Hriscanski tragovi

Nikola A. Crnobrnja: Hrišćanski tragovi na novcu cara Galijena i carice Salonine kao odraz edikta o verskom miru iz 261. godine i prvom javnom uvažavanju Hrišćanske crkve Rana hrišćanska istorija, do vremena Milanskog edikta i priznavanja Hrišćanske crkve, ispunjena je stradanjima njenih vernika. Hrišćanska vera je nastala na prostoru ogromnog Rimskog carstva i prvih vekova svog rasta bila je van zakona. Rimsko carstvo obuhvatalo je mnoge narode različitih verskih tradicija i kultova, koji su brže ili sporije bili asimilovani sa božanstvima rimskog panteona. Državna religija Carstva bila je mnogobožačka. Posedovala je odlike javnog i formalnog sadržaja. Kroz prinošenje žrtava idolima istovremeno se iskazivala lojalnost caru, državi i njenim institucijama. U takvim okolnostima potekla je lavina prezira prema pripadnicima nove vere. Verujući u Boga živog, na stazama Hristove istine i slobode savesti, nisu mogli biti idolopoklonici i ubrzo su postali oni, koji se, u smislu javnog krivičnog prestupa, progone. Verski život hrišćana, odvija se skrovito i dalje od javnosti. Okupljeni u svoje zajednice, oko svoje pomesne crkve, neprisutni u javnom religijskom životu, hrišćani se rukovode boljim, uzvišenijim životnim načelima zasnovanim na životu, istini i vaskrsenju Hristovom. Tako je rana hrišćanska istorija obeležena martirstvima (martir=svedok), to jest stradanjima svojih vernih, koji se nisu odricali vere u Boga živog, Gospoda Isusa Hrista. Martirstvo je tokom prva dva veka hrišćanske istorije postalo vid borbe za potvrđivanje i priznavanje njihove vere. Kroz vekove Hrišćanska crkva je sačuvala pomen na svoje martire.

Sveopštih progona hrišćana, koji bi u jednom trenutku obuhvatili celokupni prostor Carstva, nije bilo. Većina progona je imala regionalni, mesni ili slučajni karakter. Progoni širih razmera, obično siloviti u početku, trajali su kratko vreme. Rana martirstva u Rimu, na helenističkom Istoku, najranije hristijanizovanoj oblasti, kao i edikt cara Septimija Severa iz 202/203. godine o zabrani hrišćanskog prozelitizma, koji se prevashodno odnosio na Afriku i Egipat, nisu stali na put širenja vere u Boga živog. Štaviše, ekonomskim merama careva dinastije Severa, koji su podsticali trgovački promet ka manje urbanizovanim oblastima, kao nekad apostolskim putevima, širila se hrišćanska vera i u periferne provincije Carstva.

U prestonici Carstva, u Rimu, povećano je interesovanje za Istok, ako ne i za Hrišćanstvo. Julija Mamea, majka cara Aleksandra Severa (222-235), koji je u svojoj privatnoj bogomolji bio postavio i skulpturu Hrista, poziva u svoj dvorac hrišćanskog filosofa i učitelja Origena da na religiozno-filosofskom skupu pretresu jedan broj pitanja. Uprkos tome što je 238. godine car Maksimin Tračanin oštricu svojih napada bio isključivo usmerio na arhijerejski vrh Crkve, decenije prve polovine trećeg veka bile su relativno tihe. Hrišćana je bilo znatno više, javnost se upoznaje sa tom činjenicom, a broj vernih umnožava se pristalicama iz svih društvenih slojeva. Dodajmo ovome i podatak blaženog Jeronima, koji se odnosi na cara Filipa I Arabljanina (244-249), za kojega navodi da je primio tajno krštenje, i naziva ga prvim hrišćanskim carem.[1] Polovinom trećeg veka Rimsko carstvo zahvaćeno je vojno-političkim krizama, razbuktalim u naredne dve decenije do te mere, da su zapretile njegovom opstanku. Unutrašnji nemiri i ratovi, otcepljenja čitavih oblasti i upadi varvarskih naroda duž rajnskog i dunavskog limesa rastakali su rimsku državu. Nadu u izlazak iz krize otvorili su vojnički carevi ilirskog porekla. Najpre je Klaudije Gotski pobedom nad Gotima kod Niša 270. godine povratio veru u moć rimskog oružja, a potom Aurelijan i Prob, koji će uspešnim vojnim poduhvatima objediniti Carstvo, oživeti ekonomiju i prokrčiti put stvaranju novog rimskog državnog ustrojstva: dominata.

U kriznom razdoblju pedesetih godina trećeg veka, Hrišćanska crkva i njeni vernici iz svih društvenih slojeva bili su tri puta izloženi žestokim progonima rimske države: 251, 257. i 258-260. godine.

Car Decije Trajan (249-251), otvorio je novu eru progona hrišćana. On je 251. godine doneo edikt o obnovi državnih kultova, koji je sve podanike Carstva obavezivao da vernost 1

državnim božanstvima iskažu javno prinošenjem žrtava na žrtvenik. Faktički, to je bio antihrišćanski akt. Kako je ovaj edikt doneo car, to jest država, neizvršavanje naredbe predstavljalo je, ne više krivični, već državni prestup. Počeli su progoni i stradanja na koje je Crkva ponovo odgovorila martirstvima. Između ostalih, martiri su bili i episkopi: Rimski Fabijan, Antiohijski Vavila i Jerusalimski Aleksandar. "Strah je zahvatio sve", svedoči savremenik, episkop Dionisije Aleksandrijski, koji je uložio sve svoje snage da Hrišćanska crkva sačuva jedinstvo okupljanjem oko Episkopa, oko nenarušenog prejemstva sabornog života.[2] Nastali raskol, novatijanski, uzrokovan nejedinstvom stava Crkve po pitanju otpadnika (palih), da li ih posle idolopokloničkog čina ponovo, i kako, primiti u okrilje Crkve, otvaraće se i zaoštravati i decenijama kasnije.

Prve godine zajedničke vladavine careva Valerijana i sina mu Galijena (253-260), obeležene su krajnje tolerantnim odnosima prema pripadnicima hrišćanske vere. Atmosferu na carskom dvoru prenosi nam pisac crkvene istorije Jevsevije (Eusebije); on ističe predusretljivost i otvorenost carskog doma prema hrišćanima, i zaključuje da to "bejaše Crkva Božija".[3] Podatak nedvosmisleno govori da je u visokim aristokratskim krugovima, koji su imali društveni uticaj, bio i priličan broj pristalica hrišćanske vere. Možemo ga prihvatiti i kao aluziju na hrišćanku, caricu Saloninu, ženu Galijenovu. Iz ovog perioda, iako to nije centralna tačka našeg članka, zapazili smo dva novca na kojima je, uz tekući reversni sadržaj na, za to, prikladnom mestu, i u prikrivenoj formi, prikazan krst. Jedan novac pripada caru Galijenu, tip; VICT(ORIA) GERMANICA (vidi katalog rimskog novca RIC V, broj 47). Viktorija nosi trofej čiji vrh indicira krst (vidi priloženu fotografiju broj 1).

1 Drugi novac je Saloninin, tip: VENVS FELIX (vidi RIC V, broj 7), gde je vrh skiptra, koji drži Venera, presečen tankom horizontalnom crtom, tako da skiptar poprima formu krsta na dugom štapu (vidi priloženu fotografiju broj 2).

2 Oba navedena novca, i Galijanov i Saloninin, spadaju u klasu poznatih redovnih njihovih kovanja, ali do sada u numizmatičkoj literaturi nisu notirane predstave krsta, koje smo otkrili na našim primercima. Oba su iskovana u carskoj kovnici novca u Lugdunumu i 2

datuju se u leto 257. godine.[4] Reč je o retkoj pojavi gde se na prikriven način indicira krst, simvol hrišćanskog života, čiju ćemo pojavu na novcu pokušati da objasnimo Galijenovim simpatijama prema hrišćanima i njegovim ediktom o verskom miru iz 261. godine. Oba ova novca pronađena su na prostorima između Batajnice i Dobanovaca i nalaze se u kolekciji Velimira Čeleketića, penzionera iz Batajnice. Njegovom ljubaznošću i dozvolom ovi retki komadi prvi put se objavljuju i predočavaju našoj naučnoj javnosti.

Do promene odnosa prema hrišćanima došlo je odista u leto 257. godine. Valerijan, u čijim je rukama krmilo rimske države, te godine donosi svoj prvi edikt protiv hrišćana, a godinu dana kasnije i drugi, uperen pre svega na crkvenu hijerarhiju i hrišćane iz redova rimske aristokratije. Car je doneo edikte u vreme ozbiljnih vojno-političkih prilika. Na takvu odluku mogao je biti podstaknut odbijanjem vojnika hrišćana da u traženim situacijama prinesu žrtvu carevom geniju i paganskim božanstvima, i istupanjima iz vojnih sastava, koja su proisticala iz takvih zahteva. Onda kada su učestale javne prijave, kakva je bila protiv centuriona Marina u Cezareji u Palestini optuženog da je hrišćanin, talas progona proširio se na senatore i vitezove hrišćane.[5] Tako je drugim Valerijanovim ediktom, iz 258. godine, naložena istraga protiv visokih crkvenih ličnosti, oduzimana im je imovina, kao i crkvena; čak su konfiskovana i hrišćanska groblja. Senatorima i vitezovima hrišćanskog opredeljenja oduzete su sve počasti i imovina, i usledili su brojni progoni. Mere su bile surove i podrazumevale su zabranu bilo kakve hrišćanske aktivnosti. Više su pogodile zapadne delove Carstva i potrajale su do nestanka cara Valerijana 260. godine, koji je u borbama sa Persijancima zarobljen i, kasnije, izgubio život. Iza Valerijanove odluke o progonima hrišćana stajala je ogoljena vladareva namera: domoći se imovine i sredstava Hrišćanske crkve i njenih uglednih i imućnih pristalica u teškim vojno-ekonomskim prilikama. Ne raspolažemo podacima o tome kako su se Valerijanove antihrišćanske mere prelomile u carskoj porodici, jer iz poteza koje je Galijen povukao, nakon očeve smrti, vidimo da je on bio protivnik hrišćanskih progona.

U atmosferi hrišćanskih progona i ozbiljnih državnih kriza sejan je strah i uvećavana opšta nestabilnost. U takvim prilikama pravednije i mudrije, u smislu državnog interesa, postupio je Valerijanov sin Galijen kada se učvrstio na vladarskom tronu Carstva. On odmah obustavlja progone hrišćana, donosi edikt o verskom miru i odluke o javnom priznavanju Hrišćanske crkve 261. godine.[6] Prekid progona pratila je naredba da se sva imovina vrati Crkvi, kao i njenim pristalicama, koji su stradali ili bili oštećeni u progonima. Kod Jevsevija vidimo da je car Galijen slao episkopima kopije svojih reskripata, koji su predstavljali dodatne garancije i pouzdanu zaštitu u sprovođenju naloženih mera.[7] Ovim činom Galijen je povratio unutrašnji mir i red i učvrstio poverenje narastajućih hrišćanskih zajednica u državne i pravne institucije Carstva. Do vremena Dioklecijanovih i Galerijevih progona hrišćana početkom četvrtog veka, rimski carevi su vodili tolerantnu politiku prema hrišćanima.

Temelje te politike postavio je car Galijen 261. godine. Aleksandrijski episkop Dionisije u pismu upućenom Ermamonu, početkom 262. godine, ističe Galijenovu pobedu i oduševljenje verskim mirom koji je Galijen uspostavio.[8] Pored retkih narativnih svedočanstava, tragove tolerantne verske politike nalazimo i na jednom manjem broju novaca kovanih u ime cara Galijena i carice Salonine u godinama posle donošenja edikta o verskom miru. Na njima su prikazane hrišćanske poruke i simvol hrišćanskog života i vere: krst. Te novce, sa nužnim i kratkim podacima izložićemo redom.

Pre toga, evo i nekoliko podataka o vrsti novca na kojima se javljaju hrišćanske oznake i poruke, kao i letimičan pogled na monetarne prilike toga vremena.

Vrstu novca na kojoj su uočene hrišćanske poruke mi danas nazivamo "antoninijan".

Taj nominal, srebrni, uveo je u opticaj car Karakala 215. godine. Sadržaj srebra u kovini iznosio je oko 50 procenata. Vremenom taj procenat opada. Slabljenje Carstva i pad ekonomije izazivao je sve višu i višu inflaciju koja je pratila kvarenje kovine smanjenjem količine srebra. U vreme Galijena kovina antoninijana sadržavala je samo jedan do dva procenta srebra, a otkovani novčić bivao je posrebren. Posrebrenje se brzo gubilo, tako da je 3

taj "srebrni" nominal, sa poprsjem cara i zrakastom krunom na glavi, faktički bio bakarni. U Galijenovo vreme težina ovog novčića kretala se od dva do tri grama. Emisije su bile česte i brojne i izdavane su u svim carskim kovnicama novca. Obimna produkcija tako opalog novca iziskivala je potrebu za uvećanjem kovničkog personala, koji se, po svoj prilici, nakon zatvaranja lokalnih kovnica novca na istoku Carstva, delom preseljava u carske kovnice.

Radionice (pogoni=officinae), na primer carske kovnice u Rimu, počinju da se obeležavaju grčkim pismenima, što se može pripisati novonastaloj personalnoj strukturi, uvećanoj majstorima znalcima kovničkih veština, koji su dolazili sa već prilično hristijanizovanog Istoka. Zahvaljujući upravo njihovom umeću, i opredeljenosti, kao i tolerantnim verskim prilikama nastalim nakon edikta o verskom miru cara Galijena iz 261. godine, a ne nekom višem, carsko monetno-propagandnom programu, na manjem broju novaca, koje ćemo ovde prikazati, pojavljuju se hrišćanske poruke i simboli.

Novci carice Salonine 1. Lice: AVG(VSTA) SALONINA, bista carice okrenuta na desno.

Naličje: AVG(VSTA) IN PACE, carica sedi na stolici okrenuta na levo, u desnoj ruci drži maslinovu grančicu, u levoj skiptar.

(Literatura: RIC V, brojevi 57-60); vidi fotografiju broj 3.

3 Ovaj tip novca carice Salonine dobro je poznat i često se sreće u nalazima novca iz vremena Galijenove epohe.[9] Iskovan je u kovnici u Mediolanumu u drugoj polovini 265. godine, u četiri varijante (kombinacije različitih oblika aversnih natpisa sa reversima čiju su natpisni oblici: AVGVSTA IN PACE ili AVG IN PACE - jedinstven reversni natpis na rimskom novcu). Vladalo je mišljenje da je ova serija novca izdata posthumno zbog bliskosti sa ranohrišćanskim natpisima AVG(VSTA) IN RASE (= 'Augusta je u Miru'). RAH (= Mir) treba razumeti kao supstituciju za Hrista. Mišljenja modernih naučnika, počev od F. Kabrola i X. Leklerka, da je carica Salonina bila hrišćanka, zasnivaju se upravo na ovoj seriji novca.[10] Saloninin kognomen Chrysogene (PIR2 S 1499), koji se javlja u Joniji i Lidiji (Eckhel 7, 4207), ukazuje na njeno maloazijsko poreklo, odakle su, najverovatnije, koreni njenog verskog opredeljenja.

2. Lice: SALONINA AVG, bista carice okrenuta na desno, na glavi dijadema.

Naličje: VES-TA, Vesta odevena u dugu haljinu sedi na stolici visokog i širokog naslona okrenuta nalevo. Na glavi je uočljiv vršak dijademe sličan onome na portretnoj predstavi carice na licu novca. Ovaj detalj, čini se, sugeriše skrivenu nameru umetnika da kroz poznatu i čestu tipološku shemu - predstavu Veste koja sedi, personificira ličnost same carice Salonine. S Vestom, kao božanstvom koje oličava moralne vrline porodičnog života, 4

identifikuju se i carice ranog Carstva. Na desnoj ispruženoj ruci Veste (šaka nije oblikovana), čija nadlaktica podseća na postament, stoji krst oblikovan u vidu vertikalnog stuba sa kracima od tačaka poluloptastog oblika. Ovaj detalj, koji privlači svu našu pažnju, načinom izrade odstupa od ostalih detalja predstave na naličju. Izveden je kruto, linearno, možda naknadno, po završetku već pripremljenog kalupa. U levoj ruci Vesta drži skiptar, dug i ukošen, koji nadvisuje naslon stolice. Deo skiptra koji nadvisuje gornji rub horizontalne prečage naslona preseca tanka crta sa tačkastim završecima, tako da se stiče utisak o krstu na dugoj dršci. U svakom slučaju, ovaj drugi krst, krst na skiptru, graver je izveo opreznije i skrivenije od onog koji Vesta (carica) drži u desnoj ruci.[11] Novac je prikazan na fotografiji broj 4.

4 Ovaj primerak novca sa predstavama krsta solidno je iskovan, delimično posrebren i očuvan. Otkriven je u rasutoj hrpi rimskog novca prilikom kopanja jednog kanala na prostoru između Dobanovaca i Batajnice. Nalazač V. Čeleketić, penzioner iz Batajnice, poklonio ga je Muzeju grada Beograda (Inventarski broj 9433).

Novčani tip sa predstavom Veste, a kovan u ime carice Salonine, poznat je kao izdanje kovnice u Rimu (vidi RIC V, broj 32). Na njemu, Vesta u desnoj ruci drži pateru. Na našem primerku, koji prikazujemo, Vesta umesto patere drži krst. Reč je o jedinstvenom, do sada nepoznatom, takvom komadu.

Naš novootkriveni primerak novca je iskovan u kovnici u Mediolanumu, u drugoj polovini 265. godine. Uprkos tome što, prema do sada poznatim novcima, mediolanumska kovnica kroz period samostalne vladavine cara Galijena nije kovala reverse sa predstavom Veste koja sedi, u ikonografskom pogledu reversna predstava na našem primerku bliska je predstavi na tipovima carice Salonine s natpisom AVG(VSTA) IN PACE, kovanim samo u kovnici u Mediolanumu. Na njima, istovetno Vesti, Salonina sedi okrenuta nalevo; drži maslinovu grančicu u desnoj ruci i ukošeni skiptar u levoj. Maslinova grančica u desnoj ruci Salonine, na reversnim tipovima AVG(VSTA) IN PACE najprikladnija je za transformaciju u oblik krsta, koji u desnoj ispruženoj ruci drži Vesta (carica) na našem primerku. Ove okolnosti - ikonografska sličnost, kao i stilske odlike caričine portretne biste na novcima kovanim u kovnici u Mediolanumu, upućuju na zaključak da je naš primerak, s predstavom Veste i krstom u njenoj desnoj ruci, pripremljen u uskom krugu pristalica hrišćanske vere zaposlenim u mediolanumskoj kovnici, i to u godinama tolerantnog odnosa prema hrišćanima, koji je nastao posle donošenja Galijenovog edikta o verskom miru 261. godine.

Kako je naš primerak, VESTA sa predstavom krsta u ruci božanstva, pripremljen i kovan u istoj kovnici gde su iskovane i serije AVG(VSTA) IN PACE, dakle u kovnici u Mediolanumu, njegov datum mora biti blizak ovim serijama, koje su proizvedene u razdoblju od polovine 265. godine do početka 266. godine. Njihov početak kovanja mogao bi se bliže povezati sa četvrtim julom, državnim praznikom božanstva RAH. Izvesno je da je to bio pogodan trenutak za priređivače ovih serija da istaknu jednu važnu crtu caričine ličnosti i učinili su to sjedinujući deo natpisa: AVGUSTA sa, u ovom slučaju, hrišćanskom aklamacijom IN PACE. Zaključak je da je primerak sa krstom u desnoj ruci Veste vremenski 5

veoma blizak serijama AVG(VSTA) IN PACE. U oba slučaja pokazuje se opredeljenost carice Salonine za hrišćansku veru, obeležene reversnom legendom.

Galijenov novac 1. Lice: GALLI[ENVS]AVG, glava cara Galijana na desno.

Naličje: P[AX AV]G, u polju desno (oznaka za četvrtu radionicu kovnice u Rimu).

Personifikacija božanstva Paks u vidu žene stoji blago okrenuta nalevo, u desnoj ruci drži krst (umesto maslinove grančice), a u levoj dug i ukošen skiptar. Novac je u vlasništvu V. Čeleketića. Fotografija broj 5.

5 Ovaj primerak je dosta slabo očuvan. Delovi natpisa koji se ne čitaju stavljeni su u uglaste zagrade. Portretna predstava cara takođe je slabo očuvana, dok je predstava personifikacije Paks nešto bolja. Primerak privlači pažnju slikom krsta, koji Paks drži u desnoj ruci. Ovaj novčani tip cara Galijena dobro je poznat, čest je u nalazima. Serije sa oznakama radionica - oficina, datim grčkim brojevima A, B, G i tako dalje, počele su da se emituju od polovine 265. godine (RIC V-1, 256) i nastavljaju se tokom 266. godine. Na njima personifikacija Paks u desnoj ruci drži maslinovu grančicu, i to je standardna pojava. Na našem primerku sasvim je dobro uočljivo da u desnoj ruci personifikacije stoji krst.

Horizontalni kraci krsta su duži, dok je vertikalni gornji krak primetno kraći. Takav oblik krsta podseća na one oblike krsta koji su predstavljeni majuskulom grčkog slova T (tau) u ranim hrišćanskim vremenima.[12] Kada je reč o primerku Galijenovog novca koji smo ovde prikazali, gde personifikacija Paks u desnoj ruci drži krst, a ne maslinovu grančicu, treba naglasiti da je neuobičajen i neočekivan, i sigurno sasvim redak. Predstavu krsta u ruci Paks ne možemo smatrati regularnim ikonografskim detaljem. On je samo izuzetak - izraz želje, možda i tajne, hrišćanskih pristalica iz vrha kovničkog carskog centra u Rimu da simvol hrišćanske vere i života krst, stave u ruku personifikacije - božanstva Mira, i tako poruče da je Mir Hristos.

U ovom članku prikazali smo pet novaca cara Galijena i carice Salonine sa hrišćanskim obeležjem. U većini slučajeva krst je utkan u standardni reversni sadržaj nekoliko tipova iz raznovrsnog i bogatog monetarnog programa najpre dvojne, a potom i samostalne vlade Galijena. Uočljivo je da hrišćanska obeležja stoje na reversnim tipovima na kojima su predstavljane rimske boginje i αγαπη (VENUS), mir personifikacije ženskih božanstava koje predočavaju ljubav = (PAX), pobedu (VICTORIA). Izbor je bio odraz simpatija prema hri ćanskim vrednostima. Ponekom umetniku Galijenova vremena, to jest graveru hrišćanskog opredeljenja, polazilo je za rukom da, unoseći krst u takve novčane sadržaje, poruči da je ljubav Hristova, mir Hristov, pobeda Hristova. *** 6

Uočene pojave na ovde izloženim novcima predstavljaju početke i tendenciju jedne nove ikonografije - hrišćanske ikonografije. Ona će, oslanjajući se na antičku, uz primenu simbola i atributa, preuzimati i neke slike iz grčko-rimskog nasleđa, kulture u kojoj je nastalo i u kojoj se širilo hrišćanstvo. U biti stoji jedan kulturološki fenomen. Čovek grčko-rimskog vremena bio je duboko ideologiziran. Kultovi cara, države i institucija, uz poštovanje rimskog panteona, prožimali su oblike javnog i privatnog života. Umetnost i sve vrste izrađevina, koje danas prihvatamo kao primenjenu umetnost, u službi su te ideologije. U svom najvećem delu sa hiljadama pisanih i likovnih poruka, to je bio i novac toga vremena. Kroz vekove, kao i danas, novac pretenduje na poruku. Pojedini novčani tipovi kuju se kroz čitav period Carstva.

Novčani tip s natpisom i predstavom Viktorije, koji smo prikazali u članku (fotografija broj 1, car Galijen), kuje se od vremena Republike kroz čitav period Carstva. Tim novčanim tipom veliča se pobeda i trijumf nad neprijateljem. Puna četiri veka slika Viktorije sa krilima i trofejom, vencem ili palmom u ruci veliča i slavi cara, carsko i državu. Viktorija je uvek predstavljena u pokretu, ona korača s vencem pobede, ona pronosi vest o pobedi, ona je vesnik i glasnik. Čovek rimskog vremena nije morao da bude opismenjen te da se sa novca sazna da li je pobeda odneta nad Parćanima, Germanima, Karpima ili nad bilo kojim neprijateljem, već da vidi sliku Viktorije, da primi vest i da je identifikuje kao carevu. Taj prototip postaje znak. Ali onda kada Viktorija zakorači pod znamenjem krsta, što čini na novcu cara Galijena iz 257. godine, ili kad se posle Nikejskog sabora 325. godine na novcu cara Konstantina uzdignu zastave sa hristogramom, one savremeniku donose vest o Hristu i Njegovoj pobedi.[13] Dominantno svojstvo rimske Viktorije sa krilima, dakle ona leti i pronosi vest, bilo je, čini se, ključno za nastanak ranohrišćanske ikonografske predstave anđela = ’άγγελος, Božijeg glasnika i takođe simbola pobede.

Proces stvaranja hrišćanske ikonografije bio je dug i postupan. Predstave paganskih božanstava na novcu sasvim iščezavaju.[14] One retke koje se pojavljuju primaju hrišćansko obeležje. Uprkos tome što je car Gracijan 382. godine iz rimskog senata uklonio oltar i kip Viktorije (što je bio samo jedan u nizu akata odbacivanja mnogoboštva), carevi V i VI veka (Teodosije II, Anastasije, Justin I, Justinijan I), kuju svoje reprezentativne zlatnike s natpisom VICTORIA AVGG. Na njima je slika stojeće krilate Viktorije sa dugim krstom koji ona pridržava desnom rukom. To je slika anđela, Božijeg glasnika. Preko likovne predstave rimske Viktorije stvorena je ikona anđela, koji nosi vest o pojavi Hrista, a Njegova pojava označava i pobedu, na koju ukazuje i ikonografski prototip. Ove poruke i danas ispunjavaju srce i svest verujućih.

Skraćenice literature navedene u tekstu u zagradama: RIC = The Roman Imperial Conage, I-IX, London 1923 i dalje.

PIR = Prosopographia Imperii Romani, I-III vek, drugo izdanje (E. Groag i A. Stein) 1933, i dalje.

Eckhel = J. Eckhel, Doctrina Nummorum Veterum, Vindobonae 1794.

Napomene: 1. I. Šmeman, Istorijski put Pravoslavlja (prevod Marija i Branislav Marković), Cetinje 1994, str. 86.

2. I. Šmeman, navedeni rad, str. 90.

3. Eusebius, Historia Ecclesiae, VII, 10, 3-4. Sedma knjiga Eusebijeve Istorije Crkve, na koju se često pozivamo, zasnovana je na verodostojnim podacima iz, njemu dostupnih, pisama episkopa Dionisija Aleksandrijskog, savremenika burnih događaja sredine III veka, koji su se sručili na Crkvu i njene vernike. O tome, to jest o izvoru podataka, obaveštava nas Eusebije na početku ove knjige.

7

4. Međutim, R. Göbl, u Numismatiche Zeitschrift, 74 (1951), str. 31, atribuira ih kovnici u Kelnu, u okviru njene prve emisije, datovane od polovine do kraja 257. god.

5. M. Sordi, I Christiani e L’Impero, Milano 1984, str. 119.

6. M. Sordi, navedeni rad, str. 127, poglavlje: ‘L’adito di Gallieno e il primo riconoscimento ufficiale della Chiesa’, 1985, str. 39.

7. Eusebius, Hist. Eccl. VII, 13, 1 - reskripti cara Galijena upućeni episkopu Dionisiju Aleksandrijskom, Pini, Demetriju i drugim episkopima.

8. Eusebius, Hist. Eccl. VII, 23, 4.

9. Nalazi novca, osobito onog koji potiče iz ostava, pokazuju disperziju ovog tipa na širokom prostoru Carstva.

10. F. Cabrol - N. Leclerq, Dictionnaire d’archéologie Chrétienne et de Liturgie, Paris 1924, knjiga VI(I), sol 598-9.

11. Novac je publikovan, v. N. A. Crnobrnja, Predstave krsta na jednom antoninijanu carice Salonine, Numizmatičar 17 (1994), str. 35-46.

12. M. Sulyberger, Le Symbole de la Croix et les Monogrammes de Jésus chez les premiers Chrétiens, Byzantion, tom II, 1926, str. 337-448; v. osobito poglavlje "Le Croix dans les monuments figurés avant Constantin’,str. 366-393.

13. Na Konstantinovom novcu hristogrami se pojavljuju postupno počev od 319. godine.

Osibitu pažnju u radu štampanom u Glasniku 1988. godine, prof. Svetozar St. Dušanić posvećuje jednoj Konstantinovoj seriji folisa iz 327/8. godine, iskovanim u kovnici u Konstantinopolju (RIC VII, brojevi 19 i 26). Na njima je prikazan labarum (zastava) sa tri medaljona na platnu a iznad dominira krupnije ispisan hristogram #. Drška laburuma probija izvijenu zmiju na tlu. Sredinom horizontalno teče natpis: SPES-PVBLIC(a). Prof. Sv. Dušanić ističe da ovo kovanje predstavlja jasnu i otvorenu aluziju na to da je Hristos NADA NARODA a ne rimsko božanstvo SPES. Ovom serijom, kao najavom, počinje otvorena i nedvosmislena upotreba hristograma na novcu hristijanizovanog Carstva. Vidi rad Sv. Dušanića, Rani vesnici Hrišćanstva na rimskoj moneti carskog perioda, Glasnik Srpske pravoslavne crkve, broj 8, Beograd 1988, str. 138-142.

14. To očito pokazuju novčani tipovi od vremena Anastasija (491-518) i nadalje. Da je paganska ikonografija tokom VI veka potisnuta ukazuje jedan podatak sačuvan kod Jovana Efeškog (III, 14), gde on saopštava da je sliku (personifikaciju) grada Konstantinopolisa na zlatnicima cara Justina II javnost primila sa negodovanjem, zbog toga što je predstava personifikacije Konstantinopolisa podsećala na Veneru. O tome vidi, A. Grabar, L’empereur dans l’art byzantin, London 1971, str. 94. napomena 1.

8