Programmaboekje Layers

actueel, avontuurlijk, aangrijpend

layers 13 april 2012

links: detail van Charles Popelier, Callosa d’En Sarrià II, 2006, 70 x 100 cm, tempera-collage boven: totaalbeeld van Callosa d’En Sarrià II

layers

H

et AAA-programma van deze week is opgebouwd rond het thema Layers, oftewel ‘lagen’ in gewoon Nederlands.

De polyfonie, gelaagdheid in meerdere stemmen, vormde vanaf de Middeleeuwen de basis voor de ontwikkeling van de Westerse kunstmuziek. Vrijwel alles wat in het Concertgebouw te horen is, is op een of andere wijze gerelateerd aan dat verre fundament. Met de ontwikkeling van de uitgeschreven meerstemmigheid ontstond een nieuw beroep: de schrijvende componist, een architect van klanken, geboren in de tijd van de kathedralenbouwers. Waar de gotische bouwwerken zich mogen verheugen in een massale publieke belangstelling is de bijbehorende muziek voor de

2

meeste mensen weinig bekend of moeilijk toegankelijk.

Polyfonie was in de veertiende eeuw niet nieuw. Er zijn nog springlevende orale stijlen die teruggaan op oude volkstradities, zoals bijvoorbeeld de zogenaamde isopolyfonie in Albanië, in 2008 tot een van UNESCO’s Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity verklaard. Nieuw was het opschrijven, de ontwikkeling van het notenschrift, dat de maker in staat stelde over zijn ontwerp na te denken en tot muzikale constructies te komen die in een oraal overgeleverde en improviserende traditie onmogelijk waren. Het zou tot een gelaagde complexiteit leiden die pas in avant-garde van Gert Jan Kocken, Anna retable, Defacement 7 march 1580, Utrecht, 177 x 225 cm, 2004 uit de serie Defacing, serie foto's over beelden die tijdens de reformatie beschadigd zijn

de twintigste eeuw werd geëvenaard. Uitgangspunt voor het programma van vanavond vormde het pianoconcert dat de Hongaarse componist György Ligeti in de jaren tachtig

3

schreef. Pianist Pierre-Laurent Aimard noemt het ‘the

World Economic Forum in Davos. De gelaagdheid van onze

finest of all contemporary piano concertos’. Gelaagdheid

multimediamaatschappij zal in Confrontaties worden belicht

speelt in dit werk op vele manieren een rol, van zogenaamde

door Nanna Verhoeff, universitair hoofddocent mediastudies.

micropolyfone weefsels tot een combinatie van pulserende

Het Stedelijk nodigde voor dit middagprogramma ook

ritmische lagen waaruit uw oren – of liever uw hersenen –

kunstenaar Gert Jan Kocken uit. Bij hem is het beeld nooit

zelf weer nieuwe patronen destilleren. Interessant: Ligeti’s

alleen het beeld zelf. Zijn fascinerende fotografisch werk

geavanceerde en soms uiterst complexe schrijfwijze was deels

kenmerkt zich door historische betekenislagen. De kennis

geïnspireerd door Afrikaanse ritmische patronen – oude orale

daarvan is bepalend voor wat je ziet. In drie dagen tijd kunt u

tradities.

kennismaken met drie uiteenlopende levende componisten.

Leo Samama gaat in gesprek met de Schot James MacMillan,

4

Rond dit pianoconcert is de programmering uitgewaaierd

die een oud antifoon bewerkte voor de zangers van het

naar de Middeleeuwse bronnen van het Westerse gelaagde

Huelgas Ensemble en het Concertgebouworkest.

componeren. Dit leidde tot het engageren van het vermaarde

De Australische componiste Kate Moore schuift aan bij

Huelgas Ensemble van Paul Van Nevel en de prominente

Confrontaties om in debat te gaan met Paul Van Nevel, Nanna

rol op het programma van de veertiende-eeuwse componist

Verhoeff en Gert Jan Kocken. Tot slot spreekt ondergetekende

Guillaume de Machaut. Via hem liep de lijn naar de Engelse

zaterdag met de populaire New Yorkse componist Nico

componist Harrison Birtwistle, die ook op het programma van

Muhly. Hoe kijken deze componisten aan tegen onze uiterst

Asko|Schönberg in het Muziekgebouw een rol speelt (12 april).

complexe, multimediale informatiemaatschappij, in

Een andere richting is het gelaagde minimalisme van Steve

hoeverre beïnvloedt deze hun componeren en welke rol zien

Reich, wiens New York Counterpoint zaterdag door het Calefax

zij voor zichzelf weggelegd? Vinden zij het hun taak om de

Rietkwintet in de Kleine Zaal wordt gespeeld, naast Bach,

complexiteit te verhelderen, of willen ze er juist iets anders

die in Layers niet kan ontbreken.

tegenover stellen?

Maar ook het technische vernuft van de iPad-generatie past

U bevindt zich in een gebouw uit 1888, maar u kwam

binnen de thematiek. Het Stedelijk Museum, vaste partner

binnen door een in het midden van de jaren tachtig nieuw

in AAA, associeerde het thema met een in Amsterdam

aangebouwde laag. De architect daarvan, Pi de Bruijn opent

ontwikkelde smartphonebrowser, genaamd Layar, die u

AAA in SPUI25 met een lezing over ‘De gelaagde stad, tussen

de mogelijkheid biedt op uw mobiele telefoon een nieuwe

repressie en Utopia’.

laag aan de werkelijkheid toe te voegen. Kinderspel? De

Hans Ferwerda

jonge ontwikkelaarster was een van de genodigden op het

5

ARVO PÄRT HEMELLICHAMEN

C

antus in memoriam Benjamin Britten (1977) van de Estlandse componist Arvo Pärt is een muzikaal

monumentje: kort maar krachtig, eenvoudig, effectief.

Behoudens enkele slagen op een buisklok horen we louter dalende mineurtoonladders, ieder in hun eigen tempo op zoek naar hun gezamenlijke einddoel: een bezonken slotakkoord.

Dat je met zulk simpel, eenvormig materiaal een boeiende compositie kunt maken heeft Pärt geleerd van vakbroeders die eeuwen geleden al in kille kloosters muzikale lagen op

6

elkaar stapelden. Die zouden Cantus een proportiecanon hebben genoemd. De toonladders in Cantus hebben verschillende snelheden die zich tot elkaar verhouden als 1:2:4:8:16. De contrabassen spelen de toonladder dus zestien keer zo langzaam als de eerste violen. Uit één melodie kun je zo een gelaagd bouwwerk optrekken. De luisteraar kan zich onderdompelen in het harmonische hier en nu, of proberen een of meer van de stemmen te volgen. Voor de middeleeuwers verwees zo’n techniek naar de ordening van de kosmos en de ‘muziek der sferen’: de verschillende stemmen zijn als hemellichamen die, ieder in hun eigen tempo, hun baan rond hetzelfde middelpunt afleggen.

Reinoud van Vught, Zonder titel, gemengde techniek op papier, 151 x 102 cm, 1995 (kunstcollectie LUMC)

7

GUILLAUME DE MACHAUT EEN KATHEDRAAL VAN MELODISCHE LAGEN

N

adat het Vaticaan in de achtste eeuw de liturgische

vormen een steeds herhaalde ritmische cyclus (de ‘talea’) en

muziek had gereduceerd tot een verzameling

een melodische cyclus (de ‘color’) twee lagen die, wanneer

eenstemmige gezangen, begonnen muzikale geestelijken

ze ongelijk van lengte zijn, steeds ten opzichte van elkaar

– eerst heimelijk, later steeds openlijker – die zogenaamde

verschuiven. Op de aldus ontstane basisstem worden andere

gregoriaanse gezangen te versieren met nieuwe melodieën.

stemmen gestapeld. De melodieën vormen een polyfoon

Het opeenstapelen van stemmen leidde tot polyfonie:

bouwwerk: een kathedraal van samenklinkende melodische

gecomponeerde meerstemmigheid, het fundament van de

lagen.

Europese klassieke muziek.

Isoritmiek impliceert dus het losweken van twee aspecten van 8

Een hoogtepunt van de middeleeuwse polyfonie is de Messe de

een melodie: de toonhoogte en het ritme, zeg maar de x-as en

Nostre Dame van de veertiende-eeuwse componist Guillaume

de y-as. Het is die analytische benadering van muziek waarin

de Machaut, voor zover bekend de eerste mis waarvan alle

veel hedendaagse componisten zichzelf herkennen. Dat je

delen door dezelfde auteur zijn geschreven. Hoewel De

van toonhoogte en ritme onafhankelijke cycli of reeksen kunt

Machaut werkzaam was aan de kathedraal van Reims was hij

vormen waarmee je muziek van de grond af opbouwt, dat

geen typische kerkcomponist. Hij had carrière gemaakt als

is precies wat de naoorlogse avant-gardisten nastreefden.

hofsecretaris, waarbij hij hertog Jan van Luxemburg op zijn

Het was vooral de invloedrijke componist en leraar Olivier

kruistochten vergezelde, en was vooral bekend als dichter,

Messiaen die De Machaut bij hen introduceerde. Ruim

romanschrijver en trouvère (Noord-Franse naam voor een

drie eeuwen lang is de Europese muziek lineair geweest,

troubadour), met talloze liederen over de hoofse liefde op zijn

redeneerde hij, met een hoofdmelodie en een doelgerichte

naam. De Messe de Nostre Dame is een anomalie in zijn oeuvre.

harmonische ontwikkeling. Maar nu kijken we weer terug

Toch is dit het werk waarmee hij tot op de dag van vandaag

naar De Machaut en zijn opvolgers: polyfonie heeft de

het meest tot de verbeelding heeft gesproken.

toekomst.

Dat heeft grotendeels te maken met de consequente manier waarop in dit vierstemmige werk een techniek is toegepast die we isoritmiek noemen. In een isoritmisch muziekstuk

9

GYÖRGY LIGETI POLYRITMISCH PIANOCONCERT

G

yörgy Ligeti was een van die avant-gardisten die naam maakten sinds de jaren vijftig. Hij viel op door

zijn kritische houding ten opzichte van de heersende analytische compositiemethoden. Zijn collega’s staarden zich te veel blind op de bouwstenen, vond Ligeti, en vergaten het klinkende resultaat. Hij ontwikkelde een techniek die hij micropolyfonie noemde: het opbouwen van langzaam verglijdende texturen en klankwolken uit massa’s noten, klanken en ritmes. Hoewel Ligeti’s muziek zich al snel in andere richtingen ontwikkelde, zou ze altijd gekenmerkt blijven door ver doorgevoerde polyfone technieken.

10

Een aspect daarvan dat centraal staat in zijn vijfdelige Pianoconcert is de polyritmiek: het laten samenklinken van verschillende ritmes waardoor ritmische accenten steeds weer ergens anders liggen. Dat is natuurlijk geen uitvinding van Ligeti: polyritmiek komt bijvoorbeeld voor in Afrikaanse muziek en jazz. Maar Ligeti voert alles net wat extremer door en experimenteert in het Pianoconcert met allerlei vormen van polyritmiek.

Meteen in het eerste deel barst het spektakel al los: de pianist moet zich mentaal in tweeën scheuren, want zijn linkerhand speelt een ander tempo en metrum (ritmisch patroon) dan zijn rechterhand. De twee ritmische lagen verschuiven steeds pagina uit het vierde deel van het Pianoconcert van György Ligeti

ten opzichte van elkaar, wat nog verder wordt gecompliceerd

11

ANONIEME COMPONISTEN UIT CYPRUS BLOEIPERIODE VAN DE POLYFONIE

Na het langzame tweede deel, dat opvalt door vreemde

D

klankkleuren, volgen nog drie delen met complexe

Ook de cultuurminnende koning Peter I van Cyprus kwam

ritmische structuren. In het derde en het vijfde deel lijken

er in 1363 tijdens zijn reis door Europa op bezoek. Het leidde

onregelmatige accenten in de verschillende stemmen

tot een vruchtbare culturele uitwisseling. Peters hofmusici

samen een nieuw ritme te vormen. Een variatie op de

maakten grote indruk. Guillaume de Machaut schreef een

‘hoketustechniek’ die ook in de Middeleeuwen werd

achtduizend regels tellend epos over de daden van Peter.

toegepast. In twee of meer stemmen klinken noten om en

De koning nam op zijn beurt muziekmanuscripten mee terug

om, waardoor de resulterende melodie een hikkend effect

naar Nicosia. Daarmee begon een bloeiperiode van polyfone

heeft. In het vierde deel laat Ligeti kleine motiefjes steeds

muziek op Cyprus. Nicosia werd een centrum van de ‘ars

verder vertakken tot een dicht netwerk.

subtilior’, een verfijnde vorm van polyfonie die in die tijd bij

Het Pianoconcert vergt een enorme virtuositeit van de solist.

de Franse elite bon ton was. Isoritmiek en andere polyfone

Het is muziek waarin een sardonisch componeerplezier

technieken werden daarin nog verder doorgevoerd, met

doorklinkt. Deze extreme aanpak ligt niet iedere pianist.

allerlei harmonische en ritmische vernieuwingen tot gevolg.

door steeds veranderende notengroeperingen.

12

e imposante kathedraal van Reims was in de veertiende eeuw het centrum van de laatmiddeleeuwse polyfonie.

Toen Richard Brautigam, bepaald geen amateur, in 1990 de Nederlandse première zou verzorgen met het

Dat wij weten van die Cypriotische bloeiperiode van polyfone

Concertgebouworkest stak de perfectionistische Ligeti daar

muziek is te danken aan een tussen 1413 en 1426 geschreven

een stokje voor. Hij vond Brautigam ongeschikt. Twee jaar

manuscript dat prinses Anna meenam toen zij trouwde met

later stelden het Asko Ensemble en solist Roland Pöntinen

de hertog van Genève. Het manuscript, dat tegenwoordig

het Pianoconcert alsnog aan het Nederlandse publiek voor.

in Turijn ligt, bevat meer dan tweehonderd composities.

De polyfone missen, motetten, ballades en andere liederen zijn allemaal anoniem, en allemaal volkomen uniek, want ze zijn in geen enkel ander manuscript terug te vinden.

13

De anonieme Cypriotische componisten werkten met grote toewijding het polyfone ideaal uit: alle stemmen zijn volledig onafhankelijke melodieën die hun eigen weg gaan. Hoewel ze met de andere melodieën worden samengevlochten ontstaan regelmatig vreemde samenklanken, en vooral een heel complexe en onregelmatige ritmiek. Dat wordt heel goed geïllustreerd door een van de losse misdelen uit het manuscript, het Credo. De muziek hikt, hinkt en struikelt.

Het oor wordt voortdurend misleid en verrast.

Een apart hoofdstuk in het Cyprus-manuscript vormen de

14

O-Antifonen. O-Antifonen zijn liturgische gezangen voor de laatste week van advent: oorspronkelijk zeven (voor elke avond één. Iedere basisstem begint met de uitroep ‘O’), later is een achtste toegevoegd. In het manuscript zijn ze als basismateriaal gebruikt voor isoritmische polyfone stukken.

De Cyprioten hebben daarnaast gezorgd voor een bijzondere Berend Strik, Ramallah, opgestikte kleurenfoto, 81 x 105 cm, 2009 (kunstcollectie LUMC)

locale specialiteit, door er nog een negende gezang bij te componeren. En wat voor een: Hodie puer nascitur/Homo mortalis firmiter is bedoeld voor eerste kerstdag en is daarom de uitsmijter van de reeks.

15

JAMES MACMILLAN EEN NIEUWE LAAG

H

et antifoon Hodie puer nascitur/Homo mortalis firmiter uit het Cyprus-manuscript is ook te horen in een gloednieuw

arrangement voor koor en ensemble van de Schotse componist James MacMillan. Als devoot katholiek, die in zijn werk vaak naar de liturgie verwijst, is hij er de aangewezen persoon voor*. Maar er is ook een muzikale verwantschap. James MacMillan is een muzikale verhalenverteller. Een techniek die hij vaak toepast, met dramatisch effect, is het simultaan laten klinken van contrasterende lagen. Een soort polyfonie op macroniveau. Een typische MacMillan-wending is bijvoorbeeld het afkappen van een lawaaiige climax, waardoor de luisteraar

16

zich plotseling bewust wordt van een fluisterzachte muziek die al een tijdje aanwezig was. MacMillan verklaart zijn werkwijze als volgt: ‘Ik heb nu eenmaal de neiging om me twee of drie elementen tegelijkertijd voor te stellen. Ik experimenteer veel met gelijktijdigheid van elementen of verhaallijnen [...] Ik vind het belangrijk dat er verschillende Gert Jan Kocken, detail Depictions of Amsterdam, 400 x 300 cm, 2011 projectie van verschillende stadsplattegronden uit WO II, waarop o.a. woningen van joodse gezinnen staan aangegeven

lagen aanwezig zijn die allemaal duidelijk hoorbaar zijn, zodat het publiek de verbanden ertussen niet verliest. Ook al is het voor sommige luisteraars wel even wennen dat er verschillende voorgronden zijn.’ Het zou een beschrijving van laatmiddeleeuwse polyfonie kunnen zijn. * De avondvullende St John Passion van James MacMillan werd mede in opdracht van

het Koninklijk Concertgebouworkest gecomponeerd en in april 2009 voor het eerst in Nederland ten gehore gebracht.

17

HARRISON BIRTWISTLE MACHAUT À MA MANIÈRE

D

e Engelsman Harrison Birtwistle staat bekend als maker van complexe, weerbarstige muziek. Volgens de musico­

loog Michael Hall zijn Birtwistles stukken echter altijd terug te voeren op één melodie. Om die ene melodie tot een geheel

18

van meerdere lagen uit te bouwen, maakt hij vaak gebruik van

Daarin voert Birtwistle verder door wat De Machaut al deed:

isoritmische technieken. Door het combineren van simpele,

de melodie als het ware laten oplossen in een geheel van

voorspelbare processen ontstaan onvoorspelbare, complexe

quasi-onafhankelijke lagen. Net als De Machaut beschouwt

gebeurtenissen. Het cyclische idee dat muziek geen begin of

hij de melodieën als bouwmateriaal, waarmee je naar

eind hoeft te hebben, staat centraal in Birtwistles muzikale

hartenlust kunt schuiven. Doordat het orkest veel meer

wereld.

stemmen en kleuren heeft dan het oorspronkelijke motet kan Birtwistle daar nog veel verder in gaan. Machauts melodieën

Birtwistle heeft een fascinatie voor Guillaume de Machauts

worden uiteengerafeld tot een dicht, kleurrijk weefsel. Het

Hoquetus David, een woordeloos motet (een motet is normaal

werk eindigt met een langzaam deel, waarin een fragment

gesproken een muziekstuk met meerdere teksten die

(‘amen’) uit het Credo van de Messe de Nostre Dame uiteen wordt

gelijktijdig klinken). Na enkele arrangementen in de jaren

getrokken tot ietwat verloren ronddwalende tonen.

zestig bewerkte hij het motet in 1987 tot een orkestwerk. Een jaar later herschreef Birtwistle dat orkestwerk tot het centrale deel van een driedelige compositie, Machaut à ma manière. In het eerste deel wordt een ander motet van De Machaut, O livoris feritas/Fera pessima/Fons tocius superbie, onderworpen aan subtiele ritmische variaties. De aldus groeiende ritmische complexiteit verbindt de introductie met het centrale deel.

19

CHARLES WUORINEN MACHAUT MON CHOU

G

eheel toevallig componeerde de New Yorker Charles Wuorinen in dezelfde maand waarin Birstwistles

compositie ontstond (augustus 1988) Machaut mon chou, geheel gebaseerd op de Messe de Nostre Dame. Wuorinen heeft een heel open houding ten opzichte van de muziekgeschiedenis. Waar Birtwistle in zijn consequente zoektocht naar een heel eigen oermuziek keer op keer teruggrijpt op dezelfde voorbeelden, is Wuorinen meer een spons – een ‘maximalist’, zegt hij zelf – die allerlei invloeden in zich opzuigt en het geen probleem

20

vindt dat te laten horen. Daarom vinden we in Machaut mon chou minstens zoveel De Machaut als Wuorinen. Hoewel Wuorinen delen en fragmenten van de mis door elkaar heeft gehusseld heeft hij Machauts noten intact gelaten. Door de orkestratie krijgen die noten nieuwe, onverwachte associaties.

Zo leggen de openingsmaten een dermate sterk verband tussen De Machaut (het Kyrie) en de harmoniek van Stravinsky dat je je na afloop afvraagt waarom je dat verband nooit eerder hebt gehoord. Wuorinen weet De Machaut met het heden te Andy Warhol, Mao (1972) Collectie Stedelijk Museum Amsterdam ©The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc.

verbinden zonder de tussenliggende vijfhonderdvijftig jaar te negeren.

Martijn Voorvelt

21

middeleeuwen prog_rachmaninov prog 16-02-12 10:14 Pagina 14

vertalingen KYRIE Kyrie eleison

Heer, ontferm U.

Christe eleison.

Christus, ontferm U.

Kyrie eleison.

Heer, ontferm U.

GLORIA

22

Kyrie uit de MesseKyrie de Nostre Dame, Guillaume de Dame, Machaut uit de Messe de Nostre Guillaume de Machaut

14

Gloria in excelsis Deo,

Eer aan God in den hoge.

Et in terra pax hominibus

En vrede op aarde aan de mensen

bonae voluntatis.

die Hij liefheeft.

Laudamus te. Benedicimus te.

Wij loven U. Wij prijzen U.

Adoramus te. Glorificamus te.

Wij aanbidden U. Wij verheerlijken U.

Gratias agimus tibi propter

Wij danken U voor

magnam gloriam tuam.

uw grote heerlijkheid.

Domine Deus, Rex coelestis,

Heer God, hemelse Koning,

Deus Pater omnipotens,

God almachtige Vader,

Domine Fili unigenite, Iesu Christe,

Heer enig geboren Zoon, Jezus Christus,

Domine Deus, Agnus Dei,

Heer God, Lam Gods,

Filius Patris,

Zoon van de Vader,

Qui tollis peccata mundi,

Gij die wegneemt de zonden der wereld,

Miserere nobis,

Ontferm U over ons,

Qui tollis peccata mundi,

Gij die wegneemt de zonden der wereld,

Suscipe deprecationem nostram,

Aanvaard onze smeekbeden,

Qui sedes ad dexteram

Gij die zit aan de rechterhand

Patris,

van de Vader,

Miserere nobis.

Ontferm U over ons.

Quoniam tu solus Sanctus,

Want Gij alleen zijt de heilige,

Tu solus Dominus,

Gij alleen de Heer,

Tu solus Altissimus,

Gij alleen de Allerhoogste,

Iesu Christe.

Jezus Christus.

Cum Sancto Spiritu

Met de Heilige Geest,

in gloria Dei Patris.

in de heerlijkheid van God de Vader.

Amen.

Amen.

23

LUCIS ETERNE SPLENDOUR

24

VENI SPLENDOR MIRABILIS

Lucis eterne splendor

Schijnsel van het eeuwige licht

Veni splendor mirabilis

Kom, wonderbaarlijk schijnsel

Qui ortus is sol iusticie

U die geboren bent als zon van gerechtigheid

Et obsitos caligine

en hul hen die gesluierd zijn

Patris mirande decor

Wonderbaarlijke bekoorlijkheid van de Vader

Tuis involve radiis

In duisternis in Uw stralen

Noster fautor amicicie

onze begunstiger van vriendschap.

Tuo corrusces lumine

Laat hen schitteren in Uw licht.

Dubius ne sis memor

Wees niet onzeker, denkend

Libera nos subsidiis

Verlos met Uw hulp ons

Veteris nostre nequitie

aan onze vroegere liederlijkheid

Formasti quos ymagine

die U naar Uw beeld vormde

Summe te rabbi precor

Hoogste Heer, ik smeek U

Plena fecisti gratiis

die U met Uw genade vulde

Dimitte culpam versutie

vergeef onze sluwheid.

Tua similitudine

die U naar Uw gelijkenis maakte.

Nam digne quis te querere

Wie zou met recht iets van U kunnen vragen

Horrore mortis tegimur

Vervuld worden wij door angst voor

Suis posit operibus

op grond van zijn eigen daden?

Spissis umbrarum nubibus

de dood overheerst door dichte schaduwnevels

Quis te valet adquirere

Wie is het waard iets van U te verlangen

Ardore mentis coquimur

Verteerd worden wij door het vuur onzer

Propriis suis opibus

met alleen zijn eigen inspanningen?

Diris parcarum sortibus

gedachten over de gruwelijke lotsbeschikkingen der Parcen.

Datum est nobis credere

Het is aan ons geschonken om te geloven

Quoligna velut ignibus

waardoor wij als stukken hout in vuur

Fervore cordis fallimur

Misleid worden wij door de hartstocht

Ardemus inde serere

branden, daaruit proberen wij

Sissis terrarum molibus

door moeilijke aardse inspanningen

Conamur e virtutibus

het zaad der deugden te strooien.

Stridore dentis quatimur

Knarsetandend worden wij gekweld

Miris penarum oribus

door plagen in vreemde gedaanten.

Quos mortis umbra continet

Kom, schijnsel en help diegenen

Veni splendor et adiuva

die de schaduw van de dood omvat

O ergo lucis claritas

Daarom, o helderheid van het licht,

Quos tenebrarum possidet

en verlos hen die in de greep zijn

Funde potenter radios

verbreid krachtig Uw stralen

Locus horrendus lebera

van een verschrikkelijk schimmenoord.

O summa veni bonitas

Kom, o hoogste vorm van goedheid,

Salva fidemter noxios

red vol vertrouwen Uw zondaren.

Mirra iucensum offeret

Met mirre zal een brandoffer worden

Nostramina gratifera

gebracht door onze dankbare zielen

Cum illa dies afferret

Wanneer die dag zal voortbrengen

Cum animabus corpora

de lichamen samen met de zielen

Tunc spes omnis desinet.

dan zal iedere hoop ten einde komen.

Vertaling Casper Porton

25

HODIE PUER NASCITUR

26

HOMO MORTALIS FIRMITER

Hodie puer nascitur

Vandaag wordt een kind geboren

Homo mortalis firmiter,

De mens is stellig sterfelijk,

Ante secula genitus.

voortgebracht voor alle tijden.

carni cum heret anima.

zo lang de zin het vlees hangt.

Agnus tener depromitur

Het zachte lam wordt naderbij gebracht

Humana passibiliter

Al het menselijke kan lijden

Carne mortali conditus.

gehuld in een sterfelijk lichaam.

Coniuncta sunt hec infima.

hier op aarde met elkander verbonden.

Matre intacta ducitur.

Door de onberoerde moeder gedragen,

Duo ata duplici

Twee, in dubbele natuur geschapen,

Luce, quam fecit candidus,

door het licht aangekondigd, dat hij

Natura reddunt unicum

leiden tot iets unieks,

Qui previdetur, colitur

zelf geschapen had, wordt hij vereerd,

Cum gratia multiplici

met veelvoudige genade

Quo non videtur splendidius.

er is niets schitterender dan hij.

Separandum partium.

uit scheidbare delen.

Splendor in nubem funditur,

De glans wordt in een wolk vergoten,

Sed increata tertia

Echter het niet geschapen derde deel

Nec a sole divellitur.

doch niet door de zon gedeeld.

talem confecit hominem,

beeldt de mens uit, geschapen

Splendor in nube conditur,

De glans wordt in een wolk verpakt

Qualem superna gratia

zoals de goddelijke genade

Nec a nube minuitur.

maar niet daardoor verminderd.

Ubivis fecit neminem.

nog niemand geschapen had.

Nubes eodem alitur,

De wolk wordt aldaar gevoed,

Nam splendor carni additus

Want de glans, ziel en het vlees

Nec alimentum sumitur.

maar neemt geen voeding op.

Et anime mirabilem

erbij gevoegd, werd tot een

Nubes interdum patitur,

De wolk moet soms lijden maar

Perpetuum divinitus

wonderbaarlijke en voortdurende mens

Nec ille splendor pungitur.

die glans wordt niet geschonden.

Sibi assumpsit hominem.

door de goddelijke beschikking.

In carne verbum seritur

Het woord wordt in vlees gezet

Ergo, si caro linquitur

Wanneer het vlees verlaten wordt

Unione fortissima,

in de sterkste eenheid,

Ab anima passibili,

door de lijdende ziel

Qua caro verbum creditur

waardoor het vlees waar is

Mortuus homo creditur

wordt de mens enkel dood beschouwt

Ratione firmissima.

in de meest zekere opvatting.

tantum natura duplici.

door zijn tweevoudige natuur.

Et verbum non deseritur

En het woord wordt niet verlaten

A carne solidissima,

door het vaste vlees,

Nec unquam caro linquitur

en nooit wordt het vlees verlaten

A luce potentissima.

door het machtigste licht.

Inest qui splendor texitur

De glans is dat, wat duurzaam

Alma cum semper anima.

verbonden is met de naderende ziel.

27

Credo

28

Credo in unum Deum,

Ik geloof in één God,

Et ascendit in coelum:

Hij steeg op ten hemel,

Patrem omnipotentem,

almachtige Vader,

sedet ad dexteram Patris.

zetelt aan de rechterhand van de Vader.

factorem coeli et terrae,

Schepper van hemel en aarde,

Et iterum venturus est

En Hij zal wederkomen in heerlijkheid

Visibilium omnium, et invisibilium.

Van al wat zichtbaar en onzichtbaar is.

cum gloria judicare

om de levenden en de doden

Et in unum Dominum

En in één Heer,

vivos et mortuos,

te oordelen,

Iesum Christum

Jezus Christus,

Cujus regni non erit finis.

En aan Zijn rijk zal geen einde komen.

Filium Dei unigenitum.

de eniggeboren Zoon van God.

Et in Spiritum Sanctum,

Ik geloof in de Heilige Geest,

Et ex Patre natum

Uit de Vader voor

Dominum et vivificantem

Heer en gever van het leven

ante omnia saecula.

alle eeuwen geboren.

Qui ex Patre Filioque procedit,

Die van de Vader en de Zoon voortkomt,

Deum de Deo, lumen de lumine,

God uit God, licht uit licht,

Qui cum Patre et Filio

Hij ontvangt eenzelfde aanbidding

Deum verum de Deo vero.

ware God uit ware God.

simul adoratur et conglorificatur,

en eer als de Vader en de Zoon,

Genitum, non factum,

Geboren, niet geschapen,

Qui locutus est per Prophetas.

Hij heeft door de profeten gesproken.

consubstantialem Patri:

één in wezen met de Vader,

Et unam sanctam catholicam

Ik geloof in de ene, heilige, katholieke

per quem omnia facta sunt.

door wie alles gemaakt is.

et apostolicam ecclesiam.

en apostolische kerk.

Qui propter nos homines et propter

Die voor ons mensen en voor ons

Confiteor unum baptisma

Ik belijd een doopsel

nostram salutem descendit de coelis.

heil uit de hemel is neergedaald.

in remissionem peccatorum.

tot vergiffenis der zonden.

Et incarnatus est de Spiritu Sancto

En Hij heeft het vlees aangenomen door

Et exspecto resurrectionem

En ik verwacht de verrijzenis

ex Maria Virgine,

de Heilige Geest uit de Maagd Maria,

mortuorum.

van de doden. En het eeuwig leven

Et homo factus est.

en is mens geworden.

Et vitam venturi saeculi.

in de komende wereld.

Crucifixus etiam pro nobis:

Om ons ook is Hij gekruisigd,

Amen.

Amen.

sub Pontio Pilato passus,

heeft geleden onder Pontius Pilatus,

Et sepultus est.

en is begraven.

Et resurrexit tertia die,

Op de derde dag is Hij verrezen

secundum Scripturas.

volgens de schriften.

29

biografieën

De Engelse dirigent Martyn Brabbins wordt in het bijzonder geroemd om zijn interpretatie van hedendaagse muziek en

H

30

Britse muziek. Hij leidde talloze wereldpremières en heeft et Koninklijk Concertgebouworkest wordt door de

nauwe banden met moderne componisten. Het was zijn

internationale kritiek tot het zeer selecte gezelschap van

suggestie om James MacMillan te vragen voor diens bijdrage

‘s werelds beste drie orkesten gerekend. Het onderscheidt zich

aan het programma Layers. Martyn Brabbins studeerde

door zijn unieke herkenbare klank en stilistische flexibiliteit.

compositie in Londen en orkestdirectie bij Ilya Musin in Sint-

Het orkest werkt met de belangrijkste componisten en

Petersburg. Het winnen van de Leeds Conductors Competition

dirigenten, van gevestigde namen tot aanstormend talent.

in 1988 bracht hem voor het eerst internationaal onder de

Sinds de oprichting in 1988 heeft eigentijdse muziek een

aandacht. Sindsdien was hij te gast bij orkesten over de

vaste plaats in de programmering, zoals onder meer in de

hele wereld. Van 1994 tot 1995 was hij associate principal

vorig seizoen gestarte thematische samenwerkingsserie

conductor van het BBC Scottish Symphony Orchestra, en

AAA. Gustav Mahler en Richard Strauss stonden meer dan

in de jaren 2005-2007 artistiek directeur van het befaamde

eens voor het orkest en werden gevolgd door componisten

Cheltenham International Festival of Music. Momenteel is

als Debussy, Stravinsky, Schönberg, Berio, Henze en Adès.

hij eerste gastdirigent bij deFilharmonie in Antwerpen en

Het orkest telt 120 musici in vaste dienst, afkomstig uit meer

met ingang van 2013 wordt hij chef-dirigent van het Nagoya

dan twintig landen. Jaarlijks geeft het zo’n 90 concerten

Filharmonisch Orkest in Japan. Martyn Brabbins leidde

in Het Concertgebouw en 40 concerten op de belangrijkste

producties bij de Kirov Opera, De Nederlandse Opera (Holland

podia over de gehele wereld. Daarmee bereikt het orkest

Festival), de Deutsche Oper in Berlijn, English National Opera

ongeveer 250.000 concertbezoekers. Via de regelmatige radio-

en de Opera van Frankfurt. Hij debuteert bij het Koninklijk

en tv-uitzendingen die het in samenwerking met de AVRO

Concertgebouworkest.

produceert, wordt dat bereik nog eens verveelvoudigd. Het Concertgebouworkest groeide aan het begin van de twintigste

Het in België gevestigde Huelgas Ensemble verwierf

eeuw onder leiding van de dirigent Willem Mengelberg al snel

grote faam met de uitvoering van de polyfone muziek uit

uit tot een wereldberoemd ensemble. Na hem volgden Eduard

de Middeleeuwen en de Renaissance. Met hoogstaande

van Beinum, Bernard Haitink, Riccardo Chailly en – sinds

interpretaties, dooraderd met een gedegen kennis van de

2004 – de Letse maestro Mariss Jansons.

betreffende historische periodes, heeft het vele nog bij een groot publiek onbekende meesterwerken onder de aandacht gebracht. Incidenteel voert het ensemble ook werken van

31

hedendaagse componisten uit, zoals recentelijk werk van

en een werk over Nicolas Gombert. Ook gaf hij transcripties

Wolfgang Rihm met het Minguet Quartett. Het ensemble is

van renaissancemuziek uit. Hij werd verschillende keren

alom geroemd om de spontane levendigheid en buitengewone

onderscheiden; zo kreeg hij onder meer de Prix in Honorem

helderheid van de uitvoeringen. De discografie omvat meer

van de Académie Charles Cros (1994), verschillende Diapasons

dan vijftig opnamen, waaronder grote cyclische werken

d’Or, de Cannes Classical Award, de Choc de l’année van Le

van Renaissance-meesters als Ciconia, Lassus en De Rore,

monde de la Musique (2000 en 2003) en de Deutscher Musikpreis

maar ook bijzondere collecties als de Cypriotische advents-

Klassik 2011.

antifonen. Het ensemble werd veelvuldig onderscheiden, en won onder meer de Caeciliaprijs van de Belgische muziekpers,

De veelzijdigheid van de Franse pianist Pierre-Laurent

de Choc du Monde de la Musique, een Edison, de Cannes

Aimard valt af te lezen aan zijn repertoire, dat zich uitstrekt

Classical Award voor oude muziek, de Prix in Honorem van de

van Bach tot hedendaagse muziek. Hij won in 1973 de

Académie Charles Cros, een onderscheiding van de Europese

Messiaen Competitie, werd op negentienjarige leeftijd op

Radio-Unie en van de Canadese radio en de Echo Deutscher

uitnodiging van Pierre Boulez solopianist van het Ensemble

Musikpreis Klassik.

Intercontemporain, nam het complete pianowerk van György Ligeti op en wordt als leerling van onder meer Yvonne Loriod

32

Paul Van Nevel is artistiek directeur van het Huelgas

gezien als belangrijk erfgenaam van Olivier Messiaen.

Ensemble, dat hij 1970 oprichtte in het verlengde van zijn

Pierre-Laurent Aimard geeft recitals over heel de wereld en

activiteiten aan de Schola Cantorum Basiliensis. Hij is

soleerde met vrijwel alle bekende orkesten onder leiding van

sinds lange tijd een belangrijk gezicht van de hoogstaande

onder anderen Pierre Boulez, Gustavo Dudamel, Nikolaus

historische uitvoeringspraktijk in Europa. Kenmerkend

Harnoncourt, Simon Rattle en Esa-Pekka Salonen. Hij was

voor zijn benadering is de interdisciplinaire benadering van

‘in residency’ in Frankfurt (Alte Oper), Parijs, New York

de originele bronnen, rekening houdend met de tijdsgeest

(Carnegie Hall), Berlijn (Philharmonie), bij het Lucerne

(literatuur, oude uitspraak, temperament en tempo,

Festival en The Cleveland Orchestra. Van achter het klavier

en retoriek). In zijn zoektocht naar onbekende werken

dirigeert hij regelmatig het Chamber Orchestra of Europe.

ontdekte Van Nevel vergeten schatten van de Vlaamse

Ook is hij artistiek directeur van het Aldeburgh Festival.

polyfonie. Hij is gastdocent aan de Musikhochschule van

Bij het Koninklijk Concertgebouworkest was Pierre-Laurent

Hannover en dirigeert regelmatig andere ensembles, zoals

Aimard al verschillende keren te gast; op 23 en 24 september

het Nederlands Kamerkoor en het Deens Radiokoor. Hij

2010 soleerde hij in het allereerste AAA-programma (Klank en

schreef onder meer een monografie over Johannes Ciconia

Kleur) in het Pianoconcert voor de linkerhand van Ravel.

33

Vooruitblik Out of the Box

O

ut of the Box valt deels letterlijk op te vatten: het Koninklijk

dinsdag 19 juni 17.00-18.00 uur

vrijdag 22 juni 16.00-18.00 uur

Concertgebouworkest verhuist in juni van de vierkante

Academisch-cultureel centrum SPUI25

Westergasfabriek, Het Ketelhuis

Lezing door Henk van der Waal,

Confrontaties: beeldende kunst,

Mystiek voor postreligieuzen

muziek en debat

gratis toegankelijk – reserveren noodzakelijk

Een interdisciplinair programma in

via www.SPUI25.nl

samenwerking met het Stedelijk

doos aan het Museumplein naar de ronde Gashouder in het Westerpark. Natuurlijk zijn werken geprogrammeerd die in deze setting volledig tot hun recht kunnen komen, zoals Rituel voor acht orkestgroepen van Pierre Boulez en het vulkanische Kraft van Magnus Lindberg, een werk dat ons eraan herinnert dat we

van het thema Out of the Box wordt

Westergasfabriek, Gashouder

opgezocht. Met diverse gasten en

ons op het terrein van een energiefabriek bevinden. Volgens de

Film 2001: A Space Oddysey

kamermuziek.

partituur telt dit werk liefst zeven solisten, de geluidstechnicus

Stanley Kubricks sciencefiction-

kaarten à € 10,00 inclusief programmaboekje

klassieker met muziek van o.a.

verkrijgbaar via www.concertgebouworkest.nl,

Ligeti, (Johann en Richard) Strauss

via de Concertgebouwlijn of aan de kassa

en dirigente inbegrepen. Deze spelen klein slagwerk en de musici bewegen zich tijdens het stuk door de ruimte. Zo komen 34

Museum, waarin de actualiteit donderdag 21 juni 20.15 uur

we bij de figuurlijke betekenis van het thema: het bedenken

en Chatsjatoerjan. Inleiding om 19.15 uur in Het Ketelhuis door

vrijdag 22 juni 19.15 uur

Jan van den Brink

Westergasfabriek, Het Ketelhuis

Radio Filharmonish Orkest

Inleiding op het concertprogramma

Groot Omroepkoor

door Thea Derks

bijzondere locatie nieuwe werken te schrijven, waarbij de eerste

dirigent André de Ridder

gratis toegankelijk voor concertbezoekers

zich geheel op de klank als dusdanig concentreert, de tweede

kaarten verkrijgbaar via Het Holland Festival

van creatieve oplossingen. Dat zat ook in de opdracht aan de componisten Kaija Saariaho en Richard Rijnvos om voor deze

ook de vorm van de ruimte in zijn stuk betrekt. ‘Outside the box’ denken is precies wat het orkest en het Holland Festival moeten doen om dit programma onder deze uitzonderlijke omstandigheden te realiseren. Holland Festival directeur en operaregisseur Pierre Audi draagt daaraan bij met zijn 'mise en espace’. De Holland Festival productie van de filmklassieker 2001: A Space Oddysey van Stanley Kubrick, met live koor en orkest, wordt eveneens in het kader Out of the Box in de Gashouder gepresenteerd. EYE Film instituut Nederland presenteert vanaf 21 juni een tentoonstelling en filmretrospectief rond Kubrick.

donderdag 21 juni t/m 9 september EYE Film instituut Nederland 'Stanley Kubrick': tentoonstelling en filmretrospectief

35

36

vrijdag 22 juni 20.15 uur

zaterdag 23 juni 20.15 uur

Westergasfabriek, Gashouder

Westergasfabriek, Gashouder

Koninklijk Concertgebouworkest

Koninklijk Concertgebouworkest

coproductie Holland Festival

coproductie Holland Festival

dirigent Susanna Mälkki

dirigent Susanna Mälkki

mise en espace Pierre Audi

mise en espace Pierre Audi

solisten

solisten

Kari Kriikku klarinet

Kari Kriikku klarinet

Anssi Karttunen cello

Anssi Karttunen cello

Ralph van Raat piano

Ralph van Raat piano

Gustavo Gimeno slagwerk

Gustavo Gimeno slagwerk

Herman Rieken slagwerk

Herman Rieken slagwerk

Juhani Liimatainen sound

Juhani Liimatainen sound

Boulez Rituel

Boulez Rituel

Rijnvos Antarctique

Rijnvos Antarctique

(opdrachtcompositie, wereldpremière)

(opdrachtcompositie, wereldpremière)

Saariaho Circle Map

Saariaho Circle Map

(opdrachtcompositie, wereldpremière)

(opdrachtcompositie, wereldpremière)

Lindberg Kraft

Lindberg Kraft

kaarten vanaf € 22,50 inclusief

kaarten vanaf € 22,50 inclusief

programmaboekje zijn verkrijgbaar

programmaboekje zijn verkrijgbaar

via www.concertgebouworkest.nl

via www.concertgebouworkest.nl

vrijdag 22 juni 22.30-01.00 uur

zaterdag 23 juni, 22.30 uur

Westergasfabriek, locatie wordt

Westergasfabriek, Het Ketelhuis

nader bekend gemaakt

Meet the Artists

Entrée Late Night Café

met o.a. Richard Rijnvos

Out of the Box gaat de nacht in

en Kaija Saariaho

met dj en diverse live performances.

alleen toegankelijk voor concertbezoekers

gratis toegankelijk, ook voor nietconcertbezoekers