Τεύχος 27

£ςίιιρ vu du Mtmillajrr.

I

Tpvxnr

rwocia "

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

Α//7ΝΛ;ΟΛΟΟ/Ρ/20]6

ι

ΕΚΔΟΣΗ

27

ΕΦΗΜΕΡΙ1 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, EBISTHMOHIKH Ï U Î ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ, K»'i*9ffsa)r ϋ>ίε Tor ssnaoî tsiû r> ÌBUSXOAÌAOT Kuïeojot.

• IW.WfU.wnanA-lllsiaai.iiwas«.-!'

• Huilai»., Hiurf. .drrajiîii &,.

ΠΡΟΑΓΓΕΛΙΑ.

MÇÛiWfr

« Ονομάζεται δε η εφημερις αυτή, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, , ως υτίο παροικουντων /ιναν εκδιδομένη»

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση Τεύχος 27 Αίγινα Καλοκαίρι 2016 Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «Η Αιγιναία» Έδρα: Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα. ΑΦΜ: 099119847 Διευθυντής: Γεώργιος Ι. Μπόγρης Συντακτική επιτροπή: Κώστας Γαβρόγλου Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Προνόη Θεολογίδου Μαίρη Κουκούλη Γιώργος Κουλικούρδης Αννίτα Λεούση Βασίλης Αυκούρης Γιώργος Μπήτρος Γεώργίος Μπόγρης Δημήτρης Νικολόπουλος Ελένη Σταμπόγλη Διόρθωση κειμένων: Προνόη Θεολογίδου Παραγωγή: Ανδρέας Μποτξάκης Γραφικές Τέχνες

Επιστολές-Συνεργασίες ' στη διεϋβυνση: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρ; «Η Αιγιναία» Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr e-maü:gebogris@cyta.gr Ακολουθήστε μας στο H aiginaia

Το κόσμημα του εξωφύλλου της Αιγιναίας είναι του Γιάννη Μόραλη.

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ 27

Ir iva ία Ι

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

ΑΙΓΙΝΑ, ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ

2016

ΕΚΔΟΣΗ

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Σημείωμα του Διευθυντή ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Αίγινα» ο δικός μου τόπος Προνόη Θεολογίδου - Ελένη Σταμπόγλη Σχεδιάζοντας ένα αφιέρωμα Μαίρη Κουκούλη - Προνόη θεολογίδου «Ξένοι» στην Αίγινα Δημήτρης Βλάικος Φωτογραφίζοντας τη δική μου Αίγινα Κωνσταντίνο. Χατζίνα Φυσικά προϊόντα διατροφής ως πολιτιστικός Γεώργιος Ι. Μπόγρης Φροντίζοντας τα ξωκλήσια της Αίγινας ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Μνήμες από τον «Αιγινήτη» Γιάννη Μόραλη Ίρις Κρητικού Για το μπλε του Γιάννη Μόραλη Γιώργος Θ. Καλόφωνος Έτος Γιάννη Μόραλη Παύλος Σάμιος Για τον Δάσκαλο Γιάννη Μόραλη Κατερίνα Γιάννακα Για τον Μόραλη

ΣόφηΠαυλάκη Αποχαιρετώντας το καλοκαίρι στο νησί

95

Άννα Ρόδη Η Ταρσίτσα Δ. Θωμαΐδου και η κληρονομιά της

98

Ευαγγελία Χαλδαιάκη Ασπασία Κ. Γκίκα: Μια λαϊκή ποιήτρια από την Αίγινα

108

Δημήτρης Ζυμάρης Βιογραφώντας τον Παναγή Ν. Ηρειώτη

123

Ίρις Κρητικού Η πέτρα που ήξερε πως θα γίνει κεφάλι

132

ΙΣΤΟΡΙΑ Ελίνα Σταματάτου Με αφορμή μια ξενάγηση

135

Δημήτρης Γκαλών Τα ναυτικά οχυρά Αιγίνης

138

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ Δημήτρης Νικολόπουλος Ο θάνατος ουδέν προς ημάς. Αποχαιρετώντας τον Δημήτρη Ποταμιάνο

148

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Έφυγε ο Νίκος Ρωκ-Μελάς

150

r

βϋί

-;,J

Οί φωτογραφίες που κοσμούν το τεύχος είναι του Δημήτρη Βλάικου.

ΤΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ TOY ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ Τ—|

ίμαστε και αυτό το καλοκαίρι μαζί. Συνεχίζουμε, παρά τις υπάρχουσες οι­

Η κονομικές αντιξοότητες, την έκδοση της «Αιγιναίας» για 16η συνεχή χρο­ νιά. Η Συντακτική Ομάδα του περιοδικού εργάσθηκε, και αυτή τη φορά, με ενθουσιασμό και, κυρίως, επιμονή για τη δημιουργία ενός τεύχους διαφορε­ τικού: μέσα από κείμενα και εικόνες προσπαθήσαμε να αποδώσουμε την προσωπική ματιά και άποψη που έχουν για τον τόπο κατοικίας τους, την Αί­ γινα, οι μαθητές των σχολείων, το αύριο δηλαδή και η ελπίδα του τόπου, αλλά και άλλοι μεγαλύτεροι στην ηλικία συντοπίτες μας, που επέλεξαν να ζουν και να προσφέρουν στο νησί. Ήταν μία ομολογουμένως πρωτότυπη και προκλητική πρόταση του μέ­ λους της Συντακτικής Ομάδας μας, της Ελένης Σταμπόγλη, η οποία άλλωστε δραστηριοποιείται επαγγελματικά στον χώρο των εκδόσεων και για παιδιά. Το αφιέρωμα «Αίγινα, ο δικός μου τόπος» μέσα από τη φρέσκια ματιά των παιδιών και τον αυθόρμητο και ανυπόκριτο χαρακτήρα τους, τις εικόνες, τις παραστάσεις και τις προτάσεις τους, πιστεύουμε ότι μπορεί να αποδώσει μια διαφορετική και πρωτότυπη άποψη για το παρόν και το μέλλον του τόπου τους και του τόπου μας. Επιλέξαμε, μόλο που αυτό προκάλεσε ένα επιπλέον οικονομικό κόστος, να παρουσιάσουμε σε έγχρωμη εμφάνιση όλες τις εικόνες, τις ζωγραφιές και τα σκίτσα, για να μη χάσουν τίποτε από τη ζωντάνια τους. Η «Αιγιναία», συμβάλλοντας στις εκδηλώσεις που οργανώνονται πα­ νελλήνια για τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από τη γέννηση του μεγάλου μας ζωγράφου Γιάννη'Μόραλη, παρουσιάζει ένα ακόμη αφιέρωμα στον με­ γάλο καλλιτέχνη που έκανε την Αίγινα δεύτερη πατρίδα του. Ένα εκτενέστε­ ρο αφιέρωμα στον Γιάννη Μόραλη είχαμε δημοσιεύσει και παλαιότερα, στο 7° τεύχος του περιοδικού. Να θυμίσουμε, επίσης, ότι το μόνιμο κόσμημα του εξωφύλλου της «Αιγιναίας» είναι προσφορά του αείμνηστου ζωγράφου από το 1° κιόλας τεύχος κυκλοφορίας του περιοδικού. Στα περιεχόμενα του τεύχους υπάρχουν ενδιαφέροντα ιστορικά και λαο­ γραφικά κείμενα, άρθρα για τις δραστηριότητες αγάπης και προσφοράς στο νησί από ομάδες ενήλικων συντοπιτών μας καθώς και αποχαιρετιστήριοι λόγοι για σημαντικούς ανθρώπους που αγάπησαν και προσέφεραν πολλά στην Αίγινα. Φίλοι Αναγνώστες, καλό σας καλοκαίρι. Γεώργιος Ι. Μπόγρης

4 : ·«.

t

Ϋ «!

tx -I

*t

it

β

t

»|r

*ê

t.

î>

1

i

•ti

#

li

i

ΠΡΟΝΟΗ ΘΕΟΛΟΠΔΟΥ - ΕΛΕΝΗ ΣΤΑΜΠΟΓΛΗ

Σχεδιάζοντας ένα αφιέρωμα έτος το καλοκαίρι, «Η Αιγιναία», παρουσιάζει ένα τρίπτυχο αφιέρωμα κάτω από τον γενικό τίτλο Αίγινα - ο δικός μου τόπος. Θέλοντας να δώ­ σουμε βήμα και σε άλλες κοινωνικές ομάδες, πέρα από αυτές που συνήθως εκφράζονται μέσα από τις σελίδες του περιοδικού, αποφασίσαμε να απευ­ θυνθούμε στα παιδιά των σχολείων του νησιού και σε ανθρώπους που επέλε­ ξαν να κάνουν την Αίγινα τόπο τους, πέρα από δεσμούς καταγωγής ή γλώσ­ σας. Η κοινότητα των "ξένων" είναι ιδιαίτερα πολύμορφη στο νησί και του προσδίδει επιπλέον χρώμα. Τέλος, ζητήσαμε από ένα νέο αιγινήτη καλλιτέ­ χνη, τον Δημήτρη Βλάικο, να δώσει κι αυτός ένα δείγμα της δικής του γρα­ φής, επιλέγοντας από το έργο του μια προσωπική ματιά πάνω στον τόπο του. Οι τρεις αυτές υπο-ενότητες συναντιούνται σε παράλληλες ή και τεμνόμενες αφηγήσεις: το ίδιο θέμα, την ίδια σκηνή μπορεί να την συναντήσει κανείς σε μια παιδική ζωγραφιά, σε μια φωτογραφία του Δημήτρη ή σε ένα κείμενο κάποιου «ξένου». Έτσι ξεκίνησε αυτό το εγχείρημα συλλογικής συγγραφής του ανά χείρας αφιερώματος: προτείναμε σε όποιες σχολικές ομάδες το επιθυμούσαν, να πά­ ρουν μέρος και, στο πλαίσιο αυτό, κυκλοφορήσαμε μία επιστολή προς τους Διευθυντές των σχολείων του νησιού. Αυτό που θέλαμε ήταν οι μαθητές να σκεφτούν, να ρωτήσουν και να αποτυπώσουν την Αίγινα που εκείνοι γνωρί­ ζουν, αγαπούν και θέλουν να προβάλουν. Η ιδέα μας ήταν πως μέσα από τη γενική προσέγγιση ΑΙΓΙΝΑ - Ο ΔΙΚΟΣ ΜΟΥ ΤΟΠΟΣ, κάθε τάξη μπορούσε να πραγματευθεί ένα υπο-θέμα που θα διάλεγε, μετά από συζήτηση και κοινή απόφαση: π.χ. η γειτονιά μου, η αγαπημένη μου παραλία, μια σχολική εκδρο­ μή, το μνημείο που υιοθετήσαμε ως τάξη, πρόσωπα που θέλω να φωτογραφί­ σω, η παλιά Αίγινα, η νέα Αίγινα, ιστορίες που ακούσαμε κ.ο.κ. Θέλαμε η έμφαση να είναι στην υποκειμενική γνώμη και τις εικόνες που ήθελαν να δώσουν τα παιδιά για τη δική τους Αίγινα, και όχι να κάνουν άλλη μια σχολι­ κή εργασία. Τα μέσα με τα οποία κάθε σχολική ομάδα θα αποτύπωνε το θέμα της είναι γνωστά εργαλεία στους εκπαιδευτικούς: ζωγραφική, κολλάζ, φωτο­ γραφία, παραγωγή γραπτού λόγου, συνεντεύξεις. Οι τάξεις μπορούσαν να εργαστούν ως σύνολο ή ανά ομάδες τουλάχιστον τριών μαθητών. Θα θέλαμε

Φ

10

να ευχαριστήσουμε όλους τους εκπαιδευτικούς που συμμετείχαν και να ευ­ χηθούμε οι μαθητές τους να αποτελέσουν ένα φυτώριο αναγνωστών της Αιγιναίαςί Το δεύτερο σκέλος του τρίπτυχου, αφορούσε τους «ξένους» του νησιού. Η Αίγινα, εξαιτίας μιας μακράς παράδοσης στη φιλοξενία αλλά και λόγω της εγγύτητας της στην Αθήνα, κατοικείται πλέον από πολλούς μη-ντόπιους, οι οποίοι επέλεξαν το νησί ως μόνιμη κατοικία τους. «Ξένοι», συνήθως, όλοι αυτοί για τον ντόπιο πληθυσμό - αν και πολλοί έχουν άμεσα μεταφέρει τα πολιτικά τους δικαιώματα στο νησί - αγαπούν την Αίγινα, νοιάζονται για τα προβλήματα της, συμμετέχουν ενεργά στην αντι­ μετώπιση τους, συντελούν μέσα από την ποικιλία των αντιθέσεων τους, στη διαμόρφωση της νέας εικόνας του τόπου σε κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό επίπεδο με μια δυναμική που συχνά εκπλήσσει. Συνταξιούχοι και νέοι επιστήμονες, μόνοι ή οικογενειάρχες, καλλιτέ­ χνες και επαγγελματίες αποφάσισαν και με τη δική τους θέληση ζουν σήμερα εδώ, στο νησί που, σύμφωνα με το μύθο, ήταν ακατοίκητο μέχρι που ο Δίας επέλεξε - κι αυτός!- να φέρει εδώ την κόρη του Ασωπού, την αγαπημένη του Αίγινα. Ξένοιαστοι και χαλαροί στα καφενεία και στην αγορά, θεατές ή ενερ­ γοί παράγοντες σε εκδηλώσεις, σε δρώμενα, και θεατρικές παραστάσεις, εθε­ λοντές σε ποικίλες δραστηριότητες ή μοναχικοί καλλιεργητές κηπευτικών δίνουν το δικό τους στίγμα στην καθημερινότητα του νησιού.Έχοντας εγκα­ τασταθεί στο κέντρο ή στην περιφέρεια, μακριά από το πλήθος ή κοντά σε ομοεθνείς, κάποιοι λίγοι από αυτούς μας καταθέτουν με συντομία την εμπει­ ρία τους. Κι επειδή η σύνταξη ενός περιοδικού όπως η Αιγιναία, είναι ένα δυναμι­ κό εγχείρημα, και πολλά προκύπτουν στην πορεία, το αφιέρωμα αυτό στον αγαπημένο τόπο, εμπλουτίστηκε καθώς ολοκληρώναμε το σχεδιασμό του τεύχους με μια κάποια άρθρα που ήρθαν να προσθέσουν τη δική τους νότα: τα ξωκλήσια της νότιας Αίγινας, του Γιώργου Μπόγρη, η εργασία για το φι­ στίκι της Ντίνας Χατζίνα. Τα συμπεριλάβαμε γιατί αποτελούν καταθέσεις πιο προσωπικές, για όψεις της ζωής στην Αίγινα.

11

lo ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ ΑΙΓΙΝΑΣ

Η Αίγινα που μας αρέσει

Αγαπητό περιοδικό Atyivdd, Σας ©τέλνουμε τα χαιρετίβματά μας, είμα&τε τα παιδιά του Ι ο υ Νηπιαγωγείου Αίγινας. Το 6χολείο μας είναι δίπλα sto ίο Δημοτικό Σχολείο. Σας οτέλνουμε επίοης τις ζωγραφιές που (ρτιάξαμε,με δέμα ti Atfiva που μας ανέβει. Φωτογρα^αμε μέρη της Αίγινας που μας αρέοουν, και μετά τα ζωγρα(ρίοαμε κι εμείς. Αεν το είχαμε 6κε^>τεί να κάνουμε βόλτα 6την Αίγινα, να δούμε μέρη που μας αρέδουν και να τα ζωγ^α^ίβουμε! Σας ευχαριετούμε που μας δύοατε αυτή την όμορφη ιδέα. Υ^ίέβό,με και έναν παττπού 6το 6χολείο μας για να τον ρωτήσουμε και να μάθουμε πώς ήταν η Αίγινα πριν γεννηθούμε. Ελπίζουμε να 6ας αρέδει η δουλειά που Kày<x\i& mi να την βάλετε ero περιοδικό.

Με αγάπη, τα παιδιά του Ι ο υ Νηπιαγωγείου Αίγινας '~m

Μια βάρκα έρχεται βτην Αίγινα Σαράντης, Γεωργία

SÖS1M A\Ä\)Q>

f 12

ix

..m**"-»

CUij

K->JSÜ\\UA

>-Χολ

n t

·^

ε

Ιωγ^Α^ίβα την παιδική χα^ά ττου έχουμε 6την Αίγινα PÎK4

^

:

ti οικογένεια μου (ρεύσει με (?ά^κα από την Αίγινα Macia

ontoso μ0υ

13

;:•·.

•i^rvj^-yv/o:

6κά^>Π που έρχονται το κ4λοκ<Αί(Η 6το λιμάνι της Αίγινας

Vf'-'

Z(j)Yg<â<^L6cÎ τ ο 6X0.Άείο μ ου

Εμανουέλα

Zto^gdttpieg ανο^ωπους 6την TOgaXU της Λί^ίνας va χορεύουν (ρλάμέν^κο /tvaetdatd

14

Η

;

ZjJygd^tëd την τταί5ίκή x<iÇA που έχουμε 6την Afyivd ?ÎKd

Zj0^gâ$l6g εν^ν ψαρά που έπί<^6ε ένα ^dgi

(pieatasç που φυτρώνουν 6την Afyivd Τζίύςτζίνα

15

i..

i 1

.

: I

IIP Td Sixuidi μετά το ^άςεμύ Νεκτάζίά

. : • • • - • .

. a:,;:

.-

W'v'VW-' Η viïçoCfopA που φέρνει νες>ό &την Afyivd Z<xçàvxt\ç

-.-•'Λ"^.β .

••

• • •

g^-^ï ^ κ ο ύ λ ε ς ψαγμένες sto λιμάνι της AI^ÌVCÌC Ζήβης

16

•:.

m

%

iJfil,..

Mid fó^Kd 6Tt1 0*djfcl664 /4vdl6t46Ìd

ri^^&yy

UV

i

'Evd πέτρινο βπίτι βτην Afyivd 1 *·

Γιώ^ος :

•

;

. : : > •

0 v[)dgdc που πουλάει v^Ld Νεκτάριος Κ.

17

Τ ο λιμανάκι της Afyivaç

Mid fe^Kd γ<Χ επΐ6κευη Νεκτάριος Γ.

Μ^κες 6την TM^dAid της Αίγινας Κώβτής

18

lü. μαγαζιά βτην mp<îhL<x ί\εκτάξΐος Σ«,

Κ^λό ταξίδι βάζκά Χρήδΐος

Jf'l

^Μ·^;" ; • . • , - : .

/Atei ^ατοΰλα που Kdcfcrat Hdtd64

19

'h/u 5έντρο-(|ΐΐ6τικΐ(!ί 6την Afyivd Εμανουέλίί

Μια §άλά66α που Κ-ολυμπάμε etnv AfryLva Avd6X46Îd

Mid ^άχ(Χ με μουβτά,κΐΆ Νίκος

20

'Evd λιμανάκι 6την Afyiva Κωνβτήντής

4A/VÂH

VAWqc

ίνα όμο|θ(ρο λουλούδι που ζει 6τον κήπο του 6πιτιοΰ μου

Κι άλλη γατούλα 6την Αίγινα Iodici

21

Έν<Α πέτρινο 6πίτι Νίκος

Mid παράλια stnv Afyivd Φαμττιάνα

Ένα ό μ ο ^ ο 6πίτι 6την Aiyvd

22

âl

A

Hi

Μίά KeigdtAld που κολυμπάμε βτην Afyiva

..' , &

•

'

li

;

Mua KdgdAid stnv Afyivd Σωτήρης ;:«:ϊ;:5%ι:!|!

i;;."''7'CVi.' .•:':.,':;• •;• ' .ί^«Μ

^Nl

ΜΊΑΜΗ

Λίά 'νΑτοΰλα 6την Afytvd Αλέξανδρος

23

'Eva δέντρο (ρίάτικιΑ 6την AfytV4 PÌKd

Έν<Α πλοίο που i(fbó,st sto λιμάνι της Αίγινας .Λέανδρος

"Evdç αχινός 6τη §<ίλ<Α66<Α

jjjlS .•'•.';

24

<fthhfüll Έν4 ηλιο&Α6Ϊλεμ4 6την Afyivd Σ^άα

SA r

ff? Το πλοίο égxetdt 6το λιμάνι της Αίγινας

αγέλης

Έχει égcfci το 5&X<jptvL Λευτέρης

^iftywwvx /v. /9ft 25

li

€ Éi '

Ένα ciévt(3o (ρίδΐΐκιά stnv My να TÇtùçtÇivd

•«*»-:

Ένα μίκ^ό ξενοδοχείο 6την Afyivg Μαριάννα

;

is

"Πάμε βόλτα με τις βαρχοΰλες Κλέλια

26

•••

·

·

WëaMk i l i ••:•

i-J_àì ;

Ένα όμο^ο 6πίτι βτην Afyivd Κώδτας

27

lo ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΙΓΙΝΑΣ

Διακοπές στην Αίγινα Αποσπάσματα από γραπτά των μαθητών της τάξης Δ2 Δασκάλα τάξης: Ιωάννα Νικολαϊδου ΚΟΛΑΖ ΖοΓΡΑΦΙΚΗΣ Ελευθερία Ναταλία

\«

Σώζος "•Λ

ν

'ê'Sm,

HHMMSHHHHMr „ , π οικογένεια μιας (ρίλης μου κάνει βραδινό πάρτι για τα γενέθλια της &την παραλία ß Μαραθώνα. Γκεί κάνουμε βραδινό μπάνιο και όταν βαίνουμε από τη δάλα66α τρώμε τις λιχουδιές που έχει ετοιμάβει η μαμά της. Αετά μαζεύουμε ξύλα και ανάβουμε μια ^ωτιά, προ&τατευμένη 6ε ένα λάκκο, 6την άμμο. Γύρω από τη ^ωτιά απλώνουμε τους υπνόδακους και ξαπλώνουμε. Οι μεγάλοι μάς ψήνουν ζαχαρωτά και εμείς λέμε «τρομακτικές» ιβτορίες. Αργά το βράδυ οβήνουμε τη <}>ωτιά και κοιμόμαβτε. Το πρωί ξανακάνουμε μπάνιο. Κάποιοι γονείς μάς γέρνουν ζεατά κρουαβάν για πρωινό. Κάπου εκεί, δυ&τυχώς, τελειώνει αυτό το υπέροχο πάρτι, που ευτυχώς, γίνεται κάδε χρόνο. Μάριον

28

* ο». \^Ç)i \\αλο^αί^υ Γ) ρ.α|λΛ jo-ov v^au δ#ώ <ÌWÀISUOV(-L<5 <τί p-ua • c o t t e l a . Η jaa^LA. JJLOV j-naflöu^eufii, tfau ί β ώ σΚοντχί ζώ, ^αζ)αξ>ίζ,ώ txx

t a \ov\oV<Ç\jl·, Οχ,α^

4<(ζ>0 V/Ö^A, α ^ α ' / α ' ^ ΐ ^ Λ tfau r c a ^ - t * σ-ca

fvfiäia.

<Γ<5^ Cxfit TtoXVh cfoVAilA, rCA(a.<5 jjLÖ t.!) p-Op-Λ poV $UX p-rtA^LO·

. . . ~ c t ç «AAo«Atçt/éç /«->v ΛΑκ»ττές τ ι ς -rr&çvuw <rcn/ Ί ^ Ι / Α . J^AÎÎ/*frffn/fcéçi 7riiTAÎ/w ^& ΧΜ/ »t^»icé/&i-A /«>v ff& Ì / A /«-έ^ος K » ^ Â f i n ΙβνβΑλΑ ΚΑΙ- j^/eV/*-& &«&·£ ως τ ο e ç Â / v . EVA riffvx» /*έ?ος (*&• /e*"cÇA. E^w η TfAgAAt-A ix&t ττέτ^ρ&ς «At ^v/«tA. (AéffA M ^ΑλΑβ-ffA é*&t ÂH*>. £-CA #A$t<i. V7tug*&t έ/Ας τ&ρΑ*τ:ι.ος «ρΑΧος, A / ^ A Ì - V O V ^ TTA/W τ ο ν «AL κΑνον^ί- βοντι-ές. |ζολν^ττά/*-& ττολλές <^&ς, κ Α / ο ν ι ^ /*Α«ροβούτΐΑ, «ολοΤΓού^τΓ&ς, βο/*«Α «At (ίλλΑ

TfAtX/tAA. ÛH/*.T|-ITÇÎIÇ

. . . το [jitró καλοκαίρι [Ενω στην AiViVCL

Μ*·Ι

Κ τ α πηγαίνω στην Κρήτη

στο /ωριό της |ja|jaç (JOU. Στην AiV'VCL πηγαίνω jje TU γιαγιά στην Παναγίτσα ή \ΐί τον [inalila στη Β Μαραθώνα. ...στη θάλασσα

ιρά/νω για κο/ύ^ια, αχινού?, αστερίες. Με αυτά κάνω

κατασκευές... στα βαθιά βρίσκω ηάντα αστερίες. Λν είναι ζωντανοί, τους πετάω πίσω στη θάλασσα, την ώρα ηου φεύγω. Παρασκευή

29

§jl

ìiQAàl Ζ2ΠΆΦΙΚΗΣ

"

«

••

:

Avcl&Môid NeïWÀÎd

Σώζος

:•

ο,»οι

UMMS

mm fia ε|ιένα είναι φανταστικέ?.

Μί τπϊ ïïO-ρέα fiôu κάνουμε jiïïaviô στην a Μαραθώνα. Εκεί η irapafia είναι α | ψ θ ( Μ . H Mjlaaaa είναι κ α τ α φ α ν ή . ' ^ ε ι ^aJÎKia στα purça α | | ά στα ιτιο βαθιά ψι άμμο. Με τον [urafsiri μου ττάμε rrofu βαθιά και μα^εόουμε KO^ójlia. .. Αυτή Ϊ) irapajia έ^ει συναισθηματική 0L|tä fia μένα f ιατί εκεί κ ο ύ ρ σ α fia ιτρώττι φορά., όταν ήμουν 10 μηνών. hnzphu

f ι., σι γονείς μου έκουν μια καλοκαιρινή επιχείρηση σΤην παραλία Α Μαραθώνα. Εκεί περνάω Το καλοκαίρι μου. Όλη μέρα σΎη 'θάλασσα. Ηερικές ψαρές βοηθάω Τη Μ | αμ<δ μου σΤην κουζίνα ή Τον μπαμπά μου σΤο σερβίρισμα. Η ΚαλΰΤερΜ ώρα για jwéva είναι Το αττόγευρια. Κε Τις ίρίλες μου κολυ­ μπάμε, κάνουμε βουΤιές, ^άγ^ουμε για κοχύλια. Ως Το βράδυί Δέσποινα

30

QiMwmnnz AITIMI Οι ελιές στον ελαιώνα έχουν πολύ χοντρό κορμό. Σε έναν από αυτούς χωρέ­ σαμε όλη η τάξη.

tiv<U ένας χώρος που έχει πολλές μεγάλες παλιές ελιές. Την πρωτομαγιά του 15 οι ουμμαδητές, η δαβκάλα μου και γω πήγαμε εκδρομή βτον Ελαιώνα. Λαξευτήκαμε βτη β Μαραθώνα και ξεκινήβαμε. /%ρο6τά, μας περίμενε ένας δύοκολος, ανηφορικός δρόμος με πέτρες. Εδαμε από μακριά το Όρος, το ψηλότερο βουνό της Αίγινας. 'Οταν ψτά&αμε κ α ί α μ ε να γάμε και μετά παίξαμε. Εκεί είναι ένα εκκληβάκι παλιό με ένα μικρό καμπανάκι. Αυτό το χτυποΰδαμε για παιχνίδι. ...Στο δρόμο του γυρΐ6μού εμ^ανίοτηκαν πέντε 6κυλιά, πάρα πολλά π(>ο%ΰχ<χ και κατδίκες. Αυτή ήταν η καλύτερη εκδρομή. Ελπίζω να πάμε και άλλες όμορφες εκδρομές.

Αέγκι

31

ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΑΙΓΙΝΑΣ ME AAATQZWi Οι μαθητές Ευτυχία, Ισμήνη, Άννα, Μάριος, Νεκτάριος, Ηώς, Λίλυ Ροζ, Δή­ μητρα, Πόπη, Εύα, Θάνος, Βασιλική, Δημήτρης, Έλενα δούλεψαν αυτό το σχέδιο εργασίας, με θέμα «η ιστορία της Αίγινας... με λίγα λόγια», όταν ήταν στη Β τάξη, 2013-2014, στο Ιο δημ. σχ. Αίγινας. Δασκάλα της τάξης: Ιωάννα Νικολαΐδου

^

Η ΣΥΝΤΑΓΗ ΥΛΙΚΑ:

! Sóan αλάΤι ψιλό, Ι §όση νερό, 3 ζόσεις αλεύρι, \ κουΤαλιά σούπας κρεμόρίο (συντηρητικό, από Το φαρμακείο)

ESCTEAEXH:

μαγειρεύουμε όΧα Ύα υλικά σΤην Κατσαρόλα, afou βάλουμε Ζ κουταλιές λά8ι, ανακατεύοντας συνεχώς, μέχρι Το ζυμάρι Va μαζευτεί σαν μπάλα πάνω σΤ«ν f ΰλη/Μ κουτάλα, ΤόΤε βγάζουμε Τη Ζύμη πάνω σΤον πάγκο Και Ζυμώνουμε, γνεΤαι μια λεία ζύμη, διατηρείται σΤο ψυγείο πολύ Καιρό.

- •; ι.· Λ

33

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΠΕΡΔΙΚΑΣ

Το λεύκωμα της Αίγινας Τα παιδιά της Ε' και της Στ' δημοτικού δούλεψαν με τη δασκάλα τους, την κυρία Σωζία ένα λεύκωμα του τόπου τους. Μίλησαν για τα παλιά, συζήτησαν για τις ασχολίες των κατοίκων, τη φύση αλλά και τα προβλήματα που αντιμε­ τωπίζει η Πέρδικα σήμερα. Μάλιστα, έγραψαν και επιστολή στον Δήμαρχο!

Γράψε μια διήγηση κατοίκου από τον τόπο σου, που να εξηγεί την προέλευ­ ση της ονομασίας του.

""~^jpf'M

Το »optò μας ΠΗρε Το όνομα Ύσυ γΐΛϊί σΤην Τοποδεσί^ υπήρχαν πολλές πέρ&κες. Είχε πολλά $άσν\ κα\ ακόμη m\ σψερα uìrópxouv πέρδικες. Σώ&σς

^ Με ποιους τρόπους συνδέεται ο τόπος σου με την πρωτεύουσα του νομού; Γράψε ένα μικρό κείμενο που να εξηγεί στους επισκέπτες που ξεκινούν από εκεί, πώς μπορούν να φτάσουν στον τόπο σου. Πηγαίνεις στο λιμάνι Tow Τίεφα\ά κα\ από εκεί παίρνεις εν« καράβι κα\ φτάνεις στην Αίγινα σε μία ώρα κα\ \0 λεπΎά. 'Οταν ψτάσεις, μπορείς Va έρ&εις.σΤγιν ϊ\έρο"\κα με Τσ λεωφορείο ή με Ύα%\ Η με Ύο αυΎού/ηΎδ σου. Η Τ\έρ8\κα αηί%ε\ *? τζλμ. από Την Αίψνα. Σ-ώεσς

Λ

) ί

L ' Με τι ασχολούνται οι κάτοικοι τον τόπου σου; Οι κάτοικοι του τόπου μου ασχολούνται με το ψάρεμα, τη γη και την οικοδομή. Γ " 7

Λαυλεόσυν σΥα 5©/ο&*εί«,

Χαλκοί, q-_..

ηλεκΤρολ6Ίο,

î^ro

Μάθε ποια επαγγέλματα υπήρχαν στον τόπο σον και δεν υπάρχουν πλέον.

ν ^ τ ^ ε ς π ο . γυρνούν σ Τ σ

χωρ-é m « ρ ώ ν ^

ν

Έπλενα κ*'τροχών

Ελεγε ν\ y\aya μου όΎ\ ο γανωτής κρατούσε Καζάν\ κα\ ΚαΎσαρόΧ\α. ΫΛρΧος

^έσ^σεέν^τσσυβ^. ΠΛν^γιώΤΛ Μάθε y(« τα βουνά που υπάρχουν κοντά στον τόπο σον και γράψε ένα ποίημα για κάποιο απ' αυτά.

Ότα\/ ΰΝΖ§& στο Όρος Ύσ μεγάλο, da δω Τον ουρα\/σ Κα\ da ^αμο^εΧάε\\ ΣωΙ\α Ηαρ\α

1 ο

Γράψε πληροφορίες για κάποιο σπήλαιο της περιοχής σου.

Ο πατέρας μου πήγε στΜ ψωκοση^ά κ*> ειοε κοκάλα ψ^ρ,ών. Κ*, ε ί & „ ΐ Λ ου & κα\ ^ γ ε mo ^έσ* κΜ είδε Τρε,ς w é ç «Ρωοες. Κ*. μονέ<?ερε ψω^ραψίες. Σωιία Ηαρία

Μάζεψε πληροφορίες για τα άγρια ζώα που υπάρχουν στον τόπο σου.

Yïï<âp*ouv αλεπούδες, &γρ\α κουνέλι«, λΛγοΓκΛί φίϊΐΛ. Αντώνης *

•:••;•.

Δεν υπήρξαν Λλεποόίες ΛΛΛΛ έφυγαν ΛΠΟ Τσ ΚένΤρο Τ\ρσσΎασ\ας «δγριων Ζώων κ^ι έτσι ττσλιίσΤεψΛν. Σώεος

35

Υπάρχουν αναβαθμίδες; Να τις φωτογραφίσεις ή να τις σχεδιάσεις.

Ηα\ εκεί. "Τώρα σ\ περισσότε­ ρες EWM γκρεμισμένες. Π^ν^γιώτης

ΣΤ^ν Τ\έρ5\κα σι α\?αβα%μ\$ες ονομάζονται σκαλιά ή σκάλες.

TÎÇ έφηα>ο/0Μ σι χωρικοί y\a Va καλλιεργήσουν σιΤ^ρι και XaxaWÂ και γιατί Το έδαφος HTÌ*V K^T^ifOpiKO. <ρ'... <® Σώζος

Υπάρχει βιβλιοθήκη στον τόπο σου;

Η β,βλκΛ** Του Τόπου μ*ς βρίσκεΤ^ σΤο χώρο Του σχολείου μ*ς. Φτ^χτ*κε το 2013 «né την S W * μ Λ ς εττεΑ το είχε όνειρο ν * το κάνε«. Φιλσ. κ» ^

tóì-ο,κο, της Π έ ρ ^ ς με *«*. V* ^ βιβλία. KopiV^

χ σ Μ

Ϊ Τ Ο Λ Λ Λ

Μάθε αν υπάρξουν Λογοτέχνες, γλυπτές, ζωγράφοι με καταγωγή από τον τόπο σου.

Βώ έζησε ο Νικόλαος Αίσβας συγγραφέας Και ποιητής Που έγραψε Το ποίημα Γαρούψω, Οι ϊταλισί ΠερδικιώΤες γνώριζαν Το ιτοΐΜμ^ Λττέ|ω, Τον ί ^ π ο ύ σ ^ ν Γτολιί. Το orrÌTt Του ΗΤ^,ν στην παρ^λί* 5ίπλΛ σΤσ μ^αΙ^Αέκα'. Ο γ\ϋ~ ÎTTMÇ ΜΤέ.β.νΤ ΚέννενΤι έζησε σΤσ Σ^ενΤσφ, κ*, είν*. πολύ σττσυ^ίσς yua Τα έργα πάν έχει ψΤιάξεί, Τ\αναγ\ώΤης

G

U

36

Μάθε για τις θρησκευτικές γιορτές και τα πανηγύρια που γίνονται στον τόπο σου αλλά και για τους παραδοσιακούς χορούς.

Παραμονή Χριστουγέννων λέμε Τα κάλανΤα. Των ΦώΤων ρίχνει ο Παπάς Τον σΤαυρό σΤν\ θάλασσα. Οπο\σς Τον πιάσει μαζί με Τους υπόλοιπους γυρίζουν σΤο χωριό για Va Τον προσκυνήσουν. Παναγιώτα

Του Αγίου Σώστ« γίνεται ^ λ σ toMWfn όησυ εμείς ψ ω ν ι ζ ο ^ noXXâ ψ ά γ μ α γ 2 μ ε

-Τ'σης ερκονΤαι πολλοί ξένοι. Σώζος

ΕρχσνΤαι διάψοροι άν&ρωπσι κα\ πουλάνε γλυκά, παιχνίδια κα\ λουκουμάδες. Αντώνης Ρίχνουμε Το σΤαυρό σΤο λιμάνι Και οι νέοι γυρίζουν σΤο χωριό. ΎσάνΤ

Τις απόψ\ες χόρευαν και Tpja^ουΖούσαν σψΤο σΤα Τρύ \α, παίζανε (Αερικές <f σρές είχανε κα\π<?· βιολί και ΧαούΤο. Βίκυ

Υπάρχουν στον τόπο σου περιβαλλοντικά προβλήματα;

Ένα από Τα περιβαλλοντικά προβλύμαΤα Του Τόπου μας είναι Τα πεύκα. ΦεΤος είχαμε μεγάλο πρόβλημα με Τις κάμπιες. Για Va πηγαίνουν Τα παιδιά Va παίζουν ξέγνοιαστα έπρεπε Va ρίξουν ψάρμακσ. Το αποτέλεσμα ήΤαν Va |ερα&σύν Και Va μν\ν , ' έχουν αυΤνϊ Τ/ιν |εγνσιασΤΜ χαρ^. r Πχουμε μια τταιοι/cn χαρά π .. <•_ r ..,;· / Ι ΙαναγιωΤα άλλα οεν παίζουμε ma εκεί, έχει κάμπιες. Καλλιόπη 'ΕπειΤα είναι Τα Τσιγάρα που Τα πετάνε Και Το δάσος πιάνει <ρωΤιά. Κάρλος Δεν μου αρέσει οι κούνιες που είναι σΤα πεύκα γιαΤί είναι παλιές. ΜπριΤίίλνΤα

Δεν μου αρέσει που σι ψαροταβέρνες πετάνε Τα σκουπίδια Τους σΤν\ θάλασσα Και που υπάρχουν πολλά σκουπίδια σΤα οχυρά. ΥρκσΤος

Γράψτε ένα σύντομο γράμμα στην Τοπική Αυτοδιοίκηση με τις προτάσεις σας.

Θα Ηδελ« Va σας προτείνω λύσεις γα Ύα ΈεμαΎα Του Τόπου μας. ha Ύα πεύκα s/a έρθουν εδικοί επιστήμονες γα να μελετήσουν Την καΤάσΤασΆ. Για Τα σκουπίδι* να Tonodzrndouv KÜSrn απορρίμματα ώσΤε Va évai η μόνη Τους λύση ÓT*V &έλσυν ν<Λ πεΤά$συν κΑΠ. ΗΛ ^W εκτρέπετε στους κυνηγούς ν.« πηγαίνουν στη Κονή ΚΛΙ να σκοτώνουν ΤΛ πανέμορφα ΐώ*. Ζας παρακαλώ, &δοΤε προσοχή σΤην επισΤολη μου, είμαι πολύ λυπηρένη που καΎασΎρέ^εΎαι Ύο όμορφο χωριό μου, / KopiV«

* *

")'

Επίσης, Va καθαριστούν Ύα σκύρα ψα Va πηγαίνουμε πολλές βόλτες. Καλλιόπη

Α λ Λ οι άν&ρωποι Va ψοσπαΜσουν Va μην πεΤάνε απορρίμματα μέσα σΤ« 8άλ*σσ« γι* να κάνουμε ωραία και Καλά Ύομηάν\σμας, Ίχύήα Ί-ύλ$\α

θ Λ

Τους atn θάλασσα Και όσο, ΜΎθϋ

^^ουνναΥψωροΖαί

ΣΤον Τόπο μου, μου αρέσει η dea προς Τη Ηονπ, κι ótav κάνουμε Ύη 8ία6ρομκ από Την ΠεροΊκα arm Hviva.

T\aVay\&Ta

ειν«. σκουπιδότοπος. ΖρίνΤα

*ηδ

2ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΙΓΙΝΑΣ

«Ματιές» στο Κυβερνείο

Τ ο ΓΕΙΤΟΗΙΚΟ ΗΑΣ «ΚΥΒΕΡΗΕΙο» Το Κυβερνείο της Αίγινας βρίσκεται στο κέντρο της πόλης κοντά στη ΜηφίΛιηττος: τρόπολη, τη Βιβλιοθήκη και το 2° Δημοτικό σχολείο (το σχολείο μας). Εδώ hXéfœjSpoç έμεινε ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας, ο Ιωάννης Καποδίστριας, όταν (μ&8ητες ήρθε στην Αίγινα στις 26 Ιανουαρίου του 1828. * ^5«ς) Το κτήριο ήταν διώροφο και δεν είχε καμιά πολυτέλεια. Στον επάνω όροφο έμενε ο Κυβερνήτης, υπήρχε το γραφείο του και τα γραφεία των κυ­ βερνητικών υπαλλήλων. Αργότερα, όταν έφυγε ο Καποδίστριας, το κτήριο εγκαταλείφθηκε. Οι κάτοικοι της Αίγινας το θυμούνται κυρίως σαν σχολείο, αφού από το 1932 μέχρι το 1980 φιλοξένησε το Γυμνάσιο της Αίγινας, στο οποίο φοιτούσαν και παιδιά από τις γύρω περιοχές Μέθανα, Πόρο, Επίδαυρο, Αγκίστρι, ενώ αρ­ γότερα λειτούργησε και σαν Δημοτικό σχολείο. Μέχρι πριν 3 χρόνια από το μπαλκόνι του σχολείου μας ή την αυλή, βλέπαμε πολλούς Έλληνες αλλά και ξένους να το επισκέπτονται, να το φω-

•

τογραφίζουν και να φωτογραφίζουν και το σχολείο μας. Ήταν ένα ευχάριστο διάλειμμα από τα μαθήματα μας η παρουσία τόσου κόσμου και ιδιαίτερα των σχολείων που έρχονταν και μας ξεσήκωναν με τις φωνές τους. Η κατάσταση του κτηρίου δεν ήταν πολύ καλή, γι'αυτό εδώ και 3 χρό­ νια ξεκίνησε η επισκευή του, που όμως, σαν άλλο γεφύρι της Άρτας, δε λέει να τελειώσει.

Τ ο «ΚΥΒΕΡΗΗο» ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΣύΧβχα

Etil«)

Μοιραζόμαστε την ίδια αυλή με το ιστορικό Κυβερνείο του Καποδίστρια. Μας κάνει περήφανους που στο νησί μας έχουμε ένα τόσο σημαντικό ιστο­ ρικό κτήριο και μας αρέσει κάθε μέρα που βγαίνουμε από την τάξη, να το βλέπουμε να υψώνεται απέναντι μας ψηλό και αγέρωχο. Αυτό ήταν το πρώτο σχολείο των παππούδων και των πατεράδων μας, πριν χτιστεί το δικό μας, που λειτούργησε το 1974.Χαιρόμαστε που εδώ και 3 χρόνια φτιάχνεται και ελπίζουμε μετά την επισκευή του να αντέξει για πολλά ακόμη χρόνια. Σήμερα η μορφή του έχει αλλάξει, έχουν φτιαχτεί οι τοίχοι και η σκεπή, αλλά μας στενοχωρεί που οι εργασίες αυτές αργούν τόσο πολύ, για­ τί κλείνει τη μισή αυλή του σχολείο μας. Περιμένουμε ανυπόμονα να τελειώ­ σει και να ανοίξει πάλι τις πόρτες του στους επισκέπτες της Αίγινας.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ «ΚΥΒΕΝΕΙοΥ» ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ Hupmrn

Το Κυβερνείο της Αίγινας είναι ένα διώροφο πετρόκτιστο κτήριο με ξύλινη κεραμοσκεπή, χτισμένο το 1803. Το κτήριο ανήκε στον αρχιμανδρίτη Γρηγόριο Μοίρα και ανακατασκευάστηκε από τον Κεφαλλονίτη μηχανικό Θεό­ δωρο Βαλιανάτο, για να στεγάσει στον πρώτο όροφο το γραφείο και την κατοικία του πρώτου Κυβερνήτη του νεότερου Ελληνικό κράτους, του Ιωάν­ νη Καποδίστρια. Στο ισόγειο στεγάστηκαν οι πρώτες κυβερνητικές υπηρεσίες. Αργότερα, σε ισόγειο κτήριο που χτίστηκε στην αυλή του, λειτουργεί από το 1949 η Δημόσια Βιβλιοθήκη. Τα επόμενα χρόνια το κτήριο του Κυβερνείου εγκατα­ λείφθηκε και ερήμωσε. Όμως το 1895 έγινε δημοτικό σχολείο Θηλέων, ενώ το 1898 στο ισόγειο στεγάστηκε το Αρχαιολογικό Μουσείο. Από το 1932 στεγάστηκε το Γυμνάσιο της Αίγινας-που έκλεισε με τη Γερμανική Κατοχή και άνοιξε πάλι μέχρι το 1980. Από το 1989 στεγάστηκε το Ιστορικό αρχείο

~

;

της Αίγινας, που μετακόμισε προσωρινά λόγω των επισκευών. Το Κυβερνείο είναι γνωστό και ως «παλάτι του μπάρμπα Γιάννη» ή «Καζάρμα». Το 2ο Δημοτικό σχολείο, δηλ. το σχολείο μας, μοιράζεται την ίδια αυλή με το Κυβερνείο και τη Βιβλιοθήκη από το 1974. Πριν, το σχολείο μας ήταν στο ισόγειο του Κυβερνείου. Η μητέρα μου δεν το πρόλαβε σαν σχολείο, γιατί τη χρονιά που πήγαινε Νηπιαγωγείο ξεκίνησε η λειτουργία του 2ου Δη­ μοτικού (που φιλοξένησε για μερικά χρόνια και το Νηπιαγωγείο, που ήταν στην αίθουσα Τελετών του σχολείου).

&&

•

,_

g

S1

•'Jf 1$ ' I

ΓιανκοΜ^ ζ φ τ η Ç ? i a 3 m )

ΑΝΔΡΕΑΣ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ - ΝΙΚΟΣ ΜΑΙΛΑΗΣ μαθητές του Ιου Γυμνασίου Αίγινας

Τη δική μου Αίγινα... θα την αποτυπώνει μια νέα εφαρμογή για κινητά!

//"Λ λα ξεκίνησαν από μια ανάρτηση στο face book για την ψηφιακή εφαρV-' μογή των μονοπατιών της Σίφνου. «Θέλω να δημιουργήσω μια παρό­ μοια για android κινητά για την Παλιαχώρα», έγραψε ο μαθητής της Β τάξης του πρώτου Γυμνασίου Αίγινας Ανδρέας Ν. Γιαννούλης.

- Ξέρεις από προγραμματισμό και ανάπτυξη εφαρμογών; ήταν η αυθόρ­ μητη ερώτηση μου.

- Α!, αυτός και ο Νίκος ο Μαΐλλης είναι ειδικοί, μου απάντησαν οι υπό­ λοιποι. Και έτσι άρχισαν να συγκεντρώνουν υλικό. Τα απογεύματα της Παρα­ σκευής είναι κλεισμένα για φωτογράφίση. Οι τρίποδες στήνονται και τα απο­ τελέσματα είναι σχεδόν επαγγελματικά.Ο Νίκος επαληθεύει τις συντεταγμέ­ νες με το GPS γιατί πρέπει να συνδεθούν με τις εκκλησίες και να γίνει ο ακριβής προσδιορισμός. Οι νέες τεχνολογίες είναι ένας νέος τρόπος να μελετηθεί η Τοπική Ιστο­ ρία. Η οικοδόμηση της γνώσης απέκτησε προσωπικό νόημα, αφού προσδιο-

ι

ρίσθηκε από τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και τους ατομικούς ρυθμούς μάθη­ σης των μαθητών. Ασφαλώς έχουμε πολλή δουλειά ακόμη και για την επομένη σχολική χρονιά. Τώρα συγκεντρώνουμε φωτογραφίες και διαμορφώνουμε τα κείμενα,τα οποία πρέπει να είναι μικρά και περιεκτικά. Ας ελπίσουμε ότι και άλλοι συμμαθητές τους θα βοηθήσουν γιατί οι στόχοι είναι φιλόδοξοι.Θέλουν να μεταφράσουν τα κείμενα στα Αγγλικά,Όμως και η ικανοποίηση τους, όταν θα δουν την εφαρμογή να χρησιμοποιείται από τους φίλους του «Μυστρά της Αίγινας», θα είναι το δώρο τους. Ρωτήσαμε τον Ανδρέα ποιοι θα είναι πιθανοί χρήστες της εφαρμογής τους, πώς θα μαθευτεί ότι υπάρχει και πώς ξεκίνησε το ενδιαφέρον τους για τέτοιου τύπου δουλειά: Η εφαρμογή αυτή θα χρησιμοποιείται κυρίως από ξένους και γενικά επι­ σκέπτες που θέλουν να κάνουν κάτι παραπάνω από το να κάτσουν σε μία καφετέρια. Η εφαρμογή αυτή θα μεταγλωτιστεί σε όσες περισσότερες γλώσ­ σες γίνεται με αποτέλεσμα την καλύτερη κατανόηση από ξένους τουρίστες. Η εφαρμογή θα παρουσιαστεί σε κάποιες ιστοσελίδες στο internet, θα υπάρχει στο Facebook και θα προσπαθήσουμε να το εισαγάγουμε σε όλες τις ιστοσελίδες που ασχολούνται με την Παλιαχώρα.

Η απόφαση της εφαρμογής πάρθηκε λίγο παράξενα. Δεν θέλαμε ακριβώς να την φτιάξουμε, κατά κάποιο τρόπο "ζηλέψαμε" ένα άλλο νησί που είχε φτιά­ ξει κάτι παρόμοιο και έτσι αποφασίσαμε να αφιερώσουμε χρόνο για να δημι­ ουργήσουμε και εμείς κάτι τόσο πρακτικό για το νησί μας. Πριν όμως οριστι­ κοποιηθεί η απόφαση, σκεφτήκαμε ότι το Internet κυρίως σε συνδυασμό με

43

s

- «

è

*

WËÊÊBÊËÊBÊÊÊSBËÊBÊSBÊÈ τις ηλεκτρονικές συσκευές, όπως κινητά και τάμπλετ, είναι το μέλλον της εποχής μας, τουλάχιστον έτσι φαίνεται. Το μάθημα της πληροφορικής (ΤΠΕ) δεν έχει εμπλακεί μέχρι τώρα στη δημιουργία, περισσότερο επειδή δεν υπάρχουν πολλοί μαθητές οι οποίοι να μπορούν σοβαρά να ασχοληθούν με την εφαρμογή αλλά δεν υπάρχει και ανάγκη. Θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τη βοήθεια πολλών στην εμ­ φάνιση της εφαρμογής, αλλά προς το παρόν βρίσκεται ακόμη στο στάδιο ανάπτυξης του βασικού κώδικα. Όλη η δουλειά που έχει πραγματοποιηθεί μέχρι τώρα έχει γίνει με τη βοήθεια της κυρίας Αννίτας Λεούση, που ήταν πρόθημη να μας συνοδεύσει στην Παλιαχώρα, ώστε να τραβήξουμε φωτο­ γραφίες, επίσης μας βοήθησε με όποια δυσκολία είχαμε. Μέχρι στιγμής η εφαρμογή αναπτύσσεται χρησιμοποιώντας τη γλώσσα προγραμματισμού Java μαζί με C και για τυχόν μελοντικά animation jQuery. Την εφαρμογή την αναπτύσσω εγώ, ο Ανδρέας Γιαννούλης, ο Νικόλας Μαΐλλης σημειώνει τις συντεταγμένες απο κάθε εκκλησία ώστε να μπορούμε να τις βάλουμε στο Google Maps, με αποτέλεσμα ο κάθε επισκέπτης να μπορεί να οδηγηθεί ακριβώς στην εκκλησία που αναγράφεται, επίσης τραβάει τις φωτογραφίες μαζί με εμένα. Η εφαρμογή θα πρωτοκυκλοφορίσει για Android 4.4+ και μετά απο κά­ ποιους μήνες για IOS 8+.

ι; m •

ΒΙΚΥ ΚΟΥΝΑΔΗ μαθήτρια του 2ου Γυμνασίου Αίγινας

Στα

μονοπάτια της Αίγινας

έτος, με την Ομάδα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης του Σχολείου μου, του 2ου Γυμνασίου Αίγινας, επιλέξα­ με να μελετήσουμε «Τα μονοπάτια της Αίγινας».Έτσι, κατά τη διάρκεια των εξορμήσεων, στις οποίες συμμετείχα, «γνωρίστηκα» με έναν άλλο κόσμο του νησιού μας. Πραγματικά, δεν ήξερα ότι στις ορεινές περιοχές της ì•ι •"•-,.'.·•• ·' Αίγινας, πάνω στα βουνά, υπάρχουν τόσα μονοπάτια. Αυτά ήταν κάποτε οι μοναδικοί τρόποι επικοινωνίας και μεταφο­ ράς ανάμεσα στους μικρούς οικισμούς των βουνών. Ευτυχώς, με τη συμβολή δύο συλλόγων, των «Ενεργών Πολιτών» και της «Ανάβασης», αλλά και πολλών απλών αν­ θρώπων, τα περισσότερα είναι χαρτογραφημένα πλέον. Στις εξορμήσεις της ομάδας μας διαπίστωσα ότι είναι αριθμημέ­ να και σηματοδοτημένα με μικρές πινακίδες, ταμπέλες με ένδειξη της κατεύθυνσης του κάθε μονοπατιού. Το ενδιαφέρον όμως των τοπικών φορέων, απ' ότι φαί­ νεται, δεν σταμάτησε σ' αυτά, καθώς έχουν γίνει κλαδέμα­ τα, για να είναι η πρόσβαση και η διάβαση τους πιο εύκολη. Έτσι ο περιπατη­ τής έχει την ευκαιρία να θαυμάσει ανεμπόδιστα τη θέα, που σε πολλά σημεία σου κόβει την ανάσα, και να ανακαλύψει την πλούσια χλωρίδα των περιοχών που πλαισιώνουν τα μονοπάτια. Πολλά από τα αυτά, όπως στο Όρος ή στην Παλιαχώρα, οδηγούν σε αρχαιολογικούς χώρους, ξωκλήσια, σουβάλες, αλώ­ νια, μοναστήρια εξαιρετικής ομορφιάς. Περπατώντας τα, ένιωσα να ανοίγεται μπροστά μου μια νέα Αίγινα. Είδα σημεία του νησιού μου που δεν ήξερα πως υπάρχουν. Η λέξη «νησί» παραπέμπει άλλωστε σε θάλασσα και αφροστεφανωμένες ακτές, όχι σε ορει­ νά μονοπάτια και βουκολικά τοπία. Βέβαια, όσο όμορφα και να φαίνονται τα παραπάνω, η ειδυλλιακή εικό­ να αμαυρώνεται μπροστά στη θέα των σκουπιδιών, στα διάσπαρτα παρατη­ μένα έπιπλα και τις παλιές οικιακές συσκευές που στοιβάζονται από τους

'

: ..; •

•

·

45

-

,

•

•

•

•

•

•

.

;c"iv'F-,?η'·!'?'

46

ασυνείδητους, που μετατρέπουν το τοπίο σε χωματερή. Κάποια κτίσματα, επίσης, που έχουν «στηθεί» χωρίς σχέδιο και γούστο, μάντρες ή ακόμα καλώ­ δια από το δίκτυο της ΔΕΗ, παρατημένα μπάζα από παλιές οικοδομές και κλαδέματα κήπων, μας προσγειώνουν ανώμαλα στην άλλη εικόνα της Αίγι­ νας, που τόσο μας δυσφημίζει. Πάντως, κάποια μονοπάτια είναι ιδιαίτερα δύσβατα ακόμη και πρέπει να υπάρξει υποστήριξη από την πολιτεία στους φορείς που ενδιαφέρονται, έτσι ώστε η χρήση των μονοπατιών να είναι εύκολη και χωρίς κινδύνους για τους επισκέπτες τους. Σήμερα, μπορούν να αποτελέσουν πόλο έλξης για τον του­ ρισμό στο νησί μα και αληθινό παράδεισο για τους περιπατητές. Πέρα απ' όλα αυτά, για μένα τα μονοπάτια ήταν σαν ένας κρίκος σύν­ δεσης μου με το παρελθόν. Σα να έβλεπα στις εξορμήσεις μας τους προγό­ νους μας στην Παλιαχώρα να τα χρησιμοποιούν ως δρόμους διαφυγής απ' τους εχθρούς και τους πειρατές. Σα να έβλεπα τον Άγιο Νεκτάριο να ανηφο­ ρίζει το μονοπάτι προς τη Χρυσολεόντισσα. Σα να έβλεπα τους παλαιούς εργάτες να τα χαράζουν με φτυάρια και λοστούς, χωρίς GPS και εργαλεία χαρτογράφησης. Τότε που ο χρόνος μετριόταν σε μεροκάματα κι όχι σε Ευρώ και οι άνθρωποι επικοινωνούσαν περπατώντας και όχι σερφάροντας.

: ..ν:. | | 8

•.••: •.:•:. Μ

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΩΣΤΟΠΟΎΛΟΥ μαθήτρια στο Γυμνάσιο Μεσαγρού-Αγ. Μαρίνας

Αίγινα, ο δικός μου τόπος

Ελαιογραφία από τις Ρομέλα Κολτσινάκου & Βίκυ Χανιώτη, μαθήτριες της Β'τάξης Γυμνασίου

ο πανέμορφο νησί μας, η Αίγινα, υπάρχει εδώ και αιώνες. Ο ρυθμός της εξέλιξης της είναι ταχύτατος. Ένα μεγάλο πλεονέκτημα του τόπου μας είναι η ύπαρξη της θάλασσας. Πολλοί άνθρωποι άρχισαν να ασχολούνται με τη ναυτιλία, με αποτέλεσμα να εισαχθούν νέες ιδέες και αυτό βοήθησε στο να διευρυνθούν οι ορίζοντες των κατοίκων. Από τότε υπάρχει μια συνεχής πρόοδος, η οποία επικρατεί μέχρι και σήμερα. Κάνοντας όμως μία μικρή και σύντομη χρονική αναδρομή, μπορούμε να επαναφέρουμε στη μνήμη μας τη δόξα της Αίγινας. Τότε που ο Καποδίστριας έκανε το νησί μας την πρώτη πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους. Αυτά που ήδη ειπώθηκαν μπορούν να θεωρηθούν και ως ήδη γνωστά

Τ

48

γεγονότα. Υπάρχει όμως ένα ερώτημα, πώς και από πού ξεκίνησαν όλα; Μια ματιά στο παρελθόν θα ήταν κατάλληλη για να λυθεί αυτή η απορία. Οι κάτοικοι έπρεπε να βρουν τρόπο έτσι ώστε να ζήσουν και να έχουν τα απαραίτητα, φαγητό και ένα σπίτι για να μένουν. Αυτή ήταν και η αρχή των αιγινήτικων επαγγελμάτων. Ο τόπος μας διέθετε μέρη, που εκμεταλλευόμε­ να καταλλήλως από τους ανθρώπους, μπορούσαν να προσφέρουν τα αγαθά που είχαν ανάγκη. Κάπως έτσι ξεκίνησε δειλά δειλά το χτίσιμο του αιγινήτικου πολιτισμού μας. Η θάλασσα ως πρωταρχικός παράγοντας έφερε τα πρώτα επαγγέλματα. Τον ψαρά, τον σφουγγαρά και τον στρειδά. Ο ψαράς και ο στρειδάς πουλού­ σαν στις οικογένειες τα απαραίτητα θαλασσινά, ενώ οι σφουγγαράδες που­ λούσαν σφουγγάρια είτε για διακόσμηση είτε για οικιακές χρήσεις. Οι βουνοπλαγιές και τα χωράφια ήταν ένα προνόμιο, για να δημιουργη­ θούν νέα επαγγέλματα. Κάποια από εκείνα ήταν οι αλωνάρηδες, οι νταμαριτζήδες, οι κανατάδες, οι καρβουνοποιοί, οι αβγουλάδες, οι αγωγιάτες, οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι. Οι αλωνάρηδες ήταν απαραίτητοι για την εποχή εκείνη. Στα αλώνια τους με τη βοήθεια ζώων άλεθαν το σιτάρι, δημιουργώντας έτσι αλεύρι που ήταν πολύ σημαντικό. Οι νταμαριτζήδες ήταν απαραίτητοι για την κατα­ σκευή οικημάτων. Στα νταμάρια τους εξόρυσσαν και λάξευαν πέτρες έτσι ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για το χτίσιμο. Οι κανατάδες έφτια­ χναν στα εργαστήρια τους τα πήλινα κανάτια τους. Χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά νερού, όμως αργότερα άρχισαν να τους δίνουν και άλλες μορ­ φές ή τα ζωγράφιζαν έτσι ώστε ο ρόλος του έγινε και διακοσμητικός. Τα δια­ κοσμητικά κανατάκια υπάρχουν μέχρι και σήμερα. Οι καρβουνοποιοί με κά­ ποιες ιδιαίτερες διαδικασίες έκαναν το ξύλο κάρβουνο και το πουλούσαν στα χωριά τους, σε εκείνους που τα χρειάζονταν. Οι αβγουλάδες ήταν μια ξεχω­ ριστή κατηγορία από τους κτηνοτρόφους. Είχαν αποκλειστικά κότες και πουλούσαν τα αβγά τους. Οι αγωγιάτες ήταν τα σημερινά ταξί. Ξεκίνησαν να δουλεύουν μεταφέροντας τα εμπορεύματα με κάρα που τα έζευαν σε άλογα. Τα μεταγενέστερα όμως χρόνια έκαναν και μεταφορές ανθρώπων. Ήταν ανα­ γκαίο, καθώς ο τουρισμός αυξανόταν και έπρεπε να βρεθεί κάποιος τρόπος, ώστε να μπορούν να μετακινούνται εύκολα οι τουρίστες. Ένα ακόμα κλασικό επάγγελμα ήταν οι αγρότες. Καλλιεργούσαν τα χω­ ράφια τους, ζούσαν από αυτό και πουλούσαν τα προϊόντα τους. Οι κτηνο­ τρόφοι εξέτρεφαν ζώα. Πουλούσαν προϊόντα, όπως τυρί, γάλα, αλλαντικά και κρέατα. Επίσης, σπανίως, μπορούσαν να προμηθεύουν κάποιον με αβγά ή ακόμα και να του πουλούν ζωντανά ζώα. Όμως οι ανάγκες των κατοίκων δε σταματούσαν εκεί. Περνώντας τα χρόνια, οι απαιτήσεις πλήθαιναν όλο και περισσότερο. Έτσι δημιουργήθηκε το επάγγελμα του οινοπαντοπώλη και του νερουλά. Στα οινοπαντοπωλεία πωλούνταν όσπρια χύμα, γάλα συσκευασμένο, λαχανικά και ίσως αβγά.

Ήταν όμως και χώρος συνάντησης για κάποιους. Δηλαδή, μπορούσαν να κα­ θίσουν εκεί με τους φίλους τους τρώγοντας ελιές ή σαρδέλες, οι οποίες ήταν ένα είδος πολυτελείας, και το συνόδευαν με μια κούπα κρασί. Το επάγγελμα του νερουλά αναπτύχθηκε περισσότερο μετά τη δεκαε­ τία του '50. Ο λόγος είναι, πως υπήρχε μεγαλύτερη ανάγκη από νερό, γιατί είχε κάνει τα πρώτα του βήματα ο τουρισμός. Τέλος ως νησιώτες που είμα­ στε, είχαμε και ακόμα έχουμε αδυναμία στη μουσική και στη διασκέδαση. Έτσι ξεκίνησε να υπάρχει το επάγγελμα των οργανοπαιχτών. Χωρίζονταν σε κομπανίες, όπως ονομάζονταν, και πήγαιναν σε γάμους, πανηγύρια ή άλλες γιορτές, για να παίξουν μουσική και να διασκεδάσουν τον κόσμο.

Μία μεγάλη επιθυμία μου είναι να υπήρχε μια μηχανή του χρόνου, έτσι ώστε να μπορούσα να πάω στην παλαιά Αίγινα, να δω από κοντά πώς έφερ­ ναν εις πέρας τη ζωή τους, να γνωρίσω ακόμα και να εξασκήσω κάποια από τα περιβόητα εκείνα παλαιά αιγινήτικα επαγγέλματα. Με μεγάλη ευχαρί­ στηση θα ήθελα, επίσης, να παρευρεθώ σε κάποιο γάμο ή πανηγύρι καταφέρ­ νοντας έτσι να δω πώς ψυχαγωγούνταν οι άνθρωποι εκείνη την εποχή. Με μία επίσκεψη σε ένα οινοπαντοπωλείο θα εξερευνούσα τα είδη και θα παρα­ τηρούσα τις συμπεριφορές μεταξύ γνωστών, αγνώστων και φίλων, ενώ έπαιρναν το μεζέ τους όλοι μαζί. Τέλος, αποκορύφωμα της «χρονικής εκδρο­ μής» θα ήταν να μπορούσα να γυρίσω πίσω. Τότε που ήμουν μικρούλα και ανέμελη, τότε που είχα τον χρόνο να κάθομαι με τον προπάππου μου στο βουνό και να παίζω με τον πηλό. Ακόμα θυμάμαι τη μυρωδιά του φρέσκου πηλού και το πόσο πολύ μου άρεσε να ασχολούμαι μαζί του. Επίσης, αξέχα­ στη θα μου μείνει η φωνή του προπάππου μου λέγοντας «Έλα, Βασιλική, άσε

τον πηλό και πλύσου να φύγουμε», καθώς έβαζε τα κανατάκια να ψηθούν. Αχ! Αναπολώ όλες αυτές τις στιγμές, μου λείπεις παππού, μπάρμπα Γιάννη Ασημαντώνη κανατά! Ακούγοντας τη λέξη Αίγινα, ένα ρίγος διαπερνά το κορμί μου. Στο μυα­ λό μου επανέρχονται αναμνήσεις από το τι έχει καταφέρει ένα απλό και τα­ πεινό νησάκι. Το πώς από το «τίποτα» έχει πλέον γίνει η πασίγνωστη Αίγινα! Όλοι οι τουρίστες την αγαπούν. Πλέον βρίσκεται ανάμεσα στους πρώτους τουριστικούς προορισμούς. Οι παλαιοί Αιγινήτες αξίζει να τιμούνται και να παραμένουν στη μνήμη μας. Εκείνοι είναι ένα φωτεινότατο παράδειγμα για όλους εμάς τους απογόνους τους. Και το τονίζω αυτό, γιατί για να είναι κά­ ποιος Αιγινήτης πρέπει να το νιώθει. Δεν αρκεί να το έχει μόνο ως όνομα καταγωγής αλλά και να το αισθάνεται βαθιά μέσα του. Χάρη στη γενναιότη­ τα και το σθένος τους, αντιμετώπισαν τη φτώχεια κατά πρόσωπο, βρίσκο­ ντας συνεχώς καινούριους τρόπους να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες της ζωής. Αυτοί, λοιπόν, είμαστε οι Αιγινήτες. Είναι καιρός να συνειδητοποιήσου­ με πόσο σημαντική είναι η παράδοση μας. Να τη συνεχίσουμε αποκτώντας μεγαλύτερο δέσιμο με τον τόπο μας!

51

ΠΡΟΝΟΗ ΘΕΟΛΟΓΙΔΟΥ - ΜΑΙΡΗ ΚΟΥΚΟΎΛΗ

«Ξένοι» στην Αίγινα

«ν/που γης και πατρίς», λέει η λαϊκή ρήση. Και δεν έχει άδικο. Διότι, αρκε­ τοί άνθρωποι έχουν περισσότερες από μία πατρίδες: εκείνη στην οποία γεν­ νήθηκαν και εκείνη στην οποία, για οποιονδήποτε λόγο, διαμένουν. Η Αίγινα απετέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί «πατρίδα» για πολλούς ξένης υπηκοότητας επισκέπτες της, οι οποίοι, γοητευμένοι από το φυσικό κάλλος, την ιστορία μα και το μοναδικό φως της, την επέλεξαν ως μόνιμο τόπο κατοικίας. Σαν κάτι να μίλησε μέσα τους και να τους ώθησε στην από­ φαση να μην την αφήσουν ποτέ. Έμειναν, αγόρασαν σπίτι, γνώρισαν κόσμο, αφομοιώθηκαν στην τοπική κοινωνία με τον δικό τους ξεχωριστό τρόπο. Δημιούργησαν παρέες με ομοε­ θνείς τους σαν άτυπες κοινότητες. Τους συναντάς στην αγορά, σε εκδηλώ­ σεις, στην καθημερινότητα του νησιού κι αισθάνεσαι πως αποτελούν αναπό­ σπαστο μέρος της. Κι έτσι είναι! Στις παρακάτω σελίδες φιλοξενούνται δυο λόγια για την Αίγινα με τη ματιά εκείνων: Πώς πρωτοήρθαν, τι τους έκανε να την αγαπήσουν, αν θα την άλλαζαν. Τους ευχαριστούμε που μας μίλησαν, μα περισσότερο που νιώθουν το νησί «δικό» τους... Φ*

Rena Pappas Παχιά Ράχη

52

ΓΕΝΝΗΘΗΚΑ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΩΣΑ στις Η.Π.Α. Όμως οι γονείς μου κατάγονταν α 7 ΐ 5 τ η Χάλκη της Δωδεκανήσου. Στην Ελλάδα ήρθα το 1974. Τα πρώτα χρό­ νια ζούσα στην Αθήνα, αλλά κάτι μου έλειπε... Έξι χρόνια μετά, το 1980, επισκέφθηκα την Αίγινα για πρώτη φορά. Αμέσως αισθάνθηκα πως αυτός ο τόπος, αυτό το νησί, είχε να μου προσφέρει όλα εκείνα που έψαχνα: την απλή ζωή κοντά στη φύση, τη φιλοξενία των ανθρώπων του. Άρχισα να μελετώ την ιστορία του, τα μνημεία, τους αρχαί­ ους ναούς... Εντυπωσιάστηκα! Η Αίγινα συνδυάζει τα πάντα: φυσική ομορφιά, βουνό και θάλασσα, παρά­ δοση και τέχνες, ενώ το εξαιρετικό φως της σε κάνει να θέλεις να ζήσεις εκεί!

Τα τελευταία είκοσι χρόνια κατοικώ μονίμως στην Παχειά Ράχη. Και κάθε πρωινό, που κοιτάζω το Όρος, νιώθω σαν την πρώτη φορά.

ΕΓΩ ΚΑΙ Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΟΥ ΣΑΡΑ ήρθαμε, για πρώτη φορά, στην Αίγινα τον Μάιο του 1968. Μείναμε, τότε, στο σπίτι της στενής μας φίλης Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ. Μόλις αντίκρυσα το λιμάνι, ήξερα βαθιά μέσα μου πως η Αίγινα είχε σπουδαίες εμπειρίες να μου προσφέρει.Ήταν ένα νησί γραφικό και ζεστό. Το περπάτημα έως το σπίτι της Κατερίνας ήταν ευχάριστο μα, όταν φτάσαμε σε

Philip Ramp Φάρος

αυτό, όλα έμοιαζαν ειδυλλιακά. Ήταν χτισμένο πάνω σε μια κορυφή και το σπίτι ήταν παλιό, μεγαλοπρεπές αλλά συνάμα τόσο οικείο - σπίτι για ανθρώ­ πους και για να το ζεις. Μείναμε κάποιες μέρες, κάναμε μπάνιο, συζητήσεις για τα πάντα (και για ποίηση, βεβαίως), έρχονταν φίλοι, μεζέδες, κρασί. Στα επόμενα χρόνια επιστρέψαμε αρκετές φορές στην Αίγινα, συμμετεί­ χαμε και στη συγκομιδή του φιστικιού... Όλα καλά κι όμορφα. Ώσπου, το 1972, μετακομίσαμε μονίμως στο νησί: πρώτα στη Μαύρη, μετά στους Αγί­ ους Ασωμάτους, στο Χαλικάκι, στο κέντρο της Αίγινας και, τέλος, σε δικό μας (επιτέλους) σπίτι στον Φάρο, όπου και συνεχίζω να μένω μόνος πια, κα­ θώς η σύζυγος μου πέθανε πέρυσι. Το σπίτι μας είναι εκείνο που ονειρευόμασταν πάντα και δεν σκέφτηκα

53

στιγμή να φύγω. Βρίσκομαι σε νησί, σε μικρή απόσταση από την Αθήνα (που μου επιτρέπει να δουλεύω), οι άνθρωποι εδώ είναι καλοί και ζω, όπως επιθυ­ μώ. Τι άλλο να ήθελα; *< Δημ. Τσικλέας Αγία Εφήνη

ΕΙΜΑΙ «ΞΕΝΟΣ» ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, αλλά εδώ και δέκα περίπου χρόνια μόνιμος κάτοικος του νησιού. Οι λόγοι, για τους οποίους ένας «ξένος» θέλγεται και, τελικά, αποφασίζει να ζήσει σ' αυτήν, είναι, σύμφωνα με την προσωπική μου, βεβαίως, αντίληψη οι εξής: lov. Η σημαντική σχέση του νησιού με την ιστορική, θρησκευτική και πολιτιστική παράδοση της χώρας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, βεβαι­ ωμένη από τους διασωθέντες αρχαίους ναούς, τα μουσεία αρχαίας, βυζαντι­ νής και σύγχρονης τέχνης, τις εκκλησίες και τα μοναστήρια.

2ον. Η διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος και η αξιοσημείωτη ποι­ κιλομορφία του που αφορά τα φυτά, δένδρα, άνθη ακόμη και πετρώματα σε διάφορες περιοχές του νησιού.

3ον. Η διατήρηση, στα περισσότερα μέρη, αρμονικής αισθητικής σχέσης μεταξύ του δομημένου χώρου και του φυσικού περιβάλλοντος.

4ον. Οι συχνές πολιτιστικές εκδηλώσεις, που δεν αφορούν μόνο τη σύν­ δεση του χτες με το σήμερα (παραδοσιακοί χοροί, παραδοσιακή μουσική) αλλά και αυτές που προβάλλουν σύγχρονα ρεύματα στο θέατρο, τη μουσική, τη ζωγραφική από Αιγινήτες, Έλληνες και αλλοδαπούς δημιουργούς και καλλιτέχνες, πολλοί των οποίων ζουν μόνιμα στο νησί 5ον. Η πλούσια δημοτική βιβλιοθήκη, που χρησιμοποιούν Έλληνες και ξένοι.

6ον. Το «φως της Αίγινας», πνοή ενέργειας και γαλήνης για τους αναζη­ τητές της ηρεμίας αλλά και της έμπνευσης.

7ον. Η γνωριμία μου με ανθρώπους των οποίων η προσωπικότητα, το πολυδιάστατο των ενδιαφερόντων τους και οι γνώσεις τους συνέβαλαν ση­ μαντικά στην εξέλιξη της αυτοσυγκρότησής μου. <*»

Δώρα Ντότα, Η ΑΙΓΙΝΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΑΤΡΙΔΑ ΜΟΥ. Ξεκίνησα μικρό παιδί για το άγνωστο και Σουβάλα • ε ίμ α ι τυχερή που έφτασα εδώ. Εδώ βρέθηκα μπροστά σε μια άλλη κουλτού­ ρα, μια άλλη θρησκεία, άλλες συνήθειες. Έμαθα όμως να μιλάω καλά την ελληνική γλώσσα και γνώρισα ανθρώπους που μου στάθηκαν σαν οικογέ­ νεια και δεν μ' άφησαν να νιώσω την πίκρα της ξενιτιάς. Εδώ έκανα αργότε­ ρα τη δική μου οικογένεια και γέννησα το γιο μου. Αισθάνομαι τώρα περη­ φάνια και αγωνία γι' αυτόν όπως κάθε Ελληνίδα μάνα για το παιδί της. Πατρίδα μου είναι η Αίγινα.

54

ΟΡΓΙΑΖΕ ΤΟ ΝΕΦΟΣ και η Αθήνα με είχε αρρωστήσει. Να φύγω μακριά, πίσω στη Γαλλία, δεν ήθελα. Στην Αίγινα είχα πάει κάμποσες φόρες για λίγες μέρες με τη γραφομηχανή στο καλάθι του ποδηλάτου και τα κουταβάκια σε μια τσάντα. Γιατί να μη μεταφερθώ μόνιμα εκεί, σε λίγα μίλια απόσταση; Η ησυ­ χία που πρόσφερε ταίριαζε με τη μοναχική δουλειά μου ως αρχάριας μετα­ φράστριας. Η ιδέα του νησιού, επίσης, με όσες ρομαντικές αναφορές κουβα­ λάει, με ενθουσίαζε: ένας μικρόκοσμος, που στο περίγραμμα του απεικονίζει την ίδια την ευτυχία. Δεν είχα όμως υπολογίσει ότι σε μία εποχή, χωρίς ακόμα κινητά και Ιντερνέτ, το να μένεις σε νησί έκανε τον πελάτη να σε βλέπει σαν μία χίπισσα αραγμένη στην παραλία. Για να αποδείξω, λοιπόν, πόσο συνεπής ήμουνα, ξε­ κίνησα τα πήγαινε έλα με τις «παντόφλες» με τη δισκέτα στο χέρι. Μα, άντε, να φανείς επαγγελματίας με τα καταραμένα απαγορευτικά! Το ειδυλλιακό σενάριο γινόταν πολλές φορές εφιαλτικό. Σε κάθε επιστροφή όμως, τα μοβ δίχτυα που με καλωσόριζαν μόλις πιάναμε το λιμάνι, με έπειθαν ότι είχα κά­ νει τη σωστή επιλογή. Τώρα πια μένω «στα βουνά». Εκεί πάνω, τόσο κοντά στην πρωτεύουσα, η ζωή φαίνεται να έχει σταματήσει 100 χρόνια πίσω για κάποια γεροντάκια και τσοπάνους. Κι εγώ αισθάνομαι προνομιούχος που βιώνω κοντά τους τους τελευταίους παλμούς από ένα κόσμο που αργοπεθαίνει. Άραγε πώς βλέπουν αυτοί την ξένη με το τάμπλετ και το Wifi της; Σαν ούφο; Την ήμερα πάντως που η γειτόνισσα μου, που κοντεύει 93 χρονών, μου είπε «Κυρά Αννα (έτσι με λέει πάντα), εσένα σε έχω περισσότερο από αδελφή, σε έχω σαν τη μάνα μου», είπα μέσα μου ότι όντως ρίζωσα στο χωριό.

Zeanne Roques Σφεντούρι

55

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΒΛΑΪΚΟΣ

Η δική μου Αίγινα //~\σο ταξιδεύω και γνωρίζω, παρατηρώ πως οι τόποι είναι σαν τους ανv y θρώπους, κανείς δεν είναι τέλειος και όλοι έχουν κάτι να σου δώσουν. Έτσι και η Αίγινα... Ψάχνω, λοιπόν, να βρω τη σωστή γωνία να την φωτογραφίσω, να σας την παρουσιάσω όσο πιο όμορφη και φωτογενή μου επιτρέπει η τέχνη μου και να την αναπαράγω αυτή τη φορά με λέξεις. Ομολογώ πως δυσκολεύομαι... Ίσως μια σειρά από ανεπιτήδευτες Polaroids την περιγράψουν καλύτερα. Ξέρετε, αυτές τις αυθόρμητες που τρα­ βάμε σε μια στιγμή χαράς, χωρίς να το πολυσκεφτούμε, χωρίς να μας ενδια­ φέρει η καλλιτεχνική αξία, το κάδρο και το φως. Αυτές που θα κρατήσουμε στο συρτάρι να μας θυμίζουν τη χαρά εκείνης της στιγμής και τίποτα άλλο. Μπορώ να γεμίσω ένα συρτάρι με τέτοιες Polaroids, ίσως και ένα τοίχο. Βλέπετε πως το ένα μας πάει στο άλλο: Η δική μου Αίγινα θα μπορούσε να είναι ακόμα και ο τίτλος μιας έκθεσης.

56

Καθώς θα ξεκινά η ξενάγηση στην έκθε­ ση, σαν πρώτη εικόνα θα 'χε σίγουρα το τάι­ σμα των γλάρων στη διαδρομή με το καράβι. Μετά, θα θελα να έχει μια τράτα να μπαίνει στο λιμάνι με το πρώτο πρωινό φως. Δεν θα παραλείψουμε μια ασπρόμαυρη φωτογραφία με δυο γέρικα χέρια να τρυγάνε στον Μέσαγρο ή να μαζεύουν χαμάδα με φόντο ένα με­ γάλο πεύκο. Θα 'θελα να έχει μια μεγάλη φω­ τογραφία με μια παρέα παιδιών μετά το μπάνιο, με κατάμαυρες πλάτες από τον ήλιο που φέγγουν. Να ανεβαίνουν το ένα στην πλάτη του άλλου και μετά στη μάντρα με τα φρέσκα φιστίκια για να κατευνάσουν τη πεί­ να τους. Επίσης, θα 'θελα να έχει την πασπάρα, υγρή, κολλημένη στα χέρια αγγειοπλά­ στη.Ένα ξύλινο παλιό καφάσι γεμάτο ξανθιές κατσούλες με φόντο την ψαραγορά, τόσο φρέσκιες που να νιώθουμε την μυρωδιά τους. Θα θελα να έχει μια λεπτομέρεια από δίχτυα, ξερά να λιάζονται γεμάτα προσμονή. Θα θελα να έχει τον ιδρώτα ίσως ενός οικοδόμου, ίσως του ταβερνιάρη ψήστη πάνω από τη φω­ τιά.

;

Και επειδή μια έκθεση χωρίς χρώματα δεν μπορώ ακόμα να φανταστώ, θα θελα να έχει κόκκινο. Το κόκκινο μιας παραδοσιακής φορεσιάς ή το περίπου κόκκινο μιας βουκαμβίλιας σε σοκάκι της Πέρδικας ή το απόλυτο βαθύ σχεδόν δραματικό κόκκινο του ηλιοβα­ σιλέματος. Και πράσινο, όχι έντονο, διακριτι­ κό, γήινο, δροσερό. Σαν το πράσινο της σκιάς του Αρχαίου Ελαιώνα... Πόσους ύπνους μας έχει προσφέρει ο ελαιώνας ούτε που θυμάμαι. Και φυσικά θα ήταν αδικία να μην έχει μπλε. Βαθύ μπλε, επιβλητικό, όπως αυτό της θά­ λασσας που φωτίζει τα πάντα στη συννεφιά. Σαν και αυτό που χρειάζονται τα λευκά πα­ νιά, για να φαίνονται ακόμα ομορφότερα και ταξιδιάρικα. Το μπλε που βλέπει ο ήλιος και φοβάται να βγει. Τώρα που είπα ήλιος, ξεχά­ σαμε το κίτρινο. Το κίτρινο της είναι ήπιο, δι-

57

I ' I "

'"

'i'-.ihà-'k

58

ί·\ί ΓΓ'ΟΠ/λΑΣΤΕΌΝ

59

ακριτικό, όμως κυρίαρχο. Ας το πούμε ώχρα. Με την ώχρα ξεκινούν οι ζω­ γράφοι της Αίγινας να καλύπτουν τον καμβά τους. Δεν χρειάζεται να την αναζητήσουμε την ώχρα, έρχεται παντού ακάλεστη. Στη γη της, στα βράχια, στις αντανακλάσεις του νερού, στα σπίτια, στους ανθρώπους. Με αυτό το χρώμα φτιάχτηκαν, από αυτό το χώμα. Η πρόσοψη ενός διατηρητέου παρα­ δοσιακού κτηρίου θα πρέπει οπωσδήποτε να συμπεριληφθεί. Και αν το θέ­ λουμε πιο βαθύ το κίτρινο, μια κολώνα του Ναού της Αφαίας λουσμένης με το χρυσό απογευματινό φως θα είναι ότι πρέπει. Ξεχάσαμε κάτι; Και οι άνθρωποι; τα πορτρέτα τους; Εκείνοι είναι που θα πλαισιώσουν την αφίσα της έκθεσης. Όχι όλοι. Η αφίσα θα 'θελα να είναι ένα πορτρέτο. Ένα ομαδικό πορτρέτο με τους δασκάλους που πέρασαν από εδώ. Μια χούφτα άνθρωποι που με έμαθαν να την ζω, να την ευχαριστιέμαι, να την σέβομαι. Τους ευχαριστώ και τους την αφιερώνω. Καθώς φεύγετε μην ξεχάσετε να κεραστείτε, έχει γλυκό του κουταλιού φιστίκι, είναι σπιτικό, από τα χέρια της μητέρας μου.

60

Jtz.

61

62

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΧΑΤΖΙΝΑ

Φυσικά προϊόντα διατροφής ως πολιτιστικός πόρος για την ανάπτυξη και την προβολή ενός τόπου. Μελέτη περίπτωσης: Το φιστίκι Αιγίνης1

> _ p ο φιστίκι Αιγίνης ως πολιτιστικός πόρος ήταν το αντικείμενο διπλωματι1 κής εργασίας, καθώς επίσης και η διερεύνηση και η μελέτη του τρόπου διαχείρισης του. Έγινε μία προσπάθεια να παρουσιαστεί το πώς η Αίγινα αξι­ οποιεί τα ανταγωνιστικά χαρακτηριστικά της και, συγκεκριμένα, το φιστίκι, το οποίο είναι ένα φυσικό προϊόν διατροφής, και ποια στρατηγική ακολουθεί ή σχεδιάζει να ακολουθήσει, έτσι ώστε ο πολιτιστικός αυτός πόρος να αποτε­ λέσει μία νέα πηγή εισροής εισοδημάτων στο άμεσο μέλλον. Η εργασία απο­ τελείται από δύο μέρη: το θεωρητικό και το εμπειρικό, στο οποίο περιλαμβά­ νεται και η έρευνα πεδίου. Δεν θα κουράσουμε τον φίλο αναγνώστη της «Αιγιναίας» με την παρά­ θεση λεπτομερειών για τη μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε σχετικά με την ανάπτυξη του θεωρητικού μέρους καθώς, επίσης, για την ανάλυση κάθε ερώτησης της έρευνας, με σχεδιαγράμματα και διαγράμματα. Όλα βρίσκο­ νται στη διάθεση όποιου το επιθυμεί2. Συνοπτικά στη διάθεση κάθε ενδιαφερόμενου βρίσκονται πληροφορίες σχετικά με: ε> τη σχέση του πολιτισμού και της διατροφής και τον ρόλο των τοπικών φυσικών προϊόντων διατροφής στη συγκρότηση του πολιτισμικού κε­ φαλαίου μιας περιοχής. > τη συμβολή της Αυλής Πολιτιστικής Κληρονομιάς στην ενδογενή ανάπτυξη.

1. Το άρθρο αυτό βασίστηκε στη διπλωματική μου εργασία με τίτλο «Φυσικά προϊόντα διατροφής ως πολιτιστικός πόρος για την ανάπτυξη και την προβολή ενός τόπου. Μελέτη περίπτωσης: Το φιστίκι Αιγίνης-Αίγινα» που εκπονήθηκε στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου «Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων» και ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 2015 με επιβλέπουσα καθηγήτρια την Δρ. Ευγε­ νία Μπιτσάνη και β'αξιολογήτρια την Δρ. Ανδρονίκη Κάβουρα.

2. Ύστερα από επικοινωνία στο email: dinac71@gmail.com

63

> τη σύνδεση των παραδοσιακών τοπικών προϊόντων με τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού καθώς και την αξιοποίηση τους ως πολιτιστικών πόρων. > την αποσαφήνιση βασικών όρων, όπως είναι η έννοια του brand (επω­ νυμία) και η διαδικασία branding. > τον ρόλο της ταυτότητας ενός τόπου και τη σχέση της με την επωνυμία προορισμού (destination branding). > το ζήτημα της σχέσης των τοπικών προϊόντων διατροφής με τη δημι­ ουργία επωνυμίας (brand name) και πώς αυτό συμβάλλει στην προβο­ λή ενός τόπου παρουσιάζοντας παράλληλα δύο καλές πρακτικές στον ελληνικό χώρο (κρόκος Κοζάνης και μαστίχα Χίου). > τον τρόπο συλλογής του πρωτογενούς ερευνητικού υλικού και τη με­ θοδολογία που ακολουθήθηκε για τη διεξαγωγή των συμπερασμάτων.

Στο άρθρο μας αυτό θα αναφερθούμε μόνο στα αποτε­ λέσματα της έρευνας. ί-Μ .ίτνί'.ι mi U". Η συλλογή του πρωτογενούς ερευνητικού υλι­ κού πραγματοποιήθηκε με δύο τρόπους κατά την πε­ ρίοδο 19 Απριλίου 2015 έως 19 Μαΐου 2015. Το αποτέλεσμα ήταν να έχουμε μία εικόνα και να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι η διαδικασία δημιουργί­ ας επωνυμίας ενός τόπου (place branding) δεν είναι καθόλου απλή. Όσο η Αίγινα αντιμετωπίζει το φιστίκι ως ένα οποιοδήποτε απλό προϊόν και δεν επιχειρεί ως τόπος στην ολότητα του να αναλάβει ρίσκο να προωθήσει πρωτοβουλίες και καινοτομίες θα οδηγείται μέσα από μία μη αποτελεσματική διαδικασία στην αποσπασμα­ τική προώθηση του προϊόντος, όχι δηλαδή στην προσδοκώμενη επιτυχία. Η απλή χρήση ενός λογότυ­ που με βάση το φιστίκι δεν οδηγεί στα αποτελέσματα που θα είχε η υιοθέτηση μιας μελετημένης μακροχρό­ νιας στρατηγικής. Λόγω ελλείψεως χρόνου η εμπειρική ανάλυση περιορίστηκε στην ηλικιακή ομάδα 18-30 ετών. Πρέ­ Φωτ.Ι: Pistacia Vera (πηγή ιστοσελίδα: Κτήμα Καραπάνου πει να επισημάνουμε όμως πως μία περαιτέρω έρευνα http://pistaches.eu/el) επιβάλλεται, για να γίνει χαρτογράφηση των πολιτι­ στικών πόρων και να επιλεγεί ο κατάλληλος στρατη­ γικός σχεδιασμός (να τεθούν χρονοδιαγράμματα, να εξασφαλιστούν οι οικο­ νομικοί πόροι). Η επιλογή δείγματος που θα καλύπτει όλες τις ηλικιακές ομάδες του νησιού θα βοηθούσε πολύ.

64

Συμπεράσματα Παρόλα αυτά, τα συμπεράσματα της έρευνας πεδίου για αυτή την εργασία είναι ενθαρρυντικά, πόσο μάλλον αφού αφορούν στις αντιλήψεις και τις πρακτικές που εφαρμόζουν οι νέοι αυτού του νησιού, αυτοί που αποτελούν το μέλλον του τόπου μας. > Η πλειοψηφία του δείγματος, λοιπόν, γνωρίζει πως το φυσικό προϊόν διατροφής φιστίκι Αιγίνης είναι πολιτιστικός πόρος και ότι αποτελεί στοιχείο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς. > Η πλειοψηφία γνωρίζει, επίσης, πως το φιστίκι είναι προϊόν ΠΟΠ, άρα σπάνιο και αυθεντικό. Πρέπει να επισημάνουμε όμως πως οι φορείς και οι υπηρεσίες με τις δράσεις τους δεν συνδέ­ ουν στο μέγιστο το προϊόν ονομασίας προέ­ λευσης φιστίκι με τον τουρισμό, γιατί το απο­ τέλεσμα της έρευνας δείχνει πως η Αίγινα είναι γνωστή στο εξωτερικό και στο εσωτερι­ κό της χώρας πρώτα για τους αρχαιολογικούς της χώρους, μετά για τις εκκλησίες και τα μο­ ναστήρια της (π.χ. Άγ. Νεκτάριος) και τρίτο έρχεται το φιστίκι Αιγίνης. > Οι νέοι, επίσης, συμφωνούν σε μεγάλο ποσο­ στό ότι το φιστίκι Αιγίνης μπορεί να συμβά­ λει στην τοπική ανάπτυξη και ότι υπάρχουν αρκετές επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν το φιστίκι ως βάση, όμως δεν είναι απολύτως πε­ πεισμένοι ότι ακολουθείται ο καλύτερος στρατηγικός σχεδιασμός για την προώθηση του. Υπάρχουν περιθώρια για βελτίωση. > Δέχονται ότι είναι ένα προϊόν που έχει ιδιαί­ Φωτ.2: Πιστοποιητικό καταχώρησης της τερη γεύση και ιδιότητες και μία ελκυστική ονομασίας Φιστίκι Αιγίνης ως ΠΟΠ συσκευασία θα το προωθούσε καλύτερα δια­ (πηγή: www.fistikiaegina.gr τηρώντας τα θρεπτικά του συστατικά. Ιστοσελίδα του Αγροτικού Συνεταιρισμού > Οι νέοι προτείνουν, επίσης, την ενίσχυση των Φυστικοπαραγωγών Αίγινας) φιστικοκαλλιεργητών με εξασφάλιση πόρων χρηματοδότησης και προβολή της Αίγινας με διαφήμιση, με δραστηριότητες και εκδηλώσεις, όπου το φιστίκι έχει τον πρωταγωνιστικό ρόλο (καινοτομία, δημιουργικότητα). > Είναι θετικό πως σχεδόν το σύνολο του δείγματος θεωρεί ότι πρέπει να υπάρχει συνεργασία μεταξύ των κατοίκων του νησιού στο θέμα της αξιοποίησης αυτού του πολιτιστικού πόρου και έχει γίνει κατανοητό ότι το συμφέρον του κάθε ατόμου χωριστά ταιριάζει με το συμφέρον ολόκληρου του νησιού, έτσι ώστε να επέλθει ο ανταγωνισμός με άλ-

65

λους τόπους που έχουν αξιοποιήσει και προβάλει με τη σειρά τους τα δικά τους συγκριτικά πλεονεκτήματα. > Τέλος, θα πρέπει να υπάρξει ενημέρωση και εκπαίδευση των νέων σε θέματα δημιουργίας ταυτότητας τόπου, εικόνας τόπου, place branding, γιατί οι γνώσεις τους εκεί αποδείχθηκαν ελλιπείς. Μόνο έτσι η Αίγινα θα εμφανιστεί ως ένα ολοκληρωμένο τουριστικό προϊόν, ικανό να αποτελέσει δυναμική εστία περιφερειακής ανάπτυξης. Συνεπώς, η υπόθεση εργασίας επαληθεύεται εν μέρει, γιατί το νησί καλείται να αναπτύξει ικανό τουριστικό marketing, προβάλλοντας τον τόπο συνολι­ κά ως τουριστικό προϊόν ισχυροποιώντας και ενδυναμώνοντας ταυτόχρονα το «branding» των τοπικών προϊόντων. Είναι μία διαδικασία που απαιτεί χρόνο, σχεδιασμό και συνεργασία. Μέσω των δράσεων αυτών θα αποκτήσει προβολή η περιοχή και θα προωθηθεί η ανάπτυξη του βέλτιστου τύπου βιώ­ σιμου εναλλακτικού τουρισμού. Με βάση όσα αναφέρθηκαν στην παρούσα εργασία και όσα στοιχεία εξετάστηκαν στην έρευνα που προηγήθηκε, μπορούμε να παραθέσουμε την ακόλουθη ανάλυση SWOT για το φιστίκι Αιγίνης.

ΔΥΝΑΤΑ ΣΗΜΕΙΑ Το φιστίκι Αιγίνης είναι η πιο γνωστή ποικιλία ; κελυφωτού φιστικιού

Προϊόν n o n Είναι πολύ γνωστό τοπικό προϊόν διατροφής ; με ιδιαίτερη γεύση

Επανάπαυση ενός μεγάλου μέρους του τοπικού πληθυσμού και μειωμένη χρήση σύγχρονων τεχνολογιών και καινοτομίας προκειμένου να επιταχυνθούν οι εμπορικές διαδικασίες Μη αξιοποίηση πλήρως της καλής φήμης του προϊόντος Όχι δημιουργία ενός καλαθιού με τοπικά προϊόντα και προβολής τους.

Πολιτιστικός πόρος

Μία απόπειρα για το Τοπικό Σύμφωνο Ποιότητας απέτυχε.

Κάνει καλό στην υγεία και είναι πηγή βιταμινών

Υπάρχει περιθώριο για ενέργειες προώθησης σε σχέση με άλλους πολιτιστικούς πόρους του νησιού

Προϊόν που ευδοκιμεί στο φτωχό ασβεστώδες έδαφος του νησιού

Ανεπαρκείς δραστηριότητες έρευνας και ανάπτυξης τεχνικών προώθησης για το φιστίκι Η στροφή προς τον τουρισμό και η εποχικότητα του προϊόντος μειώνουν σιγά σιγά την ανάγκη για επέκταση των καλλιεργειών

____

66

_]

»JIM«

Στροφή των καταναλωτών στην υγιεινή διατροφή Έρευνες και δημοσιευμένα άρθρα στον Τύπο σχετικά με τα ευεργετικά αποτελέσματα του φιστικιού στην υγεία Δυνατότητα δημιουργίας καινοτόμων προϊόντων με βάση το φιστίκι (γλυκά, καλλυντικά κλπ.) και δικτύου Fistiki shop στα πρότυπα του Mastiha shop. Καθιέρωση της γιορτής του φιστικιού στο νησί κάθε Σεπτέμβριο (FISTIKI FEST) και προσέλκυση δημιουργικών επισκεπτών Ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού (γαστρονομικός τουρισμός, οινοτουρισμός, αγροτουρισμός κλπ) και δυνατότητα προώθησης του φιστικιού Αιγίνης σε αυτό το τομέα Ι Χρήση του φιστικιού Αιγίνης στη μαγειρική και τη ζαχαροπλαστική με ταυτόχρονη προβολή σε , τηλεοπτικές εκπομπές, περιοδικά και βιβλία συνταγών. Δυνατότητα χρήσης αποβλήτων για παραγωγή . βιοενέργειας

«ΑΠΕΙΛΕΣ Οικονομική κρίση Κίνδυνος ζημιάς από έντομα (αφλατοξίνη, ευρύτομο κλπ.) στην παραγωγή και συνέπειες στη ζήτηση του προϊόντος Εγκατάλειψη καλλιεργειών από τους νέους λόγω νέων προτύπων τρόπου ζωής Καιρικές συνθήκες Όχι ενημέρωση της κοινής γνώμης στο σύνολο της ακόμα για τις τεχνικές δημιουργίας επωνυμίας ενός τόπου (brand name) και τα οφέλη από αυτήν. Ανάγκη εκπαίδευσης και επιμόρφωσης ειδικά των νέων που είναι το μέλλον για τη διατήρηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς μας

Αξιοποίηση σε διεθνές επίπεδο της στρατηγικής city branding και δημιουργίας ταυτότητας τόπου βασισμένης πολλές φορές στα φυσικά ί τοπικά προϊόντα διατροφής

_ Προτάσεις Σύμφωνα με τα έως τώρα ευρήματα, η πρόταση που απορρέει από την πα­ ρούσα έρευνα είναι πως το νησί της Αίγινας μπορεί να επενδύσει στη δημι­ ουργία μιας καινούριας ταυτότητας, βασισμένης στη γαστρονομία, στην προβολή και ανάπτυξη μέσω των τοπικών προϊόντων διατροφής ως σύνολο (καλάθι προϊόντων), την ολοκλήρωση των υποδομών που θα προσελκύσουν νέες επενδύσεις και την ενεργό εμπλοκή φορέων και επαγγελματιών του τουρισμού, σε συνδυασμό με τα μοναδικά περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά και την προνομιακή γεωγραφική της θέση (κοντινός προορισμός, εύκολα προσβάσιμος). Προτεραιότητα θα πρέπει να δοθεί σε ένα κλίμα συνεργασίας και, όπως έδειξε και η έρευνα, μία συστάδα (cluster) τοπικών επιχειρήσεων θα ήταν

67

ωφέλιμη. Κομβικής σημασίας προτεραιότητες για τα επόμενα χρόνια θα είναι καλό να αποτελέσουν η επανεξέταση και επανεκκίνηση των ενεργειών για τη δημιουργία του Αττικού Συμφώνου Ποιότητας. Είναι κάτι το οποίο θα πρέπει να απασχολήσει εξίσου τη δράση τόσο της τοπικής αυτοδιοίκησης όσο και των κλαδικών φορέων του ιδιωτικού τομέα. Αυτό σημαίνει συνεργασία και κοινές δράσεις στον τομέα του μάρκετινγκ, δράσεις από τις τοπικές επιχειρή­ σεις για την ενίσχυση της θετικής εικόνας που ήδη έχουν OL μόνιμοι κάτοικοι και οι επισκέπτες της Αίγινας για τα τοπικά προϊόντα. Εάν η έρευνα μας συνεχιζόταν και σε άλλο δείγμα - στόχο του πληθυ­ σμού του νησιού, πιθανόν να έδειχνε τα ίδια αποτελέσματα, όπως και στην ηλικιακή ομάδα 18-30 ετών. Δηλαδή, όπως οι νέοι, έτσι και άλλες κατηγορίες είναι ενημερωμένοι ως προς την ύπαρξη και την ποιότητα των τοπικών προϊ­ όντων και ιδιαίτερα της ποικιλίας κελυφωτού φιστικιού Αιγίνης, όμως δεν τις συνδέουν άμεσα με τη διαμόρφωση μιας νέας ταυτότητας για το νησί ούτε με την προοπτική της τουριστικής ανάπτυξης σε μεγάλο βαθμό. Αλλά αυτό είναι απλά μία υπόθεση. Είναι αυτονόητο ότι η έρευνα πρέπει να συνεχιστεί με την επικοινωνία με όλους τους παράγοντες της τοπικής κοινωνίας (επιχειρήσεις, τοπική αυτοδιοίκηση, πολιτικούς οργανισμούς, καταναλωτές, επισκέπτες, τουρίστες, μέλη της εκπαιδευτικής και ακαδημαϊκής κοινότητας, επαγγελμα­ τίες και εργαζόμενους στον κλάδο της εστίασης, αγρότες κλπ), έτσι, ώστε αφενός να διερευνηθούν οι απόψεις τους πάνω στο θέμα και αφετέρου να συγκεντρωθούν περισσότερες προτάσεις προς την κατεύθυνση της συνολι­ κής εμπλοκής και συνεργασίας όλων των παραγόντων της τοπικής κοινωνίας. Σύμφωνα με έγκυρες πληροφορίες, έγιναν ενέργειες και πρόταση δημι­ ουργίας θεματικού μουσείου για το φιστίκι από το Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ). Ο Όμιλος Πειραιώς όμως απέρριψε την πρόταση και το σχέδιο να προσθέσει ακόμα ένα θεματικό μουσείο στο δίκτυο του. Ως εναλλακτική πρόταση προτείνουμε το μετασχηματισμό του νησιού σε ανοιχτό μουσείο πολιτισμού και προώθησης της Αυλής Πολιτιστικής Κλη­ ρονομιάς. Με ένα πολύτιμο προϊόν ΠΟΠ, με καλλιέργειες διάσπαρτες σε όλο το νησί, είναι εύκολο να δημιουργηθεί ένα δίκτυο από καταλύματα αγροτουριστικά και να επιδιωχθεί επέκταση των μονοπατιών πολιτισμού που ήδη έχουν δημιουργηθεί μέσα από περιοχές με φιστικιές. Η προσέλκυση ατόμων που επιθυμούν την ξενάγηση καθώς ταυτόχρονα και την περιπλάνηση και τη συμμετοχή σε εναλλακτικές δραστηριότητες διασκέδασης και ψυχαγωγίας είναι η καλύτερη διαφήμιση για το brand name που οραματίζεται ο πληθυ­ σμός να δημιουργήσει. Οι δρόμοι του φιστικιού στα πρότυπα των δρόμων του κρασιού που υπάρχει ήδη σε πολλές περιοχές της Ελλάδας (π.χ. Σαντορίνη) είναι ο καλύ­ τερος τρόπος προώθησης του φυσικού αυτού σπάνιου και αυθεντικού προϊ­ όντος διατροφής. Υπάρχουν χαρακτηριστικά που «εσωκλείονται» σε κάθε πτυχή του νησιού και δεν έχουν ακόμα καταφέρει να εξωτερικευθούν και να

68

προβληθούν, όπως πρέπει. Αφού όμως εντοπισθούν και καταγραφούν, είναι ευκολότερο να αποκτήσουν στη συνείδηση του κόσμου τη θέση που τους αξίζει. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Ν. Καζαντζάκης: 'Έχεις τα πινέ­ λα, έχεις τα χρώματα, ζωγράφισε τον παράδεισο και μπες μέσα". Θα μπορούσαν, λοιπόν, να ενσωματωθούν «οι δρόμοι του φιστικιού» στο πρόγραμμα «Μονοπάτια Πολιτισμού» που υλοποιείται ήδη στην Αίγινα σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος & Πολιτισμού, το Σύλλογο Ενεργών Πολιτών Αίγινας καθώς, επίσης, και τον Σύλλογο Ανάβα­ ση. Περισσότερα για το υπάρχον πρόγραμμα μπορεί κανείς να μάθει από τις ιστοσελίδες http://www.monopatiapolitismou.gr/ και http://energoi-aegina. gr/. Στα ήδη υπάρχοντα μονοπάτια προτείνουμε τη δημιουργία νέων, που θα περνούν από καλλιέργειες με φιστικιές, και τη δημιουργία αγροτουριστικών καταλυμάτων. Ακόμα μία πρόταση είναι η σύνδεση του συνεδριακού Äw £ψ^ τουρισμού με τον γαστρονομικό τουρισμό. Η δημιουργία νέων και η ενίσχυση των ήδη υπαρχουσών δεσμών συνεργα­ σίας με ερευνητικά κέντρα και εργαστήρια σε πανεπιστημια­ κά ιδρύματα θα μπορούσε να δώσει ώθηση στον λεγόμενο συνεδριακό τουρισμό. Οι σύνεδροι θα μπορούσαν να γευ­ τούν εδέσματα από φιστίκι Αιγίνης στα τοπικά εστιατόρια και τις ταβέρνες του νησιού, μία ποικιλία πιάτων που ήδη υπάρχουν με βάση το φιστίκι και είναι ενσωματωμένα στα μενού. Δεν υπάρχει καλύτερη διαφήμιση από ευχαριστημέ­ Φωτ.3: Κλαδί φιστικιάς με τον νους επισκέπτες που έχουν δοκιμάσει κάτι καινούριο και δι­ καρπό επάνω, (πηγή: Κωνσταντίαφορετικό. ναΧατζίνα, 2014) Η αυξημένη ζήτηση που παρατηρείται σε γλυκά με βάση το φιστίκι, λικέρ φιστικιού, παγωτό με γεύση φιστικιού, καθώς και σε χειροποίητα κοσμήματα βασισμένα στα χρώματα και το σχήμα του καρπού του φιστικιού, είναι κάτι το οποίο δεν πρέπει να μείνει ανεκμετάλλευτο. Η δημιουργία φαρμακευτικών προϊόντων από την αξιοποίηση των φύλ­ λων και του καρπού της φιστικιάς καθώς και η επέκταση του δικτύου καινο­ τόμων καλλυντικών από καρπούς που ήδη υπάρχει στο νησί στα πρότυπα του mastiha shop είναι ακόμα μία ιδέα για αξιοποίηση. Πρόκειται για μία καινοτομία που δε θα μπορούσαμε να παραλείψουμε να παρουσιάσουμε. Αφορά στη δημιουργία μιας εταιρίας το 2013 που προω­ θεί το brand Pistacia Natura Cosmetics στα πρότυπα του Mastiha Shop. Είναι μια οικογενειακή επιχείρηση και το έναυσμα για τη δημιουργία της ήταν το θετικό αποτέλεσμα της έρευνας που προηγήθηκε από τους δημιουργούς της σχετικά με τις ευεργετικές ιδιότητες του ελαίου φιστικιού και τη χρήση του σε καλλυντικά προϊόντα, όπως μας ανέφερε η κυρία Ευγενία Εξάρχου. Η εταιρεία ξεκίνησε το 2013 με τα εξής προϊόντα: Τονωτικό σαμπουάν μαλλιών, Επανορθωτική Μάσκα μαλλιών, Λάδι Μαλλιών, Γαλάκτωμα Σώματος, Αφρό-

69

λουτρό και Ενυδατική Κρέμα Προσώπου. Το 2014 λανσαρίστηκε το χειρο­ ποίητο σαπούνι προσώπου/σώματος με λάδι φιστικιού καθώς και 2'1 αρωμα­ τική εκδοχή του γαλακτώματος σώματος. Στόχος της εταιρείας είναι ο εμπλουτισμός της σειράς με 1-2 προϊόντα κάθε χρόνο. Τα προϊόντα κυκλοφορούν πανελλαδικά σε καταστήματα λιανικής (φυ­ σικά προϊόντα, παραδοσιακά προϊόντα, φαρμακεία), ξενοδοχεία, κάβες, αρ­ χαιολογικούς χώρους. Στα άμεσα σχέδια της εταιρείας είναι οι εξαγωγές σε χώρες εντός και εκτός Ευρώπης. Είναι μία καινοτόμος εταιρία, που δεν ακολουθεί τα κλασικά πρότυπα των βρώσιμων προϊόντων από φιστίκι Αιγίνης, δεν συμμετέχει ακόμα σε κά­ ποιο χρηματοδοτικό πρόγραμμα, αλλά έχει συνεισφέρει με τη μορφή χορηγι­ ών προϊόντων στη διεξαγωγή του Διεθνούς Μουσικού Φεστιβάλ Αίγινας καθώς και με χορηγίες στη Γιορτή του Φιστικιού που λαμβάνουν χώρα κάθε χρόνο στο νησί της Αίγινας. Γίνεται άμεση σύνδεση του brand Pistacia Natura με το φιστίκι Αιγίνης, γιατί, όπως αναλύει η κυρία Εξάρχου: «Ακό­ μη και οι ετικέτες των προϊόντων μας απεικονίζουν το φιστί­ κι Αιγίνης, όπως είναι ακόμη στο δέντρο πριν τη συγκομιδή. Καθώς ο περισσότερος κόσμος δεν είναι εξοικειωμένος με το φιστίκι έτσι όπως το γνωρίζουμε στη φρέσκια μορφή του, κάθε φορά εξηγούμε στους πελάτες μας πως αυτό που απει­ κονίζεται είναι το φιστίκι πριν τη συγκομιδή. Πάντα πριν την πώληση ενημερώνουμε τους πελάτες μας για τις ιδιότητες του ελαίου φιστικιού για δέρμα και μαλλιά, εξηγούμε πως η Φωτ.4: Το λογότυπο της Pistacia Natura Cosmetics είναι το πρώτο ελληνικό Brand εταιρείας απεικονίζει διάκοσμο που χρησιμοποιεί το έλαιο φιστικιού ως βασικό συστατικό σε χρυσού κυπέλου που βρέθηκε μια καλλυντική σειρά προϊόντων».

στο θησαυρό της Αίγινας. Χρονολογείται περί τα 1850-1550 π.Χ. και βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο. Αποτελείται από 4 σπείρες οι οποίες ενώνονται (αρκετά σύνηθες στη Μινωική τέχνη) και στο κέντρο απεικονίζεται ένα δεκαεξάκτινο άνθος (πηγή: Ευγενία Εξάρχου).

Ακόμα μία πρόταση αφορά στη δημιουργία ενός δικτύ­ ου συνεργασίας των αγροτικών επιχειρήσεων με επιχειρήσεις που παράγουν και διακινούν ομοειδή προϊόντα ή άλλες αγροτικές κοινότητες και συλλόγους καλλιεργητών κελυφωτού φιστικιού σε όλη την Ελλάδα, σύνδεση με κρατικούς φορείς καθώς, επίσης, και την ανάπτυξη εφαρμογών ηλε­ κτρονικού εμπορίου έτσι ώστε να διευκολυνθούν και οι εξα­ γωγές. Τελειώνοντας, θα προτείναμε μία ενίσχυση του τρόπου διοργάνωσης της Γιορτής του Φιστικιού, η οποία, όπως έχει αποδειχθεί, είναι πάρα πολύ σημαντική για την προβολή του καρπού ως πολιτιστικού πόρου. Μία άλλη οπτική και τρόπος υλοποίησης της με βάση το μοντέλο ΠΔΕΑ του πανεπιστημιακού Γ. Γκατζιά θα ήταν ωφέλιμη. Το μοντέλο ΠΔΕΑ συνοπτικά διαμορφώνει τις πολιτιστικές εκδηλώσεις με βάση δύο δυναμικούς, συμπλη­ ρωματικούς και παράλληλους πυρήνες δραστηριοτήτων οι οποίοι είναι : 1) Ο

70

Πυρήνας Λειτουργίας της Δραστηριότητα, και 2) Ο Πυρήνας Διαχείρισης της Δραστηριότητας. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το μοντέλο αυτό μη διστάσετε να στείλετε email. Με στόχο τη διατήρηση της ποιότητας του μοναδικού αυτού προϊόντος, της προστασίας του περιβάλλοντος και την ενδογενή ανάπτυξη, η διαδικα­ σία branding στο νησί της Αίγινας πρέπει να προχωρήσει. Μένει μόνο να αξιοποιηθεί το ανθρώπινο δυναμικό, οι νέοι που έχουν τις γνώσεις στον το­ μέα αυτό, οι μεγαλύτεροι που διαθέτουν την εμπειρία της καλλιέργειας και η συνεισφορά της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Η έρευνα στον τομέα αυτό πρέπει να συνεχιστεί.

Το κομμάτι της έρευνας το αφιερώνω στη Βικτώρια Τράπαλη που έφυγε από κοντά μας τόσο νωρίς. Δεν πρόλαβε να δει τα αποτελέσματα μιας προσπάθειας που συνέβαλε και η ίδια στην πραγματοποίηση της, με το να προτρέπει με επιμονή τους κατοίκους του νησιού να συμμετέ­ χουν απαντώντας στο ερωτηματολόγιο μέσα από την ιστοσελίδα της www.aeginalight.gr.

71

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΜΠΟΓΡΗΣ

Φροντίζοντας τα ξωκλήσια της Αίγινας

fifa*) ThttfJMoi ^**> ^MrtÌ^)

^Ψ>

' ^ « « ^ ^

TP εμάτη γραφικά ξωκλήσια είναι η Αίγινα. Σε βουνά, κοιλάδες, μέσα σε 1 δάση, στα μικρά οροπέδια του νησιού, σε δροσερές ρεματιές, κοντά στη θάλασσα. Σε μέρη ερημικά, κοντά σε χωριά, σε βράχους απόκρημνους. Γειτο­ νεύουν με μοναστήρια, κάποια ενσωματώθηκαν στην αδηφάγο οικιστική επέκταση, μέσα στον περίβολο νεκροταφείων, μερικά κλεισμένα σε ιδιοκτη­ σίες. Σε μέρη δυσπρόσιτα, στις πλαγιές βουνών, σε ανεμοδαρμένους βρά­ χους, κρυμμένα από το μάτι των περαστικών, δίπλα στον δρόμο κι όμως αθέ­ ατα ή μόλις ορατά, πάντα όμως σε αρμονία με το περιβάλλον και τη κλίμακα του χώρου. Η παράδοση, όπως τη διηγούνταν οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας, θέλει την Αίγινα να έχει 365 εκκλησιές και ξωκλήσια. Άλλοι πάλι λένε ότι 365

72

ήταν παλιότερα τα εκκλησάκια της Παλιαχώρας. Ποιος ξέρει; Η αλήθεια εί­ ναι ότι δεν υπάρχει καταγραφή του αριθμού, του είδους ούτε και της εποχής του καθενός. Σίγουρα, αρκετά από αυτά είναι βυζαντινά και άλλα μεταβυζα­ ντινής εποχής. Μικρά, μόλις που χωρούν μια - δυο δεκάδες πιστών, όταν μαζεύ­ ονται εκεί τη μέρα που γιορτά­ ζουν. Άλλα με σκεπή δίρριχτη από κεραμίδι και άλλα αψιδωτή ή θο­ λωτή με αρμολογημένες πέτρες. Το μεσαίο πελεκητό αγκωνάρι σε τραπεζοειδές σχήμα, το "κλειδί", ο -sÉÉlf ακρογωνιαίος λίθος, κατανέμει το βάρος της στέγης. Είναι χτισμένα με ντόπια σκληρή μαυρόπετρα ή πωρόλιθο και οι γωνιές και τα ανοίγματα με πέτρα πελεκητή. Μερικά γνωστά κι ονομαστά, άλλα λειτουργούνται αραιά και πού στη γιορτή του Αγίου που είναι αφιερω­ μένα. Λίγα μόνο δέχονται καμιά φορά τη φροντίδα των πιστών. Τα περισσό­ τερα, εγκαταλειμμένα και αφρόντιστα. Κάποια γνωστά σε ελάχιστους. Θρύ­ λοι, διηγήσεις και ιστορίες που θυμούνται κάποιοι από τους παλιότερους και πάνε σήμερα να ξεχαστούν, δεμένοι με την ύπαρξη τους. Χτίστηκαν σε καιρούς παλιούς, ξεχασμένους, από την εποχή της ακμής και παρακμής του Βυζαντίου και μέχρι τους νεότερους χρόνους. Χώροι θρη­ σκευτικής λατρείας, που η ευλάβεια και η πίστη αρχόντων και απλών ανθρώ­ πων, έχτισε για να τιμήσουν τη μνήμη του Αγίου και προστάτη τους, να ζητή­ σουν τη βοήθεια και τη προστασία του, ή και σαν απόδειξη ευγνωμοσύνης στη χάρη του, που σε στιγμές ανάγκης και δυσκολίας τους βοήθησε και τους συνέ­ δραμε. Άρρωστοι που γιατρεύτηκαν, ναυτικοί που σώθηκαν από τη τρικυμία, χωρικοί που γλύτωσαν από την αιχμαλωσία και τον θάνατο. Χώροι προσιτοί για τις θρησκευτικές ανάγκες μικρών και απομονωμένων οικισμών της ενδο­ χώρας και της ορεινής Αίγινας. Κάποια μέχρι και σήμερα από παράδοση τα φροντίζουν και τα λειτουργούν συγκεκριμένες οικογένειες του νησιού. Η πίστη, η ευσέβεια, η ευγνωμοσύνη των ανθρώπων μέσα στο διάβα των αιώνων τα παρέδωσαν στο σήμερα. Μπορεί σήμερα να μη χτίζονται μι­ κρά και απομονωμένα ξωκλήσια. Η σύγχρονη τάση για μεγάλες και ογκώ­ δεις κατασκευές, συνέπεια και της περιαστικής επέκτασης, έχει μετατοπίσει το ενδιαφέρον στην ανέγερση μεγάλων και ογκωδών ναών, όμως η ανάγκη για φυγή από τη βουή και το πλήθος, για επαφή με το περιβάλλον, τη φύση και την περισυλλογή, δεν έχει εκλείψει. Πόσοι δεν αποζητούμε ένα περίπατο, μια εκδρομή με φίλους, ένα γεύμα

73

ή ένα γλέντι στην εξοχή. Ιδανικοί τόποι τα ειδυλλιακά μέρη, που η παρουσία ενός γραφικού ερημικού ξωκλησιού τα καθαγιάζει. Έχω την τύχη να κατοικώ σε μια περιοχή της Αίγινας, που τα ξωκλήσια βρίσκονται διάσπαρτα και περιβάλλουν τον χώρο απ' όλες τις κατευθύνσεις. Δίπλα στο σπίτι μου το εκκλησάκι του Αγίου Πέτρου, μικρό, χαμηλό, στην είσοδο του χωριού (στο Σφεντούρι). Σύμφωνα με την άποψη ενός φίλου, εξέ­ χοντος ζωγράφου, είναι της παλαιολόγειας εποχής. Κάποια μέλη από την οι­ κογένεια των Μαρτήδων της Πέρδι­ κας, κάθε χρόνο στη μνήμη του Αγίου, το λειτουργούν και το φρο­ ντίζουν. Πριν λίγες μέρες είδα το πρωινό συντοπίτες μας με διάφορα σύνεργα και εργαλεία να βάφουν και να κα­ θαρίζουν το ναΐσκο.Ήταν μια παρέα φίλων που φροντίζουν τα ξωκλήσια της Αίγινας. Με δική τους πρωτο­ βουλία και δικά τους έξοδα, έτσι για το μεράκι τους και την αγάπη τους για τα ξωκλήσια, τη φύση, την παρά­ δοση και τον τόπο. Συνηθίζουν να παίρνουν τους μεζέδες, το κρασί τους και να πηγαίνουν σε διάφορα όμορφα, ήσυχα μέρη της Αίγινας και να διασκεδάζουν στην εξοχή. Πριν από δύο περίπου χρόνια βρέθηκαν στην Υπαπαντή, το εκκλησάκι στη δυτική πλαγιά του Όρους. Η παρέα ήταν ο Νίκος Τσιφλίδης, ο Βασίλης Καλαμάκης από την Αίγινα, ο Ανδρέας Κάππος από τον Κοντό, ο Ανδρέας Καρακατσάνης από τη Μαύρη και ο Νίκος Ααδάς(Ζαργάνας) από τον Μαρα­ θώνα. Ο αρχικός πενταμελής πυρήνας της ομάδας. Νότια από την Υπαπαντή στο βάθος, μόλις που διακρίνεται μικρό ξωκλή­ σι με ένα μεγάλο ολόρθο κυπαρίσσι δίπλα του, ο Άη Γιώργης, στην πλαγιά που ανεβαίνει ανατολικά προς το Όρος από την παραλία της Αιγινήτισσας. Η εικόνα έκανε εντύπωση στοη Νίκο Τσιφλίδη, που είναι και ο άτυπος αρχηγός της παρέας. Αποφάσισαν, λοιπόν, να το επισκεφθούν στην επόμενη εξόρμηση τους. Το εκκλησάκι με στέγη θολωτή, βρίσκεται σε μια απότομη πλαγιά στα δεξιά της κοιλάδας που ξεκινάει από την παραλία της Αιγινήτισσας με τις καλαμιές και είναι γνωστό ότι εκεί υπάρχει πηγή με τρεχούμενο νερό, μία από τις ελάχιστες της Αίγινας, η λεγόμενη "Βρύση του Καλόγερα". Προσεγγίζεται από στενό, δύσβατο μονοπάτι. Μετά το εκκλησάκι του Σταυρού στα μισά και αριστερά του δρόμου Πέρδικας- Σφεντούρι. Κατηφορίζοντας από τον Σταυρό το συναντάς σε μικρή απόσταση και αριστερά οδηγεί στον Αι Γιώργη.

74

Πριν από 15 χρόνια περίπου, είχα δοκιμάσει με συνοδεία το σκυλί μου τη διαδρομή και έφτασα στο σημείο του μονοπατιού ακριβώς κάτω από τον Άι Γιώργη. Στάθηκε αδύνατο να βαδίσω τα λίγα μέτρα που με χώριζαν από το ξωκλήσι. Ο τόπος γύρω είχε γεμίσει με άγριους αγκαθωτούς θάμνους, αστοιβές και ψηλά άγρια χόρτα. Ήταν άνοιξη και τα νερά που έτρεχαν από την πηγή κατηφορίζοντας και η χαμηλή αλλά πυκνή, αδιαπέραστη βλάστηση, εμπόδιζαν τη πρόσβαση. Γύρισα απογοητευμένος. Την ίδια περίπου απογοήτευση θα πρέπει να ένιωσε και η παρέα των φίλων μας, όταν επισκέφθηκε το ξωκλήσι που είχαν δει από πιο ψηλά στην Υπαπαντή του Όρους. Την απογοήτευση ακολούθησε η σκέψη και η απόφα­ ση να το επισκεφθούν ξανά και να δώσουν τη λύση. Λίγες μέρες μετά η πεντάδα επέστρεψε εξοπλισμένη με τα κατάλληλα εργαλεία και υλικά. Ο Δημήτρης Μπόγρης (Μητσάρας), τα έφερε από την Πέρδικα, φορτωμένα σε δύο μουλάρια. Κασμάδες, φτυάρια, βούρτσες, κουβά­ δες, σπάτουλες, πριόνια, τσεκούρια και ασβέστης, μαζί με δύο κάνιστρα νερό. Ο γύρω χώρος καθαρίστηκε από αστοιβές, πουρνάρια, χόρτα, ξερόκλαδα. Μπήκαν σε σακούλες και ρίχτηκαν στην επιστροφή σε κάδους απορριμμάτων. Το ξωκλήσι ανοίχτηκε και ανέπνευσε. Τα σκεύη, μανουάλια, καντήλια, αναλόγια, κηροπήγια βγήκαν έξω και καθαρίστηκαν. Καθαρίστηκε και το εσωτερικό του και ασβεστώθηκε μέσα κι έξω. Τότε φάνηκε και η πηγή. Το νερό αναβλύζει μέσα από τις ρωγμές των βράχων που βρίσκονται πάνω από το εκ­ κλησάκι. Διαπερνά τα μικρά κενά ανάμεσα στις πλάκες (τα μπρίσματα) και κατηφορίζοντας στενεύει σε μικρό αυλάκι, που με ένα κεραμικό λούκι λίγο πιο κάτω οδηγείται σε ανοιχτή σουβάλα διαμέτρου 3 και βάθους 2-3 μέτρων περίπου. Στις εποχές που ρέει πιο άφθονο υπερχειλίζει και παίρνει τον κατή­ φορο. Τα δυο μουλάρια, κουρασμένα και διψασμένα, έπεσαν με λαχτάρα στο νερό της σουβάλας. Ήρθαν προς βοήθεια και ο Νίκος Κουμπενάς και ο Κώ­ στας Πετράς με τη γυναίκα του από την Πέρδικα. Κουρασμένοι αλλά ικανο­ ποιημένοι οι φίλοι μας, απόλαυσαν τους μεζέδες και το κρασί τους και το γλέ­ ντησαν με μουσική, τραγούδι και χορό. Εκεί τους καρφώθηκε η ιδέα να συνεχίσουν και με τ' άλλα ξωκλήσια της Αίγινας, όπως μου είπε ο Νίκος Τσιφλίδης που μου έδωσε και όλες τις πληρο­ φορίες. Ακολούθησε ο Αγιος Παντελεήμονας στον Μεσαγρό. Σε μια κατάφυτη ρεματιά κοντά στο άλλο ξωκκλήσι, του Αη Στάθη. Εκεί καμιά εκατοστή μέτρα mo βόρεια υπάρχει η άλλη γνωστή πηγή της Αίγινας. Το νερό βγαίνει από μια τρύπα στην πλαγιά και κατηφορίζοντας πηγαίνει σε μικρή χαλασμένη δεξαμε­ νή και από εκεί συνεχίζει σε ένα σωλήνα, απ' όπου μπορεί όποιος θέλει να υδρευτεί. Καθαρίστηκε ο γύρω χώρος, το εκκλησάκι ασβεστώθηκε εξωτερικά μόνο, γιατί ήταν κλειδωμένο και επισκευάστηκε η θολωτή του στέγη. Την πεντάδα συνέδραμε και ο Κώστας Πετράς. Σειρά είχε το εκκλησάκι των Αγίων Σαράντα με δίρριχτη κεραμιδένια

στέγη, μετά το Σταυρό της Παλιαχώρας καμμιά διακοσαριά μέτρα στα δεξιά του δρόμου. Καθαρισμός μέσα-έξω, ασβέστωμα και στις πεζούλες, βάψιμο με λαδομπογιά τα κουφώματα. Βοήθησε και ο Κώστας Σωτηρόπουλος και εδώ προστέθηκε το έκτο μέλος της ομάδας, ο Νίκος Πανταζής από την Αίγινα. Στη νότια Αίγινα, από τη Πέρδικα μέχρι τον Άγιο Αντώνη, γραφικοί αλ­ λεπάλληλοι κολπίσκοι, οι "βαλες" στη γλώσσα των ντόπιων ψαράδων, ξε­ προβάλλουν σαν τόποι μυστικοί και γειτονεύουν με μικρές θαλασσινές σπη­ λιές. Εκεί βρίσκονται οι Κήποι, με τα κρυστάλλινα νερά. Όλη η περιοχή, ανέγγιχτη από ανθρωπογενείς επεμβάσεις, παρουσιάζει μια άγρια ομορφιά. Η προτεινόμενη εγκατάσταση εργοστασίου βιολογικού καθαρισμού θα έχει καταστροφική επίπτωση στη μόνη παρθένα περιοχή του νησιού που προσεγ­ γίζεται μόνο από τη θάλαοοα. Για τους Κήπους κατεβαίνει μονοπάτι από τους Βλάχηδες. Η ομάδα πήγε με το σκάφος του Βασίλη Καλαμάκη κουβα­ λώντας τα σύνεργα της. Φρόντισαν και περιποιήθηκαν το μικρό ξωκλήσι, λίγο γνωστό και με όνομα σπάνιο, φορτισμένο από μνήμες ιστορίας, την Πα­ ναγία Βλαχέρνα. Από το παλιό ξωκλήσι με τη δίρριχτη από κεραμίδι στέγη, διατηρείται μόνο σαν γκρέμισμα το ιερό και έχει προστεθεί πρόχειρη νεωτερική κατασκευή, που το συμπληρώνει. Ακολούθησε ο Αι Γιώργης στον Ελαιώνα και μετά ο Αγιος Δημήτριος με καμαροσκεπή στον δρόμο του Μεσαγρού, περίπου 500 μέτρα μετά τη δια­ σταύρωση για Βαγία, όπου βάψανε και τα κουφώματα. Στο πιο ψηλό σημείο του Σφεντουριού, με πανοραμική θέα, προβάλ­ λουν οι Άγιοι Ανάργυροι, με κεραμιδένια δίρριχτη στέγη. Η θέα εκπληκτική, όταν ο καιρός είναι καθαρός, στο βάθος διακρίνονται τα Θερμιά (Κύθνος). Στις εργασίες καλλωπισμού προστέθηκε και το έβδομο μέλος της παρέας, ο Μιχάλης Κουλικούρδης από την Κυψέλη. Ακολούθησε τρικούβερτο γλέντι στο σπίτι του Μιχάλη Γρυπαίου (Μίχαλου), στο Σφεντούρι. Άλλο ένα εκκλησάκι στο Σφεντούρι με δίρριχτη στέγη κεραμίδι, η Αγία Θεοδώρα, λίγο πιο κάτω από τον Άγιο Πέτρο δέχτηκε τη φροντίδα που χρό­ νια περίμενε. Μέχρι και τα μπάζα που το είχαν μισοπλακώσει από τη βορινή μεριά καθαρίστηκαν. Η Υπαπαντή στο Όρος, εκεί που όλα ξεκίνησαν, ήταν ο επόμενος προο­ ρισμός. Μαύρη σχεδόν στο εσωτερικό της, χρειάστηκε πρώτο χέρι αστάρι, μετά ασβέστη και τέλος δύο χέρια πλαστικό μέχρι και στο ιερό. Κοντά στο Μοναστήρι της Χρυσολεόντισσας, στην πίσω μεριά του βου­ νού του Δέντρου, βρίσκεται ο Άγιος Ανδρέας της Χρυσολεόντισσας, με στέ­ γη καμαρωτή. Το σημασμένο μονοπάτι οδηγεί στο ξωκλήσι. Πήραν το κλειδί από τη Γερόντισσα του Μοναστηριού, το ασβέστωσαν και άλλαξαν και τζά­ μια που είχαν σπάσει. Ο Κώστας Ζαραβέλλας, ο γιος του Κόκκορα, με τα μουλάρια κουβάλησε τα υλικά και τα εργαλεία από την προηγούμενη μέρα. Κοντά στο Σχιστό, κάτω από την Παλιαχώρα, κάπου 300-400 μέτρα πριν το Νεκροταφείο του Μεσαγρού, αριστερά του δρόμου, ξεκινάει χωματόδρο-

76

μος και σε λιγότερο από 1 χιλιόμετρο βγάζει στον Άγιο Κήρυκο. Κάτω από τη δίρριχτη κεραμιδένια στέγη, στον τοίχο περιμετρικά πλην της προσόψεως, τρέχουν δύο επάλληλα ζωνάρια, χρωματιστά. Μετά το ασβέστωμα, τα δυο ζωνάρια βάφτηκαν στο χρώμα τους, κόκκινο ανοιχτό το επάνω και ώχρα το από κάτω. Ο βραχώδης κάβος του Αγιαντώνη ανάμεσα Κήπους και Πόρτες, πάνω στον απότομο ψηλό βράχο, φιλοξενεί το ομώνυμο ξωκλήσι. Η πρόσβαση γί­ νεται από χωμάτινο δρόμο, κάπου δυο χιλιόμετρα πριν τους Βλάχηδες, στον παλιό γκρεμισμένο μύλο. Τα εφόδια τα κατέβασε με το τετράτροχο τζιπ του ο Βαγγέλης Μπαρμπέρης (Καλικάντζαρος). Δίπλα στο ξωκλήσι υπάρχουν δυο δωματιάκια, ένα για διαμονή στους αλλοτινούς καιρούς και το άλλο αποθήκη. Το χαρακτηριστικό του μικρού ναού είναι η δίρριχτη στέγη, με πλάκες από ντόπια σκληρή πέτρα, κάτι το ασυνήθιστο, ίσως και μοναδική περίπτωση στην Αίγινα. Οι πλάκες, οι λεγόμενες "βίνες", βγαίνουν από μεγά­ λους βράχους που σχίζονται στα "νερά" τους με πικούνι και σφήνες. Ατυχώς, στο μπροστινό του μέρος έχει γίνει νεότερη προσθήκη με δίρριχτη μπετονένια στέγη. Ο Άγιος Γεώργιος, πριν τον Κοντό, ήταν ο επόμενος προορισμός. Στης Γριάς το Πήδημα, από τον ασφάλτινο δρόμο, ξεκινάει χωματόδρομος αριστε­ ρά και συναντά το ναΐσκο μετά το ρέμα. Το χαρακτηριστικό του είναι η πρό­ σοψη με εμφανή πέτρα από πουρί και πιο ψηλά σιδερένια μπάρα, για να συ­ γκρατεί τα εμφανή χάσματα.

\

Στην επόμενη εξόρμηση επέστρεψαν στη Χρυσολεόντισσα, για να πά­ ρουν το κλειδί για τον Αγιο Λεόντιο. Μετά το Μοναστήρι με νότια κατεύ­ θυνση, υπάρχει μονοπάτι με σήμανση, το υπ' αριθμ. 4, και οδηγεί στο μικρό οροπέδιο του Μπουρδέχτη και το ξωκλήσι με τη δίρριχτη στέγη. Στον περί­ βολο υπάρχουν και δυο τάφοι, άγνωστο από πότε. Μπροστά δύο ανοιχτές σουβάλες διαμέτρου 3-4 και βάθους τουλάχιστον 3 μέτρων επικοινωνούν μεταξύ τους από κάτω και, το εκπληκτικό, μέσα στο νερό τους κολυμπούν χρυσόψαρα. Κοντά βρίσκεται και η τρίτη, μεγάλη σουβάλα, κλειστή από πάνω με νεότερη μπετονένια είσοδο, φραγμένη από μεταλλική κατασκευή. Λέγεται ότι είναι παμπάλαια μεγάλη υπόγεια σουβάλα, ίσως η μεγαλύτερη στην Αίγινα και πιθανόν σε προϋπάρχον φυσικό βράχινο κοίλωμα. Ο μακρύς μαύρος σωλήνας από τη Χρυσολεόντισσα μέχρι το ξωκλήσι μαρτυρά τον τρόπο ύδρευσης του Μοναστηριού, μέχρι τα σχετικά πρόσφατα χρόνια. Και τελευταίο μέχρι σήμερα εκκλησάκι, ο Άγιος Πέτρος στο Σφεντούρι. Βάφτηκαν οι τοίχοι, η αυλή, οι πεζούλες, το λιακωτό και ήταν η αφορμή, για να γράψω. Δεκαπέντε μέχρι τώρα ξωκλήσια δέχτηκαν τη φροντίδα της ομάδας μέσα σε κάπου 2,5 χρόνια, με ρυθμό περίπου ένα ανά δίμηνο. Σειρά έχουν ο Άγιος Ζαχαρίας στην Κυψέλη στο ρέμα του Μποργιατάδου, οι Ταξιάρχες κο­ ντά στο Βαθύ και ο Αγιος Γιάννης ο Κρυφός μέσα σε πυκνή βλάστηση, κάτω από το Μοναστήρι του Αγίου Μηνά στο ρέμα προς Αγία Μαρίνα. Η «Ομάδα με τις Βούρτσες», όπως την ονόμασε ο Μιχάλης Κουλικούρ-

78

δη, έχει τυπώσει και κάρτες μέλους. Τη βοη­ ι 5 -Ι ™ •;•: θούν περιστασιακά και άλλοι, όπως ο Νίκος Γουδής και ο Σαράντης Κακούσης. Ο Δημή­ τρης Λούβαρης προσέφερε δωρεάν ασβέ­ στη. Ξεκινούν με τα εργαλεία τους, με όρεξη, μεράκι, αγάπη για τη φύση και το νησί. Προ­ ηγείται αυτοψία του χώρου λίγες μέρες πριν από τον Νίκο Τσιφλίδη και τον Βασίλη Καλαμάκη, για να εντοπιστούν οι αναγκαίες εργασίες για κάθε ξωκλήσι. Όλες οι παρεμ­ βάσεις γίνονται με τον δέοντα σεβασμό στην ιστορία και την αισθητική του κάθε ξωκλησιού και του περιβάλλοντος χώρου. Ίσως η δραστηριότητα της ομάδας δώσει αφορμή για μία πλήρη, συστη­ ματική και τεκμηριωμένη καταγραφή του πολιτιστικού και ιστορικού πλού­ του, που μέσα στους αιώνες κληροδότησε η ύπαρξη αυτών των μικρών, τα­ πεινών ξωκλησιών στον τόπο μας.

79

:

ΜΟΡΦΕΣ

'

Γιάννης Μόραλης, Καλοκαίρι, 1999 Ακρυλικό σε μουσαμά Συλλογή Σωτήρη Φέλιου

:

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ - ΚΡΗΤΙΚΟΎ

Μνήμες από τον «Αιγινήτη» Γιάννη Μόραλη /

Χ_Γ τ α ν αΡχέζ φθινοπώρου του 2009 στην Αίγινα. Καθόμουν με τον Γιάννη Ι Ι τον Μόραλη στο «Αιάκειο», το «γραφείο του», όπως το αποκαλούσε, και ένιωθα ευτυχής που ήμασταν μόνοι μας. Γιατί, συνήθως, στο «γραφείο του» πλαισιωνόταν από πολύ κόσμο, κάθε μέρα: Φίλοι, γνωστοί, παλιοί μαθητές του, ακόμα και περαστικοί Αιγινήτες και παρεπιδημουντές, που σταματού­ σαν για να τον χαιρετήσουν. Και ανάλογα με τη γνωριμία και τις συνήθειες άκουγες: «Καλημέρα σας, κύριε Μόραλη», «καλημέρα, κύριε Γιάννη», «καλη­ μέρα, Κυρ-Γιάννη», «καλημέρα, Δάσκαλε»! Το «Κυρ - Γιάννη» με συγκινούσε, το «Δάσκαλε» με ταρακούναγε ... Εμένα, από την αρχή της σαραντάχρονης γνωριμίας και, στη συνέχεια, θερμής φιλίας μας, μου είχε επιβάλει να τον αποκαλώ σκέτα «Γιάννη». Κι έγινε «Γιάννης» για όλη την οικογένεια, ακόμα και για τα παιδιά μου σε τρυ­ φερή ηλικία τότε. Η οικειότητα αυτή εμπεριείχε πάντα την αγάπη μας, τον θαυμασμό μας και την εκτίμηση μας στον καλλιτέχνη και τον Ανθρωπο! Του είχα πει ανάμεσα σε άλλες συζητήσεις εκείνο το φθινοπωρινό μεσημεράκι στο «Αιάκειο», όπου δεν ήξερα τότε ότι θα ήταν η τελευταία φορά που τον έβλεπα: «Για σένα, είμαι μια πολύ καλή γνωστή σου» και είχε αντιδράσει έντονα, απαντώντας μου: «Όχι, είσαι φίλη μου, πολύ καλή φίλη μου». Κάτι που μου είχε δώσει χαρά και συγκίνηση. Εκείνο το μεσημέρι είχαμε πει πολλά. Ήταν κατηφής και εξαντλημένος. Αναφερόμενος στους παλιούς πολύτιμους φίλους που είχαν φύγει, τον Νικο­ λάου, τον Καπράλο, τους Σκαρπαλέζους, τους Σπανούδη και τόσους άλλους, μου είχε πει : «Έφυγαν όλοι, με άφησαν μόνο»... Δεν μπορούσα τότε να φανταστώ, ότι σε δύο μήνες, στις 20 Δεκεμβρίου, θα πήγαινε να τους βρει! Όπως μιλούσαμε στο «Αιάκειο», με παρακάλεσε να του φέρω ακόμα μια «Αιγιναία» με το άρθρο που είχα γράψει για κείνον. Του είχα δώσει πολλές για τους φίλους του. Του έφερα αμέσως μία ακόμη από το «Λυχνάρι» Την ξεφύλλισε, χαμογέλασε και μου είπε αυτό που είχε ξαναπεί στο παρελθόν: «Πολύ ωραία γράφεις, βρε παιδάκι μου, αλλά, όταν λες για μένα αυτό το "μεγάλος καλλιτέχνης", φοβάμαι πως θα μας κράξουν». «Γιατί, δεν είσαι;»

του απήντησα ζωηρά. «Δεν ξέρω», είπε αφηρημένα κοιτάζοντας το λιμάνι της Αίγινας αντίκρυ μας. «Όταν σκέπτομαι όλα αυτά τα αριστουργήματα που έχουν κάνει στο παρελθόν όλοι αυτοί οι μεγάλοι στον κόσμο, πώς θέλεις να νιώθω εγώ;» Τον ίδιο συλλογισμό έδινε πάντα σαν απάντηση σε όσους τον ρωτού­ σαν -μερικοί με πολύ ανόητο τρόπο: «Κύριε Μόραλη, πώς νιώθετε που είσα­ στε τόσο μεγάλος καλλιτέχνης» Και πρόσθετε ευγενικά: «Αλλά, βέβαια, νιώ­ θω ευτυχής, όταν αρέσει το έργο μου!» Στην Αίγινα χρωστώ τη γνωριμία μου με τον Μόραλη. Στις κοινές μας προσπάθειες για την αποκατάσταση των Καποδιστριακών κτηρίων, στον σε­ βασμό στην αιγινήτικη παράδοση, σε κοινές μας επεμβάσεις, για να εμποδι­ στούν καταστροφές στον πολιτισμό του τόπου. Θυμάμαι, ήμουν μια μέρα στο σπίτι του Νικολάου με τον Μόραλη, όταν κτύπησε το τηλέφωνο/Ηταν η ζωγράφος - αιγινολάτρης Μαρία Πωπ, η οποία ειδοποιούσε με αγωνία ότι στο ανακαινισμένο νεοκλασικό κτήριο της Δημαρ­ χίας είχαν παραλείψει να βάλουν τη γνωστή γαλάζια φρίζα! Ανάστατοι από το νέο, Μόραλης και Νικολάου ειδοποιούν τον Καπράλο και ροβολάνε όλοι με τα μπαστούνια τους στην πόλη ν' αντιμετωπίσουν αυτό, που για κείνους ήταν θέμα αισθητικής, παράλειψη ως προς την παράδοση του νεοκλασικού, κακή εικόνα για την Αίγινα! Γιατί για κείνους, η Αίγινα δεν ήταν μόνο τόπος διαμονής όπως, δυστυχώς για τους περισσότερους παρεπιδημουντές. «Η Αίγινα για μένα είναι ο Παράδεισος», μου έλεγε πάντα ο Γιάννης Μόραλης. «Και για μένα που είμαι από το νησί», απαντούσα.Έτσι, με δική του πρωτοβουλία άρχισε ένα τρυφερό παιχνίδι μεταξύ μας. Κάθε χρόνο στις 22 Δεκεμβρίου, όπου αρχίζει να μεγαλώνει κατά δευτερόλεπτα η ημέρα, τηλε­ φωνιόμασταν λέγοντας πάντα το ίδιο τροπάρι: «Η μέρα μεγαλώνει, το καλο­ καίρι έρχεται, πλησιάζει η ώρα της Αίγινας». Ο Μόραλης είχε την έμπνευση αυτού του παιχνιδιού. Στη συνέχεια, όταν κάποιο χρόνο προλάβαινα και του τηλεφωνούσα πρώτη για να του πω το «τροπάρι», μου έλεγε, πριν μιλήσω, μόλις με άκουγε: «Ξέρω, ξέρω, η μέρα μεγαλώνει, έρχεται η ώρα της Αίγινας». «Η Αίγινα με εμπνέει», μου έλεγε. «Να σου πω μια ιστορία. Μια φορά κοιτούσα ένα τελειωμένο έργο στο ατελιέ μου της Αίγινας και κάτι μου ξέ­ φευγε, κάτι με ενοχλούσε. Το άφησα και κατέβηκα στη θάλασσα. Κολυμπώ­ ντας, αντίκρισα την Κολώνα του Ναού του Απόλλωνα και ξαφνικά, σαν αστραπή, ήλθε η λύση. Κατάλαβα τι ήθελα για το τελείωμα του έργου μου. Ξαναγύρισα στο ατελιέ μου και το έκανα». Εκείνο το τελευταίο μεσημέρι του στο «Αιάκειο» όπου έπαιρνε τον καφέ και το αμυγδαλωτό που του άρεσε, μου έμεινε σαν θλιμμένη ανάμνηση. Είχε έλθει ο σοφέρ ο Γιάννης ο Τζίτζης με το ταξί του και τον πήγε στο σπίτι. Την επομένη εγκατάλειψε την Αίγινα για πάντα... Και τώρα ξεπηδούν σπαρμένες μνήμες από κείνον. Τέρπουν και πονάνε. Μεγάλη Πέμπτη, στη Μητρόπολη, κάτω από τον Εσταυρωμένο, παρα-

84

κολουθούσαμε με τον Μόραλη τον παπά και τον επίτροπο που κρεμούσαν τα στεφάνια που έφερναν οι πιστοί. Άλλα με φρέσκα λουλούδια και άλλα πλα­ στικά. Στο κρέμασμα του κάθε πλαστικού ανταλλάσσαμε αποδοκιμαστικές ματιές. Και μετά, αφού περιμέναμε ακόμα ένα Ευαγγέλιο, τον πήγαινα με το αυτοκίνητο μου στου Νικολάου. Νεότερος, ανεβοκατέβαινε τη λεωφόρο Καζαντζάκη με τα πόδια. Ευθυτενής με γρήγορο βήμα και πάντα με τις ίδιες στάσεις: Στον Νικολά­ ου, στον Σπανούδη, στο σπίτι του. Συχνά, όταν με συναντούσε με το αυτοκίνητο μου, μου έκανε ώτο-στοπ για να τον κατεβάσω στην πόλη ή να τον ανεβάσω στο σπίτι του. Είχε πάντα ένα καινούρ­ γιο ανέκδοτο να μου πει με εκείνο τον ιδιαίτερο τρόπο ή ένα πείραγ­ μα ανώδυνο να μου κάνει. «Το όνο­ μα σου μου θυμίζει το «Μέρυ Κρίστμας», μου έλεγε γελώντας. Κάποια μέρα με καύσωνα με φώναξε στο «Αιάκειο» την ώρα που περνούσα από την παραλία και μου είπε: «Πήγαινε να γράψεις Ο Γ. Μόραλης σε έκθεση κεντημάτων της Μ. Γαλάνη, στην εφημερίδα σου ότι είναι πολύ επικίνδυνο να λέμε «Θερμές ευχές». Πρέπει να το αντικαταστήσουμε με το «Δροσερές ευχές». Ο Μόραλης με ανάγκασε να κάνω πολλές ενδυματολογικές αλλαγές. Τον άκουσα κι ακολουθώ πιστά τις συμβουλές του πάντα, Ελεγε πως το χρώ­ μα των παπουτσιών πρέπει να είναι απαλότερο απ' αυτό των ενδυμάτων για να μην «κλέβει» το βλέμμα. Όταν απέκτησα το πρώτο μου εγγόνι, με πείραζε ψιθυρίζοντας στο αυτί μου τη λέξη «γιαγιά». Και εγώ, κρυφά από τους άλ­ λους, του έδειχνα την μπουνιά μου, δήθεν απειλητικά κάτω από το τραπέζι, στο σπίτι μου, στου Νικολάου ή αλλού, όπου βρισκόμασταν. Μοιραζόμασταν την αγάπη μας για την κλασική μουσική, ιδιαίτερα για τα ρέκβιεμ. Ο Μόραλης αγαπούσε πολύ το ρέκβιεμ του De La Rue και. επειδή δεν το έβρισκα στην Αθήνα, μου το «έγραψε» σε ταινία. Δεν θα ξεχάσω ποτέ το τρακ του, όταν τον ανακηρύξαμε Δημότη της Αίγινας στην αίθουσα τελε­ τών του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου, όπου εγκαινίαζε συγχρόνως έκθεση των έργων του. Με είχε ρωτήσει επανειλημμένα τι έπρεπε να πει, τι να απαντήσει στον Δήμαρχο, αν έπρεπε να του γράψει κάτι. Την ίδια στιγμή ο τότε Δήμαρχος της Αίγινας και φίλος μου Τάκης Κουκούλης με ρωτούσε με το ίδιο τρακ πώς

85

έπρεπε να τον αποκαλέσει. «Θα τον πεις "Κύριε Μόραλη"». Κι έτσι έγινε και μάλιστα πρόσθεσε συγκινημένος: «Μας λέτε, κύριε Μόραλη, ότι αγαπάτε την Αίγινα, αλλά πρέπει να ξέρετε ότι και η Αίγινα σας αγαπάει πάρα πολύ»... Ο Μόραλης την εποχή εκείνη ήταν ήδη πολύ καταπονημένος και μου έλεγε: «Αν μ' αγαπάς, δώσε μου δύο καινούργια πόδια...» Δυστυχώς, ήμουν ανήμπορη να το κάνω. Έχουν περάσει ήδη επτά χρόνια από το φευγιό αυτού του μεγάλου καλ­ λιτέχνη, του μεγάλου φίλου της Αίγινας, του πολύ αγαπημένου φίλου. Περ­ νώ συχνά από τον σταθμό του μετρό του Πανεπιστημίου, για να βλέπω τις «Χίμαιρες» του Μόραλη που κοσμούν την είσοδο από την Κοραή. Οι «Χίμαι­ ρες» του μου θυμίζουν τον ίδιο και τη φιλοσοφία του. Τη φιλοσοφία του για τη ζωή, την κριτική του για τη ματαιότητα και τη ματαιοδοξία των ανθρώπων και για το εύθραυστο της θνητής πορεία μας. Ο Μόραλης μου επεσήμαινε συχνά τα λόγια της νεκρώσιμης ακολουθί­ ας: «Βασιλεύς ή στρατιώτης, πλούσιος ή πένης...» Όλοι τραβάμε για το «Εκεί του πέραν του τάφου», όταν σημάνει η ώρα. Και ο καθένας μας, ανάλογα με το έρμα του, αφήνει μνήμες μεγάλης ή μικρό­ τερης διάρκειας. Ο Γιάννης Μόραλης πέρασε στην αθανασία. Θα ζει και θα υπάρχει όσο υπάρχουν Άνθρωποι και Πολιτισμός. Οι επόμενες γενιές θα μπορούν να θαυ­ μάζουν τα έργα του, να διαβάζουν τη βιογραφία του, χωρίς όμως ποτέ να μπορέσουν να υποψιαστούν την πραγματική εντιμότητα και αρχοντιά του, το καταπληκτικό χιούμορ του και την έμφυτη χάρη αυτού του πολύ καλλιερ­ γημένου ανθρώπου που ομόρφυνε τη ζωή όλων ημών που ευτυχήσαμε να τον γνωρίσουμε και να τον συναναστραφούμε.

86

ΙΡΙΣ ΚΡΗΤΙΚΟΎ

Πα το μπλε του Γιάννη Μόραλη Τώρα μιλώ για το δικό του μπλε. Εκείνο το αφτιασίδωτο μπλε που χωρούσε τη θάλασσα, τις λεπτές φέτες του φεγγαριού τον Αύγουστο, τα θροίσματα των αθάνατων, τους ιριδισμούς τα μεσάνυχτα, το ασκεπές θείο. Τώρα μιλώ για το δικό του μπλε. Εκείνο το πικρό μπλε στα φουστάνια των κοριτσιών που σημαδεύουν τις ώχρες και τους ασβέστες το μεσημέρι και το παχύφυλλο μπλε που πέφτει στην επιθαλάμια σκιά της συκιάς, στα γυμνά σώματα που φωλιάζουν το ένα στο άλλο, στα τυφλά βότσαλα που ορίζουν αρχαίους χρησμούς, στα λευκά καύκαλα που σπέρνουν τον Ελαιώνα. Τώρα μιλώ για το δικό του μπλε. Εκείνο το στίλβον μπλε που αγκαλιάζει το μελανό έρεβος των αχινών, που συνθλίβει πευκοβελόνες, που γεύεται τα σπασμένα ρόδια του χρόνου, που ερωτεύεται τα ερυθρόμορφα όστρακα ενός εξαίσιου θιάσου. Τώρα μιλώ για το δικό του μπλε. Εκείνο το βαθύφωνο μπλε που καταπλέει με τη γραμμή του ορίζοντα, με τα πλοία που συναντιούνται σαλπίζοντας στην Κολώνα, με το μισό που έγινε αγάπη τη νύχτα. Τώρα μιλώ για το δικό του μπλε. Εκείνο το αλάνθαστο μπλε που εγκαλεί τα νεκρά μεσημέρια της μνήμης, που συλλαβίζει την αυστηρή γεωμετρία του πλήρους, που ξεφλουδίζει τα καλοκαίρια της Αίγινας.

ΓΙΩΡΓΟΣ Θ. ΚΑΛΟΦΩΝΟΣ

Έτος Γιάννη Μόραλη ανακήρυξη από το Υπουργείο Πολιτισμού, τον Φεβρουάριο που μας πέ­ ρασε, της φετινής χρονιάς σε «Έτος Γιάννη Μόραλη» μου προκάλεσε αισθήματα αντιφατικά. Πέρα από την εύλογη χαρά και την ικανοποίηση που αισθάνθηκα διότι -για μια σπάνια φορά- η πολιτεία επιτελεί το χρέος της, έστω και συμβολικά, αναγνωρίζοντας την προσφορά ενός σημαντικού δημι­ ουργού, ένιωσα και το πάγωμα εκείνο που σου προξενεί η αίσθηση ότι ένα κομμάτι της ζωής σου -όπως ήταν για μένα, αλλά και για άλλους πολλούς, ο Γιάννης Μόραλης- το διεκδικεί πλέον αμετάκλητα η επίσημη ιστορία. Και πρώτα απ' όλα η αφορμή της ανακήρυξης αυτής- η συμπλήρωση των εκατό χρόνων -ενός αιώνα δηλαδή- από την γέννηση του, έφερε την οδυνηρή συ­ νειδητοποίηση ότι ακόμη κι αν τον Δεκέμβριο του 2009 ο Γιάννης είχε γλυτώ­ σει τον θάνατο, τώρα -εξίμισι ήδη χρόνια μετά- θα ήταν πλέον λογικά απί­ θανο να βρισκόταν ακόμη ανάμεσα μας. Κι όμως, το 2009, που μου μοιάζει τόσο βασανιστικά κοντινό, είχα νομίζω ακόμη την παράλογη πεποίθηση πως ο Γιάννης Μόραλης θα παρέμενε κοντά μας για πάντα.

Η

Ο Μόραλης ήταν ο τελευταίος επιζών μιας θρυλικής τριάδας εγκάρδιων φίλων και σημαντικών εικαστικών που έζησαν και δημιούργησαν στην Αίγι­ να. Περιελάμβανε, εκτός από τον ίδιο, τον ζωγράφο Νίκο Νικολάου και τον γλύπτη Χρήστο Καπράλο. Οι τρεις τους αποτελούσαν επίλεκτα μέλη της λε­ γόμενης ύστερης γενιάς του 1930, μιας πολυπληθούς ομάδας ανθρώπων του πνεύματος και της τέχνης που προσδιόρισαν με το έργο τους την έννοια της ελληνικότητας, και σφράγισαν σε μεγάλο βαθμό τη νεοελληνική ταυτότητα όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα, δημιουργώντας το θαύμα της διεθνούς ακτινοβολίας της Ελλάδας τη δεκαετία του 1960, μέσα από την μουσική, την ποίηση, τα εικαστικά, τις παραστατικές τέχνες και τον κινηματογράφο. Στην Αίγινα οι τρεις φίλοι-εικαστικοί αποτέλεσαν τον κεντρικό πυρήνα μιας θρυ­ λικής παρέας καλλιτεχνών και διανοούμενων, όπως ο νομπελίστας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης και τόσοι άλλοι, συνομήλικοι ή νεότεροι, που μαζεύονταν κάθε βράδυ στο σπίτι του Νίκου και της Αγγέλας Νικολάου. Εκεί στηνόταν ένα συμπόσιο με την αρχαιοελληνική σημασία της λέξης, όπου γύρω από ένα τραπέζι με εκλεκτά εδέσματα και το σπιτικό κρασί του Νικολάου, φούντωναν οι συζητήσεις και οι διαμάχες γύρω από πνευματικά, φιλοσοφικά και καλλι-

τεχνικά αλλά ενίοτε και προσωπικά θέματα. Ιστορική ήταν η παιγνιώδης δι­ άθεση που συχνά επικρατούσε αλλά και οι ομηρικοί καυγάδες που ξέσπαγαν γύρω από θέματα σημαντικά ή ασήμαντα. Κεντρικά ήταν τα ζητήματα της σχέσης ανάμεσα στη φύση και την τέχνη, την παράδοση και τη νεωτερικότητα, καθώς και η αναζήτηση της αυθεντικότητας. Απόλυτη ήταν και η αγάπη τους για την Αίγινα, την ομορφιά του τοπίου, το μοναδικό φως και την πλού­ σια ιστορία της. Μέχρι τον πρόωρο θάνατο του Νικολάου το 1986, στην Αίγινα συντελείτο μια μικρή κοσμογονία δημιουργικότητας, πνευματικών και καλλιτεχνι­ κών ανταλλαγών: μια χρυσή εποχή που δυστυχώς έμεινε καλά κρυμμένη από τους «αμύητους». Εγώ, λόγω των γονιών μου, είχα την τύχη να ανήκω στους «μυημένους» από την παιδική μου ηλικία. Όμως, οι σημαντικοί αυτοί άνθρω­ ποι που διαμόρφωσαν την επίσημη αισθητική της μεταπολεμικής Ελλάδας, που κέρδισαν μια σπάνια προσωπική αναγνώριση, λίγο κατάφεραν να επηρε­ άσουν την κοινωνία γύρω τους. Απέτυχαν τελικά να αποτρέψουν τις δυνά­ μεις της υποτιθέμενης ανάπτυξης που -ήδη από τη δεκαετία του 1970, αλλά πολύ πιο εμφανώς από τη δεκαετία του 1980- είχαν αρχίσει να υπονομεύουν την ομορφιά και την αυθεντικότητα της Ελλάδας. Το φαινόμενο αυτό το έζη­ σε περισσότερο από τους άλλους δύο φίλους του, προς το τέλος της ζωής του ο Γιάννης Μόραλης. Και η απογοήτευση του ήταν ακόμη πιο μεγάλη, όταν είδε να αλλοιώνεται καθοριστικά η αγαπημένη του Αίγινα.

Θυμάμαι έντονα κάποιον παλαιότερο Δήμαρχο να διακηρύσσει ότι «...πρέπει να διαφυλάξουμε σαν κόρη οφθαλμού τη μοναδική φυσιογνωμία της Αίγινας που έχουν αποτυπώσει στο έργο τους τόσοι σημαντικοί εικαστικοί δημιουρ­ γοί...» και μετά να κάνει ό,τι μπορεί, θαρρείς, για να την καταστρέψει, εν ονόματι, βέβαια, της ανάπτυξης και του εκσυγχρονισμού. Και βέβαια ήταν ένας από τους πολλούς που συνετέλεσαν στη σταδιακή καταστροφή. Ο χαρακτήρας του Γιάννη Μόραλη, η έντονη αίσθηση αξιοπρέπειας που τον διέκρινε, ο σεβασμός του στην προσωπικότητα του άλλου, η απέχθεια του για τον διδακτισμό, δεν του επέτρεπαν να παρεμβαίνει αποτρεπτικά. Χα­ ρακτηριστικό παράδειγμα είναι η στάση του όταν το ξενοδοχείο στο οποίο διέμενε αναγκαστικά τα τελευταία χρόνια της ζωής της η σύζυγος του Γιάν­ να, απέκτησε ξαφνικά, μετά από μια αλλαγή ιδιοκτησίας, παραθυρόφυλλα βαμμένα σε ένα έντονο χρώμα, τελείως ξένο προς τη χρωματική γκάμα της Αίγινας. Αναστατωμένοι όλοι με αυτήν την κατάφωρη παραβίαση της αισθη­ τικής, παρακινούσαμε τον Γιάννη -εκλεκτό πελάτη του ξενοδοχείου- να με­ σολαβήσει στον νέο ιδιοκτήτη -ο οποίος, όπως δήλωνε, τον θαύμαζε απερι­ όριστα- και να του ζητήσει να επαναφέρει τα παραθυρόφυλλα σε ένα χρώμα πιο ταιριαστό με το περιβάλλον. «Μα δεν μπορώ να τον προσβάλω», μας απαντούσε, «αν ήθελε την γνώμη μου, θα μου την ζητούσε». Και, παρ' ότι

υπέφερε περισσότερο ίσως από οποιονδήποτε άλλον από τον βιασμό αυτόν της αισθητικής, ποτέ δεν είπε τίποτα στον ιδιο­ κτήτη. Αλλά ο ιδιοκτήτης αυτός δεν ήταν ο μόνος που δεν ζή­ τησε ποτέ την γνώμη του Γιάν­ νη Μόραλη ή και παλαιότερα κάποιου άλλου από τους άλ­ λους μεγάλους της τέχνης και του πνεύματος που έζησαν και δημιούργησαν στο νησί μας. Κανείς δεν σκέφτηκε να ζητή­ Στιγμιότυπο από τη θεμελίωση του σπιτιού του Γιάννη Μόραλη στις αρχές της δεκαετίας του 1970 (1972 ή 73). Αριστερά ο εφημέριος του σει τη γνώμη τους για τα μεγά­ Αγίου Νικολάου π. Δαμιανός Παπακωνσταντίνου με τη μητέρα του. λα έργα, τη διαμόρφωση των Στη μέση ο Γιάννης Μόραλης, δίπλα του ο εργολάβος της οικοδομής δημόσιων χώρων, την επιβολή Σώζων Λάκκος, στη συνέχεια ο συγγραφέας του άρθρου Γιώργος κάποιων κανόνων στη δόμηση, Καλόφωνος, η Ντόλλη Καλοφώνου και η Χριστίνα Ντάττον. Τη φωτογραφία παραχώρησε ευγενικά η Νότα Λάκκου. την επιλογή των χρωμάτων: για όλα αυτά δηλαδή για τα οποία θα ήταν οι ιδανικοί σύμβουλοι. Πρόκειται για μια ακόμη ιστορία χαμέ­ νων ευκαιριών για την Αίγινα, από αυτές που είναι ο κανόνας στην πατρίδα μας την Ελλάδα. Δημιουργικός και εναργής μέχρι το τέλος της ζωής του, ο Γιάννης Μό­ ραλης, που έζησε περισσότερο από τους περισσότερους φίλους του, ήταν ο τελευταίος της «γενιάς του '30», ζωντανό τεκμήριο μιας χρυσής εποχής που παρέμεινε τελικά ανολοκλήρωτη. Χωρίς τον σκληρό πυρήνα των φίλων του, με άπειρους μαθητές, αλλά ελάχιστους επιγόνους, μάρτυρας της σταδιακής φθοράς της ομορφιάς του νησιού που αγάπησε, αλλά κυρίως της απαξίωσης των αρχών τις οποίες υπηρέτησε με πάθος, ο Μόραλης θεωρούσε τις τιμές που του απονέμονταν απλόχερα, κενές περιεχομένου. Παρ' όλα αυτά, η πα­ ρουσία του έδινε σε όλους εμάς που γευτήκαμε τη μυθική εποχή της Αίγινας, την αίσθηση πως τίποτα ακόμη δεν είχε κριθεί οριστικά, πως υπήρχε ακόμη ελπίδα. Ο ίδιος, όμως, πίσω από την παροιμιώδη ευγένεια και κοινωνικότητα, με δυσκολία έκρυβε προς το τέλος τη βαθιά του απογοήτευση. Ανεξίτηλη θα παραμείνει στη μνήμη μου η τελευταία ουσιαστική μας συνάντηση που έγινε στο αγαπημένο του «Αιάκειον», το καλοκαίρι του 2009, αμέσως μετά από την ανακήρυξη του σε επίτιμο δημότη Αίγινας. Υπήρχε εκείνο το καλοκαίρι μια μεγάλη απειλή αλλοίωσης της όψης του παραλιακού μετώπου της πόλης της Αίγινας, αποτέλεσμα ενός σχεδίου ανάπλασης που προωθούσε ο φίλεργος Δήμαρχος που μόλις είχε τιμήσει τον μεγάλο εικαστι­ κό δημιουργό. Στην προσπάθεια του να αντιδράσει, ο Αιγινήτης ζωγράφος,

90

και πιστός μαθητής του Νίκου Νικολάου, Νεκτάριος Κοντοβράκης είχε δε­ χτεί μια αήθη και λυσσαλέα επίθεση από στελέχη και παράγοντες της τότε Δημοτικής Αρχής που προωθούσαν με νύχια και με δόντια το «μεγάλο έργο». Θεώρησα σκόπιμο να ενημερώσω τον Γιάννη Μόραλη για τις εξελίξεις, ζητώ­ ντας του να μιλήσει στον Δήμαρχο. Η είδηση τον στενοχώρησε πολύ, αλλά μου απάντησε πως, δυστυχώς, μια παρέμβαση εκ μέρους του δεν θα είχε κα­ νένα νόημα. Στην επισήμανση τη δική μου και άλλων παρισταμένων πως ο Δήμαρχος που τον είχε μόλις τιμήσει θα σεβόταν τη γνώμη του, ο Γιάννης απάντησε πως η τελετή ήταν «ένα ακόμη μνημόσυνο» και πως κανείς δεν ήθελε πραγματικά να ακούσει την γνώμη του: «Θα πουν πως είμαι ένας γέ­ ρος άνθρωπος που θέλει όλα να παραμείνουν, όπως τα γνώρισε στα νιάτα του, και θα αγνοήσουν την συμβουλή μου». Ακολούθησε μια μακριά συζήτηση γεμάτη εξομολογήσεις από μέρους του, σε τόνους μελανούς. Σιγά-σιγά οι υπόλοιποι της παρέας είχαν αναχωρή­ σει και είχαμε μείνει μόνοι οι δυο μας στο ζεστό μεσημεριανό «Αιάκειο» να κουβεντιάζουμε. Και αφού συμπλήρωσε έναν μεγάλο και απαισιόδοξο κύ­ κλο, η συζήτηση επανήλθε στο πρόβλημα της ανάπλασης της παραλίας. Είχε αρχίσει να σκέπτεται πιο πρακτικά, αναζητώντας πιθανές λύσεις. Στο σημείο αυτό τον πληροφόρησα ότι κάποια πρόσωπα που εκτιμούσε και που θεώρησε πως θα μπορούσαν να βοηθήσουν πιο αποτελεσματικά απ' τον ίδιο, είχαν εκφράσει μια πιο διαλλακτική άποψη για το θέμα. Το γεγονός τον τάραξε τόσο πολύ που μετάνιωσα αμέσως που είχα μιλήσει. Ήταν αργά πια και το ταξί του -που την άφιξη του ως εκείνη την στιγμή την είχε αρκετές φορές αναβάλει- έφτασε τελικά για να τον πάρει στο σπίτι. Με χαιρέτισε βιαστικά και με κλονισμένα βήματα κατευθύνθηκε προς την ανοικτή πόρτα του αυτο­ κινήτου. Ενώ έμπαινε κοντοστάθηκε και γύρισε προς το μέρος μου: «Βλέπεις Γιώργο;» μου φώναξε με απρόσμενα δυνατή φωνή, «Δεν υπάρχει τίποτα πια. Τίποτα!», και χάθηκε μέσα στο ταξί.

Φέτος ο Δήμος της Αίγινας αποφάσισε, με αφορμή το «Έτος Γιάννη Μόρα­ λη», να τιμήσει τη μνήμη του μεγάλου εικαστικού δημιουργού με σειρά εκδη­ λώσεων. Όλοι όσοι εμπλεκόμαστε στην υλοποίηση του σχεδίου, ελπίζουμε η προσπάθεια να στεφθεί με επιτυχία. Πιστεύω, όμως, πως ο καλύτερος τρόπος για να τιμήσουμε τη μνήμη του με τρόπο ουσιαστικό θα ήταν να προσπαθή­ σουμε, έστω και τώρα, να αποκαταστήσουμε την τραυματισμένη εικόνα της Αίγινας: την ιστορική της φυσιογνωμία, την αυθεντικότητα, τη μοναδική της ομορφιά, όλα αυτά που έκαναν τον Γιάννη Μόραλη και τόσους άλλους ση­ μαντικούς δημιουργούς να την ερωτευτούν με πάθος.

ΠΑΥΛΟΣ ΣΑΜΙΟΣ

Πα τον Δάσκαλο Γιάννη Μόραλη

//"Λ ταν πέρασα στη Σχολή, έμεινα ένα χρόνο στο Προκαταρκτικό Εργα\J στήριο του Νικολάου για να γίνει το σχέδιο καλύτερο, πριν περάσουμε στα εργαστήρια. Στα δεκαοκτώ μου πέρασα στο εργαστήριο του Μόραλη γεμάτος όρεξη για μάθηση και βρέθηκα σε ένα χώρο μικρό αλλά ζεστό. Ζωγραφίζοντας στο εργαστήριο, αισθανόσουνα την αγάπη και την ελευθερία να κυκλοφορεί σαν ανοιξιάτικο αεράκι. Με τον καθένα από εμάς ο Μόραλης δημιουργούσε μια προσωπική σχέση, με αποτέλεσμα να είναι, εκτός από δάσκαλος, φίλος και πνευματικός πατέρας. Δεν μας μπούκωσε με θεωρίες για τις διάφορες σχο­ λές, αλλά μας έμαθε πώς γίνεται η ζωγραφική στη βάση της. Έβλεπα τον Μόραλη πολύ συχνά στο σπίτι του Νικολάου και της Αγγέ­ λας, σπίτι ανοιχτό για όλους τους φίλους, Καπράλο, Σπανούδη και πάρα πολλούς άλλους, όπως και πολλούς μαθητές τους που αργότερα έγιναν δά­ σκαλοι στη Σχολή, όπως και εγώ. Αυτή η αγάπη μου για τους δασκάλους με έκανε να αγαπήσω την Αίγινα και να μένω στο Μεσαγρό. Κάθε φορά που έρχομαι στο Αιάκειο για καφέ ψάχνω με την άκρη του ματιού μου να τον δω και να μιλήσουμε. Ο Δάσκαλος δεν έφυγε, τον κουβα­ λάμε μέσα μας.

92

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΓΙΑΝΝΑΚΑ

Για τον Μόραλη

/ΤΗ χω τρεις πνευματικούς "μπαμπάδες". Πέρα από ό,τι κουβαλάω από τον JL· φυσικό μου πατέρα, αυτοί οι άνθρωποι, ο καθένας με τον τρόπο του, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή μου, ή, μάλλον, τώρα που το ξανασκέπτομαι, πολύ σημαντικό, πάρα πολύ σημαντικό μάλιστα! Το γεγονός ότι οι δύο από αυτούς υπήρξαν αδελφικοί φίλοι μεταξύ τους, δεν νομίζω να είναι τυχαίο. Και είναι τεχνικά αδύνατον να αγαπάς τον έναν, χωρίς να αγαπάς τον άλλον, ενώ είναι απολύτως φυσικό να μην αγαπιέσαι κι από τους δυο. Είχα την ευλογία να αγαπηθώ κι από τους δύο και να περάσω κοντά τους πολλά πολλά και ουσιαστικά χρόνια. Μεγάλωσα δίπλα τους και τώρα γερνάω στον τόπο που τόσο αγάπησαν, που τόσο αγαπώ. Δεν μπορώ να μιλάω για τον Μόραλη, χωρίς να υπάρχει στη κουβέντα ο Νικολάου. Ούτε για τον Νικολάου χωρίς να υπάρχει ο Μόραλης. Ειατί στην καρδιά μου, στη ζωή μου, στην καθημερινότητα μου, στο μυαλό μου, στις κινήσεις μου, στις αντιδράσεις μου, είναι πάντα παρόντες, είμαστε ένα. Λέω είμαστε, γιατί τους κουβαλάω μέσα μου, από τότε που τους γνώρισα και είναι πάντα εδώ, όχι δίπλα μου, μέσα μου. Αν αρχίσω να λέω λεπτομέρειες για το πώς ήταν ο Μόραλης, είμαι σί­ γουρη ότι θα σας κουράσω, γιατί θεωρώ ότι είναι ένα θέμα προ πολλού εξα­ ντλημένο. Μόνο δυο κουβέντες λοιπόν: Ίσως είναι ο πιο σωστός άνθρωπος που γνώρισα στη ζωή μου. Ναι, ήταν πολύ λογικός, αλλά με μια λογική βουτηγμένη πρώτα στην καρδιά. Το έκρυ­ βε καλά από αυτούς που δεν τον γνώριζαν παρά επιφανειακά, αλλά όλες του οι κινήσεις το έδειχναν, αυτές οι κινήσεις που ποτέ δεν φώναξαν, που ήταν πάντα σιωπηλές, βαθιές και ουσιαστικές. Έτσι έζησε, διαχρονικά ερωτευμέ­ νος με την ομορφιά και με πολύ πολύ χιούμορ.

93

Γιάννης Μόραλης, 1973

ΣΟΦΗ ΠΑΥΛΑΚΗ

Αποχαιρετώντας το καλοκαίρι στο νησί

Λ

ένω τα σανδάλια μου και σας συναντώ...Έτσι όπως πριν λίγες ημέ­ ρες ξεκινούσα μια ακόμα βόλτα στη γειτονιά του ζωγράφου, στην περιοχή πλάι στο σπίτι του, εκεί όπου πιθανόν πρωτόειδε το φως τούτο το έργο κι όπου ακόμα και τα πινέλα του ηρεμούν βουτηγμένα στα χρώ­ ματα των στερνών του καμβάδων. Μια ακόμα από τις περιηγήσεις του καλοκαιριού στο νησάκι που μου έγινε μικρή πατρίδα, αυτές που κου­ βαλώ στην πόλη σαν αλησμόνητο θησαύρισμα, πολύτιμες σταλαγμα­ τιές που θα με σώσουν την κατάλληλη στιγμή απ' τις σκληράδες του χειμώνα. Τούτες οι εξορμήσεις στις εξοχές της Αίγινας, οι γεμάτες εκ­ πλήξεις κι απρόοπτα, γνώσεις κι ανακαλύψεις, συνειρμούς, λαχτάρες, συγκινήσεις, συνοψίζουν για μένα κάθε χρόνο όλη την ανθρώπινη ευ­ τυχία που συνηθίζω να αποκαλώ «λευτεριά του καλοκαιριού». Κι είναι αληθινό θαύμα πώς μετά από τόσα χρόνια το πεπερασμένο σώμα ενός μικρού νησιού έχει ακόμα τόσα μυστικά του να μου πει, τόσες ομορφιές του να μου δείξει! Η οικία Μόραλη, έργο του Αρη Κωνσταντίνίδη και σημείο αναφοράς για την αρχιτεκτονική στον τόπο μας, πλέει γαληνεμένη πάνω στις λιτές γραμμές της και στην ακατέργαστη ύλη της, ένα σπίτι όπου όλα σημαίνουν και φαίνονται, ανοιγμένα στο φως και στ' αγέρι που μπάζει σ' ευρύχωρες κάμαρες. Σιμά η αυλή του γλύπτη Καπράλου, όπου έμψυχα λες τα έργα του ρουφούν αδηφάγα τον ήλιο του μεσημεριού ή υψώνουν καρτέρι στις σκιές της νύχτας. Κι αμέσως μετά, σπίτι - ακρωτήρι μες τη λίθινη μνήμη του, ο τόπος όπου έζησε και δημιούργησε ο Νίκος Καζαντζάκης. Αν ίσως τελικά τα σπίτια «παίρνουν» -κατά πώς λένε- από εκείνους που τα κατοικούν, τούτο το σπίτι τέμνει τη βόρεια στροφή του νησιού εισβάλλοντας καταμεσής της, σαν να μη γίνεται να πάρεις τη στροφή αν δεν περάσεις μέσα απ' το κτήμα του! Και δεν μπορώ να μη σκεφτώ, πως έτσι ακριβώς σε καιρούς αλλοτι­ νούς, ενάντια -όπως και το σπίτι του- σε κάθε λογής βοριάδες, κείνος που έζησε εκεί έθεσε τις δικές του πανανθρώπινες τομές στις μεγάλες στροφές της ιστορίας και στα ελληνικά γράμματα επαναπροσδιορίζοντας μια για πά­ ντα με τη ζωή και το έργο του τις αιώνιες αξίες της ελευθερίας, της δίκαιο-

95

σύνης, του ήθους και της ομορφιάς κι αυτού που με μια λέξη στην Ελλάδα ονομάζουμε «λεβεντιά». Καθώς περνώ -για τελευταία φορά το φετινό καλοκαίρι- από την περι­ οχή αυτή, είναι κιόλας σούρουπο. Τα χρώματα βαραίνουν, γέρνουν τον νυ­ χτερινό ουρανό πάνω απ' τις θαλασσινές γειτονιές και τα πρώτα φώτα δημι­ ουργούν μια γνώριμη αίσθηση ανθρώπινης σιγουριάς σκαρφαλώνοντας δειλά τους γύρω λόφους. Θυμάμαι τα μεσημέρια. Πυρακτωμένα τοπία παρα­ δομένα στο φως. Εδώ όλα γίνονται φως. Φλέγονται. Η ανάσα του ήλιου κά­ θετη διαπερνά τις πέτρες, τους τοίχους, τα βράχια, τα χώματα. Η λάμψη ετούτη έχει φωνή, μια καταδίκη της λαλιά απαράλλαχτα ίδια μέσα απ' τα χρόνια, που την ακούς, την ώρα που καταμεσήμερο οι άλλοι ησυχάζουν, πότε στα τζιτζίκια που τρελαίνονται γαντζωμένα στον κορμό του κοντινού πεύ­ κου και πότε στους ασβέστες που σκάζουν στα πεζούλια, στα μεταλλικά μάνταλα της πόρτας που διαστέλλονται πυρωμένα με μικρούς κρότους, στη σαύρα του κήπου που φρρρ.. πριν τη δεις κιόλας χάθηκε, στα κορμάκια των θάμνων που ξερά θρυμματίζονται μ' ένα κρακ στο πρώτο μελτέμι, στον ήχο της βάρκας χλαπ χλαπ που έρχεται κατ' ευθείαν από τον ορίζοντα. Ολόκληρη η γη τα μεσημέρια στο νησί γίνεται η ποθητή αγκαλιά ικανή να ζεστάνει την κάθε μας σκέψη, να δώσει παλμό στο κορμί μας, να θρέψει τα όνειρα και να εμπνεύσει τα έργα. Η γη στο έπακρο της θέρμης της, στην κορυφαία στιγμή δύναμης μαζί και τρυφεράδας, κοιτίδα και μάνα μας, παρα­ μυθία και καταφυγή, ζωή κι αιώνιο θαύμα. Κι ο ήλιος ο ηλιάτορας που ενώ κατακαίει δίνει πνοή, βιγλάτορας παντοτινός και κοσμοπαντοκράτορας -για να θυμηθούμε και τον Ποιητή, «θηρίο ελπίδας» που δεν μας άφησε ποτέ, στυλωμένος πάνω απ' τα κεφάλια μας. Φτιάχνω βαλίτσες επιστροφής, μα το μόνο που με νοιάζει, να χωρέσω όλα τούτα τα ακόμα νωπά κι ολοζώντανα στις αισθήσεις. Αυτά να πάρω. Τα γαλάζια και τα διάφανα νερά. Τα χεράκια των παιδιών πλεγμένα στο λαιμό μου γεμάτα ρυάκια ξεραμένης αρμύρας. Τις ήρεμες νυχτιές με το φως της λάμπας και το γρυλάκι που ξαγρυπνούσε. Την αυγή πάνω απ ' το βουνό. Τον ελαιώνα των αιώνων βαθιά μες στην αθέατη κοιλάδα και τ' αγιάζι της θά­ λασσας. Το ξωκλήσι το μακρινό που περιμένει υπομονετικά τη μνήμη του Αγίου του. Τις ετοιμασίες της παραμονής και τη λειτουργία, τα κρινάκια στο εικονοστάσι με τα δαφνόφυλλα. Το λιβάνι που σιγοκαίει σε κάποιο περβάζι σμίγοντας ψηλά με κείνη την ουράνια υμνωδία του «φως ιλαρόν», τα γιορτι­ νά και τα χαρμόσυνα που ευλογούνται κι αγάλλονται. Τέλος, το μυρωμένο αεράκι και τη γαλήνη, τα παντοτινά μου δώρα της εξοχής που αποζητώ τόσο. Και τ' αγαπημένα διαβάσματα! τα βιβλία, αυτούς τους μοναδικούς συντρό­ φους με τους οποίους πορεύομαι χρόνια τώρα. Στον χειμώνα που έρχεται θα 'μαι -το ξέρω- σαν σε τούτο τον πίνακα: κατακερματισμένη. Πάνω σε πηγμένα κομμάτια σκούρο, ίσως και μερικά λευκά γεμάτα ερωτηματικά κι ατέλειωτες σκέψεις ή ιδέες που πάγωσαν. Κι

αισθάνομαι ολοένα πιο πολύ πως ζω κείνον τον στίχο απ' τους Προσανατο­ λισμούς: «Φεύγει ο κόσμος, είμαι σ' ένα κύμα του». Και πάλι λέω πως είναι ωραίο να 'σαι πάνω σ' ένα κύμα, κει που σε βάζει ο Ποιητής που τόσο αγά­ πησες και να ταξιδεύεις έτσι τη ζωή. Σκέφτομαι πως μαζί με τις ελπίδες στον Θεό «το μόνο μου όπλο, η μόνη μου άμυνα» είναι οι καλές προθέσεις, τ' αγαπημένα πρόσωπα και τούτες οι όμορφες αναμνήσεις στις αποσκευές των διακοπών που μόλις τελείωσαν. Νιώθω ευγνώμων που για άλλη μια φορά τις έζησα κι εύχομαι ετούτη η ανάμνηση από το φως του ήλιου του καλοκαιριά­ τικου μεσημεριού να ζεσταίνει τις καρδιές μας κάθε μέρα του χειμώνα που θα'ρθει! Καλό φθινόπωρο με υγεία και χαρά για όλους!

97

ΑΝΝΑ ΡΟΔΗ

Η Ταρσίτσα Δ. Θωμαΐδου και η κληρονομιά της Πρόσωπα, γεγονότα, κτήρια και ιστορίες

φορμή για το κείμενο αυτό στάθηκε το όμορφο κτήριο της οδού Θωμα­ ΐδου 7, που χτίστηκε στα 1802 από το Μήτρο Λιβερόπουλο, έξι μήνες μετά τον Πύργο του Μαρκέλλου, και είναι το παλαιότερο οίκημα στην Αίγι­ να (εικ. Ι) 1 . Μέσα από την έρευνα μου ξετυλίχτηκαν ιστορίες σαν παραμύθια από τα επαναστατικά και μετεπαναστατικά χρόνια και ξεπήδησαν πρόσωπα θολά, καλυμμένα από τη γοητευτική και συνάμα μυστηριώδη πατίνα του χρόνου. Οι Λιβερόπουλοι, Λυμπερόπουλοι ή Λιμπερόπουλοι2 προέρχονταν από εξέχουσα οικογένεια της Ναυπακτίας. Ο αδελφός του Μήτρου Λιβέριος3 υπήρξε αγωνιστής του 1821 και υπηρέτησε την Ελληνική Επανάσταση ως πολιτικός και στρατιωτικός. Όταν οι Έλληνες «έλυσαν» την πολιορκία της Ακρόπολης, κατέφυγε στην Αίγινα, όπου βρισκόταν ήδη ο Μήτρος, που είχε μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία από τον ηγούμενο του μοναστηριού της Φανε­ ρωμένης της Σαλαμίνας Γρηγόριο4. Όπως συμπεραίνω από τις λιγοστές πλη­ ροφορίες που κατάφερα να συγκεντρώσω πρέπει να ήταν εγκατεστημένος στο νησί τουλάχιστον από το 1800, ίσως και νωρίτερα και εκτελούσε χρέη ανώτατου υπαλλήλου5. Η Γωγώ Κουλικούρδη στο βιβλίο της Αίγινα III ση­ μειώνει ότι, σχεδόν συγχρόνως «βορείως αυτού (του Πύργου του Μαρκέλ­ λου) έκτισεν ο κτήτωρ του μαγαζιού Λιμπερόπουλος οίκον»6, άρα ήταν και καταστηματάρχης. Αναζητώντας στοιχεία γενικά για τον βίο και την πολιτεία του Μήτρου, βρήκα στα αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας μια επιστολή που αναφέρει 1. Μαρτυρία του αείμνηστου ιδιοκτήτη του κτηρίου Δημήτρη Παπαλεονάρδου, που απεβίωσε το 2011.

2. Βρίσκουμε το επώνυμο αυτό και με τις τρεις ορθογραφίες.

3. Βλ. λήμμα Αφέριος Λιβερόπονλος στο Στασινόπουλος Α. Χρ., Λεξικό της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, εκδ. Δεδεμάδη, τ. Γ', Αθήνα 1971, σ. 203 - 204.

4. Κουλικούρδη Π. Γεωργία, Αίγινα III (Τοπογραφικά και ιστορικά στοιχεία για τη νε­ ότερη πόλη (1800 -1828), εκδ. Πετρά, Αθήνα 2006, σ. 231.

5. Χριστόπουλος Ιωάννης, Κήρυξ της Αιγίνης, τ. 39 - 40, Μάρτιος - Απρίλιος 1950, σ. 6.

6. Κουλικούρδη Π. Γεωργία, υποσημείωση 46, ό.π..

98

" Î U •!·•>«•• - •; t ; - :• | .::,:• .

-

f

"" f j i jj Jî ï ï β

y;

,*.ft;T* ••'ili

I ' |l|s| :

':'. *°i •;-... \,.V.,:..i; i's: ';, I I S ί S-;'

,

.*.!•·. ;ï

' ; f ''• • '

1

'ÌUÀ-ÌMM

1. Ο Πύργος του Μαρκέλλου και πίσω του (αριστερά) η οικία Λιβερόπουλου το 1903 (πηγή εικόνας: https://www.facebook.com/)

απλά το όνομα του κι ένα έγγραφο7, που κάνει σαφή τη συμμετοχή του σε κάποιες μάχες στην Πελοπόννησο και ιδιαίτερα στην περιοχή του Λιμποβισίου, του χωριού του Κολοκοτρώνη, το 1825. Πρόκειται για μία αναφορά κλο­ πής μιας πιστόλας από συναγωνιστές του. Δημοσιεύεται για πρώτη φορά εκτός διαδικτύου και θα ήταν ενδιαφέρον να τη δούμε: 59: Αναφορά του Μήτρον Λιβερόπουλου σχετικά με την κλοπή μιας πιστόλας Προς το έξοχον Υπουργήων του Πολέμου Μετά την ταπεινήν μου αναφορά αναφέρω εις το έξοχον ΎπουργεΙον ότι εις το Ξερόμερον εις το Λιγωβύτζη όπου ήμεθα εις το ταμπούρη τον απερασμένων Αύγουστον εκεί κάπη Λευκαδίταις ονομαζόμενη Θωμάς Κολοβελόνης και άλος ένας σύντροφος του δια νυχτός, όπου εκειμόμεθα μέσα εις το μοναστήρη εις τον ύπνον, μας έκλεψαν μια πιστιόλα ασημένιαν και έφυγε την ίδιαν νύχτα χωρίς να τους καταλάβη κανένας. Την αυγήν όντας εξιμέρωσεν, ετρέξαμεν καταπόδι και δεν ημπορέσαμεν να τους προφθασωμεν. ι ωπηη ήχαν κλεμένο και ένα τουφέκι από ένα άλον σώμα κι επίγαν και το απούλισαν εις Δραγαμέστην. Και αφού επούλισαν το τουφέκι ήλθαν πάλιν οπίσω εις Αιγωβύτζη. Αμέσως 7. Βλ. Αρχείο Ελληνικής Παλιγγενεσίας, Βουλή των Ελλήνων, τόμος 19, σ. 40 (έγγρα­ φο 59), http://paligenesia.parliament.gr/anazitisi.php#.

99

όπου ήλθαν, εμπήκαν εις την οδιγήαν τον καπετάν Κατζαρού. Εμείς αμέσως οπού ήλθαν τους επιάσαμεν δια την πιστόλα αυτήν. Ο καπετάν Κατζαρός έγινε κεφίλις (;) εις αυτινούς και είπεν ότι αν μαρτηριθή οπού έχουν αυτή την πιστιόλα, αποκρίνομαι εγώ, την ωπήαν εγγύησιν την έκαμε έμπροσθεν εις τον εκλαμπρότατον πρίντζηπαν και άλον πολόν παρευρεθέντων. Μετά ταύτα εμείς εμίναμεν ύσιχη, όσον να ημπορέσωμεν να εύοομεν (;) μαρτιρίαν. Εκείνος οπού έχασε το τουφέκι επίγε εις το Δραγαμέστον, οπού το ήχαν πουλιμένο, το ηύρε και το επήρε. Πέρνοντας και ένα μαρτφικόν από τον αγοραστίν τον τουφεκίον ήλθεν ις Αιγωβύτζη και τούυς έπιασε αυτινούς και έδοσαν τα γρόσια του αγωραστί του τονφεκίου οπίσω μαρτιρόντες ότι επίραν κι την πιστιόλαν. Την ίδια όραν ο καπετάν Κατζαρός ος πατριώτης του τους εκατζίρτησεν χορίς να μας δώση ήδησιν, προφασιζώμενος σίμερον και αύριον εκατίντησεν αίως σίμερον χωρίς να λάβομεν τίποτες. Ενγάλαμε και διαταγήν δια να στίλη ο καπετάν Κατζαρός να τους πιάση, οπού ευρίσκονται εις την οδιγήαν του καπετάν Γιώτη Νταγγλή, και αυτός αδιαφορί. Δια τούτο παρακαλούμεν το εξοχον Ύπουργείον όπου να τον προστάξι να μας πλιρώση την πιστιόλα. Αυτός ήνε εγγηητής στοχαζόμεθα ότι να έχομε δίκαιον και μένομεν με το προσήκον σέβας.

1825, 7 Μαρτίου, Ο ενπιθέστατος δούλος σας Μήτρος Λημπερόπλος Επί τον νώτον: Να γίνη διαταγή εις τον Γιότην Νταγλή να βιάση τονς υπό οδηγίαν του δύω κλέπτας ή να δώσουν την πιστόλα ή να την πλήρωση ο ίδιος από τονς μισθούς των και ότι είναι κλέπται μαρτνρεί ο ίδιος ποτέ αρχηγός αντών. Στ. Στάθης Κατζαρός Ενεργ. Αρ. 3665 Προς τον Ν. Νταγκλήν Μήτρος Αιμπερόπουλος% Στην Αίγινα παντρεύτηκε την Ελενίτσα, κόρη του πρόκριτου της Παλιαχώρας Παυλάκη Μοίρα, και απέκτησαν τρία παιδιά, τον Αριστείδη, την Αικατε­ ρίνη και την Ταρσή9. Οι γονείς φρόντισαν να δώσουν στα παιδιά τους σωστή αγωγή και μόρφωση στα μέτρα της εποχής και σ αυτό συνετέλεσαν οι στενές σχέσεις που διατηρούσαν με την οικογένεια Τρικούπη. Με το Χαρίλαο και τη Σοφία έκαναν, όπως συνηθιζόταν εκείνα τα χρόνια για τα παιδιά των αστι8. Η ορθογραφία του εγγράφου διατηρήθηκε ως έχει. Ο τονισμός, για πρακτικούς λό­ γους, απλουστεύτηκε.

9. Από δω και κάτω τα περισσότερα στοιχεία για την Ταρσίτσα Θωμάί'δου και τα υπό­ λοιπα μέλη της οικογένειας της αντλήθηκαν από το κείμενο της Πηνελόπης Παπαλεονάρδου, Ταρσίτσα Δ. Θωμαΐδου, Κήρυξ της Αιγίνης, τ. 15, Μάρτιος 1948, σ. 8 - 10 (σ. 41 - 43 στον αντίστοιχο τόμο της βιβλιοθήκης).

κών οικογενειών, κατ' οίκον μαθήματα με οικοδιδάσκαλους ελληνικών, γαλ­ λικών, μουσικής και χορού. Η Αικατερίνη σε ηλικία 20 ετών παρουσιάστηκε στον χορό της Λα­ μπρής, που δεν γινόταν πλέον στον αύλειο χώρο του ιερού ναού του Τιμίου Σταυρού στην Παλιαχώρα αλλά στην πλατεία της Μητρόπολης. Παρόντα ήταν πολλά επιφανή πρόσωπα της εποχής, που είχαν κληθεί για να σύ­ ρουν το χορό, μεταξύ των οποίων και ο Χαρίλαος. Εκείνος πέταξε το μαντίλι στην Αικατερίνη και ο χορός άρχισε με τον κόσμο της Αίγινας να ακολουθεί. Τότε την είδε ο πάμπλουτος Συριανός μεγαλέμπορος Αλέξανδρος Κόνιαρης,

2. Το κτήριο - κληροδότημα του Δ. Θωμαΐδη στο Πολυτεχνείο, στη συμβολή των οδών Αιόλου 32 και Ερμού 62 (φωτ.: Χρυσούλα Παπαδοπούλου - Δέσποινα Στεφάνου, Μάιος 2015)

τη ζήτησε σε γάμο και έζησε μαζί του μια άνετη ζωή. Αργότερα η οικογένεια Τρικούπη αποφάσισε να επιστρέψει στην Αθήνα και πήρε μαζί της την Ταρσή, για να γνωρίσει την πρωτεύουσα. Οι γονείς της τής το επέτρεψαν και η μικρή έγινε η αχώριστη σύντροφος της «γυναίκας από βελούδο10», Σοφίας Τρικούπη. Τα Χριστούγεννα στο σπίτι των Τρικούπηδων γιορτάστηκαν με επιση­ μότητα και σημαντικούς προσκεκλημένους, πολιτικούς και στρατιωτικούς, όπως οι Καλλιφρονάδες11, οι Μποτσαραίοι, ο πλουσιότατος, πρόσφατα επα­ ναπατρισθείς από την Οδησσό της Ρωσίας (σήμερα της Ουκρανίας), ομογε­ νής Δημήτρης Θωμαΐδης, κ.ά.. Παρούσα ήταν και η νεαρή Ταρσή, που καθό­ ταν στο βάθος της σάλας, πάνω σ' ένα μεντέρι12, φορώντας ένα κίτρινο φόρεμα και χαριτολογώντας με τα κορίτσια των παριστάμενων οικογενειών. Ο Μπότσαρης, απευθυνόμενος στον Θωμαΐδη, του είπε μεταξύ σοβαρού και αστείου: «Ιδού, κύριε Θωμαΐδη, η τύχη έρχεται βοηθός, διάλεξε από τις έξι κοπέλες που κάθονται αντίκρυ μας». Εκείνος, μετά από την αρχική αμηχανία, απάντησε στην προτροπή του ως εξής: «Μια μου αρέσει απ' όλες αλλά θα στέρξει; Γιατί στα χρόνια θα είμαι πατέρας της. Αυτή που κάθεται στη μέση του μεντεριού με το κίτρινο φόρεμα». Ο Μπότσαρης μετεβίβασε το αίτημα στην 10. Με τη φράση αυτή περιγράφει ο Φρέντι Γερμανός τη Σοφία Τρικούπη και η ίδια φράση αποτελεί τον τίτλο του βιβλίου του, που είναι αφιερωμένο στη ζωή της.

11.0 Δημήτριος Καλλιφρονάς (1800 - 1897), αγωνιστής με το προσωνύμιο «φουστανελοφόρος», όπως και πολλοί άλλοι, στα χρόνια της επανάστασης είχε καταφύγει στην Αίγινα. Αργότερα εντάχθηκε στο στρατιωτικό σώμα του Κάρολου Φαβιέρου. Είχε ενεργό ρόλο στην επανάσταση της 3^ Σεπτεμβρίου 1843, ενώ υπηρέτησε το ελεύθερο ελληνικό κράτος από διά­ φορα πολιτικά πόστα.

12. Μεντέρι: Χαμηλός ανατολίτικος καναπές.

101

. Οικία Δημητρίου και Ταρσίτσας Θωμαΐδου, το ακίνητο - κληροδότημα της Ταρσής Θωμαΐδου στο Δήμο Αίγινας. Το κτήριο με πρόσοψη στην οδό Νίκης 22 (φωτ. : Χρυσούλα Παπαδοπούλου - Δέσποινα Στεφάνου, Μάιος 2015)

Αικατερίνη Τρικούπη, που πήρε παρά­ μερα σε κάποιο άλλο δωμάτιο την Ταρσή και της ανακοίνωσε την πρόταση του Θωμαΐδη. Η κοπέλα ξέσπασε σε κλάματα, γιατί ο υποψήφιος γαμπρός δεν ήταν μόνο μεγάλος σε ηλικία αλλά και κακοφτιαγμένος. Σε μια προσπά­ θεια να κερδίσει χρόνο ζήτησε να ερω­ τηθούν πρώτα οι γονείς της. Ο Σπυρί­ δων Τρικούπης όμως, όχι μόνο δε λογάριασε τα δάκρυα και τα νιάτα της αλλά παρέκαμψε και τους ίδιους της τους γονείς, που, καθώς φαίνεται, δεν ρωτήθηκαν, αρχικά τουλάχιστον. Ενήρ­ γησε μάλιστα ως εκπρόσωπος τους και... έδωσε τη συγκατάθεση του για τον γάμο.

Ο Θωμάί'δης, που πιθανότατα γεννήθηκε στην Κων/πολη13, ήταν γόνος παλιάς μετσοβίτικης οικογένειας και μεγάλωσε σε βαθιά θρησκευόμενο περιβάλλον. Ο πατέρας του ήταν ιερέ­ ας και φρόντισε για τη θρησκευτική του διαπαιδαγώγηση, ενώ η μητέρα του τού εμφύσησε την αγάπη για την πατρίδα και το ενδιαφέρον για την απελευ­ θέρωση της. Από το σπίτι του έφυγε μόλις στα δώδεκα του χρόνια, με μόνα εφόδια του τις ευχές των γονιών του και μια παλιά εικόνα του Αγίου Δημη­ τρίου, για την Οδησσό, όπου θα δούλευε δίπλα σ' έναν συγχωριανό του, πλούσιο μεγαλέμπορο. Εργάστηκε εκεί επί τριάντα οχτώ έτη και απέκτησε τεράστια περιουσία. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, έκανε πολλές δωρεές στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, που εκείνον τον καιρό χτιζόταν1 ', σε νο­ σοκομεία και διάφορα άλλα ευαγή ιδρύματα και όπου αλλού ζητούσαν τη βοήθεια του. Έχοντας επίγνωση της μεγάλης διαφοράς ηλικίας με τη νεαρή σύζυγο του, επεδίωξε να της προσφέρει όλα τα υλικά αγαθά. Έχτισε και επίπλωσε για κείνη δυο πολυτελέστατα σπίτια στην Αθήνα και μια έπαυλη στην Κηφισιά.

5 Το πρώτο (εικ. 2)' κατασκευάστηκε το 1860 και είναι ένα διώροφο, νεοκλα­ σικό που βρίσκεται στη συμβολή των οδών Αιόλου 32 και Ερμού 62. Το 1874 συνέταξε διαθήκη και το δώρισε στο Πολυτεχνείο και από το κληροδότημα 13. Βλ. http://sek.ntua.gr/akinhta.pdf, σ. 29.

14. Είναι γνωστό το αμέριστο ενδιαφέρον, που έδειξαν οι Μετσοβίτες για το Πολυτε­ χνείο. Το κτήριο, όπως και το διπλανό του (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο), χτίστηκε σε οικό­ πεδο που δωρίστηκε στο κράτος από την Ελένη Τοσίτσα της γνωστής μετσοβίτικης οικογένει­ ας των εθνικών ευεργετών και χτίστηκε με την εργασία Μετσοβιτών πετροπελεκητάδων.

15. Βλ. υποσημείωση 11, σ. 29 - 31.

102

του θεσπίστηκε το Θωμαΐδειο Βραβείο. Το κτήριο ανακαινίστηκε το 199516 και είναι σή­ μερα σε εξαιρετική κατάσταση. Το δεύτερο ακίνητο, που ήταν η μόνιμη κατοικία του ζεύ­ γους Θωμαΐδη, βρίσκεται στην οδό Νίκης στο Σύνταγμα. Το ζευγάρι δεν απέκτησε απο­ γόνους. Κάποια στιγμή η υγεία του συζύγου κλονίστηκε και έχασε τη μάχη με τον θάνατο, αφήνοντας στη σύζυγο του μια τεράστια πε­ ριουσία, ώστε να ζήσει τη ζωή της πλούσια και χωρίς καμιά οικονομική έννοια. Παρ' όλα αυτά, η απώλεια του τής στέρησε την πατρική φιγούρα προστασίας, που εκείνος αντιπρο­ σώπευε γι' αυτήν. Η επιρροή της προσωπικό­ τητας του αλλά και ο δικός της ευαίσθητος χαρακτήρας την οδήγησαν να συνεχίσει το φιλανθρωπικό του έργο και να του προσδώ­ σει τη δική της σφραγίδα. Βοηθούσε οικογέ­ νειες της Αίγινας, που είχαν πληγεί από τον 4. Το κτήριο του κληροδοτήματος με πρόσοψη θάνατο και τη φτώχεια, με μηνιαία βοηθήμα­ στην οδό Σκούφου 5 (φωτ.: Χρυσούλα Παπαδο­ τα και στο σπίτι της, στην οδό Νίκης 22, κα­ πούλου - Δέσποινα Στεφάνου, Μάιος 2015) τέφευγαν κάθε Σάββατο φτωχοί και ανάπη­ ροι, που έπαιρναν κι εκείνοι κάτι. Ξεχωριστό και έμπρακτο ενδιαφέρον έδειχνε για τους αριστούχους μαθητές για τους οποίους διέθετε σημαντικά ποσά για εγγραφές και για την αγορά σχολικών βιβλίων, ενώ έστελνε και φοιτητές για σπουδές στην Ευρώπη. Ήταν ιδιαίτερα κοινωνική και το σπίτι της ήταν πάντα ανοιχτό σε φίλους και συγγενείς από την Αίγινα. Στην Αθήνα είχε πάρει μαζί της ως οικονόμο την εξαδέλφη της, Ελένη Ανδρέα Πετρίτου, το γένος Μοίρα, από το Κοκαλάκι (Βαθύ). Η Ελένη ήταν πρόσωπο της απόλυτης εμπιστοσύνης της και ήταν η μητέρα της Πηνελόπης Παπαλεονάρδου (για την οποία θα μιλήσω με συντομία πιο κάτω). Όταν συνέτασσε τη διαθήκη της, ένας δικηγόρος της οικογένειας θέλησε να την εκ­ μεταλλευτεί και την έπεισε να του γράψει το τεράστιο κτήμα των Λιβερόπουλων στο Μεσολόγγι και να τον καταστήσει γενικό κληρονόμο της περιουσίας της. Σωτήρια για την Αίγινα υπήρξε τότε η παρέμβαση της Πετρί­ του, που κατάφερε να «ξυπνήσει» μέσα της τα πατριωτικά και φιλάνθρωπα αισθήματα της και να την κάνει να αλλάξει γνώμη. Με τη νέα της διαθήκη άφησε την τριώροφη κατοικία της οδού Νίκης μαζί με τον κήπο στον Δήμο Αίγινας με τους όρους το ακίνητο να μην πωληθεί ποτέ και να διατηρείται πά-

16. Βλ. http://dasta.auth.gr/scholarshipDetails.aspx?ID=454 ODIGOS_BRABEIWN_YPOTROFIWN_2011-2012.pdf

και http://www.ntua.gr/

103

ντα σ' αυτό μια πινακίδα που να γράφει: «Οικία Δημη­ τρίου και Ταρσίτσας Θωμαΐδου». Σήμερα είναι ένα συγκρότημα δύο κτηρίων με δύο όψεις σε δρόμους. Το κτήριο που έχει πρόσοψη στην οδό Νίκης 22 (εικ. 3) χρήζει άμεσης επισκευής και η πινακίδα που ζήτησε η Ταρσή κι αν ακόμη υφίσταται, δεν είναι ευδιάκριτη. Το άλλο που έχει πρόσοψη στην οδό Σκούφου 5 (εικ. 4) έχει πρόσφατα επισκευαστεί και στεγάζει ένα γκαράζ. Ο κήπος δεν υπάρχει πια. Σύμφωνα με το θέλημα της, τα ενοίκια που θα συγκεντρώνονταν κάθε χρόνο από τη δωρεά της, θα χρησιμοποιούνταν για να προικίζονται, κατόπιν κληρώσεως, ορφανές Αιγινήτισσες. Επίσης, με προφορι­ κή της παραγγελία, όρισε ως ημέρα της κλήρωσης την ημέρα των γενεθλίων της, δηλαδή την 26η Δε­ κεμβρίου. Ωστόσο η επιθυμία της δεν έγινε σεβαστή και τελικά η κλήρωση καθιερώθηκε να γίνεται κάθε 5. Ταρσίτσα Θωμαΐδου, η ευεργέτιδα της χρόνο στις 30 Ιανουαρίου (εορτή των Τριών Ιεραρ­ Αίγινας (1807-1901) χών). Η ευεργέτιδα της Αίγινας (εικ. 5), που είχε γεν­ νηθεί το 1807, προσβλήθηκε τελικά από πνευμονία και έφυγε πλήρης ημερών το 1901, έχοντας, όπως γράφει η ανιψιά της Πηνε­ λόπη Παπαλεονάρδου, σώας τας φρένας μέχρι το τέλος17. Τάφηκε στο Α' Νε­ κροταφείο Αθηνών, στον οικογενειακό τάφο. Στα επόμενα χρόνια πολλές κοπέλες του νησιού επωφελήθηκαν από το κληροδότημα της. Ο δικηγόρος Χριστόπουλος, που ασχολήθηκε μ' αυτό σ' ένα εκτενές άρθρο του, το οποίο δημοσιεύτηκε σε δύο συνέχειες επίσης στον Κήρυκα το 195018, εξέφρασε την πικρία του για την άγνοια του κόσμου σχε­ τικά με το θέμα και στηλίτευσε τη συμπεριφορά του τότε δημάρχου Τότη Χατζή, που, κατά την τελετή απόδοσης του κληροδοτήματος, δεν ήξερε να πει τίποτα γι' αυτό, εκτός από το ότι δεν είχε προλάβει να μελετήσει τα της 19 προέλευσης του . Το ενδιαφέρον και η αγάπη της Ταρσής τόσο για την ίδια την Ελένη Πετρίτου όσο και για την κόρη της είναι έκδηλο σε μια επιστολή, που σώζεται στο αρχείο της Άννας Χάνου. Σ' αυτήν εκφράζει τη λύπη της για ένα πρόβλη­ μα υγείας που αντιμετώπιζε η πρώτη, ενώ συνεννοείται με τη νεαρή Πηνελό­ πη για μοδίστρες και υλικά ραπτικής (φτερά, κ.ά.), πράγμα που δείχνει την οικειότητα που είχε αναπτυχθεί μεταξύ θείας και ανιψιάς. Στη διαθήκη της

17. Πηνελόπη Παπαλεονάρδου, ό.π., σ. 9 18. Χριστόπουλος Ιωάννης, Κήρυξ της Αινίνης, τ. 39 - 40, Μάρτιος - Απρίλιος 1950, σ.

6 - 7 και τ. 41 - 42, Μάιος - Ιούνιος 1950, σ. 4 - 5.

19. Χριστόπουλος Ιωάννης, ό.π., τ. τ. 39 - 40, σ. 6.

104

6. Η οικία M. Λιβερόπουλου - Ταρσής Θωμαΐδου και νυν Παπαλεονάρδου στην Αίγινα (1802) (φωτ.: Άννα Ρόδη, 2014)

μάλιστα, που συντάχτηκε στην Αθήνα στις 17 Απριλίου 190020, την κατέστη­ σε, μαζί με τον Στυλιανό Μοίρα, κληρονόμο του όμορφου πατρικού σπιτιού της στην Αίγινα (εικ. 6). Αργότερα εκείνη αγόρασε και το μερτικό του Στυλι­ ανού και απέκτησε την πλήρη κυριότητα του ακινήτου. Η κατασκευή του ήταν επηρεασμένη από την τούρκικη αρχιτεκτονική και διέθετε σαχνισί21, ενώ στον απάνω όροφο του υπήρχε οπή για τη ρίψη καυτού λαδιού σε περίπτωση πειρατικών ή άλλων επιδρομών22. Όλ' αυτά βέ­ βαια άλλαξαν με τις μετέπειτα επισκευές και ανακαινίσεις (η τελευταία έγινε πριν από είκοσι έξι περίπου χρόνια). Τα έπιπλα της κατοικίας της οδού Νίκης περιήλθαν εξίσου στην Πηνελόπη και στους υπηρέτες της Ταρσής, Αθανάσιο Καλτσίδη και Μαρία Χέλμη. Αρκετά απ' αυτά κοσμούν ακόμη και σήμερα το σπίτι της Αίγινας και εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη με την καλαισθησία τους. Ας πούμε όμως λίγα λόγια και για την Πηνελόπη Παπαλεονάρδου (εικ.

7) η οποία συνέδεσε άρρηκτα τη ζωή της τόσο με τη θεία της όσο και με το σπίτι που της κληροδότησε. Γεννήθηκε στο Βαθύ της Αίγινας το 1872 και 20. Αρχείο Αννας Χάνου 21. Σαχνισί: Από την τουρκική çahni§in που σημαίνει σκεπαστός εξώστης κλεισμένος ολόγυρα με τζάμια. Πρόκειται για ένα από τα πιο χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικό στοιχεία των σπιτιών της εποχής της τουρκικής κυριαρχίας.

22. Μαρτυρία Αννας Χάνου.

.

,,.

Ijfe,.

WÊÊÊÊ

πέθανε το 1958. Όσοι/-ες έχουν ξεφυλλίσει τον Κήρυκα σίγουρα θα έχουν συναντήσει και ίσως διαβάσει τις απόπειρες της στην ποίηση23, που δια­ πνέονταν από ευαισθησία και ρομαντισμό. Ίσως το καλύτερο της ποίημα είναι αυτό που φέρει τον τίτ­ λο «Αίγινα»24 και εξυμνεί τις ομορφιές του νησιού στο ηλιοβασίλεμα. Στα 1925 δημιουργήθηκε στην Αίγινα από μια ομάδα γυναικών ο Χριστιανικός Σύλλογος Κυριών «Αγία Αθανασία», που έφτιαξε στη Φανερωμένη τον ομώνυμο ναό κι εκείνη υπήρξε για πολλά χρόνια πρόεδρος του. Στα πλαίσια της φιλανθρωπικής της δράσης είχε διαμορφώσει το ισόγειο του σπιτιού της

VE τ έ ™ 1 0 TPÓ7t0> ώ σ τ ε ^ έ σ α σ> αυ™ ν α σιτίζονται 65 " 7 5 ά π ο Ρ α π α ι 0 ί ά τ ω ν σχολείων της Αίγινας, με την εθελοντική εργασία των μελών του Συλλόγου και την επίβλεψη των δασκάλων τους. Η ίδια φρόντιζε και για τις σχολικές ποδιές τους. Τέλος, υπήρξε και γραμματέας του Δ.Σ. του Ορθόδοξου Χριστιανικού Συλλόγου Κυριών και Δεσποινίδων «Αγιος Διονύσιος» του Νοσοκομείου Αίγι­ νας και συνήθιζε να οργανώνει εκδηλώσεις για την ενίσχυση του. Παντρεύτηκε το φαρμακοποιό Δημήτρη Παπαλεονάρδο με τον οποίο απέκτησαν δύο αγόρια, τον Παναγιώτη (Τάκη), φαρμακοποιό και τον Αδρια­ νό ή Νούλη, αξιωματικό του στρατού25. Οι σημερινοί ιδιοκτήτες είναι τα αδέλφια Παναγιώτης (Τάκης), Ανδρέας, Αλέξης και Ελένη, απόγονοι της οι­ κογένειας Παπαλεονάρδου. Η Ταρσίτσα Θωμαΐδου είχε την τύχη και συνάμα την ατυχία να ζήσει σ' ένα μεγαλοαστικό περιβάλλον, που από τη μια μεριά φρόντιζε να παίρνουν οι γυναίκες κάποιες στοιχειώδεις γνώσεις, για να μπορούν να σχετίζονται με τα μεγάλα τζάκια της εποχής τους αλλά από την άλλη δεν έπαυε να τις θεω­ ρεί όντα κατώτερα και εξαρτημένα, που οι τύχες τους ήταν σωστό και επιβε­ βλημένο να καθορίζονται από τους άνδρες. Μολονότι όμως δεν αντιμετώπι­ σε κανένα οικονομικό πρόβλημα μέχρι το τέλος της μακράς ζωής της, δεν έχασε την ευαισθησία και τον αλτρουισμό της και δεν έπαψε να αγαπά την ιδιαίτερη πατρίδα της και να έχει την ικανότητα της ενσυναίσθησης. Μπαίνο­ ντας στη θέση του άλλου, του αδύναμου, του στερημένου, κατόρθωνε ν' απλώνει ένα δίχτυ προστασίας πάνω του. Τέτοιους ανθρώπους, που έστω και σε ατομικό επίπεδο κατορθώνουν να κάνουν τη διαφορά, δεν πρέπει να τους ξεχνάμε.

7. Η Πηνελόπη Πατταλεονάρδου (1872 - 1958) (φωτ.: Άννα Ρόδη, 2014)

23. Βλ. Κήρυξ της Αιγίνης, τ. 3 (σ. 3), τ. 8 (σ. 10), τ. 10 (σ. 13), έτος 1947, και αλλού.

24. Ό.π., τ. 2, Μάρτιος 1947, σ. 20.

25. http://odosaeginis.blogspot.gr/2013/05/blog-post_28.html

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ Παπαλεονάρδος Δημήτρης (t) Παπαλεονάρδος Παναγιώτης (Τάκης) Χάνου Άννα (εγγονή της Π. Παπαλεονάρδου) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γερμανός Φρέντυ, Γυναίκα από βελούδο, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 1999. Κήρυξ της Αιγίνης, συγκεντρωτικοί τόμοι 1947 - 1948 και 1950. Κουλικούρδη Π. Γεωργία, Αίγινα III (Τοπογραφικά και ιστορικά στοιχεία για τη νεό­ τερη πόλη (1800 - 1828), εκδ. Πετρά, Αθήνα 2006. Κωνταντινόπουλος Γ. Χρήστος, Η Αίγινα στα χρόνια του Καποδίστρια, Αθήνα 1968. Στασινόπουλος Α. Χρ„ Λεξικό της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, εκδ. Δεδεμάδη, τ. Γ, Αθήνα 1971. ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ Πηνελόπη Παπαλεονάρδου, Ταρσίτσα Δ. Θωμαΐδου, Κήρυξ της Αιγίνης, τ. 15, Μάρ­ τιος 1948, σ. 8 - 10. Χριστόπουλος Ιωάννης, Κήρυξ της Αιγίνης, τ. 39 - 40, Μάρτιος - Απρίλιος 1950, σ.

6 - 7 και τ. 41 - 42, Μάιος - Ιούνιος 1950, σ. 4 - 5. ΙΣΤΟΣΕΑΙΔΕΣ http : //www.livep edia.gr http://paligenesia.parliament.gr/anazitisi.php* https://el.wiktionary.org http://walkinathens.blogspot.gr/2014/01 /blog-post_9.html http://www.ntua.gr/ODIGOS_BRABEIWN_YPOTROFIWN_2011 -2012.pdf http://dasta.auth.gr/scholarshipDetails.aspx?ID=454 http://sek.ntua.gr/akinhta.pdf ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστώ πολύ: α) τον κύριο Παναγιώτη (Τάκη) Παπαλεονάρδο για την ευγενική παραχώρηση της άδειας φωτογράφισης του κτηρίου της Αίγινας και της χρήσης των φωτογραφιών για το συγκεκριμένο κείμενο και για τη μαρτυρία του, β) την κυρία Άννα Χάνου, εγγονή της Πηνελόπης Παπαλεονάρδου, για το σημαντι­ κό υλικό για την Ταρσίτσα Θωμαΐδου (διαθήκη, επιστολή, φωτογραφία) και για τη μαρτυρία της γ) την κυρία Αννίτα Λεούση για την άδεια χρήσης της παλαιάς φωτογραφίας του Πύργου του Μαρκέλλου και της οικίας Λιβεροπούλου - Παπαλεονάρδου και δ) τις φίλες μου Παπαδοπούλου Χρυσούλα και Στεφάνου Δέσποινα για τις φωτογρα­ φίες από τα κτήρια της Αθήνας.

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ Α. ΧΑΛΔΑΙΑΚΗ1

Ασπασία Κ, Γκίκα: Μια Λαϊκή Ποιήτρια από την Αίγινα2

α ήθελα να σας παρουσιάσω με λίγα λόγια μια λαϊκή μορφή του τόπου μας, που ίσως είναι γνωστή σε κάποιους, ενώ άλλοι σίγουρα έχουν ακούσει το όνομα της. Οι περισσότεροι θα έχουν ακουστά την αείμνηστη ως τη γυναίκα που αναβίωσε το έθιμο του Αειδινού. Εγώ θα ήθελα όμως να την παρουσιάσω ως λαϊκή ποιήτρια που ήταν, καθώς και να αναφέρω την αξία του έργου που επιτέλεσε. Ο λόγος για την Ασπασία Κ. Γκίκα [Α.Γ.] από την Κυψέλη Αίγινας.

1. Η Α.Γ. και η αιγινήτικη

λαογραφία

Σύμφωνα με την συνονόματη εγγονή της, Ασπασία Συρίγου, η Α.Γ. υπολογί­ ζεται ότι γεννήθηκε γύρω στο 1890. Πέθανε το 1977 σε ηλικία περίπου 87 χρονών3. Ήταν μια γυναίκα ολιγογράμματη4, όπως όριζε το αγροτικό περι­ βάλλον στο οποίο μεγάλωσε: «Σχολείο πήγε μέχρι την πρώτη, δευτέρα δημο­ τικού. Τότε δεν πήγαιναν παραπάνω. Ήταν τελείως ανορθόγραφη»^. Το δήλω­ σε άλλωστε και η ίδια σε κάποιο από τα γραφόμενά της: 1. Η Ευαγγελία Α. Χαλδαιάκη είναι φοιτήτρια στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών του Τμήματος Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, με ειδί­ κευση στις «Λαογραφικές Σπουδές και τον Λαϊκό πολιτισμό». Κατά το ακαδημαϊκό έτος 20152016 είναι υπότροφος του προγράμματος SYLFF για το Πανεπιστήμιο Αθηνών.

2. Το παρόν άρθρο αποτελεί τμήμα της ομότιτλης εργασίας που εκπονήθηκε στα πλαί­ σια του μαθήματος «Ο λαϊκός πολιτισμός στην εποχή μας II: α) Σύγχρονη λαϊκή ποίηση, εφαρ­ μοσμένη Λαογραφία, λαϊκή αυτοβιογραφία, β) τύπος, διαδίκτυο, MME» του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανε­ πιστημίου Αθηνών, με ειδίκευση στις Λαογραφικές Σπουδές και τον Λαϊκό Πολιτισμό.

3. Παντρεύτηκε το 1914 και ο άντρας της είχε καταγωγή από την Ίο. Γέννησε εφτά παιδιά, αλλά το τελευταίο πέθανε λίγο μετά τη γέννα, ή γεννήθηκε νεκρό. Τα ονόματα των παιδιών της είναι: Εμμανουήλ, Γεώργιος, Μαρία, Μαργαρίτα, Αλκμήνη, Μαρουσώ.

4. Οι περιπτώσεις αγράμματων και ολιγογράμματων λαϊκών ποιητών είναι συχνές στον ελλαδικό χώρο. Βλ. Δημήτριος Α. Πετρόπουλος, «Οι ποιητάρηδες στην Κρήτη και στην Κύ­ προ», Λαογραφία 15 (1953), σ. 375, Χρ. Γ. Παντελίδης, «Οι ποιητάρηδες της Κύπρου», Λαο­ γραφία 7 (1923), σ. 117 και Σπύρος Βρεττός, Οι λαϊκοί ποιητές της Λευκάδας (1900-1985) ως κοινωνικό φαινόμενο, Αθήνα 1991, σ. 13.

5. Από συνέντευξη με την εγγονή της Ασπασίας Γκίκα, Ασπασία Συρίγου, που πραγμα­ τοποιήθηκε στο σπίτι της δεύτερης, στα Πλακάκια Αίγινας, στις 11/8/2015 [στο εξής: Συνέ­ ντευξη].

108

Κι αφού δεν ξέρω τονισμούς ούτε ορθογραφία διορθώστε μου τα λάθη μου, βάντε καμιά οξεία!!!6 Κάποιοι μπορεί να γνωρίζουν ότι ασχολιόταν και της άρεσε να συλλέγει αυτό που σήμερα ορίζεται ως «λαογραφική ύλη»7: συνήθειες των «παλιών» γύρω από το φαγητό, πληροφορίες για την κατασκευή του σπιτιού, πρακτι­ κές που εφαρμόζονταν στον κοινωνικό βίο (γέννηση, βάπτιση, μεγάλωμα παιδιού, αρραβώνας, γάμος, κηδεία), γνωρίσματα του πνευματικού βίου των Αιγινητών, όπως θρησκευτικά και μη έθιμα, παραδόσεις, παραμύθια, παροι­ μίες, το γλωσσικό ιδίωμα κάθε περιοχής, τοπωνύμια, κ.λπ. Το εν λόγω υλικό αξιοποιούσε δε, συνθέτοντας στιχουργήματα.

2. Εντοπίζοντας το έργο της AT. Εκτός από τη δημιουργία προσωπικού αρχείου, η Α.Γ. επιθυμούσε αυτά που συνέλεγε και κατέγραφε να γίνονται γνωστά. Για τον λόγο αυτό έστελνε τα γραφόμενά της σε διάφορους ενδιαφερόμενους. Εντοπίζονται σήμερα στις εξής πηγές (χρονολογική παράθεση): ο «Κήρυξ της Αιγίνης»8. Η Α.Γ. ξεκίνησε να στέλνει υλικό εκεί το 1948 και σταμάτησε το 1950, όταν διακόπηκε και η έκδοση του «Κήρυκα». Το υλικό αυτό ήταν στιχουργήματα της καθώς και αιγινήτικη λαογραφική ύλη (συγκεκριμένα: στοιχεία του γλωσσικού θησαυρού, θρησκευτικά και λοιπά έθιμα, παραμύθια, παροιμίες, γνωμικά, δίστιχα και τραγούδια). > «Νέα Πορεία»9. Εκεί διαβίβαζε ρίμες της, που ωστόσο δεν παρουσιά­ ζουν τόσο λαογραφικό ενδιαφέρον όσο εκείνες στον «Κήρυκα». > Εργασίες συλλογής πρωτογενούς λαογραφικού υλικού, με επιτόπια έρευνα, από σπουδαστές του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η Α.Γ. υπήρξε πληροφορήτρια σε τρεις τέτοιες συλλογές, που πραγματοποιήθηκαν στην Αίγινα κατά τις χρονολογίες 1968 από τον Κωνσταντίνο Φλούμη!0, 1973 από τη Χρυσούλα Παρασκάκη11 και 1976 από την Αφροδί6. Απόσπασμα στιχούργήματός της: Νέα Πορεία [στο εξής: ΝΠ], αρ. φύλλου 66, (1-31 Οκτωβρίου 1976), σ. 2.

7. Σύμφωνα με τον πατέρα της ελληνικής Λαογραφίας, Νικόλαο Πολίτη, λαογραφική ύλη και πεδίο μελέτης της Λαογραφίας αποτελούν οι «κατά παράδοσιν δια λόγων πράξεων ή ενεργειών εκδηλώσεις τοϋ ψυχικού και κοινωνικού βίου τοϋ λαού». Βλ. Νικόλαος Γ. Πολίτης, «Λαογραφία», Λαογραφία 1 (1909), σ. 7.

8. Αιγινήτικη περιοδική έκδοση των ετών 1947-1950.

9. Αιγινήτικη εφημερίδα.

10. Σπουδαστήριο Λαογραφίας Πανεπιστημίου Αθηνών, χφ. 471, Κωνσταντίνος Φλούμης (δευτεροετής σπουδαστής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας), Μελέτη Λαογραφίας: α. Ήθη και έθιμα της πόλεως τον Πειραιώς από την Κυριακή των Απόκρεω μέχρι την Κυριακή τον Θωμά, β. Συλλογή παλαιών Αιγινήτικωνλέξεων, ποιημάτων και ιστοριών, (1968), χωρίς αρίθμηση σελίδων [στο εξής: ΣΛ χφ. 471].

11. Σπουδαστήριο Λαογραφίας Πανεπιστημίου Αθηνών, χφ. 1803, Παρασκάκη Χρυσού­ λα του Δημητρίου (τεταρτοετής φοιτήτρια του Γαλλικού Τμήματος), Λαογραφική Συλλογή

τη-Ελένη Κυριακίδου12. Εκεί καταγράφονται στιχουργήματά της και μνημεία του αιγινήτικου λαϊκού πολιτισμού (συγκεκριμένα: γνωμικά και παροιμίες, παραμύθια, παραδόσεις, δίστιχα, τραγούδια, ήθη του κοινωνικού βίου, γνωρίσματα του υλικού πολιτισμού, γλωσσικά στοι­ χεία). Οι εργασίες απόκεινται στο Σπουδαστήριο Λαογραφίας του Πα­ νεπιστημίου Αθηνών. > Συλλογές δημοτικών τραγουδιών της Αίγινας. Η Α.Γ. τροφοδότησε επαρκώς την έρευνα της Γωγώς Κουλικούρδη για τα τραγούδια της Αίγινας (που πραγματοποιήθηκε κατά την περίοδο 1960-1986), εμπλουτίζοντας την με 42 τραγούδια, γεγονός που την κατέστησε ως την τρίτη σημαντικότερη πληροφορήτριάτης13. Επιπλέον, αλληλογρα­ φούσε με τη Γ. Κουλικούρδη, αποστέλλοντας της, εκτός από τραγού­ δια, στίχους της καθώς και λαογραφική ύλη". Κάποια από τα τραγού­ δια αυτά παραχωρήθηκαν και δημοσιεύονται στο έργο του Μάρκου Δραγούμη, «Αιγίνης μουσική περιήγησις», που εκδόθηκε το 2003. Η Α.Γ. είχε στείλει ρίμα και στον Μάρκο Δραγούμη, σύμφωνα με πληρο­ φόρηση του ιδίου. Ας αναφερθεί επίσης ότι και η Δέσποινα Μαζαράκη, που διεξήγαγε έρευνα για τα τραγούδια της Αίγινας κατά τα έτη 19551956, έκανε ορισμένες άκαρπες προσπάθειες να εντοπίσει την Α.Γ. για να προμηθευτεί υλικό από αυτήν· το γεγονός αυτό μνημονεύεται στο ημερολόγιο της πρώτης (που δημοσιεύεται στο έργο του Μάρκου Δραγούμη): «Στις 4 Σεπτεμβρίου ξεκίνησα για τη Χαλασμένη. Πήγα να βρω την Ασπασία Γκίκα. Αυτή, καθώς λεν, είναι μια γυναίκα που ξέρει πολλά λαογραφικά.Έστελνε και κάτι ποιήματα δικά της στον «Κήρυκα της Αίγινας» ωστόσο μου είπαν ότι είναι αγράμματη. Επήγα να τη βρω, θέλοντας να εξακριβώσω περί τίνος πρόκειται, και να δω μήπως ήξερε να μου συστήσει τραγουδιστές. Δυστυχώς όμως μ' είχαν άσχημα πλη­ ροφορήσει ότι ήταν εκεί. Έλειπε στον Πειραιά»15. Επιπλέον αναφορές στην Α.Γ. συγκεντρώνονται στα εξής συγγράμματα:

Αιγίνης, νομού Αττικοβοιωτίας από τα χωριά Κυψέλη, Φαφατάς, Παλιαχώρα, (1973), σσ. 254 [στο εξής: ΣΑ χφ. 1830}.

12. Σπουδαστήριο Λαογραφίας Πανεπιστημίου Αθηνών, χφ. 2760, Κυριακίδου Αφροδίτη-Ελένη (τριτοετής φοιτήτρια Αγγλικών Σπουδών), Συλλογή της λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Κυψέλης της νήσου Αιγίνης, (1976), σσ. 233 [στο εξής: ΣΑ χφ. 2760].

13. Βλ. σχετικά Ευαγγελία Α. Χαλδαιάκη, «Δημοτικά τραγούδια της Αίγινας μέσα από την ανέκδοτη συλλογή της Γωγώς Π. Κουλικούρδη», στο: Δημοτικό τραγούδι και ιστορία. Πρακτικά 5ου Πανελλήνιου Συνεδρίου, Καρδίτσα 23-25 Οκτωβρίου 2015, Καρδίτσα 2015, σσ.

423-433.

14. Η αλληλογραφία αυτή βρίσκεται στο αρχείο της Γ. Κουλικούρδη, που μετά τον θά­ νατο της δωρήθηκε στο Λαογραφικό Μουσείο της Αίγινας.

15. Μάρκος Φ. Δραγούμης, Αιγίνης μουσική περιήγησις, Αθήνα 2008, σ. 493.

110

> Στο βιβλίο του Κ. Σταμάτη για την Αίγινα. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το υλικό της Α.Γ. που είχε δημοσιευτεί στον «Κήρυκα» και πληροφορεί σχετικά: «Κυψελιώτισσα, έδωσε, σε στίχους, ήθη και έθιμα αιγινήτικα και πρόσφερε περισσότερα στη λαογραφία, παρά στην ποίηση»16. > Στη λαογραφική μελέτη του Ι. Μάντζαρη για την Αίγινα17. > Στο σύγγραμμα του Νεκτ. Κουκούλη σχετικά με τον «Κήρυκα της Αίγι­ νας», όπου παραθέτει τα ακόλουθα για την Α.Γ.: «Ήταν μια απλή οικο­ κυρά της Χαλασμένης, με σπάνιες όμως ευαισθησίες. Χάρις και σε αυ­ τήν έχουν διασωθεί πολλά λαϊκά δίστιχα, ενώ είχε και ποιητικό χάρισμα. Εκτός του ότι διέσωσε πολλά λαογραφικά δίστιχα είχε και την ικανότητα να "σκαρώνει" στιχάκια με κάθε αφορμή. Χάρις και στη δικιά της επιμονή και ευαισθησία, όπως και άλλων ανθρώπων της Κυ­ ψέλης, δεν ξεχάστηκε το πατροπαράδοτο κυψελιώτικο έθιμο του Λειδινού»18. > Φυσικά, στιχουργήματά της πρέπει να διέθετε/διαθέτει και η οικογέ­ νεια της, καθώς η Α. Γ. «γέμιζε τσουβάλια με αυτά», όπως αναφέρει η εγγονή της. Επιπλέον, είμαι βέβαιη πως τέτοιο υλικό μπορεί να εντοπι­ στεί και αλλού, καθώς ο έμμετρος λόγος ήταν για την Α.Γ. μια μορφή επικοινωνίας, που μεταχειριζόταν στην καθημερινότητα και στην αλ­ ληλογραφία της19. Με την ευκαιρία, λοιπόν, απευθύνω έκκληση σε όποιον έχει κάποιο στιχάκι της να μου το αποστείλει, ώστε να το συ­ γκεντρώσω μαζί με τα υπόλοιπα...

16. Κώστας Μ. Σταμάτης, Αίγινα. Ιστορία-πολιτισμός, τόμος δεύτερος, Αθήνα 1998 σ.

295.

17. Ιωάννης Επ. Μάντζαρης, Αιγινητών ήθη και έθιμα. Λαογραφική μελέτη, Πειραιάς 2001.

18. Νεκτάριος Γ. Κουκούλης, Κήρυξ της Αιγινης. Αναδρομή στα τεύχη του 1949-1950, Σειρά: «Η Αίγινα κάποτε», αριθμ. 3, Αθήνα 2003, σ. 22.

19. Τέτοιου είδους έμμετρη γραπτή λαϊκή παράδοση, δημοσιευμένη σε τοπικό τύπο, εί­ ναι κάτι που συναντάμε ανά την Ελλάδα. Τα ποιήματα της Α. Γ. όμως δεν είναι σαν αυτά της Καρπάθου, της Κάσου ή της Νάξου, περιπτώσεις που έχει μελετήσει ο καθηγητής Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης. Στις περιπτώσεις αυτές τα θέματα των δημιουργών «αντλούνται από τον κύκλο της ανθρώπινης ζωής [...], με τα εθιμικά συμπαρομαρτούντα [...], ή αναφέρονται σε σχολικές και πανεπιστημιακές επιτυχίες, αλλά και σε θέματα τοπικού (κάποτε και γενικότερου) ενδια­ φέροντος. [...] τα περισσότερα είναι μοιρολόγια». Δεν είναι ούτε σαν τα αφηγηματικά, τύπου ακριτικά, ποιήματα που συναντάμε στην Κρήτη και στην Κύπρο. Ακόμη, η Αίγινα δεν είναι μια περιοχή με ποιητική παράδοση, όπως είναι οι ανωτέρω. Ενδεικτικά βλ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, Νεωτερική Ελληνική Λαογραφία. Συναγωγή μελετών, Αθήνα 2006, Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, «Τοπικές εφημερίδες και λαϊκή ποίηση.Ένα ακόμη παράδειγμα: Νάξος», Λαογραφία 38 (1997), σσ. 53-64, Μανόλης Γ. Βαρβούνης, Ο Κυμαίος λαϊκός ποιητής Γεώργιος Ν. Χαρτσάς (Εισαγωγή-Εκδοση-Σχόλια), Αθήνα 2010, Γεώργιος Ι. Θανόπουλος, «Σύγχρονη έντυπη και ηλεκτρονι­ κή λαϊκή ποίηση. Μια σύντομη αναφορά», στο: Ελληνική λαϊκή ποίηση. Από το δημοτικό τρα­ γούδι στη σύγχρονη έντυπη και ηλεκτρονική λαϊκή ποίηση, Αθήνα 2014, σσ. 371-376, Μανόλης Γ. Σέργης, Μια ανέκδοτη ρίμα τον Ναξιώτη λαϊκού ποιητή Αντώνη Χουζούρη. Λαογραφική με­ λέτη, Αθήνα 1996.

3. Τα στιχονργήματα της Α.Γ. Επειδή, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ποίηση είναι μια μορφή τέχνης, που λέγει «τα καθόλου», εν προκειμένω θα ασχοληθούμε μόνο με την ποίηση της Α.Γ. Κατάφερα δε να επισημάνω 18 ρίμες της από τις ανωτέρω πηγές.

3.1 Ο χαρακτήρας της, όπως διαφαίνεται στα στιχουργήματα Ο περιορισμός στην μόρφωση δεν αποτέλεσε εμπόδιο έκφρασης για την Α.Γ. Στα δίστιχα και γραφόμενά της χρησιμοποιούσε γλώσσα απλή, λεξιλόγιο λαϊκό20: «να θάψομε»2\ «Εβγαίνανε τον Καλιαρδή σπρώχνοντας απ την πόρ­ τα»22, «που είναι και διευθυντής, σα συζητά, τα χάνεις»23, «στο Μούλος θα πηγαίνομε παρέα για τα χόρτα»2'1. Από την εξέταση του συνολικού της έργου φαίνεται ότι μεταχειριζόταν άψογα την έμμετρη γλώσσα, τον ομοιοκατάλη­ κτο δεκαπεντασύλλαβο στίχο25. «Ηταν μυαλό, παρόλο που δεν ήξερε καθόλου γράμματα»26. Εκτός από την κλίση και το φυσικό ταλέντο που μπορεί να διέθετε ώστε να προχωρεί στις συνθέσεις αυτές, η ευκολία με την οποία αξιοποιούσε το συ­ γκεκριμένο ποιητικό είδος υποθέτουμε ότι προερχόταν και από την άμεση επαφή της με τα μνημεία του λόγου του λαϊκού πολιτισμού (όπως τους στί­ χους του Λειδινού, των εθίμων του Κλήδονα και των Αγ. Θεοδώρων, στίχους για το ξεμάτιασμα, κλπ.)27. Άλλες επιρροές εξάλλου δεν ήταν δυνατό να είχε: 20. « [... ] η\παλαιότερη γλώσσα, της αγροτικής κοινότητας, υπερείχε σε σύγκριση με τη σύγχρονη γλώσσψ>. Βλ. Μιχαήλ Γ. Μερακλής, Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση, Αθήνα\1985, σσ. 9-10. Πρβλ. επίσης στο ίδιο, σ. 51: «Όταν λέω λαϊκή γλώσσα, και μάλιστα αυτοδιαμο'ρφωνόμενη και αυτοκαθοριζόμενη σε πολύ μεγάλο βαθμό, αναγκαστικά ανάγομαι σε αγράμματους πληθυσμούς μιας προβιομηχανικής αγροτικής περιόδου και περιο­ χής. Όποιος μελετάει λοιπόν αυτή τη γλώσσα, διαπιστώνει σχεδόν αμέσως, ότι επαληθεύεται η γενική παρατήρηση, ρτι κυριαρχούν σ' αυτήν οι συγκεκριμένες, εμπειρικές έννοιες, απουσι­ άζουν, ολοσχερώς σχεδόν, οι αφηρημένες έννοιες της επιστήμης».

21. Απόσπασμα ότιχουργήματος: Κήρυξ της Αίγίνης [στο εξής: ΚΑ], τ. 34, (Οκτώβριος 1949), σ. 170.

22. Απόσπασμα στιχούργήματος: ΚΑ, τ. 33, (Σεπτέμβριος 1949), σ. 149, ΣΑ χφ. 1803, σσ.

52-55.

23. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ, ό.π., ΣΑ χφ. 1803, ό.π.

24. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ, τ. 27, (Μάρτιος 1949), σ. 42.

25. Αξίζει να αναφερθεί ότι το δεκαπεντασύλλαβο είναι μεταξύ άλλων «[...] το κατά παράδοση μέτρο των αφηγηματικών ποιημάτων», όπως γράφει ο Δ. Πετρόπουλος (ό.π., σ.

382), μιας και κάποια από τα ποιήματα της Γκίκα είναι αφηγηματικά.

26. Συνέντευξη.

27. «Δια την γένεσιν, άνάπτυξιν και την συντήρησιν της δημώδους ποιήσεως κύριος πα­ ράγων είναι ή κοινωνία με τήν κλειστήν οίκονομίαν, προς δέ και τήν περιωρισμένην ακόμη εις αυτήν όμοιόμορφον πολιτιστικήν άνάπτυξιν. Το περιβάλλον τοϋτο ευνοεί ιδιαιτέρως τήν παρουσίαν και εύδοκίμησιν όχι μόνον των δημιουργών δημοτικών τραγουδιών, αλλ' ακόμη και άλλων φορέων τοϋ λαϊκού βίου εις τομείς ώς ό πνευματικός βίος, ή λαϊκή τέχνη, ή επαγγελμα­ τική ζωή, έπι παραδείγματι τοϋ παραμυθά, της ύφάντριας, της κεντητρίας, κ.ά.». Βλ. Γεώργιος

112

«Δεν διάβαζε τίποτα, τίποτα καλέ δε διάβαζε. Ούτε χαρτιά δεν είχε. Με ένα μολύβι έγραφε. [...] Κανένας από την οικογένεια της δεν έγραφε. Κανείς άλλος δεν ασχολήθηκε με τη λαϊκή παράδοση»2*. Η εν λόγω ευκολία αναδεικνύεται υποδειγματικά στο παρακάτω δίστιχο που συνέθεσε για μια από τις φοιτήτρι­ ες που τη συμβουλεύτηκαν προκειμένου να εκπονήσουν την εργασία τους για το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η Αφροδίτη εις την γην εκ του ουρανού εκατέβει και με την καλωσύνη της εμένα γοητεύει29 Από τα γραφόμενά της προκύπτει άμεσα ότι βασικό κίνητρο και στόχος της ήταν η διάσωση του λαογραφικού υλικού της Αίγινας και συγκεκριμένα του χωριού της, Κυψέλης (πρώην Χαλασμένης), εφόσον αυτό το υλικό γνώριζε βιωματικά. Η ίδια βέβαια δεν το ονόμαζε λαογραφικό υλικό, ούτε φυσικά είχε επιστημονικούς στόχους, όπως τη δημοσίευση και τη μελέτη του. «Δεν την ενδιέφερε να δημοσιεύσει τα ποιήματα της, απλά ήθελε να ακούγονται»30. Σκοπός της ήταν μεν η διάσωση, αλλά με έναν πιο απλό του επιστημονικού, θα λέγαμε, τρόπο. Επιθυμούσε να τροφοδοτήσει αλλά και να διαφυλάξει την τοπική συλλογική μνήμη.Ήθελε να διασώσει τα ήθη και έθιμα που έζησε σαν παιδί, που τα έμαθε από την οικογένεια της και τον περίγυρο της, που τα ενστερνίστηκε και η ίδια. Για τον λόγο αυτό χρησιμοποιούσε το πρώτο ενικό πρόσωπο σε ενεστωτικούς χρόνους, και το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο σε παρελθοντικούς χρόνους. Ενσωμάτωνε δηλαδή το προσωπικό στοιχείο, όσον αφορά τη διαδικασία της μετάδοσης (πρώτο ενικό και ενεστωτικός), αλλά τόνιζε ταυτόχρονα ότι πρόκειται για συλλογική μνήμη, παλαιότερης εποχής (τρίτο πληθυντικό και παρελθοντικός): «Επήρα το μολύβι μου να γράψω ένα στιχάκι»31, «θα γράψω [...]/ που λέγανε στην Αίγινα των παλαιών Κ. Σπυριδάκης, Γεώργιος Α. Μέγας, Δημήτριος Α. Πετρόπουλος, Ελληνικά δημοτικά τραγού­ δια (εκλογή), τόμος Α', Αθήνα 1962, σσ. στ'-ζ'. Για την επιρροή που ασκεί η λαογραφική ύλη στην λαϊκή ποίηση βλ. Στίλπων Π. Κυριακίδης, «Οι ποιητάρηδες της Κύπρου», Λαογραφία 5 (1915), σ. 651: «[...] εχουσι καταφανώς ύποστή τήν έπίδρασιν της δημώδους τεχνοτροπίας, ήτις και τήν ρίμαν πολλαχοϋ έξέτριψε και τους στίχους πολλαχώς έξελείανε και το σύνολον τοϋτο μεν δια παρεμβολών έκ τοϋ δημώδους θησαυρού [...]» και Μιχαήλ Γ. Μερακλής, Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση, ό.π., σ. 12: «Μια πρωτοβάθμια ποίηση προκύπτει από τη στιγμή κιόλας, που η επαφή του ανθρώπου με το περιβάλλον του εκφράζε­ ται με τη γλώσσα. Το πλάσιμο λέξεων, που εκφράζουν αυτή τη σχέση, είναι ήδη ποίηση. Ο βοσκός βλέπει μια γίδα του να έχει όρθια, στητά κέρατα. Και την ονομάζει «στητοκέρα». Είναι μια πρωτογενής ποίηση». Βλ. επίσης Γεώργιος Κ. Σπυριδάκης, Ελληνική Λαογραφία (Λαϊκός πολιτισμός των νεότερων Ελλήνων), τεύχος Δ' (Δημοτική ποίησις), Αθήνα 1972, σσ. 3-6.

28. Συνέντευξη.

29. ΣΛ χφ. 2760, α 225, μαζί με την σημείωση «για την κάτοχο της εργασίας».

30. Συνέντευξη.

31. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ, τ. 33, (Σεπτέμβριος 1949), σ. 149, ΣΛ χφ. 1803, σα 52-55.

τα χείλια»2,2, «Οι παλαιοί στην Αίγινα κρατάγανε νηστεία»™, «Περίεργο τους φάνηκε γελάν απ την καρδιά τους/ μήπως κι' αυτοί δεν τ' άκουγαν που τα 'λέγε η γιαγιά τους»34, «Που διάβασα τα παλαιά, που λέγαν οι γιαγιάδες»35. Ορισμένες από τις συνήθειες αυτές εκλείπουν την εποχή που γράφει, παρόλο που μιλάμε για την περίοδο από τη δεκαετία του 1940 έως τη δεκαετία του 197036. Η δε αναβίωση τους δε φαίνεται να ήταν στους πρωταρχικούς στό­ χους της. Αναβίωση πραγματοποιήθηκε από την ίδια μόνο έπειτα από προ­ τροπή άλλων, «ξένων»: «Τήν 14'ΐν Σεπτεμβρίου έγένετο έν Κυψέλη (όπως εφεξής ονομάζεται ή Χαλασμένη) ή εορτή του Λειδινοϋ. Ταύτην ώργάνωσεν παρακλήσει ξένης κυρίας, ή συνεργάτις μας κα Ασπασία Γκίκα»37. Η «ξένη» αυτή κυρία πρέπει να ήταν η Κατερίνα Κακούρη, η οποία το 1952 έκανε έρευ­ να για τον Λειδινό38. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι ρίμες ήταν για την Α.Γ. ένας τρόπος έκφρασης. Έτσι, όταν επιθυμούσε να δείξει τη δυσαρέσκεια της για κάτι το στιχοποιούσε και το έστελνε κάπου που θα διαβαστεί. Παράδειγμα αποτελεί η μετονομασία της «Χαλασμένης» σε «Κυψέλη»: [...]Αυτά πάνε περάσανε, τα τωρινά να πούμε που θέλουνε για το χωριό όνομα να τους βρούμε Τι όνομα να εύρουμε ν' αλλάξει η «Χαλασμένη» οι ξένοι όπου έρχονται νάναι φχαριστημένοι; Να κάνουμε τη γνώμη τους που έρχονται οι ξένοι να θάψομε το όνομα «Χωρίον Χαλασμένη»; Ότι και όνομα να βρουν ν' αλλάξουν το χωριό μας η Χαλασμένη ολωνών θα είναι τ' όνειρο μας Κοντά είναι όπου θα πουν ν' αλλάξει τ' όνομα μας να μας ξαναβαπτίζουνε εμάς και τα παιδιά μας39 32. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ, τ. 32, (Αύγουστος 1949), α 134, ΣΛ χφ. 1803, σ.

30.

33. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ, τ. 39-40, (Μάρτιος-Απρίλιος 1950), σ. 61, ΣΛ χφ.

1803, σ. 63, Κώστας Μ. Σταμάτης, ô.n., σ. 333, Ιωάννης Επ. Μάντζαρης, ό.π., σσ. 116-117.

34. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ, τ. 16, (Απρίλιος 1948), σ. 66, ΣΛχφ. 1803, σσ. 249251, Κώστας Μ. Σταμάτης, ό.π., σ. 344.

35. Απόσπασμα στιχουργήματος. ΚΑ, τ. 15, (Μάρτιος 1948), σ. 40, ΣΛ χφ. 471, Κώστας Μ. Σταμάτης, ό.π., σσ. 343-344.

36. Όπως γράφουν και οι Γεώργιος Κ. Σπυριδάκης, Γεώργιος Α. Μέγας, Δημήτριος Α. Πετρόπουλος (ό.π., σ. ζ'), οι σύγχρονες συνθήκες ζωής (οικονομική ανάπτυξη, διάδοση παι­ δείας, ευκολία επικοινωνίας, διάδοση εντύπου, πρόοδοι τεχνολογίας) διασπούν την πολιτιστι­ κή ομοιομορφία, ο λαϊκός κόσμος υποχωρεί.

37. ΚΑ, τ. 47-48, (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1950), σ. 178.

38. Βλ. Κατερίνα Κακούρη, «Λαϊκά δρώμενα ευετηρίας», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθη­ νών 27 (1952), σσ. 216-228 και Katerina J. Kakouris, Oromena champêtres. Le Leidinos (une representation dramatique de magie populaire en Grece), Athènes 1956.

39. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ, τ. 34, (Οκτώβριος 1949), σ. 170.

114

Και σε άλλο στιχούργημά της δεν δίστασε να αναφερθεί στη μετονο­ μασία του χωριού, αφήνοντας πάλι να φανεί κάποια δυσαρέσκεια στα γραφόμενά της: Στην Αίγινα είναι ένα χωριό όπου το λεν Κυψέλη το παλαιό του όνομα το λέγουν Χαλασμένη Μα πρι να του αλλάξουνε τ' αρχαίο όνομα του [... J40 Επί τούτου, ενώ οι συντελεστές της πράξης αυτής θεωρούσαν τη μετονομα­ σία ως γεγονός πολύ θετικό για το χωριό41, η Α. Γ. επιχείρησε για μια ακόμη φορά να προστατέψει τις παραδόσεις, να διατηρήσει το όνομα που τόσα χρόνια αντιπροσωπεύει το χωριό τους. Αντίστοιχα, σε άλλο στιχούργημά της αναφέρθηκε στην αρνητική στά­ ση και το «φθόνο» των υπολοίπων στα γραφόμενά της: Χαλάλι ό,τι σας έγραψα. Τώρα δεν θα σας γράφω γιατί από τον φθόνο σας μπορεί κακό να πάθω*2 Μάλλον επρόκειτο για απλούς σχολιασμούς, καμιά φορά αρνητικά διακείμε­ νους, αν κρίνουμε από τα σχόλια των συντακτών του «Κήρυκα» στο παραπά­ νω ποίημα: «Ή αγαπητή κα Γκίκα φαίνεται χολωθείσα άπό τήν κριτική. Φαί-

40. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΣΑ χφ. 2760, σα. 25-27.

41. ΚΑ, τ. 34, (Οκτώβριος 1949), σ. 170: «Ηταν καιρός πια το χωριό μας να βαπτισθή με ένα άλλο ώραΐο όνομα, ή λέξις "χαλασμένη" πού τόσο κακόηχη είναι και εννοεί γκρεμίσματα έπρεπε να παραχώρηση τήν θέση της σε μια άλλη ωραία ονομασία. Με στεναχωρούσε πολύ όταν κανένας ξένος προς τήν Αίγινα άκουγε τήν λέξη "χαλασμένη" έκανε φτηνό πνεύμα εις βάρος των κατοίκων. Πάντα το λέγαμε όλοι είμαστε σύμφωνοι ότι έπρεπε να γίνη, άλλα κά­ νεις δεν έκανε τήν αρχή, τώρα ή αρχή έγινε και θεωρείται γεγονός τετελεσμένο ότι το όνομα τοϋ χωριού μας θα άλλάξη.'Εκείνο πού μέ ευχαρίστησε ήταν πού όταν έδιαβάσθη εις τήν εκ­ κλησία ή σχετική είδοποίησις προς τους κατοίκους, σ' όλων τα πρόσωπα ζωγραφίστηκε αμέ­ σως ή χαρά και καμμιά άντίρρησις δεν άκούσθη άπό κανέναν, σήμερα πού γράφω αυτές τις γραμμές ευρίσκονται στο Κοινοτικόν Γραφείο αρκετά πού έσωκλείουν οι κάτοικοι διάφορες ονομασίες και ώς το τέλος τοϋ μηνός θα ληφθούν και άλλες, ούτως ώστε στα μέσα τοΰ Νοέμ­ βρη θα γίνη ή κοινή συνεδρίασις Κοινοτικού Συμβουλίου, ύπό επιτροπής Τουρισμού Χαλασμέ­ νης και'Επιτροπής Τουρισμού Αίγίνης, για να δοθή οριστικώς πια το νέο όνομα τοΰ χωριού κι αμέσως θ' άρχίση ή διαδικασία δια της άπό νομικής πλευράς τακτοποιήσεως τού ζητήματος». Στο ίδιο, σ. 172, δημοσιεύεται το εξής: «Καλή ή ιδέα τού αγαπητού κ. Μήτσου Θ. Λορέντζου όπως αλλαγή το όνομα Χαλασμένη αν καί δέν νομίζουμε πώς "το ράσο κάνει τον παπα" όπως λέει ή παροιμία.'Όμως αποδεικνύει ότι οι συγχωριανοί μας βασανίζουν το μυαλό τους για να βρούνε κάτι καλό για τον τόπο τους μια και δέν έχουν χρήματα να ξοδέψουν για να τον κά­ νουν πιο όμορφο, και αυτό δέν είναι λίγο. Άλλως τε χρήμα ποτέ τους δέν είχαν οί'Έλληνες. Μυαλό και ψυχή πάντοτε είχαν καί μ' αυτά έμεγαλούργησαν.Ή προθεσμία όμως είναι μικρή για να λάβουν γνώσιν δλοι οϊ ενδιαφερόμενοι και να στείλουν τή γνώμη τους. Άς παραταθή για ενα μήνα ακόμη και εως τότε να μη ανοίγουν οί φάκελλοι.'Εμείς ταχυδρομήσαμε ήδη τήν γνώμη μας».

42. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ, τ. 47-48, (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1950), σ. 177.

115

νεται (πάλιν) όμως πώς λησμονεί την παροιμία "οποίος δεν έχτισε, δεν πάντρεψε και δέν έγραψε, δεν ξέρει τον κόσμο", γιατί δεν γνωρίζει τις δυσκο­ λίες και τήν... κριτική...»43. Επί του θέματος τούτου η εγγονή της, Ασπασία Συρίγου, συμπληρώνει: «Πάντα έγραφε, δεν έκανε τίποτα άλλο. [...]Ήταν πολύ δύσκολη, σε ένα κρεβάτι έγραφε. [...] Η γιαγιά δε συμβιβαζότανε κιόλας, δε δεχόταν συμβιβασμούς. Ήτανε τέτοιος τύπος»44. Με ποίημα εξέφρασε, επί­ σης, τα παράπονα της στους φίλους της που την ξέχασαν: Τα χρόνια επεράσανε... τα πόδια δεν κρατάνε να ξαναφτιάξω Λειδινό, να 'ρχονται να γελάνε Φαίνεται πως με ξέχασαν... τουλάχιστον οι γνωστές μου όχι μονάχα οι απλές, μα και οι φίλες οι καλές μου Τον άνθρωπο που 'ναι καλά όλοι τον αγαπάνε σαν πάθει όμως κάτι τι δεν πάνε να τον δούνε...[.. J 4 i Και πάλι, βέβαια, οι συντάκτες και, συγκεκριμένα, ο διευθυντής της εφημερί­ δας, της απάντησαν για να μην την αφήσουν πικραμένη: «Ή καλή κυρά μας παραπονείται γιατί τήν ξέχασαν οί φίλες της. Κι ακόμα γιατί δέν έχει τή δύ­ ναμη να ξαναφτιάξει τον κλασικό "Λειδινό" της, να δώσει χαρά στον κόσμο. Κανείς δέν τήν ξέχασε. Και, μέσα στο στρόβιλο της ζωής και των αναγκών, θα κρατάει γιά πάντα μια ξέχωρη θέση στην καρδιά μας. Μια θέση σεβαστή, αγάπης και θαυμασμού».

3.2 Η Αίγινα της εποχής της Οι ρίμες της Α.Γ. μας προσφέρουν στοιχεία του υλικού πολιτισμού της Αίγι­ νας, όπως ονομασίες των φαγητών και των ηθών γύρω από αυτά: ονομασίες των χόρτων και των τοποθεσιών όπου ευδοκιμούν, των σταφυλιών και των σύκων, διηγήσεις των θρησκευτικών συνηθειών και των φαγητών που κατα­ ναλώνονταν κατά τη νηστεία. Παρατίθενται αποσπάσματα τέτοιων στιχουργημάτων: Τώρα χειμώνας έπιασε, ήλθαν τα πρωτοβρόχια στο Μούλος θα πηγαίνομε παρέα για τα χόρτα Θα βγάζω κάνα κάρβουλα, αζούματα και βρούβες βο'ίδόγλωσσες, μοσκάγκαθα, γλυκάνισο, πικροΰλες Κάτω στην ακροθαλασσιά είναι οι πικραλίδες 46 σφογγοί, μαρίες, ασκόλιαμπρα, σέπλα και καλκατσίδες [...] Φ*

43. ΣΤΟ ίδιο.

44. Συνέντευξη.

45. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΜΙ, αρ. φύλλου 24, (16-30 Σεπτεμβρίου 1974), σ. 2, τίτλος «Γεράματα...».

46. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ, τ. 27, (Μάρτιος 1949), σ. 42.

116

Θα γράψω για τα κλήματα πόσων ειδών σταφύλια που λέγανε στην Αίγινα των παλαιών τα χείλια Τ ασπρούδια και τα ροζακιά, φιλέρια, γονργουλάτα αγριάδες, τα πεντάκιλα, μαβρούδια και ννχάτα Πρώιμα αποστολιάτικα, μοσχάτα, αητονύχι και όλα της κληματαριάς τα λέγαμε Συρίκι47

Θα πούμε και για τις συκιές πόσων ειδών τα σύκα τα πρώιμα τα κόκκινα που 'χουν γεύση και γλύκα Μαύρα και μαντουλάδικα, δίφορα ζαχαράτα βασιλικά και κρητικά, ξινά και μυρωδάτα*9 Την Τυρινή, ετρώγανε τυρί και μακαρόνια και τη Δευτέρα έπλεναν με στάχτη τα περόνια Για να 'ναι όλα καθαρά να μην είν αρτισμένα να φάνε τα πολυλογά που θα 'χουνε βρασμένα. Μπαίνοντας η Σαρακοστή την πρώτη την Τετάρτη έβραζαν τα πολυλογά, στάρι, κουκιά, φασόλια ρεβύθια, μαυρομάτικα, φακή και καλαμπόκια49. Τα στιχουργήματα της Α.Γ. μας μεταφέρουν επίσης πληροφορίες για την το­ πογραφία της Αίγινας και της Κυψέλης. Στα αποσπάσματα που ακολουθούν περιγράφεται η βλάστηση του νησιού, τα αξιοθέατα και δίνονται επίσης τα τοπωνυμία: Η Αίγινα είναι μικρό νησί και ξακουσμένο με τα ωραία του χωριά και δενδροφυτεμένο Έχει συκιές αμυγδαλιές, αμπέλια, περιβόλια έχει ελιές και φιστικιές, αχλάδια και λεμόνια Έχει απάνω στα βουνά τα πεύκα φουντωμένα και χύνουν την ρετσίνη τους αράδα ένα ένα [.. J 5 0

[.. .]Οι ξένοι όταν έρχονται για να παραθερίσουν την θάλασσα και τα βουνά τρέχουν να χαιρετήσουν Πηγαίνουνε στις εκκλησιές, πάνω στα μοναστήρια

47. ΚΑ, τ. 32, (Αύγουστος 1949), σ. 134, ΣΑ χφ. 1803, σ. 30, Κώστας Μ. Σταμάτης, ό.π., σ. 342.

48. ΚΑ, ό.π., ΣΑ χφ. 1803, σ. 31, Κώστας Μ. Σταμάτης, ό.π., σσ. 342-343.

49. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ, τ. 39-40, (Μάρτιος-Απρίλιος 1950), σ. 61, ΣΑ χφ.

1803, σ. 63, Κώστας Μ. Σταμάτης, ό.π., σ. 333, Ιωάννης Επ. Μάντζαρης, ό.π., σα 116-117.

50. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΣΑ χφ. 2760, σσ. 13-15.

να ακούσουν τις καλόγριες που ψέλνουν στα ψαλτήρια Πηγαίνουν στη Επισκοπή πάνω στην Παλαιά χώρα και βλέπουνε τριγύρω τους των παλαιών τα δώρα Έχει ωραία πράγματα και παλαιά τοπία έχει ιαματικά λουτρά και αγγειοπλαστεία Έχει αρχαία ξακουστά, Κολώνα και Αφαία πηγαίνουν και τα βλέπουνε οι εκδρομές παρέα Είναι νησάκι όμορφο, μικρό και παινεμένο νυφούλα του Σαρωνικού, στα πράσινα ντυμένο51

Πήρα μολύβι και χαρτί τη σκέψη να συνάξω της Παλιαχώρας το βουνό ποίημα να συντάξω[...] Εκεί ναι η Αγια Επισκοπή του Αγίου Διονυσίου και το ησυχαστήριο του μοναχού του βίου Γύρω απ' την Αγια Επισκοπή, δεν βλέπεις τίποτ' άλλο από 'κλησάκια με ρυθμό, το ένα δίπλα στ' άλλο... Το εκκλησάκι του Σταυρού και των Αγίων Σαράντων του Αγίου Χαράλαμπου και των Αγίων Πάντων Ο Άγιος Αθανάσιος και η Αγία Άννα ο Άγιος Νικόλαος κι ο Ταξιάρχης, θαύμα! Ο Άγιος Ελευθέριος με τον Άγιο Δημήτρη Αϊ Γιώργης, Άγια Κυριακή, με πεύκο και με σπίτι[...] Και παραπέρα η μονή του Αγίου Νεκταρίου που άγιο τον έκανε η χάρις του Κυρίου[.. ,] 5 2

Θα γράψω για της Αίγινας παλιές τοποθεσίες θα πω και για τις γειτονιές και τις ονομασίες. Τσ' αρχίσω απ' «τις Πολλές Ελιές» Σακκιώτη και Κουνάκο και της Κοκκινοσκούφενας, Τσαπέκου και Μουτσάτσου. Απ' του Γερούλη στου Παπά, του Δράκου και Φωτάκη Καμπέρου και Μπουλόχεστρα, Κουζή και Χαρλαμπάη [...] Κοντά στης θεια-Βασιλικής, κειδά στης θεια-Γιαννούλας στ' αλώνι της Λεκούρενας, Φιορίτσας και Ξανθούλας [. ,.] 5 3

51. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΣΛχφ. 2760, ό.π.

52. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΝΠ, αρ. φύλλου 15, (1974), σ. 2, τίτλος «Ο Άγιος κι η Παλιαχώρα». Κάτω από τον τίτλο βρίσκεται ο υπότιτλος «Της μεγάλης μας Ασπασίας Γκίκα».

53. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ,τ. 16, (Απρίλιος 1948), σ. 66, ΣΛχφ. 1803, σσ. 249251, Κώστας Μ. Σταμάτης, σ. 344.

118

ι*.

Σας έγραψα τις γειτονιές και τις τοποθεσίες θα γράψω και για τα χωριά και τις ονομασίες Θα πιάσω από την Πέρδικα, να πάω στο Παγώνι Μαύρη, Σφεντούρι και Ψαχνή, Πόρτες και Αγιαντώνη Στον Κίλιντρα στις Άλωνες, στο Μεσαγρό, Βαγία στην Παλιά χώρα στον Κοντό, στο Ξάντος η Παναγία [... J54 Ο τρόπος γραφής της Α. Γ. μαρτυρά το τοπικό ιδίωμα και μας δίνει, επίσης, συνειδητά, παλαιές αιγινήτικες λέξεις, πολλές από τις οποίες έχουν σταματή­ σει να χρησιμοποιούνται, ακόμη και στην εποχή που γράφει, όπως στη συ­ γκεκριμένη ρίμα: Που διάβασα τα παλαιά, που λέγαν οι γιαγιάδες αφέντη τον πατέρα τους, καλεμάνα τις μανάδες. Που λέγαν το πρωί, ταχειά, και ότζερο το φρέσκο ατί σου, δεν σε γνώρικα, δεν σούρντησα, δεν βλέπω. Και τον κουνιάδο έλεγον, ανδράδερφο οι νυφάδες και κρούσκο τον συμπέθερο, σύντεκνες τις κουμπάρες[...]:'5 4.

Συμπεράσματα

Μια πλήρης παρουσίαση των γραφομένων της Α.Γ. θα απαιτούσε πολύ πε­ ρισσότερο χώρο. Εν προκειμένω πραγματοποιήθηκε μια επισκόπηση των ποιημάτων της. Στα στιχουργήματα αυτά ενσωματώνονται μνημεία του προ­ φορικού λόγου του λαού της Αίγινας, «που λέγανε στην Αίγινα των παλαιών τα χείλια»56. Έτσι η προφορικότητα του λαϊκού πολιτισμού περνάει σε μια γραπτή διάσταση, μια διάσταση που του προσφέρει μια θέση στην αιωνιότη­ τα. Προσφέρει, επίσης, στους Αιγινήτες του σήμερα μια πολύπλευρη εικόνα της Αίγινας «των παλαιών». Η εικόνα είναι πολυδιάστατη καθώς σκιαγραφεί τον υλικό, κοινωνικό αλλά και πνευματικό βίο των Αιγινητών. Αδιαμφισβή­ τητα λοιπόν η Α.Γ. έχει συμβάλει ενεργά στη λαογραφία της Αίγινας. Επίσης, το έργο της Α.Γ. και οι δημοσιεύσεις που αφορούν το πρόσωπο της (π.χ. τα σχόλια των συντακτών του Κήρυκα της Αίγινας) δίνουν μια εικόνα της προ­ σωπικότητας της. Επομένως, η διαφύλαξη της τοπικής μνήμης που υπολογί­ ζεται ότι ήταν στους στόχους της Α.Γ. έχει ήδη επιτευχθεί. Η δε τροφοδότη­ ση της τοπικής μνήμης, που επίσης ανάγεται στα κίνητρα της Α.Γ., εξαρτάται

54. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ, τ. 23, (Νοέμβριος 1948), σ. 189, ΣΑ χφ. 1803, σα 248-249, χωρίς την πρώτη στροφή.

55. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ, τ. 15, (Μάρτιος 1948), σ. 40, ΣΑ χφ. 471, Κώστας Μ. Σταμάτης, ό.π., σο. 343-344.

56. Απόσπασμα στιχουργήματος: ΚΑ, τ. 32, (Αύγουστος 1949), σ. 134, ΣΑ χφ. 1803, σ.

30.

119

από εμάς, από το κατά πόσο ανατρέχουμε και αναζητούμε το έργο όχι μόνο της Α.Γ. αλλά και πολλών άλλων συμπατριωτών μας με ανάλογο έργο, που έζησαν και ζουν ανάμεσα μας. Ως συνέχεια, λοιπόν, της τελευταίας πρότασης και εν κατακλείδι, θα ήθελα να παραθέσω την εξής φράση μιας Αιγινήτισσας που επίσης ενδιαφέρ­ θηκε για την τροφοδότηση και διαφύλαξη της τοπικής μνήμης, με το δικό της επιστημονικό τρόπο: «Γιατί να συντηρούμε την ανάμνηση; Γιατί να μη ζούμε το σήμερα και το αύριο μόνο; Προς τι ο ανεδαφικός αυτός ρομαντισμός; Γιατί το χθες είναι η ιδιαιτερότητα μας και η μνήμη μας. Και όπως αν χάσεις ξαφνικά τη μνήμη σου, πρέπει να αισθάνεσαι ολότελα άδειος, γιατί χάνεις μαζί τον πλούτο της ψυχής, την πείρα της ζωής, τις αναμνήσεις που ζουν μαζί με το παρόν σον, έτσι και όταν χάσεις τη συλλογική μνήμη, που είναι η ιστορία του τόπου σου και του κόσμου, είσαι άδειος, απομονωμένος και άχρηστος»".

Συγκεντρωτικός πίνακας των στίχουργημάτων της Α.Γ. που εντοπίστηκαν και οι πηγές τους

Αιγινήτικαι λέξεις Γεράματα

Χ

Γράφω για*

Χ

Ένας ντόρος, ντόρος

Χ

Η δημιουργία

Χ

Η εκκλησία άλλοτε και τώρα

Χ

Η μετονομασία της Χαλασμένης'

Χ

Χ

Χ

Χ

Χ

Θάλασσα κόρη γαλανή*

Χ

Θάλασσα πικροθάλασσα*

Χ

57. Γεωργία Π. Κουλικούρδη, «Αίγινα: Ιστορία και παράδοση. Η σημασία και οι δυνατό­ τητες της έρευνας», Αιγιναία. Περιοδική πολιτιστική έκδοση, τ. 1, (Ιανουάριος-Ιούλιος 2000), σ. 38. Ας αναφερθεί υποσημειωματικά και η εξής φράση της Γ. Κουλικούρδη (στο ίδιο): «Εμείς -εδώ στην Ελλάδα ιδιαίτερα- πάσχουμε από τήν αρρώστια της αδιαφορίας και της λησμο­ νιάς»...

Τα σύκα

Χ

Χ

Τοπωνυμικά

Χ

Χ

Τοπωνυμικά Χαλασμένης

Χ

χ

Χαιρετισμός

Χ

χ

χ

*Τα στιχουργήματα αυτά δεν είχαν τίτλο, που προστέθηκε από τη γράφουσα για τις ανάγκες της εργασίας.

Ασπασία Γκίκα, Αίγινα 1%4

58

Ασπασία Γκίκα, Αίγινα 1964

Η Α.Γ. μπροστά στον Λευκό Πύργο της Θεσσαλονίκης55

58. Μάρκος Φ. Δραγούμης, ό.π., σ. 86. Σύμφωνα με την εγγονή της, Ασπασία Συρίγου, η Α.Γ. «είχε έρωτα με τους κόκορες!».

59. Ανατύπωση από ΝΠ, αρ. φύλλου 15 (1974), με τη λεζάντα «Ή γνωστή ποιήτρια και λογοτέχνης κ. Ασπασία Γκίκα στή Θεσσαλονίκη».

Η Ασπασία Γκίκα ζωγραφισμένη σε πέτρα (λαλάρι) από την εγγονή της Ασπασία Συρίγου.

1 Η Ασπασία Γκίκα στην τέλεση του εθίμου του Λειδινού, στην Κυψέλη Αίγινας. Φωτογραφία από το αρχείο της εγγονής της, Ασπασίας Συρίγου.

wmmmm

ΓΠίϋΙ

• S.V- {%:•

•

Λεπτομέρεια από αλληλογραφία της Α.Γ. με τη Γωγώ Κ

?4 "'-'ti

Π

122

.t. Ν

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΖΥΜΑΡΗΣ

Βιογραφώντας τον Παναγή Ν. Ηρειώτη ΤΤιστορική μονογραφία της Ελένης Σταμπόγλη Σχολάρχης στην Αίγινα. ΙίΠαναγής Ν. Ηρειώτης, 1854-1930, Αθήνα 2016, μια συνέκδοση του Ιστο­ ρικού και Λαογραφικού Μουσείου Αίγινας με τις εκδόσεις Καλειδοσκόπιο, υπήρξε για πολλούς λόγους, ένα ξεχωριστό εκδοτικό γεγονός. Καταρχάς, ο εντοπισμός και η ταξινόμηση των αρχειακών τεκ­ μηρίων ενός τοπικού λογίου (και μάλιστα με την ΕΛΈΝΗ ΣΤΑΜΠΌΓΛΗ πρωτοποριακή συνεργασία μεταξύ των μαθητών του Λυκείου Αίγινας και του επιστημονικού προ­ σωπικού του Ιστορικού Αρχείου του Πανεπιστη­ μίου Αθηνών) αποτελεί επιστημονικά και εκπαι­ δευτικά ένα ιδιαίτερα αξιόλογο εγχείρημα και -τουλάχιστον για τα ελληνικά δεδομένα- μια φω­ τεινή εξαίρεση. Πολύ περισσότερο, είναι πολύ ση­ μαντικό, όταν η έρευνα και η αξιοποίηση ενός ΣΧΟΛΆΡΧΗς τέτοιου αρχείου βλέπει το φως της δημοσιότητας. ΣΤΗΝ ΑΊΓΙΝΑ Επιπλέον, η άψογη αισθητική και η τεχνική αρτι­ ΠοναγιίςΝ.Ηρειώτιις,ι55ΐΐ-ΐ930 ότητα του βιβλίου είναι μια πηγή απόλαυσης για κάθε βιβλιόφιλο. Επιστέγασμα όμως αποτελεί η μελέτη αυτού του βιβλίου, που καταδεικνύει, με υποδειγματικό τρόπο, πώς μέσα από το αρχείο που κάποτε συγκέντρωσε ένας άνθρωπος, ο ιστορικός μπορεί να συγκολλήσει τα σπαράγματα του παρελθόντος και, συναρτώντας τα με άλλα τεκμήρια, μπορεί να συνθέσει την ιστορία ενός τόπου και να φω­ τίζει, μέσα από το δικό του πρίσμα, μια ιστορική περίοδο. Η εν λόγω έκδοση αποτελείται από εννιά κεφάλαια, με αρκετά υποκε­ φάλαια έκαστο, και μέσα σε 185 σελίδες διατρέχει μεγάλο μέρος του 190Όαι. και των κρίσιμων πρώτων δεκαετιών του 20ου αι., με επίκεντρο την Αίγινα με τους ανθρώπους της και πρωταγωνιστή τον Σχολάρχη Παναγή Ηρειώτη.... Εάν θα πρέπει να επιλέξει κανείς υποχρεωτικά μόνον μία αρετή του βι­ βλίου, αυτή είναι η άνεση του να μεταβαίνει από το ειδικό στο γενικό με μια εξαιρετική αμεσότητα, χωρίς να κουράζει και χωρίς να λειτουργεί το ένα σε βάρος του άλλου. Η βασική μέριμνα της Ελένης Σταμπόγλη είναι να μας με­ ταφέρει με καθαρά επιστημονική προσέγγιση στο κλίμα της εποχής, παραθέ-

123

τοντας δεκάδες αποσπάσματα γραπτών τεκμηρίων και παρουσιάζοντας εκα­ τοντάδες φωτογραφίες από έγγραφα, ενδεικτικά, απολυτήρια, επιστολές, αλλά και από τοπία και πρόσωπα, όλα αυτά σε έναν διαρκή και αρμονικό δι­ άλογο με το καθαυτό κείμενο. Πέρα όμως από την αμεσότητα των τεκμηρίων, ο Σχολάρχης στην Αίγινα, με εύληπτο, ρέοντα και σαφή λόγο, χωρίς εμμονή σε σχολαστικότη­ τες, όχι μόνον δεν κουράζει τον αναγνώστη αλλά προσελκύει αμέσως το εν­ διαφέρον του. Παράλληλα, προεκτείνει τη σκέψη μας σε πολλούς άλλους Δασκάλους και τοπικούς λογίους της ελληνικής επαρχίας που έδρασαν τότε και που δεν είχαν την τύχη να αναδυθούν από τη λήθη, όπως έγινε με τον

Χ..

.•>:'

• •;

W:: Si:-h§:': • •'.·•'

".:•'• • ..:•••'.'••••:.•. ι ••.•/.••;•

..

Παναγή Ηρειώτη. Γιατί, θα μπορούσε κανείς να συγκρίνει τη διαδρομή του, τόσο σε κυριολεκτικό όσο και σε ιδεολογικό επίπεδο, με αντίστοιχες διαδρομές πολλών άλλων Ελλήνων εκείνης της εποχής, της γενιάς δηλαδή που, σε μεγά­ ου λο βαθμό, έθεσε τις βάσεις πάνω στις οποίες ανέτειλε η Ελλάδα του 20 αι. Στο πρώτο κεφάλαιο, οι πληροφορίες για την οικογένεια Ηρειώτη, που εκτείνονται ως τις αρχές του 1800, εμπλουτίζονται με στοιχεία για την πολι­ ου τική κατάσταση στα μέσα του 19 αιώνα αλλά και για την Αίγινα εκείνης της περιόδου, τον πληθυσμό της, τον κοινωνικό περίγυρο, με παράθεση αποσπα­ σμάτων από επιστολές και αποκόμματα που φυλάσσονται στο Αρχείο Ηρει­ ώτη, τα οποία μας μεταφέρουν το κλίμα της εποχής με εξαιρετική αμεσότητα. Στο δεύτερο κεφάλαιο, που αφορά τα μαθητικά χρόνια του Παναγή (1862-1874), παρουσιάζονται πλούσια στοιχεία για την εκπαίδευση που πα­ ρεχόταν στα ελληνικά σχολεία, αναλυτικά στοιχεία για τα μαθήματα και τον εκπαιδευτικό προσανατολισμό, ακόμη και για την υλικοτεχνική υποδομή του δημοτικού σχολείου της Αίγινας. Παρακολουθούμε το πρώτο εκπαιδευτικό

ταξίδι του Παναγή στην Αθήνα, για να ολοκληρώσει το Ελληνικό Σχολείο και, στη συνέχεια, για να φοιτήσει στο Β ' Γυμνάσιο Αρρένων. Μέσα από αυτή τη μετάβαση, δίνεται η ευκαιρία στην Ελένη Σταμπόγλη να παρουσιάσει σε αδρές γραμμές την κατάσταση που επικρατούσε εκείνα τα χρόνια στην πρω­ τεύουσα, τη διαμόρφωση των νέων συνοικιών, τις καθημερινές ασχολίες των κατοίκων, ενώ δεν παραβλέπει να εμπλουτίζει την αφήγηση της με αποσπά­ σματα γραμμάτων που αποστέλλουν συγγενείς και φίλοι από την Αίγινα, ενημερώνοντας για τα τοπικά νέα. Στο τρίτο κεφάλαιο, Το Πανεπι­ στήμιο (1874-1878), η συγγραφέας μάς εισαγάγει με εύληπτο τρόπο στη θέση που κατείχε το Πανεπιστήμιο στην ελ­ ληνική κοινωνία εκείνη την περίοδο -κυρίως η Φιλοσοφική Σχολή- καθώς και στη συμβολή του Πανεπιστημίου στη διαμόρφωση της εθνικής ιδεολογί­ ας. Ενδιαφέρουσες πληροφορίες παρέ­ χονται για την -όχι ιδιαίτερα γνωστήΠανεπιστημιακή Φάλαγγα, δηλαδή για το ένοπλο φοιτητικό σώμα, επικουρικό της εθνοφυλακής, που συγκροτήθηκε στην ταραγμένη περίοδο του 1862, με ψήφισμα της προσωρινής Κυβέρνη­ σης. Επιπλέον, παρουσιάζονται συνοπτικά οι διδάσκοντες, τα γνωστικά αντικείμενα, οι εξετάσεις, αλλά και η φοιτητική ζωή εκείνου του καιρού, έτσι που ο πρωταγωνιστής του βιβλίου εντάσσεται αλλά και αναδεικνύει το χώρο στον οποίον κινείται. Στο τέταρτο κεφάλαιο, Φοιτητής στη Γερμανία (1880-1883), αρχικά γίνε­ ται λόγος για τις σχέσεις της Γερμανίας με την Ελλάδα και τον αρχαίο ελλη­ νικό κόσμο, για τους πάνω από χίλιους Έλληνες φοιτητές που σπούδασαν σε γερμανικά πανεπιστήμια και που συνέβαλαν ουσιαστικά στη μετάγγιση της πρωτοπόρου επιστημονικής γνώσης από τη Γερμανία στην Ελλάδα. Στη συ­ νέχεια, ιχνογραφείται η βαυαρική Ερλάγγη, όπου σπούδασε ο Ηρειώτης, οι τοπικές συνήθειες, διανθισμένες με ημερολογιακές καταγραφές του, απο­ κόμματα με ποιήματα ή λογαριασμούς, πληροφορίες για τα ταξίδια, που πάλι όλα μαζί ξεδιπλώνουν την καθημερινότητα ενός ανθρώπου και του περιγύ­ ρου του. Εκτενής λόγος γίνεται και για τη διατριβή του Ηρειώτη με τίτλο Η μνήμη εν τη ρητορική των αρχαίων, που μάλιστα εκδόθηκε σε μετάφραση του ιδίου στα ελληνικά από το Πανεπιστήμιο της Ερλάγγης. Μαθαίνουμε ακόμη για τον μακροχρόνιο σύνδεσμο του με τον εκδότη και βιβλιοπώλη Max Menke, στον οποίον συνέχιζε να παραγγέλνει βιβλία και από την Ελλάδα. Πλού­ σιο το εικονογραφικό υλικό και σε αυτή την ενότητα, με το διδακτορικό του δίπλωμα, τετράδια και φωτογραφίες της εποχής.

Το πέμπτο κεφάλαιο, Επιστροφή στην Ελλάδα, έχει τον ακόλουθο εκτε­ ταμένο υπότιτλο: «Πάρε παιδή μου το δήπλωμά σον και ελάτε πια κοντά μου να παύσουν τα βάσανα [...] Μιαν ελπίδα έχω και τον μόνον πόθο πως θα σε ιδώ μεγάλον και θα σε ήδω τρανόν». Πρόκειται για ένα απόσπασμα από γράμ­ μα της γιαγιάς Σμαραγδής, θα μπορούσε όμως να είναι η ευχή χιλιάδων συγγενών και φίλων που περίμεναν και περιμένουν μια δι­ καίωση από τον εκλεκτό του σπιτιού, που θα επιστρέψει για να ανέλθει την κοινωνική κλί­ μακα. Ευχή απολύτως δηλωτική της νεοελ­ ληνικής νοοτροπίας, που συχνά ακόμη και σήμερα συνεχίζει να επιφορτίζει κάποια μέλη των οικογενειών με ίσως δυσβάστακτα βάρη... Υπάρχουν όμως και ορισμένες φράσεις στο βιβλίο που ξεπερνούν το αυστηρό πλαί­ σιο της ιστορικής μελέτης και προχωρούν σε μια πιο άμεση -ας μου επιτραπεί ο όρος- «συ­ ναισθηματική» εμπλοκή με τα πρόσωπα που μελετώνται, εν προκειμένω με το νεαρό ζεύ­ γος Ηρειώτη, όταν εκείνο επιστρέφει από τη Γερμανία στην Ελλάδα: «...Φαντά(ετα; κα­ νείς το νεαρό ζευγάρι να συζητά στο πλοίο τα σχέδια του για το μέλλον σ αυτόν τον διεσταλμένο χρόνο που χαρίζει ένα ταξίδι όταν έχει κανείς αναχωρήσει από το παλιό αλλά δεν έχει συναντήσει το καινούργιο...» (σελ.83). Μια φράση που δείχνει ότι η Ελένη Σταμπόγλη, δεν αντιμετωπίζει με απλό διεκπεραιωτικό ενδιαφέρον την ιστορία του Ηρειώτη αλλά έχει προχωρήσει σε μια περισσό­ τερο βαθύτερη και ουσιαστική προσέγγιση. Στη συνέχεια, αφού παρουσιάζεται η Αθήνα του 1880 ως το πλαίσιο για να εντάξουμε τον άρτι διδάκτορα πλέον Π. Ηρειώτη, ακολουθεί ένα υποκε­ φάλαιο που τιτλοφορείται Επαγγελματικές επιδιώξεις, στο οποίο τίθεται το ακόλουθο καίριο ερώτημα για την μετέπειτα πορεία αυτού του ανθρώπου: «...κατά πόσον επιδίωξε την ένταξη του στο διδακτικό προσωπικό του Πανεπι­ στημίου Αθηνών, αν ναι, γιατί δεν το πέτυχε, αν όχι, ποιοι ήταν οι λόγοι που τον έκαναν να επιλέξει μια σταδιοδρομία στη Μέση Εκπαίδευση και, τέλος, τι επιπτώσεις είχε αυτή η επιλογή στα επιστημονικά τον ενδιαφέροντα». Το πα­ ραπάνω ερώτημα δίνει την αφορμή να τονιστεί ένα πολύ χαρακτηριστικό στοιχείο του βιβλίου, ότι δηλαδή η Ελένη Σταμπόγλη θέτει τα καίρια ερωτή­ ματα που την απασχολούν και, στη συνέχεια, δίνει τις απαντήσεις, διευκολύ­ νοντας έτσι και τον αναγνώστη να παρακολουθεί με αμεσότερο τρόπο την πορεία της έρευνας της.

Έτσι, αναλύει τη διαδικασία επιλογής και διορισμού του διδακτικού προσωπικού του Πανεπιστημίου, διευκρινίζοντας ότι «...η επιλογή των κα­ θηγητών παρέμενε στην αρμοδιότητα τον υπουργείου Παιδείας, χωρίς να πε­ ράσει στον έλεγχο των Σχολών..,» ενώ προηγουμένως ο ενδιαφερόμενος «... θα έπρεπε για σειρά ετών, και με αβέβαιο αποτέλεσμα, να εργαστεί αμισθί ως υφηγητής, προκειμένου να καλλιεργήσει εκείνους τους δεσμούς που θα εξα­ σφάλιζαν τις απαραίτητες θετικές εισηγήσεις όταν ωρίμαζαν οι συνθήκες ανέ­ λιξης του...» (σελ. 87). Συνεπώς, ο Ηρειώτης στράφηκε μάλλον «αναγκαστι­ κά» προς μια σταδιοδρομία στη Μέση Εκπαίδευση, που κι εκείνη βέβαια είχε τις δικές της δυσκολίες, αφού δεν ίσχυε ακόμη ο Νόμος περί μονιμότητας. Τον Αύγουστο του 1883 διορίζεται καθηγητής στο Βαρβάκειο Λύκειο, αλλά τον επόμενο χρόνο απολύεται και διορίζεται στο Γυμνάσιο Κορίνθου. Αρνεί­ ται τον διορισμό και δοκιμάζει την τύχη του στο ιδιωτικό εκπαιδευτήριο ο Πλάτων. Παράλληλα, στην Αθήνα «...ξαναπιάνει το νήμα...» που τον συνέ­ δεε με τα επιστημονικά ενδιαφέροντα του, ενώ ξεκινάει την ερευνητική δου­ λειά, στο περιθώριο της μισθωτής εργασίας. Φαίνεται όμως ότι η ιδιωτική εκπαίδευση δεν του προσπορίζει τα αναγκαία. Επιστρέφει στο νησί του και το 1887 διορίζεται Σχολάρχης στο Ελληνικό Σχολείο Αιγίνης. Στο έκτο κεφάλαιο, Σχολάρχης στην Αίγινα (1887-1925), γράφει η Ελ. Σταμπόγλη για τον Π. Ηρειώτη: «Από τις ελάχιστες μαρτυρίες για μετακινή­ σεις του από την Αίγινα, σχηματίζει κανείς την εικόνα ενός ανθρώπου που, μετά την εγκατάσταση του στο νησί εκείνο το καλοκαίρι, γύρισε την πλάτη του στον έξω κόσμο και αποσύρθηκε» (σελ. 99). Αυτή η φράση καθορίζει τον βα­ σικό άξονα γύρω από τον οποίο ξετυλίγεται σταδιακά το υπόλοιπο βιβλίο. Ο Ηρειώτης απομακρύνεται από την κεντρική σκηνή και -χωρίς να εγκαταλεί­ πει τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα- φροντίζει την πολυμελή οικογένεια του και, κυρίως, υπηρετεί το εκπαιδευτικό έργο του. Μετά από μια περιεκτική εισαγωγή για την κατάσταση της Μέσης Εκπαί­ δευσης στα τέλη του 19ου αι., που εστιάζει στο «Ελληνικό Σχολείο» ή «Σχολαρχείο» και στις νέες προοδευτικές ιδέες που τότε γεννιούνται, ακολουθεί η παρου­ σίαση του Ελληνικού Σχολείου Αιγίνης, ενός από τα παλαιότερα σχολεία του νεοελληνικού κράτους. Κι εδώ η παράθεση των τεκμηρίων είναι αποκαλυπτική. Σε μια φράση από την έκθεση για την κατάσταση του σχολείου στα 1877, διαβά­ ζουμε: «...η στέγη, παλαιοθείσα υπό του χρόνου, κατά τους υετώδεις καιρούς στά­ ζει, μάλλον δε προχέει τοσούτον άφθονους σταγόνας ύδατος, ώστε κάτωθι μεν το έδαφος μεταποιείται σε τέλμα, άνωθεν δε αποκόπτονται ικανού μεγέθους τεμάχια αμοκονίας άπερ καταπίπτωνται...» και παρακάτω: «...ανάγκη εστί η των παρα­ θύρων επισκευή και η δια διόπτρων επιθύρωσις, ίνα μη των ανέμων τα βίαια ρεύ­ ματα προσβάλλουν την υγείαν των μαθητών...». Το παραπάνω απόσπασμα, με σχεδόν φωτογραφική αμεσότητα, εκτός από τις τραγικές εκπαιδευτικές συνθή­ κες, μας υπενθυμίζει και το γλωσσικό ζήτημα, ένα θέμα που ταλάνισε τα ελληνι­ κά σχολεία και που διατυπώνεται -άμεσα ή έμμεσα- σε όλο σχεδόν το βιβλίο.

Στο ίδιο κεφάλαιο, διαβάζουμε για τους συναδέλφους του, προς τους οποίους απευθυνόμενος ο Ηρειώτης, προφανώς εμφορούμενος από την Με­ γάλη Ιδέα, τονίζει: «Το της διδασκαλίας έργον μέγα και θείον τυγχάνει και δημιονργόν μεγάλης και ενδόξου πατρίδος εστίν» (σελ.103). Ακόμη, πληρο­ φορούμαστε για τη σύνταξη μαθητολογίων, για τις ποικίλες αναφορές του προς το Υπουργείο, όπου καταγράφονται, για παράδειγμα, τα μαθήματα που παραδίνονταν κάθε χρονιά, ενώ γίνεται λόγος και για τρόπο διακίνησης και τη δυνατότητα επιλογής των σχολικών εγχειριδίων. Μάλιστα, μετά από προ­ κήρυξη σχετικού διαγωνισμού από το Υπουργείο, ο Ηρειώτης θα εκδώσει το βιβλίο Χρηστομάθεια, ένα είδος ανθολογίου, και το βιβλίο Κύρου Ανάβασις. Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχει η καθιέρωση, κατά την τελετή λήξης κάθε σχολικού έτους, ενός ετήσιου λόγου, που εκφωνούσε ο ίδιος ως Σχολάρχης. Η πρώτη και ιδιαιτέρως πρωτότυπη διάλεξη του, που μάλιστα τυπώθηκε, είχε

θέμα: «Ο Κακομοφαμένος και αι περί των μοιρών δόξαι παρά τω αιγινήτικω λαώ». Πρόκειται για μια από τις αρχικές προσπάθειες διάσωσης της λαϊκής μας παράδοσης. Με αυτό το έργο, που καθρεφτίζει τις πεποιθήσεις των Αιγι­ νητών για τη Μοίρα -πιθανότατα ως έναν βαθμό και τις δικές του- ο Ηρειώτης εγκαινιάζει το ενδιαφέρον του για τη λαογραφία, ένα νέο επιστημονικό πεδίο που αναπτύσσεται κατά τη δεκαετία του 1880 στην Ελλάδα, το οποίο συνδέεται και με την ανάδυση των εθνικών συνειδήσεων σε ολόκληρη την Ευρώπη. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα και δηλωτική της ευρύτητας του πνεύμα­ τος του η ενασχόληση του με ένα πεδίο που αποκλίνει από τις καθαυτό σπου­ δές του. Κι όμως, όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί η συγγραφέας, « ...η από­ σταση που ο Ηρειώτης διανύει από τη Μνήμη στη Ρητορική των αρχαίων, τη διατριβή τον, έως τον Κακομοιραμένο ίσως είναι μικρότερη απ' ό,τι φαίνεται αρχικά...». Κι αυτό διότι οι μελέτες του στρέφονται γύρω από τους βασικούς άξονες της μνήμης και της γλώσσας, οι οποίοι ουσιαστικά τον κατευθύνουν «...στη σχέση του με τη συλλογική κληρονομιά του Τόπου», (σελ. 109) Το υποκεφάλαιο Λάσκαλος-ερευνητής, αναφέρεται σε «...ένα εκτενές ερευνητικό έργο, που εντυπωσιάζει με το θεματικό του εύρος και φανερώνει μια βαθιά ανθρωπιστική παιδεία [...] με πρωτοποριακές λαογραφικές μελέ­ τες...» (σελ.113), με μελέτες γύρω από την τοπική ιστορία αλλά και με φιλο­ λογικές εκδόσεις, όπως η σχολιασμένη έκδοση της μετάφρασης του Φιλο­ κτήτη από τον Ηρειώτη το 1891. Η Ελ. Σταμπόγλη, αφού μας δίνει τις αναγκαίες πληροφορίες για την Τραγωδία, ακόμα και για το ανέβασμα της στο Αθηναϊκό κοινό κατά τον 19° αι., πάλι με μια στοχαστική προσέγγιση, καταλήγει: «...δύσκολα συγκρατείται κανείς από το να παραλληλίσει τον με­ ταφραστή και σχολιαστή του Φιλοκτήτη που έχει αποτραβηχτεί στο νησί του, πληγωμένος μάλλον από την τροπή που πήρε η ζωή του, με τον πληγωμένο ήρωα του Σοφοκλή που περνάει τα χρόνια του απομονωμένος στη Λήμνο» (σελ.115). Παράλληλα στο υποκεφάλαιο Θεωρητικές αναζητήσεις: Το εκπαιδευτικό συνέδριο (1904), μας δίνεται η ευκαιρία να ενημερωθούμε αδρομερώς για τις καινοτόμες συζητήσεις που αναπτύσσονται γύρω από την Εκπαίδευση, για να διαπιστώσουμε ότι ο Σχολάρχης, όπως φαίνεται, απέχει από αυτές, όντας πια αποτραβηγμένος στο νησί του και περιχαρακωμένος στις παραδοσιακές αρχές του. Η μακροχρόνια πορεία του Ηρειώτη στο Σχολαρχείο διακόπτεται δυο φορές εξαιτίας των πολιτικών αντιπαραθέσεων. Στα 1893 έρχεται μια ολιγόμηνη απόλυση του για πολιτικούς λόγους, που ξεσήκωσε όμως την τοπική κοινωνία, προκάλεσε την αντίδραση του Δημοτικού Συμβουλίου, το οποίο μάλιστα με ψήφισμα του απαίτησε και, τελικώς, πέτυχε την επαναφορά του «ικανοτάτου Σχολάρχου». Η δεύτερη φορά ήρθε με τον Εθνικό Διχασμό. Το 1917 εκδιώχθηκε από την κυβέρνηση Ελ. Βενιζέλου και επαναπροσλήφθηκε το 1921. Αποχώρησε οριστικά το 1925, σε ηλικία 70 ετών.

Στο έβδομο κεφάλαιο, Η Αίγινα στο μεταίχμιο δύο αιώνων, παρουσιάζε­ ται το ευρύτερο περιβάλλον στο οποίο δραστηριοποιήθηκε ο Παναγής Ηρειώτης. Πληροφορούμαστε για την οικονομική ανάπτυξη της πόλης και του νησιού μέσα από την σπογγαλιεία και τη διάδοση της καλλιέργειας της φι­ στικιάς, για τη μετανάστευση, αλλά και για τον τοπικό Τύπο. Στο υποκεφά­ λαιο Από άκρου εις άκρου της νήσου κρύπτεται εν μέγα αρχαιολογικόν μονσείον... γίνεται εκτεταμένη αναφορά στις ανασκαφές που τότε διενεργούνται και αναδεικνύουν το ένδοξο πα­ ρελθόν του νησιού αλλά και στις ποικίλες αντι­ δράσεις των κατοίκων του. Μαθαίνουμε, επίσης, /•Orden Υια άλλα σημαντικά πρόσωπα που δραστηριο­ ποιήθηκαν στο νησί, όπως ο δημοδιδάσκαλος idér x/iifcYc.jf.i KCtL επίτιμος έφορος αρχαιοτήτων Αντώνιος Πε­ λεκάνος, «που έκανε όσα κανείς άλλος για τη mu διάσωση των αρχαίων στην Αίγινα». Όλα αυτά, φυσικά, συνοδεύονται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Στο όγδοο κεφάλαιο, Τα εν οίκω μας είνε όλα ρόδα με ακάνθια ασπαλάθων, παρουσιάζε­ ται η πολυμελής οικογένεια Παναγή και Ελέ­ νης Ηρειώτη, η οικονομική τους κατάσταση και η καθημερινότητα του σπιτιού, το συγγενιnFrnjuenzzsugnirse nicht mehr a t t e s t

κ ο

κ α ι

( p t \ l K 0 περιβάλλον τους. Φαίνεται ΟΤΙ η

οικογένεια τους διακατέχεται από ένα βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα, ο ίδιος ο Παναγής χρημάτισε μάλιστα για πολλά χρόνια Επίτρο­ πος της Μητροπόλεως, «...ο πρώτος που έφερε την μουσικήν και την σημαιοστόλησην στην περιφοράν της εικόνος... ». Ιδιαί­ τερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αποσπάσματα από την αλληλογραφία με τον γιο του Αντρέα, όταν εκείνος υπηρετούσε στους Βαλκανικούς πολέμους. Μας μεταφέρει την τρυφερότητα και την έγνοια των γονέων, αλλά και το κλίμα που επικρατούσε στην οικογένεια. Στο υποκεφάλαιο Ένας τοπικός λόγιος διαβάζουμε πολύ χρήσιμα στοι­ χεία για τον πνευματικό του κύκλο και τα ενδιαφέροντα του, ενώ δημοσιεύ­ ονται επιστολές από τους Δ. Καμπούρογλου, Σ. Δημητράκο, Στίλπωνα Κυριακίδη, Νικόλαο Πολίτη, του γλωσολόγου Albert Trhumb και άλλων, που χαράσσουν το δίκτυο των επαφών του Π. Ηρειώτη. Ακόμη, χαρακτηριστική είναι η αναφορά ότι τα έσοδα του από τα συγγραφικά δικαιώματα τα χρησι­ μοποιούσε για αγορές βιβλίων. Η πληροφορία αυτή συνδέεται απόλυτα με τη λογιοσύνη του, η οποία υποδηλώνεται το ίδιο εύγλωττα από το ότι εκείνος επιλέγει να τον συνοδεύουν βιβλία σχεδόν σε όλες του τις φωτογραφίες.

Στο υποκεφάλαιο Κτηματίας και παραγωγός γνωρίζουμε μια άλλη πλευρά του Ηρειώτη. Αυτήν ÇiSVecA '*£„ 4 του ανθρώπου που δεν παύει να είναι συνδεδεμέ­ " s *rf/rs/S. /,. --& νος με τη γη και τους καρπούς της. Η αγροτική πε­ M a x Meiicke ριουσία, άλλωστε, προσπορίζει εκτός από τους J„/^,„y„ d/„„,., ^gW" καρπούς και ένα συμπληρωματικό εισόδημα. Και £: ,/#„...„ JZty πάλι τα στοιχεία του αρχείου αξιοποιούνται με ανα­ /\£»£as.i0yff^. •Ss/'fiX' φορά στις καλλιέργειες και τα τοπωνύμια του νη­ 0\ • yyy> σιού, ενώ δημοσιεύονται κατάλογοι ημερομισθίων y y με τα ονόματα των εργατών και διάφοροι λογαρια­ •r/j"S:,£iv ΛΛ' y//>>. /M/A σμοί. yj^/y Στο ένατο κεφάλαιο του βιβλίου Μία καινούρ­ ~" /Xi M \ Uj£i£*>^m για Ελλάς..., φράση παρμένη από άρθρο του Θ. Συy«Ca ναδινού στην εφ. Ακρόπολις, διαβάζουμε εν είδει /à yyj\y/\ επιλόγου, μια ευσύνοπτη αλλά διεισδυτική ματιά äüE στη νέα Ελλάδα που διαμορφώνεται και στη θέση της Αίγινας μέσα σ' αυτήν. Είναι η Ελλάδα που κληροδοτεί η γενιά του Ηρει­ ώτη, ο οποίος φεύγει από τη ζωή το 1930. Στο τελευταίο υποκεφάλαιο, Το της διδασκαλίας έργον μέγα και θείον τυγχάνει, παρατίθενται εκτεταμένα αποσπάσματα ενός πολύ ενδιαφέροντος φιλολογικού μνημόσυνου που έγραψε ο Δ. Καμπούρογλου και δημοσιεύτηκε στην εφ. Εστία το 1931, ένα χρόνο μετά το θάνατο του Π. Ηρειώτη, στο οποίο σκιαγραφείται η πολυσχιδής προσωπικότητα του. Δεν ξέρω εάν η πρόθεση της Ελένης Σταμπόγλη ήταν απλώς «...να βγει [ο Ηρειώτης] ano το ημίφως και οι Αιγινήτες να γνωρίσουν έναν συντοπίτη τους που αγάπησε τον τόπο και τα παιδιά του», όπως με σεμνότητα γράφει στην τελευταία φράση, αλλά το βιβλίο της έχει επιτύχει κάτι πολύ περισσό­ τερο: όχι μόνον να γνωρίσουμε έναν σημαντικό τοπικό λόγιο στο μεταίχμιο δυο αιώνων, αλλά και να ενώσουμε τις ψηφίδες ενός μωσαϊκού που αναβιώ­ νει μια ολόκληρη εποχή και απεικονίζει ένα νησί με τόσο ιδιαίτερη ταυτότη­ τα, άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορία της νεότερης Ελλάδας.

*£-

ΙΡΙΣ ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Η τΐ'έτρα που ήξερε πως θα γίνει κεφάλι μιλεύοντας με ακούραστη μα σοφή ορμή τη σιωπηλή επιφάνεια της αιγινήτικης πέτρας, ο Παναγιώτης Μαρίνης μεταποιεί και τιθασεύει την ύλη της, φανερώνει επιδέξια την οργανική φύση της, ακουμπά το απόκρυφο εσω­ τερικό της που ανάμεσα στα χέρια του σπαρταρά, εκτινάσσεται και μεταμορ­ φώνεται σε ζώσα σάρκα. Στον μυστικό κήπο με τα νούφαρα και τους ανθισμένους κά*Γ•κτους, πέτρες ξανθές πώρινες ή θαλασσινές φαιές, σκο­ τεινές μαυρόπετρες ή καμπυλόσχημες ποταμίσιες, αδράττουν μια νέα ψυχή και αποκτούν ανάσα στα χέρια του γλύπτη. Παλαιοί των ημερών και φυσιο­ γνωμίες του καθημερινού μόχθου που κάπου και κάποτέ άλλοτε κατοίκησαν το νησί, ηρωικοί Σαλαμινομάχοικαι μυθικές χίμαιρες, ανθρωπόμορφεςπαραστάδες αρχαίων ναών και ιερατικοί δεόμενοι που εξέρχονται από γκρεμισμένα παλαιοχριστιανικά μνημεία, συνθέτουν τον μαγικό κόσμο του. Καρπός και πυρήνας του κόσμου αυτού, οι αδρές πέτρινες κεφαλές που γεννιούνται στη σκέψη, τα όνει­ ρα και τους μοναχικούς περιπάτους του καλλιτέχνη. Πότε αυτή, πότε εκείνη, πάντοτε ωστόσο ετούτη που πρέ­ πει, η πέτρα της Αίγινας ξεκολλά από το έδαφος, ανασύ* j ρεται από τη θάλασσα, αποχωρίζεται την ακτή. Κι αν η ία£* ίδια δεν το γνωρίζει, η καινούρια ζωή της είναι ήδη εκεί. Στον ίσκιο της συκιάς, αργότερα, ο επίμονος ήχος του μικρού εργαλείου που συναγωνίζεται τα μεθυσμένα τζιτζίκια, οδηγείται χωρίς προκαταρκτικό σχέδιο στους λόφους και τα λαγού­ μια της ύλης. Σχεδιάζοντας τις κραυγές και τους ψιθύρους προσώπων που ήθελαν από πάντα να γεννηθούν. Που ήθελαν από πάντα να αφηγηθούν τις λανθάνουσες παύσεις της Ιστορίας. Θυμίζοντας άλλοτε τον προϊστορικό Στοχαστή του Εθνικού Αρχαιολο­ γικού Μουσείου με το βάρος του κόσμου εντός του, άλλοτε μάσκες αρχαίας

Σ

wmwmmmm

•&••>

τραγωδίας κι άλλοτε ελληνιστικά ειδώλια με γκροτέσκα μορφή, άλλοτε πρω­ τόγονα τελετουργικά είδωλα μακρινών πολιτισμών και άλλοτε συναντώντας την έντεχνη πρωτογένεια των ιερών εκείνων τεράτων που άρθρωσαν τη μο­ ντερνιστική γλυπτική στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, τα πέτρινα κε­ φάλια του γλύπτη ακολουθούν τα βήματα των παλαιότερων λιθοξόων του νησιού, ακροβατώντας με εγγενή βεβαιότητα μεταξύ του ελάχιστου και του όλου. Ψηλαφίζοντας και θωπεύοντας τις πέτρες του Παναγιώτη Μαρίνη, αίφ­ νης κυλούν ανάμεσα στα δάχτυλα σβώλοι παλαιού χώματος, ποτάμια και πευκοδάση, στάζει η βροχή του Αιακού και αστράφτει η αρχαία θάλασσα του Σαρωνικού κόλπου.

ΕΛΙΝΑ ΣΤΑΜΑΤΑΤΟΥ

Με αφορμή μια ξενάγηση1 Κύμα στο φως Ξαναγεννάει τα μάτια Όπου η Ζωή αρμενίζει προς Γαγνάντεμα Ζωή — (Του Αιγαίου, Ο. Ελύτης) ν σταθεί σήμερα κάποιος στην παραλία της Αίγινας και κοιτάξει απένα­ ντι προς τη Μετόπη, το Αγκίστρι, την Πελοπόννησο, θ' αντικρίσει τα ίδια νησιά και τις ίδιες στεριές που αντίκριζε ο κάτοικος του νησιού κατά την αρχαιότητα. Κι αν ένας νέος με το σερφ του σκίζει τα νερά με τη βοήθεια του πουνέντη, θα φανεί όπως αυτός ο βέρος αιγινήτης της φωτογραφίας. Ένας κρίκος που συνδέει εμάς σήμερα με τους κατοίκους του νησιού στο παρελθόν είναι η αίσθηση του κοινού φυσικού χώρου. Ο φυσικός χώρος συν­ δέεται και με τα κτήρια, τους οικισμούς, τους ναούς. Ας σκεφτούμε ότι και σήμερα ένας αρχιτέκτονας λαμβάνει υπόψη του τη θέση που θα κτιστεί το έργο που σχεδιάζει. Πολλές φορές δε, ο ίδιος ο φυσικός χώρος «προσκάλε­ σε» τους ανθρώπους να κατοικήσουν εκεί και έτσι υφάνθηκε μια χιλιόχρονη ανθρώπινη ιστορία σε μια περιοχή.

Α

Αλήθεια, πώς συνδέεται κανείς με την ιστορία του, πώς κάνει κτήμα το πα­ ρελθόν του και το φέρει μέσα του; Και τι είναι παρελθόν; Ο τρόπος σκέψης με τον οποίο αξιολογείται το παρόν καθορίζει τι είναι αυτό που ανακαλύπτουμε και αξιολογούμε στο παρελθόν. Γι' αυτό και το πα­ ρελθόν που κατασκεύασαν οι κοινωνικές δομές στην Ευρώπη, η αριστοκρα­ τία και η εξουσία γενικότερα, ήταν αντίστοιχο με την αξία που απέδιδαν στους λαούς και την ιστορία τους, δηλαδή ανύπαρκτη. Αποτέλεσμα αυτής της θεώρησης του κόσμου είναι η αρχαιοκαπηλία.

1. Στο κείμενο καταγράφονται σκέψεις και προβληματισμοί που συζητήθηκαν μετά από μια ξενάγηση Ελλήνων και Γάλλων φίλων στο ναό της Αφαίας τον Ιούνιο του 2016.

Πάπες, βασιλείς, άρχοντες και αστοί διακοσμούσαν ιδιωτικούς και δημόσι­ ους χώρους, αρπάζοντας τον πολιτιστικό πλούτο αδύναμων λαών. Ακόμα χειρότερα, σήμερα παρακολουθούμε την εξαφάνιση λαών με μακρόχρονη ιστορία, την καταστροφή μνημείων χιλιάδων ετών και την άμεση πώληση στο διαδίκτυο πολύτιμων αντικειμένων από χειμαζόμενες περιοχές. Στην Ελλάδα η θεώρηση για τα μνημεία των λαών και την ιστορία τους διαφέρει από τη γενικότερη δυτικοευρωπαϊκή. Το 1829 ο Ι. Καποδίστριας ίδρυσε Αρχαιολογική Υπηρεσία έστω και με ένα μόνον υπάλληλο, τον προϊ­ στάμενο Ανδρέα Μουστοξύδη. Το • 1834 ψηφίστηκε το πρώτο νομοθέI ιημα που προστάτευε τα αρχαία. »;'* Στη χώρα μας τα Μουσεία ·'"' ιδρύθηκαν και ιδρύονται εκεί που ήρθε στο φως το αρχαιολογικό εύ­ ρημα, ένας οικισμός, ένα μαντείο, εκεί που έλαβε χώρα ένα σημαντικό γεγονός, π.χ. μια μάχη που καθόρι­ σε την ιστορία. Μα και πώς να σκε­ φτεί κάποιος να ιδρύσει Μουσείο Μαραθώνα, Μουσείο ναού Αφαίας ή Μουσείο για το σπήλαιο Αλεπό­ τρυπας Δυρού, μέρη όπου κατοίκη­ σαν άνθρωποι από το 5300 π.Χ., κάπου αλλού, στη Γερμανία ή στην Αφρική, για παράδειγμα. Αν παρατηρήσει κανείς επισκέ­ πτες στην Ελλάδα που, έχοντας πρώτα περιηγηθεί σε ένα αρχαιολογικό χώρο, εισέρχονται στο Μουσείο του, θα δει ότι στέκονται με ενδιαφέρον σε αντικείμενα που έχουν, συνήθως, σχέ­ ση με τους ίδιους. Αυτή τη μαγική στιγμή που κάποιος συνδέει τον εαυτό του με το παρελθόν αλλάζουν όλα, διότι ιστορική μνήμη υπάρχει, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι είναι και συλλογική. Αρκεί όμως μια στιγμή, για να γίνει η σύν­ δεση. Τα Μουσεία στην Ελλάδα δεν έχουν σχέση με αυτά άλλων χωρών, όπου διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα, ακόμα και ολόκληροι ναοί εκβραχισμένοι από διάφορα μέρη της γης, αποκομμένοι από την ιστορία που τα δημιούργη­ σε, «μιλούν» χωρίς να συνεννοούνται μεταξύ τους, αλλά ούτε και κανείς κα­ ταλαβαίνει τι είναι αυτό το «πολιτιστικό τσίρκο» που βλέπει, κάτι σαν έργο επιστημονικής φαντασίας, που δεν αφορά τον επισκέπτη. Στη χώρα μας η καθημερινή ζωή, ο άνθρωπος, που έδρασε από την Προ­ ϊστορία ως τη Βυζαντινή εποχή και τη νεότερη ιστορία μας, δεν προβάλλο­ νται. Τα ταπεινά καθημερινά αντικείμενα, τα σκεύη, τα παιχνίδια, τα έργα-

λεία, τα αποτροπαϊκά φυλαχτά, ο έρωτας, η διατροφή κ.ά. φωτίζονται ελάχιστα. Ποιος γνωρίζει ότι τα αγάλματα της κόρης της Βιζύης και ο κούρος της Ραιδεστού μεταφέρθηκαν το 1922 από τους ίδιους τους διωκόμενους και εξα­ σθενημένους πρόσφυγες που τα αποκαλούσαν «προσφυγάκια». Στα σχολικά βιβλία δεν είναι πουθενά γραμμένος ο αγώνας των αρχαιολόγων και του ελ­ ληνικού λαού να διασώσει τα «αρχαία» των Μουσείων κρύβοντας τα, για να τα διαφυλάξει από αρπαγή, πριν μπουν οι κατακτητές. Η προβολή μεγάρων, πολυτελών κατοικιών και τάφων, χρυσών και άλ­ λων πολύτιμων κοσμημάτων με αξία μόνο στο χρηματιστήριο της τέχνης, δεν συνδέουν τον σύγχρονο άνθρωπο με το παρελθόν του και την παράδοση του, με αποτέλεσμα να τα αντιμετωπίζει σαν κάτι θαυμαστό αλλά ξένο προς αυτόν. Οι πολύχρυσες πόλεις και βέβαια φέρουν μνήμη, όμως αυτή δεν είναι απαραίτητα συλλογική. Η ζωή περιλαμβάνει την ιστορία μας και τον πολιτισμό μας. Δεν είναι άλλος πλανήτης η καθημερινότητα και άλλος πλανήτης ο πολιτισμός. Οι αξίες, αν έχουν κάποια δύναμη, είναι το φως που ρίχνουν στον δρόμο μας, ώστε να ξέρουμε πού να πατήσουμε και ποιο δρόμο να διαλέξουμε. Όταν ο λόγος στις καθημερινές μας συναναστροφές θα αξίζει να απο­ μνημονευτεί και οι πράξεις μας θα αξίζουν να καταγραφούν, όταν τα καθημε­ ρινά μας σκεύη και τα σπίτια μας στην απλότητα τους θα είναι και πάλι θαυ­ μαστά, ο τελευταίος κρίκος που θα μένει, για να γίνει ο καθένας μας συνειδητά μέρος της αλυσίδας της ιστορίας μας, θα είναι να κοιτάξουμε την ανατολή από το Όρος, όπως οι αρχαίοι Αιγινήτες.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΚΑΛΩΝ

Τα ναυτικά οχυρά Αιγίνης (ΜΕΡΟΣ Β')

Η οργάνωση των Ναυτικών Οχυρών Αιγίνης κατά τη διάρκεια της Κατοχής Την 01.06.1941, ένα μικρό άγημα του 3ου λόχου της γερμανικής MarineArtillerie-Abteilung 6031 (Ναυτική Επάκτια Πυροβολαρχία 603), υπό τη διοί­ κηση του Ob.Feldw.2 Wilcek, αποβιβάστηκε στην Πέρδικα και εγκαταστάθη­ κε στο Ν.Ο.Α., ενώ την 07.06.1941 εκτέλεσε δοκιμαστικά πυρά με τα πυροβόλα των 76 χιλ.3. Προφανώς πρόκειται για τα ελληνικά πυροβόλα, τα οποία κατά πάσα πιθανότητα δεν είχαν καταστραφεί επαρκώς, σύμφωνα με τη διαταγή του Γ.Ε.Ν. της 26.04.1941. Την 23.06.1941 ένας ουλαμός του Ιου λόχου της Μ.Α.Α. 603 αποβιβά­ στηκε και εγκαταστάθηκε στο Β.Ο.Α.. Στη συνέχεια και μέχρι την 26.06.1941, μεταφέρθηκε και εγκαταστάθηκε εκεί ολόκληρος ο 1ος λόχος ο οποίος μέχρι το τέλος Ιουνίου, διαμόρφωσε κατάλληλα τους χώρους ενδιαίτησης και σίτι­ σης. Οι χώροι ενδιαίτησης του προσωπικού και των ανώτερων αξιωματικών αποτελούνταν αρχικά από αντίσκηνα, τα οποία αντικαταστάθηκαν αργότερα από ξύλινες παράγκες και από το έτος 1942, προοδευτικά, με κτίσματα. Η Αίγινα, αποτελώντας την κύρια βάση της επάκτιας αμυντικής προ­ στασίας Σαρωνικού, περιήλθε αυτούσια, μετά την ελληνική συνθηκολόγηση, στο γερμανικό Πολεμικό Ναυτικό, την αποκαλούμενη Kriegsmarine. Τα νη­ σιά Αίγινα, Μήλος, Λήμνος, Λέσβος, Χίος και ένα μεγάλο τμήμα της Κρήτης, συμπεριλαμβανομένου και του Κόλπου της Σούδας, συμπεριλήφθησαν, λόγω της στρατηγικής τους σημασίας, στη γερμανική ζώνη ελέγχου. Στην Αίγινα, όπως και στη Μήλο, πραγματοποιήθηκαν οχυρωματικές επεκτάσεις.

1. Στο εξής Μ.Α.Α. 603.

2. Βλ. Oberfeldwebel. Οι χαμηλοί βαθμοί ιεραρχίας ήταν περισσότεροι στη γερμανική Kriegsmarine από τους αντίστοιχους βαθμούς του ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού, με αποτέ­ λεσμα να μην μπορούν να αποδοθούν επαρκώς στην ελληνική γλώσσα. Όπως στις περισσότε­ ρες εργασίες έτσι και εδώ προτιμήθηκε η καταχώρηση των βαθμών και των συντμήσεων τους, όπως αυτοί αναφέρονται από τη γερμανική Kriegsmarine.

3. Βλ. ΚΤΒ Μ.Α.Α. 603, Roll 3611 NARA.

138

Όσον αφορά την Αίγινα, είχε δοθεί διαταγή, ήδη από την 04.05.1941, για την κατασκευή πυροβολείων από σιδηροπαγές σκύρωμα στην περιοχή του Τούρλου και την επέκταση των οχυρώσεων4, η εκτέλεση των οποίων ανατέθηκε στην Mar.Fest.PLBtl. 3305. Τα Ναυτικά Οχυρά Σαρωνικού επανδρώθηκαν με δυναμικό της Μ.Α.Α.

603, πρώτος διοικητής της οποίας υπήρξε ο Kaptlt. Immo Hopman. Η μονά­ δα αυτή, η οποία συντάχθηκε τον Δεκέμβρη του 1940 στο Den Helder της Ολλανδίας, μετατέθηκε τον Μάρτιο του 1941 στη Βουλγαρία και, στη συνέ­ χεια, τον Μάιο του ίδιου χρόνου, στην Ελλάδα. Υπαγόταν διοικητικά στον Seekommandanten Attika (Ναυτικός Διοικητής Αττικής) και αποτελείτο αρ­ χικά από τέσσερις λόχους6, εκ των οποίων ουλαμοί των τριών πρώτων επάν­ δρωσαν τα Ναυτικά Οχυρά Αιγίνης, τα οποία επονομάστηκαν Batterie Turlos Ι και II (Πυροβολαρχίες Τούρλου Ι και II) το Β.Ο.Α., και Batterie III (Πυρο­ βολαρχία III) το Ν.Ο.Α., στην Πέρδικα. Οι διοικητές της Μ.Α.Α. 603 από την ίδρυση μέχρι και τη διάλυση της, τον Οκτώβρη του 1944, υπήρξαν7: Δεκέμβρης 1940 - Σεπτέμβρης 1942, Kptlt. Immo Hopman Σεπτέμβρης 1942 - Ιούνης 1943, Korv. Kpt.8 Franz Petersen Ιούνης 1943 - Μάρτης 1944, Korv. Kpt. Wilhelm Ebbinghaus Μάρτης 1944 - Οκτώβρης 1944, Freg. Kpt.9 John Voelsch Σύμφωνα με τα γερμανικά ημερολόγια πολέμου, η διάταξη και ο εξοπλι­ σμός των Ναυτικών Οχυρών Αιγίνης, τα οποία χαρακτηρίσθηκαν μάχιμα την 25.06.1941, είχε ως εξής10: Batterie Turlos Ι: Τρία πυροβόλα των 150 χιλ.. και ως αντιαεροπορική άμυνα Flak11 Oerlikon των 20 χιλ.. Τα πυροβόλα των 150 χιλ. χαρακτηρίσθη­ καν μάχιμα την 01.08.1941. Οι προβολείς, οι υπόγειες πυριτιδαποθήκες, οι βληματαποθήκες και τα καταφύγια όλων των πυροβολαρχιών ενισχύθηκαν περαιτέρω και παρέμειναν ενεργά έως την αποχώρηση του γερμανικού στρα­ τού. Πρώτος διοικητής της 1ης Πυροβολαρχίας διετέλεσε ο Kptlt. Immo Hopman, ο οποίος ήταν ταυτόχρονα και Inselkommandant (Ναυτικός Διοι­ κητής) της νήσου Αιγίνης. Τον Οκτώβρη του 1942 διοικητής ανέλαβε ο 12 Oberleutnant (ανθυποπλοίαρχος) Arthur Engels, ενώ από τον Αύγουστο 4. Βλ. ΚΤΒ Seeko Attika.

5. Marine-Festungs-Pionier-Bataillon 330 (330 Τάγμα Σκαπανέων Επάκτιων Οχυρών).

6. Ο 4ος λόχος διαλύθηκε την 26.06.1941 και το δυναμικό του μοιράστηκε και εντά­ χθηκε στις Μ.Α.Α. 603, 620 και 520.

7. Βλ. Lohmann, W. - Hildebrand Η.Η, Band Π, 163/12.

8. Korvettenkapitän (Πλωτάρχης).

9. Fregattenkapitän (Αντιπλοίαρχος).

10. Για περισσότερες λεπτομέρειες, σχετιζόμενες με τη διοίκηση και τον εξοπλισμό των Επάκτιων Ναυτικών Οχυρών κατά τη διάρκεια της κατοχής, βλ. Tesapsides, σελ. 295-307.

11. Συντμ. από το «Flugabwehrkanone» (αντιαεροπορικό).

12. Στο εξής Obit..

του 1944, έως και τη διάλυση της πυροβολαρχίας τον Οκτώβρη του ίδιου χρόνου, ο Oblt. Weise.

Batterie Turlos Π: Τρία πυροβόλα των 88 χιλ.13 και τους δυο διπλούς πύργους με τα πυροβόλα των 305 χιλ. του ελληνικού θωρηκτού ΛΗΜΝΟΣ (πρώην U.S.S. IDAHO), τα οποία δεν τέθηκαν ποτέ σε λειτουργία. Επίσης, Flak Oerlikon των 20 χιλ. για την αντιαεροπορική άμυνα. Πρώτος διοικητής της 2ης Πυροβολαρχίας διετέλεσε ο Kptlt. Siebrecht, ενώ τελευταίος υπήρξε ο Oblt. Johann Schmidt.

Batterie III (Perdika): Τρία πυροβόλα των 76 χιλ. και πυροβόλα 20 χιλ. αντιαεροπορικής αμύνης. Ένα από τα κύρια ορατά χαρακτηριστικά της 3ης Πυροβολαρχίας ήταν το από σιδηροπαγές σκύρωμα κατασκευασμένο διπλό οχυρό καταφύγιο πολυβολείου-παρατηρητηρίου14 του Ν.Ο.Α., το οποίο υπήρξε το μεγαλύτερο του είδους του στην Ελλάδα και το οποίο είχε κατα­ σκευαστεί υπό την εργολαβία του μηχανικού Α. Τζιρμπίνου το 1937/38, επί κυβέρνησης Ι. Μεταξά. Διοικητές της πυροβολαρχίας αυτής διετέλεσαν οι Kptlt. Johannes Dämmrich, Oblt. Friedrich Wienecke, Oblt. Ludwig Hoffmann και Oblt. Trappe. Εκτός των προαναφερόμενων πυροβολαρχιών εγκαταστάθηκαν επι­ πλέον η Batterie Nordost (Βορειοανατολική Πυροβολαρχία), νοτιότερα του Τούρλου, εξοπλισμένη με δύο πυροβόλα των 76 χιλ.. Στη θέση Πλακάκια εγκαταστάθηκαν τέσσερα πυροβόλα των 150 χιλ., εκ των οποίων τα δυο με­ ταφέρθηκαν το φθινόπωρο του 1942 στην πόλη της Αίγινας15. Επιπροσθέ­ τως, δημιουργήθηκαν παρατηρητήρια στη νήσο Μονή, στον Άγιο Αντώνιο, στη Βάρδια της Κυψέλης και αργότερα στο λιμάνι της Αίγινας, εκεί που βρί­ σκεται σήμερα το κτήριο του Ναυτικού Ομίλου Αιγίνης. Πρώτος Φρούραχος16 Αιγίνης διετέλεσε ο Leutnant17 (σημαιοφόρος) Helmut Nikolas. Το φρουραρχείο βρισκόταν στην παραλία και ήταν το από τον γερμανικό στρατό κατοχής επιταγμένο σπίτι της οικογένειας Μπράουν, σημερινό Hotel Brown. Από τον Σεπτέμβριο του 1941 φρούραρχος ανέλαβε ο Ltn. Lübbo Janssen και από τον Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου ο Oblt. Erwin Wagner. Από τον Μάιο έως και τον Δεκέμβρη του 1942 Φρούραρχος Αιγίνης ήταν ο Oblt. Fritz Wienecke και από τον μήνα αυτό έως και την αποχώρηση του γερμανικού στρατού, τον Οκτώβρη του 1944, στη θέση του φρουράρχου διετέλεσε ο Oblt. Ludwig Hoffmann18.

13. Από το 1942 τέσσερα πυροβόλα των 10 και 16 χιλ.. Ο Tesapsides αναφέρει τέσσερα πυροβόλα των 105 χιλ., πρβλ. σελ. 297.

14. Γνωστό μέχρι σήμερα ως «πολυβολείο».

15. Βλ. Φορτούνας, Αίγινα στα χρόνια της γερμανικής κατοχής, σελ. 29.

16. Γερμ. «Leiter der Insel-Kommandantur».

17. Στο εξής Ltn..

18. Ο Αργύρης Φορτούνας αναφέρεται στα βιβλία του με τα καλύτερα λόγια για τον Hoffmann, ο οποίος αρνήθηκε να εκτελέσει τις διαταγές των ανωτέρων του, αφορούσες την

Το παλιό ελληνικό Ναυτικό Νοσοκομείο Αιγίνης, το σημερινό ξενοδο­ χείο Μιράντα, επιτάχθηκε από τον γερμανικό στρατό κατοχής και χρησιμο­ ποιήθηκε ως στρατιωτικό νοσοκομείο για το προσωπικό των οχυρών και των παρατηρητηρίων. Διοικητές του διετέλεσαν οι επιτελικοί ιατροί της Μ.Α.Α.

603 Dr. Kruse, Dr. Buhlke, Dr. Hallmann και Dr. Klaus Buchholz. Γα πεπραγμένα των Ναυτικών Οχυρών Σαρωνικού κατά τη διάρκεια της κατοχής Τα Ναυτικά Οχυρά Σαρωνικού δεν συμμετείχαν άμεσα σε μείζονες ένοπλες διενέξεις κατά τη διάρκεια της κατοχής, εκτός των πυροβολαρχιών Πέρδικας και Φλεβών, οι οποίες έβαλαν, ενίοτε, ενάντια στον συμμαχικό στόλο το φθι­ νόπωρο του 1944. Εκτός από τα συχνά αντιαεροπορικά πυρά της Batterie III στην Πέρδικα19, ειδικά κατά τα έτη 1941 και 1944, τρία είναι τα σημαντικά γεγονότα που συνδέονται άμεσα με τα πεπραγμένα των Ναυτικών Οχυρών Σαρωνικού κατά τη διάρκεια της κατοχής. Το πρώτο γεγονός συνδέεται με την Seeverteidigung Attika, πριν ακόμα εγκατασταθούν οι μονάδες της Μ.Α.Α. 603 στα οχυρά, και αφορά τη βύθιση του ιταλικού τορπιλοβόλου CURTATONE στο ναρκοπέδιο Τούρλου Αιγίνης - Φλεβών, από ελληνική νάρκη, την 20.05.1941. Μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Αξονα, το τορ­ πιλοβόλο20 CURTATONE εντάχθηκε στο νεοϊδρυθέν ιταλικό Comando Gruppo Navale dell' Egeo Settentrionale (Ναυτική Διοίκηση Βορείου Αιγαί­ ου), το οποίο είχε την έδρα του στην Αθήνα και συμμετείχε με τη γερμανική Kriegsmarine σε επιχειρήσεις στο Αιγαίο Πέλαγος. Το CURTATONE, συμμε­ τέχοντας σε νηοπομπή αποτελούμενη από το τορπιλοβόλο ΜΟΝΖΑΜΒΑΝΟ και τα ατμόπλοια CASTELLON, MARITZA, SANTA FE, ALICANTE και PROCIDA, απέπλευσε την 15.05.1941 από την Augusta (Σικελία) και κατέ­ πλευσε την επόμενη ημέρα στην Πάτρα21. Σύμφωνα με τα πολεμικά ημερολόγια του Marinebefehlshaber Grie­ 22 chenland (Ναυτικού Διοικητή Ελλάδας), το CURTATONE διατάχθηκε να συμμετάσχει ως συνοδευτικό στις επιχειρήσεις εφοδιοπομπών που σχετίζο­ νται με το «Unternehmen MERKUR» (Επιχείρηση Ερμής), τη «Μάχη της Κρήτης». Σύμφωνα με τις αναφορές αυτές, την 19.05.1941 οργανώθηκε η ανατίναξη του λιμένα Αιγίνης κατά την αποχώρηση του γερμανικού στρατού από το νησί, τον Οκτώβρη του 1944.

19. Βλ. ΚΤΒΜ.Α.Α. 603.

20. Πρώην αντιτορπιλικό κατασκευασμένο στο Livorno το 1920-23. Από 01.10.1938 κα­ τάταξη ως τορπιλοβόλο.

21. Βλ. Lupinacci/Tornelli, σελ. 291.

22. Βλ. ΚΤΒ Marinebefehlshaber Griechenland, Roll 2580 NARA. Ο βαθμός Marinebe­ fehlshaber Griechenland μετονομάστηκε από τον Ιούλιο του 1941 σε Admiral Ägäis (Ναύαρ­ χος Αιγαίου).

αποστολή δυο νηοπομπών με σκοπό την ενίσχυση των μονάδων των γερμα­ νών αλεξιπτωτιστών στην Κρήτη με εφόδια και στρατό. Οι δυο αυτές νηοπο­ μπές έλαβαν τα κωδικά ονόματα «Ηράκλειο» και «Μάλεμε». Η νηοπομπή «Μάλεμε» είχε προγραμματισθεί να ξεκινήσει από τον Πειραιά και η νηοπο­ μπή «Ηράκλειο» από τη Θεσσαλονίκη. Το δρομολόγιο της τελευταίας προέ­ βλεπε το πέρασμα από το Τρίκερι και τον Ευβοϊκό μέχρι το Λαύριο, όπου θα την παραλάμβαναν ιταλικά πολεμικά συνοδευτικά, για να την οδηγήσουν μέσα από το ακόμα βρετανοκρατούμενο Αιγαίο μέχρι την Κρήτη. Δύο από τα ιταλικά πλοία, που είχαν προγραμματισθεί να συνοδεύσουν τη νηοπομπή αυτή, ήταν τα τορπιλοβόλα SAGITTARIO (κυβερνήτης Giuseppe Cigala Fulgosi) και CURTATONE (κυβερνήτης Serafino Tassara). Στις 20 Μαΐου 1941, στη μία το μεσημέρι, μια μικρή μοίρα συνοδευτικών πλοίων ξεκίνησε από τον Πειραιά με επόμενο σταθμό το Λαύριο, όπου από εκεί θα συνόδευε τη νηοπομπή «Ηράκλειο» μέχρι την Κρήτη μέσω της νήσου Μήλου. Στις 13:51, και ενώ η ομάδα αυτή βρισκόταν μέσα στα πλαίσια του ελληνικού ναρκοπεδίου Τούρλου Αιγίνης - Φλεβών, το τορπιλοβόλο CURTATONE προσέκρουσε σε νάρκη με αποτέλεσμα να προκληθεί μεγάλη έκρηξη, η οποία βύθισε το πλοίο μέσα σε λίγα λεπτά. Όπως ανάφερε ο κυβερ­ νήτης του SAGITTARIO Giuseppe Cigala Fulgosi, το οποίο έπλεε δυο περί­ που μίλια πίσω από το CURTATONE, η έκρηξη ήταν πολύ ισχυρή με αποτέ­ λεσμα το πλοίο να βυθιστεί γρήγορα και με μεγάλες απώλειες23. Χάθηκαν 94 άνδρες, συμπεριλαμβανομένου του κυβερνήτη, και σώθηκαν 3424. Η βύθιση του CURTATONE αποδόθηκε σε ναυτιλιακό σφάλμα. Δέκα περίπου μήνες αργότερα, την 14.03.1942, ένα νέο ατύχημα ήρθε να προσθέσει ένα ακόμα θύμα, το τέταρτο, στη σχετικά μακριά λίστα των πλοίων που βυθίστηκαν στο ναρκοπέδιο Τούρλου Αιγίνης - Φλεβών. Πρό­ κειται για το γερμανικό υποβρύχιο U-133 (κυβ. Oblt. Eberhard Mohr), τύπου Vile, το οποίο είχε καταπλεύσει στον ναύσταθμο την 21.01.1942 και στη συ­ νέχεια εντάχθηκε στην 23. U-Boot-Flottille (23η Φλοτίλα Υποβρυχίων), η οποία είχε ως βάση της τον ναύσταθμο της Σαλαμίνας25. Στις έξι το απόγευμα της 14.03.1942, μετά από μια μικρή αποχαιρετιστή­ ρια τελετή στη Σαλαμίνα, με παρόντα τον διοικητή της φλοτίλας Kptlt. Fritz Frauenheim, το U-133 εξήλθε από τον ναύσταθμο με κατεύθυνση την Ψυττάλεια. Στο υποβρύχιο επέβαιναν, πέρα από τον κυβερνήτη Oblt. EberhardMohr, τον Α' αξιωματικό Oblt. Harald Preuss, τον Β' αξιωματικό Ltn. HansJoachim Schale και τον αρχιμηχανικό Ltn. Eugen Pöhlmann, 41 ακόμα άν­ δρες, εκ των οποίων οι περισσότεροι πλησίαζαν ηλικιακά τα 25 χρόνια ζωής.

23. Supra υποσ. 61, σελ. 79.

24. Τα γερμανικά αρχεία αναφέρουν 29 διασωθέντες. Ένα τμήμα του ναυαγίου έχει εντοπισθεί και ερευνηθεί κοντά στη νήσο Φλέβες, σε βάθος 96 μέτρων.

25. Βλ. ΚΤΒ U-133.

Μετά την παράκαμψη της Κυνόσουρας και της Ψυττάλειας, το υποβρύχιο ακολούθησε νοτιοανατολική πορεία, προς το ακρωτήριο Τούρλος, με σκοπό να περάσει τη δίοδο του ναρκοπεδίου Τούρλου-Φλεβών. Στις έξι και 55 πρώ­ τα λεπτά το U-133, ταξιδεύοντας στην επιφάνεια, πλησίασε την Αίγινα και βρισκόμενο σε απόσταση ενάμιση περίπου ναυτικού μιλίου ανατολικά του Τούρλου, έγινε ορατό από τη σκοπιά της Batterie Ι της Μ.Α.Α. 603. Δύο λε­ πτά αργότερα, στις έξι και 57 πρώτα, η προαναφερόμενη σκοπιά του Τούρ­ λου διαπίστωσε μια έκρηξη με έκλαμψη, στο σημείο που είχε εντοπιστεί το υποβρύχιο. Αμέσως μετά το U-133 είχε εξαφανισθεί από την επιφάνεια του 26 νερού . Το υποβρύχιο είχε βυθιστεί αύτανδρο, σε διάστημα λίγων λεπτών, μετά από πρόσκρουση σε νάρκη του παλιού ελληνικού ναρκοπεδίου Τούρ­ λου-Φλεβών. Η βύθιση του αποδόθηκε, όπως και στην περίπτωση του CURTATONE, σε ναυτιλιακό σφάλμα. Τρεις μήνες αργότερα, την 15.06.1942, μια ακόμα βύθιση ήρθε να προ­ στεθεί στα θύματα των ναρκοπεδίων, τη φορά αυτή όμως στο ναρκοφράγμα της νήσου Μονής - Αγίου Γεωργίου Μεθάνων. Πρόκειται για την πρόσκρου­ ση σε νάρκη και βύθιση του ιταλικού ναρκαλιευτικού R.D. 7. Κατά το διάστημα του Μεσοπολέμου και μέχρι την άνοιξη του 1941, το R.D.7 ανήκε στην XXI Flottiglia Dragamine (21η Φλοτίλα Ναρκαλιευτικών) της Regia Marina Italiana (Ιταλικό Βασιλικό Ναυτικό). Την 26.03.1941 το πλοίο, με κυβερνήτη τον Salvatore Galatolo, στάλθηκε στη θαλάσσια περιοχή των ελληνοαλβανικών συνόρων, όπου και παρέμεινε μέχρι και την υπογραφή της συνθηκολόγησης του ελληνικού στρατού με τις δυνάμεις του Άξονα τον Απρίλη του 1941. Στη συνέχεια, τον Μάιο του ίδιου έτους, το R.D.7 κατέ­ πλευσε μέσω Πάτρας στον Πειραιά, όπου και εντάχθηκε στη νεοσύστατη 2a Squadriglia Dragamine (2η Μοίρα Ναρκαλιευτικών), επιχειρώντας πρωτί­ στως στην περιοχή του Σαρωνικού υπό τη διοίκηση του Marisudest (Comando Gruppo Navale dell' Egeo Settentrionale). Το βράδυ της 14ης Ιουνίου 1942 το R.D. 7 αναχώρησε από τον Πειραιά, ως εποπτικό σκάφος, με κυβερνήτη τον αξιωματικό Vito Guglielmi, για μια αποστολή στα νότια της νήσου Αίγινας. Το πρωί της επόμενης ημέρας, 15.06.1942, και ενώ το R.D. 7 έπλεε στη θαλάσσια περιοχή ανάμεσα στη χερ­ σόνησο Μεθάνων και στη νήσο Μονή Αιγίνης, προσέκρουσε στις 07:30 σε νάρκη του παλαιού ελληνικού ναρκοπεδίου Μονής - Αγίου Γεωργίου Μεθά­ νων με αποτέλεσμα να βυθισθεί. Το Ufficio Storico della Marina Militare (Διεύθυνση Ιστορίας του ιταλι­ κού Πολεμικού Ναυτικού) αγνοεί, πιθανώς μέχρι σήμερα, τα ακριβή αίτια βύθισης του R.D. 7, καθώς η επίσημη θέση του U.S.M.M., όπως αυτή αναφέ-

26. Βλ. ΚΤΒ Μ.Α.Α. 603, ΚΤΒ Seeko Attika, ΚΤΒ 12. Küstensicherungsflottille και ΚΤΒ Admiral Ägäis.

ρεται στο Navi Militari Perdute27, αναφέρει ότι: «Δεν στάθηκε δυνατόν να διαπιστωθεί αν η βύθιση προήλθε από αποκομμένη νάρκη ή από έκρηξη τορ­ πίλης που εξαπέλυσε εχθρικό υποβρύχιο». Σύμφωνα με τις γερμανικές ημερολογιακές καταγραφές, η βύθιση του R.D. 7 θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα βίαιη, καθώς λόγω της έκρηξης και της βύθισης του πλοίου απωλέσθηκαν 18 από τα 24 συνολικά άτομα του πληρώ­ ματος, συμπεριλαμβανομένου και του κυβερνήτη Vito Guglielmi. Όπως πλη­ ροφορούν οι γερμανικές αρχειακές πηγές28, τα επίτακτα ελληνικά καΐκια ΕΛΛΗΝΙΣ και ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ ήταν εκείνα τα οποία ξεκίνησαν αμέσως από την Πέρδικα, σπεύδοντας στον τόπο του ατυχήματος και καταφέρνοντας να σώσουν έξι άτομα από το πλήρωμα του R.D. 7. Οι ιταλικές πηγές κάνουν λόγο για πάνω από είκοσι απώλειες και μόνο για πέντε επιζώντες29. Την 04.09.1944 το Mar.Fest.Pi.Stab30 εξέδωσε τη διαταγή προετοιμασίας για την εγκατάλειψη των Ναυτικών Οχυρών Σαρωνικού και ανατίναξης των σημαντικότερων τμημάτων της άμυνας και του εξοπλισμού των οχυρών31. Επρόκειτο για μια διαταγή ενταγμένη μέσα στα γενικότερα πλαίσια αποχώ­ ρησης του γερμανικού στρατού από τον ελλαδικό χώρο, λόγω της γενικής συμμαχικής προέλασης στην Ευρώπη. Έναν μήνα περίπου αργότερα, την 06.10.1944 και ώρα 18:00, στάλθηκαν μεταγωγικά στον Τούρλο και στην Πέρδικα, τα οποία μετέφεραν το μεγαλύ­ τερο τμήμα της φρουράς των οχυρών στον Πειραιά. Στα οχυρά παρέμειναν 140 άνδρες οι οποίοι μεταφέρθηκαν την επόμενη ημέρα στον Πειραιά και από κει στάλθηκαν σιδηροδρομικά στη Θεσσαλονίκη, όπου είχε μεταφερθεί ήδη από τον Σεπτέμβρη του '44 το επιτελείο της γερμανικής Ναυτικής Διοί­ κησης Αιγαίου. Την 16.10.1944, μετά την αποχώρηση και του τελευταίου ένο­ πλου γερμανού στρατιώτη από την Αττική, διαλύθηκε η Seeverteidigung Attika και μαζί της τελείωσε η περίοδος της γερμανικής παρουσίας στα Ναυ­ τικά Οχυρά Σαρωνικού. Επίλογος Τόσο τα Ναυτικά Οχυρά Αιγίνης, όσο και τα στρατιωτικά παρατηρητήρια στη νήσο Μονή και στις τοποθεσίες Άγιος Αντώνιος και Βάρδια Κυψέλης, καθώς και τα ιστορικά ναυάγια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, που βρίσκο­ νται βυθισμένα στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή της Αίγινας, αποτελούν σημαντικούς ιστορικούς μάρτυρες, των οποίων η παρουσία, ιδιαίτερα των

27. Βλ. Tognelli, σελ. 87 28. Βλ. ΚΤΒ Μ.Α.Α. 603 και ΚΤΒ Seeko Attika.

29. Πρβλ. Fraccaroli, σελ. 110 και Bagnasco, σελ. 16 30. Marine-Festungs-Pionier-Stab (Επιτελείο Σκαπανέων Επάκτιων Οχυρών) με έδρα την Αθήνα.

31. Βλ. ΚΤΒ Seeko Attika.

οχυρών, είναι αισθητή μέχρι σήμερα. Η ιστορική ιδιαιτερότητα των οχυρών αυτών υπογραμμίζεται από το γεγονός ότι αποτέλεσαν τα κύρια δομικά στοι­ χεία της ελληνικής επάκτιας αμυντικής προστασίας του Σαρωνικού, τόσο κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού όσο και του Ελληνογερμανικού Πολέ­ μου. Η περαιτέρω ένταξη τους στο γερμανικό αμυντικό δίκτυο της Seeverteidigung Attika, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, λειτουρ­ γεί αθροιστικά στην ιδιαιτερότητα τους, καθιστώντας τα τόπους ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας όχι μόνο για τους κατοίκους της Αίγινας αλλά και για πολλούς ευρωπαϊκούς λαούς, των οποίων η ιστορία συνδέεται άμεσα ή έμμε­ σα με την Ελλάδα. Είναι αυτονόητο ότι η πολιτεία και οι τοπικές αρχές θα πρέπει απαραιτή­ τως να μεριμνήσουν για τη διατήρηση και ανάδειξη τους σε ιστορικούς τό­ πους, αφενός καθιστώντας τους χώρους των οχυρών επισκέψιμους, αφετέ­ ρου προβάλλοντας την ιδιαίτερη πολιτισμική και ιστορική τους αξία. Παράλληλα, θα πρέπει να αναδειχθούν και τα ιστορικά ναυάγια της ευρύτε­ ρης θαλάσσιας περιοχής, δίνοντας τη δυνατότητα κατάδυσης των ενδιαφε­ ρόμενων σε αυτά. Για την πραγματοποίηση όλων αυτών των παραινέσεων είναι φυσικά απαραίτητο να πραγματοποιηθούν αλλαγές, τόσο στον τρόπο προσέγγισης και αντιμετώπισης των νεότερων ιστορικών μνημείων, όσο και στο νομικό πλαίσιο που σχετίζεται με αυτά. Είναι δύσκολο. Ας είμαστε όμως οπτιμιστές και ας ελπίσουμε το καλύτερο. ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Ημερολόγιο Πολέμου Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού, Τόμοι Α', Γ', Δ', Ε', Θ', ΣΤ', ΚΑ', Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, Τμήμα Ιστορικού Αρχείου, Μαρκόνι 20, 10447 Βοτανικός, Αθήνα Kriegstagebuch der Marineartillerieabteilung 603, Roll 3611 NARA Kriegstagebuch des Kommandanten der Seeverteidigung Attika, Roll 2588,2669 NARA Kriegstagebuch der 12. Küstensicherungsflottille und der Küstenschutzflottille Attika, Roll 2590, 2591, 2634 NARA Kriegstagebuch des Marinebefehlshabers Griechenland und des Admirals Ägäis, Roll 2551, 2580, 2632, 3955, 4024-25,4251-52 NARA Kriegstagebuch des Marinegruppenkommandos Süd, Roll 2549, 2569-70, 2584-85, 2635, 3953-55,4262-64,4283-88 NARA WO 361/747 The National Archives, Kew ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bagnasco, Erminio: Aldo Fraccaroli: Fotografo Navale 1933-1993 sessantanni di storia della Marina italiana attraverso le immagini, Ed. Albertelli, 1996 Ζαγοριανάκος, Χαράλαμπος: Η κατασκευή τον Οχυρού Πέρδικας Αιγίνης και η δρά­ ση του στον Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο, Ναυτική Επιθεώρηση, τεύχος 589, τόμος 174, Ιούνιος - Αύγουστος 2014 Καββαδίας, Επαμεινώνδας: Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1940 όπως τον έζησα, Αθήνα 1950

Lohmann, W. - Hildebrand H.H.: Die deutsche Kriegsmarine 1939-1945, Band I-III, Podzun Verlag, Bad Nauheim Lupinacci, Filippo (compilatore) / Tornelli, Vittorio E.: La difesa del traffico con l'Albania, la Grecia e l'Egeo, Ufficio Storico della Marina Militare, 1965 Οικονόμου, Δ.: Τα πεπραγμένα του Βασιλικού Ναυτικού από της 10 μέχρι και της 27 Απριλίου 1941, Εκδ. Ν. Αλικιώτης και υιοί, Αθήνα 1947 Πετρόπουλος, Ν.Δ.: Αναμνήσεις και σκέψεις ενός παλαιού ναυτικού, Μέρος Α', Η περίοδος του Μεσοπολέμου 1923-1940, Αθήνα 1966 Πετρόπουλος, Ν.Δ.: Αναμνήσεις και σκέψεις ενός παλαιού ναυτικού, Μέρος Β', Ο πόλεμος 1940-1941, Αθήνα 1970 Σακελλαρίου, Αλέξανδρος Ε.: Η θέσις της Ελλάδος εις τον Δεύτερον Παγκόσμιον Πόλεμον, εκδ. Cosmos Greek-American Printing Company, New York 1944 Tesapsides, Byron: Die Kriegsmarine in der Ägäis im II. Weltkrieg 1941-1944, Thessaloniki 2010 Tognelli, [Ammiraglio] (Compii.): Navi Militari Perdute, Edizione III, Ufficio Storico della Marina Militare, Roma 1965 Φορτούνας, Αργύρης: Οι αναμνήσεις μου - Αίγινα 1941-1944, εκδ. Κήπος της Αίγι­ νας 2007 Φορτούνας, Αργύρης: Αίγινα στα χρόνια της γερμανικής κατοχής, εκδ. Οσελότος, Αθήνα 2012 Fraccaroli, Aldo: Il Dragamine "R.D.7", Storia Illustrata N. 301, A. Mondadori Editore, Dicembre 1982 Φωκάς, Δημήτριος: Έκθεσις επί της δράσεως του Β. Ναυτικού κατά τον πόλεμον 19401944, τόμος Α': Από της προπολεμικής περιόδου μέχρι της καταλήψεως της Ελλά­ δος (27 Απριλίου 1941), Εκδόσεις Ιστορικής Υπηρεσίας του Β.Ν. 1953 Φωκάς, Δημήτριος: Έκθεσις επί της δράσεως του Β. Ναυτικού κατά τον πόλεμον 19401944, τόμος Β' : Από της αποδημίας του Στόλου μέχρι της απελευθερώσεως της Ελ­ λάδος (Απρίλ. 1941-Οκτώβρ. 1944), Εκδόσεις Ιστορικής Υπηρεσίας του Β.Ν. 1954

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

Ο θάνατος ουδέν προς ημάς. Ατΐοχαιρετώντας τον Δημήτρη Ποταμιάνο Επιτάφιος λόγος, που εκφωνήθηκε, κατά την ταφή του Αημ. Ποταμιάνον στο νεκροταφείο Αλώνων της Αίγινας στις 3.1.2016

Λ Κ ε βαθιά θλίψη αποχαιρετάμε τούτη την ώρα, στο αιώνιο ταξίδι του, το I V I φίλο και συναγωνιστή Δημ. Ποταμιάνο: Τον άνθρωπο που διασταυρω­ θήκαμε και συμπαραταχθήκαμε στον αγώνα και την αγωνία για την κοινωνι­ κή πρόοδο και την πολιτιστική αναβάθμιση. Ο Δημ. Ποταμιάνος με την εξαίρετη ιδεολογική του συγκρότηση, το ρι­ ζοσπαστικό πνεύμα και την πληθώρα των γνώσεων του, παράλληλα με την ενεργό στάση στα κοινωνικά δρώμενα, στάθηκε φωτεινό παράδειγμα για όλους και ιδιαίτερα για τους νεότερους. Εκατοντάδες φοιτητές, που φοίτη­ σαν στα έδρανα του Παντείου Πανεπιστημίου, εμπνεύσθηκαν από τη διδα­ σκαλία του και διευκολύνθηκαν στη χάραξη ενός στέρεου προοδευτικού προσανατολισμού ή και, γενικότερα, ενός ευκρινέστερου κοσμοείδωλου. Ο Δημ. Ποταμιάνος, όμως, δεν αρκέστηκε μόνο σ' αυτό. Το ενδιαφέρον του ήταν ευρύτερο, δηλαδή και πέρα από τους πανεπιστημιακούς χώρους. Έτσι, διασταυρώθηκε και με την καθημερινή αγωνία και μέριμνα των ανθρώ­ πων. Κι αυτό, εκτός των άλλων, φαίνεται σαφέστατα στα λογοτεχνικά του βιβλία αλλά και τις πολλές δημοσιεύσεις του, που απευθύνθηκαν στο ευρύ­ τερο κοινό. Βοήθησε και με αυτό τον τρόπο τον απλό άνθρωπο, τον ανυπο­ ψίαστο πολίτη, που ζει την απάνθρωπη, δαιδαλώδη και αλλοτριωτική σύγ­ χρονη πραγματικότητα, να αμυνθεί αυτοπροσδιοριζόμενος επακριβέστερα και εφαρμόζοντας τον ανθρωπιστικό κανόνα της αλληλεγγύης. Είναι, άλλω­ στε, απόλυτα χαρακτηριστικός ο τίτλος ενός βιβλίου του «Αλληλέγγυες μέ­ ρες». Ο Δημ. Ποταμιάνος με τα βιβλία του κατήγγειλε την αδικία, τη διαφθο­ ρά και την έλλειψη σεβασμού προς τις γνήσιες ιδέες, είτε τις κληρονομημένες από το παρελθόν είτε τις νεωτερικές. Υπήρξε, πράγματι, ένα πνεύμα ανεξάρ­ τητο, θαρραλέο, αυθεντικό και διαλεκτικό, πέρα από κάθε μονομέρεια και φανατισμό και με αέναη εγρήγορση και κριτική στάση.

Η ακτινοβολία, όμως, της προσωπικότητας του Δημ. Ποταμιάνου ήταν έντονη και στην κατά πρόσωπο συνάφεια, στη συνήθη καθημερινή επικοινω­ νία, στη γειτονιά, στα «στέκια», στην παρέα, στην εκδρομή και στο γλέντι: Ευγενικός, προσηνής, ανεπιτήδευτος και χαριτωμένος, ευφυολόγος, πράος, ευπατρίδης με όλα τα θετικά πρόσημα. Υπήρξαν τυχεροί, όσοι έζησαν κι αυ­ τές τις στιγμές μαζί του. Ο Δημ. Ποταμιάνος πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στο νησί μας. Την Αίγινα την αγάπησε και την υπηρέτησε. Τα δείγματα της αγάπης και της προσφοράς του είναι πολλά.Έγινε δημότης Αίγινας, εξετέθη με τη δημο­ τική μας παράταξη «Αίγινα Κοινωνία Πολιτών» ως υποψήφιος δημοτικός σύμβουλος. Γνώριζε άριστα τα προβλήματα του νησιού και πρότεινε λύσεις. Μετείχε σε πολιτιστικές εκδηλώσεις και συνεργάστηκε με τοπικά περιοδικά. Το ύψιστο, όμως, δείγμα αυτής της αγάπης είναι ότι επέλεξε, αν και Κεφαλλονίτης, την Αίγινα και ως τόπο της αιώνιας κατοικίας του. Φίλε και συναγωνιστή Δημήτρη, τούτη την ώρα του αποχωρισμού από την αγαπημένη σου οικογένεια αλλά και όλους εμάς, αισθανόμαστε ότι δεν πορεύεσαι προς τον Αδη αλλά προς τον Κήπο του Επίκουρου, του πεφιλημένου σου φιλόσοφου, που τόσο πολύ συνδιαλεχθήκατε στη διάρκεια της επί­ γειας ζωής σου: «Ο θάνατος ουδέν προς ημάς, επειδήπερ, όταν ημείς ώμεν, θάνατος ου πάρεστι, όταν δ' αυτός παρή, τόθ' ημείς ουκ εσμέν» (Επίκουρος: Επιστολή προς Μενοικέα) Αιωνία σου η Μνήμη!

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ - ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Έφυγε ο Νίκος Ρωκ-Μελάς Ο γενναιόδωρος δωρητής των Ελληνικών Μουσείων

V? το προηγούμενο τεύχος της «Αιγιναίας» δημοσιεύσαμε μία συνέντευξη LM μαζί του, για το σπίτι του και τη ζωή του στην Αίγινα. Θυμάμαι ότι τον πίεζα να την κάνουμε, ξέροντας από το στενό του περιβάλλον ότι το αναπό­ φευκτο τέλος πλησίαζε. Είχαμε μιλήσει ολόκληρες ώρες στο κομψό του διαμέρισμα στην Παια­ νία για το αιγινήτικο σπίτι του που ανήκε στον προγονό του, τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, για την Αίγινα, για την απόφαση του να πουλήσει το «Κόκ­ κινο Κάστρο», γιατί δεν μπορούσε να το συντηρήσει πια. Είχε κάνει απέλπι­ δες προσπάθειες να πάρει ένα δάνειο για να το αποκαταστήσει, αλλά δεν το κατάφερε. Ο Νίκος Ρωκ-Μελάς έζησε σε ένα περιβάλλον αγνών και θερμών πατρι­ ωτών που λάτρευαν τη χώρα τους, που έκαναν θυσίες για τον Ελληνισμό, τους Ελληνες και την Ελλάδα, που έδιναν όλη τους την κληρονομιά στα μουσεία της πατρίδας, ακόμα και σε εποχές - όπως στη Γερμανική Κατοχή -που στερούνταν των πάντων... Ζώντας κοντά τους από πολύ μικρό παιδί, γιατί οι οικογένειες μας ήταν πολύ δεμένες, έπαιρνα μαθήματα ήθους και πατριωτισμού χωρίς να το αντιλαμβάνομαι. Ο Νίκος έκανε σημαντικές δωρεές σε πολλά αθηναϊκά και ελληνικά μουσεία. Είναι ο μεγάλος δωρητής του δικού μας Ιστορικού και Λαογραφι­ κού Μουσείου της Αίγινας, όπου χαίρεσαι μια τεράστια συλλογή με γκρα­ βούρες που ιστορούν την πορεία της Αίγινας. Γκραβούρες σημαντικών καλ­ λιτεχνών, πολλές απ' αυτές σπάνιες και δυσεύρετες. Εκτός απ' αυτές, στο αρχείο του Μουσείου μας υπάρχουν αντικείμενα, φωτογραφίες και έγγραφα μεγάλης ιστορικής αξίας, που ο Ρωκ-Μελάς μάς δώρισε. Επειδή έγραψα με πολλές λεπτομέρειες για την οικογένεια του, το σπίτι του και για τον ίδιο στο προηγούμενο τεύχος, δεν θα επεκταθώ σήμερα. Θα του πω εκ μέρους όλων μας ένα μεγάλο ευχαριστώ για την προσφορά του και την προσωπική μου ικανοποίηση για την εβδομηντάχρονη φιλία μας.

150

• - · · ' - .

"

\

;

τ

Il·;*

IKW

'iti