asw/ – Konstytucja 3 Maja

HISTORIA

Co nam dała Konstytucja 3 Maja?

W XVIII wieku zaszły polityczne zmiany mające wpływ na Europę w następnych stuleciach. We Francji wybuchła Wielka Rewolucja mająca wpływ na poglądy polityczne w Polsce i innych krajów. Stany Zjednoczone zerwały kolonialne więzy z Wielką Brytanią. Wiek XVIII zwany Oświeceniem to okres intelektualnych poszukiwań, rozwoju naukowo-technicznego, produkcji przemysłowej, w czym przodowała Anglia, zmian społecznych i kulturowych oraz sformułowania idei postępu, która wydała również zatrute owoce. Rzeczpospolita weszła w XVII wiek pod rządami dynastii saksońskiej („Sasów”) i była postrzegana przez Rosję jako jej protektorat (trzech spośród czterech ostatnich królów polskich zostało wybranych z jej poparciem). Polska znikła z mapy Europy w 1795 roku po trzecim rozbiorze poprzedzonym insurekcją kościuszkowską. Na upadku Rzeczypospolitej najbardziej skorzystały Prusy awansując do rangi europejskiego mocarstwa.

W 1697 r., przy czynnym poparciu Rosji, na króla Polski obrano elektora saskiego Augusta II Mocnego. Jego zaangażowanie w wojnę Szwecji z Rosją doprowadziło do spustoszenia Polski i Litwy, kontrelekcji Stanisława Leszczyńskiego z poparciem Szwedów w 1706 r. i przymusowej abdykacji króla. August II Mocny powrócił na polski tron po trzech latach po klęsce Szwedów pod Połtawą. Władca ten nie zrealizował planów wprowadzenia w Polsce silnej władzy monarszej wskutek oporu szlachty i sprzeciwu cara Piotra I, niechętnego pomysłowi wzmocnienia Rzeczypospolitej.

5

Jego następca August III Sas wybrany królem przy wsparciu wojsk saskich i rosyjskich walczył o tron polski ze Stanisławem Leszczyńskim. Jego rządy to okres postępującego marazmu i uzależnienia od sąsiadów, zwłaszcza od Rosji rządzonej przez carycę Katarzynę II jawnie ingerującą w wewnętrzne sprawy Polski. Pod koniec rządów Augusta III Sasa w okresie wojny siedmioletniej Polska przestała liczyć się w polityce europejskiej. W wojnie tej Prusy spustoszyły Saksonię i odebrały jej Śląsk. Wojna siedmioletnia była dla Polski ostatnią niewykorzystaną szansą: „Dla Polski czynny udział w wojnie, obojętnie po czyjej stronie, był ogromną szansą otrząśnięcia się z niemocy i zadokumentowania swego znaczenia w Europie. Z szansy tej nie skorzystała. Nie zdołała nawet, choć były nieśmiałe w tym kierunku próby, przeciwstawić się przemarszom wojsk rosyjskich przez jej terytorium ani zaciągom pruskim wśród jej ludności. Tym samym przestała być brana pod uwagę jako ewentualny sprzymierzeniec któregokolwiek z walczących mocarstw” 1 . Pierwsze próby zmodernizowania i wzmocnienia państwa podjęła magnacka rodzina Czartoryskich na sejmie konwokacyjnym z 1764 r. (poprzedzającym elekcję króla). Ograniczono liberum veto (zasadę jednomyślności na sejmikach i w sejmie) i zaczęto urzeczywistniać skromne początkowo reformy administracyjne, gospodarcze i społeczne. W pierwszych dwóch latach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego działalność rozpoczęły stałe komisje (faktycznie ministerstwa). Ciągłość polityki zapewniała rada ministrów. Wprowadzono reformę monetarną mającą zrównoważyć budżet. Król założył w Warszawie Szkołę Rycerską i otoczył opieką ludność miejską.

Dalej idące plany napotykały na opór Rosji i Prus podnoszą1 Paweł Zaremba, skrypty radiowe, Archiwum Emigracji UMK. 6

cych sprawę zapewnienia równych praw mniejszościom wyznaniowym – prawosławnym i protestantom, co miało na celu rozdrażnienie konserwatywnej opinii szlacheckiej i skonfliktowanie jej z królem gotowym w tym względzie na ustępstwa. Część magnaterii uznawała Poniatowskiego za parweniusza i figuranta Czartoryskich oraz za faworyta Katarzyny II. W 1767 r. zawiązano przeciw niemu konfederację radomską, która „oszukana a następnie sterroryzowana przez [ambasadora] Repina, zwróciła się do carowej o zagwarantowanie dawnej konstytucji polskiej”. Z polecenia ambasadora rosyjskiego z posiedzenia sejmu porwano i wywieziono do Rosji dwóch biskupów, jednego posła i jednego senatora, sprzeciwiających się dyktatowi Repina. „Tak więc, pomimo kilku pożytecznych reform uchwalonych przez ten sejm, niezawisłość Polski stawała się już czystym złudzeniem” 2 . Rok później w Barze na Podolu z inicjatywy magnaterii zawiązano konfederację przeciwko królowi i ingerencji Rosji w sprawy polskie. Konfederaci pod hasłem obrony wiary katolickiej i wolności zdetronizowali króla, usiłowali go porwać i wypowiedzieli wojnę jego rosyjskiej protektorce. Po czterech latach, nie uzyskawszy poparcia państw, na które liczyli, ulegli rosyjskiej przewadze wojskowej. Konfederacja uważana za ostatnie pospolite ruszenie szlachty bądź za pierwsze polskie powstanie narodowo-wyzwoleńcze, posłużyła za pretekst I rozbioru między Rosję, Prusy i Austrię z 1772 r.

Kazimierz Pułaski, jeden z przywódców Konfederacji Barskiej 2 Oskar Halecki, Historia Polski, Veritas, Londyn 1957, s. 180-181

7

Sejm zmuszony do zatwierdzenia rozbioru, w 1773 r. powołał Komisję Edukacji Narodowej odpowiednik ministerstwa oświaty, którego wówczas nie miało żadne z państw europejskich. Komisja przejęła fundusze pozostałe po rozwiązanym przez papieża Klemensa XIV zakonie jezuitów i przekształciła cały system oświaty od szkół powszechnych po uniwersytety w Krakowie i Wilnie.

W okresie między I a II rozbiorem, zwłaszcza w okresie Sejmu Czteroletniego wpływ na myśl polityczną miała „Kuźnica” – grupa działaczy społecznych i politycznych skupiona wokół reorganizatora szkolnictwa wyższego Hugo Kołłątaja. Najwybitniejszym przedstawicielem piśmiennictwa politycznego tego czasu był Stanisław Staszic. Okres między I a II rozbiorem doprowadził do rozwoju piśmiennictwa, prasy, architektury i sztuk pięknych, co miało znaczenie w okresie, gdy Polacy nie mieli swego państwa.

W 1787 r. podczas spotkania z Katarzyną w Kaniowie Stanisław August, korzystając z przejściowych trudności Rosji w wojnie z Turcją, uzyskał jej zgodę na zwołanie skonfederowanego Sejmu (Sejmu przekształconego w konfederację co pozwalało na przyjęcie uchwał większością głosów) oraz niewielkie reformy skarbowe i wojskowe. Wynikiem był Sejm Czteroletni i radykalny jak na owe czasy projekt reformy ustroju państwa wyrażony w Konstytucji 3 Maja 1791 r. przyjętej przez zaskoczenie w celu obejścia sprzeciwu niezadowolonej mniejszości posłów.

Najważniejsze postanowienia dotyczyły wprowadzenia monarchii dziedzicznej (po śmierci Stanisława Augusta tron miał przypaść dynastii saskiej), zniesienia liberum veto, częściowego zrównania mieszczan i szlachty w prawach osobistych, odebrania prawa głosu i decyzji w sprawach państwa szlachcie nieposiadającej ziemi (gołocie), rozciągnięcie opieki państwa na chłopów, ustanowienia 100-tysięcznej armii. W pracach nad konstytucją ważną rolę odegrał marszałek sejmu Stanisław Ma8

łachowski i lider stronnictwa patriotycznego Stanisław Potocki, wolnomularz, zwolennik sojuszu z Prusami, który w 1790 r. przyczynił się do zawarcia z nimi układu.

Przeciwko Konstytucji 3 Maja wystąpiła magnateria przeciwna zmianie ustroju zawiązując konfederację w Targowicy (faktycznie zawiązaną w Petersburgu) i zwracając się o pomoc do protektorki dawnych polskich swobód Katarzyny II. W maju 1792 r. po zawarciu pokoju z Turcją, Rosja odpowiedziała na apel targowiczan wkraczając do Rzeczypospolitej.

Początkowo wojsko polskie, po ostatnich reformach liczące 60 tys. żołnierzy dobrze wyposażone i karne odnotowało sukcesy na polu walki, ale los wojny był przesądzony, gdy Prusy odmówiły wywiązania się z zobowiązań sojuszniczych wobec Polski i wystąpienia w jej obronie. W lipcu król Stanisław August Poniatowski przystąpił do konfederacji targowickiej co oznaczało odcięcie się od konstytucji i dorobku Sejmu Czteroletniego. Rosjanie wkroczyli do Warszawy, a Prusy z obawy, że podporządkują sobie całą Polskę zaproponowały nowy rozbiór.

Obowiązującym aktem prawnym Konstytucja 3 Maja przestała być na sejmie grodzieńskim z 1793 r., ostatnim sejmie dawnej Polski, który zatwierdził II rozbiór i uchylił wszystkie akty prawne Sejmu Czteroletniego.

„Polski ideał reformy społecznej i ustrojowej upadł pod bagnetami wojsk trzech państw rozbiorowych, dla których istnienie silnej Polski było większym niebezpieczeństwem niż rewolucja społeczna we własnych granicach, gdyby do niej pod wpływem francuskim kiedykolwiek dojść miało (...) W dłuższym okresie zaborcy przegrali w stosunku do Polski nie z powodu zmiany koniunktur międzynarodowych, takich lub innych wyników takiej czy innej wojny, lecz dlatego, że zniszczenie państwa nie oznaczało wcale zniszczenia spójni narodowej i odrębności kulturalnej (...)

9

„sprawa polska” ku wściekłości Prus i Rosji była kluczowym zagadnieniem międzynarodowym przez cały wiek

XIX. Jej znaczenie wzmagał inny fakt: udowodnienie, że byt narodowy potrafi przetrwać nawet okres pozbawienia państwa” 3 . Konstytucja 3 Maja nie weszła w życie i nie wiadomo, jak wyglądałby jej przegląd po 25. latach obowiązywania. Była dzieckiem epoki, w której powstała i z perspektywy czasu jej postanowienia mogą wydać się niewystarczające. Była też wyrazem myślenia państwowotwórczego, spóźnionego, ale dowodzącego, że mimo niesprzyjających okoliczności byli Polacy niegodzący się na oddanie politycznej inicjatywy w ręce zdrajców i wrogich sąsiadów.

Znaczek Poczty Polskiej z 1938 roku, upamiętniający Konstytucję 3 maja 1791 r. 3 Paweł Zaremba, Op. cit. 10