Τεύχος 30

H ΑΙΓΙΝΑΙΑ

Περιοδική πολιτιστική έκδοση

Τεύχος 30, Αίγινα

Καλοκαίρι 2021

Ιδιοκτήτης - Εκδότης:

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

«Η Αιγιναία»

Έδρα: Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα

ΑΦΜ: 099119847

Διευθυντής:

Γεώργιος Ι. Μπόγρης

Συντακτική επιτροπή:

Κώστας Γαβρόγλου

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού

Προνόη Θεολογίδου

Γιώργος Κουλικούρδης

Αννίτα Λεούση

Γιώργος Μπήτρος

Γεώργιος Μπόγρης

Δημήτρης Νικολόπουλος

Ελένη Σταμπόγλη

Ντίνα Χατζίνα

Διόρθωση κειμένων:

Προνόη Θεολογίδου

Σχεδιασμός έκδοσης:

Εύη Καλογεροπούλου

Σχέδια έκδοσης:

Καλλιόπη Κοπανίτσα

Παραγωγή:

Ιάσονας Μποτζάκης Γραφικές Τέχνες

Επιστολές-Συνεργασίες στη διεύθυνση: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «Η Αιγιναία»

Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα

Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aeginaia.gr

e-mail: aeginaia@gmail.com Ακολουθήστε μας στο periodikoaiginaia

To κόσμημα του

εξωφύλλου της Αιγιναίας είναι του Γιάννη Μόραλη.

ISSN 1108-748X

«Ὀνομάζεται δὲ ἡ ἐφημερὶς αὓτη, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ , ὡς ὐπὸ παροικούντων εἰς Αἴγιναν ἐκδιδομένη»

Περιεχόμενα

Το Σημείωμα του Διευθυντή της Αιγιναίας 4-7

ΕΛ Ε Ν Η ΣΤΑΜΠΟΓΛΗ Ενδυματολογικές συναντήσεις 8-11

ΜΑΝΏΛΗΣ ΚΟΤΤΑ Κ ΗΣ

Αίγινα 2028: στοίχημα για ένα άλμα ποιότητας 12-16

ΓΙΏΡΓΟΣ ΚΑΛΠΑΔ Α Κ ΗΣ Επαναστατική Αίγινα, 1826 – 1828.

Έδρα συμφιλίωσης – πρωτεύουσα εν κινήσει

στην Κωνσταντινούπολη

ΚΑΤΕΡ Ι Ν Α ΜΠΡ Ε Γ ΙΑΝΝΗ

Απαρχές των νομισματικών θεσμών κατά την περίοδο

της

–

Η ΜΠ Α Ν ΟΥ Χαρτιά, μελάνια, σφραγίδες: η υλικότητα

των εγγράφων στα αρχεία του Αγώνα 174-180

ΝΤ Ι Ν

Κ Ώ Ν ΣΤΑΝΤ Ι Ν ΟΣ ΓΟΥΛ ΑΣ Μία ιατρική έκθεσις 199-204

ΓΙΏΡΓΟΣ ΜΠ Η Τ ΡΟΣ Τα ιστορικά σπίτια της Αίγινας. Μια

ΠΡΟΝ ΟΗ Θ ΕΟΛΟΓ Ι Δ ΟΥ

Στις απαρχές της Εθνικής Βιβλιοθήκης

ΙΡΙΣ ΚΡΗΤΙΚΟΥ

«Σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν ὄψι… πρόσωπα του ’21»: σχεδιάζοντας

μια σύγχρονη πινακοθήκη γνωστών και αγνώστων ηρώων

του

Αγώνα για το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο ............ 227-229

ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ

ΜΑ Ι ΡΗ ΓΑΛ Α Ν Η - Κ ΡΗΤΙΚΟΥ

Ο Κώστας Γαλάνης, ο αδελφός μου

ΔΙΟΝ Υ Σ ΙΟΣ Χ. ΚΑΛΑΜ Α Κ ΗΣ

232-236

Βασίλειος Ι. Λυκούρης, ένας γνήσιος Αιγινήτης 237-238

ΑΙΓΙΝΑΙΑ [ τευχοσ 30 ] K αλοκαιρι 2021

συμπληρώνονται εφέτος από το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821. Το γεγονός αυτό, το πλέον καθοριστικό για τη νεότερη ιστορία της χώρας μας, εορτάζεται και τιμάται με πλήθος εκδηλώσεων και δράσεων ανά το πανελλήνιο. Κεντρικού αλλά και περιφερειακού και

τοπικού χαρακτήρα τιμητικές εκδηλώσεις και εορτασμοί σε πολλά

σημεία του τόπου μας διοργανώνονται και από πληθώρα φορέων για το μείζον αυτό γεγονός.

Βεβαίως, η ένταση και η έκταση των εκδηλώσεων δεν είναι αυτή

που θα περίμενε κανείς. Η πανδημία του κορωνοϊού, τα περιοριστι-

κά μέτρα στις συναθροίσεις και τις μετακινήσεις, μειώνουν δραστι-

κά τη συμμετοχή του κοινού και τις επιλογές που, υπό άλλες συν-

θήκες, θα ήταν διαθέσιμες, για να τιμηθεί η επέτειος. Ίσως, όμως, αυτοί οι περιορισμοί να επιφέρουν και ένα αίσθημα συγκράτησης και μέτρου, που σε άλλες εποχές, δυστυχώς, περίσσευαν, αλλοιώνοντας, αποπροσανατολίζοντας και, κάποιες στιγμές, διαστρέφοντας το περιεχόμενο και το νόημα της Επανάστασης του ’21

Από την άλλη μεριά, τουναντίον, μένει χώρος και διάθεση για να λειτουργήσει η σοβαρή επιστημονική ιστορική έρευνα. Και ήδη καθημερινά πολλοί επιστήμονες, που ασχολούνται με τη νεότερη ελληνική ιστορία, συνεισφέρουν με σύγχρονη ιστορική ματιά και, υπό το φως νεότερων στοιχείων, με καινούργια και σύγχρονα μεθοδολογικά

εργαλεία, στην αξιολόγηση και αποτίμηση της Επανάστασης του

1821. Άλλωστε, η έρευνα και η αξιολόγηση των ιστορικών γεγονό-

των δεν τελειώνει ποτέ. Πόσο μάλλον για το μείζον και καθοριστικό

έπος της Επανάστασης και της Εθνικής Παλιγγενεσίας. Ένα γε-

γονός όχι και τόσο μακρινό, μια και το σύγχρονο Ελληνικό Κράτος

αλλά και οι ίδιες μας οι δράσεις και συμπεριφορές ως δρώντων κοι-

νωνικών και πολιτικών υποκειμένων, λιγότερο ή περισσότερο συνει-

δητά, εμπεριέχουν την κληρονομιά της εποχής εκείνης. Ευκαιρία, λοιπόν, εκτός από τον ιστορικό, και για προσωπικό αναστοχασμό.

Η φετινή χρονιά είναι, όμως, και μία επέτειος για την «Αιγι-

ναία» μας. Ξεκινήσαμε το έτος 2000 με το πρώτο τεύχος και με

το παρόν, υπ’ αριθμ. 30, συμπληρώνουμε εν έτει 2021 είκοσι χρόνια

παρουσίας στα πολιτιστικά πράγματα της Αίγινας, 190 χρόνια από

τη

κυκλοφορία της πρώτης «Αιγιναίας» το 1831, επί της εποχής

Καποδίστρια. Ευτυχείς συμπτώσεις!

Θεωρήσαμε αυτονόητο και αναμενόμενο ότι το τεύχος αυτό θα

έχει θεματική σχετική με την Επανάσταση του 1821. Αν και οι συ-

γκυρίες των δύο τελευταίων ετών εμπόδισαν την έκδοση του περιοδικού, επανερχόμενοι δουλέψαμε πιο εντατικά και συστηματικά για

το τεύχος αυτό, το οποίο είναι αφιέρωμα στα 200 χρόνια από την Επανάσταση, με κείμενα σχετιζόμενα με το θέμα «Αίγινα και Επανάσταση». Το νησί μας, για μία δεκαετία περίπου, διαδραμάτισε

έναν σημαντικό ρόλο στη διάρκεια της Επανάστασης, με κορυφαίο γεγονός, την επιλογή της Αίγινας ως έδρας του Κυβερνήτη Ιωάννου

Καποδίστρια και της κυβέρνησής του και τη de facto καθιέρωσή της

ως πρώτης πρωτεύουσας του Ελληνικού Κράτους, μέσα στα ασφυκτικά, στενά τότε, γεωγραφικά όρια της «Ελληνικής Πολιτείας», όπως ονόμασε ο Καποδίστριας το νεοπαγές κρατίδιο.

Προσπαθήσαμε με την επιλογή των κειμένων να αναφερθούμε

περισσότερο σε θέματα που αφορούν, στο μέτρο του δυνατού, στα χρόνια τα επαναστατικά και τα αμέσως πριν την Επανάσταση, για τα οποία, δυστυχώς, οι πηγές σπανίζουν. Η Καποδιστριακή εποχή, χωρίς να απουσιάζει από τις επιλογές μας, είχε σε σημαντικό βαθμό παρουσιαστεί στα τεύχη 3 και 15.

Βεβαίως, παρόλο που η ύλη του περιοδικού για πρώτη φορά

κινείται σε τόσο μεγάλη έκταση σελίδων – 240 συνολικά ! – η επι-

λογή των κειμένων καλύπτει εκ των πραγμάτων κάποιες από τις

πολλές πτυχές του θέματος του αφιερώματός μας. Παρουσιάζο-

νται όψεις, που αφορούν την Αίγινα στην περίοδο της Επανάστα-

σης λίγο έως τελείως άγνωστες, όπως π.χ. το άρθρο για τη Σχολή

Μουσικής, που υπογράφεται από τον διαπρεπή μουσικολόγο Χάρη

Ξανθουδάκη, ή για την Κοινότητα των Ψαριανών και γενικότερα

το θέμα της εγκατάστασης στην Αίγινα προσφύγων από διάφορα

μέρη του Ελληνισμού, από τον ερευνητή της Ακαδημίας Αθηνών

και φίλο της Αίγινας Γιώργο Καλπαδάκη, καθώς και το κείμενο της

Ντίνας Αδαμοπούλου για τον Κανάρη και τους Ψαριανούς στην Αί-

γινα. Στην απαρχή των νομισματικών θεσμών αναφέρεται το κείμενο της Κατερίνας Μπρέγιαννη, εργασία που αναδεικνύει άγνωστες

και παραγνωρισμένες καταστάσεις κατά τη διάρκεια του Αγώνα.

Η Ελένη Σταμπόγλη παρουσιάζει και σχολιάζει ένα σπάνιο χειρό-

γραφο σχετικό με ταξίδι του προκρίτου Παντελάκη Οικονόμου στην Κωνσταντινούπολη προεπαναστατικά. Μία ακόμη επιστημονική εργασία του Γιώργου Καλπαδάκη καλύπτει, με αυστηρά επιστημο-

νικά ιστορικά κριτήρια, το θέμα των διαφόρων κατά την εποχή του

Αγώνα επαναστατικών εδρών. Ο Κώστας Γούλας παραθέτει κεί-

μενο που αναφέρεται σε έκθεση του γιατρού του Ορφανοτροφείου

Ιωάννη Ολύμπιου σχετικά με τους κανόνες υγιεινής και διατροφής

των νεαρών τροφίμων του.

Ιδιαίτερο και πολυσέλιδο μέρος του αφιερώματος καταλαμβά-

νει η εργασία της Άννας Κουλικούρδη με τις συναδέλφους της στα

Γενικά Αρχεία του Κράτους Κατερίνα Ζωγράφου, Ελένη Θεοδωροπούλου και Ασημίνα Σταθοπούλου. Έτσι, αυθεντικά χειρόγραφα, που αναφέρονται στην Αίγινα από τις συλλογές των ΓΑΚ-Κεντρική

Υπηρεσία μαζί με πληροφοριακά και επεξηγηματικά κείμενα, είναι

ίσως για πρώτη φορά διαθέσιμα για το ευρύτερο κοινό. Η εκτε-

νής αυτή εργασία συνοδεύεται από ένα ιδιαίτερο κείμενο σχετικό με

την υλική κατάσταση των αρχείων του Αγώνα από τις συντηρήτριες

των ΓΑΚ Αγγελική Στασινού και Πηνελόπη Μπάνου. Λόγω της

πληθώρας του υλικού των ΓΑΚ, παραθέτουμε στο παρόν τεύχος μέρος μόνον αυτού. Προγραμματίζουμε να εκδώσουμε το σύνολο των

ιστορικών αυτών εγγράφων σχολιασμένων σε επόμενο τεύχος μέσα

στη φετινή χρονιά ή να προβούμε σε μία αυτόνομη έκδοση του συνόλου του αρχειακού υλικού, που είναι εξαιρετικά πολύτιμο και πολύ

διαφωτιστικό για τη νεότερη ιστορία της Αίγινας.

Την ύλη του περιοδικού συμπληρώνουν κείμενα μελών της Συ-

ντακτικής Επιτροπής της Αιγιναίας, όπως της Προνόης Θεολο-

γίδου για την Εφημερίδα «Ανεξάρτητος» επί Καποδίστρια στην Αίγινα, του Γιώργου Μπήτρου για τα ιστορικά σπίτια της Αίγινας, που σχετίζονται με πρόσωπα που διαδραμάτισαν πρωτεύοντα

σμα για μια σύγχρονη πινακοθήκη ηρώων του Εικοσιένα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Τέλος, δύο σημειώματα, οφειλόμενη τιμή έστω και με καθυστέρηση, για δύο επιφανείς Αιγινήτες, που έφυγαν από κοντά μας: τον Κώστα Γαλάνη από την αδελφή του Μαίρη Γαλάνη και τον φίλο δικηγόρο Βασίλη Λυκούρη, εκ των ιδρυτικών μελών της «Αιγιναίας», από τον καθηγητή Διονύση Καλαμάκη.

Εκτός από όλους αυτούς που ανέφερα, θέλω εκ μέρους της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού να ευχαριστήσω τον Πρόεδρο

της «Επιτροπής Αίγινα 2021» Μανώλη Κοττάκη για το ζεστό και πλήρες αιγινήτικου πατριωτικού παλμού κείμενό του. Και, βεβαίως, θερμές ευχαριστίες στη φίλη Καλλιόπη Κοπανίτσα για τα εξαιρετικά σκίτσα της, που κοσμούν τις σελίδες του αφιερώματός μας, και για τη συμβολή της στον σχεδιασμό του εξωφύλλου.

Η «Αιγιναία», στο πλαίσιο της επετείου των 200 χρόνων της Επανάστασης, υλοποιεί και μία πρωτότυπη και με εκπαιδευτικό

και πληροφοριακό χαρακτήρα δράση. Την ψηφιακή εφαρμογή «Η Ελληνική Επανάσταση στα νησιά του Αργοσαρωνικού». Η δρά-

ση αυτή, μετά από συμμετοχή σε διαγωνισμό που διοργάνωσε το Δίκτυο Δήμων Νήσων Αττικής, είναι χρηματοδοτούμενη από το ΕΣΠΑ Περιφέρειας Αττικής 2014-2020. Σχεδιάζουμε να τη παρουσιάσουμε στη φετινή Γιορτή Φιστικιού, στον Κινηματογράφο «Τιτίνα». Εν συνεχεία θα περιοδεύσει και στα άλλα νησιά: στο Ιστορικό Αρχείο-Μουσείο Ύδρας, στο Μουσείο Μπουμπουλίνας

στις Σπέτσες, στη Γκαλερί Citronne στον Πόρο και θα διαρκέσει

μέχρι το τέλος του 2022

Στο ίδιο εορταστικό πλαίσιο, εκδόθηκε φέτος από την «Αιγιναία» «Ο Ξάστερος που έγινε Αστέριος» της Προνόης Θεολογίδου, που επιμελείται και την έκδοση του περιοδικού. Η ιστορία ενός παιδιού του Ορφανοτροφείου, γραμμένη σαν παραμύθι, παρουσιάζεται

μέσα από χαρακτηριστικές αναφορές σε πραγματικά γεγονότα της εποχής, κατά την οποία ο Καποδίστριας θεμελίωνε στην Αίγινα τη δημόσια εκπαίδευση της ελεύθερης Ελλάδας. Το βιβλίο διατίθεται

στο βιβλιοπωλείο «Λυχνάρι» και στο «Κέντρο Τύπου» της Αίγινας.

Φίλες και φίλοι, καλή ανάγνωση και καλό καλοκαίρι.

ε λ ε νη σ ταμπ ο γλη

Ενδυματολογικές συναντήσεις Σου λέγω τούτο, Κύριε Μαυροκορδάτε...

μη καθίσεις πρόεδρος διότι έρχομαι και σε διώχνω με τα λεμόνια, με τη βελάδα όπου ήρθες…1

ε το τεύχος αυτό η Αιγιναία, έφτασε αισίως τα 30! Θέλοντας να γιορτάσουμε αυτό το ορόσημο, η Συντακτική Επιτροπή αποφάσισε να ενδώσει στην πολυτέλεια της τετράχρωμης έκδοσης, γεγονός που θα μας έδινε και άλλες δυνατότη-

τες ως προς την εικονογράφηση. Με δεδομένο ότι το τεύχος θα ήταν θεματικά αφιερωμένο στα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, αποφασίσαμε να παρέμβουμε εικονογραφικά «παραγγέλοντας»

μια σειρά σχεδίων με θέμα το ένδυμα στα χρόνια της Επανάστασης.

Η γνωστή ενδυματολόγος και φίλη της Αίγινας Καλλιόπη Κοπανί-

τσα ανέλαβε να αποδώσει την κεντρική ιδέα. Το σκεπτικό μας ήταν

απλό αλλά θα έδινε τη δυνατότητα να αποτυπωθεί χρωματικά ο ρό-

λος της Αίγινας τη δεκαετία του 1820

Μπορεί η Αίγινα να μην πρωταγωνίστησε στις στρατιωτικές συρράξεις, όμως βρέθηκε από πολλές απόψεις στο επίκεντρο της Επανάστασης, κυρίως λόγω της γεωγραφικής της θέσης. Οι Αιγινήτες είχαν από τα προεπαναστατικά χρόνια πυκνές επαφές με την Πελοπόννησο, τα νησιά του Αργοσαρωνικού και των Κυκλάδων, ακόμη και με τα παράλια της Μικράς Ασίας. Εδώ, στη νέα πόλη

που απλώθηκε σιγά σιγά κατά μήκος της παραλίας, συναντήθηκαν με τους ντόπιους ψαράδες και μαγαζάτορες, αγρότες και παπάδες, στρατιωτικοί και ναυτικοί, γραμματιζούμενοι του εξωτερικού, 1. Λεκτική επίθεση του Κολοκοτρώνη ενάντια στον Μαυροκορδάτο, καθώς κορυφωνόταν η σύγκρουση μεταξύ ετεροχθόνων και αυτοχθόνων.

φιλέλληνες και ξένοι μισθοφόροι, πρόσφυγες πολέμου και ορφανά.

Έγιναν συναντήσεις, συζητήσεις, αντεγκλίσεις και καυγάδες, καταστρώθηκαν σχέδια, έκλεισαν συμφωνίες, την ώρα που σε άλλα μέτωπα μαινόταν ακόμη ο πόλεμος ή έσφιγγαν οι πολιορκίες.

Μπορούμε να μιλήσουμε με άλλα λόγια για ένα «μπαλκόνι θέασης της Επανάστασης»: η Αίγινα την παρακολούθησε δηλαδή από

μια μικρή απόσταση. Με θεατρικούς όρους, θα μιλούσαμε για ένα

θεωρείο… Σκεφτήκαμε, λοιπόν, ότι μέσα από το ένδυμα –το καθημερινό, τη στρατιωτική στολή, το επίσημο, το θρησκευτικό, το λαϊκό, τη φορεσιά των νησιωτών, το γυναικείο κλπ– θα μπορούσε να αποδώσει κανείς όχι μόνο μια αίσθηση καθημερινότητας αλλά και

να υπαινιχθεί την πολυπλοκότητα των «πραγματικοτήτων» που συναντήθηκαν στο πλαίσιο αυτού που λέμε «Ελληνική Επανάσταση».

Το 1860 πέρασε από την Αίγινα, διαπλέοντας τον Αργοσαρωνικό από το Ναύπλιο προς τον Πειραιά πάνω στο ατμόπλοιο Όθων, μια εντελώς ιδιαίτερη ταξιδιώτισσα, η Dora d’Istria, όπως ήταν το ψευδώνυμο με το οποίο δημοσίευσε τις ταξιδιωτικές της εντυπώσεις η κατά κόσμον Ελένη Γκίκα. Γυναίκα με εντυπωσιακή μόρφωση, ασίγαστη περιέργεια, διεισδυτική σκέψη και κριτικό νου, ζούσε

στην Ελβετία αλλά ταξίδεψε εκτενώς στη Στερεά, την Πελοπόννη-

σο και τα νησιά του Αργοσαρωνικού για να αποκτήσει ίδια αντίληψη

για το νεαρό βασίλειο που την είχε γοητεύσει από τα διαβάσματά

της. Τις εντυπώσεις από το ταξίδι της αυτό τις δημοσίευσε σε δύο

τόμους όταν επέστρεψε στην Ελβετία.

Το παρακάτω απόσπασμα από το βιβλίο της Dora d'Istria κάνει

αυτό που κάνουν και τα σκίτσα της Καλλιόπης Κοπανίτσα: σχολιά-

ζει, μέσα από τα χρώματα, τις υφές και τον συνδυασμό των ρούχων, την ποικιλία των ανθρωπότυπων που πλημμύρισαν την Αίγινα κατά

τα επαναστατικά και πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια.

«Η Αίγινα, την οποία αντικρύσαμε φεύγοντας από τον Πόρο, αποτελεί τμήμα της νομαρχίας Αττικής-Βοιωτίας. Κάποιοι φοίνι-

κες που ισορροπούν τον υπέροχο ίσκιο τους πάνω από τεράστιες συ-

κιές και λεπτόφυλλες αμυγδαλιές, τραβούν το βλέμμα του ταξιδιώ-

τη… […] Οι λαοί, όπως και τα άτομα άλλωστε, δεν μένουν αλώβητοι

από τα γυρίσματα της τύχης τα οποία οι Έλληνες πάντα απέδιδαν

σε κακόβουλες θεότητες. Οι επαναστάσεις είχαν μεταμορφώσει την

Αίγινα σε έρημο, όταν ο Καποδίστριας συνέλαβε την ιδέα να μετα-

φέρει εδώ την έδρα της κυβέρνησης. Τα πρόσωπα που περιστοίχιζαν

τον Κυβερνήτη στην Αίγινα, το 1828, παρουσίαζαν εκείνες τις εξωτερικές διαφορές που υπονοούν τις μεγάλες διαφορές στη νοοτροπία.

Ο πρόκριτος της Πελοποννήσου Ζαΐμης εγκαταστάθηκε στο σπίτι

του Τούρκου αγά, οίκημα τετράγωνο με πρόσοψη σκαλιστή, που δεσπόζει όλων των άλλων κατοικιών. Όταν ο Ζαΐμης έβγαινε έφιππος

από τον πύργο του, συνοδευόμενος από δύο παλικάρια και έναν τσιμπουκλή (υπηρέτη επιφορτισμένο να του κουβαλάει το τσιμπούκι),

τα ρούχα του, που άστραφταν από τα χρυσάφια και το υπεροπτι-

κό του ύφος, θύμιζαν περισσότερο άρχοντα φεουδάρχη παρά πολίτη μιας δημοκρατίας.

Σ’ ένα σπίτι πολύ σεμνό, μπροστά από το Ορφανοτροφείο, ζούσε, με την οικογένειά του, ένας γόνος του Φαναρίου, ο κ. Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, του οποίου τα δυτικότροπα ρούχα, οι απλοί τρόποι, τα λόγια ενδιαφέροντα δημιουργούσαν μια παράξενη αντίθε-

ση με την ακολουθία του Μοραΐτη. Κοντά στο λιμάνι, σε μια κατοι-

κία ακόμη πιο ταπεινή, ανάμεσα στα ρημαγμένα κανόνια, στ’ αφη-

μένα πανιά και τ’ ανακατωμένα σχοινιά, έβρισκε κανείς τον ήρωα

των Ψαρών, καθισμένο σ’ ένα χαλί, ντυμένο τη φορεσιά των ναυ-

τικών, ένα φέσι κόκκινο, ένα μικρό κεντημένο γιλέκο από μετάξι

πορφυρό, να παίζει στα δάχτυλα ένα κομπολόι από μαύρες χάντρες.

Μια νεαρή γυναίκα με μπλε μάτια, ένα τουρμπάνι λευκό, με λεπτή

φυσιογνωμία, σερβίριζε τον καφέ και τα γλυκά στους ξένους που

έρχονταν να χαιρετίσουν τον ατρόμητο Κανάρη. Συνάντησα στην Αθήνα κάποιους από τους παραπάνω».

Βαΐα

Δημοτικη κοινοτητα κυψελησ

Κυψέλη

Αίγινα

Βαθύ

Δημοτικη κοινοτητα βαθεοσ

Κοντός

Δημοτικη κοινοτητα

αιγινασ

Τζίκηδες

Καπότηδες

Αιγινήτισσα

Μεσαγρός

Δημοτικη κοινοτητα

μεσαγρου

Αγία Μαρίνα

Άλωνες

Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Λαζάρηδες

Παχειά Ράχη

Κύλινδρος

Πόρτες

Ανιτσαίο Βλάχηδες

Κάβος

Δημοτικη κοινοτητα περΔικασ ν μονη

Πέρδικα

Σφεντούρι

Νιώθω ιδιαίτερη συγκίνηση και χαρά που μου δίνεται σήμερα η δυνατότητα να μοιραστώ τις σκέψεις μου για το μέλλον του νησιού μας μέσα από τις στήλες του περιοδικού «Η Αιγιναία». Έχω στο αρχείο μου, στο πατρικό μου σπίτι στην Κυψέλη, παλαιά τεύχη του, τότε που είχε την επιμέλειά του ο συμμαθητής μου και διακεκριμένος σήμερα ακαδημαϊκός του Πανεπιστημίου Αθηνών Αχιλλέας Χαλδαιάκης. Χαίρομαι, γιατί σήμερα το περιοδικό επιμελείται η φιλόλογος κυρία Προνόη Θεολογίδου, η οποία κοσμεί το νησί μας και την Επιτροπή μας με τη δράση της και το έργο της. Η συμβολή της στη συγγραφή του ιστορικού λευκώματος «Η Αίγινα στα χρόνια του Καποδίστρια» ήταν, μαζί με τους υπόλοιπους συγγραφείς (Διονύση Καλαμάκη και Μαρία Καρδαμίτση) και τον επιμελητή της έκδοσης

Γιάννη Προβή, καταλυτική.

Γνωρίζω ήδη από τα μαθητικά μου χρόνια πόσο σημαντικός είναι

ο πολιτισμός και η ιστορία για το νησί μας. Καθόμαστε επάνω σε ατό-

φιο χρυσάφι. Πέρασα πολλές ώρες νεαρός στον Ναό της Αφαίας, στις

Φυλακές της Αίγινας (όπου ο Μορφωτικός Σύλλογος έδιδε θεατρικές παραστάσεις), στο προαύλιο του Κυβερνείου και του δευτέρου Δημοτικού (όπου παρακολουθούσα εκδηλώσεις της Αριστεράς – μολονότι φιλελεύθερος), στον Πύργο του Μάρκελλου (όπου ήμουν ομιλητής σε

πολιτικές εκδηλώσεις), στην Κολόνα, στα Οχυρά της Πέρδικας, στην κορυφή της Παλιοχώρας, στην εκκλησία με το δίδυμο ιερό, ορθόδοξο και καθολικό. Πέρασα πολλές ώρες στον αγαπημένο περίπατο έξω

από το σπίτι που ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε τον «Ζορμπά» και, βεβαίως, στο μοναστήρι της Αγίας Τριάδος, στον Άγιο Νεκτάριο, εκεί που είναι το καταφύγιο όλων μας, όπου μετά από κάθε επίσκεψη παίρνουμε δύναμη, για να τα φέρουμε βόλτα στις ζωές μας.

* Δημοσιογράφος. Πρόεδρος Επιτροπής «αιγινα 2021».

Και, βεβαίως, απέκτησα όπως όλοι μας εγκαίρως συνείδηση ότι

μεγάλωνα στην πρώτη πρωτεύουσα της Ελλάδος. Η πρώτη φορά που

το άκουσα ήταν από το στόμα του Πάρη Ποτιαμάνου, όταν ξεναγού-

σε πάνω σε αμαξάκι την Αλίκη Βουγιουκλάκη στην αξέχαστη ται-

νία «Διακοπές στην Αίγινα». Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και συνάμα

προκλητικό: το άπειρο φως της Αίγινας μας δείχνει πως συνυπάρχουν

στο νησί μας και το λαμπρύνουν το δόγμα της Ορθοδοξίας και η ατο-

μική ελευθερία· ο Άγιος και ο Καζαντζάκης μαζί· η αρχαία ιστορία

μας (το νησί μας υπήρξε ναυτική δύναμη), η ιστορία της ανεξαρτη-

σίας και της συμβολή μας στην ιδρυτική πράξη του νεότερου ελληνικού

κράτους και η πρόσφατη, που εορτάζουμε φέτος, όπως την εορτάσαμε

τιμώντας τη συμβολή των Αιγινητών στη διάσωση του πληρώματος

του πολεμικού πλοίου «Ύδρα», που βυθίστηκε από τους Γερμανούς

τον Απρίλιο του 1941. Σκέφτομαι ότι τα κτήρια μάς λένε ιστορίες για

τους ανθρώπους. Δεν «στέκουν» μόνα τους. Οι κάτοικοι του νησιού

μας με τα προτερήματα τους και τα ελαττώματά τους έχουν μια λε-

πτή κλωστή, που τους συνδέει με τους αγωνιστές του 1821 Μούρτζινο

και Τζελέπη, με τους ψαράδες από το Λεόντι, που έσωσαν τους αξιω-

ματικούς του «Ύδρα», με τα παιδιά που ζωγράφισαν την ελληνική

σημαία προσφάτως στις Λαγούσες: την αλληλεγγύη.

Η ενεργότερη, όμως, συμμετοχή μου στα κοινά του νησιού με

την ιδιότητα του Προέδρου της «Επιτροπής 2021» μου έδωσε τη δυνατότητα να καταλήξω σε μερικά χρήσιμα συμπεράσματα, τα οποία

θα ήθελα να μοιραστώ σήμερα μαζί σας. Το πρώτο είναι ότι καθόμα-

στε πάνω σε ιστορικό χρυσάφι, το ξέρουμε ότι το νησί μας είναι τόπος ιστορικός, αλλά το μόνο που κάνουμε είναι να διαμαρτυρόμαστε

κάθε φορά που κάποιος διαστρεβλώνει την ιστορία μας. Δεν έχουμε αξιοποιήσει το χρυσάφι όσο θα έπρεπε. Το δεύτερο είναι ότι διαχρο-

νικώς δεν έχουμε συνεκτική πολιτική για την ιστορία μας και τον πολιτισμό μας. Υπάρχει διαρκής αλλά ασύντακτος δράση και πολυδιάσπαση. Το τρίτο είναι ότι, ενώ η Αίγινα κατάφερε σε αντίθεση με

άλλους τόπους να διασώσει τη φυσιογνωμία της, εντούτοις, έως τώ-

ρα δεν έχει καταφέρει να διαβάσει σωστά τις οικονομικές εξελίξεις

στην περίμετρό της και να προετοιμαστεί καταλλήλως. Αποστολή

για την οποία χρειάζεται ενότητα και όχι μικροπολιτικοί υπολογι-

σμοί. Η επένδυση στο Ελληνικό, που βρίσκεται μια ανάσα από εμάς, αλλάζει τα δεδομένα και μας θέτει προκλήσεις στις οποίες, αν δεν

ανταποκριθούμε εμείς, θα το κάνουν άλλοι.

Ακούγοντας όσα μας είπε ιδιωτικώς

Εξωτερικών

Νίκος Δένδιας κατά την επίσκεψή του –κατά την οποία δεσμεύτηκε ότι θα θέσει στη Γερμανία ζήτημα επιστροφής των αετωμάτων

του Ναού της Αφαίας από το Μουσείο του Μονάχου– προβληματί-

στηκα πολύ, γιατί δεν έχουμε κάνει πράγματα εδώ και πολλά χρόνια. Ο Υπουργός μάς έριξε την ιδέα της ίδρυσης ενός Νομισματι-

κού Μουσείου, αφού στην Αίγινα κόπηκαν δύο φορές νομίσματα, όπως η Χελώνη στην Αρχαιότητα και ο Φοίνικας επί Καποδίστρια.

Η Χελώνη της Αίγινας ήταν το θέμα της διδακτορικής διατριβής

του πρώην Γάλλου Υπουργού Οικονομικών Μισέλ Σαπέν! Μας προέτρεψε ο Υπουργός Εξωτερικών να εξετάσει ο Δήμος την αγορά του

κτηρίου Βογιατζή, κόσμημα στην παραλία του νησιού μας, με δά-

νειο από το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων προς αξιοποίηση. Διερωτήθηκα μετά ταύτα, γιατί δεν έχουμε ιδρύσει τόσα χρόνια έναν ενιαίο πολιτιστικό οργανισμό με τις αντίστοιχες διευθύνσεις: δράσεις για την Αρχαία Ιστορία μας, δράσεις για την Καποδιστριακή περίοδό μας, δράσεις για τη νεότερη ιστορία σε συνεργασία με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Οι Φυλακές θα μπορούσαν να είχαν

γίνει Μουσείο Δημοκρατίας. Συγκλονίστηκα διαβάζοντας το περασμένο καλοκαίρι το βιβλίο με τη διήγηση του Νίκου Ζαμπέλη για

την απόδρασή του, ενώ έχω ακούσει στο παρελθόν διηγήσεις από

τον Μανώλη Γλέζο, από τον Λευτέρη Βερυβάκη, τον Αντώνη Λιβάνη για την εμπειρία του περιορισμού της ελευθερίας τους εδώ, όπου και ο έγκλειστος Παύλος Ζάννας μετέφρασε όλα τα έργα του Προυστ. Ειδική διεύθυνση θα έπρεπε, ίσως, να γίνει για την πνευματική Αίγινα του Καζαντζάκη, της Αγγελάκη-Ρουκ, του Μόραλη, του Νικολάου, του Καπράλου, του Σάμιου και τόσων άλλων καλλιτεχνών που αγάπησαν το νησί μας. Δεν είναι δική μου αρμοδιότη-

τα για το πώς μπορεί να γίνει αυτό. Με τη μετεξέλιξη της ΚΕΔΑ

σε οργανισμό και με την ενίσχυσή της σε προσωπικό; Με ίδρυση

αυτοτελούς οργανισμού; Ειλικρινώς, αυτό είναι θέμα του δημοτικού

συμβουλίου, να το εξετάσει, αν το επιθυμεί.

Όταν με το καλό λήξει το έργο μου στην Επιτροπή, θα αφοσιωθώ

πλήρως στην εργασία μου. Η Διεύθυνση της «Εστίας» είναι μεγάλη

ευθύνη, έχουμε –πρώτα ο Θεός– πολύ δουλειά και όραμα μπροστά

μας. Τα θρυλούμενα περί εμπλοκής μου στις προσεχείς αυτοδιοικητι-

κές εκλογές είναι παντελώς ανακριβή. Δεν διεκδικώ την καρέκλα κανενός. Φιλοδοξώ, όμως, να είμαι χρήσιμος, έστω και από «μακριά».

να ανανεωθεί η Επιτροπή και να μετεξελιχθεί σε μόνιμη Επιτροπή

με τον τίτλο «Αίγινα 2028» με αποστολή πρώτον να συντηρήσει σε ετήσια βάση με εκδηλώσεις

Επιτροπής μας για

τον Καποδίστρια και δεύτερον να προετοιμάσει το κλίμα για τον

εορτασμό της συμπλήρωσης διακοσίων ετών από την άφιξη και ορκωμοσία του Καποδίστρια στην Αίγινα. Τότε θα εορτάσουμε τα

«200 χρόνια πρώτη πρωτεύουσα». Ήδη στο διαδίκτυο, μετά τη λει-

τουργία της ιστοσελίδας μας Αegina first capital και την έκδοση του

λευκώματος, οι αναφορές στο λήμμα «Αίγινα Πρώτη Πρωτεύουσα»

διπλασιάστηκαν από 50.000 το 2020 σε 100.000 το 2021. Πλέον αυτών

–γι’ αυτό κάνω αναφορά στο κεκτημένο μας– επιδιώκεται η αύ-

ξηση της επισκεψιμότητας της Αφαίας, από τα σχέδια της οποίας

οικοδομήθηκε ο Παρθενώνας. Η φωτογραφία που επέλεξε η Γιάννα Αγγελοπούλου, για να κοσμήσει συνέντευξή της σε μεγάλης κυκλοφορίας περιοδικό από τις επισκέψεις της σε όλη τη χώρα, ήταν από τον Ναό της Αφαίας. Υπάρχει, όμως, και κάτι ακόμη που το έχω συζητήσει στο παρελθόν με τον Πρόεδρο των Ξενοδόχων Σταύρο Καλαμάκη: η προετοιμασία του νησιού ενόψει της επένδυσης στο Ελληνικό. Το νησί μας και ειδικώς το βόρειο τμήμα του μπορεί

να αποτελέσει τον κοντινότερο πόλο έλξης για τους τουρίστες της

ανώτερης εισοδηματικής τάξης που θα επισκέπτονται το Ελληνικό.

Αυτό απαιτεί επενδύσεις σε υποδομές, δημόσιες και ιδιωτικές, κα-

θώς το νησί μας καλείται να ανέβει και άλλη κατηγορία. Όμως η σύ-

νταξη ενός σχεδίου γι’ αυτό είναι κάτι που υπερβαίνει την αποστολή

της Επιτροπής, είναι κατεξοχήν υπερτοπικό θέμα, που πρέπει να

απασχολήσει τις τοπικές δυνάμεις του νησιού μας.

Συμπεραίνω: η επένδυση στον πολιτισμό μπορεί να βοηθήσει

διττώς το νησί μας· πρώτον, γιατί καλλιεργεί στη νέα γενιά αντίλη-

ψη για την ιστορία και προσδίδει υπερηφάνεια για την καταγωγή της

– ο πολιτισμός αφορά τη σκέψη μας και τη συνέχειά μας, να γνωρί-

ζουμε από πού ερχόμαστε και από ποιον παραλάβαμε τη σκυτάλη·

και δεύτερον, ο πολιτισμός μπορεί να μας βοηθήσει να κάνουμε ένα

αναπτυξιακό άλμα ποιότητας. Αρκεί να είμαστε ενωμένοι, να συνθέτουμε δυνάμεις –η απογραφή του 2021 θα έχει ενδιαφέρουσες εκπλήξεις– και να μην έχουμε στο νου μας πώς θα διατηρήσει ο καθείς

τα οφίκια του. Ο «Αιγινητισμός» ας γίνει ιδεολογία μας.

Είμαστε ήδη καλά, μπορούμε και πολύ καλύτερα.

γ ι ω ργο σ κ αλπα Δ α κη σ *

Επαναστατική Αίγινα, 1826 – 1828.

Έδρα συμφιλίωσης – πρωτεύουσα εν κινήσει

Στη διάρκεια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα η Αίγινα λειτούργησε ως μια πρότυπη πρωτεύουσα συμφιλίωσης των αντιμαχόμενων φατριών και, συνάμα, ως έδρα μιας επαναστατικής ηγεσίας, η οποία βρισκόταν διαρκώς εν κινήσει. Εκτιμώντας ότι το νησί του Αργοσαρωνικού θα αποτελούσε τον πλέον κατάλληλο τόπο για την περιφρούρηση του κυβερνητικού πυρήνα της επανάστασης, η Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδος μετέβη στην Αίγινα στις 11 Νοεμβρίου 1826. Είχε προηγηθεί, την επαύριον της πτώσης του Μεσολογγίου, η ατελέσφορη προσπάθεια σύγκλησης των πληρεξουσίων

της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης στον Πόρο, με το σκεπτικό ότι «αι περί των μεγάλων συμφερόντων του Ελληνικού Έθνους σκέψεις πρέπει να

ήναι μακράν παντός θορύβου, μακράν των πολυταράχων φροντίδων

του πολεμικού σταδίου, δια να μην ανακόπτωνται ή αναβάλλω-

νται ή, το χειρότερον, καταπαύωνται»1. Ύστερα από λίγους μήνες, ωστόσο, τα μέλη της Διοικητικής Επιτροπής διαπίστωναν ότι παρά

τις εκκλήσεις τους, «ουδέ μικρόν μέρος πληρεξουσίων» είχε κατα-

φέρει να μεταβεί στον Πόρο. Τούτου δοθέντος, η Αίγινα, «ελευθέραν

πάσης οχλικής και στρατιωτικής συρροής θέσιν έχουσα, κεντρικήν

εν ταυτώ, και γειτνιάζουσαν εις την Αττικήν, δια να σκέπτηται εκ

ησύχου και ασφαλούς τόπου, και εν ταυτώ να εμψυχόνη πάντα τα

κατά την στερεάν Ελλάδα στρατόπεδα, είναι ο μόνος τόπος εις τον οποίον αρμόζει να συγκροτηθή η Συνέλευσις»2 .

* Εντεταλμένος Ερευνητής, Κέντρον Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού, Ακαδημία Αθηνών (ΚΕΙΝΕ). Ευχαριστίες οφείλονται για τις υποδείξεις και την καθοδήγησή τους στον Χρήστο Λούκο

1. Φίλος του Νόμου, αρ. 232 (6.8.1826)

2. Προκήρυξις Γ΄, αρ. 216, Η Επιτροπή της Συνελεύσεως προς τους Πληρεξουσίους

1.

Πρώτη κυβέρνηση της Αίγινας

(Νοέμβριος 1826 – Μάρτιος 1827)

Σε διακήρυξη που είχε εκδώσει στις 6 Νοεμβρίου με θέμα τη σύγκληση της Εθνικής Συνέλευσης στην Αίγινα, η Διοικητική Επιτροπή

αιτιολόγησε την απόφασή της ως μια τακτική κίνηση που θα της επέτρεπε να διατηρήσει την «εξ ύψους αντίληψίν» της. Η Επιτροπή, ανέφερε, «κατέβαλεν όλην την δυνατήν επιμέλειαν και εχορήγησεν

όλα τα δυνατά μέσα, δια να καταστήση στερεόν και αξιόμαχον το

στρατόπεδον της Αττικής, να εξασφαλίση των Αθηνών την ακρόπολιν και να οργανώση εκστρατείαν εις την λοιπήν στερεάν Ελλάδα».

Εφόσον η Ακρόπολη είχε αποκαταστήσει τα οχυρά της, η Αττική

διέθετε πλέον στρατόπεδο «ικανόν» και η εκστρατεία στη Ρούμελη εξελισσόταν «κατ’ ευχήν», η Επιτροπή, «εις τα σωτήρια ταύτα αποβλέπουσα…, έκρινε προ καιρού αναγκαίον να μεταβή εις τόπον πλησιέστερα εις τας Αθήνας και την Στερεάν Ελλάδα κείμενον, δια να θεωρή τα εκεί πράγματα εναργέστερον, και να ενεργή δραστηριώτερον». Διάφορες περιστάσεις, ωστόσο, την είχαν οδηγήσει στο

να αναβάλει τη μετάβασή της. Από τη στιγμή που η κατάσταση

εξομαλύνθηκε, «η Διοίκησις σπεύδει να εκπληρώση τούτον τον προ

πολλού μελετώμενον σωτήριον σκοπόν, και ιδού μεταβαίνει εις την

Νήσον Αίγιναν, τόπον ατάραχον, και πλησίον εις το ειρημένον θέα­

τρον του πολέμου κείμενον, όθεν δύναται να εφορά πλησιέστερον

τα του πολέμου και να ενεργή εντονώτερον». Μολονότι έτσι η διοί-

κηση φαινόταν να απομακρύνεται από την Πελοπόννησο, εντούτοις

θα εξακολουθούσε να προμηθεύει «εξ Αιγίνης εις τους καλούς και σταθερούς Πελοποννησίους όσα δύναται μέσα»3 .

Μολονότι η Επιτροπή κάλεσε τους υποστηρικτές του Θεόδω-

ρου Κολοκοτρώνη να μεταβούν στην Αίγινα για τη συνέχιση της

Γ΄ Εθνικής Συνέλευσης, στις 18 Ιανουαρίου 1827 εκείνοι προχώρη-

σαν στη σύγκληση δικής τους συνέλευσης στην Ερμιόνη της Αρ-

γολίδας (Καστρί). Αντίθετα με τους «Ερμιονείς», οι πληρεξούσιοι

της Αίγινας θα συνέρχονταν κατά τους επόμενους μήνες χωρίς να

της Γ΄ Εθνικής Συνελεύσεως», Τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος, ήτοι συλλογή των περί την αναγεννωμένην Ελλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων

και άλλων επισήμων πράξεων από του 1821 μέχρι τέλους του 1832, επιμ. Ανδρέα Ζ. Μάμουκα, τ. 5 (Πειραιάς 1839), σ. 127-131

3. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αρ. 6 (24.11.1826).

εκδώσουν αποφάσεις: παρά ταύτα, τη Διοικητική Επιτροπή ήταν

που περιέβαλλε ο μανδύας της νομιμότητας, αφού είχε εκλεγεί από

τους πληρεξούσιους της βραχύβιας Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου τον Απρίλιο του 1826. Περαιτέρω νομιμοποίηση αντλούσε κι

από το γεγονός ότι, μαζί με αυτήν, μεταφέρθηκε στην Αίγινα και η

πολυσήμαντη Επιτροπή της Συνελεύσεως, η οποία μέσω της Λογιστικής Επιτροπής διαχειριζόταν τα οικονομικά του Αγώνα, καθώς

ήταν επιφορτισμένη να διενεργεί πρωτοβάθμιους ελέγχους στους

εθνικούς λογαριασμούς και στη διαχείριση των εθνικών δανείων κα-

θώς και να εξετάζει τη δυνατότητα άντλησης δανειοδοτικού κεφα-

λαίου από το εξωτερικό4 .

Σε κάθε περίπτωση, η επαναστατημένη Ελλάδα βρισκόταν για

ακόμα μια φορά με πολλαπλές ανταγωνιστικές εστίες εξουσίας, με ορισμένες επαρχίες να προχωρούν σε νέες εκλογές βουλευτών, προκειμένου να δώσουν το μήνυμα ότι δεν αποδέχονταν τη νομιμότητα

της Διοικητικής Επιτροπής. Όπως τόνισε από την Αίγινα ο πρόεδρός της Ανδρέας Ζαΐμης, «οι εδώ επιμένουν εις την νομιμότητα·

οι εκεί παρουσιάζουν την δύναμιν· πώς θα απογίνη το πράγμα και

εγώ δεν ηξεύρω»5 .

Κατά την εκδοχή των «Αιγινητών», η δεινή κατάσταση στην οποία είχε βρεθεί η Πελοπόννησος και οι κάτοικοί της, οι οποίοι υφίσταντο τις επιθέσεις και τις λεηλασίες των ορδών του Ιμπραήμ, καταδείκνυε ότι οι Μοραΐτες οπλαρχηγοί, σε αντίθεση με τους πειθαρχημένους Ρουμελιώτες, αμελούσαν τα πολεμικά τους καθήκοντα στον βωμό ιδιοτελών συμφερόντων και πολιτικών φιλοδοξιών6. Όπως τόνισε ο Κωνσταντίνος Ζωγράφος, πρώτος γενικός γραμματέας της Διοικητικής Επιτροπής και σύμμαχος του Ζαΐμη, «αντί να κινώμεν τον σίδηρον και το πυρ κατά των εχθρών, [στην Πελοπόν-

4. Γεώργιος Δ. Δημακόπουλος, «Το Λογιστικόν και Ελεγκτικόν Συμβούλιον. Ο έλεγχος των δημοσίων οικονομικών επί της Ελληνικής Πολιτείας, 1827-1833», Ιωάννης Καποδίστριας: 170 χρόνια μετά 1827-1997 (Αθήνα 1997), σ. 44-46

5. Α. Ζαΐμης προς Γ. Καραϊσκάκη (17.1.1827), Αρχείον Γεωργίου Καραϊσκάκη (18261827), (Αθήνα 1924), σ. 66

6. Η Πελοπόννησος, αποφάνθηκε εν θερμώ ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, «είχε την δυστυχίαν να μην έχη αρχηγούς αξίους. Οι αρχηγοί του και προστάται του εις παν

άλλο ασχολούνται, περί παντός άλλου φροντίζουσιν, όχι όμως περί πολέμου, και

δια να σκεπάσωσι την αναξιότητα και κακίαν των προφασίζονται προφάσεις εν

αμαρτίαις». Επιστολή Θ. Φαρμακίδη (Πόρος, Μάιος 1827) στο Ελένη ΑγγελομάτηΤσουγκαράκη, «Ανέκδοτες επιστολές του Μιχαήλ Οικονόμου και του Θεόκλητου

Φαρμακίδη (Μάρτιος-Μάιος 1827), Μνήμων, τ. 6, σ. 112-113.

νησο] τα διευθύνομεν κατά του στήθους και των οικιών αυτών μας

των αδελφών, [την ίδια στιγμή που] αι Αθήναι, δια την γυμνότητα των πολιορκουμένων, δια την έλλειψιν των ξύλων, δια την λοιμικήν νόσον, δια την στενότητα της πολιορκίας, κινδυνεύουν να

πάθουν το απευκταίον…»7. Μια από τις εστίες τριβής που ενέτεινε

την καχυποψία τους για τα κίνητρα που είχαν οι υποστηρικτές του

Κολοκοτρώνη, ήταν η πεισματική τους άρνηση να συμφωνήσουν

ακόμα και σε μια τρίτη λύση για τη διεξαγωγή της εθνοσυνέλευσης,

εκτός της Αίγινας και της Ερμιόνης8 .

Υπέρ των εν Αιγίνη πληρεξουσίων φαίνεται ότι έκλινε ο πολυνίκης γενικός αρχηγός της Στερεάς Γεώργιος Καραϊσκάκης9,

οποίος παρακίνησε τους πληρεξουσίους της Ερμιόνης να έλθουν σε συνεννόηση με τους «Αιγινήτες» και να μεταβούν στο νησί ή, εναλλακτικά, να συγκαλέσουν τη συνέλευση στη Σαλαμίνα. Μάταια θα αξίωναν από αυτόν ο Κολοκοτρώνης και οι «Ερμιονείς» να μεσολαβήσει, ώστε οι Στερεοελλαδίτες πληρεξούσιοι να μεταβούν στην Αργολίδα για να μετάσχουν στη συνέλευσή τους10. Μέχρι τούδε, τους έψεξε σε σχετική επιστολή του, «λογοτριβείτε περί τόπου, γι-

7. Επιστολή Κ. Ζωγράφου προς Επιτροπή Ζακύνθου (26.12.1826), Αρχείον Ρώμα, σ. 600

8. Όπως ανέφερε ο Μαυροκορδάτος από την Αίγινα, τον Ιανουάριο του 1827, «καθ’

όσον ημπόρεσα να γνωρίσω το πνεύμα των εν Αιγίνη…, ευκόλως ημπορούσαν ν’ αποφασίσουν να μεταβούν εις τρίτον μέρος, εάν συγκατατίθεντο εις τούτο και οι εις Καστρί [(Ερμιόνη)]». Επιστολή Α. Μαυροκορδάτου προς Γ. Κουντουριώτη (7.1.1827), ΑΛΓΚ, τ. 8, σ. 28.

9. Το στράτευμα της Στερεάς χρηματοδοτείτο και τροφοδοτείτο κυρίως από τους «Αιγινήτες». Κατά την εκδοχή του γραμματικού του Κολοκοτρώνη, Μιχαήλ Οικονόμου, ο Καραϊσκάκης «κλίνει περισσότερον προς την Αίγιναν» επειδή «του επρόσφεραν κάθε περίθαλψιν και φιλίαν και κολακείαν, και ήδη εκείθεν δέχεται τα αναγκαία του πολέμου». Από πλευράς του, ο Κολοκοτρώνης προειδοποίησε τον Καραϊσκάκη να μην επηρεάζεται από πολιτικούς καιροσκόπους που υπηρετούσαν ιδιοτελή συμφέροντα. Ο Τρικούπης θα ανακαλούσε αργότερα ότι, μολονότι την περίοδο εκείνη ο Ζαΐμης είχε πιεσθεί από τους συμμάχους του «να διαιρέση την αρχηγίαν της Στερεάς Ελλάδος», εντούτοις «επεστήριξε με όλας τα δυνάμεις του την εκστρατείαν εκείνην του Καραϊσκάκη καθ› όλον το διάστημα της επί της Διοικητικής

Επιτροπής προεδρίας του». Σπ. Τρικούπης, Τα κατά την κηδείαν του μακαρίτου

Α. Ζαήμη, αποθανόντος την 4 Μαΐου του έτους 1840 (Αθήνα 1840), σ. 10, Μ. Οι-

κονόμου προς Επιτροπή Ζακύνθου (6 Μαρτίου 1827), «Ανέκδοτες επιστολές», σ. 95

και Γ. Καραϊσκάκης προς Θ. Κολοκοτρώνη (13.3.1827), Αρχείον Καραϊσκάκη, σ. 82

Βλ. επίσης Anton Prokesch von Osten, Ιστορία της επαναστάσεως των Ελλήνων

κατά του Οθωμανικού κράτους εν έτει 1821 και της ιδρύσεως του ελληνικού βασι-

λείου διπλωματικώς εξεταζόμενη (Αθήνα 1868), σ. 133-134

10.

Θ. Κολοκοτρώνης και Γ. Κουντουριώτης προς Γ. Καραϊσκάκη (28.1.1827), Αρχείον

Καραϊσκάκη, σ. 72-73

νόμενοι εις δύο κόμματα οι Πληρεξούσιοι του

Έθνους», ωστόσο «ο τόπος, αδελφοί, δεν

είναι οπού να εκτελή τα καλά και συμ

φέροντα του Έθνους, αλλά τα καλά και

απαθή αισθήματα των υποκειμένων

και η ομόνοια και αδελφοσύνη από

τα οποία ταύτα κρέμαται η σωτηρία

όλων μας, και είμεθα όλοι αδελφοί και

εν Έθνος»11 .

Τον Μάρτιο του 1827, ο Ζαΐμης

ανέφερε στον Καραϊσκάκη ότι η κατάσταση ήταν πλέον οριακή κι ελλόχευε

ο κίνδυνος της πλήρους αποδιάρθρωσης,

αφού παρά τις αλλεπάλληλες προσπά

θειες που κατέβαλλε για συμφιλίωση, οι «Ερμιονείς» «το έπιασαν με την βίαν, κα τεφρόνησαν όσας μεσιτείας εστείλαμεν δεν συγκατατίθενται εις τρίτον τόπον

γωγής της εθνοσυνέλευσης]»12. Από τη σκοπιά των αντιπάλων τους, οι εν Αιγίνη πληρεξούσιοι εκπροσωπούσαν τα ολιγαρχικά συμφέροντα13 και ο προσανατολισμός τους ήταν αμιγώς

φιλοαγγλικός14. Τους καταλόγιζαν ότι χρονοτριβούσαν σκοπίμως, 11. Γ. Καραϊσκάκης προς πληρεξούσιους των αρμάτων και Επαρχιών (26.1.1827), Αρχείον Καραϊσκάκη, σ. 66-67. Στις αρχές Φεβρουαρίου είχε διαδοθεί ότι ο Καραϊσκάκης προσπαθούσε να πείσει μερικούς Ηπειρώτες πληρεξουσίους να εγκαταλείψουν

την Ερμιόνη και να μεταβούν στην Αίγινα. Επιστολή Σ. Ιωάννου και Χ. Παπαδό-

πουλου προς Γ. Κουντουριώτη (6.2.1827), Αρχεία Λάζαρου και Γεωργίου Κουντου-

ριώτου – ΑΛΓΚ (1827), τ. 8 (Αθήνα 1967), σ. 107-108.

12. Α. Ζαΐμης προς Γ. Καραϊσκάκη (9.3.1827), Αρχείον Καραϊσκάκη, σ. 86

13. Είναι γεγονός ότι, για μια μερίδα διοικούντων, άμεσα συνυφασμένη με την άσκηση πολιτικής εξουσίας ήταν η κατοχή κτηματικής περιουσίας, σε μια περίοδο που ένα

βασικό πρόταγμα των συνελεύσεων ήταν η περιστολή των τοπικών αυθαιρεσιών και

καταχρήσεων στο ζήτημα της εθνικής γης. Παρακινώντας την Επιτροπή Ζακύνθου

να υποστηρίξει το καθεστώς της Αίγινας, ο Ζαΐμης επεσήμανε αποκαλυπτικά ότι

«δια να μην ισχύσουν αι ραδιουργίαι των τυχοδιωκτών ή τα υπεροχικά σχέδια των

οπλοφόρων, ανάγκη πάσα οι κτηματίαι και ευθυνοφρονούντες, ενωμένοι εις εν και

το αυτό μέρος, να λάβωσι σχέδια ωριμώτερα περί των γενικών και ιδίων συμ-

φερόντων». Επιστολή Α. Ζαΐμη προς Επιτροπή Ζακύνθου (26.12.1826), Ιστορικόν

Αρχείον Διονυσίου Ρώμα 1826, τ. β΄ (Αθήνα 1906), σ. 602 14. Μιχαήλ Οικονόμου, Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας ή ο Ιερός των Ελλήνων

αγών, επιμ. Ιωάννα Γιανναροπούλου και Τάσου Γριτσοπούλου (Αθήνα 1873/1976),

σ. 667-669. Σύμφωνα με την ακραία διατύπωση του Νικολάου Σκούφου, ο οποίος

επειδή απέβλεπαν σε μια συνεννόηση κορυφής του Λονδίνου με την

Πύλη, η οποία θα περιόριζε τις συνοριακές διεκδικήσεις των Ελλήνων και θα εμπόδιζε την έλευση του Ιωάννη Καποδίστρια, επιτρέποντάς τους έτσι να διατηρήσουν τα ηνία της πολιτικής εξουσίας, ακόμα κι αν η χώρα μετατρεπόταν σε μια υποτελή ηγεμονία.

Μια άλλη κατηγορία αφορούσε στα δόλια μέσα που φέρεται να μετέρχονταν οι «Αιγινήτες», προκειμένου να προσελκύσουν τους πληρεξουσίους. Ο Νικόλαος Σπηλιάδης ανέφερε ενδεικτικά ότι ο

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος προσπάθησε ανεπιτυχώς να δελεάσει

τον Γεώργιο Κουντουριώτη στην Αίγινα, λέγοντάς του ότι εκεί θα μπορούσε να εξασφαλισθεί η επικύρωση της αγοράς εκποιημένων

εθνικών γαιών στην οποία είχε προχωρήσει, ένα δικαίωμα που είχε εκχωρηθεί στον ίδιο και σε άλλους παράγοντες, οι οποίοι είχαν συνεισφέρει οικονομικά για την υπόθεση του Μεσολογγίου, αλλά που

είχε ακυρωθεί από τη συνέλευση της Επιδαύρου15.

Η ηγεσία της Επιτροπής Ζακύνθου, πάντως, η οποία συνέδραμε υλικά την επανάσταση, αποτελώντας τον νευραλγικής σημασίας σύνδεσμο των Ελλήνων με το Λονδίνο και τα φιλελληνικά κομιτάτα, απέφυγε να πάρει σαφή θέση στη διαμάχη. Απηύθυνε επιστολή και προς τις δύο πλευρές, κατηγορώντας τες ότι διαφιλονικούσαν μεταξύ τους επί ενός επουσιώδους ζητήματος για λόγους «του ατομικού συμφέροντος, της ιδιοπαθείας και της αντιζηλίας», ενώ προειδοποίησαν ότι η αυξανόμενη δυσαρέσκεια των ξένων με την αναζωπύρωση των εμφύλιων εντάσεων κινδύνευε να οδηγήσει στη διακοπή των αποστολών τροφίμων στην ελεύθερη Ελλάδα16.

φοβόταν ότι το Λονδίνο επιχειρούσε να αποδυναμώσει τον σύμμαχό του Ιωάννη Κωλέττη, ο οποίος πρόσκειτο στη Γαλλία, οι εν Αιγίνη δεν επιθυμούσαν «ειλικρινώς»

την ανεξαρτησία της Ελλάδας, αλλά μηχανορραφούσαν για να πετύχουν έναν «άτιμον συμβιβασμόν». Ν. Σκούφος προς Γ. Κουντουριώτη (16.2.1827), ΑΛΓΚ, τ. 8, σ. 129 15. Πράγματι, η τύχη της πρώην τουρκικής εγγείου ιδιοκτησίας αποτελούσε ένα σοβαρό ζήτημα που υπέφωσκε στην ενδοελληνική διαμάχη: η απόρριψη της ιδέας του Μαυροκορδάτου δεν υποδήλωνε την αδιαφορία του Κουντουριώτη πάντως, αλλά, πιθανό-

τερα, την απόφασή του να παραμερίσει τους υπόλοιπους άρχοντες και να συμμαχήσει με έναν, μέχρι πρότινος, εχθρό του, τον Κολοκοτρώνη, προκειμένου να επιβάλουν

από κοινού τις αξιώσεις τους πάνω στις εθνικές γαίες. Gunnar Hering, Τα πολιτικά

κόμματα στην Ελλάδα, 1821-1936, τ. 1 (ΜΙΕΤ 2004), σ. 173. Για τη νέα εμφύλια διαμάχη, βλ. Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα δια να χρησιμεύσωσιν εις την

Νέαν Ελληνικήν Ιστορίαν (1821-1843), τ. Γ΄ (Αθήνα 1957), σ. 169-170, 200-257.

16. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του νέου ελληνισμού: Η μεγάλη Ελληνική Επανάσταση (1821-1829) – τόμος Ζ΄: Ο αφρικανικός σιμούν στην Ελλάδα ή η επιδρομή του Ιμπραήμ (Θεσσαλονίκη 1986), σ. 695

Ανεξάρτητα από τα υλικά συμφέροντα που χώριζαν τις δύο

πλευρές και τον βαθμό, στον οποίον ήταν βάσιμες οι κατηγορίες που

εξαπέλυαν εκατέρωθεν, η διαμάχη τους στη δεδομένη συγκυρία

δεν σχετιζόταν με διαφορές πάνω σε ουσιώδη ζητήματα που άπτο-

νταν του εξωτερικού προσανατολισμού της Επανάστασης. Αρκεί

να ληφθεί υπόψιν το γεγονός ότι η συνέλευση της Ερμιόνης ήταν

που επικύρωσε το αίτημα υπέρ της βρετανικής μεσολάβησης για

την επίτευξη συμβιβασμού με την Πύλη, μια ιδέα που είχαν υπο-

στηρίξει νωρίτερα οι ίδιοι παράγοντες της Αίγινας, τους οποίους

οι «Ερμιονείς» κατηγορούσαν ως «αγγλόφιλους». Ο νέος κύκλος

εντάσεων αφορούσε σε εσωτερικές έριδες και θα οδηγούσε στην

υποδαύλιση του εμφύλιου κλίματος σε μια περίοδο κρίσιμη για τις τύχες της επανάστασης.

2. Ναύπλιο: θέατρο εμφύλιων μαχών Οι δύο πλευρές ήλθαν εν τέλει σε συνεννόηση, ορίζοντας την Τροιζήνα (Δαμαλά) ως τόπο συνέχισης της Γ΄ Εθνικής Συνέλευσης. Σε αυτό συνήργησε και η μεσολάβηση του αρχιστράτηγου των δυνάμεων ξηράς Richard Church και του ναυάρχου Thomas Cochrane, ο οποίος εξέφρασε τη λύπη του στους πληρεξούσιους της Ερμιόνης,

που οι ανδρειότεροι αξιωματικοί έχαναν τον καιρό τους σε ατέρμονες

συζητήσεις για τον τόπο διεξαγωγής της εθνοσυνέλευσης, τη στιγμή

που ο εχθρός της επανάστασης είχε καταλάβει τα τρία τέταρτα των φρουρίων και προήλαυνε ανεμπόδιστα προς την Αθήνα17.

Στις 17 Μαρτίου 1827, οι πληρεξούσιοι της Ερμιόνης συνετίσθη-

καν από τις νουθεσίες του Cochrane και τις επιτιμήσεις των Ρουμελιωτών συμπολεμιστών τους κι αποφάσισαν να τερματίσουν τις εργασίες τους, ενώ στις 26 Μαρτίου και η Διοικητική Επιτροπή ανακοίνωσε την παραίτησή της. Είχε πλέον εμπεδωθεί από όλες τις πλευρές ότι η ενδοελληνική διαμάχη, μια σταθερή έκφανση του επαναστατικού αγώνα, αποθάρρυνε την υπέρ των Ελλήνων ανάμιξη

των ξένων δυνάμεων. Το γεγονός αυτό επέτασσε την εμπλοκή νέων, ‘εξωκλιματικών’ προσώπων, ικανών να κατασιγάσουν τις εμφύλιες εντάσεις και να αναθερμάνουν το δυτικό ενδιαφέρον στην ελληνική

17. Νικόλαος Δραγούμης, Ιστορικαί Αναμνήσεις (Αθήνα 1874), τ. 1, σ. 59-62.

υπόθεση. Με το υπ’ αριθ. στ΄ ψήφισμα της 3ης Απριλίου ο Καπο-

δίστριας ορίστηκε πρώτος κυβερνήτης της χώρας, ενώ, με το υπ’ αριθμόν ιη΄ ψήφισμα της 4ης Μαΐου, η Γ΄ Εθνοσυνέλευση όρισε ως

καθέδρα της κυβερνήσεως τ’ Ανάπλι, στο οποίο η Αντικυβερνητι-

κή Επιτροπή μετέβη από κοινού με τους βουλευτές, προκειμένου να

υποδεχθούν τον άρτι εκλεγέντα κυβερνήτη.

Πολύ σύντομα, ωστόσο, έγινε σαφές ότι, στη συγκυρία εκείνη, η αργολική πόλη δεν ήταν η καταλληλότερη τοποθεσία, για να δια-

σφαλίσει την απρόσκοπτη πολιτική λειτουργία των επαναστατικών

οργάνων. Όχι μόνο λόγω των χαλεπών συνθηκών διαβίωσης, των

ερειπίων και της ακαθαρσίας – μόνιμων γνωρισμάτων του Ναυπλίου

για αρκετά χρόνια μετά την απελευθέρωσή του το 1822 – αλλά επει-

δή είχε εξελιχθεί σε θέατρο ενδοελληνικών συγκρούσεων, το οποίο μετατρεπόταν μέρα με τη μέρα σε άντρο ανομίας. Η άνοιξη του 1827

θα αποτελούσε σημείο καμπής για την αναζωπύρωση των εμφύλιων

παθών λόγω της καταστροφικής ήττας στον Ανάλατο και του διασκορπισμού των οπλοφόρων μετά την παράδοση της Ακρόπολης. Βασικός καταλύτης των εξελίξεων ήταν η διάλυση του στρατοπέδου

της Αττικής μετά τον θάνατο του Καραϊσκάκη, ενοποιητικού παράγοντα του στρατεύματος ο οποίος είχε καταφέρει να λειτουργήσει συμφιλιωτικά ανάμεσα στους ισχυρόβουλους οπλαρχηγούς18.

Τον αντίκτυπο που είχε η δράση των ατάκτων στη ζωή στο Ναύπλιο – γνωστό πλέον και ως «λησταρχείον»19 – κι ευρύτερα στον Μοριά, περιέγραψε παραστατικά ο Κοζανίτης λόγιος και αγωνιστής

Γεώργιος Λασσάνης: «Απειθείς εις την κυβέρνησιν, αυτοκέφαλοι και

χωρίς άλλην τινά πρόθεσιν παρά τον δια της αρπαγής πλουτισμόν, οι διπλωματοφόροι ούτοι οπλαρχηγοί εμφώλευσαν εις τα εναπολειφθέντα της Πελοποννήσου φρούρια και άλλους οχυρούς τόπους και

18. Όπως σημείωσε τότε ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, ο Καραϊσκάκης είχε ανακαλύψει

«το μυστήριον να ενώνη τα διεστώτα, και να φέρη εις ομόνοιαν τα διχονοούντα»

Έτσι το στράτευμα σύντομα βρέθηκε «εις δυσθυμίαν, δειλίαν, διαίρεσιν και διχό-

νοιαν» αφού ο χαμός του «διέφθειρεν εις έσχατον βαθμόν την ηθικήν του» και «πας

δεσμός ελύθη», με αποτέλεσμα «άκρα αταξία, απείθια, σύγχυση [να κυριεύσει] τον

άθλιον εκείνον όχλον». Επιστολή Θ. Φαρμακίδη (Πόρος, Μάιος 1827) στο «Ανέκδο-

τες επιστολές», σ. 111

19. Τάκης Α. Σταματόπουλος, Ο εσωτερικός αγώνας πριν και κατά την επανάσταση

του ’21, τ. 3 (Κάλβος 1971), σ. 502. «Φόβος και τρόμος εκυρίευεν τους ανθρώπους

όχι να υπάγουν, αλλά και να ίδουν μακρόθεν το Παλαμήδιον», σημειώνει ο Φωτά-

κος. Φώτιος Χρυσανθόπουλος, Απομνημονεύματα περί της ελληνικής επαναστά­

σεως, τ. 4 (1955). σ. 717.

ορμώμενοι εκείθεν ως από λησταρχεία διήρπαζον τα δημόσια, κατεγύμνωνον κ’ εφορολογούσαν τους λαούς και, μη συμφωνούντες πλέον αναμεταξύ των να συγκεντρωθούν και να γίνωσιν αντιμέτωποι των εχθρών, έφεραν φρίκην μόνον και τρόμον εις τους ομογενείς…»20 .

Όπως διεπίστωσε την περίοδο εκείνη κι ένας φιλέλληνας αρθρογράφος της γαλλικής επιθεώρησης «Revue encyclopédique», ήταν πλέον φανερό ότι «τα πιο στέρεα στηρίγματα, οι πιο ασφαλείς σύμμαχοι της οθωμανικής Πύλης» δεν ήταν μόνο η πολιτική των δυνάμεων έναντι των Ελλήνων αλλά και «οι εσωτερικές τους διαμάχες»21. Να τονιστεί ότι για μια σημαντική μερίδα της ευρωπαϊκής

κοινής γνώμης η διχόνοια των επαναστατημένων δεν αποτελούσε

ένα παράπλευρο φαινόμενο της εξέγερσης: τροφοδοτούσε μια ιδέα

με ευρύτατη απήχηση στον διπλωματικό κόσμο και τη διεθνή διανόηση: ότι ο υπόδουλος ελληνισμός ήταν «ανώριμος» να αυτοκυβερ-

νηθεί. Το ρεύμα αυτό θα επεξέτεινε την απήχησή του με δραματικό

τρόπο στην «περίοδο της αναρχίας» το 1831-1832, η οποία θα προετοίμαζε το έδαφος για την εδραίωση της βαυαρικής απολυταρχίας

– με την ανοχή και συμμετοχή της αντικαποδιστριακής αντιπολίτευσης των «Συνταγματικών»22.

Το ίδιο μοτίβο που χαρακτήριζε την κατάσταση στο Ναύπλιο

το καλοκαίρι του 1827 διέτρεχε τις εμφύλιες συγκρούσεις που εί-

χαν οδηγήσει στη διάρρηξη του επαναστατικού μετώπου λίγους μήνες νωρίτερα. Οι ενδοελληνικές εχθροπραξίες ξέσπασαν μόλις εννέα ημέρες μετά την ορκωμοσία της Αντικυβερνητικής Επιτροπής, αποτελούμενης από τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη, τον Ιωάννη Μιλαήτη και τον Ιωάννη Νάκο, και την ταυτόχρονη έναρξη των κοινοβουλευτικών συνεδριάσεων στις 20 Ιουνίου 1827. Η ανταλλαγή πυρών ανάμεσα στις δυνάμεις των φρούραρχων

20. Γεώργιος Λασσάνης, «Το στρατιωτικόν της Ελλάδος. Δοκίμιον ιστορικόν», στο

Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, Τρία ανέκδοτα ιστορικά δοκίμια του Φιλικού

Γεωργίου Λασσάνη (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών), σ. 147-148.

21. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του νέου ελληνισμού: Η μεγάλη Ελληνική

Επανάσταση (1821-1829) – Ιωάννης Καποδίστριας ή Η επώδυνη γένεση του νεοελ-

ληνικού κράτους (Θεσσαλονίκη 1988), σ. 12

22. Βλ. Κωνσταντίνος Α. Βακαλόπουλος, Η περίοδος της αναρχίας (1831­ 1833)

Εσωτερικός διχασμός και ξένες επεμβάσεις κατά τη μετακαποδιστριακή περίοδο (Παρατηρητής 1984) και Γιώργος Καλπαδάκης, «Υπέρ καποδιστριακής πολιτείας.

Ο Νικόλαος Σπηλιάδης απαντά στον Friedrich Thiersch», στο Νικόλαος Σπηλιάδης, Αναίρεσις. Απάντηση ενός Έλληνα στον Friedrich Thiersch, επιμ. Γιώργος Καλπαδάκης (Ποταμός 2019), σ. 45-47

Παλαμηδίου και Ακροναυπλίας, του

Θοδωράκη Γρίβα και του Νάσου Φωτομάρα αντίστοιχα, οδήγησε στο θάνατο του βουλευτή Βάλτου Χρήστου

Γεροθανάση και στον σοβαρό τραυματισμό του βουλευτή Ασπροποτάμου Ιωάννη Χατζηπέτρου, την ώρα που συμμετείχαν στη συνεδρία της

2ας Ιουλίου στο Βουλευτικό. Οι πληρεξούσιοι αναγκάστηκαν να μεταβούν

για την ασφάλειά τους στο φρούριο που βρισκόταν στο Θαλασσόπυργο (Μπούρτζι), όπου συνεχίσθηκαν οι εργασίες της συνέλευσης. Πολύ σύντομα, τις χαλεπές βιοτικές συνθήκες στο Ναύπλιο, το οποίο ήδη αδυνατούσε να διαχειριστεί την αθρόα συρροή προσφύγων στην πόλη, ήλθαν να επιδεινώσουν οι αλλασίες, οδομαχίες, εκτοπισμοί και δολοφονίες, μια κατάσταση που εξώθησε τον Αμερικανό φιλέλληνα και ιατρό Samuel Gridley Howe να αναφέρει ότι η εμφύλια σύρραξη που αντίκρυζε

ήταν η πιο συγκινητική και μελαγχολική εικόνα που είχε δει από

την αρχή του Αγώνα: «Εις στιγμήν, κατά την οποίαν προφανέστατος κίνδυνος επικρέμαται επί της χώρας, ο εμφύλιος πόλεμος

σπαράσσει αυτήν υπ’ αυτά τα όμματα της κυβερνήσεως… Το δε

κορύφωμα της οικτροτάτης ταύτης καταστάσεως είναι ότι όλαι

αι διαθέσιμοι δυνάμεις της χώρας, καίτοι συνηθροισμένοι ενταύθα, αδυνατούσι να επιθέσωσι τέρμα εις έριδα δύο ακαταλογίστων

αντιζήλων»23. Εν μέσω των συνθηκών πολιτικής αναρχίας που γεννούσε η ενδοελληνική σύγκρουση, η οποία θα μαινόταν στην Πελο-

23. Σάμουελ Χάου: Ημερολόγιο από τον αγώνα 1825-1829 (Νότη Καραβία 1971), σ. 160-161. Τον Ιούνιο του 1827 ο Howe βρισκόταν στον Πόρο, όπου ενημερώθηκε από έναν αγγελιοφόρο ότι είχαν ξεσπάσει εμφύλιες συγκρούσεις ανάμεσα στον Κολοκοτρώνη και τον Γρίβα. Οι πρώτες πληροφορίες έκαναν λόγο για διακόσιους νεκρούς, ένας αριθμός ο οποίος αναθεωρήθηκε πολύ σύντομα προς τα κάτω. Ο Howe μετέβη

στο Ναύπλιο για να διανείμει αλεύρι στον πενόμενο πληθυσμό, τελώντας διαρκώς υπό

το φόβο ότι τα φορτία του θα κατάσχονταν αυθαιρέτως από τους οπλαρχηγούς. Jonathan P. Miller, The condition of Greece in 1827 and 1828 (J. & J. Harper 1828), σσ. 59-62

πόννησο μέχρι την έλευση του Καποδίστρια, η κυβέρνηση πληρο-

φορήθηκε για τη συνθήκη του Λονδίνου της 6ης Ιουλίου από τους ναυάρχους της Αγγλίας και της Γαλλίας, Edward Codrington και Henri de Rigny, ενημερώνοντάς τους ότι αποδεχόταν την προτεινό-

μενη ανακωχή.

Στη διακήρυξη που εξέδωσε στις 9 Αυγούστου με σκοπό να γνωστοποιήσει στο πανελλήνιο τους όρους της συνθήκης του Λονδίνου, η Αντικυβερνητική Επιτροπή ανακοίνωσε ότι στην αργολική

πόλη η κυβέρνηση δεν μπορούσε πλέον «να αφιερώση εν ησυχία

μέγα μέρος της προσοχής της εις την διευθέτησιν… των [μεγάλων] συμφερόντων [του Ελληνικού Έθνους]». Παρά τον πρόσκαιρο

κατευνασμό των ταραχών, τόνισε, το Ναύπλιο «δεν είναι ομολογου-

μένως η καταλληλοτέρα θέσις δια τον μεγάλο αυτόν σκοπόν. Το υπόλοιπον της ανησυχίας ύστερον από τοιαύτας μεγάλας ταραχάς, και υπόνοια νέων ενδεχομένων αντικρούσεων, ήθελον σύρει όλην σχεδόν την προσοχήν της Κυβερνήσεως εντός του Ναυπλίου μόνον». Τούτων δοθέντων, συνέχισε, με τη συγκατάθεση της Βουλής

και δυνάμει του υπ’ αρ. α΄ ψηφίσματος και του υπ’ αρ. 32 προβουλεύματος της 7ης Αυγούστου, αποφάσιζε τη μεταφορά της έδρας

της κυβέρνησης στην Αίγινα, όπου «έχει όλην την βεβαιότητα ότι

θέλει δυνηθή να φροντίση ησύχως περί των μεγάλων συμφερόντων

του Έθνους, εν ω θέλει ευρεθή και εις θέσιν αρμοδιωτάτην δια

να εφορά και να συντελή δραστηρίως εις τας πολεμικάς εργασίας, όσον αύται ήθελον διαρκέσει»24 .

Τρεις ημέρες νωρίτερα, το σώμα των πληρεξουσίων της Δ΄ διοι-

κητικής περιόδου της ελληνικής βουλής είχε πληροφορηθεί από τον

Γραμματέα επί των Εξωτερικών Γεώργιο Γλαράκη ότι στη συνά-

ντηση, που είχε λάβει χώρα με τον Codrington και τον de Rigny, οι

δύο ναύαρχοι τόνισαν ότι έκριναν αναγκαίο για την ελληνική κυβέρ-

νηση «να μεταβή η Διοίκησις εις τόπον ήσυχον, και ελεύθερον από

πάσαν στρατιωτικήν επιμονήν [και] εκεί να προσκαλέση όλους τους

αξίους και καλούς πατριώτας, δια να συμπράξωσι μετ’ αυτής»25

24. Τα κατά την αναγέννησιν, τ. 10 (1841), σ. 15, 20-23

25. Έκτακτη συνεδρίαση των δύο διοικητικών σωμάτων (6.8.1827), Πρακτικά της βουλής των Ελλήνων. Δ΄ Διοικητική Περίοδος (Ιούνιος 1827­Ιανουάριος 1828), επιμ. Χρήστος Λούκος (Βιβλιοθήκη της Βουλής 2020), σ. 66. Η αρχική ιδέα φαίνεται ότι, πράγματι, είχε τεθεί από τους ναυάρχους, οι οποίοι επεσήμαναν ότι δεν θεωρούσαν

το Ναύπλιο «κατάλληλον δια την Κυβέρνησιν, αλλά πρέπει να απεράση αμέσως εις

3. Δεύτερη κυβέρνηση της Αίγινας (Αύγουστος 1827 – Ιανουάριος 1828)

Στις 15 Αυγούστου 1827, η Αντικυβερνητική Επιτροπή επιβιβάστη-

κε στο πλοίο του Σπετσιώτη Γεωργίου Μαλοκίνη, το οποίο δύο ημέρες αργότερα κατέπλευσε στην Αίγινα. Η κυβέρνηση εγκαταστάθηκε

στο νησί και οι συνεδριάσεις της βουλής άρχισαν να διεξάγονται στον

Μητροπολιτικό Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου υπό την προε-

δρία του Νικόλαου Ρενιέρη. Το πρώτο διάστημα οι υπάλληλοι των

διοικητικών σωμάτων δοκίμασαν «στεναχωρίαν… δια την έλλειψιν

των αναγκαίων καταλυμάτων»26 μέχρι που για τη στεγαστική τους

αποκατάσταση μεσολάβησαν οι πρόκριτοι της Αίγινας, οι οποίοι αρ-

γότερα θα αξίωναν από τη βουλή να αποζημιωθούν αναλόγως27

Οι πληρεξούσιοι συνήλθαν στη βουλή από τις 25 Αυγούστου έως

την αυτοδιάλυση του σώματος στις 18 Ιανουαρίου 1828, κλείνοντας

έτσι το τελευταίο κοινοβουλευτικό κεφάλαιο της ελληνικής επανάστασης, αφού νέα βουλή δεν θα προέκυπτε από την Δ΄ εθνοσυνέλευση, η οποία απλά θα επικύρωνε τις έκτακτες εξουσίες του Κυβερνήτη.

Αναμφίβολο είναι ότι, στο μεσοδιάστημα αυτό, η εικόνα συμφιλίωσης που θα εξέπεμπε προς τα έξω η πολιτική ηγεσία κατόπτριζε μια συνεννόηση αβαθή, χωρίς ουσιώδες αντίκρισμα, κάτι που πιστοποιείται τόσο από μαρτυρίες όσο κι από τα ισχνά πεπραγμένα της. Δεν ήταν τυχαία, άλλωστε, και η πρόδηλη αποτυχία της να συμβάλει

λίγο καιρό νωρίτερα στην ειρήνευση του Ναυπλίου και να θεραπεύσει

την εικόνα ανομίας, που γεννούσαν οι ακατάπαυτες εχθροπραξίες.

Όπως επεσήμανε ο Νικόλαος Κασομούλης, ο οποίος βρέθηκε

στην Αίγινα τον Οκτώβριο και παρακολούθησε με προσήλωση τις

συνεδριάσεις της βουλής, «από την ανυποληψίαν του προσωπικού

των περισσοτέρων Βουλευτών έλαβα μίαν τρομεράν απέχθειαν

κατά του Σώματος τούτου, ώστε δεν έβλεπα την ώραν πότε να

φθάση ο Κυβερνήτης, να λάβουν μίαν [σοβαράν πολιτικήν] μορ-

φήν [ως υπόδειγμα] και οι πολιτικοί μας». Μολονότι, ανέφερε ο

Κασομούλης, είχε προσέλθει στην Αίγινα θεωρώντας «το σύστημα

τόπον ήσυχον και ελεύθερον, και ως τοιούτον στοχάζονται την Αίγινα». Επιστολή

Γκίκα Καρακατζάνη προς Γ. Κουντουριώτη (8.8.1827), ΑΛΓΚ, τ. 8, σ. 376.

26. Συνεδρίαση 12ης Σεπτεμβρίου 1827, Πρακτικά της βουλής, σ. 215

27. Συνεδρίαση 21ης Δεκεμβρίου 1827, Πρακτικά της βουλής, σ. 287

[τούτο της ακωλύτου συζητήσεως] ελευθέρ[ι]ον καθ’ όλα, και ως

[το] μόνον ιερόν και κατάλληλον δια την διοίκησίν μας», εντού-

τοις «κοίταζα και δεν εύρισκα τους ανθρώπους [εκείνους τους]

με τόσην αρετήν, όπου έμελλον και να το στηρίξουν και να το

υπερασπισθούν», αφού οι πληρεξούσιοι «αντιπροσώπευαν μάλλον

τους φατριαστάς [οπαδούς] των, παρά τα δίκαια των πολιτών».

Η Αντικυβερνητική Επιτροπή, τόνισε, «δεν έδειξεν σημεία δραστηριότητος, προμηθείας και οικονομίας, και επομένως ωλιγό-

στευεν την [προς εαυτήν] εμπιστοσύνην και [κοντά] εις το Βου-

λευτικόν και εις τους οφθαλμούς του κοινού»28. Ο πρόεδρός της Γ. Μαυρομιχάλης, που τέσσερα χρόνια αργότερα θα συμμετείχε

στη δολοφονία του Καποδίστρια, κατοικούσε μαζί με τον πατέρα

του Πετρόμπεη στην έδρα των κυβερνητικών υπηρεσιών, τον Πύργο του Μαρκέλλου, όπου προσφωνείτο με την οθωμανική προσωνυμία «μπεηζαδές», ήτοι πρίγκιπας29.

Η γενικότερη συμπεριφορά των μελών της Αντικυβερνητικής

Επιτροπής στην Αίγινα δεν φαίνεται ότι ήταν η προσήκουσα για το υψηλό αξίωμα με το οποίο τους είχαν περιβάλει οι πληρεξούσιοι της

Τροιζήνας – ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος θα σημειώνε αργό-

τερα ότι «η τριανδρία… εις ήν έλαχεν ο κλήρος να φέρη εις σωτήριον

λιμένα ανά μέσον τοσούτων σκοπέλων και τρικυμιών το πανταχόθεν

καταρρέον σκάφος της πατρίδος, απηρτίσθη εκ των απειροτέρων

ανθρώπων συμπάσης της Ελλάδος, ίνα μη τι χείρον είπωμεν»30 .

Λίγες ημέρες πριν από την άφιξη του Καποδίστρια, ο Σπηλιάδης κατήγγειλε τον Μαυρομιχάλη και τον Μιλαήτη στο βουλευτικό

σώμα, παραθέτοντας μαρτυρίες ότι «εξύβρισαν αδίκως κατά διαφόρους καιρούς, όχι μόνον απλούς πολίτας, αλλά και βουλευτάς με τας πλέον αναιδείς λέξεις» κι αναφέροντας ότι ο Μαυρομιχάλης

είχε εξυβρίσει εκτός των άλλων και τον Χανιώτη αγωνιστή Εμμανουήλ Αντωνιάδη31, τον οποίον «απέβαλε με ωθίσματα από το

28. Νικόλαος Κασομούλης, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλή-

νων (1821-1833), τ. 2 (Αθήνα 1941), σ. 672-681

29. Βακαλόπουλος, Ιστορία του νέου ελληνισμού τ. Ζ΄, σ. 757.

30. Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. στ΄΄ (Αθήνα 1962), σ. 46. Βλ. και Σταματόπουλος, Εσωτερικός αγώνας, τ. Δ΄ (1975), σ. 212-258

31. Ο Αντωνιάδης υπήρξε φιλελεύθερος αγωνιστής και δημοσιογράφος, υποστηρικτής

του Κοραή και υπέρμαχος του κοινοβουλευτισμού. Το 1830 θα καταδικαζόταν σε

φυλάκιση ενός μηνός και στην καταβολή εκατό φοινίκων για ένα άρθρο του στο οποίο

καταφέρθηκε κατά υπουργών και αξίωνε την επαναλειτουργία του βουλευτικού, χω-

Κυβερνητήριον».

Το συμπέρασμα για τα δύο αυτά μέλη της Αντι-

κυβερνητικής Επιτροπής, επεσήμανε ο Σπηλιάδης, ήταν «ή ότι…

δεν γνωρίζουν τα κυβερνητικά χρέη των, και επομένως είναι ανάξιοι να κυβερνήσωσι το ελεύθερον έθνος των Ελλήνων, ή ότι τα

γνωρίζουν, και τότε έχουν φρονήματα τυραννικά, ότε και πρέπει

να λάβη μέτρα κατ’ αυτών η Βουλή. Διότι, αν σιωπήση, πράττει

το έγκλημα το μεγαλήτερον, εν ω κατ’ αυτόν τον τρόπον καταπα-

τείται η ελευθερία των φρονημάτων, αποπνίγεται η αλήθεια, και

το έθνος τρέχει τον κίνδυνον της δουλείας, αφ’ ου έχυσε τοσαύτα

αίματα υπέρ της ελευθερίας, εξ ης όλαι αι αρεταί, και η ευδαιμο-

νία του ανθρώπου»32 .

Το συμβάν δεν υπήρξε ένα μεμονωμένο περιστατικό, αλλά πρέπει να προσεγγισθεί υπό το πρίσμα της ενδοκρατικής διελκυστίνδας

που βρισκόταν σε εξέλιξη ανάμεσα στη βουλή και την κυβέρνηση:

εκάστη διεκδικούσε να κατοχυρώσει τον ζωτικό της χώρο, επικα-

λούμενη το σύνταγμα για να καθορίσει το πεδίο των αρμοδιοτήτων

της. Από πλευράς τους, οι βουλευτές θα καλούσαν συχνά τα μέλη

της κυβέρνησης να αιτιολογήσουν τις ενέργειές τους στο κοινοβου-

λευτικό σώμα, επιμένοντας ιδιαίτερα στην άσκηση του πρωτεύοντος

ρόλου επί των οικονομικών δαπανών, ως προς την ιεράρχηση των

αναγκών, τον καθορισμό των πηγών προέλευσης των εσόδων αλλά

και του τρόπου είσπραξής τους.

Το μήλον της έριδος στη διαμάχη ανάμεσα στα δύο σώματα

αφορούσε στα έσοδα του Δημοσίου από τις λείες που επιδίκαζε το Θαλάσσιο Δικαστήριο στους καταδρομείς. Η κυβέρνηση προσδοκούσε να τα διαχειρισθεί για την αντιμετώπιση άμεσων αναγκών, η βουλή ωστόσο τορπίλιζε την προοπτική αυτή, θέτοντάς τα σε παρακαταθήκη και παραπέμποντας κι αυτό το ζήτημα στον Καποδίστρια33. Μολονότι η ένταση ανάμεσά τους ήταν υπαρκτή, δεν θα πρέπει να υπερτονισθεί το βάρος που είχε η θεσμική διάσταση της αντιπαράθεσης, αφού ο φατριαστικός παράγοντας ήταν εκείνος που

πολλές φορές υποκινούσε τις ομάδες της, κατά τ’ άλλα, κερματι-

σμένης Βουλής της Αίγινας να εναντιώνονται σε πρωτοβουλίες της

ρίς πάντως να εκτίσει την ποινή του τελικά, αφού αθωώθηκε από το εφετείο. Σπη-

λιάδης, Αναίρεσις, σ. 123.

32. Συνεδρίαση 30ής Δεκεμβρίου 1827, Πρακτικά της βουλής, σ. 290

33. Χρήστος Λούκος, «Εισαγωγή» στο Πρακτικά της βουλής, σ. xxix-xxx.

κυβέρνησης ή, ακόμα, να φτάνουν να υπονομεύουν τον ίδιο τον κοι-

νοβουλευτικό θεσμό που υπηρετούσαν, ώστε να μην ισχυροποιηθεί

μια αντίπαλη φατρία34.

Όσοι συνέρρεαν στην Αίγινα με την ελπίδα κάποιας οικονομι-

κής βοήθειας ή για την ανεύρεση εργασίας δυσανασχετούσαν, μόλις

αντιλαμβάνονταν τις βαθύτερες δυσλειτουργίες που χαρακτήριζαν τη

συνεργασία των δύο διοικητικών σωμάτων. Η περιρρέουσα ανακού-

φιση που συνόδευσε τον ερχομό του Κυβερνήτη, πάντως, υποδεικνύει

ότι δεν εξέλιπε η αυτογνωσία από τους πληρεξουσίους αλλά και από

την ίδια την Αντικυβερνητική Επιτροπή η οποία, αναγγέλλοντας

την άφιξη του Καποδίστρια στο πανελλήνιο, αναγνώρισε ότι «δια να

διοικηθώμεν καλώς, [πρέπει] να έμβη επί κεφαλής των πραγμάτων

άνθρωπος έμπειρος της τέχνης του διοικείν»35. Φυσικά, το γεγονός

αυτό ουδόλως θα μετρίαζε τις αδιάκοπες ραδιουργίες, στις οποίες

θα εξακολουθούσαν να επιδίδονται ορισμένοι ισχυροί παράγοντες με

σκοπό να προβάλουν προσκόμματα στο κυβερνητικό του έργο36 Οι δυσκολίες που σημειώθηκαν κατά την ολιγόμηνη συνύπαρξη των δύο σωμάτων στην Αίγινα προείκαζαν και τις κατοπινές δραματικές εξελίξεις, που θα έφερναν τον Καποδίστρια αντιμέτωπο με τοπικές ομάδες συμφερόντων. Κι αυτό, επειδή για πολλά από τα προβλήματα που ετίθεντο, όχι μόνο τα μείζονα αλλά και τα τρέχοντα, όπως η ανάγκη σύστασης δικαστηρίων, για να δοθεί λύση στις

34. Σύμφωνα με τον Μιχαήλ Σούτσο, για παράδειγμα, ο Ζαΐμης θα επιχειρούσε «δια μέσου της βουλευτικής του φατρίας» να αποδυναμώσει τον αρτιπαγή θεσμό του κοινοβουλίου, αφού προηγουμένως, κινούμενος «από ανόητον φιλαρχίαν», είχε

προσπαθήσει ανεπιτυχώς «ν’ αλλάξη τα μέλη της Κυβερνήσεως». ΑΛΓΚ, τ. 8: Μ. Σούτσος προς Γ. Κουντουριώτη (20.9.1827) και Μ. Σούτσος προς Γ. Κουντουριώτη (20.9.1827), σ. 434-435, 446-447.

35. Διακήρυξη της Αντικυβερνητικής Επιτροπής (αρ. 990), Τα κατά την αναγέννησιν, τ. 10 (1841), σ. 33

36. Σύμφωνα με τον Σπηλιάδη, ο κυριότερος εξ αυτών ήταν ο Μαυροκορδάτος – «ο

πρωταίτιος ούτος όλων των δυστυχιών των Ελλήνων», όπως θα σημείωνε το 1838 –

αλλά και ο Ζαΐμης, ο οποίος ως πρόεδρος της Διοικητικής Επιτροπής βεβαίωνε τους

υποστηρικτές του ότι θα κατάφερνε να εμποδίσει την έλευση του Καποδίστρια. Οι

δύο τους εφέροντο ότι ασκούσαν πιέσεις για τη μεταφορά της έδρας στον Πόρο με

απώτερο σκοπό «να διορισθούν διευθυνταί, ο μεν Ζαΐμης εις την Πελοπόννησον, ο

δε Μαυροκορδάτος εις την Δυτικήν Ελλάδα». Αντίστοιχες πληροφορίες διαδίδονταν

στην Αίγινα για τους αντιπάλους των «Ζαϊμοκορδατιστ[ών]», ότι μηχανορραφούσαν

για «να εξωσθή» η Αντικυβερνητική Επιτροπή και να τη διαδεχθούν ο Κουντουριώ-

της, ο Σισίνης και ο Κωλέττης. Σπηλιάδης, Αναίρεσις, σ. 360 και του ιδίου, Απομνη-

μονεύματα, τ. Γ΄, σ. 415. Βλ. επίσης ΑΛΓΚ, τ. 8: Γ. Σταύρος προς Γ. Κουντουριώτη (15.9.1827) και Ι. Κριεζής προς Γ. Κουντουριώτη (20.9.1827), σ. 438-439, 445-446

υπερπλήρεις φυλακές της Αίγινας και του

Ναυπλίου, ή τα αναπάντητα αιτήματα του Κολοκοτρώνη, του Church κι άλλων στρατιωτικών για χρηματοδότηση και ανεφοδιασμό, δεν κατέστη δυνατό να βρεθούν

εποικοδομητικές λύσεις, οπότε αφέθηκαν

ανεπίλυτα, για να τα διαχειριστεί ο ίδιος ο κυβερνήτης, όταν θα ερχόταν η ώρα37.

Ανεξάρτητα από τις διαδικασίες μέσα από τις οποίες οι φατρίες θα αποκρυσταλλώνονταν, συν τω χρόνω, σε εκκολαπτόμενους κομματικούς σχηματισμούς, το 1827 θα σημειωνόταν μια σημαντική ενδοελληνική εξέλιξη, η οποία ξεδιπλώθηκε παράλληλα με την αίσια έκβαση της ναυμαχίας του Ναυαρίνου. Ήταν η επιλογή του να καθιερωθεί ένα ισχυρό εκτελεστικό σώμα που θα ασκούσε τη νομοθετική

εξουσία από κοινού με τους εκπροσώπους του έθνους, η οποία κυοφορήθηκε στη βάση της συναντίληψης που είχε διαμορφωθεί ανάμεσα στο «γαλλικό» και το «ρωσικό» κόμμα υπό τον Ιωάννη Κωλέττη

και τον Κολοκοτρώνη από τη μία πλευρά, που επεδίωκαν την αποφασιστική ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας, και από την άλλη

πλευρά το «αγγλικό» κόμμα περί τον Μαυροκορδάτο, τον Τρικούπη

και τον Ζαΐμη, το οποίο επέμενε στη διατήρηση της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας αποδεχόμενο, ωστόσο, την επένδυση του προεδρι-

κού αξιώματος με υπερεξουσίες38.

Η συναίνεση αυτή, εύθραυστη αλλά καθοριστικής πολιτικής ση-

μασίας, θα οφειλόταν εν πολλοίς στις συνθήκες που επικρατούσαν

κατά την ύστερη επαναστατική περίοδο στο νησί, που είχε επιλεγεί ως έδρα του νεοελληνικού κράτους.

37. Σταματόπουλος, Εσωτερικός αγώνας, σ. 212-213, Λούκος, «Εισαγωγή» στο Πρακτικά της βουλής, σ. xxx και, στο ίδιο, συνεδριάσεις 27ης Αυγούστου, 5ης και 8ης Σεπτεμβρίου 1827, σ. 84, 92-93, 97-98

38. Hering, Τα πολιτικά κόμματα, τ. 1, σ. 173-177. Για τα κίνητρα του Ζαΐμη και άλλων προκρίτων της Πελοποννήσου, οι οποίοι θα συνέθεταν τον πρώιμο αντιπολιτευτικό πυρήνα κατά του Καποδίστρια, βλ. Χρήστος Λούκος, Η αντιπολίτευση κατά του κυβερνήτη Ιω. Καποδίστρια, 1828-1831 (Θεμέλιο: Αθήνα 1988), σ. 40

4. Η περιοδεύουσα πρωτεύουσα

Ο καθορισμός της κυβερνητικής έδρας στην Αίγινα υπήρξε μια επιλογή μεταβατική, που κατάφερε όμως να εγγυηθεί την εσωτερική

συνοχή του Αγώνα σε μια κρίσιμη καμπή του, ένα γεγονός που υπαγορεύει την επαναξιολόγηση της επικρατούσας εκδοχής, που αντιμετωπίζει την καθιέρωση ενός σταθερού διοικητικού κέντρου ως προϋπόθεση για την ευόδωση της επανάστασης39.

Από το 1821 έως το 1832 η ηγεσία του Αγώνα, προκειμένου να προσαρμοστεί στις μεταβαλλόμενες τύχες του πολέμου αλλά και στο πλαίσιο μιας προσπάθειας εξεύρεσης συμβιβαστικών λύσεων μεταξύ

των αντιμαχόμενων φατριών, είχε προτείνει ως έδρα της επαναστατικής εξουσίας – εξ ορισμού προσωρινή, λόγω των εκτάκτων συνθηκών – μια σειρά από πόλεις, στις οποίες συγκαταλέγονταν η Καλαμάτα, το Άστρος Κυνουρίας, η Επίδαυρος, το Σοφικό Κορινθίας, η Ερμιόνη, ο Πόρος, η Αίγινα, η Τροιζήνα, το Ναύπλιο και τα Μέγαρα.

Η συζήτηση που θα διεξαγόταν το 1833-1834 γύρω από τον καθορισμό της μόνιμης κυβερνητικής έδρας θα αποτελούσε πεδίο σφοδρής αντιπαράθεσης ανάμεσα στις τοπικές κοινότητες, με τα πρωτεία να διεκδικούν, μεταξύ άλλων, η Τρίπολη, η Σύρος, ο Ισθμός, τα Μέγαρα, η Αίγινα, ο Πειραιάς, το Άργος και το Ναύπλιο. Εν τέλει, θα παραμεριζόταν κάθε στέρεα επιχειρηματολογία βασισμένη σε στρατηγικά, δημογραφικά, οικονομικά κι άλλα αντικειμενικά κριτήρια και ο κλήρος θα έπεφτε στην Αθήνα, παρά το γεγονός ότι εστερείτο των πλεονεκτημάτων άλλων πόλεων40. Οι λόγοι ήσαν συμ-

39. Μόλις τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να απασχολεί την ιστορική έρευνα η χωρικότητα (spaciality) στη διαδικασία συγκρότησης των εθνών-κρατών, ιδιαίτερα δε ο ρόλος της στην εγκαθίδρυση των πρωτευουσών και στη ρύθμιση των εμφύλιων

εντάσεων. Βλ. ενδεικτικά Alan Potter, «Locating the government: Capital cities and civil conflict», Research and Politics, Οκτ.-Δεκ. 2017, σ. 1-7 και Jonathan Goodhand

και Patrick Meehan, «Spatialising political settlements», Accord: An International Review of Peace Initiatives, Insight 4 (2018)

40. Η νέα πρωτεύουσα ορίστηκε με το διάταγμα «περί μεταθέσεως της Βασιλικής Κα-

θέδρας εις Αθήνας» στο υπ› αρ. 36 φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως, στις 28 Σεπτεμβρίου 1834. Σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής, η Αθήνα τότε παρέμε-

νε ένα «τουρκοχώρι» και ελάχιστοι μήνες είχαν παρέλθει από την αναχώρηση της

τουρκικής φρουράς και των τελευταίων Οθωμανών στρατιωτών από την Ακρόπολη,

η οποία έλαβε χώρα στις 31 Μαρτίου 1833. Ιωάννης Τραυλός, Πολεοδομική εξέλι-

ξις των Αθηνών από των προϊστορικών χρόνων μέχρι των αρχών του 19ου αιώνος

(Αθήνα 1993), σ. 235. Βλ. επίσης Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς, Εδουάρδος

Σάουμπερτ, 1804-1860: συλλογή τεκμηρίων για τον σχεδιασμό της Αθήνας και του

βολικοί, προσήκοντες στις αρχαιόφιλες προσλαμβάνουσες της βαυα-

ρικής αυλής αλλά και στη δεσπόζουσα θέση που κατείχε η κλασική

περίοδος στη σκέψη όσων μετείχαν του διεθνούς κινήματος υποστήριξης της απελευθέρωσης των Ελλήνων από τα οθωμανικά δεσμά41.

Η απόφαση καθιέρωσης μιας οριστικής έδρας του Ελληνικού

Βασιλείου δεν ελήφθη αγόγγυστα και στο διάστημα που προηγήθηκε θα κατατίθεντο ορισμένες καινοτόμες σκέψεις πάνω στο θέμα. Ο υπουργός Ναυτιλίας Ι. Κωλέττης είχε υποβάλει γνωμοδότηση για

την καθιέρωση ενός είδους περιοδεύουσας πρωτεύουσας, επισημαίνοντας ότι οποιαδήποτε πόλη κι αν επιλεγόταν – κι εκείνος έκλινε

υπέρ των Μεγάρων – θα έπρεπε να λογίζεται ως προσωρινή, μέχρις

ότου επιτευχθεί ο απώτερος στόχος της ανάκτησης της Κωνσταντι-

νούπολης ως μόνιμης έδρας του Ελληνικού Βασιλείου. Η εισήγησή

του είχε ταυτόχρονα και αναπτυξιακό χαρακτήρα42, αφού ανέφερε

ότι δεν θα έπρεπε να βλέπουμε τη νέα Ελλάδα «όπως ήταν στην αρχαιότητα» και να αντιληφθούμε ότι η οικονομική και πληθυσμια-

κή ακμή δεν θα προερχόταν από την «εμβέλεια

από την παράλληλη επένδυση

τειας43.

Πειραιά (Οδυσσέας 1999), σ. 28, Έλλη Δρούλια, «Από το Ναύπλιο στην Αθήνα: Η μεταφορά της πρωτεύουσας», Ναυπλιακά Ανάλεκτα, τ. 8 (Ναύπλιο 2013), σ. 227-240

και της ιδίας, «Το “Περί Καθέδρας” ζήτημα: σκέψεις ενός εφημεριδογράφου», στο «Εν έτει...» 1834 (Αθήνα 2006), σ. 39-60

41. Βλ. Eleni Bastéa, The creation of modern Athens: planning the myth (Cambridge University Press 2000), σ. 6-9 και Stathis Gourgouris, Dream Nation: Enlightenment, Colonization, and the Institution of Modern Greece (Stanford University Press 1996).

42. Η ανησυχία του Κωλέττη για την άνιση ανάπτυξη των πόλεων ήταν βάσιμη, αφού ήταν ήδη ορατή η παρακμή των παλαιών πρωτευουσών, οι οποίες παρουσίαζαν μια εικόνα εγκατάλειψης κι κοινωνικής αποδιάρθρωσης. «Η Διοίκησις έκαμεν απόφασιν

της αναχωρήσεώς της δια την Αίγενα και οι του Ναυπλίου κάτοικοι εταράχθησαν και σκορπούν», ανέφερε για το Ανάπλι ο Υδραίος αγωνιστής Σάββας Τρύπου

το 1827, λίγες ημέρες μετά την μετεγκατάσταση της κυβέρνησης και της βουλής

στο νησί, προσθέτοντας: «Ποία αισθαντική ψυχή να βλέπη τον δυστυχή τούτον λαόν εγκαταλελειμμένον, απηλπισμένον, άλλοι εις τα παράλια της ξηράς, εις τους τράφους

και βάλτους, εις τον καύσωνα του ηλίου και εις την διάκρισιν του τυχόντος και να μην ραγή;». Επιστολή Σ. Γεωργίου Τρύπου προς Γ. Κουντουριώτη (8.8.1827), ΑΛΓΚ, τ. 8, σ. 374

43. Ο Κωλέττης σημείωσε ότι ο σεβασμός προς την αρχαία Ελλάδα υπαγόρευε την περιφρούρηση των αρχαίων μνημείων της και όχι «να τα θάψουμε για δεύτερη φορά»

κάτω από μια νέα πόλη και πρότεινε την έκδοση ειδικού διατάγματος που θα εμπό-

διζε τη δόμηση «σε πόλεις και σε τόπους όπου η ιστορία μαρτυρεί την ταφή των

αρχαίων μας μνημείων». «Γνωμοδότηση του Υπουργού Ναυτιλίας πάνω στο ζήτη-

μα της Πρωτεύουσας του Βασιλείου» στο Παρύσατις Παπαδοπούλου-Συμεωνίδου,

υιοθετούσε μια δυναμική αντίληψη της αποστολής του ελληνισμού

την οποία θα ανέπτυσσε πληρέστερα στην περίφημη αγόρευση της

14ης Ιανουαρίου 1844 στην εθνοσυνέλευση44 .

Την περίοδο εκείνη δεν ήταν ασυνήθιστες τέτοιες συζητήσεις

που αφορούσαν τη σκοπιμότητα μεταφοράς της πρωτεύουσας

σε

άλλους τόπους προσωρινώς, αν όχι οριστικώς. Τέτοια ήταν η περίπτωση του Λονδίνου λίγα χρόνια πριν από την αμερικανική επανάσταση, στη δεκαετία του 1760, όταν πολλοί υποστήριξαν ότι η μεταφορά της έδρας από τη Γηραιά Ήπειρο σε κάποια από τις οικονομικά ανερχόμενες αμερικανικές πόλεις θα προσέδιδε δυναμισμό στη βρετανική αυτοκρατορία και, ταυτόχρονα, θα βοηθούσε να

ελεγχθούν καλύτερα οι υπερπόντιες κτήσεις της. Αντίστοιχες σκέψεις είχαν εκφρασθεί κι από ηγετικούς παράγοντες των ισπανικών κτήσεων μετά την εισβολή του Ναπολέοντα στην Ισπανία το 1808, οι οποίοι παρότρυναν την ισπανική κυβέρνηση να μετεγκατασταθεί

στη Νότιο Αμερική μαζί με τη βασιλική οικογένεια. Τα επιχειρή-

ματά τους δεν ήταν έωλα αφού, ένα χρόνο νωρίτερα, η κατάληψη

της Πορτογαλίας από τα γαλλικά στρατεύματα είχε εξωθήσει τον

Ιωάννη ΣΤ΄ να μεταφέρει την έδρα του στη Βραζιλία, προκειμένου να προστατεύσει το θεσμό της απόλυτης μοναρχίας και να επιστρέψει στη Λισαβόνα, όταν θα αποκαθίστατο η τάξη45.

Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα περίπτωση υπήρξε και το Βασίλειο της Ιταλίας, το οποίο ιδρύθηκε το 1861 με μεταβατική έδρα το Τορίνο, πρωτεύουσα του Πεδεμοντίου. Ύστερα από ένα πολυετή διπλωματικό διάλογο των Ιταλών με την προστάτιδα δύναμη των Παπικών Κρατών, τη Γαλλία, ο Ναπολέοντας Γ΄ θεωρούσε ότι είχε διασφαλίσει τον αποκλεισμό της Ρώμης ως νέας κυβερνητικής έδρας, με βάση το γαλλοϊταλικό σύμφωνο του Σεπτέμβρη 1864.

Η επιλογή των Ιταλών να μεταφερθούν νοτιότερα, ωστόσο, ουδόλως θα τους εξέτρεπε από τον απώτερο στόχο τους, τον οποίον θα πετύχαιναν με την κατάληψη της Ρώμης έξι χρόνια αργότερα.

Η επιλογή της Αθήνας ως πρωτεύουσα της Ελλάδος, 1833-1834 (Αφοι. Κυριακίδη 1996), σ. 50-56.

44. Η ομιλία του Κωλέττη παρατίθεται αυτούσια στο Επαμεινώνδας Κ. Κυριακίδης, Ιστορία του σύγχρονου Ελληνισμού. Από της ιδρύσεως του Βασιλείου της Ελλάδος μέχρι των ημερών μας, 1832-1892 (Αθήνα 1892), σ. 494­500

45. Elise Bartosik-Vélez, «Recovered possibilities: Moving the seats of empire from England and Spain to America», Atlantic Studies, αρ. 16/2 (2019), σ. 163-183

Στο μεσοδιάστημα, η Φλωρεντία θα επιτελούσε έναν κρίσιμο, ενοποιητικό ρόλο για το ιταλικό εθνικό κίνημα αποτελώντας μια πόλη-σύμβολο του ιταλικού πολιτισμού: η ανάδειξή της σε έδρα του νεοπαγούς κράτους θα πετύχαινε να συμφιλιώσει τους κατοίκους

των επαρχιών με την κυβέρνηση και να διαδώσει το πνεύμα του

Risorgimento. Μέχρι τότε, πολλές ιταλικές κοινότητες αντιμετώπιζαν τις νέες αρχές ως παρακολούθημα των βορείων ηγεμόνων του Πεδεμοντίου, ταυτίζοντάς τες με τους Αυστριακούς και Ισπανούς

δυνάστες των προηγούμενων χρόνων. Η στάση αυτή θα μεταβαλλό-

ταν άρδην στη νέα πρωτεύουσα, που θα λειτουργούσε ως επίκεντρο

σημαντικών εθνοποιητικών διεργασιών, οι οποίες θα συντελούνταν

στο πλαίσιο νέων μορφών πολιτικής συσσωμάτωσης αλλά και επε-

τειακών εορτασμών, τελετουργιών και εκδηλώσεων, όπως λ.χ. εκεί-

νων που έλαβαν χώρα με αφορμή τα εξακόσια χρόνια από τη γέννη-

ση του Δάντη ή τη μετακομιδή των οστών του Ούγκο Φώσκολου.

Ένας πολιτικός της εποχής, ο Τζουζέπε Φεράρι, θα ανέφερε χαρακτηριστικά ότι η βραχύβια εκείνη μεταφορά της ιταλικής έδρας

στη Φλωρεντία, μεταξύ 1865 και 1871, υπήρξε «μια επανάσταση με

εμβέλεια αντίστοιχη με αυτή που είχαν οι μάχες του 1859 και η απελευθέρωση του Νότου»46.

Σε επίπεδο στρατηγικής, η πρακτική της κινητής πρωτεύουσας

είλκε την καταγωγή της από την προεθνική, μεσαιωνική παράδοση

της περιοδεύουσας αυλής (cour itinérante), όταν οι μονάρχες διήγαν

νομαδικό βίο προκειμένου να ασκούν στενότερο έλεγχο επί των τοπικών παραγόντων και να επιτηρούν εκ του σύνεγγυς το βασίλειό

τους47. Στη μεταναπολεόντεια συγκυρία, η ιδέα ενός ετοιμοπόλεμου

κέντρου εξουσίας που βρισκόταν διαρκώς εν κινήσει αντλούσε τη νομιμοποίησή της κι από το διάχυτο βοναπαρτισμό της περιόδου ο

οποίος, ενισχυμένος κι από τις πρόσφατες επιτυχίες του στρατηγού

Simón Bolívar στη Λατινική Αμερική48, υποστήριζε ότι ο καταλλη-

46. Cosimo Ceccuti, «A new capital for Italy: politics and culture» στο Florence: Capital of the Kingdom of Italy, 1865-71, επιμ. Monika Poettinger και Piero Roggi (Bloomsbury 2019), σ. 23-38.

47. Βλ. ενδεικτικά John W. Bernhardt, Itinerant kingship and royal monasteries in early medieval Germany, 936–1075 (Cambridge University Press 1993) και J. B. Strömberg, De svenska resande kungarna – och maktens centrum (Uppsala 2013)

48. Δημήτριος Α. Πετρακάκος, Κοινοβουλευτική Ιστορία της Ελλάδος, τόμ. 1 (Αθήνα 1935), σ. 428, Hering, Τα πολιτικά κόμματα, τ. 1, σ. 11 και Καλπαδάκης, «Υπέρ καποδιστριακής πολιτείας», σ. 31-32

λότερος για να ηγηθεί ενός πετυχημένου απελευθερωτικού κινήμα-

τος ήταν ένας ισχυρός στρατιωτικός ηγέτης49.

Ιδέες αντίστοιχες, οι οποίες απέκλιναν από τον καθιερωμένο διαχωρισμό του πολιτικού κέντρου από ένα υποτελές στράτευμα, εκφράσθηκαν κι από στρατιωτικούς. Το καλοκαίρι του 1827 ο Church, έχοντας εγκαταστήσει προσωρινά το στρατηγείο του στην Αίγινα μετά την ήττα της Αττικής και βλέποντας τη συνακόλουθη κατάρρευση του ηθικού του στρατεύματος, υπέβαλε μια πρόταση ρηξικέλευθη. Λαμβάνοντας υπόψιν το διασκορπισμό των οπλαρχηγών μετά το θάνατο του Καραϊσκάκη και τις αντικειμενικές αδυναμίες συντήρησης ενός μεγάλου στρατοπέδου, έχοντας δε προφανώς ως

γνώμονα την αχαλίνωτη φιλαρχία πολλών πολιτικών και στρατιωτικών παραγόντων της επανάστασης καθώς και τη συχνή ασυνεννοησία μεταξύ τους, ο Church εκτιμούσε ότι οι νέες δυσχερείς συνθήκες επέτασσαν τη διεξαγωγή ενός ανορθόδοξου, πολυμέτωπου

πολέμου, χωρίς τη χρεία κεντρικού συντονισμού – αντίστοιχο του αντάρτικου πολέμου που είχαν εξαπολύσει και οι Ισπανοί το 18081814 στο νικηφόρο πόλεμό τους κατά της Γαλλίας50.

Μολονότι το άναρχο αντάρτικο που υποστήριζε ο Church βρισκόταν στον αντίποδα της συγκεντρωτικής οιονεί μοναρχικής εξουσίας, την οποία προέκρινε ο Κωλέττης, εντούτοις και οι δύο αυτές αποκλίνουσες τακτικές κατέτειναν υπέρ μιας πιο ευέλικτης δομής της επαναστατικής εξουσίας, που θα της επέτρεπε να δράσει δυναμικά πέρα από τα όρια μιας αμετάθετης πρωτεύουσας. Αμφότεροι

49. Εδώ εντοπιζόταν και η δυσπιστία ορισμένων φιλελλήνων για τη δυνατότητα του Κα-

ποδίστρια να επιβληθεί με αποτελεσματικό τρόπο στην επαναστατημένη Ελλάδα.

Ο Goethe είχε προβλέψει από την άνοιξη του 1829 την πτώση του Έλληνα κυβερνήτη

αφού, όπως ανέφερε, του έλειπε η ισχύς των όπλων. Στο ίδιο μήκος κύματος, μετά

την Ιουλιανή Επανάσταση του 1830 στη Γαλλία ο Κοραής είχε προτείνει να αναλάβει

την αρχηγία των ενόπλων δυνάμεων ο φιλέλληνας Charles Nicolas Fabvier (Φαβιέρος)

ή ο Lafayette, ώστε ένας στρατιωτικός φιλελεύθερων φρονημάτων να ηγηθεί της απε-

λευθέρωσης των Ελλήνων. Γρηγόριος Δαφνής, Ιωάννης Α. Καποδίστριας (Ίκαρος:

Αθήνα 1976), σ. 558 και Απόστολος Β. Δασκαλάκης, Κοραής και Καποδίστριας.

Οι κατά του Κυβερνήτου λίβελλοι (Αθήνα 1958), σ. 31, 83-84 (υποσημ. 64)

50. Επιστολή Θ. Φαρμακίδη (Πόρος, Μάιος 1827) στο «Ανέκδοτες επιστολές», σ. 112

Τη δύσκολη εκείνη περίοδο, η ιδέα να εγκαθιδρυθεί μια στρατιωτική κυβέρνηση

(governo militare, όπως την είχε περιγράψει ο Γεώργιος Σταύρου στον Γ. Κουντουριώτη) ασκούσε μια ιδιαίτερη γοητεία στους παράγοντες της Ρούμελης και, ως ένα

βαθμό, στους Μοραΐτες οπλαρχηγούς, ως η προσφορότερη εναλλακτική λύση, εάν ο Καποδίστριας αρνείτο να αναλάβει κυβερνητικά καθήκοντα. Hering, Τα πολιτικά

κόμματα, τ. 1, σ. 175

εκτιμούσαν ότι μόνο με μια πολεμική μηχανή που βρισκόταν εν κινήσει, ικανή να προσαρμοσθεί στις ανάγκες των πεδίων μάχης, θα μπορούσε να τελεσφορήσει η αδιάκοπη πολιορκία των συνόρων –ανεξάρτητα από το εάν αυτή θα καθοδηγείτο από μια ισχυρή εκτελεστική εξουσία ή θα συνίστατο σε αποκεντρωμένες εστίες ανορθόδοξου πολέμου έναντι των Οθωμανών.

Στην πορεία των συζητήσεων για την πρωτεύουσα, ένα μέλος της αντιβασιλείας θα υιοθετούσε μια αντίστοιχη προσέγγιση, αντιμετωπίζοντας την εθνική ολοκλήρωση ως ένα στόχο υπέρτερης

σημασίας, που θα έπρεπε να επικαθορίσει ακόμα και την επιλογή καθέδρας του νεοελληνικού κράτους. Έτσι, υποστήριξε το πρότυπο

της περιοδεύουσας πρωτεύουσας στο πλαίσιο μιας αδιάκοπης απελευθερωτικής εκστρατείας με τελικό προορισμό την Κωνσταντινού-

πολη: από το Άργος στην Κόρινθο, κατόπιν τούτου στα Μέγαρα και

από εκεί στην Αθήνα, προτού μεταφερθεί βορειότερα στη Λάρισα

και μετά στη Θεσσαλονίκη, λίγο πριν από την τελική επέλαση προς

ανατολάς, όπου θα εγκαθιδρύετο η μόνιμη πρωτεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου51.

Συμπεράσματα

Η επιλογή της Αίγινας ως κυβερνητικής έδρας το 1826 και εκ νέου

το 1827 ως του καταλληλότερου τόπου για να επιτευχθεί η εξομάλυνση των εμφύλιων ερίδων, δεν σηματοδότησε τη μετάβαση της

ελεύθερης Ελλάδος σε ένα καθεστώς χρηστής διοίκησης, ιδιαίτερα

εάν ληφθεί υπόψιν η θλιβερή εικόνα από τη λειτουργία των δύο κεντρικών διοικητικών σωμάτων. Μια πιο προσεκτική ανάγνωση των πρακτικών από τις συνεδριάσεις της Βουλής της Αίγινας, ωστόσο, καίτοι δεν ανατρέπει το γενικότερο συμπέρασμα περί διοικητικής

δυσπραγίας και του ακατάρριπτου της εμφύλιας λανθάνουσας, υποδεικνύει την επίμοχθη προσπάθεια που καταβλήθηκε προκειμένου

να περιφρουρηθεί ο εύθραυστος κρατικός πυρήνας του επαναστατικού εγχειρήματος52.

51. Θεοδόσιος Σπ. Δημόπουλος, Ιστορία του Ναυπλίου. Ιστορία της πόλεως του Ναυ-

πλίου από των μυθικών χρόνων μέχρι σήμερον – 1.500 π.Χ. μέχρι 1948 μ.Χ., επιμ. Γιώργος Ρούβαλης, (Ναύπλιο 2010), σ. 14-15

52. Βλ. και Λούκος, «Εισαγωγή» στο Πρακτικά της βουλής, σ. xxvi-xxxix. Μολονότι

το ζωτικό ενδιαφέρον των πληρεξουσίων για τα τρέχοντα κοινωνικά ζητήματα δεν

Παρά τις ευρύτερες βιοτικές δυσχέρειες και τις υπόγειες διαμάχες που θα παρέμεναν αμείωτες, η ενδοελληνική συναίνεση που κυοφορήθηκε στην Αίγινα ανέδειξε το νησί σε πρωτοποριακό εργαστήριο συνεργασίας ανάμεσα στις φατρίες και, ταυτόχρονα, καθώς

αποδείχθηκε, ανάμεσα στους εντοπίους και τους πρόσφυγες.53 Τούτο

συνετέλεσε στη θεμελίωση συνθηκών ευνομίας, τις οποίες η κατοπι-

νή έλευση του Καποδίστρια θα επιστέγαζε, εκπληρώνοντας έτσι μια

ζωτική προϋπόθεση για την εγκαθίδρυση της Ελληνικής Πολιτείας

ως νησίδας σταθερότητας στο ερεβώδες επαναστατικό τοπίο. Προς

επίρρωσιν τούτου ας υπομνησθεί ότι στην Αίγινα ήταν που συγκροτήθηκαν οι πρώτοι, λειτουργικοί θεσμοί του νεοελληνικού κράτους

στην πρώτη περίοδο της καποδιστριακής διακυβέρνησης το 18281829 – κι αυτό παρά τους πενιχρούς οικονομικούς πόρους που είχε στη διάθεσή της η κυβέρνηση54. Ακόμα και το 1832, ο Αλέξανδρος Ρίζος-Ραγκαβής παρατήρησε σε ένα ταξίδι του ότι το νησί «είχε [παρα]μείνει το κέντρον της διανοητικής καλλιεργείας του έθνους, και ενταύθα ην ιδρυμένον, πλην του μεγαλοπρεπούς ορφανοτροφείου, και το Κεντρικόν Σχολείον, το ανώτατον, ή ορθότερον το μόνον τότε λόγου τινός άξιον φιλολογικόν εκπαιδευτήριον της Ελλάδος»55.

απέληγε, κατά κανόνα, σε εφαρμόσιμες πρωτοβουλίες, εντούτοις, αποτυπώθηκε σε

συζητήσεις, στις οποίες εθίγησαν θέματα εκπαίδευσης, δικαιοσύνης και τοπικής αυτοδιοίκησης αλλά και στη μέριμνα για την προάσπιση δικαιωμάτων που θεωρούνταν ως κεκτημένα της επανάστασης, όπως το απαραβίαστο της ιδιωτικής αλληλογραφίας και η ελευθερία του Τύπου.

53. Βλ. το σχετικό άρθρο μου στο τρέχον τεύχος, «Σφυρηλατώντας υπερτοπικούς δεσμούς: οι Ψαριανοί πρόσφυγες ως παράγοντας συνοχής στην Αίγινα».

54. Εκτός από τις κεντρικές υπηρεσίες του κράτους, οι θεσμοί που ιδρύθηκαν συμπεριλαμβάνουν το Εθνικό Ορφανοτροφείο, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και την Εθνική Βιβλιοθήκη ενώ ορισμένοι όπως το Νομισματοκοπείο, το Εθνικό Τυπογρα-

φείο και το Κεντρικό Σχολείο θα παρέμεναν στο νησί ακόμη και μετά από τη μετα-

φορά της κυβερνητικής έδρας στο Ναύπλιο το Μάρτιο του 1829 ή, στην περίπτωση της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων, θα εγκαθίσταντο εκεί αργότερα, επί Όθωνος (1834)

55. Το διαδεδομένο σχόλιο του Edmond About για την Αίγινα ότι «ξανάγινε χωριό», αφού «η ζωή και η δραστηριότητα πέταξαν μακριά μαζί με την κυβέρνηση», παραγνωρίζει το γεγονός ότι ο Γάλλος λόγιος την επισκέφθηκε το 1852, δηλαδή περισ-

σότερο από δύο δεκαετίες αφότου είχε πάψει να αποτελεί την έδρα του κράτους. Στο

μεταξύ, η Αίγινα είχε εξακολουθήσει για αρκετά χρόνια να εκπέμπει την ακτινοβολία

ενός τόπου πρόσφορου για τη φιλοξενία κρατικών θεσμών. Είναι χαρακτηριστικό

ότι, στις 30 Απριλίου 1841, ο Ιωάννης Μπόζος, Έλληνας ναυτικός της ελληνικής

κοινότητας στη Ρωσία κι εκτελεστής της διαθήκης του Ιωάννη Βαρβάκη, πρότεινε

να αξιοποιηθεί ένα μέρος του κληροδοτήματος του Ψαριανού ευεργέτη για την ανέγερση ναυτικής σχολής στην Αίγινα, «νήσον εύκρατον και όχι μακράν της Βασι-

Μεταξύ των τόπων που επελέγησαν κατά τη διάρκεια του απε-

λευθερωτικού αγώνα ως μεταβατικές έδρες της επαναστατικής εξουσίας, η Αίγινα αποδείχθηκε μια υποδειγματική πρωτεύουσα ειδικού σκοπού. Σε μια περίοδο που το μείζον διακύβευμα εξακολουθούσε

να

είναι η ανελλιπής προσήλωση των αγωνιστών στην επέκταση των

ορίων της ελεύθερης Ελλάδας, ο ορισμός μιας μόνιμης κυβερνητικής

έδρας το 1833 –με κριτήρια επείσακτα μάλιστα– ίσως να συμβάδιζε

με τις στοχεύσεις των ξένων δυνάμεων, οι οποίες επεδίωκαν να συ-

γκεντρώσουν την κρατική εξουσία, ώστε να εφαρμοσθούν ευχερέστε-

ρα οι διατάξεις της συνθήκης της 6ης Ιουλίου 1827 που περιόριζαν

τα ελληνικά σύνορα εντός της «κλασικής Ελλάδος» – δηλαδή εντός

των ορίων της Πελοποννήσου, των Κυκλάδων, της Αττικής και της Εύβοιας. Γεννάται το ερώτημα, ωστόσο, εάν η επιλογή αυτή προσιδίαζε στις εσωτερικές συνθήκες που θα μπορούσαν να εγγυηθούν την εύθραυστη συνοχή μιας ευκατάλυτης επαναστατικής ηγεσίας. Αξιοποιώντας ένα μίγμα προνεωτερικών και σύγχρονων αλλά κολοβών θεσμικών εργαλείων, η ηγεσία αυτή είχε υιοθετήσει το λειτουργικό πρότυπο μιας πρωτεύουσας εν κινήσει, ώστε να διατηρηθεί ζωντανός

ο εξωστρεφής προσανατολισμός της επανάστασης και, ταυτόχρονα, να επιτευχθεί ο ανομολόγητος στόχος της εσωτερικής συμφιλίωσης.

Ένα πρότυπο, το οποίο αντικατόπτριζε τις μεταβαλλόμενες ανάγκες

ενός κερματισμένου αλλά δυναμικού, στη ρίζα του, απελευθερωτι-

κού κινήματος, το οποίο βρισκόταν στις απαρχές του προγράμματος

εδαφικής αποκατάστασης των Ελλήνων.

λευούσης πόλεως Αθηνών». Η μόνη αξίωση που πρόβαλε από την κυβέρνηση ήταν

είτε να παραχωρήσει το κτήριο, στο οποίο στεγαζόταν η Σχολή Ευελπίδων μέχρι το 1837 (του παλαιού Ορφανοτροφείου) είτε, εναλλακτικά, να χορηγήσει άδεια οικοδό-

μησης ενός νέου οικήματος για το σκοπό αυτό. Αλλά και το 1846, υπήρξαν βουλευτές

που υποστήριξαν τη μεταφορά του Γυμνασίου της Αθήνας, του πρώτου σχολείου δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που λειτούργησε στο νεοελληνικό κράτος, στο κτήριο

του Ορφανοτροφείου Αιγίνης. Το επιχείρημά τους ήταν ότι η ζωή στην Αθήνα ήταν υπερβολικά δαπανηρή για τους μαθητές, ενώ ταυτόχρονα εγκυμονούσε «κινδύνους»

και άλλες «απειλούσας δυσχερείας», τις οποίες δεν θα αντιμετώπιζαν στην Αίγινα.

Περαιτέρω, στο νησί οι μαθητές θα μπορούσαν να αφοσιώνονται στις σπουδές τους

απερίσπαστοι «και ακολούθως να εισέρχωνται τεθωρακισμένοι εις το βιωτικόν στάδιον», ενώ αναφέρθηκε ότι για τους ίδιους ακριβώς λόγους πολλές ευρωπαϊκές χώρες εγκαθίδρυαν γυμνάσια στην επαρχία. Α. Ρίζος-Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, τ. 1, Αθήνα, 1894, σ. 253, Εντμόντ Αμπού, Η Ελλάδα του Όθωνα (Μεταίχμιο 2018), σ.

223, Αιών, φ. 848 (11.9.1841), σ. 3 και συνεδρίαση 7ης Αυγούστου 1846, Πρακτικά

της συνεδριάσεως της βουλής κατά την δευτέραν σύνοδον της πρώτης βουλευτικής

περιόδου, τ. 3 (Αθήνα 1846), σ. 2353-2356

Τυπογραφία και εκδόσεις στην Αίγινα.

Περίοδοι Αγώνα και Καποδίστρια, μέχρι και το 1839

Από τον Νοέμβριο του 1826, οπότε η «Τυπογραφία της Διοικήσεως»

μεταφέρεται στην Αίγινα, τη νέα έδρα της Κυβέρνησης του Αγώνα, μέχρι και την έλευση του Καποδίστρια και τη de facto καθιέρωσή της ως πρώτης έδρας του Κυβερνήτη, η Αίγινα θα γίνει το κέντρο των εκδοτικών δραστηριοτήτων στο ελεύθερο ελληνικό κράτος. Παράλληλα με την προωθούμενη διοικητική και εκπαιδευτική διοργάνωση της «Ελληνικής Πολιτείας», η έκδοση ελληνόφωνων και γαλλόφωνων εφημερίδων, βιβλίων και φυλλαδίων θα συνεισφέρει πολύτιμες υπηρεσίες και στην πνευματική πρόοδο, ακόμη και μετά την εγκατάσταση του Κυβερνήτη στο Ναύπλιο. Η εκδοτική δραστηριότητα θα συνεχιστεί και με τη λειτουργία ιδιωτικών τυπογραφιών στην Αίγινα μέχρι και το 1839.

Μέχρι την έναρξη της Επανάστασης, η τυπογραφία, ήταν παντελώς ανύπαρκτη στον κυρίως ελλαδικό χώρο, νότια της Θεσσαλίας. Υπήρχαν ελληνικά τυπογραφεία που λειτουργούσαν σε περιοχές και χώρες με ελληνικό παροικιακό πληθυσμό, όπως Βιέννη, Βενετία, παραδουνάβιες ηγεμονίες, σε πόλεις του μικρασιατικού

ελληνισμού, Κυδωνίες, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, και σε νησιά, Επτάνησα, Χίο, Ψαρά. Αμέσως μετά την έκρηξη της Επανάστασης

στην Πελοπόννησο, οι επαναστατικές αρχές και η ηγεσία του Αγώ-

να συνειδητοποιούν την ανάγκη της ενημέρωσης και επικοινωνίας

με τους αγωνιζόμενους Έλληνες και όλον τον λαό. Η δημιουργία τυπογραφείου και η έκδοση ενός έντυπου οργάνου, μέσω του οποίου θα γίνονται γνωστά τα γεγονότα, η πορεία των επαναστατικών πραγμάτων στις επαναστατημένες περιοχές, στον παροικιακό ελληνισμό, στην Ευρώπη και στους Φιλέλληνες, κατέστη απολύτως αναγκαία. Εξίσου απαραίτητη κρίθηκε η έντυπη αποτύπωση και κοινοποίηση

των όποιων βημάτων, δράσεων και πολιτικών αποφάσεων των υπό

συγκρότηση διοικητικών αρχών στην πορεία της δημιουργίας ενός ελεύθερου και ανεξάρτητου κράτους.

Ανάμεσα στους πολλούς Έλληνες του εξωτερικού που, εμπνεόμενοι από τα μηνύματα του Διαφωτισμού, σπεύδουν να συνεισφέρουν, υπάρχουν διανοούμενοι και μορφωμένοι, που έχουν εκπαίδευ-

ση, πείρα, και εξοικείωση με την τυπογραφία και τις εκδόσεις. Τον

ρόλο της ενημέρωσης ανέλαβαν να διεκπεραιώσουν μια σειρά από

εφημερίδες, με κομβική την έκδοση της Γενικής Εφημερίδος της

Ελλάδος, η οποία υπήρξε η επίσημη, η πλέον έγκυρη και μακροχρόνια εφημερίδα των εκάστοτε διοικητικών αρχών του Αγώνα.

Προδρομικές εφημερίδες

Η αρχή έγινε με χειρόγραφες εφημερίδες. Είναι γνωστές τρεις

τέτοιες εφημερίδες των πρώτων επαναστατικών χρόνων, οι οποίες κυκλοφόρησαν στη Στερεά Ελλάδα.1 Πρώτη, Η Εφημερίς του Γαλαξειδίου με ένα μόνο γνωστό τεύχος της 27 Μαρτίου 1821, με πολεμικές ειδήσεις πλήρεις υπερβολών και φαντασίας. Επόμενη, η Εφημερίς Αιτωλική στο Μεσολόγγι, πιθανόν από τον Νικόλαο Λουριώτη, τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο 1821, με πλούσια πολεμική ειδησεογραφία και πολιτικά νέα μη ανταποκρινόμενα πάντοτε σε πραγματικότητες. Και οι δύο, ιδιωτικού χαρακτήρα, χωρίς να δημοσιεύουν κάποια διοικητική πράξη. Η τρίτη, ο Αχελώος στο Βραχώρι (Αγρίνιο), αν και βραχύβια με δύο μόνο διασωθέντα τεύχη

του Φεβρουαρίου 1822, αποτέλεσε επίσημο όργανο της Γερουσίας

της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος, με συντάκτη τον αρχιγραμματέα της

Νικόλαο Λουριώτη και υπότιτλο Εφημερίς πολιτική της Δυτικής

Χέρσου Ελλάδος, με τυπωμένη τη σφραγίδα της Γερουσίας, κείμενα

της Διοίκησης και πολεμικά νέα.

Η πρώτη τυπογραφική παρουσία καταγράφεται τον Ιούνιο του

1821, με την άφιξη στην Πελοπόννησο του Δημήτριου Υψηλάντη

ως πληρεξουσίου του αδελφού του Αλέξανδρου. Μαζί του ή λίγο μετά φθάνουν στην Ύδρα από την Τεργέστη και τα πρώτα απαραίτητα εφόδια, αγορασμένα με χρήματα που προέρχονταν από εράνους.

1. Αικ. Κουμαριανού, Ελληνικός Τύπος 1821-1828…, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, Ελληνικά Γράμματα.

Ανάμεσά τους, ένα επίπεδο πιεστήριο, το οποίο στα μέσα Ιουλίου

εγκαθίσταται στην Καλαμάτα, σε ένα τζαμί, κοντά στην είσοδο του κάστρου της πόλης2. Εκεί εκδίδεται η πρώτη έντυπη εφημερίδα με δημόσιο χαρακτήρα σε ελεύθερο ελληνικό χώρο, η Σάλπιγξ Ελλη­

νική. Η πρώτη δημοσίευση αφορά την «Ανακήρυξη» του Υψηλάντη

σε δισέλιδη έκδοση. Θα κυκλοφορήσει μόνο τρία φύλλα (1, 5 και 20 Αυγούστου 1821) με επίσημα έγγραφα και πολεμικά ανακοινωθέντα

από Πελοπόννησο και Στερεά Ελλάδα, τετρασέλιδη και δίστηλη, με

την ένδειξη Εκ της εθνικής Τυπογραφίας, ονομασία ταιριαστή, διότι ως αποτέλεσμα εράνου δεν ήταν ιδιωτική, αλλά είχε σκοπό την

υποστήριξη του Αγώνα και, επομένως, ήταν εθνική ιδιοκτησία3. Τη

διευθύνει ο Θεόκλητος Φαρμακίδης. Σύντομα θα επέλθει διχογνωμία

μεταξύ του Φαρμακίδη και του Υψηλάντη, λόγω άσκησης προληπτικής λογοκρισίας εκ μέρους του δεύτερου. Το τεχνικό μέρος ανέλαβε ο Κωνσταντίνος Τόμπρας από τις Κυδωνίες (Αϊβαλί) της Μικράς

Ασίας.4 Μετά από λίγο καιρό το τυπογραφείο θα μεταφερθεί στην απελευθερωμένη Κόρινθο και θα εγκαταλειφθεί εκεί μετά την επιδρομή του Δράμαλη στην πόλη. Τμήμα της θα προλάβει να παραλάβει

λίγο νωρίτερα ο Μαυροκορδάτος και θα το μεταφέρει στο Μεσολόγγι.

Εκεί θα εκδοθούν από τον Ελβετό φιλέλληνα Ιωάννη Ιάκωβο Μάγιερ τα Ελληνικά Χρονικά (Ιανουάριος 1824 – Φεβρουάριος

1826), εφημερίδα των γεγονότων της πολιορκίας και με άρθρα πολιτικής θεωρίας και ερμηνείας των θεσμών. Στο Μεσολόγγι θα εκδοθεί

και η Il Telegrafo Greco, (Μάρτιος–Δεκέμβριος 1824) από τον Ιταλό

2. Έλλη Δρούλια-Μητράκου, Τριαντ. Σκλαβενίτης, Η συμβολή της Τυπογραφίας στη

στήριξη της Επανάστασης του 1821

3. Βαγγέλης Ν. Δρακόπουλος, Η Εφημερίς της Κυβερνήσεως – Σύντομο Ιστορικό και

Παρουσίαση, Αθήνα 2019, στον ιστότοπο του Εθνικού Τυπογραφείου.

4. Το τυπογραφείο από την Ύδρα μεταφέρθηκε στα Βέρβαινα και από εκεί με μουλάρια

στην Καλαμάτα, όπου δεν υπήρχε κανείς να το λειτουργήσει. Τότε ο Γιακουμάκης

Τομπάζης θυμήθηκε ότι είχε διασώσει στις Κυδωνίες μετά την καταστροφή, τον

Κωνσταντίνο Τόμπρα, τυπογράφο, και τον μετέφερε σώο στα Ψαρά. Ο Τόμπρας

είχε διδαχτεί την τυπογραφική τέχνη στο Παρίσι από το Ντιντό, με δαπάνες ευκα-

τάστατου συμπατριώτη του και είχε λειτουργήσει τυπογραφείο της κοινότητας των

Κυδωνιών. Ο Υψηλάντης απέστειλε τον Τομπάζη στα Ψαρά και ο Τόμπρας απεβι-

βάσθη στην ανατολική Πελοπόννησο, μαζί με τους ανεψιούς του Ιωάννη Τόμπρα και

Αναστάσιο Νικολαΐδη ως βοηθούς του. Επίσης, έφτασε και ο Π. Δημίδης, Γρεβε-

νιώτης, παρεπιδημών στο Αϊβαλί, τυπογράφος. Ο Κ. Τόμπρας θεωρείται, ο πρώτος τυπογράφος στον ελεύθερο ελλαδικό χώρο. Βλ. Ν. Ε. Σκιαδάς, Χρονικό Ελληνικής Τυπογραφίας, Ι. 1476-1828, Αθήνα 1976. Επίσης, σχετικό άρθρο στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη από τον Γεώργιο Γιαννούση.

φιλέλληνα Πέτρο Γκάμπα, με άρθρα υπέρ του Αγώνα στα ιταλικά, γερμανικά, αγγλικά, γαλλικά.5

Στην Αθήνα στις αρχές του 1824 από τον L. Stanhope, σε τυπογραφείο που δώρισε ο ίδιος, με συντάκτη τον Γ. Ψύλλα και τυπογρά-

φο τον Ν. Βαρότση, για δύο περίπου χρόνια θα εκδοθούν Η Εφημε­

ρίδα των Αθηνών και τέσσερα βιβλία, φυλλάδια και μονόφυλλα.6

Ο

Φίλος του Νόμου, με υπότιτλο «Εφημερίς της Νήσου Ύδρας»

και εκδότη τον Ιταλό φιλέλληνα Ιωσήφ Κιάππε, από τις 10 Μαρ -

τίου 1824 (τελευταίο φύλλο αρ. 296, 27 Μαρτίου 1827), δύο φορές

την εβδομάδα, κάθε Δευτέρα και Παρασκευή, απηχούσε τις απόψεις των Κουντουριωτών. Με βάση την απόφαση 972 της 14 Απριλίου 1824, ορίστηκε ως εφημερίδα της Διοικήσεως, σύμφωνα με το άρθρο 44 του Νόμου της Επιδαύρου.7 Έτσι από το φύλλο αρ. 12, η εφημερίδα, έφερε το τίτλο Ο Φίλος του Νόμου – Εφημερίς της Διοικήσεως και της Νήσου Ύδρας8. Ο τίτλος αυτός παρέμεινε μέχρι το φύλλο 149, τον Οκτώβριο 1825, οπότε έπαυσε να είναι το ημιεπίσημο όργανο της Διοίκησης, αφού η ομαλοποίηση των πολιτικών πραγμάτων, δηλαδή των εσωτερικών πολιτικών και τοπικιστικών

αντιπαραθέσεων, είχε επιτρέψει στη κυβέρνηση, παρά την απειλητική παρουσία του Ιμπραήμ, να εγκατασταθεί και πάλι στο Ναύπλιο9.

Τον Μάιο του 1825 ιδρύεται στο Ναύπλιο, όπου είχε εγκαταστα-

θεί το Βουλευτικό, η «Τυπογραφία της Διοικήσεως», με διευθυντή

και πρώτο στοιχειοθέτη τον Παύλο Πατρίκιο. Διαθέτει τρία πιεστή-

ρια «με όλα τα αναγκαία του»10. Το πρώτο τυπογραφείο θα φτάσει στο Ναύπλιο τον Δεκέμβριο 1824, αγορασμένο με έξοδα του Φιλελληνικού Κομιτάτου του Λονδίνου και τον Απρίλιο του 1825 θα φτάσει ακόμη ένα, δωρεά του Ντιντό. Τον Σεπτέμβριο του 1825 έφθασε και ένα καινούργιο αγγλικό πιεστήριο των μηχανουργείων Τέιλορ-Μαρτινό (Taylor-Matrineau), με έκκεντρο κίνηση11. Στεγάστηκε σε παλιό

5. Αικ. Κουμαριανού, ό. π. και Δρούλια-Μητράκου, Σκλαβενίτης, ό. π.

6. Δρούλια-Σκλαβενίτης, ό. π.

7. Η Β΄ Εθνοσυνέλευσις, που συνήλθε από την 29 Μαρτίου 1823 στο Άστρος της Κυνουρίας, αναθεώρησε το Σύνταγμα της Επιδαύρου και το μετονόμασε την επομένη ημέρα, 30 Μαρτίου, σε Νόμο της Επιδαύρου.

8. Βιβλιοθήκη της Βουλής, Συλλογή εφημερίδων του Αγώνα.

9. Αικ. Κουμαριανού, ό. π.

10. Αικ. Κουμαριανού, ό. π.

11. Κατά τον Ι.Κ. Μαζαράκη-Αινιάν, Τα Ελληνικά Τυπογραφεία του Αγώνος 18211827, Αθήναι 1970, τα τρία τυπογραφεία είναι: α) του Μαυροκορδάτου, που το έφερε

ενετικό κτήριο του Ναυπλίου. Γενέθλια ημέρα της δημόσιας τυπογραφίας θεωρείται η 29 Σεπτεμβρίου 1825, όταν ο Θεόκλητος Φαρμακίδης διορίζεται επίσημα διευθυντής της τυπογραφίας και εφημεριδογράφος. Ο Πατρίκιος θα παραμείνει πρώτος στοιχειοθέτης.

Με το διάταγμα αρ. 12737 του Εκτελεστικού, βάσει και της από 22

Σεπτεμβρίου 1825 απόφασης του Βουλευτικού, η Εφημερίδα καθίσταται το επίσημο φύλλο των διοικητικών αρχών12. Λίγους μήνες αργότερα ο Φαρμακίδης κινδύνευσε να απομακρυνθεί13. Στις 7 Σεπτεμ-

βρίου 1825 εκδίδεται στο Ναύπλιο η Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αρ. 1, το επίσημο πλέον δημοσιογραφικό όργανο της Διοίκησης.

Η «Εθνική Τυπογραφία» στην Αίγινα

Η Προσωρινή Διοίκησις θα μεταφέρει την έδρα της στην Αίγινα στις 24 Νοεμβρίου 1826, σύμφωνα με τη Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος

(ΓΕΕ, έτος Β αρ. 6, 24 Νοεμβρίου 1826): «…Επ’ αυτό τούτο έκλεξε

την Αίγιναν, εις ην και μετετέθη κατά την 11 του ενεστώτος μηνός»14. Η Τυπογραφία της Διοικήσεως στις 4 Ιουνίου 1827 μετονομάζεται σε «Τυπογραφία της Κυβερνήσεως» και από την 12η Νοεμβρίου 1827, σε «Εθνική Τυπογραφία» και με αυτή την ονομασία θα παραμείνει μέχρι την ίδρυση της «Βασιλικής Τυπογραφίας» το 1833.

από το Μεσολόγγι, β) ένα λιθογραφικό πιεστήριο του Στάνχοουπ από τα 4 που έφερε στο Μεσολόγγι και γ) το πιεστήριο Τέιλορ-Μαρτινό).

12. Προσωρινή Διοίκησις της Ελλάδος – Το Εκτελεστικόν Σώμα. Επειδή δια την ανάγκην

του να δημοσιεύονται τα πρακτικά της Διοικήσεως και να ικανοποιούνται εν τάχει αι

ειδήσεις, όσαι μάλλον αποβλέπουν τα συμφέροντα του λαού, εκρίθη αναγκαίον να συ-

σταθή εφημερίς εις την καθέδραν της διοικήσεως, της οποίας η επιστασία να παραδοθεί

εις άνδρα άξιον και απολαμβάνοντα την υπόληψιν της Διοικήσεως δια την παιδείαν και

την αρετήν του. Συναινέσει του σεβαστού Βουλευτικού, κατά το υπ’ αριθμ. 130 προ-

βούλευμα, διατάττει Α΄. Ο κύριος Θεόκλητος Φαρμακίδης διορίζεται εφημεριδογράφος

της Διοικήσεως. Β΄ Θέλει έχει υπό την Διεύθυνσίν του την τυπογραφίαν της Διοική-

σεως… Εν Ναυπλίω τη 29 Σεπτεμβρίου 1825 – Ο Γενικός Γραμματεύς: Α. Μαυροκορδάτος, ο Αντιπρόεδρος: Γκίκας Μπότασης, Αναγνώστης Σπηλιωτάκης, Κων. Μαυρομιχάλης, Ιωάννης Κωλέττης. (ΓΕΕ αρ. 1, στην Ψηφιακή Συλλογή της Βουλής.)

13. Όπως αναφέρεται από Μητράκου-Σκλαβενίτη (ό. π.), εξ αιτίας χαρακτηρισμών του

Φαρμακίδη για τα Διοικητικά Σώματα αλλά και λόγω διαμαρτυρίας και απεργίας

των εργαζομένων της Τυπογραφίας για καθυστέρηση μισθών και κακής συμπεριφο-

ράς του, ζητήθηκε η απομάκρυνσή του. Την απέτρεψε ο Σπ. Τρικούπης μαζί με δύο

άλλους βουλευτές. Ο Τόμπρας θεωρήθηκε πρωταίτιος και, επιπλέον, λόγω και χρεών του στον Φαρμακίδη, φυλακίστηκε. Είναι η πρώτη απεργία εργαζομένων στον Τύπο.

14. Ο Τύπος στον Αγώνα, Επιμ. Αικ. Κουμαριανού-Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη-Εκδό

σεις Ερμής.

Θα ακολουθήσει όλες τις κυβερνητικές μετακινήσεις, αφού, σύμφωνα

και με το ιδρυτικό της διάταγμα, έδρα της ορίζεται η εκάστοτε κα-

θέδρα της διοικήσεως. Στις 2 Απριλίου 1827, η Γ΄ Εθνοσυνέλευση, εκλέγει τον Ιωάννη Καποδίστρια, ως Κυβερνήτη της Ελλάδος και

όρισε την Αντικυβερνητική Επιτροπή, η οποία θα ασκούσε την εξου-

σία μέχρι την άφιξή του. Τον Ιούνιο 1827 ο Θ. Φαρμακίδης, αντίθετος με την εκλογή Καποδίστρια, παραιτείται από διευθυντής της Τυπογραφίας, «αμετάκλητα», όπως ο ίδιος τονίζει, με επιστολή του

προς τη ΓΕΕ: «… διά περιστάσεις ιδιαιτέρας δεν ημπορώ να εξακολουθήσω την σύνταξιν και την διεύθυνσιν της εφημερίδος»15. Στη

θέση του εφημεριδογράφου τοποθετήθηκε ο Γεώργιος Χρυσίδης, ο

οποίος θα είχε υπό την επιστασία του και την «Τυπογραφία της Κυβερνήσεως» Εν τούτοις, η άμεση διεύθυνση της τυπογραφίας παρέμεινε υπό τον έλεγχο του Π. Πατρίκιου16, συνεστήθη όμως και μία διαρκής κοινοβουλευτική επιτροπή, τα μέλη της οποίας θα επόπτευαν την τυπογραφία. Η ΓΕΕ κυκλοφορεί με μία είδηση της τελευταίας στιγμής, στο τέλος της σελίδας 4 (11 Ιανουαρίου 1828): «Εσπέρας

ήδη, καθ’ ην ώραν η εφημερίς ευρίσκεται εις τα πιεστήρια, Αγγλι-

κόν δίκροτον εισπλέει εις τον λιμένα μας και συμπεραίνομε ότι αυ-

τό φέρει τον εξοχώτατον Κυβερνήτην». Το αγγλικό πολεμικό πλοίο

Γουορσπάιτ προσορμίζεται στην Περιβόλα, φέρνοντας τον Καποδί-

στρια, μετά από ένα μακρύ και κοπιαστικό ταξίδι. Την επόμενη μέρα ο Καποδίστριας αποβιβάζεται στην Αίγινα.

Η ανάληψη της εξουσίας από τον Καποδίστρια, σηματοδότησε

την έναρξη μιας νέας εποχής για το αρτιπαγές ελληνικό κρατίδιο και για την Αίγινα. Ο Κυβερνήτης κατέβαλλε κάθε δυνατή προσπάθεια

για την οργάνωση της διοίκησης πάνω σε ευρωπαϊκά πρότυπα. Η

νέα κατάσταση δημιούργησε μεγαλύτερες ανάγκες έντυπου υλικού

και καινούργιες συνθήκες παιδείας, που διευκολύνουν την ανάπτυ-

ξη της τυπογραφίας. Ώς εκ τούτου, η αναδιοργάνωση της κρατικής

τυπογραφίας κατέστη βασική προτεραιότητά του και συνέστησε μία

επιτροπή, η οποία θα του υπέβαλλε συγκεκριμένες προτάσεις. Ένα

από τα πρώτα μέτρα που ελήφθησαν ήταν ο περιορισμός των αρμο-

διοτήτων του Χρυσίδη, ο οποίος ανέλαβε μόνο τη σύνταξη της ΓΕΕ.

Διευθυντής της Τυπογραφίας την 15 Απριλίου 1828 θα διοριστεί

15. Κώστας Μάγιερ, Ιστορία του Ελληνικού Τύπου Τ. Α΄. 1790-1900. Αθήνα 1957.

16. Ν. Ε. Σκιαδάς, ό. π.

Γεώργιος

Αποστολίδης-Κοσμητής, τον οποίο ο Καποδίστριας με-

τεκάλεσε από το Παρίσι, με αντικαταστάτη τον Π. Πατρίκιο. Ο Αποστολίδης θα παραλάβει από τον Χρυσίδη όλες τις τυπογραφίες, ήτοι: «την πρώην εν Ναυπλίω Εθν. Τυπογραφίαν», από το Διοικητήριο της Αίγινας «την τυπογραφίαν του Κόχραν» και από τον Κιάππε «την μικράν γαλλικήν τυπογραφίαν»17. Η οικονομική διαχείριση ανατέθηκε σε επιτροπή, η οποία έθεσε τις βάσεις του εξορθολογισμού των οικονομικών της υπηρεσίας. Τον Οκτώβριο του 1829

η επιστασία του τυπογραφείου ανετέθη στον Ανδρέα Μουστοξύδη18, ενώ, την ίδια εποχή, έχει ήδη συσταθεί και τμήμα γαλλόφωνης τυπογραφίας, που θα ενισχυθεί με την αγορά από τον Max. Raybaud

μίας νέας «γαλλικής τυπογραφίας»19. Παρόλο που η Κυβέρνηση από

τον Οκτώβριο του 1829 μετεγκαθίσταται τμηματικά στο Ναύπλιο, το μεγαλύτερο μέρος της Εθνικής Τυπογραφίας παραμένει στην Αίγινα, όπου εξακολουθεί και η έκδοση της Γενικής Εφημερίδος της Ελλάδος για ένα έτος ακόμη, με τελευταίο φύλλο την Τετάρτη 8 Οκτωβρίου 1830. Τον Ιανουάριο του 1830 κάποιοι τυπογράφοι θα μετακινηθούν στο Ναύπλιο για την ενίσχυση του εκεί τυπογραφείου.

Η Εθνική Τυπογραφία στεγάστηκε στον περίβολο του Ορφανοτροφείου και έπειτα, με διαταγή της Κυβερνήσεως, σε μία μεγάλη αποθήκη του προκρίτου και βουλευτή της Αίγινας (1824-1828)

Κ. Λογοθέτη, στη περιοχή που είναι σήμερα το καφενείο Ποσειδώνιο και είχε χρησιμοποιηθεί νωρίτερα και ως αποθήκη λειών, τη λεγόμενη «Μαγαζάρα», η οποία γκρεμίστηκε το 190520. Χρήματα, όμως, για την οικοδόμηση ιδιαίτερου οικήματος της Εθνικής Τυπογραφίας δεν διετέθησαν. Άγνωστο παραμένει πού στεγάστηκε μέχρι την ανέγερση του Ορφανοτροφείου. Στο πλαίσιο της αναδιοργάνωσης της «Εθνικής Τυπογραφίας», ο Κυβερνήτης θα παραγγείλει

17. Ι. Κ. Μαζαράκης-Αινιάν, ό. π.

18. Η ΓΕΕ Εν Αιγίνη, Σαββάτω, 16 Νοεμβρίου 1829, αναφέρει: «Εν Ναυπλίω 21 Οκτωβρίου 1829… Διάταγμα – Ο ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ : Επειδή η εις την Κυ-

βέρνησιν ανήκουσα Τυπογραφία, η τε Γαλλική και Ελληνική, μένουσιν εις Αίγιναν… Διαττάτωμεν: Α΄ Η επιστασία της τυπογραφίας της Κυβερνήσεως, ανατίθεται εις τον κύριον Ανδρέαν Μουστοξύδην, Πρόεδρον…».

19. Ι. Κ. Μαζαράκης-Αινιάν, ό. π.

20. Γ. Κουλικούρδη, Αίγινα ΙΙ. Στο φύλλο 75, 17 Σεπτεμβρίου 1830 της ΓΕΕ (Σ. Λουκάτος: Αίγινα, 48 κ.ε.), αναφέρεται: «Άχρις ου τελειώσει το κτίριον, το οποίον εδωρίσθη διά τυπογραφείον, θέλει στήσει τούτον εις την οικίαν Λογοθέτου. Ο δε τόπος, τον οποίον κατέχει ήδη εις το Ορφανοτροφείον, θέλει διορισθεί δια τον βιβλιοδέτην».

το 1829 στον γαλλικό οίκο Firmin Didot δύο μεταλλικά πιεστήρια

Stanhope, δύο ξύλινα με τα σχετικά εξαρτήματα, γραμματοσει-

ρές, κοσμήματα, βινιέτες, τυπογραφικές κάσες και άλλα αναγκαία.

Θα παραληφθούν το επόμενο έτος, 183021. Την κατάσταση παραγ-

γελιών είχε συντάξει ο Γ. Αποστολίδης, ο οποίος την υπέγραφε

προς τον Ντιντό ως «ο μαθητής σας». Θα υπάρξει εκτενής προσωπική αλληλογραφία Καποδίστρια-Ντιντό για την εξόφληση, η οποία

καθυστέρησε. Ο Ντιντό θα δωρίσει επιπλέον υλικό τυπογραφίας

καθώς και ένα μεγάλο αριθμό γαλλικών βιβλίων. Το ένα μεταλλι-

κό πιεστήριο κατόπιν νεότερης παραγγελίας του Αποστολίδη, ήταν

αμερικανικό, θεωρούμενο ως πιο σταθερό. Εναπόκειται σήμερα ως

έκθεμα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο22.

Η εκδοτική παραγωγή της Εθνικής Τυπογραφίας, εκτός από

τη ΓΕΕ, που είναι και το κύριο έργο της, θα περιλάβει σταδια-

κά και τη γαλλόφωνη εφημερίδα Courier de la Grèce, το περιοδικό

Η Αιγιναία, βιβλία ποικίλου περιεχομένου και φυλλάδια. Όσο για τον εξοπλισμό και το ανθρώπινο δυναμικό της, στην «Αιγιναία», σε παράρτημα του 1ου τεύχους, σε αναφορά του Μουστοξύδη για τα εκπαιδευτικά και την κατάσταση της Εθνικής Τυπογραφίας, πληροφορούμαστε ότι: Εκτός του Διευθυντού 16 υπάλληλοι είναι εις την Τυπογραφίαν, εργάτες δηλαδή και πρωτόπειροι. Πολλοί ίσως

ως προς τας παρούσας ανάγκας μας, αλλ’ αναγκαίοι, εάν συλλογισθεί τις, ότι εκ της προσθήκης των νέων χαρακτήρων αι εργα­

σίαι θέλουν αυξηνθεί, και ότι συμφέρει να προετοιμάσωμεν εργάτας δι’ όσας τυπογραφίας θέλουν ίσως απαιτήσει και τα διάφορα

άλλα μέρη, προϊόντος βαθμηδόν του αναγεννωμένου πολιτισμού εις

την Ελλάδα. Λίγο παραπάνω αναφέρει ότι από τους τροφίμους του

Ορφανοτροφείου οι εκπαιδευόμενοι σε τέχνας μηχανικάς, είναι 4

της Τυπογραφίας και 2 εις την Βιβλιοδετικήν

Οι πληροφορίες που μας δίνει ο Μουστοξύδης είναι σημαντικές:

«

Έως περί τα μέσα του έτους τούτου [1830], υπήρχε μία Τυπογρα-

φία εις την Αίγιναν με στοιχεία και πιεστήρια μη εξαρκούντα εις

τας καθημερινάς χρείας των προς τον τύπον διοριζομένων δημο­

σίων εγγράφων. Διά τούτον εσύστησεν η Κυβέρνησις εις Ναύπλιον

21. Χρήστος Λούκος, Νέα Στοιχεία για την Ελληνική Τυπογραφία της περιόδου 18281832 – Αλληλογραφία του Κυβερνήτη Ιω. Καποδίστρια με τον οίκο Firmin Didot Frères.

22. Χρήστος Λούκος, ό. π.

μίαν ιδίαν προς χρήσιν αυτής τυπογραφίαν, όλην δε την εις

Αίγιναν

αφήκε δια τα σχολεία, αφού την επροίκησεν με νέους ωραίους χαρακτήρας διαφόρου μεγέθους των του Διδότου, όσοι εξαρκούσιν εις

την στοιχειοθεσίαν 14 φύλλων και με 6 πιεστήρια, και με τ’ αναγκαία εργαλεία. Η αναφορά του Μουστοξύδη προς την επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Γραμματείαν, που την υπογράφει ως Ο Πρόεδρος της επί του Ορφανοτροφείου Επιτροπής, Έφορος και διευθυντής του Εθνικού Μουσείου και έφορος

του Κεντρικού Σχολείου, κλείνοντας έχει ένα, προφανές, τυπογραφικό λάθος. Γράφει: εν Αιγίνη την 31 Δεκεμβρίου 1831, πράγμα

αδύνατον, αφού το πρώτο τεύχος της Αιγιναίας εκδόθηκε την 15 Μαρτίου 1831. Άρα, θα πρέπει να έγινε μέσα στο έτος 1830.

Ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τους εργαζόμενους της Εθνικής Τυπογραφίας και τις αμοιβές τους περιέχει και έγγραφο των ΓΑΚ, «Κατάλογος των εργατών της Εθνικής Τυπογραφίας και του μηνιαίου μισθού εκάστου, κατά τον Ιούλιον μήνα του 183023»:

1) Γ. Αποστολίδης Κοσμητής, Διευθυντής – Φοίνικες 200

2) Αργύριος Κεφαλάς, διορθωτής – Φοιν. 80

3) Παύλος Πατρίκιος, Στοιχειοθέτης – Φοιν. 110

4) Αναστάσιος Νικολαΐδης, Στοιχειοθέτης – Φοιν. 110

5) Ιωάννης Σχοινάς, Στοιχειοθέτης – Φοιν. 70

6) Ανδρέας Κορομηλάς, Στοιχειοθέτης – Φοιν. 70

7) Παναγιώτης Δημήδης, Στοιχειοθέτης – Φοιν. 60

8) Αγγελής Αγγελόπουλος, Στοιχειοθέτης – Φοιν. 48

9) Δημήτριος Μπούκας, Πιεστής α΄ – Φοιν. 100

10) Ιωάννης Τόμπρας, Πιεστής α΄ – Φοιν. 60

11) Αναστάσιος Τόμπρας, Πιεστής α΄ – Φοιν. 50

12) Ιωάννης Θεολόγης, αρχάριος – Φοιν. 24

13) Παναγής Λιανοσταφίδας, αρχάριος – Φοιν. 24

14) Μήτρος Μάρκου, (δυσανάγνωστο), μάλλον υπηρέτης

– Φοιν. 3624

23. Έγγραφο ΓΑΚ-Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Μινιστερίου/Γραμματείας/Υπουργείου

της Θρησκείας και Παιδείας (περιόδου Κυβερνήτη Ι. Καποδίστρια) [1828-1833], φ. 22β. 24. Στην έκθεση του Μουστοξύδη αναφέρονται 16 εργαζόμενοι στην Τυπογραφία το 1830, ίσως να προσελήφθησαν 2 ακόμη αργότερα, εντός του έτους.

«Κατάλογος των εργατών της Εθνικής Τυπογραφίας και του μηνιαίου μισθού εκάστου, κατά τον Ιούλιον μήνα του 1830». Τη μισθοδοτική κατάσταση

υπογράφει ο Διευθυντής της Εθνικής Τυπογραφίας, Γ. Αποστολίδης Κοσμητής.

Αίγινα, 31 Ιουλίου 1830 (ΓΑΚ, Αρχείο Γραμματείας Θρησκείας & Παιδείας, φ. 30β).

Η διάσπαση της Τυπογραφίας σε δύο τμήματα

δημιουργεί το

παράδοξο της έκδοσης της φιλολογικής και επιστημονικής εφημερίδας Η Αιγιναία (υπό τον Γ. Αποστολίδη-Κοσμητή), με την ένδει-

ξη Εκ της εν Αιγίνη Εθνικής Τυπογραφίας, η οποία κυκλοφορούσε

παράλληλα με τη ΓΕΕ, η οποία έβγαινε πια στο Ναύπλιο με την

ένδειξη Εν Τη Εθνική Τυπογραφία . Θα συνεχιστεί, όμως, η έκδο -

ση βιβλίων, κυρίως σχολικών, κάποια μάλιστα φέρουν την ένδειξη

Εκ της Τυπογραφίας του Ορφανοτροφείου .

Ο Αποστολίδης, που είχε και τη διεύθυνση του Λιθογραφικού,

θα παραμείνει διευθυντής της Εθνικής Τυπογραφίας και μετά την

ανατροπή του Αυγουστίνου Καποδίστρια. Φαίνεται ότι μέτρησε η

μη αρμονική σχέση του με τον Κερκυραίο Μουστοξύδη, ο οποίος

υπήρξε απόλυτα αφοσιωμένος στον Καποδίστρια25

της «Εθνικής Τυπογραφίας»

Η παρουσία ακμαίου κρατικού τυπογραφείου θα προσφέρει πολύ-

τιμες υπηρεσίες στη στήριξη της λειτουργίας του νεαρού ελληνικού κρατιδίου και θα συμβάλει ουσιαστικά στην ενίσχυση του εκπαιδευτικού και του εν γένει πνευματικού έργου, στον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό καθώς και στην εκπαίδευση υποτρόφων του Ορφανοτροφείου στην τυπογραφική τέχνη.

Α) Η Γενική Εφημερίς της Ελλάδος

Είναι το επίσημο όργανο των διαφόρων κυβερνήσεων του Αγώνα

και του νεαρού ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους, όπως σήμερα είναι

Η Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Είναι το φύλλο, όπου δημοσιεύονταν πράξεις, νόμοι, αποφάσεις, ψηφίσματα της Κυβέρνησης. Συγχρόνως, δημοσιεύει και ποικίλες ειδήσεις από το εσωτερικό και το εξωτερικό, με σαφές βέβαια το φιλοκυβερνητικό πνεύμα, μελέτες

25. Νομοθ. Διάταγμα 17 Μαΐου 1832 περί παραμονής του: «Όστις διηύθυνε το κατάστη-

μα τούτο τέσσαρα ήδη έτη κατά συνέχειαν, έχει τας απαιτουμένας εις το επάγγελμά

του γνώσεις, καθό σπουδάσας την τυπογραφικήν τέχνην ικανά έτη υπό τον διάσημον

τυπογράφον των Παρισίων κ. Διδότον».-Παρατίθεται στο Μπερεδήμας Παν., Οι

εικονογραφήσεις των πρώτων αλφαβηταρίων της Δημοτικής, μέχρι τον 20ό αιώνα.

Διδακτορική Διατριβή, Μέρος 1ο.

Εκδοτική παραγωγή

αναφερόμενες στα γράμματα και τις επιστήμες, επιστολές συνδρομητών, οικονομικές ειδήσεις, νεκρολογίες, άρθρα φιλολογικού και αρχαιολογικού περιεχομένου, ακόμη και ποιήματα.

Την 30ή Σεπτεμβρίου 1825 ο Φαρμακίδης γνωστοποίησε διά «Προκηρύξεως», την ίδρυση της εφημερίδας και καθόριζε το περιεχόμενό της. Σ’ αυτήν απηχούνται οι ιδέες του Διαφωτισμού και προ-

βάλλει με γλώσσα απλή τις αρχές της ελευθεροτυπίας και τα αγαθά

της Παιδείας26. Όμως, στις 4 Ιουνίου 1827, ο Φαρμακίδης παραι-

τείται από τη θέση του, αρνούμενος να συμφωνήσει με την εκλογή

Καποδίστρια, εξελιγμένου μέσα στο περιβάλλον της ρωσικής αυλής,

έστω και αν αντιπροσώπευε τη φιλελεύθερη πτέρυγα των διπλωμα-

τών της. Φιλελεύθερο πνεύμα, συνεργάτης του Αδαμάντιου Κοραή, διαπνεόταν από τις αρχές της ελευθεροτυπίας, όπως άλλωστε είχαν αναγνωριστεί από το άρθρο «Περί Ελευθεροτυπίας» στο Σύνταγμα της Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου.

Με διάταγμα της 9 Ιουνίου 1827 νέος «εφημεριδογράφος» της Κυβερνήσεως και, συγχρόνως, νέος επιστάτης της Τυπογραφίας διορίζεται ο Γεώργιος Χρυσίδης. Η εφημερίδα διέκοψε την έκδοσή της, για περίπου δύο εβδομάδες (4-22 Ιουνίου 1827), μέχρι να αναλάβει καθήκοντα ο νέος διευθυντής. Ο Χρυσίδης θα κινηθεί στον αντίποδα του προκατόχου του σε ό,τι αφορά τη σχέση του με την

κυβερνητική εξουσία, ασκώντας άχρωμη και συμβατική διεύθυν-

ση27. Στις 18 Ιουνίου 1827 θα δημοσιεύσει, μάλιστα, και ένα κείμενο

για το πώς αντιλαμβάνεται τον ρόλο της εφημερίδας. Θα παραμείνει

στη θέση αυτή μέχρι τον Δεκέμβριο του 1830. Τον αντικαθιστά ο

Ιωάννης Γαλιάτσας, στενός φίλος του Αυγουστίνου Καποδίστρια.

Μετά την πτώση του Αυγουστίνου, με την είσοδο των στρατευ-

μάτων των «Συνταγματικών» στο Ναύπλιο, η εφημερίδα θα διακό-

ψει οριστικά την έκδοσή της τον Μάρτιο του 1832 και θα τη διαδε-

χθεί η Εθνική Εφημερίς, ως επίσημο όργανο της νέας κυβέρνησης.

Με το Βασιλικό διάταγμα 2 της 1ης Φεβρουαρίου 1833 αντικαθί-

σταται και αυτή από την Εφημερίδα της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος. Η έκδοση της ΓΕΕ θα διαρκέσει περίπου 6,5

χρόνια. Τα 3,5 από αυτά εκδίδεται στην Αίγινα, με τελευταίο φύλ-

λο το υπ’ αριθμ. 81, 8 Οκτωβρίου 1830. Η έκδοσή της θα λάβει

26. Ν. Ε. Σκιαδάς, ό. π.

27. Ν. Ε. Σκιαδάς, ό. π.

χώρα στις βραχυχρόνιες έδρες των κυβερνήσεων κατά τις διάφορες

μετακινήσεις τους. Συγκεκριμένα, στις 30 Μαρτίου 1827 στον Πόρο, όπου έχει εγκατασταθεί η κυβέρνηση για τις εργασίες της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης της Τροιζήνος (19 Μαρτίου – 5 Μαΐου 1827). Στις

22 Ιουνίου 1827, ακολουθώντας τη Διοίκηση, θα εκδοθεί στο Ναύ-

πλιο, με ένα τμήμα της τυπογραφίας να παραμένει εκεί. Εκ νέου μετακίνηση της Διοίκησης στην Αίγινα (φ. 53 της 24ης Αυγούστου 1827). Στο φύλλο αυτό για πρώτη φορά στη δημοσίευση «ΠΡΑΞΕΙΣ

ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΏΣ», εισάγεται ο όρος «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ»

στη Διακήρυξη της Αντικυβερνητικής Επιτροπής περί της εκλογής Καποδίστρια. Στο φ. αρ. 76 (12 Νοεμβρίου 1827), για πρώτη

φορά η αναγραφή «ΕΝ ΤΗ ΕΘΝΙΚΗ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ». Από τα φ. 1-2, Σάββατο 5 Ιουνίου 1829, με ανανεωμένο, πιο προσεγμένο λογότυπο και εν γένει εμφάνιση, και επάνω δεξιά στην 1η σελίδα η αναγραφή, «Τιμή της Συνδρομής – Ετήσια Τάλαρα Δίστηλα 6 – Εξαμηνιαία Τάλαρα Δίστηλα 3 – Τριμηνιαία 1 και ½». Θα ακολουθήσει

το Άργος κατά τη διάρκεια των εργασιών της Δ΄ Εθνοσυνέλευσης

(11 Ιουλίου 1829 – 6 Αυγούστου 1829). Στο Άργος θα εκδοθούν τα

φύλλα 47 (15/06/1829) μέχρι 54 (07/08/1929). Στις 14 Αυγούστου

1829 φ. 55, πάλι στην Αίγινα. Στο φ. 71, υπάρχει «Προαγγελία»

για την έκδοση της επίσημης γαλλόφωνης Courier de la Grèce. Το

φ. 81, Έτους 5ου,Τετάρτη 8 Οκτωβρίου 1830, είναι το τελευταίο στην Αίγινα. Θα συνεχιστεί στο Ναύπλιο, από 18 Οκτωβρίου 1830

αρ. 82, μέχρι τη οριστική διακοπή της, την 13 Μαρτίου 183228.

Η ΓΕΕ εκδιδόταν δύο φορές την εβδομάδα, κάθε Τετάρτη και

Σάββατο (κάποιες φορές Παρασκευή), 4 σέλιδη, 2 στηλη, σε σχήμα

4ο, με συνεχή σελιδαρίθμηση μέσα στο έτος κυκλοφορίας, σε διαστάσεις αρχικά 28 x 22 εκατ. και από την 4 Ιουνίου 1827 σε 32 x 22

εκατ. Συχνά προστίθεντο 4σέλιδα, με την ένδειξη «ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ».

Το τυπογραφικό χαρτί και τα μελάνια εισάγονταν από το εξωτερικό, κυρίως την Ιταλία και την Αγγλία. Αναφέρονται απόπειρες εντόπιας παραγωγής29. Πληροφορίες από μέρη εκτός του καθαυτό

28. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων. Ψηφιακή Συλλογή Γενικής Εφημερίδος της

Ελλάδος.

29. Σύμφωνα με την πρώτη, στην Καλαμάτα στο τυπογραφείο του Υψηλάντη επιχειρή-

θηκε η εκπαίδευση τεχνίτη που θα φτιάχνει χαρτί. Το αποτέλεσμα, άγνωστο. Στη

δεύτερη (Ι.Κ. Μαζαράκης-Αινιάν, Τα Ελληνικά Τυπογραφεία του Αγώνος 1821-1827, Αθήναι 1970): «Το 1827, ο ιατροδιδάσκαλος και αρχιμανδρίτης Διονύσιος Πύρρος

ελληνικού χώρου αντλούνταν από επιστολές και, κυρίως, από παροικιακές εφημερίδες, (Ανατολικός Θεατής, Εφημερίς της Σμύρνης, Εφημερίς Οδησσού, Ο Ήλιος, Συνταγματικός), αλλά και από πληθώρα εφημερίδων της Γαλλίας, Αγγλίας, Αυστρίας, Ιταλίας, Μάλτας, Γερμανίας, Ελβετίας και άλλων χωρών, οι οποίες έφταναν με

πλοία σε ελληνικά λιμάνια30. Η ύλη κατανεμόταν σε διακριτές στή-

λες: «ΕΣΏΤΕΡΙΚΑ», «ΕΞΏΤΕΡΙΚΑ», «ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ», «ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ

ΔΙΟΙΚΗΣΕΏΣ», «εγχώριοι ειδήσεις (επίσημοι)», «Εκ του Βουλευτι-

κού», «Εκ του Εκτελεστικού», «Γεωγραφία», ακόμη και «περίεργα»

και νεκρολογίες. Η εφημερίδα διανεμόταν μόνο σε εγγεγραμμένους

συνδρομητές, μέσω των κατά τόπους «επιστατών». Μολαταύτα, τα

έξοδα υπερέβαιναν κατά πολύ τα έσοδα. Προς τούτο, το Βουλευτικό

αποφάσισε την υποχρεωτική εγγραφή ως συνδρομητών όλων των

δημοσίων υπαλλήλων και λειτουργών, οι οποίοι αμείβονταν με περισσότερα από 200 γρόσια μηνιαίως31. Ο απλός λαός, αγράμματος

σχεδόν στο σύνολό του, πληροφορούνταν για το περιεχόμενο, μέσω δημόσιας ανάγνωσής τους από κάποιον εγγράμματο, σε καφενεία, πλατείες, ιδιωτικές ή οιουδήποτε είδους κοινωνικές συναθροίσεις.

Β) Ο Εθνικός

Φιλοκαποδιστριακή εφημερίδα, το 1 ο και μοναδικό φύλλο της

ο ποίας κυκλοφόρησε την Τρίτη 15 Νοεμβρίου 1832, εποχή ανασύνταξης του καποδιστριακού κόμματος, με εκδότη τον Στάμο Τριανταφύλλη. Κατόπιν ενεργειών του Θ. Φαρμακίδη, που κινητοποίησε

και μερίδα μαθητών του Κεντρικού Σχολείου, η εφημερίδα έκλεισε, αφού ο υπεύθυνος της Τυπογραφίας μετά από πιέσεις του Φαρμακίδη, αρνήθηκε την εκτύπωσή του προς δημοσίευση 2ου φύλλου32.

εσύστησεν εις παλαιάν Σπάρτην μία μικρή μηχανή χαρτουργίας και κατεσκεύασε ως χίλια φύλλα χαρτί. Αλλά με τη λεηλασία της Λακωνίας από τους Άραβες του Ιμπραήμ εγκατελείφθη ο Μυστράς και χάθηκαν το μηχάνημα και το χαρτί». Η τρίτη σε μο-

νόφυλλο, που δημοσιεύεται σε βιβλιογραφικό κατάλογο των Τετραδίων εργασίας από το Φίλιππο Ηλιού: «Ειδοποίησης της κατασκευής του χαρτίου εις την πόλιν Άργους…

Εν Άργει, 1829 Ιουνίου 15. Ο Αρχιμανδρίτης Δ. ο Πύρρος (Διονύσιος Πύρρος)».

Η προσπάθεια δεν ετελεσφόρησε.

30. Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.

31. Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος, Η Τυπογραφία στην Ελλάδα, 1821-1831, στην ιστοσε-

λίδα της Εταιρείας Μελέτης Έργου Ιωάν. Καποδίστρια.

32. Γιάννης Κόκκωνας, Οι Μαθητές του Κεντρικού Σχολείου (1830-1834).

Γ) Γαλλόφωνες εφημερίδες

Η παραγωγή γαλλόφωνων εφημερίδων κύριο στόχο είχε την επίσημη ενημέρωση του κοινού της Ευρώπης αλλά και των Φιλελλήνων, που είχαν σπεύσει να συνεισφέρουν στον Αγώνα, για τα συμβαίνοντα στην Ελλάδα.

• Courier de la Grèce (Ταχυδρόμος της Ελλάδος). Η γαλλόφωνη

αυτή εφημερίδα κυκλοφόρησε από την Εθνική Τυπογραφία ως

επίσημο κυβερνητικό όργανο από την 1η Νοεμβρίου 1829 μέχρι

την 1η Φεβρουαρίου 1832 στην Αίγινα υπό την επιστασία του

Ανδρέα Μουστοξύδη. Τυπωνόταν δύο φορές το μήνα και εξέδω-

σε στις ετήσιες σειρές Α-Δ τα φύλλα 1-59. Ήταν 4σέλιδη σε 3

στήλες, ενίοτε με 4σέλιδα παραρτήματα. Η έκδοσή της γνωστο-

ποιείται με αγγελία στη ΓΕΕ της 16 Οκτωβρίου 182933. Δημοσίευε στη στήλη PARTIE OFFICIELE Πράξεις της Κυβερνήσεως

καθώς και ειδήσεις από το εσωτερικό και το εξωτερικό. Στο τέλος η ένδειξη «EGINE, DE L’IMPRIMERIE DU GOUVERNEMENT», στα τεύχη 13 (Μάιος 1830) μέχρι 32 η ένδειξη, «IMPRIMERIE DE L’ORPHANOTROPHE». Τα φ. 50 (1 Οκτωβρίου 1831), μέχρι 59 (1 Φεβρουαρίου 1832) τελευταίο, με μαύρο (πένθιμο) περίγραμμα, λόγω της δολοφονίας του Καποδίστρια34.

• Courier d’Orient (Ταχυδρόμος της Ανατολής)35. Πρωτοεκδόθηκε

στην Πάτρα (6 Δεκεμβρίου 1828)36, ως εβδομαδιαία γαλλόφωνη

33. «ΑΓΓΕΛΙΑ – Νέα Εφημερίς Γαλλική συνισταμένη αντί της παυσάσης COURIER

D’ORIENT, και της οποίας η έκδοσις μετ’ολίγον άρχεται. Αύτη θέλει περιέχει: Τας

πράξεις της Κυβερνήσεως – Τας αξιολόγους των εγχωρίων ειδήσεων – Τα περί την

αρχαιολογίαν της Ελλάδος, την Φιλολογίαν του τόπου εν γένει, και τα φιλανθρωπικά

καταστήματα – Τα αφορώντα το εξωτερικόν εμπόριον και τα προϊόντα του τόπου.

Θέλει εκδίδεσθαι δις του μηνός, εις ολόκληρον φύλλον μέγα, η δε τιμή αυτής προσ-

διορίζεται δι’έτος μεν τάλαρα δίστηλα τέσσαρα, δι’ εξάμηνον δε, δύο, προπληρωτέα.

Αι συνδρομαί γίνονται ενταύθα παρά τω εκδότη της Γενικής Εφημερίδος, εις δε τας

επαρχίας, παρά τους κατά τόπους επιστάτας της Γενικής Εφημερίδος, προς τους

οποίους θέλουν στέλλεσθαι και τα φύλλα διά του Ταχυδρομείου.»

34. Ψηφιακή Συλλογή Εφημερίδων στη Βουλή των Ελλήνων.

35. Το σώμα των φύλλων της εφημερίδος στη Ψηφιακή Συλλογή της Βουλής.

36. Ν. Ε. Σκιαδάς, Χρονικό της Ελληνικής Τυπογραφίας: «Ο κ. Ρεμπώ ήθελε να ιδρύσει

μία γαλλική εφημερίδα, που την έκανε αναγκαία η παρουσία των στρατευμάτων μας

στη χερσόνησο(εννοεί τη στρατιά του Μαιζών). Ένιωσε την ανάγκη να εγκαταστα-

θεί σ’ ένα μέρος όπου θα μπορούσε να επωφεληθεί από τη ταχυδρομική υπηρεσία που

είχε αποκατασταθεί ανάμεσα στη Γαλλία και στο στρατό, και από την επικοινωνία

«εφημερίδα πολιτική, εμπορική και

λογοτεχνική»

(Journal politique, commercial et litteraire), 4σέλιδη, 3στηλη. Από το φ. 12 (Τρίτη 19 Μαΐου 1829) η έκδοσή της συνεχίστηκε στην Αίγινα

μέχρι το τελευταίο φ. 23 (21 Οκτωβρίου 1829). Από το φ. αρ.

15 κυκλοφορούσε κάθε Σάββατο. Συνέχειά της θα είναι η Courier de la Grèce. Στην Πάτρα με την ένδειξη «DE L’IMPRIMERIE FRANCAISE ET GRECQUE DE MAX. RAYBAUD», όπως και τα φ.

αρ. 12-15 της Αίγινας. Από το φ. αρ. 16 (20 Ιουνίου 1829) μέ-

χρι το τελευταίο η ένδειξη «DE LA TYPOGRAFIE FRANCAISE ET GRECQUE DU COURIER D’ORIENT».

Δ) Η Αιγιναία

Είναι το πρώτο έντυπο σε ελληνικό χώρο που θα έχει τον χαρακτήρα

αυτού που σήμερα ονομάζουμε περιοδικό. Εκδότης είναι ο Γεώργιος Αποστολίδης-Κοσμητής και Διευθυντής ο Ανδρέας Μουστοξύδης. Εκδίδεται «εκ της εν Αιγίνη Εθνικής Τυπογραφίας» και κυκλοφόρησε σε μηνιαία βάση, από τις 15 Μαρτίου 1831 μέχρι 15 Σεπτεμβρίου 1831, συνολικά 7 τεύχη. Η έκδοσή της διεκόπη αμέσως μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, στις 27 Σεπτεμβρίου 1831, στο Ναύπλιο.

Ο

Γ. Αποστολίδης-Κοσμητής σε προαγγελία του (10 Φεβρουα-

ρίου 1831), αναδημοσιευμένη στο 1ο τεύχος της «Αιγιναίας» πληροφορεί για την επικείμενη έκδοση και παρουσιάζει και το είδος των περιεχομένων της, δίνοντας το στίγμα του: «Εν περιοδικόν σύγγραμμα έχον ίδιον περιεχόμενον τα προς την κοινήν εκπαίδευσιν, θέλει συμβάλλει πολύ εις την αύξησιν των προς φωτισμόν μέσων, και εις την ταχυτέραν μεταξύ ημών διάδοσιν των καλών της Παιδείας…». Ώς προς την ύλη καθορίζει τα εξής:

«Α΄. Πράξεις της Κυβερνήσεως αφορώσαι εις τα της δημο­

σίου εκπαιδεύσεως. Β΄. Ειδήσεις περί των σχολείων της Ελλά­

δος. Γ΄. Περί διδακτικής, ήγουν περί μεθόδων του διδάσκειν, αι οποίαι είναι συνήθεις εις ημάς ή εις άλλα έθνη φωτισμένα. Δ ΄. Περί διδακτικών βιβλίων τυπωνομένων εις την Ελλάδα ή

με τη προσωρινή έδρα της Ελληνικής Κυβερνήσεως... τα πλεονεκτήματα συγκεντρώνονταν περισσότερο από κάθε άλλο μέρος στη καινούργια πόλη των Πατρών, που η θαυμάσια θέση της γινότανε περισσότερο πολύτιμη από τη γειτονιά των Ιονίων Νήσων, της Ιταλίας…» Από αναφορά του συγγραφέα Ζ. Μανζάρ.

έξω αυτής, και χρησίμων εις τα σχολεία μας. Όλα τα ανωτέρω

θέλει υπάγεσθαι εις εν τμήμα επιγραφόμενον Κοινή ή δημοσία

εκπαίδευσις. Άλλο δεύτερον τμήμα θέλει διαλαμβάνει Περί φι-

λολογίας, εις το οποίον θέλει καταχωρίζεσθαι τα περί εγκυκ­

λίων μαθημάτων, ιστορίας, αρχαιολογίας κ.τ.λ. Άλλο δε τρίτον

θέλει είσθαι το Περί επιστημών, και τέταρτον Περί τεχνών…

όσαι ιδιάζουσιν εις την παρούσαν ημών κατάστασιν, και μάλι-

στα περί των της γεωργικής και οικιακής οικονομίας».

Από το 2ο τεύχος προστίθεται και 5ο Κεφάλαιο, τα «Ποικίλα ή Σύμμικτα, άρθρα τινά άξια της περιεργείας ή της φιλομαθείας των

αναγνωστών μας». Η διάταξη αυτή των περιεχομένων της Αιγι-

ναίας θα τηρηθεί αυστηρά σε όλα τα τεύχη της. Όσον αφορά στην ονομασία του περιοδικού,

δε η εφημερίς αύτη

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ , ως υπό παροικούντων εις Αίγιναν εκδιδομένη ».

Η διάκριση μεταξύ εφημερίδας και περιοδικού δεν υπήρχε ακόμη. Εκδίδεται σε 2 τυπογραφικά τετράδια 32 σελίδων και η ετήσια τιμή της «διά τους εντός της επικρατείας διορίζεται 18 Φοινίκων, προπληρωνομένων κατά εξάμηνον των ημίσεων, διά δε τους εκτός 24 Φοινίκων. Οι εντός της επικρατείας θέλουν λαμβάνει ανεξόδως την εφημερίδα, εκ δε των εκτός μόνοι οι κατοικούντες τα παράλια». Ο Ανδρέας Μουστοξύδης, εκτός από τη Διεύθυνση, επιμελείται και το τμήμα «Περί Φιλολογίας», όπου υπογράφει ως Α.Μ. και παρουσι-

άζει μελέτες και σχόλια πάνω σε αρχαία κείμενα και σπάνια θρησκευτικά χειρόγραφα καθώς και επιγραφολογικές μελέτες. Στο 6ο τεύχος (σελ. 166), δημοσιεύει τη σημαντική του μελέτη «Περί του

εν Αιγίνη νομιζομένου του Πανελληνίου Διός ναού εικασίαι», όπου με σοβαρά και τεκμηριωμένα επιστημονικά επιχειρήματα, πρώτος

αυτός θεμελιώνει τη θέση του Ιερού του Ελλανίου Διός στην κορυφή

του Όρους. Μέχρι τότε ταύτιζαν το Ιερό με τον Ναό της Αφαίας.

Δεύτερος σημαντικός συνεργάτης και αρθρογράφος είναι ο Ιωάννης Π. Κοκκώνης, ο οποίος γράφει τα άρθρα εκπαιδευτικού περιεχομένου, με ιδιαίτερη έμφαση στην αλληλοδιδακτική μέθοδο, και τα περί Επιστημών και Τεχνών. Θεωρείται ο πρώτος παιδαγωγός στα νεοελληνικά

«Προαγγελία» της έκδοσης του περιοδικού «Αιγιναία», που υπογράφει

ο εκδότης Γ. Αποστολίδης Κοσμητής και απαρτίζεται από τέσσερα (4)

φύλλα (ΓΑΚ, Αρχείο Γραμματείας Θρησκείας & Παιδείας, φ. 36β).

Ε) Βιβλία και φυλλάδια

Από το τέλος του 1825 άρχισε η εκτύπωση βιβλίων και φυλλαδίων

ποικίλου περιεχομένου. Στην Αίγινα από την «Εθνική Τυπογραφία» υπήρξε σοβαρή, ενδιαφέρουσα και ικανή βιβλιοπαραγωγή.

Με την άφιξη του Κυβερνήτη και τη συστηματική και μεθοδική

καθιέρωση εκπαιδευτικής πολιτικής και την ίδρυση σχολείων βασικής, στοιχειώδους, ανώτερης αλλά και επαγγελματικής εκπαί -

δευσης των Ελληνοπαίδων, το τυπογραφείο εκτύπωσε σημαντικό

για την εποχή και τα υπάρχοντα μέσα αριθμό βιβλίων. Πολύ μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των φυλλαδίων και των μονόφυλλων

και σε αριθμό αγγίζει κάποιες χιλιάδες, χωρίς να είναι ακριβώς

προσδιορισμένος, αφού η συνεχιζόμενη βιβλιογραφική έρευνα συνεχώς ανασύρει νέα ευρήματα, που απόκεινται σε ιδιωτικές ή και δημόσιες συλλογές.

Η διάθεση των βιβλίων, όπως άλλωστε γινόταν και με τις εφημερίδες και με την «Αιγιναία», γινόταν, κατά κύριο λόγο, σε συνδρομητές και σε μικρότερο βαθμό από το ίδιο το Τυπογραφείο.

Συνήθως έβγαινε μία προαγγελία για την επικείμενη έκδοση και ανοιγόταν κατάλογος συνδρομητών, ο οποίος τις πιο πολλές φορές δημοσιευόταν στη τελευταία σελίδα του βιβλίου, αλλά όχι πάντα.

Άλλες φορές, αν και υπήρχε αριθμός εγγεγραμμένων συνδρομητών, το βιβλίο δεν εξεδίδετο. Για κάποιον ιδιώτη εκδότη χωρίς οικονομι-

κή ευχέρεια, η προεγγραφή συνδρομητών ήταν ο μόνος τρόπος για

να αντιμετωπιστούν τα έξοδα έκδοσης, με το χαρτί πανάκριβο και δυσεύρετο. Οι συνδρομητές κάλυπταν ένα ευρύ γεωγραφικό χώρο, από τις επαναστατημένες και ελευθερωμένες περιοχές, μέχρι τις τουρκοκρατούμενες, τα νησιά του Αιγαίου, Κρήτη, Επτάνησα, Μι-

κρά Ασία, τα Βαλκάνια και τις παραδουνάβιες ηγεμονίες, τη Ρωσία

και τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, μέχρι κάποιες φορές και την Αμερική.

Στην Αίγινα, σύμφωνα με τις βιβλιογραφικές έρευνες, από την

Εθνική Τυπογραφία εκδόθηκαν γύρω στα 40 βιβλία. Τον αριθμό

αυτό αγγίζει και η δική μας αναζήτηση.

στην Αίγινα 37 .

1. Περί των στοιχειωδών αρχών της ανατροφής του Γεωργίου Σπούρτσειμ (Spurheim G.), μεταφρασθέν υπό του Μ. Σχινά, 1831.

2. Διδασκαλία της διαγραφικής ή γραμματικής ιχνογραφίας υπό Ι. Β. Φραγκήρου. Μεταγλωττισθείσα κατ’ επιταγήν της Α.Ε. του Κυβερνήτου

της Ελλάδος υπό του μακαρίτου Κ. Κοκκινάκου, επιθεωρηθείσα δε υπό Ι. Π. Κοκκώνη, μέλους της επί της Προπαιδείας Επιτροπής προς χρήσιν των αλληλοδιδακτικών σχολείων (Πρόκειται για βιβλίο Γεωμετρίας).

3. Ακολουθία του Οσίου Πατρός Ημών Σεραφείμ, ασκήσαντος εν τω όρει Δομπού Λεβαδείας – Νεοφύτου Μεταξά, 1828.

4. Ορθόδοξος Ομολογία: ήτοι Πίστεως Έκθεσις κατά την του Χριστού

αγίαν καθολικήν, αποστολικήν και Ανατολικήν Εκκλησίαν Συντεθείσα παρά Ευγενίου του Βουλγάρεως και πρώτον νυν εκδιδομένη

εις φως παρά του πανιερωτάτου Αγίου Ταλαντίου κυρίου Νεοφύτου Μεταξά του εξ Αθηνών, 1828.

5. Περί ωφελείας και εκτάσεως των πολιτικών επιστημών. Γεωργίου Αθανασίου, μέλους του αντι-θαλασσίου δικαστηρίου επιτροπής, Λόγος προς την νεολαίαν της Βλαχίας, 1828.

6. Βιογραφία των ηρώων Μάρκου Μπότσαρη και Καραϊσκάκη/ Συνοπτικώς συγγραφείσα και τύποις εκδοθείσα υπό Γεωργίου Γαζή του

εκ Δελβινακίου της Ηπείρου, πρώην γραμματέως, μυστικού συμβούλου και χιλιάρχου του Στρατηγού Καραϊσκάκη. Αφιερωθείσα δε παρά

του ιδίου τω σεβαστώ Κυβερνήτη της Ελλάδος, 1828.

7. Πολιτικής οικονομίας κατήχησις: ήτοι οικιακή διδασκαλία Περί του

πώς γεννώνται, διανέμονται και αναλίσκονται εις την Κοινωνίαν τα Χρήματα. Μεθ’ ων έπονται Σημειώσεις προς ωφέλειαν των θελόντων να εμβαθύνωσι πλειότερον εις τας αρχάς της επιστήμης ταύτης.

Παρά Ιω. Βαπτιστού Σάη. Μεταφρασθείσα εκ του Γαλλικού παρά Γ. Χρυσήδου, 1828.

8. Τα κατά την κηδείαν του μακαρίτου Φ. Χάστιγγος: ήτοι τα προς ταύτην Διατάγματα του Ε. Κυβερνήτου, το Πρόγραμμα της επικηδείου

πομπής και ο Επιτάφιος Λόγος – Από τον Σπυρίδωνα Τρικούπη, 1829.

37. Από βιβλιογραφικούς καταλόγους: α) Γκίνη-Μέξα. β) Φίλιππου Ηλιού και άλλων στον Ερανιστή και τα Τετράδια εργασίας και από Ψηφιακές Βιβλιοθήκες: Ανέμη, Ήλιος, Λήκυθος, Εθν. Βιβλιοθήκης, Μουσείου Μπενάκη, Ακαδημίας Αθηνών, CORE και άλλες.

9. Λόγοι επικήδειοι και επινίκιοι εκφωνηθέντες εις επήκοον του λαού επί της Ελληνικής Επαναστάσεως. Σπυρίδωνος Τρικούπη, 1829.

10. Οδηγός: ήτοι Εισαγωγή εις τας Θείας Γραφάς Συλλεγείσα εκ των συγγραμμάτων Ωριγένους και Θεοδωρήτου επισκόπου Κύπρου, Παρά του πανοσιολογιωτάτου αρχιμανδρίτου κ. Προκοπίου Δενδρινού, διδασκάλου της κατά τον Πόρον Εκκλησιαστικής Σχολής, 1831.

11. Λόγος επιτάφιος εις τον Κυβερνήτην της Ελλάδος Ιωάννην Αντωνίου Κόμητα Καποδίστριαν συντεθείς υπό του εξοχωτάτου κυρίου Αλεξάνδρου Στούρζα, και εκφωνηθείς εν τη πρωτευούση της Οδησσού Εκκλησία τη 18 Νοεμβρίου 1831, 1832.

12. Σύλλεκτα των Θουκυδίδου και Ηροδότου ιστοριών. Προς χρήσιν του εν Αιγίνη Κεντρικού Σχολείου, 1832.

13. Χρονολογικός Πίναξ. Περιέχων εν βραχυλογία τα πλέον άξια λό-

γου και μνήμης συμβάντα του Κόσμου αφ’ όσα η γενική ιστορία

μας εφύλαξε με τας χρονολογίας των από Κοσμογονίας μέχρι των

ημερών μας, Ερανισθείς εκ των ακριβεστέρων χρονολόγων και ιστο-

ριογράφων υπό Σολομώντος Νικολαΐδου Κυπρίου. Και εκδοθείς δι’

ιδίας αυτού δαπάνης εις χρήσιν της φιλομαθούς Νεολαίας των Ελ-

λήνων. Εκ της εν Αιγίνη Βασιλικής Τυπογραφίας, διευθυνομένης υπό

Π. Πατρικίου, 1833.

14. Η κατ’ επιτομήν γραμματική Τερψιθέα. υπό Νεοφύτου Δούκα. Εν

Αιγίνη: Εκ της Βασιλικής Τυπογραφίας

υπό Π. Πατρικίου, 1833.

15. Βόλνεϋ φυσικός Νόμος, ή φυσικαί Αρχαί της Ηθικής, μεταφρασθείς

παρά Κωνσταντίνου Πεντεδέκα – Ισότης και δικαιοσύνη… και παρα-

γωγήν αυτών. Βόλνευ, Φυσικ. Νομ. Κεφ. ΙΑ΄, 1828.

16. Μηνολόγιον Πρόχειρον του έτους Χιλιοστού Οκτακοσιοστού Εικοστού Ογδόου.

17. Οι διαβόητοι πλάνοι, ήτοι παράδοξα διηγήματα περί μηδαμινών αν-

θρώπων σφετερισθέντων την αξίαν αυτοκρατόρων, βασιλέων, πριγκίπων και μεταφρασθείσα εκ του γαλλικού υπό Ν. Φλογαΐτου, 1828.

18. Τη σεπτή σκιά του μεγαλωνύμου και μεγαλοδόξου Μεσολογγίου

αφιέρωται παρά Γεωργίου Σερουίου Κείου. Εκ Στεφανουπόλεως της

Τρανσυλβανίας αωκστ. 1828. Άλλος τίτλος: Ωδή εις τον στόλον των

Ελλήνων.

19. Απάνθισμα των Εγκληματικών της Β΄ Εθνικής Συνελεύσεως των

Ελλήνων κατά την υπ’ αριθμ. ΛΓ΄ του Κώδικος των Νόμων, 1829.

20. Διάταγμα περί Οργανισμού Στρατιωτικής Κεντρικής Σχολής, 1829.

21. Εγκληματική Διαδικασία, 1829.

22. Πολιτική και Εγκληματική Διαδικασία, εις την οποίαν προηγείται

το περί Διοργανισμού Δικαστηρίων υπ’ αριθμ. 152 ψήφισμα μετά

των διαταγμάτων υπ’ αριθμ. 153­160, 1830.

23. Πρακτικά της εν Άργει Τετάρτης των Ελλήνων Συνελεύσεως, 1829.

24. Χριστιανικής Διδασκαλίας Μάθημα Τμήματος Α΄. Προσευχή… εις

χρήσιν των κοινών σχολείων του Ελληνικού γένους – προς χρήσιν των αλληλοδιδασκομένων παιδίων. Διορισθείσα υπό της επί της

Προπαιδείας Επιτροπής, 1830.

25. Χριστιανικής διδασκαλίας μαθήματα τμήματος Β΄. Ιεράς Ιστορίας σύνοψις. Πρώτον μεν εκδοθείσα υπό Α. Κοραή εις χρήσιν των κοινών σχολείων του Ελληνικού γένους, νυν δε προς χρήσιν των αλληλοδιδασκομένων παιδίων διορισθείσα υπό της επί της Προπαιδείας Επιτροπής, 1830.

26. Λουκιανού Σαμοσατέως, Λόγος περί του μη ραδίως πιστεύειν διαβολήν και Βίος Δημώνακτος Μετατυπωθέντες. Προς χρήσιν των μαθητών του εν Αιγίνη Κεντρικού Σχολείου, 1830.

27. Λουκιανού Σαμοσατέως, Τόξαρις ή φιλία. Μετατυπωθείς προς χρήσιν των μαθητών του εν Αιγίνη Κεντρικού Σχολείου, 1830.

28. Τα χρέη του πλοιάρχου και των υπ’ αυτόν αξιωματικών και υπαξιωματικών, 1830.

29. Συνοπτική Γραμματική είτε Στοιχειώδεις αρχαί της Μουσικής, μετά προσαρμογής εις την κιθάραν (αφιερωμένο στον Ι. Καποδίστρια), υπό Νικολάου Φλογαΐτη, 1830.

30. Εγχειρίδιον διπλογραφίας ή σύντομος διδασκαλία τού πώς να κρατώνται τα κατάστιχα της διπλογραφίας ερανισθείσα από το γαλλικόν, προς χρήσιν των εις το εμπόριον ασχολουμένων νέων Ελλήνων Υπό Στεφάνου Αποστ. Παππά, 1831.

31. Εισηγητής της Γαλλικής γλώσσης, περιέχων Α΄ τους αναγκαιοτέρους κανόνας περί της προφοράς και γραφής των γραμμάτων Β΄ τα ουσιωδέστερα του τυπικού ή ετυμολογικού μέρους της Γραμματικής

Γ΄ Τεμάχια ενδόξων συγγραφέων μετά τινων σημειώσεων Δ΄ Λεξι-

κόν των εν τω κειμένω λέξεων. Συναχθέντα και εκδοθέντα χάριν της

των Ελληνων νεολαίας υπό Α. Ερκουλίδου, Διδασκάλου της Γαλλικής γλώσσης κατά το εν Αιγίνη υπό την άμεσον προστασίαν της

Κυβερνήσεως Κεντρικόν Σχολείον, 1831.

32. Οι σωζόμενοι επιτάφιοι λόγοι των παλαιών Ελλήνων, μετατυπωθέντες προς χρήσιν των μαθητών του κεντρικού σχολείου, 182;.

33. Σχέδιον περί της προβληθείσης μεταρρυθμίσεως της κοινώς καλουμένης Ιεράς Συνόψεως, υπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού του Ιμβρίου, διδασκάλου και διευθυντού του εν Ενετία Ελληνικού Φλαγγινιανού φροντιστηρίου, 1831.

34. Εγχειρίδιον διά τα Αλληλοδιδακτικά Σχολεία ή Οδηγός της Αλληλοδιδακτικής Μεθόδου υπό Σαραζίνου, Εξετασθέν δε και εγκριθέν, Υπό της επί της Προπαιδείας Επιτροπής και κατ’ επίκρισιν της

Κυβερνήσεως μεταφρασθέν μεθηρμοσμένον εις την γλώσσαν ημών, προς τον ομοιότροπον κανονισμόν των αλληλοδιδακτικών σχολείων

της Ελλάδος, 1830.

35. Γραμματική της αρχαίας Ελληνικής γλώσσης εκ διαφόρων συνερανισθείσα υπό Γεωργίου Γενναδίου, 1832.

36. Περίληψις περί του Εγχειριδίου του Σαραζίνου. υπό Ι. Π. Κοκκώνη, 1831.

37. Χριστιανικής Διδασκαλίας μάθημα τμήματος Γ΄ Σύνοψις Ιεράς Κα-

τηχήσεως διά τ’ αλληλοδιδασκόμενα παιδία υπό της επί της προπαι-

δείας Επιτροπής. Εκ της Τυπογραφίας του Ορφανοτροφείου, 1830.

38. Αλφαβητάριον, 1832. Χωρίς άλλες πληροφορίες τίτλου. Τυπώθηκε σε 50 αντίτυπα για λογαριασμό της Δούκισσας της Πλακεντίας, η οποία

συντηρούσε σχολείο θηλέων στην Αίγινα. Το βιβλίο λανθάνει38.

38. Στην προαναφερομένη έκθεση του Μουστοξύδη στο Παράρτημα της Αιγιναίας

(αριθμ. Α): «… Εν τοσούτω εξέδωκεν εις τούτον τον χρόνον η Τυπογραφία μας,

εκτός της Ελληνικής Εφημερίδος και της γαλλικής: Τα Χρέη του Πατριάρχου και τον

Οργανισμόν των Δικαστηρίων μετά της Πολιτικής και Εγκληματικής Διαδικασίας

-Τα Πρακτικά της εν Άργει Εθνοσυνελεύσεως και άλλα πολλά δημόσια. Ομού φύλ-

λα: 27085. Εκτός τούτων -Περίληψιν περί της Αλληλοδιδακτικής μεθόδου, παρά

Ι.Π. Κοκκώνη -3 Λόγους του Λουκιανού εις χρήσιν του Κεντρικού Σχολείου. Διά τα

Αλληλοδιδακτικά: Προσευχητάριον-Σύνοψιν της ιεράς ιστορίας -Κατήχησιν-Οδη-

γόν του Σαραζίνου Μεταφρασμένον. Φύλλα 6500, ομού φύλλα: 33585.». Επίσης στην

Αιγιναία (αριθμ. ΣΤ), ο Μουστοξύδης, με πανομοιότυπη αναφορά, πληροφορεί ότι

εκδόθηκαν «Πίνακες αναγνώσεως διά τα αλληλοδιδακτικά σχολεία της Ελλάδος,

εκδοθέντες υπό της Κυβερνήσεως, προς απαρτισμόν των τυπωθέντων δαπάνη της

Φιλολογικής Εταιρείας εις Παρισίους, εις την εν Αιγίνη Εθνικήν Τυπογραφίαν, πί-

νακες του μακαρίτου Κλεοβούλου».

Η ιδιωτική τυπογραφία

Τυπογραφία Ιωσήφ Κιάππε: L’Abeille Grecque – Μέλισσα

Ελληνική

Η πρώτη γαλλόφωνη εφημερίδα, έκδοση ιδιωτική, από τον Ιωσήφ

Κιάππε, αρχικά στην Ύδρα (31 Μαρτίου 1827-20 Φεβρουαρίου

1828), φύλλα 1-44, που αποστελλόταν, κυρίως, στην Ευρώπη και

την Αμερική39. Η έλλειψη τυπογραφικών στοιχείων και τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει αναγκάζουν τον Κιάππε να

διακόψει την έκδοση του Φίλος του Νόμου (27 Μαΐου 1827) και να

μεταφέρει αργότερα, μετά από πρόσκληση του Καποδίστρια, στα

τέλη Ιανουαρίου 1828, τη γαλλόφωνη εφημερίδα του στην Αίγινα.

Εδώ από 19 Μαρτίου 1828 μέχρι 16 Μαρτίου 1829 θα εκδώσει τα

φύλλα 45-137. Από το φύλλο 57 (7 Μαΐου 1828), η εφημερίδα εκ-

δίδεται δύο φορές την εβδομάδα, εκάστη Δευτέρα και Πέμπτη. Εί-

ναι 4σέλιδη, 2στηλη και ενίοτε με 2σέλιδα παραρτήματα. Το περιεχόμενό της αναφέρεται, κυρίως, σε Πράξεις της Κυβερνήσεως και ειδήσεις εσωτερικές και εξωτερικές. Το ιδιωτικό τυπογραφείο του Κιάππε στεγάστηκε σε μία αποθήκη πίσω από τη «Μαγαζάρα» του

Κ. Λογοθέτη, ιδιοκτησία της Κατίγκως, αδελφής του Λογοθέτη και

χήρας του Γεωργάκη Τσελεπή ή Τζελεπή, οπλαρχηγού του στρατού

της Αίγινας και ήρωα της Επανάστασης, ο οποίος αιχμαλωτίστη-

κε και εκτελέστηκε στη καταστροφική για τους Έλληνες μάχη του

Αναλάτου στο Φάληρο40

39. Ο Κιάππε ήταν Ιταλός φιλέλληνας, νομικός και πιθανόν Καρμπονάρος. Ακολούθησε

τον Ναπολέοντα, επέστρεψε στη πατρίδα του και εργάστηκε ως δικηγόρος. Μετά

την αιματηρή καταστολή της επανάστασης στη Νάπολη τον Μάρτιο του 1821 από

τους Αυστριακούς, εγκατέλειψε το Λιβόρνο και κατέφυγε στα Επτάνησα. Αμέ -

σως μετά στην Ύδρα, έμπιστος των αδελφών Κουντουριώτη. Άριστος γνώστης

της ελληνικής γλώσσας, χρίστηκε επίτιμος δημότης Ύδρας. Στις αρχές του 1824, ο Ιωσήφ Ν. Κιάππε, από ναυτοδιδάσκαλος ξένων γλωσσών στη ναυτική σχολή

στο Καμίνι και γραμματέας της κοινότητας Ύδρας, αναβαθμίζεται σε τυπογράφο

και επαναστάτη εκδότη. Ήδη στο νησί υπήρχαν δύο τυπογραφικές μονάδες. Ένα

μεγάλο πιεστήριο σταλμένο από το Λιβόρνο στο όνομα του Ιάκωβου Τομπάζη τον

Ιανουάριο του 1824 και, επίσης από το Λιβόρνο, μία νέα τυπογραφία, δώρο του Didot, στο όνομα του Λάζαρου Κουντουριώτη, στις 20 Απριλίου 1824 40. Γεωργία Κουλικούρδη, Αίγινα ΙΙ (ΓΑΚ, Επιτρ. Οικονομίας, φ. 70/29 Οκτωβρίου 1829).

Τυπογραφία

Παντελή Κ. Παντελή

Η Ανεξάρτητος εφημερίς της Ελλάδος. Ο Υδραίος Π. Παντελής

υπήρξε μία ιδιαίτερη και πρωτοποριακή μορφή στον χώρο της δημοσιογραφίας. Ναυτικός στην αρχή και με λίγες γραμματικές γνώσεις αλλά ανεξάρτητο και δημοκρατικό πνεύμα, εξέδιδε στην Ύδρα

την εφημερίδα Ανεξάρτητος Εφημερίς της Ελλάδος, εβδομαδιαία, κάθε Σάββατο, από την 29 Ιουλίου 1827 με «τιμή ετησία πέντε

τάλλαρα ισπανικά, προπληρωτέα καθ’εξαμηνίαν». Ο Παντελής

ήρθε σε ρήξη με την Αντικυβερνητική Επιτροπή, και διέκοψε την

έκδοσή της, με τελευταίο φύλλο αρ. 31 την 15 Μαρτίου 1828. Με την

πολεμική του είχε, προφανώς, κερδίσει την υποστήριξη του Καπο-

δίστρια και «κατά σύστασιν» του ιδίου, το τυπογραφείο του μεταφέρθηκε στην Αίγινα. Άγνωστο που στεγάστηκε. Στις 10 Απριλίου 1828 εκτυπώνεται «εν Αιγίνη», το 32ο φύλλο του «Ανεξάρτητου», σε πιεστήριο που κατασκεύασε ο εξ Ιωαννίνων, Θωμάς Κακαγιάννης41. Διαφορετική είναι η εκδοχή του Ι.Κ. Μαζαράκη-Αινιάνα42.

Στην Αίγινα εξέδωσε 8 φύλλα, μέχρι το 40ο (29 Μαΐου 1828), κάθε

Τρίτη, εκτός των αρ. 37 και 39. Επίσης, ανέλαβε κάποιες τυπογραφικές εργασίες για λογαριασμό της Διοίκησης και εξέδωσε 4 βιβλία (πιθανόν από κοινού με τον Κιάππε) και κάποια φυλλάδια. Παρότι

στα δημοσιεύματά του έδειχνε την υποστήριξή του προς το πρόσω-

πο του Καποδίστρια, η στηλίτευση της συμπεριφοράς προσώπων

του περιβάλλοντός του Κυβερνήτη, τον έφερε και πάλι σε ευθεία σύγκρουση με τους καιροσκόπους της νέας κατάστασης. Φαίνεται

ότι το τέλος του «Ανεξάρτητου» έγινε σε συνεννόηση με τον Κυβερνήτη, τον οποίο παρ’ όλα αυτά, εξακολουθούσε να υποστηρίζει

και να εκτιμά. Στη συνέχεια δραστηριοποιήθηκε εκδοτικά στην

Ερμούπολη και αργότερα επανασύστησε την εφημερίδα του στην Αθήνα (1841-1859), πάντα συνεπής στις αρχές του και με προσήλωση στην ανεξαρτησία της γνώμης και τους κανόνες της ελευθεροτυπίας. Είναι γνωστό ένα βιβλίο που εξέδωσε στην Αίγινα με τίτλο:

41. Λάμπρος Βαζαίος, Ανεξάρτητος – Η Δημοκρατική Εφημερίδα της Επανάστασης

του 1821

42. Μία ατελώς καμωμένη από τον Τριπολιτσιώτη Αποστόλη Λιναρδόπουλο θα μείνει

στον εκδότη του «Ανεξάρτητου». Μία ακόμη πιο πολύπλοκη, κατά μίμησιν του

Taylor-Martineau, θα επιχειρήσει να φτιάξει ο Θωμάς, ένας απλός Γιαννιώτης

ξυλουργός.

Τους υπέρ πατρίδος αποθανόντας εν τη πολιορκία των Αθηνών,

εντός της πόλεως και του φρουρίου, Έτει σωτηρίω 1826. Και τον επιτάφιον εις αυτούς λόγον. Τοις ενδόξοις και αειμνήστοις οικογενείαις των προμάχων της Ελευθερίας Ελλήνων. Και φιλελλήνων

συνδραμόντων εις τούτο δια τας μεγάλας αυτών υπέρ της Ελλάδος

Θυσίας μετά της προσηκούσης ευγνωμοσύνης ανατίθησιν ο Διονύσιος Σουρμελής. Εν Αιγίνη, εκ της Ανεξαρτήτου Τυπογραφίας

Παντελή Κ. Παντελή, 1828.

Τυπογραφία Ανδρέα Κορομηλά

Ο Κορομηλάς ήταν Αθηναίος και πολέμησε σε νεαρή ηλικία μαζί με

τον πατέρα του στη μάχη του Χαϊδαρίου το καλοκαίρι του 1826, όπου

και τραυματίστηκε ελαφρά. Ο πατέρας του αιχμαλωτίστηκε και θανατώθηκε μαρτυρικά, στην τότε πλατεία Αγ. Παντελεήμονος, σημερινή Πλατεία Κοτζιά43. Μεγαλύτερος από τα άλλα έξι αδέλφια του

μαζί με τη μητέρα του μεταφέρονται όλοι στην Αίγινα. Εκεί πιάνει δουλειά στο Τυπογραφείο της Διοικήσεως ως μελανωτής και θα εξα-

σκηθεί αυτοδίδακτα και στη στοιχειοθεσία. Τα αδέλφια του Νικόλαος

και Αντώνης φοιτούν στο Κεντρικό Σχολείο. Θα δουλέψει αργότερα

στο τυπογραφείο του Ναυπλίου, οπότε οι τυπογράφοι της Εθνικής

Τυπογραφίας τον καταγγέλλουν γραπτώς για υπεξαίρεση στοιχείων

και τυπογραφικού χαρτιού με την ανοχή του Διευθυντή της Π. Πατρί-

κιου. Τα υλικά μεταφέρθηκαν στην Αίγινα, όπου και κατασχέθηκαν

κατά ένα μέρος τους. Ο Νεόφυτος Δούκας αλληλογραφεί μαζί του, όταν μαθαίνει ότι ο Κορομηλάς δραστηριοποιείται για τη λειτουργία

ιδιωτικού τυπογραφείου, και, αφού γνωριστούν, συμφωνούν για συνεργασία. Ο Ν. Δούκας τον εφοδιάζει με εγγυητική επιστολή προς τον

Didot. Τον Σεπτέμβριο του 1833 ο Κορομηλάς θα παραλάβει μεγάλο

μέρος της παραγγελίας του με πιεστήριο και όλα τα λοιπά αναγκαία

εφόδια και εργαλεία, συνολικής αξίας 8.000 φράγκων. Στο τυπογρα-

φείο της Αίγινας (1834-1839) πρωτοτύπωσε στις 14 Φεβρουαρίου 1834 την προαναγγελία-διαφήμιση του Ν. Δούκα για την έκδοση των

έργων του και 14 βιβλία του σε 29 τόμους, καθώς και άλλα 9 βιβλία ιστορικά, λογοτεχνικά, νομικά και πρακτικών γνώσεων.

43. Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη, Ελληνική Τυπογραφία στη διαδρομή πέντε αιώνων. Επίσης, Δρούλια-Σκλαβενίτης, Η συμβολή της Τυπογραφίας…, και Μπερεδήμας, ό. π.

Βιβλία Τυπογραφίας Ανδρέα Κορομηλά

εκδοθέντα στην Αίγινα 44

1. Ο κατά φαντασίαν ασθενής­Κωμωδία Μεταφρασθείσα εκ του Ι. Β.

Π. Μολιέρου Γάλλου εις την καθομιλουμένην Ελληνικήν. Παρά Κ.

Ράμφου, 1834.

2. Ανδρών αγαθών βίος, Αδαμαντίου Κοραή και του κυβερνήτου της

Ελλάδος Ιωάννου Α. Καποδίστρια. Υπό Νεοφύτου Δούκα, 1834.

3. Ιστορία των Αθηνών κατά τον υπέρ της ελευθερίας αγώνος. Αρχομένη από της επαναστάσεως μέχρι της αποκαταστάσεως των πραγμάτων. Διηρημένη εις βιβλία τρία. Συγγραφείσα δε υπό Διονυσίου Σουρμελή, 1834.

4. Στίχοι ηρωικοί και ερωτικοί διά την ανθούσαν νεολαίαν της Ελλάδος. Εκ διαφόρων ανεκδότων εις τύπον συνερανεισθέντας, και εκδοθέντας. Υπό Η. Χριστοφίδου, 1834.

5. Λόγος συντεθείς υπό Κ. Ράμφου και εκφωνηθείς υπό του ιδίου εις

την καθεδρικήν εκκλησίαν της Αιγίνης, κατά την αξιομνημόνευτον

ημέραν της 20 Μαΐου 1835 καθ’ ό ο μεγ. Βασιλεύς της Ελλάδος

Όθων έλαβεν τας ηνίας του κράτους. Φιλοτίμω δαπάνης του Σεβα-

σμιωτάτου Μητροπολίτου Αιγίνης κυρίου Σαμουήλ, 1835

6. Τετρακτύς: ήτοι Ρητορική, Λογική, Μεταφυσική και Ηθική υπό

Νεοφύτου Δούκα, 1834.

7. Ξυνωρίς: ήτοι Φυσική και Μεταφυσική/ υπό Νεοφύτου Δούκα. Άλλος τίτλος: Επιτομή Φυσικής εις βιβλία τρία και Μεταφυσική εις

τέσσαρα Οντολογίαν, Ψυχολογίαν, Κοσμολογίαν, Θεολογίαν ης προτέτακται εισαγωγή περί των ενεργειών της ψυχής και αρχολογία, ειτ’ ούν στοιχειώδης Φιλοσοφία. 1834

8. Σοφοκλής Παραφρασθείς, σχολιασθείς τε, και εκδοθείς υπό Νεοφύ-

του Δούκα. Εις τόμους δύο, 1834

9. Ευριπίδης Παραφρασθείς, σχολιασθείς τε, και εκδοθείς Υπό Νεοφύ-

του Δούκα. Εις τόμους εξ, 1834

10. Όμηρος. Παραφρασθείς, σχολιασθείς τε και εκδοθείς υπό Νεοφύτου

Δούκα. Εις τόμους εξ, 1835.

11. Πανηγυριστής: ήτοι λόγοι παντοίας ύλης. Συντεθέντες ή παραφρασθέντες υπό Νεοφύτου Δούκα. Εις τόμους δύο, 1835.

44. Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Ανέμη, Βιβλιογραφικός Κατάλογος Γκίνη-Μέξα, και Κατάλογος Φίλ. Ηλιού στα Τετράδια εργασίας.

12. Αισχύλος. Παραφρασθείς, σχολιασθείς τε, και εκδοθείς υπό Νεοφύτου Δούκα εις τόμους δύο, 1839.

13. Θεόκριτος παραφρασθείς, σχολιασθείς τε και εκδοθείς υπό Νεοφύτου Δούκα, 1839.

14. Επιστολαί προς τινας εν διαφόροις περιστάσεσι. Υπό Νεοφύτου Δούκα. Εις τόμους δύο, 1835.

15. Επιστολαί προς τινας εν διαφόροις περιστάσεσι. Εις τόμους δύο, ως ακολουθία των κατά το 1835 προεκδεδομένων, υπό Νεοφύτου Δούκα, 1839.

16. Περί νομοθεσίας ιδιωτικής και ποινικής, σύγγραμμα εις Γλώσσαν

Γαλλικήν. Συναχθέν εκ των χειρογράφων του Κ. Ιερεμίου Βενθάμου, Άγγλου νομοδιδασκάλου, παρά του Κ. Στεφ. Δυμόντου μέλους της

εν Γενεύη Βουλής των Αντιπροσώπων. Μεταφρασθέν δε υπό Γεωργίου Αθανασίου, Συμβούλου παρά τη επί της Δικαιοσύνης Γραμματεία. Τόμος πρώτος δε εκ του χειρογράφου του Κ. Ιερεμία Βενθάμου Μεταφρασθέν υπό Γεωργίου Αθανασίου. Τόμος πρώτος, 1834

17. Θεωρητική μέθοδος του χορού. Συντεθείσα παρά του Δ. Κονοφάου, 1835

18. Ιομάρδου, Προγυμναστικοί πίνακες των τεσσάρων πράξεων της

Αριθμητικής, 1835

19. Παιδαγωγός, ήτοι πρώτα μαθήματα του παιδίου εις το αναγινώσκειν

και νοείν οπωσούν. Υπό Νεοφύτου Δούκα. Έκδοσις δευτέρα, 1835.

20. Σοφιστής. Ήτοι διάλογοι και λόγοι συμβουλευτικοί, δικανικοί και πανηγυρικοί. Κατά τινας Περιστάσεις Συντεθείσα. Υπό Νεοφύτου Δούκα. Εις τόμους δύο. Τόμος πρώτος – Λουκιανός ταδ’ έγραψε, 1835

21. Τρόπαιον Δελβινακίου, ήτοι ιστορία του Δελβινακίου κατά τον Αλή Πασά, γενομένη διά στίχων πολιτικών, υπό Γεωργίου Γαζή Δελβι-

νακιώτου και τύποις εκδοθείσα δαπάνη του ιδίου προς χάριν της πατρίδος, 1835

Από το 1835, ένα μέρος της τυπογραφίας του, το μεγαλύτερο, θα μετεγκατασταθεί στην καινούργια πρωτεύουσα, την Αθήνα. Θα εξελιχθεί στο μεγαλύτερο τυπογραφείο της εποχής, ανοίγοντας νέους, μεγάλους ορίζοντες για τον χώρο της τυπογραφίας στην Ελλάδα.

Τυπογραφία Α. και Ν. Αγγελίδη

Περισσότερες πληροφορίες δεν μπόρεσα να εντοπίσω, πλην του ότι

η δραστηριότητά τους συνεχίστηκε στην Αθήνα. Είναι γνωστό ένα

βιβλίο, με τόπο έκδοσης την Αίγινα και τίτλο: «Τα κατά τους Έλ-

ληνας διαιρούμενον εις δύο μέρη, ελεγειακόν και παραινετικόν.

Πονημάτιον Δημητρίου Γουζέλη». Εν Αιγίνη. Εκ της τυπογραφίας

Α. και Ν. Αγγελιδών, 1833.

Επίσης, μία προαγγελία για την έκδοση: «Συνοπτικής Ιστορίας

των διατρεξάντων εις Μολδοβλαχίαν και Ελλάδα». Εν Αιγίνη τη 6 Απριλίου 1833. Ο εκδότης Κυρίτζης Μαργαρίτης. Εκ της Τυπογραφίας Α. και Ν. Αγγελιδών45.

Τυπογραφία Α. Αγγελοπούλου

Η προσωπική αναζήτηση δεν απέδωσε άλλα στοιχεία, πλην ενός εκδοθέντος βιβλίου με τίτλο: Γραμματική διά τους Αλληλοδιδασκομένους. Υπό Ν. Νικητόπ(ου)λου Πελοποννησίου εκ Δημητσάνης.

Εν Αιγίνη, Εν τη Τυπογραφία Α. Αγγελοπούλου Αθηναίου. 182946.

Δεδομένου ότι ο Α. (Αγγελής) Αγγελόπουλος αναφέρεται στον παραπάνω κατάλογο του Μουστοξύδη ως στοιχειοθέτης της Εθνικής

Τυπογραφίας στην Αίγινα τον Ιούλιο του 1830, το όλο θέμα προβληματίζει. Οι τυπογράφοι Παντελή, Α και Ν. Αγγελίδης και Α. Αγγελόπουλος τύπωσαν στην Αίγινα συνολικά 4 βιβλία και άγνωστο αριθμό φυλλαδίων και μονόφυλλων. Αξίζει να αναφερθούμε και στην προσφορά του οίκου Didot στην επαναστατημένη Ελλάδα.

Ένας από τους Φιλέλληνες, που βοήθησαν στο στήσιμο της τυπογραφίας στην Επανάσταση, ήταν και ο Γάλλος μαθητής του Κοραή

Ambroise Firmin Didot (1790-1876), ο οποίος δώρισε στην επαναστα-

τημένη Ελλάδα ένα πλήρες τυπογραφείο. Η οικογένεια των ελληνι-

κών τυπογραφικών στοιχείων που σχεδίασε ο πατέρας του Firmin Didot, τα ονομαζόμενα και «απλά», χρησιμοποιήθηκε για δύο αιώνες

και πλέον και, κατά πολλούς γνώστες της τέχνης της τυπογραφίας, θεωρούνται ακόμη και σήμερα αξεπέραστα. Η χρήση τους έπαυσε μόνο μετά την εισαγωγή της φωτομηχανικής και άλλων νεότερων μεθόδων εκτύπωσης. Προς τιμήν του και η οδός Διδότου στην Αθήνα.

45. Τετράδια εργασίας, αρ. 10, 1988

46. Βιβλιογραφικός Κατάλογος – Γκίνη-Μέξα.

Υ.Γ. Ευχαριστώ την Άννα Κουλικούρδη και την Ελένη Θεοδωροπούλου

για την παραχώρηση αρχειακού υλικού των ΓΑΚ που εντόπισαν στο

πλαίσιο της έρευνάς τους για την Αίγινα κατά τα χρόνια της Επανάστασης.

Επίσης, την Προνόη Θεολογίδου για την επιμέλεια του κειμένου και τις

χρήσιμες υποδείξεις και τον Γιώργο Καλπαδάκη για την πολύτιμη βοήθειά

του στην πρόσβαση βιβλιογραφίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γ. Κουλικούρδη, Αίγινα ΙΙ και Η Αίγινα στην επανάσταση του 1821 –Αιγινήτες Αγωνιστές.

Κώστα Μ. Σταμάτη, Αίγινα, Ιστορία-Πολιτισμός.

Κώστα Μάγιερ, Ιστορία του Ελληνικού Τύπου. Τόμος Α΄, 1790-1900 Αθήνα 1957.

Ι. Κ. Μαζαράκης-Αινιάν, Τα Ελληνικά Τυπογραφεία του Αγώνος 18211827, 1970.

Κουμαριανού Αικατερίνη, Ελληνικός Τύπος 1821-1828: Ένα νεωτερικό

όπλο στην υπηρεσία της Επανάστασης, στο Β. Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τ. 3ος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003.

Σ. Γκίνη και Β. Γ. Μέξα (+1937), Ελληνική Βιβλιογραφία 1800-1863, Τόμοι Α΄ (1939) και Γ΄ (1957), στο: Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών, Τόμοι 11 και 12.

Δ. Σ. Γκίνης, Κατάλογος Ελληνικών Εφημερίδων και Περιοδικών, 18111868. Δευτέρα έκδοσις, 1967. Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών/ΕΙΕ.

Αλφαβητική αναγραφή των τίτλων της Βιβλιογραφίας Γκίνη-Μέξα (1800-1863). Επιμέλεια: Εμμ. Ι. Μοσχονάς, 1968 ΚΝΕ/ΕΙΕ

Ελληνική βιβλιογραφία, Δ. Γκίνη-Β. Μέξα (1800-1863): πίνακες εκδοτών

και τόπων έκδοσης.

Νίκος Ε. Σκιαδάς, Χρονικό Ελληνικής Τυπογραφίας, Σκλαβιά-Διαφωτισμός-Επανάσταση. Τόμος Πρώτος, 1476-1828. Αθήνα 1976

Μαστορίδης Κλ., Χάραξη και χύτευση των ελληνικών τυπογραφικών

στοιχείων στον 19ο και 20ό αιώνα. ΗΥΦΕΝ 2006.

Λυδία Παπαδάκη, Η αλληλοδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Εκδόσεις Δωδώνη.

Ο Τύπος στον Αγώνα, επιμ. Αικ. Κουμαριανού. Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Εκδόσεις Ερμής.

«1821-22: Έτσι πολεμήσαμε στον Αγώνα», Ένθετο της εφημερίδας

Documento

Περιοδικό «Η Αιγιναία», Τεύχη 1ο (Μάρτιος 1831) και 6ο (Αύγουστος 1831).

Φίλιππου Ηλιού κατάλοιπα, Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα, Βιβλία-Φυλλάδια, τόμος ΙΙ, 1819-1832, επιμ. Πόπη Πολέμη, επιστημονικοί συνεργάτες Αναστασία Μυλωνοπούλου, Ειρήνη Ριζάκη, Βιβλιολογικό Εργαστήριο «Φίλιππος Ηλιού», εκδ. Μουσείο Μπενάκη, ΕΛΙΑ, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2011.

Λάμπρος Βαζαίος, Ανεξάρτητος, Η δημοκρατική εφημερίδα της Επανάστασης του 1821.

Δημοσιεύσεις και Άρθρα

Τ. Ε. Σκλαβενίτης, Η Τυπογραφία στο Νέο Ελληνικό Κράτος (1828-1884).

Έ. Δρούλια-Μητράκου και Τ. Ε. Σκλαβενίτης, Η Συμβολή της Τυπογραφίας στη Στήριξη της Επανάστασης του 1821 Βαγγέλης Ν. Δρακόπουλος, Η Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Σύντομο

Ιστορικό και Παρουσίαση. http://www.et.gr/index.php/f-e-k/istoriaefimeridas-tis-kyverniseos

Χρ. Λούκος, Νέα στοιχεία για την ελληνική τυπογραφία της περιόδου 1828-1832, περιοδικό Μνήμων, Τόμος 35, 2016. Φίλιππος Ηλιού, Βιβλία με συνδρομητές ΙΙ. Από τα χρόνια της Επανάστασης έως το 1832. Ερανιστής, Τόμος 22, 1999.

- Δικτυακοί Τόποι

Ανέμη-Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών-Πανεπιστήμιο

Κρήτης

Ήλιος-Αποθετήριο Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών

Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων

Λήκυθος-Ψηφιακή Συλλογή Ελληνικού Τύπου και Ημερολογίων του 19ου αιώνα-Πανεπιστήμιο Κύπρου

Ψηφιακή Συλλογή της Εθνικής Βιβλιοθήκης

Εθνικό Τυπογραφείο

Μουσείο Μπενάκη-Βιβλιολογικό Εργαστήριο «Φίλιππος Ηλιού»

Περιοδικό Μνήμων

Περιοδικό Ερανιστής

Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη

Ιστορική Εθνολογική Εταιρεία Ελλάδος

Ψηφιακές Βιβλιοθήκες - Αποθετήρια

Ο Γεώργιος Λέσβιος και η «Μουσική Σχολή» του

στην Αίγινα

1. Οι Σχολές της εκκλησιαστικής μουσικής πριν από το ’21

Όλοι οι ερευνητές, με πρώτο τον αξιόπιστο Μανουήλ Γεδεών, συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι, πριν από την καθιέρωση της λεγόμενης

Νέας Μεθόδου, την οποία ακολούθησε η «καθ’ ημάς» εκκλησιαστική μουσική (θεωρία και παρασήμανση) σε γενικές γραμμές από το 1815 ως σήμερα, το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως έθεσε σε λειτουργία τρεις διαδοχικές Σχολές εκκλησιαστικής μουσικής, με

κύριο αντικειμενικό σκοπό την κατάρτιση ιεροψαλτών: μία το 1727 (με δάσκαλο τον μετέπειτα πρωτοψάλτη Ιωάννη Τραπεζούντιο),

μία το 1776 (με δασκάλους τον πρωτοψάλτη Δανιήλ, τον λαμπα-

δάριο Πέτρο τον Πελοποννήσιο και τον μετέπειτα πρωτοψάλτη

Ιάκωβο τον Πελοποννήσιο), και μία το 1791 (με δασκάλους τον -πρωτοψάλτη, πλέον, Ιάκωβο, τον Μανουήλ Βυζάντιο και τον Γρηγόριο τον Λευίτη)1.

Η επόμενη Σχολή ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τους πρωτεργάτες της Νέας Μεθόδου (τους λεγόμενους «τρεις διδασκάλους»2: τον μετέπειτα αρχιεπίσκοπο Δυρραχίου και, αργότερα,

* Ομότιμος καθηγητής, Ιόνιο Πανεπιστήμιο.

1. Μανουήλ Ι. Γεδεών, «Αι μετά την άλωσιν Σχολαί της εκκλησιαστικής μουσικής», Εταιρία των Μεσαιωνικών Ερευνών. Δελτίον των Εργασιών του Α Έτους, 1880, σ. 87-96· του ίδιου, Παιδεία και πτωχεία παρ’ ημίν κατά τους τελευταίους αιώνας Κωνσταντινούπολη, τυπ. «Νεολόγου», 1893, σ. 59-65· του ίδιου, Η πνευματική κίνησις του Γένους, κατά τον ΙΗ΄ και ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα, Ερμής, 1976, σ. 129, 139, 203

Πρβλ. Απόστολος Α. Βαλληνδράς, «Η εκκλησιαστική μουσική της ελληνικής Ορθο-

δόξου Εκκλησίας κατά την τελευταίαν 150ετίαν», Εκκλησία 3/4 (1/15 Φεβρουαρίου 1972), σ. 91-94

2. Βλ. σχετικά, Maureen Morgan, «The “Three Teachers” and their place in the history of Greek Church Music», Studies in Eastern Chant 2 (1971), σ. 86-99. Για τα καθέκαστα της ίδρυσης της Σχολής του 1815 και τις συνάφειες της Νέας Μεθόδου με τον

Προύσης, τον λαμπαδάριο Γρηγόριο και τον χαρτοφύλακα της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Χουρμούζιο) και λειτούργησε κατά

τα έξι τελευταία προεπαναστατικά χρόνια (1815-1820). Στο διάστημα αυτό κατάρτισε ένα σημαντικό αριθμό ιεροψαλτών και μουσικοδιδασκάλων που πρόλαβαν να διαδώσουν τη Νέα Μέθοδο σ’

ολόκληρο τον ελληνόφωνο χώρο, συνεπικουρούμενοι από μια σειρά

υμνολογικών εκδόσεων, που τυπώθηκαν σύμφωνα με το νεοπαγές

σύστημα. Ανάμεσα στους μαθητές των «τριών διδασκάλων» βρι-

σκόταν και ο μελλοντικός εμψυχωτής μιας ιδιαίτερης μετεπαναστα-

τικής μουσικής Σχολής, ο Γεώργιος Λέσβιος, ο οποίος αναφερόταν

στους «κατ’ ευτυχίαν διδάσκα[λούς]» του, με τη φράση: «Καυχώ-

μαι να ήμαι εις εκ των μαθητών των παντός επαίνου αξίων διδασκά-

λων και εφευρετών» της Νέας Μεθόδου3

Η Νέα Μέθοδος και η διδασκαλία της στην πατριαρχική σχολή του 1815, είχαν στόχους απολύτως συμβατούς με τις επιταγές

του Διαφωτισμού, ο οποίος άκμαζε ακόμη στον ελληνόφωνο χώρο: εκλογίκευση και απλούστευση της θεωρίας και της παρασήμανσης

της παραδοσιακής εκκλησιαστικής μουσικής και ευκολία στην ανά-

γνωση και την απόδοση των παραδοσιακών ύμνων. Στην προσπάθεια αυτή, το σύστημα των «τριών διδασκάλων» (με βασικό εμπνευ-

στή και πρωτομάστορα τον Χρύσανθο) οδηγήθηκε στη διατήρηση

ορισμένων μόνον από τα πολυπληθή σημαδόφωνα του παλαιού συστήματος, με νέες –μονοσήμαντες, τώρα– λειτουργίες στον συμβολισμό των μουσικών διαστημάτων (και όχι, όπως στη δυτικοευρωπαϊκή μουσική, των φθόγγων), και στην καθιέρωση μονοσύλλαβων ονομασιών των φθόγγων (Πα, Βου, Γα, Δη, Κε, Ζω, Νη), στη θέση των παλαιότερων πολυσύλλαβων ενδείξεων των «ήχων», δηλαδή των «τρόπων» («ανεανές», «νεανές», «νανά», «νεάγιε», κλπ.).

Διαφωτισμό βλ. Χάρης Ξανθουδάκης, «Το Μέγα Θεωρητικόν του Χρυσάνθου και

οι γαλλικές πηγές του», Ο Ερανιστής 26 (2007), σ. 141-174 (αναδημοσιεύτηκε στο [Συλλογικό], Στους μουσικούς βηματισμούς του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα, ΟΜΜΕΔ, 2011, σ. 139-172)

3. Γεώργιος Λέσβιος, Εισαγωγή εις το Θεωρητικόν και Πρακτικόν της Μουσικής Τέχνης του Λέσβιου Συστήματος, Αθήνα, τυπ. Λ. Παπαδοπούλου και Ι. Λεωνίδου, 1840, σ. δ΄ και στ΄, αντίστοιχα. Για τις τέσσερις κύριες πατριαρχικές μουσικές Σχολές, μαζί με μερικές ακόμη θνησιγενείς απόπειρες λειτουργίας ανάλογων ιδρυμάτων, βλ. Ευφροσύνη Βαρβιτσιώτη, Σχολές Εκκλησιαστικής Μουσικής κατά την καποδιστρια­

κή και οθωνική περίοδο (1828-1862), διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών (Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών), Πάτρα, 2019, σ. 91-95.

στις ελληνόφωνες περιοχές, διδάχθηκε μάλιστα από πρώην μαθητές

των «τριών διδασκάλων», σε τρεις νέες μουσικές Σχολές, που ιδρύθηκαν σε τρία, αντίστοιχα, κέντρα του ευρύτερου ελληνισμού,

πριν

από την έκρηξη της Επανάστασης: στο Ιάσιο (1816), στο Βουκουρέστι (1818) και στην Οδησσό (1818)4. Το παράδειγμα, εξάλλου, νεωτερισμών (πιθανότατα εμπνευσμένων από τη δυτικοευρωπαϊκή μουσική), που έγιναν τελικά αποδεκτοί από την επίσημη εκκλησία, έδωσε την ιδέα στον Γεώργιο Λέσβιο να δοκιμάσει να συνεχίσει τη

μεταρρύθμιση της θεωρίας και της παρασημαντικής της εκκλησιαστικής μουσικής και να επιχειρήσει τη διάδοση του Λεσβίου Συ-

στήματος, με τα ίδια μέσα που είχαν μετέλθει, για τον αντίστοιχο

σκοπό, οι «τρεις διδάσκαλοι»: την έκδοση εκκλησιαστικών ύμνων μεταγραμμένων στο νεότατο σύστημα και τη λειτουργία μουσικής

Σχολής για τη συστηματική διδασκαλία του. Η Σχολή αυτή λειτούργησε στην Αίγινα και αποτέλεσε το πρώτο μουσικό διδακτήριο της ελεύθερης Ελλάδας.

2. Το Λέσβιον Σύστημα

Η πρόθεσή του Γ. Λέσβιου να συνεχίσει το μεταρρυθμιστικό έργο

των «τριών διδασκάλων» μέχρι την ολοκλήρωσή του (ή, τουλάχιστον, μέχρι του σημείου στο οποίο ο ίδιος θα θεωρούσε τη μεταρρύθμιση ολοκληρωμένη), δηλώνεται ανοιχτά στην εισαγωγή του θεω-

ρητικού του βιβλίου, το οποίο εκδόθηκε μεν αργότερα, αλλά περιέχει

μιαν έκθεση της παρασημαντικής και των στοιχείων της θεωρίας

που δίδαξε στη Σχολή της Αίγινας από την εποχή της ίδρυσής της.

Διαβάζουμε, λοιπόν, προοιμιακά ότι, όπως όλες οι επιστήμες και οι

τέχνες τελειοποιούνται με την πάροδο του χρόνου, έτσι και η μουσι-

κή: « Όλα [...] τα σοφά της Ευρώπης και πεφωτισμένα έθνη καταγίνονται αδιακόπως δια να δυνηθούν να επεκτείνωσι τα όριά της, και να φθάσωσιν εις το μη περαιτέρω της τελειότητος αυτής5».

Αιώνες μετά την παρακμή της αρχαίας ελληνικής μουσικής και

4. Γεδεών, «Αι μετά την άλωσιν […]», ό. π., σ. 92-94· Γεώργιος Παπαδόπουλος, Συμβολαί εις την ιστορίαν της παρ’ ημίν εκκλησιαστικής μουσικής, Αθήνα, τυπ. Κουσουλίνου και Αθανασιάδου, 1890, σ. 375. Πρβλ. Βαρβιτσιώτη, ό. π., σ. 95

5. Γεώργιος Λέσβιος, ό. π., σ. γ΄.

είκοσι έξι μόλις χρόνια πριν από την έκδοση του βιβλίου του, οι «τρεις

διδάσκαλοι» ανέπτυξαν έναν νέο τρόπο παρασήμανσης, ευληπτότερο του παλαιού, αλλά η μεταρρύθμιση εκείνη δεν ολοκλήρωσε τον επιδιωκόμενο σκοπό, εξαιτίας κυρίως ενός βασικού ελαττώματος6.

Στο σημείο αυτό ο Γ. Λέσβιος υποδεικνύει ένα πράγματι βασικότατο ελάττωμα της Νέας Μεθόδου, τη διατήρηση της διαστηματικής παρασήμανσης, η οποία δεν επιτρέπει στον αναγνώστη/ερμηνευτή

να γνωρίζει σε ποιο φθόγγο βρίσκεται, μετά την απομάκρυνση της

καταγεγραμμένης μελωδίας από τον αρχικό φθόγγο, με αποτέλεσμα να κινδυνεύει να χαθεί, ελλείψει επαρκών μελωδικών οδοδεικτών: «ώστε εάν συνέπιπτε κατά περίστασιν μικρά τις παραδρομή, ή παραφωνία, τότε άλλος τρόπος θεραπείας δεν υπήρχεν, ει μη το να οπισθοδρομήσουν επαναλαμβάνοντες πάλιν την αυτήν περίοδον και ζητούντες μαρτυρίαν διά να δυνηθούν να λύσουν την απορίαν των7».

Ο Γ. Λέσβιος διατηρεί σχεδόν αυτούσιες τις ονομασίες των φθόγγων της Νέας Μεθόδου στο δικό του σύστημα (Ζη, Πα, Βε, Γα, Δη, Κε, ΣΤε, Ζη), αλλά τοποθετεί τους φθόγγους στο επίκεντρό του, καθιστώντας την παρασήμανση της μελωδίας φθογγική και όχι πλέον διαστηματική (η ίδια η μελωδία νοείται ως διαδοχή φθόγγων και όχι ως διαδοχή διαστημάτων). Το ίδιο, βεβαίως, συμβαίνει και στο δυτικοευρωπαϊκό σημειογραφικό σύστημα, αλλά ο Γ. Λέσβιος δεν δεί-

χνει να εμπνέεται – άμεσα και συνειδητά, τουλάχιστον – απ’ αυτό8 .

Και ενώ η χρήση του πενταγράμμου και των κλειδιών περιορίζει τον αριθμό των διαφορετικών συμβόλων στα αναγκαία σχήματα των φθογγοσήμων που απαιτούνται για την παρασήμανση των διαφορετικών υποδιαιρέσεων μιας βασικής χρονικής μονάδας («ολόκληρο», «ήμισυ», «τέταρτο», «όγδοο», «δέκατο έκτο», «τριακοστό δεύτερο», «εξηκοστό τέταρτο» – και οι αντίστοιχες παύσεις), το Λέσβιον Σύ-

στημα χρησιμοποιεί διαφορετικά σύμβολα όχι μόνον για τις διαφορετικές διάρκειες, αλλά και για τους διαφορετικούς φθόγγους και για

6. Ό. π., σ. ε΄

7. Ό. π., σ. ε΄ – στ΄.

8. Η έκφραση, πάντως, «τυχηρά σημεία», την οποία μεταχειρίζεται όσες φορές θέλει

να αναφερθεί σ’ αυτό που σήμερα ονομάζουμε «σημεία αλλοιώσεως» («δίεση», «ύφεση», «αναίρεση»), προδίδει κάποιαν εξοικείωση με τη δυτικοευρωπαϊκή μουσική

ορολογία (τα «τυχαία σημεία αλλοιώσεως», δηλ. όσα αναφέρονται σε συγκεκριμένο

φθόγγο και δεν εντάσσονται στον «οπλισμό» –ο οποίος δεν υπάρχει και δεν ορίζεται

στην «καθ’ ημάς» εκκλησιαστική μουσική– ονομάζονται accidentali (ιταλ.), accidentels (γαλλ.) και accidentals (αγγλ.).

Ειδοποίηση της Βουλής των Ελλήνων προς την Αντικυβερνητική Επιτροπή

περί απόφασης που σχετίζεται με τη μισθοδοσία του Γ. Λέσβιου.

15 Νοεμβρίου 1827, φ. 17, Κεντρική Υπηρεσία ΓΑΚ.

τα διαφορετικά διαστήματα κ.λπ., με αποτέλεσμα έναν πραγματικό

πληθωρισμό συμβόλων. «Ανακαλύπτοντας την Αμερική», μας καλεί

να ταξιδέψουμε στη «νέα», γι’ αυτόν, ήπειρο (αλλά γνωστή από την

εποχή του Αμέρικο Βεσπούτσι), όχι διαπλέοντας τον Ατλαντικό,

αλλά παρακάμπτοντας την Αφρική και διασχίζοντας τις θάλασσες

από τον Ινδικό Ώκεανό έως το ανατολικότερο όριο του Ειρηνικού και

τη δυτικότερη ακτογραμμή της Καλιφόρνιας.

Το πρώτο εκπαιδευτικό ίδρυμα της ελεύθερης Ελλάδας, με αποκλειστικό αντικείμενο τη μουσική, συνδέθηκε με τον Γεώργιο Λέσβιο

και το σύστημά του. Και το ερώτημα που γεννιέται στο μυαλό του σύγχρονου αναγνώστη είναι, αναμφίβολα: γιατί να ιδρυθεί ένα, κατά σχετική προτεραιότητα, μουσικοεκπαιδευτικό ίδρυμα τόσο νωρίς, σε μια εποχή μεγάλης ένδειας, όταν ο εθνικοαπελευθερωτικός Αγώ-

νας δεν είχε ακόμη – όπως θα δούμε – ολοκληρωθεί;.

Σε μια πλευρά του ερωτήματος είχε ήδη απαντήσει η ενσωμάτωση της κεντρικής παιδαγωγικής αρχής του Διαφωτισμού στην «Προ-

κήρυξη» που εξέδωσε η Πελοποννησιακή Γερουσία στις 27 Απριλίου

του 1822. Το κείμενο αυτό προτάσσει το αξίωμα ότι «η παιδεία είναι τόσον αναγκαία εις τον άνθρωπον διά την ανάπτυξιν του λογικού του, όσον αναγκαία η τροφή διά την συντήρησιν της ζωής του», αλλά και

το πάγιο ιδεολογικό αίτημα των ελληνικών Φώτων, περί της πολιτισμικής αντιδόσεως «Προθυμηθήτε, λοιπόν, παίδες Ελλήνων, και συνδράμετε, όση δύναμις, διά να ανακαλέσωμεν τας Μούσας εις την παλαιάν εστίαν των9». Αλλά, στη βάση της εκπαιδευτικής ιδεολογίας και πρακτικής της «παλαιάς εστίας», βρισκόταν και η Μουσική – η μία από τις τέσσερις «Επιστήμες» (οι άλλες τρεις ήταν η Αριθμητική, η Γεωμετρία και η Αστρονομία). Γι’ αυτό και στο πρώτο γνωστό σχέδιο οργανισμού της παιδείας, πιθανόν του 1824, προβλεπόταν η διδασκαλία της οργανικής και φωνητικής Μουσικής

στη δεύτερη βαθμίδα («Λύκειον»), «από την δ΄ τάξιν και άνω10».

Σημειωτέον, ωστόσο, ότι η μουσική δεν διδασκόταν σε καμία βαθμίδα των Σχολείων που λειτουργούσαν κατά την Επανάσταση11.

Έτσι, το γεγονός της ίδρυσης ειδικού «Σχολείου της Μουσικής»

στην Αίγινα και ο διορισμός σ’ αυτό του Γ. Λέσβιου ως δασκάλου, στα τέλη του 1826, θα πρέπει να οφειλόταν και στην πειθώ της αναφοράς που υπέβαλε ο ίδιος στη Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδος.

Έτσι, στην απάντησή του, το ανώτατο αυτό διοικητικό όργανο του νεοσύστατου κράτους γράφει:

9. Απ(όστολος) Β. Δασκαλάκης, Κείμενα­Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως, σειρά Τρίτη «Τα περί παιδείας», τόμος Α΄, Αθήνα, χ.ό.έ., 1968, σ. 30 και 32

10. Ό. π., σ. 47

11. Βλ. την έκθεση του «εφόρου της παιδείας» Γρηγόριον Κωνσταντά, το 1825, στο Δασκαλάκης, ό. π., σ. 70-74.

Ανέγνωσεν η Διοίκησις την αναφοράν σου και με μεγάλην ευ-

χαρίστησιν είδε τα περί συστάσεως μουσικής προβαλλόμενα.

Η διοίκησις επαινεί τον υπέρ πατρίδος διακαή ζήλον σου και την

εις αυτά αφοσίωσίν σου. Όθεν κατά την αίτησίν σου σε διατάττει

διά της παρούσης να βάλης εις πράξιν το σύστημα της Μουσικής,

το οποίον προβάλλεις, και εύχεσαι να φανής ωφέλιμος εις την

πατρίδα12

Το πρώτο, λοιπόν, Μουσικό Σχολείο του νέου κράτους δεν φαί-

νεται να λειτούργησε πριν από τα τέλη του 1826·13 και οι λιγοστές

πληροφορίες που διαθέτουμε γι’ αυτό τοποθετούν τη λειτουργία του

στη διετία πριν από την άφιξη του κυβερνήτη Καποδίστρια. Η διευ-

κρίνιση είναι απαραίτητη, γιατί υπάρχει σήμερα διάχυτη η λανθασμένη πεποίθηση ότι το μουσικό Σχολείο της Αίγινας ιδρύθηκε με διάταγμα του Καποδίστρια, ο οποίος υποστήριξε το σύστημα του Γ. Λέσβιου, και μάλιστα ανέθεσε στον ίδιο να το διδάξει στα σχολεία της Αίγινας14. Το λάθος θα πρέπει να ξεκίνησε από τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, ο οποίος στο βιβλίο του 1890 αναγόρευε τον Καποδίστρια ιδρυτή του Σχολείου15 και δεκατέσσερα χρόνια αργότερα

διόρθωνε το λάθος, αλλά υποστήριζε ότι ο Καποδίστριας «εισήγαγε το Λεσβιακόν σύστημα και εις το εν Αθήναις [;] Ορφανοτροφείον16».

Στη συνέχεια, τα δύο λάθη αθροίστηκαν και πλαισιώθηκαν με διά-

φορες φανταστικές λεπτομέρειες.

Τα μόνα αρχειακά τεκμήρια που αναφέρονται στη λειτουργία του

Σχολείου χρονολογούνται μέσα στο έτος 1827 και έχουν να κάνουν

είτε με οικονομικά ζητήματα (συντήρηση του Σχολείου από μοναστηριακούς πόρους)17, είτε με τη σύσταση και την ανασύσταση της

12. Δανείζομαι το παράθεμα από Βαρβιτσιώτη, ό. π., σ. 157

13. Σύμφωνα με το έγγραφο του «επί του Δικαίου και της Παιδείας» γραμματέως, Μιχαήλ Σούτσου, με ημερομηνία 23/12/1827, «η παύσασα Διοικητική Επιτροπή προ ενός ενιαυτού […] εσύστησεν ενταύθα Σχολείον της Μουσικής […]».

14. Εντελώς ενδεικτικά, βλ. Βαλληνδράς, ό. π., σ. 92 σημ. 6, αλλά και τα λήμματα «Γεώργιος ο Λέσβιος» και «Καποδιστριακό Ώδείο» στο Τάκης Καλογερόπουλος, Το Λεξικό της Ελληνικής Μουσικής, Αθήνα, Γιαλλελής, 1998, στους τόμους 1 και 2, αντίστοιχα.

15. Παπαδόπουλος […], ό. π., σ. 383

16. Γεώργιος Παπαδόπουλος, Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής

Μουσικής, από των αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς (1-1900 μ.Χ.), Αθή-

να, τυπ. Πραξιτέλους, 1904, σ. 163

17. Για την προσπάθεια άντλησης πόρων από τις μονές της Αίγινας και της Σαλαμίνας, βλ. Γενικά Αρχεία του Κράτους (στο εξής Γ.Α.Κ.), Αντικυβερνητική Επιτροπή, φ. 227 και 21 (τεκμήρια 82 και 83 στο Δασκαλάκης, ό. π.)· για τις αντιδράσεις των Μο-

τριμελούς Εφορείας του18. Σε μία περίπτωση, όπου τα δύο από τα

τρία μέλη της Εφορείας έχουν παραιτηθεί, οι μαθητές του Σχολείου

ζητούν την ενίσχυσή της, και από τις υπογραφές της επιστολής τους

γνωρίζουμε ότι τον Οκτώβριο του 1827 το Σχολείο αριθμούσε

23

μαθητές, μεταξύ των οποίων υπήρχαν και μερικοί κληρικοί. Σε κάθε περίπτωση, είναι δύσκολο, ακόμη και με τα κριτήρια της εποχής, να θεωρηθεί «σχολείο» ένας μοναστηριακός χώρος, στον οποίο δίδασκε ένας μοναδικός δάσκαλος, και μάλιστα με συνεχή προβλήματα

στη μισθοδοσία του19. Σε μια τέτοια περίπτωση μάλιστα, τον Νοέμ-

βριο του 1827, η διοίκηση αναγκάστηκε να διατάξει τον Αστυνόμο

Αιγίνης να φροντίσει ώστε να υλοποιηθεί μια σχετική απόφαση της

Βουλής και να υποχρεωθεί το Μοναστήρι της Αίγινας να καταβάλει

τον μισθό στον Γ. Λέσβιο20

Υπό το πρίσμα αυτό θα πρέπει μάλλον να ερμηνευθεί η απόφαση της Βουλής, της 5ης Νοεμβρίου 1827, για την ίδρυση στην Αίγινα τριών Σχολείων: «[…] Το μεν της αλληλοδιδακτικής μεθόδου, το δε της ελληνικής φιλολογίας, και τρίτον της μουσικής κατά την νεωτάτην μέθοδον21». Επίσης, σε έγγραφο πολιτών της Αίγι-

νας γίνεται λόγος για τη «σύστασιν Σχολείων εις την νήσον μας22», αλλά φαίνεται ότι επρόκειτο για το χτίσιμο σχολικών εγκαταστά-

σεων και την ένταξη της προϋπάρχουσας μουσικοεκπαιδευτικής

μονάδας σ’ ένα ευρύτερο σχήμα που θα περιελάμβανε και τα άλλα

δύο Σχολεία23.

ναχών και των πολιτών, Γ.Α.Κ., Γραμματεία Εσωτερικών, φ. 114, και Γραμματεία

Δικαίου και Παιδείας, φ. 17 (Δασκαλάκης, ό. π., τεκμ. 85 και 98).

18. Γ.Α.Κ., Γραμματεία Δικαίου και Παιδείας φ. 35 (επιστολή προς Νεόφυτο Καρύστου, 23/9/1827, επιστολή μαθητών του Σχολείου, 16/10/1827) και Δασκαλάκης, ό. π., τεκμ. 109 και 110

19. Γ.Α.Κ., Γραμματεία Δικαίου και Παιδείας, φ. 17 (Δασκαλάκης, ό. π., τεκμ. 103) και φ. 35 (Δασκαλάκης, ό. π., τεκμ. 109), και Γραμματεία Εσωτερικών, φ. 17

20. Το απόσπασμα της απόφασης της Βουλής και το έγγραφο προς τον Αστυνόμο, στο Γ.Α.Κ., Γραμματεία Εσωτερικών, φ. 115.

21. Γ.Α.Κ., Γραμματεία Δικαίου και Παιδείας, φ. 17 (Δασκαλάκης, ό. π., τεκμ. 101)

22. Γ.Α.Κ., Γραμματεία Δικαίου και Παιδείας, φ. 35 (Δασκαλάκης, ό. π., τεκμ. 108)

23. Κάτι τέτοιο υπονοεί το έγγραφο που απεστάλη προς την νέα Εφορεία στις 23 Δεκεμβρίου 1827· βλ. Γ.Α.Κ., Γραμματεία Δικαίου και Παιδείας, φ. 35 (Δασκαλάκης, ό. π., τεκμ. 109).

4. Ιδεολογικές Αντιρρήσεις

Στις 8 Ιανουαρίου 1828 ο Ιωάννης Καποδίστριας αποβιβάστηκε στο Ναύπλιο με το αξίωμα και τα καθήκοντα του κυβερνήτη της Ελλάδας. Η απουσία οποιασδήποτε διοικητικής αναφοράς στο Μουσικό

Σχολείο της Αίγινας και του δασκάλου του, από το χρονικό αυτό ση-

μείο και ύστερα, θα μπορούσε εύλογα να θεωρηθεί ως ισχυρό τεκμή-

ριο ότι το Σχολείο σταμάτησε να λειτουργεί με την άφιξη στην Ελλά-

δα του Κυβερνήτη. Στις 16 Μαρτίου του ίδιου έτους, ωστόσο, οι τρεις

έφοροι του Σχολείου (ο «παλαίμαχος» και αποδέκτης επαίνων για

τη δράση του Καρύστου Νεόφυτος24 και οι νεοδιορισμένοι25 Άρτης

Πορφύριος και ο –λαϊκός– Νικόλαος Δηλιγιάννης) δημοσίευσαν στη

Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος κείμενο για τη μέχρι τότε δράση

του ιδρύματος και την παρότρυνση για προσέλευση νέων μαθητών26.

Στο κείμενο αυτό, οι έφοροι του Σχολείου ξεκινάνε με αναφο-

ρά στην απόλυτη παρακμή της Μουσικής κατά την Τουρκοκρατία

και την έναρξη μιας προσπάθειας μεταρρύθμισης το 1815, από τους «τρεις διδασκάλους» (στο κείμενο αναφέρονται αόριστα ως «άνδρες ειδήμονες της παλαιάς μεθόδου και φίλοι των καλών»). Στη συνέχεια εξαίρονται τα διδακτικά πλεονεκτήματα του

επινόησε ο Λέσβιος και η, χάρη σ’ αυτό, μεγάλη εξοικονόμηση μα-

θησιακού χρόνου, μνημονεύεται ο διορισμός του «κατά το παρελθόν

έτος», και τονίζεται ότι, κατά το 1827, «συνέρρευσε πλήθος μαθητών

και εφάνησαν καρποί εξαίρετοι, επειδή η πρώτη τάξις των μαθητών

είναι ήδη περί το τέλος της διδασκαλίας, και οι μεταγενέστεροι αυ-

τών προβαίνουσιν ευκολώτατα και ταχύτατα». Η τελική επίκληση

των εφόρων δεν κρύβει κάποια ανησυχία για τη μακροημέρευση του

Σχολείου, υπέρ της οποίας καλεί πάνδημη κινητοποίηση:

Οι υποσημειούμενοι, διωρισμένοι παρά της Σ. [=Σεβαστής] Κυβερνήσεως έφοροι της επωφελεστάτης ταύτης σχολής, και βλέποντες την πρόοδον των μαθητών, κρίνομεν χρέος μας απαραίτητον

24. Επιστολή της διοίκησης προς τον Καρύστου Νεόφυτο, 23/9/1827, Γ.Α.Κ., Γραμματεία Δικαίου και Παιδείας, φ. 35

25. Διοικητικό έγγραφο προς τον Καρύστου Νεόφυτο, με ημερομηνία 23/12/1827, όπου του ανακοινώνονται τα ονόματα των δύο νεοδιορισθέντων συμπληρωματικών μελών, Γ.Α.Κ., Γραμματεία Δικαίου και Παιδείας, φ. 35 (Δασκαλάκης, ό. π., τεκμ. 110)

26. «Η Εφορία [sic] του Σχολείου της Μουσικής προς τους Έλληνας», Γενική Εφημερίς

της Ελλάδος, έτος Γ΄, αρ. 30 (σ. 126).

να δημοσιεύσωμεν το παρόν προσκαλούντες άπασαν την νεολαίαν

εις την απόκτησιν ταύτης της επωφελεστάτης επιστήμης, προτρέ-

ποντες εν ταυτώ και όλους τους κατά τόπον αρχιερείς και προ-

κρίτους, ώστε να παρακινήσωσι τους φιλομαθείς νέους να έλθωσι

να διδαχθώσιν αμισθί, και τους μη δυναμένους να βοηθήσωσι πα-

ντοιοτρόπως προς ευτυχίαν του θεαρέστου τούτου επιχειρήματος.

Η διακήρυξη αυτή, εμπνευσμένη από τις ιδέες που θα εξέθετε προοιμιακά ο ίδιος ο Γ. Λέσβιος στην έντυπη έκδοση του βιβλίου

του, θυμίζει το γράμμα και το πνεύμα του προεπαναστατικού Ελληνικού Διαφωτισμού, όταν ο κοραϊκός «Παπατρέχας» θεωρούσε

αρκετή τη μεταταποίηση, επί το χριστιανικότερο, ενός αρχαιοελληνικού ύμνου και τη μελοποίησή του κατά το ύφος της τρέχουσας

εκκλησιαστικής μουσικής27, και όταν ο Λόγιος Ερμής χαιρέτιζε, με λόγια και σκεπτικό παραπλήσια προς το κείμενο των τριών εφόρων, την πρωτοβουλία των «τριών διδασκάλων» το 181528.

Το κείμενο των εφόρων συμπεριλαμβάνεται στα Κείμενα­Πηγές

του Δασκαλάκη29, αλλά όχι και ένα εκτενέστερο δημοσίευμα, στη Γενική Εφημερίδα, που απαντά σ’ αυτό30. Το –αντιρρητικό στην

έκκληση των τριών εφόρων– κείμενο που υπογράφεται «Κ.Κ.» εκφράζει το πνεύμα της Επανάστασης και τη βούληση των διανοουμένων, μερικοί από τους οποίους πρωταγωνίστησαν στο κίνημα του Ελληνικού Διαφωτισμού, να εντάξουν το νεοσυγκροτημένο ή ανασυγκροτημένο έθνος οριστικά στη δυτικοευρωπαϊκή γεωγραφία και νοοτροπία. Όπως ο έμπορος Κυριακός Μελίρρυτος δεν μπόρεσε να μετακινήσει μουσικά «την Ελλάδα εκ της Ευρώπης31», έτσι και ο Κ.Κ. επέκρινε το δημοσίευμα των τριών εφόρων από μία αφετηρία ακραιφνώς δυτικοευρωπαϊκή.

27. Αδαμάντιος Κοραής, Προλεγόμενα στους Αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, τόμος Β΄.

Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 1988, σ. 464-465· το πρωτότυπο κείμενο, τυπωμένο στο Παρίσι, χρονολογείται από το 1817. Πρβλ. Χάρης Ξανθουδάκης, «Ο Κοραής και η βυζαντινή

μουσική», Αντί 693 (27/8/1999), σ. 46-49

28. Ερμής ο Λόγιος 6 (1816), σ. 10.

29. Δασκαλάκης, ό. π., τεκμ. 114

30. Κ.Κ., «Προς τον Συντάκτην της Γενικής Εφημερίδος», Γενική Εφημερίς της Ελ-

λάδος, έτος Γ΄, αρ.46 (27/06/1828)· το κείμενο των εφόρων καλύπτει μόλις μιάμιση

στήλη της εφημερίδας, ενώ η απάντηση του Κ.Κ. δυόμισι. 31. Βλ. σχετικά, « “Σουπράναι”, “νόται”, “μοδουλατζιόναι” στο αρχαΐζον ιδίωμα ενός

Έλληνα εμπόρου των πρώτων οθωνικών χρόνων», Μουσικός Ελληνομνήμων 13 (Σε-

πτέμβριος – Δεκέμβριος 2012), σ. 42-43.

Εκτός, λοιπόν από το ότι

ισχυρισμό ότι το σύστημα του Γ. Λέσβιου μπορεί να οδηγήσει στα θαυμαστά αποτελέσματα που περιγράφουν οι έφοροι και κατηγορεί

τον δάσκαλο της Σχολής ότι πολλαπλασίασε τους όρους και τα σύμβολα, ο Κ.Κ. επιτίθεται στην ίδια την εκκλησιαστική μουσική, ως απογόνου της αρχαίας:

Οι κύριοι έφοροι της μουσικής σχολής, εξυμνούντες τας ανακα-

λύψεις του Κ.Γ. Λέσβιου, ομιλούν περί της σημερινής μουσικής

(την οποίαν διδάσκουσι και διδάσκονται οι ημέτεροι) και περί της

μουσικής των προγόνων μας Ελλήνων τοιουτοτρόπως, ώστε νομίζουν, φαίνεται, ότι η σημερινή αυτή μουσική παράγεται και έχει

τας βάσεις της εις την παλαιάν των προγόνων μας Ελλήνων τοιουτοτρόπως, ώστε νομίζουν, φαίνεται, ότι η σημερινή αυτή μουσική παράγεται και έχει τας βάσεις της εις την παλαιάν των προγόνων

μας Ελλήνων 32 .

Στη συνέχεια, γίνεται σαφέστερος και επικριτικότερος:

Άλλο πράγμα είναι η σημερινή μουσική (την οποίαν διδάσκονται

και διδάσκουν οι ημέτεροι), και άλλο η των αρχαίων προγόνων

μας Ελλήνων. Τούτο είναι αλήθεια αναντίρρητος, και δεν είναι

δύσκολον να το μάθη τις, αρκεί μόνον να έχη ολίγας αρχάς της

μαθηματικής μουσικής (της Ευρωπαϊκής) και της ιστορίας.

Η σημερινή μουσική (την οποίαν διδάσκουν οι ημέτεροι) απεναντίας

παράγεται και έχει τας βάσεις της κυρίως εις αλλοτρίαν μουσικήν,

την Αραβικήν33

Είναι, λοιπόν, εύλογο ότι, συμπερασματικά, ο Κ.Κ. απορρίπτει μια

παράδοση προερχόμενη από την «αλλότριαν μουσικήν, την Αραβι-

κήν» και επαναφέρει το αίτημα της αντίδοσης:

Τωόντι είναι αληθές, κύριοι έφοροι της μουσικής σχολής, ότι η ωραιοτέρα των ωραίων τεχνών μουσική εξέλιπεν από τους Έλληνας […]

και ομού με τα λοιπά φώτα απεμακρύνθη εις την Δύσιν. Δι’ αυτό

τούτο, καθώς όλας τας άλλας επιστήμας και τέχνας οφείλομεν

να ανακαλέσωμεν από την Ευρώπην εις την πατρίδα μας, και

μάλιστα τας πλειοτέρας εξ αυτών πλέον τελειοποιημένας, αφ’ ό,τι

32. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, ό .π., σ. 191

33. Ό. π., σ. 192.

αμφισβητεί τον «μεγαλορρήμονα»

ήσαν επί των προγόνων μας Ελλήνων, ούτω και την μουσικήν

οφείλομεν εκείθεν να την ανακαλέσωμεν με την σοφήν μέθοδόν

της και με όλας τας λοιπάς αξιολόγους αρετάς και φώτα της, και

να μην προσέχωμεν εις παραδοξολογίας και απειροκάλους μεγαλορρημοσύνας34 .

Αλλά ποιος ήταν ο Κ.Κ.; Απορρίπτοντας μιαν υπόθεση του Απόστολου Βακαλόπουλου ότι επρόκειτο για τον ιεροψάλτη Ζαφείριο

Ζαφειρόπουλο (παλαιό συμμαθητή του Γ. Λέσβιου στους «τρεις

διδασκάλους», και, στο τέλος, αντίπαλό του), η Ευφροσύνη Βαρβιτσιώτη πιστεύει ότι τα αρχικά αυτά κρύβουν τις λέξεις «Κύριος Κοραής35». Αντιπαρερχόμενοι το ασύνηθες να υπογράφει κάποιος

προτάσσοντας του ονόματός του τη λέξη «Κύριος», μπορούμε να σημειώσουμε τη διάσταση μεταξύ των απόψεων που εκφράζονται

στο κείμενο και της συντηρητικότερης στάσης του Κοραή στο ζήτημα της εκκλησιαστικής μουσικής. Αντίθετα, το πιθανότερο είναι να πρόκειται για τον συνεκδότη του Λόγιου Ερμή, κατά τη δεύτερη περίοδό του, ο οποίος πιθανότατα ήταν και ο μεταφραστής ενός κειμένου του Sulzer, και ζούσε εκείνη την εποχή στην Αίγινα36. Ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης, που δημοσίευε στη Γενική Εφημερίδα επωνύμως μικρές προσωπικές αγγελίες (για πωλήσεις βιβλίων), είχε μελετήσει τραγούδι στη Βιέννη. Το κείμενο του Sulzer, ήταν το εκτενέστερο κείμενο για τη δυτικοευρωπαϊκή μουσική που είχε δημοσιευθεί ποτέ στον Λόγιο Ερμή37 .

5. Το τέλος

Με την άφιξη του Καποδίστρια στην Ελλάδα, λοιπόν, το μουσικό

Σχολείο της Αίγινας, στο οποίο δίδασκε ο Γ. Λέσβιος, θα πρέπει

να βρέθηκε μεταξύ της «σφύρας» της μοναστηριακής οικονομικής,

34. Ό. π.

35. Βαρβιτσιώτη, ό. π., σ. 176, σημ. 317

36. Νικόλαος Δραγούμης, Ιστορικαί Αναμνήσεις, τόμος Α΄, Αθήνα, τυπ. Λαζ. Βηλαρά, 1874, σ. 113-115

37. Για τα σχετικά με τις μεταφραστικές και τις μουσικές επιδόσεις του Κοκκινάκη, βλ. Χάρης Ξανθουδάκης, «Μια ελληνική μετάφραση του λήμματος “Musik” του J.G. Sulzer στον Λόγιο Ερμή», Επιστημονικό Συμπόσιο: Μετάφραση και περιοδικός τύπος στον 19ο αιώνα. Πρακτικά (επιμ. Άννα Ταμπάκη – Αλεξία Αλτουβά), Αθήνα, χ.ό.ε., 2016, σ. 103-112.

του 1827) και του «άκμονος» της έντονης ιδεολογικής αποδοκιμασίας, που υφίστατο η παραδοσιακή εκκλησιαστική μουσική και η διδασκαλία της από την πλευρά διανοουμένων που εκδηλώθηκαν με

το ξεκίνημα του νέου πολιτικού καθεστώτος. Ο ίδιος ο κυβερνήτης, μάλιστα, δήλωνε πως «η επιστημονική Μουσική [δηλ., όπως είδαμε, η δυτικοευρωπαϊκή Μουσική] είναι μέρος ουσιώδες της ελευθέρας αγωγής, ρυθμίζουσα και ηθοποιούσα τας φυσικάς και ηθικάς

δυνάμεις των παίδων της38».

Η αλήθεια είναι ότι η οριστική παύση των δραστηριοτήτων του

πατέρα του Λέσβιου Συστήματος

δεν θα απαιτούσε εκούσιες προ-

σπάθειες και δραστικά μέτρα: θα αρκούσε η άρση της διαρκούς κρατικής υποστήριξης, με αποτέλεσμα την άμεση και άφευκτη οικονομική κατάρρευση. Συνεπώς, η παντελής απουσία αναφορών για το μουσικό Σχολείο της Αίγινας, στα διοικητικά έγγραφα από την άφι-

ξη του Καποδίστρια και μετά, ένα μόνο πράγμα μπορεί να σημαίνει:

την παύση λειτουργίας του διδακτηρίου αυτού, σε όφελος των νεοσύστατων καποδιστριακών σχολείων και της «επιστημονικής Μου-

σικής» που διδασκόταν στα σχολεία αυτά με ειδικό δάσκαλο.

Ο ειδικός αυτός δάσκαλος ονομαζόταν Αθανάσιος Αβραμιάδης

και, όπως θα δείξω σε ιδιαίτερη μελέτη που θα δημοσιευθεί στο

τεύχος 8 του Νέου Μουσικού Ελληνομνήμονος (Ιανουάριος - Απρίλιος 2021), είχε σπουδάσει ευρωπαϊκή μουσική στο αυτοκρατορικό

παρεκκλήσιο της Αγίας Πετρούπολης, με σκοπό να βοηθήσει στην αντικατάσταση της «καθ’ ημάς» εκκλησιαστικής Μουσικής (με τις «αραβικές» ρίζες) από την – εξίσου ορθόδοξη – ρωσική εκκλησιαστική πολυφωνία.

Εκτός από την αλληλογραφία μεταξύ του Καποδίστρια και δύο

φιλικών του προσώπων, που επόπτευαν τις σπουδές του Αβραμιάδη

στην Αγ. Πετρούπολη και τα σχετικά με τον διορισμό και τη δράση

του στα Σχολεία της Αίγινας39, διαθέτουμε και τη μαρτυρία περιη-

γητή, που βρέθηκε στην Ελλάδα του Καποδίστρια και επισκέφθηκε

την Αίγινα:

38. Διάταγμα του Καποδίστρια, Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, έτος Ε΄, αρ.9 (Δασκαλάκης, ό. π., τεκμήριο 319)

39. Για όλα αυτά, βλ. την υπό δημοσίευση μελέτη μου στον Νέο Μουσικό Ελληνομνήμονα.

Στην εκκλησία του Ορφανοτροφείου με ιδιαίτερη ευχαρίστηση

ακούγαμε τη χορωδία των παιδιών, που μάθαιναν τους εκκλησιαστι­

κούς ύμνους υπό την διεύθυνση ενός μαθητή του Μπορτνιάνσκι.

Η όμορφη μουσική αυτού του καλλιτέχνη συνόδευε τα ελληνικά

λόγια της λειτουργίας και, όταν οι λέξεις χάνονταν

αξεχώριστες

στην αρμονία, θα μπορούσατε να φανταστείτε ότι βρίσκεστε σε μια

από τις εκκλησίες της ρωσικής πρωτεύουσας40 Όπως, όμως οι ελληνικές λέξεις χάνονταν στη ρωσική πολυφωνία,

έτσι και οι τύχες του Λέσβιου Συστήματος εξαφανίζονταν μέσα στις προοπτικές μιας νεωτερικής, για την Ελλάδα, εκκλησιαστικής μουσικής, η οποία φιλοδοξούσε προς στιγμήν να εκθρονίσει το οθωμανικό μουσικό παρελθόν, στο κατώφλι της ίδρυσης του νέου κράτους.

Ένα σχετικό γεγονός είναι περισσότερο από συμπτωματικό (ή, μάλλον, είναι συμπτωματικό με την κυριολεκτική έννοια): στην πρώτη ελληνόγλωσση θεωρία της Μουσικής, που τυπώθηκε στην Αίγινα το 1830, ο συγγραφέας Νικόλαος Φλογαΐτης, στενός συνεργάτης του Καποδίστρια, επιτίθεται και αυτός στην «ασιανής», όπως θεωρεί, καταγωγής εκκλησιαστική μουσική, με έναν πρόλογο που παραφρά-

ζει την πολεμική του Κ.Κ.41, αλλά χωρίς να αναφέρει το παραμικρό

για τον Γ. Λέσβιο ή το σύστημά του· τον Γ. Λέσβιο, που έπρεπε να περιμένει για μιαν ακόμη δεκαετία, μέχρι να δει το δικό του θεωρητικό πόνημα να τυπώνεται στην Αθήνα και, τελικά, το ίδιο του το σύστημα να καταδικάζεται από τη Μεγάλη Εκκλησία το 184642.

40. Κ[ονσταντίν] Μ.Μπαζίλι, Ένας Ρώσος στην Ελλάδα του Καποδίστρια, Αθήνα, Καλέντης, 2000, σ. 106

41. Νικόλαος Φλογαΐτης, Συνοπτική Γραμματική είτε Στοιχειώδεις αρχαί της Μουσικής, μετά προσαρμογής εις την κιθάραν, Αίγινα, Εθνική Τυπογραφία, 1830, σ. γ΄-δ΄.

Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στον Καποδίστρια. Σημειωτέον ότι ο Φλογαΐτης γνώριζε

τον Κοκκινάκη (Δραγούμης, ό. π.)

42. Παπαδόπουλος, Συμβολαί […], ό. π., σ. 343-344.

Ένας «Ανεξάρτητος» στην Αίγινα το 1828

Μία από τις έντυπες εφημερίδες, που εκδόθηκαν κατά τη διάρκεια της Επανάστασης1, η «Ανεξάρτητος Εφημερίς της Ελλάδος», κυκλοφόρησε το πρώτο φύλλο της στην Ύδρα τον Ιούλιο του 1827. Ήταν η μοναδική εφημερίδα ιδιώτη που κυκλοφόρησε στην ελεύθερη Ελλάδα· όλες οι άλλες εφημερίδες κατά την περίοδο της Επανάστασης

εκδίδονταν από τις Τοπικές Διοικήσεις. Ο υδραίος εκδότης της Π. Κ. Παντελή είχε θέσει σκοπό του εντύπου του «να ζωγραφίσει, να φανερώσει τα καθήκοντα, τους εχθρούς, τους φίλους, τους ευεργέτας

και την τύχην σχεδόν ενός λαού»2.

Η επίπτωση των όσων δημοσίευαν οι εφημερίδες στον αναλφάβητο λαό προφανώς δεν ήταν αμελητέα. Ασφαλώς, το αναγνωστικό

κοινό της επαναστατημένης χώρας ήταν περιορισμένο, όμως η αδυ-

ναμία άμεσης πρόσβασης στην ενημέρωση για τα τεκταινόμενα στο εσωτερικό και στο εξωτερικό ξεπερνιόταν με την ομαδική ανάγνωση

των εφημερίδων σε κοινόχρηστους χώρους, σε καφενεία για παράδειγμα. Την κυβερνητική γραμμή εξέφραζε η «Γενική Εφημερίς

της Ελλάδος», όπου δημοσιεύονταν τα πρακτικά της Διοίκησης και

διάφορες ειδήσεις «όσαι μάλιστα αποβλέπουν τα συμφέροντα του

λαού» και η οποία τυπωνόταν από την «Εθνική Τυπογραφία», που από τις 24 Νοεμβρίου 1826 είχε μεταφερθεί στην Αίγινα.

Ο «Ανεξάρτητος» γρήγορα ήλθε σε ρήξη με τη «Γενική Εφημερίδα», υιοθετώντας έντονη κριτική στάση απέναντι στα μέλη της Αντικυβερνητικής Επιτροπής, που κυβερνούσαν τη χώρα μέχρι την άφιξη του Ιω. Καποδίστρια. Χαρακτήριζε τους Γ. Μαυρομιχάλη,

1. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης κυκλοφόρησαν εννιά εφημερίδες, εκ των οποίων τρεις ήταν χειρόγραφες και έξι έντυπες.

2. Βλ. Λ. Βαζαίου, Ανεξάρτητος, η δημοκρατική εφημερίδα της Επανάστασης του 1821, εκδ. Μένανδρος, σ. 14.

Ι. Νάκο και Ι. Μιλαήτη ως κατεχόμενους από φατριαστικά, φαναριώτικα και «κοτσαβασιστικά» κίνητρα. Από το τρίτο φύλλο, εγκαλώντας τους για δωροληψία και χρηματισμό, καταγγέλλοντας τη διαφθορά και ανικανότητα των προυχόντων και τη δόλια στάση των

τριών Δυνάμεων, ο «Ανεξάρτητος» έγινε δυσάρεστος σε πολλούς

και προκάλεσε την οργή της προσωρινής κυβέρνησης. Ο γραμματέας, μάλιστα, των Εσωτερικών Αν. Λόντος ζήτησε από τη Διοίκη-

ση της Ύδρας να απαγορεύσει την έκδοσή του. Η διαταγή δεν εκτε-

λέστηκε, η κυκλοφορία της εφημερίδας συνεχίστηκε, αλλά η ένταση

που προκλήθηκε οδήγησε, προφανώς, τον Π. Κ. Παντελή στην απόφαση να σταματήσει την έκδοση του «Ανεξάρτητου» στην Ύδρα, όπου το τελευταίο 31ο φύλλο του τυπώθηκε στις 15 Μαρτίου 1828.

Ο ιδιώτης δημοσιογράφος, «πρωτοπόρος της εποποιΐας του Τύπου κατά τη διάρκεια του Αγώνα της Εθνεγερσίας»3, δεν πτοήθηκε. Αντίθετα, μετέφερε τις δραστηριότητές του στην Αίγινα, στην έδρα της Κυβέρνησης4, προκειμένου να βρίσκεται «εις το κέντρον των ειδήσεων, όπου θέλομεν δημοσιεύσει τας πράξεις της Κυβερνήσεως, καθώς και της εγγιζούσης Συνελεύσεως»5. Με την πολεμική του απέναντι στην Αντικυβερνητική Επιτροπή είχε, προφανώς, κερδίσει την υποστήριξη του Καποδίστρια, «κατά σύστασιν» του οποίου έγινε η μεταφορά του «Ανεξάρτητου» και του τυπογραφείου

που τυπωνόταν στην Αίγινα. Ο Παντελή μάλιστα είχε ζητήσει από την Πολιτεία οικονομική βοήθεια «δια της διαθέσεως δημοσίου

ακινήτου προς εγκατάστασιν του τυπογραφείου του»6.

Πού εγκαταστάθηκε ο «Ανεξάρτητος» είναι άγνωστο. Πάντως, στις 10 Απριλίου 1828 «εκτυπώνεται εν Αιγίνη» το 32ο φύλλο του «Ανεξάρτητου» σε πιεστήριο που κατασκεύασε ο εξ Ιωαννίνων Θωμάς Κακαγιάννης. Η εφημερίδα κυκλοφορούσε σε τετρασέλιδα, αρχικά μία και, στη συνέχεια, δυο φορές την εβδομάδα, με «τιμή ετησία πέντε τάλληρα ισπανικά». Στόχος του εκδότη ήταν τώρα, με ύφος «απλούν δια να είναι εύληπτον εις τους κατά δυστυχίαν λαβόντας μικράν της μητρικής των γλώσσας δύναμιν Έλληνας»7 ,

3. Ό. π., σ. 139

4. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών ΑΕ. Αθήνα 2000, τ. ΙΒ΄ σ. 464.

5. Λ. Βαζαίου, ό. π., σ. 215

6. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος 1828, σ. κγ΄.

7. Λ. Βαζαίου, ό. π., σ. 37.

να υπηρετήσει την «αλήθειαν και μόνον την αλήθειαν, την γυμνήν

αλήθειαν», όπως δήλωνε και το χαρακτηριστικό, κάτω από τον τίτλο της, μότο: «Όσιον προτιμάν την Αλήθειαν».

Η έκδοση της Αίγινας8 περιλαμβάνει οκτώ φύλλα, από το 32ο

έως το 40ό. Από το 33ο αρχίζει η δημοσίευση εγγράφων που τιτλοφορούνται «Πράξεις του Κυβερνήτη προς το Πανελλήνιον», αποφάσεις και διατάγματα, δηλαδή, που αφορούσαν την οργάνωση του κράτους. Ο Π.Κ. Παντελή εναπόθετε όλες τις ελπίδες του στον Καποδίστρια, εναντίον του οποίου διεξαγόταν ήδη σκληρός πολιτικός αγώνας. Ο εκδότης παρακολουθεί την αγωνιώδη προσπάθεια

του Κυβερνήτη, «του μεγάλου αυτού ανδρός (τουλάχιστον καθώς

ακούομεν)»9, ο οποίος ακούραστα ασχολείται προσωπικά με όλα.

Προφανώς υποστηρίζει την πολιτική του, διαχωρίζει όμως την

εκτίμηση και τον σεβασμό που έχει σ’ αυτόν απ’ όλους όσοι γύρω

του λυμαίνονταν την εξουσία. Συχνά εκδήλωνε την «πίστη του στο πρόσωπο του Κυβερνήτη, με εκφράσεις μάλιστα που αγγίζουν την υπερβολή», ενώ πολλές φορές στρεφόταν με οξείς τόνους εναντίον του περιβάλλοντός του.

Οι πληροφορίες που παρέχει είναι ενδεικτικές των προτεραιοτήτων που αντιμετώπιζε η Κυβέρνηση. Στο υπ’ αριθ. 34 φύλλο «εν

Αιγίνη, Τρίτη τη 24 Απριλίου» δημοσιεύεται «περιστατικός λογα-

ριασμός συνοδευόμενος με τας τακτικάς αποδείξεις», που ξόδευσε

ο Κυβερνήτης «δια την χρείαν της Επικρατείας»:

«Εις αυτήν την κατηγορίαν υπάγονται και όσα έξοδα έκαμεν

ο κ. Στηβενσόν εις την φυτείαν των γεωμήλων, όσα εξώδευσαν οι κύριοι Βαλιάνος και Γιαννίτσης, Προσωρινός Διοικητής Αιγίνης, δια τον μεγάλον δρόμον και άλλα έργα, τα οποία έγιναν εις ταύ-

την την νήσον· όσα ο κ. Δ. Καλλέργης και κ. Νικόλαος Γκίκας, Προσωρινός Διοικητής του Πόρου, εις προμήθειαν των ενδυμάτων

και της τροφής των εξήκοντα τόσον παίδων, καθώς και όσα έξοδα

θέλουν γενή επομένως τόσον εις την εν Πόρω φυτείαν των γεωμή-

λων, όσον και δια τον οργανισμόν και την σύστασιν ενός Σχολείου,

το οποίον ιδίως είναι προσδιωρισμένον δια τα πτωχά και τα ορφανά παιδία των διαφόρων μερών της Ελλάδος».

8. Ο Π.Κ. Παντελή ανέλαβε για λογαριασμό της Κυβέρνησης την έκδοση τεσσάρων βιβλίων και κάποιες τυπογραφικές εργασίες.

9 Ό. π., σ. 215.

Ιστορικά, φιλοσοφικά και κοινού ενδιαφέροντος

άρθρα, ειδήσεις

από τη διεθνή και στρατιωτική επικαιρότητα, επιστολές και κείμενα συνδρομητών περιλαμβάνονται στις αιγινήτικες σελίδες του «Ανεξάρτητου». Η προσοχή του εκδότη στρέφεται και στην παρου-

σία των πολυάριθμων προσφύγων στο νησί. Στο υπ’ αρ. 38 φύλλο, «εν Αιγίνη, Τρίτη 22 Μαΐου», επαινεί τους Χιώτες για την εργατικότητα και την καρτερία τους παρά τα όσα υποφέρουν:

«Παρατηρείται ότι οσάκις λαμβάνει η πατρίς χρείαν υπηρετών

εις τας δημοσίους τροφάς, ως επί το πλείστον αναδέχονται το βά-

ρος τούτο Χίοι· οίτινες κατηναγκασμένοι, υποφέρουσι τους εις τας

τροφάς κόπους χάριν της Πατρίδος, οι δε λοιποί Έλληνες εις την

υπηρεσίαν ταύτην είναι ανίκανοι».

Τα άρθρα του Π.Κ. Παντελή, με τα οποία σχολιάζεται έντονα η επικαιρότητα, δίνουν έντονα την εικόνα της Αίγινας στην κρίσιμη εκείνη περίοδο, που την αμαυρώνουν ταραχοποιοί, επικίνδυνοι τυχοδιώκτες, διεφθαρμένοι κρατικοί υπάλληλοι, αναξιόπιστοι και ανίκανοι σε δημόσιες θέσεις. Με τίτλο «Προς τον καταφρονούμενον ενάρετον πολίτην» στο προαναφερόμενο φύλλο σκιαγραφεί την κοι-

νωνική και πολιτική πραγματικότητα με καταγγελτικό τόνο: «Βλέπεις ότι προτιμάται τις εις τας υπηρεσίας της Πατρίδος, συ δε καταφρονούμενος, απορρίπτεσαι; Συλλογίσθητι ότι είναι

αδύνατον να προσκληθείς και συ εις τοιαύτην υπηρεσίαν, αν δεν

κάμεις ό,τι έκαμεν ο προτιμώμενος… Ναι, είναι βέβαιον ότι τινές

και δη φέροντες το όνομα του Έλληνος, συνετέλεσαν δια των δημο-

σίων καταχρήσεων και κλοπών των εις τους σκοπούς του Τυράν-

νου… εν τούτω δε τω μεταξύ πολλοί πραγματικώς τυχοδιώκται

επεδήμησαν εις το Ελληνικόν έδαφος· οίτινες μόνον το τυχοδιώκειν επάγγελμα έχοντες, ενόσω μεν η Ελλάς διέμενε ευτυχούσα, εκάθηντο αργυρολογούντες, τον Έλληνα υποκρινόμενοι· αλλ’ ότε συνέβαινέ τις κίνδυνος, πάραυτα μετασχηματιζόμενοι, έφευγον δια να εξασφαλισθώσιν, εξεμούντες κατά της Ελλάδος βλασφημίας φρικτάς. Καθώς δε εμάνθανον ότι κίνδυνος έτι εις την Ελλάδα δεν εί-

ναι και ότι δύνανται να μεταχειρισθώσιν ακινδύνως το επάγγελμα

του παρασίτου και του κόλακος, ευθύς επέστρεφον».

Με την ίδια επικριτική διάθεση στηλιτεύει τους «νεόφερτους»

και στο υπ’ αρ. 39 φύλλο της 5ης Μαΐου, για να τονίσει, καταλήγο-

ντας, τις μεγάλες αρετές του Κυβερνήτη:

«Θαρσείτε, Έλληνες· μη φοβείσθε. Ο εξοχώτατος Κυβερνήτης

ημών είναι ανήρ εμφρονέστατος· είναι Έλλην γνησιώτατος· καθι-

δρυτής της ελληνικής πολιτείας αριστότεχνος και προ της κινήσεως του ιερού ημών κατά της τυραννίας αγώνος· ζηλωτής της ελευθερίας ενθερμότατος· του οποίου η ενάρετος αυτού διαγωγή

απετέλεσε κανόνα της δικαιοσύνης ευθύτατον. Τοιούτον λοιπόν και

εμπειρότατον και αγαθώτατον οιακοστρόφον επί της μεγάλης νηός

σας έχοντες, μη φοβηθήτε ούτε κατά μικρόν ναυάγιον».

Οι αναφορές στα εξωτερικά γεγονότα είναι συγκλονιστικές. Όμως

ο Π.Κ. Παντελή προβληματίζεται, κυρίως, από την εσωτερική πραγματικότητα. «Έχει ανοικτούς λογαριασμούς πλέον με τη διαφθορά, τον παραγοντισμό, την ανεντιμότητα και την έκλυση ηθών, που πιστεύει ότι προκαλείται από την εισαγωγή νέων τάσεων»10. Στο τελευταίο αιγινήτικο φύλλο με αριθ. 40, «εν Αιγίνη, Τρίτη 29 Μαΐου», σε άρθρο του με τίτλο «Απορία πρώτη», κατακεραυνώνει με καυστική ειρωνεία τους καιροσκόπους και τις περίεργες συμπεριφορές τους:

«Φημίζεται ότι προ πολλού εις την Ελλάδα ήλθε τις σχεδόν γυμνός. Υπουργώθη με διάφορα επικερδή υπουργήματα· αλλ’ η διαγωγή του τον κατήντησε να έχει χρείαν και αυτού του ψωμού. Εν

τούτω δε παρεμβαίνει εσχάτως εις τι υπούργημα ολιγοχρόνιον μεν, αλλά τόσον κερδαλέον, ώστε, ως λέγουσιν, εκτύπησε τόσα όσα του αρκούσι να ευχαριστεί δαψιλώς της πολυτελείας του τας ποικίλους

ορέξεις και τα κτηνώδη πάθη του, ενδυόμενος καθ’ ημέραν νεοφανή

γυναικείαν στολήν, ώστε ερυθρώσι και αι γυναίκες βλέπουσαι τοιού-

τον κενοπρεπές φαινόμενον. Ούτος άδεται ότι επενόησε και γελοιώδεις τινάς του σώματος κολωβώσεις, χάριν καλωπισμού! Ευρίσκεται

τούτος εις την Ελλάδα μεταξύ τοσούτων πεινώντων και αιματοκυλισμένων Ελλήνων; Έλλην ονομάζεται ή ημείς αγνοούμεν αν της Ελλάδος το πολυώδυνον έδαφος βαστάζει το βαρύτατον τούτο άχθος»!

Στο ίδιο φύλλο με ευαισθησία αναφέρεται στην επιτυχή από την

Κυβέρνηση αντιμετώπιση της πανώλης, της επιδημίας που τότε εί-

χε πλήξει τα νησιά του Σαρωνικού και την Πελοπόννησο και εξαι-

τίας της οποίας «πτωχοί τινές ασθενούσι και αποθνήσκουσι· και

ίσως τούτο είναι αποτέλεσμα της κακής ζωής». Ανεπιφύλακτα

επαινεί τα αποτελεσματικά μέτρα της πολιτείας, χωρίς πάντως να

κατονομάζει τον Καποδίστρια – δείγμα, ίσως, κάποιας πικρίας του

πλέον προς τον Κυβερνήτη:

10. Ό. π., σ. 222

«Δώδεκα ήδη ημέρας η πόλις της Αιγίνης απολαύει υγείαν εντελή.

Διό και ελπίζομεν ότι είμεθα συν Θεώ εκτός του τρομάζοντος

ημάς προτέρου φόβου. Ιδού, ω συμπολίται, το αποτέλεσμα των

υγειονομικών προφυλάξεων. Αι προφυλάξεις αύται φαίνονται μεν

κατ’ επιφάνειαν ως ενοχλητικαί, αλλά είναι τη αληθεία πραγματι-

κόν αγαθόν, απαράλλακτοι ούσαι του πικρού ιατρικού, το οποίον

πικρίζει μεν στιγμιαίως την γλώσσαν και τον φάρυγγα, αλλά είναι

πολυετούς υγείας παραίτιον».

Ώστόσο, εντύπωση προκαλεί η απόφαση του Π.Κ. Παντελή να διακόψει απότομα κι απροειδοποίητα την έκδοση του «Ανεξάρτητου» στην Αίγινα στις 29 Μαΐου 1828, σε ανεξήγητα σύντομο διάστημα κυκλοφορίας. Φαίνεται ότι «κατόπιν παρακλήσεως του Κυβερνήτου, με τη συγκατάνευση, βέβαια, του εκδότη, προφανώς σε συνεννόηση με τον Καποδίστρια, αποφασίστηκε ώστε η απόσυρση του “Ανεξάρτητου” από την κυκλοφορία να γίνει σιωπηρά και πολιτικά ανώδυνα»11 για την Κυβέρνηση.

Ο Π.Κ. Παντελή δεν εγκατέλειψε τη δημοσιογραφία. Μετά από δεκατρία χρόνια σιωπής, το 1841, η εφημερίδα του εκσυγχρονισμέ

νη κυκλοφόρησε στην Αθήνα, τη νέα πρωτεύουσα του κράτους, έως

το 1859, με τον εκδότη της να προσπαθεί, μέσα σε αντίξοες συνθή-

κες, να αποφύγει τους περιορισμούς της ελευθεροτυπίας, να τηρήσει

αδιάλλακτα, χωρίς συμβιβασμούς και παραχωρήσεις, τους κανόνες

της δημοσιογραφίας, κατηγορούμενος και διωκόμενος, επισύροντας

την οργή των εκάστοτε κυβερνητικών παραγόντων.

Σήμερα το σύνολο των φύλλων του «Ανεξάρτητου» ψηφιοποιη-

μένο βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, όπου ο

κ. Λάμπρος Βαζαίος, στρατιωτικός γιατρός, με επιμονή αναζήτησε τις προγονικές του ρίζες ανοίγοντας «ένα ερμάριο με κομμάτια

ιστορίας, της σύγχρονης ιστορίας του τόπου μας»12. Ευχαριστώ

θερμά την κ. Βάσω Κανελλοπούλου που μου συνέστησε το βιβλίο

του Ανεξάρτητος, Η δημοκρατική εφημερίδα της Επανάστασης

του 1821, εκδ. Μένανδρος, και ιδιαίτερα τον κ. Λ. Βαζαίο, ο οποίος

ευγενικά μού παραχώρησε τα φωτοτυπημένα αιγινήτικα φύλλα του «Ανεξάρτητου».

11. Ό. π., σ. 232.

12. Ό. π., σ. 393.

ε λενη σ ταμπογλη

Προεπαναναστατική Αίγινα. Ένας πρόκριτος

στην Κωνσταντινούπολη

Όταν σχεδιάζαμε το παρόν τεύχος της «Αιγιναίας», συνειδητοποίη-

σα πως, όταν μιλάμε για την Αίγινα στα χρόνια της Επανάστασης,

συνήθως εννοούμε τα τελευταία χρόνια της και, κυρίως, το διάστημα

που πέρασε στο νησί ο Ιωάννης Καποδίστριας. Στην ουσία γνωρίζου-

με πολύ λίγα για την Αίγινα από το 1715 μέχρι το 1821, την περίοδο

της δεύτερης Τουρκοκρατίας δηλαδή. Για κάποια θέματα (διοικητικά, φορολογικά, εκκλησιαστικά) μπορούμε να εξάγουμε συμπεράσματα από άλλες περιοχές, όπως παρατηρεί και ο Ι. Β. Λυκούρης

στο πόνημά του για τη Διοίκηση και τη Δικαιοσύνη στα νησιά του Αργοσαρωνικού1. Όμως, η Αίγινα σε πολλούς τομείς διαφοροποιή-

θηκε από την Ύδρα και τις Σπέτσες και γι’ αυτό είναι σημαντικό

να προχωρήσει η εντοπισμένη έρευνα. Η ένδεια μελετών που αφορούν την Τουρκοκρατία στο νησί οφείλεται –μεταξύ άλλων– και

στο γεγονός ότι πολλά αρχειακά τεκμήρια χάθηκαν, επειδή οι γενιές

που ακολούθησαν δεν τα αξιολόγησαν ως σημαντικά. Επίσης, όσα

έγγραφα απόκεινται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους ή στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο δεν έχουν υποστεί ακόμη λεπτομερή τεκμηρίωση, όσα δε φυλάσσονται στο Τοπικό Παράρτημα των Γ.Α.Κ. είναι εδώ

και χρόνια απροσπέλαστα, λόγω της μεγάλης εκκρεμότητας αποκατάστασης του Κυβερνείου.

Το κείμενο που ακολουθεί βασίζεται σε ένα έγγραφο που σώζεται δημοσιευμένο από τον φιλόλογο Ευάγγελο Σαβράμη2, στο περιο-

1. Ι. Β. Λυκούρη: Η διοίκησις και δικαιοσύνη των τουρκορατούμενων νήσων: Αίγινα, Πόρος, Σπέτσαι, Ύδρα κλπ επί τη βάσει εγγράφων του Ιστορικού Αρχείου Ύδρας και άλλων, Αθήνα 1954.

2. Φιλόλογος, με καταγωγή από τη Μ. Ασία, διορίσθηκε καθηγητής στην Ήπειρο το 1933. Είχε μεγάλη έφεση στην έρευνα, αλλά η υγεία του τον ταλαιπώρησε από τα νεανικά του χρόνια. Πέθανε το 1936.

ε . σταμπόγλη – πρ ό επαναστατικη αιγινα

δικό «Ελληνικά: φιλολογικόν, ιστορικόν και λαογραφικόν περιοδι-

κόν σύγγραμμα» του 19313. Το έγγραφο βρέθηκε από τον Σαβράμη

σε μία συλλογή εγγράφων που αφορούν την Αίγινα, απόκειται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο ως Αρχείο Διαμαντάρα και περιλαμβάνει

έγγραφα της περιόδου 1673-1820. Ο Αχιλλέας Διαμαντάρας, φιλόλογος, διευθυντής της Αστικής Σχολής Αρρένων στο Καστελλόριζο, άφησε την ιδιαίτερη πατρίδα του, όταν το νησί κατέλαβαν οι Γάλλοι, στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στην Αίγινα όπου

διορίστηκε, η αγάπη του για τα αρχεία τον έσπρωξε να μεταγράψει

ένα σύνολο εγγράφων, τα οποία έτσι σώθηκαν. Ανάμεσα σε αυτά είναι και το «Αιγινητικόν Ημερολόγιον» του Παντελάκη Οικονόμου, που εξέδωσε ο Σαβράμης. Πρόκειται, ουσιαστικά, για μια ολιγοσέλιδη αναφορά, όπου ο συντάκτης, ένας από τους προεστούς του νησιού, περιγράφει

στο ευρύτερο διοικητικό και οικονομικό πλαίσιο που είχε επιβάλει η Οθωμανική κυριαρχία όσο

και για τον ίδιο τον συντάκτη του εγγράφου. Ο Παντελάκης Οικονόμου υπήρξε προεστός, μεγαλοκτηματίας της Αίγινας, πατέρας

του Γεωργίου Λογιωτατίδη (1781-1878) που «ηγεμόνευσε» στην

Αίγινα στα χρόνια της Επανάστασης, και παππούς του αρχαιολόγου Σπυρίδωνα Λογιωτατίδη (1831-1876). Η αναφορά του στους υπόλοιπους προεστούς μεταφέρει την εικόνα ενός ανθρώπου ταξιδεμένου και δικτυωμένου, που μπορούσε να κινηθεί με άνεση έξω από τα

στενά όρια που έθετε η ζωή στην Αίγινα. Η οικονομική του άνεση

του επέτρεπε να μεσολαβεί ανάμεσα στην κοινότητα και τις οθωμανικές αρχές, διευκολύνοντας τους συντοπίτες του ποικιλοτρόπως.

Ενδιαφέρον, επίσης, παρουσιάζει το συγκεκριμένο τεκμήριο για τα

θαλασσινά ταξίδια. Όσοι ταξίδευαν συγκυριακά, έπρεπε να συντονίσουν τις μετακινήσεις τους με τους πλόες των εμπόρων. Καθυστερήσεις και κινδύνους έκρυβε πάντα κι ο καιρός, ειδικά τους μήνες του χειμώνα, ενώ δεν ήταν αμελητέος και ο κίνδυνος των πειρατών.

3. Είχα δει την παραπομπή στο άρθρο στο έργο της Γ. Κουλικούρδη Αίγινα Ι, η οποία

ωστόσο δεν ήταν πλήρης.

Η Αίγινα, μαζί με τα άλλα νησιά του Αργοσαρωνικού, υπαγό-

ταν στο εγιαλέτι4 των νήσων του Καπουδάν Πασά. Οθωμανοί στο

νησί ήταν μόνο η διοίκηση και η φρουρά. Όλοι οι κάτοικοι του νη-

σιού αποτελούσαν την κοινότητα, το Κοινόν. Ο θεσμός των κοινοτή-

των συνδεόταν άμεσα με το φορολογικό σύστημα. Κατά την πρώτη

περίοδο της δεύτερης Τουρκοκρατίας, δηλαδή από το 1715 μέχρι τα Ορλωφικά το 1770, η φορολογία ήταν σχετικώς ελαφριά. Όμως, κατά τη μετάβαση από τον ΙΗ΄ στον ΙΘ΄ αιώνα αυξήθηκε, πράγμα που

είχε αρνητικές επιπτώσεις στους καλλιεργητές και τους μικρούς

γαιοκτήμονες, πολλοί από τους οποίους αναγκάστηκαν να καταφύ-

γουν στον δανεισμό ή και έχασαν τα κτήματά τους. Οι υπεύθυνοι

κοινοτικοί άρχοντες, σε περίπτωση αδυναμίας των κοινοτήτων να

βρουν τα ποσά που απαιτούνταν για την πληρωμή των φόρων, υποθήκευαν την ελεύθερη γη των κατοίκων για την ανάληψη δανείου ή

εκποιούσαν κοινοτική γη. Βάσει της αρχής της συλλογικής ευθύνης

αλλά και την ευθύνη για τυχόν άρνηση ή καθυστέρηση καταβολής των φόρων. Η κατάσταση στα νησιά του Αιγαίου ήταν διαφοροποιημένη σε κάποιο βαθμό: η αυξημένη εμπορική δραστηριότητα, ειδικά σε νησιά με μικρή γεωργική παραγωγή, είχε λειτουργήσει θετικά για το δικό τους φορολογικό καθεστώς. Η συλλογή των φόρων από τις κοινότητες των νησιών γινόταν μια φορά τον χρόνο, συνήθως το καλοκαίρι.

Ώστόσο, σε περίπτωση που υπήρχε ανάγκη να δανειστεί η κοινότητα, οι αρχές των νησιωτικών κοινοτήτων κατέφευγαν στην

Κωνσταντινούπολη, όπου η παρουσία εμπόρων ή Φαναριωτών με το απαραίτητο κεφάλαιο διευκόλυνε τέτοιες συναλλαγές. Για παράδειγμα, στις 27 Αυγούστου 1797 οι απεσταλμένοι των κοινών Κάστρου και Μπούργου (Νάξου) υπέγραψαν χρεωστική ομολογία στην Κωνσταντινούπολη προς τη Δόμνα Μαριόρα Μαυρογένους. Επικυρώθηκε από τον δραγουμάνο Κωστάκη Χαντζερή5.

Αντίστοιχα, τον Νοέμβριο του 1802 ο Παντελάκης Οικονόμου

έφυγε από την Αίγινα με προορισμό την Κωνσταντινούπολη. «Κατέ-

4. Το εγιαλέτι, επίσης γνωστό ως μπεηλερμπεηλίκι ή πασαλίκι, αποτελούσε πρωταρχική διοικητική διαίρεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

5. Κατάλογος Συλλογής Περ. Ζερλέντη, σ. 262, https://ir.lib.uth.gr/xmlui/bitstream/ handle/11615/19769/article.pdf?sequence=1&isAllowed=n

βημεν εις λιμένα, εις το μαγαζί μας, συν Θεώ δια Βασιλεύουσαν…».

Χρειάστηκε να πάει στον Πόρο κι από εκεί στην Ύδρα, όπου έμεινε

μέχρι τις 12 Ιανουαρίου, και μη βρίσκοντας πλοίο που να κατευθύνε-

ται προς Κωνσταντινούπολη, επέστρεψε στον Πόρο, όπου επιβιβά-

στηκε σ’ ένα Ιθακήσιο μαρτίγο6. Επόμενος σταθμός, η Λέσβος: «Του

Αγίου Αντωνίου απήραμεν του Πόρου, και τη άλλη ημέρα προς

εσπέραν βαθείαν, μετά φόβου και τρικυμίας, μόλις ενελιμενίσθη-

μεν εις Μιτυλήνην εν τω κόλπω καλουμένω της Γέρας, όπου και

διετρίψαμεν ημέρας πολλάς, υπό χειμώνος και εναντίων ανέμων».

Από εκεί κατέπλευσαν στη Σμύρνη, όπου έμειναν για μερικές μέρες

και, στη συνέχεια, με άλλο πλοίο, τρικεριώτικο, ξεκίνησαν για το

τελευταίο στάδιο του ταξιδιού προς Τένεδο και, τέλος, Κωνσταντινούπολη. Ήταν πλέον Απρίλιος.

Στη Βασιλεύουσα ο Παντελάκης Οικονόμου αναζήτησε κατάλυμα στη συνοικία του Φαναρίου, κοντά στην Πύλη του Πετρίου, «καλουμένης και Πετρί­καπί, όπερ και μετόχιον ήδη της Ιεράς Μονής των Ιβήρων». Στη συνοικία αυτή, γύρω από το Πατριαρχείο, είχε αναπτυχθεί μια κοινότητα εύπορων Ελλήνων, εμπόρων κυρίως, αλλά και ανθρώπων που ανέλαβαν θέσεις και αξιώματα στην οθωμανική διοίκηση. Ο Παντελάκης Οικονόμου εδώ θα συναντούσε εύκολα όσους χρειαζόταν να δει, για να ρυθμίσει τα ζητήματα της κοινότητας των Αιγινητών. Ξεκίνησε, ωστόσο, την παραμονή του με μια επίσκεψη στο Πατριαρχείο, αφού με τον πατριάρχη Καλλίνικο7 τον συνέδεε παλιά φιλία8 .

Τον Ιούνιο του 1803 ο Π. Οικονόμου σημειώνει πως έλαβε δάνειο ύψους 1.000 γροσίων «…προς 60 γρόσια εις το πουγγίον τον καθ’ έκαστον χρόνον…» για λογαριασμό της κοινότητας από την κοκόνα Αικατερίνη Σούτζη (Σούτσου). Δεν είναι σαφές ποια ακρι-

6. Μικρό ιστιοφόρο σκάφος. Όπως το τσερνίκι, χρησιμοποιούνταν στις ελληνικές θάλασσες ως μέσο συγκοινωνίας και μεταφορών μεταξύ των νησιών και ως αλιευτικό

σκάφος.

7. Πατριάρχης Καλλίνικος Ε΄: Γεννήθηκε στα Μουδανιά, επίνειο της Προύσας. Το 1779 έγινε αρχιδιάκονος του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Τον Οκτώβριο του 1780

εξελέγη Μητροπολίτης Αδριανουπόλεως και τον Σεπτέμβριο του 1792 μετατέθηκε

στη Μητρόπολη Νικαίας. Ήταν Οικουμενικός Πατριάρχης για μικρό χρονικό διά-

στημα, στην αρχή από το 1801 έως το 1806 και κατόπιν από το 1808 μέχρι το 1809 8. Ο Παντελάκης Οικονόμου αναφέρει ότι υπήρξε στο παρελθόν και δάσκαλος του

Καλλινίκου, αλλά δεν είναι σαφές κάτω από ποιες συνθήκες και πού είχαν συναντη-

θεί ο λογιώτατος με τον μελλοντικό πατριάρχη.

βώς ήταν η Αικατερίνη, πέραν του ότι ανήκε στη μεγάλη φαναριώ-

τικη οικογένεια των Σούτσων. Το ενδιαφέρον είναι ότι μια γυναίκα

της εποχής διαχειρίζεται τα περιουσιακά της στοιχεία και εμπλέκεται σε οικονομικές συναλλαγές, που αφορούν σχέσεις με μέλη έξω

από την κοινότητα της Πόλης. Και αυτά τα 1.000 γρόσια ο Παντελάκης Οικονόμου τα πλήρωσε αμέσως στον γραμματικό του Δραγουμάνου του Βασιλικού στόλου «…δια το δόσιμον των μελάχιδων9

οπού πληρώνει το Κοινόν μας…».

Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς, ο Π. Οικονόμου συναντήθηκε με τον Μισέρ Ιωάννη Μισινέζη στο αρχοντικό του στο Φανάρι. Ο Ιωάννης Μισινέζης ήταν από παλαιά εμπορική οικογένεια με καταγωγή από τη Χίο, η οποία είχε εγκατασταθεί από τις αρχές του 18ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη. Εδώ στα 1780, γεννήθηκε και ο Λέων Ιωάννου Μεσσηνέζης, αγωνιστής του 1821, μυημένος στη

Φιλική Εταιρεία, φίλος –και πελάτης στη συνέχεια– του Γ. Σταύρου

(Εθνική Τράπεζα)10. Από τον Ιωάννη, ο Παντελάκης Οικονόμου

αγόρασε 1.000 κοιλά11 στάρι προς 5 γρόσια το κοιλό, και πλήρωσε

με δική του ομολογία, και με τη συμφωνία να παραδοθεί το στάρι

στην Αίγινα, στο μαγαζί του. Και έστειλε παραγγελία να πουληθεί

το φόρτωμα αυτό προς 5,20 γρόσια το κοιλό, γιατί είχε έρθει νέο

πως στην Αίγινα υπήρχε μεγάλη έλλειψη καρπού και πως η τιμή

του είχε φτάσει στα 7 γρόσια. «Αυτό το έκαμα δι’ ευεργεσίαν της

Πατρίδος…».

Στο μεταξύ, τον Ιούνιο, όπως σημειώνει ο Παντελάκης Οικονόμου στην αναφορά του, «εβγήκεν η Βασιλική Αρμάδα…». Πρό-

κειται για την ετήσια έξοδο του στόλου στο Αιγαίο, την Άσπρη Θάλασσα, με επικεφαλής τον Δραγουμάνο του Στόλου12, με σκοπό τη συλλογή των φόρων από τα νησιά. Στα χρόνια που γράφει ο Π.

9. Τα «μελαχικά» αποτελούσαν ειδικό φόρο επί τουρκοκρατίας, που πλήρωναν οι κάτοικοι των νησιών και των παράλιων περιοχών της Ελλάδας.

10. Η κόρη του Ιωάννη Μισινέζη (Μεσσηνέζη) Αικατερίνη, παντρεύτηκε τον λόγιο Κωνσταντινουπολίτη Νικόλαο Λεβίδη (1765-1852), ο οποίος υπήρξε έφορος του εν Αιγίνη Νομισματοκοπείου από το 1832 μέχρι τον Φεβρουάριο του 1833

11. Το κοιλό ήταν μέτρο χωρητικότητος, με το οποίο μετρούσαν την παραγωγή των σιτηρών και των οσπρίων στα αλώνια και το βάρος του ήταν διαφορετικό ανάλογα με

το είδος: ένα κοιλό σιτάρι αντιστοιχούσε με 22 οκάδες, ενώ ένα κοιλό ρεβίθια ή φακές

ισοδυναμούσε με 24 οκάδες.

12. Μέγας Δραγουμάνος του Στόλου από το 1801-1806 ήταν ο Σκαρλάτος Καλλιμάχης (1773-1821), Πρίγκηπας της Μολδαβίας κατά διαδοχικά διαστήματα από το 1806 ως

το 1819, και Πρίγκηπας της Βλαχίας από τον Φεβρουάριο ως τον Ιούνιο του 1821.

Οικονόμου, ο στόλος στάθμευε στη Χίο κι εκεί προσέρχονταν οι εκπρόσωποι των νησιωτικών κοινοτήτων, για να καταμετρήσουν και να παραδώσουν τους φόρους που είχαν προσδιοριστεί για κάθε κοινότητα. Όντας ο ίδιος στην Κωνσταντινούπολη και προκειμένου

να

γλιτώσουν το ταξίδι στη Χίο οι υπόλοιποι προεστοί της Αίγινας, ο Π. Οικονόμου αποφάσισε να μεσολαβήσει, προκειμένου να καταβληθούν στην πρωτεύουσα οι οφειλόμενοι φόροι: «…εμεσίτευσα

επιπόνως να αποκριθώ εις Βασιλεύουσαν τα εις Χίον δοσίματα

της πατρίδος και να μη υπάγουν οι προεστοί εις Χίον να εξοδεύω-

νται…». Κατάφερε να το κανονίσει με τη συμφωνία να παραδοθούν

τα χρήματα στον έμπορο Αποστόλη Παπά στο Γενή-Χανί13, έχο-

ντας πάρει διορία μέχρι την 1η Αυγούστου. Όμως, η διορία έφτασε

και πέρασε. Προσπάθησε να δανειστεί, χωρίς επιτυχία. «…Εδοκίμασα μεγάλην αδημονίαν…». Στα μέσα Νοεμβρίου κατάφερε, τελικά, να δανειστεί εξοφλώντας το χρέος της Κοινότητας, γεγονός που πιστοποιήθηκε με τη χορήγηση κατλακά, επίσημου εγγράφου, στο οποίο «…είναι σημειωμένα έν καθ’ έν, όσα εδόθηκαν…».

Η επόμενη εγγραφή στο «Ημερολόγιο» είναι από τον Ιούλιο του

1805: «Ήλθομεν συν Θεώ εις Αίγιναν, εις το μαγαζί μας, εις λιμένα, τελειώσαντες το πολυπαθές και ολέθριον ταξείδι Βασιλευούσης…».

Η καθυστέρηση ίσως να οφείλεται σε επίθεση πειρατών κατά το

ταξίδι της επιστροφής: «…Έλειψα τρεις χρόνους παρά μήνας 3, ζημειωθείς τα μέγιστα εκ των καταδρομών των εναντίων μοι…». Με

την επιστροφή, έκανε αναλυτική αναφορά στους προκρίτους, για την πληρωμή των φόρων, την αγορά του σταριού, το δάνειο που συμφώνησε. Κι εκείνοι τα βρήκαν όλα καθαρά και παστρικά. Εκείνος, είχε κάνει ό,τι μπορούσε.

Το συγκεκριμένο τεκμήριο ρίχνει λίγο φως στις σχέσεις της Κοινό-

τητας της Αίγινας με την Οθωμανική Διοίκηση, λίγα χρόνια πριν

την Ελληνική Επανάσταση. Περαιτέρω μελέτη του Αρχείου Διαμα-

ντάρα θα δώσει, σίγουρα, μία πληρέστερη εικόνα για τα προσωπικά

και εμπορικά δίκτυα, την αγροτική παραγωγή, τα ταξίδια και τις επαφές με τα άλλα νησιά του Αργοσαρωνικού και την καθημερινότητα των κατοίκων του νησιού.

13. Γενί = Νέο. Το Γενί Χάνι βρισκόταν κοντά στη σκεπαστή αγορά, στο εμπορικό κέντρο της οθωμανικής πόλης. Τα ερείπιά του διακρίνονται ακόμη.

κατά την περίοδο της Επανάστασης:

τοπικότητες και κεντρική διοίκηση

Ι. Η Αίγινα ως κομβικό σημείο στη νεοελληνική νομισματική ιστορία: εθνικό νόμισμα και έθνος-κράτος

Στις αρχές του Ιανουαρίου 1828, ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας αποβιβάστηκε στην Αίγινα1, όπου βρισκόταν η έδρα της Κυβέρνησης. Ένα απότα πρώτα μέτρα της διακυβέρνησής του ήταν η εισαγωγή νομισματικού συστήματος, καθώς –όπως ο ίδιος έγραφε προς τον Ανδρέα Μουστοξύδη– αποτελούσε άμεση ανάγκη η κοπή και κυκλοφορία χάλκινων κερμάτων μικρής αξίας2. Οπωσδήποτε, η

ανάγκη να τεθούν σε κυκλοφορία χάλκινα νομίσματα αντανακλά και

το χαμηλό επίπεδο εκχρηματισμού της οικονομίας κατά τη στιγμή αυτή, καθώς τα νομίσματα μικρής αξίας από μέταλλο χαμηλού

κόστους χρησιμοποιούνταν από τα φτωχά στρώματα του πληθυσμού στις καθημερινές τους συναλλαγές. Παράλληλα με τη θέσπιση

* Διευθύντρια Ερευνών, Κέντρον Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού

Ακαδημίας Αθηνών

1. Για το θέμα της περιόδου κατά την οποία έδρα της διοίκησης ήταν η Αίγινα, βλ. ενδεικτικά, «Η Επιτροπή της Συνελεύσεως της Γ΄ Εθνοσυνελεύσεως», 1 Νοεμβρίου 1826 στο Μονόφυλλα τοῦ Ἀγῶνος. Προκυρήξεις ­ θεσπίσματα ­ διατάγματα 1821­1827, πρόλ. Ι. Α. Μελετόπουλος, εἰσ. Ι. Κ. Μαζαράκης-Αἰνιάν, Ἀθῆναι, Ἱστορικὴ καὶ Ἐθνολογικὴ Ἑταιρεία τῆς Ἑλλάδος, 1973 & Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, τ. Β΄, αρ. 17, Αίγινα, 5 Ιανουαρίου 1827 Επίσης, αναλυτικότερα τη συμβολή του Γιώργου Καλπαδάκη, στο παρόν τεύχος.

2. Lettre à Monsieur le Chevalier Moustoxidis à Venice, Poros, 23 mai/4 juin 1828, στο É. - A. Betant (éd.), Correspondance du comte J. Capodistrias, Président de la Grèce, comprenant les lettres diplomatiques, administratives et particulières, écrites par lui depuis le 20 Avril 1827 jusqu' au 9 Octobre 1831, recueillies et mises en ordre par les soins de ses frères et publiées par É. - A. Bétant, un de ses secrétaires, vol. 2, Genève & Paris : Abraham Cherbuliez et Ce libraires, 1839, σ. 147.

εθνικού

νομίσματος, αρχίζουν

να διαμορφώνονται –ήδη κατά την

επαναστατική περίοδο– οι δημοσιονομικοί θεσμοί της Ελληνικής

Πολιτείας3 ως επιστέγασμα της εθνικής επικυριαρχίας.

Λίγους μήνες μετά την άφιξη του Καποδίστρια στην Αίγινα, τον Απρίλιο του 1828, το Πανελλήνιον υπέβαλε στην κρίση του Κυβερνήτη σχέδιο με το οποίο εισήχθη νομισματικό σύστημα, κύρια νομισματική μονάδα του οποίου ήταν ο φοίνικας4. Η εισαγωγή

εθνικού νομισματικού συστήματος αιτιολογήθηκε με την ανάγκη

αντικατάστασης –λογιστικής και πραγματικής– του οθωμανικού

γροσίου κατά τις καθημερινές συναλλαγές στην ελληνική επικράτεια5. Πέρα από την πρακτική και συγκεκριμένη αυτή όψη της εισαγωγής νομισματικού συστήματος από την Ελληνική Πολιτεία, η θέσπιση εθνικού νομίσματος αναπαριστά την ύπαρξη του έθνους-κράτους: σύμφωνα με την αριστοτελική θεώρηση το νόμισμα αντανακλά και την ίδια την υπόσταση του κράτους, καθώς

δεν υφίσταται παρά μόνο ως θεσμός τον οποίο εγγυάται η κρατική εξουσία6. Με αυτήν την έννοια, κράτος και εθνικό νόμισμα ταυτίζονται, μιας και δεν υφίσταται το ένα χωρίς το άλλο. Αυτή η αλληλένδετη σχέση ισχύει τουλάχιστον για την εποχή της νεωτερικότητας, στην οποία εντάσσεται η Ελληνική Επανάσταση και, κυρίως, η συγκρότηση του ελληνικού έθνους-κράτους. Eξάλλου, η

χρήση εθνικού νομίσματος εμπεδώνει για τους πολίτες το αίσθημα

του ανήκειν σε μια κοινότητα και συμβάλλει με αυτόν τον τρόπο

στην παγίωση της εθνικής ταυτότητας7. Για την κεντρική διοίκη-

ση κρινόταν, λοιπόν, επιβεβλημένη η αντικατάσταση του οθωμανι-

3. Βλ. Σ. Μποζίκης, Ελληνική Επανάσταση και Δημόσια Οικονομία. Η συγκρότηση

του ελληνικού εθνικού κράτους, 1821-1832, προλ. Π. Πιζάνιας, Αθήνα, Ασίνη, κυρίως

σ. 219 κε.

4. Βλ. εκτενέστερα σχετικά με το νομισματικό σύστημα που εισήγαγε ο Καποδίστριας

και το φοίνικα ως νομισματική μονάδα, Κ. Μπρέγιαννη, Νεοελληνικό Νόμισμα. Κράτος και ιδεολογία από την Επανάσταση στο Μεσοπόλεμο, Αθήνα, Κέντρον Ερεύνης

της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού. Ακαδημία Αθηνών, 2011, σ. 60-85, όπου η σχετική αρχειακή και βιβλιογραφική τεκμηρίωση.

5. Γ. Δ. Δημακόπουλος, «Τὸ ἐθνικὸν Νομισματοκοπεῖον τῆς Ἑλλάδος (1828-1833)», Πελοποννησιακά, Η΄ (1971), σ. 25-26

6. Κ. Μπρέγιαννη, «Από το όλον στην τοπικότητα και αντιστρόφως: Το είναι και το μη

είναι του νομίσματος ως ιστορική και φιλοσοφική αφήγηση», Φιλοσοφία, 46 (2015),

σ. 49-72

7. Βλ. E. Helleiner, “National currencies and national identities”, American Behavioral Scientist, 41 (1998/10), σ. 1409-1436.

κού γροσίου με εθνικό νόμισμα, που θα πιστοποιούσε την ίδια την

ύπαρξη της Ελληνικής Πολιτείας.

Από την άλλη πλευρά, οι πρακτικοί λόγοι που συνδέονταν με την αντικατάσταση των οθωμανικών νομισμάτων, στο πλαίσιο της ελληνικής επικράτειας πλέον, είχαν να κάνουν και με τις σημαντικές υπο-

τιμήσεις του γροσίου ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα, υποτιμήσεις

που θεσμοθετήθηκαν προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι δημοσιονομικές δυσχέρειες που αντιμετώπιζε η Αυτοκρατορία αλλά και ως

συνέπεια της ενσωμάτωσής της στις δομές της αγοράς, όπως αυτές

διαμορφωνόταν στα τέλη των πρώιμων νεότερων χρόνων: έτσι, με

την υποτίμηση του 1789, το γρόσι περιείχε πλέον 5,9 γραμμάρια αρ-

γύρου, ενώ η ίδια περιεκτικότητα διατηρούνταν κατά την άνοδο στην

εξουσία του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄, το 1808. Να σημειωθεί δε ότι

η υποτίμηση του γροσίου περί τα τέλη του 18ου αιώνα δεν έχει ληφθεί υπόψη όσον αφορά τη διερεύνηση των αιτίων της Επανάστασης

από τη σύγχρονη ελληνική ιστοριογραφία, παρόλο που η οικονομική αποδυνάμωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε, προφανώς, θετική επίπτωση ως προς την ενδυνάμωση του ρόλου των ενδιαμέσων μεταξύ της Πύλης και των δυτικών οικονομικών κέντρων, στην ενδυνάμωση δηλαδή του ρόλου και της ελληνικής Διασποράς: πέρα από την ισχυροποίησή τους, ως οικονομικοί συντελεστές, οι Έλληνες

έμποροι ήρθαν –μέσω και της επιχειρηματικής τους δραστηριότητας– σε στενότερη επαφή με τη Δύση και με τις ιδέες του Διαφωτισμού που υποβοήθησαν τη συγκεκριμενοποίηση του εθνικού ζητούμενου. Η αποδυνάμωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η

όλο και αυξανόμενη οικονομική εξάρτησή της από τη Δύση έπαιξαν

οπωσδήποτε ρόλο στη διαδικασία εθνικής αφύπνισης, στις οποίες οι

Έλληνες έμποροι και επιχειρηματίες (με τη έννοια βέβαια που έχει η

ιδιότητα αυτή τη συγκεκριμένη εποχή) συνέβαλαν ουσιαστικά8

Πέρα από τις υποτιμήσεις του γροσίου, όπως είναι γνωστό, στην

Οθωμανική Αυτοκρατορία κυκλοφορούσαν σε υπολογίσιμες ποσότητες κίβδηλα, αλλά και νόμιμης κυκλοφορίας ελλειποβαρή νομίσματα ξένων επικρατειών9, των οποίων η ονομαστική αξία δεν

8. Δεν θα αναφερθώ στο πλαίσιο αυτού του κειμένου, στις επιπτώσειςτων υποτιμήσεων του οθωμανικού νομίσματος, όσον αφορά το φοροδοτικό σύστημα της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας, που με τη σειρά τους διασάλευσαν την εσωτερική της ιεραρχία, αλλά και επιδείνωσαν τις συνθήκες διαβίωσης των επικυριαρχούμενων πληθυσμών.

9. Σπ. Ασδραχάς, «Η αγροτική οικονομία», στο Σπ. Ασδραχάς (διευθ.), Ελληνική

αντιστοιχούσε στην εσωτερική

αξία του πολύτιμου μετάλλου.

Η κυκλοφορία, κυρίως στην

αγορά της Κωνσταντινούπο-

λης, ελλειποβαρών ξένων νομισμάτων ήταν ένας ακόμη παράγοντας για τη μεταφορά της

υπεραξίας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στις χώρες

της Δυτικής Ευρώπης. Από

το έτος 1826, άρχισαν οι νέες

αισθητές υποτιμήσεις του γροσίου, με αποτέλεσμα το 1831 η περιεκτικότητά του σε άργυρο να μην υπερβαίνει τα 0,5 γραμμάρια του πολυτίμου μετάλλου10. Λόγω της σημαντικής υποτίμησης του γροσίου, ταυτόχρονα με την εισαγωγή του νομισματικού συστήμα-

τος του φοίνικα απαγορεύτη-

κε η κυκλοφορία στον ελληνικό

χώρο οποιουδήποτε οθωμανι-

κού νομίσματος με έτος κο-

Οθωμανικά νομίσματα του 19ου αιώνα (δύο όψεις). Πηγή: https://numisbids.com

πής μετά το 1826: το έτος αυτό αποτελεί ορόσημο, διότι τότε ξεκι-

νούν οι σημαντικές υποτιμήσεις του γροσίου. Όσον αφορά τα μικρής

αξίας χάλκινα οθωμανικά νομίσματα, γενική είναι η απαγόρευση της

κυκλοφορίας τους στον ελληνικό χώρο. Εκτός, λοιπόν, από «επικύ-

ρωση» της κρατικής εξουσίας, για την Ελληνική Πολιτεία ήταν και θέμα νομισματικού εξορθολογισμού η εισαγωγή εθνικού νομισματικού συστήματος με καθορισμένη ισοτιμία.

Όπως σημειώθηκε στην εισαγωγή, για την αντιμετώπιση αυτών των δύο ζητημάτων, δηλαδή την «επικύρωση» της εθνικής επι-

Οικονομική Ιστορία, ΙΕ΄­ΙΘ΄ αιώνας, Αθήνα, Πολιτιστικό Ίδρυμα Πειραιώς, 2003,

τ. 1, σ. 312

10. Βλ. για τα παραπάνω Ş. Pamuk, A Monetary History of the Ottoman Empire, Cambridge, Cambridge University Press, 1999, σ. 193.

κυριαρχίας μέσω του εθνικού νομίσματος και του

της νομισματικής λειτουργίας στην επικράτεια, ο Καποδίστριας εισήγαγε –με το ψηφίσμα Ζ΄ της 31ης Ιουλίου 1829 της Δ΄ Εθνοσυνέλευσης– την κύρια νομισματική μονάδα, τον φοίνικα, που αντιστοι-

χούσε με το 1/6 του αργυρού ισπανικού διστήλου, διαδεδομένου

νομίσματος ήδη από τον 18ο αιώνα στο εμπόριο της Ανατολικής

Μεσογείου αλλά και θεωρούμενου εν γένει ως διεθνούς νομίσματος

κατά

την υπό εξέταση περίοδο. Να σημειωθεί δε ότι μετά τη μετα-

φορά της πρωτεύουσας στο Ναύπλιο, το Εθνικό Νομισματοκοπείο

συνέχισε τη λειτουργία του στην Αίγινα έως το 1832

ΙΙ. Περίοδος μετάβασης: Παράλληλα νομίσματα

και προσπάθειες εισαγωγής νομισματικής μονάδας

κατά την περίοδο της Επανάστασης.

O καποδιστριακός φοίνικας δεν αποτελούσε το πρώτο εγχείρημα

για εισαγωγή νομισματικής μονάδας στον επαναστατημένο ελληνικό χώρο. Όπως αναφέρθηκε συνοπτικά και παραπάνω για τη νομισματική κυκλοφορία στην Οθωμανική κυκλοφορία εν γένει, και στον ελληνικό χώρο στις αρχές του 19ου αιώνα κυκλοφορούσε, εκτός

από τα οθωμανικά, και πληθώρα ευρωπαϊκών νομισμάτων, των

οποίων η ονομαστική αξία υπόκειτο σε συνεχείς διακυμάνσεις. Για

την καλύτερη κατανόηση των φαινομένων αυτών θα πρέπει να ανα -

φερθεί συμπληρωματικά ότι κατά το 19ο αιώνα επιτρεπόταν η ελεύθερη κυκλοφορία χρυσών και αργυρών νομισμάτων εκτός των εθνικών συνόρων, δηλαδή εκτός της επικράτειας που τα είχε εκδώσει.

Η ελεύθερη κυκλοφορία νομισμάτων δημιουργούσε διάφορα ζητήματα, καθώς συχνά η ονομαστική αξία δεν ανταποκρινόταν στην εσωτερική. Επομένως, κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, επιβαλλόταν όχι μόνο να δηλωθεί η κρατική κυριαρχία δια της εισαγωγής εθνικού νομίσματος, αλλά και να αντιμετωπιστεί το ζήτημα των νομισματικών ισοτιμιών και της κυκλοφορίας παράλληλων

νομισμάτων.

Προκειμένου να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα των νομισματικών ισοτιμιών, το 1822 προσδιορίστηκε με έγγραφο της διοίκησης η

αξία των διαφόρων νομισμάτων που κυκλοφορούσαν στον ελληνικό

χώρο «γιά νά γένῃ ἡ προσήκουσα θεραπεία» στην παρεμπόδιση των συναλλαγών λόγω της ανομοιογενούς τιμής των νομισμάτων από

περιοχή σε περιοχή11. Η ρύθμιση επαναλή-

φθηκε το 1823, όταν η επαναστατική εξουσία

προσπάθησε να καθορίσει εκ νέου τις τιμές των ευρωπαϊκών νομισμάτων12. Φαίνεται,

δε ότι με νέες διοικητικές πράξεις του 1825

οι ισοτιμίες ορισμένων ξένων νομισμάτων υπερτιμήθηκαν, πράγμα που απασχόλησε

την Γ΄ Εθνοσυνέλευση13. Ιδιαίτερη ανησυχία

είχε προκαλέσει η ανατίμηση του ισπανικού διστήλου από 7 γρόσια, με την αντίστοιχη πράξη του 1822, σε 12 το 182514.

Όσον αφορά τον εξορθολογισμό της νομισματικής κυκλοφορίας από τον υπό συγκρότηση διοικητικό μηχανισμό, ήδη από τις απαρχές της Επανάστασης το ζήτημα της εισαγωγής εθνικού νομίσματος είχε απασχολήσει το αρμόδιο Βουλευτικό Σώμα της Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδας15: σύμφωνα με το Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος (Επίδαυρος, 1-1-1822), το Βουλευτικό Σώμα «θέλει διατάξει νέον σύστημα νομισμάτων, χαραττομένων εἰς ὄνομα τοῦ ἔθνους διὰ τοῦ Ἐκτελεστικοῦ Σώματος». Αποτελώντας μια επιβεβαίωση της σχέσης μεταξύ της κρατικής εξουσίας και της έκδοσης νομίσματος, το

11. «Διάταξις τοῦ Προέδρου τοῦ Ἐκτελεστικοὺ Σώματος Ἀλ. Μαυροκορδάτου», Κόρινθος, 16 Μαρτίου 1822, στο Μονόφυλλα τοῦ Ἀγῶνος…, ό. π.

12. Σπ. Π. Λάμπρος, «Τὰ πρῶτα ἑλληνικὰ νομίσματα καὶ τραπεζικὰ γραμμάτια τῆς Νέας Ἑλλάδος», Μικταὶ σελίδες, τ. Γ΄, Μελέται (1874-1905), ἐν Ἀθήναις, τυπ. Π.Δ. Σακελλαρίου, 1906, σ. 654.

13. Βλ. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, τ. Α΄, 1825-1826, αρ. 1, 7 Οκτωβρίου 1825

14. Βλ. «Διάταξις τοῦ Προέδρου τοῦ Ἐκτελεστικοὺ Σώματος Ἀλ. Μαυροκορδάτου», Κόρινθος, 16 Μαρτίου 1822, ό. π., και Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, τ. Α΄, 18251826, αρ. 1, στο ίδιο. Σύμφωνα με την απόφαση της Εθνοσυνέλευσης, θα έπρεπε να

ερωτηθεί το Εθνικό Ταμείο για τη συγκεκριμένη ανατίμηση. Θεωρούμε, όμως, ως

πιθανή αιτία της ανατίμησης του διστήλου τις παραπάνω αναφερθείσες υποτιμήσεις

του οθωμανικού νομίσματος κατά την περίοδο αυτή. 15. Βλ. Ἀρχεῖα τῆς Ἑλληνικῆς Παλιγγενεσίας, 1821-1832, Αἱ Ἐθνικαὶ Συνελεύσεις, τ.

Α΄, Α΄ ἐν Ἐπιδαύρω, Β΄ εν Ἄστρει, Γ΄ ἐν Ἐπιδαύρω, ἐν Ἑρμιόνη καὶ Τροιζήνι κατ’

ἐπανάληψιν. Προσωρινὸν Πολίτευμα τῆς Ἑλλάδος, Τμῆμα Δ΄ «περὶ καθηκόντων τοῦ

Βουλευτικοῦ Σώματος», Ἀθῆναι, Βιβλιοθήκη τῆς Βουλῆς τῶν Ἑλλήνων, 1971, σ. 29.

ίδιο έτος λήφθηκαν, επίσης, μέτρα κατά της κιβδηλίας: «Ἐπειδὴ

ἡ νομισματοκοπία εἶναι ἒν ἀπὸ τὰ ἀναφαίρετα τῆς Διοικήσεως δικαιώματα α) ἀπαγορεύεται αὐστηρῶς εἰς πάσης τάξεως ἄνθρωπον

να κόπτῃ ὁποιουδήποτε εἴδους νόμισμα, β) Ὅστις ἀντιβῆ εἰς τὴν παροῦσαν διαταγήν, κρίνεται ὡς κλέπτῃς τῶν ἀναφαιρέτων δικαιωμάτων τῆς Διοικήσεως16».

Ώς συνέχεια των παραπάνω, ο Πρόεδρος του Εκτελεστικού, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, συνέταξε το Μάιο του ίδιου έτους

(1822) σχέδιο περί νομισμάτων17, σύμφωνα με το οποίο το εθνικό

νόμισμα, με την ονομασία δραχμή, θα ακολουθούσε το δεκαδικό σύ-

στημα κατά τα πρότυπα του γαλλικού φράγκου. Ας αναφερθεί δε σε

αυτό το σημείο η άποψη του Κοραή για την ανάγκη υιοθέτησης ενι-

αίου νομισματικού συστήματος στην επικράτεια, βασισμένου στην κατά δεκάδες και πεντάδες διαίρεση των νομισμάτων18. Προφανώς, ο Κοραής συνηγορούσε υπέρ του δεκαδικού νομισματικού συστήματος, που στηνΓαλλία υιοθετήθηκε κατά την περίοδο της Επανάστασης, ήδη από το 179519. Οι απόψεις αυτές του Έλληνα λογίου συνάδουν με τον οικονομικό φιλελευθερισμό του και με τις συστάσεις

του για ορθολογική διαχείριση των δημοσίων οικονομικών, όπως τις αντλούμε από την επιστολογραφία του. Οι ιδέες των Διαφωτιστών, εξάλλου, σχετικά με την ορθή διαχείριση των δημοσιονομικών απη-

χούνται και στα νομοθετήματα της επαναστατικής αρχής: «επειδή

πρώτον συμφέρον εκάστης πολιτείας είναι η σοφή και ορθή δημόσιος οικονομία (administration publique), μόνη πηγή της αληθούς των εθνών ευδαιμονίας20». Πρωταρχική ήταν λοιπόν η σημασία που

είχε δοθεί στα δημοσιονομικά, όπως διαβάζουμε και σε μεταγενέστερο νομοθετικό κείμενο: «Η Εθνική Γ΄ των Ελλήνων Συνέλευσις

16. «Διάταξις τοῦ Ἐκτελεστικοῦ», υπογ. Αλ. Μαυροκορδάτος, Πρόεδρος Εκτελεστικού, Κόρινθος, 20 Ἀπριλίου 1822, Ἀρχεῖα τῆς Ἑλληνικῆς Παλιγγενεσίας μέχρι ἐγκαταστάσεως τῆς Βασιλείας, ἐγκρίσει καὶ δαπάνη τῆς Βουλῆς τῶν Ἑλλήνων, τ. Α΄, ἐν Ἀθήναις, Τυπογραφεῖον Δ. Α. Μαυρομάτη, 1857, σ. 325-326

17. Βλ. Α. Λιναρδάκης, «Το σχέδιο του νομίσματος των 5 λεπτών του 1825», Νομισματικά Χρονικά, 17 (1998), σ. 116.

18. Δ. Α. Νικολετόπουλος, Περὶ τοῦ νομίσματος ἐν Ἑλλάδι ἀπὸ τῆς ἁλώσεως μέχρι τῆς ἀφίξεως τοῦ Ὄθωνος, Ἀθῆναι, 1974, σ. 94-95

19. Εύκολα παρατηρούμε ότι η επαναστατική διαδικασία δημιούργησε νέους θεσμούς, όσον αφορά την αποτίμηση του υλικού κόσμου, πράγμα που συμπεριέλαβε όχι μόνο τη ριζι-

κή μεταρρύθμιση του νομισματικού αλλά και του μετρικού συστήματος στη Γαλλία. 20. Αριθμός 12 του Κώδικος των νόμων, Κόρινθος, 30 Απριλίου 1822, Αρχεία της Ελλη-

νικής Παλιγγενεσίας μέχρι εγκαταστάσεως της Βασιλείας…, ό. π., σ. 160.

θεωρούσα ότι εν εκ των ιερωτέρων χρεών της ήταν η επεξεργασία

των εθνικών λογαριασμών…21».

Ενδεχομένως, το σχέδιο του Μαυροκορδάτου για κοπή νομίσματος να απηχούσε τις κοραϊκές απόψεις ή, καλύτερα, να βρισκόταν

στο ίδιο νεωτερικό και φιλελεύθερο πνεύμα με αυτές, καθώς το δεκαδικό νομισματικό σύστημα που εισήχθη από τη Γαλλική Επανάσταση σήμανε μια –διαφορετική σε σχέση με το παρελθόν– νομισματική κανονικότητα. Παράλληλα, η ονομασία δραχμή του υπό σχεδιασμό εθνικού νομίσματος, αλλά και η χρήση του όρου οβολός για τις υποδιαιρέσεις του, απηχεί τη σύνδεση με το αρχαιοελληνικό

παρελθόν, στο πλαίσιο της επιρροής από τα διαφωτιστικά δυτικά

πρότυπα. Έτσι, σε προβούλευμα του Ιουνίου του 1822 που απευθύνει το Εκτελεστικό, με υπογραφή του Αντιπροέδρου του Αθανάσιου

Κανακάρη, προς το Βουλευτικό Σώμα διαβάζουμε:

Ἐπειδὴ ἡ Διοίκησις χρῄζει νομισμάτων, καὶ ἐπειδὴ τὰ νομίσματα

ταύτα πρέπει …να χαραχθῶσι εἰς ὄνομα τοῦ ἔθνους, καθυποβάλ-

λεται εἰς τὴν ἐπίκρισιν τοῦ Βουλευτικοῦ τὸ περικλειόμενον σχέδιον

τῆς ἐκτυπώσεως, ἅμα δὲ καὶ τὸ να χαραχθῶσι νομίσματα ἐκ μὲν

ἀργύρου νόμισμα, πεντάδραχμον ὀνομαζόμενον, τὸ ὁποῖον να περι-

έχῃ πέντε δράμια ἀργυρίου, ἤτοι εἴκοσι ὀβολούς, ἔπειτα ὀβολός, πε-

ριέχων ἒν εἰκοστὸντῆς δραχμῆς, ἐκ δὲ χαλκοῦ, πέμπτον ὀβολοῦ 22

Το «περικλειόμενον σχέδιον τῆς ἐκ τυπώσεως» είναι σήμερα

ανεύρετο.

Τα σχέδια έμειναν ανεκτέλεστα, αν και κοπή νομίσματος σχεδια-

ζόταν να πραγματοποιηθεί με κάλυμμα τα χρυσά και αργυρά σκεύη

που θα συλλέγονταν από τις Ιερές Μονές και τις Εκκλησίες: «…ἡ

Διοίκησις ἀπεφάσισε, συνάξασα… τὸν ἄργυρον καὶ χρυσόν, ἐφ’ όρω ἐγκαίρου ἐπιστροφῆς, ἀπὸ τὰ Ἱερὰ Μοναστήρια καὶ Ἐκκλησίας τῆς ὅλης ἐπικρατείας, να κόψῃ νομίσματα εἰς τοῦ ἔθνους τὸ ὄνομα. … διὰ να ἀκολουθήσῃ τὸ ἔργον τῆς νομισματοκοπίας, χρυσοῦ καὶ ἀργύρου χρῄζει ἀδιακόπως…23».

21. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, τ. Α΄, 1825-1826, αρ. 67, 19 Ιουνίου 1826

22. «Ὁ Πρόεδρος τοῦ Ἐκτελεστικοῦ πρὸς τὸν Πρόεδρον τοῦ Βουλευτικοῦ Σώματος», Άργος, 12 Ιουνίου 1822, Ἀρχεῖα τῆς Ἑλληνικῆς Παλιγγενεσίας μέχρι ἐγκαταστάσεως τῆς Βασιλείας, ἐγκρίσει καὶ δαπάνη τῆς Βουλῆς τῶν Ἑλλήνων, τ. Α΄, ἐν Ἀθήναις, Τυπογραφεῖον Δ. Α. Μαυρομάτη, 1857, σ. 288

23. «Διάταξις τοῦ Προέδρου τοῦ Ἐκτελεστικοῦ Ἀλ. Μαυροκορδάτου», Κόρινθος, 22

Τον Ιούνιο του 1824 θεσπίζεται εκ

νέου από το Βουλευτικό η κοπή εθνικού νομίσματος, το οποίο προβλεπόταν

να κοπεί σε χρυσό, αργυρό και χαλκό24. Σε συνέχεια του ψηφίσματος, διενεργούνται, το ίδιο έτος αλλά και το 1825, από την ελληνική πλευρά διερευνητικές κινήσεις σε νομισματοκοπεία

της Ιταλίας, προκειμένου για την εκεί πραγματοποίηση των σχεδιαζόμενων

ελληνικών κοπών, οι οποίες όμως δεν

είχαν αποτέλεσμα. Οι νέες προσπά-

θειες για κοπή νομίσματος μένουν, λοιπόν, ατελέσφορες, όμως κατά τα έτη 1823 και 1824 η Προσωρινή Διοίκησις

είχε εκδώσει ομολογίες με ετήσιο τόκο 8%, εξοφλητές σε 3 χρόνια25. Οι ομολογίες αυτές ήταν αξίας 100, 250, 500, 750 και χιλίων γροσίων και γίνονταν

δεκτές για την αγορά εθνικών κτημάτων. Μάλιστα, όπως αναγρά-

φεται υπό των ιδίων των ομολογιών, ήταν προτιμητέες από τα με-

τρητά κατά τις συναλλαγές αυτές.

Συζητήσεις σχετικά με την ανάγκη του προσδιορισμού νομισματικής μονάδος γίνονται και το έτος 182526. Έτσι, στη Συνεδρίαση του Βουλευτικού στις 17 Οκτωβρίου 1825, αποφασίστηκε

η κοπή αποκλειστικά χάλκινου πενταλέπτου, μικρής αξίας δηλαδή

νομίσματος27, προφανώς για την ανάγκη κάλυψης των καθημερινών μικροσυναλλαγών. Η απόφαση για κοπή αποκλειστικά χάλκινου

νομίσματος βρισκόταν σε αντίθεση με ότι είχε αποφασιστεί τον Ιού-

νιο του 1824 για κοπή χρυσών και αργυρών νομισμάτων και συνάδει, ωστόσο, με τις ταμειακές δυσκολίες του υπό συγκρότηση κρα-

Απριλίου 1822, Ἀρχεῖα τῆς Ἑλληνικῆς Παλιγγενεσίας μέχρι ἐγκαταστάσεως τῆς

Βασιλείας… ό. π., σ. 327

24. Λιναρδάκης, «Το σχέδιο του νομίσματος των 5 λεπτών του 1825…», ό. π., σ. 116.

25. Βλ. επίσης, Μονόφυλλα τοῦ Ἀγῶνος…, ό. π., χ.α.

26 Ὑπουργεῖον Οἰκονομικῶν. Γενικὴ Διεύθυνσις Δημοσίου Λογιστικοῦ, Τὰ ἑλληνικὰ νομίσματα, Ἀθῆναι, Ἐθνικὸν Τυπογραφεῖον, 1932, σ. 6

27. Λιναρδάκης, ό. π., σ. 117.

τικού μηχανισμού αλλά και με την ανάγκη του τελευταίου να προβεί

τουλάχιστον σε κοπή νομίσματος μικρής αξίας προς εξυπηρέτηση

των μικροσυναλλαγών.Θα μπορούσε, επίσης, να επισημανθεί ότι η απόφαση για κοπή χάλκινου νομίσματος στον επαναστατημένο ελ-

λαδικό χώρο –αλλά και εν γένει οι προσπάθειες για εισαγωγή νο-

μισματικού συστήματος κατά την περίοδο ακόμη της Επανάστασης– αποτελεί και μια μορφή επιβολής της κεντρικής διοίκησης

στις τοπικές κοινωνίες28.

Τα σχέδια για την κοπή νομισμάτων κατά την επαναστατική

περίοδο δεν είχαν αποτέλεσμα, ενώ η νομισματική ανωμαλία εξακολούθησε. Χαρακτηριστική για την κατάσταση που επικρατούσε

στον τομέα αυτό είναι η ανάγκη θέσπισης όλο και αυστηρότερων

ποινών για τους κιβδηλοποιούς και τους παραχαράκτες. Μια τέτοιας μορφής ποινικοποίηση καταδεικνύει την άμεση σύνδεση μεταξύ νομίσματος και κρατικού μηχανισμού, καθώς ο τελευταίος εν

τη γενέσει του φροντίζει να διασφαλίσει την έκδοση νομίσματος ως αποκλειστικό δικαίωμα του Κράτους. Εξάλλου, μολονότι μεταξύ των αρμοδιοτήτων της Αντικυβερνητικής Επιτροπής –στην οποία ανατέθηκε το 1827 η διακυβέρνηση της χώρας από τη Γ΄ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας μέχρι την άφιξη του Καποδίστρια– συγκαταλεγόταν η εισαγωγή νομισματικού συστήματος, η εν λόγω Επιτροπή ασχολήθηκε, κυρίως, με μέτρα αποτρεπτικά της κυκλοφορίας κίβδηλων νομισμάτων29.

Παρατηρήθηκε ότι ήδη κατά την επαναστατική περίοδο πιστοποιείται –από τους ίδιους τους φορείς της διοίκησης– η άμεση

σχέση μεταξύ κρατικής εξουσίας και εθνικού νομισματικού συστήματος, στο πλαίσιο της ευρύτερης συγκρότησης γραφειοκρατικού μηχανισμού από την επαναστατική εξουσία. Οι προσπάθειες για

κοπή νομίσματος παρέμειναν ατελέσφορες και το γρόσι εξακολουθούσε να είναι η κύρια νομισματική μονάδα, ενώ παράλληλα βρίσκονταν σε νόμιμη κυκλοφορία καθορισμένα ξένα νομίσματα, των οποίων οι ισοτιμίες είχαν προσδιορισθεί με πράξεις της διοίκησης.

Παρ’ όλα αυτά, το εγχείρημα των κυβερνητικών αρχών στον επα28. Βλ. για την ιεραρχημένη διαμόρφωση της διοίκησης κατά την Επανάσταση την εισαγωγή στο : Δ. Δημητρόπουλος, μεταγραφή τεκμηρίων Α. Αθανασούλη-Β. Ράπτη, Τρεις Φιλικοί, έπαρχοι στην Άνδρο, Από το επαναστατικό σχέδιο στην κρατική διοίκηση (1822-1825), Αθήνα, ΕΙΕ/ΙΙΕ, 2020, σ. 17-18 29. Βλ. Νικολετόπουλος, Περὶ τοῦ νομίσματος… ό. π., σ. 98.

Το Κυβερνείο, έδρα της κυβέρνησης επί Ι. Καποδίστρια, όπου λειτούργησε το πρώτο νομισματοκοπείο.

ναστατημένο ελληνικό χώρο, τόσο να προσδιορίσουν τις νομισματικές ισοτιμίες όσο και να εκδώσουν μεταλλικό νόμισμα, αποτελεί μια αναγκαία περίοδο μετάβασης για την εισαγωγή, τελικά, εθνικού νομισματικού συστήματος από τον Καποδίστρια. Παράλληλα, αντανακλούν και ένα σημαντικό βαθμό ετοιμότητας για την οργάνωση

κρατικού μηχανισμού από τις απαρχές ακόμη της Επανάστασης.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο, οι ίδιες προσπάθειες –όπως και τα μέτρα

για την καταπολέμηση της κιβδηλίας– καταγράφουν την επιχειρούμενη ενοποίηση του εθνικού οικονομικού χώρου, που θεωρείται

απαραίτητη προϋπόθεση για τη συγκρότηση του έθνους-κράτους30.

30. Βλ. εκτενέστερα όσον αφορά επιμέρους στοιχεία της ανάλυσης, Κ. Μπρέγιαννη, Νεοελληνικό Νόμισμα. Κράτος και ιδεολογία από την Επανάσταση στο Μεσοπόλεμο, Αθήνα, Κέντρον Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού, Ακαδημία Αθηνών, 2011, σ. 53-59, όπου και πρόσθετες αρχειακές και βιβλιογραφικές αναφορές.

Στη σκιά των επώνυμων ηρώων

Ο πρόγονός μου, ο Αρκουδιάρης

Μιαούλης, Κανάρης, Σαχτούρης, Μπουμπουλίνα! Ονόματα που τα

ξανάφερε έντονα στη μνήμη η επέτειος των διακοσίων χρόνων από

την απελευθέρωσή μας. Ονόματα που στην παιδική μου ηλικία κυκλοφορούσαν καθημερινά στους διαδρόμους των σχολείων αλλά και στις αναπολήσεις των μεγάλων στο σπίτι. Οι Έλληνες ήρωες! Τους

θαυμάζαμε, τους αναφέραμε με δέος και με συγκίνηση!

Ήμασταν τότε πιο κοντά στο όνειρο της επανάκτησης της Πόλης και φαντασιωνόμασταν τον ερχομό του εξαδάκτυλου πρίγκιπα, που θα μας την έφερνε πίσω!… Ακόμα κι ο απόηχος της αφήγησης

από τους δασκάλους της πρώτης ανάκρουσης της ψαλμωδίας τού

«Τη Υπερμάχω» στην Αγιά Σοφιά έφερνε ανατριχίλα και δάκρυα

στα μάτια! Κι ας είχαν περάσει τόσα χρόνια από τότε...

– Ναι, αλλά κι ο Αρκουδιάρης ο πρόγονός μας! Έλεγε η μαμά!

– Α, βέβαια, ο Αρκουδιάρης!… Προσέθεταν οι θείες, οι θείοι, τα ξαδέλφια ακόμα και σήμερα!

Η Μαρίνα, η Μαρία, ο Σπύρος στις Βρυξέλλες κι ο Νάσος ο Κρητικός, φυσικός στο Μόναχο, και ο οποίος, εκτός από λεπτομέρειες για τον Αρκουδιάρη, μου είπε ότι ο προπάππος του –γιος ήρωα της

Επανάστασης– μεγάλωσε με τα άλλα παιδιά στο Ορφανοτροφείο

του Καποδίστρια στην Αίγινα! Και πρόσθεσε ότι είναι συγγενής με τους Κρητικούς, που έχουν τα Super Market!

Ναι, ο θρύλος του Αρκουδιάρη που στάθηκε ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων στα νησιά του Σαρωνικού είχε στοιχειώσει τη ζωή μου στα παιδικά και νεανικά μου χρόνια. Ακόμα και τώρα τον βλέπω με τη φαντασία μου μεγάλο, τεράστιο, ατρόμητο, να λυγίζει τα σίδερα της φυλακής που τον είχαν κλείσει οι Τούρκοι και να ξανασαλτάρει στο πλεούμενό του, για να κουρσέψει τον εχθρό και να ξαναγεμίσει τα πουγκιά των Ελλήνων μαχητών!…

Ιχνηλατώντας την ιστορία του τρομερού προγόνου μου, του Αρκουδιάρη, μπήκα στη ζωή του με οδηγό τις μνήμες ανιψιών, εξαδέλφων και θείων της οικογένειάς μου. Ο καθένας απ’ αυτούς κρατούσε

ένα κομμάτι από τις διηγήσεις των παππούδων της οικογένειας,

που αφορούν στη θρυλική ζωή του.

Κι όπως η επιβλητική παρουσία του με κυνηγούσε σε όλη μου τη ζωή, αποφάσισα να τον ξαναζωντανέψω μέσα στις σελίδες της «Αιγιναίας» σε τούτο το επετειακό τεύχος.

Σε μια γειτονιά των Σπετσών βγήκε στο φως ένα τεράστιο βρέ-

φος. Γεννήθηκε από χήρα μητέρα, αφού λίγο πριν έλθει στη ζωή, οι Τούρκοι είχαν σκοτώσει τον καπετάνιο πατέρα του, για να του

πάρουν το καράβι του. Το υπερφυσικό παιδί μεγάλωνε και θέριευε.

Όπως μεγάλωνε και θέριευε το μίσος του για τους Τούρκους.

Όπως μεγάλωναν και οι πατούσες του! Πριν εξαφανιστούν τα ίχνη

του από τις ποικίλες διηγήσεις, οι πατούσες του Αρκουδιάρη είχαν

φτάσει στο νούμερο 52 και όλοι οι συγγενείς με βεβαιώνουν ότι το αποτύπωμά τους εκτίθεται σε ένα ελληνικό μουσείο. Αν ποτέ, κάποιος

αναγνώστης το ανακαλύψει, θα του ήμουν ευγνώμων να μου το πει.

Μικρός, καυγάδιζε με τα Τουρκόπουλα που τον έτρεμαν. Φοβόντουσαν την κλωτσιά του, που τους τίναζε στην άλλη άκρη της

αλάνας. Ο ήρωάς μου δεν έχει ακόμα αποκτήσει το παρατσούκλι

του Αρκουδιάρη. Ένας από τους θείους μου, μου είχε πει ότι ίσως

ονομαζόταν Σπετσιώτης, αλλά δεν μπορώ να το πω με βεβαιότητα.

Μικρός, έκανε θελήματα και δουλειές του ποδαριού, για να ζήσει

τη μάνα του. Κι όπου τον έπαιρνε, έκλεβε τους Τούρκους. Μα ποτέ τους Έλληνες! Πώς τα κατάφερε και απέκτησε δικό του πλεούμενο μεγαλώνοντας, δεν το ξέρω. Ξέρω όμως πως έγινε καπετάνιος σε δικό του καράβι. Ένας καπετάνιος τεραστίων διαστάσεων, με μία υπερφυσική δύναμη, που αλώνιζε τις θάλασσες και μετέφερε πραμάτειες νόμιμες και παράνομες.

Ήταν τότε που του δώσανε και το προσωνύμιο «ο Αρκουδιάρης»! Που τον λάτρευαν οι φίλοι του και τον έτρεμαν οι εχθροί του.

Που κατέθετε δίχως δεύτερη σκέψη τα κέρδη του στους Έλληνες

της επανάστασης για το καλό του Αγώνα!

Κάποιος τον πρόδωσε! Του την έφερε μπαμπέσικα… Χρειά-

στηκαν, όπως κυκλοφορεί στο σόι μου, είκοσι Τούρκοι, για να τον

φέρουν βόλτα! Τον φυλάκισαν μαζί με τους ναύτες του πίσω από

βαριά σίδερα.

Αλλά μόλις νύχτωσε, ο Αρκουδιάρης ακούμπησε την πλάτη του

πάνω σ’ αυτά, έβαλε όλη του τη δύναμη, τα λύγισε και το έσκασε με

τους συντρόφους του. Δεν ξέρω πώς κατάφερε ν’ αρπάξει το καράβι του

από το λιμάνι! Πιθανολογώ ότι με τις τρομερές πατούσες του τίναξε

στον αέρα τους Τούρκους που το φύλαγαν κι ανοίχτηκε στο πέλαγος!

Έβαλε πλώρη για την Κρήτη, όπου τον περίμενε ένα φορτίο ασκιά

με μέλι. Τα φόρτωσε και πήγε να τα παραδώσει σ’ ένα νησί του Σαρωνικού. Μα οι Τούρκοι τού την είχαν στημένη! Τον πλεύρισαν με το

πλοίο τους κι άρχισαν να χτυπούν το πλήρωμά του με τα όπλα τους.

Τότε ο Αρκουδιάρης κρύφτηκε με τους ναύτες του πίσω από τα ασκιά! Τα βόλια των Τούρκων κόλλαγαν μέσα στο μέλι και δεν μπορούσαν να τους φτάσουν! Κι ενώ οι Τούρκοι συνέχιζαν να τους χτυπούν, ο Αρκουδιάρης γλίστρησε πίσω από τα ασκιά, έβαλε φωτιά σ’ ένα στουπί, το πέταξε μέσα στο τουρκικό πλεούμενο και τους έβαλε μπουρλότο!

Μετά από αυτό το γεγονός μαύρο πέπλο πέφτει στη ζωή του Αρκουδιάρη!

Θέλω να τον σκέπτομαι γεμάτο δύναμη, οργή και θάρρος ν’ αλωνίζει τις θάλασσες, να κερδίζει χρυσάφι και να το καταθέτει υπέρ πατρίδος σε ικανά χέρια. Θα μου μένουν, όμως, πάντα ένα σωρό απορίες γι’ αυτόν τον τόσο ξεχωριστό πρόγονο. Πώς παπούτσω-

νε τις τεράστιες πατούσες του; Πώς έντυνε το γιγάντιο κορμί του; Τι φορούσε; Τον είχαν ερωτευτεί; Πρόφτασε να γεράσει;

Οι παππούδες της οικογένειας που ήξεραν τις λεπτομέρειες έφυγαν από τη ζωή και φταίει η αδιαφορία μας που δεν στήσαμε προσεκτικό αφτί, για να μάθουμε τα πάντα γι’ αυτόν. Η λέξη «Αρκουδιάρης» κυκλοφορούσε σαν εμβατήριο σ’ όλα τα μέλη των συγγενών

μου κι ο καθένας από μας είχε συγκρατήσει τις χτυπητές λεπτομέ-

ρειες: τις πατούσες του 52 νούμερο, τα σίδερα που λύγισε, τα χρήματα που έδωσε για τον Αγώνα των Ελλήνων, τους Τούρκους που κούρσευε και που τον έτρεμαν.

Ίσως, αν στην παιδική μου ηλικία θυσίαζα λίγες ώρες παιγνιδιού, ίσως αν στα νεανικά μου χρόνια έδινα περισσότερη σημασία

στις διηγήσεις της μάνας μου αντί ν’ ασχολούμαι με τα συναισθηματικά μου προβλήματα, ίσως …, ίσως …, να μπορούσα σήμερα να σας έλεγα περισσότερα για τη ζωή του Αρκουδιάρη. Νομίζω, όμως, πως και με αυτά τα λίγα κατάφερα να τον φέρω στο φως. Του το χρωστούσα! Όπως το χρωστούσα και στα μέλη της οικογένειάς μου!

των διακοσίων χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, στόχος του δημο-

σιεύματος είναι η χαρτογράφηση των πλούσιων και πολυάριθμων αρχείων και συλλογών της Κεντρικής Υπηρεσίας των Γενικών Αρχείων του Κράτους (ΓΑΚ)1 που συνδέονται και αποτυπώνουν την Αίγινα, τιμώντας έτσι την πρώτη πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους.

Λόγω του όγκου, του χρονικού εύρους, των ετερογενών και ανομοιογενών μεταξύ τους τεκμηρίων καθώς και του ποικίλου υποστρώματός τους, επιδιώχθηκε η παρουσίαση των πηγών της Υπηρεσίας που συνδέονται με την Αίγινα να αποτελέσει μια βασική χαρτογράφηση των πηγών που φυλάσσονται στα ΓΑΚ, προκειμένου

το κοινό να γνωρίσει το υλικό αυτό, αποτελώντας πρόσφορο πεδίο για έρευνα.

Στο πλαίσιο λοιπόν εορτασμού της διακοσιοετηρίδας της Ελληνικής Επανάστασης, η παρούσα χαρτογράφηση χρονικά καλύπτει την

περίοδο του Αγώνα (1821-1828). Συνεπώς, σκόπιμα δεν συμπεριε-

λήφθη η περίοδος Καποδίστρια, παρόλο που είναι άμεσα συνυφασμέ-

νη με την Αίγινα, ως πρώτη πρωτεύουσα του νεοσύστατου Ελληνι-

κού Κράτους καθώς και πολυάριθμα τεκμήρια της Υπηρεσίας που απεικονίζουν το νησί του Αργοσαρωνικού μέσα από τα αρχεία των

* Αρχειονόμοι, Κεντρική Υπηρεσία ΓΑΚ.

1. Γενικά Αρχεία του Κράτους-Κεντρική Υπηρεσία. Η ιστοσελίδα της είναι διαθέσιμη

στο www.gak.gr

Υπουργείων της περιόδου Όθωνα, Γεωργίου Α΄ καθώς και αυτοτε-

λή αρχεία όπως των Μοναστηριακών (1833-1886), των Σχεδίων

Πόλεων (1833-1879), της Διεύθυνσης Τεχνικών Υπηρεσιών του

ΥΠΕΠΘ (1890-1989), κ.ά.

Η παρουσίαση των πηγών διαρθρώνεται κατά πρώτον μέσα από

τα δημόσια αρχεία της Υπηρεσίας του Αγώνα και κατά δεύτερον

μέσα από τις ιδιωτικές συλλογές και αρχεία της, όπως τη Συλλογή

Χειρογράφων των ΓΑΚ, τη Συλλογή Γιάννη Βλαχογιάννη, τη Συλλογή Χαρακτικών και τις Μικρές Συλλογές Κ, για τις οποίες ακολουθεί συνοπτική παρουσίαση. Στα δημόσια αρχεία εξαίρεση στο

χρονικό εύρος που καλύπτει η παρουσίαση αποτελεί το αρχείο των

Αριστείων, το οποίο όμως δεν θα μπορούσε να παραλειφθεί καθώς

είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τους αγωνιστές της Επανάστασης και

μέσα από αυτό θα προβληθούν Αιγινήτες αγωνιστές.

Το πρωτογενές αρχειακό υλικό που ακολουθεί, συχνά σε παρατα-

κτική μορφή έτσι ώστε να καλύψει ταυτόχρονα πολλαπλούς τομείς

δράσης και συμμετοχής της Αίγινας (μέσα από το ρόλο των αρχών

και θεσμών, επιφανών αλλά και αφανών προσώπων), καταμαρτυρά

και πιστοποιεί τη συμμετοχή, την προσφορά και συμβολή της νήσου

στην κρίσιμη περίοδο του Αγώνα.

Σημείωση για τις φωτογραφίες των εγγράφων

Για να είναι μεγάλες οι φωτογραφίες των εγγράφων, επιλέξαμε να μπουν στο τέλος του άρθρου. Οι αναγνώστες μπορούν εύ-

κολα να εντοπίζουν τις φωτογραφίες των τεκμηρίων με βάση

την αρίθμηση που σημειώνεται σε κάθε υπο-ενότητα του κειμένου. Όταν σημειώνονται δύο αριθμοί χωρισμένοι από παύλα, σημαίνει πως το έγγραφο αποτελείται από δύο σελίδες.

Δημόσια αρχεία της περιόδου

Αγώνα (1821-1828)

Μέσα από τα έγγραφα των δημόσιων αρχείων της περιόδου Αγώνα, τα οποία είναι ψηφιοποιημένα και αναρτημένα στο σύνολό τους στην

ψηφιακή πύλη Αρχειομνήμων2, αποκαλύπτονται η ισχυρή παρουσία

και η πολυποίκιλη δράση της Αίγινας και των κατοίκων της, στα γεγονότα που διαδραματίζονταν και στις καταστάσεις που διαμορφώνονταν κατά την περίοδο της Επανάστασης του 1821.

Από τα πολυάριθμα έγγραφα, που περιέχουν αναφορές ή συντέθηκαν αρμοδίως στην Αίγινα, σταχυολογήθηκαν ορισμένα τεκμήρια, μέσα από τα οποία αναφαίνεται ο ρόλος του νησιού στον Αγώνα.

Ειδικότερα, στα έγγραφα που επιλέχθηκαν, παρουσιάζεται η συνεισφορά της Αίγινας στις ανάγκες του Αγώνα τόσο από οικονομικής άποψης όσο και με την εξεύρεση πλοίων –καϊκιών και πυρπολικών– και με τον ανεφοδιασμό των πολιτικών και στρατιωτικών σωμάτων σε διάφορα είδη. Σε αυτό το πλαίσιο, εντάσσονται και άλλες επιλογές που εκκινούν από την Αίγινα, όπως η αναχώρηση από

το νησί σώματος για την καταπολέμηση της πειρατείας. Παράλληλα, αποτυπώνεται η σημαντική λειτουργία του νησιού ως τόπου

υποδοχής των πολυάριθμων προσφύγων του πολέμου. Επιπρόσθε-

τα, διακρίνεται η σπουδή που υπήρχε στο νησί για την ανάπτυξη της παιδείας.

Το πρώτο Ελληνικό Σύνταγμα, το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος» το οποίο ψηφίστηκε από την Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου τον Ιανουάριο του 1822, όριζε τη συγκρότηση οκτώ Μινιστερίων (Υπουργείων): Εξωτερικών, Εσωτερικών, Οικονομίας, Δικαίου, Πολεμικών, Ναυτικών, Θρησκείας και Αστυνομίας.

2. Διαθέσιμο στο http://arxeiomnimon.gak.gr

Το Μινιστέριο των Εσωτερικών είχε ως βασική αρμοδιότητά του τη διοικητική εποπτεία των επαρχιών. Οι έπαρχοι σύμφωνα με τον

νόμο, όπως και οι σημερινοί νομάρχες, αντιπροσώπευαν τη Διοίκηση στις επαρχίες και έπρεπε να αναφέρονται σε αυτή μέσω του

Υπουργείου των Εσωτερικών. Σημειώνεται ότι στο Υπουργείο των Εσωτερικών ανατέθηκαν κατά διαστήματα και αρμοδιότητες άλ-

λων κλάδων και, κατά αυτόν τον τρόπο, προστέθηκαν στον τομέα

ευθύνης του. Πρόκειται για τους κλάδους του Πολέμου, της Αστυνομίας και της Παιδείας.

Έγγραφα της ενότητας: εικ. 1, 2, 3­4, 5, 6. Αρχείο Μινιστερίου Οικονομίας (1821-1827)

Το Μινιστέριο της Οικονομίας είχε ως αντικείμενο όλες τις υποθέσεις οικονομικής φύσης είτε αφορούσαν τους προϋπολογισμούς

και τους ισολογισμούς των οικονομικών του Αγώνα είτε επί μέρους

οικονομικά ζητήματα των φορέων και των ιδιωτών, όπως μισθούς

και αποζημιώσεις (π.χ. κατάστιχα του εράνου των κατοίκων της

Πέρδικας και της Παχειάς Ράχης της Νήσου Αιγίνης, κ.ά.).

Έγγραφο της ενότητας: εικ. 7. Αρχείο Μινιστερίου Παιδείας (1821-1827)

Στο πρώτο Ελληνικό Σύνταγμα, το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος» που ψηφίστηκε από την Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου τον Ιανουάριο του 1822, δεν οριζόταν σύσταση Υπουργείου Παι-

δείας.3 Ο Αδαμάντιος Κοραής στις «Σημειώσεις εις το Προσωρινόν

Πολίτευμα της Ελλάδος» υπογραμμίζει σχετικά με την απουσία

του Υπουργού Παιδείας ότι είναι «ο πλέον αξιόλογος λειτουργός της

Πολιτείας, είναι ο αληθινός πατήρ και σωτήρ του Έθνους, αναγνωρίζη καλά να ενεργή ως πρέπει την λειτουργίαν του».4

3. Τζανίμης, Α. (1976). Τα ελληνικά συντάγματα και η εκπαίδευση. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 28(28), σ. 350-362

4. Γεώργιος Βετουλάκης, πρεσβύτερος (2019). Η εκκλησιαστική και η εκπαιδευτική πολιτική του Καποδίστρια. Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, σ. 29.

Τον Μάιο του 1827 σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 126

του Συντάγματος της Τροιζήνας, η παιδεία υπάγεται για πρώτη

φορά σε ιδιαίτερη Γραμματεία ( Υπουργείο ) . Συγκεκριμένα, βάσει του προαναφερόμενου άρθρου του Συντάγματος ένας από τους

έξι (6) Γραμματείς της Επικρατείας, από τους οποίους αποτε -

λείται η νομοτελεστική εξουσία, είναι «ο επί του δικαίου και της

παι δείας». 5

Τα ανθολογούμενα τεκμήρια αποτελούν αναφορές προσώπων

και θεσμών και παρουσιάζουν τις κινήσεις που γίνονταν από και

προς τους αρμόδιους φορείς στην Αίγινα σχετικά με τη σύσταση σχολείων και τη λειτουργία της Μουσικής Σχολής στην Αίγινα:

Έγγραφα της ενότητας: εικ. 8-9, 10-11, 12-13, 14.

Αρχείο Εθνικού Ταμείου (1822-1827)

Η ταμειακή υπηρεσία από το 1822 μέχρι το 1824 διεξαγόταν από

έναν υπάλληλο του Υπουργείου της Οικονομίας, ο οποίος εκτελούσε χρέη ταμία. Ώστόσο, λόγω της επικείμενης ανάληψης των πρώτων ποσών του πρώτου δανείου του εξωτερικού την 1η Απριλίου 1824 και αποβλέποντας στην αποφυγή ενδεχόμενων κατάχρησης,

το Βουλευτικό ανέθεσε σε επιτροπή τη σύνταξη σχεδίου νόμου.

Το σχέδιο αυτό στις αρχές του Οκτωβρίου, έγινε ο υπ’ αριθ. ΛϚ΄

Νόμος περί Εθνικού Ταμείου. Η διεύθυνση του Εθνικού Ταμείου

ανατέθηκε σε μια τριμελή επιτροπή, η οποία διορίστηκε από το Εκτελεστικό.

Στο αρχείο του Εθνικού Ταμείου συγκαταλέγονται πολυάριθ -

μα έγγραφα και διαταγές της Διοικητικής Επιτροπής, που υπογράφονται στην Αίγινα και τα οποία αποτελούν επιτελικές αποφάσεις για την εξόφληση θεσμικών προσώπων, καθώς και για την είσπραξη των εθνικών προσόδων.

Έγγραφο της ενότητας: εικ. 15.

5. Γενική Γραμματεία Θρησκευμάτων του ΥΠ.Π.E.Θ. Σύντομη Ιστορική Ανασκόπηση.

Διαθέσιμο στο https://www.minedu.gov.gr/gepo-menu-m/istoriko-thr-m

(1827-1828)

H Αντικυβερνητική Επιτροπή αποτέλεσε τριμελές ανώτατο διοικητικό όργανο, το οποίο συστάθηκε στις 2 Απριλίου 1827 από την Γ΄

Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας με σκοπό να αναλάβει τη διακυβέρνηση της επαναστατημένης χώρας μέχρι την άφιξη του Κυβερνήτη

Ιωάννη Καποδίστρια.

Έδρα της Αντικυβερνητικής Επιτροπής αρχικά, έως τις 14 Ιου-

νίου, ήταν ο Πόρος και κατόπιν το Ναύπλιο, το οποίο είχε επισήμως

προσδιοριστεί ως τόπος εγκατάστασης της ελληνικής κυβέρνησης

από την Γ΄ Εθνοσυνέλευση. Ώστόσο σχεδόν αμέσως μετά την άφιξη

της Επιτροπής στο Ναύπλιο, ξέσπασε εμφύλια σύρραξη στην πόλη

ανάμεσα αφενός στον πολιτάρχη Σταύρο Γρίβα και τον Φρούραρχο

του

και αφετέρου στον Φρούραρχο της

Ακροναυπλίας Νάσο Φωτομάρα και τον Ιωάννη Στράτο, με αποτέλεσμα τα δύο από τα τρία μέλη της επιτροπής στις 30 Ιουνίου να διαφύγουν μαζί με κάποιους βουλευτές στο Μπούρτζι, όπου ύστερα από λίγες ημέρες μετέβη και το τρίτο μέλος της Επιτροπής, καθώς και ο πρόεδρος της Βουλής Νικόλαος Ρενιέρης με το σύνολο του σώματος.

Τελικά στις 17 Αυγούστου η Αντικυβερνητική Επιτροπή και η Βουλή εγκαταστάθηκαν στην Αίγινα, που ορίστηκε ως νέα πρωτεύουσα ενώ στις 11 Ιανουαρίου 1828 έπαυσε η λειτουργία της Αντικυβερνητικής Επιτροπής στη νήσο.

Το αρχείο της Αντικυβερνητικής Επιτροπής αποτελείται από

τριάντα τρεις (33) φακέλους και περιέχει επίσημη αλληλογραφία, επιστολές, διακηρύξεις, διατάγματα, καταλόγους, καταστάσεις λογαριασμών, δηλώσεις και άλλα έγγραφα των ετών 1827 και 1828.

Έγγραφα της ενότητας: εικ. 16, 17.

Αρχείο Διοικητικής Επιτροπής (1826-1827)

Το αρχείο της Διοικητικής Επιτροπής της περιόδου του Αγώνα

αποτελείται από σαράντα δύο (42) φακέλους, καλύπτοντας χρονικά

τα έτη 1826-1827.

Η Διοικητική Επιτροπή, η οποία συστάθηκε στις 18 Απριλίου

1826 για να αντικαταστήσει την Προσωρινή Διοίκηση, ανέλαβε την «ολική κυβέρνηση των ελληνικών πραγμάτων». Σύμφωνα με το

Ψήφισμα της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου («Οδηγίαι της

Διοικητικής Επιτροπής της Ελλάδος») στις αρμοδιότητες της Διοικητικής Επιτροπής, η οποία όφειλε να ενημερώνει την Επιτροπή

της Συνελεύσεως, περιλαμβάνονταν η διεύθυνση των στρατιωτικών

και ναυτικών δυνάμεων, η άσκηση δημοσιονομικής πολιτικής, η διασφάλιση της δημόσιας τάξης, η σύναψη εξωτερικού δανείου.

Το αρχειακό υλικό περιέχει επίσημη αλληλογραφία, επιστολές, διακηρύξεις, διατάγματα, καταλόγους, καταστάσεις λογαριασμών, δηλώσεις και άλλα έγγραφα.

Έγγραφα της ενότητας: εικ. 18, 19, 20, 21.

Αρχείο

Το αρχείο του Μινιστερίου Αστυνομίας (1822-1826) αποτελείται

από πενήντα οκτώ (58) φακέλους και περιέχει αλληλογραφία του Υπουργείου και του Προσωρινού Εγκληματικού Δικαστηρίου με την Προσωρινή Διοίκηση, τη Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδος, το

Συμβούλιο των Υπουργών, το Εκτελεστικό και το Βουλευτικό Σώμα, άλλα Υπουργεία (Εσωτερικών, Δικαίου, Θρησκείας, Πολέμου, Ναυτικών, Οικονομίας), αρχές (γενικούς αστυνόμους και γενικούς

αρμοστές αστυνομίας, υπαστυνόμους, επάρχους, πολιτάρχες, δημογέροντες, προκρίτους) και φυσικά πρόσωπα.

Περιλαμβάνει έγγραφα σχετικά με ποινικές και αστικές υποθέσεις, αναζήτηση - σύλληψη - προφυλάκιση - φυλάκιση - αποφυλάκιση κατηγορουμένων και υπόπτων, πορίσματα ερευνών, διαχείριση

πληθυσμού, δημόσια τάξη, ασφάλεια και δημόσια υγεία, πειρατεία, ληστεία, κατασκοπία, καταχρήσεις στρατιωτικών και αξιωματούχων. Επίσης, περιέχει υλικό για κλοπές, ζωοκλοπές, βιαιοπραγίες, αιχμάλωτους, εθνικά οικήματα και μαγαζιά, οικογενειακές και κτηματικές διαφορές, μοναστήρια, αναζήτηση θησαυρών, χορήγηση πολεμοφοδίων, εθνικές προσόδους, βιασμούς, στρατιωτικές επιχειρήσεις και ναυμαχίες, αναφορές στη πολιορκία του Μεσολογγίου, λοιμοκαθαρτήρια, απογραφές πληθυσμού, λιποταξίες, φόνους, χορήγηση διαβατηρίων και εφοδιαστικών εγγράφων, κίνηση λιμένων, λιμεναρχεία και κιβδηλοποιία, κ.ά.

Έγγραφο της ενότητας: εικ. 22-23.

Μινιστερίου Αστυνομίας (1822-1826)

(1822-1827)

Στους τριάντα πέντε (35) φακέλους που συγκροτούν το αρχείο του Μινιστερίου Δικαίου της περιόδου του Αγώνα (1822-1827) τα έγγραφα παρατίθενται κατά χρονολογική σειρά.

Ο κύριος όγκος του αρχείου περιλαμβάνει διοικητική αλληλογραφία με το σύνολο των υπόλοιπων Υπουργείων, με αρχές και δημόσιες υπηρεσίες, επιτροπές, όργανα (όπως το Εκτελεστικό Σώμα, Βουλευτικό Σώμα, τη Βουλή των Ελλήνων, την Αντικυβερνητική Επιτροπή) αλλά και φυσικά πρόσωπα με επιστολές, αναφορές, διαταγές, εντολές, διαβιβαστικά σχετικά με υπηρεσιακά θέματα αρμοδιότητας του Υπουργείου.

Τα κυριότερα από αυτά αφορούν την οργάνωση και τις αρμοδιότητες του Υπουργείου Δικαίου, εντολές προσαγωγών, συλλήψεις, φυλακίσεις, αποφυλακίσεις κατηγορουμένων, απολογίες, ανακρίσεις, επίλυση υποθέσεων με διαφιλονικούμενες ιδιοκτησίες ή άλλες οικονομικές διαφορές μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων λόγω της εμπόλεμης κατάστασης, σύσταση και διορισμό δικαστηρίων και επιτροπών, κλοπές, ζωοκλοπές, ληστείες, βιαιοπραγίες, φόνους, κιβδηλοποιία, οικογενειακά/γαμήλια ζητήματα, καταχρήσεις στρατιωτικών, εθνικές προσόδους, εμφύλιες διαμάχες, κατασκοπία, αναζήτηση δραπετών/φυγάδων, βιασμούς, κ.ά. Τέλος, συχνές είναι οι υποθέσεις που σχετίζονται με ναυτικές διαφορές (εμπόριο, διαμοιρασμός λειών, αποζημιώσεις, πειρατεία, κ.ά.).

Έγγραφα της ενότητας: εικ. 24, 25, 26, 27-28.

Εκτελεστικό (1822-1826)

Στα δημόσια αρχεία του Αγώνα της Κεντρικής

Υπηρεσίας των ΓΑΚ απόκειται το αρχείο του

Εκτελεστικού Σώματος, ο όγκος του οποίου

ανέρχεται στους εκατό εβδομήντα τρεις (173)

φακέλους. Το αρχείο είναι ψηφιοποιημένο και

αναρτημένο στον Αρχειομνήμονα και διαθέτει

περιγραφή σε επίπεδο εγγράφου, διαθέσιμη στα

υπ’ αριθμ. 10, 11, 12, 13, 14β και 15β της Σειράς

Εικόνα 29

Δημοσιευμάτων της Βιβλιοθήκης των ΓΑΚ.

Αναλυτικότερα, ακολουθούν κατά χρονολογική σειρά τα παρακάτω

τεκμήρια:

20 Ιουνίου 1824:

• Αναφορά των προκρίτων και δημογερόντων της Νήσου Αιγί-

νης προς τη Διοίκηση περί σίτου, ληφθέντος παρά του φρουράρχου της Ακροκορίνθου.

• Έγγραφο του Υπουργείου Εσωτερικών προς το Εκτελεστι-

κό Σώμα περί του Νικόλαου Τζοβαϊρτζή, ο οποίος χρημάτισε

Γενικός Γραμματέας στην Επαρχία Πόρου, Αιγίνης, Σαλαμί-

νας και Αγκιστρίου και ζητά τους μισθούς του.

28

Ιουνίου 1824:

• Έγγραφο του Εκτελεστικού Σώματος προς το Βουλευτικό

Σώμα περί του υπ’ αριθμ. 944 προβουλεύματος και αναφοράς

των προκρίτων και δημογερόντων της Νήσου Αιγίνης να μεί-

νουν ανενόχλητοι τόσο ο Αντώνιος Πείζης όσο και οι Κορίνθιοι στην Αίγινα.

• Το Εκτελεστικό Σώμα ενημερώνει το Υπουργείο της Οικονομίας ότι ο Νικ. Τζοβαϊρτζής χρημάτισε Γενικός Γραμματέας στην Επαρχία Πόρου, Αιγίνης και έχει να λάβει υπόλοιπο χρημάτων.

9 Ιουλίου 1824:

• Ο Πρόεδρος του Εκτελεστικού αναφέρει ότι ο Άγγλος φι-

λέλληνας Εδουάρδος Μπλακιέ πήγε στην Αίγινα, Αθήνα και Ύδρα για περιήγηση.

31 Ιουλίου 1824:

• Έγγραφο του Εκτελεστικού Σώματος σύμφωνα με το οποίο οι Νήσοι Αίγινας, Σαλαμίνας και Αγκιστρίου συγκροτούν μια

επαρχία, άλλη δε η Νήσος Πόρος.

4 Αυγούστου 1824:

• Η Εξαρχία του Αιγαίου πελάγους (Κλάδος των εκκλησιαστικών υποθέσεων) ενημερώνει τη Διοίκηση ότι ο Έξαρχος Αι-

γαίου Πελάγους Καρύστου Νεόφυτος θα καταστραφεί οικο-

νομικώς αν δεν ληφθεί

εκκλησιαστικά της Επαρχίας Αιγίνης και Πόρου εισοδήματα.

11 Αυγούστου 1824:

• Ο Ιωάννης Γκίκας ευχαριστεί τη Διοίκηση διότι τον τίμησε

με το υπούργημα του Επάρχου Αιγίνης και ζητά να του πλη-

ρωθούν 2.572 γρόσια, τα οποία του χρωστούνται ύστερα από

οκτώ μήνες εκδούλευσής του, από τη στιγμή μάλιστα που

θέλει να μεταβεί στο χρέος του και στερείται παντελώς χρημάτων.

3 Σεπτεμβρίου 1824:

• Το Υπουργείο Εσωτερικών ενημερώνει το Εκτελεστικό περί

του λογαριασμού του Ιωάννου Λογοθέτου, πρώην Επάρχου Αίγινας, ανερχόμενου σε 3.062 γρόσια.

Αρχείο Μινιστερίου Ναυτικών (1821-1828)

Το αρχείο του Μινιστερίου/Γραμματείας/Υπουργείου Ναυτικών περιέχει υλικό των ετών 18211828, ο όγκος του ανέρχεται στους εξήντα έξι (66) φακέλους με περιγραφή σε επίπεδο φακέλου και το αρχείο είναι ψηφιοποιημένο, αναρτημένο και προσβάσιμο μέσω του Αρχειομνήμονα. Στις θεματικές ενότητες του αρχείου εντοπίζεται υλικό για ναυτικές επιχειρήσεις, ελέγχους πλοίων, τροφοδοσίες και πολεμοφόδια, την οργάνωση του ναυτικού, κατασχέσεις πλοίων και

εμπορευμάτων, έξοδα ναυτικού, πειρατεία, ναυτικούς αποκλεισμούς, αλληλογραφία με λιμεναρχεία, υγειονομεία, δασμούς, αιχμαλώτους, διπλώματα πλοίων, πανώλη, ποικίλους τύπους πλοίων (μύστικα, γολέτες, βρίκια, κ.ά.) σε γραφή ελληνική, ιταλική, αγγλική και γαλλική.

Μετά την καταστροφή των Ψαρών το 1825 εγκαταστάθηκε στην Αίγινα η Eπιτροπή Ψαριανών και το μεγαλύτερο μέρος των Ψαριανών. Η Αίγινα έγινε συνεκδοχικά το κέντρο της πολιτικής, εμπορικής και πολεμικής τους δράσης και η βάση του στόλου τους.

Εικόνα 30

Αναλυτικότερα, το αρχείο περιέχει:

• διαταγές και ειδοποιήσεις του Υπουργείου Ναυτικών προς τους δημογέροντες και το Λιμενάρχη Αιγίνης

Κωνσταντίνο Ράμφο,

& Σαλαμίνας

• αναφορά και λογαριασμό εξόδων του Αστυνόμου και Λιμενάρχη Κωνσταντίνου Ράμφου,

• έγγραφα της εν Αιγίνης Επιτροπής των Ψαριανών περί των

μηνιαίων πλοίων τους, περί χορήγησης διαβατηρίων σε διάφορα πλοία, περί οικονομικής βοήθειας της Ψαριανής μοίρας,

• αναφορές των προκρίτων Αιγίνης,

• διαταγές προς την Αστυνομία Αιγίνης να επιτρέψει ή να

απαγορεύσει τον απόπλου διαφόρων πλοίων,

• αναφορές του Αστυνόμου Αιγίνης Ιωάννη Ν. Κουτζοδόντη

και του Λιμενάρχη Αιγίνης Αναγνώστη Ανδρέα Παπαμιχαήλ σχετικά με τη δραπέτευση του πλοίου «Χελιδόνα»,

• διαταγή προς τον αστυνόμο Αιγίνης να συλλάβει τον Δημήτριο Ποριώτη, ο οποίος κατηγορείται για πειρατεία,

• διαταγές της Αντικυβερνητικής Επιτροπής προς τη Γραμ-

ματεία των Ναυτικών σχετικά με την έκδοση των αναγκαίων εφοδιαστικών εγγράφων για το πολεμικό πλοίο ΗΡΑΚΛΗΣ ώστε να μεταφέρει τον Κυβερνήτη της Ελλάδας στην Αίγινα,

• αναφορά του Τελώνη Αιγίνης Ιωάννη Μάγνη σχετικά με τις καταχρήσεις του Δημήτριου Παπανικολή εις βάρος του τελωνείου, κ.ά.

Μικροί Κλάδοι Αγώνα (1821-1828)

Στο αρχείο των Μικρών Κλάδων Αγώνα (1821-1828), όπου ο όγκος του ανέρχεται

στους είκοσι τέσσερις (24) φακέλους, εντοπίζονται αναφορές στην Αίγινα, με την πλειοψηφία αυτών στον φάκελο 11 της Επιτροπής Ανατολικής Ελλάδος:

Εικόνα 31

10 Μαρτίου 1826:

• Ο παρά τη Επιτροπή Σύμβουλος Λ. Πόρρος στην Αθήνα αποστέλλει «Συμφωνίαι διά την πώλησιν των τελωνίων εις Σαλαμίνα, Αίγιναν και Αθήνας».

20 Μαρτίου 1826:

• Ο Νικόλαος Βρατζάνος πληροφορεί τον κόντε Πόρρο για την

άφιξη δώδεκα εχθρικών καραβιών στην Κάρυστο και τον πα-

ρακαλεί να στείλει άνθρωπο στην Αίγινα ώστε να τους παρακινήσει να στείλουν τα ελληνικά πλοία.

1 Απριλίου 1826:

• Η Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδος (Ιωάννης Κουντουμάς, Αθανάσιος Λιδωρίκης και με Γραμματέα τον Ν. Ιωαννίδη),

δηλοποιεί ότι οι πρόσοδοι της Νήσου Αιγίνης, εκτός ρητίνης

και κατραμίου, πουλήθηκαν στον Ανδρέα Κάππαρη και σε άλλο έγγραφο της ίδιας ημερομηνίας η εν λογω Επιτροπή ενημερώνει τους επιστάτες και επιστατοδημογέροντες της Νήσου

Αιγίνης ότι ο Ανδρέας Κάππαρης νοίκιασε τις προσόδους Αιγίνης και Μετοπίου.

Σχετικά με τη διεκδίκηση των νήσων Αιγίνης και Σαλαμίνος μεταξύ της Επιτροπής της Ανατολικής Ελλάδος και της Επιτροπής του Αιγαίου πελάγους, ακολουθούν τα εξής τεκμήρια:

Στις 10 Απριλίου 1826 η Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδος, υποβάλλοντας στη Διοίκηση τις παρατηρήσεις της περί των Επαρχιών Αιγίνης και Σαλαμίνος επισημαίνει ότι αυτές ανήκουν στην εξουσία της Επιτροπής της Ανατολικής Ελλάδος και όχι στην τα

του Αιγαίου πελάγους Διευθύνουσα Επιτροπή ενώ στις 17 Απριλίου 1826 το Εκτελεστικό Σώμα αποστέλλει προς την Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδος απάντηση στην υπ’ αριθμ. 279 αναφορά της

περί διεκδίκησης των νήσων Αιγίνης και Σαλαμίνος υπό της Επιτροπής του Αιγαίου πελάγους.

17 Απριλίου 1826:

• Η Διευθύνουσα τα του Αιγαίου Πελάγους Επιτροπή προσκαλεί την Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδος να συνάξει το δά-

νειο από τις Νήσους Αιγίνης, Σαλαμίνος και Πόρου, σύμφωνα

με εμπερικλειόμενο κατάλογο.

30 Απριλίου 1826:

• Η Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδος προσκαλεί τους επιστατοδημογέροντες και ευκατάστατους της Νήσου Αιγίνης να συνάξουν και το υπόλοιπο ποσό του περσινού εράνου και δανείου.

Επίσης, η εν λόγω Επιτροπή απευθύνει έγγραφο και προς το

Συνταγματάρχη Φαβιέρο περί της σύναξης του δανείου και

εράνου των τριών νήσων.

Επίσης, εντοπίζεται πλούσιο υλικό για τις αρχές και τους θεσμούς

της Νήσου Αιγίνης όπως αυτούς του αστυνόμου και υγειονόμου, του έφορου της Αίγινας, του τελωνείου και λιμεναρχείου Αιγίνης, κ.ά. Αναλυτικότερα:

15 Ιουνίου 1826:

• Η Διευθύνουσα Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδας διορίζει

τον Δημήτριο Καβίλια αστυνόμο και υγειονόμο της Νήσου Αι-

γίνης δυνάμει της υπ’ αριθμ. 470 διαταγής της Διοίκησης.

16 Ιουνίου 1826:

• Η εν λόγω Επιτροπή διατάσσει τον ενοικιαστή του Τελωνείου

και Λιμεναρχείου Αιγίνης να παρουσιασθεί στο Ταμείο αυτής

για να πληρώσει τη β΄ δόση.

18 Ιουνίου 1826:

• Η ίδια Επιτροπή ενημερώνει τον έφορο της Νήσου Αιγίνης πε-

ρί των κινημάτων των κατοίκων εναντίον των δασμολόγων.

Ο

Γενικός Φροντιστής της Ανατολικής Ελλάδος Γεώργιος Κανναβός

ζητά από την Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδος να διατάξει τον

έφορο της Αίγινας να παραδώσει όλο το υπόλοιπο σιτάρι στο Φροντιστήριο διότι, λόγω της έλλειψής του, κινδυνεύουν να διαλυθούν τα στρατεύματα.6 6. Έγγραφο άνευ χρονολογίας.

22 Ιουνίου 1826:

• Η Δ. Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδος διατάσσει τον έφορο της Νήσου Αιγίνης να στείλει σε αυτή έναν ειδήμονα για την καταμέτρηση των διαφόρων ζώων ευρισκομένων στη νήσο.

23 Ιουνίου 1826:

• Η ίδια Επιτροπή διατάσσει τους ενοικιαστές του Τελωνείου Αι-

γίνης να μην εισπράττουν τελώνιο από τους εισερχόμενους Αθη-

ναίους, οι οποίοι φέρνουν τα ζώα τους με σκοπό την ασφάλιση

και όχι την πώλησή τους.

25 Ιουνίου 1826:

• Η Δ. Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδος διορίζει τον έφορο

και τον γενικό αστυνόμο της Νήσου Σαλαμίνας να αποστείλουν

στην Αίγινα μία πειρατική τράτα.

• Η Επιτροπή διακηρύττει ότι τα βοσκήματα της Νήσου Αιγίνης

εκτίθενται επί δημοπρασίας.

• Η Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδος διατάσσει τον έφορο της

Νήσου Αιγίνης να προμηθεύσει τον Συνταγματάρχη Φαβιέρο

και τους οκτώ τακτικούς στρατιώτες του με κατάλυμα.

27 Ιουνίου 1826:

• Η Δ. Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδος διατάσσει τον γενικό

έφορο Αιγίνης εκ νέου να δώσει στον φροντιστή της Ανατολι-

κής Ελλάδος 2 000 κιλά σίτου ενώ σε έγγραφο της ίδιας ημερο-

μηνίας διορίζονται προσωρινά δασμολόγοι της νήσου οι Ιωάν-

νης Δημητρίου Μπρατζάνος και Μήτρος Λιμπερόπουλος. Η Δ.

Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδος προσκαλεί τον τελώνη της

Νήσου Αιγίνης να δώσει στους δασμολόγους τον κατάλογο των

διαφόρων πραγμάτων όπου εισήλθαν και εξήλθαν από τη νήσο.

4 Ιουλίου 1826:

•

Ο Γεώργιος Κανναβός

1826: • Η Δ. Επιτροπή της Αν. Ελλάδος προσκαλεί τον Γιάννη Ντά-

βαρη στην Αίγινα με όλους τους οπλοφόρους του ώστε να συνεκστρατεύσουν με άλλους στην Αθήνα. Την ίδια ημερομηνία

η Επιτροπή προσκαλεί όλους του κατοίκους και παροίκους

δυνάμενους να φέρουν όπλα ώστε να εγγραφούν στους κατα-

λόγους του Δούκα Φίλου Στυλιδιώτου, ο οποίος αποφάσισε

να εκστρατεύσει υπέρ των πολιορκουμένων στην Αθήνα.

9 Ιουλίου 1826:

• Η Δ. Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδος ειδοποιεί τους προκρίτους της Πέρδικας Πρωτοπαππά Μιχαήλ Μούρτζη, Αναστάσιο Μούρτζη και Γιάννη Μούρτζη7 ότι αποστέλλει εκτελεστική δύναμη για να εισπράξει από τους Περδικιώτες τα χρωστούμενα σε κριθάρι και μετρητά.

14 Ιουλίου 1826:

• Η Δ. Επιτροπή της Ανατολικής Ελλάδος διατάσσει τον ενοικιαστή των προσόδων Αιγίνης Ανδρέα Κάππαρη να αφήσει ανενόχλητους τους διασωθέντες Αθηναίους.

18 Ιουλίου 1826:

• Δηλοποίηση της Δ. Επιτροπής της Ανατολικής Ελλάδος σύμ-

φωνα με την οποία «...διατάττεσθε πάντες οι δυνάμενοι φέ-

ρειν όπλα, Αιγινήται, Αθηναίοι και πάντες οι ενταύθα πάροι-

κοι, εντός 6 ωρών να παρρησιασθήτε προς την γενναιότητά του (του στρατηγού Μήτρου Λέκκα) να καταγραφήτε και προθύμως ακολουθήσετε...».

ενώ στο φ. 18 του ίδιου αρχείου, στις 16 Ιουνίου 1823 εντοπίζεται ο

έρανος των Νήσων του Αιγαίου Πελάγους, όπου αναγράφεται και η

δόση έκαστης των νήσων (μεταξύ των οποίων και αυτή της Αίγινας) Έγγραφο της ενότητας: εικ. 32. 7. Ο Αναστάσιος Μούρτζης, ο Μιχαήλ Οικονόμου Μούρτζης και ο οπλαρχηγός Κυριάκος Μούρτζης ήταν από τους πρώτους Αιγινήτες που μυήθηκαν στα μυστικά της Εταιρείας.

Εικόνα 35. Αίτηση του Ιωάννη της Ελένης προς το Δήμαρχο Αιγινητών

με θέμα την απονομή αριστείου. Ο αγωνιστής έχει υποβάλει στην επί των Αριστείων

Επιτροπή πιστοποιητικό για τις εκδουλεύσεις του στην πατρίδα, υπογεγραμμένο

από τους οπλαρχηγούς της Αίγινας και τον Συνταγματάρχη Νικήτα Σταματελόπουλο. Αίγινα, 19 Απριλίου 1839. Αρχείο Αριστείων, φ. 18.

μέσα από τα αρχέία καί τίσ συλλόγέσ τησ κέντρίκησ υπηρέσίασ των γακ

Αριστεία

Τα αριστεία αποτελούν τμήμα του αρχείου Υπουργείου Στρατιωτικών. Αντιμετωπίζονται, ωστόσο, ως χωριστό αρχείο, το περιεχό-

μενο του οποίου αφορά στη χορήγηση μεταλλίων (αργυρών, χάλκινων και σιδερένιων) στους αγωνιστές της Επανάστασης του 1821, από την ελληνική κυβέρνηση (με Βασιλικό Διάταγμα της 20ής Μαΐου του 1834) «προς αναγνώρισην των εκδουλεύσεών» τους.

Το αρχείο αποτελείται από 307 φακέλους ποικίλου όγκου και καλύπτει όλη την Οθωνική περίοδο. Η τυπολογία των τεκμηρίων

περιλαμβάνει: διπλώματα, ατομικές και ομαδικές αιτήσεις απονομής, αποφάσεις και διατάγματα απονομής, αποδεικτικά παραλαβής, ενστάσεις, επιστολές ιδιωτών, ονομαστικούς καταλόγους αγωνιστών (πολιτών και στρατιωτικών), πιστοποιητικά και υπηρεσιακή αλληλογραφία.

Το αρχείο παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς μέσα από τις αιτήσεις για παραλαβή αριστείου αποτυπώνεται το κλίμα της εποχής και εξάγονται γενεαλογικά στοιχεία (πλήθος ονομάτων αγωνιστών και τοπωνυμίων), καθώς και στοιχεία για την προσωπικότητα των αγωνιστών.

Διενεργώντας αναζήτηση στο ψηφιοποιημένο αρχείο των Αριστείων με τον όρο «Αίγινα» εντοπίζονται εγγραφές με αιτήσεις Αιγινητών αγωνιστών.8 Ενδεικτικά, κάποια από τα ονόματα Αιγινητών αιτούντων αριστείο που απαντώνται στους εβδομήντα (70) πρώτους φακέλους είναι: Δημήτριος Καλαμαράς, Ιωάννης Πάλης, Ιωάννης Λογοθέτης, Ιωάννης Αληφαντής, Γιαννάκης Μπόγρης, Νικόλαος Μαργαρίτης, Αντώνης Μαργαρίτης, Γεώργιος Μπίλιος, Γιαννούλης Βέργος, Παναγιώτης Ταρούσης, Μήτρος Λαζάρου, Δημήτρης Γκίκας, Παυλής Στρατηγός.9

Έγγραφα της ενότητας: εικ. 33, 34, 35.

8. Αν και το αρχείο είναι ψηφιοποιημένο στο σύνολό του και προσβάσιμο μέσω του

Αρχειομνήμονα (http://arxeiomnimon.gak.gr/search/resource.html?tab=01&id=482244),

αναζήτηση με όρους (ονόματα ή τόπους) γίνεται μόνο στους εβδομήντα πρώτους

φακέλους του αρχείου, για τους οποίους είναι διαθέσιμη τεκμηρίωση σε επίπεδο

εγγράφου. Συνολικά, τεκμηριώθηκαν 23.000 περίπου έγγραφα, τα οποία εκτείνο-

νται χρονικά από το 1834 μέχρι το 1865.

9. Τα παραπάνω ονόματα εντοπίζονται στους φακέλους 18, 19 και 26 του αρχείου

των Αριστείων.

Συλλογή Γιάννη Βλαχογιάννη

Ο λογοτέχνης, λαογράφος και ιστοριοδίφης Γιάννης Βλαχογιάννης, που χάριν στο πάθος του για το ’21 έσωσε από την απώλεια ένα πολύ σημαντικό μέρος των αρχείων αυτής της περιόδου, το 1914 εισηγήθηκε στον Ελευθέριο Βενιζέλο την ίδρυση των Γενικών Αρχείων του Κράτους, κατόπιν της δικής του προτροπής και του Σπυρίδωνα Λάμπρου.

Εικόνα 36

Ο

Βενιζέλος τον διόρισε Διευθυντή στη νεοσυσταθείσα Υπηρεσία, θέση την οποία διατήρησε μέχρι και το 1937.

Η Συλλογή Βλαχογιάννη, που φυλάσσεται στην Κεντρική Υπηρεσία των ΓΑΚ, αποτελείται από έξι (6) καταλόγους, εκ των οποίων οι δύο (2) πρώτοι είναι ψηφιοποιημένοι και αναρτημένοι στον Αρχειομνήμονα:

• kαταλογοσ α΄: 306 φάκελοι με υλικό της περιόδου Αγώνα, Καποδίστρια, Όθωνα, Γεώργιου Α΄ και ιδιωτικές συλλογές (των ετών 1588-1902)

• kαταλογοσ Β ΄: ημερολόγια Επανάστασης, χειρόγραφα δημόσια και ιδιωτικά (225 χειρόγραφα, 27.045 λήψεις)

• kαταλογοσ Γ ΄: φάκελοι εγγράφων και υλικού (65 φάκελοι)

• kαταλογοσ Δ ΄: κυτία με υλικό μελετών (129 κυτία)

• kαταλογοσ Ε ΄: κατάλογος κυτίων με δελτία (80 κυτία)

• kαταλογοσ ΣΤ ΄: Αρχεία Καραϊσκάκη και Οδυσσέα Ανδρούτσου (18 φάκελοι, 9 κυτία)

Στον Κατάλογο Α ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι σφραγίδες

που αφορούν αρχές και θεσμούς της Αίγινας, όπως αυτές του Πρωτόκλητου Δικαστηρίου Πόρου, Αιγίνης, Σαλαμίνος και Αγκίστρου, της Αστυνομίας Αιγίνης, του Έκτακτου Διοικητή Σπετζών, Πόρου, Αιγίνης & Σαλαμίνος, του εν Αιγίνη Ορφανοτροφείου, κ.ά.

Έγγραφα της ενότητας: εικ. 37, 38, 39, 40.

με την Επαρχία Αιγίνης και την πρωτεύουσα αυτής, σε έγγραφο του Προέδρου του Βουλευτικού Σώματος (Τριπολιτσά, 25 Μαΐου 1823)

προς τον Πρόεδρο του Εκτελεστικού Σώματος ο πρώτος επιμένει να αναγνωρισθεί η Νήσος Αίγινα ως πρωτεύουσα της Επαρχίας Αιγίνης και όχι η Νήσος Πόρος ενώ σε έγγραφο του Εκτελεστικού Σώματος (της 11 Νοεμβρίου 1823) προς τους δημογέροντες και τους κατοίκους Αιγίνης και Πόρου αναφέρεται ότι πρωτεύουσα της Επαρχίας ορίστηκε η Νήσος Αίγινα.

Ώς προς την Γ΄ Εθνοσυνέλευση, οι εργασίες της οποίας είχαν διακοπεί τον Απρίλιο του 1826, αυτή συγκλήθηκε εκ νέου στις 19 Μαρτίου 1827 στην Τροιζήνα. Είχαν προηγηθεί δύο προσκλήσεις προς τους πληρεξουσίους, τον Αύγουστο και τον Νοέμβριο του 1826, χωρίς ωστόσο αποτέλεσμα, ενώ από τον Ιανουάριο του 1827 οι πληρεξούσιοι είχαν

συγκεντρωθεί σε δύο αντίπαλες συνελεύσεις, μία στην Αίγινα και μία στην Ερμιόνη. Τελικά, μετά από την υποχώρηση των πληρεξουσίων της Αίγινας, τον Μάρτιο ξεκίνησαν οι κοινές συνεδριάσεις, αφού πρώτα αποφασίστηκε η μεταφορά της έδρας στην Τροιζήνα.

Στη Συλλογή Βλαχογιάννη εντοπίζεται η διακήρυξη της Επιτροπής της Συνέλευσης στις 17 Φεβρουαρίου 1827 περί εξακολούθησης των εργασιών της Γ΄ Εθνικής Συνέλευσης στην Αίγινα στις 23 Φεβρουαρίου.

Στις 19 Φεβρουαρίου 1827 η Επιτροπή της Συνέλευσης ενημερώνει τον Γ. Καραϊσκάκη ότι η πρότασή του περί εκλογής τρίτου τόπου ως έδρα της Συνέλευσης κρίνεται ορθή, πλην των συγκεντρωθέντων στην Ερμιόνη πληρεξουσίων, οι οποίοι δεν την δέχθηκαν και γι’ αυτό οι περισσότεροι πληρεξούσιοι συγκεντρώθηκαν στην Αίγινα, όπου στις 23 Φεβρουαρίου θα ξεκινήσει σε αυτή η Συνέλευση τις εργασίες της.

Εικόνα 37

Εικόνα 38

Εικόνα 39

Εικόνα 40

Στην «Ιστορική Ανθολογία: ανέκδοτα - γνωμικά - περίεργα - αστεία

εκ του βίου διάσημων Ελλήνων 1820-1864» του Βλαχογιάννη η Αί-

γινα αναφέρεται στα ανέκδοτα ναυτικά των ετών 1820-1864:

«Στεκόταν ο γέρο­ναύαρχος των Ψαριανών, ο καπετάν Γιώργης

ο Αποστόλης, στο γιαλό της Αίγινας κι’ αγνάντευε τα Ψαριανά

καράβια, τα μόνα που είχαν περισσέψει από το χαλασμό του νησιού, πέντε ως έξι όλα­όλα, στεκόταν συλλογισμένος, αγνάντευε

τα καράβια κ’ έλεγε δείχνοντας τα σ’ όσους με λύπη πηγαίνανε

κοντά του:

Αυτή είναι η πατρίδα μου τώρα...»10

στα Καποδιστριακά ανέκδοτα 1828-1832:

«Καθώς με είδατε να περπατώ στους δρόμους της Γενεύης, έτσι

και στην Αίγινα ή το Ναύπλιο θα είμαι απαράλλαχτος, μοναχά

μπορεί τα ρούχα μου να λυώσουν και να βάλω άλλα»11

και στην άφιξη του Καποδίστρια από την Ευρώπη στην Αίγινα:

«Σπαραχτική εντύπωση τούκαμε η υποδοχή του λαού άμα, φτάνο-

ντας από την Ευρώπη, βγήκε στην Αίγινα, πατώντας πρώτη φορά

το χώμα της Ελλάδας. Να η εντύπωσή του, όπως ο Γ. Τερτσέτης

μας την παραδίνει:

– [...] Ανατρίχιαζα, μου έτρεμαν τα γόνατϊΐα, η φωνή του λαού

έσχιζε την καρδιά μου. Μαυροφορεμέναις, γέροντες μου ζητούσαν

να αναστήσω τους απεθαμένους τους, μανάδες μου έδειχναν εις

το βυζί τα παιδιά τους και μου έλεγαν να τα ζήσω, και ότι δεν

τους απέμειναν παρά εκείνα και εγώ, και με δίκαιο μου εζητούσαν όλα αυτά»12

10. Ιστορική Ανθολογία: ανέκδοτα ­ γνωμικά ­ περίεργα ­ αστεία εκ του βίου διάσημων Ελλήνων 1820-1864 / Βλαχογιάννη, Γ., (επιμ.) Αγγέλου, Α., Εστία, Αθήνα, 2002, σ. 737

11. Ιστορική Ανθολογία: ανέκδοτα­γνωμικά­περίεργα­αστεία εκ του βίου διάσημων

Ελλήνων 1820-1864 / Βλαχογιάννη, Γ., (επιμ.) Αγγέλου, Α., Εστία, Αθήνα, 2002,

σ. 192-193

12. Ιστορική Ανθολογία: ανέκδοτα­γνωμικά­περίεργα­αστεία εκ του βίου διάσημων

Ελλήνων 1820-1864 / Βλαχογιάννη, Γ., (επιμ.) Αγγέλου, Α., Εστία, Αθήνα, 2002,

σ. 197.

Συλλογή Χειρογράφων

Στη Συλλογή Χειρογράφων της Κεντρικής Υπηρεσίας των ΓΑΚ

εντοπίζονται δύο (2) κώδικες κτηματολογίου της Νήσου

Αιγίνης

των προεπαναστατικών ετών (χφ. 49 & 50), πράξεις της Δημοσίας

Νοταρίας Αιγίνης από τις 6 Μαρτίου ως τις 26 Αυγούστου 1828 (διά χειρός του δημοσίου νοταρίου Δημητρίου Βούλη, χφ. 141) και χειρόγραφο του δημοσίου νοταρίου Αιγίνης από την 1 Οκτωβρίου

1828 έως τις 19 Οκτωβρίου 1829 (χφ. 149).

Συλλογή Χαρακτικών

Η Συλλογή Χαρακτικών της Κεντρικής Υπηρεσίας των ΓΑΚ καλύπτει χρονικά την περίοδο από τον 17ο έως και τον 20ο αιώνα, με τον όγκο τους να ανέρχεται στα 475 συνολικά χαρακτικά (χάρτες, χαλκογραφίες, λιθογραφίες, σχέδια, μεταξύ των οποίων αντιπροσωπευτικά δείγματα χαρτογραφικών σχολών όπως των Coronelli, Ortelious, Mercator, ένα από τα λίγα, πλήρη υπάρχοντα αντίτυπα της Χάρτας

του Ρήγα, απεικονίσεις σκηνών καθημερινής ζωής, αρχαιότητες, τοπία, αποτυπώσεις οχυρώσεων και κάστρων, προσωπογραφίες προσωπικοτήτων, λευκώματα εμπνευσμένα από τις πολεμικές επιχει-

ρήσεις των Ελλήνων στη διάρκεια της Επανάστασης του ’21, κ.ά.).

Έγγραφα της ενότητας: εικ. 41, 42-43.

Μικρές Συλλογές Κ (ιδιωτικές συλλογές και αρχεία)

Οι Μικρές Συλλογές οι οποίες φυλάσσονται στην Κεντρική Υπηρεσία

των Γενικών Αρχείων του Κράτους, γνωστές ως Κ13, περιλαμβά-

νουν ιδιωτικές συλλογές, προσωπικά αρχεία, αρχεία οικογενειών και

σύμμεικτες συλλογές με ποικίλο περιεχόμενο. Εισάγονται στα ΓΑΚ

μέσω δωρεάς, αγοράς, παρακαταθήκης, δημόσιας αποστολής ή και

υπηρεσιακής εισαγωγής. Στην πλειοψηφία τους περιέχουν ιδιωτικά

αρχεία και συλλογές, ωστόσο σε αρκετές περιπτώσεις συναντώνται

και δημόσια αρχεία, τα οποία αποκτήθηκαν μέσω αγοράς ή δωρεάς.

13. Το γράμμα Κ παραπέμπει στη λέξη «κυτίο».

Μεταξύ των Μικρών Συλλογών (Κ) απαντώνται:

• Η συλλογή εγγράφων Αίγινας (Κ10β). Η συλλογή αποτελείται από 98 έγγραφα των ετών 1792-1841, μεταξύ των οποίων νοταριακά, κοινοτικά, δικαστικά, ιδιωτικές επιστολές και

αναφορές προς την Κυβέρνηση. Ορισμένα εξ αυτών είναι προεπαναστατικά, άλλα της περιόδου της Επανάστασης, του Καποδίστρια ή του Όθωνα.

• Η Συλλογή Γεωργίου Λαδά (Κ47)14, στην οποία περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, έγγραφα και πρακτικά μίας δίκης

του 1828 για πειρατεία στο Προσωρινό Πολεμικό Δικαστήριο στην Αίγινα (Τμήμα Β ΄, φ. 9), έγγραφα της Αντικυβερνητικής Επιτροπής στην Αίγινα του 1827 (Τμήμα Β΄, φ. 15)

και της εν Αιγίνη επί της Οικονομίας και της Εθνικής Χρηματιστικής Τραπέζης Επιτροπής του 1829 (Τμήμα Β ΄, φ. 16).

Επίσης, η συλλογή περιέχει επτά (7) έγγραφα των ετών 1819, 1825, 1829 και 1836 με θέματα τον δανεισμό «χάριν της κοινότητος», «περί των φιλοταράχων και φιλαδίκων», «περί των χρεωστικών ομολογιών του Κοινού Αιγίνης», την εκλογή πληρεξουσίων και ιδιωτικό συμφωνητικό (Τμήμα Δ΄, φ. 71).

• Η συλλογή εγγράφων για τους Ψαριανούς πρόσφυγες

(Κ72γ). Πρόκειται για δώδεκα (12) έγγραφα των ετών 18261844, τα οποία αφορούν στους Ψαριανούς πρόσφυγες στην Αίγινα και τη Σύρο.

• Ο Χάρτης της Αίγινας μεταξύ των χαρτών και ατλάντων του Ρώσου φιλέλληνα ιστορικού συγγραφέα Ιωάννη Πετρώφ (Κ76β)

• Η σύμμεικτη συλλογή (Κ84) περιλαμβάνει χειρόγραφο υπό τον τίτλο «Από το ημερολόγιο Αντωνίου Μπουρνιά περί εκστρατείας Χίου γενομένης τω 1822. Εν τω 1832 Αυγούστου 25 Αιγίνη».

• Το αρχείο Αλέξανδρου Κοντόσταυλου (Κ83α,β), τμήμα

του οποίου αναφέρεται στο δάνειο για την κατασκευή φρεγατών το 1826, στη δίκη για την κατάχρηση δημοσίου χρήματος

14. Για αναλυτική περιγραφή βλέπε Βιβλιοθήκη των Γενικών Αρχείων του Κράτους, τόμος 12, σελ. 608-744.

κατά την ναυπήγηση των φρεγατών και στην απολογία στο

Ελεγκτικό Συνέδριο των υπόλογων για τη διαχείριση του δανείου, στην αγορά του Νομισματοκοπείου στη Μάλτα και σε

εμπορική αλληλογραφία μεταξύ συγγενών και εμπόρων.

Έγγραφα της ενότητας: εικ. 44, 45, 46, 47, 48.

Καταληκτικά, η παρουσία της Αίγινας αντικατοπτρίζεται σε πλειάδα εγγράφων της Κεντρικής Υπηρεσίας των Γενικών Αρχείων του Κράτους, διαθέσιμων στο ερευνητικό κοινό, που φανερώνουν τη λειτουργία των αρχών και των θεσμών, τη συνεισφορά του νησιού στη

διεξαγωγή του Αγώνα αλλά και την καθοριστική της συμβολή που

είχε κατά την ίδρυση του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους.

136

ΤΑ ΕΓΓΡΑΦΑ

E ικ ο να 1 Διαταγή του Υπ. Εσωτερικών προς τον έπαρχο Αίγινας να εξασφαλίσει δύο (2) καΐκια για τον τακτικό στρατό. Σαλαμίνα, 27 Σεπτεμβρίου 1823. Αρχείο Μινιστερίου Εσωτερικών, φ. 35

ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 2 Απόδοση λογαριασμών για «ζωοτροφίες και καΐκια» από τον έπαρχο Αίγινας και τους κατοίκους του νησιού προς το Υπουργείο Εσωτερικών. Σαλαμίνα, 4 Οκτωβρίου 1823. Αρχείο Μινιστερίου Εσωτερικών, φ. 35.

Αποσπασματική

μεταγραφή του τεκμηρίου

3-4

«Δια της αναφοράς ταύτης πα-

ρακαλούν δια του Υπουργείου

την Διοίκησιν να ευσπλαγχνι-

σθή τους ρηθέντας Κυδωνιείς

δια την μεγάλην δυστυχίαν και

πολυάριθμον φαμίλιαν των, και

ούτω να των συγχωρηθή το

έγκλημα της κακολογίας, εις

το οποίον υπέπεσαν συναρπα-

χθέντες από την πρώτην προ-

σβολήν, την οποίαν επροξένη-

σαν εις αυτούς η ανέλπιστος

είδησις της καταστροφής των

Ψαρρών και η φήμη, ότι πολ-

λαί άλλαι νήσοι επροσκύνησαν.

Το Υπουργείον είναι γνώμης

να τους ευσπλαγχνισθή η Διοί­

κησις και να τους συγχωρήση.

Ίσως δεν ήτον και μόνοι, οί-

τινες επρόφερον τους κακούς εκείνους λόγους».

138

E ικ ο να 3-4. Εισήγηση του Υπουργείου Εσωτερικών προς το Εκτελεστικό Σώμα να γίνει δεκτή η πρόταση των Αιγινητών δημογερόντων και προκρίτων να μην τιμωρηθούν οι Κυδωνιείς πρόσφυγες για το γεγονός ότι κακολόγησαν τη Διοίκηση.

Ναύπλιο, 11 Ιουλίου 1824. Αρχείο Μινιστερίου Εσωτερικών, φ. 36

ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 5 Αναφορά του Επάρχου Αιγίνης, Σαλαμίνας, κ.ά. Ιωάννη Γκίκα προς το Υπουργείο Εσωτερικών σχετικά με την εγγραφή συνδρομητών για τη Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος με προεξάρχουσα στον κατάλογο την Κοινότητα Αιγίνης. Αίγινα, 17 Νοεμβρίου 1825. Αρχείο Μινιστέριου Εσωτερικών, φ. 82.

140 ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 6. Αναφορά του Επάρχου Αιγίνης, Σαλαμίνας, κ.ά. Ιωάννη Γκίκα προς το Υπουργείο των Εσωτερικών για την αδυναμία στέγασης περισσοτέρων

προσφύγων στην Αίγινα: «η νήσος αύτη εσχάτως μετοικιθείσα κάτω εις τον λιμένα της, υστερείται οικημάτων όχι μόνον δι΄άλλους, αλλά ούτε και δι΄αυτούς τους κατοίκους της».

Αίγινα, 17 Νοεμβρίου 1825. Αρχείο Υπουργείου Εσωτερικών, φ. 82.

E ικ ο να 7. Ειδοποίηση του Επαρχείου Αιγίνης, Σαλαμίνας κ.ά. που υπογράφεται

από τον Γενικό Γραμματέα Κωνσταντίνο Ράμφο, προς το Υπουργείο της Οικονομίας

ότι έλαβε τη διαταγή περί συνεισφοράς δύο χιλιάδων γροσίων «δια τα πυρπολικά».

Αίγινα,14 Ιουλίου 1825. Αρχείο Μινιστερίου Οικονομίας, φ. 50.

142 ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 8-9 Αναφορά των επιτρόπων της Μουσικής Σχολής της Αίγινας

προς την Αντικυβερνητική Επιτροπή προκειμένου να υλοποιηθεί η πληρωμή του

μισθού του μουσικοδιδάσκαλου Γεωργίου Λέσβιου από τα δύο μοναστήρια Αιγίνης

και Σαλαμίνας. Αίγινα, 20 Ιουνίου 1827. Αρχείο Μινιστερίου Παιδείας, φ. 17.

E ικ ο να 11 (verso). Στις υπογραφές διακρίνονται τα ονόματα του Αρχιμανδρίτη Γρηγόριου και των δύο διακεκριμένων Αιγινητών αγωνιστών, του Σπύρου Μάρκελλου και του Γεώργιου Λογιωτατίδη.

Αίγινα, 22 Οκτωβρίου 1827. Αρχείο Μινιστερίου Παιδείας, φ. 17.

146 ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 12-13. Έγγραφο του διδασκάλου του Αλληλοδιδακτικού σχολείου Αιγίνης Αθανασίου Ιερόπαιδος προς τη Βουλή σχετικά με την ανάγκη να αγοραστεί οίκημα πλησίον του σχολείου προκειμένου να εξυπηρετεί μεγαλύτερο αριθμό μαθητών.

Αίγινα, 31 Οκτωβρίου 1827. Αρχείο Μινιστερίου Παιδείας, φ. 17.

E ικ ο να 14 . Αναφορά της Βουλής των Ελλήνων προς την Αντικυβερνητική Επιτροπή περί σύστασης στην Αίγινα τριών σχολείων (της αλληλοδιδακτικής, της ελληνικής

φιλολογίας και της μουσικής) και περί χρηματοδότησής τους από τις προσόδους

του λιμεναρχείου και από τα δέκατα της Σταυροπηγιακής Μονής που βρίσκεται στην Αίγινα. Αίγινα, 5 Νοεμβρίου 1827. Αρχείο Μινιστερίου Παιδείας, φ. 17.

E ικ ο να 15. Διαταγή της Διοικητικής Επιτροπής προς την Επιτροπή του Εθνικού Ταμείου, με την οποία ορίζεται να παραληφθούν τα αποδεικτικά των υπηρεσιών του Βάιου Γεωργίου, που είχε χρηματίσει δεύτερος γραμματέας του Βουλευτικού της Γ΄ Περιόδου, και να του δοθεί ισόποσο αποδεικτικό είσπραξης από τις προσόδους ή τις εκποιήσεις αντί μετρητών. Αίγινα, 29 Δεκεμβρίου 1826. Αρχείο Εθνικού Ταμείου, φ. 29

150 ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 16. Ειδοποίηση της Βουλής των Ελλήνων προς την Αντικυβερνητική Επιτροπή σχετικά με τη μετακόμιση και την προμήθεια καταλυμάτων για τη μετάβαση των διοικητικών σωμάτων στην Αίγινα. Μπούρτζι, 7 Αυγούστου 1827 Αρχείο Αντικυβερνητικής Επιτροπής, φ. 239.

E ικ ο να 17 Έγγραφο της Αντικυβερνητικής Επιτροπής προς τη Βουλή σχετικά με τη μισθοδοσία του ιατρού της Αίγινας Σπ. Καλογερόπουλου. Αίγινα, 22 Νοεμβρίου 1827. Αρχείο Αντικυβερνητικής Επιτροπής, φ. 245.

152 ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 18 Διακηρύξεις προς τους δημογέροντες και κατοίκους της Ανατολικής Ελλάδος, των Δερβενοχωρίων, της Σαλαμίνας και της Αίγινας σχετικά με τη συγκρότηση στρατοπέδου υπό την αρχηγία του Γ. Καραϊσκάκη, Ιούλιος 1826. Αρχείο Διοικητικής Επιτροπής, φ. 191.

153 ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 19. Διακηρύξεις προς τους δημογέροντες και κατοίκους της Ανατολικής Ελλάδος, των Δερβενοχωρίων, της Σαλαμίνας και της Αίγινας σχετικά με τη συγκρότηση στρατοπέδου υπό την αρχηγία του Γ. Καραϊσκάκη, Ιούλιος 1826. Αρχείο Διοικητικής Επιτροπής, φ. 191.

154 ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 20 Διοριστήριο έγγραφο της Διοικητικής Επιτροπής της Ελλάδος προς τον αστυνόμο Αιγίνης Ιωάννη Κουτζοδόντη και οδηγίες με τα καθήκοντα του. Αίγινα, Νοέμβριος 1826. Αρχείο Διοικητικής Επιτροπής, φ. 209.

E ικ ο να 22-23 Αναφορά του Αστυνόμου νήσων Πόρου, Αιγίνης, Σαλαμίνος και Αγκιστρίου Θεοχάρη Παπαμανώλη σχετικά με τις ταραχές που προκαλεί ο Σπύρος Μάρκελλος στο νησί της Αίγινας. Αίγινα, 26 Ιουνίου 1823. Αρχείο Μινιστερίου Αστυνομίας, φ. 6.

Eικονα 24 Επιστολή των Εφόρων της Μουσικής Σχολής και του Νεόφυτου, Επισκόπου Καρύστου, προς την Αντικυβερνητική Επιτροπή με την οποία διαμαρτύρονται

διότι οι ηγούμενοι των Σταυροπηγιακών Μοναστηριών Σαλαμίνας και Αίγινας αρνούνται να πληρώσουν τους μισθούς του δασκάλου Γεώργιου Λέσβιου.

Αίγινα, 25 Σεπτεμβρίου 1827. Αρχείο Μινιστερίου Δικαίου, φ. 32.

Eικονα 25 Διαταγή της Αντικυβερνητικής Επιτροπής προς τους ηγουμένους που προβλέπουν την πληρωμή του μουσικοδιδάσκαλου από τα έσοδά τους. Πόρος, 10 Μαΐου 1827. Αρχείο Μινιστερίου Δικαίου, φ. 32.

160 ta εγγραφα των γακ

Eικονα 26 Διαταγή της Αντικυβερνητικής Επιτροπής προς τους ηγουμένους που προβλέπουν την πληρωμή του μουσικοδιδάσκαλου από τα έσοδά τους. Αίγινα, 17 Μαρτίου 1827. Αρχείο Μινιστερίου Δικαίου, φ. 32.

161 ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 27-28 Οι πρόκριτοι Αίγινας εκφράζουν τις ευχαριστίες τους για την απόφαση

σύστασης σχολείων στο νησί και εκλέγουν ως επιστάτες αυτών τον Αρχιμανδρίτη Γρηγόριο Μοίρα και τον Σπυρίδωνα Μάρκελλο, 10 Δεκεμβρίου 1827 Η κυβέρνηση τους κοινοποιεί τον διορισμό τους και τους παρέχει σχετικές οδηγίες

για τα καθήκοντά τους. Αρχείο Μινιστερίου Δικαίου, φ. 35.

162 ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 34 Κατάλογος της Διοίκησης Αττικής με τα ονόματα δεκαεπτά κατοίκων της νήσου Αίγινας, στους οποίους απονέμεται σιδερένιο αριστείο. Καταγράφονται το είδος του αριστείου, τα ονόματα των αγωνιστών, η καταγωγή («πατρίς»)

και ο τόπος διαμονής τους. Αθήνα, 17 Ιουλίου 1839. Αρχείο Αριστείων, φ. 18.

166 ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 41 Xάρτης που απεικονίζει τις περιοχές της Αργολίδας, της Επιδαύρου, της Τροιζήνας, της Ερμιόνης, της Αίγινας και της Κυνουρίας για το βιβλίο «Περιήγησις του Νέου Αναχάρσιδος». Συλλογή Χαρακτικών, τεκμήριο 409.

167 ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 44. Κώδικας της Νήσου Αιγίνης, 1779, Συλλογή εγγράφων Αίγινας (Κ10β).

ta εγγραφα των γακ

169

E ικ ο να 45. Επιστολή της Επιτροπής των Ψαριανών προς τον Α. Κοντό με την οποία τον ενημερώνει για τις εξελίξεις σχετικά με την πολιορκία

της Ακρόπολης από τον Κιουταχή. Αίγινα, 22 Μαρτίου 1827.

Συλλογή εγγράφων για τους Ψαριανούς πρόσφυγες (Κ72γ).

170 ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 46. Ιστορικός χάρτης της Αίγινας με χρονολόγιο γεγονότων της επαναστατικής περιόδου. Από το έργο του Ρώσου Φιλέλληνα Ιωάννη Πετρώφ «Άτλας του υπέρ ανεξαρτησίας ιερού των Ελλήνων αγώνος, 1821-1828». Λειψία, 1887. Αρχείο Ιωάννη Πετρώφ (Κ76β).

E ικ ο να 47 Ημερολόγιο του Αντώνιου Μπουρνιά για την εκστρατεία της Χίου το 1822. Αίγινα, 25 Αυγούστου 1832. Μικρές Συλλογές (Κ8).

172 ta εγγραφα των γακ

E ικ ο να 48 Προτάσεις του Αλέξανδρου Κοντόσταυλου προς το Συμβούλιο της Επικρατείας σχετικά με τη δίκη εναντίον του για κατάχρηση δημοσίου χρήματος κατά τη ναυπήγηση στην Αμερική των φρεγατών Σωτήρ και Ελπίς. Αίγινα, χ.χ. Αρχείο Αλέξανδρου Κοντόσταυλου (Κ83β)

Χαρτιά, μελάνια, σφραγίδες: η υλικότητα

των εγγράφων στα αρχεία του Αγώνα

Τα αρχεία του Αγώνα, παρ’ όλη την πολύπαθη ιστορία τους, κατά

το μεγαλύτερο μέρος τους διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση

(εικ. 1). Τα σχισίματα, οι τσακίσεις και οι απώλειες, που παρατηρούνται στα έγγραφα, οφείλονται στον χειρισμό και τις

φύλαξής τους στο διάστημα των 200 χρόνων. Η σύσταση και οι ιδιό-

E i K ona

* Συντηρήτριες αρχειακού υλικού και βιβλίων, ΜΑ.

Έγγραφα του Αγώνα.

1.

τητες των υλικών που έχουν χρησιμοποιηθεί για τη σύνταξη των

εγγράφων ήταν, επίσης, καθοριστικές για τα προβλήματα φθοράς

που παρουσιάζουν.

Η σημαντική παρακαταθήκη των αρχείων του Αγώνα αποτε-

λεί συνάμα αστείρευτη πηγή στοιχείων σχετικών με τα υλικά, την

τεχνολογία και τις συνήθεις πρακτικές της εποχής. Πληροφορίες

αντλούνται από τα κείμενα των εγγράφων και από το αρχειακό υλικό ως φυσικό αντικείμενο.

Το χαρτί

Η σύσταση των χαρτιών της επο-

χής έχει συντελέσει στην καλή

κατάσταση διατήρησης των εγγράφων. Το χαρτί της εποχής του

Αγώνα είναι χειροποίητο, γραμ-

μωτό, κατασκευασμένο από λινά

και βαμβακερά ράκη. Κατά την

παρατήρησή του σε διερχόμενο

φωτισμό διακρίνονται οι αραιές κα-

τακόρυφες και οι πυκνές οριζόντιες

γραμμές ή, αλλιώς, οι «υδάτινες

γραμμές» που προκύπτουν από τη

E i K ona 2. Υδατόσημο που απεικονίζει λιοντάρι.

διάταξη των ορειχάλκινων συρμά-

των στο τελάρο κατασκευής. Ανά-

μεσα στις γραμμές διακρίνεται ένα

σχέδιο, το υδατόσημο, που συνήθως απεικονίζει ημισελήνους, καπέλα, φέσια, λιοντάρια ή πουλιά (εικ. 2). Οι χαρτοποιοί χρησιμοποιούν

το υδατόσημο ως σήμα κατατεθέν των προϊόντων τους, το οποίο σε

ορισμένες περιπτώσεις σχετίζεται με το μέγεθος, την ποιότητα και το χρώμα του χαρτιού. Από το υδατόσημο και τη διάταξη των «υδά-

τινων γραμμών», αντλούνται πληροφορίες για τη χώρα προέλευσης

των χάρτινων υποστρωμάτων γραφής του αρχειακού υλικού του Αγώνα. Στα αιτήματα των Γραμματειών για την προμήθεια χαρτιού συναντώνται προσδιορισμοί, οι οποίοι είναι πιθανόν να σχετίζονται με τα υδατόσημα που φέρουν συγκεκριμένοι τύποι χαρτιού, όπως το «αγγλικό» ή το «τούρκικο» χαρτί, το οποίο έχει ειδικά χαρακτηριστικά και έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως από την οθωμανική διοίκηση.

Την εποχή του Αγώνα, το χαρτί γραφής είναι διαθέσιμο σε φύλλα που διπλώνονται, για να σχηματίσουν ένα δίφυλλο. Σπάνια έχει χρησιμοποιηθεί ολόκληρο το δίφυλλο· είναι συνήθως κομμένο στη μέση ή σε άλλες μικρότερες διαστάσεις, για να εξυπηρετήσει διάφορες ανάγκες. Το γεγονός αυτό είναι ενδεικτικό της έλλειψης χαρτιού, της δυσκολίας των προμηθειών και της οικονομικής δυστοκίας

της εποχής. Τα μεγέθη των χαρτιών που αναφέρονται στο αρχειακό

υλικό των Γραμματειών δεν περιγράφονται με συγκεκριμένες δια-

στάσεις, αλλά προσδιορίζονται ως «μέγα», «μικρόν», «μισόν».

Ο

τύπος του χαρτιού επιλέγεται σύμφωνα με τη χρήση για την

οποία προορίζεται. Μεταξύ των παραγγελιών ή των αποδείξεων εί-

σπραξης και πληρωμής βρίσκονται αναφορές σε προμήθειες χαρτιού

«για γράψιμο, για τύπωμα, για κατάστιχα ή για σχέδια» (εικ. 3) Ορισμένες φορές προσδιορίζεται η ποιότητα του χαρτιού με ένα γενικό χαρακτηρισμό, όπως «λεπτό και καθαρό χαρτί» ή «από το κατώτερο» (εικ. 4). Χαρτί «δεύτερης» ποιότητας ή «ιταλικό στρατσόχαρτο» χρησιμοποιείται για αντίγραφα, πρόχειρα, σημειώματα, αποδείξεις κ.ά.

EiKona 3. Στο κείμενο αναφέρεται «3 ρίσμες χαρτιού» και «χαρτί χοντρό τούρκικο» που θα χρησιμοποιηθεί «δια κατάστιχα».

E i K ona 4. «εν ρίσμον από το λεπτό και καθαρό χαρτί και εν όμοιο από το κατώτερον»

Άγνωστοι για τα σημερινά δεδομένα όροι, όπως «καδέρνα», «ρίσμα», «τέγκι» και «μπάλα», χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν

τις μονάδες μέτρησης χαρτιού της εποχής της ελληνικής επανάστασης (εικ. 3).

Οι τιμές του χαρτιού ποικίλουν ανάλογα με την ποιότητα και κοστίζουν λιγότερα ή περισσότερα γρόσια, π.χ. «3 ρίσμες χαρτιού

τουρκικού χρησιμεύσαντος δια κατάστιχα τιμάται 150 γρόσια» (30 Σεπτεμβρίου 1827), ενώ «δύο ρίσμες χαρτί γραψίματος 50 γρόσια (26 Φεβρουαρίου 1829)» Υπουργ. Οικονομίας φ. 94.

μελάνια

Δύο τύποι μελανιών έχουν, κυρίως, χρησιμοποιηθεί την εποχή του Αγώνα: τα μελάνια αιθάλης και τα μεταλλογαλλικά μελάνια. Πληροφορίες για τα υλικά κατασκευής τους εντοπίζονται σε τεκμήρια

των Αρχείων του Αγώνα για την προμήθεια γραφικής ύλης και άλλων. Τα μελάνια αιθάλης παρασκευάζονται με τη χρήση «καπνιάς»

ή, ειδικότερα, με το υλικό που προκύπτει από την καύση οργανικής

ύλης, που αναμειγνύεται με

ορισμένες κολλητικές ου -

σίες. Τα μελάνια αιθάλης

είναι σταθερά στον χρόνο, αλλά είναι ιδιαίτερα ευαί-

σθητα στην υγρασία. Τα

ίδια μελάνια έχουν χρησιμο-

ποιηθεί για τις σφραγίδες, οι οποίες συχνά παρουσιάζουν προβλήματα ευθρυπτότητας.

E i K ona 5. Το μεταλλογαλλικό

μελάνι που έχει χρησιμοποιηθεί ως

μέσω γραφής, έχει προκαλέσει

την οξείδωση του χαρτιού

περιμετρικά των γραμμάτων

και τη διάτρησή του.

Η σύσταση των μεταλλογαλλικών μελανιών περιλαμβάνει τανίνες, που προέρχονται από τον φλοιό δέντρων, και μεταλλικές ουσίες, που τους προσδίδουν όξινο χαρακτήρα, με αποτέλεσμα να διαβρώνουν το χαρτί με την πάροδο του χρόνου. Σε ορισμένες περιπτώ-

σεις, το μελάνι τρυπά το χαρτί σαν «δαντέλα» στις περιοχές γρα-

φής (εικ. 5). Η χρήση των μεταλλογαλλικών μελανιών συντελεί στη

χημική υποβάθμιση του χάρτινου υποστρώματος και επηρεάζει την

κατάσταση διατήρησης των τεκμηρίων.

Τρόποι αποστολής, συρραφής και σύνδεσης εγγράφων

Στο αρχειακό υλικό περιλαμβάνεται πλήθος επιστολών, στις οποίες

διακρίνουμε ίχνη τσακίσεων, που φανερώνουν ότι ήταν διπλωμένες

σε μορφή φακέλου. Το όνομα του παραλήπτη αναγράφεται στο πτερύγιο που κλείνει τον αυτοσχέδιο φάκελο, που σφραγιζόταν με τη

χρήση ειδικής «παστίλιας», κόκκινου ή πράσινου χρώματος, το λεγόμενο «βουλίνι» ή «μπολίνι» (εικ. 6 & 7).

E i K ona 6. Στο έγγραφο διακρίνονται τσακίσεις και κόκκινο βουλίνι που χρησιμοποιήθηκε

για το κλείσιμο του αυτοσχέδιου φακέλου.

E i K ona 7. Βουλίνια κόκκινου και πράσινου χρώματος.

E i K ona 8. Επισύναψη εγγράφου­

υλικό

εγγράφων μεταξύ τους, όπως και τις απαραίτητες διορθώσεις (εικ. 8).

Για τη συγκράτηση περισσότερων εγγράφων μεταξύ τους χρησιμοποιούνται, επίσης, διάφοροι τρόποι σύνδεσης με κλωστή, μεταλλικά

ελάσματα κ.ά. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η κλωστή που έχει χρησιμοποιηθεί για τη συρραφή ενός συνόλου εγγράφων σταθεροποιείται με χρήση βουλινιού και ενός κομματιού χαρτιού που φέρει σφραγίδα.

Οι σφραγίδες

Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι σφραγίδες προκύπτουν εμπίεστα για να αφήσουν μελανό αποτύπωμα

είτε στην επιφάνεια των εγγράφων είτε σε κομμάτια

E i K ona 9. Σφραγίδα μαύρου χρώματος «ΕΠΑΡΧΕΙΟΝ ΜΕΓΑΡΩΝ»

E i K ona 10. Σφραγίδα

μπλε χρώματος «ΕΠΑΡΧΙΑ ΝΑΞΟΥ»

χαρτιού που

επικολλούνται στα έγγραφα με βουλίνι, που ενισχύει το ανάγλυφο αποτέλεσμα. Το χρώμα των σφραγίδων είναι, κυρίως, μαύρο (εικ. 9), ωστόσο έχουν καταγραφεί σφραγίδες πράσινου και μπλε χρώματος, που προκύπτουν από «μελάνια» που περιέχουν αντίστοιχες χρωστικές (εικ. 10).

Σπάνια παρατηρούνται κιτρινωπές κηλίδες περιμετρικά των σφραγίδων και στην πίσω όψη τους, γεγονός

που υποδεικνύει τη χρήση λιπαρών ουσιών (λαδιών)

για την παρασκευή τους.

Τέλος, σε ορισμένα τεκμήρια καταγράφηκαν σφραγίδες με αποκλειστικά ανάγλυφο αποτύπωμα, ενώ σφραγισμένο βουλοκέρι εντοπίστηκε σε σπάνιες περιπτώσεις για να «ασφαλίσει» διπλωμένα έγγραφα.

Όλα τα προαναφερόμενα στοιχεία και παρατηρή-

σεις συνθέτουν την σημερινή εικόνα των Αρχείων του Αγώνα, που φυλάσσονται στα αρχειοστάσια της Κ.Υ.

των ΓΑΚ. Το ευπαθές χαρτί κατάφερε να μεταφέρει το πολύτιμο γραπτό κείμενο στις ημέρες μας, μαζί με ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την τεχνολογία κατασκευής του αρχειακού υλικού, που συνθέτουν τη μακρόχρονη ιστορία του.

Στην Κεντρική Υπηρεσία των ΓΑΚ λειτουργεί Τμήμα Συντήρησης και Διατήρησης, το οποίο είναι αρμόδιο για τη λήψη των αναγκαίων μέτρων για την προστασία και διατήρηση του αρχειακού υλικού.

Η Επιτροπή των Ψαριανών και ο Κωνσταντίνος

Κανάρης: ο βίος και η πολιτεία τους στην Αίγινα

Στον απόηχο της καταστροφής των Ψαρών

Μετά την καταστροφή των Ψαρών και στο πλαίσιο της αγωνιώδους αναζήτησης τόπου κατάλληλου για μόνιμη εποίκηση, οι Ψαριανοί είχαν επιλέξει αρχικά τον Πειραιά και ήδη από τις 10 Δεκεμβρίου 18241 είχαν ζητήσει εγγράφως από την Κυβέρνηση την άδεια εγκατάστασής τους εκεί. Η κυβέρνηση Κουντουριώτη είχε αποδεχθεί το αίτημα, διότι θεωρούσε «ου μόνον δίκαιον ν’ αξιωθούν της αιτή­

σεώς των οι Ψαριανοί, λόγω του ότι έμειναν άοικοι υπέρ Πατρίδος, αλλά και συμφέρει να συγκεντρωθή η ναυτική δύναμις των Ψαριανών εις Πειραιά…»2.

Ώστόσο, στην πορεία υπήρξαν διαφορές και διαφωνίες των Ψαριανών με τους Αθηναίους, οι οποίοι θέλησαν, τελικά, να εκμεταλλευτούν μόνοι τους την πόλη και το λιμάνι της3, με αποτέλεσμα να ματαιωθεί πλήρως η πολυπόθητη εποίκηση του Πειραιά από τους περιπλανώμενους και απάτριδες Ψαριανούς.

Η επόμενη λύση φάνηκε πως ήταν το πολύ κοντινό στον Πειραιά

νησί της Αίγινας, το οποίο έμελλε να παίξει πρωτεύοντα ρόλο στα

τελευταία, ιδίως, επαναστατικά χρόνια και το οποίο, ως γνωστόν, υπήρξε έδρα δύο ελληνικών κυβερνήσεων: της Διοικητικής Επιτρο-

πής στα 1826 και της Αντικυβερνητικής Επιτροπής στα 1827.

Εκεί και κατέφυγαν οι Ψαριανοί, ενώ θα πρέπει να σημειωθεί, επίσης, ότι, σύμφωνα με στατιστικούς υπολογισμούς του Γάλλου φι-

* Ιστορικός - Αρχειονόμος.

1. Νικόδημος, Υπόμνημα, τ. Α, σ. 572 και Αρχείον Ψαρών, τ. Α΄, σ. 474, εγγρ. 478.

2. Νικόδημος, Υπόμνημα, ό. π., σ. 572

3. Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας, τ. 4, Γ΄ Βουλευτική περίοδος, σ. 178-179.

λέλληνα, ιστορικού και περιηγητή Edgar Quinet, για κάθε 100 άτομα

που ζούσαν τότε εκεί, οι 30 ήταν Αιγινήτες και οι 70 πρόσφυγες διαφόρων προελεύσεων4 .

Στην Αίγινα, λόγω και των συνθηκών φτώχειας και των προβλη-

μάτων επιβίωσης που μάστιζαν ήδη τον ντόπιο πληθυσμό, οι Ψαριανοί πρόσφυγες αρχίζουν να ασχολούνται επαγγελματικά με την αλιεία, αλλά ταυτόχρονα να μετέρχονται ασύστολα και τη γνώριμη

σ’ αυτούς πειρατεία και καταδρομή.

Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες, οι Ψαριανοί, όπως και πολλοί άλλοι πρόσφυγες, ζούσαν στο νησί σε πρόχειρες, κυρίως, κατασκευές, καλύβες θα λέγαμε. Επειδή, μάλιστα, οι περισσότεροι ήταν τόσο φτωχοί που δεν μπορούσαν να κατασκευάσουν ούτε και αυτές, άνοιγαν, στην κυριολεξία, αρχαίους τάφους που υπήρχαν στην περιοχή και «μετέβαλον τας κατοικίας των νεκρών εις τοιαύτας των ζωντανών»5.

Παρ’ όλη τη δυστυχία, ωστόσο, η όμορφη φύση του νησιού με το εύκρατο κλίμα, τα δένδρα, τα λουλούδια και τους κήπους έδινε κάποια νότα αισιοδοξίας. Το λιμάνι της Αίγινας, μάλιστα, με τα πολλά πλοιάρια που φιλοξενούσε, έδινε την αίσθηση πολύβουης πόλης με ζωντάνια και συνεχή δραστηριότητα6.

Με την πάροδο του χρόνου και με την οργανωμένη σε δημογεροντίες εγκατάσταση των Ψαριανών και πολλών άλλων προσφύγων

ναυτικών, το μικρό και μέχρι πρότινος ανοργάνωτο νησί της Αίγινας άρχισε να εξελίσσεται σε μία σφύζουσα από ζωή ναυτική και εμπορική πολιτεία, η οποία στην πορεία μεταμορφώθηκε σε ένα σημαντικό διοικητικό κέντρο καθώς και σε μία από τις κυριότερες βάσεις για τις πολεμικές επιχειρήσεις στην Αττική.

Στην ανέλιξη του νησιού πρωτοστάτησαν οι Ψαριανοί, οι οποίοι

με τη δραστήρια και οικονομικά εύρωστη παροικία τους δεν ανέ-

πτυξαν μόνο δραστηριότητες που αφορούσαν τα κοινά της Αίγινας

αλλά και τις εθνικές υποθέσεις γενικότερα. Φρόντισαν, καταρχάς,

να διαμορφώσουν αξιοπρεπώς τις πρόχειρες προσφυγικές τους κατοικίες, διαφύλαξαν ευλαβικά τα έθιμά τους και φρόντισαν να τα

διαδώσουν και στους ντόπιους Αιγινήτες, ενώ μέχρι τα μέσα περίπου του αιώνα, δηλαδή μέχρι το 1849, διατήρησαν και το κοινοτικό

4. Εdgar Quinet, La Grèce moderne et ses rapports avec l’antiquité, Paris 1830, σ. 307-308.

5. Ludwig Ross, Reisen und Reisentouten durch Griechenland, 1841, σ. 135-140

6. G. Cochrane, Wanderings in Greece, London 1837, τ. 1, σ. 62.

τους σύστημα7, επιτυγχάνοντας, κυριολεκτικά και μεταφορικά, μια

«ειρηνικήν κατάκτησιν»8 της Αίγινας.

Στο μεταξύ οι Αιγινήτες πρόκριτοι έχαναν σταδιακά πολλά από τα κεκτημένα τους δικαιώματα ακόμη και αυτό του δικαστή των κοινών υποθέσεων, το οποίο εκ του νόμου κατείχαν πλέον οι Ψαριανοί. Το 1825, οι ντόπιοι πρόκριτοι χολωμένοι αλλά και θιγμένοι οικονομικά, αφού, σύμφωνα με τους νόμους της οθωμανικής διοίκησης, ήταν και υπενοικιαστές φόρων, ζητούν να πάρουν και πάλι

πίσω χαμένα οικονομικά δικαιώματα καθώς και το δικαίωμα να δικάζουν τουλάχιστον τους συμπατριώτες τους9. Η δύναμη της Ψαριανής Επιτροπής, πράγματι, ήταν πλέον τόσο μεγάλη, ώστε, κατά

τον Νικόδημο, «Οι Αιγινήται ζηλοτυπούντες τους Ψαριανούς δια

την ισχύν ήν είχεν η Επιτροπή των ως διοικούσα τον τόπον, αν και έβλεπον τας μεγάλας ωφελείας τας οποίας ελάμβανον από τους

Ψαριανούς ένεκα του συναχθέντος εκεί και παροικούντος πλήθους, μη δυνάμενοι όμως να δείξωσι φανερά την ζηλοτυπίαν των, εραδιούργουν εν κρυπτώ όπως ηδύναντο…»10. Παράλληλα, η Επιτροπή των Ψαριανών φρόντισε μετά το 1825

για την ίδρυση και λειτουργία αλληλοδιδακτικού σχολείου11 στο νησί, το οποίο φαίνεται ότι λειτούργησε τόσο συστηματικά και υποδειγματικά, ώστε τέσσερα χρόνια αργότερα, καθώς μαρτυρούν σχετικά αρχειακά τεκμήρια12, τον Φεβρουάριο του 1829 δηλαδή13, να φοιτούν σ’ αυτό περί τα 100 αγόρια και κορίτσια των Ψαρών, καταβάλλοντας ως δίδακτρα 3 γρόσια τον μήνα.

Αλλά και η ίδρυση Αστυνομίας στην Αίγινα ήδη από το 1826 ανατέθηκε στους Ψαριανούς με πρώτο αστυνόμο τον Δημήτριο Μακριά, που ήταν «γνωστός εις τον Κ. Ιωάννην Μιλαήτην (επίσης Ψαριανό) δια το ανέκκλητον του χαρακτήρος του»14.

7. Απ. Βακαλόπουλος, Πρόσφυγες και Προσφυγικόν Ζήτημα κατά την Επανάστασιν

του 1821, Ιστορική Μελέτη, Εν Θεσσαλονίκη 1939, σ. 80-81 και σ. 85-87

8 Βακαλόπουλος, ό. π.

9 ΓΑΚ, Υπουργείο Εσωτερικών, φακ. 112/27 Οκτωβρίου 1827.

10. Νικόδημος, Υπόμνημα, τ. Β΄, σ. 280.

11. Απόστολος Βακαλόπουλος, ό. π.

12. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος (ΓΕΕ) έτος Γ΄, αρ. 7, 28 Ιανουαρίου 1828: «προηγούντο δε εις την πομπήν πρώτον μεν οι παίδες της αλληλοδιδακτικής σχολής με την σημαίαν των...» και επίσης ΓΕΕ, έτος Δ΄, αρ. φ. 58, 24 Αυγούστου 1829.

13. ΓΑΚ, Γεν. Γραμματεία, φακ. 182 αρ. 7526/ 13 Φεβρουαρίου 1829.

14. ΓΑΚ, Εκτελεστικό, φακ. 228, αρ. 458/10 Μαΐου 1827, επιστολή της Επιτροπής Ψα-

Η ισχύς και η επιβολή της Επιτροπής αυξήθηκε σε τέτοιο βαθ-

μό, ώστε το 1825 η κυβέρνηση Κουντουριώτη έπαψε τον τότε Έπαρχο Αιγίνης, τον Υδραίο Ιωάννη Γκίκα15, αναθέτοντας στο εξής στους

Ψαριανούς τη διοίκηση του νησιού, που την διατήρησαν μέχρι την

έλευση του Καποδίστρια, ο οποίος θα διόριζε πλέον δικό του εκπρόσωπο στο νησί16.

Η

κατάργηση του Επάρχου, όπως ήταν αναμενόμενο, δημιούρ-

γησε και πάλι έντονη δυσαρέσκεια στον ντόπιο πληθυσμό και ισχυ-

ρή κατακραυγή εναντίον της προκλητικότητας της Κυβέρνησης, η

οποία σε επιστολή της προς τον φρούραρχο Αιγίνης είχε φτάσει μέ-

χρι του σημείου να αναφέρει χαρακτηριστικά: «Η Κυβέρνησις γνω-

ρίζουσα την Επιτροπή των Ψαριανών ως μόνην αρχήν της νήσου

ταύτης…»17. Τα εντελώς αντίθετα ισχυριζόταν, βέβαια, η Επιτροπή των Ψαριανών, διαμαρτυρόμενη ότι οι ντόπιοι Αιγινήτες, θεωρώντας

τους ξένα στοιχεία, τους εκμεταλλεύονταν οικτρά, δεν τους παρείχαν

σπίτια προς ενοικίαση ή τους ζητούσαν υπέρογκα ενοίκια κλπ 18

Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, το γεγονός ότι η Επιτροπή των

Ψαριανών κατόρθωσε να επιβάλει στο νησί παραδειγματική τάξη19

σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, ώστε πολλοί από τους Πελοποννήσιους

και τους Στερεοελλαδίτες, ταλαιπωρημένοι από τις διαρκείς μάχες

και τις εμφύλιες έριδες στις περιοχές τους, να καταφεύγουν στην

Αίγινα που τους παρείχε από κάθε άποψη μεγαλύτερη και ουσιαστικότερη ασφάλεια.

Πράγματι, η Επιτροπή, με τους ένοπλους Ψαριανούς που διέθετε καθώς και με τα πλοία της αραγμένα στο λιμάνι, ήταν βέβαιο ότι

ριανών προς την Αντικυβερνητική Επιτροπή.

15. Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, τ. 3, Β΄ βουλευτική περίοδος, σ. 227. Ο Υδραίος Ιωάννης Γκίκας είχε διαδεχθεί στα καθήκοντα του Επάρχου Αιγίνης τον έμπορο, αγωνιστή και πολιτικό από τη Λιβαδειά Ιωάννη Σ. Λογοθέτη.

16. Νικόδημος, Υπόμνημα Β΄, σ. 346.

17. ΓΑΚ, Υπουργείο Πολέμου, φακ. 216, επιστολή αρ. 1142/17 Δεκεμβρίου 1827. Το γεγονός ότι τα ηνία της διοίκησης τα είχαν στην πραγματικότητα οι Ψαριανοί και όχι οι εντόπιοι, φαίνεται και από το εξής συμβάν: Η κυβέρνηση είχε διατάξει τους Αιγινήτες

να καταβάλλουν ορισμένα χρήματα στην Εφορία της Ανατολικής Ελλάδας για την κά-

λυψη αναγκών της. Επειδή όμως οι Αιγινήτες δυστροπούσαν ως προς την καταβολή

των χρημάτων, η Κυβέρνηση με το υπ’ αριθ. 1769/16-7-1826 έγγραφό της ανέθεσε στην

Επιτροπή των Ψαριανών να υποχρεώσει τη Δημογεροντία της Αίγινας να πληρώσει

χίλια γρόσια στην Εφορία της Ανατολικής Ελλάδος, γεγονός που πραγματοποιήθηκε.

18. ΓΑΚ, Υπουργείο Εσωτερικών, φακ. 112/29 Οκτωβρίου 1827, και ΓΑΚ, Γενική

Γραμματεία, φακ. 99, αρ. 932/30 Ιουλίου 1828

19. Νικόδημος, Υπόμνημα τ. Β΄, σ. 312- 314, E. Quinet, ό. π., σ. 307.

προστάτευε

αποτελεσματικά τους κατοίκους της Αίγινας από κάθε

λογής επιβουλές, λεηλασίες ή και εχθρικές επιθέσεις20.

Ο συνολικός πληθυσμός της Αίγινας ήταν τότε περίπου 10.000 ψυ-

χές αλλά, λόγω της εισροής προσφύγων όχι μόνο από τα Ψαρά αλλά

και από το Γαλαξίδι, τη Χίο, το Αϊβαλί, τα Μοσχονήσια, την Εύβοια, τη Στερεά Ελλάδα (Στυλίδα) κ.ά., έφτασαν πολύ σύντομα τις 20.00025.00021. Από αυτούς, όπως προαναφέραμε, οι 2.000 περίπου ήταν Ψαριανοί και Ψαριανές22, για τις οποίες μάλιστα αξίζει να αναφέρουμε το κολακευτικό σχόλιο που έκανε στο ημερολόγιο του ταξιδιού του ο Αμερικανός δικαστής Samuel Woodruff, όταν αργότερα, το καλοκαίρι του 1828, θα επισκεπτόταν την Αίγινα: «τόσο τέλεια η μορφή τους που ταιριάζουν για μοντέλα γλύπτη ή ζωγράφου. Υπήρχαν πενήντα γυναίκες πρόσφυγες από τα Ψαρά, έξοχα δείγματα ελληνικού κάλλους…»23

Οι χαλεποί καιροί δεν έλειψαν ωστόσο και οι Ψαριανοί, λάτρεις, όπως είπαμε, της πειρατικής καταδρομής και δέσμιοι συνάμα των δύσκολων οικονομικών συνθηκών, αναγκάστηκαν να εγκαινιάσουν

μία περίοδο έντονης πειρατείας στην περιοχή του Αιγαίου, την οποία, μάλιστα, ασκούσαν με ορμητήριο την Τήνο, τη Μύκονο και

αυτήν ακόμη την Αίγινα, στην οποία κατοικούσαν.

Όμως, τον Ιούνιο του 1826, ο Γάλλος ναύαρχος De Rigny, σε συνεννόηση με την Ψαριανή Επιτροπή, αποβίβασε αιφνιδιαστικά στην

Αίγινα ναυτικά αγήματα και κατάφερε, εντέλει, να ξεριζώσει το επικίνδυνο άντρο των πειρατών και καταδρομέων που δρούσε στο νησί με το κάψιμο, προς παραδειγματισμό και τιμωρία, όλων των ψαριανών καταδρομικών, πλοίων που βρίσκονταν στο λιμάνι της Αίγινας.

Στα 1827 η Επιτροπή των Ψαριανών θα στρέψει και πάλι το ενδιαφέρον μετοίκησης προς την Εύβοια και θα ζητήσει από την Κυβέρνηση να τους δοθεί ως τόπος εγκατοίκησης η «τοποθεσία της πάλαι ποτέ Ερετρίας», αίτημα που έγινε δεκτό και η Ερέτρια τους παραχωρήθηκε τελικά το 1833. Η πραγματική και οριστική τους, ωστόσο, μετεγκατάσταση εκεί πραγματοποιήθηκε πολύ αργότερα, το 1847.

20. Νικόδημος, ό. π., σ. 209, 304-305, 308 και 312-314. Επίσης, βλ. ΓΑΚ, Γεν. Γραμματεία, φακ. 8, αρ. 818/ 1η Φεβρουαρίου 1828, όπου σχετική αναφορά της Επιτροπής Ψαριανών.

21. Ο S. Gr. Howe ανεβάζει τον αριθμό των κατοίκων σε 40 000 Laura E. Richards, Letters and journals of Samuel Gr. Howe, Boston1906, σ. 248

22. Κυριάκος Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Γ΄ 2, σ. 453 και εξής.

23. Journal of a tour to Malta, Greece, Asia Minor, Carthage, Port Mahon, and Spain in 1828.

By Samuel

Woodruff, σ. 96-97.

Το Νοέμβριο του 1825 ο Κωνσταντίνος Κανάρης, μετά το τέλος της σύμπραξής του με τον υδραίικο στόλο και την αποτυχημένη

απόπειρα για πυρπόληση του αιγυπτιακού στην ίδια του τη βάση, στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας, απογοητευμένος, εκτός των άλλων, από καταστάσεις και συμπεριφορές στην Ύδρα, όπου διέμενε μέχρι

εκείνη την περίοδο υπηρετώντας υπό τις εντολές του Μιαούλη, επι-

στρέφει για να εγκατασταθεί μόνιμα και αυτός στο νησί της Αίγινας.

Ο

ίδιος και τα αδέλφια του Αναγνώστης και Γεώργιος με τις οικογένειές τους, όπως και οι λοιποί συμπατριώτες τους, αποφάσισαν

να μετοικήσουν από τη Μονεμβασιά, όπου ζούσαν προσωρινά μετά

την καταστροφή του νησιού τους, στην Αίγινα, με την εύλογη αιτία

να βρίσκονται σε ένα νησί αφενός κοντά στην Αθήνα και αφετέρου

αρκετά προστατευόμενο από τους κοντινούς στόλους της Ύδρας και

των Σπετσών σε περιπτώσεις οποιασδήποτε εχθρικής απειλής24. Ο

Κανάρης, μάλιστα, πρόθυμος και δοτικός, όπως πάντα, διέθεσε το

πυρπολικό του πλοίο για τη μεταφορά των οικογενειών των συμπατριωτών και των συγγενών του25.

Μόνιμος κάτοικος της Αίγινας πλέον ο οικογενειάρχης Κωνσταντής Κανάρης με τη σύζυγό του Δέσποινα και τα 5 (από τα 8 του

παιδιά) που ήδη είχε αποκτήσει, τους Νικόλαο, Θεμιστοκλή, Θρασύβουλο, Μιλτιάδη και τον νεογέννητο τότε Λυκούργο, εγκαταστά-

θηκε σε ένα σπίτι κοντά στο λιμάνι της Αίγινας.

Ο

Κανάρης ζούσε πολύ φτωχικά –όπως και οι περισσότεροι

άλλωστε– γεγονός που επιβεβαιώνει και η αναφορά του Γάλλου

πλοιάρχου και ιστοριογράφου Η. Lauvergne: «Η γυναίκα του ζει

στην Αίγινα, σχεδόν σε κατάσταση ένδειας. Απόχτησε και δεύτερο

παιδί που το βάφτισαν Λυκούργο26. Θα πίστευε κανείς πως αυτός

ο άνθρωπος που πρόσφερε τόσες λαμπρές υπηρεσίες και που όλοι

οι ΄Έλληνες τον χαιρετούν αποκαλώντας τον μπουρλοτιέρη, παίρνει

μισθό 25 φράγκα το μήνα;»27

24. Νικοδήμος, Υπόμνημα, τ. Α΄, σ. 492-493, 518-521.

25. Julien de la Gravière, Ιστορία, ό. π., σ. 296.

26. Ο Γάλλος πλοίαρχος Lauvergne δεν έχει καλή πληροφόρηση, καθώς το ζεύγος Κανά-

του, με πέμπτο τον Λυκούργο (1826-1865)

27. Η. L’auvergne, Souvenirs de la Grèce pendant la campagne de 1825 ou mémoires historiques et biographiques sur Ibrahim, son armée, Khourschid, Seve, Mari et autres gé-

πυρπολητής

χνάζει στο καφενείο «Αθηνά»28 που λειτουργούσε, όπως και μερικά άλλα, στο λιμάνι της Αίγινας, τόπο, καθώς φαίνεται, συνάντησης, συζητήσεων και καθημερινών επαφών των Ψαριανών προσφύγων.

Φαίνεται, επίσης, ότι είχε έντονη ανάμειξη σε ό,τι αφορούσε τα κοινά των συμπατριωτών του, πρωτοστατώντας, μαζί με τα υπόλοιπα

μέλη της Επιτροπής των Ψαριανών και δίνοντας λύσεις σε πολλά

ζητήματα, ακόμη και ζητήματα που αφορούσαν αποκλειστικά τους

γηγενείς Αιγινήτες. Το γεγονός είχε ως αποτέλεσμα να χαίρει, τόσο

ο ίδιος, λόγω της φήμης του, όσο και τα λοιπά μέλη της Επιτροπής, μεγάλης εκτίμησης και σεβασμού στο νησί.

Το σπίτι του Κανάρη στην Αίγινα

Σύμφωνα με πληροφορίες που μας δίνει η Αιγινήτισσα ιστορικός

Γεωργία Κουλικούρδη, ο Κανάρης, μετά από κάποιο διάστημα παραμονής στην Αίγινα, απέκτησε εκεί ιδιόκτητη κατοικία, η οποία ξεχώριζε κατασκευαστικά, όπως και μερικά από τα σπίτια καπετα-

ναίων και προκρίτων, σε σχέση με την οικτρή κατάσταση της πλειονότητας των σπιτιών της Αίγινας, που πολλοί ξένοι περιηγητές τα περιγράφουν ως άθλιες καλύβες29, όπως άλλωστε τα περιέγραψε και

ο ίδιος ο Καποδίστριας αργότερα30. Ο Κωνσταντής Κανάρης ζούσε

στη συνοικία της Καραντίνας31, γνωστή και σήμερα ως «τα Ψαριανά», κοντά στη σημερινή πλατεία Εθνεγερσίας. Το σπίτι που έζησε32

και που, σημειωτέον, είναι το μόνο από τα σπίτια του πυρπολητή

κατά την περίοδο του Αγώνα το οποίο έχει διασωθεί μέχρι σήμερα33 (σε μεταγενέστερη, ωστόσο, ανακαινισμένη μορφή), το είχε

néraux de l’expédition d’ Egypte en Moree, A Paris 1826, σ. 175. Επίσης, Κυριάκος

Σιμόπουλος, Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του ’21, τ. 4. (1824-1826), σ. 266.

28. Γ. Κουλικούρδη, Αίγινα ΙΙΙ, Αθήνα 2006, σ. 82

29. Edgard Quinet, De la Grèce moderne et de ses rapports avec L’antiquité, Paris 1850, σ. 307, Gautier d’Arc, Fragments d’un voyage en Italie, en Grèce et en Asie pendant les années 1829 et 1830, Paris 1831, σ. 90, R. Anderson, Observation up on the Peloponesus and Greekisland made in 1829, Boston 1830, σ. 151

30. Γεώργιος Τερτσέτης, Άπαντα (Αναστήλωση Γ. Βαλέτα) τ. Γ΄, Απόλογα για τον Καποδίστρια, Αθήνα 1953, σ. 214.

31. Η συνοικία ονομάστηκε έτσι λόγω του Υγειονομείου που έχτισε εκεί ο Καποδίστριας.

32. Το σπίτι του Ψαριανού πυρπολητή στην Αίγινα, περνώντας από πολλές διαδοχικές

ιδιοκτησίες, είναι σήμερα ιδιοκτησία Σπύρου Παπαγεωργίου.

33. Ο Κανάρης, εκτός από την Αίγινα, είχε και σπίτι στα Ψαρά, το οποίο καταστρά-

επισκεφθεί και ο G. Cochrane (ανιψιός του ναυάρχου Cochrane), που

αναφέρει χαρακτηριστικά ότι βρισκόταν σε απόσταση 5 λεπτών από

την παραλία: «after walking for five minutes we arrived at the residence of this celebrated man…»34. Το περιγράφει ως μικρό διώροφο

ξύλινο35 σπίτι, τετράγωνο, δώδεκα «ποδιών», με 3-4 δωμάτια. Ένα

μεγάλο κλειστό μπαλκόνι, με ξύλινη ανάγλυφη διακόσμηση, ήταν το

χαρακτηριστικό στην πρόσοψή του, ενώ κάτω από αυτό μια μεγάλη

καμάρα κάλυπτε την είσοδο του ισογείου. Ένα πολύ μεγάλο τμήμα

του σπιτιού, σχεδόν το μισό, καταλάμβανε το δωμάτιο υποδοχής, επειδή ο Κανάρης δεχόταν εκεί πολλούς φίλους επισκέπτες36

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ένας από τους επισκέπτες ήταν και

ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας, που την επόμενη της άφιξής

του στο νησί, στις 13 Ιανουαρίου 182837, έσπευσε να γνωρίσει τη Δέσποινα Κανάρη (ο πυρπολητής έλειπε τότε στη Σύρο) και να τιμήσει την οικογένεια Κανάρη, γεγονός βέβαια που, εκτός των άλλων, αποδεικνύει τη μεγάλη φήμη και τον σεβασμό που ήδη συνόδευαν το πρόσωπο του σπουδαίου αυτού άνδρα.

Ώστόσο, και οι περισσότεροι από τους ξένους περιηγητές που

περνούσαν από την Αίγινα επισκέπτονταν οπωσδήποτε το σπίτι του

Κανάρη και πολλοί είναι αυτοί που το περιγράφουν στις αναφορές

τους. Θαυμάζοντας απεριόριστα τον Ψαριανό ήρωα, που το όνομά

του είχε καταστεί πλέον θρύλος, δεν παραλείπουν να περιγράψουν

ακόμα και την οικογενειακή του ζωή, αναφερόμενοι σε στιγμές προσωπικές και ανθρώπινες τόσο του ιδίου όσο και της γυναίκας του, για της οποίας την ομορφιά, τους τρόπους και τον χαρακτήρα μιλούν με μεγάλο θαυμασμό38. Υπογραμμίζουν, επίσης, τις ευγενικές συνήθειες, τη ζεστή φιλοξενία και τον τρόπο υποδοχής τους από τη

φηκε, αλλά και στην Αθήνα, στην Κυψέλη, στη θέση του οποίου σήμερα υψώνεται πολυκατοικία.

34. G. Cochrane, Wanderings in Greece, τ. Ι, London 1837, σ. 63-65.

35. Στην πραγματικότητα το σπίτι δεν ήταν ξύλινο αλλά χτιστό με μεγάλα ξύλινα μπαλκόνια που μαζί με τα εξωτερικά στοιχεία του σε κάποια σημεία, ξυλοδεσιές κλπ, έδιναν στους ξένους την εντύπωση ενός ξύλινου σπιτιού.

36. G. Cochrane, Wanderings, I, σ. 64.

37. ΓΕΕ, έτος Γ΄, αρ. 4, 14 Ιανουαρίου 1828, όπου λεπτομερής αναφορά της πρώτης επίσκεψης Καποδίστρια στην Αίγινα.

38. Comte Pecchio, Tableau de la Grèce en 1825, σ. 371, G. Cochrane, Wanderings, I, σ. 65, E. Gautier d’Arc, Fragments d’un voyage en Italie, en Grèce et en Asie pendant les années 1829 et 1830. Paris 1831, σ. 97.

Κανάρη, μια «όμορφη, καλοκάγαθη, παχουλή γυναίκα»

και πάντοτε ντυμένη με την ψαριανή φορεσιά39.

Σύμφωνα πάντα με τις περιγραφές τους, το πολυσύχναστο δωμάτιο υποδοχής ήταν στρωμένο με μεγάλο χαλί40, ενώ στον τοίχο κρεμόταν πάντα το τουφέκι του Κανάρη, σύντροφος πολύτιμος και

απαραίτητος στα διάφορα ναυτικά του κατορθώματα41.

Οι περιγραφές επεκτείνονται και στην κοινωνική ζωή του πυρπολητή στην Αίγινα αλλά και στον μειλίχιο και συμπαθή χαρακτήρα τού, κατά τα άλλα, σκληρού και ατρόμητου πολεμιστή, που εκτός

από τον θαυμασμό είλκε και συναισθήματα ειλικρινούς αγάπης των

συμπατριωτών του: «Il est aimè de ses compatriotes…», γράφει χαρακτηριστικά ο περιηγητής Comte Pecchio42.

Ο Κανάρης είχε αγαπήσει πολύ το νησί της Αίγινας, το οποίο στις δύσκολες στιγμές έδωσε μόνιμη στέγη και καταφύγιο τόσο στον ίδιο και στην οικογένειά του όσο και στους συμπατριώτες του.

Στη διάρκεια του ενός χρόνου που είχε εγκατασταθεί στην Ύδρα, από τον Ιούνιο 1824 μέχρι τον Ιούνιο του επόμενου έτους, προσπαθούσε πάντα, μετά από κάθε πολεμική του αποστολή να γυρίζει στην Αίγινα κοντά στην οικογένειά του43.

Ώς μόνιμος πλέον κάτοικος της Αίγινας διαπιστώνουμε ότι συνέβαλε αποφασιστικά με την προσωπική οικονομική του ενίσχυση, όπως και όποτε μπορούσε, στην υλοποίηση πολλών τοπικών κοινωφελών έργων στο νησί44 . Ώς ενεργός πολίτης, πρώτος μεταξύ όλων, μαζί με τους συμπατριώτες του Ν. Χατζή Αλεξανδρή και Κ. Νι-

έσπευσε να πάρει την πρωτοβουλία καταβολής χρημάτων

καθώς και των απαραίτητων προς τη Διοίκηση ενεργειών, με σκοπό

την επισκευή και τον εγκαινιασμό ενός νέου ναού, του περικαλλούς

ακόμη και σήμερα με τη νεότερη μορφή του Αγίου Νικολάου του

Στεριανού, που θα εξυπηρετούσε, κυρίως, τις λατρευτικές ανάγκες

39. Pecchio, ό. π., σ. 370, G. Cochrane, ό. π., σ. 64, Gautier d’Arc, ό. π., σ. 97.

40. E. Gautier d’Arc, ό. π., σ. 96. Επίσης, βλ. και Comte Pecchio, ό. π., σ. 370.

41. E. Gautier d’Arc, ό. π.

42. Comte Pecchio, ό. π.

43. Νικόδημος, Υπόμνημα, τ. Β σ. 15, και 187, Επίσης, ΓΑΚ, Υπουργείο Ναυτικών, φακ. 44/ 18 Μαρτίου 1826, ΓΑΚ, Γενική Γραμματεία, φακ. 206, 16 Ιουνίου 1829, φακ. 224, 22 Οκτωβρίου 1829, φακ. 291/ 8 Ιουνίου 1832, Βλ. επίσης, ΓΕΕ έτος Γ΄, αρ.

41, 9 Ιουνίου 1828, σ. 171

44. Γ. Κουλικούρδη, ό. π.

45. Νικόδημος, Υπόμνημα, ό. π., σ. 218-219.

των Ψαριανών. Ο ναός εγκαινιάστηκε τον Οκτώβριο ή τον Νοέμβριο

1826 από τον τότε επίσκοπο Καρύστου Νεόφυτο46.

Ο γενναιόδωρος Κανάρης δεν δίστασε, επίσης, να χορηγήσει χρήματα μαζί με τους συμπατριώτες του Ν. Χατζή Αλεξανδρή, Α. Κεφάλα, Α. Ανδρουλή, Κ.Χ.Γ. Κοτζιά, Ιω. Χατζή Αλεξανδρή, Γ. Βαλέτη

και Κ. Νικόδημο και για την κατασκευή του απαραίτητου φαναριού47

που, μετά από ένα ναυάγιο, τοποθετήθηκε στον τρούλο του Αγίου

Νικολάου του Θαλασσινού, στο εμβληματικό για την Αίγινα πάλ-

λευκο εκκλησάκι, αριστερά στον εισερχόμενο στο λιμάνι της, χτι-

σμένο ήδη από τον 17ο αιώνα48

Ο

Κανάρης θα συμβάλει, επίσης, οικονομικά, μαζί με πολλούς

συμπατριώτες του στην κατασκευή του τέμπλου στο πανέμορφο

αιγινήτικο ξωκλήσι των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου,

τους οποίους ο ήρωας ανέκαθεν θεωρούσε προστάτες του. Ο ναΐσκος, όπως μαρτυρεί επιγραφή πάνω από τη θύρα του τέμπλου, ήταν ευσεβής προσφορά της κοινότητας των Ψαριανών στο νησί που τους φιλοξένησε στα δύσκολα χρόνια του ξεριζωμού.

Γνωστός, γενικότερα, ήταν ο Κανάρης για τη συνεχή φιλανθρωπική του δράση, αφού τον συναντάμε επανειλημμένα να χορηγεί χρηματικά ποσά μαζί με τον δευτερότοκο αδελφό του Γεώργιο για τις ανάγκες του Ορφανοτροφείου της Αίγινας49 καθώς και της Φιλανθρωπικής Εταιρείας Αιγίνης50.

Η Αίγινα υπήρξε για τον Κωνσταντίνο Κανάρη ένας λίαν προσφιλής προορισμός, στον οποίο θα γύριζε πάντα, ακόμα και μετά την Επανάσταση51.

46. ΓΑΚ, Διοικητική Επιτροπή, φακ. 203 αρ. 3502/4 Οκτωβρίου 1826 προς την Επιτροπή των Ψαριανών.

47. Γεωργία Κουλικούρδη, ό. π., όπου αναφέρεται σχετικά: «Στην Αίγινα υπάρχει Φάρος (φανός), δια τους ναυτιλλομένους που κατασκευάστηκε μετά από ναυτικό ατύχημα κατά το οποίο έχασε τη ζωή του ένας ναύτης και κινδύνεψε η ζωή του υπολοίπου πληρώματος ενός πλοιαρίου..»

48. J. Giraud, Relation de l’Attique, σ. 337, Travels II, σ..17. Και σήμερα ο μικρός αυτός

πάλλευκος ναός εξακολουθεί να είναι εμβληματικός για το νησί της Αίγινας στην

είσοδο του λιμανιού της.

49. ΓΕΕ, έτος Γ΄ αρ. 3, 11 Ιανουαρίου 1828.

50. ΓΕΕ, έτος Γ΄ αρ 8, 1 Φεβρουαρίου 1828.

51. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, 1846, αρ. 4, σ. 46.

Σφυρηλατώντας υπερτοπικούς

δεσμούς

Οι Ψαριανοί πρόσφυγες ως παράγοντας συνοχής

Η πρόσκαιρη ενδοεπαναστατική σύγκλιση που επιτεύχθηκε ανάμεσα

στις φατρίες το 1826 και ο καθορισμός της Αίγινας ως καθέδρας της ελληνικής κυβέρνησης ένα χρόνο αργότερα υπήρξε ένα σημείο καμπής για την επανάσταση. Σε μια περίοδο που ελλόχευε ο κίνδυνος

εκτροχιασμού της εμφύλιας διαμάχης, η απόφαση να μεταφερθεί η κυβερνητική έδρα στο νησί του Αργοσαρωνικού συνυφάνθηκε, εκ των πραγμάτων, με την ανάγκη επιλογής ενός τόπου που θα συγκέντρωνε τις απαραίτητες προϋποθέσεις, ώστε να ευοδωθεί ο υπέρτερος στόχος

της συμφιλίωσης και να διατηρηθεί ζωντανός ο διοικητικός πυρήνας της ελληνικής επανάστασης1.

Η Αίγινα έκειτο πλησίον των πεδίων των μαχών, αλλά είχε απαλλαγεί τόσο από τους αποσταθεροποιητικούς στρατιωτικούς παράγοντες του Μοριά όσο κι από την κηδεμονία των νησιωτών προκρίτων. Η προνομιακή γεωγραφική θέση που είχε τη μετέτρεψε σε

έναν τόπο πρόσφορο για να περιφρουρήσει την επισφαλή συνοχή της εκκολαπτόμενης πολιτικής τάξης, επιτρέποντας στους κυβερνώντες

να αποστασιοποιηθούν από τις πολλαπλές εστίες ενδοελληνικών ερί-

δων από τις οποίες κλυδωνιζόταν η επαναστατημένη επικράτεια.

Το 1826 η Διοικητική Επιτροπή επεσήμανε ότι η επιλογή της

Αίγινας ως έδρας έγινε με προοπτική την εξομάλυνση της κατάστα-

σης και τόνισε ότι η ασφάλεια της νήσου, «η κεντρική και απηλλαγμένη πάσης οχλικής συρροής θέσις [της], θέλει συντρέξει πολύ εις

* Εντεταλμένος Ερευνητής, Κέντρον Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού, Ακαδημία Αθηνών (ΚΕΙΝΕ). Ευχαριστίες οφείλονται στην Μαρία Σπηλιωτοπούλου η οποία διάβασε μια πρώιμη εκδοχή του άρθρου.

1. Βλ. το σχετικό άρθρο μου στον παρόντα τόμο: «Επαναστατική Αίγινα, 1826 – 1828. Έδρα συμφιλίωσης – πρωτεύουσα εν κινήσει».

το να επιταχυνθή η εκτέλεσις των εργασιών της

Συνελεύσεως»

2 .

Σε αυτό το πλαίσιο, «η αληθής ομόνοια… και η εντελής ένωσις όλου

του Έθνους, απαιτούνται μάλιστα εις την παρούσαν κρίσιμον περίστασιν, ότε πλησιάζει η στιγμή, καθ’ ην η τύχη της Ελλάδος

αποφασίζεται… [καθότι] μόνα ταύτα θέλουν, συν Θεώ στεφανώ-

σει οσονούπω τους εξαετείς υπέρ της ελευθερίας αγώνας μας»3 .

Σε επιστολή που απηύθυνε στην Επιτροπή Ζακύνθου, ο Ζαΐμης

ήταν ακόμα πιο σαφής: εάν στην κρίσιμη εκείνη συγκυρία δεν συμ-

φωνείτο να ορισθεί η Αίγινα ως έδρα της κυβερνητικής εξουσίας, τότε «θα έχωμεν ουράς ο καθείς, δηλαδή στρατιώτας πολλούς, και

τότε δεν ελπίζονται καλά πράγματα»4 .

Στη διακήρυξη της 9ης Αυγούστου 1827 η Αντικυβερνητική Επιτροπή είχε συνοδεύσει την ανακοίνωση της μετάβασής της στην Αίγινα με την έκκληση η πράξη αυτή να αποτελέσει το εναρκτήριο λάκτισμα για την επίτευξη της εσωτερικής συμφιλίωσης: «[Ο]ποία και αν

ήναι η συμπαθεία των μεσολαβουσών Δυνάμεων, οποία και αν ήναι η προσπάθειά των δια την κατάπαυσιν του πολέμου, οι Έλληνες ας λάβωσι προ οφθαλμών, ότι μέγα μέρος της μελλούσης τύχης των κρέμαται από αυτούς τους ιδίους… Οι Έλληνες έχουν χρείαν ενώσεως, και ενώσεως ειλικρινούς, δια να δείξωσι φανερά ενώπιον όλου του κόσμου, ότι αδίκως κατηγορούνται ως φίλοι των ταραχών και της αναρχίας»5 .

Στην εμπέδωση του αισθήματος εσωτερικής ασφάλειας στην Αίγινα είχε συνεισφέρει ουσιωδώς η κοινότητα των Ψαριανών προσφύ-

γων, οι οποίοι ανήκαν στο τελευταίο μεγάλο κύμα μετοίκων μετά

την άλωση του νησιού τους από τα οθωμανικά στρατεύματα το 1824.

2. Φίλος του Νόμου, αρ. 232 (6.8.1826).

3. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αρ. 6, (24.11.1826)

4. Επιστολή Α. Ζαΐμη προς Επιτροπή Ζακύνθου (26.12.1826), Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα. 1826, τ. β΄ (Αθήνα 1906), σ. 603. Αντιπρβλ. με την εικόνα του Άργους τον Δεκέμβριο του 1831 έτσι όπως την περιέγραψε ο Λασσάνης, καθώς θα συνωστίζονταν στην πόλη οι οπλοφόροι καθοδηγούμενοι από τους αντικυβερνητικούς φατριαστές: «το Άργος επαράσταινε μάλλον στρατόπεδον παρά τόπον εθνικής συνελεύσεως». Γεώργιος Λασσάνης, «Το στρατιωτικόν της Ελλάδος. Δοκίμιον ιστορικόν», στο Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, Τρία ανέκδοτα ιστορικά δοκίμια του Φιλικού Γεωργίου Λασσάνη (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών), σ. 171

5. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αρ. 83 (14.8.1826), σ. 209-210: «Η σταθερά απόφα-

σις των [Ελλήνων] να φανώσιν ευπειθείς εις τους καθεστώτας νόμους, ενωμένοι

δι’ ένα και μόνον σκοπόν, την ευτυχίαν της Πατρίδος των, και ούτω φοβεροί προς

τους εχθρούς των, θέλει τους αναδείξει αξίους της ευνοίας και συμπαθείας όλων

των χριστιανικών Δυνάμεων, και θέλει συνεργήσει τα μέγιστα εις την ευόδωσιν της

ισχυράς μεσιτείας».

νίας στην Αίγινα, αλλά, αντίθετα, είχαν καταφέρει να υπερνικήσουν

τις δυσκολίες και να επιβληθούν ως σημαντικοί παράγοντες του αιγινήτικου βίου, επωφελούμενοι από τον συμπαγή τους όγκο και την

εσωτερική τους συνεκτικότητα.

Από τις απαρχές της Επανάστασης οι δημογραφικές ισορροπίες

του νησιού είχαν μεταβληθεί ριζικά, σε σημείο ώστε οι πρόσφυγες να

υπερτερούν αριθμητικά έναντι των γηγενών6, αφού το νησί είχε αναδει-

χθεί σε τόπο υποδοχής πληθώρας προσφύγων από τη Χίο, τη Ρούμελη και τη Μικρά Ασία. Καταφθάνοντας στην Αίγινα, οι πρόσφυγες αντίκριζαν αφενός έναν τόπο με όψη ιταλική που περιείχε πληθώρα καλοκτισμένων, ασβεστοχρισμένων σπιτιών, τα περισσότερα εκ των οποίων

ήταν διώροφα7, δώδεκα λειτουργικούς ανεμόμυλους, εκτεταμένη παραγωγή κριθαριού, σταριού, ελιών και σύκων· αφετέρου, διαπίστωναν ότι οι βιοτικές συνθήκες των φτωχών κατοίκων ήσαν κακές και ότι οι προύχοντες δεν εισέφεραν αναλογικά στην οικονομία της νήσου8 Σύντομα η εισροή των προσφύγων στην Αίγινα γέννησε προβλήματα επισιτισμού και στέγασης, τα οποία πυροδότησαν

6. Βλ. τα στοιχεία που παραθέτει ο Εdgar Quinet, De la Grèce moderne et de ses rapports avec l’antiquité (Παρίσι 1830), σ. 307

7. Carl Theodor Striebeck, Mittheilungen aus dem tagebuche des philhellenen (Ανόβερο 1834), σ. 221-222.

8. Τα στοιχεία αυτά προέρχονται από τις συστηματικές μελέτες που πραγματοποίησε

το 1827-1828 στα ελληνικά νησιά ο Ελβετός φιλέλληνας Louis-André Gosse, όπως παρατίθενται στο Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, Ευρωπαίοι φιλέλληνες παρατηρητές

και τεχνοκράτες στην επαναστατημένη Ελλάδα και στο Ελληνικό Βασίλειο (18211843), (Αθήνα 2008), σ. 405

9. Για τις χαλεπές συνθήκες διαβίωσης όσων προσφύγων είχαν καταφύγει στην Αίγινα

στα πρώτα χρόνια της επανάστασης, βλ. τις μαρτυρίες του Γάλλου φιλέλληνα Olivier Voutier, Mémoires du Colonel Voutier sur la guerre actuelle des grecs (Παρίσι 1823), σ. 129 και του Άγγλου ιερέα George Waddington, A Visit to Greece in 1823 and 1824 (Λονδίνο 1825), σ. 97-100. Να επισημανθεί ότι, από κοινού με τη Σαλαμίνα, η Αίγι-

να υπήρξε προσφιλής προορισμός των αθηναϊκών οικογενειών που μετακόμιζαν εκεί

προσωρινά, κάθε φορά που η πόλη τους κινδύνευε να βρεθεί σε κατάσταση πολιορ-

κίας από τα τουρκικά στρατεύματα. Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής

Επαναστάσεως, τ. 3 (Αθήνα 1862), σ. 35-36, 45 10. Το φαινόμενο αυτό απαντάτο με αυξανόμενη συχνότητα στη βορειοδυτική Πελοπόν-

νησο με βασικούς αυτουργούς τους κοτζαμπάσηδες και θα ετίθετο συχνά στη βουλή

ως θέμα συζήτησης. Απόστολος Βακαλόπουλος, Πρόσφυγες και προσφυγικόν ζήτη-

μα κατά την επανάστασιν του 1821 (Θεσσαλονίκη 1939), σ. 15-16.

Οι πρόκριτοι του νησιού τους επέβαλαν «δοσίματα», εξωθώντας τους

Κυδωνιείς και Μοσχονησιώτες πρόσφυγες, οι οποίοι βρίσκονταν σε

συνθήκες ανέχειας και ψυχικής εξουθένωσης, να το αναφέρουν στο

Εκτελεστικό τον Μάιο του 1822, ζητώντας ν’ απαλλαγούν από τις

«κατά ψυχήν συνεισφορές» και να προστατευθούν «από τας των Αιγι­

νητών πολλάς καταχρήσεις». Ο τότε υπουργός Εσωτερικών Ι. Κωλέττης παρενέβη υπέρ τους, επισημαίνοντας ότι είχε πληροφορίες πως

«οι Αιγινήται παρενοχλούσι τους εις την νήσον των καταφυγόντας

και αυτού του επιουσίου άρτου στερουμένους Κυδωνιάτας» κι αξιώνοντας από το Μινιστέριον της Οικονομίας να καταργήσει τον έκτακτο

φόρο που τους είχε επιβληθεί11. Τον Σεπτέμβριο του 1823, το βουλευ-

τικό ανέθεσε στο εκτελεστικό να διατάξει τον έπαρχο της Αίγινας και

τους δημογέροντες του νησιού «να μην ενοχλούν τόσον τους Ευβοείς, καθώς και άλλους δυστυχείς φυγόντας από την πατρίδα των δια δοσίματα, μήτε εις το παραμικρόν μέχρι οβολού, εξαιρουμένων εκείνων

οπού προ καιρού κατώκησαν ή εμπορεύονται εις την νήσον των»12 Η έλευση των Ψαριανών στην Αίγινα αποτέλεσε σημείο καμπής

για την πολιτική ζωή του νησιού, αφού συνήργησε στον μετασχημα-

τισμό του σε έναν τόπο πρόσφορο για τη μεταφορά της κυβερνητι-

κής έδρας όχι μόνο επί γεωγραφικής αλλά και επί κοινοτικής βάσεως.

Το αντιπροσφυγικό αίσθημα των εντοπίων θα υποχωρούσε υπό το βά-

ρος ενός νέου συσχετισμού δυνάμεων, ο οποίος, στην περίπτωση των Ψαριανών, αποδείχθηκε κοινωνικοοικονομικής φύσεως και όχι μόνο αριθμητικής. Σε αντίθεση με τους Κρήτες και τους Θεσσαλομακεδόνες πρόσφυγες, οι οποίοι εξελίσσονταν σε παράγοντες αταξίας στο Αιγαίο και τις Βόρειες Σποράδες13, αλλά και τους άτυχους Κυδωνιείς και

11. Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης, «Πρόσφυγες κατά την ελληνικήν επανάστασιν», Νέα Εστία, τ. 404 (1 Οκτ. 1948), σ. 1237-1238

12. Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, τ. 2 (1972), σ. 152-153. Ακόμα και τον Νοέμβριο του 1826 οι Στερεοελλαδίτες πρόσφυγες ανέφεραν στον Καραϊσκάκη ότι, «μην υποφέροντες τας περιφρονήσεις όπου δοκιμάζουν από τους ενταύθα τοπάρχας», επρόκειτο να μετοικήσουν στη Σαλαμίνα, ευελπιστώντας ότι εκεί θα τύγχαναν μεγαλύτερης επιείκειας από τους γηγενείς και θα κατάφερναν να βοηθήσουν αποτελεσματικότερα την πολεμική εκστρατεία του αρχιστράτηγου. Φροντιστική Εφορεία Χέρσου Ελλάδος προς Γ. Καραϊσκάκη (11.11.1826), Αρχείον Γεωργίου Καραϊσκάκη (1826­1827), (Αθήνα 1924), σ. 43-44 13. Αντίστοιχες αναταραχές προκλήθηκαν και στην Αίγινα εξαιτίας της συμπεριφοράς

των Ολύμπιων προσφύγων. Το Δεκέμβριο του 1825, το κοινό της Αίγινας υπέβαλε

αναφορά στην κυβέρνηση, καταγγέλοντας τα «απερίγραπτα… δεινά» που βίωναν οι εντόπιοι «από το πλήθος των ελθόντων Ολυμπίων». Παρά το γεγονός ότι, κατανοώ-

Ρουμελιώτες, οι οποίοι, όπως πιστοποιεί και

θα αντίκρυζε ο Ιωάννης Καποδίστριας κατά την άφιξή του στο νησί14, γνώρισαν μεγάλες στερήσεις χωρίς να διαθέτουν τα μέσα ή την κρίσι-

μη μάζα για να συγκροτήσουν μια αποτελεσματική κοινοτική δομή,

οι Ψαριανοί όχι μόνο ρίζωσαν στον τόπο υποδοχής τους, αλλά λειτούργησαν εν γένει σταθεροποιητικά, πετυχαίνοντας να μεταφυτεύσουν εκεί τα κοινοτικά ήθη και τις παραδόσεις τους15. Είναι χαρακτηριστικό ότι, λιγότερο από ένα χρόνο μετά την άφιξή τους, είχαν ήδη

την ισχύ να αποκαθηλώσουν από το αξίωμά του τον έπαρχο Αιγίνης, Ιωάννη Στάμου Λογοθέτη, με τον οποίον βρέθηκαν σε αντιδικία16

Σε αυτό το πλαίσιο, οι Ψαριανοί θα συνεισέφεραν ουσιωδώς στην

εσωτερική σταθερότητα και πολεμική ετοιμότητα κατά την περίοδο

της πρώτης κυβέρνησης της Αίγινας, στην οποία προσέδωσαν νομιμο-

ποίηση στη σκιά της εμφύλιας διαμάχης, ενώ από το 1825 ανέδειξαν

το νησί σε βάση του ψαριανού στόλου17. Με πρότυπο τη Βουλή των

Ψαρών η κοινότητα σχημάτισε την Επιτροπή των Ψαριανών, η οποία πέτυχε να ανασυγκροτήσει τις κοινοτικές δομές της Αίγινας, δαπανώντας μάλιστα όλες τις αποταμιεύσεις από το ταμείο της, που προορίζονταν για την ανοικοδόμηση του συνοικισμού μετά την απελευθέρωση της νήσου. Μέχρι που θα μεταφερόταν η κυβερνητική έδρα στο

ντας τις δυστυχίες του προσφυγικού πληθυσμού, «ανοίξαμεν εις αυτούς τας θύρας

των οσπητίων μας, καθώς με την αυτήν φιλαδελφίαν ηθέλαμεν πιρθάλψει και τας

φαμίλιας των ελθόντων Ολυμπίων», εντούτοις αυτοί μετήλθαν της βίας, εξωθώντας

«με άκραν απανθρωπίαν τους προκατοικήσαντας εις τας οικίας των και καλύβας»

Πρωτοψάλτης, Πρόσφυγες, σ. 1238

14. Όταν στις 11 Ιανουαρίου 1828 ο Καποδίστριας αποβιβάσθηκε από το βρετανικό δίκροτο πολεμικό πλοίο «Warspite», τον υποδέχθηκε ένα πλήθος αποτελούμενο, κατά

κύριο λόγο, από πρόσφυγες. Βλ. Γεώργιος Τερτσέτης, «Απόλογα για τον Καποδίστρια», Άπαντα, τ. 3 (Αθήνα 1967), σ. 238-246.

15. Από την αναφορά του Quinet προκύπτει ότι ο αριθμός των γυναικών που διαβιούσε

στην Αίγινα το 1829, ως επί το πλείστον προσφυγικής προέλευσης, ήταν υπερδιπλά-

σιος από των ανδρών (De la Grèce, σ. 310). Εκ τούτου, δεν θα ήταν άτοπο να συναχθεί

το συμπέρασμα ότι την περίοδο αυτή οι γυναίκες αποτέλεσαν έναν κεντρικό πυλώνα

κοινωνικής συνοχής και διαδραμάτισαν κομβικό ρόλο στην αναγέννηση του κοινοτικού

ιστού της νήσου.

16. Για την ομαλή κοινωνική συμβίωση των εντοπίων με τους Ψαριανούς και τους υπό-

λοιπους πρόσφυγες το 1829, βλ. Quinet, De la Grèce, σ. 306-312

17. Όπως επεσήμανε και ο Ψαριανός αγωνιστής Κωνσταντής Νικόδημος, μολονότι η κυ-

βέρνηση Ζαΐμη παρέλαβε την επικράτεια «ηλαττωμένην…, έχουσα δε και αχρηματί-

αν και εσωτερικούς περισπασμούς, μ’ όλα ταύτα και τον ελληνικόν στόλον εξέπλευ-

σε και στρατόν ισχυρόν συνεκρότησε, και παρέδωκε την επικράτειαν μεγαλητέραν

αφ’ όσην την παρέλαβεν». Υπόμνημα της Νήσου Ψαρών, τ. 2 (Αθήνα 1862), σ. 375.

νησί το 1827, οι Ψαριανοί θα είχαν αναλάβει τα ηνία της τοπικής διακυβέρνησης από τους μειοψηφούντες, πλέον, εντοπίους18. Η Επιτροπή

των Ψαριανών θα αναμιγνυόταν ενεργά στις υποθέσεις της κοινότητας

που την υποδέχθηκε, με την εγκαθίδρυση αλληλοδιδακτικού σχολείου,

την τοποθέτηση φανού (λαδοφάναρου) στο ναΰδριο του Αγίου Νικολάου κοντά στην προκυμαία – τον πρώτο φάρο στην ελεύθερη Ελλάδα – για την ασφάλεια των ναυτιλλομένων, τη συγκρότηση ασφαλιστικών καταστημάτων, ώστε να μπορούν να ασφαλίζονται οι έμποροι και

να μη διακόπτεται η ροή της τροφοδοσίας εξαιτίας των πολεμικών

συνθηκών19, καθώς και τη δημιουργία κοινωνικών υποδομών20

Η Επιτροπή των Ψαριανών θα επιφορτιζόταν από την κυβέρ-

νηση με ολοένα περισσότερες αρμοδιότητες, οι οποίες άπτονταν της

δημόσιας τάξης κι εν γένει της εσωτερικής διοικήσεως του νησιού21

Θα συμμετείχε δε ενεργά στο ευρύτερο επαναστατικό γίγνεσθαι, συντρέχοντας αυτόκλητα το στρατόπεδο της Αττικής, στο οποίο έπεμπε

όλους τους «δυναμένους οπλοφορείν». Έτσι, οι Ψαριανοί της Αίγινας θα εξελίσσονταν πολύ σύντομα σε έναν δραστήριο πόλο οικονομικής

και πολιτικής εξουσίας, στον οποίον θα αποτεινόταν, μεταξύ άλλων, ο Καραϊσκάκης, ο Νικόλαος Κριεζώτης, ο Φαβιέρος κι άλλοι στρατιωτικοί ηγέτες για να εξασφαλίσουν

βοήθεια, ναυτική υποστήριξη και πολιτική μεσολάβηση22· ο Βρετανός

18. Μια ένδειξη του ειδικού βάρους που απολάμβανε η κοινότητα των Ψαριανών στη νέα πρωτεύουσα δόθηκε την 1η Ιανουαρίου 1828, όταν ο Ψαριανός πλοίαρχος Νικόλαος Γιαννίτσης, με το μπρίκι του, «Έκτωρ», προϋπάντησε τον Καποδίστρια στη Μάλτα εκ μέρους της ελληνικής κυβερνήσεως. Σημειωτέον δε ότι η πρώτη φρουρά του κυβερνήτη αποτελείτο από Ψαριανούς. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αρ. 4 (14.1.1828), και Μάμουκας, Τα κατά την αναγέννησιν, τόμ. ι΄, σ. 30-31. Βλ. επίσης Δημήτρης Νικολόπουλος, «Η συμμετοχή της Αίγινας στην Επανάσταση του 1821, μέχρι την άφιξη του Καποδίστρια (Ιανουάριος 1828)», Αιγιναία, τ. 15 (2008), σ. 97

19. Νικόδημος, Υπόμνημα, σ. 342-346.

20. Βλ. την υποδοχή του Καποδίστρια στην Αίγινα μετά τη λήξη της Δ΄ Εθνοσυνέλευσης στο Άργος από «τους μαθητές του των Ψαρριανών σχολείου φέροντες κλάδους ελαίας»

Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αρ. 58 (24.8.1829).Ο βαθμός αυτοδυναμίας κι αυτάρκει-

ας της κοινότητας των Ψαριανών στην Αίγινα ήταν τέτοιος, ώστε είναι αξιοσημείωτο

το γεγονός ότι, την περίοδο της Ελληνικής Πολιτείας, το σχολείο τους δεν θα τελούσε

υπό την επιστασία της κρατικής διοίκησης. Ευάγγελος Μανής, Ανδρέας Μουστοξύδης 1785-1860: ο επιστήμων, ο πολιτικός, ο εθνικός αγωνιστής (Αθήνα 1960), σ. 65

21. Νικόδημος, Υπόμνημα, σ. 371-372 και Νικόλαος Κασομούλης, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821­1833), τ. 2 (Αθήνα 1942), τ. 3, σ. 69

22. Βλ. τη σημαντική βοήθεια που παρείχε η Επιτροπή των Ψαριανών στο στρατόπεδο της Αττικής με σκοπό την απελευθέρωση των Αθηνών καθώς και τον αντίστοιχο ρόλο που είχε σε άλλες πολεμικές επιχειρήσεις στο Νικόδημος, Υπόμνημα, σ. 159-332.

πολεμοφόδια, οικονομική

μοίραρχος Gawen Hamilton, ώστε να παρακινήσει τους Ψαριανούς να

απόσχουν της πειρατείας στο Αιγαίο23· η Αντικυβερνητική Επιτροπή, προκειμένου να εξασφαλισθεί ότι οι δημογεροντίες της Αίγινας

θα εισέφεραν στο ταμείο της Ανατολικής Ελλάδος και, σε μια άλλη

περίσταση, ότι θα απέστελλαν σιτάρι στο στρατόπεδο της Αττικής24.

Ειδική μνεία οφείλεται στο ευρύτερο πνεύμα φιλανθρωπίας και χρηστής διοίκησης που χαρακτήριζε την κοινότητα των Ψαριανών, των οποίων οι πρωτοβουλίες είχαν αποτελέσει υπόδειγμα ως προς τη

διαχείριση της περίθαλψης των πολυάριθμων Κυδωνιέων και Μοσχονησίων προσφύγων που είχαν καταφύγει στα Ψαρά το 1821. Τους είχαν παράσχει τροφή, ενδυμασία και πλήρη στεγαστική αποκατάσταση, εκχωρώντας τους το δικαίωμα να εκμεταλλεύονται τους καρπούς των αμπελιών και καρποφόρων δένδρων. Όταν δε ο παρεπόμενος συνωστισμός επέβαλε την αραίωση του πληθυσμού από φόβο μήπως ξεσπάσουν επιδημίες, είχαν μεταφέρει πολλούς εξ αυτών ιδίοις εξόδοις σε άλλους προορισμούς στην ελεύθερη Ελλάδα, εφοδιάζοντάς τους με συστατικές επιστολές που απευθύνονταν στους προκρίτους των τόπων υποδοχής25.

Στην Αίγινα οι Ψαριανοί αναδείχθηκαν σε θεματοφύλακες της ευταξίας, μεσολαβώντας για την περιποίηση των προσφύγων και την εδραίωση συνθηκών ομαλής συμβίωσης με τους εντοπίους, όπως συνέβη με την περίπτωση των Κορινθίων οι οποίοι είχαν καταφύγει στο νησί

μετά από την καταστροφή του Σοφικού το καλοκαίρι του 1826, κατά τη

διάρκεια των εμφύλιων συγκρούσεων26. Σε κοινή επιστολή τους προς την

Επιτροπή, οι ιεράρχες και πρόκριτοι της Ρούμελης και της Εύβοιας που

είχαν καταφύγει στο νησί το 1826-1827 θα ανέφεραν χαρακτηριστικά ότι

είχαν επιλέξει την Αίγινα «όχι μόνον δια το θάρρος της παρευρισκομέ-

νης ψαριανής μοίρας του στόλου, αλλά περισσότερον διότι ομοιοπαθείς

εις την δυστυχίαν και στέρησιν της Πατρίδος οι ομογενείς ψαριανοί,

θέλουν μας ευσπλαχνισθή και περιθάλψει περισσότερον των άλλων»27

Από αυτό το πνεύμα διαποτίστηκε η κοινωνία της Αίγινας μέ-

σα από την παρουσία των Ψαριανών, επισφραγίζοντας τον κομβικό

τους ρόλο στο να την υψώσουν, από μια βραχύβια έδρα της επανα-

23. Νικόδημος, Υπόμνημα, σ. 148-149

24. Το ίδιο, σ. 176-183, 264-271, 342-346 και Βακαλόπουλος, Πρόσφυγες, σ. 85-87.

25. Βακαλόπουλος, Πρόσφυγες, σ. 12-13

26. Νικόδημος, Υπόμνημα, σ. 188

27. Το ίδιο, σ. 312-313.

στατικής εξουσίας, σε μια αυθεντικά

υπερτοπική πρωτεύουσα των

απανταχού Ελλήνων. Το γεγονός αυτό αναγνώρισε και η Αντικυβερνητική Επιτροπή, όταν διακήρυξε, στις 17 Αυγούστου 1827, ότι «οι φιλόνομοι Ψαριανοί και οι ευπειθείς Αιγινίται έδειξαν δια της φι-

λοφρόνου υποδοχής των, ότι ήσαν άξιοι και αύθις να απολαύσωσι

μεταξύ αυτών την Κυβέρνησιν»28 .

Λίγες ημέρες νωρίτερα, ο γραμματέας επί των εσωτερικών και της αστυνομίας Ανδρέας Λόντος θα ανακοίνωνε στην Επιτροπή των

Ψαριανών την απόφαση της κυβέρνησης να μεταβεί στην Αίγινα, «όπου ο φιλόνομος χαρακτήρ των Ψαριανών και το φιλοδίκαιόν

των υπόσχονται όλην την δυνατήν ασφάλειαν και ησυχίαν». Ο Λό-

ντος μνημόνευσε την ευγενή υποδοχή και περιποίηση με την οποία

η ψαριανή κοινότητα είχε μεταχειρισθεί την κυβέρνηση Ζαΐμη και

η οποία προσέφερε τα απαραίτητα εχέγγυα στην Αντικυβερνητική

Επιτροπή ότι σύντομα θα βρισκόταν «εν μέσω των πλέον αγαθών πατριωτών, των πλέον ευπειθών τέκνων και των ενθέρμων υπερασπιστών των νόμων και του κοινού συμφέροντος, τοιούτους σας εγνώρισαν βέβαια και οι ναύαρχοι των δύο ευρωπαϊκών δυνάμεων

Αγγλίας και Γαλλίας, και δια τούτο παρεκίνησαν την Κυβέρνησιν

να προτιμήση δια κατοικίαν της την Αίγιναν»29 .

Στη σκιά των δυσχερειών που στιγμάτισαν την ενσωμάτωση των

προσφύγων στις κοινότητες υποδοχής τους και με τη δαμόκλειο σπάθη

ενός νέου εμφυλίου να επικρέμαται αδιάκοπα, ο ψαριανός παράγοντας

αποδείχθηκε καταλυτικής σημασίας για τον ελληνικό αγώνα, αφού συνέτεινε στη σφυρηλάτηση υπερτοπικών δεσμών στην έδρα της επαναστατικής διοίκησης. Έτσι, είναι χαρακτηριστικό ότι το κλίμα συνοχής κι ευταξίας στην Αίγινα θα δημιουργούσε τις κατάλληλες προϋποθέσεις, ώστε το νησί να μετατραπεί σε επίκεντρο των πάνδημων

πανηγυρισμών που έλαβαν χώρα για τις νικηφόρες μάχες της Αράχωβας (24 Νοεμβρίου 1826) και του Ναυαρίνου (στις 20 Οκτωβρίου 1827) αλλά και στην περίοδο της καποδιστριακής διακυβέρνησης με

αφορμή την ανάκτηση του Μεσολογγίου (8 Μαΐου 1829)30

28. Διακήρυξη της Αντικυβερνητικής Επιτροπής (αρ. 401), Τα κατά την αναγέννησιν, τ. 10 (1841), σ. 28-29

29. Νικόδημος, Υπόμνημα, σ. 315-316

30. Βλ. Σπυρίδωνος Τρικούπη: Οι επί της ελληνικής επαναστάσεως και κατά την κηδείαν τινών επιζησάντων πρωταγωνιστών αυτοσχέδιοι απ’ άμβωνος λόγοι και ο εκφωνηθείς Εν Λονδίνω την 25 Μαρτίου 1861 (Αθήνα 1862), σ. 29-32, 42-56, 68-72.

κ ωνσταντ ι νο σ γ ο υλα σ *

Μία ιατρική έκθεσις

Το Ορφανοτροφείο της Αίγινας, δημιούργημα του Ιωάννη Καποδίστρια, του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας, που θεωρούσε την εκπαίδευση «το ροδόχρουν των ονείρων του»1, άρχισε να λειτουργεί με την εγκατάσταση των πρώτων τροφίμων του στις 9 Μαρτίου 1829 και έκλεισε οριστικά με το Βασιλικό Διάταγμα της 16ης Οκτωβρίου 1844. Η σύσταση και η λειτουργία του Ορφανοτροφείου ορίστηκε με πάμπολλα λεπτομερή διατάγματα, αποφάσεις και έγγραφα από την Κυβέρνηση και τους κατά καιρούς υπεύθυνους και εμπλεκόμενους στη ρύθμιση των ποικίλων θεμάτων, που πρόκυπταν σε σχέση με

την παρεχόμενη εκπαίδευση και τους φιλοξενούμενους μαθητές του.

Σήμερα περισσότερα από 3.000 λυτά έγγραφα και 68 κατάστιχα του Αρχείου του, που αφορούν τα πέντε χρόνια λειτουργίας του, βρί-

σκονται εναποτεθειμένα στο τμήμα Χειρογράφων και Ομοιοτύπων

της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Ανάμεσα σ’ αυτά την προσοχή επισύρει

με την επικαιρότητα του θέματός της η με «Αριθ. 31 εισερχομένων

Έκθεσις του ιατρού του καταστήματος Ιωάννου Ολυμπίου περί της

των υποτρόφων υγείας κτλ» (έγγραφο με αρ. 201, 202 και 204)

Ο Ιωάννης Ολύμπιος2, αναλαμβάνοντας προφανώς ιατρός του

Ορφανοτροφείου τον Ιούλιο του 1832, σε μια περίοδο που το κράτος

βρίσκεται σε δεινή πολιτική και οικονομική πίεση, η οποία επηρεάζει και τη λειτουργία του Ορφανοτροφείου, ορίζει σαφείς κανόνες

* Μικροβιολόγος.

1. Ν. Εξαρχόπουλου, Λόγος περί της εκπαιδευτικής και θρησκευτικής δράσεως του

Καποδιστρίου, εν Αθήναις 1917, σ.16

2. Ο Ιωάννης Ολύμπιος (Λιτόχωρο 1802 - Αθήνα 1869) σπούδασε ιατρική στο Βερολίνο

και στη Χαϊδελβέργη και ήλθε στην Ελλάδα ως γιατρός του Στρατού κοντά στον Δ. Υψηλάντη. Το 1837 διορίστηκε πρώτος καθηγητής ιατρικής στο Οθώνειο Πανε-

πιστήμιο. Ανακηρύχθηκε επίτιμος καθηγητής της Χειρουργικής Παθολογίας και

Οφθαλμολογίας. Το 1859 έγινε επίτιμος διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο του Νιούαρκ

στις ΗΠΑ.

λειτουργίας «προς ανοσίαν των υγιαινόντων και υγείαν των νοσούντων ορφανών». Οι σχολαστικές οδηγίες του υπεύθυνου γιατρού

αποτελούν δείγμα της μέριμνάς του για τον τρόπο διατροφής, ένδυσης, σωματικής καθαριότητας και άσκησης των τροφίμων αλλά και

για τις αρμοδιότητες του νοσηλευτικού προσωπικού και τις υπηρεσίες που υποχρεούται αυτό να παρέχει, με στόχο την πρόληψη και

την επιτυχή αντιμετώπιση μολυσματικών και επιδημικών νοσημά-

των. Εκτός από το επιστημονικό ενδιαφέρον του εγγράφου, σημα-

ντικά είναι και τα στοιχεία που αφορούν την καθημερινή ζωή των

τροφίμων και των εργαζομένων στο Ίδρυμα. Εκπληκτική είναι η

ισχύς των συνιστωμένων οδηγιών μέχρι σήμερα, όπου αντιμετωπί-

ζουμε μια μεγάλης διάρκειας επιδημική κρίση, κατά την οποία τα

ίδια μέτρα πρόληψης έχουν επιστρατευτεί για την προστασία της ανθρωπότητας.

Αρ. 31 εισερχομένων

Έκθεσις3

του ιατρού του Καταστήματος, Ιωάννου Ολυμπίου

περί της των υποτρόφων υγείας4 κτλ.

Διορισθείς παρά της Σ. Κυβερνήσεως ιατρός του Ορφανοτροφείου

εις Αίγιναν, απαραίτητον κρίνω χρέος μου να είπω τινά προς

ανοσίαν των υγιαινόντων και προς υγείαν των νοσούντων ορφανών

του καταστήματος τούτου, κατά το παράγγελμα του πατρός της

ιατρικής Ιπποκράτους, «ευ δ’ έχειν νοσεόντων μεν επιστατέειν ένεκεν υγείης, υγιαινόντων δε φροντίζειν ένεκεν ανοσίης5».

3. Διατηρούμε την ορθογραφία του εγγράφου μεταγράφοντάς το στο μονοτονικό σύστημα.

4. Οι ασθένειες, κυρίως οι επιδημικές, αποτελούσαν τις βασικότερες αιτίες για την πλημμελή φοίτηση των μαθητών, την οριστική απομάκρυνση τους από το Ίδρυμα αλλά και του θανάτου τους. Στην περίοδο αυτή οι επιδημίες που παρουσιάζονταν με

μεγάλη συχνότητα ήταν η οφθαλμία, η ευλογιά, η πανώλη.

5. Ιπποκράτους, Περί αέρων, υδάτων και τόπων. Εν Παρισίοις, εκ της Τυπογραφίας

Ι. Μ. Εβεράρτου. 1816. Προλεγόμενα Αδαμαντίου Κοραή μδ΄: Ο Ιπποκράτης έδωκε και ταύτην την παραγγελίαν εις τους ιατρούς, να μην περιορίζωνται εις μόνην την επίσκεψιν των αρρώστων, αλλά και να φροντίζωσι και τους υγιαίοντας μην αρρωστήσωσιν.

Αον Δια να μην αρρωστώσιν ευκόλως οι ορφανοί πρέπει:

1. Να λαμβάνωσιν τροφήν εύπεπτον και θρεπτικήν. Ο άρτος

λοιπόν να κατασκευάζεται από καθαρόν σίτον, ή, δια τη οικονομίαν,

από σίτον με ολίγην κριθήν αναμεμειγμένον, και να είναι καλά

ζυμωμένος και εψημένος. Τα δε φαγητά, αν και είναι ανάγκη να

είναι όσον το δυνατόν οικονομικά, δεν πρέπει όμως δια τούτο να

είναι δύσπεπτα και βλαβερά. Δια τούτο ας τρέφωνται οι ορφανοί

τας μεν τρεις της εβδομάδος ημέρας με κρέας, το οποίον είναι

τροφή εις τον άνθρωπον και εύπεπτος και πολλά θρεπτική. Δια

την ιδιότητά του όμως να ερεθίζει το σώμα εις τα θερμά μάλιστα

κλίματα και να επιφέρει κακοήθεις και σηπτικούς πυρετούς, είναι ανάγκη να μαγειρεύεται με διάφορα είδη λαχάνων ή και οσπρίων. Δύο δε ημέρας της εβδομάδος κρίνω καλόν να λαμβάνωσι τον εφεξής ζωμόν του Ρομφόρδου, όστις είναι

17 δράμ. 13

άλατος λίτρ. 4 δράμ. 30

αδυνάτου οξυδίου λίτρ. 11 δράμ. 22

νερού λίτρ. 245 δράμ. 28

Βράσε τα αρκετόν καιρόν.

κ.λ., αντί

δαύκον8, αντί οξυδίου λάχανα ξυνά, τα οποία

ημπορούν να ετοιμασθώσι· πρόσθες εις ταύτα και ωρισμένην τινά

ποσότητα κρέατος ή λίπους ή βουτύρου· η ποσότης αύτη τρέφει

τριακοσίους ανθρώπους.

Τας δε επιλοίπους δύο ημέρας της εβδομάδος, την τετράδην δηλαδή και παρασκευήν, να τρώγωσιν νηστίσιμα φαγητά, όχι

6. Αποφλοιωμένο αλεσμένο δίκοκκο κριθάρι για παρασκευή σούπας.

7. Πίσος ή πίσον, το μπιζέλι.

8. Γένος σκιαδανθών με κυριότερο είδος το καρότο.

μόνον όσπρια, αλλά και λαχανικά ή, αν είναι συγχωρημένον,

και οψάρια· δεν πρέπει δε να είναι αποκλεισμένα από το

Ορφανοτροφείον και τα τόσον ωφέλιμα εις το κλίμα της Ελλάδος

οπωρικά, τα οποία να δίδωνται το εσπέρας αντί τυρού, ελαιών

και παρομοίων αλμυρών.

2. Να έχωσιν ενδυμασίαν κατάλληλον εις τον σκοπόν της, ικανήν δηλαδή να προφυλάττη το σώμα και από του χειμώνος

το ψύχος και από του θέρους τον καύσωνα· και, δια να γίνεται η

κυκλοφορία του αίματος ανεμπόδιστος, να μη θλίβη κανέν μέρος του σώματος.

3. Να κοιμώνται ευθύς αφού νυκτώση, και πάλιν να εξυπνώσι το

πρωί πριν ακόμη χαράξη· την αυγήν ο άνθρωπος, ως ανανεωμένος, καταγίνεται με πλειονοτέραν προθυμίαν εις τα έργα του, παρά εις

πάντα άλλον της ημέρας καιρόν· η αυγή ομοιάζει την νεανικήν

ηλικίαν του ανθρώπου, και εις ταύτην ο άνθρωπος εργάζεται και πλειότερον και προθυμότερον· οι μεγαλύτεροι από τους ορφανούς

να κοιμώνται όχι πλειότερον των οκτώ μήτε ολιγώτερον των

επτά ωρών· οι μικρότεροι οκτώ έως εννέα ώρας· αι κλίναι των

απέχωσιν τουλάχιστον τρεις έως τέσσερας πόδας η μία από την άλλην, προς αποφυγήν πάσης σωματικής και ηθικής βλάβης.

4. Να επιμελώνται πολύ την καθαριότητα· δια τούτο, ει δυνατόν, να λαμβάνωσι δις της εβδομάδος καθαρά ενδύματα, να πλύνωσι καθημέραν την κεφαλήν και το πρόσωπον με κρύον νερόν, εξαιρουμένων των αρρώστων και μάλιστα των οφθαλμιζομένων·

και να λούωσιν, ει δυνατόν, άπαξ της εβδομάδος εις χλιαρόν νερόν όλον το σώμα· εις δε καιρόν του θέρους να κολυμβώσιν εις την θάλασσαν προς καθαρισμόν και άσκησιν του σώματός των.

5. Να επιμελώνται την άσκησιν του σώματος· τούτου δε

η άσκησις να γίνεται μίαν έως μίαν και ημίσειαν ώραν προ το

εσπέρας μετά την παύσιν των μαθημάτων· να γίνεται όμως κατά

τους κανόνας της γυμναστικής, την οποίαν επεμελούντο τόσον

πολύ οι πρόγονοί των, τους οποίους απανταχού της Ευρώπης

φιλοτιμούνται τώρα να μιμηθώσιν εις τούτο· δι’ αυτό τούτο δεν

έπρεπε να λείψη από το Ορφανοτροφείον ο παιδοτρίβης, όστις

εξήσκει τους ορφανούς εις τα της Γυμναστικής.

Δι’ όλων τούτων αποκτάται σώματος ευεξία, νοός υγεία, καθώς είπε και ένας παλαιός Ρωμαίος9. Mens sana in corpore sano, νους υγιής εις σώμα υγιές και ταχεία ανάρρωσις, αν τυχόν νοσήση κανείς.

Β ον Οι άρρωστοι πρέπει:

1. Να μετακομίζωνται εις εν από τα τρία ευρύχωρα οικήματα

του νοσοκομείου, από τα οποία το εν είναι διωρισμένον εις υποδοχήν

εκείνων όσοι πάσχουσι νόσους, αι οποίοι δεν μεταδίδονται εις

νόσους.

2. Να λαμβάνωσιν τροφήν διοριζομένην από τον ιατρόν

εις καθ’ ένα κατά την αρρώστιάν του, χωρίς να λαμβάνωσιν εις το εξής την αυτήν κατά την ποσότητα και κατά ποιότητα τροφήν, την οποίαν μέχρι τούδε κοινώς ούτοι ελάμβανον, μήτε το δυσπεπτότατον αλευροκουρκούτι.

Ο άρτος των να είναι καλά ζυμωμένος και εψημένος, συνιστάμενος από μόνον καθαρόν σίτον.

4. Να διατηρώνται καθάριοι εις την ενδυμασίαν των, αλλάσσοντές την κατά την επείγουσαν της ασθενείας ανάγκην.

5. Οι τραυματίαι να έχωσι δια τας πληγάς των επίδεσμα καθάρια, τα οποία ανάγκη να προμηθευθώσιν εκ νέου κατά τους κανόνας της χειρουργίας, δια να λείψωσι τα μέχρι τούδε εις χρήσιν

παλαιών ενδυμάτων πλυμμένα και άπλυτα ράκη.

Εις το νοσοκομείον είναι αναγκαίαι, κατά τον αριθμόν των

ευρισκομένων τώρα αρρώστων, δύο υπηρέτριαι, δια να περιποιώνται

τους αρρώστους, και να καθαρίζωσι το νοσοκομείον· εκτός τούτων

προσαπαιτείται και ένας νοσοκόμος. Χρέη τούτου να είναι:

1. Να συμβοηθή και να εκτελή ακριβώς τας διαταγάς του ιατρού, να δίδη π.χ. εγκαίρως τα ιατρικά εις τους αρρώστους κτλ.

2. Να προσέχη εις ακριβή εκτέλεσιν των έργων των υπηρετριών.

9. Ιούνιος Ιουβενάλης (περίπου 60-130 μ.Χ.), Ρωμαίος σατιρικός ποιητής.

3. Να επισκέπτεται πρωί και εσπέρας όλα τα οικήματα των υγιαινόντων ορφανών, από τους οποίους να μετακομίζη εις το νοσοκομείον χωρίς αντιλογίαν, όντινα ευρίσκει άρρωστον.

4. Να μη συγχωρή εις κανέν’ άρρωστον πράγματα απαγορευμένα

από τον ιατρόν, μήτε να αφίνη ελευθέραν την είσοδον συγγενούς ή

άλλου γνωρίμου των αρρώστων, χωρίς προϋπάρχουσαν είδησίν

του.

5. Να δίδη κατάλογον ημερούσιον εις τον ιατρόν δι’ όσα έγιναν

ή συνέβησαν εις τους αρρώστους.

Εις ταύτα όλα θα κρίνω περιττόν να προσθέσω ότι, δια να

απαλλαγώσιν οι ορφανοί μίαν φοράν δια πάντα από την

οφθαλμίαν10, επικατάρατον της Αιγύπτου μάστιγα,

την 15 Ιουλίου 1832 Ιωάννης Ολύμπιος ιατρός

10. Η οφθαλμία, η «θεήλατος» εκείνη νόσος, ήταν το «δεινότερον καί λυπηρότερον» απ’ όλα τα μεταδοτικά νοσήματα. Από τους τρόφιμους του Ορφανοτροφείου πολλοί νόσησαν, περίπου σαράντα τυφλώθηκαν και μερικοί πέθαναν.

γ ι ω ργο σ μ π η τρο σ

Τα ιστορικά σπίτια της Αίγινας Μια πολιτιστική

Καθώς το πλοίο της γραμμής πλησιάζει τις ακτές της Αίγινας στο Λιβάδι και στα Πλακάκια, ο επιβάτης διακρίνει μια σειρά από με-

γάλα και όμορφα σπίτια.

Μια αλυσίδα, ένα κορδόνι κατοικιών με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, ύφος, παραδοσιακά χρώματα, σχήμα και μέγεθος. Σπίτια με ξεχωριστή προσωπικότητα και ταυτότητα.

Η αλυσίδα αυτών των κτισμάτων ξεκινά από το ιστορικό σπίτι του Νίκου Καζαντζάκη και συνεχίζεται με τον Πύργο Ράλλη, την οικία Γιαννούλη, τον Πύργο Ζαΐμη, τις οικίες Γιάννη Μόραλη, Νικολάου Δραγούμη. Η αλυσίδα των ιστορικών οικιών συνεχίζεται

με το σπίτι του Κωνσταντίνου Κανάρη στην πλατεία Εθνεγερσίας

και το εμβληματικό κτήριο Βογιατζή στη γωνία του παραλιακού

δρόμου, ένα κτήριο, τοπόσημο πλέον της Αίγινας, άρρηκτα συνδεδε-

μένο με την ιστορία της σπογγαλιείας στο νησί.

Στην παραλία της Αίγινας με τις νεοκλασικές αρχιτεκτονικές γραμμές θα συναντήσουμε την οικία Λογιωτατίδη, την οικία Δημητρίου Καλούδη, το παλαιό ξενοδοχείο «Ακταίον», τα ξενοδοχεία «Μπράουν» και «Μιράντα». Στους εσωτερικούς δρόμους της πόλης, δίπλα στα μεγάλα Καποδιστριακά κτήρια. όπως το Εϋνάρδειο, το Κυβερνείο, το Ορφανοτροφείο, θα συναντήσουμε τον πύργο του Μάρκελλου, την οικία Βαρβάκη, την οικία Παναγή Ηρειώτη, σημερινό Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας. Ανηφορίζοντας την οδό Αφαίας

συναντάμε την οικία Φίνλεϊ – Μαυροκορδάτου, ενώ, ακολουθώντας

τις διαδρομές προς Φάρο και Περιβόλα, φθάνουμε στις ιστορικές κατοικίες των Τρικούπη, Κοντόσταυλου και Βούλγαρη. Απαρατήρητη δεν μπορεί να περάσει η τριλογία των τριών πέτρινων κατοικιών στον παραλιακό δρόμο στην περιοχή «Ακρογιάλι». Είναι η βίλα «Βηθανία», η οικία Περόγλου και η οικία στο κτήμα Πόλιου.

Ασφαλώς, δεν είναι μόνο αυτός ο αρχιτεκτονικός πλούτος της

Αίγινας. Παράλληλα με αυτά τα κτίσματα που η αγάπη και το με-

ράκι των ιδιοκτητών τους τούς χάρισε την αθανασία, υπήρχαν και

πολλά άλλα κτίσματα που δεν άντεξαν την πίεση του χρόνου, ενώ άλλα οι ιδιοκτήτες τους τα εγκατέλειψαν ή τα πούλησαν.

Πολλά ιστορικά κτίσματα, που μνημονεύονται από ιστορικούς, ερευνητές ακόμα και περιηγητές του 19ου αιώνα, σήμερα δεν υπάρχουν, ενώ ιστορικοί, όπως η Γωγώ Κουλικούρδη, υπολογίζουν με

πολύ προσοχή και σεβασμό την ακριβή τοποθεσία τους.

Εύλογος ο θαυμασμός και το δέος μπροστά στην ομορφιά, το κάλλος, την αντοχή, την ηλικία και τη γοητεία αυτών των κτισμάτων και

του μεγάλου αριθμού τους. Και αναζητεί κάποιος την αιτία της οικοδόμησης αυτών των σπιτιών, των παλαιοτέρων, κυρίως αυτών που η οικοδομή τους συμπληρώνει σχεδόν δύο αιώνες ζωής και πλέον. Η κτηριολογική αρχιτεκτονική της Αίγινας είναι μια παλιά και πλούσια ιστορία που ξεκινά πριν την Επανάσταση του 1821 και κορυφώνεται την εποχή που ο Ιωάννης Καποδίστριας εγκαθιστά την έδρα της Κυβέρνησης στην Αίγινα αλλά και τα επόμενα χρόνια, όταν η πρωτεύουσα μεταφέρεται στο Ναύπλιο και την Αθήνα. Η οικοδόμηση καταρχάς των μεγάλων Καποδιστριακών κτηρίων έφερε στην Αίγινα την αφρόκρεμα της αρχιτεκτονικής. Σπου-

δαίοι αρχιτέκτονες και μηχανικοί σχεδιάζουν, μελετούν, ανοικοδομούν, εποπτεύουν. Μορφές, όπως του Σταμάτη Κλεάνθη και του Schaubert, δίνουν οδηγίες σε ένα πλήθος λαϊκών μαστόρων της πέτρας, σε εργάτες που ήρθαν ως πρόσφυγες στο νησί και σε αναγκεμένους μετά από χρόνια πολέμου. Δίπλα σε αυτά τα κτήρια οικοδομούνται αρχοντικά, επαύλεις, οικίες διπλωματών, στρατιωτικών, ναυμάχων, κρατικών αξιωματούχων, ανθρώπων του εμπορίου. Σπίτια που έχουν διακριτική τη σφραγίδα της αρχοντιάς, της αρμονίας, της ευρωπαϊκής πολυτέλειας. Αυτή, σύμφωνα με τη Γωγώ Κουλικούρδη και τον Κωνσταντίνο Σταμάτη, είναι η ταυτότητα όλων

σχεδόν των κτηρίων, που κτίστηκαν τον 19ο αιώνα αλλά και αργότερα στην πόλη της Αίγινας και στην ενδοχώρα.

Όταν η πρωτεύουσα μεταφέρεται στο Ναύπλιο, η Αίγινα δεν σταματά να αποτελεί πνευματικό και εκπαιδευτικό κέντρο της εποχής. Μπορεί οι κρατικές υπηρεσίες να μην εδρεύουν στο νησί, αλλά

οι Αιγινήτες συνεχίζουν να οικοδομούν μικρά ή μεγάλα σπίτια. Από

τις αρχές του 20ού αιώνα σταματά η οικοδόμηση τέτοιων μεγάλων

και ξεχωριστών κτηρίων. Λαϊκοί μαστόροι και τεχνίτες της πέτρας,

ντόπιοι ή κλητοί στο νησί, κτίζουν, κυρίως στην ενδοχώρα, μικρές

αγροτικές κατοικίες υπακούοντας σε μια ξεχωριστή αρχιτεκτονική

τέχνη με γνήσιο λαϊκό χαρακτήρα, ο οποίος μέχρι σήμερα εξακολουθεί να εκφράζει με σταθερές αρχές την αρχιτεκτονική ευαισθη-

σία των Αιγινητών.

Οι ανθρώπινες ανάγκες, η καθημερινότητα, οι ασχολίες, τα επαγγέλματα, η παράδοση, διαμορφώνουν αυτή την αρχιτεκτονική.

Στο εξαιρετικό βιβλίο του Δημήτρη Βασιλειάδη με τίτλο «Η λαϊκή αρχιτεκτονική της Αίγινας» μπορεί ο αναγνώστης να συλλέξει πολλές και χρήσιμες πληροφορίες για τα κτίσματα αυτά. Τα νεοκλασικά χρώματα της πόλης της Αίγινας αναμειγνύονται με κάποιες αιγαιοπελαγίτικες πινελιές, ενώ σε πολλές περιπτώσεις η αρχιτεκτονική μορφή πολλών κτισμάτων συγγενεύει και θυμίζει αυτήν του Αγκιστρίου και των Μεθάνων.

Η ακμή της σπογγαλιείας θα χαρίσει ευημερία σε πολλούς Αιγινήτες, που θα θελήσουν να κτίσουν όμορφες κατοικίες στην πόλη της Αίγινας και στην Κυψέλη.

Η ιστορία των επόμενων δεκαετιών, με την αλματώδη τουριστική κίνηση και την εγκατάλειψη παραδοσιακών επαγγελμάτων, οδηγεί σε αλλαγές χρήσης της γης, εγκατάλειψη ή και γκρέμισμα παλαιών σπιτιών, επιφέρει ακόμα και αλλοίωση πολλών από αυτά με κακόγουστες προσθήκες, που συμβάλλουν στην αλλοίωση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και του τοπίου. Η ανάγκη για οικοδόμηση ενοικιαζόμενων δωματίων, μεγάλων παραθεριστικών κατοικιών, κυρίως από τα τέλη της δεκαετίας του

’70, οδηγεί στην εξαφάνιση ενός μεγάλου μέρους της αρχιτεκτονι-

κής ομορφιάς του νησιού. Αθόρυβα, όμως, και πολύ μεθοδικά πολ-

λοί επισκέπτες της Αίγινας, γοητευμένοι από το φως και την ηρεμία

του τοπίου, επιλέγουν να οικοδομήσουν στην Αίγινα. Σε κάποιες

περιπτώσεις πολλοί από αυτούς αγοράζουν παλαιά ξεχασμένα σπίτια, πραγματικά αρχιτεκτονικά στολίδια, και τους δίνουν νέα ζωή.

Με πολύ σεβασμό στις κλίμακες του νησιού, στα χρώματα και στην πέτρα σκύβουν με ευλάβεια και επουλώνουν τις πληγές, υποκλινόμενοι στο κάλλος της παράδοσης και της ντόπιας αρχιτεκτονικής.

Σήμερα οι επισκέπτες της Αίγινας μένουν έκθαμβοι μπροστά στα αρχιτεκτονικά στολίδια του νησιού και αναζητούν το παρελθόν τους, την ιστορία τους. Πολλά από αυτά τα σπίτια έχουν να διηγηθούν

πολλές ιστορίες από εκείνες τις εποχές του λυχναριού. Κάτω από τις

πέτρες τους υπάρχει το αίμα ηρώων, το δάκρυ της ορφάνιας και του ξεριζωμού, ο ιδρώτας της επιβίωσης γενεών και γενεών. Είναι οι

τοίχοι που άγγιξε στο πέρασμα του ο Καποδίστριας, είναι οι προσόψεις που αντίκρισε, όταν πάτησε το πόδι του στην αιγινήτικη γη.

Διακόσια χρόνια μετά την Επανάσταση αναζητούμε τα χνάρια

του Κυβερνήτη στο νησί μας και επιστρέφουμε με ευλάβεια σε εκεί-

νη την περίοδο της ελπίδας και της προσμονής μιας καλύτερης ζωής.

Κι αν κάτι στέκεται ορθό, μας θυμίζει την ιστορία του τόπου μας

και συνάμα το χρέος μας απέναντι σ’ αυτήν, είναι τα κτήρια· τα

κτήρια που στέγασαν τον Κυβερνήτη, τους αξιωματούχους της Κυβέρνησης, τους γραφιάδες, τους υπαλλήλους, τους στρατιωτικούς, τους διπλωμάτες, τους εκπροσώπους κρατών, τους φιλέλληνες, τους περιηγητές· ένα πλήθος επισήμων επώνυμων αλλά και προσφύγων, που υποδέχτηκε η αιγινήτικη γη και τους έδωσε στέγη και τροφή.

Τα μεγάλα Καποδιστριακά κτήρια, όπως το Κυβερνείο, το Εϋνάρδειο και το Ορφανοτροφείο, αποτελούν την εμπροσθοφυλακή αυτής της χρυσής περιόδου του νησιού. Παράλληλα, πολλές κατοικίες

που ήδη υπήρχαν το 1828 ή οικοδομήθηκαν μετά, έπαιξαν έναν σημαντικό ρόλο στη ζωή της πρώτης πρωτεύουσας της Ελλάδας.

Αξίζει να τις αναζητήσουμε και να τους αποδώσουμε την πρέ-

πουσα προσοχή και τιμή.

Τα πρώτα κτήρια που κτίστηκαν στην παραλία λίγο πριν το 1800

ήταν, κατά τον Σπυρίδωνα Λάμπρο, τρία μαγαζιά, του Ν. Λογοθέ-

τη, του Μ. Μοίρα και του Μ. Λιβερόπουλου. Πίσω από τον πύργο

του Μάρκελλου υπήρχαν οι οικίες του Λιβερόπουλου, του Βαρβά-

κη και του Ζωγράφου, ενώ στην περιοχή της Καραντίνας χτίστηκε μετέπειτα η οικία Κωνσταντίνου Κανάρη. Στην Αίγινα στα χρό-

νια που ακολουθούν θα συναντήσουμε τις κατοικίες των Πετρόμπεη

Μαυρομιχάλη, Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, του Σκωτσέζου ιστορικού Τζορτζ Φίνλεϊ, του Σπυρίδωνα Τρικούπη, του Αλέξανδρου Κοντόσταυλου, του Γεώργιου Γεννάδιου.

Ο μηχανικός Θεόδωρος Βαλλιάνος επισκευάζει ή μετασκευάζει

κατοικίες, όπως των Γεωργάκη Αϊβαλιώτη, Θωμά Ιατρού, Νικολάου Λινού, Γεωργίου Λογιωτατίδη, Σταύρου Βρέξη, του Καλαμάρα, της Δεσποτίνας, το σπίτι του Δοσίου.

Λαϊκοί μάστορες επιμελούνται την οικία Βούλγαρη στην Περιβόλα, όπου θα φιλοξενηθεί ο Ιωάννης Καποδίστριας κατά τη διάρ-

κεια της επιδημίας της πανώλης. Η οικία Βούλγαρη

οικοδομήθηκε

το 1769. Στην ίδια περιοχή συναντάμε τις οικίες Κοντόσταυλου και Τρικούπη.

Ήδη η πρώην κατοικία του αρχιμανδρίτη Γρηγορίου Μοίρα μετατρέπεται σε Κυβερνείο και οι κάτοικοι θα την ονομάσουν «το παλάτι του μπάρμπα Γιάννη» όχι για την πολυτέλεια αλλά για το μέ-

γεθός του, που δέσποζε ανάμεσα στα ταπεινά κτίσματα της πόλης.

Αγνοείται η θέση του πρώτου Τυπογραφείου και του Υγειονομείου, που κτίζεται το 1828 και πιθανολογείται το σημείο που υπήρ-

χαν αυτά, όπως και άλλα πολλά ιστορικά κτήρια.

Σήμερα ο επισκέπτης της Αίγινας, περπατώντας στα στενά δρο-

μάκια της πόλης, αντικρίζει περίφημες κατοικίες που η οικοδόμησή

τους ανάγεται στις αρχές του 19ου αιώνα. Κατοικίες ιστορικές, που στο πείσμα των καιρών και των κοινωνικών αλλαγών, παραμένουν όρθιες και γοητευτικές. Το παραλιακό μέτωπο στο κέντρο της πόλης κοσμούν δύο επιβλητικά κτήρια, που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να περάσουν απαρατήρητα.

Οικία Γεωργίου Λογιωτατίδη

Η οικία Λογιωτατίδη είναι, ίσως, το υψηλότερο κτίσμα του παραλιακού μετώπου της πόλης. Ο Γεώργιος Λογιωτατίδης ήταν από

τα σημαντικότερα πρόσωπα των χρόνων της Επανάστασης στην Αίγινα. Πρόκριτος, μυημένος στη Φιλική Εταιρεία, αρχηγός της επανάστασης στο νησί, παραστάτης στις Εθνικές Συνελεύσεις, δημογέροντας, κριτής, μέλος της Επιτροπής Καταλυμάτων· βουλευτής και Δήμαρχος του νησιού στα χρόνια του Όθωνα και πρώτος βουλευτής της Αίγινας μετά την 3η Σεπτεμβρίου 1843.

Η οικία Λογιωτατίδη είναι μια από τις πιο ιστορικές κατοι-

κίες της Αίγινας. Γνώρισε πολλές χρήσεις και φιλοξένησε μεγάλο

αριθμό σημαντικών προσώπων. Κτίστηκε από τον Γεώργιο Λογιωτατίδη ανάμεσα στα 1820 και 1825, μπαζώνοντας το σημείο της θάλασσας μπροστά από την οικοδομή. Αναφέρεται ότι ο Λογιωτατίδης είχε στην κατοχή του και το διπλανό σπίτι (οικία Λεούση). Η οικία Λογιωτατίδη ήταν πολύ μεγαλύτερη από όσο είναι σήμερα. Το πίσω μέρος του σπιτιού κατεδαφίστηκε εντελώς – ήταν πολύ παλαιότερο, κτισμένο με πέτρα και παρουσίαζε μεγάλο ενδιαφέρον.

Οικία Γεωργίου Λογιωτατίδη.

Λογιωτατίδη χρησιμοποιήθηκε επί Καποδίστρια ως γαλλική πρεσβεία. Εκεί διέμενε ο Γάλλος πρέσβης Ρουάν, φιλοξενήθηκε ο στρατηγός Μαιζών, όταν επισκέφθηκε την Αίγινα, και επίσης, αργότερα, ο Όθωνας και η Αμαλία.

Σήμερα το σπίτι έχει επισκευαστεί πλήρως, είναι σε πολύ καλή κατάσταση και δεσπόζει στην παραλία του νησιού.

Οικία Δημητρίου Καλούδη

Βρίσκεται ακριβώς στο κέντρο του λιμανιού, στο σημείο της παλαιάς προβλήτας, όπου έδεναν για πολλές δεκαετίες τα πλοία της

γραμμής. Σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση και σήμερα ανήκει στην

οικογένεια Μουσουλέα. Οικοδομήθηκε το 1839 και στους χώρους

της φιλοξενήθηκαν πολλοί πολιτικοί αρχηγοί της Ελλάδας, ανάμεσα

τους και ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Αναφέρεται πως οι Καλούδηδες

ήταν ναυπηγοί και είχαν στην ιδιοκτησία τους και άλλα σπίτια.

Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η πληροφορία που παραθέτει η Γωγώ

Κουλικούρδη (Αίγινα ΙΙΙ, σ. 225) ότι στο σημείο αυτό, σύμφωνα με

την παράδοση, αποβιβάστηκε ο Ιωάννης Καποδίστριας, όταν ήρθε

στην Αίγινα ως πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδας. Ώστόσο, όπως

παρατηρεί η ίδια, η παράδοση αυτή δεν κρίνεται απολύτως ασφαλής

λόγω της ακαταλληλότητας της παραλίας στο σημείο αυτό. Και συ-

νεχίζει λέγοντας πως όλα τα καΐκια και οι βάρκες άραζαν τότε στον

μόλο του Αγίου Νικολάου.

Οικία Δημητρίου Καλούδη.

Οικία Γεωργίου Ηρειώτη – Κοντογιώργη

Είναι, μάλλον, το πιο γνωστό από τα ιστορικά σπίτια της Αίγινας.

Το σημερινό «Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας» στεγάζεται στο κτή-

ριο αυτό και συγκεντρώνει πλήθος επισκεπτών λόγω των περιοδι-

κών εκθέσεων, που πραγματοποιούνται στους χώρους του, και των

εκδηλώσεων, που παρουσιάζονται στην αυλή του.

Το σπίτι κτίστηκε πριν το 1817. Σ’ αυτό έζησε ο πρώτος Σχο-

λάρχης της Αίγινας Παναγής Ηρειώτης. Η κόρη του, η Πολύμνια

Ηρειώτου – Θωμάκου, το κληροδότησε στον Δήμο Αίγινας. Ο

Γεώργιος Ηρειώτης αγόρασε το οικόπεδο από τον Γιαννάκη Λε-

κούρη τον Ιούλιο του 1805. Ο Γεώργιος Ηρειώτης είχε στην κατοχή

του πολλά άλλα σπίτια, τα οποία νοίκιασε σε Ψαριανούς πρόσφυγες

στο νησί. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Γ. Ηρειώτης σε έγγραφα που υπάρχουν στα Γενικά Αρχεία του Κράτους διαμαρτύρεται, επειδή

δεν εισέπραττε ενοίκια!

Οικία Ιωάννη Βαρβάκη

Στην περιοχή, όπου παλαιότερα υπήρχε η υπηρεσία του ΟΤΕ, συναντάμε σήμερα ένα από τα παλαιότερα και ωραιότερα αρχοντικά

της Αίγινας. Πρόκειται για την οικία της οικογένειας Βαρβάκη.

Η οικογένεια Βαρβάκη μαζί με πολλούς συγγενείς εγκαταστάθηκε

στην Αίγινα μετά την καταστροφή των Ψαρών το 1824. Ο Ιωάννης

Βαρβάκης, ανιψιός του μεγάλου ευεργέτη, πήρε για σύζυγό του την Αιγινήτισσα Άρτεμη Γ. Λογιωτατίδη. Αυτός πέθανε το 1857 και μετά τον θάνατο και της γυναίκας του το σπίτι πέρασε στην οικογέ-

νεια Λογιωτατίδη.

Σήμερα η ιστορική οικία Βαρβάκη, που σώζεται σε εξαιρετική

κατάσταση, ανήκει στην οικογένεια Πρωτονοταρίου και πλαισιώνε-

ται από έναν μεγάλο κήπο, ίσως από τους μεγαλύτερους της πόλης

της Αίγινας.

Οικία Κωνσταντίνου Κανάρη

Εντυπωσιάζει και μόνο η πληροφορία της ύπαρξης στην Αίγινα της

οικίας του μεγάλου πυρπολητή της Επανάστασης. Ο Κωνσταντί-

νος Κανάρης είχε σπίτια στα Ψαρά και στην Αθήνα, στην περιοχή

της Κυψέλης. Το «σπίτι του Κανάρη», όπως σήμερα αναφέρεται

από πολλούς, βρίσκεται, στην πλατεία Εθνεγερσίας, στην περιοχή

που παλαιά αναφερόταν ως «Καραντίνα». Οι πηγές που παραθέ-

τει η Γωγώ Κουλικούρδη μαρτυρούν ότι το σπίτι το αγόρασε στη συνέχεια ο Καλούδης, μετά ο ειρηνοδίκης Ντουρντούμας, ύστερα ο

Χάνος και μετά από αυτόν ο Αντώνης Λυκούρης. Ο τελευταίος το

κληροδότησε στην κόρη και στον γαμπρό του Σπ. Παπαγεωργίου.

Αναφέρονται πολλά στοιχεία για την εσωτερική διαρρύθμι-

ση του κτηρίου που ήταν τέτοια, ώστε να δέχεται ο πυρπολητής

πολλούς επισκέπτες. Ανάμεσά τους και ο Ιωάννης Καποδίστριας,

ο οποίος την επομένη της άφιξής του στην Αίγινα επισκέφθηκε τον

Κανάρη, για να τον τιμήσει.

Το σπίτι γνώρισε πολύ καλές στιγμές, γιατί εκείνα τα χρόνια

υποδέχτηκε και φιλοξένησε πλήθος επισκεπτών και περιηγητών της

Αίγινας, οι οποίοι κάνουν μεγάλες και λεπτομερείς αναφορές στο

κτήριο, κάτι που ενισχύει την άποψη ότι ήταν από τα σημαντικότερα της Αίγινας. Εκεί ο Κανάρης είχε σημαντικές συναντήσεις και συζητήσεις με πολλούς επιφανείς επισκέπτες, πρωταγωνιστές των πολιτικών και πολεμικών επιχειρήσεων.

Οι επισκέπτες εντυπωσιάζονταν με τη φιλοξενία του Κανάρη, τους χώρους υποδοχής, τα όπλα του, τον λιτό τρόπο ζωής, την τήρηση των ελληνικών παραδόσεων και του ελληνικού τρόπου ζωής αλλά, κυρίως, το χαρακτήρα του ναυμάχου, τη μετριοφροσύνη που

Οικία Κωνσταντίνου Κανάρη (φωτ. Ανέστη Κορνέζου).

τον χαρακτήριζε, όπως και την αγάπη για τους συμπατριώτες του.

Το σπίτι ήταν δίπατο κτιστό (ο Cochrane το αναφέρει ως ξύλινο)

με τρία έως τέσσερα δωμάτια και με ένα μεγάλο μπαλκόνι κλειστό

και σκεπασμένο με κεραμίδια.

Σε αυτό το σπίτι ζούσε η οικογένεια του Κανάρη τα χρόνια των πολεμικών επιχειρήσεων. Σε αυτό κατέφευγε ο πυρπολητής μετά

από κάποιο νέο «ανδραγάθημά του».

Στην Αίγινα, επίσης, παρήγγειλε και ναυπήγησε πλοίο, ένα μπρίκι, το 1846, που έφτιαξε ο Αντώνιος Καλούδης. Η φιγούρα του

πλοίου έμεινε γνωστή από πίνακα της εποχής, που δείχνει το πλοίο

δεμένο μέσα στο λιμάνι της Αίγινας.

Σήμερα το σπίτι δεν είναι επισκέψιμο. Κλειστό, χωρίς συντήρηση, χρήζει άμεσης επισκευής.

Οικία Μήτρου Λιβερόπουλου

Στις παλαιότερες ασπρόμαυρες φωτογραφίες της Αίγινας διακρίνε-

ται πίσω από τον Πύργο του Μάρκελλου η οικία Μήτρου Λιβερόπουλου, σημερινή ιδιοκτησία της οικογένειας Δ. Παπαλεονάρδου.

Το πανέμορφο δίπατο σπίτι σώζεται σε εξαιρετική κατάσταση χάρη στις ευεργετικές εργασίες επισκευής και συντήρησης της οικογένειας Παπαλεονάρδου.

Η οικογένεια Λιβερόπουλου ήρθε

στην Αίγινα από τη Ναύπακτο. Ο Μήτρος, αδελφός του Λιβέριου Λιβερόπουλου, μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία

από τον ηγούμενο της Ιεράς Μονής

Φανερωμένης Σαλαμίνας Γρηγόριο.

Σημαντική είναι, επίσης, η υπενθύ-

μιση ότι η Ταρσίτσα Θωμαΐδου, κόρη

του Μήτρου Λιβερόπουλου, ήταν επι-

φανής Αιγινήτισσα με μεγάλη κοινω-

νική προσφορά στο νησί. Η ίδια κληροδότησε στον Δήμο Αίγινας το σπίτι της

στην οδό Φιλελλήνων της Αθήνας.

Εκτός της πόλης της Αίγινας συναντάμε, επίσης, πολλά αξιόλογα

κτίσματα με βαριά ιστορία και αξιοπρόσεχτη αρχιτεκτονική.

Σπίτι Finlay – Μαυροκορδάτου

Ανηφορίζοντας την κεντρική οδό της Αφαίας, συναντάμε στη δεξιά

πλευρά του δρόμου, στην περιοχή «Χαλικάκι», το «Κόκκινο Κά-

στρο», όπως είναι γνωστό το ιστορικό κτήριο Finlay. Το σπίτι κτί-

στηκε, κατά πάσα, πιθανότητα το 1826 και ανήκε στον Σκωτζέζο Finlay, ο οποίος έρχεται στην Ελλάδα και μένει στην Αίγινα έως

το 1836. Αναφέρεται, επίσης, ότι σ’ αυτό το σπίτι δόθηκε η πρώτη

δεξίωση του ελεύθερου ελληνικού κράτους.

Η ονομασία «Κόκκινο κάστρο» οφείλεται στο εξωτερικό χρώμα

του κτηρίου. Μετά τον Finlay το σπίτι πέρασε στην ιδιοκτησία του

Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, ο οποίος πέρασε το τελευταίο μέρος

της ζωής του στην Αίγινα. Η παραμονή του Μαυροκορδάτου σε αυ-

τό το σπίτι δεν ήταν και τόσο ευχάριστη, αν κρίνουμε από τα όσα

του συνέβησαν. Το 1835 παθαίνει συμφόρηση,

Οικία Finlay – Μαυροκορδάτου.

Μετά τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο το σπίτι ονομαζόταν «του Λαμπίρη ή Λαμπίκη». Το είχε αγοράσει ο

Δημήτριος Καμπανάος. Σε αυτό παραθέριζε ο Γιάννης

Μπότασης με τη σύζυγό του, αδελφή του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη.

Το κτήριο για ένα πολύ μεγάλο διάστημα του 20ού αιώνα ανήκε στην οικογένεια του Νικολάου Ρωκ Μελά.

Το σπίτι με τα πολλά ονόματα και τους πολλούς ιδιοκτήτες παραμένει αγέρωχο στα ψηλά της πόλης της Αίγινας, περιστοιχισμένο από

ένα τεράστιο κτήμα, που καταλήγει στην περιοχή της Φανερωμένης.

Μέσα σε αυτό το κτήμα συναντάμε πολλά βοηθητικά κτήρια και, κυρίως, έναν μεγάλο ανεμόμυλο, ο οποίος από τους σημερινούς ιδιοκτή-

τες έχει επισκευαστεί και διασωθεί. Το «Κόκκινο κάστρο», με την ιστορία του και τους κατά καιρούς ιδιοκτήτες του, παραμένει ένα σημαντικό τοπόσημο για την ιστορία της Αίγινας και τον πολιτισμό της.

Οικία Σπυρίδωνα Τρικούπη

Στην περιοχή του Φάρου, ανάμεσα σε πολύ όμορφες εξοχικές κατοικίες, συναντάμε την ιστορική οικία Τρικούπη μέσα σε ένα πολύ όμορφο κήπο με πολλές φιστικιές, αμπέλια και πανύψηλα δέντρα.

Η πρώτη εικόνα του σπιτιού με τις πολλές καμινάδες εντυπωσιάζει

τον επισκέπτη, ο οποίος έχει την εντύπωση ενός σπιτιού που παρα-

πέμπει σε κατοικία της αγγλικής επαρχίας. Σύμφωνα με την παρά-

δοση, η οικοδόμηση του δίπατου πέτρινου κτηρίου ολοκληρώθηκε το

1829 και, κατά μια άλλη παράδοση, στο κτήριο αυτό ο Τρικούπης

έγραψε την ιστορία του.

Η οικία Τρικούπη είναι συνδεδεμένη με τα Καποδιστριακά χρόνια της Αίγινας. Στους χώρους της έγινε ο πρώτος αποκριάτικος χορός και μια μεγάλη δεξίωση παρουσία του Ι. Καποδίστρια και ανώτερων υπαλλήλων του κράτους, για να εορτάσουν την απελευθέρωση του Μεσολογγίου το 1829.

Οικία Σπυρίδωνα Τρικούπη.

Το σπίτι επισκεπτόταν συχνά ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας. Σ’ αυτόν τον χώρο έζησε η μεγάλη οικογένεια Τρικούπη.

Σ’ αυτό το σπίτι πέρασαν τα παιδικά τους χρόνια ο Χαρίλαος και η Σοφία Τρικούπη και εδώ η μητέρα τους Αικατερίνη Σπ. Τρικούπη

πέθανε από αποπληξία μετά από ένα θαλάσσιο μπάνιο. Η Αικατερίνη Σπ. Τρικούπη, αδελφή του Μαυροκορδάτου, ήταν από τις αξιολογότερες γυναίκες της εποχής της με μεγάλη κοινωνική δράση.

Το σπίτι, που ήταν υποθηκευμένο για 8.000 δραχμές, το εξόφ-

λησε ο Χαρίλαος Τρικούπης και μετά πουλήθηκε στην Αγγλίδα

Winton και εκείνη, με τη σειρά της, το πούλησε στον Άγγλο πρώην

πρεσβευτή Sir Edwin Egerton. Ο τελευταίος έκανε προσθήκες στο

σπίτι, που άλλαξαν την εικόνα του με πιο χαρακτηριστική την αλ-

λαγή χρήσης ενός κυκλικού παρεκκλησίου με το καμπαναριό του.

Μετά τον Egerton το σπίτι περνά στην ιδιοκτησία του Γεωργίου

Φλώρου, ξαδέλφου της Αγγελικής Κοντόσταυλου. Σήμερα ανήκει

στην οικογένεια Βουρλούμη και διατηρείται σε θαυμάσια κατάστα-

ση, τόσο το κτήριο όσο και το κτήμα που το περιβάλλει.

Οικία Γεωργίου Βούλγαρη

Ο Υδραίος Γεώργιος Βούλγαρης υπήρξε διοικητής της Αίγινας στα

τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ερχόταν συχνά από την Ύδρα

και διέμενε στην Αίγινα λόγω της ιδιότητάς του.

Η οικία Βούλγαρη στην «Περιβόλα» χαρακτηρίζεται ως έπαυλη

και κτίστηκε το 1767. Αναφερόμαστε, λοιπόν, σ’ ένα από τα πα-

λαιότερα σπίτια της Αίγινας, που διασώζεται σήμερα, κατοικείται και βρίσκεται σε εξαιρετική κατάσταση. Η οικία εξαι-

τίας των συνθηκών των χρόνων

εκείνων ήταν «πυργωτή», είχε

τη μορφή πύργου και περιστοιχιζόταν από τοίχο. Ονομάστηκε από εκείνα τα χρόνια «Περιβόλα», εξαιτίας της μεγάλης

και εύφορης έκτασης γης, που

υπήρχε γύρω από το κτηριακό συγκρότημα.

Οικία Γεωργίου Βούλγαρη.

Από την 1η Μαΐου του 1828 ο Ιωάννης Καποδίστριας επιλέγει να κατοικήσει για μικρό διάστημα στην «Περιβόλα», για να απομονωθεί εκεί εξαιτίας της επιδημίας της πανώλης, που έχει ενσκήψει στην Ύδρα και στις Σπέτσες. Επιβάλλει αυστηρούς υγειονομικούς ελέγχους, αδειάζει το σπίτι, ζητά να φύγει ο κηπουρός

και να σταλεί φρουρά από Ψαριανούς, στους οποίους είχε απόλυτη εμπιστοσύνη.

Στην οικία Βούλγαρη μετά τον Καποδίστρια διαμένει ο Θεόδω-

ρος Βαλιάνος και ύστερα ο Καλλέργης με ένα τμήμα στρατού, το οποίο προκαλεί πολλές ζημιές στα περιβόλια της περιοχής.

Οικία Αλέξανδρου Κοντόσταυλου

Ερειπωμένη σήμερα βρίσκεται η οικία Αλέξανδρου Κοντόσταυλου, πίσω από το σημερινό νεκροταφείο της πόλης της Αίγινας, με ένα

μικρό τμήμα της να ορθώνεται ανάμεσα στην πυκνή βλάστηση του κτήματος, που την περιβάλλει. Η οικία Κοντόσταυλου γειτνιάζει με αυτήν του Σ. Τρικούπη.

Η οικοδόμησή της ολοκληρώθηκε το 1829 και, κατά την παράδοση, ήταν το πολυτελέστερο σπίτι της εποχής του. Σ’ αυτό δόθηκε η επίσημη δεξίωση προς τιμήν του Μαιζών τον Απρίλιο του 1829.

Ο Αλέξανδρος Κοντόσταυλος είχε καταγωγή από τη Χίο. Υπήρ-

Οικία Αλέξανδρου Κοντόσταυλου (φωτ. Ανέστη Κορνέζου).

Όμως, αργότερα ο Κοντόσταυλος συγκρούστηκε με τον Καποδίστρια και το σπίτι του έγινε κέντρο της αντικαποδιστριακής κίνησης.

Σε πολλά βιβλία και από πολλούς ερευνητές αναφέρεται η ύπαρξη αρκετών σπιτιών της εποχής της Επανάστασης, που σήμερα υπολογίζεται με πολλή προσοχή η θέση τους. Ένα από αυτά είναι η

οικία Ανδρέα Κάλαβρου στην παραλία της Αίγινας, μεταξύ παλαιού Δημαρχείου και Παναγίτσας.

Ο Ανδρέας Κάλαβρος ήταν πρόκριτος της Αίγινας και Δήμαρ-

χος τα έτη 1837 και 1846. Τον 20ό αιώνα το σπίτι ήταν ιδιοκτησία της Άννας Ράκη – Αλυφαντή. Σήμερα έχει κατεδαφιστεί, όπως

και πολλά άλλα σπίτια στο σημείο αυτό της παραλίας. Σπίτια με χαρακτηριστική αιγινήτικη αρχιτεκτονική, δίπατα και με μεγάλα

μαγαζιά στο ισόγειο, όπου διατηρούνταν πολλά βαρέλια για κρασί.

Μην λησμονούμε πως το σημείο αυτό της παραλίας ήταν και το πιο

εμπορικό. Όλα τα καΐκια της Αίγινα έδεναν στο μέρος του λιμανιού

από το παλαιό Δημαρχείο έως την Παναγίτσα κι εκεί ξεφόρτωναν

ή φόρτωναν τα εμπορεύματά τους. Σύμφωνα με άλλες πληροφορίες,

τα σπίτια λόγω του πλούτου και της αρχιτεκτονικής τους εμφάνισης αποκαλούνταν από κάποιους «Υδραίικα».

Τέλος μνημονεύεται η ύπαρξη ενός ακόμα σπιτιού, του Μαλούκα, στο κέντρο της παραλίας, πίσω ακριβώς από το σημερινό «Αιάκειον». Ήταν διώροφο και, σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, υπήρξε το πρώτο Δημαρχείο της Αίγινας. Σήμερα δεν υπάρχει.

Η ύπαρξη τόσων σπιτιών στην Αίγινα μαρτυρεί τον ρόλο που διαδραμάτισε το νησί στα χρόνια της Επανάστασης. Ο ερχομός και

η εγκατάσταση στο νησί μεγάλου αριθμού επωνύμων και διακεκρι-

μένων προσώπων, κυβερνητικών και μη, δημιούργησε τις ανάγκες

εκείνες που οδήγησαν στην οικοδόμηση σπουδαίων κτηρίων, που σήμερα αντικρίζουμε και θαυμάζουμε.

Υποκλινόμαστε με σεβασμό στην καλαισθησία, στην αρμονία, στην ομορφιά αλλά πολύ περισσότερο στην ιστορικότητα αυτών των χώρων, όταν εντός των τειχών τους ελήφθησαν σημαντικές αποφάσεις και συζητήθηκαν γεγονότα και δρομολογήθηκαν εξελίξεις που

καθόρισαν την πορεία του Ελληνικού Κράτους.

Αναρωτιόμαστε ποιος θα ήταν ο αριθμός αυτών των κτηρίων και συνεπακόλουθα η μορφή του νησιού, εάν η Αίγινα είχε παραμείνει

για λίγα ακόμα χρόνια έδρα της πρώτης Κυβερνήσεως. Μας ανακουφίζει η πληροφορία ότι η Αίγινα και μετά την αναχώρηση του Καποδίστρια παρέμεινε για πολλά χρόνια πνευματικό και εκπαιδευτικό κέντρο της Ελλάδας.

Χάρη στην παρουσία των ανθρώπων της διανόησης, των γραμμάτων, της διπλωματίας και του στρατού τα περίφημα αυτά σπίτια δεν εγκαταλείφθηκαν στο έλεος του χρόνου. Γνώρισαν νέους ιδιοκτήτες, οι οποίοι σεβάστηκαν την ιστορία και την παράδοσή τους και μας τα κληροδότησαν.

Τα ιστορικά σπίτια της Καποδιστριακής εποχής στην Αίγινα αποτελούν ένα μεγάλο κεφάλαιο της τοπικής ιστορίας, που περιμένει τον νέο ερευνητή, που θα σκύψει πάνω από τις πηγές και θα

μας διηγηθεί κι άλλες παλαιές ιστορίες που έλαβαν χώρα πίσω από

πέτρινους τοίχους, σε μπαλκόνια, σε ολάνθιστους κήπους κάτω από

το ακούραστο φως του λυχναριού.

Πληροφορίες αντλήθηκαν από τα βιβλία:

Κουλικούρδη Γωγώ, ΑΙΓΙΝΑ Ι και ΑΙΓΙΝΑ ΙΙΙ

Σταμάτης Κωνσταντίνος, ΑΙΓΙΝΑ Ι και ΑΙΓΙΝΑ ΙΙ

Η Αίγινα του Καποδίστρια, Ιστορικό λεύκωμα, Αφιέρωμα στα 200 χρόνια

από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, Δήμος Αίγινας – Επιτροπή

Αίγινα 2021.

Γκιόκα Αθηνά – Νικολαρέζη Ιωάννα, ΑΙΓΙΝΑ σπίτια και άνθρωποι, Ιούλιος 2016, Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας.

Μπήτρος Γεώργιος, Το παραδοσιακό αγροτικό σπίτι της Αίγινας και η οικιακή οικονομία, Αίγινα, 2007

Μπήτρος Γεώργιος, Το παλιό Κυψελιώτικο σπίτι, Αίγινα, 2010

Την ιδέα για εγκαθίδρυση Εθνικής Βιβλιοθήκης στην Ελλάδα αναφέ-

ρει για πρώτη φορά τον Αύγουστο του 1824 ο φλογερός φιλέλληνας

Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ (Johann Jakob Mayer)1, στην εφημερίδα

Ελληνικά Χρονικά 2, την υλοποίησε, όμως, ο Ιωάννης Καποδίστριας

στην Αίγινα μετά από πέντε χρόνια.

Αξιόλογες εθνικές βιβλιοθήκες3 είχαν, βέβαια, συστήσει κράτη

της Δυτικής Ευρώπης από τον 17ο αιώνα. Συγκροτημένες βιβλιοθήκες είχαν, επίσης, και πανεπιστήμια, όπως, για παράδειγμα, της Πάδοβα, στο οποίο ο Κυβερνήτης είχε σπουδάσει ιατρική. Ο ίδιος, μάλιστα, είχε απαρτίσει δική του βιβλιοθήκη, της οποίας αναλυτική και τεκμηριωμένη καταγραφή υπάρχει στο «Ψηφιακό αρχείο Ι. Καποδίστριας»4. Μεγάλες ιδιωτικές βιβλιοθήκες υπήρχαν και στην

Ελλάδα κατά την τουρκοκρατία· οι αδελφοί Σισίνη στη Γαστούνη

και οι Νοταράδες στην Κόρινθο είχαν εντυπωσιάσει με τις βιβλιοθή-

κες τους τον Γάλλο περιηγητή και διπλωμάτη Φρανσουά Πουκεβίλ

στις αρχές του 19ου αιώνα.

Πότε και με ποια διαδικασία αποφασίστηκε να αρχίσει η συγκέντρωση υλικού για σύσταση βιβλιοθήκης στην Αίγινα δεν είναι με ακρίβεια γνωστό. Το βέβαιο είναι ότι ήδη το 1829 είχε σχηματιστεί

από προσφορές ο πυρήνας της. Σημαντικότερη πηγή πλουτισμού της

ήταν οι δωρεές Ελλήνων του εξωτερικού: μεγάλη ήταν η συμβολή

1. Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ (Ζυρίχη 1798 - Μεσολόγγι 1826). Ελβετός φιλέλληνας, συντάκτης της εφημερίδας «Ελληνικά Χρονικά», της πρώτης έντυπης εφημερίδας του Αγώνα, που εκδόθηκε στο Μεσολόγγι.

2. Ελληνικά Χρονικά, Σκέψεις περί σχηματισμού Εθνικής Ελληνικής Βιβλιοθήκης και περί Φιλολογίας. Το εκτενές άρθρο δημοσιεύεται σε συνέχειες στα φύλλα με αρ. 63, 64, 71, 72, 73, 74.

3. Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος ekt.g/ el/news/24004

4. Στα ΓΑΚ σώζεται χειρόγραφη απογραφή υπαρχόντων και βιβλίων του Καποδίστρια, που έχει εντοπίσει και δημοσιεύσει η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη.

των εμπόρων αδελφών Ζωσιμάδων· ο αποβιώσας στο Παρίσι διπλωματικός αντιπρόσωπος της Ελλάδας λόγιος Παναγιώτης Κοδρικάς (1762-1827) αφιέρωσε την αποτελούμενη από 500 τόμους «ελληνικήν βιβλιοθήκην του εις το συστηθησόμενον κατά την πόλιν ταύτην (την

Αίγινα) σχολείον»· ο τραπεζίτης στη Βιέννη «κύριος Σακελλάριος…

προσφέρει την βιβλιοθήκην του εις την Ελλάδα… εκ βιβλίων πολυτίμων δια την εκλογήν και σπανιότητα των συγγραμμάτων», που

η αξία τους είχε υπολογισθεί «επέκεινα των εκατόν χιλιάδων φρά-

γκων»5. Άλλοι δωρητές είχαν επιλέξει να μείνουν ανώνυμοι, όπως

«Έλλην τις φιλόπατρις μεν, ουχ ήττον δε αφιλοκερδής και μετριόφρων», ο οποίος πρόσφερε στο Ορφανοτροφείο 160 τόμους βιβλίων

ελληνικών, γαλλικών και γερμανικών, τέσσερα χειρόγραφα του αρχιεπισκόπου Ευγενίου και δύο εικόνες της Παναγίας, μία επάργυρη και μία επίχρυση6.

Η λειτουργία ενός υποτυπώδους συστήματος δανεισμού βιβλίων

φαίνεται ότι είχε ξεκινήσει από νωρίς. Τον Δεκέμβριο του 1829 η «Γενική Εφημερίς της Ελλάδος» δημοσιεύει ειδοποίηση του «αρχειοφύλακα της Επικρατείας» Βάιου Γεωργίου7: «Διάφορα βιβλία, αφιερωθέντα εις την ελληνικήν κυβέρνησιν κατά τα έτη 1824 8 , 1825 και 1826, εδανείσθησαν τότε εις πολλούς πολίτας, δια να αναγνώσουν με την υπόσχεσιν να τα επιστρέψουν· δεν επεστράφησαν έκτοτε

ίσως εξαιτίας της τότε επικρατούσης ανωμαλίας των πραγμάτων, η οποία, χάρις εις την σύνεσιν της ευτυχώς υπαρχούσης Κυβερνή-

σεώς μας, εξωρίσθη προ πολλού από την Ελλάδα […] Δια τούτο

προσκαλούνται ήδη, όσοι των πολιτών έλαβον εκ των ανωτέρω

βιβλίων, να επιστρέψουν και αυτά, και όσα άλλα έγγραφα βαστούν, εις το Αρχειοφυλακείον της Κυβερνήσεως»9!

Τα βιβλία, όσα σώθηκαν από τη λαίλαπα του πολέμου και άλλα

δεινά, «ετέθησαν ευτυχείς κρηπίδες εις την βιβλιοθήκην του εν Αιγίνη ήδη συστηθέντος Κεντρικού Σχολείου και μνημεία ευγνωμο-

5. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος (ΓΕΕ), έτος Γ΄, αρ. 68, 15 Σεπτεμβρίου 1828.

6. ΓΕΕ έτος Δ΄, αρ. 76, 9 Νοεμβρίου 1829.

7. Βάιος Γεωργίου, αγωνιστής και πολιτικός από την Μακεδονία.

8. Ελληνικά Χρονικά, αρ. 74, 10 Σεπτεμβρίου 1824: «Παρακαλούμεν άπαντες να συνει-

σφέρωσιν εις την σύστασιν ταύτης της Βιβλιοθήκης [… ] να τα διευθύνωσιν προς τον

συντάκτην των «Ελληνικών Χρονικών» Ι. Ι. Μάγερ εις Μεσολόγγιον».

9. ΓΕΕ έτος Δ΄, αρ. 86, 18 Δεκεμβρίου 1829.

σύνης αθανάτου του έθνους προς γενναίους οικιστάς»10. Η σύσταση

και λειτουργία της Βιβλιοθήκης είχε κύριο στόχο την υποστήριξη

της εκπαιδευτικής διαδικασίας των μαθητών του Κεντρικού σχολεί-

ου, το οποίο άρχισε να λειτουργεί τον Φεβρουάριο του 1830, καθώς

το κράτος χρειαζόταν άμεσα καταρτισμένους δασκάλους και μορφωμένους υπαλλήλους.

Ο

Ανδρέας Μουστοξύδης ορίσθηκε Πρόεδρος της Επιτροπής

του Ορφανοτροφείου – ήταν Έφορος όλων των εκπαιδευτικών και

πολιτιστικών ιδρυμάτων που συστήθηκαν στην Αίγινα, «δια να καταρτίζεται η νεολαία εις την αρετήν και παιδείαν», φυσικά και της

Βιβλιοθήκης. Ο Κερκυραίος φιλόλογος, προσωπικός φίλος του Κυβερνήτη, θεωρούσε το βιβλίο πολύτιμο βοηθό τής «και χρημάτων

και γνώσεων στερημένης νεολαίας μας» και η Βιβλιοθήκη και η Τυπογραφία ήταν γι’ αυτόν «οι δύο οχετοί, οι μεταδίδοντες της παιδείας τα νάματα», όπως τονίζει σε σχετική αναφορά του προς την επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματείαν11.

Στο ίδιο δημοσίευμα αναφέρεται ότι ο ζήλος των δωρητών είχε

συντελέσει στη συγκέντρωση πολλών αντιτύπων, για τα οποία η Κυβέρνηση, ιεραρχώντας τους στόχους, αποφάσισε «φρονίμως το μεν

τρίτον να διαμεμηθή δωρεάν εις τα σχολεία της Επικρατείας· το

δε να φυλαχθή δια τας τυχούσας ανάγκας· το δε λοιπόν να πωληθή

προς κτήσιν άλλων βιβλίων». Παράλληλα, παρά τη δυσχερή οικονομική κατάσταση του Κράτους, οι αρμόδιοι παραγγέλλουν στην Ευρώπη βιβλία απαραίτητα για την «εκπαίδευσιν των νέων και την ψυχαγωγίαν των προβεβηκότων», αλλά και συγκεντρώνουν 24 παλαιά χειρόγραφα, προκειμένου να τα σώσουν από «την απληστίαν των αναζητούντων αυτά ξένων, την αγνωσίαν και την βαρβαρότητα».

Η συμπόρευση του Κεντρικού Σχολείου και της Βιβλιοθήκης

στο ξεκίνημά τους είναι δεδομένη. Και τα δύο ιδρύματα στεγάστη-

καν μέσα στον φιλόξενο χώρο του Ορφανοτροφείου. Όμως, γρήγορα

ο χώρος του Κεντρικού αποδείχθηκε πολύ στενός για το πλήθος των

μαθητών που προσέτρεξαν και, με τη συνδρομή του Ελβετού φιλέλ-

ληνα Ι. Γ. Εϋνάρδου, στο προαύλιο της Μητρόπολης κτίσθηκε σε

10. Η Αιγιναία, Εφημερίς φιλολογική, επιστημονική και τεχνολογική, εκδιδομένη

άπαξ του μηνός υπό Γ. Αποστολίδου Κοσμητού, αριθμ. Α΄, 1831 Μαρτίου 15, σ. 33.

11. Ό. π.

διάστημα τριών μηνών νέο ανεξάρτητο

με δύο μεγάλες

αίθουσες. Στη μεγαλύτερη στεγάστηκε το Κεντρικό Σχολείο.

Αλλά και η Βιβλιοθήκη είχε στο μεταξύ εμπλουτισθεί. Σύμφωνα

με τον Μουστοξύδη, που τη βάπτισε «Εθνική» –επίθετο που καθιε-

ρώθηκε άμεσα– στο τέλος του 1830 διέθετε 1.018 τόμους από διά-

φορα συγγράμματα. Το 1831 στην «Αιγιναία», σ’ ένα μικρό άρθρο

με τον τίτλο «Βιβλιοθήκη του Ορφανοτροφείου» και την υπογραφή

Ι. Κ., ανακοινώνεται ότι πολύτομη δωρεά του Αιμίλιου Τυπάλδου

και συγγράμματα Ελλήνων κλασικών, που αγοράσθηκαν μετά από

παραγγελία του Έφορου του Κεντρικού σχολείου, «κατετάχθησαν

εις την βιβλιοθήκην την εθνικήν» και εκφράζεται η ελπίδα γρήγορα να γίνει «η εθνική βιβλιοθήκη ικανώς πλουσία και αρκετόν βοήθημα των μαθητευομένων και διδασκόντων»12. Τα βιβλία που δεν

ανήκαν στο «σώμα» της Βιβλιοθήκης, τα πολλαπλά αντίτυπα και

τα βιβλία για αποστολή στα σχολεία της χώρας, φυλάσσονταν πλέον

σε ιδιαίτερη αποθήκη.

Η δολοφονία του Καποδίστρια στο Ναύπλιο τον Σεπτέμβριο

του 1831, με όλα όσα ακολούθησαν, επηρέασε και τη λειτουργία

της Βιβλιοθήκης. Τον Μάιο του 1832 αποφασίστηκε η Βιβλιοθήκη

να λειτουργήσει ως ανεξάρτητο ίδρυμα και, αντικαθιστώντας τον

Μουστοξύδη, τοποθετήθηκε ως Επιστάτης της ο Γεώργιος Γεννάδιος. Τον Ιούνιο ο αρμόδιος υπουργός Ιάκωβος Ρίζος κάλεσε τον Επιστάτη να παραλάβει μόνο «τα μόνιμα δια την Βιβλιοθήκην» βιβλία και όχι και τα «βιβλία της αποθήκης». Ο Μουστοξύδης είχε παραδώσει 26.615 τόμους πολλαπλών βιβλίων από 200 περίπου τίτλους στις αποθήκες του Ορφανοτροφείου, εκτός από τα βιβλία της Βιβλιοθήκης. Ο Γεννάδιος έστειλε τους πρώτους καταλόγους, που συγκροτούσαν την Εθνική Βιβλιοθήκη, στη Γραμματεία της Εκπαιδεύσεως σε πέντε τετράδια με τα σημεία Α (ελληνικά βιβλία), Β (απλοελληνικά), Γ (λατινικά), Δ (γαλλικά) και Ε (γερμανικά)13. Ακόμη, υποβάλλοντας αναφορά για την κατάσταση που παρέλαβε, παρουσίασε τον πρώτο κανονισμό για τη λειτουργία της Βιβλιοθήκης και πρότεινε τη μεταφορά της στο Κεντρικό σχολείο, αφού, προηγουμένως, κατασκευασθούν «αι θέσεις, αι αναγκαίαι τράπεζαι

12. «Η Αιγιναία», αρ. Δ΄, 1831 Ιουνίου15, σ. 122-3.

13. http://helios_eie.ekt.gr>ΕΙΕ> Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Ιστορικό σχεδίασμα, σ. κστ΄.

και τα καθίσματα δια τους αναγινώσκοντας» από απλές βενετικές

σανίδες14. Παράλληλα, πρότεινε ένα σχέδιο οργανισμού για τη συγκρότηση και ανύψωση του Ιδρύματος και έδειξε ενδιαφέρον για τον εμπλουτισμό του: όλες οι εφημερίδες της Κυβερνήσεως θα έπρεπε

να στείλουν όσα φύλλα είχαν ως τότε τυπώσει και στο εξής να στέλνουν όσα θα τύπωναν· τα τυπογραφεία στην Ελλάδα να στέλνουν

2-3 σώματα των τυπωμένων σ’ αυτά βιβλίων· σε «τίμιους ανθρώπους» στην Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Βιέννη, Λειψία και Παρίσι να δοθούν 200 φοίνικες, «δια να αγοράζωσιν από δημοπρασίας ή

παλαιοβιβλιοπώλους, όταν ευρίσκωσιν ευθηνά και καλά βιβλία»15

Λίγο αργότερα στο περιοδικό «Αθηνά» του Εμμανουήλ Αντωνιάδη δημοσιεύτηκε «Έκθεσις του επί των Εκκλησιαστικών και

Παιδείας Ιακώβου Ρίζου» προς τη Δ΄ Εθνοσυνέλευση16. Ο Υπουργός, αφού εμμέσως επέκρινε τη μέχρι τότε λειτουργία της Βιβλιοθήκης, καθώς χρησίμευε «κυρίως ως αποθήκη βιβλίων ατάκτως

και ως έτυχεν συνεπισυσσωρευμένων», δικαιολογούσε την ανάθεση

της διεύθυνσής της στον Γεννάδιο, για να την καταστήσει χρήσιμη

«εις τους φιλομαθούντας, εκτεθειμένη του λοιπού εις την απερίσπαστον μελέτην διδασκόντων και διδασκομένων κατά τον τύπον των απανταχού βιβλιοθηκών». Έτσι αποφασίστηκε τα βιβλία της, που ήταν «μόλις 1.800 τόμοι», να μεταφερθούν «εις το δωμάτιον

του Κεντρικού Σχολείου, το οποίον χρησιμεύσαν ποτέ ως πρότυ-

πον της Αλληλοδιδακτικής Σχολής, διαμένει προ εννέα ήδη μηνών

αργόν και ούτε κρίνεται εις το εξής αναγκαίον δια τον σκοπόν

εκείνον». Η μεταφορά τους από το Ορφανοτροφείο στο Εϋνάρδειο

θα εξυπηρετούσε «όχι μόνον οι σπουδάζοντες να μελετούν με πλειο­

τέραν ησυχίαν αλλά και οι διδάσκοντες να έχουν την απ’ αυτής

βοήθειαν προχειροτέραν».

Προφανώς, αυτή την περίοδο γίνονται διάφορες ανακατατάξεις, καθώς σε αδημοσίευτο έγγραφο από το αρχείο του Ορφανοτροφείου

στην ΕΒΕ (αρ. 150) αποφασίζεται να διαχωριστεί και το Μουσείο

από τη Βιβλιοθήκη «εις ελεύθερον δωμάτιον».

14. Ό. π., σ. κη΄.

15. Αικατερίνη Σκοπούλη, Το αρχείο του Ορφανοτροφείου Αιγίνης της ΕΒΕ. Πρακτικά

του Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμος τρίτος. Εν Αθήναις

1981-1982.

16. «Αθηνά», έτος Α΄ αρ. 42, Σάββατον 6 Αυγούστου 1832. Ευχαριστώ θερμά την ευγενική κ. Μάρω Καρδαμίτση- Αδάμη, που έθεσε υπόψη μου το δημοσίευμα.

Η Βιβλιοθήκη, τελικά, μετακόμισε και φιλοξενήθηκε για δύο

χρόνια στο Εϋνάρδειο17, ως συμπλήρωμα της λειτουργίας του Κεντρικού σχολείου. Η Αίγινα, όμως, δεν είναι πλέον κυψέλη εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Το Κεντρικό έχει χάσει την αίγλη του

και οι δάσκαλοί του τον Ιούνιο του 1834 εισηγήθηκαν στον Υπουργό

Παιδείας τη μεταφορά του «εις πόλιν πολυάνθρωπον της στερεάς».

Ο υπουργός Κ. Σχινάς, έχοντας πεισθεί από τα επιχειρήματα των

δασκάλων, έκανε σχετική ευνοϊκή εισήγηση στον Όθωνα και απο-

φασίστηκε «η μεταφορά του Κεντρικού σχολείου στην Αθήνα, όπου αυτό θα συνέχιζε να λειτουργεί από το νέο σχολικό έτος 1834-35

ως Βασιλικόν Γυμνάσιον Αθηνών»18.

Τον δρόμο για την Αθήνα, την πρωτεύουσα πλέον, ακολούθησε και η Εθνική Βιβλιοθήκη για δύο λόγους, σχετικούς πάλι με τη λειτουργία του Κεντρικού σχολείου: «όχι μόνον δια την απ’ αυτής βοήθειαν προς τους διδάσκοντας και διδασκόμενους, αλλά και διότι

ο καθηγητής κύριος Γεννάδιος είναι συγχρόνως επιφορτισμένος και

την επιστασίαν της Βιβλιοθήκης, και παρ’ αυτόν άλλος αξιώτερος

δεν υπάρχει δια το χρέος τούτον»19. Για τη στέγαση της Βιβλιοθή-

κης ο Υπουργός πρότεινε αρχικά το μεγαλύτερο από τα δύο εθνικά

λουτρά των Αθηνών στη Ρωμαϊκή Αγορά. Στη συνέχεια, η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος φιλοξενήθηκε μετακινούμενη σε διάφορα

κτήρια μέχρι το 1903, οπότε εγκαταστάθηκε στο εμβληματικό Βαλλιάνειο μέχρι το 2018.

Πόσα και ποια βιβλία, άραγε, εγκιβωτίσθηκαν και μεταφέρ-

θηκαν από την Αίγινα στην Αθήνα; Στο «Αρχείο Ορφανοτροφείου

Αίγινας» στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος φυλάσσεται, μαζί

με πολλά άλλα εξαιρετικά πολύτιμα έγγραφα, ένα βιβλίο μεγάλου

σχήματος (0,50 x 0,35;), με χάρτινο σκληρό εξώφυλλο, ένας «Κα-

τάλογος βιβλίων από τα κατάλοιπα του Ορφανοτροφείου» με τα στοιχεία ΕΒΕ ΦΧ ΔΧ Χ 031. Είναι χειρόγραφος, με ωραία πλάγια καλλιγραφικά γράμματα, χωρίς χρονολόγηση. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του προσωπικού του Τμήματος Χειρογράφων και

17. Στο Εϋνάρδειο πρόκειται να στεγαστεί η Δημόσια Καποδιστριακή Βιβλιοθήκη Αίγι-

νας, σύμφωνα με την υπ’ αριθ. 15/13-5-92/Δ14 απόφαση της ΚΕΔ, μετά την αποκατάστασή του.

18. Γιάννης Κόκκωνας, Μαθητές του Κεντρικού Σχολείου (1830-1834), Κέντρο Ελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1997 σ. 43.

19. Ό. π.

Ομοιοτύπων της ΕΒΕ, η καταγραφή είναι μάλλον της περιόδου 1832-3420.

Καταγεγραμμένα και αριθμημένα σ’ αυτόν –σε σώματα και τόμους– είναι: «Κατάλογος των Ελληνικών βιβλίων» (σ. 1-28), «Κατάλογος των Γραικικών βιβλίων» (σ. 29-41), «Κατάλογος των Λατινικών βιβλίων» (σ. 42-44), «Κατάλογος των Γαλλικών βιβλίων» (σ. 45-49), «Κατάλογος των Ιταλικών βιβλίων» (σ. 50-56), «Κατάλογος των Γερμανικών βιβλίων» (σ. 57-63), «Κατάλογος των παραλειφθέντων βιβλίων» (σ. 64), «Κατάλογος των χειρογράφων και των πινάκων» (σ. 65-66)

Πρώτη καταγραφή αποτελεί το «Ησυχίου Λεξικόν, cum notis doctorum virorum integris…, 1746, εις σώματα δύο, το εν ολοδερμάτινον και το άλλον ολοπεργάμηνον». Στο «Κατάλογος των Γραικικών» πρώτο καταγράφεται το «Άτακτα παντοδαπών εις την αρχαίαν και την νέαν ελληνικήν γλώσσαν αυτοσχεδίων σημειώσεων

υπό Αδ. Κοραή, εν Παρισίοις, 1828, 1829, 1830». Τελευταία καταγραφή στους πίνακες διαβάζουμε «Ευγένιος21 . Δύο εικόνες Παναγίας22».

Οι περιορισμοί της επιβεβλημένης καραντίνας δεν επέτρεψαν, δυστυχώς, ευρύτερη ενασχόληση και μελέτη του ιστορικού αυτού ντοκουμέντου. Προς το παρόν, τουλάχιστον, όπως ελπίζουμε.

20. Βλ. πιο πάνω την αντίστοιχη καταλογράφηση του Γεννάδιου.

21. ΓΕΕ έτος Γ ΄, αρ. 69, 15 Σεπτεμβρίου 1828.

22. Βλ. σημ. 4.

ι

σ κ ρητικου

«Σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν ὄψι… πρόσωπα του ’21»: σχεδιάζοντας μια σύγχρονη πινακοθήκη γνωστών

και αγνώστων ηρώων του Αγώνα για το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Συνηθισμένοι άνθρωποι σε ασυνήθιστες καταστάσεις θα μπορούσαν να είναι ο υπότιτλος και η απεικονιστική αναζήτηση της υπό προετοιμασία αυτής έκθεσης, που επιχειρεί να επανασυστήσει τα πρόσωπα του ’21, γνωστά και άγνωστα, επανατοποθετώντας τα στην ανθρώπινή τους διάσταση. Αποφεύγοντας τη μονοδρομική παράθεση σχηματοποιημένων εικονιστικών συμβόλων και προτάσσοντας

την επιθυμία της «με σάρκα και οστά» αναπαράστασης εκείνων που έδωσαν καταγεγραμμένες και αφανείς μάχες στο όνομα ενός Έθνους.

Η έκθεση, που –σε διοργάνωση του Εθνικού Ιστορικού Μου-

σείου με την υποστήριξη του Δήμου Ύδρας και επιμέλεια της γράφουσας– θα παρουσιαστεί αρχικά στη Δημοτική Αγορά της Ύδρας

τον Ιούνιο του 2021, ενώ στη συνέχεια θα παρουσιαστεί στην Αθήνα, επιδιώκει να συγκεντρώσει σύγχρονα πορτρέτα δημοφιλών αλλά και αφανών ηρώων, ανδρών, γυναικών και παιδιών, οι περισσότεροι από τους οποίους πολέμησαν βρίσκοντας σκληρό θάνατο ή πεθαίνοντας αργότερα σε ένδεια.

Κάποιοι από τους ιστορικούς χαρακτήρες που επελέγησαν από τους συμμετέχοντες διακεκριμένους εικαστικούς, βασίζονται σε γνωστά εικονολογικά πρότυπα, φέροντας ωστόσο το βάρος της εικαστικής προσωπικότητας και των επιδιώξεων του δημιουργού τους

και άλλοι επινοήθηκαν πλαστικά εξαρχής, διερευνώντας ένα αταύτι-

στο παλαιότερο πορτρέτο δημόσιας ή ιδιωτικής συλλογής, ακολουθώντας μια ιστορική υποσημείωση ή αρχειακή επιστολή, υποβοηθούμενοι από ένα επώνυμο όπλο, ένα θραύσμα ενδύματος εποχής ή άλλο κειμήλιο, αλλά, ακόμη, «ερμηνεύοντας» πλαστικά μια προφορική αφήγηση ή ανασυστήνοντας εικονοποιητικά ένα ποίημα, όπως

τον περίφημο

«Ματρόζο»

του

«Ελληνόπουλο» του Βίκτωρος Ουγκώ, μεταφρασμένο έξοχα, με ζωγραφική σχεδόν ποιότητα, από τον Κωστή

Οι αγωνιστές μα και οι δευτεραγωνιστές άνθρωποί τους, οι ηλικιωμένοι που πολέμησαν ως νεανίες, οι γυναίκες, γνωστές και άγνωστες, στο ηρωικό μετόπισθεν ή στην εμπροσθοφυλακή της μάχης

(«Ή να σωθώμεν ελεύθεραι ή να αποθάνωμεν ελεύθεραι», γράφει

λίγο μετά την πτώση του Μεσολογγίου η Ευανθία Καΐρη στο θεα-

τρικό έργο της «Νικήρατος», υπογραμμίζοντας την έμφυλη διάστα-

ση του έργου μέσω της κεντρικής ηρωίδας της Κλεονίκης) και τα

μικρά παιδιά, που μεγάλωσαν πρόωρα, που πολέμησαν, σφαγιάσθη-

καν ή πουλήθηκαν σε παζάρια, είναι οι επιφανείς μα και οι αφανείς

καθημερινοί ήρωες, που εκλήθησαν, λόγω των ειδικών συνθηκών, να υπερβούν τον εαυτό τους. Συνενώνοντας πλαστικές και εννοιολογικές προσεγγίσεις, υποδέχονται τους επισκέπτες και γίνονται οι αναβλύζουσες πηγές της έκθεσης. Ανάμεσά τους εξέχουσα θέση κατέχουν, ασφαλώς, τα πορτρέτα εκείνα που απεικονίζουν τους ήρωες και τις σπουδαίες ιστορικές

φυσιογνωμίες του Αργοσαρωνικού: μεταξύ άλλων, τον ανιδιοτελή ήρωα Νικηταρά, μετέπειτα πολιτικό κρατούμενο στις Φυλακές της

Αίγινας, φιλοτεχνεί ο Θέμης Κοντογούρης· τους επιφανείς Υδραίους

Ανδρέα Μιαούλη, Λάζαρο Κουντουριώτη και Αντώνη Οικονόμου

φιλοτεχνούν οι Φραγκίσκος Δουκάκης, Πραξιτέλης Τζανουλίνος, Χρήστος Στανίσης, Βαγγέλης Κύρης, Anatoli Georgiev και Αντώ-

νης Τσακίρης· την ευγενή νεαρή Υδραία Κυριακούλα Βούλγαρη κεντά ο Σταμάτης Ζάννος, ενώ την ατρόμητη Σπετσιώτισσα Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα ζωγραφίζει η Γωγώ Ιερομονάχου. Αντίστοιχα, ο Γιάννης Αδαμάκης επιλέγει να φωτίσει ζωγραφικά την αινιγμα-

τική και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του αρχηγού του αγγλικού

κόμματος, υπουργού Εσωτερικών και πρωθυπουργού της Ελλάδας (1841, 1844, 1854-1855) Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, γόνου εξέ-

χουσας φαναριώτικης οικογένειας, που γεννήθηκε στην Κωνστα-

ντινούπολη το 1791 και παντρεύτηκε (1830) αλλά και πέθανε στην

Αίγινα τον Αύγουστο του 1865, τυφλός και φτωχός, έχοντας παί-

ξει ωστόσο ρόλο ιδιαίτερα σημαντικό στα πολιτικά πράγματα της

Επανάστασης και έχοντας επιλέξει να περάσει στο νησί τα τελευταία χρόνια του βίου του. Συγκεκριμένα, στην περίφημη εξοχική

οικογενειακή του έπαυλη, γνωστή και ως «Κόκκινο Κάστρο» στην

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. E. Adjiritis, ελαιογραφία σε κοντραπλακέ, 19 x 16 εκ., Συλλογή Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, Δωρεά οικ. Αργυροπούλου.

περιοχή των Ασωμάτων

(οδός Αφαίας), κτισμέ-

νης το 1825 αρχικά για

λογαριασμό του σκωτσέ-

ζου ιστορικού Τζορτζ Φίνλεϊ και μετέπειτα κληροδοτημένης, μέσω του γιού του

Νικόλαου (βαφτισιμιού του Ανδρέα Μιαούλη) και της δισέγγονής του Ελένης Σούτσου, στην οικογένεια του φίλου και ευεργέτη της

Αίγινας Νίκου Ρωκ - Μελά.

Στην υπό προετοιμασία έκθεση και σε συνομιλία με τα σύγχρο-

να έργα, το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο επέλεξε να παρουσιάσει είκοσι επιπλέον άγνωστα σχετικά έργα από τις συλλογές του –ιστορικά

πορτρέτα που δεν έχουν ως τώρα παρουσιαστεί στο κοινό– προτεί-

νοντας έτσι μια διαλογική οδό πνευματικής και ενσυναισθητικής

προσέγγισης των φυσικών πρωταγωνιστών του ’21, πέρα και πίσω

από την τυποποιημένη εικόνα τους. Η άγνωστη στους περισσότε-

ρους μικρή ελαιογραφία του πολιτικού και διπλωμάτη Αλέξανδρου

Μαυροκορδάτου, φιλοτεχνημένη στο Μόναχο από τον E. Adjiritis, που δημοσιεύεται στην Αιγιναία με την ευκαιρία του επετειακού

της αφιερώματος, είναι αναμφίβολα ένα από τα πιο γοητευτικά

από αυτά.

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος

Εις μνήμην…

Ο Κώστας Γαλάνης, ο αδελφός μου έφυγε στις 4 Φεβρουαρίου του 2019

Γράφω πως «έφυγε», αλλά δεν το έχω πιστέψει μέσα μου… Ίσως αργότερα, ίσως ποτέ. Ο χρόνος θα δείξει!

Ο Κώστας ο Γαλάνης αποτελούσε για πολλούς προσωπική ανα-

φορά: ήταν ο κύριος Γαλάνης, ο Κώστας, ο κύριος Πρόεδρος, ο επιχειρηματίας, ο Δημοτικός Σύμβουλος, η «παρέα» για άλλους στις

διάφορες και ποικίλες εκδηλώσεις. Ήταν ακόμα ο απαιτητικός σύζυγος, ο επιεικής πατέρας, ο «θείος Κόκος» για τα παιδιά μου, την Ίριδα και τον Μιχαήλ, ο καλός συγγενής, ο πιστός φίλος, ο επαναστατημένος Αιγινήτης, ο Κωστάκης παλαιών οικογενειακών φίλων που τον

ήξεραν από παιδάκι και –ω! της έκπληξης για μένα!– ο αγαπημένος

συμβουλάτορας πλήθους νεαρών κοριτσιών και αγοριών, που μεταξύ παγωτού και κρέπας στο «Αιάκειον» του πιάνανε ψιλή κουβέντα

στο ταμείο, εναποθέτοντάς του τα προβλήματά τους, τις οικονομικές

τους δυσκολίες και –προ πάντων– τα συναισθηματικά μπερδέματα της ζωής τους! Πάρα πολλά νεαρά παιδιά απ’ αυτά συνάντησα

την ημέρα της κηδείας του, που ήλθαν από την Αθήνα, για να τον

κατευοδώσουν μέσα σε ανεμοθύελλα και καταρρακτώδη βροχή!

Ο

Κώστας για μένα ήταν ο αδελφός, που ζητούσα επίμονα να

μου χαρίσουν οι γονείς μου, και ο στενός μου φίλος, που ήξερε τα

πάντα για μένα. Τον προστάτευα και με προστάτευε από κάθε κα-

κοτοπιά, τον συγχωρούσα και μου συγχωρούσε τα πάντα. Δεν ήταν

εύκολο, γιατί είχαμε διαφορετικό χαρακτήρα. Πολύ μποέμ εγώ, πιο

κοντά στις αστικές ιδέες εκείνος. Δεν ενέκρινα πάντα τις πράξεις

του ούτε αυτός τις δικές μου. Στα δύσκολα, κάναμε σιωπηρή ανα-

κωχή χωρίς να ανταλλάξουμε ποτέ μια δυσάρεστη κουβέντα.

Είχαμε δυνατά σωσίβια. Την εσαεί μνήμη της παρουσίας των

καταπληκτικών γονιών που μας μεγάλωσαν μέσα σε ένα πνεύμα ευρωπαϊκού πολιτισμού και ελευθερίας με μια υπερβολική αγάπη και μακριά από στενομυαλιές, που ρήμαζαν σαν εφιάλτης τη ζωή των

φίλων μας. Για παράδειγμα, ο μπαμπούλας τού «τι θα πει ο κόσμος»

ή το «μην λέτε έξω πώς ζούμε και τι κάνουμε» για μας ήταν και παρέμειναν κινέζικα. Αδιαφορούσαμε πλήρως για τη γνώμη που είχε κόσμος για μας και δεν κρύβαμε ποτέ το πώς ζούσαμε, βοηθώντας

όμως πάντα –κι αυτό είναι γνωστό– οποιονδήποτε ζητούσε τη συνδρομή μας.

Ο Κώστας γεννήθηκε μέσα στην πείνα της Γερμανικής Κατοχής, στις 22 Ιουνίου 1942. Ήμουν πέντε ετών και τον περίμενα

με ανυπομονησία, γιατί όλοι οι φίλοι μου είχαν αδελφάκια κι εγώ

μου –κάτι που του κόστισε ψυχολογικά– διότι οι Γερμανοί

αρνήθηκαν να δώσουν άδεια, για να πάνε οι γονείς μου στην Αθήνα.

Η πρώτη εικόνα από τον Κώστα θα μου μείνει αξέχαστη. Μέσα σε

μια κούνια ήταν ένα μαυριδερό άσχημο μωρό που, «για να μην το ζηλέψω», είχαν τοποθετήσει πάνω του μια σοκολάτα. Αργότερα

μου εξήγησαν ότι αυτή η σοκολάτα

ήταν η αμοιβή του πατέρα μου για τον τοκετό μιας συζύγου ναυτικού!

Πριν σαραντίσει ο Κώστας, κόλλησε κοκίτη από ασθενή του πατέρα μου και κόντεψε να πεθάνει! Μέσα στα γιατροσόφια της εποχής, δεν θα ξεχάσω ότι τον κοίμιζαν πάνω σε στρώμα από τα φύκια της θάλασσας! Οι γονείς μου

από την αγωνία τους τον παραχάιδεψαν και έγινε το πιο άτακτο αγόρι της Αίγινας. Ο φοβερός Κώστας με το όνομα, με δεύτερο σε σκληράδα τον Τάσο Μαΐλλη, τον

γιο του Βασίλη και της Λιλής.

Στη συνέχεια ο Κώστας έγινε η σκιά μου, η κολλιτσίδα μου. Δεν

έκανα βήμα χωρίς αυτόν! Ούρλιαζε, μόλις με έχανε. Τον λάτρευα!

Ήταν πολύ όμορφο αγοράκι αλλά τζώρας. Όταν με καλούσαν σε φι-

λικά σπίτια, με παρακαλούσαν: «Μαίρη, σε παρακαλώ, μην φέρεις

μαζί σου τον Κώστα», γιατί τα έκανε λίμπα! Όταν όμως μεγάλωσε

κι έγινε ένας όμορφος αρρενωπός Δον Ζουάν, όσοι με καλούσαν με

παρακαλούσαν: «να φέρεις και τον Κώστα»!

Λόγω Κατοχής, ο Κώστας είχε γίνει τριών ετών και δεν είχε

βαπτιστεί. «Πώς να τον ντύσουμε;» έλεγε η μάνα μου. Τότε επενέ-

βησαν οι οικογενειακές μας φίλες Ελένη Μελά και η κόρη της Σοφία

Ρωκ - Μελά, οι οποίες χρησιμοποίησαν ένα βυσσινί μεταξωτό φόρεμα της τελευταίας, του το έραψαν κουστουμάκι και η βάπτιση έγινε

στο σπίτι μας, όπως συνηθιζόταν τότε. Μόνο που ο Κώστας αγρίεψε, βούτηξε τον παππά από τα

έξαλλος ο παππάς, για να

τον ξαναβάλει στην κολυμπήθρα!

Τι να πρωτοθυμηθώ απ’ αυτόν! Μνήμες, μνήμες, μνήμες… Μια

μέρα παίζαμε κουτσό στο στενό μας και η αμάδα, η πέτρα που πέταξα, του έσπασε το κεφάλι. Για τρεις μέρες κρυβόμαστε και του έκανα

εγώ αλλαγές, ώσπου μας τσάκωσε ο πατέρας μου, που με δέος ανα-

κάλυψε μια τρυπάρα στο κεφάλι του Κώστα και του έκανε ράμματα.

Τότε, οι δύο γιατροί της Αίγινας, ο Γαλάνης και ο Ξυδέας, έκαναν τα

πάντα! Όλες τις ειδικότητες!

Η μητέρα μου μας έντυνε με τα ίδια υφάσματα, φούστα καρό

εγώ με γελεκάκι, καρό παντελονάκι κοντό ο Κώστας με γελεκάκι.

Και αυτό μας άρεσε! Οργώναμε την Αίγινα με ποδήλατα, ντυμέ -

νοι το καταχείμωνο με κοντά μανίκια. Μια φορά μία οικογενειακή

μας φίλη μάς μετέφερε τα λόγια ενός κυρίου: «υπάρχει ένας τρελός

γιατρός στην Αίγινα, που ανατρέφει τα παιδιά του σαν τον Μό -

γλη».

Ανήμερα Χριστουγέννων, για χρόνια, ο Κώστας, εγώ, ο Τάσος

Μαΐλλης και ο Δημήτρης Γιαννέλης, ο φίλος μας που έφυγε τόσο

νωρίς, πηγαίναμε στις 12 το μεσημέρι στο εκκλησάκι του Άι-Νι-

κόλα, στο λιμάνι, ρίχναμε μια θεαματική βουτιά και κολυμπούσα-

με μέχρι την «Αύρα», ενώ ο πατέρας μου μας παρακολουθούσε με

κιάλια από την ταράτσα του ΠΙΚΠΑ, που στεγαζόταν στο σπίτι των

Βογιατζή.

Σαν μεγάλωσε, ο Κώστας με συνόδευε σε θέατρα και σε συναυ-

λίες στην Αθήνα, όπως και με συνόδευε με το βιολί του στο πιάνο με

μαέστρο την μητέρα μας! Έπαιζα καλό πιάνο κάποτε, όπως έπαιζε

για χρόνια βιολί και ο Κώστας…

Αλλά, όπως και εγώ, έτσι και ο Κώστας είχε την προσωπική

του ζωή. Ποτέ δεν τον ρωτούσα πού εξαφανιζόταν, ποτέ δεν με ρω-

τούσε πού πήγαινα εγώ!

Τότε ανακατευόμουν πολύ με τα κοινά της Αίγινας, ενώ ο Κώστας ήταν αρχηγός Προσκόπων και ζούσε σαν τον Ταρζάν: με υποβρύχιο ψάρεμα, με βάρκες, με μοτοσυκλέτες, με ό,τι πιο ριψοκίνδυνο.

Εγώ πήγα για σπουδές στο Παρίσι και μετά παντρεύτηκα. Εκείνος τέλειωσε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, μηχανικός, και αργότερα παντρεύτηκε κι αυτός. Αρνήθηκε την πρόταση που του έκαναν στην Αμερική να δουλέψει διευθυντής μεγάλης εταιρείας, γιατί δεν ήθελε να χάσει την Ελλάδα και ιδίως την Αίγινα. Κι όταν αποφάσισε να εγκατασταθεί μόνιμα στο νησί μας, ο Κώστας δούλεψε με κέφι, ανιδιοτέλεια και αυταπάρνηση σε πολλούς τομείς με κορυφή το Ιστορικό Λαογραφικό Μουσείο, όπου ήταν Πρόεδρος των Φίλων του επί σειρά δεκαετιών. Το επανίδρυσε, αγόρασε από την τσέπη του σπουδαία έγγραφα του Καποδίστρια, για να ενισχύσει τη Συλλογή του Μουσείου και με τη συμμετοχή των σπουδαίων μελών των Φίλων του Μουσείου μετέτρεψε σε πολιτιστικό κέντρο της Αίγινας την αυλή και την αίθουσα του κτηρίου που μας άφησαν για τον

σκοπό αυτό η Πολύμνια Ηρειώτη και η Γωγώ Κουλικούρδη.

Κι ενώ όλα πήγαιναν ωραία και καλά, άρχισε η κακή περίοδος

της ζωής του αδελφού μου. Περιπέτειες υγείας από τις πιο δύσκολες, εγχειρήσεις επικίνδυνες στο εξωτερικό και εδώ. Τις αντιμετώ-

πισε με ψυχραιμία, έχοντας πλάι του τη γυναίκα του, την Αρετή, τα

παιδιά του, τον Γρηγόρη και τον Μιχάλη, την οικογένεια ολόκληρη

της γυναίκας του και τους φίλους τους, τη δική μου οικογένεια από

δίπλα, επίσης, αλλά στους πρώτους έπεφτε το μεγάλο βάρος. Κέρ-

δισε πολλές δύσκολες μάχες, αλλά έχασε την τελευταία!

Για όλους μας έρχεται αυτή η στιγμή, αλλά συναισθηματικά δεν είμαστε ποτέ έτοιμοι να την δεχτούμε…

Μετά από το φευγιό του, εξακολουθώ –όπως όλοι μας– τη ρουτίνα της δικής μου ζωής, αρνούμενη πάντα να «καταπιώ» το γεγονός. Φορές φορές περπατώ στον δρόμο και αναλογίζομαι

και σαν αστραπή περνούν σκηνές από τα μάτια μου: ο αδελφός μου

με μωρουδιακά στην αγκαλιά μου, ο αδελφός μου γαντζωμένος από

το χέρι μου με τα κόκκινα μαγουλάκια του, ο αδελφός μου ο τρελ-

λάρας να εξαφανίζει όλα τα σάντουιτς στο πάρτι μιας φίλης μου, ο

αδελφός μου να με φορτώνει στη σχάρα του ποδηλάτου του ή του

μοτοσακό του και να τρέχει σαν τον άνεμο, ο αδελφός μου να μου γράφει από το Μόναχο ότι ξεναγεί τους γονείς μας στα Μουσεία, ο αδελφός μου να με αντικαθιστά μέρα παρά μέρα στο προσκεφάλι

των γονιών μας στα νοσοκομεία, ο αδελφός μου να παίζει με τα παι-

διά μου και μετά να καμαρώνει τα δικά του, ο αδελφός μου να θέλει

πάντα να με δει, πριν μπει στα χειρουργεία, ο αδελφός μου στην

έξοδο από την τελευταία επέμβαση, ευχαριστημένος που τα κατά-

φερε χωρίς να ξέρει αυτό που εμείς οι άλλοι ξέραμε, ότι δηλαδή οι

γιατροί δεν είχαν μπορέσει να αντιμετωπίσουν όλα τα μέτωπα της

αρρώστιας της ύπουλης…

Το μόνο που με παρηγορεί είναι ότι έσβησε όπως οι αγαπημένοι

των Θεών· χωρίς να το αντιληφθεί, παίζοντας ένα παιχνίδι στο τηλέφωνό του.

Πάντα του τόνιζα ότι η ζωή είναι ένα παιχνίδι και πάντα συμφωνούσε.

Θα κλείσω με κάτι που με συγκινεί. Γνωρίζω έναν φίλο του που

πάει κάθε μέρα να τον χαιρετίσει στον τάφο του… Κι ακόμα, ο Κώστας πρόλαβε και είδε ένα λουλουδάκι που άνθισε στη ζωή: την εγγονή του, την κόρη του γιου του Γρηγόρη, του γιατρού, τη μικρή Αρετή!

Μαίρη Γαλάνη ­ Κρητικού

Βασίλειος Ι. Λυκούρης, ένας γνήσιος Αιγινήτης

Στις 10 Νοεμβρίου 2019 έφυγε από τη ζωή ο Βασίλειος Λυκού-

ρης, γιος του Ιωάννη και της Σοφίας, επίτιμος δικηγόρος. Η εξόδιος

ακολουθία τελέστηκε στον ναό του Αγίου Ιωάννη Γαργαρέττας στην Αθήνα και η ταφή έγινε στον οικογενειακό τάφο στο Κοιμητήριο Κυψέλης στην Αίγινα.

Ο Βασίλειος Λυκούρης γεννήθηκε στον Πειραιά το 1933. Γιος του δρος-δικηγόρου Ιωάννου Λυκούρη, ιδρυτή και ιδιοκτήτη του περιοδικού Κήρυξ της Αιγίνης, νυμφεύθηκε την Αικατερίνη Αντ. Λάσκαρη, νομικό-συμβολαιογράφο, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά, τη Σοφία, καθηγήτρια πειραματικής χορογραφίας στο Παν/μιο του Νότιγχαμ Τρεντ της Σκοτίας, και τον Ιωάννη, δικηγόρο Πειραιώς, που συνεχίζει στον επαγγελματικό και πολιτιστικό τομέα το σπουδαίο έργο του παππού του και του πατέρα του. Υπηρέτησε ως επίκουρος και έφεδρος αξιωματικός στο τότε Β.Ν., ασχολήθηκε με τον προσκοπισμό και συμμετείχε σε πολλές δραστηριότητες του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Πολλά και από

διάφορες θέσεις προσέφερε στον Δικηγορικό Σύλλογο Πειραιώς.

Τις πολύτιμες νομικές υπηρεσίες του προσέφερε κατά καιρούς

και στον Δήμο της Αίγινας. Διετέλεσε μέλος του Δ.Σ. και Γενι-

κός Γραμματέας της Εταιρείας

Προστασίας Αποφυλακιζομένων

Πειραιώς, μέλος του Συλλόγου

προς διάδοσιν της Εθνικής μουσικής (Σίμωνος Καρρά), μέλος

του Πειραϊκού Συνδέσμου, μέλος

και Αντιπρόεδρος του Ναυτικού

Μουσείου της Ελλάδος, από το

οποίο και τιμήθηκε για την προσφορά του. Μεγάλο μέρος της ζωτικότητάς του αφιέρωσε στον Σύνδεσμο Αιγινητών Πειραιώς, του οποίου διετέλεσε Γενικός Γραμματέας και Πρόεδρος μέχρι του θανάτου του. Στον Σύνδεσμο συνεργάσθηκε αποδοτικά με όλα τα μέλη, ιδιαίτερα με τους αειμνήστους Πρόεδρο Παναγιώτη Λεούση, Αντιπρόεδρο Χαράλαμπο Καλαμάκη και Ταμία Μιχαήλ Λεούση.

Τιμήθηκε από τον πρεσβύτερο αδελφό, Σύνδεσμο των εν Αθήναις

Αιγινητών (ίδρ. 1891), με αναμνηστική πλακέτα, η οποία του επι-

δόθηκε από τον Πρόεδρο Δημοσθένη Παπαλεονάρδο, σε ειδική εκ-

δήλωση στο Πνευματικό Κέντρο Αγ. Κωνσταντίνου Πειραιώς.

Συνέγραψε το έργο Συλλογή νομικών όρων από την ελληνική

αρχαιότητα ως την επανάσταση του 1821, το οποίο εκδόθηκε το

2004 από τον Δικηγορικό Σύλλογο Πειραιώς. Το έργο μαρτυρεί φιλοπονία, συστηματικότητα, πρωτοτυπία.

Υπήρξε, επίσης, ιδρυτικό μέλος και ο συντάκτης του καταστα-

τικού ιδρύσεως του φορέα έκδοσης του περιοδικού της Αστικής μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας Η Αιγιναία, στην οποία πολλά προσέφερε ως μέλος της Συντακτικής Επιτροπής από τη σύστασή της (2000) μέχρι του θανάτου του, έχοντας αναλάβει τη νομική εκπροσώπηση του περιοδικού. Προσηνής, μειλίχιος, οξυδερκής, συνέβαλε

με τις καίριες παρατηρήσεις και προτάσεις του στην επιτυχή πορεία

αυτής της εκδοτικής προσπάθειας.

Οι γραμμές που χαράσσονται αποτελούν ελάχιστη έκφραση ευ-

χαριστιών, μικρό αντίδωρο της μεγάλης αγάπης του Βασιλείου Λυκούρη προς την Αίγινα και τους Αιγινήτες. Ο γράφων, όπως και πλήθος Αιγινητών, τιμήθηκε με τη φιλία του. Σε κάθε συνάντηση

έκδηλα ήταν το ενδιαφέρον, ο ζήλος, η αγάπη του για το νησί του

και τα πράγματα που το αφορούσαν. Είχε οράματα που δεν πρόλαβε

να πραγματοποιήσει. Έφυγε με την ελπίδα και την προσμονή ότι θα

τα υλοποιήσουν νεότεροι συμπατριώτες του. Είθε οι σημερινοί Αιγι-

νήτες να εμπνέονται από το παράδειγμά του και να μιμούνται την

εντιμότητά του και την άδολη και γνήσια αγάπη του για το χωριό

του, την Κυψέλη, και για το νησί του, την Αίγινα.

Διονύσιος Χ. Καλαμάκης