158

het beste uit de internationale pers Interview met wiskundige Hannah Fry p. 44 In memoriam Rosto p. 48

in dit nummer

nr. 158

|

18 april tot 2 mei 2019

|

www.360magazine.nl

|

€ 5,99

la presse toronto star the wall street journal gazeta.ru hospodárské noviny cicero the spectator nexos daraj t24 elaph ha’aretz the wire the guardian middle east eye foreign policy new scientist nautilus los angeles times

Alles wat je niet wilt weten over...

Kaas dossier

Van wie wordt 5G?

duitsland

Weinig EU-forie te bekennen midden-oosten

€ 5,99

Op de barricaden met (of zonder) hijab

AP

Cover_158.indd 1

16-04-19 17:51

specialist in premium espresso koffie

WWW.KOFFIECENTRALE.NL @koffiecentrale

Advertenties 158.indd 2

16-04-19 13:55

redactioneel

colofon

Kaasoholisten

jaargang 8 nr. 158 18 april t/m 2 mei 2019 Een uitgave van 360 international media BV Kleine-Gartmanplantsoen 10 1017 RR Amsterdam 360magazine.nl 360nl @360nl hoofdredactie Katrien Gottlieb eindredactie Maartje Laterveer uitgever Maureen Meeng redactiemedewerkers Lambiek Berends, Laura Weeda, IJsbrand van Veelen courrier international Arnaud Aubron, Raymond Clarinard, Eleonora Pizzi vertaling Henriëtte Aronds, Peter Bergsma, Paul Bruijn, Valentijn van Dijk, Pieter Streutker, Nicolette Hoekmeijer, Frank Lekens, Astrid Staartjes, Annemie de Vries correctie Nadia Ramer creative direction Dog and Pony, Amsterdam art direction Noëlle Meijer, Majel van der Meulen productiebegeleiding Hans Snitslaar beeldredactie Nicole Robbers webredactie IJsbrand van Veelen copywriter Jaap Toorenaar advertentieverkoop charlotte brikkenaar charlotte@360international.nl

360 | Amsterdam

Ik ben Katrien Gottlieb en ik ken veel kaasoholisten. Geen groter genoegen dan een flinke brok kaas, n’importe quoi van welke afkomst, ras of kleur. Ook niet belangrijk is het moment van de dag. Precies zoals Graham Lawton in de New Scientist schrijft: ‘hard, zacht of bijna vloeibaar, blauw, Brits of Europees, gerookt, gepasteuriseerd of ongepasteuriseerd: als er kaas te kanen valt, ga ik door tot er niks meer over is – van de kaas of van mijzelf’. Dat kaas verleidelijk kan zijn, alla, maar het bevat toch zeker geen geheim ingrediënt of een verslavende pijnstiller waar de echte liefhebber geen weerstand aan kan bieden? Nee, dat bevat het niet, ook al schijnt de uit melk afgeleide stof caseïne, hét kaaseiwit, daar wel eens voor verward te worden. Kaas wordt gewoon lekker gevonden. Lang niet door iedereen trouwens. (Mijn grootvader moest zijn stuk kaas vacuümverpakt op de hoogste plank achter in de wijnkelder onder het huis bewaren, pas als mijn grootmoeder, tante en nichtjes die kaas verafschuwden van tafel waren opgestaan, mocht hij een boterham met schaafdikke plakken beleggen.)

Maar zelfs zonder stofjes die zelfbeheersing onmogelijk maken, heeft kaas een nationale status waar de zuivel-

industrie heel blij mee is. Wordt aan die status gekrabd, dan is het hek vrijwel meteen van de dam.

Nederland exporteert jaarlijks voor 7 miljard euro aan kaas.

Dat Donald Trump dreigde hogere importbelasting over de Edammer te heffen, kwam stukken harder aan dan zijn aangekondigd vertrek uit de NAVO. Durfal Lawton maakt het nog bonter dan de Amerikaanse president en confronteert ons met alles wat we stiekem wel kunnen bedenken maar niet willen weten over kaas. Het is behalve ‘calorierijk’, zout en dieronvriendelijk ook nog slecht voor het milieu. En het stinkt. Kaas wordt nou eenmaal van melk gemaakt en waar komt melk vandaan? Juist. En de veehouderij is een ramp voor het klimaat, et cetera. Wie geen vlees meer eet om z’n ecologische voetafdruk te reduceren, doet er volgens het artikel geen goed aan het gemis te compenseren met zuivel. Gelukkig hebben we nog groente. Althans, nu nog...

Katrien Gottlieb gottlieb@360international.nl

download de mediakit op www.360magazine.nl/adverteren marketing marketing@360international.nl controller Arthur van der Meeren druk Roularta Printing, Roeselare 360 wordt gedrukt op PEFC-papier, afkomstig uit duurzaam bosbeheer partners John Adams Institute, Submarine, Getty Images, Hollandse Hoogte license partner Courrier international, Groupe Le Monde, Parijs voorzitter raad van commissarissen Bessel Kok beeld voorpagina © Unsplash abonnementen* € 11,95 p/mnd in Nederland en België Wijziging abonnement www.360magazine.nl/klantenservice t 088 1102036 belgië: 360 Abonnementenservice Postbus 360 / B-8800 Roeselare t 078 35.33.13 / f 078 35.33.14 360@abonnementen.be *Alle abonnementen continueren automatisch en gelden tot wederopzegging, tenzij anders vermeld. Prijswijzigingen voorbehouden.

Cadeauabonnementen eindigen automatisch.

Voor bedrijfsabonnementen gelden speciale tarieven. 360 verschijnt tweewekelijks.

Oplage: 25.000

verspreiding Nederland: Aldipress | België: AMP

missie Nieuws uit het buitenland is iets anders dan nieuws over het buitenland. We hebben niet de pretentie dat het wereldnieuws zich elke twee weken laat samenvatten, wel de ambitie relevante, originele en mooie verhalen bereikbaar te maken voor een Nederlandstalig publiek.

Redactioneel_158.indd 3

Bent u een m/v/x van de wereld?

Lees dan 360 Magazine

Elke twee weken de beste artikelen uit de internationale pers op papier en digitaal 360-podcast Gratis extra 360-artikelen via Blendle 10% korting op internationale fictie en non-fictie bij Athenaeum Boekhandel

5X voor € 15,-

Ga naar www.360magazine.nl/150

16-04-19 17:57

Advertenties 158.indd 4

16-04-19 13:56

inhoud 6 Wereldnieuws

Actuele gebeurtenissen wereldwijd, in woord, beeld en citaat.

9 Controverse

De Canadese regering wil religieuze symbolen bij overheidsdiensten verbieden. Moet die wet worden goedgekeurd?

10 Dossier: Van wie wordt 5G?

Europa en de VS worstelen met de aanzwellende macht van China, dat zijn invloed steeds meer laat gelden op de mondiale markt. Hoe behoudt elk land zijn ‘digitale soevereiniteit’? Rusland heeft de oplossing.

de continenten 22 Waarom is er geen EU-forie?

europa | Hoewel de verkiezingen eind mei voor een nieuw Europees parlement als historische tweesprong worden bestempeld, valt er weinig enthousiasme te bespeuren. Wat zijn de oorzaken van die desinteresse?

24 Oud en onopgelost geschil

de amerika’s | Het geschil tussen Mexico en Spanje zou niet langer alleen moeten gaan over het koloniale racisme, vindt historicus Héctor Aguilar Carmín.

26 Ontembare oppositie in Teheran

midden-oosten | In Iran is de revolutie synoniem aan vrouwen. Ze zijn woedend en ontembaar, en staan zij aan zij in hun strijd tegen onderdrukking.

32 Grootste democratische exercitie

azië | In India zijn de verkiezingen begonnen, die vijf weken duren. Daar is, behalve heel veel inkt voor een miljoen stembureaus en 900 miljoen stemgerechtigden, meer aandacht voor de moslimstem nodig.

34 Crises in de Sahel

afrika | Mali is in een spiraal van geweld terechtgekomen en trekt nu buurlanden Burkina Faso en Niger mee.

horizon 40 Alles wat je niet wilt weten over... kaas Volgens Graham Lawton van het wetenschappelijke tijdschrift New Scientist is de zuivel ook geen vriend van het milieu, noch van de dieren die het produceren.

48 Gouden hart in rockersjasje Hommage aan de multimediakunstenaar Rosto.

52 Gerecenseerd

Een selectie uit door de buitenlandse pers beschreven concerten, voorstellingen, boeken, fi lms en exposities die naar Nederland komen.

Inhoud_158.indd 5

16-04-19 17:58

wereldnieuws Duitsland

Groot-Brittannië

frankrijk

Wordt Theresa May ereburger van Gadheim?

Het Beierse gehucht Gadheim, inwonertal 76, kijkt met argusogen naar de brexitklucht in Groot-Brittanië en bereidt zich voor op een rol op het wereldpodium. Westerngrund, een gehucht dat een uurtje rijden westelijker ligt, ziet de ontwikkelingen ondertussen met lede ogen aan. Dat zit zo. Toen Kroatië in 2013 toetrad tot de EU, werd Westerngrund het geografische middelpunt van de Europese Unie, officieel vastgesteld door IGN, het Franse instituut voor geografie. Maar als Groot-Brittanië uit de EU vertrekt, zal Gadheim het nieuwe middelpunt worden. Inmiddels staat er al een vlaggenmast klaar om de EU-vlag te hijsen.

Gadheim heeft geen burgemeester en valt onder de jurisdictie van Jürgen Götz, burgemeester van het nabijgelegen Veitshöchheim. Hij hoopt dat de nieuwe titel het dorp stevig op de kaart zal zetten. Enthousiaste bewoners hebben Götz inmiddels een petitie aangeboden met het verzoek Theresa May tot ereburger van Gadheim te maken.

(EuroNews, Lyon)

Kleinere ecologische voetafdruk voor kinderen

© AP Photo/Diana Ayanna

Torenspits Frankrijk rouwt. De Nôtre-Dame de Paris, een van de beroemdste kathedralen ter wereld, werd op maandag 13 april grotendeels verwoest door een uitslaande brand hoog in de nok van de bijna achthonderd jaar oude eikenhouten dakconstructie. Vierhonderd brandweermannen probeerden vanaf zeven uur ’s avonds de brand meester te krijgen, wat pas om drie uur ’s ochtends lukte. De kathedraal uit 1163 trekt veertien miljoen bezoekers per jaar en is het nationaal symbool voor de officieel areligieuze republiek. Koning François II trouwde er in 1558 met Maria Stuart, en Napoleon werd er in 1804 tot keizer gekroond. De torenspits is uiteindelijk in zijn geheel naar beneden gestort. (360, Amsterdam)

Om klimaatverandering beheersbaar te houden, hebben kinderen die nu worden geboren mogelijk een drastisch kleinere ecologische voetafdruk dan hun grootouders. Analyse toont aan dat het ‘CO2-rantsoen’ voor de nieuwe generatie bijna 90 procent lager is dan voor iemand die in 1950 is geboren.

Het verschil onderstreept het enorme probleem dat kinderen wereldwijd aanzet tot schoolstakingen vanwege klimaatverandering.

Vergaande beperking van de uitstoot is nodig om temperatuurstijging in te tomen. ‘Diegenen met een machtspositie, van politici tot zakelijk leiders, die tijdens hun leven profiteerden van een veel hoger CO2-budget, hebben de plicht om te zorgen voor een leefbare planeet voor huidige en toekomstige generaties,’ zegt Jake Woodier van het UK Student Climate Network, dat in Groot-Brittannië de schoolstakingen ondersteunt. ‘Zonder gepaste actie offeren degenen die aan de macht zijn hun toekomst op voor ons heden.’

(The Guardian, Londen)

Australië Zuiveltekorten

© Gemeinde Westerngrund

Australië zucht onder aanhoudende droogte. Tel daarbij op de toegenomen kosten voor veevoer, water en elektriciteit en down-under lijdt aan een tekort aan melk en andere zuivelproducten.

Op de koelkast van een supermarkt in het zuiden van Sydney hangt een bordje om klanten te informeren over de schaarste aan zuivelproducten.

‘Klimaatverandering’, heeft de winkelier eraan toegevoegd. Lion, een van de grootste voedingsmiddelen- en dran-

kenbedrijven in Oceanië, houdt zich iets meer op de vlakte over het tekortschieten in de levering van zuivel: ‘Het komt door de huidige omstandigheden die van invloed zijn op melkveehouders.’ Lion Dairy and Drinks koopt elk jaar ongeveer 1 miljard liter melk in bij meer dan 550 Australische boerderijen.

Waarnemers signaleren al ruim een jaar een afnemende zuivelproductie in de zuidoostelijke regio’s New South Wales en Victoria. (Sydney Morning Herald, Sydney)

© Unsplash

wat zij zeggen over de arrestatie van julian assange

Matthew Walther verslaggever Zelfs al heeft WikiLeaks onderwerpen op de kaart gezet die de publieke aandacht waard waren, dan nog is het waanzin om te beweren dat Assange een strijder voor rechtvaardigheid of vrede is. Hij was en blijft een uiterst wetteloze man, een narcist met kinder-

Thomas Knapp journalist achtige waanideeën. Zijn beleid van absolute transparantie zou de veiligheid van elk land ondermijnen. Zijn zogenoemde wijsheid hoort in het naïeve tijdperk van internet, toen we nog dachten dat Google een keurige gratis dienst was.

Assange is op geen enkel moment geloofwaardig beschuldigd van een misdaad. Hij is een journalist. Mensen geven hem informatie. Hij publiceert deze. Dat is een activiteit die duidelijk en ondubbelzinnig wordt beschermd door het Eerste Amendement. Daarbij is hij geen

Amerikaans staatsburger. Zelfs als hij iets verkeerd heeft gedaan, dan komt zijn uitlevering op hetzelfde neer als wanneer Chicago aan Noorwegen zou vragen om een Franse burger uit te leveren. Assange is een held. We moeten ophouden hem als een misdadiger te behandelen.

pagina 6 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

Wereldnieuws_158.indd 6

16-04-19 17:53

wereldnieuws China/Balkan Chinese invloed in de Balkan

Lange tijd beschouwde het Westen Rusland als zijn belangrijkste rivaal in de westelijke Balkan maar inmiddels is er een nieuwe speler opgestaan: China.

Of het nu gaat om kolencentrales, luchthavens of bruggen, de Chinezen investeren stevig in de aanleg van infrastructuur in Zuidoost-Europa en daarmee leggen ze de basis voor een nieuwe strijd met de EU om invloed in de regio. Chinese bedrijven vullen gaten op in de budgetten van Balkanlanden die kampen met financiële tekorten, terwijl die hun dromen over toetreding tot de EU gaandeweg zien verdampen. Vooralsnog is de EU goed voor meer dan 70 procent van de totale directe investeringen in de regio die Servië, Bosnië, Montenegro, NoordMacedonië, Albanië en Kosovo omvat.

Volgens cijfers van de Europese Commissie draagt China nu nog slechts 1 procent bij. Maar wat betreft uitgaven voor infrastructuur heeft China de afgelopen zes jaar een inhaalslag gemaakt. Zo behoedden de Chinezen in 2014 een staalfabriek in het Servische Smederevo voor faillissement door het bedrijf voor 46 miljoen euro te kopen. Inmiddels wappert de rode Chinese vlag vrolijk boven de poort.

De Servische president Aleksandar Vucic was enthousiast en drong er vervolgens bij China op aan om ook een door schulden getroffen kopermijn over te nemen. Dat gebeurde vorig jaar.

De verzoeken blijven inmiddels komen en China doet graag mee, want de Balkanlanden vormen een belangrijke schakel in de Nieuwe Zijderoute van Beijing, een ambitieus plan ter waarde van 1 biljoen dollar voor de aanleg van een exportroute over land van China naar Europa. (South China Morning Post, Hong Kong)

Verenigde Staten Filmpje huren voor 3000 dollar Het is een idee dat al diverse ondernemers in de loop der jaren heeft beziggehouden: verhuur net uitgebrachte films aan techmiljardairs, Wall Streetgiganten, rijke atleten, Russische oligarchen en andere ultrarijken, zodat ze die thuis in hun privébioscoop kunnen bekijken, als een soort van Netflix voor de one percent. Maar alle plannen faalden tot dusver. Filmstudio’s waren bang om de woede van bioscoopketens te wekken en mogelijke piraterij was ook een puntje van aandacht. Maar nu lijkt de luxe filmverhuur voor extreem rijken er toch echt te komen.

Twee pensionado’s, Fred Rosen, schatrijk geworden met kaartverkoper Ticketmaster, en zijn golfmaatje Dan

Fellman, Hollywood’s belangrijkste expert op het gebied van filmdistributie, hebben Red Carpet Home Cinema opgericht, dat premièrefilms gaat verhuren voor 1500 tot 3000 dollar per stuk. De heren hebben inmiddels al contracten afgesloten met Warner Bros., Paramount, Lionsgate, Annapurna, Disney’s 20th Century Fox en Fox Searchlight voor ongeveer 40 films per jaar, inclusief blockbusters als Aquaman en A Star Is Born.

Waarom lijken Rosen en Fellman wel te slagen waar anderen faalden? Ze worden door filmstudio’s niet gezien als disrupters-op-gympies uit Silicon Valley, zoals bijvoorbeeld Screening Room van Napster-miljardair Sean Parker en Facebook, dat sinds 2016

tevergeefs probeert om premièrefilms te verhuren. Rosen en Fellman profiteren van de relaties die ze in tientallen jaren hebben opgebouwd en ze behoren tot het meubilair van Hollywood.

Bovendien komt hun bedrijf ook nog eens op het moment dat de klassieke filmindustrie onder vuur ligt van onder meer Netflix.

Maken ze een kans? Jazeker, want bijna 46.000 Amerikanen hebben een jaarinkomen van meer dan 2 miljoen dollar.

‘We zoeken niet eens naar 10.000 mensen,’ zegt Rosen. Red Carpet zou al een jaaromzet van 300 miljoen dollar kunnen hebben met minder dan 4000 klanten. Die mogen hun gehuurde film dan twee keer bekijken binnen 36 uur.

(The New York Times, New York)

© Red Carpet

Nathan Robinson hoofdredacteur Current Affairs

redactie

De uitlevering en vervolging van Julian Assange zouden moeten leiden tot verontwaardiging. Iedereen die niet opkomt voor Assange is zowel hypocriet als dom. Hypocriet, omdat ze er niet om malen de vrijheden te beschermen die nodig zijn om wangedrag van

De bereidwilligheid van WikiLeaks om als wasserette te dienen voor de Russische veiligheidsdienst is representatief voor de gewoonte van deze club om materiaal te publiceren dat geen of nauwelijks nieuwswaardigheden bevat, maar er alleen op gericht is om Amerikaanse

overheden aan de kaak te stellen, en dom omdat autoritarisme nooit ineens komt. Het kruipt langzaam, wordt beetje bij beetje normaler, totdat we beseffen dat het te laat is. Eerst kwamen ze voor Assange. Als jij niets zegt, komen ze straks voor jou.

belangen te ondermijnen. Assange is misschien geen vijandelijke spion, maar hij is wel een nuttige idioot voor ze geweest. Als hij zichzelf als journalist beschouwt, dan moet hij nodig op een cursus journalistieke ethiek. Daar heeft hij de komende maanden alle tijd voor.

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 7

Wereldnieuws_158.indd 7

16-04-19 17:53

wereldbeeld

Nieuw landmark in Manhattan Twee jaar na aanvang van de constructie van de ‘Vessel‘ (voorlopige naam) is dit futuristische trappenhuis, een ontwerp van de Engelse Thomas Heatherwick, nu open voor publiek. Het gebouw/kunstwerk/ monument bestaat enkel uit trappen en verbindende platforms. Het telt 25.000 traptreden en 16 verdiepingen, die fraai uitzicht bieden op de Hudson. Veel anders dan die trappen beklimmen en van het uitzicht genieten kun je er niet doen: de treden leiden nergens naartoe. De bouw van dit landmark in de nieuwste buurt van Manhattan, Hudson Yards, kostte 200 miljoen dollar. Tickets zijn gratis. © Getty Images

pagina 8 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

Wereldnieuws_158.indd 8

16-04-19 17:53

controverse

Geen kruizen, hijabs, tulbanden in overheidsdiensten?

De Canadese regering heeft een wetsontwerp ingediend dat religieuze symbolen bij overheidsdiensten verbiedt. Moet die wet worden goedgekeurd?

Ja

Nee

La Presse | Montreal

Toronto Star | Toronto

Net als de overgrote meerderheid van de Québécois, zijn wij [de auteur spreekt namens de beweging Pour les droits des femmes du Quebec] tevreden en opgelucht over het recente wetsvoorstel. Opgelucht, omdat deze regering, na jaren van vruchteloos gepraat over de invasie van religie in de publieke ruimte, haar kiezersbelofte eindelijk gestand doet. Het wetsvoorstel is niet perfect, maar komt aardig tegemoet aan de wensen van de Québecse samenleving.

Tevreden zijn we, omdat het de laatste stap is op een lange weg naar een seculiere staat. Veel mensen weten niet eens, of zijn vergeten dat er door dit amendement een einde kwam aan de grondwettelijke privileges van katholieke en protestantse Québécois. Het verloste het publieke schoolsysteem van de benauwende hokjes van het religieuze onderscheid. Deze laïcité bestaat natuurlijk niet alleen in Québec, maar ook in de rest van het land. Toch heeft het begrip bij ons een geheel andere lading dan in de Angelsaksische wereld. Net als in andere katholieke landen waar de kerk zich in het verleden voortdurend met staatszaken bemoeide, beschermt de scheiding van staat en religie in Québec de staat tegen het binnendringen van religie.

Angelsaksische Canadezen met hun protestantse tradities daarentegen, zijn nazaten van pelgrims die aan religieuze vervolging blootstonden. De scheiding tussen staat en kerk moest deze religieuze groeperingen juist tegen staatsbemoeienis beschermen. Het concept laïcité werd ingevoerd om de officiële scheiding van staat en religie mee aan te duiden. Daarbij werd religieus pluralisme de norm, zodat elk individu geheel vrij was in zijn religieuze voorkeuren.

Québec hoeft zich voor zijn visie niet te schamen, en aan gepreek van Engelstalige Canadese elites, of van mensen die sympathiseren met hun multiculturele opvattingen, hebben wij geen behoefte. Als het wetsvoorstel op de laïcité tegen de islam was gericht zouden alle moslims er last van hebben. Dit is echter niet het geval, want het raakt geen enkele moslimman. Was het wetsvoorstel tegen vrouwen gericht, dan zouden alle vrouwen er last van hebben. Ook dat is niet het geval: alleen vrouwen die een islamitische sluier dragen zullen er wat van merken. Maar als zij de enige zijn, is de eigenlijke discriminatie dan niet gewoon dat deze vrouwen – en alleen deze vrouwen – buitenshuis verplicht zijn om hun haar te bedekken? Waarom zouden we niet gewoon toegeven dat het hier om patriarchale religieuze regels gaat die vrouwen voorschrijven hoe ze zich moeten kleden, en dat dat discriminerend is? Deze wet biedt vrouwen die geen sluier willen maar wel moeten dragen een concrete mogelijkheid om aan hun onderwerping te ontsnappen, zij het vooralsnog alleen op hun werk. Hiermee overstijgt hij religieuze scheidslijnen en maakt een werkelijk harmonieus samenleven mogelijk.

Diane Guilbault

Experts uit Québec waarschuwen geen overhaaste conclusies te trekken over het door de provincie voorgestelde verbod op religieuze symbolen. Met vooroordelen heeft het niets te maken, haasten ze zich te benadrukken. Het gaat om Québecs unieke geschiedenis en politieke cultuur. Nuance, nuance, nuance…

Maar achter al die nuances schuilt simpelweg een plan van de deelstaatregering om de rechten van religieuze minderheden opzij te zetten. Door overheidsmedewerkers in ‘autoriteitsposities’ – van leraar tot rechtbankgriffier – te verbieden om kruizen, hijabs, tulbanden en dergelijke te dragen, wals je over hun religieuze vrijheden heen.

Als dit in om het even welke andere provincie zou gebeuren, onder een conservatieve deelstaatregering in Alberta of Ontario bijvoorbeeld, zouden progressieve mensen geen moeite hebben het sentiment te benoemen waardoor deze maatregel wordt ingegeven: onverdraagzaamheid, of zelfs racisme. Het is immers overduidelijk dat hier moslims en sikhs in het vizier worden genomen. Maar omdat het in Québec gebeurt, zijn deze zelfde mensen bereid om het door de vingers te zien.

Op zich geven ze toe dat de witte, Franssprekende meerderheid van Québec hiermee de rechten van kwetsbare, overwegend niet-blanke minderheden met voeten treedt. Maar volgens hen is de voornaamste beweegreden het streven naar laïcité. Meestal wordt dat vertaald als ‘secularisme’, maar in het Frans is het begrip veel breder. Het heeft als consequentie dat alle religieuze symbolen uit de publieke ruimte moeten verdwijnen.

In feite zal de praktische invulling van het secularisme de Québécois echter een rotzorg zijn; het gaat hen om iets veel primitievers. Niet zijzelf en hun samenleving hoeven zich aan te passen aan de minderheden uit hun omgeving. Laat hen dat maar doen.

Veel Engels-Canadezen zijn er de afgelopen jaren net zo over gaan denken. Maar politici buiten Québec hebben de verleiding vrij goed weerstaan om de angst voor nieuwkomers uit te buiten. Ze stonden pal voor de rechten van minderheden en het belang van de grondwet.

Een grote provincie slaat nu een andere richting in. Individuele en religieuze rechten worden opzijgezet, in naam van de waarden van de meerderheid. En al zijn daar misschien historische en culturele verklaringen voor, het neemt niet weg dat daarmee de tolerantie en wellevendheid opzij worden gezet die in elke moderne, complexe maatschappij centraal zouden moeten staan. Alleen wanneer er sprake is van wederzijdse aanpassing kan iedereen zich in een multiculturele samenleving thuis voelen.

Geen nuancering kan iets aan die fundamentele waarheid veranderen.

Diane GuilbaulT

Diane Guilbault is voorzitter van de beweging ‘Pour les droits des femmes du Québec’. De beweging is voor een verbod op de volledige sluier (niqab en burqa)

ToronTo STar

Toronto Star | Canada | dagblad | 400.000 Een van de weinige titels die officieel de kerntaak van de krant onderschrijft

La Presse | Canada | dagblad | oplage 210.000

‘het publiek te wijzen op misstanden en de mogelijke oplossingen daarvoor’.

Opgericht in 1884. Voorstander van de handhaving van een verenigd Canada.

1 maart tot 1 april 2018 nr. 13x pagina 9

Controverse_158.indd 9

16-04-19 17:01

dossier

digitale soevereiniteit

Van wie wordt 5G? Wie krijgt controle over de vijfde generatie (5G) mobiel internet? Europa en de VS worstelen met de aanzwellende macht van China, dat zijn invloed steeds meer laat gelden op de mondiale markt (p. 12). Rusland wil het land elektronisch loskoppelen van de rest van de wereld om haar ‘digitale soevereiniteit’ te behouden (p. 14).

Inzake de opmars van 5G is wederzijds vertrouwen ver te zoeken.

pagina 10 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

Dossier_158_N.indd 10

16-04-19 15:46

digitale soevereiniteit

dossier

Š Georgia Perry / CondÊ Nast

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 11

Dossier_158_N.indd 11

16-04-19 15:47

dossier

digitale soevereiniteit

Het nieuwe strijdtoneel tussen China en Amerika De verschuivingen in de mondiale verhoudingen laten zich steeds beter zien in de race om de supersnelle 5G-netwerken tussen de VS en China.

Twee mogendheiden die er volstrekt andere visies op nahouden.

The Wall Street Journal | New York

H

et internet begint in twee werelden uiteen te vallen.

Enerzijds is er het digitale landschap dat China propageert, waar contant geld is verdrongen door mobiele betalingen. Alles draait daar om de smartphone, waarop gebruikers met één enkele app kunnen shoppen, chatten, elektronisch bankieren en surfen op internet. Nadeel: de almachtige overheid kijkt altijd mee. Met vrienden kun je soms beter in geheimtaal converseren. En toegang tot Google of Facebook kun je vergeten.

Anderzijds is er het internet dat openstaat voor iedereen, zoals in de meeste landen. Waar internetters min of meer kunnen zeggen wat ze willen en webontwikkelaars elk product kunnen lanceren dat ze willen. Wie het Chinese internet gewend is, vindt dit internet maar onoverzichtelijk. Overal heb je een aparte app voor nodig: om te chatten, te shoppen, te bankieren of te internetten.

En sommige sites zijn nog steeds niet op smartphones ontworpen.

Deze twee werelden beginnen te botsen door de komst van de nieuwe generatie supersnelle mobiele 5Gnetwerken. China wil de grootste producent worden van de apparatuur voor deze nieuwe technologie en spoort de afnemende landen aan om zijn internetaanpak over te nemen. Het dringt er in feite op aan dat die net zoiets installeren als de Great Firewall die Beijing zelf gebruikt om het Chinese internet aan banden te leggen en af te schermen voor westerse invloeden.

Her en der in de wereld begint wrijving te ontstaan omdat Chinese techgiganten hun binnenlandse succes willen uitbouwen naar het buitenland, iets wat ze tot nu toe niet goed lukt. In Silicon Valley vrezen sommigen dat het Chinese internetbeleid die bedrijven een voorsprong kan geven bij nieuwe technologieën als kunstmatige intelligentie, omdat ze minder beperkingen kennen op het gebied van data- en privacybescherming.

‘De Chinese aanpak zou best een aantal grootschalige verbeteringen kunnen opleveren, voor de volksgezondheid bijvoorbeeld, allemaal dankzij de massale verzameling en analyse van gegevens,’ klonk het vorige week bij een toespraak in Brussel door Nick Clegg, de voormalige Britse vicepremier, die inmiddels hoofd mondiaal beleid en communicatie bij Facebook is. ‘Maar die aanpak kan ook worden ingezet voor griezelige vormen van toezicht en controle.’ Want het gaat hier om een keuze tussen, in zijn woorden, ‘een aan regelgeving onderworpen technologiesector die een balans zoekt tussen privacy, vrije meningsuiting, innovatie en groei, en een sector waarin technisch vernuft ten koste gaat van fundamentele zaken als privacy en individuele rechten’.

Hij en Facebook wilden dit niet nader toelichten.

Verschillen

De verschillen tussen de twee culturen zijn overduidelijk voor mensen als Tom Pellman, die beide werelden kent.

Hij geeft in Washington leiding aan een bureau voor internationale risicoanalyse en heeft begin deze eeuw een tiental jaren in Beijing gewerkt. De overleg-app Slack wordt in zijn bedrijf niet meer gebruikt omdat China die blokkeert. De Great Firewall omzeilt hij door steeds nieuwe VPN’s op te zetten, virtuele particuliere netwerken waarmee je je internetactiviteiten aan het oog van derden onttrekt – tot de Chinezen het netwerk ontdekken en blokkeren, waarna je weer een nieuw VPN opzet. Een kat-en-muisspel, zegt hij.

De censuur van Beijing is volgens hem net als de luchtvervuiling: ‘Als je er midden in zit lijkt het nog mee te vallen. Als je eruit bent, besef je pas hoe erg het was.’ Toch was hij dol op WeChat, de Chinese alles-in-éénapp.

Die miste hij wel toen hij uit China weg was. ‘Het was of ik hier in de VS teruggestuurd was naar het stenen

tijdperk,’ zegt hij. ‘Zonder WeChat leek alles ineens zo ouderwets.’

Die twee werelden bestaan al een tijdje naast elkaar. In de ene wereld bestellen mensen spullen bij Amazon, in de andere bij Alibaba. In het Westen is Google zo populair dat googelen een werkwoord is geworden, maar in China valt er niks te googelen: daar heb je Baidu. In Londen kun je de metro betalen met Apple Pay, in Beijing met Alipay. En voor al die dingen heb je in China genoeg aan één app, WeChat, die miljarden mensen gebruiken om elkaar tekstberichtjes te sturen, taxi’s te bestellen en wat al niet meer. Google, Facebook en andere diensten worden door Beijing geblokkeerd, terwijl China de rest van de wereld wel lekker probeert te maken voor bedrijven als de Alibaba Group en Tencent, de eigenaar van WeChat – al boeken die in het buitenland nog weinig succes.

5G in aantocht

Nu 5G in aantocht is, verhogen deze botsende visies de spanningen tussen China en de VS. De kloof tussen beide mogendheden groeit en de kans bestaat dat steeds meer landen het Chinese model gaan volgen.

Met 5G-netwerken kunnen films binnen enkele seconden op de telefoon worden gedownload, kunnen zelfrijdende auto’s de weg op en kan allerlei apparatuur, van pacemakers tot fabrieksmachines, op internet worden aangesloten. Volgens militaire deskundigen kan 5G het aanzien van het slagveld veranderen als tanks en drones met kunstmatige intelligentie worden uitgerust.

China wil in eigen land graag 5G invoeren en heeft de nieuwe technologie vanaf het begin voortvarend gestimuleerd. Al in 2013 werd een instantie opgericht van regelgevers, bedrijven en wetenschappers die het hele proces uitstippelen en nauwlettend controleren. De overheid heeft een testfaciliteit

waar alle in China verkochte 5G-apparatuur moet worden gekeurd. Wu Hequan van de Chinese Academy of Engineering, een van de kopstukken in deze ontwikkeling, zou vorige maand op een conferentie hebben gezegd dat China streeft naar heerschappij op het gebied van 5G. Woordvoerders van de Chinese regering en van de Chinese internetwaakhond wilden geen commentaar geven.

Dat Chinese streven trekt nu ineens de aandacht omdat één techgigant de kloof tussen de twee werelden heeft overbrugd. Huawei is uitgegroeid tot de grootste leverancier van apparatuur voor mobiele netwerken ter wereld.

De 5G-apparatuur zelf zal niet de doorslag geven. De elektronica is slechts de infrastructuur van het internet, gebaseerd op mondiale standaarden die onafhankelijk zijn van de appontwikkelaars en de consumenten die er gebruik van maken. Maar in Washington klinkt op alle fronten, van de politiek tot de inlichtingenwereld, de waarschuwing dat Beijing de apparatuur van Huawei kan gebruiken om de wereld te bespioneren en meer in het algemeen een voet tussen de deur te krijgen en zijn invloed uit te breiden.

Huawei’s oprichter Ren Zhengfei zei vorige maand in de media: ‘Ik persoonlijk zou de belangen van mijn klanten nooit schaden. En mijn bedrijf zou niet ingaan op verzoeken in die richting.’

Chinese internetdeskundigen en overheidsfunctionarissen wijzen op de aantijgingen van voormalig NSA-medewerker Edward Snowden, die zegt dat de Amerikaanse inlichtingendienst achterdeurtjes heeft aangebracht in servers die voor de export waren bedoeld. De NSA wilde hier geen vragen over beantwoorden. In het verleden heeft de dienst wel gezegd erop te letten dat onschuldige gebruikers van dergelijke technologie buiten schot blijven.

De VS hebben Huawei ook beschuldigd van het stelen van bedrijfsgeheimen en het schenden van sancties. Hoewel Huawei alle aantijgingen ontkent, kunnen ze ertoe leiden dat de regeringTrump het bedrijf straks de toegang ontzegt tot onmisbare componenten die in Amerika worden gefabriceerd.

Als dat gebeurt, zegt Paul Triolo, oudambtenaar en hoofd mondiaal technologieonderzoek van risicoconsultancy Eurasia Group, kan China een versie van 5G ontwikkelen die niet compatibel is met de Amerikaanse. ‘Als de mondiale toelevering voor 5G echt verstoord wordt,’ zegt hij, ‘betreden we totaal nieuw terrein.’ Huawei telt zo’n 13.000 leveranciers, zegt vicedirecteur Ken Hu, en hij stelt: ‘Als in deze mondiale productieketen op ongewone wijze een

pagina 12 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

Dossier_158_N.indd 12

16-04-19 15:47

dossier

digitale soevereiniteit

schakel wegvalt, zou dat grote gevolgen hebben voor de ontwikkeling van de productieketen en zelfs voor de economische ontwikkeling van de betrokken landen.’ Huawei wilde dit niet verder toelichten.

Verschillen van inzicht over hoe je het internet moet organiseren liggen aan dit conflict ten grondslag. De VS propageren het open model waarop het huidige internet gebaseerd is.

China en gelijkgestemde landen als Rusland vinden dat een land het internetverkeer binnen zijn grenzen moet kunnen censureren, bespioneren of anderszins controleren. In zijn streven naar een zogenaamde ‘digitale zijderoute’ heeft Beijing samen met zijn telecomapparatuur ook deze visie weten te verkopen aan uiteenlopende landen als Vietnam en Tanzania. In dat laatste land, dat zich al eerder lovend over de Chinese censuur uitliet, zijn het afgelopen jaar wetten aangenomen waardoor internetproviders een geldboete of celstraf kunnen krijgen als zij niet ingaan op een verzoek van de overheid om ‘verboden uitingen’ offline te halen. De Tanzaniaanse minister van Informatie Harrison Mwakyembe zegt de Chinese visie op strikt internettoezicht te omarmen in het belang van de nationale veiligheid en de strijd tegen ‘zedenverwildering’.

In India zoeken overheden naar manieren om de eigen internetbedrijven te beschermen tegen de hegemonie van Amerikaanse bedrijven als Amazon en Facebook, net zoals China zijn eigen start-ups heeft beschermd.

Volgens Aruna Sundararajan, de minister van Telecom, willen ze Indiase bedrijven stimuleren om ‘uit te groeien tot een wereldsucces’.

China draagt zijn eigen visie op ‘cybersoevereiniteit’ ook uit bij de Verenigde Naties, waar het ervoor pleit om overleg over internetregulering alleen op staatsniveau te voeren, zodat maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven buitenspel worden gezet.

Op een conferentie in China konden

The Wall Street Journal VS | dagblad | oplage 2.000.000

De bijbel voor zakenmensen. Maar bij het lezen is enig beleid nodig: naast reportages van hoge kwaliteit drukt de krant hoofdredactionele commentaren af die zó patriottisch zijn dat ze hun geloofwaardigheid verliezen.

Tim Cook van Apple en Google-topman Sundar Pichai in 2017 horen hoe Wang Huning, hoofd ideologie en propaganda van de Communistische Partij, de lof zong van Xi Jinping en diens inzet voor het verspreiden van de Chinese internetvisie. Hij zei dat die kan rekenen ‘op brede goedkeuring en bijval van de internationale gemeenschap’.

Baidu

In de begindagen van het internet waren buitenlandse bedrijven meer dan welkom in China. De technologie ontwikkelde zich toen sneller dan de technische mogelijkheden voor censuur. Google introduceerde een gecensureerde Chinese versie van zijn zoekmachine. Amazon betrad de Chinese markt en Chinese gebruikers logden massaal in op Facebook, YouTube en Twitter.

Na de Olympische Spelen in Beijing van 2008 begon Beijing de teugels strakker aan te halen, uit angst voor politieke tegengeluiden en de internationale concurrentie voor Chinese start-ups. Facebook, Twitter en YouTube werden in 2009 geblokkeerd.

Toen Google het jaar daarop zei de zoekresultaten niet langer te willen censureren, werd ook die geblokkeerd. Hetzelfde lot trof de websites van diverse buitenlandse nieuwsmedia, waaronder The Wall Street Journal. En zo werd Baidu in China de dominante zoekmachine. Alibaba drukte eBay van de markt en kreeg met zijn betalingssysteem Alipay praktisch een monopolie op het online betaalverkeer, doordat tal van buitenlandse bedrijven, van PayPal tot Visa, niet in China mochten opereren.

Buiten China speelt Alibaba bijna nergens een rol van betekenis. Baidu heeft in Japan en Egypte wel geïnvesteerd in zoekmachines in de lokale taal, maar die zijn alweer opgedoekt. En ondanks een stevige reclamecampagne met grote namen als Messi slaagt ook Tencent er niet in om WeChat buiten China aan de man te brengen. Volgens onderzoeksbureau Sensor Tower is de app sinds januari 2012 wereldwijd zo’n 350 miljoen keer uit Apple’s App Store gedownload: ongeveer 83 procent van die downloads is afkomstig van gebruikers in China, 17 procent van daarbuiten.

Tencent wilde hier geen commentaar op geven.

Sommige Chinese technologiegiganten krijgen in het buitenland geen voet aan de grond omdat ze daar moeten opboksen tegen concurrenten als Google en Facebook. Maar wat ook meespeelt, is wantrouwen over hun banden met de Chinese overheid. Ant Financial Services van Alibaba-oprichter Jack Ma probeerde in 2017 de Amerikaanse markt te betreden door het Texaanse MoneyGram International over te nemen. Vorig jaar zette de Amerikaanse toezichthouder CFIUS (Committee on Foreign Investment in the United States) een streep door die overname. Ook de geplande overname van Qualcomm door Broadcom werd verboden, uit vrees dat het Qualcomm zou verzwakken, dat een grote concurrent is van Huawei op het gebied van 5G-patenten. Jack Ma, die eerder had beloofd om een miljoen Amerikaanse banen te creëren, heeft die belofte september jongstleden weer ingetrokken, onder verwijzing naar de vijandige sfeer in de wereldhandel. Hij reageerde niet op vragen die wij hem stuurden via Alibaba. Dat bedrijf wees alleen op een interview waarin Ma heeft gezegd dat ‘handel de vrede zou moeten bevorderen’.

Josh Chin

WAT IS 5G? De vijfde generatie apparatuur voor mobiele communicatie wordt aangeduid met 5G. Het betreft in wezen alle technologie die wordt ontworpen voor het draadloos doen functioneren van keukenapparatuur en zelfrijdende auto’s tot mobiele telefoons, op een hogere snelheid en dus met een grotere capaciteit dan de bestaande draadloze netwerken. Er wordt bij 5G een verwerkingscapaciteit bereikt van 20 gigabytes (GB) per seconde tegenover 1 GB in het bestaande 4G-netwerk – ‘voldoende om films met hoge beeldscherpte te transporteren en een virtuele werkelijkheid te scheppen’, aldus het gespecialiseerde tijdschrift MIT Technology Review.

‘En dat allemaal op uw smartphone.’

Maar om die snelheden te kunnen bijhouden, zal de ontvangende apparatuur ook moeten worden voorzien van een grotere capaciteit, dus met meer antennes en een groter vermogen dan op dit moment voor wifi en 4G noodzakelijk is. De Chinese elektronicareus Huawei, de grootste fabrikant ter wereld van netwerkapparatuur, rekent erop een fors aandeel in deze nieuwe markt te kunnen veroveren.

WIE BEHEERT DE VIRTUELE RUIMTE? In een artikel onder de kop ‘Het installeren van een nationaal internet: een noodzaak voor het politieke systeem en de revolutie’ legde de oerconservatieve Iraanse krant Mashregh onlangs de voordelen van dit lopende project uit.

‘De [westerse] kolonisatoren gebruiken verschillende methoden om in hun opzet te slagen. Een van de meest doelmatige middelen om een nieuwe wereldorde naar hun hand te zetten, is het optreden in de virtuele ruimte. Door die in aanzienlijke mate in hun greep te houden, bepalen zij de inhoud die de wereld wordt ingestuurd en bovendien verhinderen zij alles wat niet strookt met hun eigenbelang.’ Volgens de website van de krant ‘is de oplossing voor dit kwaad het inrichten van een nationaal informatiekanaal, zoals dat is gebeurd in landen als China, Rusland en Noord-Korea’.

Mashregh citeert vervolgens een internetspecialist, Mohammed Kahvand, die tot de Iraanse geestelijkheid behoort: ‘Het nationale netwerk moet de rechtmatige behoeften van het volk bevredigen, en de inhoud dient te zijn ontdaan van elke vorm van morele en ideologische corruptie.’

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 13

Dossier_158_N.indd 13

16-04-19 15:47

Zelfs in een ‘streng’ systeem als het Chinese leert men blokkades te omzeilen

digitale soevereiniteit

© Nate Kitch

dossier

pagina 14 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

Dossier_158_N.indd 14

16-04-19 15:47

dossier

digitale soevereiniteit

Rusland verschanst zich Om te voorkomen dat het Westen het Russische internet probeert af te snijden van de rest van de wereld, wil Rusland een soeverein netwerk in het leven roepen.

Een stap die past bij de nationale mentaliteit, aldus Gazeta.ru.

Gazeta.ru | Moskou

© Nate Kitch

A

ls het misgaat, moet je het internet blokkeren: dat is zo’n beetje de belangrijkste regel van de Russische politiek geworden. Het is overigens vreemd dat de wet op de digitale soevereiniteit pas nu het licht ziet. Desondanks gaat het probleem verder dan de door de overheid geuite wens om onwelgevallige content makkelijker te kunnen blokkeren. In de huidige binnenlandse en internationale politieke context lijkt het aannemen van zo’n wet onvermijdelijk. Daarbij zou het in lijn zijn met de mondiale tendens om verschillende onderdelen van het internet te ‘soevereiniseren’.

De mensheid is er kennelijk nog niet aan toe om een onafhankelijk wereldwijd web van soevereine staten te laten functioneren waarbinnen de informatievoorziening aan geen enkele beperking onderworpen zou zijn. Dat heeft niet alleen te maken met talrijke cultuurverschillen, maar ook, in een context van informatieoorlogen, oftewel cyberoorlogen, met de dubbele, zo niet driedubbele moraal die er in sommige landen heerst.

Waarover gaat het in grote lijnen? De Russische staat zal de beschikking krijgen over technische middelen om het versturen van data te beperken ongeacht het gebruikte grensoverschrijdende kanaal. De telecomaanbieders zullen worden gedwongen ‘verdedigingsmuren tegen bedreigingen’ te bouwen. In het geval van een serieuze externe dreiging zal een uniek orgaan dat zich bezighoudt met het toezicht op en de controle van openbare telecomnetwerken de telecommunicatie overnemen. Er zal een nationaal systeem voor het beheer van domeinnamen worden gecreëerd. Platforms als [de chat-app] Telegram zullen makkelijker en sneller kunnen worden geblokkeerd en het zal moeilijker zijn om de blokkades te omzeilen. Tot zover het ideologische aspect. De andere dimensie van het project, die even belangrijk is en waar je volgens mij moeilijk iets tegen kunt hebben, betreft de noodzaak zich tegen massale cyberaanvallen te beschermen.

Al schrikt de gemiddelde internetgebruiker misschien van het woord ‘blokkade’, toch moeten we niet vergeten dat men die zelfs in een ‘streng’ systeem als het Chinese leert omzeilen. Blokkades zijn vooral voor luiaards en sukkels bedoeld. En die zijn politiek gezien nooit echt gevaarlijk. Het huidige wetsvoorstel is veelvuldig bekritiseerd, omdat het ondoordacht en onprofessioneel zou zijn. Er is gewezen op de enorme kosten van het installeren van een ztoezichtsorgaan, maar ook op het risico van storin-

gen op het Russische internet. De Russische Rekenkamer heeft een negatief advies uitgebracht en de regering heeft een herziening geëist.

Censuur

Het idee van digitale soevereiniteit is in 2014 in Rusland opgekomen. Na de invoering van de eerste westerse sancties [en het Russische embargo op Europese producten] zijn er tests gedaan om het Russische internet af te snijden van de rest van de wereld.

De resultaten hebben onze leiders duidelijk overtuigd, en ze hebben eruit opgemaakt dat het in het kader van het beleid van ‘importvervangingen’ goed zou zijn ook op digitaal gebied ‘op eigen benen te staan’. Destijds vreesde Rusland te worden uitgesloten van internationale betalingssystemen als Visa en Mastercard en het interbancaire netwerk Swift.

Het debat over de vraag of zo’n dreiging ten uitvoer kan worden gebracht is van dezelfde orde als dat over de waarschijnlijkheid van een NAVO-aanval.

Hoe het ook zij, de Russische leiders beschouwen deze risico’s – inclusief dat van een ‘uitschakeling’ van het Russische internet – als reëel. Sommigen zullen dat paranoïde vinden. Maar hun kan men voor de voeten werpen: en die Amerikaanse ophef rond ‘de Russische inmenging in de verkiezingen’, is die dan niet paranoïde? En het feit dat het merendeel van de officiële Amerikaanse sites in Rusland niet langer toegankelijk is behalve via een VPN-verbinding? En dat Facebook het algoritme heeft veranderd voor het online zetten van publiciteit die als politiek wordt beschouwd, terwijl sites die te boek staan als ‘Russische nepaccounts’ zonder proces of bewijs worden verwijderd?

De censuur die wordt toegepast door Mark Zuckerberg, de baas van Facebook, is niet fraaier dan die van

Soeverein in tech

Na de fameuze ‘soevereine democratie’ die Vladimir Poetin in 2007 uitriep, lijkt nu het tijdperk aangebroken van de ‘soevereine technologie’.

‘Soevereine gigabytes’ kondigde het Russische weekblad Expert in februari op de cover aan. In een uitgebreid artikel legde het blad uit waarom het land ‘behoefte’ heeft aan een nieuwe internetwet, die al in voorbereiding is.

Roskomnadzor, de Russische toezichthouder op de media, ook al zijn de principes en de uitvoeringsschaal verschillend. De Amerikaanse filtering van data verschilt inderdaad sterk van de Russische. De eerste maakt eerder deel uit van een dominante ideologische tendens, die alles weert wat daarmee niet correspondeert. Dit type censuur kan soms meedogenlozer en totalitairder zijn dan ons Russische, waar van oudsher wordt toegegeven dat de overheid en de door haar aangestelde censoren besluiten wat het hersenloze volk mag bekijken en lezen.

Chinees model

Gazeta.ru Rusland | website | gazeta.ru

Deze tamelijk liberale site, opgericht in 1999, is uitgegroeid tot een van de belangrijkste elektronische algemene media van Rusland. Hij stond in 2014 in de top-vijf van meest bezochte informatiesites op het Russische internet.

De columnisten, die tot de populairste van Rusland behoren, hebben veel bijgedragen aan de reputatie van de site.

Wie in de Verenigde Staten probeert een standpunt naar voren te brengen dat niet strookt met de mening van de meerderheid, de mainstream, botst op een muur van stilzwijgen en onbegrip.

Daarbij moet worden bedacht dat zowel liberalen als rechts-conservatieven hun eigen mainstream kunnen hebben. En dat het recht om relatief vrijelijk kritiek te leveren op alle vormen van macht een algemene spelregel is. Maar zodra het gaat om zogenoemde ‘waarden’ wordt men geconfronteerd met een waar totalitarisme. Met name wanneer het relaties tussen geslachten of rassen betreft, of ‘externe vijanden’.

Probeer bijvoorbeeld maar eens om in respectabele politieke kringen te zeggen dat de Krim-kwestie niet zo eenvoudig is als de media doen voorkomen (die allemaal min of meer hetzelfde zeggen). Het is amusant om te zien hoe populair de uitdrukking ‘fake news’ is geworden in een land dat als een van de eerste de vrijheid van meningsuiting in zijn grondwet opnam, en dat in de twintigste eeuw een wet op de vrijheid van informatie heeft aangenomen.

De Amerikaanse oproep om het verspreiden van valse informatie te

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 15

Dossier_158_N.indd 15

16-04-19 15:47

dossier

digitale soevereiniteit

Alleen op dewereld?

Vergeet het tegenwoordig mAAr In het kader van de Russische wet op de nationale soevereiniteit op internet maakt het Kremlin zich op voor een proef op de som: men wil het land elektronisch loskoppelen van de rest van de wereld, met behoud van het internet voor de eigen burgers.

Het tijdstip en de technische kant van dit omvangrijke experiment zijn nog onduidelijk, maar op 28 maart berichtte de Russische zakenkrant RBK dat het Russische agentschap Roskomnadzor, dat toezicht houdt op de media, drie van de vier grootste Russische internetproviders had gewaarschuwd erop voorbereid te zijn.

In eerste instantie, aldus de krant, betreft het experiment het testen –in een regio die de providers zelf mogen kiezen – van het instrumentarium voor het verregaand filteren van het internetverkeer, de zogeheten Deep Packet Inspection of DPI, ontwikkeld door het Russische bedrijf RDP. De voornaamste functies daarvan: voorrang verlenen aan bepaalde verkeersstromen op internet en het vertragen van andere.

Maar voor het ontkoppelen van het hele land is nog wel meer nodig. ‘Rusland zal alle data binnen de eigen grenzen moeten terughalen en geen servers meer gebruiken die in het buitenland staan,’ legt de MIT Technology Review uit.

Een nieuwe wet gaat de Russische providers verplichten om slechts de binnenlandse internetknooppunten te gebruiken die door Roskomnadzor zijn goedgekeurd. Dat zijn de fysieke punten waarop via de kabel gegevens worden uitgewisseld.

Rusland zou zich ook moeten loskoppelen van het wereldwijde systeem van domeinnamen (DNS), waarvan de meeste servers worden beheerd door Amerikaanse ondernemingen.

Rusland zou een voorbeeld kunnen nemen aan China, dat al sinds begin 2000 DNS heeft ingepast in de nationale infrastructuur van internetproviders. ‘Maar het kopiëren van deze Chinese brandmuur zal moeilijk worden,’ legt Andrej Soldatov uit aan het Britse financiële weekblad The Economist. Soldatov is de schrijver van The Red Web (‘Het Rode Internet’, niet vertaald, uitgegeven in de VS door PublicAffairs) en specialist inzake het Russische toezicht op internet.

‘Rusland is verknoopt met de wereldwijde architectuur van het internet. De grootste ondernemingen, zoals Yandex, hebben servers in het buitenland staan, terwijl reuzen als Google servers hebben in Rusland.’

Erger nog, Russen zijn verknocht geraakt aan websites als YouTube, de grote verschaffer van amusement, vooral voor kinderen. Als het technisch al mogelijk is om zich te ontdoen van dit of dat internetplatform, ‘dan kan zoiets op politiek niveau nog explosief blijken te zijn’, aldus The Economist.

Voor Amerikanen dient een grens om vrijheid ruimte te geven. Voor Rusland is het een firewall

bestrijden heeft overal op de wereld actief weerklank gevonden, maar de gehanteerde methodes zijn heel verschillend. Onze Russische censuurtraditie, ik herhaal het nog maar eens, is heel anders: hier maakt de staat uit wat gepubliceerd mag worden of niet.

In die zin past onze Roskomnadzor eerder in een ‘Aziatische traditie’. Die heeft afgelopen jaar meer dan 600 duizend sites geblokkeerd zonder tussenkomst van de rechter, om redenen die het wettelijke kader dat in het begin was voorzien (tegen reclame voor zelfmoord, pedofiele pornografie en drugs) ruimschoots overschrijden.

In Azië is het momenteel in de mode

om nepberichten uit te filteren en te blokkeren. Niet volgens de methode-Zuckerberg, maar door middel van staatsmaatregelen. In China wordt onwenselijke content op sociale netwerken uitgefilterd. De verspreiding van nepnieuws en geruchten wordt bestraft. Het wetsvoorstel dat aan de Doema [het Russische Lagerhuis] is voorgelegd is geïnspireerd op het Chinese model.

Einde van anonimiteit

Het betekent het einde van de anonimiteit op internet. Facebook en Google zijn [in Rusland] voortaan verplicht persoonlijke data te verschaffen wanneer de overheid daarom vraagt en om ‘illegale’ content te verwijderen. Op het verspreiden van valse informatie staat gevangenisstraf. Onze wetgevers zijn veel ‘libe-

pagina 16 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

Dossier_158_N.indd 16

16-04-19 15:47

dossier

digitale soevereiniteit

‘POETIN IS DOOD’ Op 10 maart hebben enkele duizenden mensen in Moskou, Voronezj en Chabarovsk gedemonstreerd tegen ‘het isolement van het Russische internet’ en de censuur, aldus de Russische krant Kommersant. Het ging de organisatoren – de Libertarische Partij en de Vereniging ter Verdediging van het Internet – om twee wetten die onlangs waren aangenomen: die op ‘de veiligheid en het goed functioneren van het Russische internet in het geval van een blokkade of aanval vanuit het buitenland’, en die op ‘de verantwoordelijkheid van gebruikers wanneer overheidsorganen niet met het vereiste respect worden behandeld’. Volgens de organisatoren maken deze wetten deel uit van een ‘strategie van de staat om de controle op het internet te intensiveren’. De internetgebruikers vrezen dat de autoriteiten met de wet, die is omgedoopt tot ‘wet op de soevereiniteit van het Russische internet’, in werkelijkheid het Russische netwerk willen isoleren van de rest van de wereld. Op 3 april is in Sint-Petersburg een grafsteen ontdekt met daarop het geboortejaar van Vladimir Poetin en het huidige jaar (1952-2019), vergezeld van een foto van hem en het grafschrift ‘Heeft het Russische volk verraden’. De plaatsing, opgeëist door de activistische groepering Agit Rossia, veroordeelt de wet op het blokkeren van content die de overheid niet met het ‘vereiste respect’ behandelt. ‘Wetten die tegen het volk zijn gericht, eeuwige leugens, weerzinwekkend bestuur: voor de Russische burgers is Poetin dood’, staat op hun Telegram-account te lezen.

raler’ dan de Aziatische. Vooralsnog. Naar aanleiding hiervan heeft Google onlangs het verzoek van Roskomnadzor ingewilligd om links naar content die in Rusland verboden is te verwijderen. Daarmee heeft het bedrijf toegegeven aan het algemene streven van staten naar digitale soevereiniteit.

De huidige pogingen van de Russische overheid om de virtuele wereld te controleren kunnen worden gezien als een voortzetting van de seculaire tradities.

In het begin van de middeleeuwen streden we tegen de wilde steppe waartoe het grootste deel van de buitenwereld zich beperkte en die als een bedreiging werd beschouwd. Deze ‘terra incognita’ is de pendant van het ‘wereldwijde web’ van vandaag de dag, bevolkt door vijandige elementen. De verdedigingslinie is Roskomnadzor, dat de westerse bekeringsdrift (het verspreiden van vreemde geloofsovertuigingen op

niet-canoniek grondgebied) de weg verspert, een taak die altijd was voorbehouden aan de orthodoxe kerk in haar betrekkingen met het katholicisme.

Voor Amerikanen betekent een grens een gelegenheid om de vrijheid meer ruimte te geven. Voor Rusland is het een vesting die ons moet beschermen tegen een vijandige wereld, een firewall. Rusland is in het verleden geen grote maritieme mogendheid geweest die zich richtte op het ontdekken en koloniseren van verre contreien. Het raam op Europa dat werd geopend door Peter de Grote heeft alleen maar subversieve ideeën en liederlijke ideeën laten binnenwaaien. Het Rus-

sische rijk is vooral een defensief rijk. De verovering van grondgebied was een manier om de omvang van de vijandige omgeving te verkleinen en zich te wapenen tegen mogelijke bedreigingen. Ook nu nog beschouwen wij Russen onszelf in ons collectieve onbewuste niet als onderdeel van de ‘wereldbeschaving’, met name niet van de Europese. Het is wij tegenover zij. En we kunnen geen geheel vormen, we zullen nooit bij hen horen. Hoe zou in die context het Russische internet anders kunnen functioneren dan als een autonoom segment van het mondiale internet? Dat zou onmogelijk zijn. En het gaat niet gebeuren. De autonomie zal de meeste Russen tot tevredenheid stemmen. We zijn gewend aan de zijlijn te staan. Sommigen zullen dat paranoïde noemen. Voor anderen is het ons historische lot.

Gueorgui Bovt

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 17

Dossier_158_N.indd 17

16-04-19 15:48

europa

slowakije

Licht in de duisternis Hospodárské Noviny | Bratislawa

De voormalige advocate en milieuactiviste Zuzana Čaputová werd vorige maand tot eerste vrouwelijke president van Slowakije verkozen. In een land dat al meer dan een jaar in een diepe politieke en morele crisis verkeert geeft haar overwinning licht in de duisternis.

T

oen we voor de eerste verkie­ zingsronde aan Zuzana Čaputová vroegen wat de zwakke plekken van haar belangrijkste tegenstanders waren, draaide ze de vraag om: ‘In plaats van naar de tekort­ komingen van andere kandidaten te zoeken wil ik er liever voor zorgen dat de Slowaken gaan stemmen, en wel op mij. Ik wil geloven dat dat de beste kans op succes biedt.’ Juist door die positieve instelling, die is gebaseerd op haar eigen overtuigingen, en door haar weigering haar tegenstanders aan te vallen is deze gescheiden advocate van 45 de favoriet geworden tijdens de presidentsverkiezing. In enkele weken tijd is haar populariteit als een komeet omhooggeschoten. ‘Čaputová heeft haar kiezers vooral geraakt door haar houding, door de ongedwongen manier waarop ze zich tot mensen richt en de beslistheid waarmee ze haar ideeën formuleert zonder ooit het conflict te zoeken,’ zegt sociologe en voormalig premier Iveta Radičová, die tien jaar geleden de tweede ronde van de presidents­ verkiezing wist te halen.

Progressief

Zuzana Čaputová wordt aangemerkt als progressief, wat momenteel niet bepaald goed valt in Centraal­Europa.

Zo geeft ze openlijk toe dat ze vóór adoptie door homostellen is, en dat is, samen met abortus, een veel dramati­ scher en controversiëler thema voor de conservatieve Slowaken dan voor de

liberalere Tsjechen. ‘Ik wil de president van iedereen zijn. Ook de conservatieve kiezers moeten weten dat ik hun waar­ den zal respecteren,’ heeft Čaputová aangekondigd, die zichzelf christen noemt en wier kandidatuur is gesteund door enkele priesters van de katholieke kerk.

Zelfs na enkele weken campagne voe­ ren bleef de blonde Čaputová voor menigeen een verrassende verschij­ ning. Volgens Zuzana Kepplová, hoofd­ redacteur van het dagblad Sme in Bra­ tislava, kennen mensen die de politieke actualiteit volgen haar al enkele jaren.

Namens de ngo Via Iuris heeft Čaputová strijd gevoerd tegen de uitbreiding van een vuilstortplaats in haar geboorteplaats Pezinok (22.000 inwoners) in het zuidoosten van Slo­ wakije, waar ze nog altijd woont met haar twee dochters.

De Goldman Environmental Prize, die haar in 2016 in de Verenigde Staten werd toegekend, was het hoogtepunt in een carrière als milieuactiviste die begon in het gemeentehuis van Pezi­ nok, waar ze al werkte tijdens haar rechtenstudie. Daarna heeft ze zich ook gewijd aan de verdediging van mishandelde en misbruikte vrouwen en kinderen en fel geijverd voor het terugdraaien van de amnestieverlenin­ gen door voormalig premier Vladimír Mečiar, die in de jaren negentig tal van misdaden had toegedekt.

‘Voor een groot aantal Slowaken is ze een onbekende figuur, terwijl ze al een duidelijk stempel op de maatschappij heeft gedrukt. Wie zich interesseert

voor de openbare zaak moet haar wel opgemerkt hebben tijdens de affaire rond de vuilstort in Pezinok,’ zegt Kepplová.

In die tijd kreeg Čaputová het al aan de stok met Marián Kočner, een van de zakenlieden die voor de uitbreiding van de vuilstort waren; hij wordt er momenteel van beschuldigd in febru­ ari 2018 opdracht te hebben gegeven tot de dubbele moord op onderzoeks­ journalist Ján Kuciak en diens vriendin.

Voor veel Slowaken die begaan zijn met de ontwikkelingen in hun land spreekt deze botsing met Kočner in haar voor­ deel. Kočner heeft haar trouwens ook aangevallen tijdens haar presidents­ campagne. ‘Nee!’ antwoordde ze hem toen hij haar vroeg of ze bang voor hem was tijdens een persconferentie waar­ op hij ongenood was verschenen om haar publiekelijk te intimideren. Een manier voor haar om de slogan van haar campagne kracht bij te zetten: ‘Laten we een front vormen tegen het kwaad, samen gaat ons dat lukken.’

Ook omdat ze een vrouw is belichaamt Čaputová de verandering in de Slo­ waakse politieke arena, die door man­ nen wordt gedomineerd. Toch maakt ze volgens Zuzana Kepplová van Sme geen of weinig gebruik van deze vrou­ welijke troef. Zo heeft de voorzitter van het parlement en de leider van de tweede partij van de regeringscoalitie, de nationalist Andrej Danko, haar als ‘onbekend meisje’ bestempeld. Zelf is ze van mening dat vrouwen op som­ mige zaken soms een andere blik kun­ nen werpen dan mannen en geneigd

zijn problemen op een andere manier op te lossen. ‘Maar ik wil niet generali­ seren, net zomin als ik van deze verkie­ zing een sekseoorlog wil maken,’ voeg­ de ze eraan toe.

Anders dan de vicevoorzitter van de Europese Commissie Maroš Šefčovič, haar tegenstander in de tweede ronde, die zich vooral liet voorstaan op zijn diplomatieke ervaring, heeft Čaputová tijdens debatten en interviews bena­ drukt dat ze in Slowakije woont en dat ze altijd begaan is geweest met de pro­

Čaputová onthoudt zich er nog steeds van haar opponenten verwijten te maken blemen in haar land. Door haar achter­ grond als advocate is ze eerder bereid die problemen aan te pakken dan de zakenman en demissionair president Andrej Kiska. Er is nog een andere ver­ klaring voor haar groeiende populari­ teit: haar eruditie boezemt vertrouwen in en mensen zien in haar niet de traditionele politicus­jurist die voor de camera bij elke zin om de hete brij heen draait. Zuzana Čaputová was al lange tijd van plan in de politiek te stappen. In januari 2018 was ze lid geworden van de nieuwe partij Pro­ gressief Slowakije. Een maand later werden Ján Kuciak en zijn vriendin

pagina 18 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

Europa_158.indd 18

16-04-19 14:26

europa

slowakije

Koningin van de Tatra Als winnaar van de tweede verkiezingsronde met 58,4% van de stemmen zal Zuzana Čaputová in juni van dit jaar Andrej Kiska opvolgen als president van Slowakije. Net als alle andere media in Bratislava is het weekblad Tyzden ondanks de zwakke kiezersopkomst (41,7%) verheugd met deze historische overwinning, die Čaputová op de hoogste top van de Tatra zal brengen, het symbool van Slowakije.

Een campagneposter met de tekst: ‘Laten we een front vormen tegen het kwaad, samen gaat ons dat lukken.’ © AP Photo / Petr David Josek / HH

vermoord. ‘Die gebeurtenis heeft heel Slowakije geschokt, de mensen hebben gezegd dat zoiets nooit meer mag gebeuren en dat onze maatschappij ten goede moet veranderen. Ik wil een bijdrage aan die verandering leveren en daarom heb ik me kandidaat gesteld,’ aldus Čaputová. In het begin van haar campagne maakte ze allerminst een zelfverzekerde indruk, vooral niet tijdens privéontmoetingen. Nu is dat heel anders geworden, zowel tijdens televisie-uitzendingen als openbare debatten. En ze onthoudt zich er nog steeds van haar opponenten verwijten te maken.

Politiek betrokken

Hospodárské Noviny Slowakije | dagblad | oplage 17.000

Oorspronkelijk bedoeld voor zakenmensen is ‘De Nieuwe Economieën’ vandaag de dag een krant van uitstekend niveau voor politieke, economische en financiële informatie.

Progressief Slowakije, dat samen met de eveneens nieuwe, centrumrechtse partij SPOLU (‘Samen’) deelneemt aan de Europese verkiezingen, surft natuurlijk mee op de populariteitsgolf van haar ex-vicevoorzitter (ze heeft haar functies op 19 maart jongstleden neergelegd, drie dagen na haar overwinning tijdens de eerste ronde).

Volgens hoofdredacteur Kepplová tonen zowel jonge als oudere leden van de partij zich opmerkelijk bezield en enthousiast, met name op sociale media. ‘Hun steun laat zien dat ze echt

politiek betrokken zijn.’ De leider en oprichter van de partij, de zakenman Ivan Štefunko, schildert Čaputová af als een normale vrouw, een rationele strijdster die zich altijd aan de kant heeft geschaard van mensen die in opstand kwamen tegen onrecht. ‘En ze weet hoe ze moet winnen,’ aldus Štefunko, die zoals velen onder de indruk is van het feit dat ze het heeft opgenomen tegen Marián Kočner, die symbool staat voor de vervlechting van het politieke milieu en de zakenwereld onder de voormalige premier Robert Fico en zijn partij SMER-Sociálna Demokracia.

De media vragen zich al geruime tijd af hoe met name conservatieve kiezers zich zullen verzoenen met het feit dat de staat zal worden geleid door een gescheiden moeder die bovendien haar nieuwe relatie lange tijd geheim heeft gehouden. Vergeleken bij bijvoorbeeld Maroš Šefčovič heeft Čaputová haar familie en vooral haar kinderen uit de wind gehouden. Ze verzekert dat ze nog altijd een uitstekende band met haar ex-man heeft. En pas twee weken voor haar verkiezing heeft ze de identiteit onthuld van haar nieuwe partner, de fotograaf en muzikant Peter Konečný. De laatste heeft vervolgens in een interview met de Slowaakse site

Denník N verklaard dat hij zich op geen enkele manier voorbereidde op de rol van ‘first man’. Hij komt ook uit Pezinko en kent Čaputová al sinds hun kinderjaren. Ze kwamen weer met elkaar in contact toen hij aan het begin van haar politieke carrière voorstelde mooiere foto’s van haar te maken dan die op haar website.

De Slowaakse presidentsverkiezing heeft in het teken gestaan van nationale thema’s, zoals de verbetering van het rechtssysteem. Čaputová voelde zich daarbij als een vis in het water.

Ze is van mening dat een staatshoofd over de formele en informele macht beschikt om een aantal zaken te realiseren. Ook op dat punt beschouwt ze zichzelf als sterker dan demissionair president Andrej Kiska, die haar heeft gesteund als zijn opvolger. Op het gebied van buitenlandse zaken is Čaputová uitgesproken pro-Europees.

Traditiegetrouw zal ze zich voor haar eerste buitenlandse reis in haar nieuwe functie naar Tsjechië begeven. ‘De Tsjechische politicus door wie ik me het meest zal laten inspireren is onze voormalige gemeenschappelijke president Václav Havel [de vroegere dissident en toneelschrijver],’ heeft ze beloofd.

Martin Ehl

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 19

Europa_158.indd 19

16-04-19 14:26

europa

duitsland

E

r zijn goede redenen voor het ontbreken van EU-forie. De structuren van de Europese Unie zijn niet vormgegeven om mensen aan te zetten tot gepassioneerde medewerking op politiek gebied. De geschiedenis van de Europese eenwording werd vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog bepaald door de gedachte dat oorlog en nationalisme konden worden voorkomen door samenwerking op het hoogste niveau.

Die moest gerealiseerd worden door vertegenwoordigers van de Europese landen ruimte te bieden voor onderhandelingen, afspraken en overeenkomsten, die het nationale niveau oversteeg; ruimte die niet meteen en rechtstreeks onderworpen was aan de democratische controle door het nationale electoraat.

Vereuropeeste politiek

© Getty Images/Juice Images RF

Waarom is er geen EU-forie?

Cicero | Berlijn

Eind mei kiezen de burgers in de Europese Unie een nieuw Europees parlement. En hoewel deze verkiezingen als historische tweesprong worden bestempeld, valt er in het algemeen weinig enthousiasme te bespeuren. Wat zijn de oorzaken van die desinteresse?

Dat supranationale niveau was niet bedoeld als daadwerkelijk tegenwicht tegen de democratische basis van de nationale politiek, maar meer als aanvulling daarop. Het doel was om het gemeenschappelijk handelen te vereenvoudigen. Toch won het aspect dat Europese politiek in zekere zin onttrokken is aan de greep van het volk, het democratische kiezersvolk, snel aan betekenis. Het bleek dat de verwijzing naar ‘Europa’ zich er goed voor leende om politieke maatregelen te nemen die anders maar moeilijk uit te leggen waren aan de kiezers. Zo leidden de politieke zwakte van de nationale elites en het wantrouwen tegenover hun respectieve electoraten ertoe dat nationale politiek ‘vereuropeeste’ en steeds vaker door middel van ‘Europese verordeningen’ werd bedreven.

Dat is gemakkelijk: politiek voeren zonder de strijd om de meerderheid te hoeven winnen, desondanks vaak je zin krijgen en bovendien Brussel de zwartepiet toespelen – waarvoor niemand zich daar verantwoordelijk voelt.

Dat politieke ritueel drukt een stempel op de politieke cultuur in Europa: er wordt afbreuk gedaan aan de legitimatie van de parlementaire democratie, want de burgers hebben steeds vaker de indruk dat hun stem op veel vlakken zonder gevolg blijft omdat ‘Brussel’ toch wel beslist – een indruk die steeds weer door nationale politici wordt

pagina 20 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

Europa_158.indd 20

16-04-19 14:27

europa

duitsland

bevestigd. De op Europees niveau voortschrijdende samenwerking van de nationale elites heeft het verbond gestabiliseerd maar in even grote mate gezorgd dat mensen zich ervan afkeren. Niet voor niets heeft de Europese politiek de reputatie wereldvreemd te zijn en in het gunstigste geval stof te bieden voor hoogdravende toespraken, maar in de regel intellectueel betuttelend te zijn en ergerlijke voorschriften uit te vaardigen.

Het vaak bediscussieerde democratisch falen van de EU is dus geen toevallige bijwerking of een omissie van de Europese eenwording. Integendeel, de gedachte dat Europa in de allereerste plaats een project van de regeringen is, behoort tot de kern van het hele proces.

De verbindende factor die jarenlang heeft voorkomen dat politiek en bevolking zich steeds meer van elkaar verwijderden, was de juist ten tijde van de Koude Oorlog alom populaire gedachte van een verenigd en vreedzaam Europa, die als richtlijn voor het Europese eenwordingsproces werd gepresenteerd. Hoe abstract die gedachte ook bleef en hoe weinig bruikbaars er voor de politieke praktijk ook van af te leiden viel, zo onaantastbaar leek ze te zijn. De overwinning van het nationale

Het bestaan van andere meningen is een basisvoorwaarde voor een vitale en relevante democratie denken en handelen ten gunste van een supranationale samenwerking voor vrede en welvaart ontwikkelde zich tot de West-Europese geloofsbelijdenis. Dat veranderde met de ontbinding van het Warschaupact en het streven van de Oost-Europese landen om deel te gaan uitmaken van het verenigde en welgestelde Europa.

Terwijl de West-Europese samenlevingen eensgezind waren in het getemperde nationalisme en het benadrukken van Europese samenwerking, namen de Oost-Europese landen een andere houding aan: natuurlijk was het streven richting het Westen sterk,

maar tegelijkertijd ervoer men de nog maar net bevochten overwinning op het socialisme niet alleen als herwinning van de politieke soevereiniteit, maar ook als die van de nationale identiteit. Dat gevoel was zo sterk dat in enkele Oost-Europese landen delen van de oude elites met het spelen van de nationale kaart aan de macht probeerden te blijven – met soms rampzalige gevolgen, zoals nog altijd op de Balkan is te zien. Waar de West-Europese samenlevingen zich dus blijven vastklampen aan hun leidmotief van de beperking van het nationaal denken, dringen de Oost-Europese samenlevingen juist aan op het behoud en de ontplooiing van nationale soevereiniteit.

Dat is de belangrijkste oorzaak van de steeds zichtbaardere politieke spanningen binnen Europa.

Verzorgingshuis

Voor de burgers duikt ‘Europa’ tegenwoordig telkens weer op als er iets besloten wordt waarover ze niet zelf mogen beslissen. De EU wordt als latent ondemocratisch en wereldvreemd ervaren. Daar veranderen ook het bestaan van het Europese parlement en de komende verkiezingen maar weinig aan, want de kernfuncties van een parlement – de verkiezingen, de politieke controle en eventueel het niet herkiezen van een regering – zijn maar ten dele aanwezig. Bovendien heerst er onder de meeste Europeanen geen collectief politiek bewustzijn waarin men zichzelf ziet als basis van een democratische Europese orde. Hoe zou dat ook kunnen als juist het aspect van de democratische participatie op Europees vlak zo onderontwikkeld is?

Zelfs in de meest pro-Europese landen gelden de Europese verkiezingen als nationale stemmingsindicator, waarbij het Europese parlement als verzorgingshuis voor uitgebluste of mislukte beroepspolitici dient.

Omdat euforie over de politieke invloed van de Europese Unie maar moeilijk op te wekken is, is de politiek ertoe overgegaan het tegenovergestelde te doen: ze wakkert angst aan voor de verwoesting van Europa. Daarbij neemt ze geen externe vijanden op de korrel, maar interne, die ze verwijt de democratie als wapen tegen de EU en het Europese gedachtegoed te misbruiken. De

EUROPESE VERKIEZINGEN De Europese verkiezingen behoren met die van India tot de grootste en meest complexe van de wereld. Ruim 370 miljoen stemgerechtigde burgers uit 27 landen kiezen uit circa 200 nationale partijen rechtstreeks hun vertegenwoordiging in het Europees Parlement, dat na de brexit nog 705 zetels telt in plaats van 751.

Nederland kiest op donderdag 23 mei europarlementariërs voor een periode van 5 jaar. In de meeste andere lidstaten is zondag 26 mei de verkiezingsdag. De uitslag wordt diezelfde avond nog bekendgemaakt. De stembusgang heeft al jaren het laagste opkomstpercentage. De EU wordt als latent ondemocratisch en wereldvreemd ervaren, schrijft Matthias Heitmann hiernaast. De komende Europese verkiezingen kunnen een finale slag worden tussen de overtuigde Europeanen en de democratievijandige populisten van alle landen. Wie weet is die dreiging deze keer een reden om wel te gaan stemmen.

(360 Magazine, Amsterdam)

Cicero Duitsland | maandblad | oplage 88.000

Net als de Cicero die de Romeinse republiek wilde redden, draait dit culturele maandblad om de macht der ideeën. Cicero is in 2004 opgericht en profileert zich als de Duitse tegenhanger van The New Yorker.

Vooraanstaande persoonlijkheden en politici schrijven voor het blad.

komende Europese verkiezingen worden gepresenteerd als finale slag tussen de overtuigde, democratische Europeanen en de op het verleden gerichte, Europa- en democratievijandige populisten van alle landen. Tot op zekere hoogte lukt het zo om in elk geval de belangstelling voor de aanstaande stembusgang te vergroten.

Het probleem is alleen dat ook op die manier geen gevoel van democratische verandering kan worden opgeroepen.

Vertrouwen

Democratie is gebaseerd op een gevoel van de burger dat wordt gevormd door vertrouwen in de individuen, vrijheid en politieke rekenschap tegenover het electoraat. De mensen in Europa vinden het moeilijk om die waarden in verband te brengen met de Europese Unie. De aanhangers van de EU grijpen daarom naar de in Brussel en ook in de Europese hoofdsteden gepredikte intolerantie tegenover politieke dissidenten. Het noodlottige daaraan is dat het bestaan van andere meningen een basisvoorwaarde is voor een vitale en relevante democratie. Als echter vrijwel alle critici als ‘populisten’ (zoals de Franse gele hesjes en EU-critici in Oostenrijk, Polen, Scandinavië, Italië en Hongarije) of als idioten (vooral GrootBrittannië en Italië) worden afgeschilderd, beperkt dit paradoxaal genoeg niet de speelruimte van de vermeende vijanden van de democratie, maar die van de democraten. Dat leidt tot een nog consequentere afwerende houding van de ‘EU-democraten’ tegenover andersdenkenden – en daarmee voor de Europese instituties tot een verder verlies van relevantie.

Het zou mooi zijn als er eind mei in Europa echt serieus te nemen verkiezingen plaatsvonden. Maar daarvoor zou Europa zich moeten bezinnen op de democratische kern van de Europese gedachte. Hysterie, alarmisme en angst zijn in elk geval geen goede raadgevers. Dat geldt juist in controversiële debatten. Zonder meningsverschillen kan er geen vrijheid van meningsuiting zijn – en ook geen democratie. Maar er is hoop, want of de democratie zegeviert blijkt niet op de verkiezingsdag, maar in de tijd daarna.

Matthias Heitmann

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 21

Europa_158.indd 21

16-04-19 14:27

Advertenties 158.indd 22 Advertenties.indd 4

16-04-19 12:40 13:56 04-04-17

europa

verenigd koninkrijk

Botstende overtuigingen The Spectator | Londen

Een lesprogramma dat bedoeld is om diversiteit te vieren, is zowel moslims als ouders uit de LHBT-gemeenschap in het verkeerde keelgat geschoten.

D

e basisschool Parkfield is een onopvallend bakstenen gebouw in de Birminghamse achterstandswijk Alum Rock. Toen de schoolleiding besloot haar leerlingen voor te lichten over homoseksuele relaties, ontketende dat een storm van woede. Als BBC-correspondent voor die regio is het nuttig om eens terug te kijken op hoe de opwinding ontstond, hoe zich die verder ontwikkelde en wat deze gebeurtenissen zeggen over de verdeeldheid in onze samenleving.

Twee maanden geleden vertelde een van de leerlingen haar moeder dat de docent had gezegd dat het prima is om lesbisch te zijn. Het is een moslimgezin waar ze homoseksualiteit een zonde vinden. De geschrokken moeder vertelde het aan andere ouders, merendeels moslim.

Dat was de kiem van de rel rond het omstreden lesprogramma ‘No Outsiders’. Doel daarvan is om aan de hand van een reeks stripverhaaltjes in vrolijke kleuren de leerlingen al vanaf hun vierde jaar in te lichten over het bestaan van homoseksuele relaties, diversiteit, tolerantie en allerlei verschillen tussen mensen. Drie van de pakweg dertig boekjes bevatten verhalen over relaties tussen mensen van het hetzelfde geslacht – waarbij seks

The Spectator Verenigd Koninkrijk | weekblad | oplage 76.950

Springplank voor aspirant-parlementariërs. Opgericht in 1828 en nog altijd het kompas voor intellectuelen en conservatieve leiders. Sterke analyses, scherp van toon.

overigens nooit ter sprake komt.

De website van de school heeft een pagina over het uitdragen van ‘Britse waarden’, en het schoolhoofd Hazel Pulley en haar rechterhand Andrew Moffat, die ik uitgebreid gesproken heb, zeggen dat hun lesprogramma juist bedoeld is om mensen nader tot elkaar brengen, niet om ze tegen elkaar op te zetten. Maar sommige ouders ervaren dat heel anders, en zowel van die kant als uit de LHBT-gemeenschap zijn er woedende reacties gekomen.

Rel

In de kern draait deze rel, die zich inmiddels over het hele land heeft verspreid, om woede, overtuiging en een diepgeworteld verlangen aan beide kanten om gehoord te worden. Sommige moslims, christenen en joden eisen dat er rekening wordt gehouden met hun geloofsovertuiging en dat hun kinderen niet worden geconfronteerd met ideeën die hen kunnen beïnvloeden of twijfels over hun geaardheid kunnen aanwakkeren. Dat wekt weer woede bij veel leden van de LHBTgemeenschap, die vinden dat je evenmin mag discrimineren op geaardheid als op ras of religie, en dat je geen leeftijdsgrens moet stellen aan het bespreken daarvan in de les.

Dan moet je harde vragen stellen aan de betrokken scholen, aan de ouders die tegen deze lessen protesteren én aan de LHBT-gemeenschap. Ben je een homohater, ben je een islamhater, hou je je wel aan de wet? Vrijheid van godsdienst wordt gelijkgesteld aan seksuele vrijheid. Als je oppert dat er homofobie in het spel is, word je beticht van racisme. Maar vraag je een wit, niet-islamitisch schoolhoofd of zij een islamhater is, dan leidt ook dat weer tot beschuldigingen van racisme. Door sommigen in de LHBT-gemeenschap werden

zowel de verslaggeving als de vragen als kwetsend ervaren.

Tekenend waren de woorden van Labour-woordvoerder Lloyd RussellMoyle tijdens het vragenuurtje voor de premier enkele weken geleden. Hij ging tekeer tegen de ‘kwezels die niet willen dat de stem van LHBT’ers op school wordt gehoord’. Maar Labour, dat veel moslims in de achterban heeft, loopt op eieren. De leden van het kabinet spraken zich er meestal niet over uit, al heeft een grote meerderheid van het Lagerhuis (waaronder de bewindslieden) ingestemd met het nieuwe inclusieve overheidsbeleid inzake de voorlichting op scholen over seks en relaties.

Een van de demonstrerende ouders, Amir Ahmed, vertelde me dat homoseksualiteit moreel verwerpelijk is, wat veel kritiek uitlokte van kijkers en lezers die zich afvroegen waarom we hem een podium gaven voor zijn ‘homohaat’. Ik vroeg Amir Ahmed zelf ook of dat geen homohaat was. Hij vond van niet, hij vond alleen dat je kleine kinderen geen dingen moet onderwijzen waar de ouders ze te jong voor vinden.

Seculier land

In dezelfde reportage zei Khakan Qureshi, moslim en homorechtenactivist, dat de opvattingen van de protesterende ouders ‘hoe je het ook wendt of keert’ getuigen van homohaat. Hij vindt dat je in een seculier land met heldere antidiscriminatiewetgeving de opvattingen van conservatieve moslims moet bestrijden. Dat ontlokte de demonstranten weer kritiek. Sommigen zeiden dat ze geen homohaters zijn, maar wel vinden dat ze recht hebben op hun eigen overtuigingen, ook als die indruisen tegen de Britse waarden.

Het hoofd van de school, Hazel Pulley, vertelde me onomwonden dat ze verre

De Schotse minister van Onderwijs John Swinney (links voor) en andere betrokkenen in de kwestie. – © Jane Barlow/PA Images

In de kern draait deze rel om een diepgeworteld verlangen aan beide kanten om gehoord te worden van islamofoob is, dat ze de kinderen alleen bepaalde waarden wil bijbrengen op een manier die bij hun leeftijd past. Seks komt in de lessen nooit ter sprake, en ze heeft het gevoel dat tien jaar hard werken op hun school ‘in een oogwenk’ tenietgedaan is. Na de ouderboycot en de boze demonstraties bij het schoolgebouw heeft de politie laten weten geen gronden te zien voor vervolging wegens haatzaaien, al waren de uitingen tegen homo’s ‘op het randje’.

In het hele land hebben LHBT-groeperingen hun steun voor Pulley uitgesproken. Stonewall [het Britse COC] heeft gezegd dat deze kwestie moet resulteren in lespakketten voor basisscholen over LHBT-gezinnen, om pesten en discriminatie tegen te gaan.

Op Parkfield is de rust voorlopig weergekeerd. De spandoeken met ‘nee tegen de ondermijning van het ouderlijk gezag’ zijn weer opgeborgen en er vindt overleg plaats tussen de school, de ouders en het ministerie van Onderwijs. Maar het probleem voor regering en maatschappij blijft: hoe gaan we om met een thema waarbij de seculiere vrije samenleving frontaal botst met een conservatieve geloofsovertuiging, juist als het gaat om de meest heikele kwestie van allemaal: de toekomst van onze kinderen.

Sima Kotecha

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 23

Europa_158.indd 23

16-04-19 14:27

de amerika’s

mexico

Mexico moet zich verzoenen met Spaanse wortels Nexos | Mexico-Stad

Mexicanen zijn verwikkeld in een oud, onopgelost geschil met Spanje.

Niet met het echte Spanje, maar met een grotendeels denkbeeldig Spanje, dat is geworteld in de geschiedenis en de behoefte aan een eigen nationaal fundament.

T

erwijl de eenheid van Spanje zich eeuwen geleden consolideerde door alles wat niet katholiek was te weren, bestendigde de Mexicaanse nationaliteit zich in de negentiende eeuw door het Spaanse verleden te ontkennen. Nog geen driehonderd jaar na de komst van de Spanjaarden verketterde Mexico zijn Spaanse koloniale verleden en voelde het zich meer aangetrokken tot het voorbeeld van de nieuwe landen in de Angelsaksische wereld.

De grote paradox is dat het juist de afstammelingen van de Spanjaarden (de criollos) waren die in de koloniën het anti-Spanjegevoel propageerden. De verbolgen criollos hadden genoeg van hun positie als tweederangsburgers en beschouwden zichzelf trots als Amerikaans en niets anders dan Amerikaans.

Geen beter voorbeeld van deze doorgesneden familiebanden dan Miguel Hidalgo, de vader van de Mexicaanse onafhankelijkheidsstrijd, de priester die technische vernieuwing en een vrije moraal omarmde. Aan het begin van de negentiende eeuw wierp hij zich ineens vol vuur op als voorvechter van mestiezen, indianen en mulatten die hun sociale ongelijkheid niet langer pikten en wraak zochten. De heftigste kreet die hij uitte was toen

Nexos Mexico | maandblad | oplage 17.500

Een van de belangrijke tijdschriften in Mexico. Houdt de vinger aan de politieke pols. Referentie in het maatschappelijke debat.

hij op een lastig moment van zijn campagne verkondigde: ‘We zijn de klos. Laten we die Spanjolen eens een lesje leren!’

De paradox wordt compleet doordat de belangrijkste transitie naar wat nu Mexico is plaatsvond in de periode die nu onderuit wordt gehaald: die van la Nueva España (het onderkoninkrijk Nieuw-Spanje). Toen ontstond het volk dat we de Mexicanen noemen (naar het indiaanse precolumbiaanse volk de Mexica’s), maar dat in feite een smeltkroes van culturen en rassen is die gestalte kreeg in de Spaanse koloniale periode.

Huzarenstukje

De geschiedenis van de criollos is geplaveid met wrok en een nieuw nationaal sentiment dat tot stand is gekomen door een cultureel huzarenstukje.

Om hun positie te versterken tegenover de peninsulares, de in Spanje geboren kolonisten, hebben de criollos in de loop van de eeuwen enkele van de meest hardnekkige symbolen van de Mexicaanse nationaliteit gecreëerd.

De leus van de criollos was dat Amerika superieur was aan het verderfelijke moederland. In het collectieve historische bewustzijn van de Mexicaanse Republiek verankerde zich het idee dat de koloniale tijd een zwarte bladzijde was in de geschiedenis van Mexico. Als wortels van hun nieuwe Amerikaanse identiteit wezen de criollos precies datgene aan waarmee ze niets van doen hadden: het indiaanse verleden dat ze duidelijk onderscheidden van de indianen van vlees en bloed, die ze als vanzelfsprekend bleven discrimineren.

Dat in de negentiende eeuw het liberalisme triomfeerde, versterkte bij de criollos het idee dat de koloniale tijd niet de basis vormde van onze natio-

nale identiteit, maar dat die periode van religieus obscurantisme en middeleeuwse privileges de vooruitgang belemmerde.

De liberale elite wilde ten koste van alles de economie en de politiek moderniseren en het feodale erfgoed van Spanje achter zich laten. Mexico keerde in de negentiende eeuw Spanje de rug toe, een logisch gevolg van het streven naar onafhankelijkheid dat in 1821 zijn beslag kreeg. De verse Mexicaanse natie keerde ook zijn eigen verleden – Nieuw-Spanje, waaruit de Mexicaanse staat was ontstaan en zich verder had ontwikkeld – de rug toe.

Zo werd de lijn doorgetrokken van de criollos, die de Spaanse erfenis ontkenden, naar het anti-Spanjegevoel van de Mexicaanse liberalen. Dat laatste werd nog eens onderstreept doordat de liberalen het grootgrondbezit van de katholieke kerk, een van de grootste erfenissen van het koloniale verleden, sterk inperkte.

Katholieke nalatenschap

In de negentiende eeuw hadden de liberalen het voor het zeggen. Zij waren fel gekant tegen het Spaanse conservatisme en tegen de katholieke nalatenschap uit Spanje, die, de excessen van de clerus daargelaten, wel degelijk het spirituele DNA van het overgrote deel van de bevolking vormt.

De Mexicaanse Revolutie (1910-1917) bracht een grote sociale, etnische en culturele diversiteit met zich mee, wat louterend werkte. De revolutionairen erkenden de pluriformiteit van Mexico en men stond open voor het volledige verleden van het land.

Maar in de decennia na de revolutie vond er een kentering plaats en werd het denkbeeldige verleden van Mexico uitvergroot. Wederom vond er een ver-

zoening plaats met het inheemse verleden en werd de negentiende eeuw niet beschouwd als de chaotische periode die ze was, maar als de tijd waarin het revolutionaire gedachtegoed gevormd werd. Ook werd de noordgrens beschouwd als frontlinie nummer één van nationaal verzet, omdat de Verenigde Staten zich voortdurend bemoeide met de Mexicaanse Revolutie.

Dat de Verenigde Staten door het hele land als de grote vijand werd gezien, leidde niet tot een nationale verzoening met de koloniale tijd, waarvan de culturele erfenis een logisch tegenwicht zou zijn geweest tegen de invloed van onze noorderburen. De ontkenning van het Spaanse koloniale verleden beklijfde in het nieuwe nationalisme van de Mexicaanse Revolutie.

De eerste toenadering tussen Mexico en het Spanje van de twintigste eeuw vond pas plaats na de Spaanse Burgeroorlog, toen de Spaanse republikeinen, die de oorlog hadden verloren, in ballingschap gingen. Er ontstond een vruchtbare diaspora die van ongekende waarde was voor het intellectuele en culturele leven in Mexico. Maar die stimulerende ontmoeting met het Spanje in ballingschap veroorzaakte een kloof tussen Mexico en het Spanje van Franco, die de oorlog had gewonnen. Opnieuw werd het beeld van de criollos bevestigd. Het Spanje van Franco was voor de Mexicanen – en terecht – het intolerante land waar het obscurantisme regeerde en de vooruitgang werd tegengewerkt.

Door deze ongelukkige samenvloeiing van werkelijkheid en verbeelding bleef ons geschil met Spanje van kracht, meer dan ooit zelfs. De regeringen van na de Mexicaanse Revolutie veredelden het criollo-gedachtegoed met het rijke precolumbiaanse verleden en de indiaanse cultuur. Mexico was indiaanser dan ooit en ons nationalisme werd definitief verbonden met de trots op het precolumbiaanse verleden. Desalniettemin werd de bevolking van Mexico in het postrevolutionaire tijdperk niet indiaanser, maar eerder minder indiaans. Tussen 1920 en 1980 verstedelijkte en verspaanste Mexico.

Anders dan het gedachtegoed van de Revolutie propageerde werd de bevolking van Mexico gemengder, minder indiaans en sprak men steeds meer Spaans.

Maar zelfs deze evidente werkelijkheid heeft ons er niet toe gebracht om ons Spaanse verleden te bezien met een moderne, genereuze en praktische blik.

Historici en schrijvers van formaat zoals Lucas Alamán of José Vasconcelos, die ons Spaanse verleden als onderdeel van onze nationale constructie hebben

pagina 24 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

Amerikas_158.indd 24

16-04-19 14:17

de amerika’s

mexico

beschouwd, werden conservatief genoemd. In het openbaar onderwijs, waar 85 procent van de Mexicaanse kinderen naartoe gaat, wordt het aloude nationalistische gedachtegoed onderwezen.

Vruchtbaar dilemma

Maar het Spanje van Franco mocht ons inktzwarte beeld van het imaginaire Spanje dan voedden, het democratische Spanje werd een bron van inspiratie en (h)erkenning. Vanaf de jaren tachtig ontkrachtte Spanje onze beeldvorming. Zelfs het diepgewortelde idee dat onze Spaanse erfenis deels de oorzaak was van onze economische achterstand en van ons gebrek aan talent voor democratie werd overboord gegooid.

Wat er in het Spanje na de dood van Franco gebeurde liet het tegendeel zien. In een land dat ons zogenaamd had opgescheept met een erfenis die onze moderniteit afremde, waren democratie en economische vooruitgang mogelijk.

De recente geschiedenis heeft ons op de drempel gebracht van wat wel eens een vruchtbaar dilemma kan zijn. Aan de ene kant is daar het syndroom van onze koloniale tijd, die staat voor ongelijkheid, improductiviteit en gebrek aan democratie. Aan de andere kant is daar het nieuwe Spanje, dat staat voor welvaart en democratie. En misschien is er niet eens sprake van een dilemma.

Er is veel wat we kunnen leren van

de koloniale tijd en net zoveel van het Spanje van nu.

Om te beginnen moeten wij Mexicanen en Spaans-Amerikanen ons verzoenen met onze Spaanse wortels. Want die hebben we nodig om in deze tijd van diversiteit te leven. Wij moeten ons niet isoleren maar met een open blik naar de toekomst en naar het verleden kijken.

Naar de toekomst door creatief om te gaan met de huidige globalisering. En naar het verleden door onze geschiedenis te beschouwen als een deel van de geschiedenis van de Spaanstalige wereld, die op zijn beurt alleen maar kan worden beschouwd als een deel van de geschiedenis van het Westen.

We vergissen ons als we de geschiedenis van Mexico vereenzelvigen met wat er op ons grondgebied, het huidige Mexico, is gebeurd. Een deel van de Mexicaanse geschiedenis heeft zich niet in ons land voltrokken, maar daarbuiten, in Spanje om precies te zijn.

Alleen vanwege deze laten we zeggen territoriale verwarring zou je kunnen denken dat de Mexicanen meer hebben van indianen dan van Moren of Andalusiërs. Alleen daarom hebben we onze geschiedenis absurd genoeg niet gezien als de mengeling van culturen die ze is en hebben we aan de Spaanse beschaving niet evenveel aandacht besteed als aan de indiaanse beschavingen. We hebben ons hiermee de mogelijkheid ontzegd om de deuren open te zetten en meer te zijn dan wat ons historiografisch provincialisme dicteert.

Nu de wereld steeds meer globaliseert,

komen we niet meer weg met een provinciaals exclusivisme van welke aard dan ook – Azteeks, Guaraní, Chicano, Catalaans – maar moeten we de grootse diversiteit van Latijns-Amerika in ere herstellen, die begint met de Griekse en Romeinse overheersing van het Iberisch Schiereiland en, vooralsnog, eindigt bij de Spaans-Amerikaan zonder papieren die een plekje zoekt in de Noord-Amerikaanse economie. Hij vestigt zich in de VS en maakt er deel van uit, maar hij houdt ook stand, zoals al sinds eeuwen de culturele grens tussen Latijns-Amerika en de Verenigde Staten standhoudt, alsof er langs die grens een nog altijd onbesliste strijd wordt geleverd tussen de wortels van een dood imperium en de deuren die openstaan naar het heden van een levend imperium. Onze moderniteit vraagt erom ons koloniale verleden niet langer te ontkennen, maar onze krachtige Spaanse wortels te omarmen, niet vanwege het koloniale racisme maar vanwege de koloniale diversiteit. Het is een eervolle taak om ons uiterste best te doen ons hele verleden te erkennen, zodat we voldoende gewapend zijn om het heden en de toekomst het hoofd te bieden. En dat kan het beste door te kijken naar wat onze geschiedenis aan contact, vermenging en assimilatie laat zien.

Dat is de mestiezenidentiteit en de culturele kracht van de Spaanse baarmoeder, een van de sterkste van het Westen.

Héctor Aguilar Carmín

EEN BRANDBRIEF Op 25 maart, bij de herdenking van de Spaanse verovering van het huidige Mexico 500 jaar geleden, verzocht de huidige president van Mexico, Andrés Manuel López Obrador (kortweg: AMLO) in boodschappen aan de koning van Spanje en aan de paus om ‘openlijke erkenning van de vergrijpen’ die destijds door de veroveraars werden begaan, in naam van de Roomse Kerk en de Spaanse Kroon, jegens de autochtone indiaanse bevolking.

De verovering ‘geschiedde door middel van talloze misdrijven en schendingen van de mensenrechten’, aldus het Mexicaanse staatshoofd. López Obrador benadrukte in een toespraak dat ‘het er niet om gaat om oude geschillen nieuw leven in te blazen, maar wel om deze op te graven, want het zijn nog altijd open wonden’.

Het gebaar van López Obrador heeft tot een fel debat geleid, zowel in Mexico als in Spanje.

Madrid reageerde heftig en liet in een communiqué weten dat ‘de aankomst 500 jaar geleden van Spanjaarden op het grondgebied van het huidige Mexico niet [kan] worden beoordeeld in het licht van de huidige maatstaven’.

Ook in Mexico zelf leverde het merendeel van de historici en commentaarschrijvers kritiek op het verzoek van de president.

DE KWESTIE SPEELT NOG

Muurschildering van Diego Rivera in het Nationaal Paleis op het Zócalo in Mexico-Stad. © Jeffrey Greenberg / Getty

Het essay hiernaast werd geschreven in 1993 in het kader van een congres van historici en literatuurwetenschappers in de Spaanse stad Almería. De auteur, de Mexicaanse historicus en schrijver Héctor Aguilar Camín, tevens hoofdredacteur van het blad Nexos, zette het eind vorige maand online als bijdrage aan het debat dat door de brief van president López Obrador van Mexico op gang was gekomen. Als bewijs dat de kwestie nog altijd speelt en dus actueel is, liet ook de grote Spaanse krant El País zijn lezers ermee kennismaken.

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 25

Amerikas_158.indd 25

16-04-19 14:17

Boze vrouwen

minidossier

Verontschuldig je niet De Libanese minister van Binnenlandse Zaken, Raya El-Hassan, heeft zich de woede van de religieuze autoriteiten op de hals gehaald door te pleiten voor een burgerlijk huwelijk in haar land, waar alleen een religieus huwelijk is toegestaan. Deze journaliste moedigt haar aan haar rug recht te houden.

Daraj | Beiroet

In Iran is de revolutie synoniem aan vrouwen.

Ze zijn woedend en ontembaar, en staan zij aan zij in hun strijd tegen onderdrukking.

I

k spreek u aan als minister van Binnenlandse Zaken. Maar liever praat ik tegen je van vrouw tot vrouw. Onlangs heeft een website verkondigd dat jij, de ‘IJzeren Minister’, een fout zou hebben begaan door het burgerlijk huwelijk aan de orde te stellen en dat je nu wel snel het onderspit zult delven. Met andere woorden: deze website van bedenkelijke ideologische richting verheugt zich er al bij voorbaat op dat de confessionele hardliners jouw moed zullen breken.

Het herinnerde me aan een fatwa uit 2013. Die was ‘uit naam van God’ uitgevaardigd door grootmoefti Mohammed Rashid Kabbani: ‘Elke overheidsfunctionaris die het onderwerp van het burgerlijk huwelijk aan de orde stelt, moet als een afvallige worden beschouwd.

Die zal niet met moslims worden begraven.’ Daaraan dacht ik terug en ik voelde mijn woede weer opkomen. Ik verplaatste me in jou en stelde mezelf wel duizend vragen. Wel of niet buigen voor die absurde beschuldiging van een ‘fout’? Wijken voor chantage? Vergeving vragen aan God? Het voorbeeld volgen

van het [islamitische] parlementslid Roula Tabch [die haar verontschuldigingen aanbood toen er ophef ontstond omdat ze bij een christelijke mis aanwezig was geweest]?

De afgelopen jaren zijn er onder twee voormalige (christelijke) ministers Ziyad Baroud en Marwan Charbel enkele kleine stappen vooruitgezet.

Daarentegen heeft jouw voorganger als minister van Binnenlandse Zaken, Nohad Machnouk, geweigerd om 43 burgerlijke huwelijken te registreren terwijl ze wel degelijk legaal waren gesloten. En dat waarschijnlijk uit angst voor de reactie van de grootmoefti. Moeten we op de komst van een christelijke minister wachten voordat we weer kunnen hopen op vooruitgang? Laat jij je door de religieuze leiders onder curatele stellen?

Zouden we er niet juist bij gebaat moeten zijn dat er nu een vrouw aan het hoofd van het ministerie van Binnenlandse Zaken staat, een moeder van twee dochters bovendien?

De discussie gaat nu over het burgerlijk huwelijk, maar we weten allemaal dat

de basis van het probleem het familierecht is. Dat is mijn eigen verhaal en tegelijkertijd dat van alle andere vrouwen van dit land. Bij mijn scheiding kreeg ik te maken met een van de grootste advocaten van Beiroet.

Hij raadde me aan om van geen enkel materieel bezit af te zien. Mijn eigen voornaamste zorg was de garantie op co-ouderschap. Zijn antwoord was duidelijk: ‘Niemand, ook ik niet, kan u helpen. De voogdij valt toe aan de vader, volgens de sharia en de wet. Zelfs al zou de vader daar op een gegeven moment van afzien, dan nog kan hij op ieder gewenst moment van gedachten veranderen en de kinderen terugnemen.’

Na afloop van ons gesprek heb ik urenlang gehuild. Mijn eigen situatie is helemaal niet zo rampzalig. Maar ik moest me wel verplaatsen in al die onderdrukte vrouwen, in al die moeders die van hun kinderen worden beroofd. Ik dacht aan mijn eigen dochters, die ik het idee van gelijkheid heb ingeprent. Ik wil niet geloven dat zij op een dag moeten beseffen dat hun overtuigingen tegenover de wet niets waard zijn.

Tegenover die wet kan mijn opvoeding niets uitrichten, net zomin als mijn carrière, mijn familie of mijn relaties dat kunnen. Tot mijn dochters meerderjarig zijn, zal ik altijd afhankelijk blijven van de goede wil van mijn exman.

Natuurlijk, in mijn persoonlijke geval kwam mijn ex-echtgenoot zelf met het voorstel van co-ouderschap en ik weet best dat hij niet het type man is dat een moeder van haar kinderen scheidt.

Maar op momenten van zwakte heb ik

pagina 26 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

MiddenOosten_158.indd 26

16-04-19 17:08

midden-oosten

Zwijgende revolutie Egyptische vrouwen die geen hoofddoek meer dragen, worden geconfronteerd met de afkeuring van de samenleving en de religieuze leiders.

Daraj | Beiroet

O Vlnr: Alia Ibrahim. Iraanse vrouwen hebben hun verplichte hoofddoek afgedaan en aan een stok gebonden. En presentatrice Doaa Farouk veroorzaakte opschudding met haar uitspraken op tv. – © Daraj, HH, YouTube

soms de behoefte gehad me beschermd te weten door de wet. En dan voelde ik me vernederd als ik zag dat er niets werd gedaan om ons, mij en mijn moederschap, te beschermen.

Patriarchaal regime

Mijn ex-man en ik kennen elkaar al sinds onze tienertijd. We zijn dol op elkaar, we zijn samen opgegroeid en hadden dezelfde dromen. Toen we trouwden had niemand het nog over het burgerlijk huwelijk en wij dachten op dat moment natuurlijk niet aan de mogelijkheid van een scheiding. Het gezin dat wij hebben gesticht blijft voor mij de mooiste band tussen ons.

Maar onze dromen en onze prioriteiten veranderden en het moment kwam waarop onze wegen zich moesten scheiden. Wij zijn nu vrienden en als hij niet was wie hij was, had ik deze brief niet kunnen schrijven. Want ik heb er behoefte aan om te schrijven, om niet alleen de vrouwen te verdedigen, maar ook de mannen. De wet en de samenleving geven de mannen het recht om de vrouwen te onderdrukken en het is niet verwonderlijk dat de mannen geen reden zien om de buitensporige macht die zij genieten af te staan. Maar die grote macht in hun handen keert zich ook tegen henzelf.

Zij zijn zelf zonen van moeders die onderdrukt werden en vaders van dochters die op hun beurt kans lopen onderdrukt te worden. Zo worden zij gedwongen medeplichtig aan die onderdrukking.

Toen grootmoefti Kabbani zijn fatwa uitvaardigde, was dat niet ter verdedi-

ging van mannen. Hij verdedigde een systeem waarvan mannen net zo goed slachtoffer zijn als vrouwen. Daar gaat het om. Als het burgerlijk huwelijk angst oproept, is dat niet alleen omdat de religieuze instellingen bang zijn een inkomstenbron van enkele miljoenen dollars te verliezen. Die angst heeft in werkelijkheid een diepere grond, namelijk het patriarchale regime dat voortkomt uit de religieuze macht.

Beste Raya El-Hassan, ik weet wat het betekent om beschuldigd te worden van verraad en afvalligheid. Ik schrijf je omdat ik bang ben voor het onrecht dat mijn dochters wacht, net als de jouwe.

Ja, de keuze voor een burgerlijk huwelijk mogelijk maken zou een eerste stap zijn om dingen te veranderen. Het zou een eerste stap zijn naar een nieuw familierecht dat niet meer wordt gedicteerd door de religie waartoe je behoort, maar door het principe van burgerschap voor gelijke burgers in een staat die ieders rechten bewaakt. Ik smeek je: verontschuldig je niet en hou vol!’

Alia Ibrahim

Daraj Libanon | daraj.com

Richt zich sinds 2017 op onderzoek, reportages en onderwerpen die bij andere media in de regio ondergeschoven kindjes zijn: burgerrechten, gender, homoseksualiteit.

p de wereldwijde Dag van de Hijab [1 februari] publiceerde de Egyptische schrijfster Dina Anwar haar nieuwe boek, waarvan de titel in het Nederlands betekent: ‘De vrouwen die de hoofddoek en de nikab hebben afgelegd: de zwijgende revolutie’. Anwar portretteert 130 vrouwen die niet langer een hoofddoek dragen en daarom allerlei intimidaties en geweld ondergaan.

Op de coverfoto gooien zeven vrouwen hun hoofddoek de lucht in.

Een van de vele reacties was wel heel opvallend, namelijk die van tv-presentatrice Doaa Farouk in haar programma Stel uw vragen aan Doaa op de Egyptische commerciële zender An-Nahar. Doaa, die zelf een hoofddoek draagt, gaf voorbeelden van meisjes die volgens haar ‘iets hadden gepresteerd om trots op te zijn’, met hoofddoek en al. Vervolgens dreef ze zwaar de spot met het boek en met die vrouwen ‘die alleen maar hun eigen falen willen verhullen door de hoofddoek daarvan de schuld te geven’.

Deze polemiek heeft de sociale netwerken in vuur en vlam gezet. Veel niet-gesluierde vrouwen verweten Doaa Farouk dat ze geen idee heeft van het leed waarmee Egyptische vrouwen worden geconfronteerd wanneer ze besluiten om niet langer een hoofddoek te dragen. En al helemaal niet van het geweld binnen het gezin, van opsluiting of het gedwongen afscheren van de haren tot seksueel misbruik. Vreemd genoeg had dezelfde presentatrice zich in een andere uitzending fel tegen een geestelijke gekeerd die verklaarde dat make-up haram [zondig] was. Ze was in snikken uitgebarsten en had met hand en tand haar recht om zich op te maken verdedigd.

De vrouwen hebben minder last van religieuze weerstand dan van de sociale druk

‘Vlammen uit de hel’

Nog een stellingname die enigszins verraste door zijn heftigheid kwam van tv-imam Khaled Al-Guindi op tv-zender DMC: ‘De daad van die vrouwen is verontrustend. Die betekent dat zij beschuldigd kunnen worden van een onverhulde aanval op de religie en van openlijke minachting voor de samenleving,’ verklaarde hij. Maar deze imam ging enigszins de mist in toen hij ook nog verklaarde dat de sluier ‘meer is dan alleen een stukje stof, maar ook te vergelijken is met de nationale vlag’.

Grootmoefti Ali Gomaa deed ook een duit in het zakje. Toen een vrouw hem vroeg of haar vader het recht had haar te dwingen een hoofddoek te dragen, waarbij ze uitlegde dat ze die als kind wel had gedragen, maar daar nu niet meer de noodzaak van inzag, antwoordde hij: ‘De hoofddoek onderscheidt de moslima van de niet-moslima.’ Maar stel dat ze dat niet wil? Ali Gomaa citeerde vervolgens verzen uit de Koran-soera ‘De Grot’ waarin aan zondaars ‘vlammen uit de hel’ worden beloofd, enkel om zijn interviewster schrik aan te jagen.

Toch hebben de vrouwen minder last van de religieuze bedenkingen dan van de reacties uit hun sociale omgeving. Egyptische kranten hebben al tientallen keren bericht over leraren of bedrijfsleiders die meisjes voor de ogen van hun vrienden of collega’s de haren afknipten omdat zij die niet meer bedekten. Er is nog niemand voor dergelijke maatregelen bestraft of terechtgewezen.

Iman Adel

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 27

MiddenOosten_158.indd 27

16-04-19 17:08

midden-oosten

Blijf van mijn billen af De seksuele agressie van een politieman tegen een demonstrante heeft de woede gewekt van de Turkse schrijver Oya Baydar.

T24 | Istanboel

T

oen de politie op 16 februari een demonstratie uiteensloeg, heeft een politieman een jonge vrouw die hem aansprak seksueel aangevallen. Zoals we op de videobeelden hebben gezien, legde hij zijn hand op de billen van deze jonge vrouw. En laat niemand zich nu geroepen voelen om te zeggen: nee, dat hebben we verkeerd begrepen, hij wist op dat moment niet wat hij deed, hij probeerde alleen maar deze demonstrante tegen te houden.

Turkse vrouwen, die al van jongs af aan te maken hebben met dit soort perverse gebruiken, zijn om zo te zeggen afgestudeerd in die onbeschaamde vinger [het ging niet zomaar om een ‘gewone’ hand op de billen] en wij weten heel goed hoe we die moeten interpreteren.

Nu kun je het natuurlijk houden bij ‘dat is heel normaal voor de mannen hier’. Je kunt zeggen dat er overal perverselingen zijn, in alle instituties, en dat ook politiemensen ziek kunnen zijn. Maar het onaangenaamste komt nog. Je zou misschien verwachten dat het politieapparaat, al was het maar om het eigen gezicht te redden, de agressor zou schorsen, een onderzoek naar dit soort praktijken zou instellen, en dat degenen die verantwoordelijk zijn in dit land hun excuses zouden aanbieden aan het slachtoffer en aan de samenleving, nietwaar?

Maar dan zou je weleens teleurgesteld kunnen worden. De verantwoordelijken in de overheid en in de eerste plaats degene die de titel ‘minister van Binnenlandse Zaken’ draagt, hebben de schuld voor dit incident op de jonge vrouw zelf en haar familie geschoven.

Haar vader is van zijn post als leraar

T24 Turkije | website | t24.com.tr

Opgericht door Aydin Engin, journalist en links activist, en de eveneens links geëngageerde schrijfster Oya Baydar.

ontheven omdat hij banden zou hebben met Fetö [de beweging van imam Fethullah Gülen, de vroegere bondgenoot en nu de aartsvijand van de regering]. Het jonge vrouwelijke slachtoffer zelf zou zijn gemanipuleerd en trouwens, zo is verklaard: een vrouw die aan een demonstratie meedoet, moet maar voorbereid zijn op dit soort gedrag.

En dan is er nog een vrouw: Özlem Zingin, parlementslid voor Erdogans AKPpartij. Deze oprichtster en aanvoerster van verschillende vrouwenverenigingen en voormalig adviseur van president Tayyip Erdogan, heeft verklaard: ‘Het is niet goed, maar we hebben niets gezien, er moet onderzoek naar gedaan worden.’ Onderzoek naar wat? Die obscene vinger, die heeft de hele wereld gezien, meisje, behalve jij.

De staatsgereguleerde tv-zenders zeggen niets over het incident, die van de zogenaamde oppositie tonen het tafereel geblurd. Kamerlid Sezgin Tanrikulu van de CHP [seculiere sociaaldemocratische oppositie] en de parlementsleden van de HDP [samenwerking van een linkse partij met proKoerdische parlementariërs] wilden de zaak in het parlement aan de orde stellen, maar niemand toont interesse.

Het wordt elke dag moeilijker om in dit land te leven zonder bevangen te worden door een groeiende misselijkheid over de daden van de grote en kleine machthebbers en over wat de immorele meute in hun kielzog zegt, doet en verdedigt.

Verstrekkende gevolgen

Zeg niet tegen mij dat ‘er wel ergere dingen zijn’. Deze agressie heeft wel degelijk verder strekkende gevolgen, want dit incident is tekenend voor de mentaliteit van de mannelijke macht binnen de coalitie van AKP en MHP [extreemrechtse nationalisten].

Onlangs heeft een lokale AKP-functionaris in het openbaar gezegd: ‘Als een dief onze dief is, zullen we hem beschermen.’ Oftewel: als de agressor onze agressor is, de aanrander onze aanrander, dan moeten wij hem dek-

ken. Diefstal, agressie, perversiteit, onfatsoen, als ze van ons komen, zijn het geen misdaden en zullen we de daders steunen. En die politici noemen zichzelf vroom. Ze verschuilen zich achter de religie! Daarom zou ik aan de religieuze autoriteiten willen vragen welke vrouw agressief bejegend, aangeraakt, verkracht mag worden.

Volgens de verklaringen (of soms het stilzwijgen) van de machthebbers mag een vrouw wier vader is ontheven van zijn functies, een vrouw wier broer lid is van deze of gene organisatie, een vrouw die deelneemt aan demonstraties in het algemeen worden aangevallen, betast, aangerand.

Bij wie mag een man zijn handen op de billen leggen en bij wie niet? Geef ons een fatwa zodat we weten hoe we het goede moeten doen. Want zelfs al word ik binnenkort tachtig jaar, onder uw gezag heb ik niet het gevoel dat ikzelf, ons leven, onze vrijheid en onze billen veilig zijn.

Mijn laatste woord is gericht aan meneer Erdogan: er worden ook handen gelegd op de billen van uw gesluierde zusters, meneer de president, weet u dat wel? [De Turkse president heeft het in zijn toespraken vaak over zijn ‘gesluierde zusters’.] En dat gebeurt steeds vaker, onder dekking van leugens, het voorwendsel van een complot en de schuld van het slachtoffer. En het wordt niet gedaan door buitenaardse wezens, maar door uw eigen politie. Als dat nieuw voor u is, betekent dat alleen maar dat er in uw entourage mensen zijn die voor u proberen te verbergen wat er in dit land gebeurt.

En als u het wel weet, wat dacht u dan te doen met die politieman en die minister van Binnenlandse Zaken die hem en anderen zoals hij beschermt en aanmoedigt?

Oya Baydar

Dit incident is tekenend voor de mentaliteit van de mannelijke macht binnen de regering

DE IRAANSE VROUW IN OPSTAND ‘Waarom verdedigen de feministen met zo veel vuur het recht van islamitische vrouwen om de hijab te dragen in westerse landen, maar houden ze hun mond over het tragische lot van de Iraanse vrouwen die de keus willen hebben?’ Dat vraagt Roya Hakakian zich af in het Amerikaanse blad Foreign Policy. De tijd dat de Amerikaanse feministe Kate Millett naar Teheran kwam om Khomeini uit te dagen, lijkt inderdaad vervlogen. Maar ook zonder internationale steun vormen de Iraanse vrouwen ‘de meest ontembare oppositie in Teheran’, verzekert Hakakian. ‘In 2018 hebben tientallen vrouwen zonder sluier de moraalpolitie uitgedaagd. Toen twee van hen in Teheran werden gearresteerd en gedwongen om in een politiebusje te stappen, heeft de menigte het voertuig omsingeld en het tweetal bevrijd.’

Maar tot nu toe wil het regime van geen wijken weten. Kortgeleden werd advocate Nasrin Sotoudeh tot 38 jaar cel en 148 zweepslagen veroordeeld wegens het verdedigen van niet-gesluierde vrouwen – en dat herinnert ons nog maar eens aan het weinig benijdenswaardige lot van de Iraanse vrouw.

pagina 28 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

MiddenOosten_158.indd 28

16-04-19 17:24

midden-oosten

Slachtoffers van onze ‘eigenheid’ Arabische wetgevers verwerpen de internationale verworvenheden van vrouwen onder het mom van de sharia. Die moet bescherming bieden tegen moreel verval, maar leidt in werkelijkheid tot de ergste vorm van geweld tegen vrouwen.

Elaph | Londen

T

erwijl in dit internettijdperk niemand meer iets voor iemand geheim kan houden, zijn er nog steeds mensen die vasthouden aan het heilige principe dat je de vuile was niet buiten hangt. Zo gaat het ook in de Arabische landen, die zich maar al te graag verschuilen achter wat zij hun culturele en religieuze ‘eigenheid’ noemen.

In naam van diezelfde ‘eigenheid’ weigeren ze koppig om bepaalde clausules van het VN-Vrouwenverdrag toe te passen [een conventie die de discriminatie van vrouwen moet uitbannen]. En tegelijkertijd houden ze vol dat hun wetten gebaseerd zijn op de sharia, die afkomstig is van Allah en dus onveranderlijk is en vrouwen ‘hun juiste rol’ toebedeelt.

De weerstand van de Arabische wetgevers tegen het VN-Vrouwenverdrag is allereerst gericht tegen artikel 2, dat de afschaffing eist van alle nationale wetten die discriminerend zijn voor vrouwen. Want in feite laten de Arabische overheden zien dat zij het discrimineren van vrouwen wel degelijk goedvinden.

Als een man zijn echtgenote doodt wegens ontrouw, kan hij allerlei verzachtende en misschien zelfs ontlastende omstandigheden in zijn voordeel

aanvoeren. Maar is het de vrouw die haar man vermoordt wanneer ze hem met een ander in bed aantreft, dan zal zij streng gestraft worden. Voor onze wetgevers kan die vrouw een tweede echtgenote zijn geweest, aangezien de man het recht heeft op polygamie. Onlangs kon een vrouw die haar man had gedood toen hij hun dochter wilde verkrachten op geen enkele clementie rekenen: ze werd veroordeeld tot de doodstraf.

Mannelijk voogdijschap

Artikel 9 van het VN-Vrouwenverdrag eist gelijkheid van het recht om de nationaliteit van beide ouders over te dragen op de kinderen. In veel Arabische landen kunnen kinderen alleen de nationaliteit van de vader krijgen, niet die van de moeder.

Artikel 15 eist gelijke rechten op het gebied van verplaatsing en woonplaats.

Daar steekt het principe van het mannelijk voogdijschap de kop op: het toppunt van mannelijke overheersing.

Dankzij dat principe heeft een man het recht om de vrouwen die onder zijn voogdijschap vallen toegang tot onderwijs te verbieden, om zijn dochter te

verhinderen te trouwen, maar ook om haar te slaan als hij haar van gedrag wil doen veranderen. Die vaderlijke zorg is gestoeld op de Hadith [uitspraken die aan de profeet Mohammed worden toegeschreven] die zegt dat ‘men een vader niet kan verwijten wat hij met zijn eigen kinderen doet’. Dat betekent dat een vader alle rechten heeft over zijn kinderen, zelfs het recht om hen te doden. Volgens de vier [soennitische] juridische scholen mag de mannelijke voogd doden om de eer van zijn familie te beschermen, wat uiteindelijk leidt tot de ergste vorm van geweld tegen vrouwen.

Artikel 16 eist gelijke rechten voor mannen en vrouwen bij huwelijk en scheiding, en die gelijkheid moet ook gelden bij het verdelen van de bezittingen die in de loop van het huwelijk zijn verworven. Maar in de Arabische wereld houdt men vol dat de bruidsgave die de echtgenoot heeft ingebracht voldoende is om na een scheiding in de materiële behoeften van de vrouw te voorzien. In werkelijkheid wordt de waarde van die bruidsgave niet gecorrigeerd voor inflatie, met als gevolg dat de gescheiden vrouw een financiële last voor haar eigen familie wordt.

Elaph Verenigd Koninkrijk | website | elaph.com

Arabische en Engelstalige artikelen over politiek, cultuur en economie in de Arabische wereld.

Demonstraties tegen de sluier in 1979 in Teheran. De Turkse schrijver Oya Baydar, die seksuele agressie van een agent aan de kaak stelde. En een jonge vrouw die werd gearresteerd omdat ze haar hoofddoek aan een stok bond. – © Getty, Wikimedia, HH

Hetzelfde geldt voor het recht op de voogdij over de kinderen, met name de mogelijkheid voor de vrouw om dat recht te behouden wanneer ze hertrouwt; en voor het recht op een vrije partnerkeuze voor de man en voor de vrouw. In de huidige situatie kan een islamitische man wel met een vrouw van een andere monotheïstische godsdienst trouwen, terwijl een islamitische vrouw alleen met een moslim mag trouwen.

Mooie woorden

Ik was ooit op een conferentie over de rechten van vrouwen in de islam. Toen ik aan de spreker vroeg of de waarde van de bruidsgave niet gekoppeld zou moeten worden aan de hoogte van de inflatie, antwoordde hij: ‘Waarom die vraag alleen bekijken vanuit materieel oogpunt?’ Kennelijk wilde hij doen alsof vrouwen van alleen mooie woorden kunnen leven.

Westerse regeringen hebben zich met een niet-discriminerende wetgeving ingezet voor de materiële en symbolische rechten van vrouwen. De handhaving van die rechten blijft niet beperkt tot mooie woorden. Maar de Arabische regeringen verbergen zich achter zogenaamde culturele en religieuze ‘eigenheden’; zij houden vol dat wij in de Arabische landen niet op het Westen lijken, ze dreigen met de verschrikking van het moreel verval, maar daarmee vergroten ze alleen maar de achterlijkheid van de Arabische samenlevingen en houden ze de discriminatie van vrouwen in stand.

Ahlam Akram

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 29

MiddenOosten_158.indd 29

16-04-19 17:24

midden-oosten

israël

Netanyahu’s erfenis Ha’aretz | Tel Aviv

Benjamin Netanyahu is begonnen aan zijn vijfde mandaat als premier van Israël. Ondanks de verschillende corruptieonderzoeken die tegen hem lopen is het de rechts-nationalistische partij Likoed gelukt de aandacht af te leiden. Ha’aretz kijkt terug op de erfenis van de 34ste regering.

H

et grootste succes van de regering-Netanyahu op wetgevend gebied is ook een van de grootste mislukkingen geweest. De zogenaamde natiestaat-wet, die Israël beschrijft als de natiestaat van het Joodse volk, werd oorspronkelijk voorgesteld als een manier om democratische waarden ondergeschikt te maken aan de Joods-nationale waarden van de staat. De woorden ‘gelijkheid’ en ‘democratie’ komen niet in de wet voor en de Arabische taal is zijn officiële status kwijtgeraakt. Maar de clausule waarmee rechters in hun uitspraken de nadruk hadden kunnen leggen op het Joodse karakter van de staat werd geschrapt en een andere clausule die bedoeld was om gemeenschappen toe te staan waar alleen Joden mogen wonen, werd erg afgezwakt. Andere aspecten zijn alleen symbolisch en komen al voor in bestaande wetten, zoals onder meer bepalingen over de vlag, het symbool van de staat, het volkslied en de aanwijzing van Jeruzalem als hoofdstad van Israël. Onder dat soort wetten valt ook de vlagwet, die drie jaar gevangenisstraf plus een fikse boete oplegt aan iedereen die de Israëlische vlag bekladt. In een onlangs goedgekeurde wet wordt het groepen die ‘tegen het leger’ ageren verboden om op scholen te spreken. Een andere controversiële wet vereist dat organisaties die gefinancierd worden vanuit het buitenland dit in hun publicaties moeten vermelden; dit zou vooral linkse groeperingen treffen. ‘Deze wet symboliseert het ontluikende fascisme dat in Israël opbloeit,’ zei de toenmalige oppositieleider Isaac Herzog.

van Buitenlandse Zaken op zich genomen. Maar met de komst van Donald Trump in het Witte Huis veranderde de traditionele dynamiek tussen Washington en Jeruzalem. Het hoogtepunt voor Netanyahu was natuurlijk de verplaatsing van de Amerikaanse ambassade naar Jeruzalem, een zet die in de komende verkiezingscampagne vast vaak ter sprake zal komen. Netanyahu had die stap, die zwaar beïnvloed was door de evangelisch christelijke lobby, bestempeld tot het belangrijkste doel van Buitenlandse Zaken, samen met de gebruikelijke hoop op veranderende stempatronen in de VN. Guatemala heeft sindsdien ook zijn ambassade verplaatst, maar een derde land, Paraguay, veranderde na een regeringswisseling van gedachten, wat leidde tot een crisis in de relaties met Israël. Netanyahu hoopte dat Australië’s evangelisch christelijke premier Washington zou volgen, maar dat land erkende uiteindelijk alleen West-Jeruzalem als de hoofdstad van Israël.

Andere landen als Brazilië, de Filippijnen, Roemenië, Oostenrijk en Hongarije flirtten met het idee, maar hebben de stap nog niet gezet. De gemeenschappelijke factor in de relaties van die drie Europese landen met

Ha’aretz Israël | dagblad | oplage 80.000

Het links georiënteerde dagblad staat bekend om zijn kritische kijk

Washington en Jeruzalem

Wat buitenlandse betrekkingen betreft verschilde de aftredende regering niet veel van Netanyahu’s vorige team, al had de premier ook de rol van minister

op de kolonisatie van de Palestijnse gebieden. Vanwege de scherpe analyses wordt de krant beschouwd als een van de meest invloedrijke nieuwsbronnen van Israël.

de vertrekkende regering is hun steun aan het blokkeren van pro-Palestijnse resoluties in de Europese Unie.

Arabische wereld

Intussen heeft Netanyahu de crisis rondom het lot van liberale normen en waarden in Europa uitgebuit. De afgelopen jaren heeft extreemrechts terrein gewonnen in Europa en Netanyahu heeft die partijen consequent gesteund, wat hem soms harde kritiek opleverde op de morele implicaties ervan. De leiders van die partijen zijn beschuldigd van antisemitisme of pogingen om de geschiedenis van de Holocaust te herschrijven. Eenzelfde probleem heeft zich met Polen voorgedaan, en de Filippijnse president Rodrigo Duterte, de Italiaanse vicepremier Matteo Salvini en de Braziliaanse president Jair Bolsonaro vallen ook in die categorie. Dat Trump aan de macht kwam, heeft niet alleen invloed gehad op de Palestijnse kwestie, maar ook op het aanhalen van Israëls relaties met de Arabische wereld, voornamelijk met Saoedi-Arabië. Ruslands toenemende macht in die regio is eveneens een drijvende kracht achter Israëls buitenlandse betrekkingen; Netanyahu wacht nog steeds op een ontmoeting met Poetin om te praten over het Russische verkenningsvliegtuig dat in september per vergissing door Syrië is neergeschoten.

Twee gebieden waar de inspanningen positieve resultaten hebben gehad, zijn de relaties met Afrikaanse en Aziatische staten. De vriendschap met Trump speelt hierin ook een rol, maar soms heeft die een negatieve invloed op Israëls diplomatieke pogingen, zoals het geval is met China.

Israëls 34ste regering kan herinnerd worden als een periode waarin de premier geprobeerd heeft om de media in zijn greep te krijgen. Hij zou gunsten

hebben aangeboden voor positieve berichtgeving (de politiezaken 2000 en 4000), en vergeet ook de gulle gaven aan rijke zakenlieden (zaak 1000) niet.

Alle drie de zaken, waarvoor hij in staat van beschuldiging is gesteld, tonen aan dat Netanyahu invloed heeft willen uitoefenen op de media; hieronder vallen ook pogingen om journalisten het zwijgen op te leggen of te laten ontslaan.

Heimelijke annexaties

Netanyahu wilde eigenlijk niet het punt bereiken waarop hij zich op 7 februari 2017 bevond, nadat de wet die onteigening van privéland van Palestijnen toestaat, was aangenomen door de Knesset.

Maar de coalitie die hij had samengesteld liet hem geen keus – een goed voorbeeld van de etiquette die de vertrekkende Knesset hanteert. Zelfs de procureur-generaal Avichai Mandelblit, een voormalige kabinetssecretaris van Netanyahu, was niet bereid de wet te verdedigen. Hoewel het Hooggerechtshof zich nog moet uitspreken over de wet, toont hij aan dat veel leden van de regerende coalitie bereid zijn om heimelijk annexaties op de Westelijke Jordaanoever na te streven.

Dit was een regering die samenwerking met de divisie-Nederzettingen

pagina 30 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

MiddenOosten2_158.indd 30

16-04-19 15:40

midden-oosten

israël

van de World Zionist Organization heeft geïntensiveerd, ondanks een vernietigend rapport van het ministerie van Justitie over de modus operandi van de divisie. Die regering heeft ook naar manieren gezocht om duizenden illegaal gebouwde huizen op de Westelijke Jordaanoever te legaliseren. Voor het eerst in jaren zijn er ook nieuwe huizen in Hebron gebouwd en is er een nieuwe nederzetting opgezet in het hart van de Westelijke Jordaanoever, Amichai, voor evacués uit Amona, een illegale buitenpost die in 2017 na een uitspraak van het Hooggerechtshof vernietigd is. Intussen omzeilde de regering gerechtelijke bevelen om andere illegale buitenposten te ontruimen en heeft ze pogingen om het conflict met de Palestijnen op te lossen totaal stilgelegd.

De meest saillante ‘prestatie’ van minister van Cultuur Miri Regev is de creatie van een cultuur van angst en zelfcensuur, met kunstenaars en officiele culturele instituties die aarzelen om protestkunst te maken dan wel te accepteren. De minister, die het voor elkaar kreeg om het budget van haar ministerie te verhogen van 569 miljoen sjekel in 2015 tot 946 miljoen sjekel (250 miljoen dollar) in 2018, heeft haar uiterste best gedaan om kunst die niet overeenkwam met haar politieke agen-

da uit te roeien. Met de slogan ‘vrijheid van financiering’ eiste Regev dat er geen overheidsgeld meer zou gaan naar werken die volgens haar schadelijk waren voor Israël. Ze schortte de subsidie op aan het Al-Midantheater in Haïfa, waar het toneelstuk A Parallel Time werd opgevoerd, gebaseerd op het werk van de veroordeelde terrorist Walid Daka. Ze eiste dat de financiering van veel instituten waar werk werd getoond dat haar niet zinde, werd stopgezet. Toen haar eisen niet ingewilligd werden door het ministerie van Financiën probeerde ze de culturele loyaliteitswet erdoor te krijgen, die haar die bevoegdheid wel zou hebben toegekend.

Joden

De relaties tussen Israël en Amerikaanse Joden hebben de afgelopen vier jaar in negatieve zin records gebroken.

Telkens als het onmogelijk leek nog meer schade aan te richten, maakte een lid van het kabinet weer een opmerking over die ‘hervormde Joden’.

Intussen kwam Netanyahu terug op de afspraak om een voor iedereen toegankelijke gebedsruimte bij de Klaagmuur toe te staan. Dat was een vernederende herinnering aan het feit dat de banden van de premier met de ultraorthodoxe

Een fan van Benjamin Netanyahu op de Ha'tikvamarkt in Tel Aviv. © AP Photo / Oded Balilty

partijen in Israël belangrijker zijn dan de gedeelde waarden met Amerikaanse Joden. En vanwege de romance tussen de rechtse regering en Trump hebben veel Amerikaanse Joden zich nog verder gedistantieerd van Israël. Voor het Joods-Amerikaanse establishment, waartoe de oudere generatie behoort, blijft steun aan Israël een morele, bijna religieuze verplichting. Maar zelfs leiders van pro-Israëlgroeperingen geven off the record toe dat de Joodse gemeenschap niet meer achter hen staat. Israël wordt door veel jonge Joden gezien als een ultrarechts land dat geregeerd wordt door middeleeuwse, orthodoxe geestelijken. De volgende regering staat voor de uitdaging om die trend te keren voor het te laat is.

De situatie van asielzoekers uit Eritrea en Soedan is tijdens de vorige regeringsperiode alleen maar verslechterd.

Mensen die op opvang en medelijden rekenden in het land van Joodse vluchtelingen stuitten op een regering die niets gemeen had met het bewind dat mede het initiatief nam tot de VN-conventie betreffende de status van statenloze personen. Kabinetsleden schil-

Israëls 34ste regering kan herinnerd worden als een periode waarin de premier geprobeerd heeft om de media in zijn greep te krijgen derden de migranten af als de wortel van alle maatschappelijke kwaad en deden hun uiterste best om Israël te onttrekken aan zijn verplichtingen krachtens de VN-conventie en het leven van die mensen in Israël tot een hel te maken. De regering kondigde hun deportatie aan, zette ze gevangen en voerde een hetze tegen hen. Er werd een wet aangenomen die hen beroofde van twintig procent van hun loon, terwijl men tegelijkertijd weigerde beslissingen te nemen over asielverzoeken die al jaren lagen te wachten.

Het gevolg was dat migranten in angst en armoede leefden, zonder status of toegang tot sociale voorzieningen.

De enorme druk die op hen werd uitgeoefend had succes: tussen 2015 en 2018 vertrokken meer dan 10.400 asielzoe-

kers ‘vrijwillig’ uit Israël. Een van de dieptepunten van deze grievende behandeling vond plaats in april 2018.

Binnen vierentwintig uur zigzagde Netanyahu op een dramatische manier tussen een feestelijke aankondiging van een deal met de vluchtelingenorganisatie van de VN om 16.000 migranten te laten doorreizen naar westerse landen en een totale annulering van het initiatief.

Zwakkere segmenten

Door de flinke groei van Israëls economie in de afgelopen jaren, het lage werkloosheidscijfer en de relatieve rust op het veiligheidsfront kon minister van Financiën Moshe Kahlon extratjes uitdelen aan het publiek. Terwijl zijn voorganger Yair Lapid de ‘arbeider’ prees, verklaarde Kahlon dat hij de zwakkere segmenten van de maatschappij wilde helpen. Er kwam inderdaad een aantal verbeteringen, zoals hogere uitkeringen aan gehandicapten, een verlaging van de openbaarvervoerskosten en een maandelijkse verhoging van het minimumloon van 4650 sjekel (1230 dollar) naar 5300 sjekel (1400 dollar). Kahlon nam ook nog andere stappen, soms op verzoek van zijn coalitiepartners. Maar het initiatief om meer betaalbare huizen te bouwen, Kahlons speerpuntproject, is bepaald niet gericht op zwakkere segmenten. Hoe groter het gekochte appartement is, hoe hoger de voordelen zijn. Voor de verkiezingen wil Kahlon trots zijn prestaties tonen, terwijl zijn lasteraars op de proppen komen met de compromissen die hij gesloten heeft en de kosten van die compromissen. Aan een compromis met de ultraorthodoxe partijen ligt bijvoorbeeld een spaarplan voor kinderen ten grondslag. Kahlons uitstekende relaties met de vakbond Histadrut hebben stakingen vermeden, maar heeft de premier ook gedwongen om zijn fantasieën over de hervorming van regeringsmonopolies te laten varen, waardoor het publiek via de elektriciteitsrekening moet betalen voor het merendeel van de hervormingen in de energiemarkt. In andere gevallen koos Kahlon voor snelle, gemakkelijke stappen, zoals de verlaging van de btw van 18 naar 17 procent, terwijl hij lang getalmd heeft wat betreft uitdagender kwesties zoals de verhoging van de pensioenleeftijd.

Marc Saghie

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 31

MiddenOosten2_158.indd 31

16-04-19 15:40

azië

india

Moslimstem wordt niet gehoord De cynische leiders in India zijn vastbesloten de moslims buitenspel te zetten,

The Wire

niet alleen electoraal maar ook politiek en constitutioneel. Aan lokale

Indiase website gericht op vrijheid

moslimleiders de taak om hun gemeenschap dusdanig op de kaart te zetten dat de angel uit deze strategie wordt gehaald.

India | website | thewire.in

van meningsuiting, democratie, onafhankelijkheid en kwaliteit – begrippen die in de Indiase media volgens de oprichters weinig centraal staan in de journalistiek.

The Wire | New Delhi

M

isschien nog wel het opmerkelijkst aan de [Indiase] Lagerhuisverkiezingen van 2014 was dat zich onder de tachtig parlementsleden die deelstaat Uttar Pradesh koos voor de Lok Sabha, het Lagerhuis, geen enkele moslim bevond.

De volledige buitensluiting van moslimvertegenwoordiging in de grootste deelstaat van het land was zo verbijsterend dat geen van de moslimleiders of seculiere groepen dit ter sprake bracht, zelfs niet vijf jaar later.

De BJP [de Bharatiya Janata-partij, een van de twee grootste hindoenationalistische partijen in India] was er duidelijk heilig van overtuigd dat ze de nationale macht kon veroveren zonder zelfs maar een symbolisch gebaar te maken naar – laat staan concessies te doen aan – de grootste minderheid van het land. De BJP won in Uttar Pradesh 73 van de 80 zetels, een uitkomst die Narendra Modi zijn huidige machtspositie opleverde. De schok was voelbaar tot ver buiten de deelstaat. Geen politieke partij of leider – Asaduddin

Owaisi van de All India Majlis-e-Ittehadul Muslimeen-partij (AIMIM) misschien daargelaten – durft openlijk voor de moslims op te komen en hun zorgen en gevoel van hulpeloosheid te benoemen, uit angst te worden verweten minderheden honing om de mond te smeren. Niemand lijkt bereid te protesteren tegen het feit dat het oorspronkelijke verdrag waarin minderheden een partnerschap werd voorgehouden in de wind wordt geslagen, om niet te zeggen met voeten getreden.

Giftige retoriek

Toen de hindoestemmen bij de Lagerhuisverkiezingen in Uttar Pradesh eenmaal waren binnengesleept, werd de talaq-wet doorgevoerd [de wet die de islamitische flitsscheiding strafbaar stelt die mannelijke moslims in staat stelt te scheiden van hun vrouw door tegen haar drie keer ‘talaq’ (‘ik verstoot je’) te zeggen, in woord, geschrift of via de app]. Het verzet van de moslimleiders hiertegen werd gebruikt om het

stereotype beeld te versterken van een achterlijke gemeenschap met achterhaalde religieuze praktijken. De hindoeïstische middenklasse kreeg morele en culturele superioriteit aangepraat en Modi werd bejubeld om zijn moderne vernieuwingsdrang. Het resultaat was voorspelbaar: het hindoeblok stond steviger dan ooit.

Gesterkt introduceerden ze een nieuwe Citizen Bill, een wet die moslimmigranten expliciet het staatsburgerschap ontzegt. De wet ging vergezeld van giftige retoriek, doordesemd met woorden als ‘termieten’ en ‘indringers’. Sinds Pulwama [het dorp in de betwiste regio Kasjmir waar onlangs een bloedige zelfmoordaanslag op een konvooi van Indiase paramilitairen plaatsvond] en Balakot [de Pakistaanse plaats waar het trainingskamp van de terreurgroep die de aanslag opeiste een paar dagen later door het Indiase leger werd gebombardeerd] worden we overspoeld door nationalistische retoriek vol bangmakerij; er wordt angst gezaaid voor bui-

VERKIEZINGEN

In het Indiase deel van Kashmir wordt de Merajul-Alam gevierd, de hemelvaart van de profeet Mohammed. – © LightRocket via Getty Images

De verkiezingen in India zijn op 10 april begonnen en duren tot op 23 mei de uitslag bekend is.

Zeven landelijke partijen: de BJP van de huidige premier Narendra Modi, de Congrespartij, Bahujan Samaj Partij, Communistische Partij van India, Communistische Partij van India-Marxisten, de Nationale Congrespartij en de All India Trinamool Congress en nog tal van regionale partijen doen mee. De BJP won bij de vorige verkiezingen 282 van de 543 zetels en behaalde voor het eerst in drie decennia de absolute meerderheid. In de peilingen ligt de BJP op koers opnieuw de grootste te worden.

tenlandse én binnenlandse vijanden.

Het kan dus geen verbazing wekken dat de premier overal rondbazuint dat zijn politieke rivalen en critici onder één hoedje spelen met Pakistan, waarbij moslims tussen de regels door worden zwartgemaakt en hun gebrek aan nationalisme wordt verweten, alsof ze zouden heulen met jihadi’s die opereren vanuit Pakistan. De binnenlandse vijand die de buitenlandse vijand helpt en steunt.

Staat van oorlog

De denktanks van de BJP en de RSS (Rashtriya Swayamsevak Sangh) wrijven zich in de handen bij wat het Modi-regime de afgelopen vijf jaar heeft bereikt. De hindoe kan onbekommerd zijn vooroordelen spuien, de nationale trots wordt aangezwengeld, en dit alles wordt gezien als een legitieme en zelfs noodzakelijke aanval tegen ‘die mensen’. Met het zorgvuldig geconstrueerde beeld dat hindoes worden belegerd en bedreigd, wordt de nationalistische woede opgezweept om ‘moslims hun plaats te wijzen’ – bijna alsof het land in staat van oorlog verkeert. In die sfeer vinden de Lagerhuisverkiezingen van 2019 plaats. En de moslimkiezer blijft overal buiten beeld. De grootste minderheid in het land mag in haar eigen sop gaarkoken.

Gelukkig kunnen moslims nog hun stem uitbrengen. Kunnen ze de hindoe-exodus naar het Modi-kamp vertragen? Kunnen ze de hindoes bevrijden uit de val waarin ze zijn gelokt?

Zijn de moslims in staat de scherpe randjes van deze nationalistische hysterie af te halen? Er zijn geen kant-enklare antwoorden. Misschien is het aan de hindoes om de seculiere principes te redden, maar het is een gevecht dat ze niet in hun eentje kunnen winnen. Het moet een collectieve onderneming zijn, want de republiek wordt in haar grondvesten aangevallen.

Harish Kare

pagina 32 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

Azië_158.indd 32

16-04-19 11:33

azië

india

Inkt als ereteken De verkiezingen in India vormen de grootste democratische exercitie ter wereld. Logistiek gezien betekent dit een wekenlange operatie, die begint met inkt.

Speciale inkt met een geheime formule. ‘Slechts twee chemici weten waar die wordt bewaard.’

Inmiddels een welbekend beeld bij iedere Indiase parlementsverkiezing: kiezers die bij het verlaten van het stembureau fier een wijsvinger met inktvlek in de lucht steken. – © Hindustan Times via Getty

The Guardian | Londen

H

et is een welbekend beeld bij iedere Indiase parlementsverkiezing: kiezers die bij het verlaten van het stembureau fier een wijsvinger met inktvlek in de lucht steken, bijna als ereteken van hun deelname aan ’s werelds grootste democratische exercitie. Vanwege de enorme omvang van het land zijn de verkiezingen, die op 11 april van start gingen, verspreid over verschillende stemdagen in een tijdspanne van zes weken, om de grofweg 900 miljoen stemgerechtigden de kans te geven hun stem uit te brengen. De kiescommissie is wekenlang in touw geweest om deze gigantische logistieke operatie in goede banen te leiden. Al tientallen jaren staat als eerste op de agenda de bestelling van enorme hoeveelheden van een speciaal soort inkt bij een klein bedrijf in Mysore, in zuidelijk India.

De watervaste inkt, een essentieel onderdeel van het Indiase democratische proces, wordt na het stemmen met een kwast of stokje op de nagel en nagelriem van de linkerwijsvinger van de kiezer aangebracht en blijft wekenlang zitten, om verkiezingsfraude en dubbel stemmen tegen te gaan.

Overheidsbedrijf Mysore Paints & Varnish produceert de inkt, gebaseerd op een geheime chemische formule, al

sinds 1962. In aanloop naar de derde parlementsverkiezingen sinds de onafhankelijkheid vroeg de kiescommissie het bedrijf toen een watervaste, veegvaste inkt te vervaardigen. Dit jaar hebben zo’n honderd werknemers aan de inktproductie gewerkt: meer dan 2,6 miljoen plastic 10-milliliterflesjes, een hele vooruitgang sinds de breekbare flesjes van glas die voorheen werden gebruikt. Alleen de geheime formule is onveranderd gebleven.

‘Ikzelf ken de formule niet eens,’ zegt directeur dr. Chandrashekhar Doddamani. ‘Die wordt angstvallig geheimgehouden. De samenstelling is alleen

The Guardian Verenigd Koninkrijk | dagblad | oplage 332.000

Onafhankelijke kwaliteitskrant van linkse signatuur. Sinds 1821 thuisbasis van de meest gerespecteerde columnisten en journalisten. Altijd zeer kritisch ten opzichte van de overheid en andere instituten.

bekend bij twee chemici, die hun kennis pas overdragen als ze met pensioen gaan.’ Ligt de formule, net als die van Coca-Cola, opgeslagen in een kluis?

‘Nee, maar alleen de twee scheikundigen weten waar die wordt bewaard.’

Een van de ingrediënten is in ieder geval zilvernitraat, dat de nagel bij blootstelling aan zonlicht verkleurt en dat niet met zeep of een ander reinigings- of chemisch middel kan worden verwijderd.

Alleenrecht

De fabriek staat onder strenge controle. Werknemers worden gefouilleerd, er hangen CCTV-camera’s, sommige afdelingen zijn alleen met een wachtwoord toegankelijk en lunchdozen zijn verboden, allemaal om het uitlekken van de formule te voorkomen. Eenmaal geproduceerd wordt de inkt naar de 1 miljoen stembureaus in India gezonden, maar niet alleen daarheen. Het bedrijf heeft nog 30 andere landen – onder andere Afghanistan, Nigeria, Maleisië en Thailand – in het klantenbestand.

Mysore Paints & Varnish werd in 1937 opgericht door maharadja Krishnaraja Wadiyar IV, destijds een van de rijkste mannen ter wereld, om banen te creëren voor zijn onderdanen. De ‘filosofi-

sche vorst’, een groot voorstander van onderwijs, streefde ernaar van Mysore een moderne, welvarende deelstaat te maken. Als vele andere maharadja’s had hij een buitenissige fascinatie voor Rolls-Royces: zelfs zijn personeel werd in Rolls-Royces over het paleisterrein en door de stad vervoerd. Na de Indiase onafhankelijkheid nam de overheid het bedrijf over. In 1962 verwierf Mysore Paints & Varnish het alleenrecht om de inkt voor alle verkiezingen, lokaal en nationaal, te leveren.

En het 82-jarige bedrijf zit niet stil. Op dit moment wordt er gewerkt aan een speciale stift die de inktpotjes uiteindelijk moet vervangen. ‘Stiften zijn een stuk gebruiksvriendelijker. Geen gedoe meer met potjes en penselen. Ze zijn ook eenvoudiger te verpakken,’ zegt Doddamani. ‘Maar de stift is nog volop in ontwikkeling.’ Voor hij aan het roer van de onderneming kwam te staan, bekleedde Doddamani als ambtenaar diverse functies en leidde hij tal van bedrijven, maar deze baan is de kroon op zijn werk. ‘Het is een hele eer om te mogen bijdragen aan de Indiase democratie. En we mogen trots op onszelf zijn dat we de formule tot op de dag van vandaag geheim hebben weten te houden.’

Amrit Dhillon

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 33

Azië_158.indd 33

16-04-19 16:54

afrika

minidossier sahel

Alles mag in naam van de oorlog tegen terrorisme Een aanval, vorige maand, op een Fulani-dorp in Mali waarbij meer dan 160 mensen de dood vonden, vestigt opnieuw de aandacht op een ernstige en hardnekkige crisis in de regio.

Middle East Eye | Londen

E

en tien dagen oude baby, samen met zijn moeder vermoord. In een greppel met brandende olie gegooide en vervolgens beschoten mensen. Een dorpshoofd, geëxecuteerd voor de ogen van zijn moeder.

Op 23 maart werden 160 mensen afgeslacht in het dorp Ogossagou, in de regio Mopti, in het hart van Mali. Een gruweldaad gepleegd door een militie van het Dogon-volk, die hutten verwoestte en de verkoolde resten van Fulani-vrouwen en -kinderen achterliet. [De Fulani, ook wel de Fulbe of de Peul genoemd, zijn een etnische groep in de Sahel, waar ze verspreid over verschillende West-Afrikaanse landen leven. Ze vormen het grootste nomadenvolk in West-Afrika.]

Het is het meest recente incident in een cyclus van geweld waarin de regio zich de laatste jaren bevindt. Fulani zijn hierbij steeds vaker doelwit, deels vanwege hun mogelijke banden met Al Qaida-milities die in de regio actief zijn. ‘Er woedt een genocide tegen de Fulani-gemeenschap in Mali. De Malinese natie is in gevaar en Fulani kunnen overal worden vermoord,’ zegt Dicko, een woordvoerder van de Malinese afdeling van Tabitaal Pulaaku, een organisatie die Fulani wereldwijd vertegenwoordigt.

Het oplaaiende geweld hangt samen met een door het buitenland gesteunde militaire campagne van Mali tegen extremistische gewapende groepen.

En dan woedt er ook nog eens een verbeten strijd om water en land tegen de achtergrond van een dreigende klimaatramp.

Er wonen zo’n 40 miljoen Fulani in Afrika, voornamelijk in de Sahel, een halfwoestijn aan de zuidelijke rand van

in het kort

• Er woedt een genocide tegen de Fulanigemeenschap in Mali.

• Bovendien woedt er een strijd om water en land tegen de achtergrond van een dreigende klimaatramp.

• Mali was lange tijd een kruispunt van cultuur en handel. Nu is het een van de armste landen ter wereld.

• Missies uitgevoerd door antiterreurorganisaties hebben geen aandacht voor de onderliggende oorzaken van het geweld.

de Sahara die loopt van de Rode Zee tot de Atlantische Oceaan. Sommige Fulani bekleden machtsposities en genieten privileges, maar vele zijn arm en leven volgens een eeuwenoude traditie van veeteelt. Met hun kuddes gehoornd vee zijn ze voortdurend op zoek naar vruchtbare weiden en schoon water.

De Dogon, een veel kleinere groep, wonen vooral in het midden van Mali, waar hun kunstige lemen woningen op kliffen en zanderige plateaus prijken. Beide stammen zijn overwegend islamitisch, hoewel sommige Dogon ook het christendom of natuurgodsdiensten aanhangen. De afgelopen jaren hebben Dogon gewapende milities gevormd die bestaan uit groepen traditionele jagers (dozo), om zichzelf te beschermen tegen aanvallen van strijders die loyaal zijn aan Al Qaida, een beweging die veel Fulani heeft weten te werven.

Handlangers van jihadisten

Middle East Eye VK | website | middleeasteye.net

Onafhankelijke Engels/Franse nieuwssite onder leiding van David Hearst, voormalig correspondent van The Guardian. Beschikt over een groot netwerk van correspondenten en verslaat politiek, economisch en maatschappelijk nieuws uit 24 landen in het Midden-Oosten.

Hoewel er in het verleden ook al spanningen waren tussen herders – overwegend Fulani – en Dogon-boeren, kwam het zelden tot geweld. Dat veranderde in 2015 abrupt door de opkomst in de regio van gewapende groepen die zich laten inspireren door een extremistische ideologie.

Een van deze groepen is het Macina Liberation Front (MLF), dat wordt geleid door Amadou Koufa, een lokale Fulaniprediker die in het Midden-Oosten en Afghanistan is geweest en eerder deze maand ongedeerd bleek na berichten dat hij vorig jaar door Franse strijdkrachten zou zijn gedood. Het MLF ontleent zijn naam aan het Macina-

rijk, dat geworteld was in centraal Mali, een van de jihadstaten van de Fulani die West-Afrika in de negentiende eeuw domineerden. Het MLF is verantwoordelijk voor aanvallen op regeringsgebouwen en legereenheden en op burgers van diverse etnische groepen. Het wil de Malinese staat omverwerpen en een bewind instellen dat gebaseerd is op een extreme interpretatie van de islamitische wet. Het vecht onder de vlag van Nusrat al-Islam, de officiële tak van Al Qaida in Mali, die gelijkgestemde groepen in West-Afrika en de Maghreb verenigt. Vaststaat dat ook groepen die zich hebben verbonden aan de Islamitische Staat actief zijn in de regio.

Aanvankelijk klonk er weinig religieuze retoriek door in de oproepen tot gewapende actie van het MLF, die afgelegen gemeenschappen via de radio, vaak in het Fula, de taal van de Fulani, bereikten. In plaats daarvan rakelde Koufa reeds lang bestaande grieven van de lokale bevolking op. Die bevolking bestond voor het merendeel uit arme Fulani-herders die zich gemarginaliseerd voelden door een regering die zij zagen als corrupte uitbuiters. ‘Zodra

pagina 34 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

Afrika_158.indd 34

16-04-19 15:05

afrika

minidossier sahel

Kort na een aanslag waarbij minstens 134 mensen omkwamen en nog eens tientallen gewond raakten. Volgens ooggetuigen werd de aanslag gepleegd door etnische Dogon-milities. – © AP

ze mensen op deze manier voor zich hebben gewonnen, gaan ze op de religieuze toer,’ aldus Ibrahim Yahaya.

Mali vormt een brug tussen Afrika ten zuiden van de Sahara en de Arabische wereld. Het land was lange tijd een kruispunt van cultuur en handel. Door goudwinning ontstonden enorme koninkrijken. Nu is Mali een van de armste landen ter wereld. Op de 187 landen tellende Human Development Index van de VN staat het op de 183ste plaats. De levensomstandigheden in centraal Mali zijn nog een stuk slechter dan elders in het land. Ongeveer 60 procent leeft onder de armoedegrens, vergeleken met 11 procent in de hoofdstad Bamako.

Bij wijze van reactie op de aanval op het dorp Ogossagou heeft de Malinese regering een deel van de legertop ontslagen en de Dan Na Ambassagou ontbonden. Deze Dogon-zelfverdedigingsgroepen, die bestonden uit traditionele jagers, verschenen in 2016 op het toneel, toen de Dogon zich begonnen te organiseren tegen MLF-aanvallen.

Zij worden nu van het bloedbad in Ogossagou beschuldigd. ‘Sommige Dogon verdroegen de Fulani niet

langer. Zo ontstonden er milities die de verdrijving van Fulani uit het hele gebied eisten,’ aldus Dougoukolo Alpha Oumar Ba-Konaré, een in Parijs gevestigde analist. Vergeldingsaanvallen kostten velen het leven.

Internationale spelers

In 2017 zouden gewapende Fulani een prominent lid van een Dogon-jagersgroep hebben vermoord, wat leidde tot vergeldingsacties van gewapende Dogon tegen Fulani-dorpen. Vijfendertig mensen werden gedood, duizenden burgers moesten evacueren. In 2018 escaleerde het geweld. Human Rights Watch documenteerde 42 incidenten van etnische onlusten in Mopti. In totaal 202 burgers stierven, 156 van hen Fulani. Dorpen gingen in vlammen op. Het afsnijden van handen, voeten en geslachtsdelen werd onderdeel van een cyclus van geweld die uitmondde in het bloedbad van 23 maart, door Ba-Konaré beschreven als ‘het omvangrijkste en verwerpelijkste’.

Zes dagen later kostte een aanval op een militaire basis meer dan twintig soldaten het leven. Een aan Al Qaida

Op diplOmatiek niveau ‘Ik roep de internationale gemeenschap op om [Mali] te blijven steunen’, want er bestaat een ‘groot risico dat de situatie verergert’, waarschuwde VN-secretarisgeneraal António Guterres op 29 maart in New York. Frankrijk en Rusland menen dat er een ‘positieve dynamiek’ in de regio is sinds het vredesakkoord in 2015. De Franse minister van Buitenlandse Zaken Jean-Yves Le Drian heeft de Malinese regering opgeroepen om de ‘terreur verspreidende milities te ontwapenen’. Amerika toont zich daarentegen ‘teleurgesteld’ over ‘het gebrek aan vooruitgang’ in Mali, en dreigt in bedekte termen om de financiële steun in het kader van de VN-missie-Minusma, ter bevordering van de vrede en stabiliteit in Mali, stop te zetten.

gelieerde groep in Mali sprak van vergelding voor de moorden op Fulaniherders. En zo gaat het maar door.

Ba-Konaré stelt dat het geweld wordt gevoed door een overvloed aan wapens die Dogon-milities van hun stamgenoten in de buurlanden Ivoorkust en Burkina Faso krijgen. Het land is meer en meer gemilitariseerd geraakt sinds internationale spelers zich er hebben gevestigd om de stroom migranten naar Europa af te remmen, uit angst voor extremistische aanslagen. Er zijn zo’n vijftienduizend vredestroepen in Mali en zij vervullen de naar verluidt gevaarlijkste vredeshandhavingsmissie van de Verenigde Naties. De G5 Sahel – een samenwerkingsverband van Mali, Mauritanië, Burkina Faso, Tsjaad en Niger – lanceerde in 2017 een Joint Force ‘ter bestrijding van gewelddadig extremisme’. In het kader van de antiterreurcampagne Operatie Barkhane hebben de Fransen ook 4500 troepen gelegerd in de G5-landen, die stuk voor stuk voormalige Franse koloniën zijn.

Verder zijn er berichten dat gewapende Amerikaanse drones vanaf een uitgestrekte basis in Niger binnenkort tegen extremisten worden ingezet.

Opvallend is echter de geringe aandacht bij deze missies voor de onderliggende oorzaken van het geweld, zegt Nadia Ahidjo van het Open Society Initiative for West Africa (OSIWA), een van de Open Society-stichtingen van investeerder-filantroop George Soros.

‘Terrorismebestrijding is het doel, etnische en maatschappelijke conflicten zien deze internationale actoren niet als een probleem dat hun aangaat.

De missies zijn sterk op veiligheid gericht, ze zijn een militair antwoord op een probleem dat niet militair is.’

Ba-Konaré wijst erop dat antiterreurgroepen enkel een mandaat hebben om ‘jihadistische terroristische groeperingen’ op te sporen, met als gevolg dat etnische milities straffeloos kunnen optreden tegen de Fulani.

‘Naar mijn mening zijn die milities ook terroristen. De manier waarop ze vechten en angst zaaien wijst daarop. Maar niemand behandelt ze als zodanig.’

Ngo’s hebben het Malinese leger ervan beticht mensenrechten te hebben geschonden in de jacht op vermeende extremisten. Het zou zich schuldig hebben gemaakt aan buitengerechtelijke executies, verdwijningen en marteling. Volgens Ibrahim Yahaya heeft het leger samen met Dozo-milities antiterreuroperaties uitgevoerd en een oogje toegeknepen wanneer deze milities Fulani-gemeenschappen aanvielen.

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 35

Afrika_158.indd 35

16-04-19 15:05

afrika

mini-dossier 2016

augustus 2014 - december 2015

Het voortschrijdend jihadistisch augustus 2014 - december 2015 augustus 2014 - december 2015 MAURETANIË MAURETANIË SENEGALMAURETANIË SENEGAL SENEGAL GHANA GHANA 2017

GHANA

ALGERIJE geweld in de

Sahel…

MALI

ALGERIJE

MALI MALI BURKINA FASO BURKINA FASO BURKINA FASO

2017 2017

NIGER NIGER NIGER

Van een sluipende neergang

2016 2016

ALGERIJE

De zone waarin zich gewapende De zone waarin botsingen zich gewapende De zone waarin voordeden met botsingen zich gewapende islamistische voordeden met botsingen terreurgroepen, islamistische voordeden met zoals gemeld terreurgroepen, islamistische door ACLED zoals gemeld 2018 - 9 februari 2019 terreurgroepen, (Armed Conflict door ACLED zoals gemeld Location & Event 2018 - 9 februari 2019 (Armed Conflict door DataACLED Project) LocationConflict & Event 2018 - 9 februari 2019 (Armed Data Project ) Location & Event Project ) Data Project)

15 januari 2012 Begin van het offensief in Noord-Mali, opstand van de Toearegs van de MNLA. 21 maart 2012 Militaire staatsgreep in Mali waarbij president Amadou Toumani Touré wordt afgezet. Ibrahim Boubacar Keita wordt in augustus 2013 tot opvolger gekozen.

30 maart-1 april 2012 De MNLA en islamistische terreurgroepen bezetten de grote steden in het noorden.

11 januari 2013 Frankrijk begint met de militaire operatie Serval: groepen jihadisten worden verdreven uit steden in het noorden. In augustus 2014 wordt deze vervangen door anti-terreuroperatie Barkhane.

31 oktober 2014 President Blaise Compaoré van Burkina Faso treedt af ten gevolge van een volksopstand. Roch Marc Kaboré wordt in november 2015 tot opvolger gekozen.

(situatie eind maart 2019)

… en de internationale

547 militaire inzet burger547 doden* (+ 311%) burger547 doden* burger(+ 311%) doden* (+ 311%)

(situatie eind maart 2019) LIBIË (situatie eind maart 2019)

Deelnemende landen

ALGERIJE LIBIË van de G5 strijdmacht WESTERLIJKE Deelnemende landen SAHARA Sahel (5000 man) LIBIË ALGERIJE van de G5 strijdmacht MAROKKO WESTERLIJKE Deelnemende landen SAHARA Sahel man) ALGERIJE van de(5000 G5 strijdmacht M WESTERLIJKE Madama MAROKKO M SAHARA Sahel (5000 van man) MAURITANIË VN-troepen Tessalit MAROKKO M Madama MALI Nouakchott S M Minusma M M a h e ls t r MAURITANIË Aguelal VN-troepen van ook Tessalit Kidal M 78 Madama (Multidimensional MALI MM NouakchottMAURITANIË M M Minusma Faya-Largeau S a h e ls M VN-troepen van Integrated Stabilisation M t r o o k Timboektoe Tessalit burgerdoden* Aguelal Kidal 78 (Multidimensional MALI M M Nouakchott S M (+ 500%) Minusma Mission in Mali) M a h e ls t M MGao M M Faya-Largeau r o o k Timboektoe Aguelal M Integrated Stabilisation M M burgerdoden* Kidal 78 SENEGAL Massaslachting NIGER (Multidimensional 13.010 militairen + TSJAAD MMopti M (+ 500%) M MGao Mission in Mali) Faya-Largeau M M van Ogossagoe Integrated Stabilisation 1759 politiemensen M burgerdoden* Timboektoe M M Abéché SENEGAL Massaslachting NIGER 13.010 militairen MOuagadougou TSJAAD (+ 500%) SOEDANMission Mopti M in Mali) gestationeerd in + Mali Gao M MNiamey M van Ogossagoe M Ndjamena 1759 politiemensen M Bamako SENEGALGUINEE NIGER 13.010 militairen + BURKINA Massaslachting Abéché TSJAAD Mopti Ouagadougou Niamey SOEDAN gestationeerd in Mali M FASO van Ogossagoe 1759 politiemensen BENIN Ndjamena Bamako BURKINA Abéché GUINEE Ouagadougou Niamey SOEDAN M gestationeerd in Mali TOGO FASO NIGERIA Franse strijdkrachten Ndjamena BENIN Bamako BURKINA GUINEE S. L. IVOORKUST GHANA (Operatie Barkhane): FASO TOGO BENIN NIGERIA Franse strijdkrachten S. L. LIBERIA 4500 militairen CENTRAAL-AFRIKAANSE IVOORKUST GHANA TOGO (Operatie Barkhane): REPUBLIEK NIGERIA Franse strijdkrachten ingezet rond drie 499 160 doden S. L. LIBERIA IVOORKUST GHANA 4500 militairen CENTRAAL-AFRIKAANSE burger(Operatie Barkhane): steunpunten KAMEROEN op 23 maart REPUBLIEK ingezet rond en drie 499 doden* LIBERIA (Mali,militairen Niger CENTRAAL-AFRIKAANSE 4500 160 doden (+burger7208%) steunpunten KAMEROEN REPUBLIEK 500 km op 23 maart ingezet rond drie Tsjaad) 499 doden* 160 doden (Mali, Niger en burgersteunpunten KAMEROEN op 23 maart (+ 7208%) 500 km Tsjaad) doden* *in de periode van 1 november 2018 tot 23 maart 2019 (Mali, Niger en (+ 7208%) 500 km Tsjaad) *in de periode van 1 november 2018 tot 23 maart 2019) © Franse ministerie van Defensie, Minusma en ACLED *in *indedeperiode periodevan van1 november 1 november2018 2018tot tot2323maart maart2019) 2019

Volgens Ibrahim zijn de grieven van de Fulani hierdoor verergerd en is de wervingskracht van religieuze strijders die proberen Fulani te rekruteren vergroot. ‘Het geweld van het Malinese leger heeft de positie van de jihadisten versterkt. Zij kunnen zich nu nog meer opwerpen als beschermers van de Fulani. Alles mag, zolang het maar in naam is van de oorlog tegen het terrorisme. En dat terwijl de milities meer mensen hebben gedood dan de jihadisten. Veel meer zelfs.’

Droogte

Afgezien van de sterke troepenaanwas in de regio is er sprake van een hevige wedloop om grondstoffen, waaronder

goud en uranium, die ook de interesse hebben gewekt van Rusland en China.

Schaarste aan hulpbronnen door klimaatverandering is een andere onderliggende factor in het conflict, zegt Abou Dieng, van het Bureau van de Verenigde Naties voor West-Afrika en de Sahel. ‘Klimaatverandering heeft dit deel van de wereld aangetast, met voedselonzekerheid als gevolg. De schaarste aan hulpbronnen leidt tot spanningen, al zijn de conflicten tussen herders en boeren in de Sahel van oudere datum.’

Maar hoewel de natuurlijke hulpbronnen steeds schaarser worden, groeit de Malinese bevolking exponentieel: die is de afgelopen 30 jaar meer dan verdubbeld. Bijna de helft van de 18,5 mil-

joen Malinezen is jonger dan 15 jaar.

De droogtes, die in frequentie en intensiteit toenemen, hebben de afgelopen decennia dramatische gevolgen gehad.

Vele duizenden mensen en miljoenen stuks vee zijn gestorven. Dit alles heeft geleid tot ernstige conflicten in een land waar bijna 60 procent van de mensen op het platteland woont.

Fulani-herders zijn verstrikt geraakt in een competitie met andere groepen om graasplekken en schoon water, vertelt Nadia Ahidjo. ‘Met hun vee volgen Fulani graasroutes, maar door de klimaatverandering heb je steeds meer dorre gebieden.’

Fary Silate, een ervaren academicus en president van de Senegalese afdeling van Tabital Pulaaku (de organisatie die

mei-juni 2015 Vredesakkoord van Algiers tussen de staat Mali, het Coördinatiecomité van Bewegingen in Azawad (CMA) en gewapende groeperingen.

15 januari 2016, 18 januari 2017, 2 maart 2018 Aanslagen in Ouagadougou en Gao. 31 december 2018 Noodtoestand uitgeroepen in zeven van de dertien regio’s in Burkina Faso.

21 februari 2019 Frankrijk doodt Djamel Okacha, de tweede man van de voornaamste jihadistische alliantie in de Sahel.

23-24 februari 2019 Premier Édouard Philippe bezoekt Mali.

26 februari, 17 maart Aanslagen in Diankabou en Dioura.

23 maart 160 leden van nomadenvolk Peul in Ogossagou, Centraal-Mali, afgeslacht.

31 maart-1april Fatale botsingen tussen bevolkingsgroepen in Burkina Faso.

zich inzet voor solidariteit tussen de Fulani-gemeenschappen), wijst erop dat de Rwandese genocide en de clanconflicten in Somalië een sprekend voorbeeld zijn van waar etnisch geweld toe kan leiden. ‘Het is gevaarlijk om een etnische groep als terroristisch af te schilderen,’ zegt hij. ‘Rwanda en Somalië zijn hier voorbeelden van.’

In Mali eist Fulani-leider Hamadoun Dicko dat er duidelijkheid komt over de verantwoordelijkheid voor de aanslagen op zijn volksgenoten. Hij heeft de internationale gemeenschap om hulp gevraagd. ‘Alles wat we willen is gerechtigheid,’ zegt hij. ‘De internationale gemeenschap moet weten dat de Fulani-gemeenschap in gevaar is.’

Amandla Thomas-Johnson

pagina 36 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

Afrika_158.indd 36

16-04-19 15:05

afrika

mini-dossier

Terrorisme bedreigt stabiliteit in West-Afrika Lange tijd lukte het Burkina Faso om het geweld buiten de deur te houden, maar armoede, instabiliteit bij de buren en inadequate veiligheidstroepen hebben de deur voor de extremisten opengezet.

Foreign Policy | Washington

S

inds december hebben zich in Burkina Faso verschillende terroristische incidenten voorgedaan, waaronder de ontvoering van en moord op een Canadese mijningenieur en de ontvoering van twee humanitaire werkers. Het Bureau van de Verenigde Naties voor de coördinatie van humanitaire zaken schat dat 1,2 miljoen mensen humanitaire hulp nodig hebben. Als de internationale gemeenschap en hulporganisaties nu niet de handen uit de mouwen steken, kan het terrorisme zich uitbreiden naar andere landen in West-Afrika zoals Benin, Ghana en Togo, met verdere destabilisering van de regio als gevolg.

Aanvankelijk waren er vooral aanslagen in het noorden van het land, op de grens met Mali. Het afgelopen jaar lijkt er ook sprake te zijn van een groeiende opstand in het oosten van het land.

Sinds januari 2016 zijn er meer dan tweehonderd aanvallen in het land geweest. Volgens de denktank International Crisis Group is deze stijging deels toe te schrijven aan de geleidelijke verslechtering van de veiligheidssituatie na de volksrevolutie die president Blaise Compaoré in 2014 ten val heeft gebracht. Compaoré, die 27 jaar aan de macht is geweest, had met verschillende militanten en gewapende groepen een deal gesloten opdat ze zich in Burkina Faso van geweld zouden onthouden; velen zijn van mening dat er met zijn vertrek ook een einde is gekomen aan deze overeenkomsten.

Terreurgroepen

De golf van terreur kent ook externe oorzaken. Terroristische groepen die eerder betrokken waren bij de opstand in Mali zijn de grens met Burkina Faso overgestoken. Deze groepen floreren vanwege de barre omstandigheden in

Burkina Faso, het magere militaire potentieel (met name vanuit de lucht), het gebrek aan getrainde rekruten en wetshandhavers, de schrijnende armoede en het slechte niveau van openbare voorzieningen, met name op het gebied van gezondheidszorg. Het land is en blijft een van de armste ter wereld: bijna de helft van de bevolking leeft onder de internationale armoedegrens van de Wereldbank, wat betekent: moeten rondkomen van nog geen twee dollar per dag.

Hoewel er inspanningen worden geleverd om de situatie te verbeteren, leunt het veiligheidsapparaat van het land zwaar op lokale burgerwachten als de Koglweogo, die sinds hun oprichting in 2015 als lokale wetshandhavers in het midden en oosten van het land hebben opgetreden. De Koglweogo opereren in gebieden waar het staatsgezag niet heeft weten door te dringen. Aldus hoeven ze geen verantwoording af te leggen aan de overheid.

Mogelijke aanvallen

Ook al zijn jihadgroepen nu in het defensief gedrongen, ze zijn er niet minder dodelijk om geworden. Europa heeft jaren meegeholpen om deze jihadi’s te bestrijden, nu richt het de aandacht op mensensmokkelaars.

Hoewel ze in veel gevallen door de lokale bevolking worden gewaardeerd omdat ze veiligheid afdwingen, zijn er incidenten geweest waarbij ze onrust of spanningen hebben aangewakkerd, wat deels komt doordat ze geen verantwoording hoeven af te leggen aan de staat. Fundamentele voorzieningen zoals gezondheidszorg zijn met name op het platteland minimaal. De kindersterfte is hoog is en er komt relatief veel malaria voor. Als het om de lucratieve levering van troepen voor VN-vredesmissies gaat, staat Burkina Faso op

Ouagadougou, Burkina Faso, 27 februari 2019.

Een gesimuleerde terroristische aanslag op de buitenlandse ambassade als onderdeel van een multinationale militaire oefening. – © HH

de dertiende plaats in de wereld, maar het land heeft deze militairen dringend zelf nodig om de binnenlandse veiligheid te verbeteren.

Door dit alles heeft de terrorismedreiging zich van het grensgebied met Mali naar andere delen van het land uitgebreid. De regio Est, een van de dertien administratieve regio’s in het land, kent een plotselinge toename van terroristische aanslagen in een van de bekendste natuurgebieden van WestAfrika. Er zijn aanslagen geweest op lokale ambtenaren, scholen en leraren, die duiden op het begin van een opstand.

Deze verspreiding van terrorisme en de opening van een nieuw front in het oosten van het land hebben het gevaar van grensoverschrijdende aanvallen in Ghana, Benin en Togo vergroot – landen die het terrorisme tot nu toe grotendeels bespaard is gebleven. De afgelopen jaren hebben overheidsfunctionarissen in deze landen om de zoveel tijd gewaarschuwd dat ze informatie hadden over mogelijke aanval-

Foreign Policy Verenigde Staten | tweemaandelijks tijdschrift | oplage 106.000

Wetenschappelijk tijdschrift, opgericht in 1970 om het ‘debat te stimuleren over belangrijke kwesties van de Amerikaanse buitenlandse politiek’. Sinds 2008 eigendom van The Washington Post.

len, maar die zijn tot op heden uitgebleven. Met groepen als ISGS en JNIM opererend in het grensgebied met Burkina Faso lijkt het gevaar van dergelijke aanvallen nu aanzienlijk reëler. Terrorisme-expert Jacob Zenn merkt op dat de bevolking in de noordelijke regio’s van alle drie de landen overwegend islamitisch is, waardoor radicalisering dreigt wanneer extremistische islamitische ideologieën er doordringen.

Humanitaire hulp

Om het toenemende terrorisme in Burkina Faso tegen te gaan en te voorkomen dat het zich verder uitbreidt, hebben zowel Frankrijk als G5 Sahel – een samenwerkingsverband van vijf landen in de Sahel die te kampen hebben met terrorisme – troepen ingezet in de regio, maar ze zouden hun inspanningen meer moeten richten op Burkina Faso in plaats van op Mali en Niger, zoals nu het geval is.

Er moeten ook hernieuwde inspanningen worden geleverd ter versterking van het veiligheidsapparaat van Burkina Faso en zijn vermogen om terroristische groeperingen op verantwoorde wijze te bestrijden. Daarnaast is meer tactische ondersteuning van buurlanden en internationale mogendheden gewenst om inlichtingen te verzamelen teneinde aanslagen te verijdelen.

De groeiende humanitaire nood van de getroffen bevolkingsgroepen in Burkina Faso moet dringend worden verlicht en terrorismebestrijdingsoperaties dienen doelgericht en humaan te zijn, terwijl het ook nodig is sociale programma’s te ondersteunen die gewelddadig extremisme bestrijden.

Voor zowel Burkina Faso als zijn buren biedt deze aanpak de meeste hoop om het terrorismegevaar in te dammen.

James Blake

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 37

Afrika_158.indd 37

16-04-19 15:05

horizon

milieu

Al het beeld is afkomstig van Š Unsplash.

pagina 38 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

HOR_158.indd 38

16-04-19 11:52

zuivelindustrie

horizon

Alles wat je niet wilt weten over kaas New Scientist | Londen

VegetariĂŤrs eten over het algemeen bijna twee keer zoveel kaas als mensen die vlees eten. Blijkt kaas net zo dieronvriendelijk en slecht voor het milieu te zijn als vlees.

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 39

HOR_158.indd 39

16-04-19 11:52

horizon

I

k ben Graham en ik ben kaasoholist. Ik kan mezelf aan tafel best goed inhouden, maar tegen kaas ben ik weerloos. Hard, zacht of bijna vloeibaar, blauw, Brits of Europees, gerookt, gepasteuriseerd of ongepasteuriseerd: als er kaas te kanen valt, ga ik door tot er niks meer over is – van de kaas of van mijzelf. Ik eet het ’s ochtends bij het ontbijt en ’s avonds als tussendoortje. En de laatste tijd heeft kaas een nog grotere rol in mijn eetpatroon gekregen. Vorig jaar ben ik gestopt met vlees eten omdat ik het echt niet meer vond kunnen, zowel wat dierenwelzijn als het milieu betreft. Makkelijk was het niet, maar ik had iets om het gat mee te vullen: mijn oude vriend kaas. Halloumi, paneer en parmezaan werden mijn biefstuk, kipfilet en varkenslapje.

Ik red me prima zonder vlees. Maar de laatste tijd speelt mijn geweten toch weer op. Kaas wordt van melk gemaakt en melk komt van koeien. En de veehouderij is een ramp voor het klimaat. Koeien stoten massa’s methaan uit, een belangrijk broeikasgas dat je met geen technologie uit de dampkring kunt weren. Het leeuwendeel van de veehouderij is een vorm van bio-industrie, met alle dierenleed van dien.

Ik heb het niet bijgehouden, maar ik durf te wedden dat mijn kaasconsumptie flink gestegen is sinds ik geen vlees meer eet. Heb ik dan gewoon de ene misdaad tegen dierenwelzijn en milieu verruild voor een andere – misschien zelfs een ergere? Een vraag waar veel mensen moeite mee hebben. Ga dat nou niet onderzoeken, zeiden sommige collega’s half schertsend. Ze wilden het liever niet weten. En gelijk hadden ze.

De kaasindustrie is een gigantisch succesverhaal en groeit nog steeds. De wereldproductie, die in het jaar 2000 nog 15 miljoen ton per jaar bedroeg, is inmiddels gestegen tot minstens 22 miljoen ton en zal naar verwachting blijven groeien naarmate meer mensen in de van oudsher kaasloze culturen van Azië de smaak te pakken krijgen. Zelfs in traditionele kaaslanden stijgt de consumptie nog steeds. In 2015 werkten de Fransen 27 kilo per persoon naar binnen, een kilo meer dan in 2012. Volgens de zuivelorganisatie Dairy UK is de Britse kaasmarkt in diezelfde periode met 13 procent gegroeid en koopt 92 procent van de Britse huishoudens weleens kaas.

Onstuimige groei

De vraag naar kaas is al vijftig jaar de motor achter de onstuimige groei van de zuivelindustrie. Werd er in 1970 wereldwijd 480 miljoen ton melk geproduceerd, inmiddels is dat al zo’n 800 miljoen. Dit gaat, mogelijk niet geheel toevallig, gepaard met een daling van de vleesconsumptie, althans in het Verenigd Koninkrijk en de rest van de Europese Unie.

milieu

in het kort

• De vraag naar kaas is al vijftig jaar de motor achter de onstuimige groei van de zuivelindustrie.

• Als mensen inderdaad van vlees op kaas overstappen, kan dat een onderbelichte bedreiging voor het milieu zijn. De veehouderij is een belangrijke bron van broeikasgassen.

• Volgens de FAO, de Voedsel- en Landbouworganisatie van de VN, is de veeteelt verantwoordelijk voor 14,5 procent van alle door mensen veroorzaakte broeikasemissies.

De milieuschade van de rundveehouderij is natuurlijk enorm. Weinig sectoren hebben zo’n enorme ecologische voetafdruk als de vleesindustrie. Volgens cijfers van de Universiteit van Michigan levert de productie van een kilo rundvlees gemiddeld een emissie op van 26,5 kilo ‘CO2-equivalent’. Dat wil zeggen dat die kilo vlees de aarde over honderd jaar even sterk opwarmt als 26,5 kilo zuivere CO2. Bij rundvlees is ongeveer de helft daarvan afkomstig van methaan, een onvermijdelijk nevenproduct van de spijsvertering van de koe. Dat staat gelijk aan een ritje van 100 kilometer in een gemiddelde auto. Lamsvlees, ook afkomstig van methaan oprispende herkauwers, blijft daar niet ver bij achter. Vleessoorten zoals kip en varkensvlees leveren wel een lagere uitstoot op, evenals vis. Maar toch hebben ze een relatief grote milieu-impact in vergelijking met groente.

Met 1,3 kilo voor een kilo melk is het CO2-equivalent van zuivel vrij laag. Maar voor kaas ligt dat alweer veel hoger, vooral omdat er tien liter melk in een kilo kaas gaat. De uiteindelijke voetafdruk verschilt sterk per soort, maar bedraagt gemiddeld 9,8 kilo CO2-equivalent. De grootste boosdoener is de met melk van Holstein-Friesian-koeien geproduceerde Amerikaanse cheddar, die goed is voor 16 kilo CO2equivalent. Een simpele berekening wijst dan uit dat de vervanging van sommige vleessoorten door kaas – kip door halloumi bijvoorbeeld – de voetafdruk van een maaltijd kan verdubbelen. Dat was niet mijn bedoeling.

Voetafdruk

Het is verleidelijk om een verband te leggen tussen die twee trends: mensen die minder vlees gaan eten, compenseren dat met kaas. (Dan is het gezondheidsargument wel vreemd, want kaas is heel vet en heel zout.)

Als mensen inderdaad van vlees op kaas overstappen, kan dat een onderbelichte bedreiging voor het milieu zijn. De veehouderij is een belangrijke bron van broeikasgassen. Volgens de FAO, de Voedsel- en Landbouworganisatie van de VN, is de veeteelt verantwoordelijk voor 14,5 procent van alle door mensen veroorzaakte broeikasemissies. Rundvee neemt daarvan al twee derde voor zijn rekening. Tel daar de schapen, geiten en waterbuffels bij op – de bron van bijna alle kaas die niet van koemelk is gemaakt – en je komt aan 81 procent.

Maar dit is een ruwe schatting. ‘Het probleem is dat mensen per saldo misschien minder kaas eten dan ze anders vlees zouden hebben gegeten, en er zijn ook meer milieufactoren dan alleen de uitstoot van broeikasgassen,’ zegt Helen Breewood van het Food Climate Research Network van de Universiteit van Oxford. Je kunt bijvoorbeeld ook kijken naar de voetafdruk per calorie. Dan heeft alle zuivel een kleinere voetafdruk dan eender welke vleessoort. Per calorie gemeten is kaas dus misschien niet slechter dan kip.

Er zijn alleen nog geen studies over kaas alleen. Het gaat altijd over zuivel in zijn algemeenheid, inclusief melk, room, yoghurt en boter.

Maar ook los van de vraag of je van vlees op kaas moet overstappen is de milieu-impact van de zuivelindustrie een groeiend probleem. ‘We krijgen veel kritiek,’ zegt Juha Nousiainen, vicevoorzitter van Valio, het grootste zuivelconcern van Finland. Dat land is wereldleider in de ontwikkeling van een CO2-neutrale economie, en ook de Finse zuivelsector probeert daaraan bij te dragen. ‘We kunnen deze kwestie niet langer negeren,’ vindt Nousiainen.

pagina 40 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

HOR_158.indd 40

16-04-19 11:52

horizon

zuivelindustrie

De emissie in zijn sector is sinds 1970 gehalveerd, vooral door het fokken van koeien die minder oprispen en door verbetering van hun voedsel. De intensivering van de veeteelt helpt ook mee. Maar ‘voor verdere verlaging van de methaanemissie zijn de huidige mogelijkheden uitgeput,’ zegt Nousiainen.

De oplossing van Valio is de ‘CO2-neutrale koe’. Een project met een wel heel ambitieuze doelstelling, omdat koeien onvermijdelijk methaan produceren, die je in de wei niet kunt opvangen. De oplossing van Valio is compensatie: het grasland beter beheren, zodat het een opslagplaats voor CO2 wordt in plaats van een bron van CO2. Dat is niet zo’n raar idee als het misschien lijkt. Met beter weidebeheer kan volgens de FAO per hectare drie ton CO2 per jaar worden opgeslagen – meer dan in hetzelfde stuk boreaal woud. ‘Dat is een hele hoop CO2,’ zegt Nousiainen.

Maar zelfs dat lost nog maar de helft van het probleem op. De rest zal moeten komen van een hele reeks kleinschalige maatregelen zoals hergebruik van mest als biobrandstof en het opvangen van het

De oplossing is een ‘CO2-neutrale koe’

methaan dat binnen de stal vrijkomt.

Die plannen liggen nog op de tekentafel. Maar als ze werken ‘kunnen we bijna volledig CO2-neutraal worden’, aldus Nousiainen.

De gevolgen voor het milieu zijn één overweging. Maar hoe zit het met dierenrechten? Als je bezwaar hebt tegen het dierenleed dat gepaard gaat met vlees, maar nog nooit hebt stilgestaan bij kaas, dan kun je misschien beter niet verder lezen.

‘De melkveehouderij is afschuwelijk,’ zegt Marc Bekoff, een pionier op het gebied van emoties bij dieren aan de

Universiteit van Colorado. ‘De ethische bezwaren tegen zuivel zijn even groot als die tegen vlees.’

De meeste melkkoeien op grote melkveebedrijven worden geboren uit de volwassen koeien. Meteen na de geboorte worden ze van hun moeder gescheiden.

Met zo’n achttien maanden worden ze geïnsemineerd. Ze zijn dan al onthoornd en van een oormerk voorzien, en in sommige landen ook gecoupeerd, wat inhoudt dat bijna de hele staart wordt geamputeerd.

Dat gebeurt allemaal doorgaans zonder verdoving.

Na een draagtijd van negen maanden kalft zo’n koe.

Het kalf wordt meteen weggehaald, waarna de koe enkele malen per dag wordt gemolken. Om te zorgen dat ze melk blijven produceren, moeten de koeien elk jaar geïnsemineerd worden, zodat ze in feite bijna continu drachtig zijn. Ze mogen geen band krijgen met hun kalf: de US Bovine Alliance on Management and Nutrition [een overlegorgaan van agrariërs, overheid en veeartsen, red.] raadt aan om het kalf binnen een uur na de geboorte weg te halen, om de traumatische impact van de scheiding voor

In de melkveehouderij wordt aangeraden om het kalf binnen een uur na de geboorte bij de moeder weg te halen, om de traumatische impact van de scheiding zo klein mogelijk te houden.

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 41

HOR_158.indd 41

16-04-19 15:20

horizon

milieu

‘Hard, zacht of bijna vloeibaar, blauw, Brits of Europees, gerookt, gepasteuriseerd of ongepasteuriseerd: als er kaas te kanen valt, ga ik door tot er niks meer over is – van de kaas of van mijzelf.’

kalf en koe zo klein mogelijk te houden. Vrouwelijke kalfjes worden melkkoeien. Stiertjes worden meestal meteen afgemaakt, of ze worden nog zes maanden opgefokt voor het vlees en dan geslacht.

Minstens tweemaal doorloopt een melkkoe zo’n hele cyclus van inseminatie, dracht, een weggehaald kalf en lactatie, en in veel gevallen nog veel vaker. Ergens tussen de leeftijd van 3 en 7 jaar begint hun melkproductie of hun vruchtbaarheid (of beide) zodanig te dalen dat ze niet langer winstgevend zijn. Dan worden ze afgeschreven en gaan ze naar het slachthuis.

De VS tellen doorgaans zo’n 9,3 miljoen melkkoeien.

Elk jaar worden er zo’n 3 miljoen geslacht, evenals een half miljoen stiertjes. De zuivelsector is dus nauw met de vleesindustrie verweven. ‘Dat beseffen de mensen niet,’ zegt Bekoff.

Je zou kunnen stellen dat de melkveehouderij meer dierenleed veroorzaakt dan de vleesindustrie, omdat melkkoeien jarenlange ellende verduren voordat ze geslacht worden.

Nu is de literatuur over het weghalen van kalfjes nogal verdeeld. Sommige studies vonden bijna geen tekenen van stress, op basis van gedrag, hartslag en de aanmaak van het stresshormoon cortisol. In andere studies worden juist wel bewijzen gevonden. Er zijn in ieder geval aanwijzingen voor de juistheid van het advies dat je de stress verlaagt door het kalf zo vroeg mogelijk weg te halen. Maar dat is dus een impliciete erkenning dat die scheiding stress oplevert.

Vijf vrijheden

New Scientist Verenigd Koninkrijk | weekblad | oplage 82.000

Een van de beste en meest toegankelijke wetenschapstijdschriften ter wereld. Stimulerend, met veel aandacht voor het milieu en industriële vernieuwing.

Onderdeel van Reed Elsevier.

Veel dierenleed wordt verergerd door de toegenomen intensivering. ‘Iedereen wil dat koeien meer melk produceren,’ zegt Helen Lambert, een onafhankelijke dierenwelzijnsadviseur met een reeks wetenschappelijke publicaties op haar naam. ‘De druk die dat op de koe legt, leidt tot gezondheidsproblemen en dierenleed.’ De drie belangrijkste problemen zijn uierontsteking, ofwel mastitis, kreupelheid door de grote hoeveelheden melk die ze dragen, en honger.

‘Op sommige boerderijen worden ze wel drie keer per dag gemolken. Veel melkkoeien kunnen nooit genoeg eten om dat tempo bij te houden,’ zegt ze.

‘Er is niet genoeg weiland, dus staan ze vaak het hele jaar op stal, waar ze krachtvoer krijgen. Ze lijden continu honger en leven daardoor maar kort.’ De natuurlijke levensduur van een koe is volgens haar zo’n twintig jaar. De meeste melkkoeien worden met vijf jaar geslacht.

De zuivelindustrie is zich terdege bewust van deze problemen. De European Dairy Association

onderschrijft de internationaal erkende en wetenschappelijk onderbouwde ‘vijf vrijheden’ van de Wereldorganisatie voor Diergezondheid. Die komen erop neer dat dieren moeten worden gevrijwaard van honger, ondervoeding en dorst, van angst en stress, van ongemak door pijn, hitte of kou, en van pijn, letsel en ziekte, en dat ze de vrijheid hebben om normaal gedrag te ontwikkelen. Uit veel onderzoek blijkt echter dat daar vaak niets van terechtkomt. Veel melkveehouderijen in Canada, de VS en delen van Europa gebruiken bijvoorbeeld ‘aanbindstallen’, waarin de koeien bijna hun hele leven in één hok staan.

‘Dat aanbinden is een enorm probleem,’ zegt Lambert.

Zo kan het dier geen normaal gedrag ontwikkelen.

Het scheiden van koe en kalf zal dieren waarschijnlijk niet vrijwaren van stress. En een koe met mastitis of kreupele poten is niet vrij van fysiek ongemak.

Er zijn inmiddels allerlei plantaardige kaasvervangers, maar in mijn (beperkte) ervaring kunnen smaak en textuur van die veganistische kazen nog niet bekoren. Ze bestaan goeddeels uit water, zetmeel, kokosolie, zout, smaakstoffen en nog wat andere toevoegingen, en dat brengt ook weer milieuproblemen met zich mee. ‘Een probleem van plantaardige kaasvervangers, nog los van de twijfelachtige voedingswaarde – want ze zijn vaak rijk aan vet en arm aan eiwit – is dat er vaak palmolie in zit, en dat is weer gelinkt aan ontbossing,’ zegt Breewood.

Sommige melkveehouderijen experimenteren met een ‘kalf-bij-koe’-aanpak: ze halen het kalf niet weg bij de koe voordat het gespeend is. Dat is beter voor het welzijn van de dieren, maar zal het CO2-equivalent beslist verhogen, omdat een deel van de melk dan naar het kalf gaat. De extensieve veehouderij, waarbij koeien vrijuit kunnen grazen, is slechter voor het milieu omdat die meer grasland vergt dan de intensieve veehouderij. Er is gewoon niet genoeg grasland om daarmee aan de wereldwijde vraag naar melk te voldoen, zegt Lambert.

En puristen vinden deze alternatieven ook een wassen neus. Bekoff noemt het een poppenkast die net zo weinig voor het dierenwelzijn doet als greenwashing voor het milieu. De koeien worden immers nog steeds gezien als melkproductiemachines en de mannelijke kalfjes zijn nog steeds overtollig.

Uiteindelijk is er volgens Lambert geen oplossing die iedereen tevreden stelt. De enige makkelijke manier om de zuivelsector milieuvriendelijker te maken is intensivering van de veehouderij. Maar daarmee verlaag je de diervriendelijkheid. Als je bezwaren hebt tegen de milieuschade en het dierenleed van de zuivelsector, zit er maar één ding op: minder of helemaal geen zuivel meer gebruiken. Bekoff erkent dat het nogal een offer vraagt. ‘Ik denk dat kaas het moeilijkste is om op te geven,’ zegt hij. ‘Ik heb nog nooit iemand horen zeggen: O, wat mis ik melk, of yoghurt. Maar kaas, dat missen mensen.’

Ik zal het in ieder geval vreselijk missen.

Graham Lawton

pagina 42 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

HOR_158.indd 42

16-04-19 11:52

Hannah Fry en natuurkundige Brian Cox op een shoot voor technologietijdschrift Tomorrow’s world. – © Lickerish Syndication / Elisabeth Hoff

De melkveehouderij veroorzaakt meer dierenleed dan de vleesindustrie

horizon

wiskunde

We hebben een gezondheidsinspectie nodig voor algoritmes Algoritmes bepalen in toenemende mate ons leven. Niet alleen door apparaten die we zelf gebruiken, maar ook door overheden en bedrijven die steeds meer van ons weten. Niettemin bestaat er geen enkele regelgevende instantie die hier toezicht op houdt. Dat moet anders, vindt de Britse wiskundige Hannah Fry.

Hannah Fry en natuurkundige Brian Cox op een shoot voor technologietijdschrift Tomorrow’s world. – © Lickerish Syndication / Elisabeth Hoff

Nautilus | New York

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 43

HOR_158.indd 43

16-04-19 11:53

horizon

I

n de inleiding van haar nieuwe boek merkt Hannah Fry iets interessants op over de tekst ‘Hello world’. Die frase vormt vaak de complete output van het eerste programma dat leerlingen in een programmeertaal leren schrijven. Maar volgens haar is nooit helemaal duidelijk of je dat zinnetje nou moet toeschrijven aan het programma dat tot leven komt en de wereld groet, of aan de triomfantelijke programmeur die zijn of haar eerste maaksel aan de wereld voorstelt. Vandaar wellicht dat je bij ‘Hello world’ al snel aan een dialoog tussen mens en machine denkt – een gedachte die actueler is dan ooit.

In haar boek Hello World [in het Nederlands vertaald als Algoritmes aan de macht] leidt Fry ons rond door een in hoog tempo gedigitaliseerde wereld. Fry is even optimistisch en enthousiast – met haar promovendi aan het Londense University College sleutelt ze zelf ook veel aan algoritmes – als bezorgd. In ons gesprek zowel als in haar boek doet ze een dringende oproep: we moeten algoritmes transparanter maken en aan regelgeving onderwerpen, en meer begrip hebben voor de feilbare mensen die ermee moeten omgaan.

Ik sprak haar telefonisch toen ze in New York was voor de promotie van haar boek.

Waarom moet er een geneesmiddeleninspectie voor algoritmes komen?

Vroeger kon je een willekeurige gekleurde vloeistof in een flesje stoppen, als geneesmiddel verkopen en daar schatrijk mee worden. Zonder erom te malen of het misschien giftig was. Daar hebben we een eind aan gemaakt, allereerst omdat het moreel verwerpelijk is, maar ook omdat het schadelijk is. Met data en algoritmes verkeren we nu in dezelfde situatie. Je kunt over iedereen alle gegevens verzamelen die je maar wilt. Die mag je analyseren zoals je wilt en gebruiken om die mensen ermee te manipuleren zoals je wilt. En je kunt algoritmes bedenken die een werkelijk gigantische invloed hebben op het leven van mensen, zowel in positieve als in negatieve zin, zonder dat daar enige vorm van controle op zit. Dat vind ik totaal krankjorum. Dus ik vind het hoog tijd voor zoiets als een geneesmiddeleninspectie, maar dan voor algoritmes. Een toezichthouder die de intellectuele eigendom van algoritmes beschermt, maar er ook op toeziet dat de maatschappelijke voordelen opwegen tegen de nadelen.

interview

Waarom is geneesmiddelentoezicht een passende vergelijking?

Als je zo’n gekleurd goedje uit een flesje drinkt en de volgende dag val je dood neer, dan weet je zeker dat het giftig was. Maar geneesmiddelen hebben ook veel subtielere effecten, waarvan je de voors en tegens alleen kunt afwegen aan de hand van deskundige analyse. Je moet de chemische samenstelling van de verkochte middelen bestuderen en controleren of ze werkelijk doen wat ze beloven. Precies hetzelfde geldt voor algoritmes. Je kunt van de gemiddelde burger niet verwachten dat die zich in Bayesiaanse kansberekening of datamodellering verdiept, of genoeg van computers weet om de achterliggende code op te zoeken en te analyseren of die netjes te werk gaat. Dat is niet reëel. Net zoals je niet kunt verwachten dat datawetenschappers zelf een gedragscode opstellen en zich daar dan ook allemaal aan houden. Dat moet echt van de overheid komen.

De overheid moet die algoritmes voor ons doorlichten en controleren of ze doen wat ze beloven, en wel op zo’n manier dat het niet schadelijk is voor mensen.

Hoe kwam u ertoe om een boek over algoritmes te schrijven?

In 2011 kampte Londen met zware onlusten. Ik heb toen met de politie aan een project gewerkt om de verspreiding van die rellen in wiskundige modellen te vatten en met algoritmes te kijken hoe de politie daar beter mee had kunnen omgaan. We publiceerden daar een artikel over, en toen ik er in Berlijn een lezing over gaf, kreeg ik zware kritiek. Ik kreeg vragen in de trant van: ‘Wacht eens even, jij maakt dus een algoritme dat ook gebruikt kan worden om vreedzame demonstraties de kop in te drukken. Hoe kun je dat ethisch verantwoorden?’ Tot mijn schande moest ik bekennen dat ik daar helemaal niet bij had stilgestaan. Sindsdien heb ik er wel veel over nagedacht.

En het begon me steeds meer op te vallen dat andere mensen in mijn vakgebied niet altijd de ethische vragen stellen die je toch wel kunt hebben bij de data die ze gebruiken en de algoritmes die ze maken. Er zit iets scheef, in de zin dat de mensen die de algoritmes maken eigenlijk geen contact hebben met de mensen die hun algoritmes gebruiken. En de mensen die ze gebruiken, hebben geen contact met de mensen wier levens erdoor worden beïnvloed. Ik wilde iets schrijven dat die drie groepen bij elkaar brengt.

Wat is uw favoriete algoritme?

Geoprofiling, denk ik. Omdat het zo’n krachtig middel is, een enorm positieve impact heeft en zo slim bedacht is. Het is een algoritme dat wordt gebruikt om seriemoordenaars en veelplegers op te sporen. De meeste seriemoordenaars plegen hun moorden niet vlak bij huis. Je wilt tenslotte niet dat de politie bij jou in de buurt komt rondsnuffelen.

Anderzijds maken de meeste seriemoordenaars ook geen lange reizen om hun misdaden te kunnen plegen. Hoe raar het ook klinkt, ze laten zich toch leiden door gemak. Als je die twee feiten combineert in een slim algoritme dat de verspreiding analyseert van een hele reeks misdaden op de kaart, kun je daaruit afleiden waar de dader waarschijnlijk vandaan komt. Datzelfde algoritme is ook gebruikt om erachter te komen waar malariaverspreidende muggen in Egypte hun eitjes leggen, wie Banksy is, afgaand op waar zijn werk wordt aangetroffen, en waar bommenfabrieken staan.

Wat is uw minst favoriete algoritme?

Ik heb een hekel aan algoritmes die niet doen wat ze beloven. Bij het onderzoek voor mijn boek sprak ik het hoofd van een bedrijf dat... Nou ja, belachelijk gewoon. Dat zijn echt charlatans. Als je een filmscript invoert in hun neurale netwerk, beweren zij dat het algoritme aangeeft wat je daarin moet veranderen, al is het maar één woordje, om te zorgen dat de film meer opbrengt. Toen ik die directeur om bewijs vroeg dat zijn algoritme echt werkt, begon hij een verhaal over een grote filmster die bij een grote filmfranchise de laan uit was gestuurd, louter op grond van zijn algoritme. Toen ik zei dat dat niet bewees dat zijn algoritme werkte, dat het alleen maar bewees dat mensen in zijn algoritme geloofden, haalde hij zijn schouders op en zei iets van: ‘Ja nou ja, ik doe geen academische spelletjes.’ Aan dat soort algoritmes heb ik echt een bloedhekel. Algoritmes waarmee het enthousiasme over kunstmatige intelligentie alleen maar wordt uitgebuit voor eigen gewin. Terwijl het technisch gezien bagger is.

Wat is het gevaarlijkste algoritme?

Wat reikwijdte betreft is de ontwikkeling van het nieuwsoverzicht in Facebook heel zorgwekkend.

Pakweg vijftien jaar geleden keken we allemaal

pagina 44 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

HOR_158.indd 44

16-04-19 11:53

horizon

wiskunde

Fry in the Joy of data, een film over de programmeurs van het datatijdperk, ‘waar de meesten nooit van gehoord hebben ook al brachten ze een technologische en filosofische revolutie tot stand’, aldus Fry. – © BBC BreakfastShow

Algoritmes AAn de mAcht

in haar laatste boek toont hannah Fry aan de hand van een reeks voorbeelden aan hoe we in een wereld leven waarin machines, zonder dat we het doorhebben, belangrijke beslissingen voor ons nemen.

Bij verschijning in september 2018 werd het boek warm ontvangen door de Britse pers. david rowan, oprichter en hoofdredacteur van The Wired UK, schreef: ‘hannah Fry geeft een waarschuwing die even magistraal als vermakelijk is. haar boek moet absoluut gelezen worden door iedereen die zijn lot zonder nadenken toevertrouwt aan algoritmes. Want wie had ooit gedacht, dames en heren, dat een geautomatiseerde toekomst weleens slecht voor ons zou kunnen uitpakken.’

naar dezelfde tv-programma’s en lazen we dezelfde kranten. Onze nieuwsbronnen, vooral voor politiek nieuws, waren min of meer universeel. Als zich dan een publiek debat ontspon, beschikte iedereen over dezelfde informatie. Maar sinds Facebook heeft besloten dat het een nieuwsleverancier wil zijn, krijg je een gepersonaliseerd nieuwsoverzicht met berichten gebaseerd op wat je vrienden leuk vinden, wat jijzelf leuk vindt en wat je eerder hebt gelezen.

Het nieuws verbrokkelt tot een eindeloos aantal minieme doelgroepjes, waardoor mensen in een nationaal debat ineens langs elkaar heen praten. Ze denken dat ze over hetzelfde praten, maar ze hebben het allemaal over iets anders. Ook al voor dat gedoe met Cambridge Analytica, dat het nog veel erger maakte, denk ik dat dit al schadelijk was voor de politiek en de democratie. Maar zoiets kan zomaar gebeuren zonder dat iemand er bewuste kwade bedoelingen mee heeft. Het is het onbedoelde gevolg van gewoon maar ergens binnenstappen zonder van tevoren goed na te denken over de bredere gevolgen van jouw aanwezigheid in die ruimte.

In welk digitaal ecosysteem leeft u zelf ?

Apple, Google, Microsoft?

Ik neig meer naar Apple omdat ik denk dat privacy daar iets serieuzer genomen wordt. Dat is eigenlijk wel interessant, want het laat goed zien dat mensen zich niet om hun eigen privacy bekommeren. Er is een groot verschil tussen hoe Google en Apple met

We hebben het wel over privacy, maar mensen bekommeren zich niet om die van henzelf

je foto’s omgaan. Bij Apple blijven de foto’s van jou.

Als ze er gezichtsherkenning en beeldherkenning op loslaten, doen ze dat aan de hand van data op metaniveau. In hun interactie met jou bieden ze de grootst mogelijke mate van privacy waarbij zij nog de data kunnen verzamelen die ze nodig hebben.

Maar Google neemt het eigendom van je foto’s gewoon over. Ze mogen die gebruiken om er mensen mee te volgen met behulp van gezichtsherkenning, of om hun eigen experimenten mee uit te voeren.

Dat is één reden waarom ik wat meer naar de Applewereld neig. Safari is ook wat terughoudender in het verzamelen van gegevens dan Google’s Chrome.

Maar ik denk niet dat dit veel uitmaakt voor de keuze die mensen tussen deze twee producten maken.

Dat vind ik eigenlijk wel interessant: we hebben het wel over privacy, en we willen dat ze geen enge dingen gaan doen en dat er geen echt intieme informatie over ons naar buiten komt en tegen ons gebruikt wordt, maar ik denk dat we de neiging hebben om die diensten op hun woord te geloven.

En we wanen ons ook anoniem tussen alle andere mensen die hetzelfde doen.

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 45

HOR_158.indd 45

16-04-19 11:53

horizon

interview Moeten we proberen algoritmes perfect te maken?

Moeten we het eigendom krijgen over onze eigen data?

Het meest overtuigende voorstel dat ik op dat vlak heb gezien is dat je databankiers krijgt, tussenpersonen die dat allemaal voor je regelen. Net zoals je je geld op de bank zet, die het voor je bewaart en verstandig belegt en er een rendement over uitkeert, zo moet je je data kunnen stallen bij de databankier.

Dat zou dan iemand zijn die de belangen van de consument behartigt, en niet die van de bedrijven.

Op dit moment zijn het anderen die dik verdienen aan onze data.

Bakken met geld. Een bedrijf dat er voor mij uitspringt is Palantir, dat in 2003 is opgericht door Peter Thiel. Het is een van de grootste succesverhalen van Silicon Valley, het is meer waard dan Twitter.

De meeste mensen hebben er nog nooit van gehoord omdat het volledig achter de schermen opereert.

Dit is een van die bedrijven die databases bezitten over alles wat je maar kunt bedenken, over jou en wie je bent en wat je interesses zijn. Ze weten wat je seksuele geaardheid is en of je daarvoor uitkomt, of je weleens een miskraam hebt gehad of een abortus hebt laten plegen. Hoe je denkt over wapenbezit, of je weleens drugs hebt gebruikt, dat leiden ze allemaal af uit de data die ze hebben, en dat wordt dan gebundeld en voor enorme bedragen verkocht.

Zou u uw DNA ooit laten testen door 23andMe [een commercieel bureau waar je je DNA kunt laten testen op voorouders en gezondheid]?

Liever niet. Ik ben best benieuwd naar de uitslag, maar het zou mij niet lekker zitten als mijn DNA in een database zit. Geef je daar toestemming voor, dan geldt dat niet alleen voor je eigen DNA. Je doet het meteen voor je hele familie, al je kinderen en hun eventuele nazaten. Je geeft iets weg wat nooit meer kan worden veranderd en nooit meer kan worden ingetrokken. Je DNA is de meest intieme informatie die je hebt. Hoe nieuwsgierig ik ook naar mijn afkomst ben, dat kan nooit opwegen tegen de potentiële nadelen.

Nautilus

We kijken daar verkeerd tegenaan. We moeten niet streven naar algoritmes die steeds accurater worden en er steeds minder naast zitten. We moeten gewoon accepteren dat algoritmes nooit perfect zullen zijn.

We moeten zorgen dat we er minder afhankelijk van zijn en in elke stap van het proces rekening houden met de uiterst menselijke neiging om te veel op machines te vertrouwen. Het is een kwestie van ontwerp. Algoritmes moeten zo worden ontworpen dat ze zich kunnen herstellen van de fouten die zich onvermijdelijk voordoen.

Amerikaanse rechtbanken gebruiken COMPAS-software om te corrigeren voor onbewuste vooroordelen. Is dat een positieve kant van algoritmes?

Er kleven gigantische problemen aan de algoritmes die in de rechtspraak worden gebruikt, en die moeten echt nodig worden aangepakt. Maar inderdaad ben ik om die reden grosso modo wel voor het gebruik ervan. Als het algoritme om te bepalen wie in aanmerking komt voor borgtocht niet goed functioneert, dan kun je dat algoritme tenminste aanpassen en corrigeren. Menselijke rechters kun je niet vragen om het proces van hun besluitvorming een tikje bij te sturen, want eerlijk gezegd kunnen mensen je niet precies vertellen hoe ze hun besluiten nemen. Mensen denken heel slordig en chaotisch en irrationeel. We kunnen nog geen consequent besluit nemen over koffie. Dus net wat je zegt: vooraf met elkaar kunnen overleggen en bepalen wat we belangrijk vinden, waar wij als samenleving de grootste waarde aan hechten, dat is ontzettend nuttig.

Wat bedoelt u als u zegt dat de beste algoritmes in elke stap van het proces rekening houden met de mens?

Het beste voorbeeld hiervan lijkt me de manier waarop Watson van IBM de quiz Jeopardy wist te winnen. Het slimme van die machine was dat die niet gewoon zei: ‘Dit is het antwoord.’ Hij kwam steeds met een top drie van de meest waarschijnlijke antwoorden, met de waarschijnlijkheid uitgedrukt in een percentage. In feite onderstreepte Watson continu dat hij er ook niet helemaal zeker van was.

Dat maakt enorm veel verschil. Stel dat je een gps hebt die alleen maar zegt: ‘deze route moet je volgen’ en dat jij dat blindelings doet. Dan zul je veel sneller in de problemen komen dan wanneer je gps zegt, zoals tegenwoordig meestal gebeurt: ‘Hier heb je drie opties, dit zijn de plus- en minpunten van elke optie, beslis jij op basis van mijn informatie nu maar hoe je gaat rijden.’

Verenigde Staten | website | nautil.us

Nautilus is begonnen als onlineweekblad, maar verschijnt sinds september 2013 ook op papier. Het prachtige blad wil berichten over de ‘oneindige raakvlakken’ tussen de wetenschap en ons dagelijks leven.

Elke maand komt een ander thema aan bod in reportages en analyses.

Hoe passen zelfrijdende auto’s in dat plaatje?

Er worden op dit moment twee verschillende soorten zelfrijdende auto’s gemaakt. Je hebt er waarbij het algoritme de auto volledig kan besturen en dat het grootste deel van de tijd ook doet. Alleen in noodgevallen moet een mens dan ingrijpen en het stuur overnemen. Het probleem is dat dit nou juist niet een van onze sterke punten is. We zijn er niet goed

in om steeds alert te blijven en onverwachts complexe handelingen te moeten verrichten. Dat zijn nou juist dingen waar computers heel goed in zijn. Een computer kan zonder problemen op de achtergrond continu waakzaam blijven, ingrijpen wanneer nodig en dan precies de handelingen uitvoeren die hij vooraf heeft geleerd. Zo werkt het tweede type zelfrijdende auto: dan zit jij achter het stuur, maar zodra er iets gebeurt en de computer bespeurt dat er een ongeluk dreigt, neemt die het over. Dat bedoel ik met continu rekening houden met de mens. Het is niet simpelweg een kwestie van: wat wil je dat het algoritme doet? Of: hoe wil je dat het werkt? Zo’n algoritme houdt rekening met onze menselijke neigingen en zwaktes en onze gewoonte om te veel op apparaten te vertrouwen en in slaap te vallen achter het stuur. Het is niet ontworpen als een algoritme op zichzelf, maar als een algoritme dat inspeelt op onze menselijke gebreken.

Moeten we een nieuwe intuïtie ontwikkelen voor het omgaan met algoritmes?

Dat is niet aan ons als gebruikers. Het is aan de mensen die de algoritmes ontwerpen om te zorgen dat hun algoritmes aansluiten bij onze menselijke intuïtie. Ik moet dan altijd denken aan de tijd waarin de iPhone werd ontwikkeld. Het bijzondere daaraan was dat het niet meer alleen om technologie draaide, maar om de gebruiker. Het ging om hoe mensen denken. Niet alleen wat mensen zeiden te willen, maar hoe ze werkelijk reageren, dat stond in elke fase van het ontwerpproces centraal. Dat moet ook bij algoritmes gebeuren. Dat je niet gewoon een stel lompe Nokia-toestellen met van die rare toetsindelingen op de markt gooit en vindt dat mensen zelf maar moeten leren hoe ze die slimmer moeten gebruiken. Maar dat je in je ontwerp vanaf nul begint en jezelf afvraagt: hoe zitten mensen in elkaar?

Wat zijn onze gebreken? En hoe ontwerp je iets wat daar rekening mee houdt?

Michael Segal

Hannah Fry is een Britse wiskundige en spreker. Haar onderzoek gaat over menselijke gedragsmodellen, zoals onze relaties en sociale communicatie, en over de mathematische toepassingsmogelijkheden op deze gebieden. Ze publiceerde meerdere boeken over dit onderwerp. Het laatste, Hello World. How to be Human in the Age of the Machine, verscheen in september 2018 [in december 2018 in Nederlandse vertaling verschenen als Algoritmes aan de macht. Hoe blijf je menselijk in een geautomatiseerde wereld?].

pagina 46 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

HOR_158.indd 46

16-04-19 11:53

cultuur & wetenschap

Featuring Rosto Lonely Bones – Š Studio Rosto A.D.

Het veelzijdige talent van de sjieke punker p. 48

CultWet_158.indd 47

Verhalenplatform Wattpad is schat voor Hollywood p. 50 Agenda p. 54

16-04-19 17:28

cultuur & wetenschap

‘Een gouden hart in leren rockersjasje’ Multimediakunstenaar Rosto werkte samen met Anouk, Terry Gilliam en Tom Waits. In de internationale animatiewereld is verslagen gereageerd op het verlies van Rosto’s ‘visionaire’ stem.

E

en paar weken na zijn vijftigste verjaardag is op 7 maart de Nederlandse filmmaker, muzikant en kunstenaar Rosto overleden. Hij was een veelzijdig talent, richtte in 1995 zijn eigen studio op en maakte naast korte films ook illustraties en deed de art direction en vormgeving voor onder meer Pinkpop, de tv-serie In Europa en de rubriek Villa Achterwerk in de VPRO Gids. Zijn eerste korte films, Anglobilly Feverson en Jona/ Tomberry leverden hem meteen internationale waardering op. De laatstgenoemde viel op het filmfestival van Cannes 2005 in de prijzen (Grand Prix, Canal+).

Deze films maakten deel uit van het multimediaproject

Mind My Gap, dat ontstond uit een graphic novel en werd voortgezet en uitgebreid met muziek, werk in druk en films.

In alle opzichten de langste film van deze meester op de korte afstand was The Monster of Nix uit 2011, een musical in de vorm van een animatiefilm van een halfuur, waar Rosto zes jaar aan werkte. Onder anderen de Amerikaanse duizendpoten Terry Gilliam (in Nederland vooral bekend van Monty Python) en Tom Waits leenden hun stemmen aan deze productie van Rosto, die op alle gespecialiseerde festivals werd vertoond en in Nederland en België de bioscopen haalde.

In 2008 was Rosto aan zijn meest omvangrijke project begonnen: vier korte films onder de naam Thee Wreckers Tetralogy. De eerste korte film, No Place Like Home, voltooide hij in 2008. De tweede, Lonely Bones, beleefde zijn première op het International Film Festival Rotterdam 2013. (De film won vervolgens de Grand Prix op het festival van animatiefilms in Ottawa.)

Splintertime was de titel van de derde film, vorig jaar werd de Tetralogy voltooid laatste film Reruns.

Nicolas Schmerkin, directeur van de Parijse filmmaatschappij voor korte films Autour de Minuit, noemt

Rosto ‘een beeldend genie’. ‘Maar nog meer dan een tovenaar met filmbeelden, een getalenteerd componist en een wereldster op het gebied van de animatiefilm, was Rosto op de eerste plaats een uitzonderlijk mens, een gouden hart in het leren jasje van de rocker, een ongeëvenaarde, sjieke punk die op iedereen een onuitwisbare indruk maakte. Voor mij werd hij een vriend en een broer, een metgezel wiens reis door het leven veel te vroeg is gestopt. Hij had juist zijn vierluik voltooid, en het laatste deel, Reruns, moet nu worden beschouwd als een testament.’

Rosto’s films, de documentaire over zijn werk 'Everything’s Different, Nothing Has Changed' en een tentoonstelling zijn o.a. te zien op het komende (animatie) filmfestival: Festival du court métrage de Clermont-Ferrand, Frankrijk, 31 jan. tot 8 febr. 2020.

Verder staan in de planning: het boek 'Mind My Gap' en ook de muziek van Thee Wreckers wordt uitgebracht.

pagina 48 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

CultWet_158.indd 48

16-04-19 17:28

Alle beeld – © Studio Rosto A.D. (het boekomslag van Mind My Gap is geen definitieve versie)

Everything’s Different, Nothing Has Changed, een documentaire over de band Thee Wreckers, de muziek en de films. (Rosto in het midden.)

cultuur & wetenschap Trilogy Mind My gap Het multimediaproject Mind My Gap is niet alleen een graphic novel, maar vooral een paraplu, die behalve het hoofdverhaal allerlei mediatypen en uitingen omvat.

Anglobilly Feverson

Jona/Tomberry

The MonsTer of nix Het leven is goed in het idyllische sprookjesdorp Nix...

Totdat een allesverslindend monster verschijnt. De jonge Willy moet hem bevechten.

Helemaal alleen...

Muziek is altijd een belangrijk ingrediënt geweest in Rosto’s films, maar The Monster of Nix is gedreven door muziek. ‘Het is ironisch want ik haat musicals,’ zegt Rosto, die alle muziek zelf componeerde, ‘maar op de een of andere manier is het zo gelopen dat ik er een heb gemaakt.

Ook hebben we, tot mijn verbazing, de soundtrack opgenomen met een wereldberoemd orkest en een aantal ongekende muziekhelden’ (muzikale bijdragen van het Metropole Orkest, de Amerikaanse rockband The Residents en de Franse indieband The Dø).

Alle beeld – © Studio Rosto A.D. (het boekomslag van Mind My Gap is geen definitieve versie)

Thee Wreckers TeTralogy

Thee Wreckers: vier mannen, één band. Vier verhalen, één film: Thee Wreckers Tetralogy.

No Place Like Home

Splintertime

Lonely Bones

Reruns

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 49

CultWet_158.indd 49

16-04-19 17:29

cultuur & wetenschap

Jonge schrijvers gezocht Wattpad begon als een onlineplatform om mensen verhalen te laten lezen, delen en schrijven.

Inmiddels is het een gigantische kweekvijver waaruit bestsellers en blockbusters voortkomen.

Het geheim? Data, data en nog eens data.

Los Angeles Times | Los Angeles

T

oen ze veertien was, dacht Katarina Tonks dat ze gek werd. Ze was een puber met een overactieve fantasie in een klein stadje in New Jersey en vroeg zich af of het normaal was dat ze zo veel verhalen in haar hoofd had. Ze vroeg het aan haar moeder, die psycholoog was, en die adviseerde haar om ze op te schrijven. Een zoektocht op het internet bracht Tonks al snel bij Wattpad, een internetplatform waarop iedereen verhalen kan schrijven en delen.

‘Ik opende die dag een document en begon te schrijven,’ vertelt Tonks, nu 23. ‘Vanaf dat moment gaf ik compleet anders uiting aan mijn fantasie en verbeeldde ik mijn personages ook anders. Het werd mijn uitlaatklep.’ Een uitlaatklep die nu zo’n zeventig miljoen lezers heeft, van wie velen niet te beroerd zijn om hun mening te geven.

Daar kwam Tonks achter toen ze op haar vijftiende haar tweede verhaal op het platform begon te schrijven, Death Is My BFF. Het sinistere liefdesverhaal dat gaat over een relatie tussen de Engel des Doods en een jonge vrouw, sloeg aan bij de Wattpad-lezers. Ze gaven hun mening over hun favoriete personages en de wendingen in de plot, terwijl Tonks het verhaal gestaag uitbreidde naar een serie boeken. Op basis van de reacties van de fans – plus het commentaar van een professionele redacteur – herschreef Tonks de reeks, waarvan de boeken in hun oorspronkelijke en aangepaste vorm bijna 62 miljoen keer op Wattpad zijn gelezen.

Het duurde niet lang of ook Hollywood toonde belangstelling. Vorig jaar bracht Wattpad Studios – dat de succesvolste verhalen van het platform aanpast voor de filmindustrie – Tonks verhaal onder de aandacht van televisieproducent Paul Shapiro, die er vervolgens een deal met Sony Pictures Television uit wist te slepen. ‘Shapiro zei dat mijn verhaal midden in de roos was,’ vertelt Tonks.

Of Tonks’ project verfilmd gaat worden is nog onbekend, maar het zou niet het eerste Wattpad-verhaal zijn dat naar Hollywood gaat. De door [de Amerikaanse streamingdienst] Hulu geproduceerde tienerthriller Light as a Feather was gebaseerd op een Wattpad-verhaal uit 2013, dat is geschreven door Alexandra Fletcher onder het pseudoniem Zoe Aarsen. En de romantische Netflix-tienercomedy The Kissing Booth is gebaseerd op een Wattpad-verhaal

van Beth Reekles uit 2011, dat ze had geschreven toen ze vijftien was. Dat liep zo goed op Netflix dat de streamingdienst liet weten dat The Kissing Booth hun meest bekeken film van 2018 was.

Behalve een aantal populaire producties, zoals een speelfilm die dit voorjaar uitkomt, schat Wattpad dat bijna duizend van hun verhalen zijn omgewerkt tot traditionele boeken, tv-series, films en andere digitale content. Het bedrijf is samenwerkingsverbanden aangegaan met NBCUniversal, SYFY, CW Seed en andere bedrijven overal ter wereld om film- en televisieprojecten te ontwikkelen, en onlangs kondigde Wattpad aan dat ze nu hun eigen imprint hebben, Wattpad Books. Er staan voor 2019 al zes titels op stapel, waaronder lhbti-fantasy en detectiveverhalen.

‘Wattpad Books is een van onze initiatieven om ons voortdurend te blijven ontwikkelen naar een compleet amusementsbedrijf,’ vertelt Allen Lau, medeoprichter en directeur van Wattpad. ‘Uiteindelijk willen we onze schrijvers op zo veel mogelijk manieren en zo goed mogelijk begeleiden bij de voortgang van hun carrière.’

Als reusachtig sociaal netwerk voor lezers en schrijvers – met meer dan vijfhonderd miljoen verhalen op het platform in meer dan vijftig talen – is Wattpad voor Hollywood een bron geworden met een schat aan originele inhoud. Vrouwen tot 35 jaar zijn de voornaamste gebruikers, en die worden nauwlettend gevolgd. Wattpad analyseert wat de gebruikers lezen en hoe ze betrokken zijn bij de verhalen, om op die manier trends te zien bij fictieverhalen en potentiële bestsellers te herkennen. Wattpads intrede in Hollywood onderstreept de opkomst van het op data gebaseerde schrijven van verhalen in een creatieve bedrijfstak die traditioneel steunt op de inspiratie en de intuïtie van een kleine, over het algemeen homogene groep mensen die de industrie aanstuurt.

Machine learning

Ongeveer vijf jaar geleden begon het bedrijf te investeren in machine learning, een vorm van kunstmatige intelligentie waarbij programma’s data analyseren en ervan leren. Machine learning stelde Wattpad in staat om op basis van leesgewoontes van lezers verhalen beter te kunnen begeleiden, wat er weer voor zorgde dat er meer tijd op het platform werd doorge-

bracht. Wattpad ontwikkelde ook de zogenaamde ‘Story DNA’-technologie, die verhalen tot in de kern – de zinsstructuur, het woordgebruik en de grammatica – analyseert en zo de populairste trends in fictie ontdekt en de volgende bestseller herkent.

Op een dag viel het iemand bij Wattpad op dat 5 procent van alle leesaandacht op het platform ging naar het liefdesverhaal After van Anna Todd. Het verhaal dat in 2013 begon als een fictieverhaal – een hoofdstuk per dag door Todd, geschreven op haar smartphone – is nu in totaal meer dan anderhalf miljard keer gelezen en in 2014 als reeks verschenen bij Simon & Schuster, waarna het op de bestsellerslijst van The New York Times terechtkwam. In april zal After als speelfilm worden uitgebracht door Aviron Pictures, met in de hoofdrollen Hero Fiennes-Tiffin en Josephine Langford.

Voor Wattpad was het succes van After een aanwijzing dat hun verhalen zich makkelijk lieten vertalen naar andere media. Een andere aanwijzing kwam uit de Filipijnen. Daar wordt de op data gebaseerde tv-serie Wattpad Presents uitgezonden, waarin sinds 2014 enkele van de populairste titels van de site zijn opgenomen – bijna tachtig verhalen verdeeld over 250 afleveringen en zes seizoenen.

Wattpad werd in 2006 in Toronto opgericht door Allen Lau en Ivan Yuen. Hun aanvankelijke doel was om mensen verhalen te laten delen en lezen op hun hun mobiele telefoon. Pas na enkele jaren begrepen ze de kracht van alle data die Wattpad iedere dag van lezers en schrijvers verzamelde. ‘We beseften dat het met die miljoenen verhalen en miljarden data voor een mens onmogelijk is om uit te zoeken wat er precies gebeurt,’ vertelt Lau. ‘Een computer is buitengewoon geschikt om miljarden data te analyseren en er patronen in te ontdekken. We weten bijvoorbeeld waar die mensen zich bevinden, hoe ze lezen. Lezen ze achter elkaar door of stoppen ze na een hoofdstuk en lezen ze de volgende dag weer verder?’

Bijna drie jaar geleden, na het succes van After en Wattpad Presents, richtten Lau en Yuen Wattpad Studios op: een afdeling die middels machine learning de succesvolste verhalen bewerkt tot een boek, game, tv-serie of film. ‘Ik weet niet of een mens in staat is om zo’n gigantische fictiebibliotheek als die van ons te bekijken en er dan de trends uit te destilleren,’ zegt de directeur van Wattpad Studios, Aron Levitz.

pagina 50 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

CultWet_158.indd 50

16-04-19 17:29

cultuur & wetenschap

‘Machine learning stelt ons in staat om de anderen zo ver vooruit te zijn dat we via de data niet alleen geweldige verhalen kunnen vinden, maar ook geweldige verhalen van mensen van verschillende achtergronden en van overal ter wereld.’ Levitz prijst ook de betrokkenheid van bezoekers van het platform, omdat het ingebouwde lezerspubliek volgens hem enkele inherente gevaren van een creatieve bedrijfstak wegneemt. De structuur van de site maakt het lezers mogelijk om tot op alineaniveau commentaar op de verhalen te leveren, wat dan weer de data vormt die de input zijn van het ontwikkelingsproces.

‘Als ik van een verhaal van honderdduizend woorden een filmscenario maak van negentig pagina’s, moet er iets uit,’ zegt Levitz. ‘Het Wattpad-publiek laat ons precies zien aan welke delen ze gehecht zijn en welke delen we zonder veel bezwaar kunnen schrappen.’

makkelijk laat vertalen naar een tv-serie of een speelfilm,’ vertelt Fleming. ‘Hier was ik heel blij met de opbouw van het verhaal. Alles kon zo worden omgewerkt.’

De knowhow van Wattpad – het gebruikmaken van data om trends in verhalen te ontdekken – versoepelt niet alleen het productieproces, maar slecht ook traditionele barrières op de weg naar Hollywood en de uitgeverijen. ‘Als je het publiek dat proces laat bepalen, dan krijgen de mensen in ieder geval te zien wat ze willen,’ zegt Levitz. ‘Veel verhalen op Wattpad zijn geschreven door een schrijver die zichzelf niet terugziet op tv.’

Superhelden

Artistieke creativiteit

‘Het gaat niet om het elimineren van die briljante creatieve lagen die regisseurs, uitvoerend producenten en acteurs aan het proces kunnen toevoegen,’ zegt Levitz. ‘Maar op de momenten van twijfel die elke scenarioschrijver soms heeft – hoe breek je een scène af of wat valt er bij de montage uiteindelijk af – kunnen die data heel goed van pas komen.’

De manier waarop van Fletchers verhaal Light as a Feather, Stiff as a Board de Hulu-productie Light as a Feather werd gemaakt en daarna een boek dat werd uitgegeven door Simon & Schuster, laat zien hoe de technologie van Wattpads Story DNA werkt. Het succes van dat verhaal demonstreert hoe effectief Wattpad artistieke creativiteit combineert met wetenschappelijke data. ‘Het verhaal heeft alle ingrediënten van een tienerdrama, horror en spanning.

Al die kenmerken van een geweldig boek vinden we met behulp van data. We hebben het over miljoenen keren dat het wordt gelezen in minder dan een halfjaar tijd. We hebben het over een half miljard minuten totale leestijd.’

De thriller gaat over een uit de hand gelopen spel op een pyjamafeestje van vijf tieners. Het verhaal werd in 2013 geschreven door Fletcher, die een filmopleiding had gedaan aan de New York-universiteit en jarenlang werkte in de digitale marketing en ondertussen doorschreef. Toen haar eerste versie van Light as a Feather op Wattpad verscheen, kreeg ze meteen veel inspirerend commentaar van lezers. Vijf jaar later is het verhaal nog steeds een van de 25 meest gelezen paranormale verhalen op de site, aldus Levitz. ‘Schrijven is een eenzame bezigheid; je zit in je eentje een verhaal te bedenken,’ vertelt Fletcher.

‘Op Wattpad krijg je direct veel feedback van je lezers.

Als je een slimme plot denkt te hebben bedacht en ze raden het, dan moet je beter je best doen.’

Fletcher zegt dat er bij Grammnet, het productiebedrijf van Kelsey Grammers, meteen belangstelling was om haar verhaal voor televisie te bewerken.

Scenarioschrijver R. Lee Fleming Jr. herschreef het tot een tv-serie, en die werd door AwesomenessTV en Hulu uitgebracht. ‘Ik had al eerder verhalen bewerkt en het is niet automatisch zo dat een goed boek zich

Data vertellen precies waar lezers zich bevinden, hoe ze lezen, waar ze afhaken, wat ze mooi vinden

Los Angeles Times Verenigde Staten | dagblad | oplage 657.000

Meest links georiënteerde van de grote Amerikaanse kranten.

Belangrijke nieuwsbron voor de entertainmentindustrie en winnaar van vele Pulitzerprijzen. Eigendom van de Tribune Company in Chicago.

Mauricio Mota, mededirecteur en uitvoerend producent van Wise Entertainment, een onafhankelijke studio die is gericht op de ontwikkeling van ‘alles wat niet wit en man is’ voor film en tv, zegt dat hij Wattpad voortdurend in de gaten houdt. ‘Hollywood gaat nog steeds uit van een aantal dogma’s: het moet bekend zijn, veel beroemdheden hebben, en het moet op de bestsellerslijst van The New York Times staan,’ zegt Mota. ‘Die “grote waarheden” horen we voortdurend, maar tegelijkertijd zorgt de nieuwe aanpak voor grote veranderingen. Wattpad heeft een goed inzicht in nieuwe auteurs, nieuwe thema’s, nieuwe personages en nieuwe genres. Het is een cultureel kompas.’

Hila Lifshitz-Assaf, die als docent aan de New Yorkuniversiteit gespecialiseerd is in technologische innovatie, zegt dat crowdsourcing de afgelopen tien jaar deel uitmaakt van een doorlopende trend. Volgens haar is een van de voordelen dat creativiteit wordt gedemocratiseerd en sociale barrières naar creatieve terreinen worden geslecht. ‘Het hebben van de juiste connecties is nu veel minder belangrijk,’ aldus Lifshitz-Assaf.

Maar ze waarschuwt ook dat er geen duidelijk beleid is met betrekking tot niet-menselijke bijdragen aan platforms zoals Wattpad. Dat zou de menselijke schrijfkunst en creativiteit in gevaar kunnen brengen. Ze refereert hiermee aan een schrijfwedstrijd die afgelopen herfst prominent op Wattpad te volgen was – ‘Write With Zo’ – waarbij schrijvers werden uitgedaagd om samen te werken met een AI-programma van Microsoft. ‘Dat wordt gebracht als “lekker samen iets schrijven”, maar het is onduidelijk over de schrijfstijl,’ zegt ze. ‘Nog even en mensen zullen moeten concurreren met dit soort platforms, want het zal niet lang meer duren voor deze zelf ook verhalen schrijven.’

Maar Allen Lau benadrukt dat de mens altijd deel zal uitmaken van het creatieve proces. De technologie is alleen bedoeld om schrijvers te helpen bij het verbeteren van hun kwaliteit, en ze bij te staan bij allerlei zaken, van grammaticacontroles tot writer’s blocks.

‘Het maken van een film, een tv-serie of een boek is kunst. Daar zal de mens altijd bij betrokken zijn,’ zegt Lau. ‘Maar wat we zien, is dat de computer zo veel kan, dat ons Story DNA zo veel kan, dat we van mensen superhelden kunnen maken.’

Makeda Easter

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 51

CultWet_158.indd 51

16-04-19 17:30

gerecenseerd 360 kiest een aantal door de buitenlandse pers beschreven concerten, voorstellingen, boeken, films en exposities die naar Nederland of België komen.

Geldverduistering of een kritische blik?

Het symbool van de Russische tegencultuur FILM – De Russische regisseur Kirill Serebrennikov kon zelf niet aanwezig zijn toen zijn tweede film Leto (‘Zomer’) afgelopen zomer in Cannes in première ging: hij had huisarrest omdat hij bijna 2 miljoen euro aan fondsengeld voor een theaterproject zou hebben verduisterd. In de anderhalf jaar dat zijn huisarrest duurde mocht hij van het Kremlin zelfs geen telefoon gebruiken.

Zelf doet hij de beschuldiging consequent af als absurd. Volgens velen, schrijft The Independent, zou zijn arrestatie ermee te maken kunnen hebben dat hij zich in zijn werk nogal kritisch uitlaat over de Russische regering. Over zijn eerste film, The Student, schrijft The Village Voice: ‘Serebrennikov waarschuwt met zijn film voor de macht die religieus totalitarisme vandaag de dag nog kan hebben in Rusland. (...) Het [verhaal] laat de drang van het volk naar totalitair leiderschap zien, en hoe deze wordt uitgebuit.

Hierbij is de vergelijking met de huidige staat van Rusland snel gemaakt.’

In Leto staat de undergroundrockscene van Leningrad uit de jaren tachtig centraal en in het bijzonder de jeugd van singer-songwriter Viktor Tsoi, die op jonge leeftijd omkwam bij een auto-ongeluk en uitgroeide tot het meest gevierde symbool van de Russische tegencultuur. Uitgesproken politiek is de film niet, vindt TIME Magazine, maar hij voelt ‘toch gevaarlijk aan, als een zijdelings dodelijke blik’.

Begin deze maand werd Serebrennikovs arrest door het Kremlin ingetrokken en omgezet in een reisverbod. De montage van Leto werd in gevangenschap uitgevoerd. Laura Weeda

Vanaf 19 april in de bioscoop.

Woorden als een kleurenspectrum Daniel Mullen vertaalt de wereld voor zijn vrouw

KUNST – De Amerikaanse kunstenaar en filmmaker Lucy Engelman ervaart de wereld heel anders dan de meesten van ons, schrijft kunstsite This Is Colossal. Ze heeft een aandoening die synesthesie heet en inhoudt dat haar zintuiglijke waarnemingen door elkaar lopen: ze kan kleuren proeven, geluiden ruiken en woorden zien als een spectrum van kleuren. Haar man, de schotse schilder Daniel Mullen, besloot haar ervaringen te vertalen op een manier die makkelijker te begrijpen is voor degenen ‘die dagen en getallen niet als lichtbundels zien’. Hij schilderde strakke, gekleurde rechthoeken in een rechte rij of in een boog, die vaak vanuit verschillende hoeken een ander beeld opleveren.

Het werk onderschrijft Mullens eigen kijk op perceptie als iets wat veranderlijk is. ‘Op het eerste gezicht roepen het sterke kleurgebruik en de overheersing van ruimte een gevoel op van architecturale structuren, stabiliteit en kracht’, schrijft Aesthetica Magazine. ‘Pas later zien we hoe fijn en transparant zijn werk eigenlijk is. (...) Zo verandert Mullen ons idee van waarneming.’ Tegen The Creators Project verklaart hij zelf: ‘Ik schilder de illusie van een illusie, zoals de schaduwen op de muur in Plato’s grot.’

Voor Mullen is ook het begrip leegte een kwestie van perceptie. Waar het in het Oosten staat voor een staat die je kunt bereiken, is de lading in het Westen meestal negatief. In zijn White Series, schrijft kunstblog OEN, komt dit contrast het best naar voren; deze schilderijen zijn ‘teruggebracht tot het absolute minimum’. Aan ons te bepalen wat we erin zien – of wat zijn vrouw erin zou lezen. Zij noemt Mullens werk ‘de beste visuele vertaling van de manier waarop haar hersenen letters, cijfers en de tijd weergeven’. LW

Van 18 mei tot 15 juni in Marian Cramer Projects, Amsterdam.

pagina 52 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

GER_158.indd 52

16-04-19 17:31

het beste uit de internationale cultuur

Hoe Billie Holiday de fado beïnvloedde

360 Top-5 non-fictie Deze titels worden getipt door Athenaeum Boekhandel in Amsterdam.

‘Ik ben vandaag jonger dan 20 jaar geleden’ © Wikimedia

MUZIEK – De Portugese Christina Branco was altijd fan van Billie Holiday. Pas op haar achttiende leerde ze de fado kennen, toen ze van haar grootvader een plaat van Amália Rodrigues cadeau kreeg. ‘Sindsdien heeft ze het genre nooit meer losgelaten,’ schrijft El País, ‘en voegde zich bij een nieuwe generatie fadozangeressen.’ Verrassend genoeg brak ze door in Nederland, waar ze in het Portugees vertaalde Slauerhoffgedichten op muziek zette en het album Live in Holland uitbracht. Later haalde ze ook inspiratie uit het werk van de Portugese meesters Saramago en Pessoa – de teksten van fado moeten, omschrijft All Music het genre, poëtisch zijn, ‘de muziek zacht. Maar het gaat uiteindelijk om de zang (...) en dat is waarom Branco eruit springt. Haar stem heeft een tederheid die nu eens intiem is, dan weer meeslepend en de luisteraar steeds de indruk geeft dat het lied aan hem alleen is gericht. (...) Prachtig, soms bijna erotisch. Dit is muziek voor het hart.’

Libération bewondert de manier waarop ze fado moderniseerde; ‘swingend, blijer, minder

Over de toekomst Martin Rees

tragisch’. En volgens de Franse krant dankt ze die invloeden aan jeugdidool Billie Holiday.

Van het klassieke genre week ze in de loop van haar carrière steeds verder af. Zo maakte ze een nummer met Bløf en vulde ze haar oeuvre aan met tangomuziek. De titel van haar laatste album, Branco, verwijst behalve naar haar naam naar de Portugese betekenis van het woord: wit.

De zangeres wil ermee een gevoel van zuiverheid, frisheid en vrede oproepen. ‘Soms heb ik het gevoel dat ik alles andersom heb gedaan,’ licht ze toe aan Blitz. ‘Alsof ik begin waar zogenaamd het einde zou zijn. Alsof ik oud begonnen ben en daar langzaam van herstel. Ik ben vandaag veel jonger dan 20 jaar geleden.’ LW

19-25 april in o.a. Amsterdam, Utrecht en Rotterdam.

Boekenclub voor jonge mensen De vrouwelijke tegenhanger van The Catcher in the Rye LITERATUUR – Das Mag begon ermee boekenclubs van hun tuttige, vrouwen-van-middelbare-leeftijdimago te ontdoen: het toenmalige tijdschrift organiseerde nachten met boekenclubs verspreid door Amsterdam. Schwob pakt het nog iets radicaler aan door een boekenclub met leeftijdsgrens op te richten: bij Young Schwob kunnen alleen lezers tot 35 jaar zich aansluiten. Op de tweede editie zal Carson McCullers Op jouw bruiloft (The Member of the Wedding, 1946) worden besproken.

De auteur uit het zuiden van de Verenigde Staten was zelf een jongbloeier: ze werd op haar 22ste bekend met The Heart Is a Lonely Hunter (1940; Het hart is een eenzame jager), geschreven met ‘overweldigende vaart en overtuiging’, aldus The New York Times. Op jouw bruiloft is haar derde roman en wordt ook wel gezien als de vrouwelijke tegenhanger van The Catcher in the Rye. Maar dan, zegt The Guardian, een heel ‘lome, koortsige variant’. In het stadje waar de roman speelt lijkt het ‘één lange, luie, ongelukkige warme avond’ te zijn. De krant is het met Schwob eens dat dit boek te weinig erkenning heeft gekregen. LW

Woensdag 1 mei, 20 uur, De Literaire Boekhandel, Utrecht. Aanmelden via literaire.boekhandel@planet.nl of 030 231 9853. Op jouw bruiloft, Athenaeum, vertaling: Molly van Gelder.

Rees laat ons zien dat we anders kunnen en moeten handelen. Hij laat zijn angsten nadrukkelijk vergezeld gaan van volgens hem hoopvolle scenario’s, en geeft inzicht in de wereld die wij zelf gestalte geven – de wereld van morgen.

Speeddaten met Plato Marie Robert

Het aanstekelijke Speeddaten met Plato helpt je om met humor te reageren op alle verrassingen die het leven te bieden heeft. Marie Robert haalt voor dit boek de grote filosofen uit de kast en maakt ze op een onderhoudende en toegankelijke manier tot onze medestanders.

Leugens lezen Bettina Stangneth

Volgens Stangneth is de wereld al leugenachtig sinds het bestaan van de mensheid. Bestaat er wel zoiets als de waarheid? Bevindt kennis zich in onwaarheden en zo ja, hoe komen we daaraan? De auteur beantwoordt deze vragen en dwingt de lezer na te denken over zijn eigen handelen en moraal.

De geluksatlas Helen Russell

In De geluksatlas neemt de Engelse lifestylejournaliste en bestsellerauteur Helen Russell de lezer mee op wereldreis. In maar liefst 33 landen speurde ze naar de nationale geheimen van geluk, waarmee ze laat zien hoe in uiteenlopende landen wordt gedacht over dit heilzame gevoel.

Gedaanteverwisselaars Gavin Francis

Als huisarts heeft Francis dagelijks te maken met kwetsbare lichamen en steeds veranderende symptomen. Aan de hand van anekdotes uit zijn praktijk en verhalen uit de medische geschiedenis, de kunst, literatuur en mythologie vertelt hij waarom verandering de essentie van het mens-zijn is.

18 april tot 2 mei 2019 nr. 158 pagina 53

GER_158.indd 53

16-04-19 17:32

agenda

Hotspot voor een selfie ARCHITECTUUR Vessel hudsonyardsnewyork.com

Collages De Zuid-Afrikaanse Neo Matloga (1993) gooit sinds zijn verblijf aan de Ateliers in Amsterdam hoge ogen met zijn collages van mensen die samen eten, dansen of elkaar liefhebben in roerige tijden.

Hij heeft nu zijn eerste solotentoonstelling, Neo to Love, in het Fries Museum, Leeuwarden.

T/m 18 aug.

Bloemen voor Olympia EXPOSITIE Le modèle noir. De Géricault à Matisse T/m 21 juli, Musée d’Orsay, Parijs, musee-orsay.fr

Palmyra Het oudste schilderij van de Syrische stad Palmyra (UNESCO werelderfgoed) hangt in het Allard Pierson Museum in Amsterdam.

Gezicht op de ruïnes van Palmyra laat zien hoe de zo vaak vernielde stad er in 1691 uitzag. De restauratie van het vier meter brede panorama – dankzij crowdfunding – is op zaal te volgen.

T/m 19 mei

Even schudde de kunstwereld op haar grondvesten: Musée d’Orsay, het museum dat de beroemde impressionisten toont in hartje Parijs, zou de titel van een van de meest iconische schilderijen aller tijden hebben veranderd. Olympia, het brutale naakt van Édouard Manet dat in 1865 een groot schandaal veroorzaakte, zou omgedoopt zijn tot Laure, de naam van de zwarte bediende op het schilderij die courtisane Olympia een bos bloemen brengt. Olympia is de ster van de kunstgeschiedenis, maar de naam van Laure hoorden we nog nooit.

De rel die dreigde uit te breken over die nieuwe titel bleek een storm in een glas water, maar met de tentoonstelling Le modèle

noir. De Géricault à Matisse werpt Musée d’Orsay wel degelijk een nieuwe blik op oude bekenden. Het museum zoomt in op de rol van het zwarte model in het werk van grootheden als Paul Cézanne en Henri Matisse.

Iedereen kent het verhaal van Paul Gauguin, die afreisde naar de Stille Zuidzee, op zoek naar het paradijs. Maar wat weten we eigenlijk van de blote meisjes die hij op Tahiti ging schilderen?

Racisme en discriminatie in het koloniale tijdperk vonden hun weerslag ook in de kunstgeschiedenis. Deze tentoonstelling kijkt voor het eerst naar de relatie tussen de kunstenaars en hun model, en geeft die laatste waar mogelijk een naam. Sommige titels sneuvelden daarop alsnog. Portret van een zwarte vrouw heet voortaan Portret van Madeleine: de naam van een huishoudster in 1800, afkomstig uit Guadeloupe. Arjan Reinders

15 maart opende de nieuwste selfiehotspot van New York: Vessel, een trappenhuis naar niets. Vessel is een futuristisch, Escherachtig gebouw, dat in feite geen gebouw is maar een honingraatachtige structuur van 56 meter hoog. De enorme constructie van glimmend koper vormt het middelpunt van de nieuwe, poepsjieke wijk Hudson Yards, met appartementen tot wel 32 miljoen dollar. Vessel, ontworpen door de Britse designer Thomas Heatherwick, bestaat enkel uit trappen en verbindende platforms, en telt 16 verdiepingen. De in totaal 25.000 traptreden zijn gratis te beklimmen – voor wie durft, want de meanderende trappenstructuur werkt behoorlijk desoriënterend. De CEO van Hudson Yards omschreef Vessel als een ‘12-month Christmas tree’, Fortune en CNN noemden het Manhattans antwoord op de Eiffeltoren. De naam Vessel is overigens tijdelijk. Op een website mag de New Yorkse bevolking een voorstel doen voor een nieuwe naam. Grote kanshebber: The Shawarma (‘de shoarma’). AR

Opgloeiend lichaam EXPOSITIE

Aangeboden Still going strong: de

Maria Lassnig – Ways of Being T/m 11 aug, Stedelijk Museum Amsterdam, stedelijk.nl

KunstRAI viert dit jaar haar 35ste editie. Met meer dan tachtig deelnemende galeries, die niet alleen schilderijen, beelden en fotografie te koop aanbieden, maar ook toegepaste kunst, design en sieraden.

T/m 22 april, RAI, Amsterdam, kunstrai.nl

‘Iedere plek van het lichaam kan, door zich ervan bewust te worden, tot leven gewekt worden: de knie kan gaan tintelen, de rug wordt een vibrerend vlak, de neus een heet gat, de benen tot schroeven.’ Aldus Maria Lassnig (1919-2014), de Oostenrijkse schilder die schilderde wat

zij voelde: haar lichaam, dat kon opgloeien door de wereld om haar heen. Haar schilderijen zijn vol kleur, portretten waarin de worsteling tussen lichaam en gevoel op de spits zijn gedreven. Soms tegen het subversieve aan, zoals in Du Oder Ich (2005). We zien een vrouw op leeftijd, naakt, met knokige schouders, een oksel als een gat onder haar arm, een plooi in haar buik. Haar blauwe ogen zijn groot en

rond, haar mond staat open.

Haar ene hand drukt een pistool tegen haar hoofd, de andere richt er een op ons, de kijker.

Op haar 94ste kreeg Lassnig nog een tentoonstelling in het hippe MoMA PS1. Nu organiseert het Stedelijk Museum Amsterdam de overzichtstentoonstelling Ways of Being met zo’n tweehonderd werken, waarvan sommige nog nooit zijn vertoond. AR

pagina 54 nr. 158 18 april tot 2 mei 2019

Agenda_158.indd 54

16-04-19 17:42

ZA 4 MEI 20:00

VR 26 APRIL 19:30

HANS VAN HOUWELINGEN

RE: CREATING EUROPE

TIMOTHY GARTON ASH

DI 7 MEI 20:00

WO 24 APRIL 20:00

MONA ELTAHAWY

Kijk voor het volledige programma op debalie.nl Advertenties 158.indd 55

16-04-19 13:56

Wij maken het goed à la TravelEssence Best mooi, die witte strepen in een blauwe lucht.

Met dank aan de vliegtuigen die reizigers naar verre bestemmingen brengen. Maar dat het klimaat daardoor belast wordt, weten we allemaal. Als reisspecialist naar Australië en Nieuw-Zeeland hebben we dus wat goed te maken. Gelukkig doen we dat al zo lang als we bestaan.

Sinds 2008 initiëren en ondersteunen wij effectieve projecten, die de uitstoot van broeikasgassen van onze reizen -en die van u- volledig compenseren.

Maar we willen méér!

Zo hebben we al meer dan 10.000 bomen in het Te Urewera Rainforest geplant. Ook plaatsen we

Advertenties 158.indd 56

samen met Cathay Pacific schone kooktoestellen bij arme gezinnen in India en China. Dat scheelt 80% CO2 uitstoot. Goed nieuws: de gezinnen maken het goed. Overigens, we hebben zelf al 10.000 euro in dit project geïnvesteerd. Om een voorsprong te nemen en een voorbeeld te geven.

Dus, wilt u een maatwerk reis, die ook voor het Klimaat werkt? Kijk op: travelessence.nl/beterreizen Onze lokale kennis maakt het verschil.

Onze klanten waarderen ons met een 9.3 030 272 5335 | www.travelessence.nl

16-04-19 13:56