Тавор бр.17

ТАВОР март 2019 • година VI • број 17

2 Историја на Кумановско-

46 За Бракот и прогледувањето

осоговската епархија

за постоењето на другиот

Свештеник Дејан Апостоловски

Протојереј Владимир Дојчев 49 Како да ги присоединиме

10 За малите добри дела?

своите родители кон верата?

Архимандрит Јован Крестјанкин

Протојереј Андреј Лоргус 52

14 Лудоста на нашето време

Архимандрит Андреј (Конанос)

Посебниот талант се чува за посебните. Разговор со Јелена Спасовска - специјален едукатор и рехабилитатор

21 Патот кон среќата

Свети Нектариј Егински 22 Проблемите на Православието

60 Претставници на византиското

во Америка

црковно пеење од Македонија Свештеник м-р Игор Крстев

Протојереј Александар Шмеман

68 Преображение Господово

Митрополит Калининградски г. Кирил

30 Света тајна Исповед - историја

и богословска содржина Митрополит Јован (Зизиулас)

71 Тие го познаа 40 Дојди, Господи! Митрополит Сурожски Антониј

Т И У

•И

К

-

Н

М

П

Ц

-О

А

.

. :

А

П

- Ф Д

во прекршувањето на лебот Проф. Пол Мајендорф

:

С Г

•Р ,

Б :

С .Ј

- В •П О

: К :Н

- Г ,

Д ,О

,К

П

. .

(Н А

),

- С

(А

),

историски осврти

ИСТОРИЈА НА

КУМАНОВСКО - ОСОГОВСКАТА ЕПАРХИЈА свештеник Дејан Апостоловски

(продолжува од минатиот број)

В

о XV век, во Охридската архиепископија, освен епископски епархии се појавуваат и митрополитски епархии. Веќе на крајот на XV и почетокот на XVI век Кратово постанал епископски центар. 1 Откако била обновена Пеќката архиепископија во 1557 година, таа ги губи своите епархии во Србија како и епархиите во Македонија, како што е и Кратовскаа епархија 2 . Така било с ѐ до укинувањето на двете архиепископии, кога нивните епархии ќе паднат под омофорот на Константинополската архиепископија. Веќе во XV и XVI век на границите на сегашната Кумановско-осоговска епархија, се возродува книжевната дејност, при што најчесто манастирите се јавуваат како центри на истата. Значајни за споменување во XV век се: манастирот „Св. Јоаким Осоговски“ во Крива Паланка, манастирот „Св. Ѓорги“ во Старо Нагоричане во кого твореле Радин и Владислав Граматик и Карпинскиот манастир „Воведение на Пресвета Богородица во село Орах. Главни дејци за препишувањето на црковните и други книги биле монасите, но освен нив се среќаваат и лаици. Во XVI век Кратовската школа ќе доживее возлет, при што таа станала водечки центар на Балканот за 2 ТАВОР

текст и украси. Ракописните книги на отецот Јован од Кратово, означени со неговиот потпис од 1526 до 1583 година, се следат до Влашка, каде што во Крајова ракотворел евангелија за војводата Михну. 3 Во Кратово во овој период била организирана и книжевна школа од ѓаконот Димитар. Но, освен отец Јован и ѓакон Димитар, имало и други препишувачи кои работеле во некој повиден манастир како дијаци или граматици. Имало и препишувачи скитници. Освен нив, со препишување се занимавале и некои парохиски свештеници, обично по порачка. Вреди да се напомене дека во Кратово препишувачи се сретнуваат дури и во текот на целиот XVII век. Сепак од сите познати писатели во XV и XVI век најпознат бил дијак Димитар од Кратово, од кого е запазен неговиот „Законик“ пишуван за Охридската архиепископија и дијакот-граматик Владислав од кого се зачувани неколку зборници, со многу разновидни состави, одбрани од повеќе дела на црковни писатели. 4 Со антиканонското укинување на Охридската архиепископија, настанува речиси двовековен период на премрежја, поделби и страдања, од едноверните браќа и своите сонародници, на православниот народ во Македонија. Епархиите кои порано и припаѓале на Архиепископијата,

Цариградската патријаршија веднаш ги пополнила со епископи грци. Со самото тоа и црковнословенскиот јазик бил исфрлен од богослужбата и бил воведен старогрчки јазик, кој не бил разбирлив ниту од народот, ниту пак од домородното свештенство кое морало да го користи за богослужење. Меѓу другото, во борбата за своја еманципација и конституирање во нација, македонскиот народ бил принуден да совладува троен притисок: политички, економски и духовен. Од страна на грчкиот висок клир, македонскиот народ бил подложен на грцизирање и голема економска експлоатација. Новите епископи се стремеле поранешната паства на Охридската архиепископија да ја отргнат од утврдените обичаи и уредби и да ја привикнат на уредбите и обичаите на Патријаршијата. 5 Наместо дотогашните протоереи била уведена должноста економи, во која честопати биле воведувани и лаици, на кои честопати морале да им покажат послушност свештениците и монасите. Освен црковниот живот, во рацете на Патријаршијата се наоѓал и училишниот просветен живот, што овозможило да се врши јазично и културно влијание над македонскиот народ. Оваа влијание најмногу се распространило во градските митрополитски центри, додека во селата и манастирите

тоа речиси не можело да навлезе. Сè до ослободувањето на Грција од Османлиите во 30 години на XIX век, иако Патријаршијата била лошо расположена кон словенското население и го спроведувала грчкиот национален дух, сепак неможе да се обвини за програмска дејност за грцизирање на нашиот народ. Но со ослободувањето на Грција, таа целосно се става во служба на големогрчката буржоазија. Во тој период дури и турските власти во нивните статистички податоци 6 во нуфуз тефтерите, сите христијани ги третирале како рум милет, односно Грци. Тоа доаѓа од таму што Турците, верата ја идентификувале со народноста. Според нив само народите што имале своја црква можеле да се нарекуваат со своето народно име. Ползувајќи го тоа право Патријаршијата отворала грчки училишта, доведувала грчки учители или ги форсирала учителите Македонци кои веќе биле задоени со грчкиот дух. Грчката пропаганда настапувала под девизата дека словенскиот народ всушност е поранешен грчки народ, само по наидувањето на Словените тие го примиле нивниот јазик, а во својата суштина останале Грци. Ова безумие одело до таму што биле спалувани и сите црковно словенски богослужбени книги и записи кои се наоѓале по манастирите и црквите. Таквов пример е со грчкиот Скопски владика Захарија, под чие духовно раководство

ТАВОР 3

во тој период се наоѓале и Куманово и Крива Паланка. Имено, тој наредил да бидат уништени сите книги на црковно-словенски јазик во Марковиот манастир. 7 Ако ова безумие надвиснало над Марковиот манастир, со право можеме да претпоставиме дека истото ги стигнало и Осоговскиот манастир и Кратово (кое било под омофор на Злетовска епархија). Бунтот против анархизамот на грчките владици бил неиздржлив за скопјани, така да уште во 1799 година истапуваат против неподносливиот однос и среброљубието на грчкиот митрополит Антим, а и подоцна најенергично ја продолжиле борбата и против другите фанариотски владици. Како резултат на нивната енергична борба против омразените грчки митрополити, за само 10 години успеале да сменат неколку митрополити и тоа: Ананиј (1823-1828), Неофит (1828-1830), Генадиј (180-1832) и Гаврил (1832-1843). 8 Напоредно со движењето во Скопје се јавило движење и во Кратово, при што тие заедно со Штипјани застанале против својот митрополит и престанале да го споменуваат на богослужбите. На 01.03.1868 година, Кумановчани испратиле протесно писмо до Патријаршијата против поставувањето на гркот Пајсиј за скопски митрополит. 9 Еден од позначајните проповедници и народни дејци во XIX век е игуменот Јоаким Крчовски од манастирот „Св. Јоаким Осоговски“ во Крива Паланка. Роден е околу средината на XVIII век. Според едно предание, тој е роден во селото Осломеј, кичевско. Според Кратовското предание таткото на Јоаким потекнува од Кичево, од каде се преселил во Самоков, а одтаму во Крива Паланка, па во Кратово. Кривопаланечкото предание зборува за него дека бил роден во кратовските села, од каде што дошол во Крива Паланка. Таму се одомаќинил, проповеда, творел и живеал се до своето упокојување во 1820 година, кога бил погребан на гробиштата кои се наоѓале во сегашниот двор на храмот „Св. вмч. Димитриј“ во Крива Паланка. Кај неговите внуци во 1831 година е 4 ТАВОР

пронајдена сингелија која потврдува дека Јоаким Крчовски во 1787 година во Крива Паланка, во Осоговскиот манастир, бил ракоположен за свештеник. По смртта на презвитерата Достана во 1817 година, тој примил монашки чин и живеел и творел извесен период во Осоговскиот манастир. 10 За време на неговото подвизување во овој манастир дејстввало и црковно келијно училиште, кое со сигурност може да се доведе во врска со отец Јоаким. Во периодот од 1814 до 1819 година, тој отпечатил пет дела на жив народен говор и тоа: „Слово исказаное заради умирание„; „Повест ради страшнаго и втораго пришествија Христова“; „Сија книга глаголемаа Митарства“; „Чудеса Пресвјатија Богородици“ и „Различна поучителна наставленија“. Со својата учителска, писателска и лингвистичка дејност, игуменот Јоаким Крчовски зазема видно место во првиот период на македонската книжевност и преродба и културна историја на епархијата. 11 Значајни да се споменат во овој период се и црковно-училишните општини кои воделе борба за еманципација од грчкото влијание и Цариградската патријаршија. Токму во оваа борба се гледа нагорната линија на националниот развиток на македонскиот народ, а пред сè и неговата желба за обнова на Охридската архиепископија. Значајна за споменување е Кривопаланечката црковноучилишна општина, која била една од најревносните борци против грцизмот. Таа се приклучила на кумановската и скопската црковно-училишна општина во борбата против скопскиот митрополит Паисие. Во 1867 година таа одлучила да не плаќа повеќе владичнина, иако како нус појава од истото се појавило затворање на Кривопаланечките првенци од страна на турските власти, кое било нарачано од митрополитот Паисие. Но, во 1869 година дошол крајот на таа борба. Високата Порта на Кривопаланчани им дозволила да се отцепат, при што општината ги презела на себе сите црковни и училишни проблеми и ја продолжила агитацијата против митрополитот Паисие. 12 Имено, околу оваа општина е поврзан и еден настан од 1869 година. За време на велигденските

празници, меѓу месните свештеници кои се определиле за Патријаршијата и оние кои биле пробугарски настроени, настанала тепачка во храмот „Св. вмч. Димитриј“. После овој немил настан, турската власт започнала да се држи резерворано кон Кривопаланечката црковноучилишна општина. 13 Црковно училишните општини биле главните борци против грцизмот и подржувачи за обновувањето на Охридска архиепископија, во која заедно би влегле со бугарскиот народ, како словенска црква. Но, нивната подршка била изиграна во 1870 година кога била формирана Бугарската егзархија на 26.02.1870 година, во Цариград, со ферман од самиот султан. Со самото создавање на Бугарска егзархија, веќе како ден јасно станало дека била создадена нова Црква со бугарски национален предзнак. Според издадениот Ферман, кон Егзархијата биле приклучени сите епархии од Бугарија, додека од македонските епархии била вклучена само велешката. Затоа, по член 10 од ферманот се предвидувало, доколку 2/3 од верниот народ од епархиите во македонија се изјасни за присоединување кон Егзархијата, тоа да биде дозволено. На тој начин верниот народ бил ставен пред нова поделба, дали да биде со Цариградската патријаршија и да се прокламира за грк или за Бугарската егзархија и да се прокламира за бугарин. На создавањето на Егзархијата, Цариградската патријаршија не останала рамнодушна. На 16.09.1872 година фрлила схизма фрз Егзархијата, при тоа ставајќи го во тешка положба македонскиот народ. Таа положба Егзархијата, под патронажа на Решад паша, се обидела да ја врти во нормала преку тоа што на Цариград било понудено: 1) Ферманот да остане на сила, 2) на Егзархијата да и се дадат македонски 4-5 епархии, 3) патријаршиски владици да не се испраќаат во егзархиските епархии, 4) седиштето на Егзархијата да не остане во Цариград, а таму само да има егзархиски совет, 5) егзархот да побара прошка од патријархот. Гледајќи ги овие договори и разговорите кои тајно биле водени, македонските црковно училишни општини ја сватиле трагедијата која им се случува. 14

Со изгонувањето на патријаршискиот митрополит, Крива Паланка потпаднала целосно под егзархијата, додека во Куманово дел од верниот народ бил со Егзархијата а дел со Патријаршијата 15 . Но, тоа нема да остане така за долго. Српската пропаганда, претставувана од нивниот конзул во Скопје, Владимир Кариќ, го потплатиле Патријаршискиот митрополит Методиј и тој основал српски црковно-училишни општини во Крива Паланка, Кратово и Куманово во периодот од 1890 до 1892 година. 16 Прв митрополит кој се судрил со српската и бугарската пропаганда бил Скопскиот митрополит Теодосиј Гологанов, кој за митрополит на Скопската епархија бил назначен од Егзархијата на 30.07.1890 година. Гологанов за време на своето архипастирствување со Скопската епархија, во чиј состав биле и Куманово и Крива Паланка, се залагал за осамостојување на Скопската епархија и ги направил првите чекори за возобновување на Охридската архиепископија, како црква на македонскиот народ. Се обидел да ги измени егзархиските закони и се спротиставувал на ширењето на грчката, српската и бугарската пропаганда. 17 Но, откако ги дознала намерите на митрополитот Теодосиј, Егзархијата со цел да го разреши, го повикала да дојде во Цариград. Теодосиј тоа го одбил, преку тоа што ги прекинал односите со Егзархијата и почнал да подготвува терен за отцепување на другите епархии. Меѓутоа, тоа наишло на отпор од ехзархиските приврзаници и македонските чорбаџии. 18 Откако не успеал во својата намера, тој стапил во врска со Патријаршијата и од неа побарал обновување на Охридската архиепископија која би била во канонско единство со нив. Но, тоа било одбиено од патријархот со барање митрополитот Теодосиј да се врати во канонско единство со Цариград, без поставување на никакви услови. Последниот излез во остварувањето на својата намера тој го побарал во единство со Рим преку унија поставувајќи свои услови, за кои апотолскиот викар Аугусто Бонети во просториите не Скопската митрополија (03.12.1891) ветил дека ќе бидат разгледани од папата. Но оваа унија не била постигната, заради тоа што ТАВОР 5

Егзархијата со помош на Високата Порта принудно го испратила за Цариград каде бил симнат од митрополитската катедра и одведен во некој софиски манастир на принудно пребивалиште. 19 Со доаѓањето на Митрополитот Фирмилијан во Скопската митрополија во 1897 година, со цел придобивање и подоцнежна асимилација на македонскиот народ, имињата на српските црковно-училишни општини, кои биле под номинална управа на Цариград, биле сменети во македонски црковни општини. Но, ова било за кратко, оти истите потоа биле наречени македонско-српски, за потоа да бидат наречени српскомакедонски и на крај српски црковни општини. 20 Овој потег наместо да го сплоти народот довел до поголема поделба, која во Куманово резултирала со немилосрдна борба помеѓу српската и егзархиската општина, а се со цел преземање на храмот „Св. Никола“. Оваа борба завршила со тешка физичка пресметка помеѓу приврзаниците од двете страни и човечки жртви. Со формирањето на Внатрешната македонска револуционерна организација (ВМРО) во Солун 1893 година, македонскиот народ во време кога едноверните и народот биле поделени, добива еден сојузник, под чие знаме решава да твори и да се бори за своја еманципација и слобода. ВМРО во борбата за ослободување од турското робство ја вклучила и борбата против Егзархијата, Патријаршијата и другите пропаганди во Македонија. 21 Тие веќе во 1894 година преку избори се потрудиле да ги преземат црковно-училишните општини. 22 Незадоволни од апсолутизамот на кумановскиот архиерејски намесник, Кумановската црковно-училишна општона во 1895 објавила борба против него, во која 6 ТАВОР

успеала да ја зачува својата самостојност. 23 По задушувањето на Илинденското востание во 1903 година и на Крушевската република, ВМРО ја заострува борбата против Патријаршијата, заради нивната подршка на официјалната турска власт и потпомагањето во гонењето на востаниците и свештенството кое им помагало. Така во 1904 во антипатријаршиското движење во Кумановско биле приклучени 5 села и во Кратовско 5 села. Народот масовно ја напуштал Патријаршијата и српската пропаганда и минувал кон Егзархијата, која во 1904 година ја засилила својата активност со врховистички чети, и тие започнале да организираат и испраќаат во Македонија чети, кои вршеле притисок врз месното население да ја признаат јуриздикцијата на Егзархијата. 24 Во 1905 година, во Кратово е видна борбата на ВМРО и против Егзархијата. Имено, Кратовскиот каазалишен совет

на своето заседание во јуни 1905 година решил да прекине секаква кореспонденција со скопскиот митрополит Синесие. Но, иако ја прекинал со кореспонденцијата со него, морала директно да кореспондира со Егзархијата во Цариград, бидејќи за истото притисок правела турската власт. Советот иако кореспондирал со Цариград, незадоволен од неговата политика, на народно собрание го сменил егзархискиот архиерејски намесник и на негово место поставил месен свештеник. Со балканските војни, доаѓат уште нови и неопишливи искушенија на православниот народ на овие простори. Денешна Република Македонија, целосно потпаѓа под управа на Србија, која воведува окупаторски режим и администрација во црквата и училиштата. Претходниот Егзархиски административноуправен апарат, заедно со митрополитите, бил суспендиран и ставен под надгледување. Скопската епархија, во која биле Куманово и Крива Паланка биле раководени од митрополит србин, додека Злетовската каде спаѓало Кратово била раководена од грчки епископ. 25 Во 1915 година, со окупацијата на Македонија од Бугарија, во областите на денешната Кумановско-осоговска епархија, повторно биле возобновени егзархиските црковно-училишни општини и бил вратен Егзархискиот клир, но не за долго. Тоа траело се до крајот на Првата светска војна, кога повторно денешна Македонија во октомври 1918 година, потпаѓа под владение на Србите, односно на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците (СХС). Во склопот на оваа Кралство имало 3 автокефални цркви и тоа: Архиепископија белградска и митрополија на Србија, Архиепископија и митрополија Црногорско-приморска и Митрополија Карловачка, кои ќе бидат споени во една - Српска православна црква. Во склоп на СХС влегувале и епархиите во Босна и Херцеговина и Македонија, кои биле под оморфор на Цариградската патријаршија, но не и за долго. Наредната година Српската православна црква, постигнала спогодба со Цариградската патријаршија, и преку симонија, односно откуп за 1.500.000 франци ги откупила епархиите во БиХ и Македонија.

Веќе на 19.03.1920 година, Цариградската патријаршија донела одлука со која се воспоставува Српска патријаршија со седиште во Сремски Карловци. На тој начин епархиите во Вардарска Македонија се нашле под омофор на СПЦ. 26 На чело на Скопската митрополија дошол Митрополитот Варнава Ростич (19201930), подоцнежен Патријарх Српски, кого во 1930 година ќе го наследи Митрополитот Јосиф (1930-1941), кој на 04.05.1941 27 година, после притисоците од бугарските власти и пробугарското свештенство ќе ја напушти Митрополијата и ќе замине за Србија заедно со 26 души (свештеници со нивните фамилии). Митрополит Јосиф е последниот српски епископ на чело на Скопската митрополија. Во 1920 година Злетовската епархија, во чиј состав спаѓало и Кратово, СПЦ ја спојува со Стумичката епархија и ја создава Злетовско Струмичката епархија со прв епископ Серафим Јовановиќ (1920-1928). После него следуваат Венјамин Таушановиќ(1929-1934), Симеон Поповиќ (1934-1939), Викентије Проданов (1939-1941), подоцнежен патријарх Српски, кој е последен српски епископ на чело на Злетовско-струмичката епархија. 28 Со почетокот на Втората светска војна, се до 1944 година, Крива Паланка, Куманово и Кратово биле повторно под Егзархискиот омофор. Од страна на Бугарската патријаршија е извршена реорганизација на црковната власт, при што на Скопската епархија е додадена и велешката, така создавајќи ја Скопсковелешката епархија (во чиј состав спаѓале и Куманово и Крива Паланка), а на Злетовскострумичката епархија е додадена Драмската при што била создадена Струмичкодрамската епархија. Со Скопско-велешката епархија 29 администрирал Митрополитот Трновски Софрониј, со викарен епископ Максим Браницки, додека пак со СтрумичкоДрамската епархија администрирал Борис Неврокопски со викарен епископ Харитон Драговитски 30 . Со заминувањето на Егзархискиот епископат во 1944 година, па се до 6-ти октомври 1956 година, кога со епархиите во Вардарскиот дел на Македонија влегле под администрирање од српскиот патријарх ТАВОР 7

Викентије, тие немале епископ кој ќе управува со нив. Со епархиите во Македонија управувал Иницијативен одбор, на чие чело од 1946 година стоел протоерејот Нестор Поповски. Целта на создавањето на иницијативниот одбор била возобновувањето на неканонски укинатата Охридска архиепископија и враќање во нормала на црковниот живот. За таа цел, тој се зафатил со организирање на околиски духовни одбори кои раководеле со целокупниот црковен живт и да одржувале врска со Иницијативниот одбор. 31 Од самото свое постоење се до 1958 година, кога епископот топлички Доситеј, викар на српскиот Патријарх Викентије, се стави на располагање на МПЦ, иницијативниот одбор имаше безуспешни обиди да добие епископи со македонско потекло, како и за да се возобнови Македонската православна црква дури и со автономен статус. Дури по Црковно народниот собор од 4 до 6 октомври, кога беше донесена одлука да се возобнови Охридската архиепископија во лицето на Македонската православна црка, со прв Архиепископ Охридски и Скопски и митрополит Македонски г.г. Достеј, Светиот архиерејски собор на СПЦ позитивно се огласи на одлукците и ставовите на Иницијативниот одбор и на создадената МПЦ. Архиерејскиот собор на СПЦ на своето заседание во јуни 1959 година ја донесе следната одлука, АС. бр. 6/1959 и бр. 47/1959, со која односите меѓу двете цркви влегоа во нова фаза. Во одлуката, во уводната точка I се вели: „I Светиот архиерејски собор констатира: дека епархиите Скопска, Охридско-битолска и Злетовско-струмичка 8 ТАВОР

на црковно-народниот собор одржан на 4-6 октомври 1958 во Охрид СЕ ИЗДВОИЛЕ ВО САМОСТОЈНА МАКЕДОНСКА ПРАВОСЛАВНА ЦРКВА која се управува по Уставот донесен на тој Собор, а останува и понатаму во КАНОНСКО ЕДИНСТВО со Српската православна црква преку нејзиниот поглавар НЕГОВАТА СВЕТОСТ ПАТРИЈАРХОТ НА Српската православна црква...“ Оваа одлука беше потврдена преку заедничкото сослужување на Патријархот српски г.г. Герман, Архиепископот Охридски и Македонски г.г. Доситеј, епископот Бачки г. Никанор и епископот Банатски г. Висарион кога беше хиротонисан епископот Преспанско-битолски г.Климент на 10 јуни 1950 година. Веќе на 26 јуни истата година бил хиротонисан и епископот Злетовскострумички г. Наум. 32 На тој начин Куманово и Крива Паланка, после долго време добија прв домороден владика во лицето на Архиепископот Охридски и Митрополит Скопски и Македонски г.г. Доситеј, а Кратово во лицето на епископот Злетовско-струмички г.Наум. Но, за жал ова наместо да ја разгори љубовта помеѓу единоверните браќа епископи, стана причина за почеток на нов разор. СПЦ преку Патријархот Српски почна повторно да настапува националистички, не признавајќи го Архиепископот Доситеј за поглавар на МПЦ, при што било барано од истиот вон границите на Македонија да не ја носи белата панакамилавка со крст, претставувајќи го истиот како Митрополит Скопски. Веќе во 1966 година беше и донесена неповолна и

незрела одлука од СПЦ околу уставот на МПЦ, со која таа несмеела да го менува без одобрение на СПЦ. Синодот на МПЦ, крајно трпеливо и покрај овие непријатности, братољубиво во 1966 година побара автокефалија од СПЦ. Но, истата наместо да покаже разбирање и христијанска љубов, во му се закани на САС на МПЦ дека ќе биде санкционирана доколку дојде до самостојно прогласување на автокефалија. На 17 јули во Охрид, беше свикан Црковно-народниот собор, на кој после опширни дискусии и разгледување на сите околности и канонски права, Синодот на МПЦ, во состав од Архиепископот Охридски и Митрополит Скопски и Македонски г. Доситеј, Митрополитот Преспанскопелагониски Климент, Митрополитот Злетовско-струмички г. Наум, Митрополитот Дебарско-кичевски Методиј и викарниот епископ Тивериополски г. Кирил, донесуваат одлука за прогласување на АВТОКЕФАЛНОСТ НА МАКЕДОНСКАТА ПРАВОСЛАВНА ЦРКВА. 33 Во 1971 година, со одлука на САС на МПЦ, градовите Куманово, Крива Паланка, Кратово, Тетово и Гостивар, влегуваат во состав на новоформираната Полошко-кумановска епархија, која била администрирана од Митрополитот Американско-канадски г. Кирил се до 1986 година, кога е поставен за Митрополит Полошко-кумановски. 34 Тој ќе архипастирствува со епархијата се до неговата смрт на 11.06.2013 година. По смртта на Митрополитот Полошко-кумановски г. Кирил, за администратор на епархијата беше поставен Архиепископот Охридски и Македонски г.г. Стефан. Светиот архиерејски синод на својата редовна седница на 17.09.2013 година, донесе одлука упразнетата Полошко-кумановска епархија да биде поделена на две нови епархии и тоа: Тетовско-гостиварска со која ќе архипастирствува дотогашниот епископ Велички г-дин Јосиф и Кумановско-осоговска епархија со која ќе архипастирствува, дотогашниот викар на упокоениот Митрополит Кирил, епископот Лешочки г-Јосиф. 35

Кумановско-осоговската епархија денес, архипастирствувана од Митрополитот Кумановско-осоговски г-дин Јосиф, има 2 архиерејски намесништва: Кумановскократовско и Кривопаланечко архиерејско намесништво. Во нејзиниот состав спаѓаат: Куманово, општина Старо Нагоричане, Кратово, Крива Паланка и општина Ранковце. Го издава весникот Тавор, а има издадено и повеќе книги, од кои дел се превод од странски православни автори, а дел се напишани од нејзините клирици. Епархиска слава е празникот посветен на Благовештението на Пресвета Богородица. БЕЛЕШКИ 1Иванъ СнѢгаров, История на Охридската архиепископия- патриаршия..., 160.

2 Јован Белчовски, проф. др., Црковна историја на Македонскиот народ..., 112.

3 Никос Чаусадис и др., Македонија: културно наследство, Скопје 1995, 107.

4 Славко Димевски, протоереј-ставрофор, Црковна историја..., 6869.

5 Јован Белчовски, Автокефалноста на Македонската православна црква, Скопје 1990, 85.

6 Исто, 86.

7 Исто, 87.

8 Исто, 89.

9 Исто, 91 10 Јордан Михајловски, Десет века Св. Јоаким Осоговски, Куманово 2005, 39.

11 Исто, 40.

12 Славко Димевски, протоереј-ставрофор, Црковна историја..., 116.

13 Јордан Михајловски, Десет века..., 45.

14 Славко Димевски, протоереј-ставрофор, Црковна историја..., 128.

15 Славица Крстиќ, Црковни споменици во Кумановско, Куманово 2012, 140.

16 Славко Димевски, протоереј-ставрофор, Црковна историја..., 149.

17 Славица Крстиќ, Црковни споменици ..., 140.

18 Славко Димевски, протоереј-ставрофор, Црковна историја..., 151.

19 Исто, 152-153.

20 Славко Димевски, протоереј-ставрофор, Црковна историја..., 161.

21 Исто, 174.

22 Исто, 175.

23 Исто, 176.

24 Исто,178.

25 Исто, 201.

26 Исто, 205.

27 Јосиф, Митрополит Скопски, Никшић 2008, 135.

28 https://sr.wikipedia.org, пристапно на: https://sr.wikipedia.org/ sr-elЗлетовско-струмичка_епархија, (06.07.2018.

29 Славко Димевски, протоереј-ставрофор, Црковна историја..., 208.

30 https://bg.wikipedia.org, пристапно на: https://bg.wikipedia.org/ wiki/Струмишка_епархия, (06.07.2018).

31 Јован Белчовски, Автокефалноста..., 144-145.

32 Исто, 151-152.

33 Исто, 154.

34 Славе Николовски-Катин, Митрополитот Кирил, Скопје 2007, 212.

35 https://mpc.org.mk, пристапно на http://mpc.org.mk/vest. asp?id=5670, (06.07.2018).

ТАВОР 9

СЛОВО

ЗА МАЛИТЕ ДОБРИ ДЕЛА Архимандрит Јован Крестјанкин

М

ногу луѓе мислат дека, да се живее според верата и да се исполнува волјата Божја – е многу тешко. Сепак, тоа е многу лесно. Само треба да се обрне внимание на ситниците, на малите работи и да се трудиме да не грешиме во најмалите и лесни дела. Тоа е едноставниот и најлесниот начин да се влезе во духовниот свет и да се приближиме кон Бог. Обично човекот мисли дека Создателот од него бара многу големи дела, крајно самооткажување, целосно уништување на неговата личност. Човекот така се плаши со тие мисли, што почнува да се плаши во што било да се доближи на Бог, се крие од Бог како Адам кој згрешил и дури не вникнува во Божјото слово: „Сеедно – мисли – ништо не можам да направам за Бог и за својата душа, подобро ќе стојам на страна од духовниот свет, нема да мислам за вечниот живот, за Бог, а ќе живеам како било.“ На самиот влез во религиозната област постои некоја „хипноза од големи дела“ – „треба да се направи или некое големо дело или никакво.“ И луѓето не прават никакво дело за Бог и за својата душа. Зачудувачки: колку повеќе човекот е предаден на ситниците од животот, толку помалку токму во ситниците сака да биде чесен, чист, верен на Бога. Меѓутоа, 10 ТАВОР

преку правилниот однос кон ситниците треба да помине секој човек што сака да се приближи кон Царството Божјо. „Оној кој сака да се приближи“ – тука всушност, се крие целата тежина на религиозните патишта на човекот. Обично, тој сака неочекувано да влезе во Царството Божјо, магично чудно или – со право, преку некој подвиг. Но, ни едното, ни другото, не е вистинско наоѓање на повисокиот свет. Човекот не оди кон Бог магично-чудесно, останувајќи туѓ на земјата заради интересите на Царството Божјо, не ги купува богатствата на Царството Божјо преку некои свои надворешни постапки. Постапките се добри поради доброто калемење на повисокиот живот кон човекот, на небесната психологија, на светлата волја, на посакувањето на доброто, на справедливото и чисто срце, на нелицемерната љубов. Преку малите, секојдневни постапки, сето тоа може да се накалеми и вкорени во човекот. Малите добри постапки – тоа е водата за цветот на личноста на човекот. На цветот кој има потреба од вода не треба да се излие море од вода. Може да се сипе пола чаша и тоа ќе биде сосема доволно за живот, ќе има големо значење за животот. Гладниот човек или одамна гладниот не треба да изеде многу леб – доволно му е малку леб и неговиот организам ќе закрепне. Самиот

живот дава прекрасни споредби и обрасци за важноста на малите дела. А во медицината, која и самата има работа со малите и строго ограничени количини на лекарства, постои уште една цела област – хомеопатската наука, која ги признава само сосема малите лекарски количини врз основа што нашиот организам самиот за себе изработува многу мали количества вредни материи, задоволувајќи се со нив за поддржувањето и процветот на својот живот. И би сакал да го обратам вниманието на секој човек на сосема малите, за него многу малите и притоа, многу потребни работи. „Вистина, вистина ви велам, кој напои еден од овие мали само со чаша студена вода како Мој ученик, вистина ви велам, нема да ја загуби својата награда“ (Матеј 10, 42). Во тоа слово Господово е најголемото изразување на важноста на малото добро. „Чаша вода“ – тоа не е многу. Палестина за време на Спасителот не била пустина како во наши денови, таа била

процветана, оросена земја и затоа чаша вода била многу мала количина, но, конечно, вредна во тоа време кога луѓето најчесто патувале пешки. Но, Господ не се ограничува во тоа укажување на малото: чаша студена вода. Он уште додава да ја подаваат барем „како Мој ученик“. Тоа е важен детал. И на него треба внимателно да се подзапре. Најдобрите дела во животот секогаш се дела во името Христово, во името Господово. „Благословен е кој доаѓа – во било која смисла – во името Господово“ (Псалм 117, 26), во името Христово. Духот, името Христово на сите работи и постапки им придаваат вечна вредност, колку и да се мали постапките. И простата, човечка жртвена љубов на која секогаш лежи отсјајот на Христовата љубов, го прави значаен и драгоцен секој збор, секој гест, секоја солза, секоја насмевка, секој поглед на човекот. И ете, Господ јасно вели дека, дури не во Негово Име, а само во името на Негов ученик направеното мало добро дело,

ТАВОР 11

веќе е голема вредност во вечноста. „Како Мој ученик“ – тоа е крајот на врската со Неговиот Дух, со Неговото дело, со Неговиот живот... Јасно е дека нашите постапки можат да бидат и често се егоистични, внатрешно користољубиви. Господ ни укажува на тоа, нѐ советува кај себе дома да ги каниме, не оние кои можат да ни вратат со исто угостување, канејќи нѐ кај себе, туку да ги каниме луѓето кои имаат потреба од нашата помош, поддршка и поткрепа. Нашите гости понекогаш се расадници на лошо зборување и секаква суета. Друга работа е добриот пријателски разговор, човечкото општење – тоа е благословено, тоа ги закрепнува душите, ги прави поиздржливи во доброто и вистината. Но, култот на неискреното светско општење е болест на луѓето и на самоистребувачката цивилизација. Во секое човечко општење неопходно треба да Го има добриот Дух Христов, или во Неговото јавно пројавување, или во скриеното. И тоа скриено присуство на Духот Божји во простото и добро човечко општење е таа атмосфера на „учеништво,“ за која зборува Господ. „Во име на Мој ученик“ – тоа е првиот степен на општење со другиот човек во Името на Самиот Господ Исус Христос. Многумина кои сѐ уште не Го знаат Господа и прекрасното општење во Негово Име, меѓу себе веќе имаат некористољубиво, чисто, човечко општење што ги приближува кон Духот Христов. И на тој прв степен на доброто, за кој Господ веќе кажал како за подавање на чаша вода, „само... во име на ученик“, можат многумина да стојат. Подобро да се каже – сите. А, исто така, правилно да се разбираат тие Христови зборови буквално и да се стремат да им помогнат на сите луѓе. Ни еден миг на вакво општење нема да биде заборавено пред Бога, како што „ни една мала птица... нема да биде заборавена пред Отецот Небесен“ (Лука 12, 6). Ако луѓето би биле мудри, сите тие би се стремеле кон малото и сосема лесното за нив дело, преку кое тие би можеле да си задобијат вечно богатство. Големото спасение на луѓето е во тоа што тие можат да се накалемат кон стеблото на вечното дрво на животот преку едно мало гранче – добрата постапка. Кон дивата јаболкница не мора да се калеми цело дрво од добра јаболкница. Доволно е да се 12

земе мало гранче и да се накалеми кон една од гранките на дивата. Исто така, за да се поткваси буре со тесто, не мора да се смешува со буре квасец. Доволно е да се стави сосема малку квасец – и целото буре ќе скисне. Исто и доброто: најмалото може да произведе огромно дејство. Ете зошто не треба да се пренебрегнуваат ситниците во доброто и да си велиме: „големо добро не можам да направам – па, нема да се грижам ниту за какво било добро“. Колку, дури најмалото добро е полезно за човекот, неоспорно се докажува со тоа што, дури и најмалото зло за него е многу штетно. Без големото луѓето живеат, без малото нема да преживеат. Човештвото гине, не од недостаток на големо добро, туку од недостатокот на малото добро. Големото добро е само кров ставен на ѕидовите – циглите од малото добро. И така, малото, најмалото добро Создателот го оставил на земјата човекот да го прави, земајќи го на Себе сето големо. Нашето „мало“ Создателот го прави Свое големо, зашто Господ, нашиот Создател Кој од ништо создал сé, уште повеќе од малото може да направи големо. Но дури на самото движење нагоре се спротивставуваат воздухот и земјата. На секое, дури и на најмалото и лесно добро, се противставува лошата природа на човекот. Таа природа Спасителот ја покажал во сосема кратката парабола: „никој, откако пиел старо вино, нема да побара ново; оти вели: старото е подобро“ (Лука 5, 39). Секој човек што живее во светот е приврзан кон обичното и навикнатото. Навикнал човекот на зло – него и го смета за нормална, природна состојба, а доброто му се чини за нешто неприродно, стеснувачко, не според неговите сили. Ако човекот навикнал кон доброто, тогаш веќе го прави не затоа што треба, туку затоа што не може да не го прави, како што човекот не може да не дише, а птицата – да не лета. Човекот со добар ум, се поткрепува и утешува пред сѐ, самиот себе. И тоа никако не е егоизам, како што некои неправилно тврдат, не, тоа е вистински израз на некористољубивото добро, кога тоа носи повисока духовна радост на оној што го прави. Вистинското добро секогаш длабоко и чисто го утешува оној што својата душа ја соединува со него. Не може да не се радува, излегувајќи од мрачното подземје

на сонце, кон чистото зеленило и благомирисот на цветовите. Не може да на човек да му се вели: „Ти си егоист, ти се насладуваш од своето добро!“ Тоа е единствената неегоистична радост – радоста од доброто, радоста на Царството Божјо. И во таа радост човекот ќе биде спасен од злото, вечно ќе живее во Бога. За човекот кој на себе не го почувствувал доброто, тоа понекогаш му се чини како напразно мачење кое никому не е потребно... Има состојба на лажен спокој, од кој човекот тешко излегува. Како што на детето му е тешко да излезе од утробата на мајката, така на детинестиот човек му е тешко да излезе од своите ситни чувства и мисли кои се устремени само кон доставување на егоистичка полза и не можат да бидат придвижени кон грижата за другиот човек кој со ништо не е поврзан со него. Ете го убедувањето дека старата, позната и навикната состојба, секогаш е подобра од новата, непознатата, и е својствена на секој непросветлен човек. Оние кои штотуку почнале да растат, да стапуваат на патот на гладта и жедта за Правдата Христова и духовното смирување, престануваат да ја жалат својата стара природа, неподвижноста на животот во своите сништа... Тешко му е на човекот да се оттргне од навикнатото. Со тоа до некаде можеби и се чува од незаузданата дрскост и зло. Издржливоста на нозете во кал понекогаш го спречува човекот да се фрли со главата во бездна. Но почесто се случува така, што калта му смета на човекот да се искачи на гората на Боговидението, или барем да излезе на тврдата земја на послушноста кон словото Божјо... Но, преку малото, лесното, најлесно извршеното дело, човекот најдобро привикнува кон доброто и несакајќи почнува да му служи, но од срце, искрено и преку тоа сѐ повеќе и повеќе излегува во атмосферата на доброто, пушта корени на својот живот во новата почва на доброто. Корените на човечкиот живот лесно се приспособуваат кон таа почва на доброто и наскоро веќе не можат да живеат без неа... Така се спасува човекот: од малото се случува големото. „Верниот во малото“ излегува верен и во големото. Затоа јас сега пеам химна не на доброто, а на неговата незначителност, на неговата

малост. И не само што не ве прекорувам што се занимавате само со ситници и не носите никакво големо самопожртвување, туку напротив, ве молам да не мислите за никакво големо самопожртвување и во никој случај да не ги пренебрегнувате ситниците во доброто. Ако сакате, силно гневете се поради некој пособен случај, но поради ситници не гневете се „напразно на својот брат“ (Матеј 5, 22). Во неопходен случај измислете некаква лага, но во секојдневието не кажувајте му лаги на својот ближен. Тоа е ништо, ситница, ништожно, но обидете се тоа да го исполните и ќе видите што ќе произлезе од тоа. Оставете ги на страна сите расудувања: дозволено ли е да се убиваат милиони луѓе – жени, деца, старци – пробајте да го пројавите своето морално чувство во ситницата: не убивајте ја личноста на вашиот ближен никогаш, ни со збор, ни со навестување, ни со гест. Добро е и кога се воздржуваш од зло... И тука, во ситниците, ти, лесно и незабележливо, ќе можеш многу да направиш. Тешко е преку ноќ да станеш на молитва. Но, наутро – ако не можете дома, тогаш барем кога одите кон местото на својата работа и кога вашата мисла е слободна – задлабочете се во „Оче наш“ и нека во вашето срце се огласат сите зборови на таа кратка молитва. И пред спиење, прекрстувајќи се, од сѐ срце предајте се во рацете на Небесниот Отец... Тоа е сосема лесно... И дајте вода секому што има потреба – подајте чаша наполнета со наједноставното учество кон секој човек што има потреба од него. Таа вода ја има во цели реки на секое место – не плашете се, нема да секне, секому наточете по чаша. Ти пеам химна прекрасен пату на „малите дела“! Опкружувајте се, луѓе, направете си појас од малите, добри дела – преку врските на малите, простите, лесни чувства, мисли, зборови и дела кои ништо не ве чинат. Да го оставиме големото и тешкото, тоа е за оние кои го љубат, а за нас, кои сѐ уште не сме го засакале големото, Господ со Својата милост ја подготвил, ја излеал насекаде, како вода и воздух, малата љубов. Превод од руски: свештеник м-р Филип Станковски 13

п равославие то и све тот

ЛУДОСТА

НА НАШЕТО ВРЕМЕ Архимандрит Андреј (Конанос)

К

ога читаме весници, слушаме радио итн., гледаме дека нашиот живот станува сѐ потежок. „Станува ад“ – како што велат многумина. Ги гледаш вестите и се потресуваш. Слушаш за настани сосема близу до твојот дом, се грижиш и велиш: каде да одам? Зошто животот ни е таков? Не можеше ли да биде поубав, да биде рај? Тој би можел да биде рај. Бог нѐ создал за радост, а не за страдание. Бог не нè довел на овој свет, за да го направи нашиот живот вистински ад, но за да живееме мирни, тивки, радосни, креативни. Да водиме динамичен, но во исто време смирен и спокоен живот. Да ги имаме своите секојдневни работи, убави занимања, семејството, блиските, пријателите, нешто креативно, скромно, со љубов... Кој не мечтае за тоа. Нашиот живот, сепак, не е таков, а напротив – тој е исклучително напнат, мачен, заморен, распадлив. Односно, тој нѐ разболува, принудувајќи нѐ предвремено да остариме и не знаеме како ќе заврши сето тоа. Од Евангелието и Откровението знаеме, доколку не го прифатиме Христа, светот ќе оди од лошо кон полошо. За нас тоа е очигледно. Но ние уште бараме други објаснувања на настаните, научни, политички, геофизички, магични, да дури магични, окултни, а божествени – така како што Црквата нѐ поучува и нашиот Христос, само такви не примаме. Половина Грција гори, но колку ја примаат пораката за покајание? Само некои

14 ТАВОР

христијани. Останатите функционираат по световно, кое природно не е лошо, во смисла, на човекот треба да му дадеш нов дом, на оној кој е гладен треба да му дадеш храна. Така е, но гледаш ли што вели св. Козма Етолоски: „Кога даваш храна на своето дете, стави ја и иконата на Христа пред него, за да научи да ја поврзува храната со Бога и кажи му: – Дете мое, тоа што го јадеш не е мое, а мојот Бог ми го дава! Бог ми дал здравје и

работа. Бог ни ја дава храната и се храниме. Мајка ти ја зготвила, но Бог испратил дожд и земјата дала плод...“ Сите нешта се поврзани. Сите нешта се крштеваат во Божјата благодат и сѐ може да добие христоцентрично толкување, кога центарот е Христос и кога сѐ води кон Христа. Ако не ги сфаќаме и не ги разбираме пораките, кои што Христос ни ги дава во животот, а се ожесточуваме, станувајќи понеодговорни и побунтовни кон Бога, тогаш што се случува? Животот не би можел да биде исклучиво убав. Ветувањата од Бога се категорични. Тој во Стариот завет вели: „Ако Ме слушате, ќе се насладувате на земните блага и сè во животот ќе ви биде благословено! Вашиот живот ќе биде рај, вистинска наслада, вистинска сладост. Но, ако не Ме послушате; ве очекува меч, еден друг ќе се убиете, еден друг ќе се изедете.“ Ако Господ не присуствува како основен фактор во нашиот живот, ако не влезе во нашиот ум, за да ги устрои нашите движења, мисли, избор, ако не Го пуштиме да го управува нескротливиот коњ на нашето бунтовно од егоизам „јас“, ако Господ не влезе како управник на мојот дом, држава,

парламент, ако тоа не се случи, не е возможно да има рамнотежа. Без Христос во човековиот живот и во општеството владеат инстиктите, логиката на апсурдот, користа, законот на џунглата, според кој најсилниот сака да го уништи и раскине послабиот... Откако за тебе ќе нема Господ, Кој треба да го осмисли твојот живот и да ти каже што е добро, а што зло, сè се релативизира. Некои велат: „Нештата се такви, какви што секој ги разбира - зло за тебе, добро за мене.“ Без Христос не постои општ критериум, општа мерка на еднаквост, пред нас немаме идеал со конкретна цел, која сакаме да го достигнеме, нема личност која ќе ја подржаваме. Која е личноста, кој е човекот, моделот, кој сака да го формира современата епоха? Идеалот на современиот човек е ова: екстровертен, хиперактивен, но и длабоко депресивен човек, без смисла и цел, без перспективи, без да знае каде оди и од каде доаѓа или како ќе живее. Сето тоа е туѓо за Црквата. Црквата има некои други идеали, има други видувања на животот, друго искуство. Не сите христијани тоа го живеат, само некои, но суштински е да се случи тоа заквасување, тој квас да го замеси останатиот свет, за да го разбере апсурдот на животот без Христос. Светот постојано влегува во нови безизлезности, а трудејќи се да ги разреши создава нови. Така никогаш нема да најдеме одмор и нема да се успокоиме. И откако ќе се случи пожар, катастрофа, земјотрес, убаво да се погрижиме за надворешноста, да ги искористиме науката и технологијата, но треба и да ја побараме длабоката порака во сето што се случува. Денеска вестите не те терат да се замислиш за ништо суштинско во животот, не испраќаат никаква порака што ТАВОР 15

треба да одекнува во твоето срце, битие, како вистинска твоја радост. Твоите мисли постојано се зафатени со пари, плати, пензии, вересии. Некој, што чита, ќе се спротивстави: – Па и ти, не го правиш ли истото? Не сакаш ли покачување на платата на народот? Ти не работиш ли за плата? Против парите ли си? Без пари ништо не можеш да направиш! Да, возљубени, но не се парите тие кои реално ни недостигаат за да бидеме среќни. Внимавајте! Јас се молам за ја добиете работата која што ја сакате, за да ги добиете парите од кои што имате потреба, да не ви се намали платата итн., но да знаете, тоа само по себе не е среќа. По тоа прашање многу сме во заблуда, кога ние ја поистоветуваме и поврзуваме среќата со такви нешта. Се будиш наутро и веднаш ги пушташ утринските вести, утринските коментари. Уште со станувањето, мозокот ти е бомбардиран со пораки од типот; политика, берза, економија, полициски билтен, кои се живи, кои се убиени, каде има војна, што ќе стане со едната партија, со другата, кој ќе управува, кој ќе биде сменет, за изборите – навистина ли веруваш дека тие нешта ќе те направат среќен? Всушност, ако размислиш добро, ќе видиш дека тие не го засегаат твојот живот, децата, Бог. Што ти даваат? Истовремено, наутро немаш време за молитва, за некое духовно правило или за да прочиташ дел од Новиот Завет... Ако размислиш добро во себе си, ќе разбереш дека сето тоа е бегство, алиби и нешта, кои ги користиме за да заборавиме на себе и да не мислиме на смислата на животот. Како ни помагаат сите тие нешта, што епохата ни ги предлага денес? Што ни велат за големите егзистенцијални прашања – среќата, внатрешната радост, смислата на животот, 16 ТАВОР

самотијата, депресијата, заканата од небитието? Постојат толку прашалници во светот, во душите на младите луѓе – па зарем нивните очи нема да нѐ натераат да се замислиме? Им жеднеат ли очите за смислата на животот? Очите им се празни, ја немаат искрата на радоста, благодатта на Светиот Дух што ја добиле при Крштението, но ја затрупале. Изморени погледи. Тие нешта не нѐ тераат ли да се замислиме? Да им дадеме смисла, да им речеме на децата, зошто е сето тоа, што постои зад сето тоа? Зошто живеат, каде одат, како да го победат вакуумот во себе, меланхолијата, владеењето на телевизијата? Ти, луѓето и политичарите, одговорете му на едно дете: зошто сум малодушен, кога се враќам од забава? Ти што зборуваш за платите, ти што зборуваш за осигурувањето, ти што зборуваш по сите други прашања, дојди и кажи на своето дете, кое што имало пари и пак има пари во својот џеб, но сепак се враќа од забавата, од празникот, од шетањето и чувствува вакуум во душата и се прашува: зошто сум малодушен? Зошто сум депресивен? Зошто ништо не ме исполнува? Зошто правам сè, но на ништо не се радувам? Зошто ми недостасува нешто, но не знам што е тоа и постојано чувствувам тага? Кога ќе добијат одговор тие прашања? Во исто време ветувате дека ќе го спасите светот, зошто ве опуштаат бескрајните часови гледање телевизија, за да ги развивате своите идеи, сметајќи го она што го зборувате за многу значајно.

И што треба да биде? Треба да се замислиме и да се угледаме на Христа, а не на световниот менталитет, за да видиме дали сме во ред. Зашто, едни се критериумите на светот кои ќе ти кажат дека си нормален, а сосема други се Христовите. Според светот јас сум луд, можеби и ти, доколку говориме такви работи... Денеска епохата зборува за едни, а ние зборуваме за други нешта. Тоа е лудост. Добро. Таа лудост нѐ тера да живееме, нѐ тера да го толкуваме животот правилно, да стоиме на нашите нозе и да истрпиме, да го изгубиме секое светско насладување и да можеме да ја победиме смртта. А што се случува со смртта? Пензија! Добро, ќе ја земеш, а по пензијата што ќе се случи? Кој ќе ти говори за тоа што следува по пензијата? Кој ќе ти говори за смртта што доаѓа? Или можеби не веруваме и не ја примаме? Тоа е прашањето, да признаеме и да кажеме отворено дека сме неверници, атеисти и живееме без Христос во сè. Во таков случај е нормално да луѓето постапуваат како што станало вообичаено: да паничат, да се еднострани, да ги апсолутизираат политичките и економските прашања. Сето тоа е природно во неприродната атмосфера, во која отсуствува Христос На пример, говорат на телевизија: се грижиме за младите луѓе, сакаме да се забавуваат, да се радуваат! Убави зборови, нели? „Да се забавуваат, да се радуваат, да имаат некаква полза младите“ – но, дај им смисла на тие зборови. Што значи тоа; да се радуваат младите? „Квалитет на животот“ - што значи квалитетот на животот? Овие денови слушам, дека општината организирала младински театар. Одиш на театар и гледаш како на сцената беснеат ниски страсти, пороци, лукавство. За нив тоа е квалитет? Да се соберат младите и да изиграат една пиеса – всушност, каков квалитет на животот му дава тоа? Работите не се развиваат во добра насока. И ние, кои што веруваме во Христа, треба макар малку да имаме сознание за нашата состојба, да го преобратиме гневот свој во молитва и самоукорување. Да се лутиме, не на другите, туку на себе, велејќи: Ние

сме виновни, зашто ако бевме вистинити христијани, ако имавме смирение, вистински дела во животот и влијаевме на нештата секој каде што може, атмосферата во општеството и личниот живот ќе беа подобри. Ќе ви го илустрирам тоа, за да не звучи теоретски. На почетокот на секоја сезона, сите канали започнуваат нови серијали. Ги гледаш ли? Од крајот на септември, сѐ до крајот на сезоната. Не постои ниту еден, во кој не царува измамата, сопружничкото неверство, расипаноста, сокриени пораки за паѓање на моралот, предавство, порочност и извопаченост. Мислиш дека преувеличувам? Каков идеал изградуваат тие нешта во душата на детето? Ти велат: таков е животот, таква е реалноста. Вистина е, ете и ние станавме такви, т.е. тонеме и нашето тонење го покажуваат во филм, ние се распаѓаме и таа гнилежност исто така ја претвораме во филм. Апостолот Павле вели: „За сите станав сè.“ Односно, слегувам на нивото на сите, но за да ги здобијам за Христа, за да ги издигнам. А, зар филмот ми ја покажува реалноста на животот со неговите измами, неверност, предавство итн., за да ме возвиши и да ме изведе од таа безизлезност? Како детето ќе почувствува дека тоа не е правилно, ако телевизијата не ти ја покаже реалноста на поучен начин, не ти претставува коректив и никој не ти вели: „знаеш ли, тој кој ја изневерува сопругата и живее со други, се кае, се поправа, плаче и бара прошка...“ Напротив, изневерувањата, измамите и пороците се претставуваат шармантни, на привлечен начин, дури и свечено. Ако можете да отидете на Света Гора (или во некој од македонските манастири, на пр. во Осоговскиот манастир - заб. на прев.) за извесно време, десетина денови, без радио, телевизија, без весници и друга информација, малку ќе се успокоите. Ќе го живеете макар на кратко Божјиот живот. За време на тие денови, умот малку ќе се очисти, ќе се филтрира и после, кога ќе се вратиш во светот, сè ти изгледа како лудост. Ќе ти се чини болно, ќе гледаш дека сите нешта не одат на добро и ќе се чудиш: каде бев и каде се најдов. Тука луѓето се фалат со своите гревови, а на Света Гора се покајуваат – грешиш и се каеш, а тука ТАВОР 17

го претвораме гревот во торжество, во начин на живот, во знаме со кое што се гордееме и се рекламираме. За таа лудост говорел св. Антониј пред векови, кога кажува, дека во последните времиња луѓето толку ќе полудат, што, ако видат некој познат, кој што е нормален, ќе се соберат сите околу него и ќе му речат: „ти си луд, а ние сме нормални!“ И ќе го сметаат здравоумниот човек за луд. Секако, луѓето ќе бидат според нив во право: нивниот ум, во нивното безумие, нема да може да ги разбере различните од нив, просветлени луѓе од Бога, кои што ја имаат Божјата благодат, чиј ум е на место и кој чисто го гледа Бога, светот, луѓето, животот. Луѓето без Христа не го разбираат тоа, тие се наоѓаат на друга фрекфенција. Исто како да зборувате на различни јазици. Тогаш, каков е крајот? Целта не е да обвинуваме или да се караме со некого. Ова го кажувам, за да се раздвижат застоените води во умовите на христијаните, на самите христијани, како што сакаш да се нарекуваш. Се сметаш за црковен, но и ти си збркан и твојот ум е осквернет, и ти се возвеличуваш, се опушташ, се посветовничуваш – ти се допаѓа ли тој збор? Си го слушнал. Посветовничување означува секуларизација т.е. и ти дејствуваш малку повеќе секуларно (световно, според светот, наспроти свето, според светоста – бел. на прев.) – и на тебе ти се допаѓаат сите тие нешта. Ни се засладува животот на гревот, светската суета на телевизијата, но не забавните шеги, а подлите и пикантни нешта. Што ќе биде? Што ќе излезе од сето тоа? „Сите ли пиеја од водата на лудоста и полудеа?“ – прашува Фотиј Кондоглу. Прочитајте го тој расказ за водата на лудоста, за да видете како сите полуделе и на крај единствениот, кој што не полудел, бил царот. Поради тоа што не пиел од водата на лудоста што паднала од небото. Таа луда вода направила сите да го гледаат белото како црно, црното како бело, да не го разбираат правилното и да го сметаат за погрешно и обратно. Само царот рекол: „нема да пијам од неа, за да не ме опие, туку да управувам добро!“ И сè добро што правел, другите што пиеле од водата, го сметале за лудо. Тие тргнале да го симнат царот од тронот и тој ТАВОР

рекол: „Што ќе биде со мене? Само јас не пиев од водата и ете, сега ќе настрадам? Ех, донеси да се напијам и јас малку!“ Единственото решение!? Тоа ли е единственото решение за да се одржиш во овој живот, да влезеш во неговиот безумен ритам? Твојот ум да ја претрпи таа промена, таа страшна повреда и да гледаш на сè, онака како што гледаат и сите други? Но, знаеш што? Ќе дојде страшниот час на смртта. На телевизија тој збор нема да го слушнеш или барем во смисла како што Црквата поучува – смртта во конструктивна смисла. Нема да помислиш на неа, за да се разбудиш, туку ќе ти ја претстават најмногу како трилер. Во трилерите даваат само смрт – со крв и убиства, но жестокоста не го тера човекот да се замисли и да рече: „Што ќе правам јас, лично јас, во тој час? Што ќе биде потоа? Како ќе дојдам до тој момент? Што ќе биде со мојата душа? Ќе дојде тој час и сите ќе видиме колку грешки сме направиле, колку погрешно сме гледале на животот. Кога пијаниот човек се опива, ти му зборуваш, но тој не разбира што станува со него. Ако во тој час го удри некоја кола и замине од овој свет, душата негова веднаш, бидејќи не е пијана, разбира сè, но веќе е доцна. Ние сме пијани во овој свет. Тоа го вели св. Јован Златоуст: Пијани луѓе управуваат со овој свет. Пијани од страстите, од слабостите, од пороците, од неправдите. Пијани луѓе, кои постојано се опиваат и умот никогаш не им се очистува. Тие никогаш не си го поставуваат прашањето, каде одиме, каде е Бог? Зошто Го отстранивме од нашиот живот? Телевизијата, политиката, средствата за информирање, сето тоа би ни помогнало, ако ни претставуваше идеали за живеење, врвни образци за живот, тогаш тоа би им помогнала на луѓето, но знаете, такви нешта „не се барани“ и не ги гледаат. Браќа мои, имаме потреба да се разбудиме, да се молиме и да ја кажуваме постојано молитвата: „Господи Исусе Христе, помолуј ме“. Таа молитва ја победува суетноста на овој свет, на телевизијата, на политиката, на сѐ што е скверно, сѐ што постои во оваа епоха и сѐ што е помешано го поставува на своето место. Кој го прави тоа? Молитвата

кон Господа, зошто во неа го нарекуваме Христос Господ, што означува дека Он е најглавното во животот. Господ е Сè. Сè не е ниту она што телевизијата го кажува, ниту тоа што политичарите го велат, ниту пензиите, ниту берзата – Господ е Исус Христос, затоа секој пат, кога ќе ја кажуваш Исусовата молитва стануваш нормален човек, зашто ги поставуваш нештата на нивното место. Кога ќе се научиш да имаш правилен однос кон Господ Исус Христос, стекнуваш правилен однос кон сè. Духовниот човек, вели Светото Писмо, проценува сè, гледа сè и тоа никој не го разбира, освен него. Ако си црковен човек, нема да те разберат. Преку просветлувањето од Бога духовниот човек разбира сè и ја гледа суетноста, измамата, лагата, фалшливоста, како и уште нешто: кога ќе го погледне другиот длабоко во очите, оној што на телевизија ветуваше решение на сите проблеми, може да види само празнотија. Во такви моменти воскликнуваш: „Господи, Ти благодарам. Зашто иако сум многу грешен, барем знам кој е Лекарот. Загубен сум, но знам која е мојата татковина, сум се оддалечил, но знам каде треба да се вратам! Знам каде одам, знам на која врата да чукнам, знам каде да се покајам, каде да застанам на колена и да се

исповедам и да ја барам Твојата милост.“ Тоа е разликата, а не дека сме подобри од другите. Не, полоши сме, зашто ние христијаните не го преобразивме светот. Наместо да им служиме на луѓето, да станеме квасец за светот, светот нѐ задушува, светот нѐ вовлекува како голем вртлог и не вовлекува во својата игра, во својата сфера, во својот простор. Христијанинот би требало само со поглед да ги разбудува другите, како што успевал еден светител, кој што имал таков голем дар: те погледнувал во очите и го подигал твојот дух, те гледал и го всадувал рајот во твоите очи. Нашите очи се лажливи, без росата на Светиот Дух, без благодатта Божја. Треба да имаме чувство за вистината, другиот да те види и да се убеди. Телевизијата не те убедува, туку само те опива, те тера да се опуштиш и потонеш. Затоа нашето време систематски ги избегнува анализата и задлабочувањето. Не сакаат да се задлабочиш, да седнеш и да размислиш, „до каде оди оваа приказна, до каде? Потребни се антитела, со кои христијанинот располага. Кога гледа нешто на телевизија, во себе има критериум, има мерило, мерка за споредување, ја има Црквата, Евангелието и според нив суди. Другиот нема ништо, се откажува, се предава, како ќе му

ТАВОР 19

кажат – спортот, модата, политиката... Но, во оној поразителен час, кога ќе го видиме Бога пред нас, сето тоа воопшто нема да ни помогне. Сега ќе ви раскажам нешто за оние што ги сакаат лесните нешта, расказите за „она после смртта,“ не црковните, туку окултните. Еден човек починал и неговата душа го напуштила телото, но, повторно се вратила во телото. Тој навистина го видел вечниот живот и рекол: „Ако може Бог да ми даде уште години, никогаш нема да го направам она што го правев, зошто од она што го видов, разбрав дека животот е многу сериозно нешто, годините нѐ водат во еден правец и

што губи, какви задоволства. Но, тој те жали тебе, зошто и ти ќе отидеш таму, каде што бил тој и не знаеш што ќе сретнеш таму. Тој веќе знае, зошто бил, се вратил и ги видел тие нешта. Решението е да живееме во светот, но тој да не нѐ зароби, да ја живееме нашата сопствена лудост, најубавата лудост, Божјата лудост. Да бидеме не безумни, а богобезумни, безумни за Бога. Само таќа ќе успееме да опстоиме во животот, само така ќе можеме во оваа епоха да го запазиме умот чист. И кога ќе има земјотрес, нема само да мислиш дека земјините плочи се поместиле, туку и ќе разбереш, дека таа земја на која одиш, не е сигурна. Кога татковината ти гори, нема да мислиш само на етничките, политичките, економските и други проблеми, туку ќе разбереш, дека оваа земја не е нашата постојана татковина, „нашата татковина е на небесата“. Ќе разберам дека треба да се покајам и да го изгаснам тој пожар со солзите на покајанието, а не само да велам: што ќе правам понатаму во оваа криза. Од сите страни слушаме: не плашете се, ќе ја спасиме ситуацијата, ќе изградиме нови куќи, световниот живот ќе продолжи како и претходно! Снема струја, но забавата продолжува. Но, се работи за тоа дека, твојот живот треба да се промени. Кога Бог ќе ја исклучи струјата, тоа не значи дека треба да ја пренесеш забавата на друго место, туку да разбереш, дека Бог не е согласен со начинот на твојот живот. Старозаветната историја ни го покажува тоа, кога луѓето живееле во гревови, блудства, вршеле абортуси, магии, убиства, неправди – што постои и во нашите домови, животот не е шега, за да помине туку-така, на во нашата татковина – сето тоа, за жал, како мајтап. Зашто, постои искушувач кој се радува магнет го привлекува Божјото противење, кога ние ќе згрешиме; јас сакам да живеам, Божјиот гнев. Бог не се гневи, изразот е внимавајќи во иднина. Нема да да давам антропоморфен, но преку него Божјото Слово првостепено значење ниту на фризурата, ниту ни покажува дека, Божјата благодат не може на модата, ниту на облеката – ќе ги користам, да се задржи во таква атмосфера, во таква но нема да ги апсолутизирам, нема да го околина, во такви домови, во такви души. предавам срцето на сето тоа.“ Тоа го кажал Умот мора да ја востанови својата нормална тој свет човек што умрел, но оживеал и знаете состојба, да се врати на своето место – при ли понатаму што правел? Се затворил во една Христа. пештера и ги поминал останатите денови Превод од бугарски: од својот живот во молитва и покајание. Ти свештеник Дејан Апостоловски можеби го сожалуваш и велиш: кутриот, незнае Извор: www.pravoslaven-sviat.org ТАВОР

СВЕТООТЕ ЧКИ ПАТОКАЗИ

ПАТОТ КОН СРЕЌАТА Свети Нектариј Егински

Н

ема ништо поголемо од чистото срце, затоа што таквото срце станува Божји престол. Постои ли нешто пославно од Божјиот престол? Се разбира, не. Вака вели Господ за оние кои имаат чисто срце: „Ќе се вселам во нив и ќе одам меѓу нив; ќе им бидам Бог, а тие ќе бидат Мој народ“ (2 Кор.

6, 16). И така, кој е посреќен од тие луѓе? И од кое добро се лишени? Не се наоѓаат ли сите добра и сите дарови на Светиот Дух во нивните блажени души? Што уште може да им недостига? Ништо, навистина ништо! Затоа што тие во срцето го имаат најголемото добро – Самиот Бог! Колку се заблудуваат луѓето кои бараат среќа надвор од самите себе – во туѓи земји и патувања, во богатството и славата, во големите имоти и насладувања, во задоволствата и изобилството и во празните работи кои за свој крај ја имаат горчината! Да се гради кула од среќа надвор од нашето срце – тоа е исто што и да се гради дом на место кое е подложно на постојани земјотреси. Многу брзо таквата зграда ќе падне... Браќа и сестри! Среќата се наоѓа во нас самите, и блажен е оној кој го разбрал тоа. Испитувајте го вашето срце и набљудувајте ја неговата духовна состојба. Можеби е загубена смелоста пред Господа? Можеби совеста ве обличува за престапување на Неговите заповеди? Можеби таа ве изобличува

за несправедливост, за лага, за неисполнување на нашите обврски пред Бога и ближните? Испитувајте, можеби злото и страстите го наполниле вашето срце; можеби тоа тргнало ло по криви и непроодни патишта... За несреќа, оној кој го оставил своето срце без внимание, се лишил од сите добра и паднал во мноштво зла. Ја изгонил радоста и се исполнил со горчина, жалост и душевна теснотија. Го изгонил мирот и добил депресија, беспокојство и ужас. Ја изгонил љубовта и ја добил омразата. И на крај, ги изгонил сите дарови и плодови на Светиот Дух кои ги добил при своето крштевање и се сродил со сите злодела кои човекот го прават несреќен и проклет. Браќа и сестри! Семилостивиот Бог на сите ни посакува среќа и во овој живот и во идниот. Затоа Он ја основал Својата света Црква, за таа да нé чисти од гревот, да нé осветува, да нé помирува со Него и да ни даде небесно благословување. Во Црквата секогаш се отворени прегратките за нас. Да побрзаме сите ние кои имаме отежната совест. Да побрзаме и Црквата ќе ја подигне тежината на нашиот товар, ќе ни подари смелост кон Бога, ќе го наполни нашето срце со среќа и блаженство. Превод од руски: свештеник м-р Филип Станковски 21

духовност

ПРОБЛЕМИТЕ НА ПРАВОСЛАВИЕТО ВО АМЕРИКА Протојереј Александар Шмеман

(продолжува од минатиот број)

Сергеј, дека архиепископот Венјамин „организирал во Њујорк епархиски собор и, маме јасен судир меѓу двете „канонски дека, оттогаш, нашата Северноамериканска логики”. Од една страна, постојат епархија започнала официјално постоење”. логики на органски континуитет [1]Овој чин го прекрши вистинскиот во Црквата, којашто самата знае да биде континуитет на американската Црква, реалност, тело, жив континуитет и коишто, воведе поделба меѓу православните луѓе, ја заради тој континуитет и раст, се осмелуваат ослабна дисциплината, која беше обновена да преземат чекори, што најдобро одговараат со таква болка по Детроит, ја отвори вратата на таа цел. Од друга страна, пак, постои за бескрајни контроверзии и обвинувања легалистичка логика, во која целиот црковен и, воопшто, придонесе за канонскиот хаос живот не е ништо друго, туку систем на во кој живееме денес. И, ако се воспостави јуридикциска потчинетост. Создавањето апостолско преемство заради единство и на патријаршиската егзархија е, од оваа соборност, и никогаш не смее да стане носител гледна точка, многу интересен феномен. Тоа на ексклузивност и поделба, ако, со други подразбира дека Црквата може да се создаде, поими, расколот е чин на поделба, рушење на така да се каже, ex nihilo, со едноставниот факт вистинскиот континуитет на Црквата, токму на пристигнувањето на епископот Венјамин. основањето на егзархијата предизвикало Тоа подразбира, исто така, дека според раскол и прекин на каноничноста. московското размислување, континуитетот Ја спомнуваме руската трагедија бидејќи, на Црквата во Америка не лежи во нејзиниот како што поминува времето, таа станува долг и органски развој, туку исклучиво во се повеќе и повеќе еден вид „образец” за нејзината јурисдикциска зависност од Москва. целата канонска трагедија на американското И, навистина е зачудувачки, колку многу луѓе, Православие. Она, што се случи со Русите дури и оние, кои тврдат дека „ја разбираат” се случува mutatis mutandis и на другите, и „ја оправдуваат” митрополијата, но главно на Србите, на Романците, на Бугарите, на од нецрковни причини, не успеваат да сфатат Сиријците, и од истата фундаментална дека, според стандардите на вистински причина, која што е растечкoтo несогласување Православна канонска и Црковна традиција, (или различност; discrepancy) меѓу вистинската единствениот вистинскиот раскол произлезе состојба, вистинскиот континуитет, од декларацијата на митрополитот московски вистинските потреби на Православието овде

И

22 ТАВОР

(во Америка) и различните „ситуации” во Букурешт или Дамаск, Истанбул или Москва. Ако во почетокот јурисдикциската зависност на американските цркви во однос на овие центри, како што одминуваше времето, така периодот на формирање на Православието тука (во Америка), беше очигледна форма на нејзиниот континуитет и, таа (заб. на прев. зависноста) стана парадоксална, како што звучи, и, притоа, таа е причината за дисконтинуитетот и поделбата. Значаен е фактот, што, со неколку исклучоци, расколите и конфликтите, што го трујат нашиот живот тука (во Америка) и го попречуваат целиот вистински напредок, не се вкоренети во самата состојба во Америка, туку токму во оваа формална „зависност” од црковните центри лоцирани илјадници километри далеку од Америка и радикално отуѓени од вистинските потреби на Црквата овде. Виритуелниот епископ (а bishop virtually), кој речиси е без парохии, е препознаен како канонски, бидејќи, тој е „признат” од неговиот патријарх, но епископ на истата Црква со епархија во развој (a f lourishing diocese или епархија во процут) и со органски корени во вистинскиот континуитет на Црквата овде (во Америка) е прогласен за неканонски и дека кај него постои недостаток за такво признавање. Непотребна и исклучително непријатна е поделбата (vicious split) во релативно малата Архиепископија, која е прогласена за канонска, бидејќи десет епископи на Блискиот Исток решиле така. Свештеник, кој се нашол во некаква неволја (заб. на прев. кој се нашол во канонски престап) во својата епархија е секогаш добредојден во некоја друга (канонска) јурисдикција. Постојано ни е укажувано дека нешто е канонско, бидејќи е „признато” како канонско од некој патријарх или Синод. Но, уште еднаш, во православното учење канонски е она, што е во согласност со

каноните и каноните ја изразуваат вистината на Црквата. Ние мора отворено да ја отфрлиме теоријата на „романизирање” (заб. на прев. непогрешливоста на римскиот авторитет во времето на Римското Царство), дека нешто е вистина, бидејќи некои непогрешливи автори го определиле тоа за вистина. Во самата Православна Црква вистината е врховен авторитет и критериум. Едно време цариградскиот патријарх ја „призна”, како православна и канонска, таканаречена „жива црква” во Русија. Таквата декларација не ја направила (заб. на прев. кон крајот на XVI век живата Црква во Русија) да биде православна, односно истата таа декларација на цариградскиот патријах, не ја направила да биде канонска. Ниту патријарх, ниту, пак, Синод, со самото тоа, што е во Москва, или во Белград или на кое било друго место ‒ има непогрешлива харизма за подобро разбирање на потребите и вистинитоста на американската ситуација отколку на православните луѓе, кои ја сочинуваат Црквата овде. Всушност, нивниот недостаток на вистински пастирски интерес за реалните потреби на Црквата во Америка, тоа е нивното „признание” и, особено „екскомуникацијата”, што ѝ ја воведоа на Православната Црква во Америка 23

(Orthodox Church in America) претставува беден хаос. Очигледно, сѐ додека веруваме дека Светиот Дух дејствува во Америка само преку Дамаск или Софија, Белград или Атина, Букурешт или Москва, сè додека нашите епископи, заборавајќи ја вистинската содржина на учењето на апостолското преемство, кое ги прави претставници на Бога, а не на патријарсите, замислувајќи се дека се грижливи за интересите кои немаат никаква врска со интересите на Православието во Америка, уште повеќе, со други термини, ја намалуваме Црквата, нејзиниот живот, нејзиното единство, нејзиниот континуитет на слепата и легалистичка потчинетост (субординираност), сè дотогаш, ќе продолжи канонскиот хаос, како и фаталното влошување

and ecclesiological) содржина на неговото посветување. Но, Православната традиција никогаш не ја изолирала валидноста во „принцип самиот по себе”, односно исклучен од вистината, автентичноста и, воопшто, од целата вера и од целиот поредок на Црквата. Не би било тешко да се покаже дека канонската традиција, кога се занимава со Светите Тајни, секогаш нагласува, дека тие се валидни, бидејќи, тие се дејствителни, внатре во Црквата, што значи дека нивната автентичност е, дека тие произлегуваат како чинови на Црквата и, таа ги прави валидни, а не обратно. Разгледувањето на валидноста, како автономен принцип, води до магично поимање за Црквата, како и до опасно изобличување на еклисиологијата.

на Православието. Конечно, сето ова води до (и, исто така, делумно и понатаму од) штетното и неправославно намалување на каноничноста, до состојба на, речиси апстрактен принцип на валидност. Кога човек се посветува (се хиротонисува) за епископ, од најмалку двајца други епископи, тој се смета за „валиден” епископ, без оглед на црковната и еклисиолошката (ecclesiastical

Сепак, во Америка, под влијание на мулти‒ јурисдикциониот хаос, оваа идеја за валидност по себе се појавува сè повеќе и повеќе, како единствен критериум. Оттаму, околу нас се развива невообичаената рамнодушност кон автентичноста, до елементарните морални размислувања. Епископ, свештеник, лаик (заб. на прев. од грч. λαϊκός, што значи верник) може да биде обвинет за секакви морални и канонски гревови: денот, кога, тој „се

24 ТАВОР

префрла” во канонските јурисдикции, сите негови обвинувања стануваат ирелевантни; тој е „валиден” и може да му се довери спасението на човечките души! Дали ние целосно заборавивме дека сите грамати (notae) на Црквата, не само што се подеднакво важни, но, исто така, тие се меѓузависни и, тоа, што не е свето ‒ т.e. што не правилно, морално, праведно, канонско, не може да биде „апостолско”? Според наше мислење, ништо повеќе не ги повредило духовните и моралните основи на црковниот живот од неморалната идеја, дека еден човек, чин, ситуација е „валиден”, само во функција на чисто формална „валидност самата по себе”. Токму неморалните учења ја затруваат Црквата, ги прави парохиите и поединците да размислуваат за каква било промена на јурисдикцијата, „оправдувајќи се”, со самото тоа, што преминуваат под друга јурисдикција, односно дека „одат под раководство на валиден епископ” и, таа практика, ја прави Црквата цинична и рамнодушна кон размислувањата за вистината и моралот.

3. Значење на каноничноста Канонскиот хаос во Америка не е конкретно „американски” феномен. Напротив, Православието е жртва на долга, всушност, мулти‒секуларна болест. Тоа е латентна болест, и тоа, сè додека Црквата живееше во старата традиционална состојба, карактеризирана, првенствено од органското единство со државата, со етничкиот фактор и со црковната организација. До неодамна, всушност, до појавата на масовната православна дијаспора, црковната стабилност и поредок не биле зачувани со канонска „свест”, туку со државни прописи и контрола. Иронично е тоа, дека нема голема разлика, дали државата била православна (Руското царство, кралството Грција), римокатоличка (Австро‒Унгарија) или муслиманска (Османлиското царство). Членовите на Црквата порано можеле да бидат прогонувани во неправославни држави, но црковната организација ‒ а, тоа е суштината на предметот ‒ беше санкционирана од страна на државата и, тоа не можеше да се промени без санкција. Оваа ситуација, секако, била резултат на почетната византиска „согласност”

меѓу Црквата и државата (symphony between Church and State), но по падот на Византија, таа меѓузависност на Црквата и државата постепено била лишена од таа идеја, која била во срцето на византиската теократска идеологија.[2] Она, што е важно за нас овде, и што претставува „болест”, споменато погоре, е дека оваа органска мешавина на државните прописи, етничката солидарност и црковната организација, малку по малку, доведоа до напуштање на канонската свест од нејзиниот догматски и духовен контекст. Канонската традиција, која прво се поимаше како органски дел од догматската традиција, како примена на емпирискиот живот на Црквата, стана канонско право: систем на правила и регулативи, правни, а не примарно поуки и духовност, по својата природа и толкување, како такви категории, тие се туѓи на духовната суштина на Црквата. Исто така, адвокат е оној, кој може да ги најде сите можни преседани и аргументи, кои го фаворизираат неговиот „случај”, односно канонист, во смисла на системот, е оној, кој во огромната маса на канонски текстови, може да го најде оној, кој го оправдува неговиот „случај”, дури и ако, се чини дека, тој е во спротивност со духот на Црквата. И, откако ќе се најде таков „текст”, се воспоставува каноничност. Со други зборови, напуштена е духовноста на Црквата, како Светотаинска суштина и, таа сè повеќе се набљудува како организација, така што, таа, всушност, престанала да се смета како израз на духовноста, односно, како суштина целосно зависна од неа. Ако денес во Америка толку многу од нашите лаици искрено се убедени дека парохиската организација е исклучиво правен или „материјален” проблем и треба да се раководи, освен од „духовното”, коренот на оваа убедување не е само во специфично американскиот етос, туку и во прогресивната секуларизација на канонското право. Но, поентата е дека каноните не се само закони, туку закони, чиј авторитет е вкоренет токму во духовната суштина на Црквата. Каноните не ги сочинуваат или не ги создава Црквата, туку нивната функција е да го одбранат, да го разјаснат и да го регулираат животот на Црквата, за да ја почитуваат суштината на Црквата. Ова значи дека за да бидат правилно ТАВОР 25

разбрани, интерпретирани (толкувани) и применети, канонските текстови, секогаш треба да се однесуваат на вистината и за Црквата, коишто, понекогаш, се однесуваат за многу конкретна ситуација и, која (ситуација) не е нужно експлицитна во канонскиот текст самиот по себе. Ако ја земеме канонската област која нè интересира поконкретно во овој есеј, онаа на црковната организација и епископската моќ, евидентно е дека основната стварност или вистината на која се посочуваат сите канони, кои се занимаваат со епископите, нивното посветување (хиротонија или интронизација) и нивната јурисдикција, е реалноста на единството, како суштина на Црквата. Црквата е единство на луѓето со Бога во Христос и единство на луѓето еден со друг во Христос. На ова ново, Божествено дадено и Божествена заедница, Црквата е дар, таа е пројава, духовен раст и полнота. И, според тоа, сè што е во нејзината организација, во поредокот и во животот, е на некој начин, или поврзано со единството и, треба да се разбере, оцени и, доколку е потребно, да се осуди од неа (од Црквата). На тој начин, догматската или духовната суштина на Црквата, како заедница, е критериум за правилно разбирање на каноните и се однесуваат на црковната организираност, како и за нивната правилна примена. Ако каноните пропишуваат дека еден епископ мора да бид хиротонисан од сите епископи на покраината (1 Апостолско правило, како и 4 правило од I Вселенски собор) и, само во случај на „некоја посебна причина, којашто се должи на оддалеченоста”, хиротнијата да се изврши од страна на двајца или тројца, значењето на канонот (= правилото; заб. на прев), очигледно, не е дека кои било двајца или тројца епископи да „направат” уште еден епископ, но дека хиротонијата на епископ е Светата Тајна на Црквата, како заедница и единство.[3] За да се намали овој канон на формален принцип, дека мора да има најмалку два епископи за „валидна” епископска хиротонија е едноставно бесмислено. Канонот и ја открива и заштитува суштинската вистина за Црквата и, затоа, неговата правилна примена е можна, според тоа, само во целосниот контекст на вистината. ТАВОР

И само овој контекст објаснува, зошто каноните, кои очигледно се анахронични и немаат никаква поврзаност со нашето време и состојби, не се сметаат за застарени, но, и покрај тоа, остануваат составен дел на традицијата. За да бидеме сигурни дека мелитинскиот раскол, што го поделил Египет на почетокот на четвртиот век, самиот по себе, нема големо значење за нас. Сепак, каноните на Првиот вселенски собор, што ги дефинираа правилата за негово решавање, го задржуваат целото свое значење, токму поради тоа што, ја откриваат вистината на Црквата во чијашто светлина и за чие што зачувување е решен овој раскол. Сето ова значи дека потрагата по каноничност не се состои во акумулација на „текстови”, туку во напорот, прво, да се разбере еклисиолошкото значење на дадениот текст, а потоа да се поврзе со одредена и конкретна ситуација или состојба (заб. на прев. на една Црква, која ја изразува народната волја за самостојност од друга Црква). Потребата за ваков напор е особено очигледна овде во Америка. Американската црковна ситуација е, без преседан, бидејќи се однесува на повеќе од еден формален поглед. Доста доволно време и енергија се потрошени во стерилни обиди едноставно (заб. на прев. проблемот) „да се намали” (заб. на прев. да се сведе) на некој модел од минатото, односно да се игнорира вистинскиот предизвик, што го претставува канонската совест на Црквата.

4. Национален плурализам и канонско единство Состојбата на американското Православие е без преседан, оттаму, што Црквата е различна од сите други делови на православниот свет и, тоа што, народот, којшто ја сочинува е со мултинационално потекло. Од византиската ера, Православието секогаш било воведувано и прифаќано од цели народи. Единствениот сличен модел со минатото, според тоа, не е создавањето на обични локални Цркви, туку целосна интеграција и воплотување на Православието во националните култури; така што, самите овие култури не можат да се одвојат од Православието, туку, во нивната длабочина, се вистински изрази

на Православието. Ова органско единство на националноста и религиозноста не е историска несреќа, а уште помалку е дефект на Православието. Во своето позитивно изразување плодот на православниот концепт и опитот на Црквата го опфаќа целиот живот. Соборноста за Православието значи повеќе од географската универзалност; тоа е, над сè, целовитост, целокупност на животот во Христос и осветеност од Црквата. Во таа смисла, ситуацијата во Америка радикално се разликува од целото историско искуство на Православието. Не само тоа, што Православната Црква овде ја донесоа претставници на разни православни народи, но токму таа беше донесена и како продолжение на нивното национално постоење. Оттука, проблемот на канонското или еклисиолошкото единство, како што видовме, е очигледен услов за самата вистинитост на Црквата, тука, таа се соочува со тешкотии, кои не можат да бидат едноставно сведени на решенијата од минатото. А, сепак, токму тоа се случува многу

често. Од една страна, постојат оние, кои веруваат дека стариот модел на национално и верско единство може едноставно да се примени во Америка. Црквата е грчка во Грција, руска во Русија, па затоа мора да биде Американска во Америка ‒ такво е нивното размислување (заб. на прев. авторот, о. А. Шмемен, со крајот на оваа реченица, сака иронично да ја прикаже парадоксалноста ‒ ако секаде Црквата е со национален предзнак, зошто не би била и во Америка, исто така, со национален предзнак Американска Православна Црква?). Ние веќе не сме Руси или Грци, дозволете ни да ги преведуваме богослужбите на англиски, да го елиминираме „национализмот” од Црквата и да бидеме во еднинство. Логично, како што звучи, ова решение е длабоко погрешно и, всушност, невозможно. Зашто, во нивниот весел, но површен „американизам”, следбениците на овој став изгледа сосема направиле превид, со тоа дека односот меѓу Православието и Русија, или Православието и Грција, во основа ТАВОР 27

се разликува, ако не и се спротивставува на, врската меѓу Православието и Америка. Не постои, но и не може да постои, религија на Америка во смисла во која Православието е религија на Грција или Русија и покрај сите можни и фактички предавства и отпадништва. И поради оваа причина Православието не може да биде американско во смисла во која сигурно е грчко, руско или српско. Додека таму, во стариот свет, Православието е воедначено со националноста и, до одреден степен, со националната култура (така што, единствената алтернатива е бегство во „космополитизам”, односно во „западната” култура), во Америка, верскиот плурализам и оттаму, основната верска „неутралност”, припаѓа на самата суштина на културата и ја спречува верата од тотална „интеграција” во културата. Американците може да бидат порелигиозни луѓе отколку русите или србите, религијата (заб. на прев. или верата) во Америка може да има привилегии, престиж и статус, што не ги има во „органските” православни земји, сето тоа не ја менува фундаментално секуларната природа на современата американска култура; а сепак токму оваа дихотомија на културата и религијата, која Православието никогаш не ја познавала или доживеала и, која е сосема туѓа за Православието. За првпат во целата историја, Православието мора да живее во секуларна култура. Ова претставува огромен духовен проблем со кој се надевам дека ќе се занимавам со посебна статија. Она, што е важно за нас тука, сепак, е дека концептот на „американизација” и мерманското (заб. на прев. машкиот еквивалент на сирена) Православие е далеку од тоа да биде едноставно. Голема грешка е да се мисли дека сите проблеми се решаваат со употреба на англискиот јазик во богослужбите, како што е од суштинско значење. Реалниот проблем (и, веројатно ТАВОР

ќе почнеме да сфаќаме и да се соочуваме, кога сè ќе биде преведено на англиски јазик) е културата, „начинот на живот”. Припаѓањето на самата суштина на Православието, не е само „прифаќањето” на култура, туку, таа да проникне и да ја трансформира, или, во други услови, да ја смета за составен дел и предмет на Православната визија за живот. Лишен од оваа жива поврзаност со културата, на ова тврдење за животот, Православието, и покрај сета формална праведност на догмите и Литургијата, предава и губи нешто апсолутно суштинско. И ова го објаснува инстинктивната приврзаност на толку многу православни, па дури и родени американци, на „националните” форми на Православието, нивниот отпор, тесноумност и „националистичност”, до потполна поделба меѓу Православието и неговите различни национални изразувања. Во овие форми и изрази, Православието зачувува нешто од својата егзистенцијална целина, од неговата поврзаност со животот во целина и не се сведува на „ритуал”, туку јасно го разграничува бројот на исповедања на верата и го поставува како збир на „минимални правила”. Не може со помош на хирушка операција наречена „американизација” да се исчисти „Православието самото по себе”, без да се исклучи (заб. на прев. американизацијата) од неговото тело и крв, што го прави безживотно. Според тоа, не може да се сомневаме дека, со оглед на сето ова, дека живиот континуитет на националните традиции, долго ќе остане не само како компромис, кој треба да ги задоволи „олдтајмерите”, туку, тоа е суштински услов за самиот живот на Православната Црква. И секој обид да се изгради единство на Православието тука, со спротивставување на американецот на традиционалните национални конотации и услови, нема да води ниту до вистинско единство, ниту до вистинско

Православие. Но, подеднакво погрешни се оние, кои од оваа меѓузависност на националното и црковното во Православието извлекуваат заклучок дека, според тоа, црковното, односно „јурисдикциското единство на Православната Црква во Америка е невозможно и не треба да се бара”. Ова гледиште подразбира многу тесна и очигледно искривена идеја за Црквата, како едноставна функција на националниот идентитет, вредности и самоодржување. Националноста овде станува националистичка, а Црквата ‒ инструмент на национализмот. Треба да се исповедаме дека се уморуваме од честото поттикнување за да ја „задржиме верата на нашите татковци”. Според истото мислење, еден човек од протестантско потекло треба да остане протестант и евреинот ‒ евреин, без оглед на нивните верски убедувања. Православието треба да се чува и да се заштитува, не затоа што тоа е „верата на нашите татковци”, туку, затоа што, тоа е вистинската вера и, како таква, е универзална, сеопфатна и навистина соборна. На пример, преобратеникот (конвертитот) од една вера во Православна, го прифаќа Православието, не затоа што е нечија „вера на таткото”, туку затоа што, во него ја препознава Црквата Христова, полнотата на верата и соборноста. Сепак, невозможно е да се манифестира и да се комуницира таа полнота, ако Црквата е едноставно идентификувана со етничка група и, таа група е нејзина природна ексклузивност. Не е ниту задача, а не е ниту цел на Православието да го овековечи и да го „зачува” рускиот или грчкиот национален идентитет, но функцијата на грчки и руски „изрази” на Православието е да ги овековечи соборните вредности на Православието, кои инаку би биле изгубени. Националноста овде има вредност самата по себе, но само затоа што е соборна, односно способна да ја пренесува и да ја споделува живата вистина на Православието, да обезбеди органски континуитет на Црквата. Православието, ако остане движечка сила и израз на национална „субкултура” (а, во Америка секој ексклузивен етнички национализам по дефиниција е субкултура), ќе го дели неизбежното распаѓање. Православието, како природна

солидарност и афинитет на луѓето кои доаѓаат од истиот остров, село, географска област или нација (и ние, всушност, имаме „јурисдикциски” изрази на сите овие категории) не може на неопределено време да се спротивстави и да го преживее притисокот од социолошкиот закон, којшто ги осудува таквите солидарности и афинитети на порана или подоцнежна смрт. Според тоа, она што е потребно не е само единство и соработка меѓу различните национални јурисдикции, туку враќање на вистинската идеја за единство како изразување на заедничарењето на Црквата и соборноста на нејзината вера и традиција. Не „обединета” Црква, туку Црква. Без преседан американската православна ситуација резултира со двојно барање. Црквата овде мора да го зачува, барем во предвидлив временски период, нејзиниот органски континуитет со националните култури, во кои, таа ја изразува соборноста на нејзината вера и живот. И таа мора, за да ја исполни оваа соборност, да го постигне своето канонско единство, како вистински Една Црква. Дали е тоа возможно? БЕЛЕШКИ 1) Qtd. Grigorieff (1961), p. 32.

2) Cf. A. Schmemann, Byzantine Theocracy and the Orthodox Church, St. Vladimir's Seminary Quarterly, Vol. 1, No. 2, 1953.

3) При ракополагање на епископ, ниту еден посебен епископ не може да дејствува за себе, како епископ на одредена и посебна локална Црква. Тој дејствува како претставник на соборноста на ко‒епископи, како член, и од аспект на дејствата на оваа соборност ... Покрај тоа, се подразбира дека овие епископи не се одвоени и навистина се неразделни од нивните стада. Секој ко‒епископ делува во име на соборноста и полнотата ... Повторно, тие не се само канонски, ниту административни, ниту дисциплински мерки. Се чувствува дека во нив има мистична длабочина. Ниту една реализација или продол жување на апостолско преемство, не е можно да се изврши на поинаков начин, освен како нераскинлива соборност на целата Црква. George Florovsky (1934), 31.

Наслов на оригиналот: Problems of Orthodoxy in America by Fr. Alexander Schmemann I. The Canonical Problem Извадокот: I. The Canonical Problem, е издаден во периодичниот весник: St. Vladimir's Seminary Quarterly, 1964, Vol. 8, # 2, pp. 67‒85. Превод од англиски: архимандрит д-р Григориј (Настески) ТАВОР 29

свети тајни на црквата

СВЕТА ТАЈНА ИСПОВЕД ИСТОРИЈА И БОГОСЛОВСКА СОДРЖИНА (2 дел)

Митрополит Пергамски Јован (Зизиулас)

Б

идејќи ќе говориме за исповедта, ќе ја засегнам и темата за покајанието како вовед, а потоа во најопшти црти и историјата на самото таинство, како што го нарекуваме, од која произлегува неговата смисла и содржина. Потоа ќе говориме и за начинот, како се реализира, а исто така, и за проблемите кои во пракса се појавуваат денес.

1. Таинството Исповед всушност, е таинство на покајанието. Негова содржина е покајанието. Кога некој се исповедува, а не се покајал, неговата исповед нема никаква смисла. Се претпоставува дека тој што пристапува кон исповедта, се покајал. А се покајува за нешта кои претставуваат престапување на Божјата волја т.е. на Божјиот закон. И тука се поставува прашањето: постои ли човек на светот, а исто и верен член на Црквата, кој не го престапил законот на Бога и не грешел? Впрочем, сите ние сме во состојба на покајание и треба да сме во состојба на покајание. Значи, покајанието не е некаква моментна дејност на човекот. Тоа е еден постојан опит. Отците велат, на пр. свети Јован Златоуст, дека човек треба да ја чувствува својата гревовност од утро до вечер и дури кога заспива. Тоа го разграничува покајанието од исповедта, таква каква што ја познаваме. Зашто, ако некој постојано се покајува за своите гревови, од тоа не произлегува ли, дека тој треба и да ги исповедува своите гревови само на Бога!

30 ТАВОР

Зашто кога човек се покајува насамо, тој со сигурност ги исповедува своите гревови на Бога. И тука се поставува прашањето; каква е улогата на Црквата и во кој момент се појавува неопходноста од исповедување на гревови пред претставник на Црквата? Се разбира, Црквата има своја улога во врска со покајанието на човек. А, кога? Во случаите кога човек е одвоен од Телото на Црквата. Иако сите грешиме постојано, ние не сме автоматски одвоени од Телото на Црквата. Црквата е составена не само од свети, туку и од грешници. Значи, Црквата во себе содржи и грешници. Но, постојат случаи, поради кои гревот нè води во одвојување од Телото на Црквата. Црквата го изразува тоа одвојување, така што не ни дозволува да се причестиме на Божествената Евхаристија. Зашто, токму таа (Евхаристијата, Литургијата) го изразува животот на Црквата. Впрочем, јавната исповед пред заедницата на Црквата се појавува во древната Црква, а епископот кој ја возглавува Црковната заедница објавувал, дали може оној што јавно се исповедувал да учествува во Божествената Евхаристија. А, исто така, и дали тој треба на некаков начин да биде одвоен од заедницата на верните. Затоа биле создавани и чинови на покајници т.е. различни категории на верници, од кои, некои можело да останат на Божествената Евхаристија до Литругијата на огласените, а потоа да излезат, а други

останувале надвор плачејќи (т.е. оплакувајќи ги своите гревови). Тие категории на покајници се развиле воглавно во III век. Тие биле лишени од учествување со решение од епископ, а повторно, со такво решение биле враќани во заедницата. Епископот ги простувал нивните гревови и го востановувал нивното општење во Светата Евхаристија. Таква била состојбата во првите три векови. Тогаш, христијанските заедници (или епископии) биле мали евхаристиски заедници, и бидејќи биле мали, во нив сè се случувало јавно (заеднички). Кога веќе ја спомнуваме јавната исповед во древната Црква, како најважен нејзин објект била темата, т.е. проблемот за односите меѓу членовите на Црквата. Базирајќи се на органското единство меѓу членовите на Црковното Тело,

Црквата сметала дека, неопходен услов за тие да се причестат било нивното меѓусебно помирување. Ако немало такво помирување, епископот не дозволувал да пристапат кон Божественото Причестување. Задолжително било да се помират. Се разбира, тоа е едно од најосновните прашања... Паметам некои исповедници од мојата младост, стари и обични луѓе, кои забрануваа да пристапиме кон Божественото Причестување, ако не бевме помирени! а) Приближно од IV век започнала

една нова состојба, откако во Црквата навлегле најголем број пагани и го примиле Христијанството. И откако многу од престапите државата ги инкриминирала – кога државата донекаде станала христијанска по свети Константин – тогаш државата во своето Законодавство ги зела предвид барањата на христијанската етика. На тој начин многу од гревовите били инкриминирани, а тоа значело дека со една заедничка исповед би можело да биде создаден некаков огромен проблем. Затоа јавната исповед била укината и започнал период на индивидуална исповед (насамо). Таа индивидуална исповед не е јасно посведочена од IV до V век. Имаме едно сведоштво, дека во Константинопол, главно во Света Софија, постоела институцијата „презвитери на покајанието” (του επί της μετανοίας Πρεσβυτέρου). Презвитерот ги примал насамо исповедите на оние што сакале да се исповедаат и од име на епископот им давал простување, така што го востановувал нивното заедничарење со Црковното Тело. Тоа го дознаваме од еден случај, кој довел до отфрлање на таа институција. Во времето на свети Нектариј, патријарх Константинополски (непосреден претходник на св. Јоан Златоуст), се случил инцидент во Константинопол, кога некоја жена исповедала некој нејзин грев во кој биле вклучени нејзини пособни односи со некој ѓакон при храмот. Тоа се расчуло од „презвитерот на покајанието” или не знам точно како!, но се дознало и создало огромен црковен скандал. Тогаш патријархот Нектариј издал наредба, во која се вели, дека институцијата „презвитер на покајанието” се укинува, а верниците можат да ги исповедуваат своите гревови директно на Бога, а кон Божествената Причест да пристапуваат ТАВОР 31

според својата совест! Тој инцидент[1] се опишува од двајца историчари Сократ[2] и Созомен[3], кои биле современици, а и двајцата се од Константинопол. Тоа е еден потврден настан и остава впечаток дека свети Јоан Златоуст, кој го наследува свети Нектариј во сите негови дела и многу пишувал за исповедта, никаде не спомнува за исповед пред свештеник. Кај него, или се подразбира јавната исповед, ако сè уште постоела во таа епоха, или сосема јасно вели да не ги исповедуваме гревовите пред луѓе, туку да одиме директно пред Бога[4]. Следствено, во таа епоха имаме проблем со тоа, што точно се случува со Таинството Исповед. Тоа таинство со сигурност не било такво, какво што го познаваме денес – или се сретнува јавната исповед, како што реков пред малку, која била укината, или некој временски период постоела исповед пред Презвитери на покајанието, која, исто така, наскоро била укината; и на крај, постоела и личната исповед директно пред Бога... Определен период гледаме една не сосема јасна состојба на исповедта! Не знаеме точно, што реално се случувало.

32 ТАВОР

2. Како што знаеме, во тој период се развива монаштвото. Tука започнува еден многу важен развој. Уште од свети Василиј Велики[5] во монаштвото се воведува праксата на разоткривање на помислите на монасите пред нивниот старец. Секој монах имал свој старец и со него требало да ги споделува своите гревови, па дури и помислите. Тој старец, сепак, можело да биде и обичен монах, односно лаик (λαϊκός, мирјанин), бидејќи тој немал свештенички чин и следствено, исповедувањето на гревовите треба да се смета за нешто различно од таинството Покајание, кое го извршува свештеник. Тие две различни нешта во еден момент се соединуваат и така настанува Таинството Исповед, такво какво што го имаме денес. Во епохата на Василиј Велики било поставено прашањето; дали монах може да ги простува гревовите кои послушникот ги исповедува? Постои и таква теорија, но всушност Црквата ја отфрлила, во смисла дека не може да бидат простувани гревовите од некој што не е клирик. Црквата ја отфрла јасно, изјавувајќи дека не може да даде простување тој што не е клирик. Следствено,

монахот може да ги исповеда своите помисли и гревови пред својот старец, но треба да отиде кај некој свештеник, кај некој клирик, за да му ја прочита тнр. разрешителна молитва. Така започнала да се разграничува разрешителната молитва од исповедта. Односно, може да ги исповедам гревовите кај својот старец, а потоа ќе отидам кај свештеник од парохијата, за да ми ја прочита разрешителната молитва. Праксата што ја сретнуваме во поново време и е осудувана денес т.е. да биде читана разрешителна молитва без исповед, има своја основа и не е нешто туѓо на древната Црква, произлегувајќи од тоа, дека едно нешто е исповедта, а друго – простувањето. Простувањето означува востановување на односите меѓу верникот и Црквата, а такво установување може да направи само епископ на Црквата или некој, кого тој го определил да го претставува во тој случај. Разбирате дека ние од една јавна исповед, преку која се востановува односот на човек со Црковното Тело и која се состои во учествување на Божествената Евхаристија, стигнавме до една друга, која е разоткривање на гревовите и помислите, и се развива во манастирите. Тој монашки настан веќе се слива со Црковниот (настан), така што од тоа произлегува Таинството Исповед, какво што го познаваме денес. Сега ќе видиме какви проблеми потекнале од тоа.

3. И така, исповедта всушност е востановување на нашите односи со Црквата и учествување во Божествената Евхаристија. Затоа, сите епитимии кои ги предвидуваат каноните од онаа епоха, се однесуваат само на нашето причестување со Божествената

Евхаристија. Не постојат други епитимии и канони. а) Но, што всушност се случува? Како што знаете, историјата не е нешто просто. Ние денес ги имаме и ги набљудуваме нештата завршени, но сите тие преминале низ некаков долг историски развој. Впрочем, во тој период се појавува чинот (последование) на таинството Исповед. Односно, за прв пат се развива еден Црковен чин, кој се припишува на свети Јован Посник, патријарх Константинополски, но за кој проучувањата покажуваат дека не е негов, бидејќи тој чин се појавува во ракописите во Х век, додека свети Јован живее во VI век. Во тоа ракописно предание постои еден чин кој започнува со „Благословен е Бог...”, по што следи ектенија, советување од исповедник, исповед на верникот, а потоа разрешителната молитва, простување и отпуст. Тој чин што се поврзува со свети Јован Посник, внесува и нешто ново за прв пат; тоа се епитимиите, кои нe се придружени со отстранување од Божественото Причестување, а тоа покажува еден развој на нештата, кој говори за човекољубив пристап, зашто отстранувањето од Божественото Причестување е многу тешка епитимија. Свети Јован Посник (?) воведува како епитимија некаков период од подолг пост, некаков број на поклони или некакво лишување, кое сепак не било лишување од Божествената Причест. Следствено, тука има развој во однос на епитимиите, кои на природен начин започнале да преовладуваат во поголем степен за време на турското ропство. Во крајна линија, забележува проф. Јоанис Фундулис, денес сме стигнале до еден краток чин, за кој тој се искажува на карактеристичен начин: „Таинството Исповед започнало од ништо и стигнало до ништо!” Односно, во почетокот немало конкретен чин, потоа се оформил канонски таков, а на крај – т.е. денес – повторно се стигнало до таму, што тој веќе не постои! Зашто, според начинот како исповедта се спроведува денес, не постои чин на таинството. Она што се случува денес е исповедување на гревовите пред едно исто лице, кое го дава и простувањето. Сакав да ви прочитам нешто што ми остави многу силен впечаток. Во еден од 33

ракописите од планината Синај, на кои чиновите (последованијата) се повикуваат, а тоа е нешто многу важно, чинот започнува со „Благословен е Бог...”, следува синапта (голема ектенија), тропар... и „сето тоа се извршува пред исповедта”. По крајот на исповедта, исповедникот се обраќа кон исповедуваниот: „Ти ли го изврши тоа што пред малку го кажа ?” – „Јас несреќниот го извршив,” самиот го сторив. Извршив и многу други, за кои јазикот се ужаснува кога ги искажува, но не очајувам за моето спасение, бидејќи се надевам на морето од Божјото милосрдие!” Тука се гледа колку слободни може и треба да бидат нештата и нашето расположение кон Таинството Исповед. Во дадениот случај никако не се добива впечаток дека ние сме добри, а другиот е грешник. Грешници сме сите, и исповедникот и исповедуваниот. Треба да се разбере дека гревовите кои ги извршил исповедуваниот не се гревови кои не ги извршуваат и другите луѓе. А кога се вели „извршив и многу други”, се разбира, ние разбираме дека очигледно не станува збор за убиство или прељубодејство, туку дека тие гревови се извршени во мислите, т.е. дека желбата за грев е состојба на грев, како што кажа Господ[6]. Следствено, откако и ние исповедниците не сме исклучок од гревовноста, тоа нè прави човекољубиви, така што придонесува другиот, оној што се исповедува и се кае, да се чувствува послободно. б) За време на турското ропство, исповедта започнала да добива форма на распит под влијание на западните Римокатолички обрасци. Исповедникот прашува: „да не си го извршил тоа или може би она?” Тогаш е создаден и некаков каталог со гревови (!), а исповедникот пребарува некако да ги изнајде гревовите што биле извршени, мислејќи и занимавајќи се со тоа; какви казни и епитимии ќе даде. Сепак, во принцип епитимиите никогаш немале карактер на казна. Епитимиите имале и секогаш имаат карактер на воспитание, педагогија, терапија и помош... Очигледно е дека исповедта не е распит. Тој развој се засилува за време на турското ропство и стигнува до наши денови, кога, 34 ТАВОР

воглавно со свети Никодим Светогорец, тоа веќе е обопштено како предуслов, во случај ако некој сака да се причести со Божествената Евхаристија. Тука се покренува едно сериозно прашање. Била ли некогаш исповедта предуслов за да се причести човек со Божествената Евхаристија? Во III век едeн од Римокатоличките сoбори, Четвртиoт Латерански Собор[7], ги осудува православните, дека не се исповедуват пред Божествената Причест. Ги осудува многу остро. Тој, заедно со сите други податоци кои ги имаме, докажува дека исповедта не постоела како услов за нашето примање на Божествената Причест. Во своето толкување на Божествената Литургија, свети Николај Кавасила има целосна анализа на возгласот пред причестувањето со Светите Дарови: „Да внимаваме. Светињата е на светите”[8]. Тој прашува: „Што значи тоа? Само светите ли можат да се причестат?” Се разбира, народот одговара: „Еден е Свет, еден е Господ, Исус Христос.” Дали ова значи, штом не сме свети, не сме ни достојни да се причестиме? Свети Николај Кавасила прави едно разграничување, за кое сметам дека одговара на праксата на древната Црква, и вели: „кога свештеникот вели „светињата е на светите” не значи дека не сме грешници и следствено треба да се причестиме! Напротив: „свети не се само тие кои го достигнале совршенството, туку и оние кои се обидуваат да го достигнат, макар што сѐ уште заостануваат. А таквите, ништо не ги спречува да ја примаат причеста, преку која сите се осветуваат, па затоа и целата Црква се нарекува света”[9]. Бидејќи има, продолжува Кавасила, „смртни гревови, кои нè одвојуваат од Божествената Причест), и такви, кои не се смртни – „зашто постои грев не за смрт – според блажениот Јован (1.Јн. 5,16)”. Свети Николај Кавасила не кажува конкретно кои гревови се смртни, а кои не, но ја прави таа разлика! Во древната Црква, на пр. свети Григориј Богослов спомнува три гревови кои се сметаат за такви, што нè исклучуваат од општење со Божествената Причест, и следствено, се смртни во таа смисла. Тоа се: отстапништвото

во откажувањето на верата во Христа, убиството и прељубодејството. И така, постои разграничување на гревовите кои водат до отпаѓање од Божествената Причест, и такви кои не нè исклучуваат автоматски од божественото општење. Што значи тоа за исповедта? Бидејќи сите сме грешници и постојано грешиме, тоа не значи дека, пред да се причестиме секојпат треба да се исповедуваме за нашите гревови кои воопшто не се исцрпуваат. Го кажувам тоа, зашто таков начин на мислење владее под влијание на Запад и најмногу, на Римокатолиците. Тоа најмногу се забележува во Русија. Русите стигнале до таму, што се исповедуваат две минути пред да се причестат. Во одреденото време за Света Евхаристија тие заминуваат некаде, создавајќи редица за чекање да се исповедаат во последен момент и потоа да се причестат! [10] Во Англија еднаш служев со еден Архиереј од руско потекло и (руски) начин на размислување и некаде по Великиот вход го изгубив од видик. „Што се случи?” – се чудев. „Што му се случи на човекот, дали му се слоши?” Малку пред причестувањето со Даровите тој се појави!

Го прашав: „Што Ви се случи?”! „Бев – ми одговори – да се исповедам!” Тој ја беше оставил Светата Литургија, заминувајќи некаде во храмот да се исповедува! Тоа црковно е сосема неприфатливо. Тоа значи дека се прави злоупотреба со принципот за задолжителна исповед пред Света Причест.

4. Тоа беше што се однесува до историјата на таинството Покајание. Постои и еден друг аспект, кој има големо значење; тоа е простувањето. Простувањето на гревовите не го дава никој друг освен епископ. И дури кога го дава презвитер (=свештеник), презвитерот мора да има благослов и полномошно писмо од епископот. Тоа не е просто некаква молитва, на која сме навикнале и која го претвора свештеникот во исповедник и тој започнува да исповедува. Исповедта е настан од власта на епископот[11] т.е. единствениот кој може да даде простување на гревовите, и се разбира, само тој што може да примени и икономија. Последниот од канононите на Петтошестиот собор[12] – 102-иот канон – опширно говори за икономијата на епитимиите, како што вели; епископот го има правото и можноста да ги модифицира епитимиите[13] како што ќе реши, според негова проценка во

ТАВОР 35

дадениот случај и за полза на исповедуваниот, но и воопшто на Црквата. Следствено, презвитерот никогаш не исповедува според свое право. Тој го прави тоа од име на епископот. Исповедникот треба да се обраќа кон епископот, кога постојат многу сериозни прашања, при кои е неопходна „икономија”. Впрочем, свети Симеон Солунски е многу јасен по тоа прашање и, обраќајќи се во своето Полномошно епископско писмо кон оние „кои ќе ги примаат помислите на христијаните и да пристапуваат кон нив како кон духовни отци,” тој го пишува следното: „Мојата правилна мерка, тебе пречесниот јеромонах ти го налага”, (свети Симеон смета дека само јеромонасите може да бидат исповедници), „служењето на духовното татковство по благодатта на Светиот Дух”. И додава дека тоа е наложено „по секое прашање, со исклучок на канонската акривија”[14]. Следствено, кога сакаме како исповедници да примениме икономија за многу сериозни гревови, ние мора да се обратиме до епископот.

5. А сега, што се однесува до строгоста на епитимиите и прашањата сврзани со неа. Тука постои голема разновидност, но ми остави впечаток нешто спомнато кај еден од ниптичките (трезвеноумните) отци, авва Пимен и кое што сакам да ви го прочитам. Тој вели: „Еден брат се обратил кон авва Пимен: извршив голем грев и барам епитимија од три години, за да се покајам. Старецот му рекол: тоа е многу. Братот одговорил: тогаш, една година? Старецот: многу е. Присутните рекле: можеби, 40 денови? Тој повторно рекол дека и тоа е многу. На крај авва Пимен рекол: Ако некој човек се покае со целото свое срце и одлучи да не го изврши истиот грев, ви велам, Бог го прима таквиот и само со три денови”[15]. Замислете, каква еластичност постоела во однос на епитимијата. Така, разбираме колку возвишено и префинето е служењето со духовното татковство! Значи, исповедникот може да процени во дадениот случај, колку тешка е епитимијата, така што ќе го одвои привремено или трајно човекот од Црквата! Една лесна епитимија може да го натера да згреши повторно, а некоја тешка – може да го одведе во очајание! И така, неопходна е расудливоста, која не е лесна ТАВОР

работа... Конечно, канонот на кој се повикавме, 102-иот од Петто-шестиот собор, ги одврзува рацете на исповедникот. Се разбира, правилата се строги според акривија, но горепосоченото 102 правило му дава право на исповедникот да оперира со каноните според икономија, како што ќе процени. Целиот живот на Црквата е икономија. Да видиме, на пример, како настанало таинството Покајание. Тоа се извршува според икономија. Зашто, секој грев по крштевањето се сметал за непростлив, а во својот историски развој Црквата икономисувала (снисходела, била икономична), воведувајќи го таинството Покајание и Исповед. Значи, икономија е токму тоа таинство на исповедта. Свештените канони во некои случаи укажуваат како треба да биде приман во Црковно општење (заедничарење) човек кој отстапил од верата или е еретик. Макар што свети Кипријан Картагински тврдел, дека не може да бидат примани оние кои паднале во откажување од верата, освен преку повторно крштение! Односно, дека тие треба да бидат крстени повторно! Потоа доаѓа св. Василиј Велики, а исто и други отци и соборите, изјавувајќи дека таквите не треба да бидат крштевани повторно, туку да бидат примани во Црквата само преку Свето Миропомазание! Подоцна ќе дојде и Петто-шестиот вселенски собор со својот 22 канон, со кој ќе декларира дека; ако таквите луѓе не биле крстени во името на Света Троица, тогаш треба да бидат крстени повторно, ако пак, се аријани и ја отфрлиле догмата за Света Троица, тие ќе бидат примани повторно преку Миропомазание, но не и преку Крштение! Исто така, ако произлегуваат од христолошките ереси – монофизити и други – нeма да биде користено Миропомазанието, туку ќе бидат враќани во Црковното општење преку давање заклетва, со јавно откажување од заблудата. Гледате, значи, како Црквата постојано се развивала во својата икономија. Зашто, животот на Црквата не престанува. Свештените канони треба да се запазуват како еден генерален принцип, но мислам дека е погрешно неумоливото, тврдо и нечовекољубиво, многу пати и нечовечно,

налагање на запазување на Свештените канони, зашто тие служат да ги спасуваат луѓето, а не да ги оковуваат и водат во очајание и погубување.

6. Стигнуваме до прашањето; како треба да се извршува исповедта. Поради спојувањето на советничкото и простувачкото својство на исповедникот, денешната состојба на исповедта е проблематична. Зашто, исповедникот не секогаш е способен да даде правилни совети. Многу пати се случувало исповедниците да даваат совети кои дури биле и погубни. Не знам што треба да се случи, но мојот личен поглед е, без тоа да биде некаква определувачка позиција, дека би било добро исповедниците да се ограничуваат на ислушување на гревовите, да не коментираат и советуваат со многуговорливост, да ги утешуваат луѓето и да не негодуваат поради нивните гревови, туку да ги слушаат ладнокрвно, за да не поттурнат некого во очајание, и со радост да ја прочитаат разрешителната молитва. Доволно е тоа што човек скрушено ги исповедува своите гревови доброволно, а не преку распит и принудно, и токму тој факт ја привлекува Божјата милост. Зашто, Бог не сака да нè принудува, туку ја сака нашата доброволност. Бог се стреми да чуе дека ние сакаме да ја запазуваме Неговата волја, а кога ќе се препнеме, да исповедаме дека сме се препнале и Тој, секако, ќе ни ја подаде Неговата милост и простување на гревовите преку Својата Црква и нејзиниот претставник – епископот т.е. преку Оној, во Кого тој бил определен и поставен како таков.

7. Τаинството Покајание и Исповед постои за да го состави и зачува Телото на Црквата, а исто така, и за неговите верни членови да бидат учесници во нивното осветување во Христос, преку Црквата. И се разбира, таа никако не е средство за психолошко одложување и успокојување на вината, туку постои и служи за човекот кој направил грев повторно да биде соединет во Христовото Тело, бидејќи „верниците кои учествуваат во таинствата и во осветувањето поради нивната состојба и име [христијани – прев.], ќе бидат живи членови на Црквата и содинети со главата Христос”[16].

БЕЛЕШКИ 1) Емилијанос Тимиадос, Митрополит Калавриски, Принципите на покајанието, Атина, 1967. стр. 431-437 2) Сократ. Историја на Црквата, ν. Ε, 19.

3) Σωζ. B΄, 16 4) Сп. Ιω. Χρυσοστόμου, Περί του ακαταλήπτου, ομιλία ε΄, 7, M.P.G. Τ. 48, 746: „не изложувај го на срам пред твоите браќа и не разоткривај го пред луѓето”.

5) Види. Όροι κατά πλάτος Β΄, M.P.G. т. 31, 956, Όροι κατ’επιτομήν M.P.G. т. 31, 1141Β-1236Α.

6) Сп. Мт. 5,28 7) Протоколи од Четвртиот латерански собор (во латински и грчки превод) види. CONSILIUM LATER ANENSE IV, в SACRORUM CONSILIORUM NOVA, ET AMPLISSIMA COLLECTIO, J.D. Mansi, том 22, стр. 954 – 1086. Бел. на изд.

8) Види. Николај Кавасила, Толкување на Божествената Литургија, гл. 37, ст. 1,2,3 „Свети се нарекуваат заради Едниот Свет, во Кого што учествуваат и се причестуваат со Неговото тело и крв... И што? Секој грев ли го умртвува човекот? Никако, освен ако гревот не е смртен. Затоа оние што се крстени христијани, освен ако не паднале во гревот на вероотстапништвото од Христос или во убиство, никој не ги спречува да се причестат, заради нивната состојба и име [како христијани – прев.], за да бидат живи членови на Црквата и соединети со главата”.

9) Во оригинал: Άγιοι γαρ καλούνται δια τον Άγιον ου μετέχουσι και ω σώματος και αίματος κοινωνούσι... Τι ούν; Πάσα αμαρτία νεκρόν ποιεί τον άνθρωπον; Ουδαμώς, αλλ’ η προς θάνατον μόνον. Δια τούτο τους μεμυημένους, ει μη ταύτα πλημελοίεν, οία του Χριστού διαστήσαι και θάνατον ενεγκείν, ουδέν το κωλύον κοινωνούντας των μυστηρίων του αγιασμού μετέχειν, και πράγματος ένεκα και ονόματος, ως αν έτι ζώντα μέλη και σ υνημμένους τη κεφαλή”.

9) Во оригинал: „αγίους δε τους τελείους την αρετήν ενταύθα φύσιν, αλλά και όσοι προς την τελειότητα εκείνην επείγονται μεν, λείπονται δε έτι. Και τούτους γαρ ουδέν κωλύει των αγίων μυσηρίων εν μεθέξει γινομένους αγιάζεσθαι και τούτο το μέρος αγίους είναι ώσπερ και η Εκκλησία πάσα αγία λέγεται”.

10) Освен во Русија, таа пракса се сретнува и во многу други цркви. Бел. прев.

11) Сп. Συμεών, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονικής, τα άπαντα, изд. В. Рηγοπούλου, Θεσ/κη, гл. 92, стр.203 12) Спирос Трианос, Петто-шестиот вселенски собор и неговото законодавно дело, изд. Εκκλησιαστικού, Επιστημονικού και Μορφωτικού Ιδρύματος Ιω. Και Εριέττης Γρηγοριάδου, σειρά Διαλέξεις, Αθήνα 1992.

13) Оние што примиле од Бога власт да врзуваат и разврзуваат (т.е. епископите), треба да обратат внимание на својството на гревот и на подготвеноста на оној што грешел да се обрати, и на таков начин да даваат соодветен лек за болката, за да не се случи, без запазување на мерката во едното и другото, да се излажат во спасувањето на болниот. ... Зашто, во Бога и оној што го примил пастирското раководење, целата грижа треба да биде насочена кон тоа; да се врати заблудената овца и да се исцели каснатата од отровна змија. Не треба ниту да се гони по карпите на очајанието, нито да се отпуштат уздите кон распуштен и немарен живот, а треба секој и колку што може, или преку остри горчливи или пак, преку полесни и благи лекови, да се спротивстави на страдањето и да се преземаат грижи да оздрави раната, искусувајќи ги плодовите на покајанието и мудро водејќи го (според икономија) човекот, повикувајќи го кон повисоко просветување. Исто, стр.

112.

14) Исто, стр. 204 15) Старечник, или изреки на светите старци, редакција на Π.Β. Πάσ χου, изд. ΑΣΤΗΡ, ΑΛ. & Ε. Παπαδημητρίου, Αθήνα 1961, λ. Αββα Ποίμενος, ιβ΄, стр. 87 16) Николај Кавасила, исто.

Превод од бугарски: протојереј Антониј Петрушевски Извор: www.bogonosci.bg ТАВОР 37

послание

ХРИСТОС ВОСКРЕСНА,

„ПРВЕНЕЦ ОД МРТВИТЕ БИДНА!“ „Оној што ја познава тајната на крстот и гробот, ја познава суштинската смисла на сите ствари... Оној што ќе проникне уште подлабоко од крстот и гробот, и биде посветен во тајната на воскресението, ќе ја познае конечната цел, заради која Бог ги создал сите ствари од почетокот.“ - преподобен Максим Исповедник

Возљубени во Господа чеда!

А

ко Христовото Воскресение го засегаше само Христос, тоа би немало значење за нас. Но, Христос не воскресна сам, туку го воскресна со Себе целото човештво. Еден од нашите големи претходници (од Константинополските Патријарси – заб. на прев.), св. Јован Златоуст возгласи: „Воскресна Христос и нема ниту еден мртов во гробот: зашто, Христос востана од мртвите, првенец од умрените бидна.“ Односно, Христос, кога воскреснал од мртвите, го поставил почетокот на воскреснувањето и преминувањето од смртта кон животот, за сите што биле умрени и за оние кои ќе умрат. Веста за Воскресението на сите им носи радост, зашто Христовото Воскресение ја уништува силата на смртта. Оние што веруваат во Христа го очекуваат воскресението на мртвите; заради тоа тие умираат со Христа во крштението и воскреснуваат со Него за вечниот живот. Светот, кој е далеку од Христа, се труди да стекнува материјални добра, на кои ги полага сите свои надежи. Тој нерасудно се надева дека со тие богатства ќе ја избегне смртта. Човекот, измамен од таа страст за натрупување богатства, кои небаре ќе

38 ТАВОР

можат да го продолжат неговиот живот, ја распространува смртта на другите. Тој им ја одзема можноста да преживеат и често сурово ја кине нишката на нивниот живот, надевајќи се дека на тој начин ќе го зачува својот сопствен живот. Но, тоа е негова голема заблуда! Животот се добива само преку верување во Христос и преку соединување со Него. Искуството на Православната Црква нѐ уверува дека, оние што се соединиле со Христос во овој живот, се живи и по смртта. Тие општат со живите, ги слушаат, и често, на чудесен начин, ги исполнуваат нивните молитви. Нема потреба да се бара митската „вода на бесмртност.“ Бесмртноста е – во Христос. Тој им ја дарува на сите луѓе. Нема потреба некои народи да уништуваат други заради сопственото преживување. Нема потреба да се уништува животот на незаштитените луѓе заради повишување на степенот на живот на други. Христос на сите им дарува, како земски живот, така и небесен живот. Тој воскресна и оние кои што сакаат, го следат Него на патот на Воскресението. А, оние што непосредно или посредно ја распространуваат смртта на земјата, мислејќи дека со тоа ќе го продолжат

или ќе го олеснат својот живот, се осудуваат себеси на вечна смрт. Воскреснатиот од мртвите, Господ наш Исус Христос, дошол во светот, за сите луѓе да имаат живот, и тоа живот во изобилство. Голема заблуда е да се мисли дека меѓусебното уништување на луѓето може да ја зголеми благосостојбата на човечкиот род. Христос воскреснува од мртвите и ја уништува нивната смрт. Во Негова власт е да ја надмине смртта. И фактот дека Тој ја победи смртта, сведочи за одвратноста што ја има кон неа. Христос води кон животот и ни го дарува повторно, во случај тој да бил прекинат, зашто Тој е „нашиот живот и нашето воскресение.“ Затоа, ние верните не се плашиме од смртта. Нашата сила не е во неповредлвоста на нашето битие, туку во можноста за наше воскреснување. Христос Воскресна! И ние ќе воскреснеме!

Браќа мои и чеда мои, возљубени во Господа, да го подражаваме Воскреснатиот Христос во сите Негови дела. Да им помагаме на оние што немаат средства за опстанок и не се способни да се заштитат себеси. Да им возвестиме на сите што не го знаат Христовото Воскресение, дека отсега смртта е победена, и би требало тие да можат да учествуваат во Неговото Воскресение, верувајќи во Христос и следејќи ги неговите стапки. Нашето воскресение е во сила само тогаш, кога ние им го носиме воскресението и на нашите браќа кои не веруваат, заради нивното воскресение. Само тогаш победоносното возгласување: Христос Воскресна! - спасително ќе дејствува на целото човештво. Нека биде така. Пасха 2012 г. Пламен молитвеник за сите вас, Вселенскиот Патријарх Вартоломеј ТАВОР 39

бе се да

ДОЈДИ, ГОСПОДИ! Беседи со сопруги на свештеници (3 дел) Митрополит Антониј Сурожски

С

акам да позборувам за молитвата и богослужението. Во наши денови станало општо мислењето дека современиот човек не може да се моли и не се моли. Јас мислам дека двете мислења се погрешни. Современиот човек, како сите луѓе во сите времиња, и може да се моли, и се моли. Дека се моли дознав од брошурата што ја прочитав во САД. Мала брошура, автори – Теодор и Синтија Ведел. Првиот пасус ми остави многу силен впечаток. Таму се зборуваше дека, ако молитвата не се дефинира како благочестива практика која се исполнува при некои определени услови, тогаш се молат сите луѓе и тоа постојано, но тие не секогаш се молат на Бога. Тие можат да се молат и на Неговиот противник. Тоа многу ме порази, се надевам, ќе ве порази и вас. Навистина, ако молитвата не е благочестива практика, таа е како крик што излегува од целото наше суштество: „Нека се случи тоа, јас тоа го сакам, дај тоа да се случи, јас се стремам кон тоа“, тогаш ние се молиме цело време, зашто нема ни минута кога со душата или телото не се стремиме кон нешто да се случи или, напротив, да не се случи. Единствената разлика, како што укажуваат авторите, се состои во тоа што, не сите молитви можат да бидат обратени кон Бога –многу од нив се обратени кон Неговиот противник. На крајот се наоѓаат молитви кои се трудат да го минимизираат ризикот. Во

40 ТАВОР

„Исповеди“ на блажениот Августин, може да се прочита една од раните молитви на светиот, кога, дознавајќи со умот и срцето дека Бог постои, веќе знаејќи многу за Него, но сѐ уште не бил во состојба веднаш да се промени со умот и срцето, тој се молел на Бога и велел: „Боже, дај ми целомудрие... но, сѐ уште – не!“ Тоа била многу чесна молитва, па нека е и несовршена. Јас би рекол дека тоа бил пример на совршена молитва, зашто била чесна, вистинска, искрена, толку јасно сознавала што треба да биде и што е навистина. Ќе ви приведам друг пример, поостар. Имаше еден скитник за кого јас долги години се грижев. Некако, после дванаесет или тринаесет години од нашето познавање, тој влезе во нашиот лондонски храм на велигденската утринска богослужба. Тој сосема отворено ми раскажа за своите впечатоци и реакции. Тој се нашол во толпа, опкружен од луѓе од сите возрасти, сите држеле свеќи. Јас влегов во Црквата после крсната литија и го поздравив народот со нашиот пасхален возглас: „Христос воскресна!“ Толпата одговори: „Навистина воскресна!“ – и мојот пријател помислил: „Види, види, колку вика! Нему му плаќаат за тоа и тој чесно си ги одработува парите...“ Потоа увидел дека луѓето ми одговараат и помислил: „Тоа, веројатно, се старците кои му плаќаат.“ Но, тогаш се свртел, зашто чул млади гласови и видел дека стои среде младина. Тоа го поразило, зашто не го очекувал тоа. Тој ги заслушал нивните гласови,

се загледал во лицата и јасно сфатил дека не се преправаат. Тие ја исповедале својата вера во воскреснатиот Христос. И тогаш се исплашил, зашто осознал дека, ако тоа е вистина, тогаш за него тоа е многу сериозно. Уште повеќе, што после два-три возгласи тој се понел по младите гласови кои го опкружувале и чул дека и самиот вика заедно со нив: „Христос воскресна!“ И тогаш помислил дека треба да се брани од опасноста да падне во рацете на Живиот Бог. Тој разбрал дека, ако тоа е вистина, тогаш целиот негов живот треба да се измени. Како што се изрази, тој тогаш се обратил кон ѓаволот и рекол: „Целиот живот ми беше помошник. Помогни ми сега, инаку пропаднав!“ А потоа со горчина, сега веќе

Својата помош! (исто како блажен Августин), или барем нешто да ја попречи Неговата помош! (како мојот другар Денис или сите што потсетуваат на неговиот случај). И тоа е крик на целото наше суштество, срце, ум, тело и душа, таа страстна желба и е молитва која многу понепосредно, повистински ја изразува нашата вистинска состојба, отколку онаа, која ние ја вознесуваме од својата почетна вера, од ропски страв кој уште не се развил во синовски страв кон Бога. Но, во тој случај ние треба да осознаеме дека тоа што ние сме добро запознаени со нешто, од нас бара да се определиме и да направиме избор; и овде стихијната молитва се судрува со молитвата по убедување;

надмината, тој ми рече: „И тоа копиле не дојде да ми помогне!“ Годините на верност нему му изгледале ништо. Тој бил предан на оние кои се лажговци и убијци, чиј збор ништо не значи. Ете човек кој почувствувал опасност од средбата со Живиот Бог и се трудел да ја спаси својата кожа. Но зарем ние, можеби и не толку грубо и отворено, не постапуваме многу често исто кога на нас доаѓа искушение? Ние знаеме дека нашиот дух, побуден повеќе од страв, отколку од љубов, вика: „Боже, помогни!“ и истовремено, нашето тело, срце, сите сили на нашето суштество викаат: „Но, јас се стремам кон тоа, многу би сакал Бог да ја одложи

нашата страшлива, слабоволна молитва треба да се раководи од молитвата на нашиот разум, да биде акт на волјата. Имено овде молитвата и нејзиниот пат, исто како и нашиот сопствен пат, зависи од нашата скала на вредности. Англискиот збор worship – поклонување, богослужение има корен во зборот worth – вредност; во коренот на актот на Богопоклонувањето лежи оценката и изборот кои нѐ тераат да речеме дека ова или она е достојно за нашата целосна верност. Тоа има крајна вредност за мене, тоа е релативно вредно, тоа е уште помалку вредно, а тоа нема никаква цена. Така што, кога пристапуваме кон осознавање на својата сложена внатрешна ТАВОР 41

состојба, кон внатрешната борба со самиот себе, со раздвојувањето, кога нѐ делат двата закони кои војуваат во нас, кога стариот и новиот Адам се вовлечени во смртна борба, кога доброто и злото, животот и смртта, темнината и светлината се борат во нас, решавачки чекор ќе биде нашиот сопствен избор: кому ја давам мојата преданост? Тоа не значи дека во моментот кога сум ја избрал и дал својата преданост на Бога, молитвата што ја обраќам кон Него ќе го надмине стихијниот крик на моето суштество. Тоа значи дека, правејќи избор, јас можам да се вооружам против страсните стремежи во мене. Не се работи за тоа да го натерам крикот да замолчи. Нека присуствува, како напомнување дека помеѓу двата закона има војна, дека две сили се борат, дека јас сум во напрегнатост која сѐ уште не се разрешила, но ајде да ја разрешам; јас направив избор – ајде да бидам на страната на Господ, против искушувачот. Тоа значи дека молитвата, гледана под таков агол, така воспримена, како што се трудев да ви ја покажам, ќе започне со актот на волјата и ќе биде искористена како оружје. Се разбира, ќе има моменти кога спонтаната, полна со чувство молитва, ќе биде поток кој се лие од нашето срце, но многу почесто во неа нема да има ни спонтаност, ни чувство, таа ќе биде акт на верност, преданост, лојалност на Оној Кој е мој Господ; и тогаш таа молитва ќе ја надмине онаа. Тогаш послабото ќе стане против посилниот и ќе победи, затоа што 42 ТАВОР

„Мојата сила се извршува во немоќта“ (2 Кор. 12, 9). Може да се каже: дури во нашата немоќ, или само во нашата немоќ. „Дури“ – во таа смисла, што Бог нема потреба од нашата сила за да ни даде сила. Он нема потреба од нашата сила за да нѐ направи силни; и „само“ во нашата немоќ – затоа што нашата сила не може да достигне ништо. Ние не можеме со помошта на тварната сила да го победиме ѓаволот, силите на темнината, неговиот глас

внатре во нас, поривот на страстите. Ние, исто така, не можеме да го достигнеме својот човечки позив со помош на човечките сили. Ние сме повикани да бидеме „причесници на Божествената природа“ (2 Петар 1, 4). Тоа може да биде дадено и примено; на никаков начин не можеме сами тоа да го направиме,

самите да го достигнеме. Ние сме повикани да станеме членови, живи членови на Телото Христово; ние не можеме да станеме такви со сопствена сила. Ние сме повикани сите заедно, во нашето единство и секој од нас поодделно да станеме храмови на Светиот Дух: сѐ што можеме да направиме е да бидеме внатрешно слободни и способни да Го воспримиме Духот. Ние сме повикани да бидеме синови и ќерки на Живиот Бог, тоа може да биде

дејствува внатре, во нашата слабост. Но, зборот „слабост“ треба да биде разбран правилно. Тоа не е онаа слабост која нѐ тера секогаш да го избираме она што е лесно, што нѐ привлекува и искушува, тоа е слабост од друг вид. Апостолот Павле зборува за неа на две места, и јасно е дека, тоа не е онаа слабост која не се труди да биде верна на Бога, тоа е слабост која може да се нарече флексибилност, преданост, провидност. Кинескиот мислител Лао-Це, во еден од своите состави, поточно во својот единствен состав, вели дека силата и смртта секогаш одат заедно, а животот и слабоста се пар, заедно постојат. Тоа го објаснува со помош на два примера. Тој вели: погледни ги големите дабови, тие се толку силни, но внатре во стеблото е жив само мал дел, останатото е мртво дрво кое го штити животот внатре, но и го чува внатре затворен; и колку посилен изгледа дабот, толку подебел ќе биде мртвиот дел за сметка на живиот. Погледни ја, вели тој, лозата; кај неа растат малите гранчиња, оние делови кои детето може да ги прекрши со два прста; лозата е полна со живот затоа што таа е толку кршлива; таа е кршлива затоа што е во настанување. Јас мислам дека слабоста за која зборува апостол Павле може да се разбере во ваква смисла: не како слабост која нѐ тера да правиме неправилен избор, туку како кршливост, способна за настанување, кршливост во која нема противење, зашто нема сила, моќ и тежина. Ако сакате, ќе наведеме примери. Вие го учите детето да пишува: вие ја придржувате раката на детето, го ставате моливот во неговите прсти и почнувате да ја водите неговата рака. Додека детето не знае и не согледува што очекувате, зборовите излегуваат совршено рамни; во моментот кога детето ќе си вообрази дека знае и почнува да помага, сѐ оди накриво и накосо, затоа што тоа ќе тегне или турка несоодветно. Тоа ќе ја додаде својата дадено и примено, тоа не може вештачки да сила кон вашата, тогаш кога само неговата биде создадено и произведено. Така што, ќе се слабост ја дава хармонијата на движењата. обратиме ли кон темната страна во нас или кон Да земеме друг пример: едрото кое највисокиот позив кон кој сме предназначени правилно е поставено, може да уловува ветер од Бога, со својата сила нема да можеме да и да го донесе чамецот кон назначеното го достигнеме или да победиме, тоа го може место, затоа што е толку флексибилно; ако се само Божествената сила; но Божествената сила замени со силна, тешка штица, никаде нема ТАВОР 43

да стигне. И заедно со тоа едрото е толку нежно, што може да биде скинато на парчиња. Овој пример, мислам дека не е толку лош за богословската област, затоа што „ветер“ на латински, на грчки, на иврит е истиот збор како и за „дух.“ Кога вее Духот, можеме да Го уловиме и Он ќе нѐ понесе само заради флексибилноста на јадрото, а не со помош на тврдата и нефлексибилна сила. И последен пример: да ја споредиме железната мрежеста ракавица (што ја гледаме во древните оклопи) со ракавиците на хирургот. Првата е моќна, цврста, а колку малку можеш со неа да направиш; втората е толку тенка, а какви чуда може да направи умната рака во неа. Така што, да бидеме уверени дека сѐ можеме со силата на Христос, ако самите не се противиме или не „помагаме“ (што е исто) на силата Христова со нашата сопствена „сила“ и сопственото слепило. Несомнено, нашата слаба молитва која само бара помош против најсилниот од можните непријатели, ќе нѐ приведе кон победа, зашто Оној Кој е во нас е посилен од оној што е во светот. Тоа е многу важно за нас, затоа што во таков случај не треба да се очекува во нас да се одвива молитва полна со чувство, во драматичните моменти кога се молиме, затоа што длабоко сме потресени или од гледањето на Бога или од осознавањето на смртта која силно дејствува во нас. Ние можеме да се молиме целисходно, со увереност, со радост, бестрашно, затоа што сме беспомошни, слаби, но Господ Седржителот е на наша страна. Тоа подразбира неколку видови на молитва. Кога сме потресени од присуството на Бога, од Неговата убавина. Од Неговата светост, просто од чувството на Неговата блискост да се молиш е лесно; молитвата сама се лее од нашето срце, ние можеме да воспеваме пофалба на Господа. Тоа може да биде благодарност; тоа може да биде што било, тоа може да биде еден единствен збор кој што изразува сѐ што би сакале да изразиме. Спомнете си за псалмот на Давид, строен псалм, каде, внатре, би се рекло, во строга реченица, наеднаш, меѓу две запирки, обраќајќи се кон Севишниот, кон Господа, кон својот Бог, Давид наеднаш воскликнува: 44 ТАВОР

„Радост моја!“ Присуството на Бог станало толку реално, што тој одговара на Бога во поредок на односи, а не во термини на богословски определби. Повторно, кога сме опфатени од чувството на нашето недостоинство, кога гревот, смртноста стануваат толку јавни, толку очевидни, што фрлаат сенка врз сѐ друго, ние можеме да се молиме, можеме да викаме со целото суштество: „Јас сум Твој, Господи, спаси ме! Јас тонам, Господи, спаси ме!“ Но и во меѓувреме, кога не сме опфатени од живото чувство на молитва, ние, исто така, имаме сила да се бориме и молиме. Може да се молиме со сопствени зборови, може да се молиме со зборови кои други луѓе ги користеле до нас. Нас може да нѐ понесе молитвениот дух на собраната општина или можеме да се молиме во контекст на Тајната која се извршува. Има минути кога може да се обратиме кон Бога со молитва родена од нашиот сопствен ум, од нашето срце, од нашето искуство. Има минути кога немаме зборови, кога најпростите зборови умираат. Тогаш можеме да се обратиме кон оние луѓе, кон гигантите на духот, кон хероите на верата, кои, во моментите на подем или кога пред нив се отвориле длабочините на адот, изливале молитви со крв од срцето, молитви – некогаш многу прости, а некогаш многу длабоки и сложени. Но кога се ползуваме со зборови кои толку многу им значат на други луѓе, ние немаме право да се користиме со нив како со брзозборка или лекомислено. Треба да помниме дека зборовите на богослужбата, зборовите кои ги собираме во животот на светите, многу ги чинеле. Молитвите се воплотиле во зборови, нив ги произнеле луѓе во момент на најдлабока мака или на висините на созерцанието; и ако сакаме да ги употребуваме тие молитви, кон нив треба да се однесуваме благочестиво, со почит и со најголемо внимание. Треба да се учиме да ја бараме или да ја најдеме мислата зад зборовите кои ѝ дале форма; зад мислата да го испитуваме сопственото животно искуство; тоа се однесува кон секого од нас, но и кон сите луѓе со кои сме поврзани, кон сите, за она што го знаеме преку литературата, историјата, музиката, уметноста, ние треба да го собереме длабокото човечко искуство што лежи во

основата на сето тоа. Треба да се научиме да општиме со луѓето кои ги произнеле тие зборови, да ги делиме нивните знаења во онаа мерка во која нашиот живот се повикува на нивниот живот и искуство. Ние, исто така, треба да помниме дека молитвата која не станала живот, станува досадна и падната. Само ако молитвите што ги кажуваме, ги применуваме во животот, тие оживуваат и ќе живеат. Само еден пример. Св. Филип Нери бил избувлив човек и го потрошил трпението на повеќето од манастирските браќа. Дошол денот кога завршило неговото сопствено трпение. Тој веќе не можел да се трпи самиот себе и затоа тргнал во црква, се поклонил пред Распетието и Го молел Бога да му дарува трпение. По молитвата, тој излегол од црквата и сретнал еден од браќата кој никогаш не му причинувал непријатности. Братот му се обратил со навредлива забелешка. Филип повторно избувнал. Тој продолжил понатаму и го сретнал својот другар, го споделил со него своето негодување и како одговор добил остра забелешка. Тој повторно избувнал. Така се случило и по третпат и по четврти пат и на крајот истрчал назад во црквата, паднал на колена пред иконата на Христос и рекол: „Господи, зарем не барав од Тебе да ми дадеш трпение?“ И Господ одговорил: „Да, Филип, и Јас ти ги умножувам случаите за да се научиш на трпение“. Така што, гледате дека меѓу молитвените славословија и животот има определена врска, без која молитвата не

оживува. Има и друг контекст на нашите молитви. Ние можеме да ги вознесуваме нашите молитви во контекст на општествено богослужење. Тогаш молитвата може да биде истовремено со поредок и полна со чувства, но тоа е молитва на општината, вознесувана кон Бога. Но, има контекст во кој нашата молитва директно е поврзана и условена од Бога. Тоа е извршувањето на Тајните. Тајната е Божјо дејство кое се извршува среде Божјиот народ, преку посредство, истовремено, на Неговите служители и исползуваната материја. И овде ние сме поставени лице в лице со Божјото дејство. Тогаш во центарот не се нашите чувства, туку длабочината на нашето неразбирање, тоа; како можеме да дадеме одговор на Божественото дејство во кое сме вовлечени. Затоа е многу важно да осознаеме дека нашето молитвено поклонување на Бог има две страни, дали учествуваме во заеднично богослужење или се молиме самите. Од една страна има вистина која изразува кој сум јас, таа може да биле полна со чувства, таа треба да биде оригинална; но од друга страна е Божјата правда, неизменливата Божја правда; и меѓу тие две страни мојата молитва треба да најде пат и облик на изразување. Молитвата треба да Го зема предвид „Бога“ и на таа позадина јас треба да најдам изразување и самиот по себе и заедно со сите браќа по вера. Превод од руски: свештеник м-р Филип Станковски

ТАВОР 45

б рак и СЕМЕ ЈСТВО

ЗА БРАКОТ

И ПРОГЛЕДУВАЊЕТО ЗА ПОСТОЕЊЕТО НА ДРУГИОТ Протојереј Владимир Дојчев

Ж

ивееме во општество, во кое доминираат несреќните луѓе. Сигурен сум, дека ако планетата преживее после сите наши глупости, внуците ќе нè прашат: „Како издржавте да бидете толку несреќни?“ За нас, сепак, тоа е вообичаена состојба. Свикнати сме на неа, како што гробарите свикнуваат на смртта и таа не им остава впечаток. Станува дел од нивниот живот. За истото можат да се дадат различни примери, но јас сакам да застанам таму, каде што темата е многу чувствителна. Си спомнувам, кога пливавме во бурните води на пубертетот, зборувајќи дека еден ден ќе се ожениме. Уште тогаш зралата сигурност на идното несреќно мислење се обидуваше да ни се прикраде во главите, најчесто преку поотворените батковци. Еден велеше: „Абе, едноставно порано или подоцна доаѓа времето и се прежалуваш.“ И јас се чудев; зошто треба да се „прежалиш?“ Да не те водат случајно на колење. Сеедно, ќе треба да направиш некаков огромен компромис со себе си, зашто треба сите да се „прежалат“ и ти треба да се „прежалиш.“ А и да не те укоруваат роднините... Други велеа: „Треба да се проба. Живеете неколку години и ако си одговарате, се жените, ако ли пак не, ја менуваш со друга.“ Таа логика прилично ме изненадуваше. Си велев: „Па, тоа не е правосмукалка. Дури и да беше правосмукалка, никој не би ти дозволил да ја пробаш неколку години, а после тоа да ја вратиш. Сепак, 46 ТАВОР

станува збор за човечки суштества, чии срца не можат да бидат сменети во продавница за чевли. Мериш – не одговараат. Мериш – точни ти се, ама нешто не ти се допаѓа бојата. Други те стегаат. Трети се удобни, но малку се демоде итн.“ Најодвратната логика беше и најраспространета: „Така или инаку, по извесно време ќе си станете одбивни еден на друг...“ На тие зборови, пообразованите луѓе додаваа: „Љубовта си оди, но останува почитта. Треба да има компромиси.“ Сеедно, ми велеа: „Сладоледот завршува порано или покасно, но од корнетите има колку сакаш.“ Не можев да разберам, како тоа, завршува љубовта. Тогаш осознав дека имам сериозен проблем со вообичаеното мислење, кое што современиот свет ни го претставува. Со текот на времето тоа чувство сѐ повеќе се засилуваше и ги засегнуваше сите сфери од животот. Добро е што добриот Бог ми се откри. Инаку, кој знае како би живеел, барајќи пат среде сите тие глупости. Сега сè е многу полошо од тогаш. Сѐ повеќе луѓе сметаат дека бракот не вреди. Дека е само потпис. Повеќе од секогаш се зборува за љубов и повеќе од секогаш таа недостасува. Не знам дали некој прави статистика на разводите, но сигурен сум, дека таа е ужасна. Браковите просто се распаѓаат. Многу често тие се претставувани како распадливи, бидејќи воопшто не ни започнуваат. Колку и да е парадоксално, да си среќен е демоде.

За нас е многу важно да се запрашаме, зошто тоа е така, зошто бракот е толку тешко остварлив во денешно време? Одговорот е, затоа што со душите станавме слепи за другиот. Со телесните очи го гледаме, но со душите – не. Кој е „другиот?“ Бог и ближниот. Љубовта кон нив е основата на сите заповеди. Тоа што нас нѐ заслепува, е нашиот егоизам. И често го гледаме другиот, не како личност, туку како објект за конзумирање. Ние живееме во конзуматорско општество и таква е нашата претстава за среќа. И кога ќе исконзумираш еден објект, не ти останува ништо друго, освен да се насочиш кон друг, кој подобро би одговарал на твоите барања. Тоа е причината заради која многу од браковите се распаѓаат, или пак воопшто не успеваат, а кои модерно се нарекуваат „врски.“ Тоа е и причината за зголемениот интерес кон источните религии. Во нив нема личен контакт со Бога, нема Бог. Ти си бог. Токму така, како што ѓаволот ги излажал некогаш Адам и Ева во Рајската градина. Има нешто, што до неодамна беше сосема очигледно; љубовта го прави човекот среќен, а недостигот од истата, несреќен. Не можам да разберам како се случи тоа, да ослепиме до толку, што ги мешаме поимите и мислиме дека страстите можат да нѐ направат среќни, и оти вечната љубов е само за наивни. Тоа не е вистина. Дури и сите да поверуваат дека страста носи утеха, тоа пак нема да биде вистина. Еден познаник велеше: „Тие кои не веруваат во вечната љубов, се едноставно луѓе кои не успеале, и не сакаат да си признаат дека погрешиле. И така, решавањето на проблемот започнува со сознавањето на нашето духовно слепило. И тогаш ќе завикаме како Ерихонскиот слепец кон Христос: „Исусе, Сине Давидов, помилуј ме“ (Лука 18,38).

Честопати прашуваат, како човекот треба да пристапи, за да биде среќен во бракот. Прв и важен услов, според мене е, да вика кон Христос: „Помилуј ме.“ Ништо не може да биде без Христос и преку Него настанува сè. Се разбира, ќе се најдат луѓе кои ќе нè прекорат. Ќе ни кажат, дека тоа што постоело некогаш, сега не може да биде. Но ние, исто како слепиот, треба да продолжиме да викаме уште погласно: „Сине Давидов, помилуј ме“ (Лука 18,39). Тогаш и нам Христос ќе ни каже: „Прогледај! Верата твоја те спаси“ (Лука 18,42). А што (или кого) ќе види човек, кој прогледал со духовните очи? Се разбира, Христос и ближните. Ќе ги види, не онакви, какви што изгледаат со очите на егоизмот, но какви што ни ги покажува вечниот живот во Христос. Затоа што, бракот не е само потпис, како што мислат некои современи луѓе. Тој е мистичен сојуз помеѓу тројца; Христос и двајца вљубени. И тој сојуз треба да продолжи во вечноста. Христијанскиот брак не може да биде поставен врз страстите како темел. Тука не станува прашање, едноставно да се приберете или да имате деца и меѓусебно разбирање. Станува збор за тоа, две души да посакаат да престојуваат заедно во вечноста. Едноставно, не да доживеат длабока старост заедно, туку нивната овдешна врска да биде почеток на вечноста. Ме разбирате ли? Бракот е претвкусување на Рајот. Дрско е да се говори за Рајот, но според мене, во него човекот ќе ја почувствува насладата на љубовта, гледајќи го лицето на Бог и лицето на ближниот и тоа ќе му причинува неискажана радост. Бог го благословил човекот уште тука да се подготвува за тоа и преку бракот. Во него двете души ТАВОР 47

стануваат едно. Како што се едно луѓето во Црквата. Но, стануваат едно во Христа, зашто заедно гледаат кон Него. Во тоа нема место за егоизам. За да се случи тоа, човекот треба да може да се одаде целиот себе си на другиот. Затоа и нашата вера е во тоа да го носиме својот крст по Христос. Односно, ако сакаме да сме христијани, треба да ја разбереме љубовта како жртва. Ако човекот сака да вкуси од слатките плодови на Воскресението, треба да ја положил и крстната саможртва во својот живот. Ние често се допаѓаме самите на себе и не ги гледаме другите. Но кога ќе успееме да ги видиме, ќе разбереме дека тие се Божји образ и подобие, а не треба да бидат наш образ и подобие. Ние често имаме тирански претензии кон другите, додека сме многу попустливи кон себе. Во житијата на светиите го пишува точно обратното, тие биле силно снисходливи кон другите, а многу строги кон себе. Затоа имале во срцето голема љубов и самите биле сакани од сите. Ако не можеме да бидеме светители, барем претензиите кон нас и кон другите да бидат еднакви. Има и друга важна работа. Понекогаш луѓето веруваат во бракот каков што го претставува Црквата. Но, немаат доволно трпение да ја чекаат Божата волја. Сакаат веднаш да добијат сè, а бидејќи не им се чека, тие ќе си „измислат“ партнер. Некако си го нагодуваат за себе на извесно време, го оптоваруваат со своите претензии, за на крај, после сè, да се распадне. И тогаш велат: „Тој не е таков, каков што се претставуваше.“ А тој всушност не бил таков, каков што ти самиот си го замислувал. Тоа е друг духовен парадокс. Понекогаш човекот ги претпочита халуцинациите, пред гледањето на духовната реалност. Љубовта е Божји дар. Ако Бог сака, ќе ти даде. А, ние знаеме, дека Он сака. Он го благословил бракот во Кана Галилејска и Самиот рекол: „Не е добро за човекот да биде сам; да му створиме помошник, сличен на него“ (1 Мој. 2,18). Односно, Бог сака ние да имаме своја сродна душа. Некој, кој не само што е сличен на нас, туку станува „една плот (тело)“ со нас. Но, може да има и оправдана причина зошто доцни или зошто не ти го дава. Треба трпение. Ние живееме во едно време, во кое луѓето постојано сакаат сè да им се случува 48 ТАВОР

веднаш. Како во продавница за брза храна... А наместо тоа, човекот треба да се предаде себеси на Христа со смирена молитва. Да кажеш на Бога со покајание: „Јас самиот нема да се средам. Ти направи така, како што сакаш.“ И Бог ќе ја чуе смирената молитва. Бог не сака човекот да се мачи, туку да биде среќен. И преку љубовта да се издига кон Него. Треба и вера. Верата има и форма на доверба. Да знаеш, дека Бог ти го сака најдоброто многу повеќе отколку што самиот си го посакуваш. И тоа што Бог ти го приготвил, е многу подобро, отколку што можеш и да претпоставиш. Затоа треба да се молиме да биде „Неговата волја,“ а не да му ја наметнуваме нашата, т.е. да не биде онака како што шеговито рекол св. Амвросиј Оптински: „Со устата – да биде Твојата волја, а на дело – јас како што ќе кажам, мојата.“ И цел живот да мислиме, не можеме да измислиме толку добро, како што тоа Бог ни го приготвил. Сето она што Он ни го дава во нашиот живот, е повод за спасение. Бракот исто така треба да биде такво нешто, повод за спасение. Затоа и христијанскиот брак е целомудрен. И особено важно е за човекот кој го сака, исто така да биде целомудрен. Барајќи ја својата половина во животот, да си каже: „Подобро ништо да не преживеам, отколку да го осквренам образот на љубовта, кој Бог го дал на човекот.“ Бог ги благословува целомудрените. Кога велам целомудрени, немам предвид на такви целомудрени, кои гледаат на сите луѓе како на развратници. Има и такво псевдо-целомудрие, исполнето со осуда. Говорам за целомудрие, не само на телото, но и на помислите и на срцето. Христијанскиот живот е среќен. Денеска луѓето во светот имаат толку суетни задоволства, но и покрај сè, тие се несреќни, заради тоа што го немаат Изворот на љубовта – Христос. Ако сакаме да ја добиеме вечната перспектива на љубовта, треба да се молиме на Бог кој дојде кај нас, најмногу за да го отстрани од нас слепилото на егоизмот. И тогаш ќе прогледаме за она, што треба да го гледаме и во другиот живот – Бог и ближните. И таа вера ќе нѐ спаси. Превод од бугарски: свештеник Дејан Апостоловски Извор: www.pravoslaven-sviat.org

п ра шањ а / одговори

КАКО ДА ГИ ПРИСОЕДИНИМЕ

СВОИТЕ РОДИТЕЛИ КОН ВЕРАТА? Протојереј Андреј Лоргус

(продолжува од минатиот број)

В

о поштата на „Тома“ го добивме следното писмо од девојче: нејзините родители се однесувале со почит кон тоа што таа е воцрковена, но читањето на утреното и вечерното правило, молитвата пред и после оброк ги смутувало, а понекогаш и се гневеле. Им се чинело, дека да се оди на црква е убаво, но да се посетуват сите богослуженија преку Страстната седмица, тоа е претерано, фанатизам. Во тој случај, како правилно да се изградат односите? Како, од една страна, да не ги смути своите родители, а од друга, да не се откаже од своите сопствени желби во однос на духовниот живот? За такви случаи, во кои станува збор за кризните моменти во односите со родителите, треба да се зборува со духовник, а можеби и со психолог. Ако се почитуваме еден со друг, ние признаваме оти другиот може да живее така како што тој смета дека е неопходно. И ако човекот живее со своите вредности, обичаи, обреди (ќе повторам: без да се наметнува на друг), ако се моли и пости, што тогаш? Тоа воопшто нема да ја повреди семејната љубов. Различниот начин на живот на еден од членовите на семејството никогаш нема

да биде проблем. Но, ако во семејството има барање за единство и синхронизација во сè, тогаш можат да се појават сериозни недоразбирања, обиди и конфликти. Затоа мојот одговор кон девојчето е: ако тоа што го правите, е во рамките на нормалното, нема да се одрази негативно на семејството. Човек може да се моли во својата соба и да се помоли пред оброкот, какошто смета за неопходно. Да, можно е за родителите тоа да биде намерно, провокативно (а и неофитството секогаш е тврдо демонстративно, предизвикувачки). Но, ако има љубов и взаемно почитување, секој родител ќе го истрпи тоа. Кај многу родители често пати се раѓа негативен однос кон духовникот на нивното дете. И детето колку и да се труди да ја изглади ситуацијата, родителите се љубоморни зашто за детето се појавил нов авторитет, кој ќе му помага да живее правилно. Како да се спречи поводот за љубомора кај родителите? Тешко е да се каже. Тоа веќе е искуство на животот во семејството. Едноставно, тоа е искуство. Невозможно е да се даваат некакви рецепти, такви не постојат, тие се раѓаат од ситуацијата. Но, ако односите се засновани на љубов и почит, секогаш може да се стигне до ТАВОР 49

разбирање и да се најде некаков компромис. Но, може да се случи и ова: ползувајќи го конфликтот, поврзан со личноста на духовникот, со воцрквувањето, децата започнуват несмислено да ги уредуваат односите со родителите и тогаш нивното пристапување кон верата почнува да се совпаднува со семејната криза, која има други корени. Затоа, прашањето за духовниот отец не е од религиозен карактер. Доколку се појави внетрешно семеен конфликт, религијата ќе биде само повод да помислиш: Ете, сега кога сум верник, ќе видат тие! Ќе им докажам, дека сум самостоен, дека нема да живеам како нив, ќе им покажам што е моралност, зошто нивните постапки се неморални. И ако таков мотив постои неосознаено во младиот човек, тоа се разбира, нема да има никаков однос ниту кон христијанството, ниту кон религијата. Особина на нашето време е тоа што родителите се приопштуваат кон храмот после своите деца. И ако навистина тоа се случило, како детето да го изгради понатамошното опшптење? Може ли да ја понуди својата помош по некои прашања или да ги поткрепи емоционално? Или да ги остави родителите да врват по својот пат? Сега од која позиција зборуваме? На воспитувач? Но тоа е позиција на непочит кон родителите. Не треба децата да ги воспитуваат родителите, едноставно само да ги почитуваат. Мајка ми одела на црква, и слава му на Бога. Но, синот или ќерката не треба да и дадат оцена, ниту пак да започнат да ја притеснуват за понатаму, а просто со почит треба да се однесуваат кон нејзините решенија, постапки, кон нејзиниот начин на живот. Тоа е доволно. А, конкретно како да се постапи, тоа ќе покаже искуството. Не постојат никакви специјални методи, а и не се потребни. Четврта теза: Ако вие вистински ги сакате и почитувате своите родители, тогаш нема да ги принудувате и да ги потиснувате психички. Таму каде има почит, нема насилие и манипулација. Се случувало ли во Вашата практика 50 ТАВОР

таква историја, кога родителите по молитвите на нивните деца се крстиле и приопштиле кон верата на крајот од нивниот живот? Се разбира, се случувало. Но, не сакам да раскажувам за нив, зашто за мене како свештеник слични истории се доста двосмислени, тешки и не би сакал да говорам за нив како некаков пример. Ќе објаснам зошто. Едно од највпечатливите крштевки кои сум ги извршил, беше крштевањето на еден младич, кој и до денес е жив и здрав. Чудесен лекар, интелектуалец, го сака семејството, сопругата, се крсти со вера, радост, љубов, со разбирање за секој направен од него чекор. Ништо не сакаше да пропушти, молеше да премине низ потполна катихизација, максимално да се подготви за тоа таинство. Ја покани на крштевката и сопругата, татко си, сите. Ете тоа беше вистинско торжество. А кога човек е веќе немоќен и пред умирање го прима крштевањето лежејќи во постела...Да, и тоа е неопходно да се направи, ако е таква неговата волја, Но, се прашуваш ли каде бил тој човек порано кога уште бил здрав? Зошто дури сега размислува за такво изворендно важно прашање? Но, сепак, тоа е толку радосно, макар што човекот поверувал на крајот од животот. Да разбереме, ако човек сознателно живеел во неверие, тоа е негов избор, кој ние како христијани сме должни да го почитуваме. Ние не можеме да прифатиме таква позиција, таа за нас е ужасна, но го признаваме правото на избор на таа личност. Ете, ако човек бил атеист незнајно, просто заради тоа што не посакал да промени нешто или пак ми било се едно, тоа е друго прашање и се разбира подосаден случај. Но се случува човек и пред смртта да се посомнева и поколеба. А потоа, веќе во боледување во полусознание, за неколку секунди се враќа при себе си, и децата негови, исползувајќи ја таа можност му велат: сега ќе повикаме свештеник, тој ќе те крсти, причести и тогаш спокојно умри. Во таква состојба човекот ќе кимне со глава

во стилот се едно, правете што сакате. Но, тоа не е Крштение. За жал и самиот сум извршувалподобни таинства, но уште ми е неспокојно срцето, заради тоа што тоа не бил слободен избор, а одстапка на болниот човек под психолошкиот притисок на здравите. Се случува, се разбира, болниот свесно да го прими Крштението. Сум имал такви случаи, кога човекот веќе е буквално во коматозна состојба, ги собира силите и јасно и разбирливо вели: Сакам да се крстам. Колку тоа е јасно сознание неможе да се процени, но барем тој ги повторува зборовите на молитвата, се исповеда. Тогаш да, готов см да потврдам дека тоа е било Крштевање по сопствена волја. И сепак останува прашањето: каде си бил кога беше здрав, кога можеше сознтелно и аргументирано да застанеш на твојот став? Си имал значи други интереси. Разбирам дека тоа е добро само за роднините: мајка ми пред смртта се крсти, сега јас ќе ја запишам во поменикот за споменување на покојници и заедно со другите ќе одам на панихидата за родителите, ќе и запалам свеќа. Да, во некоја смисла тоа е мир и спокој за ќерката или синот. Но во тој ред на мисли нема ништо во утешувањето на личноста на твојот родител, во поткрепата на неговиот однос со Бога. Тука се е само во утешување на себе си. Но, сепак навистина е радост за детето, што макар и на смрттниот одар, неговиот родител го прима крштението! Ете тој умира, веќе не е атеист... Да, за синот или ќерката тоа е голема радост. А за тој, кој што застанува пред Господа, дали и за него е истата радост? Ако болниот пред смртта навистина искрено се покајува и искрено пристапува кон Христа, тогаш сите се радуваат - и на земјата, и на небото. Но, ако човек во болестата си се крсти и причести затоа што на пр. сака да се

излечи, или се надева дека поскоро ќе умре и ќе престане да се мачи, или подпаднал под притисокот на блиските, каква има тука радост? Пак и пак ќе повторам, многу е важно да ги сакаме и почитуваме родителите свои. И ако вие навистина ги почитувате, нема да ги принудувате и нема да им правите психолошки притисок. Каде има почит, таму нема место за насилие и манипулација. Ете, вие кажавте оти детето е радосно заради тоа што мајка му или татко му се

крстиле пред смртта. Тоа е така. Понекогаш доаѓа при мене некој во црквата и ми вели: видете, сакам да се помолам за вашите родители. Му одговарам, мојот татко беше некрстен и умре во непокајание. И одеднаш во тој момент, спознав дека се срамувам од тоа и ми е непријатно. И веднаш ми поминува низ умот: ох, барем мајка ми да не ја пропушти таа шанса, по секоја цена треба да се крсти. Дали гледате, колку самовљубеност има во сето тоа? Да се крсти својата мајка, само заради тоа што после, кога некоја сострадателна парохјанка ќе ме праша за неа, да можам спокојно да и одговорам: да, таа е крстена, ова е светото и име. Јас, безусловно се притеснувам и беспокојам за мојата мајка и со сета душа сакам да го прими светото Крштевање, се молам за тоа. Но, страшно е кога ќе забележиш, оти понекогаш го сакаш тоа заради себе си, а не заради неа. Сепак треба да биде заради другиот. Превод од бугарски: свештеник Дејан Апостоловски ТАВОР 51

раз говор

ПОСЕБНИОТ ТАЛАНТ СЕ ЧУВА ЗА ПОСЕБНИТЕ, ОНИЕ КОИ НЕ ЗНААТ ЗА ЗЛО

П

Јелена Спасовска е специјален едукатор и рехабилитатор. Континуирано посетува обуки и семинари, активно ги следи најновите научни истражувања на дефектологијата. Од неодамна раководи со Друштвото за едукација, советување и стимулација на детскиот развој „Детска светлина“ во Куманово. За нашето епархиско списание говори за отворањето на детскиот центар, за љубовта кон професијата, улогата и значењето на дефектологот во семејството, видовите потешкотии кои се јавуваат кај децата, нивната стигматизација во општеството, како и за реткиот талант на искрената и безрезервна детска љубов

оводот за нашиот разговор е отворањето на центарот „Детска светлина“. Кажете ни поточно за каков центар станува збор, со оглед на тоа што е единствениот од ваков тип на установи во Куманово. Кои се мотивите и процесот околу неговото основање? Друштвото за едукација, советување и стимулација на детскиот развој ,,Детска светлина“ е приватен центар во согласност со мојата професија. Има центри за едукација во нашиот град, но она што нè одвојува од нив е тоа што ние работиме со дечиња кои имаат специфична потреба. Центарот не е наменет исклучиво за деца со посебни потреби. Еден од мотивите е и токму тоа. Да се срушат предрасудите за посета на дефектолошки центар, потребата да се разбере улогата и значењето на дефектологот во семејството... Освен тоа, имаме и соработка со логопед и со психолог, но во ,,Детска светлина“ фокусот е ставен на деца со потешкотија, без разлика дали е краткотрајна или трајна. Нема ништо 52 ТАВОР

поубаво од тоа да го работиш она што го сакаш и во коешто се вложуваш себеси. Куманово не е мал град, а жално е да нема институција од ваков тип. Зарем постои поголем мотив од тоа да му помогнеш некому, кому всушност си наменет? Можеме да се наречеме единствени во моментот, со исклучок на некои државни институции, кои се од сроден карактер. Се надевам дека ќе има уште вакви подвизи од моите колеги, сè со цел да им помогнеме на децата и на нивните семејства за подобрување и унапредување на нивните животи, а ние секако сме расположени за соработка кога се работи за доброто на луѓето, особено на децата. Кој може да го посетува центарот? Целната група за работа во центарот се децата, но секако тука се и нивните родители, на кои им треба советување, помош и поддршка во целокупниот процес. Стоиме на располање за секој кој смета дека има потреба од инфомативен разговор со дефектолог.

Доаѓаат дечиња со разни потешкотии. Не можам да кажам дека работам само со деца со посебни потреби. Во нашиот центар се работи и на стимулација на детскиот развој, воглавно за да се надмине или ублажи потешкотијата на детето пред да настане поголем проблем. Денес многу дечиња доцнат во говорниот развој, како резултат на користење на таблети и телефони. Улогата на дефектологот е да му помогне на детето и на родителот заедно да се изборат со оваа потешкотија, преку соодветни стимулативни активности и совети. Има деца кои имаат потешкотии во постигнувањето на училишните градива, потешкотии во користењето на когнитивните функции, тешкотии при одредување на десна и лева страна... Особено во првото одделение: привикнување на училишното столче, однесување, дисциплина, внимание, концентрација... Стимулација за развој на предсметачки, предчитачки и предпишувачки способности, фина и груба моторика, работа со деца со аутизам, церебрална парализа, Даун синдром, дислексија, дискалкулија и др.

во нашата држава. Куманово има сериозен проблем во тој поглед. Кај нас децата прво се носат на разни бајачи, гатачи и надрилекари, а најголемата заблуда е што ги чекаат децата да пораснат, мислејќи дека се инаетливи. Од друга страна, луѓето немаат трпение и сакаат инстант решенија, па затоа се одлучуваат на ваков чекор, кој ќе биде со негативен исход. Голема реткост е детето да дојде на тригодишна возраст, што не е за пофалба. Вообичаено децата ги доведуваат после четвртата година, откако родителите ќе сфатат дека му е потребна помош од стручно лице за да прозборува. Талкајќи по бајачите, го губите времето и парите, а најмногу од сè, здравјето на вашите деца. Чекајќи ги да пораснат и да прозборуваат, може само да им го отежнеме развојот и да направиме поголем проблем.

Која е најоптималната возраст на едно дете да почне да посетува дефектолошки центар? Еден од поголемите проблеми во нашата држава е токму раната интервенција. Не можеме да се споредиме со некои држави во светот, кадешто на пример, проблемот кај детето се детектира пред првата година, да не спомнам и во утробата на мајката. Мислам дека во Скопје работите се подобри во споредба со останатите градови ТАВОР 53

Нема правило кога треба да се започне со дефектолошка работа; што порано, тоа подобро, но да се започне веднаш откако ќе се утврди дека со детето треба да се работи, без разлика дали со дефектолог, логопед, психолог, педагог... Во минатиот број на нашето списание, наведовте една интересна констатација, дека дури и надарените деца подлежат на дефектолошка работа. Секое дете заслужува да се развива според сопствените потенцијали. Формите, моделите и стратегиите од една страна, сродноста со другите професии од друга страна, му даваат на дефектологот значајно место во образованието и работа со надарените деца. Тоа не значи дека другите професии не се подготвени за работа со овие деца. Постојат разни програми со кои дефектолозите се усовршуваат, комбинираат дефектолошки техники и постигнуваат извонредни резултати со надарените деца. Надареноста може да биде прикриена, и кај детето да се појават социо-емоционални

54 ТАВОР

специфичности во однесувањето. На почеток, некои деца даваат изглед на „дете со посебни потреби” – проблеми во однесувањето, повлеченост, незаинтересираност, од здодевност ја нарушува дисциплината и слично, до деца кои тотално се повлечени, интровертни. Затоа е потребно со посебен пристап да се допре до ова дете, за неговата надареност да дојде до израз. Дали во нашето општество постои стигматизација на децата со посебни потреби? Во нашиот град, за жал, постои огромен страв од терминот дете со посебни потреби. Не се прави разлика од потешкотија, моментален проблем на детето и дете со посебни потреби. Детето може од каква било причина да пројави проблем и да има краткотрајна потреба од дефектолог, кој ќе му помогне да се надмине овој проблем. Од друга страна, има деца кои имаат некоја потешкотија, која исто така бара да биде третирана од дефектолог, а сепак тоа дете не може да се нарече дете со „посебни потреби“. Сметам дека деца со посебни

потреби се дечиња кај кои веројатноста да се носат со потешкотијата е за целиот нивен живот. Незнаењето ни носи тешки последици врз здравјето и состојбата на нашите деца. Токму од тука доаѓа и стигматизацијата. Како да се надмине овој проблем? Во последно време има доста кампањи за подигнување на јавната свест, хуманитарни акции, донации и слично, каде доста често се спомнува терминот деца со посебни потреби. Сето тоа е за пофалба, но главниот проблем е воглавно во нас самите. На сите ни е лесно да го кажеме тоа, но не и да го живееме. За тоа можат да зборуваат семејствата кои живеат со сопствениот или со хендикепот на своето дете. Многу мала, речиси никаква поддршка немаат родителите за тоа како да се соочат со средината, како да се изборат за подобра иднина. Нам ни недостасуваат дела, не зборови, ние сожалуваме, не сочувствуваме со овие луѓе, што значи дека не им помагаме. За почеток, доволно е сопствените деца да ги информираме за „посебното дете“ и да го пуштиме да си игра со него, наместо да го штитиме и криеме. Почни веднаш, не денес, не утре! Правејќи го тоа, ние го поттикнуваме чувството на емпатија кај нашите деца, со што постои шанса работите да се сменат на подобро за неколку години. Коренити промени на глобално ниво можат да започнат од нашите деца. Ние имаме одговорност за воспитување и одгледување на децата. За жал, тешко ни е нам возрасните, да ги напуштиме навиките и страстите, но да се освестиме преку сопствените грешки и да не нанесуваме поголемо зло од ова. Секоја личност е единствена и неповторлива со од Бога дарувани таланти. Колку семејството и државните институции овозможуваат услови за развивање на талантите на децата со попреченост? Унапредувањето на своето дете, развивањето на потенцијалите, одржувањето на постоечките способности, откривањето на талантите и слично, претежно припаѓа на семејството, во зависност од нивниот

социо-економски статус. Доколку зборуваме за државни институции во нашиот град, кој се состои од еден центар за возрасни и едно училиште (паралелки) за деца со посебни потреби, тоа е премалку за воопшто да се спомне за какви било останати услови за едукација, а уште помалку за развивање на талантите. На стручните лица им останува упорност, борба, истрајност во работата со детето и истакнување на неговите потенцијали. Самите деца кога ќе го спознаат талантот во себе, се трудат уште повеќе и секојдневно го вежбаат, било да се тоа музички, ликовни, математички и какви било други вештини, дадени од нашиот Бог. Најголемиот и најреткиот талант го имаат овие деца, а тоа е чистата, негорделивата, искрената, безрезервната, ненаемничката, непресметувачката љубов. Никогаш не сум почувствувала поискрена љубов од нивната и мислам дека посебниот талант се чува за посебните, оние кои незнаат за зло. За крај, каков совет би дале за нашите читатели кои имаат свој ближен со посебни потреби? Многу често може да се сретнат пристрасни луѓе, кои свесно или несвесно не можат или не сакаат да го видат, односно признаат проблемот на своето дете. Можеби и ние сме едни од нив. Детето не е способно само да донесе одлуки што е добро, а што не е во негова полза. Помогни му на тој начин што детето ќе го ставиш пред сè, пред да помислиш дека ќе го изгубиш заради брат, сестра, пријател, сосед... Светите отци велат дека Бог никогаш нема да допушти поголемо искушение од она што можеш да го поднесеш. Биди скромен и одмерен во сè, не фали се претерано, ниту пак жали со ближниот со посебни потреби. Не е добродетел ако ти му ги извршуваш потребите, туку обиди се да го научиш да расте во својата независност според неговите сили. Поговорката вели: Спрема сите однесувај се онака, како би сакал да се однесуваат со тебе! подготви: м-р Верица Костова фото: приватна архива ТАВОР 55

IN MEMORIAM

ВЛАДЕТА ЈЕРОТИЌ (1924 – 2018)

В

ладета Јеротиќ (Белград, 2. август 1924 – Белград, 4. септември 2018), српски лекар, невропсихијатар, психотерапевт, книжевник, сестран ерудит и член на Српската академија на науките и уметностите. Роден на 02.08.1924 год. во Белград, каде што ги завршил основното и гимназиското образование. Дипломирал на Медицинскиот факултет во Белград, а потоа специјализирал невропсихијатрија. Во Швајцарија, Германија и Франција специјализирал психотерапија. Повеќе децении работел како шеф на Психотерапевтското одделение на белградската болница „Д-р Драгиша Мишовиќ“. Од 1985 год. до своето пензионирање, на повик предавал пастирска психологија и медицина на Православниот богословски факултет во Белград. Академик проф. д-р Владета Јеротиќ развил обемна и плодна издавачка дејност од областите на психоанализата, психотерапијата, религијата и философијата. Исто така, одржал бројни предавања на теми од споменатите области во речиси сите поголеми градови во Југославија, а во последните години, во Белград и во други градови во Србија. Од 1984 год. бил член на Здружението на книжевници на Србија, и редовен член на Медицинската академија и Српската академија на науките и уметностите (Одделение за јазик и книжевност). Бил добитник на повеќе награди, меѓу кои и Орденот на Свети Сава од Прв степен во 2001 год. Македонската научна јавност ќе го памети академикот Јеротиќ по предавањето одржано на 07.05.2014 год. на Православниот богословски факултет „Свети Климент Охридски“ во Скопје, на тема: „Кога религиозноста станува психолошки проблем?“ 56 ТАВОР

Во неговиот богат научен и книжевен опус се вбројуваат студиите: Психоанализа и култура (1974), Помеѓу авторитетот и слободата (1980), Човекот и неговиот идентитет (1988), Разговори со православни духовници (1994), Само делата на љубовта остануваат (1996), Христијанството и психолошките проблеми на човекот (1997), Индивидуација и (или) обожување (1998), 50 прашања и 50 одговори од христијанската психотерапевтска пракса (2000), Мудри како змии и незлобни како гулаби (2000), Да се препознае Христос (2010), За тајната (2017). ЗОШТО НА ЛУЃЕТО ИМ Е ТЕШКО ДА ЉУБАТ? Љуби ме малку, но љуби ме долго. Еврејска изрека Зошто на луѓето би им било тешко да љубат? Еден наш, навистина душевен епископ, се изненади кога слушна дека подготвувам предавање со прашањето: Зошто на луѓето им е тешко да љубат, велејќи: Па, зарем не е нормално да се љуби!? За жал, со поимите сакање, а потоа и љубење, работите не стојат нималку едноставно, па ниту „нормално“. Ако е природно да се очекува кога некого го сакаме, тогаш и да го почитуваме – што не секогаш е случај – тогаш не мора да биде „нормално“ кога некого го цениме, да мораме и да го сакаме. На Мојсеевите Плочи на законот, кога станува збор за односот на родителите и децата, заповедта гласи: Почитувај го таткото свој и мајката своја, да ти биде добро и да поживееш долго на земјата (или, во старата верзија:

Почитувај ги таткото свој и мајката своја, за да ти се продолжат деновите на земјата, што ти ја дава Господ, твојот Бог). За љубовта на таткото и мајката спрема детето и на детето спрема родителите, во Стариот завет нема ниту збор. Љубовта спрема човекот и човештвото, прв и тоа на највозвишениот начин ја симнал од небото Божјата љубов – Исус Христос. Тој нам не ни заповедал да љубиме, туку нам само ни го дал својот пример како би требало човекот да го љуби Бога и човекот. Од кога се знае за љубовта? Верните луѓе

кое време потекнува поимот на љубовта и/ или заљубеноста? Тешко е да се порекне дека во старите цивилизации, долго пред Христовото раѓање, немало љубов. Големите грчки трагичари, на возвишен начин го претставувале трагизмот на љубовта. Значи ли тоа дека, кога навистина ретко се разгорувал факелот на љубовта меѓу луѓето (мажи и жени, пријателска љубов итн.), тој бргу згаснувал, и тоа на трагичен (кобен) начин? Изгледа дека ако било така, дали до денес останало? Зошто т.н. заљубеност меѓу половите не

би рекле – отсекогаш. Бог е љубов и Он нас нè создал од љубов; оттаму кога нам ни била оставена старозаветно-новозаветната порака: љуби го ближниот свој, се подразбирало најпрво да се засака Бога, за потоа да би можеле да се засакаат и луѓето. Одамна веќе не е така. Најпрво, со лежерното слабеење на верата во Бога во западноевропската јудеохристијанска цивилизација и култура, опаѓала и човековата потреба да го љуби другиот човек (мажот жената и жената мажот), но потоа, сè до денес (и особено денес), ослабнала и љубовта на родителите спрема децата, па „природно“ и на децата спрема родителите.[1] Како нашите прадедовци и прабаби се љубеле, или само се сакале, или (најверојатно) само се почитувале? Од

би завршила со љубов, наместо тоа, често завршува со разочарување, некогаш и со омраза? Нешто важно недостасува во тоа преубаво доживување на заљубеноста за таа да премине во трајна (?) љубов, и тоа моногамна љубов, каква што од нас очекува Исус Христос (кога мислиме дека сме христијани). Она што ѝ недостасува на заљубеноста, тоа навистина е верата, надежта и љубовта во Христос („Да се љубите еден со друг како што Јас ве возљубив“ – се Христовите зборови). Не мислам дека треба да се идеализира долготрајниот христијански брак во патријархатот. Нашите претци (и оние на Балканот, и меѓу Србите) воделе брачен живот на пагански-старозаветен начин, дури потоа и на христијански. Што значи тоа? Браковите со 57

векови се составувале на релативно здрав и за таткото на семејството корисен начин. Никој не прашувал, ниту очекувал да се развие, ниту симпатија, уште помалку т.н. љубов помеѓу идните сопружници. Тие меѓусебно (и тоа во најдобар случај) се почитувале, токму онака како што Стариот завет барал од човекот. Законот бил пред Милоста! Па и тој старозаветен Закон не секогаш се почитувал, затоа што во него стои: Не врши прељуба! Ете го паганското во брачните односи на нашите претци. Мажите (сопрузите) себе си дозволувале, покрај своите законски, венчани сопруги, да имаат, тајно или јавно, уште по некоја жена (шеријатското право во исламот на повеќе жени, можеби било „природно“, но во христијанството, тоа било забрането). Жените, навистина и во христијанството, како и во исламот, раѓале деца, па така наталитетот во христијанските земји долго се одржувал добро. Во денешната доба (на почетокот на 21. век), за разлика од муслиманските земји, забележително опаѓа желбата на т.н. христијански луѓе во бракот (но, и вон бракот, вонбрачно) да раѓаат деца. Разлогот секогаш е еден, или барем најглавен: нема љубов меѓу луѓето, така ни меѓу половите. Мажите, како и жените само се чини дека се засакале. Доказот дека љубовта само илузорно им се прикажува, е сè почестото и сè побрзото разведување на брачните, а нешто побавно (изгледа чудно, а не е никакво чудо!) на вонбрачните врски. И, зошто на луѓето им е тешко да љубат? Се чини премногу едноставно, но не и неточно кога ќе кажеме: не љубиме, или тешко засакуваме, затоа што не сме биле сакани! А, потребата, силната потреба и желба за љубов, присутна е во секој човек; токму затоа оваа потреба е толку силна, затоа што Бог е љубов, а секој човек на земјата во себе го носи (свесно и несвесно) архетипот на љубовта, како никулец со кој се раѓаме (таа е онаа „прадоверба“ на Ерик Ериксон, присутна кај секое новородено дете). Првите неколку години од животот, покрај таткото и мајката (потребата за идентификација е неопходна со обата родители), условот е никулецот на „прадовербата“ што сме го донеле со раѓањето во светот, понатаму да го развиваме, во текот на целиот наш живот. Овој никулец на љубовта 58 ТАВОР

(способноста да засакаме и некој друг, не само родителите), ако немал поволни услови во текот на првите неколку години од животот на детето да би почнал да се развива, тешко ќе се развива или никако не ќе се развие во текот на понатамошниот животен тек на возрасниот човек. Ако тој зачеток на љубовта и „прадовербата“ сепак успешно се развие во човекот, и покрај најжалосните услови за живот во семејството, на дело се два чинители: Божјата милост и вродената јачина на Јаспринципот. Значително ослабнатата вистинска љубов меѓу половите денес, како последица на недоволното или никаквото применување на љубовта од родителите во раното детство, меѓу половите создава (и брачните и вонбрачните) трагични недоразбирања, затоа што и мажот и жената во млаката прегратка (духовната, емотивната, а сè почесто и физичката) го очекуваат еден од друг она што го немаат – затоа што навреме не добиле љубов. Со еден збор, егоцентризмот суверено владее со денешниот свет, и тоа во сите области од животот: во семејството, во интимната сфера на односот на половите, во училиштата, во политичките односи на народите и нациите. Просјакот очекува од просјакот да му помогне! Ми беше занимливо кога пред повеќе години прочитав што мисли за љубовта еден психоаналитичар (веројатно и атеист), Ото Фенихел, кој пишувал вака: „За љубовта може да се говори дури кога размислувањето за објектот (другиот човек, заб. В. Ј.) достигне толкав степен што сопственото задоволување е невозможно ако објектот (другиот човек) не задоволува“.[2] Себичниот човек постојано очекува од другиот човек да му подари љубов; себичниот човек не се сака себе си, затоа што знае (свесно или несвесно) дека во него нема љубов и дека може целиот живот да остане просјак, гладен и жеден за љубов; затоа што и кога таков, нарцистичен човек, вели психологијата, ќе засака некого и ќе стапи во брак, другиот човек исто така е најчесто нарцистичен, залудно очекува од партнерот да му подари љубов, која ни тој самиот ја нема (избор на партнерот по т.н. нарцистичен образец). Сите забележителни ослабнати желби на денешните мажи и жени, воопшто

да стапат во брачна заедница, во најголемиот дел потекнуваат од стравот (свесен или несвесен) дека ќе го повторат неуспехот на бракот на своите родители. Оттука е стравот на младите од сопствените емоции; колку помалку емоции, толку помалку разочарувања, помалку и страдања од кои панично се бега: во промискуитет, дрога, алкохол, со еден збор, во хедонизам. Кога ангелите, и покрај сè негативно што веќе одамна се одигрува меѓу луѓето и половите (а тоа најпрво е губење на верата, надежта и љубовта), сепак ќе нè посетат, и тоа на подолго време, па така да ја оствариме христијанската брачна заедница со деца (некогаш и без деца), неопходно е непрестајно да ја негуваме љубовта, најпрво меѓусебно, а потоа и спрема децата и другите луѓе. Христијанскиот брак би требало да биде брак на рамноправни партнери кои ќе се љубат и почитуваат еден со друг, што е можно да се оствари Божјата благодат, но и меѓусебната трпеливост и простување. Лишени од склоноста за владеење и моќ, христијанскиот брачен пар постепено и заеднички напредува во созревањето (духовно и емотивно) на кое му нема крај, затоа што човекот е Божјо суштество кое е на постојан пат на поправање и восовршување (homo viator[3]), овде и таму, во еоните на еоните на идното „време“. „Љубовта се раѓа од молитвата“, за секое идно време, нам ни порачува свети Исак Сирин од 7. век. БЕЛЕШКИ 1) Владиката Николај Велимировиќ , и тоа уште пред Првата светска војна, забележал, и за тоа пишувал, дека во Европа опаѓа верата, а потоа и љубовта на родителите спрема децата, нагласувајќи дека во Европа најдобро се одржува еврејското семејство.

2) Во книгата на (човек поскоро би рекол фантастичниот) Емануел Сведенборг Небеса и пекол, овој чуден визионер пишува дека врвот на љубовта – а таква љубов постои на Небото – е да се љуби ближниот повеќе отколку самиот себеси.

3) човек патник, поклоник (заб. прев.)

Избор, превод и подготовка: м-р Верица Костова Извор: Владета Јеротић. „Зашто је људима тешко да воле?“ во: Препознати Христа. Београд: Ars Libri, Беокњига, 2010, стр. 115-120.

ПРЕПОРОД Време е на преиспитување на самиот себе на своето минато на стариот начин на мислење на својот однос на предрасуди и сомнежи Време е на нови мисли Духот кон исток да се сврти кон светлина кон изгрејсонце Време е да се биде друг продуховен и осветлен со нов поглед кон светот и животот и кон луѓето Препороден ИСКУШЕНИЈА Постојат лични и општествени искушенија Често се наоѓаме во борба со самиот себе кога треба да се донесе некоја важна одлука Во тие мигови се наоѓаме во дилема или колебање каков став да изградиме Искушенијата од луѓето се наше секојдневие Тие се стремат да нè надмудрат да нè изиграат да нè понижат Сакаат да дознаат на кое ниво се наоѓа нашиот дух Животот е незамислив Без искушенија Проф. Наум Јовановски ТАВОР 59

Муз икологија

ПРЕТСТАВНИЦИ

НА ВИЗАНТИСКОТО ЦРКОВНО ПЕЕЊЕ ОД ПРЕРОДБЕНСКИОТ ПЕРИОД ВО МАКЕДОНИЈА Свештеник м-р Игор Крстев

И

ма мноштво претставници на црковното пеење во Македонија, кои беа носители на преродбата на својот народ од овој простор, од кои денес ни се познати личностите на следните претставници: Димитар Златанов – Градоборски, Наум Миладин, Калистрат Зографски, Јоан Хармосин – Охридски, Димитар Павлов – Штипјанин, Васил Икономов, Дионисиј Попоски, Манасиј Поп Тодоров, Георге Казана, Андон Шахпаски, Атанас Бадев и Васил Иванов Бојаџиев.

различни изрази, како што се: Димитар Златанов Градоборчето, Димитриос Вулгаракис и сл. Димитар Златанов е роден во македонското село Градобор, Солунско, кон крајот на 18-от, или на самиот почеток на 19от век. Основно образование на грчки јазик завршил во своето родно место. Од најрана возраст започнал да пее во локалната црква, каде што, благодарение на музикалноста и на необично убавиот глас, одлично го совладал црковното пеење. Свесен за своите несекојдневни музички и гласовни потенцијали, Димитар Златанов – Димитар Златанов – Градоборски Градоборски започнал и самиот да си пишува (ок. 1800-1887) музички творби, во коишто ќе можат да дојдат до израз необично големиот дијапазон на Димитар Златанов Градоборски е неговиот глас и убавите тонови во високиот најгромогласната харфа во црковното пеење регистар. Но, набргу увидел дека за тоа му се од византиската традиција на просторите на потребни пошироки теоретски знаења. Според Балканскиот полуостров. Иако започнуваме со некои податоци, своето музичко образование ваква смела констатација, сепак податоците за Димитар Златанов ќе го продолжи во неговиот живот и дејност се сè уште скудни. За Цариград, најголемиот центар на источното него сретнуваме податоци во делата на неколку црковно пеење. автори, како што се: Иван Снегаров, Христо За личноста и делото на Димитар Шалдев, Мирчо М. Богоев, Петар Динев, Златанов Градоборски се поврзани и Драгослав Ортаков, Георгиос Пападопулос и преданија, кои се израз на неговата големина Јане Коџабашија. и виртуозност, за кого се расчуло по целата Во литературата го среќаваме со тогашна Отоманска империја.

60 ТАВОР

Некој смирненски псалт намерно дошол во Солун за да го слушне. Откако ги проследил Воскресната вечерна, Утрената и Светата Литургија, тој му предложил на Вулгаракиса (Градоборски) на негов трошок заедно да заминат за Смирна, за да се натпреварува со други истакнати псалти. Градоборски го прифатил овој предизвик. Катедралната црква во Смирна не можела да го собере сиот народ, којшто дошол да го слушне славниот псалт. Воодушевените слушатели останале без здив од звучноста и од пријатната боја на неговиот глас, како и од необично високите тонови, какви што ниту еден од другите пејачи не можел да испее. Димитар Златанов пеел и во други смирненски цркви, насекаде жнеејќи само успеси, заради што бил и богато даруван. Според друго предание, Вулгаракис и смирненскиот псалт од Смирна заедно заминале за Атина, за да го покаже и таму своето мајсторство. Според преданието, во овој град живеела некоја жена, којашто се прославила со своите убави изведби на црковни песнопенија. За да се покажат гласовните квалитети и неверојатно високите тонови со коишто располагал Вулгаракис (Градоборски), бил организиран натпревар со атинската певица. Напрегајќи се да достигне некои, дури и за него високи тонови, дошло до излевање крв од грлото на големиот псалт. Но,

овој непријатен случај не оставил последици по неговата кариера. По кусо лекување, гласот наполно му се возобновил и славниот протопсалт можел повторно да застане на црковната певница. Значаен сегмент во музичкото дело на Димитар Златанов Градоборски е неговата заложба за враќање на употребата на словенскиот јазик, наспроти грчкиот, во богослужението, нешто за кое многу сме му должни. Со цел да го поттикне и забрза овој процес на враќање на црковнословенскиот јазик во богослужбата, тој започнал да ги преведува на словенски јазик своите многубројни црковни творби, отпорано создадени на грчки јазик. За истата цел, тој собрал околу себе млади црковни пеачи од словенско потекло и започнал да ги учи источно-православно пеење на словенски јазик. Со тоа се поставени темелите на Солунската пејачка школа, од којашто ќе произлезат бројни одлично подготвени псалти и носители на национална преродба. Што се однесува до тоа дека преведените творби, од грчки на словенски јазик, биле печатени, немаме сознанија. Најверојатно тие преписи се пренесувале од една генерација на псалти на друга, без никакви ознаки на нив. Во такви преписи и ракописи знаеме

ТАВОР 61

за две творби на Димитар Градоборски и тоа: „Достојно ест“ на осми глас и „О тебе радуетсја“ на осми глас. Со пронаоѓањето на еден оштетен и нецелосен печатен зборник на Димитриос Валгараки (Димитар Златанов – Градоборски), во 2003 година, во којшто се наоѓаат повеќе десетици негови композиции на грчки јазик и адаптирани и толкувани творби од други автори, езотерично-романтичките преданија за ненадмениот псалт се преточија во факт за неговото недвосмислено уметничко постоење. Со ова откритие, се потврдија и претпоставките на македонските и на бугарските музиколози и византолози за обемот и карактерот на неговото творештво. Освен тоа, излегоа на виделина и околностите, под коишто Валгаракис (Градоборски) исчезна од византиската црковна музика. Во својот труд, Хаџитеодорос го изнесува и податокот, дека во зборникот се собрани дотогаш необјавени композиции од Димитриос Вулгаракис (Градоборски). Тој дава краток опис на главните делови на Прирачникот за псалт, според кој, книгата има 798 музички страници и 30-тина кои содржат разни текстуални прилози. На почетокот има посвета на тогашниот митрополит на Солун, владиката Григориос Калидис и предговор. Од страна 1 до 196 се наоѓаат напевите за вечерната, од 197 – 488 за утрената и од 489 – 792 е редоследот на литургијата. На крајот на зборникот, од страна 805 – 820 се наоѓа и списокот на претплатници и спомагатели. Во забелешката, којашто Хаѕитеодорос ја дава на крајот од оваа информација, стои, дека зборникот на Валгаракис не бил одобрен од Цариградската патријаршија. По тој повод, на солунскиот митрополит Григориос Калидис му било наложено да преземе сè што е неопходно за отстранување на книгата, односно, за 62 ТАВОР

спречување на нејзината употреба во црквите и училиштата. На владиката Калидис ова, секако, не му се допаднало, бидејќи својот зборник Градоборски му го посветил нему, како на човек којшто искрено го сака и заштитува источното црковно пеење. Внимание заслужува и податокот, којшто во својата книга го наведува Хаѕитеодорос, според кој, на самиот крај на зборникот, е приложен каталог на претплатници и спомагатели од 15 страници, што е невообичаено многу. Ова недвосмислено говори во прилог на тоа, дека зборникот на Димитриос Вулгаракис (Градоборски) побудил огромно интересирање меѓу црковните луѓе и дека некогашниот голем протопсалт сè уште не бил заборавен. Во контекст на невообичаениот голем број на претплатници и спомагатели за зборникот на Вулгаракис, треба да се каже, дека оваа преобемна псалтикиска книга, којашто го содржи редоследот на црковната служба преку целата година: за вечерна, утрена и литургија и има 830 страници, секако, дека не била евтина. По издавањето на ова дело, фронтот кој бил претходно отворен кон личноста на Градоборски, веќе се разгорел, па дури врз него била фрлена и анатема од Цариградската патријаршија, сè со цел да се оцрни и заборави животот и делото на Димитар Златанов – Градоборски, нешто за кое ние денес сме сведоци, бидејќи, како што спомнавме уште на самиот почеток, дека сè уште податоците со кои располагаме денес за Градоборски се скудни. Наум Миладин (1817-1897) Роден е во 1817 година во Струга во знаменитото семејство Миладиновци, како среден брат на познатите македонски дејци,

Димитрија и Константин Миладинови. За неговиот живот и дејност информации црпиме од два основни извори, а тоа се: статиите „Непознатата дејност на музикологот Наум Миладин“ од Петар Чакар, и ракописот „Автобиографија“. Во 1831 заминува во Дурус (денешен Драч, Албанија), каде е забележана неговата исклучителна музикалност, по што следува неговото образование во Јанина и Цариград, па дури и на познатата духовна академија во Халки, но за тоа нешто до сега немаме пишани податоци. Доказ за стекнатото образование и за црковно-музичката дејност на Наум Миладин е неговиот ракописен „Прирачник за црковно пеење“, којшто за потребите на своите ученици го напишал во 1843 год. Тоа засега е најстариот сочуван ракопис, којшто служел за изучување на Хрисантовата музичка нотација на територијата на Македонија. Од овој Прирачник пред јавноста се презентирани само две странички, што значи дека ракописот сè уште нема научна верификација. Некои музиколози се на мислење дека Прирачникот на Миладин е само препис на Хрисантовиот теоретикон Вовед во теоријата и праксата на црковната музика. Оваа констатација во никој случај не ја намалува вредноста на ракописот, бидејќи токму преку него е поставен темелот на процесот на усвојување на новиот метод на овие географски простори. Понатаму, истиот тој ракопис ќе послужи како архетип за формирање на струшката црковно-пејачка школа, чиј бележити претставници се: Георги Икономов, Архимандритот Калистрат Зографски, Архимандритот Дионисиј Попоски, отец Димко Милев, Анастас Калајџи, Јанче Кленко, Сотир Чакар, отец Владимир Санџакоски. Калистрат Зографски (ок. 1820-1913) За животот на Калистрат Зографски немаме многу податоци, но она што ни е познато, кажува дека станува збор за една маркантна личност, која зад себе оставила богато творештво. Од тоа што Калистрат Зографски има богато творештво, а ние немаме многу податоци за неговиот живот, заклучуваме дека станува збор за многу

скромен карактер на неговата личност. За него во исто време можеме да речеме дека е теоретичар, композитор, псалт, монах, архимандрит, преведувач, со еден збор, виртуоз. Роден е во Струга, со световното име Крстан Санџак, најверојатно околу 1820 година. За неговото образование немаме податоци, она што е интересно е тоа дека

ја посетувал музичката школа на неговиот сограганин, Наум Миладин. По одредени случувања и околности, Крстан засекогаш ја напушта родната Струга и заминува на Света Гора, се замонашува, го добива името Калистрат, а подоцна станува и архимандрит на Зографскиот манастир „Свети Георгиј“, каде останува до крајот на својот живот и се упокојува во 1913 година. Личноста и мајсторството на Калистрат Зографски се спомнувани во делата на многу автори, композитори и музиколози, како што се: Манасиј поп Тодоров, Петар Сарафов, Мирчо М. Богоев, Петар Динев и Себастијан Барбу - Букур. Калистрат Зографски зад себе оставил богато творештво. Овде мислиме на неговиот ракопис Псалтикија и на неговото дело Источно црковно пеење, во четири тома. Ракописот Псалтикија всушност ТАВОР 63

претставува препис и неговата вредност е во тоа што „Калистрат Зографски ни остави во наследство уверлив аргумент за широката распространетост на Хрисантовото невматско писмо на територијата на Македонија“. Зборникот во четири тома Источно црковно пеење претставува монументално дело, кое е составено од Воскресник, Аниксандари, Вечерна и Утрена и последниот том Литургија. Во овој зборник се застапени композиции од различни автори, како што се: Георгиј Критски, Петар Ламбадариј, схимонахот Нектариј, Јоан Хармосин Охридски, Димитар Златанов Градоборски, а што е најдрагоцено, има и авторски композиции на самиот Калистрат Зографски. Јоан Хармосин – Охридски (1829-1890) Иван (Јован) Генадиев е световното име на Јоан Хармосин – Охридски. Роден е во Охрид во 1829 година, во свештеничко семејство. Кога ќе го спомнеме Јоан Хармосин 64 ТАВОР

– Охридски, треба да знаеме дека станува збор за една маркантна личност, која живеела и творела во еден многу важен период од историјата на Македонија и за преродбата на македонскиот народ. Творештвото на Иван Генадиев е многу слоевито, бидејќи е распространето од пишување на поезија, комедија во стихови, па сè до црковен пејач и композитор на црковни песни. Што се однесува до образованието на Иван Генадиев, основно завршил во родниот град на грчки јазик, а средно во Битола и Цариград. Своето високо образование го стекнал во Атина. По завршувањето на факултетот, следува период кога Иван Генадиев многу патува и неколку пати го менува местото на живеење, бивајќи секретар најпрво на татко му Генадиј, кој бил Дебарски митрополит, а потоа и на други епархии, па сè до Цариград и Пловдив. Се упокоил во Пловдив на 13 март, 1890 година. Од црковно-музичката творечка работа на Јоан Хармосин – Охридски се двата зборника со црковни напеви – Велики воскресник, кој е изгубен и Пасхалија. Црковно-музичкиот зборник Пасхалија претставува псалтикија од творби и традиционални црковни напеви, наменети за богослужба во Светлата седмица на најголемиот христијански празник – Воскресението Христово, како и за други празници во текот на годината. Во зборникот Пасхалија има творби од најпознатите и најеминентните композитори до кои Јоан Хармосин – Охридски допрел во свое време. Значајно е тоа што во самиот зборник има и авторски творби на самиот составувач, меѓу кои и најубавата „Достојно ест“ на петти глас. Пишувајќи го својот зборник Пасхалија на словенски јазик хрисантовата музичка теорија, Јоан Хармосин – Охридски и официјално го воведе македонското црковно пеење во најновата фаза од развојот на византиската црковно-музичка уметност. Истовремено, под влијание на новиот

романтичарски концепт на уметничкото создавање, во своите творби Јоан Хармосин меѓу првите композитори внесува мотиви од фолклорната песнопојна традиција. Но, зборникот Пасхалија на Јоан Хармосин е дело со пошироко значење за македонската културна историја. Појавувајќи се во најзначајниот период на македонската Преродба, Пасхалија прерасна во знаме на борбата за возобновување на Охридската архиепископија и продолжување на Светиклиментовото предание.

творби и од Димитар Павлов – Штипјанин. Делото е напишано во Браила, Романија, во 1907 година. Дел од својот живот го поминал во Романија и во Солун, но последниот период од својот живот го поминал во родното Лазарополе, каде и се упокоил во 1934 година. Дионисиј Попоски (1850-1944)

За архимандритот Дионисиј Попоски најпрво дознаваме од професорот Сотир Голабовски, од еден негов напис во списанието Димитар Павлов – Штипјанин „Македонска музика“. Тој е роден во Струга во (1840-1919) 1850 година и е тесно поврзан со семејството Миладиновци, бидејќи баба му била сестра на Димитар Павлов – Штипјанин е роден браќата Миладиновци. Отец Дионисиј долги во 1840 година, во учителско семејство, години бил свештеник во струшката црква во Штип. Што се однесува до неговото „Свети Ѓорѓија“. По Илинденското востание образование, можеме да кажеме дека е мошне бил осуден од турската власт на 101 година солидно, бидејќи се школувал во Пловдив робија. По неуспешниот атентат, кога кон и во Цариград. Поголемиот дел од својот него било стрелано од огнено оружје додека живот го поминува како учител на различни влегувал во дворот на црквата, тој ја напуштил места, но она кое нас нè интересира е неговата Струга заминувајќи за Бугарија. Престојувал дејност како црковен пејач и автор на во Рилскиот манастир, а бил игумен на црковно-музички творби. За ваквата негова манастирот во Драгалевци. Се упокоил дејност најпрво дознаваме од Псалтикијата 1944 година на станицата Курило. Според на Васил Икономов, каде Димитар Павлов – информации добиени од Ристе Попоски, внук Штипјанин е застапен со три творби, од кои се на Дионисиј, тој се образувал во Цариград. гледа дека нивниот автор е високообразован и Она што е предмет на истражување е еден искусен музичар. ракопис на архимандритот Дионисиј Попоски, Умира во Софија, во длабока кој е пронајден во 1975 година. Имено, станува сиромаштија, во 1919 година. збор за еден ракопис на „Господи возвах“ и „Да исправитсја“. Васил Икономов (1848-1934) Според Димитри Кумбароски, станува збор за веродостоен препис на стихирата Културната јавност во Македонија „Господи воззвах“ на прв глас од Воскресникот знае за личноста на Васил Икономов на Јован протопсалт. Авторството на напевот како фолклорист, етнограф, публицист и не може да му се припише на архимандриот преродбеник, но малку се знае дека покрај сите Дионисиј, како што не може ни преводот од овие дејности, тој бил и црковен пејач и автор грчки на црковнославјански. Истиот е објавен на црковно-музички творби. во Воскресникот на Николај Трендафилов во Васил Икономов е роден 1848 година 1847 год. во селото Лазарополе, Македонија. Своето Архимандритот Дионисиј Попоски не образование го стекнал, по сè изгледа во некоја можеме да го вброиме во редот на мелурзите грчка духовна семинарија. Познато негово на струшката псалтикиска школа. Но, судејќи црковно-музичко дело е Псалтикија, кое е според неговата инволвираност во теоријата сочувано како невматски ракопис кај неговите и праксата на византиската црковна музика, потомци. Во него се застапени поголем дел можеме со сигурност да тврдиме, дека тој грчки автори, но во оваа Псалтикија има бил блескотен црковен псалт кој ја живеел и ТАВОР 65

сведочел заумната убавина на византиската псалмодија и кој оставил печат врз развојот на струшката псалтикиска школа. Тој несомнено бил и é достоен следбеник на таа школа, чиј музички патријарх е Наум Миладин. Манасиј поп Тодоров (1856-1936) Манасиј поп Тодоров е роден во 1856 година во селото Сабаткој, Серско, во егејскиот дел на Македонија. Образование на грчки јазик добил во свештеничкото училиште при манастирот „Св. Јоан Продромос“, близу

до Серес. Таму тој го совладал псалтикиското пеење и станал црковен пејач. Со цел да го совлада црковното пеење на словенски јазик и да премине во егзархиска служба, Манасиј го напушта родниот крај и заминува за Битола. Најраниот податок за тоа дека Манасиј поп Тодоров е Македонец го наоѓаме во Учебникот по источно црковно пеење на бугарскиот учител и црковен пејач Мирчо М. Богоев. Целиот свој живот го поминува како црковен пејач и како учител по источно 66 ТАВОР

црковно пеење во богословските училишта во Самоков и во Софија. Познат е по печатените псалтикиски зборници во Бугарија, а со откривањето на ракописниот Псалтикиски воскресник, каде е застапен со свои творби, на кратовчанецот Васил Иванов Бојаџиев, заклучуваме дека е и автор на црковни творби, иако многумина во тоа се сомневаат. Починал во Софија, во 1936 година. Георге Казана (19-20 век) Личноста и делото на Георге Казана се тесно поврзани со Македонија, нешто за кое и самиот Георге со носталгија пишува, нарекувајќи се поранешен протопсалт во Македонија. Иако живеел и творел на крајот од 19-от и почетокот на 20-от век, сепак немаме многу податоци за него. Георге Казана е Влав, кој е роден во Македонија, живеел во Битола, но по одреден период заминува за Романија. Податоци за него можеме да најдеме само во неколку дела, како што е Лексиконот на романскиот музиколог-византолог Георге К. Јонеску, Поредок на дванаесетте денови, Идиомеларот и Црковна муза. Нашите претпоставки се дека Георге Казана е еден од најплодните автори на црковна музика, коишто создавале на територијата на Македонија. Делото Идиомелар е составено исклучиво од творби на Георге Казана, додека во делото Црковна муза Георге вметнал композиции и од други автори, како што се Хурмузиј Хартофилакс и Димитрие Сучевеану. Музичкото дело на Георге Казана останува наш предизвик бидејќи не е целосно истражено и со сигурност заслужува место меѓу најзначајните автори на црковна музика, кои делувале во Македонија и Романија и на поширокиот Балкански полуостров во периодот на крајот од 19-от и почетокот на 20от век. Андон Шахпаски (ок. 1860-1928) За овој црковен псалт од преродбенскиот период во Македонија, дознаваме по откривањето на неговата личност и неговото

дело од страна на професор д-р Јане Коџабашија. Андон Шахпаски е роден околу 1860 година, во семејство со потекло од мијачкобрсјачките краишта, но по редица животни неприлики и преселувања, се населуваат во крајниот исток на Македонија, поточно во селото Смојмирово. Судејќи според неговиот живот и неговите дела, гледаме дека станува збор за една многу даровита личност. Во својот крај бил познат како кројач, учител, и калиграф, а особено бил препознатлив како црковен псалт, практикувајќи го црковното пеење од византиската традиција. Она што нас нè интересира кај него е секако неговата дејност како црковен псалт, нешто на кое го посветил поголемиот дел од својот живот. Најзначајни моменти од оваа негова дејност се школата за псалти во Смојмирово и Псалтикискиот зборник. Од теренските истражувања на професорот д-р Јане Коџабашија дознаваме за неколку имиња од таа школа на псалти во селото Смојмирово, а тоа се: Александар, Аралампие, Јован, Ѓорѓи, Димо, Лазе, Анде, Мијалко, Петре и др. Покрај локалните учесници имало и од други места од Македонија. Истите овие биле и членови на хорот при храмот „Света Богородица“ во село Смојмирово. Колкава била таа посветеност на Андон Шахпаски кон црковното пеење, покажува и неговото составување на Псалтикиски зборник во ракопис и умножување на истиот со рачно препишување. Апсолутно се согласуваме со професорот д-р Јане Коџабашија дека „темелите коишто ги поставил Андон Шахпаски во периодот на Националната преродба биле доволно цврсти, за да ги преживеат црковносрпскиот шовинизам и повоениот атеизам во Македонија и да ја дочекаат новата преродба – враќањето на црковното пеење од старата традиција во македонските храмови“. Атанас Бадев (1860-1908)

европската музика. Атанас Бадев е роден во Прилеп во 1860 година. Тој е значаен претставник на дејноста на градските и училишните хорски ансамбли и помали оркестарски состави. Љубовта кон музиката ја добива уште од мали години, а особено кон црковното пеење. Со византиската нотација се сретнал во црквата во родниот Прилеп, но потоа неговата дејност е со европската нотација. Како даровито момче се стекнува со завидно образование во престижните образовни центри: Софија, Солун, Санкт Петербург и Москва. Најзначајна е неговата композиција за мешан хор Литургија по Свети Јован Златоуст. Васил Иванов Бојаџиев (1876-1950) Основните податоци за личноста и делото на Васил Иванов Бојаџиев ги добиваме од истражувањата на музикологот Драгослав Ортаков и славистот Михајло Георгиевски. Васил Иванов Бојаџиев е роден во Кратово, 1876 година. Основно училиште завршил во родниот град, а понатамошното свое образование го продолжува во Скопје. Како црковен псалт работел во Кратово, Тетово, Штип и Струмица. Тој се одликува како неприкосновен познавач на византиското црковно пеење, како на теоријата, исто така и на практиката. Доказ за тоа е неговиот Псалтикиски воскресник. Неповолната клима на општествено политичките неприлики во Македонија, во тој период, е основната пречка овој обемен Псалтикиски воскресник да не може да биде испечатен. Затоа, осамен и разочаран, Васил Иванов Бојаџиев умира во Скопје, во 1950 година. Овие се претставниците на црковното пеење, од преродбенскиот период во Македонија, кои претставуваат цврст камен аголен, кој може да одолее на перманентните искушенија во сите епохи на нашето битисување. (Текстот е извадок од магистерска теза.)

Сите музиколози за личноста и делото на Атанас Бадев се едногласни, дека тој е првиот професионален музичар, образован во духот на

ТАВОР 67

идни праз ници

ПРЕОБРАЖЕНИЕ ГОСПОДОВО Митрополит Калининградски г. Кирил

O

ткако околу градот Кесарија Господ на Своите ученици им ја открил тајната на Својата смрт на крстот и Воскресението, повикувајќи ги, а преку нив и сите верни луѓе, да одат по Него носејќи го својот крст, Он повторно се упатил во Галилеја. На гората Тавор, која што се наоѓа во близина на градот Назарет, се случил настанот на Преображението Господово, кое поставило почеток на еден од најпочитуваните празници во Православната Црква. За тој настан пишуваат тројцата евангелисти: Матеј, Марко и Лука. Еве го сведоштвото на евангелистот Матеј: „А по шест дни ги зеде Исус со Себе Петра, Јакова и брата му Јована, и ги изведе во висока гора сами; и се преобрази пред нив; и лицето Негово светна како сонце, а алиштата Му станаа бели како светлина. И ете, им се јавија Мојсеј и Илија, кои разговараа со Него. Тогаш Петар Му одговори на Исуса и рече: „Господи, добро ни е да бидеме овде; ако сакаш да направиме три сеници: една за Тебе, една за Мојсеја и една за Илија“. Додека уште говореше тој, ете, ги засени светол облак; и се чу глас од облакот, кој велеше: „Овој е Мојот возљубен Син, во Кого е Мојата волја; Него послушајте Го!“ И кога го чуја тоа учениците, паднаа ничкум и многу се уплашија. Но Исус, штом се приближи, се допре до нив и им рече: „Станете и не бојте се!“ А тие, кога ги подигнаа очите, не видоа никој друг освен Исуса. А кога слегуваа од планината, Исус им заповеда и рече: „Никому не кажувајте што видовте, додека Синот Човечки не воскресне 68 ТАВОР

од мртвите!“ (Мт. 17, 1-9). Во кондакот на празникот Преображение наоѓаме потврда за тоа, учениците, „кога ќе Те видат распнат, да разберат дека тоа е доброволно страдање“. Односно, Преображението Господово се случило, за учениците, кога ќе го видат Христа како страда на Крстот, да не се соблазнат, туку да разберат дека Неговото страдање е доброволно. Со други зборови, Преобразениот Господ се јавува пред Своите апостоли во особена, Божествена слава, за да ја зацврсти нивната вера во Него како во Син Божји. Таа грижа на Господа, за умножување на верата во учениците, за нив била навистина неопходна. На Спасителот Му претстоело да го помине патот на понижување и маки, да претрпи навреди и удирања од римските војници и, на крај, да прими смрт на крст. За да го зачува присуството на духот и верата во тие страшни денови, требало апостолите да помнат дека нивниот Учител не е едноставно човек со име Исус од градот Назарет, туку вистинскиот и возљубен Син Божји. Опишувајќи го настанот на чудесното Преображение Господово пред очите на избраните ученици, евангелистите Матеј, Марко и Лука, поради тоа што во човечкиот јазик не постојат соодветни зборови за опишување на Славата Божја, прибегнуваат кон споредување на ликот и облеката на Господа со „сонце“ и „светлина“ (Мт. 17, 2), со „снег, каква што белило на земјата не може да избели“ (Мт. 9, 3), со „светење“ (Лк. 9, 29). И навистина, што може за човекот да биде посветло од сонцето и побело и посјајно од

сјајот на снегот на врвот од горите. Освен тоа, заедно со Господа на учениците им се јавуваат древните пророци – Мојсеј и Илија, кои разговарале со Спасителот. Тој факт сведочи за тоа дека Исус припаѓа, не само на земниот, физички свет, туку дека Он истовремено престојува надвор од времето и надвор од просторот, припаѓајќи на вечноста и дека има и Божествена природа. Токму таа Божествена природа на Спасителот ја потврди гласот од небото кој велеше: „Овој е Мојот возљубен Син, во Кого е Мојата волја; Него послушајте Го“ (Мт. 17, 5). Над Јорданските води во моментот на Крштевањето Господово, како што помниме, бил слушнат истиот Божествен глас, и тој настан Црквата го именува Богојавление. На Таворската гора, во сјајот на Божествената слава и во Небесниот глас кој утврдува, на луѓето повторно им се открива Божествената природа на Исус Христос. На таков јавен и чудесен начин зборовите на Исус, кажани на

самарјанката покрај кладенецот на Јаков, за тоа дека Он е Месијата, Син Божји, добиваат потврда и така очигледно се открива скриената смисла на Неговата проповед за Лебот на Животот. Учителот и чудотворецот од Назарет на светот му ја јавува Својата природа како Син Божји. Св. Григориј Палама – голем учител на Црквата, византиски богослов и писател, подвижник на благочестието, кој живеел во XIV век, размислувајќи за особеноста на Таворската светлина која што го осветлила Исус Христос, тврди дека тоа не била обична физичка светлина на нашиот создаден свет, туку несоздадена светлина, видливо јавување на Божествената енергија, на Божествената благодат. На древните икони кои го изобразуваат настанот на Преображението Господово, Го гледаме Христос како стои на врвот од гората, а апостолите во побожен страв паднати долу пред големото чудо, јавено од нивниот Учител. Од фигурата на Господ кон сите страни излегуваат заслепувачки потоци на златна светлина која е благодатна енергија, која ги пронижува околните гори, дрвја, камења, луѓе – целиот Божји свет, секое создание, целата Вселена. Тој иконографски образ во себе содржи прекрасна, според својата длабочина, богословска мисла и истовремено реалност на нашето постоење: Божествената енергија, која за свој неисцрпен извор го има Бога и Создателот, го проникнува целиот свет и го преобразува. Преку спасителното дејство на Божјата благодат се поддржува и животот на самиот човек. Тоа е единствената сила која е способна да нѐ преобрази, повикувајќи нѐ кон светлината од темнината на заблудите и грешките, падовите и очајанието. Апостолите Петар, Јаков и Јован не биле само сведоци, туку и соучесници во великиот настан на Таворското Преображение, зашто Божјата ТАВОР 69

благодат проникнала и во нивните срца. За особената духовна состојба која ја доживеал апостолот Петар, сведочат неговите топли, од срце искажани зборови: „Господи, добро ни е да бидеме овде; ако сакаш да направиме три сеници (т.е. шатори): една за Тебе, една за Мојсеја и една за Илија“ (Мт. 17,4) – за овде да остане колку што е можно подолго, за да го задржи тој миг на чудото, да го продолжи тоа блаженство на полнота на животот и среќата на општењето со Бога, на вкусувањето на Неговата благодат. И, како што забележува еден од евангелистите за Петар, „не знаејќи што зборува“ (Лк. 9, 33), зашто тие зборови се излеале сами од себе од душата на апостолот кој бил преполнет со прекрасното чувство на вдахновување, мир и спокој, кое слегло на него во моментот на Преображението Господово. Понекогаш при средба со човек, загледувајќи се во неговите очи, си велиш: колку светол човек! Но, се сретнува и поглед во кој како да има одблеск на адскиот оган, на темната бездна, на безблагодатното место на престапот и злото. Очите на човекот даваат пристап до неговата душа. И кога Божествената благодат го преобразува внатрешниот, духовен живот на човекот, тогаш таквиот човек се преобразува и надворешно, неговото лице зрачи светлина, и целото негово битие станува светоносно. Бог и Творецот на Вселената ја распространува енергијата на животот, која 70 ТАВОР

излегува од Него, врз целиот космос, врз целата наша планета и во најоддалечениот нејзин дел, на човековото општество и на секој човек посебно. И сѐ што активно не се спротивставува на Бога може да биде изменето кон подобро и кон прекрасното со силата на Божествената благодат. Апостолите, примајќи ја Божествената благодат, доживеале мигови на неизречена духовна радост и со целото срце сакале да ја продолжат таа среќа. Исто така и ние сме повикани да се научиме со благочестие и доверба да ја откриваме својата душа кон благодатта која се излива на нас од Отецот Небесен и, усвојувајќи ја, да се преобразуваме себе си и светот кој нѐ опкружува. Притоа, постојат сили кои се способни да ставаат прегради на слегувањето на Божествената благодат. Тоа, пред сѐ, е слободната волја на човекот. Преку нејзиното дејстување нашето битие може да биде отворено или затворено за примањето на Божествените енергии, а исто така, гревот, кој, заробувајќи го човекот, ја парализира неговата волја кон доброто и со тоа го попречува спасителното примање на Божествената благодат. Преображението Господово е голем акт на Откровението на Бога за Својот Син, Кој на себе ја примил човечката природа и истовремено сведоштво за силата на влијанието на Божествената благодат врз светот. Превод од руски: свештеник м-р Филип Станковски

л и тургиски ж ивот

ТИЕ ГО ПОЗНАА ВО ПРЕКРШУВАЊЕТО НА ЛЕБОТ проф. Пол Мајендорф

В

о првиот ден на седмицата, по Своето Воскресение, Исус сретнал двајца ученици на патот кон Емаус, но тие Него не Го познале. Учениците раскажале за сите настани што се случиле, и за тоа, како некои жени го нашле гробот празен и виделе ангели. Тогаш Исус им го објаснил „кажаното за Него во целото Писмо“ (Лк. 24,27), но учениците сè уште не можеле да разберат кој разговара со нив. Дури откако Toj „зеде леб, го благослови, го прекрши и им подаде“ (Лк.

24,30), учениците го познале Господа. Кога се вратиле во Ерусалим, тие им раскажале на единаесетте, „како Го познаа, кога го прекршувал лебот“ (24,35). Лука, еден од евангелистите, многу подробно го опишува тој настан. Тие подробности многу ни говорат за животот на Апостолската Црква. Како прво, јасно е дека оваа епизода укажува на Евхаристијата. Деjствата на Исус над лебот (земањето, благословувањето, прекршувањето, раздавањето) се непосредно повторување на Неговите деjства на Таjната вечера. Оние кон кои беше упатено Евангелието, беа навикнати да ја извршуваат Господовата Трпеза и можеле веднаш да ја познаат, како и учениците на патот во Емаус. Ние, денешните читатели на Евангелието, не сме присуствувале на Таjната вечера, но сепак, подеднакво го спознаваме Господа во прекршувањето на лебот. Евхаристиската смисла на овој извадок го истакнува и тоа, дека опишаната средба се случила во „првиот ден на седмицата.“ Црквата

уште од самиот почеток се собирала во тој ден за прекршување на леб. Евангелијата биле напишани за Црквата, која во текот на 30-40 години во првиот ден на секоја седмица ја извршувала Евхаристијата како исполнување на Господовата заповед: „Правете го ова за Мој спомен.“ Сосема природно е тоа што евангелскиот расказ ја одразува практиката на раната Црква. Третиот момент во разбирањето на овој извадок, можеби, е најважен. По Воскресението, Исус престојувал на земјата кратко време — до Вознесувањето. Во текот на четириесетте денови Toj веќе не се јавувал ниту на учениците, ниту на некој друг. Но, сепак, во Светиот Дух, Toj останува со Црквата — во прекршувањето на лебот. Главната смисла на овој евангелски извадок, значи, е во тоа; ако Го познаеме присуството на Господа во Евхаристијата, веќе нема да имаме потреба од Неговите натприродни јавувања. И до самото Второ Доаѓање на Христос во слава, ние ќе бидеме уверени дека Toj престојува со нас, кога ги вкусуваме Неговото Тело и Неговата Крв. Значи, не случаjно Евхаристијата секогаш била центар на животот, како на Црквата — Христовото Тело, така и на секој христијанин — член на тоа Тело. Навистина, ние Го спознаваме Него во прекршувањето на лебот. превод од руски: протојереј Антониј Петрушевски ТАВОР 71

PARABOLATA ZA MILOSRDNIOT TATKO

72 ТАВОР

ТАВОР 73

74 ТАВОР

ТАВОР 75

76 ТАВОР

ТАВОР 77

ак тивности з а дец а

Параболата за милосрдниот татко прочитајте ја во Светото Евангелие според Лука, глава 15, стихови 11-32. Издвоените зборови напишете ги на соодветните места. Внимавајте: некои од предложените зборови ќе останат неупотребени.

Именки: татко, наследството, нивата, свињите, светлина, имотот, глад, кралевите, фармата, дел, веселба, трка. Глаголи: ми наплати, побарав, се веселев, ги заработив, се предомислив, се вратив, ме казни, отпатував, работев, ги потрошив, ми прости. Придавки: заборавлив, искината, неблагодарен, најдобар, најубава, гладен, несреќен, безбожен. Јас ......................... на татковиот имот, но побарав татко ми да ми го даде мојот ......................... од ......................... . Потоа, ......................... далеку од дома. Живеев ......................... живот и ......................... сите пари. Кога земјата ја зафати ........................ , јас бев толку ......................... , што јадев храна каква што јадеа и ......................... . На крајот, признав дека погрешив и ......................... дома. Мојот татко ......................... . Тој ми даде ......................... облека и подготви ......................... за да го прослави моето враќање. ПОМОГНИ МУ НА СИНОТ ДА СЕ ВРАТИ КАЈ СВОЈОТ ТАТКО

ЦЕЛ

СТАРТ Одговори:: работев, дел, наследството, отпатував, безбожен, ги потрошив, глад, гладен, свињите, се вратив, ми прости, најубава, веселба. Одговори

78 ТАВОР

ÎÄ ÅÏÀÐÕÈÑÊÎÒÎ ÈÇÄÀÂÀØÒÂÎ РОМАН НА ГОДИНАТА ЗА 2012

ПРОДАДЕНИ НАД ДВА МИЛИОНИ ПРИМЕРОЦИ ШИРУМ СВЕТОТ И ДОПОЛНИТЕЛНИ ЧЕТИРИ МИЛИОНИ ЕЛЕКТРОНСКИ ПРИМЕРОЦИ

БЕСТСЕЛЕР ПРЕВЕДЕН НА АНГЛИСКИ, ГЕРМАНСКИ, ФРАНЦУСКИ, ШПАНСКИ, ИТАЛИЈАНСКИ, РОМАНСКИ, КИНЕСКИ, ГРЧКИ, СРПСКИ И ПОЛСКИ

e-mail: kontakt@koe.mk

НАРАЧКИ www.koe.mk/naracki/ СИТЕ КНИГИ www.koe.mk/izdavastvo/