W numerze Aktualności wojskowe
Vol. VII, nr 6 (70)
CZERWIEC 2021
Paweł Bondaryk.................................. 4
Numer 6
ISSN 2450–1298 nakład: 14.5 tys egz.
Aktualności kosmiczne
Waldemar Zwierzchlejski................... 8
Aktualności cywilne
Paweł Bondaryk.................................10
12
28 NATO Tiger Meet 2021. Współpraca, kooperacja, wymiana doświadczeń
Marek Łaz, Maciej Świderski............ 28
Zdjęcie okładkowe: Śmigłowiec Leonardo AW101. Fot. PZL Świdnik
Wojskowe Zakłady Lotnicze Nr 2 S.A. z wieloletnią umową na remonty silników RD-33
Łukasz Pacholski............................... 32 Redaktor naczelny Jerzy Gruszczyński jerzy.gruszczynski@zbiam.pl Korekta Stanisław Kutnik Redakcja techniczna Adam Mojski, redakcja.techniczna@zbiam.pl
Leonardo M-346FA
Następca polskich samolotów Su-22?
Stali współprawcownicy Piotr Abraszek, Paweł Bondaryk, Piotr Butowski, Robert Czulda, Jerzy Gotowała, Paweł Henski, Andrzej Kiński, Jerzy Liwiński, Marek Łaz, Edward Malak, Łukasz Pacholski, Michał Petrykowski, Miłosz Rusiecki, Robert Senkowski. Wydawca Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o. ul. Anieli Krzywoń 2/155 01-391 Warszawa office@zbiam.pl Biuro ul. Bagatela 10/19 00-585 Warszawa
Dystrybucja i prenumerata office@zbiam.pl Reklamacje office@zbiam.pl
34 Obrona powietrzna ChRL. Możliwości na miarę XXI wieku
Leonardo M-346FA. Następca polskich samolotów Su-22?
Rosja porzuca Traktat o Otwartych Przestworzach
Lotnictwo w II wojnie karabaskiej
Michał i Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński............................ 12
Piotr Butowski...................................20 Prenumerata realizowana przez Ruch S.A: Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Telefonicznym Biurem Obsługi Klienta pod numerem: 801 800 803 lub 22 717 59 59 – czynne w godzinach 7.00–18.00. Koszt połączenia wg taryfy operatora.
Aviation Detachment Rotation 21.2
www.zbiam.pl www.zbiam.pl
Marcin Gawęda.................................. 42
Porty lotnicze świata 2020
Jerzy Liwiński....................................48
Bartosz Bera..................................... 22
22
Sikorsky. Wiodący producent śmigłowców
Leszek A. Wieliczko.......................... 58
Hawker Sea Fury
Tomasz Szlagor, Leszek A. Wieliczko..........................68
Copyright by ZBiAM 2021 All Rights Reserved. Wszelkie prawa zastrzeżone Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy jest zabronione. Materiałów niezamówionych, nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych. Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść zamieszczonych ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz na naszej nowej stronie:
Michał i Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński........................... 34
Polsko-amerykańskie ćwiczenia lotnicze ADR 21.2: na pierwszym planie samoloty myśliwsko-bombowe F-15E Strike Eagle, w głębi - samoloty wielozadaniowe F-16 Jastrząb. Fot. Bartosz Bera
Dział reklamy i marketingu Andrzej Ulanowski andrzej.ulanowski@zbiam.pl
68 Rosja projektuje lekki myśliwiec nowej generacji
Piotr Butowski................................... 26 Zapraszamy na nasz fanpage
facebook.com/lotnictwoaviationinternational
Lotnictwo Aviation International
3
OBRONA przeciwRAKIETOWA OBRONA powietrzna
Obrona powietrzna ChRL Możliwości na miarę XXI wieku
Michał i Jacek Fiszer Jerzy Gruszczyński
Chińska Republika Ludowa prowadzi konsekwentną politykę ekspansji gospodarczej, inwestując w państwa afrykańskie i wybrane państwa azjatyckie, rozbudowuje siły zbrojne, prowadzi ostrą walkę informacyjną, a co najważniejsze, rozwija się w niezwykle dynamicznym tempie. W liczbach bezwzględnych chiński budżet obronny wzrósł trzykrotnie w ciągu ostatniej dekady. Samolot myśliwski J-20 wszedł do eksploatacji w 2017 r., dając ChRL drugie miejsce po Stanach Zjednoczonych w grupie państw, które opanowały technologię stealth w lotnictwie.
W
2019 r. opublikowano dokument „China’s National Defense in the New Era”, który przedstawia założenia chińskiego systemu obronnego. Napisano w nim m.in.: Wraz z tym jak centrum ekonomiczne i strategiczne świata przesuwa się w kierunku Azji i Pacyfiku, rejon stał się też areną poważnej międzynarodowej konfrontacji, co przynosi wiele niewiadomych na polu bezpieczeństwa. Wzmacnianie amerykań-
skich sojuszy wojskowych w rejonie Azji i Pacyfiku, wzmacnianie potencjału bojowego oraz prowadzenie interwencji zbrojnych, dodatkowo komplikuje środowisko bezpieczeństwa regionu. A także to, że: jedną z głównych misji Sił Zbrojnych Chińskiej Republiki Ludowej jest efektywnie strzec bezpieczeństwa oraz legitymizowanych praw i interesów Chińczyków za granicą oraz chińskich organizacji i instytucji poza terytorium kraju.
We wspomnianym dokumencie chińskie władze określiły Tybetańczyków, ale też Chińczyków tworzących Republikę Chińską na Tajwanie separatystami, którzy stanowią zagrożenie dla bezpieczeństwa Chińskiej Republiki Ludowej i stabilności socjalnej państwa. Jest to sygnał, że ewentualna siłowa próba zjednoczenia Chin będzie traktowana jako odpowiedź na zagrożenie dla chińskiego bezpieczeństwa.
J-20 z uzbrojeniem „powietrze-powietrze” w postaci czterech pocisków dalekiego zasięgu PL-15 i dwóch małego PL-10, przenoszonych w komorach bocznych.
12
Lotnictwo Aviation International
CZERWIEC 2021
Siły powietrzne
Rosja porzuca
Traktat o Otwartych Przestworzach
Piotr Butowski
19 maja 2021 r. rosyjska Duma Państwowa (niższa izba parlamentu) zatwierdziła zgłoszony przez Władimira Putina projekt wypowiedzenia przez Federację Rosyjską Traktatu o Otwartych Przestworzach. Teraz uchwała ma być zatwierdzona przez Radę Federacji (izba wyższa), co niewątpliwie będzie niedługo zrobione. Po sześciu miesiącach od zatwierdzenia traktat przestanie działać. Bezpośrednią przyczyną rosyjskiego wyjścia z traktatu o Otwartych Przestworzach jest porzucenie tego układu przez Stany Zjednoczone w listopadzie 2020 r., potwierdzone później także przez nową administrację Joe Bidena.
T
raktat o Otwartych Przestworzach został podpisany 24 marca 1992 r. w Helsinkach. W ciągu następnych lat po kolei dołączyło do niego 35 krajów. Rosja ratyfikowała porozumienie 26 maja 2001 r. Umowa ta przewiduje wykonywanie lotów inspekcyjnych przez samoloty wyposażone w aparaturę rozpoznawczą nad terytorium innych należących do niej państw. Umowa ogranicza możliwości aparatury rozpoznawczej. Samolot prowadzący inspekcję może mieć lotnicze aparaty fotograficzne i kamery telewizyjne o rozdzielczości 30 cm, liniowy skaner termalny o rozdzielczości 50 cm oraz stację radiolokacyjną obserwacji bocznej z syntetyczną aperturą o rozdzielczości 3 m. Rosyjska flota maszyn przeznaczonych dla programu Otwarte Przestworza to cztery niewielkie samoloty An-30B stacjonujące w Kubince, a także trzy duże samoloty, jeden Tu-154M-LK1 oraz dwa Tu-214ON, stacjonujące w bazie Czkałowskij. Starsze samoloty An-30B i Tu-154M-LK1 mają tylko lotnicze aparaty fotograficzne, a także zgodny z wymaganiami ICAO system nawigacyjny SA-1 wykorzystujący ILS/VOR oraz GPS. Początkowo były to aparaty analogowe AFA41/10 (100 mm) and AFA-41/20 (200 mm); w latach 2013-2014 zostały one wymienione na kamery cyfrowe. Nowy Tu-214ON (Otkrytoye Nebo; w anglojęzycznej dokumentacji nazywany Tu-214OS, Open Skies) jest najbardziej za20
Lotnictwo Aviation International
wansowanym samolotem obserwacyjnym będącym do dyspozycji wszystkich uczestników traktatu i jako jedyny ma pełny komplet aparatury obserwacyjnej dopuszczonej umową. Pierwszy egzemplarz Tu-214ON RA64519 wystartował po raz pierwszy w Kazaniu 1 czerwca 2011 r. i w sierpniu 2013 r. został przekazany Ministerstwu Obrony Rosji. Drugi RF-64525 wystartował 18 grudnia 2013 r. i został przekazany użytkownikowi w lipcu 2014 r. Aparaturę zadaniową dla Tu-214ON wykonał koncern Wega wykorzystując systemy opracowane wcześniej dla innych wojskowych samolotów rozpoznawczych. Stacja radiolokacyjna obserwacji bocznej z syntezowaną aperturą M402N Ronsar jest odmianą wojskowego radaru
M402 Pika. Pozostałe wyposażenie to dwuzakresowy skaner liniowy w podczerwieni Raduga oraz zestaw aparatów fotograficznych (panoramiczny aparat A-84ON, pionowy aparat AK-111 i dwa ukośne aparaty AK-112) i kamer telewizyjnych (jedna pionowa i dwie ukośne). Najważniejszy sensor, radar Ronsar pracuje w częstotliwości około 8,6 GHz, widzi nad lądem na odległość do 50 km z rozdzielczością 3 m, a nad wodą 200 km z rozdzielczością 6-8 m. Już po wejściu samolotów do eksploatacji, w latach 2016-2018 samoloty doposażono w optoelektroniczny kompleks obserwacyjny KOEN-214 z aparatami cyfrowymi produkcji rosyjskiej; przy tym, rozdzielczość aparatury została sztucznie pogorszona do poziomu
Po wyjściu Federacji Rosyjskiej z Traktatu o Otwartych Przestworzach dwa samoloty specjalne Tu-214ON zostaną najpewniej przerobione w inne modyfikacje.
Tu-214WPU służy Federalnej Służbie Bezpieczeństwa Rosji jako powietrzne stanowisko dowodzenia.
CZERWIEC 2021
SZKOLENIE lotnicze
Bartosz Bera
Aviation Detachment Rotation 21.2 W dniach 19-30 kwietnia 2021 r. w bazach 2. Skrzydła Lotnictwa Taktycznego gościła wyjątkowo liczna rotacja Sił Powietrznych Stanów Zjednoczonych w Europie przybyła w ramach Aviation Detachment Rotation 21.2. Po raz pierwszy w jej skład weszły samoloty myśliwskie F-15 Eagle i myśliwsko-bombowe F-15E Strike Eagle. F-15E jest przeznaczony do wykonywania precyzyjnych uderzeń w głębi obszaru przeciwnika w każdych warunkach atmosferycznych w dzień i w nocy.
A
viation Detachment Rotation (ADR) wpisał się na stałe w krajobraz 31. i 32. Bazy Lotnictwa Taktycznego oraz 33. Bazy Lotnictwa Transportowego. Od 2014 r. kilka razy w roku na dwutygodniowe ćwiczenia z polskimi partnerami przylatują samoloty wielozadaniowe F-16 (najczęściej z 52. Skrzydła Myśliwskiego ze Spangdahlem i 31.
Skrzydła Myśliwskiego z Aviano, zastępowane czasem przez kontyngent przybyły bezpośrednio ze Stanów Zjednoczonych) oraz samoloty C-130J z 86. Skrzydła Transportowego (sporadycznie wymienianego przez jednostki z USA). Tym razem ćwiczenie ADR pod wieloma względami wyglądało inaczej i było bardziej rozbudowane. Przede wszyst-
kim po raz pierwszy w jego ramach zagościły u nas F-15 z 48. Skrzydła Myśliwskiego z bazy RAF Lakenheath w Wielkiej Brytanii. Wcześniej samoloty tego typu bywały w Polsce tylko podczas pokazów lotniczych, tylko w 2019 r. raz i na krótko pojawiły się w Powidzu (co ciekawe, na wschodniej flance NATO F-15 już uczestniczyły w ćwiczeniach i rotacjach w: Bułgarii, Rumunii i na Litwie). Do Polski przyleciały jednomiejscowe F-15C oraz dwumiejscowe F-15D z 493. Eskadry Myśliwskiej (słynni Grim Reapers, czyli Ponurzy Żniwiarze – wśród myśliwców operujących w Polski były także te noszące oznaczenia zwycięstw powietrznych odniesionych podczas pierwszej wojny w Zatoce Perskiej), które rozlokowały się na Krzesinach oraz F-15E z 494. Eskadry Myśliwskiej, które trafiły do Łasku. Dodatkowo do obu baz lotnictwa taktycznego zawitały po dwa F-16C z 480. Eskadry Myśliwskiej ze Spandgalem. Przerzut był wspierany przez C-130J z Ramstein, które jednak nie pozostały w Polsce ale odleciały do belgijskiej bazy Chievres (podlega ona pod 86. Skrzydło Transportowe, oddane do dyspozycji Kwatery Głównej NATO). To drugi z powodów dla którego ADR 21.2 była wyjątkowa – ze strony amerykańskiej była częścią ćwiczenia ACE, czyli Agile Combat Employment. Koncepcja ACE zakłada szybkie przebazowanie sił uderzeniowych na wysunięF-15E to taktyczny samolot bojowy, który ma największy w USAF udźwig uzbrojenia „powietrze-ziemia”, zachowując zdolność do walki powietrznej.
22
Lotnictwo Aviation International
CZERWIEC 2021
Na tropach postępu
Piotr Butowski Su-57 wszedł do produkcji i biuro konstrukcyjne Suchoja potrzebuje kolejnego dużego programu dla podtrzymania i rozwijania kompetencji.
Rosja projektuje
lekki myśliwiec nowej generacji
Pod koniec maja prasę rosyjską obiegła wiadomość o tym, że firma Suchoj opracowuje nowy jednosilnikowy lekki taktyczny samolot myśliwski o prędkości ponaddźwiękowej i obniżonej widzialności. Jest to informacja dość oczywista – każda firma lotnicza cały czas coś rysuje, szuka nowych pomysłów. Ponadto, nie jest to informacja nowa – powraca ona co jakiś czas. Rozważmy, na ile projekt takiego myśliwca jest realny?
W
tej chwili w Rosji dobiegają końca prace nad projektem samolotu myśliwskiego nowej generacji Su-57, robionego w ramach programu PAK FA (Perspektiwnyj Awiacjonnyj Kompleks Frontowoj Awiacji). Zakład w Komsomolsku nad Amurem uruchomił produkcję seryjną; w zeszłym roku wojsku przekazano pierwszy myśliwiec, a w tym roku planowane jest przekazanie czterech kolejnych. Próby kwalifikacyjne Su-57 jeszcze trwają, ale są już na ukończeniu. W przygotowaniu jest także modernizacja Su-57M. Su-57 jest ogromnym projektem, specjalnie dla którego opracowano nowe rozwiązania konstrukcyjne, w tym mające na celu obniżenie widzialności samolotu, stworzono nowe czujniki i uzbrojenie, opanowano nowe technologie produkcji; rozwijany jest dla niego silnik nowej generacji. Tym samym, rosyjski przemysł lotniczy, a w szczególności biuro konstrukcyjne Suchoja, zdobył nowe kompetencje, które warto wykorzystać w kolejnych projektach. Po drugie, biuro konstrukcyjne, aby zachować swoje kompetencje, musi cały czas pracować. Przy czym nie tylko „rysować” nowe projekty, ale także budować i testować prototypy, a następnie doprowadzać je do produkcji seryjnej i wspierać ich eksploatację – a więc towarzyszyć samolotowi przez cały cykl życiowy. Jeśli zespół nie ma takiego obciążenia przez dłuższy czas, to po prostu się degraduje. W takim właśnie położeniu okazał się drugi rosyjski zespół konstrukcyjny, zajmujący się taktycznymi samolotami bojowymi, RSK MiG. W ciągu 30 lat poradzieckiej Rosji wprowadził on do produkcji tylko jeden samolot, występujący w kilku podobnych do siebie postaciach MiG-29K, MiG-29M i MiG-35. Przy czym, nie jest to nowa konstrukcja, a jedynie doprowadzony do końca program zaczęty jeszcze
26
Lotnictwo Aviation International
w ZSRR; pierwszy MiG-29M wystartował w kwietniu 1986 r. W trakcie realizowanej obecnie transformacji przemysłu lotniczego Rosji biura konstrukcyjne Suchoja i MiG-a będą połączone. Praktycznie można być pewnym, że będzie to wchłonięcie MiG-a przez znacznie mocniejszego Suchoja; już obecnie kierowanie firmą RSK MiG zostało przekazane holdingowi Suchoj. Jeśli projekt nowego lekkiego myśliwca będzie zrealizowany, to będzie on robiony wspólnie przez oba zespoły konstrukcyjne przy wiodącej roli Suchoja. Trzeci zespół, Jakowlew, po zrobieniu udanego samolotu szkolno-bojowego Jak-130, przedstawił cywilny projekt średniego samolotu pasażerskiego MC-21. Jedynie niewielka grupa konstruktorów zajmuje się projektem koncepcyjnym myśliwca skróconego startu i pionowego lądowania przeznaczonego dla lotniskowca. Po raz pierwszy Rosjanie stanęli przed pytaniem, jak wykorzystać kompetencje zdobyte w programie PAK FA około 10 lat temu, kiedy myśliwiec przystąpił do prób w locie. Wtedy zdecydowano na rzecz bojowego samolotu bezzałogowego Suchoj S-70 Ochotnik. Projekt został zamówiony przez Ministerstwo Obrony Rosji w 2011 r., a 3 sierpnia 2019 wystartował pierwszy egzemplarz Ochotnika, demonstrator technologii S-70B z numerem 071. Jest to duże, 20-tonowe latające skrzydło z jednym silnikiem od Su-57, zabierające to samo uzbrojenie co Su-57, w dwóch takich samych wewnętrznych komorach uzbrojenia. MO Rosji zapowiada, że dostawy seryjnych Ochotników ruszą w 2024 r. Wobec tego, rozpoczęcie w najbliższych latach kolejnego dużego programu byłoby celowe z punktu widzenia podtrzymania i rozwijania kompetencji
zespołu konstrukcyjnego. Za projektem nowego, lekkiego i taniego myśliwca przemawia także pojawiające się od czasu do czasu zainteresowanie klientów zagranicznych. Pouczający jest przykład Argentyny, która zwróciła się niedawno do Rosji z zapytaniem o ofertę nowoczesnego lekkiego myśliwca i najtańsza oferta, jaką mogła dostać, to myśliwiec MiG-35, który nie jest ani lekki, ani tani. Argentyna potrzebuje nowego samolotu myśliwskiego i preferuje konstrukcje zachodnie; jednakże, wobec historycznego konfliktu z Wielką Brytanią, oferty dla Argentyny, na przykład Boeing F/A-18, są mocno ograniczone, bez kompletu nowoczesnego wyposażenia i uzbrojenia. Z konieczności Argentyna rozważa samoloty chińskie i rosyjskie, spośród których preferuje Chengdu J-10. Jednakże na to Chiny nie chcą się zgodzić i oferują Argentynie myśliwiec JF-17 – który jest z kolei poniżej oczekiwań Argentyny. Argentyńskiej delegacji odmówiono w Chinach szczegółowej prezentacji J-10, pokazując jedynie JF-17. Rosyjski MiG-35 jest jedną z opcji, ale odstraszają jego wysokie koszty eksploatacji. Ponadto, na przykładzie Wenezueli, która użytkuje rosyjskie Su-30MK2W, Argentyna ma wątpliwości co do jakości wsparcia posprzedażowego. Jeśliby Rosja miała w swojej ofercie nowoczesny jednosilnikowy myśliwiec z jednym silnikiem w klasie 14-16 ton, to byłby on tutaj mocnym kandydatem. Informacja o projektowaniu w Rosji nowego lekkiego samolotu bojowego, znanego pod kilkoma kryptonimami, pojawia się co jakiś czas od kilku lat. W opublikowanej w grudniu 2016 r. oficjalnej strategii Połączonej Korporacji Lotniczej (OAK) do 2035 r. dla tego programu występują zamiennie nazwy LFI (Liogkij Frontowoj Istriebitiel) lub PLIB (PerCZERWIEC 2021
SZKOLENIE lotnicze
NATO Tiger Meet 2021
Współpraca, kooperacja, wymiana doświadczeń
Marek Łaz Maciej Świderski
Portugalski F-16AM, numer 15105 z mocniejszym „tygrysim” malowaniem.
Bez wątpienia organizowany cyklicznie zlot samolotów mających w swoim godle tygrysa, ale również i jaguara, jest wydarzeniem interesującym nie tylko dla personelu lotniczego, ale również wszystkich miłośników lotnictwa wojskowego. Niezwykle barwne malowania statków powietrznych przygotowane specjalnie na tę okazję budzą zachwyt i podziw. Ponadto bardzo ważnym aspektem zlotu jest szkolenie i doskonalenie lotniczych umiejętności, zapewniające interoperacyjność i synergię między siłami międzynarodowymi. Tak było również w tym roku w dniach 3-14 maja podczas kolejnego NATO Tiger Meet, tym razem zorganizowanego w Portugalii. Na pasie startowym dwa F-16 (AM 15116, AM 15142) z FAP (Força Aérea Portuguesa).
28
Historia NATO Tiger Meet sięga 60 lat wstecz, kiedy to w 1961 r. na terenie Wielkiej Brytanii odbyły się wspólne pierwsze ćwiczenia trzech jednostek: amerykańskiej 79. Taktycznej Eskadry Myśliwskiej, brytyjskiej 74. Eskadry i francuskiej eskadry myśliwskiej
Lotnictwo Aviation International
EC 1/12 „Cambrésis”. Jeszcze w tym samym roku powołano do życia stowarzyszenie NATO Tiger Association – Association of Tiger Squadrons. Rok później w ćwiczeniach brało udział osiem eskadr. Za organizację kolejnych edycji NATO Tiger Meet jest od-
powiedzialny gospodarz – jednostka – zmieniający się corocznie. Czasami zlot był odwoływany (obecny był jubileuszowym 50. z kolei w sześćdziesięcioletniej historii stowarzyszenia) z różnych względów zarówno finansowych jak również z powodu trwających konfliktów (działania nad terytorium byłej Jugosławii). Z kolei w ubiegłym roku zlot został odwołany z powodu epidemii COVID-19. Miejscem tegorocznego międzynarodowego spotkania była baza portugalskiego lotnictwa wojskowego, Base Aérea No 11 w Beja znajdująca się w południowej części kraju. Obecnie stacjonują tu trzy jednostki (esquadra): Esq 601 „Lobos” wyposażona w morskie samoloty patrolowe P-3C Orion, Esq 101 „Roncos” – jednostka szkolna dysponująca turbośmigłowymi samolotami szkolno-treningowymi TB-30 Epsilon oraz Esc552 „Zangőes” – latająca na śmigłowcach lekkich AW119 Koala. W tegorocznym zlocie lista uczestników była mniejsza niż w poprzednich latach, nie oznaczało to jednak automatycznie zmniejszenia efektywności szkolenia. Wprost przeciwnie, w tym roku tygrysie eskadry po raz pierwszy przeprowadziły loty nocne. CZERWIEC 2021
PRZEMYSŁ LOTNICZY
Wojskowe Zakłady Lotnicze Nr 2 S.A. z wieloletnią umową na remonty silników RD-33
Łukasz Pacholski
8 kwietnia Wydział Techniki Lotniczej 3. Regionalnej Bazy Logistycznej w Kutnie oraz Wojskowe Zakłady Lotnicze Nr 2 S.A. w Bydgoszczy podpisały umowę w sprawie realizacji wieloletniej usługi napraw głównych silników turboodrzutowych RD-33 II serii. Silniki te stanowią jednostki napędowe samolotów myśliwskich MiG-29, które jeszcze prze długie lata mają być ważnym elementem potencjału Sił Powietrznych w Polsce. Na mocy kwietniowej umowy specjaliści WZL Nr 2 S.A. będą realizować usługę napraw silników RD-33 eksploatowanych w Siłach Powietrznych. Fot. WZL Nr 2 S.A.
32
U
mowa ma wartość 208,3 mln złotych bez VAT i została poprzedzona negocjacjami pomiędzy stronami. Ma to związek z faktem, że Wojskowe Zakłady Lotnicze Nr 2 S.A. w Bydgoszczy są jedynym właścicielem dokumentacji techniczno-remontowej silników RD-33 II serii w Polsce, która została zatwierdzona przez Głównego Inżyniera Wojsk Lotniczych. Wcześniej była ona własnością Wojskowych Zakładów Lotniczych Nr 4 S.A. w Warszawie, które w 2020 r. zostały włączone w skład bydgoskiej firmy. Co ważne, zamawiający pozytywnie ocenił zdolności techniczne i kompetencje personelu wykonawcy do realizacji powyższego zamówienia. Jest to kontynuacja, wieloletniej, współpracy w zakresie serwisowania silników tego typu w Polsce (poprzednia została zawarta w styczniu 2019 r. i obejmowała okres do końca 2020 roku). Zgodnie z upublicznioną informacją, usługa będzie realizowana w latach 2021-23 i ma pozwalać na dalsze zabezpieczenie eksploatacji 28 samolotów myśliwskich MiG-29 użytkowanych przez Siły Powietrzne w dwóch bazach lotniczych. Samoloty te według naj-
Lotnictwo Aviation International
nowszych planów zostaną zastąpione przez wielozadaniowe Lockheed Martin F-35A Lightning II – biorąc pod uwagę fakt harmonogramu dostaw może to oznaczać, że będą eksploatowane przynajmniej do końca bieżącego dziesięciolecia. Powyższa umowa to kolejny sygnał, że Ministerstwo Obrony Narodowej będzie starało się utrzymywać samoloty MiG-29 w służbie. MiG-i-29 po serii wypadków, powróciły do wykonywania stawianych przed nim zadań – przede wszystkim zabezpieczenia przestrzeni powietrznej Polski oraz sojuszników. Dodatkowo umowa na kontynuację serwisu silników RD-33 II serii w powyższych zakładach wpisuje się w wieloletnią strategię Zarządu, zakładającą wykorzystanie zasady „one-stop shop” – pozwala na kompleksowe zaoferowanie klientowi, w tym przypadku Ministerstwu Obrony Narodowej, pełnej usługi serwisowej. Zdaniem Leszka Walczaka, prezesa zarządu WZL Nr 2 S.A., jest to kolejny atut decyzji o konsolidacji podmiotów przemysłu obronnego w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem kompetencji i roli zakładów lotniczych w Bydgoszczy oraz w Warszawie.
W przypadku turbinowych silników odrzutowych, które przechodzą remonty główne w warszawskiej lokalizacji Wojskowych Zakładów Lotniczych Nr 2 S.A., powyższe prace są realizowane po wypracowaniu ustalonego resursu międzyremontowego lub wystąpienia uszkodzenia bądź zużycia części powyższej limitów określonych w zatwierdzonych instrukcjach. Każdy silnik po dotarciu do zakładów musi zostać rozpakowany ze specjalnych skrzyń, w których został dostarczony przez służby logistyczne, po czym zostaje rozkonserwowany i poddany demontażowi. Części muszą zostać poddane procedurze czyszczenia, co umożliwia usunięcie nagarów metodami chemicznymi, a także odtłuszczania. W kolejnym etapie poszczególne części i zespoły są poddawane weryfikacji, która ma ustalić stan techniczny pod względem możliwości dalszego użytkowania, wykryć wady i stopnień zużycia oraz określić metody i sposoby ich naprawy w celu przywrócenia zdatności do eksploatacji. Naprawy silników RD-33 II serii prowadzone są różnymi, zgodnymi z technologią, metodami: spawania, zgrzewania, lutowania, malowania, klejenia. CZERWIEC 2021
Na tropach postępu
Leonardo M-346FA
Następca polskich samolotów Su-22?
Michał i Jacek Fiszer Jerzy Gruszczyński Rozwój polskiego wariantu M-346FA, we współpracy z polskim przemysłem efektywnie wzmocniłby kluczowe zdolności obronne kraju…
Używane w Polsce samoloty myśliwsko-bombowe Su-22 są głównie przeznaczone do bezpośredniego wsparcia Wojsk Lądowych i izolacji pola walki oraz do taktycznego wsparcia działań Marynarki Wojennej. Jednakże brakuje im możliwości w zakresie wykonywania precyzyjnych uderzeń z użyciem kierowanych lotniczych środków bojowych, brakuje im systemu transmisji danych o sytuacji taktycznej na pokładzie, zwiększającego świadomość sytuacyjną pilota i pozwalającego na unikanie zagrożeń oraz brakuje im skutecznego systemu walki elektronicznej, pozwalającego na zmniejszenie prawdopodobieństwa zestrzelenia przez środki przeciwlotnicze. …a liczne cechy wspólne z samolotem szkolenia zaawansowanego M-346AJT umożliwiają szybkie i niemal bez kosztów przejście pilotów z maszyn szkolnych na bojowe.
34
P
olska dysponuje 48 samolotami wielozadaniowymi F-16 Jastrząb (w tym: 36 jednomiejscowych bojowych F-16C i 12 dwumiejscowych bojowych F-16D), 28 myśliwskimi MiG-29 (w tym: 22 jednomiejscowe bojowe MiG-29 i 6 dwumiejscowych szkolno-bojowych MiG-29UB, bez większych możliwości bojowych ze względu na brak radaru i kierowanych radiolokacyjnie pocisków „po-
Lotnictwo Aviation International
wietrze-powietrze”) oraz 18 myśliwsko-bombowymi Su-22 (w tym: 12 jednomiejscowych bojowych Su-22M4 i 6 dwumiejscowych szkolno-bojowych Su-22UM3K, o porównywalnych możliwościach bojowych). Razem daje to 70 samolotów myśliwskich (myśliwskich i wielozadaniowych) do osłony ważnych obiektów na obszarze kraju oraz wojsk operacyjnych. Jednak nie może-
my oczekiwać od nich 100 proc. sprawności, stąd realnie do działań bojowych dostępna jest mniejsza liczba myśliwców. Przyjmując wysoki 80 proc. współczynnik sprawności sprzętu otrzymujemy 56 samolotów myśliwskich w stałej gotowości do walki. Potrzeba utrzymania dyżuru 4-samolotowego klucza myśliwskiego na obu skrzydłach polskiego ugrupowania obronnego rozciągającego się (hipotetycznie) od Elbląga po Suwałki wywołuje konieczność zaangażowania do osłony wojsk minimum 16 myśliwców. Kolejna ósemka musi zostać zaangażowana do osłony Warszawy, Łodzi, Płocka (rafineria), Bełchatowa i Kozienic (ważne elektrownie), lotnisk Łask, Tomaszów Mazowiecki, Łęczyca, Warszawa-Okęcie, Modlin, Mińsk Mazowiecki, Dęblin i Radom, zakładając, że 4-samolotowy klucz myśliwski dyżurujący w powietrzu w rejonie (powiedzmy) Skierniewice – Grodzisk Mazowiecki jest w stanie wyruszyć na przechwycenie przeciwnika zmierzającego w kierunku dowolnego z wymienionych obiektów. Następna ósemka musi zapewnić osłonę miast Bydgoszcz i Poznań, wraz z lotniskami Bydgoszcz, Poznań-Krzesiny, Powidz i Inowrocław). I wreszcie jeszcze jedna ósemka musi zostać zaangażowana do osłony miast Szczecin i Świnoujście wraz z portami morskimi oraz lotnisk Świdwin i Mirosławiec. CZERWIEC 2021
wojny i konflikty
Lotnictwo
w II wojnie karabaskiej
Marcin Gawęda
Su-25 SP Azerbejdżanu. Jeden taki samolot został zestrzelony na pewno, ale uwzględniając dużą „żywotność” Su-25, nie można wykluczyć także uszkodzenia innych Su-25, któym udało się powrócić do bazy.
W czasie trwającej 44 dni II wojny karabaskiej Azerbejdżan użył lotnictwa załogowego i bezzałogowego, z czego zastosowanie dronów było masowe, a samolotów i śmigłowców ograniczone. Była to więc pierwsza kampania powietrzna, z szerokim i kluczowym dla jej przebiegu, udziałem dronów rozpoznawczo-uderzeniowych oraz amunicji krążącej. Armenia mimo że miała ku temu możliwości, w zasadzie nie użyła lotnictwa wcale.
U
dział w konflikcie ormiańsko-azerskim systemów bezzałogowych statków powietrznych już został opisany na łamach „Lotnictwo Aviation International” 12/2020, dlatego tym razem skupimy się na udziale w wojnie lotnictwa klasycznego.
Siły Powietrzne Azerbejdżanu
Trzonem SP Azerbejdżanu (Hərbi Hava Qüvvələri, HHQ) są samoloty myśliwskie
MiG-29 i szturmowce Su-25. Ilości ewidencyjne sprzętu i jego gotowość operacyjna, nie są podawane do publicznej wiadomości, a zatem są trudne do ustalenia. Z tego powodu medialne szacunki różnią się znacząco od siebie – generalnie jedna eskadra lotnicza jest uzbrojona w myśliwce MiG-29, a druga w samoloty szturmowe Su-25. Zarówno w czasie azersko-tureckich ćwiczeń lotniczych „TurAZ Qartali-2020”, jak i wcześniejszych ćwiczeniach lotno-taktycznych, w powietrze wzbijały się samoloty myśliwskie MiG-29 i szturmowce Su-25, zazwyczaj w parach. W listopadzie 2005 r. Azerbejdżan podpisał kontrakt o wartości 55,41 mln USD w wyniku którego pozyskał na Ukrainie 12 samolotów myśliwskich MiG-29, izdielije 9-13 z numerami bocznymi 1-12 oraz 2 szkolno-bojowe MiG-29UB, izdielije 9-51 z numerami 14 i 20. Maszyny zostały wyprodukowane w latach 1987-1988, do Sił Powietrznych Azerbejdżanu przybyły po kapitalnym remoncie. Kontrakt zrealizowano w latach 2006-2007.
42
Lotnictwo Aviation International
W czasie służby „dwudziestych dziewiątek” zdarzyły się dwa wypadki. 29 stycznia 2008 r. podczas lotu szkolnego rozbił się MiG-29UB z numerem bocznym 20, zginęli obaj piloci – ppłk Fakhraddin Asgarov (Fəxrəddin Əsgərov) i kpt Afgan Aslanov (Əfqan Aslanov). Natomiast 24 lipca 2019 r. rozbił się drugi MiG-29 wykonujący lot ćwiczebny nad Morzem Kaspijskim. Tym razem zginął doświadczony pilot, ppłk Rashad Atakishiyev (Rəşad Atakişiyev). Katastrofa odbiła się głośnym echem w Azerbejdżanie i wzbudziła dyskusję na temat zdolności bojowej posiadanych MiG-29. Jako przyczynę rozbicia się MiG-29 podano zderzenie ze stadem ptaków, co
spowodowało obrażenia u pilota i utratę panowania nad samolotem, bez możliwości katapultowania się. Katastrofa MiG-29UB w 2008 r. skutkowała pozyskaniem w roku następnym jeszcze jednego samolotu MiG-29UB z numerem bocznym 33. Niezależnie od tego, w 2011 r. zakupiono na Ukrainie dodatkowego MiG-29UB. Prawdopodobnie dlatego w źródłach zachodnich można spotkać informacje o pozyskaniu przez SP Azerbejdżanu łącznie 16 MiG-29 – 12 samolotów jednomiejscowych MiG-29 i 4 dwumiejscowych MiG-29UB. Razem z maszynami szkolno-bojowymi zakupiono także ukraiński trenażer
Para azerskich samolotów szturmowych Su-25 w czasie ćwiczeń w kwietniu 2020 r.
CZERWIEC 2021
PORTY LOTNICZE
Jerzy Liwiński
Porty lotnicze świata 2020 W kryzysowym 2020 r. porty lotnicze na świecie obsłużyły 3,36 mld pasażerów i 109 mln ton ładunków, a samoloty komunikacyjne wykonały przy tym 58 mln operacji startów i lądowań. W odniesieniu do roku poprzedniego ruch lotniczy zmniejszył się odpowiednio o: -63,3%, -8,9% i -43%. W rankingu największych portów lotniczych nastąpiły zasadnicze zmiany, a wyniki statystyczne odzwierciedlały wpływ pandemii koronawirusa na ich działalność. Największymi portami pasażerskimi są: chiński Guangzhou (43,8 mln pas.), Atlanta (42,9 mln pas.), Chengdu, Dallas-Fort Worth i Shenzhen, a towarowymi: Memphis (4,5 mln ton), Hongkong (4,6 mln ton), Szanghaj, Anchorage i Louisville.
R
ynek transportu lotniczego odgrywa kluczową rolę w rozwoju globalnej gospodarki, będąc trwałym elementem nowoczesnych społeczeństw. Ruch lotniczy w poszczególnych regionach świata jest rozłożony nierównomiernie i zależy głównie od poziomu gospodarczego państw (duży azjatycki lub amerykański port ma większy ruch cargo niż łącznie wszystkie porty afrykańskie). Kluczowym elementem rynku są lotniska komunikacyjne i działające na nich
48
Lotnictwo Aviation International
porty lotnicze. Funkcjonuje ich około 2500, od największych obsługujących dziennie po kilkaset samolotów, do najmniejszych gdzie lądują sporadycznie. Lotniska komunikacyjne są głównie zlokalizowane przy aglomeracjach miejskich, a z uwagi na: wymogi bezpieczeństwa, duże powierzchnie i uciążliwości związane z hałasem zazwyczaj znajdują się w znacznej odległości od ich centrum (europejska średnia to 18,6 km). Największymi lotniskami komuni-
kacyjnymi na świecie pod względem wielkości zajmowanej powierzchni są: saudyjskie Dammam King Fahd (776 km²), Denver (136 km²), Stambuł (76 km²), Texas Dallas-Fort Worth (70 km²), Orlando (54 km²), Washington Dulles (49 km²), Houston George Bush (44 km²), Shanghai Pudong (40 km²), Kair (36 km²) i Bangkok Suvarnabhumi (32 km²). Natomiast pod względem cech eksploatacyjno-technicznych i zdolności do obsługi poszczególnych typów samolotów, lotniska są skategoryzowane przez system kodów referencyjnych. Składa się on z cyfry i litery, z tego cyfra od 1 do 4 odzwierciedla długość pasa startowego, a litera od A do F determinuje parametry techniczne samolotu. Typowe lotnisko, które może przyjmować samoloty Boeing 737, powinno posiadać minimum kod referencyjny 3C (droga startowa 1200-1800 m). Do oznaczania lokalizacji lotnisk i portów stosuje się kody nadawane przez Organizację ICAO i zrzeszenie przewoźników lotniczych IATA. Kody ICAO są czteroliterowe, z czego pierwsza litera oznacza część świata, druga region administracyjny lub państwo, a ostatnie dwie identyfikują dane lotnisko (np. EPWA – Europa, Polska, Warszawa). Kody IATA są trzyliterowe i najczęściej nawiązują do nazwy miasta, gdzie jest port zlokalizowany (np. OSL – Oslo) lub do
PL Los Angeles obsłużył 28,78 mln pasażerów i w odniesieniu do roku poprzedniego utracił 59,3 mln osób (-67,3%). Na zdjęciu B787 linii American Airlines podczas jednego z rejsów do tego portu.
Największy port lotniczy na świecie chiński Guangzhou Baiyun International Airport, obsłużył 43,76 mln pasażerów (-40,5%). Z uwagi na dużo gorsze wyniki innych portów awansował w globalnym rankingu aż o 10 miejsc w górę. Na zdjęciu A380 linii China Southern przed terminalem portu.
CZERWIEC 2021
PRZEMYSŁ LOTNICZY
Leszek A. Wieliczko
Sikorsky
Wiodący producent śmigłowców
Sikorsky Aircraft jest jednym ze światowych liderów przemysłu śmigłowcowego, który wyznacza trendy w rozwoju tej kategorii statków powietrznych. Wśród najnowszych osiągnięć jest S-97 Raider (na zdjęciu: podczas oblotu 22 maja 2015 r.).
Utalentowany konstruktor, pilot i wizjoner Igor Sikorski rozpoczął swoją lotniczą karierę w Rosji przed I wojną światową. Po przyjeździe do Stanów Zjednoczonych dzięki swojemu uporowi, talentowi i ciężkiej pracy oraz pomocy przyjaciół i innych rosyjskich imigrantów w 1923 r. założył firmę, która początkowo budowała samoloty i łodzie latające, a od 1939 r. śmigłowce. W krótkim czasie firma Sikorsky stała się jednym ze światowych liderów przemysłu śmigłowcowego, a nazwisko Sikorski niemalże synonimem śmigłowca w układzie jednowirnikowym ze śmigłem ogonowym.
O
d listopada 2015 r. firma Sikorsky Aircraft Corporation jest własnością koncernu Lockheed Martin. Główne zakłady produkcyjne wraz z heliportem i biurami zarządu znajdują się w Stratford w Connecticut. Inne fabryki, ośrodki obsługowe, logistyczne, badawczo-rozwojowe i prób w locie (bez spółek zależnych) zlokalizowane są w Bridgeport i Shelton w Connecticut, West Palm Beach na Florydzie, Fort Worth w Teksasie oraz Huntsville i Troy w Alabamie. Wyniki finansowe firmy wliczane są do skonsolidowanych wyników koncernu i nie są wykazywane oddzielnie. Z raportu finansowego Lockheeda Martina za 2020 rok wynika jedynie, że wartość sprzedaży netto firmy Sikorsky stanowiła w tymże roku 9% całkowitej sprzedaży netto całego koncernu.
Działalność w Rosji
Igor Iwanowicz Sikorski urodził się 25 maja 1889 r. w Kijowie na Ukrainie w ówczesnym Imperium Rosyjskim. Pod wpływem powieści Juliusza Verne’a i prac Leonarda da Vinci bardzo wcześnie zainteresował się techniką i zaczął budować modele machin latających. W 1906 r. zrezygnował z nauki w Aka58
Lotnictwo Aviation International
Nazwa
Sikorsky, a Lockheed Martin Company (Sikorsky Aircraft Corporation)
Data założenia
5 marca 1923 r. jako Sikorsky Aero Engineering Corporation
Właściciel
Lockheed Martin Corporation (100%) od 6 listopada 2015 r.
Siedziba zarządu
Stratford (Connecticut, USA)
Zakłady produkcyjne i inne ośrodki (w tym spółki zależne)
Stratford, Bridgeport, Trumbull, Shelton (Connecticut); West Palm Beach (Floryda); Fort Worth, Grand Prairie (Teksas); Huntsville, Troy (Alabama); Coatesville (Pensylwania); Milwaukee (Wisconsin); Mielec (Polska); Nowra, Brisbane, Perth (Australia)
Główne produkty
śmigłowce wojskowe i cywilne
demii Marynarki Wojennej w Sankt Petersburgu i w 1907 r. wstąpił na Politechnikę Kijowską. W latach 1906 i 1909 dwukrotnie wyjeżdżał do Francji, gdzie poznał m.in. jednego z pionierów światowego lotnictwa Louisa Blériota i miał okazję obserwować loty samolotów konstrukcji Blériota, Farmana i braci Wright. Po powrocie do Rosji latem 1909 r. zbudował swój pierwszy śmigłowiec H-1, a w następnym roku ulepszony H-2. Żaden z nich nie był jednak w stanie oderwać się od ziemi, podobnie jak pierwszy zbudowany samolot S-1. Kolejny samolot S-2, napędzany silnikiem Anzani o mocy 25 hp ze śmigłem ciągnącym, został oblatany przez Sikorskiego 3 czerwca 1910 r.
Pierwszym udanym samolotem był dwumiejscowy S-5, oblatany 17 maja 1911 r. Dzięki niemu Sikorski opanował sztukę pilotażu i uzyskał oficjalną licencję pilota rosyjskiego aeroklubu, afiliowanego przy Międzynarodowej Federacji Lotniczej (Fédération Aéronautique Internationale, FAI). Oblatany w listopadzie tego samego roku trzymiejscowy S-6 zdobył główną nagrodę na wystawie lotniczej w Moskwie, zorganizowanej pod auspicjami rosyjskiej armii w lutym 1912 r. Zmodyfikowany S-6-B powtórzył ten sukces na sierpniowej wystawie lotniczej w Sankt Petersburgu. Wkrótce Sikorski został głównym konstruktorem wydziału lotniczego Rosyjsko-Bałtyckiej Fabryki Wagonów (Russko CZERWIEC 2021
monografiA
Hawker Sea Fury
Tomasz Szlagor Leszek A. Wieliczko
Sea Fury był ostatnim produkowanym seryjnie myśliwcem firmy Hawker z napędem tłokowo-śmigłowym. Został zaprojektowany podczas II wojny światowej dla RAF jako lżejszy następca Tempesta, a po wojnie trafił na pokłady lotniskowców Royal Navy. Służył również w lotnictwie morskim Australii, Holandii i Kanady oraz w siłach powietrznych Birmy, Egiptu, Iraku, Kuby, Maroka i Pakistanu, a także w barwach cywilnego operatora z Niemiec. Brał udział w wojnie koreańskiej i kilku lokalnych konfliktach zbrojnych. W Birmie służył niemal do końca lat 60. ub. wieku.
23
czerwca 1942 r. w ręce Brytyjczyków wpadł najnowszy niemiecki samolot myśliwski Focke-Wulf Fw 190A-3, który po walce ze Spitfire’ami wylądował przez pomyłkę w bazie Royal Air Force (RAF) Pembrey w Walii. Jego oględziny i próby w locie, przeprowadzone w lipcu w ośrodku doświadczalnym Royal Aircraft Establishment (RAE) w Farnborough, wywołały dyskusję co do dalszych kierunków rozwoju myśliwców RAF. Fw 190A był szybki, zwrotny i o ponad tonę lżejszy od najnowszego brytyjskiego samolotu myśliwskiego Tempest, którego prototyp znajdował się wówczas w końcowej fazie montażu w zakładach Hawker Aircraft Ltd. w Langley. Tempest okazał się bardzo udanym myśliwcem – dzięki zmianom w konstrukcji, zwłaszcza w obrębie skrzydeł, miał znacznie wyższe osiągi i lepsze własności lotne niż Typhoon, z którego się wywodził – ale był duży i ciężki. Dowództwo RAF obawiało się, że nie poradzi sobie w konfrontacji z wersjami rozwojowymi Fw 190A ani z lekkimi i zwrotnymi myśliwcami japońskimi, gdy eskadry Tempestów zostaną wysłane na Daleki Wschód. Uznano, że potrzebny będzie zupełnie nowy myśliwiec o wysokich osiągach na średniej wysokości, bardzo zwrotny i lekki, a jednocześnie silnie uzbrojony.
W sierpniu Ministerstwo Produkcji Lotniczej (Ministry of Aircraft Production, MAP) zwróciło się do wybranych wytwórni lotniczych – Boulton Paul, Hawker, Supermarine, Vickers-Armstrong i Westland – z propozycją przygotowania projektów wstępnych takiego myśliwca. Wkrótce do grona zainteresowanych dołączyły firmy Airspeed i Folland. Tych siedem wytwórni nadesłało do września łącznie kilkanaście propozycji (niektóre po kilka, czasem znacznie różniących się od siebie). Na ich podstawie 7 września MAP wydało specyfikację F.6/42, określającą ogólne wymagania taktyczno-techniczne dla jednomiejscowego samolotu myśliwskiego o wysokiej prędkości wznoszenia, prędkości maksymalnej i zwrotności, uzbrojonego w cztery działka kal. 20 mm. Do
napędu rekomendowano jeden z trzech nowych typów silników: 12-cylindrowy w układzie V Rolls-Royce Griffon 61, 24-cylindrowy w układzie leżącego H Napier Sabre IV (NS.43.SM) lub 18-cylindrowy w układzie podwójnej gwiazdy Bristol Centaurus XII (CE.12.SM). Specjaliści z RAE uznali, że najbardziej obiecujące są projekty Vickersa i Follanda, na drugim miejscu sklasyfikowali projekty Hawkera i Airspeed, a na trzecim Supermarine i Westlanda. Ponieważ projekt Vickersa nie zawierał wielu detali technicznych, więc faworytem szefa Sztabu Lotniczego (Chief of Air Staff, CAS) ACM (Air Chief Marshal) Charlesa F.A. Portala został Folland Fo.117 z silnikiem Centaurus XII. ACM Wilfrid R. Freeman, odpowiedzialny w MAP za nowe projekty,
Hawker Sea Fury był jednym z najlepszych przedstawicieli ostatniej generacji myśliwców z napędem tłokowo-śmigłowym. Wiele egzemplarzy przetrwało do dziś w muzeach i prywatnych kolekcjach, tak jak widoczny na zdjęciu australijski FB.Mk 11 (WH587).
Pierwszy prototyp Sea Fury (SR661) po poprawkach wprowadzonych latem 1945 r., z powiększonym usterzeniem pionowym i 5-łopatowym śmigłem, ale wciąż krótkim hakiem do lądowania. Ten prototyp nie miał składanych skrzydeł.
68
Lotnictwo Aviation International
CZERWIEC 2021