actueel, avontuurlijk, aangrijpend
layers 13 april 2012
links: detail van Charles Popelier, Callosa d’En Sarrià II, 2006, 70 x 100 cm, tempera-collage boven: totaalbeeld van Callosa d’En Sarrià II
layers
H
et AAA-programma van deze week is opgebouwd rond het thema Layers, oftewel ‘lagen’ in gewoon Nederlands.
De polyfonie, gelaagdheid in meerdere stemmen, vormde vanaf de Middeleeuwen de basis voor de ontwikkeling van de Westerse kunstmuziek. Vrijwel alles wat in het Concertgebouw te horen is, is op een of andere wijze gerelateerd aan dat verre fundament. Met de ontwikkeling van de uitgeschreven meerstemmigheid ontstond een nieuw beroep: de schrijvende componist, een architect van klanken, geboren in de tijd van de kathedralenbouwers. Waar de gotische bouwwerken zich mogen verheugen in een massale publieke belangstelling is de bijbehorende muziek voor de
2
meeste mensen weinig bekend of moeilijk toegankelijk. Polyfonie was in de veertiende eeuw niet nieuw. Er zijn nog springlevende orale stijlen die teruggaan op oude volkstradities, zoals bijvoorbeeld de zogenaamde isopolyfonie in Albanië, in 2008 tot een van UNESCO’s Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity verklaard. Nieuw was het opschrijven, de ontwikkeling van het notenschrift, dat de maker in staat stelde over zijn ontwerp na te denken en tot muzikale constructies te komen die in een oraal overgeleverde en improviserende traditie onmogelijk waren. Het zou tot een gelaagde complexiteit leiden die pas in avant-garde van Gert Jan Kocken, Anna retable, Defacement 7 march 1580, Utrecht, 177 x 225 cm, 2004 uit de serie Defacing, serie foto's over beelden die tijdens de reformatie beschadigd zijn
de twintigste eeuw werd geëvenaard. Uitgangspunt voor het programma van vanavond vormde het pianoconcert dat de Hongaarse componist György Ligeti in de jaren tachtig
3
schreef. Pianist Pierre-Laurent Aimard noemt het ‘the
World Economic Forum in Davos. De gelaagdheid van onze
finest of all contemporary piano concertos’. Gelaagdheid
multimediamaatschappij zal in Confrontaties worden belicht
speelt in dit werk op vele manieren een rol, van zogenaamde
door Nanna Verhoeff, universitair hoofddocent mediastudies.
micropolyfone weefsels tot een combinatie van pulserende
Het Stedelijk nodigde voor dit middagprogramma ook
ritmische lagen waaruit uw oren – of liever uw hersenen –
kunstenaar Gert Jan Kocken uit. Bij hem is het beeld nooit
zelf weer nieuwe patronen destilleren. Interessant: Ligeti’s
alleen het beeld zelf. Zijn fascinerende fotografisch werk
geavanceerde en soms uiterst complexe schrijfwijze was deels
kenmerkt zich door historische betekenislagen. De kennis
geïnspireerd door Afrikaanse ritmische patronen – oude orale
daarvan is bepalend voor wat je ziet. In drie dagen tijd kunt u
tradities.
kennismaken met drie uiteenlopende levende componisten. Leo Samama gaat in gesprek met de Schot James MacMillan,
4
Rond dit pianoconcert is de programmering uitgewaaierd
die een oud antifoon bewerkte voor de zangers van het
naar de Middeleeuwse bronnen van het Westerse gelaagde
Huelgas Ensemble en het Concertgebouworkest.
componeren. Dit leidde tot het engageren van het vermaarde
De Australische componiste Kate Moore schuift aan bij
Huelgas Ensemble van Paul Van Nevel en de prominente
Confrontaties om in debat te gaan met Paul Van Nevel, Nanna
rol op het programma van de veertiende-eeuwse componist
Verhoeff en Gert Jan Kocken. Tot slot spreekt ondergetekende
Guillaume de Machaut. Via hem liep de lijn naar de Engelse
zaterdag met de populaire New Yorkse componist Nico
componist Harrison Birtwistle, die ook op het programma van
Muhly. Hoe kijken deze componisten aan tegen onze uiterst
Asko|Schönberg in het Muziekgebouw een rol speelt (12 april).
complexe, multimediale informatiemaatschappij, in
Een andere richting is het gelaagde minimalisme van Steve
hoeverre beïnvloedt deze hun componeren en welke rol zien
Reich, wiens New York Counterpoint zaterdag door het Calefax
zij voor zichzelf weggelegd? Vinden zij het hun taak om de
Rietkwintet in de Kleine Zaal wordt gespeeld, naast Bach,
complexiteit te verhelderen, of willen ze er juist iets anders
die in Layers niet kan ontbreken.
tegenover stellen?
Maar ook het technische vernuft van de iPad-generatie past
U bevindt zich in een gebouw uit 1888, maar u kwam
binnen de thematiek. Het Stedelijk Museum, vaste partner
binnen door een in het midden van de jaren tachtig nieuw
in AAA, associeerde het thema met een in Amsterdam
aangebouwde laag. De architect daarvan, Pi de Bruijn opent
ontwikkelde smartphonebrowser, genaamd Layar, die u
AAA in SPUI25 met een lezing over ‘De gelaagde stad, tussen
de mogelijkheid biedt op uw mobiele telefoon een nieuwe
repressie en Utopia’.
laag aan de werkelijkheid toe te voegen. Kinderspel? De
Hans Ferwerda
jonge ontwikkelaarster was een van de genodigden op het
5
ARVO PÄRT HEMELLICHAMEN
C
antus in memoriam Benjamin Britten (1977) van de Estlandse componist Arvo Pärt is een muzikaal
monumentje: kort maar krachtig, eenvoudig, effectief. Behoudens enkele slagen op een buisklok horen we louter dalende mineurtoonladders, ieder in hun eigen tempo op zoek naar hun gezamenlijke einddoel: een bezonken slotakkoord. Dat je met zulk simpel, eenvormig materiaal een boeiende compositie kunt maken heeft Pärt geleerd van vakbroeders die eeuwen geleden al in kille kloosters muzikale lagen op
6
elkaar stapelden. Die zouden Cantus een proportiecanon hebben genoemd. De toonladders in Cantus hebben verschillende snelheden die zich tot elkaar verhouden als 1:2:4:8:16. De contrabassen spelen de toonladder dus zestien keer zo langzaam als de eerste violen. Uit één melodie kun je zo een gelaagd bouwwerk optrekken. De luisteraar kan zich onderdompelen in het harmonische hier en nu, of proberen een of meer van de stemmen te volgen. Voor de middeleeuwers verwees zo’n techniek naar de ordening van de kosmos en de ‘muziek der sferen’: de verschillende stemmen zijn als hemellichamen die, ieder in hun eigen tempo, hun baan rond hetzelfde middelpunt afleggen. Reinoud van Vught, Zonder titel, gemengde techniek op papier, 151 x 102 cm, 1995 (kunstcollectie LUMC)
7
GUILLAUME DE MACHAUT EEN KATHEDRAAL VAN MELODISCHE LAGEN
N
adat het Vaticaan in de achtste eeuw de liturgische
vormen een steeds herhaalde ritmische cyclus (de ‘talea’) en
muziek had gereduceerd tot een verzameling
een melodische cyclus (de ‘color’) twee lagen die, wanneer
eenstemmige gezangen, begonnen muzikale geestelijken
ze ongelijk van lengte zijn, steeds ten opzichte van elkaar
– eerst heimelijk, later steeds openlijker – die zogenaamde
verschuiven. Op de aldus ontstane basisstem worden andere
gregoriaanse gezangen te versieren met nieuwe melodieën.
stemmen gestapeld. De melodieën vormen een polyfoon
Het opeenstapelen van stemmen leidde tot polyfonie:
bouwwerk: een kathedraal van samenklinkende melodische
gecomponeerde meerstemmigheid, het fundament van de
lagen.
Europese klassieke muziek. Isoritmiek impliceert dus het losweken van twee aspecten van 8
Een hoogtepunt van de middeleeuwse polyfonie is de Messe de
een melodie: de toonhoogte en het ritme, zeg maar de x-as en
Nostre Dame van de veertiende-eeuwse componist Guillaume
de y-as. Het is die analytische benadering van muziek waarin
de Machaut, voor zover bekend de eerste mis waarvan alle
veel hedendaagse componisten zichzelf herkennen. Dat je
delen door dezelfde auteur zijn geschreven. Hoewel De
van toonhoogte en ritme onafhankelijke cycli of reeksen kunt
Machaut werkzaam was aan de kathedraal van Reims was hij
vormen waarmee je muziek van de grond af opbouwt, dat
geen typische kerkcomponist. Hij had carrière gemaakt als
is precies wat de naoorlogse avant-gardisten nastreefden.
hofsecretaris, waarbij hij hertog Jan van Luxemburg op zijn
Het was vooral de invloedrijke componist en leraar Olivier
kruistochten vergezelde, en was vooral bekend als dichter,
Messiaen die De Machaut bij hen introduceerde. Ruim
romanschrijver en trouvère (Noord-Franse naam voor een
drie eeuwen lang is de Europese muziek lineair geweest,
troubadour), met talloze liederen over de hoofse liefde op zijn
redeneerde hij, met een hoofdmelodie en een doelgerichte
naam. De Messe de Nostre Dame is een anomalie in zijn oeuvre.
harmonische ontwikkeling. Maar nu kijken we weer terug
Toch is dit het werk waarmee hij tot op de dag van vandaag
naar De Machaut en zijn opvolgers: polyfonie heeft de
het meest tot de verbeelding heeft gesproken.
toekomst.
Dat heeft grotendeels te maken met de consequente manier waarop in dit vierstemmige werk een techniek is toegepast die we isoritmiek noemen. In een isoritmisch muziekstuk
9
GYÖRGY LIGETI POLYRITMISCH PIANOCONCERT
G
yörgy Ligeti was een van die avant-gardisten die naam maakten sinds de jaren vijftig. Hij viel op door
zijn kritische houding ten opzichte van de heersende analytische compositiemethoden. Zijn collega’s staarden zich te veel blind op de bouwstenen, vond Ligeti, en vergaten het klinkende resultaat. Hij ontwikkelde een techniek die hij micropolyfonie noemde: het opbouwen van langzaam verglijdende texturen en klankwolken uit massa’s noten, klanken en ritmes. Hoewel Ligeti’s muziek zich al snel in andere richtingen ontwikkelde, zou ze altijd gekenmerkt blijven door ver doorgevoerde polyfone technieken.
10
Een aspect daarvan dat centraal staat in zijn vijfdelige Pianoconcert is de polyritmiek: het laten samenklinken van verschillende ritmes waardoor ritmische accenten steeds weer ergens anders liggen. Dat is natuurlijk geen uitvinding van Ligeti: polyritmiek komt bijvoorbeeld voor in Afrikaanse muziek en jazz. Maar Ligeti voert alles net wat extremer door en experimenteert in het Pianoconcert met allerlei vormen van polyritmiek. Meteen in het eerste deel barst het spektakel al los: de pianist moet zich mentaal in tweeën scheuren, want zijn linkerhand speelt een ander tempo en metrum (ritmisch patroon) dan zijn rechterhand. De twee ritmische lagen verschuiven steeds pagina uit het vierde deel van het Pianoconcert van György Ligeti
ten opzichte van elkaar, wat nog verder wordt gecompliceerd
11
ANONIEME COMPONISTEN UIT CYPRUS BLOEIPERIODE VAN DE POLYFONIE
Na het langzame tweede deel, dat opvalt door vreemde
D
klankkleuren, volgen nog drie delen met complexe
Ook de cultuurminnende koning Peter I van Cyprus kwam
ritmische structuren. In het derde en het vijfde deel lijken
er in 1363 tijdens zijn reis door Europa op bezoek. Het leidde
onregelmatige accenten in de verschillende stemmen
tot een vruchtbare culturele uitwisseling. Peters hofmusici
samen een nieuw ritme te vormen. Een variatie op de
maakten grote indruk. Guillaume de Machaut schreef een
‘hoketustechniek’ die ook in de Middeleeuwen werd
achtduizend regels tellend epos over de daden van Peter.
toegepast. In twee of meer stemmen klinken noten om en
De koning nam op zijn beurt muziekmanuscripten mee terug
om, waardoor de resulterende melodie een hikkend effect
naar Nicosia. Daarmee begon een bloeiperiode van polyfone
heeft. In het vierde deel laat Ligeti kleine motiefjes steeds
muziek op Cyprus. Nicosia werd een centrum van de ‘ars
verder vertakken tot een dicht netwerk.
subtilior’, een verfijnde vorm van polyfonie die in die tijd bij
Het Pianoconcert vergt een enorme virtuositeit van de solist.
de Franse elite bon ton was. Isoritmiek en andere polyfone
Het is muziek waarin een sardonisch componeerplezier
technieken werden daarin nog verder doorgevoerd, met
doorklinkt. Deze extreme aanpak ligt niet iedere pianist.
allerlei harmonische en ritmische vernieuwingen tot gevolg.
door steeds veranderende notengroeperingen.
12
e imposante kathedraal van Reims was in de veertiende eeuw het centrum van de laatmiddeleeuwse polyfonie.
Toen Richard Brautigam, bepaald geen amateur, in 1990 de Nederlandse première zou verzorgen met het
Dat wij weten van die Cypriotische bloeiperiode van polyfone
Concertgebouworkest stak de perfectionistische Ligeti daar
muziek is te danken aan een tussen 1413 en 1426 geschreven
een stokje voor. Hij vond Brautigam ongeschikt. Twee jaar
manuscript dat prinses Anna meenam toen zij trouwde met
later stelden het Asko Ensemble en solist Roland Pöntinen
de hertog van Genève. Het manuscript, dat tegenwoordig
het Pianoconcert alsnog aan het Nederlandse publiek voor.
in Turijn ligt, bevat meer dan tweehonderd composities. De polyfone missen, motetten, ballades en andere liederen zijn allemaal anoniem, en allemaal volkomen uniek, want ze zijn in geen enkel ander manuscript terug te vinden.
13
De anonieme Cypriotische componisten werkten met grote toewijding het polyfone ideaal uit: alle stemmen zijn volledig onafhankelijke melodieën die hun eigen weg gaan. Hoewel ze met de andere melodieën worden samengevlochten ontstaan regelmatig vreemde samenklanken, en vooral een heel complexe en onregelmatige ritmiek. Dat wordt heel goed geïllustreerd door een van de losse misdelen uit het manuscript, het Credo. De muziek hikt, hinkt en struikelt. Het oor wordt voortdurend misleid en verrast. Een apart hoofdstuk in het Cyprus-manuscript vormen de
14
O-Antifonen. O-Antifonen zijn liturgische gezangen voor de laatste week van advent: oorspronkelijk zeven (voor elke avond één. Iedere basisstem begint met de uitroep ‘O’), later is een achtste toegevoegd. In het manuscript zijn ze als basismateriaal gebruikt voor isoritmische polyfone stukken. De Cyprioten hebben daarnaast gezorgd voor een bijzondere Berend Strik, Ramallah, opgestikte kleurenfoto, 81 x 105 cm, 2009 (kunstcollectie LUMC)
locale specialiteit, door er nog een negende gezang bij te componeren. En wat voor een: Hodie puer nascitur/Homo mortalis firmiter is bedoeld voor eerste kerstdag en is daarom de uitsmijter van de reeks.
15
JAMES MACMILLAN EEN NIEUWE LAAG
H
et antifoon Hodie puer nascitur/Homo mortalis firmiter uit het Cyprus-manuscript is ook te horen in een gloednieuw
arrangement voor koor en ensemble van de Schotse componist James MacMillan. Als devoot katholiek, die in zijn werk vaak naar de liturgie verwijst, is hij er de aangewezen persoon voor*. Maar er is ook een muzikale verwantschap. James MacMillan is een muzikale verhalenverteller. Een techniek die hij vaak toepast, met dramatisch effect, is het simultaan laten klinken van contrasterende lagen. Een soort polyfonie op macroniveau. Een typische MacMillan-wending is bijvoorbeeld het afkappen van een lawaaiige climax, waardoor de luisteraar
16
zich plotseling bewust wordt van een fluisterzachte muziek die al een tijdje aanwezig was. MacMillan verklaart zijn werkwijze als volgt: ‘Ik heb nu eenmaal de neiging om me twee of drie elementen tegelijkertijd voor te stellen. Ik experimenteer veel met gelijktijdigheid van elementen of verhaallijnen [...] Ik vind het belangrijk dat er verschillende Gert Jan Kocken, detail Depictions of Amsterdam, 400 x 300 cm, 2011 projectie van verschillende stadsplattegronden uit WO II, waarop o.a. woningen van joodse gezinnen staan aangegeven
lagen aanwezig zijn die allemaal duidelijk hoorbaar zijn, zodat het publiek de verbanden ertussen niet verliest. Ook al is het voor sommige luisteraars wel even wennen dat er verschillende voorgronden zijn.’ Het zou een beschrijving van laatmiddeleeuwse polyfonie kunnen zijn. * De avondvullende St John Passion van James MacMillan werd mede in opdracht van
het Koninklijk Concertgebouworkest gecomponeerd en in april 2009 voor het eerst in Nederland ten gehore gebracht.
17
HARRISON BIRTWISTLE MACHAUT À MA MANIÈRE
D
e Engelsman Harrison Birtwistle staat bekend als maker van complexe, weerbarstige muziek. Volgens de musico
loog Michael Hall zijn Birtwistles stukken echter altijd terug te voeren op één melodie. Om die ene melodie tot een geheel
18
van meerdere lagen uit te bouwen, maakt hij vaak gebruik van
Daarin voert Birtwistle verder door wat De Machaut al deed:
isoritmische technieken. Door het combineren van simpele,
de melodie als het ware laten oplossen in een geheel van
voorspelbare processen ontstaan onvoorspelbare, complexe
quasi-onafhankelijke lagen. Net als De Machaut beschouwt
gebeurtenissen. Het cyclische idee dat muziek geen begin of
hij de melodieën als bouwmateriaal, waarmee je naar
eind hoeft te hebben, staat centraal in Birtwistles muzikale
hartenlust kunt schuiven. Doordat het orkest veel meer
wereld.
stemmen en kleuren heeft dan het oorspronkelijke motet kan Birtwistle daar nog veel verder in gaan. Machauts melodieën
Birtwistle heeft een fascinatie voor Guillaume de Machauts
worden uiteengerafeld tot een dicht, kleurrijk weefsel. Het
Hoquetus David, een woordeloos motet (een motet is normaal
werk eindigt met een langzaam deel, waarin een fragment
gesproken een muziekstuk met meerdere teksten die
(‘amen’) uit het Credo van de Messe de Nostre Dame uiteen wordt
gelijktijdig klinken). Na enkele arrangementen in de jaren
getrokken tot ietwat verloren ronddwalende tonen.
zestig bewerkte hij het motet in 1987 tot een orkestwerk. Een jaar later herschreef Birtwistle dat orkestwerk tot het centrale deel van een driedelige compositie, Machaut à ma manière. In het eerste deel wordt een ander motet van De Machaut, O livoris feritas/Fera pessima/Fons tocius superbie, onderworpen aan subtiele ritmische variaties. De aldus groeiende ritmische complexiteit verbindt de introductie met het centrale deel.
19
CHARLES WUORINEN MACHAUT MON CHOU
G
eheel toevallig componeerde de New Yorker Charles Wuorinen in dezelfde maand waarin Birstwistles
compositie ontstond (augustus 1988) Machaut mon chou, geheel gebaseerd op de Messe de Nostre Dame. Wuorinen heeft een heel open houding ten opzichte van de muziekgeschiedenis. Waar Birtwistle in zijn consequente zoektocht naar een heel eigen oermuziek keer op keer teruggrijpt op dezelfde voorbeelden, is Wuorinen meer een spons – een ‘maximalist’, zegt hij zelf – die allerlei invloeden in zich opzuigt en het geen probleem
20
vindt dat te laten horen. Daarom vinden we in Machaut mon chou minstens zoveel De Machaut als Wuorinen. Hoewel Wuorinen delen en fragmenten van de mis door elkaar heeft gehusseld heeft hij Machauts noten intact gelaten. Door de orkestratie krijgen die noten nieuwe, onverwachte associaties. Zo leggen de openingsmaten een dermate sterk verband tussen De Machaut (het Kyrie) en de harmoniek van Stravinsky dat je je na afloop afvraagt waarom je dat verband nooit eerder hebt gehoord. Wuorinen weet De Machaut met het heden te Andy Warhol, Mao (1972) Collectie Stedelijk Museum Amsterdam ©The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc.
verbinden zonder de tussenliggende vijfhonderdvijftig jaar te negeren. Martijn Voorvelt
21
middeleeuwen prog_rachmaninov prog 16-02-12 10:14 Pagina 14
vertalingen KYRIE Kyrie eleison
Heer, ontferm U.
Christe eleison.
Christus, ontferm U.
Kyrie eleison.
Heer, ontferm U.
GLORIA
22
Kyrie uit de MesseKyrie de Nostre Dame, Guillaume de Dame, Machaut uit de Messe de Nostre Guillaume de Machaut
14
Gloria in excelsis Deo,
Eer aan God in den hoge.
Et in terra pax hominibus
En vrede op aarde aan de mensen
bonae voluntatis.
die Hij liefheeft.
Laudamus te. Benedicimus te.
Wij loven U. Wij prijzen U.
Adoramus te. Glorificamus te.
Wij aanbidden U. Wij verheerlijken U.
Gratias agimus tibi propter
Wij danken U voor
magnam gloriam tuam.
uw grote heerlijkheid.
Domine Deus, Rex coelestis,
Heer God, hemelse Koning,
Deus Pater omnipotens,
God almachtige Vader,
Domine Fili unigenite, Iesu Christe,
Heer enig geboren Zoon, Jezus Christus,
Domine Deus, Agnus Dei,
Heer God, Lam Gods,
Filius Patris,
Zoon van de Vader,
Qui tollis peccata mundi,
Gij die wegneemt de zonden der wereld,
Miserere nobis,
Ontferm U over ons,
Qui tollis peccata mundi,
Gij die wegneemt de zonden der wereld,
Suscipe deprecationem nostram,
Aanvaard onze smeekbeden,
Qui sedes ad dexteram
Gij die zit aan de rechterhand
Patris,
van de Vader,
Miserere nobis.
Ontferm U over ons.
Quoniam tu solus Sanctus,
Want Gij alleen zijt de heilige,
Tu solus Dominus,
Gij alleen de Heer,
Tu solus Altissimus,
Gij alleen de Allerhoogste,
Iesu Christe.
Jezus Christus.
Cum Sancto Spiritu
Met de Heilige Geest,
in gloria Dei Patris.
in de heerlijkheid van God de Vader.
Amen.
Amen.
23
LUCIS ETERNE SPLENDOUR
24
VENI SPLENDOR MIRABILIS
Lucis eterne splendor
Schijnsel van het eeuwige licht
Veni splendor mirabilis
Kom, wonderbaarlijk schijnsel
Qui ortus is sol iusticie
U die geboren bent als zon van gerechtigheid
Et obsitos caligine
en hul hen die gesluierd zijn
Patris mirande decor
Wonderbaarlijke bekoorlijkheid van de Vader
Tuis involve radiis
In duisternis in Uw stralen
Noster fautor amicicie
onze begunstiger van vriendschap.
Tuo corrusces lumine
Laat hen schitteren in Uw licht.
Dubius ne sis memor
Wees niet onzeker, denkend
Libera nos subsidiis
Verlos met Uw hulp ons
Veteris nostre nequitie
aan onze vroegere liederlijkheid
Formasti quos ymagine
die U naar Uw beeld vormde
Summe te rabbi precor
Hoogste Heer, ik smeek U
Plena fecisti gratiis
die U met Uw genade vulde
Dimitte culpam versutie
vergeef onze sluwheid.
Tua similitudine
die U naar Uw gelijkenis maakte.
Nam digne quis te querere
Wie zou met recht iets van U kunnen vragen
Horrore mortis tegimur
Vervuld worden wij door angst voor
Suis posit operibus
op grond van zijn eigen daden?
Spissis umbrarum nubibus
de dood overheerst door dichte schaduwnevels
Quis te valet adquirere
Wie is het waard iets van U te verlangen
Ardore mentis coquimur
Verteerd worden wij door het vuur onzer
Propriis suis opibus
met alleen zijn eigen inspanningen?
Diris parcarum sortibus
gedachten over de gruwelijke lotsbeschikkingen der Parcen.
Datum est nobis credere
Het is aan ons geschonken om te geloven
Quoligna velut ignibus
waardoor wij als stukken hout in vuur
Fervore cordis fallimur
Misleid worden wij door de hartstocht
Ardemus inde serere
branden, daaruit proberen wij
Sissis terrarum molibus
door moeilijke aardse inspanningen
Conamur e virtutibus
het zaad der deugden te strooien.
Stridore dentis quatimur
Knarsetandend worden wij gekweld
Miris penarum oribus
door plagen in vreemde gedaanten.
Quos mortis umbra continet
Kom, schijnsel en help diegenen
Veni splendor et adiuva
die de schaduw van de dood omvat
O ergo lucis claritas
Daarom, o helderheid van het licht,
Quos tenebrarum possidet
en verlos hen die in de greep zijn
Funde potenter radios
verbreid krachtig Uw stralen
Locus horrendus lebera
van een verschrikkelijk schimmenoord.
O summa veni bonitas
Kom, o hoogste vorm van goedheid,
Salva fidemter noxios
red vol vertrouwen Uw zondaren.
Mirra iucensum offeret
Met mirre zal een brandoffer worden
Nostramina gratifera
gebracht door onze dankbare zielen
Cum illa dies afferret
Wanneer die dag zal voortbrengen
Cum animabus corpora
de lichamen samen met de zielen
Tunc spes omnis desinet.
dan zal iedere hoop ten einde komen.
Vertaling Casper Porton
25
HODIE PUER NASCITUR
26
HOMO MORTALIS FIRMITER
Hodie puer nascitur
Vandaag wordt een kind geboren
Homo mortalis firmiter,
De mens is stellig sterfelijk,
Ante secula genitus.
voortgebracht voor alle tijden.
carni cum heret anima.
zo lang de zin het vlees hangt.
Agnus tener depromitur
Het zachte lam wordt naderbij gebracht
Humana passibiliter
Al het menselijke kan lijden
Carne mortali conditus.
gehuld in een sterfelijk lichaam.
Coniuncta sunt hec infima.
hier op aarde met elkander verbonden.
Matre intacta ducitur.
Door de onberoerde moeder gedragen,
Duo ata duplici
Twee, in dubbele natuur geschapen,
Luce, quam fecit candidus,
door het licht aangekondigd, dat hij
Natura reddunt unicum
leiden tot iets unieks,
Qui previdetur, colitur
zelf geschapen had, wordt hij vereerd,
Cum gratia multiplici
met veelvoudige genade
Quo non videtur splendidius.
er is niets schitterender dan hij.
Separandum partium.
uit scheidbare delen.
Splendor in nubem funditur,
De glans wordt in een wolk vergoten,
Sed increata tertia
Echter het niet geschapen derde deel
Nec a sole divellitur.
doch niet door de zon gedeeld.
talem confecit hominem,
beeldt de mens uit, geschapen
Splendor in nube conditur,
De glans wordt in een wolk verpakt
Qualem superna gratia
zoals de goddelijke genade
Nec a nube minuitur.
maar niet daardoor verminderd.
Ubivis fecit neminem.
nog niemand geschapen had.
Nubes eodem alitur,
De wolk wordt aldaar gevoed,
Nam splendor carni additus
Want de glans, ziel en het vlees
Nec alimentum sumitur.
maar neemt geen voeding op.
Et anime mirabilem
erbij gevoegd, werd tot een
Nubes interdum patitur,
De wolk moet soms lijden maar
Perpetuum divinitus
wonderbaarlijke en voortdurende mens
Nec ille splendor pungitur.
die glans wordt niet geschonden.
Sibi assumpsit hominem.
door de goddelijke beschikking.
In carne verbum seritur
Het woord wordt in vlees gezet
Ergo, si caro linquitur
Wanneer het vlees verlaten wordt
Unione fortissima,
in de sterkste eenheid,
Ab anima passibili,
door de lijdende ziel
Qua caro verbum creditur
waardoor het vlees waar is
Mortuus homo creditur
wordt de mens enkel dood beschouwt
Ratione firmissima.
in de meest zekere opvatting.
tantum natura duplici.
door zijn tweevoudige natuur.
Et verbum non deseritur
En het woord wordt niet verlaten
A carne solidissima,
door het vaste vlees,
Nec unquam caro linquitur
en nooit wordt het vlees verlaten
A luce potentissima.
door het machtigste licht.
Inest qui splendor texitur
De glans is dat, wat duurzaam
Alma cum semper anima.
verbonden is met de naderende ziel.
27
Credo
28
Credo in unum Deum,
Ik geloof in één God,
Et ascendit in coelum:
Hij steeg op ten hemel,
Patrem omnipotentem,
almachtige Vader,
sedet ad dexteram Patris.
zetelt aan de rechterhand van de Vader.
factorem coeli et terrae,
Schepper van hemel en aarde,
Et iterum venturus est
En Hij zal wederkomen in heerlijkheid
Visibilium omnium, et invisibilium.
Van al wat zichtbaar en onzichtbaar is.
cum gloria judicare
om de levenden en de doden
Et in unum Dominum
En in één Heer,
vivos et mortuos,
te oordelen,
Iesum Christum
Jezus Christus,
Cujus regni non erit finis.
En aan Zijn rijk zal geen einde komen.
Filium Dei unigenitum.
de eniggeboren Zoon van God.
Et in Spiritum Sanctum,
Ik geloof in de Heilige Geest,
Et ex Patre natum
Uit de Vader voor
Dominum et vivificantem
Heer en gever van het leven
ante omnia saecula.
alle eeuwen geboren.
Qui ex Patre Filioque procedit,
Die van de Vader en de Zoon voortkomt,
Deum de Deo, lumen de lumine,
God uit God, licht uit licht,
Qui cum Patre et Filio
Hij ontvangt eenzelfde aanbidding
Deum verum de Deo vero.
ware God uit ware God.
simul adoratur et conglorificatur,
en eer als de Vader en de Zoon,
Genitum, non factum,
Geboren, niet geschapen,
Qui locutus est per Prophetas.
Hij heeft door de profeten gesproken.
consubstantialem Patri:
één in wezen met de Vader,
Et unam sanctam catholicam
Ik geloof in de ene, heilige, katholieke
per quem omnia facta sunt.
door wie alles gemaakt is.
et apostolicam ecclesiam.
en apostolische kerk.
Qui propter nos homines et propter
Die voor ons mensen en voor ons
Confiteor unum baptisma
Ik belijd een doopsel
nostram salutem descendit de coelis.
heil uit de hemel is neergedaald.
in remissionem peccatorum.
tot vergiffenis der zonden.
Et incarnatus est de Spiritu Sancto
En Hij heeft het vlees aangenomen door
Et exspecto resurrectionem
En ik verwacht de verrijzenis
ex Maria Virgine,
de Heilige Geest uit de Maagd Maria,
mortuorum.
van de doden. En het eeuwig leven
Et homo factus est.
en is mens geworden.
Et vitam venturi saeculi.
in de komende wereld.
Crucifixus etiam pro nobis:
Om ons ook is Hij gekruisigd,
Amen.
Amen.
sub Pontio Pilato passus,
heeft geleden onder Pontius Pilatus,
Et sepultus est.
en is begraven.
Et resurrexit tertia die,
Op de derde dag is Hij verrezen
secundum Scripturas.
volgens de schriften.
29
biografieën
De Engelse dirigent Martyn Brabbins wordt in het bijzonder geroemd om zijn interpretatie van hedendaagse muziek en
H
30
Britse muziek. Hij leidde talloze wereldpremières en heeft et Koninklijk Concertgebouworkest wordt door de
nauwe banden met moderne componisten. Het was zijn
internationale kritiek tot het zeer selecte gezelschap van
suggestie om James MacMillan te vragen voor diens bijdrage
‘s werelds beste drie orkesten gerekend. Het onderscheidt zich
aan het programma Layers. Martyn Brabbins studeerde
door zijn unieke herkenbare klank en stilistische flexibiliteit.
compositie in Londen en orkestdirectie bij Ilya Musin in Sint-
Het orkest werkt met de belangrijkste componisten en
Petersburg. Het winnen van de Leeds Conductors Competition
dirigenten, van gevestigde namen tot aanstormend talent.
in 1988 bracht hem voor het eerst internationaal onder de
Sinds de oprichting in 1988 heeft eigentijdse muziek een
aandacht. Sindsdien was hij te gast bij orkesten over de
vaste plaats in de programmering, zoals onder meer in de
hele wereld. Van 1994 tot 1995 was hij associate principal
vorig seizoen gestarte thematische samenwerkingsserie
conductor van het BBC Scottish Symphony Orchestra, en
AAA. Gustav Mahler en Richard Strauss stonden meer dan
in de jaren 2005-2007 artistiek directeur van het befaamde
eens voor het orkest en werden gevolgd door componisten
Cheltenham International Festival of Music. Momenteel is
als Debussy, Stravinsky, Schönberg, Berio, Henze en Adès.
hij eerste gastdirigent bij deFilharmonie in Antwerpen en
Het orkest telt 120 musici in vaste dienst, afkomstig uit meer
met ingang van 2013 wordt hij chef-dirigent van het Nagoya
dan twintig landen. Jaarlijks geeft het zo’n 90 concerten
Filharmonisch Orkest in Japan. Martyn Brabbins leidde
in Het Concertgebouw en 40 concerten op de belangrijkste
producties bij de Kirov Opera, De Nederlandse Opera (Holland
podia over de gehele wereld. Daarmee bereikt het orkest
Festival), de Deutsche Oper in Berlijn, English National Opera
ongeveer 250.000 concertbezoekers. Via de regelmatige radio-
en de Opera van Frankfurt. Hij debuteert bij het Koninklijk
en tv-uitzendingen die het in samenwerking met de AVRO
Concertgebouworkest.
produceert, wordt dat bereik nog eens verveelvoudigd. Het Concertgebouworkest groeide aan het begin van de twintigste
Het in België gevestigde Huelgas Ensemble verwierf
eeuw onder leiding van de dirigent Willem Mengelberg al snel
grote faam met de uitvoering van de polyfone muziek uit
uit tot een wereldberoemd ensemble. Na hem volgden Eduard
de Middeleeuwen en de Renaissance. Met hoogstaande
van Beinum, Bernard Haitink, Riccardo Chailly en – sinds
interpretaties, dooraderd met een gedegen kennis van de
2004 – de Letse maestro Mariss Jansons.
betreffende historische periodes, heeft het vele nog bij een groot publiek onbekende meesterwerken onder de aandacht gebracht. Incidenteel voert het ensemble ook werken van
31
hedendaagse componisten uit, zoals recentelijk werk van
en een werk over Nicolas Gombert. Ook gaf hij transcripties
Wolfgang Rihm met het Minguet Quartett. Het ensemble is
van renaissancemuziek uit. Hij werd verschillende keren
alom geroemd om de spontane levendigheid en buitengewone
onderscheiden; zo kreeg hij onder meer de Prix in Honorem
helderheid van de uitvoeringen. De discografie omvat meer
van de Académie Charles Cros (1994), verschillende Diapasons
dan vijftig opnamen, waaronder grote cyclische werken
d’Or, de Cannes Classical Award, de Choc de l’année van Le
van Renaissance-meesters als Ciconia, Lassus en De Rore,
monde de la Musique (2000 en 2003) en de Deutscher Musikpreis
maar ook bijzondere collecties als de Cypriotische advents-
Klassik 2011.
antifonen. Het ensemble werd veelvuldig onderscheiden, en won onder meer de Caeciliaprijs van de Belgische muziekpers,
De veelzijdigheid van de Franse pianist Pierre-Laurent
de Choc du Monde de la Musique, een Edison, de Cannes
Aimard valt af te lezen aan zijn repertoire, dat zich uitstrekt
Classical Award voor oude muziek, de Prix in Honorem van de
van Bach tot hedendaagse muziek. Hij won in 1973 de
Académie Charles Cros, een onderscheiding van de Europese
Messiaen Competitie, werd op negentienjarige leeftijd op
Radio-Unie en van de Canadese radio en de Echo Deutscher
uitnodiging van Pierre Boulez solopianist van het Ensemble
Musikpreis Klassik.
Intercontemporain, nam het complete pianowerk van György Ligeti op en wordt als leerling van onder meer Yvonne Loriod
32
Paul Van Nevel is artistiek directeur van het Huelgas
gezien als belangrijk erfgenaam van Olivier Messiaen.
Ensemble, dat hij 1970 oprichtte in het verlengde van zijn
Pierre-Laurent Aimard geeft recitals over heel de wereld en
activiteiten aan de Schola Cantorum Basiliensis. Hij is
soleerde met vrijwel alle bekende orkesten onder leiding van
sinds lange tijd een belangrijk gezicht van de hoogstaande
onder anderen Pierre Boulez, Gustavo Dudamel, Nikolaus
historische uitvoeringspraktijk in Europa. Kenmerkend
Harnoncourt, Simon Rattle en Esa-Pekka Salonen. Hij was
voor zijn benadering is de interdisciplinaire benadering van
‘in residency’ in Frankfurt (Alte Oper), Parijs, New York
de originele bronnen, rekening houdend met de tijdsgeest
(Carnegie Hall), Berlijn (Philharmonie), bij het Lucerne
(literatuur, oude uitspraak, temperament en tempo,
Festival en The Cleveland Orchestra. Van achter het klavier
en retoriek). In zijn zoektocht naar onbekende werken
dirigeert hij regelmatig het Chamber Orchestra of Europe.
ontdekte Van Nevel vergeten schatten van de Vlaamse
Ook is hij artistiek directeur van het Aldeburgh Festival.
polyfonie. Hij is gastdocent aan de Musikhochschule van
Bij het Koninklijk Concertgebouworkest was Pierre-Laurent
Hannover en dirigeert regelmatig andere ensembles, zoals
Aimard al verschillende keren te gast; op 23 en 24 september
het Nederlands Kamerkoor en het Deens Radiokoor. Hij
2010 soleerde hij in het allereerste AAA-programma (Klank en
schreef onder meer een monografie over Johannes Ciconia
Kleur) in het Pianoconcert voor de linkerhand van Ravel.
33
Vooruitblik Out of the Box
O
ut of the Box valt deels letterlijk op te vatten: het Koninklijk
dinsdag 19 juni 17.00-18.00 uur
vrijdag 22 juni 16.00-18.00 uur
Concertgebouworkest verhuist in juni van de vierkante
Academisch-cultureel centrum SPUI25
Westergasfabriek, Het Ketelhuis
Lezing door Henk van der Waal,
Confrontaties: beeldende kunst,
Mystiek voor postreligieuzen
muziek en debat
gratis toegankelijk – reserveren noodzakelijk
Een interdisciplinair programma in
via www.SPUI25.nl
samenwerking met het Stedelijk
doos aan het Museumplein naar de ronde Gashouder in het Westerpark. Natuurlijk zijn werken geprogrammeerd die in deze setting volledig tot hun recht kunnen komen, zoals Rituel voor acht orkestgroepen van Pierre Boulez en het vulkanische Kraft van Magnus Lindberg, een werk dat ons eraan herinnert dat we
van het thema Out of the Box wordt
Westergasfabriek, Gashouder
opgezocht. Met diverse gasten en
ons op het terrein van een energiefabriek bevinden. Volgens de
Film 2001: A Space Oddysey
kamermuziek.
partituur telt dit werk liefst zeven solisten, de geluidstechnicus
Stanley Kubricks sciencefiction-
kaarten à € 10,00 inclusief programmaboekje
klassieker met muziek van o.a.
verkrijgbaar via www.concertgebouworkest.nl,
Ligeti, (Johann en Richard) Strauss
via de Concertgebouwlijn of aan de kassa
en dirigente inbegrepen. Deze spelen klein slagwerk en de musici bewegen zich tijdens het stuk door de ruimte. Zo komen 34
Museum, waarin de actualiteit donderdag 21 juni 20.15 uur
we bij de figuurlijke betekenis van het thema: het bedenken
en Chatsjatoerjan. Inleiding om 19.15 uur in Het Ketelhuis door
vrijdag 22 juni 19.15 uur
Jan van den Brink
Westergasfabriek, Het Ketelhuis
Radio Filharmonish Orkest
Inleiding op het concertprogramma
Groot Omroepkoor
door Thea Derks
bijzondere locatie nieuwe werken te schrijven, waarbij de eerste
dirigent André de Ridder
gratis toegankelijk voor concertbezoekers
zich geheel op de klank als dusdanig concentreert, de tweede
kaarten verkrijgbaar via Het Holland Festival
van creatieve oplossingen. Dat zat ook in de opdracht aan de componisten Kaija Saariaho en Richard Rijnvos om voor deze
ook de vorm van de ruimte in zijn stuk betrekt. ‘Outside the box’ denken is precies wat het orkest en het Holland Festival moeten doen om dit programma onder deze uitzonderlijke omstandigheden te realiseren. Holland Festival directeur en operaregisseur Pierre Audi draagt daaraan bij met zijn 'mise en espace’. De Holland Festival productie van de filmklassieker 2001: A Space Oddysey van Stanley Kubrick, met live koor en orkest, wordt eveneens in het kader Out of the Box in de Gashouder gepresenteerd. EYE Film instituut Nederland presenteert vanaf 21 juni een tentoonstelling en filmretrospectief rond Kubrick.
donderdag 21 juni t/m 9 september EYE Film instituut Nederland 'Stanley Kubrick': tentoonstelling en filmretrospectief
35
36
vrijdag 22 juni 20.15 uur
zaterdag 23 juni 20.15 uur
Westergasfabriek, Gashouder
Westergasfabriek, Gashouder
Koninklijk Concertgebouworkest
Koninklijk Concertgebouworkest
coproductie Holland Festival
coproductie Holland Festival
dirigent Susanna Mälkki
dirigent Susanna Mälkki
mise en espace Pierre Audi
mise en espace Pierre Audi
solisten
solisten
Kari Kriikku klarinet
Kari Kriikku klarinet
Anssi Karttunen cello
Anssi Karttunen cello
Ralph van Raat piano
Ralph van Raat piano
Gustavo Gimeno slagwerk
Gustavo Gimeno slagwerk
Herman Rieken slagwerk
Herman Rieken slagwerk
Juhani Liimatainen sound
Juhani Liimatainen sound
Boulez Rituel
Boulez Rituel
Rijnvos Antarctique
Rijnvos Antarctique
(opdrachtcompositie, wereldpremière)
(opdrachtcompositie, wereldpremière)
Saariaho Circle Map
Saariaho Circle Map
(opdrachtcompositie, wereldpremière)
(opdrachtcompositie, wereldpremière)
Lindberg Kraft
Lindberg Kraft
kaarten vanaf € 22,50 inclusief
kaarten vanaf € 22,50 inclusief
programmaboekje zijn verkrijgbaar
programmaboekje zijn verkrijgbaar
via www.concertgebouworkest.nl
via www.concertgebouworkest.nl
vrijdag 22 juni 22.30-01.00 uur
zaterdag 23 juni, 22.30 uur
Westergasfabriek, locatie wordt
Westergasfabriek, Het Ketelhuis
nader bekend gemaakt
Meet the Artists
Entrée Late Night Café
met o.a. Richard Rijnvos
Out of the Box gaat de nacht in
en Kaija Saariaho
met dj en diverse live performances.
alleen toegankelijk voor concertbezoekers
gratis toegankelijk, ook voor nietconcertbezoekers