4/2016
www.zbiam.pl
Focke-Wulf Fw 189
Lipiec-Sierpień cena 14,99 zł (VAT 5%) INDEX 407739 ISSN 2450-2480
Jugosławia 1942-1945
Współpraca polsko-węgierska nie okazała się jednak bezowocna. Dziś zapomina się, że Czechosłowacja była przed 1938 r. sojusznikiem Związku Sowieckiego wrogo nastawionym do Polski…
Najaktywniejszą i odnoszącą największe sukcesy formacją ruchu oporu w Jugosławii była komunistyczna partyzantka kierowana przez Josipa Broz Tito, stojącego na czele Komunistycznej Partii Jugosławii…
Index 407739
Węgry 1938-1945
ISSN 2450-2480
W NUMERZE:
Tygrys Profesora Porsche
Vol. II, nr 4 (6) Lipiec-Sierpień 2016; Nr 4
4/2016
www.zbiam.pl
Focke-Wulf Fw 189
Lipiec-Sierpień cena 14,99 zł (VAT 5%) INDEX 407739 ISSN 2450-2480
Jugosławia 1942-1945 Najaktywniejszą i odnoszącą największe sukcesy formacją ruchu oporu w Jugosławii była komunistyczna partyzantka kierowana przez Josipa Broz Tito, stojącego na czele Komunistycznej Partii Jugosławii…
Index 407739
Węgry 1938-1945 Współpraca polsko-węgierska nie okazała się jednak bezowocna. Dziś zapomina się, że Czechosłowacja była przed 1938 r. sojusznikiem Związku Sowieckiego wrogo nastawionym do Polski…
ISSN 2450-2480
41 /2016
W NUMERZE:
Tygrys Profesora Porsche
Na okładce: Focke-Wulf Fw 189. Rys. Rafał Zalewski
INDEX 407739 ISSN 2450-2480 Nakład: 14,5 tys. egz. Redaktor naczelny Jerzy Gruszczyński jerzy.gruszczynski@zbiam.pl Korekta Dorota Berdychowska Redakcja techniczna Dorota Berdychowska dorota.berdychowska@zbiam.pl Współpracownicy Władimir Bieszanow, Marius Emmerling, Michał Fiszer, Tomasz Grotnik, Wojciech Holicki, Andrzej Kiński, Leszek Molendowski, Tymoteusz Pawłowski, Tomasz Szlagor, Maciej Szopa, Waldemar Waligóra, Mirosław Wawrzyński Wydawca Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o. Ul. Anieli Krzywoń 2/155 01-391 Warszawa office@zbiam.pl Biuro Ul. Bagatela 10/19 00-585 Warszawa Dział reklamy i marketingu Anna Zakrzewska anna.zakrzewska@zbiam.pl Dystrybucja i prenumerata Elżbieta Karczewska elzbieta.karczewska@zbiam.pl Reklamacje office@zbiam.pl
spis treści MONOGRAFIA LOTNICZA
Marek J. Murawski
Samolot rozpoznawczy Focke-Wulf Fw 189 Uhu (cz. 1)
4
HISTORIA
Tymoteusz Pawłowski
Węgry 1938-1945
20
BITWY I KAMPANIE
Mirosław Wawrzyński
Węgierskie wojska szybkie w „Barbarossie”
34
MONOGRAFIA LOTNICZA
Leszek A. Wieliczko
Seversky P-35. Zanim zbudowano Thunderbolta
48
HISTORIA
Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński Prenumerata realizowana przez Ruch S.A: Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Telefonicznym Biurem Obsługi Klienta pod numerem: 801 800 803 lub 22 717 59 59 – czynne w godzinach 7.00–18.00. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Copyright by ZBiAM 2016 All Rights Reserved. Wszelkie prawa zastrzeżone Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy jest zabronione. Materiałów niezamówionych, nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych. Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść zamieszczonych ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz na naszej nowej stronie: www.zbiam.pl
Wojna w Jugosławii 1942-1945
62
MONOGRAFIA PANCERNA
Michał Lewandowski
Zapomniany Tygrys. Tygrys Profesora Porsche
78
BROŃ PANCERNA
Leszek Molendowski
Wyróżnienie za odwagę. Tygrysy w armii węgierskiej
90
HISTORIA
Steven J. Zaloga
Czerwone psy wojny
94 3
MONOGRAFIA LOTNICZA
1
Marek J. Murawski
Focke-Wulf Fw 189 A-1,W.Nr. 0095, GI+RT na lotnisku fabrycznym.
Samolot rozpoznawczy
Focke-Wulf Fw 189 Uhu
Jednym z najbardziej lubianych przez personel latający samolotów Luftwaffe był Focke-Wulf Fw 189 Uhu, popularnie nazywany „Fliegendes Auge” czyli latające oko. Maszyna ta była użytkowana od 1941 r. niemal do końca wojny w jednostkach bliskiego rozpoznania, współpracujących bezpośrednio z siłami lądowymi. Służyła jednak również jako samolot dyspozycyjny, a nawet myśliwiec nocny. Piloci cenili ją za wszechstronność, solidną konstrukcję, niezawodność oraz doskonałe właściwości pilotażowe.
następował szybki rozwój zarówno samolotów rozpoznawczych, czego przykładem może być Rumpler C I o prędkości maksymalnej 175 km/h – czyli zbliżonej do alianckich myśliwców Nie-
nych z rozwojem lotnictwa wojskowego. Dopiero zdobycie władzy przez narodowych socjalistów 30 stycznia 1933 r. otworzyło nowe perspektywy przed niemieckim przemysłem lotniczym.
L
otnictwo rozpoznawcze narodziło się jeszcze przed I wojną światową i po raz pierwszy w warunkach bojowych zostało zastosowane w wojnie włosko-tureckiej 1911-1912 r. oraz w drugiej wojnie bałkańskiej 1912-1913 r. W czasie I wojny światowej samoloty rozpoznawcze odgrywały kluczową rolę w działaniach na szczeblu taktycznym i operacyjnym. Niemieckie lotnictwo rozpoznawcze pierwsze sukcesy zapisało na swoim koncie już podczas walk nad Mozą 21-24 sierpnia 1914 r.; w tym samym czasie jeszcze większe znaczenie miało wykrycie i śledzenie przez samoloty ruchów armii rosyjskiej w Prusach Wschodnich, co doprowadziło do zwycięstwa pod wsią Tannenberg. W kolejnych latach wojny
4
Heinkel He 46 był pierwszym samolotem bliskiego rozpoznania odrodzonej Luftwaffe. Na zdjęciu samolot 20+B31, należący do 1. (H)/Aufkl.Gr. 52.
uport 17 C-1 i Sopwith Pup, jak i techniki wspomagającej obserwatorów, którzy początkowo zaznaczali wyniki rozpoznania ręcznie na mapach, a później bazowali przede wszystkim na zdjęciach wykonywanych za pomocą coraz doskonalszych aparatów fotograficznych. Po zakończeniu wojny alianci zakazali Niemcom prowadzenia jakichkolwiek prac związa-
Już w 1934 r. miało powstać sześć pierwszych eskadr rozpoznawczych, a rok później dwie kolejne. Pierwszymi samolotami bliskiego rozpoznania niemieckiego lotnictwa wojskowego, które oficjalnie powołano do życia 1 marca 1935 r., zostały maszyny Heinkel He 46. Oficjalnie określano je mianem Nahaufklärer (samolot bliskiego rozpoznania), a ich główne zadanie stanowiła
HISTORIA
Tymoteusz Pawłowski 5 marca 1938 r. na zjeździe partyjnym w Győr ogłoszono remilitaryzację Węgier. Warto zwrócić uwagę na sztandary Węgierskiej Partii Narodowej (Nemzeti Egység Pártja), świadczące o sojuszu ludu pracującego miast i wsi: widnieje na nich kłos zboża i koło zębate.
Węgry 1938–1945 4 czerwca 1920 r. państwa Ententy podpisały z Węgrami traktat pokojowy, kończący I wojnę światową. Węgry utraciły 72% terytorium (pozostało 93 tys. km² z 325 tys. km²) i ponad 60% ludności (pozostało 8 z 21 milionów). Próba rewizji tych postanowień doprowadziła Węgrów w czasie II wojny światowej do jeszcze większej tragedii.
P
aństwo węgierskie było królestwem – Magyar Királyság – ale bez króla. Regentem wybrano w 1920 r. byłego dowódcę floty austro-węgierskiej, admirała Miklósa Horthy’ego. Choć często (szczególnie w starszych opracowaniach) przedstawiany jest jako dyktator, to jednak Węgry w latach dwudziestych i trzydziestych cieszyły się dużymi swobodami obywatelskimi. Decyzje traktatowe ograniczyły Królestwo do Budapesztu i jego rolniczego zaplecza, gospodarka państwa funkcjonowała jednak dość dobrze, choć przemysł odczuwał brak surowców. Traktat pokojowy z Trianon nakładał na Węgrów także bardzo ścisłe ograniczenia dotyczące obronności. Zniesiono i zakazano obowiązkowej służby wojskowej, a liczbę żołnierzy i oficerów ograniczono do 35 000. Nie były to jednak wszystkie ograniczenia – Węgrom narzucono również formy organizacyjne oraz maksymalną liczbę broni przypadającą na każdy 1000 żołnierzy (tabela 1). Węgierska armia mogła składać się jedynie z dywizji piechoty, brygad kawalerii lub bry-
20
kawalerii, batalion pionierów, batalion cyklistów i batalion moździerzy, wspieranych pułkiem artylerii lekkiej. Dywizja kawalerii mogła mieć do sześciu 4-szwadronowych pułków kawalerii, wspieranych 3-bateryjnym dywizjonem artylerii konnej i dywizjonem karabinów maszynowych (z możliwym wykorzystaniem samochodów pancernych). Brygada mieszana miała mieć 2 pułki piechoty, batalion cyklistów, dywizjon artylerii, kompanię moździerzy i szwadron kawalerii (tabela 2). Węgrzy zdecydowali, że w tych warunkach najefektywniejszą formą organizacji będą brygady mieszane wspierane kawalerią. 11 maja 1922 r. wprowadzili nową organizację sił zbrojnych. Odwodem centralnym były 4 pułki jazdy – w terminologii węgierskiej „huzarów”, organizacyjnie dość podobne do pułków polskiej kawalerii: z 3 szwadronami jeździeckimi i szwadronem ciężkich karabinów maszynowych. Zorganizowano
Tab.1: Maksymalna liczba broni i amunicji przypadająca na 1000 żołnierzy Sprzęt
Liczba broni
Liczba amunicji
1150
500
Lekkie i ciężkie karabiny maszynowe
15
10 000
Lekkie moździerze piechoty
2
1000
3
1000
Karabiny
Średnie moździerze piechoty Działa artylerii lekkiej i górskiej
gad mieszanych. Dywizje piechoty miały mieć po 3 pułki piechoty (po 3 bataliony piechoty z 3 kompaniami strzeleckimi i jedną kompanią ciężkich karabinów maszynowych), szwadron
500
je w 2 brygady: 1. stacjonowała w Budapeszcie, a 2. – w Nyíregyháza (czyt. Niredźhazo) na północnym wschodzie państwa. Były to formacje dość uniwersalne, stanowiące namiastkę nie tyle
Tab. 2: Maksymalne i minimalne stany etatowe formacji węgierskich sił zbrojnych według traktatu z Trianon Formacja Dywizja piechoty
Stan maksymalny
Stan minimalny
Oficerowie
Żołnierze
Oficerowie
Żołnierze
414
10 780
300
8000
Dywizja kawalerii
250
5380
180
3650
Brygada mieszana
108
5350
140
4250
Pułk piechoty
65
2000
52
1600
Batalion piechoty
16
650
12
500
Kompania strzelecka lub karabinów maszynowych
3
160
2
120
Batalion cyklistów
18
450
12
300
Pułk kawalerii
30
720
20
450
Szwadron kawalerii
6
100
3
100
Pułk artylerii
80
1200
60
1000
Bateria artylerii polowej
4
150
2
120
Kompania moździerzy piechoty
3
150
2
100
Batalion pionierów
14
500
8
300
Bateria artylerii górskiej
5
320
3
200
WOJNA W POWIETRZU
Po lewej: równo 20 lat po podpisaniu zawieszenia broni w Compiegne Miklos Horthy wjeżdża na białym koniu do Koszyc (słow. Košice, węg. Kassa). Po prawej: węgierski rezerwista na Rusi Zakarpackiej. Jego uzbrojenie stanowi 8 mm karabin systemu Manlichera, tu najprawdopodobniej w zmodernizowanej wersji 1895/1931.
Akcję „Łom” przerwano 25 listopada 1938 r., gdy Węgrzy doszli do wniosku, że są zbyt słabi militarnie na zbrojne zajęcie całego Zakarpacia. Pomocy mieli udzielić im Włosi – chodziło przede wszystkim o przysłanie lotnictwa myśliwskiego – ale nie zdecydowali się na to na skutek protestu III Rzeszy. Współpraca węgiersko-polska nie okazała się jednak bezowocna. Dziś zapomina się, że Czechosłowacja była przed 1938 r. sojusznikiem Związku Sowieckiego, bardzo wrogo nastawionym do Polski. W razie napaści sowieckiej na Rzeczpospolitą Czesi przyłączyliby się do agresji – tak jak uczynili
czas po stronie Niemców, ale był to sojusznik o bardzo wątpliwej wartości, zdolny do ograniczonego działania: zajęcia Zakopanego i okolic. Niemcy chcieli zaatakować Rzeczpospolitą z terenu Słowacji i uderzyć stamtąd na Lwów, nie mogli jednak tego uczynić, nie mieli bowiem linii kolejowych, którymi mogliby zaopatrywać walczące tak daleko na wschodzie wojska. Mieli nadzieję, że uzyskają taką możliwość, gdy zajmą Cieszyn – lecz Wojsko Polskie tak dokładnie zdewastowało linię kolejową, że uruchomiono ją dopiero... w 1940 r. Berlin zwrócił się zatem z ultimatum do Węgrów, żądając pozwolenia na skorzystanie
Po 17 września 1939 r. na Węgry ewakuowało się kilkadziesiąt tysięcy polskich żołnierzy, w tym cała 10. Brygada Kawalerii wraz ze sprzętem pancernym, m.in. czołgami Renault R35.
to w 1919 czy 1920 r. Decyzje konferencji w Monachium doprowadziły do zerwania sojuszu czesko-sowieckiego, a skutki nowo powstałego sojuszu czesko-niemieckiego zostały zneutralizowane odzyskaniem Cieszyna przez Polskę. Tamtędy prowadziła jedna z dwóch linii kolejowych wiodących na wschód. Gdy 2 listopada 1938 r. Węgrzy odzyskali południową Słowację, opanowali drugą linię kolejową. Polskie położenie strategiczne znacznie się poprawiło... Polsko-węgierska współpraca znalazła swój epilog we wrześniu 1939 r. Słowacja stanęła wów24
z ich linii kolejowych. Rząd w Budapeszcie nie ugiął się, zmobilizował swoją nieliczną armię i zagroził wysadzeniem mostów kolejowych, gdyby Niemcy zdecydowali się na wzięcie ich siłą.
Przygotowania do wojny 5 marca 1938 r. premier Węgier ogłosił w Győr, że w przeciągu kolejnych 5 lat wydatki na rozbudowę armii wyniosą miliard pengő. Czy było to dużo? W tym czasie dolar kosztował 5,40 pengő (albo nieco ponad 5 złotych polskich). W 1938 r. czołg lekki miał cenę około
100 000 pengő (albo około 100 000 złotych). Przez całe dwudziestolecie w Polsce roczne wydatki na obronność nie były mniejsze niż 700 000 złotych, a w latach 1936–1942 na rozbudowę Wojska Polskiego przeznaczono dodatkowo blisko 5 miliardów złotych. W dodatku w wyniku wojny waluta węgierska zaczęła tracić na wartości, szczególnie po włączeniu się Stanów Zjednoczonych do walk: w czerwcu 1944 r. za dolara trzeba było płacić już 33,50 pengő. Program rozbudowy zaczęto realizować jesienią 1938 r. Przede wszystkim rozbudowano stany liczebne piechoty. W listopadzie 1938 r. dowództwo każdej z 7 brygad mieszanych stało się dowództwem korpusu, w którego skład wchodziły 3 nowo sformowane brygady piechoty (formalnie powstały one w styczniu 1939 r.). W każdym korpusie były 2 brygady zorganizowane z pułków piechoty i jedna z pułku Straży Granicznej. Kolejne 2 korpusy zorganizowano na Zakarpaciu (VIII KA – 15 września 1939 r.) i Siedmiogrodzie (IX KA – 4 września 1940 r.); one także miały po 3 brygady. Wiosną 1940 r. piechota węgierska liczyła 27 brygad. W skład każdej z nich wchodził pułk artylerii (o tej samej numeracji, co macierzysta brygada) oraz 2 pułki piechoty. Jeden z tych pułków miał mieć ten sam numer, co macierzysta brygada – był to pułk czynny, istniejący w czasie pokoju. Drugi pułk, istniejący jedynie w czasie wojny, miał numerację wyższą o 30 (najwyższą liczbą było więc 57). Praktyka przyniosła jednak wiele wyjątków od tej reguły – chociażby dlatego, że wojna była zjawiskiem permanentnym. Numery od 61 do 69 miały nosić formacje korpuśne (gdzie druga cyfra odpowiadała numerowi korpusu). Dowództwu węgierskiemu nie wystarczało jednak sił i środków na ich zorganizowanie; z reguły oddziałem korpuśnym był batalion straży granicznej lub batalion cyklistów. Z kolei formacje podporządkowane bezpośrednio naczelnemu dowódcy nosiły numery trzycyfrowe. Pułki artylerii brygad piechoty składały się z 2 dywizjonów: lekkiego i ciężkiego. W teorii uzbrojeniem każdej z 3 baterii dyonu lekkiego miały być 10,5 cm haubice 40 M, a 3 baterii dy-
WOJNA W POWIETRZU Mirosław Wawrzyński
Węgierskie wojska szybkie
w „Barbarossie” Przywódcy węgierscy od końca lat trzydziestych ubiegłego wieku prowadzili politykę ekspansji, mającą na celu odzyskanie ziem utraconych po pierwszej wojnie światowej. Tysiące Węgrów postrzegało siebie jako ofiary bardzo niesprawiedliwego traktatu pokojowego kończącego wojnę, zawartego między Węgrami a Ententą w pałacu Grand Trianon w Wersalu 4 czerwca 1920 r.
N
a skutek niekorzystnego układu, karzącego ich m.in. za wywołanie Wojny Światowej, tracili oni 67,12 proc. ziem oraz 58,24 proc. mieszkańców. Populacja spadła z 20,9 mln do 7,6 mln, w tym utracono 31 proc. etnicznych Węgrów – 3,3 mln z 10,7 mln. Stan armii zredukowano do 35 tys. piechurów i kawalerzystów, bez czołgów, artylerii ciężkiej i samolotów bojowych. Zakazano powszechnego obowiązku wojskowego. W ten sposób dumna Królewska Armia Węgier (Magyar Királyi Honvédség, MKH, potocznie: węg. Honvédség, pol. królewskowęgierscy honwedzi lub honwedzi) stała się dużą „wewnętrzną siłą porządkową”. Węgry musiały zapłacić duże reparacje wojenne. W związku z tą narodową katastrofą oraz poniżającą degradacją potęgi militarnej środowiska narodowe i patriotyczne rzuciły hasło restytucji silnych Wiel-
34
kich Węgier, Kraju Korony św. Stefana. Dążyły one do odzyskania statusu regionalnego imperium i szukały każdej okazji do odbicia utraconych ziem z ciemiężonymi rodakami. Administracja regenta admirała Miklósa Horthy’ego podzielała te aspiracje militarno-imperialne. Sztabowcy rozważali scenariusze lokalnych wojen z sąsiadami. Marzenia o podbojach ziściły się szybko. Pierwszą ofiarą terytorialnej ekspansji Węgrów padła w 1938 r. Czechosłowacja, którą rozebrali wspólnie z Niemcami i Polakami w wyniku I Arbitrażu Wiedeńskiego. Następnie w marcu 1939 r. zaatakowali dopiero co powstałe po aneksji Czechosłowacji nowe państwo słowackie, zagarniając „przy okazji” wyłaniające się równolegle malutkie państwo ukraińskie – Ruś
Zakarpacką, Zakarpacie. Odzyskano w ten sposób tzw. Północne Węgry (węg. Felvidék). Latem 1940 r. na skutek dużej presji politycznej, wspartej koncentracją nad granicami trzech silnych armii, Węgrzy bez walki odzyskali od Rumunii w wyniku cesji utracone, duże tereny – płn. Transylwanię. W kwietniu 1941 r. dołączyli do uderzenia niemieckiego na Jugosławię, odbijając obszary Baczki (Bačka, część Wojwodiny, tereny północnej Serbii). Do macierzy wróciły duże tereny z paroma milionami ludzi – w 1941 r. Węgry miały 11,8 mln obywateli. Spełnienie marzenia o restytucji Wielkich Węgier było prawie na wyciągnięcie ręki. Od września 1939 r. nowym sąsiadem Węgier stał się Związek Sowiecki. Ze względu na olbrzymie
Węgierskie granice państwowe w 1941 r. Rys. Piotr Wawrzkiewicz
WOJNA W POWIETRZU
Leszek A. Wieliczko
Seversky P-35.
Zanim zbudowano Thunderbolta Jednym z najsłynniejszych i najliczniej produkowanych amerykańskich myśliwców z okresu II wojny światowej był Republic P-47 Thunderbolt. Samolot ten stanowił bezpośrednie rozwinięcie wcześniejszego modelu P-43, który z kolei wywodził się z P-35 – pierwszego produkowanego seryjnie amerykańskiego samolotu myśliwskiego w układzie wolnonośnego dolnopłata o całkowicie metalowej konstrukcji, z zakrytą kabiną i chowanym podwoziem.
SEV-1XP (rej. X18Y) w początkowej postaci, z silnikiem Wright GR-1670 Twin Whirlwind. Samolot powstał z przebudowy dwumiejscowego SEV-2XP. W połowie sierpnia 1935 r. SEV-1XP trafił do Wright Field w celu przeprowadzenia prób wojskowych.
P-35
był dziełem firmy Seversky Aircraft Corporation, założonej w 1931 r. przez rosyjskiego imigranta gruzińskiego pochodzenia – byłego oficera carskiego lotnictwa Alexandra P. de Seversky’ego (właściwie Aleksandra Nikołajewicza Prokofiewa-Siewierskiego). W 1934 r.
48
firma przeniosła swoją siedzibę z Nowego Jorku do Farmingdale na Long Island. Jej głównym konstruktorem został najpierw Michael Gregor (właśc. Michaił Leontjewicz Grigoraszwili), a po jego odejściu Alexander Kartveli (właśc. Aleksandr Michajłowicz Kartwieliszwili) – obaj także będący rosyjskimi imigrantami narodowości gruzińskiej.
Ich dziełem było nowatorskie skrzydło o dość cienkim profilu Clark YH i półeliptycznym obrysie, którego uszczelnioną wewnętrzną przestrzeń wykorzystano jako integralny zbiornik paliwa. Pierwszy samolot firmy Seversky Aircraft to trzymiejscowa amfibia SEV-3 (rejestracja X2106), oblatana w czerwcu 1933 r. Ten jednosilnikowy wolnonośny dolnopłat o całkowicie metalowej półskorupowej konstrukcji (jedynie stery i lotki były kryte płótnem) wyposażono w parę pływaków firmy Edo i podwozie kołowe, dzięki czemu mógł operować zarówno z wody, jak i z lądu. W odpowiedzi na zapotrzebowanie US Army Air Corps (USAAC) w 1934 r. Seversky zaproponował SEV-3 jako samolot szkolenia podstawowego (Basic Trainer – BT). Pływaki nie wzbudziły jednak zainteresowania wojskowych, wobec czego maszynę przebudowano na wariant wyłącznie lądowy – SEV-3L, montując zamiast pływaków stałe podwozie kołowe z szerokimi owiewkami. Później, po wymianie silnika, zainstalowaniu radiostacji, przebudowie kabiny na dwumiejscową z podwójnym układem sterowania i modyfikacji osłony kabiny, oznaczenie samolotu zmieniono na SEV-3XAR (Experimental Army). W styczniu 1935 r. USAAC zamówił produkcję 30 egzemplarzy, nadając im oznaczenie wojskowe BT-8. Dostawy maszyn seryjnych rozpoczęły się w lutym 1936 r.
Samoloty jednomiejscowe SEV-2XP/SEV-1XP W początkach 1935 r. Air Corps Materiel Division ogłosił konkurs na nowy samolot myśliwski
HISTORIA
Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Wojna w Jugosławii 1942-1945 Po tym, jak w kwietniu 1941 r. Niemcy podbili Jugosławię, państwo to zostało podzielone na różne strefy okupacyjne i rozbite na poszczególne kraje, tworzące wcześniej federację. Chorwacja stała się sojusznikiem państw Osi, Słoweńcy zachowali życzliwą obojętność, Macedonia podjęła bierny opór przeciwko okupantowi, a Serbia – największe z państw dawnej Jugosławii – walkę zbrojną.
W
1941 r. w wojnę zostały zaangażowane już wszystkie państwa bałkańskie. Rumunia i Bułgaria były sojusznikami III Rzeszy, choć tylko Rumunia wzięła bezpośredni udział w inwazji na ZSRR. Albania, Grecja i Jugosławia padły z kolei ofiarą włoskiej bądź niemieckiej agresji (przypadkowo chronologia wydarzeń zgadza się z porządkiem alfabetycznym). Kiedy Jugosławia została w kwietniu 1941 r. podbita przez wojska niemieckie, dokonano podziału tego państwa na poszczególne strefy okupacyjne. Słowenię podzielono na trzy części. Północno-wschodni skrawek przyłączono do Węgier. Tradycyjnie austriackie Styrię i Słoweńską Krainę (odpowiednio północną i południową Słowenię) rozdzielono, Styrię przyłączając do III Rzeszy, Słoweńską Krainę zaś – do Włoch. Dodatkowo Włochy, posiadające już od Traktatu z Rapallo z 1920 r. półwysep Pula (z miastami Pula, Rijeka i Zadar, których włoskie nazwy to jednocześnie nazwy krążowników ciężkich zatopionych w czasie bitwy koło przylądka Matapan – Pola, Fiume i Zara), otrzymały też chorwacką Dalmację, czyli długi pas wybrzeża Adriatyku, sięgający Splitu (włącznie). Większość terenów dzisiejszej Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny utworzyła teryto-
62
rium niezależnego państwa chorwackiego, które stało się sojusznikiem państw Osi. Stolicą nowego państwa był jak dziś Zagrzeb, pozostałe duże miasta to Banja Luka, Mostar, Dubrownik. Wojwodinę, leżącą na północnym pograniczu Chorwacji i Serbii, również podzielono. Baczkę, czyli zachodnią Wojwodinę, włączono do Węgier – na terenie Banatu zaś, czyli wschodniej Wojwodiny, powstała gubernia III Rzeszy, zarządzana przez miejscową niemiecką mniejszość osadzoną tu swego czasu przez Cesarstwo Austro-Węgier. Czarnogórę i Kosowo przyłączono do Albanii okupowanej przez Włochy. Okupację Serbii podjęły Niemcy, ale nie było już ich stać na okupowanie położonej najdalej na południowy wschód Macedonii, więc kraj ten powierzono Bułgarii, która chętnie przyłączyła Macedonię (oraz grecką Trację) do własnego terytorium i podjęła tu służbę okupacyjną. W czerwcu 1941 r., kiedy sformalizowano opisane powyżej zmiany, feldmarszałek Wilhelm List, dowodzący 12. Armią na Bałkanach (dowództwo w Atenach), wyznaczył do okupacji Serbii LXV Korpus Armijny dowodzony przez gen. artylerii Paula Badera. W składzie korpusu były cztery słabe dywizje piętnastej fali formowania: 704., 714. i 717. DP stacjonujące w Serbii oraz 718. DP, która stacjono-
wała na terenie teoretycznie niepodległej Chorwacji w Banja Luce (centralna Bośnia). Dodatkowo pięć batalionów ochrony (Landesschützen; 447., 823., 923., 924. i 925.) rozmieszczono wzdłuż linii kolejowej Wiedeń-Saloniki, istotnej z punktu widzenia zaopatrywania wojsk Osi w Afryce Północnej. Dywizje serii „700” były jednostkami statycznymi, z niewielką ilością środków transportu mechanicznego. W ich skład wchodziły tylko dwa trójbatalionowe pułki w miejsce trzech, artyleria składała się z trójbateryjnego dywizjonu w miejAnte Pavelić (1889-1959) – chorwacki polityk faszystowski, przywódca ustaszy i szef Niepodległego Państwa Chorwackiego (1941-1945). Odpowiedzialny za ludobójstwo na Serbach, Żydach i Cyganach.
MONOGRAFIA PANCERNA
Michał Lewandowski
Zapomniany Tygrys.
Tygrys Profesora Porsche Miłośnikom broni pancernej nie trzeba przedstawiać sylwetki jednego z najsłynniejszych czołgów II wojny światowej Panzerkampfwagen VI, czyli Tygrysa. Był to niemiecki czołg ciężki produkcji zakładów Henschla. Jego prototypy otrzymały oznaczenie wojskowe VK 4501 (H)1. Niewielu jednak wie, że bezpośrednim konkurentem projektu firmy Henschel był projekt czołgu ciężkiego autorstwa dr. Ferdynanda Porsche, oznaczony jako VK 4501 (P). Oba projekty rywalizowały w konkursie ogłoszonym przez Heereswaffenamt (Główny Urząd Uzbrojenia Wojsk Lądowych) na polecenie Wodza i kanclerza Rzeszy Adolfa Hitlera.
P
omimo zakazu posiadania czołgów przez Reichswerę, narzuconego przez traktat wersalski, już w 1926 r. Heereswaffenamt przedstawił szczegółowe założenia taktyczno-techniczne czołgu ciężkiego o masie 23 t. Początkowo plan ten nosił nazwę „Armeewagen 20”; później, od 1928 r., prototypy czołgów powstałych w ramach tego programu zaczęto określać jako „Grosstraktory”. 27 marca 1927 r. Ministerstwo Reichswery zleciło wykonanie prototypów Grosstraktorów trzem firmom: Rheinmetall-Borsig, Daimler Benz i Krupp. Każda z nich miała wyprodukować po dwie sztuki wozów pancernych. Prototypy wykonane przez powyższe przedsiębiorstwa były gotowe do prób terenowych latem 1929 r. Co ciekawe, przy projektowaniu prototypu czołgu produkcji zakładów Daimler Benz brał udział Ferdynand Porsche. Czołgi miały
78
od 6,4 do 6,65 m długości, od 2,6 do 2,78 m szerokości i od 2,45 do 2,57 m wysokości. Ich masa wynosiła od 16 0002 do 17 600 kg. Opancerzenie wszystkich czołgów wykonano ze stali nieutwardzonej o grubości od 10 do 14 mm. Uzbrojenie
główne pojazdów stanowiła armata 7,5 cm KwK L/24 kalibru 75 mm, zamontowana w głównej stożkowej wieży, osadzonej centralnie na kadłubie. Zapas amunicji wynosił od 100 do 104 nabojów. Dodatkowo czołgi uzbrojono w trzy karabiny maszynowe Maxim MG 08 kalibru 7,92 mm, a jeden z karabinów zamontowano w wieżyczce umieszczonej z tyłu kadłuba. Załoga czołgu składała się z 6 osób. Wszystkie Grosstraktory napędzały sześciozaworowe, rzędowe, gaźnikowe silniki chłodzone cieczą. Ich moc wahała się od 250 do 255 KM. Testy prototypów przeprowadzono w Związku Radzieckim w latach 1929-1933 na poligonie Kama, oddalonym o około 10 km od Kazania. Planowano wydać 3,4 mln Reichsmarek na wyprodukowanie 17 egzemplarzy czołgu,
Jeden z dwóch prototypów czołgu ciężkiego Grosstraktor produkcji zakładów Kruppa jako pomnik przed koszarami 5. pułku pancernego w Wünsdorfie.
WOJNA W POWIETRZU
Leszek Molendowski
Wyróżnienie za odwagę.
Czołgi Tygrys w armii węgierskiej W 1941 r. Związek Radziecki u boku Niemiec zaatakowała również koalicja państw z nimi sprzymierzonych, w składzie: Rumunia, Węgry, Słowacja, Finlandia i Włochy. Późną jesienią 1944 r. tylko Węgry były nadal po stronie Niemiec. Pomimo wielu zawirowań politycznych Wehrmacht nadal mógł liczyć na wsparcie armii węgierskiej.
W
początkach 1943 r. walcząca nad Donem węgierska 2. Armia straciła w walce z Armią Czerwoną około 100 000 żołnierzy i całą broń ciężką. Po tej klęsce, w kwietniu 1943 r., Węgierski Sztab Generalny zebrał się, aby przedyskutować przyczyny i następstwa klęski na froncie wschodnim. Wszyscy oficerowie wyższego, ale i niższego szczebla zdawali sobie sprawę, że należy wdrożyć plan reorganizacji i modernizacji armii, a w szczególności wyposażenia jej w nowoczesną broń pancerną. Pierwsza faza programu miała trwać do połowy 1944 r. i polegać na zwiększeniu rodzimej produkcji zbrojeniowej, nowych modeli czołgów 41 M Turán II z armatą 75 mm oraz dział samobieżnych Zrinyi II z armatą 105 mm. Druga faza miała trwać do 1945 r., a jej finalnym osiągnięciem miało być uruchomienie produkcji własnego czołgu ciężkiego oraz – jeśli to będzie możliwe – niszczyciela czołgów. Ostatecznie druga faza nigdy nie weszła w życie. Jeszcze przed oficjalnym przystąpieniem Węgier do II wojny światowej planowały one zakupić od Niemców licencję na produkcję czołgów ich konstrukcji. W latach 1939-40 toczono rozmowy na temat zakupu licencji na czołg średni PzKpfw IV, jednak Niemcy nie chcieli się na to zgodzić. Dopiero w 1943 r. niemiecki so-
90
Węgierskie czołgi ciężkie Tygrys w czasie ćwiczeń w maju 1944 r. Widać zarówno wczesny (na pierwszym planie), jak i późniejszy wariant czołgu Tygrys I E.
jusznik zaoferował sprzedaż licencji na ten model wozu. Węgrzy jednak wówczas uznali, że jego konstrukcja jest już przestarzała. Tym razem to oni odmówili i podjęli starania mające doprowadzić do uruchomienia produkcji licencyjnej najnowszego niemieckiego czołgu średniego PzKpfw V Pantera – jednak bez sukcesu. W pierwszej połowie 1944 r. sytuacja zmieniła się na tyle, że Niemcy postanowili sprzedać licencję na Panterę, ale zażądali za nią astronomicznej kwoty 120 milionów marek. Tymczasem coraz bardziej problematyczne stawało się znalezienie miejsca do uruchomienia produkcji. Front wschodni zbliżał się bowiem bardzo szybko do węgierskich granic. W ten sposób węgierskie jednostki pancerne musiały polegać na broni pancernej rodzimej produkcji oraz sprzęcie otrzymanym od niemieckiego sojusznika.
W latach 1944-45 Niemcy dostarczyli Węgrom łącznie 72 czołgi PzKpfw IV Ausf. H (52 w 1944 i 20 w 1945 r.), 50 dział szturmowych StuG III Ausf. G (1944), 75 Jagdpanzer 38 (t) Hetzer (1944-45), a także – w dużo mniejszej ilości – czołgi PzKpfw V Ausf. G Pantera, których przekazano minimum siedem egzemplarzy, oraz PzKpfw VI Ausf. E Tygrys, których węgierscy pancerniacy otrzymali prawdopodobnie trzynaście sztuk. W 1944 r. węgierska 1. Armia (generał Lajos Veress von Dálnoki [Dálnoki Veres Lajos]) została wysłana na front wschodni – wkrótce po tym, jak Niemcy przejęli pełną kontrolę polityczno-wojskową nad Węgrami 19 marca 1944 r. Została ona tam skierowana w celu zatkania luki, jaka powstała na Południowo-Zachodniej Ukrainie, u podnóża Karpat i weszła w skład dowodzonej przez feldmarszałka Waltera Modla Grupy Armii „Północna Ukraina”.
Węgierscy czołgiści w czasie szkolenia pod okiem trzech niemieckich żołnierzy (czarne mundury).
HISTORIA
Steven J. Zaloga „Pies przeciwpancerny” upamiętniony na wystawie Centralnego Muzeum Artylerii i Wojsk Saperskich w St. Petersburgu; widoczna jest konfiguracja ładunku przeciwpancernego na psim grzbiecie.
pancerna była dość prostym urządzeniem: składała się z brezentowej torby zaczepionej z obu stron grzbietu psa, zawierającej po obu bokach ładunki wybuchowe oraz detonator mocowany na grzbiecie zwierzęcia. Koncepcja sprawdziła się na tyle dobrze w praktyce, że W. Nitc otrzymał za swoją inwencję nagrodę pieniężną. Kiedy podstawowa koncepcja zadziałała, w 1932 r. do Szkoły Pancernej w Saratowie wysłano doświadczalny pododdział odpowiednio wyszkolonych psów i przewodników w celu przeprowadzenia prób w warunkach poligonowych.
Czerwone psy wojny Jedna z najbardziej nietypowych broni przeciwpancernych II wojny światowej to radzieckie psy wyszkolone do niszczenia czołgów. Nie była to jednak desperacka improwizacja, jak się często uważa, ale przemyślany program podjęty jeszcze w latach dwudziestych. Co ciekawe, ów program kontynuowano także w okresie zimnej wojny!
W
czasie I wojny światowej Rosyjska Armia Imperialna wykazywała mniejsze zainteresowanie wykorzystaniem psów w wojsku, niż to się działo w pozostałych armiach: Niemiec, Francji i Wielkiej Brytanii. Jednakże po Wielkiej Wojnie sytuacja uległa zmianie – kiedy Armia Czerwona uznała, że jest armią nowego typu, wiodącą w postępie naukowo-technicznym. W 1924 r. Armia Czerwona zorganizowała pod Moskwą Centralną Szkołę Psów Wojskowych. Szkoła przygotowywała psy do tradycyjnych zadań przewidzianych w wojsku dla psów – do zadań wartowniczych czy łącznikowych. Psy były szkolone nie tylko do przenoszenia meldunków, ale też do układania linii telefonicznych ze specjalnej szpuli mocowanej do psiego grzbietu. Inne psy uczono przenoszenia klatek z gołębiami używanymi do zadań łączności. Do 1926 r. każdy pułk piechoty miał drużynę psów z sześcioma psami łącznikowymi i czterema przewodnikami psów, a w 1927 r. drużynę rozbudowano do plutonu. Użycie psów w wojsku na coraz większą skalę spowodowało, że w 1928 r. zorganizowano szkołę przewodników psów oraz Centrum Badawcze Psów Wojskowych. Większość prac badawczych koncentrowała się na kwestiach weterynaryjnych, ale także na no-
94
wych zastosowaniach psów wojskowych – w tym jako pomocy dla sanitariuszy poprzez przenoszenie pakietów pierwszej pomocy – oraz wykorzystaniu psich zaprzęgów do transportu piechoty w arktycznych rejonach Rosji. W 1930 r. Szoszin – jeden z wiodących kursantów – zasugerował szkolenie psów w zwalczaniu czołgów, by te przenosiły przeciwpancerne ładunki wybuchowe, w ten sposób stając się swoistymi kierowanymi pociskami przeciwpancernymi. Podobną sugestię przedstawił dowódca plutonu 7. Pułku Łączności, W. Nitc, składając odpowiedni meldunek swoim przełożonym. Koncepcja wydawała się być obiecująca i odpowiednie dyspozycje zostały wydane Szkole Psów Wojskowych w Okręgu Wojskowym Uljanowsk nad Wołgą. Podstawową metodą szkolenia było systematyczne karmienie psów pod czołgiem – psy zostały więc nauczone, by tam właśnie szukać pożywienia. Przed walką miały zostać przez dwa dni przegłodzone, więc z chęcią ruszały pod czołgi w poszukiwaniu jedzenia. Sama mina przeciw-
Rezultaty były pozytywne, więc Centralna Szkoła Psów Wojskowych pod Moskwą została zobowiązana do podjęcia programu przygotowania psów i przewodników. Psy – Niszczyciele Czołgów (Sobaka-Istrebitel Tankov) zostały formalnie przyjęte do uzbrojenia Armii Czerwonej w 1935 r., chociaż prace badawczo-rozwojowe nad koncepcją ich użycia trwały do 1939 r. w Centralnej Szkole Psów Wojskowych pod Moskwą dla dopracowania metod ich szkolenia. Zaczęły się kursy instruktorów, którzy zapoznawali się z taktyką działania czołgów, a także – jak oswoić psy z hałasem i hukiem panującym na polu walki. Standardowy ładunek bojowy przenoszony przez psa został zmodernizowany w 1941 r. przez dr. N. M. Reinowa, znanego radzieckiego matematyka i fizyka. Ładunek przeciwpancerny opracowano tak, by był zwarty i prosty w użyciu. Pies przenosił dwie torby, z dwiema kostkami materiału wybuchowego na każdym boku. Owe cztery kostki zawierały łącznie 3 kg ładunku wybuchowego, a cała bomba ważyła 12 kg – wraz z detonatorem i innymi
Zdjęcie w zbliżeniu pokazuje wyraźnie ładunek wybuchowy przenoszony przez psa, z drewnianą dźwignią na szczycie uruchamiającą zapalnik.