Ε. Η ΒΙΑ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ Η σχολική βία συσχετίζεται άμεσα με την εγκληματικότητα στην ευρύτερη κοινωνία και είναι δείκτης της ανοχής της. Για το λόγο αυτό, η εξάλειψή της συνδέεται με την προστασία των θεσμών και των αξιών του κοινωνικού πλαισίου. Σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες και στις ΗΠΑ αυτό το φαινόμενο είναι σχετικά πιο συνηθισμένο σε σύγκριση με την ελληνική πραγματικότητα. Τα τελευταία χρόνια όμως το πρόβλημα εμφανίζεται και στον τόπο μας με αυξανόμενη συχνότητα. Στην εργασία μας θα ασχοληθούμε με την βία στα σχολεία, η οποία προκαλείται από διάφορους παράγοντες.
Ε1. Ορισμός Ως βία ορίζεται η χρήση της φυσικής δύναμης ή της πίεσης-απειλής εναντίον ενός μεμονωμένου ατόμου η κατά μιας ομάδας που μπορεί να οδηγήσει στο θάνατο, στον τραυματισμό ή να προκαλέσει ψυχολογικές διαταραχές. Το bullying (η βία στο σχολικό περιβάλλον) είναι η έκφραση βίας σωματικής , λεκτικής, ψυχολογικής και κοινωνικής που ασκείται συστηματικά σε μαθητές και η οποία περιλαμβάνει μια πραγματική ή υπονοούμενη ανισότητα δύναμης (ανισορροπία).
Ε2. Πως εμφανίζεται Η βία μαθαίνεται σε μικρή ηλικία, συνεπώς μπορεί να αποφευχθεί μέσα από πρώιμες θετικές εμπειρίες. Η σχολική βία εμφανίζεται κυρίως, με τη μορφή του σχολικού εκφοβισμού, ο οποίος περιλαμβάνει τη λεκτική, τη σωματική, την ψυχολογική, τη σεξουαλική παρενόχληση, καθώς και το βανδαλισμό. Αποτελεί εσκεμμένη πράξη, που αποσκοπεί στην πρόκληση σωματικού ή ψυχικού πόνου και στην υποταγή του θύματος.
Ο εκφοβισμός είναι σύνθετο φαινόμενο και μπορεί να αναφέρεται σε σωματική (σπρωξίματα, κλωτσιές, μπουνιές), συναισθηματική, ή λεκτική επίθεση (κοροϊδία, βρισιές, σαρκασμό, χειρονομίες, συκοφαντίες, γελοιοποίηση, απειλές), σεξουαλική (ανεπιθύμητο άγγιγμα, προσβλητικά μηνύματα, λεκτική παρενόχληση) και ηλεκτρονικό εκφοβισμό (κακόβουλα sms, κλήσεις, e-mail, chat με απειλητικό περιεχόμενο).
Ε3. Θύτες και θύματα Όλα τα παιδιά μπορεί να παίξουν κατά καιρούς τον πρώτο ή το δεύτερο ρόλο. Ο θύτης μπορεί να γίνει θύμα κάποιων ισχυρότερων. Το θύμα μπορεί με τη σειρά του να γίνει θύτης μόλις του δοθεί η ευκαιρία στην αντιπαράθεση με κάποιους ασθενέστερους. Αν και όλοι μπορεί να βρεθούν στη μία ή στην άλλη όχθη, υπάρχει μια γενική εικόνα για τα χαρακτηριστικά που συνήθως έχουν όσοι ανήκουν συνήθως στην κατηγορία του θύτη ή του θύματος.
Ε3.1 Θύματα Στατιστικά, τις περισσότερες φορές τα θύματα είναι σχετικά μικρόσωμα, ντροπαλά παιδιά με χαμηλή αυτοπεποίθηση και υπερπροστατευτικούς γονείς. Επίσης, θύματα γίνονται συχνά τα παιδιά με κάποια ιδιαιτερότητα ή κάποιο χαρακτηριστικό που τα διαφοροποιεί από το μέσο όρο (αν είναι, για παράδειγμα πολύ ψηλά, παχουλά ή πολύ καλοί μαθητές), παιδιά ευαίσθητα στα πειράγματα που αντιδρούν έντονα, θυμώνουν, κλαίνε, απομονώνονται, παιδιά αδιάλλακτα στις διαφωνίες με εριστικό και επιθετικό πνεύμα κλπ.
Ε3.2 Θύτες Οι θύτες στατιστικά είναι συνήθως παιδιά που δείχνουν έντονη αυτοπεποίθηση, που δεν πειθαρχούν σε κανόνες, θέλουν να επιβάλλονται και θεωρούν ότι η βία είναι κοινωνικά αποδεκτή. Άλλα βασικά τους χαρακτηριστικά είναι τα εξής: 1. θυμώνουν εύκολα, 2. δυσκολεύονται να δεχτούν τη ματαίωση των επιθυμιών τους, 3. εύκολα νιώθουν ότι οι άλλοι είναι απειλητικοί προς τα ίδια και σε κάθε περίπτωση καταφεύγουν στη βία ή στον εκφοβισμό για να επιλύουν διαφορές, 4. έχουν την τάση να εξαιρούν παιδιά από την παρέα,
5. υιοθετούν το ρόλο του αρχηγού στις παρέες ή φτιάχνουν ‘κλίκες’ ενώ δεν είναι απαραίτητα μεγαλόσωμοι. Θύτες και θύματα μπορεί να έχουν είτε αδιάφορους είτε υπερπροστατευτικούς και αυταρχικούς γονείς. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει ποια θα είναι η αντίδραση του παιδιού σε βάθος χρόνου, γιατί πολλά θα καθοριστούν στην πορεία και από τις συντροφιές του ίδιου και από άλλες συγκυρίες. Αν, για παράδειγμα το παιδί νιώθει στρες και απογοήτευση στο σχολείο, μπορεί να εκδηλώσει επιθετικότητα.
Ε4. Αίτια Οι λόγοι που οδηγούν στην άσκηση βίας είναι πολλοί και διαφέρουν ανάλογα με την κοινωνικοοικονομική κατάσταση των ατόμων, την ιστορική συγκυρία, την κουλτούρα και τον πολιτισμό. Στους παράγοντες που προκαλούν βία περιλαμβάνονται: Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας. Η ελλιπής καλλιέργεια. Οι βίαιες συμπεριφορές που ενισχύονται από το περιβάλλον. Η φαντασίωση της βίας. Οι ελλιπώς αναπτυγμένες επικοινωνιακές ικανότητες. Η ανεπαρκής γονική υποστήριξη και επιρροή. Οι άδικες τιμωρίες και η κακοποίηση των παιδιών. Η φτώχεια μέσα στην οικογένεια. Εγκληματικό παρελθόν μέσα στην οικογένεια. Ο υπερπληθυσμός και ο συνωστισμός. Η επιρροή των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Οι κοινωνικές φόρμες. Η βία είναι μια μορφή έκφρασης του θυμού ή του φόβου, και αποτελεί μια φυσιολογική ανθρώπινη αντίδραση. Ειδικότερα, σημαντικό ρόλο στην έξαρση βίας στα σχολεία παίζουν: Τα ατομικά χαρακτηριστικά των παιδιών. Οι ανήλικοι με ιστορικό (π.χ. τέλεση κλοπών, πρόκληση επεισοδίων στα γήπεδα και φθοράς ξένης ιδιοκτησίας), Τα χαρακτηριστικά του οικογενειακού τους περιβάλλοντος. Οι διάφορες πλευρές του σχολικού περιβάλλοντος. Το ψυχολογικό κλίμα του σχολείου. Οι πολιτικές του εκπαιδευτικού συστήματος. Οι στάσεις των ίδιων των παιδιών, των γονέων και των εκπαιδευτικών απέναντι στην βία. Ο τρόπος προβολής της βίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Γενικότερα κοινωνικά προβλήματα που ενισχύουν τις αντικοινωνικές συμπεριφορές.
Ε5. Επιπτώσεις – Συνέπειες Τα παιδιά που γίνονται θύματα εκφοβισμού και βίας είναι δυνατόν, όσον αφορά την συμπεριφορά τους στο σχολείο: Να νοιώσουν έντονο άγχος και αισθήματα ανασφάλειας. Να έχουν φοβίες. Να παρουσιάσουν σχολική άρνηση. Να απουσιάζουν συχνά από το σχολείο. Να οδηγηθούν σε σχολική αποτυχία. Να εμφανίσουν μαθησιακές δυσκολίες, ψυχοσωματικά προβλήματα όπως πονοκεφάλους, πόνους στην κοιλιά, διαταραχές ύπνου, ενούρηση κ.ά , κατάθλιψη. Να νοιώσουν ότι εκείνοι φταίνε για αυτά που παθαίνουν. Όσον δε αφορά την γενικότερη αντίδραση τους στο περιβάλλον τους, (οικογένεια, κοινωνία), εμφανίζουν: Έλλειψη αυτοπεποίθησης και αδυναμία αντιπαράθεσης. Παθητική αποδοχή της βίας. Φόβο για περαιτέρω βία ή τιμωρία από τους μεγάλους. Σύγχυση, απόγνωση, έντονο άγχος και πανικό. Απόσυρση και κλάμα. Την πεποίθηση ότι η παρέμβαση ενός ενήλικα δεν θα είναι αποτελεσματική. Την πεποίθηση ότι αν συζητήσουν το πρόβλημα με έναν ενήλικα θα εισπράξουν περισσότερη βία από τους θύτες. Τα παιδιά που είναι θύτες, δηλαδή αυτά που ασκούν τη βία και τον εκφοβισμό, αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο: Να απομακρυνθούν από το σχολείο. Να διακόψουν τη σχολική φοίτηση. Να εμφανίσουν τάσεις φυγής από το σπίτι. Να εξελιχθούν, σε ποσοστό που προσεγγίζει το 50%, σε ενήλικες με αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά.
Ε6. Τρόποι αντιμετώπισης Το εκπαιδευτικό σύστημα καλείται μέσω της κατάλληλης χρήσης μεθόδων και τεχνικών να μειώσει ή ακόμη και να εξαλείψει φαινόμενα, όπως η σχολική βία. Η στάση και η συμπεριφορά των παραβατικών μαθητών αποτελεί μικρογραφία του οικογενειακού, σχολικού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Συνεπώς, η πρόληψη πρέπει να στηρίζεται στην ολιστική αναπλαισίωση και στην υιοθέτηση διδακτικών μεθόδων που προάγουν την πειθαρχία, παράλληλα με την αίσθηση της δικαιοσύνης. Οι πειθαναγκαστικοί μέθοδοι, οι άδικες τιμωρίες, η πριμοδότηση ορισμένων μαθητών δημιουργούν αρνητικά πρότυπα, που αναπαράγουν τη βία. Για την πρόληψη της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού ο εκπαιδευτικός οφείλει: Να συζητά με τους μαθητές για τα δικαιώματα τους, τους κανόνες συμπεριφοράς στο σχολείο και τους τρόπους αντιμετώπισης της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού, Να ενισχύει την φιλία μεταξύ των μαθητών και να αναδεικνύει την αλληλεγγύη της παρέας των φίλων ως το μέσο για την αντιμετώπιση περιστατικών βίας και εκφοβισμού, Να ευαισθητοποιεί τους γονείς για το πρόβλημα, στις ατομικές και ομαδικές συνεργασίες, Να αναζητά και να αντιμετωπίζει τις αιτίες που προκαλούν την απομόνωση και την περιθωριοποίηση των μαθητών, Να δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ένταξη των νεοφερμένων μαθητών ή μαθητών με ειδικά προβλήματα και ανάγκες στη σχολική ομάδα. Να ασκεί ουσιαστική εποπτεία στους χώρους του σχολείου όπου είναι πιο πιθανό να εκδηλωθεί βία μεταξύ των μαθητών. Να ενισχύει την αυτοεκτίμηση των μαθητών μέσω της επιβράβευσης και της αναγνώρισης. Να παροτρύνει τους μαθητές να συμμετέχουν και να ενεργοποιούνται σε κοινωνικά επιθυμητές δραστηριότητες. Τέλος να εκτονώνει την ενέργεια τους και παράλληλα να τους εξοπλίζει με δεξιότητες που θα αποδειχθούν χρήσιμες στην κοινωνική τους προσαρμογή. Επίσης τα προγράμματα αγωγής υγείας επιδιώκουν την ανάπτυξη στρατηγικών για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, την πρόληψη και τη φροντίδα, την ασφάλεια, την απουσία του φόβου και τη μάθηση μεθόδων αντιμετώπισης
απειλητικών καταστάσεων. Ενθαρρύνουν την ειρηνική διευθέτηση των συγκρούσεων, τις τεχνικές διαπραγμάτευσης, τονίζοντας τη σημασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της αλληλεγγύης και της ισότητας. Πρόκειται για ένα σύνθετο πρόγραμμα που εφαρμόζεται στο χώρο του σχολείου και περιλαμβάνει τρία στάδια: Το στάδιο της γενικής διαμεσολάβησης, κατά το οποίο υπογράφεται ένα γενικό συμβόλαιο μη βίας από τους μαθητές, δημιουργείται μία συντονιστική επιτροπή παρακολούθησης του σχολικού πλαισίου και εκπαιδεύεται το διδακτικό προσωπικό. Με βάση τα παραπάνω θεσπίζονται γενικοί κανόνες για την πρόληψη του εκφοβισμού και ενεργοποιείται ένα σύστημα επίβλεψης κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων Το στάδιο διαμεσολάβησης σε επίπεδο τάξης, κατά το οποίο, μέσα από την ανάπτυξη διαλεκτικής σχέσης, τη διεξαγωγή διαλόγου με γονείς και μαθητές, θεσπίζονται κανόνες κατά του εκφοβισμού, και Το στάδιο διαμεσολάβησης σε ατομικό επίπεδο, κατά το οποίο αναλύονται προσωπικά βιώματα και εμπειρίες βίας από τους μαθητές θύτες/θύματα. Οι μέθοδοι και οι τεχνικές που χρησιμοποιούν τα προγράμματα αγωγής υγείας είναι κυρίως, βιωματικές και ενεργητικές, που καλλιεργούν χαρακτηριστικά, όπως η ομαδικότητα, η συνεργασία και η ανάδειξη της προσωπικότητας. Οι βιωματικές μέθοδοι αποβλέπουν στην ενίσχυση του αυτοσυναισθήματος, στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης του μαθητή και στην ανάπτυξη κοινωνικών και προσωπικών δεξιοτήτων προσαρμογής. Τέτοιου είδους εκπαιδευτικές τεχνικές είναι η δραματοποίηση, το θεατρικό παιχνίδι, οι σχηματικές αναπαραστάσεις, η προσομοίωση ρόλων, η γνωστική ασυμφωνία, η επίλυση προβλημάτων και η χρήση μεταφορών. Το δραματικό παιχνίδι εμπεριέχει στοιχεία ελεύθερης έκφρασης, αυθορμητισμού, δημιουργίας, αλλά ταυτόχρονα πρόκειται για ένα παιχνίδι που πηγάζει από την πραγματική ζωή. Μέσα από το παιχνίδι το παιδί μαθαίνει εύκολα, γρήγορα αλλά και ευχάριστα. Παράλληλα με τη χρήση των προαναφερθέντων διδακτικών προσεγγίσεων είναι αναγκαία η δημιουργία κοινωνικών, συμβουλευτικών και ψυχολογικών υπηρεσιών με σκοπό την πρόληψη της βίας. Σημαντική είναι η συνεργασία με τους γονείς και την τοπική κοινότητα, για την οργάνωση ομάδων αυτοβοήθειας και τη διεξαγωγή ενημερωτικών συναντήσεων. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να ενημερωθούν στη διαχείριση συναισθηματικών, ψυχικών και κοινωνικών συγκρούσεων, που λαμβάνουν χώρα στη σχολική αίθουσα και στην ευρύτερη κοινωνία, ώστε να μπορούν να εφαρμόσουν προγράμματα για την κοινωνική ένταξη των μαθητών και την πρόληψη της σχολικής βίας Οι εκπαιδευτικές επισκέψεις, οι πολιτιστικές ανταλλαγές, οι συνεργασίες, αναπτύσσουν την επικοινωνία και την αυτοεκτίμηση.
Ε7. Στατιστικές έρευνες Στατιστικές της Αμερικανικής Ιατρικής Ένωσης αναφέρουν ότι 15-30% των μαθητών εμπλέκονται σε φαινόμενα εκφοβισμού είτε ως θύματα είτε ως θύτες. Οι μαθητές δηλώνουν ότι έχουν δεχθεί εκφοβισμό ήδη από το δημοτικό. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα, τα ποσοστά εκφοβισμού και θυματοποίησης μεταξύ των Ελλήνων μαθητών του δημοτικού και του γυμνασίου είναι παρόμοια με αυτά των χωρών της
βόρειας και δυτικής Ευρώπης, όπως η Ιρλανδία και η Νορβηγία αλλά πάντως μικρότερα από αυτά που αναφέρονται στην Αγγλία και στις ΗΠΑ. Σύμφωνα με μεγάλη έρευνα του ΕΚΚΕ που έγινε σε 101 σχολεία και 2000 μαθητές, με σκοπό την χαρτογράφηση της ζωής των μαθητών στο Δήμο της Αθήνας, οι μαθητές του δημοτικού είναι πιο επιρρεπείς στην κακοποίηση σε σχέση με τους εφήβους. Επίσης το 11% των μαθητών του γυμνασίου ομολογούν πράξεις βίας σε βάρος συμμαθητών τους και ένα 11% δηλώνει πως έχει υποστεί βία από άλλα παιδιά Στις απειλές καταφεύγουν μαθητές όλων των τάξεων σε ποσοστό 5%. Θεατές σε πράξεις βίας υπήρξε το 43% των μαθητών γυμνασίου και λυκείου. Έρευνα της Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, δείχνει ότι η βία εκδηλώνεται σε διάφορες μορφές σε πάρα πολλά σχολεία, αφού το 60,1 % των μαθητών δηλώνει ότι παρατηρεί παρόμοια φαινόμενα είτε στην τάξη του είτε γενικά στο σχολικό περιβάλλον του. Η εγκληματολογική έρευνα, αναφορικά με τους έφηβους παραβάτες στα σχολεία, έχει αποδείξει ότι πρόκειται κυρίως για αγόρια, μέσης ηλικίας. Η οικονομική κατάσταση της οικογένειάς τους εμφανίζεται γενικά να είναι αρκετά καλή, καθώς εργάζονται συνήθως και οι μητέρες τους, αλλά περιστασιακά και οι ίδιοι. Οι παραβατικές παρέες των νέων σχολικής ηλικίας είναι σχετικά πολυμελείς και στελεχώνονται κυρίως με άτομα του ιδίου φύλου. Τα μέλη της παρέας προέρχονται κυρίως από το σχολείο, αλλά επίσης από τη γειτονιά, το χώρο εργασίας και τους τόπους νυκτερινής διασκέδασης. Στην παρέα μετέχουν συνήθως για να βρουν φίλους, χωρίς να έχουν συνήθως κάποιον αρχηγό ή ιεραρχική δομή, ώστε να μπορεί να γίνει λόγος για «συμμορίες ανηλίκων». Οι έφηβοι παραβάτες επιδίδονται συχνά σε αντισυμβατικές ενέργειες, όπως αγορά, πώληση και χρήση ναρκωτικών ουσιών, πρόκληση ζημιών σε σχολικό χώρο, κλοπές σε κατάστημα, επεισόδια στο γήπεδο, συμπλοκές με τρίτους, φθορές ξένης ιδιοκτησίας, κλοπές χρήσης ή εξαρτημάτων μεταφορικού μέσου, απειλές κατά συνομηλίκων, διαρρήξεις κατοικιών και αυτοκινήτων, πώληση κλοπιμαίων, κλπ.
Ε9. Διάφορα παραδείγματα
ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ Με την ενδοσχολική βία ασχολήθηκαν οι Πρωταγωνιστές την Κυριακή 27 Μαρτίου 2010. Ο Σταύρος Θεοδωράκης προσπαθώντας να διερευνήσει την ελληνική εκδοχή της μάστιγας που παγκοσμίως αναγνωρίζεται ως bullying επισκέφθηκε γυμνάσια και λύκεια και συνάντησε θύτες και θύματα στα ίδια προαύλια. Στην κάμερα της εκπομπής μίλησαν μαθητές που έχουν υποστεί βία αλλά και μαθητές που έχουν ασκήσει βία. Ο Ανδρόνικος, μαθητής Γ’ Λυκείου, έπεφτε συχνά θύμα ξυλοδαρμού από τους συμμαθητές του στο συγκρότημα της Γκράβας. Άλλαξε σχολείο, έχασε δύο χρονιές αλλά σήμερα δηλώνει «η ζωή είναι δική μου, δεν θα σιωπήσω και αυτό συνιστώ και στα άλλα παιδιά που βρίσκονται στη δική μου θέση».
Ο Άρης, μαθητής Α’ Λυκείου, σε σχολείο των Βορείων προαστίων αφηγήθηκε στην κάμερα πως οι συμμαθητές του προσπάθησαν να τον πετάξουν μέσα σε ένα σκουπιδοτενεκέ. Ο Σταύρος Θεοδωράκης επισκέφθηκε το 2ου Γυμνάσιο Ασπροπύργου και το Πειραματικό Λύκειο της Βαρβακείου Σχολής στο Ψυχικό προσπαθώντας να καταλάβει από πού πηγάζει αλλά και πώς μπορεί να αντιμετωπισθεί η βία στα σχολικά προαύλια. Στην εκπομπή μίλησαν επίσης ψυχίατροι και κοινωνιολόγοι ενώ αναγνωρίσιμα πρόσωπα θυμούνται τα σχολικά τους χρόνια και την εμπλοκή τους σε φαινόμενα bullying. Μεταξύ άλλων μιλούν οι ηθοποιοί Μίνα Ορφανού, Μάκης Παπαδημητρίου, Αντίνοος Αλμπάνης, Αλέξης Γεωργούλης, ο τραγουδιστής Ησαΐας Ματιάμπα, ο αθλητής Βλάσης Μάρας και η δημοσιογράφος Κατερίνα Ζαρίφη.
Ε8. Συμπεράσματα Ο σχολικός εκφοβισμός, τελικά, είναι ένα φαινόμενο που το συναντάμε όχι μόνο στην Ελληνική κοινωνία αλλά και σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο Για να προληφθεί μια μελλοντική έξαρση της παραβατικότητας των ανηλίκων πρέπει -μεταξύ άλλων- να δοθούν περισσότερες ευκαιρίες στους νέους ανθρώπους, να επαναπροσδιορισθούν οι στόχοι της νέας γενιάς και να διασφαλισθούν τα μέσα για την επίτευξή τους, να μειωθεί η ανεργία, να ενσωματωθούν οι μειονοτικές ομάδες του πληθυσμού, να στηριχθούν οι θεσμοί της οικογένειας και του σχολείου και να οικοδομηθεί μια κοινωνία συνοχής και αλληλεγγύης. Μια δίκαιη και ανοιχτή κοινωνία για όλους.
Ε10. Πηγές Σχολική βία: Φαινόμενο της εποχής http://www.iatronet.gr/article.asp?art_id=6022 Άρθρο: Σχολική βία Τι νοείται ως σχολικός εκφοβισμός http://www.akappatou.gr/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog &id=68 Χαμηλού προφίλ ο 20χρονος δράστης Ανταμ Λάντσα Εφημερίδα: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, KOΣMOΣ: Hμερομηνία δημοσίευσης: 18-12-12 Τα παιδιά λύνουν τη σιωπή τους: Πανευρωπαϊκή εκστρατεία κατά του σχολικού εκφοβισμού προτρέπει τα θύματα να μιλούν ανοιχτά. Εφημερίδα: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, EΛΛAΔA: Hμερομηνία δημοσίευσης: 30-01-13 Η βία στα σχολεία και η σιωπή που τη θρέφει Εφημερίδα: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Hμερομηνία δημοσίευσης:Δευτέρα, 25 Φεβρουαρίου 2013 Έξι βήματα για να σταματήσει η βία κατά των γυναικών στα σχολεία http://press-gr.blogspot.gr/2008/10/blog-post_04.html Βία στα Σχολεία (video) 6o Γυμνάσιο Κολλεγίου Αθηνών
http://www.i-create.gr/component/k2/item/280-via Βία στα Σχολείo http://www.0-18.gr/gia-megaloys/bia-sto-scholeio Επιθετικότητα και βία στα σχολεία: στρατηγικές αντιμετώπισης Τεύχος 11 - Ιούνιος 2009 από τον Αναστάσιο Ματσόπουλο, Επίκ. Καθηγητή Σχολικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης http://old.law.uoa.gr/crime-research/via-schools.pdf «Εχουμε τρομάξει με τη βία στα σχολεία» Το Χαμόγελο του Παιδιού: Θύματα εκφοβισμού το 31,98% των μαθητών που συμμετείχαν σε έρευνα Εύη Σαλτού ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 05/12/2012 11:13 | Σχολικός εκφοβισμός Βικιπαίδεια Ενδοσχολική βία και εκφοβισμός Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του παιδιού και του εφήβου. http://www.epsype.gr/images/gia_goneis.pdf «Κλειστά στόματα» για τη σχολική βία Εφημερίδα: ΕΘΝΟΣ Δευτέρα, 25/2/2013