Generał Stalina. Życie Gieorgija Żukowa_Geoffrey Roberts

Życiorys generała Żukowa wydaje się spełnieniem Soviet dream. Wywodzący się z chłopskiej rodziny mężczyzna zrobił oszałamiającą karierę w wojsku. Dzięki nieustępliwości i twardemu charakterowi sięgnął po najwyższe odznaczenia, a po II wojnie światowej zyskał status żywej legendy. Jego nazwisko wymieniano jednym tchem obok Gagarina, Berii, Stachanowa.

Sławę przyniosło mu przede wszystkim okupione masą ofiar zwycięstwo w bitwie na Łuku Kurskim. Po wojnie, choć przyjmowany z honorami, ze zmiennym szczęściem walczył o względy Stalina i pozycję w radzieckich strukturach władzy.

Cena 64,90 zł

Roberts_General Stalina_okladka_druk.indd 1

ŻYCIE GIEORGIJA ŻUKOWA

Geoffrey Roberts obok biografii Żukowa omawia w książce także strategie działań sowieckich polityków, opisuje mechanizmy funkcjonowania radzieckiego imperium, które – jak dowiodły niedawne wydarzenia na Krymie – wcale nie należą do przeszłości.

GENERAŁ STALINA

Jaką rolę odegrał w trakcie radzieckiej ofensywy w 1944, którą wstrzymano, gdy wybuchło powstanie warszawskie?

GEOFFREY ROBERTS

Mówiono o nim, że ocalił Związek Radziecki przed Hitlerem. „Marszałek zwycięstwa”, gwiazda rosyjskiej generalicji.

Kim był Gieorgij Żukow? Genialnym strategiem czy kolejnym „bohaterem” wykreowanym przez sowiecką propagandę?

GEOFFREY ROBERTS

GENERAŁ STALINA

ŻYCIE GIEORGIJA ŻUKOWA 2014-04-16 17:07:10

Roberts_General_Stalina.indd 2

2014-04-09 11:50:39

GEOFFREY ROBERTS

GENERAŁ STALINA ŻYCIE GIEORGIJA ŻUKOWA

tłumaczenie

JANUSZ OCHAB

Kraków 2014

Roberts_General_Stalina.indd 3

2014-04-09 11:50:39

Tytuł oryginału Stalin’s General. The life of Georgy Zhukov Copyright © 2012 by Geoffrey Roberts Copyright © for the translation by Janusz Ochab 2014 Projekt okładki Paweł Panczakiewicz/PANCZAKIEWICZ ART.DESIGN www.panczakiewicz.pl Fotografia na pierwszej stronie okładki Copyright © SCRSS, Society for Co-operation in Russian and Soviet Studies Wszystkie fotografie we wkładce (poza fotografią moskiewskiego pomnika Gieorgija Żukowa autorstwa Geoffreya Robertsa) zostały zamieszczone w książce dzięki uprzejmości SCRSS, Society for Co-operation in Russian and Soviet Studies.

Mapy All maps, except as noted below, copyright © 2012 by Mapping Specialists, Ltd. Maps on pages 68, 94, 102, 146, 158, 166, 172, 174, 190, 201, 208, 217, 225, and 232 are from Stalin’s Wars by Geoffrey Roberts (New Haven, Conn. and London: Yale University Press, 2007) and are reprinted by permission of Yale Representation, Ltd., London Opieka redakcyjna Julita Cisowska Przemysław Pełka Opracowanie tekstu i przygotowanie do druku Pracownia 12A ISBN 978-83-240-2529-9

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl Wydanie I, Kraków 2014 Druk: Drukarnia Colonel, Kraków

Roberts_General_Stalina.indd 4

2014-04-09 11:50:39

Rozdział 1

sit transit gloria Wzloty i upadki marszałka Gieorgija Żukowa

Spośród wszystkich chwil triumfu, jakie przeżył marszałek Gieorgij Konstantinowicz Żukow, żadna nie mogła równać się z tamtym czerwcowym dniem 1945 roku, kiedy to przyjmował Paradę Zwycięstwa na placu Czerwonym w Moskwie. Żukow, który podczas parady dosiadał wspaniałego białego konia imieniem Cpeki, wjechał na plac przez Bramę Spaską, kierując się ku słynnym kopułom katedry Świętego Bazylego. W tym samym momencie licząca tysiąc czterysta osób orkiestra zaczęła odgrywać Pieśń patriotyczną Michaiła Glinki.

Na Żukowa czekały kolumny połączonych pułków reprezentujących wszystkie formacje sił zbrojnych ZSRR. Pośrodku placu przywitał go marszałek Konstanty Rokossowski, który wydał żołnierzom komendę „Baczność!”, a potem towarzyszył Żukowowi, gdy ten podjeżdżał do poszczególnych pułków i pozdrawiał je.

Oddawszy honory wszystkim oddziałom, Żukow wszedł na cokół nad Mauzoleum Lenina, gdzie czekał już na niego Józef Stalin, i wygłosił przemówienie sławiące zwycięstwo Armii Czerwonej nad nazistowskimi Niemcami. Niebo było zachmurzone, padał drobny deszcz, który w miarę upływu czasu przybierał na sile. W pewnym momencie czapka Żukowa przemokła do tego stopnia, że miał ochotę ją zdjąć i wytrzeć daszek, powstrzymał się jednak, widząc, że Stalin stoi nieruchomo.

Jako były kawalerzysta Żukow z przyjemnością dokonywał przeglądu wojsk, lecz wygłoszenie przemówienia, które miały usłyszeć 19

Roberts_General_Stalina.indd 19

2014-04-09 11:50:39

Rozdział 1 Sit transit gloria

miliony ludzi na całym świecie, było czymś znacznie trudniejszym.

Marszałek denerwował się przed tym występem i przygotował go bardzo starannie, urządził nawet próbę generalną przed swoimi córkami, Erą i Ellą, które były tak zachwycone, że biły mu głośno brawo.

Przemówienie zostało opracowane w najdrobniejszych szczegółach, Żukow zaznaczył sobie na marginesie, kiedy ma mówić ciszej, kiedy głośniej, a kiedy przyjmować wyjątkowo poważny ton.

Podczas defilady marszałek nie do końca panował nad zdenerwowaniem, ale mimo to jego występ zrobił należyte wrażenie na słuchaczach. Choć nie uniknął pomyłek, mówił w sposób dobitny i przekonujący, a całość zwieńczył zdaniem: „Chwała naszemu mądremu wodzowi i dowódcy – marszałkowi Związku Radzieckiego Józefowi Stalinowi!”. W tym momencie oddano salwę artyleryjską, a orkiestra odegrała radziecki hymn.

Po przemówieniu Żukow obejrzał defiladę, stojąc u boku Stalina.

W pewnym momencie pokaz przerwano, by przy akompaniamencie werbli rzucić pod ścianę Kremla dwieście zdobycznych sztandarów nazistowskich, podobnie jak w roku 1812 rzucano pod stopy cara Aleksandra I sztandary francuskie, odebrane przez żołnierzy marszałka Kutuzowa wojskom napoleońskim. Po zakończeniu defilady odbył się bajeczny pokaz sztucznych ogni.

Decyzja Stalina o tym, by to właśnie Żukow poprowadził paradę, nie wywołała żadnych komentarzy. W końcu Żukow był zastępcą naczelnego wodza, uważanym powszechnie za głównego architekta zwycięstwa ZSRR nad hitlerowskimi Niemcami – zwycięstwa, które uratowało Europę i Rosję przed nazistowską niewolą. Filmowa relacja z parady, którą pokazywano na całym świecie, tylko utrwaliła wizerunek Żukowa jako największego radzieckiego generała drugiej wojny światowej.

Kiedy latem 1941 roku niemieckie wojska zaatakowały Związek Radziecki, to właśnie Żukow poprowadził pierwszą udaną kontrofensywę Armii Czerwonej, zmuszając Wehrmacht do odwrotu i pokazując całemu światu, że hitlerowska machina wojenna nie jest niezwyciężona. Gdy we wrześniu 1941 Niemcy otoczyli Leningrad, Stalin wysłał tam Żukowa, który miał ocalić miasto przed rychłą klęską. Miesiąc później Stalin odwołał Żukowa do Moskwy i powierzył mu dowodzenie obroną radzieckiej stolicy. Gieorgij Żukow nie tylko zatrzymał 20

Roberts_General_Stalina.indd 20

2014-04-09 11:50:39

Rozdział 1 Sit transit gloria

niemieckie wojska, ale w grudniu 1941 roku rozpoczął również kontrofensywę, która odepchnęła Wehrmacht od miasta i położyła kres nadziejom Hitlera na pokonanie Armii Czerwonej i podbicie ZSRR w wyniku wojny błyskawicznej.

Pół roku później Hitler ponownie próbował zadać Armii Czerwonej druzgocący cios i rozpoczął ofensywę, która miała na celu zajęcie radzieckich pól naftowych w Baku. W kluczowym momencie tego natarcia wojska radzieckie dokonały kontruderzenia i w listopadzie 1942 roku okrążyły Stalingrad, zamykając w nim trzysta tysięcy niemieckich żołnierzy – głównym autorem planu tej operacji był Żukow.

Po tym olśniewającym sukcesie w lipcu 1943 roku marszałek odniósł kolejne fantastyczne zwycięstwo w bitwie pod Kurskiem, gdzie zniszczeniu uległy ostatnie rezerwy niemieckich sił pancernych. W listopadzie 1943 wiwatujące tłumy witały Żukowa i przyszłego przywódcę ZSRR Nikitę Chruszczowa w wyzwolonej stolicy Ukrainy – Kijowie.

W czerwcu 1944 roku Żukow koordynował operację „Bagration”, kampanię, która miała uwolnić Białoruś spod niemieckiej okupacji. Ofensywa „Bagration” przywiodła Armię Czerwoną do bram Warszawy, a zdobycie polskiej stolicy w styczniu 1945 roku było jednocześnie początkiem operacji wiślańsko-odrzańskiej – ofensywy, która pozwoliła wojskom Żukowa przejść przez całą Polskę i wschodnie Niemcy, aż po Berlin. W kwietniu 1945 Żukow poprowadził ostateczne radzieckie uderzenie na Berlin. Zażarta bitwa o niemiecką stolicę kosztowała życie osiemdziesięciu tysięcy radzieckich żołnierzy, ale pod koniec kwietnia Hitler już nie żył, a nad ruinami Reichstagu powiewała flaga ZSRR. To właśnie Żukow przyjął bezwarunkową kapitulację Niemiec, którą podpisano 9 maja 1945 roku.

Gdy w czerwcu 1945 roku Żukow przyjął triumfalną Paradę Zwycięstwa połączonych sił Armii Czerwonej, marynarki wojennej i sił powietrznych ZSRR, wydawało się, że czeka go równie błyskotliwa i chwalebna kariera powojenna. W marcu 1946 roku został mianowany wodzem naczelnym całości wojsk lądowych Związku Radzieckiego, jednak zaledwie trzy miesiące później Stalin usunął go z tego stanowiska i powierzył mu dowództwo Odeskiego Okręgu Wojskowego.

Powodem tego zesłania była rzekoma nielojalność i brak szacunku Żukowa wobec Stalina, a także fakt, że Żukow przypisywał sobie zbyt 21

Roberts_General_Stalina.indd 21

2014-04-09 11:50:39

Rozdział 1 Sit transit gloria

wielki udział w zwycięstwie w wielkiej wojnie ojczyźnianej, jak nazywano ją w Rosji. W rzeczywistości lojalność Żukowa wobec Stalina nie podlegała żadnej dyskusji. Jeśli ktokolwiek zasługiwał na miano „generała Stalina”, to właśnie on. Żukow lubił się przechwalać i z pewnością robił to w gronie swoich znajomych, ale była to cecha charakterystyczna wszystkich generałów świata, również wielu spośród jego kolegów z radzieckiego Dowództwa Naczelnego – a wszyscy ci generałowie poparli decyzję Stalina o usunięciu Żukowa ze stanowiska wodza naczelnego. W rzeczywistości Stalinowi przeszkadzała niezależność, jaką przejawiał Żukow, a także jego szczerość – cechy te uważał dyktator za przydatne podczas wojny, ale z pewnością nie zyskały jego uznania w czasie pokoju, gdy – jak mu się wydawało – nie potrzebował już niczyich rad. Podobnie jak Żukow Stalin bywał próżny i zazdrościł swemu dowódcy podziwu, jakim otaczano go w czasie wojny i tuż po niej, choć przecież to głównie dzięki Stalinowi Żukow zyskał sobie sławę wielkiego dowódcy i generała. Degradacja Żukowa była też wyraźnym sygnałem dla innych generałów: skoro taki los spotkał najsławniejszego i najbliższego Stalinowi dowódcę, to równie dobrze może się to przydarzyć każdemu z nich, jeśli tylko nie będą się odpowiednio zachowywali.

Zdaniem córki Żukowa Ery jej ojciec nie był człowiekiem skłonnym do okazywania emocji, nawet w rodzinnym gronie, ale przeniesienie do Odessy sprawiło mu wielki ból. Później wyznał radzieckiemu pisarzowi Konstantinowi Simonowowi: „Postanowiłem, że bez względu na okoliczności pozostanę sobą. Wiedziałem, że czekają, aż się poddam, i przypuszczają, że nie wytrzymam ani jednego dnia jako dowódca okręgu. Nie mogłem na to pozwolić. Oczywiście sława jest rzeczą miłą, ale czasami to broń obosieczna, która może również skrzywdzić ciebie. Po tym ciosie robiłem wszystko, co mogłem, by się nie zmienić. W tym widziałem moje wewnętrzne ocalenie”.

Jednak był to dopiero początek problemów Żukowa. W lutym 1947 został usunięty z Komitetu Centralnego partii komunistycznej na podstawie oskarżenia o „antypartyjne podejście”. Żukow był przerażony i błagał Stalina o prywatną audiencję, co pomogłoby mu oczyścić własne imię. Stalin zignorował jego prośbę, a kampania skierowana przeciwko Żukowowi trwała nadal. W 1947 roku marszałek 22

Roberts_General_Stalina.indd 22

2014-04-09 11:50:39

Rozdział 1 Sit transit gloria

został potępiony za przyznanie orderu wojskowego śpiewaczce Lidii Rusłanowej, gdy ta odwiedziła Berlin w sierpniu 1945. Wkrótce potem Rusłanowa i jej mąż generał W.W. Kriukow zostali aresztowani i osadzeni w więzieniu. „W 1947 roku codziennie obawiałem się aresztowania – wspominał potem Żukow. – Zawsze miałem przy sobie torbę z bielizną”.

Kolejne wydarzenia były jeszcze bardziej złowieszcze: rozpoczęło się śledztwo dotyczące łupów wojennych, które Żukow zgromadził podczas służby w Niemczech. Jak wynika z raportu komisji partyjnej, marszałek zebrał całą masę trofeów, między innymi siedemdziesiąt złotych klejnotów, siedemset czterdzieści przedmiotów ze srebra, pięćdziesiąt dywanów, sześćdziesiąt obrazów, 3700 metrów jedwabiu i trzysta dwadzieścia futer, wybranych zapewne na podstawie fachowej oceny (w młodości Żukow był kuśnierzem). Żukow utrzymywał, że wszystkie te przedmioty otrzymał w prezencie lub kupił za własne pieniądze, lecz komisja uznała jego tłumaczenia za nieszczere i mało konkretne. Uznała, że choć marszałek nie zasługuje na to, by wyrzucić go z partii, powinien oddać nieuczciwie zdobyte łupy państwu.

W styczniu 1948 roku został przeniesiony do Swierdłowska, gdzie objął dowództwo nad Uralskim Okręgiem Wojskowym.

Następną formą kary było stopniowe usuwanie Żukowa z publicznej pamięci. Jego nazwisko zostało wymazane z historii wielkiej wojny ojczyźnianej. Jego postać zniknęła z obrazów przedstawiających Paradę Zwycięstwa z 1945 roku. W filmie dokumentalnym o bitwie o Moskwę, powstałym w 1948 roku, ledwie o nim wspomniano.

Na plakatach z 1949 roku ukazujących Stalina i jego generałów planujących kontrofensywę pod Stalingradem Żukow jest nieobecny.

Jednak już w październiku 1949 roku pojawiły się pierwsze oznaki rehabilitacji marszałka. W dzienniku „Prawda” z tego miesiąca ukazał się nekrolog marszałka F.I. Tołbuchina, podpisany między innymi przez Żukowa. W roku 1950 wraz z grupą starszych oficerów został ponownie wybrany do Rady Najwyższej ZSRR. Dwa lata później, w drugim wydaniu Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej pojawiła się krótka, ale przychylna notka o Żukowie, która podkreślała jego istotną rolę w realizacji planów wojskowych Stalina podczas wojny. W październiku tego samego roku Żukow był delegatem na 19. Kongres Partii, przywrócono 23

Roberts_General_Stalina.indd 23

2014-04-09 11:50:40

Rozdział 1 Sit transit gloria

mu również na okres próbny członkostwo w Komitecie Centralnym.

Trudno w to uwierzyć, ale Żukow był przekonany, że Stalin zamierza mianować go ministrem obrony.

W marcu 1953 roku Stalin umarł, a Żukow był jednym z ważniejszych członków gwardii honorowej na jego pogrzebie. Jedną z pierwszych decyzji nowego, poststalinowskiego rządu było mianowanie Żukowa zastępcą ministra obrony. Rehabilitacja Żukowa postępowała w niesłabnącym tempie, o czym świadczy fakt, że w lutym został mianowany ministrem obrony przez Nikitę Chruszczowa, który zastąpił Stalina na pozycji przywódcy partii. W lipcu 1955 Żukow wyjechał do Genewy, gdzie uczestniczył w szczycie najpotężniejszych państw świata: Wielkiej Brytanii, Francji, Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych – pierwszym takim spotkaniu od zakończenia wojny. Tam spotkał prezydenta Dwighta Eisenhowera, który podobnie jak on służył w Berlinie tuż po wojnie. „Czyżby przyjaźń dwóch starych żołnierzy miała stać się podstawą autentycznego ocieplenia stosunków między Stanami Zjednoczonymi i Rosją?” – zastanawiał się redaktor magazynu „Time”.

Jako minister obrony Żukow stał się jedną z najważniejszych postaci życia publicznego w Związku Radzieckim i ustępował popularnością tylko Chruszczowowi. W czerwcu 1957 roku frakcja twardogłowych, kierowana przez byłego ministra spraw zagranicznych Wiaczesława Mołotowa, próbowała odsunąć Chruszczowa od władzy, czemu w głównej mierze zapobiegł właśnie Żukow. Jak na ironię, brawura, którą wykazał Żukow w walce z Mołotowem, w oczach Chruszczowa uczyniła zeń poważne polityczne zagrożenie. W październiku 1957 oskarżono Żukowa o spisek, który miał podważyć rolę KPZR w siłach zbrojnych. Wśród najaktywniejszych oskarżycieli Żukowa znajdowało się wielu generałów i marszałków, którzy służyli z nim podczas wojny. Chruszczow zwolnił go z posady ministra obrony, a w marcu 1958 roku Żukow przeszedł w stan spoczynku w stosunkowo młodym wieku sześćdziesięciu jeden lat.

Do końca ery Chruszczowa postać Żukowa była praktycznie nieobecna w radzieckich książkach historycznych, podobnie jak w czasie gdy marszałek popadł w niełaskę Stalina. Na przykład w 1960 roku partia zaczęła wydawać obszerną wielotomową historię wielkiej wojny 24

Roberts_General_Stalina.indd 24

2014-04-09 11:50:40

Rozdział 1 Sit transit gloria

ojczyźnianej, w której ledwie wspominano Żukowa, a zarazem wyolbrzymiano rolę Chruszczowa. Innym wyrazem niechęci władz do marszałka była jego izolacja od świata zewnętrznego. Kiedy amerykański pisarz Cornelius Ryan odwiedził w 1963 roku Związek Radziecki, aby zbierać tam materiały do swojej książki o bitwie o Berlin, Żukow był jedynym radzieckim marszałkiem, z którym nie pozwolono mu się spotkać. Żukow szukał pociechy w pisaniu dzienników. Wzorował się w tym względzie na Winstonie Churchillu i jego wspomnieniach z czasów drugiej wojny światowej, przetłumaczonych na rosyjski i w latach pięćdziesiątych wydanych w ZSRR w ograniczonym obiegu. Tworząc to dzieło, Churchill kierował się hasłem, że historia przyświadczy jego słowom – bo to on pisał historię! Wydaje się, że Żukow postępował według podobnej zasady, a jego dzienniki miały nie tylko przedstawić jego punkt widzenia, ale i udowodnić krytykom z obozu Chruszczowa, że się mylą, nawet jeśli oznaczało to wypaczanie historii na własną korzyść.

Dopóki Związkiem Radzieckim rządził Chruszczow, dzienniki Żukowa nie mogły ukazać się drukiem. Kiedy córka Ella spytała marszałka, dlaczego w ogóle zawraca sobie tym głowę, odpowiedział, że pisze do szuflady. Jednak w październiku 1964 roku Chruszczow został odsunięty od władzy i tym samym rozpoczął się proces rehabilitacji Żukowa jako znaczącej postaci w historii radzieckiej wojskowości. Co znamienne, radziecka prasa znów zaczęła drukować artykuły Żukowa, w tym opisy bitew o Moskwę, Berlin i Stalingrad oraz bitwy pod Kurskiem.

Drugi powrót Żukowa na nowo rozbudził zainteresowanie jego osobą na Zachodzie, który właściwie o nim zapomniał, odkąd marszałka zwolniono ze stanowiska ministra obrony. W 1969 roku amerykański dziennikarz i historyk Harrison E. Salisbury opublikował nieautoryzowany przekład artykułów Żukowa zebranych w książce pod tytułem Marshal Zhukov’s Greatest Battles. We wstępie do książki Salisbury użył w odniesieniu do Żukowa słynnego już określenia „mistrz sztuki wojennej XX wieku”. Większość krytyków zgodziła się z nim.

John Erickson, największy brytyjski autorytet w dziedzinie historii Armii Czerwonej, piszący regularnie dla „The Sunday Times”, stwierdził: 25

Roberts_General_Stalina.indd 25

2014-04-09 11:50:40

Rozdział 1 Sit transit gloria

„Największym żołnierzem, jakiego wydał do tej pory XX wiek, jest marszałek Gieorgij Żukow ze Związku Radzieckiego. Najprościej rzecz ujmując, jest generałem, który nie przegrał żadnej bitwy (...) Przez długi czas to niemieccy generałowie mówili o wojnie najwięcej, wychwalali swoje umiejętności (...) teraz nadeszła kolej na marszałka Żukowa, który pojawia się na scenie ze sporym opóźnieniem, ale ostatnie słowo może należeć właśnie do niego”.

Dzienniki Żukowa wydano w kwietniu 1969 w eleganckiej oprawie, z kolorowymi mapami i setkami zdjęć, wśród których znajdowały się również fotografie z prywatnego archiwum marszałka. Radzieccy czytelnicy przyjęli dzienniki entuzjastycznie. Pierwszy nakład w liczbie trzystu tysięcy egzemplarzy szybko się wyprzedał, później sprzedano jeszcze kilka milionów sztuk, w tym setki tysięcy w licznych przekładach. Dzienniki szybko stały się – i nadal pozostają – najważniejszą osobistą relacją z wielkiej wojny ojczyźnianej.

Sam Żukow nie miał jednak okazji nacieszyć się w pełni swoim zwycięstwem w bitwie o pamięć historyczną wielkiej wojny ojczyźnianej. Gdy w 1974 roku ukazało się poprawione wydanie jego dzienników, marszałek już nie żył. W 1968 roku przeszedł rozległy zawał, po którym nigdy już nie wrócił do pełni sił. Z pewnością na stan jego zdrowia wpływał również stres związany z chorobą drugiej żony Galiny, która cierpiała na raka. Gdy umarła w listopadzie 1973 roku, w wieku czterdziestu siedmiu lat, stan Żukowa również zaczął się gwałtownie pogarszać. Marszałek zmarł w czerwcu 1974 roku, w kremlowskim szpitalu, w wieku lat siedemdziesięciu siedmiu.

Pogrzeb Żukowa był największym tego rodzaju spektaklem w ZSRR od śmierci Stalina. Kiedy trumna z ciałem marszałka leżała w Centralnym Domu Armii Czerwonej w Moskwie, przychodziły tam tysiące ludzi, by oddać hołd zmarłemu. Gdy 21 czerwca jego prochy zostały złożone na cmentarzu przy murze kremlowskim, mistrzem ceremonii był sekretarz generalny KPZR Leonid Breżniew, a podczas późniejszych uroczystości żałobnych przemawiał minister obrony marszałek Andriej Antonowicz Grieczko.

Rosjanie uważali – i nadal uważają – Żukowa nie tylko za największego generała drugiej wojny światowej, ale i za najbardziej utalentowanego połkowodca (wodza, dowódcę) w historii Rosji. Na Zachodzie 26

Roberts_General_Stalina.indd 26

2014-04-09 11:50:40

Rozdział 1 Sit transit gloria

Żukow cieszy się niemal równie dobrą opinią. Oczywiście nie wszyscy są jego wielbicielami. Nawet w Rosji nie brakuje krytyków Żukowa. Niektórzy uważają go za samolubnego brutala, który sam wykreował swoją legendę, przypisując sobie cudze zasługi. Zdaniem Wiktora Suworowa, byłego oficera radzieckiego wywiadu, którego książki historyczne cieszą się w Rosji ogromną popularnością, „najwyżsi dowódcy wojskowi, każdy, kto tylko nosił na pagonach marszałkowskie gwiazdy – wszyscy byli przeciwko Żukowowi. (...) Generałowie i marszałkowie wiedzieli, że Żukow jest chorobliwie ambitny, że jest człowiekiem strasznym i ograniczonym. Wiedzieli, że to uzurpator i cham. Wiedzieli, że jest najwyższej miary karierowiczem. Wiedzieli, że zdeptał wszystkich na swojej drodze. Wiedzieli, że ma we krwi żądzę nieograniczonej władzy i głębokie poczucie własnej nieomylności”.

Jak sami się przekonamy, Żukow z pewnością nie był człowiekiem wolnym od wad, a generałowie, z którymi miał do czynienia w ciągu swej kariery, niekoniecznie wyrażali się o nim pochlebnie, jednak Suworow podkreślił w swej książce wyłącznie negatywy. Jego atak na marszałka miał niewielki wpływ na popularność tej postaci w Rosji.

Można wręcz przypuszczać, że wszystkie te kontrowersje tylko przydały mu uroku, czyniąc zeń osobę o wielu przywarach i ogromnych osiągnięciach zarazem.

Jednym z zarzutów najczęściej kierowanych pod adresem Żukowa jest twierdzenie, że beztrosko szafował życiem swoich żołnierzy i nie przejmował się ludzkimi kosztami swoich zwycięstw. Marszałek ostro sprzeciwiał się takim oskarżeniom, wytykając domorosłym krytykom, że łatwo z perspektywy czasu mówić, iż taką czy inną bitwę czy też kampanię można było wygrać przy znacznie mniejszych stratach w ludziach. Owszem, Żukow był dowódcą, który stawiał przede wszystkim na ofensywę, lecz w czasie wojny nauczył się doceniać zalety odwrotu i odstępowania od ataku. Istnieje mnóstwo dowodów potwierdzających, że Żukow robił, co mógł, by oszczędzać i chronić swoje wojska. Zawsze bardzo skrupulatnie przygotowywał się do bitew i gromadził tyle środków, ile tylko skłonny był mu dać Stalin. Bez wątpienia oddziały znajdujące się pod komendą Żukowa nie ponosiły większych strat w ludziach niż wojska dowodzone przez innych radzieckich generałów, choćby takich jak Rokossowski, który uchodził za znacznie łagodniejszego dowódcę.

27

Roberts_General_Stalina.indd 27

2014-04-09 11:50:40

Rozdział 1 Sit transit gloria

Równie mylne jest przekonanie, że Żukow był obojętny na los swoich żołnierzy. Fakt, że czasami brutalnie traktował swoich podwładnych, nie był przejawem jego okrucieństwa, lecz stylu dowodzenia. Kiedy bywał niezadowolony lub zirytowany, kierował swą złość głównie na starszych stopniem oficerów, co może tłumaczyć, dlaczego niektórzy z nich później wypowiadali się o nim tak krytycznie.

Kiedy Żukow opublikował swoje dzienniki, rosyjskie archiwa były zamknięte, a niezależne akta i dokumenty niedostępne. Historycy piszący jego biografię musieli więc siłą rzeczy korzystać z dzienników Żukowa, a tym samym tworzyć fałszywy, lukrowany obraz jego życia. Sytuacja zaczęła się poprawiać na początku lat dziewięćdziesiątych, gdy ukazały się nowe wydania dzienników Żukowa, zawierające mnóstwo materiałów usuniętych przez radzieckich cenzorów w latach sześćdziesiątych. Po upadku Związku Radzieckiego w 1991 roku opublikowano tysiące dokumentów dotyczących kariery Żukowa, zamkniętych dotąd w archiwach wojskowych i politycznych. Niedawno udostępniono również niektóre z osobistych zapisków i dokumentów marszałka. Dzięki temu można obecnie stworzyć opis jego życia oparty na jednoznacznych, udokumentowanych zapisach. Życiorys Żukowa obejmuje znacznie więcej niż tylko listę stoczonych przezeń bitew. Jego historia odzwierciedla zarówno triumfy, jak i tragedie sowieckiego reżimu, któremu służył niemal przez całe życie. Żukow był przede wszystkim zagorzałym komunistą i wiernym sługą Stalina oraz radzieckiego reżimu. Jego zwycięstwa nad nazistami przysłużyły się ludzkości, lecz zarazem wzmacniały i legitymizowały despotyczny i niezwykle represyjny system. I jako ideolog, i jako żołnierz Żukow akceptował radziecki ucisk w przekonaniu, że służy to sprawie komunizmu, w który szczerze wierzył. Gdyby dożył końca Związku Radzieckiego, prawdopodobnie wcale nie wyparłby się swoich przekonań ani nie widziałby potrzeby przepraszania za swój udział w umacnianiu reżimu Stalina. Można raczej przypuszczać, że podobnie jak wielu przedstawicieli jego pokolenia twierdziłby, że był patriotą oraz komunistą i że radziecki reżim – pomimo wszystkich swych wad – był jedynym, jakiemu mógł służyć dla dobra swojego kraju. Żukow nie był ani nieskazitelnym bohaterem rodem z bajek, ani też skończonym draniem opisywanym przez jego krytyków. Bez wątpienia 28

Roberts_General_Stalina.indd 28

2014-04-09 11:50:40

Rozdział 1 Sit transit gloria

był świetnym dowódcą, człowiekiem o wielkim talencie strategicznym, obdarzonym przy tym siłą charakteru konieczną do toczenia i wygrywania okrutnych wojen. Popełnił jednak również wiele błędów, pomyłek, za które zapłaciły życiem i krwią miliony ludzi. Ponieważ nie był postacią wolną od wad i wewnętrznych sprzeczności, trudno ocenić jednoznacznie jego życie i karierę. Lecz to właśnie te wady i sprzeczności, a także wielkie zwycięstwa i porażki czynią z jego życia tak fascynujący temat.

Roberts_General_Stalina.indd 29

2014-04-09 11:50:40

Życiorys generała Żukowa wydaje się spełnieniem Soviet dream. Wywodzący się z chłopskiej rodziny mężczyzna zrobił oszałamiającą karierę w wojsku. Dzięki nieustępliwości i twardemu charakterowi sięgnął po najwyższe odznaczenia, a po II wojnie światowej zyskał status żywej legendy. Jego nazwisko wymieniano jednym tchem obok Gagarina, Berii, Stachanowa.

Sławę przyniosło mu przede wszystkim okupione masą ofiar zwycięstwo w bitwie na Łuku Kurskim. Po wojnie, choć przyjmowany z honorami, ze zmiennym szczęściem walczył o względy Stalina i pozycję w radzieckich strukturach władzy.

Cena 64,90 zł

Roberts_General Stalina_okladka_druk.indd 1

ŻYCIE GIEORGIJA ŻUKOWA

Geoffrey Roberts obok biografii Żukowa omawia w książce także strategie działań sowieckich polityków, opisuje mechanizmy funkcjonowania radzieckiego imperium, które – jak dowiodły niedawne wydarzenia na Krymie – wcale nie należą do przeszłości.

GENERAŁ STALINA

Jaką rolę odegrał w trakcie radzieckiej ofensywy w 1944, którą wstrzymano, gdy wybuchło powstanie warszawskie?

GEOFFREY ROBERTS

Mówiono o nim, że ocalił Związek Radziecki przed Hitlerem. „Marszałek zwycięstwa”, gwiazda rosyjskiej generalicji.

Kim był Gieorgij Żukow? Genialnym strategiem czy kolejnym „bohaterem” wykreowanym przez sowiecką propagandę?

GEOFFREY ROBERTS

GENERAŁ STALINA

ŻYCIE GIEORGIJA ŻUKOWA 2014-04-16 17:07:10