360 # 156

het beste uit de internationale pers Wie zit er aan de knoppen? p. 36 Lessen van Yuval Harari p. 42

in dit nummer

nr. 156 | 21 maart tot 4 april 2019 | www.360magazine.nl | € 5,99

the daily telegraph the times new statesman quartz the observer the economist the guardian süddeutsche zeitung dagens nyheter foreign policy neue zürcher zeitung daraj africa is a country aeon the atlantic radii china the new york times

Dossier

Debat of duel Tijd voor een nieuw, open discussiemodel

(extra) dossier

Het Europese terugkeer-dilemma

afrika

Alles voor een paspoort cultuur

€ 5,99

Karl Marx als animatieheld

AP

Cover_156.indd 1

19-03-19 17:19

Al 33 jaar dé specialist

020 – 2012777 INFO@BOLSJOJ.NL WWW.BOLSJOJ.NL

RUSLAND MONGOLIË CHINA GEORGIË

ARMENIË OEKRAÏNE BALTISCHE LANDEN FINLAND

INDIVIDUELE- EN GROEPSREIZEN • MAATWERK CITYTRIPS • RIVIERCRUISES • FLY & DRIVES TRANS SIBERIË EXPRESS EN ANDERE TREINREIZEN

Vraag nu de gratis brochure aan

2019 RUSLAND MONGOLIË CHINA GEORGIË ARMENIË OEKRAÏNE BALTISCHE LANDEN FINLAND

SAFARI IN AFRIKA?

Op jambo.nl en in onze brochure vindt u ruim 100 uitgekiende reizen of bel met onze Afrika specialisten op 020-2012740 voor een reis op maat.

De mogelijkheden zijn eindeloos, privé reizen geheel conform uw wensen!

Al sinds 1979 dé Afrika specialist

advertenties.indd 2

19-03-19 13:00

redactioneel

colofon

Paspoortprivilege

jaargang 8 nr. 156 21 maart t/m 4 april 2019 Een uitgave van 360 international media BV Kleine-Gartmanplantsoen 10 1017 RR Amsterdam 360magazine.nl 360nl @360nl hoofdredactie Katrien Gottlieb eindredactie Maartje Laterveer uitgever Maureen Meeng redactiemedewerkers Lambiek Berends, Laura Weeda, IJsbrand van Veelen courrier international Arnaud Aubron, Raymond Clarinard, Eleonora Pizzi vertaling Peter Bergsma, Paul Bruijn, Valentijn van Dijk, Nico Groen, Izaak Hilhorst, Nicolette Hoekmeijer, Frank Lekens, Astrid Staartjes, Annemie de Vries correctie Nadia Ramer creative direction Dog and Pony, Amsterdam art direction Noëlle Meijer, Majel van der Meulen productiebegeleiding Hans Snitslaar beeldredactie Nicole Robbers webredactie IJsbrand van Veelen copywriter Jaap Toorenaar advertentieverkoop Charlotte Brikkenaar charlotte@360international.nl download de mediakit op www.360magazine.nl/adverteren marketing marketing@360international.nl

360 | Amsterdam

Eerst kwam ze in haar eentje naar Nederland, hoewel ze liever op Spaans grondgebied was gebleven, maar daar viel geen droog brood te verdienen, een paar boterhammen misschien, nooit genoeg voor het hele gezin. In de twintig jaar dat ze hier woont, heeft ze er al schoonmakend bij ons en anderen voor gezorgd dat haar man, haar zus, haar nicht en haar drie zoons konden overkomen. En dat niet alleen, iedereen heeft inmiddels een (Spaans) paspoort. Wat in onze families een vanzelfsprekendheid is, heeft voor haar adembenemend veel voeten in de aarde. Alleen maar omdat zij toevallig in Colombia geboren is en wij toevallig hier. Dat op niks gebaseerde privilege komt misschien goed uit bij de douane, waar wij westerlingen met onze superieure paspoorten in vloeiende rijen doorstromen, maar is beschamend in vergelijking met de enorme moeite die zij jarenlang heeft moeten doen om dat felbegeerde document in bezit te kunnen krijgen. Om die langdurige beproeving van vernederende nederigheid te kunnen doorstaan, zijn allemaal eigenschappen nodig waarover maar weinig mensen beschikken. Zij heeft ze stuk voor stuk en zou daarom bij elke grens vorstelijk moeten worden onthaald.

De hiërarchie van toelating op basis van nationaliteit werd mij niet eerder zo pijnlijk duidelijk. Karrevrachten met documenten had ze nodig om door de poorten van de geprivilegi-

eerden te mogen, notarieel bekrachtigde bankafschriften, bewijzen van voldoende inkomen, stapels formulieren met handtekeningen die precies overeenkomen, een gezondheidsverklaring, een bewijs van goed gedrag. Honderden euro’s, en dan nog werd ze met argusogen bekeken.

Volgens Vik Sohonie van Africa is a country is er eindelijk een straaltje licht gevallen op het onrecht dat bijna vier vijfde van de mensheid moet verdragen. Het wordt namelijk aangekaart. En dan heeft hij het voornamelijk over afgewezen visa van artiesten. Doet er niet toe, visum, paspoort, ID, staatsburgerschap, het machtsspel met het geprinte bestaansrecht is volgens hem een hardnekkig patroon dat de mobiliteit van vier vijfde van de mensheid bepaalt. Dat betekent helaas dat de kapitalistische pikorde vrij spel heeft en het inderdaad zo is dat westerse paspoorten aan de onbetwiste top staan.

Met alle consequenties van dien. De Indiase schrijver Kanishk Tharoor heeft gelijk: de willekeurige privileges en beperkingen die voortvloeien uit nationaliteit zijn een vorm van 21e-eeuwse apartheid. En nu maar hopen dat hij ook gelijk heeft over de beperkte houdbaarheid van dit soort segregatie.

Katrien Gottlieb gottlieb@360international.nl

controller Arthur van der Meeren druk Roularta Printing, Roeselare 360 wordt gedrukt op PEFC-papier, afkomstig uit duurzaam bosbeheer partners John Adams Institute, Submarine, Getty Images, Hollandse Hoogte license partner Courrier international, Groupe Le Monde, Parijs voorzitter raad van commissarissen Bessel Kok beeld voorpagina © AP abonnementen* € 11,95 p/mnd in Nederland en België Wijziging abonnement www.360magazine.nl/klantenservice t 088 1102036 belgië: 360 Abonnementenservice Postbus 360 / B-8800 Roeselare t 078 35.33.13 / f 078 35.33.14 360@abonnementen.be *Alle abonnementen continueren automatisch en gelden tot wederopzegging, tenzij anders vermeld. Prijswijzigingen voorbehouden.

Cadeauabonnementen eindigen automatisch.

Voor bedrijfsabonnementen gelden speciale tarieven. 360 verschijnt tweewekelijks.

Oplage: 25.000

verspreiding Nederland: Aldipress | België: AMP

missie Nieuws uit het buitenland is iets anders dan nieuws over het buitenland. We hebben niet de pretentie dat het wereldnieuws zich elke twee weken laat samenvatten, wel de ambitie relevante, originele en mooie verhalen bereikbaar te maken voor een Nederlandstalig publiek.

Redactioneel_156.indd 3

Bent u een m/v/x van de wereld?

Lees dan 360 Magazine

Elke twee weken de beste artikelen uit de internationale pers op papier en digitaal 360-podcast Gratis extra 360-artikelen via Blendle 10% korting op internationale fictie en non-fictie bij Athenaeum Boekhandel

5X voor € 15,-

Ga naar www.360magazine.nl/150

19-03-19 17:16

RCO 360 magazine BACH JP 250x335mm.pdf

advertenties.indd 4

1

06-03-19

10:05

19-03-19 13:00

inhoud 6 Wereldnieuws

Actuele gebeurtenissen wereldwijd, in woord, beeld en citaat.

9 Controverse

Moet seksuele voorlichting ook gaan over homoseksualiteit en transgenderrelaties?

11 Dossier: Het vrije debat

Laten we teruggaan naar een open publieke discussie waarin ook plaats is voor onorthodoxe ideeën.

17 Dossier: Vergiffenis of vergelding

Wat moeten Europese landen met terugkerende IS-strijders?

Het lijkt geen optie om ze aan de Koerden in Syrië over te laten, maar de alternatieven zijn evenmin aantrekkelijk.

de continenten 25 Steun de klimaatspijbelaars

europa | De jeugd strijdt voor hun toekomst, en ze kunnen het zich niet permitteren te verliezen. Wij ook niet.

28 Trudeau: een virocraat ten val?

de amerika’s | De Canadese premier werd groot dankzij sociale media, maar dreigt nu door diezelfde media te worden afgemaakt.

30 Japan en het lolitacomplex

azië | Filmpjes met als schoolmeisjes verklede actrices doen het goed in het land van de rijzende zon – maar kinderporno wordt het niet genoemd.

33 Islamofoben en islamisten

midden-oosten | Vreemd genoeg delen islamofoben en islamisten dezelfde visie: de islam is een politieke beweging die uit is op wereldoverheersing.

34 Het westerse paspoortprivilege

afrika | Het is lang niet voor iedereen vanzelfsprekend om fluitend langs de douane te wandelen, en dat is een onhoudbaar onrecht.

horizon 36 Naar de knoppen

Met een druk op de knop regelen we belangrijke zaken in ons leven.

Waarom voelen we dan toch zo’n weerstand tegen die dingen?

42 Lessen van Yuval Harari

Als we niet oppassen, zegt de Israëlische succesauteur, maakt kunstmatige intelligentie de elite machtiger en de gewone man overbodig.

47 Karl Marx, maar dan knap en jong Een Chinese animatieserie moet jongeren bewust maken van het communistische gedachtegoed, maar zaait vooral verdeeldheid.

52 Gerecenseerd

Een selectie uit door de buitenlandse pers beschreven concerten, voorstellingen, boeken, fi lms en exposities die naar Nederland komen.

Inhoud_156.indd 5

19-03-19 17:31

wereldnieuws verenigde staten

RUSLAND

Bolivia

Eis tegen valsspelers 500 miljard dollar

Poetin belachelijk maken is strafbaar

Het schandaal in de VS rond schatrijke ouders die voor enorme bedragen toegang tot topuniversiteiten voor hun kinderen kochten, bezorgt advocaten nu al overuren. Want andere studenten, die ondanks hoge scores voor de toelatingstesten niet werden toegelaten, zijn woedend. Zoals Lauren Fidelak. Ze stortte in en moest opgenomen worden nadat ze, ondanks indrukwekkende testresultaten, toch werd afgewezen door twee universiteiten, waaronder USC. Dat is de universiteit die de zeer matige student Olivia Giannulli toeliet nadat haar ouders naar verluidt 500.000 dollar aan een tussenpersoon betaalden. Fidelak is nu met andere studenten een collectief proces begonnen.

Ondertussen verkocht een journalist al de filmrechten van haar boek, dat twee dagen nadat het schandaal losbarstte verscheen. En een moeder en zoon uit Californië hebben ook een aanklacht ingediend tegen de valsspelers: ze eisen 500 miljard dollar.

(Vice, Canada)

© Freddy Mamani

Mooi roze is niet lelijk De Boliviaanse stad El Alto is niet alleen een van ’s werelds hoogste steden op een indrukwekkende hoogte van bijna 4200 meter boven zeeniveau. De stad scoort ook hoge ogen vanwege de onderscheidende architectuur van Freddy Mamani. De architect begon zijn carrière ooit als metselaar en maakt nu wereldwijd naam met zijn typische stijl, die zich kenmerkt door ronde vormen, scherpe hoeken en levendig roze, groene en oranje muren. Velen vergelijken zijn uitbundig vertoon met de architectuur van Las Vegas, maar Mamani zelf zegt dat zijn vormen, kleuren en patronen zijn geïnspireerd op de pre-Colombiaanse geschiedenis van Bolivia. (Colossal, Chicago)

President Vladimir Poetin heeft een reeks controversiële wetten ondertekend die ‘minachting van de samenleving, de overheid, regeringssymbolen, de grondwet of Russische overheidsinstanties’ strafbaar stellen.

De maximale straf voor het beledigen van staatssymbolen en autoriteiten, dus ook van Poetin zelf, is 4000 euro.

Het verspreiden van ‘nepnieuws’ kan 20.000 euro kosten. De wetten werden in twee maanden tijd door beide kamers van het parlement gejaagd, ondanks felle protesten. Meer dan honderd journalisten, mensenrechtenactivisten en publieke figuren tekenden een petitie tegen de wetten, die zij ‘directe censuur’ noemen. De afgelopen vijf jaar is internetvrijheid sterk ingeperkt in Rusland. Zo moeten zoekmachines bepaalde zoekresultaten verwijderen, zijn berichtenapps verplicht hun encryptie te delen met beveiligingsdiensten en moeten sociale media persoonsgegevens opslaan.

Het Kremlin ontkent dat er sprake is van censuur. (Moscow Times, Moskou)

ghana Kindslaven in de visserij

Lauren Fidelak

Ten noorden van de Ghanese hoofdstad Accra ontstond door de aanleg van een hydroelektrische dam in 1965 het enorme Voltameer. Op en om dat meer werken zo’n twintigduizend kinderen als slaven in de visserij, aldus arbeidsorganisatie ILO van de VN. De meeste van hen woonden honderden kilometers verderop en werden door hun straatarme ouders verkocht aan mensenhandelaars, soms voor slechts 250 dollar. Dat is de prijs van een

koe in deze regio. Meer dan de helft van de kinderen die rond het meer wonen, werd elders geboren en een groot aantal wordt onderworpen aan dwangarbeid. De kinderen mogen niet naar school, hebben ontoereikende huisvesting en kleding en worden door vissers geïntimideerd met geweld en onthouding van voedsel. Een Ghanese organisatie is met Poolse steun begonnen om de kinderen van de slavenhouders terug te kopen.

(CNN, Ghana)

wat zij zeggen over de boycot van michael jackson na ‘leaving neverland’

Isabelle Hanne VS-correspondent ‘Leaving Neverland laat ons met andere ogen kijken naar de mythologie rondom Michael Jackson. We hebben alles geaccepteerd van dit creatieve genie, de fenomenale artiest die alle stijlen, generaties, genres en rassen oversteeg. We bewonderden de excentriciteit van

Wesley Morris recensent ‘Wacko Jacko’, zonder te zien wat deze verborg. Als we Neverland inderdaad ‘verlaten’, dan ontdekken we een ander universum, waarin iedereen – Michael Jackson, zijn omgeving, zijn ouders, zijn slachtoffers, zijn fans, wij allemaal – schuldig is.’

‘Het verhaal was altijd dat Jackson niemand had misbruikt. Daar hielden we aan vast. En nu is de vraag: wat doen we? Het is de vraag van het #metoo-tijdperk: als we Wade en James geloven (en ik geloof ze), wat doen we dan met de kunst? Wat kúnnen we doen? Michael Jacksons

muziek is geen maaltijd die je kunt eten of weggooien. Het is veel wezenlijker dan dat. Het is het zout, de peper, olijfolie en boter. Zijn muziek is waar je mee begint.

En de muziek die eruit voortkomt, die muziek is ook overal. Waar zou de boycot moeten beginnen?’

pagina 6 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Wereldnieuws_156.indd 6

19-03-19 17:10

wereldnieuws verenigd koninkrijk

polen

200.000 plastic flessen per minuut

Bidden tegen het ‘satanisme’ van Marina Abramović Een reizende overzichtstentoonstelling van performancekunstenaar Marina Abramović is in Polen aangekomen en een groep rechtse Poolse katholieken is daar niet blij mee. De groep, die zich Zawierzam Maryi noemt (‘Toevertrouwd aan Maria’), deed op Facebook een oproep aan alle Poolse katholieken om te protesteren tegen de ‘satanische vernissage’ van Abramović’ tentoonstelling The Cleaner, die tot medio augustus is te zien in het Centrum voor Moderne Kunst in het plaatsje Torun.

Zo’n veertig devote tegenstanders van de tentoonstelling verschenen op 8 maart op de opening, alwaar ze een ‘vreedzame demonstratie’ hielden,

Coca-Cola pompt jaarlijks 3 miljoen ton aan plastic verpakkingen de wereld in. Omgerekend komt dat neer op een productie van zo’n 200.000 plastic flessen per minuut. Dit blijkt uit cijfers die de frisdrankproducent heeft vrijgegeven na lang aandringen van de Ellen MacArthur Foundation.

Deze organisatie zit sinds 2010 grote bedrijven op de hielen om openheid te geven over de hoeveelheid plastic die ze produceren.

De cijfers die Coca-Cola nu heeft vrijgegeven betreffen de plasticproductie van 2017. Omgerekend naar flesjes van een halve liter, komt de 3 miljoen ton plastic neer op 108 miljard flesjes, oftewel ruim een vijfde van alle petflessen die jaarlijks wereldwijd worden geproduceerd. Met de bekendmaking van de cijfers belandt Coca-Cola direct boven aan de ranglijst van grootste producenten van plastic verpakkingen ter wereld. Andere bedrijven die hun cijfers bekendmaakten zijn onder meer Nestlé met 1,7 miljoen ton, Danone met 750.000 ton en Unilever met 600 ton. In totaal hebben 150 grote bedrijven aan Ellen MacArthur toegezegd mee te werken aan de reductie van hun plasticproductie door bijvoorbeeld over te schakelen op herbruikbaar plastic en te focussen op circulaire productie.

Desondanks hebben tot dusver slechts 31 bedrijven hun productiecijfers geopenbaard. Tot de weigeraars behoren onder meer Pepsi Co, H&M, L’Oréal en Walmart. Op de lijst van 150 bedrijven komen ook twee producenten van ruw plastic voor, de petrochemische bedrijven Indorama en Borealis, maar vliegmaatschappijen, voedsel- en hotelketens ontbreken.

(The Guardian, Londen)

aldus een woordvoerder. ‘Geen protesten. Gewoon stilte en enkele extreem stille gebeden.’

De katholieke paniek wordt veroorzaakt door de overtuiging dat Abramović de duivel aanbidt. Geruchten over haar vermeende satanische voorkeuren zijn terug te voeren op de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016, toen de naam van de kunstenaar opdook in de e-mailhack door Wikileaks van het account van John Podesta, de voorzitter van het campagneteam van Hillary Clinton.

Abramović bleek een mail aan John Podesta te hebben gestuurd met een uitnodiging voor diens broer Tony Podesta, verzamelaar en sinds jaar en dag Abramović-fan, voor een avond

‘Spirit Cooking with Marina Abramović’.

‘Spirit cooking’ was bedoeld als lollige benaming voor een sponsoravond à 10.000 dollar per persoon, ten behoeve van het Marina Abramović Institute: ‘Een dineravond met Marina waarop ze jou en gelijkgestemde geldschieters zal leren hoe een reeks traditionele soepen te koken.’

Ook al was John Podesta niet aanwezig tijdens het prijzige soepevenement, de rabiaat-rechtse geruchtenmolen in de VS ontplofte: ‘Clinton Campaign Chairman Practices Bizarre Occult Ritual’, ronkte samenzweringssite Infowars. In de VS zijn ze deze onzin mogelijkerwijs allang vergeten, maar de Poolse katholieken geloven er nog heilig in.

(ArtNet, Berlijn)

Marina Abramović, The Cleaner. © Marina Abramović. Photo: Marco Anelli 2010. Courtesy of the Marina Abramović Archives

Melanie McFarland tv-recensent

Mark Kingwell filosofieprofessor

‘[Michael Jackson] is niet meer in staat om zichzelf te verdedigen, maar hij ontkende alle aanklachten van kindermisbruik toen hij nog leefde. Niettemin neemt het publiek voetstoots aan dat hij zich zeer waarschijnlijk schuldig heeft gemaakt aan seksuele relaties met min-

‘In de filosofie hebben we ook zo’n geval: Martin Heidegger. Hij bracht een ommekeer teweeg in de Duitse filosofie. Maar hij was ook een engerd die sympathiseerde met de nazi’s. En toch adviseer ik mijn studenten Heidegger te lezen. Waarom?

Omdat de man het instrument is, niet de

derjarigen. Mensen maken er grapjes over. De meesten blijven dansen [op zijn muziek]. Leaving Neverland zal dat misschien niet veranderen, maar laat ons wel achter met kennis waarvan je ongemakkelijk wordt en die het onmogelijk maakt de ogen te sluiten.’

hand. Zijn inzicht is onweerlegbaar. Zo gaat het op planeet Aarde. Mensen zijn gebrekkige wezens, vreselijke schepsels soms. En toch kunnen ze ook subliem zijn.

Ik weet niet hoe het kan, maar het kan.

Dus zet de muziek niet uit, mijn vrienden.

Zet je bewustzijn aan.’

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 7

Wereldnieuws_156.indd 7

19-03-19 17:10

wereldbeeld Š Getty Images

Turkse mode

Een bewerkte foto van een model backstage bij de catwalkshow van Emre Pakel, het Turkse ontwerptalent dat op 19 maart de Istanbul Fashion Week mocht openen. Het was de 13e editie van de Turkse fashion week, die op een groeiende belangstelling uit de modewereld mag rekenen. pagina 8 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Wereldnieuws_156.indd 8

19-03-19 17:10

controverse

Seksles moet ook gaan over LGBQT In Engeland is een nieuw schoolcurriculum ingevoerd dat leraren verplicht het tijdens seksuele voorlichting ook te hebben over homoseksualiteit en transgenderrelaties. Is dat een goed idee?

Ja

Nee

The Daily Telegraph | Londen

The Times | Londen

Toen ik achttien was kwam een van mijn beste vrienden uit de kast. We maakten deel uit van een grote vriendengroep en niemand had het flauwste idee dat hij homo was. Vorige week las ik in de krant dat kinderen op school les zullen gaan krijgen over relaties tussen mensen van hetzelfde geslacht en daardoor moest ik aan hem denken.

Het werd tijd, dacht ik. Mijn vriend moest op het schoolplein voortdurend neerbuigende woorden over homo’s aanhoren, in de biologieles werd hem verteld dat alleen ‘mannen en vrouwen seks met elkaar hebben’. Nooit vertelden ze hem dat ook twee mannen of twee vrouwen heel goed een seksuele relatie kunnen beginnen, verliefd kunnen worden, kunnen trouwen en een gezin kunnen stichten.

Het is nauwelijks voorstelbaar hoe verwarrend en deprimerend dat voor hem geweest moet zijn, alsof het niet al lastig genoeg was om zijn seksualiteit te aanvaarden. Daarom stemt het mij triest dat duizenden ouders naar het schijnt hebben gevraagd om hun kinderen niet aan deze seksuelevoorlichtingslessen te laten deelnemen. Er komen dingen in aan bod zoals je veilig online begeven, oppassen voor sexting, gezonde en respectvolle relaties aangaan, fysiek en mentaal gezond blijven en bij anderen buitensporige angst of genitale verminking herkennen. Welke ouders willen hun kinderen kennis over deze dingen onthouden?

Waarschijnlijk precies het soort dat er thuis met geen woord over spreekt.

[De Britse] minister van onderwijs Damian Hinds zei over de nieuwe lessen: ‘Het is al moeilijk genoeg om puber te zijn en volwassen te worden, en het internet en sociale media zorgen voor extra valkuilen die een generatie terug nog niet bestonden.

Mensen leggen heel anders contact en het kan heel lastig zijn om je weg te vinden in deze nieuwe wereld, waarin online en offline naadloos in elkaar overgaan. De voorschriften over seksuele voorlichting zijn al twintig jaar niet bijgesteld en er is in die tijd een hoop gebeurd.’ Dat kun je wel zeggen. Toen ik naar school ging, bestonden Instagram, sexting en sociale media nog niet.

De geweldige columnistes uit mijn tienerbladen, die altijd met een luisterend oor voor hun lezertjes klaarstonden, heb je op sociale media niet. Wel zelfbenoemde goeroe’s, die de massa ongevraagd van advies dienen.

Ik wil dolgraag dat mijn kinderen leren hoe ze met sociale media moeten omgaan. En hoewel ik natuurlijk de eerste ben om ze dat te leren, vind ik het helemaal niet erg als ze daar in de klas wat extra hulp bij krijgen. Hinds: ‘Deze lessen zullen kinderen zowel fysiek als mentaal weerbaarder maken. Dat gaat hen later helpen hun weg te vinden in een steeds complexere wereld.’ Ik had het niet beter kunnen zeggen.

Maria Lally

Het nieuwe schoolcurriculum over seksuele voorlichting en relaties schrijft voor dat kinderen al op de basisschool moeten leren alle soorten relaties en seksuele identiteiten te respecteren. Op de middelbare school krijgen ze vervolgens voorlichting over genitale verminking bij vrouwen, sexting, online grooming [het benaderen van kinderen door een pedofiel], huiselijk geweld en gedwongen huwelijken, en over homoseksuele en transgenderrelaties.

Nu hebben ouders nog het recht om hun kinderen niet aan zulke lessen mee te laten doen, maar vanaf volgend jaar is dat vanaf hun vijftiende niet meer zomaar mogelijk. Vanaf die leeftijd mogen leerlingen tegen de wens van de ouders in om ten minste één semester seksuele voorlichting vragen.

In de petitie spreken ouders hun ernstige zorgen uit over ‘de fysieke, psychologische en spirituele consequenties’ van sommige van deze ‘seksuele en relationele concepten’, die naar hun idee ‘niet thuishoren in een verplicht schoolcurriculum’.

Op zich is het lovenswaardig om tolerantie uit te willen dragen, maar dat is niet het belangrijkste doel van deze maatregel.

Deze maatregel beoogt de doctrine van keuzevrijheid in de seksuele levensstijl op te leggen. Deze doctrine is allesbehalve een neutraal concept. In feite is het een ideologisch gemotiveerde aanval op een normatieve moraal, en scholen zouden de maatregel daarom niet zomaar mogen opleggen. Deze maatregel ontneemt ouders het recht om kinderen met hun eigen waarden groot te brengen. Het wordt hun moeilijk gemaakt om een traditioneel huwelijk en de onaantastbare scheiding tussen de twee seksen als culturele norm te stellen.

Er bestaat overvloedig bewijs dat niets kinderen zo goed beschermt als grootgebracht worden door hun eigen, getrouwde ouders. De doctrine van gelijkwaardige levensstijlen weigert echter te erkennen dat dit een voordeel biedt boven andere vormen van samenleven. Dit curriculum beschermt kinderen dus niet, maar ontneemt hun die bescherming juist.

Veel ouders maken zich grote zorgen over de voortijdige seksualisering van hun kinderen en over de ‘pornoficatie’ van het schoolcurriculum. En al staat er nog net niet in dat kinderen al op vijfjarige leeftijd voorlichting over LGBT- of transgenderkwesties moeten krijgen, zal dat op een later moment op de basisschool wel degelijk verplicht zijn.

Misschien wel het meest beledigende van dit uiterst onliberale beleid is dat het geen ruimte laat aan religieus andersdenkenden.

Het is een directe aanval op traditionele christenen, moslims en joden. En geloof het of niet, deze autoritaire en hardvochtige culturele gelijkschakeling is het beleid van een conservatieve regering.

Melanie Phillips

MARIA LALLY

Maria Lally is freelancejournalist en schrijft veel over gezondheid en ouderschap voor onder andere The Times en The Daily Telegraph.

MELANIE PHILLIPS

Melanie Phillips is journalist, auteur en commentator.

Ze begon bij The Guardian en New Statesman, maar schrijft nu voor conservatieve titels. Ze noemt zich een liberaal die is ‘overvallen door de realiteit’.

The Daily Telegraph | Verenigd Koninkrijk | dagblad | oplage 840.000

The Times | Verenigd Koninkrijk | dagblad | oplage 618.160

Anti-Europees tot op het bot, strijdlustig en imagobewust, kortom: het conservatieve

Het oudste en bekendste Britse dagblad (1785) is eigendom van Rupert Murdoch.

dagblad van Engeland op broadsheet.

Lang het naslagwerk voor en de stem van het establishment.

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 9

Controverse.indd 9

19-03-19 14:04

KIND

SIGN OF MAD AS H E THE LL TIMES L LIBES

L A A N O I T INTERNA THEATER DAM R E T S M A

ITA_Sign of the times_apr 2019_adv Magazine_250x335mm_wt.indd 1 advertenties.indd 10

grafisch ontwerp ITA studio, Esther Noyons

DANIË

03.04.2019

12-03-19 15:28 19-03-19 13:00

het vrije debat

dossier Leden van het Oekraïense parlement discussiëren tijdens de jaarlijkse beschouwingen, december 2015. © Getty Images

Terug naar het vrije debat Ergens in de afgelopen jaren is het publieke debat van gedaante veranderd. Het schijnt zelfs zo te zijn dat er in universitaire kringen mensen zijn die zich belemmerd voelen om bepaalde standpunten in te nemen, uit angst voor mogelijke repercussies. Tijd dus voor een comeback van een discussiemodel waarin ook plaats is voor onorthodoxe ideeën.

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 11

Dossier_debatteren_156.indd 11

19-03-19 13:29

dossier

het vrije debat

Het debat als duel Het publieke ‘debat’ is waardevol wanneer vrije meningsuiting betekent dat de een luistert naar wat de ander te zeggen heeft. Handig ook als feiten aan weerszijden worden erkend. Geïnspireerd door de mores van het internet worden de wetten van een open en beschaafde discussie vaak met voeten getreden.

New Statesman | Londen

O

nlangs stuitte ik bij de kassa van boekhandel Waterstones op een verrassend boek. Political Correctness Gone Mad? was verrassend omdat het niet echt een boek was, maar een transcriptie van het Munk Debate van vorig jaar mei, onder de titel ‘Wat jullie politieke correctheid noemen, noem ik vooruitgang’, waarin hoogleraar psychologie Jordan Peterson en acteur/schrijver Stephen Fry het opnamen tegen hoogleraar sociologie Michael Eric Dyson en The New York Times-columnist Michelle Goldberg.

Ik had het debat zelf al gezien. Sinds ik vorig jaar de zonde heb begaan een artikel over Peterson te schrijven, straft het algoritme van YouTube me door me elke dag zijn video’s aan te bevelen.

Ik had gedacht dat deze de moeite van het bekijken waard zou zijn. Dat was niet zo. Twee pijnlijke uren lang slaagden de twee kampen er niet in het eens te worden over een zinvolle definitie van politieke correctheid. Zelfs Peterson en Fry praatten langs elkaar heen.

En toch: daar lag het, vereeuwigd in een harde kaft alsof het ging om het Lincoln-Douglas-debat van onze tijd [het Lincoln-Douglas-debat was een

beroemde serie debatten tussen Republikein Abraham Lincoln en Democraat Stephen Douglas, in hun strijd om het presidentschap in 1858, vert.].

De prestigieuze Munk Debates, die twee keer per jaar worden gehouden in het Canadese Toronto, zijn ouderwetse, op Oxford-leest geschoeide debatten, met een stelling, twee elkaar bestrijdende duo’s en een publieksstemming.

In wezen is het een wedstrijd met winnaars, verliezers en een aantal spelregels. ‘Iedereen begrijpt meteen dat het geen echte ruzie is,’ zegt de Ierse schrijfster Sally Rooney in haar essay over haar tijd als debating-kampioen.

‘Stel je voor dat het met elk conflict zo zou gaan: je hoeft niet opgewonden of boos te worden, iedereen luistert naar je, ook al willen ze dat niet, en aan het eind van de discussie vertelt een aardige man met een Brits accent je dat de wedstrijd nu voorbij is en dat je hebt gewonnen.’

In het Munk Debate brengt de aanwezigheid van Peterson de ruwe, tegendraadse energie van de onlinewereld met zich mee: zo wordt het debat een soort intellectueel kooigevecht waarin je, om bij het taalgebruik te blijven van

de YouTube-video's die de aardige man met het Britse accent hebben vervangen, je tegenstander moet VERSCHEUREN, VERWOESTEN en NEERMAAIEN. De populairste, door een fan gemaakte video met achter elkaar gezette hoogtepunten van het betreffende Munk Debate heet ‘Jordan Peterson: BEST COMEBACKS’. Bekijk je het complete debat, dan lijkt hij knorrig en defensief, maar deze montage schept de illusie dat hij voortdurend het gesprek domineert.

Gladiator met principes

Het grijnzende gezicht van deze debating school is Ben Shapiro, die in een profiel door The New York Times een ‘gladiator met principes’ werd genoemd en ‘de filosoof van de cool kids, die argumenten fileert met de vaardigheid van een advocaat en onder verwijzing naar Aristoteles’. Aristoteles, jawel. In een ander artikel schaarde dezelfde krant Shapiro bij mensen als Peterson, Sam Harris en Dave Rubin in het zogenaamde ‘intellectuele dark web’: een informele coalitie van ‘afvallige’ denkers die door de liberale elite

HET GEVAL PETERSON Met bijna 2 miljoen abonnees op zijn YouTubekanaal en meer dan 1 miljoen volgers op Twitter is Jordan Peterson volgens The New Yorker ‘een van de invloedrijkste intellectuelen van de Engelstalige wereld’. Hij is ook een van de fanatiekste bestrijders van wat hij ziet als de tirannie van de politieke correctheid – te beginnen met het feminisme, waartegen Peterson voortdurend ageert. In 2016 werd hij beroemd door een video waarin hij tekeerging tegen het gebruik van genderneutrale voornaamwoorden

(geen ‘zij’ of ‘hij’) om transgenderpersonen aan te duiden en sindsdien heeft deze hoogleraar psychologie aan de universiteit van Toronto een essay gepubliceerd (12 Rules For Life), waarin hij zijn levensvisie uiteenzet voor jongere generaties die in de war zouden zijn. Het boek is een vreemde mengeling van persoonlijke ontwikkeling, evolutionaire biologie en Bijbelse vertellingen en werd in de Verenigde Staten een bestseller. Het is ook in het Nederlands vertaald (12 regels voor het leven, Prometheus).

New Statesman Verenigd Koninkrijk | weekblad | oplage 23.900

Sinds 1913 hét tijdschrift voor de Britse linkse intelligentsia.

Bekend om zijn diepteanalyses en stevige maatschappijkritiek.

In de columns en andere opiniërende stukken stelt het blad zich ook open voor andere dan linkse geluiden.

in de ban zouden zijn gedaan als ketters die zich tegen de politieke correctheid keren, iets wat deze arme zielen alleen maar roem, rijkdom en eindeloze artikelen in de krant oplevert. Als ik opmerk dat dit bijna allemaal witte mannen zijn, maak ik me schuldig aan de gevreesde identiteitspolitiek, maar het is ook een feit, en, zoals Shapiro vaak zegt: ‘Feiten trekken zich niets aan van jouw gevoelens.’

Wat de groep onderscheidt is hun passie voor het debat. Shapiro geniet ervan om tegenstanders figuurlijk gesproken met de duelleerhandschoen in het gezicht te slaan – alleen een lafaard zou weigeren. Vorig jaar zomer bood hij de rijzende ster bij de Amerikaanse Democraten, Alexandria Ocasio-Cortez een donatie van 10.000 dollar voor haar verkiezingskas als ze met hem in debat wilde gaan. Ze hapte niet: ‘Net zomin als ik hoef te reageren op een fluitende bouwvakker, hoef ik in te gaan op ongevraagde verzoeken van mannen met kwade bedoelingen.’

Shapiro was diep gegriefd. ‘Discussie en debat zijn geen “kwade bedoelingen”,’ protesteerde de schrijver van How to Debate Leftists and Destroy Them.

Deze dunne handleiding verraadt hoe het spel werkt. De spelregels van het intellectuele dark web klinken heel nobel: ga om met mensen buiten je eigen bubbel, eerbiedig de vrijheid van meningsuiting, richt je op feiten, niet op emoties. Prima. Maar Shapiro’s derde regel vertelt een ander verhaal: ‘Het doel van het debat moet niet zijn om de linkse tegenstander voor je te winnen, of hem te overtuigen of vrienden met hem of haar te worden... Het doel moet zijn om dit linkse type te vernietigen, op een zo publiekelijk mogelijke manier.’ Tijdens een toespraak op Berkeley in 2017 nodigde Shapiro zijn fans uit om ‘[m]ensen te leren kennen. Achter hun meningen te komen. Te discussiëren, te debatteren.

Daar gaat het om in Amerika.’ Onder-

pagina 12 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Dossier_debatteren_156.indd 12

19-03-19 13:30

dossier

het vrije debat Munk Debate 'Politieke correctheid'

Vlnr: Eric Dyson, Michelle Goldberg, Stephen Fry en Jordan Peterson. - © Munk Debate

tussen noemde hij de demonstranten buiten ‘communistische stukken vuil’.

Die mensen moet je niet leren kennen.

Shapiro’s spelregels worden gevolgd door alt-rightleden van het tweede echelon zoals Count Dankula en Paul Joseph Watson en, nog lager op de ladder, door Twitter-vechtersbazen die tussen hun beledigingen door ‘Ad hominem!’ en ‘Bewijzen?’ roepen.

Goocheltruc

De hardliners van online-rechts zouden het lastig hebben tegen een Sally Rooney, omdat hun manier van debatteren in wezen een goocheltruc is, erop gericht om tegenstanders te bedelven onder een eindeloze stroom statistieken, generalisaties, onderbrekingen, kromme redeneringen, kolderieke vergelijkingen en videowaardige beledigingen. Deze retorische agressie gaat hand in hand met een pseudowetenschappelijk geloof in de kracht van bewijsmateriaal om een argument te ontkrachten, alsof, zeg, identiteitspolitiek simpelweg een logisch bedrog is dat ‘ontmaskerd’ kan worden door de juiste statistiek of het goede stukje evolutionaire biologie.

De vaste repliek van zowel Shapiro als Peterson is: ‘Daar is geen bewijs voor.’

Kom je niet meteen met harde cijfers, dan word je een YouTube-doelwit, NEERGEMAAID door het kille staal van hun logica. In werkelijkheid gaat het hun niet om het harde werk van serieus engagement, maar om het uiten van minachting voor de irrationele, emotionele dwaallichten van links. Het is theater, het is het bouwen van een merk, het is een businessmodel, maar het is geen debat.

Debat is alleen waardevol wanneer de vrije meningsuiting betekent dat je luistert naar wat anderen zeggen, wanneer feiten eerbiedigen betekent dat je ook die feiten erkent die niet in je straatje passen en wanneer beide kanten elkaar vertrouwen. Wat betreft tijdverspillers als Shapiro, had Ocasio-Cortez gelijk. Ik verwijs u naar het commentaar van de computer in de jarentachtigfilm WarGames met betrekking tot het voeren van een kernoorlog: ‘Een vreemd spel. Je kunt alleen winnen door niet te spelen.’

Dorian Lynskey

Dorian Lynskey is journalist, presentator van de podcast Remainiacs en schrijver van 33 Revolutions Per Minute: A History of Protest Songs.

3 vragen aan...

Paolo Levi, correspondent van La Stampa in Parijs

1

Hoe ziet u het grote debat dat op dit moment in Frankrijk gaande is?

Frankrijk is altijd een gecompliceerd land geweest, dol op politiek die de gemoederen in vuur en vlam zet. Dat is een soort nationaal erfgoed dat bewaard moet blijven, maar nu wordt die passie voor het debat zo op de spits gedreven dat het irrationeel wordt. Frankrijk moet niet zijn cartesiaanse kant vergeten. Die karaktertrek moet als kompas dienen tegenover een beweging als de ‘gele hesjes’, die de duisternis van de irrationaliteit is binnengegaan.

Tijdens de openbare bijeenkomsten voor het grote debat gaan sommige eisen alle perken te buiten en andere slaan nergens op.

2

Hoe verklaart u de impasse die voorafging aan het initiatief van deze dialoog?

Het ongenoegen dat de gele hesjes uitten was vooral gericht tegen die typisch Franse ziekte: de centralisatie. Dat is een overblijfsel van de absolute monarchie, waarbij alle machten zijn geconcentreerd in Parijs – economisch, politiek, cultureel.

Emmanuel Macron is tegelijkertijd product en slachtoffer van die Parijse centralisatie, als boegbeeld van een elite die het contact met het volk heeft verloren. Deze crisis sluimerde al een hele tijd, maar is extra aangezet door de ‘onhandigheden’ van de president. Hij heeft hierop een antwoord gevonden door met een bedrag van 10 miljard euro te komen en met dit debat, dat een ongekende oefening in democratie is.

3

Toch blijft de uitdaging groot, ondanks die maatregelen. Waarom?

De behoefte aan erkenning is zo sterk dat men niet meer naar elkaar luistert – een verschijnsel dat je niet alleen bij de gele hesjes of alleen in Frankrijk ziet. Het is het teken van het verval van maatschappelijke banden en van de radicalisering, het verdwijnen van nuance en uitwisseling. Dat heeft volgens mij gedeeltelijk te maken met de grote invloed van de sociale media. De mensen gaan erop tekeer zonder enig invoelend vermogen. Ze eisen directe democratie terwijl de realiteit ingewikkelder is.

Jongeren uiten zich niet in het openbaar en bedienen zich alleen van de nieuwe technologieën.

Bovendien leggen die snelle netwerken eenzelfde snelheid op aan de politiek: men eist na anderhalf jaar al resultaten... Het politieke systeem en zijn elites op deze manier ter discussie stellen kan leiden tot irrationaliteit. Daarvoor hoef je alleen maar te kijken naar wat zich aan de andere kant van de Alpen afspeelt.

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 13

Dossier_debatteren_156.indd 13

19-03-19 13:30

dossier

het vrije debat

Verdedigers van het vrije woord Vrije denkers durven niet meer vrij te denken, als we politici mogen geloven. Politieke correctheid is het debat binnengeslopen en op de campus voelen studenten en docenten steeds meer belemmering om een bepaald standpunt in te nemen.

Quartz | New York

D

e Amerikaanse collegecampus verkeert in crisis, of tenminste dat wil een hele verzameling essays, boeken, podcasts en commen­ taren van politici ons doen geloven.

‘Politieke correctheid’ zou het open, objectieve intellectuele debat, met name van rechts, verlammen en daar­ door zouden universiteiten geen aan­ trekkelijke plek meer zijn voor vrije denkers, iconoclasten en iedereen die waarde hecht aan de vrijheid van meningsuiting en diversiteit in denken.

Nu heeft een internationale groep wetenschappers de lancering aange­ kondigd van The Journal of Controversial Ideas, in een poging om onorthodoxe ideeën in het publieke debat te bren­ gen. In dit op basis van peer review samengestelde tijdschrift kunnen academici hun werk onder pseudo­ niem publiceren. En, in dit verband misschien wel toepasselijk, de publi­ catie blijkt nu al controversieel.

Jeff McMahan, hoogleraar filosofie aan Oxford University, kondigde de komende verschijning van The Journal of Controversial Ideas aan in een BBC­ radiodocumentaire over diversiteit in het academisch denken. Hij zei dat het tijdschrift dit jaar gelanceerd zal worden, en dat het wetenschappers die artikelen willen publiceren over controversiële of gevoelige onderwer­ pen, anonimiteit zal garanderen. ‘Er is echt grote behoefte aan een opener discussie,’ zei McMahan bij de BBC. ‘Op universiteitscampussen voelen mensen zich steeds meer belemmerd om bepaalde standpunten in te nemen, uit angst voor mogelijke gevolgen.’

Mede­oprichters van deze publicatie zijn de Australische bio­ethicus Peter Singer en Francesca Minerva, filosoof aan de universiteit van Gent. McMahan benadrukte dat hun tijdschrift een peer­reviewboard zal hebben, bestaande uit een representatieve groep gekwalificeerde academici uit het hele politieke, religieuze en ideolo­

gische spectrum, onder wie de conser­ vatieve filosoof Roger Scruton.

McMahan en zijn collega’s zijn niet de eersten die in het geweer komen tegen de ‘academische echokamer’, zoals zij die zien. In 2015 begon de Australische schrijfster Claire Lehmann met Quilette, een onlinemagazine dat zichzelf ziet als een platform voor niet­traditionele denkers, met een vaste groep aanhan­ gers, onder wie de controversiële psy­ choloog Jordan Peterson, evolutionair bioloog en fanatiek atheïst Richard Dawkins en hoogleraar psychologie en verdediger van het vrije woord Jonathan Haidt.

Studenten discussiëren buiten op de campus van de Colorado-universiteit waar het presidentiële debat van de Republikeinen in oktober 2015 werd gehouden. – © Getty Images

Vrijplaats Quartz Verenigde Staten | website | qz.com

Nieuwsportal in 2012 opgericht door onlinefanaten die willen inspelen op de nieuwe wereld, ontstaan na

Toevluchtsoord

In een portret van Quillette­oprichter Lehmann door het tijdschrift Politico, vertelt een voormalige auteur van Quillette, Ben Winegard, hoe het zoeken

naar controversiële ideeën het maga­ zine heeft veranderd in juist dat wat het wilde bestrijden: ‘Het risico bestaat dat het gewoon een toevluchtsoord wordt voor mensen die iets tegen iden­ titeitspolitiek en politieke correctheid hebben.’

de wereldwijde financiële crisis.

De redactie hecht aan eigentijdse criteria als transparantie en vernieuwing. Gericht op economie en technologie.

Dat is maar een van de redenen tot zorg rond dit meest recente initiatief voor het vrije woord. Terwijl de acade­ mici achter The Journal of Controversial Ideas volhouden dat zij zich voor inzen­ dingen aan de ‘normale academische normen’ zullen houden, is het niet onredelijk om je af te vragen of de board van een publicatie die is gewijd aan het vrije woord misschien de nei­ ging zal hebben om vooral controversi­ ele ideeën te publiceren. Dat, in combi­ natie met het feit dat academici hun

pagina 14 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Dossier_debatteren_156.indd 14

19-03-19 13:30

dossier

het vrije debat

‘Er is echt grote behoefte aan een opener discussie’ Jeff MacMahan

werk onder pseudoniem kunnen inzenden, brengt het risico met zich mee van een vrijplaats waarin elk idee, hoe discriminerend, onethisch of afstotelijk ook, het debat waardig wordt gevonden – op een platform dat voor het ongeoefende oog alle ideeën evenveel legitimiteit toekent. Daar komt bij dat de anonimiteit die auteurs wordt gegund hun geloofwaardigheid zal ondermijnen. Als een wetenschapper van zijn eigen idee denkt dat het te controversieel is om in normale academische kringen getolereerd te worden, moet hij of zij dan niet op zijn minst bereid zijn het te verdedigen tegenover een publiek dat groter is dan een vriendelijk gezinde redactie?

Volgens McMahan zal dit echter geen probleem zijn. ‘De artikelen moeten voor zichzelf spreken, dus onafhankelijk zijn van de identiteit van de auteur,’ zei hij tegen Quartz. ‘Het zou niet uit moeten maken wie de auteur is.’ Volgens hem kan een auteur voor anonimiteit kiezen, maar kan dat ook teruggedraaid worden, en bestaat die mogelijkheid alleen om ‘mensen in staat te stellen [...] ideeën en argumenten te publiceren over onderwerpen die voor hen belangrijk zijn, zonder bang te hoeven zijn voor doodsbedreigingen, bedreiging van hun familie, hun inkomsten en hun reputatie.’ Dat, zo legt hij uit, is wat ‘verantwoording’ tegenwoordig betekent: ‘Verantwoording kan betekenen dat iemand te lijden krijgt van eindeloze lastercampagnes op internet, met de dood wordt bedreigd, zijn professionele carrière en dergelijke in gevaar ziet komen, allemaal omdat het nu acceptabel wordt geacht om achter personen aan te gaan en niet achter ideeën.’

Natuurlijk zou je kunnen betogen dat dit tegenwoordig voor iedereen geldt die de moed heeft om online wat voor mening dan ook te verkondigen. Vrijdenkende academici zijn bepaald niet de enige slachtoffers van de trollenwoede op de sociale media; veel mensen over het hele politieke spectrum krijgen online te maken met laster, intimidatie en bedreigingen,

zonder dat ze kunnen profiteren van beschermende anonimiteit.

Behoud van de vrijheid van academisch denken is een prijzenswaardig doel.

Deskundigen zijn het niet eens over de omvang van het probleem, maar de afgelopen jaren is duidelijk geworden dat hoogleraren in de VS vaak naar links neigen en dat bepaalde universiteitscampussen de vrijheid van meningsuiting in de collegezalen hebben beperkt wanneer bepaalde studenten aanstoot aan de betreffende opvattingen zouden kunnen nemen.

Dat is bijvoorbeeld te zien aan de toename van het aantal trigger warnings [waarbij mensen worden gewaarschuwd dat een tekst, film of andere uiting als schokkend of beledigend kan worden ervaren, vert.] en van het aantal studenten dat de universiteit beschuldigt van ‘microagressie’.

Wetenschappers als Jonathan Haidt hebben hele boeken geschreven over de kwestie of deze vorm van ‘beschermen’ van jonge studenten uiteindelijk schadelijk is, zowel voor hen als voor een vrije samenleving.

Periodieke frustratie

Uit onderzoeken blijkt inderdaad dat jonge Amerikanen minder ondubbelzinnig achter de vrije meningsuiting en het First Amendment staan: volgens een Gallup-enquête in opdracht van de onafhankelijke Knight Foundation en het Newseum Institute, bij een steekproef van meer dan 3000 Amerikaanse studenten tussen de 18 en 24 jaar, vindt 28 procent van deze groep dat scholen het uiten van politieke opvattingen die leden van bepaalde groepen storen of beledigen, moeten beperken. Uit datzelfde onderzoek bleek dat iets meer dan de helft van de studenten vindt dat sommige mensen op hun campus niet kunnen zeggen wat ze denken omdat anderen dat beledigend kunnen vinden.

Maar er is ook reden om aan te nemen dat de paniek rond de vrije meningsuiting op de universiteit de afgelopen jaren overdreven is, en lang niet zo’n

wijdverbreid probleem vormt als wetenschappers als McMahan kennelijk denken. Een ruwe analyse van data, die vorig jaar is uitgevoerd door het Free Speech Project op Georgetown University, liet zien dat incidenten waarbij de vrije meningsuiting wordt geschonden op universiteitscampussen relatief zeldzaam zijn. Volgens projectleider Sanford J. Ungar komt het wel geregeld voor dat studenten toespraken van conservatieve sprekers verstoren, maar gebeurt dat voornamelijk rond dezelfde kleine groep rechtse figuren, zoals Milo Yiannopoulos, Charles Murray, Richard Spencer, Ben Shapiro of Ann Coulter.

Ungar: ‘Een van de vele niet onderzochte vragen is of de onderzoeksresultaten anders zouden uitvallen als conservatieve studentengroepen niet telkens weer die bezoekers op de campus zouden uitnodigen waarvan bekend is dat hun toespraken worden verstoord, maar juist zouden streven naar een intellectuele dialoog tussen rechtse denkers.’

Ondertussen deed de onderwijsnieuwssite Inside Higher Ed nader onderzoek naar de beweringen over de wijdverbreide censuur van conservatieve denkbeelden op de universiteit. Daaruit bleek dat ‘conservatieve studenten en faculteitsleden niet alleen overleven in de academische wereld, maar er zelfs bloeien – vrij van indoctrinatie, zij het niet van periodieke frustratie’.

Dus rechtvaardigt die ‘periodieke frustratie’ het gebruik van anonimiteit om controversiële academici de gelegenheid te geven hun ideeën in een wetenschappelijke publicatie te plaatsen, zonder dat ze daarvoor ter verantwoording geroepen kunnen worden? MacMahan en andere academici vinden blijkbaar van wel.

Maar of de universiteitscampus inderdaad, zoals zij beweren, niet langer een plek is waar academici vrijelijk kunnen denken en spreken, staat nog niet vast.

Annabelle Timsit

De robot spreekt zich uit Bij een recent debat in San Francisco verdedigde de computer van Project Debater, het kunstmatige intelligentieproject van IBM, met zijn artificiële – en vrouwelijke – stem, subsidies aan kleuterscholen. Tegenstander was de econoom Harish Natarajan.

Die laatste wist de meeste mensen in het publiek voor zijn standpunt te winnen. Maar Project Debater toonde zich wel degelijk overtuigend. De verslaggever van techmagazine Wired, die bij het evenement aanwezig was, oordeelde dat de machine ‘wel informatie overbracht, maar geen inzicht’. Geen probleem voor Dario Gil, de leider van het onderzoek dat aan de wieg van Project Debater heeft gestaan: het gaat er volgens hem alleen maar om ‘het vermogen van de machine te ontwikkelen om een samenhangend geheel te creëren van argumenten die op verifieerbare feiten zijn gebaseerd’. Want, zegt hij, ‘[u]iteindelijk gaat het erom de machine met ons te laten samenwerken, en het is nuttig te weten dat het geen menselijk wezen is.’

Dr. Ranit Aharonov (l) en dr. Noam Sonim met hun Project Debater, een AI-systeem dat kan debatteren. – © IBM

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 15

Dossier_debatteren_156.indd 15

19-03-19 13:30

dossier

het vrije debat

Symboolpolitiek Ooit waren de politieke scheidslijnen duidelijk. Maar nu zijn ze willekeurig en ongrijpbaar, en doen symbolen en emblemen er meer toe dan ooit.

The Observer | Londen

E

DE VROUWEN DIE MEN TOT ZWIJGEN WIL BRENGEN ‘Wat moet je antwoorden als iemand dreigt je te verkrachten?

Als iemand je dood wenst?’ vraagt de Filipijnse Al Jazeera-journaliste Maria Ressa zich af. Zoals veel van haar vrouwelijke collega’s over de hele wereld is Maria Ressa het slachtoffer van bedreigingen en beledigingen op de sociale media, vanwege haar status als journalist, maar ook als vrouw. Een intimidatie die er volgens het Qatarese netwerk voor zorgt dat vrouwen in veel landen ervan afzien om te schrijven of zich uit te spreken over bepaalde onderwerpen, uit angst voor de haat die dan over hen uitgestort wordt. Al Jazeera citeert een onderzoek van de ngo’s Trollbusters en International Women’s Media Foundation onder zo’n 600 vrouwelijke journalisten in de Engelstalige wereld. Daaruit blijkt dat ‘zo’n 40 procent van hen niet meer schrijft over onderwerpen waarvan ze weten dat die als voorwendsel kunnen dienen om hen aan te vallen. En zo’n 30 procent zegt te overwegen helemaal van beroep te veranderen, vanwege het effect dat de onlinebedreigingen op hen hebben.’

en paar jaar geleden logeerden we in een cottage in Littondale in de Yorkshire Dales. Op een avond gingen we iets drinken in de plaatselijke pub. Die was van binnen en van buiten behangen met union jacks.

Zodra ik die vlaggen zag, gingen mijn nekharen overeind staan. Elke zwarte of Aziatische persoon die in de jaren zeventig en tachtig in Groot-Brittannië is opgegroeid zou waarschijnlijk hetzelfde hebben gevoeld. In die tijd was de Union Jack een signaal dat betekende: ‘Pas op: fascisten’.

Natuurlijk is Littondale in de jaren tien van deze eeuw heel anders dan OostLonden in de jaren tachtig van de vorige en ook de Union Jack heeft nu een heel andere betekenis. De sfeer in de pub was gastvrij en vriendelijk en we zijn er meer dan eens teruggekomen. En toch weet ik dat als ik weer een pub zie die is behangen met union jacks, mijn nekharen weer overeind zullen gaan staan.

Tekens en symbolen zijn een wezenlijk onderdeel van ons leven, ze helpen ons onze weg te vinden in de samenleving en geven ons de kans om uiterlijke verschijning te verbinden met een innerlijke essentie of waarheid. Ze bieden ons een middel om te laten zien wie we zijn en waar we voor staan. Daarom dragen we insignes en linten, dragen veel joodse mannen een keppeltje en sommige islamitische vrouwen een hidjab.

De manier waarop wij tekens lezen en de betekenissen die we eraan toeschrijven, zijn niet per se rationeel, zoals bleek uit mijn reactie op de Union Jack.

Door persoonlijke ervaring is in mij een reflex ontstaan om op een bepaald teken te reageren.

De verwrongen manier waarop mensen sociale tekens interpreteren kan bijzonder schadelijk zijn. Racisme kent een verderfelijke diepere betekenis toe aan oppervlakkige kenmerken.

Voor een racist kan een zwarte huid een teken zijn van dreiging of van inferioriteit, een immigrant een signaal van maatschappelijk verval.

De conservatieve activist Graeme Archer schreef onlangs in een essay dat we leven in een ‘tijd van semiotiek’ waarin tekens zowel essentieel zijn als vreemd verwrongen. Tekens zijn ‘getribaliseerd’ en de ‘deconstructie van tekens [...] is onze belangrijkste politieke diagnostiek geworden’.

Hierin schuilt een zekere waarheid.

Denk aan het brexitdebat. De vijandigheid en intimidatie waarmee de conservatieve tegenstander Anna Soubry te maken kreeg, heeft de afgelopen week een groot deel van de discussie overheerst. ‘Zover is het met ons land gekomen,’ merkte Soubry op in een berucht interview op het Londense College Green, overstemd door spreekkoren als ‘Soubry is een nazi’. Ze had gelijk, al was het misschien niet helemaal op de manier waarop zij het bedoelde.

Polarisatie

Het is niet zo dat het brexitdebat een tribaal Groot-Brittannië heeft gecreeerd. Het is eerder zo dat een tribaler Groot-Brittannië ervoor heeft gezorgd dat het brexitdebat nu onvermijdelijk in termen van politieke stammen wordt gezien. Het neerhalen van tegenstanders was al met het brexitdebat verweven lang voordat extreemrechtse idioten College Green kaapten.

Vrijwel vanaf het begin hebben remainers de brexiteers weggezet als dom en

The Observer Verenigd Koninkrijk | zondagskrant | oplage 449.000

racistisch. Brexiteers scholden remainers uit voor verraders en vijanden van het volk. Ongetwijfeld zullen beide partijen, als ze dit lezen, volhouden: ‘Ja, maar wij hebben gelijk en zij niet.’

Sommige mensen proberen dit uit te leggen door erop te wijzen dat we tegenwoordig in een meer gepolariseerde samenleving leven dan vroeger.

Maar een verdeeld Groot-Brittannië is niets nieuws. De mijnstaking van 1984-’85 veroorzaakte een veel grotere maatschappelijke instabiliteit dan we nu meemaken.

Vandaag de dag is niet de polarisatie zelf bijzonder, maar de manier waarop we verdeeld zijn. Voorheen gaf het onderscheid tussen links en rechts de mensen een manier om de maatschappelijke verschillen te begrijpen. Dat onderscheid biedt nu niet langer een nuttig kompas voor het politieke landschap. Bewegingen voor maatschappelijke verandering hielpen mensen in het verleden hun idealen te vormen en gaven betekenis aan nationale scheidslijnen. Tegenwoordig is de polarisatie niet verbonden met zulke bewegingen, en daardoor lijken de scheidslijnen willekeuriger en hardnekkiger.

De Britse politiek lijkt chaotisch en star tegelijk te zijn geworden. Het brexitproces heeft laten zien dat de politieke klasse gefragmenteerd is, weinig ideeën heeft en kennelijk niet in staat is het land te regeren. Toch is de houding van het publiek tegenover de brexit nauwelijks veranderd. GrootBrittannië is maatschappelijk gepolariseerd, maar politiek verlamd. Het gevolg is dat de politiek voornamelijk aan de oppervlakte blijft. Het is deze neergang van de politiek die symbolen en tekens zo belangrijk heeft gemaakt.

Die zijn het enige wat we nog hebben, en datgene waar we omheen polariseren.

Kenan Malik

Oudste kroonjuweel van de Britse kwaliteitspers. Uit dezelfde groep als The Guardian maar met liberale signatuur.

Kenan Malik is columnist, neuroloog, schrijver en politiek beschouwer voor onder andere The Observer, The Guardian en The New York Times.

pagina 16 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Dossier_debatteren_156.indd 16

19-03-19 13:30

terugkeer is-strijders

dossier

© AP

Vergiffenis of vergelding Jihadi’s die naar Syrië zijn gereisd om deel te nemen aan een terroristische organisatie kunnen bij terugkeer een direct gevaar vormen voor de staatsveiligheid van een land. In Nederland maakt een nieuwe wet het mogelijk hun direct de Nederlandse nationaliteit te ontnemen. Maar is dat wel een goed idee?

Groot-Brittannië en Frankrijk willen jihadi’s liever op het slagveld deradicaliseren.

Een ding is zeker. Het is maatwerk met enorm veel haken en ogen.

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 17

Dossier Jihad_156.indd 17

19-03-19 13:50

dossier

terugkeer is-strijders

Allemaal naar Guantanamo Bay? Om begrijpelijke redenen staan landen niet te springen om jihadisten te laten terugkeren. Maar wat zijn de alternatieven? Als ze er al zijn, dan zijn ze evenmin aanlokkelijk.

The Economist | Londen

IN HET KORT

• Nu het laatste IS-bolwerk is ingenomen, willen honderden buitenlandse jihadisten terug naar hun vaderland.

• President Trump heeft Europa opgeroepen deze jihadisten te laten terugkeren en ze te berechten in eigen land.

• Europese landen staan niet te popelen om deze potentieel gevaarlijke strijders en hun familie op te nemen.

• Berechten is moeilijk en in de gevangenis vormen ze evengoed een gevaar.

The Economist Verenigd Koninkrijk | weekblad | oplage 1.391.000

Sinds jaar en dag de bijbel voor iedereen die zich interesseert voor internationaal nieuws. Liberaal, niet te verwarren met conservatief.

I

n de turbulente eerste dagen nadat hun zogenaamde kalifaat was uitgeroepen, zwoeren buitenlanders die zich bij Islamitische Staat (IS) hadden aangesloten blijmoedig hun band met het Westen af. Jihadisten uit Frankrijk, Canada en andere landen filmden hoe ze hun paspoorten verbrandden. Maar nu IS bijna verslagen is, gedragen de ooit zo strijdlustige radicalen zich als toeristen die op een all-invakantie zijn gestrand. Een Canadees beklaagde zich erover dat zijn ambassade geen contact met hem opnam. Een Britse vrouw die het in Raqqa ‘naar haar zin’ had gehad, wilde hulp bij haar repatriëring naar Londen.

Zulke IS-strijders vormen een groot probleem voor hun vaderland. Meer dan 41 duizend buitenlanders togen naar Syrië en Irak om zich bij de groepering aan te sluiten. Halverwege vorig jaar waren 7366 van hen naar huis teruggekeerd, aldus de Londense denktank International Centre for the Study of Radicalisation. Nog vele duizenden meer kwamen op het slagveld om. Er zijn nog zo’n 850 mannen en een paar duizend vrouwen over, die verspreid over Oost-Syrië gevangen zitten in primitieve kampen.

Tot voor kort wilde hun thuisland hen daar maar al te graag laten. Totdat president Donald Trump in december besloot de Amerikaanse troepen uit Syrië terug te trekken. De Koerdische troepen, heer en meester in Oost-Syrië, zijn er toch al niet op ingericht duizenden gevangenen vast te houden. Dat wordt nagenoeg onmogelijk wanneer de Amerikanen zich volledig uit het land zullen hebben teruggetrokken.

President Trump wil dat buitenlandse regeringen hun burgers naar hun eigen land laten terugkeren. ‘Het alternatief is niet goed, want dan zien we ons genoodzaakt hen vrij te laten,’ twitterde hij. Dat alternatief is inderdaad slecht, maar dat geldt ook voor alle andere alternatieven.

De eenvoudigste oplossing is een ander met het probleem op te zadelen.

Volgens een wet die in 2015 in Australië

werd aangenomen, verliest iemand die zich bij een terroristische groepering heeft aangesloten zijn burgerschap.

Dat gebeurde voor het eerst in 2017 met Khaled Sharrouf, een Libanese Australiër die zijn zoontje fotografeerde met het afgehakte hoofd van een Syrische soldaat in zijn handen. De Australische wet geldt alleen voor Australiërs met een tweede nationaliteit, want volgens het internationaal recht mag je iemand niet stateloos maken.

Groot-Brittannië zit daar niet mee. Het ontnam Shamima Begum, die zich als tiener bij IS aansloot, het Britse staatsburgerschap. Volgens de Britten is haar moeder afkomstig uit Bangladesh en komt ze daarom in aanmerking voor het staatsburgerschap van dat land. Op vergelijkbare wijze besloot president Trump dat een in Amerika geboren vrouw die propaganda maakte voor IS het land niet meer in mag.

Rechtbanken zouden dergelijke besluiten terug kunnen draaien. Maar ook al doen ze dat niet, dan nog is het onwaarschijnlijk dat westerse landen zullen besluiten hun burgers elders te dumpen. Want ze zijn veel beter toegerust om die op te vangen dan bijvoorbeeld Libanon of Bangladesh.

Creatieve therapie

Saoedi-Arabië kiest voor een andere aanpak. In 2004, na een golf van terroristische aanslagen in het land, zette het een rehabilitatiecentrum voor extremisten op. De gevangenen worden vastgehouden in een aangenaam kamp met een zwembad en creatieve therapie. Partnerbezoek is toegestaan. Maar dergelijke oplossingen zijn kostbaar. Ze vragen om langdurige een-op-eenaandacht van docenten en geestelijken en kunnen in het Westen op weinig steun rekenen.

Frankrijk opende drie jaar geleden ook een deradicaliseringscentrum in een chateau in het Loire-dal. De gedetineerden studeerden geschiedenis en filosofie en spraken met een imam over het geloof. Het was de bedoeling

dat ze er tien maanden zouden blijven, maar het centrum werd opgedoekt nadat plaatselijke bewoners bezwaar hadden gemaakt tegen het verblijf van terroristen in hun midden.

Het valt trouwens onmogelijk uit te maken of dergelijke oplossingen werken. Wetenschappers zijn het er niet over eens hoe mensen radicaliseren en zelfs niet over wat radicaliseren precies inhoudt. Saoedi-Arabië beweert dat nog geen twintig procent van de ruim drieduizend bewoners van het rehabilitatiecentrum de jihad alsnog trouw zijn gebleven, wat toch betekent dat het deradicaliseringstraject in honderden gevallen is mislukt. Een Somalisch-Amerikaanse man die onderweg was naar Syrië en op het

Europese landen merken nu al dat medegevangenen radicaliseren vliegveld van Minnesota werd gearresteerd, werd in 2017 vrijgelaten na een blijkbaar succesvolle rehabilitatie van een jaar. Wat voor hem werkte, hoeft niet te werken voor geharde strijders die onschuldige mensen hebben afgeslacht en tot slaaf gemaakt. Het voelt onrechtvaardig als hun straf niet meer is dan een veredeld zomerkamp.

Maar ze voor de rechter brengen is lastig. Amerika heeft een respectabele staat van dienst. Eén man werd tot twintig jaar gevangenisstraf veroordeeld, een tweede werd in juni aangeklaagd. Maar het land kon een derde verdachte niet veroordelen wegens gebrek aan bewijs. Hij werd na meer dan een jaar gevangenschap vrijgelaten. Heiko Maas, de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, zegt dat zijn land een vergelijkbaar probleem heeft.

Bewijs dat tijdens verhoren op het slagveld is verkregen, is niet rechtsgeldig. De herkomst van documenten

pagina 18 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Dossier Jihad_156.indd 18

19-03-19 13:51

dossier

terugkeer is-strijders

Zijn is-terroristen nog wel Duitsers?

De Koerden moeten de gevangen IS-strijders met een Duits paspoort, dringend kwijt. Duitsland wil ze niet hebben.

Z

Voormalige IS-strijders spelen volleybal in een Koerdische gevangenis in Noord-Syrië. © AP Photo/Hussein Malla

die in handen van Koerdische strijders zijn gevallen, is niet zeker.

Australië heeft een handig hulpmiddel: een wetsregel die erop neerkomt dat het betreden van bepaalde gebieden als een misdaad wordt beschouwd.

Maar alleen Mosul en Raqqa zijn als zodanig aangemerkt. Om de wet te kunnen toepassen, moeten aanklagers bewijzen dat verdachten in die steden zijn geweest. Zelfs dat is vaak al heel moeilijk.

Zijn de verdachten eenmaal veroordeeld, dan moeten landen besluiten waar ze zullen worden vastgehouden.

Amerika zag nog geen driehonderd strijders vertrekken en er kwamen er nog minder terug. Het is voor dat land een koud kunstje om ze in de gevangenis te stoppen. In Europa ligt dat anders, want daar zijn de aantallen vaak veel groter. Sommige Europese landen merken nu al dat medegevangenen radicaliseren. Teruggekeerde strijders bij andere gedetineerden zetten zou weleens een nieuwe generatie extremisten kunnen opleveren.

Wanhoop

Het is begrijpelijk dat politici die zich voor zulke problemen gesteld zien de handen wanhopig ten hemel heffen.

Als inwoners van hun land in een ander land misdrijven hebben begaan, moeten ze daar dan niet worden berecht? Maar het door Koerden bestuurde Oost-Syrië is geen land. De rudimentaire rechtbanken daar bieden geen eerlijk proces en bestaan waarschijnlijk niet lang meer. En nu hun Amerikaanse beschermheren de benen nemen, kunnen de Koerden rekenen op aanvallen van zowel het regime van Assad als het Turkse leger. Waarschijn-

lijk zullen ze een deal met Assad sluiten. De geschiedenis wijst uit wat er gebeurt wanneer de mensen die ze hebben opgepakt in Syrische gevangenissen belanden. De kerkers van Assad hebben generaties radicalen voortgebracht, die alleen werden vrijgelaten wanneer dat politiek gezien goed uitkwam.

Dan blijft er maar één mogelijkheid over. ‘Het Pentagon heeft ons laten weten dat er een grote kans bestaat dat ze naar Guantanamo Bay worden gestuurd,’ zegt een stafmedewerker van het Amerikaanse Congres. Sinds 2008 zijn daar geen gevangenen meer opgenomen. President Barack Obama heeft acht jaar lang geprobeerd de gevangenis te sluiten, en het aantal gedetineerden is geslonken van 242 in 2009 tot krap 40 nu. De Democraten zullen die koers waarschijnlijk niet willen veranderen.

Voor een oplossing voor terugkerende IS-strijders is een combinatie nodig van rechtbankprocessen, volgsystemen en rehabilitatie. De politie moet de daarvoor benodigde middelen krijgen, het OM methoden om kwetsbaar bewijs in rechtszaken in te brengen. Sommige deradicaliseringsprogramma’s werken prima, vooral in gevangenissen en voor diegenen die tegen hun wil of als kind naar Syrië en Irak zijn gekomen.

Geen westerse politicus wil verantwoordelijk worden gehouden voor de repatriëring van potentieel gevaarlijke radicalen. Maar ze in Syrië laten of in ontwikkelingslanden dumpen lost het probleem niet op. Daar gaat bovendien de boodschap van uit dat westerse regeringen niets geven om de levens van miljoenen Syriërs en Irakezen die door toedoen van hún landgenoten kapot zijn gemaakt.

e hebben mogelijkerwijs oorlogsmisdaden begaan, Yezidivrouwen verkracht en burgers gemarteld en vermoord. Ze vormen een bedreiging, een veiligheidsrisico, ze zijn geradicaliseerd en door naar Duitsland terug te keren zullen ze dat radicalisme niet automatisch kwijt zijn. Moeten we hen echt terughalen?

Jazeker: als er voldoende verdenking tegen hen bestaat, kunnen de ex-ISstrijders onmiddellijk in voorarrest worden gezet. Als er voldoende bewijs is, kan het openbaar ministerie hen aanklagen. Na een langdurig proces zal de strafrechter de verdachten uiteindelijk wegens lidmaatschap van een terroristische organisatie (omdat er verder geen bewijs is) tot drie jaar gevangenisstraf veroordelen. Die ze al in voorarrest hebben uitgezeten.

Moet dat zo? Kan het niet anders? Is dat de prijs van de rechtsstaat?

Daar is een pragmatisch argument voor: Duitsland verwacht dat andere landen hun onderdanen ook terugnemen als die worden teruggestuurd omdat ze in Duitsland een gevaar voor de veiligheid zijn. Dus kan Duitsland moeilijk weigeren Duitse terroristen uit Syrië terug te nemen.

Mits het Duitsers zijn. De eis om deze mensen hun Duitse nationaliteit te ontnemen, is dan ook snel uitgesproken. Maar dat kan niet, omdat de grondwet strikt voorschrijft: ‘Het Duitse staatsburgerschap mag iemand niet ontnomen worden.’

De nazi’s hadden zich schandelijk misdragen door mensen de Duitse nationaliteit af te nemen, en de opstellers van de grondwet wilden

elk oneigenlijk gebruik van het afnemen van het staatsburgerschap dan ook absoluut voorkomen. Maar de grondwet maakt onderscheid tussen het afnemen van het staatsburgerschap, wat absoluut verboden is, en het onder voorwaarden toegestane verlies van het staatsburgerschap.

Afnemen is absoluut ontoelaatbaar als betrokkene redelijkerwijs zelf geen invloed heeft op het verlies van het staatsburgerschap. De voorwaarden waaronder het verlies van het staatsburgerschap toelaatbaar is, zijn geformuleerd in de wet op het staatsburgerschap. Zo verliest een Duitser het Duitse staatsburgerschap als hij zonder toestemming van de Duitse staat in vreemde krijgsdienst treedt.

De reden: hier gaat het, zo zien juristen dat, om het zich eenduidig en vrijwillig afkeren van Duitsland.

Hebben deze strijders door bij IS te gaan het Duitse staatsburgerschap verloren, conform deze wet? Alleen wanneer je de ‘Islamitische Staat’ niet als een terreurgroep maar als een buitenlandse staat beschouwt. En in de tweede plaats als de IS-terrorist staatsburger van die staat is.

IS heeft in elk geval als staat opgetreden en de IS-strijders zijn tot deze staat toegetreden. Daardoor is in elk geval naar de geest en naar het doel voldaan aan de voorschriften voor het verlies van het Duitse staatsburgerschap. Door als huurling in vreemde krijgsdienst te treden, is het Duitse staatsburgerschap dus verloren gegaan.

Heribert Prantl (Süddeutsche Zeitung)

De identiteitsbewijzen van buitenlandse IS-strijders uit Irak, Libië, Bahrein, Tunesië en Turkije die via Turkije naar Syrië zijn gereisd. © HH

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 19

Dossier Jihad_156.indd 19

19-03-19 14:23

dossier

Honderden gevallen als Begum Shamima Begum is een van de Syriëgangers die worden vastgehouden in Syrië. Zo zijn er nog honderden, uit veertig verschillende landen. Ze stellen hun thuislanden voor een immens dilemma.

New Statesman | Londen

S

hamima Begum is een van de meest bekende Syriëgangers. Begum, die oorspronkelijk afkomstig is uit Bethnal Green in Oost-Londen, reisde met twee vriendinnen af naar IS-gebied.

De meisjes waren destijds vijftien en zestien. Bij aankomst vonden ze alle drie een man. Ze trouwden al snel en bouwden een leven op in het zogeheten kalifaat. Begum heeft onlangs haar derde kind gebaard. [ook de nog geen drie weken oude Jarrah is aan ademhalingsmoeilijkheden gestorven in een ziekenhuis zonder artsen] Inmiddels is het project van IS om een eigen staat te stichten min of meer stukgelopen en heeft de beweging vrijwel alle terrein in Syrië verloren. De meeste overlevenden na de felle aanvallen van de coalitietroepen zijn gevangen genomen door de Syrische Democratische Strijdkrachten (SDF), die voornamelijk worden geleid door de Koerden [en militair wordt gesteund door de VS].

Begums uitzichtloze positie benadrukt nogmaals hoe ingewikkeld de situatie rondom de gevangen genomen buitenlandse strijders in het noorden van Syrië is. Eigenlijk weet niemand raad met ze.

terugkeer is-strijders

zijn omgekomen tijdens het offensief van de coalitietroepen tegen IS. Er bestaat, begrijpelijkerwijs, grote weerstand om haar terug te halen naar Engeland – het land waar ze nu graag naartoe zou willen, zegt ze.

Sajid Javid, de Britse minister van Binnenlandse Zaken, heeft gezegd dat de regering zich geen inspanningen zal getroosten om Begum of de tientallen andere Britten die in een vergelijkbare situatie verkeren, terug te halen. Hij verwoordt hiermee gevoelens die breed leven in Whitehall, met name bij diegenen die zich over de kwestie van de terugkerende Syriëgangers moeten buigen. Velen van hen hebben ook zo hun twijfels over de waarde van de informatie die SDF-gevangenen zouden kunnen verschaffen, gezien het feit dat de binnenlandse terreurdreiging erg ver afstaat van de ervaringen van de Syriëgangers.

Maar ondanks de publieke weerzin tegen het idee om de terugkerende Syriëgangers weer op te nemen, is de regering wettelijk verplicht om haar burgers terug naar huis te laten keren mochten ze Engeland weten te bereiken. (Het ministerie van Binnenlandse Zaken heeft laten weten voornemens te zijn Begum haar Britse staatsburgerschap te ontnemen.)

Het is een kwestie die zeer zorgvuldig moet worden bekeken.

Begum en velen zoals zij worden momenteel vastgehouden door het SDF en zijn daarmee in handen van een groepering die niet onder een

bepaalde staat valt. Het Verenigd Koninkrijk heeft geen consulaat of diplomaten in Syrië en zegt daarom niet in de positie te verkeren om mensen die daar worden vastgehouden te helpen. Maar mochten zij zich zelfstandig melden bij een Britse diplomatieke post elders, of op eigen houtje weten terug te keren naar het Verenigd Koninkrijk, dan treden onze wettelijke verplichtingen in werking.

Deze constructie biedt de ambtenaren in Whitehall de nodige manoeuvreerruimte.

Want er leven ook grote zorgen over de mogelijkheid om mensen die terugkeren uit IS-gebied veroordeeld te krijgen. Dat heeft te maken met het bewijsmateriaal – dat moet eerst worden verzameld en bewaard en vervolgens moet worden gezorgd dat het wordt toegelaten in onze rechtszaken.

En zelfs als we erin zouden slagen deze mensen veroordeeld te krijgen, dan nog rijst de vraag waar we de gevangenen zouden moeten onderbrengen. Als ze bijvoorbeeld wordt toegestaan contact te hebben met andere gevangenen, dan bestaat de mogelijkheid dat ze als helden worden gezien en dat

Terugkeerders kunnen ook kennis meebrengen over het maken van bommen

Renu, de zus van Shamima Begum, toont een foto van haar zus tijdens een interview in 2015, als Shamima net is vertrokken naar Syrië. © PA Images

Grote weerstand

Mensen die Begum steunen voeren aan dat ze nog maar een kind was toen ze naar IS-gebied vertrok en dat ze heeft te kampen met diverse emotionele en psychologische trauma’s: haar eerste twee kinderen zijn tijdens haar verblijf in het land overleden.

Anderen wijzen erop dat Begum geen berouw lijkt te hebben over haar daden. In gesprekken met Anthony Loyd van The Times vertelt ze dat haar ontgoocheling een gevolg is van haar teleurstelling over de corruptie binnen de beweging en de kennelijke onderdrukking van ‘echte’ moslims. In een gesprek met Quentin Sommerville, een Midden-Oosten-correspondent van de BBC, stelt Begum de 22 slachtoffers van de bomaanslag van 2017, in de Manchester Arena, op één lijn met de dood van vrouwen en kinderen die

pagina 20 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Dossier Jihad_156.indd 20

19-03-19 13:52

dossier

terugkeer is-strijders

Verantwoordelijkheid nemen De Europese jihadisten zijn in Europa geradicaliseerd, dus ze zijn een Europees probleem. ze anderen beïnvloeden, die vervolgens zouden kunnen radicaliseren.

Terugkeerders kunnen ook specialistische kennis meebrengen over het maken van bommen en explosieven, of over wapentechnieken waarmee men in het Verenigd Koninkrijk nog niet zo bekend is. Om nog eens extra duidelijk te maken hoe belangrijk het is om te zorgen dat die informatie zich niet verspreidt, hoeven we alleen maar te denken aan de aanslagen op Engelse bodem die zijn mislukt omdat de bom uiteindelijk niet afging. Mislukte aanslagen zoals die van 7 juli 2015 in het Londense openbaar vervoer, of die op het vliegveld van Glasgow in 2007, of die in café-restaurant Giraffe in Exeter in 2008, maken duidelijk hoe moeilijk het voor terroristen van eigen bodem is om zich zonder buitenlandse hulp te bekwamen in het vervaardigen van explosieven. Engelse leden van IS waren zich daar terdege van bewust en in de tijd dat de beweging nog een betere toekomstverwachting had, pochten ze herhaaldelijk met hun ‘expertise’, waarmee ze nog meer dodelijke aanslagen in het Verenigd Koninkrijk zouden kunnen helpen realiseren. Het wekt dan ook geen verbazing dat de mensen die zich hiermee bezighouden zeggen dat het terughalen van IS-strijders een direct gevaar kan betekenen voor de binnenlandse veiligheid.

Meegezogen in de crisis

Begum is slechts een van de honderden buitenlanders uit meer dan veertig verschillende landen die momenteel worden vastgehouden door het SDF. Niemand staat te popelen om zijn burgers terug te halen, hoewel het SDF met klem zegt ze niet eeuwig te kunnen vasthouden en binnenkort over alternatieven zal moeten gaan nadenken.

Ook Donald Trump heeft een duit in het zakje gedaan: ‘De Verenigde Staten roepen Engeland, Frankrijk, Duitsland en andere Europese landen op om de meer dan achthonderd IS-strijders die wij in Syrië hebben gevangen genomen, terug te nemen en te berechten,’ twitterde hij. ‘Het alternatief is niet goed, want dan zien we ons genoodzaakt hen vrij te laten. De VS zou niet graag zien dat deze IS-strijders Europa binnentrekken.’

Zoals gewoonlijk staan de bombastische tweets van de president bol van de hyperbolen, maar de onderliggende boodschap legt de dilemma’s bloot waar de westerse beleidsmakers al mee worstelen sinds het begin van de Syrische opstand in 2011.

Inmiddels is duidelijk dat wat in Syrië gebeurt, niet beperkt blijft tot Syrië. We worden voortdurend meegezogen in de crisis en gedwongen om, vaak tegen onze zin en met een onmiskenbaar gevoel van fatalisme, te kiezen tussen slechte en nog slechtere opties. Het dilemma wat we aan moeten met de SDF-gevangenen illustreert nog maar eens hoe uitzichtloos al die opties zijn.

Shiraz Maher New Statesman | zie pagina 12

i

n het begin werd me in NoordoostSyrië en in de Koerdische regio van Irak steeds weer dezelfde vraag gesteld: wat is er met jullie in Europa aan de hand? Waarom komen er zo veel krankzinnigen bij jullie vandaan, om hier te moorden, vrouwen te verkrachten en zich op te blazen? De vraag zette onze manier van denken op zijn kop. Namelijk dat jihadisme alleen een probleem is van het Midden-Oosten. Jihadisme is ook een Europees probleem, dat naar Syrië en Irak is geëxporteerd in de vorm van de duizenden mannen en vrouwen uit Europa die zich bij IS hebben aangesloten. Dat waren niet alleen maar mensen wier ouders of grootouders uit Noord-Afrika, Turkije of Tsjetsjenië kwamen. Het waren ook jongemannen zonder migratieachtergrond, zoals de Oostenrijkse Oliver N., die naar Wenen terugkeerde en tot gevangenisstraf werd veroordeeld. Of de Duitse tweelingbroers Kevin en Mark K., die door IS werden geprezen vanwege hun zelfmoordaanslagen in Irak.

Inmiddels is het door IS uitgeroepen kalifaat vernietigd en zijn de laatste buitenlandse IS-strijders gevangen genomen. Voor de Koerdische en

Een Française staat terecht in een noodrechtbank in Bagdad, die is opgericht om IS-strijders en hun families te berechten. © Getty Images

Arabische troepen in NoordoostSyrië is het duidelijk wat er met hen moet gebeuren: ze moeten door hun vaderland worden teruggehaald en berecht. De Syrische Koerden houden meer dan duizend buitenlandse IS-leden vast: mannen die gevochten hebben, maar ook vrouwen die naar het ‘kalifaat’ zijn getrokken, en hun kinderen. Het beeld dat deze vrouwen zijn verleid om met jihadisten te trouwen is maar deels correct. Veel

van hen hebben tijdens het schrikbewind van IS wel degelijk een belangrijke rol gespeeld.

In Europa heeft men niet veel op met de gedachte IS-aanhangers terug te halen. De angst dat er potentiële aanslagplegers bij zijn is groot.

Engeland heeft onlangs een 19-jarige IS-aanhanger het staatsburgerschap ontnomen. Dat is vanuit het oogpunt van veiligheidsbelangen begrijpelijk, maar zo loopt Groot-Brittannië weg voor zijn verantwoordelijkheid. Want voor de mensen in Noordoost-Syrië zijn deze figuren niet minder gevaarlijk. Voor het bewaken van jihadisten zijn veel mensen en materieel nodig.

Europese voorstellen om vooralsnog alleen IS-vrouwen en hun kinderen op te nemen, bezien de Koerden met scepsis. Ze zijn bang dat zij dan met de zware gevallen blijven zitten.

Zelfs de Amerikaanse president Donald Trump is in het geweer gekomen en eist dat de EU-landen de verantwoordelijkheid voor hun burgers op zich nemen. Eerst maar eens zien of dat ook voor de VS zelf geldt.

Maar in dit geval heeft Trump gelijk: Europa moet een oplossing vinden en dit probleem niet op Noordoost-Syrië afschuiven. Makkelijk zal dat niet zijn. Ook het idee om de gerechtelijke procedures in Syrië te laten plaatsvinden, is niet eenvoudig te realiseren.

Wie is er dan verantwoordelijk voor de procesgang? Waar moeten de veroordeelden dan hun straf uitzitten? Buitenlandse IS-leden zijn niet in handen van de officiële Syrische veiligheidstroepen, die gevangen genomen jihadisten vaak zonder meer executeren, maar worden vastgehouden door de Koerden. En het Koerdische zelfbestuur in Noordoost-Syrië is door de EU-landen niet diplomatiek erkend. De EU-landen hebben bijna geen andere mogelijkheid dan hun staatsburgers terug te halen en te berechten. Dat kan ook helpen bij het beantwoorden van de vraag waarom zo velen uit Europa naar het MiddenOosten zijn getrokken om de bizarre IS-ideologie daar gruwelijke realiteit te laten worden. Deze IS-aanhangers zijn in de Europese samenleving geradicaliseerd. Daardoor is het ook een Europees probleem, waar Europa de ogen niet voor kan sluiten.

Wieland Schneider (Die Presse, Wenen)

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 21

Dossier Jihad_156.indd 21

19-03-19 13:52

RECLAME,

WIE IS ER NIET GROOT MEE GEWORDEN? In spo clusief ed zo b cursus een edenk : je ijzer ster slog an ke 100 p o t Met bruikte tge s en e n e n i m z me recla ociale op s ia med

Verkrijgbaar in alle boekhandels voor â‚Ź24,95 Kijk voor meer informatie en de leukste reclames op www.hoeverzinnenzehet.nl

Maven Publishing is gespecialiseerd in het toegankelijk maken van wetenschappelijke kennis over menselijk gedrag.

Adv. Toorenaar 260x345@3.indd 1 advertenties.indd 22

19-03-1915:39 15:16 19-03-19

dossier

terugkeer is-strijders

Alles doen wat in ons vermogen ligt Wat gebeurt er met het nageslacht van de Zweedse jihadisten die in Syrië zijn gearresteerd?

Dat verdient beter dan de ballingschap of de gevangenis die hun ouders in het vooruitzicht is gesteld, vindt deze commentator.

Dagens Nyheter | Stockholm

J

a, hoor, het is zover: Islamitische Staat legt het loodje. Rest een onmogelijke missie, namelijk het opvangen van de buitenlandse strijders die terug willen naar hun land van herkomst. Al laten sommigen het hoofd hangen, velen hebben nog niets van hun fanatisme verloren, en hun wrok en haat jegens de liberale democratie waaraan ze alles te danken hebben is alleen maar vertienvoudigd.

Sommigen zijn zodanig gehersenspoeld dat ze nog steeds geloven dat ze naar het paradijs zullen gaan. Neem alleen maar het geval van het Zweedse IS-lid Lisa Andersson, die zich schuldig heeft gemaakt aan gruweldaden en uiteindelijk door de Koerden is gearresteerd en geïnterneerd in een kamp.

Ze klaagt dat ze haar gezicht niet kan ontbloten zonder te worden mishandeld door de andere IS-vrouwen die in het kamp worden vastgehouden.

Met andere woorden: mevrouw vindt dat ze zoiets niet verdient.

Oerzonde

Onmogelijke missie. Als je dit soort getuigenverklaringen leest, kom je in de verleiding het Oude Testament erbij te halen en haar hetzelfde lot toe te wensen als de slachtoffers van de terroristische groepering. Waarom zou Zweden ook maar een vinger voor haar moeten uitsteken? Verscheur haar paspoort! Laat IS doodvallen! Sommigen vinden zelfs dat je alleen de kinderen van de slachtoffers moet helpen, en

Dagens Nyheter Zweden | dagblad | oplage 360.000

Bijna 150 jaar oude, liberale ochtendkrant, met een beroemde opiniepagina. Onderdeel van de Bonnier-groep, de grootste krantenuitgever van Zweden.

Burgers vluchten uit Bagouz, het laatste bolwerk van het IS-kalifaat. De SDF screent ze op IS-sympathieën. © Getty Images

Je moet de terroristen niet straffen door hun kinderen bewust te laten lijden niet die van de moordenaars; zij vinden de kleine Jezidi’s meer waard dan het ‘jihadistengebroed dat is geworpen door de teven van IS’. Men laaft zich aan de oerzonde. Maar dit soort redeneringen onttrekt zich volledig aan de realiteit.

Want als Zweden de IS-terroristen moet opnemen, is dat niet omdat we hen belangrijker vinden dan anderen, maar omdat ze Zweedse staatsburgers zijn en we daarom verantwoordelijkheid voor hen dragen tegenover de rest van de wereld. Ja, we worden met een onmogelijke missie geconfronteerd. Des te onmogelijker omdat Zweden lange tijd met de armen over elkaar heeft toegekeken. Meer dan driehonderd Zweden zijn afgereisd naar Syrië om zich aldaar aan te sluiten bij IS, de helft is al teruggekeerd

en degenen die niet dood zijn zouden op dit moment proberen om terug te komen. We wisten dat die dag zou aanbreken. Maar de grenscontroles zijn verslapt in plaats van verscherpt, er is te weinig mankracht en het personeel is onvoldoende getraind.

Wraakzucht

De Franse methode – het leger sturen om de vermoedelijke Franse terroristen te elimineren en de kinderen te repatriëren – past niet in de Zweedse juridische traditie. De Britse methode – de terroristen hun nationaliteit ontnemen – is alleen van toepassing op mensen met een dubbele nationaliteit, en bovendien staat de Zweedse wet zoiets niet toe. Aan de Noorse wetgeving die wij hebben overgenomen – straf op het lidmaatschap van een terroristische organisatie – hebben we ook niets, omdat ze pas deze herfst ingaat en niet met terugwerkende kracht. Hetzelfde geldt voor de Zweedse wetgeving die buitenlandse reizen met terroristische doeleinden

verbiedt. Ook die komt te laat.

Wat Zweden kan doen, legaal en legitiem, is weigeren volwassenen te helpen die willen terugkeren uit Syrië.

Maar je moet de terroristen niet straffen via hun kinderen door ook die bewust te laten lijden. Ze zijn al getraumatiseerd, gehersenspoeld en beroofd van hun kindertijd.

Het zal moeilijk zijn de IS-terroristen die terugkeren naar Zweden gerechtelijk te vervolgen, moeilijk om te bewijzen wat ze hebben gedaan in de hel en de chaos die ze duizenden kilometers hiervandaan hebben ontketend. Moeilijk om hen in de gaten te houden en terroristische acties op Zweeds grondgebied te voorkomen. Moeilijk om hun kinderen weer in de maatschappij te laten integreren. Maar we moeten alles doen wat in ons vermogen ligt.

Een andere mogelijkheid is er niet.

Want als we onze wraakzucht botvieren en dezelfde wreedheid aan de dag leggen tegenover IS en zijn kinderen als IS tegenover de wereld aan de dag heeft gelegd, worden we zelf monsters.

Lisa Magnusson

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 23

Dossier Jihad_156.indd 23

19-03-19 13:57

advertenties.indd 24

19-03-19 13:00

europa

Steun de klimaatspijbelaars Moed en overtuiging zijn misschien niet genoeg voor de klimaatspijbelaars, zegt George Monbiot.

Volgens de Britse activist zijn de kinderen onze beste redding, maar dan moeten we ze wel helpen.

The Guardian | Londen

D

eze keer moet het lukken.

De klimaatspijbelcampagne is onze beste (en mogelijk laatste) kans om een ramp te voorkomen. Bovendien kan de impact op jongeren zelf funest zijn als hun betrokkenheid en hoop al zo vroeg in hun leven de grond in worden geboord.

Om deze beweging te helpen triomferen moeten we ons afvragen waarom andere zijn mislukt. We moeten ons bijvoorbeeld afvragen waarom Occupy, ondanks de energieke inzet en opoffering van zovelen, verzandde toen de gehekelde instituties intact bleven.

We moeten ons afvragen waarom de bewegingen die eind vorige en begin deze eeuw streden voor rechtvaardigheid, de wereld niet hebben veranderd, ondanks de moed en vastbeslotenheid van het grote aantal deelnemers.

Wie getuige is geweest van deze teleurstellingen heeft mijns inziens de pijnlijke plicht er zo eerlijk mogelijk over te zijn, zodat de fouten niet worden herhaald. Veel van wat ik hier voorstel, is controversieel, en ik kan niet beloven dat ik het bij het rechte eind heb. Dus mijn eerste advies is: luister niet naar mij.

Herstelverhaal

Het is voor elke campagne belangrijk met een goed verhaal te komen: een kort, eenvoudig verhaal waarin wordt uitgelegd waar we zijn, hoe we hier gekomen zijn en waar we naartoe moeten. Bijna alle succesvolle politieke en religieuze veranderingen hebben zo’n herstelverhaal, dat in dit geval ongeveer zo zou kunnen luiden: ‘De wereld is in een klimaatchaos terechtgekomen, veroorzaakt door producenten van fossiele brandstoffen, de miljardairs die daarvan profiteren en de politici die ze hebben omgekocht.

Maar wij, de jonge helden, zullen deze oligarchen aan de kaak stellen en ons morele gezag gebruiken om een beweging te creëren die zo groot en politiek gevaarlijk is dat onze regeringen zich

Greta Thunberg (16) arriveert in Davos voor de jaarlijkse meeting van het World Economic Forum, 23 januari 2019. © Valentin Flauraud/Keystone via AP

gedwongen zien de fossiele economie een halt toe te roepen en de gunstige omstandigheden te herstellen waaronder mensen en andere soorten kunnen gedijen.’

Het herstelverhaal zou mijns inziens enorm kunnen profiteren van recent onderzoek waaruit blijkt dat ecologisch herstel – wederopbloei van bossen, zoutmoerassen, veengrond, de zeebodem en andere cruciale ecosystemen – door het onttrekken van CO2 aan de atmosfeer een formidabele bijdrage kan leveren aan het voorkomen van een klimaatramp. Een succesvolle beweging moet ook een helder en concreet doel formuleren, misschien een datum waarop landen een economie zonder CO2 moeten hebben gerealiseerd. Ze zou een mogelijke weg kunnen aanbevelen, zoals een opgepimpte

Het is voor elke campagne belangrijk met een goed verhaal te komen versie van de Green New Deal van de meest progressieve Amerikaanse Democraten. In dat geval zal er een serie wegwijzers nodig zijn om te bepalen of regeringen op het goede spoor zitten. Dit zal ervoor zorgen dat de agenda door activisten wordt bepaald en niet door regeringen.

Dit doel zou kunnen worden ondersteund door een stel onwrikbare principes, die met trots en overtuiging kunnen worden uitgelegd en uitgedragen. Enkele mogelijke voorbeelden: ‘Het menselijk leven is niet onderhan-

delbaar, het kan niet worden ingewisseld voor geld.’ ‘De generaties die nog geboren moeten worden, hebben dezelfde rechten als de generaties die al leven.’

Heldere principes lijken van wezenlijk belang voor het langetermijnsucces van een campagne. Een fascinerend artikel in het onlinetijdschrift Truthout legt uit hoe de inheemse bevolking rond het Mexicaanse Texcocomeer protesteerde tegen de bouw van een 13 miljard dollar kostende luchthaven – een van de grootste infrastructurele projecten in Latijns-Amerika – en tegen alle voorspellingen in na zeventien jaar won. Hun campagne stoelde op het principe dat hun land en gemeenschap niet te koop waren, hoeveel geld er ook geboden werd.

Dit zorgde ervoor dat de Mexicaanse

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 25

Europa_156.indd 25

19-03-19 12:51

europa regering alleen nog maar haar toevlucht kon zoeken tot geweld. Maar de mensen hadden zo’n sterke gemeenschap opgebouwd en zo veel steun verworven bij andere Mexicanen dat geweld niet langer een optie was.

Dit brengt een ander cruciaal element aan het licht: een protestgemeenschap moet sterk genoeg zijn om weerstand te bieden aan elke poging tot het zaaien van verdeeldheid. Zulke gemeenschappen ontstaan niet toevallig. Ze worden bewust en zorgvuldig gecreeerd, vaak met behulp van cursussen, muziek en gezelligheid. Ze moeten sterk genoeg zijn om mensen te steunen die worden bedreigd door wanhoop of een zenuwinstorting, vooral wanneer de reacties onaangenaam worden. Er worden al complottheorieën verspreid door politici en de media, die suggereren dat jongeren zich voor het karretje van onbekende sinistere krachten laten spannen.

Want hoe zouden kinderen zich in vredesnaam zelf kunnen organiseren?

Greta Thunberg, wier spijbelactie aan de wieg van deze beweging heeft gestaan, heeft een reactie geschreven die veel waardiger en volwassener was dan de artikelen waarin ze werd aangevallen. Maar het vuile spel is nog maar net begonnen. Sommigen van ons hebben aan den lijve ondervonden dat de kwaadaardigheid van de door de fossielebrandstofindustrie gefinancierde lobbygroeperingen, en van de publicaties die hun boodschap verspreiden, geen grenzen kent. We hebben gezien dat ze zelfs kinderen bedreigen.

Ik zou willen bepleiten dat de klimaatspijbelaars duidelijke regels voor deel-

Voorop moet staan dat de jonge spijbelaars het voor het zeggen blijven hebben

The Guardian VK | dagblad | oplage 146.766

name ontwikkelen, om hun tegenstanders de wind uit de zeilen te nemen.

Naar mijn mening werd de beweging die voor wereldwijde rechtvaardigheid streed ernstig geschaad door het feit dat ze het ‘zwarte blok’ niet wist uit te sluiten dan wel te incorporeren: in het zwart geklede lieden die alleen maar aan protestacties meededen om te vechten en winkels te vernielen, wat de beweging een slechte naam bezorgde.

Sommige mensen in de beweging vonden dat iedereen het recht had mee te doen, onder welke voorwaarden dan ook. Mij lijkt dat een ongewenste vorm van tolerantie.

van de meest gerespecteerde columnisten en journalisten. Altijd zeer kritisch ten opzichte van de overheid en andere instituten.

Landen waar de jeugd klimaatbetogingen houdt

verenigd koninkrijk

canada

Big Organising

Het is goed je af te vragen wat de politie en de autoriteiten het liefst zouden zien gebeuren, en dan het tegengestelde te doen. Zij zouden het liefste zien dat er een gewelddadige factie ontstond, zodat ze de oproerpolitie op de jonge spijbelaars af kunnen sturen.

Geef ze nooit dat excuus.

Succesvolle bewegingen hebben ook een organisatiemodel nodig dat ze in staat stelt te blijven groeien. Een veelbelovende methode is ‘Big Organising’, waarbij campagnevoerders steeds nieuwe netwerken ontwikkelen waarvan de vertakkingen zelf ook weer nieuwe vertakkingen instrueren. Mede daardoor is Alexandria Ocasio-Cortez in het Amerikaanse Congres gekomen.

Er zijn slimme, grappige en innovatieve tactieken nodig om tegenstanders op het verkeerde been te zetten.

Het bedenken van zulke tactieken, verhalen en principes kan mijns inziens het beste gebeuren door een klein groepje mensen, om vervolgens in brede kring aanhang te verwerven.

Ik heb Occupy ten onder zien gaan aan de onmogelijke poging om via consensus ingewikkelde doelstellingen te formuleren.

Dit alles is veel gevraagd van jonge mensen. Maar er zijn heel wat veteranen, vaak met veel meer ervaring dan ik, die graag willen adviseren en helpen. Voorop moet staan dat de jonge spijbelaars het voor het zeggen blijven hebben. Zij gaan gebukt onder een vreselijke last: dit is een strijd die ze zich niet kunnen permitteren te verliezen.

Maar als ze willen, zullen wij ze helpen die last te dragen.

George Monbiot

Onafhankelijke kwaliteitskrant van linkse signatuur. Sinds 1821 thuisbasis

De jeugd mobiliseert zich

George Monbiot is een Britse bioloog en schrijver van onder andere Uit de puinhopen, waarin hij een linkse lente bepleit. Als ecologisch activist is hij een invloedrijke stem in het klimaatdebat, mede door zijn wekelijkse column in The Guardian.

spanje 1

Verenigde Staten Mobilisatieverbond

Sinds het begin van dit jaar lopen Isra Hirsi (foto), Haven Coleman en Alexandria Villasenor, 16, 12 en 13 jaar oud, iedere vrijdag rond door respectievelijk Minneapolis, Denver en New York, met borden waarop staat te lezen: ‘Schoolstaking voor het klimaat’ of ‘#Vrijdagen voor de toekomst’. Ze hebben samen de beweging Youth Climate Strike opgericht om duizenden jongeren te mobiliseren voor een manifestatie op vrijdag 15 maart in een dertigtal Amerikaanse staten. ‘Als we geen toekomst hebben, dan doet de school er ook niet meer toe,’ aldus Villasenor.

2

Nederland

De kracht van het woord

Sinds Maja Brouwer (17 jaar) vorig jaar in een vergadering van de Haagse gemeenteraad mocht praten over de bedreiging van het klimaat – ‘We zijn de wereld aan het verneuken’ – heeft zij ‘de kracht van het argument’ ervaren en voelt ze zich ‘een stuk minder machteloos’. Ze heeft de beweging Wake Up opgericht om bezorgde leeftijdgenoten te helpen politici, het bedrijfsleven en de burgerij wakker te schudden. ‘Als we erin slagen de politiek verantwoordelijken ervan te overtuigen dat hun handelen werkelijk zin heeft, helpt dat meer dan een beetje korter douchen,’ zegt ze in De Groene Amsterdammer. Op 10 maart trok een klimaatbetoging in Amsterdam 40.000 deelnemers.

pagina 26 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Europa_156.indd 26

19-03-19 12:51

vo

ch

europa

voor het klimaat 6

zweden noorwegen

Japan

Bewustwording

finland

Aangestoken door het betoog van de Zweedse Greta Thunberg voelde de 20-jarige studente Aina Koide de noodzaak om in actie te komen. Ze richtte daarom de Japanse tak van de beweging Fridays for Future op, hoewel activisme in Japan niet bon ton is. Daarom noemt Aina deze nog aarzelende beweging liever ‘een

gd rijk

campagne om bewustwording te kweken,’ zegt ze op de discussiesite Webronza van de Japanse krant Asahi.

5

Duitsland

oostenrijk zwitserland

nje

Metterdaad

Luisa Neubauer (22) is het gezicht van de klimaatbeweging in Duitsland. Deze studente uit Hamburg is lid van de organisatie voor ontwikkelingshulp One en wil niet wachten tot 2038, het

italië

7

Australië

Politieke steun

jaar waarin Duitsland afscheid wil

De jonge organisatoren van een ‘schoolstaking voor het

nemen van de steenkool als energiebron.

klimaat’ hebben de titel ‘aanvoerder van de

‘Duitsland moet een voortrekkersrol

klimaatbeweging’ toegekend aan Zali Steggall,

spelen,’ zegt ze in een interview met het

voormalig Olympisch kampioene op de ski en kandidaat

weekblad Die Welt. Hoewel ze erkent

voor een parlementszetel bij de verkiezingen van 29

dat ‘uiteindelijk de energietransitie een

maart. ‘We mogen zelf niet stemmen, dus we moeten

Europese zaak moet worden’.

mensen vinden die namens ons verwoorden wat ons ter harte gaat,’ zegt een van de organisatoren van de staking, Manjot Kaur (17), in de Sydney Morning Herald.

3

België

Een boodschap voor iedereen

Anuna De Wever en Kyra Gantois, 17 en 19 jaar, hebben een impuls gegeven aan de klimaatdiscussie in België. Op 15 maart verscheen hun boek Wij zijn het klimaat. Een brief aan iedereen, waarvan eind deze maand ook een versie in het Frans verschijnt. In het boek doen zij zowel een beroep op hun leeftijdgenoten om in actie te komen, als op ouders, grootouders en politieke beslissers.

4

Frankrijk

Een aarzelend begin

De oproep van de jonge Zweedse

8

Nieuw-Zeeland

Ongeoorloofd afwezig

‘De leraren staken ieder ogenblik om te

activiste Greta Thunberg om in actie te

krijgen wat ze willen, namelijk: poen.

komen, werd in eerste instantie

Wij willen onze toekomst veiligstellen,

voornamelijk verspreid door het

en we moeten dus ook stakingsrecht

platform Youth for Climate France en

krijgen,’ zo maakt Lucy Gray (12) zich

door een studentencollectief in en rond

boos op de website Stuff. Lucy

Parijs. De eerste ‘schoolstaking’, op 15

organiseert klimaatstakingen in

februari, trok nauwelijks 200

Christchurch, maar een aantal

middelbare scholieren en studenten die

schooldirecteuren heeft al laten weten

betoogden voor het ministerie van

dat zij het deelnemen aan die

Milieu aan de boulevard Saint-Germain.

manifestaties als ‘onwettig verzuim’

Bij de komst van Thunberg naar Parijs,

zullen beschouwen.

een week later, trokken zo’n duizend betogers met haar op.

Bron: Courrier International, beeld: Instagram

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 27

Europa_156.indd 27

19-03-19 12:52

de amerika’s

canada

Justin Trudeau: de val van een virocraat?

Foreign Policy | Washington

Justin Trudeau, het toonbeeld van fatsoen en beschaving, is verstrikt geraakt in een corruptieschandaal dat wordt uitgespeeld op sociale media en hem ten val zou kunnen brengen.

A

an het begin van zijn premierschap kondigde Justin Trudeau bij een alom toegejuichte presentatie van het nieuwe links in Canada aan dat hij een divers en gendergelijk kabinet zou vormen. Op de vraag waarom antwoordde hij: ‘Omdat het 2015 is’, een antwoord dat over de hele wereld direct viraal ging. Maar goed, het is nu 2019 en de regeringTrudeau is verwikkeld in een zelfgecreeerd schandaal, een op de sociale media en televisie uitgespeelde tragedie die het land verlamt en Trudeau ten val zou kunnen brengen. De premier is een leerzaam voorbeeld van hoe gevaarlijk een ‘virocratie’ [regeren dankzij de macht van sociale media] kan zijn: sociale media kunnen je maken of breken.

Het SNC-Lavalin-schandaal stelt in vergelijking met schandalen rondom Benjamin Netanyahu weinig voor, om nog maar te zwijgen van die rondom Donald Trump. Toch gaat het om een ernstige aanklacht. Om het samen te vatten: een in Quebec gevestigd bouwbedrijf, SNC-Lavalin, heeft 8500 werknemers in dienst en wereldwijd nog eens tienduizenden. Het is een bedrijf dat regelmatig wordt geconfronteerd met serieuze beschuldigingen van corruptie, zowel in Canada als in andere landen. Toen het bedrijf onlangs vervolgd zou worden voor een omkopingszaak in Libië, stond minister van Justitie Jody Wilson-Raybould voor een

keuze: de rechtszaak doorzetten, wat onvermijdelijk zou leiden tot de ineenstorting van het bedrijf, of aansturen op een schikking. Wilson-Raybould heeft verklaard dat ze na haar beslissing om tot vervolging over te gaan door de premier onder druk is gezet om toch een schikking te treffen en zo de banen (en de stemmen) bij SNC-Lavalin in Quebec veilig te stellen. Toen ze dat weigerde, werd ze overgeplaatst naar het ministerie van Veteranenzaken.

Overigens heeft de premier ontkend dat hij haar onder druk zou hebben gezet.

Geschiedenis

In de politieke geschiedenis van Canada hebben zich vele soortgelijke schandalen voorgedaan. Trudeaus conservatieve voorganger Stephen Harper was betrokken bij het betalen van zwijggeld aan senatoren en bij een reeks onregelmatigheden rond de verkiezingen, en hij was de eerste premier in de Canadese geschiedenis die met een motie van wantrouwen werd weggestemd. Eén aspect maakt het SNC-Lavalin-schandaal wel bijzonder: iemand uit Trudeaus eigen kabinet heeft het zelf in de openbaarheid gebracht.

Naar Canadese normen was WilsonRayboulds verklaring hoogstaand politiek theater. Ze sloot haar verklaring af met de zin: ‘Ik stam uit een lange lijn

van matriarchen en ik vertel altijd de waarheid.’ Een prachtige tweet. Op verscheidene sociale media kreeg zij de steun van enkele van haar collega’s in de Liberal Party en in het kabinet.

Eigenlijk zat de zelfverbranding van de regering-Trudeau er al lang aan te komen. Die lag al verankerd in de manier waarop ze aan de macht kwam, door de morele kaart te spelen en de sociale media te gebruiken. Trudeau was een meester in de kunst zichzelf als progressieve beroemdheid te presenteren. Hij liet zien dat je door handig gebruik te maken van de sociale media zelfs de verkiezingen kunt winnen. Maar voor die politieke tactiek

betaal je een prijs, namelijk dat je zuiver moet overkomen. En die prijs wordt nu door Trudeau betaald.

Tijdens de regeerperiode van de Liberals is er voortdurend enige spanning geweest tussen imago en macht. Jody Wilson-Raybould was daar zelf een interessant voorbeeld van. Zij is een voormalige regionale leider van de First Nations [de oorspronkelijke bewoners van Canada] en dochter van een leider, maar toen ze in 2016 de Assembly of First Nations bijwoonde, moest ze als minister van Justitie de volgende verklaring afleggen: ‘Hoe graag ik morgen ook de Indian Act in het vuur van de geschiedenis zou

JOYCE MURRAY Premier Trudeau benoemde deze week Joyce Murray tot voorzitter van de Treasury Board, die de overheidsbegroting controleert.

Eerder deze maand stapte haar voorganger Jane Philpott uit het kabinet in verband met het SNC-Lavalinschandaal, omdat ze trouw wilde blijven aan haar eigen ethische opvattingen en grondwettelijke verplichtingen.

Bovendien was zij een vertrouwelinge van de omstreden minister Wilson-Raybould, die

tegenover de justitiecommissie van het parlement verklaarde dat zowel Trudeau als andere leden van de regering aanhoudend pogingen hadden gedaan om haar onder druk te zetten het desbetreffende bedrijf te ontzien.

Murray is 25 jaar werkzaam in de politiek. In 2008 werd ze parlementslid voor Vancouver Quadra. Ze werkte eerder voor de Digitale Overheid – de portefeuille die zij nu ook op zich neemt.

pagina 28 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Amerikaas_156.indd 28

19-03-19 15:53

de amerika’s

canada

Chronologie maart 2018 De Liberal Party van premier Justin Trudeau dient een wetsvoorstel in om bedrijven in staat te stellen via onderhandelingen een strafrechtelijke vervolging af te kopen.

4 september 2018 Justitie laat SNC-Lavalin weten dat er niet over strafrechtelijke vervolging onderhandeld zal worden.

17 september 2018 Premier Trudeau en minister van Justitie Jody Wilson-Raybould bespreken de kwestie. Volgens Trudeau laat hij daarbij de beslissing tot vervolging ‘geheel aan de minister over’.

9 oktober 2018 Justitie laat weten dat er niet met SNC-Lavalin zal worden onderhandeld.

14 januari 2019 Bij een kabinetswijziging verhuist Wilson-Raybould van het departement van Justitie naar Veteranenzaken. Deze wijziging wordt in de publieke opinie beschouwd als een degradatie.

7 februari 2019 De krant The Globe and Mail bericht uit anonieme bron dat Wilson-Raybould van hogerhand onder druk is gezet om de vervolging van SNC-Lavalin te staken.

Haar weigering zou hebben geleid tot het besluit haar naar Veteranenzaken over te plaatsen.

Links. De Canadese premier Justin Trudeau verstrikt geraakt in een schandaal, beantwoord vragen in het lagerhuis.

Rechts: De voormalige Canadese minister van Justitie, Jody Wilson-Raybould, verklaarde dat de regering haar onder grote druk heeft gezet om een bedrijf uit de wind te houden. – © HH

De Liberals van Trudeau vormen op dit moment de succesvolste progressieve regering ter wereld willen werpen, zodat de inheemse volkeren uit de as kunnen herrijzen, dat is geen haalbare optie – precies daarom is een simplistische politiek, zoals het aanvaarden van de UNDRIP [United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples, de VN-verklaring over de Rechten van Inheemse Volkeren] als Canadese wet, onwerkbaar en leidt het, met alle respect, af van het werk dat vereist is om deze verklaring daadwerkelijk te implementeren.’ De tegenstelling is duidelijk: het is moreel juist om de UNDRIP aan te nemen. Maar dat kan ze niet doen, juist omdat ze de macht heeft om het te doen. Het moet een marteling zijn geweest – je kan het horen aan de manier waarop ze het formuleert – om degene te zijn die in Canada de grootste verantwoordelijkheid draagt voor het handhaven van de Indian Act, een kwalijk document.

Iedereen die iets weet van de politieke geschiedenis of politieke theorie weet dat moreel besef en macht niet altijd goed samengaan. De stuurlui aan wal hebben het een stuk makkelijker. Vanaf de zijlijn, zoals Twitter, hoef je je niet af te vragen of de UNDRIP uitvoerbaar

is. Je hoeft alleen maar te roepen dat het een schande is dat de Indian Act bestaat, wat ook zo is. De sociale media schuiven met veel spektakel het fundamentele dilemma tussen moreel juist handelen en macht terzijde.

Wilson-Raybould is buitengewoon integer. Daar twijfelt niemand aan.

Maar het maakt niet uit of ze de macht niet waard is of dat de macht haar niet waard is. Het resultaat is hetzelfde. Eind dit jaar zijn er weer verkiezingen. Omwille van haar integriteit heeft Wilson-Raybould een dienst bewezen aan Andrew Scheer, de leider van de Conservatieve Partij, die geen klimaatplannen heeft en die werd uitgejouwd toen hij op de Assembly of First Nations verscheen.

Progressief

De Liberals van Trudeau vormen op dit moment de succesvolste progressieve regering ter wereld. De dag voor Wilson-Raybould haar verklaring aflegde, meldde Bloomberg dat het percentage kinderen die in Canada in armoede leven het laagst is sinds 2002. Ze hebben ervoor gezorgd dat Canada het laatste bastion ter wereld is waar het multiculturalisme nog functioneert.

Ze hebben pal gestaan voor vluchtelingen. Ze hebben de NAFTA-onderhandelingen met een op tilt geslagen Trump succesvol afgerond. Ze hebben marihuana gelegaliseerd. Tegelijkertijd heeft

Canada wat economische groei betreft het grootste deel van Trudeaus regeringsperiode in de G7 op de eerste of tweede plaats gestaan. Stuk voor stuk grote successen, maar politiek leggen die geen gewicht in de schaal, omdat de Liberals hun huis hebben gebouwd op het zand van de sociale media.

Zelfs als Trudeau weer wint, zal zijn positie onzeker blijven. Digitale deugdzaamheid vreet zichzelf op. Wie leeft voor de bühne, wordt afgemaakt op de bühne. Maar het is de vraag of Trudeaus handige bespelen van de sociale media hem bij de volgende verkiezingen niet hoe dan ook de overwinning zal bezorgen. De politieke macht van de sociale media is ondanks de glamourachtige neiging tot zelfverbranding zo groot dat een traditioneel schandaal zoals dat van SNC-Lavalin niet zo zwaar weegt als het in een andere tijd gedaan zou hebben.

Wat ook in Trudeaus voordeel werkt, is de fundamentele hypocrisie van het Canadese volk. Zelfgenoegzaamheid is wat ons politiek kenmerkt, vooral in onze relatie met andere landen, maar diep van binnen zijn we ook gek op een bullebak. We willen ons misschien heel braaf voordoen, maar we willen ook een schurk die vecht voor onze banen en in opstand komt tegen vermeende schurken in Saoedi-Arabië of waar dan ook. Ook in deze tijd van Facebook en Twitter.

Stephen March

12 februari 2019 Wilson-Raybould neemt ontslag uit het kabinet. Trudeau is ‘verrast en teleurgesteld’.

19 februari 2019 Wilson-Raybould blijft tot stomme verbazing van de buitenwereld deelnemen aan vergaderingen van het kabinet.

20 februari 2019 De Liberalen in het parlement verhinderen het instellen van een parlementaire onderzoekscommissie.

4 maart 2019 Minister Jane Philpott van Financiën neemt ontslag wegens haar ‘gebrek aan vertrouwen’ in de handelwijze van het kabinet.

7 maart 2019 Trudeau erkent dat er sprake is geweest van ‘erosie van vertrouwen’ binnen het kabinet, ‘en daar had ik van moeten weten’.

Maar hij ontkent dat er sprake is van ‘ongepast handelen’.

Foreign Policy Verenigde Staten | tweemaandelijks tijdschrift | oplage 75.000

Wetenschappelijk tijdschrift, opgericht in 1970 om het ‘debat te stimuleren over belangrijke kwesties van de Amerikaanse buitenlandse politiek’. Sinds 2008 eigendom van The Washington Post.

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 29

Amerikaas_156.indd 29

19-03-19 15:57

azië

japan

Japans gegoochel met kinderlijkheid Ook in Japan is pedofilie illegaal en mag kinderporno niet worden verhandeld. Maar een afgeleide daarvan, zoals filmpjes met als schoolmeisjes verklede actrices, is maatschappelijk acceptabel en vaste prik in de erotische mainstream.

Neue Zürcher Zeitung | Zürich

in het kort

• De lolicon-film, waarin ‘lolicon’ staat voor lolitacomplex, is razend populair in Japan.

• Pedofilie is ook in Japan illegaal, maar meerderjarige actrices die kinderen spelen, dat mag wel.

• De regels zijn strenger geworden, waarschijnlijk vanwege de Olympische Spelen in 2020, dan wil de regering natuurlijk niet de indruk wekken dat pedofilie oké is in het land van de rijzende zon.

• Video’s van schaars geklede meisjes zijn nog wel te koop.

I

n haar vrije tijd heeft ze oogschaduw en lippenstift op, maar nu er gefilmd wordt, arriveert Hikaru Matsuki zonder make-up. ‘Want welke basisschoolleerlinge maakt zich nou op?’ zegt ze op een toon alsof dat vanzelf spreekt. Op de set doet ze niet alleen haar typische schooluniform, een matrozenpakje, aan, maar draagt ze ook gedekte kleuren, omdat Japanse moeders vooral dat soort kleuren uitkiezen voor hun dochters. En voor ze begint, scheert ze zich nog even snel tussen haar benen. Het zijn van die dingen die van een jonge vrouw een meisje maken.

Hikaru Matsuki kan het weten, want op dit gebied is ze een expert. Het is laat op de middag in het westen van het centrum van Tokio, ze is bezig zich voor te bereiden op een scene waarin ze gekneveld wordt. De bar Arcadia, in Kabukicho, de hoerenbuurt, is vandaag extra vroeg opengegaan voor deze rijzende ster aan het Japanse pornofirmament. Gewoonlijk worden in deze sm-kelder pas ’s avonds laat bezoekers toegelaten, maar ze maken graag een uitzondering voor een cameraploeg van een lolicon-film, waarin ‘lolicon’ staat voor lolitacomplex, mannen die

zich aangetrokken voelen tot vrouwen die er kinderlijk uitzien. En een kind dat aan de muur wordt vastgebonden?

Dat is echt wat bijzonders.

De regisseur, een gezette man van middelbare leeftijd met bril en stoppelbaard, en de manager van Matsuki, een magere adolescent in een pak waarvan hij het jasje heeft uitgedaan, zijn stipt op tijd. Ook de eigenaar van de bar is keurig gekleed, hij rookt een sigaret zonder filter en draagt een zonnebril, zodat niet goed te zien is waar hij naar kijkt. De anderhalve meter grote ster van de dag, Hikaru Matsuki, drinkt gerstthee met een ijsblokje. Er heerst een prettige, losse sfeer op de set. ‘Veel mensen kijken graag naar jonge meisjes die seks hebben,’ zegt Shisui Usuba, de regisseur, terwijl hij de touwen inspecteert die in de muur zijn vastgemaakt.

Spelend meisje

Een zinnetje als dit komt de regisseur makkelijk over de lippen. De bareigenaar, de manager en de regisseur reageren met een flauw knikje, niemand maakt de indruk zich ongemakkelijk te voelen. Usuba richt zich tot zijn opzet-

telijk onopgemaakte ster: ‘Hikaru-san, ik wil je graag daar voor op de bank hebben. Ga eerst maar eens op je knieën zitten, als een spelend meisje, en dan zien we wel wat er gebeurt.

Ongedwongen. Oké?’ ‘Oké!’ roept ze met een hoog stemmetje. ‘Super. Want met je volgende film wil ik je een beetje pushen, snap je?’ ‘Echt? Dank je wel!’

Tot nu toe heeft Hikaru Matsuki vooral in films gespeeld waarin ze als een meisje van een jaar of tien eerst door een volwassen man wordt achternagezeten en vervolgens wordt verleid of beter gezegd, verkracht. Dat soort scenes, met muriyari, dwang, voelen voor haar niet heel vreemd. ‘Van alle genres doe ik die het liefst,’ zegt Matsuki vanaf de bank, ze kijkt er vrolijk bij en gebaart alsof ze een kind wil nadoen dat haar verjaardagscadeautjes zit uit te pakken. ‘Ik heb er vooral schik in als ik een basisschoolleerling speel.

Dan mag ik zo heerlijk naïef zijn.’

Meent ze dat echt? In het echte leven is Hikaru Matsuki twintig, is ze nooit verkracht en heeft ze haar schooltijd al lang achter zich. Maar als ze, zonder dat haar ouders het weten, als pornoactrice in de rol van een minderjarige kruipt, verandert er iets. Voor de

pagina 30 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Azie_156.indd 30

19-03-19 15:58

azië

japan

In Kabukich, het red-light district in Tokio, zijn jonge meisjes razend populair. Het Japanse bedrijf Love Doll Orient Industry voorziet in levensechte poppen van onder de twintig. – © HH

camera kan ze haar wildste fantasieën uitleven en tegelijk die van de kijker bevredigen. Hoe realistisch het is wat er gefilmd wordt, komt voor haar op de tweede plaats. ‘Ik wil er zo jong mogelijk uitzien. Dat is mijn sellingpoint voor de kijkers.’

Seksuele handelingen die niet door echte kinderen worden verricht, behoren in Japan tot de erotische mainstream Hikaru Matsuki, die er in de ogen van ons westerlingen als een meisje van dertien uitziet, ervaart het als een compliment dat als je naar haar kijkt het verschil tussen fictie en realiteit nauwelijks te zien is.

Aan de overkant steekt Kazuya Mitsui, haar manager, een sigaret op. Tegelijkertijd beantwoordt hij een telefoontje dat over een andere actrice gaat die voor de camera eveneens een jongere indruk maakt dan ze toch al doet. ‘Ja,

dat kunnen we doen,’ zegt Mitsui druk gebarend, ‘daar hebben we het nog wel over, oké? Tot later.’

Van de meer dan driehonderd actrices die door Mitsuis werkgever Bambi Promotions worden vertegenwoordigd, speelt ongeveer de helft lolicon-films.

Voor Mitsui is daar niets vreemds aan.

‘Er is heel veel vraag naar deze modellen.’ Wat in de westerse wereld een van de allergrootste taboes is en iemands maatschappelijke positie onmiddellijk en voor altijd kan ruïneren, ondervindt in Japan een zeker begrip. Ook hier is pedofilie illegaal en kinderporno mag je niet verhandelen of zelfs maar in bezit hebben. Maar een afgeleide daarvan, zoals seksvideo’s met als kind verklede actrices, is maatschappelijk gezien redelijk geaccepteerd.

Ook in andere landen worden films gemaakt met actrices die eruitzien als kinderen, maar in Japan is het een opvallend populair genre. Seksshops adverteren met schooluniformfilms en met zogenaamde meisjes tijdens de zwemles. Talloos veel manga’s gaan over seks tussen kinderen onder elkaar.

Een ander businessmodel biedt ‘tijd met schoolmeisjes’ aan, die klanten al wandelend of met hun hoofd bij een

van de dienstverleensters op schoot kunnen doorbrengen.

Zulke dingen, die legaal zijn omdat er geen seks plaatsvindt en de seksuele handelingen niet door echte kinderen worden verricht, behoren in Japan tot de erotische mainstream. Wilde meisjes zijn, na het thema van de ontrouwe huisvrouw, het meest succesvolle pornogenre. Van de vijftig tot zestig films per week waarvoor Bambi Promotions de actrices regelt, bestaat ongeveer eenderde uit dit soort pseudokinderporno.

Pseudokinderporno

Shisui Usuba, de regisseur van vanmiddag, zegt dat hij pedofilie verwerpelijk vindt. Maar tezelfdertijd begrijpt hij de opwinding over lolicon-films niet. Hij doet dit werk al jaren, pseudokinderporno is een van zijn lievelingsgenres.

En hij vindt dat hij zich nergens voor hoeft te schamen. ‘Natuurlijk zijn er mensen die pedofiel zijn. Die afwijking raken ze ook niet kwijt. Maar misschien kunnen wij met deze films hun behoefte bevredigen.’

Bij een laatste rondgang door de donkere, benauwde bar vol met folter-

instrumenten kijkt Usuba nog eens goed naar een partij handboeien en wat maskers. Als hij klaar is gaat hij aan de bar zitten, waar aan het plafond een rek voor sm-spelletjes hangt.

Usuba ademt diep uit. ‘Ik geloof dat we met ons werk goede dingen doen.’

Alweer zo’n zin die in westerse oren, met het beeld van een kind op ons innerlijke en op een of andere manier ook op ons echte netvlies, onvoorstelbaar klinkt. Pseudopedofilie als geneesmiddel voor pedofilie? Het eerste wat in je opkomt, is dat op die manier misdaden worden gebagatelliseerd, en dat in plaats van een duister verlangen te bevredigen misschien juist inspiratie voor toekomstige misdrijven wordt geboden. Want wordt pedofilie niet vooral alledaags en acceptabel gemaakt als je het zo in de winkel kunt kopen? Lokt het laten zien van zulke neigingen niet uit dat iets fictiefs in realiteit wordt omgezet?

Ook Hikaru Matsuki, die vertelt dat de gedachte aan een verkrachting haar inspiratie geeft, begrijpt al het gedoe niet zo, maar de opwinding des te beter. Toen ze twee jaar geleden in de plattelandsprovincie Akita in het noorden van het land haar schoolopleiding

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 31

Azie_156.indd 31

19-03-19 15:58

azië

had afgerond vertrok ze, omdat ze geïnteresseerd was in mode, naar Tokio. Aanvankelijk werkte ze in een modezaak, maar stiekem was ze altijd al in porno geïnteresseerd. Toen iemand haar op straat aansprak, heeft ze het na enige bedenkingen een keer geprobeerd. ‘Nu ik weet hoe veilig en zorgvuldig er wordt geproduceerd, zie ik er geen enkel probleem in.’

Alleen de omstandigheden waarin wordt gefilmd vindt ze belangrijk, dat het eindproduct niet noodzakelijk veel gemeen heeft met de werkelijkheid maakt haar niet uit, het is tenslotte kunst. In het halfjaar dat Hikaru Matsuki in de branche werkt heeft ze in zo’n veertig à vijftig films meegedaan. ‘Meneer Usuba bedenkt steeds weer iets nieuws.’ Die geeft meteen een paar voorbeelden: ‘De ene keer wordt ze tijdens de spits betast in de metro, een andere keer heeft ze als scholiere een affaire met haar leraar.

We gebruiken allerlei story’s.’ De steeds terugkerende logica: de toeschouwer moet in Matsuki een kind zien.

De regisseur was vanaf het eerste moment verliefd op Matsuki. Op een professionele manier natuurlijk, haast hij zich te zeggen. En de actrice die hij in zijn netten heeft verstrikt, giechelt als ze hoort hoe hij haar beschrijft: ‘Ze is op een heel natuurlijke manier kinderlijk. Als ze theedrinkt, houdt ze het glas met twee handen vast. Als ze zit, denk je meteen dat ze zo dadelijk met een blokkendoos zal gaan spelen.

Ook lichamelijk past ze met haar kleine borsten goed in het beeld.’ Kazuya Mitsui, haar manager, schiet nog iets te binnen: ‘Hikaru-san praat ook als een klein meisje.’ Ze zit alweer hevig te gesticuleren. ‘Dank je!’

Fetisj

Natuurlijk is dit gegoochel met kinderlijkheid een wankel evenwicht. Wie wat Hikaru Matsuki doet niet alleen schattig maar ook aantrekkelijk vindt, zal dat niet hardop zeggen, ook niet in Japan. Het is eigenlijk als met elke

japan

andere fetisj: een privéaangelegenheid die je kunt uitleven zonder je er schuldig over te hoeven voelen. Obsceen? Ja. Afkeurenswaardig? Niet echt.

En de gedachte die Shisui Usuba formuleert, is buitengewoon aantrekkelijk: als pedofielen kinderporno kunnen bekijken terwijl het eigenlijk helemaal geen kinderporno is, is bij de productie daarvan geen kindermisbruik gepleegd. En als het kijken naar deze films bovendien kindermisbruik voorkomt, kunnen de producers zichzelf haast als kinderbeschermers

Zo’n pak slaag helpt hen om de dag door te komen.

Ze voelen zich erdoor bevrijd op de borst kloppen. Alleen: is dat wensdenken of werkelijkheid?

Onderzoeksresultaten zijn tot nog toe niet eenduidig. Een onderzoek onder Amerikaanse gevangenen uit 2009 concludeert dat 98 procent van degenen die naar kinderporno kijken ook in werkelijkheid kinderen hebben misbruikt. Maar een studie uit hetzelfde jaar onder Zwitserse delinquenten laat zien dat het bekijken van kinderporno alleen niet betekent dat ze een risicofactor voor daadwerkelijke handtastelijkheden vormen. Met betrekking tot Japan, waar seksueel getinte afbeeldingen van kinderen makkelijker verkrijgbaar zijn dan in de Verenigde Staten, maar het aantal geregistreerde gevallen van seksueel kindermisbruik aanzienlijk lager ligt, schreef de japanoloog Patrick Galbraith in een artikel: ‘De drang om afbeeldingen van geseksualiseerde meisjes te zien, weerspiegelt niet noodzakelijk de drang van de kijker, en beïnvloedt deze ook niet, om meisjes te misbruiken.’

Wellicht verschilt ook het vermogen om realiteit van fictie te onderscheiden

van cultuur tot cultuur. Een bekend voorbeeld zijn de gevolgen van geweld in de popcultuur. In de Verenigde Staten, waar door videospelletjes, films en dergelijke overal geweld te zien is, worden bijvoorbeeld relatief veel mensen gedood door mannen die plotseling doordraaien. In Zwitserland, waar net als in de Verenigde Staten veel gezinnen een vuurwapen in huis hebben en het weergeven van geweld al net zo normaal is, komt dat veel minder voor. Een mogelijke reden daarvoor is dat Zwitsers zich minder dan Amerikanen geneigd voelen om schietpartijen op tv ook in werkelijkheid uit te voeren.

Zo zou het ook met pornografie kunnen zijn. Zo zien ze het in elk geval in Arcadia, onze bar. De eigenaar, Doyoma Tessin, ziet in lolicon zelfs een fetisj in de beste psychoanalytische zin.

‘Het is net als elke avond bij mijn klanten,’ mompelt hij terwijl hij met zijn beringde vingers de as van zijn zoveelste filterloze sigaret tipt. ‘’s Avonds komen de mensen hier om met de zweep te krijgen of om iemand anders er met de zweep van langs te geven.

En die zijn heus niet meer of minder gewelddadig dan andere mensen. Maar zo’n pak slaag helpt hen om de dag door te komen. Ze voelen zich erdoor bevrijd.’ Dat kinderporno een vergelijkbare functie heeft, kan Tessin niet bewijzen, maar zijn jarenlange ervaring als sm-meester heeft hem dat geleerd.

De crew gaat de shoot voorbereiden.

Kazuya Mitsui maakt met zijn aktetas onder de arm een buiging. Hikaru Matsuki zwaait glimlachend met beide handen en Shisui Usuba steekt me zijn rechterhand toe. Doyoma Tessin geeft me een knikje en blaast nog wat rook uit. Buiten wordt de hemel langzaam donker, de lantaarnpalen en reclames van Kabukicho zijn feller dan de zon.

Hier en daar stralen kindergezichten van de muren. Zijn dat echte kinderen, of doen ze maar alsof ?

Een snel bezoek aan Akihabara, in het noordoosten, aan de andere kant van het centrum. Daar tekent zich, zeven verdiepingen hoog, M’s Pop Life Adult Department Store, de grootste seksshop van Tokio, af tegen de donkere hemel. Op deze vrije avond is de winkel vol klanten. Het aanbod gaat van dildo’s in alle mogelijke maten en kleuren via kleding en sm-artikelen tot draagbare vagina’s en latexpoppen. En ook hier weer: video’s die eruitzien als kinderporno. Op de cover jonge actrices

met zo te zien nog niet volgroeide borstjes, in schooluniform en ondergoed met polkadots en ruches.

Voor een van de schappen is een door zijn blauwe stofjas als medewerker herkenbare man met dvd’s in de weer.

Hij zet ze soort bij soort. Meneer Fujiyoshi, zoals zijn naambordje laat zien, glimlacht vol verwachting naar de bezoeker, alsof hij zich op ieder gesprek over zijn vak evenveel verheugt. ‘Kan ik u ergens mee helpen?’

Op de vraag hoe oud de jongste actrices in de films hier zijn, antwoordt hij zelfverzekerd: ‘Vroeger hadden we nog echte meisjes, die in badpak poseerden.

Ze hadden natuurlijk geen seks, en naakt waren ze ook niet, ze waren gewoon sexy. Maar die hebben we helaas niet meer.’

Allemaal minstens 18

De regels zijn strenger geworden, waarschijnlijk vanwege de Olympische Spelen in de zomer van 2020, vermoedt meneer Fujiyoshi. Als de hele wereld in Tokio te gast is, wil de regering natuurlijk niet de indruk wekken dat pedofilie hier oké is. Hoe oud de jongste actrices nu zijn? ‘Tegenwoordig moeten ze allemaal minstens 18 zijn.’ Video’s van echte, schaars geklede meisjes zijn nog wel te koop, maar niet meer hier, in de uitstalkasten van een seksshop tussen de echte pornografie.

En deze films, waarin basisschoolleerlingen seks hebben, hoe worden die dan gemaakt? Fujiyoshi moet glimlachen. ‘U bedoelt lolicon? Maar u ziet toch wel dat die actrices in het echt volwassenen zijn? Als u een paar van die films bekijkt, herkent u dat meteen.’ Voor wie echte kinderen wil, is lolicon na een tijdje niet echt spannend meer, zegt meneer Fujiyoshi.

Felix Lill

Neue Zürcher Zeitung Zwitserland | dagblad | oplage 155.000

Een van de oudste kranten ter wereld. Dagblad van wereldklasse bekend om zijn intellectuele diepgaande stijl en zijn liberale signatuur.

pagina 32 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Azie_156.indd 32

19-03-19 15:58

midden-oosten

libanon

Islamofobie, een godsgeschenk voor fundamentalisten Daraj | Beiroet

De term, gemunt door liberale westerlingen, beantwoordt aan de aspiraties van de islamisten en smoort ieder debat, benadrukt een Jemenitische jurist.

D

e term ‘islamofobie’ deed in 1997 zijn intrede in het medialandschap en wordt sindsdien voortdurend gebruikt. De moslimwereld, die meestal wantrouwig staat tegenover alle westerse terminologie, heeft hem algauw overgenomen. Het eerste wat daarbij opvalt, is de volstrekt overeenkomstige kijk die westers rechts en moslimfundamentalisten op de islam hebben. We kunnen zonder overdrijving stellen dat de extreemrechtse westerse islamofoob en de extreem-rechtse islamist op dit punt eender zijn.

Volgens de definitie van de Bond van Britse Moslims wordt islamofobie bepaald door de gedachte dat de islam een verzameling onveranderlijke ideeen is, wars van iedere evolutie, volstrekt anders dan andere culturen en waardesystemen en inferieur aan de westerse cultuur. De islam is volgens die gedachte barbaars, irrationeel, machistisch, gewelddadig en agressief, werkt terrorisme in de hand en is uit op een botsing van beschavingen. Ook denkt een islamofoob dat de islam eerder een politieke ideologie is dan een religie, en dat het een instrument voor politieke overheersing is en een drijfveer voor militaire interventies.

Wonderlijk genoeg denkt de overgrote meerderheid van de moslimfundamentalisten er precies zo over. Zij zijn van mening dat de islam een geheel van onveranderlijke ideeën vormt omdat ze graag herhalen dat hij ‘geldig is in alle tijden en op elke plek’, en dat iedere culturele invloed van buitenaf moet worden verworpen. Ze zijn uiteraard van mening dat niet de islam inferieur, barbaars, decadent en irrationeel is, maar dat dat juist voor de andere beschavingen geldt. Daarentegen zijn ze het eens met de islamofoben over de rol van de jihad, over het feit dat de islam ernaar streeft de wereld te overheersen en over de stelling dat het in de eerste plaats een

politieke ideologie is. Dit laatste vormt zelfs de basis van hun kijk op de islam, omdat ze stellen dat ‘religie politiek is, dat politiek een religieuze plicht is en dat iedere letter van de Koran van een politieke orde is’.

Dat alles is behoorlijk precair en toont aan hoe ongeschikt de term islamofobie is om de discussie te verhelderen.

Bovendien is de notie koren op de molen van fascistische islamisten.

‘Moslimfobie’

De islamisten schermen niet alleen met de beschuldiging van islamofobie, maar kunnen daar nog ‘vijand van de islam’ aan toevoegen. Voor hen is dat een heel makkelijke manier om iedere roep om hervorming en alle verlichte ideeën van linkse en liberale moslims een halt toe te roepen.

Maar voor sommige westerlingen zijn dergelijke oproepen tot hervorming eveneens uit den boze, omdat ze islamofobie in de hand zouden werken.

Zij gaan iedere kritiek, iedere discussie over de situatie van vrouwen uit de weg. Maar dan zouden veel grote hervormers uit de moslimwereld ook als islamofoob moeten worden bestempeld, van Sayed Jamalludin Afghani, Mohammed Abdoe en Mohammed al-Tahir ibn Ashour tot Ali Abderraziq,

Daraj Libanon | website | daraj.com

Daraj, oftewel ‘Trap’, is een nieuwe alternatieve informatiesite die in 2017 is opgericht in Beiroet. De redactie bestaat uit professionele journalisten uit Libanon en andere Arabische landen.

Islamofoben en islamisten geloven dat de islam de wereld wil overheersen. – © Unsplash

Khaled Mohamed Khaled, Taha Hussein en Nasr Abu Zayd. Deze moslimhervormers van islamofobie betichten is even absurd als iedere Jood die kritiek heeft op het zionisme of het religieuze Joodse dogma als antisemiet beschouwen. De Britse intellectueel Fred Halliday heeft voorgesteld het woord ‘moslimfobie’ te gebruiken in plaats van ‘islamofobie’, omdat de haat tegen moslims is gericht en niet tegen de islam. Maar ook omdat het oproepen van haat jegens personen bij wet verboden is, terwijl kritiek op religies onder de door de wet gegarandeerde vrijheid van meningsuiting valt – ook al beschouwen de islamisten elke kritische of humoristische uiting als ‘heiligschennis’.

Het voorstel van Halliday moet serieus worden genomen, maar gaat het daarbij niet om een vorm van xenofobie ten opzichte van buitenlanders? Waarom zou er een speciale categorie voor moslims moeten bestaan, een definitie naast andere vormen van racisme die zorgen voor opschudding in de Europese samenlevingen? Bestaat er geen solide wetgeving om iedere vorm van racisme te bestrijden?

Deze term is bovendien problematisch omdat hij de moslims alleen maar vanuit het oogpunt van een onveranderlijke religieuze identiteit beschouwt en ervan uitgaat dat een moslim, of hij nu de Franse of de Britse nationaliteit bezit, alleen maar een moslim kan zijn.

Een dergelijke excessieve en permanente nadruk op de religieuze identiteit maakt integratie nog moeilijker.

Daar komt nog bij dat moslimgemeenschappen geneigd zijn zichzelf als slachtoffers te beschouwen, terwijl ze

zich juist dubbel zo hard zouden moeten inspannen om te integreren.

Islamofobie is een giftig cadeau van het liberale en progressieve Westen aan het islamistische fascisme. Het is een aan twee kanten snijdend mes om de moslims op te sluiten in hun exclusieve religieuze identiteit.

Antisemitisme

In de Oxford Dictionary staat een merkwaardige definitie van islamofobie. Het zou gaan om een ‘obsessieve angst voor de islam, vooral als politieke kracht’.

Maar de groeperingen die de politieke islam uitdragen, maken ook miljoenen moslims bang met hun totalitaire en gewelddadige boodschap. Moeten deze moslims dan ook als islamofoob worden beschouwd? De beschuldiging van islamofobie kan op zichzelf al een bedreiging van de vrijheid van meningsuiting vormen. Men heeft het recht om iedere religie te bekritiseren, ook de islam, en des te meer als het gaat om religies die in het teken staan van autoritaire bedoelingen.

Het discours over de islam neemt momenteel bijna dezelfde plaats in als vroeger het discours over het antisemitisme. Mensen die pro-Israël waren grepen toen dit discours aan om alle kritiek op het beleid van de Hebreeuwse staat ten opzichte van de Palestijnen te smoren. Op dezelfde manier probeert de politieke islam nu ieder kritisch discours te smoren over de islam versus de moderniteit. Maar als islamkritiek een blijk is van islamofobie, is kritiek op het christendom dan een blijk van ‘christianofobie’?

Hussein Al-Wadeï

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 33

Middenoosten_156.indd 33

19-03-19 16:08

afrika

Het westerse paspoortprivilege Africa is a country | New York

In de mondiale pikorde bepaalt staatsburgerschap, meer nog dan ras, waar een burger terechtkomt op de sociale ladder. Het privilege van een westers paspoort, omdat je nou eenmaal geboren bent in een bepaald land, is volgens Vik Sohonie een onhoudbaar onrecht waar niets tegen wordt ondernomen.

I

k weet nog dat ik jaren geleden, op het vliegveld van Kuala Lumpur, de mondiale pikorde duidelijk zag afgetekend in drie verschillende secties bij de paspoortcontrole: visumaanvraag bij aankomst, cellen voor tijdelijke opsluiting en de alledaagse paspoortcontrole. Zuid-Aziatische burgers stonden in de rij voor de buitenkans om een visum bij aankomst te bemachtigen, terwijl voornamelijk zwarte Afrikanen in de cellen zaten en westerlingen met hun superieure paspoorten in vloeiende rijen langs de douaniers stroomden.

Maleisië biedt, anders dan de meeste andere landen, visumvrije toegang voor inwoners van een aantal Afrikaanse landen, toch werden de eigenaren van deze armzalige paspoorten met argusogen bekeken. De in beton gegoten hiërarchie van toelating op basis van nationaliteit was me in één oogopslag duidelijk.

in het kort

• Het paspoortprivilege speelt een enorme, onbelichte rol in het migratiedebat en de migratie-‘crisis’.

• Een westers paspoort geeft de vrijheid ambities te verwezenlijken, terwijl de rest van de mensheid gedwongen is het verkrijgen van zo’n paspoort tot einddoel te verheffen.

• Straaltje licht: de muziekindustrie en de literaire wereld hebben de karrevracht aan afgewezen visumaanvragen van bekende muzikanten en schrijvers van het zuidelijke halfrond publiekelijk aangekaart.

Straaltje licht

Het paspoortprivilege is een onhoudbaar onrecht dat een enorme, onbelichte rol speelt in het migratiedebat en de migratie-‘crisis’. Degenen die zich gelukkig mogen prijzen met een geprivilegieerd paspoort – vrij reizen over de aardbol, fluitend langs vriendelijk glimlachende douaniers wandelen met een inreisstempel voor een verblijf van negentig dagen, gaan en staan waar je maar wilt zonder een berg aan bewijsmateriaal te moeten overleggen om officieel aan te tonen dat je een respectabel mens bent – zijn zich vaak niet eens bewust van de zeldzame macht die ze bezitten. Slechts een piepkleine minderheid is deze zalige onwetendheid en die vorstelijke behandeling gegund.

Maar zo werkt het niet voor de rest.

Eindelijk is er een straaltje licht gevallen op het onrecht dat bijna vier vijfde van de mensheid moet verdragen. De muziekindustrie en de literaire wereld in Groot-Brittannië hebben de karrevracht aan afgewezen visumaanvragen van bekende muzikanten en schrijvers van het zuidelijke halfrond publiekelijk aangekaart. De hardste klappen vielen onder de staatsburgers van Afrikaanse landen die voor culturele festivals waren uitgenodigd. Maar de bijna misdadige praktijken van het Britse minis-

terie van Binnenlandse Zaken hebben, terecht, het meeste stof doen opwaaien. Sorie Koroma, een oudere, blinde kondi-speler uit Sierra Leone (ook wel bekend als Sorie Kondi) zou afgelopen jaar in Groot-Brittannië en andere Europese landen optreden en hoopte in Oost-Aziatische hoofdsteden een nieuwe markt voor Afrikaanse bands aan te boren. Met alle tourdata op zak vroeg Koroma in Freetown een visum voor het Verenigd Koninkrijk aan.

Koroma ontving een e-mail waarin stond dat de verwerkingsduur voor zijn visumtype in de regel vijftien dagen bedroeg, en korter in geval van de prijzige spoedservice. De e-mail vervolgde: ‘Helaas hebben zich problemen bij de afhandeling voorgedaan waardoor we uw aanvraag niet binnen de streeftermijn kunnen beoordelen.’ Koroma had al eerder in Groot-Brittannië opgetreden en meestal worden visumaanvragen van terugkerende bezoekers sneller verwerkt, maar na zestig dagen werd Koroma’s paspoort nog altijd door het Verenigd Koninkrijk zonder tekst of uitleg vastgehouden en hij kreeg zelfs niet de mogelijkheid om de aanvraag in te trekken, zodat hij alle optredens aan zijn neus voorbij zag gaan.

De legendarische King Ayisoba uit Ghana onderging dezelfde schandalige behandeling, alleen kreeg hij zijn paspoort op tijd terug. In veel gevallen houden Britse ambassades of het hoofdinstituut voor de behandeling van visumaanvragen in Sheffield paspoorten langer vast dan de officiële verwerkingsduur, waardoor artiesten weken, zo niet maanden, aan handen en voeten zijn gebonden en optredens over de hele wereld mislopen. Het is niet zozeer te wijten aan incompetentie of bureaucratie. Uit het hardnekkige patroon van deze paspoortgijzelingen spreekt duidelijk een officieel beleid om de reisbewegingen van zwarten te controleren. Inkomensverlies is een vervelende bijkomstigheid; de vernedering gaat veel dieper. Voor ons zijn er altijd drie grenzen geweest: de westerse ambassades op eigen grond, die onze mobiliteit bepalen, intimiderende grensbeambten die ons vlak na de landing op de luchtbrug al staan op te wachten en de uiteindelijke

paspoortcontrole en douane.

Het visumbeleid van het Westen is van meet af aan gericht op uitsluiting en het voortrekken van westerlingen op elk denkbaar economisch, sociaal en politiek vlak. Daarom vind je in Londen nauwelijks Nigeriaanse of Indiase freelancejournalisten die corruptie aankaarten of de monarchie onder de loep nemen, maar stikt het in de overzeese gebieden van de freelancers met Europese of Amerikaanse paspoorten.

Daarom worden inkomens op een aantal van de best betalende arbeidsmarkten, zoals die van de volgzame Golfstaten, die geen inkomstenbelasting over salaris heffen, aan de hand van nationaliteit bepaald, zodat westerse paspoorthouders dankzij ongeschreven wetten verzekerd zijn van het hoogste salaris. In internationale financiële centra, of die zich nou bevinden in Singapore, Dubai of Hong Kong, toonbeelden van de kapitalistische pikorde, staan westerse paspoorten aan de onbetwiste top. Vandaag de dag bepaalt staatsburgerschap, meer nog dan ras, je plek op de ladder.

Jacht op paspoorten

Paspoorten zijn gewilde handelswaar, en landen zoals Mauritius, dat kan bogen op een van de beste Afrikaanse paspoorten, draaien bij deze ‘jacht op het staatsburgerschap’ inmiddels ook mee op de markt, waar gunstige papieren voor bedragen met vijf of zes nullen van de hand gaan. Een visum aanvragen is vooral een oefening in vernedering. Om door de poorten van Walhalla te mogen, zijn kennelijk notarieel bekrachtigde bankafschriften van de afgelopen zes maanden nodig, die getuigen van voldoende inkomen, een reisgeschiedenis van de afgelopen tien jaar, inclusief bewijsmateriaal, stapels formulieren met handtekeningen die precies overeenkomen, en, zo nu en dan, een gezondheidsverklaring en een bewijs van goed gedrag. Het arrogante Westen kan zich domweg niet voorstellen dat velen van ons zich totaal niet geroepen voelen om ons prettige bestaan op te geven voor een illegaal verblijf in samenlevingen die steeds sneller achteruithollen.

pagina 34 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Afrika_156.indd 34

19-03-19 14:05

afrika

Een paspoort bezitten is lang niet overal vanzelfsprekend, zoals hier in Bamako op Mali. – © Getty Images

Mensen zetten alles op alles om een nieuw staatsburgerschap te bemachtigen Sommige nationaliteiten hebben meer te lijden dan andere. Van inwoners van Afrikaanse landen wordt in het Verenigd Koninkrijk bijna 50 procent van de visumaanvragen afgewezen, in vergelijking met een krappe 8 procent in het Midden-Oosten en 13 procent in Zuid-Azië. Talloze studenten die aan topuniversiteiten zijn toegelaten, wordt een visum geweigerd. Dit is dagelijkse kost voor Haïtianen. Werkzoekenden met garantverklaringen vissen vaak achter het net. Dit is dagelijkse kost voor Indiërs. Familieleden op leeftijd kunnen hun nakomelingen veelal niet bezoeken. Dit is dagelijkse kost voor Libanezen. Toeristen die gewoon vakantie willen vieren en graag bijdragen aan kwakkelende economieën worden niet ontzien. Dit is dagelijkse kost voor Thai, die jan en allemaal verwelkomen maar zelf niet op een wederdienst hoeven te rekenen.

Inwoners van tal van Afrikaanse landen hebben voor het Verenigd Koninkrijk en andere Europese landen zelfs een transitvisum nodig – ja, een visum om op een ander vliegtuig te mogen stappen. Door discriminerend visumbeleid wordt een spaak in het wiel van onnoemelijk veel mensen gestoken. Iemand met een westers paspoort heeft de vrijheid zijn ambities te verwezenlijken, terwijl de rest van de mensheid gedwongen is het verkrij-

gen van zo’n paspoort tot einddoel te verheffen. Mensen zetten alles op alles om een nieuw staatsburgerschap voor zichzelf en, nog belangrijker, voor hun kinderen, te bemachtigen. Degenen die in de Middellandse Zee verdrinken, zijn tot dat gruwelijke lot veroordeeld omdat ze het juiste paspoort niet bezaten en wisten dat het geen enkele zin had zich aan de buitensporige visumprocedure te wagen. Iets anders kan ik er niet van maken. Als, zeg, Malinese burgers in staat waren een verblijf in het buitenland simpelweg te verlengen door even de grens over te steken en weer terug te komen met een kersvers stempel in het paspoort, of net als westerlingen illegaal naar het buitenland konden vertrekken, dan zouden ze niet ten prooi vallen aan mensensmokkelaars of -handelaars. Denk daar maar eens over na. Afrikanen die de Sahel doorkruisen, betalen liever tienduizenden euro’s aan de meest ongure types dan een poging te wagen en de visumkosten van maximaal een paar honderd euro neer te tellen. Ooit waren een succesvolle carrière en papieren waaruit bleek dat je genoeg financiële draagkracht had voldoende om een westers visum te bemachtigen. Zoals een literair festival in Schotland ontdekte, is te veel geld inmiddels ook een reden voor afwijzing, wat bizar is, want feitelijk is het visumsysteem een melkkoe, een slimme truc om de voormalige koloniën nog eens goed uit te melken.

Afgewezen visumaanvragen leveren de staatskas jaarlijks miljoenen op; aanvragers krijgen namelijk geen restitutie. Alleen al in 2017 werden in het Verenigd Koninkrijk meer dan een miljoen visa geweigerd. Reken maar uit wat dat

betekent, met een minimumtarief van 60 euro voor een kort verblijf. Aangezien de rijke elite zonder problemen de paspoortcontroles passeert, zou je denken dat maatschappelijke klasse een rol speelt. Maar zelfs de Russische multimiljardair Roman Abramovitsj ondervond onlangs dat zijn puissante rijkdom en Britse bezittingen geen vrijbrief betekenen. Het Westen klampt zich krampachtig vast aan deze visumterreur, een overblijfsel van een eeuwenoude wereldheerschappij die al lang op zijn retour is.

Bestaansrecht

Waarom zou je je al die moeite getroosten? Omdat westerse visa zo machtig zijn dat alleen al dat stempel in je paspoort je ontslaat van visumplicht voor een aantal andere landen, zoals Turkije en Mexico, en je meer bestaansrecht verleent dan een wereldwijd bejubeld oeuvre zou doen. Toegegeven, westerlingen zijn niet de enige bevoorrechte

Africa is a country VS | website | africasacountry.com

Deze tien jaar oude blog, beheerd vanuit Zuid-Afrika, de VS en Engeland, werd opgericht om een tegengeluid te geven aan de traditionele opvattingen van de westerse media over Afrika.

paspoorthouders. Er geldt geen visumplicht voor inwoners van landen met kleine bevolkingsaantallen, zoals de Caribische eilanden, waar je bijvoorbeeld simpelweg een Antiguaans paspoort kunt kopen als je maar diep genoeg in je buidel tast, of voor inwoners van welvarende landen die ankers zijn voor het mondiale kapitalisme, zoals Singapore of Mauritius.

Argumenten voor het behoud van visa draaien meestal om armoede, illegale migratie, handelsverdragen, historische banden en een keur aan andere goeddeels irrelevante factoren. Uiteindelijk komt het visumsysteem neer op regelrecht racisme. Daarom kunnen staatsburgers van diverse Latijns-Amerikaanse landen, dankzij hun Europese bloed, zonder visumverplichtingen naar het Verenigd Koninkrijk en Europa reizen, en staatsburgers uit Aziatische landen met dezelfde bevolkingsaantallen en eenzelfde inkomen per hoofd van de bevolking niet.

Daarom hanteren landen als Brazilië en Colombia, ondanks hun sterke Afrikaanse wortels, strenge visumeisen naar Europese snit. Daarom overwoog Australië een versneld visum voor witte Zuid-Afrikaanse boeren, uit sympathie voor de witte nationalistische mythe van een door landhervormingen ontketende ‘witte genocide’.

Vanuit cultureel oogpunt kunnen we misschien een positieve draai geven aan dit moeilijke moment. Het is tijd om nieuwe markten aan te boren: het Westen zit grotendeels op slot, terwijl een gretig, jong publiek in Azië, Latijns-Amerika en Afrika staat te popelen om internationale muziekacts te zien. Het wordt tijd dat de meerderheid van de mensheid niet langer wordt benadeeld door alle migratiebeperkingen en niet alleen een paar gelukkigen in het Westen de ongekende vitaliteit van livebands uit Afrika mogen ervaren. Schrijver Kanishk Tharoor betoogt dat ‘de privileges en beperkingen die voortvloeien uit nationaliteit, een bewijs zijn van 21steeeuwse apartheid’. En zoals dat nu eenmaal gaat met alle vormen van apartheid: ze hebben een beperkte houdbaarheid.

Vik Sohonie

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 35

Afrika_156.indd 35

19-03-19 14:06

horizon

essay

Š Unsplash

pagina 36 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Horizon2_156.indd 36

19-03-19 12:47

horizon

technologie

Naar de knoppen Aeon | Londen

Met een druk op de knop regelen we steeds meer belangrijke zaken in het leven. Geven knoppen een illusoir gevoel van controle? Is dat wat we willen? Critici en voorstanders raken het er niet over eens.

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 37

Horizon2_156.indd 37

19-03-19 12:47

horizon

essay

H

et indrukken van knoppen speelt een centrale rol in ons werk, ons spel en onze communicatie. Maar weerstand tegen de knop en alles waar die voor staat heeft een lange geschiedenis. Al in 1903 klaagde de Franse markies Boni de Castellane in de krant:

Zoals veel mensen in die tijd werd de markies heen en weer geslingerd tussen romantisch optimisme en morele angst voor de industrialisering. ‘Denkt u niet,’ vroeg hij zich af, ‘dat deze wonderbaarlijke vermenigvuldiging van machinerie de wereld vreselijk eentonig en verwend zal maken? Niet langer met mensen hoeven omgaan, maar louter van dingen afhankelijk zijn!’ Het leven zou al te gemakkelijk en simpel worden, veel te routineus als je met een simpele druk op de knop in al je behoeften kon voorzien. De afhankelijkheid van machines zou ten koste gaan van de mens, meende Castellane, en zijn angstige voorspelling luidde dat ‘al te grote vereenvoudiging alle vreugde uit het leven zal bannen’.

Tot ver in de twintigste eeuw blijft die afkeer van knoppen de kop opsteken, met de daarmee gepaard gaande nostalgie naar een tijd waarin er nog geen knoppen bestonden, en de overtuiging dat een man van de daad in direct contact moet staan met de wereld. In het verhaal ‘The “Push-the-Button” Man’ (1924) van Frank Dorrance Hopley vindt hoofdpersoon Carey het aanvankelijk een heerlijk vooruitzicht om de hele dag van achter zijn bureau met een druk op de knop anderen aan het werk te kunnen zetten.

Maar uiteindelijk moet hij die knoppen uitbannen en radicaal saboteren om zijn leven terug te krijgen: Hij nam plaats achter zijn bureau en keek naar het knoppenpaneel dat hem bijna fataal was geworden. Twaalf knoppen zaten erop, witte, zwarte en rode. Carey pakte zijn mes en sneed het snoer door dat ze met de andere bureaus verbond. Het paneel viel op de grond. Carey raapte het op, trok een vel papier uit een vakje en schreef: ‘Ik stuur je de knoppen van mijn bureau, aangezien ik ze niet langer nodig heb. Bewaar ze maar als aandenken aan vroeger.

Ik leg het vanavond wel uit.’

Carey komt tot inkeer, snijdt zich letterlijk en figuurlijk van de knoppen af en omarmt het Amerikaanse ideaal van de selfmade man: ‘Het zou de moeite waard zijn, in de wereld daarbuiten, waar mannen hun succes op eigen kracht bereikten, waar ze het heft in eigen hand namen, waar je zuiver op je merites werd beoordeeld – en waar nooit iemand aan de knoppen zat.’

© Unsplash

Je hoeft geen woord meer te spreken om te worden bediend.

Je stapt ergens binnen, drukt op een knop en krijgt meteen een smakelijke lunch voorgeschoteld. Tien seconden later begin je het koud te krijgen. Je drukt weer op een knop en hup, als bij toverslag wordt het haardvuur ontstoken.

Elektrische knoppen beheersen de wereld, schaffen afstanden af en maken korte metten met de noodzaak om vooruit te denken of überhaupt nog na te denken.

IN HET KORT

• Knoppen spelen een centrale rol in ons leven, ons werk en onze communicatie. Maar van oudsher koesteren we een weerstand tegen de knop en alles waar die voor staat.

• Ontwerpers proberen de knop te vervangen door bediening met behulp van gebaren, spraakbediening of gezichtsherkenning.

• Een wereld zonder knoppen is geen optie, en geen oplossing.

• We zouden er goed aan doen verder te kijken dan de vraag of de knoppen goed of slecht zijn.

Hopleys verhaal was een waarschuwing tegen bureaucratie en de hegemonie van de druk op de knop, een pleidooi voor mensen die zichzelf omhoog vochten. De knop stond voor luiheid en privileges, voor ongelijkheid en een hiërarchische managementcultuur. Net als Boni de Castellane zag Hopley maar één uitweg voor zijn hoofdpersoon (en voor de samenleving als geheel): de terugkeer naar een wereld zonder knoppen.

Allerhande ‘trekknoppen’

De maatschappelijke, technische en historische ontwikkelingen aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw, toen nieuwe technologieën werden ingezet om voorheen arbeidsintensieve productieprocessen te automatiseren en veel efficiënter te maken, leidden ook tot steeds fellere kritiek op de toename van het gebruik van knoppen. De zorg over de inzet van mensenhanden groeide naarmate er meer innovaties kwamen waardoor, zoals de Duitse denker Walter Benjamin het in 1939 omschreef, ‘één enkele korte handbeweging een proces van vele stappen kan vervangen’, waarin ‘de aanraking van één vinger een moment voor altijd kan vastleggen’. Moeilijk bedienbare en met de hand aangedreven apparaten werden door ingenieurs vol trots vervangen door makkelijk te bedienen

pagina 38 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Horizon2_156.indd 38

19-03-19 12:48

horizon

technologie

Een desolate controlekamer met schermen, data en knoppen, uit de installatie I‘ve lived for so many years now... van de Belgische kunstenaar Rinus van de Velde, König Galerie Berlin.

elektrische mechanieken: de lopende band en de stortkoker maakten plaats voor de hijskraan en de goederenlift, en drukknoppen namen de plaats in van ‘ingewikkelde hand-aangedreven hendels’ en allerhande ‘trekknoppen’.

Critici van die snelle technologische veranderingen waren van mening dat het ‘handmatig’ uitvoeren van taken, hoewel dat meer inspanning kostte, toch ook een zinvolle menselijke bezigheid was.

De schrijver Joe Mitchell Chapple somde in 1908 allerlei voorbeelden op van menselijke aanraking, die in religieus of sociaal verband zinvol waren, of het nou ging om genezingsprocessen, intimiteit of een ‘persoonlijke touch’ bij onderling contact. In dat licht vormde de knop – het inzetten van machines ter vervanging van menselijke arbeid, handvaardigheid en communicatie – een bedreiging voor het diep verankerde verband tussen mensenhand en menselijkheid. Die vrees was door Marx en Engels al verwoord in hun Communistisch Manifest (1888): De arbeid van de proletariërs heeft door de uitbreiding van de machinerie en door de arbeidsdeling elk zelfstandig karakter en daardoor iedere bekoring voor de arbeider verloren. Hij wordt niets dan een aanhangsel van de machine, van wie slechts de eenvoudigste, eentonigste, gemakkelijkst te leren handgreep wordt verlangd.

Op een knop drukken werd niet altijd als iets negatiefs ervaren, getuige Kodaks slogan uit 1888: ‘U drukt op de knop, wij doen de rest’ Met hun kritiek dat arbeiders ten gevolge van de fabriekstechnologie louter ‘aanhangsels’ werden, geatrofieerde onderdeeltjes die alleen routinewerk verrichtten, betoogden Marx en Engels dat mensen mede door de machine vervreemd raakten van het productieproces en van de vrucht van hun arbeid. De knop symboliseerde die triomf van mechanische over menselijke arbeid.

Op een knop drukken werd niet altijd als iets negatiefs ervaren, getuige Kodaks reclameslogan voor de Brownie-camera in 1888: ‘U drukt op de knop, wij doen de rest.’ Door het benadrukken van eenvoud en gebruiksgemak maakte Kodak de

fotografie toegankelijk voor mensen die tot dan toe waren afgeschrikt door het complexe proces van ontwikkelen en afdrukken. Dat je bij de Brownie alleen maar een knopje hoefde in te drukken, was voor de vele miljoenen kopers van die camera juist precies wat ze wilden.

De knop op zijn best, dat was ook dat je gemakkelijk het licht kon aanknippen en niet meer hoefde te struikelen in het donker. Je kon met een druk op de knop alarm slaan bij brand, zodat de brandweer sneller ter plekke was. Je kon ermee claxonneren in je auto of de bediening ontbieden in hotels en chique restaurants. De drukknop stuurde de lift naar jouw verdieping en maakte fotografie toegankelijk voor de massa. Iemand die in 1895 al schreef over een ‘ideale toekomst waarin je alleen nog in een stoel zit en op knoppen drukt’, leek welhaast te preluderen op het internettijdperk. Een druk op de knop kon evengoed symbool staan voor comfort, controle en gemak, die verleidelijke verworvenheden van de industrialisatie, als voor luiheid, verlies van vaardigheden en vervreemding.

Die klachten weerklonken tot ver in de twintigste eeuw. De Franse socioloog en filosoof Jean Baudrillard klaagde in 1968 dat knoppen en hendels en dergelijke ertoe hadden geleid dat voorwerpen ‘bijna de acteurs zijn geworden in een wereldwijd proces waarin de mens alleen nog de rol van toeschouwer

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 39

Horizon2_156.indd 39

19-03-19 12:48

horizon

Alexa en Siri

Onze technologie is sinds de tijd van Baudrillard, laat staan die van Marx, nogal veranderd, maar er bestaan nog steeds volop negatieve stereotypen over mensen die knoppen bedienen. Kritiek op de inzet van militaire drones (een nieuwe vorm van oorlog voeren met een druk op de knop) komt er vaak op neer dat zoiets ernstigs als het doden van een mens gedegradeerd wordt tot een sterk vereenvoudigde, afstandelijke en onpersoonlijke handeling. In heel andere domeinen zie je dezelfde teneur, of het nou gaat om kritiek op gamers die werktuiglijk knoppen indrukken, op de artistieke merites van een druk op de knop in fotografie of elektronische muziek, of op mensen die de hele dag met de afstandsbediening in de hand lui op de bank hangen. In al die gevallen wordt het indrukken van een knop beschouwd als een handeling zonder vaardigheid of betrokkenheid, en klinkt vaak de kritiek dat het gemak van de knop vergelijkbare vormen van afstandelijkheid en desinteresse bevordert in andere domeinen van het leven.

Ondanks al die klachten worden we nog steeds door knoppen omringd. Apps en websites zitten vol knoppen die je moet indrukken of aanklikken. Op sociale media kunnen we met knoppen onze emoties uitdrukken: van ‘leuk’ en ‘geweldig’ tot ‘verdrietig’ of ‘verbluft’. En ook fysieke knoppen zijn nog alomtegenwoordig: in de lift, op het koffiezetapparaat, op de afstandsbediening of een autostuur. Toch blijven critici van de knop verlangen naar een wereld zonder knoppen. En ontwerpers van nieuwe gadgets proberen de knop te vervangen door bediening met behulp van gebaren (bij de Microsoft Kinect of de Nintendo Wii) of spraakbediening (bij Alexa van Amazon en Siri van Apple).

Bij de nieuwste iPhone is de klassieke homeknop, die niet weg te denken leek, vervangen door gezichtsherkenning. ‘Je kijkt ernaar om hem te unlocken,’ zei Phil Schiller van Apple bij de lancering van dat model. ‘Je telefoon weet hoe je eruitziet en je gezicht wordt het wachtwoord.’ In diezelfde geest betoogt de Poolse designer Wojciech Dobry dat het ‘tijd wordt om knoploos te denken’, dat makers van gebruikersinterfaces zich een ‘knoploze’ utopie ten

© Unsplash

vervult’. Dat beeld van de vervreemde ‘toeschouwer’ drukt onmacht uit, de gedachte dat willoze mensen alleen knoppen kunnen indrukken en moeten toezien hoe machines het zogenaamde echte werk uitvoeren. Niet toevallig was dat ook de tijd van de Koude Oorlog, toen het schrikbeeld heerste van een oorlog die in gang kon worden gezet met één druk op de knop: de nucleaire knop die een kernbom onafwendbaar naar zijn bestemming zou sturen. Die knop moest worden ingedrukt door een Russische of Amerikaanse vinger, maar de eigenlijke macht leek te schuilen in de bom zelf. De mensheid zou machteloos moeten toezien hoe de nucleaire vernietiging zich voltrok.

essay

We zouden aandacht moeten geven aan de vraag waarom knoppen nog steeds kritiek uitlokken doel moeten stellen waarin mensen iets kunnen liken door simpelweg in hun handen te klappen, spraakopdrachten kunnen geven of met hun vingers op een glad glazen scherm items kunnen verslepen. Voor Dobry is de knop een overblijfsel uit de negentiende eeuw, dat zijn langste tijd wel heeft gehad.

Deze critici denken dat we beter af zouden zijn in een wereld zonder knoppen, waarin we op een ‘natuurlijkere’ manier omgaan met de technologie van alledag. Dat komt doordat de knop inderdaad zijn technische beperkingen heeft. In plaats van gebruikers een keur aan mogelijkheden te bieden, beperkt een knop onze opties vaak tot een simpele binaire keuze: tussen aan/uit, ja/nee, start/stop. In sommige situaties zijn draaiknoppen, spraakcommando’s of handgebaren misschien handiger dan een simpele drukknop, en gebruiksgemak dient bij interfaceontwerp altijd een centrale overweging te zijn.

Maar wat bedrijven en ontwerpers vaak niet beseffen, is dat klachten over knoppen niet zozeer met de knop zelf te maken hebben, als wel met de technische en sociale context waarin

die knop bestaat. Als we nader kijken naar de subtekst van de klachten over knoppen, zowel in het heden als in het verleden, dan wordt duidelijk dat fabrikanten, ontwerpers én gebruikers aandacht moeten schenken aan de vraag waarom knoppen nog steeds kritiek uitlokken. Drie thema’s keren in de negatieve beeldvorming meestal terug: de vrees voor verlies van vaardigheden. Frustratie over het gebrek aan greep op de processen. En woede over wat ervaren wordt als scheve machtsverhoudingen.

Placebo-knop

Om met het eerste te beginnen: ondanks de voordelen van het uitbesteden van zwaar werk aan machines, worstelen samenlevingen ook al lang met de vraag of mensen daardoor niet het vermogen verliezen om zelf dingen te doen en dus overbodig worden. Wat Engels en Marx een ‘aanhangsel’ noemden en Baudrillard een ‘toeschouwer’, zijn overbodig gemaakte lichamen die alleen nog bestaan om het functioneren van de machine te faciliteren. Maar invoering van de knop leidt niet automatisch en onherroepelijk tot arbeiders die niets meer kunnen.

De afgelopen honderd jaar is er veel herscholing nodig geweest om mensen te leren op het juiste moment de juiste knop in te drukken. Eén blik op de complexe interface van het dashboard in een auto of de cockpit van een vliegtuig of de controlekamer van een fabriek volstaat om te beseffen dat het indrukken van de juiste knoppen vaak heel specifieke kennis en aangeleerde lichamelijke handelingen vereist.

Een tweede kritiekpunt is dat gebruikers die niet weten hoe een specifieke knop precies werkt (iets wat zich vaak voordoet), gefrustreerd raken dat ze geen greep op het proces lijken te hebben: dat het apparaat gewoon zijn gang gaat zonder zich iets aan te trekken van de knoppen die zij indrukken.

Soms lijkt er helemaal niets te gebeuren als je op een knop drukt. Als gebruiker begrijp je daar niets

pagina 40 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Horizon2_156.indd 40

19-03-19 12:48

horizon

technologie ‘U drukt op de knop, wij doen de rest.’ © Unsplash

Een knoploze wereld is geen panacee voor de problemen die samenhangen met technologie van en voel je je machteloos. Gebrek aan transparantie kan ook twijfels doen rijzen over de werking en effectiviteit van een knop. Hoe vaak moet je op de knop van een lift drukken voordat die naar je verdieping komt?

Doet die knop wel iets? De toepasselijke term ‘placebo-knop’ is bedacht voor de nog steeds veelvoorkomende knoppen die bij gebruikers de schijn van invloed wekken, zoals voetgangersknoppen bij stoplichten die volledig door computers worden aangestuurd. Gebrek aan feedback bij een knop kan het gevoel aanwakkeren dat we geen enkele greep hebben op de werking ervan.

En tot slot misschien wel de grootste frustratie: die doet zich voor als mensen merken dat iemand anders hen met een druk op de knop tot handelen dwingt. Om even terug te keren naar Hopleys verhaal over Carey:

de manager die met een druk op de knop zijn mensen aanstuurt, was voor de auteur duidelijk een schrikbeeld van machtsmisbruik. Het was de tijd van de opkomst van wetenschappelijk management en groeiende bureaucratie, en Hopley gaf de knop de schuld van de kwalijke kloof tussen managers en hun medewerkers. Die managers konden van achter hun bureau in alle rust met een druk op de knop bevelen uitdelen terwijl hun ondergeschikten zich in het zweet werkten. Vergelijkbare klachten hoorde je van huisbedienden over de respectloze behandeling door hun mevrouw. Die ongelijkheid is niet verdwenen: als je op een knop drukt of klikt om iets online te bestellen, wordt dat product niet geleverd door die knop, maar door (vaak slecht betaalde) arbeiders die in een lange productieketen aan de vraag moeten voldoen, van fabricage tot orderverwerking en bezorging. De magie van de knop is dat je met één druk op de knop dingen (en mensen) tevoorschijn kunt toveren. Maar die magie verhult vaak een machtsdynamiek van grote ongelijkheid.

Nieuwe vragen

Uit deze scenario’s, die meer te maken hebben met sociale verhoudingen dan met de knoppen zelf, blijkt wel hoezeer het indrukken van een knop verweven is met alle culturele en politieke omstandigheden van een gegeven moment. Als we meer dan een eeuw van uitzinnig optimisme en morele paniek over de knop in ogenschouw nemen, wordt duidelijk dat het tijd is om een eind te maken aan alle manieren waarop knoppen (en misschien wel alle vormen van interface) in gesprekken, geschriften en de collectieve verbeelding worden opgehemeld dan wel verguisd. We moeten ons niet op de rol van knoppen bezinnen om te bepalen of ze ‘goed’ of ‘slecht’ zijn, maar om verder te kijken dan de iconische rol die de knop vervult in de populaire cultuur en het publieke debat. Als we de aandacht verleggen van de vraag of

we knoppen moeten gebruiken naar de vraag welke maatschappelijke en technische rol ze in specifieke situaties vervullen, dienen zich tal van nieuwe vragen aan over onze omgang met interfaces in het dagelijks leven. Om enkele voorbeelden te geven: het maakt verschil of een knop achter glas zit, of kinderen er in musea op mogen drukken, of een patiënt een knop voor een intercom aan het bed krijgt. Wie mag wat aanraken en onder welke voorwaarden? Wie moet de oproep beantwoorden van degene die de knop indrukt?

Een wereld zonder knoppen is geen utopische panacee voor de problemen die zich door technologie vaak voordoen in communicatie, werk en leven. Elke interface vereist dat gebruikers zich verdiepen in en wennen aan een reeks gebaren die in eerste instantie uiterst onnatuurlijk overkomen. En elke interface wordt in maatschappelijke omstandigheden ingebed en ingezet op manieren die de zelfstandigheid van de gebruiker kunnen stimuleren of juist ontmoedigen. Touchscreens kunnen een veiligheidsrisico zijn, omdat je altijd moet kijken wat je aantikt en niet op de tast naar een knop kunt zoeken. Gezichtsherkenning roept ethische vragen op: volgens sommigen is het ‘een zoveelste stap naar de afschaffing van privacy’ en een stimulans voor zowel bedrijven als overheden om ons nog nauwlettender te volgen.

Een overstap naar nieuwe vormen van interactie met machines levert dus gewoon nieuwe dilemma’s en problemen op.

In plaats van de knop af te zweren en in te ruilen voor het nieuwste glimmende gladde oppervlak, alsof dat zaligmakend is, kunnen we dus beter proberen ons een wereld met knoppen voor te stellen waarin betrokkenheid, transparantie en feedback vooropstaan. Een wereld met gevoel voor de machtsverhoudingen en voorrechten die gepaard gaan met een druk op de knop.

Rachel Plotnick

Rachel Plotnick is docent film- en mediastudies aan de universiteit van Bloomington in Indiana, VS. Haar laatste boek heet Power Button: A History of Pleasure, Panic and the Politics of Pushing (2018).

Aeon Verenigd Koninkrijk | website | aeon.co

Deze site, met als motto ‘lees dieper’, werd opgericht in september 2012 en publiceert dagelijks een essay, waarbij de relativering van het snelle dagelijks leven voorop staat.

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 41

Horizon2_156.indd 41

19-03-19 12:48

horizon

non-fictie

Lessen van Yuval Harari

in Het kort

• Democratieën zijn vanuit historisch oogpunt onbeduidend.

Autoritaire heerschappijen waren veel gebruikelijkere bestuursvormen.

Volgens Yuval Harari kan kunstmatige intelligentie, of AI, veel van de praktische voordelen van democratie ondermijnen, en de idealen van vrijheid en gelijkheid uithollen. Als we niets doen om dat te voorkomen, zal AI een verdere concentratie van macht bij een kleine elite in de hand werken.

The Atlantic | Washington

D

emocratie is allesbehalve voor de hand liggend. Democratieën mogen de afgelopen eeuw, of zelfs langer, nog zo succesvol zijn geweest, vanuit historisch oogpunt zijn ze onbeduidend. In de geschiedenis van de mens zijn monarchieën, oligarchieën en andere vormen van autoritaire heerschappij veel gebruikelijkere bestuursvormen.

De opkomst van constitutionele democratieën wordt in verband gebracht met idealen van vrijheid en gelijkheid, die vanzelfsprekend en onomkeerbaar lijken. Maar die idealen zijn veel kwetsbaarder dan wij denken. Dat de democratieën in de twintigste eeuw zo succesvol zijn geweest had vooral te maken met unieke technologische omstandigheden, die wel eens van voorbijgaande aard zouden kunnen blijken.

In het tweede decennium van de eenentwintigste eeuw heeft het liberalisme ingeboet aan geloofwaardigheid. Steeds meer mensen beginnen zich af te vragen in hoeverre een constitutionele democratie in staat is zorg te dragen voor de middenklasse – de politiek krijgt in toenemende mate tribale trekken en in steeds meer landen zien we leiders op het toneel verschijnen met een hang naar demagogie en autocratie. De redenen van deze politieke verandering zijn complex, maar ze lijken in ieder geval een duidelijke samenhang te vertonen met de huidige technologische ontwikkelingen. De technologie waar democratie bij gedijde is aan het veranderen en gezien de ontwikkelingen op het gebied van kunstmatige intelligentie lijkt het aannemelijk dat die verandering zal doorzetten.

De informatietechnologie gaat met grote sprongen vooruit; biotechnologie geeft ons steeds meer inzicht in ons innerlijk leven – onze emoties, onze gedachten, de keuzes die we maken. Infotechnologie en biotechnologie zullen samen een aardverschuiving teweegbrengen binnen de menselijke samenleving, ze zullen onze daadkracht uithollen en mogelijk onze verlangens ondermijnen. Het is niet ondenkbaar dat onder dergelijke omstandigheden de constitutionele democratie en de vrijemarkteconomie

hun langste tijd hebben gehad.

De gewone man zal niet tot in detail begrijpen wat kunstmatige intelligentie en biotechnologie behelzen, maar hij merkt wel dat hij wordt ingehaald door de toekomst. In 1938 zag het leven voor de gewone man in de Sovjet-Unie, Duitsland of de Verenigde Staten er misschien niet al te rooskleurig uit, maar hem werd wel voortdurend voorgehouden dat niets op de wereld zo belangrijk was als hij en dat hij de toekomst belichaamde (vooropgesteld natuurlijk dat hij ook echt ‘de gewone man’ was, dus bijvoorbeeld geen vrouw of Jood). Hij keek naar de propagandaposters – waarop vrijwel onveranderlijk mijnwerkers en staalarbeiders in heroïsche poses stonden afgebeeld – en zag zichzelf weerspiegeld in dat beeld: ‘Ik ben die poster! Ik ben de held van de toekomst!’

De gewone man

De gewone man van tegenwoordig heeft steeds meer het gevoel dat hij er niet toe doet. In TED Talks, in denktanks van de overheid en tijdens hightechcongressen wordt op opgewonden toon gestrooid met kreten als globalisering, blockchain, genetische manipulatie, AI, machine learning – en de gewone man (m/v) bekruipt het gevoel dat die termen geen van alle op hem van toepassing zijn.

In de twintigste eeuw is de massa in opstand gekomen tegen het feit dat ze werd uitgebuit en heeft gezocht naar manieren om haar cruciale belang voor de economie te vertalen naar politieke macht. Vandaag de dag is de massa vooral bang buitenspel te worden gezet, ze is erop gebeten haar laatste restje politieke

• De technologie waar democratie bij gedijde is aan het veranderen en gezien de ontwikkelingen op het gebied van kunstmatige intelligentie lijkt het aannemelijk dat die verandering zal doorzetten.

• Het is denkbaar dat populistische revoluties in de eenentwintigste eeuw zich niet zullen richten tegen een economische elite die de gewone man uitbuit, maar tegen een economische elite die hem niet langer nodig heeft.

macht in de strijd te werpen voor het te laat is.

De brexit en de opkomst van Donald Trump laten dan ook een ontwikkeling zien die tegengesteld is aan die van de traditionele socialistische revoluties.

De Russische, Chinese en Cubaanse revoluties werden gevoerd door mensen die van essentieel belang waren voor de economie maar die geen politieke macht hadden. In 2016 werden de brexit en Trump veelal gesteund door mensen die nog wel iets van politieke macht hadden maar die bang waren hun economische waarde te verliezen. Het is denkbaar dat populistische revoluties in de eenentwintigste eeuw zich niet zullen richten tegen een economische elite die de gewone man uitbuit, maar tegen een economische elite die hem niet langer nodig heeft. Het zou weleens een verloren strijd kunnen blijken. Het is veel moeilijker om te strijden tegen overbodigheid dan tegen uitbuiting.

De revoluties in de informatietechnologie en de biotechnologie staan nog in de kinderschoenen en het valt nog te bezien in hoeverre ze verantwoordelijk zullen blijken voor de crisis waarin het liberalisme momenteel verkeert. De meeste mensen in Birmingham, Istanboel, Sint-Petersburg en Mumbai zijn zich niet of nauwelijks bewust van de opkomst van AI en de mogelijke invloed daarvan op hun eigen leven. Het lijdt echter geen twijfel dat de technologische revolutie die momenteel in een stroomversnelling is beland, de mensheid de komende decennia voor haar grootste uitdagingen ooit zal plaatsen.

Laten we eerst eens kijken naar banen en inkomens.

Want al mag de constitutionele democratie nog zo’n

pagina 42 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Horizon2_156.indd 42

19-03-19 12:48

horizon

kunstmatige intelligentie

© Getty Images/Ikon Images

oplossing bieden voor het probleem van de werkloze ongeschoolde arbeiders of de arbeiders die alleen tegen een uitzonderlijk laag salaris kunnen worden ingehuurd. Sterker nog, naarmate AI zich blijft ontwikkelen, zullen uiteindelijk zelfs banen kunnen gaan verdwijnen die een grote mate van intelligentie en creativiteit vereisen. We kunnen de schaakwereld als voorbeeld nemen om te kijken welke kant dat op kan gaan. Nadat IBM’s computer Deep Blue in 1997 Garry Kasparov had verslagen, volgden er nog enkele gouden jaren voor de menselijke schaker; er werd gebruik gemaakt van AI om menselijke wonderkinderen te trainen, en teams bestaande uit mensen én computers bleken superieur aan computers die zelfstandig schaakten.

Geniaal

grote ideologische aantrekkingskracht hebben, dat het systeem zo invloedrijk is geworden is goeddeels te danken aan een praktisch aspect: de gedecentraliseerde benadering van besluitvorming die zo karakteristiek is voor het liberalisme – zowel op politiek als economisch vlak – heeft ertoe geleid dat constitutionele democratieën andere landen voorbij zijn gestreefd en dat ze hun bevolking een steeds grotere welvaart hebben kunnen bieden.

Het liberalisme wist het proletariaat te verzoenen met de gegoede burgerij, gelovigen met atheïsten, allochtonen met autochtonen en Europeanen met Aziaten, door iedereen een groter stuk van de taart te beloven. Zolang die taart zelf ook steeds groter wordt, is dat geen probleem. En het is natuurlijk niet uitgesloten dat de taart zal blijven groeien. Maar economische groei is wellicht niet voldoende om de sociale problemen op te lossen die momenteel ontstaan als gevolg van de technologische ontwrichting, aangezien een dergelijke groei in steeds sterkere mate berust op de introductie van nieuwe, steeds ontwrichtender technologieën.

Angsten

De angst dat de machines de mensen zullen verdringen op de arbeidsmarkt is natuurlijk niet nieuw en in het verleden zijn dergelijke angsten ongegrond gebleken. Maar kunstmatige intelligentie is niet te vergelijken met de machines van destijds. In het verleden speelde de strijd tussen mens en machine zich vooral af op het terrein van fysieke vaardigheden.

De gewone man heeft steeds meer het gevoel dat hij er niet toe doet Tegenwoordig verlegt die strijd zich meer en meer naar de cognitieve vaardigheden. En voor zover we weten is er geen derde soort vaardigheid – naast de fysieke en de cognitieve – waarin de mens altijd een voorsprong zou hebben.

In ieder geval gaan we vermoedelijk nog een aantal decennia tegemoet waarin de menselijke intelligentie de computerintelligentie op verschillende vlakken het nakijken zal geven. Dus terwijl computers steeds meer routinematige cognitieve taken van ons overnemen, zullen er voor de mens steeds meer creatieve banen ontstaan. Bij dergelijke vormen van werk zal er waarschijnlijk eerder sprake zijn van samenwerking dan van wedijver tussen de mens en de kunstmatige intelligentie. Teams van mens en AI zullen waarschijnlijk superieur blijken, niet alleen aan de mens maar ook aan autonoom werkende computers.

Veel van die nieuwe banen zullen waarschijnlijk een hoge mate van expertise en vernuftigheid vereisen en zodoende geen

Maar de laatste jaren zijn computers zo goed gaan schaken dat de menselijke teamleden niet langer van waarde zijn en binnenkort waarschijnlijk helemaal aan de zijlijn zullen staan. Op 6 december 2017 was de wereld getuige van een volgend keerpunt: Google’s AlphaZero-programma versloeg het Stockfish 8-programma. Stockfish 8 had in 2016 een mondiaal computerschaaktoernooi gewonnen.

Het programma had niet alleen toegang tot de verzamelde gegevens van vele eeuwen schaakervaring, maar had ook enkele decennia computerervaring.

AlphaZero daarentegen was niet door zijn menselijke scheppers gevoed met schaakstrategieën – zelfs niet met standaardopeningen. Dit programma had gebruik gemaakt van de nieuwste inzichten op het gebied van machine learning en had leren schaken door tegen zichzelf te spelen. Maar van de honderd partijen schaak die nieuweling AlphaZero speelde tegen Stockfish 8, won AlphaZero er 28 en eindigde het 72 keer met remise – AlphaZero verloor niet één keer. Omdat AlphaZero niets had geleerd van de mens, waren veel van de winnende zetten en strategieën vanuit menselijk perspectief zeer onconventioneel. Ze zouden creatief genoemd kunnen worden, om niet te zeggen geniaal.

Enig idee hoeveel tijd het AlphaZero heeft gekost om vanuit het niets te leren schaken, ter voorbereiding op de partij tegen Stockfish 8, en om zijn geniale instincten tot wasdom te laten komen? Vier uur.

Gedurende vele eeuwen is het schaakspel beschouwd als een van de hoogstandjes van de menselijke intelligentie. AlphaZero heeft zich binnen vier uur opgewerkt van totale onwetendheid naar creatief meesterschap, zonder ook maar enige hulp van een mens.

AlphaZero is niet de enige software met verbeeldingskracht. Een van de manieren om valsspelers eruit te pikken bij een schaaktoernooi is door te kijken naar de mate van originaliteit die spelers aan de dag leggen. Als ze een uitzonderlijk creatieve zet doen, zullen de juryleden vaak vermoeden dat het onmogelijk een menselijke zet kan zijn geweest – het moet haast wel een computerzet zijn. In de schaakwereld is het nu dus al zo ver gekomen dat

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 43

Horizon2_156.indd 43

19-03-19 12:48

horizon © Unsplash

non-fictie

hectische samenleving van de eenentwintigste eeuw heeft al geleid tot een wereldwijde stressepidemie.

Zullen mensen het aankunnen om steeds vaker te moeten schakelen tussen verschillende banen?

In 2050 zou er wel eens een klasse van nuttelozen kunnen opkomen, niet alleen als gevolg van een tekort aan banen of een gebrek aan relevante scholing, maar ook door onvoldoende mentale kracht om keer op keer nieuwe vaardigheden aan te leren.

Digitale dictaturen

creativiteit niet langer wordt gezien als een kenmerk van mensen, maar als een kenmerk van computers!

Dus als we het schaakspel beschouwen als onze kanarie in de kolenmijn, is dit de onmiskenbare waarschuwing dat de kanarie op het punt staat het loodje te leggen. Wat we momenteel zien gebeuren bij schaakteams waarin mens en AI de krachten hebben gebundeld, zou heel goed het toekomstscenario kunnen zijn voor mens-AI-teams binnen de politiek, de medische wetenschap, het bankwezen en op vele andere terreinen.

Daarnaast beschikt AI over unieke niet-menselijke eigenschappen, waarmee het verschil tussen AI en een menselijke arbeidskracht niet zozeer gradueel is, maar wezenlijk. AI beschikt over twee heel belangrijke niet-menselijke eigenschappen, namelijk connectiviteit en de mogelijkheid om te updaten.

Automobilisten zijn bijvoorbeeld niet altijd bekend met alle veranderende verkeersregels op de wegen en begaan ook geregeld overtredingen. Daarnaast is elke bestuurder een afzonderlijke eenheid en zodoende kan het gebeuren dat twee auto’s dezelfde kruising naderen en de bestuurders hun bedoelingen niet duidelijk weten over te brengen, waarna het tot een botsing komt. Zelfrijdende auto’s daarentegen, zullen alle verkeersregels kennen en die nooit willens en wetens overtreden. Bovendien kunnen ze allemaal met elkaar worden verbonden. Als twee zelfrijdende auto’s dezelfde kruising naderen, zijn ze niet langer twee afzonderlijke eenheden, maar maken ze onderdeel uit van één algoritme. De kans op miscommunicatie en vervolgens een botsing is daarmee een stuk kleiner.

Connectiviteit

Een vergelijkbare situatie: Wanneer de WHO een nieuwe ziekte identificeert, of wanneer een laboratorium een nieuw medicijn ontwikkelt, kunnen niet ogenblikkelijk alle artsen over de hele wereld van die kennis op de hoogte worden gesteld. Maar als er nou miljarden AI-artsen zouden zijn, over de hele wereld – die elk de gezondheid van één mens in de gaten

Mensen zullen zich moeten bijscholen, en dan niet één keer, maar talloze keren opnieuw houden – dan zouden die allemaal binnen een fractie van een seconde geüpdatet kunnen worden, en vervolgens zouden ze hun bevindingen met de nieuwe ziekte of het nieuwe medicijn kunnen uitwisselen. De potentiële voordelen van connectiviteit en updatemogelijkheden zijn ongekend groot, zo groot dat het in elk geval in bepaalde bedrijfstakken heel zinvol zou kunnen zijn om álle mensen te vervangen door computers, ook al zullen sommige menselijke krachten op individueel niveau beter werk leveren dan de computers.

Uit dit alles kunnen we een zeer belangrijke conclusie trekken: de automatiseringsrevolutie zal niet de gedaante aannemen van één groot keerpunt, waarna de arbeidsmarkt geleidelijk een nieuw evenwicht zal vinden. Het zal eerder een lawine zijn van steeds ingrijpender omwentelingen. Oude banen zullen verdwijnen en er zullen nieuwe banen voor in de plaats komen, maar die nieuwe banen zullen ook snel weer veranderen en verdwijnen. Mensen zullen zich moeten bijscholen en andere kanten van zichzelf moeten ontplooien, en dan niet één keer, maar talloze keren opnieuw.

Net zoals overheden in de twintigste eeuw massale onderwijsstelsels voor jonge mensen in het leven hebben geroepen, zullen er in de eenentwintigste eeuw massale bijscholingsstelsels moeten komen. Maar zal dat afdoende zijn?

Verandering levert altijd stress op en de

Als veel mensen hun economische waarde verliezen, zouden ze ook wel eens hun politieke macht kunnen kwijtraken. De technologieën waardoor miljarden mensen in economisch opzicht overbodig zouden kunnen worden, maken het ook makkelijker om die mensen in de gaten te houden en te controleren.

Kunstmatige intelligentie boezemt veel mensen angst in omdat ze er niet op vertrouwen dat AI ons zal blijven dienen. In sciencefiction wordt vaak gespeeld met de mogelijkheid dat computers of robots een bewustzijn ontwikkelen, om vervolgens te proberen alle mensen om zeep te helpen. Maar er is eigenlijk geen reden om aan te nemen dat AI, naarmate ze intelligenter wordt, ook een bewustzijn zal ontwikkelen. We zouden AI eerder moeten vrezen omdat ze waarschijnlijk altijd haar menselijke meesters zal gehoorzamen zonder ooit in opstand te komen. Als gereedschap én als wapen is AI onvergelijkbaar met welk ander door de mens ontwikkeld wapen dan ook; het zal vrijwel zeker diegenen die de macht in handen hebben, helpen hun macht verder te consolideren.

Kijk naar surveillancesystemen. Talloze landen over de hele wereld, waaronder enkele democratieën, zijn druk bezig ongeëvenaarde surveillancesystemen op te tuigen. Israël is wereldleider op het gebied van surveillancetechnologie en heeft op de bezette Westoever een prototype in bedrijf genomen van een totaalsurveillancesysteem. Het is nu al zo dat een willekeurige Palestijn die een telefoontje pleegt, iets op Facebook zet of van de ene stad naar de andere gaat, hoogstwaarschijnlijk wordt gemonitord door Israëlische microfoons, camera’s, drones of spionagesoftware. Algoritmen analyseren de verzamelde gegevens en helpen de Israëlische geheime dienst om wat deze als een mogelijke dreiging ziet, in kaart te brengen en onschadelijk te maken. Het bestuur van sommige steden en dorpen aan de Westoever mag dan in handen zijn van de Palestijnen, de Israeli’s zijn nog altijd de baas in de lucht, in de ether en in cyberspace. Er zijn dan ook verrassend weinig Israëlische soldaten nodig om effectief controle uit te oefenen over de grofweg tweeënhalf miljoen Palestijnen op de Westoever.

In oktober 2017 vond een incident plaats. Een Palestijnse arbeider maakte een foto van zichzelf op zijn werkplek en zette die op zijn eigen Facebookpagina.

Hij stond naast een bulldozer. Onder de foto had hij gezet: ‘Goedemorgen!’ Een Facebookvertaalalgoritme maakte een kleine fout bij het transcriberen van de Arabische tekens. In plaats van ysabechhum (‘goedemorgen’) had het algoritme de tekens gelezen als ydbachhum (‘maak ze af’). De Israëlische veiligheids-

pagina 44 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Horizon2_156.indd 44

19-03-19 12:48

horizon

kunstmatige intelligentie

troepen vermoedden dat de man een terrorist was die met een bulldozer op mensen wilde inrijden en pakte hem onmiddellijk op. Nadat duidelijk was geworden dat het algoritme een fout had gemaakt, lieten ze hem weer gaan. De Facebookpost werd evengoed verwijderd – een mens kan niet voorzichtig genoeg zijn. Wat de Palestijnen op de Westoever nu meemaken, zou wel eens een simpel voorproefje kunnen zijn van wat miljarden mensen op de hele wereld te wachten staat.

Stel je eens voor dat het huidige regime in NoordKorea in de toekomst een meer geavanceerde versie van dit soort technologie in handen zou weten te krijgen. Noord-Koreanen zouden verplicht kunnen worden een biometrische armband te dragen die alles vastlegt wat ze zeggen en doen, en die hun bloeddruk en hersenactiviteit registreert. Door gebruik te maken van steeds betere inzichten in de werking van het menselijk brein en van de ongekende kracht van machine learning, zou de NoordKoreaanse regering uiteindelijk in staat zijn in kaart te brengen wat elke afzonderlijke burger op willekeurig welk moment denkt. Als een Noord-Koreaan naar een foto van Kim Jong-un zou kijken en de biometrische armband zou onmiskenbare tekenen van woede registreren (verhoogde bloeddruk, toegenomen activiteit in de amygdala) dan zou diegene de volgende dag al in een strafkamp kunnen zitten.

Maar een dergelijke stringente aanpak zal wellicht niet nodig zijn, of in ieder geval lang niet altijd. In sommige landen zal een façade van vrije keuze en vrije verkiezingen overeind blijven, hoewel de burgers in feite steeds minder zeggenschap zullen hebben. Pogingen om kiezers te manipuleren zijn bepaald niet nieuw. Maar zodra iemand (ongeacht of dat in San Francisco, Beijing of Moskou is) over de technologische mogelijkheden beschikt om betrouwbaar, goedkoop en op grote schaal het menselijk hart te manipuleren zal de democratische politiek veranderen in een emotioneel marionettenspel.

Het is onwaarschijnlijk dat we in de komende decennia getuige zullen zijn van een opstand van machines met gevoel, maar wellicht zullen we wel worden geconfronteerd met hele horden bots die misschien nog wel beter dan onze eigen moeder weten wat

Het internet werd in de begintijd ook de hemel in geprezen als een libertair wondermiddel onze zwakke plekken zijn, en die deze griezelige kennis in dienst stellen van een menselijke elite die ons bepaalde dingen wil aansmeren – dat kan een auto zijn, een politicus of zelfs een complete ideologie. De bots zouden niet alleen onze diepste angsten kunnen blootleggen, maar ook onze hartgrondige haat en onze innigste verlangens, en alle kennis daarover tegen ons kunnen gebruiken. We hebben hier al een voorproefje van gekregen bij recente verkiezingen en referenda over de hele wereld, toen hackers hadden geleerd hoe ze individuele kiezers

konden manipuleren door hun data te analyseren en in te spelen op hun vooroordelen. Sciencefictionthrillers hebben een voorliefde voor spectaculaire apocalypsen met veel rook en vuur, maar in onze werkelijkheid zouden we al klikkend kunnen afstevenen op een veel banalere apocalyps.

De grootste en meest angstaanjagende gevolgen van de AI-revolutie zouden zich wel eens kunnen aftekenen op het terrein van de doelmatigheid van democratieën en dictaturen. Historisch gezien kampen autocratieën vaak met een grote handicap waar het gaat om innovatie en economische groei.

Aan het einde van de twintigste eeuw gaven democratieën dictaturen in de regel het nakijken, omdat democratieën veel beter waren in het verwerken van informatie. We zijn geneigd het conflict tussen democratie en dictatuur te zien als een botsing van twee ethische opvattingen, maar in werkelijkheid is het een botsing van twee verschillende systemen om gegevens te verwerken. De macht om informatie te vergaren en beslissingen te nemen wordt in een democratie gespreid over veel mensen en instellingen, terwijl macht en informatie in een dictatuur worden gecentreerd. Met de technologie van de twintigste eeuw was het inefficiënt om te veel macht en informatie op één plek te concentreren. Niemand was in staat om alle beschikbare informatie snel genoeg te verwerken en de juiste beslissingen te nemen. Dat is een van de redenen dat de Sovjet-Unie veel slechtere beslissingen nam dan de Verenigde Staten, en waarom de Sovjeteconomie ver achterbleef bij de Amerikaanse economie.

Balans

Maar dankzij kunstmatige intelligentie zou de balans naar de andere kant kunnen doorslaan. AI maakt het mogelijk om enorme hoeveelheden informatie centraal te verwerken. Sterker nog, dankzij AI kunnen gecentraliseerde systemen mogelijk veel efficiënter werken dan diffuse systemen, want hoe meer informatie een machine kan analyseren, hoe beter machine learning werkt. Als we alle privacyoverwegingen even terzijde schuiven en alle informatie over één miljard mensen bijeenbrengen in een database, levert dat veel betere algoritmen op dan wanneer je de individuele privacy respecteert en in je database alleen deelinformatie opslaat over een miljard mensen. Een autoritaire overheid die alle burgers verplicht om DNA-materiaal af te staan en medische gegevens te delen met een centrale autoriteit zou op het gebied van genetica en medisch onderzoek in één klap een enorme voorsprong nemen op samenlevingen waarin medische gegevens strikt privé zijn. De voornaamste handicap van een autoritair regime in de twintigste eeuw – het verlangen om alle macht en informatie te concentreren op één plek – zou in de eenentwintigste eeuw een doorslaggevend voordeel kunnen blijken.

Er zullen natuurlijk voortdurend nieuwe technologieën worden ontwikkeld, en sommige daarvan zullen misschien eerder verspreiding dan concentratie van macht en informatie in de hand werken. De blockchaintechnologie en het gebruik van cryptomunten, dat deze technologie mogelijk heeft gemaakt, worden momenteel geroemd als mogelijk tegenwicht voor de gecentraliseerde macht. Maar de blockchaintechnologie bevindt zich nog in de

embryonale fase en we weten nog niet of deze technologie daadwerkelijk tegenwicht zal bieden aan de centraliserende tendens van AI. Vergeet niet dat het internet in de begintijd ook de hemel in werd geprezen als een libertair wondermiddel dat mensen zou verlossen van alle gecentraliseerde systemen – terwijl het inmiddels op het punt staat de gecentraliseerde macht steviger in het zadel te helpen dan ooit.

Macht naar machines

Hoewel sommige samenlevingen ogenschijnlijk democratisch blijven, zal de toegenomen efficiëncy van algoritmen ertoe leiden dat er steeds meer macht van individuele mensen naar geïntegreerde netwerken gaat. Het is denkbaar dat we uit vrije wil steeds meer zeggenschap over ons leven afstaan omdat we erachter komen dat algoritmen betrouwbaarder zijn dan onze eigen emoties, en dat we uiteindelijk het vermogen verliezen om zelf beslissingen te nemen. Kijk alleen maar naar de miljarden mensen die binnen twee decennia een van de belangrijkste dingen in het leven hebben toevertrouwd aan het zoekalgoritme van Google: het vinden van relevante en betrouwbare informatie.

Naarmate we er steeds meer op vertrouwen dat Google ons de antwoorden geeft, verliezen we het vermogen om zelfstandig op zoek te gaan naar informatie. Nu al wordt ‘waarheid’ gedefinieerd door de eerste paar hits die Google geeft. Op een vergelijkbare manier tast dit proces onze fysieke vermogens aan, zoals onze ruimtelijke oriëntatie. Mensen vragen Google niet alleen om informatie te zoeken maar ook om hun de weg te wijzen. Zelfrijdende auto’s en AI-artsen zullen voor een verdere uitholling zorgen: door deze innovaties zullen niet alleen vrachtwagenchauffeurs en artsen hun baan verliezen, in breder verband zal het leiden tot een verdere overheveling van macht en verantwoordelijkheid naar machines.

We zijn gewend het leven te zien als een menselijk drama, een aaneenschakeling van beslissingen.

Binnen de constitutionele democratie en het vrijemarktkapitalisme wordt het individu gezien als een autonome actor die voortdurend keuzes maakt die betrekking hebben op de wereld. In de kunst – of het nou gaat om een toneelstuk van Shakespeare, een roman van Jane Austen of een flauwe Hollywoodkomedie – draait het vrijwel altijd om een held die voor een cruciale beslissing staat. To be or not to be?

Naar mijn vrouw luisteren en Duncan vermoorden of naar mijn geweten luisteren en hem sparen? Met Collins trouwen of met Darcy?

Ook de christelijke en de islamitische theologie richten zich op het drama van de besluitvorming en betogen dat eeuwige verlossing valt of staat met het maken van de juiste keuzes.

Wat zal er van deze levensvisie worden als we steeds meer beslissingen overlaten aan AI? Nu al laten we het aan Netflix over om films voor ons uit te zoeken en we laten Spotify muziek uitkiezen die wij mooi vinden. Maar waarom zou de hulpvaardigheid van AI daar moeten eindigen?

Elk jaar moeten miljoenen studenten besluiten wat ze gaan studeren. Dat is een heel belangrijke en ook moeilijke keuze, die wordt gemaakt onder druk van ouders, vrienden en docenten die ook weer allemaal hun eigen belangen en meningen hebben. De keuze

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 45

Horizon2_156.indd 45

19-03-19 12:48

horizon wordt ook nog eens beïnvloed door individuele angsten en fantasieën van studenten, die op hun beurt weer zijn gevormd door films, boeken en reclamecampagnes.

Om de zaak nog meer te compliceren heeft een student niet echt een helder beeld van wat ervoor nodig is om succesvol te worden binnen een bepaald beroep en daarnaast kan hij of zij lang niet altijd een realistische inschatting maken van zijn eigen sterke en zwakke punten.

Het is niet zo heel moeilijk om in te zien dat er een dag zal komen dat AI betere beslissingen zal kunnen nemen dan wijzelf waar het gaat om onze carrière, en misschien ook zelfs wel op het vlak van relaties.

Maar zodra we ons verlaten op AI bij de beslissing welke studie we gaan volgen, wat voor werk we gaan doen en met wie we uitgaan of mogelijk zelfs trouwen, zal ons leven niet langer het menselijk drama van beslissingen zijn en zullen we ons beeld moeten bijstellen van wat een leven behelst.

Democratische verkiezingen en vrije markten liggen dan wellicht niet meer voor de hand. Hetzelfde zou kunnen gelden voor de meeste religies en kunstwerken. Stel je eens voor, Anna Karenina die haar smartphone pakt en aan Siri vraagt of ze met Karenin getrouwd moet blijven of dat ze ervandoor moet gaan met de aantrekkelijke graaf Vronski? Of probeer je voor te stellen hoe je lievelingsstuk van Shakespeare eruit zou zien als alle cruciale beslissingen zouden worden genomen door een Googlealgoritme.

Hamlet en Macbeth zouden een veel gerieflijker leven leiden, maar wat voor leven zou dat zijn? Hebben we modellen om een dergelijk leven te duiden?

Zijn regeringen en politieke partijen in staat deze uitdagingen het hoofd te bieden en deze donkere scenario’s op afstand te houden? Momenteel lijkt dat niet erg waarschijnlijk. Technologische ontwrichting staat bepaald niet hoog op de politieke agenda.

Tijdens de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 2016 was de voornaamste verwijzing naar ontwrichtende technologie het e-maildebacle rond Hillary Clinton, en ondanks alle verhalen over het verdwijnen van banen ging geen van beide kandidaten rechtstreeks in op de politieke gevolgen van automatisering. Donald Trump waarschuwde de kiezers dat de Mexicanen hun baan wilden inpikken en dat Amerika daarom een muur moet bouwen aan de zuidgrens. Hij waarschuwde de kiezers niet één keer dat hun baan zou worden overgenomen door een algoritme en hij stelde ook niet voor om een firewall te bouwen rond Californië.

Dus wat staat ons nu te doen?

non-fictie

dollar en elke minuut die we investeren in het verbeteren van AI, ook een dollar en een minuut te steken in het onderzoeken en stimuleren van het menselijk bewustzijn.

Op een meer praktisch en direct niveau moeten we het bezit van data reguleren, willen we voorkomen dat alle rijkdom en macht in handen komen van een kleine elite. In vroeger tijden was land het meest waardevolle bezit en was de politieke strijd gericht op het in bezit krijgen en houden van land. In de moderne tijd werden machines en fabrieken belangrij-

AI zal betere beslissingen kunnen

nemen dan wijzelf waar het gaat om onze carrière, en misschien ook zelfs wel op het vlak van relaties ker dan land, en de politieke strijd was er dan ook op gericht die vitale productiemiddelen onder controle te krijgen en te houden. In de eenentwintigste eeuw zullen zowel land als machines voorbij worden gestreefd door data, die de meest waardevolle handelswaar zullen worden, en de politiek zal dan ook neerkomen op een strijd om de controle over datastromen.

Helaas hebben we weinig ervaring met het reguleren van het eigendom van data, wat een intrinsiek veel lastiger opgave is dan de regulering van het bezit van land of machines. Data zijn tegelijkertijd overal en nergens, ze kunnen zich verplaatsen met de snelheid van het licht en je kunt er zoveel kopieën van maken als je maar wilt. Zijn de gegevens die zijn verzameld over mijn DNA, mijn hersenen en mijn leven uiteindelijk ook mijn eigendom, of zijn ze eigendom van de regering, van een coöperatie, van het menselijk collectief ?

Menselijk bewustzijn

Om te beginnen moeten we veel meer prioriteit geven aan het verkrijgen van inzicht in de werking van het menselijk brein – en met name in de vraag hoe we onze eigen wijsheid en inlevingsvermogen kunnen cultiveren. Als we te veel investeren in AI en te weinig in de ontwikkeling van de menselijke geest, dan is het niet ondenkbaar dat de zeer geavanceerde kunstmatige intelligentie van computers enkel de natuurlijke domheid van de mens zal blijken te versterken, en onze ergste (en misschien ook wel onze krachtigste) impulsen zal voeden, waaronder haat en hebzucht. Willen we een dergelijk scenario voorkomen, dan zou het verstandig zijn om voor elke

The Atlantic Verenigde Staten | maandblad | oplage 430.000

Halverwege de negentiende eeuw opgericht door schrijvers Harriet Beecher Stowe en Ralph Waldo Emerson. Boekte in 2010 voor het eerst winst dankzij een krachtige onlinestrategie. Naast geweldige journalistieke hoogstandjes ook ruimte voor poëzie en beeld.

De strijd om data te verzamelen is al in volle gang en wordt op dit moment aangevoerd door megaconcerns als Google en Facebook, en in China door Baidu en Tencent. Tot nog toe hebben de meeste van deze bedrijven zich gedragen als attention merchants – ze proberen onze aandacht te vangen met gratis informatie, diensten en entertainment, en vervolgens verkopen ze onze aandacht door aan adverteerders. Maar waar het ze feitelijk om te doen is, zijn niet alleen die advertentie-inkomsten. Nee, door onze aandacht vast te houden weten ze ongekende hoeveelheden gegevens over ons te verzamelen en die gegevens zijn veel meer waard dan de advertentie-inkomsten. We zijn niet hun klanten; wij zijn het product.

De gemiddelde mens zal het knap lastig vinden om weerstand te bieden aan dit proces. Momenteel is het gros van de mensen maar al te zeer bereid ons meest waardevolle bezit – onze persoonlijke gegevens – te verkwanselen in ruil voor een gratis e-mailaccount en wat geinige kattenfilmpjes. Maar als die gemiddelde mens later besluit dat hij de stroom data wil indammen, zal dat hem vermoedelijk grote moeite kosten – al helemaal omdat hij op het netwerk is gaan vertrouwen voor het nemen van beslissingen, of zelfs voor zijn gezondheid en fysieke overleven.

Het nationaliseren van data door de overheid zou een oplossing kunnen zijn: het zou in ieder geval de macht van grote bedrijven aan banden leggen. Maar de geschiedenis heeft wel aangetoond dat we niet per se beter af zijn wanneer we zijn overgeleverd aan overheden met al te veel macht. Dus kunnen we beter de hulp inroepen van onze wetenschappers, onze filosofen, onze juristen en zelfs onze dichters, die zich kunnen buigen over de vraag: hoe valt eigendom van data te reguleren?

Makke koeien

Momenteel bestaat het risico dat de mens hetzelfde lot zal zijn beschoren als het huisdier. We hebben makke koeien gefokt die enorme hoeveelheden melk produceren maar die verder in vrijwel alles onderdoen voor hun wilde voorouders. Ze zijn minder beweeglijk, minder nieuwsgierig en minder vindingrijk. Momenteel zijn we bezig makke mensen te creëren die enorme hoeveelheden data genereren en die dienen als efficiënte chips in een enorm data processing-mechanisme, maar we benutten het menselijk potentieel niet volledig. Als we niet oppassen zitten we straks met gedowngradede mensen die verkeerd gebruik maken van geüpgradede computers en zo zichzelf en de wereld de vernieling in helpen.

Wie dat een verontrustend vooruitzicht vindt – wie het geen prettig idee vindt om te leven in een digitale dictatuur of een vergelijkbare gedegradeerde samenleving – kan eigenlijk maar één ding doen: zoeken naar manieren om te voorkomen dat er een concentratie plaatsvindt van te veel data in te weinig handen, en ook zoeken naar manieren om te zorgen dat het verwerken van gedistribueerde data efficiënter blijft dan het verwerken van gecentraliseerde data. Dat is geen makkelijke opgave. Maar het is misschien wel de beste waarborg voor democratie.

Yuval Noah Harari

pagina 46 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Horizon2_156.indd 46

19-03-19 12:48

cultuur & wetenschap

Karl Marx, knap en jong Chinese jeugd verdeeld over het verstripte leven van de grote denker p. 48 Filterbubbels in Poolse media doorgeprikt p. 50 Agenda p. 54

CultWet_156.indd 47

19-03-19 14:08

cultuur & wetenschap

Animatieheld

met een missie Radii | Sjanghai

Een nieuwe animatieserie moet de Chinese jeugd de beginselen van het marxisme bijbrengen. Of dat lukt, is de vraag. Maar het levert in elk geval levendige discussies onder jongeren op.

E

ind januari, niet geheel toevallig het begin van de Chinese nieuwjaarsvakantie, lanceerden de populaire streamingsites Bilibili en Youku [de Chinese YouTube] De Leider, een animatieserie van zeven afleveringen over het leven van Karl Marx. In de webserie worden Karl Marx en zijn boezemvriend, sponsor en co-auteur Friedrich Engels als knappe jongens geportretteerd, een schril contrast met de oude, bebaarde mannen uit alle schoolboeken. Marx’ echtgenote en jeugdvriendin, Jenny von Westphalen, is omgetoverd tot een zwierig personage in prinsesachtige jurken. De themasongs zijn verzorgd door de Mongoolse popzanger A Yun Ga en rapgroep NZNZ, waaruit valt op te maken dat de makers op generatie Z mikken. De Leider is duidelijk bedoeld om een jeugdig publiek de beginselen van het marxisme – een van de basistheorieën waar het Chinese socialisme op stoelt – op een toegankelijke manier voor te schotelen.

‘Dit is liefde!’

De eerste klachten golden de slechte beeldkwaliteit, maar wat vinden Chinese tieners uiteindelijk van deze animatie, die de zegen van de communistische jeugdbeweging heeft? Op Bilibili had De Leider binnen een paar weken 422.000 volgers. De serie scoorde een slordige 4,5 miljoen views. Middelbare scholieren uit heel China melden zich tijdens het kijken met zogenaamde bullet comments: berichten die over het scherm schieten. Sommige quotes worden goedkeu-

pagina 48 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

CultWet_156.indd 48

19-03-19 14:08

cultuur & wetenschap

Studenten uit Xi’an, Chengdu, Qingdao, en vele andere steden 'checken in' en leveren commentaar via bullet comments.

rend gehighlight en herhaald: ‘Mensen hebben het recht om de waarheid te achterhalen!’ – Marx Tussen de meer dan honderdduizend bullet comments zit een aantal serieuze, filosofische uitweidingen: ‘Is dit het essay dat de verschillen in natuurfilosofie tussen Democritus en Epicurus behandelt?’

‘Democritus gelooft dat de natuur uit atomen in verschillende maten en vormen bestaat, en dat de “zielatomen” van de mens bij overlijden verdwijnen; Epicurus gelooft in aponia [afwezigheid van lichamelijke pijn] en dat mensen op het moment van de dood simpelweg ophouden te bestaan.’

Veel van de comments zijn ‘verbeteringen’ van en commentaar op de dialogen in de serie, gepost door alfaslimmeriken. Veel scholieren zijn per slot van rekening goed onderlegd in geschiedenis, geografie, filosofie, marxistische economie en politieke theorieën, ter voorbereiding op het zware, allesbepalende eindexamen, de gaokao. Kijkers met een bètaprofiel grijpen de bullet comments aan om vraagtekens te plaatsen bij de lange filosofische verhandelingen.

‘Als bètascholier kan ik totaal niet volgen wat er wordt gezegd.’

‘Is dit mensentaal?’

In plaats van de diepzinnige gesprekken te doorgronden, richten sommige jongeren zich liever op de plotelementen, zoals de romance tussen Jenny en Karl: ‘Echte liefde heeft niets te maken met sociale status of materiële zaken, maar alles met zielsverwantschap.’

Al met al was het hoogtepunt van de eerste

afleveringen misschien wel de ontmoeting tussen Engels en Marx: ‘De topper!’

‘Mr. Engels!’

‘Dit is liefde!’

Opmerkingen die zinspelen op een homoseksuele relatie tussen de jonge Marx en Engels – een Chinese variant op de Japanse boys’ love-fanfictie, yaoi – roepen heftige tegenreacties op, en dit alles binnen de beperkte ruimte van de bullet comments. Eén jongen schreef dat hij alle uitlatingen over een eventuele romance tussen Marx en Engels bij de moderator had gemeld. ‘Dit is pure laster tegen deze grote denkers!’

voorrecht om de nieuwe afleveringen als eersten te zien; alle anderen moesten wachten tot ze beschikbaar kwamen voor kijkers zonder abonnement. We hebben geen idee wat Karl Marx hiervan zou vinden, maar gebruikers zijn er in ieder geval niet blij mee.

Eén kijker sloeg de spijker op de kop: ‘De bourgeoisie gaat voor, en het gepeupel zet gedwee een stap opzij.’

De Leider is absoluut een creatieve poging om toekomstige kameraden te onderwijzen, maar wil de webserie echt de doelgroep bereiken, dan moet allicht de beeldkwaliteit worden opgeschroefd en moeten de dialogen worden opgevijzeld, zodat ze minder klinken als de studieboeken die scholieren tot vervelens toe moeten opdreunen...

Fan Shuhong

Kapitalistisch tintje

Onder elke aflevering presenteert het platform een aantal vragen waarmee de kijkers prijzen kunnen winnen. Op Weibo [de Chinese tegenhanger van Twitter] wonnen honderd eersteprijswinnaars van een door de officiële account van de serie georganiseerde loterij een – hoe kan het ook anders – kopie van het Communistisch Manifest. Maar de gelukkige vijf winnaars van de tweede prijs ontvingen een Huawei Mate 20; het vlaggenschip onder de Chinese smartphones, dat voor maar liefst duizend dollar over de toonbank gaat. Aan de uitzending van de animatieserie zit eerder een kapitalistisch dan een communistisch tintje. Vanaf de vierde aflevering genoten betalende Bilibili- en Youku-abonnees het

Radii China | mediaplatform | radiichina.com

Onafhankelijk mediaplatform met journalistieke verhalen over het leven, de cultuur en innovaties in China, om de wereld te laten zien dat het land aan het veranderen is. Werkt samen met gerenommeerde media zoals The Atlantic, Bloomberg, Quartz en de BBC.

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 49

CultWet_156.indd 49

19-03-19 14:08

cultuur & wetenschap

Zo doorbreken Poolse media de filterbubbel Polarisatie is overal. Maar in Polen komen tijdschriften uit de hele politieke linie ertegen in het geweer. Ze publiceren elkaars artikelen om lezers verschillende perspectieven te bieden.

The New York Times | New York

Z

PROJEKT SPIECIE In Polen is journalist Jedrzej Malko een initiatief gestart om de filterbubbels in de media te doorbreken.

Vijf tijdschriften van verschillend politiek karakter doen aan het project mee, waarbij ze om de vijf weken een onderwerp vanuit hun verschillende perspectieven belichten en deze artikelen vervolgens allemaal publiceren.

De positieve respons toont aan dat er onder de lezers enorme behoefte is aan horizonverbreding.

oals zoveel mensen overal ter wereld maakte freelancejournalist Jedrzej Malko zich druk om de filterbubbels in de media. Maar híj deed er iets aan. Malko woont in Polen, waar burgers in dat soort bubbels leven doordat ze alleen maar media onder ogen krijgen die hun eigen ideeën bevestigen.

‘Het is niet zozeer dat we de media van het andere kamp niet geloven,’ zegt Kaja Puto, freelanceauteur en -redacteur van diverse links georiënteerde publicaties. ‘We lezen ze niet eens. We weten niet wat ze beweren, en weten we dat wel, dan zijn het vaak de meest absurde dingen.’

Dat ideologische isolement versterkt luidruchtige, radicale stemmen. Leugens worden niet gecheckt.

Elke bubbel heeft niet alleen zijn eigen opvattingen, maar ook zijn eigen feiten.

Dat geldt in verschillende mate ook voor de VS, een groot deel van Latijns-Amerika, Europa, Zuid-Korea, India, Pakistan en vele andere landen. Filterbubbels, vijandige bejegening van politieke tegenstanders en het idee dat de maatschappij onherroepelijk is verdeeld, zijn mondiale problemen. En alle drie hangen ze met elkaar samen.

De combinatie werkt vooral sterk in Polen, waar een rechts-populistische regering de democratische controle van de macht ondermijnt, waaronder de persvrijheid. De publieke tv-zenders, met hun miljoenen kijkers, zijn een spreekbuis voor overheidspropaganda geworden. De belangrijkste krant van de elite, Gazeta Wyborcza, staat uiterst kritisch tegenover de regering. Hij wordt vooral gelezen en geloofd door tegenstanders van de regering.

‘In Polen hebben we geen journalistiek,’ zegt Jarema Piekutowski, expert maatschappelijke zaken en hoofdredacteur van Nowa Konfederacja, een conservatief tijdschrift. ‘De media zijn niet meer dan voetsoldaten van een politiek leger. Sommige, zoals Gazeta Wyborcza, zijn professioneler dan andere, maar dat wil niet zeggen dat ze geen partij kiezen.

Ze hebben hun keuze gemaakt, en het gaat ze er niet om betrouwbare journalistiek te bedrijven, maar de politieke strijd te winnen.’

Het beschaafde debat begint het af te leggen tegen haatzaaierij, soms met dodelijke afloop. In januari stak een geestelijk gestoorde man Pawel Adamowicz dood, de burgemeester van Gdansk. De aanvaller uitte luidkeels zijn bezwaren tegen Burgerplatform, de grootste Poolse oppositiepartij, waar Adamowicz lid van was.

In juli 2017 bedacht Malko daarom Projekt Spiecie (spiecie is Pools voor ‘kortsluiting’). Om de paar weken schrijven vijf tijdschriften van verschillende politieke signatuur over hetzelfde onderwerp en drukken ze elkaars verhalen af.

Projekt Spiecie beperkt zich tot intellectuele, relatief beschaafde tijdschriften met de grote Poolse steden Warschau en Krakau als basis. Het project is niet van invloed op het algehele politieke discours in Polen, wat het gezien zijn beperkte reikwijdte ook niet zal krijgen. Maar het laat zien dat er manieren zijn om de muren van de filterbubbel te slechten. Het laat ook zien dat het nog steeds mogelijk is om vreedzaam met elkaar van mening te verschillen en dat veel lezers van uiteenlopende kampen daaraan hechten.

Comfortzone

Malko, 29, is geen erg invloedrijke journalist; hij beschouwt zichzelf zelfs helemaal niet als journalist.

Hij is econoom, schreef het boek Economics And Its Discontents en geeft les op een middelbare school. Hij had een wekelijkse column in Krytyka Polityczna, een links internetmagazine. Daarin raadde hij artikelen uit de Poolse of buitenlandse pers aan. ‘Ik zocht naar interessante artikelen buiten mijn eigen bubbel en comfortzone,’ zegt hij. Toen de regering voor het eerst het Poolse hooggerechtshof probeerde te zuiveren, wijdde Malko zijn column bijvoorbeeld aan de kijk van rechts op de crisis.

Lezers liepen weg met zijn columns, maar Malko wilde meer. ‘Ik was op zoek naar verschillende meningen, maar koos nog altijd welke,’ zegt hij. Hij besloot zijn column op te geven en iets groters op touw te zetten. Hij belde de redactie achter Krytyka en vijf andere tijdschriften en belegde een vergadering.

Eén titel haakte af wegens tijdgebrek. Krytyka en vier andere tijdschriften deden wel mee: het rechtse Nowa Konfederacja van Piekutowski; Klub Jagiellonski, een conservatief katholiek blad; Kontakt, een tijdschrift van linkse bevrijdingstheologen; en Kultura Liberalna, dat het vrijemarktdenken omarmt.

Malko kon de tijdschriften geen financiële compensatie bieden, hoewel sommige nagenoeg failliet waren. Zo heeft Kontakt maar één bezoldigde medewerker. Maar ook zonder geld had hij niet veel overtuigingskracht nodig. ‘We zaten echt op zoiets te wachten,’ zegt Piekutowski, wiens tijdschrift niet alleen artikelen met een conservatieve inhoud brengt, maar ook af en toe een interview met of een bijdrage van een linkse activist of opinieleider.

‘We hadden schoon genoeg van de taal van de Poolse politiek, altijd maar dat ‘‘je-bent-een-verraaier-enmoet-de-bak-in”,’ zegt hij.

Spiecie werkt als volgt. Een van de vijf tijdschriften

pagina 50 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

CultWet_156.indd 50

19-03-19 14:08

cultuur & wetenschap Jedrzej Malko tijdens de workshop Building Bridges: ‘Het is belangrijk lezers te laten zien dat het goed is om met anderen om de tafel te gaan, zodat je een andere mening kunt horen’.

treedt op als gastheer en komt met een artikel van ongeveer tweeduizend woorden met daarin een beleidsvoorstel voor een heet politiek hangijzer.

Tot dusver heeft de groep geschreven over het Poolse onderwijsstelsel, de grondwetshervorming, pensioenen, de rol van Polen in Europa, de verschillen tussen de generaties en migratie. De auteur stuurt zijn stuk naar de vier andere tijdschriften, die elk met een reactie van duizend woorden komen.

Vervolgens publiceren ze de stukken simultaan.

Malko kreeg een beurs van ongeveer 3000 euro van een onafhankelijke stichting, het Burgerfonds.

Projekt Spiecie ging in mei 2018 van start met een essay van twee verslaggevers van Krytyka over onderwijshervormingen. De andere vier tijdschriften reageerden met eigen voorstellen. In een beginalinea werd uitgelegd hoe Spiecie werkt en dat het ten doel heeft ‘maatschappelijke bubbels door te prikken’.

‘Het is onmogelijk om tot een compromis te komen,’ aldus Kaja Puto. ‘Dat weten we allemaal. Maar we kunnen nog altijd proberen te snappen waarom een partij anders over iets denkt.’ Zij schreef het meest recente openingsessay, over migratie, waarin ze beweerde dat immigranten onmisbaar zijn, vooral omdat Polen een relatief welvarend land is en ze de Poolse economie draaiende houden nu het land vergrijst. ‘Maar in het gastland moet wel het gevoel overheersen dat het er veilig en rechtvaardig aan toegaat,’ schreef ze.

Ze vertelt dat vrienden van vrienden, conservatieve katholieken, haar artikel in Klub Jagiellonski hadden gelezen. ‘Ze schreven dat ze blij waren toen ze het lazen, want ze dachten altijd dat links ervoor was om terroristen in de maatschappij te laten integreren en juist tegen hen gekant was,’ zegt ze. ‘Ik kan dus wel zeggen dat ik hun horizon heb verbreed.’

Hevige emoties

En dat is precies het doel. De filterbubbel is niet alleen een weerspiegeling van de maatschappelijke polarisatie en de vijandigheid tussen partijen, ze is er ook een belangrijke oorzaak van.

Wat er in Amerika aan de hand is, is typerend.

Natuurlijk, er zijn mensen met extreme opvattingen die van zich laten horen en politiek actief zijn. Maar de meeste Amerikanen zijn niet extremistisch. Velen

Media geven voorrang aan de meest extremistische stemmen van de tegenpartij geloven dat het andere kamp de weg kwijt is en een gevaar vormt, dat het land in de greep is van een hevige strijd tussen racisten en drammerige millennials. Maar dat is onjuist. Er zijn evenveel zelfverklaarde gematigden als conservatieven in Amerika (beide kampen zijn groter dan dat van de progressieven). Het is waar dat de politieke partijen steeds extremer worden. Maar veel Amerikanen identificeren zich niet met een partij – 42 procent noemt zich onafhankelijk – en veel aanhangers van een partij zijn het niet eens met alles wat hun politieke vertegenwoordigers beweren. In zijn boek Unstable Majorities: Polarization, Party Sorting and Political Stalemate, dat vorig jaar verscheen, schrijft politicoloog Morris Fiorina van Stanford University dat de meeste kiezers zelfs inzake controversiële kwesties een gematigd standpunt innemen. Waarom denken we dan dat de polarisatie zoveel erger is dan ze in werkelijkheid is?

De tegenpartij

Een belangrijke reden is dat we de stem van de tegenpartij niet horen wanneer we ons nieuws uitsluitend van gelijkgestemde media betrekken. We horen alleen hoe ons eigen kamp het andere afschildert. En de media geven maar al te vaak voorrang aan de meest irritante, extremistische, vijandige en haatdragende stemmen van de tegenpartij. Lezers en kijkers denken dat die de tegenovergestelde mening vertegenwoordigen, wat meestal niet zo is. Maar omdat juist die stemmen zulke hevige emoties oproepen, blijven ze het meest bij de lezers hangen.

Een onderzoek in tien landen wijst uit dat het onjuiste idee van mensen dat de polarisatie zo extreem is vooral door onlinemedia wordt veroorzaakt, waar de filterbubbel zich het sterkst doet gelden. Uit het onderzoek blijkt dat mensen die hun nieuws van radio, papieren kranten en tv verkrijgen niet zo’n vertekend beeld hebben.

Projekt Spiecie is populair bij lezers van alle vijf de

tijdschriften. ‘Eerlijk gezegd verbaast me dat nogal,’ zegt Malko. ‘Ik had gedacht dat er in elk kamp meer mensen zouden zijn die het als verraad zouden beschouwen, dat je niet in zee moet gaan met ‘‘fascisten of stalinisten’’. Maar tegenover elke reactie van die strekking staan er zeven of acht waaruit je begrijpt: ‘‘Deze reactie laat zien dat dit project nodig is.’’’

‘De respons op social media was een stuk positiever dan we hadden verwacht,’ aldus de conservatieve Piekutowski. Ruim 80 procent van de lezers die een reactie plaatsten was volgens hem te spreken over het project. ‘Veel mensen zeiden dat ze niet hadden gedacht dat dit in Polen kon. Vele anderen zeiden dat ze wilden dat het ook in de mainstreammedia gebeurde.’

Dat is echter even waarschijnlijk als dat in de VS het ‘linkse’ MSNBC en het ultraconservatieve Fox News elkaars nieuwsitems zouden uitzenden. Een van de redenen waarom Projekt Spiecie aanslaat is dat de vijf tijdschriften ondanks hun ideologische verschillen van elkaar weten dat ze echte journalistiek bedrijven.

‘Dit project staat onder aanvoering van mensen die ideeën serieus nemen,’ zegt Misza Tomaszewski, redacteur van Kontakt. ‘Het zou niets voor de commerciële media zijn, die drijven op conflict en emoties.’

Afgelopen september hield de in Berlijn gevestigde nieuwsorganisatie n-ost, die werkt met verslaggevers uit Midden- en Oost-Europa, een conferentie in Warschau. Daria Sukharchuk, coördinator van de conferentie, vroeg Malko om over Projekt Spiecie te komen praten. ‘Het is iets volslagen unieks,’ zegt ze.

‘Er was grote belangstelling voor.’

Volgens Piekutowski heeft Nowa Konfederacja veel reacties van niet-conservatieve Polen gekregen die zijn blad zijn gaan lezen dankzij Projekt Spiecie.

Hij zegt ook dat zijn tijdschrift meer dan ooit in de belangstelling staat van de mainstreammedia.

‘Dat zou zonder Spiecie nooit zijn gebeurd.’

‘Er is wel degelijk sprake van een symbolische verandering,’ zegt Malko. ‘Het is belangrijk om lezers te laten zien dat het goed is om met anderen om de tafel te gaan, zodat je een andere mening kunt horen. We hoeven het niet met elkaar eens te zijn, we zijn wel elkaars buren.’

Tina Rosenberg

The New York Times Verenigde Staten | dagblad | oplage 570.000

De krant der kranten. Won meer journalistieke prijzen dan enig ander medium. Het motto ‘All the news that’s fit to print’ wordt sinds 1896 bewaakt door de familie Ochs Sulzberger en gekielhaald door de Britse filosoof Alain de Botton, die de correctie: ‘Some news that’s fit to print’ voorstelt.

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 51

CultWet_156.indd 51

19-03-19 14:09

gerecenseerd 360 kiest een aantal door de buitenlandse pers beschreven concerten, voorstellingen, boeken, films en exposities die naar Nederland of België komen.

De Afrikaanse passie Zuid-Afrikaans operakoor zingt onverschrokken, vitaal en krachtig. Met Pasen komen ze naar Nederland.

OPERA – In 2013 werd het Zuid-Afrikaanse gezelschap Cape Town Opera Chorus tijdens de International Opera Awards in Londen uitgeroepen tot beste operakoor ter wereld. Deze grootste permanente non-profitorganisatie voor podiumkunsten in Zuid-Afrika biedt gratis opleidingen aan getalenteerde landgenoten en toert de wereld rond. Met overweldigend succes. ‘Ik denk niet dat je ooit een betere interpretatie van Carmen zult zien,’ schrijft The Cape Times. Carmen (Violina Anguelov) zou het toneel betreden als ‘een tijger die uit haar kooi breekt, seksueel, vitaal…’ The Argus een door de groep vertolkte aria uit tot een van de ‘verfijndste, zuiverste, emotioneelste’ uitvoeringen. Desmond Tutu noemt het koor ‘uniek, rijk van kleur en krachtig, een vertegenwoordiging van ’s lands beste kwaliteiten’.

In 2016 kwam het gezelschap in opspraak toen twaalf leden werden weggestuurd nadat ze hadden verklaard financieel te worden uitgebuit. Directeur en oprichter Michael Williams ontkende alle beschuldigingen. Williams’ initiatief, schrijft Die Welt, was juist bedoeld als een emancipatie van het genre, dat lange tijd werd gezien als witte kunst bij uitstek. In een recensie van de voorstelling African Angels, met de kop ‘De kerk van de zwarten voor een stadium vol blanken’, noemt de Duitse krant het CTOC het meest flexibele koor ter wereld, vanwege de improvisaties en de grote rol die ze het publiek toekennen. ‘Vreugdevol, onverschrokken, vitaal, krachtig, vurig en mooi, zoals je het vandaag de dag niet meer te horen krijgt in de Europese kerk.’ Laura Weeda

© Getty Images

Tussen 2 en 20 april voert het koor op verschillende locaties in Nederland The Africa Passion uit, kijk bijvoorbeeld op www.nkt.nl

De moed van Marie Colvin

Het cliché van de oorlogscorrespondent, voor wie alleen echte feiten en echt nieuws telde.

FILM – Dit jaar organiseert het Zwitserse tijdschrift Reportagen voor het eerst True Story Award, een festival voor het betere journalistieke verhaal.

De behoefte aan dappere verslaggevers, aldus de website, is groter dan ooit.

Marie Colvin was het toonbeeld van zo’n dappere journalist. Ze stierf in 2012, op haar 56e, door een explosie in Homs, waar ze weigerde te vertrekken voordat ze materiaal had om aan te tonen dat de regering op onschuldige burgers schoot. Eerder verloor ze een oog in Sri Lanka, waarna ze met kenmerkend piratenooglapje door het leven ging. Documentairemaker Matthew Heineman maakte de biopic A Private War over haar, die door Johanna Schneller van The Globe and Mail ‘een krachtige erkenning van het belang van journalistiek’ wordt genoemd. Ook Monica Reid van Far Out Magazine vindt de film ‘een inspirerende ode’ aan het vakgebied. Dat sommigen de verfilming wat eendimensionaal vinden, begrijpt Reid wel. Er is een gebrek aan duiding: Colvins impact wordt enkel getoond, niet toegelicht. Peter Bradshaw van The Guardian vindt dat dit gebrek aan aandacht voor de psychologische kant wordt goedgemaakt door ‘de keiharde, directe projournalistieke aanpak. Marie Colvin geloofde in echte feiten en echt nieuws.’

The New Republic stelt zich kritischer op. ‘Er zijn zo veel vragen waar de film geen antwoord op geeft. Zo sleepte Colvin bijvoorbeeld vertalers mee in gevaarlijke situaties, omdat ze geen vloeiend Arabisch sprak.’ De film reduceert een gecompliceerde vrouw volgens de recensent tot ‘trauma, drank en getyp’ en geeft toe aan Hollywoods neiging verslaggevers te romantiseren.

Volgens Donald Clark van The Irish Times valt dat Heineman niet aan te rekenen. Colvin wás nou eenmaal dat cliché, dat ‘nog meer verslaafd was aan gevaar dan aan drank en sigaretten en het leven van haar redacteurs tot een hel maakte, maar er door haar talent mee wegkwam’. LW

Nu in de bioscoop

pagina 52 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

GER_156.indd 52

19-03-19 16:12

het beste uit de internationale cultuur

Een ander perspectief

360 Top-5 non-fictie Deze titels worden getipt door Athenaeum Boekhandel in Amsterdam.

De waarheid is niet het verhaal.

KUNST – Na UnAuthorised Medium is in EYE Amsterdam nu de tentoonstelling A Tale of Hidden Histories te zien, die eveneens tot doel heeft de subjectiviteit van historische bronnen en de beperkingen van het geheugen bloot te leggen.

Het getoonde werk ‘onderzoekt de constructie van verhalen en hoe verhalen veranderen wanneer ze vanuit verschillende perspectieven worden verteld en herteld,’ schrijft See All This.

Zo was het Zuid-Afrikaanse fotografieduo Broomberg & Chanarin niet tevreden met het fotografiegebruik een door henzelf opgericht tijdschrift. ‘Negentig procent had geen enkele connectie met de personen in kwestie,’ vertelden ze Bomb Magazine. Ze besloten zelf naar bijvoorbeeld vluchtelingenkampen en psychiatrische inrichtingen te reizen om te interviewen en te fotograferen. In The Day Nobody Died filmen ze twintig willekeurige seconden in Afghanistan, waar ze mee naartoe mochten als

onderdeel van het Britse Leger. Hun doelstelling was het tegenovergestelde van oorlogsfotografie te creëren, aangezien de verschrikkingen van de oorlog toch niet op beeld zijn vast te leggen.

Het werk van de Israëlische, in New York opgeleide en in Berlijn woonachtige Omer Fast begint altijd met een interview. Hij gaat op zoek naar iemand met een indrukwekkend verhaal en laat deze persoon vertellen. Dan bewerkt hij de ervaringen zodanig dat niet meer is uit te maken wat wel en niet echt is, zoals dat past ‘in een wereld waar nepnieuws en echt nieuws niet zijn te onderscheiden en waar een tweet voor waar wordt aangenomen’. ‘Ik gebruik niet de realiteit, maar verhalen en representaties,’ citeert New York Magazine Fast. ‘De waarheid erachter interesseert me niet. Voor mij ligt die verborgen in de vertelling.’ LW

De boekhandel van de wereld Andrew Pettegree

Andrew Pettegree en Arthur der Weduwen vertellen het verhaal van de opkomst en het grote succes van het bloeiende zeventiende-eeuwse Nederlandse boekenbedrijf, toen dat het centrum van de boekenwereld vormde en we hier gemiddeld meer boeken bezaten dan in enig ander land in Europa.

De onbewoonbare aarde David Wallace-Wells

T/m 19 mei te zien in EYE, Amsterdam

© Studio Hans Wilschut

David Wallace-Wells brengt de laatste wetenschappelijke inzichten samen tot een schokkende aanklacht: we slagen er maar niet in om een betere toekomst voor de mensheid te creëren. Als we onze aanpak van klimaatverandering niet snel veranderen, zullen desastreuze ontwikkelingen plaatsvinden.

Ferrantes zelfportret Dichter bij de enigmatische schrijver zul je niet komen.

LITERATUUR – ‘Zelfs Tolstoj is een onbeduidende schaduw als hij een wandeling maakt met Anna Karenina,’ citeert The Guardian Elena Ferrante. Zij weigert mee te doen aan de cult rondom de kunstenaar en houdt haar identiteit verborgen. Met haar zojuist in het Nederlands verschenen Frantumaglia doet ze hier nog een schepje bovenop. ‘Hiding in plain sight’, kopt The New York Times. ‘Dichter dan dit zul je niet bij Ferrante komen,’ zegt haar uitgever. In Frantumaglia vertelt Ferrante over haar Napolitaanse achtergrond en haar kindertijd. Uit brieven, verhandelingen en interviews stelt ze een levendig zelfportret samen.

Volgens Alexander Chee van The New Republic verwijst dit boek in ieder geval de omstreden onthulling dat Ferrante in werkelijkheid vertaler Anita Raja zou zijn naar het rijk der fabelen: ‘Dat zou betekenen dat Frantumaglia metafictie is, haar meest experimentele werk tot nu toe.’ Carrie Lorig noemt in Entropy Mag Ferrantes opzet om zowel in de kunst als in haar leven erbuiten volledig integer te zijn ‘even kunstzinnig als provocerend als radicaal als ijzersterk. Ik moet er bijna van huilen. Nee, ik moet ervan huilen.’ LW

Brutus Kathryn Tempest

Biografie van een bijzondere Romeinse senator. Hij was filosoof, staatsman, vredestichter en legeraanvoerder. Maar bovenal is Marcus Junius Brutus bekend als ’s werelds beroemdste moordenaar.

Was het verkeerd van Brutus om zijn beschermheer te vermoorden, of had hij gelijk om zijn idealen te volgen?

Het onteigende brein Jules Montague

Wat gebeurt er met de menselijke geest als mensen de greep op de werkelijkheid verliezen door dementie, parkinson, alzheimer, verslaving of ernstige slapeloosheid? De Britse neuroloog Jules Montague zoekt antwoorden op wezenlijke vragen over ons geheugen, onze persoonlijkheid en onze identiteit.

Voor een ander Europa Étienne Balibar

De Franse filosoof Étienne Balibar stelt dat het Europese project in een politieke en morele impasse verkeert. Een weg terug is een illusie en dus staan we voor de keuze: of Europa volhardt in zijn technocratisch besturen of we proberen een nieuw type federaal Europa uit te vinden, democratisch en solidair.

21 maart tot 4 april 2019 nr. 156 pagina 53

GER_156.indd 53

19-03-19 16:15

agenda

Wij zijn allen acteurs exposiTie The Floor is Lava, sander Breure & Witte van hulzen

Kusama

T/m 4 aug, Marres, Maastricht,

Op 22 maart wordt ze

marres.org

90 jaar: Yayoi Kusama, de wereldberoemde Japanse polkadotkunstenaar.

Museum Voorlinden in Wassenaar viert dit met een presentatie van haar iconische werk en serveert gestippelde Kusamacakejes in het museumrestaurant.

T/m 1 sep, voorlinden.nl

Nieuwe canon exposiTie epic abstraction: pollock to herrera

Longs lijn

The Metropolitan Museum New York, metmuseum.org

Richard Long ‘tekende’ in 1967 een lijn in het gras door talloze keren heen en weer te lopen. Het maakte hem beroemd.

De Britse kunstenaar, een wandelgoeroe voor sommigen, doet kleine ingrepen in het landschap.

Het resultaat is vluchtig maar groots.

T/m 16 juni, Museum De pont, Tilburg, depont.nl

De titel verklapt het al, Epic Abstraction: Pollock to Herrera biedt een overzicht van de abstracte kunst vanaf 1940, maar niet met louter de gebruikelijke trits mannelijke genieën Jackson Pollock, Barnett Newman, Mark Rothko et cetera. The Metropolitan Museum in New York gunt eindelijk ook een aantal vrouwen hun plekje binnen de abstracte canon.

Onder wie de lang obscuur gebleven Hongaarse schilder Ilona Keserü (85) en natuurlijk de Cubaans-Amerikaanse Carmen Herrera (103), misschien wel de oudste nog actieve kunstenaar.

Herrera is een geval apart, ze werkt al een leven lang aan een adembenemend oeuvre van abstracte kunst, maar ze verkocht haar

eerste schilderij pas op haar 89ste. Haar werk werd al die tijd simpelweg niet gezien: galeries wilden het niet tonen omdat ze vrouw was, en voor een tentoonstelling als Sixteen Americans (MoMA, 1959) gold ze als ‘te Cubaans’. De tijd zat Herrera in meerdere opzichten niet mee. Totdat ze begin deze eeuw bij toeval enkele schilderijen kon laten zien in een New Yorkse galerie, en vervolgens een show kreeg in de Ikon Gallery in Birmingham. The New York Times schreef op de voorpagina: ‘At 94, she’s the hot new thing in painting’. Herrera werd ‘de ontdekking van het decennium’ genoemd.

Inmiddels wordt ze vertegenwoordigd door een topgalerie in Londen, en hangt ze nu | dus tussen de Pollocks en de Newmans.

‘Beter laat dan nooit,’ noemt ze het in The 100 Years Show, de vrolijk makende Netflixdocumentaire die over haar is gemaakt. Oók een aanrader. Arjan Reinders

Mei 2016 liet kunstenaarsduo Sander Breure en Witte van Hulzen vier acteurs op Utrecht CS een choreografie uitvoeren die was gebaseerd op uitgebreid onderzoek en analyse van het gedrag van de reizigers op dat station.

Het viertal stond verveeld tijd te doden, staarde naar hun mobiele telefoons, liet iets uit hun broekzak vallen et cetera – en dat volledig synchroon. Een fascinerend ballet waar je uren naar kon blijven kijken – als je het zag tenminste.

Voor Breure en Van Hulzen is het leven één grote mise-en-scène en zijn wij allen acteurs die ongewild een rol toebedeeld hebben gekregen. Vorig jaar won het duo de Charlotte Köhlerprijs en hun eerste grote solo in Marres in Maastricht is een totaalinstallatie met sculpturen en geboetseerde portretten van mensen in alledaagse omgevingen. De expressieve figuren hangen maar wat, leunen tegen een wand, staan voor een loket of wachten op een trein, als toneelspelers op zoek naar een voorstelling – akelig herkenbaar. AR

hoorngeschal

TheaTer

Het jaarlijkse Minimal

Vallende man

Music Festival opent met

T/m 30 mrt, Internationaal Theater Amsterdam,

een spectaculair scheeps-

ita.nl

hoornconcert onder de blote hemel. Vanaf het terras van het Muziekgebouw aan ’t IJ laten in totaal 144 hoorns de hypnotiserende muziek van Arvo Pärt, Steve Reich en Philip Glass over het

IJ schallen.

3 apr, muziekgebouw.nl

Met zijn bewerking van Houellebecqs Elementaire deeltjes was regisseur Julien Gosselin de grote ontdekking van het Festival van Avignon 2013. Een jaar later volgde 2666, naar de bestseller van Roberto Bolaño, een stuk dat ondanks zijn extreme lengte (elf uur) door de Franse pers werd uitgeroepen tot de beste voorstelling van het jaar. Gosselin

geldt met zijn 32 jaar als grote belofte van het internationale theater. The Guardian tipte hem als de enige mogelijke opvolger van Ivo van Hove. Gosselin wil dat theater iets zegt over de tijd waarin we leven en baseert zich het liefst op romans van levende schrijvers. Ook zijn stijl is lekker hedendaags, met veel luide muziek en acteurs die op het podium door camera’s worden gevolgd.

Zijn laatste project draait om de Amerikaanse schrijver Don DeLillo. Hij realiseerde al een voorstelling gebaseerd op diens drieluik Players, Mao II en The

© Henri Verhoef

Theater van het leven

Names. Nu bewerkte Gosselin samen met het ITA-ensemble (voorheen Toneelgroep Amsterdam) DeLillo’s Falling Man, over de impact van 9/11 op een New Yorks gezin.

AR

pagina 54 nr. 156 21 maart tot 4 april 2019

Agenda_156.indd 54

19-03-19 16:35

Wie is er bang voor Virginia Woolf?

Edward Albee

DOOD PAARD 5 APRIL T/M 1 JUNI IN DE THEATERS doodpaard.nl

advertenties.indd 55

19-03-19 13:02

Een reis die 1000 jaar meegaat...

Het woud in Nieuw-Zeeland is weer veilig. Tenminste, als het aan deze Maori dames ligt. Vroeger trokken zij er zo op uit om hun stam en hun grond te verdedigen. Tegenwoordig gaan zij ook op pad om voor het bos te strijden.

Maar dan samen met u.

U wordt meegenomen op een adembenemende tocht door het Urewera Regenwoud waarna u samen met deze Maori dames woudreuzen plant. Negen zelfs, die wel duizend jaar oud worden. Wandelen in het bos, maar dan heel anders. Met echte Nieuw-Zeelanders, net als wij; wij komen

advertenties.indd 56

er immers vandaan en weten u precies die plaatsen te laten zien die u bij niemand anders te zien krijgt.

Exclusieve ontmoetingen maken een onmisbaar onderdeel uit van de rondreis die we voor u, en vooral met u, organiseren.

Beleef Nieuw-Zeeland Ă la TravelEssence. In een rustig tempo, via plaatsen waar u zelf nooit gekomen zou zijn.

Onze lokale kennis maakt het verschil.

Daarom waarderen onze klanten ons met een 9.3 030 272 5335 | www.travelessence.nl

19-03-19 13:01