Programmaboekje KCO Verlos ons!

S!

OKTOBER 2012

ON

VE R

LO S

AAA-programma

Gijs Frieling, Veldkeuken voor KULTIVATOR, 2010, slamfärg op hout (Öland, Zweden)

Spiegelzaal

16.00 - 18.00 uur

Spiegelzaal

19.15 uur

Confrontaties

Inleiding op het concert

beeldende kunst, muziek en debat

Patrick van Deurzen licht het programma

interdisciplinair programma i.s.m. het

toe en spreekt met Jörg Widmann.

Stedelijk Museum waarin de actualiteit van het thema Verlos ons! wordt opgezocht

Glazen uitbouw van Het Concertgebouw

gasten schrijver Willem Jan Otten, beeldend

boven het Café

kunstenaar Gijs Frieling, componiste

Entrée Late Night Café

Calliope Tsoupaki, gespreksleiding Hans

Onderga de verlossing met dj, diverse live

Ferwerda

performances en een mininachtconcert.

muziek Calliope Tsoupaki Lychnos tis posi mou (2005) Hein Wiedijk klarinet Henk Rubingh en Annebeth Webb viool Jeroen Woudstra altviool Jérôme Fruchart cello na afloop buffet met soep en broodjes in Beatrixfoyer

22.30 - 1.00 uur

Videokunst in diverse foyers verzorgd door het Nederlands Instituut voor Mediakunst a a a - p ro g r a m m a 1 0 t/ m 1 4 O K T z ie l a at s t e pagin a

VERLOS ONS! KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST vrijdag 12 OKTOBER 2012 Concertprogramma | Grote Zaal, 20.15 uur Mariss Jansons dirigent Anja Harteros sopraan Johan Wagenaar 1862-1941

Ouverture ‘De getemde feeks’, op. 25 (1909)

Richard Strauss 1864-1949

Allerseelen (1885, orkestratie door Robert Heger, jaartal onbekend)

eerste uitvoering door het Koninklijk Concertgebouworkest

Die heiligen drei Könige aus Morgenland (1906)

Wiegenlied (1899, orkestratie 1900)

Waldseligkeit (1901, orkestratie 1918) Morgen! (1894, orkestratie 1897)

Zueignung (1885, orkestratie Robert Heger 1929) eerste uitvoering door het Koninklijk Concertgebouworkest

pauze Jörg Widmann 1973

Teufel Amor (2009, revisie 2011)

symfonische hymne naar Schiller

Nederlandse première

geschreven in opdracht van de Wiener Konzertgesellschaft, het Théâtre des Champs-

Elysées, KölnMusik en Het Concertgebouw

Richard Strauss 1864-1949

Tod und Verklärung, op. 24 (1888-89)

symfonisch gedicht voor groot orkest

aanvang pauze ca. 20.50 uur | einde van het concert ca. 22.20 uur uitzending op 28 oktober om 14.15 uur via Radio 4

4

VERLOS ONS !

D

e AAA-serie heeft een nieuwe naam: AAA Festival Muziek en Kunst. Met als uitgangspunt de A-serie van

het Koninklijk Concertgebouworkest is een samenwerking van Amsterdamse culturele instellingen opgebouwd. Zes keer per jaar hedendaagse kunst rond een thema met een link naar de actualiteit. AAA is aan het uitgroeien tot een klein festival waarin muziek, film, beeldende kunst, literatuur en theater elkaar ontmoeten. Het nieuwe filmmuseum EYE heeft zich dit seizoen als vaste partner aan AAA verbonden en ook theaters als de Stadsschouwburg, Frascati en De Brakke Grond sluiten incidenteel aan. Vanaf januari zal het vrijdagmiddagprogramma Confrontaties verhuizen naar het auditorium van het heropende Stedelijk Museum.

Verlos ons! De thematiek van deze week sleept een zware vracht van vooral christelijke symboliek met zich mee. Heeft het 'verlos ons van de boze' uit het Onze Vader, het christelijk gebed bij uitstek, ons nog iets te zeggen? Er zijn genoeg zaken waarvan we ons verlost zouden willen zien, we hoeven de krant maar open te slaan, maar één ding is duidelijk: de externe godheid heeft de afgelopen eeuwen flink aan gezag ingeboet. De eigen verantwoordelijkheid is navenant toegenomen. Wetenschap speelt daarbij een essentiële rol.

Ze heeft ons niet alleen vele praktische ‘verlossingen’ geboden, maar lijkt ook een 'titanische poging van het menselijk intellect zich uit zijn kosmische isolement te

5

verlossen door te begrijpen' (Willem Frederik Hermans).

Of de nieuwste gadgets van Apple ons daarbij kunnen helpen is nog maar de vraag. Het gevoel van isolement is er niet minder op geworden. De kunsten blijken vaak meer dan religie, wetenschap of techniek te beantwoorden aan de diepgewortelde behoefte aan verbondenheid en zingeving.

Het verklaart de bijna religieuze lading die kunst niet zelden wordt toegedicht.

De grote menselijke thema's van liefde, duivel en dood spelen een rol in de orkestprogrammering. Uitgangspunt is het opmerkelijke symfonisch gedicht van Richard Strauss uit 1889: Tod und Verklärung. Strauss liet zich in deze uitbeelding van het stervensproces van een kunstenaar 6

niet leiden door christelijke dogmatiek, maar werd vooral geïnspireerd door de negentiende-eeuwse Duitse filosoof Arthur Schopenhauer. De componist hield zich intensief bezig met diens filosofie waarin kunst, en vooral muziek, een bijzondere plaats kreeg als brenger van tijdelijke verlossing uit de bijna onontkoombare levensdrift waaraan wij mensen onderworpen zijn. Het nieuwe werk van de Duitse componist Jörg Widmann sluit op bijzondere wijze op het gedachtegoed van Schopenhauer aan en benadrukt de wrede dubbelheid van de liefde: 'hemel en hel, lust en leed, paradijs en slangenkuil'.

Widmann is op zaterdag ook als klarinettist te horen in de Kleine Zaal.

Wat betekent een oud begrip als verlossing nog in het mensbeeld dat spreekt uit het boek Wij zijn ons brein

van Dick Swaab, en wat betekent dat voor de eigen verantwoordelijkheid? De neurobioloog is te gast in de serie Scherpdenkers, waar zijn rationele visie wordt gecombineerd met de modernistische klanken van Pierre Boulez.

AAA opent in SPUI25 met een lezing over de globalisering van de verlossing door hoogleraar hedendaagse muziek Sander van Maas. Hij zal onder meer stilstaan bij de muziek van de overtuigde katholiek Olivier Messiaen en de bijzondere mix van modernisme en spiritualiteit van Karlheinz Stockhausen.

Het vrijdagmiddagprogramma Confrontaties brengt drie totaal verschillende kunstenaars samen. Schrijver/ dichter Willem Jan Otten, die zich in 1999 tot het katholieke geloof bekeerde, buigt zich in een lezing over de verlossingsthematiek. De Grieks/Nederlandse componiste Calliope Tsoupaki maakte in 2008 indruk met haar Lukaspassie.

Wat beweegt haar en welke rol speelt geloof in haar kunstenaarschap? Van haar wordt het werk Lychnos tis posi mou gespeeld, gebaseerd op een tekst uit Psalm 119. Verder zal beeldend kunstenaar Gijs Frieling een presentatie houden over zijn grootschalige en veelkleurige werk.

EYE sluit de huidige aflevering af met de nieuwe verfilming van Goethes Faust door de Russische filmer Aleksandr Sokoerov. 'Wer immer strebend sich bemüht, den können wir erlösen' - de beroemde zin van de engelen die 'zwevend in hogere sfeer, het onsterfelijk deel van Faust' dragen - lijkt nog altijd actueel. Welkom in de tempel aan de Van Baerlestraat.

Hans Ferwerda

7

8

Faust vindt verlossing in de sterfelijkheid, still uit Faust van F.W. Murnau, 1926

Johan Wagenaar OPMAAT

D

e liefde, dat kan het paradijs zijn, maar net zo goed een slangenkuil. En toch: wie ware liefde kent – en die

vindt in een andere persoon, in religie, of desnoods in de kunst – weet het banale aardse bestaan ten langen leste te overstijgen, al moet men de dood daarbij wellicht voor lief nemen. De zoektocht naar bevrijding kan leiden tot hooggestemde idealen zoals verklankt in de muziek van Richard Strauss, maar ook tot een schizofreen maar gewichtig portret van de liefde als Teufel Amor van Jörg Widmann.

Als opmaat klinkt Johan Wagenaars Ouverture ‘De getemde feeks’.

Deze compositie, een van Wagenaars beroemdste, werd in 1909 geschreven als inleiding op het toneelstuk The Taming of the Shrew van Shakespeare. Over de vermeende vrouwenhaat in Shakespeares tekst is veel gediscussieerd. De koppige Katharina wordt door Petruchio psychologisch net zo lang onder druk gezet, tot ze zwicht en zich voegt in het keurslijf van gewillige echtgenote. Wie geen ware liefde vindt kan een vrouw altijd nog middels manipulatie naar zijn hand zetten, lijkt de boodschap. Of is Katharina geen feeks maar een modern feministe? De Haagse componist Johan Wagenaar (1862-1941) werd vooral bekend om zijn ouvertures, met hun kleurrijke orkestratie en luchtige humor. Ook in De getemde feeks benadrukt hij vooral de humor van het toneelstuk, met virtuoze partijen en flitsende overgangen die goed van Richard Strauss lijken te zijn afgekeken.

Floris Don

9

10

Nam June Paik, TV Buddha, 1974, video-installatie. closed-circuit, achttiende-eeuws boeddhabeeld (collectie Stedelijk Museum Amsterdam)

Richard Strauss Liederen als liefdesverklaringen

S

opraan Pauline de Ahna was excentriek en rap van tong, en bleek daarmee de ideale match voor de ijdele Richard

Strauss; hun huwelijk was langdurig en voor zover we weten overwegend gelukkig. Als dirigent begeleidde Richard zijn muze en echtgenote tijdens concerten in Europa en de Verenigde Staten, waarbij zijn eigen liederen regelmatig op het programma stonden. Alhoewel vaak geen titels werden vermeld, is het bijvoorbeeld zeker dat het echtpaar in 1905 Morgen! met het Concertgebouworkest heeft uitgevoerd.

De liederen lijken soms regelrechte liefdesverklaringen.

Zo is in Waldseligkeit, naar een tekst van Richard Demel, de overgave aan de ander compleet in dat intieme moment dat de nacht valt en de bladeren ruisen. Die boombladeren hoor je in de orkestpartij fluisteren. Morgen! is eveneens een heiligverklaring aan de liefde maar lijkt tevens een droomwens, want of de dag van morgen daadwerkelijk komt, is niet gegarandeerd. Dat Strauss zijn Wiegenlied oorspronkelijk met pianobegeleiding schreef is bijna niet te geloven. De latere orkestratie van Strauss is uiterst delicaat. Met ragfijne vioolvlinderslagen, fluittonen en pizzicato’s wordt het toegezongen kind goudglanzend zand in de ogen gestrooid.

Strauss’ onovertroffen orkestratiekunsten blijken ook uit het lied Die heiligen drei Könige aus Morgenland, dat in tegenstelling tot de meeste vroegere liederen – die ontstonden als pianoliederen – meteen is georkestreerd. Gepast majestueus

11

worden de drie koningen met koper omspeeld, trillers van houtblazers verklanken de tranen van de toekomstige Verlosser. Celesta en harp accentueren de fonkelende sterrennacht.

Allerseelen en Zueignung zijn vroege liederen, waarvan de orkestversies pas later door Robert Heger zijn vervaardigd.

Pauline was nog niet in beeld toen Strauss ze schreef. Maar ook hier is de liefde allesverzengend. Dat ze de dood soms lijkt 12

te overleven, daarvan getuigt Allerseelen. Met Allerheiligen, de herdenking van de doden in november, hoopt de ik-figuur met de verloren geliefde nog eens het geluk te herbeleven, ‘wie einst im Mai’. Strauss schreef het lied op zijn eenentwintigste en voerde het met Pauline nog jarenlang regelmatig uit.

In Zueignung is de extase volledig, en de ‘ik’ niet compleet zonder de ander. Maar terloops wordt de keerzijde van die afhankelijkheid genoemd: ‘Liebe macht die Herze krank.’

Floris Don

Allerseelen tekst Hermann von Gilm zu Rosenegg Stell auf den Tisch die duftenden Reseden, Die letzten roten Astern trag herbei, Und lass uns wieder von der Liebe reden, Wie einst im Mai. Gib mir die Hand, dass ich sie heimlich drücke Und wenn man's sieht, mir ist es einerlei, Gib mir nur einen deiner süssen Blicke, Wie einst im Mai. Es blüht und duftet heut auf jedem Grabe, Ein Tag im Jahr ist ja den Toten frei, Komm an mein Herz, dass ich dich wieder habe, Wie einst im Mai. (Laatste strofe: ‘duftet’ is bij von Gilm oorspronkelijk ‘funkelt’)

Die heiligen drei Könige aus Morgenland tekst Heinrich Heine Die heiligen drei Könige aus Morgenland, Sie frugen in jedem Städtchen: "Wo geht der Weg nach Bethlehem, Ihr lieben Buben und Mädchen?"

Die Jungen und Alten, sie wussten’s nicht, Die Könige zogen weiter; Sie folgten einem goldenen Stern, Der leuchtete lieblich und heiter.

Der Stern blieb stehn über Josephs Haus, Da sind sie hineingegangen; Das Öchslein brüllte, das Kindlein schrie, Die heiligen drei Könige sangen.

13

Waldseligkeit tekst Richard Dehmel Der Wald beginnt zu rauschen, Den Bäumen naht die Nacht; Als ob sie selig lauschen, Berühren sie sich sacht.

Und unter ihren Zweigen, Da bin ich ganz allein.

Da bin ich ganz mein eigen: Ganz nur dein.

Wiegenlied 14

tekst Richard Dehmel Träume, träume, du mein süsses Leben, Von dem Himmel, der die Blumen bringt.

Blüten schimmern da, die beben Von dem Lied, das deine Mutter singt.

Träume, träume, Knospe meiner Sorgen, Von dem Tage, da die Blume spross; Von dem hellen Blütenmorgen, Da dein Seelchen sich der Welt erschloss.

Träume, träume, Blüte meiner Liebe, Von der stillen, von der heil’gen Nacht, Da die Blume Seiner Liebe Diese Welt zum Himmel mir gemacht.

Morgen! tekst John Henry Mackay Und morgen wird die Sonne wieder scheinen, Und auf dem Wege, den ich gehen werde, Wird uns, die Glücklichen, sie wieder einen Inmitten dieser sonnenatmenden Erde...

Und zu dem Strand, dem weiten, wogenblauen, Werden wir still und langsam niedersteigen, Stumm werden wir uns in die Augen schauen, Und auf uns sinkt des Glückes stummes Schweigen...

Zueignung tekst Hermann von Gilm zu Rosenegg Ja, du weisst es, teure Seele, Dass ich fern von dir mich quäle, Liebe macht die Herzen krank, Habe Dank.

Einst hielt ich, der Freiheit Zecher, Hoch den Amethysten-Becher, Und du segnetest den Trank, Habe Dank.

Und beschworst darin die Bösen, Bis ich, was ich nie gewesen, Heilig, heilig ans Herz dir sank, Habe Dank.

15

16

Francis Bacon, Two Figures, 1953 (privĂŠcollectie)

Jörg Widmann Slangenkuil

‘D

e liefde bevat meer tegenstellingen dan wat ook ter wereld: ze is hemel en hel, plezier en leed, paradijs en

slangenkuil.’ Aldus componist en klarinettist Jörg Widmann, die inspiratie voor zijn nieuwe orkestwerk Teufel Amor vond bij het gelijknamige gedicht van Friedrich Schiller. Van dat gedicht is slechts één kort fragment overgeleverd. Maar dat is een gedicht op zich, en een passende illustratie bij Widmanns opvatting van liefde als vat vol tegenstrijdigheden: Süsser Amor verweile/Im melodischen Flug. Zoete liefde, vertoef in een melodische vlucht. Stilstand in beweging, beweging in stilstand. De paradox is in een muzikale frase gevat. Of, zoals Widmann het in een interview met Paul Janssen in Preludium uitdrukt: ‘Schiller wil de liefde, het leven grijpen, vasthouden, maar je kunt een moment niet bevriezen. Net als in de muziek is het moment zo voorbij en dient het volgende zich al weer aan. Die contradictie fascineerde mij.’

Widmann is zich zeer bewust van de Duitse muziektraditie.

De ernstige twintigste eeuw van de late Mahler, Schönberg en Berg klinkt door in zijn muziek, die soms desolaat lijkt maar ook kan losbarsten in extreem dissonante en energieke clusters. Bij Widmann gaat sensualiteit vaak gepaard met sluimerend gevaar, zijn orkestraal palet kent diepdonkere en steeds verschietende kleuren. Het zou mede zijn fascinatie voor de donkere kanten van de liefde kunnen verklaren.

17

Zijn technische beheersing en grenzeloze verbeelding maken Widmann tot een geliefd en veelgevraagd componist.

Zo gaat op 27 oktober van dit jaar zijn opera Babylon in première in zijn geboortestad München. Teufel Amor is het resultaat van een prestigieuze opdracht van het Wiener Konzerthausgesellschaft, het Théâtre des Champs-Elysées Paris, KölnMusik en Het Concertgebouw Amsterdam en werd geschreven voor de Wiener Philharmoniker.

Widmann is een productief componist, maar worstelde met de materie van Teufel Amor. ‘Ik heb het mezelf erg moeilijk gemaakt. Normaal schrijf ik heel doorzichtig voor orkest, 18

met veel kamermuzikale momenten, maar nu kwam ik uit op ontzettend veel tuttipassages. Dat was nieuw voor mij.’ De wereldpremière in Keulen in 2009 moest dan ook worden geannuleerd omdat de partituur niet tijdig af was.

Vorig seizoen klonk het stuk voor het eerst door de Wiener Philharmoniker onder leiding van Antonio Pappano. ‘Het lijkt wel de Elfde symfonie van Mahler in een modernistische voltooiing,’ noteerde een enthousiaste recensent naar aanleiding van die première. Een ander trok de vergelijking met de virtuositeit van Richard Strauss en de zeggingskracht van Richard Wagner.

Duivelse uitbarstingen De dertig minuten durende muziek roert zich ‘mit Geheimnis’ vanuit de laagte, met lange noten van tuba, trombone en contrabasklarinet. Duivelse uitbarstingen volgen, waarna in een lyrische centrale sectie, gedomineerd door de strijkers, de welluidendheid aan kracht wint en de liefde zinderend zingt.

Widmann zegt hierover: ‘Pas na zo’n tien minuten zetten de strijkers unisono in op een hoge Bes. Dat is vreemd, niet alleen in mijn werk omdat ik eigenlijk altijd voor gediviseerde (over verschillende partijen verdeelde) strijkers schrijf, maar ook in hedendaagse muziek in het algemeen. Het is een cruciaal moment, het begin van een lange hymnische melodie, het liefdeslied. Als de violen eenmaal spelen, stoppen ze niet meer.’

‘Elke liefde vraagt om een vorm van verlossing, elke strijd vraagt om een uitkomst.’ Maar aan het felle slot blijft onduidelijk of de liefde verlossing biedt. De duivel en de liefde lijken twee zijden van dezelfde medaille: Teufel Amor.

Floris Don

19

20

Gijs Frieling: Woodchapel, 2009, in samenwerking met William Speakman, pigmenten en case誰ne op hout (Beeldenpark Leidsche Rijn, Utrecht)

Richard Strauss Tod und Verklärung

A

ls de aardse liefde een onbesliste strijd blijft, kan dan tenminste de muziek verlossing bieden? Is muziek

een hoger levensdoel, of zelfs een alternatief voor religie?

Die opvatting lijkt te gelden voor de agnostische Richard Strauss, die schreef: ‘De geschriften van Nietzsche hebben mijn antipathie jegens de christelijke religie, die de gelovigen middels de biecht heeft bevrijd van een eigen verantwoordelijkheid voor hun doen en laten, versterkt.’

Strauss gaf een voorkeur aan het eigenzinnige individu, getuige zijn orkestrale portretten van anarchistische figuren als Macbeth, Don Juan en Tijl Uilenspiegel. Maar of de muziek inderdaad verlossing biedt, een mystieke opvatting die tijdgenoot Gustav Mahler zeker beviel, daarover hulde Strauss zich graag in dubbelzinnigheden. ‘Verlossing?’ zou hij na de dood van Mahler hebben gesteld, ‘ik weet niet waar ik van verlost zou moeten worden. Als ik ’s ochtends aan mijn bureau zit en een goed idee krijg, heb ik zeker geen verlossing nodig.’ Wellicht is die uitspraak toe te schrijven aan Strauss’ behoefte om zijn kwetsbaarste gedachten via ironie en een air van zelfvertrouwen af te schermen. Dat het thema van verlossing en het overstijgen van het aardse gewoel hem zeker wel bezighield, daarvan getuigt het orkestwerk Tod und Verklärung uit 1890. Het concept had Strauss zelf bedacht: een stervende artiest, geobsedeerd door een hoger ideaal, komt door de dood tot het inzicht dat dit ideaal voorbij de dood ligt.

21

Strauss’ mentor Alexander Ritter schreef naar aanleiding van de muziek een hoogdravend gedicht vol wagneriaanse ‘Welterlösung’ en ‘Weltverklärung’, dat later door Strauss in iets nuchterder bewoordingen bij wijze van toelichting werd samengevat.

Hypnotiserend geklop De invloed van Ritter kan niet worden onderschat. Dankzij hem geloofde ook de 26-jarige Strauss in een goddelijk ideaal, geworteld in de ideeën en daden van de mens: door middel van inspiratie en strijdbaarheid kan hij het normale, banale leven göttergleich overstijgen. Dat ideaal wordt in Tod und Verklärung verklankt door een stijgend motief met een 22

dalende secunde als afsluiting. De artiest, die op zijn sterfbed ligt, wordt bijna verscheurd door herinneringen aan de kindertijd en jeugdige passies. Maar het stijgende motief wint geleidelijk aan kracht en glorieert aan het slot, wanneer de artiest tot Übermensch is getransformeerd en zijn ideaal is vervuld.

Deze wagneriaanse materie had Cosima Wagner, ook een mentor van de jonge Strauss, moeten aanspreken. Zij was echter minder gecharmeerd van de ‘modernistische’ trekjes.

Ze vond dat Strauss zich te veel liet leiden door ‘oppervlakkige’ trucjes die het brein stimuleren, in plaats van echte emoties.

En inderdaad, hoe metafysisch dit symfonische gedicht ook is, horen we bijvoorbeeld een zeer picturale weergave van ‘onregelmatig ademen’. En op het cruciale moment dat de ziel het lichaam verlaat klinkt hypnotiserend geklop

op de tamtam: voor Cosima een tikje te letterlijk, wel adembenemend mooi.

Strauss had goed begrepen dat het thema van Verklärung (transfiguratie) zich uitstekend leende voor een muzikale allegorie. Door via muzikale variaties en afgeleiden naar het eigenlijke ‘pure’ hoofdmotief toe te werken wordt treffend weergegeven hoe zoiets ongrijpbaars als een ‘hoger inzicht’ kan worden bereikt als alle aardse beslommeringen, die aanvankelijk als een mist voor de ogen hangen, wegvallen bij de dood. Dat Strauss aan dat ideaal geen ideologische of letterlijke invulling gaf, in elk geval een dogmatisch religieuze verlossing uitsloot en de nadruk legde op individuele kracht, zal ook een hedendaags en overwegend agnostisch Nederlands concertpubliek allicht aanspreken.

Floris Don

23

Tod und Verklärung tekst: Alexander Ritter In der ärmlich kleinen Kammer, Matt vom Lichtstumpf nur erhellt, Liegt der Kranke auf dem Lager.

Eben hat er mit dem Tod Wild verzweifelnd noch gerungen.

Nun sank er erschöpft in Schlaf, Und der Wanduhr leises Ticken Nur vernimmst du im Gemach, Dessen grauenvolle Stille Todesnähe ahnen lässt.

Um des Kranken bleiche Züge Spielt ein Lächeln wehmutsvoll.

Träumt er an des Lebens Grenze Von der Kindheit goldner Zeit?

24 Doch nicht lange gönnt der Tod Seinem Opfer Schlaf und Träume.

Grausam rüttelt er ihn auf, Und beginnt den Kampf auf ’s neue.

Lebenstrieb und Todesmacht!

Welch entsetzenvolles Ringen!

Keiner trägt den Sieg davon, Und noch einmal wird es stille!

Kampfesmüd zurückgesunken, Schlaflos, wie im Fieberwahn, Sieht der Kranke nun sein Leben, Zug um Zug und Bild um Bild, Innerem Aug vorüberschweben, Erst der Kindheit Morgenrot, Hold in reiner Unschuld leuchtend!

Dann des Jünglings kekeres Spiel –

– Kräfte übend und erprobend – Bis er reift zum Männerkampf, Der um höchste Lebensgüter Nun mit heisser Lust entbrennt.

Was ihm je verklärt erschien, Noch verklärter zu gestalten, Dies allein der hohe Drang, Der durch’s Leben ihn geleitet.

Kalt und höhnend setzt die Welt Schrank’ auf Schranke seinem Drängen.

Glaubt er sich dem Ziele nah, Donnert ihm ein “Halt” entgegen.

“Mach die Schranke dir zur Staffel!

Immer höher nur hinan!”

Also drängt er, also klimmt er, Lässt nicht ab vom heiligen Drang.

Was er so von je gesucht Mit des Herzens tiefstem Sehnen, Sucht er noch im Todesschweiss, Suchet – ach! Und findet’s nimmer.

Ob er’s deutlicher auch fasst, Ob es mählich ihm auch wachse, Kann er’s doch erschöpfen nie, Kann es nicht im Geist vollenden.

Da erdröhnt der letzte Schlag Von des Todes Eisenhammer, Bricht den Erdenleib entzwei, Deckt mit Todesnacht das Auge.

Aber mächtig tönet ihm Aus dem Himmelsraum entgegen, Was er sehnend hier gesucht: Welterlösung, Weltverklärung!

25

26

Kazimir Malevitsj, Suprematisch Schilderij Acht Rode Rechthoeken, 1915 (collectie Stedelijk Museum)

biografieën

H

et Koninklijk Concertgebouworkest wordt door de internationale kritiek tot het zeer selecte gezelschap van

‘s werelds beste drie orkesten gerekend. Het onderscheidt zich door zijn unieke herkenbare klank en stilistische flexibiliteit.

Het orkest werkt met de belangrijkste componisten en dirigenten, van gevestigde namen tot aanstormend talent.

Sinds de oprichting in 1888 heeft eigentijdse muziek een vaste plaats in de programmering, zoals nu in de thematische samenwerkingsserie AAA. Gustav Mahler en Richard Strauss stonden meer dan eens voor het orkest en werden gevolgd door componisten als Debussy, Stravinsky, Schönberg, Berio, Henze en Adès. Het orkest telt 120 musici in vaste dienst, afkomstig uit meer dan twintig landen. Jaarlijks geeft het zo’n 90 concerten in Het Concertgebouw en 40 concerten op de belangrijkste podia over de gehele wereld. Daarmee bereikt het orkest ongeveer 250.000 concertbezoekers. Het orkest heeft sinds de oprichting in 1888 slechts zes chef-dirigenten gehad: Willem Kes, Willem Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard Haitink, Riccardo Chailly en sinds 2004 Mariss Jansons.

27

Anja Harteros brak definitief door toen ze in 1999 de Cardiff Singer of the World Competition won. Ze zong bij vrijwel alle grote operahuizen in Europa en de Verenigde Staten.

Zo vertolkte ze Susanna in Mozarts Le nozze di Figaro bij De Nederlandse Opera in 2001 en de titelrol in Händels Alcina bij de Wiener Staatsoper in 2010. Ook was ze te gast bij de Metropolitan Opera in New York, de Royal Opera in Londen en zong ze tijdens de Salzburger Festspiele. In juni 2010 zong Anja Harteros Strauss’ Vier letzte Lieder met het Orchestre 28

Philharmonique de Radio France onder leiding van MyungWhun Chung en met het Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks onder leiding van Mariss Jansons. Bij de Berliner Philharmoniker, het orkest van La Scala in Milaan en de Staatskapelle Dresden soleerde ze in Verdi’s Requiem en bij het Boston Symphony Orchestra zong ze de Amerikaanse première van Pärts Como anhela la cierva. In 2011 soleerde Anja Harteros bij het Koninklijk Concertgebouworkest onder leiding van Bernard Haitink in Richard Strauss’ Vier letzte Lieder.

Muziek zit Mariss Jansons in het bloed. Zijn vader was dirigent, zijn moeder operazangeres bij de opera in Letland.

Jansons studeerde viool en directie in Sint-Petersburg. Hij deed vervolgstudies in Wenen en Salzburg bij Hans Swarovsky en Herbert von Karajan. In 1973 werd hij assistent van Jevgeni Mravinski bij het orkest van Sint-Petersburg, waar ook zijn vader dirigent was. Van 1979 tot 2000 gaf hij als chef-dirigent het Oslo Filharmonisch Orkest groot internationaal aanzien.

Als gastdirigent van orkesten als de Berliner en Wiener Philharmoniker, het London Philharmonic Orchestra en de grote orkesten van de Verenigde Staten gaf hij wereldwijd vele concerten. Van 1997 tot 2004 was Mariss Jansons music director van het Pittsburgh Symphony Orchestra en in 2003 werd hij chef-dirigent van het Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks. Nadat hij sinds zijn debuut in 1988 vrijwel jaarlijks te gast was geweest bij het Koninklijk Concertgebouworkest, werd hij in 2004 chef-dirigent.

Voor zijn verdiensten ontving Mariss Jansons meerdere onderscheidingen, zoals het lidmaatschap van de Royal Academy of Music in Londen, van het Gesellschaft der Musikfreunde in Wenen, het Ă–sterreichisches Ehrenkreuz fĂźr Wissenschaft und Kunst, de Letse Orde van de Drie Sterren en de Maximiliaansorde van de Duitse deelstaat Beieren.

29

30

Is er een plaats tussen de sterren waar ik heen kan gaan?

Ik heb getwijfeld over België omdat iedereen daar lacht.

Ik heb getwijfeld over België want dat taaltje is zo zacht.

Het Goede Doel, België (1982)

Het Vlaamse theater heeft een reputatie hoog te houden, en ook uit de danswereld en de beeldende kunsten klinken bij ons geregeld namen uit België door, maar waarom kennen wij de muziek van onze zuiderburen zo slecht? Karel Goeyvaerts is een van de bekendere namen. Het Collectief speelt muziek van deze vooraanstaande Belg, maar ook van zijn aanstormende landgenoot Bram Van Camp. Het Nieuw Ensemble (NL) en het Spectra Ensemble (B) slaan de handen ineen voor een programma met werken van de jonge Nederlandse Mayke Nas en de gerenommeerde Belg Luc Brewaeys. Het Koninklijk Concertgebouworkest verleende beiden een opdracht. Mayke Nas schreef al eerder een kort stuk voor het orkest. Maar van Brewaeys speelde orkest nog nooit een compositie. En dat terwijl hij, met acht symfonieën, een reputatie heeft als briljant orkestrator. Op het KCO-programma ook een ‘historisch’ werk van Frédéric Devreese, een Belg met onvermoede wortels in Amsterdam. Hij werd daar in 1929 geboren en vanaf de oprichting speelden diverse familieleden in het Concertgebouworkest. Zijn Vierde pianoconcert was het

31

‘plichtwerk’ voor de Koningin Elisabethwedstrijd van 1983, het roemruchte jaar van de laureaten Volondat, Blumenthal, Rodrigues en De Waal. Met de eerste uitvoering van de ‘klassieke’ Symfonie in D van Tristan Keuris wordt het geheel in evenwicht gebracht. De uitslag Nederland-België is dus bij voorbaat 2-2. Die wedstrijd voert ons wel naar een nieuwe vraag: wat bindt ons? * samenwerking met het Vlaams-Nederlands Huis

zondag 9 december De Brakke Grond

*

Opkraskuit 17.00 uur zaterdag 8 december De Brakke Grond

*

Vergeetstuk 20.30 uur informatie zie boven (8 december)

Opkraskuit 20.00 uur

32

Opkraskuit is een Vlaams initiatief

woensdag 12 december 17.00 - 18.00 uur

van Rebekka de Wit, Freek Vielen en

Academisch-cultureel centrum SPUI25

Maud Vanhauwaert. Elke Opkraskuit

Lezing met muziek

verstrengelt wetenschappelijke

gratis toegankelijk - reserveren noodzakelijk

lezingen met literaire performances,

via www.SPUI25.nl

interviews en muzikale entr’actes.

Vergeetstuk 20.30 uur

donderdag 13 december 20.15 uur

voorstelling over de fascinatie van

Muziekgebouw aan ’t IJ

het geheugen, gemaakt door Tom

Concert Nieuw Ensemble (NL) en

Struyf, een Belgische theatermaker die

Spectra Ensemble (B)

studeerde in Maastricht

Brewaeys Cardhu, Oban, Painted Pyramids

kaarten € 10,- voor Vergeetstuk of € 16,-

Nas Douze Mains, La Belle Chocolatière, La

voor de hele avond inclusief eten en drinken

Chocolatière Brûlée, Anyone can do it

via www.brakkegrond.nl (€ 2, - toeslag aan

inleiding om 19.15 uur

de kassa)

kaarten vanaf € 19,- via www.muziekgebouw.nl of aan de kassa

vrijdag 14 december 16.00 uur Het Concertgebouw, Spiegelzaal

vrijdag 14 december 20.15 uur

*

Het Concertgebouw, Grote Zaal

*

Confrontaties: AAA-lezing, beeldende

Koninklijk Concertgebouworkest

kunst, muziek, debat

Otto Tausk dirigent

interdisciplinair programma i.s.m.

Ralph van Raat piano

het Stedelijk Museum waarin de

Nas Down the Rabbit-Hole

actualiteit van het thema NL/B -

(opdrachtcompositie, wereldpremière)

deBuren wordt opgezocht

Devreese Pianoconcert nr. 4

gasten Annelies Verbeke, Dorian

(Nederlandse première)

van der Brempt (directeur deBuren),

Keuris Symfonie in D

Luc Brewaeys

(eerste uitvoering door het orkest)

gespreksleiding Hans Ferwerda

Brewaeys …sciolto nel foro universale

kaarten à € 10,00 inclusief programmaboekje

del vuoto…(opdrachtcompositie,

via www.concertgebouworkest.nl, via

wereldpremière)

de Concertgebouwlijn of aan de kassa

kaarten vanaf € 22,50 inclusief

van het Concertgebouw

programmaboekje via www.concertgebouworkest.nl,

vrijdag 14 december 19.15 uur

de Concertgebouwlijn of aan de kassa

Het Concertgebouw, Koorzaal

Dit programma wordt ook gespeeld

Inleiding op het concertprogramma

op zaterdag 15 december in deSingel

Joel Ethan Fried, adjunct-directeur

in Antwerpen.

artistieke zaken van het Concert- gebouworkest, spreekt met Mayke

vrijdag 14 december 22.30 uur

Nas, Luc Brewaeys en Frédéric

Glazen uitbouw van Het

Devreese.

Concertgebouw boven het Café

alleen toegankelijk voor concertbezoekers

Entrée Late Night Café

kaarten via de Concertgebouwlijn of gratis

Burentrefpunt met dj, diverse

af te halen aan de kassa

live performances en een mini nachtconcert. gratis toegankelijk, ook voor niet-concertbezoekers.

33

vrijdag 14 en zaterdag 15 december 20.30 uur De Brakke Grond

*

Analysis, the Whole Song Electropop-opera door MaisonDahlBonnema, een gezelschap dat bestaat uit Nederlandse en Belgische theatermakers kaarten à € 16,- aan de kassa van De Brakke Grond (€ 14,- via www.brakkegrond.nl) zondag 16 december 20.15 uur Het Concertgebouw, Pleinfoyer Inleiding op het concertprogramma Hans Ferwerda in gesprek met Klaas Verpoest en Thomas Dieltjens

34

van Het Collectief gratis toegankelijk voor concertbezoekers zondag 16 december 21.00 uur Het Concertgebouw, Kleine Zaal Het Collectief Robin Engelen dirigent Jacqueline Janssen Sprechgesang Klaas Verpest kinetische typografie Goeyvaerts Stuk voor drie Goeyvaerts Voor Harry, Harry en René Goeyvaerts De schampere pianist Van Camp Music for 3 instruments Schönberg Pierrot lunaire kaarten vanaf € 29,70 via www.concertgebouw.nl, de Concertgebouwlijn of aan de kassa

COLOFON uitgever Koninklijk Concertgebouworkest Jacob Obrechtstraat 51 / 1071 KJ Amsterdam Postbus 78098 / 1070 LP Amsterdam www.concertgebouworkest.nl tekst Floris Don, Hans Ferwerda redactie Martijn Voorvelt, Mark van Dongen, Marloes Biermans grafisch ontwerp Atelier René Knip en Rens Martens beeld Collectie Stedelijk Museum Amsterdam drukwerk Drukkerij Calff & Meischke papier binnenwerk Lessebo Design Smooth Natural, Igepa Nederland copyright Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam © c/o Pictoright Amsterdam 2011 Overname van artikelen alleen na toestemming van de uitgever De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van het beeldmateriaal te achterhalen. Zij die menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

AAA-programma

woensdag 10 oktober

17.00 - 18.00 uur

zaterdag 13 oktober

21.00 uur

Academisch-cultureel Centrum SPUI25

Het Concertgebouw, Kleine Zaal

Lezing Professor hedendaagse muziek

Tijdgenoten / Concert Minguet Kwartet

Sander van Maas over de globalisering

Jörg Widmann klarinet

van de verlossing. Met muziek

Rihm Vier Male

van Olivier Messiaen door Laurens

Widmann Tweede strijkkwartet 'Choralquartett'

Woudenberg hoorn

Rihm Studien zu einem Klarinettenquintett

gratis toegankelijk - reserveren

na afloop gelegenheid een drankje te

noodzakelijk via www.SPUI25.nl

drinken en na te praten met de musici kaarten à € 29,70 via www.concertgebouw.nl,

donderdag 11 oktober

20.15 uur

Het Concertgebouw, Kleine Zaal

via de Concertgebouwlijn of aan de kassa van Het Concertgebouw

Scherpdenkers / Concert Asko|Schönberg dirigent Etienne Siebens

zondag 14 oktober

spreker Dick Swaab

EYE zondagmiddagarrangement

alt Carina Vinke | gitaar Zoran Dukic

Een Faust-programma met lunch, lezing

J.S. Bach Chaconne uit Partita nr. 2 in d,

en filmvertoning van Faust van de

BWV 1004 (bew. Z. Dukic)

Russische filmer Aleksandr Sokoerov, het

Boulez Le marteau sans maître

laatste deel van zijn vierluik over macht.

na afloop gelegenheid een drankje te

Lezing verzorgd door Sofie Verdoodt

drinken en na te praten met de musici

(Universiteit van Gent) over Sokoerov.

en de Scherpdenker

kaarten à €12,50 aan de kassa of € 12,00

kaarten à € 28,80 via www.concertgebouw.nl,

via www.eyefilm.nl

14.30 uur

10 > 14 OKT 2012

via de Concertgebouwlijn of aan de kassa van Het Concertgebouw

Concertgebouwlijn 0900 671 83 45 (€ 1,- per gesprek) €2,25

vrijdag 12 oktober

administratiekosten per kaart

Koninklijk Concertgebouworkest

www.concertgebouworkest.nl/AAA

Zie pagina 2 en 3 voor het programma zaterdag 13 oktober

20.15 uur

Het Concertgebouw, Pleinfoyer Inleiding op het concert Hans Ferwerda spreekt met componist Jörg Widmann en met Annette Reisinger van het Minguet Kwartet. gratis toegankelijk voor concertbezoekers

PA R T N E R S A A A

De Brakke Grond | deBuren | De Groene Amsterdammer De IJ-Salon | EntrĂŠe | Filmmuseum/EYE filminstituut Nederland Frascati | Het Concertgebouw | Holland Festival | N I M k Muziekgebouw aan ‘t IJ | Spui25 Academisch-cultureel centrum Stadsschouwburg Amsterdam | Stedelijk Museum Amsterdam 36 Stichting Ammodo is founding partner van de AAA-serie