Verwachting... programma KCO

AAA-programma

zaterdag 21 januari 20.15 uur

zaterdag 28 januari 21.00 uur

Muziekgebouw aan ’t IJ

Concertgebouw, Kleine Zaal

Nederlands Kamerorkest

Tijdgenoten Alexei Ogrintchouk hobo,

dirigent Werner Herbers

Olivier Thiery contrabas, Alexandra

solisten Wende Snijders zang, Daniël

Nepomnyashchaya klavecimbel

Kramer piano, Ermis Theodorakis piano

Gustavo Gimeno slagwerk,

Schulhoff Suite op. 37 | Weill Liederen

Aydar Gaynullin bajan

Tarenskeen Erwartung (opdracht-

Schnittke Suite im alten Stil

compositie, wereldpremière)

Marcello Concert in d klein

Kaarten à € 43,- (€ 34,50 reductie) zijn

Schnittke Suite ‘Revis Fairy Tale’

verkrijgbaar aan de kassa van het Muziek-

Gaynullin Eurasia

gebouw of via www.muziekgebouw.nl

Dutilleux Les citations Kaarten vanaf € 32,50 zijn verkrijgbaar

woensdag 25 januari 17.00 uur

aan de kassa van het Concertgebouw, via

Academisch-cultureel Centrum SPUI25

www.concertgebouw.nl of via de Concert-

Lezing door Denny Borsboom over

gebouwlijn 0900 67 18 345 (€1,- per gesprek)

verwachtingspatronen binnen de psychologie. Muziek Tarenskeen Poetry, Michael Gieler altviool Gratis toegankelijk – reserveren noodzakelijk via www.SPUI25.nl

COLOFON uitgever Koninklijk Concertgebouworkest Jacob Obrechtstraat 51 / 1071 kj Amsterdam Postbus 78098 / 1070 lp Amsterdam www.concertgebouworkest.nl grafisch ontwerp Atelier René Knip en Rens Martens

21 > 28 jan 2012

donderdag 26 en vrijdag 27 januarie

tekst Floris Don, Hans Ferwerda

Zie coverflap voor het programma

redactie Mark van Dongen, Nicole van Lint

zaterdag 28 januari 15.00 uur

beeld Collectie Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC, www.lumc.nl/kunstcollectie), collectie Stedelijk Museum

Muziekgebouw aan ‘t IJ

fotografie Gert-Jan van Rooij

Concert De IJ-Salon

drukwerk Drukkerij Calff & Meischke

Marijje van Stralen sopraan, Hans Kesting acteur, musici van het Koninklijk Concertgebouworkest o.a. Copland uit Twelve Poems of Emily Dickinson, Nicolaus A. Huber Seifenoper OmU (Original mit Untertiteln) Kaarten à € 20,- (€ 16,- reductie) zijn verkrijgbaar aan de kassa van het Muziekgebouw of via www.muziekgebouw.nl

papier binnenwerk Lessebo Design Smooth Natural, Igepa Nederland copyright Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam © c/o Pictoright Amsterdam 2011 Overname van artikelen alleen na toestemming van de uitgever De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van het beeldmateriaal te achterhalen. Zij die menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden meubilair confrontaties

Concertgebouwlijn 0900 671 83 45 (€ 1,- per gesprek) €2,25 administratiekosten per kaart www.concertgebouworkest.nl/AAA

actueel, avontuurlijk, aangrijpend

verwachting...

26 en 27 januari 2012

< Erwartung, decorontwerp van Arnold Schรถnberg

2

still uit Miami, Sarah Morris, 2002 (courtesy Stedelijk Museum Amsterdam)

verwachting...

‘N

iets is meer zeker in eurocrisis’ kopt NRC Handelsblad eind november. We leven in een tijd waarin

verwachtingen continu moeten worden bijgesteld. En helaas, meestal negatief. Het AAA-thema beweegt zich deze keer tussen de uitersten van de brede maatschappelijke en een uiterst persoonlijke verwachting. Ergens raken die twee elkaar natuurlijk.

Het orkestprogramma zoomt vooral in op de persoonlijke variant. Uitgangspunt voor de thematiek vormde Schönbergs Erwartung uit 1909, waarin de emoties extreem heen en weer slingeren tussen opgewonden blije verwachting en alles verterende vrees. Niet op de beursvloer, maar in een donker maan-beschenen bos. Muziek is bij uitstek in staat om die gevoelens op te roepen. Ook Wagner was er een meester in: hij speelde met ons muzikale (tonale) verwachtingspatroon en wist met het beroemde Tristan-akkoord een klank te creëren die letterlijk blijft hangen in een toestand van verlangen.

Toch is dit romantische verlangen (denk aan Sehnsucht) nog onschuldig vergeleken met de haast pathologische vormen die dit bij Schönberg aanneemt. Ook in het nieuwe werk van Klaas de Vries spelen koortsdroomachtige emoties een rol, althans voor zover de inhoud van de film Providence (voorzienigheid) hem inspireerde.

3

Schönbergs Erwartung vormde het uitgangspunt voor het nieuwe werk dat Boudewijn Tarenskeen schreef voor Wende Snijders en dat eerder deze week in het Muziekgebouw aan ‘t IJ zijn première beleeft. AAA vervolgt in SPUI25 met de lezing ‘Wat verwachtte u dan?’ over valkuilen in de psychologie.

In het weekend volgen nog een IJ-salon in het Muziekgebouw met Hans Kesting en een concert in de Kleine Zaal van Het Concertgebouw rond Alexei Ogrintchouk, de Russische solohoboïst van het Koninklijk Concertgebouworkest.

4

Het middagprogramma Confrontaties, dat samen met het Stedelijk Museum wordt geprogrammeerd, staat stil bij de valkuil van de maatschappelijke verwachting waar we op dit moment zo mee geconfronteerd worden. Professor financiële geografie Ewald Engelen houdt de AAA-lezing rond vragen als: welke rol heeft de collectieve verwachting gespeeld in het ontstaan van de huidige economische crisis? Is er sprake geweest van collectieve blindheid, van onbewuste drijfveren?

In hoeverre zijn er parallellen te trekken tussen persoonlijke en collectieve verwachtingen?

In Confrontaties verder de film Miami van Sarah Morris, over het ontwaken van een stad in een positieve verwachting, Boudewijn Tarenskeen over zijn jongste schepping en een verrassend stuk van componist Nicolaus A. Huber.

Huber confronteert de luisteraar met zijn vastomlijnde verwachtingen.

Verwachtingen spelen een grote rol in ieders leven, ze kleuren waarnemingen en oordeelsvermogen en zijn uiteindelijk misschien wel bepalender voor ons gevoel van welbevinden dan we denken. Een negatief resultaat leidt tot teleurstelling.

Een wijsheid als â&#x20AC;&#x2DC;wie niets verwacht kan niet ontgoocheld rakenâ&#x20AC;&#x2122; (Arthur Japin) kan helpen, maar voor deze AAA hebben wij een andere suggestie: laat u verrassen.

Hans Ferwerda

5

6

Cristina Lucas, ‘On the road’, digitale foto, 2006 (kunstcollectie LUMC)

TOELICHTING

H

oe vaak komen verwachtingen uit? Slechts zelden, blijkt ook uit het programma van vanavond. Neem

de muziek van Claude Debussy: in weerwil van het stempel impressionisme heeft zijn muziek weinig van doen met ‘impressionistische vaagheid’, zoals Bart Visman concludeerde bij het orkestreren van diens pianowerk.

Dat de wereldpremière van Klaas de Vries’ Providence een ode aan James Brown bevat, is zeker verrassend. De Vries schreef toch hedendaagse, serieuze muziek in een lange traditie van serieuze klassieke muziek? Van dat ‘oudemannenimago’ heeft De Vries echter schoon genoeg. En Schönbergs mysterieuze Erwartung is lang geduid als een portret van een gestoorde Freudiaanse patiënt (uiteraard een vrouw), maar blijkt wellicht toch een sterk feministische boodschap te bevatten.

7

impressionistische precisie

V

ergeten beelden: het is de titel van drie korte pianowerken van Claude Debussy, pas na zijn dood

uitgegeven. De Images oubliées, ook wel Images inédites genoemd, dateren uit 1894, een keerpunt in Debussy’s ontwikkeling.

Met belangrijke werken uit die tijd, met name Nocturnes en Prélude à l’après-midi d’un Faune, liet hij de negentiende eeuw overgaan in de twintigste. Akkoorden hadden niet langer een stuwende functie maar stonden op zichzelf. Het richtingsgevoel werd afgeremd en soms bevroren; het ging 8

Debussy vooral om de unieke kleur van elke klank.

Hij gaf zijn tijdgenoten het gevoel naar een impressie te luisteren, diffuus en sfeervol als een schilderij van Monet.

Aldus werd het etiket impressionisme opgeplakt. Met grote nadelen, zoals Bart Visman, orkestrator van de Images oubliées, beaamt. ‘Impressionisme suggereert vaagheid. Maar de muziek van Debussy is juist heel precies. Hij speelde een nauwkeurig spel met nuances van licht- en schaduwwerking.

In mijn instrumentatie probeerde ik mij voor te stellen hoe Debussy dit werk zou hebben georkestreerd, te definiëren hoe hij in andere orkestcomposities te werk ging. Af en toe sloeg ik een bladzijde van zijn partituren open ter inspiratie.

Maar Debussy ontsnapt steeds aan de definities. Maurice Ravel bevestigde mijn vermoeden, toen hij schreef: Niemand weet hoe Debussy het doet.’

Bart Visman heeft de volgorde licht aangepast: door het tweede en derde deel te verwisselen wordt langzaamlangzaam-snel nu langzaam-snel-langzaam. Het eerste deel is nog steeds een dromerige prelude, zacht en melancholisch te spelen (Lent, mélancolique et doux). De reeks eindigt nu met een sarabande (Dans le mouvement d'une 'sarabande', Grave et Lent), door Debussy ook met lichte aanpassingen verwerkt in zijn suite Pour le piano. In de oorspronkelijk titel duidde Debussy dit aan als een ‘Souvenir du Louvre’. Bij het Très vite dat nu centraal staat noteerde hij: Quelques aspects de ‘Nous n’irons plus au bois’. Dit volksdeuntje, in Debussy’s tijd populair, lijkt heel onschuldig. Maar de oorspronkelijke liedtekst blikt in dit programma vooruit naar het monodrama dat na de pauze zal volgen: er wordt een droevig meisje getroost en het bos ingelokt, met de woorden ‘laten we dansen, kom je moet zingen, want de laurieren in het bos zijn al weer aangegroeid.’

9

De vries rauwe vitaliteit

D

e titel Providence van het nieuwe werk van Klaas de Vries verwijst naar een oude film van Alain Resnais.

Maar die film is de componist eigenlijk al weer grotendeels vergeten. â&#x20AC;&#x2DC;Ik heb geprobeerd die film uit 1977 weer terug te zien, maar een exemplaar was nergens meer te krijgen.

Dus moest ik afgaan op mijn buitengewoon onbetrouwbare herinneringen. Vooral de sfeer is blijven hangen. Een oudere man, gespeeld door John Gielgud, bevindt zich op een fantastische locatie, een villa aan de kust. Hij is ernstig 10

ziek en weet dat hij nog hooguit een paar maanden te leven heeft. Maar mijn belangrijkste indruk: het is geen rouwfilm, vitaliteit speelt een hoofdrol. De hoofdpersoon blijft vechten, en kan ook ontzettend schelden tegen het verval.

De opdracht van het Koninklijk Concertgebouworkest werd oorspronkelijk verleend voor het Mahler-seizoen 2010-2011.

De opera Wake bij de Nationale Reisopera kwam er even tussen voor de componist, maar toen het orkest met het thema Verwachtingâ&#x20AC;Ś op de proppen kwam, bleek dit wonderwel te passen bij zijn inmiddels ontwikkelde idee voor het nieuwe werk. Eenmaal aan het componeren, wilde Klaas de Vries de film Providence liever niet meer alsnog terugzien, om te voorkomen dat hij de muziek al te letterlijk zou modelleren

naar de film. ‘Meer in het algemeen pas ik in mijn compositie een filmische techniek toe: inzoomen. Aan het begin vouwt de muziek zich als een waaier open, verschillende thema’s kondigen zich aan. Vervolgens zoom ik dieper op die thema’s in. Zo speel ik een spel met de verwachting van de luisteraar.

De wendingen klinken soms onverwacht maar zijn toch logisch, omdat het daarbij behorende materiaal reeds aan het begin wordt aangekondigd.’

Vooral onverwacht is de aanwezigheid van James Brown.

De Vries: ‘Eigenlijk klinken in Providence twee muzieken: het meer traditionele werk dat ik voor het orkest schreef, en een ode aan James Brown, die door een aparte instrumentengroep wordt uitgevoerd. Brown komt langzaam het stuk binnendansen, het lyrische orkestwerk delft daarna het onderspit. Het slot is een spel: wie krijgt het laatste woord? Dit conflict heb ik gedramatiseerd door een solist binnen het orkest aan te stellen, de drummer Friso van Wijck, die deels improviseert en reageert op zijn omgeving.

De overige ‘Brown-instrumenten’ bestaan uit een piano, twee harpen en cimbalon, die tezamen wel iets weg hebben van de klank van een elektrische gitaar. Ik heb ook overwogen om de stem van James Brown als elektronische sample in te zetten, die immers zeer iconisch is. Maar misschien wordt dat toch te letterlijk.’

11

‘Of dit ook een connectie heeft met de film Providence? Nee, al is de rauwe vitaliteit van Brown en Gielgud misschien een impliciete overeenkomst. Ik ben altijd groot fan van Brown geweest en wilde dat al heel lang verwerken in mijn muziek.

Het is niet per se bedoeld als polemisch commentaar op hoge en lage kunst: hij is gewoon heel erg goed. Wel wilde ik iets introduceren met een zekere spanning. Er wordt op dit moment zo veel ‘oudemannenmuziek’ gecomponeerd.

Erg braaf, vooral niet bedoeld om iemand voor het hoofd te stoten.’ Providence, voorzienigheid, in die titel klinkt ook een 12

waarschuwing door. De Vries: ‘Het Nederlandse muziekleven wordt steeds marginaler, en ligt binnenkort geheel op zijn gat. Maar ik wil niet met een vingertje zwaaien, eerder mijn verontrusting uiten. We moeten de mogelijkheid blijven benutten om zaken aan de orde te stellen die zeer wezenlijk zijn. Hoe vaag dat ook klinkt als je het in woorden probeert te vatten.’

wagner Onmogelijk samengaan in liefde en klanken

i

n de opera Tristan und Isolde van Richard Wagner wordt de vereniging van het liefdespaar voortdurend geanticipeerd,

maar de verwachting pas in de laatste maten ingelost, wanneer beide zijn gestorven. Het ‘voorspel’ suggereert dit onvervulde verlangen middels dissonanten die niet worden opgelost: een eindeloos zuchten en smachten.

Beroemd werd het ‘Tristan-akkoord’ dat voor het eerst in de derde maat klinkt (zie notenvoorbeeld). Deze op zichzelf niet heel opzienbarende samenklank – musicologen troffen dit ‘klein-verminderd septime-akkoord’ al bij Liszt, Beethoven en andere voorgangers aan – vormt in deze context een muzikale Catch-22. Als je één van de dissonanten volgens de regels der harmonieleer oplost (bijvoorbeeld de gis naar de a), ontstaat er meteen een nieuwe dissonant: het verlangen blijft. Gedurende de hele opera blijven we wachten op de uiteindelijke verlossing.

De liefde tussen Tristan en Isolde is verboden, Isolde is immers aan een ander uitgehuwelijkt. Zelfs bij nacht kunnen zij hun verlangens niet consumeren: hun nachtelijk liefdesduet wordt ruw onderbroken, Tristan raakt gewond en wordt afgevoerd.

Stervend wacht hij op Isolde, als zij arriveert sterft hij. Ook zij wordt vervolgens door de dood verlost, en aldus met Tristan verenigd.

13

14

Hendrik Kerstens, Skirt, C-print, 2007 (kunstcollectie LUMC).

Schönberg hysterische of zelfbewuste vrouw?

H

et is nacht. De maan schijnt, maar het bos is donker. Een vrouw zoekt haar geliefde. Ze vindt hem;

hij is dood. Vermoord door een rivale? Heeft de vrouw hem zelf omgebracht? Of is er toch sprake van een boze droom, fantasie, waanzin?

De controverse rond Erwartung van Arnold Schönberg blijkt, ruim honderd jaar na voltooiing van het werk, nog niet geluwd. Het monodrama met slechts één personage, gecomponeerd op tekst van Marie Pappenheim (zie de synopsis verderop), is multi-interpretabel. Schönberg sprak van ‘een seconde van hoogste opwinding van de ziel, uitgerekt tot een half uur.’ Maar mag de naamloze ‘Frau’ daarmee ook hysterisch genoemd worden, een slachtoffer met seksuele obsessies, en een half uur lang verwikkeld in Freudiaanse associaties? Of is ze juist een moderne feministe, die zich via twijfel, wanhoop en vergeving ontwikkelt van passief en afhankelijk tot kritisch en zelfbewust? En wat ‘verwacht’ ze eigenlijk?

15

Schönberg componeerde Erwartung in slechts zeventien dagen, een ongelooflijke prestatie voor een half uur durende eenakter boordevol noten. Het is een muzikale ‘stream of consciousness’ die Anton Webern ertoe verleidde te concluderen dat ‘nieuwe elementen elkaar voortdurend opvolgen met de grootst mogelijke verandering van expressie.

De instrumentatie is analoog hieraan, een ononderbroken, steeds veranderlijke stroom van ongehoorde geluiden.’ Dit bleef lange tijd de overheersende indruk: Schönberg had een volkomen impulsief stuk gecomponeerd dat zich aan geen enkele regel houdt, maar gestuurd door een onderbewustzijn voortdurend reageert op instinctieve impulsen.

16

De beroemde musicoloog Richard Taruskin gooide dit beeld met genoegen aan diggelen. Hij betoogde dat aan de hele compositie een basaal motiefje ten grondslag ligt, en dat Schönberg consequent van dezelfde harmonieën gebruik maakt. Inhoudelijk sluit het werk volgens Taruskins analyse wél aan bij een lange traditie: centraal staat volgens hem ‘a madwoman’, wier emotionele opwinding een voorbode, een verwachting blijkt van de horror die wordt onthuld (het lijk!), zonder hoop op een uitweg.

Dit beeld wordt fel bestreden door musicologe Elizabeth Keathley. Zij beschouwt Erwartung juist als een portret van een feministe, zoals de auteur Marie Pappenheim ook feministisch was. Aanvankelijk is de naamloze vrouw zwak

en passief, maar ze besluit emotionele en fysieke risico’s te nemen door het bos in te gaan op zoek naar de waarheid.

Door haar nostalgische verlangens en haar eigen passiviteit te overwinnen wordt ze volledig bewust van zichzelf, en van de lege wereld die geen betekenis heeft behalve de betekenis die ze er zelf aan geeft. Haar man begrenst haar niet langer.

Een open einde waarna alles mogelijk is.

Dirigent David Robertson laat Erwartung voorafgaan door het voorspel tot Tristan und Isolde. Wagner was geëmancipeerd genoeg om beide geliefden tot liefdeswaanzin te drijven – Robertsons keuze bevestigt dus niet het stereotiepe beeld van de hysterische vrouw, maar eert eerder de liefde die man én vrouw tot waanzin drijft. Toch: wie vanavond verlossing verwacht, dient kennis te nemen van een uitspraak van Schönberg. Een tijdgenoot beweerde dat Erwartung in een Wagneriaanse muziektraditie staat ‘van vrouwelijkheid, erotische gevoelens, bevrijding, transformatie en verlossing.’

Hierop reageerde Schönberg gepikeerd: ‘In het geheel niet.

Wat heeft Erwartung met verlossing te maken? De vrouw interpreteert haar angsten wellicht verkeerd (dit wordt nooit opgehelderd, er zijn slechts angstige beelden die zich manifesteren). Maar ze wordt nooit door die beelden verlost.’

Floris Don

17

18

Lara de Moor, Shadows and Lights (II), olieverf/doek, 2009 (kunstcollectie LUMC)

ERWARTUNG SYNOPSIS Schönberg deelde Erwartung op in vier scènes, die echter zonder onderbreking in elkaar overgaan.

Scène 1 Maanlicht. Een vrouw komt bij de rand van een bos, ze is gekleed in een witte jurk, bedekt met rode rozen. Ze aarzelt, het pad is slecht zichtbaar. ‘Ich fürchte mich…’ Ze merkt op hoe leeg en stil het is. Ook de maan lijkt minder licht te geven dan tevoren. Dan hoort ze een krekel zijn liefdeslied zingen. Ze noemt zichzelf een lafaard: ‘willst ihn nicht suchen?’ Ze besluit: ja, ik ga zingend het bos in, dan hoort hij mij.

Scène 2 Aardedonker. Het brede pad loopt tussen de grote bomen. Ze twijfelt of ze het pad nog wel volgt, ze bukt en voelt. Wordt ze plots aangevallen? Ze slaat wild met haar handen en loopt door, treurig bedenkend: ‘Aber du bist nicht gekommen.’ Ze wordt weer opgeschrikt en begint te rennen. Ze struikelt, over een lijk?

Nee, slechts een boomstam.

19

Scène 3 Het pad is donker, maar er valt licht in een open plek in het bos.

Ze loopt erheen. Honderd handen lijken te dansen in het duister.

Het is maar een schaduw. Zijn schaduw? ‘Oh! Wie dein Schatten auf die weissen Wände fällt…’ Ze staat stil: roept hij haar? De wind en geritsel in het gras verschrikken haar, ze loopt gehaast door.

Scène 4 Een fel door maanlicht beschenen weg verschijnt, met gele en 20

groene velden en weiden aan weerszijden. Verderop leidt een zijweg naar een huis met donkere luiken en een wit balkon.

De vrouw is uitgeput, haar jurk gescheurd, haar gezicht en handen onder de bloederige krassen. Wankelend blijft ze staan.

In het huis zal men haar niet binnen laten. Ze sleept zich naar een groepje bomen, waar ze wil uitrusten. Ze stoot haar voet, naar blijkt tegen een lichaam dat ze uit het duister probeert te trekken. Paniek: ‘Das ist er…’ Of is het een geest? Ze wil wegkijken. Maar het lichaam verdwijnt niet. Het draagt zijn ogen, zijn mond: ‘Hilfe!’ Ze roept naar het huis, niemand hoort haar. ‘Nicht tot sein… ich liebe dich so.’ Ze kust de hand, de mond, het lijf. Ze opent haar jurk, huilt.

‘Drei Tage warst du nicht bei mir.’ Hoewel hij onder het bloed zit, twijfelt ze of hij wel dood is. Waar kijkt hij naar? Naar iemand op het balkon van dat huis? Dan wordt ze jaloers. De laatste maanden had hij zo weinig tijd voor haar. En noemde hij niet onlangs, in halfslaap, een andere naam? Waarom werd hij vlak voor dit huis vermoord? Werd hij ontdekt? Ze vermoedt. Toch kijkt hij met zijn dode ogen naar dat balkon. ‘Wo ist sie denn… die Hexe, die Dirne…’ Die andere vrouw, met de witte armen, die hij rood heeft gekust. Zij trapt naar het lijk. ‘Hast sie umarmt…

Ja?’ Voor haarzelf is geen plaats meer, niet eens de genade om naast hem te sterven. Ze kende niets anders dan hem, hield nooit zo veel van een ander. En hij kuste een andere vrouw, terwijl zijzelf verging van verlangen. Ze vervloekte hem, ‘aber dein Mitleid machte mich glücklich.’ De ochtend vangt aan. Wat moet ze nog, alleen, in deze droom zonder grenzen? De grens, dat was immers de plek waar hij was. De morgen scheidt hen nu. Ze richt zich tot iets, schreeuwt het uit. ‘Oh, bist du da… ich suchte…’

21

22

Jannie Regnerus, Moss, kleurenfoto, 2001 (kunstcollectie LUMC).

biografieën

H

et Koninklijk Concertgebouworkest wordt door de internationale kritiek tot het zeer selecte gezelschap van

‘s werelds beste drie orkesten gerekend. Het orkest werkt met de belangrijkste componisten en dirigenten, van gevestigde namen tot aanstormend talent. Gustav Mahler en Richard Strauss stonden meer dan eens voor het orkest. Chef-dirigent is Mariss Jansons, de zesde uit de geschiedenis van het in 1888 opgerichte orkest. Het orkest telt 120 musici in vaste dienst, afkomstig uit meer dan twintig landen. Jaarlijks geeft het zo’n 80 concerten in het Concertgebouw en 40 concerten op de belangrijkste podia over de gehele wereld. Daarmee bereikt het orkest ongeveer 250.000 concertbezoekers.

Via de regelmatige radio- en tv-uitzendingen die het in samenwerking met de Avro produceert, wordt dat bereik nog eens verveelvoudigd. Het Concertgebouworkest groeide aan het begin van de twintigste eeuw onder leiding van de dirigent Willem Mengelberg al snel uit tot een wereldberoemd ensemble. Na hem volgden Eduard van Beinum, Bernard Haitink en Riccardo Chailly. De belangrijkste onderscheidende kwaliteiten van het orkest zijn de unieke klank – het orkest is voor veel muziekliefhebbers direct herkenbaar – en de stilistische flexibiliteit die het orkest in staat stelt om over de volle breedte van het symfonische repertoire topuitvoeringen te geven.

23

De in Californië geboren dirigent David Robertson is een ‘born communicator’, zowel in zijn dirigeren als in zijn benadering van het concertpubliek. Hij volgde zijn opleiding aan de Royal Academy of Music in Londen, waar hij aanvankelijk hoorn en compositie studeerde en zich pas later op het dirigeren toelegde. Sinds 2005 is hij music director van het Saint Louis Symphony Orchestra en eerste gastdirigent van het BBC Symphony Orchestra. Eerder was hij dirigent van het Symfonieorkest van Jeruzalem en chef-dirigent van het Ensemble Intercontemporain in Parijs, waar hij in 1992 Pierre Boulez opvolgde. Van 2000 tot 2004 was hij chef-dirigent van het Orchestre National de Lyon.

24

David Robertson leidde vrijwel alle belangrijke orkesten in Europa en de Verenigde Staten. Bij de New York Philharmonic is hij geregeld te gast. Opera’s dirigeerde hij bij onder meer de Metropolitan Opera in New York, de San Francisco Opera en de Scala in Milaan. In 1997 ontving David Robertson de National Endowment for the Arts Conductors Award, een belangrijke prijs voor Amerikaanse dirigenten. Bij het Koninklijk Concertgebouworkest dirigeerde hij met name hedendaagse programma’s met ook veel Nederlandse werken.

In april 2011 dirigeerde hij het AAA-programma Out of Control, met werken van Dukas, Takemitsu, Sandström en Adams, en de wereldpremière van het gelijknamige orkestwerk van Joey Roukens.

De Amerikaanse operazangeres Deborah Polaski brak in 1988 internationaal door in Bayreuth met haar vertolking van Br체nnhilde in Wagners Der Ring des Nibelungen, in de succesvolle enscenering van Harry Kupfer. Sindsdien zong zij deze rol vaker dan enig andere sopraan na de Eerste Wereldoorlog. Na haar debuut in Bayreuth zong zij in alle grote operahuizen over de hele wereld: onder andere in Parijs, Londen, Berlijn, Chicago, Sydney, Milaan, Wenen en Salzburg. Haar repertoire omvat meerdere grote Wagnerrollen. Zo zong zij de rol van Venus in Tannh채user, Ortrud in Lohengrin en Sieglinde en Kundry in Parsifal. Daarnaast is zij ook bekend als vertolkster van de muziek van Richard Strauss. Bijzonder indrukwekkend was haar uitvoering van de titelrol in Elektra in 1984, een opera die zij herhaalde met dirigenten als Daniel Barenboim en Semyon Bychkov. Als concertzangeres trad Polaski op met onder andere het New York Philharmonic Orchestra, de Berliner Philharmoniker.

Met haar begeleider Charles Spencer was zij te horen in liedrecitals in de bekendste concertzalen van de wereld, en met Daniel Barenboim gaf zij een recital in Berlijn. In 2003 ontving Polaski in Oostenrijk de titel Kammers채ngerin.

Zij debuteert bij het Koninklijk Concertgebouworkest.

25

voortuitblik LAYERS

M

eerstemmigheid, muziek in meerdere lagen, wordt gezien als hét onderscheidende aspect van de westerse

klassieke muziek, al vanaf het primitieve 'organum' in de negende eeuw. In de latere Middeleeuwen werd het een stuk complexer, zoals Paul Van Nevel en zijn Huelgas Ensemble zullen laten horen in het programma Layers met het Koninkliik Concertgebouworkest. In de ‘isoritmische’ antifonen uit 26

Cyprus en de mis van De Machaut schuiven melodische en ritmische patronen over elkaar. De polyfone verbinding van stemmen bereikte een hoogtepunt in de werken van Bach, terwijl een componist als Ives juist bekend werd met het gelijktijdig opdienen van heel contrasterende klanken. Na de herontdekking van De Machaut in de jaren vijftig van de twintigste eeuw werd melodische en ritmische gelaagdheid opnieuw een belangrijk muzikaal gegeven. Het idee werd door componisten als Pärt, Reich, Ligeti, Birtwistle op heel verschillende manieren toegepast. De multitaskende moderne mens zal er geen moeite mee hebben.

dinsdag 10 april 17.00 - 18.00 uur

vrijdag 13 april 19.15 uur

Academisch-cultureel centrum SPUI25

Concertgebouw, Koorzaal

Lezing

Inleiding op het concertprogramma

gratis toegankelijk – reserveren noodzakelijk

door Leo Samama

via www.SPUI25.nl

Alleen toegankelijk voor concertbezoekers Kaarten via de Concertgebouwlijn

donderdag 12 april 20.15 uur

of gratis af te halen aan de kassa

Muziekgebouw aan 't IJ Asko|Schönberg

vrijdag 13 april 20.15 uur

dirigent Etienne Siebens

Concertgebouw, Grote Zaal

solist Pierre-Laurent Aimard piano

Koninklijk Concertgebouworkest

programma: Trage Fries

dirigent Martyn Brabbins

Ives From the Steeples and the Mountains

solist Pierre-Laurent Aimard piano

Benjamin Antara

Huelgas Ensemble

Moore Blindness (wereldpremière)

dirigent Paul Van Nevel

Birtwistle Slow Frieze

Pärt Cantus in memoriam Benjamin Britten

Kaarten à € 26,00 verkrijgbaar via

Machaut Messe de Nostre Dame (delen)

www.muziekgebouw.nl of aan de kassa

Ligeti Pianoconcert Anoniem O-antifonen (Cyprus 14e eeuw)

vrijdag 13 april 16.00 - 18.00 uur

Anoniem/MacMillan Hodie puer natus

Concertgebouw, Spiegelzaal

est (uit de O-antifonen, opdrachtcompositie,

Confrontaties: beeldende kunst,

wereldpremière)

muziek en debat

Birtwistle Machaut à ma Manière

Een interdisciplinair programma in

Anoniem Credo (Cyprus 14e eeuw)

samenwerking met het Stedelijk

Wuorinen Machaut mon chou

Museum, waarin de actualiteit van

Kaarten vanaf € 22,50 inclusief

het thema Layers wordt opgezocht.

programmaboekje verkrijgbaar

Met diverse gasten en kamermuziek.

via www.concertgebouworkest.nl,

Kaarten à € 10,00 inclusief

via de Concertgebouwlijn of aan de kassa

programmaboekje verkrijgbaar via www.concertgebouworkest.nl, via de Concertgebouwlijn of aan de kassa

27

vrijdag 13 april 22.30-01.00 uur Concertgebouw Café Entrée Late Night Café Layers gaat de nacht in met dj en diverse live performances.

Gratis toegankelijk, ook voor niet-concertbezoekers zaterdag 14 april 21.00 uur Concertgebouw, Kleine Zaal Tijdgenoten

28

Calefax Rietkwintet soliste Lenneke Ruiten sopraan Abrahamsen Walden Shlomowitz Line and Length Bach Canons uit 'Die Kunst der Fuge' (instrumentatie Raaf Hekkema) Muhly nieuw werk voor sopraan en rietkwintet Reich New York Counterpoint Kaarten vanaf € 32,50 verkrijgbaar via www.concertgebouw.nl, via de Concertgebouwlijn of aan de kassa

Arcam Architectuurcentrum Amsterdam De Groene Amsterdammer | De IJ Salon | Entrée Filmmuseum/EYE filminstituut Nederland Het Concertgebouw | Holland Festival | Muziekgebouw aan ‘t IJ

DAGprogramma

PA R T N E R S A A A

Spui25 Academisch-cultureel centrum | Stedelijk Museum

VERWACHTING... avondprogramma 26 en 27 januari Koorzaal, 19.15 uur

Inleiding op het concert

meet & greet 26 januari Spiegelzaal, 22.15 uur Joel Ethan Fried, adjunct-directeur artiestieke zaken van het KCO, in gesprek met David Robertson, Deborah Polaski, Klaas de Vries en enkele orkestmusici

Renee Jonker vertelt over het programma en spreekt met Klaas de Vries Grote Zaal, 20.15 uur

Concert Koninklijk Concertgebouworkest David Robertson dirigent | Deborah Polaski sopraan

confrontaties 27 januari Spiegelzaal, 16.00 uur beeldende kunst, muziek en debat

Claude Debussy 1862-1918

Interdisciplinair programma i.s.m. het Stedelijk Museum waarin

Images oubliées (1894)

de actualiteit van het thema Verwachting… wordt opgezocht

instrumentatie Bart Visman (2011) opdrachtcompositie, wereldpremière

Klaas de Vries 1944

26 en 27 jan 2012

Providence (2011) opdrachtcompositie, wereldpremière pauze

Richard Wagner 1813-1883 Voorspel ‘Tristan und Isolde’ (1856-59) Dit voorspel gaat zonder onderbreking over in het werk van Schönberg

Arnold Schönberg 1874-1951 Erwartung, op. 17 (1909, première 1924 in Praag) monodrama op tekst van Marie Pappenheim voorzien van boventiteling (met dank aan De Nederlandse Opera) Synopsis op pagina 19 Einde van het concert ca. 22.15 uur uitzending op 5 februari om 14.15 uur via Radio 4

gasten econoom Ewald Engelen, componist Boudewijn Tarenskeen, curator Publieksprogramma Stedelijk Museum Hendrik Folkerts, gespreksleiding Hans Ferwerda film Miami (2002) van Sarah Morris (installatie met cinematografische elementen), collectie Stedelijk Museum muziek Nicolaus A. Huber Seifenoper OmU (Original mit Untertiteln) (1989) Boudewijn Tarenskeen Poetry (1993) Julie Moulin altfluit | Arno Piters klarinet | Martin Schippers trombone Michael Gieler altviool | Fred Edelen cello | Dominic Seldis contrabas Ronald Boumans slagwerk | Frank van de Laar piano

Entrée Late Night Café 27 januari Concertgebouw Café 22.20 - 1.00 uur Verwachting… gaat de nacht in met ‘fiets-dj’ Marco Barlag, de Temtempiés, dichter Simon Mulder en een mininachtconcertje in de Koorzaal a a a - p ro g r a m m a 2 1 t/ m 2 8 j a n

b i n n e n z i j d e ac h t e r f l a p