Halt! Douane Douaniers in actie rond ’s-Heerenberg, Lobith en Zevenaar
Belevenissen van de oud-douanebeambten Willem Lussing en Otto Vonk in de jaren 1963 tot 2010, voorafgegaan door een beknopte geschiedenis van de organisatie van de Douane rond Zevenaar door de historicus Gerrie Willemsen
Otto Vonk (l) en Willem Lussing (r) tijdens een reĂźnie in 2008
Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers / Mr. H.J. Steenbergenstichting, Doetinchem 2013
Douane.indd 1
11/25/2013 5:08:59 PM
Informatie over deze uitgave en andere uitgaven kunt u verkrijgen bij: Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers Postbus 686 7000 AR Doetinchem tel: (0314) 78 70 78 e-mail: info@ecal.nu www.ecal.nu
Documentatie en foto’s: Willem Lussing, Otto Vonk, Gerrie Willemsen en Liemers Museum Tekstadviezen: Kees Wijdooge Grafische verzorging: Wim van Keulen, Zelhem Druk: Antop Zevenaar ISBN 978 94 91913 02 0
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission by the publisher.
Š 2013 Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers / Mr. H.J. Steenbergenstichting, Doetinchem
Douane.indd 2
11/25/2013 5:08:59 PM
Woord vooraf Dit boekwerk is tot stand gekomen op initiatief van twee oud-douaneambtenaren, Willem Lussing en Otto Vonk. Zij deden jarenlang samen dienst in de zogeheten ‘vrije dienst’. Het doel daarvan was de criminaliteit in de grensstreek gedurende de jaren zeventig en tachtig van de twintigste eeuw te beteugelen. Dat was niet beperkt tot de in- en uitvoer van verdovende middelen, maar ook van wapens en munitie, levende dieren en niet te vergeten: mensensmokkel. Willem vertelt over zijn belevenissen bij de Douane vanaf 1963 en Otto zette zijn belevenissen op papier over de periode van 1973 tot 2010. Omdat de werkzaamheden van douaneambtenaren in die tijd duidelijk anders waren dan nu, kijken zij terug op die periode, ook om jonge collega’s te laten weten wat zij als ambtenaren van de vrije dienst zoal hebben beleefd. Het leven van een douanier bestond in de jaren zestig tot en met tachtig niet alleen uit controle van personen en goederen aan de grens; ook andere facetten van het vak speelden in die tijd een rol. Het werk was niet altijd van gevaar ontbloot, maar nogal eens spannend, soms leuk en in ieder geval fantastisch om te hebben meegemaakt. Na hun dienstperiode gingen beiden hun eigen gang binnen de dienst. Willem werd te werk gesteld bij de eind 1989 nieuw gevormde Douanepost Zevenaar en was daar ondermeer belast met controlewerkzaamheden bij bedrijven. Otto ging verder in het informatiewerk en de risicoanalyse voor klantengroep 4, zoals dat in die tijd werd aangeduid. Het betrof werkzaamheden in de surveillance zoals accijnswetgeving en in de luchtvaart, alsook het onderhouden van contacten in verband met samenwerkingsovereenkomsten met andere diensten zoals Politie en Koninklijke Marechaussee, evenals ondernemingen. ‘De blauwe kant’, zoals dat wordt genoemd, van de Belastingdienst. Na de jaren van samenwerking zijn beiden elkaar nog eens tegengekomen tijdens de uitoefening van hun werkzaamheden. Willem had bij controle een hoeveelheid verdovende middelen aangetroffen in een klein soort accu die verstuurd was per post. Hij kwam dat tonen aan collega’s van de DIA (Districts Informatie Afdeling) met het doel hieraan landelijke bekendheid te geven door middel van een risicoanalyse. Veel van dat soort goederen werd toen gewoon per post verstuurd en daar werd in die tijd nog niet zoveel aandacht aan geschonken. Otto kwam in 2012 in gesprek met Gerrie Willemsen, die bezig was een boek over de voormalige gemeente Angerlo af te werken. In dat boek wilde hij schil3
Douane.indd 3
11/25/2013 5:08:59 PM
derijen afbeelden die Otto van burgemeesters van die gemeente had gemaakt. En zo kwam van het een het ander: de mogelijkheid van een boek over de Douane in de grensstreek van de Liemers. Gerrie probeerde zich eerst in te leven in de materie en hij vond dat het boek moest beginnen met de geschiedenis en de organisatie van de Douane rond Zevenaar. Vele unieke foto’s, voornamelijk uit eigen collecties, maken het beeld compleet. De inspanningen van drie auteurs hebben hun weerslag gevonden in een zeer leesbaar verhaal over een voorbije historische periode aan Ên net over de grens.
4
Douane.indd 4
11/25/2013 5:08:59 PM
1. Geschiedenis en organisatie van de Douane Inleiding Bij de overdracht van het Ambt Liemers door het Koninkrijk Pruisen aan het nieuw gestichte Koninkrijk der Nederlanden in 1816 moest tevens een nieuwe rijksgrens worden vastgesteld. De uitvoering daarvan was vastgelegd bij het Tractaat van Wenen van 31 mei 1815 toen werd besloten de Kleefse enclaves over te dragen aan Nederland. De nadere regeling volgde bij het Tractaat van Kleef van 7 oktober 1816, waarin die grenzen werden vastgelegd en waarin ook werd opgenomen dat die grens op markante punten in het terrein door grenspalen zou worden aangegeven. De vaststelling van de nieuwe grenzen tussen het Nederlandse en het Pruisische gebied betekende dat er ook een organisatie nodig was om ervoor te zorgen dat deze grenzen werden gerespecteerd. De geschiedenis hiervan is uitvoerig vermeld in literatuur die aan het eind van dit boekwerkje is vermeld. Voor een goed begrip wordt hierna in vogelvlucht door die geschiedenis gelopen. Om dit boekwerkje niet al te uitgebreid te maken, is er geen aandacht besteed aan de douanewerkzaamheden te water en op het spoor. Mogelijk dat daar later nog eens wat van op papier kan worden gezet. Het grenstraktaat van 7 oktober 1816 Artikel 3 e.v. van het traktaat zegt ondermeer het volgende over de grens: ‘Van het punt, alwaar de grens van Millingen aan de Waal raakt, zal de grenslijn in regte lijn rigten op den toren van Aerdt, tot aan het middenpunt van de regelmatige breedte der rivier, welke middenopwaarts, voor Thalweg zal worden genomen en de grensscheiding bepalen zal tot tegenover de verlenging der linkerzijde van de weg van Stokman naar Elten. Van bovengezegde midden van den Rijn, zal de grensscheiding de rivier verlaten, en zich noordwaarts wenden, den linker zoom van den weg van Stokman naar Elten langs gaande, tot aan het midden van de beek, genaamd de Wildt. De grenslijn zal het midden der beek de Wildt volgen tot aan den Ouden Rijn, en zal vandaar het Eltensche gebied langs gaan, aan den regter oever van den Ouden Rijn, en de kom, genaamd de Kam, tot aan den zomerdam van den Steenwaard, zoodanig dat de Kam en het Houwbergsche veerhuis, met de huizen tot aan de grens met Elten, aan het Koningrijk der Nederlanden behooren zullen. Gekomen aan den zomerdam, welke geheel aan Pruisen blijft, zal zij de buitenglooijing op een afstand van 12 voeten Rijnlandsche maat langs gaan, tot aan den oude zuidelijke grenzen der heerlijkheid Grondstein, en zal deze grenzen volgen langs den regter oever van den Ouden Rijn, tot beneden de weide, behoorende tot het huis genaamd Waardmanshof, zoodanig dat het 5
Douane.indd 5
11/25/2013 5:08:59 PM
gedeelte van de Kijkuit, tusschen gezegde weide en den Ouden Rijn gelegen, aan het Koningrijk Pruisen behooren zal. Vervolgens zal de lijn de westelijke sloot van deze weide volgen, tot aan den weg in eene noordelijke rigting tot aan de eerste sloot ter regterzijde langs gaan, en deze sloot, alsook de zuidelijke sloot van de Smitsweide, tot aan den afstand van drie roeden Rijnlandsche maat van de oostelijke sloot dier weide volgen. Van dit punt, zal de grensscheiding zich evenweidig met gezegde oostelijke sloot rigten tot aan de noordelijke grenzen van Grondstein. Van daar zal de grenslijn langs de noordelijke grenzen van Grondstein gaan, tot aan een land behoorende aan de kerk van Elten, tusschen den weg van Zevenaar naar Elten en de uitstekende punt van Grondstein gelegen. Van daar zal zij de oude grenzen tusschen Elten en de Lijmers volgen, en zich in eene regte lijn op de oude grens van Gelderland rigten, zoodanig dat de huizen van Velthuizen aan Pruisen blijven en de uitstekende punt door de oude grensscheiding ter linkerzijde gevormd, aan de Nederlanden. Eindelijk zal zij de grenzen tusschen het grondgebied van Elten en dat van het proostschap van Emmerik, alsmede die van Beek en ‘s-Heerenberg, zoo als die zich in 1795 bevonden, tot aan de beek, gezegd de Wildt, langs gaan. Van de Wildt zal zij zich oostwaarts wenden door het midden van deze beek en van de Bergsche Wetering, tot aan de landweer of schouwgracht van Netterden, en zal insgelijks het midden van deze schouwgracht volgen tot aan de sluis, welke in de zomerdam van Klein Netterden gelegd zal worden. Deze sluis zal geheel aan Pruisen blijven, en de lijn zal, na zich om dezelve te hebben heen gewend, het midden volgen van het ontwateringskanaal, tot aan de oude grensscheiding tusschen beide Koningrijken, ten oosten van de Netterdensche landweer te graven. Van gezegd punt ten oosten der landweer van Hetter tot aan de Hannoversche grenzen, zal de grenslijn dezelfde als in 1795 blijven.’ Tot zover de letterlijke tekst uit het grenstraktaat. In artikel 45 van het traktaat wordt ingegaan op het plaatsen van de grenspalen, waarbij men vermeldt dat binnen veertien dagen na de ontruiming en overgave van de gebieden met het plaatsen van grenspalen moet worden begonnen. De palen zullen, aldus de tekst, van eikenhout zijn, ter lengte van 12 voet Rijnlandse maat, acht boven en vier onder de grond; zij moeten vierkant zijn; het gedeelte in de grond moet minstens 12 duim dik zijn, het gedeelte boven de grond moet 8 duim dik zijn. Aan de kant van Pruisen moeten zij zwart en wit en aan de Nederlandse kant moeten zij oranje en wit worden geverfd. Bij het traktaat van 26 juni 1816 was bepaald dat de nummering begon bij het huidige drielandenpunt aan de Moezel met no.1 en daarna oplopend tot aan de grens van Pruisen met Hannover.
6
Douane.indd 6
11/25/2013 5:08:59 PM
Rijksgrens bij grenspaal 680 op 2 februari 2001 aan de Eltenseweg te Babberich. (foto GW)
Vervolgens begon men met het plaatsen van de grenspalen onder toezicht van de schouten (tegenwoordig zouden we burgemeesters zeggen) van de betreffende gebieden. Voor de Liemers waren de schouten van ‘s-Heerenberg en Zevenaar verantwoordelijk voor het plaatsen van de grenspalen. De schouten stuurden conform hun opdracht schetsen naar de toenmalige gouverneur van de provincie Gelderland, die een en ander controleerde en goedkeurde. Hier begint een uitvoerige briefwisseling tussen de gouverneur en de beide schouten. De briefwisseling begint als de gouverneur de beide schetsen heeft vergeleken. Op schets nummer 5 van de schout van Zevenaar komt, aldus de gouverneur, geplaatst tussen de weg van Zevenaar naar Elten en de woning van Willem Kobussen, een paal voor die het nummer 680 heeft, terwijl op schets no. 6 van de schout van ‘s-Heerenberg op dezelfde plaats een paal voorkomt met het nummer 681! Dit laatste werd ongedaan gemaakt. Bij besluit van 10 december 1822, bij de invoering van de Algemene Wet van 26 augustus 1822, zijn onder andere Babberik, Zevenaar en Lobith, met ingang van 1 januari 1823, aangewezen als kantoren van ‘expeditie voor het inkomen in het Rijk aan de land/rivierzijde, zijnde tegelijkertijd kantoren van laatste visitatie bij uitgaan.’ Tevens zijn in dit besluit de routes en ‘heerebanen’ vermeld voor de ‘in- en uitgaande regten’. 7
Douane.indd 7
11/25/2013 5:08:59 PM
Voorbereiding kadastrale grenzen Bij de voorbereidingen voor de samenstelling van het kadaster voor Zevenaar werd door de landmeter L.H. Machen in 1824 de landsgrens in de gemeente Zevenaar nagelopen en beschreven. Hij deed dit in het bijzijn van een aantal aanwijzers. In dit geval waren dat de landbouwer Lucas Voss, gemeenteraadslid van Zevenaar, mr. Hendrik Walraad Adam Vermeer, plaatsvervangend vrederechter, en tenslotte meestersmid Gradus van Dopen. Nadat zij de grensscheiding met de gemeenten Angerlo, Didam en Bergh hadden bepaald, waren ze gekomen bij het huis van Dirk Gerritzen aan de Werfhoutenseweg in de gemeente Bergh. Daar stond grenspaal 683. Van daar uit werd de grens bepaald tussen Nederland (gemeente Zevenaar) en het Koninkrijk Pruisen (Elten). De heren liepen in een rechte lijn in zuidoostelijke richting door de heide naar grenspaal 682. Van hieruit liep de grens in zuidwestelijke richting via grenspaal 681 tussen het bos van De Nerée en de Eltense heide dwars over de weg van Didam naar Elten tot aan de grenspaal 680 aan de zuidzijde van die weg. Van daar uit ging het nog steeds in dezelfde richting verder naar grenspaal 679. Het gezelschap passeerde hierbij de heerbaan van Arnhem naar Emmerich. Vanuit grenspaal 679 liep de grens in zuidelijke richting langs een sloot die uitkwam in de Leigraaf. Men passeerde daarbij diverse bouwlanden van onder andere de r.k.pastorie van Oud-Zevenaar en van Von Hymmen uit Düsseldorf. Bij de Leigraaf vond men grenspaal 678. De grens liep nu westwaarts door het midden van deze ontwateringsloot totdat deze uitmondde in een grotere Leigraaf, waar de grenspalen 677 en 676 stonden. Men naderde hierbij heel dicht de Liemerse overlaat, een verlaging in de bandijk langs de Oude Rijn tussen Oud-Zevenaar en Babberich. Van daaruit ging men in een rechte lijn zuidwaarts dwars over de Leigraaf en door de landen van ‘Landrath’ Bernuth via grenspaal 675 naar grenspaal 674. Van daar uit maakte men een nagenoeg rechte hoek; vervolgens ging het weer in een rechte lijn westwaarts naar de eerder genoemde Leigraaf, waar zich aan de teen van de Liemerse overlaat grenspaal 673 bevond. De grens volgde de Leigraaf in zuidoostelijke richting tot grenspaal 672, waar de sloot de zogenaamde Lijkweg naar Grondstein passeerde. Deze weg liep door naar het roeibotenveer bij de ‘Kijkuit’ over de Ouden Rijn naar de Ossenwaard in Herwen. Aan de zuidzijde van dit kerkepad stond grenspaal 671. Van hieruit liep men dwars door de weilanden in de richting van de zomerkade van de Oude Rijn. De grens vormde hier de scheiding tussen de weilanden van de Heer van Hackfort en de Pruisische Haartmansweide. Aan het eind van de voettocht keek men uit op de Oude Rijn en daar ontmoette men de vertegenwoordigers van de gemeente Herwen en Aerdt, landbouwer Carel Verhoeven, kastelein Hendrik Brinkman en smid Hendrik Eijckholt. 8
Douane.indd 8
11/25/2013 5:08:59 PM
Grenspalen in Babberich-Zuid.
Het ontstaan en de betekenis van de Douane Op 26 juli 1586 stelde Robert Dudley, graaf van Leicester, de zogenaamde admiraliteitscolleges in. Aan deze colleges, onderdeel van de marine, werd ondermeer de heffing van belastingen op in- en uitvoer opgedragen. De admiraliteitscolleges zijn daardoor de voorlopers van de Douane geworden. Deze dienst werd in de Napoleontische tijd ingevoerd als een van de instrumenten van de overheid om aan geld te komen. Het woord ‘douane’ is een Frans begrip, maar de oorsprong ligt in het Nabije Oosten en is in de oudheid verbonden geweest met het ambacht van schrijver (‘diwan’). Later duidde het ook de ‘lokaliteit’ aan waarin een ambtelijke instantie was gevestigd. Hierop gaan de woorden ‘douane’ en ook ‘divan’ (= sofa) terug. Vanaf de Franse overheersing is het woord ‘douane’ in gebruik geweest. Eerst in 1962, bij het tot stand komen van de Algemene Wet inzake de Douane en Accijnzen, is het woord de officiële benaming geworden in het wetboek. Een Italiaanse oorsprong wordt ook gesuggereerd. De ‘dogana’ was de hoogste ambtenaar in de republiek Venetië. Het Italiaanse ‘diouan’ (register) zou met de herkomst van het woord douane te maken kunnen hebben. Maar algemeen wordt de Turks-Arabische herkomst het meest geaccepteerd.
9
Douane.indd 9
11/25/2013 5:08:59 PM
De Nederlands/Duitse grensovergang in ‘s-Heerenberg in 1905. Links op de voorgrond is een soort waterkering in het grenskanaal De Wetering te zien. Rechts de in 1902 aangelegde tramlijn Zutphen-Emmerich. (coll. LM nr. F-05876-01)
Taak van de Douane De opdracht aan de Douane luidt volgens een interne brochure als volgt: ‘ Is belast met de controle op de in- en uitvoer van goederen, waar en op welke wijze die ook geschiedt. - Controleert of de lading van vrachtauto’s, schepen, enzovoort in overeenstemming is met wat de in- of uitvoerdocumenten daarover vermelden. - Heeft toezicht op het internationaal reizigersverkeer. - Surveilleert, al of niet gemotoriseerd, langs de grens om er tegen te waken dat goederen het land in of uit worden gesmokkeld en personen de grens illegaal overschrijden. - Treedt, waar nodig, ook daadwerkelijk tegen smokkelaars op en belet hiermede de illegale in- en uitvoer. - Ziet er op toe dat geen invoer uit het buitenland schade kan doen aan de gezondheid van mensen, dieren en planten (verdovende middelen, hondsdolheid, plantenziekten e.d.) of aan de algemene veiligheid (wapens en springstoffen). - Verricht controlewerkzaamheden bij de vervaardiging van accijnsgoederen, zoals bier, gedistilleerd, suiker en tabak. - Is op verschillende grensposten ook belast met de passencontrole.’
10
Douane.indd 10
11/25/2013 5:08:59 PM
Groepsfoto van mannen, in verschillende uniformen en in burgerkostuum, betrokken bij de grensbewaking te Beek in 1915. De foto is genomen op landgoed De Bijvanck achter Huize de Steeg. (coll. LM nr. F-02338)
11
Douane.indd 11
11/25/2013 5:09:00 PM
De Nederlands/Duitse grenswacht bij grenspaal nr. 689 achter Huize de Steeg in De Byvanck op 12 februari 1915. Tegenwoordig is dat geheel aan de zuidzijde van de Steegseweg in Beek. (coll. LM nr. F-02342)
Groepsfoto van mannen bij grenspaal 689 op 7 mei 1915. Grenspaal nr. 689 stond achter Huize de Steeg. Het gaat hierbij om visitatie van grenspalen op 7 mei 1915, een jaar na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. V.l.n.r.: burgemeester Smit van ‘s-Heerenberg, Zeck van Elten, veldwachter Clerx van Beek en P.C. Meisters. (coll. LM nr. F-02336)
12
Douane.indd 12
11/25/2013 5:09:00 PM
Foto van grensbewakers, een groep militairen, aan de grens Beek-Elten op landgoed De Bijvanck, circa 1915. De man staand vooraan is meester Henri Vermeulen. Hij is gekleed in een Nederlands militair uniform omdat hij tijdens de Eerste Wereldoorlog was gemobiliseerd en deelnam aan de grenswacht Beek-Elten. Rechts staan Duitse soldaten. Het beekje vormde de Nederlands/Duitse grens. (coll. LM nr. F-12240)
Grens Lobith bij Elten, douanebeambte Van Aken met zijn gezin,1936. (coll. LM nr. F-05354)
13
Douane.indd 13
11/25/2013 5:09:00 PM
Vroeger bestond voor grensbewoners de mogelijkheid een speciale pas te krijgen. Dit bewijs werd afgegeven op 15 november 1937. (coll. LM nr. 01871)
Centrale Velddienstpost in ‘s-Heerenberg In 1851 werd een belastingkantoor gevestigd in het pand Emmerikseweg 15 te ‘s-Heerenberg. Later, rond 1905, heeft er een verhuizing plaatsgevonden en werd het pand Emmerikseweg 9 betrokken. Direct na de Tweede Wereldoorlog was het kantoor van de Douane gevestigd naast het oude gedeelte van het gemeentehuis aan de Hofstraat. Het bestond uit een gang met hierin een zijdeur, waar achter het kantoor was, met een afmeting van ongeveer drie bij drie meter. In deze ruimte was de dienstgeleider gezeten (welke niet vaak aanwezig was, daar hij de ambtenaren die velddienst deden frequent controleerde). Aan het eind van de gang bevonden zich twee cellen van de Rijkspolitie. De velddienst bestond toen uit twaalf man, inclusief de dienstgeleider. Deze dienstgeleider had in die tijd een Jeep met chauffeur ter beschikking voor controles en voor het bezoeken van vergaderingen in Arnhem. De ambtenaren moesten in deze tijd, vlak na de oorlog, zelf hun kleding aanschaffen. Zij verrichtten dus dienst in burgerkleding en waren als douanebeambte herkenbaar aan een band om hun arm en een Duitse (!) karabijn aan de schouder. Ieder van hen kreeg tien patronen, maar overal lag nog munitie, restanten uit de oorlog, dat kon worden gebruikt als dit nodig mocht blijken. Bonnen werden verstrekt voor aankoop van een horloge en voor fietsbanden; deze bonnen hadden een waarde van 60 gulden. De grenswacht bestond toen uit vrijwilligers, gekleed in militaire uniformen en uitgerust met een karabijn. 14
Douane.indd 14
11/25/2013 5:09:00 PM