Τεύχος 24 by Aeginaia

ISP:

• i u A »a XR ^ E.

JSçpwe M I d u Mouilijig'e

ΤΕΥΧΟΣ 2 4

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

ΑΙΓΙΝΑ,

ΕΚΛΟΓΗ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2013

•

et Ι

ν 'il .'

ΑΓΚΙΣΤΡΙ «ΠΡΑΣΙΝΟ ΝΗΣΙ» Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

US,

ΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΣΠΟΡ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, Ε H 1 2 ΤΗ MO ΝΙΚΗ ΚΑΙ TBXSOAOFIXK,

HïK> Γ. i H O î T O ^ Î à O

ΠΡΟΑΓΓΕΛΙΑ.

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση Τεύχος 24 Αίγινα, Ιανουάριος-Ιούνιος 2013 Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «ΗΑιγιναία» Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8, Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα. ΑΦΜ: 099119847 Διευθυντής: Γεώργιος Ι. Μπόγρης Διαχειριστής: Γιάννης Φ. Πούντος Συντακτική επιτροπή: Κώστας Γαβρόγλου Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Προνόη Θεολογίδου Γιώργος Κουλικούρδης Βασίλης Λυκούρης Γιώργος Μπήτρος Γεώργιος Μπόγρης Δημήτρης Νικολόπουλος Γιάννης Πούντος Ελένη Σταμπόγλη Αχιλλέας Χαλδαιάκης Διόρθωση κειμένων: Προνόη Θεολογίδου Καλλιτεχνική επιμέλεια: Κατερίνα Μποτζάκη

«'Ονομάζεται δε ή έφημερίς αυτή. Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, ώς υπό παροικούντων εις Αϊγιναν εκδιδομένη» Παραγωγή: Γ.Κωστόπουλος Γραφικές Τέχνες

Συνδρομές: Εσωτερικού: 20 ευρώ Φοιτητές-Μαθητές: 15 ευρώ Εξωτερικού: 30 ευρώ Οργανισμών-Τραπεζών: 60 ευρώ Υπεύθυνος συνδρομών: Γιάννης Πούντος τηλ. 2297026278-6932648020 Επιταγές-Εμβάσματα: Γεώργιος Μπόγρης Μητροπόλεως 9,180 10 Αίγινα, τηλ: 2297026625-61876-6944370587 Γεώργιος Γουλάκος, Βαλαωρίτου 12,106 71 Αθήναι, τηλ. 2103628501 Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού: 241/47005110 Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Επιστολές-Συνεργασίες στη διεύθυνση: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «ΗΑιγιναία» Τ.0. 38,180 10 Αίγινα Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr e-mail:gebogris@cyta.gr

Το κόσμημα του εξωφύλλου της Αιγιναίας είναι του Γιάννη Μόραλη ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ 24

Ιηναία ff ΠΕΕ Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΙΝΑ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2013

»_% \^ ψΕ

If-l " _v y 'Ο*

*¥ -<

k^ 1 ι

''S

ΕΚΔΟΣΗ

Σ Η Μ Ε Ί Ω Μ Α

T O T

Δ Ι Ε Υ Θ Υ Ν Τ Ή

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΑΓΚΙΣΤΡΙ ΤΟ «ΠΡΑΣΙΝΟ ΝΗΣΙ» ΤΟΥ ΑΡΓΟΣΑΡΟΜΙΚΟΥ Γεώργιος Ι. Μπόγρης Αγκίστρι-πράσινο νησί

Αθηνά Μαυρίδου Αφαλάτωση νερού: Μια ενδιαφέρουσα πρακτική

'Ολγα Βουγά Πολιτιστικές δραστηριότητες Δήμου Αγκιστρίου

ΙΣΤΟΡΙΑ - ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ - ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Έφΐ) Πουλάκου-Ρεμπελάκου Διονύσιος Αιγινήτης (1818-1882)

Βάσω Κανελλοπούλου Οι παραδοσιακοί σπόροι, ένα σύμβολο για τη συνέχεια της ζωής

Άρης Παύλος Η Τοπική Ομάδα του Πελίτι στην Αίγινα

Αίνα Μτιόγρη-Πετρίτοί) Το καλαντάρι (Β' μέρος)

Γιώργος Μπήτρος Η κεντημένη Αίγινα με τις κλωστές της Μαίρης

Γιώργος Γεωργής Για τον Πυθέα του Λάμπωνος

Ευτυχία Γιαννούλη Σχολιασμός του άρθρου του D. Mason «Η επιδρομή του Μπαρμπαρόσα εναντίον της Αίγινας το 1537»

Κωνσταντίνος Δασκαλάκης, Ελίζα Μαντέ Αίγινα: Στοιχεία για τη διαχείριση του νερού

Λιλή Πέππα-Σαρρηδημήτρογλου Η Βιβλιοθήκη της Γεωργίας Κουλικούρδη

Ε. Σημαντώνη-Μπουρνιά Έβη Τουλούπα

100

Εύη Τουλούπα Το σπίτι μου στην Αίγινα

104

ΣΥΜΒΑΙΝΟΥΝ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ Προνόη Θεολογίδου Μαθήματα Ελληνικών για ξένους

110

Μαίρη Γαλάνη - Κρητικού Γέννα-Βάπτιση-Γάμος: Υψηλού επιπέδου έκθεση από τους Φίλους του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Αίγινας

113

Λιλή Μαυροκέφαλου Λέσχη Ανάγνωσης στην Αίγινα

120

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Κωστής Παλαμάς Αίγινα

124

Βασιλική Φράγκου Ποιήματα

135

Ιωάννα Περατινού-Καλογιάννη Ποιήματα

137

ΤΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ TOY ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ ΤΗΣ «ΑΙΓΙΝΑΙΑΣ»

Οι επιλογές και οι συνεπαγόμενες αποφάσεις που ακολουθούν οι πολιτικές αρχές σε τοπικό επίπεδο, εν προκειμένω σε επίπεδο Δήμου, εξυπακούεται ότι θα πρέπει να έχουν γνώμονα και κύριο κριτήριο την εξυπηρέτηση των υπαρχουσών ή αναφυομένων εν τω μεταξύ αναγκών των κατοίκων, να είναι άμε σης προτεραιότητας ή να στοχεύουν στην πρόβλεψη και πρόληψη προβλη μάτων, που θα προκύψουν στο μέλλον. Μέσα από μία τέτοια προοπτική η εκάστοτε αιρετή διοίκηση ενός Δήμου οφείλει να θέτει στόχους και προτεραιότητες, που μπορούν με την υλοποίη ση τους να φέρουν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Επιπλέον, βάσει της κοι νής λογικής, εξυπακούεται ότι η οικονομία χρόνου, μέσων και πόρων θα πρέ πει να είναι ανάμεσα στους παράγοντες που επηρεάζουν προς την επιλογή της βέλτιστης κάθε φορά απόφασης για την επίτευξη της ευνοϊκότερης και πιο ωφέλιμης, εννοείται για τους πολίτες, λύσης σε σχέση με τον τόπο ανα φοράς. Αφορμή για τις σκέψεις αυτές, αλλά και κάποιες άλλες που θα αναφέρω στη συνέχεια, μου έδωσε ένα μονοήμερο ταξιδάκι στο γειτονικό μας Αγκίστρι. Επειδή είχαμε κατά νου να κάνουμε ένα μικρό αφιέρωμα στο διπλανό μας νησί και έως πρόσφατα τοπικό διαμέρισμα του Δήμου Αίγινας, είχαμε δε ακούσει σε γενικές γραμμές για κάποια πράγματα που γίνονται εκεί από τον αυτόνομο πλέον Δήμο Αγκιστρίου, συνδυάσαμε μία Κυριακή αναψυχής με μία συνάντηση με το Δήμαρχο του νησιού. Ομολογουμένως τα όσα πληροφορηθήκαμε μας άφησαν έκπληκτους και αισθανθήκαμε ότι ζούμε όχι λίγα μίλια δίπλα στο Αγκίστρι αλλά στην άλλη άκρη του πλανήτη, για να μην πω σε ένα καθυστερημένο νησί κάποιας χώρας τριτοκοσμικής. Πολλώ μάλλον, αν αναλογιστεί κανείς ότι αντικειμενικά το Αγκίστρι αποτελούσε μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες ένα νησί όχι μόνο φτωχό αλλά και παραδόξως απομονωμένο, παρόλη τη γειτνίαση με την Αίγι να και την εξίσου κοντινή απόσταση από τον Πειραιά. Η Αίγινα ήταν πάντα το κοντινό νησί θερινών διακοπών των Αθηναίων και Πειραιωτών ήδη από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, πιο μεγάλη, πιο πλούσια, με λαμπρή αρχαιότερη και νεότερη ιστορία, τόπος διαμονής διάσημων ανθρώπων του πνεύματος και των τεχνών. Πράγματα, βέβαια, γνωστά και αντάξια της οντό τητας της. Και, για να πούμε και την καθαρή αλήθεια, πάντα υπήρχε κι ένα αίσθημα υπεροχής προς το μικρό Αγκίστρι. Πάντως, τα προβλήματα των δύο νησιών είναι, ή μάλλον φαίνεται ότι

ήταν μέχρι πρόσφατα, κοινά. Η χρόνια λειψυδρία το κυριότερο, η έλλειψη αποχέτευσης, η διάθεση των απορριμμάτων, η διαχείριση του τουρισμού ως κύριου οικονομικού πόρου, για να αναφέρω κάποια από τα πιο βασικά. Βεβαίως, η διαφορά των μεγεθών είναι ένας παράγων που λειτουργεί πιο επι βαρυντικά για την Αίγινα, διογκώνοντας τα προβλήματα και καθιστώντας την αντιμετώπιση τους πιο δύσκολη. Εδώ ουσιαστικά προβάλλει το πεδίο των επιλογών και των αποφάσεων, πώς αξιολογεί και πώς θέτει κανείς τις προτεραιότητες και με ποια κριτήρια τις επιλέγει. Επιδιώκει την καλύτερη και πιο εφικτή, άρα και συμφέρουσα για τους δημότες, λύση ή ακολουθεί δρόμους αδιέξοδους, αβέβαιους, ατελέσφο ρους, δαπανώντας πόρους και χρόνο για το ανέφικτο ή, εν πάση περιπτώσει, το λιγότερο επωφελές για το σύνολο; Το Αγκίστρι σε λίγους μήνες θα πάψει να έχει πρόβλημα νερού. Η χρόνια λειψυδρία δεν θα αντιμετωπίζεται πλέον με τη μεταφορά νερού μέσω των γνωστών δύο εταιρειών που εφοδιάζουν και την Αίγινα, στη πραγματικότη τα της μίας μόνον. 0 Δήμος Αγκιστρίου δουλεύοντας μεθοδικά και αθόρυβα σε 4-5 μήνες θα λειτουργήσει τις δύο μονάδες αφαλάτωσης και θα έχει πλήρη επάρκεια νερού, χωρίς εξάρτηση από κανένα υδρομεταφορέα. Τηρουμένων των αναλογιών, το κόστος κατασκευής και λειτουργίας της αφαλάτωσης σε πέντε περίπου χρόνια θα έχει αποσβεστεί και δεκαετίες δαπανών υπέρογκων ποσών για τη μεταφορά του δε θα προκαλούν πλέον οικονομική αιμορραγία στο νησί. Στην Αίγινα οι πάντες έχουν εναποθέσει τις ελπίδες τους στον υποθαλάσ σιο αγωγό μεταφοράς νερού. Οταν ρώτησα τον Δήμαρχο Αγκιστρίου κ. Γιάν νη Αθανασίου, γιατί απέρριψαν μία τέτοια λύση, μου απάντησε επί λέξει «ήμουνα νιος και γέρασα», έχοντας βέβαια στο νου του τις χρόνιες, ανέξοδες, μάταιες και μάλλον αποπροσανατολιστικές υποσχέσεις για το μεγαλόπνοο έργο, που θα έλυνε άπαξ και διά παντός το πρόβλημα. Αλήθεια, πρέπει να είναι περισσότερο από δύο δεκαετίες που ακούμε για το μεγάλο έργο ως τη μόνη εφικτή και οριστική λύση. Πόσες φορές δεν έχου με ακούσει από τα επίσημα χείλη των τοπικών δημοτικών αρχόντων ότι το έργο προχωράει, το πρόβλημα της λειψυδρίας βαίνει προς το τέλος του, το νερό, να 'το, έφτασε. Μόνο που νερό ακούμε και νερό δε βλέπουμε. Και είναι νερό της ΕΥΔΑΠ, που μας έρχεται από τον Ασπρόπυργο και μέσω χερσαίου αγωγού από τη Σαλαμίνα και από κει και πέρα ο περίφημος υποθα λάσσιος, το μεγάλο επίτευγμα και το καμάρι μας! Μόνο που όλα αυτά είναι στα χαρτιά και στα «θα» και στην πολιτική βούληση των διαφόρων ιθυνό ντων και στις προσωπικές γνωριμίες με τα κόμματα και τους βουλευτές και τους υπουργούς και πάει... λέγοντας. Κούφιες κουβέντες, με τις οποίες χρόνια τώρα μας βαυκαλίζουν. Μάλιστα, κάποια από αυτά τα πράγματα ούτε καν

στα χαρτιά δεν είναι. Μόνο στη φαντασία και στην ιδεοληψία όσων τα υπο στηρίζουν και τα διαδίδουν κακοπροαίρετα ή καλοπροαίρετα. Γιατί υπάρ χουν και πολλοί που καλοπροαίρετα έχουν πεισθεί ότι άλλη λύση δεν υπάρ χει ενώ όλος σχεδόν ο κόσμος στην Αίγινα έχει πεισθεί για την αναγκαιότητα του έργου. Εδώ γεννώνται δύο βασικά και κρίσιμα ερωτήματα. Το ένα είναι αν το έργο είναι η πλέον ενδεδειγμένη λύση, σύμφωνα με τους όρους που προανα φέραμε, δηλαδή με το συνυπολογισμό κόστους, χρόνου και ασφαλείας, δηλα δή μονιμότητας και επάρκειας της επιλεγείσας λύσης. Και το δεύτερο, σε περίπτωση που κανείς προκρίνει αυτή τη λύση, αν το έργο είναι πράγματι εφικτό, λόγω μεγέθους, βαθμού δυσκολίας, ειδικά υπό τις παρούσες συνθή κες οικονομικής κρίσης της χώρας μας, που απομακρύνουν ή ελαχιστοποιούν τις πιθανότητες χρηματοδότησης του. Πολύ δύσκολα θα μπορέσει να γίνει η πλήρης έγκριση και η υλοποίηση τέτοιου έργου. Όσο πιο ακριβό, τόσο και πιο δύσκολη η εξεύρεση της ή των πηγών αποπληρωμής του. Επιπλέον, θα βαρύνει για πολλά περισσότερα χρό νια την τσέπη του δημότη. Εσχάτως με την κρίση αναφύονται και άλλου είδους προβλήματα. Η εντολή είναι να ιδιωτικοποιηθεί η ΕΥΔΑΠ. Θα δεχθεί μια τέτοια ιδιωτική εταιρεία - δεν αναφέρομαι σε αυτό καθαυτό, βέβαια, το ξεπούλημα - να αναλάβει το βάρος μίας τέτοιας δαπάνης; Και αν το αναλάβει, πόσο θα το χρεώσει και ως πότε στους δημότες. Είναι παγκοίνως γνωστό ότι σε όποια χώρα ιδιωτικοποιήθηκε η πρόσβαση του πολίτη στο νερό οι τιμές τετραπλασιάστηκαν και κάποιες φορές έγιναν επταπλάσιες. Φυσικά, η ιδιω τικοποίηση του νερού και η εκμετάλλευση του ως πόρου πλουτισμού από ιδιώτες αντίκειται στην ίδια την αρχή που προστατεύει παγκοσμίως την ελεύθερη πρόσβαση σε αυτό που είναι πανανθρώπινο, δημόσιο, κοινωνικό αγαθό. Δεν είναι μόνο άδικο, περιοριστικό της βασικής ανθρώπινης ανάγκης και ελευθερίας, είναι συγχρόνως και, για όλους αυτούς τους λόγους, ανήθικο. «Δεν έχεις να πληρώσεις, το ακριβό και ιδιωτικοποιημένο πλέον νερό, σου κόβω τη πρόσβαση και πεθαίνεις». Η ελευθερία της παγκοσμιοποίησης και του άκρατου νεοφιλελευθερισμού. Υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις για απεξάρτηση της Αίγινας από τους υδρομεταφορείς και κατά καιρούς έχουν προταθεί από ανθρώπους, που μπο ρούν και σκέφτονται με το μυαλό απεγκλωβισμένο από την εμμονή στον υπο θαλάσσιο αγωγό. Θυμίζω κάποια άρθρα του αείμνηστου Μίμη Σαραντάκου μέσα από τις σελίδες αυτού του περιοδικού. Το θέμα είναι ότι μπροστά σε αυτές τις εναλλακτικές, ας τις ονομάσουμε, λύσεις, η επιμονή στον υποθα λάσσιο αγωγό μόνο τη διαιώνιση της εξάρτησης μπορεί να προοιωνίζει. Εκτός από το Αγκίστρι και άλλα νησιά με πληθυσμό μεγαλύτερο της Αίγινας, όπως για παράδειγμα η Σύρος, κατάφεραν με την επιλογή της αφαλάτωσης

να εξασφαλίσουν επάρκεια νερού άριστης ποιότητας. Το επιχείρημα της ανε πάρκειας ηλεκτρικού ρεύματος, με την πόντιση του τέταρτου καλωδίου μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας από τη ΔΕΗ, έχει ήδη εκλείψει. Πλην αυτού, η τάση σήμερα είναι για στροφή προς τις ήπιες επεμβάσεις, που και περιβαλλοντικά είναι γενικώς λιγότερο ζημιογόνες, αλλά και κινούνται προς την κατεύθυνση της αειφόρου ανάπτυξης, αφού λειτουργούν με κριτή ρια που συνδυάζουν την ποθητή ανάπτυξη, την οικονομία πόρων, την αυτάρ κεια και τη διαρκή και απρόσκοπτη παροχή των επιθυμητών αγαθών. Το νησί μας έχει γεμίσει από γεωτρήσεις, νόμιμες και παράνομες. Κάποιες από αυτές συμβάλλουν επικουρικά στο δίκτυο του νησιού σε διαστήματα μεγάλης ζήτησης. Αλλά μου προξενεί κατάπληξη και οργή το θέαμα που αντικρίζω κάθε μέρα σε κάποιο σημείο του νησιού: έξω από ένα νεότευκτο μεγάλο σπίτι τρέχουν ποτάμι τα νερά της γεώτρησης κατά μήκος του δρόμου έχοντας ποτίσει τα στρέμματα από γκαζόν του πλούσιου ιδιοκτήτη. Το πρώτο βήμα είναι η ορθολογική διαχείριση του υπάρχοντος υδάτινου δυναμικού. Έχουν προταθεί διάφορες απλές και εφικτές λύσεις. Η κατασκευή υδατοδεξαμενής για συλλογή του βρόχινου νερού σε κάθε νεοανεγειρόμενη οικοδομή ή η δημιουργία της σε όποιο από τα παλιά είναι δυνατή, η κατασκευή υδατολεκανών σε πρόσφορα σημεία του νησιού, τα ανασχετικά φράγματα για εμπλου τισμό του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα που έχει γίνει πλέον υφάλμυρος στην Αίγινα, η απαγόρευση υδροβόρων φυτεύσεων, όπως το προαναφερθέν και ξένο προς το οικοσύστημα της Αίγινας γκαζόν, είναι μερικά από τα μέτρα, που χωρίς μεγάλο κόστος και με προοπτική σύντομης οικονομικής απόσβεσης, μπο ρούν να συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό, παραπληρωματικά βέβαια, στην εξοι κονόμηση υδάτινου δυναμικού και στην απεξάρτηση από το μεταφερόμενο νερό. Το κόστος της μεταφοράς, ως γνωστόν, για το Δήμο της Αίγινας είναι δυσβάσταχτο και αποτελεί μόνιμη αιτία οικονομικής δυσπραγίας. Δεν ανήκουν στη σφαίρα της ουτοπίας αυτά. Έχουν εφαρμοστεί και εφαρμόζονται σε πολλά μέρη και νησιά στην πατρίδα μας και αλλού. Με τη σύγχρονη επιλογή κατασκευής και λειτουργίας μονάδας ή επιμέρους μονά δων αφαλάτωσης ως κύριας πηγής εξασφάλισης νερού, παρέχεται αυτάρκεια και απαλλαγή από την εξάρτηση οιουδήποτε άλλου φορέα, δημόσιου ή ιδιω τικού. Επιπλέον, εξασφαλίζεται άφθονο, καλής ποιότητος, φθηνότερο και σε μόνιμη βάση νερό. Αντί για ένα μεγαλεπήβολο, αμφίβολο στην έκβαση του έργο, μικρές μονάδες με παραπληρωματική λειτουργία, ενδεχομένως σε δια φορετικά σημεία του νησιού που προσφέρουν πλήρη αυτονομία, για το παρόν και για το μέλλον. Μην ξεχνάμε άλλωστε ότι τα επόμενα χρόνια προ βλέπονται δυσοίωνα για τους υδάτινους πόρους παγκοσμίως, πολύ δε περισ σότερο για την περιοχή μας. Οι ειδικοί υπολογίζουν ÓTL σε μια εικοσαετία το πολύ η ΕΥΔΑΠ θα έχει πρόβλημα νερού, καθώς τα υδατικά αποθέματα για

τον ελληνικό χώρο θα βαίνουν ολονέν μειούμενα. Αν κάποιος ή κάποιοι υπεύθυνοι θέλουν, λοιπόν, να βοηθήσουν πραγμα τικά το νησί, ιδού ο δρόμος. Λύσεις πιο εφικτές, πιο οικονομικές, πιο μακρό πνοες, πιο άμεσες, και πιο φιλικές προς το περιβάλλον του νησιού. Και, επι πλέον, πιο μόνιμες και πιο σίγουρες. Οι μεγάλες εργολαβίες και τα φαραωνι κού μεγέθους έργα πρωτίστως ευνοούν τους μεγαλοεργολάβους. Και η διά θεση του νερού από εταιρείες ιδιωτικών συμφερόντων είναι βρόγχος και εξα ναγκασμός σε διαρκείς εκβιασμούς και αιτία μόνιμης οικονομικής αφαίμαξης. Στο Αγκίστρι, δίπλα μας, το συνειδητοποίησαν και βρήκαν τις λύσεις με ομό νοια και σύμπνοια. Εδώ, στην Αίγινα, πότε άραγε θα συμβεί κάτι τέτοιο; Και κάτι τελευταίο. Στους δρόμους της Αίγινας, βουνά ολόκληρα τα σκου πίδια και τα μπάζα στους δρόμους, με έντονη τη δυσοσμία και κοπάδια από γάτες να εγκαταβιούν μέσα στους κάδους. Το φετινό καλοκαίρι έχουμε και ένα καινούργιο φαινόμενο, τα σμήνη ψύλλων σε όλο το νησί. Με ό,τι μπορεί να συνεπάγονται όλα αυτά για την υγεία όλων μας. Στο Αγκίστρι στα 10 περί που χιλιόμετρα του οδικού δικτύου δεν είδα ούτε ένα σκουπιδάκι! Και που θενά μπάζα! Συγκρίσεις που προκαλούν αισθήματα θλίψης, οργής, αγανά κτησης και δημιουργούν πλήθος ερωτηματικά. Όλη αυτή η πρόχειρη και δίχως συναίσθηση των πραγμάτων προσέγγιση, μόνο αδιαφορία και έλλειψη αγάπης για την Αίγινα μπορεί να σημαίνει. Φίλες και φίλοι της Αιγιναίας, καλό καλοκαίρι και καλό κουράγιο. Γεώργιος Ι. Μπόγρης Διευθυντής της «Αιγιναίας»

Όλες οι φωτογραφίες από το Αγκίστρι παραχωρήθηκαν στην ΑΙΠΝΑΙΑ από τον Κώστα Ζηρίνη και την Ισαβέλλα Μπετράν. Ο φακός τους έχει «πιάσει» την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του νησωύ και αποτυπώνει την αγάπη των δυο φωτογράφων γι' αυτό. Τους ευχαριστούμε. 10

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΑΓΚΙΣΤΡΙ ΤΟ «ΠΡΑΣΙΝΟ ΝΗΣΙ» ΤΟΥ ΑΡΓΟΣΑΡΩΝΙΚΟΥ

•

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΜΠΟΓΡΗΣ

Αγκίστρι-πράσινο νησί

ίγα ναυτικά μίλια δυτικά της Αίγινας, κοντά στις ακτές της Πελοποννή σου, βρίσκεται ο καταπράσινος επίγειος παράδεισος του Σαρωνικού, η νήσος του Αγκιστρίου. Τις τελευταίες δεκαετίες έχειγίνει δημοφιλής τουριστικός προορισμόςγια εκλεκτικούς επισκέπτες. Το μικρό Αγκίστρι, με μόλις 13,5 τ.χ, έκταση, παρέ μεινε ουσιαστικά άσημο μέσα στο ρου της Ιστορίας και εξαρτημένο διοικητι κά από την Αίγινα, όντας μέχρι πρόσφατα μία από τις κοινότητες του Δήμου Αίγινας. Με την ανακήρυξη του σε αυτόνομο Δήμο πριν λίγα χρόνια, ακολού θησε μια ανοδική πορεία, όσον αφορά τη δυναμική, αυτοτελή, λειτουργική παρουσία του, με έμφαση στην οικονομική βελτίωση και σε συγχρονισμό με τις δράσεις εκείνες που το καθιστούν πρότυπο αειφόρου ανάπτυξης με ισορ ροπημένη και φιλοπεριβαλλοντική τουριστική ανάπτυξη.

Φαίνεται ότι το Αγκίστρι ευτύχησε να έχει πρόσωπα στη διοίκηση του Δήμου που εργάστηκαν μεθοδικά, επίμονα, αποτελεσματικά και με αγάπη για τον τόπο τους, ώστε να πετύχουν συγκεκριμένα πράγματα με γνώμονα το καλό όλων των κατοίκων και τη διαφύλαξη της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του νησιού τους. Επισκεφτήκαμε, λοιπόν, μία Κυριακή το Αγκίστρι και συναντήσαμε το Δήμαρχο, κύριο Γιάννη Αθανασίου, και τον Αντιδήμαρχο, κύριο Τάσο Λογοθέ τη, οι οποίοι με μεγάλη ευγένεια και προθυμία μας παρουσίασαν πώς, με συνεχείς και επίμονες προσπάθειες, κατάφεραν κάποια μικρά θαύματα. Οφείλω να ομολογήσω ότι εκείνο που μου έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση είναι η σεμνότητα και η έλλειψη οποιασδήποτε υπερβολής και φανφάρας για τα επιτεύγματα των προσπαθειών τους, πράγμα που, δυστυχώς, αποτελεί το σύνηθες χαρακτηριστικό της πλειονότητας των πολιτευόμενων στη χώρα μας. Το σύνολο σχεδόν των πληροφοριών που πήραμε είναι από το Δήμαρχο και, όσον αφορά τα του τουρισμού, από τον Αντιδήμαρχο. Η κατοίκηση του νησιού στα νεότερα χρόνια υπολογίζεται ότι έλαβε χώρα τα τελευταία 400 χρόνια, όπως μαρτυρούν τα παλαιότερα χαλάσματα οικιών που σώζονται ακόμα. Η πληθυσμιακή κατάσταση του Αγκιστρίου σήμερα παρουσιάζει μια αύξουσα τάση με σύνολο πληθυσμού στην τελευταία απογραφή 1.121 κατοί-

κους. Η κατανομή στους 4 οικισμούς του νησιού είναι: 600 στο Μεγαλοχώρι, όπου και η έδρα του Δήμου, 150 στα Λιμενάρια και 350 στη Σκάλα και το Μετόχι, που αποτελούν ενιαία οικιστική ενότητα. Σημειωτέον ότι η Σκάλα είναι νεότερος οικισμός, δημιούργημα ουσιαστικά της τουριστικής ανάπτυξης. Μέχρι τη δεκαετία του 1970 το Αγκίστρι ήταν ένα νησί με αποκλειστική σχεδόν γεωργική απασχόληση του πληθυσμού και την ύπαρξη λίγων ναυτικών και ψαράδων. Η κύρια γεωργική απασχόληση ήταν η ρητινοσυλλογή, η οποία έδινε ένα ικανοποιητικό, για τα δεδομένα της εποχής και του τόπου, εισόδημα. Ετησίως συνελλέγοντο περίπου 20 τόνοι ρετσινιού από το πλούσιο πευκοδά σος του νησιού, που διατηρείται σχεδόν άθικτο και καλύπτει έως και σήμερα το 85-90% της επιφάνειας του. Αυτό αποτελούσε και το κύριο εξαγωγικό προϊόν του, με το οποίο απασχολείτο το 70% περίπου των κατοίκων. Σήμερα 2-3 άτομα συνεχίζουν να συλλέγουν ακόμη το ρετσίνι για το κρασί τους. Οι ελιές του νησιού παρείχαν αυτάρκεια σε λάδι καιγινόταν και μικρή εξα γωγή, τα αμπέλια του νησιού αλλά και της Μετώπης, που εκείνα τα χρόνια καλυπτόταν από αμπέλια, επαρκούσαν για την ντόπια κατανάλωση κρασιού (ρετσίνα), καλλιεργούνταν χωράφια με σιτάρι και ζωοτροφή. Αρκετές συκιές φύονταν, που έφταναν ώστε να γίνεται και εξαγωγή σύκων. Υπήρχαν δύο μύλοι, στο Μεγαλοχώρι και στα Λιμενάρια, που παρείχαν αυτάρκεια αλεύρου για το καθημερινό ψωμί, αλλά σταμάτησαν να λειτουργούν προ 30 ετών περίπου. Τα ελαιοτριβεία ήταν δύο στα Λιμενάρια και ένα στο Μεγαλοχώρι. Η λειτουργία τους σταμάτησε προ δεκαετίας. Η δεκαετία του 70 αποτελεί για το Αγκίστρι μία κομβική εποχή, όπως άλλωστε και για πλείστα ελληνικά νησιά. Είναι η εποχή που αρχίζει η Ελλάδα και, κυρίως, τα νησιά της και οι παραθαλάσσιες περιοχές να αποτελούν ελκυ στικό προορισμό για τους Ευρωπαίους αλλά και αρκετούς Αμερικανούς του ρίστες. Κάποιες κινηματογραφικές ταινίες, ο ήλιος, οι καθαρές θάλασσες, τα αρχαία, η απείραχτη και αμόλυντη φύση προσελκύουν ολοένα αυξανόμενα κύματα τουριστών. Μέχρι τότε οι ξένοι επισκέπτες, οι λεγόμενοι τις εποχές εκείνες περιηγητές, είχαν κυρίως αρχαιολογικά, μορφωτικά και φυσιολατρι κά ενδιαφέροντα. Η αγροτική απασχόληση βαθμιαία και σχετικά σύντομα εγκαταλείπεται σχεδόν ολοκληρωτικά και οι Αγκιστριώτες, όπως οι περισσότεροι νησιώτες, στρέφονται προς τα καινούργια, πιο προσοδοφόρα επαγγέλματα τα σχετιζό μενα με την τουριστική κίνηση και ανάπτυξη. Συγχρόνως υπάρχει και μία κατεύθυνση προς τα ναυτικά επαγγέλματα και αρκετοί μπαρκάρουν στα καράβια. Η όλη χρονική, οικονομική και κοινωνική πορεία θα επιφέρει σύντομα αλλαγές στην επαγγελματική απασχόληση και συναφώς στις κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές που φτάνουν ως τις μέρες μας. Η περιοχή του νησιού

που επηρεάζεται πρώτη και περισσότερο είναι, βέβαια, η Σκάλα. Η μεγάλη και πανέμορφη αμμουδιά της θα γοητεύσει τους περισσότερους τουρίστες. Κάτι ανάλογο με την Αγία Μαρίνα στην Αίγινα. Μέχρι τότε η Σκάλα είχε ελάχιστους κατοίκους και κτίσματα. Οι κάτοικοι από το διπλανό Μετόχι θα αποκτήσουν τις πρώτες επαγγελματικές επαφές και ενασχολήσεις με τα τουριστικά επαγ γέλματα. Με τη στροφή στον τουρισμό δημιουργούνται ταβέρνες, εστιατόρια, καφέ-μπαρ, ξενοδοχεία και ενοικιαζόμενα δωμάτια. Σήμερα περίπου 70-80% του ενεργού επαγγελματικού πληθυσμού του νησιού ασχολείται με το τουρι σμό, περίπου 8-10% είναι ναυτικοί, υπάρχουν 10 επαγγελματίες αλιείς με ισά ριθμα καΐκια και, μέχρι πρότινος, 10-12% δραστηριοποιούνταν στα τεχνικά επαγγέλματα. Μέχρι πρότινος, διότι η σημερινή οικονομική κρίση έχει επηρε άσει δυσμενώς τον επαγγελματικό αυτό τομέα, όπως και άλλους βέβαια. Η μεγαλύτερη οικοδομική δραστηριότητα θα παρατηρηθεί στη Σκάλα και στην περιοχή που τη συνδέει μέχρι το Μεγαλοχώρι. Η παραθεριστική κατοι κία αφορά ένα 15-20% του συνόλου των οικοδομών. Μέχρι πριν μία πενταε τία υπήρχαν κατά μέσον όρο 15 οικοδομές σε εξέλιξη ετησίως. Σήμερα υπάρ χουν δύο μόνο! Οι υποδομές του νησιού και οι δημόσιες δραστηριότητες βρίσκονται κυρίως στο Μεγαλοχώρι. Εκεί υπάρχει το Δημαρχείο, ο Λιμενικός και ο Πυρο σβεστικός Σταθμός. Στη Σκάλα εδρεύει ο Αστυνομικός Σταθμός και λειτουρ γεί ιδιωτικό φαρμακείο. Λειτουργεί αγροτικό ιατρείο με έδρα το Μεγαλοχώρι και με επισκέψεις του γιατρού δύο φορές την εβδομάδα στη Σκάλα και μία φορά στα Λιμενάρια. Στο Μεγαλοχώρι υπάρχει το Πνευματικό Κέντρο και το Λαογραφικό Μουσείο του Δήμου. Για τις εκπαιδευτικές ανάγκες του νησιού λειτουργούν στο Μεγαλοχώρι το Νηπιαγωγείο με 20 νήπια, τριθέσιο Δημοτικό Σχολείο με 65 μαθητές, πλή ρες Γυμνάσιο και από το 2007 Λύκειο, με 30 και 25 μαθητές αντιστοίχως. Το μεγαλύτερο επίτευγμα της Τοπικής Δημοτικής Αρχής, είναι ο χαρακτη ρισμός και η ανάδειξη του τόπου σε «Αγκίστρι-Πράσινο νησί». Είναι ένας συγκεκριμένος χαρακτηρισμός, που επιβάλλει με αυστηρά και προκαθορι σμένα στοιχεία ειδικές ενέργειες και δράσεις, οι οποίες με επιμονή και κόπο έφτασαν σε αίσιο πέρας. Συγκεκριμένα, ο χαρακτηρισμός έχει δοθεί από τετραετίας. Η Νομαρχία Πειραιά σε συνεργασία με την τότε Κοινότητα Αγκιστρίου ανέθεσε στο ΕΜΠ με υπεύθυνο τον τότε πρύτανη, καθηγητή κ. Μουτζούρη, την εκπόνηση μελέτης για το χαρακτηρισμό «Αγκίστρι-Πράσινο Νησί». Ο χαρακτηρισμός αυτός θέτει σαν απαραίτητη προϋπόθεση την επί τευξη συγκεκριμένων στόχων, που είναι: αυτάρκεια νερού (με λύσεις που ικανοποιούν το πρόβλημα από οικονομικής και ποιοτικής πλευράς), διαχείρι ση απορριμμάτων και λυμάτων, διατήρηση της φυσιογνωμίας και του δασι κού πλούτου.

Μπροστά στο χρόνιο πρόβλημα της ανεπάρκειας υδάτινων πόρων και βλέποντας το αδιέξοδο και μάταιο των υποσχέσεων για υποθαλάσσιο αγωγό, μπήκε η ιδέα της αφαλάτωσης. Η μελέτη εκπονήθηκε δωρεάν από ιδιωτικό μελετητικό γραφείο, υλοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 2012 και δημοπρατήθη κε το Φεβρουάριο του 2013. Σήμερα βρίσκεται στο στάδιο της αδειοδότησης και αναμένεται να λειτουργήσει σε 4-5 μήνες, χωρίς να έχουν υπάρξει ενστά σεις από πουθενά. Το συνολικό κόστος ανέρχεται στο ποσόν του 1.150.000 ευρώ και η κάλυψη της χρηματοδότησης γίνεται μέσω ΕΣΠΑ. Στο ξεκίνημα του το έργο της αφαλάτωσης θα καλύπτεται ενεργειακά μέσω της ηλεκτρικής ενέργειας που παρέχει η ΔΕΗ. Η υπάρχουσα τεχνική μελέτη περιλαμβάνει το κόστος λειτουργίας, συντήρησης, προσωπικού. Το συνολικό τελικό κόστος θα ανέλθει στο 0,75-0,85 ευρώ/κ.μ. νερού, με το 60% να αφορά το κόστος ενέργειας (ηλεκτρικού ρεύματος). Η πρόθεση είναι στην επόμενη φάση η αντικατάσταση της ενέργειας μέσω δικτύου ΔΕΗ από ανα νεώσιμες πηγές ενέργειας και κυρίως αιολικής. Από οκταμήνου υπάρχει ήδη έτοιμη, εγκεκριμένη μελέτη για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας μέσω ΚΑΠΕ. Αυτό δίνει την προοπτική μερικής κάλυψης των αναγκών ηλεκτρικής ενέργειας του νησιού, αυτονομίας ενεργειακής για κάλυψη των αναγκών αφαλάτωσης και περαιτέρω μείωσης του κόστους παραγωγής του νερού. Η σημερινή τιμή του νερού για τον καταναλωτή που εφοδιάζεται το νησί με τη μεσολάβηση των υδρομεταφορέων ανέρχεται στα 2,95 ευρώ το κυβικό και διατίθεται σε ενιαία κλίμακα. Η πρόθεση, σύμφωνα

με τους υπολογισμούς, είναι να κατέλθει στο 1,50-1,80 ευρώ/κ.μ. με τη λει τουργία της αφαλάτωσης και προοπτική περαιτέρω μείωσης του. Θα λει τουργήσουν τέσσερις γεωτρήσεις. Οι δύο πρώτες για άντληση του νερού στο ύψος της θάλασσας για μείωση της αλατότητας και οι άλλες δύο για απόρρι ψη του εναπομένοντος αποβλήτου άλατος των εγκαταστάσεων. Οι υπάρχουσες σήμερα τέσσερις δεξαμενές του Αγκιστρίου στο Μετόχι, που υδροδοτούν και τη Σκάλα και το Μεγαλοχώρι χωρητικότητας 1800κ.μ., και η έτερη στα Λιμενάρια των 200κ.μ. κρίνονται επαρκείς για τις ανάγκες του νησιού. Η αντλία και ο αγωγός διανομής θα ξεκινάει από το Μεγαλοχώρι, όπου και οι εγκαταστάσεις των μονάδων αφαλάτωσης. Το δίκτυο υδροδότη σης βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση- εδώ και 15 χρόνια περίπου έχει αντι κατασταθεί τμηματικά, χωρίς τμήματα αμιάντου και οι απώλειες του είναι της τάξεως του 10-15%. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι για την Αίγινα οι απώ λειες του δικτύου υπολογίζονται το λιγότερο σε 45% περίπου. Στη διάρκεια της όλης διαδικασίας υπήρξαν προσεγγίσεις από εταιρείες ρωσικών και ισραηλινών συμφερόντων για εγκατάσταση, λειτουργία και εκμετάλλευση του έργου της αφαλάτωσης, όμως το κόστος κρίθηκε ασύμφο ρο για το δημότη και ο Δήμος τις απέκρουσε. Σήμερα ο κανονισμός ύδρευσης απαγορεύει τη διανομή νερού για καλ λιέργειες, φρονούν όμως ότι με το έργο της αφαλάτωσης θα κριθεί δυνατή η διανομή και για αυτούς ή παρόμοιους σκοπούς. Μέχρι προ 15 ετών υπήρχαν γεωτρήσεις στο νησί, που όμως εγκαταλείφτηκαν λόγω ακαταλληλότητας του αντλούμενου ύδατος. Κάποια από τα υπάρχοντα από παλαιότερες εποχές πηγάδια εξακολουθούν να παρέχουν μικρές ποσότητες πόσιμου ή για πότι σμα νερού. Η ετήσια δαπάνη για τη μεταφορά νερού ανέρχεται στα 500.000 ευρώ περίπου ετησίως. Πλην της αφαλάτωσης όμως, στο στάδιο της προμελέτης από ιδιωτικό Γραφείο Μελετών βρίσκεται η δημιουργία τριών υδρολεκανών σε ισάριθμα σημεία του νησιού, με συνολικό προβλεπόμενο ποσόν συγκέντρωσης βρόχι νου νερού γύρω στα 150.000 κυβικά ετησίως. Η πρώτη πάνω από τις δεξα μενές στο Μετόχι, η δεύτερη σε ρέμα στη Δραγονέρα και η τρίτη στους Άγι ους Πάντες στο Μεγαλοχώρι. Τέλος, υπάρχει πρόβλεψη για επέκταση σε τρίτη μονάδα αφαλάτωσης, εφόσον υπάρξουν αυξητικές τάσεις στη ζήτηση νερού μελλοντικά. Η διαχείριση των απορριμμάτων μέχρι σήμερα γίνεται με τον υπάρχοντα σκουπιδότοπο, ο οποίος λειτουργεί με μπάζωμα των σκουπιδιών. Σε εξέλιξη βρίσκεται εκπόνηση μελέτης για μετατροπή και χρήση του υπάρχοντος σκου πιδότοπου (ΧΑΔΑ) σε ΧΥΤΑ και δημοπρασία για την αποκατάσταση του μέσω ΕΣΚΝΑ. Αντιρρήσεις προβάλλει το Δασαρχείο και ο Δήμος έχει απευ θυνθεί στη Γ.Γ. Αποκεντρωμένης Διοίκησης για επίλυση του προβλήματος. Γι'

αυτό και ξεκινάει άμεσα η μεταφορά των απορριμμάτων στα Λιόσια. Η απο κομιδή γίνεται με τα υπάρχοντα δύο απορριμματοφόρα και ένα τρίτο για τη μεταφορά στο σκουπιδότοπο. Σε εξέλιξη, επίσης, βρίσκεται μελέτη για κομποστοποίηση των οργανικών απορριμμάτων. Το πρόγραμμα ανακύκλωσης που λειτουργεί αποδίδει περί που 35-40% μείωση του όγκου των απορριμμάτων. Ως γενική αρχή και επι δίωξη όμως για τη δημοτική αρχή κρίνεται καταστροφική για οικονομικούς κυρίως αλλά και περιβαλλοντικούς λόγους η μεταφορά των απορριμμάτων εκτός νησιού και επιδίωξη είναι η διαχείριση τους επί τόπου. Ένα μείζον πρόβλημα είναιη έλλειψη αποχέτευσης. Υπάρχει έτοιμη, εγκε κριμένη μελέτη για την έλλειψη αυτή και η προσπάθεια είναι για ένταξη στο ΕΣΠΑ ή σε οποιοδήποτε άλλο πρόγραμμα για τη χρηματοδότηση της. Το κόστος της είναι 2.000.000 ευρώ η μονάδα και 6.000.000 το δίκτυο. Οι διαδι κασίες είναι πολύ χρονοβόρες και γι' αυτό η σκέψη είναι προς την κατεύθυν ση της δημιουργίας μικρής μονάδας compact, της οποίας το κόστος είναι μικρό και λύνει το πρόβλημα σε πολύ μεγάλο ποσοστό και με σύντομες δια δικασίες. Το πλούσιο, υπέροχο πευκοδάσος του Αγκιστρίου, το καμάρι του νησιού, τυγχάνει χρόνια τώρα μόνιμης και αποτελεσματικής προστασίας. Απόδειξη, η απουσία πυρκαγιών. Παλαιότερα το δάσος είχε τη φροντίδα και την προστα σία των ρετσινάδων, καθώς ήταν ο βασικός οικονομικός τους πόρος για πολ λές δεκαετίες. Σήμερα η συνειδητοποίηση των κατοίκων του Αγκιστρίου για την προσφορά του δάσους στην οικονομία του νησιού, ως πηγής φυσικού πλούτου και ομορφιάς και πνεύμονα υγείας για τους χιλιάδες επισκέπτες και παραθεριστές, αποτελεί την καταλληλότερη και αποτελεσματικότερη προ στασία για την ύπαρξη και διατήρηση του. Το δάσος καλύπτεται από αντιπυρικές ζώνες προστασίας. Σε συνεργασία με το ΥΠΕΘΑ γίνεται τακτικός καθαρισμός των αντιπυρικών ζωνών με μηχα νήματα και χειριστές. Μέσω Δασαρχείου πέρυσι υλοποιήθηκε εργολαβία για καθαρισμό μεγάλου τμήματος των ζωνών. 0 Δήμος διορίζει κατ' έτος φύλα κες και πραγματοποιούνται θαλάσσιες περιπολίες το καλοκαίρι. Υπάρχουν δέκα διάσπαρτες δεξαμενές νερού των 20 κ.μ. νερού εκάστη για καταστολή πυρκαγιών. Η προαναφερθείσα μελέτη του ΕΜΠ, που έδωσε το χαρακτηρι σμό «Αγκίστρι-Πράσινο Νησί», περιλαμβάνει επίσης και πρόβλεψη για χρήση της βιομάζας του δάσους, ως πηγής ενέργειας για το νησί. Σε συνεργασία με τους επαγγελματίες του νησιού, ο Δήμος Αγκιστρίου εκπόνησε μελέτη για χάραξη μονοπατιών φυσιολατρικού περιπάτου στο δάσος. Στο υπάρχον οδικό δίκτυο, συνολικού μήκους 10-12 χιλιομέτρων, με από φαση του Δημοτικού Συμβουλίου υπάρχει απαγόρευση κυκλοφορίας μεγάλων οχημάτων (φορτηγών) τα Σαββατοκύριακα. Σύμφωνα με τη μελέτη του ΕΜΠ

πάλι, προβλέπεται για το μέλλον η κυκλοφορία μόνο ηλεκτρικών οχημάτων. Με τον τουρισμό ως κύρια και ουσιαστική οικονομική πρόσοδο του νησι ού, η κατάσταση σήμερα βρίσκεται σε μία φθίνουσα πορεία, λόγω της γενι κότερης οικονομικής κρίσης όλης της χώρας αλλά και εξ αιτίας ειδικότερων ή και απρόβλεπτων παραγόντων. Η ουσιαστική τουριστική κίνηση στο νησί και η βαθμιαία αλλά ταχύτατη στροφή προς την πλήρη σχεδόν επαγγελματική ενασχόληση των κατοίκων με τα συναφή επαγγέλματα, άρχισε γύρω στο 1975, αρκετά αργότερα από ότι στην κοντινή Αίγινα, κυρίως με Αμερικανούς τουρίστες στην αρχή. Μετά το 1980 αρχίζει η συνεργασία με εταιρείες κυρίως από την Αγγλία, Σουηδία, Νορβηγία, Γερμανία κ.ά. Σταδιακά οικοδομούνται οι ανάλογες υποδομές, μικρής κυρίως κλίμακας. Σήμερα το σύνολο των ξενοδο χείων, ενοικιαζόμενων δωματίων και οι γκαρσονιέρες αριθμούν περίπου 2.500-3.000 κλίνες και έχουν οικοδομηθεί περίπου 150 εξοχικές, παραθερι στικές ιδιωτικές κατοικίες. Μετά το 2.000 και με τη λειτουργία του νέου αεροδρομίου στα Σπάτα, η τουριστική κίνηση δέχεται τα πρώτα πλήγματα, κάτι βέβαια που θα επηρεά σει και τα άλλα νησιά του Αργοσαρωνικού. Μέχρι τότε η κίνηση ανερχόταν σε περίπου 800 αφίξεις ανά ΙΒΘήμερο. Το σπατόσημο και η θέση του νέου αερο δρομίου αποτελεί για τις τουριστικές εταιρείες επιπρόσθετο οικονομικό κόστος και τροχοπέδη για το νησί και οι εταιρείες κατευθύνουν τους πελάτες τους σε άλλους προορισμούς. Σήμερα οι ημερήσιες αφίξεις έχουν περιοριστεί κατά μέσον όρο στις είκοσι ημερησίως και μόνο για τη φουλ σαιζόν που διαρ κεί πλέον δύο μήνες και η επικοινωνία με τους υποψήφιους πελάτες γίνεται μέσω Ιντερνέτ και προσωπικών επαφών. Αντιθέτως, παρατηρείται μία κάποια αύξηση του εγχώριου τουρισμού, λόγω παραθεριστικής κατοικίας, επισκε πτών του Σαββατοκύριακου ή έλευσης ατόμων με καταγωγή από το Αγκίστρι. Η ακτοπλοϊκή σύνδεση γίνεται με τα ιπτάμενα δελφίνια, τα οποία πραγ ματοποιούν δώδεκα δρομολόγια τη θερινή περίοδο και έξι τη χειμερινή με το λιμάνι του Μεγαλοχωρίου. Το λιμάνι ολοκληρώθηκε το 2004-2005 και το 2007 πραγματοποιήθηκε εκβάθυνση του. Επίσης, εκτελούνται δύο - τρία δρομολόγια φεριμπόουτ το καλοκαίρι και ένα το χειμώνα στο λιμάνι της Σκά λας. Όλα τα δρομολόγια γίνονται μέσω Αιγίνης. Λειτουργεί, επίσης, το τοπι κό μετοχικό εξπρές πλοιάριο με τρία θερινά και δύο χειμερινά δρομολόγια για την Αίγινα και υπάρχουν και τρία ιδιωτικά θαλάσσια ταξί. Οι σημερινές φιλοπεριβαλλοντικές καινοτόμες δράσεις και βασικές υπο δομές που δημιουργούνται στο νησί και η σύλληψη, προώθηση και πραγμα τοποίηση της αρχικής ιδέας «Αγκίστρι-Πράσινο Νησί» από τους κατοίκους και το Δήμο Αγκιστρίου φαίνεται ότι αποτελούν τη μόνη ελπιδοφόρο, αποτε λεσματική και με προοπτική οδό για το μέλλον του νησιού ως ενός μικρού περιβαλλοντικού παραδείσου. Οι κατευθύνσεις που ακολουθούνται και οι

συνεπακόλουθες οικονομικές δραστηριότητες, αντιστοιχούν και συμπίπτουν με πλήρη αρμονία στην προοπτική της αειφόρου ανάπτυξης του. Το Αγκίστρι μέχρι πριν λίγες δεκαετίες υπήρξε ένας τόπος φτωχός, παρα μελημένος, με ισχνή παρουσία κοντά και δίπλα στη δεσπόζουσα και κάπως υπεροπτική απέναντι του Αίγινα. Σήμερα, όπως όλα φαίνεται να δείχνουν, τείνει να αποτελέσει ένα παράδειγμα για την κατεύθυνση της ανάπτυξης που οφείλουν να ακολουθήσουν τα νησιά του Αργοσαρωνικού αλλά και της ευρύ τερης ελληνικής περιφέρειας. Για το νησί της Αίγινας, τόσο κοντά και όμως τόσο μακριά από το Αγκίστρι, μία τέτοια προοπτική φαντάζει πολύ μακρινή και δύσκολη. Η εύρεση λύσης για τις βασικές υποδομές και την κατεύθυνση της στο μέλλον, έκτων πραγμάτων δείχνει μάλλον θολή και δυσοίωνη. Η ενα πόθεση όλων των ελπίδων για την επίλυση του προβλήματος της έλλειψης νερού στη σύνδεση με υποθαλάσσιο αγωγό, μοιάζει σα να αποστρέφουν οι πάντες, ιθύνοντες και μη, τα μάτια τους από την αλήθεια. Η αλήθεια είναι ότι κάτι τέτοιο δεν φαίνε ται υλοποιήσιμο. Κάθε εμμονή στη λύση του υπο θαλάσσιου αγωγού μπο ρεί μόνο να αποδείξει ότι κανείς δε θέλει να λύσει το πρόβλημα, γιατί κανείς δε θα θελήσει να αναλάβει το ασύμφορο κόστος, ιδίως στη σημερινή οικονομική αρνητική συγκυρία. Άλ λωστε τέτοια, φαραωνι κού τύπου έργα, μόνο τους εργολάβους ικανοποιούν. Και η διαιώνιση του, χωρίς καν τη σκέψη για λύσεις στοιχειώδους ή μερικής έστω αυτάρκειας, μόνο τις εταιρείες υδρομεταφοράς ευνοούν.

ΑΘΗΝΑ ΜΑΥΡΙΔΟΥ*

Με αφορμή την πρωτοβουλία του Δήμου Αγκιστρίου να προωθήσει τη λύση της αφαλάτωσης προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα ύδρευσης τον νησιού, ζητήσαμε από την κ. Αθηνά Μαυρίδον, εμπειρογνώμονα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας σε θέματα ποιότη τας νερού, να μας παρουσιάσει τα υπέρ και τα κατά μιας τέτοιας επιλογής. Το επιπλέον γεγονός ότι η κυρία Μαυρίδου έχει αναπτύξει εδώ και χρόνια δεσμούς με το Αγκί στρι ήταν μία ακόμη ευτυχής συγκυρία...

Αφαλάτωση νερού: Μια ενδιαφέρουσα πρακτική

Το πρόβλημα της επάρκειας πόσιμου νερού Στο πολύ μακρινό παρελθόν οι άνθρωποι ήταν υποχρεωμένοι να εναρμονί ζουν τις ανάγκες και τις δραστηριότητες τους στα κλιματικά και γεωγραφικά δεδομένα της περιοχής που κατοικούσαν. Αν κάποιοι επιζητούσαν έναν πλου σιότερο ή ευκολότερο τρόπο ζωής, τότε η λύση ήταν η μόνιμη ή η εποχιακή (νομαδική) μετακίνηση τους. Όμως, από την αρχαιότητα ακόμα, η τεχνολογική ανάπτυξη είχε σαν απο τέλεσμα την προσαρμογή της φύσης στα ανθρώπινα δεδομένα, γεγονός που θεωρήθηκε σημαντική νίκη και υμνήθηκε από πολλούς. Η εποχιακή λειψυ δρία αντιμετωπίζεται με τη δημιουργία τεχνητών λιμνοδεξαμενών, που συγκρατούν τα βρόχινα νερά την εποχή των βροχών. Η κατασκευή τους στέ φθηκε με επιτυχία, προσφέροντας στις περιοχές που κατασκευάστηκαν επαρκή ποσότητα νερού. Στη σημερινή όμως εποχή η ανθρώπινη παρέμβαση στη φύση έχει πάρει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Στον τομέα των υδρεύσεων η δημιουργία φραγμά των, οι εκτροπές ποταμών και η δημιουργία τεχνητών λιμνών έδωσαν λύσεις, αλλά είχαν τεράστιες και, συχνά, μη ανατρέψιμες επιπτώσεις στα οικοσυστή ματα. Παράδειγμα προς αποφυγήν αποτελεί η αποξήρανση της λίμνης Κάρλα Μικροβιολογίας σ τ τ 1 Θεσσαλία. Η αποτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων δεν αποτελεί Τμήμα Ιατρικών πολυτέλεια, όπως ίσως θεωρήθηκε στην αρχή της εφαρμογής τους, αλλά την Εργαστηρίων

TEI Αθήνας 20

επιβάλλουν ορατά και μετρήσιμα προβλήματα.

Στο ίδιο πνεύμα η γιγάντωση των πόλεων επέβαλε τη μεταφορά νερού από μακριά. Η ύδρευση της Αθήνας από το Μόρνο και τον Εύηνο ποταμό πραγματοποιήθηκε διότι τα υδάτινα αποθέματα της περιοχής (250 εκατομ μύρια κυβικά μέτρα νερού) καλύπτουν τις ανάγκες σε νερό μόνο κατά το ήμισυ. Την τύχη της Αθήνας ακολουθούν τώρα και άλλα μικρότερα μέρη. Το αποτέλεσμα είναι 14 υδροφόρα πλοία να φεύγουν καθημερινά από τα λιμά νια της Αττικής προς τα νησιά του Αιγαίου. Δυστυχώς, συνήθως η κοντό φθαλμη οπτική των ψηφοφόρων επιβραβεύει αυτές τις αδιέξοδες πολιτικές αποφάσεις. Ορισμένες τοπικές αυτοδιοικήσεις λύνουν το πρόβλημα της λειψυδρίας με γεωτρήσεις που γίνονται ιδιωτικά και χωρίς μελέτες. Υπολογίζεται ότι υπάρ χουν στη χώρα μας περίπου 200.000 γεωτρήσεις οι οποίες καλύπτουν περίπου το μισό των αρδευτικών αναγκών και οι οποίες λειτουργούν χωρίς έλεγχο. Χωρίς έλεγχο λειτουργούν και γεωτρήσεις που καλύπτουν τις ανάγκες περιο χών σε πόσιμο νερό. Έτσι σε πολλές περιοχές της Αττικής οι κάτοικοι νομίζουν ότι πίνουν το εξαιρετικής ποιότητας νερό της ΕΥΔΑΠ αλλά στην πραγματικό τητα το πίνουν ανάμεικτο με αμφίβολης ποιότητας νερό, εφόσον κανένας δεν κάνει συστηματικούς ελέγχους στο προστιθέμενο νερό των γεωτρήσεων. Τα αποθέματα του νερού Η Ελλάδα είναι μια μάλλον πλούσια σε νερό μεσογειακή χώρα, αφού η μέση ετήσια βροχόπτωση φτάνει τα 700mm/xpóvo, μεγαλύτερη από ότι στην Ισπανία (636 mm/έτος) ή την Κύπρο (498ηιηί/ετος). Το νούμερο αυτό αποκρύπτει, ωστόσο, τις μεγάλες διαφορές που παρατηρούνται τοπικά, καθώς το κύριο χαρακτηριστικό των υδάτινων πόρων στην Ελλάδα είναι η άνιση κατανομή τους στο χώρο και το χρόνο. Το έντονο ανάγλυφο, οι πολλές και σχετικά μικρές λεκάνες απορροής, η άνιση κατανομή των βροχοπτώσεων σε συνδυασμό με τη συγκέντρωση του πληθυσμού και των κυριότερων δρα στηριοτήτων (μεγάλες πόλεις, γεωργία, τουρισμός) στα ξηρότερα μέρη της χώρας, προκαλούν τελικά προβλήματα διαθεσιμότητας και κάνουν δύσκολη τη διαχείριση των υδάτινων πόρων. Όσον αφορά τις χρήσεις του νερού στη χώρα μας, φαίνεται στο διάγραμμα ότι η γεωργία καταναλώνει το 87%, η αστική χρήση το 10% και η βιομηχανία το 3%. Η σπατάλη του νερού φαίνεται να αποτελεί μόνιμο πρόβλημα στην Ελλάδα και σε ατομικό και σε οικιακό επίπεδο. Ευρωπαϊκή μελέτη παρουσιάζει στοι χεία κατανάλωσης νερού στις διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Όπως φαίνεται στον πίνακα, η Ελλάδα είναι στην υψηλότερη θέση ατομικής κατανάλωσης με 73 κυβικά μέτρα νερού το χρόνο καθώς και στην 2η υψηλότερη θέση σε οικια κή κατανάλωση με 190 κυβικά νερού το χρόνο, μετά την Πορτογαλία.

Ευρωπαϊκή Χώρα Βέλγιο Βουλγαρία Κύπρος Δανία Γαλλία Ελλάδα Ιρλανδία Ιταλία Μάλτα Ολλανδία Πορτογαλία Ισπανία Μεγάλη Βρετανία

Μέγεθος οικογένειας 2.4 ~ 2.7 " 3.1 2.2 "2.4 2.6 3.0 2:6 3.2 2.3 3.0 2.9 2.3

Κατανάλωση ανά άτομο ηι3/έτος 44 33 55 50 41 73 49 58 52 46 69 48 55

Οικιακή κατανάλωση mS/έτος 106 89 171 110 98 190 147 151 166 106 207 139 127

Πίνακας: Ατομική και οικιακή κατανάλωση νερού ανά έτος στις ευρωπαϊκές χώρες. Σε πολλές περιπτώσεις αναγνωρίζεται ότι το πρόβλημα της ελλιπούς παροχής νερού προκύπτει από την κακοδιαχείριση των υδάτινων πόρων και την κακή αξιολόγηση των αναγκών και όχι από την πραγματική του ανεπάρ κεια. 0 εκσυγχρονισμός των δικτύων άρδευσης, ώστε να μειωθούν οι σημερι νές απαράδεκτες απώλειες που φτάνουν ως και το 50%, καμπάνιες συνετούς χρήσης, η επιλογή των βέλτιστων μεθόδων άρδευσης ανά καλλιέργεια, αλλά τελικά και η σωστή επιλογή των καλλιεργειών ανάλογα με την περιοχή και το υδατικό δυναμικό της, είναι τα πλέον προφανή μέτρα ώστε να γίνει ορθολο γική διαχείριση του νερού. Δυστυχώς, η επικείμενη ιδιωτικοποίηση των εται ρειών παροχής νερού, τουλάχιστον σύμφωνα με τη διεθνή εμπειρία, θα συμ βάλει στην χειροτέρευση της κατάστασης. Έχει φανεί ότι σε περιοχές όπου ιδιωτικές εταιρείες διανέμουν το πόσιμο νερό οι έλεγχοι των δικτύων είναι λιγότεροι, το κόστος του νερού αυξάνεται και η ποιότητα του νερού χειροτε ρεύει. Γι' αυτό σε πόλεις, όπως το Παρίσι, η ύδρευση επανήλθε στον έλεγχο της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η αφαλάτωαί] του νερού Για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα μόνιμης ή εποχιακής έλλειψης νερού σε μια περιοχή η αφαλάτωση προτείνεται όλο και συχνότερα σαν λύση στις 22

περιοχές, βέβαια, που η κατασκευή και λειτουργία της είναι εφικτή. Σήμερα 21 χώρες εξαρτώνται από τα προγράμματα αφαλάτωσης για να εξασφαλίσουν πόσιμο νερό. Ανάμεσα τους πολλές χώρες στην Αραβική χερ σόνησο και την Αφρική αλλά και στις ΗΠΑ (η Καλιφόρνια) και στην Ευρώπη (η Ισπανία). Η Σαουδική Αραβία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και το Κου βέιτ χρησιμοποιούν το 77% του συνόλου του παραγόμενου αφαλατωμένου νερού. Στην Ισπανία η παραγωγή αφαλατωμένου νερού διπλασιάστηκε από το 2000-2004 με πρόβλεψη για όλο και μεγαλύτερη αύξηση. Η αυξημένη ζήτηση στην Ευρώπη αλλά κι η ανάγκη βελτίωσης των διαδικασιών και μεί ωσης του κόστους δημιούργησε την Ευρωπαϊκή Εταιρεία Αφαλάτωσης, η οποία το 2012 γιόρτασε 50 χρόνια δράσης. Η διαδικασία της αφαλάτωσης Στόχος της αφαλάτωσης είναι η αφαίρεση ανεπιθύμητων φυσικών ιόντων από το αντλούμενο νερό, με σκοπό να αποκατασταθεί αποδεκτή γεύση και ποιότητα. Κάποια ιόντα απομακρύνονται ευκολότερα και άλλα δυσκολότερα. Τα παθογόνα μικρόβια επίσης πρέπει να απομακρυνθούν, για να μην προκαλούνται λοιμώξεις στους καταναλωτές. Ως καλύτερη τεχνολο γία σήμερα έχει επικρατήσει η τεχνολογία της αντίστροφης όσμωσης. Η διαδικασία ξεκινάει ερευνώντας και εντοπίζοντας τις παράκτιες περιο χές που είναι κατάλληλες για εγκατάσταση μονάδας αφαλάτωσης. Οικονομι κότερη λύση αποτελεί η αξιοποίηση υφάλμυρων υπόγειων νερών. Λόγω της υπεράντλησης αλλά και φυσικών φαινομένων έχουν γίνει εκτεταμένες διεισ δύσεις της θάλασσας σε υπόγεια νερά. Τα υφάλμυρα αυτά νερά, με πολύ μικρότερη συγκέντρωση αλάτων από τη θάλασσα, είναι ιδανικά για μονάδες αφαλάτωσης νερού. Βασική αρχή της μεθόδου της αντίστροφης όσμωσης Η αντίστροφη όσμωση είναι μία διεργασία κατά την οποία διαχωρίζεται το καθαρό νερό από το νερό που περιέχει άλατα με τη βοήθεια μιας ημιπερατής μεμβράνης, η οποία δρα σαν μοριακό και ιοντικό φίλτρο. Το σύστημα μεμ βρανών που εφαρμόζεται είναι ικανό να κατακρατήσει περισσότερο από το 99% των αλάτων που βρίσκονται σε διάλυση στο θαλασσινό νερό. Η μέθοδος της αντίστροφης όσμωσης είναι μία αναστροφή του φυσικού φαινομένου της όσμωσης. Σύμφωνα με την αρχή της όσμωσης, εάν καθαρό νερό είναι χωρισμένο από ένα διάλυμα αλάτων μ' έναν ορισμένο τύπο μεμ βράνης (ημιπερατή μεμβράνη), τότε το καθαρό νερό θα διέλθει μέσω της μεμ βράνης με κατεύθυνση από την πλευρά του καθαρού νερού προς την πλευρά του αλατοδιαλύματος. Τα άλατα εμποδίζονται από τη μεμβράνη να διέλθουν στην πλευρά του καθαρού νερού. Σε ένα σύστημα αντίστροφης όσμωσης, το

πλούσιο σε άλατα νερό, μέσω μιας αντλίας, συμπιέζεται σε μία πίεση μεγαλύ τερη από την οσμωτική του πίεση και τροφοδοτείται στη μεμβράνη της αντί στροφης όσμωσης (βλ. σχήμα). Καθαρό νερό περνά μέσα από τη μεμβράνη και συλλέγεται από την άλλη πλευρά. Καθώς καθαρό νερό απομακρύνεται από το αλατόνερο, η συγκέντρωση των αλάτων σ' αυτό αυξάνει. Όσο όμως σ' ένα διάλυμα αυξάνει η συγκέντρωση των αλάτων, τόσο αυξάνει η οσμωτική του πίεση. Επομένως, είναι αναγκαίο να απομακρύνεται συνεχώς το συμπυκνωμένο διάλυμα αλάτων, για να αποφευχθεί αύξηση της πίεσης λειτουργίας. Η οσμω τική πίεση του θαλασσινού νερού είναι περίπου 28 arm (400psi). Τα περισ σότερα από τα συστήματα αντίστροφης όσμωσης για θαλασσινό νερό λει τουργούν με μία πίεση 65 έως 84 arm (950 έως 1200psi). Για να αποφευχθεί πολύ μεγάλη οσμωτική πίεση, το 70 έως 50% του τροφοδοτούμενου θαλασ σινού νερού πρέπει να απορρίπτεται στην αποχέτευση ως συμπυκνωμένο, και επομένως μόνο το 30 έως 50% του τροφοδοτούμενου θαλασσινού νερού μετατρέπεται σε πόσιμο νερό. Τα τελικά στάδια της επεξεργασίας αποτελούν η ανάμειξη με ιχνοστοι χεία, για να μειωθεί η διαβρωτική ικα νότητα του παραγόμενου νερού, και η απολύμανση, συνήθως με χλωρίωση. Το σημαντικότερο μειονέκτημα της __1 αφαλάτωσης είναι ο κορεσμός των —' '—|^Jfl ' — ι μεμβρανών. Οι μεμβράνες πρέπει να ξεπλένονται με αντίστροφη ροή από τα άλατα και αιωρούμενα στερεά και τα φίλτρα να αντικαθίστανται τακτικά. Προσοχή πρέπει να δίδεται και στη διαΛπεικονιση προσρόφησης αλμυρού

δικασία καθαρισμού των μεμβρανών ώστε να μην επιβαρύνεται το παραγό μενο νερό.

νερού μέσω μεμβρανών.

Τα προβλήματα της αφαλάτωσης και η επίλυ<ηί τους Εδώ και 50 χρόνια, λοιπόν, που προτάθηκε και εφαρμόστηκε η αφαλάτω ση, οι επιστήμονες βρίσκονται αντιμέτωποι με τέσσερα βασικά προβλήματα, και το κοινό ζητάει απαντήσεις. Σήμερα η τεχνολογία της αντίστροφης όσμω σης έχει επιλύσει μερικώς αυτά τα ζητήματα, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι δεν απαιτούνται περαιτέρω βελτιώσεις. 1. Η ποιότητα του παραγόμενου νερού Παρόλο που τα σύγχρονα συστήματα αφαλάτωσης αποδίδουν νερό πολύ

καλής ποιότητας, αστοχίες στην επεξεργασία δεν αποκλείονται και επομένως είναι απαραίτητη η εφαρμογή ενός συστήματος ποιοτικής ασφάλειας, όπως άλλωστε σε όλα τα συστήματα ύδρευσης. Συχνά ως πρακτική βελτίωσης της ποιότητας εφαρμόζεται η ανάμειξη με πόσιμο νερό. Το σύστημα ποιοτικής ασφάλειας (ΣΠΑ) σκοπεύει στη λεπτομερή κατα νόηση και απεικόνιση του συστήματος ύδρευσης, από την πηγή υδροληψίας μέχρι τη βρύση του καταναλωτή, και στον εντοπισμό πιθανών επικίνδυνων παραγόντων που έχουν παρεισφρήσει στο σύστημα. Εκτός από τους κινδύνους για την υγεία των καταναλωτών, σκοπός του ΣΠΑ είναι η πρόληψη των κινδύνων που απειλούν το ίδιο το σύστημα ύδρευ σης και οι οποίοι μπορεί να καταλήξουν στην πλημμελή και τελικά επικίνδυ νη λειτουργία του. Με την λέξη "κίνδυνος" εννοούνται στερεά αντικείμενα, επικίνδυνες χημικές ουσίες και παθογόνοι μικροοργανισμοί που λόγω αστο χιών εισέρχονται στο δίκτυο ύδρευσης. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό, "Κίνδυνο" αποτελούν και ουσίες ασφαλείς μεν αλλά οι οποίες υποβαθμίζουν τις οργανοληπτικές ιδιότητες του νερού. Ποιες είναι οι οργανοληπτικές ιδιότητες; Η όψη, η γεύση και η οσμή του νερού. Πολ λές φορές νερό που διατίθεται στους καταναλωτές, είτε μέσω των δικτύων είτε εμφιαλωμένο, είναι απόλυτα ασφαλές, αλλά έχει περίεργη οσμή ή γεύση. Μικροοργανισμοί ή ουσίες κατά τεκμήριο αβλαβείς, σε υψηλές συγκεντρώ σεις αλλοιώνουν τις οργανοληπτικές ιδιότητες και το κάνουν δυσάρεστο στο χρήστη. Τότε οι καταναλωτές είναι πιθανόν να καταφύγουν σε νερό πιο εύγευστο αλλά επικίνδυνο, επειδή έχει εκτεθεί σε μολύνσεις και ρυπάνσεις και δεν έχει υποστεί καμία επεξεργασία. Δυστυχώς, τα περισσότερα παθογό να μικρόβια και πολλές επικίνδυνες χημικές ουσίες δεν αλλοιώνουν το νερό, με αποτέλεσμα, παρά την παρουσία τους, να φαίνεται καλής ποιότητας και ωφέλιμο. Κλασικό παράδειγμα είναι οι δημοφιλείς φυσικές πηγές που συχνά, επειδή δεν ελέγχονται συστηματικά, προκαλούν γαστρεντερίτιδες στον τοπι κό πληθυσμό που τις χρησιμοποιεί. Επομένως, στόχος του συστήματος ποιοτικής ασφάλειας είναι η λεπτομε ρής καταγραφή του συστήματος ύδρευσης και η υιοθέτηση προληπτικών μέτρων με στόχο ασφαλές αλλά και ευχάριστο και εύγευστο νερό. Έμφαση δίνεται σε προληπτικά μέτρα προστασίας στα σημεία του συστήματος ύδρευ σης τα οποία είναι πιθανόν να αποτελέσουν πύλη εισόδου κινδύνων. Τέτοια σημεία μπορεί να είναιη πηγή υδροληψίας, κάποιες διαδικασίες επεξεργασίας, οιστέρνες συλλογής νερού, όταν είναι αφύλακτες ή πλημμελώς συντηρημένες, και άλλα. Σύμφωνα με μελέτη του εργαστηρίου μας, το 91% των δειγμάτων νερού των οικιακών δεξαμενών σε διάφορα ελληνικά νησιά βρέθηκε ακατάλ ληλο σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία. Παρόλο που τα σύγχρονα συστή ματα αφαλάτωσης αποδίδουν νερό πολύ καλής ποιότητας, ατυχήματα στην

επεξεργασία δεν αποκλείονται και επομένως είναι απαραίτητο ένα σύστημα ποιοτικής ασφάλειας, όπως άλλωστε σε όλα τα συστήματα ύδρευσης. 2. Η «σφάλει« χρηστών με χρόνια προβλήματα υγείας Το αφαλατωμένο νερό έχει μειωμένη συγκέντρωση σε ιχνοστοιχεία και επομένως χαρακτηρίζεται ως "μαλακό" νερό. Ως εκ τούτου, είναι διαβρωτικό σε μεταλλικούς σωλήνες και στις τσιμεντένιες υδατοδεξαμενές, με αποτέλε σμα την υποβάθμιση της ποιότητας του. Αλλά το σημαντικότερο πρόβλημα αποτελεί η επίδραση στην υγεία κυρίως των γυναικών και των ηλικιωμένων, οι οποίοι αποτελούν ομάδα υψηλού κιν δύνου ως προς τις ισχαιμίες. Σε αντίθεση με την κοινή αντίληψη, σκληρό νερό, και κυρίως νερό με αυξημένη συγκέντρωση σε μαγνήσιο, αποδεικνύεται αιτία μείωσης ισχαιμικών εγκεφαλικών επεισοδίων από πολλές επιδημιολογικές μελέτες. Η λύση για την αύξηση της σκληρότητας του αφαλατωμένου νερού είναι η ανάμειξη του νερού της αφαλάτωσης με νερό πόσιμο και η προσθήκη ιχνοστοιχείων, κυρίως ασβεστίου και μαγνησίου. Το ίδιο ισχύει και για το φθό ριο, του οποίου η έλλειψη έχει επίδραση στην στοματική υγεία. 3. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις ως προς τη διάθεση της άλμης Η απόθεση της παραγόμενης από τη μονάδα άλμης αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα στη λειτουργία των μονάδων αφαλάτωσης του νερού. Συνήθως η διάθεση γίνεται στη θάλασσα. Ένα σύνολο παραμέτρων επηρεάζουν την επιτυχή διαδικασία της αραίωσης της άλμης στο θαλάσσιο νερό, όπως η κατεύθυνση των ανέμων στην περιοχή, το μέγεθος του κύματος, παλίρροιες. Πολλές περιβαλλοντικές επιπτώσεις έχουν κατά καιρούς ανα φερθεί. Οι σημαντικότερες είναι οι αλλαγές στην αλατότητα, αλκαλικότητα και στη θερμοκρασία του θαλάσσιου νερού με επιπτώσεις στη θαλάσσια ζωή και στους θαλάσσιους οργανισμούς κυρίως του βυθού (βένθος). Θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο, αν και πολύ δαπανηρό, πριν από την εγκα τάσταση της μονάδας αφαλάτωσης ναγίνεται μια οικολογική μελέτη, η οποία να δίνει απαντήσεις σε σημαντικά ζητήματα ισορροπίας των οικοσυστημά των. Όταν η άντληση του νερού γίνεται από γεώτρηση και όχι από τη θάλασ σα, τότε και η διάθεση της άλμης μπορεί ναγίνεται μέσω της γεώτρησης, προ σφέροντας μερική προστασία στο θαλάσσιο περιβάλλον. 4. Κόστος παραγωγής Ένα σημαντικό πρόβλημα στην παραγωγή αφαλατωμένου νερού είναι το κόστος. Μελέτη που χρηματοδοτήθηκε από την Ε.Ε. το 2008 ασχολήθηκε με την πρόβλεψη σε απαιτούμενη ενέργεια για την κάλυψη των αναγκών σε νερό της Ε.Ε. μέχρι το 2030. Σύμφωνα με τα συμπεράσματα της μελέτης

αυτής, αν η χρήση του νερού παραμείνει στα σημερινά δεδομένα και η τεχνο λογία αφαλάτωσης δεν βελτιωθεί, το 7% της συνολικής δαπάνης σε ενέργεια της Ε.Ε. θα καταναλώνεται για τις ανάγκες ύδρευσης. Αν η κατανάλωση νερού μειωθεί κατά 40% με δράσεις εξοικονόμησης νερού, η κατανάλωση ενέργειας θα περιοριστεί στο 0,7%. Πράγματι οι σύγχρονες τεχνολογίες αφαλάτωσης έχουν πετύχει σημαντι κή μείωση του κόστους. Τα τελευταία 25 χρόνια εφαρμογής της αφαλάτωσης το κόστος έχει μειωθεί από 1,9 δολάρια το κυβικό μέτρο σε κάτω από μισό δολάριο. Το κόστος επηρεάζεται κυρίως από το είδος (ηλιακή, αιολική, συμ βατική) και το κόστος της χρησιμοποιούμενης ενέργειας στην περιοχή της εγκατάστασης της μονάδας.

Συμπεράσματα Η εφαρμογή της αφαλάτωσης του νερού αποτελεί μια καλή λύση στο πρό βλημα ελλιπούς ύδρευσης μιας περιοχής, αν βέβαια οι προδιαγραφές ποιότη τας και κόστους του παραγόμενου νερού είναι αποδεκτές και οι περιβαλλο ντικές επιπτώσεις μικρές και διαχειρίσιμες. Όμως και αυτή η επιλογή έπεται της απόλυτης προτεραιότητας που είναι η προσαρμογή της ανθρώπινης δρα στηριότητας στα υδατικά αποθέματα της περιοχής και η συστηματική ενημέ ρωση του κοινού στη συνετή χρήση και την εξοικονόμηση του.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 1. World Health Organization (2011), Safe drinking water from desalination. Geneva, Switzerland 2. Enrico Drioli, Alessandra Crisaioli, Francesca Macedonio (2011), Water desalination and European research. IWA Water Wiki 3. www.desalinatedwater.info 4. European Desalination Society www.edsoc.com 5. ABC Science http://www.abc.net.au/science/expert/realexpert/desalination/ 6. Institute for European Environmental Policy (2008), Potential impacts of desalination development on energy consumption. The European Commission 7. Use of fresh water resources (CSI18). Assessment published Dec 2010 8. The National Geographic News, Water, our thirsty world. A special issue, April 2010 9. http://www.culligan.com

ΟΛΓΑ ΒΟΥΓΑ*

Πολιτιστικές δραστηριότητες Δήμου Αγκιστρίου

Δήμος Αγκιστρίου τα τελευταία δύο χρόνια έχει συνειδητοποιήσει τη μεγάλη σημασία της πολιτιστικής ανάπτυξης του νησιού και, ιδιαίτερα, τη μεγάλη αξία των πολιτιστικών, κυρίως, εκδηλώσεων σ' ένα μικρό νησιωτι κό δήμο, όπως είναι ο δικός μας, όπου οι ευκαιρίες για τους κατοίκους του στον τομέα αυτό είναι αρκετά περιορισμένες. Η διοργάνωση πολλών και ποι κίλων πολιτιστικών εκδηλώσεων σ' όλη τη διάρκεια του έτους, όπως οι εκδηλώ σεις που γίνονται κάθε χρόνο του Αγίου Πνεύματος, με θεατρική παράσταση και χορευτικά δρώμενα, που σηματοδοτούν την έναρξη της καλοκαιρινής σεζόν, η γιορτή της Πολιτιστικής Πρωτομαγιάς, που είναι αφιερωμένη στην παράδοση του τόπου και διοργανώνεται με επιτυχία τα τελευταία τρία χρόνια, αλλά και η δημι ουργία από το 2012 χορευτικών τμημά των του Δήμου μας, όπου παρουσιάστη καν σε εκδηλώσεις, για πρώτη φορά, με την τοπική αγκιστριώτικη αρβανίτικη φορεσιά, αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα του ενδιαφέροντος του Δήμου για την πολιτιστική ανάπτυξη του τόπου. Μία μόνιμη λαογραφική έκθεση, η οποία δημιουργήθηκε αρχικά με δική μας πρωτοβουλία και εργασία, αλλά στηρίχτη κε ιδιαίτερα από το Δήμαρχο, φιλοξενείται στο Πνευματικό Κέντρο στο Μεγαλοχώρι, σε ένα διώροφο κτήριο, με πολλά εκθέματα και φωτογραφικό υλικό από τη Σ * Πρόεδρος Δ. · ζωή των κατοίκων του νησιού. Η έκθεση μετρά ήδη τρία χρόνια και κάθε καλο του Δήμου καίρι οι επισκέπτες πολλαπλασιάζονται αναζητώντας ιστορικά και λαογρα Αγκιστρίου, φικά στοιχεία για το νησί. Επίσης, ιδιαίτερη βαρύτητα έχουμε δώσει και στην υπεύθυνη πολιτιστικών αξιοποίηση και προβολή μνημείων, όπως το πέτρινο οστεοφυλάκιο του ορλω-

εκδηλώσεων. 28

φικού αγωνιστή Μητρομάρα, που βρίσκεται κοντά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Μεγαλοχώρι και το οποίο χαρακτηρίστηκε «μνημείο» από την Βυζαντινή Εφορεία Αρχαιοτήτων το 2012, ενώ κάθε χρόνο το Σεπτέμβρη διορ γανώνονται εκδηλώσεις μνήμης και τιμής με παρουσία της δημοτικής αρχής του Δήμου Σαλαμίνας, από όπου κατάγονταν τα πληρώματα του στόλου του Μητρομάρα. Προστατεύουμε παλαιά κτήρια, όπως το παλιό δημοτικό σχολείο στα Λιμενάρια, στο οποίο με απόφαση δημοτικού συμβουλίου θα δημιουργηθεί ένα σύγχρονο θεματικό μουσείο ρετσινιού. Οι τυπικές γραφειοκρατικές διαδικα σίες έχουν ήδη ξεκινήσει, αλλά θα χρειαστεί αρκετός χρόνος μέχρι να φτάσου με στο τελικό αποτέλεσμα, το οποίο όμως δεν θα πάψουμε να επιδιώκουμε. Το πολιτιστικό πρόγραμμα για το 2013 έχει ήδη ξεκινήσει. Τον Απρίλιο επισκέφτηκε το νησί μας το κανάλι 4Ε της Βορείου Ελλάδας, που εκπέμπει στην Αττική μέσω του Attika TV, και συγκέντρωσε υλικό για την εκπομπή «Στον τόπο που γεννήθηκα», με σκοπό την ανάδειξη και προβολή της πολιτι στικής παράδοσης του νησιού μας. Έγινε πολύ καλή δουλειά και το αποτέλε σμα θα το δείτε σύντομα στην τηλεόραση μέσω Attika. Το πολιτιστικό καλοκαίρι για μας ξεκίνησε με τη διοργάνωση στις 7 και 8 Ιουνίου της εκδήλωσης «Ιο Αντάμωμα Φίλων Παράδοσης στον Αργοσαρωνικό», όπου παρουσιάστηκαν χορευτικά συγκροτήματα συλλόγων από διάφο ρες περιοχές της Ελλάδας, φυσικά και από τη γειτονική μας Αίγινα, ενώ το τριήμερο του Αγίου Πνεύματος παρουσιάσαμε μία θεατρική παράσταση με θέμα το παιδί και τη σημασία του βιβλίου για τους μικρούς μας φίλους αλλά και μουσική παράσταση στο φως του φεγγαριού.

Λαϊκοί χοροί, τοπικές γεύσεις, παραδοσιακά παιχνίδια του καρναβαλιού, η παρέλαση της 25ης Μαρτίου: στιγμές από τις εκδηλώσεις που οργάνωσε ο Δήμος Αγκιστρίου.

Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν ευγενικά από την Jana Hanusova

ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΦΗ ΠΟΥΛΑΚΟΥ-ΡΕΜΠΕΛΑΚΟΥ*

Διονύσιος Αιγινήτης (1818-1882)

J Εισαγωγή «Η σύσταση,

η λειτουργία

σχεδόν αιώνα- ελληνικού * Επίκουρη καθηγήτρια

Υ^ζ νων>

του

0ί

και η ανάπτυξη

Πανεπιστημίου

του πρώτου

συνήγειρε,

και μόνου -για ένα

την επαύριο της

δημιουρ-

ανεξάρτητου κράτους, την ορμή προς την ευποιία εκατοντάδων Ελλή[ έσπευσαν, σε βαθμό μεγαλύτερο ή μικρότερο, να στρατευτούν,

οπο οι

Ιστορίας της

Ιατρικής στην

ως ευεργέτες

ή δωρητές,

Ιατρική Σχολή

-πολιτιστικού

υπόβαθρου»,

στην προσπάθεια

για τη συγκρότηση

ενός

ισχυρού

γράφει ο Κων/νος Σβολόπουλος στον πρόλογο του

Καποδιστριακού δίτομου έργου, έκδοση του Πανεπιστημίου Αθηνών, το οποίο συγκεντρώνει Αθηνών™11110 34

τ α

β ι 0 Υ Ρ α Φ ι κ α στοιχεία 2 8 1 ευεργετών και δωρητών του 1 . Ανάμεσα τους ο

Διονύσιος Αιγινήτης και ο Θεόδωρος Αρεταίος, που με τη διαθήκη του ο καθέ νας κληροδότησε ποσά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με την επιθυμία να χρησι μοποιηθούν για ανέγερση νοσοκομείου. Πράγματι, με την ίδρυση του Αρεταιείου το 1896 και του Αιγινητείου το 1905 εκπληρώθηκαν οι όροι των ευεργε τών και αποκτήθηκαν τα πρώτα αμιγώς πανεπιστημιακά νοσοκομεία. Το Πανεπιστήμιο έχει τιμήσει πολύπλευρα τους ευεργέτες του με προτομές και προσωπογραφίες, με ονοματοδοσίες ιδρυμάτων και παραρτημάτων του και τη συνεχή αναφορά και μνημόνευση. Η ζωή και το έργο του Διονυσίου Αιγινήτη Ο Διονύσιος Αιγινήτης γεννήθηκε το 1818 στην Αίγινα και από την ιδιαίτε ρη πατρίδα του προέρχεται το επώνυμο που υιοθέτησε, ενώ το πραγματικό του ήταν Διονύσιος Χατζής του Παναγιώτου. Ο επίτιμος διδάκτορας της Φιλο σοφικής Σχολής Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης (1904-1995) αναφέρει μεταξύ των προγόνων του καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών (Ν. Πετσάλη, Β. Οικονομίδη, Δ. Κυριάκο, Ν. Διομήδη, ΝΑ Πετσάλη) και τον εκ μητρός συγγενή του Διονύσιο Αιγινήτη2. Τις εγκύκλιες σπουδές του ολοκλήρωσε στο Κεντρικό Σχολείο της Αίγινας, εκπαιδευτήριο που είχε ιδρύσει ο Ιωάννης Καποδίστριας, με διδάσκαλο τον λόγιο Νεόφυτο Δούκα. Φαίνεται ότι ήταν άριστος μαθητής και από τις αρχειακές πηγές της ιδιαίτερης πατρίδας του. Στο Αρχείο του Κεντρικού Σχολείου Αιγίνης (1830-1834) σώζεται η πληροφορία ότι ως μαθη τής της Β' Τάξεως σε ηλικία 16 ετών ήταν ο πρώτος (αναγράφεται ως Διονύ σιος Παναγιώτου Αιγινήτης) που έλαβε ως αριστείο για τις επιδόσεις του το βιβλίο «Τα του Αρριανού» (ο ίδιος ο δάσκαλος του ο Νεόφυτος Δούκας είχε επιμεληθεί την έκδοση του εξάτομου αυτού έργου)3. Συνέχισε τις σπουδές του στο μοναδικό τότε Γυμνάσιο Αθηνών (σημερινό Πρότυπο 1° Γυμνάσιο και Λύκειο Αθηνών στην Πλάκα) με καθηγητή τον επίσης λόγιο Γεώργιο Γεννάδιο, από τους πρώτους καθηγητές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από την ίδρυση του, στην έδρα της Ελληνικής Φιλολογίας (1837-1855). Επειδή, όταν περάτωσε τις εγκύκλιες σπουδές του, δεν είχε ιδρυθεί ακόμη το Πανεπιστήμιο Αθηνών, για να εκπληρώσει την επιθυμία του να γίνει ιατρός, παρακολούθησε μαθήματα ιατρικής στην Ιατροχειρουργική Σχολή, η οποία είχε ιδρυθεί πριν από τη σύσταση του Πανεπιστημίου, με σκοπό να καταρτίζει τους αξιωματικούς που επρόκειτο να υπηρετήσουν στον υγειονομικό κλάδο του στρατού. Στη συνέχεια, για να ολοκληρώσει τις ιατρικές γνώσεις του, σπούδασε στα πανεπιστήμια της Βιέννης και του Βερολίνου, όπου και αναγο ρεύθηκε διδάκτωρ Ιατρικής το 1848. Πρώτος ο Αιγινήτης εισήγαγε τη μέθοδο της επίκρουσης και ακρόασης, την οποία είχε διδαχθεί από τους καθηγητές του Josef Skoda (1805-1881) και Ferdinand Ritter von Hebra (1816-1880) του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Ο πρώτος ήταν ονομαστός για τη μέθοδο της επί-

κρούσης, σχετικά με την οποία είχε εκδώσει μια πραγματεία το 1839, αναβιώ νοντας την ανακάλυψη αυτή του επίσης Αυστριακού Leopold Auenbrugger λίγες δεκαετίες προηγουμένως4. 0 δεύτερος, συνεργάτης του πρώτου στο διά σημο Νοσοκομείο της Βιέννης Allegemeines Krankhaus, υπήρξε ο ιδρυτής της Νέας Σχολής Δερματολογίας της Βιέννης και συγγραφέας του Άτλαντα Δερμα τολογίας το 1856s. Ο Αιγινήτης επωφελήθηκε από τη μαθητεία κοντά τους και, εφοδιασμένος με τη γνώση και την εμπειρία της πρωτοπόρου τότε Ιατρικής Σχολής της Βιέννης, επέστρεψε στην Αθήνα. Λίγο μετά την επιστροφή του διορίσθηκε υφηγητής της Παθολογικής Ανατομίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπι στημίου (1849) και έκτακτος καθηγητής στην ίδια έδρα (1852). Το 1855 διορίσθηκε έκτακτος καθηγητής της Ειδι κής Νοσολογίας και θεραπευ τικής και από το 1862 τακτι κός καθηγητής6. Παρέμεινε στη θέση αυτή για διάστημα 20 ετών και αναφέρεται η υποδειγματική διδασκαλία του. Τον Απρίλιο του 1882 παραιτήθηκε από τη θέση του για λόγους υγείας. Η Σύγκλη τος του Πανεπιστημίου στη συνεδρία της 17.4.1882 έκανε δεκτή την παραίτηση του και «απεφήνατο να εκφρασθεί τω παραιτηθέντι καθηγητή Αιγι νήτη η λύπη αυτής επί τη στε Έγγραφο του Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαι ρήσει διακεκριμένου συναδέλ δεύσεως του 1852 για το διορισμό καθηγητών στην Ιατρική Σχολή φου, επί μακρόν χρόνον λίαν του Πανεπιστημίου Αθηνών. Διακρίνεται το όνομα του Αιγινήτη χρησίμους παράσχοντος υπη μεταξύ εκείνων του Αφεντούλη, του Βουσάκη, του Βενιζέλου κ.ά. ρεσίας εις το Εθνικόν Πανεπιστήμιον7». Στον πρυτανικό λόγο του Π. Γ. Κυριακού (1884) γίνεται λόγος για το θάνατο του Δ. Αιγινήτη: «Λυπηρά υπήρξεν η απώλεια τριών αρχαίων και γεραρών καθηγητών των κ.κ. Δίον. Αιγινήτου, Γ. Πρινάρη και ΓΑ Ράλλη. Και ο μεν Αιγινήτης διορισθείς καθηγητής κατά τα 1856 την 28η Φεβρουαρίου της Ειδικής Νοσολογίας εδίδαξεν επιμελέστατα και επιτυχέστατα καθ' όλον το 36

μακρόν τούτο διάστημα, καίτοι δε κατά τα τελευταία έτη υπό χρονιάς νόσου καταληφθείς δεν εγκατέλειψεν όμως την διδασκαλίαν του8». Ο θάνατος του επήλθε την 1η Νοεμβρίου 1882 και της συζύγου του Ελένης το γένος Διομήδους Κυριακού λίγους μήνες αργότερα. Στις 2 Ιουλίου 1883 η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου, μετά το θάνατο της συζύγου του, αναλαμβά νει την εκτέλεση της διαθήκης του, την οποία είχε συντάξει την 14 Σεπτεμ βρίου 1875, αφού πρώτα το κείμενο της αναγιγνώσκεται δημόσια στη συνε δρία9. Σε έγγραφο της Ιατρικής Σχολής με ημερομηνία 7 Οκτωβρίου 1883 προαναγγέλλεται το μνημόσυνο που ετελέσθη για το ζεύγος Αιγινήτη ένα χρόνο μετά το θάνατο του, στις 9 Οκτωβρίου 1883, στο ναό της Αγίας Ειρή νης στην οδό Αιόλου10. Το 1919 το Πανεπιστήμιο παραγγέλλει στο ζωγράφο Γεώργιο Ιακωβίδη την προσωπογραφία του, που σήμερα βρίσκεται στο Κεντρικό Κτήριο (Αίθουσα Παλιάς Συγκλήτου). 0 Διονύσιος Αιγινήτης ανήκε στους αφοσιωμένους στο εκπαιδευτικό τους έργο καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών αλλά και με ιδιαίτερες κοινωνι κές, ερευνητικές και πολιτιστικές δραστηριότητες. Από το επιστημονικό του έργο αναφέρονται οι κυριότερες εργασίες του που ανακοινώθηκαν στην Ιατρική Εταιρεία Αθηνών και δημοσιεύθηκαν στη συνέχεια στο περιοδικό «Ασκληπιός»: - «Περί σκελοτύρβης επί οκταέτιδος νεανίδος εις το δεξιόν ημιμόριον του σώματος κατ'αρχάς και θεραπευθείσης δι'αντινευρικών» (Συνεδρία 28ης Δεκεμβρίου 1856) [ο όρος σκελοτύρβη ερμηνεύεται ως αταξία των κάτω άκρων]. - Το 1857 ο Δ. Αιγινήτης συμμε τείχε στη συζήτηση της ανα κοίνωσης του καθηγητή Ι. Βούρου με θέμα «Επίδειξις δύο τεμαχίων περιτοναίου του στομάχου και των εντέ ρων του βοός κατεργασθέντων δια βυρσοδεψικής ύλης υπό του Liebig» μαζί με τους

Προσωπογραφία του Δ. Αιγινήτη από τον Γ. Ιακωβίδη 37

συναδέλφους του Π. Ρεβελάκη, Δ. Γεωργίου και το συγγραφέα της Ι. Βούρο, η οποία δημοσιεύθηκε την ίδια χρονιά. - «Περί έδρας του ψόφου του διαβόλου» (Συνεδρία 17Άς Ιανουαρίου 1859), η οποία δημοσιεύθηκε επίσης την ίδια χρονιά11. Δύο ακόμη ανακοινώσεις του αναφέρει ο καθηγητής Α. Κούζης12: - Περίπτωσις εγκεφαλοειδούς καρκίνου εις τα οστά της λεκάνης και του μηρού, 1849. - Περί πιθανής ρήξεως της καρδίας μετά χρονίαν πάθησιν αυτής, 1859. Η διαθήκη και η δωρεά ©το Πανεπιστήμιο Με τη διαθήκη του της 14ης Σεπτεμβρίου 1875 όρισε κληρονόμο του το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Στο κείμενο της διαθήκης μεταξύ άλλων αναφέρει: «Αι πεντήκοντα μετοχαί μου της Εθνικής Τραπέζης θέλουν περιέλθει εις την κυριότητα του εν Αθήναις Εθνικού Πανεπιστημίου προς το οποίον Πανεπιστήμιον τας κληροδοτώ, υπό τον άρον τού να χρησιμεύσωσιν εις ίδρυσιν ιδίου καταστήματος, εντός του οποίου να γίνεται η διδασκαλία των κλινικών παρα δόσεων, των μέχρι τούδε εις το ενταύθα Δημοτικόν Νοσοκομείον γινομένων... Επειδή το κεφάλαιον των μετοχών μου τούτων δεν αρκεί προς εκπλήρωσιν του μνησθέντος σκοπού, δια τούτο το Πανεπιστήμιον θέλει αφήσει αυτάς ανέπα φους παρά τη Εθνική Τραπέζη. Αφού δε διπλασιασθεί το κεφάλαιον, τότε θέλει λάβει αυτό προς ίδρυσιν του ρηθέντος καταστήματος, όπερ θέλει φέρει το εμόν όνομα αλλά θέλει είναι και θεωρείται αυτόχρημα εξάρτημα του Εθνικού Πανε πιστημίου». Ο Αιγινήτης εκφράζει σαφώς την επιθυμία του για τη δημιουργία νοσο κομείου (καταστήματος, σύμφωνα με την έκφραση της εποχής) διότι είχε από την εμπειρία του αντιληφθεί ότι μόνο του το Πολιτικό Νοσοκομείο στην οδό Ακαδημίας δεν επαρκούσε για την κάλυψη των αναγκών της Ιατρικής Σχολής για την εκπαίδευση των φοιτητών στην κλινική άσκηση. Οραματί σθηκε τη δημιουργία Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου που θα εξυπηρετούσε τις ανάγκες της εποχής και τις μελλοντικές. Η διορατικότητα του όμως επε κτεινόταν και σε άλλους τομείς πλην των δικών του διδακτικών ενδιαφερό ντων: είχε συνειδητοποιήσει την απουσία μαθήματος και κλινικής άσκησης στη Νευρολογία και την Ψυχιατρική από το πρόγραμμα των μαθημάτων της Ιατρικής Σχολής και έτσι μερίμνησε και για τη δημιουργία φρενοκομείου, που δεν υπήρχε την εποχή της σύνταξης της διαθήκης αυτής: «Αν δε ενΑιγίνη δεν ιδρυθώσι τοιαύται φυλακαί, τότε το ποσόν τούτο του κληροδοτήματος τούτου θέλει μεταχειρισθεί υπό του ελληνικού κράτους και της κυβερνήσεως του εις ίδρυσιν φρενοκομείου εν Αθήναις και αν και τούτο δεν επιτευχθεί μέχρι της εποχής καθ' ην θέλουσι δια του τόκου των διπλασιασθεί αι ρηθείσαι εις την Εθνικήν Τράπεζαν πεντήκοντα μετοχαί μου, τότε το κληροδότημα τούτο ολό-

κληρον μετά των τόκων αυτού αφαιρείται από το ελληνικόν κράτος και την ελληνικήν κυβέρνηση/ και περιέρχεται το μεν τρίτον αυτού μέρος εις το Εθνικόν Πανεπιστήμιον, όπερ το κληροδοτούμενον τοκοφόρον, τους δε τόκους αυτού θέλει λαμβάνει μόνον και μεταχειρίζηται αποκλειστικώς δια τας ανάγκας της Ιατρικής Σχολής του, τα δ' έτερα δύο τρίτα του διπλασιασθησομένου ρηθέντος κληροδοτήματος θέλουν περιέλθει εις την κυριότητα των εν Αθήναις φιλανθρωπικών καταστημάτων... "». Η φροντίδα του για το Πανεπιστήμιο, η αφοσίωση και η αγάπη του είναι εμφανείς στο κείμενο, καθώς προσπαθεί να προστατεύσει τη δωρεά του από χρηστικές αποκλίσεις και να έχει εναλλακτικές λύσεις σε πιθανά εμπόδια στην εκτέλεση της. Με τη δωρεά αυτή ο Αιγινήτης συγκαταλέγεται στους ευεργέτες του Πανεπιστημίου, ανάμεσα σε ένα πλήθος ανωνύμων και επωνύ μων που συνεισέφεραν αποτελεσματικά στην ίδρυση, την ανάπτυξη, τη λει τουργία και τον εμπλουτισμό του. Δύο ακόμη πορτρέτα του κοσμούν το Μου σείο του Πανεπιστημίου Αθηνών-Παλαιό Πανεπιστήμιο, έργο του Αριστείδη Οικονόμου, και το Αιγινήτειο Νοσοκομείο, έργο του Δημητρίου Γερανιώτη. Το Αιγινήτειο Νοσοκομείο

Η μνήμη του καθηγητή Διονυσίου Αιγινήτη διαιωνίζεται, κυρίως, από το Νοσοκομείο που φέρει το όνομα του. Τα χρήματα για την κατασκευή του προήλθαν από το κληροδότημα του Αιγινήτη συνολικής αξίας 200.000 δραχ μών. Το κτήριο έγινε σε σχέδια ενός από τους πιο γνωστούς αρχιτέκτονες της εποχής, του Αναστασίου Μεταξά (1862-1937), και η κατασκευή του κράτησε τέσσερα περίπου χρόνια (1900-1904}. Σύμφωνα με τον πρύτανη Μητσόπου-

λο (1900-1901), τον Αύγουστο του έτους 1900 ετέθη ο θεμέλιος λίθος του Αιγινητείου Νοσοκομείου. Οι περιπέτειες της ανέγερσης και του εξοπλισμού του είναι πολλές και απασχόλησαν συχνά τη Σύγκλητο του Πανεπιστημίου, τις συνεδριάσεις της Ιατρικής Σχολής, το Υπουργείο Παιδείας και άλλους φορείς μέχρι να φθάσει η ημέρα των εγκαινίων14. Η ανάγκη διδασκαλίας των ψυχικών νοσημάτων στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου είχε επισημανθεί νωρίς. Για πρώτη φορά το 1848, σχεδόν μια δεκαετία από την έναρξη της λειτουργίας του Πανεπιστημίου, αναφέρονται οι ελλείψεις της Σχολής και μεταξύ αυτών η απουσία μαθήματος των ψυχι κών νόσων. Σε υπόμνημα της Ιατρικής Σχολής της 19ης Ιουνίου 1848 Περίτων απαιτουμένων προς βελτίωσιν και συμπλήρωση της ιατρικής διδασκαλίας αναφέρονται οι προσπάθειες που είχαν καταβληθεί για την οργάνωση της σύμφωνα με το γερμανικό πρότυπο και, σχετικά με την ψυχιατρική, τονίζε ται: «Τον διορισμό καθηγητού ενασχολούμενου εις την διδασκαλίαν των ψυχι κών νόσων και εις την θεραπείαν των υπ'αυτών πασχόντων νομίζομεν αναγκαίαν, ου μόνον δια να μη γίνονται οι τα τοιαύτα πάσχοντες θύματα των προ λήψεων και της αμάθειας, αλλά και να διδάσκονται οι μαθηταί θεωρητικώς τε και πρακτικώς τας περί ων ο λόγος νόσους υπό ειδικού καθηγητού15». Θα αργούσε όμως πάρα πολύ να πραγματοποιηθεί το σχέδιο για τη θεωρητική και κλινική εκπαίδευση των φοιτητών. Μόλις στις 15 Οκτωβρίου 1891 στη Σύγκλητο των καθηγητών της Σχολής αποφασίσθηκε η καθιέρωση μιας θέσε ως τακτικού καθηγητού για τις ψυχικές νόσους και τη νευροπαθολογία16. Δυο χρόνια αργότερα (24.3.1893) εκλέγεται στην έδρα αυτή ο Μιχαήλ Κατσαράς και διδάσκει έκτοτε θεωρητικά το μάθημα της Παθολογίας των νευρικών και φρενίτιδων νόσων. Ενώ όμως το μάθημα της Ψυχιατρικής διδασκόταν κανο νικά, όπως φαίνεται από το Πρόγραμμα του Πανεπιστημίου, Πανεπιστημιακή Κλινική δεν υπήρχε17. Η λειτουργία του Δρομοκαϊτείου από το 1887 δεν επαρ ,|ς κούσε για την κάλυψη διδακτικών αναγκών. Στη συνεδρία της 20 Οκτωβρί ου 1895 έγινε λόγος για ίδρυση «ενός τμήματος 15 κλινών τουλάχιστον εν αρχή, ψυχιατρικής κλινικής δια τον καθηγητήν της Νευρολογίας και Ψυχιατρι κής18» αλλά ακόμη και το 1896 η Σύγκλητος ανέβαλε την ανέγερση ψυχιατρι κής κλινικής ελλείψει «αναγκαίων μέσων» παρά τη σθεναρή υποστήριξη του πρύτανη, καθηγητή της Εκκλησιαστικής Ιστορίας, Αλεξάνδρου Διομήδους Κυριακού, ο οποίος πρότεινε την ανέγερση «Φρενολογικής Κλινικής» υπο στηρίζοντας ότι είναι «Μόνος ο έγκριτος καθηγητής των φρενίτιδων νόσων Μ. Κατζαράς, ο μετά τόσου ζήλου και ευδοκιμήσεως παραδίδων το μάθημα τούτο, διδάσκει ιατρικόν μάθημα καθαρώς θεωρητικώς, από της έδρας δηλαδή, όπερ είναι πράγμα πρωτάκουστον σήμερον και φοβερός αναχρονισμός. Η Ιατρική σήμερον διδάσκεται πανταχού επί της κλίνης. Και η φρενολογία πανταχού διδάσκεται επί της κλίνης φρενοπαθών, ουδαμού δ' εν ουδενί πανεπιστημίω

ελλείπει φρενολογική κλινική» και αντέτεινε ότι υπήρχαν τα μέσα (εκποίηση άχρηστων οικοπέδων και οικημάτων του Πανεπιστημίου)19. Όμως, στη συνε δρίαση της κοσμητείας της 21ης Ιανουαρίου 1899 αντιπροτάθηκε να χρησιμο ποιηθεί το Αιγινήτειο κληροδότημα για άλλους σκοπούς, δηλαδή για την ίδρυση αμφιθεάτρου ανατομίας και πανεπιστημιακού νοσοκομείου. Τέλος, στις 28 Ιανουαρίου 1899 αποφασίσθηκε η ίδρυση του Αιγινητείου ως πλή ρους πανεπιστημιακού νοσοκομείου με τα χρήματα του κληροδοτήματος. Λίγους μήνες αργότερα συγκροτήθηκε επιτροπή πραγματογνωμόνων, για να εκτιμήσει το οικόπεδο που επρόκειτο να αγορασθεί για την ανέγερση του. Το οικόπεδο επέλεξε ο καθηγητής Σπυρίδων Μαγγίνας, παρά τω Αρεταιείω Νοσοκομείω, εκτάσεως 8.500 τετραγωνικών πήχεων και αγοράσθηκε από τη Μονή Ασωμάτων ή Πετράκη αντί 7 δραχμών ανά τετραγωνικό πήχυ. Η Σύγκλητος ψήφισε πίστωση 60.000 δρχ. και το «γήπεδον» αγοράσθηκε από το Πανεπιστή μιο. Ο πρύτανης Σπυρίδων Λάμπρος γράφει: «Συνετάχθηοαν επί της πρυτανείας του κ. Αλκιβιάδου Κρασσά (1899-1900) τα σχέδια και ο προϋ πολογισμός του Αιγινητείου υπό επιτροπείας συγκειμένης εκ των καθηγητών της ιατρικής κ.κ. Σπ. Μαγγίνα, Ιω. Ζωχιού και Μ. Κατσαρά και του αρχιτέκτονας κ Αναστασίου Μεταξά. Η δε Ιατρική Σχολή, εγκρίνασα το τε σχέδιον και τον προϋπολογισμόν και την δικαιολογικήν έκθεσιν, υφ' ης συνοδεύοντο, εν τη συνεδρία της 7 Νοεμβρίου 1900, απεφάσισεν, όπως τα δύο πρώτα ανεγερθησόμενα περίπτερα του Αιγινητείου χρησιμοποιηθώσιν ως νευρολογική κλινική. Μετά δε την υπό του Υπουργείου έγκρισιν της αποφάσεως ταύτης της Σχολής ήρχισεν η οικοδόμησις του κτιρίου παραταθείσα επί μακρόν χρόνον, ου η ολική δαπάνη ανήλθεν εις 372.144 δραχμάς, ήτοι εις όλον σχεδόν το κληροδοτηθέν κεφάλαιον20». Στη συνεδρία της Σχολής της 11ης Νοεμβρίου 1900 επανήλθε ως θέμα συζήτησης καιη χρησιμοποίηση του Αιγινητείου. Έλαβε το λόγο ο καθηγητής Μιχαήλ Κατσαράς, ως ειδικός και απευθύνθηκε στους συναδέλφους του: «Γινώσκετε καλώς ότι από οκτώ ετών διδάσκω ως καθηγητής της Νευρολογίας θεωρητικώς μάθημα κατ' εξοχήν πρακτικόν. Απέκαμα διδάσκων σπουδαιότατον μάθημα άνευ της επιθυμητής ωφελείας δια τους φοιτητάς του Πανεπιστη μίου». Και στη συνέχεια παρακαλεί να αφιερωθούν τα πρώτα δύο περίπτερα του Αιγινητείου στη Νευρολογική Κλινική και, αφού αναγνώσθηκαν αποσπά σματα από τη διαθήκη του Διονυσίου Αιγινήτη, ελήφθη η απόφαση σχεδόν ομόφωνα από το Σώμα των Καθηγητών. Νομική επικύρωση της έγινε από το δικηγόρο του Πανεπιστημίου, ο οποίος αποφάνθηκε ότι δεν αντίκειται στη βούληση του αείμνηστου διαθέτη να ανεγερθεί νοσοκομείο αλλά και το σκοπό της λειτουργίας του. Σύμφωνα με τη διαθήκη του Αιγινήτη, σε περί πτωση που το Πανεπιστήμιο δεν θα χρησιμοποιούσε το ποσό που κληροδό τησε, τότε θα περιερχόταν στο κράτος με σκοπό την ίδρυση φρενοκομείου. Ο

καθηγητής Καραμήτσας, που ήταν τότε μέλος της Συγκλήτου, υποστήριξε ότι η Ιατρική Σχολή «έλαβε την απόφασίν της εν πλήρει γνώσει των όρων της δια θήκης και εν τη συνειδήσει ότι πράττει σνμφώνως προς τον νουν του διαθέτου» και κυρίως με τη σκέψη του ότι, σε περίπτωση που δεν θα το δεχόταν το Πανεπιστήμιο, θα χρησίμευε για ίδρυση φρενοκομείου. Η Σχολή αποφάσισε να γίνουν και οι κλινικές που υπήρχαν στο Δημοτικό Νοσοκομείο, απλώς θα άρχιζαν από την κλινική των νευρολογικών νοσημάτων «προέκρινε δε την τοιαύτην αρχήν, έχουσα υπ' όψει τον ως άνω υπαινιγμόν του διαθέτου περί φρενοκομείου, βεβαία ούσα ότι ούτω θα έπραττε σήμερον ο αείμνηστος ανήρ, αν έζη... Η απόφαση της Σχολής δεν απάδει προς τους όρους της διαθήκης ους έχουσα υπ' όψει απεφάσισεν όπως αι πρώται ανεγερθησόμεναι πτέρυγες, ουχί άπαν το Νοσοκομείον, χρησιμεύσωσι δια διδασκαλίαν φρενίτιδων νόσων21». Φαίνεται όμως ότι η χρήση του Αιγινητείου δεν συνέπεσε απολύτως με «τον νουν του διαθέτου» και μέχρι σήμερα λειτουργούν μόνον η Α' Νευρολογική και η Α' Ψυχιατρική Κλινική, χωρίς να εκπληρωθεί και η επιθυμία για Παθο λογική Κλινική. Αναθέσεις, δημοπρασίες, ακυρώσεις, διενέξεις, ακολουθούν τα επόμενα χρόνια, μέχρι να ψηφισθεί ο οργανισμός του Αιγινητείου Νοσοκομείου, να ολοκληρωθεί το έργο και ο εξοπλισμός του και να γίνει οικονομική εκκαθάρι ση. Οι 14,264 δραχμές που τελικά περίσσευσαν, χρησιμοποιήθηκαν για την αγορά δύο μετοχών, και ελήφθη απόφασχ] να αγοράζονται κάθε χρόνο μετο χές από τα εισοδήματα του Αιγινητείου, ώστε να φθάσει το κεφάλαιο στο ποσόν των 30.000 δραχμών για την εκτέλεση της υποχρέωσης που προέβλε πε η διαθήκη, να παρέχεται ετήσιο βοήθημα στους ιερείς της Αίγινας 1.600 δραχμών. Τα εγκαίνια του Νοσοκομείου έγιναν με μεγάλη επισημότητα στις 13 Μαρτίου 1905, με την παρουσία του βασιλέως Γεωργίου Α'και όλης της βασι λικής οικογενείας «Μετ' ιδιαζούσης χαράς εορτάσαμεν την 13 Μαρτίου 1905 επί παρουσία της AM. του Βασιλέως και της Β. Οικογενείας τα εγκαίνια του νέου παραρτή ματος του Πανεπιστημίου, όπερ χρεωστούμεν εις ένα των πολυτίμων καθηγη τών και μεγάλων ευεργετών αυτού, τον Διονύσιον Αιγινήτη», γράφει ο πρύτα νης Σπυρίδων Λάμπρου και συνεχίζει περιγράφοντας τον εξοπλισμό: «Άριστα είχον μεριμνήσει περί αυτού κατά τας εισηγήσεις του αρμοδίου καθηγητού κ. Μιχαήλ Κατσαρά αι πανεπιστημιακοί αρχαί περί της κτίσεως αυτού και της εσωτερικής διασκευής και της εν αυτώ εγκαταστάσεως τελειότατων μηχανη μάτων υδροθεραπευτικής και ηλεκτροθεραπείας...2''». Το διώροφο κτήριο, του οποίου η πρόσοψη προς τη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας παραμένει διατηρη τέα και αναλλοίωτη μέχρι σήμερα, βρισκόταν σε σχετικά εξοχική και αραιο κατοικημένη περιοχή. Διέθετε από την έναρξη της λειτουργίας του αίθουσες

νοσηλείας, αίθουσες θεραπείας, εργαστήριο του διευθυντή, αμφιθέατρο διδασκαλίας, γραφεία και βιβλιοθήκη. Όταν πλέον το 1905 ο Μιχαήλ Κατσαράς παραλαμβάνει την πρυτανεία, είχε δημιουργηθεί και η Ψυχιατρική κλινική: «Κατορθώσαμε να έχομεν νευρολογικήν και ψυχιατρικήν κλινικήν πλήρη δια την ημετέραν διδασκαλίαν της Νευρολογίαςκαι της Ψυχιατρικής22». Χρειάσθηκαν αγώνες 60 ετών για να πραγματοποιηθεί το όνειρο των καθηγητών εκείνων μέχρι τα εγκαίνια και την ομαλή του λειτουργία, αντικατοπτρίζοντας τις δυσχέρειες στην παροχή νοσηλείας από το κράτος κατά το 19°-20° αιώνα. Χωρίς τη διαθήκη του Διο νυσίου Αιγινήτη δεν θα είχε πραγματοποιηθεί η ανέγερση του ιστορικού σήμερα Νοσοκομείου. Από την έναρξη της λειτουργίας του το 1905 συνεχίζεται αδιάλειπτα το έργο του, ωστόσο, ο πρώτος ασθενής είχε εισαχθεί ήδη μερικούς μήνες νωρί τερα, στις 11 Σεπτεμβρίου 190423. Μόλις στις 19 Ιουλίου 1904 είχε εκδοθεί το Βασιλικό Διάταγμα της λειτουργίας του. Στα εγκαίνια διέθετε 24 κλίνες και προσωπικό 25 ατόμων, ενώ το 1938 η χωρητικότητα του έφθανε τις 112 κλί νες24. Ο πρύτανης και πρώτος καθηγητής Νευρολογίας-Ψυχιατρικής στη χώρα μας Μιχαήλ Κατσαράς διευκρινίζει, επίσης, στο λόγο του ότι το Νοσοκομείο δεν είχε μετά την έναρξη της λειτουργίας του έσοδα από το κληροδότημα του Αιγινήτη, διότι ολόκληρο το ποσό που άφησε ο δωρητής μόλις κάλυψε τις δαπάνες ανέγερσης και, επομένως, δεν υπήρχαν πόροι για τη συντήρηση του. Το Αιγινήτειο συντηρήθηκε από τους ασθενείς του «δια των ιδίων ημών αρρώστων, καταργήσαντες την εν τη πάλει θεραπείαν των ημετέρων ασθενών

Το κεντρικό κτήριο του Πανεπιστημίου

και αναγκάζοντες αυτούς να νοσηλεύονται εν τω Αιγινητείω22», δηλαδή οι ασθενείς που νοσηλεύονταν προηγουμένως στο Πολιτικό Νοσοκομείο -πόλη ονομάζει το κέντρο της Αθήνας, την οδό Ακαδημίας- νοσηλεύονται πλέον στο Αιγινήτειο που βρισκόταν ακόμη στην εξοχή14. Τα «Αιγινήτεια» Η ιστορία του Πανεπιστημίου Αθηνών ως μοναδικού ανώτατου εκπαιδευ τικού ιδρύματος της χώρας υπερβαίνει τα επιστημονικά όρια και αποκτά εθνι κή διάσταση. Το όραμα των ιδρυτών να αποβεί πνευματικό κέντρο όλου του Ελληνισμού εντός και εκτός συνόρων πραγματοποιήθηκε. Παράλληλα, το έμψυχο υλικό του, διδάσκοντες και διδασκόμενοι, βρέθηκαν στο επίκεντρο σημαντικών ιστορικών εξελίξεων και μεγάλων πολιτικοκοινωνικών γεγονό των, τα οποία και επηρέασαν καθοριστικά. Σημαντικός υπήρξε και ο αριθμός των φοιτητικών ταραχών, ήδη από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του Πανεπι στημίου. Πολλά από τα γεγονότα αυτά βαπτίσθηκαν από το όνομα του πρω ταγωνιστή τους (Γαλβανικά, Μανούσεια) ή το θέμα που τα προκάλεσε (Ευαγ γελικά, Ορεστειακά]. Σημαντικά υπήρξαν και τα γεγονότα της Ιατρικής Σχο λής, τα οποία για τον ανωτέρω λόγο ονομάσθηκαν «Αιγινήτεια». Αιτία τους, ο διορισμός του Διονυσίου Αιγινήτη για τη διδασκαλία του μαθήματος της Ειδι κής Νοσολογίας, το οποίο δίδασκε ήδη ο καθηγητής της Ιατρικής Κλινικής Γεώργιος Α. Μακκάς. Προ πολλών ετών είχε ήδη ζητήσει η Ιατρική Σχολή το διορισμό δύο ακόμη καθηγητών για τη διδασκαλία των μαθημάτων της Ειδι κής Νοσολογίας και της Χειρουργικής25. Κατά το 1855 με το Β.Δ. της 28ης

Φεβρουαρίου το Υπουργείο χώρισε τη διδασκαλία της Ειδικής Νοσολογίας και Θεραπείας από τη διδασκαλία της Ιατρικής Κλινικής και όρισε να παραδίδεται το πρώτο μάθημα από ιδιαίτερο καθηγητή, διορίζοντας τον υφηγητή της Παθολογικής Ανατομίας Δ. Αιγινήτη ως καθηγητή της έδρας αυτής: «Περί τα τέλη Φεβρουαρίου μηνός (1855) ο μέχρι τούδε υφηγητής της Παθολογικής Ανα τομίας κ. Διονύσιος Αιγινήτης διορίσθη έκτακτος καθηγητής της Ειδικής Νοσο λογίας και Θεραπευτικής26». Στην έδρα αυτή ήδη, που πρώτος της καθηγητής υπήρξε ο Ιωάννης Βούρος (1837-1848), ο οποίος παραιτήθηκε για λόγους υγείας, δεύτερος και διάδοχος του Βούρου ήταν ο Γεώργιος Μακκάς από το 1849. Οι φοιτητές δεν δέχθηκαν την ανάθεση του μαθήματος στον Αιγινήτη, λόγω του ότι αφαιρέθηκε το μάθημα από αρχαιότερο καθηγητή και δήλωσαν ότι «έμελλον θορυβήσει εν τω ακροατηρίω». 0 Αιγινήτης ανυποχώρητος εξήγ γειλε την έναρξη των παραδόσεων του και τότε ο Μακκάς με την προτροπή του Γραμματέα του Πανεπιστη μίου ανακοίνωσε και αυτός με τη σειρά του την έναρξη των παραδόσεων του ιδίου μαθήματος. Οι ταραχές και οι διαπληκτι σμοί «συνέβησαν ενώπιον του ακλονήτως ισταμένου επί της έδρας καθηγητού Αιγινήτου» και τελικά με παρέμβαση της πανεπιστημιακής αρχής διαλύθηκε η συνάθροιση. Τα επεισόδια αυτά έμειναν στην ιστορία των φοιτητικών ταρα χών του Πανεπιστημίου Αθηνών ως «Αιγινήτεια». 0 Πρύτανης, με έγγραφη προκήρυξη του, αποδοκίμασε την πράξη των φοιτητών και στην έκτακτη σύσκεψη της Συγκλήτου αποφασίσθηκε η αναβολή της ενάρξεως των μαθη μάτων της Ειδικής Νοσολογίας και από τους δύο καθηγητές, μέχρις ότου το Υπουργείο επαναφέρει την κατάσταση σε ομαλότητα. Πράγματι, την 1" Μαρ τίου 1856 εκδόθηκε Βασιλικό Διάταγμα που προέβλεπε ότι η Ειδική Νοσολο γία και Θεραπευτική θα παραδίδεται από δύο καθηγητές, από τους οποίους ο ένας θα είναι ο καθηγητής της Ιατρικής Κλινικής25. Στον πρυτανικό λόγο του 11 Κων/νου Ασωπίου την 29 Νοεμβρίου 1857 αναφέρεται: «Ο έκτακτος καθηγη τής Δ. Αιγινήτης εδίδαξεν εντός δύο ετών πλήρες το μάθημα της Ειδικής Νοσο λογίας27» (1856 και 1857). Σύμφωνα με τα Πρακτικά της Σχολής, «αύτη ελυπήθη δια την γενομένην διαίρεσιν του μαθήματος τούτου από της κλινικής ιατρι κής». Με τη διπλωματική αυτή λύση το μάθημα δεν αφαιρέθηκε από το 25 Μακκά, αλλά διδασκόταν παράλληλα και από τον Αιγινήτη . Η ιστορική αυτή πρώτη διαίρεση μαθήματος παραδοσιακά συνεχίζεται μέχρι σήμερα στη Σχολή και έχουν ακολουθήσει έκτοτε, υπαγορευόμενες από άλλοτε άλλους λόγους, αρκετές διαιρέσεις εδρών: διχοτομήσεις, τριχοτομήσεις. Επακόλουθο του ανταγωνισμού του εκτάκτου καθηγητή Αιγινήτη με τον τακτικό καθηγητή Μακκά στο ίδιο γνωστικό αντικείμενο υπήρξε και μια εμπλοκή σε επιστημονική διαμάχη. Το 1856 δημοσίευσε ένα σύντομο πόνημα με τίτλο Παρατηρήσεις επί της διατριβής του κ. [Γ] Μακκά «Περί της εις τους ίππους γινομένης μάλεως» / υπό Δ. Αιγινήτου καθηγητού της Ειδικής Νοσολο-

γίας και Θεραπευτικής εν τω Πανεπιστημίου Όθωνος και μετά την απάντηση του Γ. Μακκά συνέχισε τη διένεξη ανταπαντώντας με νέο πόνημα Τα ιατρικά θαύματα του τακτικού καθηγητού ήτοι η απάντησις του κ. Μακκά/υπό Δ, Αιγινήτου. (1857)28. Η εποχή εκείνη είχε γνωρίσει ποικίλες ακαδημαϊκές έριδες και πολλούς ανταγωνισμούς και αντιζηλίες μεταξύ των ολιγάριθμων τότε καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών και σώζονται αρκετοί λίβελλοι που αντάλλασσαν μεταξύ τους, απασχολώντας τον επιστημονικό περίγυρο της εποχής και ανα γκάζοντας και ουδέτερους παρατηρητές να λάβουν θέση υπέρ του ενός ή του άλλου από τους εμπλεκόμενους. Συχνά, για να αποφευχθούν έκρυθμες κατα στάσεις, κρινόταν αναγκαία η παρέμβαση από την πρυτανεία, για να επανέλ θει ειρήνη και να ηρεμήσουν τα πνεύματα. Επίλογος Η αναγνώριση της προσφοράς του Διονυσίου Αιγινήτη από το Πανεπι στήμιο με τη διαιώνιση του ονόματος του στο ιστορικό Νοσοκομείο «Αιγινήτειο» είναι εμφανής. Το 2005 εορτάσθηκαν και τα 100 χρόνια προσφοράς του Αιγινήτειου στον επιστημονικό κόσμο και στην ελληνική κοινωνία στη μακρά διαδρομή του. Αποτέλεσε την «κιβωτό της ελληνικής νευροψυχιατρικής επι στήμης» και του οφείλεται ό,τι μεγάλο έγινε στη χώρα στο χώρο των νευροεπιστημών29. Είναι γνωστό ότι όλα σχεδόν τα ευαγή ιδρύματα και τα μεγάλα κοινωφελή έργα, ακόμη και το ίδιο το Πανεπιστήμιο, οφείλουν την ύπαρξη τους στις χορηγίες των ευπόρων Ελλήνων εντός και εκτός των συνόρων30. Έτσι και η συνεισφορά του Αιγινήτη στην ιδέα που τόσο έντονα συμβόλιζε το μοναδικό τότε Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα της χώρας τον κατατάσσει ανάμεσα στις ευγενικές ψυχές που συνέβαλαν στην ευόδωση, την ενίσχυση των σκοπών του Πανεπιστημίου, το οποίο και ως καθηγητής υπηρέτησε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ευεργέτες και Δωρητές του Πανεπιστημίου Αθηνών (επιμ. Αντωνόπουλος Α, Μπαλή Χ), εκδ. ΕΚΠΑ, Αθήνα, 2003, τόμος Α', σ. 3 2. Ζώρας Γ. Ο Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης για το Πανεπιστήμιο, ΤΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ, τεύχος 102,1.3.2007 3. Κοκκωνάς Γ. Οι μαθητές του Κεντρικού Σχολείου [1830-1834]. Εκδόσεις Εθνικού Ιδρύ ματος Ερευνών, Αθήνα, 2007, σ. 743. Retrieved from: http://www.iaen.gr/oi_mathites_tou_kentrikou_sholeiou_1830_1834_-b48*736.html (σ. 743) 4. Castigloni Α. Storia della Medicina. Ελληνική μετάφραση: Ιστορία της Ιατρικής, (ΝΣ. Παπασπύρου] εκδ. Μινώταυρος, Αθήναι, 1961, τόμος Β' σ. 708 5. Castigloni Α. ό.π. σημ. 5, σ. 740 6. Ευεργέτες και δωρητές ό.π. σημ. 1, σσ. 22-24 7. Ανέκδοτα Πρακτικά Συγκλήτου Πανεπιστημίου Αθηνών (1881-1882], Αρχείον Πανεπι στημίου Αθηνών

8. Πρυτανικός Λόγος ΠΓ Κυριακού, 1884, σ. 7 9. Ανέκδοτα Πρακτικά Συγκλήτου Πανεπιστημίου Αθηνών (1883-1884). Αρχείον Πανεπι στημίου Αθηνών 10. Φάκελος Εγγράφων Πανεπιστημίου Αθηνών: Κηδείες-Μνημόσυνα. Έγγραφο Α.Π. 85/7.10.1883 11. Η εν Αθήναις Ιατρική Εταιρεία. Αι ανακοινώσεις της Εκατονταετίας 1835-1935. Τυπογραφείον ΣΚ Βλαστού, εν Αθήναις, 1935, σσ. 31, 88,184 12. Κούζης ΑΠ. Εκατονταετή ρις 1837-1937. Γ' Ιστορία της Ιατρικής Σχολής. Τύποις Πυρ σού, Αθήναι, 1939, σ. 24 13. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. 150 χρόνια, Κατάλογος Έκθεσης Ενθυμημάτων, εκδ. Μουσείου Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, 1987, σ. 115 14. Λασκαράτος Ι. Η Ψυχιατρική στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (18371935). Ανέκδοτες αρχειακές πληροφορίες. Ψυχιατρική 2000; 11(1): 17-36 15. Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ.) Οθωνικόν Αρχείον. Αρχεία Γραμματείας (Υπουρ γείου) Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Φακ. 35, έγγραφο 84 16. Ανέκδοτα Πρακτικά Συνεδριάσεων Ιατρικής Σχολής (1891-1908). Αρχείο Πανεπιστη μίου Αθηνών 17. Προγράμματα μαθημάτων Πανεπιστημίου Αθηνών (1837-1930). Αρχείον Πανεπιστη μίου Αθηνών 18. Ανέκδοτα Πρακτικά ό.π. σημ. 16 19. Κυριάκος Διομήδης Α. Τα κατά την Πρυτανείαν (Πρυτανικός Λόγος). Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν Αθήναις, 1898 20. Λάμπρου Σ. Τα κατά την πρυτανείαν κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1904-5. (Πρυτανικός Λόγος του Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου), αναγνωσθείς την 16η Ιανουαρίου 1906). Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν Αθήναις, 1907, σσ. 12-13 21. Ανέκδοτα Πρακτικά Συγκλήτου Πανεπιστημίου Αθηνών (1899-1905). Αρχείον Πανεπι στημίου Αθηνών 22. Κατσαράς Μ. Κ. Τα κατά την πρυτανείαν κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1907-1908 (Πρυ τανικός Λόγος). Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν Αθήναις, 1909 23. Κοδέλλας Σ. Ν. 100 χρόνια προσφοράς του Αιγινητείου Νοσοκομείου. ΤΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΑΦ. 74,15.10.2005 24. Πλουμπίδης Δ. Ν. Ιστορία της Ψυχιατρικής στην Ελλάδα. Θεσμοί, ιδρύματα και κοινω νικό πλαίσιο 1850-1920. Εκδ. Εξάντας, Τρίαψις Λόγος, Αθήνα 1995, σσ. 209-210 25. Λασκαράτος Ι. Η Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η ίδρυση καιη λειτουργία της τον 19° αιώνα (1837-1900). Ημερολόγιο Δ.Ε.Π. Εκδ. Πασχαλίδη, Αθήνα, 1999 26. Πρυτανικός Λόγος Κων/νου Κοντογόνη της 2°ς Οκτωβρίου 1855 27. Πρυτανικός Λόγος Κων/νου Ασωπίου την 29'F Νοεμβρίου 1857 28. Τα κείμενα των λιβέλλων προέρχοντα από: (Retrieved from): http://anemi.lib.uoc.gr/ metadata/d/l/5/metadata-39-0000043.tkl http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/d/l/5/metadata-39-0000043.tkl http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/7/b/metadata-39-0000035.tkl 29. Κοδέλλας ό.π. σημ. 23 30. Η Συλλογή Προσωπογραφιών του Πανεπιστημίου Αθηνών The Portrait Collection of the University of Athens (επιμ. Δ. Παυλόπουλος, Ε. Κίττα, A.-M. Κάντα, E. Κέντρου, Κ. Νικάκης, Α.Σ. Σαμπατάκος, Γ. Μαστροθεόδωρος). Εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, 2009,σ.121

ΒΑΣΩ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ*

OL παραδοσιακοί σπόροι, ένα σύμβολο για τη συνέχεια της ζωής

Το ελεύθερο ταξίδι του σπόρου Παρόλο που η ντοματοσαλάτα εντάσσεται στα εθνικά μας φαγητά, η ντο μάτα ήταν άγνωστη στην Ελλάδα, όπου εμφανίσθηκε λίγο πριν από την επα νάσταση του 1821. 0 πρώτος σπόρος ντομάτας φυτεύθηκε στην αυλή του μοναστηριού των γάλλων Καπουτσίνων στην Πλάκα της Αθήνας, εκεί που βρίσκεται το Μνημείο του Λυσικράτη, γνωστό και ως «Φανάρι του Διογένη». Προηγουμένως ο σπόρος είχε πάει στη Γαλλία από τη Νότια Αμερική. Σήμερα είμαστε περήφανοι για το «τοπικό» ντοματάκι Σαντορίνης και για άλλες ωραίες ποικιλίες ντομάτας.

* Ερευνήτρια, δημοσιογράφος

Μήλα Τριπόλεως: ο σπόρος ήλθε από τις ΗΠΑ, διασταυρώθηκε στην περιοχή με άλλες ημιάγριες ποικιλίες μηλιάς, δημιουργώντας έναν εξαίρετο καρπό που αποκαλείται «Ντελίσιους Πιλαφά». Ο σπόρος της μηλιάς είχε

προηγουμένως εισαχθεί στις ΗΠΑ από την Ευρώπη και εκεί είχε διασταυρω θεί με άλλα συγγενή είδη. Στην Ευρώπη είχε έλθει από το Καζακστάν, όπου βρίσκεται και η αρχική πατρίδα της αγριομηλιάς. Το ελεύθερο ταξίδι του σπόρου και η αλληλεπίδραση της φύσης με την ανθρώπινη δημιουργικότητα μας έχουν προσφέρει πολλά γεωργικά δώρα. Οι παραδοσιακοί σπόροι είναι ταυτόχρονα «διεθνείς» και «τοπικοί». Επειδή δε η τοπικότητα που τους χαρακτηρίζει οφείλεται στην προσαρμοστικότητα τους, οι ρυθμιστικοί κανονισμοί δεν θα έπρεπε να εμποδίζουν το ελεύθερο ταξίδι του σπόρου γιατί, αν το κάνουν, κλέβουν από την κοινωνία τον πλού το του μέλλοντος. Λόγω της «τοπικότητας», κάποιοι νομίζουν ότι πρέπει να περιορισθεί γεωγραφικά (και ποσοτικά!) η καλλιέργεια των παραδοσιακών σπόρων. Δυστυχώς, σήμερα η νομοθεσία της ΕΕ (που επί του παρόντος βρίσκεται υπό αναθεώρηση), δυσκολεύει το ταξίδι του παραδοσιακού σπόρου με περιορι σμούς στην εμπορική διακίνηση του, διακόπτοντας τη ροή της δημιουργικό τητας και καινοτομίας στο χωράφι και διευκολύνοντας μόνο τη δημιουργικό τητα μέσα στα εργαστήρια των εταιριών. Προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή Οι παραδοσιακοί σπόροι, που αναπαράγονται και βελτιώνονται από τους αγρότες, έχουν ευρύτατη γενετική βάση, δηλαδή μας προσφέρουν αγροτική βιοποικιλότητα. Αυτό σημαίνει ότι διαθέτουν πολύ περισσότερα γονίδια από τα σύγχρονα υβρίδια τύπου Fl, που παράγονται από τη βιομηχανία σπορο παραγωγής. Γι' αυτό το λόγο οι παραδοσιακοί σπόροι έχουν τη δυνατότητα σταδιακής προσαρμογής σε διαφορετικά εδαφικά και κλιματικά δεδομένα, δηλαδή προσαρμόζονται στις κλιματικές αλλαγές, προσόν απαραίτητο για τη δική μας εποχή. Αυτή τη δυνατότητα προσαρμογής δεν την έχουν τα υβρίδια τύπου Fl, που παράγονται από τη βιομηχανία σπόρων, καθώς η γενετική τους βάση είναι πολύ στενή. Απώλεια παραδοσιακών ποικιλιών και γνώσης Πολλές τοπικές ποικιλίες διατροφής έχουν γίνει διάσημες ως εξαιρετικά επιτυχημένες. Ως παραδείγματα αναφέρουμε τη φακή Εγκλουβής από τη Λευκάδα, που κάθε χρόνο γίνεται ανάρπαστη, τα φασόλια από τις Πρέσπες, τα κρασιά, τη φάβα, την κάπαρη, και το ντοματάκι από τη Σαντορίνη, που στο νησί αυτό έχουν επιτυχημένα συνδεθεί με τον τοπικό τουρισμό. Εκτός όμως από τις εξαιρέσεις, οι περισσότερες παραδοσιακές ποικιλίες του πλανήτη και της Ελλάδας χάνονται, καθώς πολλές από αυτές καλλιερ γούνται πλέον ελάχιστα ή καθόλου. Το φαινόμενο αυτό αποκαλείται γενετι κή διάβρωση.

«Το μέγεθος της γενετικής διάβρωσης είναι έντονο στα παλιά δημητριακά, καθώς σήμερα στη χώρα καλλιεργούνται μόνον στο 1-2% της συνολικά καλ λιεργούμενης με το είδος έκτασης. Μια αντίστοιχη τάση, με καθυστέρηση 1520 ετών σε σχέση με τα δημητριακά, παρατηρείται και στα λαχανικά, καθώς τα τελευταία χρόνια οι τοπικές ποικιλίες αντικαθίστανται βιαστικά ακόμα και στους ερασιτεχνικούς κήπους. Στα δένδρα δεν παρατηρείται τέτοιο μέγεθος γενετικής διάβρωσης...» (Ν. Σταυρόπουλος τ. διευθυντής Ελληνικής Τράπεζας Γενετικού Υλικού, 1996, αναφορά προς OHE). Μαζί με το σπόρο χάνεται καιη γνώση για παραγωγή και συντήρηση σπό ρου, η οποία αποτελεί μέρος της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς μας, που τυπικά προστατεύεται από διεθνείς συνθήκες. Αυτή η γνώση έχει κατά πλει οψηφία χαθεί και από την Ελλάδα, αλλά ξανάρχισε πρόσφατα να διαδίδεται από κινήματα πολιτών, όπως το Πελίτι. Tes Πελίτι Το Πελίτι ξεκίνησε το 1995 στη Βόρεια Ελλάδα από τον Παναγιώτη Σαΐνατούδη. Στόχος του, η διάσωση και η διάδοση των παραδοσιακών ποικιλιών και η διάδοση και ενίσχυση της αντίστοιχης γνώσης. Η έδρα του Πελίτι βρίσκεται στο Παρανέστι Δράμας κοντά στον πανέμορφο Νέστο. Σήμερα το Πελίτι έχει ένα εκτενές δίκτυο εθελοντών καλλιεργητών σε ολό κληρη την Ελλάδα. Έχει, επίσης, 12 τοπικές εθελοντικές ομάδες σε διάφορες γεωγρα φικές περιοχές. Κάθε χρόνο εκδίδει βιβλίο με τίτλο «Κατά Τόπους Αγροκτήματα», όπου μαζί με ενδιαφέροντα άρθρα περι λαμβάνει ανά περιοχή και ανά είδος τα ονόματα των 222 καλλιεργητών που προσφέρουν δωρεάν σπόρους σε όποιον θέλει να καλλιεργήσει. Εκδίδονται, επίσης, εγχειρίδια για την παραγωγή και συντήρηση σπόρων και καλλιεργη τικά βιβλία με καινοτόμες ήπιες τεχνικές αγροοικολογίας. Οι σπόροι που προσφέρονται από τους καλλιεργητές του δικτύου του Πελίτι, διανέμονται δωρεάν είτε μέσω του Πελίτι ή κατευθείαν από τους καλ λιεργητές. Φέτος την άνοιξη στη μεγάλη γιορτή στο Παρανέστι με 4.000 επι σκέπτες διανεμήθηκαν 30.000 φακελάκια με σπόρους. Επίσης, φέτος το Πελί τι ανταποκρίθηκε σε 2.700 ταχυδρομικές αιτήσεις για σπόρους. Οι 12 τοπικές ομάδες του Πελίτι οργανώνουν κάθε χρόνο τοπικές γιορτές φύτευσης σπό ρων και διανομής μικρών φυντανιών, εκπαιδευτικές συζητήσεις για την εκ 50

νέου απόκτηση της γνώσης και συνεργάζονται στενά με τα σχολεία της περιοχής τους. Η φιλοσοφία του προσανατολίζεται κυρίως σε δράσεις θετι κές και όχι δράσεις καταγγελίας. «Μην στενοχωριέσαι για το σκοτάδι, άναψε ένα φως», είναι η φράση που αναγράφεται στην αρχική σελίδα του www.peliti.gr. Τα κοινωνικά κινήματα, όπως το Πελίτι, το Αρχιπέλαγος, ο Αιγίλωψ και οι Δρυάδες στην Ελλάδα, η Κιβωτός του Νώε στην Αυστρία, το Κοκοπελί στη Γαλλία, το Seedy Sunday στην Αγγλία, το Red de Semillas στην Ισπανία, το Saatgutkampagne στη Γερμανία, το Pro Specie Rara στην Ελβετία κ.λπ., προ σπαθούν να «αναστήσουν» τις ποικιλίες που έχουν πάρει το δρόμο της εξα φάνισης. Παίρνουν το δώρο του σπόρου μαζί με τη γνώση από τα χέρια των ηλικιωμένων καλλιεργητών και το διαδίδουν σε νεότερες γενιές. «Από γενιά σε γενιά», είναι το χαρακτηριστικό μήνυμα του Πελίτι. Ποικιλίες που επανέρχονται Στην εποχή μας το αρχαίο «μονόκοκκο» σιτάρι, που έχει βρεθεί σε ανα σκαφές που χρονολογούνται από την 7η χιλιετία π.Χ., είχε σχεδόν εξαφανι σθεί, αλλά χάρη στις προσπάθειες επιστημονικών φορέων, αγροτών και οργανώσεων, όπως το Πελίτι, επανήλθε πρόσφατα στην καλλιέργεια και την ελληνική αγορά. OL ποικιλίες μονόκοκκου έχουν μειωμένη γλουτένη σε σχέση με τις σημερινές μοντέρνες ποικιλίες σταριού, γι' αυτό η ζήτηση αυξάνεται και δημιουργείται σιγά σιγά μια εξειδικευμένη αγορά γι' αυτούς που είτε έχουν προβλήματα υγείας με τη γλουτένη ή που δεν την επιλέγουν. Παραδείγματα από ποικιλίες που θα μπορούσαν άμεσα να επανέλθουν Το λινάρι. Στο δίκτυο του Πελίτι εξακολουθεί να καλλιεργείται, ενώ από την αγορά έχει χαθεί. Από το λινάρι παλιότερα έφτιαχναν τα λινά υφάσματα. Στην εποχή μας μεγάλη αξία έχει ο λιναρόσπορος, που τον βρίσκουμε στο εμπόριο ως εισαγόμενο σε όλα τα βιολογικά μαγαζιά λόγω των ευεργετικών ελαίων τύπου Ω, που περιέχει. Η τοπική παραγωγή του λιναρόσπορου θα μπορούσε να καλύψει αυτήν την ήδη έτοιμη εξειδικευμένη αγορά. Η ρόβη. Κτηνοτροφικό φυτό που χάνεται, αλλά καλλιεργείται στο δίκτυο του Πελίτι. Κατάλληλη επιχειρηματική ευκαιρία για την αγορά εκείνη που αποτελείται από κτηνοτρόφους που δεν επιθυμούν να χρησιμοποιούν την εισαγόμενη ζωοτροφή, η οποία κατά συντριπτική πλειοψηφία προέρχεται από γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς. Υπάρχει έτοιμη αγορά λόγω του κινήματος των καταναλωτών ενάντια στην είσοδο των Γ. Τ. 0. στη δια τροφική μας αλυσίδα. Σύντομο σπορο-ιστορικό Αρχικά οι σπόροι παράγονταν αποκλειστικά από αγρότες «εξημερώνο-

ντας» και βελτιώνοντας τα διάφορα άγρια είδη και δημιουργώντας τα σημε ρινά καλλιεργούμενα τρόφιμα, όπως το σιτάρι, το καλαμπόκι, το ρύζι κ.λπ. Αργότερα, μέρος της γενετικής βελτίωσης πέρασε στα χέρια δημόσιων ερευ νητικών ινστιτούτων, που, επίσης, έκαναν εξαιρετική δουλειά προσφέροντας με τη σειρά τους στην κοινωνία σημαντικές ποικιλίες αγροτικών φυτών. Τις τελευταίες όμως δεκαετίες οι δημόσιοι βελτιωτές δεν χρηματοδοτούνται επαρκώς και αυξήθηκε σε μεγάλο βαθμό το μερίδιο της ιδιωτικής βιομηχα νίας σποροπαραγωγής. Σπόροι της βιομηχανίας Οι σπόροι της ιδιωτικής βιομηχανίας σποροπαραγωγής καλύπτονται από πνευματικά δικαιώματα (ή πατέντες στην περίπτωση των γενετικά τροπο ποιημένων - Γ. Τ. 0. ). Τα υβρίδια Fl των σπόρων της βιομηχανίας διασπώ νται στη δεύτερη γενιά και έτσι ο σπόρος που ενδεχόμενα θα κρατήσει ο αγρότης, δεν αναπαράγεται σωστά. Επομένως, για νομικούς ή για πρακτι κούς λόγους ο αγρότης δεν μπορεί να κρατήσει σπόρο για την επόμενη χρο νιά, δηλαδή πρέπει να τον αγοράσει ξανά από τις εταιρίες. Οι σπόροι αυτοί έχουν μεγάλη παραγωγικότητα, αλλά είναι ταυτόχρονα και ευπαθείς και απαιτούν σημαντικές εισροές από λιπάσματα και παρασι τοκτόνα. Επομένως, εντείνουν την εξάρτηση του αγρότη σε εισροές και σε αγορά νέου σπόρου κάθε χρόνο. Είναι κατάλληλοι για την εντατική γεωργία. Η δημιουργία τους βασίζεται στους παλιούς σπόρους και στα άγρια είδη, αλλά η νομοθεσία επιτρέπει στις εταιρίες να μην αποκαλύπτουν τις πηγές που χρησιμοποίησαν κι έτσι δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια τι περιέχει ο νέος σπόρος ούτε τη διαδικασία με την οποίαν έγινε η «βελτίωση» του, δηλαδή αν χρησιμοποιήθηκε ακτινοβολία, χημική επεξεργασία ή άλλη μέθοδος. Τις τελευταίες δεκαετίες η βιομηχανία σποροπαραγωγής χαρακτηρίζεται από πολύ μεγάλη συγκέντρωση δύναμης. Οι μεγάλες εταιρίες συνεχώς εξαγο ράζουν τις μικρές και τις μεσαίες με αποτέλεσμα δέκα μόνον πολυεθνικές να ελέγχουν το 73% της παγκόσμιας εμπορικής διακίνησης σπόρων. Οι περισ σότερες είναι εταιρίες παραγωγής αγροχημικών ουσιών. Μέσω της εμπορίας σπόρων προωθούν κυρίως τα χημικά τους προϊόντα, από τα οποία κερδίζουν πολύ περισσότερα χρήματα σε σχέση με τους σπόρους. Η δύναμη που έχει αποκτήσει η βιομηχανία σποροπαραγωγής επηρεάζει και το μοντέλο της γεωργίας που η κοινωνία επιλέγει για το μέλλον της (εντατική χημική ή ήπια πολυλειτουργική), αλλά και τα κριτήρια της γενετικής βελτίωσης (το είδος των ποικιλιών που τρώμε). Επειδή μέχρι σήμερα τα κριτήρια για παραγωγή υβριδίων εστιάζουν στην παραγωγικότητα και όχι στην ποιότητα (περιεκτικότητα θρεπτικών στοιχεί ων], είναι σαφές ότι έχει επέλθει μια διαφοροποίηση στη σύγχρονη διατρο-

φή. Αυτό μας είπε η Δρ. Βαντάνα Σίβα, που επισκέφθηκε το Πελίτι στη φετι νή διεθνή συνάντηση που έγινε στο Παρανέστι από 12-14 Μαΐου με συμμετο χή από 13 χώρες. Η Δρ. Σίβα ανέφερε ότι η σημερινή εντατική γεωργία που χρησιμοποιεί τους βιομηχανικούς σπόρους παράγει ποσότητες «άδειας μάζας» με μειωμένα θρεπτικά συστατικά και πρόσθεσε ότι γι' αυτό το λόγο χρειαζόμαστε σήμερα τα συμπληρώματα διατροφής. Αναρωτηθήκαμε αν υπάρχουν επιστημονικές μελέτες που συγκρίνουν τη θρεπτική αξία βιομηχα νικών και παραδοσιακών ποικιλιών και καταφέραμε να εντοπίσουμε τρεις εκτός Ελλάδας, οι οποίες συμφωνούν ότι οι παραδοσιακές ποικιλίες έχουν μεγαλύτερη θρεπτική αξία από τις σύγχρονες βιομηχανικές. Θα ήταν ευχής έργον να εστιάσουν τα πανεπιστήμια μας σε σχετικές μελέτες. Η δύναμη της ιδιωτικής βιομηχανίας σποροπαραγωγής αντανακλάται στη νομοθεσία Όλοι οι σπόροι στην ΕΕ, για να κυκλοφορήσουν στο εμπόριο, πρέπει να εγγραφούν σε επίσημο κατάλογο. Η εγγραφή απαιτεί ομοιομορφία και στα θερότητα, χαρακτηριστικά που αντιστοιχούν στη φύση των σπόρων της βιο μηχανίας λόγω της πολύ στενής γενετικής τους βάσης. Αντίθετα, οι σπόροι των αγροτών με πολύ ευρεία γενετική βάση και προ σαρμοστικότητα δεν είναι σταθεροί. 0 νομοθέτης θεώρησε αυτή την ιδιότη τα αρνητική και, μέσω του καταλόγου, εξόρισε τους παραδοσιακούς σπόρους από την αγορά αφήνοντας, βέβαια, κάποια παράθυρα και παρεκκλίσεις, που δεν διευκολύνουν τον μικρομεσαίο αγρότη. Επιπλέον, η προϋπόθεση εγγρα φής στον κατάλογο έχει κόστος και γραφειοκρατικές διαδικασίες, που εύκο λα μπορεί να αντιμετωπίσει μια μεγάλη εταιρία, αλλά είναι δυσβάστακτες για τον αγρότη. Οι παραδοσιακές ποικιλίες Υπάρχουν παραδοσιακές ποικιλίες με μεγάλη παραγωγή και καλά χαρα κτηριστικά για εμπορική χρήση. Υπάρχουν και άλλες με μικρότερη απόδοση από τις βελτιωμένες. Είναι όλες κατάλληλες για το πολυλειτουργικό μοντέλο γεωργίας του μικρού και μεσαίου αγρότη, για μια μορφή ήπιας γεωργίας που δεν είναι εντατική. Σήμερα με την κρίση οι νέοι άνδρες και γυναίκες που επι θυμούν να δοκιμάσουν την τύχη τους στη γεωργία θα έπρεπε να έχουν ανοι κτές όλες τις επιλογές για τη μορφή γεωργίας και τους σπόρους που θα επι λέξουν. 0 παραδοσιακός σπόρος είναι ελεύθερος για αναπαραγωγή και έχει μικρές απαιτήσεις για λιπάσματα και φυτοπροστασία, επομένως δεν απαιτεί μεγάλες χρηματικές εισροές και έτσι αποκτά μεγάλη σημασία σε περιόδους οικονομικής κρίσης. Οι παραδοσιακές ποικιλίες που χάνονται είναι, μαζί με άλλα η μιάγρια είδη,

οι γονείς των μοντέρνων ποικιλιών, αποτελούν δηλαδή τη βάση όχι μόνον της παλιάς αλλά και της καινούριας διατροφής μας. Οι παραδοσιακές ποικιλίες πρέπει να καλλιεργούνται, αλλιώς θα επιστρέψουν στην ημιάγρια και άγρια κατάσταση. Υπάρχει, βέβαια, στην Ελλάδα η κρατική τράπεζα γενετικού υλικού Θεσ σαλονίκης και τα κινήματα πολιτών δημιουργούν τράπεζες σπόρων, πχ. το Πελίτι έχει δημιουργήσει μια τράπεζα με 2.000 είδη. Οι τράπεζες είναι μεν πολύτιμες, αλλά δεν αρκούν. Ακόμα και μέσα στις τράπεζες οι ποικιλίες πρέ πει να αναπαράγονται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Η απώλεια παραδοσιακών ποικιλιών σημαίνει απώλεια ενός πολιτιστικού και οικονομικού δημόσιου αγαθού που αποτελεί εγγύηση για μελλοντική δια τροφική επάρκεια και ανεξαρτησία. Η απώλεια των παραδοσιακών σπόρων σημαίνει συντριπτική μείωση της αγροτικής βιοποικιλότητας. Ας μην ξεχνά με ότι σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον η βιοποικιλότητα είναι η συνέχεια της ζωής.

Στην ανοιξιάτικη γιορτή του Πελίτι στο Παρανέστι Δράμας, φωτ Αρης Παύλος 54

ΑΡΗΣ ΠΑΥΛΟΣ*

Η Τοπική Ομάδα του Πελίτι στην Αίγινα

Τοπική Ομάδα του Πελίτι στην Αίγινα ξεκίνησε το 2005 με αφορμή την επίσκεψη του ιδρυτή του Πελίτι Παναγιώτη Σαϊνατούδη στο νησί, σε εκδήλωση που οργάνωσε ο Σύλλογος Ενεργών Πολιτών μαζί με ομάδα πολι τών της Αίγινας, Στη συνέχεια, την άνοιξη του ίδιου χρόνου, οι ίδιοι φορείς οργάνωσαν την πρώτη γιορτή των σπόρων που έγινε στην παλιά προβλήτα. Από το 2007 ξεκίνησε το χειμωνιάτικο σπορείο και η ετήσια ανοιξιάτικη γιορ τή των σπόρων μεταφέρθηκε στον Πύργο του Μάρκελου. Από το 2009 η ομάδα του Πελίτι λειτουργεί με εθελοντική συμμετοχή πολιτών και είναι ανεξάρτητη από άλλους φορείς. Η δράση προσανατολίζεται στην ευαισθητοποίηση των κατοίκων και των μαθητών της Αίγινας στο θέμα της διάσωσης και διάδοσης των παραδοσιακών ποικιλιών. Στην Αίγινα αντιμετωπίζουμε πρακτικές δυσκολίες, όπως το ξηροθερμικό κλίμα και την ποιότητα του νερού και του εδάφους. Η ομάδα προσπαθεί να διαδώσει ποικιλίες προσαρμοσμένες σε αυτές τις ιδιαιτερότητες και ταυτό χρονα να αποκτηθεί ξανά η γνώση του κύκλου «σπέρνω, κρατώ σπόρους, τους συντηρώ, τους χρησιμοποιώ ξανά την επόμενη χρονιά». Είναι πολύ σημαντικό να μπορούμε να παράγουμε μόνοι μας μέρος της τροφής μας. Με αυτόν τον τρόπο καταλαβαίνουμε και την αξία της τροφής και της δικής μας καταναλωτικής συμπεριφοράς. Οι παλιοί σπόροι έχουν γεύσεις και αρώματα, είναι πιο ανθεκτικοί και προσαρμοσμένοι καλύτερα στα τοπικά μικροκλίματα. Κουβαλούν μαζί τους την παράδοση και τον πολιτισμό και η αποστολή μας είναι να μεταφέρονται από γενιά σε γενιά. Κάθε φθινόπωρο η ομάδα, με συντονιστή τον Άρη Παύλο, οργανώνει μια συνάντηση στο Μορφωτικό Σύλλογο «0 Καποδίστριας». Γίνονται παρουσιά σεις που επικεντρώνουν σε θέματα, όπως η κομποστοποίηση, και δίνονται πρακτικές συμβουλές από παραγωγούς για θέματα καλλιέργειας και παρα γωγής σπόρων. Ταυτόχρονα διανέμεται μια μικρή ποσότητα χειμωνιάτικων σπόρων. Το Φλεβάρη γίνεται το ανοικτό σπορείο στον Πύργο του Μάρκελου με συμμετοχή των πολιτών. Όλοι μαζί φτιάχνουμε το σπορείο και φεύγοντας ο καθένας παίρνει κάποια φυτά για να τα μεγαλώσει (να μάθει κι ο ίδιος τη δια-

* Καθηγητής Λυκείου, φωτογράφος, συντονιστής της Τοπικής Ομάδας του Πελίτι στην Αίγινα 55

Μαθητές από τα σχολεία της Αίγινας έδωσαν και φέτος δυναμικά το παρόν στις εκδηλώσεις που οργάνωσε το ΠΕΛ1ΤΙ Αίγινας.

δικασία) και στη γιορτή της άνοιξης να φέρει τα σπορόφυτα, για να μοιρα σθούν στον κόσμο που θα έλθει. Το ανοικτό σπορείο είναι μια ιδέα που προέκυψε από την ομάδα της Αίγι νας. Έχει πλέον υιοθετηθεί από τις περισσότερες τοπικές ομάδες του Πελίτι και αποτελεί σημαντικό εργαλείο ευαισθητοποίησης. Στην Αίγινα συμμετέ χουν πολλά σχολεία. Στην όγδοη χρονιά των εκδηλώσεων το 2013, στο ανοι κτό σπορείο πήραν μέρος ο Παιδικός Σταθμός της Χλόης, που συμμετέχει όλα αυτά τα χρόνια, το Νηπιαγωγείο Κυψέλης, το 1° και το 2" Δημοτικό, το Δημο τικό της Κυψέλης, το Ιο Γυμνάσιο, το Γυμνάσιο Μεσαγρού, το Γενικό Λύκειο Αίγινας, που συμμετέχει από την αρχή και φέτος φύτευσε 2.000 φυτά, το Επαγγελματικό Λύκειο και το Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας. Επιπλέον, επειδή βρισκόμαστε κοντά στην Αθήνα, και από εκεί έρχονται στο σπορείο μας επι σκέπτες και σχολεία. Σαράντα ημέρες περίπου μετά το σπορείο, συγκεντρώνουμε τα φυτά που έχουν φυτρώσει στον Πύργο του Μάρκελου τον Απρίλη στην ετήσια γιορτή των σπόρων που έχει καθιερώσει το Πελίτι. Φέτος στη γιορτή ήλθαν 300 άτομα και ο καθένας πήρε 7-8 φυτά. Η ΜΚΟ «Μήλο» συμμετέχει σε όλες τις εκδηλώσεις απασχολώντας δημιουργικά τα παιδιά. Η ομάδα που οργανώνει τις εκδηλώσεις του Πελίτι αποτελείται από 15 εθελοντές: ο Γιάννης, ο Νίκος, ο Σταύρος, η Μίνα, ο Στέλιος, ο Γιώργος, ο 56

mamm

muto

Μαθητές και καθηγητές ετοιμάζουν το φετινό χειμερινό σπορείο στο Γενικό Λύκειο Αίγινας. Φωτ. Ανδρέας Μαρμάρινος

Ηλίας, οι Ελένες, η Βάσω, η Ρένα, ο Άρης, ο Κυριάκος, η Μοντ, η Ντόρα, ο Χάρης, ο Θανάσης, κάτοικοι Αίγινας και κάποιοι από αυτούς παρά τη νεαρή τους ηλικία είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένοι. Παίρνουν τη σκυτάλη από τους παππούδες τους και συνεχίζουν οι ίδιοι με δυναμισμό μια παράδοση που στην ουσία είναι η ίδια η ζωή. Η τοπική ομάδα της Αίγινας είναι η πρώτη αποκεντρωμένη ομάδα του Πελίτι που ξεκίνησε στην Ελλάδα και έγινε παράδειγμα για να ακολουθή σουν και άλλες τοπικές ομάδες που στο σύνολο τους είναι σήμερα δώδε κα. Όλες οι ομάδες προσπαθούν να αναστήσουν τους χαμένους σπόρους και να διαδώσουν τη χαμένη γνώση.

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ-ΠΕΤΡΙΤΟΥ*

Το καλαντάρι (Β' μέρος)

ΙΟΥΝΙΟΣ Καλός, κακός Ιούνης, το δεμάτι είναι στ' αλώνι, Ιούνιος, Θεριστής για το λαό μας, γιατί ο θερισμός των δημητριακών αρχί ζει και τελειώνει αυτόν το μήνα. 0 έκτος μήνας του χρόνου κατά το Γρηγοριανό ημερολόγιο και έχει τριάντα ημέρες. Το όνομα του από τη λατινική λέξη Junius Quno= Ήρα), αφιερωμένος στη θεά Ήρα. Κατ' άλλους πήρε το όνομα από τον Λεύκιο Ιούνιο Βρούτο, που θεμελίωσε τη δημοκρατία στην αρχαία Ρώμη. Στο αρχαίο αττικό ημερολόγιο ήταν ο δωδέκατος μήνας και λεγόταν Σκιροφοριών, από τη γεωργική γιορτή των Σκιροφορίων προς τιμή της Σκιράδος Αθηνάς, που προστάτευε τους αγρούς από τον καύσωνα. Η έναρξη του θερισμού προσδιορίζεται από τους γεωργούς με το λάλημα του τζίτζικα, αρχή δηλαδή του καλοκαιριού. -Τζίτζικας ελάλησε; Πάρτε τα δρεπάνια σας. 0 λαός μας του έχει δώσει κι άλλες ονομασίες: Θερμαστής, από τη ζέστη που κάνει, Κερασάρης ή Κερασινός, γιατί ωριμάζουν τα κεράσια, Τζιτζικάρης, επειδή αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα, Ριγανάς, γιατί ανθίζει η ρίγανη, Ριζικάρης ή Λαμπαδιάρης, από τον Κλήδονα. Σ' αυτόν το μήνα ξεκινάνε οι αγρο τικές δουλειές και, επειδή η συγκομιδή των αγροτικών προϊόντων δεν μπορεί να αναβληθεί, ο λαός μας σοφά λέει: -Από το θέρο ως τις ελιές, δεν απολείπουν οι δουλειές. -Θέρος, τρύγος, πόλεμος και οι χαρές στ' αλώνισμα. Μικρή ανάσα, η γιορτή της γέννησης του Ιωάννη του Πρόδρομου, στις 24 Ιουνίου, με το έθιμο του Κλήδονα και τις φωτιές, που προέρχονται από τα βάθη των αιώνων, τις καθαρτήριες πυρές, που συνέπιπταν με τις θερινές τρο πές του ήλιου. Το βασικό χαρακτηριστικό του Ιουνίου είναι ότι στις 21 του μήνα έχουμε το θερινό λιοστάσι, τη μεγαλύτερη μέρα. Η τροπή του ήλιου έχει επηρεάσει το λαό μας, γιατί πιστεύει ότι, όπως ο ήλιος αλλάζει τροπή και μπαίνει στο θερινό λιοστάσι, έτσι και η τύχη του ανθρώπου μπορεί ν' αλλά-

* Η Λίνα Μπόγρη- Πετρίτου ασχολείται συστηματικά με την Τοπική Ιστορία και την Λαογραφία της Αίγινας και αρθρογραφεί για τα θέματα αυτά στον τοπικό τύπο. Το Α'μέρος από το «Καλαντάρι» δημοσιεύτηκε στο προηγούμενο τεύχος μας. 58

ξει! Και επειδή το έθιμο του Κλήδονα είναι ένα είδος λαϊκής μαντείας, συμμε τείχαν όλοι, γιατί τα δίστιχα που ακολουθούσαν κάθε ριζικό τα θεωρούσαν χρησμό για το πρόσωπο στο οποίο ανήκε! Το ίδιο συνέβαινε την ίδια μέρα με τη μόλυβδο μαντεία [το λιωμένο μολύ βι μέσα στ' αμίλητο νερό, όπου θα έδειχνε κάτι που θα 'χε σχέση με τον μέλ λοντα σύντροφο ή την εργασία του), αλλά και την κατοπτρομαντεία (ο ανε στραμμένος καθρέφτης με τις κάθετες ακτίνες του μεσημεριάτικου ήλιου να πέφτουν στο νερό του πηγαδιού, για να ξεχωρίσουν ανάμεσα απ' τις αντανα κλάσεις το πρόσωπο εκείνου που θα παντρευτούν]. Κι όμως, το έθιμο του Κλήδονα, με ή χωρίς τον κάματο του θερισμού, σε πολλά μέρη ζει ή αναβιώ νει από πολιτιστικούς συλλόγους ή από αθεράπευτα νοσταλγούς. -Απ' την αρχή του θεριστή, τον δρεπανιού μας η γιορτή. -Και συ κακό χερόβολο και 'γώ κακό δεμάτι. -Ο Μάης έχει τ' όνομα κι ο θεριστής την πείνα (η νέα σοδειά δεν έγινε ακόμα). -Γενάρη πίνουν το κρασί, το θεριστή το ξύδι. -Μάρτης έβρεχε, θεριστής χαιρότανε. -Ιούνη αφήνουν το δρεπάνι και πιάνουν το ρεπάνι. -Καλός, κακός Ιούνης, το δεμάτι είναι στ' αλώνι. -Το τραγούδι του θεριστή, η χαρά τ' αλωνιστή. -Θέλεις θέριζε και δένε, θέλεις δένε και κουβάλα (και τα δυο έχουν τον ίδιο σκληρό κόπο). -Θέριζε γέρο γέννημα και παλικάρι στάρι (το γέννημα, δηλαδή το κριθάρι πρέπει να θερίζεται γινωμένο, γέρο, να έχει ωριμάσει, ενώ το στάρι να είναι νέο, παλικάρι, νωπό για να μη τρίβεται). -Έκανε τ' άχυρα κομμάτια (για τους... νταήδες). -Κάλλιο λόγια στο χωράφι, παρά ντράβαλα (φασαρίες) στ' αλώνι, (οι συνε ταίροι γεωργοί πρέπει να έχουν τακτοποιήσει τη μοιρασιά από το χωράφι, γιατί στο αλώνι η δουλειά τέλειωνε κι αλίμονο αν δεν τα είχαν βρει από πριν). Κι επειδή όλοι μπορούν να βοηθήσουν και κανείς δεν περισσεύει: -Καλόπιανε, γριά, το γέρο να τον έχουμε στο θέρο, και σαν αποθερίσουμε, να τον κρεμολογήσουμε. ΙΟΥΛΙΟΣ

Τον Αλωνάρη δούλευε να 'χεις καλό χειμώνα Αλωνάρη βάφτισε τον Ιούλιο ο λαός μας, όπως είπε και τον Ιούνιο Θεριστή. Ονόματα που πήρε μέσα από τη διαδικασία της συγκομιδής και της επεξεργα σίας των δημητριακών. Στην αρχαία Ελλάδα το όνομα του ήταν Εκατομβαιώνας και ήταν αφιερωμένος στον θεό Ήλιο-Απόλλωνα, προς τιμήν του οποίου θυσίαζαν εκατό βόδια (εκατόμβη). Πριν από το σημερινό του όνομα, ονομαζό59

ταν (]ιιίηί:ί1ί5=Πέμπτος, με πρώτο μήνα του χρόνου, τότε, το Μάρτιο. Το όνομα Ιούλιος οφείλει στον Γάιο Ιούλιο Καίσαρα, τον αυτοκράτορα που δημιούργησε την απέραντη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, καταφέρνοντας να ενοποιήσει στρατιωτικά, πολιτικά και πολιτιστικά, όλα τα έθνη που είχαν κατακτήσει οι Ρωμαίοι. Σ' αυτόν οφείλεται και η καθιέρωση του Ιουλιανού ημερολόγιου. Όταν αυτό το ημερολόγιο αντικαταστάθηκε από το Γρηγοριανό, (πάπας Γρηγόριος ΙΓΊ582 μ. Χ.), ο γνωστός μας Ιούλιος είναι ο έβδομος μήνας του χρόνου και έχει 31 ημέρες. Τούτο το μήνα η προσμονή και οι κόποι μιας ολόκληρης χρονιάς απλώνο νταν πάνω στα πέτρινα τ' αλώνια. Το ψωμί του χρόνου για το σπιτικό! Καλοχρονιά, καλοσοδειά! Παιχνίδι για τα παιδιά, το «ταξίδι» πάνω στις σβάρνες, γύρω απ' το στυ γερό. Το 'χε για γούρι ο παππούς, ο πατέρας ή ο πιο μεγάλος αδερφός στην κάθε οικογένεια. Μετά άρχιζε το λίχνισμα, που κράταγε πολλές φορές μέχρι να δύσει ο ήλιος. Και η μεγάλη «γιορτή», έκλεινε με τον αλόργο, το κόσκινο με τα μεγάλα μάτια, που ξεχώριζε την «ήρα από το στάρι», και το σάκιασμα του πολύτιμου καρπού, που έπαιρνε το δρόμο για το σπίτι! 0 λαός μας, όπως άλλωστε το συνηθίζει, δεν παρέλειψε να ντύσει με τις παροιμίες του τον Αλωνάρη, περνώντας μέσα απ' αυτές τις διαπιστώσεις του αλλά και τις συμβουλές του τις μετεωρολογικές, ακόμα και τις γευσιγνωστικές! -Πρωτόλη (Ιούνιε), Δευτερόλη (Ιούλιε] μου, φτωχολογιάς ελπίδα. -Που μοχτάει το χειμώνα, χαίρεται τον Αλωνάρη. -Του ζευγολάτη η προκοπή, στ' αλώνι φαίνεται. -Χιόνισε μεσ' το Γενάρη; Χαρές θα ν' τον Αλωνάρη! -Η καλή αμυγδαλιά ανθίζει το Γενάρη και κρατάει τ' αμύγδαλα όλο τον Αλω νάρη. Το χειρότερο που μπορεί να συμβεί αυτό το μήνα είναι η βροχή. -Τον Αλωνάρη έβρεχε στον ποτισμένο τόπο. -Του Άι Αιος, παίρνει ο καιρός αλλιώς, (ο καιρός αλλάζει, κι αν εκείνη την ημέρα έχει σύννεφα, ο χειμώνας θα είναι πρώιμος). -ΤΑλωναριού τακάματα (δυνατή ζέστη), τ'Αυγούστου ταλιοβόρια (ανα τολικός άνεμος, πολύ ζεστός), -Έτσι το 'χει το λινάρι, να ανθεί τον Αλωνάρη. -Το τραγούδι του θεριστή, η χαρά τ' αλωνιστή. -Τον Αλωνάρη δούλευε, να 'χεις καλό χειμώνα. -Αλωνάρη με τ' αλώνια και με τα χρυσά πεπόνια. -Τον Ιούλη κι οι γριές κάνουνε ξετσιπωσιές. -Απ' τ' αλώνια, στα σαλόνια, (για κάποιον που ανέρχεται κοινωνικά, με θεμιτά ή αθέμιτα μέσα).

-Γαμπρός Αλωναριάτικος, κακό χειμώνα βγάνει (οι αγροτικές δουλειές είναι πολλές, κι ένας γάμος τούτο το μήνα δεν θ' αφήνει νου στο γαμπρό για δουλειά και δεν θα 'χει σοδειά να περάσει το χειμώνα). -Όρνιθα το Γενάρη, κέφαλος τον Αλωνάρη, -Κότα, χήνα, το Γενάρη και παπί τον Αλωνάρη (είναι πιο νόστιμα τους συγκεκριμένους μήνες]. -Στην Αγια Μαρίνα ρόγα, στον ΆιΛια σταφύλι και της Παναγιάς κοφίνι. -Της Αγια Μαρίνας σύκο, και του Αι Aia σταφύλι. -Τ Αι Aia με το μαντίλι, και της Παναγιάς κοφίνι. Για τούτο και η άποψη, τότε, του παππού, μέσα απ' την παροιμία: -Μικρό, μικρό τ' αλώνι μου, και να V μοναχικό μου! ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ Αύγουστε, καλέ μου μήνα, να 'σουν δυο φορές το χρόνο 0 Αύγουστος, ο μήνας της Παναγιάς, της Ευαγγελίστριας των Ελλήνων. 0 Αύγουστος, το Πάσχα του καλοκαιριού, της αφθονίας των καρπών, των προ λήψεων και των παροιμιών. Ο όγδοος μήνας του Γρηγοριανού ημερολογίου, που στο ρωμαϊκό ημερολόγιο λεγόταν Sextilis, (λατιν. sextus=éKcoç), ήταν τότε ο έκτος μήνας. Αργότερα πρόσθεσαν στην αρχή του χρόνου τον Ιανουά ριο και το Φεβρουάριο και έγινε ο όγδοος μήνας, που του έδωσαν το όνομα Αύγουστος (λατιν. Αι^ι^ι^Σεβαστός), τιμώντας τον αυτοκράτορα τους Οκταβιανό Αύγουστο. Με τη σειρά του εκείνος πρόσθεσε αυθαίρετα μία ημέρα ακόμα, που την πήρε από το Φεβρουάριο, και τις έκανε 31, για να μη υστερεί από τον Ιούλιο, που είχε ήδη 31 και ήταν αφιερωμένος στον Ιούλιο Καίσαρα! -Περί της υγείας σου τον Αύγουστον ερώτα, αναφέρει η παροιμιώδης έκφραση, γιατί κρύβει κινδύνους για την υγεία: υψηλές θερμοκρασίες, πολλά έντομα, μεγάλη κατανάλωση λαχανικών και φρούτων ιδιαίτερα τις ημέρες της νηστείας του 15αύγουστου, στομαχικές διαταραχές και πιο παλιά ελώδεις πυρετοί. Είναι ο μήνας που αρχίζει με τη νηστεία της Παναγιάς και τελειώνει με τη νηστεία του Αι Γιάννη του Αποκεφαλιστή (στις 29) ή Νηστικού, που θερά πευε τη θέρμη. Οι πρώτες έξι ημέρες του Αυγούστου, τα μερομήνια, όπως τα λέει ο λαός μας, προσφέρονται για τις καιρικές προγνώσεις. Παλιοί ναυτικοί, αγρότες και βοσκοί, γίνονται οι μετεωρολόγοι της υπαίθρου για όλο το χρόνο, αφού η κάθε μέρα αντιστοιχεί σε δύο μήνες του χρόνου. Τις πρώτες έξι ημέρες, ο λαός μας τις ονομάζει δρίμες και δεν αφήνουν τα παιδιά, κυρίως, να κολυμπούν στη θάλασσα (πικρή ανάμνηση των παιδικών μας χρόνων, που δεν μπορού σαμε βέβαια να καταλάβουμε, πως η όλη ιστορία είχε σχέση με τα δυνατά μελτέμια, τα μπουρίνια). Επίσης, τις ημέρες αυτές δεν έπλεναν ρούχα, δεν

έκοβαν ξύλα. Κι όλα αυτά, γιατί πίστευαν πως τότε επενεργούν ανεξιχνίαστες δυνάμεις. Γι' αυτό και λένε: -Τ' Αυγούστου οι δρίμες στα πανιά (σκώρος), και του Μαρτίου στα ξύλα (σαράκι). Στη Μεταμόρφωση του Σωτήρα, η νηστεία για την Κοίμηση της Παναγιάς κάνει ένα μικρό διάλειμμα, επιτρέπεται προς βρώσιν το ψάρι, και ο λαός συμ βουλεύει: -Της Αγια Σωτήρας σωτήρενε τα ρούχα σον, (και πάλι για τις δρίμες ο φόβος!) Και η λαϊκή σοφία έκλεισε όλο τον Αύγουστο μέσα σε παροιμίες με συμ βουλές για καλλιέργειες, καιρικές προγνώσεις, ευχές: -Τον Αύγουστο τον χαίρεται, οπόχει να τρυγήσει. -0 Αύγουστος πουλά κρασί κι ο Μάης πουλάει στάρι. -Αύγουστος άβρεχος, μούστος άμετρος. -Θεός να φυλάει τα λιόδεντρα απ' το νερό τ' Αυγούστου. -Όποιος φυλάει τον Αύγουστο, το Μάη θερίζει μόνος. -Καλός ο ήλιος του Μαγιού, τ' Αυγούστου το φεγγάρι, (έχει το πιο λαμπερό και ολόγιομο φεγγάρι). -Τ Αυγούστου και του Γεναριού τα δυο λαμπρά φεγγάρια. -Από Μαρτίου πουκάμισο κι απ'Αύγουστο σεντόνα. -Ούτε Αύγουστος χειμώνας, ούτε Μάρτης καλοκαίρι. -Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα. -Ήρθε ο Αύγουστος; Παρ'την κάπα σου. -Δεκαπέντησε ο Αύγουστος; Πυρώσου και μη ντρέπεσαι. -Επλάκωσε ο Αύγουστος, η άκρια του χειμώνα. -Το Μάη με πουκάμισο, τον Αύγουστο με κάπα. -Κάθε πράμα στον καιρό του, κι ο κολιός τον Αύγουστο. -Να 'σαι καλά τον Αύγουστο που 'ναι παχιές οι μύγες. -Αυγουστοοικοδέσποινα, καλαντογυρεύτρα, (όταν η νοικοκυρά είναι σπά ταλη τον Αύγουστο, τα Χριστούγεννα ζητιανεύει). -Ζήσε, μαύρε μου, να φας τριφύλλι, και τον Αύγουστο σταφύλι (έλεγαν οι αγωνιστές του 21 στ' άλογο τους, για να κάνει κουράγιο ως να τελειώσει ο πόλεμος!) -Μακάρι σαν τον Αύγουστο να 'τον οι μήνες όλοι. -Αύγουστε τραπεζοφόρε, να 'σουν τρεις φορές το χρόνο. Και η δική μας έμμετρη αιγινήτικη παροιμία-ευχή για να πουληθούν σε καλή τιμή τα σύκα και τα σταφύλια: -Καλέ μου, μήνα Αύγουστε, πόσοι σε καρτερούνε! Άλλοι να ξεχρεώσουνε, κι άλλοι να παντρευτούνε!

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ Το Σεπτέμβρη στάρι σπείρε και στο πανηγύρι σύρε Ο Σεπτέμβρης, ένατος μήνας στο Γρηγοριανό ημερολόγιο, με 30 ημέρες, και «αρχή της ινδίκτου» για το εκκλησιαστικό έτος, ήταν ο έβδομος μήνας (septem-επτά), στο ρωμαϊκό δεκάμηνο ημερολόγιο. Με την προσθήκη του Ιανουαρίου και του Φεβρουάριου στην αρχή του χρόνου πήρε την ένατη θέση, αλλά το όνομα του δεν άλλαξε ποτέ. Για μας ο Σεπτέμβρης είναι ο Τρυγητής, ο Σταυρίτης, ο Άγιος των σχολείων! Με τη μεγάλη γιορτή του Σταυρού (14 Σεπτέμβρη], με το έθιμο του Λειδινού (δικό μας και κατάδικο μας), με το μεγάλο πανηγύρι του τρύγου. Η παράδοση λέει, πως όταν η Αγία Ελένη αναρωτήθηκε πώς θα ξεχωρίσει τον Τίμιο Σταυρό μέσα από το πλήθος τόσων άλλων, μια ξεχωριστή μυρωδιά από ένα αρωματικό φυτό την οδήγησε εκεί που ήταν το αγιασμένο από το θεϊκό μαρτύριο ξύλο. Ήταν ο βασιλικός, και από τότε τον λέμε σταυρολούλουδο. Με τα φουντωτά κλαδάκια του ραντίζει με αγιασμό τους πιστούς ο παπάς. Με τον αγιασμό της ημέρας του Σταυρού και αλεύρι ετοιμάζουν το νέο προζύμι. Βάζουν πάνω του κι ένα κλωνί βασιλικό απ' αυτά που μοίρασε ο παπάς και κείνο φουσκώνει από μόνο του! Την πρώτη φορά που θα ζυμώ σουν μ' αυτό, θα κάνουν πρόσφορο για την εκκλησία. Τιμάται ο Τρυγητής Σεπτέμβρης από τα χρόνια τα παλιά στον τόπο μας. Στο χυμό των αμπελιών του, το κρασί, έβρισκαν παρηγοριά οι άνθρωποι από τα βάσανα μιας δύσκολης ζωής αλλά και ξεκούραση από τον κάματο της μέρας. Μαζί με το ψωμί και το λάδι ήταν κι αυτό ένα κομμάτι της καθημερι νής διατροφής. Ο κάματος του τρύγου, δε λογιάζεται βαρύς στο γεωργό: -Το τραγούδι με τον τρύγο, το Δεκέμβρη παραμύθι. Ανάλογες και οι συμβουλές για τούτο το μήνα της γιορτής των αμπελιών: -Αυλάκωσε τ' αμπέλια σου να φας γλυκιά σταφίδα. -Τ αμπέλι θέλει αμπελουργό, το σπίτι νοικοκύρη και το καράβι το καλό θέλει καραβοκύρη. -Του Σταυρού σταύρωνε και δένε, συμβούλευαν οι παλιοί ναυτικοί και σταματούσανε τα μακρινά ταξίδια με τα ιστιοφόρα. Κι αν έρθουν πρώιμα τα πρωτοβρόχια, τότε: -Το Σεπτέμβρη στάρι σπείρε και στο πανηγύρι σύρε. -Αν ίσως βρέξει ο τρυγητής, χαρά στον τυροκόμο. -Βοηθάει ο Αι Γιάννης κι ο Σταυρός, γιομίζει αμπάρι και ληνός. -Μήνας που δεν έχει ρο ρίξε στο κρασί νερό, γιατί Μάιος, Ιούνιος, Ιούλιος, Αύγουστος, με τις ζέστες τους, θέλουν προσοχή ιδιαίτερη. -Άλλος σκάφτει και κλαδεύει κι άλλος πίνει και μεθάει, βγάζει το παράπονο του ο καλός εργάτης για τον επιτήδειο ακαμάτη και καταφερτζή. 63

Η συμβουλή στο νιο καλλιεργητή: -Αμπέλι για την αφεντιά σου κι ελιά για τα παιδιά σου. Και η απορία του μεθυσμένου: -Κρασί σε πίνω για καλό και συ με πας στον τοίχο. θέλει σύνεση το... πιοτί γιατί, -Είδε ο τρελός το μεθυσμένο και φοβήθηκε. -0 τρελός κι ο μεθυσμένος στην ανηφόρα τραγουδάνε. Γι' αυτό ακόμα κι αν -Αγαπάει ο κάπελας το μεθυσμένο, αλλά δεν τον κάνει και γαμπρό! ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ Όποιος σπέρνει τον Οκτώβρη, έχει οκτώ σειρές στ' αλώνι Οκτώβριος, δέκατος μήνας του Γρηγοριανού (νέου), ημερολογίου. Έχει 31 ημέρες. Στο Ρωμαϊκό ημερολόγιο, όταν ο Μάρτιος ήταν ο πρώτος μήνας του χρόνου, ο μήνας που πήρε την όγδοη θέση, ονομάστηκε Οκτώβριος (λατι νικά octo= οκτώ) και με το ίδιο όνομα έμεινε μέχρι σήμερα, που είναι ο δέκα τος μήνας στη σειρά. Δεύτερος μήνας του φθινοπώρου και μήνας της σποράς. Γι' αυτό ο λαός τον έχει ονομάσει Σποριάτη. -Οκτώβρη και δεν έσπειρες, οκτώ σακιά δεν έκανες. -Οκτώβρη και δεν έσπειρες, τρία καλά δεν έκανες. -Όποιος σπέρνει τον Οκτώβρη, έχει οκτώ σειρές στ' αλώνι. Τον λένε επίσης Βροχάρη, για τις βροχές που χαρίζει στους γεωργούς. -Οκτώβρης βροχερός, Οκτώβρης καρπερός. -Τα σταφύλια τρυγημένα, και τα σκόρδα φυτεμένα. -Το Σεπτέμβρη τα σταφύλια, τον Οκτώβρη τα κουδούνια. Με τη λέξη «κου δούνια», ονομάζουν όσα μικρά τσαμπιά, των αμπελιών ή και της κληματα ριάς, έχουν αργήσει να ωριμάσουν στον καιρό τους και γίνονται τον Οκτώ βρη. Τις ίδιες ημέρες, ο καιρός θεωρείται ιδανικός για τη σπορά των κουκιών. -Του Άι Λουκά (18 Οκτώβρη), σπείρε κουκιά. Τον λένε και Αγιοδημητριάτη, από τη μεγάλη γιορτή του Αγίου Δημητρίου στις 26 του μήνα, όπου και αναφέρεται στις καλές ημέρες, την ίδια περίοδο. -Του Άι Δημητράκη, το μικρό καλοκαιράκι. Αυτή η καλοκαιριάτικη αναλαμπή δίνει την ευκαιρία στους ανθρώπους της υπαίθρου να προλάβουν να οργώσουν, να σπείρουν, να ετοιμαστούν για το χειμώνα, να κατεβάσουν τα κοπάδια στα χειμαδιά. Η παράδοση θέλει την ημέρα της γιορτής του Αγίου Δημητρίου να ανοίγουν τα κρασοβάρελα με το καινούριο κρασί. 0 λαός έχει χρονικό σύνορο τους δύο άγιους στρατηλάτες, καβαλάρηδες, που χωρίζουν μετεωρολογικά το χρόνο σε χειμερινό και θερι νό, ανάλογα και με τις ασχολίες των ανθρώπων της υπαίθρου. -Του Άι Δημητρού, μέσα το κρεβάτι.

-Του Άι Γιώργου, έξω το κρεβάτι. Τους έχουν τόσο πολύ τιμήσει στην πατρίδα μας, που οι Δημήτρηδες συναγωνίζονται τους Γιώργηδες! Η μεγαλύτερη εγγύηση για την καλοκαιρία είναι τα χρυσάνθεμα, που ανθίζουν αυτή την εποχή, γι' αυτό τα λέμε και «αγιοδημητριάτικα». Η παρά δοση λέει για τα χρυσάνθεμα πως νοιάζονταν πολύ τον Οκτώβρη, όταν τον έβλεπαν θλιμμένο να τριγυρίζει κάτω από τα γυμνά δέντρα, καθώς έπεφταν και τα τελευταία τους φύλλα, τις ζεστές ημέρες που χάνονταν, τον ουρανό που συχνά ήταν συννεφιασμένος. Έτσι αποφάσισαν να ζητήσουν από το Θεό να τα αφήσει να ανθίζουν τον Οκτώβρη, για να του διώχνουν τη θλίψη! Ανάλογα με τον καιρό, σε πολλά μέρη ξεκινά το λιομάζωμα. -Το Οκτωβριανό το λάδι άλλος μήνας δεν το κάνει. Στα χρόνια της παιδικής ανεμελιάς, με το πρώτο ψιλόβροχο, τα πρωτο βρόχια, τρέχαμε παρέες παρέες και, πιασμένοι από τα χέρια σε κύκλο, τρα γουδούσαμε: -Βρέχει, βρέχει, ψιχαλίζει και το μάρμαρο ποτίζει. Και ο ποντικός χορεύει και η γάτα μαγειρεύει... Γεμίζαμε αγκαλιές με κυκλάμινα σε κάθε περίπατο, στις εξοχές, στους κοντινούς λόφους. Εκείνα τα πανέμορφα μωβ ροζέ αγριολούλουδα, με τη γλυκιά απαλή μυρωδιά, που φυτρώνουν ανάμεσα από ξερόφυλλα, κάτω από θάμνους, μέσα από σχισμάδες βράχων. Που αντέχουν στο ξεροβόρι, αντλώ ντας δύναμη μέσα από την απίστευτη δύναμη της φύσης.

ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ Νοέμβρη νόγα κι έσπερνε, ξερά χλωρά, πελέκα Νοέμβριος, ο ενδέκατος μήνας του χρόνου και τρίτος μήνας του φθινο πώρου, έχει 30 ημέρες. Στο ρωμαϊκό ημερολόγιο είχε την ένατη θέση και έτσι πήρε το όνομα του (από το λατινικό ηονβιη=εννέα], που το διατήρησε και στο νέο ημερολόγιο, το Γρηγοριανό. Ένα απ' τα σημάδια τ' ουρανού, που ο λαός μας παρατηρούσε και ανάλο γα προγραμμάτιζε τις δουλειές του, είναι η ανατολή και η δύση της Πούλιας (ο αστερισμός της Πλειάδας), ιδιαίτερα το μήνα Νοέμβριο. -2τίς δεκαεφτά, στις δεκαοχτώ, (Νοέμβρη) η Πούλια πέφτει στο γιαλό και το λαλεί και λέει: μήτε στάνη στα βουνά, μήτε γεωργός στους κάμπους. -Η Πούλια βασιλεύει, ο καλός ο ζευγολάτης αποσπέρνει. - Η Πούλια βασιλεύοντας το μήνυμα της στέλνει: ούτε τσοπάνης στα βουνά, ούτε ζευγάς στους κάμπους. -Η Πούλια βασιλεύει και πίσω παραγγέλνει: μήτε κοπάδι στο βουνό, μήτε καράβι στο γιαλό. «Ουράνιο ρολόι» για γεωργούς και κτηνοτρόφους κατά τη διάρκεια της 65

νύχτας, η Πούλια, ανάλογα με τη θέση της. Η ανατολή της - είναι ορατή μια ώρα πριν την ανατολή του ήλιου προς το τέλος του Μάη, ιδιαίτερα στις 21, γιορτή του Αγίου Κωνσταντίνου και της Αγίας Ελένης- σηματοδοτούσε την αρχή του καλοκαιριού και την έναρξη του θερισμού, και η δύση της - ορατή μια ώρα επίσης πριν την ανατολή του ήλιου στις 14 Νοέμβρη (περίπου), γιορ τή του Αγίου Φιλίππου - την αρχή του χειμώνα. Έτσι το Νοέμβρη, οι βοσκοί αφήνουν τα βουνά, κατεβαίνουν στα χειμαδιά και οι γεωργοί τελειώνουν όσες δουλειές έχουν καθυστερήσει. Και πρέπει να βιαστούν γιατί: -Νοέμβρη νόγα κι έσπερνε, ξερά, χλωρά, πελέκα. Προσφέρεται, επίσης, για τον πολλαπλασιασμό των φυτών: -Το Νοέμβρη και Δεκέμβρη φύτευε καταβολάδες. Το λιομάζεμα, από τις πρώτες δουλειές των γεωργών, αν δεν έχει ακόμα ξεκινήσει, πρέπει να αρχίσει, για να προλάβουν τις αλλαγές του καιρού. -Νοέμβρη οργώματα κι ελιές, δεν απολείπουν οι δουλειές. Στην πρωτομηνιά του Νοέμβρη γιορτάζουμε τους θαυματουργούς γιατρούς της εκκλησίας μας Κοσμά και Δαμιανό, που γιάτρευαν χωρίς χρήματα τον κόσμο, γι' αυτό και ο λαός μας τους ονόμασε μ' ένα όνομα, Άγιοι Ανάργυροι («ανάργυροι»... χωρίς αργύρια). Στα ξόρκια για τη θεραπεία ασθενειών ή για το ξεμάτιασμα, όσο και σιγά να λέγονται τα λόγια από τους ειδικούς, μέσα από το μουρμουρητό ξεχωρίζεις πολύ συχνά την επίκληση των Αγίων Αναργύρων: «Άγιοι Ανάργυροι και θαυματουργοί... δώστε σεις τη γιατρειά σας...». Οι Άγιοι Ταξιάρχες, στις 8 του μήνα, και ο δικός μας θαυματουργός Αγιος, ο Άγιος Νεκτάριος, την άλλη μέρα στις 9. 0 καιρός γίνεται ψυχρότερος, και στις 11 του μήνα, γιορτή του Αγίου Μηνά, ο λαός μας δίνει ανθρώπινη λαλιά στο χιόνι, που μας παραγγέλλει: -0 Άι Μηνάς μου μήνυσε και του Άι Φιλίππου φτάνω. Στη λαϊκή μας παράδοση ο Άγιος Φίλιππος (14 του μήνα) ήταν ένας φτω χός γεωργός, ζευγολάτης. Δούλευε σκληρά εκείνη τη μέρα για να προλάβει τον καλό καιρό αντί να κάνει τη «μικρή Αποκριά» (άρχιζε το σαρανταήμερο της νηστείας των Χριστουγέννων). Σαν γύρισε το σούρουπο στο σπίτι, η γυναίκα του στεναχωρημένη του μίλησε για τους φτωχούς χωριανούς που δεν είχαν τίποτα για ν' αποκρέψουν μέρα που ήτανε και θα κοιμόντουσαν σίγουρα νηστικοί. Εκείνος δεν δίστασε, σηκώθηκε, έσφαξε το βόδι του και το μοίρασε στους φτωχούς για ν' αποκρέψουν. Την άλλη μέρα το βρήκε ζωντα νό μέσα στο στάβλο! Ο θεός τον είχε ανταμείψει! Έτσι απλά και τούτη η ιστο ρία χώρεσε σε μια μικρή παροιμία: -Ο φτωχός ο Φίλιππας όλη μέρα δούλευε και το βράδυ απόκρεψε. Στα Εισόδια της Θεοτόκου (21 του μήνα), που ο λαός μας λέει την Πανα γιά μας και Μεσοσπορίτισσα, γίνονται μετεωρολογικές παρατηρήσεις: -Ότι καιρό κάνει αυτή τη μέρα τον ίδιο θα κάνει και τις επόμενες σαράντα μέρες!

Στις 25 του μήνα, γιορτή της Αγίας Αικατερίνης. Την εικόνα της στόλιζαν οι ανύπαντρες κοπέλες, «για να 'χουν την τύχη την καλή, αφού και κείνη είχε δει στ' όνειρο της το Χριστό που της φόρεσε δαχτυλίδι και το πρωί στον ξύπνιο της το 'χε... φορεμένο!» Στις 26, του Αγίου Στυλιανού, του Αγιου που στυλώνει και προστατεύει τα παιδιά, καμιά μάνα ή γιαγιά (απ' τις παλιές], δεν έπιανε βελόνι ή σκούπα, ακόμα και αμαγείρευτο έμενε το σπίτι, είχε δεν είχε τάμα στον Αγιο! Το κρύο δυναμώνει και ο τελευταίος άγιος, ο Άγιος Ανδρέας, κλείνει το μήνα: -Του Άγιου Αντρέα, το κρύο αντριεύει. Και η συμβουλή των γεωργών: -Ο Νοέμβρης έκλεισε; Τα ζευγάρια είναι στο στάβλο. Το φθινόπωρο τελειώνει με το Νοέμβρη, τα σημάδια της λαμπερής Πού λιας χάνονται με τη δύση της στον ουρανό και μένουν τα λόγια του παππού του γεροντάκου, για όλα τούτα: «Ανήμερα του Άι Φίλιππου, κορικάτσι μου, η Πούλια κατεβαίνει τσάι ψιλε'ι τη γης, τσάι λάμπει όλος ο τόπος όπου κατεβαίνει, τσάι επειδή το φως είναι μπόλικα μοιρασμένο ολούθε, δεν είναι καλό να βγαίνουνε όξω οι άνθρωποι. Λένε ότι βγαίνουνε οι ανεράιδες στα τρίστρατα τσάι στήνουνε το χορό...» ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ Άγια Βαρβάρα μίλησε, κι Άι Σάββας απεκρίθει: -Μαζέψτε ξύλα κι άχυρα και σύρτε και στο μύλο, γιατί Άι Νικόλας έρχεται στα χιόνια φορτωμένος. Δεκέμβριος, ο πρώτος μήνας του χειμώνα και ο τελευταίος, ο δωδέκατος, του χρόνου στο Γρηγοριανό ημερολόγιο. Το όνομα του έμεινε ίδιο απ' όταν ήταν ο δέκατος μήνας (λατιν. decem=ôéKa) στο παλιό ρωμαϊκό ημερολόγιο. 0 Δεκέμβρης του χιονιού, της παγωνιάς, της θαλπωρής του σπιτιού. Ο Δεκέμ βρης, ο γιορτινός. 0 Δεκέμβρης του Δωδεκαήμερου, των καλικάντζαρων, της μεγάλης γιορτής των Χριστουγέννων. 0 Δεκέμβρης της προσμονής και της χαράς των παιδιών. -Το τραγούδι με τον τρύγο, το Δεκέμβρη παραμύθι. Οι κρύες ημέρες του Δεκέμβρη αρχίζουν από τα Νικολοβάρβαρα, όπως στη λαϊκή μας παράδοση αναφέρονται οι γιορτές της Αγίας Βαρβάρας, του Αγίου Σάββα και του Αγίου Νικολάου (4, 5 και 6 αντίστοιχα), στις αρχές του μήνα. -Τα Νικολοβάρβαρα παγώνουν και τα μάρμαρα. -Η Αγια Βαρβάρα βαρβαρώνει (αγριεύει το κρύο), ο Άι Σάββας σαβανώνει (κοκαλώνεις από την παγούρα), κι ο Άι Νικόλας παραχώνει (σε κλείνει στο σπίτι). Οι ναυτικοί μας συμφωνούν με τους στεριανούς και λένε: 67

-Τ'Ai Νικολοβάρβαρα κατεβασιές και χιόνια, μπουράσκες και τελώνια. Λέγεται ότι ο Άγιος Νικόλαος, προστάτης των ναυτικών, είναι εκείνος που επινόησε το πηδάλιο, για τούτο και η ευχή μας: -0 Άι Νικόλας στο τιμόνι σου. Το Δεκέμβριο έχουμε τις μικρότερες ημέρες. -Του Δεκέμβρη η ημέρα, καλημέρα-καλησπέρα, που αρχίζουν να μεγαλώνουν από τα Χριστούγεννα (αρχίζει το χειμερινό ηλιοστάσιο), ο λαός μας όμως, που βιάζεται, λέει ότι από της Αγίας Άννας (9 Δεκ.), -Η μέρα παίρνει ανάσα. Και από του Αγίου Σπυρίδωνα (12 Δεκ.), -Η μέρα παίρνει ένα σπυρί, μεγαλώνει δηλαδή λίγο λίγο. Μέχρι τα Χριστούγεννα στην ημέρα έχει προστεθεί μια ώρα ακόμα. -Χριστός γεννάται, ώρα γεννάται. Τιμάται ο Άγιος Ελευθέριος (15 Δεκ.), που χαρίζει στις γυναίκες που περι μένουν παιδί «καλή λευτεριά». Στις 16 του μήνα (περισσότερο στην ελληνική ύπαιθρο), γιορτάζουν τον Άγιο Μόδεστο, προστάτη των οικόσιτων ζώων αλλά και εκείνων που βοηθούν το γεωργό στο όργωμα. Μέσα στο Δεκέμβρη η σπορά πρέπει να 'χει τελειώσει, -Δεκέμβρη, δίκια σπέρνε, συμβουλεύουν μέσα από την παροιμία οι παλιοί, που σημαίνει πως ο σπόρος πρέπει να πέφτει με προσοχή και σύνεση, γιατί τώρα το χώμα είναι αφράτο και νωπό από τις βροχές και δεν υπάρχει λόγος να πετιέται παντού κι όπου προλάβει να φυτρώσει. Το κρύο δυναμώνει. -Γύρω γύρω του Χριστού, η κορφή του Χειμωνιού. Και οι χαρές των αγροτών μεγάλες, καθώς υπολογίζουν τη σοδειά. -Χειμωνιάτικα Γέννα, καλοκαιρινή χαρά. Περιμένει ο λαός μας το χιόνι, γιατί πιστεύει πως: -Το χιόνι του Δεκέμβρη, χρυσάφι του καλοκαιριού. Και εκείνο, αν έχει αργήσει, μας παραγγέλνει: -Αν τ'Άι Φιλίππου λείπω, τ'Άγια των Αγιων δελείπω, εννοώντας τις Άγιες ημέρες των Χριστουγέννων. 0 φόβος για βαρύ χειμώνα πάντα υπάρχει γιατί, -Αν πρωιμήσει η μυγδαλιά κι ανθίσει το Δεκέμβρη, βαρύς χειμώνας κι όψιμος θε να 'ρθει να μας εύρει. Για τούτο κι όλοι προσδοκούν και εύχονται: -Να V τα Χριστούγεννα στεγνά, τα Φώτα χιονισμένα και τα Λαμπρά βρεχούμένα, αμπάρια γιομισμένα!

.'** >

% . · - •- ••,

jjj

-· .

*'**?*"

rfÎ

' " ' " *• "* •'•'"s- ^ *v "* \ A * - * - i * . ^ S*-i. A m •<

Μαίρη Γαλάνη: Γα Φώτα, ο σταυρός στη θάλασσα.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ

Η κεντημένη Αίγινα με τις κλωστές της Μαίρης

ε όπλο τις χρωματιστές κλωστές και εφόδια τις μνήμες και τις εμπειρίες μιας ολόκληρης ζωής μεταλαμβάνει στο κοινό της την αφτιασίδωτη και άδολη αγάπη της για το νησί της, την Αίγινα. Την Αίγινα της θάλασσας, της γης και του ουρανού. Τον τόπο των παιδικών χρόνων και των πρώτων εφη βικών σκιρτημάτων. Το νησί των πρώιμων πνευματικών αναζητήσεων και εμπειριών. 0 λόγος για την κ. Μαίρη Γαλάνη - Κρητικού και αφορμή γι' αυτό το σημεί ωμα η τελευταία της έκθεση με τις νέες δημιουργίες της μαζί με παλαιότερες στη γκαλερί Genesis στο Κολωνάκι. Μια έκθεση που σφραγίστηκε από από λυτη επιτυχία και κράτησε αμείωτο το ενδιαφέρον των επισκεπτών στο διά στημα 23 Απριλίου έως 18 Μαΐου 2013 και που πραγματοποιήθηκε με επιμέ λεια της Ίριδας Κρητικού. Με αφορμή την τελευταία αυτή έκθεση η κ. Ε. Μπιστικά έγραψε στη γνω στή στήλη της στην «Καθημερινή»: «Ζει και κεντάει στην Αθήνα και στην Αίγι να. Με τη φράση αυτή που συμπυκνώνει σε οκτώ μόνον λέξεις αυτό που είναι, αυτό που επέλεξε να είναι η Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού, ανοίγει, σαν κλειδί, την πόρτα της δημιουργικής διαδρομής μιας αγαπητής φίλης και πολυδιάστατης προσωπικότητας. Σπούδασε Γαλλική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Σορβόν νης στο Παρίσι και παρακολούθησε μαθήματα λογοτεχνίας στο Αννόβερο της Γερμανίας. Δούλεψε ως δημοσιογράφος στην εφημερίδα «Le Figaro» στο Παρί σι και, με την επιστροφή της στην Ελλάδα, στο «ΒΗΜΑ» και στο περιοδικό «Ταχυδρόμος». Μια φορά δημοσιογράφος, πάντα δημοσιογράφος και έως

-~ .3

fsFT ' ' „ " ^ Ι ':

σήμερα η Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού εξακολουθεί να αρθρογραφεί για θέματα πολιτιστικού και κοινωνικού περιεχομένου. Διδάσκει τη γαλλική γλώσσα και λογοτεχνία σε ενήλικες, προετοιμάζοντας την απόκτηση διπλωμάτων ή την εισαγωγή στο Διπλωματικό Σώμα. Ξανθή, λεπτή, αεικίνητη, έχει αποκτήσει ωραία οικογένεια, προλαβαίνει τους ρόλους μητέρας και γιαγιάς, είναι γνώριμη φιγούρα, πάνω κάτω στην προκυμαία της Αίγινας, όπου το φημισμένο ζαχαρο πλαστείο «Αιάκειον» της οικογενείας Γαλάνη-Κουκούλη. Η ίδια έχει διατελέσει δημοτική σύμβουλος στο Δήμο Αίγινας, είναι μέλος των Φίλων του Μουσείου Μπενάκη, των Φίλων της Ακροπόλεως, των Φίλων του Μεγάρου Μουσικής και, φυσικά, του Φεστιβάλ της Αίγινας. Το 2010 κυκλοφόρησε το βιβλίο της «Αίγινα: τα Πρόσωπα - οι Τόποι, οι Μνήμες», μία εξαιρετική προσέγγιση στα θέματα που επέλεξε να γράψει. Εδώ και τέσσερις δεκαετίες, από νεαρή ηλικία, ανάμεσα σε σπουδές και τόπους καριέρας, η Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού έχει ασχοληθεί με την ελληνική λαϊκή παράδοση της κεντητικής, με επισκέψεις στα μουσεία και την καταγραφή θεμάτων και μοτίβων, τα οποία, στη συνέχεια, εξελίσσονταν στη σύνθεση ταπισερί δικής της έμπνευσης, με αφετηρία την καθημερινότητα της ελληνικής υπαίθρου. Όλα βρίσκουν τη θέση τους σε αποκαλυπτικές ιστορίες

μιας πιο εξομολογητικής κλίμακας, χρώματα, σχήματα, μορφές, λιτανείες, με μαλλί και μετάξι σε κέντημα ευγενι κής ψυχής...». «Σαράντα χρόνια δουλεύω αυτά τα κεντήματα» μας εκμυστηρεύτηκε, καθώς κατεβαίναμε τα λιγοστά σκα λιά της αίθουσας μπαίνοντας στη διαδικασία της ξενάγησης στο χώρο και στη πανδαισία των χρωμάτων και των συνθέσεων των έργων της. «Το 1970 άρχισα να αντιγράφω σχέ δια από μουσεία. Σε λίγο άρχισα τις παραλλαγές και αμέσως μετά προχώ ρησα σε δικά μου σχέδια εκφράζοντας την αγάπη μου για τη μυθολογία και τις τελετές της Αίγινας. Πριν από 4-5 χρόνια άρχισα να κεντώ ντύματα για βιβλία και μεταξωτά μαξιλάρια. Σήμε ρα έχω πλέον δυσκολία να βρω κλω στές, γιατί έκλεισαν πολλά εργοστά σια μαλλιών στην Ευρώπη (το ειδικό χοντρό μαλλί για ταπισερί) και οι Έλληνες όλο και περιορίζουν τα χρώ ματα του ίδιου μαλλιού». Και καθώς ο εξομολογητικός τόνος συνόδευε τις αισθήσεις μας, εμείς αντικρίζαμε για άλλη μια φορά τις θαυμάσιες ταπισερί, τα μαξιλάρια, τους σελιδοδείχτες που είχαμε θαυ μάσει πέρσι στο Λαογραφικό Μου σείο της Αίγινας αλλά και τον Αύγου στο του 2011 στο Πνευματικό Κέντρο Κυψέλης στην Αίγινα. Και καθώς δια βάζαμε τα γεμάτα τρυφερότητα συνοδευτικά σημειώματα κάθε έργου έρχονταν στο νου τα παλαιότερα κεί μενα, δικά της ή τρίτων, που συνόδευ αν τις προηγούμενες εκθέσεις της. Όπως στο Πνευματικό Κέντρο Κυψέ72

λης, υποδεχόμενη τους επισκέπτες της, έγραφε στο σημείωμα της: «Ξεκίνησα να κεντώ τα δικά μου σχέδια από το 1970. Η δουλειά που εκθέ τω σήμερα είναι εμπνευσμένη από τελετές και τοπία της Αίγινας. Το δεύτερο μέρος των μεγάλων ταπισερί παρουσιάζουν σκηνές στη θάλασσα με γοργόνες, Τρίτωνες και άλλους μυθολογικούς ήρωες. Στο τρίτο μέρος των εργόχειρων μου έχω κεντήσει παραμύθια σε μεσαιωνικό πλαίσιο. Η τελευταία μου δουλειά που εκθέτω για πρώτη φορά στην Αίγινα εδώ στο Πνευματικό Κέντρο της Κυψέλης είναι δημιουργίες σε μετάξι και σε καμβά που μπορούν να ντύσουν τηλεφωνικά καταλογάκια γραφείου, ας πούμε, ή βιβλία τσέπης». Μνήμες, ευωδιές, εικόνες και προσωπικά βιώματα υφαίνει η κ. Γαλάνη στον καμβά της, με τις χρωματιστές κλωστές ως πρώτη ύλη, αλλά με περισσή αγάπη, πολύ μεράκι και άφταστη υπομονή. Γνώριμα τοπία του νησιού λου σμένα από το φως της προσωπικής εμπειρίας, μνήμες από γιορτές και αέναα θρησκευτικά πανηγύρια, οι φιστικιές, οι καρποί τους, τα πρόσωπα, οι μεγά λοι και αφανείς πρωταγωνιστές, τα χρώματα και οι ευωδιές του ευλογημένου τόπου. Ο θεματικός κύκλος των κεντημάτων αναφέρεται κυρίως στις μεγά λες θρησκευτικές εορτές, όπως τα Θεοφάνεια και τη ρίψη του Σταυρού στη θάλασσα, στην περιφορά των Επιταφίων στην παραλία της Αίγινας, στην Ανά σταση, λιτανευτικές πομπές, εθνικές εορτές αλλά και τοπία της Παλιαχώρας και της Κολώνας. Επίσκοποι, ιερείς, παπαδάκια κρατώντας εξαπτέρυγα και λαμπάδες συνυπάρχουν αρμονικά με γοργόνες και καλικάντζαρους στο λιμά νι της Αίγινας, στα δρομάκια στις πλαγιές των βουνών. Και από κοντά το τάμα στον Άη - Νικόλα, αγαπημένη εκκλησία της Μαίρης Γαλάνη Κρητικού, που τον έχει κεντήσει με υποδειγματική ευλάβεια και αγάπη σε πολλά έργα της. «Στις συνθέσεις - γράφει η Ίριδα Κρητικού - κυριαρχούν τα χρώματα της γης και της θάλασσας, οι ώχρες και τα νυχτερινά κυπαρίσσι, τα πράσινα της χλόης και τα ανθρακί του χειμώνα, τα λιγοστά χρυσά και το μελανό, τα τολμη ρά χοντροκόκκινα και το ροδί των παλιών σπιτιών, τα μπλε του βυθού και οι αχνογάλαζες σκιές ενός γλάρου ή ενός Πήγασου στον ουρανό της Κολώνας. Οι επιτάφιοι ψέλνουν το «Γλυκύ μου Έαρ» κατηφορίζοντας στο λιμάνι, οι λιτανεί ες της εικόνας του Αγίου Νεκταρίου συναντιούνται με τα μικρά πανηγυράκια στα ξωκλήσια, το χειμωνιάτικο γιορτινό πλήθος στην προκυμαία παρακολου θεί το πέταγμα του Σταυρού ανήμερα των Φώτων κι ανακατεύεται με τα ζευ γαράκια και τα παιδιά, στον καλοκαιρινό απογευματινό περίπατο του Άη Νικόλα. Κι όταν πέσει η νύχτα, σιωπή. Βασιλοπούλες και βασιλόπουλα του παραμυθιού, σεργιανούν σε περίκλειστα περιβόλια. Νεράιδες στήνουν χορό στο λόφο της Παλιαχώρας. Πύργοι και ρημαγμένα αρχοντόσπιτα, παραδίδο νται σε γλέντι μυστικό των ξωτικών. Η βοή του μύθου χάνεται σιγά σιγά προς τη θάλασσα, καθώς τα πλοία περνούν. Μένει ο απόηχος της γιορτής, ένα καΐκι στο λιμάνι, μια σημαιούλα στο κατάρτι, το λιγοστό λευκό ενός μαντιλιού την

ώρα του αποχαιρετισμού, το Θρόισμα της βελόνας στον καμβά». Αυτός ο κόσμος, ο μικρός ο μέγας, ο κόσμος της Αίγινας, είναι ο κόσμος της Μαίρης Γαλάνη - Κρητικού. Είναι η έμπνευση και το αντικείμενο της. Είναι ένας πολιτισμός, ένας μύθος, μια ιστορία που βάλθηκε να τον γνωρίσει σε όλο τον κόσμο και να γίνει με τα υφαντά της μια πρέσβειρα του αιγινήτικου πολι τισμού. Διότι τα κεντήματα της κ. Γαλάνη δεν τέρπουν απλά ή γοητεύουν και γαληνεύουν τις αισθήσεις των επισκεπτών της εκάστοτε έκθεσης της με την απλότητα των χρωμάτων, με την εύστοχη σύνθεση των θεμάτων, με την ποι ότητα της ζωής που αναπαριστούν, αλλά ταξιδεύουν συγχρόνως την Αίγινα και προβάλλουν το φως της με έναν μοναδικό και απόλυτο τρόπο. Έργα της βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα και στο εξωτε ρικό και στο Μουσείο Ακριτών της Ευρώπης στην Παλαιοχώρα Χανίων Κρή της. Εκθέσεις έργων της έχουν πραγματοποιηθεί στο Ναυτικό Μουσείο Πει ραιώς (2002), στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο του Ναυπλίου (2004), στο Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας (1996 και 2012), στο Πνευματικό Κέντρο Κυψέλης Αίγινας (2011) και σε ιδιωτικά ιδρύματα. Επίσης, με έργα της η κ. Μαίρη Γαλάνη Κρητικού έχει συμμετάσχει σε πολλές συλλογικές εκθέσεις στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας. Το Λαογραφικό τμήμα της Ακα δημίας Αθηνών έχει εκθέσειταπισερί της δημιουργού στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών στην έκθεση Ακριτών Ευρώπης και στο Μουσείο Μεσαιωνικής Τέχνης Cluny στο Παρίσι και στο Εθνικό Μουσείο Τεχνών και Λοαγραφικών Συνθέσεων - Κέντρο Εθνολογίας της Γαλλίας (2004). Έργα της έχουν απο σταλεί και σε χώρες της κεντρικής Ευρώπης. Το Μουσείο Ακριτών Ευρώπης χρησιμοποίησε έργα της στην έκδοση ημερολογίου. Το Κέντρο Αιγαιακών Λαογραφικών Μουσικολογικών Ερευνών κόσμησε το εξώφυλλο δίσκου του, που περιέχει Ελληνικά Παραδοσιακά Κάλαντα από τη χορωδία Αιγαίου, με το έργο της κ. Γαλάνη που αναπαριστά το λιμάνι της Αίγινας την ημέρα των Θεοφανείων. Η κ. Μαίρη Γαλάνη Κρητικού σήμερα ζει και κεντάει μεταξύ Αθήνας και Αίγινας. Εάν δεν τη γνωρίζετε, μπορεί να την αναγνωρίσετε μέσα στο πλοίο της γραμμής να κεντά προσηλωμένη πάνω σε κάποιον καμβά. Δεν περνά απλά την ώρα του ταξιδιού. Ταξιδεύει την Αίγινα. Ταξιδεύει κι εκείνη μαζί της. Ταξιδεύουμε κι εμείς.

Παληαχώρα

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

Για τον Πυθέα του Λάμπωνος

'υθέας, -ου, υιός τον Λάμπωνος έξΑίγίνης παγκρατιαστής, νικήσας εις τους εν Νεμέα άνώνας'.Αυτά γράφει στο Αεξικόν Κυρίων Ονομάτων για τον αιγινήτη αθλητή της αρχαιότητας ο κυπριακής καταγωγής λόγιος, λεξικογρά φος και εκδότης Ανέστης Π. Κωνσταντινίδης (1846-1901)2. Ο Κωνσταντινίδης είχε σπουδάσει φιλολογία στην Αθήνα, όπου εγκαταστάθηκε και ίδρυσε ένα μικρό εκδοτικό οίκο. Το 1884 αγόρασε τις τυπογραφικές επιχειρήσεις Κορομηλά και ίδρυσε έναν από τους σημαντικότερους εκδοτικούς οίκους της εποχής, στον οποίο εξέδωσε το Μέγα Αεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης των Liddell και Scott και άλλα σημαντικά φιλολογικά έργα. Ο ίδιος απέδωσε στην καθομιλου μένη την Ιλιάδα του Ομήρου, Λόγους του Ισοκράτους και άλλα. Το Αεξικόν του θεωρήθηκε ιδιαίτερα σημαντικό έργο και επανεκδίδεται μέχρι σήμερα3. Σ' αυτό γράφει για την Αίγινα:

Ν(ήσος) του Σαρωνικού κόλπου, απέναντι του Πειραιώς, καλού μενη πρότερον ΟΙνώνη. Οι πρώτοι αυτής κάτοικοι έκαλοΰντο Μυρμιδόνες. Είχε 500.000 κατοίκους και έθαλασσοκράτει4. Στο Αεξικόν του Κωνσταντινίδη υπάρχουν πολλά ακόμη λήμματα που ανα φέρονται στη μυθολογία και την αρχαία ιστορία του νησιού, όπως στον Αιακό, το Φώκο, τους Μυρμιδόνες, την Οινώνη, την Αφαία και άλλα. Την Αίγινα και τον Πυθέα του Λάμπωνος ύμνησε ο Πίνδαρος (522-442 π.Χ.) στο Νεμεόνικο Ε', έναν από τους 45 Επίνικονς που του χάρισαν πανελ λήνια φήμη. Το Νεμεόνικο του αιγινήτη Πυθέα μετέφερε πρώτος στη δημοτι κή ο κύπριος φιλόλογος Σίμος Μενάρδος (1871-1933)5, καθηγητής της Αρχαί ας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από το 1911, πρύτανης το 1925-1926, μέλος της Ακαδημίας Αθηνών από το 1926 και πρώτος γενικός γραμματέας της από το 1926 μέχρι το θάνατο του. Τη μετάφραση αυτή περιέ λαβε στην έκδοση Στέφανος. ΈκλογαΙ αρχαίων ποιημάτων, που κυκλοφόρησε από τον Ι. Ν. Σιδερή στην Αθήνα το 1924, προτάσσοντας μια σύντομη εισα γωγή σε απλή καθαρεύουσα: Ό «παις·» Πνθέας ò Αάμπωνος, οίκου γνωστότατου της Αίγίνης, ένίκησε το παγκράτιον εις τα Νέμεα τα προ της έν Σαλαμϊνι ναυ-

μαχίας, πιθανώς το 483 Π.Χ. Την νίκην έκείνην έπανηγύρισαν, νέοι ακόμη, ό Βακχυλίδης με μακρότατον έπίνικον (τον ιβ ') και ό Πίνδαρος, ό θαυμαστής των Αιγινητών. Ένθυμούμενος τους ΑΊακίδας, τον Τελαμώνα και τον Πηλέα, -παρασιωπά την αίτίαν (τον φόνον τοϋ Φώκου), που εγκατέλειψαν την νήσον (τότε καλουμένην Ο'ινώνην) και κατόπιν επανέρχεται εις τον οίκον τοϋ νικητοϋ6. Την έκδοση του Στεφάνου είχαν χαιρετίσει και εγκωμιάσει ο Παλαμάς, ο Νιρβάνας, ο Γρυπάρης, ο Συκουτρής, ο Ξενόπουλος και άλλοι. Η απόδοση του Νεμεόνικου του Πυθέα, που παραθέτουμε, παρά τις κάποιες μεταφραστικές ακρότητες, όπως άκάτι (βάρκα) και στο γένει (στο γένι), είναι από τις ωραιό τερες. Δεν εϊμ' άνδριαντοποώς αγάλματα να φτειάνω Π' ασάλευτα πατοϋν τον στυλοβάτη! 'Εσύ τραγούδι μου γλυκό, πάρε το κάθε άκάτι Kai σ' κάθε τρεχαντήρι ανέβα πάνω Και λάμνε άπα την Αίγινα, να πής στην οικουμένη, Πώς ό Πυθέας τοϋ Αάμπωνος βλαστάρι Τοϋ παγκρατίου τον στέφανο στα Νέμεα έχει πάρει Πριν δείξει ακόμη ανθό χρυσό στο γένει Στους ΑΊακίδες πόρισε τιμή, τους δοξασμένους, Τοϋ Κρόνου και τοϋ Διός τους απογόνους, Των Νηρηίδων θρέμματα, και τίμησε γιά χρόνους Την Αίγινα του, π αγαπά τους ξένους, Την πάλιν, πούχαν ενχηθη περίδοξη να γ'ινί\ Για τα παιδιά της και τα πλοία μια μέρα, Μπρος στον βωμό, με σηκωτά τα χέρια στον αιθέρα, Οι εγγονοί τοϋ Χείρωνος εκείνοι Κι' ό Φώκος, νύμφης γέννημα επάνω στ ακρογιάλι. "Εργο όχι δίκαιο μ άποστομώνει, Πώς στο νησί τους άφησαν και ποια άπό την ΟΊνώνη Κατάρα τους άλκίμους είχε βγάλει. Θα σταματήσω- καθεμιά αλήθεια δεν κερδίζει Σάν δείχνει ξέσκεπο το πρόσωπο της Κι' είναι σοφό πολλές φορές νά ξεύρ' ή άνθρωπότης Νά σιωπά κι''ότικαλά γνωρίζει! Τον Νεμεόνικο Ε' αναδημοσίευσε από το Στέφανο τον Απρίλιο του 1934, ως μνημόσυνο στον μεγάλο κύπριο φιλόλογο, η εφημερίδα Παρατηρητής της Λεμεσού,7 της ιδιαίτερης πατρίδας του Μενάρδου. 77

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Ανέστης Κωνσταντινίδης, Λεξικόν Κυρίων Ονομάτων. Μυθολογικόν, ιστορικόν, γεωγραφικόν, Αθήνα 1900, σ. 425. 2. Αριστείδης Κουδουνάρης, Βιογραφικόν Λεξικόν Κυπρίων 1800-1920, Λευκωσία "2010, σ. 283. 3. Ανέστης Κωνσταντινίδης, Λεξικόν Κυρίων Ονομάτων. Μυθολογικό, ιστορικό, γεω γραφικό, Τα Νέα, Αθήνα 2013. (Φωτογραφική αναπαραγωγή από την έκδοση της Εκάτης του 1999]. 4. Κωνσταντινίδης, ό.π., σ. 16. 5. Κουδουνάρης, ό.π., σ. 355. 6. Σίμος Μενάρδος, Στέφανος, Αθήνα 21971, σ. 58. 7. Παρατηρητής, Λεμεσός 12 Απριλίου 1934.

ΕΥΤΥΧΙΑ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ*

Σχολιασμός του άρθρου του D. Mason «Η επιδρομή του Μπαρμπαρόσα εναντίον της Αίγινας το 1537»

το τελευταίο, το 23° τεύχος, της Αιγιναίας (Ιούλιος-Δεκέμβριος 2012) δημοσιεύθηκε άρθρο του κ. Donald Mason, ιστορικού, με τίτλο «Η επίθεση του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα εναντίον της Αίγινας το 1537». Από την προσε κτική ανάγνωση του εν λόγω άρθρου αλλά και την επιλεγείσα μεθοδολογική προσέγγιση, προέκυψε πληθώρα εντυπώσεων και επιφυλάξεων ως προς το στόχο της έρευνας αλλά και ως προς το αντικείμενο της τελικής απόδειξης. Θα ήθελα να τις θέσω υπόψη σας ως ελάχιστη συμβολή στην ιστορία του τόπου μας, βασιζόμενη στις ίδιες πηγές που γνωρίζει και αναφέρει ο συγγρα φέας, σε άλλες που δεν γνωρίζει/δεν αναφέρει αλλά και στην «ιστορική μνήμη», της οποίας, φυσικά, ο γράφων δεν μετέχει, αλλά αβασάνιστα ακυρώ νει ως μια ιστορικά παραπλανητική, εν τέλει, μυθοπλαστική παρεμβολή.

Ο τίτλος του άρθρου είναι σαφής και δεν επιδέχεται παρερμηνεία. Αφορά ένα μικρό διάστημα 3-4 ημερών τον Οκτώβριο του 1537, όταν ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα (1466-1546), ο αρχηγός του στόλου του Σουλεϊμάν Β' του Μεγαλοπρεπούς και γιος εξισλαμισμένου Μυτιληνιού, επιτίθεται άγρια, πυρ πολεί και εν τέλει καταστρέφει ολοκληρωτικά τη μεσαιωνική πρωτεύουσα της Αίγινας, την Παλιαχώρα, ερημώνοντας την από τα έμψυχα και πλήττο ντας καίρια τα άψυχα. Αφορμή δεν ήταν κάτι που έκαναν οι Αιγινήτες αλλά η άρνηση του Ενετού ρέκτορα να παραδώσει το κάστρο της Αίγινας αμαχητί και έτσι η Αίγινα να περάσει στην κυριαρχία του Σουλτάνου. Το γεγονός αυτό καθ' εαυτό μαρτυρείται ιστορικά από πολλές και ποικίλες πηγές και σκοπιές, ελληνικές, ενετικές και οθωμανικές. Ο συγγραφέας, όμως, αντί να ερευνήσει εξαντλητικά όλα τα διαθέσιμα τεκμήρια, ώστε να προσεγγίσει τη συγκεκρι μένη επίθεση, ή έστω κάποια πτυχή της, συνθετικά και ολοκληρωμένα και με την ιστορική βαρύτητα που της αξίζει, επιλέγει να απομονώσει, να αναλύσει και, τελικά, να αποδομήσει μία από τις πολλές περιγραφές της, και μάλιστα ενός βιβλίου-οδηγού που εκδόθηκε προ 60 και πλέον ετών! Το χωρίο, στο οποίο αναφέρεται ο συγγραφέας, είναι το εξής: «Η πρώτη φοβερή μάχη έγινε στην παραλία, καθώς προσπαθούσαν οι Αιγι-

„ Αρχαιολόγος 79

νήτες να εμποδίσουν την απόβαση των εχθρών. Ήταν όμως πολύ λιγώτεροι και καταλαβαίνοντας πως δεν θα το κατόρθωναν, τραβήχθηκαν στο εσωτερικό και κλείστηκαν στο κάστρο. Οι Τούρκοι έβγαλαν κανόνια στην ξηρά, έκοψαν τα περισσότερα δέντρα κι άρχισαν μια μανιασμένη επίθεση. Οι Αιγινήτες τους κράτησαν τέσσερες μέρες. Στο τέλος όμως κατέλαβαν την πόλη, έσφαξαν τους άντρες και τους γέρους, γκρέμισαν ως τα θεμέλια τα τείχη, λεηλάτησαν τα σπί τια και τα έκαψαν. Τις γυναίκες αφού τις παράδωσαν χωρίς διάκριση στην ωμότητα των στρατιωτών, ύστερα, με τα παιδιά και τους νέους, κάπου 6-7 χιλιάδες, τους πήραν αιχμαλώτους στα καράβια μαζύ με τα λάφυρα. Μόνο μερι κές εκκλησίες κι ερείπια έμειναν στην Παλιαχώρα, που είχε αρκετούς κατοίκους -ο αριθμός των αιχμαλώτων το δείχνει- κι εμπορική κίνηση. Ο βαρώνος de Blancard, που πέρασε λίγο μετά την καταστροφή, δεν είδε ψυχή ζωντανή στο νησί.» (Γ. Κουλικούρδη και Σπ. Αλεξίου, «Αίγινα. Οδηγός για την ιστορία και τα μνημεία της Αίγινας», 1950, σελ. 34-35). Από την αρχή γίνεται σαφές ότι στόχος του γράφοντος D. Mason είναι να αποδειχθεί ότι οι αναφερόμενες ωμότητες, πράξεις απάνθρωπες και απεχθείς, είναι προϊόν μυθοπλασίας.1 Δηλαδή, ότι η λαϊκή μνήμη υπερέβαλε και ως προς τα στοιχεία που επέλεξε να διατηρήσει στις λεπτομέρειες τους και ως προς τη σφοδρότητα των επιπτώσεων τους. Γι' αυτό και, σύμφωνα με το μελετητή, οι πρώτοι συγγραφείς, Γ. Κουλικούρδη και Σπ. Αλεξίου, δεν ιστορούν αλλά μυθιστορούν, δεν καταγράφουν την «πραγματική ιστορία» αλλά μια «μεγαλοποιημένη, διαστρεβλωμένη εκδοχή της». Κατόπιν, ο συγγραφέας αναλύει τις προ τάσεις της περιγραφικής αυτής παραγράφου μία μία, για να καταλήξει στο συμπέρασμα πως ο Μπαρμπαρόσα ούτε τόσο άγριος ήταν ούτε έσφαξε [πολ λούς;) ούτε κατέκαψε την πόλη, παρά μόνο το κάστρο, πράττοντας στην ουσία το στρατιωτικό του καθήκον εντός αποδεκτών ορίων, τα οποία περιελάμβα ναν «άγνωστο αριθμό» υπερασπιστών του κάστρου που σκοτώθηκαν σε σύντομη μάχη2. Αμφισβητεί επίσης ότι: η πρώτη μάχη ήταν στην παραλία, οι Οθωμανοί έκοψαν τα δένδρα, έσφαξαν τις γριές μαζί με τους γέρους και πρό σφεραν τις γυναίκες στους στρατιώτες. Δεν θα σταθώ στα μεθοδολογικά ατο πήματα3 ούτε στις άτοπες κρίσεις4 που είναι διεσπαρμένες στο κείμενο. Ακόμα κι αν αποδεικνυόταν με μία εις βάθος σύνθεση ενδείξεων και τεκμηρίων, κάτι που το εν λόγω κείμενο δεν επιτυγχάνει κατά τη γνώμη μου, πως οι Κουλικούρδη-Αλεξίου αναπαράγουν μυθεύματα, η απόδειξη αυτή θα αφορούσε το έργο (και θα έπληττε το κύρος) των συγκεκριμένων συγγραφέων και όχι το γεγονός καθ' εαυτό ως προς το ιστορικό του αποτύπωμα, το οποίο ούτως ή άλλως δεν αμφισβητείται. Οπότε, το ερώτημα παραμένει: ποιο είναι το αντι κείμενο της τελικής απόδειξης; Το ότι τα πράγματα μπορεί να μην έγιναν, δηλαδή, όπως ακριβώς τα περιγράφουν οι ως άνω συγγραφείς, δεν σημαίνει οπωσδήποτε ότι έγιναν πολύ ή εντελώς διαφορετικά.

Το κύριο, λοιπόν, ερώτημα που έρχεται αβίαστα στα χείλη του καθενός, ειδικού και μη, είναι το εξής. Αφού η επίθεση του Μπαρμπαρόσα εναντίον της Αίγινας δεν ήταν τόσο σφοδρή και άγρια, όπως ισχυρίζεται ο συγγραφέας, αλλά μία από τις συνήθεις και πολλές των χρόνων εκείνων, γιατί η κοινή μνήμη την ξεχώρισε, έστω και λανθασμένα5; Το ερώτημα αυτό δεν απαντάται από το συγ γραφέα, ούτε καν τίθεται. Η προφανής απάντηση «επειδή η επίθεση του Μπαρ μπαρόσα ήταν όντως η πιο σφοδρή και άγρια μέχρι τότε» δεν πιθανολογείται. Η απάντηση, βεβαίως, είναι προφανής και ιστορικά τεκμηριωμένη. Η Αίγι να δεν ήταν παρά ένα μόνο από τα μέρη που υπέφεραν από τις κατακτητικές και αρπακτικές επιδρομές του ονομαστού κουρσάρου και αρχιναυάρχου του Οθωμανικού στόλου Μπαρμπαρόσα. Πριν από την Αίγινα, ο ίδιος μαζί με το πλήρωμα του, Τούρκους και Αλγερινούς πειρατές, λεηλατούν τα νησιά του Ιονίου (Κέρκυρα, Παξούς, Κεφαλληνία, Ζάκυνθο), την Πάργα και τα Κύθηρα. Στην Κέρκυρα (Αύγ.-Σεπτ. 1537) συνάντησε σθεναρή αντίσταση από την Ενε τική φρουρά και μετά από δεκατρείς ημέρες εγκατέλειψε την πολιορκία, αφού προηγουμένως προξένησε σημαντικές καταστροφές στην ύπαιθρο και αιχμαλώτισε σχεδόν ολόκληρο τον αγροτικό πληθυσμό. Κερκυραίος, αυτό πτης μάρτυς της ανελέητης επίθεσης, καταγράφει στα απομνημονεύματα του: «Ω, πώς να μη φέρω τη θύμηση μου στη συμφορά, που σ'εύρηκε, πατρίδα μου χωρίς να δακρύζω; Μα πώς πάλι, να σε ξεχάσω και να μη γράψω αυτά που είδα με τα μάτια μου; Μακάρι να μην τα είχα δει, γιατί δεν θα 'χα εντυπωσια στεί τόσο, αν τα είχα μάθει από άλλον». Και συνεχίζει: «Φάνηκε, που λέτε, καλό στον Σουλεϊμάνη ν' αφανίσει το νησί με φωτιά και σίδερο, και την πολιτεία, αν ήταν μπορετό, να την υποτάξει. Για τούτο, ο βάρβαροι σκορπίστηκαν στο ξωπόλι κι αφανίσανε τα σπίτια6. Αφού τα ξεγυμνώνανε, τους βάνανε φωτιά, κι όσους ανθρώπους πιάνανε τους παίρνανε σκλάβους και πολλούς τους ξεκάνανε. Οι άλλοι του στρατού, αφού ξεμπαρκάρανε, όπως είπαμε, αρχίσανε από τον τόπο που ήταν γύρω από το ξωπόλι κι ανοιχτήκανε και σκορπίσανε σ' όλο το νησί και σ' όσους βρίσκανε μπροστά τους, τους φερνότανε με τον πιο ανελέητο τρόπο. Σκοτώνανε, σκλαβώνανε, κουρσεύανε, γδύνανε, βάνανε φωτιά, τσακίζανε, κακομεταχειριζότανε, ωσά να 'τανε μεθυσμένοι, κοπέλες και παντρεμέ νες, χωρίς ν' απαφήνουνε τα παιδάκια και τα παλικαρόπουλα, σφάζανε γέρους 7 και γριές χωρίς συμπόνια, βρωμίζανε εκκλησιές και ξωκλήσια». 0 Οθωμανός γεωγράφος και ιστορικός Χατζή Κάλφα (Κατίμπ Τσελεμπή, 1609-1659) αριθμεί τα λεηλατημένα χωριά έξω από την πόλη της Κέρκυρας 8 σε 140 . «Σκορπισμένοι οι Τούρκοι στρατιώτες έξω από την πόλη και σε όλο το νησί, αρπακτικοί και μανιασμένοι, αιχμαλώτιζαν, λεηλατούσαν, έβαζαν φωτιές, βίαζαν γυναίκες, έσφαζαν αλύπητα παιδιά και γέροντες, άρπαζαν ζώα, κατέ στρεφαν ναούς, μοναστήρια, αγροικίες, ερήμωναν αγρούς και κήπους... Τρία ημερόνυχτα κράτησε η πυρκαϊά στα προάστεια. Τίποτε δεν έμεινε όρθιο... Από

TÎÇ σκληρές αυτές δοκιμασίες γλύτωσαν μόνον οι χωρικοί που είχαν καταφύγει μέσα στο φρούριο Άγγελος, που βρισκόταν στην δυτική παραλία επάνω σε βρα χώδες τοπίο»9. Στην Κεφαλληνία σκλαβώνει πάνω από 13.000 κατοίκους, στη Ζάκυνθο βγαίνει τη νύχτα κι αιχμαλωτίζει πάνω από 100 αγρότες, στις Στροφάδες κατακαίει τη μονή του Σωτήρος10. Στα Κύθηρα εξαντλεί όλη τη φρικαλεότητά του. Το νησί ερημώνεται, λέγεται πως σκοτώθηκαν πολλοί, ενώ 7.000 αιχμά λωτοι πουλήθηκαν ως σκλάβοι και λίγοι κατόρθωσαν να διαφύγουν ή να κρυφτούν. Η ίδια ιστορία επαναλαμβάνεται στην Αίγινα. «Οι άνδρες του λεη λατούν, καίουν, καταστρέφουν, σφάζουν τους άρρενες και σέρνουν στην καταισχύνη και αιχμαλωσία 4.708 γυναικόπαιδα, για να τα πουλήσουν στα σκλαβοπάζαρα της Κωνσταντινούπολης"». 0 ακριβής αριθμός των αιχμαλώ των, αν δηλαδή ήσαν 4.708, 5.000 ή 6.000, ανάλογα με την πηγή, σε καμία περίπτωση δεν ακυρώνει την ιστορικότητα του συμβάντος. Μετά την Αίγινα σειρά είχε η Τζια, απ' όπου πήρε 1.200 αιχμαλώτους, η Πάρος, η Νάξος και τρία νησιά ακόμα, αιχμαλωτίζοντας σε δύο εβδομάδες 11.000 ψυχές. Ακόμα, με αβέβαιη όμως σειρά, η Σέριφος, η Ίος, η Ανάφη, η Αντίπαρος, η Αμοργός, η Μύκονος, η Άνδρος, κ.ά. Κατά την άλωση της Πάρου «από τους 6.000 περίπου κατοίκους, οι γέροι σφάζονται, οι νέοι ρίχνονται στις γαλέρες ως κωπηλάτες και τα γυναικόπαιδα γεμίζουν τα χαρέμια ή τις τάξεις των ατζέμ και ιτς ογλάν12». Στη διάρκεια αυτής της εκστρατείας ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα αποκόμισε ενδύματα, χρήματα, χίλια νεαρά κορίτσια και χίλια πεντακόσια αγόρια -λάφυρα, η αξία των οποίων ανερχόταν στις τετρακόσιες χιλιάδες κομμάτια χρυσού13. 0 Μπαρμπαρόσα επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη και λίγους μήνες μετά κατεβαίνει με νέο στόλο ξανά στο Αιγαίο. Υποτάσσει διαδοχικά τις Σπο ράδες, τη Σκιάθο (μετά από μίας εβδομάδας σθεναρή αντίσταση και 3.800 αιχμαλώτους), τη Σκύρο, την Τήνο, την Άνδρο, που παραδόθηκαν αμαχητί έναντι συμφωνίας καταβολής βαρύτατου φόρου, την Ίο, την Τήνο, την Σέρι φο, περνάει από τη Νάξο για να συλλέξει το φόρο που είχε επιβάλει την προη γούμενη χρονιά και κατόπιν στρέφεται στην Κρήτη. Μόλις φθάνει στη μεγα λόνησο, λεηλατεί 80 χωριά και κατευθυνόμενος στα Χανιά λεηλατεί 300 ακόμα λίγες μέρες αργότερα, προχωρά προς τη Σητεία, όπου άλλα 80 χωριά καταστρέφονται14. Μέσα σε μία εβδομάδα ολόκληρη η Κρήτη είχε καταπατη θεί και κουρσευτεί και πάνω από 15.000 κάτοικοι είχαν πιαστεί αιχμάλωτοι15. Φεύγοντας από την Κρήτη καταλαμβάνει την Κάρπαθο, την Τήλο, την Αστυ πάλαια και την Κω επιβάλλοντας κι εκεί βαρύτατους φόρους. Γενικά από την εκστρατεία του αυτή ο Μπαρμπαρόσα μετέφερε 18.000 αιχμαλώτους στο ναύσταθμο της Κωνσταντινουπόλεως και στα ναυπηγεία του Κερατίου και της Νικομήδειας. Όπως γράφει ανώνυμο χρονικό: «Άρας πλήθη ανδρών τε

γυναικών έφερεν εν τη πόλει μετά κάτεργων. Γέγονε γαρ εν αυτοίς νόσος λοιμική τοσαύτη, ως μη δύνασθαι τους ζώντας θάπτετν τους θνήσκοντας. Έρριπτον γαρ αυτούς εν τη θαλασσή και ην ίδείν τας ακτάς των αιγιαλών νεκρών σωμάτων πεπληρωμένας»16. Ο Μπαρμπαρόσα τελειώνει τις στρατιωτικές του επιχειρήσεις το 1541 και εγκαθίσταται στην Κωνσταντινούπολη ως το θάνατο του το 1546. Στο ταξί δι της επιστροφής καταστρέφει την Έλβα, τη Σιένα και την Ίσχια. Συνοδεύε ται από 18 πλοία γεμάτα λάφυρα και 7.000 αιχμαλώτους. Η φήμη του ήταν η ίδια σε όλη την Μεσόγειο17. Τρομερός πειρατής, ανελέ ητος, ικανότατος στρατιωτικός, έξυπνος και ευέλικτος στη σκέψη, πολύ γλωσσος, φίλος της μουσικής, προστάτης των υφισταμένων του, πιστός στο Σουλτάνο, άπληστος και θεοφοβούμενος στα όρια του γελοίου18. Αντιμετώπι ζε τα θύματα του πάντα με τον ίδιο τρόπο, έδινε στους στρατιώτες του την άδεια για λεηλασίες, βιασμούς, ακρωτηριασμούς, καταστροφές και δεν υπάρ χει καμία απολύτως ένδειξη «ευσπλαχνίας» όσον αφορά την Αίγινα. Αντίθε τα, τέτοιος ήταν ο τρόμος των ανυπεράσπιστων Αιγινητών από το πέρασμα του το 1537, που χαράχτηκε ανεξίτηλα σε εκκλησία της Παλιαχώρας: «Ό Μπαρμπαρ[ό]σας Κούρσεψε τήν Παλαιαχώρα, ξεντέριασε τους Λαδαίονς» διαβά ζουμε σε τοίχο του Αγίου Δημητρίου19. Ανάλογος ήταν ο θρήνος και σε άλλα νησιά: «αφλζ' (=1537) ο Βαρβαρόσας ρήμαξε τα νησιά μας» διαβάζουμε σε τοίχο του Αγίου Στεφάνου στο Κάστρο της Σίφνου20. Ο βιασμός των γυναι κών, το παιδομάζωμα, η σφαγή και η αιχμαλωσία του ανδρικού πληθυσμού, ως συνέπεια των επιδρομών, ήταν τότε πράξεις ιδιαίτερα διαδομένες, αναμε νόμενες και επαναλαμβανόμενες, και εξαιτίας τους δημιουργήθηκε τεράστιο δημογραφικό πρόβλημα στα νησιά του Αιγαίου21. Είναι τουλάχιστον αφελές να υποστηρίζεται ότι η πολιορκία μιας πόλης, που οδήγησε στην κατάληψη της μετά από τέσσερις μέρες αντίστασης, είχε θύματα κατ' εξοχήν λίγους αιχ μαλώτους ή ότι δεν έλαβαν χώρα οι γνωστές βιαιότητες, επειδή δεν έχουν πουθενά καταγραφεί με λεπτομέρεια, πόσο μάλλον όταν έχουν καταγραφεί, αλλά παρακάμπτονται ή αγνοούνται22. Η επίθεση του Μπαρμπαρόσα ενα ντίον της Αίγινας έχει εγγραφεί ανεξίτηλα στη μνήμη των Αιγινητών, όχι επει δή ορισμένοι επέλεξαν να θυμούνται αυτήν, ανάμεσα στις πάμπολλες ανάλο γες επιθέσεις και καταστροφές, αλλά μόνον επειδή ήταν πρωτοφανής ως προς την αγριότητα και ωμότητα των οθωμανών στρατιωτών. Είναι αλήθεια πως οι ιστορικές πηγές δεν αποτελούν εύκολο ανάγνωσμα. Όχι μόνον επειδή το παρελθόν μπορεί να ιστορείται με μικρότερη ή μεγαλύ τερη λεπτομέρεια από διαφορετικά χέρια ή επειδή μπορεί να επιδέχεται διά φορες ερμηνείες, ούτε επειδή η ιστορική πράξη καταγράφεται επιλεκτικά [από το νικητή, τον ηττημένο, τον παθόντα, τον ευνοημένο, τον αυτόπτη μάρ τυρα, τον υμνητή, τον περιηγητή, τον εγγράμματο, τον ίδιο τον μελετητή

κοκ.), αλλά, κυρίως, επειδή μπορεί να μην καταγράφεται καν με τον συμβατι κό τρόπο, δηλαδή με γραπτά κείμενα που φυλάσσονται σε κάποια βιβλιοθή κη. Σ' αυτήν την κατηγορία ανήκουν και τα πολλά χαράγματα και οι επιγρα φές σε τοίχους εκκλησιών, που απαθανατίζουν ιστορικές στιγμές στη ζωή των Αιγινητών της Παλιαχώρας και κρίθηκαν άξιες να καταγραφούν και να σωθούν από τη λήθη23. Ανάλογα είναι και τα δίστιχα24, τα τραγούδια25, τα μοι ρολόγια, οι παραδόσεις, οι «ιστορίες» των γιαγιάδων26, χαράγματα της μνή μης που δένουν τους επιζώντες μιας καταστροφής με δεσμούς κοινού πεπρω μένου, δεσμούς συλλογικούς, που επιτρέπουν να διατηρηθεί ζωντανό ένα γεγονός, έστω κι αν κάποιες λεπτομέρειες του μπορεί να κρίνονται εκ των υστέρων απίστευτες ή υπερβολικές. 0 ιστορικός έχει στη διάθεση του πολλά εργαλεία προκειμένου να απαλλάσσει την ιστορική πηγή από την υπερβολή της και να την προφυλάσσει από τον εκφυλισμό της.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. «Η πρώτη αντίδραση σε τούτο το παράθεμα πρέπει να είναι: τι άσπλαχνος αγριάνθρωπος που ήταν ο Μπαρμπαρόσα! Έπειτα όμως μπορεί κανείς να σκεφτεί: πόσες λεπτομέρειες για ένα γεγονός που συνέβη πριν από σχεδόν πεντακόσια χρόνια έχουν διατηρηθεί τόσο ζωντανές!» (Donald Mason, 2012, «Η επίθεση του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα εναντίον της Αίγινας το 1537», Αιγιναία 23, σελ. 49). 2. Αυτόθι, σελ 59. 3. Για παράδειγμα, την αξιολόγηση του συγκεκριμένου ιστορικού γεγονότος ως ένα «κλει στό» τοπικό συμβάν και όχι ως έναν σταθμό σε μία μακρά και οδυνηρή διαμάχη μεταξύ Τούρκων και Ενετών στη Μεσόγειο, και ειδικά στο Αιγαίο, για την οποία οι γνώσεις μας είναι πολύ περισσότερες. Στην πραγματικότητα, η επίθεση στην Αίγινα αποτελεί μία μόνο περίπτωση από τις δεκάδες παρόμοιες επιδρομές υπό την αρχηγία του ιδίου ανθρώπου σε νησιά και παράλιες πόλεις του Αιγαίου και του Ιονίου, με τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά συμπεριφοράς και μεταχείρισης των ντόπιων πληθυσμών και της γης τους. Ένα δεύτερο παράδειγμα αφορά την αυθαίρετη αμφισβήτηση και την ελαχιστο ποίηση του αριθμού των αιχμαλώτων (4.708 σύμφωνα με τον Κώδικα του Οξωνίου του 16°" αιώνα, και 4.800 σύμφωνα με τον ιστορικό Χατζή Κάλφα του 17™ αιώνα, ο οποίος βασίστηκε στη γραπτή μαρτυρία του ίδιου του Μπαρμπαρόσα!) εκτιμώντας ότι ο συνο λικός πληθυσμός του νησιού δεν μπορούσε να υπερβαίνει τις 4.000 (Mason, σελ. 57). Το αυθαίρετο αυτό συμπέρασμα βασίζεται σε ένα θεωρητικό εργαλείο που ο συγγραφέας δανείστηκε ad hoc, βάσει του οποίου υπολογίζεται η αγροτική απόδοση της γης και μέσω αυτής το μέγεθος του πληθυσμού ενός τόπου, και μάλιστα με αναφορά στην Αίγι να του 5™ π.Χ. αιώνα. Δεν λαμβάνει υπόψη του άλλες ουσιαστικές παραμέτρους, όπως την αλλαγή του τοπίου από τα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια έως τον 16° αιώνα ή άλλες πηγές διατροφής, ούτε τις πολλές αναφορές στις καλλιέργειες του νησιού, τα προϊόντα και τις ποσότητες παραγωγής τους, το εμπόριο, αλλά ούτε και τις χρονικά εγγύτερες με το ιστορικό γεγονός εκτιμήσεις για τον πληθυσμό του νησιού από διάφορες πηγές. Το κυριότερο, ωστόσο, είναι ότι ο D. Mason αδόκιμα (και ακούσια;) διαστρεβλώνει την πηγή που επικαλείται (Thomas Figueira, Aegina: Society and Politics, New York: Arno

Press, 1981, σελ. 23-26], αφού από την συνολική εκτίμηση των ιστορικών δεδομένων προκύπτει τελικά ότι τον πρώιμο 5ο αιώνα π.Χ. οι κάτοικοι του νησιού, αυτόχθονες και επήλυδες, υπολογίζονται σε 42.000 περίπου (εκ των οποίων οι 7.000-10.000 σκλάβοι και απελεύθεροι), βάσει του μεγέθους του στόλου που συντηρούσε και με τον οποίο κυριαρχούσε τότε ναυτικά (αυτόθι, σελ. 38). 4. Για παράδειγμα, ο συγγραφέας θεωρεί πως οι Κουλικούρδη-Αλεξίου δεν θα μπορούσαν ου να είχαν διαβάσει τη διήγηση του Οθωμανού ιστορικού Χατζή Κάλφα του 17 αιώνα, επειδή εκτός από το οθωμανικό πρωτότυπο είχε δημοσιευθεί στα αγγλικά και γαλλικά και όχι στα ελληνικά (Mason, σελ. 52), υποθέτοντας ότι οι δύο συγγραφείς δεν γνώριζαν άλλη γλώσσα εκτός από την μητρική τους! 5. Γιατί, για παράδειγμα, δεν ξεχώρισε την καταστροφή του 1502, όταν ο Κεμάλ Ρεΐς έπρα ξε περίπου τα ίδια παίρνοντας και 2.000 κατοίκους ως αιχμαλώτους και η οποία χαρα κτηρίζεται ως «πρόγευση αυτού που το ωραίο νησί θα υπέφερε μία γενεά αργότερα» (βλ. William Miller, 1908, The Latins in the Levant: A History ofFrankish Greece (1204-1566), New York: E. P. Dutton and Company, σελ. 500); 6. Αναφέρεται στο χωριό Ποταμός, δύο μίλια έξω από την πόλη, που αφανίστηκε εντελώς (Βακαλόπουλος Απ., 1968, Ιστορία του νέου Ελληνισμού, τόμος Γ': Τουρκοκρατία 14531669. Οι αγώνες για την πίστη και την ελευθερία, Θεσσαλονίκη, σελ. 146). 7. Πρόκειται για την αφήγηση του κερκυραίου Ανδρόνικου (άλλως Νίκανδρου) Νούκιου «Αποδημίες», γραμμένη στη λόγια γραφή της εποχής αλλά με απόδοση στη δημοτική και επιμέλεια του Γεράσιμου Χυτήρη. Η πρώτη έκδοση του έργου έγινε από τον Μιχ. Α. Μου στοξύδη το 1865 (Των Αποδημιών Ανδρόνικου του Νούκιου Κερκυραίου, Κεφ. ΟΗ'-ΠΓ' του λόγου Γ', Εξ αντιγράφου Αμβροσιανής Βιβλιοθήκης [Κώδ. D 72. Τετρ. Θ', φυλ. 8 Τετρ. ΙΑ'. Φυλ. 3], Κέρκυρα: Τυπογραφείο «0 Κάδμος»). Το έργο αυτό, στο οποίο ιστο ρείται η πολιορκία του 1537, καθώς και άλλα πολλά έγγραφα του Ιστορικού Αρχείου Κέρκυρας, κυρίως νοταρίων, που ερευνήθηκαν για πρώτη φορά προ ολίγων ετών, φωτί ζουν πολλές πτυχές της καταστροφικής για τον πληθυσμό επιδρομής και επιβεβαιώ νουν το ξεκλήρισμα του (βλ. ομιλία Κωνσταντίνου Γραμμένου στις 26/3/2006 στην εκδήλωση του Πολιτιστικού Συλλόγου Καλαφατιώνων για την επέτειο της 25ης Μαρτί ου, Πηγή: Ανδρέας Γραμμένος, http://corfuhistoryforum.blogspot.gr/). Ανάλογο χρονι κό επιβιώσαντος την καταστροφή στην Αίγινα δεν είναι γνωστό. Όμως, ποιος μπορεί να υποστηρίξει με βεβαιότητα ότι η ιστορία αυτή δεν επανελήφθη σε άλλο τόπο έναν μήνα αργότερα, επειδή η λεπτομερής καταγραφή της δεν σώζεται και φυλάσσεται στα ράφια μιας σύγχρονης βιβλιοθήκης; Ή ότι δεν ήταν ακριβώς έτσι στις ανατριχιαστικές της λεπτομέρειες, δεν ήταν δηλαδή αξιομνημόνευτη, επειδή ο κερκυραίος Νούκιος δεν την αναφέρει στην αφήγηση της λεηλασίας του δικού του τόπου, όπως ισχυρίζεται ο συγ γραφέας (βλ. Mason, σελ. 53), πολύ περισσότερο που τέτοιος εξανδραποδισμός για το νησί της Αίγινας μαρτυρείται από τον ίδιο τον Μπαρμπαρόσα (βλ. υποσημ. 22); 8. Ο Haji Khalifeh (Katib Chelebi) θεωρείται ιδιαίτερα αμερόληπτος από τους σύγχρονους δυτικούς «συναδέλφους» του, όσον αφορά το ιστορικό του έργο. Το βιβλίο του «Tufat al'kbar» πραγματεύεται τις οθωμανικές ναυτικές επιχειρήσεις στη Μεσόγειο, ενώ στα κεφάλαια III και IV ασχολείται διεξοδικά με τις ναυτικές επιχειρήσεις του Μπαρμπαρό σα. Πολλές από τις πληροφορίες που δίνει στο βιβλίο του βασίζονται στη μαρτυρία του ίδιου του Μπαρμπαρόσσα, ο οποίος με την προτροπή του Σουλεϊμάν κατέγραψε τις περιπέτειες του, όταν πλέον απεσύρθη στην Κωνσταντινούπολη. Το 1831 το βιβλίο αυτό μεταφράστηκε στα αγγλικά (James Mitchell, The History of the Maritime Wars of the Turks, London: Printed for the Oriental Translation Fund). Η εξιστόρηση της πολιορ κίας της Κέρκυρας βρίσκεται στη σελίδα 57. 9. Βακαλόπουλος, σελ 146-147. 10. Αυτόθι, σελ. 150. 11. Αυτόθι, σελ. 151. 85

12. Αυτόθι, σελ. 154. 13. Mitchell, σελ. 58. 14. Αυτόθι, σελ. 60. 15. Αυτόθι, σελ. 61. 16. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Γ: 0 Ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία (περίοδος 1453-1669). Τουρκοκρατία-Λατινοκρατία, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1974, σελ. 79. 17. Ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα μαζί με τον αδελφό του Αρούτζ είχαν μεγάλη επιτυχία ως πειρατές στην αρχή της σταδιοδρομίας τους στην Μπαρμπαριά και μόνο τα ονόματα τους έσπερναν τον τρόμο στις θάλασσες της Δυτικής Μεσογείου (Haji Khalifeh's "Tufat Alkbar", The Asiatic Journal and Monthly Registerfor the British and Foreign India, China and Australasia, Vol. 6, New Series, Sept-Dec. 1831, London: Parbury, Allen, and Co., Leadenhall Street, σελ. 225). 18. Σύμφωνα με τον Χατζή Κάλφα, ο Μπαρμπαρόσα είχε συχνά τη συνήθεια να ζητά θεία καθοδήγηση για όλες τις επιχειρήσεις του και έλεγε ότι οραματιζόταν τις περισσότερες μάχες του. Υπάρχει κάτι το γελοίο, ή μάλλον αξιοθρήνητο, σε έναν πλάνητα πειρατή, που διάγει τον βίο του διαρπάζοντας, αιχμαλωτίζοντας τους συνανθρώπους του και μακελλεύοντας χιλιάδες εν ψυχρώ, να φαντάζεται ότι όλες οι υποθέσεις του τελούν υπό θεία Καθοδήγηση! (Haji Khalifeh's "Tufat Alkbar", σελ. 225). 19. Γκητάκος M. Χ., 1957. Ανέκδοτοι επιγραφαί και χαράγματα εκ βυζαντινών και μεταβυ ζαντινών μνημείων της Ελλάδος. Αθήνα, Εναίσιμος επί διδακτορία διατριβή, σελ. 52. 20. Αυτόθι, σελ. 113. 21 Βακαλόπουλος Απ., 1964. Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμος Β': Τουρκοκρατία (1453-1669), Οι ιστορικές βάσεις της νεοελληνικής κοινωνίας και οικονομίας, θεσσα λονίκη, σελ. 59-60, 99 εε. 22. Βλ. υποσημ. 19 και 20. Και εδώ πολύτιμη είναιη αφήγηση του Χατζή Κάλφα. Το χρονι κό των διαφόρων επιδρομών τού Μπαρμπαρόσα είναι αρκετά ακριβές ως προς τις στρατιωτικές του λεπτομέρειες: πού πήγε, πότε, τι πορεία ακολούθησε, τι έκανε σε κάθε πόλη ή νησί και τι αποκόμισε. Δηλαδή, αναφέρεται με λεπτομέρεια και ακρίβεια, εκτός από τον τόπο και τον χρόνο των επιχειρήσεων, το αν έγινε μάχη, για πόσο καιρό, αν ένα νησί υποτάχθηκε χωρίς μάχη, αν έγινε λεηλασία, αν πήραν λάφυρα και πόσους αιχμαλώτους. Όταν δεν γίνεται μάχη, είτε επειδή ο πληθυσμός δηλώνει αμέσως υπο ταγή είτε επειδή συλλέγεται απλώς ο οφειλόμενος φόρος υποτέλειας, καταγράφεται με αναμφισβήτητη σαφήνεια, γι' αυτό δεν υπάρχει κανένας λόγος να αμφισβητηθεί η περιγραφή της επιδρομής στην Αίγινα, όπου και μάχη αναφέρεται, και λεηλασία, και λάφυρα και αιχμάλωτοι. Αυτή, βέβαια, είναιη πλευρά του Οθωμανού στρατιωτικού και του ιστορικού. Η πλευρά του θύματος δεν θα μπορούσε ποτέ να καταγραφεί από τις ίδιες πηγές γιατί ο ανθρώπινος πόνος και η συμφορά αξιολογούνται διαφορετικά από τον κατακτητή. Γι' αυτό και η αφήγηση του Νούκιου, του αυτόπτη μάρτυρα της πολιορκίας της Κέρκυρας, αποτελεί πολύτιμη πηγή, συμπλήρωμα και αντίβαρο στην ιστορία του νικητή (βλ. Mitchell, σελ. 56-57), προσθέτοντας αυτό που της λείπει, την ανθρώπινη δηλαδή κλίμακα. 23. «Άι Νικόλα θ[αυματουργέ], Χριστέ μου, σ{ώ}σε [μας ή με, από] τους [ — κου]ρσαίους, 2 Αβγ((ούστου)) 1572» (Γκητάκος, σελ. 59). «Καθ{η}γιάσθη μ' αγιασμόν ο θείος Ναός της ((Παναγίας)) της Μεσοσπορίτισσας. Τον ξαναπήραμε από τους φράγκους οι Χριστιανοί» (αυτόθι, σελ. 49). «Φράγκεψε το ν{η}σί. 1687» (αυτόθι, σελ, 54). «Όντε{ς} 1709 5 Μάρτι ν{υ}χτόρευε κουρσάρ{οι} π{ή}ρα[νε τον] {Γι}άν[[ν]]{η} Χαλδέο» (αυτόθι, σελ. 58). «1748. Χ((ρι))σ((τέ)) βοή[[θει]]» (αυτόθι, σελ. 53). 24. «Άντρο, Αίγινα και Πάρο, περιβόλι των κουρσάρω». 25. Για παράδειγμα, «Η αρπαγή της Ρήνης», από τον ακριτικό κύκλο της Αίγινας. Αναφέ ρεται στην αρπαγή νεαρής Αιγινήτισσας από κουρσάρο, στο πρόσωπο του οποίου ανα γνωρίζει τον χαμένο αδελφό, τον σκλαβωμένο από παλαιότερη επιδρομή. Αφού σμί-

γουν τα δυο αδέλφια πάλι, ο Γεννίτσαρος τη γεμίζει με φλουριά και φιλιά Km την ακο λουθεί: «Σύρε, Ρηνιώ, στο σπίτι μας, σύρε στα γονικά μας, κι εγώ από πίσω έρχομαι, να βρω, να σε παντρέψω» (Σταμάτης Κ. Μ., 1989, Αίγινα: Ιστορία-Πολιτισμός, Τόμος Ι. Αθήνα, σελ. 319-321). 26. Πολλές οι ιστορίες με τις πειρατικές επιδρομές που σώζονται σε διηγήσεις των ημερών μας. Ξεχωρίζει η Μπενού, η πιο όμορφη κοπέλλα της Παληαχώρας, που πήγε για νερό στον Κουρέντη και την άρπαξαν οι πειρατές (βλ. Κουλικούρδη Γ. Π., 1999, Αίγινα Ι. Παρατηρήσεις Γεωλογικές, Οικονομικές, Δημογραφικές. Αθήνα, σελ. 204-205).

Κ Ω Ν Σ Τ Ά Ν Τ Ι Ο ς ΔΑςΚΑΑΑΚΗς*, ΕΛΙΖΑ

MANTE**

Αίγινα: Στοιχεία για τη διαχείριση του νερού

υπεύθυνος τομέας για τη διαχείριση του νερού στον Οργανισμό Ηνωμέ νων Εθνών (UN-Water2), διαπιστώνει πως η αύξηση κατανάλωσης νερού σε παγκόσμιο επίπεδο είναι πολλαπλάσια της αύξησης του πληθυσμού3. Ως βασικές αιτίες παρουσιάζει την έντονη αύξηση του αστικού πληθυσμού στον πλανήτη (2 κάτοικοι ανά δευτερόλεπτο!), την αύξηση του βιοτικού επιπέδου, την υπερκατανάλωση, την κακή διαχείριση των υδάτινων πόρων λόγω φυσι κών οικονομικών ή πολιτικών συνθηκών και, βεβαίως, την κλιματική αλλαγή. Οι παραπάνω παράγοντες είναι σαφώς εμφανείς στο νησί της Αίγινας, όπου η έντονη αστικοποίηση, η άνοδος του επιπέδου διαβίωσης, η εγκατάλειψη των παραδοσιακών μεθόδων συλλογής, η σπατάλη και η κακοδιαχείριση των υδάτινων πόρων, μέσα στην οποία συμπεριλαμβάνεται η κατάσταση του δικτύου ύδρευσης, οξύνουν διαρκώς το πρόβλημα της αυξανόμενης ζήτησης του νερού.

Το πρόβλημα δεν είναι απλώς τοπικό, καθώς κοινό τόπο πληθώρας μελε τών για τους υδάτινους πόρους παγκοσμίως αποτελεί το γεγονός πως οι σημερινές συνθήκες και συνήθειες είναι αδιέξοδες. Αν για παράδειγμα, όλοι οι κάτοικοι του πλανήτη κατανάλωναν 250 λίτρα νερού ημερησίως (αυτός είναι ο μέσος όρος στις ανεπτυγμένες κοινωνίες) υπολογίζεται πως οι υδάτινοι 4 πόροι της γης θα εξαντλούντο σε μόλις 8 χρόνια . Μπορεί να ξαφνιάζει, αλλά ο UN Water προτείνει ως λελογισμένη χρήση τη μείωση στα 20 - 50 λίτρα νερό/ημέρα/κάτοικο. 5

Σε συνέχεια των μελετών των AIDA ΙΝΖΕΗ , UNESCO, FAQ και πολλών άλλων διεθνών φορέων, ο UN-Water συντάσσει το 2013 το αναλυτικό υπό μνημα για την «Ασφάλεια του νερού»9, κεντρική έννοια για την παγκόσμια ατζέντα νερού10. Κεντρική προβληματική αποτελεί η κατανόηση : -των παγκόσμιων αλληλεπιδράσεων -των αλλαγών στον κύκλο του νερού -της ισορροπίας ανάμεσα σε παραγωγή, ενέργεια, γεωργία και οικοσυ * Αρχιτέκτων στήματα, καθώς τα οικοσυστήματα των υδάτινων πόρων (ποτάμια, λίμνες, (ΕΜΠ] και διδάκτωρ υπόγεια ύδατα) είναι τα πλέον ευάλωτα σήμερα. φιλοσοφίας (ULB). Προϋπόθεση για δράση, σύμφωνα με τον διεθνή οργανισμό, αποτελεί η Αρχιτέκτων (Παν. Θεσσαλίας) κατανόηση των πολύ σύνθετων και διαρκώς μεταβαλλόμενων δεδομένων11. μ

Αναγκαία Ηασάΐηαα αϊροά συμβίωνα με TV OHE •

ην ημέρα /ανά ατρμο :

:= 1€ καλύπτονται από

46 m 2

Οι απαιτήσεις αέυερό για

5370

Επιφάνειας συλλογής

Οι απαίτησε ι ς J5»* σε νερό για- • 3- ^

5070 | ! κ α τ ο ί κ ο υ ς .. SU»™ κ α λ ύ π τ ο ν τ α ί από

Οι πόλεις δέχονται

όταν η κατανάλωση νερού είναι

ψ,

και το υπόλοιπο νησί δέχεται

Σουβάλες-μεγάλες κλίσεις l~',:-t ..::

.;: • Πόλεις'

Υπόγεια αποθέματα Πηγέςπόαιμου Πηγές μη πόσιμου

Ιαματικές; πηγές

2630

Πόλεις

κατοίκους καλύπτονται από επιφάνειας συλλογής

Παλαιέςπηγές

Οι απαιτηθείς σε νερό για

y t v.

Εποχιακά! χείμαρροι £ Ποσότητα νερού ποα μπορεί να συλλέξει η περιοχή σε ένα χρόνο

Πέρδικα

lÄTHÖlfiÖ ΨΟΐ ΠΗΓΗ: //UNHCR//itia.ntua.gr//theadaptationproject.tumblr.com//geodata.gov. itia.ntua.gr//aeginaportal.gr//EZYE 2001//Σόμπολος 2008

àggsg? *«;>;

>s V

;

ΥΠΟΜΝΗΜΑ 1. Εξάτμιση από τη θάλασσα 2. Εξάτμιση από το έδαφος 3. Επιφανειακή ροή 4. Εξατμισοδιαπνοή από χλωρίδα 5. Εξάτμιση ατμόσφαιρας 6. Βροχόπτωση 7. Υδροφόρος ορίζοντας 8. Συγκράτηση νερού από ριζικά συστήματα 9. Υπόγεια ποτάμια 10. Επιφανειακοί ταμιευτήρες 11. Ομβροδέκτες

α. Συλλογή νερού β. Άμεση χρήση βρόχινου νερού για άρδευση/κτη νοτροφία γ. Καθαρισμός βρόχινου νερού δ. Στέρνα πόσιμου νερού ε. Ανακύκλωση χρησιμοποιημένου νερού στ. Δεξαμενή μη καθαρού νερού ζ. Λίμνη με οξυγονούχα χλωρίδα η. Εμπλουτισμός εδάφους καλλιεργειών θ. Παροχή νερού από το δίκτυο ι. Λύματα προς βιολογικό καθαρισμό κ. Γεώτρηση

Μέχρι σήμερα, όπως ενημερώνουν πολλοί φορείς, οι αποσπασματικές προ σεγγίσεις των προβλημάτων έχουν πολύ συχνά ολέθριες συνέπειες τόσο στην οικονομία όσο και τα οικοσυστήματα και τους πληθυσμούς. Αυτό που προ τάσσεται πλέον είναι η ολιστική προσέγγιση των οικοσυστημάτων, μέσα από διατομεακές μελέτες που αποσκοπεί στη συγκρότηση στόχων αειφόρου ανά 12 πτυξης (SDGs ). Είναι ιδιαίτερα σημαντικό πως το θέμα της ασφάλειας του νερού και, επο μένως, της ευθύνης σχετικά με το νερό αγγίζει, σύμφωνα με τον UN Water, όλα τα επίπεδα: από το ατομικό, το οικιακό, το κοινοτικό, το περιφερειακό, μέχρι το εθνικό και το διεθνές. Κεντρικά σημεία σε σύγχρονες δράσεις σχετι κές με τη διαχείριση των υδάτινων πόρων αποτελούν: 91

-η συλλογή όσο δυνατόν πιο εκτεταμένων και έγκυρων στοιχείων (data) για το νερό και το οικοσύστημα γενικότερα -ο ενδελεχής υπολογισμός των δυνατοτήτων των υδάτινων πόρων σε μακροπρόθεσμη και αειφόρο προοπτική -η διαχείριση μέσα από πολιτικές και νομοθετικά πλαίσια που λαμβάνουν υπόψη μια πολύ απαιτητική και διαρκώς μεταβλητή πραγματικότητα -η συστηματική χρήση παραδοσιακών τεχνικών (όπως οι στέρνες και οι ταμιευτήρες) αλλά και μη συμβατικών τεχνολογικών πρακτικών, όπως της επανάχρησης νερού (ακόμα και του πόσιμου)13. Παρ' ότι έχει πλέον σαφή χαρακτήρα θέρετρου ή ακόμα και προαστίου (λόγω της αύξησης του πληθυσμού, της ανόδου του βιοτικού επιπέδου και της τάσης για εκσυγχρονισμό των υποδομών), η Αίγινα διατηρεί αγροτική παραγωγή και ελεύθερες εκτάσεις. Αποτελεί έναν ιδιαίτερο συνδυασμό πόλης και οικοσυστήματος. Είναι σημαντικό να τοποθετήσει κανείς το πρό βλημα ενός μικρού νησιού σε μία ευρύτερη προβληματική, τόσο σε γεωγρα φική κλίμακα, όσο και σε βάθος χρόνου, προσπαθώντας να δώσει λύσεις βιώ σιμες και συμβατές με την παγκόσμια κατάσταση. Είναι πλέον σαφές πως η ερημοποίηση περιοχών της Αφρικής ή της Μεσογείου έχει επίδραση στον υδρολογικό κύκλο του νησιού ή πως το λιώσιμο των πάγων στους πόλους έχει επίπτωση όχι μόνο στην μακροπρόθεσμη άνοδο της στάθμης της θάλασ σας αλλά και πιο άμεσα, στην ποιότητα των υπογείων υδάτων του. Αυξάνο ντας απλώς την εξάρτηση ενός τόπου από εξωτερικούς πόρους, αγνοεί κανείς τις απρόβλεπτες, αν όχι δυσοίωνες, προοπτικές ευρύτερων περιοχών και υπονομεύει τις ισορροπίες του τοπικού οικοσυστήματος. Είναι σημαντικό πως οι διεθνείς οργανισμοί παρουσιάζουν πληθώρα περιπτώσεων, όπου οι μονόπλευρες προσεγγίσεις αποδείχθηκαν όχι μόνο αναποτελεσματικές αλλά οικονομικά και περιβαλλοντικά επιζήμιες. Με προ 14 ϋπόθεση τη στενή συνεργασία ανάμεσα σε διάφορες ειδικότητες μοιάζει επιτακτικό να εξεταστούν τόσο σε κοινοτικό όσο και οικιακό επίπεδο, σε μια μακροπρόθεσμη προοπτική: -η επισκευή των υπαρχόντων δικτύων -ο εξορθολογισμός της κατανάλωσης -οι ακριβείς δυνατότητες των πόρων του νησιού σε άντληση υπόγειων υδάτων και ο σχεδιασμός μακροπρόθεσμης χρήσης τους -ο σχεδιασμός εκτεταμένης συλλογής και χρήσης βρόχινων υδάτων -ο μέγιστος δυνατός διαχωρισμός χρήσεων του νερού (πόσιμο, πλυσίμα τος, υγιεινής, άρδευσης) -ο σχεδιασμός ανακύκλωσης του νερού -η ενδεχόμενη ενίσχυση της βλάστησης, που επιδρά στον κύκλο του νερού και στο μικροκλίμα του νησιού.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Το παρόν αποτελεί περιληπτική παρουσίαση της έρευνας που παρουσιάστηκε στα πλαί σια της έκθεσης «Imagine the city», στην Αίγινα τον Ιούλω του 2013. 2. www.unwater.org 3. Βλ. faostat3.fao.org 4. www.visualizing.org/viSualizations/20-liters 5. International Association for Water Law, www.aida-waterlaw.org 6. Institute for Water, Environment and Health, inweh.unu.edu 7. Unesco: International Hydrological Programme, www.unesco.org/new/en/natural-sciences/environment/water/ihp/ 8. Food and Agricultural Organaization, www.fao.org 9. Water Security & the Global Water Agenda. A UN-Water Analytical Brief, United Nations University, Hamilton, Ontario, 2013. 10. "Water security is defined as the capacity of a population to safeguard sustainable access to adequate quantities of acceptable quality water for sustaining livelihoods, human well-being, and socio-economic development, for ensuring protection against water-borne pollution and water-related disasters, and for preserving ecosystems in a climate of peace and political stability." [ibid, σελ. 1). 11. Βλ. επίσης World Water Council, A pact for Water Security, Marseille, 12 May 2013, www.worldwatercouncil.org 12. Sustainable development Goals. 13. Πληθώρα μελετών του UN-Water και άλλων οργανισμών προσφέρει πλέον μεγάλη τεχνογνωσία γύρω από αυτά τα θέματα, των οποίων η εφαρμογή απλώνεται ολοένα τόσο στις αναπτυσσόμενες όσο και στις ανεπτυγμένες χώρες. 14. Σχετικές τόσο με προβλήματα κτηριακού σχεδιασμού, σχεδιασμού δικτύων, καταγρα φής και διαχείρισης υδάτινων πόρων, ανακύκλωσης νερού, όσο και διατήρησης οικο συστημάτων κ.ά. και, βεβαίως, αναπόφευκτα με τη συνεισφορά οικονομικών μελετών.

ΛΙΛΗ ΠΕΠΠΑ-ΣΑΡΡΗΔΗΜΗΤΡΟΓΑΟΥ*

Η Βιβλιοθήκη της Γεωργίας Κουλικούρδη

* Βιβλιοθηκονό μος, μέλος του Συλλόγου «Φίλοιτου Ιστο ρικού και Λαο γραφικού Μου σείου Αίγινας» 94

' Τ7Χ ο υ ν περάσει δέκα χρόνια από το θάνατο της αιγινήτισας ιστορικού J_j Γεωργίας Κουλικούρδη και τι καλύτερο θα μπορούσαμε να κάνουμε για να την τιμήσουμε από το να παρουσιάσουμε στο κοινό της Αίγινας τη Βιβλιο θήκη και το Αρχείο της. Πριν από τρία χρόνια ο Σύλλογος Φίλων του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου μού έκανε την τιμή να μου ζητήσει να ασχοληθώ με την οργάνωση της Βιβλιοθήκης και του Αρχείου της Γωγώς με την ιδιότητα του βιβλιοθηκο νόμου. Δέχτηκα με ιδιαίτερη χαρά να το κάνω εθελοντικά και τελείως αφιλο κερδώς. Μετά από λίγο έγινα και μέλος του Δ.Σ. του Συλλόγου και είχα έτσι άμεση σχέση με το Σύλλογο, οπότε ήταν ευκολότερο για μένα να επιλύω τυχόν προβλήματα που προέκυπταν στο χώρο. Θυμάμαι ακόμη την πρώτη μέρα που πήγα στο σπίτι της Γωγώς με τις κυρίες του Δ.Σ. του Συλλόγου Ελπίδα Θανοπούλου, Άννα Χάνου και Κατερίνα Χατζηπέρη, για να μου δείξουν το χώρο που στεγαζόταν η Βιβλιοθήκη και το Αρχείο. Ήταν βράδυ, αλλά μπαίνοντας στο δωμάτιο είδα ακριβώς στον απέ ναντι τοίχο να με κοιτάζει μια γλυκιά φυσιογνωμία με ένα βλέμμα ήρεμο αλλά ερευνητικό ταυτόχρονα. Δεν ήταν άλλη από τη Γωγώ. Φεύγοντας, αφού είδα αυτά που με ενδιέφεραν, ξανακοίταξα τη φωτογραφία και της έδωσα την υπόσχεση ότι θα κάνω ό,τι καλύτερο μπορώ για να αξιοποιηθεί η Συλλογή της. Από τότε και κάθε φορά, όταν πάω να εργαστώ, τη χαιρετώ και εκείνη με τη σειρά της από τη φωτογραφία μού κάνει συντροφιά. Η σημερινή παρουσίαση έχει δύο ενότητες, τη Βιβλιοθήκη και το Αρχείο, τα οποία θα σας παρουσιάσω χωριστά το καθένα. Πρώτα θα σας παρουσιάσω τη Βιβλιοθήκη, αλλά δεν μπορώ, βέβαια, να μιλήσω για το περιεχόμενο της, αν δεν αφιερώσω λίγο χρόνο για να σας παρουσιάσω τη Γεωργία Κουλικούρδη, όπως την είδα και την έζησα εγώ αυτό το διάστημα μέσα από τα βιβλία της. Δεν είμαι φιλόλογος ούτε ιστορι κός, αλλά θα μιλήσω από την σκοπιά του ανθρώπου που εργάστηκε τριάντα έξι χρόνια σε βιβλιοθήκη ερευνητικού ιδρύματος και εξυπηρέτησε ανθρώ πους με επιστημονικά ενδιαφέροντα παρόμοια με της Γωγώς. Η Γωγώ διάβασε και μπήκε μεταξύ των αρίστων στο Πανεπιστήμιο. Μελέ τησε επί σειρά ετών κατά το διάστημα της σταδιοδρομίας της ως φιλόλογος

για τις καθημερινές ανάγκες της διδασκαλίας της, εργαζόμενη σε ένα από τα καλύτερα ιδιωτικά σχολεία των Αθηνών, την Ελληνογαλλική Σχολή Αγίου Ιωσήφ (Saint Joseph). Η συσσωρευμένη γνώση που είχε αποκτήσει όλα αυτά τα χρόνια την οδήγησε, όπως ήταν φυσικό, στη συγγραφή των βιβλίων της: 1. Το 1954, περίπου, μαζί με τον αείμνηστο Σπύρο Αλεξίου συγγράφουν το Οδηγός για την Αίγινα. Το βιβλίο, σύμφωνα με τα δημοσιεύματα εφημερί δων της εποχής, δέχεται ευμενέστατες κριτικές από γνωστούς δημοσιο γράφους, όπως ο Παύλος Παλαιολόγος, ο Πέτρος Χάρης και πολλοί άλλοι. 2. Το 1962 επιμελείται το βιβλίο του Γαβριήλ Βέλτερ με τον τίτλο: Αίγινα. Ιστορία

της Ελλάδος κατά περιοχάς. Μέρος Πρώτον (3000 π.Χ.-395μ.Χ.).

Εκδόσεις Μορφωτικού Συλλόγου Αιγίνης. Αθήναι, 1962. 3. Το 1972 εκδίδει τη διδακτορική της διατριβή Αλέξανδρος του Χατζή - Αλε ξανδρή: Ένα πολεμικό καράβι των Ψαρών, Ημερολόγιο και Δράση (18211838). 4. Το 1981 συγγράφει για λογαριασμό του ΟΕΔΒ το βιβλίο Νεώτερη Ευρω παϊκή Ιστορία. Γ'Γυμνασίου. Σύμφωνα με έγγραφα του Αρχείου της, για την ανάθεση της συγγραφής του συμμετέχει σε πανελλήνιο διαγωνισμό. 5. Το 1984 γράφει το Ιστορικό πανόραμα ανθρώπων που έζησαν στο νησί μας ή είχαν σχέση μ'αυτό. Επιμέλεια Μπέσης, Σπύρος. Δήμος Αίγινας,1984. 6. Το 1990 εκδίδει το βιβλίο Αίγινα Ι:Παρατηρήσεις Γεωλογικές, Οικονομικές, Δημογραφικές. Αθήνα, Εκδόσεις Πιτσιλάς. 7. Το 2002 κυκλοφορεί το βιβλίο Αίγινα II: Η Αίγινα στην επανάσταση

του

1821. Αιγινήτες Αγωνιστές. 8. Το τρίτο βιβλίο της σειράς Αίγινα III: Τοπογραφικά και ιστορικά

στοιχεία

για τη νεότερη πόλη (1800 - 1808). Αυτό ήταν και το τελευταίο βιβλίο που έγγραψε η Γωγώ. Δυστυχώς, όμως, φεύγει από τη ζωή χωρίς να προλάβει να το δει να εκδίδεται. Αλλά, ευτυχώς, για ολόκληρη την Αίγινα και όχι μόνο, η αγαπημένη της μαθήτρια και μετέ πειτα λυκειάρχης της Ελληνογαλλικής Σχολής Αγίου Ιωσήφ Σοφία Γιαννακοπούλου, ανέλαβε τη μεγάλη ευθύνη να ασχοληθεί με την επιμέλεια των κειμέ νων και φρόντισε με πολλή αγάπη να εκδοθεί το Αίγινα III το 2006 από τις Εκδόσεις Πέτρα, Αθήνα. Έκανα την παρουσίαση των βιβλίων για δύο λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι για να ενημερωθούν όσοι προφανώς δεν τα γνώριζαν και ο δεύτερος, και σημαντικός λόγος για μένα, είναι για να τονίσω τις ώρες, τις ημέρες, τους μήνες και τα χρόνια που διέθεσε η Γωγώ μέσα στις βιβλιοθήκες των Αθηνών, όπως η Εθνική Βιβλιοθήκη, η Βιβλιοθήκη της Βουλής, η Γεννάδιος Βιβλιοθήκη κ.ά. Ώρες ατελείωτες πρέπει να ερευνούσε στα Γ.Α.Κ. για τη συλλογή των στοιχείων που απαιτούσε η συγγραφή τόσο σημαντικών βιβλίων. Πρέπει δε να συνυπολογίσουμε ότι οι ελληνικές βιβλιοθήκες, που τότε επισκεπτόταν η

Γωγώ, δεν είχαν μηχανογραφηθεί, για να μπορεί να ανακτά εύκολα τις πλη ροφορίες και τα στοιχεία που ήθελε. Διάφορα δε κείμενα του Αρχείου της μας οδηγούν στο γεγονός ότι, για τη συγγραφή κάποιων κεφαλαίων των βιβλίων της που αφορούσαν θέματα κοινωνικά και λαογραφικά, χρησιμοποίησε και ζωντανές μαρτυρίες πολιτών, από το κέντρο και την περιφέρεια της Αίγινας. Δηλαδή, ανθρώπων από την Κυψέλη, την Πέρδικα, το Ανιτσαίο, την Παχειοράχη και άλλες περιοχές. Η Βιβλιοθήκη της Γωγώς κατατάσσεται στην κατηγορία των ιδιωτικών βιβλιοθηκών. Δημιουργήθηκε μέσα από τα χρόνια από το υλικό που συγκέ ντρωνε και χρησιμοποιούσε η ίδια, για να καλύπτει προσωπικές της ανάγκες για πληροφόρηση. Κατά τη διάρκεια της οργάνωσης της Βιβλιοθήκης αντιμετώπισα προβλή ματα, τα οποία με ανάγκασαν να καθυστερήσω την ολοκλήρωση και την παράδοση του έργου. Το πρώτο και σημαντικότερο πρόβλημα ήταν ότι είχα έναν όγκο υλικού, που ήταν τοποθετημένος στα ράφια των βιβλιοθηκών του σπιτιού χωρίς κάποια βιβλιοθηκονομική επεξεργασία, όπως ήταν φυσικό εξάλλου, και έπρεπε πρώτα να χωρισθεί σε κατηγορίες - δηλαδή, βιβλία, περιοδικά, λεξικά, ανάτυπα, διαλέξεις, συνέδρια, εφημερίδες και λοιπό υλικόκαι μετά να ταξινομηθεί. Πολύ υλικό βρισκόταν σε ντουλάπια και συρτάρια, από όπου έπρεπε να βγει, να ταξινομηθεί και να ενσωματωθεί και αυτό με το υπόλοιπο των ραφιών. Το σπίτι δεν διέθετε υλικοτεχνική υποδομή, δηλαδή καταλόγους ευρετηρίασης και ό,τι άλλο είναι απαραίτητο για την καταγραφή και αξιοποίηση της συλλογής, οπότε όλα αυτά έπρεπε να αντιμετωπισθούν καινά οργανωθούν κατάλληλα. Οι υπάρχουσες βιβλιοθήκες δεν επαρκούσαν, γι' αυτό προσπάθησα να χρησιμοποιήσω επιπλέον και τα ανακαινισμένα παλιά ντουλάπια, ώστε να αυξηθούν οι χώροι τοποθέτησης του υλικού. Αλλά μία δωρεά δύο πολύ ωραίων βιβλιοθηκών με βοήθησαν να αυξήσω τον αριθ μό των ραφιών και να αξιοποιηθεί καλύτερα η συλλογή των βιβλίων της Γωγώς, των βιβλίων για την Αίγινα, τον Ι. Καποδίστρια και τον Ν. Καζαντζά κη, δηλαδή των τεσσάρων μερών της συλλογής, που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Τις δύο αυτές βιβλιοθήκες μάς τις προσέφεραν δύο μέλη του Συλλόγου μας, ο δικηγόρος κύριος Δ. Παπακωνσταντίνου και η φίλη μας και σύζυγος του, επίσης δικηγόρος, κυρία Μαρία Παπακωνσταντίνου και τους ευχαριστούμε ιδιαίτερα. Παρ' όλες τις δυσκολίες, το έργο της οργάνωσης και της ταξινόμησης τελείωσε. Η Βιβλιοθήκη είναι ανοικτή για το κοινό και εγώ είμαι ιδιαίτερα ευχαριστημένη, γιατί μου δόθηκε η ευκαιρία να συμβάλω στην αξιοποίηση του υλικού της συλλογής της αείμνηστης Γεωργίας Κουλικούρδη που αφιέ ρωσε τη ζωή της, για να αναδείξει και να προβάλει την ιστορία και τον πολι τισμό της αγαπημένης της πατρίδας, της Αίγινας.

Η Βιβλιοθήκη, μετά από την οργάνωση και την ταξινόμηση του έντυπου υλικού, χωρίζεται στις εξής κατηγορίες: Α' ΒΙΒΛΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ & ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΑ 1. Βιβλία διαφόρων θεμάτων. Επιγραμματικά αναφέρω: Θρησκεία- λογοτε χνία- Καλές Τέχνες: Θέατρο, Ποίηση, Γλυπτική -Λαογραφία, Δημοτικό Τρα γούδι - Ιστορία - Λευκώματα, Μουσεία, Πινακοθήκες και λοιπά θέματα. 2. Βιβλία Γεωργίας Κουλικούρδη. 3. Βιβλία για την Αίγινα. 4. Βιβλία για τον Ιωάννη Καποδίστρια. 5. Βιβλία του Νίκου Καζαντζάκη. 6. Άρθρα, αφιερώματα, βιβλία για τον Νίκο Καζαντζάκη. 7. Ελληνική πεζογραφία. 8. Ξένη πεζογραφία - μεταφράσεις. 9. Άπαντα ελλήνων λογοτεχνών. Β' ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ 1. Ελληνικά: λογοτεχνικά, πολιτιστικά, φιλολογικά θέματα, όπως και άρθρα Γ. Κουλικούρδη, βιβλιοκριτικές, αφιερώματα. 2. Μεμονωμένα τεύχη περιοδικών. Γ' ΑΝΑΤΥΠΑ Τα ανάτυπα είναι, ως επί το πλείστον, άρθρα περιοδικών εκδόσεων ή κεφάλαια βιβλίων, τα οποία επιλέγονται με κάποια κριτήρια από τον εκδότη σε συνεργασία με το συγγραφέα, για να τυπωθούν και να κυκλοφορήσουν ως αυτόνομα έντυπα. Τα περισσότερα ανάτυπα έχουν σταλεί τιμής ένεκεν και υπάρχουν αφιερώσεις προς τη Γωγώ από τους πιο πάνω αναφερθέντες αρθρογράφους. Διακρίνουμε: 1. Ελληνικά. Τα θέματα αφορούν την αρχαιότητα, τη γλώσσα, την εκπαίδευ ση, την ιστορία, τη λαϊκή αρχιτεκτονική, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και άλλα παρεμφερή θέματα. Αρθρογράφοι: Ι. Κακριδής, Π. Γιωτόπουλος, Α. Ανδρεάδης, Γ. Σισιλιάνος, Μαρία Χαιρέτη και λοιποί συνάδελφοι και φίλοι της ιστορικού. 2. Ξενόγλωσσα. Τα θέματα αφορούν το Βυζάντιο, τα Βαλκάνια, τον Όμηρο, το έθιμο του Λειδινού και άλλα παρεμφερή. Αρθρογράφοι: Α. Ανδρεάδης, Ι. Κακριδής, Κ. Βακαλόπουλος, Τ. Λουγγής και λοιποί συνάδελφοι και φίλοι της Γ. Κουλικούρδη.

Δ' ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ, ΔίΑΑΕΞΕΪΣ, ΔΟΚΙΜΙΑ, ΟΜΙΛΙΕΣ, ΣΥΝΕΔΡΙΑ, ΤΙΜΗΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ κ.λπ. Οι συγγραφείς των εντύπων είναι συνήθως άτομα που ανήκουν στην πανεπιστημιακή κοινότητα και, γι' αυτό ακριβώς το λόγο, το προαναφερθέν υλικό είχε σταλεί στη Γ, Κουλικούρδη τιμής ένεκεν για το ιδιαίτερο ενδιαφέ ρον που είχε για την επιστήμη της και για την προσφορά της στην επιστημο νική κοινότητα. 1. Ελληνικά. Τα θέματα αφορούν την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, την Ελληνική Επανάσταση, την ιστορία, τη λογοτεχνία, την παιδεία καθώς επίσης και προσωπικότητες των γραμμάτων και της επιστήμης γενικότερα. 2. Ξενόγλωσσα. Ίδια θέματα περίπου με τα ελληνικά. Ε' ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ, ΛΕΞΙΚΑ, ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ ΑΡΧΕΙΩΝ & ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ, ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΕΣ 1. Ελληνικά 2. Ξενόγλωσσα ΣΤ' ΟΔΗΓΟΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ, ΠΕΡΙΗΓΗΤΙΚΟΙ, ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ 1. Ελληνικοί. Το περιεχόμενο των συγκεκριμένων καταλόγων αφορά, ως επί το πλείστον, αρχαία μνημεία, μουσεία, μεσαιωνικά κάστρα καθώς επίσης και ιστορικά στοιχεία μονών. 2. Ξενόγλωσσοι. Για μουσεία χαφών του εξωτερικού. Ζ' ΕΝΘΕΤΑ ΤΕΥΧΗ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ: ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ Ένθετα τεύχη/αφιερώματα της «Καθημερινής» από το 1992 έως το 2006. Τα θέματα αναφέρονται σε έλληνες ζωγράφους, ποιητές, συνθέτες και άλλους καλλιτέχνες. Σε ένα μικρό αριθμό αφιερωμάτων παρουσιάζονται μεγάλες πολιτικές προσωπικότητες. Στη συλλογή της Βιβλιοθήκης υπάρχουν τεύχη από το 1992 έως το 2001. Η' ΠΑΛΑΙΕΣ ΑΙΠΝΗΤΙΚΕΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ Το αρχείο του παλαιού αιγινήτικου τύπου δημιουργήθηκε από τις εφημε ρίδες που εντοπίστηκαν στη Βιβλιοθήκη της Γεωργίας Κουλικούρδη και όχι μόνο. Οι περισσότερες από αυτές προέρχονταν από συνδρομές της ιδιοκτή τριας, της αδελφής της Στέλλας Κουλικούρδη -Πατίστα και του συζύγου αυτής Ι. Πατίστα. Όταν οι υπάρχουσες εφημερίδες άρχισαν να ταξινομούνται, εμφανίστη καν πολλά κενά. Όμως λίγες μέρες μετά από την παρουσίαση της προόδου των εργασιών της Βιβλιοθήκης και τη σχετική αναφορά που είχα κάνει παρουσία μελών του Συλλόγου των Φίλων του Λαογραφικού Μουσείου για

τις ελλείψεις του Αρχείου, ο κύριος Σώζων Βελλιώτης, τότε πρόεδρος του Νοσοκομείου της Αίγινας, φίλος της Γεωργίας Κουλικούρδη, μας προσέφερε ολόκληρο το Αρχείο του, οπότε καλύφθηκαν πολλά κενά. Αρκετά, επίσης, κενά μάς κάλυψε ο κύριος Κώστας Χάνος προσφέροντας μας πολλά τεύχη από διάφορες αιγινήτικες εφημερίδες. Βέβαια, παραμένουν ακόμη κάποιες ελλείψεις που θα προσπαθήσουμε να καλυφθούν στο μέλλον. Ευπρόσδεκτα είναι όποια παλιά φύλλα έχετε στη διάθεση σας και δεν τα θέλετε πλέον. Στη βιβλιοθήκη μας θα ενσωματωθούν στο υπάρχον Αρχείο και θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν από όλους τους ενδιαφερόμενους. 0 τοπικός τύπος είναι μια πρωτογενής πηγή πληροφόρησης και ιδιαίτερα ο παλαιός, από τον οποίο μπορούμε να αντλούμε πάντα σημαντικά στοιχεία για τον πολιτισμό, τη λαο γραφία, τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα μιας τοπικής κοινωνίας για τα προηγούμενα χρόνια. Για όλα σχεδόν τα τμήματα της Συλλογής υπάρχουν έντυποι κατάλογοι, για να εξυπηρετούνται οι χρήστες. Λεπτομερή στοιχεία για οτιδήποτε αφορά τις διάφορες κατηγορίες του υλικού υπάρχουν στη διάθεση των ενδιαφερό μενων στο χώρο της Βιβλιοθήκης, που λειτουργεί υπό την αιγίδα του Συλλό γου των Φίλων του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Δήμου Αίγινας και στεγάζεται στο χώρο του κληροδοτήματος των αδελφών Γεωργίας Κουλι κούρδη και Στέλλας Κουλικούρδη-Πατίστα, επί της οδού Νικολάου Πέππα αρ.10, όπισθεν του Λαογραφικού Μουσείου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 1. Αρχείο Γεωργίας Κουλικούρδη 2. Dewey Decimal Classification System

* Η παρουσίαση της Βιβλιοθήκης Γεωργίας Κουλικούρδη έγινε στο Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας σε εκδήλωση που οργάνωσε ο Σύλλογος «Φίλοι του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Αίγινας» στις 16 Δεκεμβρίου 2012.

Ε. ΣΗΜΑΝΤΩΝΗ-ΜΠΟΥΡΝΙΑ

Έβη Τουλούπα

λοι οι επαγγελματικοί χώροι είναι ανταγωνιστικοί, δύσκολα όμως θα εντόπιζε κανείς άλλον με τόσο έντονο επιστημονικό ανταγωνισμό των μελών του όσο το χώρο των αρχαιολόγων. Είναι, λοιπόν, εντυπωσιακό όταν ένα από τα πιο προβεβλη μένα στελέχη αυτής της μικρής επιστη μονικής -κατά πρώτο λόγο- κοινότητας χαίρει τόσο ευρείας αποδοχής από τους ομοτέχνους του, όσο η Εύη Τουλούπα. Το πράγμα γίνεται εντυπωσιακότερο, αν θυμηθού με ότι στη διάρκεια της μακράς θητείας της ανέλαβε διοικητικές θέσεις με πολλές ευθύνες και μεγάλη προβολή, όπως εκείνη του Εφόρου Ακροπόλεως. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η μνησικακία και ο φθόνος είναι σχεδόν εξα σφαλισμένα. Συνέβη όμως ακριβώς το αντίθετο και τούτο όχι γιατί οι αρχαι ολόγοι γίναμε ξαφνικά καλοπροαίρετοι! Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Η Έβη (Παρασκευή) Στασινόπουλου γεννήθηκε το 1924 στην Αθήνα και φοίτησε στη Γερμανική Σχολή από το 1936 έως το 1942. Στη συνέχεια γρά φτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημί ου Αθηνών, για κάποιο διάστημα όμως υπηρέτησε στο νηπιαγωγείο της Γερ μανικής Σχολής οργανώνοντας παράλληλα συσσίτια, αφού λόγω της Κατοχής οι Ανώτατες Σχολές λειτουργούσαν με δυσκολίες και περιστασιακά. Μετά την ολοκλήρωση των πανεπιστημιακών της σπουδών, το 1950, εργάστηκε ως καθηγήτρια στην ιδιωτική σχολή "Αθήναιον". Το '53 και το '54 παρακολούθη σε μεταπτυχιακά μαθήματα στη Ρώμη και επισκέφθηκε μουσεία της Ιταλίας και της Γαλλίας με την υποστήριξη ιταλικής υποτροφίας. Όταν στα μέσα της δεκαετίας του '50 ο αρχαιολογικός κλάδος έπαψε να είναι άβατο για τις γυναί κες (όπως πολλά άλλα πράγματα στην Ελλάδα), η Έβη προσελήφθη ως επι στημονική βοηθός στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και ξεκίνησε να εργάζε ται δίπλα στο Χρήστο και στη Σέμνη Καρούζου. Μαζί με την Αγνή Σακελλαρίου απασχολήθηκαν στον αποκιβωτισμό και την επανέκθεση της Προϊστορικής Συλλογής του Μουσείου, ενώ λίγο αργότερα της ανατέθηκε η τακτοποίηση της Συλλογής Χαλκών. Μετά την επιτυχία της στο διαγωνισμό της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας το 1960 διορίστηκε στην πρώτη υπηρεσιακή της θέση ως επιμελή τρια της Εφορείας Επτανήσου με έδρα την Κέρκυρα.

Το 1962 παντρεύτηκε τον Δημήτρη (Τάκη) Τουλούπα, δικηγόρο και πολι100

τευτή από την Ευρυτανία. Ο γάμος τους θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πολυκύμαντος εξαιτίας των συχνών υπηρεσιακών μεταθέσεων εκείνης και των εκτοπίσεων και φυλακίσεων εκείνου κατά την περίοδο της Χούντας. Ήταν όμως μια ευτυχισμένη περίοδος της ζωής της, όπως βεβαιώνει η ίδια η Εύη. Κατά το διάστημα 1963 - 1965 ορίσθηκε αναπληρώτρια προϊσταμένη στους νομούς Βοιωτίας και Φθιώτιδας με έδρα τη Θήβα, όπου φρόντισε για την οργάνωση και την επανέκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου. Μαζί με τον έφορο Αττικής Νικόλαο Πλάτωνα, που την επόπτευε, αγωνίστηκε για τη σωτηρία του μυκηναϊκού συγκροτήματος του Καδμείου. Το 1965 επέστρεψε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ως υπεύθυνη της Συλλογής Χαλκών. Ανά μεσα στους νεοδιορισμένους αρχαιολόγους που υπηρετούσαν εκεί ξεχώριζε ο Γιώργος Δεσπίνης. Το 1973 τη βρήκε προϊσταμένη της Αρχαιολογικής Εφορείας Ηπείρου με έδρα τα Γιάννενα. Με τον επιμελητή της Ντίνο Τσάκο περιόδευσαν όλη την περιοχή σώζοντας πολλά μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους, διεξάγοντας σωστικές ανασκαφές και προχωρώντας σε κηρύξεις αρχαιολογικών χώρων στην Άρτα, τη Νικόπολη, τον Αμμότοπο και τη Λευκάδα. Στα Γιάννενα θα γυρίσει για άλλα δύο χρόνια (1980-1982) και τότε θα υποχρεωθεί να φρο ντίσει ακόμα και τα βυζαντινά και νεότερα μνημεία της Αιτωλοακαρνανίας και της Κέρκυρας, γιατί τότε ακόμα δεν υπηρετούσαν ειδικοί επιστήμονες στις αντίστοιχες Εφορείες Αρχαιοτήτων. Το 1975 μετατέθηκε στην Γ' Εφο ρεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Αττικής και για ένα εξάμηνο -πριν αποσπασθεί στην Κεντρική Υπηρεσία τον Υπουργείου Πολιτισμού ως στενή συνεργάτιδα του τότε Γενικού Επιθεωρητή Αρχαιοτήτων και Αναστη λώσεως Δημήτρη Λαζαρίδη - υπηρέτησε στο Μουσείο της Ελευσίνας. Από το 1976 έως το 1980 βρέθηκε επικεφαλής της νεοσύστατης Εφορεί ας της Εύβοιας αντιμετωπίζοντας πολλά προβλήματα από την έλλειψη προ σωπικού και μέσων. Στο διάστημα αυτό συνεργάστηκε στενά με τη Βρετανι κή Αρχαιολογική Σχολή σε ανασκαφές στην Ερέτρια και στο Λευκαντί. Ανα διοργάνωσε παράλληλα το νέο αρχαιολογικό Μουσείο Σκύρου και διεξήγαγε μια πρώτη έρευνα στον προϊστορικό οικισμό Παλαμάρι, ανασκαφή που συνε χίζεται μέχρι σήμερα από τη Λιάνα Παρλαμά με λαμπρά αποτελέσματα. Στη Σκύρο βρισκόταν το 1978, όταν της ανακοινώθηκε ο θανάσιμος τραυματι σμός του συζύγου της σε τροχαίο. Πέρασε εννέα μήνες του 1979 στο Βερολίνο ως υπότροφος του Γερμανι κού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου εμβαθύνοντας στη μελέτη των αετωματικών γλυπτών του ναού του Δαφνηφόρου Απόλλωνα της Ερέτριας. Πρόκειται για το θέμα που υποστήριξε το 1982 ως διατριβή στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Την ίδια χρονιά τής ανατέθηκε η διεύθυνση της Εφορείας Ακροπόλεως (Α1 Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων), της πιο προβεβλημένης 101

Εφορείας Αρχαιοτήτων στην Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια της θητείας της συνεργάσθηκε αρμονικά με τους λαμπρούς επιστήμονες που είχαν αναλάβει τα αναστηλωτικά έργα στο Βράχο, πολιτικούς μηχανικούς, αρχιτέκτονες, αρχαιολόγους, συντηρητές, δίνοντας μεγάλη ώθηση στη συντήρηση και ανά δειξη των μνημείων. Κατόρθωσε μάλιστα να πείσει την τότε υπουργό Μελίνα Μερκούρη για την αποκατάσταση του κτηρίου Weiler στο οικόπεδο Μακρυ γιάννη, απέναντι από το σημερινό Μουσείο Ακροπόλεως, και τη χρησιμοποί ηση του ως Κέντρου Μελετών Ακροπόλεως. Συνταξιοδοτήθηκε στις 31.12.1989, αλλά δεν έπαψε να μετέχει στα Συμ βούλια της Επιτροπής Συντηρήσεως Μνημείων Ακροπόλεως, της Επιτροπής Συντηρήσεως Μνημείων Νοτίου Κλιτύος και του Οργανισμού Ανεγέρσεως Νέου Μουσείου Ακροπόλεως. Υπήρξε Αντιπρόεδρος της Ένωσης Φίλων της Ακροπόλεως, που ιδρύθηκε με πρωτοβουλία της το 1987, και μέλος του Συμ βουλίου Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Ελληνικής Εταιρείας για την Προ στασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Η διατριβή της με τίτλο «Τα εναέτια γλυπτά του ναού του Απόλλωνος Δαφνηφόρου στην Ερέτρια» εκδόθηκε στα ελληνικά και στα αγγλικά το 2002. Το 2004 κυκλοφόρησε το βιβλίο της "Από την Πνύκα στο Παγκράτι", μία επιλογή από τις επιφυλλίδες που δημοσίευσε στην εφημερίδα "Τα Νέα" από το 1990 έως το 2000, ενώ συνεχίζει να αρθρογραφεί και να μιλά δημόσια για θέματα της αρχαιολογικής επικαιρότητας. Ανάμεσα στα πολλά άρθρα της, που δημοσιεύθηκαν κατά καιρούς στην «Αιγιναία», θα άξιζε να μνημονευθεί εκείνο που παρουσιάσθηκε στον τόμο του 2011, για την τύχη του κτηρίου του Ορφανοτροφείου και τη δημιουργία εκεί Διαχρονικού Μουσείου της Αίγι νας. Πρόσφατα παρέδωσε για δημοσίευση στο περιοδικό Antike Plastik τη μελέτη της για τα αρχιτεκτονικά γλυπτά του ναού της «Αθηνάς» στην Καρθαία της Κέας. Μια ζηλευτή επαγγελματική και επιστημονική πορεία, που όμως δεν δημι ούργησε «ζήλειες»! Το μυστικό για το πώς συνέβη αυτό κρύβεται στο χαρα κτήρα της. Η εντύπωση που δίνει αυτή η μικροκαμωμένη και τόσο κομψή γυναίκα στο πρώτο πλησίασμα είναι εκείνη της Κυρίας με Κ κεφαλαίο! Η καλή της ανατροφή διακρίνεται στον τρόπο που μιλά και ξεπηδά μέσα από κάθε της κίνηση δημιουργώντας την απατηλή -τόσο χρήσιμη όμως για κάθε δημόσιο λειτουργό- αίσθηση της απόστασης. Χρειάζεται χρόνος και ευκαιρίες συχνότερων συναντήσεων για να αντιληφθείς ότι δεν ανήκει στους τύπους που αρέσκονται να τηρούν αποστάσεις! Στην πραγματικότητα πρόκειται για έναν ζεστό και δοτικό άνθρωπο, χωρίς υπεροψία και χωρίς κανένα αίσθημα επαγγελματικής αντιζηλίας. Πέρα από τις ικανότητες της στη διοίκηση, ο βασικός λόγος που την ανάδειξε σε εξαιρετική προϊσταμένη ήταν η δυνατό τητα της να αναγνωρίζει τις ικανότητες των συνεργατών της και να προβάλ-

λει τις επιτυχίες τους χωρίς δισταγμό, συχνά σε βάρος των δικών της επιστη μονικών επιτευγμάτων. Δε γνώρισα την Έβη στη διάρκεια της επαγγελματικής της σταδιοδρο μίας. Οι δρόμοι μας συναντήθηκαν αργότερα, όταν ανέλαβα τη διεύθυνση του προγράμματος για τη στερέωση και ανάδειξη των μνημείων της αρχαίας Καρθαίας στην Κέα. Η «Κυρία Τουλούπα», όπως ήταν η προσωνυμία της ανάμεσα στους νεότερους, είχε προηγηθεί στην έρευνα της συγκεκριμένης θέσης, όταν συνεργάστηκε (από το 1982) με τη Λίνα Μενδώνη σε κοινό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Αθηνών και της Εφορείας Ακροπόλεως για την έρευνα της ΝΑ Κέας. Τις λίγες φορές που συμπέσαμε σ' αυτόν τον ονειρεμένο τόπο είχα τη δυνατότητα να θαυμάσω τις απίστευτες αντοχές της, την ικανότητα της να εκτιμά εξίσου τη σημασία ενός αρχαίου μνημείου και την ομορφιά του τοπί ου, να φροντίζει για την καταγραφή των ευρημάτων, ενώ συγχρόνως μαγεί ρευε σε πυροστιά μελιτζάνες ιμάμ, που σημειωτέον είχε μαζέψει η ίδια από γειτονικό μποστάνι, για τα «παιδιά» που θα γύριζαν πεινασμένα από την ανα σκαφή! Πώς ένας τέτοιος άνθρωπος να μην είναι αγαπητός σε παλιούς και νεότερους, σε αρχαιολόγους και σε απλούς φίλους των μνημείων; Η Έβη συνεχίζει ακάθεκτη, χωρίς να επιτρέπει στην ηλικία να τη βαρύνει με κανένα τρόπο! Ακόμα και ο χρόνος μοιάζει να την αγαπά!

103

ΕΥΗ ΤΟΥΛΟΥΠΑ

Το σπίτι μου στην Αίγινα

ταν άνοιξη του 1972. 0 άντρας μου είχε μόλις βγει από τη φυλακή και καταλάβαινα ότι θα του έκανε καλό να βρει μια ασχολία πέρα από τη δικηγορία. Σκέφθηκα την κηπουρική. Έτσι πουλήσαμε ένα οικοπεδάκι στα βραχώδη της Φιλοθέης και ψάχναμε κάποια τοποθεσία για να κτίσουμε το εξοχικό μας. Αφού πληρώσαμε τα χρέη μας, αρχίσαμε την έρευνα σε διάφορα παράλια της Αττικής. Ήταν μια απογοήτευση... Τότε μας ήρθε μια πρόταση από δυο φίλες που είχαν σπίτια στην Αίγινα, τη Μάρια Αποσκίτη, με πατρικό στην οδό Κοντοσταύλου, και τη Φανή Μεταξά, που είχε μόλις κτίσει το δικό της στο δρόμο της Αγίας Ειρήνης με αρχιτέκτονα τον Ν. Χατζημιχάλη. Είχε αγοράσει το οικόπεδο της από το Σταμάτη Φλώρο, τότε ιδιοκτήτη του μεγά λου κτήματος που ανήκε κάποτε στον Σπυρίδωνα Τρικούπη. Η Φανή, λοιπόν, τον έπεισε να πουλήσει και σε μας ένα οικόπεδο στο βάθος προς τη δυτική πλευρά του κτήματος. Το μοιραστήκαμε με τον αδελφό του αντρός μου, Γιάν νη Τουλούπα, διπλωματικό, που μόλις είχε πάρει τη σύνταξη του. Με τη γυναίκα του Λίνα και τον μικρό του γιο Δημήτρη (σήμερα πρέσβη στις Βρυ ξέλλες] θα είχαμε την πιο καλή παρέα. Συμφωνήσαμε με τ' αδέλφια μας να πάρουμε εμείς το επάνω μικρότερο οικόπεδο, που είχε ένα από τα πιο μεγάλα και παλιά πεύκα της Αίγινας. Είχε και πηγάδι αλλά χωρίς καλό νερό. Περιμέναμε να μαζέψει ο Φλώρος τα φιστί κια του, ώστε να ανοίξουμε ένα δρομάκι για να μεταφέρουμε τα υλικά. Σήμε ρα το δρομάκι "Γεωργίου Φλώρου" σημειώνεται ως αδιέξοδο και φθάνει έως το κτήμα του Δουκάτου με τις πολλές φιστικιές. Ο Διονύσης Λουκάτος, γιος του Αριστείδη και της Βενετίας, γνωστής στους Αθηναίους που παραθέριζαν παλιά στην Αίγινα, είναι πάντα, αυτός και η γυναίκα του Σοφία, οι πιο καλοί μου γείτονες. Στα αριστερά μας έχουμε το μεγάλο κτήμα του Κοντοσταύλου, με πολλές φιστικιές και χαρουπιές, μερικές από τις οποίες γέρνουν στον δικό μας χαμηλό μαντρότοιχο. Χαρακτηριστικό του κτήματος είναι ένας πανύψηλος ευκάλυ πτος, κτυπημένος σ' ένα σημείο από κεραυνό και φουντωτός στην κορυφή, ορατός από τη θάλασσα και πολλά σημεία της Αίγινας. Κληρονόμοιήταν η Μίνα Κ., η Μαίρη Γεωργάκη και ο γάλλος αρχαιολόγος Christian Le Roy, ο οποίος έχει χρόνια να φανεί στην Αίγινα. Το κτήμα τώρα ανήκει στα ανίψια της Μίνας.

104

Είχαμε τότε ακόμη τη δυνατότητα να μεγαλώσουμε τα οικόπεδα μας, αλλά ο Φλώρος έλεγε ότι δεν πουλάει πια. Πούλησε όμως το ένα μετά το άλλο, κάθε φορά που πήγαινε στο Monte Carlo και έχανε στο τάβλι. Τα δυο ανεξάρτητα σπίτια θα μας τα έκτιζε η φίλη μου αρχιτέκτων Μπέτυ Βακαλοπούλου. Τα ήθελε πέτρινα, μονόχωρα, με ξύλινα κουφώματα, τσιμε ντένια επίπεδη στέγη, δάπεδα από σχιστόπλακες και εμφανή τα σημεία από μπετόν. Για τα πουριά περιμέναμε να ανοίξει ένα λατομείο, ενώ για τα γωνια κά τμήματα ψάχναμε κάποια καλοδουλεμένα από κατεδαφίσεις στην Αίγινα ή στον Πειραιά. Η Μπέτυ ήταν θαυμάστρια του αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη και τον μιμήθηκε ακόμη και στις υδρορροές, που ήταν σκαλι σμένες σε πέτρα και στερεωμένες στη ταράτσα από όπου το νερό με μια αλυ σίδα στάζει μέσα σε ένα κιούπι. Είχα όλες αυτές τις έγνοιες, όταν ξαφνικά μου ήρθε εντολή να αναλάβω την Αρχαιολογική Εφορεία των Ιωαννίνων. Το σπίτι άρχισε να κτίζεται με φροντίδα των συγγενών μου και κάθε τόσο έπρεπε να δίνω από το τηλέφω νο τη γνώμη μου. Το αστείο είναι ότι και ο συνάδελφος μου Ντίνος Τσάκος, που είχε και αυτός μετατεθεί από την Εφορεία Κυκλάδων στα Γιάννενα, είχε αρχίσει να κτίζει ένα σπίτι στη Μύκονο. Το Μουσείο Ιωαννίνων, ένα από τα καλύτερα έργα του Κωνσταντινίδη όπου στεγαζόταν η Εφορεία, είχε και δια μερίσματα για τους αρχαιολόγους. Όλα καλά, όμως από εκείνες τις υδρορρο105

ες πόσες φορές, πηγαίνοντας στο γραφείο, έφαγα το νερό στο κεφάλι μου (εδώ δεν είχε αλυσίδα και κιούπι)! Με τα γεγονότα του Πολυτεχνείου συνέλαβαν πάλι τον άντρα μου και κατέβηκα στην Αθήνα, παρόλο που κάθε μετακίνηση ήταν προβληματική, αφού εξαρτιόμασταν από τον στρατιωτικό διοικητή Ηπείρου. Κανείς δεν μπορούσε να με πληροφορήσει πού τον είχαν φυλακισμένο και ήμουν σε απελπισία, όταν με ειδοποιούν από την Αίγινα ότι είχε έρθει η ώρα να ρίξουν την πλάκα και το πράγμα δεν έπαιρνε αναβολή. Έβαλα τη μητέρα μου να τηγανίσει κεφτεδάκια και φθάνοντας στην Αίγινα πήρα κρασί από το γειτο νικό μπακάλικο του Μιχάλη, που είχε τα βαρέλια στην αυλή πίσω από το μαγαζί του. Καθόμουν και παρακολουθούσα τη δουλειά και, όταν τελείωσε, καθίσαμε να φάμε με τον εργολάβο, τον Καβάσιλα, και τους εργάτες που μού εύχονταν με την καρδιά τους να βρω τον άντρα μου σπίτι, όταν θα γύριζα. Βέβαια, δεν τον βρήκα. Έφτασε όμως παραμονή Χριστουγέννων, αφού πέρα σε κάποιες μέρες σε στρατιωτικό νοσοκομείο. Όταν πια συνήλθε και έπεσε η Χούντα, επέστρεψα κι εγώ στην Αθήνα. Πηγαίναμε τις Κυριακές να δούμε το γιαπί και την άνοιξη νοικιάσαμε δυο δωμάτια στης κυρίας Πολυμνίας, για να παρακολουθούμε τα τελειώματα. Ένα τέλειο αρμολόγημα των λίθων έγινε από τον Γιάννη Τσέφλικο, γνωστό τεχνίτη στην αρχαιολογία. Ηλεκτρολόγος μας ήταν ο Γ. Γαρυφάλου, που ερχόταν στη δουλειά με τα δύο μικρά του παιδιά - ο ένας είναι ο παπά Νικό λας της Παναγίτσας. Ντουλάπια για την κουζίνα, ράφια για τα βιβλία, μεγά λο τραπέζι για πολλές χρήσεις τα αναθέσαμε στον ξυλουργό Γ. Χατζή. Στην υπερυψωμένη πίσω αυλή ανέλαβε ο Παν. Χελιώτης να κατασκευάσει μια ξύλινη πέργκολα για την κληματαριά που όμως δεν πρόκοψε κι έτσι, παρόλη την αντίρρηση της Μπέτυς, την καλύψαμε με κεραμίδια. Ένα από τα παιδιά του Χελιώτη, που ερχόταν κι αυτό με τον πατέρα του στο σπίτι με αναγνώρι σε τελευταία στην παραλία! Τελικά το σπίτι έγινε όμορφο. Οι δυο αντικριστές πόρτες και τα πολλά παράθυρα μας έφερναν δροσιά - τώρα, βέβαια, θέλουμε και κλιματισμό. Το χειμώνα είχαμε πρόβλημα με τη θέρμανση. Το μικρό μας τζάκι δεν μπορούσε να ζεστάνει το μεγάλο δωμάτιο. Ούτε τα ηλεκτρικά σώματα ήταν καλή λύση, γιατί έκαιγαν τις ασφάλειες. Αγοράσαμε σόμπα με πετρογκάζ καιτις μπόμπες έπρεπε να τις παραγγέλνω, ώσπου ο Αλέκος Τάχας, που είχε αγοράσει στο μεταξύ το μπακάλικο του Μιχάλη, μου έφερνε την μπόμπα στο σπίτι, διόρ θωνε και τα ηλεκτρικά, όποια ώρα κι αν τον καλούσα. Σήμερα υπάρχει τρι φασικό κι ένα καλό σύστημα ηλεκτρικής θέρμανσης. Η γυναίκα του Τάχα, περίφημη για τα γλυκά κουταλιού, μέχρι τελευταία με κακομάθαινε με τις προσφορές της. Κάποιος Λορέντζος μου έφερνε πέτρες για τους διαδρόμους στον κήπο

και ο Γ. Μαλτέζος τις έστρωνε τέλεια. Ο χώρος ομόρφυνε με τα φυτά και τα δεντράκια που με μόχθο φύτευε ο Τουλούπας στο βραχώδες έδαφος κι εγώ προσπαθώ, όσο μπορώ, να τα συντηρώ. Το εσωτερικό του σπιτιού με τη φανερή τοιχοποιία και τα λίγα έπιπλα - καθίσματα αγοράσαμε από το Μονα στηράκι - έχει μια χάρη και αυτό το λένε όσοι το αντικρίζουν μπαίνοντας μέσα. Το καλό σε ένα μονόχωρο σπίτι είναι ότι μπορείς να πλένεις τα πιάτα και να έχεις παρέα τον άντρα σου, που αλλιώς θα ήταν στην τραπεζαρία ή στην κρεβατοκάμαρα. Το κακό είναι ότι πρέπει να είναι πάντα το κρεβάτι στρωμέ νο και όλα σε τάξη, γιατί ξαφνικά από τη μια πόρτα κτυπάει η γειτόνισσα, από την άλλη μπαίνει το ανιψάκι και συ πρέπει να καταφύγεις στο μπάνιο για ν' αλλάξεις, εάν δεν είναι άλλος μέσα. Όταν μετά το 78 δεν είχα πια τον άντρα μου και τη μητέρα μου, άρχισα να κοιμάμαι στο δωμάτιο εκείνης, το οποίο ήταν κτισμένο σε κάποια από σταση από το μονόχωρο. Η Λίνα μου χάρισε ένα γραφείο με συρτάρια της μητέρας της Αικατερίνης Παπαφλέσσα και ένα παλιό σιδερένιο κρεβάτι του θείου της Παν. Πιπινέλη. Κράτησα τις φωτογραφίες που είχε κρεμάσειη μητέ ρα μου στον τοίχο - είμαι εγώ σε διάφορες ηλικίες. Πρόσθεσα άλλες από προ σωπικότητες που είχα ξεναγήσει στην Ακρόπολη, όταν ήμουν διευθύντρια. Στο μοναχικό αυτό δωμάτιο μπορώ να αφήνω - για λίγο, βέβαια- άστρωτο το κρεβάτι μου, ακρέμαστα τα ρούχα μου, ενώ φιλοξενώ φίλους στο μεγάλο δωμάτιο. Το πρόβλημα τώρα είναι αν αυτοί οι φίλοι ξυπνούν αργά κι εγώ πρέπει να ετοιμάσω πρωινό ή αν θέλουν να κοιμηθούν νωρίς κι εγώ θέλω να δω έργο στην τηλεόραση. Ας είναι... Το σπουδαίο είναι να έρχονται οι φίλοι, και προπαντός το χειμώνα... Τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης μας είχαμε στη γειτονιά μας κάποιες προσωπικότητες. Σε ένα παράσπιτο του Λουκάτου έμειναν λίγα χρόνια ο καλ λιτέχνης Ιάσων Μολφέσης με τη γυναίκα του Καλλιόπη, αδελφή του Τάκη Κύρκου και τις δύο κόρες τους, τη Λευκή, ποιήτρια που σκοτώθηκε σε ατύ χημα, και την Ειρήνη, που συναντώ συχνά με το γιο της στην Αθήνα. 0 Ιάσων μετακόμισε μετά το θάνατο της γυναίκας του σε σπίτι με χώρους πιο κατάλ ληλους για τα μεγάλα εικαστικά του έργα. Ένα άλλο γειτονικό σπίτι είχε νοικιάσει ο γιατρός Σπ. Σκαρπαλέζος με τη γυναίκα και το γιο του. Ήταν φίλος των τριών περίφημων καλλιτεχνών της Αίγινας, του Νικολάου, του Μόραλη και του Καπράλου. Τους καλούσε συχνά για φαγοπότι που ετοίμαζε η μαγείρισσα του, η κ. Σεβαστή. Ένα βράδυ κάλε σε κι εμάς. Χαρά εγώ που περίμενα να ακούσω συζητήσεις για Τέχνη... Και ποια απογοήτευση, όταν άκουσα να παινεύονται ποιος κάνει το καλύτερο κρασί, ποιος ψήνει το καλύτερο ψωμί! Θα αναφέρω δυο γεγονότα σημαντικά για τη γειτονιά, πρώτα ένα στενά107

χώρο. Το σπίτι του Κοντόσταυλου, το οποίο είχε κτιστεί με την έλευση του Καποδίστρια, έπιασε φωτιά, που μεταδόθηκε από το τζάκι στα δοκάρια της στέγης. Η Μίνα και οι φιλοξενούμενοι της πρόλαβαν να βγουν και να σώσουν και κάποια έπιπλα. Τα δοκάρια κάτω στο έδαφος έβγαζαν καπνό επί τρεις ημέρες, παρόλο που με ένα λάστιχο τους ρίχναμε συνέχεια νερό. Οι τοίχοι στέ κονταν όρθιοι, ώσπου αποφασίστηκε να κατεδαφιστούν ως επικίνδυνοι. Ένα σπίτι με ιστορία - λέγεται ότι εδώ έγινε ο πρώτος επίσημος χορός επί Καπο δίστρια. Η Μίνα εγκαταστάθηκε στο σπίτι του κηπουρού, όπου έμενε έως τότε η οικογένεια της Στέλλας Κάπου. Η Στέλλα ήταν ζωγράφος και έγινε πασίγνωστη, όταν οργάνωσε μια έκθεση των πινάκων της ο Γιάννης Μαΐλης. Τελειώνω με το καλό νέο. Το σπίτι του Τρικούπη ήταν ακόμη σε καλή κατάσταση όσο ήταν νοικιασμένο στον αρχιτέκτονα Λίλο Γρηγοριάδη. Συγκατοικούσε με την αδελφή του Ρένα και τον άντρα της }. L. Dumas, οι οποίοι αργότερα έκτισαν το δικό τους σπίτι στην περιοχή της Παχειαράχης. Μετά το θάνατο του Φλώρου το σπίτι του εκκενώθηκε και άρχισε να καταρ ρέει, αφού η κόρη του Εριέττα δεν μπορούσε πια να το συντηρεί. Παρακο λουθούσα τη στέγη που άρχιζε σιγά σιγά να υποχωρεί. Και τότε ήρθε ο Πανα γής Βουρλούμης, το αποκατέστησε και το ομόρφυνε με το γούστο και της γυναίκας του. Φυτεύτηκαν άνθη, δέντρα και κλήματα (κρασί όμως δεν είδα με ακόμη). Στον κήπο - όπου πάντα υπάρχει το δέντρο κάτω από το οποίο ο Σπυρ. Τρικούπης έγραψε την Ιστορία της Ελλάδος - κυκλοφορούν διάφορα κατοικίδια και κάπου στο βάθος είναι τα κουνέλια και οι κότες. Μια μέρα είδα τον Παναγή να μαζεύει μαστίχη από ένα μαστιχόδενδρο του κήπου, που προφανώς είχε φέρει ο Κοντόσταυλος από την πατρίδα του, μια γεύση από τη Χίο στην Αίγινα. Η γειτονιά γέμισε δέντρα και την άνοιξη

108

ΣΥΜΒΑΙΝΟΥΝ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

109

ΠΡΟΝΟΗ ΘΕΟΛΟΓΙΔΟΥ

Μαθήματα Ελληνικών για ξένους

αθήματα ελληνικής γλώσσας υλοποιούνται στη χώρα μας εδώ και πολλά χρόνια από φορείς του Υπουργείου Παιδείας, Πανεπιστήμια και άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα, εθελοντικές και Μη κυβερνητικές οργανώσεις και άλλους φορείς για την υποστήριξη μεταναστών. Οι γλωσσικές επικοινω νιακές δεξιότητες που αυτοί θα αποκτήσουν, θα τους επιτρέψουν να έχουν ισότιμη συμμετοχή στην επικοινωνία με τον τοπικό πληθυσμό, με το επαγ γελματικό περιβάλλον, τα πολιτικά, πολιτιστικά και κοινωνικά δρώμενα της χώρας. Έτσι, θα αισθάνονται ότι αποτελούν ενεργά και ουσιαστικά μέλη της τοπικής κοινωνίας, στην οποία με επιλογή τους εντάσσονται για πολλά χρό νια ή και για όλη την υπόλοιπη ζωή τους. Στην Αίγινα γίνονται δωρεάν μαθήματα ελληνικής γλώσσας για αλλοδα πούς από το 2006. Όπως μας πληροφόρησε ο διευθυντής του 2°" Δημοτικού Σχολείου Αίγινας, συντονιστής του προγράμματος, κ. Αντ. Ντελής, ξεκίνησαν με πρωτοβουλία του Συλλόγου Δασκάλων Νηπιαγωγών Νησιών Αργοσαρωνικού και πολύ σύντομα την προσπάθεια αυτή αγκάλιασαν και καθηγητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και συνταξιούχοι εκπαιδευτικοί. Οι μαθητές είναι κυρίως Ευρωπαίοι, αλλά και από άλλες εθνικότητες, Ινδοί, Πακιστανοί, Αιγύπτιοι, Ιρανοί. Συνήθως λειτουργούν τρία τμήματα. Στο πρώτο για τους αρχάριους, που δεν ξέρουν καθόλου τη γλώσσα και ξεκινούν από το μηδέν, έρχονται μαθητές που θέλουν να μάθουν τα Ελληνικά για βιοποριστικούς λόγους και που, όταν μάθουν τα στοιχειώδη της γλώσσας, εγκαταλείπουν τα μαθήματα. Το δεύτερο και το τρίτο τμήμα είναι για τους πιο προχωρημένους. «Μη σκεφτεί κανείς ότι είναι πολύ προχωρημένοι, γιατί η γλώσσα μας είναι πάρα πολύ δύσκολη, είναι πολύπλοκη και δύσκολα οι προσερχόμενοι προχω ρούν. Η αλήθεια είναι ότι πιο δύσκολα μαθαίνουν οι Ευρωπαίοι, γιατί είναι άνθρωποι που δεν κυκλοφορούν στην καθημερινότητα τους στην αγορά ή δεν βρίσκονται στον κύκλο τους με Έλληνες και δεν χρησιμοποιούν πολύ τη γλώσσα μας, ενώ οι άλλες εθνικότητες μαθαίνουν ευκολότερα», λέει χαρα κτηριστικά ο κ. Ντελής. Τα μαθήματα αρχίζουν τον Οκτώβριο και τελειώνουν στις αρχές Ιουνίου. Η ενημέρωση των ενδιαφερόμενων γίνεται με ανακοινώσεις σε τρεις γλώσ σες: Ελληνικά, Αγγλικά και Αλβανικά. Για τη διδασκαλία χρησιμοποιούνται

110

αίθουσες του 1ου, 2°" Δη μοτικού και του 1™ Νηπιαγωγείου Αίγινας. Κατά τον κ. Ντελή, «ο Σύλλογος Δασκάλων και Νηπιαγωγών βοηθά οικονομικά στην αγορά βιβλίων για τους εκπαιδευτικούς που διδάσκουν ή σε φωτοτυπικό υλικό. Τα βιβλία που διδάσκονται οι αρχάριοι είναι Ελληνικά τώρα 1, Ελληνι κά τώρα +1[Δημητρά, Παπαχειμωνά) και πολλές φορές -για όσους δυσκολεύ ονται πολύ- χρησιμοποιούνται τα βιβλία της Γλώσσας Α'και Β'Δημοτικού Σχολείου». Οι προχωρημένοι διδάσκονται πιο ελεύθερα, με επιλογή των διδα σκόντων, από βιβλία και έντυπα με θέματα καθημερινών συναλλαγών και ειδήσεων. Διδάσκονται ακόμη λογοτεχνία και ιστορία και τη φετινή χρονιά μαθηματικά. Τα μαθήματα δεν εντάσσονται σε πρόγραμμα του Υπουργείου Παιδείας. Τις προηγούμενες χρονιές οι μαθητές ήταν περίπου 20 κατ' έτος. Φέτος, που για γνωστούς λόγους πολλοί ξένοι έχουν υποχρεωθεί να εγκαταλείψουν τη χώρα μας και, φυσικά, την Αίγινα, ήταν 15. Συνολικά μέχρι σήμερα περί που 100 μαθητές έχουν περάσει από τα διάφορα τμήματα. Πολλοί δεν παρα κολουθούν συστηματικά. Οι δυσκολίες είναι μεγάλες για όλους - παράδειγμα, τους χειμερινούς μήνες η θέρμανση- και, κυρίως, για τους «μαθητές», αφού από την άνοιξη πολλοί αποχωρούν και τα τμήματα αποδυναμώνονται λόγω αύξησης προσφορών για εργασία. Όσοι υπήκοοι τρίτων χωρών παρακολουθούν μαθήματα ελληνικής γλώσ σας μπορούν να δώσουν εξετάσεις στην ελληνική γλώσσα και την ελληνική ιστορία, που δύο φορές το χρόνο διοργανώνει η Γενική Γραμματεία Διά Βίου Μάθησης, για να πάρουν πιστοποιητικό ελληνομάθειας και να υπαχθούν «στο καθεστώς του επί μακρόν διαμένοντος». Όμως στην Αίγινα κανένας μέχρι σήμερα δεν έχει αποφασίσει ή χρειαστεί να υποστεί αυτή τη διαδικα σία. Η αποσπασματικότητα των μαθημάτων και η έλλειψη συγκεκριμένου προγράμματος διδασκαλίας, παρά τον ενθουσιασμό και το μεγάλο ενδιαφέ ρον των διδασκόντων, λειτουργούν αρνητικά για τους διδασκόμενους, που αφήνουν τις δουλειές και τα παιδιά τους για να έλθουν στην τάξη. «Θέλω πιο πολύ οργανωμένη τη διδασκαλία», λέει η Δ., εγκατεστημένη εδώ από το 1997. Οι δικοί της «πιστεύουν ότι χάνει το χρόνο της, εφόσον η προσπάθεια της δεν αναγνωρίζεται σε κανένα επίπεδο». Η Ε. μαθαίνει Ελληνικά, γιατί θέλει να διευκολυνθεί στην καθημερινότητα της, γιατί της αρέσει που «είναι γλώσσα εκφραστική , που έχει ποίηση», ενώ η Λ. Κ. πιστεύει ότι «πρέπει να ξέρω να μιλάω τη γλώσσα της χώρας που μένω». Και η Α., παντρεμένη με Έλληνα, μητέρα δύο παιδιών, προετοιμάζεται για «να μπορώ να βοηθήσω τα παιδιά μου στο σχολείο». Ζώντας πολλά χρόνια δίπλα μας, οι μαθητές μας ξέρουν τα καλά και τα κακά μας. Θαυμάζουν τους Έλληνες «που είναι πάντα έτοιμοιγια... πάρτι, που 111

καταφέρνουν την τελευταία στιγμή να φέρουν σε πέρας τα δύσκολα», που «δοξάζουν το θεό γι" αυτό που έχουν» και «δεν παίρνουν πράγματα βαριά στα χέρια τους και κακά στα κεφάλια τους». Αλλά δεν διστάζουν να τους επι κρίνουν, γιατί «δεν κάνουν κάτι μόνοι τους, περιμένουν πάντα τους άλλους», «δεν παίρνουν ποτέ τις ευθύνες τους». Αγαπούν την Αίγινα, το φυσικό τοπίο και τους ανθρώπους της, αλλά οι περισσότεροι νιώθουν ανασφαλείς μπροστά στην κρίση που αντιμετωπίζου με. 0 φόβος για το μέλλον είναι κοινός, τα σχέδια για το αύριο ανύπαρκτα. Η Ε., άνεργη για μεγάλο διάστημα, έφυγε ήδη για την πατρίδα της, την Αυστρα λία. Όμως η θέση της τη νέα χρονιά δεν θα είναι άδεια: δυο βδομάδες πριν το τέλος των φετινών μαθημάτων στην τάξη των προχωρημένων ήλθε ο Κ. από την Ιταλία! 0 ελληνιστής καθηγητής της Οξφόρδης Πίτερ Μάκριτζ, σε συνέντευξη του [Το Βήμα, 24 Μαρτίου 2013), αναφέρει: «Όταν μιλάς μια γλώσσα, παίρνεις ταυτόχρονα και τα στοιχεία του πολιτισμού που αυτή κουβαλάει... Η εκμάθη ση της γλώσσας είναι ο ασφαλέστερος τρόπος ένταξης των μεταναστών στον πολιτισμό και την κοινωνία μιας χώρας. Το κράτος πρέπει να ενθαρρύνει τους μετανάστες να μαθαίνουν τη γλώσσα». Η εμπειρία μας το επιβεβαιώνει.

112

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Γέννα - Βάπτιση - Γάμος: Υψηλού επιπέδου έκθεση από τους Φίλους του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Αίγινας

ταν ιδέα των μελών του Συμβουλίου των «Φίλων του Λαογραφικού Μουσείου» να εκθέσουν τους θησαυρούς των μπαούλων του. Επί ολό κληρα χρόνια καθαρίζουν, μπαλώνουν, συντηρούν τα ρούχα των γιαγιάδων και των προγιαγιάδων μας, που μαρτυρούν συνήθειες, παλιά μεγαλεία της αιγινήτικης κοινωνίας και μεγάλη αρχοντιά. Χωρίς οικονομική βοήθεια, χωρίς χορηγούς, χωρίς ειδικούς μουσειολόγους, χωρίς μόνιμους φύλακες, χωρίς εργάτες και ηλεκτρολόγους, αλλά με μόνα εφόδια τις προσωπικές εμπειρίες τους, την κουλτούρα τους, τις μνήμες τους και την αγάπη τους για την Αίγινα, έστησαν την έκθεση που ονειρεύτηκαν με τον τίτλο «Γέννα - Βάπτιση Γάμος», με την επιθυμία να πληροφορήσουν τις νέες γενιές για το πώς ζούσε η Αίγινα τα παλιότερα χρόνια.

Μπαίνοντας στη γνωστή ισόγεια αίθουσα του Μουσείου, τη μοναδική που

διαθέτει η Αίγινα στην πόλη για όλες τις πολιτι στικές, καλλιτεχνικές και κοινωνικές της εκδηλώ σεις, είχα την εντύπωση πως βρέθηκα ανάμεσα σε λευκά σύννεφα από τούλια και οργαντίνες, από δαντέλες και φίνα βαμβακερά εσώρουχα, γυναικεία και ανδρικά. Και στις γωνιές, στο πιάνο, στις παρεθούρες των παραθύρων, φωτο γραφίες παλιές, μωρών, νιόπαντρων, φίλων που γιόρταζαν τα μεγάλα γεγονότα της ζωής των θνητών: τη γέννα, τη Βάπτιση, το Γάμο. Εκτός από τα «κοφ τά λευκά τραπεζομάντι λα, τις κομπινεζόν, τις νυχτικιές (γυναικών και ανδρών) και τις λευκές βράκες γαρνιρισμένες με πολύτιμες δαντέλες καμωμένες στο χέρι, τα νυφικά, ραμμένα από ακριβά και φίνα υφάσματα, και τα βαπτιστικά φορεματάκια από βατίστα, οργάντζα, δαντέλες, τα μαξιλάρια με τα κεντημένα στο χέρι αρχι κά των νοικοκυραίων, υπήρχαν μύρια όσα αντικείμενα που θύμιζαν την παλιά ζωή των Αιγινητών στα προκατοχικά χρόνια, στα χρόνια της Μπελ Επόκ, όπου την Αίγινα κατοικούσαν λόγιοι, επιστήμονες και πλούσιοι έμποροι. Αρκεί να δει κανείς το βαπτιστικό φόρεμα και την ανάλογη μπέρτα της Έρης Ηλεία, αδελφής της Γεωργίας που δούλεψε χρόνια εθελοντικά στη Δημοτική Βιβλιοθήκη της Αίγινας. Και οι δύο, κόρες του πλούσιου υφασματέμπορου Μάνθου Ηλεία. Δεν ξέρω, στ' αλήθεια, αν μπορεί κανείς να βρει σε παιδιά γαλαζοαίματων τέτοια φίνα βαπτιστικά. Λιτά, από ακριβό ύφασμα και γαρνιρισμένα με σοφό τρόπο με κοπανέλλι! Και δίπλα τα λευκά απέριττα βαπτιστικά σημερινών γιαγιάδων, με πρώτο και καλύτερο εκείνο της Ελπίδας της θανοπούλου, εκ των πρωτεργατών αυτής της καταπληκτικής έκθεσης. Η αξιοποίηση τους οφείλεται στην αιγινήτισσα Λιλή Πέππα - Σαρρηδημη114

τρόγλου, η οποία έχει αναλάβει την τακτοποίηση των αρχείων της Γωγώς Κουλικούρδη αμισθί και μας προσφέρει πολυτιμότατο έργο, χωρίς να ξεχνά με τη μεγάλη προσφορά στα δρώμενα του Μουσείου και της παρούσας έκθε σης των κυριών Ελπίδας Θανοπούλου, Μαργαρίτας Πετροπούλου, Κατερίνας Χατζηπέρη, Νομικής Μιχαλοπούλου και Σοφίας Πετρίτου. Πρόεδρος του Συμ βουλίου αυτού είναι, ως γνωστόν, ο Κώστας Γαλάνης, του οποίου η προσφο ρά στο Μουσείο είναι μεγάλη και ποικίλη. Μπαίνοντας στο Μουσείο, στην αριστερή πλευρά μια παλιά ξύλινη κούνια με μία κούκλα- μωρό, μας θυμίζει τη γέννηση. Δίπλα, το παλιό παιδικό καρε κλάκι του μωρού. Κι εκτός από τις φωτογραφίες μωρών, μια συλλογή από κεντημένες σαλιάρες κρεμασμένες στον τοίχο. Πλεγμένα γύρω από τα χαρούμενα γεγονότα, ευχολόγια και δεισιδαιμο νίες, ίντριγκες και κουτσομπολιά, στιχάκια και ρητά, ευχές και κατάρες στην αιγινήτικη τοπολαλιά. Διαβάζω στο αρχείο της Γωγώς Κολικούρδη, που μου παρουσίασε η Λιλή Πέππα, τι έλεγαν οι παλιοί Αιγινήτες για το γεγονός της γέννας: Η γκαστρωμένη γυναίκα Σάββατο δεν κάνει να εργάζεται, ούτε της Αγίας Μαύρας ούτε του Αγίου Συμεών γιατί ό,τιπιάσει θα βγει στο παιδί σημάδι. Αν γεννηθεί το παιδί τη νύχτα των Χριστουγέννων, είναι γρουσούζικο. Το μωρό φασκιώνεται ως έξι μήνες για να γίνει γερός άνθρωπος. Το παιδί δεν το φιλά νε ούτε το χτυπάνε στο σβέρκο, γιατί γίνεται κακός άνθρωπος. Όταν το παιδί είναι αδύνατο, θα πει πως έχει τη σούφρα και την ξορκίζουν. Για να 'χει πολύ

115

γάλα η λεχώνα κρεμούν απάνω της μία γαλόπετρα ή γαλατόπετρα. Το σάρωμα [σκούπα] είναι φυλαχτό για τη λεχώνα και για το μωρό. Σάρωμα έχουν στην κάμαρα της λεχώνας. Στη συνέχεια των εκθεμά των θαυμάζουμε στεφανοθήκες παλιές και ασημένιους δίσκους με κουφέτα γάμου και δίπλα το κρεβάτι για τους νεό νυμφους που στρώνεται την παραμονή και πάνω στο οποίο οι φίλοι και συγγενείς που παρίστανται πετούν χαρτονο μίσματα και ρόδια. Στο τραπε ζάκι δίπλα, η κρυστάλλινη καράφα με το νάμα, το λιαστό 1 αιγινήτικο κρασί που πίνουν στην εκκλησία ο γαμπρός και η νύφη και που χρόνια μας το πουλούσαν οι αδελφές Κάτσα, οι Τσαπελάκαινες, όπως ήταν το παρατσούκλι τους. Κοντά στο κρεβάτι και το απαραίτητο παραβάν, όπου άλλαζε ρούχα η κυρία (είχαμε τρία παραβάν στο σπίτι μας, θυμάμαι). Και βέβαια το απαραίτητο μπαούλο με τα κεντημέ να προικιά. Και συλλογές από μπομπονιέρες, από μαρτυρίες. Ποικίλα νυφικά, στημέ να απάνω σε καλούπια και κούκλες, μιλούν για τη φινέτσα και το γούστο των παλιών Αιγινητών. Άφησα για το τέλος τα κείμενα που εκτίθενται, πάντα από τη συλλογή της Γωγώς και του καθηγητή και σχολάρχη Παναγή Ηρειώτη.Θα αναφέρω μόνο μερικά με την ελπίδα πως σύντομα οι μελετητές θα μπορούν να παίρνουν όλες τις πληροφορίες για τη Λαογραφία και την Ιστορία της Αίγινας από το στέκι των «Φίλων του Λαογραφικού», που δεν είναι άλλο παρά το σπίτι της Γωγώς Κουλικούρδη, που το χάρισε γι' αυτό το σκοπό: Στη βάπτιση ο πατέρας με τον κουμπάρο δίνουν τα χέρια και συμφωνούν γάτο όνομα. Η μητέρα είναι πάντα απούσα. Ο κουμπάρος έχει το δικαίωμα να καλέσει τρεις προσκεκλημένους. Μόλις ο παππάς δώσει το όνομα στο παιδί, οι γυναίκες τρέχουν να το πουν στη μητέρα, η οποία τους δίνει μπουναμά. Προσφέρονταν μαρτυρικά στους παριστάμενους, όπως και σήμερα. Όταν ο

κουμπάρος δίνει στη μητέρα το παιδί, της λέει: «Σου το δίνω βαπτισμένο μερωμένο (μυρωμένο). Να μου το προσέχεις από φωτιά, από θάλασσα κι από γκρεμνό μέχρι τα δώδεκα του χρόνια». Κατά την αιγινήτικη παράδοση, απα γορεύεται σ' ένα νονό ή σε νονά να βαπτίζει και αγόρια και κορίτσια, από το φόβο μήπως τα παιδιά, που θεωρούνται πνευματικά αδέλφια, θελήσουν κάποτε να παντρευτούν. Κάτι που, κατά τα ήθη, απαγορεύεται. Για το γάμο έχουμε πάρα πολλά ωραία γραπτά και ανέκδοτα στην αιγινή τικη τοπολαλιά. Στην Κυψέλη και το Μεσαγρό, τα δύο μεγαλύτερα χωριά της Αίγινας με μεγάλη παράδοση στη λαογραφία, υπάρχουν ηλικιωμένοι οι οποί οι ξέρουν θησαυρούς. Είναι κρίμα αυτές οι μνήμες να μην καταγραφούν. Συνήθως ο προξενητής πήγαινε με το γαμπρό στο σπίτι της νύφης, η οποία πλαισιωνόταν από αδελφούς, εξαδέλφους και συγγενείς. Εάν του άρεσε και συμφωνούσαν για το γάμο, μετά το «συγκέσιο», εκάνανε το «ξωφύλλι», δηλαδή ένα πρόχειρο κατάλογο της προίκας που έδιναν στο γαμπρό πριν από την αρραβώνα. Κάποιος Κουμπενάς έλεγε στη μέλλουσα νύφη να γράψει το ξωφύλλι: «Γράψε, μωρή, γράψε τσάι πέρα στην καμάρα το χωράφι το μεγάλο που μου άφησε η μάνα μου για να 'χω την ευχή της». Ύστερα, δίνανε το «ξωφύλλι» σ' ένα αρσενικό παιδί να το πάει στους γονείς του γαμπρού. Αν οι τελευταίοι δε συμφωνούσαν με το περιεχόμενο, το στέλνανε πίσω και λέγανε: «Δεν συμφέρει! Να γράψουνε κι άλλα!». Αν συμ φωνούσαν, όριζαν την ημέρα του γάμου. Μόλις έφτανε ο προξενητής στην πόρτα της κοπέλας, έβγαζε τη μύξα του, την κόλλαγε στον τοίχο κι έλεγε: «όπως κολλάει η μύξα να κολλήσει το συμπεθεριό» κι έβαζε για τον ίδιο λόγο μια κάλτσα ανάποδα! Άλλοτε, στη συζήτηση για τον αρραβώνα, ψήνανε χτα πόδι λέγοντας: «όπως κολλάει το χταπόδι να κολλήσει και να στεριώσει η αγάπη τους». Η πρόσκληση στο γάμο γινόταν από την προηγούμενη Κυριακή. Την Πέμπτη ζυμώνανε ψωμιά και έπλαθαν ωοειδή κουλούρια από σουσάμι με μαστίχα αφήνοντας τις άκρες να πέφτουν σαν ποδαράκια. Τα μοίραζαν στους προσκεκλημένους αντί για έντυπη πρόσκληση και τα ονόμαζαν πουλιά του γάμου. Λεξιλόγιο Γάμου Σημάδι: το μικρό δακτυλίδι που ο γαμπρός περνά στο δάκτυλο της νύφης. Μπόγιασμα - Μπογιάσματα: δώρα του γαμπρού στη νύφη μετά τους αρραβώνες. Μαλαματικά: τα δώρα του γαμπρού στη νύφη. Πιτρόφια: το γλέντι την επομένη του γάμου. Να προσθέσω και δύο μικρές ιστορίες Αιγινητών που δείχνουν το κέφι και το χιούμορ τους. 117

Ο μπάρμπα Νικολής ο Κατσούλης προξενευότανε' του λέγανε πολλές προ ξενιές. Αυτός όμως έλεγε: «Κάντε μου τσει δα ένα ξωφύλλι», έβλεπε την προί κα κι έλεγε «δε συφέρνει». Ύστερα πάει στο χωριό στο Βαθύ να παίξει, αγά πησε μία και την πήρε. Ένας γαμπρός γύρευε του πεθερού και το γάιδαρο του προίκα για να στε φανωθεί την κόρη του. θύμωσε ο πεθερός και είπε να ετοιμάσουνε για το γάμο και θα τόνε δώσει. Ετοίμασαν ήρθανε οι παπάδες. Λέει ο πεθερός «στα θείτε να περάσει η νύφη». Ανοίγουνε μέρος, περνάει το γάιδαρο στολισμένο με πέπλο, λέει «αυτός σου ταιριάζει. Πάρτονε»! Όπως μου ειπώθηκε από το Συμβούλιο των «Φίλων του Λαογραφικού», στο μέλλον θα ακολουθήσουν κι άλλες εκθέσεις με τα πολύτιμα αντικείμενα που έχει το Μουσείο, ώστε να μπορούν οι Αιγινήτες και οι φίλοι της Αίγινας να τα δουν, να σκεφθούν, να μάθουν και να ονειρευτούν.

118

I > Κ. Ζηρίνης -1. Μπερτράν

119

ΛΙΑΗ ΜΑΥΡΟΚΕΦΑΑΟΥ

Λέσχη Ανάγνωσης στην Αίγινα

ια ευχάριστη έκπληξη με περίμενε στην Αίγινα, όπου σχετικά πρόσφατα έχω εγκατασταθεί. Η πολιτιστική και πνευματική της ζωή είναι πλούσια και πολυσχιδής, κάθε άλλο παρά τουριστικής φύσεως, θέατρο, κινηματογρά φος, χορός, μουσική, φωτογραφία, διαλέξεις, ανοιχτές συζητήσεις προσφέρο νται και μες στο καταχείμωνο κι η πλήξη πάει περίπατο. Το κυριότερο, τα πολιτιστικά αγαθά δημιουργούνται και στηρίζονται από ακούραστους και παθιασμένους Αιγινήτες, Αιγινήτες από καταγωγή ή επιλογή. Όμως έλειπε μία Λέσχη Ανάγνωσης.

Για εμένα που το βιβλίο είναι διαχρονική αγάπη και πολύτιμη συντροφιά επιπλέον είχα ήδη τη θετική εμπειρία αθηναϊκής αναγνωστικής λέσχης - ήταν σχεδόν αναπόφευκτο να αναζητήσω άτομα, φίλους και φίλες πλέον, με σχετι κά ενδιαφέροντα, ώστε να σχηματιστεί ο απαραίτητος πυρήνας. Στη συνέχεια, γνωστοποιήσαμε την ύπαρξη και τους στόχους μας μέσα από προσωπικές επα φές, αφίσες και δημοσιεύσεις στον ηλεκτρονικό τύπο. Η ανταπόκριση υπήρξε εντυπωσιακά θερμή. Η όμορφη παρέα μας έπαιρνε σάρκα και οστά... Η Λέσχη μας γεννήθηκε το Νοέμβρη του 2012, στο πατάρι της καφετέριας « Εν πλω», όπου αποφασίσαμε το κριτήριο των αναγνωστικών μας επιλογών να είναι η λογοτεχνική ποιότητα και το θεματικό ενδιαφέρον τους, οι επιλο γές να γίνονται πλειοψηφικά, κατόπιν προτάσεων των μελών και οι συγκε ντρώσεις να πραγματοποιούνται κάθε μήνα. Νεότατη, λοιπόν, η Λέσχη μας, ούτε καν χρονιάρα, και σύντομα θα πάει για μπάνιο και ηλιοθεραπεία, για να επανακάμψει, ελπίζουμε, το φθινόπωρο με ανανεωμένες δυνάμεις και ιδέες, με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση κι αυτο γνωσία που ίσως της επιτρέψει να ανοιχτεί και σε ευρύτερο κοινό . Στο σύντομο βίο της δεν έχει κάνει και λίγα. Διαβάστηκαν αρκετά σπου δαία λογοτεχνικά έργα, κλασικά και σύγχρονα, και σχολιάστηκαν με τον δέο ντα σεβασμό στην αντίθετη γνώμη, αλλά καμιά φορά σε ζωηρότατους τόνους, πράγμα που, κατά τη γνώμη μου, δείχνει ενθουσιασμό και ζωντάνια. Τα βιβλία που μας απασχόλησαν - και κάποια μας μάγεψαν- είναι τα εξής: «Ο Προφήτης» και «Ο Κήπος του Προφήτη» του Χαλίλ Γκιμπράν. Υποβλη τικός λυρισμός, πνευματικότητα, αιώνιες φιλοσοφικές αλήθειες σε ποιητική μορφή. 120

«Έρωτας στα Χρόνια της Χολέρας» του νομπελίστα κολομβιανού συγγρα φέα Μάρκες. Στο μνημειώδες αυτό μυθιστόρημα πρωταγωνιστεί ο έρωτας, κινητήρια δύναμη ζωής κι αντίπαλος του θανάτου. «Εκ Πειραιώς» του Δ. Χαριτόπουλου. Μυθιστορηματικό χρονικό του Πει ραιά της περιόδου 1947-1967 σε χυμώδη λαϊκή γλώσσα και πολύτιμο πραγ ματολογικό υλικό. «Η Ζωή τον Π» του καναδού συγγραφέα Γιαν Μαρτέλ, το οποίο έχει μετα φερθεί στον κινηματογράφο, μια συγκλονιστική αλληγορία για την ήττα του φόβου από την ελπίδα και το θρίαμβο της ζωής. «Το Κάστρο της Μνήμης» του Μ. Φακίνου. Ένα δυνατό, αλληγορικό μυθι στόρημα για την απειλούμενη συλλογική μνήμη και την εμπορευματοποίηση του πολιτισμού. «Η Σονάτα του Σεληνόφωτος» του Γ. Ρίτσου. Ποιητικός μονόλογος υπαρ ξιακής αγωνίας, με αλληγορικές, κοινωνικοπολιτικές προεκτάσεις. «Αναφορά στο Γκρέκο» του Ν. Καζαντζάκη. Η συγκλονιστική αυτοβιογρα φία του κορυφαίου μας - και παγκοσμίως- πεζογράφου, ένα χρονικό του προ σωπικού του αγώνα με πανανθρώπινες προεκτάσεις, είναι το τελευταίο μας βιβλίο πριν τις θερινές μας διακοπές.

121

Uf. WMâ

, - • ' * • •

,..:*-. ..^.)-....ν:;:,,;*|ΙΚ*:,*(;^;-

£*,:£.*-

-»if*-"

»5ÄfJ|*!?%«h,

feSÈiK?

orafi ^*ι2? ;

***"«Γ-*ϊ*·»'

ae ·»,

ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ

Αίγινα

ε πολύ χαρά δημοσιεύουμε το νεανικό άρθρο του μεγάλου Κωστή Παλα μά «Αίγινα», που ο φίλος της «Αιγιναίας», ποιητής και από τους σημα ντικότερους πνευματικούς ανθρώπους της χώρας, ο Θανάσης Νιάρχος, μας έκανε την τιμή να μας αποστείλει για δημοσίευση στο περιοδικό μας.

Όπως μας κατατόπισε ο αγαπητός μας Θανάσης Νιάρχος, το άρθρο είναι άγνωστο και αθησαύριστο και περιέ χεται ως επίμετρο-επίλογος στο βιβλίο της ποιή τριας Λιλής Ιακωβίδη «Κωστής Παλαμάς- Η Έξοδος», που κυκλοφόρησε το 1964 από τις εκδόσεις του «Βιβλιοπωλείου της Εστίας» και περιέχει την αλληλογραφία της με τον Κωστή Παλαμά και δικά της σχόλια. Είναι γραμμένο υπό μορφή ταξιδιωτικής εντύπωσης, όταν ο Κωστής Παλαμάς ήταν 20 ετών και προκαλεί μεγάλη εντύπωση η άπταιστη καθαρεύουσα, που ο υπέρμαχος της δημοτικής γλώσσας Παλαμάς χρησιμοποιεί. Γράφτηκε όμως το 1883, όταν η καθαρεύουσα αποτελούσε το επίσημο και αποκλειστικό μέσο έκφρασης στον γραπτό λόγο. Ο ποιητής το υπογράφει με το ψευδώνυμο Ονουλουλού, που παραπέμπει στη γνωστή μας σήμερα Χονολουλού. Κάποιες λέξεις και εκφράσεις της εποχής, που χρησιμοποιεί ο Παλαμάς, μπορεί να φαντάζουν άγνωστες ή δυσερμήνευτες για το σημερινό αναγνώ στη, καθώς η χρήση τους έχει εγκαταλειφθεί ή έχει τροποποιηθεί η έννοια τους. Επίσης, υπάρχουν και κάποια πραγματολογικά στοιχεία, που ίσως προ καλέσουν την απορία του. Παραθέτω, λοιπόν, κάποια στοιχεία ελπίζοντας να συντελέσω στην πληρέστερη κατανόηση. ° Ο γενέθλιος τόπος του Παλαμά είναι η Πάτρα, με καταγωγή των γονέων του από το Μεσολόγγι. 0 Οττεντότοι. Έτσι ονόμασαν οι Ολλανδοί άποικοι στη Νότιο Αφρική τα μέλη της μεγάλης φυλής των Μπαντού. Το πρώτο που πρόσεξαν οι Ολλανδοί ήταν ότι οι «μαύροι-βάρβαροι» μιλούσαν με έντονους λαρυγγισμούς και έτσι τους ονόμασαν

124

(

Οττεντότους από το ολλανδικό Huttentut, που σημαίνει τραυ λός. Με ανάλογη σημασία χρησιμοποιεί εδώ τη λέξη ο Παλα μάς, για να αποδώσει τους λαρυγγισμούς και τη δυσκολία κατανόησης των εκφράσεων των βαρκάρηδων στη διάρκεια της κοπιώδους εργασίας τους. • Το λανσκενέ ήταν είδος χαρτοπαίγνιου της εποχής, που ανά γεται στο 17°τουλάχιστον αιώνα. • Πέτσωμα ονομάζονταν οιχρηματικές παροχές των ελληνικών κυβερνήσεων προς αντάρτικα σώματα στους ακήρυχτους πολέμους κατά της Τουρκίας από το 1867 και μετά. 0 όρος επεκτάθηκε και έφτασε να σημαίνει την προσφορά δημοσίου χρήματος για παροχή αμφίβολων υπηρεσιών (συν. λουφές). Πετσωματάς, λοιπόν, είναι αυτός που παίρνει πέτσωμα ή που επιδιώκει να πάρει. Υπάρχει και σχετικό σατιρικό ποίημα του Σουρή με τίτλο «Ο κύριος Πετσωματάς». • Λορνιόν (συν. μονόκλ, φασαμέν, κιάλια όπερας) είναι τα ματογυάλια χωρίς βραχίονες για τα αυτιά, που στερεώνονται στη μύτη. • Μέθοδος του Ολενδόρφου: πρόκειται για μέθοδο γρήγορης εκμάθησης ξένων γλωσσών (Γερμανικής, Γαλλικής, Αγγλικής) του 19°" αιώνα, που επινοήθηκε από το Γερμανό Heinrich Gottfried Ollendorff. • Σημαντικό και πολύ λίγο γνωστό είναι ότι την εποχή εκείνη ο Άγιος Νικόλας ο Θαλασσινός βρισκόταν σε βραχώδη επιφά νεια περιβαλλόμενη ολόγυρα από το νερό, σε μικρή απόστα ση από την προκυμαία. • Έργα του Γ.Ν. Κολοκέντη: πρόκειται για παλαιά αιγινήτικη οικογένεια, Καλοκέντη σήμερα. Κολοτσέντες ή κολοτσέντης στην αιγινήτικη ντοπιολαλιά ονομάζεται ο καλικάντζαρος. • Ραφαήλ: πρόκειται, φυσικά, για τον μεγάλο ιταλό ζωγράφο Ραφαήλ (Ραφαέλο Σάντσιο ή Σάντι, 1483-1520). • Δον Κισσώτην: Δον Κιχώτη. • Καφείο: το καφενείο, όπως λεγόταν παλιότερα στην καθα ρεύουσα. Γεώργιος Μπόγρης

125

ΕΦΗΜΕΡΙΑ

ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΑΤΪ1Ί KB

ΓΝΔΡΟΜΗ ETHXÎA ΚΑΙ ΠΡΟΠΛΗΡΟΤΒΑ ΜΟΝΟΝ : "Εν ΆίψαΚ

χΑ tlXi hatff.. φ?· 20. — '1ÎV -.ω ΐξ»1. <??· 30.

MAI : & · ξ ϊ Sis, λ. - S O , τρίί S»« ί ξ ώ « ?.. 5 S O , χ π 4 μην* Χ 1 » , «Η* 5 5ξ«1"ΐνί*» !.. Ι Ο . Β.

ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ

usnmnnre

Το κείμενο του Παλαμά «Αίγινα» πρωτοδημοσιευθηκε στο περιοδικό του Ραμπαγά «ΜΗ ΧΑΝΕΣΑΙ» που έβγαινε το 1883.

ΑΙΓΙΝΑ

'Εκδρομή, ή μάλλον πτερύγισμα μέχρις Αίγίνης είκοσιοκτάωρον, άρχισαν δηλονότι και περατωθέν εν ολη αύτοϋ τη δροσερά νεότητι, άνευ ρυτίδων στε νοχώριας και πλήξεως, περιλαμβάνον εις δύο πρωίας, δύο δειλινά, και μίαν νύκτα ολην τήν ήδύτητα τοϋ ταξειδίου, ώς εις δύο οφθαλμών σκοποβολάς, καί δύο βραχιόνων έναγκάλισμα, καί εις ενός στόματος γλυκοφίλημα δυνάμεθα νά ροφήσωμεν ολην τήν ήδύτητα τοϋ έρωτος, ύπό τήν σκέπην τοϋ δροσερωτέρου καί πλουσιωτέρου των μηνών, καθ' δν ή σελήνη έχει τήν ωραιότητα της 'Ηλιογέννητης τοϋ δημοτικού άσματος, ή έξοχη τόν πλοϋτον ενός ομογενούς, καί ή θάλασσα εϊνε ή τονικωτέρα άπόλαυσις διά τό σώμα μας, καί είδικώτερον τά ψάρια της, τό άμβροσιώτερον εΰρημα διά τόν στόμαχόν μας, εκδρομή εν μέσω δεκάδος δλης φίλων, έννοούντων νά έξαντλήσωσι τό δικαίωμα της ταξειδιώτιδος ελευθερίας των εις τρέλλας καί γέλωτας καί ζωήν, μαζή μέ τους όποι ους άνευ τύψεων τρελλαίνεσαι, καί άφ'ετέρου είσαι κύριος νά δειχθής όπως θέλεις, μελαγχολικός ή θεοπάλαβος, σιωπηλός ή φλύαρος, εύφυολόγος ή βλα-

126

κέντιος, έν πλήρει ανεξικακία, εκδρομή τοιαύτη αξίζει νά άπασχολή έπ' ολίγον τάς αναμνήσεις μας, και αξίζει, ώς άνάμνησις, νά γεμίση δύο τρεις στήλας εφη μερίδος, καί αξίζει άναγνώσται και άναγνώστριαι νά τήν δεχθώσιν επιεικώς, ώς αρκετά κατάλληλον προσφοράν της εποχής, διότι φεϋ! μετ' ολίγον, μετά τρεις περίπου μήνας, δέν θά έχωμεν νά προσφέρωμεν εντός τών αυτών αιθουσών τοΰ φύλλου μας, ειμή τά πρακτικά τής Βουλής... εις τήν άνάμνησιν τών όποι ων, αν δέν ταράττεσθε σεις, πατριώται άναγνώσται, φρικιά όμως έκ πίκρας πεί ρας ό γράφων ήδη προθυμώτατα τάς εντυπώσεις ταύτας, αϊτινες όσον έλαφραί καί αν εΐνε, δέν είνε ϊσως άξιοκαταφρόνητοι, καθώς καί ή Αίγινα πενιχρά, άλλα χαριτωμένη. Έπί τοΰ καταστρώματος τής Έρμουπόλεως έξετελέσθη ό δύωρος μέχρις Αίγίνης πλους. Θεέ μου, αν έλάμβανον τώρα τήν ύπομονήν, θραύσας τόν κουμπαράν τής μνήμης μου, νά αριθμήσω καί κατατάξω όσας κρατώ εντός αύτοϋ φυλαγμένας όδοιπορικάς εντυπώσεις πτωχών φοιτητικών ταξειδίων -πεντάρες καί δεκάρες- κανονικώς επαναλαμβανόμενων εντός τής Ίδιας τροχιάς, από τής γενεθλίου μέχρι Πειραιώς, καί τανάπαλιν, ποικιλλομένων ενίοτε δι' απρόο πτου εύνοιας τής τύχης μέχρι Ζακύνθου καί Κεφαλληνίας, ή διά τών παραλίων τής Ακαρνανίας, πολλάς γραμμάς ήδυνάμην νά θυσιάσω προς τούτο- θά είχον νά λογαριασθώ μέ ποικίλας ταξιδιωτικάς περιπέτειας, προσορμήσεις, αποβιβά σεις, καί επιβιβάσεις, μέ λεμβούχους Όττεντότας καί λεμβούχους προσφωνοΰντας διά μειδιάματος καί πληθυντικού αριθμού, μέ αγρυπνίας καί πανδο χεία καί φυσιογνωμίας πλοιάρχων καί καμαρωτών, Κυρίων μέ πόζαν, σπουδα στών μέ τρέλλαν, δεσποινίδων μέ νάζια, νοικοκυρέων μέ φρικώδη πολιτικήν λίμαν, μανιωδών παικτών τοΰ λανσκενέ έν τή δυσώδει ατμόσφαιρα τής δευτέ ρας θέσεως, οπού μας εστελλον οι γονείς ή οι κηδεμόνες μας, θεωροΰντες άπρεπες, ώς ελεγον ημείς φοιτηταί νά ταξειδεύωμεν έν τή πρώτη θέσει ώς μεγάλοι Κύριοι· θά έκοσμοϋντο δέ έπί τό μυθιστορικώτερον αϊ σημειώσεις διά τής παραθέσεως ενός έπιθαλασσίου κόρτε, τής όλως απρόοπτου τύχης μιας Ζακυνθίας ανθοδέσμης, τοΰ θλιβερού θεάματος έπιθανάτου φθισικού ή άλυσσοδεμένου παράφρονος, τής πανηγυρικής παρελάσεως λεγεώνος συμπεθέρων, άποχαιρετώντων νεόνυμφους, τής πατριωτικής εικόνος έκαστοτύος πετσωματάδων προωρισμένων διά τήν'Ήπειρον, κατά τήν μακαρίαν έποχήν τοΰ 1878, καί άλλων καί άλλων. Άλλ' απέναντι τών αμυδρών άλλως τε τούτων ΰπό τοΰ χρόνου εντυπώσεων, ή νεαρά δροσερότης τής Αίγινήτικης εκδρομής δέν επι τρέπει νά χρονοτριβώ πλειότερον. Αλλ' έξ όλου αύτοΰ τοΰ ταξειδιωτικοΰ παρελθόντος δύο μαΰραι πεταλοΰδαι καί τώρα ετι, ζωηρότατα άπασχολοΰσι τήν μνήμην μου, διαθέτουσαί με άείποτε πολύ δυσαρέστως προς κάθε ταξεϊδι κατά πρώτον λόγον ή ναυτία, καί δεύτερον οι απαραίτητοι σύντροφοι τών φοιτητών, ή μπάλα καί τό μπαούλο, τόσας φροντίδας παρέχοντα εις αυτόν κατά τήν πολυκύμαντον διά τοΰ'Ισθμοΰ

πορείαν, και τόσω άσπλάχνως βασανίζοντα τήν Λαζαρονικήν άκηδείαν μου. Άλλ' έν τη παρούση περιστάσει τό ταξείδιον ήτον έξαίσιον διότι ήτον αγγε λική της θαλάσσης ή γαλήνη, μόνην δ' άποσκευήν έφερον τά λορνιόν εντός των χειρών, καί τήν εύθυμίαν εντός της καρδίας. Ύπό τοιούτους ορούς οϊ πόδες διατρέχουσι κατά μήκος τό κατάστρωμα, οι άλλοτε αδρανείς άκινητοΰντες εν τινι γωνία, τό πνεύμα περίί'πταται ελεύθερον άπό τοΰ Ωκεανού εις τόν ούρανόν, επί των τεσσάρων άκρων τού ορίζοντος, χαιρετίζον κυανάς σειράς ορέων, καί άμυδράς διαγραφάς πλοίων καί καπνού άναθρώσκοντος, ολην τήν ώραίαν σκηνογραφίαν της θαλάσσης, καί οι όφθαλμοίπαρατηροΰσι γύρω περίεργοι, ευαίσθητοι καί εις τά ασημότερα ύπό τήν δικαιοδοσίαν των ύποπίπτοντα. Ή <Φρμούπολις» δέν έξέπλευσεν έτι τού λιμένος· δεξιά καί αριστερά προκαλοΰσι τά βλέμματα καί τάς ερωτήσεις τά κατά σειράν ήγκυροβολημένα πλοία- ό Πειραιεύς μέ τάς οικίας καί τους λόφους του φαίνεται ώς νά άναδίδη άγγαλίασιν, δεχόμενος τό άκτινοβόλον λουτρόν τού πρωινού ήλιου· ή θάλασ σα έχει κυματισμούς αραιούς, ήσυχους, νωθρούς καί τους παλμούς της γαλή νης. Έπί τοΰ καταστρώματος διέρχετ' επανειλημμένως έμπροσθεν μου πωλη τής μεγαλόφωνος εφημερίδων καί... ερωτικών έπιστολαρίων. Φαντάσθητε τόν έρωτα μεταμορφούμενον εις Όλενδόρφον, καί συντάσσο ντα Μέθοδον. Δέν ήτον έπί τοΰ ατμόπλοιου ούτε συνώθησις επιβατών, ούτε πάλιν μονότονος έρημία. Τώρα μέ τους καθημερινούς σχεδόν πλους τών ατμό πλοιων της Εταιρίας τοΰ Γουδή, μερίζονται οι καθ' ολην τήν διάρκειαν τοΰ θέρους διαδοχικώς καταφεύγοντες εις Αϊγιναν προς δρόσον καί άναψυχήν. Άλλα πάντοτε, εκτός τών επιβατών, οϊτινες δέν σταματώσι τό ταξεΐδι των εις Αϊγιναν, πάντοτε θά ύπάρχη μία Αθηναϊκή οικογένεια, μία φιλική παρέα, μία κόρη θ' άνακινή χαριέντως τό ριπίδι της, έξακοντίζουσα τά πολεμόκραχτα βλέμματα της, κανέν δροσερόν παιδάκι θά σκορπίζη τά γέλια του καί τά πηδή ματα του θορυβωδώς έπί τού καταστρώματος, νέος τις θά σας άνοιξη κουβέ ντας, έρασμία πάντοτε συντροφιά μέχρις Αίγίνης. Τοιαύτας έκδρομάς, συντόμους, τερπνάς, προς άναψυχήν, προς έυωχίαν, διά μίαν εξοχήν, δι' εν λουτρόν, διά ψάρια ή σταφυλάς ιδίως ή νεότης ονειρεύ εται καί οι μέχρις Αίγίνης συνεπιβάται δέν δύνανται νά είνε ή ώς έπί τό πλείστον παλληκάρια καί λυγεραϊς, αποπνέοντες τήν χάριν καί τήν άκτινοβολίαν τοΰ έκτελουμένου ονείρου των. Εϊχομεν καί ήμεΐς τήν ροδοκύανον άτμοσφαΐράν μας· διατηρούμεν εις τά βάθη τών καρδιών μας τήν λάμψιν δύο οφθαλμών, μιας υπέροχου παρθενικής μορφής τό θάμβος. Αλλ' έν γένει τό ταξείδιον ύπήρξεν άπλούστατον, ευθυμον άλλα ήρεμον μετ' ολίγον άπό της εξόχως παιδικής, τη πρωία εκείνη θαλάσσης, έφ' ης, τό βλέμμα ήδύνατο ακινδύνως νά διατριβή, ή προσοχή εστράφη προς τά επιφαι νόμενα βουνάκια της Αίγίνης, κατ' αρχάς ώς άμυδράς γραμμάς, έπειτα ώς

κυανάς ανισότητας, κατόπιν ώς έρυθροφαίους βράχους, μετ' ολίγον πρασινι σμένος καμπυλότητας μέ τάς άκτάς των, και τά έδώ κι' έκεΐ μεμονομένα αγρο τικά σπιτάκια και τους πολυπληθείς ανεμόμυλους, εως ότου έπεφάνη ή Αίγινα, λευκή σειρά οικίσκων, άπολήγουσα εις έκτεταμένην έξοχικήν πρασινότητα, διακοπτομένην έδώ κι' έκεΐύπό εξοχικών οικίσκων τινών μετ' εξαίρετου φιλοκαλίας έκτισμένων. Έπί μιας βάρκας τοποθετούμεθα στοιβαζόμενοι πάντες, οι διά τήν Αϊγιναν, διότι μίαν μόνον βάρκα έτίμησεν διά της προσεγγίσεως της τό βαπόρι, και άποβιβαζόμεθα, μετ' αγωνιώδη κωπηλασίαν. Οί έπί της προκυμαίας συνωθούμενοι, ώς διά νά χαιρετίσωσι τήν έλευσίν μας, ΑΊγινήται, μας ένθυμίζουσι τάς εις τήν πατρίδα έκ της πρωτευούσης καθόδους, και τόν έπί της προκυμαίας συνωστισμόν τών συμπολιτών, οϊτινες περικυκλοϋντες εκαστον νεήλυδα, δέν άφηνον αυτόν ελεύθερον, πριν απάντηση εις τήν πανταχόθεν έξακοντιζομένην προς αυτόν έρώτησιν: «Τί νέα άπό τάς Αθήνας;» Ή βάρκα, ή όποια μας εφερεν εξω, ώνομάζετο νομίζω, Άλεξάνδρα-Άλέξανδρος· ώς νά εΐνε ερμαφρόδιτοι αϊ βάρκες των, οι Αίγινήται ίκανοποιοϋσι και τών δύο φύλων χάριν μάλιστα άβρότητος, προτάσσουσι τό θηλυκόν: Άλεξάνδρα-Άλέξανδρος, Αστραπή-Αίο λος. Αλλ' υπάρχουν και διακρίσεις γένους: μεταξύ τών λέμβων των διαπρέ πουν ό Βούλγαρης και ό Τρικούπης. Τους καταπλέοντας υποδέχεται πρώτος ό Άγιος Νικόλαος, εκκλησάκι έν άπομεμονωμένω πρό της προκυμαίας νησυδρίω. Πολύ ωραία έπεράσαμεν τάς είκοσιοχτώ ώρας μας έν ΑΊγίνη, και γελαστάς εντυπώσεις κομίζομεν εκείθεν. Αυτή ακριβώς ή αγνή επαρχιακή σμικρότης, ησυχία, πενιχρότης, αντιτιθεμένη προς τόν άθηναϊκόν θόρυβον και τόν πλοϋτον και τήν μεγαλομανίαν, εϊναι ή έλκύουσα και εύαρέστως διαθέτουσα τό πνεύμα. Έπί τών ταπεινών εκείνων, άλλ' ευπρόσωπων οικίσκων αναπαύεται τό βλέμμα, μετά τό άχθος τών βαρέων και ύψιρόφων μεγάρων της όδοϋ Σταδίου και τών Πατησίων έκεΐ μαρμάρινοι οί έξώσται, άλλα όφείλοντες νά τηρώσιν, άπαισίως και παγερώτατα κεκλεισμένοι, τήν άριστοκρατικήν αυτών άξιοπρέπειαν έδώ ξύλινα τά μπαλκονάκια, άλλα τήν ήμέραν, οσάκις τά προστατεύει ή σκιά, πάντοτε, χαρμοσύνως ανοικτά και χρησιμοποιούμενα προς δρόσον και άνάπαυσιν τών κυρίων. Τήν ήμέραν της άφίξεώς μας ήτο εορτή, και έπί τών εξωστών έπεδείκνυον τά γραφικά των λευκά μανδήλια αϊ Αίγινήτισσαι, τό απλούν και τόσον εύπρόσωπον τών κεφαλών των κάλυμμα, ούτινος ή άφιεμένη άκρα έκυμάτιζεν ύπό τήν άδιάλειπτον πνοήν της δροσεροτέρας αύρας. Ό πολιτισμός μέ τά στενά του, μέ τά φράγκικα, μέ τά ευρωπαϊκά, εξαλείφει όσημέραι πάσαν άνατολικήν ποικιλίαν ενδύματος, άποστέλλων εις τά μουσεία και φουστανέλλες, καί φέσια, και βράκες, και άντεριά ούχ ήττον έν ΑΊγίνη τό ένδυμα, τό συχνά ετι άπαντώμενον, ούτινος, νομίζεται, δέν έπέρασαν ακόμη

εντελώς τά πεπερασμένα μεγαλεία, είνε τό προσφιλές εκείνο των νησιωτών τοϋ Αιγαίου και τών ψαράδων: ή βράκα- ή βράκα ή φουσκωμένη ώς κοϋρκος, ή θροοϋσα ώς φλοίσβος, ή κινούμενη ώς εκκρεμές. Μεταξύ τών τηρούντων ακόμη καί μέχρι τοϋ ενδύματος την έθνικήν ϊδιοφυϊαν μεγαλοπρεπής φυσιογνωμία γέροντος άγωνιστοϋ βαθύτατα έπέδρασεν έπί της εκδηλώσεως τοϋ σεβασμού μας. Βράδυ, άλλα στερρόν ήτο τό βήμα του, έπί τοϋ ήνωρθωμένου φεσίου έπέλαμπεν ώς κλέους πανσέληνος, ή αργυρά κορώνα τοϋ αγώνος, ή μακρά καί στρογγυλή λευκή γενειάς επέτεινε την δλην σεπτότητα της φυσιογνωμίας του καί ή λαλιά του άντήχει ερρυθμος μέ τόν μειλίχιον εκείνον νησιώτικον τόνον, όργωσα εις διηγήσεις καί αναμνήσεις... Τοιαύτας υπάρξεις πλέον πολύ δύσκο λα θά απαντήσετε εις τάς Αθήνας. Μόλις άποβάντες της λέμβου, ένεκαθιδρύθημεν εις τό πρώτον παρατυχόν καφενεΐον, πρό τοϋ όποιου εκτείνεται ό τερπνότερος ορίζων, περιλαμβάνων γήν καί θάλασσαν άκτάς καί κύματα, καί άπαύστως έν τω θερινώ καύσωνι ριπίζεται ύπό τών εύδροσοτέρων πνοών, μόλις ένεκαθιδρύθημεν -καί τούτο μέχρι τέλους ΰπήρξεν ή νομαδική σκηνή μας- προσέβαλε τάς άκοάς μας ή κουβέντα δύο γεροντιδίων άπωτέρω καθήμενων, περί... της Δευτέρας Παρουσίας! <Οταν θάρθή ή Δευτέρα Παρουσία, ελεγεν ό ένας, θ' ανοιχθούνε τά βιβλία πού είνε γραμμένα ολα τά έργα μας καί μιά πεντάρα πού έδώσαμε, καί εκείνη είνε γραμ μένη οι άγγελοι γράφουν άπό την δεξιά μεριά, οι δαίμονες άπό τή ζερβιά. Σ' τά δεξιά είνε ο,τι έχομε νά λάβωμε, σ' τά αριστερά ο,τι θά δώσουμε». Καί ήκουεν έν ενθουσιασμό) ό έτερος Αϊ! τοιούτας συνδιαλέξεις περί ουρα νίων Δούναι καί Λαβείν, μίαν ετι φάσιν της επαρχιακής άπλότητος καί πίστε ως, πού θ' ακούσετε πλέον εις τάς Αθήνας; Εις τρεις πρό παντός απολαύσεις συνοψίζονται α'ι λεπτομέρειαι της έν Αίγίνη διαμονής μας: εις τους φρέσκους αστακούς, τόν άπό πρωίας μέχρις εσπέρας ζωογονοϋντα ημάς όλόδροσον μπάτην, καί τά'Έργα τοϋ Γ.Ν. Κολοκέντη. Καί περί μέν αστακών καί μπάτη πάσα περαιτέρω έξήγησις θά ήτο φλυα ρία, πάσα όμως περί Κολοκέντη σιωπή θά ήτο άσύγγνωστος αδιαφορία προς τους άναγνώστας. Ό ευώνυμος, ούτος βρακοφόρος, γέννημα καί θρέμμα της Αίγίνης, εϊνε ό Ραφαήλ ενός τών διασημότερων πλησίον της παραλίας μαγει ρείων, κατακοσμήσας καί τάς τεσσάρας πλευράς τών τοίχων του διά τών πρωτοτυπωτάτων προϊόντων τοϋ χρωστήρος του, καί καθιερώσας οΰτω την εύεργετικωτέραν έν τή καλλιτεχνία σχολήν, καθ' ο διαθέτουσαν έν ύψιστη φαιδρότητι τόν παρατηρητήν.Έδώ βαρέλια, κάτω έπί της βάσεως του πύρρος, άπό τού πύρρου ρέει άφθονον, κρασί βεβαίως -δέν έχει έπιγραφάς ό ζωγράφος- άπό κάτω άπό τό κρασί 'ένα στόμα άνοικτόν, δεξιά καί αριστερά τού στόματος σώμα άνθρωπου έν στάσει -τι στάσει; στάσει τήν οποίαν άνεκάλυψεν ό ζωγρά φος, καί εϊνε ή έξιδανίκευσις της ύπτιας θέσεως· άλλου γυναίκες φεσοφόροι

πιασμέναι εις συρτόν, καί ακριβώς υπεράνω αυτών, ούλαμός βουκεφάλων πατούντων επί των κεφαλών καί των αυχένων τών Κυριών, χωρίς -ώ τοϋ θαύ ματος!- νά διαταραχθή κατά τι ή χορευτική αρμονία αγάδες ξιφουλκοϋντες, φουστανέλαι πάνοπλοι, ολα αυτά, άνάπλασις εις μέγα σχήμα καί διά χρωμάτων έπί τοϋ τοίχου τής διά κονδυλίων έπί τών πλακών μας καλλιτεχνίας κατά τήν χρυσήν τοϋ δημοτικού σχολείου έποχήν, τής γνωστής ύπό τό γενικό όνομα Φράγκοι· καί ολα κρατούμενα μετέωρα, καί ώς διά μαγικής τίνος αοράτου κλωστής ύπό τοϋ ζωγράφου τηρούμενα, θαρρείτε, εις τήν θέσιν των. Έπί τής εξωτερικής θύρας τοϋ μαγειρείου γεγλυμμένη έπί τοϋ τοίχου περιληπτική επι γραφή προσκαλεί κάθε φιλόμουσον: «Έργα Γ.Ν. Καλοκέντη». Καί επειδή ό λόγος περί επιγραφών, δύο άλλαι, παρουσιάζονται εις τήν μνήμην μας: καί ή μέν είνε καθαρά ή Αθηναϊκή μεταφύτευσις, άπό τών ήμερων τών τελευταίων δημοτικών εκλογών, φέρουσα μεγάλοις καί γνωστοΐς ήμΐν τυπογραφικοΐς στοιχείοις τό όνομα τοϋ τότε υποψηφίου καί νϋν δημάρχου Αίγίνης· ή άλλη δε άναγινώσκεται έπί τής προσόψεως παράγκας ξύλινης, μέ κόκκινης μπογιάς γράμματα μουντζουρωμένη καί ίδιοτροπωτάτη: Πίσα καί κατράμι. Ρουσία καί Γαλλία... εινε τιμητικός τίτλος τοϋ ξύλινου μαγαζιού, πολυτελείας χάριν, έν φ πωλούνται τά ανωτέρω αναγραφόμενα, ή είνε είδος τι διαμαρτυρήσεως κατά τής ευρωπαϊκής πολιτικής προσδιοριζόμε νης διά τών δύο ανωτέρω μαύρων στοιχείων, τά όποια παίζουν φοβερόν ρόλον εις τήν κόλασιν; Πιθανόν άλλα δέν ήδυνήθημεν νά τό έξακριβώσωμεν. Ηύτύχησε τό παρόν θέρος ν'απόλαυση καί άλλου αθηναϊκού ευτυχήματος ή καλή Αίγινα: θερινού θεάτρου! Ό κύριος καί ή κυρία Βασιλειάδου, ζεύγος πλανοδίων ηθοποιών, άναγγέλλουσιν ήμέραν παρ' ήμέραν διά τοιχοκολλήσεως μικρών έπί έρυθροΰ χάρτου χειρογράφων προγραμμάτων ότι «τήν έσπέραν ταύτην θά παραστήσωσι Σύμπλεγμα Κωμωδιών». Ώς θέατρον διακοσμείται καθ' έσπέραν μάνδρα εγγύς τής παραλίας, τήν ήμέραν παριστώσα έν τη περιοχή της τήν είδυλλιακήν εικόνα ποίμνης προβά των, έκεΐ αύλιζομένης μετά τοϋ τσοπάνη. Θέσεις τρεις, επισήμως άναγεγραμμέναι έν τω προγράμματι: ή Α' -εις καρέκλας μετακομιζομένας μία μία τήν ώραν τής ενάρξεως άπό τοϋ πλησίον καφενείου· ή Β ' -εις όπισθεν τών καρε κλών ξύλινα καθίσματα ή σανίδας τοποθετημένας έπί βαρελιών ή Γ' -έπί ποδός, όπισθεν. Αλλ' υπάρχουν ανεπισήμως, ώς έξηκριβώσαμεν, καί τετάρτη καί πέμπτη καί έκτη καί έβδομη θέσις έπί τής κορυφής έκά (λείπει κεί μενο) θύμως τό βράδυ άναρριχώνται θεαταί, είνε τό μοναδικόν τοϋ θεάτρου θεωρεΐον. Τήν έσπέραν τής επισκέψεως μας εις τό «Σύμπλεγμα τών Κωμωδιών» περιείχετο καί ή Χίος Δούλη, τό γνωστόν έπος τοϋ Όρφανίδου ε'ις δράμα μετεσκευασμένον. Είνε φαιδρότατα περίεργος ή άπ' αρχής εως τέλους συγχώνευσις τοΰ δρά131

ματος, και των πέντε πράξεων του και όλων των προσώπων του, είς μόνην δραματικήν κουβέντα μέ σκηνικός κινήσεις καί ερυθράς στολάς της κυρίας και τοϋ κυρίου Βασιλειάδου. Άλλ' ό,τι αληθώς μας εύηρέστησεν εινε όντως ή καθαρωτάτη απαγγελία αμφοτέρων, 'ιδίως της κυρίας, πολύ καλής καί μετ' ευτυχούς εκφράσεως τονιζούσης τάς λέξεις καί, μά τήν άλήθειαν, μεθ' ολας τάς αναπόφευκτους είς έπαρχιακήν πολίχνην ελλείψεις, νομίζομεν οτι συχνή άκρόασις άπό σκηνής ευφραδών στίχων καί εδαφίων, καλά οπωσδήποτε απαγγελλομένων, βαρύνει επί τοϋ πνεύματος επίσης ως οι ημερήσιοι αγώνες τοϋ δημοδιδασκάλου έπί τοϋ μαθητού. Τό άκροατήριον άραιόν. Εις ύπενωματάρχης ώς οί Σκΰθαι τών αρχαί ων Αθηνών ώθουν διά της βίας τους νωθρούς έκ τών πολιτών είς τήν Πνύκα, ώθεΐ διά συχνών σκουντιών τους οπωσδήποτε απρόσεκτους ή στριφογυρίζο ντας ή ψιθυρίζοντας έκ τών ακροατών είς προσοχήν. *Χ-Χ-Χ-

Καί ή έξοχη της Αίγίνης δέν εϊνε ευκαταφρόνητος· πλουτεΐ είς σταφύλια, άλλα πλειότερον είς σύκα- έν τούτοις διά τόν διαβάτην δέν εΐνε τόσω ευχερής ή έξ αυτοσχεδίου ίκανοποίησις της ορέξεως, τήν οποίαν ενδέχεται νά τω γέν νηση ή θέα ώριμου σύκου κρεμάμενου ή κεχριμπαρένιας ρώγας σταφυλής· άγρυπνοι οφθαλμοί κατασκοπεύοντες τόν κάμνουν νά συλλογιστή τό μέγεθος της τόλμης του- καί τό νόστιμον εΐνε οτι ώς έπί τό πλείστον τών δραγατών τά χρέη έκτελοϋσιν αϊ γυναίκες. Καί καταλαμβάνει τότε ό διαβάτης τό ορθόν τοϋ λεχθέντος περί της συκής, ότι αυτή εινε τό δένδρον τοϋ γινώσκειν καλόν καί πονηρόν, τό άπαγορευμένον δέδρον τοϋ Παραδείσου· αν τό καλόν εινε ή γλυκύτης τοϋ καρποϋ της, άλλα τι πονηρότερον γυναικείας έξωργισμένης γλώσσης; Ήτο τερψίθυμος ό εξοχικός της δίλης περίπατος μας: δεξιά καί αριστερά ή άρμονικώτατα παρατεταγμένη, οΰτως ειπείν, πρασινάδα τών κτημάτων είς αμπέλους καί κήπους καί συκοφυτείας* ή θάλασσα χαμηλά καί βαθύτατα δεξιόθεν καί πρό ημών τό πλαίσιον τής αγροτικής εικόνος.'Εδώ κι' έκεΐ προ κύπτοντες χαριέντως εξοχικοί οικίσκοι, προκαλούντες όνειρα είδυλλικαής έν φιλότητι καί εύνή συμβιώσεως μακράν τοϋ κόσμου καί τών θορύβων του ύπό τήν άμεσον έπίβλεψιν τής μεγάλης φύσεως. Μετ' ολίγον έν αλλαγή σκηνο γραφίας περίπατος κατά μήκος τής ακτής έπί τής αμμουδιάς, ένω τό κΰμα υγραίνει τά υποδήματα, καί ή ράβδος χαράσσει έπί τής άμμου ιερογλυφικά ή έρωτικά-όνόματα. Φύκια έκλευκαθέντα ύπό τοϋ ήλιου, καί διακόπτοντα τήν πορείαν μας, καί προβατάκια λευκά έν αγγελική ηρεμία άναπαυόμενα μετά τήν δύσιν τοϋ ήλιου καί ένθυμίζοντα είς τό πνεύμα σας τους στίχους τοϋ Παναγιώτου Σούτσου: Πώς δέν εϊσαι βοσκοπούλα, πώς βοσκός δέν εϊμ ' έγώ, Καί μαζή σον σον 'ς τό λειβάδι Καί μαζή σον απ' αρνάκια τρνφερά δέν οδηγώ,

'ένα τρυφερό κοπάδι; Έπειτα τήν περιπαθή τρυφερότητα της ώρας ίλαρύνοντα τά γαϊδουράκια, ελευθέρως σκιρτώντα και τραγουδοΰντα βαθυφώνως τάς στιγμάς της σχολής των, καί άπό των όπισθεν μας λόφων, οϊτινες, έν τη θέα της φύσεως προκαλοϋσιν εις τό πνεύμα ήδυπαθή τίνα έντύπωσιν άνάλογον προς τήν εκ τής θέας βαθυκόλπων στηθών σφριγώσης κόρης, άπό τών όπισθεν μας λόφων, προκύ πτουσα ώς φωτεινό σειρήτι, ύστερον ώς στιλπνόν καμπύλον σημεΐον υπηρεσίας αξιωματικού, καί μετ' ολίγον ώς ολόχρυση σφαίρα, ή σελήνη, έν μέσω τής γλυκύτητος τοϋ δειλινού, τής τρομώδους κυανότητος τής θαλάσσης, τής απουσίας παντός αστικού θορύβου, καί τής ακροάσεως έν συναυλία πάσης αγροτικής μελωδίας, άπό τοΰ όγκανίσματος τού όνου μέχρι τού φλοίσβου τού κύματος. Αυτά βεβαίως δέν απολαμβάνει τις μόνον έν Αίγίνη, ουδέ εΐνε τόσον ιδιαί τερα συστατικά τής Αίγινητικής φύσεως, άλλ' άδιάφορον δέν δυνάμεθα ή νά συνδέωμεν τάς χαριτωμένας ταύτας παραστάσεις προς τήν άνάμνησιν τής Αίγίνης, καί νά τη εΰγνωμονώμεν. Εΐνε λόγος νά μή άρκεστή, καί νά έγκαταλείπη τις τήν έρωμένην του, διότι υπάρχουν καί άλλαι ώραΐαι, καί άλλαι μέ καρδίαν ευπαθή; Αλλ' έν τών προνομίων τής Αίγίνης εΐνε οι μύλοι της, έσκοπρισμένοι έδώ κι' έκεΐ έπί τών ακτών της μέ τό κυκλικόν σχήμα των, καί τάς άναπεπταμένας πτέρυγας των, άναμιμνήσκοντες εναλλάξ εις τό πνεύμα τόν Δόν Κισσώτην καί τά παραμύθια τής παιδικής ηλικίας, έν οΐς τόσον σπουδαΐον μέρος διαδραματίζουσιν οι μυλωνάδες μέ τους μύλους των. Βασιλεύει δ' έφ' δλων ό ανεμόμυλος τοΰ Μπαρμπαθανάση, μυλωνά έν ταύτω καί καφεντζή μολύνοντος τήν ακραιφνή ποίησιν τοΰ μύλου του μέ τήν πεζότητα τοΰ καφείου, φραγκοφορεμένου γερόντιου μέ γλυκούς ύπουλους τρόπους καί γρυπήν ρίνα, περί ου αί κακαί γλώσσαι διαδίδουσιν οτι ή καλωσύνη του εΐνε επιφάνεια καί τό βάθος εΐνε άγριότης, καταλήξασα ποτέ εις ανηλεές κρέμασμα τοΰ παιδιού του έπί τών πτερύγων τοΰ ανεμόμυλου του· διάδοσις τήν οποίαν ή Κυρία μυλωνοΰ μετά περιφρονήσεως παριστά ώς σκευωρίαν τών Αιγινητών προς βλάβην τής ύπολήψεως τοΰ συζύγου της. Εΐνε Κυριακή πρωί άπό τοΰ μύλου τοΰ Μπαρμπαθανάση εΐνε τόσον εύάρεστος ασχολία ή εποπτεία τών πέριξ. Δύο διακεκριμμέναι μουσικαί παίζουσι προς τιμήν μας· τό κύμα πλησίον μας, καί μακράν οι κώδωνες τών εκκλησιών ή πρό ημών ακτή άπλοΰται εις σχήμα καμπύλης. Οι λόφοι τών απέναντι νησι δίων, οι ιστοί τών πλοίων τής προκυμαίας, αί οίκίαι τής πόλεως, οι θολίσκοι τών ναών, οι καταπράσινοι λοφίσκοι καί εις τό άκρον τής πόλεως, καί εις τήν αρχήν τής έξοχης αί φυλακαί τής Αίγίνης μέ τους 400 φυλακισμένους των καί τήν έκ 200 ανδρών φρουράν, μακρόν καί ευρύ οικοδόμημα συνδεόμενον προς παρελθοΰσαν έποχήν τής Αίγίνης, εκτελούσης χρέη Πανεπιστημίου καί πρω τευούσης διά τήν μόλις άνηβώσαν'Ελλάδα, καί προς τό μέγα όνομα τοΰ Καπο133

δίστρια.Έπειτα τ' αρνάκια οι αραιοί διαβάται, τά σχήματα των λουομένων, ήλιος, άλλα και δρόσος και ησυχία, ησυχία, ησυχία! Άναμένομεν την «Κρήτην» του Γουδή· ή θάλασσα της Αίγίνης δέν είνε όπως μας ύπεδέχθη· μας αποχαιρετά ανυπότακτος, μυκωμένη, ώς νά θέλη ακόμη νά μείνωμεν, ή και ώς νά μας διώκη. Ό ουρανός, ώς επηρεασθείς, φορεί τά νέφη του. Πριν όμως άποχαιρετήσωμεν τήν δροσεράν νήσον, εϊμαρτο ν' άντιληφθώμεν, τήν ποιητικωτάτην και γραφικωτάτην των σκηνών. Πεταχτό καράβι μέ ανοιγμένα τά πανιά καταπλέει εις τόν λιμένα- τό καρά βι έχει τόσην ποίησιν, όσης ποτέ δέν θ' απόλαυση τό πεπολιτισμένον άτμόπλοιον.Έρχεται άπό τήν άπωτάτην χώραν της Βαρβαρίας, οπού οι Αίγινήται, όναστοί δϋται βουτηχτάδες, ώς τους άποκαλοϋσιν, μεταβαίνουσιν διά τήν σπογγαλιείαν. Είνε ή συνήθης εποχή του κατάπλου. Περί τό καταπλεϋσαν σπεύδουσιν αμέσως βαρκοΰλες, αλλ' ή συγκοινωνία δέν επιτρέπεται, ένεκα της χολέρας και ή βαρκοϋλες περιπλέουσιν έν άπόπτω, ώς περίίστάμεναι θαλασσιναί πεταλοΰδαι, περιπαθώς κορτεντζάρουσαι τό άνθος της αγάπης των. Άλλ'έπί της προκυμαίας άλλη συγκροτείται ε'ικών πειεργείας, στοργής, και αγωνίας. "Ομιλοι γυναικών άγναντεύουσι μετά σπουδής τό καράβι· τις οϊδε πόσα τεμάχια της στοργής των θά περικλείη εκείνο! πατέρας, αδελφούς, μνη στήρας, υιούς και πόσον πάλλουν αί καρδίαι των, και πόσον ή προσδοκία των εϊνε τυραννική, και πόσον συνάμα γλυκύτατη. Οι γυμνοί πόδες των άποτυποϋνται έπί της άμμου, τά λευκά των φακιόλια κραδαίνονται ύπό τοϋ άνεμου, φέρουσι τήν μίαν παλάμην άνω των οφθαλμών, τήν άλλην έπί τής μέσης ή έπί τοϋ αύχένος προς άνετωτέραν κατόπτευσιν, καί νομίζετε ότι άπεσπάσθησαν έξ εικόνος ώρισμένης ζωγραφικής σχολής, ή παριστώσι τους γραφικωτάτους στί χους ευρωπαίου ποιητοϋ των παραλίων καί τών θαλασών. Καί μετ' ολίγον άπό τής «Κρήτης» καταπλέομεν εις Πειραιά μετά διάπλουν θορυβώδη εταραγμένης θαλάσσης καί ταραχωδεστέρων γελώτων άλλα τόσον είμεθα πλήρεις τής έπαρχιώτιδος παρθενίας τής Αίγινητικής ακτής καί τών εικοσιοκτώ έν ευθυμία καί δρόσφ καί φαγοποτίω καί φιλοξενία διαρρευσασών ωρών μας, ώστε καί αυτή ή θάλασσα τοϋ Φαλήρου μας παρίσταται -ούκ οϊδαμεν πώς- άνουσία καί ψιμυθιωμένη. Όνουλουλοΰ Αθήναι 11 Αυγούστου 1883 Έφημερίς «ΜΗ ΧΑΝΕΣΑΙ»

134

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΦΡΑΓΚΟΥ

Η Βασιλική Φράγκου γεννήθηκε στην Αθήνα. Εργάστηκε ως καθηγήτρια γαλλικών σε διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Παρακολούθησε μουσικά και θεατρικά σεμινάρια και τέλειωσε το τμήμα της μονωδίας στο Εθνικό Ωδείο Αθηνών. Έχει εκδώσει επτά βιβλία: τέσσερις ποιητικές συλλογές, δύο παρα μύθια και το θεατρικό ποίημα «Κλυταιμνήστρα», που ανέβηκε από επαγγελ ματικό θίασο σε πέντε δήμους της Αθήνας.

Αύγουστος Του Φραγκίσκου Κάππου Στάχυ χρυσό στον άνεμο και αναγάλιασμα της θάλασσας. Πεύκα που γερνούνε χορεύοντας κάτω απ' το μάτι της Κολόνας. Πέρα, οι κορυφογραμμές σμίγουνε καιχωρίζουνε... Ο οργασμός του ήλιου απλώνεται στα έντομα σε μια διάρκεια στιγμών ατέρμονη. Οσμή από κατάστρωμα -ταξίδια θερινά και ατελεύτητα. Αίγινα, Κολόνα 2011

Ελευθέρωση Πλέον δεν προσπαθεί να γίνει τίποτε, μήτε να καταφέρει κάτι, θέλει. Αιώνες αγωνίας και στιγμές αιωνιότητας χαμένης! Απλώνει το κορμί, γυμνό, στα βότσαλα κι έτσι ακίνητη, με το ποτάμι ρέει... 135

Κάλεσμα Έλα να ταξιδέψουμε στις ρίζες των φυτών κι έπειτα με αστρόσκονη ας ράνουμε τους κήπους και τα πεύκα!

Και το παράθυρο μου ανοιχτό Λέω να πάω να κοιμηθώ και το πρωί να 'χω αλλάξει εαυτό. Λησμονημένο σ' έναν εφιάλτη το εγώ και το παράθυρο μου, ανοιχτό!

Έτσι ξεχάστηκα Για χρόνια σε κρατούσα από φόβο μη μου φύγεις κι ας έδειχνα ανέμελη. Όταν σε άφησα να πάρω μιαν ανάσα, κοίταξα γύρω μου και είπα: ευλογημένα τα βουνά, η θάλασσα κι εκείνο το πανάκι στον ορίζοντα... Έτσι, ξεχάστηκα...

Αποχαιρετισμός 0 πατέρας μου κυπαρίσσι, η μητέρα μου κυπαρίσσι. Ανάμεσα εγώ ν' ακούω χρόνια τον μακρόσυρτο λυγμό τους, το παράπονο τους για ό,τι δεν έζησαν. Δεν έζησαν! Τώρα εδώ. Γη κι ουρανός, ολόγυρα μου θάλασσα και οι στιγμές μου...

ΙΩΑΝΝΑ ΠΕΡΑΤΙΝΟΎ - ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ

Η Ιωάννα Περατινού -Καλογιάννη γεννήθηκε στην Αθήνα και είναι πτυχι ούχος αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού σχεδίου της Σχολής Δοξιάδη. Ζει το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου στην Αιγινήτισσα. Ποιήματα της έχουν δημο σιευτεί σε πολλά περιοδικά. Αυτά που δημοσιεύουμε εδώ ανήκουν στη συλ λογή «Φως ψυχής», που θα εκδοθεί το φθινόπωρο.

Ο μικρός θεός Έλα, μικρέ θεέ του έρωτα, και πέταξε μαζί μου μέσα σε κύματα και θάλασσες ανάμεσα σ' αλμύρα και θέλησης ιδρώτα μέσα σ' αυτό το σύννεφο κι εκείνα τα λευκά φτερά του γλάρου του δικού μου. Έλα, μικρέ θεέ της θέλησης, το τώρα πράξη κάνε και τ' άπιαστα τα όνειρα στου νου τη κάθε σκέψη, σαΐτες και βέλη ερωτικά επάνω στην καρδούλα εδώ, σαν βέλη του Μαγιού, έλα και βάλε. Έλα, μικρέ θεέ, να τρέξουμε στον ήλιο σ' εκείνα τα φυλλώματα του Πάνα, μες στους κισσούς μαζί με τις Νεράιδες δροσιά ζωής για να γευτούμε, των Ξωτικών τραγούδι ν' ακουστεί, να ονειρευτούμε. Κι αυτό το ταπεινό χορτάρι μια μαργαρίτα κάνε 'το, το σ' αγαπώ να δω αν θα μου πει, ανάσα να μου δώσει...

Νανούρισμα Εδώ, μικρό μου, εδώ, νανούρισμα της θάλασσας, Εδώ, αστέρι μου, φως μου, στη χούφτα, τη δροσιά να πρωταγγίξεις. Εδώ, γλαροπούλι μου, έλα το πρώτο γάλα να βυζάξεις Εδώ τα πρώτα όνειρα βότσαλα να πετάξεις, νανούρισμα το μαϊστράλι κι οι κτύποι απ' τα κουπιά, αγνάντι το ηλιόλουστο ταξίδι σου... Εδώ, άγγελε και λαχτάρα μου, ευχή της προσευχής μου.

138

Μια στιγμή μόνο για μένα Μια στιγμή ένα θέλω που γίνεται ευχή μια ματιά που γίνεται παράκληση ένας λόγος, μια συζήτηση που γίνεται έργο. Μια ρουφηξιά καπνού που γίνεται πάθος για μια στιγμή μόνο για μένα, μια στιγμή όλα τα θέλω, μια χαραμάδα φως όλη η μέρα που τρυπώνει σκαρφαλώνοντας κάνοντας πέρα τους κισσούς που γαντζωμένοι στον τοίχο της σκέψης μου λένε όχι στο φως... Κι όμως μια στιγμή κι αυτή χαρισμένη σε σένα στο βλέμμα σου στην αθωότητα στη λαχτάρα στο απαλό σαν βελούδινο χάδι σου, μια στιγμή κι αυτή μόνο για σένα...

139

ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΗ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ κ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α. ΠΡΟΒΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΗΝ 80ή ΕΤΗΣΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΜΕΤΟΧΩΝ 25 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2013

Οι προοπτικές βελτιώνονται - να συνεχιστεί η προσπάθεια για να μην πάνε χαμένες οι θυσίες Αισθητή η βελτίωση των οικονομικών προοπτικών της χώρας Στους δέκα περίπου μήνες που πέρασαν από την περυσινή Γενική Συνέ λευση των Μετόχων της Τράπεζας της Ελλάδος υπήρξαν σημαντικές εξελί ξεις, οι οποίες διαμορφώνουν σήμερα μια νέα, σαφώς βελτιωμένη κατάσταση για την οικονομία. Πριν από ένα χρόνο, πολλοί αναλυτές προεξοφλούσαν, σχεδόν ως αναπό φευκτη, τη χρεοκοπία και την έξοδο της χώρας από τη ζώνη του ευρώ. Σήμε ρα το ενδεχόμενο αυτό έχει πλέον απομακρυνθεί και η οικονομία μπορεί να προσβλέπει σε βαθμιαία έξοδο από την κρίση. Η μεταστροφή του κλίματος οφείλεται σε μια σειρά από παράγοντες που βοήθησαν την ελληνική οικονομία να αποφύγει τον τεράστιο κίνδυνο και να επανέλθει σε τροχιά εξισορρόπησης και σταθεροποίησης. Πρώτος παράγοντας ήταν η θετική απάντηση του ελληνικού λαού όσον αφορά το ιστορικό διακύβευμα της παραμονής στο ευρώ. Η κυβέρνηση συνερ γασίας εξέφρασε ρητά τη βούληση της να διαφυλάξει την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας. Η βασική αυτή επιλογή και η κάλυψη των μεγάλων καθυστερήσε ων της προεκλογικής περιόδου κατέστησαν δυνατές τις αποφάσεις του Eurogroup για τη συνέχιση της χρηματοδοτικής στήριξης. Οι εξελίξεις αυτές επηρέασαν ευνοϊκά το οικονομικό κλίμα. Στο εσωτερικό, οι απαισιόδοξες προσδοκίες έχουν αμβλυνθεί αισθητά και η εμπιστοσύνη σταδιακά βελτιώνεται. Ο Δείκτης Οικονομικού Κλίματος το δίμηνο Δεκεμβρίου 2012-Ιανουαρίου 2013 κινήθηκε σε επίπεδα που είναι τα υψηλότερα της τελευταίας διετίας. Βελτίωση της εμπιστοσύνης δείχνει και η μείωση της χρηματοδότησης των εγχώριων τραπεζών από το Ευρωσύστημα. Αυτό οφείλεται κυρίως στην αντιστροφή της πτωτικής τάσης των καταθέ σεων, που έχουν αυξηθεί κατά 15 δισεκ. ευρώ μετά τις εκλογές του Ιουνίου, αλλά αντανακλά εν μέρει και την ανάκτηση πρόσβασης των ελληνικών τρα πεζών στις διεθνείς αγορές χρήματος. Στο εξωτερικό, το κλίμα για την Ελλάδα επίσης μεταστρέφεται. Οι αρνητι140

κές αναφορές στην ελληνική οικονομία έχουν περιοριστεί. Οι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι εκφράζουν με κατηγορηματικό τρόπο τη βούληση τους να στηρίξουν την Ελλάδα. Η αλλαγή του κλίματος αντανακλάται στη ραγδαία μείωση της διαφοράς αποδόσεων μεταξύ του ελληνικού και του γερμανικού δεκαετούς κρατικού ομολόγου. 0 δεύτερος παράγοντας που συνέβαλε στη βελτίωση του κλίματος είναι η πρόοδος στην εφαρμογή του προγράμματος προσαρμογής, ιδίως στην αντι μετώπιση των δίδυμων ελλειμμάτων, του δημοσιονομικού και του εξωτερικού. Η πρόοδος αυτή σηματοδοτεί μια τάση εξισορρόπησης και αναδιάρθρωσης της οικονομίας. Στο δημοσιονομικό τομέα, η συρρίκνωση των ελλειμμάτων ήταν εντυπω σιακή. Από το 2009 μέχρι το 2012 τόσο το έλλειμμα της Γενικής Κυβέρνησης όσο και το αντίστοιχο πρωτογενές ως ποσοστά του ΑΕΠ μειώθηκαν κατά 9 μονάδες. Η υποχώρηση του διαρθρωτικού ελλείμματος ήταν ακόμη πιο μεγά λη: 15 εκατοστιαίες μονάδες. Στον εξωτερικό τομέα, το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλα γών, που το 2008 είχε προσεγγίσει το 15% του ΑΕΠ, το 2012 περιορίστηκε στο 2,9%. Και το σπουδαιότερο, στο διάστημα 2010-2012 η Ελλάδα ανέκτη σε περισσότερο από το 75% της ανταγωνιστικότητας κόστους που είχε απο λέσει την περίοδο 2001-2009. Τρίτος κρίσιμος παράγοντας ήταν η διαφύλαξη της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας και της εμπιστοσύνης στο τραπεζικό σύστημα. Σήμερα δεν θα μπορούσαμε να μιλάμε για προοπτική ανάκαμψης, εάν είχε καταρρεύσει το τραπεζικό σύστημα και είχε εκ των πραγμάτων καταστεί αναπόφευκτη η έξοδος της χώρας από το ευρώ. Αυτό απετράπη. Σε μια περίοδο πρωτοφα νούς αβεβαιότητας ουδείς καταθέτης υπέστη ζημία. Όχι μόνο προστατεύθη κε απολύτως η συστημική ευστάθεια, αλλά και τέθηκαν οι βάσεις για την οικοδόμηση ενός ισχυρού τραπεζικού συστήματος. Τέταρτος παράγοντας που συμβάλλει στην ενίσχυση της εμπιστοσύνης είναι η συνέχιση της χρηματοδοτικής στήριξης που παρέχουν οι επίσημοι δανειστές. Αυτό δίνει στη χώρα περιθώριο χρόνου για να προχωρήσει ακώλυ τα η αναδιάρθρωση της οικονομίας. Η στήριξη αυτή, που γίνεται με ευνοϊκούς όρους, είναι χωρίς προηγούμενο για τα διεθνή δεδομένα. Ένας πέμπτος παράγοντας που επίσης ενισχύει την εμπιστοσύνη είναι τα βήματα προόδου που πραγματοποιούνται στην ΕΕ και στη ζώνη του ευρώ στο πεδίο της συμπλήρωσης του θεσμικού οικοδομήματος. Η κινητικότητα και οι αποφάσεις προς την κατεύθυνση αυτή συνέβαλαν θετικά στη διαμόρφωση του διεθνούς κλίματος, γεγονός που επηρέασε ευνοϊκά και το εγχώριο κλίμα. Η υιοθέτηση π.χ. της πρότασης για την τραπεζική ένωση θα οδηγήσει σε μια βαθύτερη οικονομική και νομισματική ένωση. Ιδιαίτερη σημασία είχε επίσης 141

η θεσμοθέτηση των «Οριστικών Νομισματικών Συναλλαγών» από το Ευρωσύστημα το Σεπτέμβριο του 2012, η οποία αφ' εαυτής διαμόρφωσε πιο ομα λές συνθήκες στις χρηματοπιστωτικές αγορές. Συμπερασματικά, ο κίνδυνος της κατάρρευσης αποφεύχθηκε, το ενδεχόμε νο εξόδου από το ευρώ απομακρύνθηκε και η εμπιστοσύνη αποκαθίσταται σταδιακά. Αυτές οι ενθαρρυντικές εξελίξεις δεν αφήνουν όμως περιθώρια για εφησυχασμό. Η οικονομία σε ύφεση και το 2013 με διόγκωση της ανεργίας Η ελληνική οικονομία βρίσκεται ακόμη σε βαθιά κρίση και οι κίνδυνοι εκτροχιασμού δεν έχουν εξαλειφθεί. Το 2012 το ΑΕΠ υποχώρησε για πέμπτο κατά σειρά έτος, με αποτέλεσμα η σωρευτική μείωση στην πενταετία 2008-2012 να ανέλθει στο 20,1%. Το ποσοστό αυτό θα επιβαρυνθεί περαιτέρω το 2013, καθώς θα συνεχιστεί η ύφεση, αν και με ηπιότερο ρυθμό, όπως προβλέπεται. Η ύφεση προκάλεσε αισθητή πτώση της απασχόλησης και ώθησε το ποσοστό ανεργίας σε ιστορικά υψηλό επίπεδο, 24,5% περίπου κατά μέσο όρο το 2012, ενώ προβλέπεται περαιτέρω άνοδος το 2013. Η πρωτοφανής σε διάρκεια και ένταση κρίση έχει πολλαπλές επιπτώσεις: » Μειώνει το κατά κεφαλήν εισόδημα και το βιοτικό επίπεδο. • Απαξιώνει το ανθρώπινο και το υλικό κεφάλαιο. " Συρρικνώνει την αποταμίευση, άρα και την καταθετική βάση των τραπε ζών, περιορίζοντας τη ρευστότητα. • Συντηρεί την αβεβαιότητα και αποθαρρύνει επενδυτικές πρωτοβουλίες. • Δυσχεραίνει τη δημοσιονομική προσαρμογή, καθώς η πτώση των εισοδη μάτων συγκρατεί τα δημόσια έσοδα. Έτσι, τροφοδοτεί το φαύλο κύκλο ελλειμμάτων-ύφεσης που οδηγεί σε αναθεωρήσεις των δημοσιονομικών στόχων, οι οποίες υποσκάπτουν την αξιοπιστία του προγράμματος. Η μεγαλύτερη από την αρχικά προβλεπόμενη ύφεση επιτάσσει ταχύ τερο βηματισμό στην προώθηση των διαρθρωτικών αλλαγών Η ύφεση των τελευταίων ετών ήταν πράγματι βαθύτερη από ό,τι είχε αρχικά εκτιμηθεί. Τα αίτια πρέπει να αναζητηθούν στον τρόπο που εφαρμό στηκε το πρόγραμμα προσαρμογής: στη διστακτικότητα, τα λάθη και τις παραλείψεις και κυρίως στην υστέρηση των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Η υστέρηση αυτή δεν επέτρεψε να αντισταθμιστούν επαρκώς οι συσταλτικές επιδράσεις της δημοσιονομικής προσαρμογής και να ανακτηθεί ταχύτερα η εμπιστοσύνη. Στα ίδια αίτια οφείλονται και οι δυσμενείς συνθήκες χρηματο δότησης της οικονομίας. Εάν οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις είχαν εφαρμο στεί με συνέπεια από την αρχή του προγράμματος, σήμερα θα είχαν ήδη γίνει

αισθητές οι ευνοϊκές επιδράσεις τους στην οικονομική δραστηριότητα. Είναι πολύ θετικό που το βάθος της ύφεσης και οι επιπτώσεις της αναγνωρίστηκαν έμπρακτα με σειρά αναθεωρήσεων, που αφορούσαν τη διάρκεια του προ γράμματος, το κόστος δανεισμού, την περίοδο αποπληρωμής, το ύψος της χρηματοδοτικής στήριξης και την περικοπή του δημόσιου χρέους. Σε κάθε περίπτωση όμως, η ύφεση δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως δικαι ολογία για τη μη εφαρμογή των συμφωνηθέντων και ιδίως για χαλάρωση της προσπάθειας στην προώθηση των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων. Εάν συμβεί αυτό, η εμπιστοσύνη που κερδήθηκε με επώδυνες θυσίες θα κλονιστεί καίρια. Δύσκολη χρονιά το 2013 - Ορατή όμως η ανάκαμψη το 2014 Είναι φανερό ότι η παρατεινόμενη ύφεση, όσο δεν διαφαίνεται καθαρά η προοπτική εξόδου, δημιουργεί ένα δυσοίωνο κλίμα και εντείνει τις κοινωνι κές αντιδράσεις. Σήμερα όμως βρισκόμαστε σ' ένα σημείο καμπής. Δεν υπάρ χει αμφιβολία ότι το 2013 θα είναι μια δύσκολη χρονιά, κυρίως λόγω της συνεχιζόμενης ύφεσης και της υψηλής ανεργίας. Ωστόσο, μπορούμε να προσ δοκούμε ότιη ύφεση θα περιορίζεται σταδιακά και ότι στη διάρκεια του 2014 θα αρχίσουν να καταγράφονται θετικοί ρυθμοί μεταβολής του ΑΕΠ. Ευνοϊκές επιδράσεις αναμένεται να έχουν: • Η τόνωση της ρευστότητας και της εμπιστοσύνης που αναμένονται ως απο τέλεσμα της ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών και της επιστροφής κατα θέσεων στο τραπεζικό σύστημα. • Η περαιτέρω βελτίωση της ανταγωνιστικότητας κόστους, η οποία το 2013 θα έχει υπερκαλύψει το σύνολο των απωλειών της περιόδου 2001-2009, και η συνακόλουθη άνοδος των εξαγωγών. • Η επιτάχυνση των αποκρατικοποιήσεων, οι οποίες θα οδηγήσουν τελικά σε επενδύσεις πολλαπλάσιες από τις αρχικές. • Η πρόοδος στην απελευθέρωση των αγορών. • Η επανεκκίνηση σημαντικών έργων υποδομών, όπως οι αυτοκινητόδρομοι. • Η υλοποίηση ιδιωτικών επενδυτικών σχεδίων με στήριξη από πόρους του ΕΣΠΑ και της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων. • Η προγραμματισμένη αποπληρωμή ληξιπρόθεσμων οφειλών του Δημοσίου. Για να διασφαλιστεί όμως ότι όντως θα λειτουργήσουν θετικά οι παράγο ντες αυτοί, πρέπει να διαφυλαχθεί η πρόσφατη βελτίωση του κλίματος εμπι στοσύνης. Η προβολή ακραίων ή άκαιρων διεκδικήσεων από κοινωνικές ομά δες δεν συμβάλλει προς την κατεύθυνση αυτή. Η κοινωνία στο σύνολο της θα έχει μόνιμο κέρδος από την ανόρθωση της οικονομίας. Είναι επίσης αυτονόη το ότι οι - έστω μεμονωμένες -έκνομες ενέργειες που στρέφονται κατά της δραστηριότητας επιχειρήσεων είναι ιδιαίτερα βλαπτικές για το επενδυτικό κλίμα και υπονομεύουν τις προοπτικές ανάκαμψης της απασχόλησης. 143

^,mM

ISSN 1108-748Χ

1108-748