Τεύχος 31

H ΑΙΓΙΝΑΙΑ

Περιοδική πολιτιστική έκδοση

Τεύχος 31, Αίγινα

Καλοκαίρι 2022

Ιδιοκτήτης - Εκδότης:

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

«Η Αιγιναία»

Έδρα: Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα

ΑΦΜ: 099119847

Διευθυντής:

Γεώργιος Ι. Μπόγρης

Συντακτική επιτροπή:

Κώστας Γαβρόγλου

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού

Προνόη Θεολογίδου

Γιώργος Κουλικούρδης

Αννίτα Λεούση

Γιώργος Μπήτρος

Γεώργιος Μπόγρης

Δημήτρης Νικολόπουλος

Ελένη Σταμπόγλη

Ντίνα Χατζίνα

Επιμέλεια έκδοσης:

Ελένη Σταμπόγλη

Σχεδιασμός έκδοσης:

Εύη Καλογεροπούλου

Διόρθωση κειμένων:

Προνόη Θεολογίδου

Παραγωγή:

Αφοί Μποτζάκη Γραφικές Τέχνες

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ

Επιστολές-Συνεργασίες στη διεύθυνση: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «Η Αιγιναία» Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα

Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aeginaia.gr e-mail: aeginaia@gmail.com Ακολουθήστε μας στο periodikoaiginaia

To κόσμημα εξωφύλλου της Αιγιναίας

είναι του Γιάννη Μόραλη.

ISSN: 1108-748X

«Ὀνομάζεται δὲ ἡ ἐφημερὶς αὓτη,

, ὡς ὐπὸ παροικούντων εἰς Αἴγιναν ἐκδιδομένη»

ΕΛ Ε ΝΗ ΣΤΑΜΠΟΓΛΗ Μιλώντας στους νεότερους: μια ψηφιακή εφαρμογή

Ι ΤΗ ΚΑΜ Α ΡΑ Ο αμήχανος… πολυμήχανος 126

ΜΑ

[ΤΕΥΧΟΣ 31] – KΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Το περσιν ο καλοκα ι ρι σημαδεύτηκε για όλους εμάς

στην Αιγιναία από τον εορτασμό των είκοσι χρόνων του περιοδικού σε μια εκδήλωση με τίτλο “Ξαναδιαβάζοντας την

Αιγιναία”. Στην κατάμεστη αυλή του 2ου Δημοτικού Σχολείου βρε-

θήκαμε φίλοι από τα παλιά, νέοι αναγνώστες, συνεργάτες του περιοδικού, άνθρωποι που στήριξαν την προσπάθειά μας όλα αυτά τα

χρόνια. Ήταν μια γιορτή του λόγου, όπου συναντήθηκαν μέσα από

κείμενα ποικίλα, τα ενδιαφέροντά μας, οι αγωνίες μας, οι μνήμες

αλλά και οι προσδοκίες μας για τον τόπο μας.

Δεν θα μπορούσαμε να μην μνημονεύσουμε την επέτειο των 200

χρόνων από την Επανάσταση. Το περσινό τεύχος έτυχε μιας καθολικής αποδοχής, τόσο για το περιεχόμενό του που εστίασε στην

περιοχή του Αργοσαρωνικού παρουσιάζοντας και νέο τεκμηριωτικό

υλικό από τις Συλλογές των Γενικών Αρχείων του Κράτους όσο και για την ιδιαίτερα καλαίσθητη εμφάνισή του.

Η Αιγιναία είναι ένα ζωντανό κύτταρο της Αίγινας, και θελήσαμε φέτος να ανταποδώσουμε αυτή την αναγνώριση με μια πρωτοβουλία που ελπίζουμε να ανοίξει έναν διάλογο με μία από τις πιο δραστήριες κοινότητες του νησιού, τους καλλιτέχνες που δραστηριοποιούνται στη σύγχρονη κεραμική. Έντεκα καλλιτέχνες δέχτη-

καν να ξεδιπλώσουν τις σκέψεις τους με αφορμή την καλλιτεχνική

έκφραση, την επιλογή της Αίγινας ως τόπου διαμονής και δημιουργίας, τα προβλήματα που παρουσιάζει η εκπαίδευση στην κε-

ραμική στην Ελλάδα, την επιστροφή μεγάλης μερίδας κόσμου στην ενασχόληση με το χειροποίητο. Η Ελίκα Βλαχάκη οργάνωσε τις

συναντήσεις και τη δομή των συνεντεύξεων που παρουσιάζονται στο αφιέρωμα καταφέρνοντας να εκμαιεύσει το ξεχωριστό στίγμα του καθενός και της καθεμιάς. Την ευχαριστούμε θερμά. Η εντύπωση που αποκομίζει ο αναγνώστης είναι μιας πολύβουης κυψέλης. Θα μπορούσαμε ίσως να σκεφτούμε τρόπους που θα επιτρέψουν αυτή

Το Σημείωμα του Διευθυντή της Αιγιναίας

τη συζήτηση να περάσει στη δημόσια σφαίρα καθώς φαίνεται πως, όχι μόνο στην Αίγινα, η κεραμική έχει αγγίξει μία χορδή στην ψυχή πολλών ανθρώπων που αναζητούν μία γείωση μέσα από την τέχνη.

Πέρα από το κύριο αφιέρωμα στην κεραμική, στο τεύχος αυτό

αποτίουμε φόρο τιμής σε μιαν άλλη καλλιτέχνιδα που αγάπησε την

Αίγινα από τα παιδικά της χρόνια και έφυγε από κοντά μας το περασμένο φθινόπωρο. Πρόκειται για την Ειρήνη Βουρλούμη, η οποία

μας

συστήνεται εκ νέου, όχι μόνο μέσα από τα έργα της τα ζωγρα-

φικά αλλά και από τα ποιήματά της. Το έργο της αγκαλιάζουν οι ζε-

στές κουβέντες των ανθρώπων που τη γνώρισαν και την αγάπησαν.

Στο τεύχος παρουσιάζεται ένα μικρό χρονικό της πρωτότυπης

ψηφιακής εφαρμογής με τίτλο «Το 1821 στα νησιά του Αργοσαρωνικού» η οποία πρωτοπαρουσιάστηκε τον Μάρτιο του 2022 και

η οποία υλοποιήθηκε από την Αιγιναία με την οικονομική συνδρο-

μή του Δικτύου Δήμων Νήσων Αργοσαρωνικού. Η εφαρμογή, που

με εύληπτο και ευχάριστο τρόπο ξεδιπλώνει πλήθος πληροφοριών για τα επαναστατικά χρόνια και την καθημερινότητα των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής, προσέλκυσε πλήθος κόσμου που την επισκέφθηκε είτε κατά μόνας είτε σε οργανωμένες σχολικές επισκέψεις

στον Πύργο του Μαρκέλλου, που ευγενικά παραχωρήθηκε από την Κοινωφελή Επιχείρηση του Δήμου Αίγινας. Φέτος το καλοκαίρι, και πριν επιστρέψει στην Αίγινα, η εφαρμογή παρουσιάζεται και στον Πόρο, την Ύδρα και τις Σπέτσες. Ελπίζουμε αυτή η συνεργασία, να συσφίξει τους δεσμούς μας με πολιτιστικούς φορείς των άλλων νησιών και να μπορέσουμε να σχεδιάσουμε κι άλλες τέτοιες δια-νησιωτικές δράσεις.

Το φετινό καλοκαίρι εγκαινιάστηκε με μια μουσική βραδιά που άφησε τις καλύτερες εντυπώσεις σε όσους επέλεξαν να βρεθούν στις

25 Ιουνίου στην αυλή του 2ου Δημοτικού Σχολείου. Η Αιγιναία, καλωσορίζοντας το νέο της μέλος, την αιγινίτισσα Ευαγγελία Χαλδαιάκη, αποφάσισε να συμπράξει με το “Κέντρο Ελληνικής Μουσικής Φοίβος Ανωγειανάκης” που έδωσε το παρόν με την ορχήστρα

και τη χορωδία του. Το πρόγραμμα, αποτέλεσμα των ερευνητικών ενδιαφερόντων της Ευαγγελίας, είχε στόχο να ξανακουστούν

τραγούδια και σκοποί σχεδόν ξεχασμένοι, και να δοθεί στους νέους

μουσικούς του νησιού το έναυσμα για να τους οικειοποιηθούν και

να αρχίσουν πάλι να παίζονται και να τραγουδιούνται. Στην εξαιρετική αυτή προσπάθεια συνέβαλε και η παρουσία της χορευτικής

ομάδας του Συλλόγου Γυναικών Αίγινας. Το άρθρο “Η δημοτική

μουσικής της Αίγινας” προσφέρει μια ανασκόπηση της έρευνας που

έχει γίνει μέχρι σήμερα για το σημαντικό αυτό κομμάτι της παράδοσης του τόπου.

Την Αφροδίτη Καμάρα την γνωρίσαμε από τη συνεργασία μας

στο πλαίσιο της ψηφιακής εφαρμογής για το 1821. Στο παρόν τεύ-

χος συμμετέχει με ένα άρθρο της για τις παιδικές της μνήμες από

τα αιγινίτικα καλοκαίρια που περνούσε κοντά στον θείο της, τον πο-

λυμήχανο Γρηγόριο Κονιδάρη. Οι αναμνήσεις της προσθέτουν μια

ακόμη ψηφίδα στο μωσαϊκό που λέγεται εισαγωγή και καλλιέργεια

της φιστικιάς στην Αίγινα.

Δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από το παρόν τεύχος μία ανα-

φορά στη συζήτηση που άνοιξε ξανά με αφορμή τη δημοσίευση στις

αρχές του χρόνου μίας πρόσκλησης εκδήλωσης ενδιαφέροντος από

πλευράς του Ταμείου Εθνικού Στόλου (ΤΕΣ) για την αξιοποίηση

της χερσονήσου της Πέρδικας. Το θέμα έχει απασχολήσει πολλές

φορές την κοινωνία της Αίγινας. Στην Αιγιναία, ήδη από τα πρώτα χρόνια κυκλοφορίας του περιοδικού, είχαμε εντοπίσει τους κινδύ-

νους που απειλούσαν την Αίγινα από μία κακώς εννοούμενη “ανάπτυξη” που δεν έβαζε όρια και κανόνες. Είκοσι χρόνια μετά, δεν καταφέραμε ακόμη να αποκτήσει το νησί εγκεκριμένο σχέδιο χρήσεων

γης. Η πίεση στους φυσικούς πόρους και στις υποδομές συνεχώς

αυξάνει, ενώ την ίδια ώρα οι όποιες παρεμβάσεις αποφασίζονται

αποσπασματικά, χωρίς ένα γενικότερο σχεδιασμό που θα έθετε αναπτυξιακούς στόχους, περιορισμούς ή προτεραιότητες προκειμένου

να εξασφαλίσουμε για το νησί –τους κατοίκους, τους επισκέπτες,

τους εργαζόμενους και επιχειρηματίες– ένα βιώσιμο μέλλον. Πέρα

όμως από το ψευδές δίλημμα ανάπτυξη ή μη ανάπτυξη, υπάρχει

και ένα άλλο θέμα, που άπτεται του τρόπου που προστατεύουμε και αναδεικνύουμε το πολιτιστικό υπόβαθρο του τόπου. Έχει πολλα-

πλώς τεκμηριωθεί ότι η χερσόνησος με τα οχυρά φέρουν ένα σημα-

ντικό ιστορικό φορτίο που αφορά την σύγχρονη ιστορία της περιο-

χής, και όχι στενά της Αίγινας. Η Πολιτεία, μέσω των υπηρεσιών

του Υπουργείου Πολιτισμού, οφείλει να ανταποκριθεί πράττοντας

τα δέοντα. Το ανασκαφικό πρόγραμμα που υλοποιεί εδώ και καιρό

η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων για τις αρχαίες λιμενικές εγκαταστάσεις της Αίγινας, και το οποίο ήδη φέρνει σπουδαία ευρήματα

και νέα γνώση, θα μπορούσε να συμπληρώσει την εικόνα που έχου-

με για μία από τις λίγες παρθένες περιοχές στον Αργοσαρωνικό με

τέτοιο ιστορικό ενδιαφέρον. Και βέβαια, πέρα από την Πολιτεία, η κοινωνία των Πολιτών οφείλει να συμβάλλει με τις δικές της δυνάμεις στον αγώνα για ένα βιώσιμο, ανθρώπινο μέλλον του τόπου.

Κλείνοντας το φετινό σημείωμα, θα ήθελα να ευχαριστήσω

όλους τους φίλους της Αιγιναίας, τους παλιούς αλλά και τους πολλούς νέους για τη στήριξή τους. Προσπαθώντας κι εμείς από πλευ-

ράς μας να γίνουμε πιο “προσιτοί”, σχεδιάσαμε στην ιστοσελίδα μας

μία ψηφιακή βιβλιοθήκη στην οποία μπορεί κανείς να ξεφυλλίσει όλα

τα παλιά τεύχη του περιοδικού, αυτή την “κιβωτό” της Αίγινας.

Καλό καλοκαίρι!

Η χρονιά που πέρασε σημαδεύτηκε από μια μεγάλη απώλεια για

όλους εμάς στην Αιγιναία και για την Αίγινα γενικότερα. Τον

περασμένο Νοέμβριο έφυγε από κοντά μας ο Γιάννης Πούντος

τόσο πρόωρα. Γράφτηκαν πολλά για τον εξαίρετο αυτό εκπαι-

δευτικό που άφησε σπουδαία παρακαταθήκη με το ήθος και το

έργο του. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Αιγιναίας, έβαλε τη σφρα-

γίδα του στα πρώτα της βήματα, και στάθηκε πάντα κοντά στην

Συντακτική Επιτροπή. Κρατάμε την εικόνα του, στην αυλή του

2ου Δημοτικού Σχολείου το περασμένο καλοκαίρι, όταν Ξανα-

διαβάζοντας την Αιγιναία, μοιράστηκε μαζί μας τη χαρά για τα

είκοσι χρόνια που περπατήσαμε παρέα. Θα τον θυμόμαστε πάντα.

Η Συντακτική Επιτροπή

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΚΕΡΑΜΙΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Συζητήσεις με αφετηρία τον πηλό

Στη διάρκεια του χειμώνα που πέρασε, στις συζητήσεις της Συντακτικής Επιτροπής για το τεύχος που θα ετοιμάζαμε για το καλοκαί-

ρι του 2022, μας απασχόλησε το πόσοι καλλιτέχνες δραστηριοποιού-

νται στην Αίγινα σε όλους σχεδόν τους κλάδους της καλλιτεχνικής

έκφρασης. Ειδικότερα, εντυπωσιακός είναι ο αριθμός των ανθρώπων

που σήμερα ασχολούνται στο νησί με την κεραμική, στην πλειονό-

τητά τους γυναίκες. Έχοντας κάνει πριν από χρόνια ένα αφιέρωμα στην παραδοσιακή κεραμική, το τωρινό αφιέρωμα έρχεται ως η φυσική συνέχεια.

Φάνηκε, μάλιστα, ενδιαφέρον να οργανώσουμε το αφιέρωμα με τη μορφή συνεντεύξεων. Με τη δομή της συνέντευξης θελήσαμε να εξερευνήσουμε τόσο τις ιδιαιτερότητες του έργου των κεραμιστών/ κεραμιστριών όσο και να ψηλαφήσουμε κάποιον κοινό παρονομαστή ανάμεσά τους, αν υπάρχει. Με άλλα λόγια, στόχος μας δεν ήταν να κάνουμε εξατομικευμένες παρουσιάσεις, αλλά να ανοίξουμε μία

συζήτηση για την καλλιτεχνική δημιουργία σήμερα σ’ έναν τόπο, που μπορεί να είναι μακριά από τα «κέντρα», ωστόσο αντισταθμί-

ζει την απόσταση αυτή με ποιότητες, που αναδεικνύονται κεντρι-

κές στη ζωή των καλλιτεχνών, που συμμετέχουν στον διάλογο αυτό.

Θελήσαμε να ακούσουμε τον ξεχωριστό τρόπο που ο καθένας και η

καθεμία δημιουργεί με τον πηλό.

Οι συνομιλητές μας μέσα από την αφήγησή τους, μέσα από τα

έργα τους, μας μεταφέρουν σ’ έναν διαφορετικό κόσμο. Το χρηστικό

αντικείμενο, το ανθρώπινο σώμα, η φύση, τα λουλούδια, ένα κοχύλι

ή ένα κόκκαλο, το χρώμα, η γεωμετρία, οι δυνατότητες του υλικού, οι διαφορετικές τεχνικές είναι πηγές έμπνευσης και πρόκληση για δημιουργία, ενώ η περιέργεια και η βαρεμάρα γίνονται έναυσμα για

κάτι καινούριο και η ανάγκη επιβίωσης κίνητρο. Ο πηλός είναι ο κοινός παρονομαστής και η Αίγινα ο τόπος.

Όμως, δεν ήταν η μακρά παράδοση της Αίγινας και τα αιγινήτικα κανάτια που τους έφεραν στο νησί. Βρέθηκαν εδώ λόγω της εγγύτητας με τον Πειραιά και την Αθήνα, λόγω της σχέσης με μακρινούς συγγενείς ή αγαπημένους φίλους, όμως έμειναν, γιατί, ίσως, τους μάγεψε το φως, η θάλασσα, η φύση. Το Αρχαιολογικό Μουσείο

στην Κολόνα, οι παραδοσιακοί αγγειοπλάστες και τα παραδοσιακά

ξυλοκάμινα ξεπηδούν μέσα από τη συζήτηση. Η ομάδα «Αίγινα και Κεραμική», οι εκθέσεις στο αίθριο του Αρχαιολογικού Μουσείου, τα συμπόσια κεραμικής και τα σεμινάρια με Έλληνες και ξένους κεραμίστες, που αυτοί οργανώνουν εδώ και τουλάχιστον μια δεκαετία, έχουν φέρει το κοινό της Αίγινας κοντά στη σύγχρονη κεραμική αλλά και μέσα στο ίδιο το Μουσείο.

Κυρίαρχο, πάντως, αναδείχθηκε το θέμα μαθητείας τεχνικών, το πώς ένας καλλιτέχνης συνεχίζει για πάντα να μαθαίνει είτε από τους ομότεχνούς του είτε από την καλλιτεχνική έρευνα είτε από τους

κόσμους που άνοιξε για όλους μας το διαδίκτυο. Και αποκαλύφθηκε

το πόσο έχει μείνει πίσω η εκπαίδευση νέων ανθρώπων που επιθυμούν να ασχοληθούν με την κεραμική.

Πέρα από ιδιωτικές πρωτοβουλίες φαίνεται πως η Πολιτεία, μέσα στις Σχολές Καλών Τεχνών, δεν μπόρεσε ή δεν θέλησε –μέχρι πολύ πρόσφατα– να εντάξει και την κεραμική με μια Σχολή στην

Αίγινα, οργανωμένη με σοβαρό σχεδιασμό και πόρους τέτοιους, που

να είναι βιώσιμη.

Η Αιγιναία ελπίζει με το αφιέρωμα αυτό να ξεκινήσει ένας διάλογος που με τον χρόνο θα φέρει κι άλλες συμπράξεις, ανταλλαγές

και συνέργειες. Ελπίζει, επίσης, η ανάγνωση του αφιερώματος να

κάνει πιο διεισδυτική τη ματιά μας την επόμενη φορά που θα έρθουμε σε επαφή με ένα κεραμικό έργο. Θερμά ευχαριστούμε τους καλ-

λιτέχνες για όσα μας εμπιστεύτηκαν. Στην απομαγνητοφώνηση, όσο αυτό ήταν δυνατό και όπου οι ίδιοι ήταν δεκτικοί, κρατήσαμε το ύφος της αυθόρμητης συζήτησης.

Ιδιαίτερα ευχαριστούμε

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΘΕΟΔΩΡΑ ΧΩΡΑΦΑ

ε.β.: Στο τεύχος 23 της Αιγιναίας υπάρχει αφιέρωμα στην παρα-

δοσιακή κεραμική της Αίγινας. Στο άρθρο «Από πηλό – Χρονικό

μιας ταινίας», που αναφέρεται στο εργαστήριο των Γκαρήδων, μα-

θαίνουμε ότι όνειρο των αδερφών Γκαρή ήταν να μπορέσουν «να δι-

δάξουν σε νέους καλλιτέχνες, να μεταδώσουν την εμπειρία τους, για

να μην χαθεί». Αυτό το όνειρο, δυστυχώς, δεν πραγματοποιήθηκε

και τους τεχνίτες αυτούς τους χάσαμε. Μαζί τους η εμπειρία και η

γνώση, που μόνο ως ένα βαθμό, φαντάζομαι, μπορεί να καταγραφεί

και να μεταδοθεί μέσα από μια ταινία ή ένα κείμενο, χάθηκε. Εσύ, που τους γνώριζες καλά, τι νομίζεις;

θ.χ.: Το κομμάτι «τροχός» μπορεί να το διδάξει οποιοσδήποτε. Το

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΚΕΡΑΜΙΣΤΕΣ ΣΤΗΝ Α Ι ΓΙΝΑ

τι ξύλα να βάλουν, σε τι θερμοκρασία είχε φτάσει… Είναι μεγάλος μπελάς να ψήσεις σε

τέτοιο καμίνι, να ξέρεις να το

γεμίσεις, να είσαι από πάνω

για… δεν ξέρω πόσο, δυο μέρες.

Γι’ αυτό, όσοι μπορούν πάνε σε ηλεκτρικό. Και άντε να βρεις

ξύλα στην Αίγινα… Ο Γκαρής, θυμάμαι, όταν έψηνε, είχε κλαδιά από αμυγδαλιές, δηλαδή

δεν αγόραζε ξύλα, χρησιμοποι-

ούσε αυτά που έβρισκε. Και, βέβαια, δεν ψήνανε σε ψηλές

θερμοκρασίες, άντε να φτάσεις

τους 950, τους 1.000 βαθμούς!

Μέχρι εκεί αντέχεται η ποσότητα του ξύλου. Για να φτάσεις

στους 1.300 όμως, χρειάζεσαι

πάρα πολύ ξύλο, που είναι και

κάτι που δεν αρμόζει στο περι-

βάλλον ούτε και στους πηλούς

της Ελλάδας, που είναι χαμη-

λής θερμοκρασίας. Το άλλο που χάσαμε, και είναι πολύ σημαντικό,

είναι ότι ήταν από τους τελευταίους παραδοσιακούς αγγειοπλάστες

που συνέλεγε μόνος του τον πηλό και αυτό θέλει πολύ γνώση: να

ξέρεις την τοποθεσία, να ξέρεις τι κομμάτια πηλό θα πάρεις από το

νταμάρι, να ξέρεις πώς θα το επεξεργαστείς μετά… Όλο αυτό δεν

το κάνουν πια οι σύγχρονοι, παίρνουν έτοιμα σακιά, πολύ σπάνια

κάποιοι συλλέγουν ακόμα τον πηλό τους.

ε.β.: Πώς βρέθηκες να ασχολείσαι με την κεραμική;

θ.χ.: Εγώ από πάντα, για να καταλάβω τα πράγματα, είχα ανάγκη

να τα κάνω χειροπιαστά. Θυμάμαι και στο σχολείο, όταν είχαμε

ασκήσεις Φυσικής, δεν τις καταλάβαινα θεωρητικά, έπρεπε «να δω»

τις δυνάμεις, να φτιάξω κατασκευές, από εκεί καταλάβαινα τον κό-

σμο, απ’ τα χέρια, φτιάχνοντας. Κι ο πηλός βρέθηκε στο δρόμο μου

στα 14 μου. Ήμουν στο σχολείο, πήγαινα σε κάποιο εργαστήριο και

κόλλησα! Είναι ένα υλικό που μπορεί να γίνει προέκταση του σώματός σου, δηλαδή έχει την αίσθηση

της σάρκας, δεν έχει μορφή, εσύ

του δίνεις μορφή, οπότε έχει κάτι

το θεραπευτικό και το απελευθε-

ρωτικό. Δεν είναι ένα σκληρό υλικό εναντίον του οποίου πρέπει να

πας. Από την άλλη, βέβαια, έχει

χιλιάδες δικούς του νόμους, παραμέτρους που προσπαθείς να καταλάβεις, για να υπάρξει αυτός ο διάλογος: μου κάνει αυτό, του κάνω αυτό, δεν πας τόσο τυχαία. Και, βέβαια, αυτό που υπάρχει στην κεραμική και είναι, πιστεύω, ιδιαίτερο, είναι τα τέσσερα στοιχεία, τα οποία είναι πάρα πολύ δυνατά, δηλαδή χώμα (πηλός), νερό, αέρας και φωτιά, που είναι πολύ πιο δυνατά από σένα και τα οποία

σε ορίζουν, και εσύ πρέπει να είσαι ταπεινός. Και να τ’ ακούσεις, να

τα καταλάβεις, να τα σεβαστείς, για να μπορέσεις να χορέψεις μ’

αυτό που κάνεις.

ε.β.: Είναι μια διαδικασία που πρέπει να την σεβαστείς ή μάλλον να

πας μαζί της…

θ χ : Να πας μαζί της! Δηλαδή, να, είμαι σαράντα χρόνια στο κουρ-

μπέτι και ακόμη κάθε φορά, πριν ανοίξω το καμίνι, αισθάνομαι ένα

μικρό «οχ, και τι θα βγει αυτή τη φορά»! Επειδή είναι τόσες πολλές

οι παράμετροι: πώς το έχεις στοιβάξει, πόσο χρόνο θα το αφήσεις

να ψήσει, ποιο αντικείμενο είναι δίπλα σε ποιο, κάθε φορά κάτι άλλο

θα προκύψει. Κι αν είναι με ξύλα, τότε είναι ακόμη πιο απρόβλεπτο, επειδή εκεί παίζει και η ατμόσφαιρα της ημέρας, αν υπάρχει ή όχι αέρας, η ποιότητα του ξύλου και πολλά άλλα.

ε.β.: Είπες ότι είναι πάνω από 40 χρόνια που ασχολείσαι με την κεραμική. Αναρωτιέμαι, μετά από τόσα χρόνια συνεχίζεις να μαθαί-

νεις τις ιδιότητες, τη συμπεριφορά του υλικού;

θ.χ.: Ναι, σίγουρα! Επειδή η κεραμική είναι τεράστια! Δηλαδή

θέλεις πολλές ζωές για να πιάσεις και την ψηλή θερμοκρασία και

τη χαμηλή και την πορσελάνη και τις αναγωγές στο καμίνι και…

Υπάρχουν πάρα πολλοί δρόμοι και πάρα πολλά παρακλάδια, που

αποκλείεται ένας άνθρωπος να τα κατέχει όλα. Θα ειδικευτείς σε

κάτι και θα φτάσεις σε ένα σημείο που, πραγματικά, το κατέχεις.

Εγώ, επειδή είμαι περίεργη από φύση και βαριέμαι γρήγορα, αλλάζω συχνά τεχνικές και αυτό με βάζει μπροστά σε νέες προκλήσεις

και είναι σα να ξαναρχίζω από το μηδέν. Ας πούμε με την τελευταία

μου δουλειά, δεν θέλω να κάνω ούτε ρακού και καπνίσματα, όπως

έχω κάνει μέχρι τώρα, ούτε να βάζω γυαλιά επάνω… Οπότε μπαίνω

σε άλλα μονοπάτια και, για να φτάσω σ’ ένα σημείο που μου αρέσει, μπαίνω σε καινούρια έρευνα. Για παράδειγμα, τώρα ανακάλυψα το

κερί και μπορώ με το κερί, αφού τα ψήσω, να πετύχω την επιφάνεια

που θέλω. Που αυτό δεν το είχα χρησιμοποιήσει πριν. Αυτό είναι ένα παράδειγμα. Και το ότι βαριέμαι εύκολα και αλλάζω τεχνικές

δεν ξέρω αν είναι καλό ή λάθος, αλλά αυτή είναι η φύση μου. Αλλά στην Ιαπωνία, που είναι μία χώρα στην οποία η κεραμική είναι πάρα πολύ εξελιγμένη –στη Δύση θα βάζαμε στην τράπεζα

έναν πίνακα του Πικάσο, εκεί θα βάλουν ένα μπολ του ρακού· ένα μικρό μπολ του τσαγιού εκεί έχει την ίδια αξία, είναι θέμα κουλτούρας– οι «ζωντανοί θησαυροί» εκεί, οι περίφημοι κεραμίστες που

είναι ακόμη εν ζωή και που η γνώση και η τέχνη που φέρουν τους

κατατάσσει στους «θησαυρούς» του ιαπωνικού πολιτισμού, έχουν περάσει τη ζωή τους με το να εξελίσσουν μία τεχνική, να την πάνε τόσο μακριά που φτάνουν σε ένα απόγειο.

Ένας περίφημος Ιάπωνας κεραμίστας, ο Σότζι Χαμάντα, δεν ζει πια, υπήρξε όμως «ζωντανός θησαυρός», έλεγε: «Πέρασα μια ζωή να μαθαίνω την τέχνη μου, για να φτάσω στο σημείο που μπορώ να την ξεχάσω». Που σημαίνει πως η τέχνη σου έχει γίνει τόσο κομμάτι σου πια, που δεν είσαι εκεί για να παλεύεις με την τεχνική, αλλά είσαι ελεύθερος να χορέψεις με το υλικό σου. Αυτό, βέβαια, χρειάζεται πολλές «ώρες πτήσης», αλλά χρειάζεται και μια ωρίμανση. Εγώ δεν κάνω αυτό, αλλάζω.

Η νέα πρόκληση για μένα, η καινούρια μου δουλειά, είναι ότι ξεκινάω από ένα κόκκαλο που είναι ένα ξένο σώμα, και πρέπει να εναρμονίσω δύο διαφορετικά υλικά, τον πηλό και το κόκκαλο. Αυτό δεν είναι εύκολο. Ο πηλός συρρικνώνεται γύρω στο 10%, οπότε, για να μπορέσει να ταιριάξει εντελώς, επινοώ.

Ξεκίνησα βασικά με το λοκ-ντάουν, αλλά ήταν κάτι που με απα-

σχολούσε και παλιότερα: είμαστε αποκομμένοι· τι κάνουμε με αυτό

που έχουμε γύρω μας; Να δούμε τον θησαυρό που έχουμε γύρω μας, αντί να δούμε την έλλειψη. Και έβγαινα στις παραλίες και έβρισκα

κάτι πολύ ωραία ξύλα που είχε ξεπλύνει η θάλασσα και μάλιστα αυ-

τά ήτανε ρίζες. Και μ’ αρέσει η ρίζα, γιατί έχει κάτι το χθόνιο, κάτι

που είναι υπόγειο, γιατί δυσκολεύεται να προχωρήσει, δεν προχωράει ίσια, όπως ένα κλαρί στον αέρα. Οπότε έχει όλο αυτό που ψά-

χνει να σπρώξει και να προχωρήσει και μάλιστα μια εποχή είχανε

βγει στην παραλία πάρα πολλά ξύλα και τα συνέδεα με τον πηλό.

Και μετά βρήκα ένα κόκκαλο, που μου άρεσε πάρα πολύ, ένα

κομμάτι από λεκάνη μεγάλου ζώου, που το είχα σαν γλυπτό πολλά

χρόνια στο εργαστήριο, εκεί να κάθεται σε ένα ράφι. Και το κόκκα-

λο με ενδιέφερε, γιατί προέρχεται από οργανικό ον, αλλά είναι αυτό

που παραμένει και είναι το ορυκτό, το ανόργανό του κομμάτι, όπως

είναι και ο πηλός. Παραπέμπει στη ζωή, αλλά είναι αυτό που έχει μείνει μετά τον θάνατο. Οπότε ξαναδίνω ζωή στα κόκκαλα, δηλαδή τα προεκτείνω με ένα καινούριο σώμα, ας πούμε. Και άρχισα να

φτιάχνω παραμύθια… Και στα δικά μου παραμύθια κάνω και έναν παραλληλισμό με τον πολιτισμό μας, που για μένα είναι ένας πολιτισμός που πεθαίνει. Και τι θα βγει από αυτά τα λείψανα; Και αυτά

που φτιάχνω είναι ακαθόριστα, δηλαδή είναι εμβρυακά, είναι κάτι

που πάει να γίνει, αλλά δεν ξέρεις ακόμα τι φόρμα θα πάρει. Και

βρίσκω ότι είναι η φάση στην οποία βρίσκεται η ανθρωπότητα.

Και η διαδικασία κατασκευής έχει ενδιαφέρον για μένα, γιατί

δεν την ελέγχω σχεδόν καθόλου. Δηλαδή ξεκινάω με ένα κόκκαλο

που στερεώνω μες στην άμμο ή μέσα σε φρέσκο πηλό, για να στα-

θεί όρθιο, και από εκεί αρχίζω και χτίζω με τον πηλό. Και, βέβαια,

τεχνικά είναι πάρα πολύ δύσκολο, γιατί θέλω κίνηση. Οπότε δεν

θα κάνω έναν ίσιο κύλινδρο, θα κάνω ένα σχήμα που πάει προς τα

αριστερά, που ανοίγει προς τα δεξιά, αλλά πρέπει να φανταστείς

ότι, επειδή ο πηλός είναι μαλακός, όλο αυτό γκρεμίζεται. Οπότε

τι κάνω; Περιμένω να στεγνώσει η βάση, εκεί που ενώνεται με το

κόκκαλο, να το βγάλω από το κόκκαλο, να το μπήξω στην άμμο, να

το γείρω λιγάκι, για να μπορέσω να προχωρήσω τη φόρμα μου, και

μετά πάλι να το γείρω και πάλι να το μπήξω πιο βαθιά στην άμμο.

Και δεν βλέπω το σύνολο, πάω τελείως διαισθητικά, όλο αυτό είναι

λίγο στα τυφλά. Δε νομίζω ότι θα μπορούσα να το έχω κάνει αυτό

πριν από δέκα χρόνια. Τώρα λέω «άσε αυτό που πάει να συμβεί, προφανώς κάτι με οδηγεί σ’ αυτό, ας ακούσω αυτό που με οδηγεί, που δεν είναι η θέλησή μου, που δεν είναι προκαθορισμένο σχέδιο». Προσπαθώ να εμπιστευθώ τη στιγμή.

Και μπορώ να δω τη συνοχή με τα προηγούμενα, που τα ονόμαζα Strangels (από το strange και angel), που ήταν πολύ πιο μικρά, γιατί ήταν για μια έκθεση στη Δανία και έπρεπε να μπουν μέσα σε μια μικρή βαλίτσα, για να τα πάρω μαζί μου, αλλά ήταν πολύ πιο

εύκολο και απελευθερωτικό επειδή πήγαινα στα τυφλά αλλά με μι-

κρά κομμάτια, που δεν είχαν όλα αυτά τα τεχνικά προβλήματα που

έχω με τα μεγάλα. Και όταν βγαίνανε, έλεγα «τι είναι αυτό; Μ’ αρέσει; Δεν αρέσει; Είναι δικό μου, δεν είναι δικό μου; Από πού βγήκε;»

Εκεί άνοιξα λίγο περισσότερο τον εαυτό μου και είπα «Εντάξει, εσύ βγήκες; Θα σε φροντίσω, θα σε διακοσμήσω, θα σου φτιάξω κρεβατάκι, θα σε καλοδεχτώ, δεν είσαι αυτός που ήξερα, αλλά εντάξει».

Και βλέπω ότι τούτα, σαφώς, είναι η συνέχειά τους.

ε.β.: Πες μου για τις εκθέσεις στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αίγινας που οργανώνετε με την ομάδα «Αίγινα και Κεραμική».

θ.χ.: Η πρώτη φορά που εκθέσανε εκεί

ήταν όταν προέκυψε το Διεθνές Συμπόσιο

Κεραμικής το 2009. Ήταν η πρώτη έκθεση

που κάναμε στην Αίγινα και εκεί μπήκε η πρόκληση να γίνει και μια έκθεση των καλεσμένων μας. Και τότε η Φαίη Ζήκα μάς

έδωσε την ιδέα του Αρχαιολογικού Μουσείου, που ήταν ένας εξαιρετικός χώρος. Έτσι ξεκίνησε και μετά είπαμε γιατί να μην το επαναλάβουμε.

ε.β.: Και η ομάδα «Αίγινα και Κεραμική» πώς προέκυψε; θ.χ.: Ήμασταν στην ομάδα με τη Μαργαρίτα Εκκλησιάρχου, ήρθε και η Μαρίνα Λυκουρέζου –εκείνη ήταν γκαλερίστα και είχε την τεχνογνωσία για τις εκθέσεις– και είπαμε να γίνει κι αυτή η υποομάδα στον

Σύλλογο Ενεργών Πολιτών. Και έτσι κάθε

χρόνο αφιερώναμε μια έκθεση σε έναν καλλιτέχνη ή μια ομάδα καλλιτεχνών. Μετά

μπήκε και η ιδέα του artist in residence. Ήρθε μια Γαλλίδα να μείνει

εδώ και να δουλέψει και είπαμε γιατί να μην εκθέσει στο Αρχαιολογικό; Και στη συνέχεια σκεφτήκαμε να κάνει και κάποια σεμινάρια, να συμπεριλάβουμε και τη δουλειά της Helen Mudie-Ioannidou και, τέλος, προέκυψε και η Κλειώ Μακρή, που κάνει κι αυτή ανθρωπόμορφη κεραμική. Και είπαμε ότι η δουλειά των τριών θα έδενε καλά.

Αλλά, επειδή όλα αυτά τα κάνουμε εθελοντικά, μην φανταστείς ότι έχουμε κάποια φοβερή συνοχή. Έρχεται μια ιδέα, την υλοποιούμε

και μετά χανόμαστε πάλι.

ε.β.: Θυμάμαι σε μία έκθεση στο Αρχαιολογικό είχαν εκθέσει οι μαθητές σου.

θ.χ.: Ναι, ήταν στο Συμπόσιο. Ένα από τα θέματα που δίνω στους

μαθητές μου είναι να πάμε στο Μουσείο, να εμπνευστούν και να

κάνουν ακριβώς αυτό που βλέπουν. Αυ-

τός είναι ένας τρόπος να μάθεις να ελέγ-

χεις το υλικό σου, τη φόρμα σου. Είναι

ακριβώς το αντίθετο από αυτό που κά-

νω εγώ τώρα. Είχαν, λοιπόν, βγει πολύ

ωραία τα κομμάτια τους και είπαμε ότι

έχει πραγματική έννοια να μπουν στην είσοδο, ξεχωριστά από τους άλλους. Και

ήταν εντυπωσιακή η προσέλευση! Εκεί

καταλάβαμε ότι ο κόσμος στην Αίγινα ενδιαφέρεται για την κεραμική!

ε.β.: Στο αίθριο του Αρχαιολογικού θυμάμαι και αιγινήτικα κανάτια του Γκαρή.

θ.χ.: Ναι. Στη δεύτερη ή τρίτη έκθεση

που κάναμε, θελήσαμε να δείξουμε Έλληνες σύγχρονους κεραμίστες και εκεί να εντάξουμε και τους υπάρχοντες εδώ, τον Γκαρή, που ήταν παραδοσιακός, και την Κοττάκη, που είναι κάτι μεταξύ παράδοσης και σύγχρονου. Εδώ υπήρχε παράδοση στα κανάτια, επειδή το αιγινήτικο κανάτι κρατάει το νερό πολύ δροσερό – η ιδιότητα του αιγινήτικου πηλού είναι ότι, αφού ψηθεί, ιδρώνει πάρα πολύ και, όπως το σώμα μας, όσο ιδρώνει τόσο πέφτει η θερμοκρασία μέσα. Είναι πολύ

ωραίο να δεις την αναλογία μεταξύ ανθρώπινου σώματος και κανα-

τιού: το πόδι, την κοιλιά, το χέρι, το στόμιο, τον λαιμό…

Τι να ζητήσουμε από τον Γκαρή να μας φέρει; Μα τα διαφορε-

τικά κανάτια της Αίγινας. Τότε υπήρχανε οι ψαράδες, που θέλαν

το πλακουτσό κανάτι για να μην μπατάρει μέσα στην βάρκα, και οι

ρετσινάδες, πολλοί ρετσινάδες, 300 άτομα νομίζω. Πηγαίνανε στα

δάση με το γαϊδουράκι τους και βάζανε το κανάτι τους στο πλάι του

γαϊδουριού, οπότε η μια πλευρά ήτανε πλακουτσή, για να μπορέσει

να σταθεί αναπαυτικά στο πλευρό του γαϊδουριού. Μετά υπήρχαν τα μικρά, τα μεσαία, τα μεγάλα, ανάλογα με τις ανάγκες, και αυτά μας έφτιαξε. Ειδικά για την έκθεση.

ε.β.: Πες μου για κάτι στο Αρχαιολογικό Μουσείο που σου αρέσει πολύ.

θ.χ.: Είναι μια σειρά στο Μουσείο που την βρίσκω εκπληκτική.

Αυτά

έχουν φτιαχτεί στην Αίγινα –η Αίγινα

είχε εμπόριο, οπότε δεν είναι αιγινήτικα όλα

όσα βρέθηκαν εδώ– μπορείς να τα καταλάβεις από την ποιότητα, το ξανθό που έχει ο

αιγινήτικος πηλός. Είναι βάζα διακοσμημένα με μαύρα φύλλα, βουλίτσες, πολύ μοντέρνα η διακόσμηση, και είναι και κάποιες υπέροχες κούπες για να πίνεις, τόσο μοντέρνες, τόσο όμορφες και ισορροπημένες σαν φόρμα. Τις κούπες αυτές τις βρίσκω τόσο σύγχρονες, θα έπρεπε να συνεχίσουμε να φτιάχνουμε τέτοιες. Μ’ αυτές τις κούπες, κάναμε ένα πολύ ωραίο παιχνίδι με τους μαθητές.

Πήραμε τη σιλουέτα κι έδωσα στον καθένα χαρτόνια της σιλουέτας αυτής μεγεθυμένα, και μετά τους είπα να κόψουν δυο φορές και να ξανασυναρμολογήσουν διαφορετικά, για

να φτιάξουν μια νέα μορφή από αυτό.

ε.β.: Πόσα χρόνια διδάσκεις;

θ.χ.: Έχω χάσει τον λογαριασμό. Άλλο

όμως να διδάσκεις σε μια σχολή κι άλλο

αυτό που κάνουμε εδώ, που είναι καθαρά ερασιτεχνικό. Λέω στους

μαθητές μου: «εδώ δεν μπορείτε να μάθετε σε βάθος την κεραμική,

πρέπει να πάτε αλλού, δεν μπορώ να σας τα μάθω όλα με μια φορά

τη βδομάδα».

Η διδασκαλία είναι τεράστια χαρά για όλους μας. Κανονικά το

μάθημα είναι τρεις ώρες, όμως οι περισσότεροι δεν φεύγουν πριν

περάσουν πέντε, έτσι έχουμε την άνεση να πιούμε και ένα τσάι, να

πούμε και τα νέα μας, και υπάρχει μια χαρά που βρισκόμαστε σε

αυτόν τον χώρο όλοι μαζί, υπάρχει και μια κοινωνική διάσταση, χτίζεται δηλαδή κάτι πολύ δυνατό σε μια ομάδα.

Συνήθως δεν θέλουν να ξεκολλήσουν από εδώ, οπότε μετά από

τρία χρόνια, που θεωρώ ότι, στο επίπεδο που μπορώ, τους έχω δώσει ό,τι έχω να τους δώσω, τους προτείνω, αν θέλουν να εμβαθύνουν και άλλο, να διαλέξουν ένα θέμα και να το δουλέψουν για έναν χρό-

νο, και εκεί να τους βοηθήσω, για να το προχωρήσουν και τεχνικά

και αισθητικά και λοιπά. Αυτή τη δυνατότητα πολύ λίγοι την έχουν

αρπάξει μέχρι τώρα. Αυτό μπορεί να σου γεννήσει και έναν κεραμί-

στα! Από τα εργαστήρια που έχω κάνει τόσα χρόνια έχουν προκύ-

ψει η Μίκα η Βογιατζή, που είναι επαγγελματίας τώρα, η Μαρίνα Κοριολάνο-Λυκουρέζου, η Ζωή Αλεξανδροπούλου.

ε.β.: Πώς διδάσκεις;

θ.χ.: Υπάρχουν οι βασικές τεχνικές: Είναι το pinch-pot, είναι η χού-

φτα σου, και μέσα της μια μπάλα πηλός, και την ανοίγεις με τα δά-

χτυλα για να δημιουργήσεις ένα δοχείο, που είναι η προέκταση των

δύο χουφτών –αυτό είναι το πρωταρχικό για μένα– η προέκταση

της χούφτας σου για να πιεις νερό, είναι αυτό το μπολάκι. Οπότε

εκεί, χωρίς εργαλεία, χωρίς τίποτα, μπαίνεις στην έννοια της κερα-

μικής, όπου τυλίγεις το κενό, ανοίγει ο πηλός, εκφράζεται, και γύρω

από το κενό δημιουργεί μεμβράνη, που περιέχει κενό. Αυτό είναι το

βασικό. Μετά μπορεί να δουλέψουμε με συμπαγείς φόρμες, να τις σκάψουμε και να τις αδειάσουμε και να δημιουργήσουμε ένα κουτί. Μετά δουλεύουμε φύλλο. Το φύλλο το τυλίγεις. Πόσες δυνατότητες έχουμε; Χιλιάδες παραλλαγές! Μετά υπάρχει το «μακαρόνι», που

είναι ένας τρόπος να χτίζεις, τμήμα τμήμα, για να μπορείς να κάνεις πολύ μεγαλύτερα κομμάτια. Υπάρχει και ο τροχός, που είναι μια

άλλη διαδικασία. Θέλει να κάτσεις από πάνω πάρα πολλές ώρες, να μάθεις, και δεν μπαίνω σ’ αυτό, καλώ άλλους, για να δώσουν ένα μικρό σεμινάριο. Και για να πλαισιώσω την τεχνική, δίνω ένα θέμα. Για παράδειγμα, κάναμε πλακάκια είτε για το πάτωμα είτε για τον τοίχο. Και παραμένουμε στο χρηστικό αντικείμενο γιατί και αρέσει –«έκανα την δική μου κούπα!»– και είναι πιο προσιτό, το γλυπτικό

είναι πιο δύσκολο να το προσεγγίσουν όλοι. Προτιμώ ένα καλό μπολ

από ένα κακό γλυπτό. Για μένα η αισθητική ενός χρηστικού αντικειμένου προέρχεται και από την εργονομία του, την χρηστικότητά

του, και αυτό είναι ένα ολόκληρο κομμάτι που έχει μεγάλο ενδιαφέ-

ρον για μένα. Σε μια κούπα, για παράδειγμα: περνάει εύκολα το χέρι

σου από το χερούλι, τι βάρος έχει, είναι η βάση αρκετά φαρδιά για

να σταθεί στέρεα, πόσο παχύ πρέπει να είναι το χείλος για να είναι ευχάριστο στα χείλη; Η αισθητική ενός χρηστικού αντικειμένου δεν

είναι μόνο να το δεις, είναι να το σηκώσεις στα χέρια σου και να πεις

«Α! είναι το σωστό βάρος», να το χρησιμοποιείς και να πεις «Α!

είναι πραγματικά ευχάριστο, είναι τέλειο προς χρήση».

ε.β.: Είπες νωρίτερα για τους Ιάπωνες ότι αντί να έχουν έναν Πικά-

σο μπορεί να έχουν ένα μπολ ρακού σε περίοπτη θέση. Τι συμβαίνει;

Έχει να κάνει με τη βαθιά γνώση του υλικού και της τεχνικής;

θ.χ.

ΘΕΟΔΩΡΑ ΧΩΡΑΦΑ

είναι και όλη η επιφάνεια, τι γυαλί θα βάλεις, πώς θα το

ψήσεις, δηλαδή κάθε μπολ μπορεί να είναι εντελώς μονα-

δικό και ανεπανάληπτο. Να μην έχει τίποτα το περιττό.

Να είναι δηλαδή κάτι που γεννήθηκε, που δεν φτιάχτηκε.

ε.β.: Τι σημαίνει η έκφραση «σύγχρονη κεραμική»;

θ.χ.: Εγώ πιστεύω πως οι βάσεις είναι πάντα ίδιες, πά-

ντα θα ξανάρθεις στο «δοχείο». Αυτά δεν αλλάζουν, αυτό

που αλλάζει είναι, νομίζω, η αισθητική μας σε σχέση με

αυτό που κάνουμε. Και οι τρομερές δυνατότητες, οι τεχνι-

κές που έχουμε. Τώρα βρίσκεις ό,τι γυαλώματα θέλεις,

έχεις πολύ περισσότερες γκάμες με τις οποίες μπορείς

να παίξεις κι αυτό δίνει μια απίστευτη πολυμορφία στη σύγχρονη κεραμική. Αυτό που νιώθω εγώ σήμερα είναι η ανάγκη να ξεφύγεις από το μηχανικά τέλειο. Επειδή έχουμε τη μηχανή, έχει πολύ περισσότερη «ψυχή» ένα αντικείμενο στο οποίο θα φανούν και οι δαχτυλιές, θα φανεί και το ψεγάδι μέσα από το οποίο εκφράζεται ο πη-

λός, μια κρακέλα, ας πούμε, εκεί που στέγνωσε ο πηλός. Εμένα αυτά με ενδιαφέρουν και αυτό μπορείς να πεις ότι είναι ένα χαρακτηριστικό του σύγχρονου.

ε.β.: Η κεραμική και η Αίγινα πώς συνδέονται με τον γύρω κόσμο;

Εσύ κάνεις εκθέσεις έξω;

θ.χ.: Με κάποιους διαγωνισμούς, κάποιες εκθέσεις, βέβαια. Να, έφυγε τώρα η Μαργαρίτα Εκκλησιάρχου γι’ αυτή τη μεγάλη έκθε-

ση, μια πολύ σημαντική διοργάνωση, το Homo Faber, που γίνεται

στο San Giorgio Maggiore στη Βενετία για «έντεχνη χειροτεχνία»,

στην οποία συμμετέχουν όχι μόνο μεμονωμένοι καλλιτέχνες αλλά

και μεγάλοι οίκοι όπως ο Hermes.

Ένα πρόβλημα που αντιλήφθηκα με την ευκαιρία της αντίστοι-

χης δικής μου συμμετοχής πριν λίγα χρόνια –ήμουν η μοναδική χει-

ροτέχνης από την Ελλάδα– ήταν πως οι ξένοι δεν έβρισκαν στο δια-

δίκτυο τη δουλειά των σύγχρονων Ελλήνων δημιουργών. Μίλησα γι’ αυτό στη Δέσποινα Γερουλάνου (μέλος της Διοικητικής Επιτροπής

του Μουσείου Μπενάκη), η οποία ανέλαβε τη δημιουργία μιας διαδικτυακής παρουσίασης των χειροτεχνών της Ελλάδας καθώς και την εκπροσώπηση της χώρας μας στο Cultural Council του Michel-

angelo Foundation. Και φέτος, εκτός από την Μαργαρίτα, άλλοι έξι

δημιουργοί μας εκθέτουν εκεί.

Το Homo Faber είναι μια πολιτική κίνηση. Στα εγκαίνια μιλή-

σαν για τους λόγους αυτού του εγχειρήματος και είπαν πως θέλουν

να αντισταθμίσουν την τεχνητή νοημοσύνη και να ξαναδώσουν ση-

μασία στη βαθιά γνώση του ανθρώπου που φτιάχνει με τα χέρια του, να δείξουνε πόσο άψογο μπορεί να είναι κάτι, πόσο μοναδικό.

Πιστεύω ότι υπάρχει μια ανάγκη στον κόσμο να φτιάξει, να

νιώσει στα χέρια του την ύλη. Και ο πηλός είναι, βέβαια, κάτι που μαγεύει όλους, επειδή παραπέμπει στην πλαστελίνη, στο χώμα, όταν ήμασταν μικρά. Εγώ λέω στους μαθητές μου: «εδώ έχετε το δικαίωμα να κάνετε αυτό που σας απαγόρευαν, όταν ήσαστε μικρά:

να παίξετε με τη λάσπη και με τη φωτιά». Γιατί κάπου υπάρχει μια ανάγκη μας να επανασυνδεθεί ο κόσμος με τη φύση, με τη μάνα μας… Κι αυτός είναι ένας τρόπος.

Μάρθα

ΟΙΚΟΓ Ε ΝΕΙΑ ΚΟΤΤΑ ΚΗ

Τριανταφυλλιά

Μαρία

Μ . κ . : Στην οικογένειά μας όλες ασχολούμαστε με την κεραμική.

Εγώ με τη μητέρα μου έχουμε αναλάβει, κυρίως, το εργαστήριο και

η αδελφή μου η Μάρθα τα μαγαζιά και τον σχεδιασμό αντικειμένων,

κυρίως των επετειακών. Όταν είναι να βγάλουμε σχέδια, αποφασίζουμε όλες μαζί.

τ . κ . : Η γνωριμία μου με τα κεραμικά ξεκίνησε από τη Ρόδο – από

εκεί κατάγομαι. Σ’ ένα χωριό είδα έναν παππού που κάτι έφτιαχνε,

μου άρεσε και είπα «Κι εγώ αυτό θέλω να κάνω». Έτσι πήγα στον

παππού και με έμαθε. Μετά πήγα και στον «Ίκαρο», αλλά εκεί δεν

σου μαθαίνανε τίποτα, ούτε τα υλικά. Δεν έμεινα παρά ένα μήνα.

Σήμερα τα κομμάτια τους είναι συλλεκτικά.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΚΕΡΑΜΙΣΤΕΣ ΣΤΗΝ Α Ι ΓΙΝΑ

Παντρεύτηκα, πήγαμε στην Αθήνα και μπήκα σε ένα εργαστήριο, όπου εκεί τελειοποιήθηκε η δουλειά. Ο άντρας μου ήταν Αιγινήτης και, όταν αποκτήσαμε τα παιδιά, αποφασίσαμε να εγκατασταθούμε στην Αίγινα.

Μ . κ . : Ο Νίκος Κοττάκης, ο πατέρας μου, ήταν ζωγράφος, καλλιτεχνική φύση. Καταλάβαινε όμως ότι με τη ζωγραφική δεν μπορούσε

να ζήσει οικογένεια. Με την κεραμική είχε κάποια ελπίδα, παρόλο

που τότε, τέλη της δεκαετίας του 1970, ή ήσουν στο Μαρούσι, στην

πηγή του πηλού, όπου ήταν τα εργαστήρια, ή αλλιώς ήταν πολύ

δύσκολα. Δεν ήταν όπως σήμερα, που στην Αθήνα υπάρχουν πολλοί

κεραμίστες, πουλούν και στη χονδρική και στη λιανική και κάνουν

μαθήματα. Κι έτσι ήρθαμε στην Αίγινα.

Τότε ξεκίνησε ο αγώνας. Φτιάχναμε πράγματα και τα πουλούσαμε στο μαγαζί. Με δυσκολίες πολλές, με απαξίωση από τους εμπόρους. Στην Αίγινα ήσουν «κανατάς» κι αυτό δεν το έλεγαν για καλό. Δεν είναι όπως σήμερα, που ο κόσμος έχει εκτιμήσει το χειροποίητο. Ο πατέρας μου διηγούταν μια ιστορία, που με έχει στιγματίσει. Μια μέρα, καθώς δούλευε στον τροχό, πέρασε ένας κύριος με

το παιδάκι του και ζήτησε να δουν τι κάνει. Ο πατέρας μου αγαπούσε να δείχνει την τέχνη του και τους είπε να περάσουν, να δουν πώς

ανέβαζε ένα αντικείμενο στον

τροχό. Σαν τελείωσε, γύρισε

ο κύριος στο παιδί του και του

είπε: «Βλέπεις τον μάστορα,

τη δουλειά κάνει; Αν δεν διαβάζεις, έτσι θα καταντήσεις

κι εσύ»! Με τα χρόνια και με

τους Αθηναίους, που ήρθαν κι έφτιαξαν σπίτια εδώ, άλλαξε αρκετά η νοοτροπία.

τ.κ.: Το 1992 κάναμε μια έκθεση στο Λαογραφικό, εγώ είχα κάνει κανάτια, ο Νίκος πιάτα. Έκανε σχέδια με πυρόχρωμα, ήταν η τεχνική του, ήταν μεγάλο ταλέντο. Έκανε

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΟΤΤ Α ΚΗ

πιάτα για πελάτες, μεγάλα, 60 εκατο-

στά διάμετρο, δεν υπάρχουν τέτοια πια.

Ένα, για μια οικογένεια Σουηδών, το

είχε φτιάξει ρολόι. Μια άλλη φορά εί-

χε κάνει μια σειρά από 12 πιάτα, στα

οποία εικονογράφησε 12 σκηνές από

τη Γαρουφιάδα –το αιγινήτικο σατιρι-

κό έπος του Ν. Λίσβα– και τα οποία

δωρήθηκαν αργότερα στο Λαογραφικό

Μουσείο.

Είχαμε ηλεκτρικό τροχό. Ερχόντου-

σαν οι κανατάδες οι παλιοί, ο κυρ Στέ-

λιος Πάλλης κι ο κυρ Γιώργος ο Σκλά-

βαινας, να δουν, ήταν ωραίοι τύποι. Ο

κυρ Στέλιος ήρθε μια μέρα και ζήτησε

να δοκιμάσει τον ηλεκτρικό τροχό, γιατί

εκείνοι τον γύριζαν με το πόδι. Ο Νί-

κος τον καλοδέχτηκε και μετά ερχόταν

δυο φορές τη βδομάδα κι έφτιαχνε κά-

ποια πραγματάκια. Ήταν κι ο Παντε-

λής Κουλικούρδης, κι αυτός καλός κανατάς και καλός άνθρωπος. Ο

Γιώργος Γκαρής, εξαιρετικός άνθρωπος, με τη γυναίκα του την Ξένη που ζωγράφιζε, είχε ξυλοκάμινο στην Αγία Μαρίνα. Του είχαν

κλείσει το καμίνι λόγω του τουρισμού και στον Μεσαγρό δεν του

έψηναν τα κεραμικά του, δεν είχε πού να ψήσει. Ήρθε και μας είπε: «Θα βάζουμε το ρολόι και ό,τι γράφει το πρωί θα το πληρώνω εγώ».

Στους κανατάδες τότε φαινόταν παράξενο το ηλεκτρικό καμίνι

–όπως και ο τροχός, άλλωστε– δεν το ξέρανε. Όπως μας φαίνονται

παράξενα αυτά όλα τα ηλεκτρονικά που γνωρίζουν τα παιδιά μας

σήμερα.

Όλοι οι Αιγινήτες κανατάδες χρησιμοποιούσαν ντόπιο πηλό.

Εμείς το μόνο που μάθαμε από τους παλιούς ήταν η αγάπη για τη

δουλειά που κάναμε, για τα κανάτια μας. Έρχονταν και μας έλεγαν

ιστορίες από τα παλιά. Ο κυρ Σπύρος ο Σκλάβαινας έλεγε ότι, όταν

ήταν στο αντάρτικο, τον κυνηγούσαν οι Γερμανοί και μπήκε σ’ ένα

εργαστήρι – στο Μαρούσι θα ήταν. «Παιδιά, με κυνηγούν!» είπε κι

αμέσως του φόρεσαν μια ποδιά, τον πασάλειψαν με πηλό κι αυτός

κάθισε μπροστά στον τροχό κι άρχισε να δουλεύει. Έτσι γλίτωσε.

Μ.κ.: Ο πατέρας μου ήθελε να κάνει σύγχρονη κεραμική, δεν ήθελε να γίνει κανατάς, δεν ήθελε να κάνει τα παραδοσιακά. Δεν φανταζόταν κανείς τότε ότι αυτή ήταν μια τέχνη που θα χανόταν.

τ.κ.: Τα καλοκαίρια φέρναμε τα παιδιά στο εργαστήριο, εγώ ήμουν και λίγο φοβητσιάρα, τα ήθελα κοντά. Δουλεύανε στο

εργαστήριο

–μου λένε τώρα πως ήμουν αυστηρή, δεν πειράζει!– και κάθε Σάββατο έλεγε η καθεμία τι είχε κάνει και τις «πληρώναμε». Ο πατέρας

τους έλεγε «Μάθαινε την τέχνη και μαζί θα σπουδάσεις, φυσικά».

Σπουδάσανε και τα δύο κορίτσια, η Μάρθα πιάνο, σχέδιο και διακό-

σμηση εσωτερικών χώρων και η Μαρία μάρκετινγκ στο Αμερικάνικο Κολλέγιο.

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΟΤΤ Α ΚΗ

Μ.κ.: Είχα πάντα την αίσθηση πως δεν έχω καλλιτεχνική φύση, πως δεν μπορούσα να φτιάξω πράγματα. Ίσως, γιατί όταν είσαι στην εφηβεία, προσπαθείς να διαφοροποιηθείς από αυτό που κάνουν οι

γονείς σου. Αγαπούσα τη δουλειά των γονιών μου, αλλά πίστευα

πως εγώ θα βοηθούσα μέσα από αυτό που σπούδασα. Για αυτό, ενώ

δούλευα στην Αθήνα και είχα και πολλές προτάσεις, αποφάσισα να

επιστρέψω στην Αίγινα. Κι έτσι ξεκίνησα, αλλά γρήγορα κατάλαβα

πως δεν θα έμενα στο μάρκετιγκ. Όταν πέθανε ο πατέρας μας ξαφνι-

κά –ήταν 30 Αυγούστου του 2001– από ανακοπή, 53 ετών, κάτσαμε

κάτω οι τρεις μας και είπαμε «Τώρα τι γίνεται;». Τα βάλαμε κάτω

και είπαμε «Πάμε!» και ξεκινήσαμε.

Εγώ έκανα τη διακόσμηση, η μητέρα μου καθόταν στον τροχό,

η Μάρθα ανέλαβε το μαγαζί. Προσπαθούσα να ζωγραφίζω κάποια

πράγματα, για να μπορεί η μαμά να τα ψήσει μετά, άρχισα από το πιο εύκολο. Όταν ηρέμησαν κάπως τα πράγματα, μπήκε κι ο χειμώνας, είπα «τώρα πρέπει να μάθω τροχό» – η μητέρα μας είχε αρχίσει να κουράζεται. Στην αρχή μού φαινόταν ακατόρθωτο, ο τροχός θέλει ώρες πολλές, θέλει εξάσκηση. Κι ο πατέρας μας στην

αρχή δεν ήξερε τροχό, έμαθε από την μαμά μου.

τ.κ.: Φέρναμε στην αρχή έναν τροχατζή, έναν Κύπριο, άθλιο χαρακτήρα, ήθελε πολλά λεφτά, ουίσκι, ταβέρνα, τρελές απαιτήσεις!

Ήταν όμως μοναδικός μάστορας, τέτοιον δεν ξαναείδα. Μια φορά

είχαμε πάρει μια μεγάλη παραγγελία, αυτός ήταν εξαφανισμένος

και χάσαμε την παραγγελία, μεγάλη ζημιά. Τροχατζής δεν ξανάρθε.

Σε μια βδομάδα ό Νίκος έμαθε τον

τροχό. Είχε πολλές δυσκολίες τότε, όπως πάντα άλλωστε.

Μ.κ.: Τώρα κάνουμε τροχό αλλά

ανοίγουμε και φύλλο. Έχουμε και χυτήριο όμως, για καλούπια.

Στην ουσία δεν κάνω κάτι πολύ

διαφορετικό από αυτό που έκαναν

οι γονείς μου. Το 2004 είχαμε κάνει

μια έκθεση στο Λαογραφικό, στην

οποία παρουσιάσαμε 4 σειρές, τότε

ήταν η πρώτη φορά που παρουσιάσαμε ως θέμα τη φιστικιά. Επειδή

μας ενδιαφέρει πολύ η λιανική –η

χονδρική μας είναι ελάχιστη– θέλουμε να αλλάζουμε τακτικά τα σχέδια. Μπαίνει κόσμος στο μαγαζί και ρωτάει «Τι καινούριο βγάλατε;». Φέτος, πριν το Πάσχα, κάναμε τη σειρά με τις παπαρούνες.

τ . κ .: Στην Αίγινα, υπήρξε για τρία τέσσερα χρόνια μια σχολή Κεραμικής, κοντά στον φούρνο του Σώρρου, διδάξαμε εκεί κι εγώ και η Δέσποινα Μαρνέζου, ο Νεκτάριος Γκαρής, ο Νίκος. Είχε εξοπλιστεί με φούρνο, καμίνια… Διδάσκαμε μαζί ο Νίκος, η Δέσποινα κι εγώ. Κορίτσια είχαμε το περισσότερο. Είχε χρηματοδοτηθεί από τη Νομαρχιακή Επιτροπή Λαϊκής Επιμόρφωσης (ΝΕΛΕ) για επιμόρφωση

ενηλίκων. Αλλά δεν στήθηκε συστηματικά. Γι’ αυτό και δεν είχε συνέχεια. Τότε δεν είχε και το επάγγελμα πρεστίζ.

Μ.κ.: Μαθήματα κάνω από το 2017 περίπου. Ξεκίνησα και τα έκανα

εδώ, τα απογεύματα. Κυρίες είχα, ως επί το πλείστον, και ένα τμή-

μα για παιδιά τα Σάββατα. Στο νέο μαγαζί, στο υπόγειο, έχω κάνει έναν χώρο σαν εργαστήριο για τα μαθήματα, γιατί δεν γινόταν πια στον ίδιο χώρο που εργαζόμαστε. Δεν εκπαιδεύω κεραμίστες, είναι για ανθρώπους που θέλουν να μάθουν κάτι καινούριο, εργαστήρια δη-

μιουργικής απασχόλησης μάλ-

λον. Οι άνθρωποι που έρχονται

εδώ αναζητούν τη χαρά τού να

φτιάξουν κάτι με τα χέρια τους,

να το δουν να γίνεται από χώ-

μα αντικείμενο. Τα μαθήματα

για ενήλικες έχουν και μια άλ-

λη διάσταση: μεγάλες εταιρείες

φέρνουν καλεσμένους τους, για

να γνωρίσουν μια τοπική τέχνη

και να φτιάξουν κάτι οι ίδιοι.

Ονειρεύομαι να πάω σε μια

σχολή στην Τοσκάνη. Είναι ένα

Κέντρο Κεραμικής, το οποίο

λειτουργεί εδώ και 40-50 χρό-

νια, φιλοξενεί και επισκέπτες

καθηγητές, διδάσκονται όλων

των ειδών οι τεχνικές. Έχω

παρακολουθήσει τόσες ώρες

σεμινάρια, στο διαδίκτυο, όπου

έχω δει πολλές διαφορετικές

τεχνικές, μαθήματα ιστορίας

τέχνης... Παρακολουθώ κά-

ποιους καλλιτέχνες που θαυ-

μάζω πολύ, οι Αμερικάνοι, για

παράδειγμα, έχουν τρομερή

παράδοση, χρησιμοποιούν πολύ

και την τεχνολογία, είναι μέρος

της κουλτούρας τους, βέβαια.

Μου έχει κάνει εντύπωση μια Βελγίδα κεραμίστρια, που κάνει

απλές φόρμες με δική της τεχνική και σου λέει ανοικτά για τις θερμοκρασίες στις οποίες ψήνει, για το πώς κάνει τα καλούπια της. Ξέ-

ρει πως όσο και να τη μιμηθείς δεν μπορείς να κάνεις το ίδιο, δεν φο-

βάται. Το ίδιο βλέπω και εγώ στα μαθήματά μου: από δέκα μαθητές, με την ίδια δασκάλα, τα ίδια υλικά και τον ίδιο στόχο, για παράδειγ-

μα ένα καλάθι, θα προκύψουν δέκα εντελώς διαφορετικά έργα!

HELEN MUDIE-ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ

ή.Μ.-ι.: Αυτό που κάνω είναι γλυπτική. Το υλικό που μεταχειρίζο-

μαι είναι ο πηλός. Αυτό ξέρω, αυτό μ’ αρέσει… και θέλω να το φτά-

σω στα όριά του και να τα ξεπεράσω. Θαυμάζω αυτούς που κάνουν

γλυπτική σε πηλό.

Ο πηλός δεν είναι στέρεο υλικό είναι ρευστό, είναι ένα υγρό παχύρευστο και δεν θέλει να σταθεί. Χρειάζεται κάπου μια βάση, γιατί

όσο τον δουλεύεις, όσο είναι ακόμα νωπός, ο πηλός κατακάθεται.

Αυτό που προσπαθώ να κάνω τώρα είναι κάποια γλυπτά κρεμαστά.

Είναι μια ιδέα που δουλεύω και που δεν θέλω να μιλήσω πολύ γι’

αυτήν καθώς περιμένω πρώτα να δω πού θα με οδηγήσει.

Μερικοί στη γλυπτική κεραμική δουλεύουν τον πηλό σε συμπαγή μορφή. Μετά, για να μπορέσει να ψηθεί το έργο, αδειάζουν το εσωτερικό του. Εγώ χτίζω τις μορφές μου με τη μέθοδο του «μακαρονιού». Είναι ο τρόπος που είχα μάθει από την αρχή, αυτό με βολεύει. Μία πάρα πολύ καλή κεραμογλύπτρια στην Σκωτία, κοντά στο χωριό μου, είναι η Ιόνα. Εκείνη δουλεύει τα έργα της συμπαγή.

Η μαμά μου είχε αγοράσει ένα δικό της γλυπτό, την γνώρισα και

ήταν πρόθυμη να μου δείξει πώς δουλεύει. Ασχολιόμουν ήδη με τον

πηλό, πριν την γνωρίσω.

Έμαθα κεραμική στο σχολείο, στη Σκωτία – γύρω στα 15 μας

μπορούσαμε να επιλέξουμε τα μαθήματά μας. Πήρα σαν κύριο μά-

θημα τέχνη, και μετά κεραμική. Αργότερα, όταν πήγα να σπουδάσω

δασκάλα, διάλεξα πάλι σαν πρώτο μάθημα, πέρα από τα μαθήματα

που αφορούσαν τη διδασκαλία, τέχνη και, συγκεκριμένα, κεραμική.

Έτσι, όταν πήγα στην Κωνσταντινούπολη για εξίμισι χρόνια με

τον Κώστα, δούλεψα στο αμερικάνικο σχολείο σαν δασκάλα μουσικής και τέχνης. Δίδασκα παιδιά από έξι έως δεκαπέντε ετών. Τότε, σε μια παραλία στη Μαύρη Θάλασσα, είχαμε βρει πηλό πεταμένο

κοντά σε ένα ανθρακωρυχείο – εκεί όπου εξάγουν πετροκάρβουνο, υπάρχει και πηλός, που τους είναι όμως άχρηστος. Τον μαζέψα-

με και με αυτό τον πηλό έκανα πολλά από τα μαθήματα – ήθελε

βέβαια μια προετοιμασία, πριν τον χρησιμοποιήσουμε. Καθώς στο σχολείο υπήρχε μεγάλη έκταση σαν κήπος, έφτιαξα έναν φούρνο,

για να ψήνουμε με τα παιδιά τα έργα

τους. Είχα δει σε ένα βιβλίο πώς να

το φτιάξω. Χρόνια αργότερα βρήκα

το ίδιο ακριβώς καμίνι στο Μουσείο

της Κολόνας! Μου έκανε μεγάλη εντύπωση. Οι αρχαίοι έψηναν τα κεραμικά τους με τον ίδιο τρόπο!

Στην Αθήνα πήγα σε σχολή, στο Κέντρο Ζωγραφικής της Γλυφάδας

των Λουΐζα Δέλφη Ορφανού και Τασούλα Σαρακατσάνου. Από δασκάλα

έγινα πάλι μαθήτρια. Αυτό είναι το

σωστό, γιατί η μάθηση δεν τελειώνει ποτέ. Στη σχολή δουλεύαμε από παρατήρηση, από μοντέλο – γι’ αυτό είχα πάει, γιατί με ενδιαφέρει το ανθρώπινο σώμα. Αρχικά έκανα ζωγραφική και μετά είπα θα φτιάξω και κεραμικά και, ενώ οι άλλοι μαθητευόμενοι έκαναν σχέδιο, εγώ έκανα γρήγορα σκίτσα από πηλό κατευθείαν από το μοντέλο. Αργό-

τερα άρχισα να ψάχνω πώς να κάνω πιο μεγάλα γλυπτά με πιο αργή διαδικασία. Η Ιόνα στη Σκωτία έφτιαχνε αρκετά μεγάλα γλυπτά, τα είχα δει, και αυτό ήθελα να μάθω να κάνω κι εγώ.

Ήθελα να φτιάχνω έργα όχι τόσο ρεαλιστικά αλλά πιο κλασικά.

Στην αρχή νόμιζα πως θα πήγαινα προς μια αφαιρετική γλυπτική, αλλά με κέρδισε το αντίθετο. Θέλω να παρατηρώ και αυτό που βλέ-

πω να το απεικονίζω. Στο ανθρώπινο σώμα οι λεπτομέρειες, όπως

τα σημεία που ακουμπάει το ένα μέρος με το άλλο, το πώς φουσκώ-

νουν οι μυς, αυτά με προκαλούν. Κάνοντας πεντάλεπτα σκίτσα με

το μολύβι παρατηρώ γιατί η πόζα αυτή με συγκινεί. Με βοηθάει

να καταλάβω ποιο σημείο είναι σημαντικό. Καταγράφω έτσι πολύ

γρήγορα τον ρυθμό κι αυτό με βοηθάει να συνειδητοποιήσω τι ήταν

αυτό που μου αρέσει και πρέπει να μπει στο γλυπτό. Τώρα δουλεύω αργά, θέλω χρόνο, δουλεύω με το μοντέλο, τραβάω φωτογραφίες, αλλά κάνω και κάποιες μετρήσεις, για να μπορέσω να έχω ένα πλαίσιο, να μην ξεφύγω. Γιατί η παρατήρηση είναι καλή, αλλά στην πορεία είδα ότι και οι μετρήσεις βοηθούν.

Δουλεύω τα γλυπτά μου με τη μέθοδο του μακαρονιού

και δίνω

το σχήμα με χτυπήματα, αλλά πολλές φορές χρειάζεται να προσθέσω, οπότε το κεραμικό γίνεται χοντρό και, για να μπορέσει να ψηθεί, μερικές φορές μεταχειρίζομαι και το άδειασμα. Όταν έκανα τα όρθια

γλυπτά σε φυσικό μέγεθος, ήταν πολύ μεγάλη πρόκληση για μένα, γιατί ο πηλός δε θέλει να σταθεί, δεν αντέχει τόσο όγκο, τόσο βάρος

στα σημεία των αστραγάλων. Πέρασαν μήνες, ώσπου να βρω τρό-

πο να τα στηρίξω. Τελικά είχα την ιδέα να κατασκευάσω ένα είδος

σκαλωσιάς, για να το στηρίζει μέχρι να στεγνώσει, πριν ψηθεί. Ήταν

σαν μια ξύλινη πόρτα με βέργες, για να το κρατάνε να μην φύγει

μπρος ή πίσω!

Και χρησιμοποίησα την ίδια τεχνική για να κάνω το πρώτο κρε-

μαστό. Πάλι έσπρωξα την τεχνική μου λίγο πάρα πέρα, έκανα αυτό

που δεν ήθελε ο πηλός, έφτιαξα κάτι επί τόπου, με μόνο στήριγμα

τις βέργες. Είμαι περίεργη πώς θα εξελιχθεί αυτή η σκέψη των κρε-

μαστών γλυπτών. Το θέμα μου είναι το ανθρώπινο σώμα αλλά και

το πού μπορώ να φτάσω, πώς θα υπερβώ τον εαυτό μου.

Έχω παρακολουθήσει κεραμίστες που έχουν βρει για να δουλεύ-

ουν άλλον τρόπο από τον δικό μου. Το 2015 με την ομάδα «Αίγινα

και Κεραμική» η Laure Gaudebert, η Κλειώ Μακρή και εγώ δώσαμε

σεμινάρια γλυπτικής κεραμικής εδώ, στην Αίγινα. Κι εγώ, που εί-

χα χρόνια να ασχοληθώ με τη διδασκαλία, παρακολούθησα τα δύο

σεμινάριά τους όχι μόνο για να φρεσκαριστώ, αλλά και για να δω τι κάνουν: πώς αντιμετωπίζουν εκείνες τα προβλήματα που λύνω εγώ

με έναν τρόπο; H όλη διαδικασία είχε πάρα πολύ ενδιαφέρον.

Με το «Αίγινα και Κεραμική» έχω λάβει μέρος σε δύο εκθέσεις

που οργανώσαμε στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κολόνας: το 2010

σε ομαδική έκθεση, που συμμετείχαμε 18 Έλληνες κεραμίστες, και

το 2015 με την Κλειώ Μακρή και την Laure Gaudebert. Οι άνθρωποι

του Μουσείου μού είχαν πει πόσο πολύ τους αρέσουν αυτές οι συ-

νεργασίες. Και όλη η Αίγινα είχε πάει στο Μουσείο, για να δει κάτι καινούριο. Με αυτές τις εκθέσεις ζωντανεύει το Μουσείο!

ε.β.: Μίλησέ μου για κάποιους καλλιτέχνες που σου αρέσουν. ή.Μ.-ι.: Μου αρέσει πάρα πολύ η δουλειά της Κλειώς Μακρή. Το κάθε γλυπτό της λέει από μόνο του μια ιστορία, έχει έκφραση, έχει κίνηση. Η δουλειά της μου θυμίζει τα κεραμικά της Τανάγρας.

Έχουν μεγάλη συγγένεια.

Τα ερεθίσματα για τη δουλειά μου έρχονται από τους αρχαίους

Έλληνες και τον Μιχαήλ Άγγελο, ο οποίος θαύμαζε τους αρχαίους

Έλληνες! Και ο Rodin και τα γλυ-

πτά του Degas μου αρέσουν πολύ.

Στην Αρχαία Ολυμπία υπάρχει

ένα εντυπωσιακό κεραμικό γλυπτό

με τον Δία και τον Γανυμήδη. Εί-

ναι σχεδόν σε φυσικό μέγεθος, εί-

ναι πολύ μεγάλο. Τα τοιχώματά

του είναι χοντρά – πώς το έκαναν

τότε; Και όμως, το καταφέρανε!

Και, βέβαια, πολύ γνωστά κε-

ραμικά γλυπτά είναι «Ο Στρατός

από Τερακότα» (3ος αι. π.Χ.)

στην Κίνα. Μια θεωρία λέει ότι τα

έφτιαξαν Έλληνες και τα πήγαν

εκεί. Από τους σύγχρονους καλλιτέχνες που θαυμάζω, που κάνουν κεραμικά γλυπτά, ξεχωρίζω

δυο γυναίκες: την Cristina Córdova

και την Kathy Venter. Η Córdova

είναι από το Πουέρτο Ρίκο, αλλά

ζει στην Αμερική. Αυτή χρησιμοποιεί και χρώμα, εγώ πολύ σπάνια

– μόνο στα παιδιά, που τα κάνω πάντοτε με ρούχα, χρησιμοποιώ

χρώμα.

Η Kathy Venter είναι από τη Ν. Αφρική και ζει στον Καναδά.

Και εκείνη έχει κάνει κρεμαστά κεραμικά γλυπτά. Είχα ξεκινήσει

τα δικά μου, πριν δω αυτή τη δουλειά της και παρατήρησα ότι εκεί-

νη έλυσε τα προβλήματα της κατασκευής του γλυπτού, της βαρύτητας, με διαφορετικό τρόπο από εμένα, με άλλη τεχνική. Κάνει τα

έργα της σε φυσικό μέγεθος και τα δουλεύει 15% πιο μεγάλα από το

φυσικό γιατί, όταν στεγνώσει ο πηλός και ψηθεί, «μπαίνει». Έναν

κούρο που είχα φτιάξει παλαιότερα τον είχα κάνει γι’ αυτόν τον λό-

γο 10% μεγαλύτερο, αλλά το γυναικείο μοντέλο με το οποίο συνερ-

γάζομαι, είναι πάρα πολύ ψηλή, οπότε την αφήνω όπως είναι, γιατί

όπως η ίδια είπε «θα μπει και θα γίνει mini me»!

ε.β.: Πώς ψήνεις τα μεγάλα έργα σου; ή.Μ.-ι.: Τα ψήνω στο εργαστήριο μου, στο υπόγειό μας. Για να

χωρέσουν όμως στο καμίνι, χρειάζεται να τα κόψω, μετά τα κολλάω

πάλι. Πρέπει να έχουν σχεδόν στεγνώσει, πριν τα κόψω, και αυτό

είναι δύσκολο, αλλά έτσι δεν παραμορφώνονται.

ε.β.: Πώς διαθέτεις τα έργα σου; ή.Μ.-ι.: Αυτά που ετοιμάζω για κάποια έκθεση τα κρατάω. Πουλάω όμως σε γκαλερί στην Ελλάδα, αλλά συνεργάζομαι και με μία γκαλερί στην Κωνσταντινούπολη. Στην Ελλάδα δίνω έργα μου στη Μύκονο, στη Σαντορίνη, στην Κέρκυρα, στην Αθήνα, και παλαιότερα στην Αίγινα, όταν υπήρχε το «Έγινα Αίγινα».

Αυτό που μου αρέσει στον πηλό είναι ότι είναι ένα απλό υλικό, είναι χώμα, και το να το δουλεύεις με τα χέρια σου είναι μία ευχαρίστηση. Αλλά, όταν ψηθεί, γίνεται αναλλοίωτο στον χρόνο, δεν αλλοιώνεται ποτέ. Ο κόσμος θέλει το γλυπτό μπρούτζινο, αλλά ξεχνάει ότι, όταν υπάρχει πόλεμος, τα λιώνουν για να φτιάξουν όπλα. Γι’ αυτό τα μπρούτζινα γλυπτά σπάνια τα βρίσκουμε, είναι πολύ λίγα. Ενώ τα κεραμικά, ακόμα και ως θραύσματα, μένουν. Δεν λιώνουν ποτέ.

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΡΧΟΥ

ε β : Πώς βρέθηκες να ασχολείσαι με την κεραμική;

Μ.ε.: Ήμουν στην Aix en Provence, όπου σπούδαζα Φιλοσοφία και

Γαλλική Λογοτεχνία. Στην φοιτητική εστία που έμενα υπήρχαν ερ-

γαστήρια Εφαρμοσμένων Τεχνών. Αποφάσισα ν’ ακολουθήσω αυτό

της Κεραμικής. Δεν είχα τροχό, αλλά είχα ένα… πικάπ! Για να κάνω

ένα αντικείμενο έβαζα το πικάπ να γυρνάει, ώστε να το κεντράρω!

Δεν είχε τη δύναμη που έχει ένας τροχός, αλλά έκανε δουλειά!

Μετά πήγα στο Παρίσι. Γράφτηκα στην Vincennes και άρχισα

να κάνω χορό και μουσική. Πράγματα που τα ξαναβρίσκω τώρα, στα εβδομήντα μου! Την κεραμική δεν την έκανα σε σχολή. Πήγαι-

να μια δυο φορές τη βδομάδα στο εργαστήριο μιας κεραμίστριας.

Στην Αθήνα πια, άνοιξα ένα εργαστήριο στα Εξάρχεια με μια φίλη. Εκείνη πάνω στο πατάρι έκανε υφαντά και εγώ κάτω κερα-

μικά. Την εποχή εκείνη γνώρισα τη Θεοδώρα (Χωραφά), που ήταν

σε μια ομάδα Τεχνών, την «Αφή». Τα ιδρυτικά μέλη ήταν 7-8 άτομα, αργότερα μπήκαμε και άλλοι. Κάναμε πολλές εκθέσεις σ’ έναν χώρο που είχαμε στην Πλάκα.

ε.β.: Πώς βρέθηκες στην Αίγινα; Μ.ε.: Την Αίγινα δεν την ήξερα καθόλου. Κάποια στιγμή είπα «δεν μπορώ πια στην Αθήνα», έτσι ήρθα στην Αίγινα. Νοίκιασα ένα σπί-

τι για τέσσερα χρόνια. Ήμουν καλά εκεί. Όταν λοιπόν αισθάνθηκα

σίγουρη ότι μου αρέσει η ζωή εδώ, άρχισα να ψάχνω για ένα οικόπεδο. Όλον αυτό τον καιρό το εργαστήριό μου ήταν στην Αθήνα, εκεί δούλευα. Μετά το 2002, όταν τέλειωσε το σπίτι, μετέφερα και

το εργαστήριο και άρχισα να δουλεύω στην Αίγινα.

Δούλευα πάντα πηλούς υψηλής θερμοκρασίας γύρω στους 1250

βαθμούς, στην αρχή stoneware, που ήταν πιο εύκολο στον τροχό.

Δεν μαθαίνεις τροχό με πέντε μαθήματα, απαιτεί μεγάλη διαδικασία και πολύ χρόνο, για να καταφέρεις να κάνεις στον τροχό το σχήμα, που έχεις στο μυαλό σου. Μου πήρε αρκετό χρόνο. Όταν όμως

έμαθα, θέλησα να δουλέψω την πορσελάνη, για την οποία άκουγα

ότι είναι πολύ δύσκολη στον τροχό, επειδή δεν είναι τόσο εύπλαστη.

Άρχισα να κάνω μικρά πραγματάκια και μου άρεσε πάρα πολύ!

Η υφή της πορσελάνης, όταν την πιάνεις, είναι σαν βελούδο. Επίσης, έβρισκα τη λεπτότητα και τη διαφάνειά της πολύ ενδιαφέρουσες.

Αποφάσισα ότι είναι το υλικό που προτιμώ και αγαπάω γι’ αυτό και

δουλεύω αποκλειστικά με πορσελάνη τα τελευταία τριάντα χρόνια!

ε.β.: Στην Ελλάδα είναι κι άλλοι που δουλεύουν πορσελάνη;

Μ.ε.: Τώρα πια, ναι. Η πορσελάνη «θυμάται»: αν στον τροχό τής

κάνεις κάτι που δεν της αρέσει, θα το βγάλει στο ψήσιμο, θα σου

στραβώσει. Γιατί, όταν φτάνει στις ψηλές θερμοκρασίες, γίνεται

σαν γυαλί. Αν το αντικείμενο δεν είναι πολύ καλά δουλεμένο, δεν

κρατάει το σχήμα του. Είναι δύσκολο υλικό, αλλά σε ανταμείβει, όταν βγαίνει από τον φούρνο.

Η πορσελάνη μού άρεσε πάντα, από τη Γαλλία ακόμη, όταν την έβλεπα στις εκθέσεις. Έφερνα πορσελάνη από την Αγγλία, γιατί

στην Ελλάδα δεν την έβρισκες τότε. Διάβασα πολύ, αλλά κι από το ίντερνετ έμαθα πολλά. Κανένας δεν μου έδειξε, τότε δεν υπήρχε

κανείς στην Ελλάδα να το διδάσκει ή να κάνει σεμινάρια. Τώρα πια η κεραμική έγινε της μόδας, υπάρχουν πολλά εργαστήρια που διδάσκουν κεραμική.

ε.β.: Πώς εξελίσσονται οι τεχνικές που χρησιμοποιείς; Μ.ε.: Υπάρχουν καλλιτέχνες που έχουν μία τεχνική και σε όλη τους τη ζωή αυτήν εξελίσσουν. Εγώ βαριέμαι. Δηλαδή, χρησιμοποιώ μία

τεχνική για κάποιο διάστημα και μετά θέλω να ασχοληθώ με κάτι

άλλο. Αυτό, βέβαια, δεν έρχεται από τη μια μέρα στην άλλη, έρχε-

ται με τα χρόνια. Οι ιδέες συχνά έρχονται τυχαία. Ένα παράδειγμα:

πήγαινα σε μια παραλία εδώ από κάτω, η οποία είχε πολλά μικρά

κοχυλάκια, που δεν είχα ξαναδεί. Καθόμουν με τις ώρες και τα κοιτούσα, τα μάζευα, πολύ μικρά, πολύ λεπτά και, όταν τα κρατούσα

στον ήλιο, ήταν διάφανα. Οι φόρμες τους, ακόμα και όταν ήταν σπα-

σμένα, μου θύμιζαν γλυπτά. Σκέφτηκα ότι θα μπορούσα αυτές τις

φόρμες να τις κάνω από πορσελάνη. Κι έτσι, σιγά σιγά, άρχισε να

παίρνει μορφή αυτή η σειρά, τα Shells. Ήθελα να ντύσω τη φόρμα

με κάτι, αλλά δεν μου πήγαινε να βάλω υάλωμα που δίνει χρώμα.

Με το ίδιο το υλικό, την πορσελάνη, άρχισα να παίζω, δημιουργώ-

ντας ανάγλυφα σχέδια. Στην αρχή έντυνα τη μισή φόρμα, σιγά σιγά

όμως άρχισα να την

Συγχρόνως με ενδιαφέρουν και τα κα-

θημερινά αντικείμενα, τα οποία είναι πο-

λύ πιο εύκολο να πουληθούν, σε αντίθεση

με τα γλυπτά που είναι πιο δύσκολο να τα

πουλήσεις. Μόνο σε μια έκθεση μπορείς

να κάνεις μια ενότητα γλυπτών και να τα

παρουσιάσεις. Στο Μουσείο Μπενάκη, με

το οποίο συνεργάζομαι, ήθελαν κάτι πιο

προσιτό, κάτι που να μπορεί ο κόσμος να

το χρησιμοποιήσει, κι έτσι έκανα και πολλές σειρές χρηστικών αντικειμένων, όπως

τσαγιέρες, φλιτζάνια.

Κάποια στιγμή σταμάτησα τα Κελύφη –τα Shells– και εν τω μεταξύ είχα δει στο youtube μια αμερικανίδα, η οποία χρησιμοποιεί την τεχνική νερικόμι εδώ και σαράντα χρόνια. Κατάγεται από τη Χαβάη

και ζει στην Ιαπωνία. Παρακολουθούσα

τη δουλειά της και κατάλαβα ότι μου άρεσε και μου πήγαινε πολύ. Χρησιμοποιούσε χρώμα, κάτι που μου είχε λείψει. Αυτό που

είναι ιδιαίτερο σε αυτή τη τεχνική είναι ότι

κάνεις ένα ρολό από πορσελάνη που μέσα

του υπάρχει ήδη το σχέδιο, φτιαγμένο από

χρωματισμένες λωρίδες του ίδιου υλικού.

Το κόβεις λεπτές λεπτές φετούλες και τις

τοποθετείς την μια πλάι στην άλλη, για να δημιουργήσεις την επιφάνεια. Τα κενά, το φόντο, γεμίζουν με μικρές ποσότητες πορσελάνης σε μια βελόνα και, για να ενωθούν όλα μαζί, σκεπάζονται με ένα λεπτό πανί και με έναν πλάστη πιέζονται, ώσπου να ενωθούν. Γίνεται τόσο λεπτό, όσο ένα φύλλο χαρτί. Στην αρχή έκανα γεωμετρικά σχήματα, δεν μου άρεσε όμως που αυτό, το ένα σχεδιάκι, επαναλαμβανόταν σε όλη την επιφάνεια. Ήθελα κάτι πιο ελεύθερο, κάτι

σαν τους πίνακες του Μονέ με πολλά λουλούδια. Πήρα, τότε, ένα

πολύ ωραίο βιβλίο για γυάλινα αντικείμενα του 1900-1930, τα περίφημα Daum, και μου έδωσε την ιδέα επειδή, όπως αυτά, και η πορσελάνη έχει διαφάνεια να χρησιμοποιήσω την τεχνική νερικό-

μι, για να κάνω κάτι πιο ελεύθερο. Πολλοί νομίζουν ότι το σχέδιο

είναι ζωγραφισμένο πάνω στην πορσελάνη. Αυτό όμως εμπεριέχε-

ται. Με την τεχνική αυτή η διακόσμηση είναι μέσα κι έξω ακριβώς

η ίδια. Στην αρχή πήγαινα σιγά σιγά, έφτιαχνα μικρά αντικείμενα

και έτσι βγήκε η σειρά με τα μικρά μπολάκια, όμως με τον καιρό

έφτιαξα όλο και μεγαλύτερα, ώσπου πήρα τελικά «το κολάι»!

Τα αντικείμενα τα φτιαγμένα με αυτή τη τεχνική, όταν τα δια-

περνά το φως, αποκτούν όλη τους την ομορφιά. Το ότι χρειάζονται

φως για να «αποκαλυφθούν» με οδήγησε στην ιδέα των φωτιστικών.

ε.β.: Μου ανέφερες και μια τεχνική που γίνεται με τη «φιλιέρα».

Μ.ε.: Η φιλιέρα είναι σαν ένα τραπέζι που έχει έναν κύλινδρο και μπορείς μ’ αυτή να φτιάχνεις φύλλα, σε διαφορετικό πάχος και να δημιουργείς αντικείμενα ενώνοντας τα φύλλα μεταξύ τους. Είναι

μια άλλη τεχνική που εξελίχτηκε, δίνοντας διαφορετικά αποτελέ-

σματα.

Μια φίλη στην Αμερική, καλλιτέχνης, η Μαρώ η Βανδώρου, ανάμεσα σε άλλα, φτιάχνει «Artist’s Books», δηλαδή κάποια μοναδικά βιβλία σε συνεργασία με άλλους καλλιτέχνες και χειροτέχνες

διαφόρων ειδικοτήτων. Για κάθε ιδέα, για κάθε σύγγραμμα που θα επιλέξει, ψάχνει να βρει τα κατάλληλα υλικά, με τα οποία θα το ντύσει. Συνεργαστήκαμε για την κατασκευή ενός τέτοιου βιβλίου με ποιήματα της Σαπφούς. Είναι τυπωμένα σε χαρτί γιαπωνέζικο, πάρα πολύ λεπτό –είναι λευκό σε λευκό– και εγώ έφτιαξα το

εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο από πορσελάνη. Τα δένει μια κοπέ-

λα στην Αμερική, που ξέρει κάποια ιδιαίτερα δεσίματα, και μετά

φτιάχνουν και μια κασετίνα και τα παρουσιάζει σε εκθέσεις. Δεν

γίνονται πάνω από τρία τέσσερα αντίτυπα, που τα αγοράζουν συλ-

λέκτες. Το συγκεκριμένο το αγόρασε ο υπεύθυνος της Βιβλιοθήκης

του Κογκρέσου! Η συνεργασία αυτή, προέκυψε τυχαία. Μια φίλη φωτογράφος στην Αθήνα συνάντησε τη Μαρώ, η οποία της είπε «πρέπει να γνωρίσω τον Edmund de Waal –έναν Εγγλέζο που κάνει πορσελάνη– για να μου κάνει τα εξώφυλλα του βιβλίου». «Και γιατί δεν πας στην Αίγινα; Ίσως η Μαργαρίτα μπορέσει». Και έγιναν!

Είναι τόσες πολλές οι τεχνικές! Υπάρχουν κεραμίστες, που επικεντρώνονται μόνο στην εξωτερική διακόσμηση του αντικειμένου, ξέρουν τη χημεία, κάνουν υαλώματα υπέροχα, που είναι σαν πίνακες. Ψάχνουν τα πετρώματα στην περιοχή που δουλεύουν, ξέρουν

πώς να τα τρίψουν ή κάνουν υαλώματα με στάχτες – από κάθε δέντρο μπορείς να κάνεις στάχτη, κάθε φυτό, κάθε ξύλο βγάζει διαφορετικό χρώμα. Είναι, θέλω να πω, η κεραμική μια δουλειά ζωής.

Και είναι και το ψήσιμο. Είναι πολύ πολύπλοκο το θέμα του ψησίματος. Εγώ δεν έδωσα ποτέ μεγάλη σημασία. Χρησιμοποιώ πάντα έναν ηλεκτρικό φούρνο, που ο αέρας μέσα του έχει οξυγόνο. Οι

διαφορετικές συνθήκες στο ψήσιμο, οξειδωτική, ουδέτερη – αναγωγική ατμόσφαιρα, επηρεάζουν και το χρώμα, και τις υφές των αντικειμένων.

ε.β.: Η συμμετοχή σου στην έκθεση Homo Faber στη Βενετία πώς προέκυψε;

Μ.ε.: Κάθε χρόνο το ίδρυμα που διοργανώνει την έκθεση διαλέγει καλλιτέχνες από πολλές χώρες για τη δουλειά τους. Η Δέσποινα

Γερουλάνου, που εκπροσωπεί τη χώρας μας στο Cultural Council

του Michelangelo Foundation στο θέμα της έντεχνης χειροτεχνίας, έδειξε τα άλμπουμ που στείλαμε με φωτογραφίες της δουλειάς μας.

Από τα δικά μου επέλεξαν έργα με την τεχνική νερικόμι.

Στο Homo Faber κάνουν, πραγματικά, πολλή δουλειά, είναι μια μπιενάλε για οτιδήποτε χειροποίητο. Ένας τεχνίτης π.χ. μπορεί να

κάνει ένα ποδήλατο του οποίου ως και η τελευταία βίδα είναι χειροποίητη. Το αποτέλεσμα είναι ένα αριστούργημα, ζυγίζει μισό κιλό και είναι βέβαια πανάκριβα. Στοιχίζουν ως και 50.000 ευρώ το ένα. Μπορεί να πουλήσουν δυο ποδήλατα τον χρόνο και έτσι ζούνε. Η κεντρική ιδέα όλης αυτής της κίνησης είναι η διατήρηση τεχνικών, που δεν πρέπει να χαθούν. Είναι συμπυκνωμένη η σοφία των ανθρώπων

που αποκτήθηκε μέσα στους αιώνες. Οι γιαπωνέζοι θέλουν αυτό που

φτιάχνουν να έχει μια ατέλεια, για να καταλάβει αυτός που το βλέπει

ότι είναι χειροποίητο. Πιστεύω ότι όποιος κάνει κάτι με πολύ πάθος

και αγάπη και δίνει χρόνο για το έργο του, πάντα θα βρει ανθρώπους

να το εκτιμήσουν. Είδαμε σε αυτήν την έκθεση κάτι κουτάκια, που χρειάστηκε ένας χρόνος για να γίνουν, πραγματικά αριστουργήματα.

ε.β.: Στη συνομιλία μας αναφέρεις συχνά την έννοια του χρόνου.

Μ.ε.: Τα έργα χρειάζονται χρόνο. Αρχίζοντας από μια ιδέα και, αφού

πάρεις την απόφαση να την πραγματοποιήσεις, πρέπει να δώσεις όλο

τον χρόνο που χρειάζεται μέχρι να την δεις «με σάρκα και οστά»

μπροστά σου. Από την στιγμή που αυτό που φτιάχνεις αρχίσει να παίρνει σχήμα, ο χρόνος δεν έχει πια καμία σημασία.

Μου αρέσει να δουλεύω το βράδυ, ιδίως τον χειμώνα, που βραδιάζει νωρίς. Μπορεί να αρχίσω κατά τις πέντε και να δουλεύω ακόμα και μετά τα μεσάνυχτα. Δεν παράγω πολλά, αλλά αυτό είναι επιλογή. Γενικά εκτιμώ τη δουλειά που έχει πάρει χρόνο για να πραγματοποιηθεί...

ε.β.: Πώς έκανες τα πρώτα σου βήματα στην κεραμική;

Μ.ε.: Δασκάλα μου ήταν η Θεοδώρα Χωραφά. Είχα την τύχη να την γνωρίσω την κατάλληλη στιγμή, όταν είχα μόλις έρθει στην Αίγινα, πριν 30 χρόνια.

ε.β.: Είχες προηγουμένως κάποια επαφή με την τέχνη αυτή;

Μ.ε.: Σαν παιδί, τώρα που το σκέφτομαι, πάντα μου άρεσαν τα κεραμικά. Έμεναν τα μάτια μου πάνω στα πολύχρωμα πήλινα, που υπήρχαν σκόρπια στο σπίτι της γιαγιάς μου. Όπως και στο Ζαΐρ, όταν πηγαίναμε στην υπαίθρια αγορά, μαγνητιζόμουν από το θέαμα των κεραμικών, που ήταν στημένα πάνω στο χώμα.

Ο παιδικός μου θαυμασμός για την κεραμική είναι κάτι που δεν άλλαξε με τα χρόνια. Εκτός από το να βλέπω όμως, ήθελα και να φτιάχνω. Και ήρθε η ώρα και γνώρισα τη Θεοδώρα. Πρέπει να ήταν το πρώτο εργαστήριο που είχε κάνει, και ήταν υπέροχα! Συνέχισα να

πηγαίνω στα μαθήματά της, τα «ανακύκλωνα» κατά κάποιο τρόπο, επί σειρά ετών, ώσπου αποφάσισα να κάνω το δικό μου εργαστήριο.

ε.β.: Ασχολείσαι και με άλλες μορφές τέχνης; Μ.ε.: Η βάση μου παραμένει η κεραμική. Δεν μπορεί όλα να τα προλάβει κανείς σε μια ζωή… Ο λόγος, που έκανα το δικό μου εργαστήριο, πριν δέκα χρόνια περίπου, ήταν για να πειραματιστώ πάνω στην πορσελάνη, που τόσο μου άρεσε. Δεν είχα καμία εμπειρία μέχρι τότε με το υλικό αυτό, είναι ένα τελείως διαφορετικό κεφάλαιο της κεραμικής, και παραμένω εκεί. Κάποιοι λένε πως η πορσελάνη είναι δύστροπη. Δεν είναι δύστροπη, απαιτεί τη δική της προσέγγιση και θεωρώ ότι το αποτέλεσμα σε αποζημιώνει.

ε.β.: Τελευταία πολύς κόσμος ασχολείται με την κεραμική. Πώς το

εξηγείς; Πού έγκειται η μαγεία της;

Μ.ε.: Με δεδομένο ότι η φαντασία είναι ένα απαραίτητο συστατικό

της, ακόμη και ο αρχάριος, μικρός ή μεγάλος, από την πρώτη στιγ-

μή που θα πιάσει στα χέρια του πηλό, θα πετύχει κάτι, θα μπορέσει

να εξωτερικεύσει τον εσωτερικό του κόσμο. Και εκεί βρίσκεται η

μαγεία της!

ε.β.: Τί συμβαίνει σήμερα στον χώρο της κεραμικής στην Αίγινα; Μ.ε.: Στην Αίγινα είμαστε πολλοί κεραμίστες και υπάρχει ένα κλίμα

συνεργασίας μεταξύ μας. Είναι πολύ ευχάριστο που υπάρχουν πολλά εργαστήρια, πολλοί κεραμίστες παραδίδουν μαθήματα, είναι πρόσφορος χώρος για καλλιτεχνική δημιουργία. Γίνονται εκθέσεις σύγχρονης κεραμικής, συμμετέχουμε στο Fistiki Fest, οργανώνονται

σεμινάρια, έρχονται κεραμίστες από όλο τον

κόσμο, και υπάρχει η προοπτική, στο άμεσο μέλλον, με πρωτοβουλία του ΙΕΚ Αίγινας, σε συνεργασία με τον Δήμο, να δημιουργηθεί τμήμα κεραμικής τέχνης.

ε.β.: Η φύση της Αίγινας σε έχει επηρεάσει; Μ.ε.: Η μητέρα μου κατάγεται από εδώ και αισθάνομαι ότι ανήκω στην Αίγινα από πάντα. Είναι αλήθεια, η φύση της Αίγινας μας χαρίζεται απλόχερα, τη θεωρούμε και λίγο δεδομένη, αλλά η έμπνευση μπορεί να έρθει από οτιδήποτε.

ε.β.: Ασχολείσαι επαγγελματικά με την κεραμική; Μ.ε.: Ναι, ασχολούμαι επαγγελματικά, πράγματι. Όποτε, μάλιστα, μου δίνεται η ευκαιρία να συμμετέχω σε εκθέσεις, το κάνω. Φτιάχνω χρηστικά και διακοσμητικά είδη αλλά και κοσμήματα.

ε.β.: Υπάρχει κάποιος δημιουργός που θαυμάζεις, που είναι έμπνευση για σένα; Μ.ε.: Υπάρχουν πάρα πολύ αξιόλογοι καλλιτέχνες, που ασχολούνται με την πορσελάνη.

Θα ξεχώριζα έναν Βέλγο, λέγεται Guy Van Leemput, φτιάχνει αποκλειστικά μπολ. Τα

έργα του είναι γοητευτικά, έχει φτάσει το υλικό στα όριά του… Είναι μαθηματικός και

αυτό φαίνεται από τη γεωμετρία στα έργα

του, είναι πάρα πολύ καλός!

ε.β.: Υπάρχει κάποιο πλάνο σε ό,τι κάνεις; Μ.ε.: Το αφήνω να με πηγαίνει, είναι σαν ρυάκι, η μια δουλειά σε πάει στην επόμενη… Η έμπνευση μπορεί να έρθει από τα πάντα, από στιγμές, από τις λεπτομέρειες ενός προσώπου, από μια βόλτα στην παραλία.

ε.β.: Σκέφτεσαι να αφήσεις κάποια στιγμή την

περιορίζει το άσπρο;

πορσελάνη; Δεν σε

Μ.ε.: Δεν σκέφτομαι να την αφήσω, της είμαι πιστή! Άλλωστε μπαί-

νει χρώμα στην πορσελάνη, με πάρα πολλές τεχνικές. Ένα είδος πη-

λού είναι, που επιδέχεται όλες τις τεχνικές. Η αλήθεια είναι ότι το

λευκό είναι η αδυναμία μου. Απλά η πορσελάνη είναι απρόβλεπτη

σε ένα βαθμό, στο αποτέλεσμά της, δηλαδή «δεν σου χαρίζεται».

Αποτυπώνεται στο ψήσιμο όλη η διαδικασία.

ε.β.: Μπορεί η κριτική του κοινού να επηρεάσει έναν

καλλιτέχνη;

Μ.ε.: Σίγουρα η καλόπιστη κριτική μπορεί να κάνει έναν καλλιτέχνη

καλύτερο και την χρειάζεται, για να βαδίζει σταθερά, αλλά σε προσωπικό επίπεδο δεν θα επηρεάσει το επόμενό μου βήμα. Η άποψη

του καθενός είναι αποδεκτή, αλλά δεν είναι αυτό που θα με εμπνεύσει. Όταν καταθέτω την ψυχή μου, γνωρίζω ότι κάποιοι άνθρωποι

θα ταυτιστούν μαζί μου, άλλοι όχι. Εύχομαι και ελπίζω να έχω την

ηρεμία, τη διάθεση, τον αυθορμητισμό, την ειλικρίνεια να πορεύομαι

στο αυτογνωστικό μου ταξίδι.

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΓΙΑΝΝΑΚΑ

ε β : Πώς άρχισες να ασχολείσαι με την κεραμική;

κ.Γ.: Σπούδασα ζωγραφική στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών με

τον Ν. Νικολάου και τον Γ. Μόραλη. Άνθρωποι που με διαμόρφωσαν

και τους χρωστάω πολλά. Σπούδασα συγχρόνως σκηνογραφία – εν-

δυματολογία με τον Βασίλη Βασιλειάδη. Είχα την τύχη να συνερ-

γαστώ και να συνδεθώ με μια φιλία, που κρατά μέχρι σήμερα, με

τη μεγάλη κυρία του θεάτρου, και όχι μόνο, Ιωάννα Παπαντωνίου.

Δουλέψαμε μαζί. Υπήρξε, και είναι ακόμα, ένας φωτεινός φάρος στη

ζωή μου. Τη χρονιά ’81-’82 συνέχισα τις σπουδές ψηφιδωτού που

είχα αρχίσει στην Ελλάδα, στη Ραβέννα της Ιταλίας. Η τελευταία

μου θεατρική συνεργασία ήταν με τη Νίκη Τριανταφυλλίδη.

Σαν παιδί έκανα κατασκευές. Έφτιαχνα πολλά πράγματα με

γύψο, ξύλα, σύρματα, χαρτί, γυαλί στη Λάρισα, στο υπόγειο του

σπιτιού μας και, βέβαια, στο εξοχικό στον Πλαταμώνα. Όταν πή-

γα στη Σχολή, πήγα με την προοπτική να σπουδάσω γλυπτική. Οι

δάσκαλοι μου όμως, διακρίνοντας την ευκολία που είχα με το χρώμα, με προέτρεψαν να κάνω ζωγραφική. Ειδικά ο Μόραλης επέμενε

πολύ λέγοντας: «Αφού έχεις το χρώμα, κάνε ζωγραφική και από τη

στιγμή που θα έχεις και το σχέδιο, κάνεις όση γλυπτική θέλεις. Εκεί

θα είναι και θα σε περιμένει.». Κι είχε τελικά απόλυτο δίκιο.

Η

γλυπτική λειτουργούσε μέσα μου. Μέχρι τη στιγμή που, γυρ-

νώντας από την περιπέτεια της υγείας μου, βρέθηκε μπροστά μου.

Μετά την αρρώστια μου, το πρώτο πράγμα που είπα γυρνώντας

ήταν: «Θέλω να βάλω τα χέρια μου σε λάσπες»! Τότε ήταν που πή-

ρα την Αλεξάνδρα Σολομού τηλέφωνο και της είπα: «Πες μου από πού αγοράζεις τα υλικά της κεραμικής». Μου έδωσε ένα τηλέφωνο, πήρα, δήλωσα ότι θέλω να στήσω εργαστήριο κεραμικής. Πολύ συνεργάσιμοι, με βοήθησαν, και σε μια εβδομάδα απέκτησα το δικό μου εργαστήριο! Και με φούρνο! Τόσο αποφασισμένη.

Πολύ γρήγορα, σε δύο χρόνια δουλειάς, χωρίς ανάσα στην κυριολεξία, με τον Δημήτρη να

μου λέει «εσύ δεν θα κάνεις τί-

ποτα, θα τα κάνω όλα εγώ, εσύ

μόνο στα κεραμικά σου» – ήταν

τόσο χαρούμενος που είχαν ξεπεραστεί οι δυσκολίες, ευγνώμων, που είχα γυρίσει πίσω

καλά… Έτσι με αγωνίες αλλά

και με πολύ κέφι πραγματικά

παραδόθηκα! Ήθελα μια διαφορετική επιφάνεια για να ζωγραφίσω. Μια επιφάνεια από

καινούργιο υλικό που θα την

δημιουργούσα μόνη μου.

Πολύ συνειδητά και από

την πρώτη στιγμή, ήθελα να

φτιάξω αντικείμενα που θα

ήταν αντικείμενα τέχνης αλλά

που συγχρόνως θα μπορούσαν

να χρησιμοποιηθούν.

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΓΙΑΝΝΑΚΑ

ε.β.: Θα μπορούσαμε να πούμε πως μέσα από το χρηστικό αντικεί-

μενο τρυπώνει η τέχνη ανάλαφρα στη ζωή μας;

κ.Γ.: Ακριβώς, αυτό ήταν και είναι το όνειρό μου! Όταν στρώνω το

τραπέζι μου, θέλω να είναι τα δικό μου τραπέζι και όχι ένα οποιο-

δήποτε άλλο. Τα σερβίτσια να είναι φτιαγμένα από τα χέρια μου. Πιστεύω ότι το φαγητό παίρνει άλλη αξία. Αν δεν χρησιμοποιείς

κάτι που αγαπάς και σ’ αρέσει από φόβο μην χαλάσει, μη το παίρνεις καθόλου.

Η ζωγραφική μου είναι εξπρεσιονιστική. Ανθρωποκεντρική, στο μεγαλύτερο μέρος. Τα τελευταία χρόνια εγώ δουλεύω, κατά κύριο λόγο, νεκρές φύσεις, χρησιμοποιώντας συχνά στις συνθέσεις μου αντικείμενα που έχω φτιάξει η ίδια. Στα κεραμικά τα θέματα είναι εμπνευσμένα από τη φύση, τους κήπους και τα λουλούδια, που επίσης παίζουν ένα πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή μου.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΚΕΡΑΜΙΣΤΕΣ ΣΤΗΝ Α Ι ΓΙΝΑ

ε.β.: Ένας καλλιτέχνης που θαυμάζεις;

κ Γ : Μου αρέσει πάρα πολύ ο Τάσος ο Μαντζαβίνος, τον θαυμάζω πολύ, είναι ένας ζωγράφος του οποίου ο αυθορμητισμός και η

αμεσότητα με καθηλώνουν Είναι σαν ένα μεγάλο παιδί. Και αυτό

ομολογώ ότι το ζηλεύω. Είναι κοντά στον τρόπο σκέψης των λαϊκών καλλιτεχνών που έκαναν ό,τι έκαναν χωρίς δεύτερη σκέψη, με από-

λυτη ελευθερία. Να κάνει κανείς κάτι έτσι, επειδή το έχεις ανάγκη.

Με κάποιο τρόπο το έχω «κατακτήσει» αυτό στα κεραμικά και στο κέντημα, στη ζωγραφική όχι ακόμη. Η ζωγραφική εμπεριέχει κάτι το πολύ σοβαρό. Όταν μιλάς για μεγάλους καλλιτέχνες, αισθάνεσαι πολύ μικρός. Τουλάχιστον εγώ έτσι αισθάνομαι. Δεν αισθάνομαι, ευτυχώς, το ίδιο για την κεραμική και το κέντημα, οπότε κάνω ό,τι μου κατέβει και αυτό είναι.

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΓΙΑΝΝΑΚΑ

ε.β.: Είπες ότι με την κεραμική

θέλεις να δημιουργήσεις μια διαφορετική επιφάνεια για ζωγραφική,

και παρατηρώ ότι τα κεραμικά που

κάνεις είναι λίγο σαν κατασκευές,

επίπεδες επιφάνειες. Θα μπορούσε

οι κατασκευές αυτές να είναι από

κόντρα πλακέ, ας πούμε;

κ.Γ.: Και βέβαια όχι. Κάθε υλικό

έχει τον χαρακτήρα του. Ο πηλός

είναι αδιανόητα εκφραστικός, τον

κάνεις ό,τι θέλεις. Δεν υπάρχει κά-

τι που να θέλεις να κάνεις και να

μην μπορείς να το πετύχεις με τον

πηλό. Σκληραίνει, όταν τον αφή-

σεις να στεγνώσει, αφού πρώτα

έχεις εξαντλήσει τις ιδιότητες και

τις δυνατότητες του. Το ξύλο έχει

τελείως διαφορετικά χαρακτηρι-

στικά. Αυτό που φτιάχνω θέλω να

είναι ελαφρύ, θέλω να είναι λεπτό,

να μην δίνει την αίσθηση του άκα-

μπτου, θέλω να σκέφτεται ο άλλος

ότι μπορεί να είναι ύφασμα κολλαρισμένο ή παπιέ μασέ. Δεν μπορώ

να διανοηθώ να έχεις ένα υλικό τό-

σο εκπληκτικό, σαν τον πηλό, και

να πρέπει να τον βάλεις σε καλούπι.

ε.β.: Η κεραμική θεωρείται τέχνη;

κ.Γ.: Για την Ελλάδα μέχρι πριν από λίγα χρόνια ήταν μόνο οι κού-

πες κι οι στάμνες. Έπρεπε, λοιπόν, να πειστεί ο κόσμος –και έχει

ήδη αρχίσει και το καταλαβαίνει, ευτυχώς– ότι μ’ αυτό το τόσο

κοινό και φτηνό υλικό μπορεί να γίνει Τέχνη.

Το μεγαλύτερο στοίχημα στην τέχνη είναι να αποκτάς αναγνωρισιμότητα.

ειλικρίνειας. Το μόνο πράγμα που μ’ ενδιαφέρει εί-

ναι να είμαι ο εαυτός μου, είτε κέντημα κάνω είτε κεραμικά είτε ζωγραφίζω.

ε.β.: Στη μεγάλη αναδρομική έκθεση που

έκανες

στο Ναύπλιο το 2012 είχες εκθέσει τα πάντα.

κ.Γ.: Ναι, τότε δεν κεντούσα ακόμα, έπλεκα όμως.

Πάντα, σε όλες μου τις εκθέσεις έδειχνα ζωγραφι-

κή και κεραμική. Από δω και μπρος θα είναι και

κέντημα. Το χρώμα είναι το κύριο χαρακτηριστικό

της δουλειάς μου. Παντού κυρίαρχο. Έχω καλούς

δασκάλους, τα λουλούδια και τη φύση. Την Αίγινα.

Είμαι ερωτευμένη με την Αίγινα, όπου και να στρέ-

ψω τη ματιά μου, κάτι βλέπω, κάτι που με εμπνέει

και με προκαλεί.

Θα ήθελα πάρα πολύ να υπάρχει εδώ μια σχολή

που να μπορούμε να διδάξουμε άνθρωποι διαφορετικοί – είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον να

συνυπάρχουν

σ’ έναν τόσο μικρό χώρο όσο η Αίγινα, άνθρωποι

με τόσο διαφορετικές δουλειές. Μιλάω, βέβαια, για

την Θεοδώρα Χωραφά, την Μαργαρίτα Εκκλησι-

άρχου, τον Νίκο Σκλαβενίτη.

Φαντάζομαι έναν χώρο με τις κατάλληλες υπο-

δομές, όπου ο καθένας θα έχει τη δυνατότητα να δια-

λέξει τον δάσκαλό του ανάλογα με το τι του ταιριάζει.

Με τέτοια προϊστορία που έχει η Αίγινα είναι κρίμα

να μην υπάρξει συνέχεια. Χρειάζεται μια βοήθεια

και από το κράτος. Η Θεοδώρα έχει μεγάλη γνώση

των υλικών, εγώ πάλι καμία. Εγώ το μόνο πράγμα

που μπορώ να διδάξω είναι η ελευθερία της έκφρα-

σης. Να πείσω τον μαθητή μου να μην φοβάται.

Δεν έχω κάνει ποτέ τροχό στη ζωή μου. Πιστεύω ότι δεν μου ταιριάζει. Κατ’ αρχήν με τον τροχό μπορείς να κάνεις πολλά ίδια αντικείμενα και πολύ γρήγορα, για το κατασκευαστικό μέρος μιλάω.

Εγώ παίρνω ένα κομμάτι πηλό το ανοίγω σε φύλλο και το τυχαίο σχήμα που θα βγει μου υπαγορεύει την συνέχεια. Αν δεις τι εργαλεία έχω στο εργαστήριο, θα γελάσεις. Όταν ξεκίνησα, μου έδωσε ο Δημήτρης ένα μαχαιράκι της συντήρησης (έργων τέχνης). Δεν έχω έκτοτε χρησιμοποιήσει τίποτα άλλο. Αυτό και έναν πλάστη!

Μ.ν.: Έμαθα κεραμική στο εργαστήριο της Γιάννας Περσάκη. Η

Περσάκη ήταν μια πολύ καλή ζωγράφος και κεραμίστρια. Τότε

ήταν το μόνο μέρος που μπορούσε κανείς να μάθει. Υπήρχαν δύο

τμήματα: ένα ζωγραφικής και ένα κεραμικής. Τα παρακολούθησα

και τα δύο επί τρία χρόνια. Στο τέλος του τρίτου έτους κάναμε έκθε-

ση. Το μπράβο στην ζωγραφική το πήρα από τον Μόραλη που είχε

έρθει να επισκεφθεί την έκθεση και, αφού είδε όλα τα έργα, ζήτησε

να δει και να συγχαρεί μόνο εμένα. Στην κεραμική ο αριστούχος

κάθε χρονιάς έπαιρνε υποτροφία. Πήρα άριστα και θα πήγαινα στην

Γαλλία, στο χωριό Vallauris που έχει κεραμική παράδοση, εκεί όπου

έκανε και ο Πικάσο τα κεραμικά του. Τελικά, δεν πήγα γιατί είχα

ήδη ερωτευτεί και δεν ήθελα να φύγω. Σκέφτηκα ότι θα πήγαινα

αργότερα, πολύ γρήγορα όμως παντρεύτηκα. Είκοσι ενός ετών είχα

τον πρώτο μου γιο, μετά ήρθε το δεύτερο, και μετά το τρίτο παιδί.

Οπότε, αποχαιρέτησα αναπόφευκτα το όνειρο της Γαλλίας.

ε.β.: Τα έργα είναι συνθέσεις

στοιχείων που έχεις προηγουμένως φτιάξει;

Μ.ν.: Όχι, φτιάχνω όλα τα

στοιχεία ειδικά για το κάθε

έργο. Ξέρω εξ αρχής τι θέλω

να φτιάξω και έτσι ξέρω πώς

θα πορευτώ. Τις περισσότερες

φορές τα σχεδιάζω πρώτα. Τα

σχέδια δεν τα κρατάω ποτέ, τα πετάω. Δεν έχει νόημα να

τα κρατήσω, γιατί δεν επαναλαμβάνω τις συνθέσεις που φτιάχνω.

ε.β.: Πολλά από τα έργα σου είναι επιτοίχια και κάποια, οι «Στήλες» για παράδειγμα, εί-

ναι έργα που στέκονται αυτό-

νομα στον χώρο. Και στις δυο περιπτώσεις κατασκευάζεις

ορθογώνια κεραμικά στοιχεία

με στίγματα και γεωμετρικά

μοτίβα χαραγμένα στον πηλό.

Μερικές φορές υπάρχουν ανά-

γλυφες παραστάσεις όπως ψά-

ρια ή φύλλα, σαν αποτυπώμα-

τα ή απολιθώματα. Με αυτά

κατασκευάζεις κατακόρυφες

συνήθως συνθέσεις που τείνουν

σαν πολυώροφα κτήρια προς

τον ουρανό. Συχνά ενσωματώνεις και δομικά υλικά, πα-

λιά τούβλα ας πούμε. Υπάρχει

τάξη και ρυθμός, ροή στη δουλειά σου. Έχουν κάτι το αρχιτεκτονικό τα έργα σου. Αυτά

τα έργα πώς προκύπτουν;

Μ.ν.: Ναι, έχω χρησιμοποιήσει παλιά δομικά υλικά στις «Στήλες». Μ’ αρέσει να δημιουργώ μια αντίθεση: το παλιό και πρωτόγονο υλικό με περίτεχνα λεπτοδουλεμένα με χρυσά

σχέδια, ανάγλυφα ή εγχάρακτα. Και, πράγματι, έχουν αρχιτεκτονική δομή. Ίσως γιατί όλη η οικογένεια μου είναι αρχιτέκτονες και πολιτικοί μηχανικοί. Να φανταστείς τα εγγόνια μου είναι πέμπτη γενιά στο επάγγελμα

και η μητέρα μου ήταν από τις πρώτες γυναίκες που σπούδασαν στο Πολυτεχνείο. Μέχρι τότε, μόνο άνδρες μπορούσαν να φοιτήσουν.

ε.β.: Έχεις χρησιμοποιήσει αιγινήτικο πηλό; Μ.ν.: Όχι, μόνο για δοκιμή, παρόλο που το κτήμα μας είναι όλο πασπάρα, δηλαδή το κίτρινο χώμα που, όταν το βρέχεις, γίνεται πηλός. Παλαιότερα είχα διαβάσει ότι στον χώρο αυτόν υπήρχαν αρχαία εργαστήρια αγγειοπλαστικής. Πρέπει να αληθεύει, γιατί κάθε φορά που οργώνεται το χωράφι βρίσκουμε

θραύσματα αρχαίων αγγείων. Έχουμε μαζέψει ένα σωρό από αυτά. Σκέψου το εργαστήριο μου να βρίσκεται εκεί που άλλοτε υπήρχε κάποιος αρχαίος αγγειοπλάστης. Δεν είναι συγκινητικό;

ε.β.: Από πού εμπνέεσαι;

Μ.ν.: Κατά καιρούς από κάτι διαφορετικό.

Όλα γύρω μάς επηρεάζουν. Η κάθε μέρα που περνάει μάς αγγίζει και κάτι αφήνει. Γιατί, όπως λένε, η τέχνη δεν είναι παρθενογένεση.

Κάποτε, είχε έρθει έξω από το εργαστήριο μου ένα περιστέρι. Ερχόταν κάθε βράδυ

και καθόταν εκεί, το τάιζα και το ζωγράφιζα.

Το ζωγράφισα πολλές φορές. Και μετά αυτό

άρχισε να βγαίνει στον πηλό. Το έκανα εγχάρακτο, ανάγλυφο γλυπτό. Πέρασε και αυτή

η περίοδος. Μια μέρα, είχα πάει στην Ακρόπολη και είχε ένα φως

τόσο ξεχωριστό, που με μάγεψε. Τότε έκανα μια ολόκληρη έκθεση

με συνθέσεις με μισοσπασμένα κεφάλια. Η προτελευταία μου έκθε-

ση είχε τίτλο «Υφαίνοντας τον πηλό» και είχε επηρεαστεί από υφά-

σματα της Ανατολής, χαλιά, και χρυσοποίκιλτα άμφια. Έμπνευση

αποτέλεσε ένα ταξίδι μου στην Κωνσταντινούπολη.

ε.β.: Σ’ αυτά, όπως σε όλα σου τα

έργα, νομίζω μαζί και ισότιμα με

τον εγχάρακτο διάκοσμο υπάρχει

πάντα το χρώμα. Και πολλές φορές

είναι και χαρακτηριστικό νομίζω

της δουλειάς σου – χρησιμοποιείς

στα έργα σου το χρυσό. Και μου

κάνει εντύπωση ότι ο τρόπος που το χρησιμοποιείς –ακόμα και σ΄ εκείνες τις «Στήλες» που είναι ολόκληρες χρυσές– είναι ιδιαίτερος, δεν φωνάζει, δεν προσβάλει.

Μ.ν.: Τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιώ στα έργα μου το χρυσό και το δουλεύω με τέτοιο τρόπο συνήθως ώστε να μοιάζει παλιό.

ε.β.: Κάνεις εκθέσεις;

Μ.ν.: Κάνω κάθε φορά που έχω κάτι να πω, αλλά δεν κάνω συχνά.

Έχω κάνει μόνο οκτώ ατομικές και μερικές ομαδικές. Με κουράζουν

οι εκθέσεις. Όχι το στήσιμο ούτε οι ημέρες που διαρκούν, αυτά μ’

αρέσουν. Αλλά επειδή δεν είμαι οργανωτική με κουράζει να ψάχνω

για διευθύνσεις, e-mails, τηλέφωνα.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΚΕΡΑΜΙΣΤΕΣ ΣΤΗΝ Α Ι ΓΙΝΑ

ε.β.: Έχω την εντύπωση ότι κάποια από τα έργα σου είναι παραγγε-

λίες για συγκεκριμένα κτήρια, όπως αυτή που ετοιμάζεις τώρα για

το ξενοδοχείο της Κρήτης.

Μ.ν.: Ναι, αυτό είναι αλήθεια και μ’ αρέσει ιδιαιτέρως να δουλεύω

κάτι που ξέρω εκ των προτέρων πού θα πάει, ακόμα και το ύφος του

κτηρίου έχει σημασία. Μάλιστα ο άνδρας μου, που ήταν πολιτικός

μηχανικός, κάθε φορά που τελείωνε ένα κτήριο, ήθελε να βάζει στην

είσοδο ένα δικό μου έργο.

Υπάρχουν τέτοιες εντοιχισμένες πλάκες, όπως αυτή στην είσοδο

του σπιτιού μας, σε κάμποσα κτήρια στην Αθήνα και στον Πειραιά.

Το ωραίο είναι ότι τα παιδιά τώρα, πηγαίνοντας για κάποια ανακαί-

νιση σ αυτά τα κτήρια, τις συναντούν και έρχονται με χαρά και μου

το λένε, αλλά εγώ δεν τις θυμάμαι πια.

ΜΠΕΚΥ ΝΤΟΡΙΖΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΣΟΛΟΜΟΥ

Ξεκίνησα να ασχολούμαι με τη ζωγραφική από παιδί. Καθισμένη

στο γραφείο μου, αντί να μελετώ τα μαθήματά μου, αντέγραφα πί-

νακες γνωστών ζωγράφων ή απλά ζωγράφιζα ό,τι έβλεπα από το

παράθυρό μου. Παράλληλα, μου άρεσε να φτιάχνω πράγματα με τα

χέρια μου, όπως κοσμήματα, κεντήματα, ξύλινες κατασκευές κ.ά.

Σπούδασα στην Αγγλία mural design – διακόσμηση επιφανειών.

Στη σχολή μου είχα πρόσβαση σε εργαστήρια ξύλου, γυαλιού, κε-

ραμικών, υφασμάτων κλπ., όπου ήρθα σε επαφή με καινούρια υλικά και τεχνικές. Με τον πηλό ασχολήθηκα ελάχιστα, λόγω του ότι δεν είχα ποτέ καλή σχέση με τον όγκο. Πάντα προτιμούσα μια δισδιάστατη προσέγγιση, άλλωστε το μόνο που έχω κάνει ποτέ με πηλό είναι πλακάκια.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΚΕΡΑΜΙΣΤΕΣ ΣΤΗΝ Α Ι ΓΙΝΑ

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα ξεκίνησα να ασχολούμαι επαγγελματικά πάνω στο αντικείμενο των σπουδών μου, αλλά γρήγορα διαπίστωσα ότι προτιμούσα να δουλεύω μόνη μου, χωρίς να δεσμεύομαι από τις απαιτήσεις των πελατών.

Η σχέση μου με τα κεραμικά ξεκίνησε τυχαία. Κατά τη διάρκεια διακοπών στη Σκόπελο, στο εργαστήρι δυο φίλων, δοκίμασα για πρώτη φορά να ζωγραφίσω πάνω σε πηλό και μου ταίριαζε. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, αγοράσαμε με τον άντρα μου φούρνο, χρώματα και γυαλί και αρχίσαμε.

Στην αρχή εμπνεύστηκα από τα κεραμικά του Ιζνίκ, τα οποία έβλεπα από μικρή στο μουσείο Μπενάκη και μου άρεσαν πολύ. Αργότερα, κοιτώντας βιβλία ή επισκεπτόμενη μουσεία, επηρεάστηκα

από κάθε λογής μοτίβα από χαλιά, δάπεδα, κεραμικά. Αντιλήφθηκα

σιγά σιγά ότι διαφορετικοί πολιτισμοί χρησιμοποιούν κοινά μοτίβα

και ότι αυτά είναι διαχρονικά. Δουλεύοντας, άρχισα να ανακαλύπτω

«δικά μου» μοτίβα, ώσπου να τα δω σε κάποιο αφρικάνικο χαλί ή

κινέζικο βάζο. Αυτό με μάγεψε.

Αρχικά, τα σχέδιά μου βασίστηκαν, κυρίως, στον φυσικό διάκοσμο, αλλά σιγά σιγά με κέρδισαν τα γεωμετρικά μοτίβα. Είναι άπειροι οι συνδυασμοί που υπάρχουν. Κάτι ελάχιστο να αλλάξεις δημιουρ-

γείται ένα καινούριο σχέδιο. Με ενδιαφέρει, επίσης, το «σπάσιμο» της γεωμετρίας στη λογική του Escher, της Bridget Riley, κ.ά.

Υπάρχουν αρκετοί τρόποι για να ζωγραφίσεις κεραμικά. Προσωπικά δουλεύω κατ’ ευθείαν πάνω στο μπισκουί (αγυάλωτο κεραμικό), όπου, αφού χωρίσω την επιφάνεια με οριζόντιες και κάθετες

γραμμές, σαν οδηγούς, με μολύβι, κάνω το σχέδιο με λεπτό πινέλο.

Μετά ακολουθεί το χρώμα. Χρησιμοποιώ υδατοδιαλυτά πυροχρώματα, τα οποία έχουν μια διαφάνεια λίγο σαν της ακουαρέλας και στεγνώνουν αμέσως, όταν έρθουν σε επαφή με το κεραμικό. Χρειάζεται

ειδικός χειρισμός στην πινελιά, εφ’ όσον γεμίζεις όλη την επιφάνεια, όπως κάνω εγώ. Επίσης, κάποια χρώματα, όπως ο χαλκός και το κοβάλτιο, αλλάζουν μετά το ψήσιμο τελείως. Αυτό προκαλεί μπέρδεμα, γιατί, όταν ζωγραφίζεις, δεν ξέρεις τι θα προκύψει.

Αφού τελειώσει η διαδικασία της ζωγραφικής, τα κεραμικά

γυαλώνονται. Τα πιάνω με μια τσιμπίδα και τα βουτάω σε μια λε-

κάνη που περιέχει υγρό γυαλί – έναν γαλακτώδη χυλό. Το σχέδιο

χάνεται και το κεραμικό γίνεται άσπρο. Αφού στεγνώσει, το τρίβω

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΚΕΡΑΜΙΣΤΕΣ ΣΤΗΝ Α Ι ΓΙΝΑ

απαλά, να εξαφανιστούν οι ατέλειες, και τα τοποθετώ στο καμίνι.

Ψήνονται στους 1010-1020 βαθμούς, περίπου για 8 ώρες. Νιώθω

ακόμα –μετά από τόσα χρόνια!– αγωνία και προσμονή κάθε φορά

που ανοίγω το καμίνι και βλέπω τα σχέδια και τα χρώματα

τελική τους μορφή.

στην

Είναι όμορφη δουλειά, ήρεμη, χωρίς απαιτήσεις σε εξοπλισμό.

Ένα τραπεζάκι, χρώματα, βαζάκια, νερό, πινέλα, το γυαλί σε μια λεκάνη και το καμίνι.

ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ

Τελείωσα τη Σχολή Βακαλό. Για ένα διάστημα ασχολήθηκα με τη γραφιστική και τη διακόσμηση. Όμως δεν μου άρεσε να ζω στην

Αθήνα. Δεν μπορούσα να είμαι με τις ώρες σε ένα γραφείο. Αιγι-

νητοπούλα εγώ, με αγάπη για τη φύση και τη θάλασσα, επέστρεψα

στην Αίγινα, χωρίς καθαρή εικόνα τού τι θα κάνω.

Λίγα χρόνια αργότερα, είχα την ευτυχή συγκυρία να γνωρίσω

την Αλεξάνδρα (Σολομού). Έψαχνε βοηθό για τη δουλειά της, τη

ζωγραφική των κεραμικών της. Μέσα από τη δουλειά και τη δική της καθοδήγηση, έμαθα την τεχνική. Ήταν ένα τεράστιο σχολείο

για μένα.

Κάποια στιγμή μού βγήκε η ανάγκη να πειραματιστώ με δικά μου σχέδια. Ξεκίνησα να δουλεύω πολύ αφαιρετικά, μαύρο-άσπρο.

ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ ΧΑΛΔΑΙΑΚΗ

Ήταν μια πρόκληση, με δύο μόνο χρώματα να φτιάξεις μοτίβα με

μία απλότητα και μία δυναμική. Μετά αποφάσισα να δουλέψω και

με τα χρώματα. Ο κόσμος διψάει για χρώμα, όταν του δίνεις χρώ-

ματα πολλά, είναι σαν να του φτιάχνεις τη διάθεση. Τελικά, το χρώμα υπερίσχυσε του μαυρόασπρου. Όσο για τα μοτίβα, είναι μοτίβα

που τα παίρνω από τη φύση αλλά είναι και γεωμετρικά και αναλό-

γως τα διανθίζεις.

Οι άνθρωποι, σε όλους τους πολιτισμούς, είτε μιλάμε για τη δι-

κή μας αρχαιότητα είτε για τους Ινδιάνους είτε για πολιτισμούς της

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΚΕΡΑΜΙΣΤΕΣ ΣΤΗΝ Α Ι ΓΙΝΑ

Ασίας, στη διακόσμηση των

κεραμικών, ξεκινούν από τις

απλές γραμμές. Οι γραμ-

μές μετά παίρνουν κάποιο

σχήμα, ένα τρίγωνο, ένα

κύκλο, ένα τετράγωνο, ή

ένα λουλούδι, ένα ζώο, ή

μια σύνθεση όλων αυτών.

Οπότε, κάθε πολιτισμός

έχει τα μοτίβα του. Εγώ

αισθάνομαι ότι αυτά τα μοτί

βα υπάρχουν μέσα μας, είναι σα

να τα κουβαλάμε σ’ ένα κουτάκι που

όταν το ανοίξουμε, από μέσα του ξε

πηδά όλος ο πλούτος των μοτίβων και

των γραμμών. Και κάθε μέρα αυτό σου

δίνει τη δυνατότητα να δημιουργείς.

Η γεωμετρία υπάρχει «πίσω» από

τη σύνθεση, γιατί όταν ξεκινάς, πάνω

σε μια λευκή επιφάνεια χρησιμοποιώ

ντας τη ρόδα, κάνεις χαράξεις, κύκλους

και γραμμές. Μέσα σ’ αυτή τη δομή εντάσσεις τα μοτίβα. Στα μοτίβα υπάρχει

επανάληψη, υπάρχει ρυθμός. Συχνά μέσα στο χρώμα χαράζω λεπτές γραμμές, δημιουργώντας έτσι

λεπτομέρειες που φωτίζουν τη σύνθεση. Μέσα στο σχέδιο εντάσσω

και στοιχεία από τη φύση, όπως σχήματα που θυμίζουν πεταλούδες, ρόδια ή λουλούδια.

Σκέφτομαι τη δουλειά μου στην κεραμική σαν έναν δομημένο

αυτοσχεδιασμό: κάθομαι στην καρέκλα μου μπροστά στις μπογιές

και στα πινέλα μου, κάνω τις χαράξεις μου και ξεκινάω να κάνω κάτι. Και στη διαδρομή μπορεί να αλλάξει. Είναι όμως και φορές –σε περιόδους που δουλεύεις πάρα πολύ– που ξεπηδάνε ιδέες μέσα στη νύχτα, εκεί που κοιμάσαι. Μπαίνεις το πρωί στο εργαστήριο και ξέρεις ακριβώς τι θέλεις να φτιάξεις. Τον τελευταίο καιρό –σαν αντίδραση ίσως στις δυσκολίες των δύο τελευταίων χρόνων, της πανδημίας– ένιωσα την ανάγκη να φτιάξω μια σειρά με κεντρικό θέμα πουλάκια. Ήταν μάλλον η ανάγκη για ελευθερία – το πουλί πετάει.

ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ ΧΑΛΔΑΙΑΚΗ

Κάποια στιγμή, έχοντας ασχοληθεί χρόνια με τα πινέλα και με

τα χρώματα, μου γεννήθηκε μια βαθύτερη ανάγκη να δημιουργήσω

τις δικές μου φόρμες, να έρθω σε επαφή με το υλικό που λέγεται πηλός. Είναι τελείως άλλο πράγμα να ζωγραφίζεις και τελείως άλλο

να δημιουργείς το αντικείμενα εξ αρχής. Έχοντας χρόνια δουλέψει

με φόρμες έτοιμες, συνηθισμένες –πιάτα, μπολ, σερβίτσια– όταν ξεκίνησα την επαφή μου με τον πηλό, μου γεννήθηκε η ανάγκη να απελευθερώσω τις φόρμες, να τις κάνω πιο χορευτικές, να έχουν κίνηση, να έχουν μια προσωπικότητα. Και εκεί είχα την τύχη να γίνω μαθήτρια της Θεοδώρας (Χωραφά) και την ευκαιρία να πειραματιστώ. Έμαθα πολλές τεχνικές και κατάλαβα ότι ο τρόπος που διακοσμείς ένα αντικείμενο δεν σχετίζεται μόνο με τα σχέδια.

Τώρα έχω ένα πλήρες εργαστήριο με το φούρνο μου, τους πηλούς μου, τη ρόδα, που χρησιμεύει σαν τροχός, τα χρώματά μου…

ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ ΧΑΛΔΑΙΑΚΗ

ΝΑ ΚΟΡΙΟΛ Α ΝΟ-ΛΥΚΟΥΡΕ ΖΟΥ

Μ.κ.-λ.: Η ενασχόλησή μου με την κεραμική ήρθε σχετικά αργά, όταν πριν λίγα χρόνια ήρθα στην Αίγινα και ζήτησα να κάνω μαθήματα με τη Θεοδώρα. Ευτυχώς, κάτι ακυρώθηκε και βρέθηκε μια

θέση για εμένα.

Δεν ασχολούμαι με την κεραμική καθημερινά, δεν είναι το επάγ-

γελμά μου. Το επάγγελμα μου είναι η παραγωγή και η πώληση

χειροποίητων φυσικών σαπουνιών, όμως η κεραμική είναι κάτι βαθύ

μέσα μου, την έχω ανάγκη, και αυτή η σχέση με μαγεύει, οπότε σιγά-σιγά προσπαθώ να την χτίζω.

Ίσως φταίει η τρελή μου αγάπη για το χρηστικό αντικείμενο.

Μου έδειξε η Θεοδώρα το βιβλίο L’Esprit Mingei au Japon που παρουσιάζει το έργο του Sōetsu Yanagi, ενός Γιαπωνέζου συλλέκτη

το gei της λέξης kogei που σημαίνει χειροτεχνία),

της λαϊκής χειρο-

τεχνίας, για να μιλήσει για την αισθητική και για τη σημασία της χειροτεχνίας. Μιλάει για την σημασία του χρηστικού αντικειμένου, το οποίο είναι μέσα στην καθημερινότητά μας και η ομορφιά του αναπτύσσεται μέσα από αυτή τη σχέση.

Μιλάει και για την παραγωγή, αλλά εκ των έσω, όχι γι’ αυτό που έρχεται και επιβάλλεται με την ευκολία του πλαστικού, του πρακτικού, του «ότι να ’ναι, φτάνει να γίνεται η δουλειά» ή της πορσελάνης της μεγάλης παραγωγής, που δεν έχει πια ευαισθησία ούτε

χαρακτήρα. Μιλάει για την παραγωγή υγιών και τίμιων αντικειμένων, που δημιουργούνται μέσα από έναν ειλικρινή διάλογο με το υλικό. Για την ομορφιά, που βρίσκεται μέσα στην επανάληψη. Αυτό ακριβώς είναι που με έχει μαγέψει στα χρόνια που κάνω κεραμικά, αυτή η μαγεία της επανάληψης και η μανία μου με αυτή. Μια επανάληψη που όμως δεν βγάζει τα ίδια.

Προσπαθώ η ανάγκη που έχω για μια καθαρά καλλιτεχνική έκφρα-

ση να μπει μέσα σε αυτό το πολύ

απλό πράγμα, που μπορεί να είναι

μια κούπα ή ένα πιάτο. Και ενώ επαναλαμβάνω το ίδιο αντικείμενο

ξανά και ξανά, συνειδητά δεν προσπαθώ να κάνω τίποτα ίδιο.

βιβλίο αναφέρει ακόμη ότι δίνουμε μεγαλύτερη σημασία σε αυτό που βλέπουμε παρά σε αυτό που βιώνουμε μέσα από την χρήση και την κατασκευή του ίδιου του αντικειμένου. Τα πράγματα γίνονται μουσειακά ή τα θεωρούμε ευτελή ή είναι για το μουσείο, και κάπως είναι σαν να ξεχνάμε όλα τα υπόλοιπα, που βρίσκονται ανάμεσα. Παλιά τα χρηστικά αντικείμενα ήταν (όλα) όμορφα, δεν είχαν

υπογραφή, αλλά ήταν η συνέχεια μιας παράδοσης, και ήταν μέσα στη καθημερινότητά μας. Πόσο πιο ευχάριστα να συνδιαλέγεσαι με όμορφα αντικείμενα καθημερινής χρήσης.

Φτιάχνω κούπες pinch pot: παίρνω μία ποσότητα πηλού που

χωράει στα χέρια μου ή και λίγο πιο μεγάλη. Χρησιμοποιώ και άλλες τεχνικές, αλλά πάντα επιστρέφω στο pinch pot. Τα μπολάκια

(που βλέπεις), για παράδειγμα, είναι πάλι pinch pot με άλλο πηλό, στα οποία έχω προσθέσει ένα ποδαράκι από κάτω. Έχει ενδιαφέρον

ο διάλογος με τον πηλό, γιατί κάθε πηλός μπορεί να σε πάει σε κάτι διαφορετικό.

Η ιδιαιτερότητα που έχουν αυτές οι κούπες είναι ότι δεν χρησιμοποιώ γυαλί. Τα μαύρα σχέδια είναι με την τεχνική των αρχαίων ή

το λεγόμενο bucchero. Είναι στιλβωμένα με τη λεγόμενη terra sigillata, όπου, όταν στιλβώνεις το υλικό, κλείνουν οι πόροι, αλλά δεν είναι γυαλί. Μαυρίζουν στη διαδικασία του καμινιού ψησίματος, το

οποίο γίνεται με αναγωγή. Μπορείς να πιείς από αυτά, αλλά δεν είναι βάζο, δεν μπορεί να μείνει το νερό μέσα για πολύ. Αυτές οι άλλες

κούπες είναι φτιαγμένες με τον ίδιο κόκκινο πηλό, απλώς έχω βάλει

έναν λευκό μπαντανά και τις έχω γυαλώσει. Το πώς είναι δουλεμένα

τα κομμάτια και με ποιες τεχνικές, δίνει και την αίσθηση που έχουν

στην τελική τους μορφή.

Στα γυαλωμένα κομμάτια πάλι δεν έχω βάλει γυαλί απέξω, για-

τί μ’ αρέσει να φαίνεται ο πηλός. Ενδεχομένως δεν είναι ωραίο να

πιάνεις και δεν είναι ευχάριστο να τρως από ένα πιάτο αγυάλωτο, αλλά από την κάτω πλευρά φαίνεται ωραίος ο πηλός.

Δεν είμαι καθόλου της διακόσμησης. Δεν ζωγραφίζω. Με εμπνέει πιο πολύ το σχήμα, οπότε ο τρόπος που διακοσμώ τα πιάτα έχει

να κάνει πιο πολύ με τον τρόπο που θα επιλέξω και θα μεταχειριστώ το ανάλογο εργαλείο, όπως το πινέλο ή το πουάρ ή το δάχτυλο μου, ή και το ίδιο το υλικό. Η διακόσμηση, δηλαδή, είναι απόλυτα συνυφασμένη με το υλικό και το εργαλείο που θα χρησιμοποιήσω. Μέσα από την επανάληψη, ανάλογα με την σχέση που έχεις αποκτήσει με

το εργαλείο και το υλικό –αν το έχεις για παράδειγμα μεταχειριστεί

μια φορά ή 1.000– ρέει διαφορετικά το πράγμα. Θέλει χρόνια πρακτικής για να φτάσεις σε αυτό το σημείο.

Υπάρχει παντού, όχι μόνο στην Ελλάδα, μια ανάγκη των ανθρώ-

πων να φτιάχνουν πράγματα με τα χέρια τους. Είναι μια ανάγκη

γείωσης μέσω της χειροτεχνίας γενικά και, πόσο μάλλον, μέσω του

πηλού. Και η πράξη αυτή πιστεύω ότι είναι κάτι πολύ διαλογιστικό:

είμαι εγώ και αυτό που κάνω, δεν έχουν σημασία τα υπόλοιπα. Θα ξεκινήσω, και θα περάσουν 5 ώρες κάνοντας κουπάκια χωρίς να το

καταλάβω – δεν κάνω μόνο ένα, κάνω 20 ή παραπάνω. Κάνω ένα, ξαναπιάνω το άλλο, είναι ένας συνεχόμενος διάλογος με τον εαυτό

σου και το αντικείμενο και το υλικό, με τα οποία δουλεύεις. Είναι διαλογιστικό με την έννοια ότι είναι μια στιγμή που είσαι εσύ κι ο

εαυτός σου, που δεν υπάρχει κάτι άλλο παρά μόνο αυτό που συμβαί-

νει αυτή τη στιγμή. Ή μάλλον δημιουργείται κάτι άλλο, ένας τόπος

εδώ και τώρα, που είναι όμως έξω από τον καθημερινό χρόνο.

ε.β.: Θα μπορούσαμε ίσως να έχουμε μια τελετουργία με αυτά που

κάνουμε, χωρίς υπερβολές, μια φροντίδα στον τρόπο που ζούμε. Να

έχω συνείδηση, για παράδειγμα, ότι τώρα πίνω ένα φλιτζάνι τσάι...

Μ.κ.-λ.: Αυτή είναι η γιαπωνέζικη παράδοση και το παράδειγμα του

τσαγιού είναι καλό. Το

γιατί κάτι προσθέτει σε αυτή την εμπειρία, αλλά είναι και όμορφο.

Είναι μια συνειδητή επιλογή με σεβασμό σε κάθε τι που κάνεις και

στον τρόπο που το κάνεις.

Και ναι, το κεραμικό σπάει, αλλά μπορείς να το πάρεις και να

το κολλήσεις. Του βάζεις χρυσό για παράδειγμα και του δίνεις άλλη

αξία – το Kintsugi είναι αυτή η τεχνική. Γιατί και η επιδιόρθωση

του καθημερινού αντικειμένου, εφόσον το επιτρέπει το υλικό, έχει

και αυτή αξία, γιατί φέρει τα σημάδια της ζωής και την ανάμνηση

της στιγμής, «ήτανε τότε που ήμουνα εκεί…»

Παλαιότερα, όταν έσπαγε κάτι που ήταν χρήσιμο, αν μπορούσα-

με να το διορθώσουμε, το διορθώναμε, γιατί είχαμε λιγότερα πράγ-

ματα απ’ ότι έχουμε σήμερα, και είχαν αξία. Έχει να κάνει με τη ζωή που κάνουμε, έχουμε πολύ περισσότερα απ’ ότι χρειαζόμαστε.

ε.β.: Πώς από μαθήτρια έγινες δασκάλα; Μ κ.-λ.: Πριν από ένα χρόνο περίπου ήρθαν φίλοι στην Αίγινα, στο εργαστήριο της Θεοδώρας, να μας δουν. Ζήτησαν να κάνουν μαθήματα με τη Θεοδώρα, που όμως αρνήθηκε και πρότεινε εμένα.

Ζήτησα να το σκεφτώ, γιατί δεν μου είχε περάσει ποτέ πριν από

το μυαλό ένα τέτοιο ενδεχόμενο.

Σίγουρα, δεν έχω τις γνώσεις που

θα ήθελα να έχω για να διδάσκω

και είναι πολύ πιθανόν να αργήσω

να φτάσω σε αυτό το σημείο. Αναρωτήθηκα όμως, αν μπορώ να κάνω

κάτι με αυτά που έχω. Αποφάσισα

ότι μπορώ και είδα ότι είναι μεγάλη

πρόκληση, γιατί, όταν πας να μοι-

ραστείς τη γνώση που έχεις για κάτι, προκύπτουν πάρα πολλά ερωτήματα. Δεν έχεις τις απαντήσεις σε όλα (ούτε σε αυτά που νόμιζες) και

σε αναγκάζει να αρχίσεις να εξερευνάς πάλι, από αλλού, να ψάχνεις για να δομήσεις τη σκέψη σου, ώστε να μπορέσεις να εξηγήσεις ή να δείξεις κάτι. Ξεκίνησα με λίγα άτομα, 5 νομίζω, για να είναι πιο χαλαρά τα

πράγματα, γίναμε 7 και τώρα είμαστε συνήθως 7-8, μια ωραία δυναμική, μια γεμάτη ομάδα. Δασκάλα ναι, αλλά παραμένω μαθήτρια.

Αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι η επανάληψη και η πρακτική. Στο μάθημα υπάρχουν πολλές ερωτήσεις, όμως στους μαθητές

μου από την αρχή δήλωσα ότι δεν υπάρχει περίπτωση να μπορέ-

σω να απαντήσω σε όλες, γιατί τα περισσότερα απαντιούνται στην

πράξη. Και ειδικά όταν μπαίνεις στα γυαλιά και στο ψήσιμο, εκεί

έχει και χημεία, γίνονται πράγματα που αλλιώς θα τα κατανοήσεις

εμπειρικά και αλλιώς μέσα από μαθήματα χημείας. Όμως αυτό που

θα συναντήσεις στο μάθημα της χημείας, αν δεν το δεις και στην

πράξη, δεν θα καταλάβεις τι ακριβώς συμβαίνει, πώς και γιατί αλ-

λάζουν τα χρώματα, ας πούμε.

Κάθε μαθητής έχει τον δικό του τρόπο, τη δική του προσέγγιση,

αλλά αυτό που προσπαθώ, πιο πολύ από οτιδήποτε άλλο, είναι να

τους περάσω το μήνυμα «να είστε παρόντες σε αυτό που κάνετε», να

υπάρχει δηλαδή αυτή η συνείδηση που αναφέραμε προηγουμένως.

Αυτό αποτυπώνεται και σε αυτό που φτιάχνουμε. Και νομίζω ότι

αυτό εννοούμε, όταν λέμε ότι κάτι μας αρέσει, μας συγκινεί, είτε εί-

ναι μια ταινία, ένα απλό κουπάκι, ένας πίνακας είτε ένας άνθρωπος

ή ένα σπίτι. Κάτι έχει συμβεί, για να εισπράττεις αυτή τη συγκίνηση. Γιατί ένα αντικείμενο που βλέπουμε σε μια έκθεση περικλείει

έναν ολόκληρο κόσμο, όλα όσα κουβαλάει ο δημιουργός του, άλλοτε

συνειδητά και άλλοτε ασυνείδητα.

Όταν φτιάχνω αυτά τα αντικείμενα, δεν σκέφτομαι αν θα αρέ-

σουν ή όχι. Εμένα μου αρέσουνε, απλώς επειδή τα φτιάχνω, χωρίς

να σημαίνει πως θα με καλύπτει το τελικό αποτέλεσμα. Και πρέπει

να παίρνεις απόσταση από αυτό που κάνεις, για να μπορέσεις να τα

δεις με φρέσκο μάτι. Δεν είναι πάντα εύκολο, θέλει δουλειά, δες το

από όλες τις πλευρές και ξέχνα το τέλειο. Δεν υπάρχει τέλειο. Τέλειο είναι το ισορροπημένο αυτή τη στιγμή.

Πάντα δούλευα από την πλευρά της προβολής της δημιουργίας

των άλλων, είτε μέσω του δικού μου του χώρου στην Αθήνα –της γκαλερί Cats and Marbles – είτε μέσω της συνεργασίας μου με το Ελληνικό Κέντρο Φωτογραφίας για παράδειγμα, είτε μέσω εκδόσεων. Ποτέ δεν είχα την ανησυχία και το άγχος ότι θέλω και εγώ να φτιάξω τα δικά μου έργα. Όμως χωρίς πολλά πολλά, μέσα από ένα μάθημα, χωρίς να σκεφτώ ότι θέλω κάποτε να γίνω κεραμίστρια, έχει μπει η διαδικασία της δημιουργίας μέσα στην καθημερινότητα

μου, απαλά. Αν υπάρχει ένα άγχος τώρα είναι το πώς θα περνάω περισσότερο χρόνο κάνοντας κεραμική, πώς να μοιράζω καλύτερα τον χρόνο μου μεταξύ αυτού του εργαστηρίου και του άλλου. Και

είναι ένα πολύ ωραίο δώρο, γιατί σπούδασα ιστορία τέχνης και ανθρωπολογία, και μέσα σε αυτές τις σπουδές υπάρχει πάντα και η τέχνη, γιατί είναι μέρος της έκφρασης, πάντα.

Ασχολούμουν με την κεραμική από μικρός και πρέπει να έπαιξε ρό-

λο ο θείος μου Χριστόφορος Σκλαβενίτης. Ήταν κεραμίστας, είχε τελειώσει Γλυπτική στην Καλών Τεχνών και έκανε αντίγραφα είτε

σε πηλό είτε ορειχάλκινα. Πήγαινα σε διάφορα μουσεία, έβρισκα πράγματα που με ενδιέφεραν, μικρά κυρίως, και έκανα αντίγραφα, κυρίως από νεολιθικά, κυκλαδικά, κυπριακά. Έτσι, φτιάχνοντας μικρά αντικείμενα, στην αρχή χειροποίητα και μετά με καλούπια, ήρθα σε επαφή με την αρχαιότητα και όλη την ομορφιά που είδα μέσα

στα μουσεία.

Αργότερα άρχισα να φτιάχνω πράγματα με προσωπικό στιλ, χρηστικά αντικείμενα, με την ευρεία έννοια της λέξης, στα οποία προσπάθησα να δώσω, εκτός από την έννοια του ωραίου, και κάποιο

άλλο νόημα, κάποιους συμβολισμούς. Ήθελα να εξυπηρετούν και

έναν άλλο ρόλο εκτός από την έννοια ενός απλού, ωραίου αντικειμένου. Αυτό είναι μια δουλειά.

Μία άλλη δουλειά είναι η καθαρά εικαστική. Συμμετέχω σε διάφορες εκθέσεις και κάνω εγκαταστάσεις, χρησιμοποιώντας σαν κύριο υλικό τον πηλό. Θα χαρακτήριζα τη δουλειά μου ως συμβολική και, κάποιες φορές, ως εννοιολογική.

Για παράδειγμα, σε μια σειρά έργων είχα χρησιμοποιήσει σύμβολα θρησκευτικά, όπως το δέντρο, τη σκάλα, το νερό, το πηγάδι… Ο εννοιολογικός τρόπος αρθρώνεται γύρω από μια ιδέα, μια έννοια, και το πώς μπορεί κανείς να την εκφράσει.

Έτσι, στο έργο «Νίπτω τας χείρας μου»

με απασχόλησε η ιδέα της αποποίησης των ευθυνών. Ήταν μια σειρά

από επτά μπολ ημισφαιρικά, μαύρα, γεμάτα νερό, που στη μέση εί-

χαν πιάτα με τυπωμένες σκηνές όπως φτώχειας, πολέμου… Όλο αυ-

τό ήταν σαν βολβοί, σαν μάτια, και αναφερόταν στη σύγχρονη πραγματικότητα, και το νερό σαν εξαγνισμός, και νίπτω τας χείρας μου…

Το 2020, στην αρχή του κορονοϊού, όπου είχαν κλείσει τα πανεπιστήμια και οι ιδιωτικές σχολές, είχα την τύχη να μείνω σπίτι, στην Αίγινα, στον παραδοσιακό οικισμό Σοφικήτες, έναν τόπο μαγικό, όπου η ανθρώπινη επέμβαση είναι μηδαμινή και η βιοποικιλότητα πολύ μεγάλη. Παρατηρώντας τη φύση, φωτογραφίζοντας,

σχεδιάζοντας, πλάθοντας με τον πηλό, θαυμάζοντας τον τόπο κα τον τρόπο τους, έφτιαξα τον δικό μου κόσμο, τους σπόρους, πυρήνες ζωής που πρέπει να προστατέψουμε. Αυτή η μετουσίωση της εμπειρίας ξεδιπλώθηκε και παρουσιάστηκε σε μια εγκατάσταση τον Σεπτέμβριο του 2021, στην Αίγινα.

Μέσα από τη συλλογή των σπόρων διδάχτηκα την έννοια της εμπειρίας, τη διαφορά τού καταλαβαίνω κάτι και τού έχω εμπειρία από κάτι. Όταν μιλάω στους σπουδαστές για την έννοια της συμμετρίας, της ποικιλίας, του ρυθμού, του μέτρου, της αναλογίας, της ισορροπίας, είναι θέματα που τα καταλαβαίνουμε όλοι. Το να έχουμε εμπειρία όμως από αυτό, είναι κάτι διαφορετικό. Μαζεύοντας τους σπόρους

διαπίστωσα ότι όλοι οι σπόροι ακολουθούν συμμετρικές διαδικα-

σίες, αλλά υπάρχει μια απίστευτη ελευθερία στο ποια συμμετρία θα αποκτήσουν, ποια μορφή τελικά θα πάρουν. Αυτή η μεγάλη ποι-

κιλία, αυτή η ελευθερία μέσα στη διαδικασία, δίνει την εντύπωση

πως και η φύση είναι δημιουργός. Το άλλο είναι ότι όλοι αυτοί οι

σπόροι θέλουν να μεταφερθούν και να διαδοθούν και να σπαρθούν, ώστε κάποια στιγμή να γίνουν νέα φυτά. Τι φόρμα θα πάρουν, ώστε

να μπορέσουν να προωθήσουν τον γενετικό τους κώδικα, είναι και αυτό μαγικό! Κάθε σπόρος έχει μια διαφορετική παρουσία και θέλει ένα ιδιαίτερο άγγιγμα για να τον μαζέψεις, έναν ιδιαίτερο χειρισμό, κάποιους δεν μπορείς καν να τους μαζέψεις, διότι εκτινάσσονται και φεύγουν. Η διαφορετική ποιότητα της ύλης και της υφής είναι κάτι που με γοητεύει.

Όπως κάθε υλικό, ο πηλός έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά

και ιδιαιτερότητες στη μεταχείρισή του. Ο πηλός χαρακτηρίζεται

ως ένα ιζηματογενές πέτρωμα, που έχει παραχθεί από τη διάβρω-

ση πιο σκληρών ορυκτών. Όταν παραχθεί, δεν διαβρώνεται άλλο.

Ο πηλός είναι χώμα και νερό, όμως υπάρχει και το στοιχείο της φω-

τιάς, που είναι πολύ έντονο. Είναι σαν με τη φωτιά να επανέρχεται

το υλικό εκεί από όπου είχε προέλθει, σκληραίνει και ξαναγίνεται

ένα σκληρό πέτρωμα, όπως ήταν πριν

τη διάβρωσή του.

Ο πηλός έχει τρία χαρακτηριστικά. Το ένα είναι η πλαστικότητά

του: το υλικό αυτό αποτελείται από

τα ίδια στοιχεία που το παρήγαγαν,

με τη διαφορά ότι έχει παντρευτεί

το

νερό. Τα μόριά του είναι σαν εξάγωνα τραπουλόχαρτα, που κολυμπούν

στο νερό. Αυτό δίνει την πλαστικότητα στο υλικό, αυτό που το κάνει ελκυστικό στα χέρια των ανθρώπων

για να πλάσουν, να παίξουν και να δημιουργήσουν.

Το άλλο του χαρακτηριστικό είναι ότι το απλό αυτό χώμα ντύνεται άπειρες φορεσιές, όλα τα χρώματα, όλες τις υφές. Μοιάζει σε αυτό με το ύφασμα. Και αυτό, η διακόσμηση του πηλού, χρειάζεται μια τεχνογνωσία, η οποία είναι δυσανάλογη σε σχέση με την υποτιθέμενη ευκολία πλασίματος.

Και το τρίτο είναι ότι, σε όλη αυτή τη διεργασία, το πλάσιμο, τη διακόσμηση, την εφυάλωση, υπεισέρχεται η φωτιά, που είναι και ο

τελικός συντελεστής, αυτός που θα καθορίσει πώς θα εμφανιστεί το αντικείμενο. Όπως λέει ο Claudi Casanovas –ένας Καταλανός γλύπτης κεραμίστας– η κεραμική είναι ένας αγώνας, όπου έχεις αβέβαιο σύμμαχο τη φωτιά και που προσπαθείς να την κάνεις βέβαιο

φίλο, για να ευοδωθούν τα πράγματα.

Από το 1995 μέχρι σήμερα, μου δόθηκε η δυνατότητα να βρεθώ

και από τη μεριά του εκπαιδευτή της κεραμικής, είτε ως καθηγη-

τής σε ΤΕΙ και τώρα ΠΑΔΑ (Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής) στη

Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών και Πολιτισμού ή ως υπεύθυνος του τμήματος κεραμικής στο ΔΙΕΚ του Βόλου, στην ΔΕΠΑΚ Καλα-

μάτας και σε ιδιωτικές σχολές. Στόχος του δικού μου προγράμμα-

τος σπουδών, τριετούς διάρκειας, είναι να μάθουμε την κεραμική προσεγγίζοντάς την ιστορικά, ακολουθώντας τα εξελικτικά βήματά της. Παρατηρώντας πώς οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες κάθε εποχής εκφράζονται και αποτυπώνονται στην τέχνη και, συγκεκριμένα, στις φόρμες και τη διακόσμηση των αγγείων. Από τον ελεύθερο νατουραλιστικό τρόπο της Μινωικής περιόδου, όπου

η επιφάνεια του αγγείου διακοσμείται ως ενιαία επιφάνεια, ως το αντίθετό του, τα αγγεία της Γεωμετρικής περιόδου, όπου η επιφάνεια διαχωρίζεται σε ζώνες και διακοσμείται με αυστηρά γεωμετρικά μοτίβα. Ο σπουδαστής επιλέγοντας μια εποχή –ζώντας ως

ΝΙΚΟΣ ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗΣ

ένας Μινωίτης ή Κυκλαδίτης– αρχικά κατασκευάζει και διακοσμεί

μια ενότητα αντικειμένων, αντίγραφα, και στη συνέχεια, απελευθερωμένος από τη χρηστικότητα και λειτουργικότητα της κεραμικής, προσεγγίζοντάς την εικαστικά, όπως κάθε άλλη τέχνη, δημιουργεί

τη σύγχρονη εκδοχή τους.

Η κεραμική γνωρίζει μια άνθιση διεθνώς –τουλάχιστον την τελευταία δεκαετία– με αποτέλεσμα πολλοί εικαστικοί καλλιτέχνες να εκφράζονται χρησιμοποιώντας τον πηλό και πολλά έργα να εκτίθε-

νται σε σημαντικές εκθέσεις, όπως η Biennale της Βενετίας. Στην χώρα μας, όμως, ελλείψει μιας κρατικής πανεπιστημιακής σχολής η εκμάθηση της κεραμικής παραμένει ελλιπής και αποσπασματική.

Πρόκειται να γίνει εδώ, στην Αίγινα, ένα ΙΕΚ Κεραμικής. Ένα

ΙΕΚ Κεραμικής χρειάζεται υποδομές: εργαλεία, φούρνους, αίθουσες, καθηγητές και πρέπει να έχει ένα όραμα. Οι σχολές κεραμικής

Βόλου, Χαλκίδας, Καλαμάτας είχαν μια λαμπρή πορεία λόγω των

εμπνευσμένων διευθυντριών, Χρύσα Δραντάκη, Ζωζώ Μυταρά και

Αιμιλία Μπαντούνα, που είχαν όραμα.

Ένα ΙΕΚ Κεραμικής στην Αίγινα αποτελεί μια πρόκληση δεδομένου ότι στο νησί ζουν και δημιουργούν

κεραμίστριες διεθνούς φή-

μης, που θα μπορούσαν να βοηθήσουν και να προσφέρουν τις γνώσεις

τους για την άρτια λειτουργία του, ώστε να αποτελέσει αυτή η Σχολή ένα φωτεινό παράδειγμα στην εκμάθηση της κεραμικής τέχνης.

εισα

ΓΩΓ ή

αιΓινα στήν περιοδο του Αγώνα για την Ανεξαρτησία δέ-

χθηκε κύματα προσφύγων από κάθε γωνιά της ελληνικής

γης. Ασφαλής και «ατάραχος» έγινε καταφύγιο για νησιώ-

τες, Μικρασιάτες, Στερεοελλαδίτες, Πελοποννήσιους...

Στη δίνη ενός άλλου πολέμου, έπειτα από εκατό χρόνια, άλλα ήταν τα λιμάνια που δέχτηκαν τους τραγικούς επιζώντες. Μυτιλήνη, Πειραιάς, Βόλος, Θεσσαλονίκη έγιναν οι κύριοι τόποι προσωρινής, αρχικά, υποδοχής ή μόνιμης, στη συνέχεια, εγκατάστασης των χιλιάδων ξεριζωμένων Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Κάποιοι λίγοι, ωστόσο, βρέθηκαν τότε και στην Αίγινα και μερικοί από αυτούς έμειναν κι έφτιαξαν από την αρχή τη ζωή τους στο νησί μας. Σ’ αυτούς που βρήκαν εδώ μια νέα πατρίδα αφιερώνει η Αιγιναία τις λίγες σελίδες που ακολουθούν. Πρώτα, παραθέτουμε από το μυθιστόρημα «Φωνές» της Λιλής Μαυροκεφάλου (εκδ. Κέδρος 2022), Μικρασιάτισσας στην καταγωγή και Αιγινήτισσας κατ’ επιλογήν, ένα μικρό απόσπασμα, όπου αποτυπώνονται οι άγριες συνθήκες κά-

τω από τις οποίες ο κυνηγημένος άνθρωπος καταφέρνει να επιβιώσει.

Στη συνέχεια, η Προνόη Θεολογίδου καταγράφει την ιστορία

του μπαρμπα-Γιάννη του Λισάφογλου, πρόσφυγα από τον Πόντο, που εγκαταστάθηκε στην Αίγινα με τον μοναχογιό του κι έζησε χτί-

ζοντας σπίτια και εκκλησιές στο νησί μέχρι τα βαθιά του γεράματα.

Ο εγγονός του κ. Νίκος Τσιφλίδης με μεγάλη συγκίνηση ανακάλεσε

στη μνήμη του στιγμές από τη ζωή του αγαπημένου του παππού

για χάρη της Αιγιναίας

Τέλος, ο δάσκαλος και ερευνητής αρχείων Νεκτάριος Κουκούλης

αναζητεί τα ίχνη των προσφύγων, που φιλοξενήθηκαν στην Αίγινα

στις αρχές της δεκαετίας του 1920, μέσα από έγγραφα του 1ου Δημοτικού Σχολείου Αίγινας και άλλων επιβεβαιωμένων στοιχείων, στοχεύοντας στην ανασύνθεση της κοινωνικής πραγματικότητας

της δύσκολης εκείνης περιόδου της ιστορίας μας.

Π.Θ.

Φωνές1 Δεν ήταν γραφτό μας να φτάσουμε στην Πούντα εκείνη τη μέρα. Οι Τούρκοι βαράνε αλύπητα στο ψαχνό, μας κλείνουν τον δρόμο. Λοξοδρομούμε για το νεκροταφείο, μπας και μας σώσουν οι πεθαμένοι. Φτάνουμε από τους τελευταίους. Αιτία η καημένη η μάνα μας. Σέρνεται. Της τρελής γίνεται κι εκεί. Όλο τρέχουν πέρα δώθε, ψάχνουν σαν μανιακοί. Τι ψάχνουν; Τάφους να κρυφτούν. Ξεκολλάνε τις ταφόπλακες, ανοίγουν τις νεκροκάσες, πετάνε έξω τα λείψανα και χώνονται μέσα. Μια μικρομάνα γυρεύει αλαλιασμένη άδειο τάφο. Κάνει να χωθεί σ’ έναν. Πιασμένος. «Πάρτε μου το μωρό τουλάχιστον», παρακαλά τούς μέσα. «Αν δεν το κρύψω, καλύτερα να το πνίξω». Μανάδες με άδεια βυζιά χώνουνε την πετσιασμένη

ρώγα τους στα κλαψιάρικα μωρουδίστικα στοματάκια, μπας και τα ξεγελάσουν και σωπάσουν. Μια γερόντισσα ουρλιάζει να βγούνε απ’ τα μνήματα οι πεθαμένοι, να μπούνε οι ζωντανοί.

Τι κι αν ο τάφος που βρίσκουμε με τα πολλά είναι γεμάτος ακαθαρσίες, ιστούς αράχνης και μαμούνια; Στρώνουμε ό,τι έχουμε πάνω στις μαρμάρινες οστεοθήκες και γέρνουμε να ξαποστάσουμε κομμάτι. Η μάνα μάς μοιράζει σταφίδες και σύκα. Αποκοιμιόμαστε. Ξυ-

πνώ αλαφιασμένη. Ποδοβολητά αλόγων, αγριοφωνάρες, τουφεκιές

απέξω. Σφίγγω τα παιδάκια μου στην αγκαλιά μου. Δεν βγάζουν

άχνα τα καημένα. Έχουν μάθει το μάθημα.

Με μια κλοτσιά το πορτάκι μας ανοίγει διάπλατα. Στο άνοιγ-

μα, δυο μπότες και η άκρη μιας χαντζάρας. Παγώνουμε. Ο Τσέτης

χαμηλώνει, μπαίνει μέσα. Αν και διπλωμένος στα δύο, μας φαίνε-

ται τεράστιος. Στέκει για λίγο αναποφάσιστος, όσο να συνηθίσουν

τα μάτια στο μισοσκόταδο. Μετά κάνει μια με τη χαντζάρα του

* Συγγραφέας.

1. Μαυροκεφάλου Λιλή, Φωνές. Εκδόσεις Κέδρος, Α.Ε., 2022, απόσπασμα σ. 86-87 και 89-91.

και σηκώνει στον αέρα το μαύρο τσεμπέρι της Ανθώς. Φανερώνονται οι ξανθές πλεξούδες της. Ο Τσέτης χαχανίζει. Την τραβολογάει. Η μάνα μου πέφτει στα γόνατα. Φιλάει τις μπότες του. Τον θερμοπαρακαλάει να δείξει έλεος. Μπορεί να την σπλαχνίστηκε, μπορεί να σεβάστηκε τις διακόσιες χρυσές λίρες που με πρόσταξε να τον δώκω. Πάντως, ξεκουμπίστηκε μαζί με το λεφούσι του κι εμείς ανασαίνουμε…

Για το χατίρι σου τα θυμάμαι αυτά, γιαβρούμ. Για να τα λες κι εσύ

στα παιδιά και στα εγγόνια σου, να ξέρουνε πούθε κρατάει η σκούφια τους. Και πώς τα πάνω έρχονται κάτω. Και τ’ ανάποδο βέβαια.

Οπότε στα καλά να μην ξιπάζονται και στα κακά να ελπίζουν.

Ξεμπαρκάρουμε, μπουλούκι για κλάματα, στη Μυτιλήνη. Μας υποδέχονται ένας παπάς, κάτι κύριοι με ρεπούμπλικα και γραβάτα, και κυρίες με ωραία φορέματα, καπελίνα και χαμόγελα. Μας μοιράζουν συσσίτιο από ένα καζάνι. Φακές.

Εμάς μας στέλνουν να κοιμηθούμε σ’ έναν στάβλο. Πέφτω ξερή

στο σανό. Ξυπνώ μες στη νύχτα, βλέπω τη μάνα καθιστή. Αδύνατο

να τη γείρω. Κόκαλο. Με πιάνει φόβος. Με πιάνει κλάμα. Κλαίω

πάνω στο στήθος της. Τη νιώθω λίγο λίγο να μαλακώνει. Την ξα-

πλώνω. Γέρνω στο πλευρό της.

Ο ιδιοκτήτης του στάβλου δέχεται να μας νοικιάσει μια κάμαρα

στο σπίτι του πάμφθηνα. Μας δίνει και το λεύτερο να μαγειρεύουμε

στην κουζίνα του. Ανασαίνουμε κομμάτι. Όχι για πολύ. Ο νοικοκύ-

ρης μας είναι χήρος, καμιά πενηνταριά χρονών, καλοστεκούμενος

όμως. Άκληρος. Βάζει στο μάτι την Ανθώ. Θέλει να τη στεφανωθεί

μάνι μάνι. Βασίλισσα θα την έχει, λέει, κορόνα στο κεφάλι του. Έχει τον τρόπο του. Διακόσια στρέμματα ελιές και μπόλικες εγγλέζικες μετοχές. Κοντά στην Ανθώ θα βολευτούμε όλοι μας. Μια οικογένεια θα ’μαστε. Εμένα, να σου πω, πολύ με αρέσει η ιδέα. Αχ, ν’ απαγκιάσουμε, να μεγαλώσω ήσυχα τα παιδιά μου! Κι η πατρίδα μας, απέναντι. Έτσι και φτιάξουν τα πράγματα, γυρνάμε στο χωριό, σμίγουμε με τους δικούς μας. Βρίσκουμε και τον Γιώργη μας.

Τα λέω αυτά να τ’ ακούει η μάνα, κι ας ξέρει η ψυχούλα μου πως

κανέναν τους δεν θα βρούμε.

Η Ανθώ ούτε ν’ ακούσει για γάμο. Το ξεκόβει. Μήπως ξεχάσαμε πως είναι λογοδοσμένη; Και που δεν έχει μαντάτα από τον

αρραβωνιαστικό της, τι μ’ αυτό; Θα τον ψάξει και θα τον βρει στην

Ελλάδα. Μήπως εκείνος δεν θα την ψάχνει; Ζητά με κλάμματα να

μπαρκάρουμε αμέσως για τη Θεσσαλονίκη. Εκεί είχε ανταμώσει

καιρό πριν τον Ισίδωρό της ένας συγχωριανός μας.

Τι δεν της λέω να τη φέρω στα σύγκαλά της! Βρε καλή μου, βρε

χρυσή μου, μην κλοτσάς την τύχη σου. Και πού να ψάχνεις ψύλλο

στ’ άχυρα! Βρε κάλλιο ένα και το χέρι παρά δέκα και καρτέρει! Άλ-

λη στη θέση σου θα πετούσε τη σκούφια της στον αέρα… Δεν βαριέσαι, Φοίβη… Φωνή βοώντος εν τη ερήμω. Είχε μουλαρώσει. Η

μάνα δεν τη ζόριζε, φοβότανε μη σκοτωθεί.

Κι εγώ ξανά στο κουρμπέτι. Να βρω μπάρκο… Άλλοι όμως εί-

χαν σειρά. Θα περιμένουμε να μας ειδοποιήσουν οι Αρχές. Πόσο; Άγνωστο.

Ο Ιωάννης Τσιφλίδης γεννήθηκε το 1870 σε ένα χωριό της Τραπεζούντας. Στην Αίγινα τον φώναζαν Λισάφογλου, από το Ελισάφογλου, γιατί στα μέρη του, εκεί στον Πόντο, όπου τα παλιά χρόνια ζού-

σαν οι θρυλικές Αμαζόνες, η γυναίκα έδινε το όνομα στα παιδιά της.

Για την ιστορία του ελάχιστα πράγματα γνώριζαν οι δικοί του. Ποτέ δεν μίλαγε γι’ «αυτά». Λίγο καιρό όμως πριν πεθάνει, ζήτησε

από τη νύφη του να πάνε κοντά του τα εγγόνια του, να τους μιλήσει. Πήγανε ο Σταύρος, ο Γιάννης κι ο Νίκος – δεν ξέρανε τι ήθελε, δεν φαντάστηκαν τι θα άκουγαν. Κι η αφήγηση ήταν συναρπαστική, μα πουθενά δεν καταγράφηκε, κανείς δεν σκέφτηκε να έχει μαζί ένα μαγνητόφωνο.

Είχε καταγωγή από καλή οικογένεια. Ανάμεσα στους συντοπίτες του ξεχώριζε, ήταν ένα είδος «καπετάνιου», πρόκριτος, αρχηγός θα λέγαμε. Κάποια μέρα, ενώ στο χωριό γινόταν γάμος κι εκείνος

είχε πάει για ξύλα, Τσέτες μπήκαν στο χωριό, σκότωσαν τον γα-

μπρό κι άρπαξαν τη νύφη. Αυτός, σαν έμαθε τι και ποιοι το έκαναν,

πήρε τη λάμα του, σκότωσε τρεις και ανέβηκε να κρυφτεί στο βουνό. Οι Τούρκοι τον κυνήγησαν, τον επικήρυξαν κι αυτός κατέβηκε

μια νύχτα στα κρυφά, πήρε τη γυναίκα, την κόρη και το γιο του κι

έφυγε, για να πάει στην Πόλη. Έτρωγαν ό,τι έβρισκαν στο διάβα τους. Αν ήταν τυχερός, έκλεβε από κάποιο μαντρί ένα κατσίκι, κα-

μιά αγελάδα, τα έσφαζε και, για να μη μαρτυρηθούν, δεν άναβε φωτιά να τα ψήσει, αλλά κρέμαγε το κρέας τους στα δέντρα, να ξεραθεί

και να το φάνε για να αντέξουν. Δεν τα κατάφεραν όλοι. Στα βουνά

έθαψε γυναίκα και κόρη και μετά από δυο χρόνια έφτασε με τα πό-

δια, με τον γιο του μόνο, τον Αντώνη, στην

Από την Τραπεζούντα και την Οινόη στην Αίγινα-Οινώνη

Ο Ιωάννης Τσιφλίδης στο σπίτι του στην Αίγινα.

ραυγής. Ήξερε να δουλεύει το ξύλο

κι άρχισε να ψάχνει για δουλειά σαν μαραγκός, μα οι καιροί ήταν δύσκολοι. Στον Πειραιά πλήθος προσφυγιά κι οι ντόπιοι δεν τους καλόβλεπαν τους Τουρκόσπορους. «Στα ξένα είμαι Έλληνας και στην Ελλάδα ξένος», το λέει κι ο Καζαντζίδης.

Κάπου εκεί γνωρίστηκε τότε με τον Βασίλη Αποστολίδη, τον μετέπειτα Γέροντα Ιερώνυμο. Άκουσαν

για την Αίγινα-Οινώνη την έλεγαν

στην αρχαιότητα. Κάποιοι γνωστοί τους είχαν έλθει ήδη στο νησί, η απόσταση από τον Πειραιά ήταν μικρή… Το πήραν απόφαση και το 1927 ήλθαν κι αυτοί.

Με όσα είχε καταφέρει ως τότε

να περισώσει, θέλησε να ασχολη-

θεί με την οικοδομή κι έγινε εργολάβος. Πήγαν καλά οι δουλειές κι

έπειτα από πέντ’ έξι χρόνια, το 1931-33, αγόρασε το σπίτι που αρ-

χικά νοίκιαζε στην Πηλέως 13, λίγο πιο πάνω από το Βelle Εpocke.

Το παιδί στο μεταξύ είχε μεγαλώσει, ήταν άντρας πια –κόντευε

τα 25– κι έπρεπε να παντρευτεί. Άκουσαν πως στο Μπογιάτι (σημ.

Άγιος Στέφανος) ήταν μια καλή νύφη από την Οινόη, το μεγάλο λι-

μάνι ανάμεσα στη Σινώπη και την Κερασούντα, στα παράλια του Εύ-

ξεινου Πόντου. Στην υποχρεωτική εκκένωση της πόλης το 1917 η μά-

να της πήρε τα επτά παιδιά της –κρατούσε τα δύο με το ένα χέρι και

με το άλλο είχε στην αγκαλιά ένα μωρό, αυτή, την υποψήφια τώρα

νύφη– κι έτρεχε να τα σώσει. Στον δρόμο απόκαμε κι απελπισμένη,

για να γλιτώσει τα υπόλοιπα παιδιά της, πήγε ν’ αφήσει το μωρό, μα

μια ξένη γυναίκα που πήγαινε πλάι της το λυπήθηκε και το πήρε να τη βοηθήσει. Ήλθαν έτσι μαζί στο Μπογιάτι, σε εκτάσεις που το κράτος

παραχώρησε σε πρόσφυγες. Ζούσαν εκεί καλλιεργώντας μπάμιες.

Το συνοικέσιο πέτυχε και η όμορφη Χρυσούλα Καρυπίδου, ανήλικη 16 χρόνων, δήλωσε μεγαλύτερη ηλικία, για να μπορέσει να γίνει ο γάμος, και ήλθε στην Αίγινα με τον Αντώνη, όπου απόκτησαν αυτοί εφτά παιδιά κι ο παππούς εφτά εγγόνια.

Ο παππούς πέθανε το 1979. Ήταν 109

χρονών. Ένα χρόνο πριν, είχε κηδέψει

και τον μοναχογιό του. Ο καημός αυτός τον τσάκισε. Ήθελε πια να φύγει.

Και μπροστά στο μαγκάλι, προσπαθώντας να ζεστάνει το γέρικο κορμί του, μουρμούριζε παραπονεμένα:

«Δεν με παίρνει ο Θεός, είμαι αμαρ-

τωλός, είμαι αμαρτωλός. Δεν με παίρνει ο Θεός». Δεν μπόρεσε να συγχωρέσει τον εαυτό του για τις ζωές εκείνων

που πήρε «τότε» με το χέρι του.

Ο μπαρμπα-Γιάννης, ο Λιφάσογλου, ήταν ένας αδύνατος, κανονικός στο ανάστημα άντρας. Δούλευε ακαταπόνητος, αγαπούσε την οικοδομή –πρέπει να ήταν 100 χρόνων, όταν ανέβηκε στη σκαλωσιά που είχαν στήσει

τα εγγόνια του, για την επισκευή της κεραμοσκεπής στον τρούλο του Άη Νικόλα. Ήταν σπουδαίος αρχιμάστορας και μάστορας. Είχε φοβερή

Ψηφοδέλτιο των Φιλελευθέρων της Περιφέρειας Πειραιώς, Αιγίνης, Τροιζηνίας, Κηθύρων, Ύδρας, Σπετσών.

τεχνική, έκανε καταπληκτικές καμάρες από πουρί. Το μαρτυρούν τα μοναστήρια και οι εκκλησίες που έφτιαξε: του Αγίου Χριστόφορου, του Αγίου Μηνά, του Αγίου Θωμά, του Άι Σώστη στην Πέρδικα, το ιδιωτικό εκκλησάκι των Σκαρπαλέζων.

Λιτοδίαιτος, έτρωγε κάθε μέρα μια ρέγκα ψημένη στη φωτιά και του άρεσε το κρέας ωμό, συνήθεια που είχε από τότε που κρυβόταν στα βουνά κυνηγημένος. Το πάστωνε με αλάτι, το φύλαγε στο

ντουλάπι του να σιτέψει κι έκοβε κι έτρωγε λίγο λίγο. Αυτό ήταν

για εκείνον, η οικογένεια ούτε που το δοκίμαζε, προτιμούσε ρύζι με

μανέστρα ή τραχανά και μπάμιες Μπογιατίου! Τα χαρακτηριστικά

κόλλυβα των Ποντίων δεν τα έφτιαχναν ποτέ στο σπίτι – ο παππούς

δεν ήθελε.

Ποτέ δεν είπε να πάει να δει τον τόπο που άφησε πίσω του. Είχε κάποιες επαφές με συντοπίτες του στο σπίτι του στη Χαραυγή, ενώ

στην

Επιστολή του Ελευθερίου Βενιζέλου προς την «Πανελλήνιον Δημοκρατικήν Άμυνα Αιγίνης».

Παρακολουθούσε με ενδιαφέ-

ρον την πολιτική. Διάβαζε εφη-

μερίδες, για να ενημερώνεται. Για

τον ξεριζωμό του ελληνισμού θεω-

ρούσε υπεύθυνο τον Κεμάλ, έφταιγαν οι Τούρκοι γενικώς αλλά και

η τότε ελληνική κυβέρνηση. Ήταν

σφόδρα βενιζελικός. Στο μπαούλο

με τους «θησαυρούς» του, ανάμε-

σα στα πολύτιμα πράγματά του,

βρέθηκε ένα ψηφοδέλτιο των Φι-

λελευθέρων της Α΄ Πειραιώς και

μία επιστολή του Βενιζέλου προς

την «Πανελλήνιον Δημοκρατικήν

Άμυναν Αιγίνης» με ημερομηνία

12 Νοεμβρίου 1933 Ήταν εύχαρις άνθρωπος.

Όμως, μόνο δυο φορές τον είδαν

να χορεύει˙ μια φορά στην αυλή

του σπιτιού του, ενώ το ραδιόφω-

νο έπαιζε ποντιακά, ο παππούς

τραγούδαγε και χόρευε έτσι που η

μικρή εγγόνα του τρόμαξε και φώναζε: «Ο παππούς τρελάθηκε, ο παππούς τρελάθηκε»! Κι άλλη μια, στο τραπέζι του γάμου της εγγό-

νας του Ελπίδας, στην ταβέρνα της Αλκηβίας στην Κυψέλη.

Ήταν πολύ αγαπητός κι είχε άριστες σχέσεις με τους γείτονές

του. Όμως στο σπίτι απαγόρευε τα τούρκικα, ούτε ποντιακά δεν μί-

λαγαν. «Να μην μας καταλάβουν, να μη μας λένε πρόσφυγκες και

δεν μας δίνουνε δουλειά», έλεγε. Μόνο με τη συμπεθέρα του, την

Ελπίδα, μίλαγε καμιά φορά τη γλώσσα της πατρίδας τους. Και μό-

νο μια φράση δική του απόμεινε στη μνήμη του εγγονού του, του

Νίκου, αυτόν που τα φιλαράκια του φώναζαν «Τούρκο»: «Αούτον

τον παιδίον παλαλόν εν», (αυτό το παιδί παλαβό είναι).

Ευχαριστώ θερμά τον κ. Νίκο Τσιφλίδη, Αιγινήτη με καταγωγή διπλά ποντια­

κή, από μάνα και πατέρα. Με συγκίνηση μου εμπιστεύθηκε την ιστορία του

παππού του, που μοιάζει με την ιστορία του δικού μου παππού και, ίσως, πολλών άλλων παππούδων, που ριζώσανε σε μια νέα πατρίδα έχοντας αφήσει πίσω τους, χαμένη για πάντα, την παλιά τους.

Από τη Μικρασία

στις φτωχογειτονιές της Παναγίτσας

Το σκληρό φθινόπωρο του 1922 έφερε στην Ελλάδα κατατρεγμένους και

χαροκαμένους πρόσφυγες από τη Μικρασία. Μεγάλη η πρόκληση για

το Ελληνικό Κράτος, αρχικά για την υποδοχή και την πρώτη φιλοξενία, και αργότερα, μετά το 1923, για την κοινωνική και θεσμική διαδικασία ένταξης και αποκατάστασής των. Πολλοί από αυτούς, πριν καταλήξουν

στους τελικούς προορισμούς των, εγκαταστάθηκαν προσωρινά στο λεκανοπέδιο Αττικής και στα νησιά του Σαρωνικού, όπως φαίνεται και από τα επίσημα στοιχεία των τότε κρατικών απογραφών, που διεξήγαγε, κυρίως, το Υπουργείο Συντονισμού. Τους πρώτους μήνες, βρήκαν καταφύγιο σε δημόσια κτήρια και πρόχειρους καταυλισμούς, υπό δύσκολες συνθήκες διαμονής και επιβίωσης. Ορισμένα από αυτά τα «κατέλαβαν», ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που τους παραχωρήθηκαν κατοικίες ή μεγαλύτεροι χώροι από ευαισθητοποιημένους ιδιοκτήτες.

Σύμφωνα με τα επίσημα απογραφικά στοιχεία, αρκετοί πρόσφυγες έμειναν στα νησιά για μεγάλο χρονικό διάστημα, ώσπου μετά το

1928 άρχισε σταδιακά η χώρα να προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα.

Στο διάστημα αυτό, είναι φυσικό ορισμένοι να ενσωματώθηκαν στις τοπικές κοινωνίες και να έγιναν μόνιμοι κάτοικοί τους. Αυτό συνέβη

και στην Αίγινα, που, όπως κατά την προεπαναστατική και επαναστατική περίοδο, ήταν «αγαπημένος» χώρος προσωρινού προορισμού

προσφύγων. Στο νησί, τον Απρίλιο του 1923, απογράφηκαν 932 και

το Μάιο του 1928, 273 πρόσφυγες. Αν συνυπολογίσουμε ότι, ίσως, κάποιοι δεν θα θέλησαν να απογραφούν, οι αριθμοί ήταν μεγαλύτεροι. Δεν είναι τυχαίο, ότι υπάρχουν, ακόμα και σήμερα, οικογένειες με προσφυγικές ρίζες στο νησί.

* Συνταξιούχος δάσκαλος, συγγραφέας, ερευνητής.

Το Δημοτικό Σχολείο Αρρένων Αιγίνης (Φωτογραφικό Αρχείο Νεκτ. Γ. Κουκούλη)

Σύμφωνα με δημοσιευμένες μαρτυρίες προσφύγων αλλά και Αιγινητών, σε γενικές γραμμές, το νησί υποδέχτηκε με ήπιο, συμπονετικό και ενσυναισθητικό τρόπο τους πρόσφυγες, πριν αρχίσουν να καταφτάνουν επίσημες κρατικές βοήθειες αλλά και στη συνέχεια. Για τους Αιγινήτες, άλλωστε, δεν ήταν άγνωστος ο πόνος της προσφυγιάς. Τους περιέθαλψαν όσο μπορούσαν καλύτερα, με δεδομένο

ότι και οι περισσότεροι ντόπιοι δεν ήταν εύποροι. Τους αποκαλούσαν «πρόσφυγκες».

Στην πλειοψηφία τους, οι πρόσφυγες βρήκαν καταφύγιο στις

γειτονιές της Ενορίας της Παναγίτσας, όπου υπήρχαν διαθέσιμα

μεγάλα κτήρια, υπήρχε εγγύτητα με τους δρόμους που οδηγούσαν

προς πολλά από τα χωριά, στα οποία κατέφευγαν για εξεύρεση προσωρινής απασχόλησης και τροφίμων και, επιπρόσθετα, υπήρχε η

εγγύτητα στο λιμάνι, όπου πολλοί έκαναν θελήματα και μικροδουλειές στα εμπορικά και αλιευτικά καΐκια.

Τα βασικότερα από αυτά τα «διαθέσιμα» κτήρια ήταν το νεοκατασκευασμένο τότε διδακτήριο της «Δημοτικής Σχολής Αρρένων»

(η σημερινή παλιά πτέρυγα του 1ου Δημοτικού Σχολείου Αίγινας), οι υπολειτουργούσες εγκαταστάσεις των Κυλινδρόμυλων Φουντούλη, που πρόσφυγες ανέφεραν ως «έρημη φάμπρικα» (κτηριακή

εξέλιξη των οποίων είναι το σημερινό ξενοδοχείο «Μιράντα») και

άδειες αποθήκες ψηλότερα, στην περιοχή «Λαμπίρη». Σύμφωνα, επίσης, με μαρτυρίες προσφύγων, τους είχε παραχωρηθεί και «μια

Οι Κυλινδρόμυλοι Φουντούλη στις αρχές της δεκαετίας 1920. (Συλλογή οικογένειας Λυκούδη – Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ­ΜΙΕΤ)

παλιά σφουγγαράδικη αποθήκη, που ανήκε σε έναν ευκατάστατο Αιγινήτη», που, πιθανότατα, ήταν αποθήκες του εμπόρου σπόγγων Γιάννη Μαΐλη. Τα δεδομένα αυτά, σε συνδυασμό και με αποτελέσματα έρευνας, που πραγματοποιήσαμε στα αρχεία του 1ου Δημοτικού Σχολείου Αίγινας και του Ενοριακού Ναού Εισοδίων της Θεοτόκου ή Παναγίτσας, φέρνουν στο φως σημαντικά για την Τοπική

Ιστορία στοιχεία.

Τον Μάρτιο του 1923, λοιπόν, συνεδρίασε η Σχολική Επιτροπή

του νεόκτιστου «Δημοτικού Σχολείου Αρρένων Αιγίνης», αποτελούμενη από τους Σπυρίδωνα Εμμανουήλ και Στυλιανό Ζωγράφο, πατέρα του μετέπειτα δικηγόρου και στελέχους της Αυτοδιοίκησης Νικόλαου Ζωγράφου, με τον Διευθυντή του Σχολείου Ανδρέα Φιλιππόπουλο να τελεί χρέη γραμματέα. Η Επιτροπή έπρεπε να

εγκρίνει δαπάνες απολύμανσης και χρωματισμών με την αιτιολογία

ότι, για ένα εξάμηνο τουλάχιστον, το Σχολείο ήταν κατειλημμένο

από πρόσφυγες, στοιχείο αυθεντικό και σημαντικότατο. Οι απο-

φάσεις εκείνης της συνεδρίας, καταγράφηκαν ως η 21η πράξη της

Σχολικής Επιτροπής, ντοκουμέντο που αποτέλεσε και το έναυσμα

για την έρευνά μας και είχε για πρώτη φορά έρθει στη δημοσιότητα, μέσω του προσωπικού μου ιστολογίου «ΑΙΓΙΝΑ – ΑΛΛΟΤΙΝΕΣ ΕΠΟΧΕΣ» το 2015. Παρατίθεται φωτογραφικά στην αρχική της μορφή,

«Πρᾶξις 21η

Ἐν Αἰγίνῃ σήμερον τῇ 12 Μαρτίου 1923 ἡμέραν Δευτέραν καί ὥραν 5μμ

συνελθοῦσα ἡ Σχολική Ἐπιτροπή τοῦ Δημοτικοῦ Σχολείου Ἀρρένων ἐπί

παρουσίᾳ καί τοῦ χρέη γραμματέως ἐκτελοῦντος διευθυντοῦ τοῦ Σχολείου

καί ἀναγνωρίσασα ὅτι διά νά εἰσέλθωσι οἱ μαθηταί εἰς τό σχολεῖον μετά

τήν ἔξοδον τῶν προσφύγων, ὑφ’ ὧν εἶχε καταληφθεῖ τοῦτο, εἶναι ἀπαραί­

τητον νά ἐνεργηθεῖ ἡ ἀπολύμανσις, ὁ ὑδροχρωματισμός καί ἡ καθαριότης

αὐτοῦ, ἐψήφισε τάς κάτωθι πιστώσεις:

Διά ὑδροχρωματισμόν καί καθαρισμόν σχολείου Δρ. 400. Δι’ ἀγοράν δια­

φόρων χρωμάτων Δρ. 97. Ἐν ὅλῳ Δραχ. 497.

Ἐφ’ ὧ συνετάχθη ἡ παροῦσα πρᾶξις, ἥτις ἀναγνωσθεῖσα ὑπογράφεται ὡς

ἕπεται.

Ὁ πρόεδρος Tά μέλη

Στυλ. Ζωγράφος Σπυρ. Ἐμμανουήλ, Ὁ γραμματεύς Ἀνδρ. Φιλιππόπουλος».

Ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο βρέθηκε σε αδημοσίευτο δακτυλογραφημένο κείμενο, σχετικό με την ιστορία του ίδιου σχολείου, πόνημα της τότε διευθύντριάς του Ιφιγένειας Ζέρβα, στα μέσα της δεκαετίας του ’50. Σε αυτό αναφέρεται

ως Διευθυντής του κατά το

επόμενο, μετά την 21η συνεδρία, σχολικό έτος 1923-24, ο «πρόσφυξ εκ Σμύρνης διδάσκαλος Μιχαήλ Πανηγύρης».

Σύμφωνα με πρωτοδημοσιευόμενα στοιχεία πρόσφατης έρευνάς μας, ο Μιχαήλ Πανηγύρης γεννήθηκε το 1895 ή 96, στο Λιβίσι της Μικρασίας και ήταν απόφοιτος της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης, γεγονός που προφανώς ήταν επαρκές προσόν για να καταλάβει τη

θέση του Διευθυντή. Δεν αναφέρεται ξανά να διδάσκει στην Αίγινα, μετοίκησε στην Αττική. Τον «συναντάμε» δάσκαλο στον Βύρωνα, πριν τη συνταξιοδότησή του, στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Η

φωτογραφία του ανάγεται στα τέλη δεκαετίας 1920 και παραχωρήθηκε από την οικογένειά του.

Αξίζει, κατά τη γνώμη μας, για ιστορικούς λόγους, παρότι η

παρένθεση αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί «εκτός θέματος», να αναφερθούν και οι υπόλοιποι εκπαιδευτικοί, που δίδαξαν στο πενταθέ-

σιο τότε Σχολείο τα ταραχώδη εκείνα χρόνια:

• 1920 ως 1923: Ανδρέας Φιλιππόπουλος (διευθυντής), Παναγιώτα Καρρά, Αικατερίνη Εμμανουήλ, Αγάθη (ή Αγαθή)

Δημητριάδου εκ μεταθέσεως, Ευφημία

Ζέρβα και Αντιγόνη Ζέρβα.

• 1923 ως 1924: Μιχαήλ Πανηγύρης (διευθυντής), Αγάθη Δημητριάδου, Ευφημία

Ζέρβα, Μαρία Δασκαλάκη και ο νεοδιόριστος Γρηγόριος Μπήλιος.

Μιχαήλ Πανηγύρης, διδάσκαλος.

Με βάση, όμως, πληροφορίες από τη μελέτη πολλών δημοσιευμάτων, φτάσαμε στο ασφαλές συμπέρασμα, ότι η κοινωνική σύνθεση των ομάδων των προσφύγων που κατέφθαναν δεν ήταν πάντα τυχαία ή συγκυριακή, αλλά σε πολλές περιπτώσεις κινούνταν μαζί,

Πομπή

κηδείας προσφυγόπουλου, γύρω στα 1923

προς αναζήτηση καταφυγίων, άνθρωποι που στην πρότερη ζωή τους είχαν ίδια καταγωγή, κατοικία ή συγγενικές σχέσεις. Για τον λόγο αυτό και με πρόσθετο ερέθισμα μια μικρή φωτογραφία πομπής κηδείας παιδιού, αρχών δεκαετίας 1920, άγνωστης δυστυχώς προέλευσης, που εκτιμώ ότι αφορούσε προσφυγική οικογένεια, απευθύνθηκα στον Εφημέριο των Εισοδίων της Θεοτόκου (Παναγίτσας), για

να διαπιστώσω αν, μαζί με τους κατατρεγμένους εκείνους ανθρώπους, κατέφθασαν και ιερείς.

Σύμφωνα, πράγματι, με τα υπάρχοντα επιβεβαιωμένα στοιχεία, στην Παναγίτσα κατέφτασαν ως πρόσφυγες και ιερουργούσαν, μετά

το 1922, τουλάχιστον δυο ιερείς, από τους οποίους ο δεύτερος, σύμφωνα με μαρτυρίες, κατέφτασε έχοντας κουρευτεί ως λαϊκός, για να γλυτώσει από την τουρκική βαρβαρότητα:

α) Ο Αναστάσιος Γεωργιάδης με καταγωγή από τη Σμύρνη, ο

οποίος μετά από βραχύχρονη παραμονή στη Χίο, ήρθε στην Αίγινα και παρέμεινε ως εφημέριος στην Ενορία ως το 1942, οπότε απεβίωσε. Βρίσκεται ενταφιασμένος στο Κοιμητήριο

Αγίας Ειρήνης.

β) Ο Λάσκαρης Βερδελής, που ήταν και αγιογράφος, ο οποίος

αφού παρέμεινε για μια δεκαετία, περίπου, στην Αίγινα, με-

τοίκησε με άλλους πρόσφυγες στην Κόρινθο, όπου και ίδρυσαν

τον Ενοριακό Ναό Κοιμήσεως Θεοτόκου, υφιστάμενο ως σή-

Η περιοχή Πευκάκια στις αρχές της δεκαετίας 1920 Kαρτ ποστάλ από τη Συλλογή Ι.Δ. Μοίρα – Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ­ΜΙΕΤ.

μερα. Στον Ναό αυτό, μετά την αποδημία του Βερδελή, στις

αρχές δεκαετίας ’40, εφημέριος ανέλαβε, μάλιστα, ο Αιγινήτικης καταγωγής ιερέας Νεκτάριος Μαρμαρινός, μακαριστός

πια και αυτός.

Ελπίζω η έρευνα αυτή, που προσθέτει σημαντικά στοιχεία στην Τοπική Ιστορία της Αίγινας, να γίνει κίνητρο περαιτέρω αναζητήσεων

για το θέμα, να εμπλουτιστεί και να βελτιωθεί. Ως επίλογο, λίγο «ανορθόδοξο», θα αναφέρω και τη δική μου σύγχρονη «μαρτυρία», που αποδεικνύει, ότι «η ιστορία κύκλους κάνει». Ογδόντα χρόνια

μετά, τον Ιούλιο του 2002, η μοίρα ήθελε το ίδιο σχολικό κτήριο να υποδεχτεί για αρκετές ημέρες ιρακινούς πρόσφυγες, που έφτασαν

κατά λάθος σε ανατολική παραλία του νησιού με βάρκα και κατόπιν

εγώ, ως Διευθυντής τότε, να εισηγούμαι στη Σχολική Επιτροπή δαπάνες απολύμανσης και χρωματισμών!

Ευχαριστώ τη Συντακτική Επιτροπή της Αιγιναίας για την τιμητική φιλοξενία.

ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΟΣΦΑΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

ε ύ α ΓΓ ελ ι α χ αλ δ αι α κ ή

Η δημοτική μουσική της Αίγινας

Η δημοτική μουσική της Αίγινας συνιστά μια σχεδόν άγνωστη πτυχή του λαϊκού πολιτισμού της. Και τούτο, διότι για αρκετά χρόνια

και ως σήμερα η συγκεκριμένη μουσική δεν αναπαράγεται, καθώς

εν αντιθέσει με άλλα ελληνικά τοπόσημα, στο νησί δεν υφίστανται πανηγύρια με λαϊκούς οργανοπαίκτες και τραγουδιστές.

Στοιχεία για τα αιγινήτικα δημοτικά τραγούδια και σκοπούς αντλούμε από λαογραφικές και μουσικολογικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν στο νησί κατά τον 20ό αιώνα. Πρόκειται, συγκεκριμένα, για έρευνες της Δέσποινας Μαζαράκη, που πραγματοποιήθηκαν κατά το 1956, με μέριμνα του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου Μέλπως Μερλιέ. Τις έρευνες αυτές συνέχισε αργότερα ο Μάρκος Δραγούμης, μεταξύ των δεκαετιών 1960-1990, ο οποίος

και εξέδωσε τα ευρήματα αμφότερων των ερευνών το 2008, σε έκδοση του προμνημονευθέντος Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου, με

την ευγενική υποστήριξη του ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου. Η εν λόγω έκδοση φέρει τον τίτλο «Αιγίνης Μουσική Περιήγησις» και περιέχει 200 μουσικές καταγραφές στο πεντάγραμμο, με μουσικά και στιχουργικά σχόλια, αλλά και ψηφιακό δίσκο με

ηχογραφημένα αποσπάσματα από τις σχετικές επιτόπιες κατα-

γραφές. Στην ίδια έκδοση περιλαμβάνεται επίσης το πολυσήμα-

ντο κείμενο της Δέσποινας Μαζαράκη, υπό τον τίτλο «Οδοιπορικό

στην Αίγινα του 1956», όπου περιγράφεται η διαδικασία της επιτόπιας έρευνάς της.

Ιδιαίτερα σημαντική είναι, επιπροσθέτως, η ομόλογη έρευνα της

Αιγινήτισσας φιλόλογου-ιστορικού Γωγώς Κουλικούρδη, που επισημαίνεται βιβλιογραφικά και στο παραπάνω σύγγραμμα του Μάρ-

* Δρ. Τουρκολογίας, Ερευνήτρια-Μουσικός.

κου Δραγούμη, μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε κυρίως κατά το

χρονικό διάστημα της εικοσαετίας 1960-1980.

Όσον αφορά την εν λόγω έρευνα, η γράφουσα έχει ήδη δημοσιεύσει ειδικό μελέτημα, όπου μεταξύ άλλων περιγράφεται αναλυτικά

και το εν προκειμένω σχετικό αρχείο της αείμνηστης Γωγώς Κουλικούρδη. Συνοπτικά, ας αναφερθεί εδώ ότι η Γωγώ Κουλικούρδη

κατέγραψε αρκετά ικανά αιγινήτικα τραγούδια, μαζί με επιπλέον

λαογραφικό υλικό που διέσωσε μέσω επιτόπιων ερευνών, περιερχόμενη τις διάφορες περιοχές του νησιού και αξιοποιώντας ως πληροφορητές της ντόπιους κατοίκους. Για τη συλλογή του εν λόγω υλικού χρησιμοποίησε υποτυπώδη ηχογραφικά μέσα της εποχής, ενώ στη συνέχεια το απομαγνητοφωνούσε, καταγράφοντάς το συστηματικά (χειρόγραφα πρώτα και δακτυλόγραφα στη συνέχεια).

Το αρχείο της, όπως διαμορφώθηκε από τις έρευνές της (ηχογραφήσεις, απομαγνητοφωνημένο υλικό, σχόλια και λαογραφικές παρατηρήσεις), καθώς και από μια πλήρως ολοκληρωμένη, επιμελώς δακτυλογραφημένη, εκδοχή ενός υπό έκδοση βιβλίου της υπό τον τίτλο «Τραγούδια της Αίγινας», βιβλίου που λόγω οικονομικών κυρίως δυσχερειών δεν κατέστη δυνατό να το εκτυπώσει, εμπιστεύτηκε στον πατέρα μου, Αχιλλέα Χαλδαιάκη. Ο τελευταίος, που δραστηριοποιούνταν τότε ως επικεφαλής του αιγινήτικου «Συλλόγου

για τη διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και παράδοσης»,

είχε σκοπό να το ελέγξει, να το συμπληρώσει με μουσικές καταγρα-

φές των συνολικά συνελεγμένων αιγινήτικων δημοτικών τραγου-

διών και να το εκδώσει, δαπάνη του προμνημονευθέντος Συλλόγου.

Δυστυχώς, ούτε και το τελευταίο εγχείρημα ευοδώθηκε ως τώρα.

Ωστόσο, το μουσικό υλικό του αρχείου της Γωγώς Κουλικούρδη, το οποίο έχει ήδη εν μέρει αξιοποιηθεί από τον Μάρκο Δραγούμη, όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω, συνεχίζει πλέον να αξιοποιείται

από τη γράφουσα, η οποία και σχεδιάζει την πλήρη δημοσίευσή του.

Στο πλαίσιο αυτή της ερευνητικής συνομιλίας, πραγματοποιή-

θηκε στην Αίγινα μια σχετική συναυλία το Σάββατο 25 Ιουνίου 2022, με την ευγενική χορηγία της Κοινωφελούς Επιχείρισης Δήμου Αίγινας [: ΚΕΔΑ], του Σούπερ Μάρκετ Κρητικός και της Ιεράς Μητροπόλεως Ύδρας, Σπετσών και Αιγίνης και υπό την αιγίδα του περιοδικού «Η Αιγιναία». Στη συναυλία συμμετείχαν η ορχήστρα και χορωδία των μαθητών του Κέντρου Ελληνικής Μουσικής «Φοίβος Ανωγειανάκης» [: ΚΕΜΦΑ]. που έχει ως έδρα την Αθή-

να, με την επιμέλεια των δασκάλων τους Κώστα Τσαρούχη και της

γράφουσας, αντίστοιχα. Στους μαθητές διδάχθηκαν τραγούδια και

σκοποί από την Αίγινα, σύμφωνα με τις μουσικές καταγραφές και φιλολογικές μαρτυρίες των προαναφερθέντων σχετικών ερευνητών,

δηλαδή της Δέσποινας Μαζαράκη, της Γωγώς Κουλικούρδη και του

Μάρκου Δραγούμη.

Τα τραγούδια και οι σκοποί που παρουσιάστηκαν αφορούν ως

επί το πλείστον σε δείγματα παραδεδομένων φωνητικών ερμηνειών, άνευ οργανικής συνοδείας. Η ερμηνεία τους στηρίχθηκε σε καταγραφές απόδοσης των ποιητικών κειμένων των τραγουδιών, εξαιρουμένων των οργανικών εισαγωγών. Ως εκ τούτου, για τις ανάγκες επιτέλεσης των τραγουδιών κατά την προαναφερθείσα συναυλία, χρησιμοποιήθηκαν ως εισαγωγές μουσικά θέματα που προέκυψαν από τις μελωδίες των στροφών ή των γυρισμάτων των τραγουδιών [: ρεφραίν], κατά τακτική που είναι συνήθης στην ελληνική δημοτική μουσική παράδοση. Σημειωτέον ότι σε κάποιες από τις ηχογραφήσεις της Γωγώς Κουλικούρδη και της Δέσποινας Μαζαράκη παραδίδονται επιπλέον οργανοπαικτικές μουσικές επιτελέσεις· συγκεκριμένα, μιας ζυγιάς από την Πέρδικα, με βιολί και λαούτο (η Κουλικούρδη τους σημειώνει ως «όργανα Πέρδικας»), καθώς και η άκρως αξιομνημόνευτη περίπτωση του Μήτσου Παγκέ, σαντουρο-

παίκτη από την πόλη της Αίγινας. Ωστόσο, ιδίως στην περίπτωση

των ηχογραφήσεων της Γωγώς Κουλικούρδη, κάποιες από αυτές

ήταν αρκετά αλλοιωμένες, με αποτέλεσμα η διαδικασία της μουσι-

κής απομαγνητοφώνησής τους να δυσχεραίνεται, χωρίς να καθίσταται και άκρως αδύνατη.

Τα τραγούδια που επιλέχθηκαν τελικά για τη διδασκαλία και παρουσίασή τους στην εν λόγω συναυλία είναι τα ακόλουθα:

• Της Παλιαχώρας τα βουνά, επτάσημο

• Μαύρο γεμενί, επτάσημο

• Αηδόνια και παγώνια, επτάσημο

• Θα πάρω θ’ αφήσω, επτάσημο

• Μια πέρδικα καυχήστηκε, επτάσημο

• Πρώτη αρχή του έρωτος, επτάσημο

• Ένα μικρό Τουρκόπουλο, επτάσημο

• Ξημέρωσε η Ανατολή, επτάσημο

• Μαυροκαλούσα θάλασσα, τετράσημο

• Ντρίος

Το μουσικό πρόγραμμα συμπληρώθηκε, επίσης, από κλασικά

πελοποννησιακά, στεριανά και νησιώτικα τραγούδια και σκοπούς, τα οποία επίσης συγκαταλέγονταν ήδη στις καταγραφές των ερευνητών της αιγινήτικης μουσικής παράδοσης· αναφέρονται, ενδεικτικά, τα: «Συλημβριανός», «Αρμενάκι», «Μου παρήγγειλε τ’ αηδόνι», «Να τα ταξιδέψω θέλω», «Ας ‘πα’ να ιδούν τα μάτια μου».

Το γενικό συμπέρασμα που δημιουργείται μέχρι στιγμής από αυτές

τις μουσικές καταγραφές είναι ότι η Αίγινα δεν φαίνεται να διέθετε

ποτέ κάποια ιδιαίτερη μουσική παράδοση. Η πλειοψηφία των τραγουδιών είναι δομημένη κατά τον πανελλήνιο επτάσημο ρυθμό, τον

ευρέως γνωστό ως καλαματιανό, ενώ υπάρχουν επίσης κάποια συρτά. Ακόμη, οι μελωδίες τους συναντώνται στη δημοτική μουσική αντίστοιχων τραγουδιών των γύρω περιοχών, κυρίως στην Πελοπόννησο, στη Στερεά Ελλάδα και στις Κυκλάδες. Αρκετές είναι και οι καταγραφές χαρακτηριστικών τραγουδιών αυτών των περιοχών, των οποίων ήδη αναφέρθηκαν κάποιοι σχετικοί τίτλοι, ακόμη και τραγουδιών από άλλες περιοχές της Ελλάδας, καθώς εσωτερικοί οικονομικοί μετανάστες αυτών των περιοχών είχαν βρεθεί και εγκατασταθεί στην Αίγινα. Πρόκειται κυρίως για τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Ωστόσο, το γεγονός αυτό δεν θα πρέπει να παρερμηνευθεί.

Η δημοτική μουσική που φέρει χαρακτηριστικά διαφόρων ελλαδικών περιοχών και προσαρμόζεται σε ποικίλα ελληνικά τοπόσημα αποτελεί, φυσικώ τω λόγω, εγγενές στοιχείο του ντόπιου λαϊκού πολιτισμού. Πολλές φορές τα τραγούδια και οι σκοποί παραλλάσσονται και σ’ αυτά εντάσσονται ντόπια λαϊκά στοιχεία, όπως ειδικό γλωσσικό ιδίωμα, επιμέρους μουσικά στολίδια, ιδιαίτερα τοπωνύμια, ιδιοπρόσωπες καθημερινές συνήθειες, κ.λπ.

Με αυτό το σκεπτικό, στην περίπτωση της Αίγινας, ως αμιγώς

αιγινήτικοι σκοποί θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν τα τραγούδια

«Θα πάρω θ’ αφήσω» ή «Της Παλιαχώρας τα βουνά». Αλλά επί-

σης ως αιγινήτικα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν τα τραγούδια

«Μαύρο γεμενί», «Αηδόνια και παγώνια», «Μια πέρδικα καυχήστηκε», «Ένα μικρό Τουρκόπουλο» και «Ξημέρωσε η Ανατολή». Φυσικά, στοιχεία των μελωδικών σκοπών όλων των προηγούμενων τραγουδιών συναντώνται, κατά κάποιο τρόπο, και στις μουσικές παραδόσεις άλλων περιοχών, ενώ και οι στίχοι τους επίσης βασίζονται στη γενικότερη στιχουργική παράδοση του ελλαδικού χώρου.

Ωστόσο, αυτούσιες καταγραφές τους, που να συμβαδίζουν με τις

ερμηνείες των συγκεκριμένων καταγραφών τους στην Αίγινα, δεν εντοπίζονται σε άλλες ελλαδικές περιοχές· γι’ αυτό και χαρακτηρίζονται εδώ ως αιγινήτικα τραγούδια.

Για το τραγούδι «Της Παλιαχώρας τα βουνά», η ορχήστρα και χορωδία του ΚΕΜΦΑ πραγματοποίησε ηχογράφηση σε στούντιο, ενώ, κατά την περίοδο συγγραφής του παρόντος κειμένου, εκκρεμεί η βιντεοσκόπηση του τραγουδιού, ούτως ώστε να αναρτηθεί σε δημοφιλείς πλατφόρμες του διαδικτύου. Η ερμηνεία του τραγουδιού βασίζεται στην ηχογράφηση της Γωγώς Κουλικούρδη, με τα

όργανα της Πέρδικας, που έλαβε χώρα κατά τη δεκαετία του 1960.

Ως τραγουδιστής αναφέρεται ο Σώζων Λάμπρου, ενώ τα ονόματα

των οργανοπαικτών δεν εντοπίζονται στις σημειώσεις της Κουλικούρδη. Η ερμηνεία φέρει επίσης επιρροές από την ηχογράφη-

ση του ίδιου τραγουδιού, όπως αυτή περιλαμβάνεται στον δίσκο

που συνοδεύει την έκδοση του Μάρκου Δραγούμη, με ερμηνευτή

τον Πανάγο Χαλδαίο από την περιοχή της Περιβόλας. Η μελω-

δία του τραγουδιού εντοπίζεται μόνον στην Αίγινα, και φυσικά οι

στίχοι του φέρουν τοπικά στοιχεία, εφόσον επικεντρώνονται γύρω από το σύμπλεγμα των λόφων της Παλιαχώρας, που αναφέρονται ως «βουνά». Το παράδοξο είναι η αναφορά στο γεγονός ότι «είναι γιομάτα χιόνι», καθώς όλοι γνωρίζουμε ότι αυτό γενικώς δεν

υφίστανται στο νησί ανάλογες καιρικές συνθήκες, εκτός ελαχίστων

εξαιρέσεων. Στη συνέχεια του τραγουδιού επαινείται ο χορός της

Παλιαχώρας, που «ήταν γλυκός σα μέλι, γιατί τον εχορεύανε κορίτσια σαν αγγέλοι». Είναι πολύ πιθανό η αναφορά αυτή να εννοεί τον χορό της Λαμπρής, που παραδοσιακά χορευόταν στην Παλιαχώρα κάθε Δευτέρα του Πάσχα. Παρατηρείται επίσης εδώ και ο χαρακτηριστικός δεκαπεντασύλλαβος ομοιοκατάληκτος στίχος της ελληνικής δημοτικής ποίησης.

Επιπλέον, η χορωδία του ΚΕΜΦΑ ηχογράφησε και βιντεοσκόπησε το τραγούδι «Μαυροκαλούσα θάλασσα», με σημείο αναφοράς

την ερμηνεία της Βάσως Χαλδαιάκη, που ηχογραφήθηκε το 1956

στην πόλη της Αίγινας από τη Δέσποινα Μαζαράκη. Παρεμφερή

μελωδία με αυτού του τραγουδιού συναντάμε και στην Κωνσταντι-

νούπολη, συγκεκριμένα στο τραγούδι «Του ψαρά ο γιός», ενώ οι

στίχοι που περιγράφουν τρία καράβια που πλέουν με διαφορετικούς

ανέμους το καθένα, και στο τρίτο έχει επιβιβαστεί το παιδί ή ο αγαπητικός της ερμηνεύτριας (από τα συμφραζόμενα υποθέτουμε ότι είναι πάντοτε γυναίκα) είναι επίσης

ανά την Ελλάδα, π.χ. στο τραγούδια «Βλέπω καράβια κι έρχονται» από τη Σκιάθο.

Αξιοσημείωτο ενδιαφέρον παρουσιάζει, ακόμη, ο σκοπός «Ντρίος», που έχει ηχογραφηθεί κατά την έρευνα της Γωγώς Κουλικούρδη από τον Μήτσο Παγκέ, αλλά και τους οργανοπαίκτες της Πέρδικας. Ο συγκεκριμένος σκοπός φαίνεται να είναι αιγινήτικος, και μάλιστα υπήρχε κάποιος χορός με τον οποίο συνοδευόταν, η κινησιολογία του οποίου δεν έχει δυστυχώς διασωθεί.

Το τραγούδι «Αηδόνια και παγώνια» ηχογραφήθηκε επίσης συμβατά προς την την έρευνα της Γωγώς Κουλικούρδη, κατά την ερμηνεία του Μήτσου Παγκέ. Οι στίχοι είναι γνωστοί και χρησιμοποιούνται συχνά ως γυρίσματα στην ελληνική δημοτική μουσική παράδοση. Η μελωδία ακολουθεί κλασικά μοτίβα του καλαματιανού σκοπού, αλλά ο συγκεκριμένος συνδυασμός τους εντοπίζεται μόνο στην Αίγινα. Χαρακτηριστική είναι η εισαγωγή, όπως την ερμηνεύει ο Παγκές με το σαντούρι του, που ακολουθεί την κλασική εισαγωγή του καλαματιανού, αλλά ελαφρώς παραλλαγμένη, σύμφωνα με το μοτίβο του συγκεκριμένου τραγουδιού. Για τους στίχους του

ίδιου τραγουδιού η Κουλικούρδη αναφέρει επίσης ως πληροφοριοδό-

τη της την Άννα Ηρειώτη από την πόλη της Αίγινας.

Το τραγούδι «Μαύρο γεμενί» έχει ηχογραφηθεί κατά την έρευνα

της Δέσποινας Μαζαράκη από τον Μανώλη Λεούση και την περιοχή

του Μεσαγρού. Οι στίχοι του συναντώνται παραλλαγμένοι και σε

μουσικές συλλογές ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, ενώ μια αρκετά παρεμφερής παραλλαγή του τραγουδιού έχει ηχογραφηθεί στη δισκογραφία του 1922. 1

Το τραγούδι «Θα πάρω θ’ αφήσω» είναι εντελώς και χαρακτηριστικά αιγινήτικο, όπως ήδη αναφέρθηκε. Περιγράφει τις συνήθειες κάθε περιοχής και νησιού με τα οποία συνορεύει ή συνομιλεί η Αί-

1. Στη δισκογραφία: Α. Καλαμπούσης & Χορωδία (1922). Μαύρο γεμενί στη μέση τη λιγνή. Στο Μαύρο γεμενί στη μέση τη λιγνή [Δίσκος 10»]. Αθήνα: His Master’s Voice. Στη βιβλιογραφία: Εδουάρδος, Κ. (1930). Ελληνικοί χοροί και δημώδη τρα­

γούδια δια πιάνο και άσμα, μανδολίνον ή βιολί. Αθήνα: Μουσικές Εκδόσεις Μ. Γαϊτάνου & Βλαχάκης, Ν. Δ. (1870). Ἡ Λεσβία Σαπφώ. Ἤτοι ἀσματολόγιον, περιέχον

ἐξωτερικὰ ᾄσματα εἰς ὕφος ἑλληνικόν, εὐρωπαϊκὸν καὶ τουρκικόν, μετενεχθέντα

μὲν ἐκ τῆς Κωνσταντινουπολίτιδος εἰς τὴν Λεσβιακὴν γραφήν. Αθήνα: Τυπογρα-

φείο Θέμιδος Ιω. Σκλέπα, σσ. 336-337.

διαδεδομένοι

γινα, όπως Πειραιάς, Αγκίστρι, Μέθανα, Πόρος, Ύδρα, Σπέτσες, Ερμιόνη, Ναύπλιο (παραλείποντας τη Σαλαμίνα…). Η καταγραφή είναι σύμφωνη με ερμηνεία του Αλέξανδρου Κρεούζη από τους Αποσπόρηδες, σύμφωνα με καταγραφή του Μάρκου Δραγούμη.

Για το τραγούδι «Μια πέρδικα καυχήστηκε», παρότι επίσης οι στίχοι του συναντώνται ανά την Ελλάδα, η μελωδία του δεν έχει προς το παρόν εντοπιστεί σε άλλη καταγραφή εκτός της Αίγινας. Καταγράφεται από τη Γωγώ Κουλικούρδη και τη Δέσποινα Μα-

ζαράκη. Η τελευταία το ηχογράφησε από τη Φιλιώ Λάμπρου στην

πόλη της Αίγινας.

Το τραγούδι «Πρώτη αρχή του έρωτος» φαίνεται επίσης να αντιστοιχεί σε αιγινήτικη μόνο ερμηνεία, ενώ έχει καταγραφεί από τη Δέσποινα Μαζαράκη, η οποία το ηχογράφησε από την Μαρίνα Αλυφαντή στην περιοχή της Πέρδικας.

Το «Ένα μικρό Τουρκόπουλο» είναι γνωστό σε όλη την Ελλάδα, ενώ η γράφουσα έχει αναφερθεί αναλυτικότερα σε αυτό στην προαναφθείσα δημοσίευσή της για τα δημοτικά τραγούδια της Αίγινας.

Το ίδιο περί δημοφιλίας ισχύει και για το «Ξημέρωσε η Ανατολή», ένα τραγούδι σύμφωνα με το οποίο μια κοπέλα δεν αναγνωρίζει τον ξενιτεμένο άντρα της που συναντάει τυχαία σε μια βρύση με το άλογό του, παρά μόνον όταν αυτός της δίνει κάποιες χαρακτηριστικές περιγραφές του σπιτιού τους και του κορμιού της. Έχει καταγραφή από τη Δέσποινα Μαζαράκη σύμφωνα με ερμηνεία της Βάσως Χαλδαιάκη από την πόλη της Αίγινας και της Βαρβάρας Ξενάκη από την περιοχή της Πέρδικας.

Εν κατακλείδι, στο παρόν άρθρο επιχειρήθηκε μια σύντομη παρου-

σίαση της δημοτικής μουσικής της Αίγινας, με αναφορά στις μουσι-

κές καταγραφές που έχουν πραγματοποιηθεί στο παρελθόν και μας

παρέχουν τα σχετικά στοιχεία. Δόθηκαν επίσης σχολιασμοί για κά-

ποιες ειδικότερες περιπτώσεις τραγουδιών και σκοπών που αντλού-

νται από τις εν λόγω έρευνες, και που παρουσιάστηκαν σε συναυλία

από την ορχήστρα και χορωδία του Κέντρου Ελληνικής Μουσικής

«Φοίβος Ανωγεινάκης». Ευελπιστούμε με τις τελευταίες δυο αυτές

ομάδες να αναλάβουμε ανάλογα παρόμοια εγχειρήματα και στο μέλ-

λον, καθώς επίσης ευχόμαστε να υπάρξει η δυνατότητα να ηχογρα-

φηθούν περισσότερα από τα τραγούδια αυτά, εκτός από τα ήδη ηχο-

γραφηθέντα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η αιγινήτικη δημοτική μουσική

τους ντόπιους, Αιγινήτες μουσικούς, που αναμφίβολα επιθυμούν να

τη γνωρίσουν και να επαναφέρουν

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δραγούμης, Μάρκος Φ. (2008). Αιγίνης Μουσική Περιήγησις. Φίλοι Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου Μέλπως Μερλιέ, Αθήνα. Παντελίδης, Νικόλαος (2019). «Συμβολή στη γλωσσική ιστορία της Νότιας

Ελλάδας: Αίγινα». Στο: Γραμματική Α. Κάρλα, Ιώ Μανωλέσσου & Νι-

κόλαος Παντελίδης (επιμ.). Λέξεις. Τιμητικός Τόμος για την Χριστίνα

Μπασέα­Μπεζαντάκου, σσ. 379-414. Ινστιτούτο του Βιβλίου – Καρδαμίτσα, Αθήνα.

Χαλδαιάκη, Ευαγγελία Α. (2015). «Δημοτικά τραγούδια της Αίγινας μέσα

από την ανέκδοτη συλλογή της Γωγώς Κουλικούρδη». Στο: Ευάγγελος

Αυδίκος & Βασιλική Κοζιού (επιμ.). «Δημοτικό τραγούδι και ιστορία».

Πρακτικά 5ου Πανελλήνιου Συνεδρίου, Καρδίτσα 23-25 Οκτωβρίου 2015,

σσ. 423-433. Καρδίτσα.

Χαλδαιάκης, Αχιλλεύς Γ. (1995) Σπουδή στη λαϊκή μουσική παράδοση της

Αίγινας. Σύλλογος προς διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και

παράδοσης, Αθήνα.

ε λ ε ν ή σ τα Μ π οΓλ ή

Μιλώντας στους νεότερους: μια ψηφιακή

εφαρμογή για το 1821

Η περσινή χρονιά σημαδεύτηκε με τον εορτασμό των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση. Η Αιγιναία αποφάσισε να πειραματιστεί δημιουργώντας μία ψηφιακή εφαρμογή με τίτλο «Το 1821

στα νησιά του Αργοσαρωνικού», μια πρωτότυπη εκπαιδευτική δράση με πληροφοριακό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα, η οποία, εξαιτίας

της πανδημίας, παρουσιάζεται φέτος. Η ιδέα είχε ως αφετηρία τη

σκέψη πως, κλείνοντας 20 χρόνια παρουσίας στα πολιτιστικά πράγματα του νησιού, θα έπρεπε να καταθέσουμε τη δική μας πρόταση

για τη σημαντική αυτή επέτειο. Πέρα από το ειδικό τεύχος που θα σχεδιάζαμε, θελήσαμε να επεκτείνουμε το κοινό μας και να υλοποιήσουμε μία δράση που θα απευθύνεται στη σχολική κοινότητα.

Είχαμε ήδη εγκαινιάσει την «επικοινωνία» αυτή με μια έκδοση για παιδιά Δημοτικού, το βιβλίο της Προνόης Θεολογίδου Ο Ξάστερος

που έγινε Αστέριος.

Η δεύτερη σκέψη που μας καθοδήγησε είναι πως η τοπική Ιστορία συχνά χάνεται στη μεγάλη, εθνική αφήγηση, και πως εδώ είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε για την μικρο-ιστορία, την καθη-

μερινή ζωή των ανθρώπων και το πώς βίωσαν το πέρασμα από την

οθωμανική αυτοκρατορία στο ελληνικό κράτος. Η άφιξη του Καπο-

δίστρια στην Αίγινα συχνά μετατοπίζει το κέντρο βάρους της αφή-

γησης αυτής της περιόδου προς το διάστημα 1828-1830, ενώ εδώ

αυτό που ζητήσαμε από την ομάδα των ιστορικών, που ανέλαβαν

την τεκμηρίωση και τη συγγραφή των κειμένων, ήταν να εστιάσουν

στο λίγο πριν και λίγο μετά το 1821.

Η ψηφιακή εφαρμογή καλεί το κοινό να επιλέξει από ένα με-

νού ερωτήσεων και να τις απευθύνει στους δύο πρωταγωνιστές,

τον Αιγινήτη Γεώργιο Λογιωτατίδη και τον Ψαριανό Κωνσταντίνο

Κανάρη, εμπλέκοντας τους χρήστες σε έναν ενεργό ρόλο στη ροή

της αφήγησης. Μέσα από τις

απαντήσεις των δύο πρωταγωνιστών, που ανταλλάσσουν

αναμνήσεις τους από τα παλιά, αναδύεται η τοπική ιστορία του Αργοσαρωνικού, προβάλλοντας τον ρόλο των νησιών στον Αγώνα, την καθημερινή ζωή των νησιωτών στα χρόνια της Επανάστασης, το πώς αυτή άλλαξε, όταν έφτασαν οι πρόσφυγες από τα Ψαρά. Τα κείμενα, σύντομα και γλαφυρά, μαζί με

το συνοδευτικό εποπτικό υλικό, μιλούν για τους καραβοκύρηδες

που ρίχτηκαν στον αγώνα, την καθημερινότητα στη νέα πόλη

που αναδύεται στο λιμάνι της Αίγινας, τις πολεμικές επιχειρήσεις στην Πελοπόννησο και

την Αττική, τον ρόλο των Με-

γάλων Δυνάμεων. Αξίζει να

παρατηρήσει κανείς πώς η συγγραφή των κειμένων ενσωμα-

τώνει σύγχρονες ιστοριογραφι-

κές προσεγγίσεις, γεγονός που

αντανακλάται στις θεματικές

που διατρέχουν τις απαντήσεις. Επιπλέον, η επιλογή των

προσώπων είναι τέτοια που επιτρέπει ακριβώς τον διάλογο ανάμεσα στους ντόπιους και

τους «ξένους» που έφτασαν στο

νησί εκείνα τα δύσκολα χρόνια, ανάμεσα στον κόσμο της στεριάς και εκείνον της θάλασσας.

Η εφαρμογή παρουσιάστη-

κε αρχικά στο κοινό της Αίγι-

Η ψηφιακή εφαρμογή «Το 1821 στα νησιά του

Αργοσαρωνικού» παρουσιάστηκε στον Πύργο του Μαρκέλλου τον Μάρτιο του 2022.

νας στα τέλη Μαρτίου 2022. Ο

Δήμος Αίγινας παραχώρησε για

την πρώτη αυτή φάση τον Πύρ-

γο του

Μαρκέλλου, γεγονός που

μετέτρεψε το ίδιο το κτήριο σε

«σκηνικό» της εφαρμογής. Ο κό-

σμος που την επισκέφθηκε –και

πρέπει να πούμε πως εκπαιδευ-

τικοί και μαθητές ανταποκρίθη-

καν με ενθουσιασμό– έβλεπε και

άκουγε για την Επανάσταση στην

Αίγινα σε ένα από τα κτήρια που

συνδέθηκε άμεσα με πρόσωπα και

γεγονότα της εποχής.

Η εφαρμογή αναπτύχθηκε με

την οικονομική στήριξη του CLLD/ Leader και του Δικτύου Δήμων

ΠΕ Νήσων Αττικής. Ένας παράγοντας που βάρυνε στην αξιολόγηση

του έργου, προκειμένου να συμπεριληφθεί στα προς χρηματοδότη-

ση, ήταν το γεγονός ότι από την αρχή υπήρξε πρόβλεψη η εφαρ-

μογή να «ταξιδέψει» και στα υπόλοιπα νησιά του Αργοσαρωνικού:

Στον Πόρο φιλοξενήθηκε στην Gallery Citronne με μεγα΄λη συμμετοχή από τα σχολεία

της περιοχής.

Τρίτος σταθμός το Ιστορικό Αρχείο - Μουσείο Ύδρας. Το κοινό ήταν κυρίως εποχιακοί επισκέπτες οι οποίοι αξιοποίησαν την αγγλόφωνη εκδοχή της εφαρμογής.

στον Πόρο στην γκαλερί CITRONNE, στην Ύδρα στο Αρχείο/Μουσείο Ύδρας, στις Σπέτσες στην Καποδιστριακή Στέγη Σπετσών. Με τον τρόπο αυτό, η Αιγιναία απευθύνεται σε πολιτιστικούς φορείς των γειτονικών μας νησιών, προκειμένου να καλλιεργήσουμε ένα πλαίσιο γνωριμίας και ένα δίκτυο ανταλλαγών. Ελπίζουμε πως αυτή η συνεργασία θα φέρει στη συνέχεια και άλλες δράσεις, μέσα από τις οποίες θα μπορέσουμε να αναδείξουμε πλευρές μιας κοινής τοπικότητας που συχνά παραβλέπουμε.

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΕΡΓΟΥ

σ ύ ντονισ Μοσ ε ρ Γ ο ύ : Ελένη Σταμπόγλη (Αιγιναία) / ιστορική ε ρε ύ να -

κε ιΜ ενα - Μ εταφρ α σει σ : Αφροδίτη Καμάρα (Time Heritage), Προνόη Θεολογίδου (Αιγιναία) / ιστορική επι Με λεια Γιώργος Τζεδόπουλος (Time Heritage) / κε ιΜ ενα

επικοιν Ω ν ι α σ : Μαρία Παπακωνσταντίνου (Time Heritage) / σχε δ ιασ Μοσ

concept & αν α πτ ύ ξ ή εφαρ Μ ο Γ ή σ : Νίκος Πάχτας (Digital Innovations) /

κιν ήΜ ατο Γ ρ α φ ή σ ή : Ελένη Πνευματικού (Pnevma Productions) / ή θοποιοι : Δημήτρης Ναζίρης (στον ρόλο του Λογιωτατίδη) / Κώστας Πλασταράς (στον ρόλο του Κανάρη) / αφή Γή σ ή : Αντώνης Βλαβογελάκης / οπτική τα ύ τ ο τ ή τα

ε ρ Γ ο ύ : Εύη Καλογεροπούλου / λο Γ ιστική παρακολούθ ή σ ή : Νίκος Πούντος / δ ιοικ ή τική παρακολούθ ή σ ή : Ευσταθία Χατζή

αφρο δ ι τ ή κ α Μα ρα *

Ο αμήχανος… πολυμήχανος1

Όταν μπήκα στο εργοστάσιο είχαν ήδη ξηλώσει τις μηχανές. Κείτονταν στο τσιμεντένιο πάτωμα σαν κουφάρια. Τις χάιδεψα σα να ήταν

πρόσωπα δικά μου, που έφυγαν, και τις ονομάτιζα μία μία, μ’ αυτά

τα περίεργα ονόματα που είχαν σημαδέψει τα παιδικά μου καλοκαίρια: η κοφίνα, τ’ αναβατόρια, τα τραπέζια, ο κοχλίας. Το προηγούμενο βράδυ μού είχε τηλεφωνήσει η μάνα μου, δακρυσμένη. «Πάει

το εργοστάσιο, τώρα θα μείνει μόνο στα τελάρα μου». Είχε προλάβει τουλάχιστον να το ζωγραφίσει. Πήρα το πρώτο πρωινό πλοίο.

Γύρισα τη ματιά μου ολόγυρα. Τα ράφια με τα εργαλεία και τα

χιλιάδες κουτάκια με ρουλεμάν, βίδες και παξιμάδια σε όλα τα μεγέθη είχαν αδειάσει. Η παλάντζα, όπου ζυγίζαμε τα σακιά, έστεκε

άδεια. Στη στέγη τα δοκάρια κρατούσαν ακόμη τα ελενίτ, αλλά τα

κρεμασμένα κοφίνια δεν ήταν πια γεμάτα περιστέρια που κλωσούσαν

τα αυγά τους. Μια ανάμικτη μυρωδιά γράσου, νεφτιού και απορρυπαντικού πιάτων AVA πλανιόταν στον χώρο, όπως πάντα. Έκλεισα τα μάτια και την άφησα να με οδηγήσει μια τελευταία φορά…

* Ιστορικός, Σύμβουλος Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

1. Το κείμενο αποτελεί μικρό μέρος ενός μεγαλύτερου πονήματος με τον ίδιο τίτλο, που βασίζεται σε προσωπικές αφηγήσεις του Γρηγόρη Κονιδάρη, πρωτοπόρου στη βιομηχανική επεξεργασία του φιστικιού, το οποίο αναμένεται να ολοκληρωθεί εντός του 2022. Ο Γρηγόρης Κονιδάρης γεννήθηκε το 1926. Ο πατέρας του καταγόταν από

επιφανή κερκυραϊκή οικογένεια, όμως οι γονείς του πήραν διαζύγιο, πριν γεννηθεί

εκείνος, και τον υιοθέτησε ο δεύτερος σύζυγος της μητέρας του, ο δικαστής Χρι-

στόπουλος. Νονός του ήταν ο Γρηγόριος Μάνος, διπλωμάτης, ιδρυτής της συλλογής του Μουσείου Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας. Δημιούργησε δύο εργοστάσια, αυτό της

αποφλοίωσης στην Αίγινα και ένα δεύτερο, για το άνοιγμα και το σπάσιμο του φιστι-

κιού, αρχικά στο Μοσχάτο και στη συνέχεια στη Ριτσώνα. Παντρεύτηκε τη Γιώτα

Μπαρή και απέκτησαν ένα γιο, τον Άρη. Ο δεύτερος ξάδελφος, που αναφέρεται στο αφήγημα, είναι ο ανιψιός του Ανδρέας Δεδούσης (1967-2015). Ο Γρηγόρης Κονιδάρης παράμεινε ενεργός και αεικίνητος ως το 2010, οπότε και απεβίωσε έπειτα από σύντομη ασθένεια.

– Ρε σεις, φιστίκια, έρχονται φιστίκια!

– Πες τους να περιμένουν.

– Στην παλάντζα είναι κανένας; Ζυγίστε τα και δώστε χαρτάκι!

Πάλι δε θα κοιμηθούμε απόψε!

Όταν ερχόταν ο καιρός της αποφλοίωσης, ο μικρός όρμος στα Πλακάκια, ανάμεσα από «του Καπράλου» και «του Κυριακού», γινόταν το πιο πολυσύχναστο μέρος της Αίγινας. Τρακτέρ και τρίκυκλα

πήγαιναν κι έρχονταν φορτωμένα σακιά. Κτηματίες και μεροκαματιάρηδες συνωστίζονταν στο άνυδρο χωράφι, ψάχνοντας μάταια κάποια σκιά να περιμένουν τη σειρά τους. Μια σειρά που συχνά έκανε

ώρες, καμιά φορά και μέρες, να’ ρθει. Οι μηχανές του εργοστασίου

δούλευαν στο φουλ. Ο κοχλίας έφτυνε διαρκώς φλούδια που μοσχοβολούσαν ρετσίνι, σχηματίζοντας ένα βουνό, πάνω στο οποίο τα ξαδέλφια μου ανέβαζαν μια σκάφη μαντεμένια κι έκαναν τσουλήθρα.

Οι εργάτριες μάζευαν φύλλα, κοτσάνια και κούφια φιστίκια από τα τραπέζια, που κυλούσαν με τρέμουλο τον χρυσό καρπό, μουσκεμένο

στο αλμυρό νερό της θάλασσας. Κι εμείς, τα παιδιά, όλο και τρέχαμε

να βοηθήσουμε, πιο πολύ για να τρώμε «στην πηγή» τον καρπό με τη βουτυράτη αλατισμένη γεύση.

– Γρηγόρηηηη! Μπλόκαρε το αναβατόριο!

– Γρήγορα, τις ασφάλειες, κατεβάστε τις ασφάλειες! Παιδιά, διάλειμμα!

Όλον αυτόν τον πανζουρλισμό τον ενορχήστρωνε ένας και μό-

νον άνθρωπος. Με μια λευκή φανέλα, σορτσάκι και μαύρο σκαρπίνι, λιωμένο από τα νερά και τα ρετσίνια. Δεν είχε ύφος νταή, δεν είχε πόζα εργοστασιάρχη, δεν είχε σουσούμια φιλόδοξου ανθρώπου. Είχε μόνο το πλατύ μέτωπο του ανθρώπου που ζει από τη σκέψη του. Ο θείος μου ο Κονιδάρης, επάγγελμα εφευρέτης!

Ανήκε στην πρώτη μεταπολεμική γενιά που προσπάθησε να

αναγεννήσει την Ελλάδα μέσα από τις στάχτες του πολέμου με όπλα

κομμάτια λαμαρίνας, τσιμεντόλιθους και πατέντες. Και τη μνήμη

της καταστροφής τόσο νωπή, που τους έκανε να τρέχουν πάντα προς

τα μπρος, για να μην τους βρουν οι δυστυχίες που τους στοίχειωναν.

Ο πολυμήχανος θείος, που έβλεπε τον κόσμο διαρκώς σαν ένα

πρόβλημα μηχανικής που έπρεπε να λύσει, ασχολήθηκε με το φιστίκι

τυχαία. Για άλλες πατέντες ξεκίνησε, αλλά πάντα κάτι στράβωνε. Εν

τω μεταξύ, παράτησε και την Ιατρική, όπου είχε μπει με… πατέντα, φυσικά. Με τα μέτρα του τότε κόσμου και του δικαστή πατριού του ήταν ένας τυχοδιώκτης, για να μην πω αποτυχημένος. Μέχρι που το

1954 κατόρθωσε να σώσει την παραγωγή φιστικιού του δικού τους

κτήματος, στο Μεγάλο Πεύκο, που ήταν αναπάντεχα μεγάλη εκείνη

τη χρονιά. Η αποφλοίωση εκείνα τα χρόνια γινόταν με τα χέρια. Από

γυναίκες και παιδιά. Μόνο που η σαρκώδης φλούδα του φιστικιού

σαπίζει γρήγορα και βγάζει τανίνες, που αλλοιώνουν τη γεύση και

το χρώμα του καρπού. Τα παιδιά που είχαν προσλάβει δούλευαν δεκατετράωρα, για να καταφέρουν να βγάλουν γύρω στα 100-140 κιλά

στη βάρδια τους. Αλλά και πάλι δεν επαρκούσαν. Άσε που τρώγανε

τα φιστίκια ή επιδίδονταν σε φιστικοπόλεμο, σκορπίζοντάς τα γύρω τριγύρω προς απελπισία των γονιών του.

Τότε ήρθε η πρώτη έκλαμψη. Δυο κονσερβοκούτια που στέκο-

νταν πάνω στο τζάκι έγιναν η πρώτη αποφλοιωτική μηχανή! Δυο άξονες για να τα γυρίζουν κι έτοιμο το εργαλείο! Ένα μηχανουργείο

στα Μέγαρα προμήθευσε τα αναγκαία, για να γίνει αυτή η εφεύρεση

μηχανή. Ή, μάλλον, ένα εξάμβλωμα μηχανής, που όμως γύριζε και καθάριζε 30 οκάδες την ώρα με μόνον δύο εργάτες.

Όταν καθαρίστηκε όλο το φιστίκι του δικού τους κτήματος και

του γειτονικού, ο θείος σκέφτηκε να φτιάξει μια πιο σταθερή κατα-

σκευή, μια «ξυλογαϊδάρα» δυο μέτρα ύψος και καμιά εκατονπενηνταριά κιλά. Ασήκωτη. Τη σήκωσε όμως και την πήγε στην Αίγινα, όπου το φιστίκι ωρίμαζε λίγο αργότερα. Την έστησαν έξω από

το ξενοδοχείο, πίσω από το ηρώο. Την άλλη μέρα το πρωί έκαναν

επίδειξη. Τα πρώτα φιστίκια τα έφερε μια μεγαλοπαραγωγός, που

ενθουσιάστηκε από το αποτέλεσμα κι έβγαλε μέχρι και λόγο για

την ωφέλεια που θα είχε η μηχανή για το νησί. Αλλά σε λίγες μέρες άρχισαν τα προβλήματα. Αρχικά τα φιστίκια δεν καθαρίζονταν

τόσο καλά, γιατί το φλούδι τους ήταν σκληρότερο από αυτών του

Μεγάλου Πεύκου. Το πρόβλημα διορθώθηκε με μια επάλειψη των κυλίνδρων με ρετσίνι. Όμως τα φιστίκια έβγαζαν στίγματα από το

ρετσίνι των κυλίνδρων. Με λίγο πλύσιμο διορθώθηκε κι αυτό. Εν τω μεταξύ η σεζόν τελείωσε.

Την επόμενη χρονιά επανήλθε δριμύτερος με τρεις μηχανές, που τις έστησε σε ένα ελαιοτριβείο. Εκείνος κι η αρραβωνιαστικιά του κοιμόνταν στο διπλανό χάλασμα. Δεν είχε νερό και το κουβαλούσαν

με τα χέρια από ένα κοντινό πηγάδι. Και τ΄ άλλο καλοκαίρι πήγαν σ’ άλλο ελαιοτριβείο, μηχανικό, που είχε και ρεύμα κι έκανε και διαφήμιση. Στο τέλος, οι περισσότεροι παραγωγοί τον φώναζαν «μάστορα» και, όταν χρειάστηκε να πάρει δάνειο για

ν’ αγοράσει οικόπεδο, να χτίσει

εργοστάσιο, υπέγραψαν σωρη-

δόν ότι ήθελαν την εγκατάσταση

του εργοστασίου στο νησί. Τότε, όμως, ο θείος αντιμετώπισε για

πρώτη φορά γρανάζια που δεν

μπορούσε να ρεγουλάρει με το

κοφτερό, μηχανικό του μυαλό:

τα γρανάζια της γραφειοκρατίας και της πολιτικής. Κάποιοι

«ισχυροί» γείτονες, φοβούμενοι

τη διατάραξη της ησυχίας και

τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις,

κίνησαν πολιτικά νήματα, για να

μη βγουν ποτέ οι άδειες.

Όπως έλεγε όμως πολλά χρό-

νια μετά ο θείος μου, κάθε φορά

που έφτανε στο αμήν κι απελπι-

ζόταν άνοιγε μια αόρατη πύλη στον χωροχρόνο και παρουσιαζόταν η λύση του προβλήματος.

Στην περίπτωση του εργοστα-

σίου ήταν η συγγένεια της αρραβωνιαστικιάς του, της μετέπειτα

θείας μου, με τον τότε πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου.

Κι αν οι αντιστρατευόμενοι είχαν δόντι στο παλάτι, η καπάτσα

Πατρινιά ή, μάλλον, Κρυοβρυσιώτισσα πήγε στο πρωθυπουργι-

Ο Γρηγόρης Κονιδάρης με την πρωτόλεια απο­

φλοιωτική του μηχανή στις αρχές της δεκα­

ετίας του 1950 στο Μεγάλο Πεύκο.

Πίνακας της Βούλας Λασπιά­Καμάρα που

απεικονίζει τον Γρηγόρη Κονιδάρη σε ώρα ερ­

γασίας μέσα στο εργοστάσιο της Αίγινας.

κό μέγαρο... Σε λίγους μήνες είχαν και τις τέσσερις βασικές άδειες, που χρειάζονταν για τη θεμελίωση του εργοστασίου. Το 1965 το εργοστάσιο ξεκίνησε όπως όπως, αλλά τα προβλήματα συνεχίστηκαν.

Άδεια για τη διέλευση της αποχέτευσης από την αιγιαλίτιδα ζώνη δεν

είχαν, φτου κι απ’ την αρχή. Εν τω μεταξύ το πολιτικό κλίμα ήταν

ρευστό, η αποστασία του Ιουλίου τα είχε φέρει όλα πάνω κάτω, στις 17 του Σεπτέμβρη, μεσούσης της αποφλοίωσης, άλλαξε και η κυβέρνηση. Έλα, όμως, που η θεία είχε και στη νέα κυβέρνηση μέσον, έναν

ξάδελφό της, που είχε χάσει την όρασή του στο Αλβανικό και τον είχε

κομματόσκυλο ο Στεφανόπουλος… Χίλιοι ψήφοι ήταν αυτοί που του

μάζευε, πώς μπορούσε να τον στενοχωρήσει… Μέσα στον χειμώνα

να κι οι άδειες της αιγιαλίτιδος ζώνης… Με τα πολλά, οι αντιδράσεις

κάμφθηκαν και το εργοστάσιο λειτούργησε κανονικά. Πάντα, βέβαια, καιροφυλακτούσαν οι καλοθελητάδες, αλλά με τη ριζική αναβάθμιση

των μηχανημάτων το 1967, που χρησιμοποιούσαν κυρίως την υδροδυ-

ναμική για τη διαδικασία της αποφλοίωσης, πείστηκαν και οι περίοικοι πως ο κίνδυνος για το περιβάλλον ήταν μηδαμινός.

Μέχρι κι ο γλύπτης Καπράλος, που ανήκε στους αντιστρατευόμενους, υποχώρησε κάπως, αφού είδε ότι η όχληση κρατούσε δεν κρατούσε κάνα μήνα, ενάμιση το πολύ, στις καλές χρονιές, κι ερχόταν τα πρωινά να μας φιλέψει σύκα. Καμιά φορά, μάλιστα, μας

καλούσε εμάς, τα παιδιά, να πάμε να σκαρφαλώσουμε στην τεράστια

συκιά, που σκέπαζε το εργαστήρι του και να τα μαζέψουμε μόνα μας

σε κάτι πλεχτά πανεράκια. Αποξεχνιόμουν τότε, βλέποντάς τον να

δουλεύει την πέτρα με τη σμίλη του.

–

Εμπρός παιδιά, πάμε να βγάλουμε έξω τα σιδερικά, θα έλθουν

να τα πάρουν σε λίγο.

Ο θείος μου μπήκε στο εργοστάσιο μαζί με τρεις μπρατσωμέ-

νους εργάτες.

Ανιψούλα μου, εδώ είσαι; Πότε ήρθες;

Ήρθα για το στερνό αντίο, του είπα γελαστά και έδειξα με το

κεφάλι τα μηχανήματα. –

Ωχ, μωρέ, συναισθηματισμοί! Εγώ δε λυπάμαι καθόλου.

Έκανε τον κύκλο του. Τώρα το μέλλον είναι το σπαστήρι, που ανοί-

γει το κλειστό φιστίκι. Από τότε που οι Αμερικάνοι έβγαλαν μικρές

αποφλοιωτικές μηχανές το εργοστάσιο κρεμόταν από μια κλωστή.

Ήρθε η ώρα του.

– Κι όλα αυτά τα ξενύχτια, θείε; Θυμάμαι νύχτες να μην κοιμά-

σαι καθόλου, να δουλεύετε μερόνυχτα μέσα στα νερά και τα ρετσίνια.

Ούτε για φαγητό καλά καλά δεν προλαβαίνατε να κάνετε διάλειμμα.

–Ας είναι καλά η μάνα σου, που μας έφτιαχνε κάτι σάντουιτς

ξεγυρισμένα. Μισή φραντζόλα ψωμί στην καθισιά μας με τυρί και

ντομάτα, είπε γελαστά.

– Γιατί, ο πατέρας μου με τα ψάρια; Θυμάσαι τότε που είχε

βγάλει με το τσαπαρί μισό κοπάδι σαφρίδια; Μέχρι και οι πελάτες

φάγανε…

– Δε βαριέσαι, ανιψούλα μου… Πάλι καλά που δεν αφήσαμε τα κοκαλάκια μας εδώ μέσα. Ζήσαμε έντονα. Κουραστικά, αλλά έντονα. Γελάσαμε, δακρύσαμε, κοψοχολιαστήκαμε ουκ ολίγες φορές…

– Τι θα το κάνεις τώρα;

– Ε, λέω να αποκτήσω κι εγώ ένα εξοχικό της προκοπής. Τι διάολο εργοστασιάρχης είμαι; είπε με αυτοσαρκασμό.

Αγκάλιασα τους ώμους του και τον πήγα μέχρι τη μπροστινή πόρτα, καμωμένη από καρφωμένα σανίδια.

– Τώρα θ’ απολαύσεις κι εσύ τη θάλασσα.

– Μακριά από μας…, έφτυσε τον κόρφο του ο θείος, που ποτέ δε χώνεψε το υγρό στοιχείο παρά μόνο σαν κινητήριο δύναμη για τις εφευρέσεις του.

Από πίσω μας ακούστηκε μια γεμάτη γρέζι Ρεζεντά. Γυρίσαμε

απορημένοι. Τα ξαδέρφια μου, που είχαν έρθει να βοηθήσουν κι αυτοί, θυμήθηκαν πως στη σερβάντα από φορμάικα, όπου κρατούσανε

τα μπλοκ με τις πληρωμές, ήταν ακόμη κρυμμένο ένα φορητό πικάπ

που έπαιζε δισκάκια των 45 στροφών.

«Μικρή μου Ρεζεντά, με φοβίζει το χιόνι,

Μια βραδιά δεν ήρθες μόνη, Ρεζεντά, Ρεζεντά».

Με αυτή τη μουσική υπόκρουση κι ενώ οι εργάτες έβγαζαν στο προαύλιο τα άψυχα κουφάρια των μηχανημάτων, έπεσε η οριστική

αυλαία στο πρώτο πανελληνίως, ίσως και παγκοσμίως, εργοστάσιο αποφλοίωσης φιστικιού με θαλασσινό νερό στα Πλακάκια της Αίγινας. Και δεν ήταν το μόνο: την ίδια περίπου εποχή, στα μέσα της δεκαετίας του ’80, σήμανε η αρχή του τέλους για τη σύντομη «βιομηχανική άνοιξη» των αυτοδημιούργητων δαιμόνιων Ελλήνων. Ανθρώπων που, όπως έλεγε ο θείος μου, από αμήχανοι, μπροστά στη φτώχεια και τη μεταπολεμική ερήμωση, έγιναν πολυμήχανοι.

Η Γερμανική Κατοχή στην Αίγινα, όπως τη θυμάμαι, όπως την έζησα

Λίγο πριν έρθουν οι Γερμανοί

Οι καθημερινές εικόνες στην τηλεόραση από τον πόλεμο στην Ουκρανία, οι γέροι και τα παιδιά που κλαίνε, οι αλλόφρονες μάνες με τα

μωρά που τρέχουν να προφυλαχτούν, μου φέρνουν έντονα στη μνήμη

μία σκηνή που έζησα στα τέσσερά μου χρόνια. Είμαστε στο 1940, ο πατέρας μου, γιατρός, πολεμάει στην Αλβανία, και η μητέρα μου

με πλένει σ’ ένα μικρό μπανάκι στο δωμάτιό μου. Ξαφνικά ηχούν

οι σειρήνες! Συναγερμός. Η μητέρα μου με αρπάζει τυλιγμένη σε

μία κουβέρτα, ενώ εγώ ουρλιάζω. Τρέχοντας με τη γιαγιά μου, με

κουβαλούν στο ο Θεός να το κάνει  «καταφύγιο» του θείου μου

Ρόδη, του φαρμακοποιού. Και μπαίνουμε όλοι οι απελπισμένοι κά-

τω από ένα τεράστιο τραπέζι, σκεπασμένο από δεκάδες κουβέρτες.

Τέτοια απελπισία! Και μετά χάος …

Υπάρχουν δύο φωτογραφίες από την εποχή εκείνη. Στη μία εί-

μαι ντυμένη ευζωνάκι στην αυλή του σπιτιού μας και, αφού η μητέ-

ρα μου με βάζει να φιλήσω την άκρη της φωτογραφίας, την στέλνει

στην Αλβανία, στον πατέρα μου, γράφοντας από πίσω: «Η Μαιρούλα στον μπαμπούλη της για ανάμνηση των κεχωρισμένων Απόκρεων που περνούμε εις Αίγιναν». Πάνω πάνω γράφει: «Εδώ φίλησε η Μαιρούλα».

Στην άλλη φωτογραφία απεικονίζονται εθελόντριες κυρίες και δεσποινίδες της Αίγινας, που φροντίζουν τραυματίες από την Αλβανία στο σημερινό ξενοδοχείο «Μιράντα», τότε πρόχειρο νοσοκομείο.

H Γερμανική Κατοχή

Πρώτη ανάμνηση. Ο πατέρας μου έχει επιστρέψει από την Αλβα-

νία και ασκεί την ιατρική του. Οι Γερμανοί παρελαύνουν κάτω από

το σπίτι μας τραγουδώντας το «ολαρία ολαρά» και ο πατέρας μου

βγαίνει έξαλλος στο μπαλκόνι και τους βρίζει, ενώ η μητέρα μου και

η γιαγιά μου, κλαίγοντας έντρομες, τον τραβούν προς τα μέσα. Κι εγώ κλαίω από τον φόβο που μου προκαλεί η σκηνή.

Κι η ζωή τραβά το δρόμο της μέσα στην Κατοχή. Κι εγώ με-

γαλώνω μέσα σ’ αυτά τα τέσσερα χρόνια. Πρέπει να έχω ξεχάσει

πολλές λεπτομέρειες, ενώ άλλες τις θυμάμαι πολύ έντονα. Θυμάμαι

να πασπατεύω το λαιμό μου και τα δάκτυλά μου να σκαλώνουν σε

βόλους –αδένες– από την ασιτία!

Αλήθεια, τι τρώγαμε;

Κάποιες φορές θυμάμαι σαν όνειρο μία φέτα ψωμί, αμοιβή στον

πατέρα μου από κάποιους χωρικούς για έναν ολόκληρο τοκετό!

Μετά, τα χόρτα που μάζευε η μητέρα μου από τα χωράφια. Και

με τη βροχή, έπαιρνε μαθητές της  ήταν δασκάλα  και μάζευαν

σαλιγκάρια! Εμείς, τα παιδιά, μπαίναμε στα καΐκια και παίρναμε

χαρούπια και τα τρώγαμε.

Στη μεγάλη πείνα του ’41, οι θεοί έκαναν ένα σωτήριο δώρο στους Αιγινήτες!

Το λιμάνι του νησιού γέμισε από εκατομμύρια λιλιπούτεια ψα-

ράκια, που τα ονόμασαν μαλεμπί και οι κάτοικοι τα ψάρευαν με απόχες κάθε μέρα. Και, βέβαια, τα βράζανε με νερό, γιατί δεν υπήρχε λάδι. Α! Ναι! Λάδι και όσπρια! Σιγά σιγά προμηθευτήκαμε λίγα από αυτά! Αλλά πώς; Πουλώντας σε μαυραγορίτες και στους κατοίκους της Επιδαύρου ό,τι πολύτιμο είχαμε. Σερβίτσια, χρυσαφικά, κεντήματα, ακόμα και τα καλά μου παιχνίδια, φερμένα από φίλους

από τη Δυτική Ευρώπη.

Θυμάμαι έντονα ένα κρυστάλλινο σερβίτσιο με πιατάκια σε σχήμα μαργαρίτας που αγαπούσα πολύ και που προσπάθησα, χωρίς

επιτυχία, να εμποδίσω να φύγει από το σπίτι. Αυτά όλα πήγαιναν

στα «Πίδαυρα», όπου ως αντάλλαγμα μας έστελναν λίγα όσπρια και κάτι μπουκαλάκια λάδι. Μόλις ερχόταν το λάδι, η γιαγιά μου άδειαζε το μισό σ’ ένα κατσαρολάκι και κατέβαινε στο στενό του σπιτιού

μας και μ’ ένα κουτάλι τάιζε τα πεινασμένα παιδιά, που σέρνονταν

έξω με πρησμένες κοιλιές από την πείνα. Αργότερα, η δυναμική κυ-

ρία Ελίκα Χιτζανίδου, γιαγιά της Ελίκας Βλαχάκη, κατάφερε κι

έφερε στην Αίγινα γάλατα από την Ελβετία με τη βοήθεια του Ερυθρού Σταυρού. Με τη μητέρα μου και μερικές άλλες κυρίες έκαναν

διανομή κάθε πρωί στα παιδιά. Ήταν μία σωτήρια κίνηση. Θυμάμαι

τη βροντερή φωνή της στην πόρτα μας! «Κυρία Γαλάνη, ελάτε γρήγορα, ήρθαν τα καινούργια γάλατα!»

Στο ιατρείο του πατέρα μου γινόταν παρέλαση από πεινασμένους αρρώστους. Την εποχή της Κατοχής οι δύο γιατροί της Αίγινας, ο Γαλάνης και ο Ξυδέας, πάλεψαν, χωρίς αμοιβή, να σώσουν

όσους μπορούσαν. Πήγαιναν στα σπίτια των αρρώστων με τα φάρ-

μακα στην τσέπη και με όπλο την ασπιρίνη, το κινίνο και με κάποια

μαντζούνια και σιρόπια δικής τους κατασκευής, έδιναν τις ηρωικές

μάχες τους.

Ο

Γαλάνης, ο πατέρας μου, αναλάμβανε επίσης τους τοκετούς.

Στο χολ μας υπήρχαν δύο τεράστια μπουκάλια με αντισηπτικά, με τα

οποία καθάριζε τις εγκύους, που παρακολουθούσε στο ιατρείο του, το

ένα το έλεγαν Λιζόλ το άλλο δεν το θυμάμαι, ίσως Ντετόλ; Με είχαν ορκίσει να μην τ’ αγγίξω. Ο πατέρας μου μάζευε πράσινα σαπούνια

και έπλενε τις γυναίκες πριν τις ξεγεννήσει, για να μην μολυνθούν.

Θυμάμαι, επίσης, ότι η μητέρα μου μάζευε τα μεγάλα αγόρια

που είχαν παρατήσει το σχολείο και τους έκανε μάθημα στο σπίτι 

χωρίς βέβαια αμοιβή! Τους έλεγε ότι θα χρειαζόντουσαν το απολυ-

τήριο του Δημοτικού, για να δουλέψουν. Και, πράγματι, το χρειά-

στηκαν πολλοί, για να γίνουν οδηγοί λεωφορείων και γι’ άλλα πόστα.

Η ζωή μου στο σπίτι

Όπως τα καλά μου παιχνίδια είχαν πάει στα «Πίδαυρα» για φασό-

λια, η γιαγιά μου μάζευε κουρέλια και μου έφτιαχνε τόπια. Ερχόταν

κι η μοδίστρα, η Πελαγία, και μου έραβε φορέματα από παλιά που-

κάμισα του πατέρα μου. Κι ό,τι περίσσευε μου έραβε φορεματάκια

για τις πάνινες κούκλες μου.

Η μητέρα μου ξήλωνε τα παλιά τους πουλόβερ, έπλενε το μαλλί

και μου έπλεκε φορέματα και ζακέτες. Όταν έπλενε τα μαλλιά, τα

έκανε μαρέλλες και τα κρέμαγε σε σχοινιά στην πελώρια κουζίνα της

παλαιοντολογικής χαρχάρας του προπάππου μου όπου μέναμε. Κι

εκεί η καταπληκτική αυτή γυναίκα κατασκεύαζε με τα χρωματιστά

σκηνικά και μου έπαιζε θέατρο. Κι έπαιρνε κοντά της και τη

γιαγιά μου και τραγουδούσαν πρίμο  σεγόντο άριες από όπερες ..

Κάποια στιγμή αγόρασαν μία κατσίκα για να έχω γάλα! Η κατσί-

κα δεν έκανε ποτέ γάλα, απλά έφαγε όλα τα ωραία λουλούδια της αυ-

λής και της βεράντας και γι’ αυτό τιμωρήθηκε! Κατέληξε στο τσουκάλι, προσφέροντάς μας ένα σπάνιο λουκούλλειο γεύμα με συνδαιτημόνα

τον Νίκο Καζαντζάκη. Αλλά γι’ αυτόν θα μιλήσω παρακάτω.

Αργότερα άφησα τα κουρελιασμένα τόπια και κατέβηκα στους

λασπωμένους δρόμους της Αίγινας, όπου γνώρισα τη μαγεία των

ομαδικών παιχνιδιών: Ο «κουτσός», «Τα σκατά σου χάμω», με τα

ντενεκεδάκια και τη σηματοπορεία, το κρυφτό και το κυνηγητό…

Οι Γερμανοί περνούσαν ανάμεσά μας. Καμιά φορά έδιναν καραμέλες στους φίλους μου. Εγώ έφευγα, γιατί ο πατέρας μου είχε πει πως θα μου έκοβε τα πόδια αν δεχόμουν κάτι από Γερμανό! Γι’ αυτό και απορούσα βλέποντας δύο γνωστές μου νεαρές να γράφουν μηνύματα πάνω στα μαρμάρινα τραπεζάκια του καφενείου του Καραγιάννη, όπου πηγαίναμε με τους γονείς μας… Και κατόπιν, να τους συναντούν στις ακρογιαλιές…

Μέσα στην καρδιά της Κατοχής γεννήθηκε ο αδερφός μου ο Κώστας. Οι Γερμανοί δεν έδωσαν άδεια στους γονείς μου να πάνε στην Αθήνα και ο πατέρας μου αναγκάστηκε να ξεγεννήσει ο ίδιος τη

μητέρα μου. Μέχρι τα τρία του χρόνια ο Κώστας έμεινε αβάπτιστος, γιατί η μητέρα μου δεν είχε κάποιο ρούχο σωστό να τον ντύσει

για την τελετή. Τελικά, η Σοφία Ρωκ-Μελά, φίλη της οικογένειας,

έδωσε σε μοδίστρα ένα ωραίο μεταξωτό φόρεμά της κι έγινε ένα

μοναδικό κουστουμάκι για τον αδερφό μου, ο οποίος βούτηξε και

τον παπά από τα γένια και την κοπάνησε από την κολυμπήθρα. Η

βάπτιση, εννοείται, έγινε στη σάλα του σπιτιού μας… Οι Γερμανοί στην Αίγινα

Πριν έρθουν οι Γερμανοί στην Ελλάδα, είχαν στείλει παντού κατασκόπους, οι οποίοι κατέγραψαν λεπτομερέστατα τον κάθε τόπο, τις συνήθειες και τον χαρακτήρα των ανθρώπων. Ο φίλος μου Αλέξανδρος Τσακαλώτος μού έδειξε κάποτε το φυλλάδιο που αφορούσε

την Αίγινα. Έμεινα κατάπληκτη από τις λεπτομέρειες: χαρακτήρας

των Αιγινητών, ήθη κι έθιμα, δυσκολίες κι ευκολίες πρόσβασης σε

τόπους και ανθρώπους, μία απίθανη ακτινογραφία. Έμαθαν, λοιπόν, ότι οι Αιγινήτες ήταν φιλήσυχοι και καθόλου επαναστάτες. Κι έτσι η συμπεριφορά τους στο νησί μας δεν ήταν τόσο σκληρή όσο σε άλλα μέρη. Η Αίγινα, εντωμεταξύ, είχε παρακαλέσει τα τρία παιδιά

της οικογένειας Φορτούνα, που ήταν γερμανομαθείς και που είχαν

εξοχικό σπίτι στο νησί, να γίνουν οι διερμηνείς των Γερμανών. Έτσι

ο Αργύρης, η Διονυσία και η Ελένη ανέλαβαν το πόστο τους στην

Κομαντατούρ και στον Τούρλο.

Η συμπεριφορά τους ήταν άκρως πατριωτική. Έσωσαν κόσμο. Πρόλαβαν πολλές φορές να αποφύγουν καταστροφές πολλοί Αιγινήτες. Στο σπίτι άκουγα μισόλογα από τους γονείς μου. Αργότερα

έμαθα όλες τις λεπτομέρειες, π.χ. όταν η Διονυσία που ήταν στην Κομαντατούρ μάθαινε ότι επρόκειτο να συλλάβουν έναν Αιγινήτη, καλούσε τον χωροφύλακα Γιάννη Αρχιμαντρίτη, του έλεγε τι συμβαίνει κι εκείνος ειδοποιούσε το άτομο που επρόκειτο να συλληφθεί, το οποίο βέβαια φρόντιζε να κρυφτεί. Δυστυχώς, δεν μπορώ να μην αναφέρω και την αισχρή συμπεριφορά μερικών ανέντιμων προσώπων, που από κακία και ζήλεια έστελναν ανώνυμα γράμματα στη γραμματεία των Γερμανών, καταγγέλλοντας τους συμπατριώτες τους. Τα γράμματα αυτά τα εξαφάνιζε η Διονυσία αντί να τα μεταφράσει και να τα παραδώσει στον εχθρό!

Από τον Αργύρη Φορτούνα, που είχαμε μιλήσει ώρες πάνω σε

αυτά και του οποίου παρουσίασα τα βιβλία για την Κατοχή, έμαθα

ότι αυτοί οι προδότες, βλέποντας ότι δεν είχαν συλληφθεί οι άνθρωποι που είχαν ανώνυμα κατηγορήσει, επανέρχονταν γράφοντας και-

νούργια γράμματα…

Όταν οι Αιγινήτες παραβίαζαν την ώρα απαγόρευσης κυκλοφορίας, τιμωρούντο. Αναγκάζονταν να σκουπίσουν όλη την παραλία

της Αίγινας. Η θεία μου η Ζηνοβία, η φίλη του Βάρναλη που χαρ-

τόπαιζε κι επέστρεφε πάντοτε αργά σπίτι της, ήταν από εκείνους

που καθάριζε συχνά πυκνά την παραλία… Αλλά δεν έβαζε μυαλό! Η

μητέρα κι η γιαγιά μου μιλούσαν κρυφά από εμένα για το γεγονός

και λυπόντουσαν τους γονείς της, ενώ τ’ αυτιά μου τεντώνονταν κι

άρπαζα ό,τι μπορούσα στον αέρα.

Κάποτε προς το τέλος της Κατοχής οι Γερμανοί μας απαγόρευ-

σαν την έξοδο από τα σπίτια μας για όλο το 24ωρο… Ήταν τότε που

ο Βέλτερ με τα τσιράκια του φόρτωσαν δύο καΐκια με τις αρχαιότητες του νησιού μας και τις μπαρκάρανε για Γερμανία!

Α! ο κύριος Βέλτερ! Είχε έρθει στην Αίγινα πριν από τον πό-

λεμο. Ήταν αρχαιολόγος, πλησίασε όλο τον κόσμο, μέχρι και την ιστορία της Αίγινας έγραψε με τη Γωγώ Κουλικούρδη, που ήταν αγνή πατριώτισσα. Πού να ήξερε! Ο μόνος που τον υποψιάστηκε

ήταν ο πατέρας μου, ο οποίος από την αρχή είχε πει ότι ο Βέλτερ ήταν κατάσκοπος. Και, βέβαια, στην Κατοχή πέταξε τη «μάσκα».

Κάθε πρωί πήγαινε στο λιμάνι, όπου έκανε έλεγχο στους Αιγινήτες, που πήγαιναν στον Πειραιά ή έστελναν ό,τι μπορούσαν στα παιδιά

τους, και κρατούσε ό,τι καλύτερο έβρισκε!

Προς το τέλος της Κατοχής οι Γερμανοί γκρέμισαν το αρχοντικό μας που ήταν απέναντι από τις Φυλακές και πήραν τις πέ-

τρες για να κτίσουν νοσοκομείο μέσα στις Φυλακές. Το σπίτι αυτό φιγουράρει σε πολλά ιστορικά βιβλία της Ελλάδος σε γκραβούρα

του Κραντσάιζεν (Αίγινα και Αιγινήτες), φέτος μάλιστα είναι εξώφυλλο στον οδηγό της Αίγινας. Το είχε αγοράσει ο παππούς μου ο Πελεκάνος. Στο σπίτι αυτό υπήρχαν υπόγεια πατητήρια και γύρω περιβόλι με φιστικιές, απ’ όπου μάλιστα μία ομάδα εγκληματιών είχε αποδράσει πριν από τον πόλεμο, κάνοντας σήραγγα.

Στην Κατοχή οι Γερμανοί εκτόπισαν εκτός Αθηνών τους έξι μεγάλους Έλληνες στρατηγούς, στέλνοντάς τους χωριστά σε σπίτια στην επαρχία. Έτσι ο στρατηγός Βασίλης Μελάς ήλθε στην Αίγι-

να στο σπίτι του προγόνου της γυναίκας του, του Μαυροκορδάτου, στο περίφημο «Κόκκινο Κάστρο» στο τέλος της ανηφόρας της οδού Αφαίας. Οι γονείς μου ήταν πολύ δεμένοι μαζί τους κι εγώ με τον εγγονό τους τον Νίκο Ρωκ-Μελά. Ο πατέρας του ήταν ο Φωκίων

Ρωκ, ο γλύπτης, στον οποίον οφείλουμε και το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη μπροστά στη Βουλή των Ελλήνων. Εκεί πηγαίνα-

με 2-3 φορές την εβδομάδα.

Ο Καζαντζάκης ερχόταν σπίτι μας το μεσημέρι, έτρωγε μαζί

μας κι, ενώ ο πατέρας μου έκανε το ιατρείο του, ο Καζαντζάκης

με τη μητέρα μου έπαιζαν τάβλι στην πίσω βεράντα. Γύρω στις 5

οι γονείς μου με τον Καζαντζάκη κι εμένα ανηφορίζαμε στο σπίτι

του Μελά. Καμιά φορά ο στρατηγός με τη γαϊδούρα του, τη Ντίνα, με κουβαλούσε στα καπούλια της και με πήγαινε να παίξω με τον Νίκο.

Στην παρέα ήταν η οικογένεια της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, ένας παππάς παλαιοημερολογίτης, ο πατήρ Ιερώνυμος, που έμαθα πως τον αγιοποίησαν. Ήταν πολύ έξυπνος και φιλοσοφημένος. Οι οικογένειες Χιτζανίδου, Δεκαβάλλα και Πελεκάνου, (φίλοι που κατοικούσαν τότε στην Αίγινα), έρχονταν, επίσης, συχνά. Εμείς τα παιδιά παίζαμε στον κήπο και οι μεγάλοι συνδιαλέγονταν μέσα.

Μου έκανε εντύπωση ότι σταματούσαν να μιλούν, όταν μπαίναμε

εμείς μέσα. Μετά έμαθα ότι μιλούσαν για τους Γερμανούς. Και κάτι

ακόμα. Στις Φυλακές της Αίγινας κρατούσαν σημαντικούς Έλληνες

ομήρους, που οι Γερμανοί σκότωναν σαν αντίποινα, όταν οι Έλληνες

τους έκαναν σαμποτάζ.

Αργότερα έμαθα ότι ο στρατηγός Μελάς με τον πατέρα μου και

τον διευθυντή των Φυλακών κατάφεραν και έσωσαν κάποιους από

αυτούς. Όταν γινόταν εμπορικό μπαζάρ των φυλακισμένων  η

Ελίκα Βλαχάκη έχει εκθέσει αρκετά αντικείμενα των φυλακισμέ-

νων  ο στρατηγός Μελάς έστελνε σημειώματα, δίνοντας κουράγιο

στους ομήρους. Τα έκρυβε κάτω από τη σέλα της γαϊδούρας Ντίνας, έβαζε τον μικρό Νίκο καβάλα επάνω της κι ο επιστάτης τον πήγαινε στις Φυλακές δήθεν για ν’ αγοράσει παιχνίδια. Αμέσως η νοσοκόμα των Φυλακών, ονόματι Πετσανγκουράκη, κατέβαζε τον Νίκο, έπαιρνε τα σημειώματα και τα έδινε κρυφά στους ομήρους.

Θυμάμαι τις τελευταίες μέρες της Κατοχής, οι Γερμανοί μουδιασμένοι έφευγαν κατά ομάδες. Είχαν διαταγή φεύγοντας να ανατινάξουν το λιμάνι. Το γλυτώσαμε χάρη στην επέμβαση του Φορ-

του Κουμπανιού (λιμενάρχη) και μερικών Αιγινητών που

είχαν σχέσεις με τον Γερμανό διοικητή.

Θυμάμαι τον πατέρα μου να λέει στη μητέρα μου ότι οι Άγγλοι

είχαν έλθει ήδη στην Ελλάδα και ότι ο Βασίλης Μαΐλης έκρυβε

Άγγλο αξιωματικό σπίτι του. Και ήταν αλήθεια.

έναν

Θυμάμαι το πρώτο κανονικό φαγητό που έφαγα, όταν έληξε η

Κατοχή! Κρέας με αρακά και ψωμί άσπρο σαν σεντόνι.

Όπως θυμάμαι με θλίψη, το θλιβερό καθήκον, που η κυβέρνηση

ανέθεσε στον πατέρα μου –αστίατρο– και στον στρατηγό Πετρίτη, να συγκεντρώσουν τις Αιγινήτισες που είχαν σχέση με τους Γερμανούς, τις οποίες εξόρισαν για ένα διάστημα, νομίζω στην Σπάρτη.

Πριν από μερικά χρόνια είχα μιλήσει με τον φίλο μου Αργύρη Φορτούνα για την Κατοχή στην Αίγινα. Είχαμε εξομολογηθεί πολλές λεπτομέρειες ο ένας στον άλλον, εκείνος που τις είχε ζήσει κι εγώ που τις είχα μάθει, όταν μεγάλωσα, από τους γονείς μου. Είχαμε συμφωνήσει ότι ορισμένα συμβάντα δεν θα τα επαναλαμβάναμε

ποτέ σε τρίτους, γιατί ξέραμε πως έπρεπε να μείνουν θαμμένα, για να μην λεκιάσουν αθώους απογόνους. Σκέπτομαι πόσο δύσκολο είναι να κρατάς κλειστό το κουτί της Πανδώρας και να συγχωρείς ανθρώπους που σ’ εκείνα τα καταραμένα χρόνια πρόδωσαν γνωστούς και φίλους και χάιδεψαν τ’ αυτιά των κατακτητών.

Γαληνεύω με τη σκέψη ότι οι περισσότεροι στάθηκαν στο ύψος τους κι επιβίωσαν με αξιοπρέπεια.

Νόμιζα ότι εκείνος ο πόλεμος θα ήταν ο τελευταίος στην πολιτισμένη Ευρώπη, δυστυχώς τα τωρινά γεγονότα με διέψευσαν…

Το καλοκαίρι του 2015 η Αιγιναία αφιέρωσε ένα

μεγάλο τμήμα του τεύχους 26 στη νότια Αίγινα και

τα οχυρά της Πέρδικας. Στα άρθρα του αφιερώ-

ματος είχαμε αναδείξει τα μακροχρόνια προβλή-

ματα που δημιουργεί η απουσία σχεδιασμού ως

προς τις χρήσεις γης, η αυξανόμενη πίεση από

τον τουρισμό αλλά και το θετικό αποτύπωμα που

αφήνει η γνωριμία με έναν τόπο μνήμης, μέσα από εκπαιδευτικές δράσεις και επισκέψεις. Δυστυχώς,

πολλά από τα προβλήματα που είχαμε εντοπίσει

πριν από επτά χρόνια όχι μόνο δεν λύθηκαν αλλά

βαίνουν οξυνόμενα. Το άρθρο που ακολουθεί κάνει

μία σύνοψη του προβληματισμού που κυριάρχησε

τους τελευταίους μήνες τόσο σε ομάδες πολιτών

όσο και σε συζητήσεις της Τοπικής Αυτοδιοίκη-

σης, που προέκυψαν ως αντίδραση στις κινήσεις

του Ταμείου Εθνικού Στόλου που στοχεύουν στην

“αξιοποίηση” μιας από τις τελευταίες παρθένες πε-

ριοχές του νησιού που έχουν και το επιπλέον χαρα-

κτηριστικό, ότι κουβαλούν ένα βαρύ ιστορικό φορ-

τίο. Αναλυτικά για τα Οχυρά της Πέρδικας μπορεί

να διαβάσει κανείς στην ιστοσελίδα της Αιγιναίας,

όπου βρίσκονται αναρτημένα όλα τα παλιά τεύχη.

Με αφορμή το ενδιαφέρον για την χερσόνησο των Οχυρών

Στις 19 Ιανουαρίου 2022 η Υπηρεσία Αξιοποίησης Ακίνητης Περιουσίας Ένοπλων Δυνάμεων (ΥΠΑΑΠΕΔ) δημοσιοποίησε «Πρόσκληση Εκδήλωσης Ενδιαφέροντος» για την Αξιοποίηση του Ακινήτου «Πέρδικα», εμβαδού 330.215,86 τ.μ., ιδιοκτησίας του «Ταμείου Εθνικού Στόλου» (ΤΕΣ). Η πρόσκληση προσδιορίζει

την, κατ’ εκτίμηση της ΥΠΑΑΠΕΔ, ωφέλεια του Τ.Ε.Σ. στο ποσό των 1.000.000 ευρώ ετησίως, μέσω μακροχρόνιας μίσθωσης έως

99 ετών, με την ένταξη του εν λόγω ακίνητου στις

στρατηγικές

επενδύσεις, και αποσκοπεί στη «συλλογή προτάσεων για την βέλτιστη αξιοποίηση του ακίνητου εν όψει της διαμόρφωσης Προκήρυξης Πλειοδοτικού Διαγωνισμού», δίνοντας τη δυνατότητα στον ενδιαφερόμενο επενδυτή να προτείνει «Επιθυμητή χρήση ακινήτου (συμπεριλαμβάνοντας το θεσμικό πλαίσιο επιτρεπόμενων χρήσεων

γης και όρων δόμησης - κάλυψης)»!

Η πρόσκληση είναι διερευνητική, όμως δεν δικαιολογείται να

μην αναφέρει βασικούς χωροταξικούς και πολεοδομικούς όρους για

την επιτρεπόμενη χρήση του ακινήτου και τους όρους δόμησης, την

ανάγκη συντήρησης και επισκεψιμότητας των εγκατεστημένων σε

αυτό υπέργειων και υπόγειων στρατιωτικών οχυρωματικών εγκα-

ταστάσεων, των ιερών ναών και των λοιπών κτισμάτων καθώς και της Αιγινήτικης Σκοτεινής Κάμερας.

Είναι αξιοσημείωτο ότι το ίδιο ακίνητο προσφέρθηκε προς αξιοποίηση με Πρόσκληση Ενδιαφέροντος και στις 21/07/2014, η οποία το χαρακτήριζε ως «αρχαιολογικού ενδιαφέροντος» και έκτασης 350.000 τ.μ., ενώ στην Πρόσκληση της 19.01.2022 η

*1 Αρχιτέκνων Μηχανικός & Πολιτικός Μηχανικός. Σύλλογος «Οι Φίλοι της Αίγινας»

Το καταφύγιο πολυβολείου­παρατηρητηρίου του Ν.Ο.Α. στην Πέρδικα.

Γενική άποψη της χερσονήσου των Οχυρών.

προς αξιοποίηση έκταση είναι 330.215,86 τ.μ. και αποσιωπάται το

αρχαιολογικό ενδιαφέρον της και η πολεοδομική κατάσταση των

λοιπών 19.291 τ.μ. της απαλλοτριωθείσας έκτασης. Να σημειωθεί, επίσης, ότι στην εν λόγω έκταση έχουν ήδη ανασκαφεί δυο μυκη-

ναϊκοί τάφοι και έχουν ανευρεθεί κτερίσματα.

Υπήρξε άμεση κινητοποίηση τόσο μαζικών φορέων της Αίγινας

όσο και της τοπικής Κοινότητας. Μεταξύ άλλων, δημιουργήθηκε

ομάδα συντονισμού με εκπροσώπους φορέων και τη συμμετοχή του

Προέδρου της Κοινότητας Πέρδικας, συλλέχθηκαν υπογραφές κάτοικων της Αίγινας και επισκεπτών, που εξέφρασαν την ανάγκη να προστατευθεί η περιοχή των Οχυρών Πέρδικας και να χαρακτηριστεί «Τόπος Ιστορικής Μνήμης», διασώζοντας ταυτόχρονα τις αρχαιότητες και το φυσικό περιβάλλον, έγινε ενδελεχής συλλογή και επεξεργασία των διαθέσιμων στοιχείων και ετοιμάσθηκε επιστο-

λή που απεστάλη στο Γραφείο Πρωθυπουργού, στους αρμόδιους

Υπουργούς και στον Περιφερειάρχη Αττικής.

Από την πλευρά του ο Δήμος, με την υπ’ αριθμ. 23/2022 από-

φασή του της 15ης Φεβρουαρίου 2022, επικαιροποίησε την υπ’

αριθμ. 149/2014 απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου και αποδέ-

χθηκε την απόφαση της Τ.Κ. Πέρδικας σχετικά με την αντίθεσή

της στην επιχειρούμενη «αξιοποίηση» της έκτασης των Οχυρών.

Κάλεσε, επίσης, την πολιτεία να αποδώσει ή παραχωρήσει δωρεάν

τον χώρο αυτό στον Δήμο Αίγινας, για να αναδειχθεί ως χώρος

ιστορικής μνήμης. Σε αντίθετη περίπτωση, ο Δήμος της Αίγινας

δήλωσε ότι θα διερευνήσει τη δυνατότητα νομικής διεκδίκησης της

προστασίας του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος του

χώρου αυτού.

Παράλληλα, ο Δήμος δημιούργησε Επιτροπή, στην οποία συμμετέχουν όλες οι δημοτικές παρατάξεις καθώς και εξειδικευμένοι

επιστήμονες. Στην πρώτη συνεδρίαση της επιτροπής τονίστηκε ότι θα πρέπει να κινηθεί ο Δήμος, ώστε:

1. Να κηρυχθεί η περιοχή των Οχυρών ως «Προστατευόμενη Περιοχή Ιστορικού, Αρχαιολογικού και Περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος».

2 Να ελεγχθεί, με κάθε νόμιμο τρόπο, η νομιμότητα της διαγωνιστικής διαδικασίας αξιοποίησης του χώρου από το ΥΠΑΑΠΕΔ και κάθε πράξη αρμόδιας αρχής για τον καθορισμό χρήσεων γης στην χερσόνησο των Οχυρών της Πέρδικας.

3. Να γίνει ενδελεχής διερεύνηση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος.

4. Να αποτυπωθεί το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο χρήσεων γης

στη χερσόνησο των Οχυρών της Πέρδικας.

5. Να εξετασθεί άμεσα η συλλογή προτάσεων με την προκή-

ρυξη από τον Δήμο Αίγινας διαγωνισμού ιδεών για την ήπια

ανάπτυξη στη χερσόνησο των Οχυρών της Πέρδικας, με την

ανάδειξη και αξιοποίηση τόσο των νεότερων μνημείων (κτισμάτων, ναΐσκων, Οχυρών και Σκοτεινής Κάμερας) και των

αρχαιολογικών ευρημάτων όσο και του φυσικού περιβάλλοντος.

6. Αναμένοντας την ανάθεση και ολοκλήρωση της Χωροταξικής

Μελέτης ολόκληρης της νήσου, να αναθέσει ο Δήμος Αίγινας

«Ειδικό Πολεοδομικό Σχέδιο» της περιοχής Πέρδικας.

Επίσης, μεταξύ άλλων, αποφασίστηκε η πλήρης διερεύνηση της

υπάρχουσας κατάστασης με αναζήτηση πληροφοριών και εγγράφων

και, για τον σκοπό αυτό, ετοιμάστηκαν και απεστάλησαν επιστολές

σε: (α) Υπηρεσία Αξιοποίησης Ακίνητης Περιούσιας Ένοπλων Δυνάμεων (ΥΠΑΑΠΕΔ), (β) Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων & Τεχνικών Έργων Αττικής, Ανατολικής Στέρεας Ελλάδας & Κυκλάδων, (γ) Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων και (δ) Εφορεία Ενάλιων Αρχαιοτήτων.

Είναι σε όλους γνωστά τα αποτελέσματα της πολυετούς έλλειψη χωροταξικού σχεδιασμού, που οδήγησαν στην αλλοίωση οικιστικών περιοχών της Αίγινας, όπως και πολλών άλλων περιοχών της Ελλάδας, καθώς και η φθορά, αν όχι και καταστροφή, του φυσικού

και πολιτιστικού περιβάλλοντος, η προστασία του οποίου αγνοείται

συστηματικά ή υπερτονίζεται, ώστε να δυσφημείται ως άρνηση της οικονομικής ανάπτυξης. Ταυτόχρονα, η έλλειψη χωροταξικού σχεδιασμού και υποδομών κοινής ωφέλειας έχει οδηγήσει στα γνωστά

σε όλους προβλήματα ύδρευσης, αποχέτευσης, αποκομιδής απορριμμάτων, παροχής ηλεκτρικού ρεύματος, οδικού δικτύου και χώρων στάθμευσης αυτοκινήτων, ρυθμίσεις για την ασφαλή και ελεύθερη

πρόσβαση λουομένων στις ακτές, την αποτροπή ατυχημάτων κ.ά. Οι προσκλήσεις εκδήλωσης ενδιαφέροντος του 2014 και του 2022 προτάσσουν, δυστυχώς, την ανάπτυξη του ακινήτου, χωρίς την αναγκαία προηγούμενη ρύθμιση των επιτρεπομένων χρήσεων γης και την προστασία των νεότερων μνημείων και των αρχαιοτήτων, ως εκδήλωση της ευθύνης της Πολιτείας για τη δημιουργία συνθηκών αειφόρου ανάπτυξης. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Υπηρεσία Αξιοποίησης Ακί-

νητης Περιούσιας Ένοπλων Δυνάμεων (ΥΠΑΑΠΕΔ) του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας, που συστήθηκε με το Ν.4407/2016 (άρθρα 9 – 16) για την αξιοποίηση των ακινήτων ιδιοκτησίας φορέων που εποπτεύονται από το Υπ.Εθ.Α., μεταξύ των οποίων και το Ταμείο Εθνικού Στόλου (ΤΕΣ), δεν έχει προβεί στις αναγκαίες ενέργειες για προαγωγή του δημοσίου συμφέροντος, με ισόρροπη οικονομική ανά-

πτυξη, και του περιβάλλοντος, με βάση την αρχή της αειφορίας (άρ-

θρο 106 παρ. 1 και 2 και άρθρο 24 παρ. 1 και του Συντάγματος).

Καλούνται όλοι οι φορείς της Αίγινας αλλά και κάθε κάτοικος

ή φίλος του νησιού μας να συμμετάσχει ενεργά με προτάσεις και

ιδέες για τη διατήρηση της ακτογραμμής της νοτιοανατολικής Αί-

γινας ως τοπίου ειδικού φυσικού κάλους, για την προστασία της

χερσονήσου της Πέρδικας με τον χαρακτηρισμό των οχυρών του

Πολεμικού Ναυτικού και της Αιγινήτικης Σκοτεινής Κάμερας ως διατηρητέων μνημείων ιστορικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος, με καθορισμό των όρων διατήρησης και αξιοποίησής τους και των επιτρεπόμενων υποδομών πρόσβασης, ανάδειξης και χρήσης τους.

Μόνον με όρους χωροταξικού σχεδιασμού, που προστατεύουν το

φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, είναι δυνατή η αειφόρος ανά-

πτυξη και προς αυτή την κατεύθυνση καλούνται όλοι να συμβάλουν.

Δανεικά κι… αγύριστα1

«Πιλοτάροντας» ανέμελα στον ωκεανό του διαδικτύου, πέσαμε

πάνω στα εξής αξιοπερίεργα: μια γυναίκα από τη Νέα Ζηλαν -

δία επέστρεψε το 2016 στη δημόσια δανειστική βιβλιοθήκη του

Όκλαντ το βιβλίο που δανείστηκε το 1948, μετά από 68 χρόνια!

Το «Ταξίδι με γάιδαρο στο Σεβέν» του Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον

θα τοποθετηθεί πάλι μετά από 63 χρόνια στα ράφια σχολείου της

νότιας Αγγλίας. Ένας ιρλανδός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Κουίνς ξέχασε μέσα στο συρτάρι του το βιβλίο που είχε δανειστεί πριν από 47 χρόνια! Όταν το επέστρεψε, το Πανεπιστήμιο, ικανοποιημένο, ανακοίνωσε πως δεν θα απαιτήσει τις 8.550 στερλίνες (κάπου 10.000 ευρώ) που αντιστοιχούσαν ως πρόστιμο για την καθυστέρηση.

Ασφαλώς, τα βιβλία μιας βιβλιοθήκης δεν είναι για να μένουν

στο ράφι. Πρέπει να πηγαίνουν σε πολλά σπίτια, να ακουμπούν σε

χέρια που τα αγαπούν, να τα δουν μάτια που τα λαχταρούν και να ξαναγυρίζουν στη θέση τους, όπως ήταν, όταν έφυγαν. Δυστυχώς, αυτή την πραγματικότητα πολλοί «βιβλιόφιλοι» την αγνοούν και στα βιβλία, που δανείζονται, υπογραμμίζουν λέξεις και παραγράφους, γράφουν σκέψεις, σχόλια, αριθμούς τηλεφώνων, κάνουν λογαριασμούς, ζωγραφίζουν! Άλλοι τσακίζουν τα φύλλα τους, τα αφήνουν να σκιστούν, να ξεκολλήσουν κι άλλοι –οι χειρότεροι– ξεχνούν, ως μη όφειλαν, να τα γυρίσουν πίσω!

Το πρόβλημα, συνδεδεμένο με την προσπάθεια σύστασης

Βιβλιοθήκης στην Καποδιστριακή Αίγινα, είχε εντοπιστεί ήδη τον Δεκέμβριο του 1829 στη «Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος» από τον

1. Το κείμενο είχε ετοιμαστεί για το προηγούμενο τεύχος, αλλά λόγω πληθώρας ύλης

δεν δημοσιεύθηκε τότε σ’ αυτό.

αρχειοφύλακα Βάιο Γεωργίου2: «Διάφορα βιβλία, αφιερωθέντα

εις

την ελληνικήν κυβέρνησιν κατά τα έτη 1824, 1825 και 1826, εδανεί-

σθησαν τότε εις πολλούς πολίτας, δια να αναγνώσουν με την υπόσχεσιν να τα επιστρέψουν· δεν επεστράφησαν έκτοτε, ίσως εξαιτίας

της τότε επικρατούσης ανωμαλίας των πραγμάτων, η οποία, χάρις

εις την σύνεσιν της ευτυχώς υπαρχούσης Κυβερνήσεώς μας, εξωρίσθη προ πολλού από την Ελλάδα. Δια τούτο προσκαλούνται ήδη, όσοι των πολιτών έλαβον εκ των ανωτέρω βιβλίων, να επιστρέψουν

και αυτά, και όσα άλλα έγγραφα βαστούν εις το Αρχειοφυλάκειον

της Κυβερνήσεως3».

Και ο Εμμανουήλ Ροΐδης, ο οποίος ως Έφορος της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος «εξησφάλισε και περισυνέλεξε τα βιβλία

της και επλούτισεν αυτήν κατά 100 χιλιάδας αντιτύπων», το 1880 γράφει ότι για την επιστροφή των δανεισμένων βιβλίων «η δυσκολία έγκειται πολλάκις πολύ μάλλον εις την ανεύρεσιν ή τον καταναγκασμόν του δυστροπούντος οφειλέτου», καθώς η κατάχρηση του δανεισμού αποτελεί γι’ αυτόν ένα από τα «βιβλιοφάγα έλκη, εξ ων αδύνατος αποβαίνει η ανάρρωσις της βιβλιοθήκης4».

Μετά από εξήντα χρόνια, το 1949, το ίδιο «έλκος» διαπιστώνει ότι κατατρύχει τη νεοσύστατη Δημόσια Καποδιστριακή Βιβλιοθή-

κη της Αίγινας και ο «Κήρυξ της Αιγίνης»: «Ο μουσικολόγος Ιω-

σήφ Γκρέκας-Παπαδόπουλος5, είναι συγγραφέας ανεκδότου ιστο-

ρίας της ελληνικής μουσικής, εκ των καλών φίλων και οικιστών

της Αιγίνης με συμβολική προσφορά εκ μέρους του 1018 τόμων βιβλίων, δηλαδή ίσον ποσόν διαφόρων συγγραμμάτων, με τα οποία

συνεστήθη και η επί Καποδιστρίου ιδρυθείσα πρώτη Εθνική Βιβλιοθήκη. Τα βιβλία αυτά και άλλα που υπήρχαν στην Β. Α. έχουν χαθεί. Επαναλαμβάνομεν και πάλι ότι πρέπει να γίνει μία νέα ανάκρισις, διότι πρέπει να μάθωμεν τι απέγιναν. Ας ελπίσωμεν ότι η σιγή δεν θα καλύψει την πρότασίν μας αυτήν, όπως έγινεν άλλοτε6».

2. Αγωνιστής της Επανάστασης, πληρεξούσιος της Νάουσας στην Δ΄ Εθνοσυνέλευση στο Άργος το 1829

3. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, έτος Δ΄ αρ. 86, σ. 342

4. Εμμανουήλ Ροΐδη, Η Εθνική Βιβλιοθήκη εν έτει 1880 στο «Περί βιβλιοθηκών», εκδ. Άγρα σ. 215

5. Ο Ιωσήφ Παπαδόπουλος-Γκρέκας (Πειραιάς, 1897-1981), υπήρξε εκλεκτός συνθέτης, μουσικολόγος, καθηγητής μουσικής, μαέστρος, μουσικός οργανωτής και ιστοριοδίφης, με πολυετή και πολύμορφη προσφορά.

6. Ο Κήρυξ της Αιγίνης, τ. 30, 1949, σ. 93.

Δυστυχώς, μέχρι σήμερα η ίδια αρρώστια ταλανίζει τη Βιβλι-

οθήκη μας. Το διαπιστώσαμε, όταν τον Αύγουστο του 2017 ο δάσκαλος Γ.Κ. με μεγάλη συστολή επέστρεψε το βιβλίο που είχε δανειστεί τον Νοέμβριο του 2014 και βρήκε απρόσμενα ανάμεσα σε

δικά του! Με αφορμή το περιστατικό αποφασίστηκε να γίνει ένας

πρόχειρος έλεγχος για την περίοδο 2013-2017 και βρέθηκε ότι 287 δανεισμένα βιβλία δεν είχαν ακόμη επιστρέψει στις θέσεις τους.

Αμέσως αναζητήθηκαν και ενημερώθηκαν όσοι οφειλέτες είχαν

αφήσει αριθμό τηλεφώνου, όσοι είχαν ακόμη τον ίδιο αριθμό, όσοι

βρέθηκαν τυχαία στον δρόμο ή σε γνωστά στέκια – γιατί πολλοί

είχαν στο μεταξύ μετακομίσει, όπως η Ρ.Α. μετά το γάμο της, και

άλλοι είχαν από καιρό… αποδημήσει!

Οι αντιδράσεις των οφειλετών ήταν ποικίλες. Κάποιοι –ελάχιστοι– έσπευσαν μουδιασμένοι να επανορθώσουν, όπως ο αγαπητός

δάσκαλος Χ.Μ., που αμέσως, μόλις ενημερώθηκε, τακτοποίησε την

εκκρεμότητα που είχε επί τριετία. Άλλος, όμως, γνωστός για τις… ποιητικές του ανησυχίες, χρωστώντας ένα βιβλίο από το 2013 και τρία από το 2014, υποσχέθηκε να τα επιστρέψει «όταν βρει καιρό, γιατί είχε μετακόμιση» – προφανώς, ακόμη την έχει! Ο Γ.Μ., ευαισθητοποιημένος σε θέματα περιβάλλοντος, ζήτησε να του στείλουμε μήνυμα για τις οφειλές του, όλες σχετικές με τον Καζαντζά-

κη, που ακόμη αναμένονται παρά την ενημέρωση που άμεσα του έγινε! Η εκπαιδευτικός Μ.Α. θύμωσε που την… ενοχλήσαμε, γιατί ήταν στη Ρόδο με άδεια κύησης, κι ας κράταγε πέντε βιβλία που χρησιμοποίησε για το μεταπτυχιακό της από το 2015 κι ένα ακόμη

από το 2013. Με δυσφορία αντέδρασε κι ο πολλαπλών ενδιαφερό-

ντων συμπολίτης μας Π. Γ. που του θυμίσαμε ότι χρωστάει δύο βιβλία από το 2016.

Η επίμονη προσπάθεια επιστροφής των δανεισμένων βιβλίων

απέφερε μικρούς καρπούς –περίπου 70 βιβλία, λιγότερα από το 1/3, επέστρεψαν στα βιβλιοστάσια– ενώ μεγάλη ήταν η δυσαρέσκεια πολλών φίλων.

Ασφαλώς, δεν είναι ευχάριστο να φαίνεσαι ασυνεπής· να σε εγκαλούν εμμέσως πλην σαφώς ως αμελή· να σου υπενθυμίζουν

μη την «Εποχή των επαναστάσεων – Η εποχή του κεφαλαίου» του

Hobsbawn και τη «Νεώτερη ιστορία 1789-1945» του Κολιόπουλου, μία φιλόλογος τη «Γέννηση της τραγωδίας» του Νίτσε από το 2013, δημοσιογράφος τον «Ελληνικό εμφύλιο πόλεμο» από το 2015, ξενοδόχος την «Αίγινα Ι» της Γ. Κουλικούρδη από το 1995!

Παρότι, σύμφωνα με τον κανονισμό της Βιβλιοθήκης, δεν δανείζονται λεξικά, ο Μ.Κ. από το 1999 δεν έχει ακόμη επιστρέψει το μο-

ναδικό Λατινοελληνικό Λεξικό και το, επίσης, μοναδικό Λεξικό της

Αρχαίας Ελληνικής – αναντικατάστατα ως σήμερα! Ξεχωριστοί

συμπολίτες μας δεν θυμήθηκαν να επιστρέψουν τα χρωστούμενα:

από το 1985 «Το σπίτι του Ροδάκη στην Αίγινα» του K. Vrieslauder

και από το 1990 την «Καταγωγή των θεσμών» του Π. Λεκατσά!

Ασφαλώς μπέρδεψαν ανάμεσα σε δικά τους βιβλία φιλόλογος την «Αθανασία» του Κούντερα από το 1996 και ζωγράφος τέσσερα βι-

βλία για ζώα και φυτά από το 1998!

Είναι πασιφανές! Τα μέλη της Βιβλιοθήκης μας αγαπούν με πάθος τα βιβλία της! Μια ματιά σε οφειλές από το 1984 μέχρι σήμερα αποδεικνύει ότι εκατοντάδες από αυτά βρίσκονται στα χέρια τους:

εκθεσιολόγια του Καργάκου, φυσική του Αλεξόπουλου, αναλύσεις μαθηματικών, παραμύθια, μυθιστορήματα, ποιήματα, γραμματική λατινικών, σαβουάρ βιβρ, ανθολογίες, τραγωδίες, βιβλία τέχνης, ιστορικά, φιλολογικά, φιλοσοφικά! Δημοφιλέστερη φαίνεται να είναι η «Ιστορία της Αίγινας» του Καρύδη – κάτι ήξερε αυτός (;) που

είχε αγοράσει δώδεκα αντίτυπα!

Όλες οι επαγγελματικές κατηγορίες του νησιού μας είναι παρούσες στα τέσσερα μεγάλα κουτιά με τα οφειλόμενα από δεκαετίες

βιβλία: ναυτικοί, δημόσιοι υπάλληλοι, πετυχημένοι επιχειρηματίες, σοβαροί δημοσιογράφοι, γνωστοί πολιτικοί μηχανικοί, αναγνωρισμένοι και εκκολαπτόμενοι συγγραφείς, τραπεζικοί υπάλληλοι, αρχαιολόγοι, νοσηλεύτριες, νοικοκυρές, ερευνητές, αστυνομικοί, οικοδόμοι, σπουδαίοι ηθοποιοί, φιλόδοξοι πολιτευτές, κεραμίστες, έμποροι, επιχειρηματίες, γιατρός, μουσειολόγος, κομμώτρια, πρώην δήμαρχος, δάσκαλοι, καθηγητές, διευθυντές, ως και πανεπιστημιακοί! Παρόντες, φυσικά, και πολλοί ξένοι – φίλοι του βιβλίου, επίσης! Και μη νομίζετε πως η κατάσταση έχει αλλάξει σήμερα. Δανεισμένα στη διάρκεια του 2018 –κι αγύριστα μέχρι τον Ιούλιο του 2019– ήταν 78 βιβλία!

Σύμφωνα με τον κανονισμό της Βιβλιοθήκης,

«Σε περίπτωση

καταστροφής / απώλειας του δανεισμένου υλικού, το μέλος υποχρεώνεται να το αντικαταστήσει με τον ίδιο τίτλο, ή να πληρώσει

την αξία του με την τρέχουσα τιμή στο Internet, αφού ενημερώσει

τον αρμόδιο υπάλληλο».

Στην πραγματικότητα, ένας μόνο, ο ζωγράφος Γ.Β., έφερε, σε αντικατάσταση των βιβλίων που είχε δανειστεί, δύο άλλα! Οι περισσότεροι φαίνονται να κρατούν σπίτι τους τρία, τέσσερα, πέντε, οκτώ, δώδεκα, δεκαοκτώ από το 1986 η Λ.Ν., δεκαεννιά –ρεκόρ!–

από το 1997 ο Γ.Γ.! Ίσως πιστεύουν ότι διευκολύνουν τη λειτουργία της, καθώς στον ασφυκτικά περιορισμένο χώρο της, «αν μας τα

επέστρεφαν, πού θα τα βάζαμε;» Και περιμένουν προφανέστατα να

τα επιστρέψουν, φυλάγοντάς τα από σκόνη, «ψαράκια», ποντίκια, φωτιά και, προ πάντων, βιβλιόφιλους– όπως οι ίδιοι – φίλους τους, όταν πια η Βιβλιοθήκη αποκτήσει τον δικό της κατάλληλο χώρο, τη δική της στέγη.

Παρόλα αυτά, «ουδόλως ασπαζόμεθα το δόγμα του πάπα Κλήμεντος του δωδεκάτου, όστις ανεθεμάτιζε τους άρπαγας και

αμελείς φύλακας των βιβλίων»7! Η αλήθεια είναι ότι στην Αίγινα υπάρχουν πραγματικοί βιβλιόφιλοι, φανατικοί φιλαναγνώστες και αληθινοί φίλοι της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της, που και συνεπείς στις υποχρεώσεις τους είναι και με καινούρια βιβλία φροντίζουν να την πλουτίζουν.

σ ήΜ ε ιΩ σ ή : Η Δημόσια Καποδιστριακή Βιβλιοθήκη Αίγινας από το 2021 έχει μια σημαντική

βοήθεια για την προστασία του πολύτιμου υλικού της. Με το σύστημα Koha έχει συνδεθεί με την ελληνική βιβλιοθηκονομική κοινότητα και, σύμφωνα με αυτό, ο δανεισμός βιβλίων ισχύει για 15 ημέρες και δυνατότητα ανανέωσης δύο φορές. Όταν παρέλθει ο προσδιορισμένος χρόνος, το σύστημα αυτόματα, με κόκκινο χρώμα στα στοιχεία του οφειλέτη, ενημερώνει ηλεκτρονικά τους υπαλλήλους, αποκλείοντας τον δανεισμό άλλων βιβλίων, πριν διευθετηθεί η εκκρεμότητα.

7. Ό. π. σ. 252.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΕΙΡΗΝΗ ΒΟΥΡΛΟΥΜΗ

Ειρήνη Βουρλούμη (αυτοπροσωπογραφία)

Παντρεύτηκε τον σκηνοθέτη Γιώργο Εμιρζά, αλλά χώρισαν. Μετά

το διαζύγιο έζησε για μερικά χρόνια στη Νέα Υόρκη. Τις τρεις τελευταίες δεκαετίες της ζωής

της κατοίκησε στην Αίγινα, σε πάροδο της οδού

Αγίας Ειρήνης.

Ζωγράφιζε από μικρή και για ένα διάστημα

ήταν βοηθός του Γιάννη Τσαρούχη, φίλου του

πατέρα της. Εκτός από ζωγράφος έπαιξε στο

θέατρο, έφτιαχνε κοσμήματα και μικρογλυπτι-

κή και εργάστηκε ως γραφίστας. Γεννημένη καλλιτέχνης, ανήσυχο πνεύμα, έψαχνε συνεχώς διέξοδο για τη δημιουργικότητά της. Τα

τελευταία χρόνια της αφιερώθηκε κυρίως στη ζωγραφική. Μετά το θάνατό της βρέθηκαν ποιήματα και άλλα γραπτά.

Τι ζωγραφίζετε; με ρωτάνε

Στιγμές, εικόνες, που μου αποκαλύπτονται ξαφνικά ως γεγονότα

Με χρώματα και πινέλα τις κυνηγώ

σαν πεταλούδες να τις καρφώσω

ζωντανές πάνω στο τελάρο.

Μεγάλωσα ανάμεσα σε ζωγράφους

και δεν αμφέβαλα ποτέ ότι

κι εγώ αυτό θα γινόμουν...

Η σχέση της Ειρήνης με την Αίγινα αρχίζει από την παιδική της ηλικία. Η οικογένειά μας περνούσε τα καλοκαίρια εκεί από προπολεμικά. Πρώτα στο σπίτι του Φλώρου (πρώην Τρικούπη) στον

Φάρο, μετά νοικιάζοντας από την οικογένεια Λουκάτου και, τέλος, στο δικό μας σπίτι. Ήταν δεμένη με το νησί και, όταν γύρισε από την Αμερική, αποφάσισε να εγκατασταθεί μόνιμα εκεί.

Δρόμος της Αγίας Ειρήνης

Είναι ένας δρόμος εσωτερικός

και ήσυχος

αρχίζει από την Μιράντα

και

πάει ως το νεκροταφείο

μετά

συνεχίζει μα ήδη

έχει τελειώσει

κι εγώ περπατώντας

χαράζω την οδό Αγίας Ειρήνης

με έκπαγλες

εικόνες όταν η μάντρα

προς την θάλασσα

σβήνει.

Καλά διαβασμένη, με μόρφωση και αγωγή, αγανακτούσε με τη χυ-

δαιότητα και τη σκληρότητα. Το σπίτι της ήταν πάντα φιλόξενο και

είχε πολλούς φίλους που έρχονταν να την δουν από μακριά. Σπά-

νια άφηνε την Αίγινα. Ανάμεσα στους φίλους της ήταν ο Ανδρέας

Φωκάς, ο Νίκος Στεφάνου, η Ελένη Μυλωνά, η Michelle Μπαστιά,

η Βίκη Ποταμιάνου, η Όλγα Κούρου, ο Καλαμό και άλλοι. Χωρίς

παιδιά, έδινε τη στοργή της στις γάτες και στον σκύλο της.

Ο

ανυπεράσπιστος κάτοικος της Αίγινας

και ο αόρατος δηλητηριαστής

Ο Φολέρ τριγυρίζει τη νύχτα;

Μέσα στις σκιές; Πίσω από τις

μάντρες; Κανείς δε τον ξέρει, διότι

κανείς δεν τον έχει δει ποτέ,

αλλά, υπάρχει, τον βλέπεις

στο ζώο σου που σφαδάζει και

βγάζει αφρούς και πεθαίνει με

φριχτούς πόνους. Εδώ στην Αίγινα

που ζω επτά χρόνια (ή μήπως

ζω στην Τουρκία και δεν το ξέρω;)

ο Φολέρ σαρώνει, βγαίνει παγανιά

με τα φαρμακωμένα φιλετάκια του

σχεδόν καθημερινά.

Σήμερα έχασα τον Μπούλη

μέσα σε φριχτούς σπασμούς

Το καλότατο αυτό ζώο

το καλό μου το σκυλάκι.

Θέλω πολύ ν’ ακούσει τη φωνή

μου εκεί που κρύβεται

αυτό το βδέλυγμα που

παριστάνει τον άνθρωπο και

κινείται μεταξύ μας σαν κύριος ή κυρία.

Θέλω ν’ ακούσει πόσο τον βδελίζομαι, πόσο

δειλό και άνανδρο τον

θεωρώ και τον βάζω

στο ίδιο επίπεδο

μ’ αυτούς που βλάπτουν

τα παιδιά,

γιατί και τα ζώα είναι αθώα

σαν παιδιά.

Την κατάρα μου

να ’χει.

Το ξένοιαστο και συνήθως κεφάτο παρουσιαστικό της Ειρήνης, καθώς και το χιούμορ της, ξεγελούσαν. Μέσα της ήταν ένας πολύ ευαίσθητος και προβληματισμένος άνθρωπος, που συνεχώς ανέλυε και υπέβαλε σε τυραννική κριτική τις πράξεις και τις σκέψεις της.

Η ζωγραφική της είναι συχνά συμβολική και αλληγορική στην

απεικόνιση αλλά και την θεματολογία της. Είχε βαθιά θρησκευτι-

κότητα και ζωγράφιζε εικόνες με την βυζαντινή τεχνοτροπία αλλά

και με σύγχρονο τρόπο. Είχε συμμετάσχει σε ομαδικές εκθέσεις και

έργα της υπάρχουν σε ιδιωτικές συλλογές.

ιρισ κρήτικού

της Ειρήνης Βουρλούμη

Ένα γηραιό φέρυ μποτ πλέει απαλά στην κατακόκκινη θάλασσα του δειλινού, σχίζοντας τα μοβ σύννεφα, ανοίγοντας πανηγυρικά τα μικρά λαμπιόνια του για τη νύχτα. Μια μαύρη γάτα κατηφορίζει με χαρακτηριστική άνεση τον κατακόρυφο τοίχο μιας πολυκατοικίας, ακουμπώντας την ορθωμένη ουρά της στις γλάστρες με τους φουντωμένους βασιλικούς. Μια ραδινή ερριμμένη σκιά ζωντανεύει αίφνης και περπατά σιωπηλά, ανοίγοντας διάπλατα τη μπαλκονόπορτα

ενός ψηλοτάβανου νεοκλασικού στην προκυμαία, για να ρουφήξει χρώμα και ήλιο. Η φεγγαροπρόσωπη νύμφη Αίγινα κολυμπά ευδαιμονικά στους ρυθμικούς κυματισμούς της θαλάσσης, μπροστά

στη Μονή. Κάπου εδώ θα αστράφτει και η αρχαία Κολόνα, κρυφή, ανάμεσα σε πεύκα νυχτερινά και θροΐζοντα. Μα και η ασημένια πανσέληνος ενός άχρονου Αυγούστου εδώ ταλαντεύεται, επάνω από το

Όρος και τους φαιόχρωμους κάμπους με τους πώρινους πελεκητούς

μαντρότοιχους και τις ώριμες φιστικιές...

Έργα πρωτογενή, χωρίς αναστολές, περιφράξεις και λύπες. Έρ-

γα στον καμβά ή στο χαρτί. Έργα καμωμένα με γενναιοδωρία και

εναλλαγή υλικών – με λάδι, με ακρυλικό, με μολύβι, με αυγοτέμπερα. Έργα-καθημερινά ημερολόγια, σχεδιασμένα με μονοκονδυλιά

στα πακέτα των αρειμανίων τσιγάρων. Έργα εξπρεσιονιστικά, σχεδόν αφουγκραστηκά, απτικά στην επιθυμία και την εκτέλεσή τους. Έμπλεα ανεπαίσθητων συμβολισμών και αθέατων μυθολογικών πε-

1. Ο τίτλος αυτού του άρθρου, βασίζεται σε στίχο της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ από το ποίημα «Αίγινα I». Περιλαμβάνεται στη συγκεντρωτική έκδοση «Κατερίνα Αγγελάκη Ρουκ, Ποιήματα 1986-1996», εκδ. Καστανιώτη, 1999. Το ποίημα είναι καθαρά αυτοαναφορικό, μα θα μπορούσε πιστεύω κάλλιστα να έχει γραφτεί για την Ειρήνη.

«Δεν ήξερε ώρες μες στο θέρος...»1 Μικρές ιστορίες για τη ζωγραφική

ριστατικών. Με αέναες μετατοπίσεις αισθήσεων και εγγενών αισθημάτων. Έργα από μαγικό αιγινήτικο φως. Με ρόδινες τούφες, στροβι-

λιζόμενα μοτίβα και ρυθμικές στίξεις ενός ιδιάζοντος επαναληπτικού

πουαντιγισμού στις εύγλωττες και ένσαρκες επιφάνειες. Έργα με το στιλπνό χρώμα των δίφορων λεμονιών του περιβολιού της ζωγράφου.

Ή το πηχτό ουρανί του φρέσκου ασβέστη και των ματιών της.

Θα φέρνω πάντοτε στο νου την Ειρήνη Βουρλούμη όλβια, εκφραστική, χαμογελαστή και πολύχρωμη. Πλήρη ιδεών, χειρονομιών και εικόνων. Σε θερινά σινεμά στο νησί, με ανθισμένα καφτάνια. Σε γεμάτα τραπέζια της Κυριακής. Σε εύκρατα χώματα και σε κτήματα. Σε σέλες οικογενειακών ποδηλάτων. Στην αγορά, με τα

ψάρια να σπαρταρούν στους μαρμάρινους πάγκους. Στα καφενεία

της Δημαρχίας με την πράσινη όψη και τις πολυπρόσωπες συναντήσεις με ομότεχνους φίλους. Με ετοιμοπόλεμα μπλοκ σημειώσεων.

Με βλέμμα ανοιχτό στην τέχνη και τη ζωή. Ελεύθερη, ευτυχή, αν-

θηρή, σαν τα έργα της που ακουμπώ τώρα και πάλι μπροστά μου.

Θα τη θυμάμαι για την πηγαία χαρά και τον παλμό της ζωγρα-

φικής της. Θα τη θυμάμαι σε χρώμα κόκκινο. Κόκκινο της χαράς,

της μποστανικής τομάτας και του ώριμου καρπουζιού του απόλυτου

θέρους. Κόκκινο όπως αυτό στα πανάκια από τις βάρκες, βαμμένα με

το πετίκι – την αδρή φλούδα του πεύκου. Να περιδιαβαίνει στο νησί

σε χρόνο οικείο και γλαφυρό. Να διεισδύει στο σκηνικό του τοπίου

με τον αφοπλιστικό αυτοσχεδιασμό ενός ανθρώπου που αγάπησε τη

ζωή όσο και το θέατρο. Με γενναιοδωρία του βλέμματος, της χειρο-

νομίας και της ψυχής, να αφηγείται στις ζωγραφιές της τις ολόχρο-

νες διακοπές στη μονάκριβη Αίγινα που αποφάσισε στη ζωή της.

«Εδώ έμαθα τι σημαίνει ελευθερία», έλεγε κάποτε για τη ζωή

και τη ζωγραφική της στο νησί, σε μια ωραία συνέντευξή της στην

Άβετ Σφακιανάκη. «Εδώ γνώρισα τη θάλασσα… Πηγαίναμε μόνοι

μας παντού. Δεν υπήρχαν τότε αυτοκίνητα, μόνο τετράποδα και ποδήλατα. Ξυπόλυτοι, με ένα βρακί, παίζαμε στα κτήματα και πλατσουρίζαμε στη θάλασσα όλη μέρα». Η Ειρήνη Βουρλούμη, μόνιμη κάτοικος της Αγίας Ειρήνης της Αίγινας, ζωγράφιζε «από τότε που θυμόταν τον εαυτό της». Μεγάλωσε με τη ζωγραφική ως καθημερινή αναγκαία πράξη, ως αναπνοή και ως τρόπο ζωής. Γεννήθηκε στην Αθήνα, σπούδασε στο Παρίσι, έζησε στη Νέα Υόρκη και αγάπησε παράφορα την Αίγινα. Το τοπίο και τις μικρές ωραιότητές της. Την αποχαιρετώ, γνωρίζοντας το καλά.

Αυτοπροσωπογραφία

Η Ειρήνη Βουρλούμη γεννήθηκε στην Αθήνα τον Ιούνιο του 1941. Κόρη του ζωγράφου Ανδρέα Βουρλούμη και ανηψιά του γλύπτη Γιάννη Παππά. Παρακολούθησε μαθήματα ζωγραφικής στην Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας

και στην École des Beaux Arts στο Παρίσι. Δούλεψε ως βοηθός του Γιάννη Τσαρούχη και αποφοίτησε από την Σχολή Θεάτρου του Π. Κατσέλη. Δούλεψε ως ηθοποιός στο θέατρο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση. Πα-

ράλληλα εργάστηκε ως γραφίστρια στη διαφημιστική εταιρεία ΚΑΡΑΜΠΟΤ Το 1979 μετακόμισε στη Νέα Υόρκη όπου και αφοσιώθηκε στην ζωγραφική, τη μικρογλυπτική και το κόσμημα, πραγματοποιώντας εκθέσεις στον Καναδά και τις Η.Π.Α. (1979-1985). Παράλληλα, δημιούργησε σχέδια για την Χρυσοθήκη Ζολώτα. Τη δεκαετία του ’90 επέστρεψε στην Ελλάδα, ενώ από

το 1995 ζούσε μόνιμα στην Αίγινα. Εκθέσεις της έχουν μεταξύ άλλων πραγματοποιηθεί σε: Athens Art Gallery και Astra Gallery στην Αθήνα, Gallery of Wearable Art NY, Vitti Gallery, Gallery Skoufa, Kouros Gallery NY, Γραφεία

ΕΟΤ Μόντρεαλ, Λαβύρινθος Γκαλερί, Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο του

Δήμου Αίγινας, Πύργος Μαρκέλλου Αίγινα και αλλού.

βιογραφικό σημείωμα

Στο αφιέρωμα αυτό επιλέξαμε έργα της καλλιτέχνιδας που σχετίζονται, ως επί το πλείστον, με την Αίγινα που τόσο αγάπησε. Επειδή δεν είχαμε τίτλους και χρονολογίες

πολλά από αυτά, προτιμήσαμε να παραλείψουμε την τεκμηρίωση για όλα.

M ichèle Μ παστι α

Γράμμα στην Ειρήνη

Να ’μαστε, φίλη μου.

Να σου γράφω γράμμα.

Όχι για μένα, αλλά για σένα,

για να ξέρει ο κόσμος ποια ήσουν

και πόσο άξιζε να ήσουν.

Γεννήθηκες την 5η Μαΐου του ’41

και μένατε στην Τσακάλωφ, όταν γεννήθηκες.

Ευλογημένη μέρα.

Αν κάποιος διαβάσει

τα υπέροχα ποιήματά σου,

θα δει κι αυτές τις αγαπημένες

αναμνήσεις της Τσακάλωφ.

Ο καιρός πέρασε, μεγάλωσες πανέμορφη

με μάτια τιρκουάζ, που βλέπουν σχέδια,

πίνακες, κοσμήματα.

Και τον αξεπέραστο Έρωτά σου για τον Γιώργο Εμιρζά.

Τα χρόνια πάλι πέρασαν, χώρισες, πήγες στη Νέα Υόρκη, όπου άρχισες να βλέπεις έναν άλλο κόσμο με εσωτερικό πόνο.

Πήγες στις Ινδίες, πήγες στην Ινδονησία,

οι εικόνες σε κατέκλεισαν και δημιούργησες. Έλειπε η ευτυχία.

Περνούν τα χρόνια, ήρθες στην Αίγινα, είχες φίλους.

Μας μαγείρευες καταπληκτικά

και ανελλιπώς γιορτάζαμε τα Φώτα, τη μεγάλη σου γιορτή.

Στην αρχή αυτής της πορείας γελάγαμε πολύ, κολυμπούσαμε, ακούγαμε μουσική

και προπαντός την αγαπημένη μας Μπακοπούλου. – Καλά.

Σιγά σιγά το βλέμμα σου άρχισε να σβήνει και να μην μας βλέπεις.

Όλα μέσα σου – τα ποιήματά σου, εξομολόγηση.

Γιατί δεν παραπονιόσουνα ποτέ.

Κανείς δεν ήξερε αυτό το ξεθώριασμα των ματιών σου.

Εγώ δεν ξέρω ποιος σε αγαπούσε

ποιος σε χρησιμοποιούσε.

Αλλά νομίζω ότι δεν αρνιόσουνα την δική σου συγχώρηση

γιατί είχες ανάγκη από αγάπη.

Μου έλεγες συχνά: «Michèle, είμαστε πολύ μόνες».

Τι να σου απαντούσα; Ότι έχεις δίκιο;

Ύστερα από την περιπέτεια με την υγεία σου, αποφάσισες να φύγεις.

Ξάπλωσες στο κρεβάτι σου. Δεν έτρωγες, δεν έπινες κι έφυγες σιωπηλά.

Υποψιάζομαι ότι είσαι ακόμα σπίτι σου.

Κανείς δεν μπορεί να σε πληγώσει πια.

Σου φύτεψα μια ελιά στον κήπο για να την βλέπεις να μεγαλώνει.

Σ’ αγαπώ και μου λείπεις.

– Michèle

ΓΡΆΜΜ Ά ΣΤΗΝ ΕΙΡ Η ΝΗ