GSÜ Kalemişi Değerlendirmesi ve Renk Kartelası Rapor by GSÜ'ye Çağdaş Yaşam Hakkı

T.C. GALATASARAY ÜNİVERSİTESİ KALEMİŞİ DEĞERLENDİRMESİ RENK KARTELASI HALİ HAZIR VE ÖNERİLER KASIM 2014

Yrd. Doç. Dr. Metin Erkan Kafkas Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk Sanatları Bölümü Öyretim Üyesi

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ

............................................................................................................... 1

BİRİNCİ KAT . 101 SOFA .............................................................................. 2-5 (1-4 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

BİRİNCİ KAT . İKİNCİ KAT . M01 MERDİVENİ ................................................ 6-8 (5-7 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

BİRİNCİ KAT . 130 ORTA SOFA .................................................................. 9-13 (8-11 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

BİRİNCİ KAT . İKİNCİ KAT . M04 MERDİVENİ ............................................ 14-16 (12-14 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

İKİNCİ KAT . 201 SOFA

.......................................................................... 17-22

(15-18 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı) 6.

İKİNCİ KAT . 226 SOFA

.......................................................................... 23-27

(19-22 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı) 7.

İKİNCİ KAT . 240 SOFA

.......................................................................... 28-31

(23-26 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı) 8.

BİRİNCİ KAT . İKİNCİ KAT . M02 MERDİVENİ ............................................ 32-34 (27-29 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

................................................................ 35-36

10.

YAPIDA BULUNAN KALEMİŞİ ÖRNEKLERİNE AİT RENK PANTONESİ VE KARTELASI

........................................................... 37 1

GİRİŞ

1871’de Çırağan Sarayı ile yapıldığı varsayılan, İbrahim Tevfik Efendi Sahilsarayı, 1930 yılında Mustafa Kemal Atatürk tarafından Galatasaray Lisesi’ne tahsis edilmiştir. Önce 1930’da ilkokul sınıfları, 1969’da ortaokul sınıfları eğitim görmüş olup daha sonra 1992’de Galatasaray Eğitim ve Öğretim Kurumu’na ve son olarak 1994 yılında Galatasaray Üniversitesi’ne dönüştürülmüştür.

İstanbul İli, Beşiktaş İlçesi, 65 Pafta, 575 Ada, 37 Parsel’deki Galatasaray Üniversitesi kullanımında olan ve 22.01.2013 tarihinde yangın geçirmiş tescilli yapıya ilişkin binanın çeşitli yerlerinde olduğu tespit edilmiş kalemişi süslemelerinin bezeme nitelikleri bakımından dönemsel analizini zorlaştıran unsurlar bulunmaktadır. Bu unsurlar; yapının, yangın öncesinde çeşitli dönemlerde geçirmiş olduğu genel veya kısmi restorasyon ve tadilat süreçleri bilinememekle birlikte, yangın sonrasında kalabilen bezemelerinde, nitelik anlamında estetik kaygılar söz konusudur.

Dönemsel, kısmi veya genel restorasyon ve tadilatın oluşturduğu değişim ve deformasyonların yanı sıra, yapı geçirmiş olduğu yangın sonucunda da büyük hasar görmüştür. Yangın esnasında yapılan müdahalelerin de etkisiyle, yapı kimlikli yapı özelliği anlamında büyük oranda kayıplara uğramıştır. Kimlikli yapı niteliğini oluşturan özelliklerden bir tanesi olan bezemelerin (kalemişi, duvar resmi) birçoğu yitirilmiştir.

Dolayısıyla,

ancak

yangın

sonrası

yapıda

kalan

mevcutların

fotoğrafları

doğrultusunda bezeme unsurları ve üslupları üzerine tespitlerimiz tanımlanacaktır.

Yapılacak tespitler, panolar ve ayrıntılar bağlamında olacaktır. 2

BİRİNCİ KAT . 101 SOFA (1 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Birinci Kat 101 Sofa duvarlarından sadece 3 No’lu duvara ait kalemişi süslemeler ve belgeler günümüze ulaşmış olup 1 No’lu duvar süslemesinin de bu duvar ile aynı özelliklere sahip olduğu düşüncesi ile tanımlamayacağız.

Beş adet yuvarlak kemerli pencerenin bulunduğu görünüşte, eşit pencere aralarında bırakılmış duvar yüzeyleri bezemesiz, fleto çizgileriyle belirlenmiş paftalardan oluşmaktadır.

Tavanların duvar kenarlarında profilli ve boyutları birbirinden farklı koltuk altı silmeleri bulunmaktadır. Duvar yüzeylerinde bulunan pencere ve panoların tavana doğru bitimlerinden sonra, ince ‘tırtıl’ görünümlü bordürle koltuk altı silmeleri başlamaktadır. Yatay dikdörtgen kartuşlar içerisinde, yapraklardan oluşan stilize ‘lale’ motifi bulunmakta ve bu kartuşları birbirine bağlayan daire içerisinde rozet motifi görülmektedir.

Duvardan tavana geçişte, batılı bezeme anlayışında çokça kullanılan ‘yumurta dizisi’ bordür görülmektedir. Daha sonra tekrar eden bitkisel zencerek ve onu takip eden çizgisel zencerek bordürle son bulmaktadır. 3

BİRİNCİ KAT . 101 SOFA (2 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Kapı üstlerinde enlemesine dikdörtgen panolar, zengin bitkisel motiflerle dekorlanmıştır. Merkezde akantus üzerindeki basamaklara oturan bir vazo içerisinden çıkan çiçek ve yapraklar ile en üstte yine merkezi simetrik yaprak formları yer alıyor. Merkez motiften ‘S’ ve ‘C’ kıvrımları yaparak yanlara açılan zengin bitkisel dekor, büyük bir volüt içinde büyük bir rozet motifini de taşımaktadır. Bütün kompozisyon, gri zemin üzerine siyah, gri ve beyaz renkleriyle gölgelendirilerek bir alçak kabartma etkisi verilecek şekilde sunulmuştur. Farklı renk ögesi; sarı konturla belirlenmiş yeşil zeminli kaide ve üzerine oturtulmuş, hacimli sarı ve toprak tonlarındaki vazodan ibarettir. Tavanların duvar kenarlarında profilli ve boyutları birbirinden farklı koltuk altı silmeleri bu cephede de tekrar edilmiştir.

BİRİNCİ KAT . 101 SOFA (3 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Bu cephede, kapı üstlerinde enlemesine dikdörtgen panolar, zengin bitkisel motiflerle dekorlanmıştır. Merkezde akantus üzerindeki basamaklara oturan bir vazo içerisinden çıkan çiçek ve yapraklar ile en üstte yine merkezi simetrik yaprak formları yer alıyor. Merkez motiften ‘S’ ve ‘C’ kıvrımları yaparak yanlara açılan zengin bitkisel dekor, büyük bir volüt içinde büyük bir rozet motifini de taşımaktadır.

Bütün kompozisyon, gri zemin üzerine siyah, gri ve beyaz renkleriyle gölgelendirilerek bir alçak kabartma etkisi verilecek şekilde sunulmuştur.

Farklı renk ögesi; sarı konturla belirlenmiş yeşil zeminli kaide ve üzerine oturtulmuş, hacimli sarı ve toprak tonlarındaki vazodan ibarettir.

Tavanların duvar kenarlarında profilli ve boyutları birbirinden farklı koltuk altı silmeleri bu cephede de tekrar edilmiştir.

BİRİNCİ KAT . 101 SOFA (4 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Bütün kompozisyon, gri zemin üzerine siyah, gri ve beyaz renkleriyle gölgelendirilerek bir alçak kabartma etkisi verilecek şekilde sunulmuştur.

Farklı renk ögesi; sarı konturla belirlenmiş yeşil zeminli kaide ve üzerine oturtulmuş, hacimli sarı ve toprak tonlarındaki vazodan ibarettir.

Tavanların duvar kenarlarında profilli ve boyutları birbirinden farklı koltuk altı silmeleri bu cephede de tekrar edilmiştir.

BİRİNCİ KAT . İKİNCİ KAT . M01 MERDİVENİ (5 ve 7 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

5, 6, 7 No’lu, özgün merdiven evi duvarlarındaki kalemişi süslemeler, Birinci Kat 6 No’lu duvar hariç günümüzde de varlığını korumaktadır. Birinci Kat kalemişi süslemeler Merdiven evi betonarme döşeme ile kapatılırken kısmen zarar görmüş olsa da bu kat süslemeleri İkinci Kat süslemelerine göre daha iyi durumdadır. İkinci Kat duvarlarındaki kalemişi süslemeler ise yangından oldukça zarar görmüştür. Ayrıca bu duvarlara ait belgelerde günümüze ulaşmıştır.

Yapılacak tespitler, panolar ve ayrıntılar bağlamında olacaktır. 5 ve 7 No’lu panolar kompozisyon anlamında aynı olup birbirinin simetrisidir.

Merdiven kovasında bulunan panolar merdiven eğimine göre bir dörtgenin farklı açılarda kadrajlanmasıyla düzenlenmiştir. Birinci Kat’ta ilk pano dikdörtgen alan içerisine oturtulmuştur. Merdivende ilk pafta dikdörtgen, ikinci pafta merdiven eğimine bağlı olarak açılı eşkenar dörtgen, 3. aşamada alt sınırı merdiven eğimine paralel üst kısmı yataya döndürerek, alt üst kısımda yerleştirdiği üçgenlerle yön ve uyum oluşturulmaya çalışılmıştır. Motifsel kompozisyon her üç panoda değişen açılara göre yeniden tasarlanmıştır.

İkinci Kat pano düzeni iki şekilde düzenlenmiştir. Üstte iki büyük dikdörtgen pano, bunların altında biri beşgen biri üçgen olmak üzere merdiven eğimine uyarlanmış daha küçük panolar söz konusudur.

Büyük dikdörtgen panolar üst sınırda bir dairesel kemere dönüşür. Kemer dışındaki köşelikler merkezde volüt yapan akantus yapraklı bir kompozisyonla dolgulanmıştır. Büyük panoların dairesel kemerli zengin tepelik kompozisyonu her iki yana doğru köşelikler halinde devam eder, bir zencerek motifiyle panonun altındaki kompozisyona bağlanır. Büyük tepelik kompozisyonu merkezdeki bir kartuştan gelişir. Kartuş merkezinde damarlı, bordo iri bir taş görünüşünde işlenmiştir. ‘S’ ve ‘C’ kıvrımları yaparak kartuştan çıkan dallar, yarım daire alan içinde ve panonun köşeliklerinde akantuslarla zenginleştirilerek geliştirilmiştir. Ayrıca yer yer askı dal şeklindeki eklerle ve daha çok sarı rengin katılımıyla kompozisyon bütün kalemişleri programında en zengin görünümü sunar.

Köşebentlerden girlantlarla ortadaki ayaklı vazolara bağlanan kompozisyon giderek küçülen ve yukarı çıktıkça bir vazoya bağlanan sistemi tamamlamaktadır. İlginç olan pano ortasındaki vazoya yerleştirilmiş buketler oldukça naturalist biçimde uygulanmıştır. 8

Kompozisyonu bordürde ve düşey eksende belirleyen motifler küf yeşili bir zemin ve bir konturla vurgulandığı gibi kompozisyonun tüm ögeleri ışık, gölge oyunlarını yansıtacak biçimde derinlik çalışmalarıyla öne çıkarılmıştır.

BİRİNCİ KAT . İKİNCİ KAT . M01 MERDİVENİ (6 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Dairesel kemerli pencere çerçevesi, üstten ve iki yandan oldukça sade bir bordürle geçilmiştir. Alt sıra pencere aralarındaki ince uzun dikdörtgen panolar alt ve üst başlarda merkezdeki bir rozet motifinden gelişen süslemelerle simetrik olarak işlenmiştir.

Her iki sıra pencereyi ayıran dikdörtgen panolar köşelerde merkezdeki rozeti kuşatan volütlere bağlı olarak akantus ve kıvrım dallarla zenginleştirilmiş, dört köşedeki bu kompozisyonlar ince çizgilerle birbirine bağlanarak pano tamamlanmıştır. Üst sırada dairesel kemerli pencerelerin yerleştirildiği panolarda, dairesel kemerli üst kesim merkezdeki elips formlu damarlı taş desenini kuşatan bir kartuş ile buna bağlı olarak kıvrım dal ve akntuslarla zengince işlenmiştir.

Pencereli panoların arası, ince uzun boyutlu iki kartuşu her iki uçta zenginleştiren rozet ve kıvrım dal kompozisyonuyla birleşmektedir. 9

BİRİNCİ KAT . 130 ORTA SOFA (8 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

8, 9, 10, 11, 12 no’lu duvarlara ait belgeler günümüze ulaşmamış olup sadece 8 ve 10 No’lu duvarda yangın sonrası bazı fleto çizgileriyle çevrelenmiş pano izlerine ve sadece bir kapı üzerinde motif izine rastlanmıştır. Bina genelindeki kalemişi süslemeler, yangın sonrası kalan fleto izleri, benzer yapılar örnek alınarak hazırlanan Restitüsyon Projesi’ne göre tespitler yapılmıştır.

Duvarın sağ ve sol baş kısımlarına yerleştirilmiş dikdörtgen panolarla bölümlenmiş dar kanatlı yüksek ahşap kapılar ve duvarın orta aksında bulunan dairesel kemerli pencere, simetri merkezini teşkil edecek şekilde yerleştirilmiştir. Pencerenin sağ ve sol kısımlarında kalan duvarlara simetrik dikdörtgen paftalı kalemişi panolar yerleştirilmiştir.

Ortada geniş, sağ ve sol yanında dar dikdörtgen panolar görülmektedir. Ortadaki geniş olan panonun göbeğinde bulunan kompozisyon, barok ve rokoko üsluplarının motif elemanlarıdan oluşmaktadır. Kompozisyon, orta kısmında bulunan zencerek madalyonun etrafında, yukarı doğru genişleyen ‘S’ ve ‘C’ kıvrımlarından oluşan palmetlerle sonlanmaktadır. Zencerek madalyonun üst kısım merkezine istridye motifi yerleştirilmiştir. Panonun alt çerçevesinde gelişen ½ simetrik volütlu dallar ve 10

rozet motifli istif, fleto çizgileri üzerine oturtulmuştur. Fleto çizgileri köşelere oturtulmuş tepelik motifi ile diğer köşelerde dört kez tekrar ederek kompozisyon tamamlanmıştır. Merkezdeki daire içerisindeki resme ait herhangi bir belge bulunamamış olup, hemen bu sofanın üst katında bulunan 226 Orta Sofa duvarlarındaki gibi realist anlamda peysaj resmedildiği düşüncesindeyiz.

Dar panolarda göbekte bulunan ½ simetrik desen ‘S’ ve ‘C’ kıvrımlı dallardan oluşmaktadır.

Göbekteki desenin ½’si, panonun alt ve üst kısımlarına yerleştirilmiş ve fleto çizgileriyle çerçevelenerek sonlandırılmıştır. Duvarın sağ ve sol baş kısımlarına yerleştirilmiş kapıların üst alınlık duvarlarına, orta paftanın alt kısmında bulunan ½ simetrik sarmal dallar ve rozet motifli istif fleto çizgileri üzerine oturtularak tekrarlanmıştır.

Motif grubunun renk anlayışı, mevcut fotoğraflardaki sıva üzerinde kalmış örneklerden görebildiğimiz kadarıyla, toprak tonları, mavi ve yeşil tonlarından oluşmaktadır.

BİRİNCİ KAT . 130 ORTA SOFA (9 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Bu cephede üç ana eleman görülüyor. Kalemişi tepelikli dört kapı, beş kez tekrarlanan büyük kalemişi pano ile bu panoları ayıran ince uzun dikdörtgen ara panolar.

Panolarda bulunan motif kompozisyonları, üslupsal nitelik anlamında 8 No’lu duvar kalemişi süslemeleriyle aynı özellikleri taşımaktadır.

BİRİNCİ KAT . 130 ORTA SOFA (10 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Aydınlığa bakan bu görünüşte, duvarın sağ ve sol baş kısımlarına yerleştirilmiş, dikdörtgen panolarla bölümlenmiş dar kanatlı yüksek ahşap kapıların arasında, 12

dairesel kemerli pencereler yer almaktadır. Pencerenin sağ ve sol kısımlarında kalan duvarlara yüzeylerin elverdiği genişliklerde, fleto çizgileriyle belirlenmiş panolar yerleştirilmiştir. Bu pano içlerinde bezeme görülmemektedir. Duvarın sağ ve sol baş kısımlarına yerleştirilmiş kapıların üst alınlık duvarlarına, fleto çizgileri üzerine oturtulmuş ½ simetrik volüt dallar ve rozet motifli istif görülmekle birlikte, bu cephede bezeme niteliğinde başka örnek bulunmamaktadır.

BİRİNCİ KAT . 130 ORTA SOFA (11 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Bu görünüşte, beş adet dikdörtgen panolarla bölümlenmiş dar kanatlı yüksek ahşap kapı bulunmaktadır ve aralarda kalan duvar boşluklarına, ortada geniş, sağ ve sol yanında dar dikdörtgen bezemeli panolar, 9 No’lu duvarda olduğu gibi tekrarlanarak yerleştirilmiştir. Sol baştaki pano, ölçü olarak diğerlerinden daha geniştir. Panolarda bulunan motif kompozisyonları üslupsal nitelik anlamında 8, 9 ve 10 No’lu duvar kalemişi süslemeleriyle aynı özellikleri taşımaktadır.

BİRİNCİ KAT . İKİNCİ KAT . M04 MERDİVENİ (12 ve 14 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

12, 14 No’lu, merdiven evi duvarlarındaki kalemişi süslemeler orijinal olmayıp, Agop Üşenmez Usta tarafından 1980’li yıllarda yapılmış, günümüzde de varlığını korumaktadır. Birinci Kat kalemişi süslemeler, merdivenin betonarme olarak yeniden yapımı esnasında kısmen zarar görmüş olsa da bu kat süslemeleri İkinci Kat süslemelerine göre daha iyi durumdadır. İkinci Kat duvarlarındaki kalemişi süslemeler ise yangından oldukça zarar görmüştür. 13 No’lu duvar, merdiven sahanlığında yer alan, 12 ve 14 No’lu duvarlarda da devam eden resme ait herhangi bir belge bulunamamıştır.

12 ve 14 No’lu panolar kompozisyon anlamında aynı olup birbirinin simetrisidir. 14

Merdiven kovasında Birinci Kat’ta bulunan panoların üst kısımları merdiven eğimine göre bir dörtgenin farklı açılarda kadrajlanmasıyla uyarlanmıştır. Panoların yükseklik ve genişlikleride bu doğrultuda farklılıklar göstermektedirler. Dört köşesine göre düzenlenmiş palmet ve stilize çiçek motiflerinden oluşan sarmal aynı büyüklükteki motif grubu birbirine ince kalın fleto çizgileriyle bağlanmıştır. Orta göbeğe yerleştirilmiş ½ simetrik şemse formundaki göbek deseni de köşe motifleriyle uyumlu palmet ve stilize çiçek elemanlarıyla kurgulanmıştır.

Üst katta yanyana sıralanmış üç adet pafta eşit ölçülerdedir. Alt iki köşesine yerleştirilmiş palmet ve stilize çiçek motiflerinden oluşan sarmal aynı büyüklükteki motif grubu birbirine ince kalın fleto çizgileriyle bağlanmıştır. Fleto çizgileriyle dönen üst köşeler, paftanın üst orta noktasına yerleştirilmiş, aşağı doğru sarkan palmet grubu motiflerle daha da zenginleştirilerek düzenlenmiştir. Bu panoların göbek motifleri daha çok akantus yaprakları ve kıvrım dallarla simetrik bir merkezi kompozisyon halinde düzenlenmiştir.

Tavanların duvar kenarlarında dar, geniş birbirinden farklı bordürlerden oluşan koltuk altı silmeleri bulunmaktadır. Geniş bordürde sekiz köşeli yıldız ve buna bağlı dörtlü düğümlerle zenginleştirilmiştir. Duvar yüzeylerinde bulunan pencere ve panoların tavana doğru bitimlerinden sonra, ince ‘tırtıl’ görünümlü bordürle koltuk altı silmeleri başlamaktadır. Duvardan tavana geçişte, batılı bezeme anlayışında çokça kullanılan yumurta dizisi biçiminde tekrar eden bordür görülmektedir. Daha sonra tekrar eden bitkisel zencerek ve onu takip eden damla zencerek bordürle son bulmaktadır.

BİRİNCİ KAT . İKİNCİ KAT . M04 MERDİVENİ (13 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Pencere aralarındaki ince uzun dikdörtgen panolar iri yapraklı bitkisel motiflerle her iki uçta son bulmaktadır.

Pencere alınlıklarında iri yapraklı ve sarkan dallarla zenginleştirilmiş bitkisel merkezi bir kompozisyon yer almaktadır.

İKİNCİ KAT . 201 SOFA (15 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

15, 16, 17 ve 18 No’lu duvarlardaki kalemişi süslemeler, yangından oldukça zarar görmüş olsa da günümüzde varlığını korumaktadır. Ayrıca bu duvarlara ait belgeler günümüze ulaşmış olup tespitler buna göre yapılmıştır. Beş sıra dairesel kemerli büyük pencere aralarına yerleştirilmiş dar uzun dikdörtgen paftaların alt ve üst kısımlarına yerleştirilmiş, palmet, tepelik ve stilize formlardan oluşan desen istifleri, tırtıl zencerek ile çerçevelendirilmiş ve ince kalın fleto çizgileriyle zenginleştirilmiştir. Dar uzun paftadaki alt istifin tepe noktası natüralist buketle sonlandırlmıştır. Pencere üstü duvar alınlıklarında bulunan paftalar da tırtıl zencerek ile çerçevelendirilmiş ve köşelere yerleştirilen istifler, ‘S’ ve ‘C’ kıvrımlarından oluşan palmet, tepelik ve stilize çiçek motiflerinden oluşmaktadır. Paftanın orta kısmına yerleştirilen natüralist çiçek buketi, sağ ve sol taraflara doğru küçülen askı formundaki yapraklarla son bulmaktadır. Tavanların duvar kenarlarında profilli ve boyutları birbirinden farklı koltuk altı silmeleri bulunmaktadır. Duvar yüzeylerinde bulunan pencere ve panoların tavana doğru bitimlerinden sonra, ince diyagonal çizgili bordürle koltuk altı silmeleri başlamaktadır. Geniş, merkezinde altı yapraklı rozet motifi bulunan ½ simetrik 17

göbek, sarmal dallarla yatay olarak tasarlanmış ve fleto çizgileriyle bir birine bağlanan kartuş aralarında tekrarlanmıştır. Duvardan tavana geçişte, batılı bezeme anlayışında çokça kullanılan bitkisel, çizgisel ve noktasal dizilimler, tekrar yöntemiyle bordürleri oluşturmaktadır. İKİNCİ KAT . 201 SOFA (16 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Görünüşte, duvarın sol kısmına yerleştirilmiş dairesel kemerli pencere, geniş diktörtgen duvar panosuyla devam etmekte, daha sonra dikdörtgen panolarla bölümlendirilmiş dar uzun iki kanatlı kapı, bir öncekine göre daha dar dikdörtgen duvar panosu ve tekrar dikdörtgen panolarla bölümlendirilmiş dar uzun iki kanatlı kapı ile son bulmaktadır.

Pencere üstü

duvar

alınlığında bulunan paftalar

tırtıl zencerek ile

çerçevelendirilmiş ve köşelere yerleştirilen istifler, ‘S’ ve ‘C’ kıvrımlarından oluşan palmet, tepelik ve stilize çiçek motifleriyle düzenlenmişlerdir. Paftanın orta kısmına yerleştirilen natüralist çiçek buketi, sağ ve sol taraflara doğru küçülen askı formundaki yapraklarla son bulmaktadır.

Kapı ve pencere aralarındaki diktörtgen duvar panolarında, tırtıl zencerek ile çerçevelendirilmiştir. Panonun üst kısmında köşelere yerleştirilen istifler, ‘S’ ve ‘C’ kıvrımlarından oluşan palmet, tepelik ve stilize çiçek motiflerinden oluşmaktadır. Paftanın üst orta kısmına yerleştirilen natüralist çiçek buketi, sağ ve sol taraflara doğru küçülen yapraklarla son bulmaktadır. Duvar panolarında bulunan vazolu istifler ise, bordürden gelen zencerek köşebentlerde bitkisel kompozisyonlara dönüşerek

ortadaki

natürmortlu

vazo

kompozisyonuna

bağlanmaktadır.

Kapı üstlerinde bulunan paftaların orta kısmına yerleştirilmiş daire içerisindeki somaki mermer taklidini, küçük yapraklardan oluşan çelenk motifi sarmalamaktadır. Dışa doğru genişleyen istif, renkli barok palmetlerle düzenlenmişlerdir. Pastel tonların kullanıldığı bezeme, uygulama biçimi dolayısıyla dönemiyle çelişmektedir.

Bu görünüşte de, duvar tavan geçişlerinde bulunan koltuk altı silme bordürleri, 15 No’lu panodaki bezeme elemanları ve dizilimi bakımından aynı özellikleri göstermektedir.

İKİNCİ KAT . 201 SOFA (17 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

17 No’lu duvar pencere, kapı adeti ve yerlerinin değişikliği dışında, bezeme ve motif kurgusu bakımından 15 ve 16 No’lu duvar kalemişleriyle birebir aynı özellikleri göstermektedir.

Bu görünüşte de, duvar tavan geçişlerinde bulunan koltuk altı silme bordürleri, 15 ve 16 No’lu panolardaki bezeme elemanları ve dizilimi bakımından aynı özellikleri göstermektedir

İKİNCİ KAT . 201 SOFA (18 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

18 No’lu duvar, pencere, kapı adeti ve yerlerinin değişikliği dışında, bezeme ve motif kurgusu bakımından 15, 16 ve 17 No’lu duvarlardaki kalemişleriyle birebir aynı özellikleri göstermektedir.

Bu görünüşte de, duvar tavan geçişlerinde bulunan koltuk altı silme bordürleri, 15, 16 ve 17 No’lu panolardaki bezeme elemanları ve dizilimi bakımından aynı özellikleri göstermektedir.

İKİNCİ KAT . 226 ORTA SOFA (19 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

19, 20, 21 ve 22 No’lu duvarlardaki kalemişi süslemeler, yangından oldukça zarar görmüş olsa da günümüzde varlığını korumaktadır. Ayrıca bu duvarlara ait belgeler günümüze ulaşmış olup tespitler buna göre yapılmıştır.

Duvarın orta kısmında bulunan dairesel kemerli pencerenin sağ ve sol tarafındaki panolar yoğun bezeme özellikleri taşımaktadırlar. Orta göbeğe yerleştirilen kupa formundaki istif, ışık gölgeli üç boyutlu barok üslubuyla oluşturulmuştur. Merkezdeki daire içerisine yerleştirilmiş realist anlamdaki peysaj resminin etrafındaki girlantlar kalın ışık, gölgeli biçimde yukarı doğru genişlemektedir. Üst kısımda sarmal dallar, istiridye ve stilize, çiçek benzeri motifler üç boyutlu olarak uygulanmışlardır. Orta 21

göbek istifi, alt ve üst kısımlarına doğru daralarak, alt ve üst kenarlara oturtulmuş ½ simetrik şemse formlarına uzanmaktadır. Üst kenara oturtulmuş istif, orta göbek motifleriyle aynı özellikleri göstermekte olup, üç boyutlu barok üslubunun özelliklerini vurgulamaktadır. Alt kenara oturtulmuş ½ simetrik şemse formundaki desen çok renkli ve iki boyutlu rokoko tarzında uygulanmıştır. Panonun alt kenar köşelerine yerleştirilmiş ‘L’ formlu istif, üç boyutlu palmetlerle düzenlenmiştir.

Panoların sağ ve sol yanlarındaki dar uzun paftalar zencerek kartuşlu pastel renkli zeminler üzerine, büyük, küçük tepelik motifleri yerleştirilerek düzenlenmişlerdir. Kapı üzerindeki duvar panolarının üst kenarına oturtulmuş istif, üç boyutlu barok üslubunun özelliklerini vurgulamaktadır. Alt kenara oturtulmuş ½ simetrik şemse formundaki desen çok renkli ve iki boyutlu rokoko tarzında uygulanmıştır. Tavanların duvar kenarlarında profilli ve boyutları birbirinden farklı koltuk altı silmeleri bulunmaktadır. Duvar yüzeylerinde bulunan pencere, kapı ve panoların, tavana doğru bitimlerinden sonra, lotus benzeri stilize motiflerden oluşan enli bordür, ters düz tekrarlanarak ilerlemektedir. Daha sonra, geniş, merkezinde altı yapraklı rozet motifi bulunan ½ simetrik göbek, sarmal dallarla yatay olarak tasarlanmış ve fleto çizgileriyle bir birine bağlanan kartuşları oluşturmuştur. Duvardan tavana geçişte, batılı bezeme anlayışında çokça kullanılan bitkisel, çizgisel ve noktasal dizilimler, tekrar yöntemiyle bordürleri oluşturmaktadırlar.

İKİNCİ KAT . 226 ORTA SOFA (20 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Mimari elemanlar dışında kalan duvar pano yüzeylerindeki bezeme üslupları, renk ve motif uygulama biçimi açısından diğer cephelerle aynı özellikleri göstermektedirler.

İKİNCİ KAT . 226 ORTA SOFA (21 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Mimari elemanlar içerisinde kalan daire kemerli pencere üzerine oturtulmuş pano, pencerenin dairesel çerçevesine uyarlanmıştır. Bu görünüşte de, duvar pano yüzeylerindeki bezeme üslupları, renk ve motif uygulama biçimi açısından diğer cephelerle aynı özellikleri göstermektedirler.

İKİNCİ KAT . 226 ORTA SOFA (22 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Mimari elemanlar dışında kalan duvar pano yüzeylerindeki bezeme üslupları, renk ve motif uygulama biçimi açısından diğer cephelerle aynı özellikleri göstermektedirler.

İKİNCİ KAT . 240 SOFA (23 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

23, 24, 25, 26 No’lu duvarlardaki kalemişi süslemeler günümüze ulaşmamış olup, eski belgeler doğrultusunda tespitler yapılmıştır.

Beş adet dairesel kemerli pencere aralarında bulunan dar uzun duvar panolarının alt ve üst kısımlarına yerleştirilmiş ½ simetrik palmet motiflerinin uç noktalarının 24

belirlediği orta paftanın tüm yüzeyi, şablon tekniğiyle, tekrar eden geometrik istifle düzenlenmiştir.

Pencere alınlıklarında köşelere diyagonal yerleştirilmiş stilize istiridye ve palmet motifler, ortadaki ½ simetrik palmet ve volüt dal motifleri fleto çizgileriyle çevrelenmiştir. Pencere alınlık zeminlerinde şablon desen görülmemektedir.

İKİNCİ KAT . 240 SOFA (24 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Aynı ölçüdeki iki adet geniş duvar panosunun orta göbek kısmına madalyon formunda yerleştirilmiş simetrik istif, tepelik, palmet ve volüt dallardan oluşmuştur. Merkeze yerleştirilmiş dairenin göbek kısmına taç yapraklardan oluşmuş rozet oturtulmuştur.

Alt ve üst kenarlara bağlanmış, merkezinde barok üslubunun

simgelerinden olan istiridye motifinin, sağ ve sol yanlarına ½ simetrik yerleştirilmiş ‘S’ ve ‘C’ kıvrımlı istif görülmektedir. Barok desenler, açık, koyu gri, sarı, beyaz ve siyah kullanılarak hacimlendirilmiştir.

İki sıra fleto çizgisiyle oluşturulmuş orta hücre zemininin tüm yüzeyi, şablon tekniğiyle tekrar eden geometrik istifle düzenlenmiştir. Sarı renkteki hücre zemini üzerine, kiremit rengi baskı uygulanmıştır. 25

Bu cephede de pencere alınlıklarında köşelere diyagonal yerleştirilmiş stilize istiridye ve palmet motifler, ortadaki ½ simetrik palmet ve volüt dal motiflerinden oluşan istif fleto çizgileriyle çevrelenmiştir. Pencere alınlık zeminlerinde şablon desen görülmemektedir.

İKİNCİ KAT . 240 SOFA (25 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Üç adet dairesel kemerli pencere alınlarında bulunan duvar panolarının alt kısımları, pencere formuna göre uyarlanmıştır. Üst kısmın orta bölümüne

yerleştirilmiş,

palmet ve stilize motifler grubuyla kurgulanmış simetrik istif, köşelere büyükçe yerleştirilmiş diyagonal tepelik ve volüt dallardan oluşmaktadır.

Kapı alınlıklarındaki paftalarda, köşelere diyagonal yerleştirilmiş stilize istiridye ve palmet motifler, ortadaki ½ simetrik volüt dal motifleri fleto çizgileriyle çevrelenmiştir.

Pencere ve kapı alınlık pano zeminlerinde şablon desen görülmemektedir.Kapı ve pencere üzerlerinde bulunan duvar yüzeylerindeki paftalarda bulunan desen gurupları üç boyutlu, ışık ve gölgeli barok tarzda uygulanmıştır. Orijinal olmadığını düşündüğümüz bezemelerin renk ve tonlaması oldukça serttir. Kapı ve pencere 26

aralarında kalan dar uzun paftalarda fleto çizgileriyle oluşturulmuş çerçeveler dışında bezeme görülmemektedir.

İKİNCİ KAT . 240 SOFA (26 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Mimari elemanların yerlerinin farklılığı dışında kalan duvar yüzeylerindeki bezeme özellikleri, desen ve renk kurgusu olarak 24 No’lu duvar bezemeleriyle birebir aynı özellikleri taşımaktadır.

BİRİNCİ KAT . İKİNCİ KAT . M02 MERDİVENİ (27 ve 29 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

27, 28, 29 No’lu duvarlardaki kalemişi süslemeler günümüze ulaşmamış olup, eski belgeler doğrultusunda tespitler yapılmıştır. Bu duvarlardaki kalemişi süslemelerin özgün olmadığı kanaatindeyiz. Özgün merdiven evi betonarme döşeme ile kapatıldıktan sonra yapılmış olabilir.

27 ve 29 No’lu duvar kalemişi süsleme görünüş planlarında ilk iki katta bezeme görselleri mevcut değildir.

Ancak İkinci Kat’ta yan yana sıralanmış aynı boyuttaki büyük dikdörtgen panolar, zengin ince ve kalın fleto çizgileriyle kadrajlanmıtır. Köşelere yerleştirilmiş ½ simetrik diyagonal, büyükçe palmet motifler, koyu renk fleto konturlarıyla paftalanan orta göbeğe geçişi sağlamaktadır. Paftanın orta göbek kısmında bulunan şemse formunun merkezine yerleştirilmiş daire içerinde dört yapraklı rozet motifini, çevresindeki ‘S’ ve ‘C’ kıvrımlarından oluşan 2 ve 3 boyutlu düzenleme çevrelemektedir. Pafta zemini, Hereke halılarındaki kurgusal düzenlemeyi anımsatmaktadır. Tekrar eden sekizgen modüller ve stilize bitkisel motif kurguları paftadaki bezeme bütünlüğünü zenginleştirmektedir.

Pano yüzeylerindeki paftalarda bulunan desen gurupları üç boyutlu, ışık ve gölgeli barok tarzda, koyu, açık gri, oksit sarı, siyah ve beyaz renklerle uygulanmıştır. Orijinal 28

olmadığını düşündüğümüz bezemelerin renk ve tonlaması oldukça serttir. Zemin şablonları çivit renkle uygulanmıştır.

BİRİNCİ KAT . İKİNCİ KAT . M02 MERDİVENİ (28 No’lu Duvar Kalemişi Süsleme Detayı)

Alt kata yerleştirilmiş üç sıra dairesel pencere etrafında ve alınlık duvarında bezeme görülmemektedir. Merdiven kovası olduğunu düşündüğümüz ve kapatılarak mevcut kata dahil edilmiş ikinci kat pencereleri de üç sıra halinde yerleştirilmiş ve pencere ara bölmelerindeki dar uzun duvar panolarında renk çizgi fletoları ile oluşturulan düzenleme bezemesizdir. Pencere alınlıklarında fleto çizgileriyle belirlenmiş pafta köşelerine diyagonal yerleştirilmiş palmetlerden oluşmuş motifler, koyu renk fleto konturlarıyla paftalanan orta göbeğe geçişi belirtmektedir.

DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

İbrahim Tevfik Efendi Sahilsarayı dış cephe özellikleri bakımından neoklasik üslubun mimari biçimlendirme ilkelerine sahiptir. İç mekan duvar ve tavanlarındaki dekorasyonlarda ise, diğer Feriye Sarayları’nda görülen aynı tip üslupları kapsayan bezeme özellikleriyle dönemsel tasarım ve uygulama biçimleri görülmektedir. Çırağan Sarayı’na bağlı ikincil öneme sahip yapılar olması sebebiyle, daha zayıf bir bezeme anlayışına sahip olduğu söylenebilir. Yapının ilk oluşum sürecinde, iç mekan kalemişi dekorasyonları, Osmanlı geç dönem mimarisinin bezeme üslupları olan barok, rokoko ve ampir üsluplarının bezeme ilkeleri doğrultusunda oluşturulduğu düşüncesindeyiz. Ancak, tarihi süreçte binaya yapılan çeşitli müdahaleler ve yenilemeler sonucu, süsleme özelliklerindeki stil birliği ortadan kalkmıştır. Kalemişlerine farklı tarihlerdeki müdahaleler, kalemkarların o dönemlerde bildikleri kalemişi uygulamaları doğrultusunda veya aynı mekandan devşirme yöntemiyle alınan desenlerin yeni uygulamaları, öncekilere göre, motif, kurgu, ve renk estetiği bakımından eksiklikler göstermiştir.

Yapının iç dekorasyonunda başlıca iki çeşit süsleme elemanı mevcuttur. Bunlar duvarlarda sıva üzerine, tavanlarda ise ahşap yüzey üzerine kaplanmış branda üzerine çıtakari ile paftalanmış hücreler içerisine uygulanmış kalemişleri ve resimlerdir. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi, kalemişleri Osmanlı geç dönem mimarisinin bezeme özelliklerine sahiptir.

Yapı alçak bir giriş üzerine oturtulmuş iki katlı kâgir bir yapıdır. Birinci ve İkinci Kat tavanları ahşap çıtakari yöntemiyle paftalanmıştır. Mekanlardaki ahşap çıtakari paftalamalar farklıklar göstermektedir. Bu durum mekanın kullanım özelliği ve büyüklüğü ile de nitelenebilir. 30

Giriş Katı’nda, Birinci ve İkinci Kat tavanlarındaki dekorasyon yoğunluğundan farklı olarak, çıtalama yapılmaksızın farklı kalınlıklardaki renk çizgileriyle paftalanmış hücreler içerisine, üst katlardan örnek alınmış bitkisel motiflerle sade ve basit kalemişleri uygulanmıştır. Bu uygulama biçimindeki farklılık, daha sonraki dönemlerdeki bir onarım sebebiyle gerçekleşmiş ve özgün olmadığı düşüncesindeyiz.

Birinci ve İkinci Katlar’da bulunan farklı büyüklüklerdeki mekan tavanlarına, geometrik ve düz kurgulanmış değişik çıtalama biçimleriyle oluşturulmuş paftalamalar tasarlanmıştır. Bu pafta hücreleri içerisine belirttiğimiz farklı üslupların motif ve renk özellikleri yerleştirilmiştir. Tavan dekorasyonundaki yoğunluklar, motif ve renk zenginlikleri, odanın kullanım önemi ve özelliği doğrultusunda belirlenmiştir. Önem arz eden bazı sofa ve odalardaki, çıtalamalarla belirlenmiş pafta hücrelerinde, motif istiflerinin yanı sıra, tanımlı geometrik formlar içerisine, sırasıyla peysaj ve natüralist anlamda çiçek buket resimleri yerleştirilerek, tavan dekorasyonu zenginleştirilmiştir.

Yapının sıva yüzeyli duvarlarındaki kalemişleri, tavan bezeme dekorasyonlarına göre daha yalın tasarlanmıştır. Belirgin bir modilasyon mantığı ile bölünmüş paftalar içerisine, çoğunlukla barok etkili kıvrık dalların, yaprak ve çiçeklerin, istiridye formlarının, palmet ve girland motif elemanları kullanılarak, göbekte şemse formuyla oluşturulan tasarımlar, bazı paftaların köşelerinde şemsenin ¼’ü ile, bazı paftalarda ise, şemsenin alt ve üst uç noktalarında ½ olarak yerleştirilerek tamamlanmıştır. Bu paftalar çepeçevre kalın ince renk fleto ve bordürlerle desteklenmiştir. Vurgusunu yaptığımız çeşitli dönemlerdeki tadilatlar sonucunda, yeni uygulanan desen grupları ve üslup karmaşasıyla, mekan dekorasyonlarının özgün yapısını yitirmiş olduğu kanaatindeyiz.

Sonuç olarak, yangın sonrasında kalemişlerinin çok az bir bölümü büyük oranda tahrip olarak varlığını koruyabilmektedir. Yapının tavan ve duvar kalemişlerinin büyük kısmı, belirttiğimiz gibi, tarihsel süreç içerisinde özgünlüğünü yitirdiği gibi, yangın anında da büyük kısmının yanmasıyla, kalan kısımlarında yangın sırasında meydana gelen yüksek ısı nedeniyle kabaran ve özelliğini yitiren sıva tabakası üzerinde olması nedeniyle kullanılamaz oldukları tespit edilmiştir.

Yeniden onarım ve uygulama aşamasında, yapının tarihsel süreci içerisinde yapılmış olan tespitler, ki bunlar; fotoğraflar, görsel destekli makaleler, akademik tezler ve yangın sonrası elde kalan kısımlardaki çizimlerden ve diğer benzer sahil saraylarındaki bezeme dekorasyonları gözden geçirilerek benzerliklerin tespiti sonrasında tasarım ve uygulamaların onay mercilerinin vereceği olurlar doğrultusunda gerçekleştirilebileceği kanaatindeyim.

Saygılarımla,

Metin Erkan Kafkas Kasım 2014

YAPIDA BULUNAN KALEMİŞİ ÖRNEKLERİNE AİT RENK PANTONESİ VE KARTELASI

Renk numaraları, verilen numuneler, gerek printer, gerekse kağıt kalitesi nedeniyle orijinal renklerle farklılık arz etmektedir. Esas olan renk kodlarıdır. 33