Nie każdy musi zdać?

Anna Kondracka-Zielińska

Zmiany na egzaminie maturalnym z języka polskiego od 2023 roku

W marcu ukazał się długo wyczekiwany Informator maturalny do egzaminów na rok 2023, a w nim wiele ważnych informacji. Oprócz tabelek z punktami i listy lektur umieszczono również listę lektur obowiązujących na egzaminie i przykładowe zadania z omówieniami. Do języka polskiego wydano dwa niezależne Informatory (poziom podstawowy – 315 stron; poziom rozszerzony – 166 stron). Osobny dokument to Informator o egzaminie maturalnym od roku 2022/23. Jest to część ogólna, licząca 44 strony, zawierająca między innymi podstawy prawne, zakres egzaminu, uprawnienia finalistów i laureatów olimpiad, zasady wglądu do prac oraz opłaty. Łącznie trzy informatory obejmują ponad 500 stron – to więcej niż Lalka lub Nad Niemnem. Matura z polskiego nadal będzie podzielona na poziom podstawowy (obowiązkowy) i rozszerzony (do wyboru, nieobowiązkowy), a także na część pisemną (dotyczy obu poziomów) i ustną (część obowiązkowa, bez określenia poziomu).

Obowiązek przystąpienia do jednego przedmiotu na poziomie rozszerzonym bez obowiązku zdania (czyli uzyskania 30%) zostanie utrzymany do roku 2024 włącznie. Od roku 2025 maturzysta – aby zdać maturę – będzie musiał uzyskać 30% z jednego przedmiotu również na poziomie rozszerzonym. W grudniu 2021 roku można się spodziewać przykładowych Arkuszy maturalnych, zaś na grudzień 2022 roku zaplanowano pierwszą próbną maturę według nowych założeń.

Co więc się zmieni?

Część ustna

Krótkie przedstawienie założeń i zasad Matury 2023 rozpocznę od części ustnej. Lista zadań egzaminacyjnych do tej części egzaminu powinna być ogłoszona „nie później niż do dnia 1 września roku szkolnego poprzedzającego rok szkolny, w którym jest przeprowadzany egzamin”. Zatem przykładowych zadań dla obecnych klas drugich liceum należy się spodziewać na początku września 2021 roku.

Materiały do części ustnej mogą być przysłane do szkoły w wersji elektronicznej. Jeżeli materiały egzaminacyjne zostaną przekazane w takiej formie, uczniowi podczas egzaminu należy udostępnić komputer. Liczba zadań w zestawach ma wynosić co najmniej 200. Przewodniczący zespołu egzaminacyjnego dostanie zestawy nie później niż na 2 dni przed pierwszym dniem egzaminu.

48 REFORMA SYSTEMU OŚWIATY REFLEKSJE 4/2021

Zestaw będzie się składał z dwóch zadań sprawdzających umiejętność tworzenia wypowiedzi na określony temat, w tym wypowiedzi inspirowanej utworem literackim lub jego fragmentem albo innym tekstem kultury, w tym materiałem ikonograficznym lub jego fragmentem.

Pierwsze zadanie będzie zawierało zagadnienia sprawdzające znajomość treści i problematyki lektury obowiązkowej. Przykład z Informatora: „Czym dla człowieka może być doświadczenie samotności? Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Legendy o św. Aleksym. W swojej wypowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst” [do lektury we fragmentach].

Drugie zadanie będzie dotyczyło zagadnienia związanego z literaturą lub innymi dziełami sztuki albo językiem (do polecenia dołączony będzie materiał w postaci tekstu literackiego, nieliterackiego lub ikonicznego). Przykłady z Informatora: „Kryzys wartości w świecie skażonym złem. Omów zagadnienie na podstawie zamieszczonego poniżej materiału oraz wybranego tekstu kultury albo utworu literackiego” [zadania zawierające materiał literacki] lub „Tworzenie – naśladowanie rzeczywistości czy jej wyobrażanie? Omów zagadnienie na podstawie zamieszczonego poniżej materiału oraz wybranego utworu literackiego” [zadania zawierające materiał ikoniczny] albo „Zróżnicowanie językowe wypowiedzi jako sposób wyrażania emocji. Omów zagadnienie na podstawie zamieszczonego poniżej materiału oraz wybranego tekstu kultury albo utworu literackiego, albo własnych doświadczeń komunikacyjnych” [zadania zawierające materiał do analizy językowej]. Zdających obowiązuje znajomość lektur obowiązkowych (zamieszczonych w Informatorze) oraz trenów i pieśni Jana Kochanowskiego, bajek Ignacego Krasickiego, Dziadów cz. 2, Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, Zemsty Aleksandra Fredry i Balladyny Juliusza Słowackiego.

Maksymalnie za tę część można zdobyć 30 punktów. Na wynik składają się następujące elementy: aspekt merytoryczny monologu (0–16 p.), aspekt merytoryczny rozmowy (0–6 p.), kompozycja (0–4 p.) oraz poprawność języka (0–4 p.). Wynik ogłaszany będzie w dniu egzaminu. Zdający nie korzysta ze słowników, nikt z członków komisji nie udziela w trakcie trwania egzaminu żadnych wyjaśnień. Zespół egzaminacyjny ma się składać z dwóch osób, przy czym jeden nauczyciel musi być egzaminatorem (przewodniczy zespołowi), a drugi nauczyciel jest spoza szkoły. W sali podczas egzaminu może przebywać jedna osoba zdająca i jedna przygotowująca się do egzaminu. Maturzysta losuje zestaw zadań, przygotowuje się do wypowiedzi nie więcej niż 15 minut, następnie przedstawia wypowiedź monologową dotyczącą dwóch zadań. Wypowiedź na temat obu zadań trwa około 10 minut. Egzaminatorzy nie mogą przerywać wypowiedzi monologowej zdającemu.

Maturzysta rozmawia z egzaminatorami na temat zagadnień z poleceń do obu zadań lub do jednego zadania, tekstów kultury zawartych w poleceniu lub przywołanych przez zdającego. Rozmowa trwa około 5 minut. Możliwa jest obecność nauczyciela wspomagającego oraz specjalistów z zakresu danego rodzaju niepełnosprawności. Uczeń, który jest przewlekle chory, może korzystać podczas egzaminu z koniecznego sprzętu i przyjmować leki.

Część pisemna – poziom podstawowy

Czas trwania części pisemnej egzaminu na poziomie podstawowym wynosi 240 minut. W skład zespołu nadzorującego nie może wchodzić nauczyciel języka polskiego zdających egzamin ani wychowawca klasy; nie udziela się również żadnych wyjaśnień dotyczących zadań egzaminacyjnych. Zdający nie powinni opuszczać sali. Egzamin pisemny na poziomie podstawowym składa się z dwóch arkuszy: na pierwszy składają się dwie części: „Język polski w użyciu” (6–9 zadań związanych z zamieszczonymi tekstami, między innymi wielokrotnego wyboru, prawda/fałsz, na

REFORMA SYSTEMU OŚWIATY REFLEKSJE 4/2021 49

dobieranie) i „Test historycznoliteracki” (od 12 do 22 zadań); drugi arkusz to wypracowanie.

Na poziomie podstawowym maturzysta może zdobyć maksymalnie 70 punktów: za test od 0 do 22 p., do tego należy doliczyć od 0 do 13 p. za język w użyciu (w tej części znajduje się notatka syntetyzująca za 0–4 p.; zadanie polega na zwięzłym przedstawieniu dwóch tekstów, ma się składać z 60–90 słów, ocenie podlega też poprawność ortograficzna, interpunkcyjna i językowa) oraz wypracowanie (0–35 p.). Wypracowanie musi liczyć nie mniej niż 400 słów. Konieczna jest znajomość lektur zamieszczonych w Informatorze o maturze dla poziomu podstawowego (s. 7–10). W teście znajdą się zadania sprawdzające wiadomości i umiejętności z zakresu historii i teorii literatury oraz języka. Mogą się tutaj znaleźć fragmenty tekstów literackich lub nieliterackich oraz teksty ikoniczne; co najmniej 2 zadania egzaminacyjne dotyczą każdej z wymienionych poniżej grup okresów literackich: antyk (maksymalnie do uzyskania 3 p.); średniowiecze – oświecenie (maksymalnie 4 p.); romantyzm – pozytywizm (maksymalnie 6 p.); Młoda Polska – wojna/okupacja (maksymalnie 6 p.); literatura 1945–89 krajowa i emigracyjna oraz po 1989 (maksymalnie 3 p.). Szczegóły znajdują się na stronach 25–26 Informatora dla poziomu podstawowego.

Wypracowanie będzie dawało wybór: nie jest określona forma wypowiedzi, temat może zawierać wiersz jako tekst źródłowy. Każdy temat wymaga odwołania się do lektury obowiązkowej. W każdym temacie są wskazane 4 elementy do uwzględnienia: dwa utwory literackie (w tym 1 wskazany jako obowiązkowy w liście lektur zamieszczonej w arkuszu egzaminacyjnym), dwa konteksty pogłębiające rozumienie omawianych utworów do wyboru. Przykładowy temat: „Trzeźwy racjonalista – niepoprawny marzyciel. Jak wybór postawy życiowej wpływa na losy człowieka i jego relacje z innymi ludźmi? W pracy odwołaj się do: Lalki Bolesława Prusa; innego utworu literackiego (może to być również wiersz); wybranych kontekstów”.

Informator zawiera także ogólne ustalenia, na przykład: praca nieczytelna będzie oceniania na 0 p.; brak rozwinięcia w pracy oznacza 0 p.; gdy praca liczy mniej niż 400 słów – oceniamy wyłącznie „Spełnienie warunków formalnych” (0–1 p.) oraz „Kompetencje literacko-kulturowe” (0–16 p.). Zabronione jest pisanie wypowiedzi obraźliwych, wulgarnych lub propagujących postępowanie niezgodne z prawem – wobec takiej pracy będzie podejmowana decyzja indywidualna: albo nie przyznamy punktów za styl i język, albo nie ocenimy całej pracy.

Poziom rozszerzony

I wreszcie poziom rozszerzony. Tu maturzysta może uzyskać za całość 50 punktów: test (0–15 p., w tym zadania otwarte, na przykład uzasadnienie z potwierdzeniem) oraz wypracowanie (0–35 p.). Wypracowanie powinno liczyć przynajmniej 500 wyrazów. Czas przeznaczony na tę część egzaminu to 210 minut. Konieczna jest znajomość lektur zamieszczonych w Informatorze o maturze dla poziomu rozszerzonego (s. 9–10).

Test zawiera od 5 do 10 zadań sprawdzających wiadomości i umiejętności z zakresu historii i teorii literatury (0–15 p.). Zadania odnoszą się do fragmentów lub całości tekstu literackiego lub nieliterackiego o charakterze krytycznoliterackim, literaturoznawczym, filozoficznym, w tym teksty źródłowe z epoki. Część druga arkusza zawiera dwa tematy wypracowań do wyboru, przy czym nie określono formy gatunkowej. Tematy mogą zawierać cytat jako tekst źródłowy, dotyczyć literatury (poezji, prozy, dramatu). Każdy temat wymaga odwołania się do lektury obowiązkowej.

Za wypracowanie maturzysta będzie mógł uzyskać maksymalnie 35 punktów. Na ten wynik składają się: warunki formalne (0–1 p.), kompetencje literackie i kulturowe (0–16 p.), kompozycja (0–7 p.: struktura, spójność i styl 3+3+1 p.), język (0–11 p.: zakres i poprawność środków językowych, ortografia i interpunkcja 7+2+2 p.). Kryteria oceniania języka

50 REFORMA SYSTEMU OŚWIATY REFLEKSJE 4/2021

wydają się rzetelnie doprecyzowane. W zależności od rodzaju zastosowanego języka („szeroki”, „zadowalający” czy „wąski zakres środków językowych”), czyli urozmaicenia składni, bogactwa leksyki i frazeologii oraz liczby błędów, należy przyznać określoną liczbę punktów. Doprecyzowano również dopuszczalną liczbę błędów z ortografii i interpunkcji. Błędów nie określimy już mianem „licznych/ nielicznych” czy „rażących/nierażących”. Będzie to wymagało od egzaminatorów bardzo dokładnego sprawdzenia pracy, a następnie równie dokładnego ich policzenia, ponieważ powiązano liczbę błędów z punktacją. Praca bezbłędna z ortografii uzyska 2 p., za 3 lub więcej błędów przyznamy 0 p. Natomiast w zakresie interpunkcji, jeśli praca będzie zawierała nie więcej niż 3 błędy interpunkcyjne, przyznamy maksymalnie 2 p.; 8 lub więcej błędów oznacza 0 p. Przykładowy temat wypracowania: „Między utopią a antyutopią. Punktem wyjścia swoich rozważań o literackich obrazach budowania idealnego świata uczyń Małą apokalipsę Tadeusza Konwickiego. W pracy odwołaj się do: Małej apokalipsy Tadeusza Konwickiego; utworów literackich z dwóch różnych epok; wybranego kontekstu”.

Czas przeznaczony na wykonanie arkusza może zostać wydłużony w przypadku uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym z niepełnosprawnościami oraz cudzoziemców. Szczegóły określono w Komunikacie Dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej w sprawie szczegółowych sposobów dostosowania warunków i form przeprowadzania egzaminu maturalnego w danym roku szkolnym.

Niewątpliwym walorem Informatora jest doprecyzowanie, co należy rozumieć przez błąd rzeczowy i kardynalny. Błąd rzeczowy został opisany jako nieznajomość lektury obowiązkowej (złe przypisanie autorstwa, błąd w nazwisku bohatera, dotyczący losów bohaterów drugoplanowych, wątków pobocznych); nieznajomość utworu innego niż obowiązkowy; nieznajomość kontekstu wybranego przez zdającego (fakty historyczne, pojęcia). Błąd kardynalny natomiast to nieznajomość lektury obowiązkowej w zakresie fabuły, głównych wątków, losów głównych bohaterów. Ten sam błąd powtórzony kilkakrotnie liczony jest jako jeden błąd.

Więcej optymizmu

Po publikacji Informatora na forach i blogach nauczycielskich rozgorzały dyskusje. Nauczyciele są zgodni, że matura 2023 będzie trudna. Do przygotowania młodzieży zostały dwa lata – to dużo i mało. Prawdopodobnie, gdyby nie pandemia i roczne zdalne nauczanie, nie byłoby opóźnienia w wydaniu Informatora, a my moglibyśmy rozpocząć nasze przygotowania dużo wcześniej. Obawy budzi właściwie każda część nowej matury. W części ustnej – przy zachowaniu dotychczasowego czasu trwania egzaminu – oczekuje się przygotowania odpowiedzi do dwóch zadań zamiast jednego. Część pisemna to wydłużony czas pisania, ale także więcej komponentów (testy na obu poziomach, zadania z epok), w wypracowaniach oczekuje się zdecydowanie większej liczby słów (w PP – liczba ta wzrosła z 250 do 400 słów; PR – z 300 do 500 słów).

Jednocześnie nie napawają optymizmem głosy dobiegające z niektórych instytucji, że „będzie trudniej, bo trzeba podnieść rangę tego egzaminu” i że „nie każdy musi zdać maturę”. Ale to już inny temat. Nauczyciele z pewnością zabiorą się energicznie do przygotowywania obecnych drugoklasistów w liceach i trzecioklasistów w technikach, a egzaminatorzy będą robili, co w ich mocy, by wyniki świadczyły o sukcesie – nie porażce – maturzystów rocznika 2023.

Anna Kondracka-Zielińska

Doktor nauk humanistycznych, literaturoznawczyni. Nauczycielka konsultantka ds. nauczania języka polskiego w szkołach ponadpodstawowych w Zachodniopomorskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Pracuje w I Liceum Ogólnokształcącym im. Marii Skłodowskiej-Curie w Szczecinie.

REFORMA SYSTEMU OŚWIATY REFLEKSJE 4/2021 51