360 editie 75

het beste uit de internationale pers Libération op bezoek bij André Rieu p. 18 George Packer over de zwetende zwoeger p. 26

in dit nummer

nr. 75 |

9 tot 23 april 2015

|

www.360magazine.nl

|

€ 5,49

360

medium al-monitor business news the distance standpoint libération the new york times magazine der tagesspiegel sept.info the new yorker asahi shimbun dhaka tribune the guardian the talks Jub

ileum nummer

Vers uit het laboratorium

75!

Hoe de voedselindustrie ons eten manipuleert

verenigde staten

Gary Shteyngarts Russische televisiemarathon ijsland

Heidense goden formeel erkend afghanistan

Liefdesradio in Kaboel

horizon

€ 5,49

’s Werelds grootste wasserette

AP

CoverNIEUW.indd 1

07-04-15 12:35

Hoe leest u 360 digitaal?

Digitale abonnementen Per maand

€5,99 (17% korting)

Per kwartaal

€16,99 (21% korting)

Per halfjaar

€31,99 (26% korting)

Per jaar

€59,99 (30% korting)

Roteer uw tablet om 360 magazine in landscape of portrait te lezen.

Leg twee vingers op het scherm en spreid ze om in te zoomen. Doe het tegenovergestelde om uit te zoomen.

voor plank.indd 4

21-02-13 11:07

KVS | Steigeisen | Thomas Bellinck

Memento Park Maandag 18 mei

“Aanstekelijk, geestig, betoverend, poëtisch, clownesk, kritisch, lucide en broodnodig.”

(DEWERELDMORGEN)

ssba.nl

advertenties 75.indd 2

07-04-15 11:57

redactioneel

colofon

75

jaargang 4 nr. 75 9 tot 23 april 2014 Een uitgave van 360 international media Prinseneiland 24 B II 1013 LR Amsterdam 360magazine.nl 360nl @360nl hoofdredactie Katrien Gottlieb uitgever Maureen Meeng eindredactie Han Ceelen, Laura Weeda redactiemedewerkers Lambiek Berends, Pieter van den Blink courrier international Raymond Clarinard, Arnaud Aubron vertaling Peter Bergsma, Paul Bruijn, Cecilia Tabak, Valentijn van Dijk, Tineke Funhoff, Menno Grootveld, Nicolette Hoekmeijer, Frank Lekens, Nadia Ramer, Astrid Staartjes, Pieter Streutker, Martinette Susijn, Tess Visser, Annemie de Vries correctie Aimée Warmerdam creative direction Dog and Pony, Amsterdam art direction Uriël Nieuwenburg, Thomas Wansing productiebegeleiding Hans Snitslaar beeldredactie Nicole Robbers webredactie Marie-José Klaver copywriter Jaap Toorenaar advertentieverkoop Antoinette Vrisekoop antoinette@360international.nl download de mediakit op www.360magazine.nl/adverteren marketing Eline Olde Kalter eline@360international.nl controller Arthur van der Meeren druk Roularta Printing, Roeselare 360 wordt gedrukt op PEFC-papier, afkomstig uit duurzaam bosbeheer partners ANP, VPRO, John Adams Institute, Submarine, Getty Images, Hollandse Hoogte, license partner Courrier international, Groupe Le Monde, Paris beeld voorpagina © Rein Janssen

360 | Amsterdam

Voor u ligt de 75ste papieren editie van 360. Het is maar een getal, 75, maar het wordt geacht om tot bezinning te leiden en wellicht zelfs te worden gevierd. Dus stel, de hoofdredacteur zou zich naar voorbeeld van de Amerikaans-Russische schrijver Gary Shteyngart een weekje terugtrekken op een hotelkamer. Niet om zoals Shteyngart de Russische televisie aan een lezenswaardige analyse te onderwerpen (p. 44), maar om de oogst van vier jaar 360 Magazine te bekijken.

Wat zou zij te weten komen? Eerder iets over zichzelf dan over het blad waarschijnlijk: dat het bijna onmogelijk is om nuchter door die stapel tijdschriften te bladeren. Afwisselend stijgen de trots op zo veel moois en de wanhoop om wat allemaal niet is gelukt haar naar het hoofd. Nog eerder dan Shteyngart heeft zij de minibar leeg.

75 keer het beste uit de internationale pers. Hebben we dat waargemaakt? En als dat zo is, wat kan er dan toch nog beter, anders? Wat kunnen we doen om groter te worden, meer te beklijven, nu we onze plaats in het medialandschap hebben verworven? Hoe kunnen we een leger tevreden lezers nog beter van dienst zijn?

Wij hebben het geld niet voor heidagen, maar sessies over die vragen vinden in ons hechte team voortdurend plaats.

Op de burelen, tijdens de lunch, onder de afwas. Het bezinnen begint al elke dag als ik mijn veters strik, daar hoef ik mij niet

voor op te sluiten in het Four Seasons (al zou ik dat graag willen).

Die constante kritische reflectie leidde de afgelopen jaren niet tot een vloed van radicale veranderingen, maar wierp wel dammetjes op die de stroming verlegden. We varieerden met de dossiers, lieten de wereldkaart op de bronnenpagina vallen om meer ruimte te krijgen voor beeld en tekst.

Onze keuze uit de zee aan informatie stuurden we telkens net even anders door de bladzijden van het blad en door onze digitale edities. Soms ontbrak het ons misschien aan stuwende kracht of gingen we juist te snel. Dat zijn de risico’s die we nemen door niet mee te surfen met de mainstreammassamedia en stilstaand water te omzeilen. Als wij het hoofd maar boven water konden houden.

Dat is gelukt. We liggen op koers. Om bij eb en vloed niet stuurloos te worden is een stabiele lading van levensbelang.

Dat bent u, en uw voltallige kring van vrienden en collega’s.

We nodigen u daarom van harte uit met ons de wereld te blijven verkennen, buiten de gebaande paden. Omdat de werkelijkheid overal anders is, en juist daarom zo interessant, of curieus, of verbijsterend.

Katrien Gottlieb gottlieb@360international.nl

Speciaal voor 360-abonnees

abonnementen* € 9,95 p/mnd in Nederland en België Wijziging abonnement www.360magazine.nl/klantenservice *Alle abonnementen continueren automatisch en gelden tot wederopzegging, tenzij anders vermeld. Prijswijzigingen voorbehouden.

Cadeauabonnementen eindigen automatisch.

Voor bedrijfsabonnementen gelden speciale tarieven. 360 verschijnt tweewekelijks.

Oplage: 25.000

€ 5,- korting op het boek ‘De verborgen meisjes van Kabul’ van Jenny Nordberg.

U ontvangt hiervoor via de e-mail een speciale actiecode met instructies.

missie Nieuws uit het buitenland is iets anders dan nieuws over het buitenland. We hebben niet de pretentie dat het wereldnieuws zich elke twee weken laat samenvatten, wel de ambitie relevante, originele en mooie verhalen bereikbaar te maken voor een Nederlandstalig publiek.

Heeft u nog geen abonnement op 360 Magazine?

Dan vindt u in het hart van deze editie een speciale jubileumaanbieding.

verspreiding Nederland: Aldipress | België: AMP

Ga nu naar 360magazine.nl

Redactioneel.indd 3

07-04-15 17:54

bronnen

360 selecteert nieuws en achtergrondverhalen uit vrijwel ieder land ter wereld. De artikelen in dit nummer komen onder meer uit de volgende kranten, tijdschriften en websites.

Standpoint

Verenigd Koninkrijk | oplage 20.000 Onderschat p. 9

The Guardian

VK | oplage 332.000 Coververhaal, Europa p. 10, 23

Libération

Frankrijk | oplage 151.000 Lage Landen p. 18

Der Tagesspiegel

Duitsland | oplage 119.290 Europa p. 21

The New York Times Magazine Sept.info

Zwitserland | sept.info Europa p. 22

The New Yorker VS | oplage 1.043.000 De Amerika’s p. 26

Asahi Shimbun

Japan | oplage 11.720.000 Azië p. 28

Dhaka Tribune Bangladesh | oplage onbekend Azië p. 30

Verenigde Staten | weekblad | oplage 1.160.000

Losse bijlage in de zondagseditie van The New York

Times. In de eerste uitgave, op 6 september 1896, werden voor het eerst in de geschiedenis van de krant foto’s afgedrukt. Deze ingeving van

Medium

Al-Monitor

Op dit blogplatform gevestigd in San Francisco kunnen schrijvers en journalisten zelf hun verhaal posten. De redactie bepaalt wat extra aandacht krijgt.

Midden-Oosten p. 34

Nieuws en analyses uit het Midden-Oosten in zowel eigenhandige als vertaalde artikelen.

Midden-Oosten p. 40

VS | medium.com

VS | al-monitor.com

Adolph Ochs, evenals zijn beslissing strips, fictie

Business News

The Distance

VS | thedistance.com

en roddelpagina’s uit de krant te bannen, redde

Publiceert maandelijks een profiel van een onderneming die al meer dan 25 jaar bestaat, omdat die volgens de oprichters vaak over het hoofd worden gezien.

Horizon p. 54

de krant destijds van de financiële ondergang.

Business News is een onlinetijdschrift gericht op politiek, economie en technologie Afrika p. 42

Tunesië | businessnews.com.tn

Nog altijd staat het tijdschrift bekend om zijn fotografie, met name op het gebied van mode en stijl. Ook kenmerkend zijn de lange verhalen van grote namen, in het verleden bijvoorbeeld Einstein en Tolstoj, en de On Language-columns van Pulitzerprijs-winnend journalist William

The Talks

Safire waarin hij steeds een aspect van de Engelse

Duitsland | the-talks-com

taal uitvoerig onder de loep nam, werden razend

Tijdschrift met wekelijks één eigen interview plus een selectie van gesprekken over kunst, film, mode, muziek en sport.

Horizon p. 59

populair. Begin dit jaar verzocht het Magazine

BronnenInhoud.indd 4

de eveneens razend populaire Noorse auteur Karl Ove Knausgard om een roadtrip door NoordAmerika te maken en daar verslag van te doen.

Horizon p. 44

07-04-15 18:17

inhoud 6 Wereldnieuws

Actuele gebeurtenissen wereldwijd, in woord, beeld en citaat.

9 Onderschat: Ed Miliband

De Labourleider is een veel gehaaider politicus dan veel mensen denken.

10 Coververhaal: je weet niet wat je eet Vers en gezond, zo’n bakje fruitsalade. Of toch niet? De Britse culinair journaliste Joanna Blythman ging undercover in de voedselindustrie, en schrok zich wild.

18 Lage Landen: André Rieu

De Franse krant Libération spoorde speciaal naar Maastricht om de maestro te portretteren. Maar of die daar nu zo blij mee moet zijn...

de continenten 23 Hedendaagse heidenen

europa | In IJsland zijn voorchristelijke goden als Thor en Odin weer helemaal in zwang.

26 De working class hero is verleden tijd

amerika's | George Packer betreurt het verdwijnen van de Amerikaanse arbeider.

28 Scheve gezichten in Fukushima

azië | Sinds de kernramp van vier jaar geleden werd een vermogen aan schadevergoedingen uitgekeerd. Maar niet iedereen kreeg evenveel.

34 Veel liefs uit Kaboel

midden-oosten | Bij een radiostation in Kaboel kunnen de Afghanen voor het eerst hun liefdesproblemen kwijt.

42 ‘Pak terrorisme bij de wortel aan’

afrika | Na de aanslag op het Bardomuseum is voor de Tunesische krant Business News de maat echt vol.

horizon 44 Gary Shteyngart kijkt Poetin-tv

De Amerikaanse schrijver van Russische komaf sloot zich een week op in een hotel om Russische tv te kijken. ‘Nog zeven dagen, denk ik, terwijl ik richting minibar kruip.’

54 De wasserette als buurthuis

Gratis pizza, een volière en volop speelgelegenheid. Een wasseretteeigenaar in Chicago doet alles om zijn klanten aan zich te binden.

59 Vijf minuten met… David Lynch Speciaal voor de teleurgestelde Twin Peaks-fans.

60 Gerecenseerd

Een selectie uit door de buitenlandse pers beschreven concerten, voorstellingen, boeken, fi lms en exposities die naar Nederland komen.

BronnenInhoud.indd 5

07-04-15 18:17

wereldnieuws Oekraïne

Universeel

China

Het minste kwaad

De Wit-Russische president Aleksander Loekasjenko toont zich, half schertsend, opgelucht. ‘Ik ben niet meer de laatste dictator van Europa,’ zegt de man die sinds 1994 aan de macht is. ‘Er zijn er die nog een beetje erger zijn, nietwaar?

Ik ben nu het minste kwaad.’

Loekasjenko verklaart dit in een interview met het Amerikaanse financiële persbureau Bloomberg. Op een serieuzer toon dringt hij aan op een grotere Amerikaanse betrokkenheid bij het vredesproces in het buurland Oekraïne.

‘Het meest zorgwekkend in de situatie is dat de VS daar niet openlijk bij betrokken is. Ik geloof dat zonder de Amerikanen er geen stabiliteit tot stand kan worden gebracht in Oekraïne.’

Loekasjenko trad op als gastheer bij de onderhandelingen in februari tussen de Russische president Vladimir Poetin, de Duitse bondskanselier Angela Merkel, de Franse president François Hollande en de Oekraïense president Petro Porosjenko over een wapenstilstand tussen de separatisten in Oost-Oekraïne en het Oekraïense leger. De steun voor een grotere Amerikaanse betrokkenheid werpt licht op de noodzaak voor de WitRussische dictator te balanceren tussen de grote buur Rusland en de grootste supermacht ter wereld.

(Kyiv Post, Kiev)

© Getty

In hetzelfde schuitje

© Getty

Eufemisme no. 4 | In 2007 werd Larry Craig, sinds 1991 lid van de Amerikaanse Senaat voor de staat Idaho, in het herentoilet op de luchthaven van Minneapolis betrapt op onzedelijk gedrag. Hij had (onder meer) staande voor een urinoir met zijn rechtervoet de linkervoet aangeraakt van de man in het hokje ernaast. Die man bleek een undercover politieman en hij arresteerde de senator. Het was per ongeluk gebeurd, betoogde Craig voor de rechter. ‘Ik sta altijd nogal wijdbeens als ik urineer.’

Hij werd veroordeeld tot een boete van 575 dollar, maar weigerde ondanks druk vanuit de partij af te treden en maakte zijn termijn tot 2009 vol. ‘Nogal wijdbeens’ is sindsdien een staande uitdrukking.

Uit: BBC News Magazine: The 10 most scandalous euphemisms

Een Chinees marineschip heeft 225 buitenlanders van tien nationaliteiten opgehaald in het door oorlog verscheurde Jemen, een gebaar dat past in de verklaring van de Chinese minister van Buitenlandse Zaken, Wang Yi, dat ‘China in dezelfde boot zit als de rest van de wereld’. De minister vergeleek de bestaande wereldorde, gebouwd rond de VN, met ‘een groot schip’. Hij benadrukte dat China het huidige systeem niet afwijst, maar juist wil samenwerken met andere passagiers om ervoor te zorgen dat het schip veilig in de juiste richting koerst. De schepen konden de actie in Jemen snel uitvoeren omdat zij in de nabijheid waren: ze escorteerden koopvaardijschepen in de Golf van Aden en in de kustwateren van Somalië.

Velen zullen zich herinneren dat China in het verleden zelden militaire eenheden inzette voor het evacueren van eigen burgers. Het humanitaire karakter van de operatie in Jemen is een teken dat China bereid en in staat is overzeese missies uit te voeren.

(People’s Daily, Beijing)

Nigeria Gouden kooi

De bij de jongste verkiezingen verslagen president Goodluck Jonathan van Nigeria heeft de voorbije zestien jaar als politicus ‘in een kooi geleefd’.

‘Maar ik ben altijd een van de gelukkigste Nigerianen geweest. Ik moet nog iemand ontmoeten die gelukkiger is dan ik.’ Hij sprak tot Nigeriaanse burgers die hem onder leiding van vicepresident Namadi Sambo goede paasdagen kwamen wensen. ‘Ik zal de Nigerianen altijd dankbaar blijven voor

het voorrecht dat zij steeds op mij hebben gestemd. Wat er ook van mij moge worden, ik zal dit grote land altijd dankbaar blijven.’ Volgens Jonathan moeten burgers altijd bereid blijven offers te brengen voor het in stand houden van de regering. ‘Ik heb altijd gezegd: ik heb geen loyaliteit nodig, ik het vaderlandsliefde nodig. Als burger en als politicus moeten we ons altijd blijven afvragen: welke offers kunnen we brengen?’

(The Punch, Lagos)

© Getty

wat zij zeggen over de nucleaire deal met iran

Moshe Ya’alon Jeruzalem ‘Iran is een terroristisch monster dat organisaties die dood en verderf zaaien in de pro-westerse landen in het Midden-Oosten betaalt, traint en bewapent,’ aldus Moshe Ya’alon, de Israëlische minister van Defensie.

Volgens Ya’alon zal de nucleaire overeenkomst Iran er niet van weerhouden om wanorde te verspreiden. ‘Een fantastische aanwinst voor Iran en een grote misstap voor het Westen.’ De overeenkomst zal volgens hem geen obstakel voor Iran vormen, maar eerder het podium voor de IS verhogen.

Alaeddin Boroujerdi Teheran Alaeddin Boroujerdi, de voorzitter van het Comité voor Nationale Veiligheid en Buitenlands Beleid van het Iraanse parlement, heeft gewaarschuwd dat Iran zijn nucleaire ontwikkelingsprogramma in versneld tempo weer oppakt als er nieuwe

sancties worden opgelegd na het bereiken van een definitieve overeenkomst.

Volgens Boroujerdi zal Iran de overeenkomst alleen tekenen als alle sancties tegen het land direct worden opgeheven.

Hij noemt de voorlopige overeenkomst typerend voor de veranderende houding van de Amerikanen tegenover het land en hun nucleaire beleid.

pagina 6 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Wereldnieuws.indd 6

07-04-15 18:06

wereldnieuws Griekenland

Verenigde Staten

Knopen doorhakken

Nog te doen

Twee maanden na de verkiezingen moet de Griekse regering eens ophou­ den met het rondrennen in cirkels, en een programma aannemen met concrete maatregelen en een gedetail­ leerde kosten­batenanalyse en dat dan voorleggen aan de burgers en aan onze partners. Na twee maanden hebben we genoeg van retoriek en nachtelijk overleg in Europese hoofdsteden, terwijl zelfs het suggereren van elke nieuwe maatregel tot grote onenig­ heid en verwarring leidt. Als premier Alexis Tsipras nog iets wil bereiken van alles wat hij heeft beloofd, moet hij knopen doorhakken. Hij kan een botsing met dissidenten in zijn eigen partij niet blijven ontwijken.

Er zijn niet veel keuzes. Of de regering doet voorkomen dat zij maatregelen neemt (om de burgers en onze Euro­ pese partners het gevoel te geven dat ze krijgen wat ze willen) en zo naar de afgrond lopen óf de regering komt in aanvaring met allen die een com­ promis verwerpen. Tot nog toe lijkt de visie van de regering zich te beperken tot een terugkeer naar 2009, naar de jaren die tot de huidige puinhoop hebben geleid. De vraag is: hoe organi­ seren we de economie? Met belasting­ hervormingen, hervormingen in het openbaar bestuur, met oorlog tegen de corruptie? Dat kost geen geld, maar vergt een principieel standpunt – en daar heeft het Syriza tot dusverre aan ontbroken.

Tsipras zou vertrouwen moeten heb­ ben in de Grieken en in onze Europese partners: als de regering besluit tot een realistische politiek, zullen zij de compromissen aanvaarden die Grie­ kenland overeind kunnen houden.

(Ekathimerini, Athene)

DAvid ignatius Washington D.C. Journalist David Ignatius stelt dat er één heel duidelijk argument vóór de overeenkomst met Iran is, namelijk dat deze te verkiezen is boven elk realistisch alternatief. Hij haalt hiermee ook Obama aan. Het is geen perfecte deal

De Amerikaanse president Barack Obama streepte vorige maand Utah van zijn lijstje nog te bezoeken deel­ staten. Het was de negenenveertigste staat die hij aandeed sinds hij bijna acht jaar geleden het Witte Huis betrok. Er blijft er dus nog één over: South Dakota. Obama heeft nog negentien maanden de tijd om dat verzuim goed te maken. Al was het maar om er de in graniet gehouwen koppen van zijn voorgangers George Washington, Thomas Jefferson, Theo­ dore Roosevelt en Abraham Lincoln in

Mount Rushmore te bekijken. In 2009 kondigde Obama tijdens een tussen­ stop in Alaska (om de Air Force One bij te tanken) al trots aan dat dit de vijftigste deelstaat was die hij aandeed.

Maar dat was gerekend over zijn hele leven, niet over zijn tijd als president.

George W. Bush bracht het in zijn acht jaar ‘in office’ niet verder dan 49 staten. Toen hij de deur van het Witte Huis achter zich dichttrok, ontbrak Vermont nog aan zijn lijstje. Dat kan een subtiele wraak zijn geweest.

De senaat en enkele steden in het liberaal getinte Vermont hadden

zijn voortijdig aftreden geëist (en dat van vicepresident Dick Cheney) wegens oorlogsmisdrijven (in Irak, in Guantanamo Bay) en het schenden van de Amerikaanse grondwet. Zijn voorganger Bill Clinton, tegen wie het inderdaad tot een afzettingspro­ cedure kwam in de Senaat (maar die met 55 tegen 45 stemmen werd vrijge­ sproken), maakte het lijstje van vijftig wel vol – zij het dat hij de laatste staat, Nebraska, pas een maand voor het einde van zijn tweede ambtsperiode bezocht.

(The New York Times, New York)

© Getty

en zeker geen permanente oplossing voor de bedreiging die het agressieve Iran vormt voor Israël en andere landen in het Midden-Oosten, maar de kaderovereenkomst bevat meer dan de meeste sceptici vreesden. Het probleem is dat de enerverende onderhandelingen nog minstens drie maanden duren voordat er een definitieve overeenkomst is.

monika bolliger Zurich Iraniërs hebben euforisch op de doorbraak bij de atoomonderhandelingen in Lausanne gereageerd, schrijft Monika Bolliger, correspondent Midden-Oosten.

Er kan weliswaar nog wel wat misgaan tot de definitieve inhoud van het verdrag

is bepaald, maar de hoop dat de sancties snel worden opgegeven en Iran uit zijn isolatie wordt bevrijd, heeft voor een euforische stemming gezorgd. Voor het eerst zond de Iraanse staatstelevisie een toespraak van Obama uit.

Westersgezinde jonge Iraniërs publiceerden direct selfies met Obama op de achtergrond op internet.

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 7

Wereldnieuws.indd 7

07-04-15 18:06

SAFARI IN AFRIKA? Ruim 100 inspiratiereizen vindt u op www.jambo.nl en in onze brochure of bel met onze Afrika specialisten op 020-2012740 voor een reis op maat.

De mogelijkheden zijn eindeloos, privé reizen geheel conform uw wensen!

A DÈ AFRIK T! IS L IA S P EC

advertenties 75.indd 8

Tanzania . Kenia . Madagaskar Seychellen . Mauritius . Zuid-Afrika Oeganda . Zimbabwe . Namibië Mozambique . Zambia . Botswana

07-04-15 11:58

overschat / onderschat

Ed Miliband Ed Miliband (45), kind van joodse immigranten uit Polen, leidt de Britse Labour-partij bij de verkiezingen van 7 mei.

Achter zijn fatsoenlijke voorkomen gaat volgens James Macintyre een gehaaid en tomeloos ambitieus politicus schuil, die er niet voor terugweek zijn broer David politiek pootje te lichten.

Standpoint | Londen

Hoeveel ze ook van elkaar verschillen, Ed Miliband, de leider van de Labour Party, en Boris Johnson, de conservatieve burgemeester van Londen, hebben ook iets gemeen: de manier waarop ze genadeloos hun weg omhoogwerken naar de macht. Miliband beweert dat hij zich in 2010 beschikbaar stelde voor het leiderschap van Labour zodat zijn partij afstand zou kunnen nemen van het beleid van New Labour.

Maar dat is niet het hele verhaal: hij koesterde al langer een vurig verlangen naar de macht, waarvoor zelfs familie moest wijken.

Nadat Ed in 2005 in de slipstream van zijn oudere broer David een parlementszetel had veroverd, gooide hij al zijn persoonlijke charme in de strijd om de minder prominente Lagerhuisleden van Labour voor zich te winnen. Na 2007 zou hij meermaals hebben proberen te voorkomen dat zijn broer de strijd aanging met Gordon Brown om het premierschap. Want, zo zei hij een keer in een vertrouwelijk gesprek, ‘twee Milibands na elkaar, dat gaat niet’.

standpoint

Brits cultureel en politiek tijdschrift, in 2008 opgericht met een missie: ’het vieren van de westerse beschaving’ en de bijbehorende waarden; democratie, debat en vrijheid van menings­ uiting. De redactie ijvert er ook voor het Britse essay nieuw leven in te blazen, ter verrijking van het medialandschap ‘dat wordt overspoeld door het journa­ listieke equivalent van fastfood’.

© Michael Daley

Ed beloofde naar verluidt om David geen strobreed in de weg te leggen als deze zich in 2010 kandidaat zou stellen voor het partijleiderschap. Maar toen het zover was, koos Ed ervoor – volgens David zonder enige waarschuwing vooraf – om politieke broedermoord te begaan. Tijdens de campagne bleef hij maar hameren op Davids steun voor de invasie in Irak in 2003, waarover hijzelf – omdat hij destijds niet in het parlement zat – niet had hoeven te stemmen. David reageerde vol woede en ongeloof.

Daarna onderschatte hij Ed niet langer, maar de media en de Tories deden dat nog wel. Als politiek leider maakte Ed evenwel indruk met zijn onbuigzame houding, met name jegens Rupert Murdoch in de nasleep van het afluisterschandaal in 2011.

Ed weigerde de hielen te likken van de door Labour gekoesterde mediamagnaat, omdat hij altijd al had ingezien dat die uiteindelijk de belangen van zijn partij zou schaden. Hij verraste ook met een publiekelijke aanval op The Daily Mail, toen deze krant zijn marxistische vader Ralph had weggezet als ‘de man die Groot-Brittannië haatte’. Ook bood hij weerstand aan conservatieve stemmen binnen zijn partij, die vroegen om een hardere lijn jegens immigratie, een vriendelijker benadering van de City en een referendum over het lidmaatschap van de EU.

En dat brengt ons bij de vraag wat er na de verkiezingen van 7 mei staat te gebeuren als Ed Miliband als winnaar uit de bus komt. Zijn weigering om een informele samenwerking met de Scottish National Party (SNP) uit te sluiten, bewijst eens te meer dat hij tot bijna alles in staat is om in Downing Street 10 terecht te komen.

Als het gaat om het lidmaatschap van de EU, zou premier Miliband zijn bezwaren tegen een referendum hoogstwaarschijnlijk handhaven. Zo’n referendum zou een potentiële bedreiging zijn voor zijn premierschap, vooral wanneer een charismatische conservatieve leider als Boris Johnson zou aansturen op een terugtrekking van Groot-Brittannië uit Europa.

Eds pro-Europese standpunt is zijn enige band met de zakenwereld. Een referendum waarin Engeland zou stemmen vóór terugtrekking uit Europa en Schotland tegen, zou de roep van de SNP om Schotse onafhankelijkheid versterken.

Alex Salmond, voormalig premier van Schotland en ex-leider van de SNP, heeft gezegd dat die onafhankelijkheid voor zijn partij het belangrijkste onderwerp blijft, ondanks de negatieve uitslag van het referendum vorig jaar. En het is waar dat Ed Miliband een beetje naïef is wat Schotland betreft, en maar langzaam inziet wat de progressieve case is voor de Unie [tussen Engeland en Schotland]. Het is dus mogelijk dat Salmond Miliband op zeker moment te slim af zal zijn en een nieuw referendum weet los te krijgen in ruil voor blijvende steun. Het is echter veel aannemelijker dat Miliband de SNP tevreden zal stellen door het zelfbeschikkingsrecht van de Schotse regering uit te breiden, en de Schotten volledige vrijheid te geven wat betreft het instellen van belastingen.

Jarenlang werd Ed Miliband door bijna iedereen onderschat, zelfs door zijn eigen broer – met noodlottige gevolgen. Er zit een kern van waarheid in wat hij onlangs tegen de krant The Guardian over zichzelf zei: ‘Ik vind fatsoen geen zwakte (…) Ik heb sterke overtuigingen. En die gaan samen met mijn talent om invoelend te zijn, om aansluiting te vinden bij de mensen.’

De aanhangers van zijn broer zijn het hier misschien niet mee eens, maar Ed Miliband heeft een heel fatsoenlijke kant: hij staat er bijvoorbeeld om bekend lange handgeschreven brieven te sturen aan vrienden en zelfs aan tegenstanders in nood.

Hij spreekt inderdaad ‘mensentaal’. Tegelijkertijd is hij meedogenloos als het gaat om het grijpen van de macht. Minder duidelijk is hoe besluitvaardig hij die macht zal gaan gebruiken. Maar nu hij zich verzekerd heeft van steun van de SNP, is er een goede kans dat deze vastberaden politicus de komende jaren onze premier zal zijn.

James Macintyre

In Overschat / Onderschat wordt elke twee weken iemands reputatie tegen het licht gehouden die ten onrechte goed dan wel slecht uitgevallen is. De rubriek is afkomstig uit het Britse maandblad Standpoint.

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 9

Onderschat Ed Milliband.indd 9

07-04-15 16:38

coververhaal

voedingsindustrie

Je weet niet wat je eet Undercover in de voedselindustrie We denken dat ons voedsel steeds gezonder wordt, maar is dat wel zo?

De Britse culinair journaliste Joanna Blythman ging undercover in de voedselindustrie en ontdekte dat zelfs een fruitsalade niet altijd is wat het lijkt.

pagina 10 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Foodverhaal.indd 10

07-04-15 17:05

voedingsindustrie

coververhaal

Š Franck Allais / The Guardian

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 11

Foodverhaal.indd 11

07-04-15 17:05

coververhaal

E

ind november 2013 bevond ik me op een heldere koude dag in de donkere, spookachtige overdekte uitgestrektheid van de Festhalle Messe in Frankfurt. Incognito bezocht ik daar de jaarlijkse vakbeurs Food Ingredients. Dat drie dagen durende evenement is ’s werelds belangrijkste bijeenkomst van leveranciers, distributeurs en kopers van ingrediënten voor de voedselindustrie. In 2011 trok die beurs, toen in Parijs, meer dan 23.000 bezoekers uit 154 landen, die samen vier miljard euro te besteden hadden.

Je kunt de beurs in omvang vergelijken met een wapenbeurs. Het evenement is niet toegankelijk voor het publiek.

Iedereen die erheen wil, moet kunnen aantonen dat hij of zij werkzaam is in de voedselindustrie. Ik gebruikte een vervalst identiteitsbewijs.

Op de meeste voedselbeurzen willen standhouders de bezoekers graag hun producten laten proeven, maar hier hadden slechts weinig mensen iets eetbaars in de aanbieding. En bij de enkeling die dat wel had, bleek het gebodene niet wat het leek. Blokjes witte kaas bestrooid met kruiden werden op een hip schoolbord aangeprezen met de tekst: ‘Feta, met glucono-delta-lactone’ (een ‘cyclische ester van gluconzuur’ die de houdbaarheid moet verlengen).

Een patissier, gekleed in stralend wit, rondde zijn demonstratie af door de verzamelde kopers petitfours aan te bieden. Zijn kunstige, hart- en diamantvormige gebakjes leken sprekend op de keurig uitgestalde taartjes met vruchtengelei, room en chocola die je in de etalages van exclusieve patisserieën ziet. Maar dan gemaakt zonder eieren, boter of room, want die waren vervangen door aardappeleiwit. Dat revolutionaire ingrediënt zorgt voor ‘het volume, de textuur, de cohesie en het mondgevoel’ die we gewend zijn van koekjes gemaakt met traditionele ingrediënten – alleen is aardappeleiwit een stuk goedkoper.

En daar gaat het om bij de getoonde waar, dat maken de wervende teksten wel duidelijk. De aanbeveling bij het product Butter Buds®, dat door de makers wordt omschreven als ‘capsules enzymgemodificeerde botersmaakstof waarvan de smaakintensiteit 400 maal zo sterk is als die van boter’, vat het kernachtig samen: ‘Als technologie de natuur te hulp schiet, scheelt dat geld.’

De stands leken soms wel op kunstinstallaties. In uitgelichte vitrines stonden grote, bolvormige flessen met veelkleurige vloeistoffen, die zo fel oplichtten dat het wel neon leek. Schalen met poeders, in piramidevorm, stonden uitgestald op elegante plastic standaards met raadselachtige etiketten – ‘getextureerd soja-eiwit: hamkleur’ stond er op eentje.

Fabrikanten, die willen dat hun tomatensaus dik genoeg is om niet weg te lekken uit de plastic verpakking – en ook een beetje glanzend, zodat de saus er niet dof en oud uitziet na een paar dagen in de koelkast – werden bijgepraat over de voordelen van Microlys™, een speciaal ‘kostenbesparend’ zetmeel dat zorgt voor ‘een glanzend, glad oppervlak en een hoge viscositeit’, of van Pulpiz™, Tate & Lyle's ‘pulpvervanger’. Deze is eveneens gemaakt van zetmeel en zorgt ervoor dat je 25 procent minder tomatenpuree nodig hebt voor je pastasaus.

Laboratorium

De portfolio’s van de bedrijven die exposeerden op Food Ingredients, waren onthutsend uitgebreid. Omya, gevestigd in Hamburg, doet in voeding, diervoeding,

spray, krasbestendige autolak, verf of lijm. De beurs werd bevolkt door mensen wier habitat het laboratorium of de fabriek is, en niet de keuken, de boerderij of de akker – mensen die allen dezelfde mening zijn toegedaan: alles wat de natuur kan, kan de mens veel beter, en veel winstgevender.

Moe na uren rondslenteren op de beurs – vreemd genoeg zonder het gebruikelijke hongergevoel – zocht ik mijn toevlucht tot een stand met stukjes groenten en fruit: het deed me goed om iets natuurlijks te zien, iets wat onmiddellijk herkenbaar was als voedsel. Maar waarom stonden er bij de vruchten bordjes met datums die al weken verstreken waren? Een verkoper van de firma Agricoat vertelde me dat ze waren gedompeld in NatureSeal, een oplossing van citroenzuur en nog enkele niet nader genoemde ingredienten, die de houdbaarheidsdatum met 21 dagen verlengt. Als wortelen op deze manier zijn behandeld, krijgen ze niet dat wittige laagje waardoor ze er meteen oud uitzien. In stukjes gesneden appels worden niet bruin, peren niet glazig, meloenen niet beurs en kiwi’s veranderen niet in pulp. Met NatureSeal blijven salades er ‘vers en natuurlijk uitzien’.

Voor de verkoper was dit middel een technisch hoogstandje, een zegen voor cateraars die anders onverkocht voedsel moeten weggooien. En er was nóg een voordeel: NatureSeal wordt aangemerkt als hulpstof en niet als ingredient, dus hoeft het niet op het etiket vermeld te worden en kunnen klanten dus niet weten dat hun ‘salade van vers fruit’ al weken oud is.

waarschijnlijk veel van de hier getoonde wonderproducten moest hebben genuttigd. De afgelopen jaren zijn ze geleidelijk aan en slinks toegevoegd aan het voedsel dat velen van ons dagelijks eten – in kantines, cafés, hotels, restaurants en afhaalrestaurants.

Zesduizend additieven

U kunt misschien makkelijk de verleiding weerstaan van een kant-en-klaarmaaltijd, een ‘vruchtendrankje’ of een klef wit brood. Wellicht controleert u ook etiketten op E-nummers en vreemd klinkende ingrediënten en boycot u de duidelijkste vormen van bewerkt voedsel. Toch valt het niet mee om de zesduizend additieven te vermijden – zoals aroma’s, glansmiddelen, verbeteraars en bleekmiddelen – die tegenwoordig in de voedselindustrie standaard worden

Fabrikanten leveren even makkelijk ingrediënten voor uw maaltijd als voor insectenspray cosmetica, wasmiddelen, schoonmaakmiddelen, papier, lijm, bouwmaterialen, kunststoffen en industriële chemicaliën. In Frankfurt verkocht Omya korrelig uienpoeder, mononatriumglutamaat en fosforzuur. Voor zulke grote bedrijven is de voedselverwerking een van de vele bronnen van inkomsten. Ze leveren net zo makkelijk ingrediënten voor uw maaltijd als voor insecten-

Toch lukte het me niet het enthousiasme van de verkoper te delen. Had ik ooit ‘verse’ fruitsalades gegeten die op die manier waren behandeld?

Misschien had ik ooit wel een bakje gekocht op een perron of zo’n salade gegeten bij het ontbijtbuffet in een hotel. Het begon me te dagen dat hoewel ik uit principe nooit voedsel eet met ingrediënten die ik niet herken, ik

© Franck Allais / The Guardian

The Guardian | Londen

voedingsindustrie

pagina 12 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Foodverhaal.indd 12

07-04-15 17:06

coververhaal

voedingsindustrie

Zelfs na 25 jaar onderzoek in de voedselketen vielen mij de schellen van de ogen

gebruikt. Die prijzige gerookte ham en salami, dat ‘ambachtelijke’ zuurdesembrood, die ‘traditionele’ extrarijpe cheddar, die luxe Belgische bonbons, die speciale koffiesoorten en wonderbaarlijke probiotische drankjes, die zo onschuldig lijkende flessen spijsolie: vele daarvan hebben een intiemere relatie met de voedselindustrie gehad dan ons lief is.

Wanneer je dieper graaft, stuit je op een muur van geheimzinnigheid. De afgelopen tien jaar hebben de grote voedselverwerkingsbedrijven zich op de achtergrond gehouden. Ze verschuilen zich achter hun ‘bedrijfsgeheim’ en beweren ze hun recepten niet kunnen onthullen vanwege de concurrentie.

Lastige vragen van journalisten en consumenten laten ze aan de detailhandel over. Op hun beurt overstelpen retailers je met overbodige, voornamelijk irrelevante informatie. De meest

volhardende vragenstellers krijgen een nietszeggend standaardantwoord van het hoofdkantoor in de trant van: ‘Elk ingrediënt in dit product voldoet aan alle kwaliteitsnormen, EU-regelgeving en de strengste internationale eisen.’

‘Schoon etiket’

Jarenlang stuitte ik op gesloten deuren en raakte ik steeds gefrustreerder door hoe weinig ik wist van onze huidige voedselproductie. Wat er gebeurt op de boerderij en op de akkers is redelijk controleerbaar en transparant. Abattoirs worden regelmatig geïnspecteerd, soms ook door een undercover-verslaggever van een actiegroep voor dierenwelzijn, gewapend met een camera.

Maar we weten heel weinig van ons voedsel dat in de schappen van de supermarkt ligt, in dozen, plastic of

flessen – voedsel waar iets mee gedaan is om het geschikt te maken en klaar voor gebruik.

Uiteindelijk hebben contacten binnen de bedrijfstak me een dekmantel verschaft waarmee ik – en dat was uniek – toegang kreeg tot de fabrieken zelf, en tot de alleen voor leden toegankelijke websites van bedrijven, waarop de chemische industrie aan fabrikanten uitlegt hoe ons voedsel kan worden bewerkt. Zelfs na 25 jaar onderzoek in de voedselketen vielen mij nog de schellen van de ogen.

Op elke doos, blik, zak of fles moet staan wat erin zit en velen van ons zijn zeer bedreven geworden in het lezen van etiketten. Maar veel additieven en ingrediënten die ooit opvielen als nep of onbegrijpelijk, zijn in de loop van de tijd verdwenen. Betekent dat nu dat de inhoud is verbeterd?

In sommige gevallen wel maar er is ook nog een andere verklaring. De afgelopen

paar jaar heeft de voedselindustrie de operatie ‘schoon etiket’ ingezet, met als doel de meest bedenkelijk klinkende namen van industriële ingrediënten en additieven te verwijderen en die te vervangen door stoffen die veel vriendelijker klinken. Sommige bedrijven hebben de samenstelling van hun producten echt verbeterd en ingrediënten vervangen door minder problematische stoffen. Andere waren bang dat ze de kosten niet konden doorschuiven naar de detailhandel en de consument en gebruiken tegenwoordig goedkopere stoffen waarmee ze goede sier kunnen maken bij het publiek.

Stel, je staat in de supermarkt en je koopt een salami voor een antipasto.

Zelfs als uiterst behoedzame klant vind je het dan waarschijnlijk prima als je ziet dat er rozemarijnextract op de ingrediëntenlijst staat. Maar rozemarijnextract is niets anders dan de ‘schone etiket’-versie van aloude chemisch

De stukjes fruit bleken ondergedompeld in een oplossing die de houdbaarheid met 21 dagen verlengt klinkende oxidanten (E300-21) als butylhydroxyanisol (BHA) en butylhydroxytolueen (BHT). Voedselfabrikanten gebruiken die stoffen om het bederf van voedsel te vertragen, en zo met de houdbaarheidsdatum te schuiven.

Rozemarijnextracten hoeven niet altijd een E-nummer (E392) te hebben, maar de poëtische naam suggereert dat het een liefdevol bereid ingrediënt is, vooral als de salami ook nog eens ‘natuurlijk’ of ‘biologisch’ wordt genoemd. Nu heeft het extract inderdaad wel iets met het kruid te maken, maar niet veel. De geur en de smaak van rozemarijn worden namelijk weggefilterd tijdens het extractieproces dat de chemische antioxidanten in het kruid isoleert. Voor die extractie worden chemische oplosmiddelen gebruikt als hexaan, ethanol en aceton. Het neutraal smakende rozemarijnextract dat vervolgens overblijft wordt verkocht aan voedselfabrikanten, meestal in de vorm van een bruinachtig poeder. Het verband met het vers geplukte, groene en pittige kruid dat we kennen en waar we zo gek op zijn, is dus ver te zoeken.

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 13

Foodverhaal.indd 13

07-04-15 17:06

TONZON Vloerisolatie Een slim idee!

“Ons voorjaar begint eerder dankzij TONZON Vloerisolatie”

“Dat hadden we eerder moeten doen”

“TONZON verbetert meer dan alleen mijn energielabel”

TONZON Vloerisolatie • een slim idee Minder afkoeling naar onderen = een korter stookseizoen Met TONZON Vloerisolatie koelt de woning naar onderen veel minder af. Daardoor gaat de kachel pas aan bij een lagere buitentemperatuur. De tijd waarin de woning wordt verwarmd wordt korter en de woning is sneller opgewarmd. De verwarming kan eerder in het jaar uit en pas later in het najaar aan.

Meer wooncomfort en een energiezuinig huis TONZON Thermoskussens hebben een

bijzonder isolerend effect waardoor de vloer warmer wordt dan bij alle andere soorten vloerisolatie. Dankzij deze warmere vloer krijgt u meer wooncomfort en stookt u minder waardoor ook de energie besparing hoger is.

De gemiddelde besparing bedraagt 15% tot 20% bij gewone woningen. Bij woningen met vloerverwarming kan dit oplopen tot wel 40%.

De Thermoskussens worden gecombineerd met een stevige Bodemfolie zodat ook vocht uit de kruipruimte voorgoed verleden tijd is.

Diverse reumapatiënten melden spontaan dat

klachten verminderen door het warmere en droge klimaat onderin de woning. TONZON Vloer isolatie: al 35 jaar het beste resultaat met de modernste technieken.

TONZON vloerisolatie is bovendien heel betaalbaar Richtprijs all-in (materiaal, montage, btw) TONZON vloerisolatie (exclusief eventuele subsidie): - 50m2: € 1.850,- 30 m2: € 1.325,• T: 0900 - 28 66 966 (€ 0,10 p/min) • E: info@tonzon.nl

Waarom nog langer wachten? www.tonzon.nl 25-15-077_TonZon_360Magazine_250x335.indd 1 advertenties 75.indd 36

31-03-15 14:56 07-04-15 12:01

coververhaal

voedingsindustrie

U weet nog niet wat u vanavond wilt eten? Wat dacht u van een schotel met kip en noedels? Als u wist dat die schotel het aminozuur L-cysteïne E910 bevatte, zou uw enthousiasme waarschijnlijk slinken, vooral als u toevallig ook nog wist dat dit additief afkomstig is uit

Een fabriekskeuken lijkt in niets op die bij u thuis dierlijk of menselijk haar. Maar E910 wordt steeds vaker vervangen door een heel scala aan nieuwe gistextracten.

Eén leverancier prijst zijn waren aan als ‘een verzameling kant-en-klare producten met dezelfde intensiteit als onze klassieke smaakstoffen, maar ook met het stempel ‘geheel natuurlijk’.

Ingrediënten zijn verkrijgbaar in de smaken kip en rundvlees, gebakken of gekookt, wit vlees en doorbakken.’ Dat alles valt op het etiket onder ‘gistextract’ – een zegen voor fabrikanten, want gistextracten hebben het gezonde imago dat ze rijk zijn aan vitamine B. Minder bekend is dat gistextracten een hoge concentratie aminozuurglutamaat bevatten, waarvan het gevreesde additief MSG wordt gemaakt.

Wat zit er nog meer in uw mandje? Stel dat uw oog valt op iets wat heel verleidelijk ‘chocolade-roomdessert’ wordt genoemd. U leest de ingrediëntenlijst: volle melk, suiker (nou ja, vooruit), room, cacaopoeder en pure chocolade.

Dat klinkt allemaal prima, maar dan zakt de kooplust als u drie verdachte ingrediënten op de lijst ziet. Het eerste is carrageen (E407), een stollingsmiddel op basis van zeewier dat niet alleen in verband is gebracht met winderigheid, maar ook met maagzweren en maag- en darmkanker. In de voedselindustrie behoort het additief tot de categorie ‘liever niet’. Het tweede verontrustende ingrediënt is een gemodificeerd zetmeel (E1422) met de chemische naam geacetyleerd dizetmeeladipaat.

Oorspronkelijk was dit een eenvoudig zetmeel, maar het is chemisch aangepast om het wateropnemend vermogen te vergroten en de extreme temperaturen en de fysieke druk tijdens de industriële verwerking beter te kunnen ondergaan. Het derde problematische ingrediënt is gelatine. Dat is verboden voor moslims, joden en vegetariers, en zelfs seculiere omnivoren vragen zich misschien wel af wat dat bijproduct van varkenshuid in hun pudding te zoeken heeft.

Gelukkig bestaat er voor de fabrikanten van uw chocolade-roomdessert een plan B. Ze kunnen deze drie gewraakte stoffen weglaten en vervangen door een geavanceerder soort ‘functioneel meel’, dat hydrothermisch wordt verkregen uit graan en dezelfde werking heeft, maar zonder E-nummer.

Een andere mogelijkheid om het dessert ‘op te schonen’ is het gebruik van een ‘co-texturiser’, een goedkope stof die zorgt voor de noodzakelijke dikte en weldadige romigheid. Texturisers worden gemaakt van bewerkt zetmeel dat de hoge druk tijdens de productie kan weerstaan. Maar van Keuringsdiensten van Waren mogen ze gewoon als ‘zetmeel’ op het etiket worden vermeld. Weer geen E-nummers. Dus één ingrediënt en twee additieven die veel mensen liever mijden, worden vervangen door één enkel nieuw ingrediënt dat vaag omschreven wordt (bedrijfsgeheim!), maar dat geen argwaan wekt bij de consument.

De geschiedenis van de voedselverwerking staat bol van de ingrediënten die oorspronkelijk werden gepresenteerd als veiliger en wenselijker, maar dat vervolgens niet bleken te zijn. Margarine werd ooit aangeprezen als gezonder dan boter. Glucose-fructosestroop, op de markt gebracht als gezond alternatief voor suiker, blijkt nu een belangrijke oorzaak te zijn van obesitas in de VS. Is de opschoningscampagne van etiketten een oprechte poging van de fabrikanten om te voldoen aan onze vraag naar gezonder voedsel? Of alleen maar een vervangingsoperatie uit puur

eigenbelang? De grenzen zijn bewust vaag, of zoals een directeur van een vooraanstaand toeleveringsbedrijf het formuleerde: ‘Ingrediënten die zo uit grootmoeders keuken lijken te komen en niet te veel bewerkt lijken, zijn zeer aantrekkelijk voor de consument.’

Intussen zijn er geen bewijzen dat fabrikanten meer van de echte, natuurlijke ingrediënten gebruiken die de consument zo graag wil. De operatie schoon etiket lijkt niet zozeer een grondige voorjaarsschoonmaak, maar een oppervlakkige opruimactie, waarbij de ergste troep in een kast wordt gepropt in de hoop dat niemand er meer in kijkt.

Fabriekskeuken

Van met water geïnjecteerde kip tot eierpoeder en kant-en-klare marinades, de grondstoffen in de voedselindustrie zijn zelden simpel. Sterker nog, gewoonlijk hebben ze allemaal een nogal gecompliceerde bewerking ondergaan die niet op de etiketten wordt vermeld.

Zoals je nooit een verdwaalde uienschil zult zien liggen in een fabriek voor kant-en-klaarmaaltijden, zul je er ook zelden een stukje eierschaal aantreffen.

Eieren worden in poedervorm aan voedselverwerkingsbedrijven geleverd, met toegevoegd suiker bijvoorbeeld, of als zuiver eiwit in de vorm van een supergel, speciaal om op te kloppen. Rauwe eieren worden gepasteuriseerd, alleen de dooier of alleen het eiwit, ingevroren of gekoeld, of met een verruimde houdbaarheid (een maand) – gewoon wat het

handigste uitkomt. Ze kunnen vloeibaar zijn, geconcentreerd, gedroogd, gekristalliseerd, bevroren, diepgevroren of gestold. Fabrikanten kunnen voorgekookte, gepelde eieren kopen voor de vervaardiging van producten als Scotch eggs [eieren in gefrituurde gehaktballen] en eiersalade, of eieren die zijn voorgevormd in cilinders of tubes van 300 gram, zodat elk plakje ei identiek is en er geen kapjes meer zijn. Die hardgekookte, buisvormige eieren worden gretig afgenomen door bedrijven die sandwiches maken. Fabrikanten kunnen ook kiezen uit speciaal samengestelde eiermengsels die voor alles gebruikt kunnen worden, van quiches en croissants tot goudglanzend gebakglazuur en grote meringues. Ook is er altijd nog de goedkopere optie van de eiervervangers, gemaakt van gefractioneerde weiproteïnen (van melk). Die hoef je niet meteen op te maken: ze zijn anderhalf jaar houdbaar.

In de voedselindustrie kan men tegenwoordig een ‘natuurlijke’ belegen kaas maken door jonge kaas te bewerken met enzymen (lipasen of proteasen) die de kaassmaak versterken totdat die ‘belegen’ wordt – binnen 24 tot 72 uur. Die belegen kaas wordt verhit om de activiteit van de enzymen te stoppen, en na enkele dagen in plaats van enkele maanden heb je al ‘belegen’ kaas.

Een fabriekskeuken lijkt in niets op die bij u thuis. Als de thuiskok besluit om een frambozentaart te bakken, zet hij of zij eerst de bekende ingrediënten klaar: frambozenjam, bloem, boter, eieren, amandelen, suiker. In de fabriek

© Franck Allais / The Guardian

Eigenbelang

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 15

Foodverhaal.indd 15

07-04-15 17:06

coververhaal benaderen ze de taart vanuit een geheel andere hoek: hoe kunnen we net zo’n taart bakken, terwijl we de dure ingrediënten zoals frambozen (deels) vervangen? Hoe kunnen we de hoeveelheid boter terugbrengen, maar toch de botersmaak behouden, en daarbij verhullen dat we goedkopere vetten toevoegen? Welke zoetstoffen kunnen we toevoegen om de grote hoeveelheid suiker te verminderen en zo de toevoeging ‘minder calorieën’ te kunnen rechtvaardigen? Hoe vaak kunnen we het deeg hergebruiken dat na iedere productieronde overblijft? Welke antioxidanten kunnen we aan het mengsel toevoegen om de houdbaarheid van de taart te verlengen? Welk enzym houdt het amandeldeeg langer vochtig? Zullen we een houdbare frambozenpuree en een gelmengsel gebruiken in plaats van conventionele jam? Kunnen we de amandeldeeglaag bestrijken met een dun, onzichtbaar, eetbaar vliesje, zodat de amandelen wekenlang knapperig blijven? Zouden we een gedeelte van de bloem kunnen vervangen door zetmeel om de taart wat meer te laten rijzen?

Enzovoort.

Goed voor ons?

We eten allemaal voedsel dat is gemaakt met behulp van hypermoderne technologie, meestal onbewust, omdat de ingrediënten niet op het etiket vermeld hoeven te worden of omdat verraderlijke woorden als ‘meel’ en ‘proteïne’, vaak in combinatie met de term ‘natuurlijk’, de ware productiemethode verhullen.

En we weten niet of dat nieuwe dieet wel zo goed voor ons is.

voedingsindustrie

Een verontrustende 60 procent van de Britse bevolking kampt met overgewicht en 25 procent lijdt aan obesitas [in Nederland is dat respectievelijk 50 en 12 procent]. Trekken we een overhaaste conclusie als we bewerkt voedsel voor een groot deel de schuld geven van obesitas, chronische ziekten en de dramatisch sterke stijging in voedselallergieën en -intoleranties? Er is voldoende aanleiding om dat verband te onderzoeken.

Voedselfabrikanten combineren ingrediënten die in natuurlijk voedsel niet samen voorkomen, met name het trio suiker, bewerkt vet en zout, in hun snelst verteerbare, uiterst verfijnde, voedingsstofarme vorm. De officiële beleidslijn – dat de betrokken chemische stoffen geen risico vormen voor de gezondheid indien genuttigd in kleine hoeveelheden – is niet echt geruststellend. De maximale hoeveelheid die van deze stoffen veilig genuttigd kan worden, berust op statistische aannames, vaak geleverd door bedrijven die deze additieven ook produceren.

Bewerkt voedsel bevat vaak chemische stoffen met bekende toxische eigenschappen, ook al worden we – opnieuw – gerustgesteld: bij gebruik van kleine hoeveelheden is er geen enkele reden tot ongerustheid. Die geruststellende conclusie is de basis van de moderne toxicologie, en is afkomstig van de zestiende-eeuwse Zwitserse arts Paracelsus, wiens theorie ‘de dosis bepaalt het gif’ (dat wil zeggen: een kleine hoeveelheid gif kan geen kwaad) nog steeds het uitgangspunt is bij het testen van chemische stoffen. Maar de maaltijden van Paracelsus waren geen afhaalmaal-

tijden of magnetronmaaltijden en hij leste zijn dorst niet met frisdrank uit blik. Ook werd hij niet in dezelfde mate blootgesteld aan synthetische chemische stoffen als wij nu: in uitlaatgassen, pesticiden, meubels en nog veel meer.

De blootstelling aan toxische chemicaliën is op wereldniveau niet te vergelijken met die in de renaissance. De voedselindustrie heeft in het verleden vaak het gebruik van controversiële ingredienten verdedigd, ook al waren er al lang terechte verdenkingen tegen gerezen.

Het voorzorgsbeginsel lijkt niet echt te tellen voor de voedselindustrie, en evenmin – zo sterk is hun lobby – voor de Keuringsdiensten van Waren. Was dat wel het geval, dan zou het vermijden van bewerkte producten een stuk eenvoudiger zijn.

Het tempo waarin de voedselindustrie innoveert, heeft tot gevolg dat dagelijks steeds complexere producten met steeds schimmiger productiemethoden in de markt worden gezet. Onlangs nog viel een dossier over een nieuw assortiment zuivelproteïnen in mijn brievenbus.

Naast een foto van een brood dat er ‘ambachtelijk’ uitzag, stond de tekst: ‘Veel bakkers stappen nu over op permeaten, een vrij nieuw voedselingrediënt.

Permeaat is een bijproduct van de productie van geconcentreerde weiproteine (WPC), geïsoleerde weiproteïne (WPI), ultra-gefilterde melk, geconcentreerde melkproteïne (MPC) of geïsoleerde melkproteïne (MPI).’

Kennelijk bevordert permeaat het bruinen van gebakken producten en zorgt het ervoor dat brood zijn zachtheid gedurende een langere periode behoudt en langer houdbaar is. Wat slim. Maar ik heb toch liever dat mijn brood bruin wordt door de hitte waaraan het is blootgesteld. Ik vind het niet erg dat brood na een tijdje oudbakken wordt.

Dat heb ik liever dan dat ik iets eet wat zijn bestaan te danken heeft aan ingrediënten en technologieën waar ik niets van weet, die ik niet kan onderzoeken en dus ook nooit echt kan begrijpen.

Moet ik elke controle op brood, of op wat ik dan ook eet, maar overlaten aan de techneuten van de voedselindustrie?

Niet zonder slag of stoot.

Joanna Blythman

Dit is een voor The Guardian geredigeerd hoofdstuk uit Blythman's boek Swallow This: Serving Up The Food Industry’s Darkest Secrets, uitgeverij 4th Estate.

Moet ik elke controle op wat ik eet maar overlaten aan de techneuten van de voedselindustrie?

WAT HET ETIKET ZEGT EN WAT HET BETEKENT Toegevoegde vitaminen: enkelvoudige fabrieksversies van natuurlijke vitaminen die in volwaardig voedsel voorkomen: ascorbinezuur (kunstmatige vitamine C) wordt gewoonlijk gesynthetiseerd door de vergisting van genetisch gemodificeerde maïs, terwijl kunstmatige vitamine E meestal wordt gewonnen uit benzine.

Oplosbare vezels: een gezonder klinkende term voor gemodificeerd zetmeel, dat wijd en zijd wordt gebruikt om de hoeveelheid voedzamere ingredienten in bewerkt voedsel terug te dringen en de productiekosten te drukken.

‘Natuurlijke’ kleurstoffen: het enige verschil tussen natuurlijke en kunstmatige kleurstoffen is dat de fabrikant van de ‘natuurlijke’ variant uitgaat van pigmenten die voorkomen in de natuur. Voor de rest zijn ze gemaakt met behulp van dezelfde uiterst chemische industriële processen zoals extractie met behulp van agressieve oplosmiddelen.

Kunstmatige zoetstoffen: verscheidene groot opgezette onderzoeken hebben een verband ontdekt tussen kunstmatige zoetstoffen en gewichtstoename.

Ook komen er steeds meer aanwijzingen dat ze ook het risico op diabetes type 2 verhogen.

Enzymen: worden gebruikt om ervoor te zorgen dat brood langer zacht blijft, worden voor de slacht geïnjecteerd in vee van mindere kwaliteit om het vlees zachter te maken, en worden toegevoegd tijdens de productie van vruchtensap om het een troebeler, natuurlijker uiterlijk te geven.

‘Verpakt onder beschermende atmosfeer’: voedsel dat werd ‘vergast’ in gemodificeerde lucht om de houdbaarheid te verlengen. Het vertraagt wat in de detailhandel bekend staat als een ‘opwarmsmaak’, een bedorven smaak die voorkomt bij fabrieksvoedsel.

Eiwit van rundvlees, varkensvlees, kip: collageen gewonnen uit karkassen, verwerkt tot poeder en

toegevoegd aan vlees van mindere kwaliteit. Het voegt veerkracht toe, verhoogt het eiwitgehalte op het etiket en gecombineerd met water is het een vleesvervanger.

Gewassen en kant-en-klare salades: schoongemaakt door ze rond te roeren in kraanwater aangelengd met chloor, vaak met poeders of vloeibare fruitzuren om de bacteriële groei te remmen. Dezelfde tank met water wordt vaak acht uur achtereen gebruikt.

‘Pure’ plantaardige olie: industrieel geraffineerde, gebleekte, ontgeurde oliën. In de voedselindustrie worden vaak chemicaliën toegevoegd om de bruikbaarheid bij het bakken te verlengen.

‘Natuurlijke’ smaakstoffen: zelfs de smaakindustrie geeft toe dat ‘er niet veel verschil is tussen de chemische samenstelling van natuurlijke en kunstmatige smaakstoffen’. Ze worden gemaakt met behulp van dezelfde fysische, enzymatische en microbiologische processen.

pagina 16 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Foodverhaal.indd 16

07-04-15 17:06

DE MOOISTE NON-FICTIE

MAAN D VAN DE FIL OSOFI w w w. a E mb oantho

s.nl

TWEEDE DRUK

‘Sterfilosoof Susan Neiman neemt het op voor de volwassenheid en dat is verfrissend.’

– de Volkskrant

‘Nussbaum weet waarvoor ze staat en staat ook op voor wat ze weet.’

– De Morgen

‘‘Filosofie wordt literatuur en literatuur wordt filosofisch.’ – Het Parool

‘Gray doet wat we van hem gewoon zijn: genadeloos clichés onderuithalen.’

– De Morgen

advertenties 75.indd 17

07-04-15 11:59

lage landen

nederland

Op audiëntie bij de koning van de wals De Franse krant Libération stuurde een verslaggever naar Maastricht om André Rieu te portretteren.

Vergissen we ons, of vindt deze de maestro maar een verwaande kwast?

Libération | Parijs

E

lke minuut telt voor André Rieu.

De Nederlandse violist, dirigent en componist heeft zijn dagindeling minutieus vastgelegd. Dat mag ook wel: hij is de directeur van een bedrijf met 110 voltijd medewerkers (60 musici, 50 mensen voor de organisatie, administratie, marketing, productie…) plus nog honderd andere als hij op tournee is. Op deze februariochtend worden we gastvrij bij hem thuis ontvangen, in het 27 kamers tellende kasteeltje aan de Maas uit 1452 waar hij al twintig jaar woont. Hij was zo vriendelijk om zijn chauffeur naar het station te

succes?” Ik vind het alleen maar leuk dat ze me al tijdens mijn leven aan het bestuderen zijn.’ Zijn schoolfrans is perfect. We zitten in een in Louis XIVstijl ingerichte ontvangstzaal, waar een andere dame ons koffie met gebak serveert. Aan de muur hangen twee door zijn zoon geschilderde portretten, één van Rieu zelf en één van zijn vrouw Marjorie, met wie hij al veertig jaar samen is. Zijn andere zoon werkt in zijn bedrijf. Geregeld zegt hij: ‘Het is interessant hoe ik…’ Of hij valt ons in de rede: ‘Wacht, laat me mijn verhaal afmaken’, of: ‘Dat zal ik je uitleggen’.

André Rieu is zo te zien best dol op zichzelf en maakt daar geen geheim van sturen om ons op te halen. Thuis aangekomen doet één van zijn medewerksters de deur voor ons open en vraagt ons te wachten in een salon, waar in vitrinekasten tientallen trofeeën staan uitgestald. Sinds het begin van zijn carrière ontving hij er meer dan vijfhonderd. Op een borreltafel liggen twee biografieën van de maestro.

André Rieu is zo te zien best dol op zichzelf en maakt daar geen geheim van. Even later vertelt hij ons, terloops en zonder valse schaamte: ‘Drie mensen van de Universiteit van Maastricht doen onderzoek naar de vraag “Waarom heeft André Rieu zoveel

We gehoorzamen maar: onze gastheer is charmant maar beslist. Hij komt op ons over als iemand die zich weinig grenzen laat opleggen.

40 miljoen platen

De ‘koning van de wals’ – het zijn zijn eigen woorden - heeft in zijn 36-jarige carrière al meer dan 40 miljoen platen, cd’s en dvd’s verkocht. Daarmee is hij de beroemdste en bestverkopende klassieke musicus ter wereld. Zijn Facebookpagina heeft 1,2 miljoen volgers. Elk jaar geeft hij zo’n honderd concerten, voor in totaal één miljoen toeschouwers.

Zijn privéorkest is het grootste ter wereld; in zijn privévliegtuigen vliegt hij ermee van concert tot concert. De rest van de troupe en het materieel volgt in vijf bussen en acht trucks met oplegger. In Maastricht bezit hij een eigen opnamestudio en een naaiatelier voor de kostuums van zijn musici. Eén man wordt zelfs speciaal betaald om op de waardevolste van zijn honderd violen te passen: een Stradivarius uit 1732 met een geschatte waarde van 2 à 3 miljoen euro. Wanneer hij op tournee is, is er iemand in dienst om hem de pen aan te reiken en de foto’s die hij gesigneerd aan zijn fans uitdeelt. Voor de kinderen van zijn werknemers is er een crèche.

Op zijn website zijn sieraden en aardewerk met zijn beeltenis te koop, enzovoorts, enzovoorts.

Supermarktmuziek

Maar halen zijn collega-musici hun neus niet voor hem op? Veegt de kritiek niet de vloer aan met zijn supermarktmuziek? Het zal hem een zorg zijn: ‘Iedereen weet dat klassieke muziek dood is. Ik blaas er op mijn manier weer nieuw leven in.’ Dat doet hij door bekende partituren opnieuw te arrangeren, waarbij hij er niet voor terugdeinst om ze drastisch in te korten zodat er meer op één plaat passen. Of hij creëert geheel nieuwe ‘moderne’ en luchtig gespeelde wijsjes. ‘De elite zegt: “Klassieke muziek is voor ons, popmuziek is voor de massa.” Zij zien dat heel zwart-wit, maar ik ben het daar niet mee eens. Klassieke muziek kan heel toegankelijk zijn als je het maar moderniseert. Dat is niet vulgair, integendeel zelfs.’

Om de muziek van André Rieu te kunnen begrijpen, moet je hem over zijn vader horen praten. ‘Hij was dirigent, niet alleen van beroep maar ook bij ons thuis. Mijn ouders waren streng en weinig open.’ Samen met zijn zes broers en zussen, kreeg hij een ‘erg traditionele’ en ‘gevoelsarme’ opvoeding.

Hij vertelt: ‘Ik was het zwarte schaap,

‘Ik vind die kleding van jou ook prima hoor,’ verzekert hij me omdat ik altijd de strengheid en de stijfheid van klassieke muziek wilde veranderen.’ Welke erfenis wil hij zelf nalaten? Dankzij vier jaar therapie hoopt hij ‘een betere vader’ te worden dan die van hem. En passant viel hij ook van zijn katholieke geloof af.

‘De meeste oorlogen gaan om godsdienst; dat ontneemt mij de zin om nog te geloven.’

Kuifje-fan

Op vijfjarige leeftijd begon hij muziek te spelen. Piano, trompet, hobo, viool…

‘Ik heb van alles gespeeld. Maar ik heb uiteindelijk voor de viool gekozen, want dat lag me. Ik had er talent voor, niet voor de piano.’ Bij de Rieu’s werd er klassieke muziek gespeeld, over klassieke muziek gepraat, klassieke muziek gegeten en geleefd... ‘Ik wist niet eens dat de Beatles en de Rolling Stones bestonden.’ Plotseling welt er een herinnering bij hem op: ‘Toen ik in het orkest van mijn vader speelde, had ik eigenlijk geen enkel contact met het publiek.

Maar ik zocht altijd stiekem naar mooie meisjes in de zaal om mee te communiceren.’ Het belangrijkste is volgens hem ‘dat muziek uit het hart komt’.

Hij maakte zich al jong los van zijn vader en begon barokmuziek te spelen: ‘Vivaldi, Lully…’ Sterke herinneringen bewaart hij ook aan de pianolessen van vroeger, die hij kreeg in hetzelfde kasteel waar hij nu woont: ‘Ik had een hekel aan de leraar, aan de piano, aan het kasteel. Het was er vochtig en somber.’ Toen hij het oude gebouw in 1994

pagina 18 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Lage Landen.indd 18

07-04-15 13:41

and

lage landen

nederland

tijdens een wandeling met zijn vrouw terugzag, vond hij het opeens juist ‘erg mooi’, omdat er ‘iets romantisch vanuit ging. Ik was Kuifje-fan en ik wilde mijn eigen kasteel Molensloot’.

Dus zei hij bij zichzelf: ‘Dan moet ik maar wat meer cd’s verkopen zodat ik het kan kopen.’ Dat lukte: hetzelfde jaar nog had de Berlioz-fan daverend succes met zijn cd Strauss & Co. Hij kocht zijn kasteeltje en restaureerde het grondig. Een andere vroegere ambitie van hem kwam daarbij goed van pas: als hij geen violist was geworden, had hij architect willen worden. ‘Ik heb zelf de tekeningen voor de verbouwing gemaakt, ook die voor de orangerie.

Sommige mensen willen graag een Ferrari, ik houd zelf meer van planten.’

André Rieu bij de presentatie van zijn cd Liefde in Venetië in 2014. – © Robin Utrecht / HH

Ook bedacht hij de deftige decoratie van de binnentuin, die een sterk contrast vormt met de casual kleding van de bezoeker: spijkerbroek, gympen en een leren jack.

Kleurrijke outfit

‘Ik vind die kleding van jou ook prima hoor,’ verzekert hij me. ‘Zelf draag ik graag elegante kleding en kies die helemaal zelf: gewoon, wat ik zelf elegant vind, waar ik van houd.’ Hij had zijn

Voordat hij ons terug naar het station laat rijden, informeert hij voor welke krant we eigenlijk werken

kleurrijke outfit niet treffender kunnen omschrijven. Wanneer hij in de spiegel kijkt, ziet hij een ‘aardige’ man.

‘Ik probeer goed te doen. Mijn vrouw zegt altijd tegen me: je geeft maar en je geeft maar.’ Door zijn weelde en beroemdheid moest hij zich gaan afvragen wie nu zijn echte vrienden waren.

Nog steeds zijn het eigenlijk dezelfde als toen hij nog ‘arm’ was. Hij brengt zijn vakanties thuis door, om zoveel mogelijk van zijn vier kleinkinderen te kunnen genieten. ‘Vergeet niet dat ik het hele jaar door op reis ben,’ zegt hij, ‘hier kan ik uitrusten, lezen. Ik doe drie keer per week aan fitness in mijn sportzaal.’ Ook zorgt hij dat hij op de hoogte blijft en denkt na over de toekomst van de mensheid: ‘Misschien leeft er nu al een mens onder ons die duizend jaar oud zal worden. Over niet al te lange tijd kunnen ze alle cellen eenvoudig repareren.’ Hij en zijn vrouw

laten al dertig jaar, in samenwerking met een Maastrichtse organisatie, jaarlijks bomen planten in Burkina Faso, ‘om de woestijnvorming tegen te gaan.

Ook leggen ze er irrigatiesystemen aan’. Met liberaal Mark Rutte als premier is hij weinig ingenomen en hij vindt dat ‘er maar weinig mensen zijn die snappen waar het met de economie heen moet’. Dan zit onze interviewtijd erop en zijn de foto’s genomen. Voordat hij ons terug naar het station laat rijden, informeert hij voor welke krant we eigenlijk werken. We laten hem een exemplaar van Libération zien, met op de laatste pagina een biografisch portret, zoals we dat van hem willen gaan maken. Zijn reactie: ‘Ah mooi, een lekker grote foto!’

Phillipe Brochen

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 19

Lage Landen.indd 19

07-04-15 13:41

De nieuwe Ian McEwan

De kinderwet

‘Superieur geschreven roman over hoe een rechter tot een uitspraak komt’ de Volkskrant

In de boekhandel € 22,50

www.deharmonie.nl advertenties 75.indd 20

07-04-15 12:00

europa

spanje

Geen plek onder de zon Der Tagesspiegel | Berlijn

Op het zonnige vakantie-eiland Mallorca wonen veel Duitsers. Zo'n tweeduizend van hen zijn dakloos.

D

oor het mooie centrum van Palma stromen duizenden toeristen. Langs die stroom zitten mensen die geld nodig hebben.

Rondom het Plaza Mayor hebben Afrikanen nagemaakte Gucci-artikelen en vervalste merkhorloges uitgestald op lakens. Bij de toegangsdeuren van de kerken zitten oude vrouwen uit OostEuropa, die agressief aan het bedelen zijn en na een gift de schenker zegenen. En op elk plein in het centrum zitten… Duitsers. Waarschijnlijk telt geen enkele andere niet-Duitstalige locatie in Europa zo veel dakloze Duitsers als Palma de Mallorca. Volgens schattingen zijn het er tweeduizend.

Officiële instanties vinden dit kennelijk een lastig onderwerp, want noch de vreemdelingendienst in Palma noch het Duitse consulaat op het eiland, willen er op verzoek iets over kwijt.

Ze verwijzen naar het ministerie van Buitenlandse Zaken in Berlijn, dat op zijn beurt ook geen commentaar wil geven. Misschien is dat ook wel moeilijk, want daklozen staan meestal niet geregistreerd.

Mallorca is een vakantie-eiland dat bekendstaat als ‘Duitslands zeventiende deelstaat’. Duitsers die naar Mallorca emigreren, zoeken hun paradijsje gewoonlijk buiten Palma, zoals in de opgepoetste kustplaats Puerto Andratx, waar de luxejachten elkaar verdringen in de haven, of op een finca [hoeve] in het binnenland.

Deze parallelle wereld van Mallorca is in de jaren vijftig van de vorige eeuw ontstaan met de eerste Neckermannreizen en kent zowel vrolijke als donkere kanten. Wie geen geld heeft en dat ook niet kan verdienen, loopt de kans af te glijden tot een daklozenbestaan, zoals Manfred uit Dortmund.

Hij woont sinds tien jaar op het eiland en leeft sinds drie maanden op straat.

Hij heeft als schilder gewerkt, zegt hij.

‘Maar op een dag kijk ik op m’n rekening en zie ik dat mijn vrouw heeft toegeslagen.’ Dertigduizend euro was opeens foetsie, net als zijn vrouw. Hij zegt nog een woning te hebben, maar daar woont hij niet. Volgens cijfers van het Spaanse Bureau voor de Statistiek van april 2014 verblijven er dertigduizend Duitsers op het eiland dat ruim een miljoen inwoners telt. Maar dat is naar schatting van de Duitstalige Mallorca Zeitung amper de helft van de permanent op Mallorca wonende Duitsers, die zich vaak bewegen in een Duits netwerk met eigen cafés en winkels. Leden van de gemeenschap die in financiële problemen komen, keren meestal terug naar Duitsland.

Honger

Het daklozenbestaan kent vele verschijningsvormen. Meestal zijn er alcohol en drugs in het spel. Maar Manfred, de 57-jarige Dortmunder, ruikt niet naar schnaps. Hij ziet er haast uitgerust uit, gebruind door de zon. Hij zegt: ‘Hier zijn gewoon betere mogelijkheden om te overleven dan ergens anders.’ Overleven op de straten van Palma is geen luxe, maar eenvoudiger dan elders. Zo koud als in Duitsland wordt het nooit, ook in de winter vriest het ’s nachts nauwelijks.

Martin is pragmatischer. ‘Mallorca is mooi, maar niet als je op straat leeft,’ zegt hij. Anders dan Manfred wil hij zo snel mogelijk terug naar Duitsland. Martin is 27 jaar, komt uit Stuttgart en zit in kleermakerszit op de grond, pal naast de McDonald’s.

Als hij lacht, wordt een groot gat tussen zijn tanden zichtbaar. Op het bordje naast hem staat: Ik heb honger. In drie talen: Duits, Spaans en Engels.

‘Mallorca is mooi, maar niet als je op straat leeft’

Hij is hier nu tweeënhalve maand, zegt Martin. Slapen is moeilijk. Een vaste plek om te overnachten heeft hij niet.

Martin slaapt afwisselend op een bankje in het park, voor de gesloten deuren van een bank of in de portiek van een flat.

De straten van Palma , waar het wemelt van de Duitse horeca en waar ook prominenten als Claudia Schiffer en Boris Becker geregeld komen, verbergen een tweede Duitstalige wereld: die van mensen uit de marge van de samenleving. Op lange termijn, zegt een monnik uit een gaarkeuken, is er niets aan te doen. ‘De daklozen uit Duitsland gaan meestal terug, of ze sterven hier. Net als alle anderen.’

Claus Vetter

Niet romantisch

Toch is dakloos zijn in Palma niet romantischer dan in de rest van de wereld. Vorig jaar juli nog stierf de Duitse dakloze René Becker op een bankje op de luchthaven van Palma.

De uit Mainz afkomstige Becker was volgens het dagblad Diario de Mallorca al zes uur dood voordat een voorbijganger dit opmerkte.

Het eiland staat bekend als ‘Duitslands zeventiende deelstaat’

Dakloos op Mallorca: het enige voordeel is het gunstige klimaat. – © PA

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 21

Europa.indd 21

07-04-15 14:39

europa

frankrijk

Green Birds met afval dat ze hebben verzameld op de Champs Élysées.

– © Thomas White / Reuters

Parijzenaar vervuilt, Japanner ruimt op Een groep Japanse expats komt wekelijks bij elkaar om de Parijse straten schoon te vegen. ‘We waren geschokt door de hoeveelheid rommel hier.’

Sept.info | Fribourg

Z

e gaan geconcentreerd en methodisch te werk en zijn bloedserieus. Gelijkmatig voortstappend, met de blik strak op de grond gericht, buigen ze zo nu en dan voorover om met hun grijper afval van de grond op te rapen. Wij lopen sullig achter hen aan met een peuk in onze hand: die durven we nu niet zomaar in de goot bij de rest van het Parijse afval te gooien. Wat als ze ons zouden zien?

Bijna spreken we zelfs een minder scrupuleuze voorbijganger aan, die

op het zebrapad zijn sigaret met een vingerknip voor zich uitschiet.

Ze zijn een nieuwe verschijning in het straatbeeld, deze schoonmakers gekleed in hesjes met de teksten keep clean, keep green en green bird.

Onverstoorbaar zetten ze hun sisyfusarbeid voort. In minder dan twee uur maken ze de trottoirs rondom de imposante kerk La Madeleine in het achtste arrondissement schoon. Ieder van hen verzamelt een zak vol peuken, papiertjes en andere rommel. Met hun grijpers komen ze zelfs tot onder de roosters die de stammen van de bomen langs de trottoirs beschermen.

De organisatie waarvoor ze werken

heet ‘Green Birds’, en wil mensen leren om hun stad netjes te houden. Ze zijn vandaag in Parijs met een tiental, hoofdzakelijk Japanners.

De beweging zag in 2003 het licht in Japan en werd in 2007 door Japanse expats geïntroduceerd in Parijs. Al het materieel komt uit Japan, maar voor het overige is de beweging een los verband. Volgens de website is ‘iedereen die belooft nooit ook maar iets van troep op straat te gooien, een Green Bird’.

Altijd op zaterdag

De groep moet het vooral hebben van mond-tot-mondreclame. ‘Natuurlijk zijn er veel Japanners bij, maar het is altijd erg bemoedigend als zich ook Fransen bij ons aansluiten. Iedereen mag meedoen,’ benadrukt Yoshiko, die in Parijs de leiding heeft. De jonge

Japanse woonde van haar achtste tot haar zeventiende in de Franse hoofdstad, vertrok, maar keerde in 2004 weer terug. Momenteel werkt ze voor de klantenservice van een groot Japans bedrijf. ‘Ik ben erg aan Frankrijk gehecht en bewaar er veel persoonlijke herinneringen aan. De Green Birds zijn voor mij ook een manier om mijn tweede vaderland te bedanken,’ vertelt ze. Vooral de rijke cultuur van Parijs spreekt haar aan. ‘Een minpuntje?

De ‘Green Birds’ willen mensen leren om hun stad netjes te houden Zoals in elke grote stad zijn de mensen soms te gehaast en hebben ze te weinig aandacht voor elkaar.’ Haar taak is het om eens per maand de vrijwilligers te e-mailen over het tijdstip en de plaats van de volgende afspraak. De groene vogels komen telkens bijeen voor een ander markant gebouw in de Franse hoofdstad, altijd op zaterdag. Alleen bij harde regenbuien gaan de meetings niet door.

pagina 22 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Europa.indd 22

07-04-15 17:14

europa

ijsland

‘In Japan leer je van jongs af aan netjes te zijn’

De afgelopen maanden werd de groep onder andere gesignaleerd vóór het Centre Pompidou, op het plein voor de Sacré­Coeur, bij de Opéra Garnier en vóór de winkel van Cartier op de Champs­Elysées. Van shoppen kwam weinig, zelfs etalages kijken was er niet bij.

Natuurlijk blijven hun acties vooral symbolisch. ‘We horen wel eens dat het allemaal toch niets uithaalt,’ zegt Yoshiko. ‘Maar zelfs als we maar één of twee mensen iets kunnen bijbren­ gen, is dat winst.’

Sommige Parijzenaren kijken verbijs­ terd wanneer ze de vogels tegenko­ men. De meerderheid loopt gehaast en onverschillig voorbij, zonder echt op hen te letten. Zo ook een stel Japan­ ners dat bepakt met tassen uit de dure winkel Ladurée stapt. Maar een dame die stil is blijven staan om het werk gade te slaan, zegt: ‘Het is goed, heel goed wat ze doen.’ Ze heet Danuta en is Poolse. ‘Bij hen in Japan gaat het ook zo, daar is het brandschoon,’ weet ze. ‘Anders dan hier. De Fransen zou­ den een voorbeeld aan hen moeten nemen… er staan toch overal prullen­ bakken! Maar kinderen wordt geen manieren meer geleerd. In Polen? Ah, nee, in Polen is dat wel anders,’ zucht ze terwijl ze verder loopt. Jammer, nu zullen we nooit te horen krijgen hoe Poolse kinderen worden opgevoed!

Twee jonge vrouwen die achter de kerk op de Place de la Madeleine zit­ ten te genieten van een sprankje zon, betuigen hun instemming. Ze heten Jennifer en Marlene en komen uit Denemarken. ‘Heel leuk, een prima initiatief!’ vallen ze elkaar bij. Maar daarna laten ze ook hun teleurstelling blijken: ‘We zijn met de trein (de RER) vanaf het vliegveld gekomen. Ongelo­ felijk hoe smerig alles eruitziet!’

Vrienden maken

Twee mannen van de gemeente­ reiniging komen voorbij met grote afvalcontainers op wieltjes. Een van de twee verkneukelt zich openlijk over het groepje. ‘Morgen is het weer net zo vies!’ Een jonge man blijft staan en probeert een gesprek met de Green Birds aan te knopen. Zij aarzelen; hun Frans is niet al te best.

De met zorg geklede Aboubakar is net aangekomen uit Ivoorkust. ‘Ik ben geroerd, hun initiatief raakt me in

het hart,’ zegt hij. ‘Ik houd van Parijs.

De Fransen beseffen niet wat een voorrecht het is om in deze stad te mogen wonen: het is een begrip in de hele wereld. Ze denken dat ze kunnen doen wat ze willen, maken er een bende van. Erg jammer.’ Hij laat zijn telefoonnummer achter bij de groep en belooft de volgende keer ook van de partij te zijn.

Na ongeveer twee uur roept Yoshiko de ploeg weer bij elkaar. Het wordt tijd om de schoonmaakspullen weer op te bergen. De afvalzakken worden weggegooid, de rest wordt in bestel­ wagens gestopt en de handen worden met natte doekjes schoongemaakt.

Nu het werk gedaan is, is het tijd voor een beloning: een glas in een café.

De 32­jarige Laurent is de enige Fransman van de groep. Hij wil schei­ kunde studeren aan een prestigieuze ‘Grande école’ en doet daarvoor een vooropleiding. Naar eigen zeggen is hij ‘een beetje een eco­type en wild van Parijs’. Hij komt wanneer hij kan.

‘Ik vind het jammer dat er maar zo weinig Fransen lid van deze organisa­ tie worden.’

‘De Fransen beseffen niet wat een voorrecht het is om in deze stad te mogen wonen’ Ryoko is een half jaar geleden naar Parijs gekomen om aan de Sorbonne te studeren. Via een vriendin, ook een Japanse, hoorde zij van de organisatie en nu doet ze al voor de derde keer mee. ‘Voor mij is het ook een manier om vrienden te maken.’ Toen ze in de Franse hoofdstad aankwam was ze geschokt door de hoeveelheid rommel. ‘In Japan leer je van jongs af aan netjes te zijn, dat begint al in het klaslokaal,’ vertelt ze. ‘En het wordt als heel erg onbeschoft gezien om een peuk op straat te gooien.’ Als het tijd wordt om afscheid te nemen, zijn de Green Birds verwikkeld in een discussie over het mooiste plekje van Parijs… en de bende in de metro.

Albertine Bourget

De heidenen zijn terug in IJsland Thor, Odin, Freyr en Frigg krijgen het druk, want de voorchristelijke goden beleven een revival onder de IJslanders. Er zijn zelfs plannen voor een nieuwe tempel.

The Guardian | Londen

H

ilmar Örn Hilmarsson, die in de buurt van Reykjavik woont, reist naar het vissersplaatsje Höfn aan de zuidwestkust van IJsland om een trouwceremonie te leiden. Hij is geen geestelijke of ambtenaar van de burgerlijke stand maar een vooraan­ staand musicus die filmmuziek com­ poneert en onder andere heeft samen­ gewerkt met [de IJslandse rockband] Sigur Rós en Björk. Dankzij zijn positie als hogepriester van IJslands neopaga­ nistische Ásatrúarfélagið of Asatru Gemeenschap, heeft hij van de over­ heid officiële bevoegdheid gekregen om huwelijken te voltrekken, naam­ gevingsplechtigheden te houden en overledenen te begraven.

Volgens Hilmarsson wordt het een eenvoudige ceremonie. Na een wij­ dingsritueel om de ruimte te zegenen, zal hij een van IJslands befaamde epi­ sche gedichten voorlezen, dan worden drie Scandinavische goden aangeroe­ pen en vervolgens ‘als tegenmaatregel’ drie godinnen, waaronder vruchtbaar­ heidsgodin Freyja. Daarna zal het stel

Het is deels iets ‘romantiquarisch’ een grote koperen ring vasthouden en geloften afleggen, en dat was het wel zo’n beetje. ‘Het is een korte ceremo­ nie; er wordt niet gepreekt. De gedach­ te is dat het stel zichzelf trouwt en ik ze alleen maar inzegen.’

Hilmarsson heeft in de twaalf jaar dat hij leider is van de Asatru Gemeen­ schap meer dan tweehonderd huwelij­ ken voltrokken, en het ziet ernaar uit dat hij en de goden Thor, Odin, Freyr en Frigg het in de toekomst nog veel drukker gaan krijgen. In die twaalf jaar is het aantal aanhangers van de groep verzesvoudigd.

Romantiquarisch

De religie heeft eigenlijk weinig ge­ meen met andere religies. Hilmarsson gaat weliswaar een tempel bouwen voor Thor en zijn medegoden, maar hij bidt niet tot de Scandinavische goden, gaat niet op een traditionele manier ter kerke en neemt de ‘Edda’s’, de dertiende­eeuwse IJslandse teksten waarin de mythologie van vroeger tij­ den staat opgetekend, niet letterlijk.

Opgewekt erkent hij dat de rituelen en blods of bijeenkomsten van de groep slechts een creatieve herbeleving zijn van hoe de Scandinavische mensen in het voorchristelijk tijdperk met hun goden omgingen. ‘Dus ja, het is deels iets “romantiquarisch”,’ zegt hij over zijn geloof. ‘Maar aan de andere kant vinden we dit wel een reële levenswij­ ze, betekenisvol en met een achter­ grond. Het is een religie waarin je kunt leven en sterven.’

Gelukkig voor hem en de drieduizend leden van de groep is de regering van IJsland het met hen eens en wordt de religie van Asatru nationaal erkend waardoor de organisatie recht heeft op een deel van de godsdienstbelasting die iedere IJslander moet betalen. Met als gevolg dat er, na tien jaar voorberei­ dingen, in maart 2015 op een rustig stuk kust van Reykjavik werd begon­ nen met de bouw van een nieuwe tem­ pel (hof), betimmerd met hout en voor­ zien van glazen wand op het zuiden

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 23

Europa.indd 23

07-04-15 17:14

europa om de opkomende en ondergaande zon ook op de kortste dag van het jaar te vangen. Het is vrijwel zeker de eerste tempel voor de heidense Scandinavische goden sinds IJsland zich in het jaar 1000 officieel bekeerde tot het christendom.

De groep zal er wekelijks studiebijeenkomsten houden en de vijf belangrijkste feesten van het jaar vieren. Ze zullen zich er onder leiding van Hilmarsson, in gewaad gestoken, om een centraal vuur verzamelen en gedichten declameren, offerdrankjes voor de goden bereiden (in tegenstelling tot andere heidense groepen offeren zij geen dieren) en zich tegoed doen aan gewijd paardenvlees. (Wordt dat op het vuur geroosterd? ‘Nee, hoor,’ zegt Hilmarsson lachend. ‘We hebben cateraars.’)

Tegen de tijd dat de IJslandse Edda’s in de dertiende eeuw werden opgetekend, was een actief geloof in de historische goden die erin beschreven worden reeds verouderd. Maar daarvóór was de wereld van de Vikingen, van IJsland tot aan de Zwarte Zee, eeuwenlang in de ban geweest van het geloof in de centrale ‘Wereldboom’ Yggdrasil, de met zijn hamer zwaaiende god Thor, de eenogige, door raven geflankeerde Odin en hordes elfen, trollen en natuurgeesten. Rosa Thorsteinsdóttir,

ijsland

die als folklorist van het Institute of Icelandic Studies van de Universiteit van IJsland de mondelinge overlevering van het land verzamelt en archiveert, zegt dat het met geen mogelijkheid is na te gaan of de voorchristelijke verhalen na de bekering van het land bewaard zijn gebleven in de mondelinge folklore. Wel zeker is dat zelfs na een millennium van christendom de natuurgeloven nog niet zijn uitgestorven. ‘Er worden sprookjes verteld over “de verborgen mensen”; natuurgeesten die door het land dwalen en die je met rust moet laten. Dit soort verhalen leven.’ Haar eigen naam is overigens afgeleid van Thors steen: ‘Ontzettend veel namen in IJsland hebben iets met Thor te maken.’

Groep studenten

Interesse in de Scandinavische mythen leefde aan het eind van de negentiende eeuw weer op, en daarna opnieuw eind jaren zestig, begin jaren zeventig van de vorige eeuw, toen spiritualiteit in trek was en de Edda-manuscripten vanuit Denemarken terugkeerden naar IJsland. Minder makkelijk is het om de recente opbloei van het heidendom onder de IJslandse jongeren te verklaren. Op een zachte woensdagavond komen in het centrum van Reykjavik

Gedichten declameren en offerdrankjes voor de goden bereiden

Al deze mensen zijn heel gewoon. Niemand doet alsof hij in contact staat met Thor, of zo zo’n tien leden bij elkaar voor de wekelijkse leeskring waarin de Poëtische Edda [ook wel de Oude Edda, de mythen die in rijm zijn opgeschreven en voortkomen uit de orale traditie, tegenover de Proza- of Jongere Edda, opgetekend door politicus, dichter en geschiedschrijver Snorri Sturluson (1179-1241)] aandachtig worden bestudeerd. Een aantal van de aanwezigen is in de vijftig, maar meer dan de helft is twintiger. De sfeer die er hangt doet niet denken aan een rituele bijeenkomst of godsdienstig gebed, maar aan een enthousiaste groep studenten die Chaucer bestudeert [Geoffrey Chaucer wordt beschouwd als de belangrijkste schrijver en dichter van de Middelengelse literatuur], met bier en blokjes kaas erbij, terwijl de aanwezigen levendig discussiëren en hun liefde delen voor een favoriet personage of een mooie metafoor.

Linus Orri, een vijfentwintigjarige milieuactivist en een van de aanwezigen, denkt dat de aantrekkingskracht van de groep erin ligt dat ‘deze, in een wereld die vrij kunstmatig is, belangstelling toont voor het werkelijke, voor iets oprechts. Of dat nou het zoeken naar een oude wijsheid is, het denken

over hoe de samenleving vroeger was of onze betrokkenheid bij de natuur, zou ik niet kunnen zeggen. Daarnaast is de groep ook heel open. Om een of andere reden zijn al deze mensen heel gewoon. Niemand doet alsof hij in contact staat met Thor, of zo.’ Ook houdt de groep nauwlettend in de gaten dat er geen ruimte wordt geboden aan extreemrechtse ideologieën, zoals in sommige andere neopaganistische organisaties.

Kerk en staat

Volgens Sólveig Anna Bóasdóttir, hoogleraar theologie en ethiek aan de Universiteit van IJsland, kan de groei van het heidendom worden verklaard aan de hand van de ingewikkelde relatie die het land met godsdienst heeft. Terwijl de IJslandse maatschappij heel wereldlijk is, ondergaat 90 procent van de kinderen onder de veertien nog een soort vormsel in de Lutherse staatskerk, die dankzij de godsdienstbelasting rijk en machtig blijft. En hoewel bijvoorbeeld het homohuwelijk nu door de staatskerk wordt geaccepteerd, is Bóasdóttir ervan overtuigd dat velen door de lange discussie over dit onderwerp gedesillusioneerd zijn geraakt, evenals door recenter gebakkelei over het al dan niet toestaan van de bouw van IJslands eerste moskee in de buurt van Reykjavik (‘Ronduit racistisch,’ volgens Bóasdóttir). ‘In IJsland zien we niet echt een opkomst van evangelische kerken. Het zijn de gematigde alternatieven die aantrekkelijk worden gevonden, zoals Asatru.’

De financiële crisis waar het land zich sinds 2008 in bevindt is ook een factor geweest, geeft Sigurboði Grétarsson aan, een musicus en actief lid van in de twintig. ‘Wij hebben geen scheiding van kerk en staat. Terwijl onze gezondheidszorg naar de knoppen is, krijgt de kerk miljoenen. De mensen hebben er genoeg van en willen terug naar heidense geloven, naar de kern.’

Esther Addley

Hogepriester Hilmar Örn Hilmarsson met leden van de Asatru Gemeenschap tijdens een ceremonie in het Pingvellir National Park bij Reykjavik. – © Silke Schurack / Reuters

pagina 24 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Europa.indd 24

07-04-15 17:15

My favourite shirt Ingetogen luxe, stijl en vakmanschap waren voor Arien de Vries de uitgangspunten bij het ontwerp van haar �Perfect White Shirt�.

Inmiddels is er ook een Ultimate Blue Shirt.

Door het unieke statiegeld concept op deze klassieke overhemden en de koppeling met

Terre des Homme realiseert - cees n co haar maatschappelijke en duurzame ambities.

Meer informatie hierover is te vinden op de website. De shirts, zowel regular als slimfit, zijn alleen online verkrijgbaar. Sinds kort ook in mouwlengte zeven.

www.cees-n-co.com advertenties 75.indd 25

07-04-15 15:53

de amerika’s

verenigde staten

The New Yorker | New York

Of hij nu slachtoffer was of held, de industriearbeider van de vorige eeuw sprak tot de verbeelding en gaf het kapitalisme een menselijk gezicht. ‘Veel werk wordt nu gedaan door mensen die je niet ziet,’ schrijft George Packer, ‘en over wie je niet hoeft na te denken.’

A

ls je honderd jaar geleden aan een arbeider dacht, zag je een zwetende zwoeger voor je, met een gezicht dat besmeurd was door kolenstof of geblakerd door de hoogoven, onder de knoet van het industriële apparaat maar niet het willoze slachtoffer daarvan. Er brandde een energie in hem die sommigen angst aanjoeg en anderen inspireerde – hij hield de toekomst van het land in zijn gespierde knuisten. Toen Studs Terkel ruim veertig jaar geleden zijn boek Working publiceerde [met als ondertitel People Talk About What They Do All Day and How They Feel About What They Do, waarin hij mondelinge verhalen van arbeiders optekent], was dat beeld al een beetje vertroebeld.

De staalarbeider uit Chicago met wie het boek begint was een loonslaaf, gevangen in een monotone baan, maar wel een die het nog vanzelfsprekend vond dat hij een baan had. En hij had nu gezelschap gekregen – bijvoorbeeld van een ziekenverzorger, een kassamedewerker in een supermarkt, een paar kappers. Het waren de laatste dagen van de arbeider in vaste dienst en het was het begin van de loonstagnatie in de diensteneconomie.

In de decennia na 1974 werd store greeter bij Walmart (een soort gastvrouw of -heer) de archetypische arbeider – een parttimer die voor een schijntje werkte.

In zijn werkende leven werd hij niet langer gedreven door het belang van de arbeid, het dramatische aspect van het

zware fabriekswerk of de onverschilligheid van de vakbondsbureaucratie, maar door de plicht opgewekt te zijn, met moeite de ellende te verhullen die hij voelde maar niet durfde te tonen.

Hij was geïsoleerd, bang en in feite machteloos door de constante dreiging dat hij helemaal geen werk meer zou hebben. Hij mocht blij zijn dat hij tenminste nog negentien dollar per uur verdiende.

Winkelwagen

Toen ik eerder in The New Yorker een stuk schreef over Amazon – dat even exemplarisch is voor het Amerikaanse bedrijf in 2015 als U.S. Steel dat was in 1914 en Walmart in 1994 – begon ik me af te vragen hoe een medewerker van dat bedrijf er eigenlijk uitziet. Het kostte me moeite een beeld voor ogen te krijgen.

De arbeidskracht bij Amazon bestaat grotendeels uit mensen achter computers en magazijnmedewerkers, maar als je aan Amazon denkt, zie je die twee niet voor je (en er zijn weinig foto’s beschikbaar om je fantasie op gang te helpen). Wat je wel voor je ziet, is een website met een knop waarop staat ‘toevoegen aan winkelwagen’ en een kartonnen doos met een glimlach op de zijkant. Tussen de klik op ‘kopen’ en het moment dat je je deur opendoet voor de postbode, ligt duisternis – een keten van gebeurtenissen waarvan je het beeld alleen kunt oproepen als je

Hoe ziet een medewerker van Amazon er eigenlijk uit?

heel erg je best doet. Het werk wordt gedaan door mensen die je niet ziet en over wie je niet hoeft na te denken, wat er gedeeltelijk de oorzaak van is dat de ongeëvenaarde service en efficiëntie van Amazone zo wonderbaarlijk overkomen.

De onzichtbaarheid van werk en van werkers in het digitale tijdperk heeft even grote gevolgen als de opkomst van de lopende band destijds en, later, die van de diensteneconomie. Of hij nu slachtoffer was, demon of held, de industriearbeider van de vorige eeuw sprak tot de algemene verbeelding en kreeg een plaats in boeken, films, nieuwsverhalen en zelfs in populaire liedjes. Hij gaf het kapitalisme een groezelig menselijk gezicht en vormde het levende bewijs van de sociale veranderingen en conflicten die daarbij hoorden. De mannen die later de schappen vulden en het meisje dat de boodschappen scande bij de Target hebben weliswaar nooit echt een plaats gekregen in het algemene denken en zetten zeker niet aan tot een romantisch beeld (niemand heeft een ‘Lied van de vakkenvuller’ geschreven), maar je moest tenminste nog naar hen kijken als je de deur uit ging om jouw bijdrage aan de economie te leveren. Zij herinnerden je eraan dat goedkope artikelen uit China hun goede en kwade kanten hadden – dat het werk dat in het postindustriële Amerika werd geschapen grotendeels bestond uit miezerige baantjes.

Naarmate het werk onzichtbaarder wordt, is het steeds moeilijker om de menselijke kant, de sociale implicaties, van de interneteconomie te begrijpen.

Bijvoorbeeld, een eeuw geleden vond er een belangrijk debat plaats over trusts – enorme concentraties van economische macht in olie, spoorwegen, staal en het bankwezen. De trusts riepen een historische reactie op, het Progressivisme. De hervormers waren over twee kampen verdeeld: enerzijds de Nieuwe Nationalisten, aangevoerd door Theodore Roosevelt en geleid door New Republic-hoofdredacteur Herbert Croly, die geloofden dat monopolievorming een onvermijdelijk en zeer efficiënt onderdeel was van de industriële economie. De Nieuwe Nationalisten wilden monopolies niet

opbreken, maar ze wel reguleren ten gunste van het algemeen belang, en daarvoor was een centrale overheid nodig die op gelijke voet stond met de grote ondernemingen. ‘Elke man dient zijn persoonlijk eigendom ondergeschikt te maken aan het algemeen recht van de gemeenschap om het gebruik van dat eigendom zo ver te reguleren als nodig is voor het algemeen welzijn,’ zei Roosevelt in 1910 in Osawatomie, Kansas. Zijn speech inspireerde president Obama een eeuw later om op dezelfde plek te spreken over ongelijkheid.

Tegenstander van Roosevelts Nieuwe Nationalisme bij de verkiezingen van 1912 was de Nieuwe Vrijheid-beweging van Woodrow Wilson, onder de intellectuele leiding van [rechter, auteur en zionist] Louis Brandeis. Deze beweging wilde het individuele ondernemerschap liberaliseren en de monopolistische macht en de corrumperende invloed daarvan uitschakelen. Wilson omarmde ‘die visie die ziet dat geen enkele samenleving wordt vernieuwd van

© Getty Images

Waar zijn de arbeiders gebleven?

GEORGE PACKER Vorig jaar verscheen van George Packer, Amerikaanse journalist, auteur en toneelschrijver, het boek The Unwinding, an Inner History of the New America (in het Nederlands verschenen bij Atlas Contact als De ontluistering van Amerika). Met het doel uit te zoeken wat de crisis nou écht voor de samenleving betekent, praatte Packer (in de traditie van Studs Terkel) met Amerikanen uit alle geledingen van de samenleving – een fabrieksarbeider, een ondernemer, een Silicon Valley-wonderkind, een rapper, een conservatieve journalist... Met wie gaat het goed en met wie niet? Het geloof dat je door wilskracht en positief denken komt waar je wilt zijn, is nog altijd een diepgewortelde Amerikaanse overtuiging, ontdekte hij.

Over deze en andere bevindingen praat Packer in het John Adams Institute te Amsterdam, op 16 april van 20.00 tot 22.00 uur.

pagina 26 nr. 75 9 tot 23 april 2015

De Amerikaas.indd 26

07-04-15 17:11

de amerika’s

verenigde staten Waar is het brede debat over schaalgrootte in onze tijd?

Dat laatste wordt tegenwoordig al gezien als een gegeven en waarschijnlijk ook als iets heilzaams. Bij de voorgenomen overname van [internet-, telefoon- en kabeltelevisiebedrijf] Time Warner Cable voor vijfenveertig miljard dollar door [gelijksoortig bedrijf] Comcast, voor het eerst aangekondigd in februari vorig jaar, werd hier en daar wel een wenkbrauw opgetrokken, maar de meeste deskundigen verwachten dat die overname gewoon doorgaat. In de bankwereld heeft de wet Dodd-Frank voorzieningen getroffen om het type riskant gedrag dat tot de financiële crisis heeft geleid zo veel mogelijk in te perken, maar in naam van de wereldwijde concurrentie worden de banken die ‘te groot zijn om om te vallen’ nog altijd groter.

© Getty Images

Trustvorming

bovenaf, maar dat elke samenleving van onderop wordt vernieuwd’. In de praktijk was het verschil tussen deze twee denkwijzen niet zo groot als de retoriek van hun voorstanders deed vermoeden. ‘Of het doel nu was om monopolievorming te reguleren of om concurrentie te bevorderen’, schreef Arthur Schlesinger jr. later, ‘de methode was om de macht van de zakenwereld te beantwoorden met het uitbreiden van de macht van de overheid.’

Elementen van zowel het Nieuwe Nationalisme als de Nieuwe Vrijheid droegen bij aan het progressieve denken en aan het belangrijkste succes daarvan: de New Deal [het programma dat diende om de Verenigde Staten uit het slop van de Grote Depressie te trekken].

Consolidatie

Tegenwoordig hebben we onze eigen concentraties van economische macht.

In plaats van Standard Oil, U.S. Steel, de Union Pacific Railroad en J.P. Morgan and Company hebben we nu Amazon, Google, Apple, Facebook en Microsoft.

(Google haalde Exxon Mobil zelfs tijdelijk in als het op een na waardevolste Amerikaanse bedrijf, na Apple, met een beurswaarde van bijna vierhonderd miljard dollar.) Onder techbedrijven, die voor hun winst afhankelijk zijn van snelle groei met enorme netwerkeffecten, is de concurrentie om het marktaandeel zo intens dat de aankoop door Facebook van de mobiele berichtendienst WhatsApp voor negentien miljard dollar een jaar geleden gemeld werd als weer zo’n verhaal van plotselinge bizarre waardecreatie, en niet als een gevaarlijke consolidatie van de berichtenindustrie in de handen van één bedrijf.

Het antitrustbeleid van de afgelopen dertig jaar, dat ook nog steeds wordt gevoerd onder de regering-Obama, heeft er voornamelijk uit bestaan dat het fenomeen monopolievorming wordt genegeerd in het belang van lage consumentenprijzen en grotere efficiency. Zoals Paul Krugman in de Times schreef over de Comcast-overname: ‘Vroeger waren beide politieke partijen het erover eens dat hard optreden tegen trustvorming noodzakelijk was.

Tijdens de Reagan-jaren is het antitrustbeleid uit het zicht verdwenen en sindsdien is de hoeveelheid monopoliemacht, bijvoorbeeld de mate waarin de handel binnen een bedrijfstak geconcentreerd is bij een paar grote ondernemingen, snel toegenomen.’

Waar is het brede debat over schaalgrootte in onze tijd? Welke grenzen moeten overheden stellen aan het vermogen van particuliere ondernemingen om andere bedrijfstakken te verstoren, wat meestal inhoudt dat er meer banen worden vernietigd dan geschapen? Hoe wordt gedacht over het reguleren van monopolievorming of van concurrentie op internet? Wie zijn de leiders en denkers van het Nieuwe Nieuwe Nationalisme en van de Nieuwe Nieuwe Vrijheid?

In de marge zijn er wel verstandige critici, zoals Jaron Lanier, die er in zijn boek Who Owns the Future? voor pleit om gebruikers een aandeel te geven in

de rijkdom van een interneteconomie die afhankelijk is van hun deelname.

Lanier staat in de filosofische traditie van Louis Brandeis, voor wie schaalgrootte meer een gevolg was van financiële manipulatie dan van de noodzaak tot efficiency. Maar de enorme omvang van de techgiganten en de economische en politieke macht die daarbij horen, roepen veel minder weerstand op dan Rockefeller en Morgan ooit hebben gedaan.

Dat komt denk ik onder andere doordat de bedrijven van nu overal en nergens zijn, alomtegenwoordig in ons leven, maar zonder fysieke aanwezigheid of menselijk gezicht. Ze worden door veel gebruikers beschouwd als openbare voorzieningen – die er zijn voor ons –, niet als particuliere bedrijven, en hun eigen retoriek versterkt deze misvatting nog: Facebooks streven naar een ‘meer open en verbonden wereld’; Google’s motto ‘Don’t be evil’ (wees niet slecht) en de missie die het heeft geformuleerd om ‘de informatie van de wereld te organiseren en voor iedereen toegankelijk en toepasbaar te maken’; de ambitie van Amazon om ‘de meest klantgerichte organisatie op aarde’ te worden. Omdat bij al deze inspanningen geen mensen, geen werkkrachten betrokken lijken te zijn behalve wijzelf – de veronderstelde ontvangers van al dat moois –, kost het enige moeite om te beseffen dat de techeconomie door mensen is gemaakt en dat, net als in de economieën die haar voorgingen, mensen het vermogen hebben om haar vorm te geven en te hervormen in het algemeen belang. Het zou makkelijker zijn je dit te realiseren wanneer er elke keer als je op ‘Koop’ klikte, een artikel zocht of een berichtje stuurde aan een vriend, op je scherm het gezicht opflitste van een voormalige arbeidskracht wiens baan moest wijken voor jouw naadloze onlinebeleving.

George Packer

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 27

De Amerikaas.indd 27

07-04-15 17:12

azië

japan

Slachtoffers Fukushima rollend over straat Asahi Shimbun | Tokio

Na de kernramp in Fukushima werd voor 38 miljard euro aan schadevergoedingen uitgekeerd. Maar niet iedereen kreeg hetzelfde. Vier jaar na dato verzieken jaloezie en discriminatie de verhoudingen tussen de inwoners van het getroffen gebied.

I

waki is een stad met 320.000 inwoners op zo’n vijftig kilometer van de kerncentrale van Fukushima Daiichi. Ongeveer 24.000 mensen die dicht bij de centrale woonden, vonden er na de driedubbele ramp van 11 maart 2011 onderdak. Afgelopen herfst riep iemand bij de kassa van een supermarkt in de stad: ‘Kijk nou hoeveel geld die vluchtelingen hebben! Ze kunnen kopen wat ze willen, omdat ze zo veel [schadevergoeding] ontvangen’. Een vluchtelinge van rond de zestig, die ook in de rij stond te wachten, schrok bij het horen van deze woorden. Sinds het voorval probeert ze ‘zo weinig mogelijk op te vallen in de stad’. Als ze de deur uitgaat kijkt ze voortdurend om zich heen.

‘Terwijl ik er toch niks aan kan doen dat die centrale ontploft is…’ zucht ze.

De bewoners van het getroffen gebied die bevel kregen zich te laten evacueren, ontvangen maandelijks een uitkering van 100.000 yen [760 euro]. Daarnaast krijgen ze een schadevergoeding voor hun onroerend goed en voor hun huisraad. Bij elkaar opgeteld is dat een stuk meer dan wat de inwoners van Iwaki ontvangen. Vorig jaar hield Meisei Universiteit in Iwaki naar aanleiding hiervan een enquête in de stad.

‘Kijk nou hoeveel geld die vluchtelingen hebben!’

Op de vraag ‘Hebt u het gevoel dat de schadevergoedingen oneerlijk verdeeld zijn?’ antwoordde 70 procent van de ondervraagden bevestigend. ‘Eerst vond ik het terecht dat mensen die dichter bij de centrale woonden dan wij, financiële ondersteuning kregen.

Maar eerlijk gezegd zie ik ze nu liefst zo snel mogelijk vertrekken,’ zegt een vrouw die graag anoniem wil blijven.

Jaloezie

Vier jaar na de kernramp verzieken jaloezie en discriminatie de verhoudingen tussen de inwoners van de provincie Fukushima. Na het historische ongeluk in Fukushima moest de Japanse overheid een aantal maatregelen nemen waar daarvoor nooit goed over nagedacht was. Direct na het doorbranden van de reactoren werd aan de bewoners in een straal van twintig kilometer rondom de centrale het bevel tot evacuatie gegeven; dit gebied werd tot ‘risicozone’ bestempeld. Vervolgens werd het opgedeeld in drie categorieën, afhankelijk van de mate van vervuiling.

Op basis van deze categorieën werd later de hoogte van de schadevergoeding aan de getroffenen vastgesteld.

Aan een gezin van vier personen uit een ‘gebied van moeilijke terugkeer’ keert Tepco [het elektriciteitsbedrijf dat de kerncentrale beheerde] gemiddeld 150 miljoen yen [1,1 miljoen euro] uit. Een geëvacueerd gezin uit een gebied zonder deze classificatie, ontvangt 100 miljoen yen [765.000 euro], oftewel 335.000 euro minder. Een belangrijk criterium voor Tepco om de hoogte van

‘De gemeente laat Tsushima stikken,’ klaagt een oudere inwoner van de wijk

de uitkering aan slachtoffers te bepalen is het eventuele ‘verlies van hun geboortegrond’. ‘Sommigen kunnen opnieuw iets opbouwen, anderen niet,’ aldus een inwoner van Namie.

Nadat de Liberaal-Democratische Partij [conservatieven] in december 2012 opnieuw aan de macht kwam, werd het bedrag voor de bewoners van ‘gebieden van moeilijke terugkeer’ aanzienlijk verhoogd, terwijl bewoners van andere gebieden nog steeds hetzelfde kregen.

De beslissing van de regering leidde tot verdere versnippering van de evacués en verschillende gemeentes van de provincie Fukushima.

Onverteerbaar

Uit de wijk Ukedo in het stadje Namie, op vijf kilometer van de rampplek, zijn alle tweeduizend inwoners weggetrokken. Op het strand zijn de sporen van de tsunami nog altijd duidelijk zichtbaar.

Oude graftomben zijn vernietigd en de boten die door het kolkende water werden meegevoerd, liggen er nog steeds.

Ukedo is van de vlak bij de centrale gelegen wijken het minst radioactief vervuild. Vandaar dat het plan ontstond om er, zodra de schoonmaakwerkzaamheden achter de rug zijn, nieuwe huizen te bouwen.

Maar geheel onverwacht stuitte dit voornemen op felle tegenstand.

pagina 28 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Azië.indd 28

07-04-15 17:00

azië

japan

Op eieren lopen

Bezoekers van het monument voor de kernramp in Fukushima, die 18.000 levens eiste. – © Asahi Shimbun / Getty

Ironie

De bewoners van een andere, sterker radioactief vervuilde wijk van Namie, Tsushima, voelen zich benadeeld en protesteerden heftig tegen de bouw­ plannen. ‘De gemeente laat Tsushima stikken,’ klaagt een oudere inwoner van de wijk. Tsushima is officieel tot ‘gebied van moeilijke terugkeer’ ver­ klaard en daarom zal er in het geheel niet schoongemaakt worden. Dat aan bewoners van andere wijken wel een ‘herstel van de normale toestand’ be­ loofd is, vinden de inwoners van Tsu­ shima onverteerbaar. Aan de andere kant hebben zij de hoogste bedragen aan schadevergoeding ontvangen.

Afgelopen zomer presenteerde de over­ heid ook plannen voor de wederopbouw van het gebied rondom Daiichi. Onder­ deel daarvan waren de bouw van een centrum voor onderzoek naar het ont­ mantelen van kernreactoren alsook het oprichten van hightechonderzoeks­ laboratoria, voor onder meer robotica.

Algauw na de lancering van deze plan­ nen lagen de gemeenten in het gebied met elkaar overhoop om de financieel meest interessante projecten toege­ kend te krijgen.

In totaal is tot nu toe aan lokale over­ heden en individuele slachtoffers uit de evacuatiezone ruim 5000 miljard yen [38 miljard euro] aan schadever­ goeding toegekend. Ongetwijfeld was dit geld aanvankelijk nuttig, omdat het gemeenten en slachtoffers hielp om er weer bovenop te komen. De ironie van

de geschiedenis is echter dat de scha­ deloosstelling de terugkeer van de ge­ troffenen allang niet meer bevordert, maar een tegenovergesteld effect heeft.

Volgens een recente overheidsenquête wil maar 20 procent van de evacués weer in hun oorspronkelijke woon­ plaats gaan wonen. Het is dus niet on­ denkbaar dat een groot deel van de ste­ den op termijn zal verdwijnen.

Op vragen over deze kwestie antwoordt een woordvoerder van ministerie van Industrie en Economie: ‘Om de slacht­ offers minder afhankelijk te maken van schadevergoedingen, doen wij ons best om werkgelegenheid te creëren door industrieën in het gebied te vesti­ gen. Voor deze gemeenschappen is dat de enige oplossing.’ De minister van Wederopbouw, Wataru Takeshita, heeft aangegeven de kwestie hoog op de agenda te hebben staan, maar het heel belangrijk te vinden dat ‘bepaalde initiatieven geen voorrang krijgen boven andere’.

De overheid loopt dus op eieren als het gaat om de aanzienlijke verschillen tussen de uitgekeerde bedragen. De verschillen vormen een prangende kwestie bij een werkelijke wederop­ bouw van de door radioactieve bestra­ ling dodelijk getroffen gebieden.

Noriyoshi Otsuki, Takuro Negishi, Mana Nagano, Naoyuki Takahasi, Yukiko Kiyono

Het is niet ondenkbaar dat een groot deel van de getroffen steden op termijn zal verdwijnen

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 29

Azië.indd 29

07-04-15 17:00

azië

bangladesh

‘Bangladesh verdient beter imago’ Dhaka Tribune | Dhaka

Bangladesh is meer dan de optelsom van honger, corruptie en andere ellende. Het is ook een veerkrachtige, moedige staat met een groeiend bbp en de Bengalezen zijn vriendelijke, hardwerkende individuen.

S

oms vraag ik me af waarom Bangladesh met zo'n negatief imago kampt. Waarom worden wij, ondanks het feit dat onze sociale ontwikkeling zich met die van de beste landen van Zuid-Azië kan meten, nog steeds als achterlijk beschouwd in vergelijking met vooruitstrevende samenlevingen? Hoe moeilijk dit misschien ook te verteren is, Bangladesh geldt nog steeds als een plek waar ‘iets mis is’ en dat is van invloed op onze algehele economische vooruitgang en geeft ook onze toekomst een duisterder aanzien.

Bangladesh wordt in het mondiale nieuws nauwelijks opgemerkt en wanneer dat wél gebeurt, is het om de verkeerde redenen. Bangladesh heeft een gezond groeicijfer van het bbp, een jonge beroepsbevolking met vechtlust en een goede sociale index.

Er hebben veel positieve veranderingen plaatsgevonden die kunnen worden

toegeschreven aan microkredieten en andere ngo-activiteiten, zoals het bieden van steun aan minder geprivilegieerden, gemarginaliseerden en vrouwen – meer dan ooit tevoren.

Vrouwen genieten hier meer vrijheden dan in de meeste islamitische landen.

Hartals

Het is waar dat we gewelddadige manifestaties van politieke rivaliteit kennen, maar dat geldt voor de meeste delen van de wereld. We hebben ‘hartals’ (een soort politieke stakingen) en echte werkonderbrekingen, maar ook andere landen hebben daar last van.

Die worden er echter nooit uitgepikt.

Onze ‘hartals’ – hoe onwelkom ze ook mogen zijn – leiden nooit tot volledige stilstand. Bedrijven passen zich steeds meer aan deze stakingen aan en houden er bij hun activiteiten rekening mee.

RADICALE ISLAM IN BANGLADESH Bangladesh verklaarde zich in 1971 na een bloedige oorlog onafhankelijk van Pakistan. Ruim 80 procent van de bevolking is moslim. De rest is hindoe. De seculiere grondwet werd in 1979, na een militaire coup, door President Ziaur Rahman vervangen door een islamitische. De politieke islam is in de uitvoering zeer gematigd. De twee grote partijen in het politieke landschap, de regerende Awami League en de oppositionele BNP, zijn beide officieel seculier. De radicale islam wordt vertegenwoordigd door de splinterpartij Jamaat-i-Islami en krijgt steeds meer aanhang. In februari 2013 demonstreerden duizenden mensen voor

de doodstraf van radicaal islamitische geestelijk leider die tijdens de onafhankelijkheidsoorlog had gecollaboreerd.

Ook ging men massaal de straat op om elke vorm van blasfemie met de dood bestraft te krijgen. 84 mensen verdienden dat, volgens de demonstranten.

Op 30 maart werd de 27-jarige islamkritische blogger Wasqishur Rahman op straat neergestoken met machetes.

De schrijver Avijit Roy trof een maand eerder hetzelfde noodlot. Hij was met zijn vrouw op bezoek in zijn geboorteland, toen hij werd vermoord door islamisten. Roy staat in Bangladesh bekend om zijn uitgesproken atheïsme en zijn omstreden boek ‘Virus van het geloof’.

Bangladesh heeft haar pr niet goed geregeld. De media zijn een krachtig vehikel voor het versterken van het imago van een land en beïnvloeden het gedrag van de burgers. Maar onze media zijn niet op een goede manier ingezet, en de westerse media richten zich primair op onze negatieve punten.

Al het goede wat wordt verwezenlijkt, alles waar het land zich zowel in binnen- als buitenland op kan beroemen, wordt nauwelijks vermeld.

Bangladesh staat namelijk niet alleen maar gelijk aan armoede, honger, stakingen, verkrachtingen, moorden, corruptie en natuurrampen. Bangladesh betekent ook vriendelijke mensen, een tolerante gemeenschap, hardwerkende individuen en een veerkrachtige, moedige staat met een groeiend bbp.

Waarom beweert Time Magazine dan dat Bangladesh de volgende kraamkamer voor terroristen is? Hoezeer dergelijke veronderstellingen ook iedere grond missen, je kunt je alleen maar afvragen hoe ze in de wereld zijn gekomen.

We moeten trots zijn op onze prestaties, zoals het feit dat we relatief de grootste bijdrage leveren aan de VN-vredesmacht en op die manier aan de wereld laten zien wat we doen aan het uitroeien van het terrorisme. Als de buitenlandse media niets positiefs over ons weten te melden, moeten we dat zelf doen.

Uit een Wereldbank-analyse blijkt dat particuliere media effectiever zijn.

Bangladesh heeft haar pr niet goed geregeld

Dhaka, Bangladesh – © Getty

pagina 30 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Azië.indd 30

07-04-15 16:57

azië

bangladesh

Een toerist kijkt naar het imposante parlementsgebouw in Dhaka, ontworpen door de Amerikaanse architect Louis Kahn (1901-1974). – © Getty

Bengali's zijn van nature zeer emotioneel, terwijl de wereld een steeds minder emotioneel karakter krijgt

Vergelijk Bangladesh eens met veel andere ontwikkelingslanden. Telkens opnieuw wordt het investeringsklimaat in Bangladesh bekritiseerd als op z'n minst betreurenswaardig – onze infrastructuur leent zich blijkbaar niet voor investeringen.

Toch zijn er ook veel andere landen waarvan de infrastructuur niet veel beter is dan die van ons en waarvan de sociaal-politieke omstandigheden ook niet om over naar huis te schrijven zijn, en waarvan het inkomen per hoofd van de bevolking zich op hetzelfde niveau bevindt als het onze.

Aan de andere kant zouden we positiever beoordeeld kunnen worden, als ons politieke imago meer diepgang en eenheid zou vertonen. We kunnen niet eens een fundamentele consensus bereiken over nationale aangelegenheden. Elders in de wereld komt de politieke rivaliteit op de tweede plaats als het gaat om het verdedigen van het nationaal belang.

Onze betrekkingen met onze buurlanden kunnen veel beter zijn. Disputen tussen buurlanden horen nu eenmaal bij het leven, maar het SAARC-forum (van de Zuid-Aziatische Associatie voor Regionale Coöperatie) kan dienen als een instrument voor het bouwen van sterke betrekkingen in een wereld waarin nauwere samenwerking noodzakelijk is geworden om te kunnen overleven.

Ethiek

Onze bedrijven moeten onafhankelijk van de politiek en de overheid worden bestuurd. Ondernemingen hebben hun eigen verantwoordelijkheden.

In het zakenleven moet de ethiek een regel zijn en geen uitzondering.

Belastingen moeten worden betaald, en de overheid moet ervoor zorgen dat belastingen worden geïnd. De sociale verantwoordelijkheid van bedrijven

moet een integraal onderdeel zijn van het ondernemingsklimaat.

Het doet me verdriet dit te moeten zeggen, maar de tenuitvoerlegging van projecten laat zeer te wensen over, en veel landen uiten klachten over het niet of slechts langzaam verwezenlijken ervan.

De periode die tussen goedkeuring en uitvoering ligt, duurt langer dan nodig is. Deze periode moet worden bekort om de voordelen van die projecten maximaal te kunnen benutten. In een gemondialiseerde economie kunnen we het ons in geen enkel opzicht veroorloven achterop te raken.

Bengali's zijn van nature zeer emotioneel, en ook in hun beroepsleven zeer informeel, terwijl de wereld een steeds minder emotioneel karakter krijgt.

Professionalisme is vandaag de dag een manier van leven, en dat mag niet worden ontkend.

We moeten dit in ons leven integreren.

Onze fundamentele vaardigheden zijn zwak als gevolg van onze afhankelijkheid van overdreven emoties en een vals gevoel van trots, zonder dat we zelfs maar begrijpen waarop we trots zouden moeten zijn. De waardering voor arbeid is hier laag en mensen worden vaak om de verkeerde redenen gewaardeerd.

We moeten vechten voor ons imago, voor onze eigen identiteit. Hoeveel langer wil je nog worden gestigmatiseerd door alles wat er verkeerd is? Laten we samenwerken om een referentiepunt te worden van alles wat goed is. Democratie, bestuur, aansprakelijkheid, hervormingen en ontwikkeling zouden in dit opzicht allemaal dezelfde betekenis moeten hebben.

Mamun Rashid

Professor Mamun Rashid is financieel ondernemer en is verbonden aan de brac business school in Dhaka.

Hoeveel langer wil je nog worden gestigmatiseerd door wat er verkeerd is?

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 31

Azië.indd 31

07-04-15 16:57

Al 75 ke e

DE INTE R

advertenties 75.indd 32

07-04-15 17:57

e er HET BESTE UIT

E RNATIONALE PERS jan mulder | ‘360? Schit-te-rend!’ adriaan van dis | ‘De wereld is ingewikkeld, maar leesbaar in 360’ louise o. fresco | ‘360: onmisbaar voor het internationale perspectief ’ joris luyendijk | ‘360 is een krachtig vaccin tegen provincialisme’ matthijs van nieuwkerk | ‘Ik noem mij pas een man van de wereld sinds ik 360 lees’ sophie hilbrand | ‘360, on-Nederlands goed!’ arnon grunberg | ‘360 is een waardevolle aanvulling op het Nederlandse tijdschriftenaanbod’ thomas erdbrink | ‘360. Omdat het altijd anders blijkt te zijn’

advertenties 75.indd 33

07-04-15 17:57

midden-oosten

afghanistan

Nieuw fenomeen in Kaboel: romantische liefde Op radiostation Arman FM delen jonge Afghanen hun liefdesproblemen.

Dat is nieuw in het oerconservatieve land, waar romantische liefde tot voor kort nauwelijks bestond en seksisme aan de orde van de dag is.

Medium | San Francisco

D

e presentator dempt zijn doorgaans zo vrolijke stem tot een zacht, dromerig timbre: ‘U luistert naar 98.1 Arman FM, de zender van het hart. Dit is De Avond der Verliefde Zielen.’

Aan het eind van elke vrijdag, de tweede dag van het Afghaanse weekend, zit Ajmal Noorzai in een halfdonkere studio achter de microfoon om een twee uur durend programma te presenteren.

Met behulp van de moderne techniek worden er verhalen verteld en harten uitgestort – harten die mede door toedoen van diezelfde moderne techniek

‘Jouw liefde maakte me wie ik ben. Ik besta pas sinds ik jou heb ontmoet’

zijn gebroken. Toch is het niet het soort inbelprogramma over de liefde dat je misschien zou verwachten. Er is geen luchtig gebabbel en er wordt geen advies gegeven. De bellers spreken een lange boodschap in of zetten een bericht op de Facebookpagina van het programma, dat in de show wordt afgespeeld of voorgelezen. Iedereen luistert alleen maar – ook de presentator.

‘Ik zit hier tot negen uur. Je kunt 4556 bellen om een verhaal in te spreken, of als je internet hebt, kun je een bericht achterlaten op onze Facebookpagina.

Dat wordt dan anoniem voorgelezen door de warme stem van mijn collega Yalda Jan.’ Op de vrijdagavond dat ik op bezoek ben in de studio van Arman FM in Wazir Akbar Khan, een chique buurt in Kaboel, draagt Ajmal een geruit hemd met opgerolde korte mouwen, waaronder op zijn rechter bovenarm

een tatoeage uit piept die het midden houdt tussen een schorpioen en een vlam. Hij heeft drie mobiele telefoons – een met achtenzestig ongelezen sms’jes en een met acht – en twee computerschermen voor zijn neus. Een felle neonlamp aan het blauwe plafond is de enige lichtbron in de studio. Op de vloer ligt een Perzisch tapijtje.

Dan neemt hij even de tijd voor zijn gebruikelijke instructie aan de bellers: gewoon praten, op je eigen manier, en vooral niet, zoals vrijwel iedereen probeert, de zoetsappige monologen imiteren uit de Bollywoodfilms waar wij Afghanen maar geen genoeg van krijgen. Jouw liefde heeft me gemaakt tot wie ik ben. Vroeger leefde ik niet echt. Ik besta pas sinds ik jou heb ontmoet.

Ajmal wil alles horen. Ook de sappige details. Al is het misschien nog zo moeilijk om die prijs te geven.

‘Zie ons maar als een brug naar de luisteraars – vertel gewoon heel rustig, maar wel met emotie, over je liefde en hoe het is afgelopen. Niet afraffelen tot: ik was verliefd en toen ging het uit.

Je hebt tussen de één en tien minuten.

Doe maar alsof je voor de spiegel staat of op je bed ligt. Vertel ons alle details.’

Details doen ertoe als je iets wilt begrijpen van de manier waarop Afghanen publiekelijk omgaan met het nieuwe fenomeen dat de romantische liefde voor hen is. Voor de invasie van de Amerikanen en de val van de taliban bestonden relaties – in de westerse zin van het woord – hier nauwelijks. Mannen en vrouwen moesten uit elkaars buurt blijven. Huwelijken werden gearrangeerd. Daten was uit den boze.

Religie en familie bepaalden je partnerkeuze; de liefde kwam later wel. Maar sinds de bevrijding van de taliban gaan vrouwen de deur weer uit en is er alle gelegenheid tot romantisch contact – rechtstreeks, maar vooral via telefoon en internet. Daardoor is een nieuw soort ‘liefde’ ontstaan, een die in het Westen heel gewoon is maar hier begrijpelijkerwijs tot de nodige wrijving leidt, want terwijl de jongeren zich voorzichtig op het heikele pad van de moderne relaties begeven, houdt de rest van de samenleving vast aan de oude, oerconservatieve waarden.

En dus veroorzaakt de liefde onvermijdelijk leed, in allerlei vormen, en wie zijn of haar gebroken hart wil uitstorten, kan terecht bij Arman FM.

Trouweloze!

Het eerste verhaal. Op de achtergrond klinkt zachte muziek, een Bollywoodliedje dat naadloos bij het onderwerp past. De verhaallijn is voorspelbaar: liefde op het eerste gezicht, verwijdering, ontrouw.

‘Ach lieve Ajmal,’ zegt een meisjesstem vlak en verdrietig. Een jongen stopte op een bruiloft ongevraagd zijn nummer in haar tas, vertelt ze. Best brutaal. Ze twijfelde een maand of ze hem zou bellen. Wat moest ze doen? Ze kon het haar vriendinnen niet vragen, laat staan haar ouders. Uiteindelijk toetste ze zijn nummer in, maar hing meteen op. De jongen raadde echter dat zij het was geweest en begon haar terug te bellen. In het begin vond ze het vervelend, maar toen ze aan de praat raakten, leek hij heel aardig en oprecht. Ze werd verliefd zonder hem ooit in levenden lijve te hebben gesproken. Dat moet hij gemerkt hebben, want er veranderde ook iets bij hem. Nu hij haar hart veroverd had, leek voor hem de lol eraf.

Nu hij haar hart veroverd had, leek voor hem de lol eraf Afghaanse jongens in een café in West-Kaboel. Door de smartphone heeft het flirten een hoge vlucht genomen. – © Kiana Hayeri

pagina 34 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Midden-Oosten.indd 34

07-04-15 16:23

midden-oosten

afghanistan

Afghanistan telt intussen twee miljoen internetgebruikers, en een miljoen mensen met 3G-telefoon. – © Kiana Hayeri

Afghanistan is een land vol verdrongen verdriet, in velerlei vormen

Zodra het liedje afgelopen is, volgt een reclamespotje. Ajmal zet zijn koptelefoon af en leunt achterover in zijn stoel. Een moment van ontspanning, als een dirigent tussen twee aria’s in.

Telecom-boom Hij was voortdurend in gesprek, vertelt ze, en hij belde haar nooit terug. Hij was natuurlijk met andere meisjes aan het bellen, concludeerde ze triest.

De muziek zwelt aan en weerklinkt overal in het land – uit de radio’s van taxichauffeurs die zich op de donkere wegen wagen, uit de draagbare radio’s van patrouillerende soldaten in verre provincies, uit computerspeakertjes en de radio’s van oude mannen voor wie televisiekijken nog steeds taboe is.

‘Bewafa!’ gilt de Bollywoodzangeres.

‘Trouweloze!’

En dat is het. Geen commentaar, geen gesprek tussen presentator en belster.

Het zeventien verdiepingen tellende gebouw van het ministerie van Telecommunicatie in Kaboel was jarenlang een eenzaam symbool van moderniteit in Afghanistan. Het was het hoogste gebouw van het land en het enige dat een beetje in de buurt kwam van een wolkenkrabber. Het hoogste gebouw is het niet meer – sinds 2001 zijn er veel torenflats neergezet door de zakenbaronnen die van de royale defensie-uitgaven hebben geprofiteerd – maar het ministerie dat er zit, belichaamt nog steeds een van de grootste succesverhalen van het afgelopen decennium: de telecom-boom.

In de jaren voordat de taliban door de Amerikanen werden verdreven (ik was

toen een tiener in Kaboel), was het land praktisch één groot zwart gat.

Er bestond maar één officieel radiostation, de Stem van de Sharia. (De man die destijds de spreekbuis was van talibanleider Moellah Omar, Sangar Niazai, leest nu in De Avond der Verliefde Zielen oproepen aan talibanstrijders voor om de wapens neer te leggen – een typisch Afghaanse speling van het lot. Volgens Ajmal dragen die oproepen ‘niet echt bij aan de sfeer’.) In de tijd van de taliban was er geen televisie of internet. Er waren hooguit 15.000 telefoonlijnen op ruim twintig miljoen mensen. Wilde je je familie in het buitenland spreken – wij hadden de grootste vluchtelingenpopulatie ter wereld – dan moest je de grens met Pakistan oversteken, een paar dagen bij familie daar logeren en wachten op een telefoontje uit de VS, Europa of Iran. Bellen was duur, dus de gesprekken duurden nooit lang.

Tegenwoordig heeft Afghanistan een bloeiende telecomsector, vooral dankzij

Ajmal Noorzai, de presentator van De Avond der Verliefde Zielen. – © Kiana Hayeri

private investeringen: alleen al door buitenlandse partijen is er 2,1 miljard dollar in de sector gestoken. 70 procent van het land heeft dekking van minimaal één telefoonmaatschappij. Er zijn twee miljoen internetgebruikers, een miljoen mensen met 3G-telefoon, 89 televisiezenders en 232 FM-radiostations. Deze ontwikkeling heeft verstrekkende gevolgen voor alle facetten van de Afghaanse samenleving, en zeker voor de liefde.

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 35

Midden-Oosten.indd 35

07-04-15 16:23

r vóó n e j d Mel 015 aa er ei 2 1 m de Zom jn r voo ool Lati 0’ sch CTIE36 . ‘A les o.v.v rijg het tis! a en k iaal* gr er mat

Grieks & Latijn op elk niveau Voor belangstellenden, scholieren & docenten

• Rondleidingen & excursies • Cursussen Grieks & Latijn • Bijles & examentraining • Gastlessen & lezingen • Digitaal leermateriaal • Workshops didactiek • Na- & bijscholing

Zomerschool Latijn Klassiek de zomer door bij Addisco Een totale onderdompeling om Latijn direct te leren begrijpen, spreken, lezen en schrijven onder de kundige begeleiding van twee inspirerende docenten die het Latijn actief beheersen. Geen rijtjes stampen of eindeloze grammaticaregels, maar de taal op een natuurlijke en leuke manier verwerven voor een direct begrip. Meld je nu aan voor deze unieke en bijzondere ervaring via www.Addisco.nl!

Addisco Onderwijs Grieks & Latijn leren? Zo kan het ook!

Toegankelijk, vernieuwend, persoonlijk en interactief. Dat is waar Addisco voor staat; oprichter en docent Casper Porton is al 10 jaar de voorloper op het gebied van innovatieve didactiek en de slimme inzet van ICT bij Grieks en Latijn. Addisco ontwikkelt bovendien nieuw (digitaal) leermateriaal om de klassieke talen beter, leuker en efficiënter te kunnen leren en doceren. Daarnaast distribueren we boeken en methodes in Nederland die inspelen op het natuurlijke vermogen van ieder mens om een taal op te pikken, zoals de serie Lingua Latina per se illustrata van Hans H. Ørberg en de splinternieuwe lesboeken Alexandros en Dialogos voor Grieks. Meer weten? Bel Casper of kijk op onze website.

© Léo Caillard & Alexis Persan

EEN MODERNE KIJK OP KLASSIEKE TALEN 06 - 381 221 49 | Addisco.nl | Hilversum *Actievoorwaarden: Deelnemers krijgen het lesmateriaal dat hoort bij de week van aanmelding. Deze actie geldt alleen voor nieuwe inschrijvingen tussen 1 april 2015 en 1 mei 2015.

advertenties 75.indd 14

07-04-15 11:58

midden-oosten

afghanistan Geen liefdesadvies

Het idee voor De Avond der Verliefde Zielen werd geboren toen Samim Sadat, de baas van Arman FM, de oudste en populairste commerciële radiozender van het land, op weg naar huis in de file stond. Kaboel is gebouwd voor twee miljoen mensen maar telt er inmiddels ruim vier miljoen, en in de smalle straten die op hooguit 30.000 auto’s zijn berekend, rijden er zeker zo’n 650.000 rond. Vooral de rotondes zijn een crime: één zee van krioelend blik waarin automobilisten elkaar scheldend en tierend naar het leven staan.

Sadat zat wat om zich heen te turen toen het hem opviel dat ‘de knul in de auto naast me de hele tijd zat te sms’en’.

Hij keek er nogal ondeugend bij, zegt Sadat, alsof hij met zijn telefoon zat te flirten. En hij was niet de enige.

De meeste jonge mensen in zijn buurt zaten te chatten. ‘Ineens realiseerde ik me dat alle jonge mensen in deze stad verliefd zijn, en dat we daar iets mee moesten doen!’ vertelt hij. ‘We kozen voor een heel simpele formule. We wilden geen liefdesadvies geven of iets dergelijks, alleen een platform bieden waar mensen hun verhalen kwijt konden.’ Dat was een pragmatisch besluit:

als Arman liefdesadvies zou verstrekken kon hij het aan de stok krijgen met de Nationale Raad van Geestelijken en het ministerie van Justitie, die al herhaaldelijk hebben opgetreden tegen als onzedelijk bestempelde romantische soapseries van Turkse en Indiase makelij.

(Niettemin zijn die soaps zo populair dat de grap de ronde doet dat imams op verzoek van ouderlingen het avondgebed in de moskee naar een later tijdstip hebben verzet zodat die de Indiase soap Tulsi niet hoeven te missen.)

Een van de redenen dat Sadat voor de vrijdag heeft gekozen, zegt hij, is dat jongeren in het weekend ‘geconcentreerder’ zijn en beter hun verhaal kunnen doen. Maar vermoedelijk heeft het feit dat je bij sommige telefoonmaatschappijen op vrijdag gratis kunt bellen ook meegespeeld. Normaal gesproken kost bellen zo’n 20 dollarcent per minuut, en het is wel eens gebeurd dat iemand midden in een hartverscheurend verhaal werd afgebroken omdat het beltegoed op was. En zoiets draagt ook niet bepaald bij aan de sfeer.

(Sinds mijn bezoek aan de studio is het programma overigens van de vrijdag naar de woensdag verplaatst en duurt het geen twee uur meer maar drie uur.)

Een radioprogramma alleen kan geen lange historie van diepgeworteld seksisme terugdraaien

‘Facebooken, chatten en mailen,’ aldus jonge Afghanen op de vraag wat ze doen met hun smartphone. © Kiana Hayeri

Verliefd op een ander

Toen het programma net bestond, durfden de bellers niet echt openhartig te zijn. Maar aangemoedigd door Ajmal nemen ze steeds minder vaak een blad voor de mond en nu wordt er zelfs vooraf vergaderd of de verhalen niet te ver gaan. Een grensgeval was het relaas van Samira, die in tranen vertelde dat ze verliefd was geworden op een andere man dan aan wie ze was uitgehuwelijkt.

Eer is het hoogste goed in de Afghaanse samenleving en het geldt als een schande voor de familie als een vrouw voor haar huwelijk een relatie heeft gehad. De producenten haalden alles uit de kast om Samira’s identiteit te beschermen.

Samira was al drie jaar verloofd, met op zich een prima man. Maar hoe ze ook probeerde ‘haar hart voor hem open te stellen’, het lukte haar niet. Haar familie – haar broer en haar zus – probeerde uit alle macht om haar die ander te doen vergeten, maar tevergeefs. Ze voelde zich gevangen. ‘Ik wilde dit graag met de luisteraars delen. Ik heb er heel veel verdriet van. Fijne avond allemaal, en ik bid voor iedereen die niet samen met zijn of haar geliefde kan zijn, dat het ooit goed komt. Moge God jullie beschermen.’

Daarna zwol de muziek weer aan en zong een zangeres: ‘In je stad hangt jouw lucht, maar jij bent er niet. Ik hoor het lied van jouw lach, maar jij bent er niet.’

Wat Ajmal zo bijzonder vond aan Samira, was niet alleen dat ze zo open over een taboe-onderwerp sprak, maar dat ze een snaar raakte bij duizenden mensen die net zo met de liefde worstelden als zij. Afghanistan is een land vol verdrongen verdriet, in velerlei vormen.

We zijn een volk met een collectieve posttraumatische stressstoornis. We hebben zo veel ellende meegemaakt dat problemen waar je elders voor naar een psycholoog zou gaan in Afghanistan normaal worden gevonden. Verdriet is bij ons iets wat je voor je houdt, iets wat je, om met de dichter Qahar Asi te spreken, ‘alleen met de spiegels deelt’.

Ajmal herinnert zich de uitzending met Samira nog goed. ‘Ik had het verhaal al van tevoren gehoord, maar toen het

‘Ik hou zo veel van je dat ik bij elke zucht de geur van kebab adem’ Een ongebruikelijk beeld: mannelijke en vrouwelijke studenten samen op de campus van de Universiteit van Kaboel. – © Kiana Hayeri

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 37

Midden-Oosten.indd 37

07-04-15 16:23

midden-oosten

afghanistan

‘De meeste internetromances is geen lang leven beschoren.’ – © Kiana Hayeri

de ether in ging, hield ik het niet droog. Tijdens de uitzending rolden de tranen over mijn wangen. Ze klonk alsof er iemand was overleden,’ vertelt hij. ‘Het greep me echt fysiek aan.’

Ajmal moest aan zijn eigen verhaal denken, dat ook anoniem in het programma is voorgelezen. Hij is anderhalf jaar verloofd geweest, met een meisje dat zijn familie voor hem had uitgekozen nadat zijn eerste liefde op niets was uitgelopen. Ajmal was al ruim zeven jaar verliefd op zijn nichtje toen haar vader hen op een keer bij een kaartspelletje naast elkaar zag zitten.

‘Hij trok de verkeerde conclusie; we hadden elkaar niet eens aangeraakt, eerlijk waar, niet één keer,’ zegt Ajmal.

Zonder Ajmal de kans te geven om het uit te leggen, huwelijkte de oom zijn dochter subiet uit aan een familielid in het buitenland (wat nog bijna misging toen haar aanstaande man erachter kwam dat zijn bruid verliefd was op Ajmal). Ajmals familie liet dat niet op zich zitten en regelde ook voor hem

‘Als ik je vader was, hakte ik je kop eraf ’

snel een huwelijkspartner.

Ajmal heeft nog steeds het gevoel dat Samira ook namens hem sprak. ‘Ik kreeg spontaan tranen in mijn ogen van haar verhaal,’ vertelt hij. ‘Ik dacht: God kan in ieders hart kijken en weet of onze liefde oprecht is of niet – waarom kunnen mensen die echt van elkaar houden dan niet bij elkaar zijn?’

Seksisme

De Avond der Verliefde Zielen geeft vrouwen als Samira een stem, of laat in elk geval via de ether de echo van hun stem klinken. Maar een radioprogramma alleen kan natuurlijk nooit een lange historie van diepgeworteld seksisme terugdraaien. Hoe snel de technologische veranderingen in Afghanistan ook gaan, in het debat over vrouwenrechten zit even weinig schot als in de discussie binnen onze corrupte elite over de corruptie. Parlementsleden zeggen op televisie mooie dingen over ‘vrouwenrechten’, maar zodra er een wetsvoorstel voorbijkomt dat die rechten een stap dichterbij zou brengen – zoals de recente motie om verkrachting, kindhuwelijken en andere misstanden strafbaar te stellen – weten ze niet hoe snel ze tegen moeten stemmen. De vrouwenhaat is zelfs verankerd in de taal van de wet. Honderden vrouwen zitten in de cel wegens ‘zedenmisdrijven’: omdat ze een liefdesrelatie hebben

gehad of, nog erger, zijn verkracht.

(Een nieuw onderdeel van De Avond der Verliefde Zielen is een wekelijkse reportage vanuit een gevangenis, waarin de verhalen van zulke ‘liefdescriminelen’ aan bod komen.)

Wat het programma wel doet, is ervaringen waarover voorheen alleen werd gefluisterd in de openbaarheid brengen en de aanzet geven tot discussie.

De rest is een kwestie van lange adem.

Het mooiste verhaal van elke aflevering van De Avond der Verliefde Zielen verschijnt op de Facebookpagina van Arman FM, die bijna een half miljoen volgers heeft.

En in de reacties zie je een soort zusterschap ontstaan, tussen vrouwen die voor elkaar opkomen in de harde wereld van Afghanistan en die elkaar waarschuwen voor mannen die alleen op een verzetje uit zijn. ‘Ach lieverd, huil maar niet,’ schreef iemand. ‘Er zijn veel mensen in de wereld die “ik hou van je” zeggen, maar die weg zijn zodra ze een rijker of leuker iemand tegenkomen.’

Ook mannen doen soms een duit in het zakje, vaak in bloemrijke bewoordingen. ‘Ik wil een granaatappel zijn, en wanneer jij me dan voorbijloopt, scherp als een mes, dan offer ik mijn bloed aan jou tot de laatste druppel, en elke druppel schreeuwt: ik hou van je,’ schreef een man. En een ander jeremieerde: ‘Ik hou zo veel van je dat ik bij elke zucht de geur van kebab adem.’

Toch dringt vroeg of laat in die Facebookdiscussies altijd weer de realiteit door van de Afghaanse man-vrouwverhoudingen, de eeuwige schaduw van het seksisme. ‘Je hebt hem vier jaar lang alleen aan de telefoon gesproken en maar drie keer gezien – en je bent verliefd?’ schreef iemand aan een meisje met een stukgelopen verkering in Kunduz. ‘Nou snap ik waarom meisjes van de taliban niet naar school mochten... Je zegt dat je vader achter je staat.

Als ik je vader was, hakte ik je kop eraf.’

‘Radio Arman is de zender van pooiers en vagina-verkopers,’ schreef een ander, een jonge Afghaan die in Australië woont.

Internet is een ideaal jachtterrein voor Afghaanse mannen die op een avontuurtje uit zijn, want listigheid loont nogal eens op het web. In de tijd van de taliban waren de mogelijkheden om contact te leggen zo schaars – en zo gevaarlijk – dat zulke mannen al hun vindingrijkheid in de strijd moesten werpen. Zo waren er lieden die zich als kleermakersleerling voordeden in het atelier van een vriend om vrouwen de maat te kunnen nemen – en ondertussen te flirten en wie weet wat nog meer. Tegenwoordig doen veel Afghaanse mannen zich online voor als vrouw, meestal om meisjes in te palmen met hun luisterend oor, maar soms om vrienden in de maling te nemen die zich door een meisjesnaam met een leuk kiekje het hoofd op hol laten brengen. Ook zetten ze vaak stoere foto’s van zichzelf op hun profiel: met de hand op het portier van een dikke auto, of voor een wolkenkrabber met een colbertje losjes over de arm.

De snelste jongens met de minste scrupules hebben in dit spel vaak het meeste succes.

Spiegel

De Avond der Verliefde Zielen gaat over alle soorten hartzeer – de pijn van de bedrogenen, de hunkering van hopeloze zielen. Tijdens een reportagereis naar Mazar-i-Sharif, een drukke stad in het noorden, leerde ik een jonge student kennen die ik Shaadkam zal noemen. Shaadkam heeft sluik, donker haar en indringende, amandelvormige ogen, en komt uit Balch, de provincie waarvan Mazar-i-Sharif de hoofdstad is. Zijn verhaal begint met een ontmoeting op Facebook. Er bloeide een leuk chat-contact op: hij flirtte, deelde muziekclips en babbelde over films, maar na drie maanden wist hij

pagina 38 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Midden-Oosten.indd 38

07-04-15 16:23

midden-oosten

afghanistan

Bijschrift – © Fotograaf / Agent

‘Toch gloort er een sprankje van iets wat heel zeldzaam is in Afghanistan: vooruitgang.’ – © Kiana Hayeri

nog altijd niet zeker of hij met een echt meisje te maken had of dat hij door een kerel voor de gek werd gehouden. Tot hij een paar weken niet kon internetten omdat hij de stad uit was en ineens werd gebeld door een onbekende meisjesstem. Het was zijn Facebook-vriendin.

Ze bestond dus wel degelijk echt.

Pas een jaar later zagen ze elkaar voor het eerst. Ze zou met haar familie naar de blauwe moskee van Mazar-i-Sharif gaan en vroeg hem om ook te komen.

Ze vertelde wat ze aan zou trekken, en toen Shaadkam haar vanuit de verte zag, bleek ze nog mooier dan in zijn dromen.

Na hun derde ontmoeting drong ze aan op een verloving. Ze had genoeg van het geheimzinnige gedoe. Hij vroeg haar om geduld te hebben, maar uiteindelijk stuurde hij zijn tantes naar haar ouders om officieel om haar hand

te vragen. Zij kwam uit een conservatieve Pathaanse familie, hij was een Tadzjiek. Hun families hadden nooit contact met elkaar gehad. Het aanzoek werd afgewezen. Daarop stelde het meisje voor om samen weg te lopen, maar dat wilde hij niet. Het kon toch niets worden, ze hadden geen toekomst samen. Shaadkam reageerde niet meer op haar berichtjes. Nu chat hij nog steeds wel eens met meisjes, maar het is niet meer hetzelfde. ‘Die grietjes stellen niks voor,’ zegt hij.

Toch gloort er in Shaadkams verhaal een sprankje van iets wat heel zeldzaam is in Afghanistan: vooruitgang.

Natuurlijk, het is nog altijd een uiterst conservatieve samenleving waarin de meeste internetromances geen lang leven beschoren is. En natuurlijk zijn er mensen die het betreuren dat de technologie de traditionele manier van denken ondermijnt. Maar in het nieuwe Afghanistan ontluiken er niettemin mogelijkheden om te experimenteren in de liefde, om gevoelens te laten

‘Dag allemaal, verliefde zielen’

opbloeien, en om al doende te leren.

De verhalen in De Avond der Verliefde Zielen mogen nog zo treurig en melodramatisch zijn, de liefde gaat nu eenmaal niet over rozen, zeker niet in een land dat zo’n pijnlijk veranderingsproces ondergaat. Het programma biedt loutering, een platform om lief en leed te delen met duizenden gelijkgestemden en weg te glijden in een warm bad van troost.

Op de avond dat ik bij Ajmal in de studio ben, leest hij een paar sms’jes voor die hij heeft gekregen. ‘Lieve God,’ luidt er een, ‘alle zeven miljard mensen op aarde behoren aan u toe, maar een is er de mijne.’

Aan het eind van de uitzending richt hij zich voor de laatste keer tot zijn publiek. ‘Lieve luisteraar, heb je iets op je hart, dan is dit programma je kans om je uit te spreken. Voel je je eenzaam en alleen, dan kunnen wij een spiegel voor je zijn. Vertel ons je verhaal, stort hier je hart uit. Ik ben er altijd voor jullie.’

Dan rondt hij af, op diezelfde dromerige toon. ‘Dag allemaal, verliefde zielen.’

Mujib Mashal

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 39

Midden-Oosten.indd 39

07-04-15 16:24

midden-oosten

gaza

Borstvergroting?

In Gaza kijkt men er niet van op Al-Monitor | Washington D.C.

Steeds meer mannen en vrouwen in de Gazastrook kiezen voor plastische chirurgie. Ondanks, of juist dankzij de zware leefomstandigheden.

Z

o’n vijf maanden geleden liet Safa, een 28-jarige vrouw uit Gazastad, haar borsten vergroten in de hoop dat het haar huwelijk zou redden en zij zich prettiger zou gaan voelen.

‘Mijn man wilde met een nieuwe vrouw trouwen omdat ik er zo anders uit was gaan zien na de geboorte van drie zonen,’ vertelde ze aan Al-Monitor. ‘Maar bij toeval hoorde ik over cosmetische chirurgie in Gaza en ik zei tegen mijn man dat ik dat wel wilde. Hij stemde er meteen mee in, dus toen kreeg ik borstimplantaten. Die zorgden voor een drastische verbetering van mijn uiterlijk én van mijn huwelijks- en gezinsleven. Mijn man gaf daarna het idee op om met iemand anders te trouwen.’

Niet alleen vrouwen in Gaza laten een cosmetische ingreep doen. Mannen doen het ook. Ahmad Hassan, 32, wist zich geen raad meer toen een aantal meisjes zijn huwelijksaanzoeken had afgewezen omdat hij er met zijn gerimpelde gezicht als een man van in de vijftig uitzag.

‘Toen heb ik mijn rimpels laten verwijderen om een normaal leven te kunnen leiden en een meisje te vinden dat me accepteert. Vóór die cosmetische ingreep hebben tientallen meisjes me afgewezen,’ zei hij tegen Al-Monitor.

‘Zo’n twee weken na de operatie had ik een relatie.’

De moeilijke economische en maatschappelijke situatie in Gaza lijkt de inwoners niet te verhinderen om plastische chirurgie te ondergaan in hun zoektocht naar geluk, dat zo moeilijk te vinden is vanwege de Israëlische bezetting en de weer oplaaiende oorlogen.

‘Wij zijn een volk dat van het leven en van schoonheid houdt, zoals alle andere mensen’

Honderden ingrepen

Dr. Salah Zaanin, een specialist die cosmetische ingrepen en laser-operaties uitvoert, begon daar drie jaar geleden mee in een privéziekenhuis in Gazastad. Vanwege de grote vraag naar cosmetische chirurgie, van vrouwen én mannen, opende hij zijn eigen kliniek.

Toen hij na een verblijf in Griekenland weer in de Gazastrook begon te werken, merkte Zaanin dat er veel vorderingen waren gemaakt in zijn vakgebied en dat de vraag naar operaties was toegenomen, ondanks de economische malaise en andere problemen waaronder de bevolking van Gaza te lijden had. ‘Wij zijn een volk dat van het leven en van schoonheid houdt, zoals alle andere mensen,’ vertelde hij aan Al-Monitor. ‘Vanwege de psychische spanningen begonnen veel vrouwen beter voor hun emotionele en lichamelijke welzijn te zorgen, vooral nadat ze gehoord hadden dat er veel vooruitgang was geboekt op het gebied van cosmetische chirurgie en dat er moderne apparatuur beschikbaar was in Gaza.’

Zaanin zei dat hij honderden cosmetische ingrepen had uitgevoerd in Gaza, die allemaal succesvol waren verlopen.

Sommige cliënten vertrouwden hem zelfs zodanig dat ze hem operaties lieten

doen waarvoor ze vroeger ergens anders naartoe zouden zijn gegaan.

De meest voorkomende ingrepen in Gaza zijn liposuctie, borstvergrotingen en buikwandcorrecties voor vrouwen.

Oogleden optrekken en wallen onder de ogen verwijderen zijn ook populair.

‘In de afgelopen maand zijn botoxbehandelingen om rimpels bij mannen en vrouwen op te vullen en te verwijderen in mijn kliniek met 600 procent toegenomen. Dat wijst erop dat we, ondanks de blokkade en de stress, proberen gelukkig te zijn door er beter uit te zien,’ zei Zaanin. ‘Ook het voller maken en verfraaien van lippen is met 300 procent gestegen.’

Lage tarieven

Natuurlijk speelt de economie nog steeds een rol in de vraag naar bepaalde soorten operaties, al zijn de prijzen in Gaza laag vergeleken met die in andere landen. Zaanin zei dat de tarieven voor cosmetische chirurgie in de Gazastrook de laagste ter wereld zijn. De prijzen zijn afhankelijk van het materiaal dat voor de ingreep wordt gebruikt. ‘Cosmetische operaties variëren in prijs van duizend tot tweeduizend dollar.

Siliconeninjecties kosten ongeveer driehonderd dollar. Daarom kunnen alle sociale klassen hun toevlucht nemen tot cosmetische chirurgie. De armen kiezen bijvoorbeeld voor goedkopere operaties. Iedereen heeft het recht om van het leven te genieten en ik ben blij als ik iemand daarbij kan helpen.’

Zaanin zei ook dat de veranderingen in de oosterse samenlevingen – zoals vrouwen die gaan werken, het feit dat ze financieel onafhankelijk worden en het belang van een knap uiterlijk – allemaal een rol hebben gespeeld in de groeiende populariteit van cosmetische chirurgie. Bovendien worden alle operaties binnen de religieuze en maatschappelijke structuur en de medische normen van de Gazastrook uitgevoerd. ‘Vrouwen worden vergezeld door hun hoeder: óf de vader óf de echtgenoot. Zonder hen opereren we niet. Het komt zelfs vaak voor dat mannen door die bezoeken zelf ook besluiten zich te laten opereren.’

Mohammed Othman

Palestijnse bruiden tijdens een collectieve huwelijksceremonie in Gaza. – © Getty Images

pagina 40 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Midden-Oosten.indd 40

07-04-15 16:24

Binnenkort in Het Concertgebouw vr 17 april 19.30 en 21.30 uur Koorzaal

zo 12 april 11.00 uur Kleine Zaal

Het Zondagochtend Concert: Trio Suleika speelt Tsjaikovski

Jazz Club: Tineke Postma Kwartet

vanaf € 19,-

vanaf € 28,-

© Maurice Lammerts van Bueren

© Eric van Nieuwland

zo 12 april 14.15 uur Kleine Zaal

za 18 april 20.15 uur Kleine Zaal

Klassiek op zondagmiddag: Amsterdam Sinfonietta Soloists met Beethoven en Onslow

Hannes Minnaar geïnspireerd Bach vanaf € 27,-

vanaf € 25,© Marco Borggreve

© Marco Borggreve

ma 13 april 20.15 uur Kleine Zaal

di 21 april 20.15 uur Grote Zaal

Liza Ferschtman (viool) en Enrico Pace (piano)

New York Philharmonic met Alan Gilbert en Joyce DiDonato

vanaf € 34.-

Bestel nu kaarten

© Marco Borggreve

vanaf € 43,-

© Simon van Boxtel

di 14 april 20.15 uur Kleine Zaal

zo 26 april 11.00 uur Grote Zaal

Carolyn Sampson (sopraan) en Joseph Middleton (piano)

Het Zondagochtend Concert: Remy van Kesteren speelt Franse muziek

vanaf € 27,-

vanaf € 19,-

© Marco Borggreve

CG_adv360mag250x335-april-2.indd 1 advertenties 75.indd 41

© Marco Borggreve

02-04-2015 14:36:23 07-04-15 12:01

afrika

tunesië

Tegen barbaren kun je niet tolerant zijn Na de bloedige aanslag op het Bardomuseum is de tijd van lakse maatregelen voorbij, schrijft de hoofredacteur van de Tunesische krant Business News. ‘We moeten de terroristen overwinnen, een andere keus hebben we niet.’

Business News | Tunis

‘W

e zijn allemaal Charlie.’

‘We zijn allemaal het Bardo.’ Of: ‘We zijn allemaal Tunesië’. Slogans waarmee mensen hun solidariteit betuigen. Op zich sympathiek, maar de vergelijking gaat mank. Het terrorisme slaat overal toe en dus ook in Tunesië, dat is waar.

Maar tussen de aanslag op Charlie Hebdo en die op het Bardomuseum op 18 maart [waarbij 23 doden vielen, onder wie 20 toeristen en een Tunesische politieman, en 47 gewonden] zitten zulke verschillen dat het naïef is om ze op één lijn te stellen.

Tunesië, dat sinds de revolutie druk bezig is een democratie op te bouwen en het aantal vrijheden uit te breiden, maakt niet alleen op economisch en politiek gebied een zeer moeilijke periode door, maar ook op religieus en cultureel gebied. Een deel van de bevolking wil de sharia invoeren en een einde maken aan de republiek.

Een ander deel zweert bij de republiek en de scheiding van kerk en staat, terwijl weer een ander deel terugverlangt naar de ijzeren vuist van de staat van weleer. ‘Met de vijanden van de vrijheid erbij kun je geen vrijheid hebben,’ zeggen sommigen. ‘Tunesië moet al zijn kinderen verwelkomen, zelfs de radicaalste,’ zeggen anderen.

Dictatuur? Democratie? Vrijheid? Wetten die de vrijheid de kop indrukken? Is de strijd tegen het terrorisme verenigbaar met vrijheid? Die discussie zou Tunesië aan moeten gaan, maar dat gebeurt niet.

De prioriteiten liggen elders. Ze liggen soms bij de economie of de vakbonden, en soms bij religie of maatschappij.

En te midden van dat alles bouwt het terrorisme rustig zijn nest. En als de politievakbonden of de media daar iets van zeggen, worden ze gelyncht door de politici en hun handlangers.

Over revolutie gesproken!

Laten we teruggaan naar waar het allemaal begon. Het is 2011, enkele dagen nadat de voormalige Tunesische president Zine El-Abidine Ben Ali op de vlucht is geslagen. Premier Mohamed Ghannouchi [die deze post ook al bezette van november 1999 tot februari 2011] tekent een algemene amnestiewet waardoor allen die wegens terrorisme gevangen zitten vrijkomen en de Tunesiërs die om diezelfde reden het land zijn ontvlucht kunnen terugkeren.

Enkele weken later kondigt een zekere minister van Binnenlandse Zaken, Farhat Rajhi, het ontslag aan van tientallen hoge veiligheidsfunctionarissen van zijn ministerie. Zonder dat er een rechter aan te pas komt en zonder dat de feiten die deze functionarissen ten laste worden gelegd zelfs maar worden geverifieerd.

worden genoemd, een hart onder de riem te steken, nadat hij eerst, verdediger van de mensenrechten als hij is, het lynchen van Moammar Gaddafi heeft toegejuicht. Het was diezelfde Marzouki die daags na een van de vele terroristische aanslagen op de berg Chambi [iets ten westen van het midden van het land, bij de grens met Algerije] de terroristen verzocht de berg te verlaten en hun een algemeen pardon beloofde.

Het was diezelfde Marzouki die in zijn presidentieel paleis salafisten ontving die betrokken waren geweest bij het vertrek van Tunesische terroristen naar Syrië. En die hen, hoewel ze door zowel Tunesische als Franse rechters veroordeeld waren, ijskoud inschakelde voor zijn presidentiële campagne.

In september 2012 wordt de Amerikaanse ambassade aangevallen en platgebrand.

De aanslagplegers worden gearresteerd.

Over hun betrokkenheid bestaat geen enkele twijfel, dankzij duidelijke foto’s van Tunesische en Amerikaanse beveiligingsdiensten. Maar ze worden vrijgesproken door een rechtssysteem waarvan niemand precies weet hoe het werkt. De toenmalige ministers van

Justitie, Noureddine Bhiri en Nadhir Ben Ammou, worden kamerlid.

De leider van de aanslagplegers, een beruchte terrorist met de naam Abou Iyadh, daagt de autoriteiten uit, kondigt een bijeenkomst aan in een moskee en ontvangt hen daar. De politie omsingelt de moskee, maar de minister van Binnenlandse Zaken beveelt hun rechtsomkeert te maken en de terroristische leider rustig uit ‘zijn’ moskee te laten vertrekken. De toenmalige minister van Binnenlandse zaken, Ali Larayedh, wordt eerst premier en daarna kamerlid.

‘Zijn’ moskee. Deze moskee heeft maandenlang haat en radicalisme gepredikt. Maandenlang zijn er jongeren opgeroepen om naar de jihad in Syrië te vertrekken. Voordat het de

Is de strijd tegen het terrorisme verenigbaar met vrijheid? moskee ‘van’ Abou Iyadh was, was het de moskee ‘van’ Noureddine Khademi.

En wie is deze Khademi? Een radicaal pur sang, die vervolgens minister van Religieuze Zaken is geworden. En wat doet hij nu? Hij is hoogleraar en zit commissies voor die doctorstitels verlenen aan andere radicalen.

De Tunesiërs hadden genoeg van dit verval van hun staat en de republiek.

Ze hadden genoeg van de terroristen die werden gearresteerd door de politie en vrijgesproken door de rechters.

Ze hadden genoeg van de Kamerleden en ministers die met anarchisten en

Verval

Libië valt uiteen en Syrië volgt. Tunis is blij. Moncef Marzouki, president van de republiek [van december 2011 tot december 2014], vliegt naar Libië om de anarchisten, die ‘revolutionairen’

Het is naïef de aanslagen op Charlie Hebdo en het Bardomusuem op één lijn te stellen Tunesische troepen maakten een einde aan de gijzeling in het Bardomuseum. – © Getty Images

pagina 42 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Afrika_2.indd 42

07-04-15 16:36

afrika

tunesië

Het museum is weer geopend. Kogelgaten herinneren aan de bloedige aanslag vorige maand. © Getty Images

Laten ze hun land maar in het hiernamaals stichten, want wij moeten dat van ons beschermen

radicalen op de foto gingen en hen verdedigden. Dankzij betogingen, stakingen en reorganisaties heeft het democratische en republikeinse kamp de parlementsverkiezingen van oktober 2014 en de presidentsverkiezingen van december 2014 gewonnen. Maar de strijd is nog niet helemaal gestreden.

De terroristen zijn er nog en hun beschermers en verdedigers zijn nog aan de macht.

Hoe kun je, na dit alles te hebben opgerakeld, wat nog geen procent is van alle absurditeiten waarmee Tunesië al vier jaar te kampen heeft, Charlie nog met het Bardo vergelijken?

Bij de wortel aanpakken

Wanneer in Tunesië een speciale brigade een broeinest van gewapende terroristen aanvalt, vind je een advocate op je weg die je vraagt hun rechten te respecteren voordat je ze arresteert en, als ze zich verontschuldigen voor hun terrorisme, ook hun vrijheid te respecteren. Onmiddellijk na 11 september 2001 hebben de Amerikanen Guantánamo in het leven geroepen en aan alle luchthavens ter wereld drastische veiligheidsmaatregelen opgelegd waardoor de vrijheid van de reizigers werd beperkt. Wanneer een kamerlid of minister in Frankrijk de wet of

gedragscode overtreedt, wordt hij onmiddellijk vervolgd door de rechter, gelyncht door de media en gedumpt door zijn collega’s. In Tunesië is zo iemand een held.

De twee terroristen die op 18 maart in het Bardo werden gedood zijn alleen maar marionetten. Degenen die aan hun touwtjes trokken zijn bekend en behoren tot de ‘elite’.

Om een eind te maken aan het terrorisme moet je het kwaad bij de wortel aanpakken: degenen die aan de touwtjes trekken. Als die eenmaal zijn gearresteerd, moet je de marionetten grondig aanpakken. Hun vrijheden en hun rechten? Die zijn niet meer waard dan de onze. Wij hebben recht op een veilig en vrij bestaan in ons land. Ons land is het hunne niet. Ze respecteren de vlag niet, ze verzetten zich tegen de republikeinse regering en tegen de

democratie en ze willen de sharia invoeren en een oemma [moslimstaat] vestigen. Laten ze hun land maar in het hiernamaals stichten, want wij moeten dat van ons beschermen. We moeten hen overwinnen, een andere keus hebben we niet. Barbaren kun je niet op verschillende manieren aanpakken, je moet tot het uiterste gaan.

Als we hun niet bepaalde vrijheden afpakken, zullen ze geen moment aarzelen om ons al onze vrijheden af te pakken.

Nizar Bahloul

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 43

Afrika_2.indd 43

07-04-15 16:36

horizon

rusland

pagina 44 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Horizon.indd 44

07-04-15 11:46

gary shteyngart

horizon

Gary Shteyngart:

Wat ik leerde van een week lang Russische tv kijken The New York Times Magazine – New York

De Amerikaanse, in Rusland geboren schrijver Gary Shteyngart sluit zich bij wijze van test een week op in het Four Seasons Hotel in Manhattan om zich onder te dompelen in de wereld van de Russische televisie.

Het wordt een even hilarische als pijnlijke ervaring: ‘Het onophoudelijke lawaai maakt je alleen maar duidelijk dat je een miniem radertje bent in de visie van een ander. En die ander is Vladimir Poetin.’

De schrijver in zijn hotelkamer. ‘Als ik me moet onderdompelen in het televisieaanbod van de gewone Russen, dan wil ik wel baden in de luxe van hun opperheren.’ – © Sasha Rudensky

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 45

Horizon.indd 45

07-04-15 11:47

horizon

rusland

90 procent van de Russen ontleent zijn informatie aan televisie

O

p de koude, zonnige oudejaarsavond van 2014 zit ik op de rand van mijn kingsize bed in het Four Seasons Hotel in New York, kauw op reepjes gedroogd wagyu-rundvlees en sla een hele fles pinot noir achterover terwijl ik toekijk hoe op de Russische staatstelevisie een vrouw een man speelt die een bebaarde vrouw speelt. Op een podium, dat wordt verlicht door zachtgloeiende kroonluchters, geeft de parodiste Elena Vorobei, voor een publiek van vooraanstaande bekende Russen, op de maten en de tekst van Gloria Gaynors ‘I Will Survive’, een nogal crue imitatie ten beste van Conchita Wurst, de Oostenrijkse dragqueen die in 2014 het Eurovisiesongfestival heeft gewonnen. Vorobei draagt een fonkelende jurk, geeft vette knipogen, krabt aan haar bebaarde gezicht en zwiept met een weelderige pruik. ‘Ik heb een baard!’ brult ze. Op een zeker moment brengt ze de Hitlergroet, bedoeld om het beeld op te roepen van Conchita’s vaderland, Oostenrijk. De camera glijdt langs alle lachende gezichten, blijft heel even hangen bij een bekende acteur-zanger-schrijver-bodybuilder, en vervolgens bij een van de presentatoren, Ruslands beroemde popster, de eveneens bebaarde Philipp Kirkorov (van wie algemeen wordt aangenomen dat hij homo is). De mannen, vrijwel allemaal gebronsd en strak in het pak, lachen zonder enige terughoudendheid. De vrouwen, behangen met sieraden, glimlachen veelbetekenend. Iedereen beweegt mee op de maat van de muziek en klapt.

In Rusland worden maar weinig dingen zo serieus genomen als het Eurovisiesongfestival (vissen, voetballen en de Russisch orthodoxe kerk daargelaten).

Veel van de muziek die wordt uitgezonden op de Russische televisie, met alle glamour en glitter, doet dan ook denken aan een eindeloze repetitie voor het Eurovisiesongfestival. Toen Conchita won, afgelopen jaar mei, zei Vladimir Zjirinovski, een ultranationalist in het Russische parlement, dat Conchita’s overwinning het ‘einde van Europa’ betekende. De vicepremier en de orthodoxe kerk gaven verklaringen uit waarin ze het einde aankondigden van de christelijke beschaving zoals wij die kennen. De boodschap van het programma waarnaar ik nu kijk laat aan duidelijkheid niets te wensen over: Europa mag dan door de muziekprijs uit te reiken aan een dragqueen afstand hebben genomen van de homofobie – een waarde die het ooit deelde met Rusland – , maar Rusland zal, gelijk Gloria Gaynor, standhouden en nooit zwichten voor de slappe opvattingen van tolerantie die de rest van de wereld erop nahoudt. Het land waar burgerwachten,

Nog zeven dagen, denk ik, terwijl ik richting minibar kruip

met als leuze ‘Occupy pedofilie’, door de straten van de grote steden trekken en homoseksuele mannen en vrouwen in elkaar slaan, hult zich nu in de mantel van het Europese christendom.

‘I love you, Russia,’ zingt de bebaarde zangeres aan het einde van haar nummer in het Engels. ‘Rusland, ik behoor jou toe,’ voegt ze er in het Russisch aan toe.

Nog zeven dagen, denk ik, terwijl ik richting minibar kruip.

Je vraagt je wellicht af waarom ik huis en haard heb verlaten om hier naar Russische parodieën op dragqueens te kijken. Ik doe mee aan een experiment. De komende week zal ik me vrijwel uitsluitend voeden met beelden van de Russische staatstelevisie, die tot mij komen via drie Apple-laptops en drie Samsungbeeldschermen van 55-inch in een kamer in het Four Seasons in Manhattan. (Als ik me moet onderdompelen in het televisieaanbod van de gewone Russen, dan wil ik wel baden in de luxe van hun opperheren.) Twee van de schermen staan recht voor mijn bed, met net voldoende ruimte voor het karretje van de roomservice.

Het derde scherm hangt aan een muur rechts van me. Het geheel doet denken aan de beursvloer van een zeer bescheiden hedgefund of de controlekamer van het ruimtevaartprogramma van een armlastig land. Maar ik zit hier niet om een astronaut te volgen op zijn weg door het niets. In zekere zin ben ik degene die de wereld de rug toekeert.

Ik zit vast in mijn luxe kooi van 55 vierkante meter waarin ik, met slechts een paar momenten van respijt, televisie zal kijken wanneer ik niet slaap. Ik mag bezoek ontvangen, zolang de televisie maar aan blijft staan.

Elke ochtend mag ik naar de New York Health & Racquet Club op West 56th Street lopen om baantjes te trekken in het zwembad. Vladimir Poetin schijnt elke ochtend twee uur te zwemmen om zijn hoofd leeg te maken en zich te bezinnen op staatsaangelegenheden. Ik ben net als hij, maar dan zonder Connecticut in te lijven of te proberen een zwakke munt overeind te houden – en natuurlijk zonder de beroemde ontblote borstkas te paard.

Volgens het Levada Center, een onafhankelijk onderzoeksbureau, ontleent 90 procent van de Russen hun informatie voornamelijk aan de televisie. Met name mensen van middelbare en oudere leeftijd, die zijn gevormd binnen het Sovjetsysteem en die buiten Moskou en Sint-Petersburg wonen, kijken erg veel televisie. Twee van de belangrijkste zenders – Kanaal 1 en Rossiya 1 – zijn in handen van de staat. De derde zender, NTV, is in naam onafhankelijk, maar is in werkelijkheid in handen van Gazprom-Media, een dochtermaatschappij van het gigantische energiebedrijf dat min of meer in staatshanden is. Bestuurders van alle drie de bedrijven vergaderen geregeld met hooggeplaatste ambtenaren in het Kremlin.

Elke zender heeft net een ander karakter. Kanaal 1 was de oorspronkelijke Sovjetzender, die mijn ouders en grootouders vrolijk stemmende landbouwgegevens en ijshockeyoverwinningen voorschotelde. Er worden

pagina 46 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Horizon.indd 46

07-04-15 11:47

horizon

gary shteyngart

Een vriend van me waarschuwt: ‘Dit experiment kan schadelijk zijn voor je geestelijke gezondheid’ veel films uitgezonden, veelal klassiekers, en er is een schreeuwerig programma over gezondheid, waarvan de titel zoveel betekent als: ‘Het is echt te gek, om te leven!’ Rossiya 1 is misschien wel vooral bekend vanwege het programma Nieuws van de week, waarin een hoofdrol is weggelegd voor een Kremlinpropagandist, Dmitri Kiselev, die ooit impliciet heeft gedreigd de Verenigde Staten plat te gooien, totdat er niets meer zou resten dan een hoopje radioactieve as. (Helaas voor mij heeft Kiselev even een weekje vrij genomen en zijn tirades opgeschort.) NTV is een wat gezelliger zender, met detectives en comedy’s. Ook heeft de zender een show die is geënt op Saturday Night Live, en die men schaamteloos Saturday. Night. Show. heeft genoemd. Maar tijdens de veelvuldige onderbrekingen voor het nieuws zijn de drie zenders niet van elkaar te onderscheiden in hun liefde voor zowel het vaderland als Poetin en hun dedain voor wat ze zien als het op hol geslagen, moreel verwerpelijke Westen, dat in toenemende mate wordt bevolkt door bebaarde dames.

De vraag die ik probeer te beantwoorden is de volgende: Wat gebeurt er met mij – een veramerikaniseerde, Russisch sprekende schrijver die als kind de Sovjet-Unie heeft verlaten – als ik me laat meevoeren in de door televisie gevormde gedachtewereld van mijn voormalige landgenoten? Zal ik ook van Poetin gaan houden, wat naar het schijnt voor 85 procent van de Russen opgaat? Zal ik me naar het Russische consulaat op East 91st Street reppen om mijn Russisch staatsburgerschap terug te vragen? Zal ik New York verruilen voor de Krim, dat is geannexeerd door Poetins troepen omdat het al sinds de dagen van het Oude Testament deel zou uitmaken van Rusland? Of zal ik gewoon gek worden?

Een vriend van me in Sint-Petersburg, een man van in de dertig die, zoals veel van zijn leeftijdsgenoten, zo min mogelijk naar de staatstelevisie kijkt en zijn informatie van alternatieve nieuwsbronnen op internet haalt, waarschuwt me per e-mail: ‘Dit experiment kan schadelijk zijn voor je geestelijke gezondheid en je gezondheid in het algemeen. De Russische televisie, en dan met name het nieuws, vormt een gevaar voor de volksgezondheid.’ Ik maak me niet al te veel zorgen. Het Russische volk heeft veel ergere dingen overleefd. Maar voor het geval dát, heb ik een voorraadje kalmerende middelen, slaappillen en pijnstillers mee.

Dag 1

Shteyngart dineert met Wagyu beef en rode wijn tijdens zijn vrijwillige opsluiting in het Four Seasons. © – Sasha Rudensky

Mijn blik gaat van scherm naar scherm, ik demp het volume van kanaal 1, zet dat van Rossiya 1 harder, dat van NTV twee streepjes zachter. Op het ene kanaal bestoken Aziatische dwergen elkaar met confetti. Op een ander scherm is een muzieknummer te zien, uitgevoerd door gespierde dansers, ter ere van de 33 medailles die Rusland bij de Olympische Spelen in Sotsji in de wacht heeft gesleept. Elke regel wordt gevolgd door het Engelse refrein: ‘Oh, yeah!’

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 47

Horizon.indd 47

07-04-15 11:47

horizon

rusland

Twee mannen, verkleed als reusachtige beren, zijn aan het breakdancen

Op een andere zender zijn twee mannen, verkleed als reusachtige beren, aan het breakdancen.

De Russische televisie heeft met grote zorg alle tijdperken van de Amerikaanse en Engelse popcultuur bewaard en er wordt eindeloos gecombineerd – hoe gekker hoe beter, lijkt het. Twee figuren met blonde plukjes – een kleine man met een baard en een reuzin van middelbare leeftijd – brullen een cover van ‘The Look’, een hit van Roxanne uit 1989. Op een ander scherm is de beroemde Tataarse smartlappenzanger Renat Ibragimov te zien, een parmantige heer op leeftijd, die een opzwepende uitvoering ten beste brengt van Tom Jones’ weemoedige popballade uit de jaren zestig, ‘Delilah’. Als Spinal Tap echt zou bestaan, zouden die bandleden in Rusland kunnen optreden tot ze erbij neervielen. Het publiek in de studio gaat volkomen uit zijn dak, ongeacht de muziekstijl. Er wordt gejuicht en meegeklapt. Ik stuur een paar clips door naar mijn vriend Mark Butler, docent muziek en perceptie aan Northwestern University, in de hoop dat hij me kan helpen deze Russische vorm van enthousiasme te duiden. ‘Het publiek klapt niet alleen op de tweede en de vierde maat, zoals luisteraars van popmuziek meestal doen,’ schrijft hij me. ‘En het zijn ook geen “één-drie-klappers” (het cliché van mensen die niets met het ritme van popnummers hebben).

Nee, deze mensen klappen op elke maat.’

Ik herinner me al dat meeklappen van mijn vroege tienerjaren, in kroegen en tijdens bar mitswa’s in de Russische nachtclubs in Queens en Brooklyn. Ik herinner me vooral ook mijn verlangen om me aan al dat geklap te onttrekken en me stilletjes terug te trekken op de parkeerplaats. Het gelukkigste geklap, in ieder geval in mijn herinnering, is dat van mijn grootmoeder en haar generatie – mensen die zich erover leken te verwonderen dat ze nog in leven waren en dan ook nog eens op een relatief paradijselijke plek als Rego Park in Queens.

Licht aangeschoten van de dartele Clos Du Val pinot noir, die ik achterover heb geslagen met nog wat wagyu-rundvlees, laat ik mezelf volledig gaan. Ik begin

IMMIGRANTENBESTAAN Gary Shteyngart (1972) is zoon van Russisch-Joodse immigranten. Toen hij 7 jaar oud was, verhuisde de kleine Gary, toen nog Igor geheten, met zijn ouders van Leningrad naar New York. Zijn ouders waren straatarm, maar ze hadden grootse plannen met hun zoon, die advocaat moest worden en veel geld zou gaan verdienen. Gary voldeed niet aan hun verwachtingen: hij werd schrijver. Hij is nu een ster en een van de geliefdste schrijvers in New Yorks literaire kringen. Zijn boeken gaan vaak over het immigrantenbestaan. Shteyngart heeft talloze literaire prijzen gewonnen en zijn werk is in 28 talen is vertaald.

ook mee te klappen en zing zachtjes: ‘Forgif me, Deelaila, I jas kudn take anymorr.’ Ik ben in een uitstekende bui en kijk tevreden om me heen. Het Four Seasons is een perfecte setting voor de taak die mij wacht. In de lobby wemelt het van de Russen, modieuze oma’s die van top tot teen in Louis Vuitton en Chanel zijn gestoken, en die hun al even opgesmukte kleindochters langs een gigantische kerstboom voeren.

Mijn kamer biedt uitzicht op het bijna voltooide 432 Park Avenue, een luxe appartementencomplex van 96 verdiepingen, dat een van de hoogste woontorens in Manhattan moet worden (de prijzen voor een appartement beginnen bij een kleine zeventien miljoen dollar). Als ik deze kamer zou boeken voor oudjaar 2015, wanneer de bouw van 432 Park Avenue vermoedelijk voltooid is, dan zouden mijn blikken misschien beantwoord worden door bewoners die behoren tot de klasse van de Russische oligarchen.

Zij die de onroerendgoedprijzen in Londen tot ongekende hoogte hebben opgedreven en die daar nu ook in New York voor zorgen.

In de uitbundige oudjaarsprogramma’s op NTV beginnen de presentatoren steeds meer over politiek.

Oudjaar is tenslotte het moment om de balans op te maken, en het opmaken van de balans is echt een Russische traditie, of het nu aan de keukentafel is of in het badhuis, of op een of ander ijzig perron ver van huis na een nacht met veel drank. Rusland is een gezegend land, maar ook een land dat dusdanig wordt geteisterd door langdurige burgeroorlogen, mondiale spanningen en ingrijpende veranderingen na het uiteenvallen van het rijk, dat veel andere landen het bijltje erbij neer zouden hebben gegooid. 1917, 1941 en 1991 – stuk voor stuk jaren waarin het hele wezen van Rusland een transformatie heeft doorgemaakt. In 2014 veranderde Rusland opnieuw, of, beter gezegd: in 2014 is Poetin een nieuwe koers gaan volgen in zijn steeds agressievere, tegen het westen gekeerde beleid.

Hij heeft zich ontpopt tot een veroveraar, gelijk de Russische tsaren aan wie hij soms met pseudomystieke verering refereert in zijn toespraken. In 2014 richtte hij zijn neo-imperialistische ambities op de Krim, een zonnig schiereiland in de Zwarte Zee. Het jaar had heel anders zullen eindigen. De Olympische Spelen in Sotsji, misschien wel de meest corrupte winterspelen ooit, waren bedoeld om te laten zien dat Rusland een land was dat zich kon meten met het Westen, een land dat een peperduur pyrotechnisch spektakel kon organiseren terwijl het ook kan bogen op literaire helden als Tolstoj, Dostojevski, Tsjechov en Nabokov. Over het feit dat in 2013 een museum in Sint-Petersburg, gewijd aan het werk van Nabokov, werd beklad met het woord ‘pedofiel’ door dezelfde mensen die Conchita beschimpten, hoorde je niemand.

In februari werd de Oekraïense president, Viktor Janoekovitsj, een bondgenoot van Poetin, uit de macht gezet als gevolg van een pro-Europese revolutie. Zijn plaats werd ingenomen door Petro Porosjenko. Toen Oekraïne zich dreigde te onttrekken aan de invloeds-

sfeer van het Kremlin, stuurde Poetin Russische troepen om de Oekraïense Krim te bezetten en vervolgens te annexeren. Poetin heeft gezegd dat de Krim voor het Russische volk betekent wat de Tempelberg voor de joden en de moslims betekent – een opmerking die kwetsend is voor zowel Russen als joden en moslims. Voor de meeste mensen die zijn geboren in de USSR, onder wie ik, roept het woord Krim beelden op van zomervakanties in vervallen hotels en vakantiehuisjes, waarin je je tegoed deed aan pelmeni (een soort dumplings) en eindelijk weer eens wat zon zag.

Een soort armoedig Fort Lauderdale met her en der een standbeeld van Tsjechov. Hoe dan ook, het verlies van de Krim, met een overwegend Russisch sprekende bevolking, was als een open wond bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie – dat de Krim niet meer binnen de grenzen van Rusland viel, is zoiets als het schiereiland Florida afkappen bij Jacksonville. Door de herovering is Poetin tot grote hoogten gestegen, meer dan welke Russische leider in pakweg een eeuw. Maar dat bleek voor hem niet voldoende.

Licht aangeschoten begin ik mee te klappen en zing zachtjes: ‘Forgif me, Deelaila, I jas kudn take anymorr’

pagina 48 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Horizon.indd 48

07-04-15 11:47

horizon

gary shteyngart

Als de olie en roebel in waarde dalen, maakt de Russische propagandamachine overuren

De nieuwjaarstoespraak van Poetin verschijnt op alle drie de schermen tegelijk. – © Sasha Rudensky

De sancties die het Westen aan Rusland oplegde na de annexatie van de Krim, brachten de Russische economie geen al te grote schade toe. Poetins volgende zet, steun aan de pro-Russische rebellen in Donbass, het geïndustrialiseerde deel van Oekraïne, heeft geleid tot een oorlog die volgens schattingen van de Verenigde Naties heeft geresulteerd in een miljoen ontheemden en meer dan vijfduizend doden, en zwaardere sancties van het Westen. (Terwijl ik dit schrijf is er een staakt-het-vuren overeen gekomen, maar het is een broos akkoord, en wie zal zeggen hoe lang het standhoudt.) De daling van de prijs van olie, Ruslands voornaamste exportartikel, betekent wel een gevoelige klap voor het regime. Hoe verder de prijs van een vat ruwe olie en de waarde van de roebel dalen, hoe meer de Russische propagandamachine op televisie wordt opgeschroefd. De presentatoren van een pan-Slavisch, Russisch-Oekraïens-Wit-Russisch concert lezen een lijst voor met namen van Russische popsterren die de toegang tot Oekraïne is ontzegd na Poetins invasie van de Krim. ‘Wij hebben niet van dat soort zwarte lijsten,’ zegt de presentator. ‘Wij gunnen iedereen liefde en vriendschap, zonder boycots.’

‘Zij’ – en daarmee worden Oekraïne en het Westen bedoeld; volgens de Russische media hebben de NAVO en de CIA de Oekraïense regering min of meer overgenomen, dus is het heel verleidelijk om die twee op een hoop te vegen – ‘onderdrukken onze kunstenaars!’ zingt iemand anders.

‘Wij mogen geen eigen kijk op de zaak hebben.’

‘Hoe kun je niet van je eigen president houden? Dat is onze kijk op de zaak.’ ‘Ons toneel kent geen grenzen.’

De presentatoren lijken het zich oprecht aan te trekken, en ze spreken namens een groot deel van hun publiek wanneer ze zich beklagen over de afwerende houding van het Westen. Dit is zowel geopolitiek als puberaal gedoe. Als een schoolkind dat goede cijfers wil halen én veel vriendjes wil hebben, wil Rusland zowel gezien als gerespecteerd worden. De invasie van de Krim en het bloedige conflict in Oost-Oekraïne kregen wereldwijd aandacht, maar inmiddels nodigen de populaire landen Rusland niet meer uit voor slaapfeestjes en plakken alleen Kim Jong-un en Raúl Castro nog briefjes op Ruslands kluisje.

Dag 2

Ik mis Poetin. Hij verschijnt bijna deze hele week niet op televisie omdat hij geniet van een elf dagen lang kerstreces, waarin hij ongetwijfeld een hele tsunami bij elkaar zwemt in zijn presidentiële zwembad.

Tegen middernacht Moskou-tijd verschijnt Poetins hoofd op alle drie mijn schermen tegelijk, voor zijn nieuwjaarstoespraak. ‘Liefde voor het vaderland is een van de sterkste, krachtigste emoties denkbaar,’ laat Poetin weten, met de afstandelijke maar toch dodelijke ernst waarop hij het alleenrecht lijkt te hebben. De annexatie van de Krim zal ‘een van de belangrijkste gebeurtenissen in de geschiedenis van het vaderland’ blijken.

De rest van nieuwjaarsdag lijkt Rusland weg te zakken in een catatonische Amerikaanse-speelfilmstand. De staatstelevisie levert zich uit aan Avatar, The Seven Year Itch en The Chronicles of Narnia. Ondanks de ijzige betrekkingen met Obama lijkt het onmogelijk om een dag televisie vol te krijgen zonder Die Hard of een goochelprogramma met David Blaine. Ik dommel wat, afgewisseld met rundvleesinjecties van de roomservice.

Het avondjournaal op Rossiya 1 begint met Oekraïne.

Op alle drie de zenders wordt het nieuws voorgelezen door aantrekkelijke mannen en vrouwen met een koele blik. Ze praten allemaal op dezelfde uit-mijn-mondklinken-slechts-onberispelijke-mannelijke waarheden-toon die Poetin hanteert wanneer hij het volk toespreekt, met heel soms een vleugje ijzig sarcasme.

Hun geratel heeft een hypnotiserend, staccato ritme, alsof er telkens een mitrailleursalvo klinkt, waardoor je soms vergeet dat ze hun lippen bewegen of zuurstof in- en uitademen.

Poetins populariteit is nauwelijks afgenomen, terwijl de roebel is ingestort en zijn onderdanen armer en armer worden. De media helpen hem, met een tweeledige aanpak. Om te beginnen wordt de economische achteruitgang in de schoenen geschoven van het Westen, met zijn sancties. Ten tweede wordt de opkomende democratie in Oekraïne afgeschilderd als een beweging van fascisten die met fakkels zwaaien, en dat alles in opdracht van hun Westerse bevelhebbers.

Maar weinig Russische families zijn ongeschonden tevoorschijn gekomen uit het bloedbad dat Hitler heeft aangericht, en de nazi-beeldspraak, die nog altijd keihard aankomt, wordt te pas en te onpas in de strijd geworpen om historische wonden open te rijten.

In het journaal van vandaag staan de zogeheten Oekraïense nazifacisten stil bij het leven van de neonazi Stepan Bandera, door met fakkels in een Hitlerparade door de straten te trekken. Bandera is een omstreden figuur, een Oekraïense nationalist die tijdens de Tweede Wereldoorlog met de Duitse bezetters flirtte, maar die uiteindelijk door hen in de gevangenis werd gegooid. Een mars door Kiev van de Rechtse Sector, een xenofobische, conservatieve, rechtse partij die meer gemeen heeft met de huidige regering in Moskou dan beide partijen willen toegeven – daar kunnen de nieuwslezers maar moeilijk weerstand aan bieden. ‘In plaats dat ze oud en nieuw vieren, gedenken zij de fascist Stepan Bandera,’ laat de verslaggever weten. ‘Het ziet ernaar uit dat de fascistische ideologie de basis wordt van de Oekraïense staat.’

De leider van de Rechtse Sector was presidentskandidaat in de verkiezingen van mei 2014. Met zijn ‘fascistische ideologie’ kreeg hij 0,7 procent van de stemmen. Sinds de verkiezing van Porosjenko, die met een meerderheid is verkozen, is Oekraïne nu

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 49

Horizon.indd 49

07-04-15 11:47

horizon

Twee van de schermen staan recht voor zijn bed, met net voldoende ruimte voor het karretje van de roomservice. – © Sasha Rudensky

Shteyngart is gebroken. – © Sasha Rudensky

zonder meer de meest democratische en proEuropese partij in de voormalige Sovjet-Unie, als je de Baltische staten niet meerekent. Het land is zelfs anti-Russisch. En dat, zal iedereen begrijpen, drijft Rusland tot wanhoop.

Dag 3

Bij het ontwaken heb ik een opgeblazen gevoel. Het kost me moeite om te bewegen, vooral met mijn benen.

Waarschijnlijk jicht. De schermen zijn ’s nachts uit, maar de laptops brommen zachtjes, de satellieten zenden gewoon uit. Ik strompel naar mijn marmeren badkamer en kijk naar mijn gezicht, vol vouwen van de slaap.

Mijn dag kent één moment van troost: 57th Street oversteken, tussen alle Russische, Aziatische en Zuid-Amerikaanse mensen door die overal in New York lopen te winkelen, om uiteindelijk in het zoutwaterbad van de Health Club te kunnen duiken.

Ik probeer de Russische televisie uit mijn hoofd te krijgen, maar de hoge decibellen van de pop-soundtracks en de diepe stem van de nieuwslezers achtervolgen me ook onder water, trillen nog na tegen mijn trommelvlies.

Als ik weer ben teruggekeerd in mijn kooi worden de sandwiches met gerookte Catskill-zalm en eiwit gebracht, net op het moment dat ik de schermen weer aanzet. Op het ene scherm is het koor van het Rode Kruis te zien dat de longen uit het lijf zingt, op een ander scherm een reclame voor een ketting van 24-karaats goud, voor mannen die ‘niet alleen hun status willen tonen, maar ook hun goede smaak’.

De dikke, glanzende ketting – kettingen, moet ik zeggen: twee voor de prijs van een – kost 1490 roebel, wat begin 2014 neerkwam op zo’n 45 dollar, maar begin 2015 nog maar een dollar of 25, aangezien de roebel in waarde blijft dalen.

rusland

Er is spectaculair nieuws, vandaag. Van twee verslaggevers van LifeNews, een Russisch televisiekanaal dat de opstandelingen in Oekraïne steunt en dat banden zou onderhouden met de FSB, Poetins veiligheidsdienst, is tijdens een fakkelparade in Kiev de camera aan stukken geslagen. ‘De anti-Russische sentimenten beginnen te grenzen aan hysterie,’ zegt een van de verslaggevers.

Ik kijk op mijn horloge. Het item is al een minuut bezig en hij heeft de woorden fascisme, nazisme en neonazisme nog niet in de mond genomen, en ook heeft hij nog niet gerept van het onbetrouwbare Westen.

‘Fakkeloptochten worden geassocieerd met naziDuitsland,’ zegt de verslaggever.

Op het scherm dat NTV toont, zie ik een comedy met als titel Het ideale stel. In een korte beschrijving staat te lezen: ‘Zoja is een atlete met een mannelijk karakter.

Daarom heeft ze moeite met het sterke geslacht en houdt niemand het met haar uit.’

Ik constateer een trend: films over Russen van halverwege de dertig die nog niet getrouwd zijn, een ontwikkeling die moeilijk is te volgen voor de meeste Russen, die willen trouwen, 1,61 kinderen willen krijgen en dan weer jong willen scheiden (volgens cijfers van de Verenigde Naties loopt Rusland al heel lang op kop wat scheidingspercentage betreft). Zoals de meeste ‘romcoms’ is ook deze film langdradig, wordt er oeverloos in gepraat en is hij bespottelijk preuts.

Zelfs een voorzichtige kus word uitgefaded voordat er onder de lakens ook maar iets kan gebeuren. Ik ken geen andere samenleving met zo’n dubbele moraal ten opzichte van seks. Het nieuwe conservatisme, onder aanvoering van de orthodoxe kerk, botst aan de lopende band met de progressieve opvattingen die opgang deden tijdens de Sovjetperiode. Abortus was lange tijd de meest gebruikelijke vorm van geboortebeperking: de betrouwbaarheid van de Sovjetvoorbehoedmiddelen liet veel te wensen over. Vandaag de dag zit er vrijwel niet één expliciete seksscène in een film als Het ideale stel, maar als je naar een van de dansnummers op televisie kijkt, zou je bijna voor alle zekerheid een condoom pakken.

Ik trek nog een fles wijn open en laat me meevoeren in een wereld die ik niet de rug kan toekeren, terwijl de januariwind mijn eenzame wolkenkrabber geselt.

Op Kanaal 1 wordt het schandaal van de kapot getrapte camera breed uitgemeten. Veel close-ups van de gewonde camera in de sneeuw, of in een berg confetti. Dan is het tijd voor Macaulay Culkin in de originele versie van Home Alone.

Dag 4

Ik kruip op handen en voeten door de sneeuw in Kiev, op zoek naar mijn mobiel, die is gejat door de neofascisten. Ik zie hem liggen, tegen een muur waar een enorm hakenkruis op is gekalkt. Het schermpje is kapot getrapt door fakkeldragende Oekraïners.

‘Hallo,’ zeg ik in het Russisch. ‘Kan iemand me helpen,

alsjeblieft? Ik heb het ijskoud. Op mijn FaceTime verschijnt een nieuwslezer van Rossiya 1, met een kille blik in zijn ogen. ‘Fakkelparades worden in verband gebracht met nazi-Duitsland,’ laat hij weten. Ik word wakker en strompel naar de badkamer, neem wat benzodiazepine en kruip mijn bed weer in. Ik slaap misschien drie uur, alles bij elkaar. Ik ben wel eens terug geweest naar Rusland, en dan werd ik soms midden in de nacht wakker met het idee: Stel dat ze de grenzen sluiten? Stel dat ik de rest van mijn leven hier moet slijten? Hoewel ik me veilig in een cocon van weelde in het midden van Manhattan bevind, houdt een vergelijkbare angst me uit mijn slaap.

Ik ben gebroken, vandaag. Mijn borstcrawl in het zwembad doet eerder denken aan een kikkervisje dan aan een kikker. Als ik weer in mijn zonovergoten horror-hotelkamer zit, gaat het journaal op Rossiya 1 helemaal los. Een kettingbotsing van wel 35 auto’s in New Hampshire. Geen zwaargewonden, naar het zich laat aanzien, maar het is duidelijk dat het Westen op de afgrond afstevent. Aan de andere kant van de oceaan is het allemaal nog veel erger. ‘Een onaangenaam nieuwjaarsgeschenk voor prins Andrew,’ zegt een verslaggever met een venijnige mengeling van ernst, cynisme en opgetogenheid. ‘Engeland is geschokt door een seksschandaal tussen de prins en een minderjarige die beweert als “seksslavin” te zijn gehouden.’

Kijkers in Jekaterinenburg schuiven ‘s ochtends vroeg hun kasja [een soort grutten] naar binnen terwijl ze een opsomming krijgen van alles wat de Britse koninklijke familie heeft misdaan – van prins Harry die in een nazi-uniform liep tot de ‘nooit opgehelderde’ dood van prinses Diana.

De Russen leiden daarentegen een opmerkelijk nonfascistisch bestaan. Op de plek van de Air Asia-ramp, in de Java-zee, ‘hebben de Indonesische autoriteiten al hun hoop gevestigd op de Russische duikers en hun apparatuur’, die wellicht het verdwenen vliegtuig kunnen opsporen.

In het hoge Russische noorden zien we Aleksej Trjapitsin, een brave postbode in een klein gehuchtje.

De man rookt niet en hij drinkt niet, en onlangs is er een documentaire over hem gemaakt: The White Nights of the Postman Aleksej Trjapitsin. Zijn vrouw is ook de goedheid zelve. ‘Ik ben een heel gewone vrouw,’ zegt ze. ‘Ik kan eigenlijk van alles: ik kan met een geweer overweg, ik kan eenden vangen.’

De les voor de doorsnee-Rus, en met name voor de verwende camembert etende Moskoviet, is duidelijk: Er wachten onze zware tijden, dus zorg dat je met een geweer overweg kunt, leer eenden vangen.

Vandaag krijg ik bezoek: de in Moskou geboren schrijfster Anja Ulinitsj en haar vriendin Olga Gershenson, hoogleraar aan de University of Massachusetts, in Amherst. Ik bel roomservice voor een schotel vleeswaren, en we gaan lunchen. Gisteravond heeft Anja te horen gekregen dat haar neef is vermoord, in een plaatsje niet ver van Donetsk, de Oekraïense stad die een bolwerk is van pro-Russische strijders. ‘Hij is

‘Je bevindt je hier in een virtuele jeugd,’ zegt mijn psychiater.

‘Die regressie roept bepaalde gevoelens op’

pagina 50 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Horizon.indd 50

07-04-15 11:48

horizon

gary shteyngart

Zijn psychiater komt op huisbezoek, in de gebruikelijke divan-stoelopstelling. – © Sasha Rudensky

dood aangetroffen in de hal van zijn appartementencomplex,’ vertelt Anja me. ‘Niemand weet wie hem heeft vermoord. Er is geen politie. Het is pure anarchie.’

‘Ik schrijf dit allemaal op Poetins conto,’ zegt ze. ‘Het was altijd een doodnormale stad.’

Ze slaakt een zucht. We laten onze blik van scherm naar scherm glijden. Op NTV danst een man in een leren pakje met een vrouw die ook een leren pakje draagt – ze hebben min of meer gemeenschap in leer. Achter hen staan twee reusachtige, vergulde standbeelden van gladiatoren.

‘Dat ballet is niet onaardig,’ zegt Anja.

‘Ja, te gek,’ valt Olga haar bij.

We kijken nog een poosje, zonder een woord te zeggen.

Dag 5

Mijn psychiater komt op huisbezoek, wat uitzonderlijk genoemd mag worden. We zoeken een beetje naar de gebruikelijke divan-stoel-opstelling, maar ik lig op mijn kingsize bed en hij zit direct rechts van me. De schermen staan nog altijd aan. Op een van de schermen is een Oekraïense drugdealer te zien die in Moskou is opgepakt, met close-ups van zijn gemeen rode Oekraïense paspoort. Op een ander scherm liggen twee mannen languit in het gras, een lege wodkafles tussen hen in. ‘Kijk,’ zeg ik tegen mijn psychiater, ‘dat is nou Rusland.’

Ik sluit mijn ogen en probeer te bedenken wat ik daarmee bedoel.

‘In mijn boeken heb ik geprobeerd mijn ouders te begrijpen, en wat ze in de Sovjet-Unie hebben meegemaakt,’ zeg ik. Misschien is dit project ook een poging om hen te leren kennen. De tijden veranderen, het regime verandert, maar de televisie blijft min of meer hetzelfde. ‘Mijn ouders en ik zitten niet echt op één lijn wat de Amerikaanse politiek betreft, maar over Poetin zijn we het wel eens. En dat geldt voor veel van mijn vrienden met Russische wortels. Het is gek, maar Poetin brengt ons en onze ouders bij elkaar.

Het is een prettige gedachte dat er op deze wereld een bron van kwaad is die we allemaal als zodanig herkennen.’

‘Stel dat mijn ouders nooit met mij uit Rusland waren vertrokken. Hoe zou het dan nu met me gesteld zijn?

Dit alles’ – ik gebaar naar de drie schermen – ‘zou mijn dagelijkse realiteit zijn.’

‘Je bevindt je hier in een virtuele jeugd,’ zegt mijn psychiater. ‘Die regressie roept bepaalde gevoelens op.’

‘De televisies in Rusland hadden de neiging om te ontploffen,’ zeg ik. ‘In Moskou werd 60 procent van alle branden in huis veroorzaakt door een televisie die uit elkaar knalde.’

We zwijgen even, wat geregeld gebeurt tijdens analyse.

Toch is het goed om te praten.

Dag 6

Ach, bekijk het ook. Ik begin gewoon meteen na het ontbijt met drinken. Niks scheren of aankleden. Niks mis met de badjas van het Four Seasons. Een vrouw met een Russische naam op haar naamplaatje rolt mijn koffie naar binnen, en een bagel met witvis.

‘Witvis, geen zalm?’ zegt ze bestraffend, alsof zij een nieuwslezeres van Kanaal 1 is, en ik Oekraïne.

‘Morgen neem ik zalm,’ beloof ik.

Ik kijk naar een Jerry Springer-achtige show met als titel Man/vrouw. Het onderwerp van vandaag: Tatjana, een vrouw uit het dorp Bolsheorlovskoe, 450 kilometer van Moskou, wil uitzoeken wie de vader van haar jongste kind is. Van talloze mannen in het dorp wordt een DNA-monster genomen, en er zijn beelden van Tatjana’s haveloze buren die hun mening over haar ventileren.

Ik kan niet meer naar het journaal kijken zonder minstens twee flesjes Absolut-wodka

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 51

Horizon.indd 51

07-04-15 11:48

horizon

‘Eens een hoer, altijd een hoer.’

‘Je drinkt je een stuk in je kraag, gaat naar haar huis en hoppa – je kunt er zo overheen!’

Het dorp zelf ziet eruit alsof er een Russische boer in een slobberige trui van Chinese makelij overheen is gegaan. De onderkomens zijn klein – kamertjes voorzien van koelkast, televisie en een paar kakkerlakken.

Een panel van experts, onder wie een psycholoog, een schilder en een dichter in een fluwelen jasje en met een weelderige, zeer dichterlijke snor, voorziet Tatjana’s strubbelingen van commentaar. ‘Voor alle Russische echtparen geldt dat ze het beste kinderen kunnen verwekken als ze nuchter zijn,’ merkt de dichter heel verstandig op.

Tatjana zelf praat binnensmonds, met een schorre stem, en ze mist een paar voortanden. Toch is ze op een merkwaardige manier mooi, en in tegenstelling tot vele gasten bij Jerry Springer, geeft ze geen tegengas, zelfs niet wanneer presentatoren en publiek haar vernederen. Ze blijft onverstoorbaar voor zich uit kijken, alsof ze zo uit een Dostojevski-roman komt.

Op haar geheel eigen manier is ze een modelburger van Poetins moderne Rusland. Ze weet dat ze haar mond moet houden wanneer ze een uitbrander krijgt van mensen met macht.

De resultaten van het DNA-onderzoek worden bekendgemaakt, en geen van de trieste figuren blijkt de vader. Morgen is op Kanaal 1 het tweede deel van Tatjana’s verhaal te zien. Er zullen DNA-monsters worden afgenomen van nog meer dorpsgenoten.

Ook dan weer zal Tatjana te horen krijgen dat ze een hoer is.

Ik kan inmiddels niet meer naar het journaal kijken zonder minstens twee kleine flesjes Absolut-wodka, die ik wegspoel met een paar biertjes. De schermen beginnen te versmelten en het kost me moeite het allemaal nog te volgen. Op het ene scherm doet een man met een wapen onmenselijke dingen, terwijl op een ander scherm een vrouw, die lijkt opgetrokken uit fonkelend zirkonium, zingend allerlei nonsens uitkraamt. Ik laat mezelf meevoeren door nietszeggendheid en dreigende gevaren, alsof ik thuiskom na een lange dag hard werken, gefrustreerd over bazen die hun zakken vullen en verkeersagenten die hetzelfde doen, ergens in Tomsk of Omsk. Poetins televisie is een machtig wapen, dat op vakkundige wijze nostalgie, kwaadaardigheid, paranoia en flauwe humor weet te combineren, dat je gevoelens afstompt maar tegelijkertijd je woede weet te wekken.

Ik druk mijn gezicht in mijn hypoallergene kussen.

Ik heb dringend behoefte aan nog een borrel.

Maar in plaats van mijn toevlucht te zoeken in de wodka, vergrijp ik me aan de verboden vrucht.

Ik pak mijn laptop en log in op de vooruitstrevende

rusland

Shteyngart slaapt. – © Sasha Rudensky

nieuwssite www.slon.ru (slon betekent ‘olifant’ in het Russisch). Voor mijn vrienden in Sint-Petersburg zijn dit soort analytische blogs en nieuwssites een levensader – de kritische en culturele tijdschriften van Rusland, zou je kunnen zeggen. Slon is een van de weinige sites die nog niet is gezwicht voor de wil van het regime. Twee andere favoriete sites, Gazeta. ru (gazeta betekent ‘krant’) en Lenta.ru, zijn hun onafhankelijkheid inmiddels kwijt.

De twee belangrijkste artikelen op Slon gaan niet over de waarde van de euro ten opzichte van de dollar. Ze gaan over de prijs van een vat ruwe olie, die onder de zevenenvijftig dollar is gekomen. Een ander artikel

gaat over de weigering van oppositieleider Aleksej Navalni om zich aan zijn huisarrest te houden (de activist en zijn broer zijn veroordeeld wegens samenzwering tegen de staat, een aanklacht waarvoor geen bewijzen zijn). Een ander artikel is getiteld: ‘How the Regime Will Fall: A Possible Scenario.’ (De val van het regime: een mogelijk scenario).

Tientallen miljoenen Russen, veelal jong en woonachtig in de stad, maken gebruik van sociale media.

Ik kan me zo voorstellen dat zeker enkelen van hen dit artikel op hun tijdlijn zullen zetten, of er naar hartenlust over zullen twitteren.

Dag 7

Poetins tv is een machtig wapen, dat nostalgie, kwaadaardigheid, paranoia en flauwe humor combineert

Dit is mijn laatste dag in het virtuele Rusland. De kerstboom in de lobby van het Four Seasons wordt ontmanteld, de versiering gaat in dozen met als opschrift: ‘Kerstmis in Amerika, de magie komt tot leven.’ Boven, in mijn kamer, begint de Russische kerstavond – de orthodoxe kerst wordt gevierd op 7 januari.

pagina 52 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Horizon.indd 52

07-04-15 11:54

horizon

gary shteyngart

Drie verrukkelijke klikjes met de Samsung-afstandsbedieningen en mijn hele week gaat op zwart

Ik kijk naar het tweede deel van het programma over Tatjana, de verleidster van het dorp. In het panel van vooraanstaande mensen dat een oordeel over Tatjana mag vellen, zit dit keer geen dichter maar een performer, met een Barbie op de revers van zijn beslagen jack, en hoog opgekamd haar. Een roodharige knul met een jack waarop het woord ‘Rusland’ prijkt, blijkt de vader te zijn. ‘Ja! Ja! Ja!’ gilt Tatjana.

‘Ik zou al die mannen castreren,’ zegt een van de presentatoren over de dorpelingen die zich in de studio hebben verzameld.

Keith Gessen, een in Moskou geboren schrijver en journalist, komt langs. Ik heb mortadella besteld, en een schotel met Spaanse hammen. ‘Je bent net een

‘Ik zou al die mannen castreren,’ zegt een presentator

Rus die in weelde baadt, maar je bent gedwongen deze troep tot je te nemen,’ zegt Keith na een blik op mijn drie schermen.

Keith volgt de Russische televisie aandachtig, en hij heeft de afgelopen jaren een verschuiving waargenomen. ‘Je kijkt naar het nieuws, maar het eigenlijke nieuws is het nieuws zelf. Niet vanwege de informatie die wordt gegeven, maar vanwege de manier waarop die informatie wordt gepresenteerd. Je hebt het gevoel alsof de berichten uit het Kremlin afkomstig zijn.’

Terwijl de televisie doorzaagt over de overwinningen van de door de Russen gesteunde opstandelingen in Oekraïne, vraagt hij of ik heb gehoord over de moord op Batman, een rebellencommandant in de Donbassregio in de oostelijke Oekraïne, die zich aan niets en niemand iets gelegen liet liggen.

‘Naar het schijnt,’ zegt Keith, ‘is hij vermoord door Russische troepen of andere rebellen, omdat hij niet langer in de hand viel te houden.

Ik klap meteen mijn laptop open en kijk op de ongecensureerde Russische websites. De moord op Batman is wereldnieuws. The New York Times heeft al een artikel geplaatst over het verscheiden van Batman. De enige plekken waar niets over hem is te vinden zijn Rossiya 1, NTV en Kanaal 1.

Na Keiths vertrek richt ik mijn aandacht op de galmende kerstviering, die op twee zenders live wordt uitgezonden. Ik zie vrouwen met blauwe ogen en een hoofddoekje, bebaarde, in goud gehulde priesters, en wierookwolken. Van de uitbundig versierde kathedraal van Christus de Verlosser schakelen we plotseling over naar een eenvoudig dorpskerkje in een klein en al even eenvoudig plaatsje ten zuiden van Moskou.

Gekleed in een trui, en met een vastberaden blik, viert Poetin de kerst te midden van enkele meisjes met een witte hoofddoek. Poetin neemt de religieuze rituelen zeer serieus, maar zijn blik is onpeilbaar als altijd. Daar staat hij dan, de man die zowel zijn eigen identiteit als die van het land eigenhandig heeft vormgegeven. Maar wie is deze man? We krijgen snelle shots te zien van mensen in kerkbankjes, die zich zo lang mogelijk proberen te maken in de hoop met hun mobiele telefoon een foto van hem te kunnen maken. We krijgen te horen dat de kerk onderdak biedt aan kinderen uit Loehansk, dat in handen is van de rebellen. Het Kremlin heeft hen voorzien van ‘snoep en klassieke boeken’ voor de kerstdagen.

Zijn de meisjes met hun witte hoofddoekjes, die naast Poetin staan, dezelfde kinderen die op de vlucht zijn voor het geweld in Oekraïne dat zijn regime heeft gesteund, zo niet eigenhandig heeft ontketend?

Poetin staat daar als een pièce de milieu, een tevreden man. En dat is nou precies de kracht van de Russische televisie, precies de reden dat het zo pijnlijk is er een week lang naar te moeten kijken. Tenzij je een ware gelovige bent, maakt het onophoudelijke lawaai je alleen maar duidelijk dat je een miniem radertje bent

in de visie van een ander. En die ander is Vladimir Poetin. Je kijkt naar zijn zenders, zijn programma’s, zijn dromen en zijn overtuigingen.

Tijdens mijn laatste bezoek aan Moskou, enkele jaren terug, bracht een dronken taxichauffeur me naar de andere kant van de stad. Hij was bijna in tranen omdat hij niet in staat was zijn gezin te onderhouden.

‘Ik wil emigreren naar de Verenigde Staten,’ zei hij.

‘Dit is geen leven.’

‘Probeer Canada,’ opperde ik. ‘Het immigratiebeleid daar is vrij soepel.’

Hij deed alsof hij op de vloer spuugde, waarbij hij bijna tegen de stoeprand knalde. ‘Canada? Dat nooit!

Ik kan alleen in een supermacht wonen!’

Het doet niet ter zake dat het ware pad van Rusland rechtstreeks van de olievelden naar 432 Park Avenue loopt. Wie naar de Poetin-show kijkt, leeft in een supermacht. Je bent een opstandeling in Oekraïne die heldhaftig het ooit zo moderne vliegveld van Donetsk met de grond gelijkmaakt, met door Rusland geleverde wapens. Je bent een Russisch sprekende oma die naast haar verwoeste huis in Loehansk staat en tekeergaat tegen de fascistische nazi’s, zoals haar moeder meer dan zeventig jaar eerder ook zal hebben gedaan toen de Duitsers het land binnenvielen. Je bent een priester die zijn zegen uitspreekt over een fotogeniek konvooi Russische hulpgoederen op weg naar de frontlinie. Lijden en je niet laten kisten: Waarschijnlijk is dat wat het betekent om een Rus te zijn. Zo was het in het verleden en zo zal het altijd zijn. Dit is de fantasie die avond aan avond wordt opgedist op Kanaal 1, op Rossiya 1, op NTV. Over één generatie zal het nieuws van Kanaal 1 anno 2015 ons net zo bespottelijk voorkomen als een Sovjet-documentaire over het toe-eigenen van de graanvoorraden. Jonge mensen zullen zich afvragen hoeveel onzin hun ouders over zich uitgestort hebben gekregen en hoe ze ondanks dat alles redelijk gewone mensen zijn gebleven. En ik? Ik ontvlucht Rusland voor een tweede keer. Drie verrukkelijke klikjes met de drie Samsung-afstandsbedieningen en mijn hele week gaat op zwart.

Gary Shteyngart

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 53

Horizon.indd 53

07-04-15 11:54

horizon

reportage

Een kind kan de was doen The Distance | Chicago

Met zijn pizza-avonden, volière en speelhoek is ’s werelds grootste wasserette bij Chicago een ontmoetingsplek geworden voor wijkbewoners. ‘Het klinkt misschien raar, maar wij proberen een emotionele binding tot stand te brengen.’

D

e World’s Largest Laundromat telt 301 wasmachines en drogers. Naast de geldwisselmachines staat een volière met vijftien vinken en kleine sierduiven. Er is een speelhoek met een grote rol tekenpapier en een plastic replica van Snoopy’s hondenhok dat voor 50 dollarcent met flikkerende lichtjes in beweging komt. De World’s Largest Laundromat is 24 uur per dag open, zeven dagen per week. De wasserette gaat nooit dicht: niet met Thanksgiving of met Kerstmis, of als het zo hard vriest dat alle scholen gesloten zijn. Tom Benson, de eigenaar, weet niet eens hoe hij de zaak zou moeten afgrendelen. ‘Ik heb geen sleutel,’ zegt Benson. ‘Er is geen sleutel! Er zijn alleen automatische schuifdeuren en die staan altijd aan.’

Third place

In het 108-jarige bestaan van Berwyn, een voorstad van Chicago, heeft op deze straathoek bijna altijd een wasserette gezeten, maar het predicaat ‘’s werelds grootste’ voert het bedrijf pas sinds de jaren tachtig

Meer dan 300 wasmachines en drogers draaien dag en nacht door – óók met Kerst en Thanksgiving. – © Michael Berger

Een kwart van de bezoekers is jonger dan zestien jaar. © Michael Berger

– na het winnen van een door de beroepsfederatie gesponsorde wedstrijd om de wasserette met het grootste aantal vierkante meters ter wereld te vinden.

(Het selectieproces was nogal arbitrair, maar er is nooit een concurrent geweest die de positie van de World’s Largest Laundromat serieus heeft betwist.)

De zaak werd in 1999 door Benson overgenomen en tot een gezinsvriendelijk trefpunt omgetoverd.

Met zijn pizza-avonden op de woensdagen, discussiebijeenkomsten over immigratie en het zomerleesprogramma voor kinderen, is de World’s Largest Laundromat een zogeheten third place voor wijkbewoners geworden. De term ‘third place’ werd in 1989 door de Amerikaanse socioloog Ray Oldenburg in zijn boek The Great Good Place geïntroduceerd om sociale ontmoetingsplekken te definiëren die naast de thuisplek en de werkplek bestaan, en die essentieel zijn voor het gemeenschapsleven. Third places bestaan al sinds mensenheugenis – de taverne, de kruidenier – en Starbucks gebruikte de term om zijn koffiehuizen in de markt te zetten.

Berwyn heeft ongeveer 57.000 inwoners en geen enkele Starbucks. In plaatsen als Berwyn, waar relatief veel huurders en mensen met een laag of modaal inkomen wonen, is de wasserette ‘nog een van de weinige plekken waar mensen samenkomen,’ zegt Brian Wallace, directeur van de Coin Laundry Association. Hij schat dat er in de VS ongeveer 29.000 wasserettes zijn, die jaarlijks een omzet van 5 miljard dollar draaien. ‘De Bensons hebben dat goed begrepen en zich in de gemeenschap verankerd door een hoop activiteiten te organiseren die hen begrijpelijkerwijs geliefd maken in de wijk. Ik denk dat ze zich er goed bij voelen, maar zakelijk gezien is het natuurlijk ook een slimme zet.’

pagina 54 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Horizon.indd 54

07-04-15 11:49

horizon

de wasserette als ‘third place’

De ‘Taj Mahal onder de wasserettes’ heeft een vloeroppervlak van 1250 vierkante meter, vijf keer zo veel als de gemiddelde concurrent. – © Michael Berger

Klantenbinding speelt in Bensons branche gewoonlijk een ondergeschikte rol. Zolang de machines functioneren, de prijzen scherp zijn en er parkeergelegenheid is, gaan mensen over het algemeen naar de dichtstbijzijnde wasserette. Benson heeft mensen zover gekregen dat ze voor zijn zaak omrijden, ook al komen ze onderweg langs meerdere wasserettes. Op basis van enquêtes schat hij dat een kwart van zijn klantenkring op minstens drie kilometer afstand woont.

Verpauperd

De gemiddelde wasserette in de VS heeft een vloeroppervlak van rond de 230 vierkante meter. Het vloeroppervlak van de World’s Largest Laundromat beslaat 1250 vierkante meter. Ondanks die enorme omvang stond de zaak er beroerd voor toen Benson er voor het eerst kwam. De oorspronkelijke eigenaar, zakenman George Fancher, had de wasserette in 1991 aan een apotheker verkocht die de zaak als extra inkomstenbron gebruikte, maar de wasserette langzaam liet verpauperen. Ongeveer acht jaar later huurde

de apotheker Benson in, destijds bedrijfsmakelaar met ervaring in het kopen en verkopen van wasserettes, om de zaak voor hem van de hand te doen.

Benson probeerde anderhalf jaar kopers te vinden, maar niemand had interesse in een verwaarloosde wasserette met dichtgetimmerde ramen en gescheurde luifels. Bovendien was verderop in de straat een fonkelnieuwe wasserette geopend die klanten en inkomsten wegkaapte.

‘Hij werd met de dag wanhopiger en uiteindelijk realistischer over de prijs,’ zegt Benson over de eigenaar. ‘We waren op een punt beland dat hij er snel vanaf wilde, en ik was de enige die de branche goed genoeg kende om de zaak snel te willen kopen.’ Benson zag onaangeboorde mogelijkheden in de World’s Largest Laundromat. Fancher, de oorspronkelijke eigenaar, was ooit in een kleine winkelruimte begonnen, en had de twee naastgelegen bedrijfspanden er later bij gekocht en er een ongekend grote wasserette van gemaakt, met gratis parkeerplekken om de hoek. Berwyns demografie – een dichtbevolkt gebied met veel huurders – was ook gunstig.

Benson had het gevoel dat hij de wasserette met

zijn visie, zakelijk instinct en arbeidsethos nieuw leven kon inblazen.

In de maand voordat hij de zaak definitief kocht, bracht Benson de concurrentie binnen een straal van drie kilometer in kaart. Hij bezocht vijf of zes wasserettes per dag, keek hoe ze werden gerund en telde het aantal klanten. Benson twijfelde of hij kinderen wel of niet moest meetellen. ‘Kinderen zijn goed voor een hoop wasgoed, maar het zijn uit-

‘De wasserette is nog een van de weinige plekken waar mensen samenkomen’

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 55

Horizon.indd 55

07-04-15 11:49

horizon

reportage

Samen de was vouwen schept een onderlinge band. – © Michael Berger

eindelijk de ouders die de beslissingen nemen,’ zegt hij. ‘Uiteindelijk besloot ik ze maar allebei te tellen, en toen kwam ik erachter dat 25 procent van de wasse-rettebezoekers jonger is dan zestien jaar.’

Gratis pizza

Vanuit dat besef ontstond de gezinsvriendelijke sfeer, die inmiddels het handelsmerk is van de World’s Largest Laundromat. Daarom serveert Benson op woensdagavonden gratis pizza’s, en liet hij een student van de kunstacademie een kleurboek ontwerpen over een latino-gezin dat de wasserette bezoekt. (Diezelfde student heeft sindsdien nog drie andere kleurboeken gemaakt.) Daarom ook deelt hij elke dag gratis donuts en koffie uit en heeft hij een volière neergezet

– een idee dat hij oppikte in het verzorgingstehuis waar zijn moeders tweede man woonde. En daar bleef het niet bij: Benson verving 40 procent van het personeel en onderzocht wat zijn klanten anders zouden willen zien. Het meest gegeven antwoord stond niet eens bij de keuze-opties: een damestoilet.

In die tijd was er maar één kleine wc, die zwart was geschilderd om graffiti tegen te gaan. Benson brak een muur weg, deed een paar oude wasmachines de deur uit en liet een nieuw toilet bouwen.

In de eerste zes maanden van zijn nieuwe baan maakte Benson werkweken van zeventig uur. Hij wilde er zijn voor zijn klanten en hun laten zien dat hij de wasserette steeds verder opknapte. Binnen drie maanden, zegt hij, begon de omzet te stijgen. Klanten vonden de sfeer prettig en waardeerden het dat Benson zich

‘Kinderen zijn goed voor een hoop wasgoed, maar het zijn de ouders die de beslissingen nemen’

met Kerstmis als Kerstman verkleedde en speelgoed uitdeelde aan de kinderen. Andere verbeteringen waren minder zichtbaar, zoals de 26 zonnepanelen die Benson met behulp van een subsidie van de staat op het dak installeerde om het water op te warmen.

Brand

En toen, in 2004, brandde de World’s Largest Laundromat tot de grond toe af. Het vuur begon op een zondag rond één uur ’s nachts en was pas twaalf uur later geblust. Brandexperts stelden achteraf vast dat het vuur door een vonk achter een droger was veroorzaakt.

Alle aanwezige klanten en werknemers wisten te ontsnappen, maar de vogels haalden het niet.

Benson en zijn vrouw waren op dat moment op vakantie in Engeland en verbleven in Londen. Hun oudste zoon, Eric, had vrij genomen van zijn werk en was uit Colorado overgevlogen om de zaak in de tussentijd te runnen. Het echtpaar zou na Londen verder door Engeland reizen, maar op hun laatste avond in de hoofdstad troffen ze bij terugkomst in het hotel een briefje bij de receptie aan. ‘Ik belde onmiddellijk naar huis en Eric vertelde dat de zaak was afgebrand en dat het er niet goed uitzag,’ herinnert

pagina 56 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Horizon.indd 56

07-04-15 11:49

horizon

de wasserette als ‘third place’

Benson zich. ‘We zijn de volgende ochtend meteen op het vliegtuig gestapt.’

Toen Benson bij zijn wasserette aankwam, zag hij dat er niets van over was. Maar zijn werknemers zaten allemaal op de stoep op hem te wachten. ‘Iets in me zei: ik moet ze beschermen. Dit mag geen droevig moment worden,’ vertelt hij. ‘Dus ik liep op ze af en zei: “We laten ons niet kisten. We gaan het nog beter maken”.’

En het werd beter – misschien nog wel beter dan Benson zich had kunnen voorstellen. Hij had zijn verzekeringspolis het jaar daarvoor verhoogd en die bleek nu niet alleen de tweeënhalf miljoen dollar voor de benodigde bouwkosten te dekken maar ook één maandloon voor zijn werknemers zodat ze een financiële buffer hadden terwijl ze op zoek gingen naar een andere baan. De managers kregen zelfs een volledig jaarsalaris uitbetaald.

Nu hij gedwongen was om de wasserette helemaal opnieuw op te bouwen, kon Benson zijn ideale zaak ontwerpen. Hij schrapte het stomerijgedeelte om ruimte te maken voor een speelhoek naast het eet­ gedeelte en de snoep­ en drankautomaten. Hij zette weer een volière neer en huurde vogels van een bedrijf in South Dakota, en hij installeerde niet 26 maar 36 nieuwe zonnepanelen op het dak. ‘Mijn grootste probleem was mensen ervan te overtuigen dat ik geld wilde uitgeven,’ zegt Benson. ‘Normaal wil iedereen juist geld besparen want zo zit deze branche in elkaar. Iedereen probeert het op de allergoedkoopste manier te doen en ik zei juist: “Nee, we gaan hier de Taj Mahal neerzetten want daar heb ik het geld voor.”

Er ligt 750 vierkante meter aan tapijt, wat je anders nooit ziet in een wasserette. Dat heb ik gedaan voor de geluidsisolatie maar ook omdat ik zeker weet dat er heel wat kinderen uit deze wijk op mijn vloer heb­ ben leren lopen. Waarom zou je die hummels op tegels laten vallen als het ook op tapijt kan?’

Tweede locatie

De World’s Largest Laundromat opende begin 2006 opnieuw zijn deuren, en de klanten kwamen terug.

Ze kwamen voor de pizza­avond en voor de grote tv­ schermen, afgesteld op Univision en Disney Channel, de gratis wifi, het schminken, de goochelaar en de ballondieren.

Eigenaar Tom Benson serveert pizza op een woensdagavond. – © Michael Berger

‘Mijn grootste probleem was mensen ervan te overtuigen dat ik geld wilde uitgeven’

Onlangs waren er op een woensdag meer dan hon­ derd mensen in de zaak. Benson en een medewerker deelden aan de balie pizza’s uit terwijl een kring kinderen uit volle borst ‘Hoofd, schouders, knie en teen!’ meebrulde met een jonge instructrice van de buurt­ sportschool. Andere kinderen zaten aan metalen schoolbanken huiswerk te maken of zaten met hun smartphones boven op de hoge vouwtafels voor de was. ‘Ze hebben hier van alles voor kinderen,’ zei de 25­jarige Victoria die haar was stond te vouwen terwijl haar stiefdochter aan het spelen was. ‘Van­ avond is er gratis pizza. Er is zitgelegenheid. Alles is goed verzorgd en schoon… ik ben verderop in een wasserette geweest maar die haalt het niet hierbij.’

Benson gelooft dat zijn model met succes kan worden gekopieerd in een tweede zaak, en misschien zelfs in meer. Na de heropening van de World’s Largest Laundromat kwamen zijn twee zonen, Mark en Eric, aan boord om het bedrijf te helpen runnen en op zoek te gaan naar een tweede locatie.

Onderlinge band

Rechts in beeld: het vrouwentoilet – een zeldzaamheid in de branche. – © Michael Berger

Bij een wasserette draait het om het leveren van nutsvoorzieningen: elektriciteit, warmte, water.

Het is een kapitaalintensieve onderneming, maar Mark Benson zegt dat het familiebedrijf de energie­ kosten goed in de hand heeft. Nog geen 20 procent van de inkomsten gaat eraan op, terwijl het landelijke gemiddelde op 25 procent ligt. Maar voor het openen van een tweede World’s Largest Laundromat – en ja,

die zou dezelfde naam dragen, ook al kan er maar één echt de grootste zijn – is een efficiënte financiële huishouding alleen niet genoeg.

‘Het klinkt misschien raar voor een wasserette, maar wij proberen een emotionele binding tot stand te brengen,’ zegt Mark, die redacteur bij een dagblad was voordat hij in zijn vaders bedrijf stapte. ‘Voordat ik hier begon, zou ik daar hard om hebben gelachen.

Een emotionele binding met een wasserette? Niemand gaat voor zijn lol naar de wasserette. Maar als je hier op woensdagavond komt en je zit met het hele gezin pizza te eten terwijl je was ondertussen draait, schept dat een onderlinge band. Dat is in ieder geval één gezamenlijke maaltijd die er niet bij inschiet omdat het woensdag wasdag is.’

Wailin Wong

Benson gelooft dat zijn model met succes kan worden gekopieerd

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 57

Horizon.indd 57

07-04-15 11:49

NRC Handelsblad **** Gedroomde gestileerde toneelthriller.

Stijlvol, abstract muziektheater.

Hamels muziek, die herinnert aan Sjostakovitsj, is de gedroomde begeleiding van deze gestileerde toneelthriller.

Het Parool **** Het resultaat is beklemmend en toch ook lichtvoetig theater. Lichtvoetig door die negen musici die losjes door het toneelbeeld banjeren.

De Telegraaf **** Een traktatie voor oog en oor. Een mooie start van het nieuwe theaterseizoen.

Leeuwarder Courant **** Absurdisme kleurt deze muzikale thriller tot weer zo'n typische Orkatervoorstelling.

Theaterjournaal Het is werkelijk een genot om Pierre Bokma en Porgy Franssen te zien duelleren met het woord. muziek Micha Hamel regie Sarah Moeremans met Cello8ctet Amsterdam Pierre Bokma Porgy Franssen Erik Whien Tirza de Boer

ORKATER

EEN PURE

FORMALITEIT

CELLO8CTET AMSTERDAM

LANDELIJKE TOURNEE T/M 20 MEI WWW.ORKATER.NL advertenties 75.indd 58

07-04-15 12:02

horizon

5 minuten met...

Vijf minuten met… David Lynch

‘Een filmmaker hoeft niet te lijden’ The Talks | Berlijn

blij vanwege de dingen die je aan het doen bent.

En dingen doen, van het leven genieten, wordt veel intenser als je die gelukzaligheid in je voelt groeien.’

Mr. Lynch, bent u aan transcendentale meditatie gaan doen omdat u een woedeprobleem had?

‘Nee. Ik had inderdaad een woedeprobleem, zoals vele anderen. Je richt je woede gewoonlijk op mensen bij wie je ermee wegkomt – en ik vierde het bot op mijn eerste vrouw. Wat er gebeurde was dit: ik begon te mediteren en twee weken later kwam ze naar me toe en vroeg wat er met me aan de hand was. Ik zei: “Hoe bedoel je?”

En zij zei: “Waar is de woede?” Ze zag het niet meer.

Als mensen beginnen te mediteren merken ze de verandering vaak niet zo snel als anderen om hen heen.

Die zien die verandering wel.’

Kunt u iets preciezer uitleggen hoe dat uw dagelijkse leven beïnvloedt?

‘De gebeurtenissen in het leven blijven hetzelfde, maar je kunt er beter mee omgaan. Dat heb ik bijvoorbeeld gemerkt bij het maken van mijn film Dune. Dat was echt een vreselijke ervaring. Ik identificeer me heel erg met mijn films en ik wist dat ik uitverkoop aan het houden was. Meditatie heeft me ervan weerhouden van een rots te springen. Er is een gezegde: De wereld is zoals jij bent.

Je kunt een donkergroene, vuile bril opzetten en dan zie je de wereld daar doorheen. Of je begint in jezelf te duiken en de onbegrensde oceaan van puur gelukzalig bewustzijn, creativiteit, intelligentie en al die heilzame dingen te ervaren en dan heb je een roze bril op. En dan ziet de wereld er ook zo uit.’

Denkt u dat u een betere kunstenaar bent omdat uw films gevoed worden door een hoger bewustzijn?

‘Dat weet ik niet. Je kunt op een dieper niveau ideeën opdoen als je begint te mediteren. De intuïtie wordt sterker, en intuïtie is het belangrijkste gereedschap voor een kunstenaar – voelen en denken in één. Als je aan een schilderij werkt, is het alsof je het wéét, en dan is het zo heerlijk om te doen. Met films gaat het net zo.

Je geniet meer van het werken op zich, je geniet meer van alles. De ideeën blijven komen, en ook het gevoel dat het goed kan worden. Dat is echt prachtig.’

Bent u nog weleens van streek of gedeprimeerd?

‘Je kunt nog steeds een aanval van depressie of haat krijgen. Maar de mate waarin wordt telkens minder.

Dus het lijden begint te verdwijnen. De mensheid is niet gemaakt om te lijden. Ons wezen is gelukzaligheid.

Het is heel goed mogelijk om totaal gelukkig te zijn.

Echte, diepe gelukzaligheid, terwijl je klaarwakker bent,

Zijn er films waar u zich op georiënteerd heeft?

‘Iedereen moet zijn eigen stem zoeken. Je moet niet kopiëren. Maar Godard, Fellini en Bergman waren mijn helden. Sunset Boulevard, Rear Window, 8 ½, Jacques Tati’s Mon Oncle of Les vacances de monsieur Hulot, alle films van Kubrick, alle films van Fellini, waarschijnlijk alle films van Bergman – er zijn zo veel geweldige films die me geïnspireerd hebben.’

Hebben die films uw werk onderbewust beïnvloed?

Je zou bijvoorbeeld kunnen zeggen dat het voyeurisme in Blue Velvet beïnvloed is door Rear Window.

‘Ik weet niet of dat zo is. De cinema bestaat al honderdtien jaar en het is onmogelijk een film te maken die je niet kunt vergelijken met iets wat eerder is gemaakt.

Blue Velvet is voor mij Blue Velvet, en Rear Window is Rear Window. Je zou kunnen zeggen dat Sunset Boulevard of Rear Window een idee bij me hebben opgeroepen, maar al hou ik van die films of ben ik erdoor geïnspireerd, het leven zelf is ook een doorlopende film. Daar komen voortdurend ideeën uit voort. Je weet niet of het de cinema is die je op ideeën brengt. Het is alles bij elkaar.

Er zwemmen miljarden ideeën rond, je moet ze alleen vangen.’

Ik zou zeggen dat uw films meer door de donkere bril naar de wereld kijken. Hoe komt dat?

‘Als je een film ziet en het begin is vredig, het midden is vredig en het eind is vredig – wat voor verhaal is dat dan? Je hebt contrast en conflicten nodig om een verhaal te vertellen. Verhalen hebben donker en licht nodig, reuring, al die dingen. Maar dat betekent niet dat de filmmaker moet lijden om het lijden te laten zien.

Het lijden moet in het verhaal zitten, niet in de mensen.’

Hoe vormt een idee voor een van uw films zich?

‘Ik zeg altijd dat ideeën de motor zijn die alles draaiende houden. Ideeën zijn echt een enorme zegen. Je probeert een idee te pakken te krijgen waar je verliefd op wordt.

Telkens als ik een film maakte die niet gebaseerd was op een boek of een scenario van iemand anders, ging het op dezelfde manier. Het geheel komt niet meteen, maar er komen fragmenten en die vormen zich tot een script.

Je schrijft het idee op en bewaart het tot het volgende idee zich aandient, en stukje bij beetje komt het merendeel van die ideeën bij elkaar in een script – wat per slot bestaat uit georganiseerde ideeën. Dan ga je dat script filmen en monteren en je mixt geluiden en muziek. Het is een proces. Een idee kan een verhaal opleveren dat abstract is en niet zo rechttoe rechtaan en soms krijg je een verhaal dat gewoon achter elkaar wordt verteld.’

© Glenn Hunt / Getty Images

Waarom bent u dan met mediteren begonnen?

‘Ik kwam ermee in aanraking in 1973. Het ging me om het idee dat de mens verlicht kan worden. Ik werd gek van het idee dat je vaak hoort dat we maar 5 of 10 procent van onze hersenen gebruiken. Waar is dat andere deel dan voor? Hoe kun je dat percentage vergroten en wat is het maximale dat je kunt bereiken? Veel mensen denken dat meditatie net zoiets is als joggen of op het strand in de zon liggen. Dat is een enorme misvatting.

Meditatie is een manier om naar binnen te gaan, helemaal naar binnen, naar het diepste niveau van leven, de transcendentie, het absolute, de totaliteit en de realiteit, en dat ervaren. De mens is ervoor gebouwd.’

conventionele films zeggen me weinig, terwijl andere een heleboel in me losmaken. Het is cinema, het zijn miljarden elementen. Ze zeggen dat film een combinatie van zeven kunsten is. Het is een heel compleet medium, dus het hoeft je er niet van te weerhouden een andere kant uit te gaan – als je daar ideeën voor hebt. Film is een heel speciaal, prachtig medium.’

David Lynch (1946) is de maker van films als Blue Velvet en Wild at Heart, en de legendarische televisieserie Twin Peaks.

Het aangekondigde vervolg hierop blies hij vlak voor het ter perse gaan van dit nummer af.

Waar geeft u de voorkeur aan?

‘Ik hou van allerlei soorten films. Er zijn geen regels.

Sommige abstracte dingen doen me helemaal niets en van sommige ben ik totaal ondersteboven. Sommige

9 tot 23 april 2015 nr. 74 pagina 59

5 Minuten_2015.indd 59

07-04-15 15:56

gerecenseerd 360 kiest een aantal door de buitenlandse pers beschreven concerten, voorstellingen, boeken, films en exposities die naar België of Nederland komen.

De naakte Diva

Concert en cd van Carolyn Sampson kLaSSieke ZanG – Dit schrijft The Guardian over Carolyn Sampsons zojuist verschenen cd Fleurs: ‘We hebben er lang op moeten wachten maar het geduld wordt ruimschoots beloond. Degenen die genieten van de kristallen schoonheid van haar uitvoeringen van Bach, Händel en Purcell zullen blij zijn met dit boeket liederen met een bloementhema, haar eerste recital-cd.’ De begeleiding op de cd is van Joseph Middleton, die ook meekomt voor het aanstaande concert in het Amsterdamse Concertgebouw. Op de cd speelt Middleton volgens het Britse dagblad met ‘dexterous delicacy’, zoiets als dekselse discipline.

Duitse soldaten als de good guys Ook zij deden hun best in Afghanistan

FiLM – ‘Een groot en gecompliceerd hoofdstuk uit de Duitse geschiedenis komt ten einde’ schreef Der Spiegel toen vorig jaar de laatste Duitse soldaat terugkeerde uit Afghanistan. En men voegde daaraan toe: ‘Ontelbare artikelen, televisie-uitzendingen, talkshows en boeken hebben geprobeerd dat onderwerp te begrijpen maar de Duitse cinema is zeldzaam stil gebleven. Duitse soldaten bouwden op, gaven training, vochten, hielpen, doodden en stierven – maar kregen in de Duitse film geen plaats. Hoogstens doken zij hier en daar op als meer of minder getraumatiseerde Kriegsheimkehrer (teruggekeerden uit de strijd).” Er was een Oostenrijkse filmmaakster voor nodig om dat hiaat op te vullen. Feo Aladag was volgens Der Spiegel ‘überhaupt de eerste filmregisseur die in Afghanistan zelf ging draaien’ op zoek naar maximale authenticiteit voor haar film Zwischen Welten. Het Goethe Instituut verzorgt nu drie vertoningen van de film, respectievelijk in Groningen, Amsterdam en Delft. De Hollywood Reporter vond het ‘wel even een schok om weer zwaar bewapende Duitsers in militaire uniformen te zien, nadat ze in al die films over het Derde Rijk de slechteriken waren. In Zwischen Welten zijn ze duidelijk de helden. (…) De directheid en de spanning van het dagelijkse soldatenleven brengt Aladag over op een manier die je niet in je kouwe kleren gaat zitten. Elke soldaat lijkt buitengewoon kwetsbaar om niet te zeggen een sul en hun korte kennismakingen met de strijd, allemaal overtuigend gefilmd, benadrukken hun angst op een zeer on-heroïsche manier’. Der Spiegel heeft bezwaren maar vindt het een spannende, complexe studie van de treurige onmogelijkheid om ondanks alle goede voornemens werkelijk goed te doen.”

Sampson verkreeg de bijnaam ‘de naakte diva’ nadat zij in een uitvoering van Händels Semele… enfin, gedaan had wat nodig was om die bijnaam te krijgen.

‘Weinig anderen zouden dat risico hebben genomen’ schreef The independent bewonderend. Sampson zelf zei dat de zangpartijen van Händel zo moeilijk waren ‘dat het uitkleden wel mijn laatste zorg was’.

Twee jaar geleden maakte Sampson haar debuut in Carnegie Hall. De recensent van The Examiner prees haar vocale capaciteiten maar bekritiseerde haar tekstvastheid. ‘De hele avond hield ze ons in haar blik gevangen, dan schoten haar ogen ineens naar het tekstblad en dan weer terug naar ons, maar met een volkomen andere gezichtsuitdrukking. Ik zou willen dat ze de tekst had gelaten voor wat-ie was en meer naar ons had gekeken. En meer wil ik er niet over zeggen.’

Grote naam Poolse schrijfster vreest voor haar land

LiteRatUUR – Schrijfster Olga Tokarczuk is te gast op de vijfde editie van het City2Cities Festival in Utrecht waar internationale literatuur wordt gevierd. In het Nederlands zijn vooralsnog maar drie titels van haar verkrijgbaar (eminent vertaald door Karol Lesman voor uitgeverij De Geus) maar in Polen en de omringende landen is zij een Grote Naam. Het Franse katholieke dagblad La Croix schrijft over haar: ‘Onder de beroemdste dreadlocks van Polen zit het hoofd van Olga Tokarczuk vol met intriges, zinnen die naïef klinken maar het niet zijn, en personages die een tikkeltje of misschien heel erg in de war zijn. Het oeuvre van Tokarczuk bevat alle schakeringen van de moderne Poolse literatuur: bevrijd van het verplichte engagement van vroeger, met kennis van een bewogen

nationale geschiedenis en nieuwsgierig naar de wegen der wereld en de schatten van het verleden.’

‘Waar grenzen zijn, daar ontstaan verhalen, en uit verhalen groeien mythen,’ zo introduceerde Der Spiegel de Poolse schrijfster, wier teksten, vaak parabels, zich afspelen in het grensgebied tussen Polen, Tsjechië en Duitsland. Zelf zei ze eind vorig jaar tegen het Duitse weekblad: ‘Helaas wekt de crisis in Oekraïne een Poolse mythe weer tot leven. De mythe dat wij een muur voor het westen moeten zijn, een bescherming tegen het woeste oosten.’ Tokarczuk is medeondertekenaar van de geruchtmakende open brief ‘Van Dantzig aan Donjetsk’ vorig jaar in de Gazeta Wyborcza (en overgenomen in kranten als Le Monde, The economist en Die Welt).

pagina 60 nr. 75 9 tot 23 april 2015

Gerecenseerd.indd 60

07-04-15 16:00

het beste uit de internationale cultuur

Dustin Hoffman en de koorknaapjes © Urak Cingi / Getty Images

Een film heeft méér dan alleen muziek nodig

Volume, groove en momentum Het trio Moon Duo

MUZIEK – ‘Net als pornografie’ schrijft de Los Angeles Times ‘is driving music geen vast omschreven begrip, het kan voor iedereen iets anders betekenen, maar als het er is herkennen we het allemaal.’ De nieuwe (derde) plaat van Moon Duo is ‘essentiële driving music’ volgens de krant uit Californië, waar rondrijden een gebruikelijk tijdverdrijf is. ‘Wat is essentieel? Volume, groove, momentum en een onbenoembaar talent om een gewoon ritje een Mulhollandiaanse grandeur te geven.’ Moon Duo (in werkelijkheid een trio uit San Francisco) speelt op de volgende editie van London Calling, het halfjaarlijkse festival in Paradiso waar allang niet meer alleen Britse bands komen. ‘Moon Duo weet hoe je beweging moet vieren’ volgens de LA Times. Maar Moon Duo wordt ook met een ander soort tripjes geassocieerd. De Georgia Straight uit Vancouver beveelt een dosis Moon Duo aan voor ‘iedereen met een voorkeur voor geestverruimende muziekexperimenten’ in een artikel vol verwijzingen naar de zegeningen van lsd. ‘Zij die leven op Purple Sunshine zijn allang fan van deze band.’

FILM – ‘Ik daag u uit om één filmmaker te noemen die niet van muziek houdt. Van alle middelen die de filmmaker ter beschikking staan, is muziek waarschijnlijk het krachtigste.’ Zo verdedigt cineast François Girard zijn film Boychoir op de Huffington Post. Deze wereldwijde nieuwssite stuurde een verslaggever naar de première van de film (met Dustin Hoffman en Debra Winger) op het Filmfestival van Toronto. Die zag en hoorde de staande ovatie na afloop en concludeerde dat ‘het speciale elixer van muziek en plot zijn magische werk had gedaan’.

Daarmee is Boychoir overigens nog geen onbetwist succes. The New York Times zag een ‘goed geacteerd verhaal, dat aan het eind te weekhartig wordt en uitmondt in een boodschap die al even keurig en fris is als de muziek van de koorknapen uit de titel. Niks mis met verheffing maar iets minder voorspelbaar had het wel mogen zijn’.

IndieWire is verbaasd dat scenarioschrijver Ben Ripley (bekend van de thriller Source Code) zo’n saai werk kon afleveren. ‘Zijn talent werkt niet in een comingof-age-verhaal en de brave regie van Girard helpt ook niet. De stem van de film verstomt voordat hij je werkelijk heeft kunnen raken.’

Net-nietsuppoosten in het Stedelijk Welkom in de situaties van Tino Sehgal

© Stedelijk Museum

MODERNE KUNST – Wie dezer dagen door het Stedelijk Museum in Amsterdam dwaalt, loopt de kans te worden aangesproken door een figuur in het zwart, een net-niet-suppoost, die de bezoeker naar zijn mening vraagt, bijvoorbeeld over de vrije markteconomie. In ruil voor die mening kan de bezoeker 2 euro terugkrijgen aan de kassa. Terwijl hij aarzelt of hij die vergoeding wel of niet zal incasseren, kan de bezoeker bij zichzelf de woorden herhalen die kunsttijdschrift Frieze noteerde na kennismaking met het immateriële werk van Tino Sehgal. ‘Hoe heb ik me laten overhalen om iets wat een voetnoot in de geschiedenis van de dematerialisatie van de kunst zou kunnen zijn, een puur staaltje iconoclasme, te zien als zo iets nieuws en aantrekkelijks.’ Want aantrekkelijk is de performance-kunst van de Duits-Britse kunstenaar Sehgal voor velen. In een juichend stuk getiteld ‘Kunst maken van een ontmoeting’ vroeg The New York Times zich af hoe je de net-niet-suppoosten die het werk van Sehgal uitvoeren het beste kan noemen. ‘Conversationalisten’ opperde de krant, maar Sehgal spreekt van interpreteerders. Naarmate de interpreteerders meer bezoekers hadden begroet met de meerstemmige uitroep ‘Welkom in deze situatie’ voelde kunstcriticus Arthur Lubow ‘een strijdperk openen in mijn hoofd tussen verlangen om te blijven, gefascineerd als ik was, en de neiging te vluchten’. Zoals Frieze schrijft is Sehgal niet de eerste die ‘museumpersoneel als materiaal gebruikt’ maar Sehgals werk heeft volgens Jörg Heiser ‘dat wat goede humor ook heeft: de werkelijkheid wordt in een centrifuge gegooid waar hij om zichzelf heen draait’.

9 tot 23 april 2015 nr. 75 pagina 61

Gerecenseerd.indd 61

07-04-15 16:00

media Een selectie uit de buitenlandberichtgeving op televisie, radio en internet.

WATERHUISHOUDING

© Corbis

Wie mag de Nijl exploiteren?

Dat Ethiopië in de Nijl een waterwerk van flinke proporties bouwt heeft het misnoegen van Egypte gewekt.

Voor deel 1 van zijn drieluik ‘Sacred Rivers’ volgde BBCglobetrotter Simon Reeve de loop van de Blauwe Nijl.

Van ontspringend slootje in Ethiopië via een lang slingerparcours in Soedan tot aan de Egyptische havenstad Alexandrië. Onderweg ziet Reeve armoede en religie, het tweecomponentenkruitvat.

Maar ook eeuwenoude kunst, schoonheid, mystiek en tradities, pelgrimsrituelen van Ethiopische christenen, faraotempels en derwisjen in Soedan.

Reeve kent de regio’s en hun migrainedossiers: als onderzoeksjournalist interviewde hij al in de jaren negentig een islamterrorist genaamd Osama Bin Laden.

In Egypte krijgt Reeve 24-uursbewaking; sinds het door aanslagen van moslimfundamentalisten geïmplodeerde toerisme laat het militaire regime niets meer aan het toeval over.

Door aflevering 2 en 3 (20 en 27 april) van ‘Sacred Rivers’ vloeien de Ganges (India) en de Jangtsekiang (China). Daarin speelt, door bevolkingsaanwas en economische groei, de ecologische disbalans een nog grotere rol dan in de Nijl-episode. Vooral de Ganges-trip, waarin ook de oeroude heilige hindoestad Varanasi ineens uit de mist van de rivier opdoemt, biedt fascinerende televisie. Na deze omzwervingen van de beurtelings bezorgde en montere Reeve is het echter glashelder: slechts drastische geboortebeperking kan de aarde nog redden van zijn meest destructieve bewoner.

Oliver Kerkdijk

Simon Reeve’s Sacred Rivers Maandag 13 april, Canvas, 20.40-21.30 uur

9 september Wie vermoordde de Afghaanse commandant Massoud?

Achmed Sjah Massoud was de militaire leider van het Afghaanse verzet tegen de Sovjet-Unie en later ook tegen de taliban. Twee dagen voor de aanslagen van 11 september 2001 werd hij in de Noord-Afghaanse Pansjhirvallei om het leven gebracht door twee Tunesische zelfmoordterroristen. Met valse paspoorten en aanbevelingsbrieven deden zij zich voor als journalisten die een reportage maakten over Massoud. Rond het middaguur, tijdens een interview met Massoud, ging een bomgordel af. Ook in de camera ontplofte een bom.

Tot zover de feiten. Wie de opdrachtgevers van de zelfmoordterroristen zijn, is nog altijd niet duidelijk.

Complotdenkers legden de schuld bij respectievelijk de taliban, Al-Qaida, Pakistan en de Russische geheime dienst. Ook de makers van ‘L’enterrement du Commandant Massoud’ onderzoeken de zaak.

Aan de hand van tijdens Massouds begrafenis gemaakte filmbeelden proberen zij vragen te beantwoorden die nog altijd onopgehelderd zijn. Waarom werd Massoud bijvoorbeeld pas een week na zijn

dood begraven, terwijl moslimgebruik voorschrijft dat dit binnen 24 uur moet gebeuren? Wat valt er te zeggen over de aanwezigen tijdens de begrafenis? Welk verband is er tussen zijn dood en de gebeurtenissen van 11 september?

Definitieve antwoorden blijven uit, al slagen de makers er wel goed in de hoofdrolspelers in het conflict een gezicht te geven. ‘L’enterrement du Commandant Massoud’ is voorlopig de laatste aflevering van de Arte-documentairereeks Mystères d’Archives, over belangrijke en tot de verbeelding sprekende gebeurtenissen uit de twintigste eeuw.

Jasper Veenstra

Beeldgeheimen Woensdag 15 april, Canvas, 20.40-21.10 uur

Vietnamese les De media maakten een eind aan de Vietnamoorlog.

Op 1 mei 1975 was de Vietnamoorlog eindelijk voorbij.

Het langstdurende conflict van de twintigste eeuw begon al in 1946, toen Ho Chi Minh zich tegen Frankrijk keerde, dat weigerde zijn lucratieve kolonie op te geven. Als ongecensureerde televisieoorlog, staat Vietnam nog stevig in het collectieve geheugen gegrift. Verliezer Verenigde Staten telde 58.000 dode GI’s, winnaar Noord-Vietnam een onvoorstelbare drie à vier miljoen dode burgers en Vietcongstrijders.

De documentaire Der Vietnamkrieg – Gesichter einer Tragödie bestaat uit veel onbekend beeldmateriaal en besteedt ruim © WDR/Thomas Billhardt/Camera Work aandacht

aan het Vietnamese perspectief en het leed van oorlogsveteranen en napalmslachtoffers. In 1965 stortte Amerika zich in een niet te winnen oorlog die kort zou zijn, betaalbaar, en zonder veel slachtoffers – een inschattingsfout die de VS na Vietnam nog diverse malen zouden maken. Steeds meer GI’s, oorlogsgeweld en ten slotte terreur moesten een nederlaag voorkomen. In de film vertellen veteranen, verzetsstrijders, mediavertegenwoordigers en anti-oorlogsactivisten over hun aandeel in het verloop van de strijd. Uiteindelijk verhevigden de nog ongecensureerde media het protest in Amerika en Europa en maakten een eind aan de oorlog.

Daarna begon de laatste tragedie, die van de honderdduizenden ‘boat people’ die in een communistisch Vietnam geen heil zagen en het land ontvluchtten.

Maarten van Bracht

Dokumentarfilm im Ersten: Der Vietnamkrieg Maandag 20 april, ARD, 23.30-1.00 uur

agenda Rooms, Roques and Renters

Louis Theroux’s LA Stories

Panorama Honderdduizenden tonnen

An Island Parish: Falklands

Ook woonruimte huren wordt in

2Doc: Pekka (Pekka – Inside the Mind of a School Shooter)

Drieluik. Afl 1: The edge of life.

oorlogsmunitie op de zeebodem

Serie over de Britse gemeenschap

Londen schier onbetaalbaar

Waarom schoot deze normale

Sterven in LA

Vrijdag 17 april,

op de Falklandeilanden

Maandag 14 april,

jongen acht mensen dood?

Woensdag 16 april,

Canvas, 18.40-19.27 uur

Vrijdag 17 april,

BBC 2, 0.20-0.50 uur

Dinsdag 15 april,

Canvas, 21.40-22.40 uur

BBC 2, 21.00-21.30 uur

NPO 2, 23.00-0.25 uur

pagina 62 nr. 75 9 tot 23 april 2015

VPRO.indd 62

07-04-15 15:59

Huis gezien?

Kies verstandig!

KOOP E T T E KOOP

T E KOOP

T E KOOP

Laat u professioneel begeleiden door een NVM-aankoopmakelaar Bent u enthousiast over één of meerdere leuke huizen? Maak dan de juiste keuze met een NVM-aankoopmakelaar. Allereerst kan hij u helpen uit het enorme aanbod de best passende woning voor u te vinden. Vervolgens begeleidt hij voor u de gehele aankoop. Van het checken van bestemmingsplannen, beoordelen of de vraagprijs wel reëel is en vervolgens scherp onderhandelen, tot aan de uiteindelijke overdracht bij de notaris. Een NVMaankoopmakelaar kan u daarmee veel tijd, geld en zorgen besparen. Maak vandaag nog een afspraak. Kijk op nvm.nl voor adressen. Goed gevoel. NVM.

NVM15-1049 adv Leuk Huis 360 magazine 03-2015 250x335 b.indd 1 advertenties 75.indd 63

31-03-15 13:56 07-04-15 12:03

DJOSER

r o o v g o o t e d M l e r e de w

AZI E AFRI KA M I DDE N OOSTE N LATIJ NSAM E RI KA OCEAN I E

DJS 360Mag75.indd BASIS ADV advertenties 64 2015 250x335.indd 1

RE? U H C O BR

L N .

R E S .DJO 0

64 0 2 1 WWOW 5 1 7 F0

3/18/15 PM 07-04-154:04 12:03