et cetera 02/2013 NL by ABB Benelux

2 I 13 The customer magazine of the ABB Group Benelux

Cyber Security Fingerprint De zwakke plekken van uw productiesysteem in kaart gebracht Elia-hoogspanningsstation ABB-transformator verdeelt offshore windenergie in Vlaanderen Duizend robots voor VDL Nedcar Een recordopdracht voor de assemblage van Mini’s in Born

De opener

Polsslag Een comfortabele oude dag in serviceresidentie BoCasa met de domotica van ABB.

et cetera

Alfons Goos, CEO ABB Benelux

Aan de slag Dankzij een transformator van ABB kan Elia in Zeebrugge windenergie oogsten en verdelen naar de haven en duizenden Vlaamse gezinnen.

2|13 Cyber security is evenzeer een kwestie van attitude als van technologie In amper een paar decennia schakelde de hele wereld over van standalone systemen naar onderling verbonden datacommunicatiesystemen. Die ‘interc onnectiviteit’ speelt nu een steeds grotere rol in de procesautomatisering en het management van hoogspanningsnetten en smart grids bijvoorbeeld. Maar interconnectiviteit heeft ook een schaduwkant. Hoe meer onze economie steunt op onderling verbonden systemen, hoe aantrekkelijker zij wordt als doelwit voor cybercriminelen. Als consument hebben wij ons leren beschermen tegen computervirussen, malware en phishing. Nu moet ook de wereld van de industrie en de nutsvoorzieningen zich wapenen tegen computercriminaliteit. Maar om complexe installaties te beschermen is gespecialiseerde kennis nodig en veel ervaring. Circa 15 jaar geleden al begreep ABB hoe belangrijk cyber

s ecurity zou worden. Wij waren een van de eerste bedrijven in onze branche die een eigen laboratorium voor cyber security hebben opgezet. Daar werken vandaag tientallen specialisten. En in deze editie van et cetera focussen wij op de resultaten van het werk van die specialisten. Maar het zou naïef zijn te denken dat specialisten alle gevaren kunnen afwenden. Goede cyber security vereist ook eenvoudige procedures voor toegang tot systemen en het gebruik van randapparatuur. Vergelijk het met de beveiliging van een woning. Als je de sleutel op het slot laat zitten en aan iedereen de beveiligingscode geeft, zal de aanschaf van dure bewakingsapparatuur weinig opleveren. Alle investeringen in de beveiliging van gevoelige data worden waardeloos als de mensen niet de juiste attitude hebben. De menselijke factor is en blijft ook hier de belangrijkste.

et cetera 2|13 - Een uitgave van ABB Benelux - Verantwoordelijke uitgever Bart Peeters - Concept Head Office - Hoofdredactie Sarah Vangheluwe en Marco Moerland - Redactiecommissie Jos Bernaards, Karin Bot-Molenaar, Sabbah Doudou, Brian Jagmohan, Marco Moerland, Bart Peeters, Sarah Vangheluwe Werkten mee aan dit magazine Jan Buwalda, John Edwards, Nando Harmsen, Thierry Lambinet, Peter van der Horst, Filip Van Loock, Philip van Ootegem, Ivan Roda - Copyright 2013 et cetera abonnement aanvragen, wijzigen of opzeggen? Surf naar onze website: www.abb.com/benelux. Op dit adres kunt u zich abonneren op ons blad, uw gegevens wijzigen of uit onze database laten verwijderen.

ABB et cetera 2|13

Inhoud

Over en weer Richard Kerkdijk, specialist cyber security bij TNO: “Je moet je beveiliging gestructureerd en georganiseerd aanpakken.”

De wondere wereld Elektrische bussen zonder bovenleiding worden succesvol uitgetest in Genève.

Polsslag

For a better world

4 BoCasa Serviceflats met KNX-domotica voor een comfortabele en veilige oude dag.

Perspectief

De wondere wereld

Tetra Pak Deze verpakkingsgigant bood de ontwikkelaars van ABB Jokab Safety waardevolle input uit de praktijk. Cyber Security Fingerprint Een groot Nederlands voedingsmiddelenbedrijf liet door ABB zijn systemen succesvol doorlichten op beveiliging.

Aan de slag 12 Elia Door de uitbreiding van het hoogspanningsstation van de netbeheerder krijgt de West-Vlaamse regio binnenkort groene stroom van op zee. 16 VDL Nedcar ABB Robotics Benelux levert liefst duizend robots voor de assemblage van Mini’s in Born.

Over en weer 19

Richard Kerkdijk De Lead Consultant Cyber Security bij TNO waarschuwt voor steeds geavanceerdere cyberaanvallen.

Elektrisch vervoer ABB investeert in groene wagens en snellaadpalen voor zijn personeel.

Elektrische bussen in Genève Voor het proefproject TOSA ontwikkelde ABB speciale snellaadpalen: in 15 seconden is de bus bijgeladen.

Product 28

Automatic Transfer Switch Omschakelaars voor kritische applicaties. 28 ABB GAF Een nieuwe serie magneetschakelaars voor gelijkstroom. 29 Cyber Security Fingerprint Is uw automatiseringssysteem beveiligd tegen hackers? 29 PSE-softstarter De nieuwe versie heeft torque control en een LCD-scherm.

Hotspots 30

Europort 2013 Ontmoet ons op dé scheepvaartvakbeurs begin november in Rotterdam.

Het jaar... 35

Deze keer: het jaar 1955 De gyrobus in Congo, een verre voorouder van de elektrische bus.

ABB et cetera 2|13

Polsslag

Een comfortabele oude dag dankzij domotica van ABB Door de vergrijzing zijn er de komende jaren meer service足 flats en woonzorgcentra nodig. In deze centra worden bovendien steeds hogere eisen aan comfort, veiligheid en energiezuinigheid gesteld. Dat de technologie van ABB daarbij een belangrijke rol kan spelen, wordt bewezen in de gloednieuwe serviceresidentie BoCasa in het Limburgse Heusden-Zolder.

Het project BoCasa is duidelijk klaar voor de toekomst.

ABB et cetera 2|13

Polsslag

en bezoek aan de serviceflats illustreert meteen wat de technologie van ABB in deze context in de dagelijkse praktijk kan betekenen. De ‘alles aan/uit’-schakelaar dooft bijvoorbeeld niet alleen alle verlichting, maar sluit ook het kookfornuis en alle stopcontacten af, om zo een maximale veiligheid te garanderen. Een detector aan de voet van elk bed registreert wanneer iemand het bed uitstapt. Onmiddellijk wordt dan een deel van de kamer verlicht, zodat de bewoners ’s nachts eenvoudig naar de badkamer kunnen gaan. Via tablets kan het verplegend personeel bovendien gewaarschuwd worden wanneer iemand ’s nachts uit zijn of haar bed stapt, en zo sneller inspelen op potentieel zorgwekkende situaties. De zonwering in de kamer past zich automatisch aan aan de weersomstandigheden en het inkomende zonlicht. Ook de dimlichten in de kamer reageren op een intelligente manier op het zonlicht, zodat geen onnodige energie verloren gaat. Zo wordt substantieel bespaard op energie. Per flat wordt het energie-, water- en gasverbruik bijgehouden en elke maand automatisch doorgestuurd naar een centrale server. Dankzij een overzichtelijke centrale visualisatie kan de beheerder van het gebouw eenvoudig het overzicht bewaren en alles aansturen. ABB speelt dus duidelijk nu al in op de toekomstige vereisten op het gebied van energie-efficiëntie. Open, compatibel en gestandaardiseerd ABB realiseert alle domotica-toepassingen binnen het KNX-systeem, met andere woorden binnen de enige wereldwijde standaard voor huis- en gebouw automatisering. Meer comfort en veiligheid gekoppeld aan een lager

energieverbruik kan immers alleen gerealiseerd worden via een intelligent besturings- en controlesysteem, waarbij alle componenten volledig compatibel zijn. Dankzij KNX is dit in residentie BoCasa zeker het geval. Het systeem is niet alleen gestandaardiseerd en compatibel, maar ook ‘open’, dat wil zeggen dat er in de toekomst eenvoudig extra elementen kunnen worden toegevoegd. Geen overbodige luxe als je de snelheid van de huidige technologische ontwikkelingen in acht neemt. Van A to Z Tijd voor een bezoekje aan het kloppende hart van de ABB-installatie; we dalen de trappen af naar de kelder en stoten er op een indrukwekkend elektrisch hoofdbord, dat via de verdeelborden het volledige gebouw van elektriciteit voorziet. “Het was een huzarenstukje om deze door de deur te krijgen”, lacht Wouter van Rysselberghe, Project Manager bij ABB. “Maar het is één van de belangrijkste troeven van ABB. De hele elektrische keten, van de hoogspanning tot aan de metingen, de sturingen en de stopcontacten kan volledig door ons verzorgd worden, wat het aantal contactpersonen vermindert én het installeren vereenvoudigt. Dat appreciëren de opdrachtgevers uiteraard ten zeerste.” Carehome of the Future Dit project is duidelijk klaar voor de toekomst. De residentie, die sinds deze zomer volledig afgewerkt is, beschikt over 64 rusthuiskamers en 50 serviceflats. In een tweede fase komt daar nog een tweede vleugel bij, met ook een aantal rust- en verzorgingskamers. Wie nog verder vooruit wil kijken, moet zeker eens langsgaan bij het ‘Carehome of the Future’. Binnen het

De domoticatoepassingen koppelen meer comfort en veiligheid aan een lager energieverbruik.

kader van Living Tomorrow wordt in het BoCasa-complex immers een volledige wooneenheid ingericht die de nabije toekomst zeer tastbaar zal maken. Het wordt een echte testcase om nieuwe concepten, aangepaste functionaliteiten en technologieën te testen en te evalueren. Maatschappelijke ontwikkelingen – zoals de stijgende levensverwachting – worden geobserveerd en vertaald naar nieuwe toepassingen in de woonomgeving. Deze Zorgwoning van de Toekomst richt zich uitsluitend op professionelen. ABB zet als één van de partners mee zijn schouders onder dit unieke project en zal in die hoedanigheid ook de mogelijkheid krijgen om gasten voor demonstraties uit te nodigen. Tijdens deze rondleidingen zullen alle toepassingen, producten en diensten op een interactieve manier worden voorgesteld. ABB et cetera 2|13

Perspectief

Samenwerken op basis van veiligheid en vertrouwen

Tetra Pak past wereldwijd de ABB Jokab Safety-producten toe op zijn productielijnen. De verpakkingsproducent bood bovendien inzicht in het gebruik van die veiligheidstoepassingen in de dagelijkse praktijk en hielp zo ABB deze productlijn verder te ontwikkelen.

ABB et cetera 2|13

etra Pak, wereldmarktleider in proces- en verpakkingsoplossingen, maakt veilige, innovatieve en milieubewuste producten die elke dag honderden miljoenen mensen wereldwijd bereiken in meer dan 170 landen. Met ruim 23.000 werknemers in meer dan 85 landen hecht Tetra Pak zeer veel waarde aan verantwoord industrieel leiderschap en een duurzame bedrijfsvoering. Tetra Pak past ABB Jokab Safety bedrijfsbreed toe in zijn oplossingen voor het verwerken van voedingsmiddelen, waaronder bijvoorbeeld productielijnen voor kaasverwerkingsmachines. ABB Jokab Safety heeft een volledig assortiment veiligheidsproducten waarmee eenvoudig en efficiënt veiligheidssystemen gebouwd kunnen worden. De dynamische veiligheidscircuits en uitgebreide veiligheids-PLC’s dienen voor het aansturen en bewaken van veiligheidsoplossingen en behoren tot de meest revolutionaire concepten op de markt.

Perspectief

De ABB Jokab Safety-toepassingen zijn ontwikkeld mede dankzij Tetra Pak.

Wereldwijd en bedrijfsbreed “We gebruiken ABB Jokab Safety in al onze installaties, overal ter wereld”, vertelt Jan Portema, Automation Hardware Engineer Tetra Pak. “Niet alleen in processen, maar ook bij verpakkingssystemen, bijvoorbeeld. Of je nu in NieuwZeeland, Zuid-Amerika of Europa bent, al onze systemen zijn op ABB Jokab Safety gebaseerd. Vaak willen ‘specifiers’ koste wat kost hun eigen methodes gebruiken, maar we houden altijd voet bij stuk. Dit unieke systeem biedt een ongekend hoge kwaliteit en is onmogelijk voor de gek te houden.” “Die homogene, systematische aanpak is bij ons overigens heel ver doorgevoerd. Voor een ingenieur in het veld is het daardoor meteen duidelijk hoe iets in elkaar zit, ook al hebben ze een bepaalde installatie nog nooit gezien. Zo gebruiken we overal vaste kleuren om bepaalde specifieke functies aan te duiden, wat de veiligheid ook ten goede komt. Zoals ieder voedselverwerkend

bedrijf gebruiken we agressieve schoonmaakproducten, en veel van onze processen maken gebruik van zeer hoge temperaturen en hoge druk. We moeten daarom ook blind kunnen vertrouwen op alle veiligheidsmaatregelen die we gebruiken.” Echte uitdagingen “Tetra Pak is voor ons een bijzonder belangrijke klant”, vertelt Johan Fidom, Sales Engineer Systeemcomponenten Noord-Oost Nederland. “Door onze samenwerking met Tetra Pak, kunnen we integrale oplossingen voor de voedingsmiddelenindustrie bieden.” “Tetra Pak heeft ons een unieke kans geboden om ABB Jokab Safetyproducten te ontwikkelen op basis van echte uitdagingen en gebruik in de praktijk”, vervolgt Nico van Koppen, Sales Engineer Safety Products. “Veel ‘features’ van ABB Jokab Safety zijn zelfs ontwikkeld in reactie op specifieke vragen van Tetra Pak.”

Korte lijnen “Voor een bedrijf als het onze, dat wereldwijd opereert, is het belangrijk dat ABB ook overal ter wereld aanwezig is”, vervolgt Jan Portema. “We investeren op dit moment fors in onze capaciteit en hebben nu projecten lopen in Amerika, Denemarken, Canada, Rusland en Duitsland. We werken nu al zo lang samen dat er aan beide kanten zeer veel kennis is opgebouwd. Voor ons is het van belang dat we Nico van Koppen te allen tijde direct kunnen benaderen. Als je samen succes wil hebben op het gebied van veiligheid, dan moet je hele korte communicatielijnen hebben.” “Veiligheid is nauw verwant met normen en wetgeving en dat vereist veel gespecialiseerde kennis”, vertelt Nico van Koppen. “Nieuwe normen kijken bijvoorbeeld echt naar de kwaliteit van elke component. Vroeger was het bijvoorbeeld al goed als je alles op een bepaalde manier had bedraad, maar dat is inmiddels wel anders. Ik werk al sinds 2005 met

ABB et cetera 2|13

Perspectief

ABB Jokab Safety wordt in alle installaties van Tetra Pak gebruikt, vertellen (vlnr.) Johan Fidom, Jan Portema en Nico van Koppen.

ABB Jokab Safety-veiligheidsproducten, en kan inmiddels veel uiterst specifieke vragen beantwoorden over veiligheid en wetgeving. Alle ABB Jokab Safetyproducten voldoen overigens aan de allerhoogste normen, dus de klant voldoet daarmee automatisch ook aan alle relevante eisen en hoeft zich daar dus geen zorgen over te maken. ” Gemoedsrust “Het geeft een zekere gemoedsrust als je weet dat je aan alle relevante normen voldoet”, vertelt Jan Portema. “Of dat je weet dat er voor alles wel een oplossing kan worden gevonden. Laat ik even een voorbeeld geven. We maakten jarenlang gebruik van een ‘Type EDEN’ elektronische deurschakelaar, maar die was eigenlijk niet helemaal geschikt voor gebruik in de zuivelindustrie. ABB bracht een extra ‘jasje’ aan waardoor het bestand werd tegen kokend water en hoge zuurtegraden. Het kan worden gebruikt bij het invriezen van voedsel met stikstof, maar ook in het deksel van een vat met een kokende inhoud. Terwijl de meeste bij 85 graden ophouden.” “Bij ABB Jokab Safety denken we vooral vanuit oplossingen”, besluit Johan Fidom. “Mensen in deze industrie moeten al aan erg veel dingen tegelijk den8

ABB et cetera 2|13

ken, van milieuregelgeving tot veiligheid, steeds veranderende normen en Total Cost of Ownership. We merken dat men heel gelukkig is met het feit dat er een partij meedenkt en adviseert.”

ABB Jokab Safety: veiligheid boven alles ABB Jokab Safety maakt het voor elk type gebruiker eenvoudig om veiligheidssystemen op te bouwen voor machines en productielijnen. We hebben ervaring in de praktische toepassing van veiligheidseisen en -normen van zowel de overheid als van de industrie. Ook voor opleiding en advies kunnen klanten een beroep op onze ervaring doen. Sinds haar oprichting in Zweden in 1988 heeft ABB Jokab Safety in relatief korte tijd zijn naam als partner en specialist voor machineveiligheid gevestigd. Bedrijven over de gehele wereld hebben inmiddels beschermings- en

veiligheidssystemen gebouwd, voor zowel afzonderlijke machines als volledige productielijnen, met componenten en hekwerken van ABB Jokab Safety.

Perspectief

Toonaangevend bedrijf kiest voor ABB Cyber Security Fingerprint

ABB et cetera 2|13

Perspectief

Risico’s en oplossingen in kaart brengen De ABB Cyber Security Fingerprint beschermt operationele systemen van productiefaciliteiten tegen cyberaanvallen door sterke en zwakke plekken nauwkeurig in kaart te brengen. Onder meer bij een Nederlandse voedingsmiddelengigant werd dit al succesvol toegepast, vertellen Kees van Overveld en Peter Hollebrandse.

eze analyse gebeurt door het verzamelen van systeemgegevens en door het houden van interviews met belangrijke medewerkers. Deze gegevens worden vervolgens vergeleken met ‘best practices’ en industriestandaarden als ISO/ IEC27000 en ISA99 (ISA/IEC 62443). Daarna wordt de ABB Security Analyzer (SEA100) gebruikt om Key Performance Indicators (KPI’s) op te stellen. Uiteindelijk wordt een rapport opgesteld dat gedetailleerde aanbevelingen bevat om veiligheidsrisico’s te verminderen en een duurzame veiligheidsstrategie te ontwikkelen. Onlangs wilde een groot Nederlands voedingsmiddelenbedrijf graag weten hoe ze ervoor stond op het vlak van cyber security. Om dit in kaart te brengen heeft ABB een ‘Cyber Security Fingerprint’ uitgevoerd. De klant leverde hiervoor alle benodigde gegevens, zoals configuratietekeningen en achtergrondinformatie over het systeem. Dit heeft uiteindelijk geresulteerd een rapport met alle bevindingen en bijbehorende aanbevelingen.

ABB et cetera 2|13

Procesautomatisering in het achterhoofd “De Cyber Security Fingerprint identificeert mogelijke zwakke plekken en biedt ook mogelijke oplossingen”, vertelt Kees van Overveld, Consultant en Local Contact Cyber Security Benelux. Hij was nauw betrokken bij de ontwikkeling van de Cyber Security Fingerprint en heeft voor dit project de Fingerprint uitgevoerd en de resultaten gepresenteerd aan de klant. “De Cyber Security Fingerprint kan in principe op alle systemen van ABB en op die van andere leveranciers worden uitgevoerd. Er zijn diverse profielen voorhanden om de ruwe data te kunnen beoordelen. Als er voor een bepaald systeem, ABB of non-ABB, nog geen profiel bestaat, dan kan dit met dezelfde tool worden gemaakt.” “In het verleden voerden we IT Security Quickscans uit, die bestonden uit een diepte-interview met de klant. Dit is inmiddels overgenomen door de Cyber Security Fingerprint, waaraan ook een technisch deel is toegevoegd, in de vorm van ruwe datacollectie. Deze ruwe

data wordt vergeleken met profielen. Op basis van dit resultaat kan de rapportage, inclusief de aanbevelingen, worden gemaakt. Er zijn overigens ook bewakingsmechanismen ingebouwd om overbelasting van systemen te voorkomen. IT-bedrijven kunnen natuurlijk ook dergelijke security assessments uitvoeren, maar onze Cyber Security Fingerprint is daadwerkelijk gebouwd met procesautomatisering in het achterhoofd.” Daadwerkelijk werkbaar “We hadden al jaren een goede relatie met deze klant”, aldus Peter Hollebrandse, Sales Manager ABB. “Toen we onze Cyber Security Fingerprint toonden, was men al gauw enthousiast. Hieruit kwamen enkele concrete risico’s en aanbevelingen naar voren. Als we kijken naar de rolverdeling tussen eindgebruiker, system integrator en leverancier (ABB), constateren we dat er vandaag de dag bewust moet worden nagedacht over hoe het hele beheerproces van Plant IT-omgevingen moet worden ingericht. Daarbij moeten taken en verantwoorde-

Perspectief

“In de markt is nog steeds te weinig aandacht voor de bescherming van de productiefaciliteiten tegen cyber-securityrisico’s”, zegt Peter Hollebrandse.

lijkheden duidelijk vastgelegd worden, inclusief de bijbehorende werkinstructies, waarvan ook de cyber-securitystrategie onderdeel uitmaakt.” “Verder zou ik graag willen benadrukken dat er in de markt nog steeds te weinig aandacht is voor de bescherming van de productiefaciliteiten tegen cybersecurityrisico’s. Maar binnen de (kantoor) IT-omgeving is het al jaren gemeengoed dat alles goed wordt beveiligd. De verantwoordelijkheid voor Plant IT is vaak een aanvullende taak van bijvoorbeeld een interne onderhouds- en/of engineeringsafdeling. Gelukkig zien we steeds vaker – vooral bij de internationale spelers – dat Plant IT als aparte afdeling wordt ingericht, met professionele aansturing, tools en werkprocessen.” “De Cyber Security Fingerprint is een van de Advanced Services die ABB heeft ontwikkeld om onze klanten in staat te stellen om de mogelijkheden van een modern Plant IT-systeem maximaal te benutten. Dit met het oog op de gestelde bedrijfsdoelen. Productiedoelstellingen, bijvoorbeeld, maar ook het kunnen vol-

doen aan wetgeving of regels, of, zoals in dit geval, bescherming tegen gevaren van buitenaf.”

vingen. De samenwerking met deze klant is in ieder geval goed verlopen en de reacties zijn zeer positief.”

Voortdurend in ontwikkeling Tijdens de uitvoering kwamen enkele operationele problemen aan het licht. In overleg met de klant is besloten om de primaire domain controller uit te sluiten van de Cyber Security Fingerprint, nadat was geconstateerd dat de secundaire domain controller niet meer werkte. Dit om te voorkomen dat er door de Fingerprint problemen zouden ontstaan in de operationele omgeving. Deze informatie werd ook doorgegeven aan de system integrator die het systeem beheert. “De Cyber Security Fingerprint is voortdurend in ontwikkeling”, voegt Kees van Overveld toe. “Naast verbeteringen in de huidige versies en uitbreidingen voor toekomstige versies worden ook de profielen doorlopend verfijnd en uitgebreid. Onlangs heb ik zelf nog de group security policies geëvalueerd, om na te gaan of wat in de profielen staat ook daadwerkelijk werkbaar is in onze omge-

Resultaat In het geval van het voedingsmiddelenbedrijf kwamen door de Cyber Security Fingerprint enkele grote tekortkomingen naar voren. Zo was er sinds de oplevering geen update meer gedaan van de virusscansoftware, werd er een Windows-besturingssysteem gebruikt dat niet meer werd ondersteund door Microsoft en stond de ingebouwde Windows Firewall uitgeschakeld. Daarnaast zijn ook op alle andere onderzochte gebieden aanbevelingen gedaan. Dankzij het rapport heeft de klant inzicht gekregen in de tekortkomingen op het gebied van cyber security en kan hij, samen met de system integrator en ABB, deze tekortkomingen gericht aanpakken.

ABB et cetera 2|13

Aan de slag

Nu en straks efficiĂŤnt windenergie oogsten Elia is de beheerder van het Belgische transmissienet. Onlangs breidde het zijn hoogspanningsstation in Zeebrugge uit met diverse ABB-producten. 12

ABB et cetera 2|13

Aan de slag

ABB breidde het Elia-hoogspanningsstation in Zeebrugge uit met onder meer een 350 MVtransformator. Pieter Onsia, Jean-Luc Guerra en Niels Haverbeke (v.l.n.r.) waren hierbij nauw betrokken.

et de uitbreiding van het hoogspanningsstation kan het energiebedrijf de toenemende toevoer van energie uit offshorewindparken efficiënter beheren. “De belangrijkste aanleiding voor dit project is de aansluiting op toekomstige windparken”, vertelt Jean-Luc Guerra, Account Manager Power Products & Power Systems bij ABB Benelux, die als belangrijkste aanspreekpunt voor de klant de commerciële aspecten van het project voor zijn rekening neemt. “Momenteel wordt op zeer grote schaal energie gewonnen door de windparken Thorntonbank en Belwind. Vanaf 2016 komen hier parken bij, waaronder Belwind II. Vanuit die windparken lopen 220 kV-kabels onder

zee en onder de grond naar het Eliahoogspanningsstation. Hier komen kabels uit het hoogspanningsnetwerk en 150 kV-kabels van de windparken samen. Vanaf hier gaat 11 kV naar gezinnen en kleine industrie en 36 kV naar de zware industrie in de regio.” ABB heeft hier in het verleden gas geïsoleerde schakelinstallaties (150 kV en 36 kV GIS), UniGear-midden span nings schakelaars, railbeveiligingen en een RTU-DCS-controle systeem geleverd. Dit jaar leverde ABB een 350 MVAtransformator 220/150 kV voor de verbinding van de 220 kV-kabels van de windp arken naar het 150 kV-netwerk. Korte doorlooptijd “Tot op heden zijn er nog maar weinig

350 MVA-transformatoren in België geplaatst”, vertelt Niels Haverbeke, Project Manager Power Products bij ABB. “Bij dit project gaat het bovendien om een vrij zeldzame, complexe autotransformer. Bij dit type liggen de ingangs- en uitgangsspanning relatief dicht bij elkaar. Hierdoor kun je dezelfde wikkeling voor een deel hergebruiken, met een derde wikkeling om flux te cancelen. De transformator werd bij ABB Polen ontworpen. Onze speciale software ABB TrafoStar speelde hier een belangrijke rol in, met name bij de calculatie. Het pakket bevat een ‘lerende database’ met ervaringen uit andere projecten.” “De ingenieurs van Elia hebben nauw samengewerkt met onze experts in Polen en waren zeer nauw betrokken bij ABB et cetera 2|13

Aan de slag

6 8 7

220kV fase-doorvoering

Overspanningsafleiders

Onderstel

150kV fase-doorvoering

Radiatoren

Oliepomp

Conservator

Ventilatoren

de ontwikkelen testfases, de prekwalificatie van de fabriek en de analyse van de concepten. Na het bouwen werd de transformator vanuit de fabriek in Lodz, Polen, naar Zeebrugge vervoerd per schip. Met een 500 ton-kraan werd de transformator over het hek getild, vanuit het naastgelegen terrein. De klant was heel tevreden met de uitvoering en het feit dat alles binnen een relatief korte doorlooptijd was afgerond.” Uitstekend verlopen Pieter Onsia, projectleider bij Elia en verantwoordelijk voor de installatie en realisatie van de nieuwe transformator, beaamt dit. “De keuze viel op ABB door de goede relatie en knowhow. We hadden eerder al een raamcontract voor middenspanningscellen afgesloten en tijdens 14

ABB et cetera 2|13

het offertetraject voor de transformator kwam ABB als beste uit de bus. Het hele project is uitstekend verlopen en de ingenieurs van beide partijen hebben elkaar prima aangevuld.” “We hebben slechts vijf transformatoren van dit type in ons netwerk en dit exemplaar zal op termijn worden ingezet in ons reservenetwerk”, vertelt Pieter Onsia. “Dat maakte het ontwerp bijzonder uitdagend, met uitgebreide eisen voor vermogen, functionaliteit, gewicht en dimensies. Er was behoorlijk wat overleg nodig tussen beide partijen, maar alle problemen werden opgelost. Een bijkomende uitdaging was de integratie van alle nieuwe apparatuur in de reeds aanwezige systemen van het onderstation, waarvan sommige onderdelen al weer 25 jaar oud zijn. Op termijn

worden deze oudere systemen vervangen door nieuwe, meer efficiënte modellen in een kleiner formaat.” “Dit project is een perfect voorbeeld van wat ABB allemaal kan leveren: van ontwerp tot installatie, testen en logistiek”, besluit Jean-Luc Guerra. “We werken ook nauw samen met de klant aan alle processen rondom de opdracht, zoals het leveren van informatie voor civiele werken... Voordat we beginnen met bouwen, zijn we vaak al een jaar of twee met de voorbereidingen bezig. Inmiddels zijn er weer afspraken gemaakt voor nieuwe leveringen, waarvan de eerste – een 90 MVA-transformator – in november wordt geleverd.”

Aan de slag

Autotransformator

350 MVA vermogen 220 kV

150 kV

Stabiliserende tertiaire wikkeling

214 ton KG 124 ton totaalgewicht transportgewicht Koeling

Oil Directed Air Forced

6 m 10 m

Straks: project Stevin Elia trekt zijn 380 kV-hoogspanningsnet door naar de kust bij Zeebrugge. Het project Stevin omvat de aanleg van een GIS-hoogspanningsstation (gasinsulated switchgear) in Zeebrugge en de aanleg van een bovengrondse 380Â kV-hoogspanningsverbinding tussen Zomergem en Zeebrugge. Het project maakt het mogelijk om energie van de windparken op zee aan land te brengen en naar het binnenland te transporteren. De uitbreiding van het 380 kV-net naar de kust verbetert ook de elektriciteitsbevoorrading in de

West-Vlaamse regio en maakt de verdere economische ontwikkeling mogelijk in de strategisch belangrijke groeipool rond de haven van Zeebrugge. Hierdoor zal er ook meer capaciteit zijn om de bijkomende productie-eenheden van duurzame energie (zon, wind, biomassa, etc.) in de kuststreek aan te sluiten. Ten slotte is de uitbreiding ook noodzakelijk om de internationale verbinding met het Verenigd Koninkrijk te kunnen realiseren en de in- en uitvoercapaciteit tussen beide landen te versterken.

ABB et cetera 2|13

Aan de slag

ABB levert duizend robots aan automotive-industrie Robotics Benelux haalde onlangs zijn grootste order tot op heden binnen. ABB zal dit jaar duizend robots leveren en in bedrijf stellen bij VDL Nedcar in Born. De robots worden ingezet voor het assembleren van Miniâ&#x20AC;&#x2122;s. ABB draagt ook zorg voor het opleiden van de productie- en onderhoudsmedewerkers bij de klant.

ABB et cetera 2|13

Aan de slag

it is voor ABB Robotics in de Benelux een unieke opdracht”, aldus Martin van der Have, Sales Manager Benelux en verantwoordelijk voor de verkoop van ABB-robots en bijbehorende diensten zoals onderhoudscontracten, audits en optimalisatieprojecten. “Bij andere robotprojecten in deze industrie gaat het vaak om maximaal zo’n 500 tot 700 exemplaren, dus 1.000 stuks is echt een grote opdracht. Bovendien zien we steeds meer automobielbedrijven en hun toeleveranciers (tier-1) vertrekken uit West-Europa. Denk hierbij aan Ford Genk, dat aangekondigd heeft de deuren te sluiten. Des te mooier is het dat wij deze opdracht hebben gekregen. De robots worden toegepast in de ‘body shop’, waar ze body’s in elkaar lassen en onderdelen van de body’s ‘handlen’.” Unieke opties “Het gaat hier weliswaar om standaardrobots, maar deze zijn wel gebouwd volgens BMW-specificaties, BMW is namelijk eigenaar van Mini. Dit betekent dat deze robots ook een aantal uiterst slimme opties hebben. Denk bijvoorbeeld aan SafeMove. Dankzij dit systeem kan de robot op een uiterst slimme manier veilig samenwerken met mensen en machines. Dit leidt behalve tot meer veiligheid op de werkvloer ook tot een ongestoorde productie. Verder zijn de robots absoluut nauwkeurig, waardoor auto’s produceren nog preciezer kan. Een mens kan niet 60.000 keer per jaar dezelfde beweging, zoals

bijvoorbeeld een las leggen, even nauwkeurig uitvoeren. Maar als je een auto maakt of koopt, verwacht je wel dat iedere las perfect is.” De robots zijn voorzien van nog meer interessante opties en er worden zo’n vijftig lange tracks (rails) aangelegd om de robots van ene naar de andere kant van de productiefaciliteit te laten rijden. En nog vier gantries (hangende rails), met telkens twee robots per gantry. Het voordeel van gantries boven tracks is dat het veel minder vloeroppervlak kost. “Ook in technisch opzicht is dit voor ons een bijzonder interessant project”, vertelt Product Manager Jan Bronkhorst. “Deze robots hebben een aantal interessante technische mogelijkheden die we niet elke dag tegenkomen en waar we veel van kunnen opsteken.” Uitgebreide voorbereiding Het was niet vanzelfsprekend dat VDL Nedcar voor ABB-robots zou kiezen. BMW heeft weliswaar een raamovereenkomst met ABB, maar ook met een andere leverancier. Ook is VDL Nedcar een onafhankelijke autoproducent, die voorheen gestandaardiseerd was op Japanse robots en systemen. Martin van der Have heeft samen met Kris Huyck, verantwoordelijk voor Robotics Benelux, Jan Bronkhorst, Product Manager, en Sandra Vrebos van orderadministratie het project binnengehaald. Het team is hier een halfjaar intensief mee bezig geweest. Kris Huyck is voornamelijk aan de slag gegaan met het juridische gedeelte, Jan Bronkhorst met de techniek, Sandra ABB et cetera 2|13

Aan de slag

Door robots in te zetten kan auto’s produceren nog preciezer.

Vrebos met de administratieve verwerking en Martin van der Have heeft de commerciële aspecten voor zijn rekening genomen. ABB Engeland had in Oxford al eerder een soortgelijk project uitgevoerd. Het team heeft daar een referentiebezoek gebracht en administratieve tips gekregen om het proces zo soepel mogelijk te laten verlopen. Verder is op dit moment de Program Manager van het Engelse project tijdelijk in dienst genomen, om de ervaring die hij in Oxford heeft opgedaan maximaal te benutten. In dit project is het uiteraard van groot belang dat de robots en systemen aan de verwachtingen van de klant zouden voldoen – en die zelfs zouden overtreffen. Voor de klant lag de focus sterk op het halen van de deadline. Het bleek een enorme klus om alle gestelde doelstellingen in de gestelde korte tijd te kunnen realiseren. ABB zet zich volledig in om mee te helpen die deadline te halen – dat wordt opgemerkt en enorm gewaardeerd. 18

ABB et cetera 2|13

Extra capaciteit “De samenwerking met de klant verloopt prima”, aldus Martin van der Have. “In een groot, complex project als dit gaat er natuurlijk altijd wel iets niet helemaal volgens planning, maar het was vanaf het begin voor beide partijen duidelijk dat er op zeer korte termijn auto’s geproduceerd moesten worden. Daarom hebben we onze robotfabriek er in een vroeg stadium bij betrokken, om ervoor te zorgen dat er voldoende capaciteit zou worden vrijgemaakt om alle robots te kunnen produceren binnen vier maanden. Zoals het er nu naar uitziet, zullen we alles in ruim drie maanden uitleveren.” “We hebben gedurende een korte periode veel mensen nodig, maar ons reguliere werk blijft natuurlijk ook doorgaan. Omdat de capaciteit van onze service afdeling niet oneindig groot is, werken we samen met andere afdelingen om service in te zetten bij het in werking stellen van de robots. Het project

brengt ook servicewerkzaamheden met zich mee die we normaal gesproken niet zo vaak uitvoeren. Het installeren van de gantries, bijvoorbeeld, die helemaal in het productieproces moeten worden geïntegreerd. Ook onze robottrainers hebben hier hun handen mee vol. We hebben extra robots in ons trainingscentrum in Zaventem geplaatst om dubbele diensten te kunnen draaien. Want ook hier geldt: de aanvragen van VDL Nedcar zijn enorm en de ‘daily business’ moet blijven draaien.” “Verder krijgen we op dit moment nog geregeld extra bestellingen van robots. Robots die vergeten zijn, robots die nodig zijn omdat de productie geoptimaliseerd wordt en robots die VDL Nedcar zelf wenst te gebruiken om medewerkers intern op te leiden. De verwachting is dat er ook andere modellen van Mini geproduceerd gaan worden bij VDL Nedcar in Born. Hoe het project zich ook verder ontwikkelt, medio 2014 rollen in elk geval de eerste auto’s van de band!”

Over en weer

Cyber security moet je gestructureerd en georganiseerd aanpakken Cyber security wordt vaak als een lastige kostenpost gezien die vooral het domein is van ICT-afdelingen. Maar het onderwerp hoort juist thuis in de boardrooms van bedrijven en de top van de overheid, aldus Richard Kerkdijk, Lead Consultant Cyber Security bij onderzoeksorganisatie TNO.

nder ‘cyber security’ verstaan we alles wat een bedrijf onderneemt om zich tegen digitale aanvallen op zijn IT-systemen te weren”, zegt Richard Kerkdijk. “Maatregelen die daartoe genomen worden, zijn niet fundamenteel anders dan in traditionele netwerken systeembeveiliging. Wat de laatste jaren wel is veranderd, is dat bedrijven niet langer wegkomen met tekortkomingen in hun beveiligingsaanpak. Recente incidenten laten zien dat die nu genadeloos worden afgestraft. Tevens is het accent van deze maatregelen aan het verschuiven. Waar traditioneel vooral in termen van preventie werd gedacht, wordt het nu almaar belangrijker om ook security monitoring en incident response op orde te hebben. Je kunt je netwerk nog zo goed afschermen, maar als iemand voldoende competent en gemotiveerd is, dan wordt er echt wel ingebroken. Als dat dan gebeurt, moet een organisatie snel kunnen reageren om de schade

tot een minimum beperken. Overigens, zelfs als nog niets werkelijk misgaat, kan er ook al reputatieschade ontstaan als er een lek of een ander beveiligingsprobleem aan het licht komt.”

avanceerder, komen steeds vaker voor en de impact ervan wordt almaar groter. Zo zien we een toename aan spionageactiviteiten door criminele organisaties en overheden. Ook worden almaar vaker

“ We zien helaas nog te vaak dat het eerst eens flink mis moet gaan voordat er op alle niveaus in een organisatie aandacht ontstaat voor cyber security!” De laatste jaren hebben we een golf van digitale aanvallen op – al dan niet kritieke – IT-systemen gezien. Dat varieert van inbreken op het PlayStation-gebruikersnetwerk tot de Diginotar-affaire en de recente ‘Denial of Service’-aanvallen op Nederlandse banken. Er is een duidelijke trend waarneembaar: cyberaanvallen worden ge-

inbreuken gepleegd op systemen voor industriële procesbesturing. Denk bijvoorbeeld aan de Stuxnet-worm die in 2010 tot storingen in Iraanse kernreactoren leidde. Zo zijn er legio voorbeelden. De daders achter die digitale aanvallen zijn vaak moeilijk te vinden, al wordt er wel veel over gespeculeerd. Duidelijk is dat we te maken hebben met een divers ABB et cetera 2|13

Over en weer

â&#x20AC;&#x153; S ystemen gebaseerd op standaardcomponenten zoals Microsoft Windows zijn bovengemiddeld kwetsbaar voor misbruikâ&#x20AC;?, zegt Richard Kerkdijk.

ABB et cetera 2|13

Over en weer

“ Je kunt je netwerken en systemen nog zo goed afschermen, maar als iemand tegenover je voldoende competentie, motivatie en middelen heeft, dan hou je die echt niet buiten.”

scala aan mensen en organisaties – van tieners op zolderkamers tot goed georganiseerde netwerken van hooggekwalificeerde specialisten. Ook de motivaties kunnen sterk verschillen: van activistische aanvallen tot cyberspionage, -terrorisme en zelfs -oorlogsvoering. Achterstallig onderhoud Natuurlijk kun je enkele zaken implementeren om in ieder geval de grootste dreigingen buiten de deur te houden, vertelt Kerkdijk. Een maatregel die steeds belangrijker wordt, is het systematisch wegnemen van (bekende) kwetsbaarheden in IT-systemen. “Ik heb hier bijvoorbeeld een Windows-PC staan, waarvoor Microsoft regelmatig security patches (‘pleisters’) beschikbaar stelt. Als bedrijf moet je er wel voor zorgen dat kritieke patches ook echt worden binnengehaald en geïnstalleerd op alle machines in het netwerk. Daar gaat het vaak al mis. Patches verschijnen elke week, maar wij komen bedrijven tegen die enkele jaren achterlopen met het installeren daarvan. Het zal niemand verbazen dat het merendeel van de aanvallen gaat via kwetsbaarheden waarvan iedereen eigenlijk wel wist dat ze bestonden. Er zijn diverse softwareproducten in omloop om je netwerk te scannen op kwetsbaarheden of achterstallig onderhoud. Een organisatie die serieus met cyber security om wenst te gaan, zou zulke scans frequent moeten uitvoeren.” “In het verleden liep een digitale aanval nog wel eens met een sisser af, maar vandaag de dag kun je het je echt niet meer permitteren om je zaken niet op orde te hebben. Je moet je beveiliging gestructureerd en georganiseerd aanpakken. Misschien heb je wel tien jaar lang weinig security-onderhoud op je ITsystemen gepleegd en is er nooit iets mis gegaan. Maar dat achterstallig onderhoud kan je in het huidige tijdsgewricht alsnog parten spelen.” “Daarnaast worden voorzieningen voor security monitoring en incident res-

ponse steeds belangrijker. Als iemand bijvoorbeeld probeert op een mailserver of database in te breken of de besturing van een systeem over te nemen, dan moet er ergens een belletje gaan rinkelen zodat je meteen kunt reageren. Ook moet er een duidelijk plan liggen voor het afhandelen van zulke incidenten – we zien te vaak dat een organisatie dat nog moet uitdenken als het incident al heeft plaatsgevonden.” Security by design ABB ontwikkelt (DCS/SCADA-)producten waarmee bijvoorbeeld energienetwerken, windparken, olie- en gasleidingen en waterzuiveringsinstallaties worden aangestuurd. Dit zijn allemaal aantrekkelijke doelwitten voor cyberaanvallen. “Ik zou een bedrijf als ABB adviseren om al bij het ontwerp en de ontwikkeling van zulke systemen nadrukkelijk rekening te houden met (cyber)risico’s. We zien dat producten voor industriële procesbesturing met nieuwe (cyber)risico’s te maken krijgen. Zo worden ze steeds vaker gebaseerd op standaardcomponenten – denk aan Microsoft Windows – die bovengemiddeld kwetsbaar zijn voor misbruik. Ook verloopt de communicatie met apparatuur in het veld steeds vaker via publieke netwerken zoals het internet, waar voorheen vaak gebruik werd gemaakt van afgeschermde ‘leased lines’. Dit spaart kosten uit en is gemakkelijk in het gebruik, maar biedt een kwaadwillende ook nieuwe mogelijkheden om een aanval te verrichten.” “Daarnaast worden DCS/SCADAsystemen steeds vaker gekoppeld aan reguliere kantoornetwerken en ook dat brengt risico’s met zich mee. Iedereen neemt tegenwoordig zijn eigen tablets, laptops en USB-sticks mee van en naar de werkplek en die kunnen op allerlei manieren zijn geïnfecteerd. Ontwikkelaars van DCS/SCADA-systemen moeten zich van deze ontwikkelingen bewust zijn en hier vanaf de eerste ontwerpfase rekening mee houden. Tevens is het raad-

Wie is Richard Kerkdijk? Richard Kerkdijk, Lead Consultant Cyber Security bij TNO sinds 2003, houdt zich sinds eind jaren ’90 bezig met informatiebeveiliging. Hij vervult een strategische adviesrol op het gebied van cyber security voor diverse bedrijven en overheidsinstellingen. Tot zijn klanten behoren onder meer de Nederlandse Cyber Security Raad en de Chief Security Officers van Europese telecombedrijven. Kerkdijk helpt deze organisaties bij het beoordelen van bestaande en geplande cybersecuritymaatregelen, het in kaart brengen van risico’s en prioriteiten en het bepalen van de vereiste security-investeringen.

ABB et cetera 2|13

Over en weer

Beveiliging tegen digitale gevaren is geen IT-probleem, maar een managementprobleem, vindt Kerkdijk.

zaam om uitgebreide security testing te doen waarbij allerhande aanvallen gedetailleerd worden nagebootst in een afgeschermde omgeving.” Nieuwe oplossingen “Wij werken met ABB Zwitserland en ABB Noorwegen samen op het gebied van cyber security. Binnenkort start het Europese onderzoeksproject SEGRID, dat kijkt naar de beveiliging van ‘smart grids’, de nieuwe intelligente elektriciteitsnetwerken. Dit onderzoek zal risico’s in beeld brengen en analyseren en onderzoeken in hoeverre je dat met bestaande maatregelen kunt beveiligen, en waarvoor nieuwe oplossingen moeten worden gezocht.” Managementprobleem Beveiliging tegen digitale gevaren is geen IT-probleem, maar een managementprobleem, vindt Kerkdijk. “Specialisten op de werkvloer weten meestal wel waar de gevaren liggen en welke maatregelen getroffen moeten 22

ABB et cetera 2|13

worden, Daarvoor moeten echter wel budgetten, tijd en resources beschikbaar worden gemaakt. Het management moet van de urgentie zijn doordrongen – en niet pas als het mis gaat. Men moet begrijpen dat het niet alleen gaat over eenmalig investeren in een technologische oplossing, maar dat cyberveiligheid een doorlopend proces is.” “Een CEO moet zich elke dag natuurlijk met allerlei aspecten van de bedrijfsvoering bezighouden, maar ook cyber security zou daarbij aandacht moeten krijgen. Met welke cyberrisico’s heeft onze onderneming te maken? Is onze securityorganisatie voldoende effectief? Hebben we de juiste investeringen in cyber security gepleegd? Dat soort vragen zou het leiderschap van een onderneming zich vaker moeten stellen. Als de media weer eens aandacht besteden aan een veiligheidsincident, dan kan het geen kwaad om dat aan te grijpen om het thema onder de aandacht te brengen!”

TNO TNO is actief lid van een groot aantal samenwerkingsverbanden, zowel binnen als buiten Nederland waaronder het European Network for Cyber Security (ENCS), the Hague Security Delta (HSD), het ICT Innovatieplatform Veilig Verbonden (IIP VV), het Privacy & Identity Lab. Ook participeert het in internationaal onderzoek naar cyber security, waaronder in het zevende kaderprogramma van de EU.

For a better world

De versnelling richting groenere toekomst Voor hun verplaatsingen kunnen de medewerkers van ABB Benelux steeds meer elektrische vervoermiddelen gebruiken. Zo wil het bedrijf zijn CO2-voetafdruk aanzienlijk verkleinen. En natuurlijk wil het ook de snelle laadtechnologie die bij EV Charging in Nederland wordt ontwikkeld, extra promoten.

ABB et cetera 2|13

For a better world

CHAdeMO en/of Combo? De Nissan Leaf is uitgerust met een Japanse CHAdeMO-oplaadstekker voor het snelladen. De Duitse auto’s zullen voorzien zijn van een Combostekker. De snellaadsystemen van EV Charging moeten uiteraard geschikt zijn voor beide stekkers. Maar is snel opladen niet nadelig voor de levensduur van een accu? “Het effect is verwaarloosbaar”, antwoordt Dirk Torfs. “Bovendien zullen onze elektrische voertuigen afwisselend snel en traag wordt opgeladen. Dan is er helemaal geen sprake meer van negatieve effecten.” Traag opladen kan ook thuis. Het volstaat de auto op het elektriciteitsnet aan te sluiten, gewoon met een stekker in een stopcontact. Zodra de accu helemaal is opgeladen, stopt de stroomafname automatisch. Een volledige oplaadbeurt kost amper twee euro. Voor die prijs hoeft niemand het te laten.” “Je rijdt best niet te hard met zulke auto’s, want hoe hoger de snelheid, hoe groter het verbruik”, zegt Dirk Torfs.

n de ABB-vestigingen in Etten-Leur, Rotterdam, Rotterdam-Waalhaven en Zaventem is intussen snelle laadapparatuur geïnstalleerd. “Die snellaadpalen hebben echt tot een doorbraak geleid”, bevestigt Dirk Torfs, Manager Discrete Automation & Motion Division van ABB Benelux. “Accu’s die er op worden aangesloten, zijn na 15 minuten alweer voor 80% opgeladen en leveren voldoende stroom voor een rit van 100 tot 120 km.” Porsche heeft het nakijken ABB koos in deze eerste fase voor Nissan Leaf, maar eind 2013 of begin 2014 komen daar zeker ook elektrische BMW’s en Volkswagens bij. “Je rijdt best niet te hard met zulke auto’s, want hoe hoger de snelheid, hoe groter het ver-

ABB et cetera 2|13

bruik”, waarschuwt Dirk Torfs zijn collega’s die voor het eerst in een elektrische auto plaatsnemen. En als het koud is en regent, adviseert hij hen zelfs de radio uit te schakelen om de autonomie op peil te houden. “Maar zelfs met airconditioning, radio en verlichting aan is de afstand Zaventem-Etten-Leur perfect haalbaar voor wie niet als een racepiloot tekeer gaat”, relativeert hij. “Iedereen die met een elektrische pool car heeft gereden, is enthousiast. De meeste collega’s zijn vooral verbaasd over de combinatie van milieuvriendelijkheid en snelheid. Elektrische auto’s trekken erg goed op. Wanneer een verkeerslicht op groen springt, heeft zelfs een Porsche het nakijken… In ieder geval gedurende de eerste tientallen meters.”

Weldra meer voor minder geld Als de benzineversie van een auto vandaag 20.000 tot 25.000 euro kost, dan kost de elektrische versie al gauw 30.000 tot 35.000 euro. Daar staat tegenover dat elektrische voertuigen veel goedkoper zijn in onderhoud en verbruik. Over een periode van drie tot vier jaar bekeken, is de total cost of ownership van een elektrisch voertuig nagenoeg gelijk aan die van een conventionele auto. En naarmate de vraag toeneemt, zullen elektrische auto’s ook goedkoper worden. “Tegelijk zal ook de autonomie van de elektrische auto’s toenemen”, meent Dirk Torfs. “Het gewicht van de accu’s neemt immers af terwijl de opslagcapaciteit toeneemt. Er zullen dus méér krachtiger accu’s in auto’s geïnstalleerd kunnen worden, zodat de elektrische voertuigen in de komende twee tot drie jaar steeds grotere afstanden zullen afleggen. Een groenere toekomst tegemoet.”

De wondere wereld

Nieuwe ABB-technologie maakt bovenleidingloze elektrische stadsbus mogelijk ABB heeft een snellaadsysteem voor elektrische autobussen ontwikkeld. De bus is voorzien van accuâ&#x20AC;&#x2122;s die geschikt zijn om in korte tijd een grote hoeveel energie op te slaan. In samenwerking met het vervoerbedrijf van GenĂ¨ve is de elektrische bus beproefd in de lijndienst. Deze technologie kan leiden tot de langverwachte doorbraak van elektrische stadsbussen zonder bovenleiding. ABB et cetera 2|13

De wondere wereld

Schone bussen zonder snoer voor Genève

lektrische trolleybussen zijn stiller en schoner dan autobussen met een verbrandingsmotor. Maar het uitgebreide en gecompliceerde bovenleidingnet maakt een trolleybusnet duur in aanleg en exploitatie. Bovendien is een trolleybusnet onderhouds- en storinggevoelig terwijl er in veel gevallen maatschappelijke weerstand bestaat tegen de aanleg van bovenleidingnetten in stadscentra. Trolleybussen die gebruikmaken van een bovenleidingsysteem hebben ooit in diverse steden gereden maar zijn in de Benelux nog uitsluitend in de Nederlandse stad Arnhem te vinden. ABB heeft met zijn ultrasnelle laadtechnologie een flexibele en uitstootvrije elektrische stadsbus gerealiseerd die onafhankelijk is van een bovenleidingnet. In de Zwitserse stad Genève is de snel oplaadbare elektrische bus met succes in de praktijk van elke dag beproefd. 26

ABB et cetera 2|13

Het TOSA-project Voor de ontwikkeling van de snel oplaadbare bus hebben vier partners de handen ineen geslagen. De vier letters uit de projectnaam TOSA (Trolleybus Optimisation Système Alimentation) staan symbool voor de vier samenwerkende partners: het vervoerbedrijf van Genève, de Transports Publics Genevois (TPG), OPI (bureau voor de promotie van industrie en techniek), het energiebedrijf van Genéve SIG (Services Industriels de Genève) en ABB. De Zwitserse autobusfabrikant Hess leverde de gelede autobus met een capaciteit voor 135 reizigers. ABB ontwikkelde de laadstations en de bijzondere elektrische installatie van de bus. Deze vier partners lukte het om in een korte tijd het project succesvol tot stand te brengen. De bus wordt sinds het voorjaar van 2013 in de gewone dienst ingezet tussen de luchthaven van Genève en het beurs- en congres-

centrum Palexpo. Daar vond van 26 tot 30 mei het wereldcongres plaats van de UITP, de internationale branche-organisatie van openbaar vervoerbedrijven. Bushaltes als snellaadstation Bij iedere halte is een korte contactsectie boven de rijbaan aangebracht. Op het dak van de bus bevindt zich een lasergestuurde robotarm die binnen enkele seconden op veilige wijze automatisch contact maakt met de stroomrails van het oplaadstation. Voordat het opladen begint, wordt er bij iedere laadsessie een veiligheidsprotocol doorlopen. Tijdens een korte stop aan de haltes onderweg wordt binnen 15 seconden 400 kW elektrische energie in de accu’s opgeslagen. Voor het in- en uitstappen van de passagiers aan de haltes is vrijwel altijd meer tijd nodig dan deze korte laadperiode. Aan de twee eindpunten van de buslijn worden de accu’s in vier

De wondere wereld

minuten volledig opgeladen. “Er zijn twee redenen waarom dit nog nooit eerder is gedaan”, benadrukt Bruce Warner, R&D Engineer bij ABB. “Je hebt echt een hele snelle oplaadprocedure nodig. Er mag geen tijdverlies zijn bij het maken van contact tussen de bus en de oplaadpaal. Wij zijn erin geslaagd deze koppeling razendsnel tot stand te brengen. Dat is de grote veelbelovende innovatie van dit project.” Bus zonder CO2-uitstoot Omdat energiebedrijf SIG de elektrische energie geheel met behulp van waterkrachtcentrales opwekt, is er sprake van een volledig CO 2-vrije autobus. Door het ontbreken van de bovenleiding zijn de bussen flexibel inzetbaar, bij weg opbrekingen en versperringen kan de bus tussen twee haltes zonder probleem een andere route volgen. Bovendien wordt het stadsbeeld niet verstoord door

het zware dubbelpolige bovenleidingnet dat voor trolleybussen nodig is. “Dankzij onze ultrasnelle laadtechnologie kan een nieuwe generatie elektrische bussen voor stadsvervoer ingezet worden zonder bovenleiding”, zegt Claes Rytoft, Chief Technology van ABB. “Dit project maakt de weg vrij voor een nieuwe vorm van openbaar vervoer die flexibel en economisch verantwoord is, terwijl gelijktijdig de geluids- en CO2belasting van het milieu afneemt.” De elektrische aandrijving ontwikkelde ABB speciaal voor dit soort bussen. De energie die bij het remmen vrijkomt, wordt gebruikt voor het laden van de accu’s en voor de voeding van de boordsystemen zoals de verlichting van de bus. De proef met de bus tussen de luchthaven en het congrescentrum is geslaagd. Het vervoerbedrijf van Genève heeft vertrouwen in het systeem. Daarom zijn er voor een 8,8 kilometer

lange buslijn tussen de luchthaven en het ziekenhuis van Genève elf aanvullende elektrische bussen en de benodigde laadstations besteld.

Bekijk het snellaadsysteem van TOSA in deze video: http://www.youtube.com/ watch?v=c-Fg94A2Vko

ABB et cetera 2|13

Product Low Voltage Products

Automatic Transfer Switch Switch on – Stay on Bij kritische applicaties, bijvoorbeeld in ziekenhuizen, op vliegvelden of bij datacenters en communicatiesystemen, is een constante en betrouwbare netvoeding een absolute voorwaarde voor de continuïteit van de processen. Om de hoge mate van betrouwbaarheid bij deze ‘Critical Power’-applicaties te waarborgen kunnen, in combinatie met noodstroomgeneratoren en UPS’en, de ABB Automatic Transfer Switches worden toegepast. Veilig en betrouwbaar De Automatic Transfer Switches zijn een complete serie omschakelaars van 160 – 2500A. De volautomatische omschakelaar bestaat uit een schakeldeel, de motorunit en een controllerunit. De basis is de OTM-omschakelaar. Die zorgt voor een 100% scheiding tussen de verschillende voedingsbronnen in alle posities, I-O-II. De motorunit is standaard voorzien van een beveiliging tegen ongewenst in- of uitschakelen bij overbelasting. Dit voorkomt hoge kosten en waarborgt de geïndiceerde stand van de contacten, wat de veiligheid van het bedienend personeel garandeert. In combinatie met de drie verschillende controllerunits kan de juiste configuratie worden gekozen naargelang de toepassing en gestelde eisen.

Voordelen − − Compact − − Eenvoudig en snel te installeren − − Beveiligde motor − − Zichtbare contactmarkering − − Standaard incl. spanningsmeting − − Start/stopsignaalgenerator − − Handmatig of met motor bediend − − Bediening op afstand

Low Voltage Products

ABB GAF: nieuwe serie magneet schakelaars voor gelijkstroom Wereldprimeur: met een blokschakelaar tot 2000A bij 1000 V

Voordelen − − Een groot spanningsbereik met één en dezelfde spoel − − Ongevoelig voor spanningsdips − − Geen denderende contacten, wat een hogere betrouwbaarheid waarborgt − − Minder lawaai dan bij de conventionele AC-aansturing − − Vermindering van het energieverbruik met een factor 5 tot 10

ABB et cetera 2|13

De nieuwe GAF-relais voor het schakelen van gelijkspanning tot 1000 volt zijn een aanvulling op de bekende A/AF-reeks. De relais zijn uitermate geschikt voor applicaties op het gebied van zonneenergie, UPS, acculaders, telecomsystemen, drives, lasapparatuur, verwarmingssystemen en voertuigen zoals trams en treinen. De GAF-schakelaars bieden alle vertrouwde mogelijkheden van de A/AF-reeks: moderne, compacte vormgeving, betrouwbare AF-spoeltechnologie en een bewezen relaisontwerp. Elk van de GAFmodellen heeft dezelfde afmetingen als het overeenkomstige model uit de AF-serie. Zo is de GAF300 even groot als de AF300. De serie loopt van GAF185 tot GAF2050, met een bereik van 275A tot 2050A. De contactors zijn inzetbaar voor DC1-applicaties tot 1000Vdc, mits drie contacten aangesloten in serie. Om de krachtige vlamboog bij het afschakelen van gelijkspanning tot 2000A bij 1000Vdc te realiseren worden permanente magneten in de bluskamers gemonteerd.

Product Process Automation

Cyber security een ver-van-mijn-bed-show? ABB ontwikkelt Cyber Security Fingerprint om veiligheid van automatisering te testen Wellicht denkt u: dat overkomt ons nooit. Maar niets is minder waar, want in de afgelopen jaren zijn talloze bedrijven slachtoffer geworden van hackers. Het risico dat hackers inbreken op uw systeem is groot als u uw procesautomatisering niet heeft beveiligd tegen aanvallen van buitenaf. Ernstige verstoring of grootschalige uitval van uw proces automatiseringsomgeving of moedwillig menselijk handelen met een extremistisch of zelfs terroristisch karakter, kunnen het gevolg zijn. Door alle media-aandacht zijn bedrijven bewuster geworden van de mogelijke cyberaanvallen. De risico’s op cyberaanvallen kunnen enorm gereduceerd worden. Dat kan door uw procesomgeving zowel technisch als beheersmatig te beveiligen.

De stappen die doorlopen worden −− Interviews houden −− Systeemgegevens verzamelen −− Key Performance Indicators opstellen −− Rapportage van de bevindingen −− Aanbevelingen ter verbetering

Hoe kan ik mijn procesautomatiseringsomgeving veiliger inrichten? Zoals u weet, is geen enkel procesautomatiseringssysteem gelijk, waardoor ook uw systeem specifieke zwakheden kan hebben. ABB helpt u om de sterke en zwakke plekken in de operationele systemen van uw productiefaciliteiten nauwkeurig in kaart te brengen. Dit doet ABB door het inzetten van de Cyber Security Fingerprint. Deze kan op alle systemen van ABB en op die van andere leveranciers worden uitgevoerd. ABB heeft zowel lokaal als internationaal kennis opgebouwd van cyber security. Deze groep specialisten helpt u mogelijke cyberaanvallen voorkomen binnen uw procesomgeving. Neem voor meer informatie over dit onderwerp contact met ons op via controlsystems.service@nl.abb.com.

Low Voltage Products

PSE-softstarters Uniek met torque control De nieuwe PSE-softstarter is de eerste compacte softstarter met torque control en LCD-display. De PSE biedt een efficiënte oplossing voor de aansturing van pompen, compressoren, ventilatoren en lopende banden door de ingebouwde elektronische overbelasting voor motorbeveiliging. Torque control De PSE-serie is een uitstekende keuze voor pompapplicaties waar waterslag over het algemeen een groot probleem is. Torque control elimineert waterslag. Hierdoor wordt de mechanische belasting op pompsystemen verminderd, wat de beschikbaarheidsgraad verhoogt. Efficiënt De softstarter is eenvoudig te bedienen en uit te lezen. Het verlichte display toont alle benodigde informatie over het proces. De standaard ingebouwde bypass vermindert het aantal aansluitingen waardoor montagekosten worden verlaagd en energie wordt bespaard.

ABB et cetera 2|13

Hotspots

Ga in zee met ABB tijdens Europort 2013 Van 5 tot en met 8 november in Ahoy Rotterdam

an 5 tot en met 8 november exposeert ABB op de beurs Europort in Rotterdam. Ruim 31.000 internationale maritieme professionals afkomstig uit alle sectoren van de scheepsbouwindustrie ontmoeten elkaar tijdens deze allesomvattende vakbeurs. Van binnenvaart tot zeevaart, van marine tot baggerindustrie en van visserij tot offshore. U ziet gedurende de beursdagen de milieuvriendelijke innovatieve maritieme oplossingen die de prestaties en de beschikbaarheid van schepen en toebehoren verbeteren. Wij verwelkomen u graag op onze stand 1120 in hal 1A om u verder te informeren over mogelijke maritieme oplossingen.

ABB et cetera 2|13

De innovatieve maritieme oplossingen die ABB onder andere laat zien, zijn: −− A200-L single-stage turbocharger −− Torductor® 500 system (een contactloos koppelmeetsysteem voor (geschikt voor langzaamlopende roterende assen) tweeslagmotoren om schepen aan − − SACE Emax 2 (de eerste lowte drijven) voltage vermogensschakelaar −− Valve Control Management (helpt met geïntegreerde energie een turbocharger met het managen managementfuncties) van de luchttoevoer zodat een motor op verschillende snelheden, ladingen en omgevingsomstandigheden kan werken)

Het jaar...

Het jaar 1955 I n Zwitserland was de elektrische trolleybus sinds de jaren twintig van de vorige eeuw een wijdverspreid fenomeen. Toch bestond er toen al weerstand tegen de zware dubbelpolige bovenleiding. Als alternatief ontwikkelde de Machinenfabrik Oerlikon (een van de voorgangers van ABB) op basis van vliegwieltechniek de gyrobus. De gyrobus werd ook elektrisch aangedreven, maar door opslag van de energie in een vliegwiel is de bus onafhankeijk van de bovenleiding. In de gyrobus is in een luchtdicht compartiment een 1500 kg zwaar vliegwiel ondergebracht. Voor een zo laag mogelijke luchtweerstand is de behuizing van het vliegwiel onder een geringe onderdruk met waterstof gevuld. De in de bus gemonteerde draaistroommotor brengt in anderhalve minuut het

vliegwiel op een snelheid van 3000 toeren per minuut. Dat is voldoende om met normale snelheid zo’n vier kilometer af te leggen. Aan de haltes zijn elektrische contactpalen opgesteld. Via drie stroomafnemerstangen kan de driefasemotor gevoed worden om het vliegwiel op toeren te brengen. Na een project in Yverdon-les-Bains werden in 1955 twaalf gyrobussen naar Léopoldville (tegenwoordig Kinshasa), de hoofdstad van toenmalig BelgischCongo, geleverd. Op de foto zien we vier gyrobussen voor het spoorstation van Léopoldville. Boven de voorste bus bevindt zich de arm van de driefasige laadpaal, de stroomafnemers liggen nog plat op het dak van de bus. De gyrobussen in Léopoldville hebben niet lang gereden. In 1959 brak de on-

afhankelijkheidsstrijd uit waarna in 1960 de republiek Congo werd opgericht. De gyrobussen hebben in de onrustige periode na de onafhankelijkheid van Congo niet meer gereden. Ook in andere landen is de gyrobus niet op grote schaal toegepast. Drie gyrobussen die van 1956 tot 1959 tussen Gent en Merelbeke werden ingezet, liepen door het toenemende autoverkeer steeds vaker vast in het verkeer. Als de in het vliegwiel opgeslagen energie voor het bereiken van een laadpunt was verbruikt, moest de bus weggesleept worden. In het Vlaams Tram- en Autobusmuseum in Antwerpen is een van deze bijzondere bussen te zien. Daar houdt de enige bewaard gebleven gyrobus de herinnering levend aan deze bijzondere technische ontwikkeling. ABB et cetera 2|13

JSB

Natuurlijk.

Et Cetera 02-2013 NL.indd

Acht uur moeten wachten tot een elektrische auto opnieuw volledig opgeladen is, duurt voor veel mensen te lang. Het is voor die groep een belangrijke reden om geen elektrische auto aan te schaffen. Met de Terra DC snellaadstations van ABB wordt de oplaadtijd teruggebracht tot slechts 15 tot 30 minuten. Geen wonder dat de overheid van Estland voor het aanleggen van een landelijk dekkend netwerk van snelladers vertrouwt op de expertise van ABB. Langs de snelwegen in Estland zijn snelladers geplaatst. Er is nu iedere 50 km een snellaadstation te vinden. De beslissing van de overheid om de CO 2 uitstoot voor het jaar 2020 in belangrijke mate te verminderen, is hiermee een grote stap dichterbij. www.abb.com/betterworld

27-09-2013

Elektrische auto’s: 15 minuten laden, 200 km rijden?