AAA Festivalblad De Fifties

K

on

in

kl

ijk

Co

nc e

rt

ge

bo

H

et

uw or

5 I2

ke

U

st

SP

Co nc e

rt ge

bo

uw

DE FIFTIES 8-12 OKT 2013

EY

E

er am m m erd da st er Am st m m A eu s e en Mu ro G ijk e del e St

D e ré

nt

/e

kg

ie

uz

M w

ou eb n

aa ’t

AAA FESTIVAL MUZIEK EN KUNST

IJ

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 1

26-09-13 15:58

THEMA-INTRODUCTIE door Hans Ferwerda

INHOUDSOPGAVE

De Fifties

In dit blad

Zoekend naar een iconisch beeld van de jaren

4

ESSAY

vijftig kwamen we al gauw bij Marilyn Monroe

door Cyrille Offermans

uit. Zou ze ooit de muziek gehoord hebben die

Gouden jaren

deze week tot klinken komt? Een Karel Appel

somber en treurig? integendeel

hebben gezien? Kleine kans. Als er al een relatie te leggen is tussen haar en wat er deze week

9

GEDICHT

op het programma staat dan is het: brutaal

van Hans Andreus

kiezen voor een nieuwe vrijheid. Rock-’n-Roll!

Ik sta tussen mensen

In het verschroeide Europa kwam een ander

de taal van de Vijftigers

verhaal tot stand. Wat betekende het naoorlogse ‘dit nooit weer’ voor de esthetiek van

10 ACHTERGROND

de kunsten? Welke houding moesten compo-

door Paul Janssen

nisten aannemen tegenover die zo besmette

Onder componisten

Duits-romantische muziekgeschiedenis?

Theo Loevendie, Peter Jan Wagemans, Hans Kox, Jacob TV en Michel van der Aa over het radicale decennium met Tijdbalk door Hans Ferwerda

Het zou leiden tot extreme stellingnames en radicale keuzes.

De vitaliteit van CoBrA, de nieuwe taal van de Vijftigers, de afrekeningen met traditionele waarden door de grote romanschrijvers –

16

fietsend door het Europa van 1951

muzikale avant-garde. luisteren naar vele werken uit die tijd en laat

17

componisten horen die allen hun eigen unieke

Europa aan het begin van het decennium. In SPUI25 wordt stilgestaan bij het neoliberalisme en in het Stedelijk Museum volgt debat.

Geloof in de toekomst, overtuigd van onze ideologie – vergeet de crisis, we gaan lekker

WO 9 OKT SPUI25

Obama? dat is zo jaren vijftig

positie innamen in dit ideologische strijdperk EYE opent met een eenzame fietstocht door

◆

lezing Back to the Fifties: Neoliberale nostalgie

een grote verscheidenheid aan Europese

van vernieuwing.

DI 8 OKT EYE

film Dummy Jim

ze vonden hun pendant in de keuzes van de AAA geeft u de gelegenheid opnieuw te

◆

18

◆

WO 9 OKT MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

concert Vulkanische naoorlogse vernieuwingsdrang muziek als bovenmenselijk, perfect vormgegeven proces

terug naar de jaren vijftig.

2 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 2

26-09-13 15:58

You know my temperature’s risin’ And the jukebox’s blowin’ a fuse My hearts beatin’ rhythm And my soul keeps singing the blues Roll over Beethoven And tell Tchaikovsky the news

33

◆

ZA 12 OKT HET CONCERTGEBOUW

KLEINE ZAAL

concert Meer dan nieuwlichterij

Chuck Berry, Roll Over Beethoven (1956)

Elvis en de dictatuur van het reeksendenken 22

◆

DO 10 OKT KONINKLIJK

CONCERTGEBOUWORKEST

36 UITVOERENDEN

concert Afbrekers en voortbouwers in koude oorlog

Biografische informatie ensembles, dirigenten en solisten 38 VOORUITBLIK

‘over twintig jaar luistert niemand meer naar Bach’ 27

◆

The Human Body 17-25 januari

DO 10 OKT HET CONCERTGEBOUW

bruisende spierkracht en dodelijke kwetsbaarheid

/entrée Late Night Café met vetkuif, jive en dj de nacht in

BEELDENDE KUNST / DESIGN 6 8 15 28 32

29 BEKEKEN IN HET STEDELIJK door Sarah Meuleman

Kinderspel de vrolijke onschuld 30

◆

VR 1 1 OKT STEDELIJK MUSEUM

Verner Panton Panton Chair Lucio Fontana Concetto Spaziale Robert Rauschenberg Charlene Karel Appel Vogel en mens Hans Gugelot & AG Braun Phonosuper (model SK 4)

Confrontaties: Anna Tilroe, Jonas Staal en Rob Zuidam nostalgie naar de jaren vijftig?

31

◆

VR 11 OKT KONINKLIJK

CONCERTGEBOUWORKEST

concert De mondiale angst van Michel van der Aa

3 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 3

26-09-13 15:58

ESSAY door Cyrille Offermans

Gouden jaren Opgroeien na de oorlog Misschien zijn de jaren vijftig kleurloos

wereld van het min of meer bewuste,

in onze herinnering door de zwart-wit

navertelbare leven. Ik vond het ook altijd een

foto’s van toen. In werkelijkheid lagen de

passende herinnering, de juiste opmaat voor

kiemen van de sixties’ flower power in die

de heroïsche avonturen die niet lang daarna

allesbehalve saaie fifties.

zouden volgen. Tot ik er op een dag mijn oudste broer over vertelde. Hij lachte me uit.

Ik heb me altijd bevoorrecht gevoeld: mijn

Ik kon die herinnering helemaal niet hebben.

leven begon met de Bevrijding. Ik zie de

Ik was op die roemruchte Bevrijdingsdag nog

beelden nog haarscherp voor me. Tussen rijen

helemaal niet geboren, ik kon hem hoogstens

mensen sta ik, geflankeerd door mijn oudere

in de buik van mijn moeder hebben mee-

broer en zus, langs de grote provinciale weg,

gemaakt. Berekeningen, niet veel later,

die als een feestelijke loper dwars door de stad

bevestigden dat: ik moest verwekt zijn in

gaat. De stemming is euforisch. Een muziek-

de roes van het kanonnengebulder van de

korps speelt opgewekte marsen, een agent

oprukkende geallieerde legers in de Ardennen.

maakt grappen met omstaanders. Een paar keer zorgt het gerucht dat ze nu echt vlakbij

Vrijer dan ooit

zijn voor vergrote opwinding, de mensen

Het zou nog gekker worden. Toen ik zo’n jaar

rekken hun nekken in zuidelijke richting.

of vijftien, zestien was, hoorde ik steeds vaker

En dan zijn ze er ineens, de Canadezen. Eerst

verkondigen dat mijn op zijn eind lopende

een jeep met een roodwitte vlag losjes

kindertijd, ruwweg samenvallend met de jaren

gedrapeerd over de motorkap. Dan een

vijftig, tot de treurigste en somberste van de

reusachtige tank, ratelend en rammelend trekt

eeuw behoorden. Daar begreep ik niets van.

hij sporen in het wegdek. Op de loop van het

Had ik dan niet alleen mijn oudste herinnering

kanon twee zwaaiende mannen in verfom-

verzonnen maar ook zo ongeveer mijn hele

faaide camouflagepakken. Een van de mannen

leven tot dan toe? Uitgesloten, er moest sprake

heeft zijn hoofd in een bebloed verband, de

zijn van het meten met twee of meer maten,

andere een arm in een mitella. Maar op hun

van projecteren, generaliseren, abstraheren,

bemodderde, ongeschoren gezichten plooit

hoe dan ook van het definiëren van mijn kinder-

een brede grijns. Ze geven kushandjes aan een

tijd op een manier die indruiste tegen alles

paar gillende vrouwen en gooien sigaretten

wat ik daar zelf kersvers van vond. Zo ontdekte

lukraak in de menigte – niets kon mooier zijn

ik intuïtief, nog voor ik ooit van Nietzsche had

dan het leven van een echte Canadese soldaat.

gehoord, de juistheid van diens inzicht in het

Zo heb ik het vele malen voor me gezien. Het is

onvermijdelijk polyperspectivische karakter

mijn oudste herinnering, mijn intrede in de

van de waarheid.Best mogelijk dat het

4 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 4

26-09-13 15:58

oppervlakte van een geprogrammeerd beeldschermpje, was nog onvoorstelbaar. De hele straat, nee, de hele bereikbare wereld was ons speelterrein, en niet alleen virtueel.

De toekomst als maatstaf Het sombere beeld van de jaren vijftig moet voor een deel te wijten zijn aan de technische stand van zaken in de toenmalige fotografie en film. Tot in de jaren zestig was zwart-wit de norm, voor de kranten nog veel langer.

Al die grijsheid moet de kleur uit onze herinneringen hebben weggezogen. Ook films die de sfeer van ‘vroeger’ willen oproepen, worden vaak in zwart-wit gedraaid; en sommige fotografen, van Isolde Ohlbaum tot Stefan Vanfleteren, zweren nu nog bij zwartwit, meestal uit esthetische overwegingen, onbewust misschien ook om de breuk met grote voorgangers als Cartier-Bresson en Kertész overbrugbaar te maken.

Zeker, de eerste naoorlogse jaren stonden hier in het teken van de politieke restauratie. Maar uit de fotoserie Wij zijn 17 (Johan van der Keuken, 1955)

toch vond er tezelfdertijd in het Amsterdamse Stedelijk Museum een revolutie plaats die de

Nederland van de jaren vijftig relatief arm

poorten van de verbeelding wijd openzette.

was, zeker gezien vanuit de latere welvaarts-

Dat was vooral te danken aan Willem Sandberg.

explosies. Maar voor ons, kinderen, waren die

Hij zorgde, als eerste naoorlogse directeur,

naoorlogse jaren een gouden tijd. Schoolfoto’s

voor een ingrijpende renovatie die licht en

mogen de indruk wekken van tucht en braaf-

helderheid in het gebouw bracht en tegelijk

heid, in werkelijkheid waren wij vrijer dan

drempelverlagend werkte. Ook presenteerde

ooit. Het kind werd nog niet als investerings-

hij tentoonstellingen van Van Gogh, Werkman, Picasso, Matisse, Mondriaan en Le Corbusier.

De hele straat, nee, de hele wereld was ons speelterrein

De geruchtmakendste expositie was die van CoBrA in 1949, een uitbarsting van vitale levensvreugde die het kunstklimaat in Nederland definitief zou veranderen. Het Stedelijk,

en uitbuitingsobject gezien door de onheil-

dat ‘de toekomst als maatstaf ’ had gekozen

spellende coalitie van ouders, pedagogen,

maar ook wist dat die toekomst zonder de

‘programmamakers’ en politici die het nu haast

voedingsbodem van de grote modernisten ijl

overal voor het zeggen heeft. Dat die erin zou

en leeg was, werd internationaal vermaard,

slagen het operatiegebied van de kinderlijke

mede dankzij de functionalistische affiches

verbeelding in te perken tot de schamele

van Sandberg en Wim Crouwel.

5 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 5

26-09-13 15:58

Appel en Alechinsky, Constant en Corneille, ik zou ze eind jaren vijftig, begin jaren zestig leren kennen, dezelfde tijd waarin ook de minstens zo opzienbarende boeken van G.K. van het Reve (De avonden, 1947), W.F. Hermans (Conserve, 1947, De tranen der acacia’s, 1949) en Harry Mulisch (Het stenen bruidsbed, 1959) ons huis binnenkwamen. Zelf moet ik De avonden kort na Op weg naar het einde (1963) hebben gelezen, het eerste brievenboek van Reve dat een verrassend frisse en vrijgevochten toon aansloeg, die me zeer kon bevallen. De avonden viel me vervolgens tegen, onbegrijpelijk vond ik het dat zoveel generatiegenoten dweepten met Frits van Egters, in wie ik niets anders dan een vervelende, futloze, vroegoude pestkop kon zien. Intussen is het wel zeker dat de Reve-idolatrie, die pas na Op weg naar het einde goed op gang kwam, een forse bijdrage heeft geleverd aan de eenzijdig treurige beeldvorming van het eerste naoorlogse decennium.

Grote Vijfitigers Reve, Hermans en Mulisch danken hun succes vooral aan hun breuk met de idealiseringen en taboes van een nog altijd christelijke cultuur.

Vooral Hermans, verreweg de belangrijkste van de drie, heeft niets heel gelaten van het humanistische beeld van de mens als moreel handelend wezen. Hij predikt de totale misantropie. De mens is slecht, zijn streven tot mislukken gedoemd. Hermans’ proza ontleent zijn kracht aan een deterministische logica in de beste Hollandse tradities van calvinisme en naturalisme.

Er is dus iets vreemds aan de hand. Terwijl Hermans zich nadrukkelijk liet kennen als godloochenaar viel het vrijwel niemand op dat Verner Panton, Panton Chair, 1958-1967/ 1968-1971

hij, desondanks, de donkerste tradities van het

stapelbare stoel, gevormd polyurethaan hardschuim

christendom met literaire middelen voort-

(Baydur), 82,5 x 49 x 54 cm, zithoogte 44,5 cm

zette. Zijn agressieve mensenhaat vertoont

Collectie Stedelijk Museum Amsterdam

immers onmiskenbare gelijkenis met die van 6 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 6

26-09-13 15:58

de onbuigzaamste predikers van de katholieke

Simone de Beauvoir, al werd haar Le Deuxième

angst- en intimidatie-ideologie. In zijn werk

Sexe (1949) hier pas in 1965 vertaald. Een hang

actualiseert hij de predestinatieleer van kerk-

naar de ‘onbedorven’ natuur, symptoom van

vader Augustinus, volgens welke de mens op

het latere milieubewustzijn, stamt uit de

fatale wijze is voorbeschikt, een leer die door

Romantiek, dezelfde tijd waarin gevoelige

Calvijn werd overgenomen en pas tijdens de

oren voor het eerst de lokroep van de Oriënt

Verlichting met relatief succes werd bestreden.

vernamen, en daarmee de belofte van

Voor mij waren, wat de Nederlandse literatuur

spirituele compensatie voor de zielloosheid

betreft, andere schrijvers dan de ‘Grote Drie’

van de westerse mens.

van meet af aan minstens zo belangrijk: de

Misschien het belangrijkste voorspel van de

Vijftigers en geestverwanten – Leo Vroman en

jaren zestig wordt opgevoerd in de boeken

Paul Rodenko, Lucebert en Bert Schierbeek,

de vertaling van John Vandenbergh. Op weg

Reve heeft fors bijgedragen aan het treurige beeld van de jaren vijftig

(On the Road) is het beroemdst geworden, ik vond De onderaardsen (The Subterraneans) minstens zo interessant. Dat stilistische welgevormdheid Kerouac gestolen kon worden, beschouwde ik nog vooral als een

Hugo Claus en Gerrit Kouwenaar, Remco

overtuigend waarmerk van zijn moderniteit.

Campert en (later) Fritzi ten Harmsen van der

En trouwens, wat stond daar niet allemaal

Beek. Natuurlijk, ook zij waren gedesillusio-

tegenover! Wat een ervaringshonger, wat een

neerd door crisis, oorlog en naoorlogs ‘herstel’,

drang onbekende continenten te ontdekken,

maar hun breuk met de literaire traditie was

geografische zo goed als mentale! Alleen al

tegelijk radicaler en productiever dan die van

de eerste paar pagina’s van De onderaardsen

de drie. De onttovering van de wereld had hen

bevatten de namen van Ezra Pound, Honoré

niet tot cynici gedegradeerd, uitsluitend nog

de Balzac, Count Basie, Sarah Vaughan, Gerry

in staat hun eigen achterdocht te projecteren

Mulligan, Christus, Dante, Greta Garbo,

op elk ‘idealistisch’ initiatief. Al deze

Chaplin, Isadora Duncan, Stan Kenton en

schrijvers, vaak in de eerste plaats dichters,

Truman Capote. Name dropping? Natuurlijk,

werden gemotiveerd door een tegenkracht

maar wel degelijk ook een verlangen naar de

die misschien nog het best met het woord

ruimte van het volledig leven.

generositeit kan worden omschreven.

Voor het eerst begreep ik dat er meer te lezen en te ontdekken viel dan waarvoor één

Ervaringshonger

mensenleven toereikend was, een zowel

De jaren zestig begonnen minder plotseling

geruststellende als tot grote onrust

dan vaak wordt verondersteld, veel emanci-

aanzettende gedachte. Er was geen tijd te

patoire ontwikkelingen werden al ruim

verliezen.

daarvoor ingezet. De geëngageerde intellectueel kenden we al uit Parijs. Sartres ethiek

Dit essay is geschreven in opdracht van

van de vrijheid, gericht op individuele

De Groene Amsterdammer, waarin eerder een

authenticiteit en dus op het omverwerpen van

uitgebreidere versie verscheen.

instellingen en autoriteiten die dat belemmerden, genoot in libertaire milieus de nodige faam; hetzelfde gold voor diens strijdmakker 7 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 7

26-09-13 15:58

Lucio Fontana, Concetto spaziale, 1953 gemengde techniek op doek, 86,5 x 69 x 7 cm Collectie Stedelijk Museum Amsterdam

8 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 8

26-09-13 15:58

Ik sta tussen mensen van glas ik loop met nesten vol vogels in mijn armen. Â De draaideur van mijn ogen zingt ik maak met vijf stukjes ijzer muziek.

Mijn voeten bespelen het asfalt ik vraag mijn liefste om syncopen.

Hans Andreus uit Atonaal. Bloemlezing uit de gedichten van Hans Andreus, Remco Campert, Hugo Claus [en anderen]. Samenstelling: Simon Vinkenoog. Eerste druk oktober 1951

9 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 9

26-09-13 15:58

ACHTERGROND door Paul Janssen

Onder componisten De radicale jaren vijftig In de jaren vijftig veranderde het muzikale

anders, opnieuw. De traditie verloor even zijn

landschap radicaal. Terwijl in de populaire

waarde.’ Componisten als Pierre Boulez en

muziek de rock-’n-roll explodeerde tot wat

Karlheinz Stockhausen predikten de leer van

we nu kennen als pop en rock, voltrok zich

het integraal serialisme, een extreem door-

in de serieuze muziek een revolutie in

gevoerde klankordening in reeksen. Deze

omgekeerde richting: van het publiek af.

muzikale avant-garde vond in vele landen

Na het drama van de Tweede Wereldoorlog

navolging. ‘Het was een tijdperk van groot

moest de ‘klassieke’ muziek opnieuw uitge-

idealisme,’ verklaart Peter Jan Wagemans (1952)

vonden worden. Dat leverde veel goeds op

mild. ‘Het idee was te laten horen wat de

maar het maakte ook veel kapot. Een aantal

toekomst kon zijn. Daartoe nam men het aller-

Nederlandse componisten geeft zijn visie

beste dat de klassieke muziek te bieden had –

op deze jaren en de gevolgen ervan.

de abstractie en het contrapunt – en daar bouwde men met nieuwe middelen op voort.’

De jaren vijftig. Ze brachten de klassieke muziekhistorie in een wonderlijke spagaat.

Schisma

‘Het was vooral een sociaal-culturele ontwik-

Die medaille had een keerzijde: men was zo

keling,’ zegt Theo Loevendie (1930) nu droog-

bevangen door de vooruitgangsgedachte dat

jes. ‘Na de Tweede Wereldoorlog moest alles

de muzikale tolerantie er erg onder leed. Alle

TIJDBALK JAREN VIJFTIG door Hans Ferwerda VOORGESCHIEDENIS 1948 ◆ Richard Strauss schrijft Vier letzte Lieder ◆ in de USSR worden Sjostakovitsj en Prokofjev beschuldigd van ‘formalisme’ ◆ Hanss Eisler wordt de VS uitgezet om communistische sympathieën

1949

◆ in Donaueschingen worden de

◆ Cage bezoekt Boulez en Messiaen in ◆ Adorno publiceert zijn Filosofie van de nieuwe muziek

en Amsterdam verenigen zich in CoBrA

1951

◆ Schönberg overlijdt en Boulez schrijft

DE FIFTIES 1950

◆ Koningin Wilhelmina maakt plaats voor ◆ in de VS begint McCarthy zijn klopJuliana

Stockhausen in Darmstadt

◆ Messiaens componeert Mode de valeurs ◆ Keulen krijgt een studio voor et d’intensités in Darmstadt elektronische muziek

◆ Jackson Pollock begint ‘drip paintings’ ◆ kunstenaars uit Kopenhagen, Brussel

Musiktage nieuw leven ingeblazen ◆ Nono ontmoet Varèse en

Parijs

jacht op vermeende communisten

een meedogenloze necrologie ◆ Stockhausen hoort Messiaens Mode de valeurs en schrijft Kreuzspiel ◆ John Cage schrijft voor 12 radio’s en

10 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 10

26-09-13 15:58

muziek die op een of andere wijze teruggreep

de podiumkunsten als je je zo richt op de

op het verleden, die gebruik maakte van zoiets

‘toppen’ van het métier,’ vindt Wagemans.

basaals als een herkenbare drieklank, werd

‘Als de voor het grote publiek meer te bevatten

door de avant-garde en het journaille dat zich

uitingen geen kans meer krijgen, verdwijnt

daarbij aangesloten had meedogenloos

het begrip voor wat er aan het front gebeurt.’

verketterd. ‘Je creëert een groot probleem voor

En dat niet alleen, het schaadt ook mensen,

> Robert Rauschenberg schildert witte

gelegd voor de verzelfstandiging van

◆ Stockhausen studeert bij Messiaen

doeken

het Concertgebouworkest, tot dan

◆ Cage presenteert 4’33”

toe vallend onder de directie van Het

◆ eerste in Nederland gebouwde

◆ Mies Bouwman opent eerste

televisie-uitzending in Nederland ◆ de dichtbundel Atonaal verschijnt met

poëzie van de Vijftigers (zie pagina 9) ◆ naar aanleiding van het fel bekriti-

seerde optreden met de wegens zijn oorlogsverleden omstreden gastdirigent Paul van Kempen en de daarop volgende protesten van de verenigde orkestleden wordt de basis

computer in Amsterdam

Concertgebouw 1952

1953

◆ de CIA financiert een festival in Parijs ◆ Prokofjev maakt zijn Zevende symfonie

‘op verzoek’ wat optimistischer ◆ Kees van Baaren schrijft het modernistische Septet en Goeyvaerts het

seriële Opus 3 met gestreken en geslagen tonen

◆ Nederland lijdt onder watersnood-

ramp ◆ Stalin en Prokofjev sterven op

dezelfde dag ◆ in zijn Tiende symfonie geeft

Sjostakovitsj postuum commentaar op Jozef Stalin

Deze werken worden uitgevoerd tijdens AAA De Fifties.

11 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 11

26-09-13 15:58

componisten. In Nederland werd het schisma

klanken schreef? Ik heb mij met het serialisme

al snel duidelijk. Vooral de jonge componisten

bezig gehouden en de resultaten zijn ver-

die in Amsterdam studeerden bij Kees van

dwenen in het belangrijkste instrument dat

Baaren, zoals Louis Andriessen en Peter Schat,

een jonge componist heeft: de prullenbak.’

omarmden de ideeën van de muzikale avant-garde en namen nadrukkelijk stelling

De volgende generatie

tegen alles wat riekte naar traditie. Hans Kox

De keuzes die in de jaren vijftig gemaakt

(1930) weet daar alles van. Hij betrad in de

werden, waren ook van grote invloed op de

vroege jaren vijftig de muzikale arena, maar

generatie componisten geboren in de vroege

zijn persoonlijke gevoel voor harmonie en

jaren vijftig. ‘Mijn generatie zat met de

melodie werd niet aller-

brokken,’ vindt Wagemans. ‘Door het jaren-

wegen gewaardeerd. Toen zijn Strijktrio in 1953

lange juk van veel onbegrijpelijke seriële

bij Gaudeamus klonk, kreeg hij al misprijzend

muziek was de aandacht voor nieuwe muziek

te horen dat hij ‘misschien wel een hoop

ingezakt. We werden zelfs agressief bejegend

techniek heeft, maar niet meedoet met

door musici als we met nieuw werk aan-

Stockhausen’. En toen hij in 1956 een opdracht

kwamen. De onbevangenheid jegens nieuwe

kreeg van het Concertgebouworkest en voor het 25-jarig dirigentenjubileum van Eduard van Beinum Concertante muziek schreef, waren de poppen aan het dansen. ‘Ik heb het goede van de traditionele vormen meegenomen en

Wagemans: ‘Musici reageerden agressief als we met nieuwe muziek aankwamen’

echt wel naar Stockhausen geluisterd, maar het was mijn weg niet,’ zegt Kox. ‘Waarom

muziek was verdwenen. Zo werd het voor ons

wordt een componist toch veroordeeld om de

onmogelijk ons vak te verkennen. In feite was

taal die hij spreekt? Waarom liet men mij niet

het onze opdracht de communicatie te

met rust? Ik heb de avant-garde toch ook nooit

herstellen, te ontdekken waarom Brahms een

veroordeeld op het feit dat men géén drie-

goede componist is. In zijn muziek zit een

TIJDBALK JAREN VIJFTIG vervolg ◆ in Donaueschingen presenteren

1955

Schaeffer en Henry ‘Musique

◆ Lutosławski voltooit in Polen zijn Concert voor orkest

◆ Duitsland treedt toe tot de NAVO en

concrète’ van straatgeluiden en gaat Nono’s Due espressione in première

◆ in Italië schrijft Dallapiccola Piccola musica notturna en Maderna Serenata

◆ Charlie Parker sterft en het einde

◆ Willem de Kooning schildert Woman III ◆ Stravinsky schrijft met seriële

technieken Three Songs from William Shakespeare en Septet 1954 ◆ Stockhausen ontmoet Cage in

Donaueschingen en raakt onder zijn invloed

no.2

het Warschaupact wordt gesloten van de bebop-periode komt in zicht

◆ Karel Appel (zie pagina 28) exposeert

in Parijs en New York ◆ Lucebert, één van de Vijftigers,

neemt de poëzieprijs van Amsterdam in ontvangst gekleed als keizer ◆ Fellini krijgt een Oscar voor de film

◆ Film The Seven Year Itch met Marilyn

Monroe (met opwaaiende jurk) ◆ Berio begint in Milaan een elektroni-

sche muziekstudio ◆ Ton de Leeuw schrijft Sonatina voor viool en piano ◆ Le Corbusier voltooit de kapel Notre

La Strada

12 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 12

26-09-13 15:58

kwalitatief aspect dat Stockhausen en con-

van al te dogmatische componisten. Het

sorten over het hoofd hadden gezien.’

rekenkundige, de afwezigheid van de condition

Jacob ter Veldhuis (1951) had in eerste instantie

humaine is mij enorm tegen gaan staan.’

minder last van het enorme schisma dat in de

In de Groningse periferie kon Ter Veldhuis zich,

jaren vijftig ontstond. Hij groeide onbevangen

in tegenstelling tot Wagemans, wel vrij ontwikkelen. ‘Mijn docenten Luctor Ponse, die

Ter Veldhuis: ‘Voor mij begon het pas echt met de Beatles en de Stones’

heel Frans impressionistisch georiënteerd was, en Willem Frederik Bon, die ook op het pad van het neo-impressionisme zat, hadden het niet zo op het strikte serialisme. Ik kon mij er

op in het Groningse Winschoten en ‘had geen

ongestraft tegen afzetten.’ De problemen

weet van de hardcore serieuze muziek’ uit die

kwamen voor Ter Veldhuis toen in 1987 zijn

jaren. ‘Bartók was mijn held als het om

Tweede symfonie bij het Rotterdams Philhar-

klassieke muziek ging. En verder herinner ik

monisch Orkest in première ging. De bewuste

mij de jaren vijftig slechts vaag als een tijd

keus voor welluidende muziek leverde hem

met weeïge muziek – de Skymasters, Mieke

zelfs een aanvaring met het Fonds voor de

Telkamp. Voor mij begon het pas echt met de

Scheppende Toonkunst op en zijn uitspraak

rock die in de jaren zestig tot bloei kwam met

dat Bob Dylan belangrijker voor zijn muzikale

de Beatles en de Rolling Stones. De gezapig-

ontwikkeling was dan Arnold Schönberg deed

heid van “er mag gedanst worden” werd

de zaak geen goed. ‘Dat was een moeilijke tijd.

overspoeld door de beat.’

Nu was ik toch al een Einzelgänger, dus ik ben

Ook toen Ter Veldhuis via diverse bluesbandjes

gewoon mijn eigen gang gegaan, maar de

op het conservatorium van Groningen terecht

Randstad vond ik toen een eng wereldje.’

kwam en compositie ging studeren, werd de hardcore avant-garde voor hem geen wet. ‘Ik

Opgelost in de hoofdstroom

was blanco en vond alles wat ik hoorde fasci-

Toch keerde in diezelfde periode langzaam het

nerend. Pas later heb ik een afkeer gekregen

tij. Componisten als Steve Reich en Philip Glass

> Dame du Haut (Ronchamp, Frankrijk) ◆ Boulez, Henze en Maderna geven les

in Darmstadt 1956

◆ IBM presenteert de eerste harde schijf

1957

◆ Stockhausen creëert in de Keulse

◆ Jack Kerouac schrijft On the Road ◆ Boulez, Stockhausen en Nono lopen

studio Gesang der Jünglinge ◆ Henze schrijft Fünf neapolitanische Lieder ◆ rock-’n-roll met Rock Around the Clock en collectie Nederlands Fotomuseum)

richten Lutosławski, Penderecki en Górecki in Warschau een festival op

◆ Nederland kijkt naar Swiebertje

Amsterdam, 1956 (foto Dolf Kruger,

gewelddadig wordt onderdrukt,

hits van Chuck Berry en Elvis Presley ◆ terwijl de Hongaarse opstand

weg bij Henzes Nachtstücke und Arien ◆ Jolivet schrijft Rhapsodie à sept en Bernstein West Side Story ◆ in Nederland wordt de AOW

ingevoerd

Deze werken worden uitgevoerd tijdens AAA De Fifties.

13 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 13

26-09-13 15:58

kregen ook in Nederland steeds meer voet aan

het gerucht ging dat ik jazz speelde. Tegen-

de grond, uit Oost-Europa kwam Arvo Pärt,

woordig zijn die werelden gelukkig veel meer

die het serialisme had ingeruild voor een vorm

geïntegreerd.’

van Nieuwe Eenvoud en de tolerantie keerde

Verder was de betekenis van de jaren vijftig

terug.

voor Loevendie ‘niet zo gek groot’. ‘Het was

‘De avant-garde loste weer op in de hoofd-

eigenlijk een heel onduidelijke periode. Ik was

stroom,’ zegt Theo Loevendie die via de jazz

voornamelijk een werkloze jazzmuzikant die in

de moderne klassieke muziek was binnen-

1955 naar het conservatorium ging. Pas daar

gekomen. ‘Het is daarbij opvallend hoe de

ben ik m’n klassieke achterstand gaan inhalen.’

Loevendie: ‘Ik werd nog op het matje geroepen om het gerucht dat ik jazz speelde’

‘De jaren vijftig hebben toch veel goede stukken opgeleverd,’ zegt Wagemans. ‘Invloedrijke stukken ook. Die klankwereld heb ik meegenomen en veel van wat ik componeer heeft zijn wortels in wat er in de jaren vijftig

ontwikkelingen in de jazz en de modern

gebeurde. De invloed van componisten als

klassieke muziek synchroon lopen. De avant-

Boulez en Bernd Alois Zimmermann is er zeker.

gardebeweging in de jazz kwam misschien

En stukken als Gruppen van Stockhausen en

pas op gang in de vroege jaren zestig, maar

Die Soldaten van Zimmermann hebben, wat je

verder zijn er veel overeenkomsten.’

er ook van vindt, een enorme allure, een

Omdat jazz en gecomponeerde muziek elkaar

enorme monumentaliteit. En dat is wat ik nu

vonden, kon Loevendie ook makkelijk de

wel eens mis. Er is een enorme gematigdheid,

oversteek maken, meent hij. ‘De traditionele

ook in ambitie. Dat vind ik jammer.’

klassieke muziek sloot al te veel kruisbestuiving uit,’ zegt hij. ‘Toen ik als 25-jarige met

Werelden uitproberen

mijn klarinet op het conservatorium kwam

‘Tegenwoordig kunnen Glass en Ferneyhough

om compositie te studeren, werd ik nog op

in Nederland naast elkaar bestaan,’ schetst

het matje geroepen bij de directeur omdat

Michel van der Aa (1970), een van de succes-

TIJDBALK JAREN VIJFTIG vervolg 1958 ◆ Tijdens de Wereldtentoonstelling in

Brussel klinkt Varèses Poème électronique in het Philips paviljoen ◆ Ligeti wijst op overeenkomst tussen

toevalsmuziek en seriële muziek

◆

◆ Stockhausens Gruppen in première ◆ Mies van der Rohe voltooit Seagram

wolkenkrabber in New York kapel in Houston

◆ Miles Davis’ Kind of Blue het best

verkochte jazz album ooit

◆ De donkere kamer van Damokles van ◆ Kees van Baaren wordt directeur van

◆ Sjostakovitsj voltooit ‘operette’ Moskou Tsjeriomoesjki

◆ eerste tv-show van Toon Hermans

maakt ons niets uit of u luistert’

◆ Cuba wordt communistisch onder

Fidel Castro

◆ Mark Rothko schildert doeken voor

◆ Maderna componeert zijn Musica su due dimensioni in studio in Milaan

◆ Milton Babbitt begint essay met ‘Het

1959

◆ Peter Schat schrijft Twee stukken, op. 7 ◆ Frank Lloyd Wright voltooit

W.F. Hermans verschijnt het Conservatorium in Den Haag en het einde van tien jaar Vadertje

Guggenheim Museum in New York ◆ Ton de Leeuw wordt compositie-

docent aan het Conservatorium van Amsterdam

Drees Deze werken worden uitgevoerd tijdens AAA De Fifties.

14 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 14

26-09-13 15:58

Robert Rauschenberg, Charlene, 1954 – olieverf, houtskool, papier, stof, kranten, hout, kunststof, spiegel en metaal op zachtboard, gemonteerd op hout, met elektrisch licht, 225 x 321 x 11,5 cm – Collectie Stedelijk Museum Amsterdam

volste jongere Nederlandse componisten van

belangrijkste figuur geweest die zich vrij snel

dit moment, in één zin het huidige beeld.

losmaakte van de dogma’s van de jaren vijftig

‘Tijdens een Duits festival als dat in Darmstadt

en hij heeft veel componisten meegenomen.

voel je nog wel eens het juk van de avant-garde,

Alles ligt open nu. Ik kan schrijven wat ik voel

maar in Nederland zijn heel veel stromingen

dat nodig is. Soms ligt dat tegen popmuziek

vertegenwoordigd. Ik heb hier die scheiding

aan, soms is het meer klankonderzoek en

van geesten nooit zo ervaren.’ Vandaar dat Van

speelt ook de spaarzaamheid van het seria-

der Aa zich ook prima op zijn plek voelt als

lisme een rol.’

vrijdagavond 11 oktober bij het Koninklijk

De avant-garde is inderdaad opgelost in de

Concertgebouworkest zijn Spaces of Blank klinkt

hoofdstroom en de weg die Hans Kox al in de

tussen werken van Nono en Lutosławski.

jaren vijftig koos, lijkt nu de rode draad van de

‘Het zijn misschien niet de componisten waar

twintigste en vroege eenentwintigste eeuw.

ik mij direct mee verbonden voel, maar het

‘En dat is precies wat mij van tijd tot tijd toch

zijn hele goede componisten.’

aangrijpt,’ verzucht Kox.

En goede componisten zijn volgens Van der Aa componisten die tot op hoge leeftijd ervoor open staan om verschillende werelden uit te proberen. ‘Louis Andriessen is een fantastisch voorbeeld daarvan. Hij is misschien wel de 15 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 15

26-09-13 15:58

DE FIFTIES @ EYE

Fietsend door het Europa van 1951 Dummy Jim

Dummy Jim (Matt Hulse, 2013)

In het kader van De Fifties brengt EYE de

als archiefbeelden (onder meer opnamen van

Nederlandse première van Dummy Jim van

het gebombardeerde Rotterdam) tot een

Matt Hulse. De film vertelt het waargebeurde

verassende eenheid zijn gemixt.

verhaal van de dove Schot James Duthie die in 1951 op de fiets naar Marokko wilde

Matt Hulse (1968) debuteerde in 1989 met de

trekken, maar na een reis van zesduizend

korte film Purple Rinse en heeft inmiddels zo’n

kilometer op de poolcirkel in Noorwegen

twintig titels op zijn naam staan. Dummy Jim

belandde. De regisseur kwam op het idee

was een Tiger-kandidaat op het Filmfestival

voor de film toen zijn moeder hem het boek

van Rotterdam en ‘Best of the Fest’ bij het

I Cycled into the Arctic Circle gaf, waarin Duthie

Edinburgh International Film Festival.

(‘Dummy Jim’) zijn wonderbaarlijke

Ter gelegenheid van de Nederlandse première

belevenissen had beschreven. De Britse

komen Hulse en hoofdrolspeler Samuel Doren

filmmaker Matt Hulse is afkomstig uit de

naar EYE.

hoek van de experimentele cinema en in zijn tweede lange speelfilm verweeft hij kunstig fictie en documentaire. Hij werkte voor de

DINSDAG 8 OKTOBER

verfilming van het boek samen met de dove

EYE – CINEMA 2

acteur Samuel Doren – zelf ook filmmaker – en trok met hem door de landen waar

19.15 uur DUMMY JIM

Dummy Jim doorheen was gereden. Door zijn

film (GB/NO/ZW/VS/DE/NL/DK/FI/FR 2013)

nadruk op het visuele en de ritmische

Engels gesproken, Engels ondertiteld, 90 min.

montage komt de film ook een niet-horend

Nederlandse première

publiek tegemoet; het is een virtuoze vertelling waarin zowel animatie-, 8mm-

tickets € 10, reserveren via www.eyefilm.nl

16 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 16

26-09-13 15:58

DE FIFTIES @ SPUI25

Back to the Fifties: neoliberale nostalgie AAA-lezing door Dan Hassler-Forest De introductie van een extreem liberaal economisch beleid ging onder het presidentschap van Reagan in de jaren tachtig gepaard met een flinke dosis nostalgie voor de jaren vijftig. De combinatie van naoorlogse family values en deregulering van de economie vormde het systeem dat we nu kennen onder de naam neoliberalisme: conservatieve waarden die hand in hand gaan met een liberale economie. Onder het neoliberale bewind van Obama zijn de jaren vijftig opnieuw heel populair, maar zien we tegelijkertijd ook duidelijker de tegenstrijdigheden van dit tijdperk. Een tv-serie als Mad Men blikt nostalgisch terug op de jaren vijftig, maar toont ook de schaduwzijde van het leven in die tijd. Dan Hassler-Forest bespreekt onze fascinatie met vervlogen

January Jones als Betty in de tv-serie Mad Men

tijden en de bepalende rol die politieke en economische waarden hier steeds opnieuw in spelen.

WOENSDAG 9 OKTOBER SPUI25

Dan Hassler-Forest is universitair docent Engelse literatuur en film aan de UvA. Hij promoveerde op zijn proefschrift over de

17.00 uur BACK TO THE FIFTIES:

superheldenfilm in het Bush-tijdperk

NEOLIBERALE NOSTALGIE

(handelseditie: Capitalist Superheroes: Caped

lezing door Dan Hassler-Forest

Crusaders in the Neoliberal Age) en houdt regelmatig publiekslezingen over

muziek

hedendaagse film, animatie en theoretische

Giacinto Scelsi (1905-1988)

benadering van populaire cultuur.

Drie stukken voor trombone (1957) door Jรถrgen van Rijen trombone gratis toegang na reservering via www.SPUI25.nl

17 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 17

26-09-13 15:58

DE FIFTIES @ MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

Vulkanische naoorlogse vernieuwingsdrang Asko|Schönberg

‘high-flying avant-gardists’ – John Cage en Karlheinz Stockhausen in een fotomontage uit 1958

Benepen burgerlijkheid, muffe spruitjes-

de naoorlogse samenleving verkeerde de

lucht en een hardnekkige grauwheid: de

muziek in een staat van wederopbouw. Uit

jaren vijftig staan doorgaans niet bekend

de brokstukken van de traditie moest een

als het meest avontuurlijke decennium van

radicaal nieuwe toontaal worden gesmeed.

de vorige eeuw. Wie echter een willekeurig muziekgeschiedenisboek openslaat bij het

Een jonge generatie componisten nam gretig

jaar 1950, krijgt een beeld dat allesbehalve

het voortouw in die iconoclastische onder-

kleurloos is. In de muziek staan ‘the fifties’

neming. In Darmstadt en Donaueschingen,

namelijk synoniem voor ongebreidelde

kersverse centra van de Nieuwe Muziek,

experimenteerdrift en doldrieste nieuwlich-

ontwikkelden zij een revolutionaire compo-

terij. De tijd was er dan ook naar: net als

neertechniek die het mogelijk maakte om

18 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 18

26-09-13 15:58

puur objectieve muziek te schrijven, vrij van

WOENSDAG 9 OKTOBER

zwelgende expressiviteit, propagandistische

Asko|Schönberg

bijklanken, foute ideologische ondertonen en

MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ – GROTE ZAAL

ander vooroorlogs ongemak. Semi-wiskundige zuiverheid en nauwgezette constructie waren het nieuwe devies. Die constructie begon bij de elementaire deeltjes van de klank, de

15.00 - 22.30 uur PERFORMANCE – atrium Volta (1995), de elektrische batterij van Dick Raaijmakers (1930-2013)

zogenaamde parameters: toonhoogte, toonduur, toonsterkte en toonkleur. Door elk van die parameters in een reeksstructuur te plaatsen en die reeksen vervolgens samen te voegen, kon iedere compositie tot in de kleinste details worden georganiseerd. Totale samenhang, totale transparantie, totale objectiviteit. Het serialisme was geboren.

Goeyvaerts: Opus 3 met gestreken en geslagen tonen

Toevallige passanten Wie op zoek gaat naar de grondleggers van de seriële muziek, komt steevast uit bij het

19.15 uur INLEIDING – foyerdeck 1 Hans Ferwerda in gesprek met Etienne Siebens 20.15 uur CONCERT – Grote Zaal Asko|Schönberg Etienne Siebens dirigent Hessel Buma trompet Lauren Armishaw sopraan Bruno Maderna (1920-1973) Serenata no. 2 (1954-1956)

drietal Olivier Messiaen, Karlheinz Stock-

Luigi Dallapiccola (1904-1975)

hausen en Pierre Boulez. Vreemd genoeg

Goethe-Lieder (1953)

ontbreekt in dat rijtje de naam van Karel

Karel Goeyvaerts (1923-1993)

Goeyvaerts, wiens Opus 1, sonate voor twee piano’s (1951) waarschijnlijk het eerste werk is

Opus 3 met gestreken en geslagen tonen (1952)

waarin de seriële techniek consequent werd

Karlheinz Stockhausen (1928-2007)

toegepast. Een klein jaar later schreef de

Kreuzspiel (1951)

Antwerpse componist zijn Opus 3 met gestreken en geslagen tonen. Even abstract als de titel is

pauze

het idioom van het stuk, waarin tonen als

Luigi Nono (1924-1990)

schijnbaar toevallige passanten door een

Polifonica – Monodia – Ritmica (1951)

ensemble van piano, klokkenspel, vibrafoon, pauken en strijkers trekken. In zekere zin is die abstractie een onvermijdelijk gevolg van

Luigi Dallapiccola (1904-1975) Piccola musica notturna (1954)

het seriële componeersysteem. Want het

André Jolivet (1905-1974)

gepuzzel met parameters en reeksen mag op

Concerto pour trompette no. 2 (1954)

papier dan volslagen logisch lijken, met het

Mesto - Concitato | Grave | Giocoso

blote oor is die logica maar moeilijk te volgen.

Muziek verliest namelijk haar samenhang als

tickets vanaf € 21,50 – www.muziekgebouw.nl

iedere toon een unieke combinatie van

Inleiding gratis voor concertbezoeker

parameters is. Klankmaterie wordt een verzameling losse klankatomen.

In de entreehal worden archiefbeelden uit de jaren vijftig getoond door

19 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 19

26-09-13 15:58

Stockhausen: Kreuzspiel

traditie, met name die van de Tweede Weense

Sterrenhemel

School. Net als Schönberg, Berg en Webern

Karlheinz Stockhausen doelde op hetzelfde

gebruikte Dallapiccola zijn reeksstructuren

verschijnsel toen hij de seriële muziek

voornamelijk om toonhoogtes vorm te geven.

vergeleek met een nachtelijke sterrenhemel:

Zaken als ritmiek en instrumentatie zijn veel

iedere klank als een op zichzelf staand licht-

vrijer gestructureerd, wat bijvoorbeeld goed

puntje. Aanleiding voor die uitspraak was zijn

hoorbaar is in het melodische stemmenweef-

eerste bezoek aan de Darmstädter Ferienkurse

sel van de zeven Goethe-Lieder of in de mysteri-

für Neue Musik, waar hij onder meer uitvoe-

euze nachtmuziek van Piccola musica notturna.

ringen van Goeyvaerts Sonate voor twee piano’s en Messiaens Mode de valeurs et d’intensités (1949)

Maderna: Serenata no. 2

bijwoonde. Dat die ervaring een regelrechte

Italië (2): lichtvoetig serialisme

ear-opener was, mag blijken uit het eerstvol-

Ondanks, of misschien juist wel dóór zijn on-

gende stuk dat de jonge componist bij thuis-

dogmatische werkwijze is Dallapiccola een

komst schreef. Kreuzspiel is ontegenzeggelijk

belangrijke wegbereider geweest voor de na-

schatplichtig aan de pointillistische ‘sterren-

oorlogse avant-garde in Italië. Bijvoorbeeld

muziek’ van Goeyvaerts en Messiaen, al gaat

voor Bruno Maderna, die de seriële vernieu-

Stockhausen een stap verder door de grote

wingen van de jaren vijftig moeiteloos wist te

structuur op vernuftige wijze vorm te geven.

verenigen met traditionele vormen en genres.

Zes hoge en zes lage tonen, in de openings-

Zo is zijn Serenata no. 2, naast een virtuoos spel

maten gespeeld door de piano, wisselen

van reeks en parameter, een serenade pur sang.

gedurende het stuk meerdere keren van

De muziek is lichtvoetig en diverterend als een

register. De hoge tonen dalen octaafsgewijs,

achttiende-eeuwse serenade.

de lage stijgen volgens hetzelfde procedé, zij het in omgekeerde volgorde. Wanneer de

Nono: Polifonica – Monodia – Ritmica

tonen het middenregister bereiken worden

Italië (3): klanken in nieuwe relaties

ze vertolkt door basklarinet en hobo. De titel

Ook Luigi Nono gaf van meet af aan zijn eigen

Kreuzspiel verwijst zo naar de kruisrelaties die

draai aan het seriële gedachtegoed. ‘Met poin-

ontstaan tussen toonhoogtes en klankkleuren.

tillisme kan ik weinig,’ zei hij eens. ‘Het staat

Maar tegelijkertijd ligt er een spirituele

haaks op mijn voorkeur voor klankrelaties.’ In

connotatie in besloten. De muziek laat zich

zijn Polifonica – Monodia – Ritmica ligt de nadruk

namelijk beluisteren als een bovenmenselijk,

dan ook niet op het afzonderlijk ordenen van

perfect vormgegeven proces, als een geloofs-

toonhoogte, -duur, -sterkte en -kleur. Nono

belijdenis van goddelijke eenheid.

zoekt juist naar steeds nieuwe relaties tussen de parameters, hetzij in een hoogpolig contra-

Dallapiccola: Goethe-Lieder, Piccola musica notturna

puntisch lijnenspel (Polifonica), hetzij in een

Italië (1): verbonden met Wenen

langgerekte melodie die kronkelt boven zacht

Klinkt in Stockhausens Kreuzspiel het auditieve

ruisend slagwerk (Monodia).

equivalent van een fonkelende, koele sterrenhemel, de muziek van Luigi Dallapiccola heeft

Jolivet: Concerto pour trompette no. 2

een warmer, lyrischer geluid. Als vroeg

Ballet voor een trompet

twintigste-eeuwer is deze Italiaan zich altijd

Te midden van alle naoorlogse nieuwlichterij

verwant blijven voelen aan de vooroorlogse

trok André Jolivet resoluut zijn eigen plan.

20 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 20

26-09-13 15:58

vodden worden doordrenkt met verdund zuur voor een performance van Dick Raaijmakers’ Volta (foto Christian van der Kooy)

Hoewel niet vies van een dissonant meer of

toen hij werkte bij Philips, zette hij de eerste

minder, en aanvankelijk een bewonderaar van

stappen op het vlak van de elektronische

de Weense twaalftoonsmuziek, moest de

muziek. zijn werk Volta refereert aan de eerste

Parijse toonzetter maar weinig hebben van

elektrische batterij uit 1800. In deze unieke

rigide systemen en legde hij al vroeg een

performance, die om 15.00 uur begint, wordt

fascinatie aan de dag voor de klankmatige

de elektrische batterij op enorm grote schaal

facetten van muziek. Zo bezien is het niet

nagebouwd. De batterij bestaat uit een ander-

vreemd dat Jolivet in de vroege jaren dertig een

halve meter hoge toren van koperen en

tijd in de leer ging bij Edgard Varèse, die zijn

zinken platen, opgevuld met meer dan 2000

leerling in no time de fijne kneepjes bijbracht

kilo vodden die in verdund zuur doordrenkt

van gelaagde slagwerkeffecten en schurende

zijn. Wanneer de laatste plaat is aangebracht

klankmassa’s. In Jolivets Tweede trompetconcert

– na afloop van het concert, om ca. 22.15 uur –

voor solotrompet, houtblazers, piano,

laat deze ‘kolossale batterij’ een gloeilamp

contrabas en maar liefst veertien slagwerk-

branden. Een performance die het werk van

instrumenten, hoort men Varèse duidelijk

Dick Raaijmakers nog één keer tot leven

terug. Maar ook echo’s van jazz, blues en exo-

brengt.

tische volksmuziek waren rond in dit ‘ballet voor trompet en ensemble’.

zie pagina 36-37 voor biografische informatie

Joep Christenhusz

over: Asko|Schönberg

Performance: Dick Raaijmakers’ Volta

Etienne Siebens dirigent

Begin september overleed muziekpionier Dick

Lauren Armishaw sopraan

Raaijmakers op 83-jarige leeftijd. Hij was de

Hessel Buma trompet

grondlegger van de elektronische muziek en tapemuziek in Nederland. In de jaren vijftig, 21 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 21

26-09-13 15:58

DE FIFTIES @ HET CONCERTGEBOUW

Afbrekers en voortbouwers in koude oorlog Koninklijk Concertgebouworkest Muzikale vernieuwing afdwingen door met het verleden te breken is zo oud als de westerse muziekgeschiedenis. Maar de breuk slaagt aanzienlijk vaker dan de vernieuwing.

Zoals de componistengeneratie na Bach in al haar Sturm und Drang afrekent met Bachs vermeend kille rationalisme, zo tekent zich in de jaren vijftig van de vorige eeuw een conflict af tussen radicale vernieuwers en componisten die de geschiedenis niet overboord willen gooien. ‘Over twintig jaar luistert niemand meer naar Bach en klassieke muziek,’ klinkt het in de gelederen van de muzikale voorhoede. Maar we luisteren nog steeds naar Bach en ondertussen horen we ook de avantgardisten in de traditionele concertzalen.

Uiteindelijk blijkt niet breken, maar verbinden de kunst.

Moskou, seriële woningbouw in de jaren vijftig

Sjostakovitsj: Polka en Galop uit Moskou, Tsjeriomoesjki

dissident of als een loyale muzikale zoon van

Koude Oorlog

het regime?

De vernieuwingsdrang is in de jaren vijftig een

Bij de operette Moskou Tsjeriomoesjki komt daar

waar dogma en de avant-gardisten doen met

de vraag naar de betekenis van het verhaal bij.

hun radicale stukken wat er van hen verwacht

Wat we weten is dat Moskou Tsjeriomoesjki een

wordt. Daarentegen schrijven componisten in

tragikomedie naar westers musicalmodel is,

het Oostblok met gevaar voor eigen leven.

die ongeveer tweeënhalf uur duurt en

De vraag welke rol Sjostakovitsj in de Sovjet-

geschreven is in een verzameling van muziek-

Unie speelt, heeft geleid tot een koude oorlog

stijlen waarin de doorsnee-Rus iets herkent.

onder musicologen die tegengestelde

Het verhaal gaat over de avonturen van een

standpunten innemen. De hamvraag betreft

bont gezelschap Moskovieten dat flats betrekt

de politieke betekenis van de muziek: onthult

in de nieuwbouwwijk Tsjeriomoesjki

de muziek Sjostakovitsj als een politieke

(‘Kersenwijk’), een onderdeel van Chroestsjovs 22 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 22

26-09-13 15:58

hervormingspolitiek. De vraag is, of het

DONDERDAG 10 OKTOBER

een pleidooi vóór of een aanklacht tegen de

Koninklijk Concertgebouworkest

staat is. Maar wie alleen al deze Polka en

HET CONCERTGEBOUW - GROTE ZAAL

Galop hoort, weet dat het relaas een happy end kent.

20.15 uur VOORPROGRAMMA Nono: Due espressioni

– Podium Grote Zaal

De relatie tussen tonen en timbre

Frits Bolkestein spreker

Luigi Nono vecht aan het front van de radicale muzikale vernieuwing. Dat zijn ideologie – die

21.15 uur CONCERT– Grote Zaal

muziek met politiek verbindt – iets anders is

Koninklijk Concertgebouworkest

dan muzikale realiteit, daar komt hij al

Edward Gardner dirigent

componerend achter. Hij ontdekt dat hij zelf

Christianne Stotijn mezzosopraan

ook in een traditie staat. De zestiendeeeuwse ruimtelijke muziek van de basiliek van

Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975)

San Marco in Nono’s woonplaats Venetië heeft

uit ‘Moskou Tsjeriomoesjki’ (1958)

grote invloed op hem. In deze muziek zijn de

Polka | Galop

stemmen – en daarmee de timbres van de

Luigi Nono (1924-1990)

gezongen klinkers – letterlijk in de kerk verdeeld. Het belang van timbre als essentieel onderdeel van de muzikale structuur staat aan de basis van Nono’s serialisme.

Due espressioni (1953) eerste uitvoering door het Koninklijk Concertgebouworkest

In het vroege seriële stuk Due espressioni, dat

Hans Werner Henze (1926-2012)

tijdens de Donaueschinger Musiktage van 1953

Fünf neapolitanische Lieder (1956)

in première gaat, grijpt Nono terug op een

(zie teksten op pagina 24)

veel latere relatie tussen tonen en timbre, namelijk op de ‘Klangfarbenmelodie’, de ideale eenheid van klankkleur en toonhoogte van (Nono’s schoonvader) Arnold Schönberg. Nono beperkt in dit stuk de mogelijkheden van de Klangfarbenmelodie tot de strijkers: de gestreken melodische lijn ontmoet slagwerkachtige klanken. De twee delen of ‘expressies’ zijn ongetiteld. Nono baseert de tweede

Witold Lutosławski (1913-1994) Concert voor orkest (1950-1945) Intrada | Capriccio notturno e Arioso | Passacaglia, Toccata e Corale einde van het concert ca. 22.30 uur 22.30 uur /ENTRÉE LATE NIGHT CAFÉ – Koorzaal en Entreehal

‘expressie’ op het ritme van de Italiaanse volksdans furlana. Door dat ritme klankmatige

zie pagina 27

en dynamische ontwikkelingen te laten ondergaan, probeert hij slechts het karakter

tickets vanaf € 22,50 – www.concertgebouworkest.nl

van deze dans uit te drukken. Gedanst wordt

Voorprogramma gratis voor concertbezoeker (wel

er in het van zelfrelativering gevrijwaarde

reserveren)

Donaueschingen uiteraard niet.

/entrée Late Night Café gratis toegankelijk

lees verder op pagina 25 >

23 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 23

26-09-13 15:58

Hans Werner Henze: Fünf neapolitanische Lieder tekst anoniem, Napels zeventiende eeuw – vertaling Ike Cialona I Aggio saputo ca la morte vene,

Ik weet natuurlijk dat de dood zal komen.

tutte li bbelle se vene a pigliare.

Ooit komt hij alle mooie meisjes halen.

Tu che si bella, miettete ‘m penziere:

Jij die zo mooi bent, moet erover denken

tanta bellezza a chi le vuo’ lassare?

aan wie je al die schoonheid na gaat laten.

Lassala a uno ca te vo’ cchiù bene,

Vermaak haar aan wie jou het meeste liefheeft!

si è pe’ me, i’ nun te voglio male.

Wat mij betreft, ik heb geen hekel aan je.

– Cchiù priesto ‘e lassaraggio a lu terreno

– Ik schenk mijn schoonheid liever aan het graf

ca li lassare a te, core di cane!

dan dat ik haar aan jou nalaat, jij schurk!

II A l’acqua de li ffuntanelle,

Nabij de bron, waar in het frisse water

addò ce vanno li bbelle a lavare,

de schonen uit het dorp hun lakens wassen,

la me la voglio scegliere ’a cchiù bbella

ga ik het allermooiste meisje kiezen,

e sempr’appriesso la voglio purtare.

dat ik vervolgens altijd met me mee voer.

Li gente ca scontrano pe’ via:

De mensen die we tegenkomen, vragen:

Addò l’ha fatta ’sta caccia riale?

Waar vond je deze vorstelijke jachtbuit?

I’ l’aggio fatta a lu bosco d’Avella,

Ik vond haar in het woud nabij Avella,

addò la neve nun se squaglia maie.

daar waar het witte sneeuwdek nimmer smelt.

III Amaie ’na nenne pe’ tridece mise,

Ik minde dertien maanden lang een meisje,

nun le putette dà tridece vase...

maar dertien kussen mocht ik haar niet geven.

La mamma me faceva ‘o pizz’a riso;

De moeder trok een vriendelijk gezicht,

la figlia me diceva: “Viene! Trase!”

de dochter riep me toe: ‘Kom! Kom maar binnen!’

È asciuto u scaccione de la casa.

Toen werd ik weggestuurd door een bediende.

IV Amaie ’nu ninno cu’ sudore e stiente.

Mijn liefste heeft mij zweet gekost en tranen,

Ma lu veco ’m putere a ’nat’amante!

maar werd mij afgenomen door een ander.

Nun è dulore chi perde pariente,

De smart om een gestorven ouder is niet

quant’è dulore chi perde l’amante.

zo erg als die om een verloren liefste.

Si sarria muorto, nun sarria niente:

Was hij maar dood, dan leed ik minder dan

ca quanno è vivo te passa pe’ ’nnate!

nu hij mij voor een ander heeft verlaten!

V Arbero piccerillo, te chiantaie,

Ik heb je ooit geplant, jij kleine boom.

i’ t’aracquaie cu’ li miei surore.

Ik heb je met mijn zweetdruppels begoten.

Vennu lu vientu e te tuculaie.

De wind stak op en deed je takken kreunen,

La meglia cimma me cagnaie culure,

je fraaie loof veranderde van kleur,

la fronna ch’era verde ce seccaie,

het frisse groen verdorde en werd bruin,

la dorge fgrutto me cagnaie sapore:

je zoete ooft heeft alle smaak verloren.

Viene, morte, arremmeria a chisti guai,

Kom mij verlossen, dood, uit mijn ellende!

mo’ che nennillo mio ha cagnat’ammore!

Mijn lieveling koos zich een ander lief.

24 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 24

26-09-13 15:58

hoesillustratie bij de eerste plaatopname van Henzes Fünf neapolitanische Lieder door Dietrich Fischer-Dieskau (DGG 1958)

Henze: Fünf neapolitanische Lieder

Musiktage. Luigi Nono verlaat, samen met

Tonaliteit

frontgenoten Pierre Boulez en Karlheinz

Nono’s ogenschijnlijke tegenpool Hans Werner

Stockhausen, vroegtijdig de zaal. Op luid-

Henze wil op de schouders van reuzen staan.

ruchtige wijze wel te verstaan. Veertig jaar

Zo houdt hij vast aan bepaalde verworven-

later heeft Henze Nono zijn gedrag nog niet

heden van de Romantiek en maakt hij Orpheus

vergeven.

naar Monteverdi’s L’Orfeo uit 1607. De Orpheusthematiek past bij de muziek van Henze – die

Lutosławski: Concert voor orkest

wordt volgens hem gevoed door de spanning

Kettingtechniek

tussen het verlaten van en de terugkeer naar

Dit jaar is het honded jaar geleden dat Witold

de traditionele tonaliteit. In 1953 wijkt hij uit

Lutosławski werd geboren in het door Rusland

naar Italië, zijn tweede vaderland. In Napels

bezette Polen, vier jaar voor het uitbreken van

componeert hij in 1956 Fünf neapolitanische

de Russische Revolutie. Terwijl Nono vanuit

Lieder voor de beroemde bariton Dietrich

het rijke Venetiaanse achterland de

Fischer-Dieskau. Geïnspireerd door het enorme

communistische revolutie predikt, ondervindt

volskmuzikale potentieel van die stad, zet hij

Witold Lutosławski in Polen de stalinistische

anonieme zeventiende-eeuwse teksten op

dictatuur aan den lijve. Na een verblijf in

muziek. Een jaar later gaat Nachtstücke und

Moskou, waar de dan vijfjarige Lutosławski de

Arien in première, tijdens de Donaueschinger

executie van zijn vader meemaakt, keert hij in

25 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 25

26-09-13 15:58

1924 met zijn overgebleven familie terug naar

is De intellectuele verleiding (2011, Uitgeverij

Warschau.

Prometheus).

In het Concert voor orkest, dat in 1954 – een jaar

Als geboren Amsterdammer doorliep Frits

na Stalins dood – in première gaat, gebruikt

Bolkestein het Barlaeus Gymnasium, waarna

Lutosławski melodische thema’s uit Poolse

hij in de eerste helft van de jaren vijftig

volksmuziek. Dat leidt aanvankelijk tot kritiek,

wiskunde studeerde in Oregon (VS) en

vanwege associaties met de door de

Amsterdam. In 1959 behaalde hij aan de

communisten opgelegde functionele muziek.

Universiteit van Amsterdam zijn doctoraal

Maar de vrijheid die het werk verklankt is

Wijsbegeerte en Grieks. Hij was korte tijd

groter. De verhouding tussen statische,

redactielid van Propria Cures. In de jaren zestig,

harmonische lijnen en dynamische ritmiek

internationaal werkzaam bij Shell, studeerde

creëert een spanning die een origineel verloop

hij economie in Londen en behaalde hij de

van het stuk garandeert. In de Passacaglia

titel Meester in de rechten in Leiden. Als

past Lutosławski voor het eerst zijn

politiek leider van de VVD werd hij bekend

zogenoemde kettingtechniek toe. Dit procedé

door zijn pittige uitspraken en originele

is gebaseerd op onafhankelijke lagen, waarvan

inzichten. Als Europees Commissaris hield hij

de secties beginnen en eindigen op

zich bezig met versoepeling van het Europese

verschillende momenten en elkaar daardoor

betalingsverkeer en de regelgeving rond

overlappen. Het werk is Lutosławski’s afscheid

intellectueel eigendom. In 2004 werd hij

van de klassieke traditie; de uit de Barok

benoemd tot bijzonder hoogleraar aan de

afkomstige titels van de verschillende delen

universiteiten van Leiden en Delft. Van 2006

onderstrepen dit.

tot 2011 was hij voorzitter van het weten-

Concert voor orkest maakt Lutosławski tot de

schappelijk bureau van de VVD (Telders-

leidende Poolse componist van zijn generatie

stichting). Dit jaar publiceerde het weekblad

en vier jaar later brengt Musique funèbre hem

Elsevier zijn memoires in feuilletonvorm.

internationale roem. Bernard Haitink dirigeert Concert voor orkest in 1960 in Amsterdam.

zie pagina 36-37 voor biografische informatie

In 1983 ontvangt Lutosławski de Solidariteits-

over:

prijs voor zijn integriteit tijdens de onder-

Koninklijk Concertgebouworkest

drukking; naar verluidt is hij trotser op deze

Edward Gardner dirigent

prijs dan op zijn muzikale onderscheidingen.

Christianne Stotijn mezzosopraan

Erwin Roebroeks

Frits Bolkestein, spreker Voorprogramma Frits Bolkestein staat bekend als prominent VVD-politicus (Staatssecretaris Buitenlandse Handel 1982-86, Minister van Defensie 1988-89, Voorzitter van de Tweede Kamerfractie VVD 1990-98, Europees Commissaris 1999-2004) en als begenadigd spreker en schrijver over

Tijdens de concerten op 10, 11 en 12 oktober

uiteenlopende onderwerpen. In 1998 ontving

worden in diverse foyers archiefbeelden uit de

hij de Thorbeckeprijs voor politieke

jaren vijftig getoond door

welsprekendheid. Zijn laatste boekpublicatie 26 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 26

26-09-13 15:58

DE FIFTIES @ HET CONCERTGEBOUW

Vetkuif, jive en dj /entrée Late Night Café

De Koorzaal wordt

concert van het Koninklijk Concertgebouw-

voor deze editie

orkest en de entourage is geïnspireerd op het

van het /entrée

thema van het AAA Festival – op donderdag 10

Late Night Café

oktober is dat ‘De Fifties’. Vanaf 22.30 uur zijn

omgetoverd

er Late Night Sessions in de Koorzaal, in de

tot ballroom.

catacomben van Het Concertgebouw, waar

Honingzoete

verschillende disciplines elkaar afwisselen.

vocalen en

Orkestmusici spelen kamermuziek en een

wreed scheurende saxen – De Torello’s

door /entrée speciaal bij het thema geselec-

Jive Bugs zetten je lichaam aan tot wilde

teerde band schroeft de stemming geleidelijk

dansmoves. Een jurk of pak uit de jaren

op. Tegelijkertijd kan er in de Entreehal en het

vijftig komt goed van pas, wil je er deze

Concertgebouw Café tot na middernacht

avond zonder kleerscheuren van afkomen.

worden nagepraat over het concert, en ontmoeten vrienden van binnen en buiten Het

Rock-’n-roll- en jivedansers helpen het publiek

Concertgebouw elkaar voor een drankje of

om na het concert in de Grote Zaal helemaal in

om te dansen op de beats van een dj. Het Late

de sfeer van De Fifties te komen. Leden van

Night Café wordt georganiseerd door /entrée,

het Koninklijk Concertgebouworkest laten

de jongerenvereniging van Koninklijk Concert-

horen waar jonge conservatoriumstudenten

gebouw en Koninklijk Concertgbouworkest.

als Peter Schat en Ton de Leeuw mee bezig

De toegang is gratis en iedereen is welkom.

waren in de jaren vijftig. In de entreehal draait dj en vj Naald en Kraak de favoriete plaatjes

kijk voor het volledige programma op

uit die jaren, natuurlijk met een ‘drankje aan

concertvrienden.nl/entree

de bar’.

of op facebook.com/concertvrienden.entree

Een rustige avond met gelikte klanken en goede gesprekken? Helaas… de voetjes gaan van de vloer. Dit nostalgische Late Night Café

DONDERDAG 10 OKTOBER

wordt er een om nooit te vergeten.

/entrée Late Night Café CONCERTGEBOUW – KOORZAAL EN ENTREEHAL

Het /entrée Late Night Café is een plek voor

22.30 uur

ontmoeting van uiteenlopende muziekstijlen.

Het Café opent direct na het donderdag-

toegang gratis

27 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 27

26-09-13 15:58

Karel Appel, Vogel en mens, 1952 olieverf op doek, 111 x 110 cm Collectie Stedelijk Museum Amsterdam

28 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 28

26-09-13 15:59

BEKEKEN IN HET STEDELIJK door Sarah Meuleman

Kinderspel ‘Vogel en mens’ van Karel Appel Afgelopen zomer was ik te gast op een retro

De revolutionaire kindertekening is aimabele

fifties wedding. Een pastelkleurig feestje met

kunst geworden. De fifties een feest.

punch en petticoats, een elegante carbon copy

Zo bezien illustreert Appels Vogel en mens mooi

van naoorlogse vrolijkheid. Stapeltaart met

hoe wij naar de geschiedenis kijken: als naar

een dikke laag marsepein en mierzoete

een kindertekening. Met de veronderstelde

deuntjes van Marilyn Monroe tot Frank

afstand en wijsheid van een volwassene.

Sinatra. Een en al onschuld, ‘It was a very

Het verleden is naïef, ietwat onbeholpen en

good year’.

volstrekt ongevaarlijk. Alsof alles vroeger

De jaren vijftig: wakker uit de boze oorlogs-

kinderspel was. Appel het schattige broertje

droom, opgestroopte mouwen, hoop. Tijd

van Kelley. De Suez-crisis beuzelarij verge-

voor de Vijftigers, dichters en schrijvers met

leken met Syrië vandaag.

een enorme vrijheidsdrang, en de mannen van CoBrA die hun artistieke heil zochten in kinderlijke onschuld. In één beweging

Het verleden is volstrekt ongevaarlijk

veegden ze de esthetische regels van tafel.

Zoals Karel Appel deed met dit werk in 1952.

Natuurlijk wil ik de feestvreugde niet

Het is een vrolijke figuur met een brede lach,

bederven en het romantische beeld van de

een vogel op zijn hoofd en een onbeholpen

fifties onrecht aandoen; maar de mensen van

olifanten-armpje. Ruwe verfstreken, bonte

toen, de verslaafde actrices en maffiose

kleuren. Appels Vogel en mens toont de vitali-

zangers, de democratisch verkozen regerings-

teit van zijn tijdperk. Het werk is vermakelijk

leiders en dictators; ze waren net zo

en aandoenlijk tegelijk.

volwassen als wij. Of wij net zo kinderlijk?

Maar hoe onschuldig was het toen? Appels

Proost!

kinderfiguren riepen hevige reacties op. Zijn werk werd verguisd, zijn muurschildering in

Sarah Meuleman is journalist en presentator van

het Amsterdamse stadhuis na klagende

het kunstprogramma ‘Sarah’s Barbaren’.

ambtenaren wit gesaust. En hoe zoet zijn die deuntjes van Sinatra als je er écht naar luistert: ‘It was a mess of good years’. Hoe glamoureus het leven van Marilyn Monroe?

Ik verbaas me erover hoe makkelijk het verleden zich laat romantiseren. Wat toen nog kritisch en ontwrichtend was, is vandaag voorzien van een dikke laag marsepein.

29 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 29

26-09-13 15:59

DE FIFTIES @ STEDELIJK MUSEUM

Nostalgie naar de jaren vijftig?

Confrontaties Het vrijdagmiddagprogramma Confrontaties

Naast het beroemde pianostukje van Messiaen

brengt gasten uit verschillende disciplines bij

klinken werken van Ton de Leeuw – die bij

elkaar. Beeldende kunsten en muziek worden

Messiaen studeerde en van 1959 tot 1987 zijn

soms botweg naast elkaar geplaatst, vaak

stempel zou drukken op het Amsterdams

gevolgd door een gesprek waarin het span-

conservatorium – en van Peter Schat, die zich

ningsveld van de thematiek naar voren komt.

in zijn Twee stukken liet inspireren door Kees van

De programmering is in handen van Hans

Baarens Septet (dat zaterdag wordt uitgevoerd).

Ferwerda namens het Koninklijk Concertgebouworkest en Hendrik Folkerts, curator public program van het Stedelijk Museum.

VRIJDAG 11 OKTOBER Confrontaties

In 1949 schreef de Fransman Olivier Messiaen

STEDELIJK MUSEUM – TEIJIN AUDITORIUM

een experimenteel pianostukje van nog geen

16.00-17.30 uur

vier minuten. Het werd een grote inspiratiebron voor een jonge generatie componisten. De

gasten

rationele organisatie ervan staat haaks op het

Anna Tilroe, Jonas Staal, Rob Zuidam

vrije en vitale werk van de CoBrA kunstenaars en de poëzie van de Vijftigers. Maar er zijn ook duidelijke overeenkomsten: de heftige breuk met de traditie en de hunkering naar een

muziek Olivier Messiaen (1908 – 1992) Mode de valeurs et d’intensités (1949)

nieuwe taal. Vrijheid ging in deze periode hand

Ton de Leeuw (1926 – 1996)

in hand met een vaak dwingende ideologie.

Sonatine voor viool en piano (1955)

In Confrontaties blikt kunstcriticus en bijzonder hoogleraar Kunst en Cultuur Anna Tilroe terug op De Fifties en geeft een korte beeldpresentatie.

Peter Schat (1935 – 2003) Twee stukken voor fluit, viool, trompet en slagwerk (1959)

Beeldend kunstenaar Jonas Staal, bekend van

Ana Sanchez Donate piano

De Geert Wilders werken en zijn pamflet Kunst ter

Christian van Eggelen viool

verdediging van de democratie betreedt het snijvlak

Kersten McCall fluit

van politiek, cultuur en ideologie. Is er in het

Wim van Hasselt trompet

huidige tijdsgewricht sprake van ideologische

Mark Braafhart slagwerk

nostalgie? En wat betekenen, zestig jaar later, de seriële revolutie en harde ideologische strijd

tickets entreeprijs museum (gratis met Museumkaart)

voor componist Rob Zuidam?

plus € 2,50

30 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 30

26-09-13 15:59

VRIJDAG 11 OKTOBER

DE FIFTIES @ HET CONCERTGEBOUW

Mondiale angst ‘Spaces of Blank’

Koninklijk Concertgebouworkest HET CONCERTGEBOUW – GROTE ZAAL

19.15 uur INLEIDING – Spiegelzaal Elmer Schönberger spreker 20.15 uur CONCERT – Grote Zaal

Anders dan op donderdag heeft het concert

Koninklijk Concertgebouworkest

op vrijdag 11 oktober de gebruikelijke opzet:

Edward Gardner dirigent

aanvang 20.15 uur; met pauze. In plaats

Christianne Stotijn mezzosopraan

van Henzes liedcyclus staat Spaces of Blank van Michel van der Aa op het programma.

als donderdag 10 oktober (zie pagina 22) met

Er is geen Voorprogramma, maar een

voor de pauze in plaats van Henzes liedcyclus:

Inleiding in de Spiegelzaal om 19.15 uur.

Michel van der Aa (1970) Componist Michel Van der Aa: ‘Spaces of Blank

Spaces of Blank (2007-2008)

gaat eigenlijk over de stemming die hoort bij

liedcyclus in drie delen voor mezzosopraan,

het Engelse woord “anxiety”; dat is breder

orkest en soundtrack op gedichten van Emily

dan alleen individuele angst, (…) “anxiety”

Dickinson, Rozalie Hirs en Anne Carson

associeer ik met mondiale angst.’

geschreven in opdracht van het Koninklijk Concert-

Mezzosopraan Christianne Stotijn (zie pagina

gebouworkest, wereldpremière op 19 maart 2009 en

37), solist in Spaces of Blank: ‘Het is een onge-

uitgebracht op cd-labels RCO Live en Disquiet

looflijk voorrecht als een componist schrijft met specifiek jouw stem in gedachten. Toen ik

begin van de pauze ca. 21.10 uur

in 2009 de première zong van Spaces of Blank

einde van het concert ca. 22.15 uur

voelde ik hoezeer Michel op mijn stem had geschreven. (...) Hij heeft mij geleid naar een

22.30 uur MEET THE ARTISTS – Spiegelzaal

manier van zingen waarbij vibrato heel doordacht gebruikt wordt.’

tickets vanaf € 22,50 – www.concertgebouworkest.nl

uit Preludium, maart 2009

Inleiding gratis voor concertbezoeker (reserveren via de Concertgebouwlijn 0900 671 8345 of gratis af te

De toelichting op dit concert en de zang-

halen bij de kassa)

teksten van Van der Aa’s Spaces of Blank vindt u

Meet the Artists gratis voor concertbezoeker

in het oktobernummer van Preludium, het programmablad van het Koninklijk Concert-

Dit concert wordt opgenomen door de AVRO voor uitzending

gebouworkest en Het Concertgebouw. Daarin

op 20 oktober om 14.15 uur via Radio 4.

voorts een interview met Michel van der Aa. Losse nummers van Preludium zijn tijdens de concerten te koop (onder meer bij de Vriendenbalie tegenover de garderobe).

Abonnementen: zie www.preludium.nu.

31 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 31

26-09-13 15:59

Hans Gugelot & AG Braun, Phonosuper (model SK 4), 1956 audio-systeem, behuizing van metaal en iepenhout, perspex deksel, kunststof knoppen, 24,2 x 58,3 x 29,1 cm Collectie Stedelijk Museum Amsterdam

32 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 32

26-09-13 15:59

DE FIFTIES @ KONINKLIJK CONCERTGEBOUW

Meer dan nieuwlichterij Asko|Schönberg in de Kleine Zaal In de klassieke muziek gelden de jaren

L’Histoire du soldat. Bij de eerste uitvoering

vijftig van de vorige eeuw als een cerebraal

tijdens het festival van Braunschweig stonden

tijdperk. Het serialisme, een abstracte

beide werken op het programma. Typerend

uitbreiding van de twaalftoonsmuziek,

voor Jolivets spirituele inslag is de deeltitel van

groeide razendsnel uit tot de nieuwe

het langzame middendeel, Hiératique.

compositorische norm waarmee de jonge honden Pierre Boulez en Karlheinz

Stravinsky: Septet

Stockhausen hun sterke wil aan de

Ommezwaai van een groot componist

internationale muziekwereld oplegden.

‘Het Septet is een fascinerend muziekwerk, vol doorwrochte polyfonie en opwindende

Vanuit het West-Duitse Darmstadt werd

ritmische effecten. De meest buitengewone

tijdens de jaarlijkse zomercursussen het

eigenschap is wellicht de nauwe stilistische

evangelie van de Nieuwe Muziek verspreid.

overeenkomst met de twaalftoonsmuziek van

Wie niet bereid was in reeksen te denken,

Arnold Schönberg.’ Aldus Richard RePass in

moest voor zijn reputatie en zijn brood-

zijn recensie van Stravinsky’s nieuwe compo-

winning vrezen.

sitie na de eerste uitvoering begin 1954. De criticus van het Britse tijdschrift The Musical

Jolivet: Rhapsodie à sept

Times sloeg de spijker op zijn kop. Een paar

Balanceerkunst

jaar eerder was Stravinsky tot het inzicht

Gelukkig waren er componisten die weigerden

gekomen dat de dodecafonische muziek van

te buigen voor de seriële terreur. De Fransman

Schönberg – zijn stadgenoot in Los Angeles –

André Jolivet bijvoorbeeld bleef zijn eigen weg

een grote inhoudelijke rijkdom bezat. Hij had

gaan. Als voormalige leerling van de grote ver-

deze ontdekking mede te danken aan zijn

nieuwer Edgard Varèse kon hij meepraten over

assistent Robert Craft, die zelf graag werken

avant-gardemuziek, maar hij besloot direct na

van de Tweede Weense School dirigeerde.

de Tweede Wereldoorlog terug te keren naar

Na de dood van Schönberg in de zomer van

een wat klassieker idioom. Niet het voor-

1951 voelde Stravinsky zich kennelijk vrij te

oorlogse neoclassicisme waar hij een hekel

leunen op diens compositorische methode.

aan had, maar een tussen moderniteit en

Dat hij het Septet vanuit een grote innerlijke

traditie balancerende stijl waarin de tijdloze

behoefte schreef, blijkt wellicht uit het feit dat

en mysterieuze kracht van de muziek centraal

hij er in juli 1952 aan begon zonder één rustdag

zou staan. Jolivet schreef zijn Rhapsodie à sept in

te nemen na de voltooiing van zijn Cantate. De

1957 voor dezelfde bezetting die Igor Stravinsky

instrumentatie – drie blazers, piano en drie

bijna veertig jaar eerder had gebruikt in

strijkers – en de afrondende Gigue zijn geënt 33 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 33

26-09-13 15:59

ZATERDAG 12 OKTOBER

op Schönbergs Suite opus 29. Streng dodecafo-

Tijdgenoten:

nisch is het Septet niet, maar de reeksenmatige

Asko|Schönberg

ordening van de toonhoogtes zou een vast

HET CONCERTGEBOUW – KLEINE ZAAL

onderdeel van Stravinsky’s late muziek worden.

Maderna: Musica su due dimensioni

21.00 uur CONCERT

Fluitist en taperecorder

Asko|Schönberg

In de jaren vijftig schoten de studio’s voor

Etienne Siebens dirigent

elektronische muziek als paddenstoelen uit de

Lauren Armishaw, sopraan

grond. Hierdoor kregen componisten in verschillende Europese landen de kans zich te

André Jolivet (1905-1974)

bekwamen in het werk met taperecorders.

Rhapsodie à sept (1957)

De studio in Milaan onder auspiciën van de RAI

Résolu | Hiératique | Incisif

stond vanaf de oprichting in 1955 onder leiding van Luciano Berio, die samen met zijn assistent

Igor Stravinsky (1882-1971)

Bruno Maderna een tijdschrift begon en een

Septet (1952-1953)

= 88 | Passacaglia | Gigue

reeks evenementen rondom elektronische

Bruno Maderna (1920-1973)

wonderkind en later wereldberoemd dirigent,

Musica su due dimensioni (1952)

componeerde in 1958 Musica su due dimensioni,

muziek organiseerde. Maderna, voormalig

misschien wel het eerste werk waarin een

Kees van Baaren (1906-1970)

instrumentalist op het podium – hier een

Septet (1957) Allegro non troppo | Andante sostenuto | Vivace

fluitist – een dialoog met zichzelf op tape aangaat. Er is een partituur, onderverdeeld in

Igor Stravinsky

vijf delen, maar details zoals het aantal

Three Songs from William Shakespeare

herhalingen van bepaalde fragmenten staan

(1953)

open. Maderna raadt hierbij de fluitist en de

Musick to Heare | Full Fathom Five |

geluidstechnicus aan het stuk elke keer weer

When Daisies Pied

samen ‘uit te vinden’.

Michael Daugherty (1954) Dead Elvis (1993)

Van Baaren: Septet

Nederlandse pionier Componist en muziekpedagoog Kees van

er is geen pauze

Baaren gaf vanaf 1958 leiding aan het Koninklijk

einde van het concert ca. 22.15 uur

Conservatorium te Den Haag, waar hij jonge componisten als Louis Andriessen, Reinbert de

tickets vanaf € 23,00 – www.concertgebouw.nl

Leeuw, Jan van Vlijmen en Peter Schat onder

teksten gratis verkrijgbaar aan de zaal

zijn hoede had. Eerder speelde hij een pioniersrol in de verspreiding van de twaalftoonsmuziek in Nederland. Hij zag in Schönbergs methode een middel om zijn creativiteit te hervinden en wees de tonaliteit af omdat die te veel was ‘besmet met vroegere zaden’. Tegelij34 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 34

26-09-13 15:59

live Elvis in de fifties; dead Elvis in 1977

kertijd bleef hij trouw aan de kiemceltechniek

Daugherty: Dead Elvis

die hij van zijn leermeester Willem Pijper had

Requiem vanuit de heup

geleerd. Zijn Septet (Settetto) uit 1952 voor vijf

Als uitsmijter klinkt Dead Elvis, een exuberant

blazers, contrabas en een solistisch opererende

werk voor fagot en ensemble waarin de

viool bewijst dat hij met gemak deze verschil-

Amerikaanse componist Michael Daugherty

lende invloeden wist te verenigen. Dit driedeli-

de rock-’n’-rollstemming uit de fifties laat

ge werk ontstond in opdracht van de Gemeente

herleven. Elvis Presley is dood, dat mogen we

Amsterdam toen Van Baaren nog directeur was

tenminste aannemen aangezien de Dies

van het Amsterdams Muzieklyceum.

irae-melodie uit de requiemmis als hoofdthema fungeert, maar de gekte rondom zijn

Stravinsky: Three Songs from William Shakespeare

persoon is springlevend. Daugherty, al langer

Shakespeare serieel

gefascineerd door de populaire cultuur van zijn

In de Three Songs from William Shakespeare uit 1953

land, bezocht ter voorbereiding een bijeen-

gaat Stravinsky door waar hij enkele maanden

komst van honderd Elvis-imitatoren in Las

eerder in zijn Septet was opgehouden. Opnieuw

Vegas. Hij maakt van de fagottist een lookalike

ordent hij de toonhoogtes in korte reeksen en

van ‘The King’ en lardeert zijn partituur met

zet hij Schönbergs twaalftoonstechniek naar

snelle en langzame patronen die uit de vroege

zijn hand. Het idee om teksten van Shakespeare

rockmuziek afkomstig zijn. In Dead Elvis komen

op muziek te zetten was afkomstig van Robert

veel muzikale knipogen aan bod, van de

Craft, die ook had gesuggereerd de begeleiding

vreemde contrabas-riffs in de openingsmaten

aan een klein ensemble toe te vertrouwen.

tot het dramatische slotgebaar.

De fluit bestrijkt het hoge register, de klarinet

Michel Khalifa

zoekt geregeld de laagte op en de altviool zorgt voor extra impulsen met korte zinnen, tokkel-

zie pagina 36-37 voor biografische informatie

geluiden en flageolettonen. In de ongekunstel-

over:

de zangpartij zit een verende ritmiek. De drie

Asko|Schönberg

teksten zijn respectievelijk afkomstig uit Sonnet

Etienne Siebens dirigent

VIII, The Tempest (een lied van Ariel) en de vroege

Lauren Armishaw sopraan

komedie Love’s Labour’s Lost (slotscène).

35 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 35

26-09-13 15:59

OVER DE UITVOERENDEN

Biografische informatie

Asko|Schönberg

Residentie Orkest, Nederlands Kamerkoor en

Toonaangevend ensemble voor muziek van

Asko|Schönberg ◆ Dirigeerde cd-opnamen van

de 20ste en 21ste eeuw van gevestigde namen

meerdere vooraanstaande orkesten, ontving

(Andriessen, Goebaidoelina, Kurtág, Ligeti,

Edison voor cd van Asko|Schönberg met werk

Stockhausen) en jongere componisten (Van

van Martijn Padding ◆ Hedendaags repertoire:

der Aa, Padding, Widmann, Zuidam) ◆

samenwerking met o.a. György Kurtag,

Ensemble in residence bij Muziekgebouw aan

Mauricio Kagel, Jonathan Harvey, Harrison

’t IJ ◆ Speciale aandacht voor langjarige

Birtwistle, Philippe Boesmans, Peter Eötvös,

relaties en samenwerking met componisten

Luca Francesconi, Louis Andriessen, Michel

voor nieuw werk van hoge kwaliteit ◆ Geeft

van der Aa en Luc Brewaeys.

concerten in series in Muziekgebouw aan ’t IJ en Koninklijk Concertgebouw ◆ Gast-

Hessel Buma trompet

optredens bij Holland Festival, De Nederlandse

Solotrompettist van het Radio Filharmonisch

Opera en in coproducties ◆ Bespeelt vele

Orkest en vast lid van Asko|Schönberg ◆ Was

concertzalen en festivals in binnen- en

trompettist bij Radio Kamer Orkest, daarvoor

buitenland ◆ Verzorgt educatieve projecten

bij Het Gelders Orkest ◆ Studeerde aan het

voor diverse leeftijden.

Sweelinck Conservatorium bij Peter Masseurs, Conservatorium Groningen bij Auke van der

Etienne Siebens dirigent

Merk en het Koninklijk Conservatorium bij Ad

Vaste gastdirigent van Asko|Schönberg en

van Zon ◆ Volgde masterclasses bij o.a. Pierre

artist in residence bij I Solisti del Vento ◆

Thibaud en Antony Plog.

Studeerde orkestdirectie bij Lucas Vis,Hiroyuki Iwaki en Jorma Panula ◆ Daarna gastdirecties

Lauren Armishaw sopraan

bij orkesten in België, Nederland, Engeland,

Geboren in Nieuw-Zeeland, studeerde zang en

Duitsland, Italië, Frankrijk en Spanje ◆

wiskunde aan de Victoria University in

Oprichter, artistiek leider en dirigent van het

Wellington ◆ Studeerde aan het Koninklijk

Prometheus Ensemble (1992-2008) ◆ Was vaste

Conservatorium in Den Haag bij Rita Dams,

gastdirigent van het Brussels Philharmonic

Jill Feldman, Michael Chance en Diane Forlano

en chef-dirigent bij het Symfonieorkest Vlaan-

◆

Studeerde af met specialisatie in de oude

deren (1992-2008) ◆ Dirigeerde de afgelopen

muziek (2007) ◆ Soliste bij koren en orkesten

seizoenen in binnen- en buitenland, o.a.

in heel Europa in bekend (oratorium)reper-

MusikFabrik, Klangforum Wien, Collegium

toire en minder bekende muziek zoals Maria

Vocale Gent, Amsterdam Sinfonietta,

dolorata van Vinci (in Rome) en La Maddalena

Rotterdams Philharmonisch Orkest,

a piedi di Cristo van Bononcini (in Antwerpen) ◆ 36 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 36

26-09-13 15:59

Geïnteresseerd in onbekende muziek, maakte

gastdirigent van het City of Birmingham

uitvoeringseditie van Lanciani’s Il martirio di S.

Symphony Orchestra ◆ Opleiding in Cambridge

Eustachio voor het Festival Musica Sacra

en aan de Royal Academy of Music in Londen ◆

Maastricht 2008 ◆ Zong onder dirigenten als

Daarna assistent van Mark Elder bij het Hallé

Jos van Veldhoven, Christina Pluhar, Rinaldo

Orchestra in Manchester ◆ Richtte in 2002 het

Alessandrini en Sigiswald Kuijken, met gezel-

Hallé Youth Orchestra op ◆ 2004-2007 musical

schappen als L’Arpeggiata, De Nederlandse

director van de Glyndebourne Touring Opera ◆

Bachvereniging en de Auckland Choral

Dirigeerde het BBC Symphony Orchestra sinds

Society, was te gast op het Tanglewood

2005 vele malen, naast het Philharmonia

Festival en de oudemuziekfestivals van

Orchestra, de London Philharmonic en het

Ambronay en Utrecht ◆ Treedt ook op met

Orchestra of the Age of Enlightenment ◆

eigen trio Lacrime amorose (met barokharp

Operadirigent in Glyndebourne, bij de Metro-

en theorbe).

politan Opera in New York, bij de Opéra de

Lauren Armishaw debuteert in Het Koninklijk

Paris en in La Scala te Milaan ◆ Ontving Royal

Concertgebouw.

Philharmonic Society Award, Olivier Award en Order of the British Empire.

Koninklijk Concertgebouworkest

Edward Gardner debuteert bij het Koninklijk

Opgericht in 1888 ◆ Door de internationale

Concertgebouorkest.

kritiek gerekend tot ’s werelds beste drie orkesten om unieke klank en stilistische flexi-

Christianne Stotijn mezzosopraan

biliteit ◆ Werkt met de belangrijkste compo-

Werd door dirigent Bernard Haitink na indruk-

nisten en dirigenten, van gevestigde namen

wekkende uitvoering van Mahlers Rückert-Lieder

tot aanstormend talent ◆ Veelvuldig geleid

bij het Orchestre National de France in 2005

door componisten/dirigenten als Gustav

onmiddellijk uitgenodigd voor haar debuut bij

Mahler, Richard Strauss, Claude Debussy,

het Koninklijk Concertgebouworkest met

Igor Stravinsky, Arnold Schönberg, Luciano

hetzelfde werk later dat jaar ◆ Werkte sindsien

Berio, Hans Werner Henze en Thomas Adès ◆

met vele grote dirigenten en orkesten ◆

Verwierf rond 1900 wereldroem o.l.v. Willem

Studeerde in 2003 met de hoogste onderschei-

Mengelberg ◆ Daarna geleid door chef-

ding af aan het Conservatorium van Amster-

dirigenten Eduard van Beinum, Bernard

dam, vervolgstudie in Londen ◆ Docenten o.a.

Haitink, Riccardo Chailly en (sinds 2004) de

Udo Reinemann, Jard van Nes en Noelle Barker

Letse maestro Mariss Jansons ◆ Heeft eigen-

◆

tijdse muziek altijd een vaste plaats in de pro-

2003 bij de Nationale Reisopera als Carilda in

Gecoacht door Janet Baker ◆ Operadebuut in

grammering gegeven, zoals het AAA Festival

Händels Arianna in Creta ◆ Zong daarna onder

Muziek en Kunst (sinds seizoen 2010-2011).

meer bij de Opéra de Paris, De Nederlandse Opera en De Munt in Brussel ◆ Onderscheiden

Edward Gardner dirigent

met diverse prestigieuze prijzen waaronder de

Engelsman, sinds 2007 music director van de

Nederlandse Muziekprijs (2008).

English National Opera; succesvolle producties

Christianne Stotijn is regelmatig te horen bij het

o.a. Death in Venice en Peter Grimes (Britten), Don

Koninklijk Concertgebouworkest. Zo verzorgde ze in

Giovanni (Mozart), Der Rosenkavalier (Richard

2009 de wereldpremière van Michel van der Aa’s aan

Strauss) Wozzeck (Berg) en Punch and Judy

haar opgedragen Spaces of Blank.

(Birtwistle) ◆ Sinds september 2010 eerste 37 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 37

26-09-13 15:59

VOORUITBLIK

The Human Body AAA Festival 17-25 januari 2014 THE HUMAN BODY @ STADSSCHOUWBURG

Toneelgroep Amsterdam speelt Bergmans Na de repetitie / Persona za 18 jan

◆

20.00 uur

◆

Rabozaal

◆

vanaf € 20

Zinnenprikkelend, ontroerend tweeluik.

De regisseur (Gijs Scholten van Aschat) in Na de repetitie leeft voor het theater, tot hij © an

od tr

In

een jonge, ambitieuze vrouw (Karina s,

Smulders) ontmoet. In Persona weigert een

o

t fo ns

Ga se

it

rr

Ge

actrice (Marieke Heebink) plots nog een n

woord te spreken. Heftig, realistisch en

AAA brengt een ode aan de basis van ons

lichamelijk spel, gevolgd door verstilde

bestaan: het menselijk lichaam. Bron van

beeldenpracht.

bruisende dansante spierkracht en seksuele

19.15 uur Inleiding (gratis)

aantrekking, maar ook van ziekte en dodelijke kwetsbaarheid. We zitten eraan vast,

THE HUMAN BODY @ MUZIEKGEBOUW AAN ‘T IJ

wij allemaal. Neem uw lichaam mee naar

Messiaens liedcyclus Harawi met dans

de beste Amsterdamse kunstplaatsen langs

di 21 jan

film, theater en concert. Met muziek die

Charlotte Riedijk sopraan

aanzet tot bewegen en muziek die de dans

Ellen Corver piano

volledig heeft verinnerlijkt. Want geest dat

Codarts Dans

is ook lichaam, of toch niet?

‘Lied van liefde en dood’ is de ondertitel van

◆

20.15 uur

◆

vanaf € 21,50

Harawi, dat Messiaen schreef in 1945 toen zijn

Bestel nu kaarten: www.AAAfestival.nl

vrouw ernstig ziek was. De choreografie van Marta Reig Torres voegt een dimensie toe.

THE HUMAN BODY @ EYE

THE HUMAN BODY @ SPUI25

De handen van de idioot

Wordt de mens een cyborg?

vr 17 jan

◆

19.15 uur

◆

€ 10

wo 22 jan

◆

17.00 uur

◆

gratis (wel reserveren)

Een fascinerende filmpresentatie van mooie,

Wat betekent de technologie voor ons

vreemde, tragische, komische handen en

zelfbeeld en de relatie met ons lichaam?

neurologische patiënten uit de collectie van

Lezing door Anneke Smelik over het verlangen

de Italiaanse arts Neri.

naar de maakbare mens.

38 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 38

26-09-13 15:59

THE HUMAN BODY @ HET CONCERTGEBOUW

Concert Koninklijk Concertgebouworkest vr 24 jan

◆

20.15 uur

◆

Grote Zaal

◆

vanaf € 22,50

Xian Zhang dirigent Martin Fröst klarinet Penderecki Prelude voor klarinet solo | Lutoslawski Danspreludes | Lutosławski Ouverture voor strijkorkest | Glanert Frenesia (wereldpremière) | Hillborg Peacock Tales (Millennium Version) | Göran Fröst Klezmer dans nr. 3 | Bartók Danssuite

19.15 uur Inleiding door Joel Ethan Fried Toneelgroep Amsterdam, Persona (foto Jan Versweyveld)

Spiegelzaal

◆

◆

gratis voor concertbezoekers, wel

reserveren na afloop Meet the Artists

THE HUMAN BODY @ HET CONCERTGEBOUW

Voorprogramma Grote Zaal do 23 jan

◆

20.15 uur

gratis voor concertbezoeker

◆

THE HUMAN BODY @ MUZIEKGEBOUW AAN ‘T IJ

(wel reserveren)

De IJ-Salon: John Adams’ Family

Hans van Manen geeft zijn kijk op The Human

za 25 jan

Body en het concertprogramma.

Een energieke ode aan het menselijk lichaam:

Concert Koninklijk Concertgebouworkest

musici van het KCO en zijn orkestacademie

do 23 jan

◆

21.15 uur

◆

Grote Zaal

◆

vanaf € 22,50

◆

15.00 uur

◆

vanaf € 19

en dansers van de Junior Company van Het

Xian Zhang dirigent

Nationale Ballet in Shaker Loops van John

Martin Fröst klarinet

Adams. Met Theatergroep ’t Barre Land.

Penderecki Prelude voor klarinet solo | Lutosławski Danspreludes | Glanert Frenesia (wereldpremière) | Hillborg

THE HUMAN BODY @ HET CONCERTGEBOUW

Peacock Tales (Millennium Version) | Bartók Danssuite

Gwyneth Wentink verklankt het menselijk

Muziek die de dans in zich bergt met een

lichaam

motoriek die lijfelijk voelbaar is. Het KCO pre-

za 25 jan ◆ 21.00 uur ◆ Kleine Zaal ◆ vanaf € 23

senteert de Zweedse beweeglijke klarinettist

Gwyneth Wentink harp

Martin Fröst en een nieuwe organische

Lars Wouters van den Oudenweijer klarinet

partituur van huiscomponist Detlev Glanert.

Bence Huszár cello

/entrée Late Night Café

Arnold Marinissen slagwerk

do 23 jan

◆

22.30 uur

◆

Wouter Snoei elektronica

gratis toegankelijk

Late Night Sessions in de Koorzaal met

Arnout Hulskamp visuals

diverse bands en musici. Late Night Café in

Mensingh Style Wars IV ‘Postmodernism Strikes Back’ |

het Concertgebouw Café.

Pärt Spiegel im Spiegel | Snoei nieuw werk | Marinissen nieuw werk | Ten Holt selectie uit Canto ostinato | Junkie XL

THE HUMAN BODY @ STEDELIJK MUSEUM

nieuw werk

Confrontaties vr 24 jan

◆

16.00 uur

◆

Teijin Auditorium

◆

€ 5 plus

Videokunst door LIMA Amsterdam op diverse locaties

entreeprijs museum (gratis met museumkaart) Een divers programma met beeldende kunst, muziek en debat.

39 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 39

26-09-13 15:59

AAA - ACTUEEL, AVONTUURLIJK, AANGRIJPEND MEER INFO EN TICKETS: AAAFESTIVAL.NL

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 40

26-09-13 15:59

E

EY

ijk

kl

in

on

K

er

nc

Co

H

et

bo rt ge Co nc e st ke

eb ou w or

tg

5 I2

U

SP

e ré nt /e

er am m m erd da st er Am st m m A eu s e en Mu ro G ijk e del e St D

ie

uz

M

w

ou eb

kg

n

aa

’t

IJ

26-09-13 15:59

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 41

uw

PARTNERS AAA De Groene Amsterdammer /entreé EYE Het Concertgebouw Koninklijk Concertgebouworkest LIMA living media art Muziekgebouw aan ‘t IJ SPUI25 Academisch-cultureel centrum Stedelijk Museum Amsterdam

Founding partners:

AAA - ACTUEEL, AVONTUURLIJK, AANGRIJPEND MEER INFO EN TICKETS: AAAFESTIVAL.NL 42 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 42

26-09-13 15:59

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 43

26-09-13 15:59

Biografieën

Goebaidoelina, Kurtág, Ligeti, Stockhausen) en jongere componisten (Van der Aa, Padding,

Etienne Siebens dirigent

Widmann, Zuidam) ◆ Ensemble in residence bij

Vaste gastdirigent van Asko|Schönberg en artist

Muziekgebouw aan ’t IJ ◆ Speciale aandacht voor

in residence bij I Solisti del Vento ◆ Studeerde

langjarige relaties en samenwerking met compo-

orkestdirectie bij Lucas Vis, Hiroyuki Iwaki en

nisten voor nieuw werk van hoge kwaliteit ◆

Jorma Panula ◆ Daarna gastdirecties bij orkesten

Treedt op in series in Muziekgebouw aan ’t IJ en

in België, Nederland, Engeland, Duitsland, Italië,

Koninklijk Concertgebouw ◆ Verzorgt gast-

Frankrijk en Spanje ◆ Oprichter, artistiek leider en

optredens bij Holland Festival, De Nederlandse

dirigent van het Prometheus Ensemble (1992-2008)

Opera en in co-producties ◆ Bespeelt vele concert-

◆

Was vaste gastdirigent van het Brussels

zalen en festivals in binnen- en buitenland ◆

Philharmonic en chef-dirigent bij het Symfonie-

Verzorgt educatieve projecten voor diverse

orkest Vlaanderen (1992-2008) ◆ Dirigeerde de

leeftijden.

afgelopen seizoenen ensembles, koren en orkesten in binnen- en buitenland: MusikFabrik, Klangfo-

Edward Gardner dirigent

rum Wien, Collegium Vocale Gent, Amsterdam

Engelsman, sinds 2007 music director van de English

Sinfonietta, Rotterdams Philharmonisch Orkest,

National Opera – succesvolle producties van o.a.

Residentie Orkest, Nederlands Kamerkoor en

Death in Venice en Peter Grimes van Britten, Don

Asko|Schönberg ◆ Graag geziene gast op binnen-

Giovanni van Mozart, Der Rosenkavalier van Richard

en buitenlandse festivals ◆ Dirigeerde cd-opnamen

Strauss, Wozzeck van Berg en Punch and Judy van

van meerdere vooraanstaande orkesten, Edison

Birtwistle ◆ Sinds september 2010 eerste gastdiri-

voor Asko|Schönberg-cd met werk van Martijn

gent van het City of Birmingham Symphony

Padding ◆ Passie voor hedendaags repertoire,

Orchestra ◆ Opleiding in Cambridge en aan de

samenwerking met componisten als György

Royal Academy of Music in Londen ◆ Daarna

Kurtag, Mauricio Kagel, Jonathan Harvey, Harisson

ssistent van Mark Elder bij het Hallé Orchestra in

Birtwistle, Philippe Boesmans, Peter Eötvös, Luca

Manchester ◆ Richtte in 2002 het Hallé Youth

Francesconi, Louis Andriessen, Michel van der Aa

Orchestra op ◆ 2004-2007 musical director van de Glyndebourne Touring Opera ◆ Dirigeerde het BBC

en Luc Brewaeys.

Symphony Orchestra sinds 2005 vele malen, naast Hessel Buma trompettist

het Philharmonia Orchestra, de London Philhar-

Solotrompettist van het Radio Filharmonisch

monic en het Orchestra of the Age of Enlighten-

Orkest en vast lid van Asko|Schönberg ◆ Was

ment ◆ Graag geziene gast in Glyndebourne, bij de

trompettist bij Radio Kamer Orkest, daarvoor bij

Metropolitan Opera in New York, bij de Opéra de

Het Gelders Orkest ◆ Studeerde aan het Sweelinck

Paris en en in de Scala te Milaan ◆ Ontving een

Conservatorium bij Peter Masseurs, Conservato-

Royal Philharmonic Society Award, een Olivier

rium Groningen bij Auke van der Merk en het

Award en een Order of the British Empire.

Koninklijk Conservatorium bij Ad van Zon ◆ Volgde

Dit concert betekent het debuut van Gardner bij het

masterclasses bij o.a. Pierre Thibaud en Antony

Koninklijk Concertgebouworkest.

Plog.

Christianne Stotijn mezzosopraan Asko|Schönberg

Werkt met alle grote dirigenten en orkesten sinds

Toonaangevend ensemble voor muziek van de 20e

haar indrukwekkende debuut in 2005 bij het

en 21e eeuw van gevestigde namen (Andriessen,

Orchestre National de France met Mahlers

44 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 44

26-09-13 15:59

Rückert-Lieder ◆ Debuut resulteerde in uitnodiging

Chance en Diane Forlano ◆ Studeerde af met

van dirigent Bernard Haitink voor het Koninklijk

specialisatie in de oude muziek (2007) ◆ Solist bij

Concertgebouworkest ◆ Studeerde in 2003 met de

koren en orkesten in heel Europa in bekend

hoogste onderscheiding af aan het Conservatori-

(oratorium-)repertoire en minder bekende muziek

um van Amsterdam, vervolgstudie in Londen ◆

zoals Maria dolorata van Vinci (in Rome) en La

Docenten o.a. Udo Reinemann, Jard van Nes en

Maddalena a piedi di Cristo van Bononcini (in

Noelle Barker; gecoacht door Janet Baker ◆

Antwerpen) ◆ Geïnteresseerd in onbekende

Operadebuut in 2003 bij de Nationale Reisopera

muziek, maakte uitvoeringseditie van Lanciani’s Il

als Carilda in Händels Arianna in Creta ◆ Zong

martirio di S. Eustachio voor het Festival Musica

daarna onder meer bij de Opéra de Paris, De

Sacra Maastricht 2008 ◆ Zong onder dirigenten als

Nederlandse Opera en De Munt in Brussel ◆

Jos van Veldhoven, Christina Pluhar, Rinaldo

Onderscheiden met diverse prestigieuze prijzen

Alessandrini en Sigiswald Kuijken, met gezel-

waaronder de Nederlandse Muziekprijs (2008).

schappen als L’Arpeggiata, De Nederlandse

Christianne Stotijn is regelmatig te gast bij het

Bachvereniging en de Auckland Choral Society,

Koninklijk Concertgebouworkest. Zo verzorgde ze in 2009

was te gast op het Tanglewood Festival en de

de wereldpremière van Michel van der Aa’s aan haar

oudemuziekfestivals van Ambronay en Utrecht ◆

opgedragen ‘Spaces of Blank’.

Treedt ook op met eigen trio Lacrime amorose (met barokharp en theorbe).

Koninklijk Concertgebouworkest

Lauren Armishaw debuteert in Het Koninklijk Concertge-

Opgericht in 1988 ◆ Door de internationale kritiek

bouw.

gerekend tot ’s werelds beste drie orkesten om unieke klank en stilistische flexibiliteit ◆ Werkt met de belangrijkste componisten en dirigenten, van gevestigde namen tot aanstormend talent ◆ Veelvuldig geleid door componisten/dirigenten als Gustav Mahler, Richard Strauss, Claude Debussy, Igor Stravinsky, Arnold Schönberg, Luciano Berio, Hans Werner Henze en Thomas Adès ◆ Begin 20e eeuw al wereldberoemd orkest o.l.v. dirigent Willem Mengelberg; daarna volgden Eduard van Beinum, Bernard Haitink, Riccardo Chailly en de Letse maestro Mariss Jansons (chef-dirigent sinds 2004) ◆ Heeft eigentijdse muziek altijd een vaste plaats in de programmering gegeven, zoals het AAA Festival Muziek en Kunst (sinds seizoen 2010-2011).

Lauren Armishaw sopraan Geboren in Nieuw-Zeeland, studeerde zang en wiskunde aan de Victoria University in Wellington ◆

Verhuisde in 2002 verhuisde naar Nederland ◆

Studeerde aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag bij Rita Dams, Jill Feldman, Michael 45 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 45

26-09-13 15:59

46 - AAA De Fifties

AAA_DeFifties_40pp_DEF.indd 46

26-09-13 15:59