005-PR004-11:Opmaak 1
31-10-2011
16:30
Pagina 2
INTERVIEW ‘Ik schrijf altijd een orkeststuk voordat ik aan een opera begin’, vertelt componist Detlev Glanert. Insomnium, voorstudie van zijn opera Solaris , beleeft zijn Nederlandse première bij het Koninklijk Concertgebouworkest.
de temperatuur van een opera door martijn voorvelt > fotografie ronald knapp
Insomnium is een grotendeels dromerig en mysterieus klinkend orkestwerk. Als ik componist Detlev Glanert vraag waar de lawaaiige clusters vandaan komen die op ongeveer tweederde van het werk onverwacht losbarsten, verwacht ik een muzikale verklaring. In plaats daarvan zegt hij: ‘Oh, dat is de zelfmoord van Khari. Ze ademt zuurstof in, maar omdat ze geen echt mens is blaast ze daarmee haar longen op.’ Het is het antwoord van een operacomponist. Voor Glanert is het onmogelijk om over Insomnium te praten zonder het ook over Solaris te hebben, de op het moment van schrijven nog onvoltooide opera waar het orkestwerk een voorstudie van is. ‘Ik heb één specialiteit: ik schrijf altijd een orkeststuk voordat ik aan een opera begin. Ik doe dat om uit te vinden wat de kleur is, de temperatuur van de opera. Het heeft te maken met de mood. Maar het is ook om dingen uit te proberen. In dit geval ging het vooral om illusies. Insomnium is een voorbereiding op Solaris, over een intelligente planeet die illusies produceert. De wetenschappers die de planeet moeten
‘Bij ons overheersen contrapunt en harmonie. Dat kunnen Italianen niet goed aan. Zelfs de muziek van Mozart ervaren ze als zwaar en complex’
30
onderzoeken komen er mensen tegen die ze kennen en die daar niet zouden moeten zijn. Het zijn levensechte visioenen. Ze zijn echt, maar ook weer niet.’ Glanert geeft zulke illusies muzikaal vorm, bijvoorbeeld door middel van canontechnieken. ‘Halverwege Insomnium is een passage waar de muziek heel bekend klinkt, en heel tonaal, maar ze is het niet. Dat komt doordat ik akkoorden door middel van canontechnieken onscherp heb gemaakt. Het klinkt dan alsof er iets niet helemaal in de haak is. Alsof je naar iemand kijkt, maar je ziet hem toch niet echt. Dat is de eerste verschijning van Khari [de vrouw van de hoofdpersoon, die zeven jaar eerder door zelfmoord om het leven kwam, MV].’
consistent Het is duidelijk dat Glanert componeert als een dramaturg. Hij denkt in beelden en dramatische ontwikkelingen. Zijn muziek heeft daardoor iets heel directs, alsof je haar kunt zien of aanraken. Toch wil ik het ook nog even over muzieknoten hebben, en vraag of melodie belangrijk voor hem is. ‘Ja, zeker! Maar eigenlijk zijn het meer motieven die ik gebruik, melodische cellen. Dat verschil is wel belangrijk. Een melodie is een complete Gestalt, een motief is meer een melodische bouwsteen. Het is trouwens wel interessant: ik heb in Italië gewoond, en daar denken ze in melodieën, heel horizontaal. Duitse muziek is veel verticaler gedacht. Bij ons overheersen contra-
005-PR004-11:Opmaak 1
31-10-2011
16:30
Pagina 3
punt en harmonie. Dat kunnen Italianen niet goed aan. Zelfs de muziek van Mozart ervaren ze als zwaar en complex.’ Zo’n melodische cel horen we meteen als Insomnium begint: vier stijgende noten, meer niet. ‘Die cel wordt steeds herhaald,’ legt Glanert uit, ‘maar alleen de eerste noot verandert steeds, de rest blijft hetzelfde. Ze bestaat dus uit een vaststaande kern en een bewegend elementje.’ Dat Insomnium consistenter of eenvormiger klinkt dan zijn voorgaande werken komt volgens Glanert vooral doordat de hele compositie opgebouwd is vanuit die melodische cel. De stilistische contrasten en grilligheid die zijn eerdere werk kenmerken zijn ook wel aanwezig, betoogt hij, maar minder duidelijk. Bovengenoemde lawaaiige passage, de zelfmoord van Khari, komt nog het meest in de buurt. Maar ook die is direct gerelateerd aan het basismateriaal: ‘Het is een canon van clusters, en naarmate die dichter bij elkaar komen hoor je vier tonen: b-c-e-g. Daarmee ben je terug bij het beginakkoord.’
heel verschillende dramaturgie zijn gebaseerd: Theatrum bestiarum was een suite, met sterk contrasterende delen. Fluß ohne Ufer ging veel meer uit van een doorgaande lijn, maar wel met verschillende episodes. Insomnium is het meest ‘radicale’ werk, omdat het het meest van één gegeven uitgaat, en steeds min of meer dezelfde sfeer blijft houden. Dat is bewust, omdat ik de luisteraar bij de hand wil nemen en een wereld binnen wil leiden, zodat hij de tijd vergeet.’ In die zin beleeft de luisteraar het werk als een droom of een visioen. Het verklaart ook de titel. ‘Het woord “insomnium” vinden we het eerst bij Vergilius. In diens Aeneis krijgt de held ook visioenen waarin mensen voor zijn geestesoog verschijnen. In het Duits is “insomnium” te vertalen als Traumgesicht. Dat kun je op twee manieren opvatten: een gezicht in een droom, of een droom die ins Angesicht komt.’ Heb ik een droom, of heeft de droom mij? Niets is alleen maar wat het is. Wat natuurlijk alles te maken heeft met de opera Solaris.
dramaturgie
freudiaans
‘De consistentie van Insomnium heeft ook te maken met de dramaturgische structuur van het stuk. Het is het derde van een serie orkestwerken die allemaal op een
Als ik opmerk dat Glanerts muziek altijd transparant klinkt, zelfs als er veel noten en stilistische elementen tegelijk klinken, is zijn reactie verrassend – bijna ontevre-
P R E L U D I U M - december 2011
>
31
005-PR004-11:Opmaak 1
31-10-2011
16:30
Pagina 4
INTERVIEW
‘Ik vind mijn werk juist nog niet transparant genoeg. Ik streef naar een grotere economie’ den: ‘Ik vind mijn werk juist nog niet transparant genoeg. Ik streef naar een grotere economie. Ik zou wel af willen van alle onnodige complicatie. Ken je die ongelooflijk ingewikkelde partituren van Ferneyhough? Of zelfs de complexiteit van Lachenmann: het zijn heel interessante componisten, maar ik kan me daar niet in vinden en wil graag naar een andere kant van het spectrum.’ En wat vindt Glanert dan van zijn landgenoot Wolfgang Rihm, die ook graag met contrasterende stijlen werkt? ‘Heel belangrijk! In het begin van de jaren 70, ik was toen dertien, was Rihm de eerste in Duitsland die de avant-garde-elite van Darmstadt provoceerde. Hij brak met de in zichzelf gekeerde avant-garde. Hij opende de sluizen voor andere componisten. Maar hij heeft verder geen invloed gehad op mijn componeren. Mijn kijk op opera, en componeren in het algemeen, heeft meer te maken met de Duitse lijn van Wagner, Strauss, Berg, Henze. Dat is de operatraditie waartoe ik wens te behoren. Ze is gegrondvest op een Freudiaanse benadering: we zijn geïnteresseerd in de ziel, in wat er binnenin ons gebeurt.’
zes weken Dat is overduidelijk in Solaris. De opera is gebaseerd op een psychologische sciencefictionroman van Stanislav Lem, die in het Westen vooral bekend werd sinds Andrej Tarkovski’s verfilming uit 1972. Een planeet die visioenen opwekt, visioenen die noodlottig zijn voor de wetenschappers, maar ook voor de gedroomde personen zelf: het is een gegeven met veel psychologische en filosofische haken en ogen. Hoeveel van Insomnium komt er eigenlijk in de opera terecht? ‘Ik moet alles natuur15 EN 16 DECEMBER, GROTE ZAAL - Koninklijk Concertgebouworkest - Markus Stenz, dirigent - Benjamin Hulett, tenor - Glanert, Maderna, Wagemans, Henze
4
lijk anders instrumenteren, omdat het een opera is en erin gezongen wordt. Maar een groot deel van de muziek van Insomnium gebruik ik voor Solaris. Dat is overigens helemaal niet zo vreemd als het lijkt: er zijn schetsen van Verdi bekend waaruit blijkt dat hij ook vaak de muziek van een opera al voor een groot deel af had voordat het libretto erbij kwam. Het begin is hetzelfde. Het begin van Insomnium bestaat eigenlijk uit drie verschillende blikken op de planeet. Eerst zie je haar van heel ver weg; dan is er even niets; dan zie je de planeet van dichterbij, dan weer niets, en tot slot ben je gearriveerd, sta je erop. Het middengedeelte van de opera wordt langer dan dat van Insomnium; en de zelfmoordscene heb ik in de opera op een andere manier verklankt. En het einde...weet ik nog niet.’ Glanert blijkt op het moment van het gesprek nog zes weken te hebben om een einde te bedenken en de opera te voltooien. Wie het boek of de verfilmingen kent weet dat dat niet gemakkelijk is. Het einde is essentieel. Hoeveel leg je uit? In hoeverre blijven illusies illusies? Het is aan Glanert toevertrouwd. In zekere zin gaat al zijn muziek over illusies, over wat er is en wat er niet is. Eerder zei hij in een interview: ‘Muziek is een speels, experimenteel systeem; ze speelt met wat er in de hoofden van de luisteraars ontstaat.’ Een mooie definitie, die veel zegt over zijn werkwijze.
<