Τεύχος 28

L F'P'liß -·**

IÊSO**· Ρ ..«rrfii.rïE.^E.

^^(fccr·

Ç

It IWr Λ 1*3* Ν duo

JSsjiie vu du MouilLigr.

ΤΕΥΧΟΣ 2 8

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΙΓΙΝΑ, KAAMAÎPI 2017

_

—

ΕΚΔΟΣΗ _

_

—

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΣΤΟΝ Γ Ι Α Ν Ν Η ΣΑΝΤΑΝΤΟΝΙΟ

ΕΤΟΣ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ Βιβλία για την Αίγινα

m ΑΙΠΙΜΙΑ« ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, ΕΠΙ2ΤΗΜΟΝ1Κ.Η ICA! ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ,

friò r. inoiioAÌiO

«'Ονομάζεται, δε ή εφημερίς αυτη^ ΠΡΟΑΓΓΕΛΙΑ. «:«ί:ι I:ff ITIVI (1 ;::=MÏOjTfln ì l i >' «nìtlìtl !*• «ÇÛIM»,

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, ώς υπό παροικουντων εις Αιγιναν εκδιδομένη»

Η ΑΙΓΙΝΑ ΙΑ

Προέλευση φ ω τ ο γ ρ α φ ι ώ ν :

Περιοδική πολιτιστική έκδοση

Δημήτρης Βλάικος: σελίδες 6, 10. 50

Τεύχος 28. Αίγινα

Φωτεινή Γ ι ω τ ά κ η : σελίδες 2-3, 120

152

Καλοκαίρι 201 7 Οι φωτογραφίες για το αφιέρωμα Ιδιοκτήτης - Εκδότης:

στο έτος Καζαντζάκη παραχωρήθηκαν

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

από το Φωτογραφικό Αρχείο Ν. Καζαντζάκη

«Η Αιγιναία» Έδρα: Μητροπόλεως 9. 180 10 Αίγινα ΑΦΜ: 0 9 9 1 1 9 8 «

Η φωτογραφία του Νίκου Κούνδουρου (σελ. 148) είναι του φωτογράφου Μιχάλη Αναστασίου (από το βιβλίο του Λευτέρη Ξανθόπουλου

Διευθυντής:

((Οι τέσσερις εποχές του Νίκου Κούνδουρου»,

Γεώργιος Ι. Μπόγρης

Εκδόσεις Γαβριηλίδης)

Συντακτική επιτροπή: Κώστας Γαβρόγλου Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Προνόη Θεολογίδου Μαίρη Κουκούλη

Επιστολές-Συνεργασίες στη διεύθυνση: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «Η Αιγιναία)) Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα

Γιώργος Κουλικούρδης Αννίτα Λεούση Βασίλης Λυκούρης

Η λ ε κ τ ρ ο ν ι κ ή διεύθυνση:

Γιώργος Μπήΐρος

www.aiginaia.gr

Γεώργιος Μπόγρης

e-mail:giorgobogris@gmail.corn

Δημήτρης Νικολό—ούλος

Ακολουθήστε μας

Ελένη Σ τ α μ π ό γ λ η

στο Ο aigiriaia

Διόρθωση κειμένων: Προνόη Θεολογίδου Σχεδιασμός: Εύη Καλογεροπούλου

Το κόσμημα εξωφύλλον

τον της

Αιγιναίας

είναι τον Γιάννη

Παραγωγή: Ιάσονας Μποτζάκης Γραφικές Τέχνες

ISSN I 10S-748X

Μόραλη.

ΤΕΥΧΟΣ 28

γιναια i

ÖEPIOASKH ΠΟΑΙΤΙΣΤί ΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΑΙΓΙΝΑ, ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 201 7

I

t

\<i

..'"'· '-.

ι • 11..

r

;

- i t i - ._ ; ; .•: •

• •• ..

';

-

'

•

.1'".

·.'

. '

:-.

•

'

•

:

.

,

r

. ... .

ί '

m

ζ •·.'•;....;

'•Sk-Î '],, ' ;

:-,•.;; •

':•••

/

• ".-

• .

•

Π e ρ ι € χ ό μ e ν oc Σ η μ ε ί ω μ α του Διευθυντή

7-9

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

ΚΑΙ Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Ε Σ Σ Τ Η Ν ΑΙΓΙΝΑ

...........................

10-57

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΠΑΠΑΗΛΙΑΣ - ΑΝΔΡΕΑΣ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ Το σύγχρονο αναπτυξιακό πρότυπο της Αίγινας: Δ ι α σ χ ί ζ ο ν τ α ς τον Ρ ο υ β ί κ ω ν α

11-18

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΤΡΟΜΠΛΟΣ Αίγινα. Χρήσεις γης —Δημογραφία —Απασχόληση

19-49

ΑΝΔΡΕΑΣ Γ. ΤΖΟΒΟΛΟΣ Ο θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ό ς / π ρ ο σ κ υ ν η μ α τ ι κ ό ς τ ο υ ρ ι σ μ ό ς σ τ η νήσο Α ί γ ι ν α κ α ι οι π ρ ο ο π τ ι κ έ ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ ο υ

51-54

ΕΛΕΝΗ Α. ΑΛΥΦΑΝΤΗ Η γ ε ω ρ γ ί α και η κτηνοτροφία στην Αίγινα: παρελθόν, παρόν, προοπτικές

55-57

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α Σ Τ Ο Ν Ν. Κ Α Ζ Α Ν Τ Ζ Α Κ Η

.......................

58-79

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΣΙΝΑΚΗΣ Καζαντζάκης και ποίηση

59-71

ΣΟΦΙΑ ΜΗΛΙΩΤΗ Η επίδραση του Ν ε ο π λ α τ ω ν ι σ μ ο ύ στο

Βραχόκηπο

του Νίκου Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η

72-74

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ - ΚΡΗΤΙΚΟΥ Οι α ν α μ ν ή σ ε ι ς μου α π ό τ ο ν Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η σ τ η ν Α ί γ ι ν α . . .

75-76

ΙΡΙΣ ΚΡΗΤΙΚΟΥ Ν ί κ ο ς Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η ς : οι Τ ό π ο ι τ η ς ζ ω ή ς , τ η ς ψ υ χ ή ς κ α ι τ ο υ νου ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΑ

77-79 ΚΤΗΡΙΑ

....................................

80-103

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΠΑΥΛΟΥ Ιστορικό τ η ς επισκευής του Κυβερνείου

81-87

ΠΡΟΝΟΗ ΘΕΟΛΟΓΙΔΟΥ Δημόσια Καποδιστριακή Βιβλιοθήκη Αίγινας

4

ΑίΓΙΝΑΙΑ [ΤΕΤΧΟΣ 28]

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2017

89-94

ΠΟΛΤΝΑ ΣΤΟΦΟΡΟΎ Ο Γολγοθάς της... Απομόνωσης

95-103

ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ

104-113

ΜΑΙΡΗ ΚΟΤΚΟΪΛΗ Π ώ ς «Αίγινα... Εθελοντής»

104-105

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ Τ α παλιά μονοπάτια της Αίγινας

107-113

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΥ ΚΑΙΡΟΥ

114-137

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ - ΚΡΗΤΙΚΟΥ Ζηνοβία Μπήτρου: η Γεωργία Σάνδη της Αίγινας, η α γ α π η μ έ ν η του Βάρναλη, η μποέμ, η πρωτοπόρος

..

115-119

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ - Π Ε Τ Ρ Ι Τ Ο Τ Μας έκλεψαν τ η Μ α ρ γ ε τ ώ !

121-128

ΛΕΝΑ ΚΑΠΝΙΑ ΑΡΑΠΟΣΤΑΘΗ Στην παραλία των Αγίων

129-133

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΒΕΛΤΑΝΙΣΙΑΝ Ζήλεια διέσπειρε θάνατον

134-137

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

138-163

Κ.&Μ. ΚΟΠΑΝΙΤΣΑ/Μ. ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΤ/ΣΤ. ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΤ / Β. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ/ Π Ρ. ΘΕΟΛΟΓΙΔΟΤ Για τον Δ η μ ή τ ρ η Κοπανίτσα

139-146

ΜΑΝΟΣ ΕΤΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ Κύριε Κούνδουρε, κ α λ η σ π έ ρ α σ α ς ! ΚΥΡΙΑΚΗ

147-151

ΧΡΙΣΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Γ ι α τ ο ν Γ ι ά ν ν η Σ α ν τ α ν τ ό ν ι ο

153-163

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

164-173

ΠΡΟΝΟΗ ©ΕΟΛΟΓΙΔΟΥ Ο Νεοπλατωνισμός στη Νεοελληνική Λογοτεχνία

....

165-166

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Το ανεκπλήρωτο ως εκδοχή του θανάτου

167-169

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ Βιβλία για την Αίγινα

170-173

ΑίΓΙΝΑΙΑ [ΤΕΪΧΟΣ 28]

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2 0 1 7

5

•'·•

:

> •

>'

· ·

/

η

;!

ΐ

.'.er';Λ ι' τ;"* ι """""" Τ'*"'ί

Σημείωμα του Διευθυντή

ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΝΗΣ1ΩΤΙΚΟΤΗΤΑΣ, πέραν του γεωγραφικού προσδιορισμού, αφορά και τις ιδιαιτε­ ρότητες της κατοίκησης, των κοινωνικών σχέσεων και οικονομικών δραστηριοτήτων και, εσχάτως, έχει οδη­ γήσει στην ανάγκη μίας διαφορετικής πολιτικής προσέγγισης των νησιών, σε επίπεδο πλέον και Ευρωπαϊκής Έ ν ω σ η ς . Βέβαια, η ιδιαι­ τερότητα των νησιών ως γεωγραφικών μονάδων, με δική τους ξεχωριστή-εσωτερική οικονομική και κοινωνική δομή, είναι κάτι το αυτα­ πόδεικτο. Η παραδοχή, όμως, από τα ανώτερα κέντρα εξουσίας ότι αυτό συνεπάγεται έναν διαφορετικό κεντρικό σχεδιασμό της οικονο­ μικής τους λειτουργίας και, ιδίως, του μοντέλου ανάπτυξης που πρέ­ πει να εφαρμοσθεί στη περίπτωση τους, αφενός στην ολότητα τους και αφετέρου στο κάθε νησί ξεχωριστά, είναι κάτι που για πρώτη φορά τίθεται προς συζήτηση, αναγνωρίζοντας την π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α . Η οικονομική και κοινωνική κρίση των τελευταίων ετών, η τε­ ράστια ανεργία, η κατάρρευση των μικρομεσαίων στρωμάτων του πληθυσμού και η φτωχοποίηση άλλοτε ευημερούντων τμημάτων του, δείχνουν την ανάγκη για ένα άλλο, καινούριο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης και απασχόλησης. Η τεχνητή —με δανεικά— ευημερία, έδειξε το ατελέσφορο της καλλιέργειας ψευδών ελπίδων τύπου χρηματιστηρίου-καζίνου, με κατάληξη το φούσκωμα στο πορτοφόλι των ολίγων. Και τα δανεικά για αγορά κινητών ή για ξόδεμα σε ταξίδια εξωτικών παραδείσων ακολούθησε η κατάσχεση προσωπικών περιου­ σιακών στοιχείων. Αν δούμε, λοιπόν, την κρίση ως ευκαιρία, όπως λένε κάποιοι, προκύπτει η ανάγκη για επανασχεδιασμό του μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης και απασχόλησης που θα ακολουθήσουμε για μας και τις γενιές που έρχονται.

ΑίΓΙΝΑΙΑ [ΤΕΤΧΟΣ 28]

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2017

Η οικονομική κατάρρευση, το κλείσιμο των εύκολων και χωρίς εγγυήσεις δανείων και, κυρίως, η απουσία οράματος και σχεδίου ακό­ μη και για το άμεσο μέλλον, οδήγησαν και το δικό μας νησί, και πάνω από όλα τους νέους του, στη σημερινή έλλειψη προοπτικής και την αγωνία για την επιβίωση. Μέχρι πριν από μία δεκαετία η ανάπτυξη του νησιού είχε βασιστεί σε δύο πυλώνες, τον τουρισμό και την οικοδομή. Και οι δύο κατέρ­ ρευσαν. Τπήρξαν φωνές που είχαν προειδοποιήσει για τον κίνδυνο όλα αυτά τα χρόνια. Έγιναν αντιληπτές σαν φωνές που αντιτίθενται στην πρόοδο και την ευημερία του τόπου. Τα γεγονότα, όμως, και οι εξε­ λίξεις μίλησαν με διαφορετική γλώσσα. 0 τουρισμός πήρε φθίνουσα τροχιά, γιατί βασίστηκε σε παρωχημένα πρότυπα και δεν αξιοποίησε τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Αίγινας ως νησιωτικού τόπου. Ευ­ τυχώς, όμως, παρήγορο σημάδι είναι ότι συζητιέται ολοένα και πιο σοβαρά η στροφή σε ένα καινούριο μοντέλο αναπροσαρμογής με κα­ τεύθυνση σε μορφές θεματικού τουρισμού, πεδίο πολύ πρόσφορο για την Αίγινα με τα τόσα μνημεία διαμέσου των αιώνων, την ποικιλία, εναλλαγή και αφθονία των φυσικών της πόρων. Η οικοδομική δραστηριότητα, που στήριζε παράλληλα πλήθος άλ­ λων επαγγελμάτων και υπηρεσιών, είχε εκ των πραγμάτων ένα προαναμενόμενο τέλος. Η στρόφιγγα των δανείων έκλεισε, πολλές οικοδο­ μές, που χτίστηκαν για κερδοσκοπική χρήση, έμειναν κουφάρια άδεια. Και χοορίς τη κρίση, ίδια θα ήταν η κατάληξη, μιας και όλα έγιναν δίχως χωροταξικό σχεδιασμό και η ανεξέλεγκτη δόμηση υπερέβαινε τη φέρουσα ικανότητα του νησιού. Το πρώτο αφιέρωμα στο παρόν τεύχος μας για τα δημογραφικά και τις εξελίξεις στην απασχόληση κατά την τελευταία δεκαετία στο νησί έρχεται να θέσει ένα θέμα, που, καλώς εχόντων των πραγμάτων, θα μας απασχολήσει και σε επόμενα τεύχη. Αυτό που θέτουμε εδώ για περαιτέρω συζήτηση στο άμεσο μέλλον είναι αυτό που είπαμε και στην αρχή: ποιο μ,οντέλο ανάπτυξης και απασχόλησης θα ακολουθήσει η Αίγινα. Το φυσικό περιβάλλον και το έμψυχο δυναμικό του νησιού ταιριά­ ζουν πάνω από όλα σε μία επιλογή που θα έχει να κάνει με μία ισόρ­ ροπη και αναλογική συμμετοχή, όπου το μερίδιο της απασχόλησης και των απολαβών αφορά την πρωτογενή π α ρ α γ ω γ ή , γεωργία, κτηνο­ τροφία, αλιεία. Οι υπηρεσίες τουρισμού είναι απαραίτητο να μπουν σε νέα κατεύθυνση θεματικών επιλογών και η μεταποίηση και π α ρ α γ ω γ ή καινοτόμων προϊόντων να ακολουθήσει ως τρίτος άξονας. Ή δ η , φαίνε­ ται ότι κάτι έχει αρχίσει να κινείται και μάλιστα —το πλέον ευχάριστο

ΣΗΜΕΊΩΜΑ ΤΟΥ ΔΙΕΪΘΤΝΤΗ

και παρήγορο— από μία μερίδα μικρή μεν ακόμη, κυρίως όμως νέων σε ηλικία ανθρώπων. Φέτος κλείνουν 60 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου μας συγ­ γραφέα Νίκου Καζαντζάκη, που τιμούμε στο τεύχος αυτό με ένα εν­ διαφέρον αφιέρωμα. Το 2017 είναι πανελλήνια έτος Καζαντζάκη και η Αίγινα οφείλει να αποδώσει ξεχωριστή τιμή και σημασία σε αυτή την επέτειο, γιατί, όπως ο ίδιος ο συγγραφέας αναφέρει, υπήρξε ο τόπος της πιο δημιουργικής περιόδου της ζωής του. Με συγκίνηση αποχαιρετούμε τους φίλους και συνεργάτες του πε­ ριοδικού Δημήτρη Κοπανίτσα και Γιάννη Σανταντόνιο, που έφυγαν μέσα στη χρονιά που κύλησε, αφιερώνοντας τους λίγες σελίδες με ευ­ γνωμοσύνη. Κλείνοντας, θέλω να ευχαριστήσω θερμά όσους ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα για την οικονομική στήριξη του περιοδικού, το οποίο μέσα στη γενικότερη κρίση αντιμετωπίζει πρόβλημα επιβίωσης. Καταρχάς, ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνουμε στον Μητροπολίτη μας, τον ΆγιοΎδρας, Σπετσών, Αιγίνης, Ερμιονίδος και Τροιζηνίας κ. Εφραίμ, από τα πρώτα βήματα του περιοδικού θερμό αναγνώστη και υποστηρικτή του. Επίσης, ευχαριστούμε για την οικονομική στήριξη προς την «Αιγιναία», τον κ. Άγγελο Κρητικό της ΑΝΕΔΗΚ ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΑΕ, τον Σύλλογο Φίλων του Λαογραφικού Μουσείου Δήμου Αίγινας, την ανώνυμη φίλη μας, καθώς και όλους τους φίλους και συντοπίτες, που μέσω διαφημιστικής καταχώρησης συνέβαλαν στην έκδοση αυτού του τεύχους. Ευχαριστούμε, ακόμη, τους συγγραφείς των άρθρων και τους Δ η ­ μήτρη Βλάικο, Μάνο Ζαχαρία και Κυριακή Χριστακοπούλου για τη βοήθεια τους στην ολοκλήρωση της ύλης του παρόντος τεύχους. Φίλες και φίλοι αναγνώστες, εκ μέρους της Συντακτικής Επιτροπής της αΑιγιναίας» Καλό σας Γεώργιος

Καλοκαίρι. Ι.

Μπόγρης

ΣΗΜΕΊΩΜΑ ΤΟΥ ΔΙΕΤΘΪΝΤΗ

9

m' ί

Ί

am . '

Vvf

1

I'".I! is· ' im

' ' ί Î Κ S-

in " 1!

ï

T U

'»•'•'<

••• ' ' [.'"••• '•

!.'! l i Α1-'-™

'Si m

ì'ffy H

-

\. <:

'«••

a ì

ι

ι .

; ι i.l

Η, ; - !

rfi]

ills] -'

'— '

. . I!

-' : νί

;

' •· ••-•:/ ì' :••••.-'•'.

s :'

:

" 1

•\ Διασχιζοντ ημογραφία - Απασχ τικος .resi

ΜΑ

Η γεωργία και η κτηνοτροφία στην Αίγινα: U

•: .

, •. ,

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΠΑΠΑΗΛΙΑΣ* - ΑΝΔΡΕΑΣ

ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ*

Το &ύγ^βύνύ αναπτυξιακό πρότυπο της Αίγινας" Δ ι α ν θ ί ζ ο ν τ α ς τον Ρουβίκωνοι

1. Εισαγωγή Το πρότυπο ανάπτυξης, που επικράτησε σε παγκόσμιο επίπεδο με την κυριαρχία των αγορών και την ενίσχυση της παγκοσμιοποίησης για μια σειρά από λόγους, αναπόφευκτα επέδρασε καθοριστικά και στο αναπτυξιακό μοντέλο, το οποίο υιοθέτησαν οι πόλεις σε ολόκληρο τον πλανήτη. Παράλληλα, οι αρνητικές επιπτώσεις που παρατηρήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες από την ανθρώπινη δραστηριότητα στο περιβάλ­ λον επέβαλαν, επί της ουσίας, την ανάγκη η αναπτυξιακή διαδικασία να αποκτήσει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, τα οποία επιχειρήθηκε να συμπεριληφθούν στην έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης, όπως αυτή δια­ μορφώθηκε από την επιτροπή Brundtland 1 (τυπικά η Παγκόσμια Επι­ τροπή Περιβάλλοντος και Ανάπτυξης) 2 , που συγκλήθηκε το 1983 από το OHE. Το περιεχόμενο που αποδόθηκε από την επιτροπή στη συγκε­ κριμένη έννοια είναι ευρέως γνωστό ως «η ανάπτυξη που εκπληρώνει τις ανάγκες του παρόντος χωρίς συμβιβασμούς εις βάρος της ικανότη­ τας των μελλοντικών γενεών να εκπληρώσουν τις δίκες τους ανάγκες». Παρά το γεγονός ότι η έννοια της βιωσιμότητας αποτελεί πλέον μια ευρύτερη έννοια-στόχο, τουλάχιστον στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, η οποία μπορεί να υποστηριχθεί ότι διαθέτει, τόσο ποιοτικά όσο και ποσο­ τικά χαρακτηριστικά, μετρήσιμα σε σημαντικό βαθμό, δεν είναι δυνατόν να αγνοηθεί ότι το περιεχόμενο της έννοιας οριοθετείται από μια σειρά παραμέτρων, όπως το οικονομικό επίπεδο, η κουλτούρα, οι αξίες, οι αντι­ λήψεις της εκάστοτε κοινωνίας σε συγκεκριμένες ιστορικά περιόδους.

*

Καθηγητής Οικονομικών στο TEI Πειραιά, Δ/ντής στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών (ΜΠΣ). ** Συνεργάτης στο Μ Π Σ .

1.

Γνωστή από το όνομα του προέδρου της Gro Harlem Brundtland.

2.

W C E D - World Commission on Environment and Development.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

11

Η περίπτωση της Ελλάδος θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι αποτελεί, ή μάλλον εξελίχθηκε τελικώς, ως ιδιάζουσα αναφορικά με τα υπό­ λοιπα κράτη του ανεπτυγμένου κόσμου και, πιο συγκεκριμένα, του Ευρωπαϊκού. Το σαθρό αναπτυξιακό μοντέλο, το οποίο υιοθετήθηκε τις προηγούμενες δεκαετίες, κυρίως ως απόρροια εγγενών, πλέον, προβλημάτων που παρατηρούνται στον ελληνικό χώρο, ίσως από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και μεταγενέστερα, συνέβαλε καθο­ ριστικά στη διαμόρφωση της οικονομικής κρίσης, η οποία μαστίζει την τελευταία επταετία τη χώρα. Περαιτέρω προβλήματα, όπως η αναποτελεσματικότητα

του

κράτους, η γραφειοκρατία, ο συγκεντρωτικός τρόπος διοίκησης, το κρατικοδίαιτο πλαίσιο επιχειρηματικότητας, η σημαντική αδυναμία ενσωμάτωσης της καινοτομίας και μία σειρά από άλλα ενίσχυσαν τις όποιες αδυναμίες. Ο θεσμός της αυτοδιοίκησης στην πλειοψηφία των ανεπτυγμένων χωρών αποτελεί βασικό πυλώνα άσκησης αναπτυξιακών πολιτικών σε τοπικό επίπεδο, προκαλώντας ταυτόχρονα σημαντικά πολλαπλα­ σιαστικά οφέλη στο αντίστοιχο εθνικό. Παρόλα αυτά, στην Ελλάδα, ο θεσμός μέσω των φορέων του, δηλαδή των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης, βρίσκεται εγκλωβισμένος, στην πλειοψηφία των πε­ ριπτώσεων, μεταξύ συγκεντρωτισμού, κακοδιαχείρισης, αναποτελε­ σματικότητας, έλλειψης δεκτικότητας στην αλλαγή και αδυναμίας ενσωμάτωσης σύγχρονων μορφών οργάνωσης και καινοτομίας. Παρά τις προσπάθειες που πραγματοποιήθηκαν τις τελευταίες δύο δεκαετίες για τον εκσυγχρονισμό της αυτοδιοίκησης στη χώρα, κυ­ ρίως με την υλοποίηση των δύο προγραμμάτων του Καποδίστρια και του Καλλικράτη, τα αποτελέσματα της εφαρμογής τους δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά, με τις παθογένειες του παρελθόντος, σε μεγάλο βαθμό, να εμμένουν. Σαφώς, το γεωγραφικό ανάγλυφο της χώρας, με τα χαρακτηριστικά ορεινότητας και νησιωτικότητας, ευνοεί τη διαμόρφωση ενός ανομοιογενούς τοπίου μεταξύ των ΟΤΑ, όχι μόνο ως προς το πληθυσμιακό τους μέγεθος αλλά, κυρίως, ως προς τη δυνατότητα τους να ασκήσουν τις αρμοδιότητες τους, μεταξύ των οποίων και την αναπτυξιακή πολιτική. Η οικονομική κρίση συνέβαλε στην επιδείνωση των συνθηκών αυτών, αφού κατεγράφη μία δραματική συρρίκνωση των πόρων που διέθετε η αυτοδιοίκηση τόσο σε επίπεδο οικονομικών όσο και ανθρώ­ πινου δυναμικού, παρά τις όποιες σπατάλες και την κακοδιαχείριση του παρελθόντος.

12

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

2. Η περίπτωση της Αίγινας Στο πλαίσιο που προαναφέρθηκε, η κάθε πόλη είναι σε μεγάλο βαθμό υποχρεωμένη να λειτουργεί σε ένα περιβάλλον άτυπου αλλά και τυπικού, πολλές φορές, ανταγωνισμού με τις υπόλοιπες είτε σε διεθνές επίπεδο είτε εντός της ίδιας της χώρας. Ο ανταγωνισμός αυτός εκφράζεται, κυ­ ρίως, μέσω της δυνατότητας προσέλκυσης επενδύσεων, της ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων με υψηλή προστιθέμενη αξία, της συγκέ­ ντρωσης καταρτισμένου ανθρώπινου δυναμικού, αλλά και όλων εκείνων των παραγόντων που μπορούν να παράξουν πολλαπλασιαστικά οφέλη για την επίτευξη συνθηκών ευημερίας των κατοίκων μίας πόλης. Π α ­ ράλληλα, κομβικού χαρακτήρα σημασίας αποτελεί, πέρα των οικονομι­ κών παραγόντων, η διαφύλαξη άλλων στοιχείων που συμβάλλουν καθο­ ριστικά στη διαμόρφωση της ευημερίας, όπως το περιβάλλον, ο τοπικός πολιτισμός, η δημοκρατία και η δυνατότητα συμμετοχής, η πρόσβαση στα βασικά αγαθά αλλά και μία σειρά άλλων μεταβλητών. Σ ε αυτό, λοιπόν, το ιδιαίτερα σύνθετο παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο η Αίγινα μέσω των εκπροσώπων της αλλά και της ίδιας της τοπικής της κοινωνίας θα πρέπει να αντιμετωπίσει όλες αυτές τις σύγχρονες προκλήσεις και να απαντήσει σε μία σειρά από διλήμματα, προκειμέ­ νου όσοι διαβιούν σε αυτή να είναι σε θέση να απολαμβάνουν το επιθυ­ μητό επίπεδο ευημερίας. Το γεγονός της ασυνέχειας του χώρου που προκαλεί η νησιωτικότητα συνιστά μία σημαντική δυσκολία για την ανάπτυξη μίας σειράς λειτουργιών, παρά την όποια εγγύτητα του νησιού στο μητροπολιτικό κέντρο της Αττικής. Η εγγύτητα αυτή έχει ένα διττό χαρακτήρα: Από το ένα μέρος μπορεί εν μέρει να λειτουργεί ανασταλτικά στην ανάπτυξη δραστηριοτήτων στο νησί, συντηρώντας τις όποιες εξαρτή­ σεις από τη μητροπολιτική περιοχή του λεκανοπεδίου αλλά και εν μέσω άλλων επιπτώσεων, όπως, για παράδειγμα, διαρροές του ανθρώπινου δυναμικού, αφού οι καθημερινές μετακινήσεις αποτελούν μία δυνατή εναλλακτική για τον πληθυσμό του νησιού. Από το άλλο όμως, αποτελεί έναν προσιτό προορισμό για τους κα­ τοίκους της Αττικής αλλά και για πολλούς αλλοδαπούς επισκέπτες, οι οποίοι επισκέπτονται το νησί με τα όποια πολλαπλασιαστικά οφέλη μπορεί να έχει αυτό, (χωρίς κάτι τέτοιο να σημαίνει ότι η προοπτική του τουρισμού αποτελεί τη μοναδική αναπτυξιακή διέξοδο, μολονότι διαθέτει μία ειδική βαρύτητα). Κομβικού χαρακτήρα, λοιπόν, ενέργεια για την εκάστοτε δημοτική αρχή είναι η διαμόρφωση ενός στρατηγικού σχεδίου, το οποίο οφείλει

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

13

να περιλαμβάνει αναλυτικά το αναπτυξιακό πρότυπο, που θα υιοθετη­ θεί μεσο-μακροπόθεσμα. Για τη διαμόρφωση της στρατηγικής αυτής αλλά και καθόλη την πορεία υλοποίησης της, όπως επεξηγείται στα επόμενα, δεν αρκεί η δέσμευση και η προσπάθεια μόνο της δημοτικής αρχής. Όλες οι σύγχρονες καλές πρακτικές στον διεθνή χώρο αναδεικνύουν ως βασικό παράγοντα επιτυχίας τη συλλογική προσπάθεια, όπως αυτή αποτυπώνεται μέσα από την έννοια του τετραπλού Helix),

έλικα.

(Quadruple

που συναντάται στη βιβλιογραφία των αστικών πολιτικών εδώ

και περίπου δύο δεκαετίες. Μέσω του συγκεκριμένου όρου επιχειρείται μία μορφή προσομοίωσης με τους έλικες του DNA, προκειμένου να αποδοθεί η σύνθετη σχέση και οι δεσμοί που αναπτύσσονται μεταξύ τεσσάρων κρίσιμων παραγόντων, ώστε να δημιουργηθεί ένα περιβάλ­ λον καινοτομίας, που θα επιτρέψει μία άλλου τύπου κοινωνικοοικονομι­ κή ανάπτυξη. Σ τ η λογική αυτή τους βασικούς έλικες αποτελούν οι φο­ ρείς της κυβέρνησης οι επιχειρήσεις,

(συμπεριλαμβανομένων και των τοπικών άρχουν),

οι οργανισμοί

που σχετίζονται

με τη γνώση

δημαϊκά και ερευνητικά ιδρύματα) και η κοινωνία

(ακα­

(όπως εκφράζε­

ται από συλλογικότητες, κοινωνικούς εταίρους, ομάδες ενδιαφέροντος κλπ). Η μεταξύ τους αλληλεπίδραση, σύμφωνα με τα μοντέλα των ελίκων (helices models), είναι αυτή που επιτρέπει τα αποτελέσματα της έρευνας και της καινοτομίας να ενισχύσουν σταδιακά την τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη. Δυστυχώς, στον ελληνικό χώρο εμφανίζονται ελάχιστες περιπτώ­ σεις που έχει υιοθετηθεί ένα μοντέλο ανάπτυξης με ανάλογα χαρακτη­ ριστικά και, όπου αυτό συνέβη, παρουσιάζει μάλλον αποσπασματικά χαρακτηριστικά. Όντας μία διαδικασία σύνθετη και αρκετά χρονοβόρα, προκειμένου να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες συμμετοχής των φορέων από τους διαφορετικούς χώρους που προαναφέρθηκαν, είναι ιδιαίτερα σημαντικό η δημοτική αρχή να λειτουργήσει ως συντονιστής και διευκολυντής με στόχο τη διαμόρφωση ενός κλίματος εμπιστοσύνης, στοι­ χείο το οποίο αποτελεί και τη μεγάλη πρόκληση του εγχειρήματος 3 . Η εγγύτητα του νησιού με την Αττική επιτρέπει την ανάπτυξη σχέσεων με τον ακαδημαϊκό και ερευνητικό χώρο, ο οποίος και δεν 3.

14

Σ τ α πλαίσια αυτά εδώ και τριάντα περίπου χρόνια (από τη δεκαετία του αναπτυχθεί ο συμμετοχικός προϋπολογισμός. Προκειμένου να υπάρχει η ρη αποδοτικότητα επιχειρείται να συμμετάσχει ο πληθυσμός ενός δήμου κασία κατάρτισης των πόρων της κοινότητας. Αναλυτικά: Παπαηλίας Οικονομία και Κοινωνία, σελ. 253-272.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ Ι Ι Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

1980) έχει μεγαλύτε­ στη διαδι­ Θ. (2014)

έχει παρουσία στο νησί, ενώ οι υπόλοιποι τρεις έλικες μπορούν να ενεργοποιηθούν από το ενδογενές, κυρίως, δυναμικό. Ελλείψει ικανο­ ποιητικών πόρων, η στρατηγική θα είναι σημαντικό να διέπεται από μία λογική αστικού

βελονισμού,

[urban acupuncture)

με απολύτως

στοχευμένες παρεμβάσεις, οι οποίες θα διασφαλίζουν το μεγαλύτερο δυνατό αποτέλεσμα με τη χρήση ελάχιστων πόρων. Η πλούσια ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά του νησιού εί­ ναι απαραίτητο να αποτελέσει έναν βασικό πυλώνα, πάνω στον όποιο θα βασιστεί το σύγχρονο αναπτυξιακό πρότυπο του νησιού (Cultural Based Development) αναπτύσσοντας ισχυρές συνέργειες με την τουρι­ στική δραστηριότητα, η οποία σταδιακά μπορεί να πάρει μία άλλη μορ­ φή, ενσωματώνοντας τα στοιχεία πολιτιστικού και ιστορικού ενδια­ φέροντος και προσελκύοντας ένα άλλο κοινό, που διαφοροποιείται από αυτό του μαζικού τουρισμού. Εξίσου κομβικό στοιχείο στην όλη διαδικασία είναι η πόλη να δια­ τηρήσει το δυναμικό και παραγωγικό τμήμα του πληθυσμού της ή ακόμα και να προσελκύσει σταδιακά δυναμικό αυτής της μορφής, το οποίο επιθυμεί να συνδυάσει και μια ποιοτική διαβίωση. Για να επι­ τευχθεί κάτι τέτοιο, θα πρέπει να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συν­ θήκες και το περιβάλλον που προαναφέρθηκε. Ο Δήμος μπορεί να έχει κομβικό ρόλο στη διαμόρφωση του περιβάλλοντος αυτού τόσο μέσω της λειτουργίας της τετραπλής έλικας, που προαναφέρθηκε, όσο και με κάποιες άμεσες ενέργειες που δύναται να έχουν άμεσα αποτελέσματα στη διαμόρφωση τοπικών οικοσυστημάτων καινοτομίας και επιχει­ ρηματικότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα πιθανής εμπλοκής του Δήμου είναι η αξιοποίηση του χώρου του παλαιού Ορφανοτροφείου (αργότερα Φυλακών) με κάποια μορφή παραχώρησης από το Υπουρ­ γείο, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως ένας πολυχώρος - κέντρο και­ νοτομίας, εντός του οποίου μπορεί να λειτουργήσει μία θερμοκοιτίδα, που θα φιλοξενεί και θα υποστηρίζει την επιχειρηματικότητα, με start­ ups επιχειρήσεις σε μία σειρά από κλάδους, οι οποίοι μπορεί να έχουν στρατηγικό ενδιαφέρον για την ανάπτυξη του νησιού. Κομβικής σημασίας στοιχείο αποτελεί η αναπτυξιακή στρατηγική να περιλαμβάνει τις ανάλογες δράσεις που θα μετασχηματίσουν την Αίγινα σε μία ευφυή πόλη (smart city). Οι δράσεις αυτές συνδέονται με την ενσωμάτωση των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνιών στις λειτουργίες του άστεως και ουσιαστικά αποτελούν κεντρικού χ α ­ ρακτήρα αναπτυξιακό πυλώνα σε κάθε σύγχρονη πόλη. Επίσης, είναι απαραίτητο να συμπεριληφθεί η στρατηγική της γ α ­ λάζιας ανάπτυξης (blue growth), μέσω της οποίας θα διερευνηθούν και

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

15

θα συμπεριληφθούν οι προοπτικές που προσδίδουν οι θαλάσσιες δρα­ στηριότητες και ο θαλάσσιος χώρος στην αναπτυξιακή διαδικασία του νησιού, οι οποίοι, ιδιαίτερα σε μία νησιωτική περιοχή, έχουν καθορι­ στική σημασία. Παράλληλα και λαμβάνοντας υπόψη τη συνιστώσα του περιβάλλο­ ντος, η δημοτική αρχή θα πρέπει να υιοθετήσει αλλά και να προωθήσει τη φιλοσοφία της κυκλικής οικονομίας (Circular Economy) στο κρίσι­ μο πεδίο της διαχείρισης των απορριμμάτων, με σημαντικά αποτελέ­ σματα, όπως άλλωστε αποδεικνύεται και από τις καλές πρακτικές του διεθνή χώρου, τόσο στην τοπική οικονομία όσο και στην προστασία του περιβάλλοντος.

8. Σύνθεση συμπερασμάτων Οι σύγχρονες προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει η Αίγινα απαιτούν προσεγγίσεις που να διαφοροποιούνται από αυτές του π α ­ ρελθόντος, βασισμένες σε έναν στρατηγικό σχεδιασμό, στον οποίο ο πολιτισμός και η παράδοση θα συνυπάρχουν με την καινοτομία και την κοινωνία της γνώσης, η δημόσια διοίκηση θα συνεργάζεται παραγω­ γικά με τον επιχειρηματικό χώρο και η κοινωνία των πολιτών θα έχει πρόσβαση στη λήψη των αποφάσεων, μέσω συμμετοχικών διαδικα­ σιών που θα διασφαλίζουν την ακρίβεια των αποφάσεων, ως προς τα πραγματικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η τοπική κοινωνία. Επι­ χειρώντας εν συντομία να συγκεκριμενοποιηθούν τα πεδία παρέμβα­ σης, επιχειρείται μία ομαδοποίηση σε τρεις βασικές κατηγορίες:

α) Ο ι κ ι σ τ ι κ ό

περιβάλλον

Το νησί της Αίγινας αποτελεί ουσιαστικά τμήμα της ευρύτερης μητρο­ πολιτικής περιοχής της Αττικής. Η γεωγραφική της θέση στο κέντρο του Σαρωνικού Κόλπου με την εγγύτητα της προς το λιμάνι του Πει­ ραιά (μόλις 12 ναυτικά μίλια), σε συνδυασμό με την πλούσια πολιτιστι­ κή κληρονομιά και το φυσικό κάλλος, την κατέστησαν από τις πρώτες περιοχές της χώρας που γνώρισαν τουριστική κίνηση πριν το Β' Π α γ κ ό ­ σμιο Πόλεμο. Ταυτόχρονα, κυρίως λόγω της εγγύτητας της, η Αίγινα σταδιακά μετατράπηκε σε περιοχή υποδοχής εξοχικής / β' κατοικίας, με κύριους παραθεριστές /οικιστές τους κατοίκους του Αεκανοπεδίου. Σ τ α 85,9 τετραγωνικά χιλιόμετρα του νησιού, στοιχείο το οποίο την καθιστά το δεύτερο μεγαλύτερο νησί του Αργοσαρωνικού, εκτείνε-

16

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

ται μια σειρά οικισμών διακριτών ως προς το μέγεθος και τη σημασία τους. Παρόλα αυτά, η διάρθρωση του οικιστικού δικτύου μπορεί να χ α ­ ρακτηριστεί ως μονοπολική, με την πόλη της Αίγινας να έχει κεντρικό ρόλο καθώς εκεί συγκεντρώνονται οι περισσότερες κεντρικές και λοιπές λειτουργίες και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού του νησιού. Το συ­ γκεκριμένο πρότυπο ανάπτυξης έχει ουσιαστικά όμως δημιουργήσει και σημαντικές πιέσεις στον χώρο από τις συγκρούσεις στις χρήσεις γης, οι οποίες αναπτύσσονται κυρίως στην πόλη της Αίγινας αλλά και σε άλλες περιοχές που δέχονται έντονη τουριστική ανάπτυξη. Επίσης, φαινόμενα που παρατηρήθηκαν ήδη από την προηγούμενη δεκαετία, όπως η συρ­ ρίκνωση των παραδοσιακών καλλιεργειών (π.χ. της φιστικιάς), αλλά και η μείωση των παράκτιων δασικών εκτάσεων, προκαλούν την αλλοί­ ωση της φυσιογνωμίας του νησιού, η οποία μακροπρόθεσμα προκαλεί σημαντικούς κινδύνους για την αναπτυξιακή διαδικασία του. Βασική επιδίωξη για την Αίγινα στο συγκεκριμένο πεδίο θα πρέπει να εξακο­ λουθήσει να αποτελεί η πολιτική της ήπιας ανάπτυξης, ανάλογα με τα κατά τόπους συγκριτικά πλεονεκτήματα, με έμφαση στο σεβασμό του ευαίσθητου νησιωτικού και παράκτιου τοπίου και περιβάλλοντος. Ως εκ τούτου, αποτελεί απαραίτητο στοιχείο η επικαιροποίηση του σχετι­ κού σχεδιασμού με την εκπόνηση ίσως ενός Σχεδίου Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων (ΣΟΑΠ), το οποίο αποτελεί κεντρικό εργαλείο σχεδιασμού μαζί με το επιχειρησιακό πρόγραμμα του Δήμου.

β) Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α Στην Αίγινα είναι δυνατόν να θεμελιωθεί σε πλέον στέρεες βάσεις ο θρησκευτικός τουρισμός. Το νησί είναι γνωστό για τη μονή του Αγί­ ου Νεκταρίου, η οποία ήδη προσελκύει σημαντικούς αριθμούς πιστών. Επίσης, η περιοχή της παλαιάς χώρας αποτελεί ένα σπάνιο για την Ελ­ λάδα και, γενικότερα, για την Ευρώπη μνημείο. Εν πρώτοις θα έπρε­ πε να κινηθούν διαδικασίες για την αναστήλωση των παρεκκλησιών είτε αξιοποιώντας τις ευκαιρίες που προσφέρουν τα προγράμματα του Ε Σ Π Α είτε ακόμα και με την ένταξη της περιοχής στο πρόγραμμα της 4

UNESCO ως μνημείου παγκόσμιας κληρονομιάς .

4.

Αυτό προϋποθέτει αναστήλωση των περισσότερων παρεκκλησιών, μεγάλο μέρος των οποίων διασώζεται, παρά την εγκατάλειψη, σε καλή ή υποφερτή κατάσταση, όπως επίσης και των αναγκαίων έργων υποδομής, λόγου χάριν μονοπατιών κατά το προ­ ηγούμενο πολλών περιοχών στην ηπειρωτική χώρα. Θα μπορούσε η γενική εικόνα να προκύψει από τους αντίστοιχους δασικούς ατραπούς του Santiago de Compostela στην Ισπανία, τον δεύτερο ιερό τόπο (και προσκύνημα) των καθολικών στη Δύση.

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Ι Α Κ Ε Σ Π Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Ε Σ Σ Τ Η Ν Α Ι Γ Ι Ν Α

17

Λαμβάνοντας υπόψη την εγγύτητα του χώρου προς την πρωτεύου­ σα, είναι δυνατόν επί όλου του έτους να υπάρχει διαρκής κίνηση από τους επισκέπτες. Περαιτέρω, θα μπορούσε να αναπτυχθεί η διαπολιτι5

σμική ανάδειξη του νησιού , αφού η επίσκεψη θα συνδυάζει τον αρχαιο­ λογικό χώρο του ναού της Αφαίας με αυτόν της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου της Παλιάς Χώρας αλλά και της νεότερης (Άγιος Νεκτάριος). Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο αποτελεί η αναπτυξιακή διαδικασία να έχει έναν ολοκληρωμένο χαρακτήρα, λαμβάνοντας πάντα υπόψη τις αρχές τις αειφορίας. Σ τ η συγκεκριμένη κατεύθυνση, υπάρχουν σημα­ ντικά περιθώρια ισχυροποίησης τις διασύνδεσης των δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται και στους τρεις τομείς (πρωτογενής, δευτερογενής και τριτογενής) στα πρότυπα άλλων ευρωπαϊκών πόλεων. Χαρακτη­ ριστικό παράδειγμα με ιδιαίτερη εφαρμογή στην Αίγινα αποτελεί το πεδίο της γαστρονομίας και του γαστρονομικού τουρισμού, το οποίο και δημιουργεί όλες τις προϋποθέσεις διασύνδεσης μεταξύ παραγωγών, μεταποίησης και τουριστικών μονάδων που δραστηριοποιούνται στην Αίγινα. Ο ρόλος του Δήμου σε ένα τέτοιο εγχείρημα είναι καθοριστικός ως προς τον συντονισμό και την προώθηση, κινητοποιώντας τις τοπι­ κές δυνάμεις. Τέλος, έχει γίνει εκτενής αναφορά στην προηγούμενη ενότητα στην ανάγκη προώθηση της καινοτομίας σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικο­ οικονομικής οργάνωσης του νησιού, όπως επίσης και στους βασικούς πυλώνες που θα πρέπει να αποτελέσουν οι στρατηγικές της γαλάζιας ανάπτυξης, της ευφυούς πόλης, της κυκλικής οικονομίας.

γ)

Εκπαίδευση

Δεδομένου του κορεσμού στο λεκανοπέδιο των Εκπαιδευτικών Ιδρυ­ μάτων, θα ήταν δυνατόν τμήματα προπτυχιακών ή και μεταπτυχια­ κών σπουδών να αναπτυχθούν στην περιοχή. Ενδεικτικά οι θεματικές ενότητες, όπως τουρισμός, ναυτιλία, ναυτικές ακαδημίες, παιδαγωγικά τμήματα συνδέονται άμεσα με την ιστορία της περιοχής. Μέσω βελτί­ ωσης της υποδομής (Ορφανοτροφείο κλπ) θα ήταν δυνατόν να φιλοξε­ νηθεί μεγάλο μέρος των δραστηριοτήτων αυτών.

5.

18

Συνοπτική ιστορική επισκόπηση: Παπαηλίας Θ., Αίγινα: Ιστορικές και Οικονομικές όψεις, περιοδικό «Η Αιγιναία» τ. 1, Ιανουάριος - Ιούνιος 2000, σελ. 41-46.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

ΣΤΡΟΜΠΛΟΣ

Αίγινα. Χρήσεις γτις-Ά^ιμογραψία

— Απαα^οΧτι^Ί]

Πριν δεκαεπτά χρόνια στο πρώτο τεύχος του περιοδικού «Αιγιναία» εί­ χαμε δημοσιεύσει μια εργασία με τίτλο ((Τάσεις και διαρθρωτικές αλ­ λαγές στην οικονομική δραστηριότητα της Αίγινας». Με την παρούσα εργασία προσπαθούμε να δώσουμε, μετά από καιρό, μια ενημερωμένη έκδοση της εργασίας αυτής. Κατά την προσπάθεια μας αυτή είχαμε να αντιμετωπίσουμε πολλές προκλήσεις. Η οικονομική δραστηριότητα της Αίγινας, όπως και η οικονομική δραστηριότητα όλης της χώρας, επηρεά­ στηκε από κοσμογονικές εξελίξεις που συντελέστηκαν στο διάστημα που μεσολάβησε από το 2000 έως σήμερα: η είσοδος της χώρας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση, η χρηματοπιστωτική κρίση, τα μνημόνια. Οι εξελίξεις αυτές αποτυπώθηκαν σε αριθμούς και οι αριθμοί πολλαπλασιάστηκαν και έγιναν λόγω του διαδικτύου πιο εύκολα προσπε­ λάσιμοι. Από την άλλη μεριά αναπτύχθηκαν και τα εργαλεία που παρα­ κολουθούν την οικονομική δραστηριότητα καθώς και τους παράγοντες που την επηρεάζουν. Οι δορυφορικές απεικονίσεις των εκτάσεων που απασχολούνται στη γεωργική παραγωγή, της οικιστικής επέκτασης, της μεταβολής των κλιματολογικών συνθηκών κ. ά. έκαναν τις παρουσιάσεις που στηρίζονται αποκλειστικά σε αριθμούς να φαίνονται φτωχές. Η συ­ μπερίληψη ενός τέτοιου όγκου πληροφοριών σε μια εργασία σαν και αυτή θα άγγιζε τα όρια μιας οικονομοτεχνικής μελέτης, η οποία πιστεύουμε πως δεν ταιριάζει στο ύφος του περιοδικού. Για τον λόγο αυτό, στην τρέ­ χουσα εργασία ασχολούμαστε με τη διοικητική διαίρεση, τη μορφολογία του εδάφους, τις χρήσεις γης, τα δημογραφικά χαρακτηριστικά και την απασχόληση στον Δήμο Αίγινας. Αν η Συντακτική Επιτροπή του πε­ ριοδικού μάς το επιτρέψει, σε προσεχές τεύχος θα ασχοληθούμε με τη δραστηριότητα των πιο σημαντικών παραγωγικών κλάδων στην Αίγινα, όπως ο τουρισμός, η οικοδομική δραστηριότητα, το εμπόριο κ.ά.

*

Προϊστάμενος Διεύθυνσης Στατιστικών Στερεάς Ελλάδος και Νήσων Αιγαίου στην ΕΛΣΤΑΤ, Διδάκτορας του Οικονομικού Πανεπιστήμιου Αθηνών. Διδάσκει στο Με­ ταπτυχιακό Τμήμα Δημόσιας Οικονομίας του ΑΕΙ Πειραιά Τ.Τ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

19

Διοικητική οργάνωση Το νησί της Αίγινας, σύμφωνα με το Πρόγραμμα Καλλικράτης (Ν.3852/2010), ανήκει εξ ολοκλήρου στον Δήμο της Αίγινας, ο οποίος υπάγεται μαζί με τους Δήμους Σαλαμίνας, Ύδρας, Πόρου, Σ π ε τ σ ώ ν , Αγκιστρίου, Κυθήρων και Τροιζηνίας στην Περιφερειακή Ενότητα Νήσων, η οποία, με τη σειρά της, υπάγεται στην Περιφέρεια Ατ­ τικής. Παλαιότερα, πριν το 2010, ανήκε διοικητικά στη Νομαρχία Πειραιώς, ενώ ακόμα παλαιότερα, πριν το 1997, αποτελούσε μαζί με την τότε Κοινότητα (σημερινό Δήμο) του Αγκιστρίου την Ε π α ρ χ ί α Αιγίνης. Οι ΟΤΑ, που πριν το 1997 αποτελούσαν τον Δήμο και της Κοινότητες του νησιού, σύμφωνα με το Πρόγραμμα Καποδίστριας (Ν. 2539/1997) συγχωνεύτηκαν, έτσι ώστε να σχηματίσουν τον νέο Δήμο Αίγινας που δημιουργήθηκε τότε και αυτοί μετατράπηκαν σε Δημοτικά Διαμερίσματα του νέου Δήμου. Το 2010 τα δημοτικά αυ­ τά διαμερίσματα μετατράπηκαν από το Πρόγραμμα Καλλικράτης σε μία Τοπική Κοινότητα (Πέρδικα) και σε τέσσερις Δημοτικές Κοινό­ τητες (Αιγίνης, Βαθέος, Κυψέλης, Μεσαγρού). Η Κοινότητα Αγκι­ στρίου παρέμεινε, σύμφωνα με το Πρόγραμμα Καποδίστριας, μέχρι το 2010 αυτοτελής κοινότητα, οπότε μετεξελίχθηκε, σύμφωνα με το Πρόγραμμα Καλλικράτης, σε Δήμο. Οι παραπάνω διοικητικές λε­ πτομέρειες μπορεί να είναι γνωστές σε πολλούς αναγνώστες. Ο λόγος που τις υπενθυμίζουμε στο σημείο αυτό είναι, κυρίως, μεθοδολογικοί. Για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας οι μεταβολές αυτές προ­ καλούν σοβαρές δυσκολίες στην ανάλυση των στατιστικών μεγεθών, καθώς και στη διαχρονική συγκρισιμότητά τους. Οι στατιστικές, που αφορούν τη γεωγραφική περιφέρεια ((Δήμος Αιγίνης» πριν και μετά το 1997, δεν είναι συγκρίσιμες, διότι, όπως εξηγήθηκε παραπάνω, ο Δήμος Αιγίνης πριν το 1997 δεν είναι η ίδια γεωγραφική και διοι­ κητική ενότητα με τον Δήμο Αιγίνης μετά το 1997. Ευτυχώς, για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης τα διοικητικά όρια του παλαι­ ού Δήμου και των παλαιών Κοινοτήτων του νησιού της Αίγινας δεν άλλαξαν, έστω και αν αυτές μετονομάστηκαν αρχικά σε Δημοτικά Διαμερίσματα και αργότερα σε Δημοτικές Κοινότητες. Χρησιμο­ ποιώντας, όπου ήταν δυνατόν, ως δομικά συστατικά τις στατιστι­ κές που αφορούν τα τοπικά διαμερίσματα (με όποια ονομασία και αν αναφέρονται) και κάνοντας τις αναγκαίες αναγωγές, δημιουργήσαμε συνεπείς και συγκρίσιμες στατιστικές σειρές για περιόδους που πάνε πέρα από το 1997.

20

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΤ31ΑΚ1ΪΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΙΙΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

Πίνακας 1: Μόνιμος πληθυσμός, ορεινότητα και έκταση (τ.χ.) Αίγινας το 2011

Περιγραφή (

«Πρόγραμμα» Κάτοικοι

Καλλικράτης) ΔΗΜΟΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΙΓΙΝΑΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΒΑΘΕΟΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΤΤΕΛΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΜΕΣΑΓΡΟΥ ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΠΕΡΔΙΚΑΣ Πηγή:

ΕΛΣΤΑΤ

Ορεινότητα (Π=Πεδινές, Η=Ημιορεινες,

Μόνιμος Πληθυσμός Ποσοστό (ο/ο)

0=Ορεινές περιοχές)

Έκταση

(

Τετραγ. Χιλιόμ.

WM Ποσοστό

m

Πυκνότητα Πληθυσμού (Πληθυσμός/ Έκταση)

13.056

100%

Π

88,8

100,0%

147,0

7.253

56%

Π

40,2

45,2%

180,5

1.495

11%

Π

7,6

8,5%

196,9

2.124

16%

Π

6,3

7,1%

338,9

1.361

10%

Π

20,5

23,1%

66,4

823

6%

Η

14,3

16,1%

57,6

- Μητρώο Δήμων, Κοινοτήτων και Οικισμών

2011

Έ τ σ ι έγινε εφικτό γ ι α λόγους συγκρισιμότητας να χρησιμοποιούμε σε όλη την έκταση της εργασίας τις διοικητικές διαιρέσεις του Σ υ ­ στήματος Καλλικράτη ακόμα και γ ι α τις χρονικές περιόδους πριν το 2010 που αυτό δεν υπήρχε. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζεται η έκταση, ο μόνιμος πληθυσμός και η ορεινότητα των Δημοτικών Κοινοτήτων του νησιού, τ α οποία αθροιζόμενα αποδίδουν τ α αντίστοιχα μεγέθη του καλλικρατικού Δήμου Αιγίνης. Μια οπτική εικόνα, επίσης, τ ω ν διοικητικών ορίων αλλά και της γεωγραφικής θέσης τ ω ν Δημοτικών Κοινοτήτων του νησιού της Αίγινας δίνεται στην Εικόνα 1. Ο καλλικρατικός Δήμος της Αίγινας αποτελείται από πέντε Δημοτι­ κές Κοινότητες: • Την Δημοτική Κοινότητα Αίγινας, η οποία συμπίπτει γεωγραφι­ κά με τον πριν το 1997 Δήμο της Αίγινας. Με βάση τ α στοιχεία του Πίνακα 1, η Δημοτική Κοινότητα Αίγινας καταλαμβάνει το 45% της έκτασης του νησιού και, όπως φαίνεται από την Εικό­ να 1, αποτελεί μια διαμπερή τομή του νησιού, η οποία ξεκινάει από το βορειοδυτικό του τμήμα, καλύπτει τα δύο τρίτα της δυτι­ κής του πλευράς, διαπερνά το κέντρο του και καταλαμβάνει και ένα σημαντικό μέρος της ανατολικής πλευράς. Σ τ ο Δ.Δ. Αίγι­ νας υπάγονται, επίσης, και οι νησίδες που βρίσκονται στα βορειο­ δυτικά του νησιού, δηλαδή η Τψηλή, η Σταχτορροή, η Πλατειά, οι Λαούσες, η Μονή και το σύμπλεγμα των Διαπόριων νήσων.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

21

Εικόνα 1: Διοικητική διαίρεση Δ ή μ ο υ Α ί γ ι ν α ς

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ

3

- Δ/νση Δημοσιεύσεων και Εκτυπώσεων - Τμήμα

Χαρτογραφίας

Τη Δ η μ ο τ ι κ ή Κ ο ι ν ό τ η τ α Κ υ ψ έ λ η ς , η οποία καταλαμβάνει μια έκταση 6,3 τ.χ. στο βορειοδυτικό τμήμα του νησιού.

• Τη Δ η μ ο τ ι κ ή Κ ο ι ν ό τ η τ α Β α θ έ ο ς , η οποία καταλαμβάνει μια έκταση 7,6 τ.χ. στο κεντρικό μέρος του βορείου τμήματος του νη­ σιού.

• Τη Δ η μ ο τ ι κ ή Κ ο ι ν ό τ η τ α Μ ε σ α γ ρ ο ύ , η οποία καταλαμβάνει μια έκταση 20,5 τ.χ. σε ολόκληρο το βορειοανατολικό τμήμα του νησιού. Σ τ η Δημοτική Κοινότητα Μεσαγρού υπάγεται και η νησί­ δα Νησίδα, που ευρίσκεται βορειοανατολικά του νησιού.

0

Την Τ ο π ι κ ή Κ ο ι ν ό τ η τ α

Π έ ρ δ ι κ α ς , η οποία καταλαμβάνει

μια έκταση 14,3 τ.χ., η οποία αποτελεί ολόκληρο το νότιο τμήμα του νησιού. Στην Τοπική Κοινότητα Πέρδικας ανήκει και η νησί­ δα Μονή, που ευρίσκεται στα νότια του νησιού.

22

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

Μορφολογία του Εδάφους Η μορφολογία του εδάφους της Αίγινας είναι, δημιούργημα της ηφαι­ 2 στειακής δραστηριότητας, που έλαβε χώρα την Πλειόκαινο Ε π ο χ ή . Η Αίγινα βρίσκεται πάνω στο ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου, το οποίο είναι γνωστό στη διεθνή βιβλιογραφία με τα αρχικά SAAVA 3 (South Aegean Active Volcanic Arc) . Η ηφαιστειακή δραστηριότατα 4 στην Αίγινα, η οποία ήταν από τις πιο πρώιμες σε σχέση με τις ηφαι­ στειακές δραστηριότες ολόκληρου του τόξου SAAVA, εξελίχθηκε σε δύο φάσεις (Χατζηιωάνου 2010). Η πρώτη φάση λαμβάνει χώρα την περίοδο που εκτείνεται από τα 4,7 μέχρι τ α 3 εκατ. χρόνια από σήμε­ ρα, όπου εκδηλώνεται μια υποθαλάσσια ηφαιστειακή δραστηριότητα στα βόρεια και το βορειοανατολικά του νησιού. Αποτέλεσμα αυτής της δραστηριότητας ήταν η εναπόθεση στο βόρειο μέρος του νησιού στρωμάτων με τη μορφή ασβεστολιθικών και ψαμμιτικών σχιστόλιθων. Μετά το τέλος της ηφαιστειακής δραστηριότητας, το βόρειο μέ­ ρος του νησιού βυθίστηκε και το παλαιό ανάγλυφο καλύφθηκε με ένα λευκό πορώδη ασβεστόλιθο (Καψάλης Α. 2006). Μεταγενέστερα αλλά μέσα στην Πλειόκαινο Ε π ο χ ή , εκδηλώνεται ηφαιστειακή δραστηρι­ ότητα στο κεντρικό (ηφαίστειο της Σκοτεινής) και στο νότιο τμήμα του νησιού. Σ τ η δεύτερη φάση, η οποία εκτείνεται από τα 3 μέχρι τα 2,1 εκατ. χρόνια από σήμερα, εκδηλώθηκαν ηφαιστειακές δραστηρι­ ότητες στο κεντρικό και νότιο τμήμα του νησιού στις περιοχές Όρος και Λαζάρηδες. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα, που περιγράφηκε π α ­ ραπάνω, σε γενικές γραμμές εξηγεί τη γεωλογική διαίρεση του νησιού σε τρία τ μ ή μ α τ α : • Στο βόρειο τμήμα του νησιού, όπου τα εδάφη του είναι κυρίως πωρολιθικά. Αυτό έχει τις εξής συνέπειες: α) τα εδάφη αυτά να είναι διαπερατά από το νερό και, συνεπώς, σχετικά γόνιμα β) τα εδάφη αυτά να διαβρώνονται σχετικά εύκολα από το νερό, με αποτέλεσμα να ομαλοποιούνται οι απολήξεις προς τη θάλασσα και να διαμορφώνουν ένα ήπιο παραθαλάσσιο μέτωπο ( Π α π α ρ γυροπούλου Π. 2016). Τα ίδια χαρακτηριστικά παρουσιάζει και το σύνολο σχεδόν του δυτικού μέρους του νησιού.

2.

Το Π λ ε ι ό κ α ι ν ο ή Π λ ε ι ό κ α ι ν ο ς Ε π ο χ ή είναι η γεωλογική εποχή, η οποία εκτείνεται από τα 5,333 μέχρι τα 2,58 εκατομμύρια χρόνια πριν το σήμερα (Wikipedia.org)

3.

Το ηφαιστειακό τόξο SAAVA ξεκινά από το Σουσάκι Κορινθίας και τελειώνει στη Νίσυρο. Ενδιάμεσα περιλαμβάνει τα ηφαιστειακά κέντρα της Αίγινας, των Μεθάνων, του Πόρου, της Μήλου και της Σαντορίνης.

4.

Η δραστηριότητα του ηφαιστείου των Μεθάνων ξεκινά πολύ αργότερα.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ! ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

23

4

' -

ι Λ/Γ,*;,,:,

;;

\ψ~.ψ\ w^ß,^m

To αντίθετο συμβαίνει στο κεντρικό και νότιο τμήμα του νησιού, στο οποίο κατά τ ι : σχετικά πιο ((πρόσφατες» ηφαιστειακές δρα­ στηριότητες (βλ. παραπάνω δεύτερη φάση) εναποτέθηκαν ηφαι­ στειακά πετρώματα αδιαπέραστα από το νερό. Λυτό σημαίνει μικρή διάβρωση του εδάφους από το νερό και σχηματισμό χει­ μάρρων. Έ τ σ ι εξηγείται το γεγονός της ύπαρξης ορεινών όγκων στο τμήμα αυτό του νησιού με κλίσεις πολλές φορές μεγαλύτερες του 40% καθώς και παραλίες, που σχηματίζουν κρημνούς 30-60 μέτρων (Καψάλης Α. 2006). Το βορειοανατολικό τμήμα του νησιού, που παρουσιάζει μια μι­ κτή εικόνα. Στο βορειανατολικό άκρο του νησιού (Κάβος) καθώς και το ανατολικό τα πετρώματα είναι ηφαιστειακά και οι παρα­ λίες απότομες. Προχωρώντας όμως προς το βόρειο και κεντρικό μέρος του νησιού, τα πετρώματα γίνονται ασβεστολιθικά, επι­ τρέπουν δηλαδή τη διέλευση του νερού και είναι, συνεπώς, σχε­ τικά γόνιμα. Σ τ α εδάφη αυτά σχηματίζεται και η ομαλή παρα­ λία της Αγίας Μαρίνας.

AWJL Σύμφωνα με την Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία ( Ε Μ ϊ ) , το κλίμα του συνόλου της Ελληνικής Επικράτειας, άρα και της Αίγινας, έχει ra χαρακτηριστικά του Μεσογειακού κλίματος, τα οποία είναι τα εξής: α) ήπιοι και βροχεροί χειμώνες β) σχετικώς θερμά και ξηρά καλοκαίρια και γ) μεγάλη ηλιοφάνεια όλο σχεδόν τον χρόνο. Παρόλα αυτά, οι ιδι­ αίτερες συνθήκες που επικρατούν σε κάθε γεωγραφική περιοχή καθορί­ ζουν μια ποικιλία παραλλαγών του κλίμ,ατος της περιοχής στα πλαίσια, φυσικά, του Μεσογειακού κλίματος.

24

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ

Π Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Ε Σ Σ Τ Η Ν Α Ι Γ Ι Ν Α

.

;

Πίνακας 2. Μηνιαία σ τ ο ι χ ε ί α θερμοκρασίας, β ρ ο χ ό π τ ω σ η ς , τ α χ ύ τ η τ α ς άνεμου για την π ε ρ ι ο χ ή της Α ί γ ι ν α ς

Μήνες

Μέση Μην aia Θερμοκρασία (°C)

Μηνιαία Βροχόπτω 7η (mm)

2014

2015

2016

2014

2015

2016

Ιανουάριος

13,2

11,1

11,8

75,2

32,2

34,8

Φεβρουάριος

12,8

10,6

14,6

15,4

33,2

5,2

Μάρτιος

13,9

12,4

13,9

37,8

53,0

36,8

Απρίλιος

16,5

15,9

18,9

45,2

1,2

0,2

Μάιος

20,4

21,0

20,4

1,4

11,4

0,6

Ιούνιος

24,9

24,0

26,5

3,0

11,4

6,6

Ιούλιος

27,3

28,2

28,6

0

18,6

0

Αύγουστος

28,4

28,6

28,3

0,8

0

0

Σεπτέμβριος

24,5

25,6

24,3

14,8

58

49,8

Οκτώβριος

19,7

20,1

20,2

36,6

44,8

35,6

Νοέμβριος

15,9

17,8

16,1

25,4

29,8

38,4

Δεκέμβριος

13,8

12,7

10,2

209,4

1,2

11,4

Έτος

19,2

19,2

19,48

465,0

295,0

219,0

Μήνες

Μέση μηνιαία τον Ανέμου

Ταχύτητα (km/hr)

Επικρατούσα Μηνιαία Διεύθυνση του Ανέμου (Β=Βόρε«>ς, Ν=Νότίος, Α=Ανατολικός, Α=Αντικός)

2014

2015

2016

2014

2015

2016

Ιανουάριος

6,4

9,8

9,0

ΝΝΑ

ΝΝΑ

ΒΒΑ

Φεβρουάριος

6,7

12,1

7,1

ΒΒΑ

Β

ΝΝΑ

Μάρτιος

8,0

9,1

7,9

Β

Β

ΝΝΑ

Απρίλιος

6,6

8,5

6,8

ΝΝΑ

ΝΝΑ

ΔΒΔ

Μάιος

7,8

7,4

7,6

ΔΒΔ

Β

ΔΒΔ

Ιούνιος

7,2

7,0

7,5

ΔΒΔ

Β

ΔΒΔ

Ιούλιος

8,2

7,8

9,3

ΔΒΔ

Β

Β

Αύγουστος

8,0

9,5

9,6

ΒΔ

Β

Β

Σεπτέμβριος

7,0

6,7

8,0

Β

Β

Β

Οκτώβριος

9,5

9,7

8,8

ΒΒΑ

Β

Β

Νοέμβριος

7,6

7,0

8,6

ΒΑ

ΒΒΔ

ΒΒΑ

Δεκέμβριος

8,2

9,2

12,8

ΝΝΑ

ΒΒΑ

Β

Έτος

7,6

8,65

8,58

Πηγή:

Εθνική

Μετεωρολογική

3

Υπηρεσία

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ

Π Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Ε Σ Σ Τ Η Ν Α Ι Γ Ι Ν Α

25

Οι βασικοί παράγοντες, που προσδιορίζουν τον τύπο του μικροκλίμα­ τος που επικρατεί σε κάθε περιοχή, είναι η θερμοκρασία, η βροχόπτω­ ση, η ένταση και η κατεύθυνση του ανέμου κ.ά. Ο Μετεωρολογικός σταθμός της Αίγινας λειτουργεί από τον Δε­ κέμβριο του 2013 και, συνεπώς, διαθέτουμε στοιχεία για τρία πλήρη έτη. Τα στοιχεία αυτά περιέχονται στον Πίνακα 2. Σύμφωνα με τα στοιχεία του πίνακα αυτού, η μέση ετήσια θερμοκρασία στην Αίγινα κυμαίνεται κοντά στο 19°G και στα τρία διαθέσιμα έτη σε αντίθεση με τα στοιχεία για τη βροχόπτωση και την ταχύτητα του ανέμου που παρουσιάζουν σημαντικές διακυμάνσεις από χρονιά σε χρονιά, γεγονός που δεν μας επιτρέπει να βγάλουμε συμπεράσματα για τις μακροχρόνι­ ες τάσεις των μεγεθών αυτών. Τα στοιχεία όμως για την επικρατούσα διεύθυνση του ανέμου επιβεβαιώνουν την κοινή αντίληψη π ω ς η επι­ κρατούσα διεύθυνση του ανέμου στο νησί είναι η βόρεια (Β,ΒΔ,ΒΑ), με εξαίρεση τους μήνες Δεκέμβριο και Ιανουάριο, που η επικρατούσα διεύθυνση του ανέμου είναι η νότια. Για να βγάλουμε πιο σίγουρα συμπεράσματα για τις μετεωρολο­ γικές παραμέτρους, χρειαζόμαστε μια μεγαλύτερη χρονολογική σειρά μετεωρολογικών δεδομένων. Για το σκοπό αυτό θα χρησιμοποιήσου­ με τις εκτιμήσεις του έργου "Γεοκλίμα" (www.geolima.eu), οι οποίες αφορούν την περίοδο 1975-2004 και παρουσιάζονται στον Πίνακα 3. Με βάση τα στοιχεία του Πίνακα 3, η Αίγινα το διάστημα που εξετά­ ζουμε έχει μέση ετήσια θερμοκρασία 19,02°C, η οποία είναι η μεγαλύ­ τερη στην Περιφερειακή Ενότητα Νήσων. Το αντίστοιχο μέγεθος π.χ. για τα Κύθηρα είναι 19,02°C και για την Ύδρα 18,12°C. Πίνακας 8>: Μετεωρολογικές παράμετροι της Αίγινας για την περίοδο 1975-2004

Μέση σχετική υγρασία (%)

Μέση θερμοκρασία αέρα (°C)

71,62

11,04

47,92

14,92

Φεβρουάριος

69,67

10,81

42,94

15,26

Μάρτιος

68,04

12,58

54,61

14,67

Απρίλιος

63,42

15,95

21,16

11,54

Μάιος

58,49

22,18

9,78

10,48

Ιούνιος

50,40

25,30

5,93

9,73

Ιούλιος

45,49

27,71

5,52

11,26

Αύγουστος

51,09

27,90

6,71

11,55

Εποχή Ιανουάριος

26

Ολικό ύψος βροχόπτωσης (mm)

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

Μέση ταχύτητα ανέμου (Κόμβοι)

Σεπτέμβριος

57,30

24,33

10,18

9,34

Οκτώβριος

64,14

20,44

42,54

13,52

Νοέμβριος

71,78

15,82

77,40

13,58

Δεκέμβριος

69,49

12,18

84,95

14,80

Χειμώνας

71,90

11,10

192,61

15,04

Άνοιξη

64,74

14,96

93,03

13,56

Καλοκαίρι

50,57

26,08

24.73

10,97

Φθινόπωρο

65,86

19,64

127,56

12,70

Έτος

60,91

19.02

391,62

13.07

Πηγή: Έργο Γεοκλίμα

(www.geoclima.eu)

Η μικρότερη μέση θερμοκρασία παρατηρείται τον Ιανουάριο και η μεγαλύτερη τον Αύγουστο. Από τα στοιχεία, επίσης, του Πίνακα 3 διαπιστώνουμε π ω ς υπάρχει κάθε χρόνο μια εποχή ξηρασίας (ΜάιοςΣεπτέμβριος) με λιγότερα από 10,5 χιλιοστά βροχής κατά μήνα, ενώ ο πιο βροχερός μήνας είναι ο Μάρτιος με 54,61 mm. Σ ε χαμηλά επίπεδα, επίσης, κυμαίνονται η μέση ετήσια σχετική υγρασία (60,91%) και η μέση ετήσια ταχύτητα του ανέμου (13,7 κόμ­ βους). Λαμβάνοντας υπόψη τις τιμές και την εποχική διάρθρωση των παραμέτρων του Πίνακα 3, το κλίμα της Αίγινας, σύμφωνα με την κλιματική ταξινόμηση του KOPPEN, χαρακτηρίζεται ως Χερσαίο Με­ σογειακό Ξηρού και Θερμού Θέρους (CSA).

Κάλυψη του εδάφους — Χρήση γης Η κάλυψη γης στο νησί της Αίγινας, όπως και σε κάθε άλλη περιοχή, είναι αποτέλεσμα τριών παραγόντων: α) τ ω ν ε δ α φ ώ ν β) τ ο υ κ λ ί ­ μ α τ ο ς και γ ) τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς π α ρ έ μ β α σ η ς . Η επίδραση των παραπάνω παραγόντων καθώς και οι διαφορετικές καλύψεις γης θα αναλυθούν με τη βοήθεια του συστήματος κάλυψης 5

γης Corine . Για τις ανάγκες της εργασίας αυτής χρησιμοποιούμε δύο χαρτογραφήσεις της Αίγινας, μία για το 1990 και μία για το 2012, προκειμένου να αναλύσουμε της αλλαγές που συνέβησαν στις χρήσεις γης στο μεσοδιάστημα. Στην απεικόνιση του 2012 (δεξιά απεικόνιση) βλέπουμε π ω ς η κάλυψη του εδάφους ακολουθεί, σε γενικές γραμμές,

5. Corine είναι η σύντμηση της φράσης (Coordination of information on the environ­ ment), που σημαίνει συντονισμός των πληροφοριών για το περιβάλλον. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

27

τη γεωλογική διαίρεση του νησιού που περιγράψαμε παραπάνω. Πε­ ρισσότερο συγκεκριμένα, το νησί μπορεί να χωριστεί σε τρία μέρη: Α) Τ ο χ β ν τ ρ ι κ ό κ α ι ν ό τ ι ο τ μ ή μ α του νησιού, όπου βρίσκονται οι περισσότερες λοφώδεις εκτάσεις, οι οποίες αναπτύσσονται με κα­ τεύθυνση από τον Βορρά στον Νότο. Στην απεικόνιση για το 2012 βλέ­ πουμε πως η περιοχή αυτή καλύπτεται, κυρίως, από σκληροφυλλική βλάστηση, η οποία καταλαμβάνει περίπου 14,31 τ.χ. Η σκληροφυλλική βλάστηση είναι συνηθισμένη στα οικοσυστήματα μεσογειοικού τύπου και αποτελείται από φυτά που προσαρμόζονται στη μεγάλη θερμή και ξηρή περίοδο, που χαρακτηρίζει το κλίμα της Αίγινας. Σκληρόφυλλα ονομάζονται τα φυτά που έχουν φύλλα μικρά και σκληρά προκειμέ­ νου να ελαχιστοποιούνται οι απώλειες της υγρασίας κατά τη διάρκεια της ημέρας. Η σκληροφυλλική βλάστηση σε αυτό το μέρος της Αί­ γινας αποτελείται, κυρίως, από μακία βλάστηση, σχίνους lentiscus) και φρύγανα, κυρίως αστοιβές (Sarcopoterium θυμάρια (Thymous)

(Pistacia

spinosum),

και ασπάλαθους (Calicotome villosa). Στο δυ­

τικό μέρος των λόφων του κεντρικού τμήματος υπάρχουν λιβαδικές εκτάσεις, ενώ στο ανατολικό τμήμα μέχρι την ακτογραμμή υπάρχουν εκτάσεις μ,ικτού δάσους (πεύκα, μακία βλάστηση και φρύγανα) κα­ θώς και μια μικρή έκταση ελαιώνων, οι οποίοι καλλιεργούνται κυρίως σε αναβαθμίδες. Οι αναβαθμίδες είναι κάτι συνηθισμένο στην περιο­ χή και παλαιότερα χρησιμοποιούντο, για να καλλιεργηθεί σιτάρι και κριθάρι. Στις μέρες μας έχουν εγκαταλειφθεί ή χρησιμοποιούνται ως μικροί ελαιώνες. Διοικητικά, σύμφωνα με την Εικόνα 1 (σελ. 22), το κεντρικό τμήμα ανήκει στη Δημοτική Κοινότητα της Αίγινας, ενώ το Νότιο στην Τοπική Κοινότητα της Πέρδικας. Στην Τοπική Κοινότητα Πέρδικας, όπως φαίνεται στην απεικόνιση του 2012 της Εικόνας 2, έχει αναπτυχθεί ένα σημαντικό κομμάτι αστικού ιστού, που καταλαμβάνει τόσο τον οικισμό της Πέρδικας όσο και τους οικισμούς του Σφεντουρίου και της Αιγινήτισσας. Από μια σύγκριση των απεικονίσεων του 1990 και του 2012 παρατηρούμε πως την εικοσαετία 1990-2010 η οι­ κιστική επέκταση στην περιοχή αφορούσε σε μεγαλύτερο βαθμό τον οικισμό της Αιγινήτισσας αλλά και η αστική επέκταση των οικισμών της Πέρδικας και του Σφεντουρίου ήταν εξίσου μεγάλη. Β) Τ ο β ο ρ ε ι ο α ν α τ ο λ ι κ ό μ έ ρ ο ς του νησιού, το οποίο, σύμφωνα με τον Πίνακα 1 (σελ. 21), ανήκει κυρίως στη Δημοτική Κοινότη­ τα Μεσαγρού. Σύμφωνα με την Εικόνα 2, (απεικόνιση 2012) μεγά­ λες εκτάσεις του τμήματος αυτού καλύπτονται από δάσος κωνοφόρων. Στην περίπτωση της Αίγινας, το δάσος αυτό αποτελείται από δένδρα χαλεπίου πεύκης, ένα είδος πεύκου που προτιμά τις περιοχές με ζε-

28

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ 1ΙΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΙ-ΙΝ ΑΙΓΙΝΑ

Εικόνα 2. Δορυφορικές απεικονίσεις της Αίγινας στα πλαίσια του συστήματος κάλυψης γης Corine Περιγραφή Έκταση 1990 Ασυνεχής αστικός ιστός

2,78

Οπωροφόρα δένδρα και φυτείες με σαρκώδεις καρπούς

3,12

Σύνθετες καλλιέργειες

19,28

Γη που χρησιμοποιείται κυρίως για γεωργία μαζί με σημαντικά τμήματα φυσικής βλάστησης Δάσος κωνοφόρων

9,33

Φυσικοί βοσκότοποι

4,58

23,34

Σκληροφυλλική βλάστηση Μεταβατικές δασώδεις και θαμνώδεις εκτάσεις

6,95

Απογυμνωμένοι βράχοι

0,26

Περιγραφή

Έκταση

Ασυνεχής αστικός ιστός 2012

14,15

Ελαιώνες

12,07

Λιβάδια

13,44

Δάσος κωνοφόρων Μικτό δάσος Σκληροφυλλική βλάστηση

jm*

6,81

Οπωροφόρα δένδρα και φυτείες με σαρκώδεις καρπούς

Γη που χρησιμοποιείται κυρίως για γεωργία μαζί με σημαντικά τμήματα φυσικής βλάστησης

y

Ί Q ην

Μεταβατικές δασώδεις και θαμνώδεις εκτάσεις Απογυμνωμένοι βράχοι Ι Εκτάσεις με αραιή βλάστηση

6,20

10,65 1,96

14,31 1,60 0,26 1,29

στό και ξηρό κλήμα. Έ ν α μεγάλο μέρος του τμήματος αυτού, κυρίως, προς την ενδοχώρα (πεδιάδα του Μεσαγρού) αλλά και την πεδιάδα των Αλώνων, καλύπτεται από ελαιώνες. Σημαντικό μέρος του βορειοανα­ τολικού τμήματος του νησιού καλύπτεται από ασυνεχή αστικό ιστό, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου βρίσκεται στην πόλη της Αγίας Μαρίνας. Έ ν α μεγάλο κομμάτι, επίσης, αστικού ιστού έχει αναπτυχθεί προς τη μεριά που βρίσκονται οι Άλωνες και οι Πόρτες. Αν συγκρίνουμε τις απεικονίσεις του 1990 και του 2012 της Εικόνας 2, θα συμπεράνουμε π ω ς αυτό το αστικό κομμάτι δημιουργήθηκε την τελευταία εικοσαετία.

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Ι Α Κ Ε Σ Π Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Ε Σ Σ Τ Η Ν Α Ι Γ Ι Ν Α

29

Γ) Τ ο β ο ρ β ι ο δ υ τ ι κ ό μ,έρος του νησιού, το οποίο αποτελείται από τις πεδινές εκτάσεις με τα πορώδη και σχετικά εύφορα εδάφη, που ξε­ κινούν από τη δυτική παραλία του νησιού (Μαραθώνας, Φάρος, Περιβόλα) και καταλήγουν καταλαμβάνοντας όλη τη βόρεια παραλία του νησιού στη Βαγία. Στο μέρος αυτό του νησιού ανήκει διοικητικά, σύμφωνα με την Εικόνα 1, το μεγαλύτερο πληθυσμιακά κομμάτι της Δημοτικής Κοινότητας Αίγινας και εξολοκλήρου οι Δημοτικές Κοινό­ τητες Κυψέλης και Βαθέος. Επίσης, στο μέρος αυτό του νησιού, όπως φαίνεται και στην απεικόνιση του 2012 της Εικόνας 2, ευρίσκονται οι μεγαλύτεροι οικιστικοί σχηματισμοί και οι περισσότερες φιστικοκαλλιεργειες και ελαιοκαλλιεργειες. Από μια σύγκριση των απεικονίσεων του 1990 και του 2012, παρατηρούμε πως την εικοσαετία 1990-2010 η οικιστική επέκταση στην περιοχή ήταν εκρηκτική. Την τελευταία εικο­ σαετία επεκτάθηκε με ραγδαίους ρυθμούς ο οικιστικός ιστός στη δυτική παραλία του νησιού (Μαραθώνας, Βροχεία Τζίκηδες) καθώς και στη βορειοδυτική παραλία (Πλακάκια, Λιβάδι, Χλόη, Παρατηρητήριο). Η κύρια αιτία για την εκρηκτική επέκταση αυτών των οικισμο^ν, όπως θα αναλύσουμε σε άλλη θέση αυτής της εργασίας, αποτελεί η αυξημένη ζήτηση εξοχικών κατοικιών, που εκδηλώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες.

Πληθυσμός Ο συνολικός μόνιμος 6 πληθυσμός του καλλικρατικού Δήμου Αίγινας, σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής πληθυσμού και κατοικιών του 2011, ανέρχεται σε 13.056 άτομα (Πίνακας ΐ ) . Από τους κατοίκους αυ­ τούς το 56% περίπου, δηλαδή 7253 άτομα, διαμένει στη Δημοτική Κοι­ νότητα Αίγινας, στην οποία ευρίσκεται και η πρωτεύουσα του νησιού Αίγινα με 6.867 κατοίκους (Πίνακας 4). Η αμέσως επόμενη Δημοτική Κοινότητα σε αριθμό κατοίκων είναι αυτή της Κυψέλης με 2124 κατοί­ κους, οι οποίοι αποτελούν το 16% του Δήμου της Αίγινας. Ακολουθούν οι Δημοτικές Κοινότητες Βαθέος και Μεσαγρού και η Τοπική Κοινότη­ τα Πέρδικας, με ποσοστά πληθυσμού 11%, 10% και 6% αντιστοίχως.

6.

-

-

30

Σύμφωνα με τους ορισμούς της ΕΛΣΤΑΤ Ως μόνιμος πληθυσμός ορίζεται ο συνολικός πληθυσμός που δήλωσε ως μόνιμη κα­ τοικία του κατά την απογραφή του τον συγκεκριμένο τόπο, ανεξάρτητα από το πού βρέθηκε και απογράφηκε στην επικράτεια της χώρας. Πραγματικός πληθυσμός είναι ο συνολικός πληθυσμός που βρέθηκε και απογράφηκε κατά την απογραφή στο συγκεκριμένο αυτό τόπο, ανεξάρτητα από το αν διαμένει μόνιμα στον τόπο αυτό ή αν είναι προσωρινός ή περαστικός.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ! ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

Στον Πίνακα 1 μπορούμε να δούμε π ω ς η πιο πυκνοκατοικημένη Δημο­ τική Κοινότητα του νησιού είναι αυτή της Κυψέλης με πυκνότητα 339 κατοίκων ανά τ.χ. και ακολουθεί αυτή του Βαθέος με 197 κατοίκους ανά τ.χ. Η Δημοτική κοινότητα της Αίγινας έρχεται τρίτη σε πυκνότητα με 180,5 κατοίκους ανά τ.χ. και ακολουθούν η Δημοτική Κοινότητα του Μεσαγρού με 66,4 κατοίκους ανά τ.χ. και η Τοπική Κοινότητα Πέρ­ δικας με 57,6 κατοίκους ανά τ.χ. Για να ερμηνευτούν με προσοχή τα παραπάνω στοιχεία, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη π ώ ς ένα μεγάλο μέρος του εδάφους των Δημοτικών Κοινοτήτων Αίγινας και Μεσαγρού καθώς και της Τοπικής Κοινότητας Πέρδικας δεν κατοικείται, διότι αυτό κα­ ταλαμβάνεται από ορεινές και δασώδεις εκτάσεις. Πίνακας 4: Μεταβολή μονίμου πληθυσμού ανά Δ.Κ. και Οικισμό του Δήμου Αίγινας 1991-2011 •mm

MON ΙΜΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ • Μ ε τ α ^ ; 2011-2001

3011

Μεταβολή 2001-1991

2001

m

Μεταβολή 2011-1991

1991

13.056

2,7%

18.716

14,5%

11.103

17,6%

Δημοτική Κοινότητα Αίγινας

7.253

-2,9%

7.467

13,8%

6.562

10,5%

Αίγινα

6.867

-3,5%

7.113

14,6%

6.207

10,6%

Ανίτσαιον

28

12,0%

25

-19,4%

31

-9,7%

Βλάχηδες

5

-44,4%

9

-25,0%

12

-58,3%

Καπότηδες

0

-100,0%

3

-25,0%

138

-21,1%

175

1,2%

173

-20,2%

0 -100,0%

32

-31,3%

14

-35,7%

ΔΗΜΟΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

Κοντός

22

Κυλινδράς Λαγούσα (επί της νήσου) Ελεούσης) Λαγουσάκι (επί τ η ς νήσου) Παναγίτσης)

0

0

0

0

4 -100,0%

Λαζάρηδες

9

-10,0%

10

-28,6%

Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου

0

-100,0%

11

120,0%

25

25,0%

20

42,9%

14

78,6%

104

26,8%

82

43,9%

57

82,5%

46,2%

13

323,1%

Παχεία Ρ ά χ η Πόρτες Σ τ α χ τ ο ρ ρ ο ή (νησίς)

0

Υψηλή (νησίς)

Πηγή:

Απογραφή

πληθυσμού

0

0 55

Τζίκηδες

ΕΛΣΤΑΤ

5 -100,0%

189,5%

19 0

2011, 2001, 1991

ΑΦΙΕΡΩΜΑ! ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

31

ifSiiSìiSSSf

ΜΟΝΙΒΙΟΣ Π Λ Η Θ Υ Σ Μ Ο Σ

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ 2011 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΑΘΕΟΣ

ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ

Μεταβολή 2011-2001

2001

Μεταβολή 2001-1991

1991

Μεταβολή 2011-1991

1.495

25,7%

1.189

23,0%

967

54,6%

1.495

25,7%

1.189

23,0%

967

54,6%

2.124

17,8%

1.803

14,3%

1.577

34.7%

Κυψέλη

2.124

17,8%

1.803

14,3%

1.577

34,7%

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΜΕΣΑΓΡΟΥ

1.361

-12,4%

1553

17,6%

1.321

3,0%

Μεσαγρός

575

-16,7%

690

4,7%

659

-12,7%

Α γ ί α Μαρίνα

277

-26,9%

379

35,8%

279

-0,7%

Άλωνες

189

-20,9%

239

1,7%

235

-19,6%

Βαία

291

31,1%

222

69,5%

131

122,1%

29

26,1%

23

35,3%

17

70,6%

ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΠΕΡΔΙΚΑΣ

823

16.9%

704

4,1%

676

21,7%

Πέρδικα

680

5,3%

646

2,7%

629

8,1%

-10,3%

58

23,4%

47

10,6%

Βαθύ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΚΥΨΕΛΗΣ

ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ

Κάβος

Αιγινήτισσα

91

Σφεντούριον

52

Πηγή: Απογραφή πληθυσμού ΕΛΣΤΑΤ2011, 2001, 1991 Έ τ σ ι ο περισσότερος πληθυσμός αυτών των Δημοτικών Κοινοτήτων κατοικεί σε λίγους και πυκνοκατοικημένους οικισμούς, ενώ αντίθετα ο πληθυσμός της Κυψέλης και του Βαθέος κατανέμεται ομοιόμορφα σε όλο το πεδινό μέρος της έκτασης τους. Στον Πίνακα 4 βλέπουμε π.χ. π ω ς το 9 5 % περίπου της Δημοτικής Κοινότητας Αίγινας κατοικεί στην πόλη της Αίγινας, η οποία καταλαμβάνει ένα πολύ μικρό μέρος της έκτασης της Δημοτικής Κοινότητας. Το ίδιο συμβαίνει με την Το­ πική Κοινότητα Πέρδικας, όπου το 8 3 % (680 άτομα) των κατοίκων της κοινότητας διαμένει στον οικισμό της Πέρδικας. Σ τ ο Διάγραμμα 1 μπορούμε να παρατηρήσουμε την εξέλιξη του πληθυσμού του Δήμου Αίγινας την τελευταία εικοσαετία. Κατά τη διάρκεια της εικοσαετίας αυτής τόσο ο πληθυσμός του Δήμου όσο και ο πληθυσμός των Δημο­ τικών Κοινοτήτων αυξήθηκε αλλά όχι ομοιόμορφα όσον αφορά τις με­ ταβολές στον χώρο και τον χρόνο. Μπορούμε να κατατάξουμε τις με­ ταβολές αυτές σε δύο είδη: α) στις μεταβολές που συντελέσθηκαν στις Δημοτικές Κοινότητες Βαθέος, Κυψέλης και Πέρδικας, όπου είχαμε σημαντικές αυξήσεις του πληθυσμού και στις δύο δεκαετίες, και μάλι­ στα η αύξηση της δεύτερης δεκαετίας ήταν μεγαλύτερη από αυτή της πρώτης β) στις μεταβολές που συντελέστηκαν στις Δημοτικές Κοινό-

32

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΧΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

τητες Αίγινας και Μεσαγρού, όπου την πρώτη δεκαετία έχουμε αύξηση του πληθυσμού και τη δεύτερη δεκαετία 2001-2011 μείωση. Πάντως, και στις δύο Δημοτικές Κοινότητες οι μειώσεις του πληθυσμού που συντελέσθηκαν τη δεύτερη δεκαετία (2001-2011) δεν ήταν ικανές να αντισταθμίσουν τις αυξήσεις του πληθυσμού που συντελέσθηκαν τη δε­ καετία 1991-2001. Έ τ σ ι , όπως μπορούμε να δούμε και στον Πίνακα 4, ο πληθυσμός του Δήμου Αίγινας αυξήθηκε την τελευταία εικοσαετία κατά 17,6%, ενώ από τις Δημοτικές Κοινότητες τις μεγαλύτερες αυ­ ξήσεις τις είχαν αυτή του Βαθέος, η οποία αυξήθηκε κατά 54,6%, της Κυψέλης, η οποία αυξήθηκε κατά 34,7, και της Πέρδικας, η οποία αυ­ ξήθηκε κατά 21,7%. Οι Δημοτικές Κοινότητες Αίγινας και Μεσαγρού αυξήθηκαν κατά 10,6% και 3 % αντίστοιχα την τελευταία εικοσαετία. Σ ε σχέση με την ορεινότητα εξάλλου το νησί, σύμφωνα με τους ορι­ σμούς της ΕΛΣΤΑΤ, χαρακτηρίζεται εξ ολοκλήρου ως πεδινό 7 , διότι το μεγαλύτερο μέρος του εδάφους του είναι πεδινό. Διάγραμμα 1: Πληθυσμιακές μεταβολές στην Αίγινα την εικοσαετία 1991-2011

Πέρδικα Μεσαγρός Κυψέλη Βαθύ Αίγινα Δ Ή Μ Ο ς ΑΙΓΙΝΑς

-20,0

•

Μεταβολή 2 0 1 1 - 1 9 9 1

0,0

•

20,0

Μεταβολή 2 0 0 1 - 1 9 9 1

40,0

Β

60,0

Μεταβολή 2 0 1 1 - 2 0 0 1

Εξαίρεση αποτελεί για την ΕΛΣΤΑΤ η Τοπική Κοινότητα Πέρδικας, η οποία χαρακτηρίζεται ως ημιορεινή.

7.

Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, οι περιοχές της χώρας διακρίνονται σε: Πεδινές περιοχές: Περιοχές με επίπεδο ή ελαφρώς κεκλιμένο έδαφος και με υψόμετρο μέχρι 800μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. Ημιορεινές περιοχές: Περιοχές στις υπώρειες των ορέων ή που κατά το ήμισυ βρίσκονται στη πεδιάδα και κατά το άλλο ήμισυ σε όρος, αλλά πάντοτε σε υψόμετρο κάτω από 800 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. Ορεινές π ε ρ ι ο χ έ ς : Περιο­ χές κατεξοχήν κεκλιμένες και ανώμαλες, που διακόπτονται από χαράδρες ή καλύπτονται από απότομους ορεινούς όγκους, οι οποίοι δημιουργούν στο έδαφος βαθιές και πολλαπλές πτυχώσεις με υψομετρικές διαφορές σημείων πάνω από 400 μ. ή περιοχές που το μεγαλύ­ τερο μέρος τους βρίσκεται σε υψόμετρο πάνω από 800 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

33

Δημογραφικά Τα βασικότερα δημογραφικά δεδομένα μιας περιφέρειας που αφορούν τον πληθυσμό, τη διάκριση του πληθυσμού κατά φύλο (άνδρες, γυναίκες) και την ηλικιακή διάρθρωση του πληθυσμού, παρίστανται διαγραμμα­ τικά με ένα δημογραφικό εργαλείο που αποκαλείται πυραμίδα ηλικιών. Η πυραμίδα ηλικιών είναι ένα γράφημα που απεικονίζει την κατανομή του πληθυσμού με δύο κριτήρια, κατά ηλικία και φύλο. Πιο παραστα­ τικά μια πυραμίδα ηλικιών έχει τη μορφή που φαίνεται στην Εικόνα 3. Εικόνα 3. Σ χ η μ α τ ι κ ή παράσταση π υ ρ α μ ί δ α ς η λ ι κ ι ώ ν

Ι Ν

______\\\\\κ /

Ο 9, : ·

·

#

•• .,• 1 Ο Ι i f " 1 « ffÎ τ #tf?t f Πηγή: Λιαοραστικά σχολικά βιβλία, http://ebooks.edu.gr/ Το γράφημα χωρίζεται σε δύο μέρη, όπου στο δεξιό απεικονίζεται η ηλικι­ ακή σύνθεση των γυναικών και στο αριστερό η ηλικιακή σύνθεση των αν­ δρών. Οι διάφορες ηλικιακές ομάδες παριστάνονται με μπάρες, των οποί­ ων το μέγεθος παριστάνει το πλήθος κάθε ομάδας. Όσο μικρότερη είναι η ηλικία μιας ομάδας τόσο χαμηλότερα τοποθετείται η μπάρα στο γράφημα. Εξαιτίας της θνησιμότητας, η οποία προοδευτικά μειώνει τις μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες, αυτές παριστάνονται με μπάρες μικρότερου μήκους με αποτέλεσμα το σχήμα του γραφήματος να μοιάζει με πυραμίδα. Παρόλα αυτά, επειδή η κάθε γεωγραφική περιοχή διαφέρει ως προς τους δείκτες γονιμότητας, θνησιμότητας, μετανάστευσης μια ηλικιακή πυραμίδα μπο­ ρεί να πάρει διαφορετικό σχήμα. Οι διάφορες ηλικιακές πυραμίδες μπο­ ρούν να ομαδοποιηθούν σχηματικά στους παρακάτω τρεις τύπους: Εικόνα 4. Τύποι πυραμίδας η λ ι κ ι ώ ν (α) νεανικού πληθυσμού

(β) ώριμου πληθυσμού

(γ) γεροντικού πληθυσμού

Πηγή: www.e-demography.gr/theory/files/edemography__theory_00007.pdf

34

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

Ο τύπος που ταιριάζει στην πλειοψηφία των περιοχών της Ελλάδας είναι αυτός του τύπου γ, δηλαδή του γεροντικού πληθυσμού. Τρεις παράγο­ ντες επιδρούν στη μορφή των ηλικιακών πυραμίδων: α) Ο μειούμενος ρυθμός γεννήσεων, ο οποίος έχει ως συνέπεια τη συρρίκνωση της βάσης της πυραμίδας, διότι σε μικρές ηλικίες που η θνησιμότητα δεν είναι με­ γάλη ο μειούμενος ρυθμός γεννήσεων σημαίνει π ω ς η γενιά που γεννιέται την τρέχουσα πενταετία είναι μικρότερη σε πληθυσμό από τη γενιά που είχε γεννηθεί την προηγούμενη πενταετία β) διευρυμένη κορυφή εξαιτίας της αύξησης του μέσου όρου ηλικίας του προσδόκιμου ζωής κλπ. και της γήρανσης του πληθυσμού και γ) ενισχυμένα τα στρώματα των μεσαίων ηλικιών εξαιτίας της μαζικής εγκατάστασης οικονομικών μεταναστών. Διάγραμμα 2: Ηλικιακή πυραμίδα Χώρας 2011 Ποσοστό Συνολικού

Πληθυσμού

της Χώρας 85+ 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4

3.0 3,1 3.5 3,5 3,9 3,7 3,7 3,3 2,8 2,5 2.3 2,3

ε­ ι-

4,0

2,0

-1 ο

6,0

θήλει-ς

άρρενες

Διάγραμμα 3: Ηλικιακή πυραμίδα Περιφερειακής Ενότητας Νήσων 2011 Ποσοστό Συνολικού Περιφερειακής

Πληθυσμού

Ενότητας

Νήσουν . . . . . . . . . . . . . . . .

ϊ

•Ζι

0 feSjasl 3,4 3,5 3,4 3,5 3,-1

ο >. κ­ ι-

ipü

ί !,1 1 4,0

f 2,0

Β

0,0

άρρενες

ι 2.0

85+ 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

1 4,0

θήλείς

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΑΝΑ11ΤΤΞ1ΑΚΕΣ Π Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Ε Σ Σ Τ Η Ν Α Ι Γ Ι Ν Α

35

Διάγροιμμκ 4: Ηλικιακή πυραμίδοι Δήμου Αίγινας 2011 Ποσοστό Σννολικον ΙΊληθνσμον

Αήμον

Αίγινας 85+ 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 . 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4

^

6,0

4,0

2.0

IÜ Πηγή

(Διαγράμματα

2-3-4):

0,0

άρρενες ΕΛΣΤΑΤ

2,0

4,0

6,0

θήλεί,ς Απογραφή

Πληθυσμού

2011

Μια απλή παρατήρηση των ηλικιακών πυραμίδων, που έχουν σχεδια­ στεί με βάση τα στοιχεία της τελευταίας απογραφής του πληθυσμού το 2011, κατατάσσει και τις τρεις περιοχές των διαγραμμάτων 3, 4 και 5 στην κατηγορία γ του γεροντικού πληθυσμού. Πιο συγκεκριμένα, για τις ηλικιακές πυραμίδες και των τριών διαγραμμάτων μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής: α) Η βάση της πυραμίδας, η οποία μοιάζει με κύλινδρο, απεικο­ νίζει τους χαμηλούς δείκτες γεννητικότητας, που χαρακτηρίζουν όλες σχεδόν τις ανεπτυγμένες χώρες. Ειδικά για την Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, μια γυναίκα γεννούσε στις αρχές της δεκα­ ετίας του 1970 2,4 παιδιά κατά μέσο όρο. Τ ο 1980 ο αριθμός αυτός έπεσε κάτω από το 2,1 και το 2000 σταθεροποιήθηκε περίπου στο 1,2. Αυτό έχει ως συνέπεια οι ομάδες ηλικιών που γεννήθηκαν 30 χρόνια πριν να είναι πολυπληθέστερες των ομάδων ηλικιών που γεννήθηκαν τη δεκαετία του 2000. β) Μέχρι τη μέση της πυραμίδας (ηλικίες 40-44) οι άνδρες υπερ­ τερούν των γυναικών, επειδή οι άνδρες παρουσιάζουν μεγαλύτερους δείκτες γεννήσεων από τις γυναίκες. Από τη μέση της πυραμίδας και επάνω (ηλικίες πάνω από 45) οι γυναίκες υπερτερούν των ανδρών, διό­ τι το προσδόκιμο ζωής είναι μεγαλύτερο για τις γυναίκες. Σύμφωνα με στοιχεία της EUROSTAT, το προσδόκιμο ζωής είναι για τους άνδρες 78,2 έτη και για τις γυναίκες 81,9 έτη. γ) Οι μεσαίες ηλικιακές ομάδες (15-64) παρουσιάζονται περισσό­ τερο διευρυμένες για δύο λόγους: τη φυσική κίνηση του πληθυσμού 36

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Ι Α Κ Ε Σ Π Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠ Ι 1ΚΕΣ Σ Τ Η Ν ΑΙΓΙΝΑ

(λόγος (α) παραπάνω) και την εγκατάσταση στις διάφορες περιφέ­ ρειες οικονομικών μεταναστών που, όπως είναι φυσικό, ευρίσκονται στην παραγωγική ηλικία (15-64 ετών). Π.χ. για τον Δήμο της Αί­ γινας, όπως βλέπουμε από τον Πίνακα 5, από τους 1.352 αλλοδαπούς που είναι εγκατεστημένοι στην Αίγινα οι 1.017 ανήκουν στις ομάδες ηλικιών 15-64 έτη. Πίνακας 5: Μόνιμος πληθυσμός ανά ομάδες ηλικιών και υπηκοότητα ΥΠΗΚΟΟΤΗΤΑ

ΟΜΑΔΕΣ ΗΛΙΚΙΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

0-14

1.456

15-64

7.369

1.017

65+

2.879

101

Σύνολο

11.704

1.352

ΑΛΛΗ 234

Πέρα όμως από τα συμπεράσματα, που μπορεί να συναγάγει κάποιος από την απλή παρατήρηση των ηλικιακών πυραμίδων, η επιστήμη της Δημογραφίας βασίζεται και σε πιο ακριβή συμπεράσματα, τα οποία στηρίζονται στους δείκτες που εξετάζουν την κατανομή μιας ηλικιακής πυραμίδας μεταξύ παραγωγικών και μη παραγωγικών ηλικιών. Π α ­ ραγωγική ηλικία θεωρείται ότι είναι η ηλικία μεταξύ των 15-64 ετών. Η ηλικία 0-14 ετών θεωρείται μη παραγωγική, διότι τα άτομα της ηλικίας αυτής ακολουθούν την υποχρεωτική εκπαίδευση, οι δε ηλικίες που είναι μεγαλύτερες των 65 ετών συνήθως συνταξιοδοτούνται και εξέρχονται από την αγορά εργασίας και, συνεπώς, δεν θεωρούνται π α ­ ραγωγικές. Με βάση τα στοιχεία του αριθμού των μελών των ηλικιών αυτών καταρτίζονται οι παρακάτω τρεις δείκτες: α) Ο δείκτης εξάρτησης, ο, οποίος δείχνει πόσα άτομα των μη π α ­ ραγωγικών ηλικιών (0-14 και 65+) αντιστοιχούν σε 100 άτομα της π α ­ ραγωγικής ηλικίας (15-64). Στο Διάγραμμα 2 (σελ. 39) παριστάνεται ο δείκτης εξάρτησης για τη χώρα και τους Δήμους της Περιφερειακής Ενότητας Νήσων. Ό π ω ς φαίνεται στον πίνακα αυτό, το ποσοστό των μη παραγωγικών ηλικιών στον Δήμο Αίγινας (55,7) είναι ψηλότερο από αυτό της Χώρας (51,5) και ελαφρά χαμηλότερο από αυτό της Περιφερειακής Ενότητας Νήσων. Αυτό οφείλεται, όπως θα δούμε π α ­ ρακάτω, στο γεγονός πως ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων με μη ελληνική υπηκοότητα που ανήκουν στις μη παραγωγικές ηλικίες έχουν επιλέξει την Αίγινα ως μόνιμο τόπο κατοικίας.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

37

•

β) Ο δείκτης γήρανσης, ο οποίος δείχνει πόσα άτομα ηλικίας μεγα­ λύτερης των 65 ετών αντιστοιχούν σε 100 άτομα ηλικίας 0-14 ετών. Στο Διάγραμμα 3 (σελ. 39) παριστάνεται ο δείκτης γήρανσης για τη Χώρα και τους Δήμους της Περιφερειακής Ενότητας Νήσων. Ό π ω ς φαίνεται στο διάγραμμα αυτό, ο Δήμος της Αίγινας παρουσιάζει έναν εξαιρετικά γηρασμένο πληθυσμό με δείκτη γήρανσης 176,3, ο οποίος είναι πολύ μεγαλύτε­ ρος από τον δείκτη της Χώρας (134,4), ενώ είναι στα ίδια επίπεδα με τον δείκτη της Περιφερειακής Ενότητας Νήσων (l76,l). Η τάση αυτή της ιδιαίτερα μεγάλης γήρανσης των νησιωτικών περιοχών αποδίδεται στην εσωτερική μετανάστευση των παραγωγικών ηλικιών για εξεύρεση εργα­ σίας προς τα αστικά κέντρα και την επιστροφή ηλικιωμένων στα νησιά. γ) Ο δείκτης αντικατάστασης, ο οποίος δείχνει πόσα νέα άτομα ηλικίας 10-14 ετών αντιστοιχούν σε εκατό ηλικιωμένα άτομα ηλικίας 60-64 ετών. Ο δείκτης αυτός δείχνει τη μελλοντική εξέλιξη του αριθμού μελών της παραγωγικής ηλικίας 15-64 ετών, αφού η ηλικιακή ομάδα 60-64 ετών στο άμεσο μέλλον θα εγκαταλείψει την παραγωγική ηλικία, ενώ η ηλικιακή ομάδα 10-14 ετών θα ενταχθεί στην παραγωγική ηλικία για πρώτη φορά. Στο Διάγραμμα 4 (σελ. 39) παριστάνεται ο δείκτης αντικατάστασης για τη Χώρα και τους Δήμους της Περιφερειακής Ενό­ τητας Νήσων. Και τα αποτελέσματα αυτού του δείκτη δεν είναι εν­ θαρρυντικά για την εξέλιξη της παραγωγικής ηλικίας στο μέλλον. Πιο συγκεκριμένα, ο δείκτης για τον Δήμο της Αίγινας παίρνει μια τιμή 58,2, που σημαίνει πως την επόμενη πενταετία τα εκατό άτομα ηλικίας 60-64 ετών, που θα εγκαταλείπουν την παραγωγική ηλικία, θα αντικα­ θίστανται μόνο από 58,2 άτομα 10-14 ετών, με συνέπεια η παραγωγική ηλικία να μειώνεται κατά 40 άτομα. Σε επίπεδο Χώρας ο δείκτης είναι πολύ μεγαλύτερος (83,θ), ενώ ελαφρά μεγαλύτερος είναι σε επίπεδο Περιφερειακής Ενότητας Νήσων.

38

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΙΙΤΤΞΙΛΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

Δ ι ά γ ρ α μ μ α 2: Δ ε ί κ τ η ς εξάρτησης στην Περιφερειακή Ε ν ό τ η τ α Ν ή σ ω ν Δείκτης

Εξάρτησης

0

10

20

30

40

50

60

70

ΔΗΜΟΣ ΤΡΟΙΖΗΝΙΑΣ

80 ,6

60,4

ΔΗΜΟΣ ΚΥΘΗΡΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΗΣΩΝ ΔΗΜΟΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

56,0

ΔΗΜΟΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

m 5 ',7

ΔΗΜΟΣ ΣΠΕΤΣΩΝ

Ι 52

ΔΗΜΟΣ ΑΓΚΙΣΤΡΙΟΥ

I 52J

ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ

51,5

ΔΗΜΟΣ ΠΟΡΟΥ

51. ί 49,3

ΔΗΜΟΣ Ϊ Δ Ρ Α Σ

Δ ι ά γ ρ α μ μ α 3: Δ ε ί κ τ η ς γήρανσης στην Περιφερειακή Ενότητα Ν ή σ ω ν Δείκτης

Γήρανσης

ΔΗΜΟΣ ΤΡΟΙΖΗΝΙΑΣ

199,1

ΔΗΜΟΣ ΥΔΡΑΣ

36,1

ΔΗΜΟΣ ΚΥΘΗΡΩΝ

>,3

ΔΗΜΟΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

,1

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΗΣΩΝ

5

ΔΗΜΟΣ ΠΟΡΟΥ

ι

ΔΗΜΟΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ ΔΗΜΟΣ ΑΓΚΙΣΤΡΙΟΥ

148,4

ΔΗΜΟΣ ΣΠΕΤΣΩΝ

4,4

ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ

50

200

150

101)

250

Δ ι ά γ ρ α μ μ α 4: Δ ε ί κ τ η ς αντικατάστασης στην Περιφερειακή Ενότητα Νήσων Δείκτης

Αντικατάστασης 0

10

20

30

40

50

60

70

80

id,o

ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ

72

ΔΗΜΟΣ ΚΥΘΗΡΩΝ ΔΗΜΟΣ ΠΟΡΟΥ

72

ΔΗΜΟΣ ΣΠΕΤΣΩΝ

68,3

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΗΣΩΝ

6

ΔΗΜΟΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

5

58,2

ΔΗΜΟΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΔΗΜΟΣ ΥΔΡΑΣ ΔΗΜΟΣ ΑΓΚΙΣΤΡΙΟΥ

90

56,1

m 4θ,

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Ι Α Κ Ε Σ Π Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Ε Σ Σ Τ Η Ν Α Ι Γ Ι Ν Α

39

"[τι!

eviua χαρακτηριστικά απασχόλησης — αν€ργιας Τ α γενικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού της Περιφερειακής Ενότη­ τας Νήσων σχετικά με την απασχόληση συνοψίζονται στον Πίνακα 6, ο οποίος περιέχει τα αποτελέσματα της απογραφής πληθυσμού για το 2011. Ο συνολικός πληθυσμός χωρίζεται σε οικονομικά ενεργό πλη­ θυσμό και σε οικονομικά μη ενεργό. Στον Πίνακα 6 βλέπουμε π ω ς το ποσοστό του οικονομικά ενεργού πληθυσμού στον Δήμο Αίγινας (38,2%) είναι μικρότερο από το αντίστοιχο ποσοστό σε επίπεδο Χ ώ ­ ρας αλλά μεγαλύτερο από το ποσοστό της Περιφερειακής Ενότητας Νήσων (36,5%). Αυτό εν μέρει οφείλεται στις ηλικιακές διαφορές που επικρατούν στις προαναφερόμενες περιφέρειες. Σ ε μεγάλο βαθμό όμως οφείλεται και στις οικονομικές συνθήκες που επικρατούν περιφερεια­ κά. Έ τ σ ι οι ευκαιρίες για απασχόληση, η διάρθρωση της παραγωγής, η διαφοροποίηση της οικονομικής ανάπτυξης επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την απόφαση κάποιου να είναι οικονομικά ενεργός. Σ ε αυτό το σημείο θα πρέπει να επισημάνουμε π ω ς ο ορισμός του ενεργού πλη­ θυσμού που χρησιμοποιήσαμε στα προηγούμενα στηριζόταν αποκλει­ στικά σε ηλικιακά κριτήρια. Σ τ ο κεφάλαιο αυτό ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός ορίζεται τόσο με ηλικιακά κριτήρια (άτομα μεγαλύτερα Πίνακας 6: Οικονομικά Ενεργός και Μ!η Ενεργός Πληθυσμός, Απασχολούμενοι κοιτά Τομέα Οικονομικής Δραστηριότητας

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Σύνολο

10.816.886

4.586.636

100,0%

42,4%

74.661

27.246

100,0%

36,5%

ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΗΣΩΝ ΔΗΜΟΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

Σύνολο οικονομιχών ενεργών

39.283

13.546

ΔΗΜΟΣ ΤΔΡΑΣ

1.966

801

ΔΗΜΟΣ ΑΓΚΙΣΤΡΙΟΤ

1.142

425

18.058

5.061

100,0%

38,8%

ΔΗΜΟΣ ΚΥΘΗΡΩΝ

4.041

1.616

ΔΗΜΟΣ ΠΟΡΟΙ"

3.993

1.366

ΔΗΜΟΣ ΣΠΕΤΣΩΝ

4.027

1.651

ΔΗΜΟΣ ΤΡΟΙΖΗΝΙΑΣ

7.143

2.780

ΔΗΜΟΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

Πηγή:

ΕΛΣΤΑΤ

Απογραφή

40

-

πληθυσμού 2011

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Ι Α Κ Ε Σ Π Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Ε Σ Σ Τ Η Ν Α Ι Γ Ι Ν Α

των 15 ετών) αλλά και με οικονομικές επιλογές. Η επιλογή κάποιου να μην αναζητά δουλειά μπορεί να οφείλεται σε εισοδηματικά κριτήρια (π.χ. δεν θέλει να είναι οικονομικά ενεργός, γιατί είναι εισοδηματίας ή διότι επιλέγει να ασχοληθεί με τα οικιακά). Ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός διακρίνεται σε απασχολούμενους και άνεργους. Από τον Πίνακα 6 παρατηρούμε πως στον Δήμο της 8

Αίγινας το ποσοστό των ανέργων στον συνολικό πληθυσμό ανέρχεται σε 8,4%, ποσοστό το οποίο είναι μεγαλύτερο και από το μέσο όρο που επικρατεί στη χώρα (7,9%) αλλά και από το ποσοστό της Περιφερεια­ κής Ενότητας Νήσων (7,5%). Ο αριθμός των απασχολουμένων με τη σειρά του κατανέμεται στους απασχολούμενους στους τρεις βασικούς τομείς παραγωγής. Οι απασχολούμενοι στην Αίγινα, κατά κύριο λόγο, απασχολούνται στον τριτογενή τομέα (εμπόριο, ξενοδοχεία, υπηρεσίες) με ποσοστό 22,4%, το οποίο υστερεί από το αντίστοιχο ποσοστό της χώρας (25%), αλλά ξεπερνά το ποσοστό της περιφέρειας (21,5%). Αντίθετα, στον πρωτο­ γενή τομέα (γεωργία, αλιεία κ.ά.) απασχολείται ένα πολύ μικρό πο-

8.

Το ποσοστό αυτό διαφέρει από το ποσοστό ανεργίας, διότι το δεύτερο υπολογίζεται με βάση τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό και όχι με βάση το σύνολο του πληθυσμού.

ι%IIASXOAC (ΥΜΕΝΟΙ ΟΙ]K Q N O M I K i 1 Ε Ν Ε Ρ Γ Ο Ι

ΑΝΕΡΓΟΙ

ΟΙΚΟΝΟ­ ΜΙΚΑ ΜΗ".. ΕΝΕΡΓΟΙ '

Σύνολο απασχολού­ μενων

Πρωτογενής Τομέας

Δευτερογενής Τομέας

3.727.633

372.209

654.377

2.701.047

859.003

6.229.650

34,5%

3,4%

6,0%

25,0%

7,9%

57,6%

21.649

1.829

3.804

16.016

5.597

47.405

29,0%

2,5%

5,1%

21,5%

7,5%

63,5%

10.374

256

1.795

8.323

3.172

25.737

646

30

90

526

155

1.165

363

10

70

283

62

717

3.963

246

786

2.931

1.098

7.995

30,4%

1,9%

6,0%

22,4%

8,4%

61,2%

1.448

211

329

908

168

2.425 2.627

Τριτογενής Τομέας

1.163

108

115

940

203

1.347

57

292

998

304

2.376

2.345

911

327

1.107

435

4.363

ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Ι Α Κ Ε Σ Π Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Ε Σ Σ Τ Η Ν Α Ι Γ Ι Ν Α

σοστό Αιγινητών, το οποίο ισούται μόνο με το 1,9% του πληθυσμού. Το ποσοστό αυτό είναι μικρότερο από τα αντίστοιχα ποσοστά και της Χώρας (3,4%) και της Περιφερειακής Ενότητας(2,5%). Συνοπτικά και περισσότερο παραστατικά, η κατανομή του συνολικού πληθυσμού της Αίγινας στις διάφορες οικονομικές κατηγορίες, που περιγράφηκαν παραπάνω, παρουσιάζεται στο παρακάτω διάγραμμα: Κατανομή του συνολικού πληθυσμού του Δήμου Αίγινας Πρωτογενής Τομέας 2% Δευτερογενής Γομέας Γ 6%

Τριτογενής Τομέας 23%

Άνεργοι 8% Πηγή:

ΕΛΣΤΑΤ

- Απογραφή

2011

Στο σημείο αυτό θα δώσουμε και τα ποσοστά ανεργίας που επικρατού­ σαν στην Χώρα και την περιοχή, για να τα συνδέσουμε με τις τάσεις που επικράτησαν την πρόσφατη περίοδο στη χώρα. Πιο συγκεκριμένα, αν χρησιμοποιήσουμε ως βάση τα στοιχεία του πίνακα για τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό, τα ποσοστά ανεργίας που προκύπτουν είναι 18,7% για τη χώρα, 20,5% για την περιφερειακή ενότητα και 21,7% για το Δήμο Αίγινας. Τα ποσοστά αυτά αναφέρονται στο 2011 και, όπως είναι γνωστό, το ποσοστό ανεργίας για τη χώρα ανέβηκε το 2014 σε 27%. Αν και δεν έχουμε στοιχεία για τον Δήμο της Αίγινας, υπολογίζουμε π ω ς αναλογικά το αντίστοιχο ποσοστό θα ξεπέρασε το 30%. Αυτό θα γίνει περισσότερο αληθοφανές, αν λάβει κάποιος υπόψη τις αναλύσεις που ακολουθούν για την οικοδομική δραστηριότητα και τον τουρισμό.

Η eTcìSpOOTTF] τ ο υ φ ύ λ ο υ σ τ η ν α π α σ χ ό λ η σ η Σ τ η συνέχεια προχωρούμε στη διερεύνηση της διαφοροποίησης που παρουσιάζουν τα παραπάνω μεγέθη στις ίδιες χωρικές ενότητες, αν ληφθεί υπόψη το φύλο (άνδρας γυναίκα), η διάκριση των ανέργων 42

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΓΙΤΤ3ΙΛΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

(παλιοί, «νέοι») και οι διακρίσεις του μη οικονομικά ενεργού π λ η ­ θυσμού (μαθητές, συνταξιούχοι). Σ τ η διερεύνηση αυτή θα μας βοη­ θήσουν τα στοιχεία του Πίνακα 7 (βλ. σελ. 44-45). Ό π ω ς π α ρ α τ η ­ ρούμε, το ποσοστό των αρρένων (49,4%) στον Δήμο Αίγινας ήταν ελαφρά μικρότερο από το ποσοστό των θηλέων (50,6%). Η ίδια τάση επικρατούσε και πανελλαδικά με τους άνδρες σε επίπεδο Χώρας να έχουν ποσοστό 49,0% και τις γυναίκες να καταλαμβάνουν ποσοστό 5 1 % . Σ ε αντίθεση με την επικράτηση αυτή των γυναικών στον Δήμο Αίγινας και στη Χώρα, σε επίπεδο Περιφερειακής Ενότητας Νήσων υπερισχύουν ελαφρά οι άνδρες με ποσοστό 50,2% έναντι 49,8% των γυναικών. Για την ιστορία του θέματος, την αντιστροφή αυτή της γενικής τάσης έχει προκαλέσει η υπερίσχυση των ανδρών στον Δήμο Κυθήρων και στον Δήμο Πόρου. Παρά τη γενική τάση που παρουσι­ άζει ο γυναικείος πληθυσμός να υπερισχύει πανελλαδικά του ανδρικού ή να υπολείπεται ελαφρά από αυτόν, τα π ρ ά γ μ α τ α σε όρους ενεργού / μ η ενεργού πληθυσμού είναι εντελώς διαφορετικά. Πιο συγκεκριμέ­ να, το ποσοστό των οικονομικά ενεργών γυναικών υπολείπεται στην Περιφερειακή Ενότητα και στον Δήμο Αίγινας κατά 10% περίπου του ποσοστού των οικονομικά ενεργών ανδρών. Έ τ σ ι , ενώ το ποσο­ στό των οικονομικά ενεργών ανδρών στον Δήμο της Αίγινας είναι 24,5%, το ποσοστό των οικονομικά ενεργών γυναικών είναι 14,3%. Η κατάσταση δεν διαφοροποιείται πολύ σε επίπεδο Περιφερειακής Ενό­ τητας, όπου οι οικονομικά ενεργοί άνδρες ανέρχονται σε 23,5% και οι γυναίκες στο 13%. Η τάση αυτή οφείλεται σε δύο λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι ηλικιακός. Ό π ω ς είπαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, στις μικρές ηλικίες, οι οποίες ανήκουν στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό, υπερισχύουν οι άνδρες, ενώ οι γυναίκες υπερισχύουν των ανδρών στις μεγάλες ηλικίες, οι οποίες δεν ανήκουν στον οικονομικά ενεργό π λ η ­ θυσμό. Ο δεύτερος λόγος είναι κοινωνικός. Σ τ ι ς ημιαστικές και τις αγροτικές κοινωνίες καθώς και στις παλαιότερες γενιές ισχύει η τάση οι γυναίκες να ασχολούνται με τα οικιακά, δηλαδή να μην είναι οι­ κονομικά ενεργές. Ακόμη και σε επίπεδο Χώρας, που υπερισχύουν οι αστικές κοινωνίες, τα ποσοστά δεν παρουσιάσουν μεγάλη τάση να εξισωθούν. Απλά το ποσοστό των γυναικών πλησιάζει το ποσοστό των ανδρών και ανέρχεται σε 17,4%, ενώ των ανδρών είναι 25%. Τ α ποσοστά των ((νέων» 9 ανέργων δεν φαίνεται να διαφοροποιούνται ση­ μαντικά, καθώς μετακινούμαστε από το επίπεδο της Χώρας στο επί-

9.

Με το όρο «νέος» δεν εννοούμε νέος ηλικιακά αλλά κάποιον που για πρώτη φορά στη ζωή του ψάχνει δουλειά.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

43

Πίνακας 7: Μόνιμος πληθυσμός κατά ψύλ«

ασχολίας

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΠΟΥ Μ Ό Ν Ι Μ Η ς

Σύνολο

ΔΙΑΜΟΝΗΣ/ΦΥΛΟ ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ Άρρενες Θήλεις ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΗΣΩΝ Άρρενες Θήλεις ΔΗΜΟΣ ΑΙΓΙΝΑΣ Άρρενες Θήλεις

10.816.286 100,0% 5.303.223 49,0% 5.513.063 51,0% 74.651 100,0% 37.486 50,2% 37.165 49,8% 13.056 100,0% 6.456 49,4% 6.600 50,6%

Σύνολο 4.586.636 42,4% 2.708.094 25,0% 1.878.542 17,4% 27.246 36,5% 17.511 23,5% 9.735 13,0% 5.061 38,8% 3.196 24,5% 1.865 14,3%

Απασχολού­ μενοι 3.727.633 34,5% 2.214.053 20,5% 1.513.580 14,0% 21.649 29,0% 14.065 18,8% 7.584 10,2% 3.963 30,4% 2.546 19,5% 1.417 10,9%

πεδο της Περιφερειακής Ενότητας Νήσων και από εκεί στο επίπεδο του Δήμου Αίγινας. Συγκεκριμένα, το ποσοστό «νέων» ανέργων για το σύνολο ανδρών-γυναικών κυμαίνεται στα επίπεδα του 2,5%. Το ποσοστό αυτό δεν είναι ίσο, όπως είπαμε και πριν, με το ποσοστό ανεργίας, διότι το τελευταίο υπολογίζεται με βάση τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό και όχι το σύνολο του πληθυσμού. Είναι πάντο^ς εύκολο χρησιμοποιώντας τα στοιχεία του Πίνακα 7 να υπολογίσουμε τα αντίστοιχα ποσοστά ανεργίας. Για την ιστορία του θέματος, τα ποσοστά ανεργίας των «νέων» ανέργων κυμαίνονται από 6,5% στην Περιφερειακή Ενότητα Νήσων στο 5,7% στη Χώρα και στο 5,1% στο Δήμο Αίγινας. Όσον αφορά τη διάκριση των ποσοστών ανεργίας μεταξύ «νέων» ανδρών και «νέων» γυναικών, αυτά είναι πανομοιό­ τυπα και στα τρία χωρικά πεδία, περίπου 1,3% για τους «νέους» άνδρες και 1,1% για τις «νέες» γυναίκες. Όσον αφορά τους κοινωνικά μη ενεργούς, έχουμε να παρατηρήσουμε ότι κάποιος άνθρωπος είναι οικονομικά μη ενεργός για τέσσερις κυρίως λόγους: γιατί είναι μα­ θητής ή σπουδαστής, διότι έχει συνταξιοδοτηθεί και έχει αποσυρθεί 44

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ - Απογραφή πληθυσμού 2011 Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Κ Α ΜΗ Ε Ν Ε Ρ Γ Ο Ι

ΕΝΕΡΓΟΙ ΑΝΕΡΓΟΙ Σύνολο 859.003 7,9% 494.041 4,6% 364.962 3,4% 5.597 7,5% 3.446 4,6% 2.151 2,9% 1.098 8,4% 650 5,0% 448 3,4%

Πρώην απα­ σχολούμενοι 593.235 5,5% 348.708 3,2% 244.527 2,3% 3.830 5,1% 2.508 3,4% 1.322 1,8% 792 6,1% 487 3,7% 305 2,3%

Σύνολο «Νέοι» 265.768 2,5% 145.333 1,3% 120.435 1,1% 1.767 2,4% 938 1,3% 829 1,1% 306 2,3% 163 1,2% 143 1,1%

6.229.650 57,6% 2.595.129 24,0% 3.634.521 33,6% 47.405 63,5% 19.975 26,8% 27,430 36,7% 7.995 61,2% 3.260 25,0% 4.735 36,3%

Μαθητές σπουδαστές

Συντα­ ξιούχοι

Λοιποί

1.737.074 2.407.222 2.085.354 19,3% 22,3% 16,1% 486.669 877.787 1.230.673 4,5% 11,4% 8,1% 1.176.549 1.598.685 859.287 14,8% 10,9% 7,9% 19.568 17.815 10.022 26,2% 23,9% 13,4% 3.596 11.300 5.079 4,8% 15,1% 6,8% 15.972 6.515 4,943 21,4% 8,7% 6,6% 3.102 3.188 1.705 23,8% 24,4% 13,1% 505 1.888 867 3,9% 14,5% 6,6% 2.597 1.300 838 19,9% 10,0% 6,4%

από την ενεργό δράση, διότι δεν αναζητά εργασία στην αγορά καθώς ασχολείται με οικιακές εργασίες (ο λόγος αυτός, με βάση τις τρέ­ χουσες κοινωνικές συνήθειες, αφορά κυρίως γυναίκες) και διότι είναι εισοδηματίας. Τους δύο τελευταίους λόγους τους έχουμε συμπτύξει στην κατηγορία του Πίνακα 7 ((Λοιποί». Με βάση τα προηγούμενα, θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε τα επίπεδα των μη οικονομικά ενεργών στην Χώρα, την Περιφερειακή Ενότητα Νήσων και, τέλος, στον Δήμο της Αίγινας. Και στις τρεις Δι­ οικητικές περιφέρειες που εξετάζουμε το μέγεθος του μη ενεργού οι­ κονομικά πληθυσμού είναι κοντά στο 60%. Στο σύνολο της Χώρας ο οικονομικά μη ενεργός πληθυσμός παρουσιάζει το μικρότερο ποσοστό 57,6%, ενώ το μεγαλύτερο το παρουσιάζει στο επίπεδο της Περιφερει­ ακής Ενότητας Νήσων (63,5%). Ο Δήμος της Αίγινας παρουσιάζει ένα ενδιάμεσο ποσοστό της τάξης του 61,2%. Με μια απλή παρατήρηση των στοιχείων του Πίνακα 7 βλέπουμε πως αυτή η διαφοροποίηση εξηγείται σε μεγάλο βαθμό από τα ποσοστά που έχουν οι γυναίκες στην κατηγορία ((Λοιποί», όπου, σύμφωνα με τα όσα είπαμε προηγουμένως, τα ποσοστά

ΑΦΙΕΡΩΜΑ! ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

45

Πίνακας 8: Οικονομικά Ενεργός και Μη Ενεργός ΙΙληθυσμός κατά Υπηκοότητα ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΠΟΥ

ΕΝΕΡΓΟΣ

ΜΌΝΙΜΗς ΔΙΑΜΟΝΗΣ

ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ

Σύνολο

Ελληνική Υπηκοό­ υπηκοό­ τητα ξένης τητα χώρας

4.586.636 4.074.967 100,0%

88,8%

37.346

28.855

ΝΗΣΩΝ

100.0%

87,0%

ΔΗΜΟΣ

5.061

4.425

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

511.669 11,2%

ΜΗ Ε Ν Ε Ρ Γ Ο Σ

Σύνολο

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

Ελληνική Υπηκοό­ υπηκοό­ τητα ξένης τητα χώρας

6.229.650 5.829.319

400.331

100,0%

93,6%

6,4%

47.408

44.070

Ó.ÙUÙ

12,4%

100,0%

93,0%

7,0%

636

7.995

7.379

716

12,6%

100,0%

3.391

ΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

ΑΙΓΙΝΑΣ

100,0%

87,4%

91,0%

9,0%

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ - Απογραφή πληθυσμού 2011 αυτά υποδηλώνουν την κατηγορία «οικιακά». Έτσι, ενώ τα ποσοστά των σπουδαστών είναι κοντά στο 7% και για τις γυναίκες και τους άνδρες, τα ποσοστά για τις γυναίκες στην κατηγορία ((Λοιποί» διαφοροποιούνται μεταξύ της Χώρας και των δύο μικρότερων διοικητικών υποδιαιρέσεων από 14,8% που είναι το ποσοστό για την Χώρα στο 21,5% που είναι το ποσοστό για την Περιφερειακή Ενότητα Νήσων. Το ποσοστό του Δήμου Αίγινας ανέρχεται στο 19,9%. Είναι φανερό, λοιπόν, πως ένας από τους λόγους που εξηγούν τα κατά πολύ μεγαλύτερα ποσοστά μη οικονομικά ενεργών ατόμων στα επίπεδα του Δήμου της Αίγινας και της Περιφερει­ ακής Ενότητας σε σύγκριση με το ποσοστό της Χώρας είναι η κατηγορία οικιακά. Ό π ω ς είπαμε και παραπάνω, αυτό εξηγείται από το γεγονός πως το ποσοστό της χώρας επηρεάζεται από τη μεγαλύτερη αναλογία αστικών κοινωνιών που ενσωματώνει, σε σχέση με τις ημιαστικές και αγροτικές κοινωνίες 7του επηρεάζουν το ποσοστό της Ιίεριφερειακής Ενότητας Νήσων και του Δήμου της Αίγινας. Μια ακόμη σημαντική παρατήρηση που μπορούμε να κάνουμε στο σημείο αυτό αφορά τα με­ γαλύτερα ποσοστά συνταξιούχων της Περιφερειακής Ενότητας και του Δήμου της Αίγινας σχετικά με τα ποσοστά συνταξιούχων της Χώρας. Ό π ω ς είπαμε και προηγουμένως, αυτό οφείλεται στο ότι ο πληθυσμός του Δήμου της Αίγινας καθώς και της Περιφερειακής Ενότητας Νήσων είναι περισσότερο γηρασμένος σχετικά με τον Πληθυσμό της Χώρας.

46

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΙΪΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΙΙΝ ΑΙΓΙΝΑ

Η επίδραση τ ω ν οικονομικών μεταναστών στην απασχόληση Το θέμα των οικονομικών μεταναστών απασχόλησε το σύνολο της ελ­ ληνικής κοινωνίας τις τελευταίες δεκαετίες. Η επίδραση των οικονο­ μικών μεταναστών στην απασχόληση της Χώρας, της Περιφερειακής Ενότητας Νήσων και του Δήμου της Αίγινας φαίνεται στον Πίνακα 5. Στον Πίνακα 9 παρουσιάζεται η κατανομή των ατόμων με υπηκοό­ τητα ξένης χώρας. Προκειμένου να ερμηνευθεί σωστά ο πίνακας αυτός, θα πρέπει να δοθούν μερικές παρατηρήσεις. Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος των ατόμων που χαρακτηρίζονται ως οικονομικά ενεργοί μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι οικονομικοί μετανάστες. Στον οικονομικά μη ενερ­ γό πληθυσμό όμως θα πρέπει να γίνει διάκριση ανάμεσα σε εξαρτώμενα μέλη οικονομικών μεταναστών και σε ανθρώπους με μη ελληνική υπηκο­ ότητα, που έχουν επιλέξει την Αίγινα ως τόπο διαμονής. Στοιχεία που να μας διαφωτίζουν για αυτό το ερώτημα δεν υπάρχουν διαθέσιμα, μπορούν να συναχθούν όμως κάποια συμπεράσματα από την εξέταση της εθνι­ κότητας των ατόμων με μη ελληνική υπηκοότητα που διαμένουν στην Αίγινα. Στοιχεία αυτού του είδους περιέχει ο Πίνακας 9. Λαμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω παρατηρήσεις μπορούμε να συμπεράνουμε τα ακό­ λουθα: Το ποσοστό των ατόμων με μη ελληνική υπηκοότητα που εργά­ ζεται στον Δήμο της Αίγινας ανέρχεται σε 12,6% και είναι μεγαλύτερο τόσο σχετικά με το ποσοστό της Περιφερειακής Ενότητας Νήσων 12,4% όσο και με το ποσοστό της Χώρας 11,2%. Αυτό οφείλεται στο γεγονός

Πίνακας 9: Άτομα διαμένοντα στην Αίγινα με μη Ελληνική Υπηκοότητα ΥΠΗΚΟΟΤΗΤΑ

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

ΥΠΗΚΟΟΤΗΤΑ

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ:::

Αλβανία

883

Ρουμανία

15

Ηνωμένο Βασίλειο

106

Νορβηγία

15

Βουλγαρία

53

Κάτω Χώρες

14

Γερμανία

43

Ιταλία

13

Πακιστάν

29

Γαλλία

12

Ρωσική Ομοσπονδία

20

Κύπρος

9

Ουκρανία

17

Σουηδία

9

Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής

17

Λοιποί

81

Μπαγκλαντές

16

Σύνολο

1.352

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

47

πως οι κλάδοι που δραστηριοποιούνται οι οικονομικοί μετανάστες έχουν σχετικά μεγαλύτερη συμμετοχή στην παραγωγική δραστηριότητα της Αίγινας από τη συμμετοχή που έχουν οι ίδιοι κλάδοι στο σύνολο της Χώρας. Από τα στοιχεία του πίνακα, επίσης, βλέπουμε πως το ποσοστό των ατόμων με μη ελληνική υπηκοότητα στο σύνολο των μη οικονομικά ενεργών ατόμων στον Δήμο της Αίγινας (9%) είναι σημαντικά μεγαλύ­ τερο από το αντίστοιχο ποσοστό και της Χώρας (6,4%) και της Περιφε­ ρειακής Ενότητας Νήσων (7%). Αυτό όπως εξηγήσαμε παραπάνω οφεί­ λεται στο ότι τα μη οικονομικά ενεργά άτομα που κατοικούν στην Αίγινα είναι δύο ειδών: α) προστατευόμενα μέλη (παιδιά, γέροντες, γυναίκες) οικονομικών μεταναστών και β) άτομα με ξένη υπηκοότητα που έχουν επιλέξει την Αίγινα ως μόνιμο τόπο κατοικίας. Αν συμβουλευθούμε τα στοιχεία του Πίνακα 9 με τις εθνικότητες των μόνιμα εγκαταστημένων στη Αίγινα, μπορούμε να συναγάγουμε σχετικά ασφαλή συμπεράσματα για τις δύο παραπάνω κατηγορίες:

Η απασχόληση κατά παραγωγικό κλάδο Στον Πίνακα 10 φαίνεται η κατανομή της απασχόλησης κατά κλάδο οι­ κονομικής δραστηριότητας. Οι κλάδοι που παρουσιάζουν διψήφια ποσο­ στά απασχόλησης στον Δήμο Αίγινας και ταυτόχρονα τα ποσοστά αυτά είναι σημαντικά μεγαλύτερα από τα αντίστοιχα ποσοστά της χώρας και της Περιφερειακής Ενότητας είναι τρεις: ο κλάδος του ((χονδρικού και του λιανικού εμπορίου» (20%), ο κλάδος των ((υπηρεσιών παροχής κα­ ταλύματος και υπηρεσιών εστίασης)) (14,4%) και ο κλάδος των κατα­ σκευών (13,5%), που αθροιστικά απασχολούσαν το 2011 το μισό των ερ­ γαζομένων στην Αίγινα. Ο κλάδος του χονδρικού και λιανικού εμπορίου απασχολεί περισσότερους ανθρώπους σχετικά με αυτούς που απασχολεί ο κλάδος στη Χώρα (17,5%) και στην Περιφερειακή Ενότητα Νήσων (17,7%). Η αύξηση του μονίμου πληθυσμού του νησιού δεν μπορεί να εξηγήσει το φαινόμενο αυτό, γιατί, όπως είδαμε στα προηγούμενα, κυ­ μάνθηκε στα ίδια επίπεδα με αυτή της χώρας. Αντίθετα, ο σημαντικό­ τερος παράγοντας για το γεγονός που περιγράφουμε είναι η ζήτηση για κατασκευή παραθεριστικών κατοικιών, καθώς και ο μεγάλος αριθμός των παραθεριστικών κατοικιών στο νησί. Πιο συγκεκριμένα, η ζήτη­ ση για κατασκευή παραθεριστικών κατοικιών που είχε παρατηρηθεί τις προηγούμενες δεκαετίες, μεταφραζόταν σε αυξημένη ζήτηση για οικο­ δομικά υλικά και τα συναφή προϊόντα. Αυτό είχε ως συνέπεια τη σημα­ ντική αύξηση των καταστημάτων που πωλούν τα υλικά αυτά, όπως οι

48

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

μάντρες οικοδομικών υλικών, τα είδη κιγκαλερίας κ.λπ. Από την άλλη πλευρά η εξυπηρέτηση των ενοίκων των παραθεριστικών κατοικιών είχε ως αποτέλεσμα την αυξημένη ζήτηση καταναλωτικών αγαθών, όπως εί­ δη Super Market, καύσιμα, είδη ένδυσης υπόδησης κ.λπ. Για τον τομέα των κατασκευών, επίσης, η ζήτηση νέων παραθεριστικών κατοικιών θα πρέπει να θεωρηθεί ο κύριος παράγοντας που το ποσοστό απασχόλησης σε αυτόν (13,5%) ξεπερνά τα αντίστοιχα ποσοστά της Χώρας (6,8%) και της Περιφερειακής Ενότητας Νήσων (10,2%). Πίνακας 10: Απασχόληση κατά παραγωγικό κλάδο ΚΛΑΔΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΗΣΩΝ

ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ

ΔΗΜΟΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΑΤΟΜΑ

%

ΑΤΟΜΑ

%

ΑΤΟΜΑ

%

3.727.633

100,0%

21.649

100,0%

372.209

10,0%

1.829

8,4%

246

6,2%

Κατασκευές

254.081

6,8%

2.207

10,2%

535

13,5%

Χονδρικό και Λιανικό Εμπόριο - Επισκευή Μηχανοκίνητων Οχημάτων και Μοτοσυκλετών

651.739

17,5%

3.834

17,7%

791

20,0%

Μεταφορά και Αποθήκευση

192.871

5,2%

2.025

9,4%

262

6,6%

Δραστηριότητες Υπηρεσιών Π α ρ ο χ ή ς Κ α τ α λ ύ μ α τ ο ς και Υπηρεσιών Εστίασης

291.589

7,8%

2.361

10,9%

571

14,4%

Διοικητικές και Υποστηρικτικές Δραστηριότητες

102.192

2,7%

520

2,4%

128

3,2%

359.779

9,7%

2.972

13,7%

284

7,2%

Εκπαίδευση

294.359

7,9%

1.218

5,6%

264

6,7%

Δραστηριότητες σχετικές με την ανθρώπινη Υγεία και την Κοινωνική Μέριμνα

236.831

6,4%

804

3,7%

134

3,4%

Λοιποί Κλάδοι

971.983

26,1%

3.879

17,9%

748

18,9%

Σύνολο Γεωργία, Δασοκομία και Αλιεία

3.Θ63 100,0%

Δημόσια Διοίκηση και Άμυνα -

Υποχρεωτική

Κοινωνική Ασφάλιση

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ - Απογραφή Πληθυσμού 2011

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ 1ΙΡΟΤΑΣΕ1Σ ΚΑΙ 1ΙΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

49

Ili

;.,,s.:--

'• - yr/ i> ''///AM, J rff! rr/,ψψψ .-f^Kjpç, '

.

•

'

;

•

'

•

mi

. · · • •

>;y·.**«-. *£.*

•

Α Ν Δ Ρ Ε Α Σ Γ. Τ Ζ Ο Β Ο Λ Ο Σ *

Ο θρησκευτικός/προσκυνηματικός τουρισμός ©τη νήο© Α ί γ ι ν α και οι π ρ ο ο π τ ι κ έ ς α ν ά π τ υ ξ η ς του Παρά τις προσπάθειες για μία συστηματική ανάπτυξη του θρησκευ­ τικού τουρισμού στην Αίγινα, το παραγόμενο προϊόν από τη μέχρι σήμερα αξιοποίηση του υστερεί σε σύγκριση με το υπάρχον δυναμι­ κό, την ποικιλία των υφιστάμενων θρησκευτικών τουριστικών πόρων και τις συνεπαγόμενες θετικές προοπτικές. Ενώ η σημαντικότητα του θρησκευτικού πλούτου του νησιού στο βαθμό που είναι γνωστή απο­ τελεί από μόνη της ισχυρό κίνητρο για μετακίνηση και αξιόλογη π η γ ή προσέλκυσης επισκεπτών, από τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία εί­ ναι εμφανές ότι η συντριπτική πλειοψηφία των τουριστών της Αίγινας μεταβαίνει στο νησί κυρίως για καλοκαιρινές διακοπές τύπου ήλιος/ θάλασσα στα παραθαλάσσια ιδίως μέρη, ανεξάρτητα από τον συνδυα­ σμό των διακοπών με επισκέψεις θρησκευτικών χώρων, γεγονός που δημιουργεί έντονη εποχικότητα και περιορισμένη χωρική διάρθρωση. Το επίπεδο σχεδιασμού, οργάνωσης και προσφοράς θρησκευτικών επισκέψεων, ξεναγήσεων ή ολοκληρωμένων τουριστικών πακέτων ορ­ γανωμένων εκδρομών που εμπεριέχουν το θρησκευτικό στοιχείο από τα τουριστικά πρακτορεία, τις θρησκευτικές οργανώσεις, τα εκπαι­ δευτικά ιδρύματα, τις ενορίες ή άλλους φορείς, εμφανίζεται ιδιαίτερα χαμηλό. Η έξαρση των θρησκευτικών αναζητήσεων κατά τη διάρκεια των μεγάλων χριστιανικών εορτών φαίνεται ότι προσελκύει ισχυρό ρεύμα αφίξεων στο νησί για πολύ λίγο χρόνο με σκοπό το προσκύ­ νημα κυρίως από ημεδαπούς τουρίστες, χωρίς να συνδυάζεται η έκ­ φραση του θρησκευτικού τους συναισθήματος με την αξιοποίηση των

Ο Α. Τζόβολος είναι οικονομολόγος. Το κείμενο που δημοσιεύεται είναι απόσπασμα της διπλωματικής εργασίας του, στο πλαίσιο μεταπτυχιακών σπουδών της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, τον Σεπτέμβριο 2016, με θέμα «Ο θρησκευτικός-προσκυνηματικός τουρισμός στην Ελλάδα και η συμβολή του στην τοπική ανάπτυξη», σελ. 126-129.

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Ι Α Κ Ε Σ Π Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Π Ρ Ο Ο Π Τ Ι Κ Ε Σ Σ Τ Η Ν Α Ι Γ Ι Ν Α

51

υπόλοιπων τουριστικών πόρων που διαθέτει το νησί. Η χωρική διάρ­ θρωση των θρησκευτικών αυτών ρευμάτων περιορίζεται βασικά μόνο στο μοναστήρι του Αγίου Νεκταρίου σε όλη τη διάρκεια του έτους με ένταση το καλοκαίρι και κορύφωση στις επίσημες εορτές του και δευτερευόντως αυθημερόν στις περιοχές όπου διεξάγονται εορταστικά θρησκευτικά πανηγύρια. Οι λίγοι σε αριθμό αλλοδαποί τουρίστες, που γνωρίζουν τους πλούσιους θρησκευτικούς πόρους της Αίγινας και π α ­ ρακινούνται από παρόμοια καθαρά θρησκευτικά κίνητρα, προέρχονται βασικά από χώρες του ορθόδοξου δόγματος, όπως η Ρωσία, η Σερβία ή η Βουλγαρία, αφού η δυνατότητα προσέλκυσης αλλοδαπών προσκυ­ νητών περιορίζεται από το γεγονός ότι η πλειοψηφία των χριστιανών παγκοσμίως είναι πρωτίστως καθολικοί και δευτερευόντως προτε­ στάντες, με τους ορθόδοξους να αποτελούν κατά προσέγγιση

μόλις

το 1 1 % των χριστιανών και το 3,5% των πιστών όλων των θρησκειών παγκοσμίως. Σημαντικό βήμα για την τουριστική ανάπτυξη της Αίγινας είναι να καταστεί ευρέως γν(χ>στός σε εγχώριο και παγκόσμιο επίπεδο ο θρησκευτικός της πλούτος. Η επίτευξη μιας κατά το δυνατόν καθο­ λικής επίγνωσης, εκτίμησης και αναγνωρισιμότητας του είδους και της αξίας της θρησκευτικής ταυτότητας και της χριστιανικής κληρο­ νομιάς της Αίγινας είναι απαραίτητη για την ευόδωση της προσπά­ θειας προσέλκυσης επισκεπτών. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητο να δρομολογηθούν δράσεις που θα αναδεικνύουν, θα υπογραμμίζουν, θα τονίζουν, θα προβάλλουν, θα διαφημίζουν και θα ενισχύουν τη θρη­ σκευτική πλευρά της Αίγινας, καθιστώντας χαραγμένους στη μνήμη πολλούς, άγνωστους σήμερα, θρησκευτικούς της πόρους. Η ύπαρξη και η αξία των σημαντικότερων ναών και των μοναστη­ ριών θα πρέπει να γίνει ευρέως γνωστή με την ταυτόχρονη επισήμανση και διαλεύκανση όλων των διαστάσεων του πλούτου που εμπεριέχουν και όχι μονόπλευρα της λατρευτικής τους παραμέτρου, προκειμένου αυτά να μετατραπούν όχι απλά σε διεθνώς γνωστά προσκυνηματικά κέντρα που θα προσελκύουν πιστούς χριστιανούς αλλά και σε διεθνώς γνωστά ιστορικά και πολιτιστικά κέντρα με ενδιαφέροντα ανεξάρτητα των θρησκευτικών πεποιθήσεων, εκτιθέμενα σε ένα όμορφο ελληνικό νησί διαθέσιμο για διακοπές. Η θρησκευτική κληρονομιά αυτής της ποιότητας και αξίας άλλωστε με τους πολύτιμους υλικούς και άυλους πόρους που εμπεριέχει, αποτελεί βαρύτιμη μαρτυρία μιας ιστορικής εξέλιξης με σημαντικά στοιχεία πολιτισμού και σπουδαίο παιδευτικό ρόλο στη σύγχρονη ανθρώπινη ζωή, που μπορεί και πρέπει να προβάλ­ λεται ισότιμα στο ευρύ κοινό και να είναι προσπελάσιμη, κατανοητή

52

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

και αξιολογήσιμη από αυτό φυσικά, συναισθηματικά ή και διανοητι­ κά, ανεξαρτήτως θρησκευτικών πεποιθήσεων. Το συνολικά προσφερόμενο τουριστικό προϊόν της νήσου Αίγινας, το οποίο σήμερα κατευθύνεται σε διακοπές τύπου ήλιος/θάλασσα, θα πρέπει να επαναπροσδιορισθεί και να επανασχεδιασθεί κατάλληλα, ώστε να συμπεριλαμβάνει το εξειδικευμένο και ανταγωνιστικό προϊόν της περιοχής που είναι οι θρησκευτικοί της πόροι, με αναφορά σε όλες τις παραμέτρους που αυτοί εμπεριέχουν όσον αφορά τις πολιτισμικές και ιστορικές τους διαστάσεις. Το προϊόν αυτό θα πρέπει στη συνέχεια να προβληθεί και να διαφημισθεί με στοχοποίηση τόσο σε αγορές του ορθόδοξου δόγματος, επιδιώκοντας μια αφύπνιση του θρησκευτικού συναισθήματος με την προοπτική μιας εμπνευσμένης και μοναδικής χριστιανικής εμπειρίας, όσο και σε αγορές άλλων δογμάτων, συνδυα­ σμένο με διακοπές και ικανοποίηση ποικιλίας διαφορετικών κινήτρων και ενδιαφερόντων. Η σχέση ανάμεσα στους καθαρά τουριστικούς πό­ ρους και την θρησκευτική κληρονομιά είναι δυναμική και δημιουργεί μια αλληλεπίδραση συνεχώς μεταβαλλόμενη, δημιουργώντας ευκαιρίες που δεν θα πρέπει να παραμείνουν αναξιοποίητες. Ο ορθολογικά σχεδιασμένος και οργανωμένος συνδυασμός του θρησκευτικού/προσκυνηματικού τουρισμού με τις υπόλοιπες διαθέσι­ μες μορφές τουρισμού, τον οποίο στερείται σήμερα η νήσος Αίγινα, θα μπορούσε να δημιουργήσει μια σαφή διαφοροποίηση του προσφερόμε­ νου τουριστικού προϊόντος της προσδίδοντας ένα επιπρόσθετο ισχυρό κίνητρο για μετακίνηση και προσφέροντας τη δυνατότητα σε κάθε εί­ δους επισκέπτη, ακόμα και σε αυτόν των διακοπών ήλιου/θάλασσας, να γνωρίσει μια διαφορετική πλευρά του νησιού. Η Αίγινα διαθέτει όλες τις δυνατότητες για να προσφέρει ένα ποιοτικό, διαφοροποιημένο και ανταγωνιστικό τουριστικό προϊόν έχοντας στο επίκεντρο την επι­ μελώς προβεβλημένη από κάθε άποψη, ιστορικά και πολιτιστικά, θρη­ σκευτική πτυχή της, εμπλουτισμένη με τις υπόλοιπες διαθέσιμες μορ­ φές τουρισμού με τις οποίες μπορεί να συνυπάρχει. 0 συνδυασμός των διαφόρων διαθέσιμων μορφών τουριστικών πόρων με το θρησκευτικό στοιχείο είναι η κατεύθυνση στην οποία θα πρέπει να αποβλέπει η το­ πική στρατηγική τουριστικής ανάπτυξης, καθόσον μπορεί να δημιουρ­ γήσει έναν προνομιακό χώρο, στον οποίο η Αίγινα διαθέτει συγκριτικό πλεονέκτημα το οποίο μπορεί και πρέπει να εκμεταλλευθεί κατάλληλα. Θα πρέπει επομένως να δοθεί ιδιαίτερο βάρος στη σχεδιασμένη τμηματοποίηση των τουριστικών ρευμάτων, ώστε να επιχειρηθεί στόχευση σε ομάδες τουριστών με πνευματικά ενδιαφέροντα προκείμενου αυτά να συνδυασθούν με διακοπές, έτσι ώστε να αξιοποιηθούν συνο-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

53

λικα όλοι, οι υφιστάμενοι τουριστικοί πόροι που αφορούν περιβαλλο­ ντικές, πολιτιστικές και θρησκευτικές παραμέτρους. Ο οργανωμένος συνδυασμός των κυρίαρχα ανεπτυγμένων στο νησί διακοπών ήλιου/ θάλασσας με τον θρησκευτικό τουρισμό, τις πεζοπορίες που αναδει­ κνύουν περιοχές θρησκευτικού αλλά και ιστορικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος όπως η ΙΙαλιαχώρα, ξεναγήσεις σε βυζαντινούς ιερούς χώρους και μοναστήρια, παρακολούθηση θρησκευτικών τελετουργι­ ών, παραδοσιακών εκδηλώσεων, πανηγύρεων κ.λπ., θα αποτελέσει εφαλτήριο ποιοτικής τουριστικής ανάπτυξης που θα προσδώσει στην Αίγινα συγκριτικό πλεονέκτημα και ισχυρό b r a n d n a m e . Με τον τρόπο αυτό, εκτός από τη συνολική τουριστική ανάπτυξη, θα διασφαλίζεται και η διάχυση των τουριστικών ρευμάτων σε όλες τις γεωγραφικές περιοχές του νησιού ολόκληρο το χρόνο περιορίζο­ ντας το φαινόμενο της εποχικότητας και της στενής χ ουρικής διάρθρω­ σης. Οι φορείς σχεδιασμού και προώθησης του τουριστικού προϊόντος της Αίγινας, όπως τουριστικές οργανώσεις, πρακτορεία, τουριστικά γραφεία ταξιδιών, τουριστικοί σύλλογοι, η Εκκλησία της Ελλάδος, ο Δήμος Αίγινας και το Υπουργείο Τουρισμού, έχοντας πρόσβαση στην εμπεριστατωμένη ενημέρωση των επίσημων στοιχείων που αφορούν τον τουρισμό του νησιού, θα πρέπει να δρομολογήσουν δράσεις για τη δημιουργία και προσφορά ολοκληρωμένων ολιγοήμερων ή πολυή­ μερων τουριστικών ταξιδιών-πακέτων σε ημεδαπούς και αλλοδαπούς τουρίστες, τα οποία θα συνδυάζουν σφαιρικά τους περιβαλλοντικούς, ανθρωπογενείς και πολιτιστικούς με τους θρησκευτικούς πόρους του νησιού. Η όλη προσπάθεια θα πρέπει να συνδυαστεί με τη δημιουργία τουριστικών υποδομών διεθνών προδιαγραφών στους οποίους η Αίγι­ να υστερεί και με την απαραίτητη εμπλοκή, συνεργασία και συνδρομή όλων των εμπλεκομένων, ιδιωτικών και δημόσιων φορέων, τοπικής κοινότητας, επαγγελματιών και κατοίκων, ώστε να επιτευχθεί η βι­ ωσιμότητα των τουριστικών δραστηριοτήτων και να εξασφαλιστεί η προστασία και η αειφορία των τουριστικών πάρουν. Συμπερασματικά, οι προοπτικές ανάπτυξης του θρησκευτικού τουρισμού στη νήσο Αίγινα είναι ευοίωνες και με τον κατάλληλο χει­ ρισμό, την ανάδειξη και την αξιοποίηση των υπαρχόντων πόρων, η ειδικών ενδιαφερόντων αυτή μορφή τουρισμού είναι σε θέση να απο­ γειώσει τον τουρισμό της Αίγινας με όλες τις θετικές συνέπειες που αυτό συνεπάγεται για το νησί και τους κατοίκους του.

54

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΙΠΎΞΙΛΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΠΊΝΛ

ΕΛΕΝΗ ANT.

ΑΛΤΦΑΝΤΗ

Η γ ε ω ρ γ ί α και ν\ κτηνοτροφία οτι/ρ Αίγινα: TEŒjpeÂ@©v9 napòv9

ηροοπτικές

Η Αίγινα, η πρωτότοκη από τις 20 κόρες του ποταμού Ασωπού, είναι το πιο εύφορο από τ α νησιά του Αργοσαρωνικού, που αναδύθηκαν κα­ τά τη Μεσολιθική περίοδο μέσα από τη θάλασσα. Αποτέλεσμα ήταν να επιτρέψει στους πρώτους κατοίκους της, γύρω στο 8.000 π.Χ., να ασχοληθούν με την καλλιέργεια της γης και την κτηνοτροφία. Από τότε το νησί καλλιεργείται συνεχώς. Οι καλλιέργειες θα ήταν όμοιες με αυτές της γύρω περιοχής της Τροιζήνας και της Αργολίδας. Πι­ θανόν και οι πρώτοι κάτοικοι της Αίγινας να ήλθαν από την Τροιζήνα εκμεταλλευόμενοι τις νησίδες γης, που υπήρχαν ανάμεσα στα νησιά στον υπό διαμόρφωση Σαρωνικό. Ί σ ω ς ήταν οι κοντόσωμοι άνθρωποι από το σπήλαιο του Φράχθι στην Αργολίδα, που τρέφονταν με όσπρια, αμύγδαλα και φιστίκια (τσικουδόσπορο). Στους αρχαϊκούς και αρχαίους χρόνους, αλλά και μετά την παρακ­ μή της Αίγινας που ακολούθησε τον 5ο αιώνα π.Χ., η καλλιέργεια της γης με ελιές, αμυγδαλιές, συκιές, σιτηρά, όσπρια, λαχανικά, αμπέλια, και η κτηνοτροφία συνεχίστηκαν και επέτρεψαν την επιβίωση των αυ­ τοχθόνων κατοίκων της αλλά και των νέων που έφθαναν κατά κύματα. Σ ε όλη τη Βυζαντινή περίοδο, τη Φραγκοκρατία, την Ενετοκρατία και την Τουρκοκρατία το νησί είχε σημαντική αγροτική π α ρ α γ ω γ ή , κυρίως ελιές, σιτηρά, αμπέλια και κτηνοτροφία. Από τους περιηγη­ τές η Αίγινα παρουσιάζεται σαν ένα καταπράσινο νησί, γεμάτο καλ­ λιέργειες, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα νησιά του Αργοσαρωνικού. Τ α βουνά της ήταν γεμάτα κοπάδια από πρόβατα και μια αυτόχθονη φυλή κατσικιών, που υπάρχει μέχρι σήμερα. Ας μην ξεχνάμε ότι οι κάτοικοι της Παλιαχώρας επί 800 χρόνια ζούσαν από την πλούσια αγροτική και κτηνοτροφική π α ρ α γ ω γ ή του Κοντού και του Μεσαγρού. Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους και την ανακήρυξη της Αίγινας ως πρώτης πρωτεύουσας του Ελληνικού κράτους, ο Κα­ ποδίστριας επιλέγει την Περιβόλα, λόγω του γόνιμου εδάφους της, για να φυτέψει γ ι α πρώτη φορά πατάτες στην Ελλάδα. Σκοπός του, να

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΙΙΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

55

λύσει το πρόβλημα της πείνας που ταλάνιζε τον ταλαιπωρημένο πλη­ θυσμό. Σ τ α χρόνια που ακολούθησαν, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950, οπότε αρχίζει η αστικοποίηση του αγροτικού πληθυσμού, η γεωργία και η κτηνοτροφία στην Αίγινα γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη. Ή τ α ν κατάφυτη από αμπέλια, με τα περίφημα σαββατιανά σταφύλια και τους ροϊδίτες, ελιές αθηναίικες για βρώσιμες, μεγαρίτικες για π α ­ ραγωγή λαδιού (ποικιλίες που υπήρχαν και στην αρχαιότητα), αμυ­ γδαλιές που έφερναν ένα σημαντικό εισόδημα, σχεδόν αντίστοιχο με εκείνο της φιστικιάς, συκιές γεμάτες με σύκα, τα χρυσόμαυρα βασι­ λικά, βερικοκιές με τα περίφημα καϊσιά, αχλαδιές. Στον Κοντό, στην Περιβόλα, στον σημερινό Φάρο με τα πλούσια ηφαιστειογενή χ ώ μ α ­ τα, που μετέφερε από τα βουνά η Σκοτεινή (ο αρχαίος Ασωπός), όταν πλημμύριζε, μποστάνια με όλα τα λαχανικά και, βέβαια, τη νόστιμη αιγινήτικη πατάτα. Οι ημιορεινές περιοχές γεμάτες πεζούλες, όπου καλλιεργούσαν σιτάρια και κριθάρια, όσπρια, ακόμη και μπαμπάκι. Σ τ α βουνά και ημιορεινά αναπτυγμένη κτηνοτροφία. Σημαντική και η οικόσιτη κτηνοτροφία. Κάθε αγροτικό σπίτι είχε τα δικά του ζώα: ιπποειδή, για να βοηθούν στις αγροτικές δουλειές, πουλερικά, αιγο­ πρόβατα, χοιρινά και μεγάλο αριθμ.ό βοοειδών για αυτοκατανάλωση αλλά και για να τα πωλούν στην αγορά της Αίγινας. Μεγάλη και η π α ρ α γ ω γ ή γαλακτοκομικών προϊόντο^ν (τυριά, γκερεμέζι, τσιγάρα). Εκείνη την εποχή το νησί είχε εξασφαλίσει την αυτάρκεια του και είχε τη δυνατότητα να διαθέτει εκτός νησιού κάποιες ποσότητες (σύκα, βερίκοκα, σταφύλια). Εν τ ω μεταξύ, η φιστικιά έχει αρχίσει να καλλιεργείται από το τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα αλλά από μικρό αριθ­ μό αγροτών. Η πλειονότητα εμμένει στις παραδοσιακές καλλιέργειες. Ό μ ω ς στο τέλος της δεκαετίας του 50 και τις αρχές του 60, συμβαίνει ένα αναπάντεχο γεγονός. Τ α αμπέλια της Αίγινας προσβάλλονται από τη φυλλοξήρα και αρχίζουν να καταστρέφονται ολόκληροι αμπελώ­ νες. Έ τ σ ι , οι καλλιεργητές στρέφονται στη φύτευση φιστικιάς από τα φυτώρια που υπήρχαν στην Αίγινα. Ισχυρό κίνητρο, βέβαια, ήταν η αποδοτικότητα της παραγωγής της φιστικιάς. Η αντικατάσταση των καλλιεργειών από τη φιστικιά έφερε αληθινή επανάσταση στην αγρο­ τική π α ρ α γ ω γ ή και την οικονομία του νησιού. Συνέβαλε: ΐ) σε σημαντική αύξηση του εισοδήματος όσων την καλλιέργησαν και μάλιστα των μικροϊδιοκτητών γης. Ο μικρός κλήρος στην Αίγινα, που επιβάλλεται από το ανάγλυφο του εδάφους, με τη φιστικιά δεν ήταν πλέον αρνητικό στοιχείο. Αντίθετα, εξασφάλιζε ένα ((δίκαιο ει­ σόδημα» σε μ,εγάλο αριθμό καλλιεργητών.

56

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ 1ΙΡΟΤΑΣΕ1Σ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

2) Η προσαρμογή της φιστικάς στο περιβάλλον της Αίγινας δημι­ ούργησε ένα καρπό υψηλής ποιότητας και μεγάλης διατροφικής αξίας, ο οποίος κατόρθωσε να ξεχωρίσει και να δημιουργηθεί μία ξεχωρι­ στή ποικιλία, η αιγινήτικη, που είναι διεθνώς αναγνωρισμένη και ένα ισχυρό b r a n d e n a m e «ΤΟ ΦΙΣΤΙΚΙ ΑΙΠΝΗΣ». Σ τ α χρόνια που ακο­ λούθησαν της μεγάλης οικιστικής ανάπτυξης και αστικοποίησης της Αίγινας και της μονομερούς στήριξης του τουρισμού, είναι αλήθεια ότι η καλλιέργεια της φιστικιάς δοκιμάστηκε. Επιβίωσε χάρη στην επι­ μονή και το μεράκι των καλλιεργητών της. Σήμερα όμως που βιώνομε τη σκληρή οικονομική κρίση, η φιστικιά είναι σημαντικός οικονομικός πυλώνας για το νησί. Εκτός από την εξασφάλιση εισοδήματος σε αυτή τη δύσκολη συγκυρία, συμβάλλει στη μείωση της ανεργίας. Παράλ­ ληλα με την ενασχόληση με την κτηνοτροφία, που τα προηγούμενα χρόνια είχε σχεδόν εκλείψει αλλά τώρα ανακάμπτει, αποτελεί τη μο­ ναδική οικονομική διέξοδο για κάποιες επαγγελματικές ομάδες. Οι προοπτικές για το μέλλον της φιστικιάς στην Αίγινα είναι αισιόδοξες. Υπάρχει διεθνώς μία αυξανόμενη ζήτηση για κελυφωτό φιστίκι, γεγονός που επηρεάζει θετικά και τη δική μας π α ρ α γ ω γ ή . Δεδομένης της οικονομικής κατάστασης στην Ελλάδα, ο προσανατο­ λισμός μας πρέπει να είναι οι εξαγωγές. Για να είναι όμως το φι­ στίκι κατάλληλο για εξαγωγή, πρέπει να βελτιώσομε την π α ρ α γ ω γ ή μας. Απαιτείται προσπάθεια και σοβαρότητα από τους καλλιεργητές. Απαραίτητη είναι η συνεργασία με τους αρμόδιους φορείς και το Γεω­ πονικό Πανεπιστήμιο, ώστε να γίνουν έρευνες και μελέτες που θα εξα­ σφαλίσουν σταθερή π α ρ α γ ω γ ή και υψηλή ποιότητα για το φιστίκι της Αίγινας. Παράλληλα, και η Πολιτεία πρέπει να εξασφαλίσει ένα πε­ ριβάλλον ευνοϊκό στην αγροτική επιχειρηματικότητα, ώστε να δοθούν κίνητρα στους καλλιεργητές. Στρατηγικός στόχος μας για τα επόμενα χρόνια πρέπει να είναι η στήριξη και της φιστικιάς και των άλλων π α ­ ραδοσιακών καλλιεργειών του νησιού αλλά και της κτηνοτροφίας και των οικόσιτων. Η μικρής κλίμακας γεωργία και κτηνοτροφία, όπως της Αίγινας, δεν επιβαρύνει το περιβάλλον. Αρκεί να σκεφτούμε το οικονομικό και περιβαλλοντικό κόστος της μεταφοράς προϊόντων από άλλες περιοχές. Το νησί μας έχει τη δυνατότητα να εξασφαλίσει ικα­ νοποιητική αυτάρκεια σε είδη διατροφής. Επιτέλους, να μάθομε να καταναλώνομε ό,τι παράγομε. Και τέλος, ας μην ξεχνάμε ότι η παρα­ γ ω γ ή είναι δύναμη και η αυτάρκεια ελευθερία!

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ 11ΡΟΤΑΣΕ1Σ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

57

»

'

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΣΙΝΑΚΗΣ

Καζαντζάκης και ποίηση Στις 26 Οκτωβρίου 1957 πέθανε στο Freiburg-im-Breisgau (Γερμανία) ο Νίκος Καζαντζάκης. Στις 30 Οκτωβρίου, ο Γάλλος ποιητής Alain Bosquet γράφει στην εφημερίδα "Combat": ((Μία από τις υψηλότερες και ευγενέστερες μορφές της λογοτεχνίας μπήκε πριν λίγες μέρες για πάντα στη μνήμη των ανθρώπων του καιρού μας. Ακούστηκε συχνά το όνομα του Καζαντζάκη για το βραβείο Νό­ μπελ* το γεγονός ότι δεν το πήρε είναι σήμερα μια παραπάνω εγγύηση για το διαρκές μεγαλείο του. Μαζί με τον Κάφκα και τον Προυστ, εί­ ναι, εξίσου με εκείνον τον άλλο μεγάλο παραγνωρισμένο, τον Hermann Broch, ένας από τους πιο τεράστιους συγγραφείς αυτού του αιώνα». Από την πλευρά του, ο Albert Camus γράφει στις 16 Μαρτίου 1959 στην Ελένη Καζαντζάκη: ((Είχα μεγάλο θαυμασμό και, αν το επιτρέπετε, ένα είδος στοργής για το έργο του συζύγου σας. Δεν ξεχνώ π ω ς τη μέρα ακριβώς που δεχόμουν με λύπη μου μια διάκριση την οποία ο Καζαντζάκης άξιζε εκατό φο­ ρές περισσότερο, έλαβα ένα του τηλεγράφημα από τα πιο μεγαλόψυχα. Μαζί του χάθηκε ένας από τους τελευταίους μεγάλους καλλιτέχνες». Και άλλοι διανοούμενοι εξακολουθούν να αγαπούν το έργο του Κα­ ζαντζάκη. Ωστόσο, το μεγάλο κοινό τον γνωρίζει από τα μυθιστορή­ ματα του και ιδίως από τη μεταφορά στον κινηματογράφο των μυθι­ στορημάτων του Ο Χριστός ξαναστανρώνεται, Αλέξης Ζορμπάς και Ο τελευταίος πειρασμός. Η αγάπη του για την ποίηση και η ποιητική του δημιουργία είναι πολύ λιγότερο γνωστές. Παρότι η μνημειώδης Οδνσεια είναι γνωστή στους μυημένους, οι Τερτσίνες [τα Κάντα] μένουν αγνοημένες. Και, κατά τη γνώμη μας, ξεχνάμε συχνά το γεγονός ότι ολόκληρο το έργο του είναι γεμάτο ποίηση.

Ο Γ. Στασινάκης είναι Πρόεδρος της Συντονιστικής Επιτροπής της Διεθνούς Εται­ ρείας Φίλων του Νίκου Καζαντζάκη.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

59

Είναι δύσκολο, στ' αλήθεια, να διαχωρίσουμε καθένα από τα μέρη του έργου του. Ο Καζαντζάκης ήταν ένας ολοκληρωτικός στοχαστής, που προσέγγιζε όλα τα λογοτεχνικά είδη, ανεξάρτητα από λογοτεχνι­ κούς κύκλους και σχολές, ένας αντικομφορμιστής, ένας ασυμβίβαστος, ένας ελεύθερος άνθρωπος. Αναζητούσε τον εσωτερικό πλούτο, τον Θεό. Μιλούσε στην καρδιά και όχι στη νόηση. Λάτρευε τη φύση, τα ζώα, τους ανθρώπους. Ή τ α ν , με δυο λόγια, ένας πραγματικός ποιητής. Η έρευνα μας, βασισμένη στα γραπτά του Καζαντζάκη και στις μαρτυρίες των φίλων και συγγενών του, παρουσιάζει την ποιητική π ο ­ ρεία του από πέντε σκοπιές: τη διαρκή αγάπη του για την ποίηση, τον ρόλο του ποιητή, τους πιο αγαπημένους του ποιητές, την ποιητική του δημιουργία και την ποιητικότητα του πεζού έργου του.

Ι. Η διαρκής αγάπη για την ποίηση Πολύ νέος ακόμα, παθιαζόταν για την ποίηση. Μαθητής της Γαλλι­ κής Ρωμαιοκαθολικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού στη Νάξο, διαβά­ ζει τους μεγάλους Γάλλους ποιητές: Chateaubriand, Hugo, Lamartine, Musset. Στην Αναφορά στον Γκρέκο γράφει: Απάνω απ όλα, τώρα άρχισα να ψυχανεμίζουμαι το μέγα μυστικό: πως όλο τον πόνο και τον αγώνα η ποίηση μπορεί να τον μετουσιώσει σε όνειρο και ν αθανατίσει όσο εφήμερο μπορεί, κάνοντας το τραγούδι. Φοιτητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, το 1902, γράφει στον φίλο του Αντώνη Ανεμογιάννη: Και προσπαθώ

να διώξω τους ποιητές

ηση πό την καρδιά μου. Ο Παράσχος ο Ουγκώ

στον Savigny,

πραγματικότητα.

πό το γραφείο να υποχωρήσει

ο Ααμαρτίνος

Και όμως! Μπροστά

είναι ανοιχτός ο Δάντης ται πό τον Ουγκώ

και ο Manzoni,

και τον

ησις με μαγεύει.

στον

μου την ώρα που Σου ενώ το γραφείο

πρέπει

να γίνω δικηγόρος...

ν' αγαπήσω

Είναι σα μια ερωμένη

τα Νομικά.

της

μου

στην γράφω

στολίζε­

μάγισσα

Είναι

πάλη

Κι' όμως η ποίπεντάμορφη.

στήθια της ξεχνά κανείς όλους τους πόνους και στη ματιά την ανετριχίλα

Δημαρά,

στον Jhering, η ποίησις

Σολωμό...

Και όμως είναι ανάγκη, φοβερά μέσα μου. Ελπίζω

μου, την ποί­

της

Στα νοιώθει

ηδονής...

Το 1907, το Πανεπιστήμιο Αθηνών βραβεύει το θεατρικό του έργο Ξη­ μερώνει.

60

Την ώρα της απονομής, ο καθηγητής ανακοινώνει: «Επιβρα-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

βεύουμε τον ποιητή, αλλά διώχνουμε από αυτόν τον ναό της σεμνότητας τον έφηβο, που τόλμησε να γράψει παρόμοια πράγματα»! Φοιτητής της Νομικής στο Παρίσι, εκείνος προτιμά να παρακολουθεί τις παραδόσεις φιλοσοφίας του Μπερξόν στο Κολλέγιο της Γαλλίας. Φτιάχνει μια αν­ θολογία Γάλλων ποιητών, που βρίσκεται στο Ιστορικό Μουσείο Κρή­ της, στο Ηράκλειο. Η γνωριμία του μ' έναν άλλο μεγάλο μας ποιητή, τον Άγγελο Σ ι ­ κελιανό, και το ταξίδι τους στο Άγιον Όρος, επισφραγίζουν την αγάπη του και το πάθος του για την ποίηση. Σε καθένα από τα ταξίδια του διαβάζει ποίηση. Το 1925, γράφει στην Ελένη Σαμίου, τη σύντροφο του, που θα γίνει μετά τον πόλεμο η δεύτερη του σύζυγος: Τη νύχτα, νιστικά,

ως τα μεσάνυχτα,

διαβάζω

ό,τι τύχει:

φιλοσοφία,

κομμου­

ποίηση.

Από το 1926, αφιερώνεται στην ποίηση: Οδύσεια

και Τερτσίνες.

Θα

επανέλθουμε στο σημείο αυτό. Μέσα από τις ταξιδιωτικές τους αφηγήσεις για την Ελλάδα, την Ευρώπη και την Ασία αναδύεται μια σπάνια ποιητική ομορφιά. Ας θυμη­ θούμε τις περιγραφές της ερήμου, των βεδουίνων, του όρους Σινά και των Αγίων Τόπων. Από την Κρήτη, γράφει: Δεν εχω μαζί

μου παρά τον

Dante

και τα σονέτα του Σαιξπήρον.

Ολη­

μέρα σήμερα ξορκίσω την

αυτά διαβάζω,

Καζαντζάκης με την σύζυγο τον Ελένη ι τον Τάκη Καλμούχο στο σπίτι τους στην κα Αίγινα, 1942.

0

για να

καταιγίδα.

Μετά τον πόλεμο, το 1945, ο Νί­ κος Καζαντζάκης συμμετέχει κάθε Σάββατο

σε λογοτεχνικές

συγκε­

ντρώσεις, στις «Οδυσειάδες»,

που

γίνονται στην Αθήνα, στο σπίτι της Τέας Ανεμογιάννη. Η πιστή του σύ­ ντροφος Ελένη γράφει: ((Φίλοι και συγγενείς μαζεύουνταν, ο Γιώργος Λουλακάκης με τη βα­ ριά μελωδική φωνή του διάβαζε ένα ΑΦΙΕΡΩΜΑ! Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

61

απόσπασμα από την Οδύσεια, ο Μιχάλης Αναστασίου, ο Ντίμης Αποστολόπουλος, ο Μηνάς Δημάκης, ο Γιάννης Σφακιανάκης, οι αδελφοί Δεσποτόπουλοι σχολίαζαν... Πάνω από χρόνο βάσταξαν αυτές οι συ­ γκεντρώσεις. Κάποτε, κάποιος που δε συμμεριζόταν τον γενικό εν­ θουσιασμό, σηκωνόταν κι έφευγε. Συνήθως, ποιητής μοντέρνος και κάποτε πολύ καλός. Ο Νίκος σεβόταν τις γνώμες των οπαδών των γνωστών εκείνων, που έκριναν την Οδύσεια αντιμοντέρνα. Κάποτε μάλιστα ήταν φανερό π ω ς χαιρόταν να τους βλέπει να τον "σκουτελοβαρίσκουν" κι αυτός, σιωπηλά, να τους αντιστέκεται». Τον επόμενο χρόνο, το 1946, βρίσκεται στην Αγγλία. Σ τ α γράμματα του μνημονεύει συχνά τις συναντήσεις του με ποιητές: Χτες είδα στην εξοχή τον John Masefield · έξοχος, σοφός, γλυκός άν­ θρωπος, μιλήσαμε για αγγλική ποίηση. Πήγα στο Κολάγιο Wadman, στον καθηγητή της ποίησης Bowra. Ζωντανός, έξυπνος, μορφωμένος, καταλαβαίνει ποίηση. Διαβάσαμε στίχους' θεωρεί τον Lewis και την Edith Sitwell τους καλύτερους ποιητές. Το 1947, είναι στο ΙΙαρίσι. Η Ελένη Καζαντζάκη θυμάται με συγκίνη­ ση: ((Νέοι και παλιοί φίλοι μαζεύουνται γύρω από ένα φλιτζάνι κακάο, στο όμορφο σαλόνι της κυρίας Πυώ, όπου ο Νίκος Καζαντζάκης έχει το προνόμιο να κάθεται στην "πολυθρόνα του ποιητή")). Το 1956, στη Βιέννη, του απονέμεται το Διεθνές Βραβείο Ειρήνης. Ο Καζαντζάκης δηλώνει, ανάμεσα στ' άλλα, και τα παρακάτω: Αυτή η τελετή έχει συνάμα για μένα κι ένα νόημα που αγγίζει την καρδιά μου: η ελΛανόδικη επιτροπή των διεθνών βραβείίυν ειρήνης προ­ σφέρει σ' έναν Έλληνα ποιητή κλάδο ελαίας... Τελειώνοντας μ' αυτή την πλευρά που αφορά τη διαρκή αγάπη του για την ποίηση, σας παραθέτω τα λόγια ενός ήρο^α του βιβλίου του ΤόνταΡάμπα, η Μόσχα έκραξε: ΑΙ να ζεις μακριά

από τα. πάθη και τις εφήμερες

νεσαι πάνοα από την πράξη, να δημιουργείς στίχος

δε βαραίνει πιότερο

ιδέες, ν'

ανασηκώ­

έργο τέχνης! Ένας

από την κατάχτηση

μιας

τέλειος

αυτοκρατορίας;

Il, Ο ρόλος του ποιητή Ο ποιητής για τον Καζαντζάκη είναι ένας δημιουργός, ένας α γ ω ­ νιστής, ένας οραματιστής. Ο ποιητής πρέπει να στρατεύεται στην

62

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

καθημερινή ζωή στην υπηρεσία της ειρήνης, ενάντια στην αδικία και στο πλευρό της ελευθερίας. Η ποίηση γι' αυτόν είναι αδιαχώριστη από τη ζ ω ή . Τον Μάη του 1946, με την ιδιότητα του Προέδρου της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, υποδέχεται στην Αθήνα τον Γάλλο ποιητή Paul Eluard μ αυτά τα λόγια: Ο ποιητής στην εποχή μας δε μας αρκεί πια - ο αγωνιστής, χωρίς τον ποιητή, θα πολεμούσε τυφλά. Μπήκαμε στην ανήλεη ζώνη της φλεγόμενης κι άμεσης πράξης- στη ζώνη της ένοπλης αγάπης. Οι ποιητές βαδίζουν μπροστά και σπέρνουν λέξεις, μα οι λέξεις αυ­ τές πρέπει σήμερα να είναι γεμάτες με εκρηχτικές ουσίες. Οι αναιμικοί διανοούμενοι τρομάζουν, νομίζουν πως η ελευθερία μπορεί να 'ρθει χωρίς βία, ένα ωραίο πρωί, σαν την άνοιξη. Μα η ελευθερία υπήρξε πάντοτε θυγατέρα του πολέμου και της αγάπης. Οι βαθείς και κραδαινόμενοι ποιητές, όπως σεις, σύντροφε ΙΊωλ Ελυάρ, κατανόησαν την αιματερή τούτη αλήθεια. Και κατεβήκατε στο δρόμο, μπήκατε μέσα στη σύγκρουση, λάβατε μέρος στη μάχη. Η στιγμή που περνούμε είναι τόσο κρίσιμη, η ανθρωπότητα υπο­ φέρει τόσο απάνθρωπα., που ο ποιητής που μένει απάνω από τη σύ­ γκρουση κάνει πράξη ατιμωτική. Διαβάζουμε στον παλιό Συναξαριστή πως ένας ασκητής σήκωνε στο φως ένα δεντρόφυλλο, το κοίταζε και τα δάκρυα έτρεχαν από τα μάτια του. Κάποιος τον ρώτησε: — Γιατί κλαις, πάτερ άγιε; φυλλο αφτό; Και ο ασκητής

Τι βλέπεις

λοιπόν πάνω στο

δεντρό­

αποκρίθηκε:

— Βλέπω τον Ιησού Χριστό αλάκαιρη που υποφέρει.

σταβρομένο,

βλέπω την

ανθρωπότητα

Να τι πρέπει ο ποιητής να βλέπει σήμερα στο καθετί και στα πά­ ντα: τη σταβρομένη αγάπη, τον άντρα και τη γυναίκα και το πνεύμα που υποφέρουν. Να τι βλέπετε, σύντροφε ΓΙωλ Ελυάρ, στο καθετί και στα πάντα. Και γι' αυτό η Εταιρία των Λογοτεχνών είναι εφτυχής που σας υπο­ δέχεται σήμερα και τιμάει στο πρόσωπο σας τη διπλή τούτη ιδιότητα τον Ποιητή και του Αγωνιστή. Τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου, ο Καζαντζάκης απευθύνει από το BBC του Λονδίνου (('Εκκληση στους διανοούμενους όλου του κόσμου)): Ταυτίζεται

πάλι, όπως σε όλες τις δημιουργικές

τον προφήτη.

Ας έχουμε

εμπιστοσύνη

εποχές, ο ποιητής

στο πνεύμα.

Στις

πιο

με

δύσκο-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΆΚΗς

λες ώρες που παίζεται η μοίρα του κόσμου, αυτό αναλαβαίνει, την ευθύνη. Σίγουρα μια μεγάλη ι,δέα γεννιέται σήμερα στα αιματωμένα σπλάχνα της γης. Γι' αυτό κι ο πόνος είναι τόσο μεγάλος. Γι' αυτό κι οι δυνάμεις του κακού εξαπολύθηκαν με τόση λύσσα τα τελευταία τούτα χρόνια και προσπαθούν πάλι να. πνίξουν το νεογέννητο βρέφος.

<#

Ταξιδεύοντας στην Αγγλία,

αναφέρει τον

ρόλο του ποιητή: Ποιητής

σήμερα,

στη φοβερή

τούτη

περίο­

δο της δράσης, αξίζει να 'ναι μονάχα

όποιος

έχει μέσα τον μελλούμενο Ι

ποίηση, προσπάθεια πέρα από το έγκλημα μιουργούμενο

πολύ.

του ποιητή

Προφητική να

πολιτισμό,

να βοηθήσει,

θοντας νέους ανθρώπινους τύπους, ρεούμενη 7 ο 194 J στην

SIL

Αίγινα.

πραματικότητα

γράμματα

συλλάβει,

κι από το αίμα, το δη­

στα ιδανικά

που αυτός λαχταράει, και

πλά­

να μπει η περι­ χαράζει.

πιο αγαπημένοι του ποιητές

Ο Καζαντζάκης αγαπούσε τους έλληνες ποιητές, προπάντων τους νέ­ ους που του ζητούσαν συμβουλές. Έ χ ε ι μεταφράσει στα νεοελληνικά (σε συνεργασία με τον καθηγητή Κακριδή) την Ιλιάδα και την Οδύσ­ σεια του Ομήρου. Σ τ α τέλη της ζωή του, εκμυστηρεύτηκε στον φίλο του Μανόλη Γιαλουράκη (Ο κριτικός Καζαντζάκης, εκδόσεις Δίοδος, Αθήνα .1978) που συνάντησε στην Αντίμπ, π ω ς είχε φτιάξει μια αν­ θολογία με εκατό ποιήματα 25 Ελλήνων ποιητών, στην οποία περι­ λαμβάνονταν οι ακόλουθοι: Άγρας, Αλεξίου, Αυγέρης, Βάρναλης, Βιζυηνός, Βλαστός,

Βαλαωρίτης,

Γρυπάρης, Εφταλιώτης, Καβάφης,

Κάλβος, Καρυωτάκης, Μαβίλης, Μαλακάσης, Μελαχρινός, Παλαμάς, Παπαντωνίου, Πολυλάς, Πορφύρας, Πρεβελάκης, Ρίτσος, Σεφέρης, Σικελιανός, Σκίπης, Σολωμός. Αγαπούσε, επίσης, τους ευρωπαίους, τους λατινοαμερικάνους και τους ανατολίτες ποιητές (Άραβες, Αφρικανούς, Ασιάτες). Έ χ ε ι με­ ταφράσει μερικά ποιήματα τους στα ελληνικά. Έ χ ε ι ακόμα γράψει γι' αυτούς πολλά άρθρα και σημειώσεις, τα περισσότερα δημοσιευμένα 64

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ελευθερουδάκη. Οδήγησε έτσι το ελληνικό κοινό ν' ανακαλύψει άγνωστους ξένους ποιητές. Θα αναφερ­ θώ ειδικότερα στους Σοβιετικούς, Γάλλους, Ισπανούς, Νοτιοαμερικανούς, Άγγλους και Ιταλούς ποιητές. Είναι γνωστή η αγάπη του Καζαντζάκη για τον ρωσικό λαό και τον πολιτισμό του. Επισκέφτηκε επανειλημμένα τη Σοβιετική Ένωση και θαύμασε την κλασική και σύγχρονη λογοτεχνία αυτής της χώρας. Έγραψε ένα έργο με τίτλο Ιστορία της ρωσικής λογοτεχνίας, όπου αναφέρεται διεξοδικά στη ρωσική ποίηση (λαϊκή ποίηση του Μεσαίω­ να, κλασική εποχή με τον Πούσκιν, ποιητές σύγχρονοι του Πούσκιν, ρωσικός ρεαλισμός, λυρική ποίηση και, τέλος, σύγχρονη ποίηση). Η α γ ά π η του για τη γαλλική ποίηση, την οποία ανακάλυψε πρώτα στη Γαλλική Σχολή της Νάξου και μετά στο Παρίσι, τον συνόδευε σ' ολόκληρη τη ζωή του. Ο Paul Valéry ήταν αναμφισβήτητα ο πιο αγαπημένος του ποιητής. Τρελαίνομαι για τον Βαλερύ, τον ποιητή και τον πεζογράφο. Είναι ένας μάγος. — Ποιο από τα ποιήματα του Βαλερύ προτιμάτε; — Το "Θα­ λασσινό κοιμητήρι" και τους "Φοίνικες". Ο "Φάουστ" μ' αρέσει λιγότε­ ρο... Στο χώρο της ποίησης, τρέφω μια ιδιαίτερη λατρεία για τον Βαλερύ. Αυτός είναι η κορυφή, η κατάληξη κάποιου πολιτισμού. Ίσως παραείναι λεπτός, παραείναι εκλεπτυσμένος. Είναι ένα λουλούδι χωρίς σπόρο. Το 1926, ταξιδεύοντας στην Ισπανία, γνωρίζει μερικούς ποιητές και κυρίως τον Juan Ramon Jimenez, τον μεγαλύτερο Ισπανό ποιητή, όπως λέει. Μεταφράζει και δημοσιεύει στο περιοδικό ((Κύκλος» πολλά ποιήματα των Juan Ramon Jimenez, Antonio Machado, Pedro Salinas, Miguel Unamuno, Moreno Villa, Federico Garcia Lorca, Rafael Alberti κ.λπ. Έ τ σ ι , μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά η σύγχρονη ισπανική ποίηση. Από την κλινική του Φράιμπουργκ, λίγο καιρό πριν πεθάνει, μό­ λις πληροφορήθηκε ότι το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας απονεμήθηκε στον Jimenez και τον Camus, ο Καζαντζάκης ζητάει από την Ελένη: - Λένοτσκα, ελάτε να με βοηθήσετε να στείλουμε ένα καλό τη­ λεγράφημα. Ο Χιμένεθ, ο Καμν, να δύο άνθρωποι που άξιζαν το Νόμπελ! Εμπρός, ελάτε να στείλουμε κάτι θερμό! Το 1956, στην τελετή απονομής του Βραβείου Ειρήνης στη Βιέννη, συναντά Λατινοαμερικάνους ποιητές. Η Ελένη γράφει: ((Η πιο μεγάλη χαρά του Νίκου στη Βιέννη ήταν όμως να γνωρίσει τον κολομβιανό ποιητή Χόργε Σαλαμέα και τον αργεντινό πεζογράφο Αλφρέντο Βαρέλα, που ήταν κι οι δύο μέλη της Επιτροπής. Ο Νίκος αγάπησε τόσο πολύ το έργο του Σαλαμέα, που μετάφρασε πολύ γρήγο-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν.

ΚΑΖΑΝΤΖΆΚΗς

ρα το "Θάνατο του Μπουρουντούν Μπουρουντά" και μερικά του άλλα ποιήματα». Γο ενδιαφέρον του για την αγγλική ποίηση τον ώθησε να μετα­ φράσει σε έμμετρο λόγο τον Οθελλο του Σαίξπηρ. Στην αλληλογραφία του και τις ταξιδιωτικές του σημειώσεις αναφέρεται συχνά στις συνα­ ντήσεις του με Άγγλους ποιητές και κριτικούς της λογοτεχνίας, στην Οξφόρδη και το Καίμπριτζ. Αναμφισβήτητο όμως παραμένει ότι ο Καζαντζάκης αγαπούσε πε­ ρισσότερο τον Dante ανάμεσα σ' όλους τους ποιητές, του οποίου είχε μεταφράσει τη Θεία Κωμωδία. Η Ελένη Σαμίου περιγράφει τη στάση του Νίκου την ώρα που οι χωροφύλακες της Αίγινας τον οδηγούσαν στο κρατητήριο, το 1944: ((Ανάμεσα στους δύο οπλοφόρους κατεβήκαμε στην Αίγινα. Ο Νί­ κος στα σύννεφα, με το μικρό Δάντη στο χέρι. Ε γ ώ φοβερά ερεθισμένη, να βλέποο να μας περνούν μέσα από το χωριό σαν εγκληματίες». Το 1949, στο Vichy, ο Καζαντζάκης γράφει στον Σουηδό φίλο του Börje Knös: — Πρώτη φορά στη ζωή μου δοκίμασα τι θα πει τεμπελιά. Πρώ­ τη φορά πρόσεξα πως υπάρχει σώμα και πως πρέπει να το προσέχου­ με, όχι για χατίρι τον παρά για το χατίρι της ψυχής που κουβαλάει απάνω στους ώμους του. Κάνω λουτρά, πίνω χλιαρά νερά, περπατώ κάτω από πράσινα πλατάνια, βλέπω ha σωρό μελαγχολικούς ανθριυπους και κάποτε -όπως οι παπάδες στο Ευαγγέλιοανοίγω κι εγώ το μικρό μου τον Συνταξιδιώτη και διαβάζω δνο-τρεις στίχους και μεταφέρουμαι στην Κόλαση, στο Πουργατόριο ή στην Παράδεισο... Περιγράφοντας το παρουσιαστικό του Καζαντζάκη στο βιβλίο της Ο Ασυμβίβαστος, η Ελένη καταλήγει ως εξής: «Κομψός από φυσικού του, με λεπτά σφυρά, δάχτυλα κοντυλένια, νύχια που θα ζήλευε κάθε αριστοκράτισσα, μ' ένα χρυσό Αλέξανδρο αντίς γραβάτα, ένα μεγάλο μινωικό δαχτυλίδι, μια παλιά ασημένια γεωργιανή ζώνη, κυκλοφορούσε άνετα μέσα στα ρούχα του. Και πάντα στο χέρι ένα ζευγάρι άσπρα γάντια και τον μικρό Δάντη. τον "συνταξι­ διώτη". Κατά το τέλος της ζωής του παράτησε γάντια και δαχτυλίδι. Ο Δάντης, όμως, τον συντρόφευε ίσαμε την τελευταία ώρα)).

!¥„ Μ π ο ι η τ ι κ ή του> δ η μ ι ο υ ρ γ ί α Ο Καζαντζάκης έγραψε τα εξής καθαρώς ποιητικά έργα: Τερτσίνες, Σονέτα.

66

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

Οδύσεια,

Ο Καζαντζάκης

στο σττ,ίτι τον στην Αίγινα,

1940.

Οδύσβια Έ ρ γ ο μνημειώδες, που αποτελείται από 33.333 στίχους. Ο Νίκος Κα­ ζαντζάκης χρειάστηκε 13 χρόνια για να το γράψει. Υπήρξαν επτά δια­ δοχικές γραφές. Δημοσιεύθηκε το 1938. Στο έργο αυτό περιγράφει τις περιπέτειες του Οδυσσέα, τις πε­ ριπέτειες του σύγχρονου ανθρώπου σε αναζήτηση μιας νέας ζωής, σε αναζήτηση της ελευθερίας, της ολοκλήρωσης του. Για να γράψει αυτό το ποίημα, ο Καζαντζάκης εμπνεύστηκε από τα ταξίδια του στην Ευρώπη, την Αφρική και την Ασία, και από τα αναρίθμητα αναγνώσματα του. Η περιπέτεια αρχίζει στην Ελλάδα (Ιθάκη, Σπάρτη, Κρήτη). Σ υ ­ νεχίζεται στην Αφρική (Αίγυπτο, Κεντρική Αφρική), για να τερματι­ στεί στον Νότιο Πόλο. Η Οδύσεια

είχε μεγάλη σημασία για τον ποιητή μας. Όταν την

έγραφε, σκεφτόταν τις μελλοντικές γενιές: Το έργο αυτό δε γράφτηκε και τους αγέννητους στον

για γέρους,

γράφτηκε

για τους

ακόμα. Είναι ένα βιβλίο που θα πάρω κοντά

νέους μου

τάφο.

Τερτσίνες Είναι ένα μάλλον άγνωστο έργο του Καζαντζάκη. Το έγραψε ανάμεσα στο 1932 και το 1937. Πρόκειται για 21 ποιήματα (εκδόθηκαν το 1960 στην Αθήνα) με τον παρακάτω πρόλογο, που έγραψε ο ίδιος ο Καζαν­ τζάκης το 1939:

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

67

Στα τραγούδια

ετούτα θα 'θελα να μπορούσα

να φανέρωνα, την τα­

ραχή και τη χαρά που μου δίνουν οι ψνχές που έθρεψαν την ψνχή

μον.

Είναι ÖL Μάνες απ' όπου βύζαξα

την

άσκηση,

την επιμονή

κι όχι μονάχα της

την αγάπη,

και την αφιλοκέρδεια,

την αντοχή,

όπως εγώ τη νιώθω, κι ακόμα

παρά τον αμισάνθρωπο,

την αντοχή

πασίχαρον

-

έρωτα

μοναξιάς. Σήμερα

γνώρισα, ζοντας

δημοσιεύω

τα τραγούδια

ψυχανεμίζουμαι

αυτά. Από

πως εφτά ή οχτώ θα νιώσουν χαρά

τα. Οι άλλοι θα τα πετάξουν

με δυσφορία.

στίχος, ο ρυθμός, ο "Αόρατος

Μονάρχης''

μενους, άπληστος,

τρόπος

την παγκόσμια ανταπόδοση,

ανέλπιδος

περιπέτεια, μακριά

Τους παρακαλώ

τους ανθρώπους Η γλώσσα

που τα κυβερνάει,

που αντικρίζω

Α εν έκαμα

μ ' έχει λίγο τραχύνει,

ανυπόφορα.

καμιάν

προσπάθεια Η

κι, η χαρά που νιώθω δημιουργώντας

που άλλη αμοιβή

και

πέρα από κάθε

να τους αρέσω. Μα κι αν έκανα, πάλι δε θα τα κατάφερνα. μεγάλη

ο χαρού­

από κάθε φόβο, όλα θα τους είναι

να με συμπαθήσουν.

διαβά­ τους, ο

την ατομική

πάνω από κάθε παρηγοριά,

που

μοναξιά

είναι τόσο

δεν είναι δίκιο να θέλω.

Αυτά τα 21 ποιήματα είναι: 1. 0 Δάντης

8. "Εις εαυτόν"

15. Σαιξπήρος

2. 0 Γκρέκο

9. Μουχαμέτης

16. Leonardo

3. Τσιγκισχάνος

10. Νίτσε

17. Τόντα - Ρ ά μ π α

4. Ψυχάρης

11. Βούδας

18. Χιντεγιόχη

5. Αγία Θηρεσία

12. Μωυσής

19. Μέγας Αλέξανδρος

6. Λένιν

13. Η Τερτσίνα 20. Χριστός

7. Δον Κιχώτης

14. Ελένη

21. Παππούς-Πατέρας-Εγγονός

Σονέτα Επηρεασμένος από τον Dante, ο Καζαντζάκης έγραψε μια σειρά από σονέτα. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικούς τίτλους: Άσε με πάλι, Οι­ δίποδας, Θερμοπύλες, Οι Αιώνιοι, Η Μυγδαλιά. Δημοσιεύτηκαν το 1914. Τα βρήκαμε τον Ιούνιο του 2003 στο μουσείο του Νίκου Καζα­ ντζάκη στην Κρήτη και τα δημοσιεύσαμε στο περιοδικό μας Le Regard Cretois, τον Ιούλιο του 2003.

68

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

V. Η ποιητικότητα του πεζού του έργου Εκτός από αυτά τα καθαρώς ποιητικά έργα, τα μυθιστορήματα, τα θεα­ τρικά έργα και τα ταξιδιωτικά του Καζαντζάκη αναδύουν εξίσου μια μεγάλη ποιητικότητα. Καθετί που γράφει, είναι μια αστείρευτη πηγή ποίησης. Στον πρόλογο της γαλλικής μετάφρασης του θεάτρου του Καζα­ ντζάκη ο Νίκος Αθανασίου θεωρεί ολόκληρη τη θεατρική παραγωγή του συγγραφέα σαν ένα ((μεγάλο ποίημα» (πράγματι δεν έχουμε παρά ν' αναφερθούμε στην Τριλογία του Προμηθέα ή τον Νικηφόρο Φωκά). Επίσης, ο Δήμος Ηρακλείου Κρήτης έχει συμπεριλάβει πολλά από τα θεατρικά του έργα στην έκδοση που έχει αφιερώσει στην ποιητική δη­ μιουργία του Καζαντζάκη. Και η Αθηνά Βουγιούκα με τη σειρά της θεωρεί ότι όλος ο πε­ ζός λόγος του Νίκου Καζαντζάκη, όπως φαίνεται στην Αναφορά στον Γκρέκο, σφραγίζεται από το στοιχείο της ποίησης ( Η ποίηση της πραγματικότητας και η πραγματικότητα της ποίησης: Η Αναφορά στο Γκρέκο του Νίκου Καζαντζάκη, εκδόσεις Κλεψύδρα, 1999, σελ.

215-216): «Ο συνδετικός ιστός του κειμένου είναι η ποίηση. Ό π ω ς σ ενα μουσικό κομμάτι η μελωδία είναι κάτι παραπάνω από τους μουσικούς φθόγγους που διαδέχονται ο ένας τον άλλο, έτσι και στην «Αναφορά»: από την οργάνωση και το συνδυασμό των διαφόρων δομικών στοιχείων που την αποτελούν (αφηγηματικών, γλωσσικών, εννοιακών, θεματι­ κών, κ.λπ.), αναδύεται σα μελωδία το πρόσθετο στοιχείο της ποίησης. Μιας ποίησης όχι του έμμετρου στίχου, αλλά του πεζού λόγου, που μολονότι είναι δύσκολο να προσδιοριστεί μ' απόλυτη ακρίβεια, γίνεται άμεσα κι αδιαμφησβήτητα αισθητή. Γιατί το κείμενο επιδεικνύει ανοι­ χ τ ά κι επίμονα τον ποιητικό του χαρακτήρα. Τα μεγάλα μεταφυσικά κι ηθικά ερωτήματα που τυραννούσαν τον Καζαντζάκη, εντάσσονται κι αφομοιώνονται σε έναν ποιητικό επαναπροσδιορισμό του κόσμου και της ανθρώπινης ύπαρξης. Το άρρητο όραμα του δεν κλείνεται μέσα σε θεωρητικές κατασκευές, μέσα στη μεθοδική και συστηματική γλώσσα των φιλοσόφων, αλλά διοχετεύεται στην ελεύθερη κι απελευθερωτική δράση του ποιητικού λόγου. Η ποίηση του λόγου του είναι σκεπτόμενη, αλλά περισσότερο ποίηση και λιγότερο σκέψη. Η σκέψη δίνει εδώ τα πρωτεία στην ποίηση. Αυτή η ποίηση του πεζού λόγου εκφράζεται σε τρία επίπεδα: το επίπεδο της γλώσσας, το επίπεδο ενός οράματος του κόσμου και το επίπεδο της ανθρώπινης ύπαρξης».

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

69

DÊÊ*

-

•

~f-'

-

-

«-η#ΪΓ „ . > •

< • ' . „ • .

:

:

•

'

•

'.'•:'•

H Marie-Louise Bidal-Baudier

γράφει, χαρακτηριστικά στο βι­

βλίο της «Νίκος Καζαντζάκης. Π ώ ς ο άνθρωπος γίνεται αθάνατος» (PLÖN, 1971, σ. 51): «Η ποιητική ζωή είναι το φυσικό του στοιχείο, ο ίδιος ο ρυθμός της ανάσας του. Διαβάζοντας τον έχεις την αίσθηση π ω ς εκείνη ωρίμασε μέσα του, μ' έναν τρόπο φυσικό, σαν το σπόρο που φυτρώνει. Και η πιο αφηρημένη σκέψη πλουτίζεται με ποίηση, ανθεί δίνοντας φανταχτερές εικόνες. Ί σ ω ς να φτάναμε και στο σημείο να λέγαμε π ω ς συχνά η ποι­ ητική μεταμόρφωση υποκαθιστά την απάντηση στο οδυνηρό ερώτημα του πνεύματος. Μήπως δεν είναι αρκετή η θέα μιας ολάνθιστης αμυ­ γδαλιάς, μέσα σ' ένα φτωχικό κήπο το Δεκέμβρη, για να καταπρα­ ΰνει τη βασανισμένη καρδιά του Καζαντζάκη και του φίλου του, του ποιητή Σικελιανού, καθώς γυρίζουν από τον προσκύνημα στο Άγιον Όρος, αφού το δέντρο, μέσα από το ίδιο το θαύμα της ομορφιάς και της τόλμης του, αποκρίνεται στα ερωτήματα τους...» Τέλος, σ' ένα γράμμα του στον Börje Knös, το 1951, γράφει για το βιβλίο του Ο τελευταίος πειρασμός: Συχνά τα χερόγραφά μου, όταν τον έγραψα, ήταν μουντζαλωμένα, γιατί δεν μπορούσα να κρατήσω τα δάκρυα. Παραβολές, που δεν ήταν δυνατό ο Ιησούς ν' αφήσει όπως τις αναφέρουν τα Ευαγγελία, τις συμπλήρωσα και τους έδωκα το υψηλό και σπλαχνικό τέλος, που ταιριάζει στην καρδιά του Ιησού. Λόγια, που δεν ξέρουμε αν είπε, τα βάζω στο στόμα του, γιατί αυτά έπρεπε να πει, αν οι Μαθητές του είχαν την ψυχική του δύναμη κι αγνότητα. Και παντού ποίηση, αγά­ πη στα ζώα, στα χόρτα, στους ανθρώπους, εμπιστοσύνη στην ψυχή, βεβαιότητα πως το φως θα νικήσει... Ένα χρόνο έπαιρνα από τη Βιβλιοθήκη της Cannes όλα τα βιβλία, που γράφτηκαν για το Χριστό, τους Ιουδαίους της εποχής εκείνης, τα χρονικά, το Ταλμούδ κ.λπ. κι έτσι όλες οι λεπτομέρειες είναι ιστορικά σωστές. Αν κι αναγνωρίζω στον ποιητή το δικαίωμα να μην ακολουθάει δουλικά την ιστορία. "Ποίησις φιλοσοφώτερον ιστορίας". Το 1957, λίγες μέρες πριν ξεκινήσει από την Αντίμπ για το τελευταίο του ταξίδι στην Κίνα και την Ιαπωνία, έγραψε μέσα στο αναμνηστικό λεύκωμα ενός βιβλιοπωλείου της Αντίμπ: Η ποίηση είναι το αλάτι που εμποδίζει τον κόσμο να Λίγες ώρες πριν πεθάνει, έλεγε στους γιατρούς: Ξέρετε,

οι ποιητές

δεν πεθαίνουν

ποτέ. Ή, σχεδόν

σαπίσει.

ποτέ!

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

71

ΣΟΦΙΑ

ΜΗΛΙΩΤΗ

Η επίδραση του Ν ε ο π λ α τ ω ν ι σ μ ο ύ στο Βραχόκηπο

του Νίκου Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η

1

Αν είναι κάτι που χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τον Καζαντζάκη και τον βα­ σανίζει στα περισσότερα μυθιστορήματα του είναι η πάλη που κάνει με το σώμα και τις αισθήσεις του, προκειμένου να απαλλαγεί από το εφήμερο και να αγγίξει μια βαθύτερη ουσία που θα τον οδηγήσει στην αιωνιότητα, μετατρέποντας την ύλη σε πνεύμα. Ο Μπερξόν τον γοή­ τευσε από την πρώτη στιγμή ακριβώς γιατί η ιδέα της κάθαρσης ήταν ιδέα πολύ προσφιλής στο γάλλο φιλόσοφο, όσο και στον ίδιο. [...] Ο θεός στους νεοπλατωνικούς βρίσκεται μέσα μας και, επομένως, γνωρίζοντας τον εαυτό μας στην ουσία γνωρίζουμε το θεό, ο οποίος όμως, πέρα από την ψυχή μας, βρίσκεται και σε όλα τα όντα γύρω μας. Έ τ σ ι ο Ιάμβλιχος, ο ιδρυτής της νεοπλατωνικής σχολής της Συρίας, θα ισχυριστεί ότι «δεν είναι ακριβές ότι οι θεοί κατοικούν μόνο στον ουρα­ νό, αφού όλα είναι "έμπλεα θεών"». Ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει στη θέωση και μάλιστα μόνος του, χωρίς τη θεία παρέμβαση. Ο θάνατος εξάλλου αποτελεί για τους νεοπλατωνικούς μέσο για να προσεγγίσουμε καλύτερα το Εν, αφού μέσω του θανάτου αποδεσμευόμαστε από τις αισθήσεις, οι οποίες στέκονται εμπόδιο, όσο είμαστε εν ζωή, στην επι­ κοινωνία μας με το Εν, το θεό.[...] Η επικοινωνία που υπάρχει μεταξύ των χώρων του πραγματικού και φανταστικού τροφοδοτείται και εξασφαλίζεται στον Καζαντζάκη, όπως και στους νεοπλατωνικούς, από τον έρωτα. Σχεδόν όλοι οι έρωτες που συναντά κανείς στο έργο του Καζαντζάκη είναι εξιδανικευμένοι, η γυναίκα αγιοποιείται, είναι ιεροσυλία ακόμη και να την αγγίξει ο άντρας και ο έρωτας παρουσιάζεται ως δοκιμασία, όπου ο άντρας υπερ­ βαίνοντας το ερωτικό του ένστικτο, οφείλει να θυσιάσει τη γυναίκα και να αφιερωθεί σε κάτι πιο υψηλό και πνευματικό, καταστρέφοντας τον αισθητό κόσμο. Οι απαγορεύσεις της κοινωνίας και οι εξιδανικεύσεις

1.

72

Απόσπασμα από το βιβλίο της Σ. Μηλιώτη «Η επίδραση της διδασκαλίας του Νεοπλατωνισμού στη Νεοελληνική Λογοτεχνία», σελ. 298-304, εκδόσεις Gutenberg, 2017.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

της ψυχής του θα δώσουν μια μεταφυσική και αφηρημένη μορφή στον ερωτισμό του, γιατί κάθε αισθησιακό στοιχείο θα έχει αποβληθεί. [...] Ο Βραχόκηπος γράφτηκε από τον Καζαντζάκη στην Αίγινα στα 1936, αρχικά στα γαλλικά για έναν εκδότη από τη Λειψία, ο οποίος του είχε ζητήσει ένα μυθιστόρημα. Στο μυθιστόρημα ο συγγραφέας ενσωμάτωσε και όλη σχεδόν την Ασκητική μεταφρασμένη στα γαλλι­ κά, την οποία είχε ήδη γράψει στο Βερολίνο στα 1923. Στην Ελλάδα το μυθιστόρημα εκδόθηκε στα 1960, μεταφρασμένο από τον Παντελή Πρεβελάκη, ο οποίος και προλογίζει το Βραχόκηπο δίνοντας μας όλες αυτές τις πληροφορίες.[...] Σ ε όλο το μυθιστόρημα υπάρχουν μοτίβα όπου είναι ιδιαίτερα εμ­ φανής η επίδραση της νεοπλατωνικής ιδεολογίας. Δεν είναι, βέβαια, καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι πρόκειται για ένα μυθιστόρημα που είναι καθαρά ρομαντικό, αφού έχει ως κύριο θέμα του την απελπισία, το αδιέξοδο και το ανεκπλήρωτο πάθος δυο εραστών, που παλεύουν με τον εσωτερικό εαυτό τους, μη καταφέρνοντας τελικά να πραγματώσουν τον έρωτα τους, αφού τον θυσιάζουν ο καθένας για ένα σκοπό ανώτερο. Η άποψη του Καζαντζάκη ότι το ταξίδι, η εξωτερική πορεία, δεν έχει άλλο νόημα από το ότι μας υποκινεί προς μια εσωτερική πορεία, αφού το μέσα μας, την εικόνα μας, τη συναντάμε παντού και επομένως, «δεν κάνουμε άλλο ταξίδι παρά γύρω ή το πολύ πολύ μέσα στην ψυχή μας», είναι ιδέα που τη συναντάμε συχνά στους νεοπλατωνικούς. Από την άλλη, το ότι ο άνθρωπος, μόνο αν είναι μετέωρος στο πουθενά και στο τίποτα, μην έχοντας κανένα στήριγμα και καμιά ελπίδα, έχει την πιθανότητα να συναντηθεί με το θεό που κατοικεί μέσα του και το ότι, μόνο αν τολμήσει να μείνει μόνος, θα αγγίξει τη θεϊκή ουσία, μας θυμί­ ζει την προτροπή του Πλωτίνου για φυγή ((μόνου προς μόνον». Ο Καζαντζάκης εξάλλου θεωρεί ότι ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τη μοίρα του, αφού ως συνοδοιπόρος του θεού παίζει ενεργό ρόλο στη σωτηρία της ψυχής του και από αυτόν εξαρτάται η λύτρωση και η ευτυχία. Αλλά μήπως και οι νεοπλατωνικοί αυτό δεν πίστευαν; Ο άνθρωπος δεν είναι δυνατόν να σωθεί παρά μόνο με τη δική του θέληση και πίστη, έλεγε ο Πλωτίνος, και κυρίως στηριζόμενος στις δικές του δυνάμεις και όχι περιμένοντας τη θεία παρέμβαση. Η πορεία προς τα πάνω — ο ανήφορος — είναι δύσκολη και επίπο­ νη, μας οδηγεί όμως πάντα στο καλό, σε αντίθεση με την πορεία προς τα κάτω, που για τον Καζαντζάκη μας φέρνει αντιμέτωπους με το κακό. Το Γενάρη του 1923 γράφει στη γυναίκα του: «Γράφω [...] την «Ασκητική». Δε ξέρω αν θα Σου αρέσει. Είναι γραμμένο ολιγόλογα,

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

73

σαν ανάβαση επίπονη από κύκλο σε κύκλο» Η ιδέα αυτή της ανάβα­ σης ενυπάρχει, στους νεοπλατωνικούς, οι οποίοι ταυτίζουν την ανοδική πορεία της ψυχής με τη νοσταλγία της να επιστρέψει στο Εν, το γεν­ νήτορα της, και να λυτρωθεί, ενώ την πορεία της προς τα κάτω, προς τον κόσμο των αισθήσεων, την ταυτίζουν με την έκπτωση και τη λήθη. Ο έρωτας στο Βραχόκηπο είναι παιδαγωγός, μέσω των αισθήσε­ ων έχει τη δυνατότητα να μυήσει τον άνθρωπο σε ένα σκοπό ιερό. Το ερωτικό πάθος είναι μια δοκιμασία, που (ρέρνει τους δυο ήρωες αντιμέ­ τωπους με την απελπισία - συνειδητοποιούν την ερημιά τους, αλλά και τον πλούτο της ψυχής τους. Έ τ σ ι ο ανεκπλήρωτος πόθος, η μη εκφρα­ σμένη σωματικά επιθυμία, τους οδηγεί γρηγορότερα σε μια πνευματι­ κή επικοινωνία μεταξύ τους, ενώ ο βασανισμός του σώματος δρα υπέρ της πνευματικής ανάτασης και της ψυχικής λύτρωσης. Ο σωματικός πόνος θεοποιεί τον άνθρωπο. Στους νεοπλατωνικούς, μέσω του γήινου έρωτα ο άνθρωπος οδηγείται στο θείο έρωτα, στον έρωτα του καλού του και αγαθού.

'

ΑΦΙΕΡΩΜΑ! Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

•; i'SKa

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ

ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Οι αναμνήσεις μου απ© τον Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η στην Αίγινα

Πάρα πολλοί Αιγινήτες έχουν ν' αναφέρουν μιαν ανάμνηση, ένα στιγμιό­ τυπο, μια κουβέντα από τον Μόραλη, τον Νικολάου, τον Καπράλο, τον Βουρλούμη, τον Παπά, τη Μαρία Π ω π , τους νεότερους, Γιώργο Χα­ τζημιχάλη, Θόδωρο, Βαρώτσο, Γιάννη Νεγρεπόντη και πολλούς γνω­ στούς καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, ηθοποιούς, μουσικούς πανελλαδικού βεληνεκούς, που το φως του νησιού τράβηξε στα χ ώ μ α τ α του και τους έκανε Αιγινήτες. Έχουν όμως μείνει πολύ λίγοι αυτοί που θυμούνται την παρουσία του Καζαντζάκη στην Αίγινα. Οι περισσότεροι που τον γνώρισαν έχουν φύγει πια από τη ζωή. Ε γ ώ γνώρισα τον Καζαντζάκη, όταν ήμουν παιδί. Ερχόταν στο σπίτι μας, γιατί είχε γιατρό τον πατέρα μου, αλλά και γιατί του άρεσε να συνομιλεί με τη μητέρα μου, η οποία, εκτός από την πλατιά καλλι­ έργεια που είχε, διέθετε —κάτι σπάνιο για την εποχή εκείνη— μια πολύ πλούσια βιβλιοθήκη με σπάνια βιβλία, τα οποία του δάνειζε. Κρατώ στα χέρια μου μια κάρτα του, στην οποία την ευχαριστεί επιστρέφοντας της ένα βιβλίο του Ρενάν. Ο Καζαντζάκης ερχόταν πολύ συχνά τα μεσημέρια στο σπίτι μας, έτρωγε μαζί μας και, ενώ ο πατέρας μου περνούσε ξανά στο ιατρείο του, εκείνος με τη μητέρα μου πήγαιναν στην πίσω βεράντα κι έπαιζαν τάβλι με τις ώρες. Μια μέρα, την ώρα που ο πατέρας μου πλησίασε να δει τα... αποτελέσματα των ταβλαδόρων, ο Καζαντζάκης τού είπε αστειευόμε­ νος: ((Κύριε Γαλάνη, θα κάνω τη γυναίκα σας αριστερή». Και ο πατέρας μου του απάντησε χαριτολογώντας: ((Κύριε Καζαντζάκη, όσο είστε εσείς αριστερός, τόσο θα κάνετε και τη γυναίκα μου». Πολύ συχνά, μετά το τάβλι, ανεβαίναμε όλοι μαζί στο ((Κόκκινο Κάστρο», το σπίτι των Μελά. Ο στρατηγός Βασίλης Μελάς ήταν αδελ­ φός του Παύλου. Έμενε με τη γυναίκα του, την κόρη του, τον εγγονό του Νίκο και τον γαμπρό του Φωκίωνα Ρωκ, τον γλύπτη, που είχε κάνει τον ((Άγνωστο Στρατιώτη» της Αθήνας, στην Αίγινα. Εκεί, γινόντουσαν

ΛΦΙΚΙΏΜΑ: Ν.

ΚΑΖΑΝΤΖΆΚΗς

ενδιαφέρουσες συζητήσεις. Στην Κατοχή όλοι. τους μιλούσαν ψιθυριστά και σταματούσαν την κουβέντα, όταν μπαίναμε εμείς τα παιδιά. Στο άλμπουμ της οικογενείας Μελά, όπου έγραφαν οι εκλεκτοί επι­ σκέπτες, ο Ν. Καζαντζάκης είχε γράψει: ((Είθε ο Θεός να τα φέρει όλα αριστερά». Η απάντηση στα λόγια του εγράφη από μια τιτλούχο θεία του Μελά λίγα χρόνια αργότερα: «Άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων, άλλα δε Θεός κελεύει». Του Καζαντζάκη του άρεσε να συναναστρέφεται με ανθρώπους από τους οποίους μπορούσε να πληροφορείται και να μαθαίνει. Ζητούσε με­ τά μανίας «περίεργες λέξεις», τοπολαλιές, ντόπιες εκφράσεις. Θυμάμαι κάποτε με έβαλε ο ζωγράφος Νίκος Νικολάου να διαβάσω μερικά γράμματα του Καζαντζάκη γραμμένα από το εξωτερικό σ' έναν φαρμακοποιό στην Κρήτη. Μου έκανε εντύπωση η επιμονή του σε όλα τα γράμματα στο να παροτρύνει τον αποδέκτη των επιστολών του να του στέλνει καινούργιες και παράξενες ελληνικές λέξεις. Κάποια στιγμή σ' ένα γράμμα του λέει, υπερβάλλοντας φαντάζομαι: ((Στέλνε μου λέξεις — λέξεις είναι το μόνο που με ενδιαφέρει να έχω από την Ελλάδα». Σ ' ένα άλλο γράμμα του έμαθα και κάτι που δεν είχε τύχει τότε να ακούσω. Την περιπέτεια με το κτίσιμο του αιγινήτικου σπιτιού του. Την πρώτη φορά που το χτίσανε μεταχειρίστηκαν θαλασσινό νερό για οικονομία! Και βέβαια, το κτίσμα γκρεμίστηκε και αναγκάστηκαν να το ξανακτίσουν από την αρχή! Κάποια φορά ο Καζαντζάκης έφερε στο σπίτι μας τον Σικελιανό! Ή τ α ν τόσο ψηλός αυτός, που χτύπησε το κεφάλι του στον ((ουρανό» του κλιμακοστασίου (το σπίτι μας ανήκε στον προπάππο μου και είχε γίνει το 1830)! Ο πατέρας μου περιποιήθηκε το κεφάλι του ποιητή, που δεν ήταν, ευτυχώς, σοβαρά. Φαίνεται ότι ο Σικελιανός θέλησε να ξαναέλθει, για να δουν τα βιβλία της μητέρας μου και να μιλήσει πάλι μαζί της. Όταν ο Καζαντζάκης την ειδοποίησε για την προσεχή τους επίσκεψη, η μητέρα μου του είπε: ((Πείτε στον κύριο Σικελιανό να σκύ­ ψει το κεφάλι του, καθώς θα ανεβαίνει τις σκάλες»! Σήμερα σκέπτομαι με δέος τις επαφές αυτών των ιερών τεράτων με την οικογένεια μου και ανατριχιάζω με την τότε αδιαφορία μου, όπου το μόνο που επιθυμούσα την εποχή εκείνη ήταν με ποιο τρόπο θα ξεγλιστρούσα, για να π ά ω να παίξω στο δρόμο!...

76

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΙΙΣ

ΙΡΙΣ ΚΡΗΤΙΚΟΥ*

"Μίκος Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η ς= ©ι Τότεοι τ η ς ζ ω ή ς 9 τ η ς ψ υ χ ή ς και τ ο υ νου Το εικαστικό αφιέρωμα «Νίκος Καζαντζάκης: Οι Τόποι» διοργανώθη­ κε από τον ΙΑΝΟ και σχεδιάστηκε από την ομάδα της Μικρής Άρκτου σε επιμέλεια της υπογράφουσας, στο πλαίσιο της επετείου των 60 ετών απο τον θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη, με την αμέριστη στήριξη των Εκδό­ σεων Καζαντζάκη και του στενού συνεργάτη τους Νίκου Μαθιουδάκη 1 . Εστιασμένο στα τοπία της ζωής και των συνεχών περιπλανήσεων, στα τοπία της γραφής και της έμπνευσης του μεγάλου Έλληνα λογοτέ­ χνη, το αφιέρωμα συγκεντρώνει σημαντικούς ζωγράφους και έργα, που στο μεγαλύτερο μέρος τους πραγματοποιήθηκαν ειδικά για την έκθεση. Στην έκθεση συμμετέχουν οι διακρκριμένοι και νεότεροι: Στέλιος Αλεξάκης, Ό λ γ α Αλεξοπούλου, Νεκτάριος Αποσπόρης, Καλ­ λιόπη Ασαργιωτάκη, Άννα Αχιλλέως Staeubli, Ανδρέας Γεωργιάδης, Άννα Γρήγορα, Δικαία Δεσποτάκη, Φραγκίσκος Δουκάκης, Ειρήνη Ηλιοπούλου, Σταύρος Ιωάννου, Μάρκος Καμπάνης, Μηνάς Καμπιτάκης, Δημήτρης Κατσιγιάννης, Βασίλης Λιαούρης, Νεκτάριος Μαμάης, Βαρβάρα Μαυρακάκη, Στέλλα Μελετοπούλου, Γεωργία Μπλιάτσου, Γεύσω Παπαδάκη, Νίκη Πρόκου, Γιώργος Σαλταφέρος, Γιώργος Σ α ρασίτης, Βασίλης Σούλης, Έ φ η Σούτογλου, Αλέκος Σπανούδης, Μαρίνα Στελλάτου, Παναγιώτης Τούντας, Βάσω Τρίγκα, Κατερίνα Τσεμπελή, Αθηνά Χατζή, Αριστείδης Χρυσανθόπουλος. Η σπουδαία μικρογεωγραφία του Ελληνικού που αγάπησε ο Νίκος Καζαντζάκης, από τη γενέθλια Κρήτη ως το πνευματικό καταφύγιο της Αίγινας και από την καθολική Νάξο ως την προπολεμική και τη μετα-

* 1.

Ιστορικός Τέχνης - Επιμελήτρια. Το αφιέρωμα «Νίκος Καζαντζάκης: οι Τόποι της ζωής, της ψυχής και τον νου», παρουσι­ άστηκε την άνοιξη του 2017 στην IANOS Αίθουσα Τέχνης στην Αθήνα, ενώ παρουσι­ άζεται από τις 15 Ιουλίου 2017 στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο τον Δήμου Αίγινας με την υποστήριξη του τελευταίου. Στη συνέχεια, η έκθεση θα παρουσιαστεί στην Κρήτη και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας και του εξωτερικού, που συνδέθηκαν με τη ζωή και το έργο του συγγραφέα.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

77

πολεμική Αθήνα, το Αγιον'Ορος και την Πελοπόννησο, αλλά και τα ίχνη της ευρωπαϊκής και οικουμενικής περιήγησης ενός χαλκέντερου τα­ ξιδευτή και παγκόσμιου ανήσυχου διανοούμενου και πολιτικού στοχα­ στή, στη Γαλλία (Paris, Antibes), την Ιταλία ( Ρ ώ μ η , Βατικανό, ΙΙομπηία), την Αυστρία, τη Ρωσία, την Αίγυπτο, τη Γερμανία, την Αγ­ γλία και την Κίνα, εξακολουθεί ως σήμερα να συναρπάζει τη φαντασία και τον νου. Ο Καζαντζάκης με τον Γιάννη Αγογλωσσάκη στη βεράντα τον στπτιον τον στην Αίγινα. Ι!)3<Υ.

Ι α απέριττα τοπία των κρητι­ κών ελαιόδενδρων και οι απόκρη­ μνοι βράχοι στις σκήτες του Αγίου Η Όρους, οι θαλασσινοί παφλασμοί και τα αγριοπούλια του Σαρωνικού και του Αιγαίου Ιίελάγους, τα χρυ­ σά σταροχώραφα της Πελοποννή­ σου και η κοιμισμένη βυζαντινή πο­ λιτεία του Μυστρά, οι νοσταλγικές Ι εξοχές της Αγγλίας και τα αζουρένια καλοκαίρια στα ακρωτήρια της Νοτίου Γαλλίας, οι περίκλειστοι κήποι στην Αλάμπρα, τα προσκυνή­ ματα του Αγίου Φραγκίσκου στην Ασίζη και οι πυρακτωμένες μνήμες της τερρακόττας στην Πομπηία, οι ακίνητες λίμνες της Ελβετίας, τα ερημικά τοπία του Καυκάσου και οι αρχέγονες θεότητες της Κύπρου, οι ανθισμένες κερασιές της Ιαπωνί­ ας και οι πορσελάνινες νύχτες της Ο Καζαντζάκης με την Ελένη Καζαντζάκη στο Κίνας, αποτέλεσαν το πολύτιμο αλ­ σττ'ιτι τονς στην Αίγινα. 1941. φαβητάριο των αφηγήσεο^ν ετούτης της έκθεσης. Και εάν δεν προκαλεί απορία το γεγονός ότι σημαντικό μέρος των έργων αποτελεί συγκινητική και επίμονη αναφορά στην Κρήτη, τον γε­ νέθλιο και αυτοαναφορικό τόπο του συγγραφέα αλλά, επίσης, βιωμένο

78

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ι\. Κ \Ζ ΙΝΤΖΑΚΗΣ

γενέθλιο τόπο αρκετών από τους εξαιρετικούς συμμετέχοντες, θα ήθελα να σταθώ για λίγο στην εξίσου επίμονη παρουσία της Αίγινας ανάμεσα στα έργα της έκθεσης: Έχοντας επιστρέψει στην Ελλάδα το 1931, ο Νίκος Καζαντζάκης εγκαθίσταται στην Αίγινα, όπου και αγοράζει γη το 1935, μετά το ταξίδι του στην Ιαπωνία και την Κίνα. Το σπίτι που αποπερατώθηκε στη βο­ ρειοδυτική παραθαλάσσια πλευρά του νησιού λίγο αργότερα, αποτέλεσε έκτοτε την πρώτη μόνιμη του κατοικία. Είναι το ίδιο σπίτι όπου εκείνος ατενίζοντας από την ανεμπόδιστη θέα τη θάλασσα και κολυμπώντας στα κρυφά βράχια από κάτω, ολοκλή­ ρωσε την έκτη γραφή της Οδύσειας. Το ίδιο σπίτι που έως και σήμερα «κλείνει» νοητά τη διαδρομή-προσκύνημα στα σπίτια και τη μνήμη των ιερών τεράτων του ελληνικού πνεύματος, της γραμμής και του χρώμα­ τος που αγάπησαν εξίσου το νησί. Το ίδιο σπίτι, με ορίζοντα τη θέα του οποίου πέρασα τα καλοκαίρια μου κι εγώ, ακούγοντας τις αφηγήσεις της μητέρας μου για τις μουσικές βεγγέρες στο αιγινήτικο σαλόνι των γονι­ ών της και τις πολύωρες συναρπαστικές συνομιλίες με τον Καζαντζάκη, τη δύσκολη περίοδο από το 1940 έως το 1944, που ο συγγραφέας είχε και εκείνος βρει καταφύγιο γόνιμο και φιλόξενο στο νησί. Και οι ιστορίες αυτές είναι, επίσης, αναπόσπαστο κομμάτι ετούτης της έκθεσης.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

79

Καποδιστριακά κτήρια 1.

Ιστορικό της επισκευής του Κυβερνείου

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

Ιστορικό

ΠΑΥΛΟΥ*

τ η ς ΕΐΈΐ^κεΐίής τ@υ> Κυβερνείου

Το Κυβερνείο, ιδιοκτησίας της ΕΤ.Α.Δ. (πρώην Κ.Ε.Δ.), παραχωρή­ θηκε στον Δήμο Αίγινας, ο οποίος με τη σειρά του το παραχώρησε στο Υπουργείο Παιδείας για τη στέγαση του Ιστορικού Αρχείου Αίγινας, πλέον Γ.Α.Κ. - Τοπικό Αρχείο Αίγινας. Το συγκρότημα βρίσκεται στην πόλη της Αίγινας, στη συμβολή των οδών Κυβερνείου και Αγ. Διονυσίου. Αποτελείται από το παλαιό διώ­ ροφο κτήριο, που στέγασε το πρώτο Κυβερνείο του Καποδίστρια στην Ελλάδα, και από ένα μονώροφο πετρόκτιστο κτήριο, που κτίστηκε κατά την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής. Το οικόπεδο, ακανόνιστου ορθο­ γώνιου σχήματος, είναι εμβαδού 816,12 τ.μ., με πρόσωπο επί της οδού Κυβερνείου μήκους 20,50 μ., και επί της οδού Αγ. Διονυσίου μήκους 21,00 μ., ενώ ανατολικά, σε μήκος πλευράς 49,40 μ., συνορεύει με το 2ο Δημοτικό Σχολείο. Ο προσανατολισμός του οικοπέδου είναι βορινός προς την οδό Αγ. Διονυσίου και δυτικός προς την οδό Κυβερνείου. Το κτήριο του Κυβερνείου, στο οποίο στεγάζονται τα Γ. Α.Κ. - Το­ πικό Αρχείο Αίγινας, αποτελεί το κύριο στοιχείο του συγκροτήματος. Πρόκειται για διώροφο κτήριο αποτελούμενο από ισόγειο και όροφο. Η πρόσβαση στον όροφο γίνεται με εξωτερική κλίμακα. Στο ισόγειο, τόσο οι περιμετρικοί όσο και οι εσωτερικοί διαχωριστικοί τοίχοι είναι πετρόκτιστοι, ενώ στον όροφο οι εσωτερικοί διαχωριστικοί είναι είτε πετρόκτιστοι, είτε από συμπαγείς πλίνθους, είτε από μπαγδατί. Η στέ­ γαση γίνεται με ξύλινη πολύριχτη κεραμοσκεπή. Το δεύτερο κτήριο, που είναι κτισμένο την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής και φιλοξενεί προσωρινά τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Αίγινας, εί­ ναι ισόγειο και εφάπτεται στη μια του πλευρά με το κτήριο του Κυβερ­ νείου. Οι περιμετρικοί τοίχοι είναι από εμφανή, πολυγωνικής μορφής, αρμολογημένη, λαξευτή λιθοδομή, με λαξευτούς ορθογωνικούς γωνιόλιθους στις γωνίες του κτηρίου.

*

Μηχανολόγος Μηχανικός Τ . Ε . Ανα.-ληρωτής Προϊστάμενος του Τεχνικού Τμήματος της ΛΔΙΚΤΤΤΠ του Τ Π Π Ε Θ

ΚΑΠΟΔΙΣΤ1ΊΑΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

81

Το συγκρότημα τον Κυβερνείου τη δεκαετία Tor 1990 Για την αναστήλωση του Κυβερνείου εκπονήθηκε μελέτη από τα συμπράττοντα γραφεία «Δημιουργία ΕΠΕ και Β.Ν. Γιαννάκης» (Αρχι­ τεκτονική Μελέτη), «Χρ. Φουρνιώτης - ΙΙαυλάτος και Γ. Παπανικολόπουλος» (Στατική Μελέτη) και ((Μαγείρου Ανδρέας» (Μελέτη Ηλε­ κτρομηχανολογικών Εγκαταστάσεων), η οποία επικαιροποιήθηκε και εγκρίθηκε το έτος 2011. Παρότι το Υπουργείο ΙΙαιδείας είχε εξασφαλισμένη τη χρηματο­ δότηση για την εκτέλεση του έργου, η «ΔΕΗ À.E.» στο πλαίσιο των πολιτιστικών δραστηριοτήτων της, αποφάσισε τη χρηματοδότηση της αναστήλωσης του Κυβερνείου υπό μορφή χορηγίας. Η χορηγία αφορά στην καταβολή ποσοστού 75% του εκάστοτε λογαριασμού μόνο της αρχικής σύμβασης και μέχρι του ποσού των 700.000,00 €, ενώ το υπό­ λοιπο 25% καλύπτεται από το Ηρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων του Υπουργείου Ιίαιδείας. Το έτος 2012 δημοπρατήθηκε το έργο με προϋπολογισμό 1.725.506,32 € και, με την από 16.09.2013 σύμβαση, η μειοδότρια εταιρεία «ΕΠΑΚΡΟΝ ΤΕΧΝΙΚΗ Α.Ε.» ανέλαβε την εκτέλεση του έρ­ γου έναντι αμοιβής 914.437,08 €. Πριν την έναρξη των εργασιών, μεταφέρθηκε όλο το υλικό του το­ πικού αρχείου που στεγαζόταν εκεί, σε χώρο Δημοτικού Σχολείου που παραχωρήθηκε από τον Δήμο Αίγινας και στην Κεντρική Υπηρεσία των Γενικών Αρχείων του Κράτους (Γ.Α.Κ..) στο Ψυχικό. Το φθινόπωρο του 2013 πραγματοποιήθηκε η εγκατάσταση του ερ­ γολάβου, η οργάνωση του εργοταξίου και η έναρξη των καθαιρέσεων. Ακολούθησε ο επιμελής καθαρισμός της λιθοδομής και ξεκίνησαν τα αρμολογήματα.

ΚΛΙΙΟΔΙΣΤΡΙΑΚΑ

ΚΤΗΡΙΑ

Μετά την καθαίρεση των επιχρισμάτων και την εφαρμογή αρμολογημάτων και ενεμάτων (Απρίλιος

2014).

Το έτος 2014, κατά τη διάρκεια καθαιρέσεων στην στέγη, δια­ πιστώθηκε η ανάγκη επισκευής της σε μεγαλύτερο ποσοστό απο οτι προέβλεπε η μελέτη, λόγω εκτεταμένων φθορών στις ξύλινες δοκούς της (σκελετό). Ξεκίνησαν οι απαιτούμενες διαδικασίες και, με την καθοδήγηση των αρμόδιων Υπηρεσιών του Υπουργείου

Πολιτισμού,

εκπονήθηκε συμπληρωματική μελέτη για την αντιμετώπιση της νέας κατάστασης και, στη συνέχεια, ακολούθησε συμπληρωματική σύμβα­ ση για την εκτέλεση των νέων εργασιών. ΚΑΠΟΔΙΣΊ'ΡΙΛΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

83

Οι εργασίες, που εκτελέσθηκαν καθόλη τη διάρκεια του έτους 2014 και μέρους του έτους 2015, αφορούσαν στη στατική ενίσχυση του κτηρίου, στις απαιτούμενες υποδομές των ηλεκτρο­ μηχανολογικών εγκαταστάσεων και στα επιχρίσματα.

Φθορές στις ξύλινες δοκούς της στέγης (Μάιος 2014),

•ΜΓ ""

Ενίσχυση και εγκαταστάσεις τον κτηρίου, προετοιμασία, για επιχρίσματα (Σεπτ. 2014).

84

ΚΛΙΙΟΔ1ΣΤΡΙΑΚΛ

ΚΤΗΡΙΑ

Το έτος 2015 οι οικονομικές συ­ γκυρίες, οδήγησαν την ανάδοχο εται­ ρεία σε αλλεπάλληλες υποβολές αι­ τήσεων για διακοπή των εργασιών, κυρίως λόγω αδυναμίας εμπρόθεσμης καταβολής των αμοιβών, με αποτέ­ λεσμα τον Αύγουστο του 2016 η ανά­ δοχος εταιρεία να υποβάλει αίτημα διάλυσης της σύμβασης με κίνδυνο να μείνει το έργο ημιτελές. Το Υπουργείο Παιδείας κατέβαλε προσπάθειες και κατάφερε να πείσει την ανάδοχο εται­ ρεία να ανακαλέσει το αίτημα της. Το φθινόπωρο του 2016 έγινε επα­ νέναρξη των εργασιών, χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα. Τον Φεβρουάριο του 2017 πραγματοποιήθηκαν οι εξωτερικοί χρωματισμοί, τοποθετήθηκαν τα εξω­ τερικά κουφώματα και αφαιρέθηκαν οι σκαλωσιές από το κτήριο. Τον Μάρτιο του 2017 και κατά τη διάρκεια εκτέλε­ σης εργασιών στον περιβάλλοντα χώρο του Κυβερνείου, αρχαιολογικά ευρήμα­ τα προκάλεσαν τη διακοπή τους. Οι εργασίες που αφορούν στο εσω­ τερικό του κτηρίου του Κυβερνείου συνεχίζονται κανονικά, ενώ εκκρεμεί η αξιολόγηση των αρχαιολογικών ευ­ ρημάτων και η χορήγηση οδηγιών από τις αρμόδιες Υπηρεσίες του Υπουρ­ γείου Πολιτισμού για την ολοκλήρω­ ση των απαιτούμενων εργασιών στον περιβάλλοντα χώρο. Τέλος, προγραμ-

ματίζεται η εκτέλεση εργασιών που σχετίζονται με τον χώρο που φι­ λοξενείται η Βιβλιοθήκη. Έ ν α από τα σημαντικά προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει το Υπουργείο Παιδείας ήταν και η εξεύρεση χώρου για τη μετακίνη­ ση τμήματος της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Αίγινας που φιλοξενείται σε χώρο του δεύτερου κτηρίου του συγκροτήματος. Η μετακίνηση ήταν απαραίτητη για την εγκατάσταση του μηχανοστασίου του Κυβερνείου στον χώρο αυτό, σύμφωνα, αρχικά, με την εγκεκριμένη μελέτη και, στη συνέχεια, με την οικοδομική άδεια. Ή δ η , πριν τη δημοπράτηση του έργου, υπήρξε αλληλογραφία της αρ­ μόδιας Υπηρεσίας του Υπουργείου Παιδείας με τη Βιβλιοθήκη, προκει­ μένου να εξευρεθεί λύση, όμως η ανταπόκριση δεν ήταν η αναμενόμενη.

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

85

:

W- Wë-Μ^β

...

.

•

, ·

Αρχαιολογικά ευρήματα στον περιβάλλοντα {Μάρτιος 2017).

ΗΗΒΗΙΕ, Τοποθέτηση

^S

χώρο κατά. τη διάρκεια των εκσκαφών

"* β

ξύλινων δαπέδων (Μάιος 2017).

Νέο δάπεδο (αριστερά) και επανατοποθέτηση

συντηρημένου

παλαιού

(δεξιά).

Το 2014 η αρμόδια Υπηρεσία του Υπουργείου Παιδείας, με έγγρα­ φα της, ενημέρωσε τη Βιβλιοθήκη για το ιδιοκτησιακό καθεστώς του συγκροτήματος και πρότεινε την προμήθεια αίθουσας ελαφράς λυό­ μενης προκατασκευής και την τοποθέτηση της σε συγκεκριμένο χ ώ ­ ρο (εκεί που τοποθετήθηκε τελικά), ως προσωρινή λύση, μέχρι την αναστήλωση του «Εϋναρδείου» και τη μετεγκατάσταση της σε αυτό, χωρίς αποτέλεσμα. Το καλοκαίρι του 2016, το νέο Εφορευτικό Συμβούλιο της Βιβλιο­ θήκης, εκτιμώντας τα πραγματικά περιστατικά και μπροστά στον κίν­ δυνο της μη ολοκλήρωσης των εργασιών στο Κυβερνείο, αποφάσισε την εκκένωση του συγκεκριμένου χώρου που προορίζεται για μηχανο­ στάσιο του Κυβερνείου και τη μετακίνηση στην αίθουσα που θα τοπο­ θετούσε το Υπουργείο Παιδείας σε τμήμα του περιβάλλοντα χώρου του 86

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

Μάρτιος 2017

Κυβερνείου. Τελικά, τον Φεβρουάριο του 2017, και αφού μεσολάβησαν ενέργειες τρίτων που αποσκοπούσαν στη μη ολοκλήρωση της προμή­ θειας της αίθουσας, αυτή τοποθετήθηκε, εξασφαλίζοντας έτσι την ολο­ κλήρωση των εργασιών αναστήλωσης του Κυβερνείου. Συνοψίζοντας τις δυσκολίες που προέκυψαν κατά τη διάρκεια υλο­ ποίησης του έργου, θα μπορούσαμε να τις κατατάξουμε σε δύο κατη­ γορίες: σε αυτές που αφορούν αμιγώς στην κατασκευή του έργου και σε αυτές που οφείλονται σε εξωγενείς παράγοντες. Στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνονται οι απρόβλεπτες καταστάσεις που σχετίζονται άμεσα με το έργο, όπως, λόγου χάρη, η αναγκαιότητα εκτέλεσης συμπλη­ ρωματικών εργασιών στη στέγη του Κυβερνείου και τα αρχαιολογικά ευρήματα στον περιβάλλοντα χώρο. Σ τ η δεύτερη κατηγορία περιλαμ­ βάνονται οι ενέργειες τρίτων και οι διαμορφούμενες καταστάσεις, που οφείλονται στις γενικότερες πολιτικές και οικονομικές συγκυρίες. Και οι δύο παραπάνω κατηγορίες συνέβαλαν καθοριστικά στη μετάθεση του αρχικού χρόνου ολοκλήρωσης του έργου. ΚΑΠΟΛΙΣΤΡΙΑΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

87

mm -"• • •'-••• i

I l i l#

i

ΠΡΟΝΟΗ

ΘΕΟΛΟΓΙΔΟΤ*

Δημόσια Καποδιστριακή Βιβλιοθήκη Αίγινας Σ τ ι ς απαρχές του νεότερου Ελληνικού κράτους, στην Αίγινα, στο Ορ­ φανοτροφείο που ίδρυσε ο Ι. Καποδίστριας το 1829, λειτουργούσε για τις ανάγκες των σπουδαστών του Πρότυπου και Κεντρικού σχολείου αξιόλογη βιβλιοθήκη, όπου, με εντολή του Κυβερνήτη, συγκεντρώ­ θηκαν παλιά χειρόγραφα, για να περισωθούν από την «αγνωσίαν και βαρβαρότητα των κατόχων)). Στο τέλος του 1830, η βιβλιοθήκη, που ο πρώτος διευθυντής της, ο Ανδρέας Μουστοξύδης, ονόμασε Εθνική, διέθετε 1.018 τόμους εκτυπωμένων βιβλίων, τα οποία είχαν συλλέ­ γει από Έλληνες και φιλέλληνες. Το 1834 μεταφέρθηκε και αυτή στην Αθήνα, τη νέα πρωτεύουσα του κράτους κι έγινε η μεγάλη Εθνική μας Βιβλιοθήκη. Μετά από εκατό και πλέον χρόνια, τον Φεβρουάριο του 1947, ενώ ο εμφύλιος μαίνεται στη χώρα και το Ορφανοτροφείο του Καποδίστρια λειτουργεί ως Φυλακή για ποινικούς και πολιτικούς κρατούμενους, ο ((Κήρυξ της Αιγίνης», η μηνιαία εφημερίδα που αποφασίζει να εκ­ δώσει ο Ι.Β. Λυκούρης, στο Α τεύχος της, δημοσιεύει άρθρο με τον τίτλο ((Σώσατε τους νέους», με το οποίο καλεί ((όλους τους δυναμένους να βοηθήσουν... συνηγορούντες με όποιο τρόπο νομίζουν, στην ίδρυσι της Δανειστικής Βιβλιοθήκης Αιγίνης)). Η πρόσκληση βρίσκει θερμή ανταπόκριση και στα επόμενα τεύχη διατυπώνονται διάφορες προτά­ σεις και αναλαμβάνονται ποικίλες πρωτοβουλίες από ιδιώτες. Ωστόσο, Βασιλικό Διάταγμα της 8ης Νοεμβρίου 1948 (ΦΕΚ 290 /1948 τεύχ. Α) ανακοινώνει την ίδρυση τοπικής βιβλιοθήκης στην Αίγινα ((υπό το όνομα Καποδιστριακή Βιβλιοθήκη Αιγίνης)), ενώ το Υπουργείο Παιδείας, με έγγραφο του στις 4/5/1949, κοινοποιεί στον Δήμο Αίγινας την απόφαση του για «παραχώρησιν τριών δωματίων ευρισκομένων εντός του χώρου του Καποδιστριακού Σχολείου δια την Πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου της Δημόσιας Καποδιστριακής Βιβλιοθήκης Αίγινας.

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

89

εγκατάστασιν της αυτόθι ιδρυθείσης βιβλιοθήκης», με την έγκριση του Αρχαιολογικού Συμβουλίου. Το «Καποδιστριακό Σχολείο» είναι κτίσμα των αρχών του 19ου αιώνα. Αυτό χρησιμοποίησε για κατοικία και γραφείο ο Ιωάννης Κα­ ποδίστριας, όταν ήλθε ως Κυβερνήτης της Ελλάδας στην Αίγινα το 1828. Γνωστό έκτοτε ως «Κυβερνείο» ή «σπίτι του μπάρμπα Γιάννη», το ιστορικό κτήριο αντιστέκεται πεισματικά στη φθορά του χρόνου και προσφέρει στέγη σε διάφορες ανάγκες της Πολιτείας και της π ό ­ λης μας για περισσότερο από έναν αιώνα. Όταν οι Γερμανοί καταλαμ­ βάνουν το νησί, επιτάσσουν το Κυβερνείο ως στρατώνα και δίπλα στη θολωτή του είσοδο χτίζουν τρία δωμάτια, για να στεγάσουν την καντί­ να τους. Αυτά τα τρία δωμάτια, που κατασκευάσθηκαν στην Κατοχή, παραχωρούνται τώρα στη νεοσύστατη Βιβλιοθήκη. Η νέα κατασκευή ((ακουμπάει» στην παλιά, μοιάζει με προέκτα­ ση της. Έτσι το 1972 ο αιγινήτης τοπογράφος μηχανικός, στον οποίο ανατίθεται να συντάξει το «τοπογραφικόν διάγραμμα του Β.Κ. 26» (του Καποδιστριακού κτηρίου, δηλαδή), ενσωματώνει αυτό το νεό­ τερο κτίσμα στο παλαιό ιστορικό και παρουσιάζει επίσημα αυτά τα τόσο διαφορετικά από κάθε πλευρά κτήρια ως μία ενιαία κατασκευή, χωρίς κανείς αρμόδιος να το παρατηρήσει και να παρέμβει! Οι δύο χώροι έκτοτε ταυτίζονται και αναφέρονται μαζί ως ((Κυβερνείο». Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί τις συνέπειες της αβλεψίας για τη Βιβλιοθήκη. Το 1984 ο Δήμος Αίγινας, αποσκοπώντας προφανώς στη διάσωση και αξιοποίηση των Καποδιστριακών κτηρίων της πόλης, υποβάλλει αίτημα (αριθ. 541/20.2.84) στην Κτηματική Εταιρία Δημοσίου (ΚΕΔ), και αυτή το αποδέχεται (απόφαση αριθ. 139/11.7.84) και παραχωρεί το δημόσιο ακίνητο Α.Β.Κ. 24 (το Εϋνάρδειο, δηλαδή), ορίζοντας ότι «σκοπός της χρήσης είναι αποκλειστικά η διενέργεια σ' αυτό πολιτι­ στικών εκδηλώσεων». Παράλληλα, η ΚΕΔ παραχωρεί το Α.Β.Κ. 26 (το Κυβερνείο όλο) για ((δημιουργία Πνευματικού Κέντρου». Το 1992 η ΚΕΔ επανέρχεται (απόφαση αριθ. 15/13-5-92/Δ14), πάλι σε απάντηση σχετικού αιτήματος του Δήμου Αίγινας, και «παρα­ χωρεί στο Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων τη χρήση του Β.Κ. 24 δημόσιου ακινήτου (Εϋνάρδειο Καποδιστριακό Κτίριο)... Σκοπός της παραχώρησης είναι αποκλειστικά η στέγαση της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Αίγινας. Χρόνος παραχώρησης: αόριστος». Το 1993 ο Δήμος Αίγινας (απόφαση 168) ζητάει από το Υπουργείο Παιδείας «την παραχώρηση της χρήσης του Κυβερνείου για τη στέγαση του Ιστορικού Αρχείου Αίγινας». Και το Υπουργείο, προκειμένου «να

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

ξεκινήσουν οι διαδικασίες επισκευής του Κυβερνείου από την αρμόδια Τεχνική Υπηρεσία», ζητάει από τον Δήμο απόφαση «για αποκλειστι­ κή παραχώρηση του Κυβερνείου με σκοπό τη στέγαση του Αρχείου». Το αίτημα αυτό έχει ήδη υποβάλει στον Δήμαρχο η προϊσταμένη του Ιστορικού Αρχείου Αίγινας (αριθ. π ρ ω τ . 74/20-9-93). Η απόφαση του Δήμου είναι ομόφωνη: ((εγκρίνει την αποκλειστική παραχώρηση της χρήσης του Κυβερνείου (Καποδιστριακό κτίριο)... για τη στέγαση του Τοπικού Ιστορικού Αρχείου Αίγινας». Είναι ολοφάνερο: το Κυβερνείο, παλιό και νεότερο κτήριο, στο εξής θα στεγάζει αποκλειστικά και μόνο το Ιστορικό Αρχείο! Η Βιβλιοθήκη θα στεγαστεί στο Εϋνάρδειο. Προς το παρόν, αυτή είναι χωρίς στέγη, φιλοξενούμενη του Κυβερνείου! Μετά από δέκα χρόνια, το 2012, ενώ έχει αρχίσει —επιτέλους!— η διαδικασία για την επισκευή του Εϋνάρδειου, «Ανώνυμος»(!) κ α τ α γ ­ γέλλει το έργο, γιατί στο ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης το κτήριο ανα­ φέρεται ως πολιτιστικό κέντρο! Καμιά επισκευή δεν μπορεί να γίνει πια χωρίς αλλαγή του ρυμοτομικού σχεδίου της πόλης! Οι εργασίες αποκατάστασης σταματούν και το πανέμορφο κτήριο, από τότε, κάθε μέρα γίνεται ωραιότερο ερείπιο. Εντωμεταξύ, το 2013 αρχίζουν οι εργασίες αποκατάστασης του Κυβερνείου. Μέσα σε κλίμα έντασης το πολύτιμο υλικό του Ιστορικού Αρχείου Αίγινας μεταφέρεται στο Δημοτικό Σχολείο στο Βαθύ, ενώ 25.000 βιβλία της Δημόσιας Βιβλιοθήκης, κάτω από συνθήκες εξαι­ ρετικά πιεστικές, αποθηκεύονται σε δύο κοντέινερ που ανήκουν στον εργολάβο του έργου και βρίσκονται στον προαύλιο χώρο ανάμεσα σε μπάζα! Αχρησιμοποίητα έκτοτε, παραμένουν(;) κλειδωμένα και απρό­ σιτα για το φιλοαναγνωστικό κοινό μέχρι σήμερα! Σύμφωνα με τη μελέτη του έργου του Κυβερνείου, ο χώρος που είναι εγκατεστημένοι οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές της Βιβλιοθήκης προορίζεται για την τοποθέτηση των ηλεκτρομηχανολογικών εγκα­ ταστάσεων του Ιστορικού Αρχείου. Οι εργασίες στο Κυβερνείο προ­ χωρούν με το γνωστό τους ρυθμό. Η ολοκλήρωση του έργου συνεχώς μετατίθεται. Το 2014 το Τεχνικό τ μ ή μ α του Υπουργείου Παιδείας, για να εξασφαλίσει ((την απρόσκοπτη συνέχιση του έργου» ζητάει να παραδοθεί ελεύθερος ο συγκεκριμένος χώρος και ((προκειμένου να μη δημιουργηθεί πρόβλημα στη λειτουργία της Βιβλιοθήκης, προτείνει να εγκαταστήσει στο πλάι της ένα προκατασκευασμένο οικίσκο», όπως φαίνεται σε συνημμένο σχέδιο. Για τη συνέχιση των εργασιών είναι απαραίτητη η σύμφωνη γνώμη του Εφορευτικού Συμβουλίου της Βι­ βλιοθήκης (Φ. 472/ 4409/171529/ΣΤ3 22.10.2014).

ΚΑΠΟΔ1ΣΤΡΙΑΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

91

Το κτήριο τον Ενναρδείον.

Ό μ ω ς το τότε Εφορευτικό Συμβούλιο της Βιβλιοθήκης αρνεί­ ται, σύμφωνα με εισήγηση του προϊσταμένου της, την παραχώρηση της αίθουσας ως «πράξη απομείωσης του κτηρίου της Βιβλιοθήκης» (Πρ.7/2014/6-11-2014), με το επιχείρημα ότι ο χώρος ((ανήκει στη Δημόσια Βιβλιοθήκη και κακώς συμπεριλήφθηκε στη μελέτη αποκα­ τάστασης του Κυβερνείου χωρίς την έγκριση μας))! Ο

προϊστάμενος

του ΔΙΕΦΕΣ, ένα μήνα

μετά, σε

απάντη­

ση (Φ.472/33/200067/Α2/09.12.2014) που κοινοποιεί στο

Γραφείο

Υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων, στη Δ/νση Βιβλιοθηκών και Γενικών Α ρ χ ε ί ω ν / Τ μ ή μ α Βιβλιοθηκών και σε ΔΤΚΤΤ, παρακαλεί το Εφορευτικό Συμβούλιο για την επανεξέταση της απόφασης αυτής, κα­ θώς «κάθε αντίθετη απόφαση σας θα δημιουργήσει καθυστερήσεις στην ολοκλήρωση της αποκατάστασης του Κυβερνείου, την απόδοση του για την εγκατάσταση και λειτουργία του Αρχείου Αίγινας καθώς και τις όποιες οικονομικές και άλλες απαιτήσεις θα προκύψουν εκ μέρους του Αναδόχου στα πλαίσια της Σύμβασης του». Το έργο - και για άλλους λόγους, βέβαια - ((παγώνει)). Έχουν περάσει δύο χρόνια από τότε, όταν τον Μάιο του 2016 ανα­ λαμβάνουμε ως νέο Εφορευτικό Συμβούλιο. Ο προϊστάμενος της Βι­ βλιοθήκης μάς ενημερώνει αρμοδίως για τις τυπικές υποχρεώσεις μας, ενώ υπογραμμίζει ότι από εμάς, ((από αυτό το Εφορευτικό Συμβούλιο εξαρτάται η περαιτέρω λειτουργία της Βιβλιοθήκης)), η οποία πιέζεται σε συνεχείς παραχωρήσεις - αυτή που τα ιδιοκτησιακά της δικαιώμα­ τα ανάγονται στο 1948! Συνεδριάζουμε και ξανασυνεδριάζουμε προ­ σπαθώντας να καταλάβουμε τι συμβαίνει.

92

ΚΑΙΙΟΔ1ΣΤΡΙΑΚΑ

ΚΤΗΡΙΑ

Νέο, «εξαιρετικά επείγον» έγγραφο (Φ.472/76/117046/Α2/ 15.07.2016) μας καλεί άμεσα να αποφασίσουμε «για την αποδοχή ή μη της εκκένωσης του απαιτούμενου χώρου... δεδομένου ότι η σύμβαση για την υλοποίηση του έργου λήγει τον ερχόμενο Οκτώβριο»,'με την επισήμανση, ανάμεσα σε άλλες, ότι η άρνηση της Βιβλιοθήκης «θα έχει σοβαρότατες συνέπειες, με κυριότερη αυτή της διάλυσης της σύμβασης με την ανάδοχο εταιρεία, που θα οδηγήσει στη μη ολοκλήρωση του έρ­ γου, με ό,τι αυτό συνεπάγεται» και το ενδεχόμενο «να επαναξεταστούν τα δεδομένα ως προς την αναστήλωση του Εϋνάρδειου». Είναι ανάγκη να ειπωθεί ότι όσα αναφέρονται παραπάνω για το ιδιοκτησιακό καθεστώς Βιβλιοθήκης- Ιστορικού Αρχείου μάς ήταν μέ­ χρι τότε παντελώς άγνωστα. Για να ενημερωθούμε υπεύθυνα, αρχικά συναντήσαμε τον Δήμαρχο και δεχθήκαμε την υποστήριξη του, αλλά μόνο μετά από συνάντηση με πέντε στελέχη του Υπουργείου Παιδεί­ ας μάς αποκαλύπτονται τεκμηριωμένα και επίσημα, όπως προκύπτουν μέσα από τα σχετικά έγγραφα που μας παραδόθηκαν, όλα τα στοιχεία που αφορούν την υπόθεση της Βιβλιοθήκης. Για μας γίνεται πλέον φανερό: το Κυβερνείο πρέπει να τελειώσει" το Ιστορικό Αρχείο της πόλης είναι εκτεθειμένο στο Βαθύ, πρέπει να επανέλθει στο χώρο του" η Βιβλιοθήκη είναι άστεγη, πρέπει να εξα­ σφαλίσει τη δική της στέγη στο Εϋνάρδειο! Έ τ σ ι , την 1-8-2016 τα τακτικά μέλη του Εφορευτικού Συμβουλίου της Δημόσιας Βιβλιοθή­ κης Αίγινας, παρά την αρνητική πάλι εισήγηση του προϊσταμένου της, «συμφωνούμε ομόφωνα στην εκκένωση της ζητούμενης αίθουσας..., εφόσον αυτό αποτελεί προϋπόθεση για την ολοκλήρωση του διατηρη­ τέου συγκροτήματος». Ακολούθησε ως αναγκαίο κακό (κακό, αναντίρρητα, αλλά άλλη ρεαλιστική λύση δεν υπήρχε, παρότι πολλές με επιπολαιότητα συζη­ τήθηκαν) η δραματική μεταφύτευση ενός δέντρου (γκρέιπ φρουτ) και η μετ' εμποδίων εγκατάσταση στη θέση του της προκατασκευασμένης αίθουσας, που ωστόσο παραμένει ακόμη αναξιοποίητη! Στο διάστημα αυτό ο Δήμος Αίγινας είχε αναρτήσει στη «Διαύ­ γεια» απόφαση του για τροποποίηση του ρυμοτομικού σχεδίου της πόλης σ' ό,τι αφορά τον αποχαρακτηρισμό του Εϋνάρδειου. Την ανα­ ζητήσαμε, τη βρήκαμε και επισπεύσαμε τη διαδικασία υπογραφής της από το Υ.Π. και, στη συνέχεια, ψήφισης ομόφωνης αποδοχής της από το Δημοτικό Συμβούλιο. Ο φάκελος για την τροποποίηση του ρυμοτομικού σχεδίου της πόλης κατατέθηκε από τον Δήμο στο Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (αριθ. πρωτ. 47174/3.10.2016), το οποίο, για να προχωρήσει

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡ1ΑΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

93

iL-

'

στη σχετική ρύθμιση, ζήτησε συμπλη­ ρωματικά στοιχεία, διευκρινίσεις και δι­ ορθώσεις από την Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου από τις 20 Φεβρουαρίου 2017.

Για τη «Μελέτη - Επισκευή - Κα­ τασκευή - Αποκατάσταση Εϋναρδείου κτηρίου στην Αίγινα για τη στέγαση της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Αίγινας (π.κ.

9744004)» στο Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων του Τπουργείου Οικονομί­ ας, Ανάπτυξης και Τουρισμού του 2015 αναγράφεται ως ολικός προϋπολογισμός το ποσό του 1.320.000 ευρώ (ΑΔΑ: 7ΝΟΑ465307-6ΧΟ). Αναμφίβολα, δεν πρέπει με κανένα τρόπο να χαθεί!

^"ÏSÛ

Σήμερα, μέσα Ιουνίου του 2017, είκοσι πέντε χρόνια μετά την π α ­ ραχώρηση του Εϋνάρδειου για τη στέγαση της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Αίγινας, αυτή εξακολουθεί να λειτουργεί μέσα σε απαράδεκτες συνθή­ κες στο υπό κατασκευή Κυβερνείο: σε ένα ασφυκτικά γεμάτο χώρο, χωρίς θέρμανση, χωρίς κλιματισμό, χωρίς υπηρεσία καθαριότητας, χωρίς σύστημα ύδρευσης, χωρίς χώρους υγιεινής, με χαλασμένο φω­ τοτυπικό, με μια επικίνδυνη δίοδο πρόσβασης! Και σαν να μην έφτανε η παρέλευση τόσου χαμένου χρόνου, οι εκσκαφές στο προαύλιο έφεραν στο φως αρχαιολογικά ευρήματα! Αδιαφορία, ολιγωρία, λάθη, αδυναμίες, αβλεψίες, καθυστερήσεις απρόβλεπτες και μικροπολιτικές σκοπιμότητες, ιδιοτέλειες και αντα­ γωνισμοί, καλές προθέσεις και κακές εκτιμήσεις αρμοδίων και παρεμ­ βάσεις αναρμόδιων μάς έφεραν ως εδώ. Πολλοί στην Αίγινα, επώνυμοι κι ανώνυμοι, θεωρούν το Εϋνάρδειο ανεπαρκές για να λειτουργήσει ως Βιβλιοθήκη — και ποιος δεν ζηλεύει τη μετεγκατάσταση της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο Ίδρυμα Σταύρου Νιάρχου; Προφανώς, (θέλουν να) αγνοούν την αίολη κατάσταση, στην οποία βρίσκεται τόσα χρόνια η πνευματική περιουσία όλων μας στο νησί και έχουν, κυρίως, δική τους ανυστερόβουλη(;) άποψη για το π ώ ς θα έπρεπε αυτό να αξιοποιηθεί! Πάντως, οι πρώτες αναφορές σε βιβλιοθήκες εμφανίστηκαν στη Μεσοποταμία γύρω στο 3000 π.Χ. Στον ελληνικό κόσμο τα πρώτα δείγματα ύπαρξης βιβλιοθηκών ανάγονται στη Μινωική και Μυκηναϊ­ κή περίοδο (1400-1100 π.Χ.). Μήπως είναι πια καιρός να αποκτήσει και η Αίγινα τη δική της Βιβλιοθήκη; Σ τ ο Εϋνάρδειο, έστω;

94

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

ΠΟΛΤΝΑ

ΣΤΟΦΟΡΟΤ*

Ο Γολγοθάς της Θ 9 β «Απομόνωσης» Το 1985 το Υπουργείο Πολιτισμού ανακήρυξε όλο το Καποδιστριακό κτήριο, Ορφανοτροφείο - πρώην Φυλακές Αίγινας, ως διατηρητέο μνη­ μείο. Το 1995 από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο εγκρίθηκε κτηριολογικό πρόγραμμα για τη δημιουργία Διαχρονικού Μουσείου με τη συμπερίληψη στα διατηρούμενα τμήματα εγκάρσιου μεταγενέστε­ ρου κτίσματος των Φυλακών. Τη συντήρηση και την αποκατάσταση των χώρων και των ευρημάτων ανέθεσε το Τ Π . Π Ο στη Διεύθυνση Σ υ ­ ντήρησης Αρχαιοτήτων και Νεότερων Μνημείων. Ο σεβασμός της διατήρησης της μνήμης των Φυλακών θεωρήθηκε πολύ σπουδαίο ζήτημα, όμως κρίθηκε πως, για να αναδειχθεί το Καποδιστριακό κτήριο, δεν ήταν δυνατό να διατηρηθούν όλες οι διαχρονικές επεμβάσεις. Έ τ σ ι επιλέχθηκαν (με τη συμβολή και μαρτυριών ανθρώ­ πων που είχαν μείνει έγκλειστοι στις Φυλακές) να διατηρηθούν η τρα­ πεζοειδής προσθήκη στο πίσω μέρος του κτηρίου, που περιλαμβάνει τον χώρο « Π ε ι θ α ρ χ ε ί ο - Α π ο μ ό ν ω σ η » και ο χώρος ο επονομαζόμενος « Γ ο λ γ ο θ ά ς » , δηλαδή ο χώρος που συγκεντρώνονταν οι φυλακισμένοι πριν την εκτέλεση τους. Επίσης, επιλέχθηκε «η Π ο ρ ε ί α » προς τους χώρους αυτούς και το « Ε π ι σ κ ε π τ ή ρ ι ο » . Παράλληλα, αποφασίστηκε να παραμείνουν και να συντηρηθούν οι υπάρχουσες σιδεριές των εξωτερικών παραθύρων, που πιθανώς είχαν τοποθετηθεί, όταν το κτήριο χρησιμοποιήθηκε ως φρενοκομείο. Το κτήριο της Απομόνωσης (που κατασκευάσθηκε γύρω στο 1930) αποτελεί προσθήκη στο κυρίως κτήριο του Ορφανοτροφείου και χρη­ σιμοποιήθηκε ως χώρος αυστηρού περιορισμού των κρατουμένων. Να σημειωθεί ότι αυτή τη στιγμή είναι ο μοναδικός χώρος στον οποίο δια­ τηρούνται ίχνη, που άφησαν οι έγκλειστοι στους τοίχους των κελιών αλλά και στις ξύλινες θύρες. Η πρόσβαση σ' αυτό γίνεται με δύο σιδε­ ρένιες θύρες (καγκελόπορτες): η πρώτη μάς οδηγεί στη μικρή αυλή, που δημιουργείται ανάμεσα στο κυρίως κτήριο του Ορφανοτροφείου

Η Πολύνα Στοφόρου είναι Συντηρήτρια Έ ρ γ ω ν Τέχνης.

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

95

•

•

Zv

• . r J}

k*À \}

;

• * ~ $ f r ' * ' '

ι

' , * . ' / .' ; **

'/

^

jlr

•i

1

%

»

«Ml

!"

O3s<*>,·.^

και την προσθήκη της Απομόνωσης

-

η δεύτερη οδηγεί στο εσωτερικό

της Απομόνωσης, όπου διακρίνουμε τον χώρο της εισόδου, έναν διά­ δρομο μήκους περίπου 22 μ. και πλάτους 1,70 μ. και 8 κελιά διαστάσεων 2,20 μ. χ 1,50 μ. και ύψος 2,50 μ. το καθένα. Έ ν α κελί προς τ α δεξιά είναι διπλάσιου των άλλων μεγέθους, καθώς ο τοίχος ανάμεσα στα δύο προϋπάρχοντα έχει αφαιρεθεί. Λέγεται ότι διαμορφώθηκε έτσι για τον εγκλεισμό του Αλέξανδρου Παναγούλη. Ξύλινες θύρες και σιδερένια παράθυρα υπάρχουν στο κάθε κελί, ενώ 10 μεγάλα παράθυρα με κάγκε­ λα βρίσκονται στο πάνω μέρος όλου του διαδρόμου. Μέσα σε κάθε κελί, δεξιά κι αριστερά, βρίσκονται μεταλλικοί κρίκοι για τον περιορισμό των κρατουμένων. Ξεκίνησα να εργάζομαι στο κτήριο των Φυλακών ως συντηρήτρια έργων τέχνης τον Απρίλιο του 2003. Ή τ α ν η πρώτη μου σύμβαση με το Τ Π . Π Ο . και έχει χαραχτεί στη μνήμη μου, μ' έχει σημαδέψει από πολ­ λές απόψεις. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τα συναισθήματα της πρώτης φοράς που μπήκα στον χώρο της Απομόνωσης: τον ήχο της βαριάς σιδερένιας πόρτας να ανοίγει και τα κελιά, γεμάτα από γ ρ α π τ ά μηνύματα και σχέδια στους τοίχους, τους μεταλλικούς κρίκους, στους οποίους έδεναν και βασάνιζαν τους κρατούμενους, τα μικρά παράθυρα με τα κάγκελα, από τα οποία έμπαινε ελάχιστο φως, τη μυρωδιά, την υγρασία και τη σιωπή, την απόλυτη σιωπή που γέμιζε τον χώρο. Η συντήρηση απαιτεί πολλές ώρες συγκέντρωσης σ' ένα σημείο, δουλειά με λεπτομέρεια, πολύ προσεκτικές κινήσεις, άρα πολλή ώρα χωρίς κανείς να μιλά. Πολλές φορές ένιωσα ν' αντηχούν στ' αυτιά μου οι φωνές των ανθρώπων που πέρασαν ατελείωτες ώρες μέσα σ' αυτά τα κελιά, ώρες φρίκης, πόνου και μοναξιάς, ανθρώπων που βσανιστηκαν και κανείς δεν μπορεί να περιγράψει με λόγια το μαρτύριο τους, κυρίως αυτών που ήξεραν π ω ς πλησιάζει η ώρα της εκτέλεσης τους κι εκεί, στον χώρο αυτό, περνούσαν τις τελευταίες ώρες της ζωής τους. Η ατμόσφαιρα ήταν αφόρητη. Όλες τις πρώτες μέρες οι συνάδελφοι μου κι εγώ συζητούσαμε για το πόσο παράξενα νιώθαμε. Αργότερα κάποιος έφερε ένα ραδιοφωνάκι ν' ακούμε κάτι τις ώρες της εργασίας μας, για να σπάει την αβάσταχτη σιωπή και να ελαφρώνει την πολύ βαριά ατμόσφαιρα που επικρατούσε. Στους τοίχους πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους, θέλοντας με κάποιο τρόπο να εκφράσουν αυτό που περνούσαν, άφησαν το αποτύ­ π ω μ α τους με μολύβι. Μία από τις εργασίες συντήρησης που φέραμε εις πέρας (συνεχίσαμε το έργο που είχε ξεκινήσει το 1999 από προη­ γούμενους συντηρητές) ήταν η αποκάλυψη αυτών των κειμένων και σχεδίων. Σ τ α κελιά υπήρχαν 6-7 στρώματα ασβέστη, τα οποία σιγά

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

σιγά αφαιρούσαμε με νυστέρι, ώστε να αποκαλυφθούν. Η μαγική αυ­ τή στιγμή της συντήρησης, όταν μετά από ώρες καθαρισμού, ξαφνικά εμφανίζεται στα μάτια σου ένα ίχνος μολυβιού, και η αγωνία που σε πλημμυρίζει μέχρι να εμφανιστεί ολόκληρο το κείμενο ή το σχέδιο, είναι αδύνατο να περιγραφούν. Τα ακιδογραφήματα αυτά, όπως αποκαλούνται, έχουν τα περισσό­ τερα γίνει από πολιτικούς κρατούμενους και κάποια λιγότερα από ποι­ νικούς. Αποκαλύπτονται μ' αυτά πολλές ημερομηνίες, κείμενα, ονόμα­ τα, συνθήματα, το χρονικό διάστημα του εγκλεισμού, διάφορα σχέδια, ανάμεσα τους και ένα επαναλαμβανόμενο σταθερού μεγέθους σε σχήμα κύκλου, αποτύπωμα προφανώς του σκεύους στο οποίο έτρωγαν. Σ ' ένα από τα κελιά βρίσκουμε κολλημένες στον τοίχο πολλές φωτογραφίες και αποκόμματα από εφημερίδες της εποχής, που σχηματίζουν ένα με­ γάλο κολάζ. Κάποιος έχει γράψει την αλφαβήτα, άλλος έχει σχεδιάσει ένα ρολόι, περιστέρια που μεταφέρουν ένα γράμμα και νικούν το θά­ νατο, ένα σχέδιο με άμαξες, άλλο σχέδιο με τα σίδερα των φυλακών. Άλλοι αλλού εκφράζονται πιο άμεσα: «Μη στενοχωρείσαι, και αυτό θα; περάσει», «ΓΙΑΤΙ;», «Οι καλοί πεθαίνουν νέοι»... Τα ευρήματα είναι πάρα πολλά, τα περισσότερα στα πέντε κελιά της Β πτέρυγας. Σ τ ο τρίτο κελί της Β πτέρυγας αποκαλύπτουμε το παρακάτω κείμενο: ((Μας 'κλείσαν σήμερα μέσα όλη την επιτροπή των φυλακισμένων για να εκβιάσουν τους συναδέλφους μας να πάρουν φαί. Ό μ ω ς αυτή τη στιγμή που γράφω, φωνές και πανδαιμόνιο ακούγεται απ' όλη τη φυλακή και τους φωνάζουν να μας ανοίξουν». Στο τελευταίο κελί της Β πτέρυγας βρίσκεται η απεικόνιση ενός γυναικείου και ενός αντρικού προσώπου που ακουμπάν το ένα το άλλο. Το ίδιο υπήρχε και σε κάποιο άλλο σημείο και θυμάμαι πολύ έντονα ότι το ξαναβρήκα αργότερα στον διπλανό τοίχο και τελικά το είδα να επαναλαμβάνεται σε πάρα πολλά σημεία στο ίδιο κελί. Τα γ ρ α π τ ά βρίσκονται σε όλους τους τοίχους παντού, ακόμα και ψηλά πάνω από τις πόρτες. Οι ξύλινες πόρτες έχουν ένα κυκλικό άνοιγ­ μα, για να κοιτά ο φύλακας μέσα και αυτές είναι γεμάτες και από τις δύο πλευρές, κυρίως, με χαραγμένα ονόματα. Εκτός από τον καθαρισμό των ασβεστοχρισμάτων και τις αποκαλύ­ ψεις, πραγματοποιήθηκαν ακόμη οι εξής εργασίες συντήρησης: 0

Στερέωση και συγκράτηση των ακιδογραφημάτων

• Στερέωση και συγκράτηση κονιαμάτων-επιχρισμάτων • Εφαρμογή τελικών κονιαμάτων και περιφερειακών συγκρατήσεων 0

Αποκάλυψη-καθαρισμός και στερέωση στα ξύλινα στοιχεία (θύρες)

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΛΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

Καθαρισμός, στερέωση και προστασία στα μεταλλικά στοιχεία (κλωβοί, μεταλλικά κιγκλιδώματα σε όλα τα παράθυρα των κε­ λιών και του διαδρόμου, σύρτες, μεταλλικοί κρίκοι) Διερεύνηση σε όλο το κτίριο Αποκαλύψεις και αποτοιχίσεις από όλο το κτήριο, συντήρηση σε αυτές καθώς και σε όλα τα κινητά ευρήματα και μεταφορά τους στα εργαστήρια συντήρησης Σχεδιαστική και φωτογραφική τεκμηρίωση

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΛ ΚΤΗΡΙΑ

99

•-• —ïsaœ&mmmi

f

ih/\ 107/

100

ΚΛ1Ι0ΔΙΣΤΡ1ΑΚΛ ΚΤΗΡΙΑ

£

Τ ο ν i t ί\f\, f ) (IO \j

,

Όλες ÖL επεμβάσεις είχαν ως στόχο την ανάδειξη της ιστορικής αξίας του μνημείου με βασικό κριτήριο τον σεβασμό των ιστορικών στοι­ χείων, τη διατήρηση της αυθεντικότητας του μνημείου και τη χρήση συμβατών και αντιστρέψιμων υλικών. Αξίζει να αναφέρω ένα γεγονός που συνέβη κατά τη διάρκεια της εργασίας μου μέσα στο κτήριο. Ή τ α ν η επίσκεψη ενός ανθρώπου, πο­ λιτικού κρατούμενου για κάποια χρόνια στις φυλακές της Αίγινας. Μας διηγήθηκε πολλές ιστορίες και απάντησε σε πολλές ερωτήσεις μας, και, στο τέλος, μας ζήτησε σα χάρη να κάνουμε απόλυτη ησυχία, γιατί ένι­ ωθε την ανάγκη να μπει στο κελί, όπου είχε μείνει έγκλειστος. Έκλεισε την πόρτα κι έμεινε μόνος εκεί για περίπου δέκα λεπτά. Η συντήρηση σταμάτησε το 2004. Σήμερα, μετά από δεκατρία χρόνια, η Απομόνωση βρίσκεται σε πολύ κακή κατάσταση: — η στέγη (από οπλισμένο σκυρόδεμα) δεν προσφέρει προστασία από τα όμβρια ύδατα, παρουσιάζει ρηγματώσεις, αποκολλήσεις και απώλειες τμημάτων.

— οι οξειδωμένοι οπλισμοί είναι εμφανείς κατά τόπους.

— τα παράθυρα των κελιών και του διαδρόμου είναι ανοιχτά με απο­ τέλεσμα ο χώρος παρ' όλες τις επεμβάσεις συντήρησης να βρίσκε­ ται ακόμα εκτεθειμένος στις περιβαλλοντικές συνθήκες.

— εντοπίζονται έτσι τμήματα με γραπτά στους τοίχους, σχέδια και ημερομηνίες που είναι έτοιμα να καταρρεύσουν. Ο χώρος της Απομόνωσης είναι αυτή τη στιγμή ο ΜΟΝΟΣ χώρος του συνόλου του κτηρίου που ακόμα διατηρούνται στους τοίχους ακιδογραφήματα και άλλα ίχνη που έχουν αφήσει οι έγκλειστοι των Φυλακών της Αίγινας. Πολλοί από αυτούς άφησαν κάποιο μήνυμα ως μελλοθάνατοι κι αργότερα εκτελέστηκαν, σε εποχές που κανείς δε θέλει να θυμάται. Είναι χρέος μας, όμως, με κάθε τρόπο να τους κρατήσουμε ζωντανούς μέσα από τη διατήρηση αυτών των γραπτών. Αυτή τη στιγμή υπάρχει άμεσος κίνδυνος αυτά τα απτά ίχνη της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας να χαθούν για πάντα. Είναι ευθύνη προς τον εαυτό μας και τον τόπο μας να διατηρήσουμε την ιστορική μνήμη και να πράξουμε άμεσα για να σώσουμε ό,τι έχει απομείνει σ' αυτόν τον χώρο, ώστε κάποια στιγμή στο μέλλον να λειτουργήσει ως επισκέψιμος χώρος μνήμης όσων έγιναν στις Φυλακές.

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡ1ΑΚΑ

ΚΤΗΡΙΑ

101

't<5

ìsÈà !I

A l ""*

•mm 2q@r»--

_V-

' yî

3 3 / EäO'A^^ä?' ' " - : iSlrL ^^^—£?.£"-# L i p

S-.f$

*?,#• îlot-·*

VA'--.

•••••

':'. H: £ V:?' Ά

102

ΚΑΠ0Δ1ΣΤΡ1ΑΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

. :

•

.

.

/Ά, ,••:.

•••..••.

.

•

.

•

•

•

:

••

•m ι - St 111' iL

«iti «3 i

• mL/\ \ ^HJ 1 - -, , -t;.M

· .

; • • . > ; · .

·

- "

· « "

-

'

'

. ,

/

'

•

«

•

'

"

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

103

ΜΑΙΡΗ ΚΟΤΚΟΤΛΗ

Πώς «Αίγινα®.. Εθελοντής» Τον Δεκέμβριο του 2008, επί δημαρχίας Παναγιώτη Κουκούλη, ιδρύ­ θηκε ο σύλλογος Ανθρώπινος

Κύκλος

Προσφοράς,

με σκοπό τη στή­

ριξη οικογενειών της Αίγινας που αντιμετώπιζαν δυσκολίες στην κα­ θημερινότητα τους. Δράση που διεκόπη με την αλλαγή της δημοτικής αρχής. Καθώς οι συνθήκες διαβίωσης συνέχισαν να δυσκολεύουν κι ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι βρίσκονταν σε δυσχερή οικονομική θέση, αποφασίσθηκε η σύσταση του συλλόγου ΑΙΓΙΝΑ... ΕΘΕΛΟΝΤΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. Κύριος σκοπός και στόχος του υπήρξε και παραμένει η στήριξη, ανα­ κούφιση και βελτίωση της ποιότητας ζωής των αναγκεμένων οικογε­ νειών του νησιού. Π ώ ς επιτυγχάνει κάτι τέτοιο; Μα, φυσικά, μέσα από δράσεις, όπως: " Η συγκέντρωση και διάθεση, σε μηνιαία βάση, ειδών διατρο­ φής, καθαριότητος και πρώτης ανάγκης. " Η συγκέντρωση και διάθεση ειδών ένδυσης, υπόδησης, κα­ θώς και ειδών οικιακής χρήσης.

• Η διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων προς συγκέντρωση τροφίμων.

• Η λειτουργία μόνιμης έκθεσης αντικειμένων, μικρών και με­ γαλύτερων, στον χώρο του Συλλόγου προς κάλυψη διαφόρων αναγκών. Στις μέρες μας, υποστηρίζονται οικονομικά και ηθικά εκατόν εξήντα οικογένειες της Αίγινας, με τρόπον τέτοιον ώστε να εξασφαλίζονται η ανωνυμία και η αξιοπρέπεια των συνανθρώπων μας. Γι' αυτό φρο­ ντίζουν, ανιδιοτελώς, τόσο το Διοικητικό Συμβούλιο και τα μέλη του

ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ

www.aeginaethelontis.gr Ωράριο Λειτουργίας Συλλόγου Τρίτη απόγευμα: 18.00 - 20.00 & Π έ μ π τ η πρωί: 1 1 . 0 0 - 13.00 Τηλ. επικοιν.: 22974 00073

^ooKcnt-0^

& 6938 436976 (κ. Πυρουνάκη) Η aeginaethelontis@gmail.com

Συλλόγου, όσο και οι τριάντα εθελοντές που συνδράμουν επικουρικά, προσφέροντας τον χρόνο τους υπέρ του κοινού καλού. Ιδιαιτέρως ση­ μαντική είναι η συνεργασία με την αλυσίδα super m a r k e t ΑΝΕΔΗΚ ΚΡΗΤΙΚΟΣ Α.Ε., εταιρεία η οποία υποστήριξε εξ αρχής την όλη προ­ σπάθεια, καθώς και με την ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ του ΟΜΙΛΟΥ ΒΑΣΙΛΟΠΟΤΛΟΤ, τοπικούς επιχειρηματίες και πολίτες. Όλα τα παραπάνω για τον άνθρωπο. Μα ο άνθρωπος έχει άμεση σχέση με το περιβάλλον. Έ τ σ ι , ο Σύλλογος εντάσσει, κατά καιρούς, στο πρόγραμμα του δράσεις για προστασία του και σχετική ευαισθητο­ ποίηση του τοπικού πληθυσμού, καθαρισμούς, επιμορφωτικές ημερίδες σε συνεργασία με φορείς. Το τωρινό Διοικητικό Συμβούλιο του Αίγινα... Εθελοντής απαρτί­ ζεται από τους Αθηνά Πυρουνάκη, Ξένη Τριαντάφυλλου, Λουκά Μερ­ τικά, Φρόσω Καραναστάση και Νεκτάριο Μαλτέζο. Η νέα έδρα του Συλλόγου βρίσκεται στη Χλόη, όπου μετακόμισε πρόσφατα, λίγα μέτρα από τον δημοτικό παιδικό σταθμό. Ο χώρος εί­ ναι ανοιχτός στο κοινό κάθε Τρίτη απόγευμα 18.00-20.00 και κάθε Π έ μ π τ η πρωί 11.00 - 13.00, ενώ μπορείτε να επικοινωνήσετε καλώντας στα τηλέφωνα 22974 00073 & 6938 436976 (κ. Πυρουνάκη) ή μέσω mail στην ηλεκτρονική διεύθυνση a e g i n a e t h e l o n t i s @ g m a i l . c o m . Σήμερα, παρά ποτέ, η ανάγκη αλληλεγγύης και έγνοιας για τον συ­ νάνθρωπο καθίσταται έντονη και, σε αρκετές περιπτώσεις, μονόδρο­ μος. Οι όποιες δυσκολίες της εποχής ενεργοποιούν θετικές δυνάμεις επιμελώς κρυμμένες μέσα μας. Αυτό ίσως αποδειχθεί κέρδος μας, σε έναν κόσμο που παλινδρομεί μεταξύ του «καλού» και του «κακού». Και, εάν «κάθε μέρα είναι και μια μικρή ζωή», ας την ομορφύνουμε προσφέροντας χαρά κι α γ ά π η . ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ

105

:•

;

3ΐΕ"

. "V " 'ϊ-.:ί>?·ΐΓ·' ·:'" ••-• '.

ψ'\· '··-

ïM0Mm ·

.

"

•

•

•

•

.

.

,

.

...

<

•

'

,

.

.

y

•νϋ'ί

îîl^fïlliïi

:

• • • • • .

'

"

•

.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ

Τα παλιά μονοπάτια της Α ί γ ι ν α ς Συνέντευξη με την Ευαγγελία Ρεκλείτη, πρόεδρο του Συλλόγου «Ανάβαση»

Πριν από χρόνια με ένα σακίδιο στην πλάτη ξεκίνησε να περπατά στα βουνά της Αίγινας. Με εφόδια την αγάπη για τον τόπο της, τη φύση και την υγιεινή ζωή, πότε μόνη της, πότε με λίγους συνοδοιπόρους, άρχισε να ανακαλύπτει την Αίγινα του βουνού. Εκεί που οι ρυθμοί, οι ανάσες, τα χρώματα, οι ευωδιές έχουν πεισματικά μείνει στο χθες και αναβλύ­ ζουν μια πρωτόγνωρη ομορφιά που δύσκολα κανείς υποπτεύεται οτι υπάρχει στην κοντινή Αίγινα. Σκαρφαλώνοντας στα βουνά ανακάλυψε παλιές, παμπάλαιες δια­ δρομές σε μονοπάτια χωμάτινα ή πέτρινα κάποιες φορές. Διαδρομές ζωής και μόχθου που ακολουθούσαν οι άνθρωποι των μικρών οικισμών, για να πάνε στα χωράφια τους, στις στάνες, στο μύλο, στο αλώνι, στα πηγάδια τους. Άλλοτε ανηφορίζοντας προς κορυφές με κάτασπρα εκ­ κλησάκια, άλλοτε κατηφορίζοντας προς την πόλη ή τις παραλίες, οι παλαιοί κάτοικοι της Αίγινας είχαν χαράξει τις διαδρομές της δικής τους ζωής, του δικού τους πολιτισμού πάνω στην αιγινήτικη γ η . Αυτά τα μονοπάτια, στοιχεία αναπόσπαστα της κουλτούρας, της ιστορίας και του πολιτισμού της Αίγινας, έβαλε σκοπό να καθαρίσει από τα ξερόχορτα της λησμονιάς η κ. Ευαγγελία Ρεκλείτη και να τους ξαναδώσει ζ ω ή . Στην αρχή μαζί της ήταν λίγοι. Μετά ακολούθησαν κι άλλοι πολλοί και το θαύμα έγινε. Τα εννέα μονοπάτια της Αίγινας έχουν πλέον χαρτογραφηθεί, έχουν σήμανση, είναι προσβάσιμα και επισκέψι­ μα. Σήμερα η Αίγινα χάρη στους συλλόγους ((Ανάβαση» και «Ενεργοί πολίτες» προσφέρει αποδράσεις σε όλους εκείνους που αγαπούν τη φύση. Για την αξιόλογη αυτή προσπάθεια, που συνάμα αποτελεί και με­ γάλη εθελοντική προσφορά προς τον τόπο και τους ανθρώπους του, συζητήσαμε με την κ. Ευαγγελία Ρεκλείτη. ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ

107

— Ι ίώς ξεκίνησε η ενασχόληση σας με τα μονοπάτια; Λόγω της αγάπης μου για τη φύση και τα βουνά γενικότερα αλλά ιδιαίτερα λόγω της αγάπης μου για τη φύση της Αίγινας η οποία εί­ ναι υπέροχη, ειδικά όταν τη βλέπει κανείς μακριά από την άσφαλτο και το τσιμέντο, όταν την απολαμβάνει περπατώντας τα μονοπάτια της, όχι μέσα από το αυτοκίνητο. Όταν προσεγγίζεις τους παλιούς οικισμούς. Όσον αφορά τα μονοπάτια, η ανάδειξη τους είναι ένας τρόπος να συνδέσουμε τον πολιτισμό τού τότε με το σημερινό και να διατηρήσουμε την πολιτιστική μας κληρονομιά. Περπατώντας τα μονοπάτια βιώσαμε από την αρχή υπέρμετρη ευχαρίστηση από την ενέργεια του τοπίου. Έ τ σ ι θελήσαμε να τα καταστήσουμε προσβάσιμα σε όλους, για να μπορούν όλοι να βιώσουν την ίδια ευχαρίστη­ ση και χαρά περπατώντας τα, όπως κι εμείς.

—

Πόσα χρόνια ασχολείστε με τα μονοπάτια της Αίγινας; Περίπου δέκα χρόνια.

—

Πόσοι ξεκινήσατε στην αρχή; Στην αρχή ξεκινήσαμε λίγοι, οκτώ με δέκα άτομα, άνθρωποι με την ίδια σπίθα και το ίδιο όραμα.

— Από ποιο μονοπάτι ξεκινήσατε; Από τη διαδρομή με το νούμερο J, το κομμάτι από Βλάχηδες στο Σφεντούρι.

— Σ ε τι κατάσταση βρήκατε τα μονοπάτια; Κάποια ήταν εντελώς κρυμμένα από τη βλάστηση καθώς είχαν μεί­ νει απάτητα για χρόνια.

--'Ηταν εύκολο να εντοπίσετε παλιά και ξεχασμένα μονοπάτια: Οχι. Δεν ήταν εύκολο. Κάποια ήταν δύσκολο ακόμη και να τα δι­ ακρίνεις. Ή τ α ν απροσπέλαστα λόγω της βλάστηση:. Κάποια άλ­ λα, πετρόκτιστα, τα είχαν κλείσει λόγω; .ολίσθησης οι πέτρες τ(ον αναβαθμίδίον στα πλάγια και κάποια άλλα ήταν εντελώς ξεχασμένα μια που οι άνθρωποι των γύρω περιοχών είχαν πολλά χρόνια να τα χρησιμοποιήσουν. Έ τ σ ι χρησιμοποιήσαμε παλιούς χάρτες της Γεω­ γραφικής Υπηρεσίας Στρατού ακόμα και GPS. Επίσης, για κάποια άλλα μας έδοοσαν πληροφορίες οι κάτοικοι των γύρω οικισμών που τα γνώριζαν. Η βοήθεια αυτών ήταν πολύτιμη.

— Ποιοι άλλοι σας βοήθησαν;

jjp

Όλη τη δουλειά την κάναμε σε συνεργασία με τους Συλλόγους «Ανά­ βαση» και ((Ενεργοί πολίτες» της Αίγινας. Πολύτιμη ήταν 5 επίσης, η συμβολή της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, η οποία μας ενέταξε στο πρόγραμμα της με τον τίτλο «Μονοπάτια πολιτισμού», ώστε να μας προσφέρει όλο το υλικό για τη σήμανση των μονοπατιών και τις πινακίδες πολιτισμού στην αρχή κάθε μονο­ πατιού καθώς και τις κεντρικές πινακίδες στα λιμάνια της Αίγινας και της Σουβάλας. Βεβαίως, σημαντική ήταν και είναι η βοήθεια . πολλών εθελοντών που ζουν ή παραθερίζουν στο νησί. Τέλος, υπήρξε άψογη συνεργασία με τον Δήμο και το Δασονομείο Αίγινας.

— Σήμερα πόσα μονοπάτια έχουν καθαρισθεί και έχουν σήμανση: Τ α εννέα που αναφέρονται στην κεντρική πινακίδα στο λιμάνι και κάποια παρακλάδια τους.

— Γιατί ένα μονοπάτι πρέπει να έχει σήμανση; Για τη διευκόλυνση των περιπατητών - πεζοπόρων, ώστε να μη χαθούν, αλλά και. για να γνωρίζουν εκ των προτέρων τον βαθμό 8υ"

σκόλιας, τη διάρκεια (χρονική και χιλιομετρική) και τα αξιοθέατα (ωυσικά και ιστορικά^μνημεία) της διαδρομής.

-— Είναι όμορφα τα μονοπάτια της Αίγινας; . Πανέμορφα και με μεγάλη ποικιλία εικόνων.

— Τι μπορεί κανείς να συναντήσει περπατώντας σε" ένα μονοπάτι; Άλλα είναι πετρώδη με χαμηλή θαμνώδη βλάστηση και άλλα κατα­ πράσινα, γεμάτα σκοι.νόδεντρα,;·=πεύχα..κοιι αγριο,κουμαριές. Η βιοποικιλότητα είναι πλούσια: αρώματα και χρώματα θυμαριού, άγριας λεβάνταςνλαδανιάς, άρκενθου, φασκόμηλου, κρόκου, μελισσοχορτου. Πέρα-από τη βλάστηση, μπορείς να συναντήσεις σουβάλες, αλώνια, μύλους., πηγάδια, εγκαταλελειμμένους οικισμούς με υπέροχες μικροσκοπικές ,αυλές· να μαρτυρούν μια'άλλη Αίγινα, μια άλλη ζ ω ή . Και, βέβαια, μια που μιλάμε για μονοπάτια πολιτισμού, τα μονοπά­ τια περνούν από φυσικά, ..θρησκευτικά, ιστορικά μνημεία, όπως τον Ελαιώνα, το ρέμα της Σκοτεινής, τον ναό του Ελλανίου Διός στο Όρος, τον ναό των Ταξιαρχών (στα ερείπια κτηρίου της ελληνιστι­ κής εποχής με τα εντυπωσιακά σκαλιά πλάτους επτά μέτρων), τα Δρακόσπιτα, την Παλιαχώρα, το μοναστήρι της Χρυσολεόντισσας, τον ναό της Αφαίας.

- Είναι δύσκολη η πεζοπορία σε ένα μονοπάτι; νΰί'Ί Ύ ι α τ ! · τ α μονοπάτια είναι σοφά φτιαγμένα, χαραγμένα, ώστε να είναι σύντομα - τ α χρησιμοποιούσαν για να μετακινούνται για τις δου­ λειές τ ο υ ς - και με τις, κατά το δυνατόν, μικρότερες κλίσεις. Eivat πιο δύσκολο να περπατάς στην άσφαλτο παρά στην μαλακή επιφάνεια της ς γραμμές, τα μονοπάτια της Αίγινας δεν έχουν μεγά:ς διάφορες και ο βαθμός δυσκολίας τους είναι μέτριος.

και τροφή), μπατόν (μπαστούνι πεζοπορίας) τ τ ρ ο α φ ε ΐ ε κ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ Ρ ^ τ Ι πτές στρώσεις ρούχων τον χειμώνα και κατάλληλη ψυχική διάθεση!

Πώς γίνεται αυτό: Υπάρχουν μονοπάτια που μπορεί κάποιος να τα Έ χ ο υ μ ε δημιουργήσει μια ποδηλατική διαδρομή, η ottona ξεκινάει από τον Σταυρό της Παλαιάς Χ,ώρ&.ς και καταλήγει στη Βά\ Π ορομ.ος είναι εύκολος και βατός για ένα ποδήλατο. εςορ-μησί "Ομα και άλλες

Ι παρχουν εςο£ με λιγότερα. Ο Of ι ;

:υχαριο τημενοχ και σ

_. μ e να αναζητούμε νεα μονό όλες τι

Έχ: σπουοαστες του ο-

ίριογες του νησί

ΕΛΛηνικο Κέντρο Μελετών Drury, οι :θελοντύκή δουλειά έχουν συνδράμει το jv υ,ον&πατκύν.

- υ ί\ημος Αίγινας η α.ΛΛοι φορείς έχουν εκτιμήσει το έργο σας; Βέβαια, ο Δήμος το έχει εκτιμήσει και έχει βοηθήσει πολύ στις προσπάθειες μας όλα αυτά τα χρόνια, ιδιαίτερα για τις μεταφορές υλικών και -πινακίδων, προσφέροντας οχήματα' και εργάτες. Βοήθη­ σε πολύ στην τοποθέτηση της μεγάλης πινακίδας στο λιμάνι αλλά και στην εκδήλωση των εγκαινίων.

— Ποια τα μελλοντικά σχέδια, προσωπικά σας ή του Συλλόγου; Να εμπλουτίσουμε το δίκτυο των μονοπατιών, ώστε να υπάρχει η δυνατότητα ενός γύρου της Αίγινας μέσα από μονοπάτια.

— Πιστεύετε ότι υπάρχουν κι άλλα μονοπάτια που δεν έχετε ακόμα ανακαλύψει ή περπατήσει; Πρόσφατα ένας βοσκός μάς οδήγησε σε ένα μονοπάτι στο βουνό του Δέντρου, που οδηγεί στη Χρυσολεόντισσα. Ή τ α ν ένας άλλος τρόπος για να πάνε στο Μοναστήρι. Σ τ η διαδρομή του υπάρχουν αρκετές σουβάλες. Επίσης, υπάρχει το μονοπάτι που οδηγεί από την Κυψέλη προς τον Άγιο Νεκτάριο ανεβαίνοντας το Ποριατάδο και περπατώντας γύρω από τη Δραγωνέρα. Το μονοπάτι αυτό σε πολλά σημεία περνά μέσα από πευκοδάσος.

• /.

Πιστεύετε ότι η προβολή, των μονοπατιών της Αίγινας θα βοηθήσει που ενδιαφέρονται για εναλλακτικό στην προσέλκυση επί τουρισμό: Η αναοειςη και η ,πρ - -, ί, ί , ι

·' f

lliiilli Λ"

>>

λ ό γ ο ι >•-

œTtr TC

^ -

•

||is

σχύοντας το ;

των μονοπατιών της Αίγινας ήδη έχει πτες τα τελευταία χρόνια. Πολλοί σύλπό όλα τα μέρη της Ελλάδας αλλά και at και περπατούν τα μονοπάτια μας, ενιλλακτίκού τουρισμού στα νησιά μας. ιε-τά τον καθαρισμό και την προβολή

Κ mm.

'

•••

ηπώτε. Κάθε προρολή της οποιασδήποτε πολιτιστικής, ιστόOîtûKTdïiTTOTï. κ φυσικήα κληρονομιά.ς της Αίγινας βελτιώνει την εικόνα της. Πριν από καιρό έγινε ειδική τελετή στο?.ιμάνι της Αίγινας και στον

•-il, i •:·

:p:ï

Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού σε συνεργασία με TOJC Ι · συλλόγους ((Ανάβαση» και «Ενεργοί Πολίτες» και τον Δήμο Ινας. Αυτό βοήθησε ώστε να προβληθεί η δουλειά όχι μόνο •\» κοινωνία της Αίγινας αλλά και εκτός αυτής. Τπήρξε τεράx συμμετοχή από τ£>υς κατοίκους της Αίγινας π ο υ περπάτησαν απόλαυσαν τη διαδρομή Παχειά Ρ ά χ η — Ελαιώνας, εκείνη την ημέρα. Αλλά η προβολή του δικτύου των μονοπατιών της Αίγι/ίξεται μέσα από διαφημιστικό και προωθητικό υλικό της

Jippf ;1 iHii

" ü •>

À

Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, όπως, για παράδειγμα, το έντυπο της Aegean Airlines, από το οποίο όλοι οι επιβάτες μπορούν να ενημερωθούν και να πάρουν μια π ρ ώ τ η εικό­ να από την αιγινήτικη φύση.

— Εσείς έχετε περπατήσει πολλά μονοπάτια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Τι εμπειρίες πιστεύετε ότι προσφέρουν σε κάποιον τα μονοπάτια; Η πεζοπορία είναι ένας άριστος τρόπος να κρατάμε το σώμα και το πνεύμα μας σε άριστη κατάσταση. Το σώμα, γιατί μας βοηθάει να έχουμε μια υγιή καρδιά, καθαρά πνευμόνια, δυνατούς μύες και αρ­ θρώσεις, και το πνεύμα, γιατί η φύση μάς προσφέρει ειρήνη και αρμο­ νία. Οι μπαταρίες μας γεμίζουν και μειώνεται το στρες και το άγχος. Η επαφή με τη φύση πιστεύω ότι φέρνει τον άνθρωπο σε επαφή με τον ενδότερο εαυτό του, τις ρίζες του, τις σκέψεις και τα συναι­ σθήματα του. Περπατώντας, έχεις μια υπέρμετρη αίσθηση ελευ­ θερίας, αυτονομίας και ψυχικής δύναμης. Αναμετριέσαι με τα όρια σου, τις δυνάμεις σου, το εγώ σου. Γιατί η φύση έχει τη μοναδική ιδιότητα να σε γαληνεύει, να σε ξεκουράζει, να σε ισορροπεί. Π α ρόλες τις προσφορές της, ο άνθρωπος έδειξε αδιαφορία, κακή εκμε­ τάλλευση, ως και καταδυνάστευση. Η φύση ήταν και θα είναι για πάντα το σπίτι μας. Μόνο επιστρέφοντας σε αυτό επιφέρουμε την πνευματική μας ανάπτυξη και γινόμαστε περισσότερο άνθρωποι.

— Μονοπάτια ζωής ή πολιτισμού θα τα χαρακτηρίζατε; Μονοπάτια ζωής και πολιτισμού μαζί. Ή αλλιώς μονοπάτια πολι­ τισμένης ζωής.

— Σας ευχαριστούμε και ευχόμαστε σε σας προσωπικά και στους πε­ ζοπόρους που σας ακολουθούν καλή δύναμη, μεγάλες αντοχές, εύ­ κολες διαδρομές και καλές αναβάσεις.

112

ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ

Καλή συνέχει«.

ΣΤΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ

113

Ζηνοβία Μπήτρου: η Γεωργία Σάνδη της Αίγινας, η αγαπημένη του Βάρναλη, ηίμποέμ, η πρωτοπόρος Μας έκλεψαν τη Μαργετώ! Στην παραλία τ ω ν Αγίων :

.

;

J/·

Ζήλεια διέσπειρε θάνατον

> ί

•

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ -

ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Ζηνοβία Μ π ή τ ρ ο υ : η Tecopyi« Σ ά ν δ η τ η ς Αίγινας 9 η α γ α π η μ έ ν η τον> Βάρναλη 9 η μποέμ, η πρωτοπόρος Κάποτε στην Αίγινα, στα μισά του 20ού αιώνα, περίσσευε το γλέντι, το χιούμορ, οι φάρσες, οι άνθρωποι που σχημάτιζαν θορυβώδεις παρέες και ξεσήκωναν τις εξοχικές ταβέρνες στην ενδοχώρα, στο Μαραθώνα, στο Μεσαγρό. Υπήρχε και μία συντροφιά ζωηρότερη από όλες τις άλλες που τα μέλη της ήταν γνωστοί Αιγινήτες, όπως ο Νίκος ο Μεταξάς, πλοιοκτή­ της των γνωστών επιβατικών «Χαρά» και «Αύρα», ο πολιτικός μηχα­ νικός Θανάσης Καψάλης, ο Δημήτρης ο Μούρτζινος, ιδιοκτήτης της τοπικής εφημερίδας «Αιγινήτικα Νέα», ο Τάσος ο Μαϊλλης και άλλοι. Αυτοί, λοιπόν, συνέθεσαν ένα «αιγινήτικο» ύμνο, όπου σε πλάγιο βυζαντινό τόνο «έψελναν» τα κατορθώματα και τους χαρακτήρες γνω­ στών Αιγινητών. Μετά από μεγάλη κατανάλωση αιγινήτικης ρετσίνας, ο πρόεδρος της παρέας, ο Νίκος Μεταξάς, ανέβαινε πάνω στο τραπέζι και άρχιζε να ψάλλει τον ύμνο, ενώ οι υπόλοιποι της παρέας, από κάτω, κρατούσαν το ίσο λέγοντας «ναιαιαι .. ναιαιαιαι». Παραθέτω τον ύμνο, που αντίγραφο του μου είχε χαρίσει ο Θανά­ σης Καψάλης: Τ η ς Α ι γ ί ν η ς οι π ρ ο ύ χ ο ν τ ε ς Της Αιγίνης οι προύχοντες ο Θωμάς ο περίφημος της γαϊδάρας ο σύζυγος των γυναικών το σίχαμα των παιδιών ο γλεντζές (ο χορός: ναιαιαι... ναιαιαιαι) Γύφτος ο αριστοκράτης Σταρίδας ο στρατηλάτης Ζωγράφος ο θεός ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΤ ΚΑΙΡΟΤ

115

(ο χορός: vaiatoci ... ναιαιαιαι) Τζούλια με το παρθεναγωγείο της, Ζηνοβία η παρθένος α π ' τ ' αυτί (ο χορός: ναιαιαι ... ναιαιαιαι) Η Τζούλια είχε ένα παραλιακό ξενο­ δοχείο, όπου έβρισκαν πικάντικη στέγη οι άρρενες αιγινήτες... Έμοιαζε λίγο με τη μαντάμ Ορτάνς του έργου του Καζαντζά­ κη, ένας απελευθερωμένος τύπος, που με­ τά το θάνατο της άφησε την περιουσία της στο Δήμο, για να προικίζονται οι φτωχές αιγινήτισσες. Και τώρα, η Ζηνοβία! Η θεία μου η Ζηνοβία, εφόσον ο πατέρας της ήταν αδελφός της γιαγιάς μου και νονός μου συγχρόνως. Πάμπλουτος ξυλέμπορος, απρό­ σιτος (μόνο εγώ στην αγκαλιά του μπορούσα να τραβάω τα μακριά του μουστάκια), αυστηρός, αλλά που πλήρωνε αδρά για οργανωμένες αιγινήτικες φάρσες, όπως για την κηδεία ενός σκύλου, που άφησε εποχή στην προπολεμική Αίγινα. Το σπίτι του, το σημερινό ξενοδοχείο «Το Αρχοντικό», δίπλα στον Πύργο του Μάρκελλου, ήταν με επιζωγραφισμένες οροφές, φιλοτεχνη­ μένες από ειδικούς βιεννέζους καλλιτέχνες, που ο θείος Γιάνκος ο Μ π ή τρος είχε φέρει στην Αίγινα επί τούτου. Η γυναίκα του, η Κούλα, μια γλυκιά αρχόντισσα, στάθηκε σ' όλη της τη ζωή δίπλα του με αγάπη χ ω ­ ρίς, βέβαια, να μπορέσει ποτέ να τιθασεύσει την ανυπότακτη Ζηνοβία. Η Ζηνοβία γεννήθηκε και μεγάλωσε μέσα στα πλούτη! Οι τουαλέ­ τες της και τα πανάκριβα ταγιέρ της μεταφέρονταν στο νησί από τους ίδιους τους υπαλλήλους του διάσημου τότε αθηναϊκού οίκου μόδας, του Τσούχλου. Πολύ συχνά ντυνόταν με παντελόνια, τότε, στη δεκαετία του 30-40, με ναυτικό πηλήκιο, ανδρικό σκαρπίνι και σοσόνια! Της εκπληρωνόταν κάθε τρελή επιθυμία από τους γονείς, που την λάτρευαν. Της επιτρεπόταν κάθε καπρίτσιο, ακόμα και από τον πατέρα της, του οποίου όλοι έτρεμαν την αυστηρότητα. Η Ζηνοβία υπήρξε, αν όχι η πρώτη, οπωσδήποτε από τις πρώτες πρώτες Ελληνίδες που απέκτησαν και οδήγησαν δικό τους αυτοκίνητο. Ή τ α ν η πρώτη που έσπασε τον αυστηρό νόμο των χωριστών θαλάσσιων λουτρών ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες, κάνοντας βουτιές στο λιμάνι της Αίγινας. Και την εποχή που ο ποιητής Κώστας Βάρναλης περνούσε

116

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΤ ΚΑΙΡΟΥ

τα καλοκαίρια του στο νησί, ήταν η μόνιμη συνοδός του. Γνωστό το τραγούδι σε στίχους Βάρναλη: Η Κατερίνα, η Ζωή, τ ' Αντιγονάκι, η Ζηνοβία, Ώ , τι χαρούμενη ζωή ... Ή τ α ν τότε που οι γονείς της κατάλαβαν π ω ς είχαν χάσει κάθε έλεγ­ χο πάνω στην κόρη τους και το καμάρι τους γι' αυτήν αντικαταστάθηκε από αγωνία για το μέλλον της. Στους περιπάτους προς τον Άι-Νικολα, που με πήγαιναν η μητέρα μου και η νονά μου, η θεία Κούλα, μητέρα της Ζηνοβίας, άκουγα τα παράπονα της τελευταίας που μιλούσε με θλίψη για την κόρη της. Νόμιζαν π ω ς επειδή ήμουν μικρή δεν καταλάβαινα τι έλεγαν, αλλά, όπως όλα τα παιδιά, είχα στήσει κάτι αυτιά ... ναααα !... «Κι αυτός ο ποιητής», έλεγε η νονά μου, «δεν έχει πιο σοβαρούς ανθρώπους να κάνει παρέα; Πάλι ξενύχτησε χθες η Ζηνοβία με την παρέα του. Είχαν ανοιχτεί με την βάρκα, τους έπιασε πουνέντες και γύρισε μούσκεμα σπίτι». Αυτά και άλλα πολλά ήξερα για την Ζηνοβία που η μορφή της είχε πάρει τεράστιες διαστάσεις για την περιέργεια μου. Στην συνέχεια, η Ζηνοβία κάνει τον πρώτο της γάμο. Ό π ω ς ήταν τότε η συνήθεια, οι γονείς της έδωσαν τεράστια προίκα στον γαμπρό, που του ανήκε προσωπικά. Τη στιγμή που πήραν διαζύγιο, η οικογέ­ νεια μάτωσε οικονομικά για να τον αποζημιώσει, ώστε να τους μείνει το σπίτι τους, το Αρχοντικό. Ή τ α ν την ίδια εποχή όπου ο μεγάλος πλούτος της οικογένειας είχε εξανεμιστεί, που ο πατέρας της Ζηνοβίας πέθανε και που η μητέρα της με τη συνδρομή της οικογένειας μου προ­ σπαθούσε να εξασφαλίσει μία ισορροπία. Και ακολουθεί δεύτερος γάμος, σε στενά πλέον οικονομικά πλαίσια. Ο δεύτερος σύζυγος ήταν ο χωροφύλακας Γιάννης Αρχιμαντρίτης, ένας έντιμος άνθρωπος που έσωσε πολλούς Αιγινήτες από την Γκεστάπο στην Κατοχή, με τη συνεργασία της οικογένειας Φορτούνα. Μόνο που δεν είχε κανένα έλεγχο πάνω στη Ζηνοβία, η οποία χαρτόπαιζε από το πρωί ως το βράδυ. Πότε κουβάλαγε κόσμο σπίτι της, πότε έπαιζε αλλού. Κι επειδή ξενυχτούσε και παρέβαινε την ώρα της ελευθεροκοινωνίας κατά την Γερμανική κατοχή, τιμωρείτο από τους Γερμανούς σχεδόν κάθε βράδυ. Η τιμωρημένη Ζηνοβία όφειλε να σκουπίσει όλη την παραλία της Αίγινας! Έ τ σ ι , η Ζηνοβία πέρασε όλη την Κατοχή, αγκαλιά κάθε βράδυ με το σκουπόξυλο, χωρίς να δυσανα­ σχετεί αλλά και χωρίς να αλλάξει συνήθειες! ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΤ ΚΑΙΡΟΥ

117

Πρέπει να π ω πως ήταν καλός άνθρωπος! Δεν ασχολείτο με κανέ­ ναν, ήταν μποέμ από την κορυφή ως τα νύχια, χωρίς να είναι ιδιαίτερα έξυπνη. Και ήταν μονίμως ερωτευμένη! Ερωτευμένη με τον Έ ρ ω τ α ! Κάτι που πλήρωσε σκληρά στα τελευταία της χρόνια, όπου μερικοί μα­ σκαράδες την εκμεταλλεύτηκαν, για να την απομυζούν πουλώντας της έρωτα και αίσθημα, πολλοί απ' αυτούς με την συνεργασία των ίδιων τους των συζύγων! Και, βέβαια, δεν πρόκειται να αναφερθώ σε ονόμα­ τα, παρόλο που τα γνωρίζω. Εκείνη μ' έκανε να καταλάβω πόσο επικίνδυνη είναι η «ερωτική αρρώστια» σε μεγάλες ηλικίες, όταν δεν μπορείς να την ελέγξεις. Θυ­ μάμαι που την πήγαινα περίπατο με το αυτοκίνητο τότε που είχε γε­ ράσει, που ήταν πανάσχημη, χωρίς δόντια. Με παρακαλούσε να της βάλω στο μαγνητόφωνο ερωτικά τραγούδια. Εκστασιαζότανε!... Μ' έχει μαρκάρει αυτή η ανάμνηση. Της είχα όμως και κάποιες υποχρεώσεις. Θα εξηγήσω ποιες. Η Ζηνοβία στην αγωνία της να επιζήσει μετέτρεψε το τεράστιο μαγαζί ξυλείας του πατέρα της σε κινηματογράφο. Έ ν α ς κινηματο­ γράφος τη μετακατοχική εποχή στην Αίγινα ήταν ένας παράδεισος για όλους μας. Αντιγράφω από το πρόγραμμα του θεατρικού έργου του Γιώργου Μπήτρου για τη Ζηνοβία «Λίγα λόγια πριν φλιτάρει η Ζηνοβία»: «Τα φώτα από την ρεκλάμα του "Σινέ Αφαία" καλούσαν κάθε βράδυ τους παλαιούς Αιγινήτες για ένα ταξίδι στο όνειρο. Εκεί στην οδό Αφαίας». Σ ε μας, τους μαθητές του Γυμνασίου, το σινεμά ήταν απαγορευμέ­ νο υπό την απειλή αποβολής. Ε γ ώ όμως πήγαινα, με έμπαζαν κρυφά οι γονείς μου, σε συνεννόηση με τη θεία Ζηνοβία, η οποία με ειδοποιούσε για τυχόν έλευση καθηγητού. Οπότε, ή το έσκαγα ή πήγαινα πάνω στην καμπίνα του μηχανικού, για να μην χάσω την ταινία. Ο Γιώργος ο Μπήτρος μιλάει για το φλιτάρισμα από την Ζηνοβία! Μου έχει μείνει ζωντανή η εικόνα αυτή. Η Ζηνοβία με μια τρόμπα γε­ μάτη φλιτ «αρωμάτιζε» την αίθουσα και τα πόδια των θεατών, για να μαλακώσει τις φοβερές μυρωδιές της απλυσιάς, της ψαρίλας κλπ. κλπ., που η ποικιλία των εισερχομένων προσέφερε τότε! Εν τ ω μεταξύ, μό­ λις έσβηναν τα φώτα για ν' αρχίσει το φιλμ, διαδραματίζονταν σκηνές απείρου κάλλους. Οι άνδρες βάζανε χέρι στις κοπέλες, άκουγες ωχ, αχ και συνεχή χρου χρου από τις μετακινήσεις μέσα στη σάλα προς άγραν άλλης θέσης. Ο Γιώργος ο Μπήτρος αναφέρει, επίσης, τον Γρηγόρη τον Μπέρδο, ο οποίος έχει κυκλοφορήσει πολλές φωτογραφίες της Ζηνοβίας. Ή τ α ν παιδάκι έντεκα χρονών, όταν πουλούσε φιστίκια μέσα στο σινεμά 118

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΤ ΚΑΙΡΟΥ

«Αφαία» σε σακουλάκια, με μετρημένους τους καρπούς από την ίδια τη Ζηνοβία. Εκείνη την εποχή, η Ζηνοβία εξακολουθούσε ακόμα να άρχει. 0 δεύτερος άνδρας της είχε πεθάνει και τα έφερνε βόλτα με τον κινημα­ τογράφο, με τη χαρτοπαιξία και με κάποια δωμάτια που νοίκιαζε. Είχε ακόμη μια μεγάλη ακίνητη περιουσία που καταναλώθηκε στο βωμό του έρωτα! Η τελευταία εικόνα που έχω α π ' αυτήν, είναι πάνω σ' ένα κρεβάτι ετοιμοθάνατη με κοράκια ανθρώπινα από πάνω της να την περιμένουν να φύγει. Η αιγινήτισσα Σάνδη πλήρωσε σκληρό οβολό στον Έ ρ ω τ α ... Μακάρι η απατηλή χαρά που είχε πάρει να της είχε δώσει στιγμές ευτυχίας! Μακάρι!... Μα δεν μπορώ να ξεχάσω πως, όταν θέλησε να μου δώσει μια μικρή καρφίτσα που μου είχε αφήσει η μητέρα της, η νονά μου, το έκανε με χίλιες προφυλάξεις, για να μην την δουν! Ποιοι και γιατί δεν θέλησα ποτέ να μάθω ... Γεννήθηκε σαν βασίλισσα, έζησε σαν μποέμ κι έφυγε άδοξα, ανά­ μεσα σε ανθρώπους που ο θάνατος της τους έφερε ανακούφιση.

ΜΟΡΦΕΣ ΑΑΛΟΤ ΚΑΙΡΟΤ

119

&-m

ΛΙΝΑ Μ Π Ο Γ Ρ Η - Π Ε Τ Ρ Ι Τ Ο Τ

Μας έκλεψαν τη Μαργετώ! Κωμειδύλλιο ν Σφεντουρίου Αιγίνης Σωτήριον έτος 1860 Δεν του απόβγαινε του Μιχάλη! Να αρνηθούνε και. στη μάνα του τα προξενιά που πήγε για τη Μαργετώ; Μόνο που δεν της κλείσανε κατάμουτρα την πόρτα! Αρχοντογυναίκα από γεννησιμιού της η Πανάγιου, Θεώνη τήνε λέγανε, αλλά εκείνη καμάρωνε να ακούει σε Πανάγιου, για να τιμάει τον άντρα της. Κράτησε την περηφάνια αλλά και την καλοσύνη που τη μάθανε από τα μικράτα της. Τι κι αν χάθηκαν τα ((έχει» τους! Διόλου δεν την ένοιαζε. Για τον Αγώνα, άδειασε σεντούκι και κελάρι, όπως τόσοι άλλοι. ((Τα δαχτυλίδια αν πέσανε, τα δάχτυλα απομείνανε», συνήθιζε να της λέει ο παπά Δημήτρης, ο αντράδερφός της, που στάθηκε βράχος, κοντά σε κείνη και στον μοναχογιό της από την ώρα που αποχωρίστηκε τον Παναγή της. Μόνο τούτος ο καημός την έτρωγε. Βλέπεις, εκείνες οι λαβωματιές, που του «χαρίσανε» οι άπιστοι του Κιουτάγια, δεν τον αφήσανε να χ α ­ ρεί. Παλικάρι λαβωμένο τόνε παντρεύτηκε, αφού αγαπιόντουσάνε από τα πριν. Μάνα και πατέρας πια εκείνη για το ορφανό της! Και τώρα; Τώρα δέκα φορές πιο πάνω! Μπιστευότανε την κρίση του. Της άρεσε κι η Μαργετώ, που διάλεξε για ταίρι του εκείνος! Το μόνο που την έκοφτε ήτανε να μη κακοπάρει τούτη την άρνηση ο Μι­ χάλης της. Στον καφενέ ο κύρης της Μαργετώς μολόγαγε σε φίλο καρδιακό: ((Μωρέ, όποιος φυλάει τα ρούχα του σιγουρεύεται, και τα 'χει όλα. Άσε τι λέει η παροιμία. Κάλλιο να 'χεις από πρωτύτερα την έγνοια, παρά να σ' εύρει το κακό μετά!»

Η Λίνα Μ π ό γ ρ η - Π ε τ ρ ί τ ο υ ασχολείται συστηματικά με την Τοπική Ιστορία και Λαογραφία της Αίγινας.

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΑΟΪ ΚΑΙΡΟΐ

121

Για τούτο και δεν αφήνανε την πρωτοθυγατέρα τους να πάει ακόμα και στην εκκλησιά. Ή τ α ν ε κι ο φόβος τους μη και σε κάποιο πανηγύρι, της πιάσει το χέρι στο χορό. Τότε το προξενιό θα 'τανε από μόνο του τελειωμένο, κατά πώς όριζε το έθιμο. Και κείνος δεν σταμάτησε να ρίχνει κάθε τόσο το πορτοκάλι στο φράχτη της τη νύχτα. Χάραζε στη φλούδα του με το σουγιά το γράμμα Μ α π ' τ ' όνομα της κι άλλοτε το κένταγε με μοσχοκάρφια. Κρυμμένος πίσω α π ' την ξερολιθιά της αυλής του μπάρμπα του, του Νότη (αδερφού της μάνας του), την είχε δει να το κρύβει στην μπροστέλα της. Αυτό και ήτανε που τον έβαλε σε μπελάδες! Έ τ σ ι είπα­ νε οι δικοί της στον μπάρμπα Νότη, που ζήτησε να μάθει το λόγο που αρνηθήκανε τα προξενιά που τους έστειλε ο ανιψιός του. Είπανε πως ((το πορτοκάλι ήτανε μεγάλη προσβολή για το τίμιο σπιτικό τους. Π ώ ς διπλαρώνεις, μορφονιέ μου, μια κοπελιά, χωρίς να έχουνε γνώση τα γονικά της; Ακούς εκεί, κάθε τόσο κι ένα πορτοκάλι! Ας όψεται, που δεν αξιωθήκανε να κάνουνε το γιο, παρά μονάχα τρεις θυγατέρες. Τώρα θα 'χε να δώσει λόγο σε αδερφό για τα κ α μ ώ ­ ματα του, ο λεβέντης!)) ((Μα πώς να στείλω προξενιά, χωρίς να 'χω σιγουρευτεί για τη δική της γνώμη», δικαιολόγησε την πράξη του στον μπάρμπα του ο Μιχάλης. Κι η Μαργετώ όλο κορφολόγαγε το βασιλικό της στο βορινό παρα­ θύρι, που έβλεπε στην αυλή του μπάρμπα Νότη. Κι ο Μιχάλης ξέκοβε από το πίσω μονοπάτι, έπαιρνε με τρόπο το μυρωδάτο κλαράκι και το 'βάζε στ' αφτί. Κι όταν κουνιότανε το κουρτινάκι, ήξερε ότι δεν ήτανε από το μελτέμι. Ή τ α ν ε από τη Μαργετώ, που του έλεγε: ((Σε είδα!» Στον αποκάτω δρόμο, στο σπίτι του Αναγνώστη, μαζευόντουσάνε κάνα βραδάκι μαζί με τον Σταμάτη, τον Ανάσταση και το Νικολή. Αδερφοποιτοί κι οι πέντε. Μαζί στα παιχνίδια τους, μαζί στα πρώτα γράμματα με τον παπά Δημήτρη, το θείο του, μαζί σε χαρές, σε γλέντια και σε καημούς. Το λαγούτο του Σ τ α μ ά τ η κι η αηδονολαλιά του Μιχάλη κάνανε τα παράθυρα ν' ανοίγουνε και τις κοπελιές ν' αναστενάζουνε. Σημαδιακό το τραγούδι του Μιχάλη: ((Να 'χα νεράντζι να 'ριχνα στο πέρα παραθύρι... το μαντηλάκι που κεντάς εμένα να το στείλεις...». Λίγες μέρες μετά, αντί για το κλαράκι του βασιλικού, μπροστά στα πόδια του, τυλιγμένο σε μια μικρή πέτρα, έπεσε ένα άσπρο μεταξωτό μαντηλάκι. Μύριζε ανθόνερο και στη μια γωνιά είχε κεντησμένα δυο Μ, αγκαλιασμένα. Μιχάλης και Μαργετώ! Ε, από κείνη την ώρα το μυαλό του δεν σταμάτησε να φτιάχνει το 'να σχέδιο μετά το άλλο για τα σμίξιμό τους. Είτε το θέλανε είτε δεν το θέλανε οι δικοί της. Μωρέ, σαν θέλει η νύφη κι ο γαμπρός...

122

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΐ ΚΛΠΌΤ

Τ α βράδια, ο νους του ταξίδευε στη μέρα που την πρωτόειδε. Ολάκεροι δεκάξι μήνες περάσανε από τότε. Άνοιξη ήτανε, Μεγάλη Π έ μ π τ η πρωί. Μόλις που είχε τελειώσει το ασβέστωμα του αυλόγυ­ ρου. Τρεις, τέσσερις κοπελούδες με πανέρια, περνούσανε στις αυλές και μαζεύανε λουλούδια για το στόλισμα του Επιτάφιου. Μπροστά στις γαριφαλινες, του άπλωσε το' πανέρι της. Κι όταν σήκωσε τα μάτια της για να τον ευχαριστήσει, εκείνος σάστισε. Τόσο λαμπερά και χρυσοπράσινα μάτια δεν είχε ματαδεί! Μόνο ανεράιδες τα 'χάνε! Πάνω σ' ένα γαλανό μαντίλι που είχε ριγμένο στην πλάτη της, ακουμπάγανε δυο καστανόξανθες μακριές πλεξούδες! Αυτό ήτανε. Έκανε όρκο να τήνε κάνει ταίρι. «Μόνο στον ύπνο μου τήνε βλέπω», έλεγε με παράπονο στους αδελφοποιτούς του. Έ π α ψ ε να πηγαίνει στο σπίτι του μπάρμπα Νότη, μη τόνε πάρει κάνα μάτι και της κάνουνε φασαρίες. Σταμάτησε και το πορτοκάλι. Ό μ ω ς το κακό δεν άργησε να τους εύρει. Η θεια, η Νόταινα, τους έφερε το μαντάτο ένα Σαββάτο βράδυ. Πέρασε ν' ανάψει ένα κεράκι στον εσπερινό κι άκουσε ένα παιδί που έλεγε στον παπά Γιάννη ότι ((αύριο Κυριακή μετά την απόλυση, τόνε περιμένουνε στο σπίτι του κυρ Κωσταντή, να ευλογήσει τους αρρεβώνες της κόρης του, της Μαργετώς.» Αμίλητος ο Μιχάλης κατηφόρισε στο καπηλειό του Γιαννακάτση. Ο κάπελας, που ήξερε τον καημό του, σαν είδε την αντάρα στα μάτια του, έστειλε να φωνάξουνε τους φίλους του. Τα νέα για τ ' αρρεβωνιάσματα είχανε ταξιδέψει από σπίτι σε σπίτι κι από γειτονιά σε γειτονιά. Σ τ ο καπηλειό δεν θα φτάνανε; Ανάκατα, τη μια με φοβέρες, την άλλη με παράπονα, κατέβαζε σα νερό του κλημάτου το ζουμί. Ξεροσφύρι. Τη μια μισή μετά την άλλη. Πού και π ώ ς να γιατροπορέψεις τέτοια αρρώστια που φέρνουνε τα βάσανα στην αγάπη; Σερνάμενο τον πήγανε ίσαμε το σπίτι. Η μάνα του, που σκιάχτηκε μη και κάνει καμιά αποκοτιά ο γιόκας της, μάζεψε τ ' άρματα του μακαρίτη του πατέρα του και τα καταχώνιασε στο γιούκο, κάτω α π ' τις μπαντανίες. Άσε που μάθανε ότι είχανε ορίσει και το γάμο για της Μεσοσπορίτισσας! Από την άλλη μέρα που συνήλθε ο Μιχάλης, αρχίσανε τις μαζώξεις. Ήτανε οι τέσσερις φίλοι του κι οι δυο μπαρμπάδες του, ο Νότης από τη μεριά της μάνας του κι ο παπά Δημήτρης από του πατέρα του. Έ π ρ ε π ε να τόνε στηρίξουνε, γιατί είχε και τα δίκια του. Η άρνηση στα προξενιά τους πείραξε στο φιλότιμο. Είχανε προσβάλει τη φαμίλια τους! Α π ' όλες τις κουβέντες που ειπωθήκανε, όλοι σε μία συμφωνήσανε στο τέλος: Να κλέψουνε τη Μαργετώ!

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΤ ΚΑΙΡΟΤ

123

((Να μάθουμε όμως τι λέει και το κορίτσι», επέμενε η μάνα του. Με ((ταχυδρόμους)) τη Φιορή, αδερφή του Νικολή, και την Ξανθού­ λα, αδερφή της Μαργετώς, λάβανε το ΝΑΙ το δικό της, και το σχέδιο της α π α γ ω γ ή ς στήθηκε γρήγορα και προσεχτικά. Τον πρώτο λόγο σ' όλα αυτά τον είχε ο παπά Δημήτρης. Δεν είναι μόνο ότι μέτραγε η δική του γνώμη, είναι που ήξερε πιότερο από τέτοια. Τόσο καιρό με Μακρυ­ γιάννη και Νικηταρά, ντε! Η Πανάγιου ανασκουμπώθηκε. «Ένανε τον έχω στου κόσμου τον αγέρα», μουρμούριζε, καθώς έδενε σε μπόγους το προικιό του Μιχάλη. Στρωσίδια, χαλκώματα, ρούχα ακόμα και για τη Μαργετώ. Όλα τα χρειαζούμενα. Ξενιτιά τους περίμενε. Βλέπεις, ο γάμος ο δικός τους που θα γινότανε μετά, δεν ήτανε «κανονικός)), για να πάρει η κοπελιά τα ((έχει» της. Μάνα εκείνη, έπρεπε να φροντίσει και για τους δυο. Νύχτα τα κουβαλήσανε ίσαμε το τρεχαντήρι. Σ ε δυο μέρες, που ο Αναγνώστης θα πήγαινε στα Πίδαυρα για π α ­ ραγγελιές (κρεμμύδια, λεμόνια) από τα μαγαζιά της Χώρας, θα ταξιδεύανε μαζί του ο Μιχάλης με τον μπάρμπα Νότη. Από κει, σύμφωνα με το σχέδιο, θ' ανηφόριζαν στο Κολιάκι, για να συνεννοηθούνε με τον κουμπάρο τον Καλύβα, και να του αφήσουνε για φύλαξη τα π ρ ά γ μ α τ α που φέρανε μαζί τους. Μια βδομάδα πριν από το γάμο και οι ετοιμασίες είχανε φουντώσει. Λέγανε ότι τη μέρα που πλένανε και σιδερώνανε τα προικιά, μέσα σ' όλα τα τραγούδια που είπανε οι φιλενάδες, η Μαργετώ ζήτησε να πει μονάχη ένα τραγούδι, που ραγίσανε οι πέτρες: ((Μάνα μου, τα λουλούδια μου, συχνά να τα ποτίζεις. Αχ, μάνα μου γλυκιά, συχνά να τα ποτίζεις, φεύγω για την ξενιτιά. Αφήνω γεια στη γειτονιά, σ' όλα τα παλικάρια, μάνα μου γλυκιά...» Μόνο η Φιορή και η Ξανθούλα νιώσανε όλη την πίκρα που μάζευε στα φυλλοκάρδια της κι έβγαλε με το τραγούδι. Έ φ τ α σ ε η μέρα του γάμου. Πέντ' έξι Μούρτζινοι από τη μεριά της Θεώνης κι άλλοι τόσοι Μπογραίοι μαζί με τον Μιχάλη, και όλοι αρμα­ τωμένοι, περιμένανε κρυμμένοι πίσω από ένα χάλασμα, κοντά στον Αι Νικόλα. Γίνεται να κλέψεις νύφη ξαρμάτωτος; Δεν γίνεται! Και η μάνα του από κοντά. Ούτε που άκουγε κανένανε να μείνει στο σπίτι! Από τους φίλους μόνο ο Νικολής έμεινε απάνω, οι άλλοι περιμένανε μαζί με τον καπετάνιο στη θάλασσα. Σαν φάνηκε η φοράδα με τη στολισμένη νύφη, πηδάνε όλοι την ξε­ ρολιθιά και μπαίνουνε μπροστά α π ' τον Μιχάλη. Καβαλικεύει εκείνος στο ((ζωντανό» βάζοντας μπροστά του τη νύφη και κατεβαίνει το μο­ νοπάτι για το Κλήμα, όπου τους περίμενε το τρεχαντήρι με τους αδερ-

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΙ" ΚΛΙΡΟΤ

φοποιτούς. Ο Νικολής, που 'χε μείνει, πίσω για να βοηθήσει, σαν είδε π ω ς ήρθανε στα χέρια και πέσανε τα π ρ ώ τ α βόλια, άρπαξε το κοφίνι που 'χάνε ρίξει τα λεφτά, δώρα στο γάμο, καβαλάει το μουλάρι του και παίρνει το μονοπάτι για τη θάλασσα. Καθώς κοίταξε πίσω του, είδε την Πανάγιου να πέφτει... Σ α γερακίνα που ανοίγει τις φτερούγες της, με απλωμένα τα χέρια, στάθηκε στο μονοπάτι να σταματήσει εκείνους που τρέξανε να προφτάσουνε το Μιχάλη της. Ρ ώ τ α γ ε ο Μιχάλης να μάθει για τις κουμπουριές που πέφτανε, άλ­ λα λόγια ν' αγαπιόμαστε ο Νικολής! Και πού να πει κουβέντα για τη μάνα του! Θα γινότανε μεγάλος σκοτωμός, έτσι και γύριζε εκείνος εκεί πάνω. Ευτυχώς, που ο Αναγνώστης κάτι πήρε είδηση από τα νοήματα του Νικολή και με όρτσα τα πανιά γρήγορα αφήσανε πίσω τους το νησί. Φτάσανε στα Πίδαυρα κι ανεβήκανε με τα μουλάρια στο Κολιάκι. Στο Χατζημέτο, Εξοχή το λένε τώρα, ένα μικρό χωριουδάκι απέναντι, έγινε ο γάμος τους σε ένα σπίτι, συγγενικό του Καλύβα, με π α π ά που φέρανε από το Λυγουριό. Καλεσμένοι και κουμπάροι όλοι κι όλοι τέσ­ σερις. Ο σπιτονοικοκύρης, ο Καλύβας, ο Σ τ α μ ά τ η ς κι ο Ανάστασης. Έ τ σ ι κι αλλιώς, γάμος που δεν είχε την ευχή από τα γονικά δεν ήταν «ανοιχτός», και δεν γινότανε μεγάλο πανηγύρι. ((Ντροπιασμένο γάμο» τόνε λέγανε κείθε κ ά τ ω . Ήτανε, βλέπεις, κλεμμένη κι η νύφη! Ο Αναγνώστης έμεινε στο πλεούμενο, για να φορτώσει τις παραγ­ γελίες και να περιμένει τους δυο φίλους για την επιστροφή. Ο Μιχάλης με τη γυναίκα του διαλέξανε να μείνουνε στην Τραχεία. Αγόρασε γ η , έχτισε ένα μεγάλο πέτρινο σπίτι, που έγινε στέκι για τους στρατοκό­ πους, για όσους πήγαιναν προς την Τροιζήνα και όσους ανέβαιναν για τ ' Ανάπλι. Έ γ ι ν ε το χάνι της περιοχής. Άξιος και δουλευτής, όργωνε τη γ η , έσπερνε στάρια, έφτιαξε στάνη με γιδοπρόβατα, με γελάδια... Φτιάξανε τυροκομία. Κι η Μαργετώ, άξια και καλύτερη του! Μόλις άδειαζε από τις γέν­ νες, βόηθαγε στο χάνι. Εκείνη ζύμωνε κι έψηνε το πιο νόστιμο ψωμί από τα μαυραγάνια στάρια τους, να 'χουνε για το χάνι. Η χύτρα έβραζε γκιόσα, τραχανά, κοκόρους. Λίγους μήνες μετά το γάμο τους ήρθε η Ξανθούλα, η αδερφή της, στην Τραχεία. Μαζί της έφερε τα προικιά της Μαργετώς και την ευχή των γονιών, που την είχανε συχωρέσει. Έφερε όμως κι άλλα νέα, από κείνα που πληγώνουνε και βαραίνουνε τις καρδιές... Η είδηση για το χαμό της μάνας του, τόνε χαντάκωσε. Το βόλι που ήτανε για κείνονε, σφηνώθηκε λίγο πιο κάτω α π ' το λαιμό της. Το λίγο καιρό που έζησε, τους είχε ορκίσει να μην ταράξουνε με τέτοια άσκημα μαντάτα το παιδί

ΜΟΡΦΕΣ ΑΑΛΟΤ ΚΑΙΡΟΤ

125

της στην ξενιτιά. Είχε και το φόβο μη γίνει το κακό μεγαλύτερο, μη πάθει το παιδί της! Μέχρι την τελευταία της ώρα, ευχές έστελνε στο Μιχάλη και στη Μαργετώ... Κι από την άλλη πλευρά είχανε λαβωματιές από βόλια. Κάποιος που πέθανε τελευταία, είπανε πως ήτανε από βόλι που κακοφόρμισε. Ο παπά Δημήτρης, στο τέλος, κατάφερε να τους μονιάσει... Όλα γυρίζανε μέσα στο κεφάλι του Μιχάλη. Ο χαμός της μάνας ήτανε το ψυχοπλάκωμά του, η πληγή του. Ό μ ω ς ο καιρός που πέρναγε γιάτρευε σιγά σιγά τις πίκρες, τον καημό. Οι ευχές της πιάνανε τόπο και γινόντουσάνε βάλσαμο και προκοπή! Ζήσανε αγαπημένοι με τη γυναίκα του μέχρι τα βαθιά τους γεράματα. Αξιωθήκανε με γιους και κόρες. Κανακέψανε εγγόνια... Και ποτέ μα ποτέ δεν ξέχασε ο Μιχάλης να παραγγέλνει στους Πιδαυρίτες, όταν ανηφορίζανε κατά κει, να του φέρνουνε πορτοκάλια, και να διαλέγει το καλύτερο, για να κεντάει στη φλούδα του με μοσχοκάρφια το γράμμα Μ και να το βάζει απάνω απάνω στη γυάλινη φρουτιέρα!

Επίμετρο Τούτο το αφήγημα είναι μια πραγματική ιστορία που έγινε πριν από πολλά χρόνια, πάνω από 160, στην Αίγινα, στο Σφεντούρι, χωριό της ορεινής Πέρδικας. Οικογενειακή ιστορία, όπως την είχε αφηγη­ θεί ο πατέρας μου και συμπληρώθηκε από θύμησες άλλων συγγενών και όχι μόνο. Έ χ ε ι διατηρηθεί στην αφήγηση ο τρόπος με τον οποίο εκείνος ανέφερε τα γεγονότα, ο τρόπος έκφρασης του, όπως επίσης τα ονόματα των... πρωταγωνιστών, που ήταν οι πρώτοι άποικοι —Μπογραίοι— στην Επιδαύρια γη από την Αίγινα. Έ ν α ταξίδι στο χρόνο και υπόσχεση στον πατέρα μου, να τα γράψω, που εξιστορούσε με πολλές λεπτομέρειες όσα από τον παππού του είχε ακούσει. Ο Μιχάλης και η Μαργετώ (Μαριγούλα πια την έλεγαν στην πε­ ριοχή, όπως συνηθίζουν να λένε τη Μαρία στην Αργολίδα), μεγάλωσαν τέσσερις γιους και τρεις κόρες: Παναγή, Γιώργη, Μήτσο, Σπύρο, Φρόσω, Μετάξω και Λενιώ. Ο Παναγής, σαν πρωτογιός, κράτησε το χάνι και τις στάνες. Οι άλλοι τρεις κατέβηκαν στον κάμπο της Επιδαύρου, μοίρασαν τη γη που τους έδωσε από αγορές του ο πατέρας, έγιναν γεωργοί και ο Μουράταγας (τοπο^νύμιο της περιοχής, δίπλα στο Μικρό θ έ α τ ρ ο ) , ονομάστηκε από τότε Μπογρέικα.

126

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΥ ΚΑΙΡΟΎ

Οι γιοι τους κάνανε γιους και όλοι ονομάτισαν από έναν Μιχάλη. Μόνο ο Παναγής και ο Σπύρος έκαναν και κορίτσια. Ο πρώτος την είπε Θεώνη, το όνομα της γιαγιάς, κι ο Σπύρος Μαριγούλα την πρώτη, από το όνομα της μάνας, η δεύτερη του που βαφτίστηκε μετά το θάνατο του, πήρε το δικό του όνομα, την είπαν Σπυριδούλα. Για τις πολλαπλές αγορές που έκανε ο Μιχάλης, οι πληροφορίες αναφέρονται, εκτός από το κοφίνι με τα χρήματα — δώρα στον γενήτικο γάμο της Μαργετώς που δεν έγινε! — στην εύρεση μιας πινιάτας με λίρες χρυσές! Υπερθεματίζουν γι' αυτό ο Σωτήρης Παπασωτηρίου, εγγονός της Λενιώς, και ο Βασίλης Μιχ. Μπόγρης, εγγονός του Παναγή, του π ρ ώ ­ του γιου. (Αχ, αυτές οι θαμμένες λίρες! Πόσο συχνά αναφέρονται σε παραμύθια και ιστορίες!) Απόγονος της Ξανθούλας (αδελφής της Μαργετώς, που παντρεύ­ τηκε εκεί), ο παπά Κώστας Γκίκας, εφημέριος στο ναό του Αγίου Αθανασίου της Τραχείας. Η κόρη του Ξανθή παντρεύτηκε τον αιγινήτη Σαράντη Σώρρο. Ο πατέρας μου, γιος του μικρότερου γιου του Μιχάλη, του Σπύρου, διάλεξε κι αυτός αιγινήτισσα, τη μητέρα μου, γιατί όπως έλεγε: «πρέ­ πει οι δεσμοί να ανανεώνονται, για να μη χαθεί η συνέχεια της γενιάς». Αλλά κι εγώ με τη σειρά μου, δισέγγονη του Μιχάλη και της Μαργε­ τώς, «ρίζωσα» στην Αίγινα και υλοποίησα την επιθυμία του πατέρα! Συγκεντρώνοντας, ταξινομώντας και διασταυρώνοντας τις πληρο­ φορίες, βρήκα ότι πολλές α π ' αυτές ήταν ίδιες και έτσι προχώρησα σε τούτη τη γραφή. Από τις διηγήσεις, αρκετά από τα λαογραφικά στοι­ χεία εκείνης της εποχής, τα συνάντησα σε παλιότερα αλλά και νεότερα, από εκείνα, χρόνια. Σ ε τούτη την έρευνα, εκτός από τις αφηγήσεις του πατέρα μου Μι­ χάλη Μπόγρη, των εξαδέλφων του Δημήτρη (Καραδήμας) και Γιάννη (Γραμματικός), παιδιά του Γιώργη Μπόγρη, αείμνηστοι και οι τρεις, με βοήθησαν και τους ευχαριστώ θερμά: Από την Ι.Μ. Ύδρας, Σπετσών, Αιγίνης, ο Κων/νος Μπαρμπέρης διά­ κονος, και η κ. Νεκταρία Αιγινήτου-Μαγουλά, γραμματεία. Ο εφημέριος του Αγίου Νικολάου, Αρχ. Επιδαύρου, π. Γεώργιος Λεονάρδος. Από τον Δήμο Επιδαύρου, κ. Σ ω τ . Ανδριανόπουλου, Τραχείας.

δημοτολόγια

Πωλητήριο Συμβόλαιο, που συντάχτηκε στο συμβολαιογραφείο Ν. Επιδαύρου 4/1868, της Ξανθής, προς τον Ιωάννη Γ. Μπόγρη, (Τρα-

ΜΟΡΦΒΣ ΑΛΛΟΤ ΚΑΙΡΟΪ

127

γιάσκα), προπάππο του ορθοπαιδικού γιατρού Γεώργιου Μπόγρη και αφορά μια έκταση στο Σταυρό (τοπωνύμιο ορεινής Πέρδικας). Από το βιβλίο του Σοφοκλή Δημητρακόπουλου ((Χριστιανική Αίγινα».

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ: Γεώργιο Ιωάν. Μπόγρη, γιατρό ορθοπαιδικό, Σφεντούρι Αίγινας. Αικ. Γκίκα, καθηγήτρια μαθηματικών, εγγονή του π. Κων/νου Γκίκα, Πάτρα Αχαίας. Άννα Ρόδη - Σώρρου, συζ. Φίλιππου Σώρρου (εγγονού π. Κ. Γκίκα), Κοντός Αίγινας. Κων/νο Χρ. Ζαφείρη, συζ. εγγονής Γιώργη Μιχ. Μπόγρη, Αρχαία Επίδαυρος. Βασίλη Μπόγρη και Αλέξη Μπόγρη, Τροιζήνα, Ελένη Μπόγρη-Λασκαρά, Αρχαία Επίδαυρος, εγγόνια του Παναγή Μιχ. Μπόγρη. Σωτήρη Παπασωτηρίου, εγγονό Λενιώς Μιχ. Μπόγρη, Δρυόπη Τροιζηνίας. Τζίμη Μπόγρη, εγγονό του Μήτσου Μιχ. Μπόγρη, Αρχαία Επίδαυρος. Σπυριδούλα Μπόγρη-Τσόλη, κόρη του Σπύρου Μιχ. Μπόγρη, Αρχαία Επίδαυρος. Γιάννη Ευαγ. Μπόγρη, Πέρδικα Αίγινας. Τ . Γ. Ο ενθουσιασμός που διέκρινε τις κουβέντες που έκανα για τη συλ­ λογή πληροφοριών με τους «παλιούς» αλλά και τους νεότερους από το ((σόι» όχι μόνο με συγκίνησαν, αλλά με έπεισαν ότι το... παρελθόν έχει μέλλον! Ί τ ε , παίδες (λοιπόν), των απανταχού Μπογραίων!

128

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΪ ΚΑΙΡΟΥ

ΛΕΝΑ ΚΑΠΝΙΑ

ΑΡΑΠΟΣΤΑΘΗ

Στην παραλία των Αγίων Άνθρωποι, σπίτια, τόποι, αλλάζουν μορφή και ρόλους μέσα στον χρόνο που συνεχίζει να κυλά πάνω από μια γη που και ο δικός της ρόλος διαρ­ κώς εξελίσσεται. Μια σκιά μέσα στην ακινησία της καλοκαιριάτικης νύχτας σταμά­ τησε το βλέμμα και τα βήματα της: Η σκοτεινή η σιλουέτα ενός σπιτιού που τα όρια του έσβηναν στο σκοτάδι, πίσω από ένα αχνά φωτισμένο παράθυρο και από τα αραιά κλαδιά αόρατων δέντρων. Μια εικόνα εξω­ πραγματική που ξυπνούσε συγκινήσεις από λησμονημένα παραμύθια με χαμένα παιδιά και κακές μάγισσες... Χρειάστηκε μια στιγμή για να το αναγνωρίσει. Κ ά τ ω από το φως του ήλιου, το παλιό πέτρινο σπίτι πίσω από τα ισχνά αρμυρίκια, είχε ως τότε αγγίξει μόνο την άκρη κάποιας βιαστικής ματιάς της καθώς περνούσε δίπλα του απορροφημένη από τη γοητεία της θάλασσας. Το ίδιο αόριστη, αδιάφορη, της ήταν και η εικόνα των ανθρώπων που το κατοικούσαν. Μέχρι τη μέρα που ένα τοιχοκολλημένο πωλητήριο την έφερε, μαζί με τον άντρα της, στην πόρτα τους! Η ίδια αυστηρή γυναικεία φωνή που είχε απαντήσει στο τηλέφωνο, οδήγησε το ζευγάρι μέσα από έναν ηλιόλουστο κήπο στο πέτρινο χτι­ στό παγκάκι, κάτω από το μεγάλο παράθυρο, όπου συνωστισμένα πί­ σω από το τζάμι λογιών-λογιών σκυλιά τους παρατηρούσαν σιωπηλά. Η ανάμνηση της ξεχασμένης βραδινής οπτασίας... το σκοτεινό σπί­ τι, το φωτισμένο παράθυρο... αναδύθηκε μέσα της ζωντανεμένη τώρα από πολλά ζευγάρια μάτια υγρά από αφοσίωση και από την παρουσία ενός ανθρώπου πραγματικού. Μιας ηλικιωμένης γυναίκας της πόλης, μιας κυρίας, εκεί που περίμεναν να συναντήσουν μια χωρική! ((Ιωάννα Κατζουράκη - Κοκαλά», τους συστήθηκε και τους εξήγησε πως ήθελε να πουλήσει ένα κομμάτι του οικοπέδου. Ή τ α ν ε πια πολύ με­ γάλη για να το φροντίζει και ο γιος της ζούσε μακριά από την Ελλάδα... Το τοιχοκολλημένο πωλητήριο πετάχτηκε, και λίγο καιρό μετά, ένα καινούριο σπίτι, φορτισμένο από τα όνειρα του Χρήστου και της Λένας Αραποστάθη, υψώθηκε ανάμεσα στο πέτρινο σπίτι της Ιωάννας και σε

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΐ ΚΑΙΡΟΎ

129

ένα κάτασπρο, σχεδόν πάντα κλειστό σπιτάκι. «Το σπίτι του γιου μου», έλεγε κάθε τόσο η κυρία με τους σκύλους που έγινε πια γειτόνισσα τους, πηγή ατέλειωτων αναδρομών, άλλοτε γοητευτικών και άλλοτε οδυνη­ ρών, σε γεγονότα, σε χαρές και πιο πολύ σε λύπες, από το παρελθόν... Είχε πια περάσει καιρός από τη μέρα που η κυρία Ιωάννα έφυγε για πάντα από τη ζωή και από την παραλία το^ν Αγίων. 1 ! άπισσα Ιωάννα την αποκαλούσαν χαϊδευτικά οι φίλοι της εξαιτίας ενός κοπαδιού από πάπιες που είχε κάποτε αναθρέψει πριν τις αντικαταστήσει με τα σκυ­ λιά της. Εννιά σκυλιά, φίλους και φύλακες της μοναχικής γυναίκας, που μετά τον θάνατο του συζύγου της αποφάσισε να ζήσει μόνη μαζί τους, δίπλα στη θάλασσα. Γυναίκα απρόβλεπτη, ιδιόρρυθμη, καλλιεργημένη, σκληρή, εγκατέ­ λειψε τη ζωή της στο Κολωνάκι, παίρνοντας μαζί της μόνο κάποια όμορ­ φα έπιπλα, εντυπωσιακά αταίριαστα με την απλή ζωή που διάλεξε να ζήσει. Μαζί και ένα ηλεκτρικό πιάνο, το μόνο που μπορούσε να χωρέσει στο μικρό πέτρινο σπίτι της, τελευταίο δεσμό με το ταλέντο που, κατά κάποιο τρόπο, είχε καθορίσει τη ζωή της. «Μου πήρες την καλύτερη μου μαθήτρια...» είχε πει η διάσημη δασκάλα της, η Τζίνα Μπαχάουερ, στον πρώτο σύζυγο της Ιωάννας, τον Θόδωρο Ανδρουλή, μουσικό και αυτόν, με τον οποίο γνωρίστηκε πολύ νέα στο Ωδείο και με τον οποίο, πριν χωρίσει, πρόφτασε να αποκτήσει ένα γιο. Τον Νίκο, τον Κάκη της, φως και δυστυχία της ζωής της, από τη στιγμή που εκείνος αποφάσισε, ξεφεύγοντας από τη μητρική γοητεία και επιρροή, να ζήσει μακριά, στη Γερμανία, όπου πρωτοπήγε σαν φοιτητής της Αρχιτεκτονικής. Κόρη του Δημητρίου Κατζουράκη, ανώτατου δικαστικού, επέλεξε να ζήσει στην Αίγινα, στην παραλία με τα ξανθά βράχια, μαζί με τον δεύτερο άντρα της, τον Αριστείδη Κοκαλά, που μοιράστηκε μαζί της την απόφαση γι' αυτή την αλλαγή, ανταλλάσσοντας τη ζωή του νομικού με τη ζωή του ερασιτέχνη ψαρά! Με ένα μικρό διάλειμμα στο οποίο υπήρξε δραστήριος Πρόεδρος του Λιμενικού Ταμείου στο νησί —σ' αυτόν οφεί­ λονται τα περισσότερα αρμυρίκια στις παραλίες- έζησε με την Ιωάννα του χωρίς συμβατικότητα. Ανοιγόταν στη θάλασσα με το μικρό του κα­ ΐκι και επέστρεφε σχεδόν πάντα με πλούσια ψαριά, για να την προσφέρει σε συγγενείς, σε γείτονες και κάποιους φίλους που μοιράζονταν με το ζευγάρι εκτός από την γοητεία της συντροφιάς τους, τη γνωστή αγάπη τους για την τράπουλα. Ενας μύθος αγκάλιαζε όλο και πιο πυκνά το μικρό πέτρινο σπίτι και με τον τρόπο που μέσα στο χρόνο δημιουργούνται στις μικρές κοι­ νωνίες τα τοπωνύμια, η παραλία με τα ξανθά βράχια πήρε κάτι από το όνομα των κατοίκων του. «Ραντεβού για κολύμπι στην Κοκάλα» 130

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΐ ΚΛΙΙ'ΟΤ

λένε οι, έφηβοι της περιοχής χωρίς να φαντάζονται τι σημαίνει το μάλ­ λον κακόηχο όνομα της παραλίας... « Π ά μ ε για μπάνιο στα βράχια, απέναντι από το σπίτι της Ko καλά». Κ ά π ω ς έτσι πρέπει να ξεκίνησε ο προσδιορισμός κάποιων αντίστοιχων ραντεβού, πριν το όνομα παρατονιστεί και σβηστούν όλοι οι περίσσιοι προσδιορισμοί προσφέροντας στην Ιωάννα ένα είδος ταπεινής αθανασίας. Το πέτρινο καταφύγιο της Ιωάννας είχε αρχίσει να καταρρέει, όταν, μετά τον θάνατο της, το αγόρασαν οι κάποτε καινούριοι γείτονες, ο Χρή­ στος Αραποστάθης και η Λένα Καπνιά, τακτικοί πια κάτοικοι της αιγινήτικης παραλίας, ανάμεσα στο άδειο πια πέτρινο σπίτι και το λευκό σπιτάκι που, σκεπασμένο από σκίνα, συνέχιζε να στεγάζει τα καλοκαίρια τη νοσταλγία για την πατρίδα του ξενιτεμένου «Κάκη» και τη λαχτάρα για ήλιο της Κρίστας Ρέκοβ, της Γερμανίδας δικηγόρου, γυναίκας του. Στο τσιμεντένιο π ά τ ω μ α έπεσαν πρώτα σταγόνες βροχής και ύστε­ ρα φύκια από την παραδοσιακά φτιαγμένη στέγη, περνώντας ανάμεσα από τις σαπισμένες σανίδες του ταβανιού που σύντομα άρχισαν και αυ­ τές να καταρρέουν. Γιατί στο χτίσιμο του πέτρινου σπιτιού της παρα­ λίας οι ιδιοκτήτες του είχαν ακολουθήσει τις οδηγίες ενός στενού φίλου και γείτονα τους, του Δημήτρη Πιικώνη, καθηγητή του Πολυτεχνείου, αρχιτέκτονα γνωστού για την εμμονή του στην αξία και την ομορφιά της παραδοσιακής δόμησης. Το σπίτι έπρεπε να περισωθεί χωρίς να αλλοιωθεί η γοητεία του, κάτι για το οποίο οι καινούριοι ιδιοκτήτες ήταν αποφασισμένοι, και η συντήρηση, που δεν ήταν καθόλου εύκολη, ξεκίνησε από την αρμολόγηση των σαθρών τοίχων που θα στήριζαν την καινούρια σκέπη. Ή τ α ν τότε που, κάποιο πρωί, μπροστά στο εργοτάξιο σταμάτησε ένα μικρό φορτηγό.. «Καλημέρα...», φώναξε ο οδηγός. «Μπορώ να μ π ω και να κοιτάξω;» Και, βέβαια, μπορούσε. Γιατί αυτός ο ηλικιωμένος άντρας είχε το πιο σοβαρό δικαίωμα που μπορεί να έχει κάποιος πάνω σε ένα πέτρινο σπίτι. Ή τ α ν ένας από αυτούς που με τα χέρια τους είχαν πελεκίσει τις πέτρες και είχαν χτίσει τους πέτρινους τοίχους του. Όρθιος ανάμεσα σε αυτούς τους τοίχους, ο κυρ Γιώργης ο Μεθενίτης έμεινε για λίγο σιωπηλός και μετά, ξεπερνώντας ποιος ξέρει ποια μακρινή συγκίνηση, βάλθηκε να αναθυμιέται και να διηγείται. ((Ήταν στα μέσα της δεκαετίας του πενήντα! Ήμουν δεν ήμουν εί­ κοσι χρονών, νεαρό μαστορόπουλο. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τη σεβάσμια μορφή του Πικιώνη που καθισμένος κάτω από μια ομπρέλα παρακο­ λουθούσε το χτίσιμο του σπιτιού. Π ώ ς να το φτιάξω, δάσκαλε; ρω­ τούσαν κάθε τόσο οι χτιστάδες. Κάνε το όπως ξέρεις... ήταν η σταθερή απάντηση του φανατικού εκείνου λάτρη της λαϊκής παράδοσης». Και,

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛ0Ϊ KAIPOT

131

πράγματι, στους τοίχους του σπιτιού η διαφορετική γνώση του κάθε τεχνίτη είχε τελικά, απεικονίσει την ξεχωριστή δική του εμπειρία, τη δική του τέχνη. Η ανακαίνιση σεβάστηκε τις λε­ πτομέρειες της κατασκευής κρατώ­ ντας ανέγγιχτη τη θετική αύρα του χώρου, όπου το φως, ακολουθώντας τις ίδιες τις παλιές του διαδρομές ανά­ μεσα σε αδιόρατες σκιές, συνεχίζοντας τα ίδια τα παλιά του παιχνιδίσματα, εξακολουθεί να χαϊδεύει την ξανθιά Το σπίτι όπως -ήταν πριν την ανακαίνιση του, το 2008. πέτρα των τοίχων. Μέσα στο σπίτι, επιπλωμένο λιτά με παλιά έπιπλα που κατά σύμπτω­ ση ήρθαν και αυτά από το Κολωνάκι, εγκαταστάθηκαν κάποιοι άλλοι παρά­ ξενοι ένοικοι. Ή τ α ν στην πλειονότητα τους πέτρινες μορφές, φτιαγμένες από τα χέρια του καινούριου ιδιοκτήτη, χέ­ ρια οδοντίατρου που στα εβδομήντα του, έχοντας κλείσει τον βιοποριστικό λογαριασμό του με το επάγγελμα, με το Πανεπιστήμιο και με οποιαδήποτε προηγούμενη ακαδημαϊκή φιλοδοξία, Το σπίτι έπειτα από τι\ν ανακαίνιση το 2012. χρησιμοποίησε την πείρα του από το σκάλισμα των δοντιών, για να αρχίσει να σκαλίζει πέτρες. Τριγυρίζοντας στις παραλίες και τα βουνά της Αίγινας μαζί με τη γυναίκα του, που είχε και αυτή αφήσει πίσω της τα μικρά και μεγάλα σχολεία όπου για χρόνια δίδαξε, από τους σπουδαστές του Πολυτεχνεί­ ου μέχρι τους πρώτους στην Ελλάδα λιλιπούτειους της πληροφορικής, μαθητές του Δημοτικού της Λεοντείου, έμαθαν να ξεχωρίζουν τις τόσο διαφορετικές πέτρες του νησιού. Τις φόρτωναν στο αυτοκίνητο και τις έφερναν στο σπίτι. Κάθε μια άλλο χρώμα, άλλη υφή, άλλο γεωλογικό παρελθόν, και εκεί ο γιατρός καταπιανόταν να φέρνει στο φως μορφές αόρατες, κρυμμένες βαθιά μέσα τους. Χέρια, κορμιά, αλλά κυρίως πρόσωπα. Μια σειρά από ψυχογραφή­ ματα απεικονισμένα στις πέτρινες μορφές, παρόλο που ο ίδιος επέμενε πάντα με έμφαση ((Εγώ δεν είμαι γλύπτης, μου αρέσει μόνο να σκα­ λίζω πέτρες». Μέχρι που τα δημιουργήματα του αυτοδίδακτου γλύ-

132

ΜΟΡΦΕΣ AAAOV KAIPOT

π τ η δεν χωρούσαν πια στο πέτρινο σπιτάκι των λαϊκών μαστόρων του Πικιώνη και άρχισαν να ξεχειλίζουν προς τα έξω, σκαρφαλωμένα σε αυτοσχέδιες βάσεις που σκορπίστηκαν στον κήπο του. Τα χρόνια πέρασαν. Τη θέση του ιδιόρρυθμου ζευγαριού που έχτισε το μοναχικό σπιτάκι της σχεδόν έρημης τότε παραλίας και που από χρό­ νια έχει πάψει να απολαμβάνει τη ζωή δίπλα στη θάλασσα, έχει τώρα πάρει ένα άλλο ζευγάρι. Ηλικιωμένοι πια και αυτοί, μοιράζουν τη ζωή τους ανάμεσα στο ενδιαφέρον τους για τα κοινά του νησιού, τις απλές ανθρώπινες σχέσεις, την αγάπη των παιδιών και των εγγονιών τους που ζουν μακριά και τη φροντίδα του αφτιασίδωτου κήπου τους: Εκείνος σκαλίζοντας μορφές που όλο και μεγαλώνουν την πέτρινη συντροφιά, εκείνη γράφοντας ιστορίες που μέσα από τα βιβλία της εγκαταλείπουν το σπιτάκι, για να ταξιδέψουν μακριά της. Χτίζοντας χαρακτήρες, εκείνος πάνω στο σκληρό υπόβαθρο της πέτρας, εκείνη στην κατ' εξοχήν άυλη μνήμη του υπολογιστή, πριν περάσουν στο εύθραυστο χαρτί του βιβλίου. Και καθώς «τα πάντα ρει», τη θέση του μοιραίου γιου της Ιωάν­ νας στο άσπρο σπιτάκι, το σκεπασμένο από σκίνα και νοσταλγία, όταν έφυγε και αυτός με τη σειρά του από τη ζ ω ή , ήρθε να πάρει ένα άλλο ζευγάρι. Ακόμα ένας γιατρός που αντί για δόντια γιατρεύει ψυχές, ο Παντελής Παπαδόπουλος και η γυναίκα του Ελίζαμπεθ Σελε, ακόμα μια κεντροευρωπαία - φανατική Ελληνίδα - που γοητευμένη από την αξεπέραστη γλύκα του τόπου, έχοντας και αυτή μακριά παιδιά, εγγό­ νια και επάγγελμα, γέμισε το «Παραδεισάκι» της από ζωντάνια και αγάπη για το χ ώ μ α και τη θάλασσα. Ως πότε, άραγε, αναρωτιώνται στις κατ' ιδίαν συζητήσεις τους οι δυο σύζυγοι... Έ ν α κοντινό «ως πότε» που αφορά το τέλος της ζωής τους και το πέρασμα του πέτρινου σπιτιού στους τωρινούς νέους, παιδιά και εγγόνια, δεμένους ήδη ευτυχώς με την γοητεία του τόπου, αλλά και σε ένα αόριστο, πιο μακρινό «ως πότε» που ίσως αφορά το τέλος της ζωής όχι μόνο του πέτρινου σπιτιού αλλά και ολόκληρης της παράλιας με τα ξανθά βράχια που το φιλοξενεί. Ειατί ξέρουν και αυτοί, όπως όλος ο κόσμος τώρα πια, πως, αν οι μεγάλοι της γης δε λάβουν μέτρα δραστικά και αλύγιστα, ο καιρός που η θάλασσα θα αρχίσει να σκεπάζει τις παραλίες δε θα είναι μια αόριστη επιστημονική υπόθεση αλλά μια επερχόμενη εφιαλτική πραγματικότητα. Και συζητούν γελώντας με τους φίλους τους - αν και το θέμα δεν εί­ ναι καθόλου αστείο - πως, όταν κάποτε κάποιοι θα ανακαλύπτουν κάτω από το νερό τα πέτρινα κεφάλια του γιατρού, φαγωμένα από τη θάλασσα ή στολισμένα με κοχύλια, θα προσπαθούν να χρονολογήσουν την... αρ­ χαιότητα τους! ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΓ KAIPOÏ

133

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

ΒΕΑΤΑΝΙΣΙΑΝ*

Ζήλεια διέσπεψε θάνατον Τι σχέση μπορεί να έχει μια μυθολογική σκηνή ζηλοτυπίας και ένας λοι­ μός στην αρχαία Αίγινα; Και πώς τα δύο αυτά, φαινομενικά ασύνδετα, γεγονότα αποτυπώνονται σε ένα χαρακτικό του 17ου αιώνα; Στην Ελληνική Μυθολογία είναι συχνές οι αφηγήσεις που αναφέ­ ρονται στην ερωτική μανία του πλέον παντοδύναμου θεού του ελληνι­ κού δωδεκάθεου, του Δία 1 . Στον στόχο των ερωτικών επιθυμιών του βρέθηκε και η αδερφή του, η Ή ρ α , την οποία ζήτησε σε γάμο 2 . Επειδή εκείνη αρνιόταν και απέκρουε συνεχώς τις οχλήσεις του'1, ο Δίας, εκμε­ ταλλευόμενος την ικανότητα του να μεταμορφώνεται, σκαρφίστηκε ένα τέχνασμα. Μια βροχερή μέρα που η Ή ρ α περπατούσε σε ένα δάσος, με­ ταμορφώθηκε σε κούκο και έπεσε μπροστά της μισοπεθαμένος. Η Ή ρ α περιμάζεψε το πτηνό και, στην προσπάθεια της να το επαναφέρει στη ζωή, το κράτησε στην αγκαλιά της. Ο Δίας τότε ξαναπήρε τη μορφή του και με τη δύναμη του την εξουδετέρωσε, αποσπώντας από αυτήν τελικά την υπόσχεση του γάμου τους'. Ο γάμος τους, όμως, δεν ήταν ευτυχισμένος'. Ο Δίας συχνά απα­ τούσε την Ή ρ α και μάλιστα καυχιόταν για τις ερωτικές του συνευρέσεις με άλλες θεές και θνητές, ακόμα και μπροστά της, καταρρακώνοντας έτσι την αξιοπρέπεια της. Εκείνη δεν δίσταζε να παίρνει εκδίκηση, προ­ ξενώντας συμφορές όχι μόνο σε εκείνον" αλλά και στις γυναίκες, που κάθε φορά σχετίζονταν με αυτόν 7 . Έτσι, η Ή ρ α απομυθοποιούσε με το μένος της την πλέον πανίσχυρη αντρική θεότητα της αρχαιότητας.

*

Φιλόλογος-λαογράφος.

1.

Ησίοδος, Θ&ογονία 886 κ.ε. / Ψευδο-Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη νος, Πρόλογος / Ησίοδος, Θεογονία 53.

2.

Ομηρικός ύμνος στην Ή ρ α , 12 / Ορφικός ύμνος στην Ή ρ α , 16.

3.

Ομηρικός ύμνος στον Απόλλωνα, στίχοι 344-348.

1. 20 / Ψευδο-Υγί-

4.

Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις,

5.

Διόδωρος ο Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη Ιστορίας δ, 72, 4 /Αθηναίος, Δειπτοσοφιστές, 3, 83c.

6.

Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, Αρκαδικά, 22, 2 / Παυσανίας, Ελλάδος Βοιωτικά, ?>, Ι.

7.

Καλλίμαχος, Ύμνος στη Δήλο, στίχος 51 κ.εξ./ Ψευδο-Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 2, 5-9.

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΤ ΚΑΙΡΟΤ

Κορινθιακά, Π, 17, 4. Περιήγησις,

S"VB

lJi.7.

M I N O S KEGE P E S T I S

Εικόνα 1. Johann

Whilhelm

το βιβλίο

Metamorphoses",

"Ovidü

IN AEGIJSTA

Baur, S u b m i n o e rege pestis in Aegina, ξυλογραφία Άμστερνταμ

1717. Η Ήρα διασπείρει

τον

από

θάνατο.

Ή τ α ν εκείνη που έκανε τον άντρα της να τρέμει κάθε φορά που η οργή της ξεσπούσε επάνω του. Στην αντίληψη, μάλιστα, των γυναικών της αρχαιότητας η Ή ρ α ταυτίστηκε με την απατημένη σύζυγο, η οποία, αν και ζούσε σε μια αυστηρά ανδροκρατούμενη κοινωνία, κατάφερνε να εκδικείται τον άπιστο σύζυγο της. Σε μια από αυτές του τις απιστίες ο Δίας απέκτησε με τη νύμ­ φη Αίγινα έναν γιό, τον Αιακό, ο οποίος έγινε βασιλιάς στο νησί. Σ ε αντίποινα η Ή ρ α απέστειλε φοβερό λοιμό, που εξολόθρευσε όχι μόνο τα ζώα αλλά και τους ανθρώπους. Τον λοιμό αυτόν που απεστάλη από την εκδικητική μανία της Ή ρ α ς πραγματεύεται ο Ρωμαίος ποιητής, Οβίδιος, στο έβδομο βιβλίο του έπους του Μεταμορφώσεις. Με αφορμή την αναγγελία του πολέμου σε βάρος της Αθήνας από τον βασιλιά της Κρήτης Μίνωα, ο βασιλιάς της Αθήνας Αιγέας έστειλε ως πρεσβευτή στην Αίγινα τον Κέφαλο, για να ζητήσει τη βοήθεια των Αιγινητών 3 στη δύσκολη εκείνη περίσταση . Σ τ η συνάντηση αυτήν ο βασιλιάς της

8.

Ο Οβίδιος γεννήθηκε στη Ρώμη το 43 π.Χ. Αν και διδάχθηκε τη ρητορική τέχνη, δεν ασχολήθηκε με αυτήν, μιας και γρήγορα αντιλήφθηκε πως είχε κλίση στην ποίηση. Εξορί­ στηκε για τις πολιτικές του ιδέες το 8 μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Αύγουστο στους Τόμους της Μυσίας, μια ελληνική αποικία με πολύ άσχημο κλίμα, κοντά στις εκβολές του Δού­ ναβη, όπου και πέθανε το 17 μ.Χ., δυστυχισμένος, θύμα της ηγεμονικής δυσμένειας. Με διαταγή του αυτοκράτορα τα βιβλία του πετάχτηκαν από τις βιβλιοθήκες της Ρώμης, αφού ο ποιητής είχε ενεργό ανάμειξη στους ανταγωνισμούς για τη διαδοχή του Αυγου-

ΜΟΡΦΕΣ ΛΛΛΟΤ ΚΑΙΡΟΪ

135

Εικόνα 2. Ζώα και άνθρωποι κείνται νεκροί ή μισοπεθαμένοι

(λεπτομέρεια)

Αίγινας Αιακός βρίσκει την ευκαιρία να διηγηθεί συντετριμμένος στον Κέφαλο τον όλεθρο που προκάλεσε ο λοιμός της Ή ρ α ς στο νησί του. Ο λοιμός ξεκίνησε αρχικά ως καύσωνας και έπειτα μεταβλήθηκε σε ασθένεια προσβάλλοντας τα ζώα και, στη συνέχεια, τους ανθρώπους. Τα αποσπάσματα που ακολουθούν είναι ενδεικτικά της διατάραξης της φυσι­ κής ισορροπίας που η αρρώστια προκάλεσε: Κατά αρχάς ο ουρανός μετά πυκνού ζόφου την γην επίεσε και χαύνους καύσωνας ενέκλεισεν εις τας νεφελας [...] μετά θανατηφόρων πνοών θερμοί νότοι επνευσαν [...] και άπειρα πλήθη όφεων εις τους αγεωργήτους αγρούς περιπλανώνται [...] δια της καταστροφής των κυνών και πτηνών και προβάτων και βοών και των θηρίων η δύναμις της αιφνίδιας βλάβης καταληπτή εγένετο [...] οι ισχυροί ταύροι εις την εργασία καταπίπτουσι και εις το μέσον τον αύλα­ κος κατακλάνονται [...] ο δε ταχύς ίππος παρά τη φάτνη στενάζει, μέλλον ν' αποθάνη δι' αδόξου θανάτου [...] εις τους δρυμούς και τους αγρούς και τας οδούς σώματα ζώων μιαρά κείνται και ο αήρ διά της οσμής μολύνε­ ται [...] Ήλθε δε προς τους αθλίους γεωργούς μετά βαρυτέρας βλάβης ο λίοιμός [...] τα σπλάγχνα των ανθρώπων φρύγονται και της λανθανούσης φλογός αγγελία είνε ερυθρότης και αναπνοή μετά πυρός εκπνεομένη [...] Ηδύνασο να ιδής ημιθνήτας πλανωμενονς εν ταις οδοίς, θρηνούντας άλ­ λους κατά γην κείμενους και στρέφοντας τους κεκμηκότας οφθαλμούς διά την τελευταίαν κίνησιν [...] Τις δεν έδωκεν ανυιφελή θυμιάματα εις τους

στου. Το σημαντικότερο του έργο είναι οι Μεταμορφχΰσεις, ένα επικό ποίημα σε εξάμετρους, σε 15 βιβλία, όπου παρουσιάζονται οι μεταμορφώσεις των ανθρώπινων όντων μέσα από 250 μύθους της ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας. Ουσιαστικά το έργο αυτό αποτελεί μια τεράστια πινακοθήκη μ,υθικών παραδόσεων. Περιγραφές γεμάτες φαντασία, δείχνουν ότι ο ποιητής γνώριζε πράγματι να αποδίδει θαυμαστά την ψυχική κατάσταση του πανικού και της κατάπληξης των όντων που μεταμορφώνονταν τη στιγμή κατά την οποία μεταβάλλονταν σταδιακά σε φυτό, ζώο ή πέτρα, ενώ το πνεύμα διατηρούσε καθαρά ανθρώπινα συναισθήματα. Το έργο αυτό ο Οβίδιος το έκαψε όταν ήταν στην εξορία, επειδή δεν το είχε ολοκληρώσει· ήδη όμως αυτό διαβαζόταν στη Ρώμη. Για τα προηγούμενα, βλέπε Ανδρέας Καπαγεωργίου και Γεώργιος Παπαφωτίου, Οβώίον Μεταμορφώσεων, τα οκτώ πρώτα βιβλία, εκδόσεις Ανέστη Κωνσταντινίδου, Αθήναι 1886, σελ. ε'και εξής.

136

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΑΟΤ ΚΛΙΙ'ΟΓ

Μετά από αρκετούς αιώνες, ένας Εικόνα 3. Ικέτες στον ναό τον Δία αλσατός χαράκτης, ο Johann W M (λεπτομέρεια). helm Baur (1600-1640), σχεδίασε 151 χαρακτικά, εμπνευσμένα από το έργο του Οβιδίου. Τα έργα πρωτοπα­ ρουσιάστηκαν γύρω στο 1639 στη Βιέννη, εκδόθηκαν το 1687 και από το 1703 επανεκδόθηκαν αρκετές φορές. Σε ένα από αυτά αποτυπώνεται η πανώλη στην Αίγινα10. Μέσα από στροβιλίζοντα νέφη προβάλλει η Ή ρ α με το ραβδί της να στέλνει τον λοιμό στο νησί (εικόνα 1). Στο κάτω μέ­ ρος της εικόνας κυριαρχεί το θανατικό· ζώα και άνθρωποι κείνται νεκροί ή είναι μισοπεθαμένοι (εικόνα 2). Η τελευταία ικμάδα ζωής που αποτυ­ πώνεται στο χαρακτικό δεν προμηνύει κάτι το αισιόδοξο, αλλά αγγέλλει ότι το τέλος πλησιάζει. Μπρος στη μανία της αρρώστιας τίποτα δε μένει όρθιο· ο γεωργός τρεκλίζει, το ένα του υποζύγιο πέφτει νεκρό, ενώ το άλλο είναι έτοιμο κι αυτό να ξεψυχήσει. Στον ναό του Δία, μπροστά από το ξόανο του, οι εναπομείναντες εν ζωή κάτοικοι προσφέρουν ικεσίες τεί­ νοντας τα χέρια τους στον ουρανό (εικόνα 3). Μάταια! Ο θάνατος θα τους χτυπήσει κι αυτούς γρήγορα. Κατά την αρχαιότητα πολλά γεγονότα αποδόθηκαν στους θεούς και στις προσωπικές τους έριδες. Η ανάμειξη των θεών υπήρξε καθοριστική στη διαμόρφωση του ιστορικού παρελθόντος ενός τόπου, αναγκαίου για τη ενίσχυση των δεσμών της κοινότητας. Η διασκευή και η εικονογρά­ φηση αυτών των γεγονότων αποτυπώνει την ισχύ των μύθων και συνάμα συμβάλλει στη διαιώνιση τους. Έτσι, το χαρακτικό της πανώλης της Αίγινας, στο πνεύμα της αγάπης των Ευρωπαίων καλλιτεχνών του 17ου και 18ου αιώνα για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, προσθέτει μία ακόμα ψηφίδα στο μεγάλο και πολύχρωμο ψηφιδωτό της ιστορίας του νησιού, ενώνοντας το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, ως απαραίτητα συστα­ τικά μιας ευημερούσας κοινωνίας.

9.

Ανδρέας Παπαγεωργίου και Γεώργιος ΓΙαπαφωτίου, Οβώίον Μεταμορφώσεων, τα οκτώ πρώτα βιβλία, εκδόσεις Ανέστη Κωνσταντινίδου, Αθήναι 1886, σελ. 132-135.

10. http://www.uvm.edu/~hag/ovid/baurl703/baurl703b7.html

(plate 67).

ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΟΤ ΚΑΙΡΟΙ'

137

αποχαιρετισμοί Για τον Δημήτρη Κοπανίτσα (1915-2016) 2.

Κύριε Κούνδουρε, καλησπέρα σας!

3.

Για τον Γιάννη Σανταντόνιο

Κ Α Λ Λ Ι Ο Π Η ΚΑ) Μ Α Ρ Ι Α

ΚΟΠΑΝΙΤΣΑ

TiQi τ@ν ϋ η μ ή τ ρ η Κ ο π α ν ί τ σ α (1915-2016)

Ο πατέρας μας και η Αίγινα «Ο Δημήτρης Κοπανίτσας κατάγεται, από τη Σ π ά ρ τ η και γεννήθηκε στην Αθήνα. Εκεί ζει αλλά και στην Αίγινα. Πολλά χρόνια έζησε στην Αγγλία. Σπούδασε στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Καίημπριτζ και Λον­ δίνου. Ως δικηγόρος και οικονομολόγος ασχολήθηκε κυρίως με τη ναυ­ τιλία, τις επενδύσεις και την οικονομική ανάπτυξη. Επί ένα διάστημα διετέλεσε υποδιοικητής της ΕΤΒΑ, διοικητής της Κτηματικής Τράπε­ ζας, πρόεδρος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς, πρόεδρος της επιτροπής για την ανάπτυξη Ευρωλιμένα στη Θεσσαλονίκη, αντιπρόεδρος της Δημοσίας Επιχείρησης Πετρελαίου. Πολέμησε στο Αλβανικό μέτωπο ως ανθυπολοχαγός πυροβολικού και με την 3η Ορεινή Ταξιαρχία (Ρίμινι) ως υπολοχαγός στην Ιταλία. Έ χ ε ι γράψει αρκετά άρθρα και μερι­ κά βιβλία. Πιστεύει στον συνδυασμό πράξης και θεωρίας. Δεν πιστεύει στα στεγανά αλλά στο ότι το ένα πεδίο έρευνας ή δράσης οδηγεί στο άλλο. Ενδιαφέρεται για την ελληνική αρχαιότητα, τη φιλοσοφία, την ιστορία και, όσο μπορεί, τα μαθηματικά. Θα ευχότανε να είχε πετύχει ένα ευτυχέστερο συνδυασμό των όσων θέλει και των όσων μπορεί». Έ τ σ ι παρουσιάζει τον εαυτό του ο πατέρας μας στον πρόλογο του βιβλίου του Πίνδαρος και Αίγινα (εκδόσεις Αιγιναία, Μάιος 2004). Γεννήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου του 1915 με το καινούργιο ημερολόγιο. Λέει ότι ήταν της δράσης και της σκέψης. Εμείς θα τον θυμόμαστε με­ ταξύ άλλων και για τους μεγάλους περιπάτους και τις εξερευνήσεις που κάναμε μαζί του διάφορες εποχές της ζωής μας στην Αίγινα. Κατακαλόκαιρο του 1971 σκαρφαλώσαμε στην κορυφή του Ελάνιου Όρους. Τον πατέρα, που είχε υποφέρει, όπως όλη η γενιά του πολέ­ μου, από το κρύο, δεν τον ένοιαζε να περπατάει κάτω από τον αυγου­ στιάτικο ήλιο του μεσημεριού. Απεναντίας, άντεχε τη μεγάλη ζέστη και του άρεσε. Κατεβαίνοντας από το Όρος, είπαμε να σταματήσουμε λίγο να ξαποστάσουμε και μας έφερε ο δρόμος στο χωριό της Π α -

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

139

χιάς Ράχης, στο καφενείο του Μι­ χάλη του Τρίμη. Ή π ι α μ ε γκαζόζες και. πιάσαμε την κουβέντα. Κάναμε γνωριμίες, το ένα έφερε το άλλο και άμεσα αγοράστηκε το οικόπεδο της Μαρίας και το σπίτι της Καλ­ λιόπης. Από τότε χρονολογείται η σχέση μας με το χωριό. Την επο­ χή εκείνη οι μόνοι μη ΙΙαχιοραχίτες με σπίτια ήταν η οικογένεια Dumas και εμείς. Ακολούθησαν μετά πολ­ λοί άλλοι και απόκτησε το χωριό τη μορφή που έχει σήμερα. Το σπίτι της Καλλιόπης επισκευάστηκε και χτίστηκε από ντόπιους μαστόρους με τους οποίους αποκτήσαμε οικο­ γενειακούς δεσμούς φιλίας (οικογένεια Νίκου Μαλτέζου, Γιάννης και Νίτσα Τζώνη, Βαρβάρα και Χρήστος .Λαζάρου, Βαγγέλης και Παρα­ σκευή Τζώνη από τους Ανιτσαίους). Με τα χρόνια προστεθήκανε στους φίλους ο Κο'^στας και η Στέλλα Μπόγρη, η Γιαννούλα και ο Μιχάλης, πάντα ο Μιχάλης ο Τρίμης και ο κατάλογος συνεχίζεται. Η κόρη της Καλλιόπης, η Κατερίνα, βαφτίστηκε στην εκκλησία της Παχιάς Ρ ά χ η ς καλοκαίρι του 1994 και ακολούθησε γλέντι στο κτήμα του σπιτιού με πολλούς ντόπιους και Αθηναίους φίλους. Όλα αυτά από τον περίπατο μας στην ντάλα του καλοκαιριού το '71 και τη δίψα για εξερεύνηση του πατέρα μας που δεν τον εγκατέλειψε ποτέ. Ή τ α ν δεινός περιπατητής ο πατέρας μας, εξερευνητής και λάτρης του ελληνικού τοπίου παιδιόθεν. Με τον αδελφό του, με παιδικές π α ­ ρέες, αργότερα με παρέες φοιτητικές, κατασκήνο^νε στον Ταΰγετο και τον ΙΙάρνωνα. Σ ε πολλές εποχές της ζωής του είχε κοιμηθεί στην ύπαι­ θρο: στο Αλβανικό μέτωπο, δραπετεύοντας στη Μέση Ανατολή και με­ ταπολεμικά. Δεν ήταν μόνο η αγάπη του για τη φύση αλλά και τα κοινά που τον πάθιαζαν. Στην Αίγινα ανακατεύτηκε πολύ με τα τοπικά θέματα με πραγματικό ενδιαφέρον και προσφέροντας πολλές φορές λύσεις χει­ ροπιαστές. Τπήρξε ο πρώτος πρόεδρος του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Αίγινας».

IJ σχέση του με την Αίγινα ξεκινάει ουσιαστικά από τη στιγμή που αγοράστηκε το σπίτι μας, αφού καπαρώθηκε από τον πεθερό του και παππού μας Γιώργο Βλαχοχρήστο το 1958. Ή τ α ν το σπίτι του

140

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

Γερμανού αρχαιολόγου Βέλτερ στα Πλακάκια, που είχε περιέλθει, μετά τον πόλεμο στο ελληνικό κράτος. Αναμνήσεις παιδικές από τον πατέρα μας στην Αίγινα περιλαμβάνουνε τους μακρινούς περιπάτους που κά­ ναμε από πολύ μικρά παιδιά με την ενθάρρυνση και την περιέργεια για εξερεύνηση του πατέρα μας. Περπατάγαμε, ας πούμε, προς και πίσω από την ταβέρνα του Βατζούλια, πράγμα που κούραζε τους προσκε­ κλημένους μας, αλλά που εμάς μας φαινότανε πολύ φυσικό. Εξάλλου η Αίγινα των παιδικών μας χρόνων είχε ελάχιστα αυτοκίνητα. Οι μετα­ κινήσεις, λοιπόν, γίνονταν κατεξοχήν με ποδαρόδρομο, καμιά φορά με αμαξάκια (του μπάρμπα Σεραφείμ) και για τις μακρινές αποστάσεις με λεωφορείο ή την κάντιλακ του Σπύρου. Οι γονείς μας είχανε πάντα ένα ανοιχτό σπίτι. Μάζευαν τους φίλους χειμώνα καλοκαίρι με εγκαρδιότητα και χάρη. Πόσοι δεν θυμούνται το υπέροχο φαγητό της κυρίας Μάρθας Λαζάρου (πιτάκια, κεφτέδες). Ή μ α σ τ α ν σαν οικογένεια, όλοι λάτρεις του καλού φαγητού και ποτού, τα οποία προσφέραμε άφθονα στους φί­ λους. Η ψυχή όλων αυτών ήταν η Καίτη, η μάνα μας. Εκείνη ειδικά είχε το ταλέντο της φιλοξενίας. Η μάνα μας, ως μουσικός η ίδια, αριθμούσε ανάμε­ σα στους φίλους, τους δικούς της και του πατέρα μας, πολλούς

καλλιτέχνες

(Γιάννη Μόραλη και Χρήστο Καπράλο, Γιάννη Νεγρεπόντη, Μάρκο Δραγού­ μη, γείτονες μας, και Κώστα Γιαννίδη, Γιάννη Παπαδόπουλο, Κώστα Ταχτσή και πολλούς άλλους που επισκέπτονταν συχνά το σπίτι μας). Και ο πατέρας μας, πέρα από τις συζητήσεις και την περιποίηση, φωτογράφιζε και απαθανά­ τιζε τις ποικίλες συναναστροφές. Ή τ α ν ενθουσιώδης φωτογράφος. Ακόμα και όταν άρχισε να χάνει την όραση του, εξακολούθησε να βγάζει καλές φωτο­ γραφίες με την παλιά, συμβατική του

μηχανή. Τον τελευταίο χρόνο της ζωής του ο πατέρας μας επέλεξε να ζήσει στην Αίγινα, θυμόταν ακριβώς τη θέση στον κήπο μας όπου είχε σταθεί ο πεθερός ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

141

του και του είπε ότι εδώ θα έρθεις, σαν γίνεις συνταξιούχος. Τότε είχε γίνει έξω φρενών με την ιδέα ότι θα αποχωρούσε από τα κοινά, αλλά, όταν πραγματοποιήθηκε η προφητεία αυτή, ήτανε πλέον ένας πάρα πο­ λύ ώριμος συνταξιούχος 99 ετών και δεν αποχώρησε στην ουσία ποτέ από τα κοινά. Ενημερωνότανε ανελλιπώς από τον ελληνικό και διεθνή τύπο και την τηλεόραση. Σχολίαζε τα θέματα που τον θύμωναν (και δεν ήταν και λίγα) με γράμματα, κυρίους στην «Καθημερινή». Έ γ ρ α φ ε αδιάκοπα για φιλοσοφικά θέματα και μετέφραζε αρχαία ποίηση, έχο­ ντας και προβλήματα υγείας. Του άρεσε όμως και «το μπούγιο», όπο^ς έλεγε ο ίδιος. Κατέβαινε συνοδευόμενος από μας συχνά στην πόλη για ψώνια, φαγητό, ένα ποτό στο ((Αιάκειο» και για ((να κόψει κίνηση». Στην ψαραγορά διάλεγε ψά­ ρια και συζητούσε με τις φίλες του Γιάννα και Στέλλα Σώρρου. Αντάλ­ λασσε φιλοφρονήσεις με τη Νεκταρία και αγόραζε κανένα φρούτο. Ιδι­ αίτερη αδυναμία είχε στο βιβλιοπωλείο «Λυχνάρι», όπου έπαιρνε τα χαρτικά του και παράγγελνε τα βιβλία του. Περπατούσε καθημερινά μέχρι τέλους, με τη βοήθεια μας πλέον. Ο αγαπημένος του περίπατος ήταν κατά μήκος της παραλίας από το σπίτι μας μέχρι τον Φάρο και το εκκλησάκι των Αγίων Αναργύρων, με μία απαραίτητη στάση λίγο πριν απο το σπίτι του Σαλλιαρέλη, για να ατενίσει τη θάλασσα και τα βουνά τα μακρινά της Πελοποννήσου και να αποφαίνεται ότι είναι από τα ωραιότερα τοπία του κόσμου.

142

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

Θα τον θυμόμαστε πάντα, εμείς οι κόρες του, η εγγονή του Κα­ τερίνα, οι φίλοι του και όσοι τον αγαπούσαν ως έναν φωτεινό, γενναίο άνθρωπο με παροιμιώδη μνήμη, πάθος και πάθη για τη χώρα και τους ανθρώπους της και με αστείρευτο χιούμορ. Γέλαγε μέχρι δακρύων με π ρ ά γ μ α τ α τωρινά και του παρελθόντος, όπως την ανάμνηση του πλανόδιου πωλητή γλυκών έξω από τον τοίχο του σχολείου του, του Βαρβακείου, που φώναζε «Σαντ Εκλαίρ, Σαντ Εκλαίρ, όλο βούτυρο πο πο πο!» Αναπαύεται στο κοιμητήριο της Αγίας Ειρήνης. Κάπου κοντά στον προγονό του Παναγιώτη Κοπανίτζα από τον Μυστρά, που, όπως γρά­ φει ο πατέρας μας, ήταν ((νεώτερος αδελφός του προπάππου μου, που γι' αυτόν γνωρίζουμε μόνον ότι ορκίστηκε Φιλικός την 5η Ιουλίου 1819, ετών είκοσι, επαγγέλματος γραμματικός», ((ένθερμος υποστηρικτής της ευδαιμονίας της πατρίδος» και ότι, άγνωστο πότε, «απεβίωσεν εις Αίγιναν, υπηρετών την πατρίδα».

ΜΙΡΑΝΤΑ

ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ

Το φιλόξενο σπίτι του Δημήτρη και της Καίτης Κοπανίτσα στην Αί­ γινα μάς υποδέχεται με ανοικτή καρδιά. Μας έχει ήδη καλωσορίσει, χαμογελώντας μας, καθώς το βλέπουμε από το καράβι προσεγγίζοντας στο λιμάνι. Με τα ωραία του χρώματα, περιτριγυρισμένο από πρασι­ νάδα. Το σπίτι που μας είχε φιλοξενήσει το φθινόπωρο του 1973, λίγο αφότου είχε βγει ο Γιάγκος από την ΕΣΑ, όπου εκρατείτο. Κεράσαμε ωραίες μέρες, γεμάτες, με διάβασμα, κολύμπι, περπάτημα. Δυνάμω­ μα. Το κυριότερο ήταν η συγκέντρωση του Γιάγκου στη ζωγραφική: οι υδατογραφίες που έκανε με προσήλωση και αγάπη τού έδιναν ιδιαίτερη ικανοποίηση, θεραπευτική, τις δύσκολες εκείνες εποχές. (Μία από αυ­ τές απεικονίζει μάλιστα το σπίτι και την είχε κρεμασμένη ο Δημήτρης στο γραφείο του της Αίγινας). Τα Σαββατοκύριακα με χαρά μεγάλη υποδεχόμασταν εμείς τον Δημήτρη και την Καίτη που ερχόντουσαν από την Αθήνα - αστεία αντιστροφή! Θυμάμαι την ώρα του τσαγιού να τραβάει σε μάκρος με ενδιαφέρουσες συζητήσεις που περιστρέφονταν στη δύσκολη κατάσταση για τον τόπο. Δεν έλλειπαν όμως και οι κου­ βεντούλες, τα τραγούδια - ευτυχώς! Μην ξεχνάμε άλλωστε πως ήταν σπίτι μουσικής - όχι μόνο κλασικής. Εύχομαι από το βάθος της καρδιάς μου αυτό το φιλόξενο ανοικτό σπίτι, που μας έκανε να αγαπήσουμε την Αίγινα, να συνεχίσει να γεμί­ ζει χαρά με την Καλλιόπη, τη Μαρία, την Κατερίνα.

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟ)

143

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΤ Για την πολύπλευρη δημόσια παρουσία του Κοπανίτσα μόνοι αρμόδιοι οι συνομήλικοι φίλοι και συνάδελφοι του. Για την ιστορία των προ­ γόνων του - Μυστράς, Σπάρτη, Τριπολιτσά - οι ιστορικοί έχουν τον πρώτο λόγο. Το μόνο που έχω να προσθέσω είναι π ω ς σε μια από τις τελευταίες μας συναντήσεις τού παρέδωσα μελέτη Τούρκου ιστορικού οΟωμανολόγου για τον προ-προ-πάππου του και τη στάση του στη σύ­ ναξη προκρίτων κατά την πολιορκία της Τριπολιτσάς. Για τις μετα­ φράσεις του των Αρχαίων και, ειδικότερα, τις έξι Αιγινήτικες Ωδές του Πινδάρου θα μιλήσουν οι φιλόλογοι. ^εν περισσεύει μ ενα πάρα ρα μονό ενα προσωπικό πρ και οικογένεια γε κό ευχαριστήριο. Ευχαριστούμε τον Δημήτρη και την Καίτη, γιατί σε χρόνια δίσεκτα, επί δικτατορίας, δεξιώθηκαν στο παραμυθένιο σπίτι τους στην Κολόνα τους γονείς μας, όταν επέστρεψαν από την εξορία. Ευχαριστούμε τον Δημήτρη, που μας έκανε να πιστεύουμε ότι μπο­ ρούμε να ελπίζουμε πως στα 101 χρόνια της ανθρώπινης ζωής μπορεί κανείς να παραμένει έφηβος, ζωηρός, γεμ,άτος περιέργειες και να συν­ διαλέγεται διασκελίζοντας ένα ευρύ θεματικό φάσμα — ιστορικό, φιλο­ σοφικό, ιδεολογικό και πολιτικό - χοορίς να ανησυχεί π ω ς παραπατάει σε ξένα χαιράφια. Σχολίαζε, όπως μας μεταφέρουν η Καλλιόπη και η Μαρία, την προπαραμονή της εκπνοής του τις διαδο­ χικές δραματικές εξελίξεις στον κόσμο τούτο: Brexit, αιματηρά

επεισόδια

σε

Γαλλία, Γερμανία, πραξι­ κόπημα

στην

Τουρκία...

Και στα καθ' ημάς, τα ελ­ λαδικά, γνωρίζω π ω ς είχε όλη την ευλυγισία και την ανεκτικότητα να μην βλέ­ πει μονόπαντα, όπως συ­ νηθίζεται,

με

φανατισμό,

τα στραβά της μίας και μόνο συλλογιστικής,

αλλά

να τα εντάσσει στη μακρά διάρκεια και στο ευρύτερο πλαίσιο, ελλαδικό και ευ­ ρωπαϊκό.

144

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

ΒΑΣΙΛΗΣ

ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ

Με τον Δημήτρη συναντηθήκαμε για πρώτη φορά το 1969 — πού αλ­ λού; - στην Αίγινα. Ή τ α ν τότε τα πρώτα μου βήματα σ' αυτό το νησί, μετά τις Ύδρες και τις Σπέτσες. Άρχισε ν' απλώνεται μπροστά μου η ομορφιά του, το τοπίο, τα χωριά, η Πόλη. Οι Παρασκευάδες πολλοί. Ο Δημήτρης άρχισε να γίνεται ο μοναδικός. Σύντομα ταυτιστήκαμε σε ό,τι αφορά στην κοινωνία και τον πολιτισμό. Έ τ σ ι η σκέψη για συλλογικότητα γρήγορα μας οδήγησε σε μία προσπάθεια συσπείρωσης και διαμόρφωσης ενός φορέα, που θα εργα­ ζόταν άοκνα για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής όλων μας στο νη­ σί. «Οι Φίλοι της Αίγινας», σαν αποτέλεσμα της ανησυχίας μας, ήταν πλέον πραγματικότητα το 1981. Σ τ ι ς διαδικασίες σεμνός και απλός, παρέμεινε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου δουλεύοντας συνεχώς για το άμεσο μέλλον. Γρήγορα έγινε κατορθωτό οι Φυλακές στο Καποδιστριακό να κα­ ταργηθούν με τη βοήθεια της Μελίνας και του Μαγκάκη, του Πολιτι­ σμού και της Δικαιοσύνης αντίστοιχα, που ήταν παρόντες ως πραγμα­ τικοί πολιτικοί με γνώση. Ο αγώνας για τη διάσωση και ανάδειξη των κτηρίων αυτής της εποχής ήταν συνεχής και παραμένει τέτοιος.

ΠΡΟΝΟΗ

ΘΕΟΛΟΓΙΔΟΤ

Το Φθινόπωρο του 2014, κατά ευτυχή συγκυρία, βρέθηκα πλάι στον Κύριο Δημήτρη Κοπανίτσα. Ζητούσε γραμματέα για να υπαγορεύ­ σει σκέψεις που τον απασχολούσαν κι ήθελε να καταγράψει, για να τις ελέγξει στη συνέχεια μεθοδικά. Πρόταξε την ανάγκη, με την αδύναμη πια φωνή του, να με κατατοπίσει αρχικά για το θέμα και, για το λόγο αυτό, μου παρέδωσε τις σημειώσεις του γραμμένες πρόχειρα κι ανά­ κατα, συγκεντρωμένες σ' έναν μεγάλο φάκελο. Συμφωνήσαμε να τις περάσω στον υπολογιστή και να τις στείλω στο mail του — η κόρη του Μαρία τού είχε χαρίσει και χρησιμοποιούσε έναν υπολογιστή! Η σχέση της πλατωνικής θεωρίας των ιδεών και της φιλοσοφίας, γενικότερα, με τα μαθηματικά και τη φυσική, ιδιαίτερα με την κβαντο­ μηχανική, ήταν το κύριο θέμα του προβληματισμού του, ενώ παράλληλα ανέπτυσσε τις υπαρξιακές του ανησυχίες! ((Ξεκινώ τους συλλογισμούς μου α π ' αυτό που ονομάζω, χωρίς να το προσδιορίζω, υπαρξιακό εγώ μου (ή και προσωπικό εγώ ή απλώς εγώ μου). Σ ε όλες τις σκέψεις και συλλογισμούς μου το υπαρξιακό εγώ

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

145

μου παραμένει πάντοτε η αναγκαία προϋπόθεσες. Μπορεί να περιγρα­ φεί και. ως διάστασις, κατηγορία, βασική μεταβλητή. Υπεισέρχεται και υπονοείται παντού». Η επιδρομή του χειμώνα διέκοψε τη συνεργασία. Η φυσική φθορά επέφερε το βιολογικό τέλος και ακύρωσε κάθε πρόθεση εργασίας. Ο φά­ κελος με τις σημειώσεις του έχει παραδοθεί στις αγαπημένες κόρες του. Εκτός από τα άρθρα του σε διάφορα έντυπα, ο Δ. Κοπανίτσας είδε δημο­ σιευμένα τα έργα του: Χωρίς συνθήματα - Συμμετοχή και Ανάπτυξη (ΙΙαπαζήσης 1994), 1940-1944 Απόηχοι (Ερμής 1997), Έ ν α ς προε­ στός στο Μυστρά (ΜΓΕΤ 1998), Πίνδαρος και Αίγινα (Αιγιναία 2004), Ομηρικοί ύμνοι στη Δήμητρα και στον Απόλλωνα (Ροδακιό 2005). Γαία ελαφρά...

146

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟ]

ΜΑΝΟΣ Ε Τ Σ Τ Ρ Α Τ Ι Α Δ Η Σ *

Κύριε Κούνδουρε, καλησπέρα σας! Δεν είμαι κριτικός. Ούτε ιστορικός του κινηματογράφου. Ί σ ω ς ούτε πια σκηνοθέτης. Γι' αυτό θα μιλήσω ως θεατής. Ως θεατής των ταινιών και της ζωής σας. Συναντηθήκαμε για πρώτη φορά το 1969. Εσείς ήσασταν στο Π α ­ ρίσι κι εγώ στην Αθήνα, σε μια σκοτεινή αίθουσα, σε μια σκοτεινή εποχή, Ή τ α ν μια προβολή του Δράκου στο Studio της οδού Τρικόρφων που λειτουργούσε τότε, περίπου, σαν κρυφό σχολειό. Ε γ ώ , έφηβος μιας γενιάς ακαθοδήγητης που ζούσε μέσα στο φόβο, αγαπούσα με πάθος τον κινηματογράφο. Ζούσα καταβροχθίζοντας εικόνες με μανία και μέ­ σα σε κείνη την αγωνία, σας γνώρισα ένα βράδυ πίσω από τ α καρέ του Δράκου, ανακαλύπτοντας ταυτόχρονα με έκπληξη ένα κινηματογράφο ελληνικό, όμορφο, αυθεντικό, σπουδαίο και εν τέλει χαρισματικό, αφού μπόρεσε να διαλύσει το φόβο μου όσο κρατούσε το θαύμα. Καιρό αργό­ τερα ξαναβρήκα την ίδια μαγική συνταγή στους δρόμους της Μαγικής σας Πόλης και πάλι συνάντησα το μυστικό της στις Μικρές αλλά και παγανιστικές, άσπρες και μαύρες Αφροδίτες σας. Ύστερα ήρθε η μεταπολίτευση και η φυσική σας παρουσία εγκατα­ στάθηκε επιβλητική και απρόσιτη σ' ένα τραπεζάκι του ((Βρούτου)) στο Λόφο του Στρέφη, και βάλθηκε να ξαναγράφει αντίστροφα, με το δικό της τρόπο, την ιστορία. Από τη Σμύρνη του 1922 παλινδρόμησε στο Μεσολόγγι ένα αιώνα νωρίτερα, με ενδιάμεσο σταθμό ένα Μπορντέλο στην Κρήτη. Μια διαδρομή από κόλαση σε κόλαση χωρίς καθαρτήριο, ολοκλήρωσε τις πρώτες εφηβικές μου υποψίες. Έ ν α ς κινηματογράφος πυκνός, σκοτεινός, δραματικός, από το νεορεαλισμό της Μαγικής Πό­ λης ως τον υπαρξιακό εξπρεσιονισμό του Byron, να ωριμάζει στα ίδια χνάρια, έχοντας στο κέντρο του την ίδια έμμονη ιδέα και στα σπλάχνα του το σπέρμα του τραγικού, αφού κοινό θέμα παντού είναι ο άνθρωπος στο δόκανο της αδυσώπητης μοίρας του, παρεξηγημένος, κυνηγημέ­ νος, πρόσφυγας. Και δε μιλώ μόνο για τους Μικρασιάτες του 1922 ή

Σκηνοθέτης.

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

147

*Sw

148

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

της Μαγικής Πόλης, μα και για τον Βύρωνα, που ήρθε πρόσφυγας στο Μεσολόγγι, και για τα γυμνά κορίτσια του Μπορντέλου - που στέγα­ σαν τη δική τους προσφυγιά σε ξένα σώματα. Μιλώ, ακόμα, και για τον Δράκο, που υπήρξε κι αυτός πρόσφυγας μέσα στον ίδιο του το ρόλο. Αυτά είχα να π ω ως θεατής για τις ταινίες σας, Κύριε Κούνδουρε. Και θα σταματούσα εδώ, Νίκο, αν η τύχη δε μου έδινε το προνό­ μιο να γίνω θεατής και της ζωής σου, αφού στο μεταξύ γνωριστήκα­ με, γίναμε φίλοι, γείτονες, πρόσωπα οικεία και καθημερινά. Και τότε επιβεβαίωσα κάτι που υποψιαζόμουν από καιρό. Υπάρχουν άνθρωποι με έργο σπουδαίο που, όταν τους γνωρίσεις, το έργο τους μικραίνει. Υπάρχουν κι άλλοι που, όταν τους πλησιάσεις, το έργο τους αποκτά μεγαλύτερες διαστάσεις. Ό π ω ς εσύ! Ωστόσο, απόψε θέλω να μιλήσω τη δική μου αλήθεια, Νίκο, κι όχι να σου φιλοτεχνήσω μια αγιογραφία. Γι' αυτό σπεύδω αμέσως να π ω ότι είναι από τα πιο δύσκολα π ρ ά γ μ α τ α στον κόσμο να είναι κανείς φίλος σου. Μάλιστα, κυρίες και κύριοι, το να είσαι φίλος του Κούνδουρου απαιτεί υπομονή, αντοχή και ταλέντο — ένα από τα λίγα που αξιοποί­ ησα, εν τέλει, στη ζωή μου. Γι' αυτό πιστέψτε με! Ο Κούνδουρος είναι δύσκολος, απαιτητικός, θέλει ακρίβεια και αφοσίωση και είναι ανελέ­ ητος κριτής των κοντινών του ανθρώπων. Όλα αυτά, βέβαια, θα ήταν της απελπισίας, αν δεν ελάφραιναν μαγικά από το χαμόγελο του, από μια συνεχή διάθεση παιχνιδιού, που τα υπονομεύει δημιουργικά, και από μιαν ειδικού τύπου ψυχική γενναιοδωρία, που εκδηλώνεται αφει­ δώς, υπό ένα όμως όρο: ο Κούνδουρος είναι, με τον τρόπο του ένας πολύ γενναιόδωρος άνθρωπος. Μπορεί να σου χαρίσει τον χρόνο του να τον σπαταλήσεις, να σου προσφέρει το κρεβάτι του για να κοιμηθείς, να σου δώσει το πουκάμισο του για να ντυθείς και το φαΐ του να χορτά­ σεις, αλλά όλα αυτά πρέπει γίνουν ακριβώς όπως θέλει αυτός, σύμφωνα πάντα με τις απαρέγκλιτες εντολές του σκηνοθέτη. Γιατί, να σας το π ω να το μάθετε κι αυτό, ο Κούνδουρος σκηνοθετεί τα πρόσωπα της ζωής του, όπως ακριβώς τα πρόσωπα των ταινιών του. Αυτό, λοιπόν, απαιτεί από τους ((οικείους» διαρκή επαγρύπνηση, σεβασμό αλλά και αυτονομία. Γιατί αν μπεις στη ζωή του Κούνδουρου, για να καταθέσεις τον θαυμασμό σου κι αρκεστείς σ' αυτό, θα γίνεις γρήγορα βαρετός και θ' αποβληθείς αργά ή γρήγορα από το έργο. Για να επιβιώσεις όμως, θα πρέπει να μοιάζεις με τους ήρωες των ταινιών του, που είναι όλοι πρόσωπα ατίθασα αλλά ποτέ προδοτικά. Έ ν α τέτοιο πρόσωπο, ατίθασο αλλά ποτέ προδοτικό, θέλω να π α ­ ραμείνω κοντά σου, Νίκο, γιατί —ας σου το π ω απόψε και δημόσια—

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

149

στάθηκες μεγάλο σχολείο στη ζωή μου. Γιατί ανήκεις και συ στα ιερά τέρατα της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, όπως ο Χατζιδάκις και ο Τσαρούχης, που καλλιεργώντας ένα ιδιότυπο ((πολιτισμό λόγου» κα­ τάφεραν να είναι παιδευτικοί μέσα στο ιερό καφενείο της καθημερινής συναλλαγής, κάνοντας το έργο τους να μεγαλώνει, όταν κανείς τους πλησιάζει. Πριν μερικά χρόνια γνώρισα σ' ένα φεστιβάλ ένα μύθο του π α ­ γκόσμιου σινεμά, τον Αμερικανό σκηνοθέτη τον Άρθουρ Πενν. Μας σύστησαν, ήμουν πολύ αμήχανος, έπρεπε κάτι να ψελλίσω. Ξεστόμισα την πιο μεγάλη κοινοτοπία, που όμως την εννοούσα απολύτως. ((Σας ευχαριστώ - τ ο υ είπα— που μεγάλωσα με τις ταινίες σας». ((Τι περίερ­ γο - α π ά ν τ η σ ε - ξέρετε κι εγώ με τις ταινίες μου μεγάλωσα)). Την ίδια κοινότοπη μα αληθινή φράση θα σου έλεγα μόνο απόψε, Νίκο: « Σ ' ευχαριστώ που μεγάλωσα με τις ταινίες σου», αν δεν είχα να προσθέσω κάτι πολύ πιο σημαντικό: ((Σ' ευχαριστώ που μεγάλωσα κοντά σου». ΜΑΚΡΎ ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ: Το κείμενο αυτό εκφωνήθηκε σε πολλές τιμητικές εκδηλώσεις για τον Νίκο Κούνδουρο, παρουσία του, κατά τη διάρκεια των τελευταίων είκοσι χρόνοον. Δημοσιεύεται σε έντυπο για πρώτη φορά, εδώ. Και χαίρομαι που το έντυπο αυτό είναι αιγινήτικο, γιατί στην Αίγινα δόθηκε η αφορμή για να διατυπωθούν αυτές οι λίγες κουβέντες που συνοψίζουν τις δυο όψεις μιας στενής φιλίας τριάντα πέ­ ντε χρόνων. Να π ώ ς έγινε... Αφήναμε το σπίτι του Νίκου, για να κατεβούμε στο λιμάνι και να πάρουμε το πλοίο για τον Πειραιά. Ή τ α ν καλοκαίρι του 1996 κι ένα από τα πολλά φιλόξενα αιγινήτικα Σαββατοκύριακα που μοιραστήκαμε τότε. «Άκου, νεαρέ», μου είπε ξαφνικά, «η εκδρομή δεν τελειώνει εδώ. Απόψε το βράδυ, η Κινηματογραφική Λέσχη Δραπετσώνας διοργανώ­ νει εκδήλωση για την αφεντιά μου. Θα παιχτεί το "1922". Θα 'ρθεις!». ((Μα την έχω δει αναρίθμητες φορές την ταινία», ψέλλισα. ((Μη με δια­ κόπτεις!», συνέχισε επιτακτικά. «Θα 'ρθεις και όχι μόνο θα 'ρθεις, αλλά και θα μιλήσεις». «Υπό ποιαν ιδιότητα;» έκανα μια τελευταία προσπά­ θεια να αποφύγω τη δυσβάστακτη πρόκληση. ((Μα είσαι αντιπρόεδρος του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου». Ναι, ήμουν. Έμενε η ύστατη αντίρρηση, για την τιμή των όπλων: «Μα δεν έχω το χρόνο...». «Έχεις τρεις ώρες», είπε. Φως-φανάρι: ήταν τελεσίγραφο. Και συνθηκολόγησα. Στο κατάστρωμα της επιστροφής, τα βουνά της Αίγινας ξεμάκραιναν, αχνοφαινόταν ο Πειραιάς με μια υποψία Δραπετσώνας στο βάθος και το μυαλό μου έπαιρνε στροφές σαν την προπέλα του καρα-

150

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

βί,ού. Ήξερα πολύ καλά ότι ο Νίκος δεν είχε ανάγκη από τον δικό μου «έπαινο» και π ω ς η επιμονή του να μιλήσω ήταν, εκτός των άλλων, μια παιγνιώδης απόπειρα να με «στριμώξει», όπως συνήθιζε να κάνει με τους φίλους του. Έ ν α ς παραπάνω λόγος να τα βγάλω πέρα, λοιπόν. Δεν πρόλαβα, βέβαια, να βάλω στο χαρτί ούτε λέξη. Το ίδιο βράδυ, ό,τι σκέφτηκα στο μεταξύ, το είπα φωναχτά και «από στήθους» μπρο­ στά στον κόσμο. Όταν τελείωσα, ο Κούνδουρος σηκώθηκε και δήλωσε: ((Άκουσα, ζωντανός, τον ιδανικό μου επικήδειο)). Αυτό ήταν. Δεν ξέ­ ρω π ώ ς ερμήνευσαν αυτό το χρησμό οι άλλοι, αλλά εγώ, επειδή ήξερα καλά τον Κούνδουρο, κατάλαβα π ω ς είναι έπαινος και ότι πέρασα επι­ τυχώς τη δοκιμασία. Την άλλη μέρα μου τηλεφώνησε και μου ζήτησε να γράψω όσα είπα και να του δώσω ένα αντίγραφο για το αρχείο του. Έμελε, ωστόσο, το κείμενο που προέκυψε — και που του άρεσε, πιστεύω — να μην ξεχαστεί σ' ένα συρτάρι και να διαβαστεί, όπως το είπα στην αρχή, σ' ένα σωρό εκδηλώσεις προς τιμήν του, κυρίως σε Δήμους, των οποίων ο αριθμός ολοένα και πλήθαινε και δεν σταμα­ τούσε, τόσο που κάποτε ισχυρίστηκα δημοσίως ότι ο Κούνδουρος ήταν η αιτία, για την οποία το κράτος αναγκάστηκε να επιβάλει το Σχέδιο "Καποδίστριας", ώστε να περιορίσει κάπως την έκταση του ανησυχη­ τικού αυτού φαινομένου. Τώρα που ο κύκλος της ζωής του μεγάλου μου φίλου έκλεισε, και­ ρός είναι να κλείσει κι ο κύκλος αυτού του μικρού κειμένου μέσα στις αράδες ενός περιοδικού της Αίγινας, του τόπου όπου ξεκίνησε να παίρ­ νει μορφή εκείνο το απόγεμα μιας Κυριακής του '96. Κι ας λογαριαστεί κι αυτό σαν ένα ελάχιστο παράπλευρο ίχνος της παρουσίας του Νίκου Κούνδουρου στο νησί που αγάπησε, δίπλα στο μεγάλο αποτύπωμα της τέχνης και της μαστοριάς του: το σπίτι που έσπειρε σε μια πλαγιά της Αίγινας για να γίνει το καταφύγιο των χρόνων της ωριμότητας του, ωραίο σαν τη μορφή του, ευρύχωρο σαν τη γενναιοδωρία του και στέρεο σαν τη σοφία του.

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

151

&

3 •Sii)

ι

ΚΥΡΙΑΚΗ

ΧΡΙΣΤΑΚΟΠΟΤΛΟΤ

Για τον Γιάννη Σ α ν τ α ν τ ό ν ι ο Με πολλή χαρά και συγκίνηση καλούμαι, να παρουσιάσω μέσα σε λίγες γραμμές τον ζωγράφο Γιάννη Σανταντόνιο, τον άνθρωπο που έδωσε σημασία σε όλα τα συν- της ζωής μου: συνάδελφος, σύντροφος, συμπα­ ραστάτης. Μιας κοινής ζωής που έδωσε νόημα στον έρωτα, στη δυνα­ τότητα να μπορώ να μνημονεύω με περίσσεια χαρά το ανταμωμα μας σε τούτη τη διαδρομή ζωής. Τυχερή κι ερωτευμένη με τη μορφή και το πνεύμα του Γιάννη. Ή τ α ν το 1989, στα π ρ ώ τ α βήματα έκθεσης της δουλειάς μου, που τον πρωτοσυνάντησα σε μια γκαλερί. Εντυπωσιάστηκα που ένας ζ ω ­ γράφος, που μόλις είχε έρθει από το Παρίσι, με ό,τι αντιπροσώπευε αυτό εκείνη την εποχή, είχε, με πάθος ερευνητή, τη διάθεση να ασχο­ ληθεί με τη δουλειά μου. Πάντα διακριτικός, εύστοχος στην κρίση του και ευγενικός, με κέρδισε από την πρώτη στιγμή. Ξανασυναντηθήκαμε μετά από έναν χρόνο, όπου ήταν αδύνατον να αφήσουμε τον χρόνο στη γραμμική του εξέλιξη. Η σχέση μας από τότε, κύλησε στον ενεστώτα χρόνο, στο παρόν. Το 1967 ο Γιάννης φοιτά στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Οι καθηγητές κάνουν τα αδύνατα δυνατά για να αναπαραγάγουν πιστές κόπιες τους, θάβοντας την ελευθερία των χρωμάτων και των πινέλων. Το φθινόπωρο του 1968, ήδη στο τρίτο έτος των σπουδών του, επειδή ασφυκτιά από το στρατιωτικό καθεστώς, φεύγει για το Παρίσι. Ο έντονος άνεμος των αναζητήσεων εκείνης της εποχής περιφέρει τον Γιάννη σαν φρέσκο σπόρο που ψάχνει με τεντωμένες αισθήσεις γόνιμο έδαφος. Παρακολουθεί σχολές θεάτρου, σκηνογραφίας και ρουφά, επε­ ξεργάζεται εσωστρεφώς τους ορίζοντες, που ανοίγονται μπροστά στα μάτια των 25 χρόνων του. Σ τ α π ρ ώ τ α δύο κιόλας χρόνια, ξεχνάει ή, μάλλον, ξερνάει αυτά που διδάχθηκε στην ΑΣΚΤ και ξεκινά τη δική του πορεία αναζήτησης στην τέχνη της ζωγραφικής, χωρίς ποτέ να την αποκόψει από πολύ βαθύτε­ ρες φιλοσοφικές του ανάγκες. Η αίσθηση της Παρουσίας και, ταυτό­ χρονα, της Απουσίας θα του γίνει έμμονη αναζήτηση. ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

153

«Λοράνς» (1976)

Λεν ζωγραφίζει, μόνο από έφεση στα πινέλα και τα χρώματα αλλά ταπεινά εμπνεόμενος από τους πνευματικούς αναζητητές του Ι Ιραγματικού και Αληθινού. Τοποθετεί τα πάντα στο Είναι, δεν αφήνει τίποτα α π ' έξω, προσπαθώντας όλο αυτό να το εντάξει σε τεχνικές. Η γεωμετρία τον απασχόλησε, ως βασικό συστατικό δημιουργίας. Από νωρίς κατάλα­ βε ότι τα σχήματα κρύβουν έννοιες, ότι έχουν μέσα τους πλαστικότητα.

ΙΙρώτη tiepiohoç «Τα σχήματα τα έχει ανάγκη το ανθρώπινο μάτι, προκειμένου να δη­ μιουργήσει μνήμη, δηλαδή ασφάλεια», υποστηρίζει. Σκέψεις που τον απασχολούν: «Η έννοια της γραμμής είναι ανθρώ­ πινο δημιούργημα». ((Οι παράλληλες γραμμές, λογική-γνώση, μετατρέ­ πονται σε τρίγωνο». «Το τρίγωνο είναι δημιούργημα της Αναγέννησης = Προοπτική». «Στην πηγή της ιδέας (ορώ - ιδέναι - ιδέα) βρίσκεται η εικόνα», λέει. ((Προσεγγίζω κατευθείαν την εικόνα, για να αποφύγω την ψευδαίσθηση, δηλαδή το χάσμα μεταξύ Παράστασης και Αναπαράστα­ σης)). Ο εγκέφαλος χρειάζεται την ((ιδέα)), για να κάνει τις παραπέρα λει­ τουργίες του. Άρα, δεν μπορώ να έχω ιδέα χωρίς εικόνα. Έτσι αλλάζει η τριγωνική σχέση «εγώ-αντικείμενο-πίνακας», σε γραμμική «φως-αντι154

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

κείμενο-εγώ», δίνοντας τον πρώτο λόγο στο φως και, μη­ δενίζοντας την έννοια της προ­ οπτικής του βάθους, γράφει τη σκιά του αντικειμένου στον πίνακα. Έ τ σ ι δημιουργείται ένα θέατρο σκιών (Πλάτων και Χούσερλ). «Χρησιμοποιώ τη σκιά σαν καταγραφή της απουσίας του αντικειμένου. Τοποθετώ το αντι­ κείμενο εκτός πίνακα και το ονομάζω Αντιζωγραφική».

Δεύτερη περίοδος Φωτογραφίζει τα θέματα του με αμβλυγώνιο φακό και φαινομενικά αποδέχεται την φωτογραφική προοπτική. Ο αμβλυγώνιος δημιουργεί ένα κέντρο, το κέντρο της φωτογραφίας, που όσο αγγίζει τα άκρα της τόσο παραμορφώνεται και ακολουθεί το σχεδιάγραμμα ενός σπιράλ με αφετηρία και επαναφορά στο κέντρο της εικόνας... Η εμμονή της προ­ οπτικής, παρούσα! Σ ε μια σειρά έργων αυτής της περιόδου το ανθρώπινο σώμα είναι κόκκινο=φως, το δε σκοτεινό μέρος του είναι πράσινο=σκιά. Ο λόγος της χρησιμοποίησης των δύο συμπληρωματικών χρωμάτων είναι να δώσει την εντύπωση της δόνησης, να κάνει τα σώματα να ζήσουν. Σ ε αντίθεση, ο περιβάλλων χώρος τους είναι νατουραλιστικά δοσμένος (ως επεξήγηση της δυσκολίας προσαρμογής του ανθρώπου στο περι­ βάλλον).

Τρίτη περίοδος Η επιλογή των φωτογραφιών από τον Τύπο δεν του αρκεί... ((Πρέπει να μ' ενδιαφέρει όλη η σύνθεση. Έ τ σ ι αρχίζω να παίρνω μόνος μου τις φωτογραφίες, βγαίνοντας στο πεζοδρόμιο με τη φωτογραφική μηχανή κρεμασμένη στην κοιλιά. Το μηχανικό μάτι καταγράφει ό,τι περνάει από εμπρός του μένοντας αυτός απαρατήρητος, σαν ένας κινούμενος και παθητικός ηδονοβλεψίας». Με τον καιρό αλλάζει η σχέση του με τη φωτογραφία. Ομολογεί, με σιγουριά πλέον, την πλήρη υποταγή της κοινωνικής γλώσσας στη φωτογραφία. «Η φωτογραφία, δηλαδή, μπορεί να βάλει υπό ερώτη-

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟ)

155

«Παππούς» (1976) 156

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

«Νεαρή γυναίκα» (1975)

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

157

«Πορεία« (1977)

((Καφενείο Ι» (1980)

158

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟ)

Λ

«Καφενείο Π» (1980)

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

159

((Δεξαμενή 1» (2006) 160

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

«Δεξαμενή 2» (2007) ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

161

ση το αντικείμενο της, δεν βάζει όμως ποτέ υπό ερώτηση τον ίδιο της τον εαυτό». («Η ανάγκη του ματιού μιας παθητικής συνεχούς κατανάλωσης εικόνων — Η αλλο­ τρίωση δια μέσου της φωτογρα­ φικής εικόνας και η χρησιμοποί­ ηση της από την άρχουσα τάξη»). Τις

ασπρόμαυρες φωτογρα­

φίες με τα έντονα κοντράστ τις μεταφράζει σε χρώμα μεταλλικό, αποστασιακό, απόλυτο. Το φόντο το κάνει λευκό - το άπλετο φως χωρίς προοπτική, αντίστοιχο με το χρυσό της βυζαντινής εικονο­ γραφίας - ο Παράδεισος, που δεν ονομάζεται. «Κρεαταγορά της οδού Αθηνάς» (1991]

Μέσα από τις έρευνες και π α ­ ρατηρήσεις του οδηγείται μοιραία

προς τον φωτορρεαλισμό. «Η μη αναζήτηση ενός βάθους των αντι­ κειμένων ή ενός επέκεινα της εικόνας με οδηγεί στην περιγραφή της επιφάνειας τους)), αποκαλύπτει. Σ ' αυτήν την περίοδο της ζωής του συναντιέται τυγ^.ία. με το έργο εκφραστών του ρεύματος Νουβώ Ρομάν (Φαινομενολογίας), όπως τον Ρόλαν Μπαρτ και τον Μπέκετ, και αισθάνεται ότι ανήκει εκεί. Δημι­ ουργοί που φέρουν όλοι ένα βαθύ αίσθημα διαμαρτυρίας και αίτημα κοινωνικής ανανέωσης. Διατηρεί επαφές με τον Αλεν Ρ ο μ π Γκριγιέ. Προτού επιστρέψει οριστικά στην Ελλάδα το 1983, διακοσμεί ερ­ γοστάσιο της Ρενώ, ολοκληρώνει τοιχογραφίες σε παιδικούς σταθ­ μούς. Έ χ ε ι βραβευθεί στη Νέα Τόρκη εκπροσωπώντας τη Γαλλία, έχει συμμετάσχει σε πάρα πολλές εκθέσεις, κυρίως κοινωνικού χαρακτήρα, όπως σε νοσοκομεία, σε σούπερ μάρκετ, σε σταθμούς, σε δρόμους, σε αναμορφωτήρια και αλλού. Υποστήριξε με θέρμη έμπρακτα την ιδέα τού να βγει η τέχνη και έξω από τις γκαλερί. Επιστρέφει στην Ελλάδα της Αλλαγής, που του είχε τόσο λείψει, με νέα οράματα για την πατρίδα του - π ά ν τ α ιδεολόγος και ανθρωπι­ στής. Ποτέ, βέβαια, δεν είχε χάσει την ε π α φ ή - σχεδόν ολόκληρα κα­ λοκαίρια τα περνούσε στην αγαπημένη του Σαντορίνη, στο Μεροβίγλι, όπου και το καλοκαίρι του 1973 συλλαμβάνεται ως ύποπτος για αντί­ σταση στη χούντα και οδηγείται στην Ασφάλεια Αθηνών. Τρεις μήνες 162

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

((Αποκριάτικοι προβολείς» (2007)

πριν στο Παρίσι, είχε γεννηθεί ο αγαπημένος του μοναχογιός Αλέκος Σανταντόνιος. Από το 1993 αποφασίσαμε να ζήσουμε εκτός Αθήνας, παρότι «γέν­ νημα θρέμμα» κι οι δυο μας αυτής, διαλέγοντας την Αίγινα, την οποία ο Γιάννης λάτρεψε και το έδειξε με τη συνεχή παραμονή του και επιμο­ νή του να της προσφέρει ό,τι πιο πολύτιμο είχε, την τέχνη του. Το 2007, ενώ δουλεύει τη σειρά παιδικό balle masque, προαισθάνθηκε ότι αυτό το έργο του θα είναι το ((κύκνειο άσμα)) του. Και, πράγ­ ματι, λίγο μετά διαγνώστηκε η αρρώστια του... Η εικαστική του παρέμβαση, με δική του πρωτοβουλία κι έξοδα, στους εξωτερικούς τοίχους αντλιοστασίων και δεξαμενών του νησιού (street art), με την τεχνική της οφθαλμαπάτης (trompe l'oeil), με σκο­ πό να ξαφνιάσει και να εκπλήξει τον θεατή, συνεχίζει να ομορφαίνει την καθημερινότητα μας, θυμίζοντας μας τον γενναιόδωρο, ευαίσθητο καλλιτέχνη. Είχε ήδη κάνει τοιχογραφίες στην Αθήνα, ζωγραφίζοντας τους τοίχους πολυκατοικιών στον Δήμο Ζωγράφου. Τις σπάνιες αρετές του Γιάννη Σανταντόνιο, όπως το νοιάξιμο για τον άνθρωπο, τη διακριτικότητα, την ευγένεια, την ψυχραιμία του στα συμβάντα της ζωής μέσα από το χιούμορ, την αποφασιστικότητα ή τη γόνιμη σιωπή, αλλά και το μοίρασμα της ομορφιάς της ψυχής του μέσα από την τέχνη του, θα φυλάω παντοτινά στην καρδιά μου. ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

163

ιοπαρουσιασεις Ο Νεοπλατώνισμός στη Νεοελληνική Λογοτεχνία

Ι ι

2.

Το ανεκπλήρωτο ω ς εκδοχή του θανάτου

3.

Βιβλία για την Αίγινα

'

• .ΕΛΈΝΗ ΕΤΑΜΙΪΙΟΓΑΗ

ι

'

Ä

ι 1 *PgllLiffiy'^I^B^Inf-f'h»BΙ *i*"ÌP y.-:-

•

. . :, '

ßr

ΣΧΟΛΆΡΧΗς ςΠΉΝΑΙΠΝΑ lïniW(%IK.J^pEMÎBjiiç.iasit'.iise

|Η .

'

ΛΙΚΑ ΜΠΟΓΪΉ * ÎÎETiPITOr

Τα λέμε χ α : GTÏTV Αίγινα

JA •τον ^/mr<A

' • ^ / • ;

ΠΡΟΝΟΗ ΘΕΟΛΟΓΙΔΟΤ

Ο Μ<£©π'λοιτ<υυνι<@μ6ς

στη Νεοελληνική Λογοτεχνία Σ ' έναν καλαίσθητο τόμο κυκλοφόρησε το εξαιρετικά ενδιαφέρον έργο της Σοφίας Μηλιώτη « Η επίδραση της διδασκαλίας του Νεοπλατωνισμού στη Νεοελληνική Λογοτεχνία» (εκδόσεις Gutenberg -

Γιώργος

Τσατήρης, 2017). Πρόκειται για μεταθανάτια έκδοση της διδακτορικής της διατρι­ βής, με την οποία, όπως διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο, «η Σοφία Μηλιώτη επιχειρεί ένα ταξίδι στη νεοελληνική λογοτεχνία με τα μάτια της νεοπλατωνικής ψυχής, της τελευταίας ικμάδας της ελληνικής φιλοσο­ φικής σκέψης». Μέσα στις 400 σχεδόν σελίδες της, η συγγραφέας «με αποκρυσταλλωμένη θεωρητική προβληματική επιχειρεί να ανεύρει τις, ασύνειδες ή συνειδητές, επιρροές του νεοπλατωνισμού στη νεοελληνική λογοτεχνία», σημειώνει ο επόπτης καθηγητής της Θ. Πελεγρίνης. Και, όπως γράφει η επιμελήτρια της έκδοσης Ειρήνη Μαραθάκη, «Και στα έξι κεφάλαια η Σ . Μηλιώτη αντιπαραβάλλει συνεχώς τις απόψεις των ρομαντικών λογοτεχνών του 19ου και του 20ου αιώνα, σχετικά με τα θέματα που τους απασχολούσαν, με εκείνες των μεγά­ λων νεοπλατωνικών φιλοσόφων, κυρίως του Πλωτίνου και του Πρό­ κλου, αποδεικνύοντας τη μεγάλη συγγένεια των δυο αυτών ρευμάτων της σκέψης». Σε κάθε κεφάλαιο προτάσσεται σύντομη και περιεκτική εισαγωγή. Η επιτυχής θητεία, που διέγραψε η συγγραφέας στην εκπαίδευση, εί­ ναι εμφανής στον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει και αναπτύσσει το θέμα της. Με απόλυτη σαφήνεια, μετά από μια γενική εισαγωγή πριν από κάθε κεφάλαιο, προσδιορίζει τους επιμέρους στόχους της, για να καταλήξει, μέσα από ενότητες, σε εύστοχες παρατηρήσεις και ουσια­ στικά συμπεράσματα. Η φιλολογική ανάλυση των έργων, που επιλέγο­ νται για να μελετηθούν βαθαίνει μέσα από τη φιλοσοφική προσέγγιση που η συγγραφέας επιχειρεί, αποκαλύπτοντας άλλες διαστάσεις τους στον αναγνώστη, που το απολαμβάνει με την ίδια ευχαρίστηση είτε ως ανθολόγιο ρομαντικής ποίησης είτε ως φιλοσοφικό σύγγραμμα. ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

165

Στο Α' μέρος του βιβλίου το π ρ ώ ­ το κεφάλαιο αναφέρεται στη σχέση του Νεοπλατωνισμού με τους μεγά­ λους ευρωπαίους ρομαντικούς ποιητές (Κητς, Σέλλεϊ, Κόουλριτζ, Χαίλντερλιν, Νοβάλις, Χάινε, Λαμαρτίν) και στο επόμενο αναδεικνύεται η επίδραση του νεοπλατωνισμού στον νεοελληνι­ κό, επτανησιακό και αθηναϊκό, ρομα­ ντισμό μέχρι τον Παλαμά. Το πλήθος των Ελλήνων ποιητών και η προσέγ­ γιση των επιλεγμένων στίχων που με επιμέλεια αναλύονται αποδεικνύει το βαρύ ποιητικό οπλοστάσιο που είχε στη διάθεση της η συγγραφέας. Στο Β' μέρος αναπτύσσεται με εκτενέστερες διεισδυτικές αναφορές η επίδραση της νεοπλατωνικής ιδεολο­ γίας σε σπουδαία έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Έ τ σ ι ο «Κρητι­ κός» του Δ. Σολωμού παρουσιάζεται με μια υποδειγματική σε βάθος «ανάγνωση» και «Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας» του Γ. Βιζυηνού φωτίζονται μέσα από το πρίσμα των νεοπλατωνικών ιδεών. Ιδιαίτερα διεξοδική είναι η παρουσίαση του έργου του Ν. Καζαντζάκη «Ο βρα­ χόκηπος». Εκτενέστατη βιβλιογραφία στηρίζει επιστημονικά όλο το έργο. Έ ν α συγκινητικό παράρτημα στο τέλος του συμπληρώνει την εικό­ να της γυναίκας που αντιμετώπιζε στωικά τις αντιξοότητες της ζωής της με συνέπεια και αφοσίωση στους στόχους της. Η νηφάλια ενα­ τένιση του πόνου, η αναζήτηση της παρηγοριάς και της λύτρωσης, η συμφιλίωση με τον θάνατο και η ήρεμη αποδοχή του τέλους δεν είναι μόνο θέματα που επανέρχονται στα κεφάλαια του βιβλίου. Μοιάζουν με σελίδες ημερολογίου μιας ευγενικής ύπαρξης, που διακριτικά υπογρά­ φει τη δική της κατάθεση ζωής.

166

ΒΙΒΛΙ011ΛΡ0ΤΣΙΑΣΕΙΣ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ

ΝΙΚΟΛΟΠΟΤΛΟΣ

Το ανεκπλήρωτο ως εκδοχή τ ο υ θανάτου Η Πατρίτσια Κολα'ίτη ( Π . Κ . ) , φειδωλή στην εκδοτική παρουσίαση της ποιητικής της δημιουργίας, αυτοπροστατεύεται από την ((καθ' έξιν» έμπνευση ή και την ψυχική πίεση για ένα ((ακόμη» βιβλίο. Αυτή, εικά­ ζω, είναι και η αιτία που μεσολάβησαν δέκα χρόνια, μετά την έκδοση της πρώτης της συλλογής, Σελέστεια (Νεφέλη, 2007), μέχρι να εκδο­ θούν οι δύο επόμενες και πρόσφατες ποιητικές της συλλογές: Ο Λιθόπαις (Νεφέλη, 2016) και Επιστροφή (φρμκ, 2017). Ο Λιθόπαις περιλαμβάνει 35 ποιήματα. Τα γενικά τους χαρακτηρι­ στικά, η υφολογική και νοηματική τους σύγκλιση, σχηματικώ τ ω τρόπω, είναι τα εξής: η συντομία και η πεζογραφική διατύπωση, που υποδαυ­ λίζεται από έναν εσωτερικό ποιητικό ρυθμό. Σ ε συνάρτηση με τα νοή­ ματα, αυτός ο εσωτερικός ποιητικός ρυθμός, αναδεικνύει το χαρακτήρα του, την ουσία του, ως τραγικός λυρισμός. Η ποιήτρια αντιλαμβάνεται τα όρια και την αξία της ζωής αναφορικά με τον ((κόσμο» του θανάτου. Ο θάνατος, στην ποίηση της Π.Κ., δεν νοείται μόνο ως η αιώνια, απο­ λιθωμένη ακινησία που διαδέχθηκε την ανακοπείσα ζωή, αλλά (νοείται) και ως η ανακοπή της κίνησης, που οδηγεί στη ζωή. Άλλοις λόγοις, ο θάνατος δεν συμπίπτει μόνο μ' αυτό που χάθηκε ενώ υπήρξε, αλλά και μ' αυτό που χάθηκε, ως «ερχόμενο», πριν υπάρξει. Αυτό το «ερχόμενο», που θνήσκει πανταχόθεν αθέατο και ελλιπές, ως προς την οντολογική του ταυτότητα, περιθάλπεται στο καταφύγιο της ποίησης. ((Εκεί» ακού­ ει, ωσεί όντως ον, το στοργικό λόγο της ποιήτριας. Στο πρώτο ποίημα, το ομότιτλο της συλλογής και καταυγάζον και τα υπόλοιπα, η ποιήτρια απευθύνεται στον Λιθόπαιδα, το υπόλειμμα του νεκρού εμβρύου, του εγκαταβιούντος, λάθα και δια παντός, στον αμνιακό σάκο: Είσαι το πέτρινο μωρό μου Δεν πονάει το παρελθόν, πονάει το μέλλον Ακουμπάω τρυφερά το χέρι στην κοιλιά Και σου μιλάω Για τα μέρη που δεν πήγαμε

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΤΣΙΑΣΕΙΣ

167

Τα πράγματα που δεν κάναμε Όλες τις δυνατότητες που δεν θα γίνουν Εσύ δεν ξέρεις τίποτα για όλα αυτά Αμέριμνο χρυσόψαρο Στην επιφάνεια μιας μαύρης, σκοτεινής

λιμνούλας.

Σ τ η ποιητική σύλληψη της ποιήτριας ο Λιθόπαις μεταμορφώνεται σε «αμέριμνο χρυσόψαρο». Αυτό λειτουργεί εν είδει κάθαρσης, καταπρα­ ϋντικά για τα θλιβερά συναισθήματα. Ωστόσο, δεν υπερβαίνει τις κανο­ νικότητες του τραγικού λόγου: Το χρυσόψαρο παραμένει στη λιμνούλα, τη μαύρη και σκοτεινή, που παραπέμπει στον αμνιακό σάκο, στα μοι­ ραία όρια που χάραξε το καθοριστικό γεγονός, ο θάνατος. Η τέχνη, το αντιλαμβάνεται πλήρως η ποιήτρια, καταπραΰνει, εξωραΐζει, παρηγο­ ρεί και, εντέλει, καθαιρεί, μεταμορφώνει τον Λιθόπαιδα σε χρυσόψαρο. Αλλά δεν αναιρεί το Κακό. Το χρυσόψαρο δεν αποδρά α π ' τον σάκο ή και, κατά μεταφορική (αντιστροφική) αναλογία, «δεν εγείρεται εκ του τάφου». Η ποιήτρια, φιλόλογος και φιλόσοφος ούσα, γνωρίζει, ως εντρυφήσασα στην Ποιητική του Αριστοτέλη, ότι ο «έλεος και ο φό­ βος» παρακολουθούν τον τραγικό ήρωα, τον σαγηνευθέντα (παγιδευμέ­ νο) στη μοίρα του και μετά την Έξοδο του α π ' την Σκηνή: Η Ιφιγένεια δεν σφάζεται στον βωμό της Αυλίδας, αλλά εξαναγκάζεται στα θλιβερά καθήκοντα της θυηπόλου στους βωμούς της Άρτεμης, στη βαρβαρι­ κή χώρα των Ταύρων. Η ποιήτρια, παρά τις, εν γένει, αποδομητικές «φόρμες» της, δεν καταχράται το «ποιητική αδεία». Δεν αυθαδιάζει στα παρακατατεθέντα θεσπίσματα του τραγικού λόγου. Επιμένω στην άποψη ότι ο όρος που, κυρίως, χαρακτηρίζει την ποίηση της ΓΙ.Κ. είναι τραγικός λυρισμός. Σ τ α άλλα ποιήματα της συλλογής, τα καταυγαζόμενα α π ' τον Λι­ θόπαιδα, επανέρχεται, σχεδόν εμμονικά, η ιδέα του θανάτου και κυρίως συναρτημένη με την αντίληψη ότι τα όρια του δυσδιακρίνονται α π ' αυ­ τά της ζωής. Ο λόγος εκφέρεται με αμεσότητα, λιτός και εναργής και, εντέλει, πειστικός ως εξομολογητικά ειλικρινής: ΟΜΊΛΗΤΗΣ Α: Εγώ νεκρή, θα είμαι ακόμα εγώ; ΟΜΙΛΗΤΉς Β: Τι είν' αυτά που ρωτάς; Σταμάτα. ΟΜΙΛΗΤΉς Α: Όχι απλώς, θέλω να πω. Ένας που είναι ακόμα ο εαυτός του;

πέθανε

Ή και, ακόμη, η ιδέα του θανάτου, εφάπτεται με την οιονεί στασιμό­ τητα, την έλλειψη της συνέχειας, το ανολοκλήρωτο ή και ανεκπλή­ ρωτο. Στο ποίημα υπό τον τίτλο «Και έκτοτε ζω μ' αυτό», ιδιαίτερα συγγενικό, στο νοηματικό του πυρήνα, με τον Λιθόπαιδα, ομολογείται, 168

ΒΙΒΑΙΟΠΑΡΟΤΣΙΑΣΕΙΣ

έμμεσα ή, έστω, υπαινικτικά, το ανεκπλήρωτο επιθυμιών (ίσως και της μητρότητας;). Η ένταση του ανεκπλήρωτου οδηγεί στην απόφαση η ζωή να αφιερωθεί, να θυσιασθεί, στον βωμό του μη συντελεσθέντος. Δεν πρόκειται, για μια απονενοημένη απόφαση, αλλά για την αίσθηση της υ π α γ ω γ ή ς στη ((νομοτέλεια» της σύγχυσης των ορίων της ζωής και του θανάτου. Παραθέτω το ποίημα ((Και έκτοτε ζ ω μ' αυτό»: Που δεν και πια

όταν έπρεπε να γίνει έγινε τώρα που πάει να γίνει δεν γίνεται.

Ολοκληρώνοντας: Η Ιφιγένεια («Ιφιγόνη») πριν γίνει θνητή υπήρξε θεά της εγκυμοσύνης. Όταν πέθανε, ((άγαμος και άτεκνος», τάφηκε στη Βραυρώνα. Σ τ ο τάφο της αφιέρωναν τα φορέματα των γυναικών, που πέθαιναν κατά τη γέννα. Αιώνες, μεταγενέστερα, ο αρχαιόφρονας και αυτόχειρας φιλόσοφος Λιαντίνης, συνόψισε το δόγμα του στην απο­ φθεγματική ρήση ((η ζωή είναι μελέτη θανάτου». Υπονοώ ότι υπάρ­ χει μια ((ηρωική και πένθιμη)), ελεγειακή, παράδοση αναφορικά με την ιδέα του θανάτου. Η ποίηση της Π.Κ., στην εν λόγω συλλογή, πορεύε­ ται σ' αυτό το «διάδρομο)) με πλήρη επίγνωση. Και αποτολμώ, επίσης, την κρίση ότι συμβάλλει σε μια μετανεωτερική εκδοχή της Καρυωτατικής παρακαταθήκης. Αξίζει.

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΐΣΙΑΣΕΙΣ

169

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΙΊΉΤΡΟΣ

lokßMcE γ m τ η ν Α ί γ ι ν α Έ ξ ι βιβλία, που κυκλοφόρησαν τα δύο τελευταία χρόνια, ήρθαν να προστεθούν στον ήδη μεγάλο κατάλογο βιβλίων που αναφέρονται στην Αίγινα. Μέσα από τις σελίδες τους έρχονται στο φως άγνωστες πτυχές του πολιτισμού, της ιστορίας και της λαογραφίας του νησιού, για να συμβάλουν στην πληρέστερη γνώση της τοπικής ιστορίας και ζωής. Τ α βιβλία αυτά έχουν ήδη παρουσιασθεί σε εκδηλώσεις που οργανώθηκαν στην πόλη της Αίγινας και απέσπασαν το ενδιαφέρον των αναγνω­ στών. Ε δ ώ παρουσιάζονται με βάση τον χρόνο έκδοσης τους.

«Μυκηναϊκή Αίγινα» Το 2014 οι Αρχαιολογικές Εκδόσεις Α. Φραντζεσκάκη παρουσίασαν το βι­ βλίο «Μυκηναϊκή Αίγινα» της ερευνή­ τριας Ελένης Σαλαβούρα. Στις σελίδες του βιβλίου παρουσιά­ ζονται οι εμπειρίες της ανασκαφικής δουλειά^ που πραγματοποίησε απο το 2006 ο Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης του Παν/μίου Αθηνών στον μυκηναϊκό οικισμό και το νεκροταφείο στη θέση Λαζάρηδες της Αίγινας, υπό τη διεύθυνση της κα­ θηγήτριας Ν. Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα. Τα αποτελέσματα της έρευ­ νας, που είναι σε εξέλιξη, αποκάλυψαν και αποκαλύπτουν στο ημιορει­ νό ΝΝΑ τμήμα του νησιού, διαμετρικώς αντίθετα προς την Κολώνα, σημαντικό οικισμό με μακρά ζωή, η ακμή του οποίου συμπίπτει με την ύφεση της Κολώνας. Εξαρχής προέκυψαν ερωτήματα σχετικά με την ένταξη και τον ρόλο της θέσης στο νησί, πολύ περισσότερο καθώς στη βιβλιογραφία γίνεται αναφορά για την ύπαρξη ενός ακόμη νεκρο-

170

Β1ΒΛΙΟΠΑΡΟΤΣ1ΑΣΕΙΣ

ταφείου στον κοντινό στους Λαζάρηδες οικισμό του Κύλινδρα, αλλά και οχυρωμένου οικισμού στην κορυφή του Όρους, της ψηλότερης κορυ­ φής του Σαρωνικού. Παράλληλα με την ανασκαφή, πραγματοποιήθη­ καν εξορμήσεις στο νότιο τμήμα του νησιού, οι οποίες στη συνέχεια επεκτάθηκαν στο σύνολο του, με στόχο την κατάρτιση ενός — κατά το δυνατόν — πληρέστερου χάρτη της μυκηναϊκής Αίγινας. Η επιτόπια έρευνα οδήγησε στην ανασύνθεση της Τστεροελλαδικής κατοίκησης του νησιού έξω από το διαχρονικό λιμάνι και μεγάλο κέντρο της Κολώνας. Το βιβλίο αποτελεί χρήσιμο οδηγό στη γνώση της αρχαίας ιστορίας της Αίγινας.

ΕΛΈΝΗ ΣΤΑΜΠΟΓΛΗ

«Σχολάρχης στην Αίγινα. Παναγής Ν. Ηρειώτη ς, 1854-1930» Ένα πολύ σημαντικό βήμα

στη

γνώση της τοπικής ιστορίας της Αίγινας ΣΧΟΛΆΡΧΗς ΣΤΗΝ ΑΊΓΙΝΑ Παναγής Ν. Ηρειώτης, 1854-1930 Λ1 ΛΛ0ΓΡΛ41ΚΟΛ)θνΕΞΟΛΤ

αποτελεί η έκδοση και

κυκλοφορία της μελέτης της Ελέ­ νης Σταμπογλη «Σχολάρχης στην Αίγινα - Παναγής Ν. Ηρειώτης, 1854-1930». Η

μελέτη

αναφέρεται

στη

μεγάλη πνευματική φυσιογνωμία του δάσκαλου Παναγή Ηρείωτη, ο οποίος με τη ζωή και το έργο του καθόρισε τα εκπαιδευτικά π ρ ά γ μ α τ α του νησιού στις αρχές του 19ου αιώνα. Η βιογραφία βασίζεται στο πλούσιο αρχειακό υλικό που σώζεται στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας. Το βιβλίο είναι προϊόν της πολύχρονης συστημα­ τικής και επίπονης δουλειάς της ερευνήτριας και καλύπτει διεξοδικά μια σκοτεινή περίοδο της Αίγινας, αυτήν του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, για την οποία δεν έχουμε πολλές πληροφορίες, εφόσον η Αίγινα μπήκε στο ((περιθώριο» με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στο Ναύ­ πλιο και στην Αθήνα. Η καλαίσθητη έκδοση περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό από παλιές φωτογραφίες τοποθεσιών του νησιού, προσωπογραφίες και γκραβού­ ρες. Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ((Καλειδοσκόπιο», ενώ στην υλοποίηση της έκδοσης συνέβαλε ευγενικά ο Σύλλογος των Φίλων του Λαογραφικού Μουσείου Αίγινας.

ΒΙΒΛΙΟΠΛΡΟΤΣΙΑΣΕΙΣ

171

«Αίγινα. Ι α σπίτια και οι άνθρωποι» Το 2015 από τις εκδόσεις «ΑΤΩΝ» κυκλοφόρησε το λεύκωμα της κ. Αθηνάς Γκιόκα με φωτογραφίες της κ. Ιωάννας Νικολαρε'ίζη. Σε 300 σελίδες με 480 φωτογραφίες παρου­ σιάζονται 62 κατοικίες της Αίγινας που συνθέτουν ένα συλλεκτικό πο­ λυτελές λεύκωμα σε δυο γλώσσες, την ελληνική και την αγγλική. Πρόκειται για καταγραφή και ανάδειξη του αισθητικού, πολιτιστικού και καλλιτεχνικού θησαυρού που συνέλεξαν οι δύο δημιουργοί. Η επιλο­ γή έγινε με ποικίλα κριτήρια: ιστορικά (σπίτια με σημαίνουσα παρουσία στην ελληνική πολιτική σκηνή του παρελθόντος), πολιτιστικά (κατοικί­ ες σημαντικών καλλιτεχνών του χτες και του σήμερα), αρχιτεκτονικά (κατοικίες που σχεδίασαν σπουδαίοι αρχιτέκτονες, από νεοκλασικά και πύργους μέχρι σύγχρονες κατασκευές), αισθητικά (η προσωπική άποψη που αποτυπώνεται σε ιδιωτικούς χώρους, που μας γεμίζουν με διακο­ σμητικές ιδέες). Όσοι αγαπάμε την Αίγινα, αναφέρουν οι δημιουργοί του λευκώματος, πιστεύουμε ότι αξίζει να παρουσιαστεί η άγνωστη ποιοτι­ κή πλευρά της και να. της προσδώσουμε την αξία που της αρμόζει.

«Η Α ιγινα του ρουνου»

44

Το βιβλίο της κ. Άντζυ Ζησιμάτου-Δρούλια κυκλοφόρησε το καλοκαίρι του 2015 από τις εκδόσεις ((Ο κήπος της Αίγινας». Περιέ^^„χει άρθρα που κατά καιρούς δημοσίευσε η κ. Ζησιμάτου στην εφημερίδα «Αιγινήτικα Νέα» και τα οποία αναφέρονται στην κατοίκηση των μικρών παραδοσιακών οικισμών του νησιού, στους ανθρώπους τους, στις ασχολίες, τα έθι­ μα, τα πανηγύρια, μια συναρπαστική περιπλά­ νηση στην άγνωστη σε πολλούς Αίγινα του βουνού. Δεν παραλείπονται, όπου χρειάζονται, και οι ιστορικές πληροφορίες για τους οικισμούς, τους αρχαιολογικούς χώρους, τις εκκλησίες, τα μοναστήρια. να-

Τα κείμενα συνοδεύονται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό.

172

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΤΣΙΑΣΕΙΣ

«Ιουλία Περσάκη: συγγραφέας Αίγινας και της κάθε μέρας».

ΙΟΓΑΙΑ

Από τις εκδόσεις ((Εστία» επανεκδόθηκε και κυκλοφορεί το βιβλίο ((Ιουλία Περσάκη: συγ­

•

ν

Ιστορίες -nj; «ite μέρας

γραφέας της Αίγινας και της κάθε μέρας». Πρόκειται για μια ανθολόγηση διηγημάτων της Ι. Περσάκη, που έχουν ως σκηνικό την Κατογική Αίγινα και εστιάζουν στους καθημερινούς Α. Ι Ι il \ ανθρώπους, τη ζωή και τη γλώσσα τους. Η Ιουλία Περσάκη (1895-1980) έζησε πε­ ρίπου έναν αιώνα, βίωσε δύο παγκόσμιους πο­

λέμους, γνώρισε τρεις τόπους (Αθήνα, Παρίσι, Αίγινα) και πήρε ενεργό μέρος στις διαμάχες για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας. Δημο­ σίευσε τέσσερις συλλογές «Τα διηγημάτων.

A,™™™™ λέμε Το λέμε και στψ

Αίγινα

·,-»·

,

και στην Αίγινα ·.

/

ΙΙαροιμιες και καλανταρι τ ω ν μηνών» Έ ν α βιβλίο που το αναγνωστικό κοινό της Αίγινας περίμενε να εκδοθεί, όταν σε εκδηλώ­ σεις ή σε παρέες η ανεξάντλητη κ. Λίνα Μπόγ ρ η - Π ε τ ρ ί τ ο υ αφηγείτο με την παροιμιώδη γλαφυρότητα της παλιές ιστορίες, μύθους, θρύλους και παροιμίες του νησιού μας. Στενή συνεργάτης της ιστορικού Γ ω γ ώ ς Κουλικούρδη η κ. Μπόγρη κατόρθωσε εδώ και δεκαετίες να συγκεντρώσει ένα τεράστιο υλικό, να το επεξεργα­ στεί με άρτιο τρόπο και να το ταξινομήσει υποδειγματικά. Παροιμίες ή παροιμιώδεις εκφράσεις, γνωστές και άγνωστες, ξεχασμένες από τον χρόνο και τη μνήμη των ανθρώπων παρουσιάζονται αλφαβητικά, ενω στο υλικό της προστίθεται ένα πλούσιο καλανταρι για κάθε μήνα. Όλος αυτός ο λαογραφικός πλούτος είναι συγκεντρωμένος σε έναν καλαίσθητο τόμο 380 σελίδων και προσφέρεται στους αναγνώστες, ανα­ δεικνύοντας συγχρόνως τον πολιτισμό του τόπου. Το βιβλίο εκδόθηκε με χορηγία του Συλλόγου Φίλων Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Αίγινας. —

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΤΣΙΑΣΕΙΣ

173

Γιάννης Παπαδόπουλος Αρχιτέκτων

Μηχανικός

έκδοση ενεργειακών πιστοποιητικών σε 24 ώρες ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ 9 & Α. ΠΕΛΕΚΑΝΟΥ ΑΙΓΙΝΑ 180/10 Τηλ.: 22970 28287. 22970 2 8 9 2 3 . 6934 421577 Fax: 22970 28293, Email: iparchi@otenet.gr

^ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΑΓ ^ Ψ

ΣΚΑΛΤΣΙΩΤΗ από το 1972

*

s i mylsfepartners ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΑΣΦΑΛΙΣΕΩΝ

cat & bar

λ

Πηλέω5 7 Αίγινα Τ: 22977.72226-7 · F: 22977.72228

www.mylifepartners.gr

Λυχνάρι Β Ι ΒΛΙ Ο Π ΡΛΕΙ D ΒΙΒΛΙΑ· ΧΑΡΤΙΚΑ®ΕΙΔΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ Σπ. Ρόδη 4 1 & Αιακού 10, Αίγινα | Tnrl. 22970 26424

#

ΣΥΣΤΕΓΑΣΜΕΝΑ ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ ΑΙΓΙΝΑΣ <sr

u

:

\

'

.

"

_

ΣΩΡΡΟΥIS2AOTA & ΣΙΑ O.E. Ιχθυαγορά Αίγινας Τ. 22970 22481 & 22970 26611 - FAX: 22970 22304 ΥΠΟΚΑΤ.: Λεωφ. Φανερωμένης 16 Αίγινα - Τ. 22970 28031

Φρούτο της θάλαοσας Ψαράδικα Αίγινας Fish Market

μεζεδοπο

ο \<fias ^ restaurante Ν

η