Τεύχος 2 by Aeginaia

ΤΕΥΧΟΣ 2

ijivaia ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΗΠΑΛΗΑΧΟΡΑ

ΑΙΓΙΝΑ, ΙΟΥΑΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2000

ΤΕΥΧΟΣ 2, ΙΟΥΛΙΟΣ - Δ Ε Κ Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ 2 0 0 0

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σημείωμα της συντακτικής επιτροπής Μέρος Α'. Κείμενα - Μαρτυρίες Κατερίνα Άγγελάχη-Ρούχ Ό Νίκος Καζαντζάκης μέσ' απ' τα μάτια της βαφτιστικιάς του

Αθανάσιος Κυριαζής Αίγινήτικα Ακρογιάλια

Τάκης Βουτέρης Χωρίς τίτλο, χωρίς σχόλιο

Κιχη Σαραντάχου Αργοσβήνει το καλοκαίρι

Δημήτρης Χρισταχόπουλος Απογευματινός περίπατος

Φίλιππος Δραγούμης Γιατί το ΕΚΠΑΖ είναι στην Αίγινα;

Γιώργος Κουλιχοόρδης Αίγινα: νησί η προάστιο της πρωτεύουσας

Μέρος Β'. "Αρθρα - Μελέτες [Αφιέρωμα: Ή Παληαχώρα της Αίγινας] Μελίτας 'Εμμανουήλ Ή Παλιαχώρα της Αίγινας Λεωνίδα Κ. Μπουρνιά Ή αγιογράφηση του καθολικού της μονής τής αγίας Κυριακής στην Παλιαχώ ρα τής Αίγινας

Άννας

Γιαννούλη

Ή ξυλογλυπτική στην Αϊγινα το 18ο και 19ο αιώνα και ή μεσαιωνική περίοδος μέσα α π ό τ α χ α ρ ά γ μ α τ α και τις τοιχογραφίες των εκκλησιών της — ειδικότερα της Παλιαχώρας Χάρις

Καλλιγά

Ή γνωριμία με την Παληαχώρα Γεωργίου

Προκοπίου

Ή προσπάθεια για τή διάσωση της Παλιαχώρας Αχιλλέας

Γ.

105

Χαλδαιάκη

Ή Παληαχώρα της Αίγινας : ή γνωστή μας άγνωστη Μιχαήλ

111

Μαρά

Ή αναστήλωση των μνημείων της Παλιαχώρας Αλίκης

129

Σημαντώνη-Μπόκολα

Ή συντήρηση και α π ο κ α τ ά σ τ α σ η των τοιχογραφιών του αγίου Γεωργίου του Καθολικού Νεκταρίου

139

Κουκούλη

Ή οικονομική διάσταση της «παναιγινητιχης

επιτροπής

για τη διάσωση

της

Παληαχώρας»

145

Γιάννη Τσιώμη - Τάκη

Φραγκούλη

Εις μνήμην Δημητρίου Πικιώνη

147

Μέρος Γ'. Αίγινητικα Λαογραφήματοι - Μ ε τ α φ ρ ά σ ε ι ς - Β ι β λ ι ο π α ρ ο υ σ ι ά σ ε ι ς 'Επιστολές - Χρονικά Σούλα

Μπάζη

Ό ψ ε ι ς της καθημερινής ζωής των Αιγινητών Λίνα

151

Μπόγρη-Πετρίτου

«...Ό,τι γράφει λιγμένη . Δημήτρης

δεν ξεγράφει...».

Σαν κόκκινη κλωστή δεμένη... με αλήθειες τ υ 157

Παπακωνσταντίνου

Ό Νικόλαος Αίσβας και ή Αίγινα Οί στήλες του

159

βιβλίου

Παρουσιάσεις - Κριτικές για την Αίγιναία Διάλογος

με τους

165

αναγνώστες

Ε π ι σ τ ο λ έ ς π ο υ λάβαμε Ή πολιτιστική

κίνηση στην Αίγινα

169 κατά το έτος 2000

173

Η Air

INAI Α, τχ. 2 (Ίούλ.- Δεκ. 2000)

ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ΤΗΣ

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗΣ

ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ

κυκλοφορία του πρώτου τεύχους της Αιγιναίας, τον προηγούμενο Ιούλιο, συνέπεσε με την εποχή της πληθυσμιακής αιχμής στο νησί μας. Επρόκειτο περί ευτυχούς, όντως, συγκυρίας, καθ' ότι και η διακίνηση του περιοδικού απευθύνθηκε σε ευρύτερο των μονίμων κατοίκων της Αίγινας αριθμό πιθανών αποδεκτών και η προσέγγιση των Αιγινητών των Αθηνών ή του Πειραιώς αλλά και των πολυάριθμων φίλων του νησιού διευκολύνθηκε κατά πολύ λόγω των θερινών διακοπών. Η συ γκεκριμένη, βεβαίως, συγκυρία, επέτεινε την αγωνία μας για την εμβέλεια της αποδοχής αυτής της προσπάθειας, της εκδόσεως δηλαδή του περιοδι κού πολιτιστικού εντύπου Η Αιγιναία. Η απήχηση του, τελικώς, υπερέβη και τις πλέον αισιόδοξες προβλέψεις μας. Τα σχόλια υπήρξαν από ενθαρ ρυντικά έως λίαν επαινετικά, γεγονός που μας επιφορτίζει με κουράγιο αλλά και αυξημένη ευθύνη για τη συνέχεια- δεν έλειψαν, βεβαίως, και οι αρνητικές κριτικές ή οι καλόπιστες παρατηρήσεις για ορισμένες «αδυναμί ες» του περιοδικού, υποδείξεις που ήδη ελήφθησαν σοβαρά υπ' όψιν. Από της θέσεως αυτής ευχαριστούμε όλους όσοι ευαρεστήθηκαν να εκφράσουν τις εποικοδομητικές απόψεις και τον γόνιμο προβληματισμό τους για την προσπάθεια μας- αυτή η ανταπόκριση αποτελεί βασική προσωπική μας επιδίωξη για τη συνεχή βελτίωση του περιοδικού. Στις 24 Αυγούστου πραγματοποιήθηκε στην αυλή του Λαογρα φικού Μουσείου Αίγινας η σεμνή τελετή παρουσιάσεως του περιοδικού, όπου συγκινητική ήταν η πρωτοφανής προσέλευση ακροατών. Προηγή θηκαν χαιρετισμοί από τον πρόεδρο του Δ.Σ. του Λαογραφικού Μου σείου κ. Κώστα Γαλάνη, από τον πρωτοσύγκελο της Ιεράς Μητροπό λεως Ύδρας π. Εφραίμ Στενάκη και από τον αντιδήμαρχο Αίγινας κ. Σώζοντα Βελιώτη. Στη συνέχεια ο αρχισυντάκτης του περιοδικού Α χιλλέας Γ. Χαλδαιάκης προλόγισε την εκδήλωση, ενώ την παρουσίαση του πρώτου τεύχους έκαμε ο διευθυντής της Αιγιναίας Γεώργιος Μπόγρης. Ο διαχειριστής της ομώνυμης αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας Γιάννης Πούντος παρουσίασε, μετά ταύτα, τέσσερις επιφα νείς Αιγινήτες και φίλους της Αίγινας που παρακλήθηκαν να διατυπώ σουν την άποψη τους για τη συγκεκριμένη προσπάθεια, δηλαδή, κατά σειράν, την κ. Γεωργία Κουλικούρδη, την κ. Κατερίνα ΑγγελάκηΡουκ, τον κ. Κώστα Σταμάτη και τον κ. Κοσμά Ψυχοπαίδη. Η εκδή λωση έκλεισε με την προσφορά εκλεκτών αιγινητικών εδεσμάτων και τοπικού οίνου. Οφείλουμε εδώ να επισημάνουμε ότι κατά την παρου-

σίαση των συντελεστών της εκδόσεως παραλείφθηκε άπο ακούσια παρα δρομή ή μνεία τού ονόματος του αγαπητού μας ζωγράφου Φραγκίσκου Κάππου, που ευγενώς παραχώρησε πίνακα του για να φιλοτεχνηθεί το εξώφυλλο του πρώτου τεύχους, άπα τον οποίον ζητούμε και εντεύθεν συγ γνώμη. esso

Η ΚΥΚΛΟΦΟΡΊΑ τοΰ δευτέρου τεύχους τοΰ περιοδικού Ή Αίγιναία άποτεΜ απόδειξη της συνεπούς ανταποκρίσεως μας έναντι της ευμενούς υποδοχής τού πρώτου τεύχους άπα το σύνολο σχεδόν των Αιγινητών και φίλων της Αίγινας. Το κύριο μέρος τοΰ παρόντος τεύχους καταλαμβάνει iva εκτετα μένο και μέ κάθε δυνατή επιμέλεια χατηρτισμένο «αφιέρωμα» στην Παληαχώρα της Αίγινας- ευελπιστούμε ότι παρόμοια «αφιερώματα» σε άλλα αίγινητικά Θέματα Θα φιλοξενούνται συχνά άπο τις στήλες τοΰ περιοδικού μας. Περιττεύει, Ισως, να επισημανθεί έδώ ή πάγκοινη εκδοτική αρχή' τα ενυπόγραφα κείμενα δέν εκφράζουν καν' ανάγκην τις απόψεις της συντα κτικής επιτροπής. Ειδικότερα, ένας φιλόδοξος στόχος της συνταχτικής επι τροπής εϊναι ή κατά διαστήματα —οσάκις τα οικονομικά της εταιρείας το επιτρέπουν— ανατύπωση εξαντλημένων, δυσεύρετων ή σπανίων βιβλιδίων αίγινητικού κατά κανόνα περιεχομένου xaì ή προσφορά τους στους βι βλιόφιλους αναγνώστες τοΰ περιοδικού. Το συγκεκριμένο εγχείρημα εγκαινιάζεται άπο το παρόν τεύχος, μαζί μέ το όποϊο διατίθεται ανατυ πωμένο το καλαίσθητο βιβλίο των Βασίλη Πλάτανου και Ράλλη Κοψίδη (τους οποίους και δημοσίως ευχαριστούμε άπο καρδιάς για την πρόθυμη καί άφιλοκερδή παραχώρηση της άδειας έπανεκδόσεώς του), Προσκυνητάρι της Αίγινας. [Να σημειωθεί δε έδώ, για την ιστορία τοΰ πράγματος, ότι ή ανατύπωση τοΰ συγκεκριμένου βιβλίου έγινε φωτοαναστατικά άπο αντίτυπο πού όλοθύμως παραχώρησε ή κ. Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού]. Άπο το Bio βιβλίο προέρχονται καί öl ξυλογραφίες τού Ράλλη Κοψίδη πού κο σμούν τις σελίδες τοΰ περιοδικού. Για την έκδοση τού ανά χείρας τεύχους της Ανχιναίας οφείλονται ευχα ριστίες στο Δήμο της Αίγινας, οικονομική χορηγία τού οποίου έκάλυψε τμήμα των συνολικών δαπανών. Μέ την ευκαιρία, επισημαίνουμε ότι ή επι βίωση τού περιοδικού εξαρτάται κατά το πλείστο άπο τους «φιλόμουσους συνδρομητές» του. Ή έκδοση ehm μή κερδοσκοπική. Ώς έκ τούτου, αγαπητοί αναγνώστες, ή οικονομική συνεισφορά σας ή ή διάδοση τοΰ πε ριοδικού αποτελεί, χωρίς υπερβολή, «ζωογόνο δύναμη», τη μόνη. μάλιστα, ικανή νά εξασφαλίσει τη συνέπεια καί συνέχεια της προσπάθειας μας.

Η AirINAIA,τχ. 2 (Ίουλ.-Δεκ. 20«))

ΚΑΤΕΡΙΝΑ

ΑΓΓΕΑΑΚΗ-ΡΟΥΚ

Ο Νίκος Καζαντζάκης μέσ' α π ' τα μάτια της βαφτιστικιάς του* 1. Αντί γκζ πρόλογο Μοναξιά Αν ενώσεις το βροχόνερο με το δάκρυ σου, το γέλιο σου με τον ήλιο το σίφουνα, τον αγέρα με την ξεσηκωμένη αγανάκτηση Αν του με θα

κλάφεις δειλινού τα χέρια βρεις τη

σου.

για τα παιδάκια με τις ρόδινες ανταύγειες στο πρόσωπο, που πλαγιάζουν αδειανά, μ€ τα πόδια γυμνά μοναξιά σου.

* Ίο παρόν κείμενο αποτελεί προδημοσίευση από υπό έκδοση βιβλίο της μεγάλης μας ποιήτριας Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ. Για το αρχικό ποίημα ο Ν. Καζαντζάκης είχε συντάξει την ακόλουθη συστατική επιστολή: Προ? Φθινόπωρο 1956 Γιάννη Γουδ€λη εκδότη των εκδόσεων «Δίφρο?» και του περιοδικού Καινούργια Εποχή. Παρακαλώ δημοσι«υσατ€ auro' το ποίημα. Το έγραφε μία κοπέλα που δεν έχει Τ€λ€ΐώσ« ακόμα το γυμνάσιο. Είναι το ωραιότερο ποίημα που διάβα σα ποτέ. Ν . Καζαντζάκη?

Αν σκύψεις στους συνανθρώπους σου μες στα αοιάφορα μάτια τους θα ''ναι απελπιστική, ολοκληρωτική η μοναξιά

γραμμένη σου.

Κι' αν πάλι

ούναμης

τους

οείξεις

το ορόμο

της

και τους ξεφωνίσεις να πιστέψουν μόνο τον εαυτό θα τους οώσεις μια πίκρα παραπάνω, γιατί οε θα το μπορούν, θα 'ναι βαρύ γι αυτούς και θα Vat π ά λ ι η μοναξιά σου. Αν φωνάξεις

την

αγάπη

σου

θά 'ρθει πίσω άοεια, κούφια, η ί8>ια σου η φωνή γιατί οεν είχε το κουράγιο να περάσει όλες τις σφαλισμένες πόρτες, όλους τους λασπωμένους

τους

όλα τα κουρασμένα ορόμονς.

βήματα

θ α γυρίσει πίσω η φωνή που την έστειλες τρεμάμενη λαχταριστή, με άλλα λόγια που οεν την είχες προστάξει τα λόγια της μοναξιάς σον.

εσύ

θεέ μου, τι θα γίνουμε ; ΤΙώς θα πορευτούμε ; Πω? θα πιστέψουμε ; ΐίώς θα ξεγελαστούμε ; Μ' αυτή την αλλόκοτη φυγή των πραγμάτων των ψυχών από διττλα μας; Ένας ορόμος υπάρχει, Μια θα Vat η Νίκη : Αν πιστέψουμε, Μόνοι μας.

ένας

αν γίνουμε,

τρόπος. αν

πορευτούμε mmmrnpo 1956

Η Al TINAIA. τχ. 2 (Ίόύλ.-Δεκ. 2000)

•2. Σχόλια στην a/J^Aoypacpia Χίκου Καζαντζάκη

- Πάν/η

Αγγελάχ-η

«Συλλογίζομαι την Αίγινα — τ ο σπίτι, τον ήλιο, την μπλαβή θά λασσα— και λέω τι τέρας πρέπει να 'ναι ο άνθρωπος, τι ά πληστο θηρίο η ψυχή, για ν αφήνει τέτοια ανεκτίμητα αγαθά και να περιπλανιέται μακριά, μέσα στη βροχή και την ομίχλη. Γιατί; Κανένας οεν ξέρει' μα είναι, θαρρώ, ο μόνος ορόμος για να προχωράει ο κακομοίρης αυτός Σκούληκας της γης...» (2/7/1939). Όταν ο Καζαντζάκης έστελνε το γράμμα αυτό από το λονοίνο στον πατέρα μου Γιάννη Αγγελάκη, εγώ ήμουνα πέντε μηνών (με βάφτισε έ να ~/£ονο μετά, τη μέρα που βυθίστηκε το « E/àré», 15 Αυγούστου 1940) και είχα ήδη προσβληθεί από την αρρώστια που θα με σημάδευε όλη μου τη ζωή. Γι' αυτό παρακάτω, στο ίδιο γράμμα, ο Ν. Κ. γράφει: «Ελπίζω πια η Νίκη (σκόπευε φαίνεται να με βγάλει Νίκη) να 'ναι εντελώς καλά και ν αρχίσει να φελλίζει τα πρώτα λόγια που τρελαίνουν τονς ανθρώπους». Οι αγάπες που μου κληροδότησε ο Ν. Κ. —πνευματικές οι πιο πολ λές, άλλες αληθινές, χειροπιαστές, όπως η Αίγινα— με κάνουν καμιά φο ρά να ξεχνώ το κενό της ανθρώπινης παρουσίας που πάντα με χώριζε α πό κείνον, αφού ήμουνα εφτά-οχτώ χρονών όταν έφυγε από την Ελλάδα, για να μην ξαναγυρίσει ποτέ και να μην τον ξαναδώ ποτέ. Μια σειρά α πό συμπτώσεις, ιστορικές (Εμφύλιος), ψυχολογικές, οικονομικές, ακόμα και συγγραφικές, τον κράτησαν στο εξωτερικό, στη Γαλλία βασικά, όζου και ζούσε τα τελευταία χρόνια της ζωής του, αν και πέθανε στο Φράι μπουργκ της Γερμανίας στις 26 Οκτωβρίου 1957. Κι εγώ. που με απε ρίγραπτη ανυπομονησία περίμενα να τελειώσω το γυμνάσιο για να πάω να σπουδάσω και να μείνω κοντά του στη Νότιο Γαλλία, όπως ήταν απο καιρό κανονισμένο από τους γονείς μου, έφτασα δυο μέρες μετά το θάνα το του. Έμεναν τα γράμματα του, τα λόγια του, που σ' αυτά αναφέρο νταν συχνά οι γονείς μου, και, βέβαια, τα βιβλία του. Όμως εγώ ήθελα να δω πώς εργάζεται το μηχάνημα της σκέψης του, το άλλο της ανα πνοής του, να μετρήσω τα κέφια του, την απότομη πτώση της θερμο κρασίας της ψυχής του, ή και πώς πορευόταν ο δικός του προσωπικός Σκούληκας. Ερωτήματα που θα 'μεναν για πάντα χωρίς απάντηση, αν ΚΕΙΜΕΝΑ

- ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

και κοιμόμουνα στο κρεβάτι του στη Rue du Casteiet, No 8, μ' έλουζε το φως από το φάρο του λιμανιού που περνούσε μέσα α π ' το παράθυρο του γραφείου-κελιού του Ν. Κ. και λιαζόμουνα στο μπαλκονάκι του με την παλιά πόλη στα πόδια μου. Έγραφα στους γονείς μου με ημερομηνία 27/12/1957: «Νομίζω πως κανείς απ' όλους τους φίλους του, όλους τους γνωστούς που τον έβλεπαν συχνά δεν πένθησε πραγματικά το νονό τόσο όσο εγώ, που τον σκέπτομαι τόσο συχνά και αναπνέω τα λόγια του και τις στιγμές του, που υπάρχουν ακόμη αγέραστες σ ' αυτό το δωμάτιο. Γι ' αυτό δεν έχω κανέναν να ζηλέψω, τίποτα να λαχταρήσω». Όπως, νομίζω, φαίνεται καθαρά από τα γράμματα του Ν. Κ. προς τον πατέρα μου, το Γιάννη Αγγελάκη, η σχέση τους ήταν διπολική. Τον ένα πόλο θα μπορούσαμε να τον ονομάσουμε πρακτικό. Ο πατέρας μου ήταν και δικηγόρος του Ν. Κ. ΙΥ αυτό πολλά γράμματα αναφέρονται σε δου λειές, οικονομικές δυσκολίες και προβλήματα είσπραξης οφειλόμενων πο σών. Ο Ν. Κ. ζούσε αποκλειστικά σχεδόν από τη μετάφραση, κι όπως ήταν φυσικό, έπεφτε συχνά θύμα εκμετάλλευσης ισχυρών εκδοτών. Χά ρη στην εκπληκτική αντοχή του σε ώρες ατέλειωτες εργασίας, κάπως τα κατάφερνε να τα βγάζει πέρα. Όλ' αυτά, βέβαια, στην αρχή, στην Ελλά δα βασικά, πριν αρχίσουν οι επιτυχίες των μεταφρασμένων έργων του στο εξωτερικό, πράγμα που τόσο λίγο προΚα^ε ν' απολαύσει. Ο άλλος πόλος της φιλίας που έδινε το Ν. Κ. με τον πατέρα μου ή ταν η Ανατολή. Ο πατέρας μου (1881-1969) ήταν από τα Δαρδανέλλια. Είχε μ « κοσμοπολίτικη, αλλά πάντα βαθύτατα ανατολίτικη ψυχή, είχε ταξιδέψει πολύ, μάθαινε με μεγάλη ευκολία ξένες γλώσσες και σχεδίαζε μάλιστα να εγκατασταθεί στο εξωτερικό. Με την ανταλλαγή όμως των πληθυσμών το '22, έφτασε όλη η οικογένεια του —πατέρας, μάνα, τρεις αδελφές, δύο παντρεμένες κτλ.— και έπρεπε να τους φροντίσει. Έτσι, έ μεινε στην Αθήνα. Η ψυχή του όμως πάντα ταξίδευε, όπως και του Ν.Κ.: «Η ψυχή μου &ε βρήκε ακόμα τη γαλήνη της. Σαν τη γάτα που θέλει να γεννήσει,«,, έτσι τρέχω από βουνό oe βουνό και φάχνω πού να γεννήσω. Μα όχι, η Ελβετία 8εν είναι για την ψυχοσύσταση μου» (Grindelwald, 5/10/1917). Και λίγο αργότερα (15/11/1917), από τη Ζυρίχη αυτή τη φορά: «Ee συλλογούμαι πάντα με βαθύτατη συγκίνηση, γιατί ό,τι μας σμίγει είναι, θαρρώ, κάτι πολύ μυστικό και ομογενές, το ίδιο το 8

Η AirINAIΑ,τχ.

2 (Ίοόλ.-Δεκ. 2000)

άχτι

της

Alma Mater της

ναίσθηση

της

φράγκικος γης,

υπεροχής

πολιτισμός

θα 'ρθουμε

σπόρο

της

αράχνη μόνι της

τρώγω

της εμείς

Κάθομαι

την

Ε δ ώ εγώ

ράτσας

εξαφανιστεί

πάλι

ζωής.

Ανατολής.

έχω

μου και, σαν

όλος αυτός

από το λαμπρό

οι Ανατολίτες εοώ εγώ

πρόσωπο

ανανεώσουμε

ο Ανατολίτης

καρδιά μου για να 'φάνω

πλήρη

γερό

συ ο της το

και σαν

την

το νέο

στη-

ελπίοας».

Και σ' έναν περίπου μήνα, πάλι: « Ν α τι μου 'δα>σ€ η ξενιτιά — το σίχαμα σε καθετί που òev είναι Ανατολή και ράτσα μου. Βρήκα πάλι τον εαυτό μου, τον απόγονο των Αράβων, στο αφρικανικό νησί της Κρήτης». Κι εγώ; Κάθομαι εδώ κι απέναντι μου έχω το ίδιο πατζούρι που λίγο φαίνεται στην ωραία εκείνη φωτογραφία του Ν . Κ., όταν φοράει ενα ά σπρο πουκάμισο και σκύβει στις σελίδες του λεξικού που μεταφράζει για τον Ελευθερουδάκη. Έ χ ο υ ν περάσει εξήντα χρόνια. Αισθάνομαι κι εγώ το κουκούτσι της ψυχής μου να 'ναι ανατολίτικο, αν και δεν ξέρω καλά κα λά τι σημαίνει Ανατολή. Απλά, έτσι ονομάζω μια ανεξήγητη λύπη, μια περίεργη νοσταλγία για ό,τι ποτέ δε γνώρισα, για τόπους όπου δε γεννή θηκα, ποτέ δεν πόνεσα, για το Μεγάλο Νονό, όπως τον έλεγα, που ελά χιστα μόνο θυμάμαι, μα που πάντα κ ά τ ω από τη σκιά του έζησα. Αίγινα 13/9/2000

3. Αποσπάσματα από Γιάννη Αγγελάκη*

την

αλληλογραφία

ΤΙαρίσι 12-6-1931 Χαιρέτα μου τη γυναίκα σου και μην Αίγινα. Εκεί eiWi η σωτηρία. Χωρίς ημερομηνία Για να συνταχτώ

λίγο

του Νίκου

ξεχνάς

και ν ανακουφιστώ

Καζαντζάκη

το οικόπεδο

από

τα ταξβια,

στο

στην

πε-

* Για πρακτικούς λόγους, κατά την αντιγραφή των ακόλουθων αποσπασμάτων δεν τηρήθηκε η ορθογραφία και το τονικό σύστημα που είναι γραμμένες οι επιστολές αυ τές του Ν. Καζαντζάκη. (Σ.τ.Σ.) ΚΕΙΜΕΝΑ - ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

θύμησα να κάμω μια -παράγκα στην Αίγινα. Στηρίζομαι στα χρήματα που & αρχίσω να παίρνω από τον Οκτώβρη για το λεξικό. Όλα αυτά τα χρήματα να μείνουν ανέγγιχτα για ν' α φιερωθούν στην παράγκα. 2-2-1932 Πάει κι αυτή η ελπίδα. Ό λ α στραβά και κατά διαβόλου, δόξα σοι ο θεός Ι Αε μένει πια παρά να μην καταφέρουμε να πάρου με και τον έρημο αυτό, εντελώς χωρίς αξία βράχο, που παι δευόμαστε τώρα ένα χρόνοί Ύι απογίνεται; Η Ελλάδα θα μου αρνηθεί και μια πήχη πέτρα να θαφτώ ; 7-3-1932 (Γερμανία·) Χάρηκα που επιτέλους τελειώνει η υπόθεση του οικοπέδου. Μια περίεργη σταθερότητα — ε ν τ ε λ ώ ς αστήριχτη— νιώθω όταν συλλογούμαι πως στον έρημο αυτό βράχο μπορώ μια μέρα να ζή σω και να πεθάνω. Πολύ θα χαρώ να γίνει εκεί το μνήμα μου. {Αν πεθάνω ξαφνικά, σε παρακαλώ δείξε αυτό το γράμμα στους συγγενείς μου να με θάψουν εκεί. Μια άλλη μέρα θα σου γρά φω και το επιτύμβιο μου.) Bedford Place 4 - Russell 19 - London W.C. 1 2-7-1939 Συλλογίζομαι την Αίγινα -—το σπίτι, τον ήλιο, την μπλαβή θά λασσα— και λέω τι τέρας πρέπει να "ναι ο άνθρωπος, τι ά πληστο θηρίο η ψυχή, για ν αφήνει τέτοια ανεκτίμητα αγαθά και να περιπλανιέται μακριά, μέσα στη βροχή και την ομίχλη. Γιατί; Κανένας δεν ξέρει' μα είναι, θαρρώ, ο μόνος δρόμος για να προχωράει ο κακόμοιρος αυτός Σκούληκας της γης... Αλλιώς (να συναντηθούμε) στην Αίγινα. Βλέπω διαρκώς μπροστά μου το κωνικό σχήμα του ιερού νησιού και η καρδιά μου σκιρτάει σα μουσκάρι. 19 Place de la Madeleine chez Madame Puaux Παρίσι 27 Νοεμβρίου

1946

Σίγουρα θα κατορθώναμε να δημιουργήσουμε την toulpa που έ χουμε στο νου μας αν δεν υπήρχε ο γοητευτικός πειρασμός που διασπάει λίγο τη συγκέντρωση: το σπίτι της Αίγινας. 0 Παράδεισος. Μα είναι ανάγκη να ζήσουμε λίγο στην Κόλαση.

Η ΑίΠΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεχ. 20»)

Villa Rose, Allée des Palmiers Brd du Cap Autibes A.M. 1η Αυγούστου 1948 Ό λ η την ημέρα σήμερα κοιτούσαμε τη θάλασσα μας. κατά την Αίγινα, αυτή την ίδια θάλασα που σας δροσίζει και σας κάθε μέρα. και σας συλλογιζόμαστε με αγάπη και νοσταλγία και θα θέλαμε, όπως τόσα χρόνια κατά σειρά, να είμαστε κοντά σας για να σας ευχηθούμε να τα χιλιάσετε.... 0 Νίκος εδώ είναι ευχαριστημένος και δουλεύει με τον ίδιο αβάσταχτο οίστρο όπως και στην Ελλάδα — δηλαδή στην Αί γινα.

(Ελένη) 17-2-1951 Ομολογώ δεν έχω καμιά νοσταλγία' προχτές ήμουν στην Ε λ λ ά δ α , και τινάχτηκα με τρόμο. θύμησα την Αίγινα και μερικούς φίλους.

ονειρεύτηκα Όμως πολύ

πως πε

30-10-1951 θέλουμε να μείνουμε μακριά α π ' την πατρίδα — φ ε υ — έτσι που την κατάντησαν ! ΙΥ αυτό πολύ σας παρακαλούμε, έχετε το νου σας, αν τύχει κανένας μερακλής να πουλήσουμε το σπίτι στην Αίγινα. (Ελένη) 7-12-1951 Είμαι για το άμεσο μελλούμενο πεσιμιστής, για το μακρινό μελ λούμενο αισιόδοξος. Κι απολύτου? γαλήνιος" ξέρετε την devise που παράγγειλα να χαράξουν στον τάφο μου: «Δεν ελπίζω τί ποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λεύτερος». Τέτοιες αρχιχρονιάτικες «ευχές» δεν ταιριάζουν παρά μεταξύ ανθρώπων λεύτε ρων, γι αυτό σας τις γράφω... Σε σας ανοίγω το μυαλό μου. Και την καρδιά μου, για να σας πω πως πολύ σας αγαπώ κι ελπίζω πάντα να ξεκολλήσει η Αίγινα από την Ελλάδα και ν αράξει ένα πρωί στην Cote d' Ajur... 0 θεός μαζί σας πάντα.

ΚΕΙΜΕΝΑ-ΜΑΡΤΥΡΊΕς

ΙΙ

ΑΘΑΝΆΣΙΟς ΚΥΡΙΑΖΗς

Αίγινήτικα Ακρογιάλια Το ώράίο φεγγάρι χαίρομαι της Αίγινας το λούσο, που απάνω από τη θάλασσα τραβάει χρυσά κουπιά κι άπόφε, πόνε ακοίμητε, στο φώς τον θα σε λούσω

για να σωπάσεις ma. Kt άπόφε, πόνε ακοίμητε, θα πάω με το φεγγάρι στίς άμμουοιες τις ήσυχες, στίς αύρες που αγρυπνούν σ όσες καρδίες το ο~άκρυό τονς φυλούν μαργαριτάρι καϊ τους κανμους οειπνοϋν. θα πάω κοντά κι απόμακρα, α Ανατολή καϊ Αύση και στο στρατί, όσο γρήγορα μπορώ της ερημιάς γιατί αυτό το αίγινήτικο φεγγάρι όταν θα δυσ€ΐ όλα τα σβεϊ μεμιάς.

Σημ.: Ό Αθανάσιος eîvai καταχωρισμένα 12

Κνριαζής elvai γνωστός ποιητής, άεκαοχτω στην 'Ανθολογία τον Η. Ν . Άποστολ&ή. Η ΑίΓΙΝΑΪΑ,τχ.

-ποιήματα

τον

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

ΤΑΚΗΣ

ΒΟΥΤΕΡΗΣ

Χωρίς τίτλο, χωρίς σχόλιο

ΙΓΙΝΑ. Καλοκαίρι. Κάπου στα '49 ή '50. Πιτσιρίκοι τότε. Στο Δημοτικό. Μια Κυριακή απόγευμα. "Οπως κάθε Κυριακή από γευμα. Στο καφενείο των Καραγιάννη. Του Κώστα κα\ τον Διονύση. Για γλυκό. Με τον Γιώργη και την Αμαλία. Ύον πατέρα καϊ τη μητέρα μου. Τα τραπέζια καί οι καρέκλες δλα γεμάτα. ΙΙερισσότεροι ξένοι. Περίμεναν το βαπόρι για να φύγουν για τον Παραια. Βρήκαμε iva τραπεζάκι. Άλλα με δυο καρέκλες. Καθίσαμε ή μη τέρα μου κι εγώ. Ό πατέρας μου έφαξε για καρέκλα. Βρήκε μία. Ή παρέα είχε αφήσει τα μπαγκάζια πάνω της. Ό πατέρας μου παρα κάλεσε να την πάρει. Άφοϋ μαζέφουν τα πράγματα από πάνω της. Ό «αρχηγός» της παρέας: «Δε βλέπεις, άνθρωπε μου, ότι έχουμε τα πράγματα μας πάνω της\». Ό πατέρας μου: «Μα για να καθί σω εγώ τη θέλω». Ό «αρχηγός»: « Έ , και';». Tore, ό πατέρας μου: «Διονύση (τον Καραγιάννη), σε παρακαλώ». Καί ό Διονύσης : «Τι είναι, κυρ Γιώργη;». Ό πατέρας μου: «Το καί τό...». Και ό Διονύσης στον «αρχηγό»: «Πληρώνετε, παρακαλώ, γιατί θα χάσετε το βαπόρι; Πρέπει να φύγετε». Σαν να τους βλέπω μπροστά μου, τον «αρχηγό» καί τους άλλους. Κάτι στόματα ορθάνοιχτα. Σαν τους χάνους.

Στην Αίγινα.

ΚΕΙΜΕΝΑ

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

Καλοκαίρι

τοϋ '49 ή τον '50.

KlKH

ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΥ

Αργοσβήνει το καλοκαίρι στην Αίγινα... Κι ή ζέστα τον ήλων σνμπνκνώθη στη ρώγα τον σταφυλιον στη γλύκα τοΰ σύκου, στο χρώμα τών φιστικιών, μ" όλες τις αποχρώσεις του κόκκινου, καϊ στα μάτια σον... Τώρα πον καταλάγιασα το πλάνταγμα της είναι σαν τη θάλασσα τον Σεπτέμβρη, μετά τα μελτέμια...

ζωής,

Αργοσβήνει το καλοκαίρι στην Αΐγινα... Φυλάκιζα» τον ήλιο μέσα στις γυάλες με το γλυκό μες στο βαρέλι με την άφά^α τοΰ μούστου, πιάνομαι στα χέρια σου κι απάγκιαζα). ΈΪναι βαρύς ο χειμώνας που έρχεται...

dur vW! CBB3 0 B e ; S § e e Œ 9

* Άπα "Α „ λ την ~ ì ποιητική συλλογή

Έφβδρείές, εκδόσεις Πιτσιλά?, Αθήνα 1994, σ. 47. Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεχ. 2Ο0Ο)

ΔΗΜΗΤΡΗΣ

ΧΡΙΣΤΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Απογευματινός περίπατος

ΥΓΟΥΣΤΙΑΤΙΚΟ ΑΠΟΓΕΥΜΑ. Αφήνω το γέρικο πεύκο uà τρυ γάει τις ξανθές φωνές τ ανέμου και τις άλλε? των ανυπόμο νων τζιτζικιών, την πλακόστρωτη αυλή με TIÇ ασβεστωμένες ολόγυρα γλάστρες κι εκείνες π ' ανεβαίνουν σκαλί το σκαλί στο κα τώφλι, το μαγκανοπήγαδο με το δροσερό κορμί και χώνομαι στα φιοολύγιστα στενά δρομάκια της Κυψέλης, π ασφυκτιούν ανάμεσα στ αδηφάγα κτήματα, για ν απολαύσω όσες ομορφιές έμειναν ακόμα α νέγγιχτες στην Αίγινα. Ίο τοπίο, εκεί που φαίνεται ίδιο, έχει κιόλας αλλάξει. Αλλαγή στον κύκλο των εποχών μα και στο ίδιο απόγευμα ή στη σ τ ι γ μ ή , αφήνε ται έωλο στην παρθένα ματιά. Χώματα, εικόνες, μυρωδιές, ήχοι της γης και σιωπές τ ουρανού σμίγουν στις αισθήσεις και μ' ένα ρυάκι ασημένιο γλνκονανουρίζουν την ψυχή και την κάνουν να ονειροπολεί. Κατηφορίζω δίπλα από μισογκρεμισμένους μαντρότοιχους που δί νουν μια έλλειψη τόσο αισθητική, με τις σταχτόγκριζες πεσμένες πέ τρες, σαν τ ανοιχτό ρόδι που σκόρπισαν τα σπυριά του, τις βγαλ μένες από το ελαφρύ ασπρόχωμα, την αιγινήτικη γη, αστείρευτη πη γή πηλού των ξακουστών κανατιών. Δυο βήματα πιο κάτω η αντί θεση με τις καλοπελεκημένες πέτρες να υψώνουν επιβλητικούς τοί χους που αγκαλιάζουν όμορφες αυλές με γεράνια στο μοβ και μυριστικό γερτό γιασεμί, σπίτια που κρατούν τον αιγινητικο χαρακτήρα, άλλα στο παραδοσιακό χρώμα, με τα παράθυρα τους πνιγμένα στους ροζ καταρράχτες της βουκαμβίλιας να ρουφούν με πόθο τη θάλασ σα, όπως τα ηλιοτρόπια τον ήλιο. Που και πού συναντώ κάποιο παρατημένο χέρσο χωράφι που χρό νια έχει να οργώσει το χώμα του αλέτρι. Τ αφυδατωμένα ασπράγκαθα με τους σκουρόχρωμους κάλυκες, σημάδια απ' τα βιολετιά ανοάκια, φ ύ τ ρ ω σ α ν στον όχθο του κι έκλεισαν τα σύνορα και το ίδιο στ77 μοναξιά του. Ένα σταχτορόδινο πουλάκι που ποτέ δε βρήκε ε κεί τροφή βγάζει δυο τρεις θυμωμένους λαρυγγισμούς και περνά βια στικό. Μονάχα τ αεράκι τ απομεσήμερου, χλιαρό και ξέπνοο πια απ'' το μακρινό του σεριάνι, σταματά για λίγο, κάνοντας την ξεραμένη ΚΕΙΜΕΝΑ

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

γης, τα μαραμένα σχοβολούν όλες τις ή της αγριομέντας. χαρίζει απλόχερα σ

χορτάρια και το στεγνό αχυρένιο μίσχο να μο γλυκόπνοες μυρωδιές τον μιλίου, τ αγιοκλήματος Μ' αυτές γεμίζει τις χούφτες τον κι ύστερα τις όποιον τυχερό διαβάτη το καλησπερίσει.

Σε λίγο δροσίζει. Μια αύρα μ αρμύρα κι ευωδιά φυκιών από τη θάλασσα π απλώνεται βαθιά μπλε, σαν ζωγραφιά μικρού παιδιού, ως τις απέναντι ψηλές βουνοκορφές που περικλείουν την ενδοχώρα της ΙΙελοποννήσου. Στο βάθος τ Αγκίστρι, μια λευκή πινελιά σε πράσινο φόντο, αφημένο ν αλαργεύει στο πέλαγο, κι ας λησμόνησε να σηκώσει την άγκυρα. Στο γέρμα οι ίσκιοι μεγαλώνουν, γίνονται ακαθόριστοι, ξεφεύγουν απ τα όρια τους. Κάθε βήμα αλλάζει την εικόνα της ροής, τη ροή της εικόνας, τον πλούτο της θέας. Η Κολόνα στέκεται ολόρθη και πέρα α π ' το χρόνο, ανάμεσα σε δυο όμορφες αγκαλιΐς της ακτής, αγέρωχο έμβλημα, μοναχική φιγούρα ν αγναντεύει το πέλαγο, καρτερώντας αυτούς που έφυγαν στον καιρό της μι, τα καράβια φορτωμένα κανάτια, θ α στέκεται εκεί, λυπημένη μάνα, με τα μάτια θολά από την προσμονή, μέχρι που να γυρίσουν όλοι. 0 ήλιος, στο τέλος ma της πολύμοχθης διαδρομής τον, ακουμπά τα μάγουλα του στις βουνοκορφές κι η δύση γεμίζει ρόδα, ο ουρανός λούζεται στα χρώματα. Τ αχνογάλανα βουνά, θαμπά α π ' TIÇ ανάσες της θάλασσας, γίνονται μαβιά. Οι κορφές τους σβήνουν σαν άυλα πε ριγράμματα μέσα στις βραδινές αναλαμττές υττερκόσμιων κατόπτρων. T e νησάκια σκουραίνουν χάνοντας τη γύμνια τους κι ύστερα λιώνουν γλυκά στη λήθη των κυμάτων, στη βραδινή λύπη της μέρας που έ φυγε, αφού πρώτα πρόλαβε να μυρίσει ένα κλωνάρι ποτισμένο βασι λικό στο περβάζι του χαμηλού παράθυρου. Ψηλά, στο γαλάζιο δρό μο τ ουρανού, ένας αργοπορημένος γλάρος, λουσμένος με τη γαλήνη των αφρών, φορτωμένος τη σκέφη τον χτες, λάμνει στον άνεμο για το εσπερινό λυκόφως κι η αργή στιγμή συμπυκνώνεται, γίνεται εικό να από κρύσταλλο κι ύστερα μύρια θρύμματα πελαγίσιας βροχής, α ναμνήσεις και στοχασμοί ως εκεί που φτάνει η γκρίζα τώρα επιφά νεια της βάλασσα? κι ακόμα μακρύτερα, σε δνο αθώα παώικά μάτια. Μέρασα αθόρυβα στ όνειρο. Κοντά μου διαβαίνει μ* αέρινα ματα, λικνίζοντας όμορφα τη μέση της, εύχαρις Αιγιναία κόρη. ρά λινομέταζη γαλάζια εσθήτα κι ένα σκιάδιο πορφυρό. Στον 16

βή Φο ώμο

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ,τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

έχει το κανάτι με το δροσερό νερό. Απόστασα να της γυρέψω μια γουλιά δροσιά, μα πάλι δεν μπόρεσα. Μπήκε στο κτήμα με τους δι ψασμένους εργάτες και χάθηκε κάπου ανάμεσα στην ομίχλη και το σούρουπο, που κατέβηκε ορμητικό απ' τα βουνά. Ακούω κιόλας το θόρυβο του σκοταοιού που πέφτει απαλά σαν τις νιφάδες του χιο νιού πάνω στο χορτάρι. Οι μορφές, νικημένες απ'' τη μοίρα των φθαρτών, αφήνουν το σώμα τους στα χέρια της νύχτας. MéVei μα κριά το φωτοστέφανο των βουνών κι είναι αρκετό για να γλυκάνει όλη την πλάση. Ώρα κατανυκτικής ανάτασης, θείας γαλήνης, εγκό σμιου απολογισμού. Κάποιο χέρι αιωνιότητας χαϊδεύει τον κόσμο κι η στιγμή γίνεται παντοτινή, προαιώνια. Ία χρώματα σιγά σιγά χάνονται και τότε ψηλά, μέσα απ" τους σκούρους όγκους των βουνών, προβάλλει, λαμπερό όσο ποτέ, τ αυ γουστιάτικο φεγγάρι. Στέκεται λίγο, στεφανώνει το ναό του Ελλά^ιου Δια με τ αση μένιο στεφάνι, αφουγκράζεται τη γνωστή αρχαία του σιωπή κι ύ στερα ανηφορίζει yia να κάνει την Αίγινα απόκοσμο τοπίο και το ζευγάρι έξω απ' το εκκλησάκι τ Αϊ-Νικόλα ερωτευμένο. Οι φιστικιές έχουν μιαν αλλόκοτη όψη. Μ' απολιθωμένα κορμιά, φύλλα σ ανύποπτο ύπνο κι άδεια κλαοιά-χέρια, οέονται στη Σελή νη, πιστές στην προγονική τους θρησκεία. Νιώθω πως μπαίνω στη σιωπή τους, στο μυστικό τους κόσμο μ' ένα κρυφό ρίγος. Κάποιο τριζόνι βγαίνει για λίγο απ' την κρυψώνα του, για τα μάτια μιας φεγγαραχτβας, που ύστερα με το φως της θα φέγγει όλη τη νύχτα την καρδιά και τη φωλιά του. Ί&να μακρινό γάβγισμα για τις σκιές που περνούν στον άνεμο φέρνει τη μνήμη στα παλιά, σε πράγματα δίχως ηλικία, στο φεγγάρι και στη θάλασσα. Το φεγγάρι ξεχάστη κε στην αγκαλιά της φτιάχνοντας ασημένια στράτα στα νερά κι οι ερωτευμένοι αφέθηκαν στα ίχνη του και στη σιωπή. 0 βραδινός ο ρίζοντας μοιάζει κοντινός και απόμακρος, ακαθόριστος και οριστικός. Η νυχτερινή αύρα φέρνει μυρωδιές από την ποτισμένη γη και τα νυχτολούλουδα, μυστηριώδη θροίσματα, θέλγητρα της αυγουστιάτικης νύχτας και μια γεύση από το ανεκπλήρωτο των ονείρων. Πήρα στα χέρια μου το νόμισμα που πάνω του σκόνταψα. Στη ρ,ια πλευρά του έχει ζωγραφισμένη μια χελώνα. Κρίμα που δεν μπο ρώ να βρω την αρχαία αγορά. ΚΕΙΜΕΝΑ

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

fi .ri s ja-

lì

e% 3

Λ£,

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεχ. 2000)

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ

Γιατί τ ο ΕΚΠΑΖ είναι στην Αίγινα;

ΠΑΠΠΟΥΣ ΜΟΥ, που τη δεκαετία του '60 οδηγούσε μια BMW, μια από τις ελάχιστες μηχανές που υπήρχαν τότε στην Αίγι να, με πήγαινε συχνά βόλτες ή με έπαιρνε μαζί του στις δου λειές του στην πόλη, στο Μεσαγρό ή στην Αγία Μαρίνα. Απ' αυτές τις βόλτες θυμάμαι ορισμένα πράγματα: ίνα λαγό, κά που στο οάσος μετά την Αγια-ίΑαρίνα, που τυφλώθηκε απ" τα φώ τα και πάγωσε. Τον πλησιάσαμε, τον άγγιξα και τον περιεργάστη κα. Ίΐταν η πρώτη φορά που έβλεπα άγριο θηλαστικό εκτός από τους σκαντζόχοιρους που έρχονταν στον κήπο τις νύχτες. Ύον αφή σαμε ελεύθερο λίγο πιο κει κι εκείνος εξαφανίστηκε κατατρομαγμέ νος στους θάμνους. θυμάμαι ακόμη να προσπαθώ να εστιάσω το βλέμμα μου σ èva σημείο στην άσφαλτο κι αυτή να φεύγει με μεγάλη ταχύτητα προς τα πίσω... κι αντί να βλέπω σημεία έβλεπα γραμμές να τρέχουν. Και θυμάμαι ότι κάποια μέρα καταλήξαμε σε μια τοποθεσία, μια κοιλάδα με δέντρα, που μου φάνηκε τόσο όμορφη, που είχα την αί σθηση ότι ήταν ο παράδεισος. Αποφάσισα τότε ότι αυτή η κοιλάδα ήταν πράγματι ο παράδεισος... κι επιθυμούσα διακαώς να ξαναβρε θούμε εκεί. Αεν έτυχε όμως να ξαναπάμε ποτέ. Αεν αποφάσιζα, βλέπετε, ε γώ τα δρομολόγια ούτε και ήμουν σε θέση να προσανατολιστώ ή να καταλάβω τι διαδρομή είχαμε ακολουθήσει... Από την άλλη, η επιθυμία μου να ξαναπάμε είχε μείνει μάλλον ανείπωτη, γιατί όχι μόνο αδυνατούσα να περιγράφω το μέρος, αλλά ούτε και μπορούσα να εξηγήσω σε κάποιον άλλο τι με είχε εντυπωσιάσει τόσο πολύ. Αεν ήξερα καν, τουλάχιστον, να το ονομάσω, εφόσον δε γνώριζα το τοπωνύμιο... άρα πώς να εκφράσω στον παππού μου πού ήθελα να πάμε; Είχα, αν και ακόμη μικρός, τη συναίσθηση ότι, αν έλεγα «παππού, πάμε πάλι στον παράδεισο;», εκείνος απλώς θα γελού σε... 0 παππούς μου πήγε στο δικό του παράδεισο το '71 και την το ποθεσία αυτή, αν και έχω κατά καιρούς προσπαθήσει να υποθέσω ΚΕΙΜΕΝΑ

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

πού μπορεί να ήταν, òev έχω καταφέρει να την ξαναβρώ. Μήπως οεν υπάρχει πια ; Τώρα τι σχέση έχουν όλα αυτά ; Τι σχέση έχουν με το Κέντρο ΤΙερίθαλφης 'Αγρίων Ζ,ώων, που μεταφέρθηκε στην Αίγινα από τη Θεσσαλονίκη το 1 9 8 9 - 9 0 ; Είναι απλό... Αφού λοιπόν οεν μπορώ να ξαναβρώ τον παράοεισο που υπάρχει ή υπήρχε κάποτε στην Αίγινα, κι αυτό αποτελεί μια συνειοητή αλλά κι ασυνε&ητη επιθυμία μου, ας συμβάλω έστω να δημιουργηθεί ένας στο σπίτι μου — και τι είναι παράδεισος, αν οεν είναι το μέρος όπου οι άνθρωποι και τα ζώα συμβιώνουν αρμονικά ; Π ρ ά γ μ α τ ι , αυτό, νομίζω, ορίζει τον παράοεισο... κι α π ' αυτή την άποφη κάτι έγινε με την παλιά μου επιθυμία, αν και όχι απόλυτα. Αντικειμενικά υπήρχαν, βέβαια, κι άλλοι λόγοι να εγκατασταθεί το Κέντρο σ αυτό το νησί. Ύους απαριθμώ, για να μην κατηγορηθώ για υποκειμενισμό. ΤΙερίπου τριάντα άγρια πουλιά Οιαφόρων εώών το καλοκαίρι του 1989 βρίσκονταν στην Αβτρα, σ ένα οιαμέρισμα. Αναπόφευκτα, ήρ θε καύσωνας, κι αν έμεναν εκεί, θα πέθαιναν. Που αλλού να πάνε ε κτός από το οικογενειακό μας χτήμα, που από τότε που είχε γερά σει η γιαγιά μου είχε μείνει ακατοίκητο. Μεταφέρθηκαν λοιπόν προ σωρινά στην Αίγινα, αλλά, όπως όλοι ξέρουν, «ουοέν μονιμότερον τον προσωρινού». Ότι η Αίγινα έχει καλό κλίμα, είναι ευχάριστη κι όμορφη, βρίσκε ται γεωγραφικά στο κέντρο της χώρας, έχει τακτική συγκοινωνία με την Αθήνα και μέσω Πβραιά με τα νησιά, έχει άφθονα φάρια, όλα αυτά συνέβαλαν καθοριστικά στην οριστική του εγκατάσταση, μαζί με ένα άλλο σημαντικό γεγονός. Ύ,τυχε όλα αυτά να γίνουν σε μια επο χή που το Κέντρο στη θεσσαλονίκη, όπου υπήρχε από το "84, ήταν αμφίβολο αν θα συνέχιζε τη λειτουργία του εκεί, αφού ο ιορυτης του, ο Γιάννης Πουλόττουλο?, είχε πάει στρατό και òev είχε βρεθεί αποφα σισμένος αντικαταστάτης του. Σαν αποτέλεσμα σιγά σιγά, σε κάνα δυο χρόνια, το Κέντρο μεταφέρθηκε ολόκληρο στην Αίγινα, όπου ε γκαταστάθηκε κι ο Τιάννης όταν απολύθηκε. Σήμερα, βέβαια, στη Θεσ σαλονίκη λειτουργεί, όπως òev έπαφε ποτέ να λειτουργεί, πολύ òpaστήριο παράρτημα, που όμως υστερεί σε κατάλληλο χώρο... κάτι που στην Αίγινα, τώρα με τις νέες εγκαταστάσεις, έχει επιτέλους λυθεί. 20

Η ΑίΓΙΝΛΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 20»)

Απο νωρίς φάνηκε, βέβαια, ότι το οικογενειακό μας σπίτι εξάλλου κόντευε να πέσει απ' τους σεισμούς και βλημα παρουσίαζε στη θεμελίωση— οεν επαρκούσε για φρόντιζαν να μας προμηθεύουν οι λεβέντες 'Έλληνες γοί... κι ο κόμπος έφτασε στο χτένι όταν κατέφθασε ο βωμένος αετός. 'Ήταν ένας φιδαετός. Ύον πήραμε, τον Δεν αρκούσαν αυτά όμως. 'Έπρεπε να γυμναστεί... να ξανά τα φτερά του... πού όμως;

χτήμα —το κάποιο πρό τα ζώα που «λαθρο»-κυνηπρώτος λα θεραπεύσαμε. δυναμώσουν

ΪΙήγαμε τότε στο Αήμο Αίγινας να ζητήσουμε προσωρινά μια με γάλη αίθουσα... και βρεθήκαμε στις πύλες ενός δεύτερου εν δυνάμει παραδείσου (για την άσκηση των πουλιών), που ήταν ταυτόχρονα μια πρώην και νυν (τότε) κόλαση... Κόλαση ήταν η φυλακή μέχρι να κλείσει (κολαστήριο οε λένε ') — ποτέ δε θα ξεχάσω τις απεγνωσμένες άναρθρες κραυγές των κατα δίκων που είχα ακούσει μικρός, αλλά ούτε και τις τόσες ιστορίες που μας διηγήθηκαν αργότερα επισκέπτες, πρώην κατάδικοι. Μας περιέ γραφαν με λεπτομέρειες — πού και πώς έπεφτε ξύλο, πώς τους έ ψηναν στον ήλιο την ώρα του δήθεν περιπάτου, πού γίνονταν βα σανισμοί κι εκτελέσεις... Με εξωπραγματική ελαφρότητα, μερικοί απ"1 αυτούς μας έλεγαν: « Α , εκεί που έχετε τον αετό, εγώ ήμουν κλει σμένος έξι χρόνια... Τι ωραία που κάνατε το κελί αεροδιάδρομο ε λευθερίας...». Ε γ ώ εντυπωσιαζόμουν που είχαν τη διάθεση να έρθουν να επισκεφτούν το κελί τους. Πιο λογικό θα μου φαινόταν να μην ήθελαν ποτέ να το ξαναδούν... όμως ένα κομμάτι της ζωής μας εί ναι πάντα ένα κομμάτι της ζωής μας, φαίνεται... Διαφορετικού είδους κόλαση ήταν το κτίριο όταν το πρωτοαντικρίσαμε από μέσα, περί τα τέλη του ' 8 9 : σκουπίδια, μπάζα, ακα θαρσίες, σύριγγες ναρκομανών, καταληψίες, προφυλακτικά... μια ει κόνα απόλυτης παρακμής κι εγκατάλειψης... Ό , τ ι χρήσιμο υπήρχε είχε κλαπεί και τα υπόλοιπα τα 'χαν πάρει για καυσόξυλα. Με κίνητρο να απελευθερώσουμε τον πρώτο αετό, στρωθήκαμε α μέσως στη δουλειά: καθαρίσαμε, ξεμπαζώσαμε, βάψαμε, συντηρήσα με ό,τι μπορούσαμε... Το κτίριο έγινε σύντομα αγνώριστο... και πέ ρασε σε μια δεύτερη φάση της ιστορίας του (τρίτη ή τέταρτη, για την ακρίβεια...), που κράτησε δέκα ολόκληρα χρόνια. Πίστευα» ότι η αθωότητα κι η ευθύτητα των ζώων έδιωξαν σιγά ΚΕΙΜΕΝΑ

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

σιγά όλο αυτό το τρομερό βάρος — την κακή ενέργεια που είχαν α φήσει για μας τους υπόλοιπους εκεί όσοι βασανίστηκαν κι όσοι πέ θαναν άδικα. Αν òev την είχαν οιώξει, he θα είχε βρεθεί ποτέ λύση για την τελική αξιοποίηση τον κτιρίου — κατά κάποιο τρόπο έπρε πε πρώτα να εξαγνιστεί... πριν μεταμορφωθεί σε κάτι νέο και δημι ουργικό για το μέλλον. θυμάμαι τα πρώτα χρόνια ένιωθα ένα Μος μέσα στις φυλακές, ιôttoç τις νύχτες ήταν σχεδόν μεταφυσικός κι ανεξήγητος φόβος. Σή μερα ma αυτό το συναίσθημα έχει χαθεί οριστικά και Se νομίζω ό τι αυτό συμβαίνει επειοή απλώς συνήθισα — το κακό έχει φύγει πραγματικά. Όταν τότε γυρέψαμε επίσημη ά&εια για τη χρήση του κτιρίου, πέ σαμε στο απόλυτο κενό του γραφειοκρατικού συστήματος : όλοι τσα κωμένοι, να οιαφωνούν μεταξύ τους για τη διαχείριση και τον προ ορισμό του κτιρίου'. Αήμος Αίγινας, Υπουργείο Αικαιοσύνης, Υπουρ γείο Οικονομικών, Υπουργείο ΪΙολιτισμού, Κτηματική Εταιρεία του άημοσίου και òe θυμάμαι ποιος άλλος φορέας — κανείς 8εν ήξερε τίνος ήταν και τι έπρεπε να γίνει.,. Από φαραγορά μέχρι πανεπι στήμιο, έλεγαν, με αποτέλεσμα να μη διαφαίνεται καμιά προοπτική στον ορίζοντα. Το μόνο που μας οόθηκε τότε ήταν μια προφορική διαβεβαίωση όλων σχεοόν ότι «εντάξει, παιοιά, χρησιμοποιήστε το. Μέχρι να ξεκαθαρίσουν τα πράγματα, ποιο? να σας ενοχλήσει και γιατί;». Η πολιτεία είχε κλείσει τις φυλακές, αλλά òev είχε προβλέ ψει τίποτε περισσότερο για το χώρο, που είναι, βέβαια, ιστορικός, αφού η Αίγινα ήταν η πρώτη πρωτεύουσα και το κτίριο χτίστηκε από τον ~Καποοίστρια για ορφανοτροφείο., Το 1.992 ήταν μια χρονιά σταθμός' εντελώς απροειδοποίητα το ευρύ κοινό άρχισε να γνωρίζει για το ΕΚΠΑΖ και ο αριθμός των τραυματισμένων ζώων τετραπλασιάστηκε μέσα σε μια χρονιά. Ì1 πα νελλήνια σημασία του έργου αναγνωρίστηκε μ& το βραβείο της Ακα δημίας Αθηνών και η Αίγινα άρχισε να ακούγεται και για το Κέντρο ίίερίθαλψης εκτός από το Ναό της Αφαίας και την Ώ,αλιαχώρα, που ακόμη ρημάζει... Όμως αυτό èev έλυσε ούτε το πρόβλημα της στέ γασης ούτε, βέβαια, το οικονομικό... Το 1993 ήταν η χρονιά που εκατόν εξήντα τραυματισμένοι ή άρ ρωστοι κύκνοι κατασκήνωσαν σαν πρόσφυγες στο μικρό οικογενεια•:

Η ΑίΠΝΑΙΑ,νχ.

2 (Ίούλ.-Δεχ. 2000)

κό σπίτι, ΐΐώς χώρεσαν ακόμα δεν μπορώ να καταλάβω. Ίο κοινό, ιδίως έπειτα από μια συμβολική οιαμαρτυρία στην Πλατεία Συντάγ ματος, ευαισθητοποιήθηκε τόσο, που έστειλε τόνους γάζες, αντιση πτικά και φάρμακα, σαν να τα προόριζε για το μέτωπο του πολέ μου. Οι γάζες έφτασαν και για την επόμενη χρονιά και βαμβάκι έ χει περισσέψει ακόμη... Και πόλεμος είναι πράγματι, σήμερα πια οι μισοί Έλληνες μα ζεύουν με στοργή πέντε χιλιάδε? τραυματισμένα ζώα κάθε χρόνο και τα στέλνουν για περίθαλψη, τηλεφωνώντας ανήσυχοι για τη μετέ πειτα πορεία της υγείας τους σαν να πρόκειται για συγγενείς τους, ενώ οι άλλοι μισοί χωρίς δισταγμό τα πυροβολούν ή τα δηλητηριά ζουν... Σχιζοφρένεια μήπως; Τώρα, επιτέλους, τα πράγματα όσον αφορά τη στέγαση ξεκαθά ρισαν, έπειτα από πολλούς κόπους και βάσανα, τόσα που δε φτάνει αυτό το μικρό κείμενο να περιγράφω... Ο παράδεισο? στην Αίγινα, ο χώρος όπου ζώα κι άνθρωποι θα προσπαθούν, τουλάχιστον, να ζουν αρμονικά, όταν θα διαβάζετε αυτές τις γραμμές, θα έχει, ελπίζω, σχε δόν τελειώσει... Και η περίθαλψη άγριων ζώων από τρέλα ορισμέ νων παράξενων κι ιδιόρρυθμων έχει γίνει θεσμός του αντιφατικού πο λιτισμού μας. Μετ εμποδίων και σε ανώμαλο δρόμο, φυσικά...

ΚΕΊΜΕΝΑ

- ΜΑΡΤΥΡΊΕς

• . .

...

'wBp' ;

.' '•..:'.;

•

•'

.^•H .

••

•

«film

| >

Η -« »o

'^«•^i '

« Ss

-11

•?ΝΓ i

l'i

Μ«:

Hi ' • -1 j[Ä mlË M

Γί

'«3 κ· Ε-« ^33

il '"V

lì ' β Oft] ^^AJ

ν?

ι« VJ- · —

|i litt

—<

-v'..·

'-"Φ /

.'V-!ü Jig^Hff ' '.

> __!.-— 'Τ

' im

l a -4 fcj ' 'J

'? '•••

|1| ^ •

'·••;•'

"•Ν

' -i

1 •

*B-

1 '

ι '' ' i i ÎJB 1 Ï.1V-

-Γ-*- l'i!

' Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΓΛΙΚΟΤΡΔΗΣ*

Αίγινα: νησί ή π ρ ο ά σ τ ι ο της π ρ ω τ ε ύ ο υ σ α ς ; 0

προβληματισμός ΑΙΓΙΝΑ είναι ένα νησί από τα πλησιέστερα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά :

στην

πρωτεύουσα,

α) Η τοπογραφία της και η ενδοχώρα της, που σε άλλα σημεία παραπέμπει στο απογυμνωμένο κυκλαοίτικο τοπίο και σε άλ λα ταυτίζεται με τις δασωμένες Σποράδες β) ο κοινωνικός ιστός και η σύνθεση των κατοίκων της γ) η αγροτική παραγωγή της, με πρώτο και κύριο παραγόμενο προϊόν το φιστίκι δ) η σε σημαντικό βαθμό οικονομική της αυτάρκεια ε) τα ιδιαίτερης ιστορικής και αρχαιολογικής σημασίας μνημεία της στ) οι παραλίες της και τα βράχια ζ) οι ορεινοί οικισμοί της, τα αγροτόσπιτα... κ.ά. συγκροτούν την ειδοποιό διαφορά με τα κακοποιημένα παραθαλάσ σια προάστια της Αττικής. Απτό παράδειγμα κακοποίησης αποτελεί αυτό της Αγίας Μαρί νας. Οι απότομοι ρυθμοί ανάπτυξης της άλωσαν αυτή την περιοχή, τη μοναδικότητα του τοπίου της, γιατί δεν μπόρεσε να χαλιναγω γηθεί η εξέλιξη της, με συνέπεια η αδράνεια να οδηγήσει στην κα ταστροφή του τοπίου. Τίρωταρχικός στόχος μας λοιπόν θα πρέπει να είναι η διατήρηση και η προβολή του νησιωτικού χαρακτήρα της Αίγινας, ώστε να μην καταστραφούν τα χαρακτηριστικά εκείνα στοιχεία που συνθέτουν την ιδιαιτερότητα της σε σχέση με τα άλλα νησιά. Θα πρέπει δε η α σήμαντη απόσταση της από την πρωτεύουσα, αλλά και η δυναμική της εξέλιξης της να μη γίνουν ο κατοπινός εφιάλτης της που θα αλ λοιώσει την ταυτότητα της και θα την €^ισώσβι με τα υπόλοιπα προ άστια της Αθήνας. * 0 Γιώργο·; Κουλικούροης νικής Επιτροπής Αίγινας. ΚΕΙΜΕΝΑ

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

eiVat πολιτικός

μηχανικός

και πρόεδρος

της Λιμ€-

Απαιτείται, συνεπώς, ποιοτική ανάπτυξη με σεβασμό και αγάπη για τον τόπο μας, για το φυσικό και ιστορικό περιβάλλον του που μας κληροοοτήθηκε, αν θέλουμε η Αίγινα να οιατηρήσει την πολλα πλότητα και ιδιαιτερότητα της. Το έναυσμα Ύη συγκρότηση τον σκεπτικού ανάλυσης που ακολουθεί οίνουν οι παρακάτω σημαντικές παράμετροι: 5 α) η ανάμνηση της Αίγινας τον 60-*70, τότε που οι μακρινές από το λιμάνι περιοχές εξυπηρετούνταν ακόμα με μικρά μεταφορι κά πλοιάρια, οι he πλησιέστ€ρες στην πόλη με ιππήλατα β) η μεσολάβηση της θαλάσσιας αύρας για τον επισκέπτη της γ) η οεοομένη χωρητικότητα της σε κτίσματα, σε οχήματα και η επιταγή ελέγχου της οικιστικής της ανάπτυξης δ) οι σύγχρονες ανάγκες εξυπηρέτησης των κατοίκων και των επι σκεπτών του νησιού μας, που θα διασφαλιστούν πρωταρχικά: — από την πασιφανή αναγκαιότητα ανασυγκρότησης του λιμα νιού Αεοντίον στην άμεση εκτέλεση τον έργου αυτού στηρί ζεται η ορθολογική ανάπτυξη του τόπου μας — απο την προστασία τον εκτεθειμένου στονς δυτικούς ανέμους λιμανιού της Αίγινας, με τοξοεώή κυματοθραύστη από φυ σικούς ογκόλιθους {μελέτη τον Αιμενικού Ύαμ,είου που ξεκί νησε το 1984 yea να καταλήξει το Μάρτιο τον 1999 να πά ρει προέγκριση), έργο πνοής για τη ζωτικότητα της πόλης ε) η χωροθέτηση μαρίνας σε θέση με ικανοποιητικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά για την εξυπηρέτηση σκαφών αναψυχής στ) ο λειτουργικός εξορθολογισμός του λιμανιού της Αίγινας και η παράλληλη αισθητική αναβάθμιση του, με διασαφήνιση των χρήσεων του ζ) η επέκταση πεζοορόμον - ποδηλατοδρόμου προς το Φάρο η) η έλλειψη χώρων στάθμευσης θ) το αίτημα για οραστική μείωση της όχλησης από τα οχήματα μέσα στην πόλη ι) η απόοοση του παραοοσιακού-ιστορικού αστικού ιστού της στους πεζούς, συνέπεια τον έργου των πλακοστρώσεων 26

Η Air INAIA, τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

ta) η διαφαινόμενη έλλειψη -πρόβλεψης, χάραξης -περιφερειακού δρόμου φ) η επιθυμητή αττό όλους αναβάθμιση του τουριστικού ρόλου της ιγ) η ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς — των αρχαιοτήτων της Κολόνα? — του αρχαίου λιμανιού της Αίγινας — των τάφων των Σιαλαμινομάχων — του μουσείου Χρ. Καπράλου — της οικίας του Νίκου Καζαντζάκη — του νέου Διαχρονικού Μουσ€ΐου, που θα στεγαστεί στο Καποοιστριακό Ορφανοτροφείο. Η σύνθεση Οι παραπάνω ιδιαιτερότητες οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα πρέ πει όλα αυτά να συντεθούν και να αντιμετωπιστούν σαν ένα στρα τηγικό πρόγραμμα ανάπτυξης της ευρύτερης περιοχής του παλιού Δή μου Αίγινας που θα αναδεικνύει την πολιτιστική μας παράδοση, θα βελτιώνει δραστικά την ποιότητα ζωής των κατοίκων της και των μεταβλητών του περιβάλλοντος, αλλά και που θα βοηθήσει ταυτό χρονα στην ανασυγκρότηση μεγάλου μέρους του νησιού μας με πα ράλληλη ώθηση της οικονομικής ευρωστίας του, την ποιοτική ανα βάθμιση του τουριστικού, εμπορικού και κοινωνικού της ρόλου, πά ντοτε σε συνδυασμό με τους βασικούς άξονες ανάπτυξης ολόκληρου του νησιού, όπως αυτοί έχουν καταγραφεί μέχρι τώρα.

Η πρόταση Ο προτεινόμενος βασικός άξονας σύνθεσης του προγράμματος ανάπτυ ξης της ευρύτερης περιοχής του Δήμου Αίγινας στηρίζεται στη συ γκοινωνία-επικοινωνία με παράκτιες γραμμές, εξυπηρετούμενες από τα χύπλοα πλοιάρια. Η διαδρομή από τη σκάλα Καραπάνον ως τους τά φους των Σ,αλαμινομάχων θα μπορούσε κατά τη θερινή περίοδο να ε ξελιχθεί σε ένα θαυμάσιο παράκτιο περίπλου, με ταχύπλοα σκάφη ναυ πηγημένα για να εξυπηρετήσουν μεν σύγχρονες ανάγκες, βασισμένα ό μως στα σκαριά των παλαιών, με διαμορφωμένους και ορθά επιλεγ μένους χώρους προσέγγισης-υποδοχής των πλοιαρίων αυτών στην αΚΕΙΜΕΝΑ

- ΜΑΡΤΥΡΊΕς

κτή, με σκοπό την εξυπηρέτηση των αρχαιοτήτων, των νεότερων μνη μείων μας, των ξενοδοχείων, των χώρων κολύμβησης λουομενων, των χώρων αναψυχής και των προσφερόμενων υπηρεσιών στην πόλη. Η πρόταση αυτή. σε συνουασμό με τις προτεραιότητες παν έχουν αξιολογηθεί από τη Αιμενική Επιτροπή στα πλαίσια των αρμοδιο τήτων της (της προστασίας τον λιμανιού της Αίγινας, της κατα σκευής τον λιμανιού στο Αεόντι για την εξυπηρέτηση της εμπορικής και όχι μόνο κίνησης), επιτυγχάνει τα παρακάτω αποτελέσματα :

Τα

αποτελέσματα

1. Μετά από πολλά χρόνια αποκτά η Αίγινα ασφαλές λιμάνι που θα μπορεί να εξυπηρετήσει όλα τα πλοία της γραμμής νέας τε χνολογίας, τα ταχύπλοα, τα τουριστικά, και αποσνμφορείται έ τσι το παραοοσιακά λιμάνι της με την προοπτική να τονιστεί περισσότερο ο χαρακτήρας του και να μεταφερθούν αρκετές λει τουργίες του στο Αεόντι. 2. αίνεται ζωή σε έναν κυματοθραύστη από φυσικούς ογκόλιθους με την πιθανή λειτουργία πλωτού ναυτικού μουσείου, εγκατάσταση θερινού περιπτέρου, οημιουργία χώρου για φόρεμα κτλ. 3 . Οργανώνεται με τον καλύτερο τρόπο η νποοοχή των επισκεπτών του νησιού μας. 4 . Επεκτείνεται ο περίπατος της πόλης προς το Φάρο, με παράλ ληλη εκμετάλλευση της ακτής για τους λουομένους και με χρή ση υλικών κατασκευής φιλικών προς το περιβάλλον (ξύλο, πέ τρα, βράχοι κτλ.}. 5 . Εξυπηρετείται κατά πολύ η επικοινωνία, η ύορευση, η μεταφορά πρώτων υλών κτλ. από τον Πειραιά αττο τη οημιουργία του νέ ον λιμανιού του Αεοντίου. 6. Μειώνεται η οιαμπερής οιέλευση τον οικιστικού ιστού της πόλης από τα τροχοφόρα. 7. Αποτρέπεται η συνεχής ανάπτυξη του αριθμού των Ι .Χ. τόσο των μόνιμων κατοίκων όσο και των παραθεριστών. 8. άημιονργείται μαρίνα για την κάλυφη πάγιων αναγκών της του ριστικής κίνησης. 9. Αημιουργούνται οργανωμένοι χώροι στάθμευσης έξω από την πό28

Η ΑίΠΝΑΙΑ.τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

λη, από όπου ο πολίτης θα μπορεί να εξυπηρετείται με τα τα χύπλοα πλοιάρια y και έτσι αποσυμφορείται σταδιακά η πόλη α πό οχήματα, με άμεσο στόχο την απόδοση της στον πεζό. 10. Το λιμενικό Ταμείο συμμετέχει ενεργά στην ανάπτυξη του νη σιού και προωθεί τον πολιτισμό συνδέοντας και αξιοποιώντας τους χώρους αυτούς με άλλους χώρους κοινωνικού και τουριστι κού ενδιαφέροντος. 11. Δημιουργείται νέα κυκλοφοριακή αντίληψη, που επιτρέπει την α ναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων και καθιστά ελ κυστικότερη την πόλη για τους επισκέπτες και κατοίκους της, χρησιμοποιώντας για TIÇ περιοχές αυτές ως μέσο συγκοινωνίας το πλοιάριο και παράλληλα το ποδήλατο, συμβάλλοντας στην απεξάρτηση από το Ι.Χ. σε πολλές καθημερινές μετακινήσεις. Οι προϋποθέσεις Είναι φανερό ότι η βιωσιμότητα ενός τέτοιου θαλάσσιου δικτύου συ γκοινωνίας, η προτεινόμενη εποχιακή του λειτουργία αποτελούν α ντικείμενο ειδικής μελέτης εφικτότητας. σκοπιμότητας και επιπτώσε ων, θ α πρέπει να εξεταστούν πιθανές διαδρομές και η συχνότητα των δρομολογίων, η τιμολογιακή πολιτική, που θα περιλαμβάνει δια φορετικά κόμιστρα για τις συχνές μετακινήσεις των μόνιμων κατοί κων και άλλα για τους τουρίστες. Επίσης θα πρέπει να διαμορφω θούν οι χώροι μετεπιβίβασης, καθένας με ιδιαίτερο χαρακτήρα. Όλα τα απαιτούμενα έργα για την ολοκλήρωση αυτής της πρό τασης Θα χρειαστούν χρόνο, όμως μπορούν να αποδίδονται σε χρή ση κατά στάδια και κατά σειρά προτεραιότητας, με την κρινόμενη εκάστοτε χρονική αναγκαιότητα τους. Ύέλος, εφόσον το σχέδιο αυτό προχωρήσει, μελλοντικά μπορούν να εξεταστούν και προεκτάσεις του κατά μήκος της ακτής. Απαιτείται λοιπόν πολιτική βούληση για την ανατροπή του υφι στάμενου τοπίου, χάραξη των αξόνων και κατευθύνσεων ανάπτυξης που επιθυμούμε για το νησί μας, αγαστή συνεργασία όλων των φο ρέων με κοινή αντίληψη της ανάπτυξης, ανάθεση των μελετών αυ τών σε διακεκριμένα γραφεία που να εξασφαλίζουν την ποιότητα τον αποτελέσματος. ΚΕΙΜΕΝΑ

- ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

ΜΕΛΙΤΑΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ*

Η Π α λ ι α χ ώ ρ α της Α ί γ ι ν α ς

ΤΟ ΛΡΟΜΟ ΠΟΪ ΟΛΗΓΕΙ από τη Σουβάλα στο μοναστήρι του Α γίου Νεκταρίου στην Αίγινα, βρίσκεται η Παλιαχώρα, αυτή η με σαιωνική πολιτεία του Σαρωνικού με τη χιλιόχρονη ιστορία. Χτι σμένη επάνω σε έναν από τη φύση του oyupó λόφο, εξακολουθεί με τις εκκλησίες της, τα ερείπια των σπιτιών και του κάστρου να εντυπωσιάζει τον επισκέπτη και φαίνεται σαν να τον προσκαλεί να παρακολουθήσει κι αυτός, βήμα προς βήμα, τα γεγονότα που συνδέθηκαν με την ίδια την πό λη και τους ανθρώπους της. Δυστυχώς δεν έχουν γραφτεί ακόμη ειδικές επιστημονικές μελέτες που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην καλύτερη γνώση του χώρου αυτού. Εκτός από λίγες αναφορές, γενικής φύσεως, σε αρχαιολογικούς οδηγούς, μοναδικό ^οτβτ^ για την ιστορία, και τα μνη μεία της Παλιαχώρας εξακολουθεί να παραμένει το βιβλίο του Ν. Κ. Μουτσόπουλου, Η Παλιαχώρα της Λιγίνης. Ιστορική και μορφολογική εξέτζσις των μνημείων, Αθήνα 1962. Η μελέτη αυτή είχε συγκεντρώσει όλα τα μέχρι τότε γνωστά ιστορικά δεδομένα που αφορούσαν την περιοχή αυ τή, θ α πρέπει όμως να επισημανθεί ότι η επιστημονική προσέγγιση του κάστρου, της πόλης και των μνημείων σε πολλά σημεία ήταν απλώς α ναγνωριστική, αφού δεν είχε προηγηθεί κάποια πιο συστηματική, ανα σκαφική κυρίως, έρευνα.

Ιστορία Ιστορικοί και αρχαιολόγοι του πρώτου μισού του 20ού αιώνα που είχαν ασχοληθεί με την ιστορία και τα μνημεία της Αίγινας κατά την περίοΒο * Η Μελίτα Εμμανουήλ είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του EM Π.

Μέλιτος Εμμανουήλ

της αρχαιότητας είχαν διατυπώσει την άποψη ότι στη θέση της Παλιαχώράς υπήρχε άλλοτε η αρχαία Οίη ή Οία, όπου οι Αιγινήτες λάτρευαν τα ξόανα της Δήμητρας και της Περσεφόνης, που είχαν αρπαγεί από την Επίδαυρο. Στο συμπέρασμα αυτό τους οδήγησε το πλήθος των αρχαίων επιγραφών που είχαν βρεθεί, άλλοτε εντειχισμένες σε μνημεία και άλλοτε κατάσπαρτες σε όλο το χώρο. Ακόμη, γύρω από τις εκκλησίες, όπως, π.χ., στο προαύλιο της εκκλησίας του Σταυρού, στο πηγάδι του Αγίου Αθανασίου, μέσα και γόρω από το ναό της Επισκοπής, στο προαύλιο της Αγίας Κυριακής και σε άλλους ναούς, αλλά και σε ερείπια οικιών, υπήρ χε και ένας σεβαστός αριθμός αρχαίων αρχιτεκτονικών μελών, δωρικών, ιωνικών και κορινθιακών κιονόκρανων, τμήματα θριγκών, αλλά και ανά γλυφα επιτύμβιων στηλών, τα οποία μαρτυρούσαν τη συνεχή ύπαρξη λα τρείας όχι μόνο της Δήμητρας και της Περσεφόνης, αλλά και πολλών άλ λων θεοτήτων του ελληνικού πανθέου, τόσο κατά την κλασική αρχαιότη τα, όσο και κατά τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια. Παρ 5 όλο που μεγάλο μέ ρος όλων αυτών των επιγραφών και των αρχιτεκτονικών μελών έχει με ταφερθεί αλλού, ο επισκέπτης μπορεί ακόμη να δει οφχε-ΐά από αυτά τα κομμάτια της αρχαιότητας σε ορισμένα μνημεία, όπως, π.χ., στον Αγιο Γεώργιο τον Καθολικό ή στο προαύλιο της Επισκοπής, και να οδηγηθεί στην ίδια διαπίστωση. Την αρχαία λατρεία θα πρέπει να διαδέχτηκε αμέσως μετά η χριστια νική, όπως συνηθιζόταν, άλλωστε, διότι ανάμεσα στα αρχαία κομμάτια υ πήρχαν και πλήθος παλαιοχριστιανικών αρχιτεκτονικών μελών. Έτσι, θε ωρείται σχεδόν βέβαιο ότι στον τόπο αυτό της αρχαίας λατρείας ιδρύθη καν κατά τον δο και 6ο αιώνα μ.Χ. χριστιανικά μνημεία, για την ανοι κοδόμηση των οτζοίων χρησιμοποιήθηκε το πλήθος του αρχαίου υλικού, το οποίο συμπληρώθηκε με νέα αρχιτεκτονικά μέλη. Όλες αυτές οι παρατη ρήσεις δημιούργησαν έτσι την πεποίθηση ότι η Παλιαχώρα είχε κατοικη θεί και πριν από τη μετοίκηση εκεί των κατοίκων της αρχαίας πρωτεύ ουσας της Αίγινας. Τη μεταφορά της πρωτεύουσας στο λόφο της Παλιαχώρας παλαιότε ροι μελετητές τοποθετούσαν στον 9ο αιώνα, βασισμένοι στη μαρτυρία ε νός θρηνητικού ποιήματος που αναφέρεται στην καταστροφή της περιοχής του Αιγουριού και της Αττικής από επιδρομή Σαρακηνών πειρατών. Ο Δ. 32

Η ΑίΓΙΝΑίΑ,τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Η Παλιαχώρα της Αίγινας

Καμπούρογλου (Άπαντα τα έργα, Α. Η αλωσις των Αθηνών υπό των Σαρακψών, Αθήνα 1934), που μελέτησε το κείμενο αυτό, απέδειξε ότι η επιδρομή των πειρατών που μνημονεύεται εκεί αναφέρεται όντως στον 9ο αιώνα, δε γίνεται όμως ιδιαίτερη μνεία για την καταστροφή της Αίγινας. Είναι γεγονός ότι τα στοιχεία που προκύπτουν από το ποίημα δεν είναι ούτε τόσο σαφή ούτε τόσο ισχυρά, ώστε να στηρίξουν την άποψη ότι κα τά την εποχή αυτή, και μάλιστα μετά από τη συγκεκριμένη επίθεση, κα ταστράφηκε η αρχαία Αίγινα και ότι οι κάτοικοι αμέσως εγκαταστάθη καν στο λόφο της Παλιαχώρας. Μπορούμε όμως να υποθέσουμε ότι κα τά τον 9ο και ιδίως κατά το 10ο αιώνα συνεχείς πειρατικές επιδρομές, και ίσως κάποια από αυτές ιδιαίτερα καταστροφική για την πόλη, ανά γκασαν τους Αιγινήτες να καταφύγουν στον ήδη κατοικημένο και οχυρό εκ φύσεως λόφο της Παλιαχώρας. Εκεί, επάνω στα βράχια, έχτισαν σπί τια και εκκλησίες, άνοιξαν δρόμους και αργότερα στην κορυφή του λόφου έχτισαν το -κάστρο τους. Έτσι δημιουργήθηκε η χιλιετής σχεδόν ιστορία της πόλης. Ως όνομα της νέας πρωτεύουσας οι κάτοικοι έδωσαν το αρ χαίο όνομα Αίγινα, το οποίο στη διάλεκτο τους φαίνεται ότι έγινε Αίγενα. Από το 14ο αιώνα μάλιστα βρίσκεται σε βενετικά έγγραφα γραμμένο με διάφορους τρόπους, όπως Egne, Eguena, Eghenae, Engia, Legena, Leguena, Ligenae και Ligena. Από τον 9o μέχρι το 1:2ο αιώνα είναι ελάχιστες οι ιστορικές μαρτυρίες σχετικά με την τύχη της Αίγινας. Είναι όμως γνωστό ότι και το νησί αυτό μαστιζόταν από την πειρατεία. Ειδικότερα κατά τις επιδρομές των Σαρακηνών πειρατών πολλοί Αιγινήτες θανατώθηκαν ή πωλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολή. Από τις επιστολές του περίφημου μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη (1182-1204), συμπεραίνουμε ότι η Αίγινα κα τά το 12ο αιώνα είχε γίνει πλέον καταφύγιο των πειρατών. Οι περισσό τεροι των κατοίκων της είχαν εκπατριστεί για να διασωθούν, οι υπόλοι ποι όμως αναγκάστηκαν να συνυπάρξουν με τους πειρατές, από τους ο ποίους διδάχτηκαν τις μεθόδους τους. Την εποχή αυτή επίσης φαίνεται ό τι εμπόδιζαν και τον αντιπρόσωπο του μητροπολίτη Αθηνών να εισπράξει τα χρήματα που προορίζονταν για την εκκλησία. Μετά την Λ' Σταυροφορία, το 1204, η Αίγινα, όπως και άλλα λιμά νια του βυζαντινού κράτους, δόθηκε στους Βενετούς. Παρ' όλα αυτά, φαίΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

λίελίτας Εμμανουήλ

νεται ότι από το 1204 μέχρι το 1317 το νησί ανήκε διαδοχικά σε συγ γενείς της οικογένειας των δουκών της Αθήνας και στους Λατίνους κυ βερνήτες της Καρύστου. Το 1317 η Μαρούλα, κόρη του «αυθέντη» της Καρύστου και της Αίγινας ΛΙπονιφάτσιο ντα Βερόνα, παντρεύτηκε τον Αλφόνσο Φαδρίγο από την Αραγόνα. κατεπάνω του δουκάτου των Αθηνών και -ροεύρο της Καταλανικής Εταιρείας, θ α πρέπει εδώ να σημειωθεί ό τι η Καταλανική Εταιρεία ήταν μία ομάδα Ισπανών μισθοφόρων που εί χε προσλάβει ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος ο Β' για να αντιμε τωπίσει τους- Τούρκους στην Ανατολή. Το 1304 οι Καταλανοί πέτυχαν να καταλάβουν ορισμένα εδάφη από τους Τούρκους, αλλά από την επόμε νη χρονιά και, ιδιαίτερα, μετά τη δολοφονία του αρχηγού τους στράφηκαν με επιθέσεις και καταστροφές εναντίον των Βυζαντινών. Έτσι και ο Αλφόνσο Φαδρίγο, που πήρε την Αίγινα ως προίκα από τη σύζυγο του. δεν έμεινε ικανοποιημένος μόνο από τις κτήσεις του (εκτός από την Αί γινα είχε πάρει πολλά κάστρα και πύργους στην Αττική και τη Λοκρίδα, καθώς και φέουδα στα Σάλωνα, το Ζητούνι, τη Σαλαμίνα και την Κά ρυστο), αλλά επιδόθηκε σε πειρατείες και σε λεηλασίες. Στις ενέργειες του αυτές συνεργάστηκε μάλιστα και με Τούρκους τους οποίους είχε φέρει α πό τη Λυδία και την Ιωνία. Ο πάπας, όταν τζΑτ^ο^ορτβ-ςΑε τα γεγονότα, εξοργίστηκε μαζί του και παρακίνησε τους Βενετούς να του επιτεθούν. Πράγματι οι Βενετοί τον κα τατρόπωσαν και τον ανάγκασαν να εκδιώξει όλα τα πειρατικά τουρκικά πλοία και να αφοπλίσει τις γαλέρες του. Εν τω μεταξύ όμως οι Τούρκοι είχαν διαπιστώσει την αδυναμία για άμυνα στον ελλαδικό γώρο και άρχι σαν πια και οι ίδιοι πειρατικές επιδρομές. Έτσι, από το 1328 μέχρι το 1330 τέσσερις φορές έχαμαν επιδρομές και ερήμωσαν την Εύβοια και την Αττική. Το 1331 περίπου 25.000 χριστιανοί. Έλληνες και Λατίνοι, αιχ μαλωτίστηκαν και πωλήθηκαν ως δούλοι στα κέντρα πώλησης σκλάβων της Ασίας και της Αιγύπτου. Το Μάιο και τον Ιούνιο του 1332, περίπου 380 πλοία με 40.000 Τούρκους πειρατές κατέστρεψαν τα νησιά των Κυ κλάδων. Τέτοια ήταν η κατάσταση που και ο ίδιος ο Αλφόνσο Φαδρίγο α ναγκάστηκε να συμμαχήσει πια με τους Βενετούς για την κοινή άμυνα. Μετά το θάνατο του η Αίγινα περιήλθε στα χέρια των κληρονόμων του. δηλαδή του γιου του Πέτρου του Α', του αδελφού του Ιωάννη, του άλλου 34

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ.τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Η Παλιαχώρα της Αίγινας

αδελφού Ιάκωβου και του ανιψιού του. Τέλος, το 1394 μία μακρινή από γονος του Αλφόνσο Φαόρίγο παντρεύτηκε τον Αντονέλλο Λ' Καοπένα. γιο του Αλιότο Α', του Λατίνου δυνάστη του Ναυπλίου, και έτσι η Αίγινα. που δόθηκε πάλι ως προίκα, άλλαξε χέρια και περιήλθε στην οικογένεια Καοπένα. Από την -ζρίοοο της δυναστείας TOJV Καοπένα, που είχε διάρκεια από το 1394 μέχρι το 1451, αξίζει να αναφερθεί ότι το 1425 ο Αλιότο Β', γιος του Αντονέλλο, ζήτησε την προστασία της Βενετίας για να διασφα λιστεί από τον κίνδυνο των τουρκικών επιδρομών. Οι Βενετοί δέχτηκαν να βοηθήσουν θέτοντας δύο όρους. Σύμφωνα με τον πρώτο, η Αίγινα στο εξής θα έπρεπε να προμηθεύει με σιτάρι τις κτήσεις τους στην Ελλάδα, γεγονός που αποδεικνύει ότι το νησί την εποχή αυτή ήταν εύπορο. Σύμ φωνα όμως με το δεύτερο όρο. εάν πέθαινε ο τελευταίος Καοπένα χωρίς να αφήσει απογόνους, το νησί θα γινόταν βενετική κτήση. Έτσι. όταν το 1451 ο Αντονέλλο Καοπένα πέθανε χωρίς να έχει αποκτήσει παιδιά, η Αίγινα περιήλθε στην κυριαρχία της Βενετίας. Η Βενετοκρατία διήρκεσε στην Αίγινα από το 1451 μέχρι το 1540. Πρώτος διοικητής ήταν ο Αουίτζι ντι Νικολό Μοροζίνι, ο ο-οίος όμως ή ταν εξαρτώμενος από τη βενετική διοίκηση του Ναυπλίου. Οι Βενετοί δυ νάστες της Αίγινας ήταν καταπιεστικοί αλλά και αδιάφοροι, συγχρόνως, για την τύχη του νησιού. Οι κάτοικοι της Παλιαχώρας σταδιακά περιέ πεσαν σε άθλια κατάσταση. Πολλές φορές διαμαρτυρήθηκαν στην ίδια τη Βενετία για την απροθυμία των διοικητών να μεταβούν στο νησί, αλλά και για την καταπιεστική συμπεριφορά των τελευταίων. Το 1462 κατόρ θωσαν να οχυρώσουν το κάστρο της χορυγης του λόφου με χρήματα που έλαβαν από τους Βενετούς. Είναι ενδιαφέρον ότι ως αντάλλαγμα τους έ δωσαν την κάρα του Αγίου Γεωργίου, που φυλασσόταν στο ναό της Πα ναγίας της Φορίτισσας (του Φόρου, από το λατινικό forum, που σημαίνει αγορά), ο οποίος στη συνέχεια μετονομάστηκε σε Αγιο Γεώργιο τον Κα θολικό. Φαίνεται ότι μέσα στο 14ο αιώνα ένας από τους δυνάστες της Αί γινας πήρε την κάρα του αγίου από το κάστρο της Λιβαδειάς, που για έ να διάστημα ήταν επίσης κτήση των Καταλανών, και την έφερε στο νη σί, αφού ήταν άλλωστε γνωστή η μεγάλη λατρεία που έτρεφαν οι Καταλανοί γι' αυτό τον άγιο. Θα πρέπει, τέλος, να προστεθεί ότι σήμερα η κάΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Μελετάς Εμμανουήλ

ρα του Αγίου Γεωργίου βρίσκεται στην εκκλησία του San Giorgio Maggiore της Βενετίας. Η πρώτη επίθεση των Τούρκων εναντίον της Παλιαχώρας έγινε το 1502 υπό το ναύαρχο Κεμάλ-Ρεΐς. Ήταν τα αντίποινα των Τούρκων για την εκπόρθηση των Μεγάρων από τους Βενετούς, που ήταν τουρκική κτήση. Τότε η πόλη λεηλατήθηκε και 2.000 κάτοικοι της αιχμαλωτί στηκαν. Η μεγάλη καταστροφή όμως ήρθε το 1537, όταν ο σουλτάνος των Τούρκων Σουλεϊμάν Β' ο Μεγαλοπρεπής, για να εκδικηθεί τους Βε νετούς που είχαν κηρύξει ιερό πόλεμο κατά του Ισλάμ, έστειλε το στόλο του υπό τις διαταγές του φοβερού πειρατή Χαφεδίν Μπαρμπαρόσσα να καταστρέψει τις βάσεις των Βενετών στην Ελλάδα. Ο Μπαρμπαρόσσα, που σύμφωνα με την παράδοση ήταν γιος χριστιανού από τη Μυτιλήνη και είχε εξισλαμιστεί οικειοθελώς, υπήρξε ένας από τους πολλούς πειρα τές που κατά το 16ο αιώνα λυμαίνονταν τα ελληνικά νησιά με τις φοβε ρές επιδρομές τους. Εξαιρετικά φιλόδοξος και πονηρός όπως ήταν, κατά φερε γρήγορα να κερδίσει την εύνοια του σουλτάνου. Συγκεκριμένα, μετά από σειρά άτιμων και προδοτικών πράξεων κυριάρχησε στο Αλγέρι και στην Τύνιδα, δύο περιοχές που πρόσφερε στη συνέχεια στους Τούρκους. Ο σουλτάνος τον αναγνώρισε ως το σπουδαιότερο στυλοβάτη της ναυτικής δύναμης της τουρκικής αυτοκρατορίας και το 1533 τού απένειμε τον τίτ λο του «καπουδάν πασά» (αρχιναυάρχου) και τον ονόμασε «κυρίαρχο των θαλασσών». Το 1537 λοιπόν ο Μπαρμπαρόσσα, αφού επιτέθηκε και λεη λάτησε τα νησιά του Ιονίου, την Πάργα και τα Κύθηρα, στράφηκε και εναντίον της Παλιαχώρας στην Αίγινα. Η πολιορκία αυτή τη φορά διήρκεσε τέσσερις ημέρες. Οι σφαγές και οι λεηλασίες που ειχακολούθησαν δεν είναι δυνατόν να περιγραφούν. Οι Τούρκοι κατέστρεψαν τα πάντα, ξεθεμελίωσαν τα σπίτια και κατέσφαξαν τους κατοίκους. Ο Βενετός διοικητής του νησιού Φραγκίσκος Σοριάν πα ραδόθηκε στα χέρια των κατακτητών. Μετά από αυτή την καταστροφή αιχμαλωτίστηκαν και 6.000 γ,^ναικόπαιδα. Η τύχη των αιχμαλώτων ή ταν τότε φοβερή. Όπως είναι γνωστό από ιστορικές πηγές της εποχής, οι πειρατές έδεναν με σκοινιά τους αιχμαλώτους τους και τους έσερναλ) σαν τα πρόβατα στα πλοία., με τα οποία τους μετέφεραν στα σκλαβοπάζαρα της Κωνσταντινούπολης και άλλων πόλεων της Ανατολής. Αρκετοί ;Β8

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Η Παλιαχώρα της Αίγινας

πέθαιναν στα καράβια κατά τη διάρκεια της μεταφοράς τους και όσοι ε πιζούσαν πωλούνταν σε τιμή ανάλογη με την ηλικία και τη φυσική τους κατάσταση. Αξιολύπητη ήταν η ζωή των γυναικών, που κατέληγαν στα σπίτια ή στα χαρέμια των μουσουλμάνων. Όμως και των αντρών ήταν τραγική. Αν ήταν τυχεροί, χρησιμοποιούνταν για βαριές αγροτικές δου λειές, όπου συχνά αντικαθιστούσαν και τα ζώα στα άροτρα, ειδάλλως κα τέληγαν στις γαλέρες, ως κωπηλάτες. Μισόγυμνοι, αλυσοδεμένοι και νη στικοί κωπηλατούσαν συνεχώς, με την κάψα του ήλιου ή με τον άγριο βοριά και τη βροχή. Αυτούς που σταματούσαν κάποια στιγμή να κωπη λατούν τους χτυπούσαν άγρια με βρεγμένο μαστίγιο. Από τους πόνους και την ταλαιπωρία δεν αισθάνονταν πια ούτε τα ζωύφια που τρέφονταν από το αίμα τους... Αυτή θα πρέπει να ήταν και η τύχη των κατοίκων της Παλιαχώρας. Τόσο ολοκληρωτική ήταν μάλιστα η καταστροφή της ίδιας της πόλης, ώστε, όταν την επισκέφτηκε τον επόμενο χρόνο ο Γάλλος βα ρόνος Blancard, δε βρήκε ούτε μία ψυχή ζωντανή. Το 1540 η Βενετική Δημοκρατία αναγκάστηκε να παραδώσει το νησί στο σουλτάνο. Από την εποχή αυτή και έπειτα άρχισε η προσέλευση ελ ληνικών πληθυσμών από διάφορα μέρη της Ελλάδας, καθώς και Αλβα νών αποίκων στο δυτικό κυρίως τμήμα της Αίγινας, αλλά και η επανί δρυση της Παλιαχώρας από τους νέους κατοίκους της. Όμως, μετά από μία προσωρινή ηρεμία, επανεμφανίστηκαν οι πειρατικές επιδρομές με με γαλύτερη ένταση, τόσο, που τα θαλάσσια ταξίδια θεωρούνταν πλέον σί γουρη αυτοκτονία. Κατά τα μέσα του 17ου αιώνα φαίνεται ότι και οι ί διοι οι κάτοικοι της Παλιαχώρας ασχολούνταν δραστήρια με την πειρα τεία, αφού πυρπολούσαν τα εμπορικά βενετικά πλοία και άρπαζαν τα με ταφερόμενα αγαθά. Η σύγκλητος της Βενετίας έστειλε τότε το ναύαρχο Φραγκίσκο Μοροζίνη με την εντολή να απαλλάξει τις ελληνικές θάλασ σες από τους πειρατές. Πράγματι, το 1654, ο Μοροζίνης αποβιβάστηκε στην Παλιαχώρα, προξένησε πολλές ζημιές στο φρούριο και άφησε τα στρατεύματα του επί οκτώ ημέρες να λεηλατήσουν την πόλη. Όταν απο χώρησε, πήρε μαζί του 3 0 0 ή 600 Αιγινήτες, που ήταν όμως Αλβανοί, και έριξε 40 Τούρκους στα κάτεργα. Μετά από τριάντα σχεδόν χρόνια, το 1687, ο ίδιος ο Μοροζίνης κατέλαβε την Αίγινα, η οποία έτσι πέρασε μία δεύτερη περίοδο Βενετοκρατίας, που διήρκεσε μέχρι το 1715. θ α πρέπει ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

Τ ΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Μελίτας Εμμανουήλ

να σημειωθεί εδώ ότι μετά την πολιορκία της Αθήνας από τους Βενετούς ένα χρόνο αργότερα, το 1688, και λόγω του λιμού που ενέσκηψε εκεί πολλοί Αθηναίοι κατέφυγαν και εγκαταστάθηκαν στη συνέχεια στην Αίγινα. Η Παλιαχώρα φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε εντελώς μετά -την απε λευθέρωση. Αλλωστε, ήβη από το 18ο αιώνα θα παρουσίαζε μία εικόνα παρακμής, αφού, όταν την επισκέφτηκε ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσε λεμπή, εκτός από το φρούριο υπήρχαν 500 λιθόκτιστα σπίτια, εκ των ο ποίων τα 100 ήταν μουσουλμανικά. Οι κάτοικοι της νήσου, γενικότερα, που ήταν περίπου 10.000, αποτελούνταν από πρόσφυγες από την Αθήνα, τη Χιο, την Ήπειρο, την Κρήτη, και άλλες περιοχές. Μετά την εγκα τάλειψη της, η Αίγενα άρχισε να αποκαλείται Παλαιά Χώρα ή Παλια χώρα. Παλιαχώρες ή Κάστρα σώζονται ακόμη στα Κύθηρα, στη Μήλο, στη Σίφνο, στη Σκιάθο και σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Πρόκειται για μικρούς οικισμούς που δημιουργήθηκαν για τους ίδιους λόγους σε δυσπρό σιτες περιοχές και, όταν διασώζουν τα σπίτια τους, χαρακτηρίζονται από ένα έντονο μεσαιωνικό χαρακτήρα.

Το κάστρο,

η πόλη και τα μνημεία

της

Πάλιαχώρας

Το κάστρο βρισκόταν στην κορυφή του λόφου, που έχει υψόμετρο 355 μ. Όπως ήδη αναφέρθηκε, φαίνεται πως η οχύρωση του ολοκληρώθηκε το 1462 με τα χρήματα που έδωσαν οι Βενετοί στους Αιγινήτες για να πά ρουν την χάρα του Αγίου Γεωργίου. Το 1676 ο George Wheler, που επι σκέφτηκε την Παλιαχώρα, περιγράφει ότι στο κάστρο υπήρχαν πέντε στέρ νες και εξήντα κατοικίες, καθώς και ο ναός των Αγίων Γεωργίου και Δη μήτριου. Σήμερα, εκτός από την εκκλησία, που ανήκει στον αρχιτεκτονι κό τύπο του δίδυμου ναού και τις ερειπωμένες στέρνες, ελάχιστα ίχνη πλέ ον σώζονται από το κάστρο. Φαίνεται ότι μέσα στο κάστρο της Παλιάχώρας υπήρχαν οι κατοικίες του φρουράρχου-διοικητή της πόλης και των φρουρών, οι αποθήκες των πυρομαχικών και των ζωοτροφών. Από τα πλε ονεκτήματα της οχυρής αυτής θέσης, αλλά και της ίδιας της πόλης, ή ταν η πληθώρα και η καλή ποιότητα των υδάτων. Δύο φυσικές πηγές κοντά στο κάστρο και σε ικανοποιητικό ύψος, καθώς και σουβάλες (φυΪ3

Η ΑΙΓΙΝΑ!Α,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

_^____

••

— Η Παλιαχώρα ττ,ς Αίγινας

σικές δεξαμενές), πηγάδια και στέρνες μέσα στην πόλη έλυναν αποτελε σματικά το πιο σημαντικό πρόβλημα των κατοίκων, που ήταν η ύδρευση. Από την ίδια την πόλη σήμερα σώζονται μόνο σωροί ερειπίων. Εντού τοις, μετά από πολύ προσεκτική παρατήρηση, ο επισκέπτης \xr,oç,zl να ξε χωρίσει σε ένα σημείο ένα τζάκι, έναν αυλόγυρο σε ένα άλλο, υπολείμμα τα εξωτερικών τοίχων και μεσότοιχων κάπου αλλού. Ωστόσο, και τα ε ρείπια φανερώνουν την προσοχή που έδειξαν οι Αιγινήτες για να είναι οι κατασκευές τους αόρατες από τη θάλασσα, λόγω του φόβου των πειρα τών. Ακόμα και η εξωτερική διαμόρφωση των κτισμάτων ήταν τέτοια, ώστε χρωματικά να συνδέονται με τους βράχους και να είναι αθέατα. Στην πόλη υπήρχαν δύο βασικές οδικές αρτηρίες που έβαιναν παράλ ληλα, ακολουθώντας τις καμπύλες του εδάφους. Ξεκινούσαν από το βό ρειο άχρο της Παλιαχώρας και ενώνονταν ανατολικά, κοντά στο μονα στήρι της Αγίας Κυριακής. Οι δρόμοι αυτοί ήταν στρωμένοι με πέτρινες πλάκες, όπως τα καλντερίμια, ενώ ορισμένα τμήματα τους ήταν διαμορ φωμένα με σκαλοπάτια. Κάθετα προς αυτούς υπήρχαν μονοπάτια, επίσης κλιμακωτά, που οδηγούσαν στις συνοικίες και στα σπίτια. Βασικό κοι νωνικό κέντρο της πόλης ήταν η πλατεία μεταξύ της Παναγίας της Φορίτισσας (δηλαδή του Αγίου Γεωργίου του Καθολικού) και της Αγίας Βαρ βάρας. Η πλατεία αυτή συνδέθηκε και με γεγονότα σημαντικά για την ι στορία του τόπου, όπως ήταν, π.χ., η επίσκεψη του Βενετού διοικητή του Ναυπλίου το 1533. Σύμφωνα με την άποψη του Νίκου Μουτσόπουλου, η πιο παλιά γειτονιά της Παλιαχώρας φαίνεται ότι βρισκόταν στη δυτι κή πλευρά του λόφου, που ήταν αθέατη από τη θάλασσα, και μάλιστα στην περιοχή μεταξύ της Αγίας Μακρίνας και του Αγίου Ιωάννη του θε ολόγου. Εκεί θα πρέπει να διέμεναν και οι πλουσιότεροι κάτοικοι, και μά λιστα σε σπίτια που σε ορισμένες περιπτώσεις θα ήταν και πολυώροφα. Από τους ναούς που σώζονται σήμερα στην Παλιαχώρα, μόνο ένας, ο Ταξιάρχης, μπορεί να χρονολογηθεί στο 13ο αιώνα και αυτός με σχετική επιφύλαξη. Η επιγραφή με τη χρονολογία 1292/3, σκαλισμένη σε μάρ μαρο, βρίσκεται εντοιχισμένη σήμερα στη νοτιοδυτική γωνία του διδύμου ναού των Αγίων Γεωργίου και Δημητρίου, επάνω στο κάστρο. Στην επι γραφή αναφέρεται το όνομα Κωνσταντίνος Βριένης, που θα μπορούσε να ανήκει σε κάποιον από τη βυζαντινή οικογένεια των Βρυεννίων ή των ΛαΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Μελίτας Εμμανουήλ

τίνων De Brienne, που ήταν συγγενείς των δουκών της Αθήνας. Λίγοι να οί, όπως ο Άγιος ϊωάννης ο θεολόγος, μπορούν με σχετική βεβαιότητα να χρονολογηθούν στο 14ο αιώνα, ενώ η πληθώρα των εκκλησιών ανήκει στη μεταβυζαντινή περίοδο και ειδικότερα στους 16ο και 17ο αιώνα, δη λαδή στην εποχή της ύστερης Βενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας. Εκτός από ορισμένους ναούς, όπως είναι, π.χ., η Επισκοπή ή ο Άγιος Γεώργιος ο Καθολικός, οι υπόλοιποι θα πρέπει να αποτελούσαν οικογενει ακές ιδιοκτησίες, όπως άλλωστε φανερώνει και ο τίτλος «Πανάγιοι του Γιαννούλη». Από μία επιγραφή που είχε αναγνώσει παλαιότερα ο Μ. Γκητάκος (Ανέκδοτοι επιγραφαί και χαράγματα εκ βυζαντινών και μεταβυ ζαντινών μνημείων της Ελλάδος, Αθήναι 1957) μαθαίνουμε ότι σε μία, τουλάχιστον, περίπτωση, στο ναό του Ταξιάρχη Μιχαήλ, τα οστά των κτιτόρων του ναού βρίσκονταν κάτω από το θυσιαστήριο. Από το στοιχείο αυτό φανερώνεται ότι αρκετές από αυτές τις εκκλησίες θα πρέπει, εκτός από την κάλυψη των πνευματικών αναγκών των ιδρυτών τους, να χρη σίμευαν και ως ένα είδος μαυσωλείου για όλα τα μέλη της οικογένειας. Οι εκκλησίες που σώζονται στην Παλιαχώρα μπορούν να καταταχθούν σε τρεις διαφορετικούς αρχιτεκτονικούς τύπους: το μονόχωρο δρομικό ναό, το ναό στον τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο και το δίδυμο ναό. Στον πρώτο αρχιτεκτονικό τύπο, του μονόχωρου δρομικού ναού, ανήκουν είκοσι τρία παραδείγματα. Οι ναοί αυτοί είναι απλοί στην κατασκευή τους και έχουν συνήθως μικρό εμβαδόν. Σε ορισμένες περιπτώσεις παρουσιά ζουν μία ιδιορρυθμία στην τυπολογία τους, δηλαδή την εγκάρσια —σε σχέ ση προς τον κύριο άξονα του ναού-— τοποθέτηση του ιερού. Το θέμα αυ τό τις περισσότερες φορές οφείλεται στην ιδιομορφία του εδάφους και μπο ρεί να σχετιστεί και με την κατεύθυνση από την οποία ανέτειλε ο ήλιος την εποχή που χτιζόταν ο ναός. Στον αρχιτεκτονικό τύπο του ελεύθερου σταυρού, που απαντά πολύ συ χνά στον ελληνικό χώρο, σώζονται τρία μόνο παραδείγματα. Τέλος, ο αρ χιτεκτονικός τύπος του δίδυμου ναού μπορεί να θεωρηθεί εξέλιξη του μο νόχωρου δρομικού ναού: πρόκειται για την παράλληλη παράθεση, ως προς τον κύριο άξονα του κτιρίου, ενός νέου κλίτους, τις περισσότερες φορές μι κρότερου πλάτους από το αρχικό. Συχνά η παρουσία του δεύτερου χώρου οφείλεται σε μεταγενέστερη προσθήκη. Κατά κανόνα σε κάθε κλίτος, που 40

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

= Η Παλιαχώρα ττ,ς Αίγινας

έχει και ιδιαίτερη είσοδο, τιμάται η μνήμη ξεχωριστού αγίου, ενώ σύμ φωνα με μαρτυρίες σχεδόν πάντοτε χαοενας χώρος είναι αφιερωμένος σε διαφορετικό δόγμα. Έχουμε δηλαδή δύο ναούς, έναν ορθόδοξο και έναν κα θολικό. Φαίνεται ότι στις εκκλησίες αυτές τελούνταν γάμοι ορθοδόξων και καθολικών και σε ορισμένες περιπτώσεις η λειτουργία των ιερέων γινόταν από κοινού. Δίδυμοι ναοί υτζάργρυν tm σε άλλα νησιά, και ιδιαίτερα σε ε κείνα όπου η παρουσία των Φράγκων και των Βενετών υπήρξε πιο μα κροχρόνια. Στην Παλιαχώρα υπάρχουν πέντε ναοί au-ζού του ρυθμού. Από τους μονόχωρους δρομικούς ναούς ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιά ζει ο Άγιος Γεώργιος ο Καθολικός. Ο ναός ήταν γνωστός και ως ναός της Παναγίας, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή ως Παναγία η Φορίτισσα, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω. Φαίνεται ότι μετονομάστηκε σε Άγιο Γε ώργιο τον Καθολικό μετά το 1393, όταν δηλαδή ήρθε από τη Λιβαδειά η κάρα του Αγίου Γεωργίου. Η προσωνυμία «Καθολικός» αναφέρεται στην κατάληψη του από τους δυτικούς για τις λειτουργικές τους ανάγκες. Η εκκλησία αυτή είναι χτισμένη επάνω από τη μοναδική πλατεία που υπήρχε από ό,τι φαίνεται στην Παλιαχώρα και έπαιξε για το λόγο αυτό και κάποιο σημαντικό πολιτικό ρόλο στην ιστορία της πόλης. Η εντοιχι σμένη επιγραφή αναφέρεται στην τελευταία επιθεώρηση του Βένετου δι οικητή του Ναυπλίου Antonio Barbaro, Antonii Barbaro dignissimi consiliarii Nauplii Romaniae die prima Aprilis MDXXXI1I (Στις ημέρες του ενδοξότατου αυθέντη Αντωνίου Βαρβάρου, αξιοτάτου συμβούλου της Ναυπλίας την 1η Απριλίου 1533). Η κατασκευή του ναού είναι ιδιαίτερα επιμελημένη εξω τερικά με τη διαμόρφωση των ανοιγμάτων της δυτικής όψης, καθώς και το καμπαναριό που βρίσκεται τοποθετημένο ακριβώς επάνω από τη θύρα εισόδου. Στον τοίχο αριστερά από την είσοδο σώζεται ακόμη ένα τμήμα ρωμαϊκού κιονόκρανου. Εσωτερικά τώρα το ιερό με το κτιστό τέμπλο εί ναι τοπο^ζττ\μ£νο στο βορειοανατολικό άκρο του ναού προς ανατολάς και κάθετα προς τον κύριο άξονα του ναού, γεγονός που μάλλον οφείλεται στην ιδιομορφία του εδάφους στο σημείο αυτό. Οι τοιχογραφίες που σώζονται μέσα στο ναό είναι πιθανότατα των αρχών του 17ου αιώνα Η Παναγία με το Χριστό ανάμεσα σε δύο αγγέλους παριστάνεται στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης του ιερού. Στο βόρειο τοίχο του ναού, καθώς και στο νότιο τοίχο του ιερού, υπάρχουν ιεράρχες. Ακόμη, στον κυρίως ναό σώζονται και ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Μελίτας Εμμανουήλ

τρεις στρατιωτικοί άγιοι. Η ζωγραφική του Αγίου Γεωργίου του Καθολι κού είναι αρκετά καλής ποιότητας και χαρακτηρίζεται από τα ζωηρά χρώ ματα, με έμφαση στο κόκκινο και το μπλε, χαρακτηριστικά που φανερώ νουν την επίφαση από τη ζωγραφική της Δύσης, Στα πιο σημαντικά μνημεία της Παλιαχώρας συγκαταλέγεται και ο ναός του Αγίου Διονυσίου, η μητρόπολη της Παλιαχώρας, η λεγόμενη Επισκοπή. Η εκκλησία αυτή θα πρέπει να χτίστηκε σε τρεις χρονολογι κές φάσεις. Σύμφωνα με την άποψη του Ν. Μουτσόπουλου, ο πρώτος να ός θα πρέπει να καταστράφηκε επί της δυναστείας των Καοπένα. Η δια μόρφωση του ναού σε δεύτερη φάση τοποθετείται από τον ίδιο στην πε ρίοδο της Βενετοκρατίας, δηλαδή μεταξύ 1450 και 1540. Μία νέα κατα στροφή θα πρέπει να έγινε στα τέλη του 16ου αιώνα, πιθανότατα από κα τολίσθηση του εδάφους, και έτσι η τρίτη φάση χρονολογείται με επιγρα φή στο 1610, δηλαδή στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Από την επιγρα φή που βρίσκεται στο νότιο τοίχο, μαθαίνουμε ότι ο ναός ήταν αφιερωμέ νος στην Παναγία και ότι ο ζωγράφος ήταν ο Δημήτριος από την Αθή να, η δε επισκευή και συμπλήρωση της τοιχογράφησης του ναού έγινε ε πί των ημερών του αρχιεπισκόπου Νήφωνος. θ α πρέπει να προστεθεί ό τι από το 1576 μέχρι το 1579 μητροπολίτης Αίγινας ήταν ο Άγιος Διο νύσιος, ο οποίος έδωσε και το όνομα του στο ναό της Επισκοπής. Ο Διο νύσιος αγιοποιήθηκε το 1703, έτσι η αφιέρωση του ναού σ' αυτό τον ά γιο θα πρέπει να χρονολογείται μετά το έτος αυτό. Από τη μορφή της σημερινής του κάτοψης, ο ναός αυτός θα μπορούσε να ενταχθεί στην κα τηγορία των τρουλαίων μονόχωρων δρομικών ναών με πλάγιο κλίτος, α φού με μία τοξοστοιχία που στηρίζεται σε τρεις πεσσούς ο ναός διαιρεί ται σε δύο κλίτη. Αρχικά θα πρέπει να ήταν εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο και στη συνέχεια μετασκευάστηκε στη μορφή που έχει τώρα. Οι τρεις κόγχες στον ανατολικό τοίχο θα αποτελούσαν τις κόγχες του ιε ρού βήματος, της πρόθεσης και του διακονικού του αρχικού ναού. θ α πρέ πει επίσης να προστεθεί ότι μέσα στο σημερινό ιερό υπάρχει πηγάδι, στο νερό του οποίου ο λαός αποδίδει ιαματικές ιδιότητες. Οι τοιχογραφίες που υπάρχουν σήμερα στην Επικοπή χρονολογούνται από την τελευταία επισκευή στα 1610. Στο ιερό, στο κέντρο της ημικυλινδρικής καμάρας, παριστάνεται ο Χριστός και σε κύκλο γύρω από αυ42

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,χχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 20»)

: Η Παλιαχώρα της Αίγινας

όν υπάρχει επιγραφή που προέρχεται από τους Αίνους, τους ψαλμούς δη λαδή από την Παλαιά Διαθήκη που είναι στην ουσία ευχαριστήριοι ύμνοι ατο Θεό. Οι ψαλμοί αυτοί ονομάστηκαν έτσι διότι σ' αυτούς επαναλαμ βάνεται πολλές φορές το ρήμα «αινείτε» (π.χ. Ψαλμός ρμη': Αί'νεΓτε τον Κύριον εκ των ουρανών, αινείτε αυτόν πάντες οι άγγελοι αυτού... τα άστρα και το φως... τα 6prr.. τα θηρία... ερτζετα και -έτεινα πτερωτά... αινείτε αυτόν εν τυμ-τζάνφ και χορω... εν χορδαϊς και όργάνω...). Η εικο νογράφηση των Αίνων είναι πάντοτε πλούσια, αφού περιλαμβάνει όλα τα θέματα που αναφέρονται στους Ψαρούς. Έτσι, και στην Επισκοπή με τά από την επιγραφή ακολουθεί άλλη ζώνη με τα τάγματα των αγγέλων, σκηνές με καρποφόρα και άκαρπα δέντρα, με βουνά, με εξωτικά πουλιά και με ζώα, ήμερα και άγρια. Στο ιερό υπάρχει ακόμη το Άγιο Μανδήλιο, η γνωστή απεικόνιση του υφάσματος με το αποτύπωμα του προσώ που του Χριστού, ο Αναπεσών, ο αγιογραφικός δηλαδή τύπος που παρου σιάζει το Χριστό κοιμώμενο να περιμένει την Ανάσταση Του, ο Αρχάγγε λος Μιχαήλ που κραδαίνει το σπαθί του και παίρνει τη θέση του φύλακα του ναού, τα Εισόδια της Θεοτόκου, σκηνές μαρτυρίων, προφήτες και ά γιοι. Στον κυρίως ναό υπάρ-χρυν σκηνές με θαύματα του Χριστού, καθώς και σκηνές από τον κύκλο του Πάθους, ενώ στον τοί"/ρ της εισόδου ει κονίζεται μία μεγάλη παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας. Ακόμη, κο ντά στην είσοδο βρίσκονται ο Πέτρος και ο Παύλος που κρατούν το ο μοίωμα της εκκλησίας: πρόκειται για μία παράσταση που απαντά συχνά σε ναούς που βρίσκονταν σε φραγκοκρατούμενες περιοχές, γιατί συμβολί ζει την ειρηνική συνύπαρξη των δύο εκκλησιών, της ελληνικής και της λατινικής. Από τους δίδυμους ναούς της Παλιαχώρας ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρου σιάζει η Αγία Κυριακή, που ήταν και το καθολικό της ομώνυμης μονής, η οποία ήταν σε λειτουργία μέχρι το 1830. Εδώ έχουμε δύο εκκλησίες. Δεξιά βρίσκεται η Αγία Κυριακή και αριστερά η Ζωοδόχος Πηγή. Είναι σαφές ότι ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής προστέθηκε μεταγενέστερα στον αρχικό πυρήνα της Αγίας Κυριακής, προφανώς για την εξυπηρέτηση των λειτουργικών αναγκών των Ελλήνων που ασπάστηκαν τον καθολικισμό κατά την εποχή της Β ενετοκρατίας, αλλά και των Λατίνων που πιθανότ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Μελίτας Εμμανουήλ

τατα ζούσαν ακόμη εκεί. Το μοναστήρι βρισκόταν στο ανατολικότερο ση μείο της Παλιαχώρας. Η ανατολική πλευρά μάλιστα του ναού ήταν ε νταγμένη στην εξωτερική αμυντική ζώνη της πόλης και αποτελούσε ταυ τόχρονα μέρος του αμυντικού τείχους, θ α πρέπει να σημειωθεί ότι στο ιε ρό της Αγίας Κυριακής το άνοιγμα της κόγχης είναι στραμμένο προς τα δεξιά, έτσι ώστε ο ιερέας που τελούσε τη λειτουργία να μπορεί να ελέγ χει την πρόσβαση προς την πλευρά αυτή της .Παλιαχώρας. Στο δίδυμο ναό υπάρχουν τοιχογραφίες δύο εποχών: στο τέλος του 16ου αιώνα θα πρέπει να χρονολογούνται οι τοιχογραφίες της Αγίας Κυριακής που περιλαμβάνουν τους είκοσι τέσσερις Οίκους του Ακάθιστου Ύμνου, έ να πολύ αγαπητό θέμα που άρχισε να εμφανίζεται στη βυζαντινή ζωγρα φική από το 14ο αιώνα. Οι σκηνές αυτές παριστάνονται στο ιερό, καθώς και στις δύο πλευρές τής κατά μήκος καμάρας του ναού. Στο δυτικό τοί χο υπάρχει μία ωραιότατη παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, ιδιαίτε ρα πλούσια σε εικονογραφικές λεπτομέρειες. Στον ανατολικό xo'ijp, εκεί που ενώνεται η Αγία Κυριακή με το ναό της Ζωοδόχου Πηγής, υπάρχει δυσανάγνωστη επιγραφή με ένα τμήμα α πό τη χρονολογία, που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι μέσα στο 17ο αι ώνα χτίστηκε το νέο κλίτος και έγιναν και οι τοιχογραφίες του. Στην κα μάρα του ναού αυτού υπάρχουν πολλές απεικονίσεις μαρτυρίων αγίων, ε νώ στο δυτικό τοίχο έχουμε το Χριστό στον τύπο του Αναπεσόντα, κα θώς και τους Αγίους Πέτρο και Παύλο που κρατούν το ομοίωμα της εκ κλησίας, δύο παραστάσεις που απαντήσαμε και στο ναό της Επισκοπής. Ακόμη θα πρέπει να προστεθεί ότι στη νότια πλευρά του δυτικού τοίχου, αριστερά από την πόρτα, υπήρχε τοιχογραφία με την παράσταση της Αγίας Φιλοθέης. Σήμερα δε σώζεται πλέον η επιγραφή που ταύτιζε τη μορφή με την αγία αυτή. Η Αγία Φιλοθέη, κατά κόσμον Ρεσούλα Μπενιζέλου, της παλιάς αρχοντικής οικογένειας των Μπενιζέλων, έζησε με ταξύ 1522 και 1589. Η απεικόνιση της στην εκκλησία αυτή της Αίγι νας, που θεωρήθηκε η πιο παλαιά, πιστεύουμε ότι θα πρέπει να σχετίζε ται και με την αιτία του θανάτου της. Η αγία τιμωρήθηκε με μαρτυρι κό θάνατο επειδή υπήρξε από αυτούς που προσπάθησαν να βοηθήσουν με κάθε τρόπο τους χριστιανούς αιχμαλώτους των πειρατών. Τοιχογραφίες υπάρχουν και σε άλλες εκκλησίες της Παλιαχώρας. Ανή:

Η ΑΙΓίΝΑΙΑ,τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

: Η Παλιαχώρα της Αίγινας

χουν στη μεταβυζαντινή περίοδο και ακολουθούν πάντοτε την παράδοση, όσον αφορά τα θέματα και την τοποθέτηση τους στα εικονογραφικά προ γράμματα των ναών. Η τεχνοτροπία τους χαρακτηρίζεται από αυτό το αρκετά λάικότροπο ιδίωμα που παρατηρείται γενικότερα κατά το 17ο και 18ο αιώνα στη θρησκευτική ζωγραφική των τουρκοκρατούμενων περιο χών της Ελλάδας. Από τη σύντομη αναφορά στην ιστορία και τα μνημεία της Παλιαχώρας γίνεται φανερός ο ιστορικός ρόλος της Αίγινας όχι πια μόνο κατά την αρχαιότητα, αλλά και στους δύσκολους χρόνους του Μεσαίωνα και της Τουρκοκρατίας. Για μία χιλιετία περίπου, ο λόφος με τα σπίτια, το κά στρο και τις εκκλησίες του στέγασε τις χαρές, τις λύπες, τις αγωνίες και τους καημούς τόσων γενεών, που με μοναδικό στήριγμα την πίστη και την παράδοση επιβίωσαν μέσα στη λαίλαπα των ξένων κατακτήσεων. Εί ναι μεγάλη η ανάγκη, ειδικότερα σήμερα, να μελετηθούν πιο συστηματι κά τόσο η ιστορία όσο και τα μνημεία της Παλιαχώρας, που, πάρα τις τόσες καταστροφές, εξακολουθεί να στέκεται εκεί σαν ένας άλλος Μι στράς, συγκινητικός μάρτυρας του παρελθόντος και θεματοφύλακας των παραδόσεων του ελληνικού έθνους.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Μελίτας Εμμανουήλ

·%.'•

»/"ife

Παλιαχώρα — Ναός Επισκοπής Φωτογραφικό αρχείο EM Π 46

Η ΑϊΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

: Η Παλιαχώρα της Αίγινας

*4ΥΤ%ί ί i^SHiißN WÙBffll OH

*;; 3 p 0' "

.-...'

;

IPW#fe

S i SS Oi>'•-»./•-

..r..-

^ . g ;

Παλιαχώρα - Ναός Αγίας Κυριακές. Λεπτομέρεια από τ?; -Ιεοτερα Παρουσία Φωτογραφία Π. Παπαχατζηοάκτ;. Αρχείο EM Π

ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Μελετάς Εμμανουήλ

>±

72Ρ

"sjm^

:Ύί

ί /

Η Αϊ Γ INAIΑ. τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2«»)

Η Παλιαχώρα της Αίγινας

Ν h Λ

ι>

« *-^ "—. « <> : ~*»> ^Λ 10

•—»*

5» κi'

% ^ 1

νΛ

~ο »•Ι « Ν; ο « ^-. οι S-<->

*« ΟVT "Ο

s* I «

ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Μέλιτος Εμμανουήλ

.">

WM:

M WM2i

Παλιαχώρα - Λαός /iy/aç Â'vpraxjfç. Λεπτομέρεια από τον Ακάθιστο Ύμνο Φωτογραφία Μάχη ΣχιαοαρέστΓ Αρχείο ΕΜΠ 50

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ.τχ. 2 (Ίουλ.-Δεκ. 2000)

ΛΕΩΝΙΔΑ Κ. ΜΠΟΤΡΝΙΑ*

Η αγιογράφηση του Καθολικού της μονής της Αγίας Κυριακής στην Παλιαχώρα της Αίγινας

ΠΑΛΙΑΧΩΡΑ. ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, είναι τόπος γέν νησης και όρασης πολλών αγίων και έχει δικαιολογημένα χαρα κτηριστεί ως ο νησιωτικός Μιστράς για το πλήθος των εκκλησιών της. Η ίδρυση της τοποθετείται στο 89G α.Χ. 0 λόφος έσφυζε από ζωή ως το 1537 μ.Χ., οπότε ο διαβόητος πειρατής Χάιρ-εδ-διν Βαρβαρόσσα λεηλάτησε και ρήμαξε τον οικισμό, γκρεμίζοντας τα πάντα εκτός από τις εκκλησίες. Το 1654 μ.Χ. η Παλιαχώρα καταστράφηκε εκ νέου και ερη μώθηκε, αυτή τη φορά από τους Ενετούς. Περίπου τριάντα πέντε εκ κλησάκια στολίζουν το λόφο στις μέρες μας και είναι οι σιωπηλοί μάρτυ ρες της πολυκύμαντης ιστορίας του 1 . Η Αγία Κυριακή υπήρξε ένας από τους πιο αντιπροσωπευτικούς ναούς του 17ου αιώνα και κέντρο της Παλιαχώρας μετά την καταστροφή της από τον Βαρβαρόσσα. Παραμένει και σήμερα ένας από τους καλύτερα δια τηρημένους ναούς —ης περιοχής καθώς λειτουργούσε ως το 1830\ Ομως όσο ενδιαφέρον παρουσιάζει το μνημείο λόγω της σχετικά καλής του δια τήρησης και της «ευγλωττίας» του εικονογραφικού του διακόσμου, τόσο φτωχές είναι οι σχετικές με αυτό δημοσιεύσεις. Ας θεωρηθούν λοι-όν ο-

* Ο Λεωνίδας Μπουρνιάς είναι αρχαιολόγος, MPhil. 1. Η σημαντικότερη βιβλιογραφική αναφορά για την περιοχή είναι το έργο του Ν. Μουτσόπουλου, Ή Ηαληαγώρα της Αίγίνης, 1962 (στο εξής ως Μουτσόπουλος). Βλ. επίσης Γ. Κουλικούροη-Σ. Αλεξίου, Αίγινα. Όοηγος για την ιστορία χαί τα μνημεία της. Λ. ΙΙροκοπίου. «Ιϊαλιαχώρα, ή νεκρή πολιτεία του Σαρωνικού», έξι άρθρα στην εφημερίοα Καθη μερινή (3, 5. Ο."?. 10, l'i Σεπτεμβρίου 1<)(>1). 2. Στα μισοερειπωμένα κελιά της μονής ζούσε μέχρι τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα η γερόντισσα Μακαρία, η τελευταία κάτοικος της ΙΙαλιαχώρας.

Λεωνίδα Κ. Μ'πουρνιά

σα ακολουθούν ελάχιστη συμβολή στην οικείωσή μας με την πλούσια πο λιτιστική κληρονομιά της ιδιαίτερης πατρίδας μας. Η μονή της Αγίας Κυριακής βρίσκεται στο ανατολικότερο σημείο της Παλιαχωρας . Το καθολικό της ανήκει στην κατηγορία των διδύμων να ών και αποτελείται από την Αγία Κυριακή και τη Ζωοδόχο Πηγή (εικ. 1). Ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής προστέθηκε αργότερα σε εκείνον της Αγίας Κυριακής, προφανώς για να καλύψει τις λειτουργικές ανάγκες των Ελλήνων ρωμαιοκαθολικών κατά την Ενετοκρατία. Η τ.ροσ^τ,χ^ του νέ ου τμήματος πρέπει να έγινε πριν την αγιογράφηση του αφιερωμένου στους ορθοδόξους ναού, γιατί οι αγιογραφίες που κοσμούν τα εσωράχια των τυ φλών τόξων που ανοίχθηκαν για να ενωθούν οι δύο ναοί (Αγ. Μαοίνα. Αγ. —α66ας κλπ.) καλύπτουν ολόκληρη την επιφάνεια των τάξεων και συνδέ ονται τεχνικά και τεχνοτροπικά με την υπόλοιπη αγιογράφηση. Πιθανό τατα ο ίδιος καλλιτέχνης ολοκλήρωσε ταυτόχρονα, ή πάντως με μικρή χρονική καθυστέρηση, την αγιογράφηση και των δύο ναών. Κατατοπιστική .για τη χρονολόγηση της μονής είναι μια νωπογραφία που βρέθηκε στη ΝΔ πλευρά του ανατολικού πεσσού, με την επιγραφή: «καθηγουμένου Παπαμ... ΑΧ-(16.,)». Φαίνεται πως η επιγραφή ή ταν ευκρινέστερη παλαιότερα, γιατί άλλοι τη συμπλήρωσαν «1680» (εικ. 2). Πάντως μια τοιχογραφία της Αγίας Φιλοθέης στο δυτικό τοίχο της Ζωοδόχου Πηγής, κοντά στη θύρα της εισόδου (εικ. 16) —παλαιότερη γνωστή απεικόνιση της Αγίας μέχρι τ^μ,ερα— θέτει ένα terminus post quem' καθιστώντας πιθανότερη τη χρονολογώ λίγο πριν τα μέσα του 17ου αιώνα, τουλάχιστον για έναν πρώτο κύκλο αγιογράφησης. Οι δύο ναοί έχουν το ίδιο μήκος και στεγάζονται με οξυκόρυφους ημικυλινδρικούς δρομικούς Θόλους. Η τοιχοποιία του ορθόδοξου ναού είναι ε πιμελημένη, κατά τον ισόδομο πλινθοπερίκλειστο τρόπο, ενώ εκείνη του καθολικού είναι ευτελέστερη και προδίδει την εκ των ενόντων κατασκευή του προκειμένου να ανταποκριθεί σε επείγουσες ανάγκες. 0 ναός ττς Αγίας Κυριακής παρουσιάζει τη συνήθη κάτοψη των μονόχωρων δρομι-

3. Τα σχετικά αε την αρχιτεκτονική της μονής και του δίδυμου καθολικού της στο Μουτσό-ουλο. σσ. 110-114 και εικ. 40-41. Ί. Ο μαρτυρικός θάνατος της αγίας συνέβη το 1589 στην Αθήνα. 52

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ.τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Η αγιογράφηση της Αγίας Κυριακής στην Παλιαχώρα της Αίγινας

ών ναών της Παλιαχώρας, με τις μακρές πλευρές να στηρίζουν την ο ξυκόρυφη δρομική καμάρα, επάνω στην οποία εδράζεται η otppr/τη στέ γη. Οι ωθήσεις αντιμετωπίζονται με τη βοήθεια ανακουφιστικών τόξων. Ο προσανατολισμός του ναού είναι βορειοανατολικός, ϋεωρουμ,ε όμως, για λόγους πρακτικούς, ότι τα δύο ιερά (ορθόδοξο και καθολικό) βρίσκονται α νατολικά. Βόρεια και δυτικά του ναού βρίσκονται κελιά μοναχών, ερειπω μένα σήμερα. Οι αγιογραφίες έχουν εκτελεστεί στο σύνολο τους με την τεχνική της νωπογραφίας'' και σώζονται καλύτερα στον ορθόδοξο ναο, ειδικότερα στο ιερό και στη βόρεια πλευρά, πάνω από τα διανοιχθέντα ανακουφιστικά τό ξα. Έχουν σχεδόν εξαφανιστεί από το ιερό του καθολικού ναού, από τον •τοί'/ο της εισόδου του, καθώς και από τους ημικυλινδρικούς θόλους, έκτος από τα σημεία όπου καλύπτουν το ορθόδοξο ιερό και την είσοδο της Ζω οδόχου Πηγής. Ένα απλό γραμμικό κόσμημα (ενάλληλες γωνίες) καλύπτει τους τοί χους σε ύψος κερίτζου 80-90 εκ. και φαίνεται αμυδρά, στα σημεία που σώζεται ο σοβάς. Τα τύμπανα των τυφλών τόξων στο νότιο τοί-/ρ της Α γίας Κυριακής και τον επίπεδο βόρειο τοίχο της Ζωοδόχου Πηγής κατα λαμβάνουν ολόσωμοι άγιοι και ιεράρχες. Πάνω από αυτές τις μορφές, πο λυπρόσωπες συνθέσεις διατίθενται σε ορθογώνια διάχωρα που χωρίζονται με πλατιά κόκκινη ταινία. Σύμφωνα με το πρόγραμμα αγιογράφησης, τρεις ζώνες ορθογώνιων διαχώρων κάλυπταν τους μακρούς τοίχους των δύο να ών, ενώ —στην Αγία Κυριακή τουλάχιστον, όπου η διατήρηση είναι κα λύτερη— συνέκλιναν τζρος το χεντρο της ημικυλινδρικής οροφής (κατά το μακρό άξονα) και χωρίζονταν από πλατιά ταινία ώχρας. Καλά σώζεται η πρώτη ζώνη αγιογράφησης των μακρών τοίχων της Αγίας Κυριακής, η οποία περιλαμβάνει τους οίχους, του Ακάθιστου Ύ μνου, όχι όμως σε αυστηρά αλφαβητική σειρά (βλ. σχεδιάγραμμα): σε γε νικές γραμμές ο νότιος τοίχος κοσμείται με τους οίκους από το Α ως το κ

δ. Τα σχετικά με την τεχνική της νωπογραφίας εκθέτει με κάθε λεπτομέρεια ο Διονύ σιος ο εκ Φουρνά στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, εκδ\ Παπαδοποΰλου-Κεραμέως, 1909, σσ. 36-44. Βλ. ακόμη Φ. Κόντογλου, ^Εκφρασις της όρθοοόξον εικονογραφίας, τόμ. Α', 1960, σσ. 51-69 («Περί της ζωγραφικές του τοίχου»). ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Λεωνίδα Κ. Μπουρνιά

Κ και ο βόρειος από το Λ ως το Ω. Το Σ («Σώσαι θέλων τον κόσμον...») βρίσκεται περιέργως πάνω από την ολόσωμη Αγία Μαρίνα, στο εσωράχιο του τόξου που ανοίγεται στο βόρειο τοίχο. Το Τ («Τείχος ει των παρθέ νων...»), κάτω από το Ψ και το Ω, είναι ζωγραφισμένο σε τριγωνική ε πιφάνεια του βόρειου τοίχου, μέσα στο ιερό. Το Ο («"Ολος ην εν τοις κά τω...»), πριν από το Α και σε άμεση συνέχεια τ^ρος αυτό («'Άγγελος πρωτοστάτης...»), καταλαμβάνει το ανατολικό άκρο του νότιου τοίχου. Το Π («Πάσα φύσις αγγέλων...») βρίσκεται μεταξύ των Ζ και θ και κάτω από το Η, επάνω στον πεσσό («κιλίβαντα» τον ονομάζει ο Μουτσόπουλος) που στηρίζει το εγκάρσιο -—-ενισχυτικό της οροφής— τόξο. Από τη δεύτερη σειρά διαχώρων σώζονται μόνο όσα βρίσκονται στο ιε ρό, και αυτά σε κακή κατάσταση. Εικονίζουν μάλλον σκηνές από τη ζωή του Χριστού. Διατηρούνται κατά το κατώτερο τρίτο τους και σώζουν μό νο τα πόδια των μορφών. Η τρίτη σειρά έχει χαθεί τελείως, με εξαίρεση κάποια ίχνη που διακρίνονται στο ιερό. Ο τοίχος της εισόδου φέρει παρά σταση της Δευτέρας του Χριστού Παρουσίας, η οποία συνεχίζεται χαμη λά στην τριγωνική επιφάνεια μεταξύ του δυτικότερου τόξου του βόρειου τοίχου και του τοίχου της εισόδου. Χαμηλά στα εσωράχια των δύο ανα κουφιστικών τόξων που ανοίγονται στο βόρειο τοίχο, εικονίζονται ολόσω μοι ο Άγιος Σάββας, ο Αρχάγγελος Μιχαήλ, η Αγία Μαρίνα κ.ά. Ψηλό τερα, μετάλλια αγίων και το Α του Ακάθιστου Ύμνου (βλ. π.π.). Στο σημείο που το ανατολικότερο τόξο ενώνεται με τον τοίχο του ιερού βρί σκεται η σχετική με την αγιογράφηση του ναού επιγραφή. Στους μακρούς τοίχους της Ζωοδόχου Πηγής, πάνω από τους άσχη μα διατηρημένους ολόσωμους αγίους και ιεράρχες, σώζεται μόνο μια ζώ νη με μαρτύρια αγίων. Στο βόρειο toi^o ο Άγιος Δημήτριος, ο Άγιος Γε ώργιος και ο Άγιος Στέφανος. Στο νότιο τοίγρ (πάνω από τα ανακουφι στικά τόξα) αναγνωρίζεται μόνο η παράσταση του αποκεφαλισμού του Προδρόμου. Ο Χριστός ως Αναπεσών («άναπεσών έκοιμήθης ως λέων») εικονίζεται ακριβώς πάνω από την είσοδο και αριστερά της εισόδου η Αγία Φιλοθέη. Δεξιά της εισόδου οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος κρατούν την εκκλησία του Χριστού. Επάνω από τον Αναπεσόντα βρίσκονται δύο ζώ νες ορθογώνιων διαχώρων με αδιάγνωστες από τη φθορά σκηνές. Στο υ πέρ την είσοδο τμήμα του θόλου της Ζωοδόχου Πηγής, μετά βίας δια54

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2(1»)

II αγιογράφηση της Αγίας Κυριακής στην Παλια-/ώρα της Αίγινας

κρίνεται μεγάλη κυκλική δόξα με το Χριστό Παντοκράτορα, εγγεγραμμέ νη σε ορθογώνιο. Τα τέσσερα κενά που απομένουν μεταξύ εγγεγραμμένου κύκλου και ορθογωνίου συμπληρώνουν ολόσωμες μορφές, ίσο^ς οι Ευαγ γελιστές, άγγελοι ή προφήτες. Το σύνολο είναι εξαιρετικά φθαρμένο. Μέ σα στην ορθογώνια κόγχη του αλταρίου της Ζωοδόχου Πηγής έχει ζωγραφηθεί η Ακρα Ταπείνωση. Αναλυτικότερα μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής: Οι άγιοι στο νό τιο -οί'/ο της Αγίας Κυριακής (εικ. 3) είναι μετωπικοί και ακίνητοι, α ποπνέοντας έντονη αυστηρότητα, που δε μετριάζεται από την κακή τους διατήρηση. Τα βαριά πολυποίκιλτα άμφια (σταυροφόρο ωμοφόριο, φαιλόνιο με κόσμημα ζατρικίου) καλύπτουν πλήρως τα σώματα, επικεντρώνοντας έτσι την προσοχή μας στην εκφραστική δύναμη των αποστεωμένων προ σώπων. Η χρωματική κλίμακα που προβάλλεται πάνω στο σκουρόχρωμο κάμπο είναι περιορισμένη και σκοτεινών τόνων. Εκτός από το λευκό οιακρίνονται κυρίως τα ψυχρά χρώματα, πράσινο και γαλανό. Οι κόκκινοι τό νοι και οι ώχρες έχουν σβήσει σε μεγάλο βαθμό. Πάντως το σταθερό σχέ διο, η εύρυθμη σύνθεση και η προσεκτική διακόσμηση των αμφί(υν εξι σορροπούν την όποια ακαμψία των μορφών. Ο ναός του Αγίου Νικολάου Παλιαχώρας, του 14ου-15ου αι.. προ σφέρει ένα παλαιότερο εικονογραφικό παράλληλο1'. Τέσσερις ολόσωμοι, με τωπικοί μάρτυρες καταλαμβάνουν το τύμπανο του τυφλού τόξου, αντίκρυ στην είσοδο (εικ. 4). Εικονίζονται ήρεμοι και λυτρωμένοι από τα πάθη της ψυχής και του σώματος, κρατώντας στο δεξί χέρι το σταυρό του μαρ τυρίου τους. Εδώ ο αγιογράφος εξαντλεί τις δυνατότητες του χρωστήρα του στα πρόσωπα, που χαρακτηρίζονται από μια σπάνια ομορφιά. Αντίθε τα, η ενδυμασία αποδίδεται λιτότατα και μόνο οι πράσινοι και καστανοί επενδύτες διασπούν κάπως τη μονοτονία των μαυρόασπρων πτυχώσεων των χιτώνων. Για λόγους συντομίας θα με απασχολήσουν μόνο τα καλά σωζόμενα ε

υ. Ν. Μουτσό-ουλου, σ. 102. Για τη χρονολογώ της συγκεκριμένης αγιογραφίας στο 157-2 βλ. Μ. Γκητάκου. Avéxòoroi έπγραφαί xai χαράγματα έχ Βυζαντινών κχί Μεταέυζαντινών μνημείων της ΈΏάόος, 1ί)57, <7. 5!>. αρ. ;>:?. ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Αεωνίοα Κ. Μπουριά

πεισοδια του Ακάθιστου Ύμνου'. Ξεκινώντας από τα ανατολικά, μέσα στο ιερό βρίσκεται το Ο («"Ολος ην εν τοις κάτω...»). Ο δέκατος πέμπτος οίκος παρουσιάζει τον Ιησού ντυμένο με αστραφτερό λευκό ιμάτιο αλλά χωρίς δόξα, να ευλογεί ανάμεσα σε σεβίζοντες (μάλλον θνητούς, καθώς δεν έχουν φωτοστέφανα) (εικ. 5). Το Δ («Λύναμις τοϋ 'Υψίστου έπε» σκίασεν τότε...»), αρκετά φθαρμένο, σώζει την Παναγία ένθρονη μπρο στά από δύο αγγέλους που κρατούν κεντημένο ύφασμα (εικ. 6). Στο Ε («"Εχουσα ΰεοοόχον ή Παρθένος την μήτραν...») η Ελισάβετ αγκαλιά ζει την Παναγία (εικ. 6). Ο έκτος οίκος («Ζάλην έ'νδοθεν έχων...») α φορά την απορία της Παρθένου και τη θλίψη του Ιωσήφ (εικ. 7). Οι υ πόλοιποι οίκοι ως το Κ δε σώζονται σε καλή κατάσταση και η αναγνώ ριση των μορφών είναι δύσκολη. Η ιστόρηση των Χαιρετισμών από το Λ έως το Ω συνεχίζεται ακολούθως στο βόρειο τοίγο. Η φυγή στην Αίγυ πτο ιστορείται στον ενδέκατο οίχο («Λάμψας εν τη Αίγύπτω...»), όπου ένας άγγελος οδηγεί το $ρόμο της Παρθένου και του Ιωσήφ8 (εικ. 9), ε νώ η Υπαπαντή στο δωδέκατο οίκο («Μέλλοντος Συμεώνος τοϋ παρόντος αιώνος άφίστασθαι...») (εικ. 9). Στο δεκάτο τρίτο οίχο («Νέαν έδειξε κτίσιν...») ο Ιησούς μέσα σε κυκλική δόξα υποβασταζόμενη από αγγέλους ευλογεί όρθιες σεβάσμιες μορφές, που δείχνουν εμφαντικά προς Αυτόν* δεν έχουν φωτοστέφανα, συνεπώς πρόκειται μάλλον για μορφές κοινών θνη τών από την Παλαιά Διαθήκη, παρά για ιεράρχες και αγίους (εικ. 9). Το Ξ («Ξένον τόκον ιδόντες...») παρουσιάζει την Παναγία ένθρονη €ρεψοκρατούσα και το λαό των ευσεβών να την προσκυνεί (εικ. 10). Σε επα φή με το δέκατο οίχο (το Ξ) βρίσκεται ο εικοστός (το Γ) («"Υμνος άπας ηττάται...»), όπου ο Κύριος μέσα σε κυκλική δόξα υποβασταζόμενη από αγγέλους δέχεται τη λατρεία ιεραρχών και ψαλτών. Τον υμνούν ταξινο-

7. Για την εικονογραφία του Ακάθιστου Ύμνου βλ. Μ. Ασπρα-Βαρδαβάκη, Οι μικρο γραφίες του Ακάθιστου στον κώοικα Garrett 13, Princeton, 1992, 36 κε Φωτογραφίες τ ω ν αγιο γραφιών της Αγίας Κυριακής φυλάσσονται στο Αρχείο του Σπουδαστηρίου της Ιστορίας της Ιεχνης του Εθν. λίετσ. Πολυτεχνείου. Εδώ χρησιμοποιώ δική μου φωτογράφιση και οι πα ρατηρήσεις βασίζονται σε αυτοψία. 8. Κατά την Ασπρα-Βαρίαβάκη εδώ επαναλαμβάνεται ο τύπος του Αραβικού ευαγγελί ου της Ααυρεντινής Βιβλιοθήκης. 56

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

- II αγιογράφηση της Αγίας Κυριακής στην Παλιαχώρα της Αίγινας

αημένοι σε δύο ομάδες, δεξιά και αριστερά από ψαλτήριο (εικ. 10). Στον εικοστό δεύτερο οίκο («Χάριν δούναι θελήσας...») ο Ιησούς σκίζει το χει ρόγραφο των αμαρτιών του Αδάμ, ενώ δεξιά -και αριστερά άνθρωποι Τον προσκυνούν γονυπετείς (εικ. 11). Ο εικοστός τρίτος ο'ιχος («Ψάλλοντες σου τον τοκον...»). όπως και οι εικοστός τέταρτος («'Ω πανύμνητε Μήτερ...»), είναι εικονογραφικά ασυνήθιστοι. Τόσο στο Ψ οσο και στο Ω, πλήθος κληρικών, αξιωματούχων της αυτοκρατορικής αυλής με στέμμα τα (;) και λαού, ανυμνούν την Παναγία και της απευθύνουν ικεσίες. Το περίεργο είναι πως και στους ούο οίχ.ους κεντρικό σημείο της σύνθεσης δεν είναι η ίδια η Παναγία αλλά η φορητή της εικόνα, στο μεν Ψ ως βρεφοκρατούσα (Οδηγήτρια), στο δε Ω πιθανότατα μόνη της, εφόσον φαί νεται πως κατέχει το γ,νηρο της εικόνας και δεν είναι ελαφρά έκκεντρη όπως αν κρατούσε το θείο Βρέφος. Οι φορητές εικόνες έχουν χρυσό κά μπο και είναι τοποθετημένες πάνω σε καταστόλιστο πόδιο. Ο τύπος αυ τός της παράστασης των δύο τελευταίων οίκων χαρακτηρίζεται από τη Μ. Ασπρά-Βαρδαβάκη ως τύπος της Μονής του Marko και έχει λίγα πα ράλληλα (εικ. 11). Τέλος, στο Τ («Τείχος ει των παρθένων...»), η Πα ναγία, περιστοιχιζόμενη από αγίες παρθένους με αυτοκρατορική ενδυμα σία, κρατά το μικρό Χριστό στο στήθος της (εικ. 8)'. Ο Ακάθιστος Ύμνος όπως εικονίζεται στη Μεγάλη Παναγιά της Σά μου παρουσιάζει συγκριτικό ενδιαφέρον, καθώς προέρχεται από τη νησιω τική Ελλάδα και είναι κατά έναν περίπου αιώνα προγενέστερος της Αγίας Κυριακής. Εκεί οι μνήμες της Κρητικής Σχολής είναι νωπές και οι ε πιρροές που άσκησε ακόμα εμφανείς. Οι σπουδαίοι Κρήτες ζωγράφοι του παρελθόντος άφησαν ως παρακαταθήκη της τέχνης και της τεχνικής τους τον πλούσιο χρωματισμό, τη ροτττ{ προς τους σκοτεινούς τόνους, τη φυ σικότητα στην έκφραση και την κίνηση των μορφών, την ανάδειξη του συναισθήματος και του πάθους των προσώπων. Το πνεύμα της σχολής της Κρήτης είναι παρόν και στην Αγία Κυ-

9. Ως παλαιότερο παράδειγμα εικονογραφίας του Ακάθιστου Ύμνου μπορεί να θεωρηθεί εκείνο της Ολυμπιώτισσας της Ελασσόνας, του 1300 περίπου. Βλ. Μ. Λσπρά-Βαρδαβάκη, σ. 15 και σημ. 17. Για άλλα γνωστά παράλληλα στην ορθόδοξη εικονογραφία, ό.τζ., σσ. 1518 και σημειώσεις. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

Λεωνίδα Κ. Μ-ουρνιά

ριακή· απουσιάζει όμως το χάρισμα ενός καλλιτέχνη με σφρίγος που θα αναδείκνυε την εικονογράφηση του ναού. Οι συνθέσεις είναι χωρίς αμφι βολία εύρυθμες και το χέρι που έκανε το σχέδιο σίγουρο. Αρκετά λεπτόλογη κάλλιγραφική έφεση μπορούμε να διαπιστώσουμε κυρίως στις τοι χογραφίες που βρίσκονται μέσα στο ιερό (οίκοι Ο, Τ, Ψ, Ω). Τα πρόσω πα αποδίδουν καλά τις διαφορές ηλικίας και αποπνέουν ασκητική αυστη ρότητα, αλλά υπολείπονται σε εκφραστικότητα των αντιστοίχων της Με γάλης Παναγιάς της Σάμου. Η συμβατική δήλωση του χώρου γίνεται μέ σω ενός όεύτερου επιπέδου, πίσω από την κεντρική παράσταση, που σχε δόν πάντα εικονίζει αρχιτεκτονήματα. Μόνη εξαίρεση ο ενδέκατος οίκος («Λάμψας εν τη Αίγύπτω...»), όπου το tordo συναπαρτίζουν βουνά κα». τείχη πόλεως. Ας σημειωθεί πως, παρά την έλλειψη προφανών λαθών προ οπτικής, δεν επιτυγχάνεται ψευδαίσθηση του βάθους10. Σε γενικές γραμ μές ο αγιογράφος χειρίστηκε επιδέξια το χρωστήρα, προτιμώντας σκού ρους τόνους και θερμά χρώματα με έντονες αντιθέσεις φωτός και σκιάς. Ωστόσο η πτυχολογία είναι αφύσικα σκληρή, τα σώματα κάτω από τα ενδύματα υπερβολικά ραδινά και άκαμπτα, οι μ,ορφς τυποποιημένες και επαναλαμβανόμενες, σχεδόν ανέμπνευστες. Η εικονογράφηση της Δευτέρας Παρουσίας στο δυτικό τοίχο της Αγίας Κυριακής έχει γίνει σε δύο ζώνες που χωρίζονται με πλατιά κόκκινη ται νία. Μια τρίτη ζώνη στο ψηλότερο σημείο του τοίχου μόλις σώζει αδιάγνωστες όρθιες μορφές που πλαισιώνουν Σταυρό (;) (Παναγία, ευαγγελι στής Ιωάννης;). Πρόκειται για θέμα το οποίο ανήκει στο κύκλο των α ποκαλυπτικών σκηνών και συνηθίζεται ιδιαίτερα στο συγκεκριμένο σημείο των ναών και στις τράπεζες των μονών από τον 1 io αιώνα και εξής. Την περιγραφή και την ερμηνεία της Δευτέρας Παρουσίας δίνει η Ερμη νεία της ζωγραφικής τέχνης, του Διονυσίου του εκ ΦουρνάΠ. Στο κέντρο της μεσαίας ζώνης εικονίζεται ο Χριστός μέσα σε κυκλική δόξα «χαθτ-

10. Γεν«ά για τις αισθητικές κατευθύνσεις της τοιχογραφίας κατά το 16ο και 17ο αι., Λ. Ξυγγόπουλου, Σχεδίασμα ιστορίας της θρησκευτικής ζωγραφικής μετά την "Λλωσιν. 1957, σσ. 94-126 και σσ. 191-202. l i . Έκδοση Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, 1909. Βλ. επίσης τη μιετάφραση του P. Hetherington, The «Painter's Manual» of Dionysius of Fouma, 1974. 58

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ.τχ.

2 (Ίουλ.-ΔεΧ. 2000)

Η αγιογράφηση της Αγίας Κυρ-.ακής στην Παλιαχώρα της Αίγινας

αενος επί τών πυριμόρφων και χερουβικών θρόνων λ,ευκοφορος και εζαατράπτων πολλά πολλοΰ φόβου και τρόμου Orzò πασών των αγγελικών δυ νάμεων δορυφορούμενος» (Ερμηνεία, σσ. 140-41). Στα ττόοια Του διαβά ζεται η επιγραφή: «Η ΛΕΥΤΕΡΑ FIAPOiCIA», ενώ στα αριστερά βρί σκεται η Παναγία «μετά πασών των άρχαγγελικών και αγγελικών επου ρανίων στρατευμάτων» και δεξιά ο Αγιος Ιωάννης ο ΙΙρόόρομος. Σε κάθε πλευρά της Δεήσεως παριστάνονται οι δώδεκα Απόστολοι «καθήμενοι επί δώδεκα θρόνους» και χαμηλά στο μέσο δύο άγγελοι «εν τω αέρι ιπτάμε νοι και σαλπίζοντες τη εσχάτη σάλπιγγι». Αρ'.στερα, κάτω απο την πα ράσταση, διαβάζεται η επιγραφή: «"Αγγελος Κυρίου σαλπίζων τη γή: δεϋτε οι ευλογημένοι του πατρός μου κληρονομήσατε την ήτοιμασμένην ύμΐν βασιλείαν από καταβολής κόσμου», και προς τον κακοδιατηρημένο άγγελο στα δεξιά, το τέλος της επιγραφής «...και τοις άγγέλοις αυτού». Στην πρώτη ζώνη, πάνω και αριστερά από το υπέρθυρο, εικονίζεται «άγγελος Κυρίου τυλίων τον ούρανον ως βιβλίον». Στο ειλητάριο που κρα τάει διακρίνονται ο ήλιος, η σελήνη και τα άστρα του ουρανού (εικ. 12. λεπτομέρεια). Χαμηλά, δίπλα στον ορθοστάτη της εισόδου, ομάδες αγίων ανεβαίνουν από τη γη στον ουρανό και δίπλα οι συνοδευτικές επιγραφές: «χορός μαρτύρων», «χορός, μαρτύρων γυναικών», «-/ορός ιεραρχών» (με λευκό χρώμα πάνω στην ώχρα του εδάφους) και τέλος «-/ορός αγγέ λων» (;). Είναι αξιοσημείωτο ότι μόνο οι άγγελοι ξέρουν φωτοστέφανα, σε αντίθεση με τους μάρτυρες και ιεράρχες. Το ίδιο ισχύει και για την ι στόρηση του Ακάθιστου Ύμνου, δυσχεραίνοντας έτσι τη διάκριση αγίων, αποστόλων, ιεραρχών και απλού κλήρου. Στο χέντρο, ακριβώς πάνω α~ο την είσοδο και αμέσως κάτω από το Χριστό, εικονίζεται ο «ZlTüC THC AIKAIOCINHC» (εικ. 12, λεπτομέρεια). Το σημείο εξαρτήσεως του ίσως είναι η νεφέλη που βρίσκεται ακριβώς από πάνω. Εκεί ζυγίζονται «όλοι ομού οι αμαρτωλοί διωκόμενοι μετά τών δαιμόνων και του προδοτου ΊουSa, οι τύραννοι βασιλείς, οι είδωλολάτραι, οι αντίχριστοι, οι αιρετικοί, οι φονεϊς, οι προδόται, οι κλέτζται, οι άρπαγες, οι άνελεημονες, οι πλεονέκται, οι φιλάργυροι, οι φεϋσται, οι γόητες, οι μέθυσοι, οι πόρνοι, οι ασελγείς, και όλοι οι μιαροι και ακάθαρτοι και προπάντων οι ασεβείς και αγνώμονες Γραμματείς και Φαρισαϊοι, οϊτινες και μεγάλως ολολυζοντες άλλοι τρα βούν τάς γενειάδας των, άλλοι τά ιμάτια αυτών, βλέποντες προς τον ΧριΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Λεωνίοα Κ. Μ—ουρν.ά

στσν» (Ερμηνεία, σ. 141)· ομάδα αγγέλων τοποθετεί στο δίσκο του ζυ γού κυλίνδρους που αναγράφουν τις καλές πράξεις των ψυχών. Ένας άγ γελος λογχίζει «τους πονηρούς δαίμονας, δπου τραβούν προς τά κάτω την 1 πλάστιγγα Sta νά κερδίσουν την ψνχην, οπού ζυγίζονται τά έργα της» '. Η παράσταση συνεχίζεται χαμηλά στο βόρειο τοίχο, σε επαφή με τον τοί"/ο της εισόδου με την προσωποποίηση της θάλασσας- έχει τη \χορ^τ{ λευκοντυμένης γυναίκας πάνω στην πλάτη θαλασσίου τέρατος (εικ. 9). Φορά βασιλικό διάδημα, ενώ στο δεξί κρατά ακριβέστατη αναπαράσταση πλοί ου με ναύτες. Ολόγυρα της πλέουν πολλά είδη ψαριών, ενο^ στ' αριστερά της διακρίνονται «οί νεκροί εκ των μνημάτων εξεγειρόμενοι μετά θάμβους πο/λοϋ διαφορετικά ένας από τον άλλον, αρπαζόμενοι υπό των νεφελών άπαντες» {Ερμηνεία, σ. 140). Χαμηλά, διακρίνονται αγνότατα, τα ίχνη ε πιγραφής: «AIÏACE ΦΙΛΕ...» και η προσωποποίηση της γης με σν.ίρττρο και βασιλικό διάδημα. Δίπλα της η εξηγητική επιγραφή: «Η THC». Παράλληλα της Δευτέρας ΙΙαρουσίας σώζονται και σε αρκετούς άλ λους ναούς και νάίδρια της Παλιαχώρας Αίγινας, όπως στον Άγιο Νικό λαο (πολύ κατεστραμμένη, μόλις διακρίνεται το θέμα), στην Επισκοπή (1610 μ.Χ.) και στο δυτικό τοίχο των Αγ. Αναργύρων, όπου η παρά σταση της Δεήσεως διατηρείται καλά 13 . Ο Χριστός με πορφυρό χιτώνα φέρεται επί αγγέλων (χερουβείμ) και πλαισιώνεται από τη θεοτόχο, τον Πρόδρομο και τους ένθρονους αποστόλους. Επάνω στέκονται άγγελοι. Η παράσταση συνεχίζεται και εδώ στους πλευρικούς τοίχους. Δεξιά φαίνεται ο Παράδεισος με τον Αβραάμ, την Παναγία μεταξύ αγγέλων και τον ευ γνώμονα ληστή ανάμεσα σε κυπαρίσσια και άλλα $εντρα. Αριστερά διά φορες προσωποποιήσεις, όπως η γη έφιππη, η θάλασσα που κρατάει κα ράβι ανάμεσα σε ψάρια και τρικέφαλα τέρατα. Η εκτέλεση της Δευτέρας Παρουσίας στην Αγία Κυριακή δεν μπορεί να συγκριθεί με ανάλογες παραστάσεις ούτε; ως προς το πλήθος των ει κονιζόμενων προσώπων ούτε ως προς'-τψ ποικιλία και την ευρηματικό τητα των μαρτυρίων των αμαρτωλών ή το πλήθος των δαιμόνων. Θα μπορούσε κάποιος να τη χαρακτηρίσει «περίληψη» Δευτέρας Παρουσίας. 12. Φ. Κόντογλου, "Εχφρασις της όρθοοόξου εικονογραφίας, τόμ. Α', 1960, σ. 363. 13. Μουτσόπουλος, σ. 82, πίν. xx. 60

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεχ. 2000)

Η αγιογράφηση της Αγίας Κυριακής στΓ,ν Παλιαχώρα της Αίγινας

Η έλλειψη χώρου ανάγκασε τον καλλιτέχνη όχι μόνο να επεκτείνει τη σύνθεση στα -/νάγια (όπως και στους Αγίους Αναργύρους), αλλά και να πυκνώσει αφύσικα τις εικονιζόμενες ομάδες. Επιπλέον, η απουσία χαρα κτηριστικών θεμάτων, όπως είναι η ετοιμασία του θρόνου ή η απεικόνιατ της Κολάσεως, οφείλεται πιθανότατα στη στενότητα χώρου. Ενδεχο μένως ο πύρινος ποταμός και ο βύθιος δράκων να είχαν τη θέση τους δί πλα στην ψυχοστασία. Σήμερα σώζεται μονό η απόληξη μιας πύρινης γλώσσας, ενώ η υπόλοιπη παράσταση έχει χαθεί. Ίσως "εκεί είχε οικο νομηθεί η Κόλαση. Η συγκρατημένη διακοσμητικότητα που χαρακτηρίζει την εμφάνιση των μορφών της Δευτέρας Παρουσίας αποτελεί τη μοναδική τεχνοτροπική διαφορά μεταξύ αυτών και εκείνων του Ακάθιστου Ύμνου· η ύπαρξη φυσικού τοπίου στη Αευτέρα Παρουσία (θάλασσα με ψάρια, ανωμαλίες ε δάφους και φυτά της ξηράς) δε συνιστά διαφοροποίηση του καλλιτέχνη, αλλά υπαγορεύεται από το θέμα. Γενικά, όπως στον Ακάθιστο Ύμνο. έτσι και στη Αευτέρα Παρουσία είναι διάχυτη η εντύπωση ότι ο καλλιτέχνης δανείζεται μεν στοιχεία από την κρητική παράδοση, εφαρμόζει όμως μια παρεφθαρμένη και αδιέξοδη, επαρχιακή εκδοχή της. Επισημαίνει ο Ξυγγόπουλος: « Ή άτ.ομίμησις δμως αυτή και ως προς τήν εικονογραφίαν α/Χ ιόίως ως προς τήν τε χνικών, οεν έχει τον χαρακτήρα, τον οποίον εϊοομεν εις τους συγχρόνους καί ολίγον μεταγενεστέρους του Θεοφάνους τοιχογράφους, τους όιατηροΰντας εις τα έργα των πολ):ήν ατομικότητα. Τώρα ή μίμησις της εικονο γραφίας καί μάλιστα της τεχνικές, είναι εντελώς μηχανική, καταντώσα πραγματική ρουτίνα»1'1. Παράλληλα της Δευτέρας Παρουσίας απαντούν σε ναούς και καθολικά μονών της Μακεδονίας, στο Αγιο Όρος, στα Μετέωρα και στην Καλα μπάκα, στην Ήπειρο1"', στην Αττική και στη Σαλαμίνα. Η παράσταση απαντά επίσης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη '.

1-Ί. Σγεοίχϊμα ίστορίζς της θρησκευτικής ζωγραφικής μετά r'çt Άλαπιν. 1'.Η>7. n. liti. 1"). Μ. Γαρίίης - Λ. ΙΙαλιούρας. Μοναστήρια -/ήνό\» Ιωτ/vvmv. Ζίογρχφική. 1!>ί).'$. ττ.ν. 321-3-U. Hi. Λ. Ξυγγό-ουλος. ό.~., η. 45. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΐΓΙ\ΑΣ

Λεωνίδα Κ. Μ—ουρνιά

Στη Ζωοδόχο Πηγή τους μακρούς τοίχους μονοπωλούν μηνολόγια με μαρτυρία αγίων. Κατά κανόνα αυτά διευθετούνται στους νάρθηκες των εκ κλησιών, αρχίζοντας από τους αγίους πο εορτάζουν το Σεπτέμβριο. Εδώ ο αγιογράφος επέλεξε να ιστορήσει τα μαρτύρια ορισμένων σημαντικών α γίων της ορθόδοξης εκκλησίας, όπως, για παράδειγμα, των αγίων Δημη τρίου, Γεωργίου, Στεφάνου και ορισμένων άλλων, χωρίς να αποδυθεί σε μεθοδική αγιογράφηση του συναξαρίου, μήνα προς μήνα. Άλλωστε ο δια 1 θέσιμος χώρος δε θα επέτρεπε κάτι παρόμοιο '. Επιπλέον η φτωχή δια τήρηση των τοιχογραφιών δεν επιτρέπει τη συστηματική, κατά μήνα κα τάταξη τους, ενώ συχνά καθιστά αδύνατη ακόμη και την αναγνώριση του θέματος. Σε κάθε διάχωρο αντιστοιχεί συνήθως ένας άγιος. Σε λίγες πε ριπτώσεις τα μαρτύρια δύο (ή και τριών) αγίων μοιράζονται το ίδιο διάχωρο, όπως. για παράδειγμα, τα μαρτύρια της εικ. 13β. Οι παραστάσεις καταλαμβάνουν μια ζώνη πάνω από την πολύ κατε στραμμένη σειρά ολόσωμων αγίων του βόρειου τοίχου και πάνω από τα τόξα του νότιου τοίχου είναι ολιγοπρόσωπες και το μαρτύριο δηλώνεται με τρότζο συμβατικό και συνοπτικό, χωρίς ωμότητα και επιμονή στις ανα τριχιαστικές λεπτομέρειες. Ενδεικτικά είναι η περιορισμένη απεικόνιση αί ματος, ακόμη και στις πιο αιμοσταγείς παραστάσεις. Το ακριβώς αντίθε το συμβαίνει, για παράδειγμα, στις αντίστοιχες παραστάσεις από τη Μο νή Φιλανθρωπηνών της νήσου Ιωαννίνων. Κοντά στην είσοΰο, στο βόρειο τοίχο, παριστάνεται το μαρτύριο του Αγίου Δημητρίου. Σε γενικές ypaμ,μ£ς ακολουθείται η Ερμηνεία του Διο νυσίου του εκ Φουρνά (σ. 185). Από την παράσταση λείπει ο Άγιος Λούπος θρήνων. Το βάθος συνθέτουν οικήματα — λουτρό κατά το Διονύσιο. Η επιγραφή έχει χαθεί (εικ. 14α). Σε άμεση επαφή εικονίζεται το μαρτύριο του Αγίου Γεωργίου στον τροχό. Ο Φ. Κόντογλου σκιαγραφεί γλαφυρά την ουσία της παράστασης: «Φρούριον. Και εις το μέσον τροχός και επάνω εις αυτόν ζεμένος ο "Αγιος, γυμνός. Κάτωθεν όέ τοϋ τροχού φαίνονται ορθιαι λεπίδες εμπεπηγμέναι εις ζυλον. Και Suo στρατιώται γυρίζουν τον τροχον με σχοινιά, 6 οέ Ba ll. Βλ. Λ. Τσιτουρίδου, Ο ζωγραφικός άάκοσμος του Αγ. Xtxo/aov Ορφανού ττη θεσs-se/ovóo;, 1986; σσ. 187-188. 62

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ.τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

— II αγιογράφηση της Αγίας Κυριακής στην Παλιαχώρα της Αίγινας

σιλευς κάθτ-αι ε~ι θρόνου, τζαρωτρύνων τον "Αγιον να -ροσκυνήσει τά ειόω/<α. Και άνωθεν του Αγιου ακτίνες κατερχόμενοι εκ του ουρανού» . Από την παράσταση της Ζωοδόχου Πηγής (εικ. 14β) απουσιάζουν ο Βα σιλεύς και οι ακτίνες. Στην Έκφραση του Διονυσίου του εκ Φουρνά (σ. 184) η παράσταση συμπληρώνεται με το Μαγνέντιο και αξιωματικούς και στρατιώτες που αποκεφαλίζονται στο βάθος, έξω από τα τείχη της πό λεως. Επιγραφή: MAPTVPIOX ΑΓΙΟΙ" ΓΕΩΡΓΙΟΙ*. Μετά το εγκάρσιο τόξο. στο βόρειο πάντοτε τοίχο, ιστορείται ο λιθο βολισμός του πρωτομάρτυρος Στεφάνου (ει. 15α). Τρεις άντρες σε διαφο ρετικά επίπεδα λιθοβολούν τον άγιο, που δυστυχώς δε σώζεται. Ένας α πό τους λιθοβολητές εικονίζεται να γεμίζει το ανασηκωμένο ένδυμα του με πέτρες. Η σκηνή του μαρτυρίου λαμβάνει χώρα έξω από τα τείχη πό λεως. Επιγραφή: ΜΑΡΤΙ'ΡΙΟΝ ΑΓΙΟϊ ΣΤΕΦΑΝΟΙ' ΠΡΩΤΟΜΑΡΤΓΡΟΣ. Τα υπόλοιπα μαρτύρια του βόρειου τοίχου έχουν απολεπιστεί τόσο. ώστε είναι αδιάγνωστα. Εξίσου ταλαιπωρημένες είναι οι παραστάσεις μαρτυρίων του νότιου τοί χου. Μία πολυπρόσωπη σκηνή διακρίνεται αποσπασματικά και αφορά, σύμφωνα με την επιγραφή, τον αποκεφαλισμό των αγίων ΙΙίστεως, Ελπί δος και Αγάπης. Διακρίνονται ο δήμιος έτοιμος να αποκεφαλίσει γονυπετή αγία με ξίφος και μια όρθια \t-o^rt στο δεξί άχρο. Δύο από τις τρεις αδελφές έχουν χαθεί πλήρως. Επιγραφή σε δύο στίχους: ΜΑΡΤΓΡΙΟΧ ΠΙΣΤΕΩΣ ΕΑΠΙΛΟΣ ΚΑΙ ΑΓΑΠΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ A1TOV (;) Καλύτερα σώζεται η απότομη της κεφαλής του Προδρόμου (εικ. 13α). Η αγιογραφία της Ζωοδόχου Πηγής ακολουθεί τυπολογικά την περιγρα φή του Φ. Κόντογλου: «Φυλακή σκοτεινή με τζαράθυρον σιότρόφρακτον. Και 6 τίμιος Πρόόρομος γονυπετης, με τάς χείρας οεοεμενας. κύτζτει την κεφαλή. Ό 3ε δήμιος άνωθεν αυτοΰ, υφώνει τήν στζάθην ίνα τον άτζοκεφαλίστΓ Kai κοντά εις τον οήμιον στέκεται ή Σαλώμτη κοράσιον, κρα τούσα $ίσκον όιά νά λάβγ, Try κεφαλήν του τιμίου Προόρόμου»1'*. Αντίθε τα, ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά τοποθετεί το συμβάν μέσα στο ανάκτορο του Ηρώδη, την ώρα που εκείνος παρακάθεται μαζί με άρχοντες σε πλούσιο 18. Φ. Κόντογλου, "Εκφρατις της ορθοοόξοι/ είχονογρζρίχς, τομ.. A'. ΙίΜίΟ. ι. U78. 19. Φ. Κόντογλου, ό.ζ., σ. 374. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

Τ ΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Λεωνίδα Κ. Μπουρνιά

συμπόσιο. Ο αποκεφαλισμός έχει συντελεστεί, ο εκτελεστής παραδίδει την κεφαλή του Ιωάννου «επί πινάκι» στη Σαλώμη, ενώ το σώμα του μάρ τυρος μεταφέρεται από τους αποστόλους Ανδρέα και Ιωάννη για να τα1 φεί ". Η απότομη της κεφαλής όπως εικονογραφείται στην Αίγινα (με τη Σαλώμη όμως γονατιστή), συνδυάζεται στο ίδιο διάχωρο με το συμπόσιο του Ηρώδη —όπως το περιγράφει ο Διονύσιος— στη Μονή Φιλανθρω51 πηνών της νήσου Ιωαννίνων . Η επιγραφή, σε δύο στίχους, δε διαβάζε ται παρά μόνο στο δεξί της άκρο: ...ΠΡΟΛΡΟ. Η απότομη της κεφαλής του Προδρόμου πλαισιώνεται από διάχωρα με αποτρόπαια μαρτύρια που διατηρούνται ελλιπώς: αριστερά του αποκεφα λισμού των Πίστεως, Ελπίδος και Αγάπης, σώζεται αχνά άγιος (ή αγία;) που υφίσταται αποκοπή της γλώσσας, ενώ δεξιά, σε μια πολυπρόσωπη σύνθεση, εικονίζονται τρία μαρτύρια στο ίδιο πλαίσιο. Σε κάθε άγιο αντι στοιχεί ένας βασανιστής, αλλά αναγνωρίζεται μόνο ένα μαρτύριο: κάταγ μα η αποκοπή των σκελών. Αίμνη αίματος έχει συγκεντρωθεί στο δάπε δο (εικ. 13β). Οι επιγραφές δε διαβάζονται. Σημαντική είναι η τοιχογραφία της Αγίας Φιλοθέης (εικ. Kja) στο δυ τικό τοίχο της Ζωοδόχου Πηγής. Η αγία διατηρείται σήμερα σε κακή κατάσταση ως τους ώμους. Φοράει το μοναχικό της ένδυμα και στην κε φαλή κουκούλιο και — α ν χρίνουμε από νεότερες απεικονίσεις— με το δε ξί χέρι θα ευλογούσε και με το αριστερό θα κρατούσε σταυρό. Το πρόσω πο της είναι ωοειδές και το βλέμμα της στρέφεται αριστερά. II αξία της τοιχογραφίας έγκειται στον αρχετυπικό χαρακτήρα της. Ο Χ. Καλογερό πουλος σημειώνει για το έργο: «Εξαίρετος είκών. Ή παλαιοτέρα ίσως χα', εκ του φυσικού, αναγραφεϊσα ως εστί από κροσώτζιχ-ην γνύφίμίαν τοΰ ζωγράφου, Υ; μόνη σύγχρονος -ρος την "Άγίαν»". Ωστόσο, δεδομένου του θανάτου της αγίας το 1589 μ.Χ., η τοιχογραφία δεν είναι δυνατό να α ποτελεί προσωπογραφία της «εκ του φυσικού» ή «από προσωπικήν γνωριμίαν». στο βαθμό που επιγραφή στο ναό δηλώνει ρητά ότι η αγιογρά

φο. 21. 22. χος 15 64

Έρμ-ηνεία. σ. 177. Μ. Γαρίέης-Λ. ΙΙαλιούρας. λΐονχτηςριχ.νήσνν Ιωαννίνων. Ζωγραφική. 1 !·!>;{. εικ. :?'.)(). Λ". Καλογεροπούλου. « I I περίφημος ΙΙαλαίοχώρα Λίγίνης». Kfs-jc ττς Λίγίντζ τεύ (1Μ8). er. :«>. ff ΑίΓ/Λ'Λ/Λ. τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Η αγιογράφηση της Αγίας Κυριακής στην Παλιαχώρα της Αίγινας

φηση της Αγίας Κυριακής έγινε κατά το 17ο αιώνα —πριν απο η του λάχιστον ταυτόχρονα με την αγιογράφηση της Ζωοδόχου Πηγής (βλ. όταν η αγία θα είχε προ πολλού αποβιώσει. Παρά ταύτα, «κα: π . π ) — , αν ακόμη υποτεθεί, οτι αύται δεν είναι πιστοί προσωπογραφίας με try σημασίαν που ημείς δίδομεν σήμερον εις την λέξιν, πάντως νομίζω, οτι θα εχωσιν ίσως μακρινην κάπως σχεσιν προς το πρωτοτυπον, του οποίου η μορφή δεν επρόφθασε να υποστη την τυπικών εκείνην στερεοποίησιν, που βλέπομεν εις τους παλαιοτέρους αγίους»". Αρκετές νεότερες απεικονίσεις της αγίας υπάρχουν σε φορητές εικόνες και σε τοιχογραφίες"'"'. Ιδιαίτερα εκείνη της Παναγιάς του Μπόσκου ή του Καθαρού στη Σαλαμίνα χρονολογείται το 1758 μ.Χ. και παρουσιάζει πο λύ μεγάλη συνάφεια με την αγιογραφία της Ζωοδόχου Πηγής, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη στάση και την έκφραση. Ο εικονογραφικός τύπος του Αναπεσόντος που έχει ζωγραφηθει επάνω από την είσοοο (εικ. 16β) εικονίζει τον Ιησού ως «τριετές παιδίον κοιμώμενον επί στρωμνης, έχον την κεφαλήν ακουμπισμένων εις την δεξιάν χείρα του» και συνηθίζεται στη συγκεκριμένη θέση στους ναούς^. Δυ στυχώς σώζεται μόνο το σώμα- το κεφάλι και οι ώμοι του Ιησού έχουν χαθεί. Συγκριτικά με τον Αναπεσόντα του νέου Καθολικού του Μεγάλου Με τεώρου (1552 μ.Χ.), όπου παρίστανται η Παναγία και ένας άγγελος, ε δώ η κεντρική μορφή είναι μόνη της. Βέβαια, ο αγιογράφος του Μεγά λου Μετεώρου ήταν δεινός γνώστης της μανιέρας των συγχρόνων του Ιτα λών ζωγράφων και λαμπρός καλλιτέχνης3'', κάτοχος μιας αισθητικής παι δείας υψηλού επιπέδου και μιας στερεής και καθιερωμένης τεχνικής που οπωσδήποτε του επέτρεπε να κάνει άλματα σε σχέση με τον ανώνυμο λαϊ κό καλλιτέχνη (ή καλλιτέχνες) της Αγίας Κυριακής και της Ζωοδόχου Πηγής. Τέλος, ενδιαφέρουσα και ιδιαίτερα πρωτότυπη είναι η παράσταση του

23. 24. 25. 2G.

Α. Ξυγγό^ουλος, Εικόνες της Όσιας Φιλοθέης. U.M.Ε. 1925, σ. 451. Α. Καμιπούρογλου. 'Αθηναϊκοί/ άρχοντο?άγιον, σ. 107. Φ. Κόντογλου, "Εκφρασις, σσ. 78, 148. Μ. Χατζηδάκης - Δ. Σοφιανός, Το Μεγάλο Μετέωρο, 1990, εικ. της σ. 118.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Λεωνίδα Κ. Μπουρνιά

Αναπεσόντος στην Καταπολιανή της Πάρου. Ο Ιησούς γενειοφόρος είναι ξαπλωμένος σε κλίνη τοποθετημένη διαγώνια στο δεξί τμήμα της παρά στασης, μέσα σε ~ο~ίο με βράχια. Τρεις άντρες σε μικρότερη κλίμακα διακρίνονται αριστερά με τα χέρια σε σχήμα ικεσίας'''. Σε πολύ καλή κατάσταση σώζονται οι ολόσωμοι άγιοι που χοσιχούν τα εσωράχια της τοξοστοιχίας μεταξύ των ναών. Επιγραφές αποκαλύπτουν την ταυτότητα των μορφών. Η Αγία Μαρίνα παριστάνεται όρθια, με την κεφαλή ελαφρά στραμμένη αριστερά και τα χέρια με τις παλάμες προς τα εξω στην τυπική στάση των μαρτύρων. Φοράει κόκκινο μαφόριο, από το οποίο εξέχουν οι φαιοκύανες χειρίδες του ιματίου της. Στο δεξί χέρι κρατάει το σταυρό του μαρτυρίου. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου εί ναι λιπόσαρκα και εξαϋλωμένα. Στον Αγιο Σάββα, που κοσμεί το εσωράχιο του πρώτου τόξου, έχει δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στην καλλιγραφική α πόδοση των χαρακτηριστικών του ~ροσώ~ου πάvoJ σε σκουρόχρωμο προ πλασμό. Επιμελημένη είναι η δήλωση της κόμης και της διλοβης γενειά δας, στην οποία διακρίνεται κάθε τρίχα χωριστά. Το σφαιρικό πιγούνι προ εξέχει έντονα"'8. Δύο βαθιές ρυτίδες στο μέτωπο του αγίου και τα εκφρα στικά του μάτια προσδίδουν έκφραση εγκαρτέρησης και πραότητας. Η α πόδοση της ενδυμασίας είναι επιμελημένη, με «έξεργη» δήλωση της πτυχολογίας. Ο ζωγράφος έχει χρησιμοποιήσει εδώ πλούσια χρωματική πα λέτα και λεπτό πινέλο για τα φώτα. Ο άγιος με το δεξί ευλογεί, ενώ με το αριστερό κρατεί ειλητό με δυσανάγνωστη επιγραφή. Ο Αγιος Αντώνιος από το νάίορίο του Αγίου Νικολάου Παλιαχώρας, του Μου-15ου αι., συ γκρινόμενος με τον Άγιο Σάββα, ξεχωρίζει με την πλατύτερη πινελιά, τα ψυχρότερα χρώματα και την «εξμπρεσιονιστική» τεχνοτροπία του. Το κτιστό τέμπλο της Αγίας Κυριακής έχει επίσης διακοσμηθεί με την τεχνική της νωπογραφίας. Δεξιά και αριστερά του Βήματος εικονίζονται η Παναγία ένθρονη και βρεφοκρατούσα (είκ. Î7), ο Χριστός ένθρονος ως Παντοκράτωρ και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος (εικ. 18). Και οι τρεις μορφές έχουν ζωγραφηθεί μέσα σε αβαθείς κόγχες, που πλαισιώνονται από τις οι27. Μ. Ασπρά-Βαρδαβάκη, ό.~., σ. 76 και σημ. 417. 28. Διονυσίου εκ Φουρνά, 'Ερμηνεία, σ. 1ίί2: «Γέρων, έχων το γένειον εις $ύο χωρισμένον και τον πώγωνα Sa&xpóv».

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Η αγιογράφηση ΤΓ,ς Αγίας Κυριακής στην Παλιαχώρα της Αίγινας

κείες κόκκινες ταινίες. Τα μεταξύ τους κενά συμπληρώνονται με ποικιλία φυτικών κοσμημάτων στα οποία επανα)αμβάνετα', μεταξύ άλλων το κό σμημα ~ου περιθέει χαμηλά τους τοίχους του ναού (βλ. π.π.). 0 Παντοκράτωρ εικονίζεται ένθρονος στη συνήθη στάση, ευλογώντας με το δεξί και κρατώντας μαργαριτοστολιστο ευαγγέλιο στο αριστερό χέ ρι. Προσεγμένη είναι η απόδοση TOJV χαρακτηριστικών του προσώπου και της πτυχολογίας. Τα χρώματα -ου κυριαρχούν είναι το γαλάζιο, το βαθυκύανο. το κόκκινο και η ώχρα. 0 Πρόδρομος όρθιος ευλογεί με το δε ξί, ενώ στο αριστερό κρατεί ειλητάριο με την επιγραφή: «Μετανοείτε. ήγγικε γαρ ή βασιλεία των ουρανών». Φοράει ωχροκίτρινο ιμάτιο -άνω α πό τρίχινο χιτώνα. Ο εικονογραφικός τύπος της Παναγίας, χωρίς να υ στερεί σημαντικά από τους υπόλοιπους, επαναλαμβάνει την Παναγία του Ακάθιστου Ύμνου (πρβ. εικ. 8). Για μία ακόμη φορά η προφανής μετα ξύ τους ομοιότητα, καθώς και η τεχνοτροπική συγγένεια με τον υπόλοι πο διάκοσμο, συνηγορεί υπέρ της ύπαρξης ενός και μόνου καλλιτέχνη, ο οποίος, δυστυχώς για μας, παραμένει άγνωστος. Ο αγιογράφος της Αγίας Κυριακής μάλλον ήταν καλλιτέχνης χωρίς ι διαίτερες αξιώσεις, οπωσδήποτε χωρίς τις δυνατότητες ενός θεοφάνους ή ενός Κατελάνου, αλλά γνήσιος και άμεσος στην τέχνη του. Εργάστηκε —όπως τόσοι άλλοι σε κάθε γωνιά της Ελλάδας— μέσα στα πλαίσια που είχε διαμορφώσει η μακραίωνη αγιογραφική παράδοση (ίσως χωρίς να συ νειδητοποιεί απόλυτα το ^<XCÌOQ αυτής της κληρονομιάς!), συνεισφέροντας από την πλευρά του ό,τι του υπαγόρευαν τα θρησκευτικά του βιώματα και η αισθητική του άποψη και ό,τι του επέτρεπαν οι δυνατότητες του. Οι άγνωστοι αυτοί αγιογράφοι ξεχωρίζουν «οχι Sia την επιτηοεώτητά των καί την τεχνικην δεινότητα οπού έχουν, αλλά oca το κατανυκτικόν, μυ στικόν και σεμνοπρεπές υφός των εικόνων όπου έζωγράφισαν με ταπείνωσιν. "Ολοι εκείνοι οι μακάριοι εικονογράφοι άπετύπωσαν εις τα εργό χειρα των την εΰσέβειαν και τον φόβον Θεοΰ όπου είχαν»' .

29. Φ. Κόντογλου, "Εχφρζσις, σ. 432. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Λεωνίδα Κ. Μπουρνιά

——•

Βασική Βιβλιογραφία 1. Διονυσίου εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, εκο. Πα παδοπούλου-Κεραμέως, 1909. 2. Ν. Καλογερόπουλου, « Ή περίφημος Παλαιοχώρα Αίγίνης», Κήρυξ Αίγίνης, τεύχ. 9 (1947) 3 και τεύχ. 15, 36. 3. Μ. Γκητάκου, 'Ανέκδοτοι επιγραφαί και χαράγματα εκ Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών μνημείων της Ελλάδος, 1957. 4. Α. Ξυγγόπουλου, Σχεδίασμα ιστορίας της θρησκευτικής ζωγραφικής μετά την "Αλωσιν, 1957. 5. Φ. Κοντογλου, "Εχφρασις της ορθόδοξου εικονογραφίας, τόμ. Α', 1960. 6. Α. Προκοπίου, «Παλιαχώρ«, ή νεκρή πολιτεία του Σαρωνικού», ε φημερίδα Καθημερινή, έξι άρθρα (3, 5, 6, 7, 10, 14 Σεπτεμβρίου 1961). 7. Ν. Μουτσόπουλου, Ή Παληαχώρα της Αίγίνης, 1962. 8. Γ. Κουλικούρδη - Σ. Αλεξίου, Αίγινα, 'Οδηγός γιά την ιστορία και

τα μνημεία της. 9. Α. Τσιτουρίδου, Ο ζωγραφικός διάκοσμος του Αγ. Νικολάου Ορφανού στη θεσσαλονίκη, 1986. 10. Μ. Χατζηδάκης - Δ. Σοφιανός, Το Μεγάλο Μετέωρο, 1990. U . M . Ασπρά-Βαρδαβάκη, Οι μικρογραφίες του Ακάθιστου στον κώδικα Garreit 13, Princeton, 1992. 12. Μ. Γαρίδης - Α. Παλιούρας, Μοναστήρια νήσου Ιωαννίνων. Ζωγρα φική, 1993.

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίουλ.-Δεχ. 2000)

Η αγιογράφηση της Αγίας Κυριακής στην Παλιαχώρα της Αίγινας

£-C3 Σχεΰύζσμα του καθολικού της μονής της Αγίας Κυριακής με σημειωμένες τις θέσεις των θεμάτων της αγιογράφησης

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

Λεωνίοα Κ. Μ-ουρν.ά

U·*

cncn

Ε',χ. Ι. Γενική κάτοψη της μονής της Αγίας Κυριακής: 1. i\ ,3. χελίά 4. Ζωοοόγρς Πηγή 5, Αγία Κυριακή (κατά Χ. Μουτσόπουλο)

r»^|':;Ç#'i

fix. 70

5. Ay/or Κυριακή.

Επιγραφή

στον ανατολικό

τ.εσσό

Η Λ/ΓίΛΓ/ΙΜ,τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Η αγιογράφηση της Αγία; Κυριακής στην Παλιαχώρα της Αίγινας

Είκ. 3. Ολόσωμοι άγιοι στο νότιο τοίχο της Αγίας Κυριαχτ,ς

Eoe. 4. Ολόσωμοι άγιοι στον χ-ένχντι %~ό τη θύρα της εισόόον τοίχο του Αγίου Χικολάου ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Λεωνίδα Κ. λίπουρνιά

Εικ. 5. Αγία Κυριακή, νότιος τοίχος, Αχάθισσο&Ύμνος: «"Ολος ην εν τοις κάτω...»

Εικ. 6. Αγία Κυριακή, νότιος τοίχος. Ακάθιστος Ύμνος: α. «Λύναμις τοϋ Ύψιστοι επεσκίασεν τότε...» 6. «"Εχουσα θεοόόχον ή Παρθένος την μήτραν...» 72

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεχ. 2000)

Η αγιογράφηση της Αγίας Κυριακής στην Παλιαχώρα της Αίγινας

ΛΦ/£:ΡΩΛί>ι.· Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗς

ΑΊΓΙΝΑς

Λεωνίοα Κ. Μττουρνιά

Εικ. 9. Αγία Κυριχχ-η. ζόρειος τοίχος. Ακάθιστος Ύμνος: α. «Αάμφάς εν zft Αίγό-τω...» €. «λίελλάντος Συμεώνος... » γ. «Χέαν εοειξε κτίσιν...» 8. Η θά/^ισσζ xr.ò τη Αευτερχ Παρουσία

,/ηξ ςξ'ΚΛ

Εικ. 10. Αγία Κυριχκτί;, οόρειος τείχος. Ακάθιστος Ύμνος: α. «ζ,ένον τόκον ίοόντες...» ζ. «Ύμνος χ-χς -ηττάται...» 74

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ.τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Η αγιογράφηση της Αγίας Κυριακής στην ΙΙαλ-.αχώρα της Αίγινας

£ίκ. l i . Λχί'α Κυριακή. βόρειος τείχος. Ακάθιστος Ύμνος: α. «Aapcv sovva; Οελησας..» ζ. «Ψάλλοντες σου τον τόκον...» γ. «Ώ τζανΰμντ-ε Μητερ...» ^ H j ^ ^ H H ^ H ^ n n

ÊsL· Εικ. 12. Αγία Κυριακή, ουτικός τοίχος. Δευτέρα Παρουσία, λεπτομέρεια ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΓίΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Λεωνίδα Κ. Μπουρνίά

Ειχ. 13. Ζωοδόχος Πηγή, νότιος τοίχος, α. Μαρτύριο Αγίου Δημητρίου 6. Μαρτύριο Αγίου Γεωργίου

Air

Ειχ. 14. Ζωοδόχος Πηγή, βόρειος τοίχος, α. Μαρτύριο Αγίου Δημητρίου ξ. Μαρτύριο Αγίου Γεωργίου 76

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ. 2 (Ίοόλ.-Δεκ. 2000)

Η αγιογράφηση της Αγίας Κυριακής στην Παλιαχώρα της Αίγινας

Ειχ: 15. Ζωοδόχος Πηγή, βόρειος τοίχος, α. Λιθοβολισμός του Πρωτομάρτυρος Στεφάνου 6. Η κεφαλή ολόσωμου αγίου από το χαμηλότερο τμήμα του τοίχου (Άγιος Θεόδωρος;) '

•

ι; Εικ. 16. Ζωοδόχος Πηγή, δυτικός τοίχος, α. Η Αγία Φιλοθέη S. 0 Ανχττεσών ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Λεωνίοα Κ. Μπουον.ά

Eat. 17. Αγία

Κυριακή. Εικόνες κτιστού τέμπλου (ένθρονη Π και φυτικός διάκοσμος

Εικ. 18. Αγία Κυριακή. Εικόνες κτιστού τέμπλου (Χριστός Παντοκράτωρ, Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος) και φυτικός διάκοσμος ie

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ, τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

ΑΝΝΑΣ ΓΙΑΝΝΟΤΛΗ

Η ξυλογλυπτική στην Αίγινα το 18ο και 19ο αιώνα και η μεσαιωνική περίοδος μέσα α π ό τα χαράγματα και τις τοιχογραφίες των εκκλησιών της — ειδικότερα της Παλιαχώρας ΙΑ ΤΙΙ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΞΓΛΟΧΑΠΙΗΓΙΚΗΣ. η Παλιαχώρα της Αίγινας, σπάνιο παράδειγμα μεσαιωνικής νησιω τικής πολιτείας, αποτελεί τη συνέχεια μεταξύ της αρχαιότητας και του 18ου-19ου αιώνα. Από τα πολυάριθμα χαράγματα «graffiti» του 14ου μέχρι του 18ου αι ώνα, τα αφιερώματα και τις παραστάσεις καραβιών -άνω στους τοίχους των εκκλησιών, μπορούμε να αντλήσουμε τΜΓ^ογ^ίζς σχετικά με τους τύπους σκαφών και ιστίων που ήταν γ;<υστά την εποχή εκείνη. Έτσι. μπορούμε να κάνουμε προσεγγίσεις και να ανιχνεύσουμε τυχόν επιδράσεις μεταξύ διαφόρων περιοχών της Μεσογείου. Τα χαράγματα TCOV εκκλησιών της Παλιαχώρας της Αίγινας δημοσι εύτηκαν το 195G από το Μιχ. Γκητάκο, μαζί με άλλα προερχόμενα α πό διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Λύο πίνακες από τον Αγιο Νικόλαο Μαύρικα δημοσίευσε επίσης και ο Νικ. Μουτσόπουλος το 1962, στο εργο του για την Παλιαχώρα της Αίγινας. Υπάρχουν συνολικά σαράντα επτά χαράγματα, εκ των οτ.οίωΊ τα δε καεπτά προέρχονται από την Παλιαχώρα και τα υπόλοιπα απο άλλες πε ριοχές της Αίγινας. Έτσι λοιπόν έχουμε για την περιοχή της Παλιαχώρας: α) οκτώ χαράγματα από την εκκλησία Αγίου Νικολάου Μαυρικα β) πέντε από τον Αγιο Γεώργιο και γ) τέσσερα από το Σταυρό. Ενώ από τις άλλες περιοχές έχουμε: α) εννέα χαράγματα από τον Προ φήτη Ηλία β) τέσσερα από την 'Οαορ^ Εκκλησία γ) δεκαεπτά από τον Άγιο Νικόλαο στον Κοντό.

Άννας Γιαννούλη

Μελετώντας αυτά τα χαράγματα «graffiti», μπορούμε να κάνουμε μερι κές παρατηρήσεις. Από τα σκάφη άλλα παριστάνονται με° πανιά και άλλα με κουπιά. Τα κουπιά σε μερικά καράβια παρουσιάζονται σαν γραμμές σχε δόν παράλληλες που συγκλίνουν προς την πλώρη (παράδειγμα 3 1 . 52, 59, 63) και αλλού (αρ. 54 και 61) παρουσιάζονται με ανώμαλες γραμμές. Σε μερικά μάλιστα είναι ορατοί και οι σκαρμοί, απ' όπου συγκρατούνται τα κουπιά. Τα καράβια, ανάλογα με την καλλιτεχνική επιδεξιότητα του χα ράκτη, παρουσιάζονται άλλα με δύο γραμμές διαδοχικές και άλλα με πε ρισσότερες, μέχρι έξι γραμμές. Αυτές οι -γραμ^ς παριστάνουν τις ζώνες, «τα υποζύματα» των Βυζαντινών, που υποδηλώνουν τα όρια του εκτοπί σματος του νερού (αρ. 33, 39, 44, 47, 52, 55, 59, 60, 61, 63, 64. 65). Σε μερικά παραδείγματα διακρίνεται το τιμόνι (αρ. 35), η καρένα (αρ. 4 1 , 44) και το κατάστρωμα (αρ. 48). Σε άλλα φαίνονται η πλώρη (αρ. 32, 33, 34, 51) και η θέση του αξιωματούχου σαν ένα κιόσκι, όπου στη ρίζεται ένας μικρός στύλος με σημαία (αρ. 32) ή δίχως σημαία (αρ. 33). Στο παράδειγμα 51 υπάρχει ένα κιόσκι πάνω από την πλώρη. Απ' αυτά τα πλοία, άλλα φέρουν έναν ιστό (αρ. 30, 49, 64, 68) και άλλα περισ σότερους. «Η μορφή των ιστίων διαφέρει. Έχουμε πανιά τριγωνικά (iatinia), βλ. αρ. 34, 35, 40, 4 1 , 43, 44, 50, 5 1 , 52, 54, 61, 62, 67, 68, και τραπεζο ειδή (αρ. 36, 55, 59). Σε ένα παράδειγμα έχουμε και σταυρό στο πάνω τμήμα του ιστού (αρ. 30) και σε άλλα (αρ. 4 1 , 43, 46, 59) υπάρχουν αντένες πάνω στους ιστούς. Όσον αφορά τη χρήση τους, άλλα είναι πο λεμικά (αρ. 30b, 3 1 , 32, 60) και άλλα εμπορικά σκάφη. Ανάλογα με το σχήμα του σκαριού και τη χρήση των πανιών μπορού με να διακρίνουμε διάφορες επιδράσεις: Α) Βυζαντινή επίδραση, με κύρια χαρακτηριστικά την ψηλή πλώρη, το σταυρό πάνω στον ιστό, το κιόσκι, το τραπεζοειδές πανί. Β) Δυτική επίδραση έχουμε κυρίως στα παραδείγματα 30b και 3 1 , ό που παριστάνονται πολεμικά. Στο 30b ο κυβερνήτης του σκάφους προ σπαθεί να χτυπήσει το μικρό πλοίο που φεύγει μπροστά. Αυτά τα πολε μικά σκάφη πλησιάζουν νορμανδικά πρότυπα (drakkar) του 12ου αιώνα. Κατά τη γνώμη του κ. Anton. Beziris, (στο Διεθνές Συνέδριο Ξυλοναυπηγικής, Χίος 1994), τα δύο παραπάνω παραδείγματα παρουσιάζουν ο•;c·

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2«»)

= = = = = Η ξυλογλυπτική στην Αίγινα μέσα αζό χαράγματα εκκλησιών της Παλ'.αχώρας

αοιότητες με έναν τύπο ιστιοφόρου (Χαβάχο). -ου ταξίδευε στην Ανατο λική Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα το 14ο έως το 16ο αιώνα. Το μήκος του έφτανε τα 18-20 μέτρα και χρησιμοποιόταν ως μεταφορικό πολεμικό. Ένα τέτοιο σκάφος βρέθηκε ναυαγισμένο στο κανάλι της Ινσουλίνα. κοντά στο δέλτα του Δούναβη. Συγγενεύει τόσο με τα πλοία των Βίκινγκς, όσο και με τα παραπάνω ανατολικά πρότυπα. Πρέπει να σημειωθεί ότι η Αίγινα γνώρισε τη δυτική επιοραση και α πό το 13ο έως το 16ο αιώνα και, συγκεκριμένα, κατά την τ.ζρίοοο της φραγκικής (1204-1317), αραγονικής (1317-1338), καταλανικής (13671451) και βενετικής (1451-1540) κατοχής της. Γ) Αλγερινή επίδραση μαρτυρούν τα τριγωνικά πανιά και κουπιά. Μας θυμίζουν πειρατικά, σαν εκείνα που -χρησιμοποίησε ο Μπαρμαροσσα, όταν το 1537 επιτέθηκε με εξήντα κάτεργα, γαλιότες και φούστες στην Παλιαχώρα της Αίγινας, την παρέδωσε στη φωτιά και απήγαγε έξι χιλιάδες κατοίκους αιχμαλώτους. Είναι γνωστό ότι το 10ο αιώνα η θαλάσσια επικοινωνία ήταν δύσκολη λόγω της πειρατείας. Αυτό φαίνεται και από το χάραγμα στο τέμπλο του Αγίου Νικολάου: «Λ^Λ'ίκόλα, Θαυματουργέ. Χρίστε μου. σώσε μας ατ.ο •τους, κουρσαίους. 2 Αυγούστου 157£». Κατά τα μέσα του Που αιώνα φαίνεται ότι οι κάτοικοι της Παλιαγώρας ασχολούνται με την πειρατεία και επιτίθενται στα εμπορικά πλοία... Ο περιηγητής J. Giraud αναφέρει ότι τότε η Αίγινα άκμαζε οικο νομικά και οι ναυτικοί της ήταν οι καλύτεροι από τους νησιώτες. Δια κρίνονταν για την επιδεξιότητα τους- στο χειρισμό του πηδαλίου και των ιστίων. Οι Τούρκοι τους χρησιμοποίησαν σαν καπετάνιους στις φρεγάτες τους και για να επανδρώσουν τα πλοία τους με επίλεκτους ναυτικούς (με-

λάχηδες). Τα χαράγματα «graffiti» είναι ^apz'jpec, της μακρόχρονης ναυτιλιακής ενασχόλησης των κατοίκων και της ναυτικής επιδεξιότητας τους. Υπάρ χουν μαρτυρίες από την αρχαιότητα σχετικά με την εφευρετικότητα των Αιγινητών στις τεχνικές εφαρμογές. Ο Ησίοδος (8ος αι. π.Χ.) λέγει: «κι εκείνοι οεσανε τα ξύ?,α κι έφτιαξαν τα καράβια τζου κάνανε οεξόζερζα το κύμα να στρουψίζει, και πρώτοι έ%α/&ν τα τζανιά, φτερά στα τζε/ναγόορομα καράβια» (Ηοίες 35/76, μτφρ. Αεκατσά). ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

Άννας Γιαννούλη

Ως συνέχεια αυτής της παράδοσης έρχεται ο Άγιος Νικόλαος να αντι καταστήσει κατά τη χριστιανική εποχή τη λατρεία του Ποσειδώνα και των Διοσκούρων, θεοτήτων της θάλασσας. Από το 14ο αιώνα ο άγιος ο νομάζεται «θαλασσίτης». Έχουμε μαρτυρία από χιακό έγγραφο (Συλλογή Σπ. Λάμπρου, Νέος ΕΧληνομνημων). Έτσι, στο χάραγμα με αρ. 67 πα ρουσιάζεται μπροστά από το πλοίο κρατώντας σταυρό, σαν ειρηνοποιός, προστάτης των ναυτικών, που διατάζει τα κύματα να κοπάσουν. Υπάρχει και ανορθόγραφη επιγραφή: «ο Άγιος Νηχώλζος άιέταξ(ε)». Το ίδιο πνεύμα χαρακτηρίζει την παράσταση της τοιχογραφίας στο βή μα της εκκλησίας των Γενεθλίων της Θεοτόκου Παλιαχώρας — «Ο Χρι στός επίτιμων την θάλασσαν». Η θάλασσα, παριστάνεται ταραγμένη και μέσα πλοιάριο αρμενίζει* ο Χριστός συνοδευόμενος από μαθητές «απλώνων τα χέρια κατά των ανέμων και επίτιμων αυτών... » (Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης). Το σκάφος εικονίζεται με τρα πεζοειδή πανιά και υπερυψωμένη πλώρη, όπως στα βυζαντινά πρότυπα. Ανάλογη είναι η παράσταση σκαφών στην τοιχογραφία της Δευτέρας Παρουσίας του ναού Αγίων Αναργύρων. Εδώ παρουσιάζεται η θάλασσα ως βασίλισσα με κόκκινο ένδυμα, διάδημα και περιδέραιο μέσα σε μικρό σκά φος. Κρατάει σημαία και στο άλλο χέρι πλοίο με υπερυψωμένη πλώρη (χελάνδιο;) και τραπεζοειδή πανιά. Και τα δύο παραδείγματα πλησιάζουν βυζαντινά πρότυπα. Χαρακτηρι στική είναι η προσπάθεια των ναυτών να χειριστούν τα ιστία, ενώ η υ ποδήλωση του υγρού στοιχείου, θαλάσσιων ζώων, τεράτων, δράκου και κατασπαραζομένων μορφών γίνεται με ρεαλιστικό τρόπο και έντονα χρώ ματα. Ωστόσο, η πιο ενδιαφέρουσα παράσια^ βρίσκεται στην τοιχογραφία της Δευτέρας Παρουσίας στην εκκλησία της Αγίας Κυριακής. Η θάλασ σα συμβολίζεται σαν βασίλισσα ασπροντυμένη με τα σύμβολα της εξου σίας της (διάδημα και σκήπτρο). Κάθετα, πάνω σε θαλάσσιο τέρας με κεφάλι κροκόδειλου, αυτιά αλόγου και κρατάει καράβι. Είναι ένα καράβι δικάταρτο με πανιά διπλωμένα, που μας θυμίζει εμπορικό και πλησιάζει προς τις γαλιότες. Η λεπτομερειακή, προσεγμένη aKÓSocrtj του καραβιού δείχνει πόσο ση μαντικό είναι το σκάφος για τους ναυτικούς και πόσο καλοί γνώστες ήm

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,χχ.

2 Ποόλ.-Δεκ. 20»)

Η ξυλογλυπτική στην Αίγινα μέσα από χαράγματα εκκλησιών της Παλιαχώρας

ταν. Οι ίδιοι εικονίζονται μέσα σ' αυτό από τη μέση και πάνω, τεράστι οι, δεμένοι με το σκαρί σαν να είναι εξαρτήματα του ίδιου του καραβιού. Το καράβι δεν είναι ένα απλό σύμβολο, έχει τη δική του υπόσταση. Δε μένοι μ' αυτό οι Αιγινήτες ναυτικοί στη ζωή, ποθούν να βρεθούν μαζί του στο θάνατο: «μνιςσθτ,τι (κύριε) του δούλου σου μετά του πλεούμενου εν ήμερα κρίσεως» + αφμ (1540) (βλ. χαράγματα Μαύρικα). Πλούσιο το υλικό της Παλιαχώρας μαρτυρά μια μακρόχοονη παράδο ση και δείχνει την ενασχόληση των κατοίκων με τη θάλασσα. Υπήρξαν ναυτικοί, ναυπηγοί, έμποροι, ψαράδες, πειρατές. Κυνηγημένοι από τους πειρατές, μαθαίνουν τα έργα τους και γίνονται και αυτοί πειρατές με τη σειρά τους. Ίσως να γράφτηκε από το χέρι κάποιου μετανοημένου χρι στιανού πειρατή το χάραγμα πάνω σε κάποια εικόνα της Παλιαχώρας: «Εγώ ο κολασμένος προσεύχομαι». Αλλα πάλι εκφράζουν την αγωνία ή την πίστη και ευγνωμοσύνη του ναυτικού, όπως το τάμα στην εικόνα του Αγ. Νικολάου: «Ηλίας καραβοκύρης ευγνώμων». Από την εποχή της Παλιαχώρας θα περάσουμε στη νεότερη εποχή. Γύρω στα τέλη του 18ου-αρχές του 19ου αιώνα οι κάτοικοι που σώθη καν από τις καταστροφές συσπειρώνουν τις δυνάμεις τους γύρω από το παλιό λιμάνι, στα δυτικά του νησιού, όπου, πάνω από τα ερείπια της αρ χαίας πόλης, ξαναχτίζουν τα σπίτια τους και στήνουν τα ναυπηγεία τους. Στον πίνακα του Krazeisen παρουσιάζεται ναυπηγείο με μεγάλα σκάφη στο κέντρο του λιμανιού και σε δύο σχέδια του Αανού L. Α. Winstrup το 1849, αργότερα, παρουσιάζεται ναυπηγείο πριν από το μόλο της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου θαλασσινού (πρβλ. επίσης Αιδεκ, Απομνημονεύματα). Στα ναυπηγεία αυτά, πριν από την Επανάσταση του 1851 κατασκευ άζονταν πλοία μικρής σχετικά χωρητικότητας, μέχρι 42 τόνους. Γενικά οι Αιγινήτες έδειξαν προτίμηση προς τα μικρά και ευκίνητα σκάφη, που τα χρησιμοποίησαν για εμπορικούς λόγους. Τα μετέτρεψαν όμως από α νάγκη σε πειρατικά το 17ο και 19ο αιώνα. Μ' αυτά πήραν μέρος στην Επανάσταση, για να μεταφέρουν στρατό, όπλα, πολεμοφόδια και για να φυλάσσουν τις ακτές κατά τις επιχειρήσεις, όπως στη μάχη του Φαλή ρου. Η κίνηση των ναυπηγείων της αυξάνεται από το 1822 και μετά, ό ταν η Αίγινα έγινε το καταφύγιο πολλών Ελλήνων προσφύγων, κυνηγηΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Άννας Γιαννούλτ,

μένων από τους Τούρκους, κυρίως Ψαριανών, Χιωτών, Κυδωνιατών, Αϊβαλιωτών, Στυλιδιωτών, Γαλαξιδιωτών, Μοσχονησίων κ.ά. Κατά το 1826-27 αποτέλεσε την έδρα της προσωρινής διοίκησης της Ελλάδας και κατά το Î 828-29 υπήρξε η πρώτη πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνι κού κράτους με κυβερνήτη τον Ιωάννη Καποδίστρια. Κατά τους επανα στατικούς χρόνους και μετά, εκτός από τα ναυπηγεία υπήρχε και ναύ σταθμος, όπου κατασκευάζονταν πυρπολικά και επισκευάζονταν πολεμικά πλοία. Σ ' αυτό συντέλεσε τα μέγιστα και η ύπαρξη της ψαριανής κοινό τητας των προσφύγων. Τα ναυπηγεία της δέχονταν παραγγελίες και από άλλες περιοχές της Ελλάδας, από Υδραίους, Ψαριάνούς, Σπετσιώτες, Πο ριώτες, Μοσχονησιους, Τζιώτες, Βατικιώτες, Αμουριανούς, Ραλαξιδιώτες, Στυλιδιώτες, Ζαγοραίους κ.ά. Υπάρχει ζήτηση των Αιγινητών ναυπηγών και μαστόρων από την ίδια κυβέρνηση, όπως πληροφορούν τα έγγραφα για την κατασκευή και επι σκευή περιπολικών (1825-Γ.Α.Κ.). Το 1824 ο Α. Μιαούλης ζητάει από την Αίγινα περιπολικά για την ενίσχυση του αγώνα (Λιγνός 1 και 443). Κατά το διάστημα 1821-1850 υπάρχει συνεχής αύξηση στις κατα σκευές των ναυπηγείων τόσο σε αριθμό όσο και σε χωρητικότητα. Το 1821 η Αίγινα είχε 64 πλοία που έφταναν μέχρι 42 τόνους χωρητικό τητα. Το 1827-28 είχε 273 μέχρι 75 τόνους. Το 1833 είχε 144 μέχρι 258,15 τόνους. Από το διάστημα 1838 μέχρι το 1850, ναυπηγήθηκαν 187 καράβια στην Αίγινα. Τα κυριότερα είδη σκαριών ήταν: αλαμάνα. βάρκα, βελού, βομβάρδα, ^ρατσίρα, βρίκι, γαβάρα, γολέτα, γολετόβρικο, κότερο, κουρίτα, λέμβος, μαρτίγα, πέραμα, πιαδές, τράτα, τρεχαντήρι, τσερνίκι. Ναυπηγοί εκείνης της εποχής ήταν Αντώνης και Δημ. Καλούδης. Στ. Μαστροκωνσταντής, Μιχ. Πέππας, Αντ. Σουσακιώτης, Γ. Ρο δίτης, Δ. Κατσιμήγκος, Δ. Ηλίας, Κ. Σακκιώτης, Ι. Πέππάς, Π. Μάλτεζος, Γ. Χαλδαιάκης κ.ά., όπως προκύπτει από τα αρχεία Δήμου και Ειρηνοδικείου Αίγινας. Το 1830 Γαλαξιδιώτες πρόσφυγες προσκαλούν το Δ. Ι. Καλούδη, που μαζί με Αιγινήτες καραβομαραγκούς εγκαταστάθηκαν και δούλεψαν στο Γαλαξίδι μέχρι το 1839. Ο ίδιος δούλεψε υπό το Γ. Τομπάζη ως ναυπη γός του πολεμικού ναυτικού. Η υπηρεσία του ναυστάθμου ζήτησε 8-10 Αιγινήτες μαστόρους το 1838. Τότε έφτιαξαν τα ιστιοφόρα «Αμαλία» και 84

Η Al TINAIA, τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Η ξυλογλυπτική στην Αίγινα μέσα α~ό χαρ«γμ«~α εκκλησιών της Παλιαχώρας

«Λουδοβίκος» 1.000 τόνων (i£>fcy£ Αιγίνης). Η παρουσία του Δ. Καλούδη έδωσε νέα ώθηση στην ξυλοναυπηγική. Από τα μέσα του 19ου αι. έχουμε την εποχή της ακμής της εμπορι κής ναυτιλίας του νησιού με την άνθηση της σπογγαλιείας. Για τη σπογ γαλιεία χρησιμοποιούνται σχεδόν αποκλειστικά δύο είδη σκάφων: μπρα τσέρα και τρεχαντήρι με ιστιοφορία σακκολέβα. Οι Αιγινήτες διακρίθηκαν για τις ευρεσιτεχνίες τους στον τομέα των τεχνολογικών και μηχανολογικών εφαρμογών. Η Αίγινα έγινε σπουδαίο κέ ντρο κατασκευής και επισκευής καταδυτικών μηχανών. Τα σκάφη της α πό το '/^ώρο της Μεσογείου θα φτάσουν στη Νέα Ήπειρο. Το 1895 ο μάδα Αιγινητών σπογγαλιέων έφτασε στο Μεξικό. Ήδη απο το 1880 υ πήρχαν 22 σπογγαλιευτικά της Αίγινας στο Tarpon Springs της Φλώριδας. Η συμμετοχή των Αιγινητών στην οργάνωση της κοινότητας του Tarpon ήταν αποφασιστική. Έτσι, ενώ υπήρχαν άποικοι και από άλλες περιοχές, οι Αιγινήτες θα θεωρηθούν οι ιδρυτές του Tarpon Springs. Εκεί μαζί με τα σκάφη τους θα μεταφέρουν τη ναυπηγική τους παράδοση. Θα στήσουν έ να ναυπηγείο, όπου κατασκευάζουν και επισκευάζουν τα καράβια τους. Έτσι, με τη μετανάστευση, το αιγινήτικο δαιμόνιο θα «σπάσει» τα στε νά γεωγραφικά όρια και από το χώρο της Μεσογείου θα φέρει τη ναυ πηγική τέχνη μέχρι την άλλη άκρη της γης.

Βασική βιβλιογραφία Γκητάκος Χ. Μιχαήλ, Συμβολή εις την μελέτην και ερμηνείαν των αδιχογραφημάτων, εν Αθήναις 1956. Γκητάκος Χ. Μιχαήλ, Ανέκδοτοι επιγραφαί και χαράγματα εκ βυζαντι νών και μεταβυζαντινών μνημείων της Ελλάδος, εν Αθήναις 1957. Γούδας Μ., Μεσαιωνικά χαράγματα πλοίων επί του Θησείου (Ανάτυπο Κ Α ' τόμου Επετηρίδος Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών), Αθήναι 1951. Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, εν Πετρουπόλει 1909. Ησίοδος, Οιηες, 32/76, μτφρ. Λεκατσά. ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Άνν«ς Γίοτννούλη

Κήρυξ της Αιγίνης, εφημερίδα 1947-1952. Κόντογλου Φώτης, Έχφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας, Αθήναι 1960. Κουκούλες Φ., «Ο βυζαντινός πολεμικός στόλος», Ναυτική Επιθεώρηση, τόμος LX, Δεκέμβριος 1954. Κουλικούρόη Γεωργία, Αίγινα Î, Εκδόσεις Πιτσιλός, Αθήνα 1990. Κουλικούρδη Γεωργία, Ο «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ» του Χατζή Αλεξανδρή - Ένα πολεμικό καράβι των Ψαρών. Ημερολόγιο και δράση (1821-1838), Αθήνα 1972. Λάμπρος Σπυρίδων, Συλλογή, Νέος Ελλψομνημων. Αυκούρης Β. Ιωάννης, Απόδημοι Αιγινήται, Μέρος τρίτον, Κεφάλαιον Β', Πειραιεύς 1955. Μουτσόπουλους Κ. Νικόλαος, Η Παληαχώρα της Αιγίνης. Ιστορική και μορφολογική εξετασις των μνημείων, Αθήναι 1962. Muller Κ. Ο., Aegineîica, 1817. Ξυγγόπουλος Ανδρέας, Σχεδίασμα ιστορίας της θρησκευτικής ζωγραφικής μετά την Άλωσιν, Αθήναι 1957. Προκοπίου Άγγελος, «Παλιαχώρα, η νεκρή πολιτεία του Σαρωνικού» (έ ξι άρθρα εκ της εφημερίδος Καθτ]μερινή, Σεπτέμβριος 1961). Ράδου Ν. Κων/νου, Το ναυτικό του Βυζαντίου, εν Αθήναις 1920. Ράλλης Κοψιδης-Βασίλης Πλάτανος, Προσκυνητάρι της Αίγινας 2, Κάνιστρο, Αθήνα 1965. Σωτηρίου Γεώργιος, «Χριστιανική και βυζαντινή εικονογραφία», θεο λογία, τόμος ΚΣΤ', τεύχος Α', 1955.

Πηγές 1. 2. 3. 4.

Αρχείο Λιγνού. Αρχεία ΓΑΚ. Αρχείο Δανών αρχιτεκτόνων Εθνικής Πινακοθήκης Δανίας. Λιθογραφίες περιηγητών.

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίοόλ.-Δεκ. 2000)

Αννας Γιαννούλη

Πχλιαχώρα

— Ναός Αγίου

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Νικολάου

Μαύριχα 87

Η ξυλογλυπτική στην Αίγινα μέσοι από χαράγματα εκκλησιών της ΓΙαλιαχώρας

ι3

^§^ ^

Η ΑίΠΝΑΙΑ,χχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Αννας Γιάννου Ar,

"3 Ο

s.ο

Χ ΚΙ·

8Ν;

ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Άννας Γιαννούλη

£5

Η ΑίΓΙΜΑΙΑ,τχ.

2 (Ίοόλ.-Δεχ. 2000)

Η ξυλογλυπτική στην Αίγινα μέσα από χαράγματα εκκλησιών της Παλιαχώρας

1 .Ο

1 ι Κι·

8 .ο

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Η ξυλογλυπτική στην Αίγινα μέσα από -χαράγματα εκκλησιών της Παλιαχώρας

'/ S3.

L^~y

É£*

ι»*

i4x£&7p«çi)j/A2Ta «graffiti» Εκκλησιών Αίγινας

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 20»)

Η ξυλογλυπτική στην Αίγινα μέσα α~ό χαράγματα εκκλησιών της Παλιαχώρας

Ci <<Λ

< «.) fc; „^ « X Vf

*a ^ Cl

0 > ) (h> ~( tS."

h <S Ν X

ë>

vr So "5C-

x > μ *3 h a. Ρ ^ <-< to Vf

-ο

b .0

* ^ N

r g

-«

•ο

K- Ο

û3 Vf

-0

N-

3 Λ

>1 ,0

1 M Nr

« *> VI "3 ^ N* ρ Ν k ηζ

^3-

Ν νν>

μ "χ

« kV

« & CS μ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Παλιαχώρχ — Ναός Αγίων Αναργύρων. Η Λεύτερα Παρουσία (λεπτομέρεια) Φωτογραφία Γιάννη Μαρμαρά. Αρχείο Συλλόγου προς διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και παράδοσης

Παλιαχώρα — Ναός Αγίας Κυριακής. Η Δευτέρα Παρουσία (λεπτομέρεια) Φωτογραφία Π. Παπαχατζηδάκη. Αρχείο Μουσείου Μπενάκη 94

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ. 2 (Ιούλ.-Δεκ. 20«))

Η ξυλογλυπτική στην Αίγινα μέσα. από χαράγματα εκκλησιών της Παλιαχώρας

ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Άννας Γιαννούλη

«S

H AirINAIA.τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 20«))

ΧΑΡΙΣ

ΚΑΛΛΙΓΑ

Ή γνωριμία με την Παληαχώρα ΤΟΙΜΑΖΟΜΑΣΤΑΝ ΠΑ TO AEVTEPO ΕΤΟΣ τής 'Αρχιτεκτονικής, στο Μετσόβειο. Το -ρώτα έτος ήταν μάλλον απογοητευτικό. Τα προηγούμενα χρόνια είχαν σταματήσει να διδάσκουν στο Πολυτε χνείο σημαντικοί δάσκαλοι πού είχαν αφήσει εποχή, όπως ο Πικιωνης, ο 'Ορλάνδος, ό Χατζηκυριάκος-Γκίκας. Στις έδρες τους ή βρίσκονταν βοηθοί τους ή τις κηδεμόνευαν άσχετοι καθηγητές, ενώ άλλοι άπο τους έν ενερ-γεία καθηγητές είχαν χάσει το ενδιαφέρον τους. Οί περισσότεροι διδάσκοντες ήσαν απρόσιτοι, αυταρχικοί καί, καμμιά ^ορά, εχθρικοί. Το καταφύγιο μας ήταν το φιλόξενο γραφείο τοϋ καθηγητή τής Ιστορίας τής Τέχνης "Αγγέλου Προκοπίου. Ό ίδιος, δπως και οι επιμελητές του, πού μερικοί έμειναν φίλοι μας για πάντα, ήταν προσιτός και πολύ αγα πητός. Τον θεωρούσαμε κατά κάποιο τρόπο δικό μας, γιατί ήρθε στο Πο λυτεχνείο τή χρονιά πού ξεκινούσαμε καί 'μεΤς. Μας είχε ανοίξει άπο την αρχή πολλούς καινούργιους κόσμους, με τή μοντέρνα τέχνη, άγνωστη ακόμη στην Ελλάδα, με το Βυζάντιο καί τήν τέχνη του, πού ό ίδιος αγαπούσε πολύ, τό ωραίο Βυζάντιο, τόσο διαφορετικό από αυτό που μας δίδασκαν στό σχοίέχο. Και μας πήγε να τό γνωρίσομε άπο κοντά σε μι κρά αλλά καί σε μεγάλα μνημεία, δπως τό Μυστρά. τή θεσσαλονίκη, τήν Καστοριά, μιαν απίστευτα ωραία, ποιητική, φθινοπωρινή Καστοριά, με τα κατακόκκινα πλατάνια να καθρεφτίζονται στή λίμνη καί τα αρχον τικά να στέκουν δλα, δεν υπήρχε ούτε μία πολυκατοικία. Μας είχε ενθαρ ρύνει να ταξιδεύομε καί ό ίδιος φρόντιζε για ανταλλαγές και υποτροφίες. Με τις εργασίες πού μας ανέθετε μας βοήθησε να μάθομε να ερευνούμε. Οι περισσότεροι με τις σχολικές μας γνώσεις δεν είχαμε ίδέαν τί θα πει τεκμηρίωση καί βιβλιογραφία ή πώς να αναζητούμε στοιχεία στις βι βλιοθήκες .

'Αρχές Σεπτεμβρίου, αρκετό καιρό πριν αρχίσαμε τό Βεΰτερο έτος,

Χάρις Καλλιγά

έφτασε ένα μήνυμα, δτι ο Προκοπίου μας ζητούσε να -άμε στην Αίγι να -γιατί ήθελε να μας αναθέσει εργασίες για το επόμενο έτος. Δυσανα σχετήσαμε λίγο, μαζευτήκαμε δμως αρκετοί και πήγαμε στην Αίγινα. "Αν θυμάμαι καλά, ή συνάντηση είχε οριστεί στή ρίζα του λόφου της Παληαχώρας, στο Σταυρό. Στριμωχτήκαμε απ' το λιμάνι στο λεωφο ρείο και μετά περπατήσαμε ως εκεί, για να συναντήσομε τον Προκοπί ου και τήν Κατερίνα Σπετσιέρη, τήν επιμελήτρια του πού όλοι αγα πούσαμε. Περιηγηθήκαμε το χώρο και τις εκκλησίες καί μας μιλούσε πολλή ώρα στο Κάστρο για τήν ιστορία τοΰ τόπου. Επρόκειτο για ένα καταιγισμό πληροφοριών, πού δεν πολυκαταλαβαίναμε: Καοπένα, Καταλανοί και Βενετσιάνοι, ή πάρα του Αγίου Γεωργίου πού ταξίδευε από 'δώ κι από 'κει, πειρατές, ή καταστροφή από τον Μπαρμπαρόσσα... 'Αργότερα μέσα στην ήμερα πήγαμε καί σε άλλα μέρη, όπως στην 'Αφαία καί τήν Κολόνα, δπου αχούσαμε μια εκτενή εισαγωγή για τήν Αίγινα, τήν ιστορία της και διάφορα αρχαιολογικά. "Οταν τελείωσε, μας εξήγησε δτι κύριος στόχος της εκδρομής ήταν ή μελέτη της Παληα χώρας καί ζήτησε να διαλέξομε διάφορα θέματα άπο τήν ερειπωμένη πό λη, πού θα μελετούσαμε το ερχόμενο ακαδημαϊκό έτος. Το υλικό επρό κειτο πιθανόν να χρησιμοποιηθεί για ένα βιβλίο. Ή δουλειά εκεί φαινό ταν εξαρχής δύσκολη κι αυτό δεν έκανε το θέμα πολύ ελκυστικό. Πολ λούς τους φόβισε ή έρημη πολιτεία. Καθώς δεν είχε αποκλειστεί το ενδε χόμενο να διαλέξει κανείς θέμα άλλου στην Αίγινα, πολλοί το έκαναν: το σπίτι τοΰ Ροδάκη, φέρ9 ειπείν, στο Μεσαγρο ήταν τοΰ συρμού, γιατί είχε δείξει ενδιαφέρον γι 5 αυτό ό Πικίώνης, ενώ ή Όμορφοκλησιά ήταν πολύ βολική, κοντά στην πόλη. lâfê) Θ"!-® ®f®

"Οταν επρόκειτο να μοιραστούν τα θέματα τών εργασιών, ζήτησα να με λετήσω τον "Αι-Γιώργη τον Καθολικό πού με είχε πολύ εντυπωσιάσει. Μ 5 άρεσε ή θέση και ή άνοιχτωσιά του, ή θέα από το μικρό καμπανα ριό, δπου ανέβαινες εύκολα, ή βενετσιάνικη επιγραφή, ή περίεργη διάταξη στο εσωτερικό, με τα έντονα χρώματα, ωχρές, χονδροκόκκινα, μπλε, ή τοιχογραφία της "Ακρας Ταπείνωσης στην πρόθεση, άλλα πιο πολύ ά π ' 98

Η ΑΓΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Ή γνωριμία \ά τήν Παληαχώρα

ολα ή λαϊκή τοιχογραφία τοΰ "At-Λημήτρη καβαλάρη -άνω στο κόκκινο a\oyo. Ή επιθυμία μου έγινε δεκτή. Μας ζήτησαν να μελετήσομε την ιστορία, τήν αρχιτεκτονική και την εικονογραφία κάθε μνημείου. Δέν υπήρξε όμως παρακολούθηση της εργα σίας και οι οδηγίες για το τί ακριβώς θα έπρεπε να κάνομε δεν ήσαν σα φείς. Για το ιστορικό \tApoc, μας είπε ό Προκοπίου: «Να δεϊτε τον Σαθα, στή Γεννάδειο». 'Ηταν ή πρώτη μου επαφή με τή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη και δεν θα μπορούσα ποτέ να φανταστώ τότε τή σημερινή μου σχέση μ' αυτήν. Στο κάπως σκοτεινό αναγνωστήριο, ο~<χ.ν ήρθε το ερ-γο τοΰ Κων σταντίνου Σάθα, βρέθηκα αντιμέτωπη με έγγραφα γραμμένα λατινικά. Με τις λίγες γνώσεις λατινικών α π ' το κλασικό γυμνάσιο, κάτι μπορούσα να καταλάβω για τό περιεχόμενο τους, άλλα κανένα νόημα δέν έβγαζα σε σχέση με την ιστορία τοΰ "Αι-ΓιώργΓ, τοΰ Καθολικοΰ. Ό Προκοπίου επέ μενε, παρ' ολα αυτά, δτι μόνο μέ έγγραφα μ,-ορεϊ κανείς να μελετήσει τήν ιστορία! Ιδιαίτερα δύσκολη όμως ήταν και ή μελέτη της αρχιτεκτονικής. Είχα με μάθει, στο πρώτο έτος της αρχιτεκτονικής, να κάνομε αποτυπώσεις κτιρίων, δηλαδή νά μετράμε και να σχεδιάζομε υπό κλίμακα, άλλα νεο κλασικά κτήρια. ^Ησαν κτήρια μέ συμμετρίες, ορθές γωνίες, σαφείς ευθείες, τοίχους με σταθερά πάχη και σαφείς περασιές. Στην Παληαχώρα βρεθή καμε αντιμέτωποι ξαφνικά και εντελώς απροετοίμαστοι μπροστά σε κτί σματα μικρά άλλα σύνθετα, ασύμμετρα, χωρίς ευθείες, με ασαφείς γωνίες, με θόλους μεταβαλλόμενου πλάτους και τρούλους και διάφορα άκομη στοι χεία πού δέν ήξερε κανείς πώς νά χειριστεί. "Οσο για τή ζωγραφική, είχαμε μεσάνυχτα! Λίγοι ήσαν εκείνοι πού από τήν αρχή είχαν κατακτήσει τήν ωριμότητα πού τους επέτρεπε να μελε τήσουν με τή σωστή μεθοδολογία τις σημαντικές τοιχογραφίες τών ναών της Παληαχώρας. Οι περισσότεροι νομίσαμε δτι μας ζητούσαν απλώς νά κάνομε αντίγραφα τών τοιχογραφιών. 'Ακόμη δέν είμαι εντελώς σίγουρη για τό αν αυτό είχε όντως ζητηθεί ή δχι. ®t® ®fë> Sf®

ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

Χάρις ΚαΑλιγα "Οσοι αναλάβαμε δουλειά εκεί, δεθήκαμε με την Παληαχώρα και αγαπή σαμε τον τόπο. Οι δυσκολίες ήσαν πολλές. Το λεωφορείο σε άφηνε πολύ μακριά, κοντά στη μικρή τότε ακόμη μονή τοϋ 'Αγίου Νεκταρίου. Τα φοι τητικά οικονομικά μας δεν άφηναν πολλά περιθώρια για συχνή χρήση τα ξί. Μετά χρειαζόσουν τουλάχιστον σαράντα λεπτά πεζοπορία ώς τήν Ε π ι σκοπή και έπρεπε να ανεβοκατεβαίνεις κουβαλώντας τον απαραίτητο εξ οπλισμό, σχεδιαστικά και φωτογραφικά. Πηγαίναμε συχνά, άλλα συνήθως δχι μόνοι. Το δτι στην Επισκοπή υπήρχε νερό διευκόλυνε τήν εγκατά σταση μας εκεί, καθώς και στο κελί τοϋ Αγίου Διονυσίου. Το θαυμάσιο φώς της Αίγινας και ή διαύγεια της ατμόσφαιρας μας συγκινούσαν πολύ. Συχνά ανεβαίναμε στο Κάστρο και απολαμβάναμε τήν 'Αθήνα, πού φαι νόταν τόσο καθαρά, σιγοτραγουδώντας τα τελευταία τραγούδια τοϋ Χατζιδάκι. Το γεϋμα ήταν ενα, το βράδυ, στοϋ Κώστα τοϋ Ρόδη, πού μας πήρε υπό τήν προστασία του. Το καφενείο και ταβερνάκι του βρισκόταν δίπλα στή στάση τοϋ λεωφορείου για τή μονή, λίγο ψηλότερα άπο το δρόμο. Επρόκειτο ουσιαστικά για μια τσιμεντένια ταράτσα πού τή σκέπαζε μια κληματαριά. Υπήρχε καί έ'νας μικρός κλειστός χώρος μαζί με τήν κου ζίνα, δπου πιο χειμώνα μαζεύονταν καί πολλοί ντόπιοι. Νέοι πού έπιναν ρετσίνα — τ α βαρέλια έπρεπε οπωσδήποτε ν 5 ανοίξουν τοϋ 'Αγίου Δημη τρίου, κι ας ήταν ακόμη άψητο το κρασί—, πού τραγουδούσαν, καμιά φορά χόρευαν καλαματιανό, σημαντική παρουσία ανάμεσα τους δ Κύρκος. ενα μελαχρινό, κοντό παλικάρι, χωρίς πολλές κουβέντες, πού χόρευε θαυ μάσια. Μετά το βραδινό ακολουθούσε ή "δύσκολη επιστροφή στο λόφο, πού τή συνοδεύαμε καί πάλι με δυνατό, στην περίπτωση αυτή, τραγούδι, πρά-γμα πού προκαλούσε μέγιστη φρίκη στις καλόγριες της μονής. Καμιά φορά, δταν το φεγγάρι ήταν ώραϊο, ανεβαίναμε στο Κάστρο. Ό Ρόδης μας πρόσφερε συχνά, μας υποχρέωνε να τή δεχθούμε, τή θαυμάσια φιλοξενία του στα δύο δωμάτια δπου ζούσε ή οικογένεια, αυτός (σύζυγος δεν υπήρχε, δεν ξέραμε γιατί, καί ποιος τολμούσε να ρωτήσει), ή έφηβη κόρη του καί το μικρό αγόρι του. Ιδιαίτερα αν κάποιος από μας είχε πάει στην Αίγινα μόνος, δεν μας άφηνε κανένα περιθώριο να διακιν δυνεύσαμε να κοιμόμαστε μόνοι στην έρημη πολιτεία. Καί είχε δίκιο, παρ 5 100

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

•

Ή γνωριμ-ία αέ τήν Παληαχώρα

δλο πού σε μια τουλάχιστον περίπτωση και παρά την επιμονή του δεν ακολούθησα τή συμβουλή του: πέρασα τη νύχτα μόνη στην Επισκοπή, άλλα νόμιζα δτι ήμουν ασφαλής με το οικογενειακό κρητικό μαχαίρι πού είχα πλάι μου! Μέσω τοϋ Ρόδη γνωρίσαμε κι αγαπήσαμε μιαν άλλη Αίγινα, πού έκα νε τήν επαφή με τήν Παληαχώρα πιο ουσιαστική, της έοινε βάθος και έκταση. Μας πήγε σε χωριά γύρω, πού ήσαν πολύ ζωντανά και ανεπη ρέαστα άπό τήν 'Αθήνα, σε βαφτίσια μέ δλο τό παραδοσιακό τελετουργι κό, με δίδαξε να τρώω μανιτάρια, μας μάλωνε πού κολυμπούσαμε στην Κολόνα με σοροκάδα. Καί, αν ήταν να τζίρομε τό πλοίο νωρίς το πρωί, μας συνόδευε, σκοτάδι ακόμα, να πιούμε καφέ στο λιμάνι, διπλό σκέτο, στό ποτηράκι τοΰ κρασιού. Ή δουλειά, με τις δυσκολίες της, προχωρούσε τό -ρώτο αυτό φθι νόπωρο. Μια αρκετά συννεφιασμένη μέρα τού Νοεμβρίου βρισκόμουν πάνω στό καμπαναριό τού Άι-Γιώργη κι άκουσα βιαστικά βήματα στό καλντερίμι. Ή τ α ν περίεργο, τέτοια εποχή κανείς δεν ανέβαινε στην Παληαχώρα. "Εσκυψα προσεκτικά και αμέσως τραβήχτηκα πίσω. Λύο άνδρες, μέ αρκετά δυσάρεστο παρουσιαστικό, κατέβαιναν τρέχοντας καί προσπέρασαν. Κρατούσαν έ'να μεγάλο όρθογωνικο δέμα. Τό σχή μα καί τό μέγεθος του έδειχναν οτι επρόκειτο μάλλον για εικόνα, Γσως μια από τις δεσποτικές εικόνες της Επισκοπής. Τους άφησα λίγο να απομακρυνθούν κι ανέβηκα τρέχοντας στην Επισκοπή: πράγματι υπήρχε τό κενό στό τέμπλο, ή μία εικόνα έλειπε. Λίγο ψηλότερα δού λευαν δυό άλλοι φίλοι και τρέξαμε κάτω να είδοποιήσομε. 'Από πού τηλεφωνήσαμε δε θυμάμαι, ίσως από τή μονή, ό Ρόδης δεν είχε τηλέ φωνο. Οί δύο είχαν ήδη μπεΐ στό καράβι για τον Πειραιά καί τους πε ρίμεναν έκεϊ. Ή εικόνα γύρισε στή θέση της. Κατάλαβα τότε πόσο δίκιο είχε ό Ρόδης, πού δεν συμφωνούσε να μένομε μόνοι μας στην Παληαχώρα. 'Αλλά μόνο μια φορά θυμάμαι να εχω αγριευτεί στην έρημη πόλη. Ήσαν οί πρώτες μέρες πού άρχισα να δουλεύω στον "Αι-Γιώργη καί χρει αζόμουν κάτι για ν' ανέβω πιό ψηλά, να μετρήσω. Στή γωνιά, δίπλα στην πόρτα, υπήρχε έ'να ξύλινο κασελάκι. Τό ΰψος ήταν δ,τι έπρεπε. Πήγα να τό μετακινήσω καί έφυγε τό καπάκι. Τότε φάνηκαν δύο κρανία καί μεΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

101

Χάρες Καλλιγά

ρικά οστά! Είδα μετά γραμμένα στο πλάι τα ονόματα των δύο μοναχών. "Εψαξα καί βρήκα πάντως μια σκάλα για τις μετρήσεις, <ΒΤ©

<3Υ«> ® Τ ®

"Οταν ήρθε ή ώρα και παραδώσαμε τις εργασίες, συνειδητοποιήσαμε πολ λά από αυτά πού είχαμε παρανοήσει, ιδιαίτερα στα εικονογραφικά, δπου δεν είχαμε κάνει ούτε σωστή τεκμηρίωση ούτε τεχνοτροπικές αναλύσεις, άλλα απλώς αντίγραφα τών τοιχογραφιών. Προσωπικά αυτό το κατάλα βα ακόμη αργότερα, γιατί τότε το μόνο πού πρόσεξα ήταν απλώς δτΐ, ενώ οι άλλοι παρέδιδαν αντίγραφα τών τοιχογραφιών σε φυσικό μέγεθος, εγώ είχα κάνει σμικρύνσεις. 'Αποφάσισα να συνεχίσω να δουλεύω καί το επό μενο φθινόπωρο, για να ετοιμάσω τουλάχιστον ένα αντίγραφο σε φυσικό μέγεθος της αγαπημένης μου τοιχογραφίας, τοΰ "Αι-Δημήτρη στο κόκ κινο άλογο. Αυτή ή Βουίεύ τών αντιγράφων άφησε, βέβαια, λίγο πίσω τήν εξ άσκηση στις τεχνοτροπικές αναλύσεις, έδωσε ό'μως κάτι άλλο. Οι παρατη ρήσεις για την αναπαραγωγή τών μορφών και τών χρωμάτων καί ή από δοση τους στο χαρτί πρόσφεραν ανεκτίμητη πείρα στη χρήση τών μέσων της ζωγραφικής, μια ευχέρεια πού παραμένει από τότε μια ειδική από λαυση. Αυτή δεν θα είχε κατακτηθεί αλλιώς. sf© et» <φ>

Tò ίδιο φθινόπωρο ανελα&ε ή επόμενη τάξη να συνεχίσει τη μελέτη στην ΙΊαληαχώρα. Ή μελέτη ξεκίνησε ουσιαστικά από τήν αρχή, πολύ πιο συστηματικά, με τή σωστή μεθοδολογία καί σωστή τεκμηρίωση καί έρευνα, χωρίς τα δικά μας λάθη. Τ Ησαν πολλοί καί ενθουσιώδεις καί ή παρέα τους απολαυστική. Οι συνθήκες συνέχισαν να είναι λίγο πολύ ίδιες. Ό Κώστας Ρόδης στή διάθεση δλων πάντα, ή βραδινή επιστροφή στο λόφο τραγουδώντας πάντα. 'Ιδιαίτερα ή ομάδα πού δούλεψε στην Αγία Κυριακή έδωσε, δπως φαίνεται, μια εργασία υποδειγματική από κάθε άποψη. Για μβρικούς φίλους από τήν ομάδα αυτή, δπως καί για μένα, ή εργασία στην ΙΊαληαχώρα καί ή αγάπη για τή σιωπηλή καί ως σή1Q3

Η ΑίΠΝΑΙΑ,χχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Ή γνωριμία u i τήν Παληαχώρα

j^^HH&:

"> >

Άνπτράροντας τον ^ - ^ / ^ ' τ ρ ^ με το κόκκινο άλογο στον "Ac-Γιώργη τον Καθολικό στην Παληαχώρα ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

103

Χάρις Καλλιγά : μέρα ακόμη, αινιγματική, εγκαταλελειμμένη πόλη υπήρξε το έναυσμα, το πρώτο σκαλί για τη μελέτη τής βυζαντινής και μεταβυζαντινής ιστο ρίας και τέχνης, καθώς και για το ειδικό ενδιαφέρον και τη σχεδόν απο κλειστική ενασχόληση με τους ιστορικούς οικισμούς και τη διατήρηση τους.

1 5 a.

Km Ρ,

iâi

Παληαχώρα — 7. ΛΓαός Άγιου Γεωργίου του Καθολικού Ή τοιχογραφία του Άγιου Δημητρίου Φωτογραφικό αρχείο Αγγέλου Προκοπίου 104

Η ΑίΓΜΑΙΑ,τχ. 2 (Ίοόλ.-Δεκ. 2000)

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ

Ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τη δ ι ά σ ω σ η τ η ς

Παλιαχώρας

Πρόλογος «Λεν υπάρχει εν 'Ελλάδι άλλη τοποθεσία, ερασμιωτέρα εκείνες και έχουσα μάλλον αυτής μεσαιωνικόν χαρακτήρα. Ή Παληαχώρα ανήκει εις κόσμον πολύ οιάφορον του -ημετέρου και μαρτυ ρεί εις ημάς ποιος 6 €ίος, α/Λα και ό θάνατος, κατά τα τελευ ταία ετη της ^ενετοκρατίας εν τοις μικραις ελληνικαϊς νησοις».

E AITA ΤΑ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΚΑ ΛΟΓΙΑ κλείνει ό Ούίλλιαμ Μίλλερ την αφήγηση της καταστροφής της Παλιαχώρας απ' τον Μπαρμπαρόσσα, το 1537, όταν οι Τούρκοι σκότωσαν όλους τους άντρες κι έσυραν στα σκλαβοπάζαρα 6.000 γυναικόπαιδα. 'Από τότε πού ό Μίλλερ έγραψε το βιβλίο Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν Έλ)άά έχουν περάσει περίπου ενενήντα χρόνια. Ή ιστορία και ή αρχι τεκτονική της Παλιαχώρας δε μας είναι πια άγνωστες. 'Αρκετά σημαντικά δημοσιεύματα έχουν ρίξει φως στο μυστήριο της μεσαιωνικής αυτής πολι τείας, το «νησιώτικο Μυστρά», και μας επιτρέπουν σήμερα μια ικανοποι ητική γνωσιολογική προσέγγιση στα προβλήματα πού παρουσιάζει.

2. Βιβλιογραφία

—

'Ιστορικό

της

έρευνας

Άπο τις αρχαίες παραδόσεις και τις επιγραφές πού δημοσίευσε ό Γκητάκος το 1957, αλλά και άπο τις αναφορές των περιηγητών σέ διάφορες εποχές και τα βενετικά αρχεία, πολλά έγιναν γνωστά για τήν τύχη και τή [t-ορφ^ τής Παλιαχώρας μέσα στους αιώνες. θεμελιώδη πρέπει να θεωρούνται τα έργα τοΰ Ούίλλιαμ Μίλλερ για τή

Γεωργίου Προκοπίου

=—

—

Φραγκοκρατία στην Ελλάδα, τοϋ Γαβρ. Βέλτερ. για την Αίγινα, τοϋ Ουίλλιαμ Φίνλεϋ για την Τουρκοκρατία και την Ενετοκρατία. Σημαντικά άρθρα πού θίγουν αρκετά ζητήματα είναι τοΰ Καλογερόπουλου και τοϋ Λι γνού, στον Κήρυκα της Αίγίνης, 1947-48-49, και των Κουλικούρδη και 'Αλεξίου στο γνωστό "Οδηγό για την ιστορία καί τα μνημεία της Αίγι νας: Οι αναφορές των περιηγητών, περιγραφές, καταγραφές και απεικονί σεις σε γκραβούρες είναι πολλές και αρχίζουν ήδη από τό 16ο αιώνα μέ τόν André Thevet της Αυον στα 1556, τον Boschini στα 1658, τους Spon καί Wheler στα 1676, τον Corone!«' στα 1687, τον Cooke στα 1738, τον Toumefort στα 1776, τον Cfaaudìer, 1764-1804, τον Dodwell, 1801, τον Alvereroonby στα 1830, τον Stackeiberg στα 1834 καί, τέλος τον Βοblaye-Puillon, στα 1835. 'Επίσης μια πληθώρα πληροφοριών παραθέτουν τα άρθρα στην Εγκυ κλοπαίδεια τοϋ Ελευθερουδάκη των Μπήτρου-Λυκούδη (τ. Β', σ. 461484). Ή πρώτη δμως συστηματική μελέτη των μνημείων της Παλιάχώρας έγινε το 1960 από τον αείμνηστο καθηγητή της Ιστορίας της Τέ χνης "Αγγελο Προκοπίου καί ομάδες σπουδαστών της 'Αρχιτεκτονικής Σχολής τοϋ ΕΜΠ. 'Αποτυπώθηκαν και μετρήθηκαν δλες οι εκκλησιές που σώζονται καί φωτογραφήθηκαν εξωτερικές δψεις καί τοιχογραφίες στο εσωτερικό των ναών σε έγχρωμες διαφάνειες. Αρκετές άπο τις τοιχογραφίες αυτές δέν υπάρχουν πια καί τα μόνα τεκμήρια για τη μορφή τους είναι οι διαφάνει ες πού αναφέραμε. Ό "Αγγελος Προκοπίου δημοσίευσε τα συμπεράσματα του άπο τις με λέτες του σε σειρά 6 άρθρων, το Σεπτέμβριο τοϋ 1961, στην Καθημερι νή, καλύπτοντας %εψα,τα ιστορίας καί χρονολογήσεων, πολεοδομίας, αρχι τεκτονικής μορφολογίας καί κατατάξεως και ερμηνείας της ζωγραφικής. Δε δημοσιεύτηκαν τότε οί αποτυπώσεις των ναών καί τα σχέδια τών σπουδαστών, γατί γινόταν σχολαστικός έλεγχος τής ακρίβειας τών με τρήσεων άπο συνεργεία βοηθών τής ίΒρας και σπουδαστών. Μια άλλη μελέτη πού εκδόθηκε τήν εποχή εκείνη είναι το βιβλίο τοϋ καθηγητή Ν. Μουτσόπουλου μέ τίτλο Ή ΙΙαληαχώρα της Αίγίνης. Ιστο ρική καί μορφολογική έξέτασις τών μνημείων καί χρόνο έκδοσης το 1962, 106

Η ΑίΓΙΝΑίΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 20»)

• Ή -ροσ-άθεια για τή διάσωτη τής Παλιαχώρας

πού σε 297 σελίδες πραγματεύεται σε έκταση ζητήματα ιστορίας, μορφο λογίας καί τυπολογίας των μνημείων, παραθέτοντας πλήρη βιβλιογραφία για τα θέματα αυτά. Για πρώτη q/opà. δημοσιεύονται σχέδια αποτυπώσε ων των ναών, τών ερειπίων τών οικιών και άλλων κτισμάτων τοϋ Κά στρου. ? Ηταν φυσικό μέσα στον τεράστιο αυτό όγκο τών πληροφοριών καί τών στοιχείων πού περιέλαβε ή μελέτη αυτή, βασισμένη μάλιστα σέ σπουδα στικές εργασίες πού δεν ελέχθησαν ως προς την ακρίβεια και τήν αξιοπι στία τους, να παρεισφρήσουν ορισμένα λάθη στις διαστάσεις, στή μορφή καί στην ταύτιση τών μνημείων (π.χ. στη σ. 65 δ αναφερόμενος ώς ναός τοϋ 'Αγίου Κήρυκου είναι δ "Αγιος Στυλιανός). Για να λυθεί το πρόβλημα μιας τζλτρους, καί αξιόπιστης καταγραφής όλων τών ναών πού σώζονται σήμερα καί της πραγματικής κατάστασης τους, το Σπουδαστήριο τής 'Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας καί Ρυθμολογίας τοϋ EM Π με τή βοήθεια τών σπουδαστών τοϋ 8ου εξαμήνου στο μάθημα τής «Μορφολογίας καί Σημαντικής τοϋ Χριστιανικού Ναού» ανέ λαβε να επανεξετάσει το ζήτημα τής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής τής μεσαιωνικής πρωτεύουσας τής Αίγινας καί να ετοιμάσει ένα πλήρες Corpus, πού περιλαμβάνει νέα σχέδια μνημείων, με έλεγχο τού προϋπάρ χοντος υλικού και τού δημοσιευμένου από τό Ν. Μουτσοπουλο και τοϋ αδημοσίευτου, από τό 'Αρχείο τού "Αγγέλου Προκοπίου. 'Από τις 36 σωζόμενες σήμερα εκκλησιές, έχουν αποτυπωθεί καί με λετηθεί οι 3 3 , αναστηλώνονται δε ήδη οι δύο. Για τήν αναστήλωση τών ναών της Παλιαχώρας έχει ξεκινήσει μια παναιγινήτικη κινητοποίηση, μέ τήν ακοίμητη καθοδήγηση τοϋ πνευματικού πατέρα τοϋ νησιού, τοϋ Σε βασμιότατου Μητροπολίτου "Γδρας, Σπετσών καί Αίγίνης κ. 'Ιεροθέου.

3. Ή κίνηση γιά τή διάσωση της Παλιαχώρας

σήμερα

"Οραμα τής παναιγινήτικης κινητοποίησης για τή διάσωση τών μνη μείων τής Παλιαχώρας είναι ή αναστήλωση ή αποκατάσταση δλων τών εκκλησιών τής μεσαιωνικής πόλης τής Παλιαχώρας, μαζί με δσα βοη θητικά ή κοσμικά κτίσματα μπορούν να τεκμηριωθούν ή είναι άπαραίτηΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧαΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

107

Γεωργίου Προκοπίου

τα για τήν ανάδειξη ολοκληρωμένων οικιστικών συνόλων (όπως, π.χ., τμήματα τοΰ φρουρίου, μοναστηριακά κελιά ή προσκτίσματα, κατοικίες, κινστέρνες, καλντερίμια, πλατώματα κλπ.). Για την επίτευξη του παραπάνω σκοποϋ συγκροτήθηκε με τήν πρω τοβουλία τοϋ Σεβασμιότατου Μητροπολίτη κ. 'Ιεροθέου « Ή μεγάλη παναιγινήτικη επιτροπή για τη διάσωση της Παλιαχώρας» με συμμετοχή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και άλλων εκκλησιαστικών και πολιτιστικών παραγόντων τοϋ νησιοΰ. Στα πλαίσια της παραπάνω επιτροπής και για το συντονισμό τών αναγκαίων μελετών, κατασκευών και ελέγχων συγ κροτήθηκε μια επιστημονική επιτροπή μέ μέλη ειδικούς αρχιτέκτονες άναστηλωτές καί στατικούς, βυζαντινολόγους και συντηρητές τοιχογραφιών και στελέχη τοϋ Γ Π ί Ι Ο . Επιδίωξη τών δύο αυτών επιτροπών είναι ή ευαισθητοποίηση αφενός της κοινής γνώμης και τών κρατικών φορέων πού μ,ποροϋν να συντρέξουν στο έργο της διάσωσης τών βυζαντινών μνημείων της Παλιαχώρας καί αφετέρου ή υλοποίηση ενός προγράμματος μελετών αναστήλωσης καί εργολαβιών κατασκευής, μέ τη συνεργασία καί επίβλεψη της αρμόδιας Εφορείας Βυζαντινών 'Αρχαιοτήτων καί τοϋ Γ Π Π Ο * .

4. Μέθοδος προσέγγισης

τών προβλημάτων

της

αναστήλωσης

Στόχος της επιστημονικής επιτροπής είναι ή γενικότερη μελέτη του οικιστικού συνόλου της Παλιαχώρας, ή καταγραφή τών ζημιών καί τών γενικότερων προβλημάτων όλων τών εκκλησιών της πόλης, ή επισήμαν ση τών προτεραιοτήτων για τήν αναστήλωση τών μνημείων πού μπορεί να τεκμηριωθούν επιστημονικά, ή οριοθέτηση της σκοπιμότητος στην επι λογή καί τη σειρά τών κτισμάτων πού προτείνει να αναστηλωθούν, ώστε το τελικό αποτέλεσμα της επέμβασης να αναδεικνύει δχι μεμονωμένους

"Ηδη ή [χελέτη αναστήλωσης τοϋ ναού της Παναγίας της Φορίτισσας ("Αγιος Γεώργιος Καθολικός), άπό τον αρχιτέκτονα κ. Μιχαήλ Μαρά, πέτυχε να βραβευτεί απο την Ευρωπαϊκή Κοινότητα μέ ένα ποσό πού επέτρεψε τήν έναρξη τών εργασιών αναστήλωσης της. 108

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίουλ.-Δεκ. 20»)

— = = = = = = = = = = = = = = = Ή TrpocT-άθε'.α για τή οιάϊωστ, τής Παλιαχώρας ναούς άλλα νά αποκαθιστά τη γενικότερη μορφή της βυζαντινής πόλης, όπως άλλωστε είναι ή τάση στον επιστημονικό χώρο των αποκαταστά σεων στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Τα κριτήρια για τήν προτεραιότητα της επέμβασης σέ κάθε μνημείο θα ορίζονται από διάφορες παραμέτρους, όπως επικινδυνότητα κατάρρευ σης των σωζόμενων μνημείων, ή ιστορική και αρχαιολογική τους άξια, η ύπαρξη ή δχι τοιχογραφιών, το είδος των φορώ^, ή αντοχή στο ^/jpóvo της υπάρχουσας κατασκευής κλπ. Πρώτο στάδιο προσέγγισης τοΰ προβλήματος αποτελεί ή καταγραφή και εκτίμηση τών ζημιών τών κτισμάτων σέ συνοπτικούς πίνακες και χάρ τες και ή ιεράρχηση τών προβλημάτων για τις πρώτες επείγουσες επεμ βάσεις. "Οραμα όλων μας είναι νά ξαναδούμε τήν παλιά βυζαντινή πόλη τής Αίγινας νά ζωντανεύει και νά γίνεται πόλος έλξης τής θρησκευτικής και πολιτιστικής μας παράδοσης και κληρονομιάς.

Παλιαχώρα - 7 Ναός 'Επισκοπής Λεπτομέρεια άπα την εικονογραφική παράσταση τών Αίνων στο Ιερό Βήμα τοΰ Ναοϋ Φωτογραφικό αρχείο 'Αγγέλου Προκοπίου

ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

109

Γεωργίου Προκοπίου

•

Ή Παληαχώρα· ή βυζαντινή πόλη της Αίγινας Κέντημα Μαίρης Γαλάνη-Κρητικοΰ Η ΑίΠΝΑΙΑ,τχ. 2 ("Ιούλ.-Δεκ. %

ΑΧΙΛΛΕΩΣ Γ. ΧΑΛΔΑΙΑΚΗ

Ή Παληαχώρα της Αίγινας: ή γνωστή μας άγνωστη ΑΡΙΝ ΤΟΓ ΙΈΡΑΡΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΙ" ΣϊΛΛΟΓΟΪ της Αίγινας « Ό Καποδίστριας», μιας παρέχεται για μιαν ακόμη φορά ή δυνατότητα να ψελλίσουμε άδολεσχήματα επί τοΰ θέματος· Ή Παληαχώρα της Αίγινας: η γνωστή μας άγνωστη .

Κατά καιρούς —καί από τους διάφορους ερευνητές και μελετητές τής μακραίωνης ιστορίας τ η ς — πολλά προσηγορικά συνόδευσαν τις ποικίλες βιβλιογραφικές μνείες της καί προτάθηκαν, έτσι, πολλές ονομασίες προς περιγραφή κυρίως τοΰ ενδόξου παρελθόντος τής Παληαχωρας · απο τους πλέον εύκλεεϊς χαρακτηρισμούς: Ή περίφημος Παλαιοχώρα Αίγίνης'1, η μεσαιωνική ακρόπολις της Αίγίνης*, ο νησιωτικός Μυστράς'· έ'ως τους αντιστοίχους πεσιμιστικούς, δυστυχώς δμως ακριβείς: Ή νεκρτ; πολιτεία τοΰ Σαρωνικού'0, η βυζαντινή νεκρόπολη της Αίγινας\ δίχως αμφιβολία

1. Το παρόν κείμενο αποτελεί ύπομνηματισμένη μορφή ομότιτλης ομιλίας τοϋ υποφαινο μένου σέ σχετική εκδήλωση πού διοργάνωσε στο εντευκτήριο του δ Μορφωτικός Σύλλογος Αίγινας «V Καποόίστριας», κατά το απόγευμα τής Παρασκευής 3ης Μαρτίου 2(ΧΧ). 2. Βλ. Νικ. Δ. Καλογεροπούλου, « Ή περίφημος "Παλαιοχώρα" Αίγίνης», Κήριιξ της Αίγίνης, έτος Α', αριθμ. φύλλου 9, 'Οκτώβριος 1947, σσ. 3-5 καί 8· και έτος Β ' , αριθμ. φύλλου 15, Μάρτιος 1948, σσ. 36-38 / αριθμ. φύλλου 20, Αύγουστος 1948, σσ. 129-130. 3. Βλ. τα μνημονευόμενα στη συνέχεια (ύποσημ. 9) άρθρα τοϋ 'Αγγέλου Προκοπίου. 4. Πρόκειται για ευρύτατα πλανωμένη στην ΑΤγινα ονομασία της Παλιαχώρας —βιβλιο γραφικά άκατάγραφη, άπ' οσο τουλάχιστον γνωρίζω—, πού αποτελεί, μάλλον, προϊόν προ φορικής παραδόσεως. 5. Βλ. καί πάλι τά μνημονευόμενα στή συνέχεια (ύποσημ. 9) άρθρα του Αγγέλου Προ κοπίου. 6. Βλ. τό υπό τά αρχικά Γ. Κ. υπογραφόμενο άρθρο, «Παλιαχώρα: Ή βυζαντινή νεκρό πολη τής Αίγινας», Ιστορία Εικονογραφημένη, έτος ΙΔ ', τεΰχος 162, Δεκέμβριος 1981, σσ. 103-111.

Άχιλλέως Γ. Χάλδαιάκη

μνημειώδης έχει παραμείνει ή επόμενη συνοπτική àvaçopà τοΰ "Αγγλου ιστορικού Ουΐλλιαμ Μίλλερ: «Δεν υπάρχει εν Ελλάδι άλλη τοποθεσία ερασμιωτέρα εκείνης και έχουσα μάλλον αυτής μεσαιωνικόν χαρακτήρα. Ή Παληαχώρα ανήκει εις χόσμον πολύ οιάψορον τοΰ ημετέρου, καί μαρτυ ρεί εις ημάς οποίος 6 6ίος, αλία και 6 θάνατος, κατά τα τελευταία ετη της ^ενετοκρατίας εν ταϊς μικρούς έλληνικαΐς νήσοις»'. Όσάκις καλούμαι κάτι να γράψω ή να ειπώ για τήν Παληαχώρα 8 —

7. Βλ. Ουΐλλιαμ Μίλλερ, Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν 'Ελλάδι (1204-1566), μετάφρασις Σπυρ. Π. Λάμπρου μετά προσθηκών και βελτιώσεων, τόμος Β ', εν Αθήναις 19091910, σσ. 251-252." 8. Βλ. τα επόμενα περί τής Παληαχώρας ημέτερα μελετήματα: [«Ή Παληαχώρα της Αίγίνης. Σύντομον όδοιπορικόν»]. κείμενο στο Έγκόλπιον ήμερολόγιον τοϋ έτους 1993, Ιεράς Μητροπόλεως "Τάρας, Σπετσών, Αίγίνης, Έρμιονίδος καί Τροιζηνίας - Ιεράς Μονής Άγι ου Νεκταρίου Αίγίνης, [ΑΓγινα 1993]· καί, « Ό 'Ιερός Ναός τοϋ 'Αγίου Γεωργίου τοϋ "Κα θολικού" Παληαχώρας στην ΑΓγινα», Παράδοση. Περιοδική έκδοση για την Όρθοοοξία καί τη Ρωμιοσύνη, Β ' περίοδος, τόμος Δ', τεύχη 1-4 (13-16), 'Αθήνα Ιαν.-Δεκ. 1995, σσ. 155-166. Πρβλ. καί τα ακόλουθα σχετικά ημέτερα δημοσιεύματα: « Ό χορός τής Λαμπρής», στην αίγινητική εφημερίδα Το Φιστίκι, τρίτη περίοδος, χρ° ν °ί 5ος, αριθμ. φύλλου 43, 15 'Ιουνίου 1994, σσ. 3 και fi· καθώς καί, «Παναιγινητική επιτροπή για τη διάσωση τής Παληαχώρας», σημείωμα δημοσιευμένο στην Ετήσια ενημερωτική καί πολιτιστική έκδοτη της 'Εκδοτικής, Πολιτιστικής, Οικολογικής 'Εταιρείας Αίγινας (Ε.Π.Ο.Α), Γνωρίστε τήν Αίγι να. Γενικός οδηγός τοΰ 1994, ΑΓγινα 1994, σσ. 117.-118. "Ας επιτραπεί εδώ, για τήν ιστο ρία τοϋ πράγματος, νά μνημονευθούν και οι έξης (υπό τη γενική επιμέλεια καί σχεδιασμό τοΰ υποφαινομένου) σχετικές μέ τήν Παληαχώρα εκδόσεις: «1991. Σύλλ,ογος προς διάσωση τής πολιτιστικής μας κληρονομιάς καί παράδοσης» [Ημερολόγιο τοίχου τοϋ έτους 1991, μέ δώ δεκα έγχρωμες φωτογραφίες τοιχογραφιών ναών τής Παληαχώρας και τής "Ομορφης Εκκλησιάς Αίγινας. "Εκδοση τοϋ Συλλόγου προς διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονο μιάς καί παράδοσης. Προτάσσεται καί προλογικό σημείωμα τοΰ Σεβασμιωτάτου Μητροπολί του "Γδρας κ.κ. 'Ιεροθέου. (Τά κείμενα πού επιτάσσονται στη συγκεκριμένη έκδοση [συντε ταγμένα άπό τον υποφαινόμενο] δημοσιεύθηκαν επίσης καί στην αίγινητική εφημερίδα Ή Μάχη της Αίγινας, 30 'Ιουλίου 199Î, σ. 4, στό —υπό τον τίτλο « Ό Σύλλογος προς διά σωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς καί παράδοσης»— άρθρο τοϋ Αιγινήτη δημοσιο γράφου Κούλη Μοίρα)]. Δήμος Αίγινας, Ό χορός της Λαμπρής, ΑΓγινα 1991 ['Ανατύπω ση σέ αυτοτελές φυλλάδιο της μελέτης Παναγιώτου Ν. Ήρειώτου, « Ό χορός της Λαμπρής ιδία εν τη εν Αιγίνη Παλαιά Χώρα», Λαογραφία Η ' (1921), σσ. 67-108]. «Παναιγινητική επιτροπή για τη διάσωση της Παληαχώρας. 'Ημερολόγιο 1994. Ενισχύσατε τήν προσπά θεια για τη διάσωση τής Παληαχώρας Αίγινας» [Ημερολόγιο τοίχου τοΰ έτους 1994, μέ επτά έγχρωμες φωτογραφίες τοιχογραφιών τών ιερών ναών της Παληαχώρας Αίγινας. "Εκδο-

112

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίοόλ.-Δεκ. 2000)

= Η Παληαχώρα τής Αίγινας: ή γνωστή μ.ας άγνωστη

και ας επιτραπεί έοώ μια — ροσω-ική παρέκβαση— μέ διακατέχει έντονα ένας προβληματισμός ' όλοι οι —υπαινιχθέντες ανωτέρα»— ερευνητές και μελετητές της ιστορίας τοϋ λόφου της Παληαχωρας τί θα μ-οροΰσαν.

ση της παναιγινητικής επιτροπής για τή διάσωση της Παληαχώρας]. Σημειωτέον ότι το περί της παναιγινητικής επιτροπής γιά τή διάσωση της Παλαηαχώρας ιδρυτικό σημείωμα συνετάχθη άπό τον υποφαινόμενο και στή συνέχεια κυκλοφορήθηκε άπό τήν τοπική αυτοδι οίκηση — σ έ δακτυλογραφημένη μ ο ρ φ ή — στην Αίγινα κατά μήνα 'Ιούλιο τοϋ έτους 1093. Το Τδιο κείμενο δημοσιεύθηκε πλήρες και στην αιγινητική εφημερίδα Ή Αίγινα, έτος Α . αριθμ. φύλλου 11-12, 25 Αυγούστου 1993, σσ. 1 και 9, μέ το εξής σχόλιο: «Αντί ST/AJJÌ ΰτημοσιογραφιχ-ης καλύψεως, θεωρούμε σκόπιμο —οιότι μας εκφράζει ατζόλυτα— νά οτ,μοσιεύσουμε αυτούσιο το φυυάοιο -où συνέταξε rt εκκλησιαστική ε-ιτρο—ή γιά τήν Πχ/κχιά Χώ ρα». A—ò τις διάφορες εκδηλώσεις καί ομιλίες περί της Παληαχώρας πού ώς σήμερα διορ γάνωσε ή παναιγινητική ε—ιτροπή για τή διάσωση της Παληαχωρας μνημονεύω τις κυριό τερες: Κατά τήν 30ή Ιουλίου 1993 οργανώθηκε, στην αίθουσα του Δημοτικού θεάτρου Αίγι νας, επιστημονική ημερίδα για τήν Παληαχώρα, όπου — π έ ρ α των χαιρετισμών τοϋ Σεβασμιωτάτου μητροπολίτου Ύόρας κ.κ. 'Ιεροθέου και τοϋ Δημάρχου Αίγινας κ. Τρύφωνος Γκότ σ η — προσήκουσες ανακοινώσεις παρουσίασαν ό επίκουρος καθηγητής τοϋ Ε Μ Π κ. Γεώρ γιος Προκοπίου καί ή Αιγινήτισσα ιστορικός κ. Γεωργία Κουλικούρδη· στην ίδια ημερίδα μη νύματα απέστειλαν —εκτός των ά λ λ ω ν — ο καθηγητής κ. Νικόλαος Μουτσόπουλος και ο καθηγητής —διευθυντής τότε βυζαντινών αρχαιοτήτων τοϋ Γ Π Π Ο — κ. Νικόλαος Ζίας. Κατά τήν 22α "Απριλίου 1994 οργανώθηκε, στην αίθουσα τοϋ Δημοτικού Θεάτρου Αίγινας, ομιλία τοϋ υποφαινομένου καί τοϋ κ. Μιχαήλ Μαρά, γιά ενημέρωση σχετικά μέ τήν πορεία των εργασιών αναστηλώσεως τών μνημείων της Παληαχώρας. Κατά τήν 26η Αυγούστου 1994 οργανώθηκε, στην αίθουσα τοϋ Δημοτικού θεάτρου Αίγινας, ομιλία τοϋ καθηγητού κ. Γεωργίου Προκοπίου και τών τελειοφοίτων φοιτητριών της αρχιτεκτονικής σχολής τοϋ Ε Μ Π Μ. Άνδρώνη, Τ. Ζαφείρη καί Έ . Καλογεροπούλου μέ θέμα: «Οί ναοί της Παλτ,ζγώρας». πού αποτελούσε συνοπτική παρουσίαση ευρύτερης σπουδαστικής εργασίας τών εν λόγω φοι τητριών υπό τήν επίβλεψη τοϋ μνημονευθέντος καθηγητού. Κατά το Qipoc, τοϋ έτους 1995 οργανώθηκε, στην αίθουσα τοϋ Ααογραφικοϋ Μουσείου Αίγινας, ομιλία τών τελειοφοίτων φοι τητριών της αρχιτεκτονικής σχολής τοϋ Ε Μ Π Τ. Ζαφείρη καί Έ . Καλογεροπούλου, όπου παρουσιάσθηκαν τα βασικά πορίσματα της (υπό τήν επίβλεψη τοϋ καθηγητού κ. Γεωργίου Προκοπίου) διπλωματικής εργασίας τους επί τοϋ Ιερού ναού της άγιας Κυριακής Παληα χώρας. Τέλος χρήσιμη, φρονώ, είναι καί ή ακόλουθη επισήμανση: στά γραφεία τοϋ Συλλό γου προς διάσωση τής πολιτιστικής μας κληρονομιάς καί παράδοσης οργανώθηκε ένα πλή ρως ενημερωμένο φωτογραφικό αρχείο, όπου συγκεντρώθηκαν φωτογραφικές απεικονίσεις τής Παληαχώρας τής Αίγινας καί τών επί μέρους μνημείων της, είλημμένες άπό τις αρχές ακό μη τοϋ αιώνος μας ώς τις ήμερες μας. Γιά τή συγκέντρωση τοϋ σχετικού ϋλακοϋ πραγμα τοποιήθηκε επισταμένη έρευνα, οχι μόνον βιβλιογραφική άλλα καί σέ μουσεία καί λ.οιπούς ομοειδείς οργανισμούς τών "Αθηνών, ακόμη καί σέ ιδιώτες Αιγινήτες φωτογράφους, άπό τήν

ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

113

Άχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη

άραγε, να μας πουν για το θέμα, πέρα, βέβαια, άπο τις επιστημονικές μο νογραφίες και τα δημοσιευμένα πορίσματα εξειδικευμένων μελετών πού πολυπρισματικά εξετάζουν την ιστορία, την παράδοση, την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία, τη ζωγραφική και άλλες παραμέτρους των μνημείων της Παληαχώρας. Ποιες προσωπικού χαρακτήρα και συναισθηματικής χροιάς μαρτυρίες θα μπορούσαν, άραγε, να καταθέσουν οί άνθρωποι πού επανει λημμένα επισκέφθηκαν τήν περιοχή, πέρασαν ώρες ολόκληρες μελετώντας εξονυχιστικά τα μνημεία καί —-ας μη αποφύγουμε τήν επώδυνη για 'μας τους γηγενείς διαπίστωση-— γνώρισαν τελικά αυτή τη μεσαιωνική ακρό πολη τοΰ νησιού μας πολύ καλύτερα από 'μας, μας εδίδαξαν μέσω των βιβλίων και μελετών τους, κατέγραψαν και μας παρέδωκαν ανεκτίμητες στμερα -—λόγω της εν τω μεταξύ επελθούσης φθοράς— μαρτυρίες, σχέ δια, χαράγματα, άκιδογραφήματ« και φωτογραφίες. Κάνω τή σκέψη πώς και κατά τήν αποψινή μας συνάντηση, έναντι οποιασδήποτε, ανιαρής, ενδε χομένως, ιστορικής αναδρομής και στείρας παραθέσεως σχετικών μαρτυ ριών, περισσότερο οπωσδήποτε ενδιαφέρον θα είχε μια υπ' αυτό ακριβώς το πρίσμα προσέγγιση τοΰ θέματος- έ'να αλλιώτικο δηλαδή οδοιπορικό στο λόφο τής Παληαχώρας, μέσα από «αναπάντεχες» μαρτυρίες και λιγότε ρο γνωστά γεγονότα τής ιστορίας της, στο οποίο ήδη σας προσκαλώ συν οδοιπόρους.

οποία το μνημονευθέν φωτογραφικό αρχείο τοΰ Συλλόγου εμπλουτίσθηκε μέ αντίγραφα φω τογραφιών τής Παληαχώρας, προερχομένων άπο τις αθηναϊκές συλλογές Λαμπάκη (Βυζαν τινό Μουσείο Αθηνών), Παπαχατζηδάκη (Μουσείο Μπενάκη), Αγγέλου Προκοπίου ("Εδρα 'Ιστορίας τής Τέχνης ΕΜΠ), καθώς καί άπο τις αιγινητικες συλλογές Δημήτρη Μωραΐτη και Δημήτρη Ζάμπου, ενώ, επιπροσθέτως, πραγματοποιήθηκε —άπο τον καλλιτέχνη φωτο γράφο Γιάννη Μαρμαρά— και νέα (εξωτερική και εσωτερική) φωτογράφηση τοΰ συνόλου των μνημείων τής Παληαχώρας τής Αίγινας- συνολικά συγκεντρώθηκε αξιόλογο ογκώδες υλικό (φωτογραφίες και slides), το οτζόϊο —σταδιακά έμπλουτιζόμενο— απόκειται σήμερα στα γραφεία τοΰ Συλλόγου (ταξινομημένο σε ειδικά σχεδιασμένες καρτέλες), δχι μόνον προς κ εύκαιρη χρήση "θε ενδιαφερομένου, αλλά και προς εποπτική πίστωση τής ολονέν επιδει νούμενης σημερινής καταστάσεως τών μνημείων τής Παληαχώρας, συγκριτικά μέ τήν προ ετών εικόνα τους. 114

Η ΑίΓΙΝΑίΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Ή Παληαχώρα τής Αίγινας: ή γνωστή μας άγνωστη

Κατά μήνα Σεπτέμβριο τοϋ έτους 1961, δ ιστορικός τής τέχνης, καθηγητής τοϋ Έθνικοΰ Μετσοβείου Πολυτεχνείου, μακαριστός σήμερα, "Αγγελος Προκοπίου δημοσίευσε σε σειρά έ'ξι άρθρων του στην εφημερίδα Ή Καθημερινή τα βασικά πορίσματα διετούς ερευνητικής εργασίας τοϋ ιδίου καί ομάδας σπουδαστών τής 'Ανωτάτης Σχολής "Αρχιτεκτόνων τοϋ 9Πολυτεχνείου ή εισαγωγή των άρθρων αυτών είναι χαρακτηριστική: «Πριν πενήντα τέσσαρα χρόνια 6 Ούίλλιαμ Μίλλερ, πού τοϋ όφείλομε τη θεμελίωση των ιστορικών μελετών της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα, τρι γύριζε στην έρημη άκρόπολι της Παλιαχώρας και αναπολούσε το βίο καί τα πάθη της. Με τη συγκίνηση ενός σοφοϋ της ρομαντικής αναστάσεως τοϋ μεσαίωνος έβλεπε νά ζωντανεύη εμπρός του το δράμα του 1573, τό τε πού 6 Χάίρεντιν Μπαρμπαρόσσα κούρσεψε την Παλιαγώρα κι έσυρε στα μουσουλμανικά σκλαβοπάζαρα εξι χιλιάδες γυναικόπαιδα. »Σ* ένα πουρί, εντοιχισμένο πάνω από το παράθυρο της δυτικής πλευράς της εκκλησίας τοϋ 'Αγίου Δημητρίου, υπάρχει ακόμη χαραγμέ νος 6 θρήνος της σφαγής, μέ βιαστικά γράμματα: " Ό Μπαρμπαρόσσας κούρσεψε την Παλιαχώρα, ξεντέριασε τους Λαδαίους"»Μ. Δύο ^ορες μέχρι τώρα μνημονεύθηκε δ Ούίλλιαμ Μίλλερ, κυρίως βά-

9. Βλ. αναλυτικά "Αγγέλου Προκοπίου. « Ή νεκρή πολιτεία τοϋ Σαρωνικού. Παληαχώρα. Ή μεσαιωνική ακρόπολις τής Αίγίνης», Ή Καθημερινή, έτος τεσσαρακοστόν δεύτερον, αριθμ. 15032, 'Αθήναι, Κυριακή 3 Σεπτεμβρίου 1961, σ. 7 (Α' [πρώτο άρθρο, άνεπίγραφο]) / αριθμ. 15033, 'Αθήναι, Τρίτη 5 Σεπτεμβρίου 1961, σ. 5 ( Β ' . Τα αίτια τής αναπτύ ξεως της) / αριθμ. 15034, 'Αθήναι, Τετάρτη 6 Σεπτεμβρίου 1961, σσ. 5-6 ( Γ ' . Φράγκοι καί Καταλάνοι) / αριθμ. 15035, 'Αθήναι, Πέμπτη 7 Σεπτεμβρίου 1961, σ. 4 (Δ ' «Μαρ τυρία» και δοκιμασία) / αριθμ. 15038, 'Αθήναι, Κυριακή 10 Σεπτεμβρίου 1961, σ. 7 ( Ε ' . Ή πολεοδομία καί ή αρχιτεκτονική) / αριθμ. 15041, 'Αθήναι, Πέμπτη 14 Σεπτεμβρίου 1961, σσ. 5-6 (Ç'. Ή ζωγραφική). Το σύνολο των εν λόγω άρθρων άναδημοσιεύθηκε προσ φάτως (μέ προσθήκη ενδιαφερουσών φωτογραφιών εκ τοϋ αρχείου 'Αγγέλου Προκοπίου καί αρχιτεκτονικών σχεδίων εκ τοϋ αρχείου 'Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας καί Ρυθμολογίας τοϋ EM Π) στο υπό τήν επιμέλεια τοϋ καθηγητού Γεωργίου Προκοπίου κυκλοφορηθέν βιβλίο 'Αγγέλου Γ. Προκοπίου, 'Εστίες ελληνικού πολιτισμού στους βυζαντινούς και μεταβυζαντι νούς χρόνους, τόμος Γ', 'Αθήνα 1998, σσ. 164-200. 10. Βλ. 'Αγγέλου Προκοπίου, « Ή νεκρή πολιτεία τοϋ Σαρωνικού. Παληαχώρα. Ή με σαιωνική ακρόπολις τής Αίγίνης. Α '», Ή Καθημερινή, έτος τεσσαρακοστόν δεύτερον, αριθμ. 15032, 'Αθήναι, Κυριακή 3 Σεπτεμβρίου 1961, σ. 7 [καί για το μνημονευθέν βιβλίο, σσ. 164-165]. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

115

Άχιλλέως Γ. Χαλδαίάκη

σει τοϋ μνημειώδους έργου του 'Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν Ελλάδι (Î204-1566), το οποίο πλήρες μετέφρασε και σε δύο τόμους δημοσίευσε στην Αθήνα κατά τα έ'τη 1909-1910 δ Σπυρίδων Λάμπρου". Ό τελευ 13 ταίος —κατά μαρτυρία τοϋ Λεωνίδα Ζ ώ η — είχε επισκεφθεί την Ηαληαχώρα κατά το θέρος τοΰ 1886, οπού μάλιστα συνέπεσε, κατά επί σκεψη του στο ναό της Επισκοπής, να παραστεί μάρτυς «εις το θλιβερον θέαμα τοΰ άνακαινισμοϋ αυτής, χάριν της τότε πλησιάζουσας εορτής. Συνεκειτο Sé 6 άνακαινισμός ούτος εις την Sia κονιάματος λεύχανσιν των εσω τερικών τοίχων, κεκοσμημενων Si ' αξιόλογων τοιχογραφιών τοΰ ις ' αιώνος, ων ίσως ο Λάμπρος τελευταίος επρόφθασε va i'Srj τάς τελευταίας, πριν η και εξ αυτών Saxêfj καταχαλύπτων αύτάς ό απαίσιος χρωστηρ»13. "Ετσι, ίσως, αιτιολογείται ή ευαισθησία τοΰ Λάμπρου για το συγκεκριμένο θέμα και το γενικότερο ενδιαφέρον του για την Παληαχώρα, το όποιο τεκμαί ρεται και από την καταγραφή στο πρώτο τεύχος τοϋ περιοδικού Νέος Έλληνομνημων, πού εξέδιδε στην 'Αθήνα άπα τό έ'τος Î904 και έξης, μιας ενδιαφέρουσας παράδοσης για τις «ασθένειες της Παληαχώρας»ν', την οποία, ό'πως γράφει, «ηκουσα προ ετών εν τη Παληαχώρα της Αίγί νης»10. Ό Ιδιος μετέφρασε, επίσης, και ενα μικρό άρθρο τοϋ Οϋίλλιαμ Μίλ

ι 1. Βλ. Ούίλλιαμ Μιλλερ, 'Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν 'Ελλάδι (1204-1666), μετάφρασις Σπυρ. Π. Λάμπρου μετά προσθηκών και βελτιώσεων, τόμος Λ ' - τόμος Β ', εν Αθή ναις, 1909-1910 12. Βλ. Λεωνίδα Χ. Ζώη, Ό άγιος Διονύσιος προστάτης Ζακύνθου, εν ΖακύνΘω 1895. σ. 19 [: «Ό δε διαπρεπής καθηγητής χ. Σπ. Λάμπρος, παρ' ου έζητησαμεν σχετικάς τινας περί του Ίεράρχου Διονυσίου πληροφορίας, έγνώρισεν ήμιν οτι εν τη Παληοχώρα της Αίγίνης, εγκαταλελειμμένη πάλει, κειμένη εις άπόστασιν μιας περίπου ώρας άπό της σημε ρινής πόλεως, σώζεται και η μητρόπολις της παλαιάς Αίγίνης. "Εξωθεν δε ταύτης σώζεται η μάλλον έσώζετο εν ετει 1886, δτε ο ανωτέρω καθηγητής διέτρι6ε κατά το θέρος εν τη νήσω εκείνη και πέτρινη έδρα, ήτις ονομάζεται κοινώς ο θρόνος τοϋ 'Αγίου Διονυσίου»}. Î3. Αυτόθι. Πρβλ. και Νικολάου Κ. Μουτσοπούλου, Ή Παληαχώρα της Αίγίνης. Ιστο ρική και μορφολογική εξέτασις των μνημείων, 'Αθήναι 1962, ν. 138. 14. Βλ. Νέος Έλληνομνημων Α' (1904), σσ. 505-506. Πρβλ. και Not. Κ. Μουτσο—ούλου, δ.π., σ. 50. Γ. Κ., «Παλιαχώρα: Ή βυζαντινή νεκρόπολη της Αϊγινας», ο.π., σσ. 110-11Î. Κώστα Μιχ. Σταμάτη, Αίγινα Ιστορία Πολιτισμός, τόμος ττρώτος, άπα την αρχαι ότητα εως το 1828, :Α6ήνα 1989, σα. 304-305. 15. Βλ. Νέος 'Ελληνομνημων λ' (1904), α. 505. 116

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Ή Παληαχώρα τής Αίγινα;: ή γνωστή μας άγνωστη

λερ, υπό τον τίτλο « Ή Παληαχώρα της Αίγίνης. Ήρημωμένη ελληνική πόλις», που δημοσιεύθηκε κατά το έτος 19:26 στον εικοστό τόμο του πε ριοδικού Νέος Έλληνομνήμων, οπού και ά ακόλουθες ενδιαφέρουσες μαρ τυρίες τοϋ κατά τις αρχές του ήδη έκπνέοντος αιώνος μας "Αγγλου επι σκέπτη τοϋ λόφου της Παληαχώρας: «Έπι βράχος ύφτηλοΰ, άλλου αδελ φού τής Ακροπόλεως των Άοκνων, αλλ' όρθουμένου εν μακρινή θέσει, σχεδόν μή άξιουμένη επισκεπτών, εν μέσω τής ωραίας νήσου Αιγίνης, ευρίσκεται πόλις ήρημωμένη. Όλίγοι ποτ' έπάτησαν τον πόδα εις τας έγκαταλελειμμένας αυτής οδούς [...] 'Αλλά δεν ΰπάρχουσι πολλά τοπία περιεργότερα της εγκαταλελειμμένες εκείνης πόλεως των εκκλησιών, οπού οι ολίγοι κάτοικοι τών διεσπαρμένων πέριξ μικρών χωρίων εξακολουθοϋσιν ακόμη προσφέροντες λατρείαν, οπού άπαξ τοϋ ένιαυτοϋ οι ευλα βείς νησιώται αθροίζονται περί την θαυματουργόν πηγήν εν τη εκκλησία της Παναγίας, όπως έορτάσωσι προς τιμήν τών Γενεθλίων της Θεοτόκου [και όπως τιμήσωσι την μνήμην του αγίου Διονυσίου] και οπού εν αλλαις ήμέραις τοϋ έτους ουόένα συναντά τις πλην πλάνητος ποιμένος ποτίζοντας το ποίμνιον αυτού [...] Χωρική τις ήναπτε τάς κανδήλας της εκκλησίας τοϋ 'Αγίου Γεωργίου, κτιρίου περιέργου έχοντος ίδιόρρυθμον εκκλησιαστικήν άρχιτεκτονικήν, λατινικής εκκλησίας εχοόσης είκονοστάσιον εν ri vi γωνία. Ουδέν ήδύνατο ν ' άφηγηθή περί τοϋ ναού εκείνου, αλλ ' ατυχώς αυτός ούτος άφηγήθη την ιδίαν εαυτού ιστορίαν. Άνωθεν τής θύρας επι γραφή λατινική, γεγραμμένη Sia γραμμάτων ακατανόητων εις τους ση μερινούς Αίγινήτας απομνημονεύει, οτι "εν τάϊς ήμέραις τού έξοχωτάτου αύθέντου Αντωνίου Βαρβάρου, τιμιωτάτου συμβούλου τού Ναυπλίου, τη 1 Απριλίου Î533", εκτίσθη ή εκκλησία εκείνη, ήτις φέρει ακόμη το οίκόσημον αυτού. Μετά δε τέσσαρα έτη έπήλθεν ή μεγάλη καταστροφή ήτις περιέστησε τήν Παληαχώραν εις τήν κατάστασιν, εν η εμεινεν έκτοτε διά παντός, ουδέν άλλο δεικνύουσα ή άθροισμα εκκλησιών ήρημωμένων και κάστρον ήρειπιωμένον [...] Ή άπα τών άπορρώγων τού κάστρου θέα εινε ίσως ή ωραιότερα τών εν 'Ελλάδι. Ό οφθαλμός εξικνείται από τής Σου νίου πλακός πέτρας μέχρι τών χιονοσκεπών ορέων Κυλλήνης και Χελμού και κάτω κείνται τά Μέγαρα και ή Σαλαμίς. Λείψανα τοιχογραφιών καλύπτουσιν ακόμη τους άποσυντεθειμένους τοίχους τού αρχαίου βενετικού έκκλησιδίου τού εντός τών τοιχών τοϋ κάστρου, οπού ο τελευταίος ΒεΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

117

Άχιλλέως Γ. Χαλοαιάκη

νετος φρούραρχος, μαθών παρά τών φρουρών, οτι ή ναυαρχίς τοΰ BapSaρόσσα ειχεν επιφανή εν τω κόλπω έπεσε γονυπετής προ των εικόνων καί έάεήθη των προστατών αγίων νά σώσωσιν από τοΰ εχθρού την μεμαχρυσμένην εκείνην σχοπιάν της βενετικής πολιτείας. Πρόβατα τώρα νέμονται μεταξύ τών ερειπίων τοΰ κάστρου, καί οι "Ελληνες ποιμένες παίζουσι τον αυλον αυτών καθ' α έπραξαν επί αιώνας όλους εν ταϊς άρχαίαις εχείναις νήσοις, οπού παρά τα ατμόπλοια xai τάς εφημερίδας αϊ συνήθειαι τών αγροτών ελάχιστα μετεβλήθησαν. Έχει κάτω §' εν τη πολυασχόλω νέα πόλει της Αίγίνης οι κάτοικοι ουδαμώς φροντίζουσι περί τοΰ βενετικού Κ παρελθόντος της νήσου» . ® f ® <§ψ$ <sf®

Διαβάζοντας κανείς παρόμοια κείμενα Ελλήνων καί ξένων μελετητών της Παληαχώρας, παρατηρεί οτι —αντίθετα με την περί τοΰ χώρου δια μορφωμένη αντίληψη ημών τών Αιγινητών, δπου από την ϊίαληαχώρα γνωρίζουμε κυρίως την Επισκοπή καί τον Σταυρό— το ενδιαφέρον συ χνά επικεντρώνεται (δπως καί στο παραπάνω κείμενο τοΰ Μίλλερ) στον ιερό ναό τοΰ αγίου Γεωργίου τοΰ Καθολικού. Αυτή ή επιλογή δεν είναι τυχαία - ο άγιος Γεώργιος ήταν ανέκαθεν ή ιστορική μητρόπολη της Πα ληαχώρας καί, δεδομένου οτι ήδη έχουν προχωρήσει αρκετά οι εργασίες συντηρήσεως του, αξίζει, νομίζω, να αναφερθούμε εδώ σέ δύο αξιομνημό νευτα σημεία της ιστορίας του 1 '. Κατ 5 αρχάς πρέπει να γνωρίζουμε οτι από τα τέλη τοΰ ιδ ' έ'ως το β '

16. Βλ. [Ούΐλλιαμ Μίλλερ], « Ή Παληαχώρα της Αίγίνης. Ήρημωμένη ελληνική πόλις», Νέος 'Ελληνομνήμων Κ' (1926), σα·. 363-365. Το εν λόγω άρθρο δημοσιεύθηκε πρωτοτύπως στην εφημερίδα Morning Post (Έωθινός Ταχυδρόμος) της 23ης Δεκεμβρίου τοΰ έτους 1904 [πρβλ. καί Ούΐλλιαμ Μίλλερ, Ιστορία της Φραγκοκρατίας έν 'Ελλάδι [...], τόμος Β', ο.π., σσ. 251-252, δπου άφ' ενός μέν ό Μίλλερ μνημονεύει (στην ύποσημ. 1 της σ. 251) το παρόν άρθρο, άφ' ετέρου οε επαναλαμβάνει (σχεδόν κατά λέξιν) τις βασικές παρατηρήσεις πού πρωτογενώς εξέθεσε σ' αυτό]. 17. 'Αναλυτικά για τον ιερό ναό τοΰ αγίου Γεωργίου βλ. Άχιλλέως Γ. Χαλοαιάκη, « Ό 'Ιερός Ναός τοΰ 'Αγίου Γεωργίου τοΰ "Καθολικού" Παληαχώρας στην Αϊγινα», Παράδοση. Περιοδική έκδοση γιά την Όρθοδοξία καί τη Ρωμιοσύνη, Β ' περίοδος, τόμος Δ ', τεύχη 1-4 (13-16), 'Αθήνα Ίαν.-Δεκ. 1995, σσ. 155-166, δπου και ή σχετική βιβλιογραφία. 118

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ,χχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Ή Παληαχώρα τής Αίγινας: ή γνωστή μας άγνωστη

ήμισυ τοϋ ιε' αιώνος έφυλάσσετο, eri εβδομήντα περιττού χρόνια, στον συγ κεκριμένο ιερό ναό ή κάρα του αγίου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου τοϋ Τροπαιοφορου. Η οΛη ιστορία, αν και, όπως πιστεύω, είναι πολύ ενοιαφερου18 σα, παραμένει εν πολλοίς άγνωστη : Μέχρι το έτος 1393 ή κάρα τοϋ αγίου Γεωργίου έφυλάσσετο στον ομώνυμο ιερό ναό της Λιβαδειάς. Κατά το έτος αυτό οί Καταλάνοι χάνουν μεν το δουκάτο τών ' Αθηνών, εξ ασφαλίζουν όμως, μέσω της δυναστείας τών Καοπένα, την κυριαρχία στην Αίγινα, άπο το επόμενο έτος 1394. Τότε, δηλαδή γύρω στα έτη 13941395, ό τελευταίος Καταλάνος ηγεμόνας τής Αίγινας μετακομίζει τήν κάρα τοϋ αγίου Γεωργίου από τή Λιβαδειά και τή θησαυρίζει — κ α τ ά τις υπάρχουσες ιστορικές μαρτυρίες— «εις έ'να τών ναών της Παληαχώ[9 ρας» . Υπάρχει και ή ασφαλής μαρτυρία τοϋ Γάλλου περιηγητή Christophe Buondelmonti, ό οποίος κατά το έτος 1410 σημειώνει στο πε ριηγητικό του κείμενο: «Ύστερον και προς αυτήν την Αΐγιναν νησον, εν •η τοϋ αγίου Γεωργίου κεφαλή προσκυνείται άπαντικρυ της τών Αθηνών πόλεως, ηλθομεν, οπού καί το ημέτερον πλοιάριον προσώρμησεν, ασφα λείας τε χάριν και -ημετέρας αναψυχής, την και τέλος ημετέρων εποιησάμεθα πόνων»2". Λεν κατονομάζεται ό ναός τής Παληαχώρας όπου εναπε-

18. Βιβλιογραφικά, ωστόσο, έχει ήδη αρκετά τχρλιασθεΐ- βλ. σχετικά: Ούίλλιαμ Μίλλερ, Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν Έλλάοι [...], O.K., τόμος Λ', σ. 463 καί τόμ.ος Β', σσ. 190-192. 'Αντωνίου Αιγνοΰ, « Ή κάρα τοϋ άγιου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου άπαγομενη το 1462 εξ Αίγίνης εις Βενετίαν», Κήρυξ της Αίγίνης, έτος Γ', αριθμ. φύλλου 32, Αύγουστος 1949, σ. 121. Αγγέλου Προκοπίου, « Ή νεκρή πολιτεία τοϋ Σαρωνικού. Παληαχώρα. Ή μεσαιωνική ακρόπολις της Αίγίνης. Α'», Ή Καθημερινή, έτος τεσσαρακοστών δεύτερον, αριθμ. 15032, 'Αθήναι. Κυριακή 3 Σεπτεμβρίου 1961, σ. ~Γ καί τοϋ ιδίου, « Ή νεκρή πο λιτεία τοϋ Σαρωνικού. Παληαχώρα. Ή μεσαιωνική ακρόπολις τής Αίγίνης. Λ'. "Μαρτυρία" καί δοκιμασία», Ή Καθημερινή, έτος τεσσαρακοστον δεύτερον, αριθμ. 15035, Αθήναι, Πέμ πτη 7 Σεπτεμβρίου 1961, σ. 4 [καί για το μνημονευθέν βιβλίο, σσ. 169, 180 184]. Νικ. Κ. Μουτσοπούλου, δ.π., σσ. 22-23 καί 97-100. Γ. Κ., «Παλιαχώρα: Ή βυζαντινή νεκρό πολη τής Αίγινας», δ.π., σ. 106. Κώστα Μιχ. Σταμάτη, Αίγινα Ιστορία Πολιτισμός, τό μος τ^ώτος, δ.π., σ. 162. 'Αχιλλέα*; Γ. Χαλδαιάκη, « Ό Ιερός Ναός τοϋ 'Αγίου Γεωργί ου τοϋ "Καθολικού" Παληαχώρας στην Αίγινα», δ.π., σσ. 156-157 καί 160-161. 19. Βλ. Νικ. Κ. Μουτσοπούλου, δ.π., σ. 98. 20. Βλ. Christophe Buondelmonti, Descripsion des îles de l'Archipel (version Grecque par un anonyme), έκδοση Emile Legrand, Paris 1897, σσ. 100 καί 256. ΑΦΙΕΡ&ΜΑ:

H ΠΑΛΗΑΧΏΡΑ

ΤΗς

ΑΊΓΙΝΑς

119

Άχιλλέως Γ. Χαλόαιάκη

τέθη ή κάρα τοΰ αγίου Γεωργίου καί αυτό θα ήταν οπωσδήποτε έ'να σο βαρό πρόβλημα (υπενθυμίζω δτι στην Παληαχώρα υπάρχουν δύο ακόμη ναοί αφιερωμένοι στον άγιο Γεώργιο: ένας στην κορυφή τοΰ κάστρου καί :Ι άλλος παραπλεύρως τοΰ ναοΰ τοΰ αγίου Στεφάνου ) εάν δ ακάματος ερευ νητής Μιχάλης Γκητάκος δέν μας διέσωζε στή διδακτορική του διατρι βή, 'Ανέκδοτοι επιγραφαί καί χαράγματα εκ βυζαντινών καί μεταβυζαν τινών μνημείων της Ελλάδος, το έξης σημαντικό χάραγμα που άνέγνωσε στή δυτική εσωτερική πλευρά τοΰ ναού τοΰ αγίου Γεωργίου τοΰ Κα θολικού: «Καθηγιάαυη μ' άγιασμον ο θείος Ναός της Παναγίας της Μέσοσπορίτισσας. Τον ξαναπήραμε από τους Φράγκους οι Χριστιανοί»". Ή πολυσημαντότητα αύτοΰ τοΰ χαράγματος είναι προφανής· αναφέρεται στην παλαιά ονομασία τοΰ ναοΰ —Παναγία ή Μεσοσπορίτισσα, ναός δηλαδή αφιερωμένος στα Είσόδια της Θεοτόκου''1—, πού κατά τήν καταλανικήφραγκική κυριαρχία μετονομάσθηκε σε άγιο Γεώργιο, μάλιστα με το χα ρακτηριστικό προσωνύμιο Καθολικός, πού ή παράδοση το διέσωσε μέχρι σήμερα, καί κατά τα ως τώρα πορίσματα της έρευνας «αναφέρεται ασφαλώς εις την χατάληψίν του υπό των δυτικών Sia τάς λειτουργιχας αυτών άνάγκας καί ιδιαιτέρως δια την φύλαξιν της κάρας»'1'1. "Αλλωστε καί αυτή ή αρχιτεκτονική ιδιομορφία τοΰ συγκεκριμένου ναοΰ συνηγορεί προς τοΰτο: «α προορισμός του να λειτουργή<τη αρχικά ως Μαρτύριο — σημειώνει δ "Αγγελος Προκοπίου—, δηλαδή ώς θρησκευτικό κτίριο προσ-

21. Σημειώνεται εδώ ή ανωτέρω παρατήρηση, αφ' ενός μεν διότι είναι προφανές οτι ό τό πος φυλάξεως της κάρας τοΰ αγίου Γεωργίου είναι εΰλογον να αναζητηθεί πρωτίστως σε κά ποιον ομώνυμο ιερό ναό, άφ' ετέρου δε διότι μεταγενέστερη μαρτυρία τοΰ Ουίλλιαμ Μίλλερ, για κάποια ανεπιτυχή απόπειρα μετακομιδής της κάρας επί τών χρόνων τοΰ βασιλέως της Άραγονίας Άλφόνσου του Ε ', ομιλεί αορίστως περί της μετά ταΰτα εναποθέσεως τοΰ λει ψάνου σε ναό της Παληαχώρας τιμώμενον έπ' ονόματι τοΰ άγιου Γεωργίου. Βλ. Ουίλλιαμ Μιλλερ, 'Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν Ελλάδι [...], τόμος Β ', O.K., σ. 191 [: «...το άγων λείψανον άπεδόθη εις την εκκλησίαν τοΰ άγιου Γεωργίου εν τη εφ' υψηλού" κειμένη πάλει, ήτις ούσα νύν εγχαταλελειμένη καλχϊτ&ι Παληαχώρα»}. 22. Βλ. Μιχαήλ Χαριλ. Γκητάκου, Ανέκδοτοι επιγραφαί καί χαράγματα έκ βυζαντινών καί μεταβυζαντινών μνημείων της 'Ελλάδος, εν "Αθήναις 1957, σ. 49, αριθμ. 39. 23. Βλ. αυτόθι, σ. 50. Πρβλ. καί Άχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη, S.r... σ. 157-158 καί 161162, οπού γενικότερη αναφορά στην ιστορία της ονομασίας τοΰ εν λόγω ίεροΰ ναοΰ. 24. Βλ. Not.. Κ. Μουτσοπούλου, O.K., σ. 99. 120

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Ή Παληαχώρα της Αίγινας: ή γνωστή μας άγνωστη

κινήματος τού λειψάνου τού αγίου Γεωργίου, δικαιολογεί την τοποθέτησι της αψίδας τού ιερού στά πλάγια της βασιλικής καί ογι στον αξονά της. *Ηταν η βασιλική της ένας "δρόμος" προσκυνητών και η -ημικυκλι κή της αψίδα, σκαλισμένη μέσα στον ανατολικό βράχο, μια υπόγεια κόγ χη Ιεροΰ λειψάνου. Ή είσοδος τοΰ μαρτυρίου του αγίου Γεωργίου τοπο θετημένη στη δυτική μακρά πλευρά της μονόκλιτης βασιλικής του, άφινε μεγαλύτερη ευρυχωρία στην κυκλοφορία των προσκυνητών απέναντι στην ημικυκλική της αψίδα»"'. Το λείψανο τοΰ αγίου Γεωργίου ήταν πε ριζήτητο καί αναμφίβολα προσέδωκε στο νησί ιδιαίτερη αίγλη καί βαρύ τητα πνευματική. Οι ιστορικοί σημειώνουν δτι οι εκάστοτε βασιλείς της "Άραγονίας «δεν είχον αποβάλει την ελπίδα να γείνωσι κύριοι της πολυ πόθητου κάρας. Ό "Αλφόνσος Ε ' εΐχεν αποστείλει πρέσβυν, όπως παραλά%η αυτήν αλλά μεγάλη τρικυμία («η οποία—όπως σημειώνει ο 'Αντώ νιος Λιγνός, σε σχετικό άρθρο του δημοσιευμένο στο περιοδικό Κήρυξ της Αιγίνης— έθεωρηθη ως θαύμα τοϋ αγίου δια να μη κατα/^είπη την Έ?ύ\άδα»Ά~) εματαίωσε την πρόθεσιν αυτού»'1. Το εγχείρημα επετεύχθη πολύ αργότερα, κατά το έτος 1465, δταν τήν καταλανική ηγεμονία έπί της Αίγινας είχε ήδη διαδεχθεί ή ενετική και ή Ενετική Σύγκλητος διέταξε τη μεταφορά της κάρας στή Βενετία, οπότε «στις 12 Νοεμβρίου, ο Ενετός στρατηγός Βεττόρε Καπέλλο, κατόρθωσε με τέχνασμα να την πάρει καί νά την εναποθέσει στο ναό τοϋ Σαν Τζιόρτζιο Ματζόρε της Βε νετίας»2*- «καί, όπως με κάποια δόση κακεντρέχειας σημειώνει ό Μίλλερ, την φοράν ταύτην, προς μεγάλην εκπληξιν των 'Ελλήνων, ο άγιος ουδέν

25. Βλ. 'Αγγέλου Προκοπίου, « Ή νεκρή πολιτεία τοϋ Σαρωνικού. Παληαχώρα. Ή με σαιωνική ακρόπολις τής Αίγίνης. Δ '. "Μαρτυρία" καί δοκιμασία», Ή Καθημερινή, έτος τεσσαρακοστον δεύτερον, αριθμ. 15035, Αθήναι, Πέμπτη 7 Σεπτεμβρίου 1961, σ. 4 [καί για το μνημονευθέν βιβλίο, σ. 180]. 26. Βλ. 'Αντωνίου Λιγνού, « Ή κάρα τοϋ αγίου μεγαλομάρτυρας Γεωργίου άπαγομένη το 1462 εξ ΑΕγίνης εις Βενετίαν», Κήρυξ της Αίγίνηζ, έτος Γ ', αριθμ. φύλλου 32, Αύγουστος 1949. σ. 121. 27. Βλ. Ούίλλιαμ Μίλλερ, 'Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν Έλλάά [...], τόμος Β', ο.π., σ. 191. 28. Βλ. Γ. Κ., «Παλιαχώρα: Ή βυζαντινή νεκρόπολη της Αίγινας», O.K., σ. 106. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

121

Άχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη

εποίησε θαύμα δπως εμπόδιση την ίεροσυλίαν εχείνην»®. Το γεγονός, όπως ήταν αναμενόμενο, έλύπησε ιδιαίτερα τους Αιγινήτες στον γειτονικό ναό της Παναγίας τοΰ Γιαννούλη κάποιος άδηλος πατριώτης μας αποτύπω σε αυτόν τον καημό και τη δίκαιη πίκρα στο έξης χάραγμα: «6970 (1462) αποφράδος χρόνος»™. Οι Ενετοί δυνάστες αντιμετώπισαν τήν κα τάσταση με δόλο και υστεροβουλία,, διότι —-καθώς επισημαίνει δ Αντώ νιος Λιγνός—- «η Ενετική Σύγκλητος, Sia va παραμυθήση τους Αίγινήτας, έχορήγησεν εις εκαστον αυτών, βεβαίως δχι εις πάντας ανεξαιρέτως, ανά εκατόν δουκάτα προς όχόρωσιν της νήσου, ή οποία με τους ακατά παυστους μεταξύ Τουρκίας και Ένετίας πολέμους ήτο υπό διαρκή άπειλήν. Δηλαδή ή πονηρά Ένετία υπό το πρόσχημα παραμυθίας των Αιγι νητών δια την στερησιν τοϋ ίεροϋ λειψάνου, εφρόντιζεν υπέρ της στερεώσεως εν Αίγίνη της κατοχής της»η. @fë> «t® ®t®

Πέρα τούτων πάντως αποτελεί ιστορική πραγματικότητα δτι κατά την περίοδο της ενετικής κατοχής τοϋ νησιοϋ, σέ σύγκριση μάλιστα με τήν αντίστοιχη τουρκική, έπνεε ένας δημοκρατικός άνεμος και γενικότερα επι κρατούσε μια αίσθηση οιονεί ελευθερίας, γεγονός πού ως στ^ρα μας ύπομιμνήσκει ή μνημονευθείσα και παραπάνω λατινική επιγραφή, ή εντοιχι σμένη στο υπέρθυρο τοϋ αγίου Γεωργίου, ή οποία εσφαλμένα θεωρείται από πολλούς ως ή Ιδρυτική πλάκα τοΰ ναοΰ. 'Αντίθετα, αυτή μαρτυρεί απλώς για το έξης περιστατικό, που είναι και το ζεύχερο σημείο της ιστο ρίας τοΰ αγίου Γεωργίου τοΰ Καθολικού πού Θα μοΰ επιτρέψετε εδώ να σας υπενθυμίσω32: Κατά τον ις αιώνα, επί ενετικής κυριαρχίας, τή διοί-

29. Βλ. Οΰίλλιαμ Μίλλερ, Ιστορία, της Φραγκοκρατίας εν ΈλΑάά [...], τόμος Β ', 5.π σ. 191. 30. Βλ. Μιχαήλ Χαριλ. Γκητάκου, 'Ανέκδοτοι επιγραφαί και χαράγματα εκ βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων της Ελλάδος, ο.-., σ. 46, αριθμ. 36. 31. Βλ. Αντωνίου Λιγνού, ο.τζ. 32. Για τα ίστορούμενα στή συνέχεια γεγονότα πρβλ. και τις ακόλουθες βιβλιογραφικές αναφορές: Οΰίλλιαμ Μίλλερ, Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν 'Ελλάδι [...], ο.π.. τόμος Β ' , 122

.fi ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Ή Παληαχώρα της Αίγινας: ή γνωστή μας άγνωστη

κηση στην Αίγινα ασκούσαν ά αγόμενοι ρέκτορες, κατώτεροι δηλαδή υπάλληλοι πού «στρατολογούσε η Βενετία από τρίτης κατηγορίας ύπτί3 χόους της» , εξαρτώμενοι από τον Ενετό διοικητή τοϋ Ναυπλίου. Οι ρέ κτορες συνήθως —εκμεταλλευόμενοι τήν εξουσία επί απομακρυσμένων κτήσεων της Βενετίας πού άναπάντε-/να συγκεντρωνόταν στα χέρια τους— συμπεριφέρονταν άδικα προς τους γηγενείς κατοίκους. Οι Αιγινήτες δέν ανέχθηκαν τέτοιου είδους συμπεριφορά και οσάκις ή περίσταση το απαι τούσε προέβησαν σε «διαβήματα» προς τή Γερουσία τής Βενετίας- σώζον 31 ται, μάλιστα, σχετικά έγγραφα πού το επιβεβαιώνουν ' . Για παράδειγμα, κατά το έτος 1513 ζήτησαν και πέτυχαν τήν αντικατάσταση τοϋ ρέκτορα Ιερωνύμου Ντί Πριόλι- το σωζόμενο έγγραφο περιγράφει τά γεγονότα χαρακτηριστικά: «Το συμβουλών μας επληροφορηθτ, τζρο μικρού ασφαλώς, οτι εκείνα τα οποία προς ημάς έ^ωστοποίησαν oc επί τούτου ελθόντες απεσταλμένοι εκ μέρους των πιστών ημίν της νήσου Αίγίνης κατοίκων Sia το ζήτημα της κακής συμπεριφοράς τοϋ κυρίου Ιερωνύμου DI PRIOLI

σσ. 244-245. 'Αντωνίου Λιγνού, «Ειδήσεις τινές περί Λίγίνης κατά τους '/γόνους της Ενε τοκρατίας 1204-1537», Κήρυξ της Αίγινας, έτος Γ', αριθμ. φύλλου 28. 'Απρίλιος 1949, σσ. 54-55 καί αριθμ. φύλλου 29, Μάιος 1949, σσ. 70-72. 'Αγγέλου Προκοπίου, « Ή νε κρή πολιτεία τοϋ Σαρωνικού. Παληαχώρα. Ή μεσαιωνική ακρόπολις της Αίγίνης. Λ '. "Μαρ τυρία" και δοκιμασία», Ή Καθημερινή, έτος τεσσαρακοστόν δεύτερον, αριθμ. 15035, "Αθήναι, Πέμπτη 7 Σεπτεμβρίου 1961, σ. 4 [καί για το μνημονευθέν βιβλίο, σ. 185]. Νικ. Κ. Μουτσοπούλου, O.K., σσ. 21-22, 46, 95-97. Χρίστου Γ. Πατρινέλη, «Έκκλησιαστικαί ειδήσεις εκ τοΰ ημερολογίου τοΰ Marino Sanuto (περί Σκιάθου, Σκύρου, Αίγίνης, Κύπρου καί Κερ κύρας)», Δελτίον της Ιστορικής καί Εθνολογικές 'Εταιρείας της Έ/άάοος XVII (19631964), σσ. 22-25. Κώστα Μιχ. Σταμάτη, Αίγινα Ιστορία Πολιτισμός, τόμος πρώτος, S.Z., σ. 162-163. 'Αχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη, « Ό Ιερός Ναός τοϋ 'Αγίου Γεωργίου τοΰ "Καθο λικού" Παληαχώρας στην Αίγινα», ο—., σσ. 158-159 καί 162-163. 33. Βλ. 'Αγγέλου Προκοπίου, « Ή νεκρή πολιτεία τοΰ Σαρωνικού. Παληαχώρα. Ή με σαιωνική ακρόπολις τής Αίγίνης. Δ '. "Μαρτυρία" καί δοκιμασία», Ή Καθημερινή, έτος τεσσαρακοστον δεύτερον, αριθμ. 15035, 'Αθήναι, Πέμπτη 7 Σεπτεμβρίου 1961. σ. 4 [καί για το μνημονευθέν βιβλίο, σ. 185]. 34. Βλ. Κ. Σάθα, Μνημεία 'Ελληνικής Ιστορίας, τόμος Ε ' , Paris-Athenes MDCCCL XXXIII, σσ. 39-40. Πρβλ. 'Αντωνίου Λιγνού, «Ειδήσεις τινές περί Αίγίνης κατά τους χρό νους τής Ενετοκρατίας 1204-1537», Κήρυξ της Αίγίνης, έτος Γ ', αριθμ. φύλλου 29, Μάιος 1949, σ. 71, ono'j τα ίδια έγγραφα (χρονολογούμενα κατά τή 14η Σεπτεμβρίου 1513 καί 5η Μαΐου 1515 αντίστοιχα) δημοσιεύονται παραφρασμένα. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

123

Άχιλλεως Γ. Χαλόαιάκη

ρέχτορος τοΰ μέρους εκείνου και τών υπα/άήλων του και εζήτησαν ττν επανόρθωσιν και συνδρομήν. Το συμβοΰλιον ενόμισε πρόσφορον νά λάβη υπ ' όψιν το ζήτημα αυτό, ίνα οι υπήκοοι μας εκείνοι χωρίζουν οτι 6 σκοπός της ημετέρας Κυβερνήσεως είναι οι -ημέτεροι αντιπρόσωποι νά φέρωνται εις αυτούς καλώς και νά τους διοικούν με πραγματικήν διχαιοσύνην. Ούτω •η Κυξέρνησίς μας απεφάσισε [...] νά διάταξη τον κύριον JUANE ANTONIO BARBARO διοιχητήν τοΰ Ναυπλίου [...] να μεταβγ; εις την νήσον Αίγιναν, νά εξεταστή και άχούση πάντα τα παράπονα των πιστών υπηκόων μας τοΰ μέρους εκείνου τόσον τά κατά τοΰ ρέχτορος, όσον και τα κατά τών υπάλληλων του, χωρίς χαμμίαν εξαίρεση [...] νά άποδώσγ} Sé και αποζημίωση παν δ,τι ό ρέκτωρ εκείνος και οι υπάλληλοι του πιθανόν νά 1 οικειοποιήθηκαν αυθαιρέτως ή ήρπασαν» '. Σε άλλη περίπτωση, οπού καί πάλι δ Ενετός διοικητής τοΰ Ναυπλίου Άντόνιο Μπάρμπαρο επισκέφθη κε την Αίγινα για να επιληφθεί παρομοίου θέματος31', οι Αιγινήτες — κ α τ ά σωζόμενη περιγραφή της υποδοχής— είχαν οργανώσει ένα μικρό συλλα λητήριο, όπως θα λέγαμε σήμερα: «συμπάς 6 λαός εξήλθεν εις την πλατείαν της Παληαχώρας μετά τών διατόρων κραυγών "Διχαιοσύνην, δι χαιοσύνην Μάρκος, Μάρκος"· [ισχυρίζοντο] οτι ειχον παραδώσει εις τον ραίκτωρα σάχχον πλήρη δημοσίων γραμμάτων καθοριζόντων τά προνόμια αυτών, εκείνος δ' ειχεν επιστρέφει τά πολύτιμα εκείνα έγγραφα πάντα διαβρωμένα υπό μυών και κατερραχωμένα- οτι ειχεν ολιγωρήσει του αρχαίου αυτών δικαιώματος τοΰ εκλέγειν ίνα τών νησιωτών όπως κρατή μίαν τών κλείδων τοΰ χρηματοκιβωτίου- καί οτι τέλος ήπείλησαν νά έγκαταλίπωσι την νήσον συναπάξαντες μετά τοΰ σταλέντος επιτρόπου, έ'ως ούτος εκδιχήσγ] τάς προσγενομένας εις αυτούς αδικίας»3". Ό Μπάρμπαρο αποκατέστησε δντως τη δικαιοσύνη και τότε οι Αιγινήτες τοΰ αφιέ ρωσαν τή μνημονευθείσα λατινική επιγραφή (δπου σημειώνονται τα έξης:

135. Βλ. 'Αντωνίου Λιγνού, δ.π. 36. Βλ. σχετικά και Χρίστου Γ. Πατρινέλη, «Εκκλησιαστικά! ειδήσεις έκ τοΰ ημερολο γίου του Marino Sanuto (περί Σκιάθου, Σκύρου, Αίγίνης. Κύπρου καί Κερκύρας)», δ.π., σσ 23-24. 37. Βλ. Ούίλλιαμ Μιλλερ, Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν 'Ελλάδι [...], δ.π., τόμος Β', σ. 245. 134

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δέκ. 2000)

Ή Παληαχώρα της Αίγινας: ή γνωστή μας άγνωστη

;

«JBÎV ~άς ημέρας τοϋ ενδοξότατου αύθέντου 'Αντωνίου Βαρβάρου, αζιωτάτου συμβούλου της Ναυπλίας, εις την πρώτην "Απριλίου 1533»™), τήν οποία και ένετοίχισαν φυσικά στον χτισμένο επι της πλατείας ο~ου εκτυ λίχθηκαν τα γεγονότα περιώνυμο μητροπολιτικό ναό της Παληαχώρας, τον άγιο Γεώργιο δηλαδή. sfa

SYS> ®Ή>

Αντί άλλου επιλόγου, θα μοΰ επιτραπεί νά επιτάξω στο σύντομο και άτεχνο αυτό άδολέσχημα τα λόγια ενός ανθρώπου το όνομα τοϋ όποιου στην Αίγινα ταυτίζεται χωρίς αμφιβολία με τήν Παληαχώρα, τα λόγια τοϋ Νίκου Μουτσόπουλου. 'Αποσπώ το κείμενο πού ακολουθεί όχι άπο τή γνωστή —εξαντλημένη δυστυχώς από καιρό— μονογραφία του, ΊΙ Πα ληαχώρα της Αιγίνης. 'Ιστορική και μορφολογική έξέτασις των μνη μείων3'*, άλλα από ενα ελάχιστα γνωστό δοκίμιο του (την επισήμανση του οποίου οφείλω στον παλαιό πρόεδρο τοϋ Μορφωτικού Συλλόγου, τον αγα πητό κ. Δημήτρη Σαραντάκο), γραμμένο τρία χρόνια μετά τή δημοσίευ ση της εν λόγω μελέτης, το έ'τος 1965, όπου πιστεύω πώς καταγράφε ται ή εκ προοιμίου ήδη ζητούμενη πλέον προσωπική μαρτυρία, ή συναι σθηματική προσέγγιση τών μνημείων της Παληαχώρας· αντιγράφω λοι πόν: «Πρέπει νά ήταν νησιώτης αγιογράφος αυτός που ιστόρησε την εκκλη σία της αγίας Κυριακής στην Παληαχώρα. Κάθομαι και καμαρώνω στην τοιχογραφία της Μελλούσης Κρίσεως, τον τρόπο πού έχει συμβολίσει τη θάλασσα, βασίλισσα με στέμμα και τα σύμβολα της εξουσίας της καθι σμένη πάνω σε θαλάσσιο τέρας με κεφάλι κροκόδειλου με αυτιά άλογου, να βαστάει ενα καράβι. 'Από τον τρόπο πού ιστορεί ό αγιογράφος τά θα-

38. Πλήρη απαρίθμηση τών (λατινιστι και ελληνιστί) δημοσιεύσεων της έν λόγω επι γραφής, καθώς και αναφορά σέ επί μέρους προβλήματα πού βιβλιογραφικά ανέκυψαν περί αυτής βλ. εις Άχιλλέως Γ. Χαλέαιάκη, « Ό Ιερός Ναός τοϋ Αγίου Γεωργίου τοϋ "Καθο λικού" Παληαχώρας στην Αίγινα», ο.-, σσ. 162-163, ύποσημ. 32. 39. Βλ. Νικολάου Κ. Μουτσόπουλου, Ή Παληαχώρα της Λίγίνης. Ivroptxr; xscì μορ φολογική εξέτασίζ τών μνημείων, 'Αθήναι 1962. ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

125

Άχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη

λασσινά σκαριά, καταλαβαίνει 6 στοχαστικός παρατηρητής τη φύτρα του. Οι θαλασσινοί αγιογράφοι στο στήσιμο τοϋ καραβόσκαρου βάζουν ολο το μεράκι, όλους τους κρυφούς χαϋμούς τους, πλουμίζουν με κάθε λεπτομέ ρεια τα ξάρτια του, διπλωμένα χαί δεμένα με προσοχή, με κάθε επιμέλεια την αρματωσιά του με αναδιπλωμένες τις παντιέρες του. Δεν λησμονάνε κάποτε ούτε τους ναυτικούς πού τους εικονίζουν τεράστιους, στη σειρά, άπό τη μέση χι επάνω, ομοίους μεταξύ τους, δεμένους με το σκαρί, σαν εξαρτήματα χι αυτοί του πλοίου. » "Οταν νύχτωνε, άναβα ίνα κερί xaì το κρατούσα με το τεντωμένο δε ξί μου χέρι xaì με προσοχή κύτταζα τις σκιές των παράξενων άραβουργημάτων, επάνω στις τοιχογραφίες. Τότε χάνονταν οι παραστάσεις της εικόνας στο γυάλισμα τοϋ στιλβωμένου φρέσκου και φανερώνονταν τα μυ στικά χαράγματα πού σκαλίστηκαν στο σοβά με κοφτερά μαχαίρια χι απο μένουν μοναδικοί μάρτυρες στους αυλούς κάμπους της ιστορίας. "Εκτος όμως άπα τα καράβια, τους ανθρώπους, τά ζώα, χαί τους δράκους, χί μαιρες, λέρνες, γρϊπες, διαβάζουμε κάποτε λόγια γεμάτα αγωνία και με τάνοια, των θαλασσοδαρμένων απλών ανθρώπων, μια ιστορημένη προσευ χή, iva τάμμα στην εικόνα του Άγιου Νικολάου: "Ηλίας καραβοκύρης ευγνωμόνων". "Ομοιοι με τά δισυπόστατα θαλάσσια, τέρατα, τις γοργόνες, οι Αιγινήτες ναυτικοί ζυμωμένοι με το ζωντανό σκαρί τους, ταίρι τους στή ζωή xaì στο θάνατο, χάραξαν με ευλαβικό χέρι τήν ενθύμιση: "μνήσθητι (κύριε) τοϋ δούλου σου μετά τοϋ πλεούμενου εν ημέρα κρίσεως". »Πόσες νύχτες κοιμήθηκα, πριν χρόνια, στά χαλάσματα της Παληαχώρας. Στις αυγουστιάτικες ξαστεριές, διάλεγα μια θέση κάτω από τον πεύκο της άγια-Κυριαχής για να μπορώ ν ' αγναντεύω το "σκασμένο βουνάκΓ χαί τά φώτα τοϋ Μεσαγροϋ. Το χειμώνα, διάλεγα το κελλάχι τοϋ Άγιου Διονυσίου κι ' εχοβα ξερά χόρτα xaì αγκάθια και ταναβα στή γω νιά. Γρήγορα όμως, λαμπάδιαζαν xaì χώνευε ή φωτιά xaì το κρύο δεν μ, άφινε να κλείσω μάτι. Τότε στή φλόγα τοϋ χεριού σκεφτόμουνα και ζω γράφιζα τά χαράγματα τών πλεούμενων [...] "Ενας κόσμος ολόκληρος από ιστιοφόρα, ένας θησαυρός φανταστικού ναυτικού μουσείου με σκόρπια τά εκθέματα στά πιο απόκρυφα μέρη. »Άπό το παραθυράκι στο ιερό τοϋ Άϊ Γιώργη τοϋ Καθολικού, με το φράγκικο τόξο, ανοίγεται μια θαυμάσια θέα στή Σουβάλα. Συχνά εύρισκα 126

Η ΑίΓΙΝΑΐΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

— Ή Παληαχώρα rr,ç Αίγινας: ή γνωστή αας άγνωστη

καταφύγιο από το καλοκαιρινό λιοπύρι κι' αγνάντευα το θέαμα και ανα λογιζόμουνα τα παληά χρόνια πριν κουρσέψει 6 Βαρ6αρόσσας το νησί, εκεί θάσφάλιζαν τα καράβια τους, στο κρυφό λιμανάκι. Μετά πλανιότανε το μάτι μου στα βράχια, στους λιθοσωρούς, στις ξερόμαντρες, στα -χαλά σματα της Παληαχώρας και σκεφτόμουνα πόσο σκληρή είναι κάποτε η μοίρα των φτωχών ανθρώπων και πόσο αληθινή η μνήμη της μα/^ακης ν) πουρόπετρας και τοΰ σο6ά» .

Ή λατινική

επιγραφή στο υπέρθυρο του ί ν. αγίου Γεωργίου Φωτογραφικό αρχείο ΕΜΠ

τοΰ

Καθολικού

40. Βλ. Ν. Κ. Μουτσοπούλου, «Παληαχώρα», κείμενο στο βιβλίδιο, Προσκυνητάρι της Αΐγιναζ. 2. Κάνιστρο. Τό μεράκι της Ρωμωσόντης. Βγαίνει ά~' τον Pâ?art Κοφίο^ και τόν Βασίλη Πλάτανο, 'Αθήνα 1965, σσ. 15-20. ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

127

Άχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη

•£'••;.

Ό ιερός ναός άγιου Γεωργίου τοϋ Καθολικού Φωτογραφία Γιάννη Μαρμαρά. 'Αρχείο Συλλόγου προς διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και παράδοσης 128

ff ΑΐΓΙΝΑ!Α,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεχ. 2000)

ΜΙΧΑΗΛ ΜΑΡΑ*

Η α ν α σ τ ή λ ω σ η τ ω ν μ ν η μ ε ί ω ν της Π α λ ι α χ ώ ρ α ς

Πρόλογος Α ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΩ ΧΑ ΑΝΑΛΥΣΩ συνοπτικά τις δυσκολίες μελέτης της Παλιαχώρας και των ναών της και ύστερα να κάνω μια α νάλυση με ένα συνοπτικό ιστορικό των ενεργειών και των εργα σιών -ου έχουν γίνει μέχρι σήμερα. Κατ' αρχήν θα δανεισθώ, παραφρασμένες, τις ακόλουθες παρατηρήσεις του καθηγητή Νίκου Μουτσόπουλου: «Η μελέτη της ιστορίας και των μνημείων μιας περιοχές -ρέπει να βασίζεται και σε ίνα λαογραφικό υπό βαθρο, σύμφωνα με τη ζωή των ανθρώπων που δημιούργησαν τα μνημεία και οι οποίοι έπαιξαν τον κύριο ρόλο στη διαμόρφωση της ιστορίας της πεοιογης αυτής. Το σύνολο των ιδιαίτερων εκείνων στοιχείων που επέδρασαν στο χαρακτήρα των ανθρώπων της περιοχής έμμεσα επηρέασε και το υ φός των δημιουργημάτων αυτών, κι έτσι, χωρίς την κατανόηση προηγου μένως των ιδιαίτερων συνθηκών σύμφωνα με τις οποίες πραγματοποιείται μία δημιουργία, είναι πολύ δύσκολη η αξιολόγτ,ση του έργου. Είναι γνωστό άλλωστε πόσο δυσχερής είναι και αυτή ακόμα η αξιολόγηση των υπαργουσών διαφορών και μεταξύ δύο όμοιων μνημείων — τ ο υ ίδιου όγκου, τύ που και εποχής— δύο γειτονικών περιοχών, ξέροντας ότι σε μερικές περι πτώσεις αυτά είναι έργα η ξένων μαστόρων ή εντοπίων, που όμως έμαθαν την τεχνική σε άλλες περιοχές και οπωσδήποτε σε κάποιο βαθμό υπήρξαν φορείς δανεικών μορφών.

* Ο Μιχαήλ Μαράς είναι αρχιτέκτονας, υπεύθυνος για την αναστήλωση των ναών της Παλιαχώρας. 1. Ομιλία σε εκδήλωση του Μορφωτικού Συλλόγου Αίγινας «Ο Κα-οοίστριας», την 3η Μαρτίου 2000.

Μιχαήλ Μ αρά

»Η ζωή όμως σε πολλές περιοχές της χώρας μας δεν υπήρξε συνεχής, γιατί πολλές φορές ιστορικά γεγονότα, πόλεμοι, σφαγές, λεηλασίες, ολο κληρωτικές καταστροφές και μετακινήσεις πληθυσμών αλλοίωσαν τη σύν θεση του φορέα της ιστορίας, αλλοίωσαν και τη μορφή ακόμα της ζωής, έτσι ώστε να είναι αδύνατη, χωρίς την πλήρη γνώση των εκάστοτε ιδιαί τερων συνθηκών που επικρατούσαν, η κατανόηση των αποτελεσμάτων. »Τα ήθη και τα έθιμα των ανθρώπων, επίσης οι ιδιαίτεροι τρόποι δια βίωσης, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, "τα συνήθεια" του λαού, οι προλή ψεις, οι παροιμίες, τα τραγούδια, οι χοροί, οι τρόποι ενδυμασίας και τόσα άλλα έθιμα που παρέλαβαν από την επικοινωνία με άλλους γείτονες ή α πό τη συμ£ίωση με κατακτητές επιδρούν ιδιαίτερα στα δημιουργήματα τους. Οι κλιματολογικές και εδαφολογικές συνθήκες, σε συνδυασμό και σε συνάρτηση με τις ιδιαίτερες απασχολήσεις των κατοίκων, επιδρούν επίσης αποφασιστικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του συνόλου, όπως και η εκάστοτε διάρθρωση της οικονομίας. »Ωστόσο και αυτός ο τρόπος ζωής μεταβάλλεται ουσιαστικά κατά ε ποχές υπό την επίδραση διαφόρων εξωτερικών παραγόντων. Η πειρατεία, που μάστιζε κατά μεγάλα χρονικά διαστήματα την περιοχή του Αρχιπε λάγους, επέδρασε στις ενασχολήσεις και στις συνήθειες μέρους των κα τοίκων της Αίγινας, κι έτσι μεγάλο μέρος του ναυτικού πληθυσμού της αναγκάστηκε να στραφεί προς τη γεωργία και την κτηνοτροφία ή ακόμα και προς την πεφατεία. Τέλος, οι εκάστοτε επικρατούσες κοινωνικές συν θήκες και ο τρόπος διαβίωσης έπαιξαν επίσης σπουδαίο ρόλο στη διαμόρ φωση της πολεοδομίας, της κατοικίας και των θρησκευτικών μνημείων. »Ευκολότερη είναι η εργασία όταν η περιοχή που εξετάζεται εμφανίζει μία ιστορική συνέχεια. Για τη μελέτη όμως της Παλιαχώρας λείπουν, προς το παρόν, αρκετά στοιχεία και πληροφορίες που είναι απαραίτητα για μια πληρέστερη συνθετική εργασία. Εξάλλου ο υποκειμενικός παρά γοντας που υπεισέρχεται πάντα στις εκάστοτε παρατηρήσεις και απόψεις αποτελεί πρόσθετο στοιχείο που δυσκολεύει την ιδανική αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας. Η ολοκλήρωση πάντως μιας τέτοιας προσπάθει ας απαιτεί τη συνεργασία περισσότερων ερευνητών και προϋποθέτει την ύπαρξη περισσότερων ειδικών εργασιών, έτσι ώστε να διευκολυνθεί μελλο ντικά το έργο του μελετητή, ο οποίος θα τις συνδυάσει για να μπορέσει 130

Η ΑίΓίΝΑΙΛ,τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

—

Η αναστήλωση των μνη^ίων ττ,ς Παλιαχώρας

τελικώς να εμφανίσει μία ασφαλέστερη συνθετική εικόνα της ιστορίας και των μνημείων της περιοχής. »Για την Παλιαχώρα το έργο του μελετητή είναι δυσχερέστερο όχι μό νο λόγω της απουσίας των αναφερθέντων στοιχείων, αλλά κυρίως λόγω των αλλεπάλληλων ολοκληρωτικών καταστροφών της πόλης με αποτέλεσμα την έλλειψη συνέχειας και ομοιογένειας στη σύνθεση του πληθυσμού. Ούτε η ε ποχή της ίδρυσης της νέας πρωτεύουσας της Αίγινας, της σημερινής Παλιαχώρας, μας είναι ακριβώς γνωστή ούτε οι ιδιαίτερες συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων της υπό τους εκάστοτε κατακτητές —Φράγκους, Καταλανούς, Ενετούς, Τούρκους— είναι δυνατόν να καθοριστούν διαφορετικά, πα ρά μόνο σε αναλογία ίσως με τις πιθανόν όμοιες συνθήκες διαβίωσης άλλων περιοχών της χώρας που διατελούσαν υπό τους ίδιους κατακτητές. »Μετά την καταστροφή της πόλης από τον Μπαρμπαρόσσα φαίνεται ότι συμπληρώθηκε ο πληθυσμός με σημαντικό αριθμό Αλβανών κτηνο τρόφων και γεωργών, που ήρθαν από τα γειτονικά παράλια της Αττικής. Ποια ήταν όμως τα προβλήματα στις σχέσεις των νεοφερμένων με τους ντόπιους κατοίκους και πώς με την πάροδο του χρόνου αφομοιώθηκαν οι πρώτοι, διατηρώντας πάντως μέρος των συνηθειών τους, παραμένει προς το παρόν άγνωστο, όπως επίσης και το υπόβαθρο των προηγούμενων η θών και εθίμων, τα οποία επέδρασαν καταλυτικά για την ενοποίηση του μωσαϊκού των αυτοχθόνων που απέμειναν και των εποίκων Ελλήνων και Αλβανών που έφτασαν κατά καιρούς από διάφορες περιοχές της χώρας»'. Οι μελέτες λοιπόν περιορίζονται από αρχιτεκτονικής και στατικής κυρίως άποψης στην εξέταση των προβλημάτων που παρουσιάζονται στα μνημεία της Παλιαχώρας, παρεμβάλλοντας συνοπτικά και τα απαραίτητα στοιχεία της ιστορίας της, τα οποία σε γενικές γραμμές θα σας παρουσιάσω.

Η αρχιτεκτονική

μορφολογία

Για τις ιδιαιτερότητες της αρχιτεκτονικής μορφολογίας των ναών της Παλιαχώρας ο καθηγητής Άγγελος Προκοπίου επεσήμανε εύστοχα τα ε ξής: «Τα μόνα κτίρια που σώζονται στην Παλιαχώρα είναι οι εκκλησίες 2. Βλ. Νικ. Κ. Μουτσόπουλου, Η Παληαχώρα της Αιγίνης, Αθήναι 1962, σσ. κζ'-λα'. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

131

Μιχαήλ Μ αρά

της. Ούτε η αστική ούτε η στρατιωτική της αρχιτεκτονική μάς άφησαν ευδιάκριτα παραδείγματα. »Από τις τριάντα επτά εκκλησιές της οι τρεις είναι σταυρικές (Άγιος Νικόλαος Μαύρικας, Αγιος Ιωάννης θεολόγος και Ταξιάρχης) και οι υ πόλοιπες θολοσκεπείς βασιλικές. Ο τρούλος της Επισκοπής δεν έχει ορ γανική αντιστοιχία με το καθολικό της σημερινής δίκλιτης βασιλικής της. »Τέσσερις από τις βασιλικές της ίίαλίαχώρας είναι δίδυμες με δύο ιερά και δύο εισόδους (Άγιος Χαράλαμπος, Παναγία του Γιάννουλη, Αγία Κυρια κή και Άγιος Γεώργιος του Κάστρου). Οι δίδυμες βασιλικές ήταν αφιερωμέ νες σε δύο αγίους ή λειτουργούσαν για δύο διαφορετικά θρησκευτικά δόγμα τα, καθολικών και ορθοδόξων ή καθολικών και ουνιτών, όπως στο Κάστρο. »Ο προσανατολισμός της αφίδας του ιερού δεν είναι πάντα ανατολικός. Στη Μεταμόρφωση και στην Κοίμηση, λ.χ., η αψίδα βλέπει στο νότο. Ούτε και η είσοδος του ναού είναι τοποθετημένη πάντα στη δυτική πλευ ρά. Η τοποθέτηση του ιερού στα πλάγια της βασιλικής αποτελεί μια τρί τη ιδιομορφία, που οφείλεται και στον προσανατολισμό των εκκλησιών για τί υπαγορεύεται κατά κανόνα από τις εδαφολογικές συνθήκες και τις στα τικές ανάγκες και όχι από τους δογματικούς κανόνες. Όταν το πλατύ σκαλο της πλαγιάς το επιτρέπει, οι εκκλησίες χτίζονται παράλληλα με την υψομετρική καμπύλη. Όταν οι ανάγκες προστασίας της κατασκευής το απαιτούν, χτίζονται εγκάρσια [...] »Κάθε εκκλησία έχει τις ιδιομορφίες της και η ελευθερία αυτή στην παραλλαγή και στη σύνθεση της χαρίζει στην αρχιτεκτονική της μορφο λογία ατομικότητα, αφέλεια και ειλικρίνεια»3. Συμπεράσματα Από τη διενεργηθείσα αρχική αυτοψία για την καταγραφή και τη γε νική εκτίμηση των ζημιών των υφισταμένων μνημείων της Παλιαχώρας συμπερασματικά καταλήγουμε στα εξής: 1) Υφίσταται άμεσος κίνδυνος κατάρρευσης των ακόλουθων τριών μνη3. Βλ. Αγγέλου Γ. Προκοπίου, Εστίες ελληνικού πολιτισμού στους βυζαντινούς και με ταβυζαντινούς χρόνους, τόμος Γ', Αοηνα 1998, σσ. 190-192. 132

Η ΑίΓΙΝΛΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 20»)

Η αναστήλωση των μνημείων της Παλιαχώρας

Ι 1 !-νΟ ν

ο Ο

ft ~« 'S ω

'Ή.

'••.*β>-Λ.

^ β \

eΧ Θ« ο

α χ < ζ < < C

• *Jf

Hull h*

irvi ι π li e sul !aas ss;

Μ Χ I-

I 1 ζ

ί κ ΐ . ·

α ζ C

EilUÌijìflJi '·äaäs-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

issi 133

Μιχαήλ Μαρά μείων: Αγίου Γεωργίου του Καθολικού (Κοίμηση ή Παναγία η Φορίτισσα) (5), Αγίου Ευθυμίου (26) Επείγει η επισκευή τους ή άμεση υπο στύλωση — αντιστήριξη — στεγάνωση τους. 2) Υφίσταται σχετικός κίνδυνος κατάρρευσης (1-3 χρόνια) άλλων τριών μνημείων Αγίου Δημητρίου (22), Αγίου Ιωάννου Προδρόμου (27) και Α γίου Γεωργίου (28) και απαιτείται σύντομα επισκευή τους ή υποστύλω ση — αντιστήριξη — στεγάνωση τους. 3) Έχουν ήδη καταρρεύσει προ πόΚλου (στέγαση και μικρό ή μεγάλο μέρος της τοιχοποιίας) τέσσερα μνημεία: Παναγία του Γιάννουλη (3), Αγία Βαρβάρα (4), Άγιος Αθανάσιος (30) και Αγία Κρυφτή (34), καθώς και οι κινστέρνες (15) του Κάστρου εκτός από μία. 4) Τα υπόλοιπα μνημεία, εκτός των μικρότερων στατικών ζημιών που παρουσιάζουν, κατά κανόνα έχουν πρόβλημα υγρασίας από τη στέγαση (κυρίως κονία εξ επισκευής) και περιφερειακά στην τοιχοποιία από μπά ζα, χόρτα κτλ. και κυρίως από την πλευρά που συνορεύουν με τον όγκο του λόφου, διότι λόγω της απότομης κλίσης του εδάφους μεγάλο μέρος μιας πλευράς ή και ολόκληρης βρίσκεται εντός του εδάφους. Επομένως, για να μην υπάρξουν σοβαρότερες ζημιές και σ' αυτά, ε πείγει α) μία πρόχειρη στεγάνωση (ή έλεγχος των κεραμιδιών ή των πλα κών όπου υπάρχουν) των θόλων με στεγανωτικό τσιμεντοειδούς βάσεως, το οποίο 0α αλλοιώσει χρωματικά λίγο τους θόλους με την κονία. Το γε γονός αυτό είναι άνευ σημασίας και προσωρινό, εφόσον η αρχική μορφή τους ήταν με πλάκες και αυτή πρέπει τελικώς να λάβουν μετά την ορι στική επισκευή-αποκατάσταση τους και β) καθάρισμα περιφερειακά των μνημείων από μπάζα, χόρτα, κατολισθήσεις κλπ. και πρόχειρη διευθέτη ση της απορροής των ομβρίων υδάτων.

Οι εργασίες

που πραγματοποιήθηκαν

μέχρι

σήμερα

Τώρα Θα προσπαθήσω να αναλύσω ειδικότερα τις ενέργειες και τις ερ γασίες που έχουν γίνει μέχρι σήμερα, γιατί ο χρόνος μεν φαίνεται μεγάλος, αλλά από το ιστορικό θα αντιληφθείτε ότι υπήρξαν και υπάρχουν μεγάλες 134

Η ΑίΠΝΑΙΑ,τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 20TO)

—

Η αναστήλωση των μνημείων της Παλιαχώρας

δυσκολίες και καθυστερήσεις από τις διάφορες δημόσιες υπηρεσίες, αλλά κυ ρίως από το γεγονός ότι τέτοια έργα απαιτούν εκ των πραγμάτων πολλα πλάσιο χρόνο απ' ό,τι οι κοινές κατασκευές. Από τον Οκτώβριο του 1993 γνωστοποιήθηκε από την Παναιγινήτικη Επιτροπή στην 1η Εφορεία Βυ ζαντινών Αρχαιοτήτων και στο Γπουργείο Πολιτισμού, στο Γενικό Γραμ ματέα καθηγητή Νικόλαο Ζία, ότι συνεστήθη επιστημονική επιτροπή υπό την προεδρία του επίκουρου καθηγητή του ΕΜΠ κ. Γεωργίου Προκοπίου και υπέβαλαν, μετά από αυτοψία, έκθεση-γνωμάτευση με συμπεράσματα και προτάσεις και ζητήθηκε η συνδρομή και η άδεια της αρμόδιας εφορείας για την πραγματοποίηση των απαραίτητων προκαταρκτικών εργασιών και η πε ραιτέρω συμπαράσταση της για την εκπόνηση των ειδικών μελετών. Δεν έφερε όμως κανένα αποτέλεσμα ούτε απάντηση δόθηκε ούτε κάποια ενέρ γεια έγινε. Παρ' όλα αυτά, αρχίζουν να γίνονται με εντατικό ρυθμό οι απο τυπώσεις των ναών και να προχωρούν οι μελέτες αποκατάστασης. Τον Ιανουάριο του 1995 υποβάλλεται εκπονηθείσα από τον υποφαινό μενο η μελέτη αποκατάστασης για τον Ι. Ν του Αγίου Γεωργίου του Κα θολικού —πρόκειται για το ναό που βρίσκεται λίγο πιο κάτω από την Επισκοπή— στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στα πλαίσια ενός ανεξάρτητου Πανευρωπαϊκού Προγράμματος Κοινοτικής Ενίσχυσης για την αποκατά σταση ιστορικών κτισμάτων, και η ίδια μαζί με τις μελέτες άλλων τριών ναών υποβάλλεται στην αρμόδια 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Πάλι κανένα αποτέλεσμα, καμία απάντηση, καμία πρόοδος. Παρά τις απανειλημμένες προσπάθειες και οχλήσεις. Το Μάρτιο του 1995, μετά από τρεις μήνες δηλαδή, η Ε Ε σε ειδική τελετή στις Βρυξέλλες, όπου παρευρέθηκε με έξοδα της Κοινότητας προ σκληθείς και εκπρόσωπος της Παναιγινήτικης Επιτροπής, ο κ. Άγις Κρη τικός, με απονομή τιμητικής διάκρισης βράβευσε την υποβληθείσα μελέ τη μου και ενέκρινε ενίσχυση της χρηματοδότησης του έργου. Τώρα όμως, μετά την έγκριση ενίσχυσης της χρηματοδότησης, πα ρουσιάζεται άμεσος κίνδυνος να χαθούν τα χρήματα και η όλη προσπά θεια να πάει χαμένη λόγω πλήρους αδράνειας και αδιαφορίας των αρμό διων εθνικών υπηρεσιών, γιατί εκτός των άλλων χρειάζεται οπωσδήποτε προώθηση μελέτης και έγκριση από το ΚΑΣ. Εδώ θα κάνω μια μικρή παρένθεση, γιατί έχω μια απορία. Πώς οι ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

135

Μιχαήλ Map«

Ευρωπαίοι ιθύνοντες και αρμόδιοι, με τις γνωστές γνώσεις τους και την αξιοκρατία που τους χαρακτηρίζει διέκριναν και ενέκριναν κάτι από τη δου λειά μου, ενώ αντιθέτως οι εκάστοτε ντόπιοι ιθύνοντες αρμόδιοι, προύχο ντες ή άρχοντες μετά από τόσα χρόνια, με τις γνωστές τους γνώσεις και την αξιοκρατία που τους χαρακτηρίζει δεν έχουν διακρίνει τίποτα. Συνε χίζουν και επιμένουν να κάνουν έργα μόνοι τους και πρόχειρα ή ακολου θώντας την πεπατημένη. Τελικά, μετά από πολλές και μεγάλες προσπάθειες, το Μάρτιο του 1996 η μία από τις τέσσερις μελέτες, αυτή του Αγίου Γεωργίου του Κα θολικού, φτάνει στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ), δι' υφαρ παγής, όπως παραδέχτηκε στη συνεδρίαση του Συμβουλίου ο ίάος ο γραμ ματέας του Υπουργείου Πολιτισμού κ. Ζίας, γιατί, ενώ εν τω μεταξύ η Αίγινα με την 'Γδρα και άλλες περιοχές έχει υπαχθεί πλέον στη 2η Εφο ρεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, η 1η Εφορεία κατακρατά το Αρχείο και δεν παραδίδει τίποτε πουθενά, παρ' όλες τις ρητές οδηγίες του ίδιου του γραμματέα του Υπουργείου. Με χίλιους κόπους αφαιρείται από την 1η Εφορεία και δίδεται στη Διεύθυνση Αναστηλώσεων, η οποία, πάλι με πα ρέμβαση του ίδιου του γραμματέα, την προωθεί στο ΚΑΣ. Η μελέτη μετά από μερικούς μήνες εγκρίνεται, ενώ παράλληλα εγκρί νεται και από τη Διεύθυνση Αναστηλώσεων Βυζαντινών και Μεταβυζα ντινών Μνημείων (ΔΑΒΜΜ) η έναρξη ορισμένων εργασιών στον Άγιο Στέφανο, καθώς και οι προκαταρκτικές εργασίες στις υπόλοιπες εκκλη σίες σύμφωνα με την αρχική έχθεση-εισήγηση του 1993. Αρχίζουν οι προκαταρκτικές εργασίες καθαρισμού και πρόχειρης στεγάνωσης των ναών της Παλιαχώρας, ενώ παράλληλα συνεχίζονται οι εργασίες αποτυπώσεων, με αποτέλεσμα στο τέλος του 1996 να έχουν συμπληρωθεί οι πλήρεις μελέτες πέντε από τους κυριότερους ναούς της Παλιαχώρας και να έχουν συμπληρωθεί οι λεπτομέρειες αποτυπώσεως συνολικά είκοσι τεσ σάρων ναών, από το σύνολο των τριάντα ενός ναών της Παλιαχώρας, και έξι τελείως ερειπίων, σχεδόν στα θεμέλια, με ελάχιστα εμφανή ίχνη. Το 1997 αρχίζουν οι επιτρεπόμενες από την έγκριση του ΚΑΣ εργα σίες στον Άγιο Έ,τεφαινο και στη συνέχεια στον Άγιο Γεώργιο τον Καθο λικό, αλλά με χαρακτηριστικές καθυστερήσεις, γιατί η αρμόδια πλέον ΔΑΒΜΜ δε διαθέτει αρκετό προσωπικό και καθυστερεί να κάνει τις α136

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

——

Η αναστήλωστ, των μυντ,μχίων της Παλιαχώρας

παραίτητες αυτοψίες ή επιβλέψεις και να δώσει τις απαιτούμενες οδηγίες για τη συνέχιση των εργασιών. Υπάρχει ακόμα η μεγάλη δυσκολία της μεταφοράς των υλικών, τα οποία στις περισσότερες εκκλησίες, όπως και στον Αγιο Γεώργιο τον Καθολικό, μπορούν να μεταφερθούν μόνο με ζώα. τα οποία σχεδόν δεν υτ»άρ*/ρυν στην Αίγινα. Το Μοναστήρι της Παναγίας έχει τρία ζώα διαθέσιμα γΓ αυτή τη δουλειά και μας έχει βοηθήσει πο λύ. Τα υλικά έρχονται στο Σταυρό σε σακιά και από εκεί τα φορτώνουν στα ζώα και τα μεταφέρουν στις διάφορες εκκλησίες, και συζητάμε για εκατοντάδες σακιά ασβέστη, άμμο, χαλίκι, τσιμέντο και άλλα υλικά, α κόμα και νερό. Εδώ πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ορισμένα υλικά δεν είναι δυνατόν να μεταφερθούν με ζώα, όπως μακριά μαδέρια ή λατάκια, σιδε ρένιες σκαλωσιές κι άλλα, και μεταφέρονται με τα χέρια. Για να γίνει κα τανοητό ότι είναι αρκετά δύσκολη δουλειά, αρκεί να αναφέρω ότι μια μέ ρα γλίστρησε ένας φορτωμένος γάιδαρος και βρέθηκε ανάσκελα και οι άν θρωποι δυσκολεύτηκαν να τον σηκώσουν, ευτυχώς χωρίς ατύχημα. Από τη μια καθυστερήσεις κατά τις μεταφορές και καθυστερήσεις λό γω αναμονής οδηγιών, από την άλλη να ξαναμαζέψουμε τα συνεργεία, για τί στο μεταξύ έχουν πιάσει αλλού δουλειά και πρέπει να γίνει καινούριος προγραμματισμός, όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα τα έργα να προχωρούν με τους δικούς τους ρυθμούς. Το 1998 σχεδόν τελειώνουν τα χρήματα της επιτροπής, ενώ παρουσιά ζεται καινούριο πρόβλημα, χηρεύει η θέση του διευθυντή της αρμόδιας 2ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και δεν έρχεται κανείς. Αρχίζει αγω-> νιώδης προσπάθεια εξεύρεσης χρημάτων. Ευτυχώς τον Ιανουάριο του 1999 μετά από σχετικά αιτήματα της Παναιγινήτικης Επιτροπής και μεγάλη προσπάθεια, εγκρίνεται μέσω της Ελληνικής Εταιρείας για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς από το Ίδρυμα Α. Τ. Λεβέντη η χρηματοδότηση του épyow του Αγίου Γεωργίου του Καθολι κού μέχρι του ποσού των 30.000.000 δρχ. και άλλη ανεξάρτητη ενίσχυση από το Ίδρυμα Ι. Φ. Κωστόπουλου για το ποσόν των 5.000.000 δρχ. Τοποθετείται επιτέλους έφορος της αρμόδιας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ο κ. Πένας, ο οποίος δείχνει ενδιαφέρον για την Αίγινα, και έτσι έχουν προχωρήσει πια σημαντικά οι εργασίες στον Αγιο Γεώργιο τον Καθολικό, η αποκατάσταση του οποίου υπολογίζεται ότι θα έχει ο~λοχλτΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

137

Μίχαήλ Μαρά = .

=====

—

ρωθεί μέχρι το φθινόπωρο αυτού του έτους, ώστε να συνεχιστούν οι ερ γασίες στον Άγιο Διονύσιο και το ασκητήριο (κελί) του Αγίου Διονυσίου. Συγκεκριμένα, έχουν τελειώσει οι εργασίες καθαρισμού, στεγανώσεων, αποστραγγίσεων, στερέωσης και εξομάλυνσης του θόλου, η μελέτη και η απαραίτητη έγκριση της μελέτης αποκατάστασης των τοιχογραφιών από τη συντηρήτρια κ. Αλίκη Σημαντώνη. Στο σημείο αυτό να αναφέρω ότι χρειάζεται ανεξάρτητη μελέτη και ανάλογη έγκριση της αποκατάστασης των τοιχογραφιών, έχουν τελειώσει και οι προκαταρκτικές εργασίες έρευ νας, στερέωσης και προστασίας των τοιχογραφιών και μένει να γίνει η ε πικάλυψη της στέγης με σχιστολιθικές πλάκες και των κεράμων στρωτήρων-καλυπτήρων, όπως ήταν η αρχική τους μορφή και ακόμα φαίνε ται σε αρκετές εκκλησίες των οποίων η στέγη δεν επισκευάστηκε και δεν έχει αλλοιωθεί. Οι πλάκες αυτές έχουν ήδη παραγγελθεί καθ' υπόδειξη της υπηρεσίας στην Κρήτη, απ" όπου αναμένονται σύντομα. Ακόμα μένει να ολοκληρωθεί το τελικό αρμολόγημα και να ολοκληρω θεί η συντήρηση και αποκατάσταση των τοιχογραφιών. Τέλος, μετά το ενδιαφέρον που έδειξε ο έφορος κ. Πένας και τις επα νειλημμένες προσπάθειες μας για ανακίνηση του λιμνάζοντος θέματος της αποκατάστασης του Αγίου Αθανασίου (είναι η πρώτη μισογκρεμισμένη εκ κλησία μόλις μπαίνουμε από το Σταυρό), με μελέτη της Υπηρεσίας Ανα στηλώσεων το έργο, που έχει ανατεθεί στο Δήμο, μάλλον φαίνεται να προ χωράει, γιατί, όπως μας διαβεβαίωσε, το πρόβλημα που υπήρχε με κά ποια ίχνη τοιχογραφιών διεκπεραιώθηκε και ρυθμίζονται κάποιες αλλαγές στη μελέτη, ώστε το έργο να συνεχιστεί. Τέλος, έχει επισκευαστεί η ξύλινη υπάρχουσα κεραμοσκεπή της Αγίας Άννας, της μικρής εκκλησίας που βρίσκεται κάτω και λίγο μετά την Επι σκοπή.

138

Η ΑίΠΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

ΆΛΙΚΗς ςΗΜΑΝΤΩΝΗ-ΜΠΟΚΟΛΑ

Η σ υ ν τ ή ρ η σ η και α π ο κ α τ ά σ τ α σ η των

τοιχογραφιών

του Αγίου Γεωργίου του Καθολικού

Σύντομο

ιστορικό

Α ΜΟΝΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ που σώζονται σήμερα στην Παλαιοχώρα είναι οι εκκλησίες της, αφού η αστική αρχιτεκτονική δεν έχει διατηρηθεί στον τόπο ούτε καν με ευδιάκριτα δείγματα. Τον Οκτώβριο του 1992 η Παναιγινήτικη Επιτροπή γνωστοποίησε στο Υπουργείο Πολιτισμού και στην 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων τη σύσταση επιστημονικής επιτροπής, υπό την προεδρία του καθηγητή του Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου χυρίου Γεωργίου Προκοπίου, για τη διάσωση των μνημείων της Παλαιοχώρας. Η επιτροπή αυτή υπέβαλε, με τά από αυτοψία που διενήργησε, σχετική έκθεση-γνωμάτευση, με συγκε κριμένα συμπεράσματα και προτάσεις για την επίτευξη του στόχου της και στη συνέχεια ζητήθηκε η συνδρομή της αρμόδιας εφορείας, προκειμέ νου να πραγματοποιηθούν οι απαραίτητες προκαταρκτικές εργασίες και να εκπονηθούν οι ειδικές μελέτες που απαιτούνταν. Τον Ιανουάριο του 1995 υποβλήθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση από τον αρχιτέκτονα κύριο Μιχάλη Μαρά η μελέτη αποκατάστασης του ναού του Αγίου Γεωργίου του Καθολικού (γνωστού και ως Κοίμηση ή Παναγία η Φορίτισσα), στα πλαίσια ενός ανεξάρτητου Πανευρωπαϊκού Προγράμματος Κοινοτικής Ενίσχυσης για την Αποκατάσταση Ιστορικών Κτισμάτων. Δύο μήνες αργότερα η Ευρωπαϊκή Ένωση βράβευσε και απένειμε τιμητική διά κριση στην υποβληθείσα μελέτη και ενέκρινε την ενίσχυση της χρηματο δότησης για την υλοποίηση της με 10.000.000 δρχ. Το 1996 η ίδια με λέτη εγκρίθηκε και από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ).

Αλίκης Σημαντώνη-Μπόκολα

Οι εργασίες αναστήλωσης του Αγίου Γεωργίου του Καθολικού άρχισαν ένα χρόνο αργότερα, το 1997, ενώ τον Ιανουάριο του 1999 εγκρίθηκε η συμπληρωματική χρηματοδότηση του έργου από το Ίδρυμα Α. Τ. Λεβέ ντη μέχρι του ποσού των 30.000.000 δρχ., μετά από αίτημα της Παναιγινήτικης Επιτροπής προς την Ελληνική Εταιρεία για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Έτσι, ενώ συνε χίζονταν οι αναστηλωτικές εργασίες στο ναό, ανατέθηκε στη γράφουσα η εκπόνηση μελέτης για την προστασία αλλά και τη συντήρηση των σω ζόμενων τοιχογραφιών του μνημείου. Τον Απρίλιο του 1999 εγκρίθηκε από τη 2η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και από τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαιοτήτων του Υπουρ γείου Πολιτισμού η μελέτη για την προστασία των τοιχογραφιών του να ού κατά τη διάρκεια της αναστήλωσης του (επισκευή κεραμοσκεπής, ερ γασίες στην εσωτερική πλευρά της τοιχοποιίας), καθώς και για τη συ ντήρηση τους μετά την περάτωση της αναστήλωσης. Η μελέτη αυτή, που τεκμηριώθηκε με πλήρη φωτογραφική και σχεδιαστική καταγραφή της τότε κατάστασης διατήρησης των τοιχογραφιών, συνοψίζεται στις α κόλουθες επισημάνσεις: 1. Ολική απώλεια τοιχογραφιών σε εκτεταμένες περιοχές. 2. Τρεις σωζόμενες φάσεις/στρώματα τοιχογράφησης: Α. Το παλαιότερο στρώμα διασώζεται μόνο κατά ένα μικρό τμήμα στο βόρειο τοίχο, κάτω από την παράσταση των Ιεραρχών. Β. Το δεύτερο, επόμενο, και νεότερο χρονολογικά στρώμα περιλαμβά νει τους Ιεράρχες στο βόρειο τοίχο του κυρίως ναού, τους Αγίους Θεοδώρους και την Άκρα Ταπείνωση στο βόρειο τοίχο του ιερού, στην εξωτερική και εσωτερική πλευρά του αντίστοιχα, την Πανα γία Πλατυτέρα στην κόγχη του και το φυτικό διάκοσμο που περι τρέχει τη βάση των τοίχων του ιερού και το εσωράχιο των τόξων στις εισόδους του. Γ. Το τρίτο, πλέον πρόσφατο, στρώμα κοσμεί μόνο την μπροστινή πλευρά του κτιστού τέμπλου του ιερού, όπου και η συνήθης θέση των δεσποτικών εικόνων, με τις καθιερωμένες παραστάσεις του Χριστού, της Παναγίας, του Ιωάννη του Προδρόμου και του Αγίου

140

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Η συντήρηση των τοιχογραφιών Αγ. Γεωργίου του Καθολικού

Γεωργίου, αφού ο ναός ήταν αφιερωμένος σε αυτόν, απο τις οποί ες οι δύο τελευταίες έχουν ιδιαίτερα φθαρεί και δύσκολα διακρίνο νται. Στην ίδια φάση τοιχογράφησης ανήκουν και οι χρωματικές ε πεμβάσεις στα τόξα της καμαρωτής οροφές και των τοίχων, αλ λά και η απεικόνιση του Αγίου Δημητρίου και του Αγίου Γεωργίου στον ανατολικό και δυτικό τοίχο, αντίστοιχα. Αυτό το στρώμα ζω γραφικής δεν καλύπτει παλαιότερο διάκοσμο και έχει γίνει πάνω σε πολύ λχπτό υπόστρωμα από ασβεστοκονίαμα. 3. Εμφανή προβλήματα σταθερότητας του κονιάματος των τοιχογραφιών, το οποίο έχει σαθροποιηθεί. 4. Επιχρίσματα με ασβέστη των τοιχογραφημένων επιφανειών. 5. Επεμβάσεις με τσιμεντοκονίαμα στις ακμές των τοιχογραφιών, που κάποτε καλύπτουν υζρος του γραπτού διακόσμου. 6. Κονιορτοποίηση των χρωστικών. 7. Εκτεταμένη αποφλοίωση της ζωγραφικής. 8. Απώλεια της ζωγραφικής επιφάνειας και διατήρηση μόνο του υπο στρώματος. 9. Χρωστικές μεταβολές. 10. Ενδείξεις βιολογικής δραστηριότητας (μούχλα). 11. Εκτεταμένοι σχηματισμοί αλάτινων πέπλων, κυρίως στον ανατολικό τοίχο του κυρίως ναού και στην κόγχη του ιερού. Πέρα από τη διαπίστωση για την ύπαρξη τριών ζωγραφικών φάσεων στη διακόσμηση του μνημείου, οι παραπάνω φορές είναι αποτέλεσμα πολ λών παραγόντων, όπως οι περιβαλλοντικές συνθήκες (θερμοκρασία, σχε τική υγρασία), τα υλικά κατασκευής του μνημείου, οι προηγούμενες ε πεμβάσεις. Οι συνθήκες του περιβάλλοντος επηρεάζουν σημαντικά τη δια δικασία διακίνησης και εξάτμισης του νερού, το οποίο εισχωρεί απο τα θε μέλια του κτιρίου ή από την ένωση των τοίχων του με τη στέγη, μετα φέροντας μικροοργανισμούς και άλατα. Τα διαλύματα των αλάτων κρυσταλλοποιούνται επάνω στην τοιχογραφία, μετά την εξάτμιση του νερού, και είναι πολύ δύσκολο ή σχεδόν ακατόρθωτο να αφαιρεθούν. Η κατά σταση αυτή επιδεινώνεται εάν έχει χρησιμοποιηθεί τσιμεντοκονίαμα στο μνημείο, καθώς το υλικό αυτό εμπλουτίζει σημαντικά με διαλυτά άλατα την υφέρπουσα υγρασία, αλλά και δημιουργεί πλήθος από ρωγμώσεις στο ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

141

Αλίκης Σημαντώνη-Μπόκολα

ζωγραφικό στρώμα που τυχόν έχει επικαλύψει, το αποκολλά και το κα ταστρέφει, λόγω του διαφορετικού βαθμού συστολής και διαστολής του τό σο από την τοιχοποιία όσο και από το ζωγραφικό κονίαμα, υπόστρωμα της τοιχογραφίας. Η βιολογική προσ^ολτ] και οι φυτικοί όγκοι αποτελούν επίσης σημα ντικό αίτιο φθοράς των τοιχογραφιών, καθώς οι διάφοροι μικροοργανισμοί χ α ι αν< χρησιμοποιούν το υλικό που έχουν προσβάλει ως πηγή τροψτις ^~ πτύξης. Έτσι, το ζωγραφικό υπόστρωμα λεκιάζει, φθείρεται και παρα μορφώνεται από τα ένζυμα, τις απεκκρίσεις ή τα ενδιάμεσα προϊόντα του μεταβολισμού τους, που περιλαμβάνουν ο\ία και χρωστικές.

Προληπτική

συντήρηση

των

τοιχογραφιών

Επειδή η αναστήλωση του μνημείου και κυρίως η επισκευή της στέ γης και οι εργασίες στο εσωτερικό του ναού βρίσκονταν σε εξέλιξη, κρί θηκε απαραίτητο να γίνουν ορισμένες σωστικές επεμβάσεις για την προ ληπτική συντήρηση των τοιχογραφιών, δηλαδή: 1. Αφαίρεση τσιμεντοκονιαμάτων από τις τοιχογραφίες στα πολύ επικίν δυνα, ετοιμόρροπα σημεία. 2. Στερέωση των ιδιαίτερα σαθρών κονιαμάτων. 3. Προσωρινή στερέωση αποκολλημένων τμημάτων τοιχογραφιών. 4. Επικόλληση προστατευτικής γάζας στις ακμές των τοιχογραφιών ή και οπλισμός, δηλαδή ενίσχυση ολόκληρης της ζωγραφικής επιφάνειας, όπου κρίθηκε απαραίτητο. Επίσης πραγματοποιήθηκαν δοκιμές στα υλικά που θα χρησιμοποιού νταν στην τελική συντήρηση του ζωγραφικού διακόσμου, υλικά συγγενή με εκείνα της κατασκευής των τοιχογραφιών, καθώς και αντιστρεπτά. Παράλληλα, με ευθύνη του κυρίου Μαρά, απομακρύνθηκαν οι χωμάτινοι όγκοι που κάλυπταν εξωτερικά το βόρειο, ανατολικό και νότιο τοίχο του μνημείου σε ύψος περίπου δύο μέτρων και λειτουργούσαν ως παράγοντας μεταφοράς υγρασίας στο εσωτερικό του ναού.

142

Η ΑϊΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίουλ.-Δεκ. 2Ó00)

Η συντήρηση των τοιχογραφιών Αγ. Γεωργίου του Καθολικού

Συντήρηση

και αποκατάσταση

των

τοιχογραφιών

Η πλήρης συντήρηση και αποκατάσταση των τοιχογραφιών του Αγί ου Γεωργίου του Καθολικού άρχισε το Σεπτέμβριο του 2000 από την υ πογράφουσα και εξαμελές συνεργείο συντηρητών, αφού προηγουμένως ο λοκληρώθηκαν oc εργασίες στεγανοποίησης και επισκευής της στέγης. καθώς και η μόνωση της θεμελίωσης του μνημείου, με τη μέθοδο απο στράγγισης του νερού, εργασίες που εκτελέστηκαν με ευθύνη και επί βλεψη του κυρίου Μαρά. Εξετάζοντας και τεκμηριώνοντας εκ νέου την κατάσταση διατήρησης των τοιχογραφιών από το υποστήριγμα τους, δη λαδή την τοιχοποιία, έως τη ζωγραφική τους επιφάνεια, κρίναμε ανα γκαίες τις ακόλουθες επεμβάσεις για τη συντήρηση και αποκατάσταση τους: 1. Αφαίρεση όλων των τσιμεντοκονιαμάτων και των νεότερων κονιαμά των που προστέθηκαν σε άγνωστο χρόνο. 2. Αφαίρεση της προστατευτικής γάζας που είχε επικολληθεί κατά τη διάρκεια της προληπτικής συντήρησης. 3. Περιμετρική συγκράτηση των τοιχογραφιών με κονίαμα, χωρίς αυτό να επικαλύπτει έστω και ελάχιστα τοιχογραφημένο τμήμα. 4. Στερέωση και των τριών ζωγραφικών στρωμάτων, όπου το υπό στρωμα τους είχε αποκολληθεί από την τοιχοποιία. 5. Στερέωση των αποφλοιώσεων της ζωγραφικής επιφάνειας. 6. Καθαρισμό της ζωγραφικής επιφάνειας από αιθάλη και ρύπους. 7. Καθαρισμό και απολύμανση της ζωγραφικής επιφάνειας από βιολογι κές προσ&οΉίς (βλ. φωτογραφία). 8. Αφαίρεση, όπου ήταν δυνατόν, από τη ζωγραφική επιφάνεια της μεμ βράνης που είχε δημιουργηθεί από κάποιο συνθετικό διάλυμα σε προη γούμενη επέμβαση συντήρησης των τοιχογραφιών. 9. Αφαίρεση των επιχρισμάτων ασβέστη, όπου αυτά δεν είχαν κρυσταλλοποιηθεί. 10. Καθαρισμό των μεταγενέστερων επιζωγραφίσεων. 11. Αφαίρεση των αλάτινων πέπλων με χημικό και μηχανικό τρόπο, ό που αυτό ήταν δυνατόν. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

143

Αλικης Σημαντώνη-Μπόκολα

12. Δοκιμές αφαίρεσης των κρυσταλλοποιημένων αλάτων με χημικά μέ σα, οι οποίες δεν έχουν, δυστυχώς, αποδώσει μέχρι σήμερα ικανοποι ητικά αποτελέσματα. Οι εργασίες συνεχίζονται. Afywe, 3 Οκτωβρίου 2000

Auto TÎÇ εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών Αγ. Γεωργίου του Καθολικού

Σημαωβη της συντακτικής επιτροπής: Κατά το χρονικό διάστημα της τυπογραφικής ετοιμασίας τοϋ παρόντος τεύχους οί ως ημιτελείς η uro εξέλιξη μνημονευόμενες (στα ανωτέρω κείμενα τοϋ κ. Μαρά κα! της κ. Σημαντώνη) εργασίες αναστηλώσεως του ιε ρού ναού αγίου Γεωργίου τοϋ Καθολικού ολοκληρώθηκαν αισίως και ήδη το μνημείο πα ραδόθηκε πλήρως αποκατεστημένο.

*44

Η ΑίΓΜΛΐΑ,

τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ

ΚΟΓΚΟΓΛΗ*

Η οικονομική διάσταση της «παναιγινητικής για τη διάσωση της Παληαχώρας»

επιτροπής

Επ' ευκαιρία του αφιερώματος για την Παληαχώρα του αξιόλογου περιοδικού Η Αιγιναία, παραθέτουμε συνοπτικά στοιχεία, ενδεικτικά της δράσης και της οικονομικής κατάστασης της επιτροπής: Το ΛΣ της επιτροπής ανασυγκροτήθηκε τον Ιούλιο του 1997. Μετά α πό αλλεπάλληλες συσκέψεις υπό την προεδρία του Σεβασμιότατου Μη τροπολίτη κ. Ιεροθέου, αποφασίστηκε η αναζήτηση χορηγών και υποστη ρικτών. Εκτιμήθηκε ότι τα μικρά υπάρχοντα έσοδα και η χρηματοδότηστ της Ε Ε για τον Αγιο Γεώργιο δε θα επαρκούσαν. Απευθυνθήκαμε για τούτο προς διάφορα ιδρύματα και οργανισμούς με ικανοποιητικά αποτελεσαατα. Τα έσοδα'που από το 1997 ως σήμερα που έχουν δοθεί για τους σκοπούς της Επιτροπής είναι : 1) Από Αιγινήτες δωρητές: 2.800.000 δρχ. 2) Από την Ευρωπαϊκή Ένωση (μετά την οριστική εκκαθάριση): 4.800.000 δρχ. 3) Από το Ίδρυμα Κωστόπουλου (Τράπεζα Πίστεως): 4.000.000 δρχ. 4) Από τόκους καταθέσεων: 1.900.000 δρχ. Μέρος των ανωτέρω εσόδων έχει χρησιμοποιηθεί για εργασίες μικρής κλίμακας στον Αγιο Στέφανο και για την πρώτη φάση των εργασιών στον Αγιο Γεώργιο τον Καθολικό. Έχει, επίσης, γίνει η εκπόνηση μελέτης συ ντήρησης των τοιχογραφιών της μονής Αγίας Κυριακής. Το αποθεματικό είναι κατατεθειμένο στην Εθνική Τράπεζα. * Ο Νεκτάριος Κουκούλης είναι 'j-εύθυνος για τα οικονομικά της «-χνζ'.γινηπκής τρο-ης για. τη άά?ωσ~η της Πζ/,ηαχώρας». 1. Τα -οσά -ου -αρατίθενται είναι στρογγυλο-οιημένα.

ε-ι-

Νεκταρίου Κουκούλη

Τελευταία αναφέρουμε τη σημαντικότερη δωρεά που μας έχει χορηγη θεί. Η «Ελληνική Εταιρεία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς», γνωστό για τη δράση και την πανελλαδική εμβέλεια του σωματείο με ε§ρα την Αθήνα, εκτιμώντας τις προσπάθειες της επιτροπής, δραστηριοποιήθηκε και πέτυχε δια του Ιδρύματος Λεβέντη, τη δωρεά 30.000.000 δρχ. για την αποπεράτωση του Αγίου Γεωργίου του Καθο λικού. Η δωρεά αυτή, «πνοή ζωής» για το épfo της επιτροπής εκταμι εύεται σταδιακά, άμα τη υποβολή παραστατικών των εξόδων. Έτσι, ε ντός του έτους ολοκληρώνεται η γενική αναστήλωση και διάσωση του να ού υπό την επίβλεψη, βέβαια, των υπηρεσιών του ΓΠΠΟ (συντήρηση των τοιχογραφιών, στερέωση του κτιρίου, αντικατάσταση της στέγης και α ποκατάσταση του περιβάλλοντος χώρου). Ελπίζουμε ότι ο Άγιος Γεώρ γιος θα αποτελέσει παράδειγμα προς μίμηση, ώστε να υ~άρξουν και άλ λες χορηγίες για την αναστήλωση και άλλων βυζαντινών ναών της Παληαχώρας. Για το κελί του Αγίου Διονυσίου, που βρίσκεται σε χώρο δί πλα στην Επισκοπή, επίκειται δωρεά της Ένωσης Ζακυνθηνών. Υποχρέωση μου, πέραν των γενικών ευχαριστιών τζρος κάθε Αιγινήτη, την Ελληνική Εταιρεία και τη 2η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (και ειδικότερα τον προϊστάμενο της κ. Χ. Πένα για το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που έχει επιδείξει), να ευχαριστήσω από τη θέση του ταμία το Σεβα σμιότατο κ. Ιερόθεο, τον πρωτοσύγκελλο πατέρα Εφραίμ Στενάκη, τον πρόεδρο του «Συλλόγου προς διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και παράδοσης» και γραμματέα της επιτροπής κ. 'Αχιλλέα Χαλδαιάκη, τον αρχιτέκτονα κ. Μιχαήλ Μαρά, τη συντηρήτρια κ. Αλίκη Σημαντώνη, την κ. Χάρη Καλλιγά και την κ. Ιλεάνα Σιώρη, υπεύθυνες εκ μέρους της Ελληνικής Εταιρείας για την εποπτεία των εργασιών στον Αγιο Γε ώργιο και τη διεκπεραίωση των οικονομικών θεμάτων, αντίστοιχα, για τη σωστή και εποικοδομητική συνεργασία μας. Καλώ όλους να ενισχύσουν ηθικά και οικονομικά τον αγώνα μας, που χάρη στις κοινές προσπάθειες αποδίδει ήδη αξιόλογους χαρ-ούς.

146

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ.τχ.

2 (Ίοώλ.-Δεκ. 2000)

ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΙΩΜΗ - ΤΑΚΗ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ

Εις μνήμην Δημητρίου Π ι κ ι ώ ν η * Ε ΜΙΑ ΩΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ, με το φερίμπότ, η Αίγινα. Και στα μεσόγεα του νησιού ένα αρχιτεκτονικό φαινόμενο. Η Αφαία; Όχι! Ο Αγιος Νεκτάριος! Η εκκλησία αυτή παρουσιάζει το εξής ενδια φέρον. Αρχιτεκτονικά εκφράζει την επικερδέστατη επιχείρηση, την πλού σια επιχείρηση. Με τη λαξευμένη πέτρα, τους παχύσαρκους όγκους, τους βαριούς τρούλους, τις φλύαρες τοξοστοιχίες, η αρχιτεκτονική αυτή εκ φράζει την επιτυχία ενός ορισμένου εμπορικού πνεύματος που κυριάρχησε στην Ελλάδα και κατάστρεψε πόλεις, τοπία και χωριά. Αίγο πιο πέρα κεί ται η αποτυχία της αρχιτεκτονικής μας ιστορίας, της αρχαιολογίας και των υπεύθυνων κρατικών διαχειριστών της, η αποτυχία γενεών αρχιτε κτόνων που τόσο συχνά κάναν το ταξίδι στην Αίγινα για να μάθουν, είτε από το σπίτι του Ροδάκη είτε από τις εκκλησιές της Παλαιοχώρας, πώς γεννιέται και πώς διαβάζεται ένας χώρος. Κάποτε τα τοπία της Αίγινας — κ α ι ας μείνουμε μόνο σ' αυτά της Αί γινας— ενέπνευσαν, γιατί μια οΚόχΑτρΊ] αισθητική τα ανακάλυπτε, ενώ, συγχρόνως, διαμορφωνόταν από αυτά. Αυτή η ενεργητική σχέση με το το πίο και με την αρχιτεκτονική μέσα στο τοπίο —πέρα από την ιδεολογία που περιέκλειε και που δεν είναι αντικείμενο αυτού του άρθρου—, αυτή καθ' αυ τή λοιπόν η ενεργητική σχέση διαμόρφωσης μιας κουλτούρας έχει τόση ση μασία όσο και αυτό το ίδιο το τοπίο. Δεν αρκεί κανείς να αναλύεται σε δά κρυα και εθνικιστικούς πλατειασμούς για τη σχέση μιας γενιάς με την παρά δοση. Χρειάζεται και το αντικείμενο. Το πλαστικό αντικείμενο, για να γίνει έ τσι κατανοητό σε μας arpspa για το τι πρόκειται, για ποιο πράγμα μιλούσαν οι Πικιώνης, Παπαλουκάς και άλλοι. «Στην Αίγινα. Μόνος με την ευφρό συνων όπου γκαρίζει εις τον άνθρωπον rt "εις Κύριον" τούτη "ζποόημία", σμιγμένην με την πίχραν του aSéêaiou μέλλοντος»...

* Αναδημοσίευση α~ό το περιοδικό Αντί, -ερίοδος Β', τεύχος 409, 30 Ιουνίου 1989.

Γιάννη Τσιώμη - Τάκη Φραγκούλη

Πώς να φανταστεί ο Δημήτρης Πικιώνης ότι το «txêéëaiov μέλλον» δεν ήταν μόνο για τους θνητούς αλλά για το ίδιο το αντικείμενο έμπνευσης, το τοτάο; Πώς να φανταστεί ο Πικιώνης ότι το αντίκρισμα και αντικείμενο των μικρόσχημων εκείνων τοπίων της Αίγινας του Σ,τζυρου Παπαλουκά, δη λαδή η ίδια η φύση της Αίγινας, το ίδιο το αττικό τοπίο, ξεχαρβαλώθηκε σαν άχρηστη μηχανή; Αυτά τα τοπία, αν κάποτε ενέπνευσαν και μόρφω σαν, σήμερα μένουν ανήμπορα και άλαλα, γιατί δεν υπάρχουν ούτε μάτια να κοιτάξουν, ούτε αυτιά να τ ' ακούσουν, ούτε χέρια να τα ζωγραφίσουν, ούτε στόματα να τα διηγηθούν. Και το nepitpjo είναι ότι ορισμένοι λόγιοι, καλ λιτέχνες και διανοούμενοι που τα τελευταία χρόνια θυμήθηκαν ορθοδοξία, ράσα και μας ταλάνισαν -—εφήμερα, όπως τους έπρεπε— για κληρονομιές, παραδόσεις και, σε τελευταία ανάλυση, ρατσιστικού τύπου ανωτερότητες του ελληνισμού, αυτοί οι ίδιοι δεν είδαν καν ότι υπήρχε μάχη που έπρεπε να δοθεί: να απομείνει κάτι από την υλη που έγινε από έναν ορισμένο πολιτι σμό. Αν αυτός ο πολιτισμός πέθανε —-και φυσικό ήταν να πεθάνει και κα λά έκανε που πέθανε—, από την άλλη αυτό που θα 'πρεπε να διατηρηθεί είναι τα τεκμήρια του, τα απτά ντοκουμέντα, για να μπορέσουμε σήμερα ε μείς να διατηρήσουμε όχι τον πλάγιο δεύτερο απόηχο της αντιδραστικής βυζαντενολατρίας, αλλά την ιστορική σύγχρονη σχέση με τα παλιά πράγματα. Και πέρα από τη γνώση που χρειάζεται ώστε να γίνει αποτίμηση των ερε θισμών των καλλιτεχνών των apyßy του αιώνα, χρειάζεται ακόμα η δική μας νέα και καινούρια αισθητική σχέση, που ξεπερνά την αρχαιολογική συ ντήρηση και συγχρόνως τη χρησιμοποιεί. Αλλά, για να γίνει αυτό, θα πρέ πει να απομείνει κάτι από το σπίτι του Ροδάκη και κάτι από τις εκκλησίες της Παλαιοχώρας. Κάτι πρέπει να απομείνει από την Αίγινα. Η Αίγινα έχει καταστραφεί φυσικά σε ένα μεγάλο μέρος της. Και έχει καταστραφεί όχι τόσο γιατί χτίστηκαν «πολλά» •—αν και για ένα εύθραυ στο τοπίο η ποσότητα δεν είναι ουδέτερη— αλλά γιατί αυτά που χτίστηκαν δεν είναι καλά. Στην Αίγινα βρίσκεται συμπυκνωμένο αυτό που μπορούμε να δούμε και αλλού στην Ελλάδα. Η κακή παραγγελία βρίσκει τον κακό μηχανικό και τον κακό αρχιτέκτονα που παράγουν μια πανάθλια κατα σκευή, ανεμπόδιστη από πανάθλιους οικοδομικούς κανονισμούς και αποδε κτή από τους εξίσου πανάθλιους εμπνευστές τους. Αυτό που συνέβη στο νη σί της Αίγινας •—μικρογραφία αυτού που συνέβη και αλλού— δεν είναι θέ μα μικρών ή μεγάλων κεφαλαίων, αλλά απόδειξη της κυρίαρχης αισθητι148

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Ε'.ς μνήμην Δημητρίου Πικιώνη

κής, πολιτιστικής και πολιτιστικής καταστροφής. Μέχρις εδώ όλα γνω7τά. Παρ' όλα αυτά, και επειδή, r, Αίγινα είναι ένας τόπος και αττικό τοπίο, στοιχεία τα οποία συμμετείχαν, όπως ειπώθηκε, στη διαμόρφωση της αι σθητικής της γενιάς του '20 και του '30 επιβάλλεται, έστ<υ και αργά. έ στω και τώρα, μια σωστική επέμβαση. II πρώτη στο σπίτι του Ροδάκη. Η δεύτερη στις εκκλησιές της Παλαιοχώρας. Το σπίτι του Ροδάκη (που σήμερα ανήκει σε ιδιώτη) εισήλθε στην αρχι τεκτονική συνείδηση από τις πρώτες δεκαετίες του 50ού αιώνα χάρη στο Δημήτρη Πικιώνη και στο μικρό βιβλίο που εκδίδει ο Κ. Vrieslander το 1934. Λε χρειάζεται να επαναλάβουμε εδώ αυτά που έχουν ειπωθεί για τη σημα σία αυτής της αρχιτεκτονικής χειρονομίας που σήμερα τη «λαϊκότητα» της θα τη ερμηνεύαμε σίγουρα διαφορετικά και με άλλους όρους απο αυτούς που χρησιμοποίησαν οι παλιότεροι (βλ. Λ. Φιλιππίδη. Χεοε/λτ,νιχτ, Λρχιτεκτοvcxrr 1984). Αυτό όμως δεν εμποδίζει, αντίθετα προκαλεί ένα διπλό ερεθι σμό ώστε να αξίζει να διατηρηθεί. Πρώτ' απ' όλα, η ίδια η αρχιτεκτονική του διάταξη χώρων, σχέση αυλής και εσωτερικών χώρων, τοιχοποιία και λεπτομέρειες, συμβολισμός των γλυπτών (τα περισσότερα εξαφανισμένα σή μερα), απλά ξυλουργικά ή ξυλόγλυπτα στοιχεία (καφασωτό παράθυρο κλπ.), μορφές «περίεργες», όπως η πόρτα με τη διπλή καμπύλη: το σπίτι του Ροδάκη προβληματίζει ακόμα, γιατί, ενώ μένει σε μια γνωστή τυπολο γία κάτοψης, ξεφεύγει από τα «κλισέ», μια και εκφράζεται μια έντονη προ σωπικότητα: του ίδιου του παραγωγού της, του Ροδάκη. 0 δεύτερος ερεθι σμός προέρχεται επομένως από την προσοχή —μέχρι λατρείας— που η προηγούμενη από τους «μοντέρνους» γενιά του '50 έδωσε σ' αυτή τη θαμ μένη σήμερα αρχιτεκτονική. Κατεστραμμένο, χωρίς τα γλυπτά του, με σχεδόν σβησμένο το δρόμο του, όπως ο Γιώργος Κανδύλης περιέγραψε, το αγκάλιαζε ερωτικά, το σπίτι του χωρικού Ροδάκη είναι ένα ερείπιο. Απέναντι, πάνω στους λόφους της Παλαιοχώρας, περισσότερες α~ό τριάντα εκκλησίες ερειπώνονται ένδοξα. Αν η καθεμία τους έχει ενδιαφέρον γιατί παρουσιάζει μια διαφορετική τυπολογική λύση, ένα διαφορετικό τρόπο πρόσβασης, αν η καθεμία τους έχει να επιδείξει όμορφες λεπτομέρειες τε κτονικής και διακοσμητικής, το σύνολο είναι ακόμα πιο συγκλονιστικό. Πρόκειται για έναν περίπατο, μια τυχαία διάταξη στο χώρο, που γι' αυτό το λόγο αποτελεί ακριβώς το σύνολο. Προσφέρει οπτικές γωνίες απρόσμε νες στον εν κινήσει επισκέπτη, που δίνουν την έντονη αίσθηση για το τι ειΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΠΑΛΗΑΧΩΡΑ Τ ΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

149

Γιάννη Τσιώμη - Τάκη Φράγκου Αη

vat διάταξη στο χώρο. Είναι ο λόφος ο ίδιος και όχι το «μνημείο». Είναι το σπίτι που προσφέρεται από κάθε εκκλησία στους απέναντι λόφους. Είναι ο τρόπος που ανακαλύπτεται καθεμία από τις εκκλησιές στη στροφή του μο νοπατιού, λίγο πιο κάτω από τη στέγη που καλεί, λίγο πιο πάνω από την όψη που επιβάλλεται. Ο περίπατος, αισθητικός, αρχαιολογικός, αρχιτεκτο νικός, ζωγραφικός, είναι εκεί, έτοιμος. Αλλά και ετοιμόρροπος, παραμελη μένος, εξουθενωμένος από το νεόκτιστο Άγιο Νεκτάριο, που κραυγάζει απέ ναντι την παχύσαρκη αθλιότητα του, όπως και το λατομείο, που, πιο πά νω, διαλύει την κορυφή ενός άλλου λόφου. Πώς και δεν καταλάβανε ακόμα οι λεγόμενοι υπεύθυνοι τη διαφορά μεταξύ «θέας» και τοπίου; Εδώ δεν πρό κειται για «θέα», πρόκειται για τοπίο. Δηλαδή για ιστορία. Ποιος έδωσε τις άδειες να γίνουν ο Άγιος Νεκτάριος και το λατομείο, αυτές οι προσβλητικές επιχειρήσεις; Γνωστό! Ποιος αδιαφορεί σήμερα γι 5 αυτό το σύνολο της Παλαιοχώρας, που θα χαθεί σίγουρα, και σύντομα, αν δεν παρθούν στοιχειώδη μέτρα; Κι αυτό είναι γνωστό! Όπως είναι γνωστό ότι η αναστήλωση και περιποίηση τόσο της Παλαιοχώρας όσο και του σπιτιού του Ροδάκη θα στοιχίσουν λίγο. Σίγουρα λιγότερο από ένα «κασέ» ποδοσφαιριστή, ενός τραγουδιστή ή μιας πλαστικής πολιτικής συγκέντρωσης. Η φλυαρία για παράδοση είναι πάντα ανάλογη της αδιαφορίας για τη δια τήρηση των στοιχείων εκείνων που ίσως να μην έχουν το πλεονέκτημα του τουριστικού δέλεαρ (μοναδικό τελικά κριτήριο επέμβασης, εκτός από χ ώ ρους «ιερούς», όπως, λ.χ., η Ακρόπολη), αλλά έχουν σίγουρα την ποιότητα της μνήμης όχι του Βυζαντίου ή της «αγνής λαϊκής παράδοσης», αλλά του λόγου και της αισθητικής του 20ού αιώνα που άρθρωσαν, κοιτάζοντας το ελληνικό τοπίο, άνθρωποι σαν τους Πικιώνη, Σεφέρη, Δούκα, Πολίτη, Χατζηκυριάκο-Γκίκα... Στο όνομα αυτών, στο όνομα του Ροδάκη και των εκκλησιών της Παλαιοχώρας, στο όνομα του αττικού τοπίου που λίγα κομμάτια του μένουν α κόμα υποφερτά, πρέπει το Υπουργείο Πολιτισμού να...! Περιμένοντας, οι αρχιτέκτονες και οι αρχαιολόγοι δε θα 'πρεπε να κινη τοποιηθούν για να σωθεί το σπίτι του Ροδάκη και το σύμπλεγμα της Παλαιοχώρας; Έτσι, εις μνήμην Δημητρίου Πικιώνη.

150

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

ΣΟΥΛΑ ΜΠΟΖΗ*

Όψεις της καθημερινής ζωής των Αιγινητών

Σε απόσταση αναπνοής από την τελι κή πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κρά τους, η Αίγινα, ως πρώτη βραχύβια έδρα της ελεύθερης Ελλάδας μεταφέρει με τα επιβλητικά μνημεία της αρχαιότητας και τα —έστω και ασυντήρητα— μνημεία της νεότερης εποχής, το στίγμα της ιστο ρικής της εξέλιξης. Ποιες ήταν όμως οι ι διαιτερότητες της καθημερινής ζωής σε όλες τις εκφάνσεις της στη μικροπολιτεία των Αιγινητών; Μια γοητευτική ε ρώτηση-έναυσμα για τον ερευνητή. Γνωρίζουμε ότι η προφορική ιστορία, οι βιωμένες μαρτυρίες συγκροτούν το υ λικό που μαζί με τις γραπτές πηγές συ μπληρώνουν το παζλ της ιστορικής μνή μης κάθε τόπου. Ακολουθώντας τη συ γκεκριμένη μεθοδολογία παραθέτουμε τις πρώτες καταγραφές που έγιναν με δύο ηλικιωμένες Αιγινήτισσες, από την Κυψέλη και την Πέρδικα, οι οποίες μας δίνουν σημαντικές πληροφορίες για τις γυναίκες του νησιού, που. όπως σ' όλες τις παραδοσιακές κοινωνίες, ταυτόχρονα με το ρόλο της νοικοκυράς, συνέβαλλαν παραγωγικά στην οικιακή και την ευρύ τερη οικονομία του τόπου.

Η Σοφία Σακκιώτου. γέννημα-θρέμμα της Κυψέλης, μια πολυτάλαντη και ακούραστη γυναίκα, με έμφυτη περιέρ γεια να μαθαίνει τέχνες και τεχνικές. Μετά το δημοτικό ξεκίνησε να μάθει ραπτική δίπλα στην Άρτεμη Χελιώτου. που μαζί με τη Μαρδικούλα ήταν οι κα λύτερες μοδίστρες του νησιού στα τέλη του πρώτου τετάρτου του 20ού αιώνα. Η Άρτεμις Χελιώτου, η Αρτεμίτσα όπως ήταν γνωστή, είχε την καλύτερη πελα τεία. Στο εργαστήρι της απασχολούσε γύρω στις δέκα με δεκαπέντε μαθή τριες, οι οποίες ξεκινούσαν πρώτα από το καρίκωμα και προχωρούσαν στα με τέπειτα στάδια ολοκληρώνοντας τον κύκλο της εκμάθησης. Στην πορεία, η Σοφία Σακκιώτου μαθαίνει ψαλίδι στο εργαστήρι της κυρίας Γούδα, που στε γαζόταν στην οδό Καλαμιώτου 10, στο εμπορικό κέντρο της Αθήνας, και απο κτά δίπλωμα κοπτικής-ραπτικής. Ήδη ράβει επαγγελματικά στην Κυψέλη. Αργότερα κάνει οικογένεια, αλλά δε σταματά, μαθαίνει και να ασχολείται με διάφορες χειροτεχνίες. Μια από αυ τές ήταν η κατασκευή κούκλας: τις συ-

* Η Σούλο Μπόζη είναι ερευνήτρια της ελληνικής λαογραφίας.

Σούλα Μπόζη ναρμολογούσε. τις έντυνε, τις τοποθε τούσε σε κουτιά για τα καταστήματα παιχνιδιών στην Αθήνα. Οί κούκλες πω λούνταν επίσης και στο οικογενειακό τους κατάστημα στην Αίγινα. Τη δεκα ετία του 1950 στο εργαστήρι της είχε δυο κοπέλες που τη βοηθούσαν στην κατασκευή της κούκλας. Στη συνέχεια έμαθε αργαλειό και ύφαινε κουρελούδες. Παρακολουθώντας μια επιτήδεια γειτόνισσα, έμαθε να πλέκει νταντέλες και κοπανέλια. Δίπλα σε όλα αυτά είχε έφεση και στην παραδοσιακή μαγειρι κή, την οποία εκτελούσε με επιδεξιότη τα, μαγειρεύοντας όχι μόνο για την οι κογένεια της. αλλά πολλές φορές και για τους εργάτες που καλλιεργούσαν τα κτήματα τους — ελιές, σιτάρι, κρι θάρι και αμπέλια. Στην Πέρδικα καταγράψαμε τις συ νήθειες μιας Περδικιώτισσας νοικοκυ

ράς, η οποία ήθελε να μείνει ανώνυμη. Με σεβασμό στην επιθυμία της μεταφέ ρουμε εδώ τη δική της μαρτυρία. Στην Πέρδικα κύρια απασχόληση των αντρών ήταν το ψάρεμα. Ταυτόχρονα καλλιεργούσαν αμπέλια, σιτάρι και κρι θάρι στα κτήματα τους. Εκτός από τους άντρες στις εργασίες αυτές συμμετείχαν και οι «νιες» που δεν είχαν οικογένεια και οι χήρες που βιοπορίζονταν ως θερίστριες. Οι θερίστριες το καλοκαίρι φορούσαν μια ιδιόμορφη μαντίλα, την «μπουμπουλίνα». που τους προστάτευε από τον ή λιο στη διάρκεια του θερισμού. Η μαντί λα αυτή έφτασε στην Πέρδικα στις αρ χές του 20ού αιώνα από τον Πόρο και τη φορούσαν αποκλειστικά οι Περδικιώτισσες. Τη μαντίλα-καπέλο, την οποία έδε ναν με κορδόνια στο κεφάλι, την κατα σκεύαζαν από βαμβακερό χασέ ή ημίλι-

Σχε&ο της μαντίλας «μπουμπουλίνα» 152

Η ΑΙΓΙΝΑ!Α,τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Όψεις της καθημερινής ζωής των Αιγινητών

•,ί : ; '" 7 ' : - ^

ψωμιού. Όταν η οικογένεια ήταν πολυ πληθής, ζύμωναν κάθε τέσσερις πέντε μέρες, στις μικρότερες οικογένειες ζύ μωναν κάθε εβδομάδα. Οι νοικοκυρές συνήθιζαν να παρασκευάζουν μεικτό ψωμί από σιτάρι και κριθάρι, που ονό μαζαν «σμιγάδι». επίσης έφτιαχναν κρι θαρένιες μικρές κουλούρες με χωριάτικο προζύμι. Για το σκοπό αυτό έκρυβαν α πό το ζυμάρι του ψωμιού ένα μικρό κομμάτι ζύμης μέσα σε ένα κουτί έως κι ένα μήνα. Σχεδόν κάθε σπίτι είχε το φούρνο του. που στερέωνε στο άνοιγμα με δυο σταυρωτές τριγωνικές πέτρες, τα «καπριά».

Η μαντίλα «μ-ονμπουλίνα» •ή «-ερούκα» νο. Έπαιρναν ένα ορθογώνιο λευκό ύφα σμα, στο οποίο γάζωναν ορθογώνιες θή κες όπου τοποθετούσαν ορθογώνια χαρ τόνια για να δημιουργηθεί ένα πλατύ γείσο που προστάτευε το πρόσωπο από τον ήλιο. Στην Κυψέλη τη μαντίλα αυτή την ονόμαζαν «περούκα», καθώς θύμιζε λίγο τα κολλαριστά καπέλα των καθολι κών μοναχών. Στην Πέρδικα κάθε οικογένεια είχε γύρω στα δέκα με δώδεκα πρόβατα ή ε ρίφια που έθρεφε για τις ανάγκες του σπιτιού (γάλα, βούτυρο, τυρί). Δίπλα στις διάφορες εργασίες της νοικοκυράς σημαντική θέση κατείχε το ζύμωμα του ΑίΓΙΝΗΤΙΚΑ

ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

Η μαντίλα «μ~ουμ~οι/λίνα» ή «περούκα» 153

Σούλα Μπόζτ]

Όποιος είχε μεγάλο φούρνο (μεγάλος ήταν ο φούρνος που έψηνε ταυτόχρονο έξι εφτά μεγάλα ψωμιά ή αντίστοιχα τα ψιά) στις γιορτές, τις Αποκριές, το Πά σχα ειδοποιούσε όλη τη γειτονιά ότι θα τον ανάψει. Όσοι ήθελοίν ετοίμαζαν κά ποιο φαγητό για να ψηθεί ομαδικά. Ή ταν επίπονη η προετοιμασία για να ζε σταθεί ο φούρνος, καθώς τα ξύλα τα έ φερναν από τη Μονή ή από το βουνό. Από το τραπέζι των Περδικιωτών, δί πλα στο ψάρι και τα όσπρια, δεν έλει παν οι βολβοί και τα χόρτα, τα οποία μάζευαν σε μεγάλη αφθονία από τους γύρω αγρούς. Τους βολβούς τους έβρα ζαν, τους απόχυναν τρεις φορές να φύ γει η πικρίλα και τους έτρωγαν με λάδι και ξίδι. (Σύμφωνα με την αφηγήτρια, στην κατοχή δεν πείνασαν χάρη στα ψά ρια και τα όσπρια.) Οι δύο αφηγήσεις από την Κυψέλη και την Πέρδικα μας πληροφορούν για το χρόνο που αφιέρωναν οι νοικοκυρές για να παρασκευάσουν σπιτικό βούτυρο και τυρί. Στην Πέρδικα, όταν σφάζανε αρνί (έπρεπε να είναι είκοσι πέντε-τριά ντα ημερών και όχι μεγαλύτερο, για να διατηρείται η πρωτογαλιά ή πιτιά στο στομάχι του), διατηρούσαν την πιτιά σε τουλπάνι, τη ζουπούσαν m έριχναν τέσ σερις πέντε σταγόνες σε αρμεγμένο γά λα (περίπου δέκα κιλά) που ζέσταιναν στη φωτιά —«όχι καυτό, αλλά να έρχε ται χλιαρό στο χέρι»—, και αυτό έκοβε τυρί. Μετά το ξαναζέσταιναν και το α νακάτευαν, ώσπου η μάζα, η «στάλπη», όπως την ονόμαζαν, να πέσει στον πάτο του σκεύους. Τότε την κουνούσαν δεξιά ζερβά, μέχρι να γίνει μια μπάλα, και με154

τά την άδειαζαν σε καλαθάκι, τη ζύμω ναν με λίγη άλμη και την πατούσαν για να φύγει το νερό και να γίνει κεφαλοτόρι. Την επομένη άδειαζαν το καλαθάκι πάνω σε ξύλινες τάβλες, αλάτιζαν το κεφαλοτύρι και το άφηναν να στεγνώσει τέσσερις πέντε μέρες, τότε ήταν έτοιμο να καταναλωθεί φρέσκο. Μετά από σα ράντα μέρες στέγνωνε, ξεραινόταν και γινόταν πολύ νόστιμο και παχύ τυρί, που διατηρούσαν για αρκετό διάστημα μέχρι να το καταναλώσουν. Για να παρασκευάσουν τη φέτα, α φότου έκοβε το τυρί με την πιτιά, το ά δειαζαν σε τουλπάνι, το κρεμούσαν δώ δεκα ώρες να στραγγίξει. Την επομένη το έβαζαν στην άλμη για να διατηρηθεί. Από κατσικίσιο γάλα παρασκεύαζαν την «ντράδα». Κρατούσαν στο ψυγείο ή σε κρύο χώρο ένα βράδυ περίπου δέκα κιλά κατσικίσιο γάλα. Το πρωί μάζευαν σε ένα κύπελλο την κρούστα, την κρέμα. (την «κορφή», όπως την ονόμαζαν), έρι χναν αλάτι και τοποθετούσαν το κύπελ λο μέσα σε καλάθι και το σκέπαζαν για να μη σκονιστεί. Το άφηναν περίπου έ να μήνα, ανακατεύοντας το κατά δια στήματα ώσπου να πήξει και να γίνει έ να βουτυρώδες τυρί. Τότε το άδειαζαν στην κατσαρόλα, πρόσθεταν δυο κουτα λιές της σούπας νερό και το έβραζαν. Το βούτυρο έβγαινε στην επιφάνεια, ενώ κάτω σαν κατακάθι κατέβαινε η ντράδα. Άδειαζαν το βούτυρο σε βάζο και κατα νάλωναν την ντράδα που ήταν μια μορ φή φρέσκου τυριού. Μια άλλη παραλλαγή φρέσκου τυ ριού καταγράψαμε από τη Σοφία Σακκιώτου. Έβραζαν πρόβειο ή κατσικίσιο Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεχ, 2000)

Όψεις της καθημερινής ζωής των Αιγινητών

γάλα και. όταν κρύωνε, έβγαζαν την κρέμα, το καϊμάκι, την κορφή όπως την ονόμαζαν, σε ένα κύπελλο, έριχναν λίγο αλάτι και την άφηναν για δεκαπέντε εί κοσι μέρες στον ήλιο. Στο ενδιάμεσο έ ριχναν καινούρια κορφή, ανακάτευαν κατά διαστήματα το υλικό ώσπου να αρχίσει να σκουραίνει και να βγάζει βού τυρο. 'Οταν έπηζε και ωρίμαζε, το άδει αζαν σε κατσαρόλα και το έβαζαν σε σι-

Ένα άλλο σπιτικό παρασκεύασμα ή ταν και το «γκερεμέζι». Η νοικοκυράx πρώτα ετοίμαζε μια σακούλα 50x30 εκ. από ειδικό ύφασμα, το ύφασμα για γκε ρεμέζι, όπως ήταν γνωστό στην αγοράχ της Αίγινας. Έπειτα έβρεχε τη σακούλα,ι, στην οποία άδειαζε μισό κιλό γιαούρτι,ί, ενάμισι κιλό γάλα και μια κουταλιά τηςς σούπας αλάτι. Ανακάτευε με κουτάλι τοο υλικό. Σούρωνε τη σακούλα με το σπάγκο που είχε περάσει στο στρίφωμα καιti την χρέμ<χγε αποβραδίς δίπλα στο νερο >χύτη να στραγγίζει. Κάθε δυο μέρεςς ΑίΓΙΝΗΤΙΚΑ

ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

γανή φωτιά περίπου μιάμιση ώρα. ανα κατεύοντας με σπάτουλα για να μην κολλάει, ώσπου άρχιζε να βγαίνει στα πλάγια το βούτυρο και να πήζει παίρνο ντας χρυσόξανθο χρώμα το τυρί. Τότε το κατέβαζαν από τη φωτιά, άδειαζαν το βούτυρο σε μπολ και το υπόλειμμα, που το αποκαλούσαν «τσιγάρα», ήταν μια μορφή φρέσκου πικάντικου τυριού, άριστος ουζομεζές και κρασομεζές.

πρόσθετε ένα δυο κιλά πρόβειο ή κατσικίσιο γάλα. Μετέφερε έξω τη σακούλα και την κρεμούσε σε ένα δέντρο, στη σκιά, και την άφηνε έτσι πέντ' έξι μέρες να στραγγίζει και να φύγουν τα υγρά. Η όλη διαδικασία έδινε μια μορφή πολτο ποιημένης φέτας, την οποία κρατούσε όλο το καλοκαίρι. Κάθε φορά που αφαιρούσε λίγο τυρί, έριχνε γάλα στη σακούλα. Ανάμεσα στις επισιτιστικές παραδόσεις του ετήσιου κύκλου, η κυρία Σοφία Σακκιώτου μάς αφηγήθηκε ότι για τις 155

Σοόλα Μπόζη

γιορτές του Δωδεκαημέρου, εκτός από τα παραδοσιακά γλυκά, ορισμένες Αιγινήτισσες νοικοκυρές έφτιαχναν «ιτσλί». καππαδοκικό εορταστικό γλύκισμα που έμαθαν από τις πρόσφυγες Μικρασιάτισσες μετά το 1922. Επίσης, να σημειώσουμε τα «Πολυ λογά», που παρασκεύαζαν οι Αιγινήτισ-

156

σες τη Μεγάλη Σαρακοστή, την πρώτη Τετάρτη μετά την Καθαρά Δευτέρα, α πό διάφορα βρασμένα όσπρια (φασόλια, ρεβίβια, φακή, κουκιά, στάρι) και ζάχα ρη, κάτι σαν κόλλυβα, τα οποία μοίρα ζαν στη γειτονιά για τις «ψυχές», ενώ ταυτόχρονα τα κρατούσαν και για φυλα χτό, ακόμα και μέσα στην τσάντα τους.

Η ΑίΠΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίοολ.-Δεκ. 2000)

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ-ΠΕΤΡΙΤΟΥ

«Ό,τι γράφει δεν ξεγράφει...» Σαν κόκκινη κλωστή

δεμένη...

Χρόνια τόσα πριν. παιδάκι ακόμα, ρούφαγα άπληστα τις ιστορίες του παπ πού, του «γεροντάκου» —προπάππος από τη μητέρα μου—. τα καλοκαίρια στην Περιβόλα. κάτω από τη μουριά. Η ιστορία άρχιζε και τέλειωνε: «...αυ τά που λες. κορικάκι μου. ό.τι γράφει δεν ξεγράφει...». Κι όλες ήταν παρόμοιες, κι είχαν πάντα μακρινά ταξίδια και ξωτι κές ή «ανεράιδες»! «...ήτανε που λες μια φορά. ένα με γάλο και γερά καλοχτισμένο καράβι, μια μπρατσέρα με ψηλά κατάρτια και κάτα σπρα πανιά. Ξανοιγότανε στα πέλαγα, από δω ως τη Βεγγάζη κι από δω ως το Τριέστι. μ' ό.τι καιρό, και πέρναγε όλα τα καράβια, γιατί είχε για καραβοκύρη... μια ξωτικιά! Πεντάμορφη και άξια. Αστραφτε η ομορφιά της καθώς στεκότα νε ολόρθη πότε στην πλώρη και πότε στο τιμόνι. Κι ένα βράδυ με γιομάτο το φεγ γάρι, καθώς η μπρατσέρα έσκιζε τα νε ρά, ξάφνου το βλέπει ν' αστραποβολάει μπρος από την πλώρη της, λίγες οργιές πιο μακριά. Οργίστηκε η "ανεράιδα" κι έβαλε βουλή να ξεπεράσει το φεγγάρι. Εκείνο τράβαγε ήσυχο το δρόμο του στον ουρανό, χωρίς να ξέρει τι φουρτούνες έ βαλε στο μυαλό της καπετάνισσας.

με αλήθειες

τυλιγμένη...

»Μερόνυχτα ξάγρυπνη ούτε που ά κουγε τους ναύτες της να σταματήσει το κυνηγητό του "άρχοντα του ουρανού". »"Και συ. κυρά. αρχόντισσα της 0άλασας που είσαι δε σου φτάνει;..." Τίπο τα δεν άκουγε η ξωτικιά. μόν' άρπαζε την "μπουρού" και φώναζε του φεγγα ριού να παραβγούνε στα κύματα. Ο και ρός πέρναγε και κείνη το περίμενε ν' α νέβει στον ουρανό για ν' αρχίσει το κυ νήγι. Με όρτσα τα πανιά, μια νύχτα με κακό καιρό, με το φεγγάρι να μπαινο βγαίνει μέσ' απ' τα σύννεφα, η ξωτικιά τού φώναξε να παραβγούνε, μα κείνο τί ποτα, ούτε που την άκουγε, και δώστου πιο μπροστά απ' την πλώρη της. 0 αέρας δυνάμωνε, σκιστήκανε τα κάτασπρα πα νιά, έσπασε το μεσιανό κατάρτι, βουνά. θεριά τα κύματα να "φάνε" την μπρα τσέρα κι η "ανεράιδα" αναθεμάτισε τη μάνα που τη γέννησε... »Κι έγινε τότε το κακό! Ένα αστραπόβροντο έκοψε στα δυο τα μαύρα σωθι κά του ουρανού, έπεσε πάνω στο παυ μένο και κείνο πέτρωσε καταμεσής στο πέλαο... Το λέμε από τότε... "Πετροκάραβο"...» 0 παππούλης μου κείνα τα χρόνια, σαν ζύγωνε με τη γάΐτα. άκουγε το κλά-

Λίνα Μπόγρη-Πετρίτου μα της, μα κι ένα μουρμουρητό, τα πα ρακάλια του τσούρμου της μπρατσέ ρας... Λέγανε κι άλλοι παλιοί καπετα ναίοι πως, όταν δυνάμωνε το κλάμα για πολύ, τότε τα δάκρυα της φαφμαχώνανε τα κύματα και κείνα γίνονταν θεριά... «Ήτανε μια φορά —μικρός εγώ— που φτάσαμε κοντά, και άξαφνα την εί δα... ντυμένη στ' άσπρα, μια γυναίκα με μακριά μαλλιά στην άκρη του βράχου... Άρχισα να τους φωνάζω και να τη δεί χνω... μ' έσπρωξε πίσω ο παππούλης μου, μου 'κλείσε με την απαλάμη του το στόμα —βλέπεις δεν κάνει να μιλήσεις μπροστά σ' "ανεράιδα" γιατί σου παίρ νει τη μιλιά—, άρπαξε το ψωμί που 'χε μαζί του. το 'σφίγγε στο μέρος της καρ διάς, σταυροκοπιότανε κι έλεγε σιγανά "...Ιησούς Χριστός νικάει κι όλα τα χακά σκορπάει...", ε. ήτανε και η στερνή φορά που με πήρε μαζί του, και κείνος όλο απ' αλάργα πέρναγε όταν είχε χρεία... »Τούτα που σου λέω είναι αληθινά, τα 'χουνε πει κι άλλοι, και να θυμάσαι.

158

κορικάκι μου... ό,τι γράφει δεν ξεγρά φει...» Έτσι τέλειωνε, με τη συνηθισμένη, α γαπημένη του φράση ο παππούς, ο «γε ροντάκος», και με ταξίδευε σε τόπους μακρινούς, παραμυθένιους, με ξωτικιές. με άρχοντες, με κάστρα και πλεούμενα... Ευτύχησα να δω το «Πετροκάραβο» την πρώτη φορά ψηλά απ' το Σφεντούρι —προσκύνημα στα προγονικά χώμα τα, τάμα στον πατέρα— και τη δεύτερη από πολύ κοντά, σε μια εκδρομή για την Τδρα. Προσπάθησα, παππού —δε σου το κρύβω—, ν' ακούσω και να δω την «α νεράιδα»... δεν τα κατάφερα... Λες να κουράστηκε, παππού, και να 'φύγε αφή νοντας μόνο του καταμεσής στο πέλαγο το «πετρωμένο» της καράβι; Λες να κα τάλαβε κι η «ξωτικιά». παππού, πως «...ό,τι γράφει δεν ξεγράφει...»; Είμαι σίγουρη πως έχεις την απάντη ση, μόνο που είσαι πολύ ψηλά και μα κριά για να σ' ακούσω...

Η ΑίΠΝΑΙΑ.τχ.

2 Πούλ.-Δεκ. 2000)

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

Ο Νικόλαος Λίσβας και η Αίγινα (ή πως, γεννηθείς

Ευβοευς

«Άβας».

0 Νικόλαος Γεωργίου Λίσβας γεννή θηκε στην Ιστιαία της Εύβοιας στο τέλος του 1899. 0 πατέρας του Γεώργιος Ν. Λίσβας ήταν από τους τότε μεγαλύτε ρους γαιοκτήμονες της Βορείου Ευβοίας, εξελέγετο δε και δήμαρχος της πόλεως. Έχασε όμως ολόκληρη την περιουσία του από υπέρ συγγενούς του εγγύηση τερά στιου για την εποχή ποσού. Το 1901 κατεσχέθη όλη η μεγάλη περιουσία του από τον εκ Βόλου δανειστή και ο Γ. Λίσβας. μαθαίνοντας στο σπίτι της γυναίκας του στην Πλάκα την είδηση της κατάσχεσης από τη μοναδική μηνιαία τότε εφημερίδα της Χαλκίδας, έπεσε νεκρός. (Η περιου σία του εκπλειστηριάστηκε μετά το θά νατο του το 1903 και η γυναίκα του, που είχε καταγωγή από την Αίγινα, μόνη της. σε « ξένο » γι' αυτήν τόπο, δεν μπόρεσε ν' αποτρέψει τον πλειστηριασμό.) Έτσι. ο Νικόλαος Λίσβας ήταν ορφα νός πατρός από δύο περίπου ετών και μετά τον πλειστηριασμό η μητέρα του με την κατά ενάμισι έτος μικρότερη αδελφή του μετοίκησαν στο ιδιόκτητο σπίτι τους στην Πλάκα. Ο εκ μητρός του πάππος του Νικόλα ος Μούρτζινος. γεννηθείς στην Πέρδικα της Αίγινας (ο πατέρας του. καταγόμε

αισθάνθηκε

Γενήτης)

νος από τη Μάνη, είχε εγκατασταθεί στην Αίγινα πριν από τους χρόνους της Επανάστασης του 1821 μαζί με άλλους συγγενείς του καταδιωκόμενους από τους Τούρκους), με τη βοήθεια του τότε μη τροπολίτη Πατρών Μιχαήλ, που. πάσχων από φυματίωση και παραθερίζοντας ένα διάστημα στο Μεσαγρό. επισκεφθείς την Πέρδικα, είχε φιλοξενηθεί ένα βράδυ στο σπίτι του πατέρα του Ν. Μούρτζινου, σπούδασε θεολογία στη Γερμανία και επανελθών στην Ελλάδα διορίστηκε κα θηγητής σε θεολογικές σχολές και κατό πιν διετέλεσε επί είκοσι πέντε ολόκληρα χρόνια πνευματικός «εξομολογητής» της βασιλικής οικογένειας του Γεωργίου Α', δηλαδή της Βασίλισσας Όλγας και των παιδιών της (ο ίδιος ο Γεώργιος ήταν καθολικός). επιπλέον δε. χηρεύοντος του επισκοπικού θρόνου, πάντοτε διατελού σε Πρόεδρος της Επισκοπικής Επιτροπής μέχρις αναδείξεως του νέου επισκόπου (σ.σ. τα της ζωής και του έργου του Νικ. Μούρτζινου αναλύονται στον επιμνημό συνο λόγο του τότε καθηγητή του Πανε πιστημίου Αθηνών Ιωάννη Μεσολωρά). Όταν όμως ο Νικόλαος Μούρτζινος αρρώστησε βαριά τα τρία τελευταία έτη προ του κατά το 1906 θανάτου του. τα

Δημήτρης Παπακωνσταντίνου

μέλη της βασιλικής οικογένειας έρχονταν από τα ανάκτορα με άμαξα στο σπίτι του στην Πλάκα — όπου ο Ν. Λίσβας. μι κρό παιδί, έζησε μέσα σ' ένα «πατριαρ χικό » και βασιλόφρον περιβάλλον και.έ τσι, είναι φοσικό να υποβαλλόταν, ήθελε δεν ήθελε, στο μεγαλείο της παρουσίας της βασιλικής οικογένειας (με τις χρυσές στολές, τα παράσημα, υπασπιστές, α ξιωματούχους κλπ.)1. Στη συνέχεια ο Νικόλαος Λίσβας, με τη μητέρα του και τις δυο ανύπαντρες α δελφές της (θείες του- η μια απ' αυτές ελέγετο ότι ήταν τότε μια από τις ωραιό τερες γυναίκες των Αθηνών, η δε τρίτη α δελφή παντρεύτηκε έναν από τους πλου σιότερους εμποροβιομηχάνους του Πει ραιώς, το Χαράλαμπο Δηλαβέρη) έζησε στην Πλάκα, όπου τελείωσε το γυμνάσιο και εν συνεχεία σπούδασε νομικά, απο φοίτησε από τη Νομική Σχολή και ασκή θηκε στο γραφείο του Κων/νου Πολυγένους, επιφανούς καθηγητού του Αστικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών — συγγενούς της μητέρας του Αίσβα. Εκεί ερωτεύτηκε τη μακρινή ξαδέλφη του, κόρη του Πολυγένους κι αυτό είναι ουσιώδες από την έρευνα που έχω κάνει από τους παλιούς φίλους του της Πέρδι κας που έζησαν μαζί με το Αίσβα ως νέ οι — γιατί πιστεύω ότι ο «απεγνωσμέ

νος » αυτός έρως ήταν η απαρχή της αι τίας της... φιλίας του με τον καρπό του Διονύσου, που προοδευτικά εξελίχθηκε το 1928 σε αλκοολισμό. (Κατ' άλλους, υ πό τα τότε ήθη της εποχής, ο Λίσβας «κράτησε» μέσα του και ανεκδήλωτο τον έρωτα του. κατ' άλλους δε βρήκε α νταπόκριση και κατ' άλλους υπήρξε σχέ ση που δεν μπόρεσε να καταλήξει που θενά2.) Σε ηλικία είκοσι τριών ετών περίπου κι αφού φαινόταν ότι η «αγάπη» του ή ταν η πνευματική τέχνη και δεν του « πή γαιναν» τα νομικά, έγραψε το σατιρικό έπος της Γαρουφιάδας που το τελείωσε το Σεπτέμβριο του 1924. Ως φοιτητής και μέχρι τότε, είχε γίνει κάτοχος της γαλλικής, της γερμανικής, καθώς και στοιχείων της λατινικής (σημάδια γι' αυ τό υπάρχουν και στη Γαρουφιάδα). Κατά γενική παραδοχή, διέθετε οξύ πνεύμα, με εκπλήσσουσα μνήμη και ήταν γνώστης όχι μόνο της ελληνικής μυθολο γίας και φιλοσοφίας αλλά και της βαβυ λωνιακής, συριακής και αιγυπτιακής (θα το δούμε στα έργα του). Όμως, ενώ ο Λίσβας είναι γνωστός στην Αίγινα από τη Γαροόφω, το, κατά τη γνώμη μου, αξιολογότερο έργο του —και πάντως όχι κατώτερο— είναι μέρος από το μετέπειτα έργο της σύντομης ζωής του.

1. Αν και από την εποχή του διχασμού δεν είχαμε τη διάκριση « αριστερών » και « δεξιών » αλλά « βενιζελικών» και «αντφενιζελικών» («βασιλικών»), ίσως (υποθέτω) το αντφενιζελικό μένος του Λίσβα (και. αντίστοιχα.η σφοδρή εχθρότητα του προς την Αγγλία) να είχαν τη ρίζα τους στην υποβολή αυτή των παιδικών του χρόνων. Το τι «σέρνει» στους Βενιζέλο, Πλαστήρα και Πάγκαλο στα δημοσιεύματα του της Αθηναϊκής είναι απίστευτο. Διωκόμενος γι' αυτό από το βενιζελικό καθεστώς, εσώζετο. κάθε φορά από τον ισχυρό Δηλαβέρη. που ήταν «βέρος» και κρατών βενιζελικός! 2. Το τελευταίο μού το βεβαίωνε στην περίοδο 1960-65 ο παλιός φίλος του ψαράς και δύτης αλλά και «συμπότης» του Λίσβα μπαρμπα-Νίκος «Στούκας» (Διδυμιώτης). 160

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ.χχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Ο Νικόλαος Λίσβας και η Αίγινα

Για το έργο αυτό βρέθηκαν ελάχιστα χειρόγραφα του στο σπίτι της Πλάκας και στο πατρικό του σπίτι της Ιστιαίας — η μητέρα μου όμως (αδελφή του Νικο λάου Λίσβα) επέμενε σε μένα από τη δε καετία του 1950 ότι ο Λίσβας είχε παρα δώσει, πριν από το θάνατο του, το έργο του στο φίλο του δικηγόρο Ιωάννη Μαΐλλη (για έκδοση 0· Προσπάθησα επανειλημμένως στη δεκαετία 1960 να πάρω από το θανόντα ήδη Ιωάννη Μαΐλλη το έργο ή αντίγραφα του έργου, τελικά όμως ο Ι. Μαΐλλης μου παρέδωσε μερικά αντίγραφα έργων του Λίσβα. τα οποία έχω, δεν ξέρω αν τα α ντίγραφα είναι διά χειρός του Μαΐλλη ή όχι, δε γνωρίζω δε αν σώζονται στην οι κογένεια του Ι. Μαΐλλη πρωτότυπα των αντιγράφων αυτών ή χειρόγραφα του Λί σβα, αλλά, το κυριότερο, αν σώζονται ε κεί άλλα έργα του. Όμως έχω στα χέρια μου αξιόλογο μέρος του έργου του Λίσβα κι αυτό το ο φείλω στο Σπύρο Αλεξίου. Όταν προ δωδεκαετίας περίπου κλή θηκα να πω δυο λόγια για το Λίσβα, σαν συγγενής του. σε εκδήλωση του Λαογρα φικού Συλλόγου στην Αίγινα (ουσιαστι κά εξελίχθηκε σε διάλογο που μαγνητο φωνήθηκε) από μεν τη μητέρα μου είχα καλό βιογραφικό ιστορικό, αλλά, εκτός από τη Γαρουφιάδα. τα λίγα αντίγραφα που είχα πάρει από το Μαΐλλη και ορι σμένα σκόρπια αντίγραφα ποιημάτων του που ήταν στα χέρια της μητέρας μου και της οικογένειας Δηλαβέρη, δεν είχα τίποτε άλλο. Τότε θυμήθηκα ότι ο Σπύρος Αλεξίου το έτος 1947 είχε επισκεφτεί τη μητέρα ΑίΓΙΝΗΤΙΚΑ

ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

μου στο σπίτι μας στην Πλάκα και επί μια ώρα περίπου κατέγραψε διηγήσεις της μητέρας μου από τη ζωή του αδελ φού της Ν. Λίσβα, προκειμένου να τα χρησιμοποιήσει σε διάλεξη που προετοί μαζε να κάνει στην Αίγινα. Η διάλεξη αυτή του Σπύρου Αλεξίου είχε τόση επιτυχία, ώστε. καθώς ο ίδιος με διαβεβαίωσε, επαναλήφθηκε για δεύ τερη φορά — έχω δε από την τότε εφη μερίδα της Αίγινας Αιγινήτικα Νέα της 1.4.1948 την είδηση της διάλεξης αυτής. Έτσι. αποτάθηκα τότε (1988) στο σπουδαίο αυτό άνθρωπο,το Σπύρο Αλε ξίου, και τον ρώτησα μήπως τυχόν είχε στα αρχεία του αντίγραφα της προ τό σων δεκαετιών διάλεξης του αυτής — προκειμένου να δανειστώ υλικό κι απ' αυτή. Μου είπε ότι ίσως σώζονταν τα χειρόγραφα του αυτά, αλλά μετά από λί γες ημέρες με πληροφόρησε ότι δεν τα έ βρισκε παρά τις προσπάθειες του. Όμως μια μέρα στην Αίγινα, πριν μπούμε στο ιπτάμενο για Πειραιά, μου είπε: «Δημήτρη, θυμήθηκα σε ποια εφη μερίδα των μέσων της δεκαετίας του 1920 έγραφε ο Λίσβας, στη λογοτεχνική στήλη, και λέγεται Αθηναϊκή. Έτσι, από την επομένη μέρα «ενέσκηψα» στη Βι βλιοθήκη της Βουλής, όπου σώζονταν σε ετήσιους τόμους τα φύλλα της εφημερί δας αυτής και ήταν μεγάλη η συγκίνηση μου, όταν, κατά τύχη. ζήτησα τον τόμο του 1927 και τον άνοιξα, είδα συνεργα σία με το όνομα Νικόλαος Γ. Λίσβας — συνεργασία που «γεμίζει» όλο το τόμο του 1927. Από τον τόμο του 1926 υπήρχαν δη μοσιεύματα του μόνο στο τελευταίο τρί161

Δημήτρης

Παπακωνσταντίνου

μηνο. Όμως από τον τόμο του 1928 δε βρήκα οότε ένα δημοσίευμα. Με συνερ γάτη μου και με ειδική άδεια που μου έ δωσε τότε η Δ/νση της Βιβλιοθήκης, ήρθε φωτογράφος που γονατιστός πάνω στην κάθε σελίδα της εφημερίδας φωτογράφι σε όλα τα δημοσιεύματα του Λίσβα από τους τόμους των ετών 1926-1927 (δεν ε πιτρεπόταν η φωτοτύπηση). (Η μητέρα μου, ακούγοντας για τα ευρήματα αυτά, θυμήθηκε ότι κι από την Ιστιαία Ευβοίας, όπου έζησε ο Λίσβας την περίοδο 1929-1930, «έστελνε συνερ γασίες του στην Αθηναϊκή ή σε άλλη εφη μερίδα». Πάντοτε έχω στο νου μου να «ψάξω» μήπως στην Αθηναϊκή, ή έστω σε άλλη εφημερίδα, βρω κι άλλο υλικό — όμως η Βιβλιοθήκη της Βουλής, όσο και η Εθνική έχουν δώσει από χρόνια να απο τυπωθούν σε μικροφίλμ οι τόμοι των ε φημερίδων— χωρίς αυτό να έχει ακόμα πραγματοποιηθεί.) Έτσι, από τα δημοσιεύματα αυτά της Αθηναϊκής έχουμε στα χέρια μας ένα σπουδαίο κομμάτι του έργου του Λίσβα, μέσα στο οποίο υπάρχουν και μερικά α ριστουργήματα, κατά τη γνώμη μου α νώτερα ποιοτικά και της Γαροοφιάδας. Ελπίζω στο περιοδικό σας να δώσω μερι κά δείγματα απ' αυτά τα κομμάτια - με τον αντίστοιχο σχολιασμό3. Απ' όλα τα ανωτέρω προκύπτει ότι η

ζωή του Λίσβα διαμοιράστηκε για ορι σμένο διάστημα μεταξύ Ιστιαίας (από τη γέννηση του μέχρι τεσσάρων ετών και α πό το 1929 έως το 1930) και Αθήνας (α πό το 1903-1904 έως το 1921-1922-23. πέρας των σπουδών του στη Νομική και δικηγορική του άσκηση) με πυκνές επι σκέψεις του στην Αίγινα4. Όμως το υπόλοιπο της ζωής του (δη λαδή από το 1922-23 μέχρι το τέλος του 1928 κι από το 1931 μέχρι του θανάτου του, 1933) ζούσε βασικά στην Αίγινα,και δη στην Πέρδικα — όπου το μητρικό του σπίτι (πρόλαβα μικρό παιδί το σπίτι αυ τό στην παραλία της Πέρδικας), με εν διάμεσες διαμονές του στην Πλάκα. Έτσι εξηγείται ότι, ενώ ο Λίσβας γεν νήθηκε στην Ιστιαία από πατέρα Ιστιαίο και έζησε και λίγο χρόνο εκεί, αποκοπείς εκείθεν από μικρό παιδί με το θάνατο του πατέρα του. είναι βέβαιο ότι αισθάν θηκε περισσότερο ότι ήταν « Γενήτης », κι αυτό δεν αποδεικνύεται μόνο από το γε γονός ότι εκεί πέρασε τα «ώριμα » χρό νιας της σύντομης ζωής του, αλλά κι από το ότι, στο ποιητικό κυρίως έργο του (και όχι μόνον σ' αυτό),έχει χιλιοϋμνήσει την Αίγινα, όπως με τα ωραία ποιήματα του «Κακοπέρατο», «Aï-Βασίλης», «Αϊλιάς», «Μονή», «Αφαία» «Αϊ-Νιχόλας», «Πετροκάραβο», ενώ δεν έχει γράψει τίποτα για την εκ πατρός πατρί-

3. Για το περίφημο σονέτο-τριλογία του « Φως » ο Καμποόρογλου ήρθε στο σπίτι της Πλάκας να τον συγχαρεί, αλλά ο «Βακχικός Ύμνος» εκφράζει όλη την τραγική και συγκλονιστική σύγκρουση ανάμΐαα ονη λατρεία και την κατάρα του Λίσβα προς το «φυτό» του «Atovóoou». 4. Απόδειξη για το τελευταίο είναι ότι το υλικό πραγμάτων και προσώπων (γενεαλογικά δέντρα με ψευδώνυμα από την «όλη και όλα τα χωριά της Αίγινας) δεν το βρήκε ξαφνικά όταν έγραφε τη Γαρουφιάδα, «Αλά \μ, πολύχρονη προηγούμενη αναζήτηση, πληροφορίες και έρευνες. 162

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

= Ο Νικόλαος Αιόβας και η Αίγινα

δα του Ιστιαία5. Παρ' όλο που. χωρίς να θέλω να παινέψω την πατρίδα μου, είναι από τις ωραιότερες σε φυσική ομορφιά περιοχές της Ελλάδας). Συμπέρασμα: Ενώ εκ καταγωγής ο

Λίσβας ήταν Ιστιαίος, ωστόσο, με γενεσι ουργό αιτία τον πρόωρο θάνατο του πα τέρα του, αισθάνθηκε στην ουσία και έ ζησε σαν Αιγινήτης, όπως ήταν και η κα τά το ήμισυ καταγωγή του.

5. Με την «επιφύλαξη» μήπως βρεθεί χάτι γραμμένο χαι για την πατρίδα μου. όταν ευδοχήσει να ε τοιμαστούν τα μικροφίλμ των τόμων 1929-30. αφού. χατά τη μητέρα μου, έστελνε τότε συνεργασίες του από την Ιστιαία. ΑίΓΙΝΗΤΙΚΑ

ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

163

Δημήτρης Πατεακωνσταντίνοο

G&HMSPA Η ΘΕΙΑ - ΜΑΛΤΑ lléees φορίς μικρό «mêéni nf iyò èh¥ $mm& rie ynoinsç ttjff xal %k φωνές της. Me χην αοηρη *αμι~ ζόία ιη€> μα ι& φαχιοΧώα, μί tic χονηονρες xal uè ιό §dSêi %ης φανώτανε χά&β Κνριαχη xal néêe SXXiJ βχόΧη oïl·,* έχχΧηοία χής Πέρδιχας, οίηψ ΠαναγΙίοα. —NotoXétofi μον, μο§ $Xeye ή ονχωρφμένη γρηονΧα> patta μον, êèv μοϋ Μς χώς stési é ηά&μϋ>ς; Τής ânavtovoa οηως μοΰ έρχόχατ*. ml e#si| nmνοΒοβ tò άργυρο της mtpéh μεΧαγχοΧιχά. Ή §nà-MdXta »1» ή κόρη χοδ Kanetàv-'A'vtòrt} W0 Μονρχζίνον, %οθ μοιράρχου της Αίγίνης naia την ènevâotaoïv toö 1821. iléaeç mêgveç àstò Imavtne motovéla, xal οφάιηζυιες êà îietomtr ânè tò min mo yià ΐη» Jtaxoiàai le néoeç ναυμαχίες §à ηοΧΙμψκ xal μημαχαΛ ιά>ρα Ιηομονημένος an* SXovç, oh μία laxmòla της EetocRx^ç Χεροονήα&ϋ! Kai 4 **ιά4ίάλταψ χάρη της Xtoviâgtooaç ytvn&Ç tflf Μοχψφην, êst&uvs noovffiç mfy nioêtm της Alyinjç ής ήΑωΙαν έΐών éxmòv émet Elxê τη» ββΐοχίαν va χαρ§ natal ànè tcioéyyova» «iff, ψά ml την êwxiap va *êm Ινα ηφς fra δΧα ^ t à xatêtâ,ηΐην μι&ς zfaç η6βης t l | Ç ; **éàç οχωρέο' οβ Gttà-MâXta, Ptaytâ tifc ωραίας <wwe 4ί «foi to9K

a*et4*iovf

éèr ΰά ξ«.

mì

S^ÜLTS?" ~ * x^t^^SU^919'

ϊϊϊΛΞϊΓ? ? " ^

6ρμήν ς

" -* °*β

ββο*<ονιαοΐίΗ6ς om>

%Ò

«<*«»«**< "à φρά~

ÄSfc Β* * ^ Ä , , ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ 164

Γ. Αί®θβ§

Η ΑίΠΝΑΙΑ.τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 20»)

Από τα δημοσιεύματα του Νικολάου Γ. Λία€α

ΟΙ ΣΤΗΛΕΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Παρουσιάσεις

- Κριτικές

για την Αίγιναία

μένων σελίδων του, κυρίως η άποψη της συντακτικής του ομάδας για την ανάδει «Η Αίγιναία. Εφημερίς φιλολογική, ξη μιας Αίγινας, που. χωρίς να είναι α επιστημονική και τεχνολογική, εκδιδομέ ποκομμένη από το πλούσιο ιστορικό πα νη άπαξ του μηνός, υπό Γ. Αποστολί- ρελθόν της, δε θα είναι «δέσμια» αυτού του παρελθόντος, αλλά θα παρακολουθεί δου-Κοσμητού». Τότε. Στις 15 Μαρτίου 1831 κυκλοφόρησε το πρώτο φύλλο. Ως τις σύγχρονες συνθήκες, καθώς αυτές με φιλοκαποδιστριακή. έκλεισε τη ζωή της ταβάλλονται, ώστε να μπορέσει —όχι με με το θάνατο (τη δολοφονία) του Κυβερ «γραφικότητα», αλλά με σαφή τεκμη ρίωση— να στηρίξει τη σημερινή της πο νήτη, εκδίδοντας μόλις επτά φύλλα: 15 λιτιστική και, θα έλεγα, «ανθρωπογεω Μαρτίου-15 Σεπτεμβρίου 1831... Όμως τα γραπτά μένουν μνήμη εγ γραφική» παρουσία απέναντι σε όποιον χάρακτη, ανεξίτηλη, που γεφυρώνει το (κυρίως οικιστικο-τουριστικό) κίνδυνο, χθες με το σήμερα. Απόψε —169 χρόνια αλλά και όσες πεπαλαιωμένες (δογματι μετά— και καθώς η πορφύρα της δύσης κές) «αγκυλώσεις»... Απ' αυτή την άποψη, «αντιπαρέρχοδε θα έχει ολότελα σβηστεί στο Σαρωνι μαι» τους τίτλους των δημοσιευμάτων κό, παρουσιάζεται στο Λαογραφικό Μου σείο της Αίγινας, Σπ. Ρόδη 14, η (νέα) Αί του περιοδικού, που όλα τους είναι από γιναία· εξαμηνιαία πολιτιστική επιθεώ ενδιαφέροντα έως πολύ ενδιαφέροντα ρηση, έκδοση ομώνυμης αστικής μη κερ και ιστορούν την Αίγινα και καταγρά δοσκοπικής εταιρείας (τηλ. 0297/26583). φουν τον πολιτισμό της από την προϊστο που έχει πολλά καλά σχέδια για την Αί ρία, την ιστορία της και την κοπή των πρώτων... ευρώ (7ος π.Χ. αιώνας), έως γινα και, προπαντός, την πρόθεση να τα υλοποιήσει, όπως ασφαλώς διαφαίνεται την Ενετοκρατία, την Τουρκοκρατία, την από την, εξαίρετη πράγματι, έκδοση της Αίγινα ως προσωρινή πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους και έως τις μέρες μας. Αιγιναίας... Δεν είναι τόσο οι υπογραφές —και υ Με τον αποψινό «απόπλου» της Αιγιναίπάρχουν πολλές γνωστές— που εγγυώ ας εύχομαι καλό —γόνιμο— ταξίδι... ΠΕΤΡΟΣ ΜΑΝΤΑΙΟΣ νται την ποιότητα του περιοδικού. Είναι Ελευθεροτυπία, Πέμπτη 24 Αυγούστου 2000 η διάταξη κα η ποικιλία των καλογραμ

Αιγιναίας απόπλους...

Έγραψαν για την Αίγιναία

Αίγιναία, τεύχος Î, Ιανουάριος-Ιούηος 2000 Τώρα που η Ελλάδα ανήκει σε όλους, ή μάλλον σε κανέναν, καιρός είναι να βρούμε μια μικρή πατρίδα στα μέτρα μας. Με αυτό ή με κάποιο παρεμφερές αίσθημα, μια παρέα φίλων που μένουν ή συχνάζουν στην Αίγινα (Βρυχέα, Γαβρόγλου, Κουλικούρδης, Λυχούρης, Μουτσάτσος, Μπόγρης, Σαραντάχος κ.ά.) απο φάσισαν να σκαρώσουν μια ντόπια επι θεώρηση. Το όλο εγχείρημα έχει νησιώτι κο φρόνημα, ως εκ τούτου η φιλοφρόνη ση του μητροπολίτη Ύδρας, Σπετσών και Αιγίνης Ιερόθεου είναι καλοδεχούμενη. Δεν έχει ιδιαίτερη σημασία αν τα κείμενα είναι ετεροθαλή, αυτοσχέδια ή λιγάκι πα ράταιρα. Αυτό που βαρύνει είναι ο τό πος, ο αυτοχθονισμός και όχι η φιλολογι κή ηθική. Κατά συνέπεια, κάθε τεύχος θα πρέπει να μοιάζει με αιγινήτιχη γιορτή, επαλήθευση σαφώς κεντρομόλων διαθέ σεων, θα συμβουλεύαμε μάλιστα τους συντάκτες να πρόσθεταν και μια ιστορι κή στήλη που να καταγίνεται με το ρόλο των νησιών στη διαμόρφωση του νεοπα γούς κρατιδίου. ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΠΑΠΩΡΓΗΣ Αοηνόρα|ΐα, f 8-24 Αυγούστου 2000 (Περίοδος Β', τεύχος i 4)

τεχνολογική εκδιδομένη άπαξ του μη νός» και ονομαζόμενη έτσι «ως υπό παροικούντων εις Αίγιναν εκδιδομένη». Αυτά το Î831. Πριν από λίγο καιρό, κατοικούντες και παροικούντες στο νησί α ναβίωσαν το έντυπο, υπό τη μορφή τώρα «Περιοδικής Πολιτιστικής Έκδοσης». Το πρώτο τεύχος (καλύτερα τόμος) περι λαμβάνει κείμενα-μαρτυρίες των Νίκου Κούνδουρου, Δημ. Φατούρου,ΆννηςΒρυ χέα, Κοσμά Ψυχοπαίδη, Βασ. Κουμπενά, Αίνος Κάσδαγλη, Μαίρης Κοντορούδα, καθώς και άρθρα-μελέτες των Γ. Μπόγρη (για το ιστορικό της πρώτης Αιγιναίαςλ θεόδ. Παπαηλία. Νικ. Στρόμπλου, Μ. Γαλάνη-Κρητικού, Αχ. Χαλδαιάκη. Φιλ. Χατζηπέρη, Δ. Σαραντάκου. Το τεύ χος εμπλουτίζεται με εκφραστικές πα λαιότερες φωτογραφίες του Γιάννη Μαΐλλη με θέμα «Άνθρωποι και τοπία της Αί γινας». Πρόκειται για μία έκδοση που ως προγραμματικό στόχο έχει να προβάλει την πολιτιστική παράδοση και να συμβά λει στην προστασία του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος του νησιού από την υποβάθμιση, τη φθορά και την «αξιοποίηση». Ν.Φ. Η Αυγή, Τρίτη 19 Σεπτεμβρίου 2000

Η Αίγιναία

Η Αιγιναί« ξαναχυχλοφορεί Î69 xpówes

if Αίγιναία υπήρξε το πρώτο περιοδι κό του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, «εφημερίς φιλολογική, επιστημονική χοα

Ας μην παραπονιούνται οι αναγνώ στες του Φιστικιού που δεν κυκλοφόρησε επί έντεκα περίπου μήνες. Εδώ η Αιγι-

166

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ,τχ.

μετά από

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

"Εγραψαν για την Αιγιναία ναία χρειάστηκε 169 χρόνια για να κυ κλοφορήσει και πάλι. Φυσικά δεν είναι η ίδια η «φιλολογική, επιστημονική και τε χνολογική εφημερίς» που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1831. με εκδότες τον Α. Μουστοξύδη και Β. Αποστολίδη. Είναι έ να νέο περιοδικό με τον ίδιο τίτλο. που. όπως γράφει το σημείωμα της σύνταξης του. φιλοδοξεί να συνεχίσει την παράδο ση της παλιάς, αποτελώντας έπαλξη πο λιτισμού και κουλτούρας στο νησί μας. Τη γράφουν και εκδίδουν γνωστοί διανοούμενοι του τόπου μας. επιστήμο νες, καλλιτέχνες, ποιητές, λογοτέχνες και άλλα ύποπτα στοιχεία. Το πρώτο τεύχος του νέου περιοδικού σε προδιαθέτει αμέ σως ευνοϊκά. Είναι καλαίσθητο στην εμ φάνιση, πλουσιότατο σε περιεχόμενο και τεχνικώς άρτιο. Η παλιά Αιγιναία κυκλοφόρησε στην Αίγινα όταν η πόλη μας δεν ήταν πια πρωτεύουσα της Ελλάδας αλλά εξακο λουθούσε να είναι το πνευματικό κέντρο της νεοαπελευθερωμένης χώρας. Σήμε ρα, βέβαια, η Αίγινα δεν είναι δυστυχώς κανενός είδους πνευματικό κέντρο. Οι έ χοντες και κατέχοντες την εξουσία και τη δύναμη περί άλλα τυρβάζουν και κυρίως σε ό,τι έχει σχέση με το κέρδος. Εξακο λουθεί πάντως το νησί αυτό να είναι ένας από τους λίγους τόπους της Ελλάδας ό που έχουν συγκεντρωθεί τόσοι πολλοί δημιουργοί και καλλιτέχνες: συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφοι, γλύπτες, χαράκτες, μουσικοί. Μόνο που όλοι αυτοί οι πνευματικοί άνθρωποι, που θα μπορούσαν πολλά να προσφέρουν στην Αίγινα, αισθάνονται κάπως παραγκωνισμένοι, περιθωριοποιη ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΤΣΙΑΣΕΙΣ

μένοι, απομονωμένοι, αποξενωμένοι και επιπλέον είναι άγνωστοι μεταξύ τους. Λείπει κάποιο κέντρο επαφής και ανταλ λαγής απόψεων. Οι πολιτιστικοί σύλλο γοι, όπως (υποίλειτουργούν σήμερα, δεν μπορούν να ανταποκριθούν σ' αυτό το σκοπό. Ας ευχηθούμε λοιπόν το νέο περιοδικό να παίξει το ρόλο αυτού του κέντρου ε παφής που λείπει, ενός είδους «κεντρι κού βηματοδότη» της πνευματικής κίνη σης του νησιού. Είναι μια φιλοδοξία απο λύτως σεβαστή και αξιέπαινη και το Φι στίκι εύχεται στους εκλεκτούς φίλους, που εκδίδουν την Αιγιναία κάθε επιτυχία. Το Φιστίκι, τεύχος Î. Αίγινα. Σεπτέμβριος 2000. α. 26.

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Μια ομάδα συμπατριωτών μας ξεκί νησε την έκδοση ενός καινούριου βιβλίου-περιοδικού με τίτλο: Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ (ο τίτλος παρμένος από το πρώτο ομό τιτλο περιοδικό της ελεύθερης Ελλάδας). Θέματα του η πολιτιστική κίνηση του νησιού μας (παλαιότερη και σύγχρονη), αλλά και κάθε πρόβλημα ή ζήτημα που απασχολεί τον τόπο μας. Ευχόμαστε καλή επιτυχία στην πο ρεία του. Το περιοδικό θα εκδίδεται σε 2 τεύχη ετησίως και η συνδρομή του είναι 5.000 δρχ. Α.Ντ. Πολίτης της Αίγινας, Χρόνος 10ος, No 100, Σεπτέμβριος 2000 167

'Έγραψαν για την Αίγιναία

ΐε ιοιο

υστέρα ano

χρονιά

«Ονομάζεται δε η εψημερίς αύτη, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, ως υπό παροιχούντων εις Αίγιναν εκδιδομένη». Μ' αυτή την επεξήγη ση τυπώθηκε στις 15 Μαρτίου Î83Î το πρώτο ελληνικό (μηνιαίο) περιοδικό. Ύστερα από Î69 χρόνια κυκλοφόρησε με τον ίδιο τίτλο το τεύχος «περιοδικής πο λιτιστικής έκδοσης», με εκδότη τη μη κερ δοσκοπική εταιρεία «Η Αίγιναία», επι στημονική außßouL· την χ. Γεωργία Π, Κουλιχούρδη χαι διευθυντή το Γεώργιο Ι. Μπόγρη. Συνεργάτες: Αιγινήτες χαι ερα στές —από τους χιλιάδες, θαρρώ— της Αίγινας. Η ύλη του περιοδικού, οργανω μένη σε ενότητες, και η εκτύπωση δεί χνουν επαγγελματισμό που δε συναντάμε συχνά σε έντυπα τοπικού ενδιαφέροντος. Από την πρώτη ενότητα, όπου γρά φουν ο Νίκος Κούνδουρος, ο Δημήτρης Α. Φατούρας, η Άννη Βρυχέα (κείμενο από καρδιάς) και ο Κοσμάς Ψυχοπαίδης, δια

βάζουμε κείμενο του τελευταίου, που γνώρισε την Αίγινα με τον αδελφό του Γιάννη στα παιδικά τους χρόνια. Είναι ενδιαφέρουσα η διήγηση των μαγικών παιδικών στιγμών, καθώς τα χρόνια πέ ρασαν και κατασταλάζουν πλέον στη μνή μη ενός καθηγητή πανεπιστημίου: «0 τό πος μάς επέτρεψε να αποκαταστήσουμε μια σχέση με το ιερό και το δαιμονικό, σχέση που έλειπε στην πόλη. Άγιοι και δαίμονες ήταν παρόντες στη συνείδηση των ανθρώπων. Έβλεπες παντού μικρά εκκλησάκια με τις ιδιαίτερες γιορτές και τους συμβολισμούς τους. Ένα εκτυφλω τικό φως επιβεβαίωνε ότι τα αισθητά α λήθευαν. Είμαι βέβαιος ότι ο αδελφός μου έχει επηρεαστεί αποφασιστικά στην αισθητική του από το φως αυτό...». Το τεύχος (150 σελίδες) κλείνει με τι μητική αναφορά στη μνήμη του σημαντι κού Αιγινήτη φωτογράφου Γιάννη Μαΐλλη. ΚΩΣΤΑΣ ΡΕΣΒΑΝΗΣ Τα Νέα. Δευτέρα 9 Οκτωβρίου 2000

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ,τχ. 2 (Ίούλ.-Δεκ. 2(

ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ

Επιστολές

που

ΦΙΛΟΤΕΛΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΓΛΥΦΑΔΑΣ 16610 ΓΛΥΦΑΔΑ ΑΤΤΙΚΗΣ

λάβαμε

του ωραίου περιοδικού σας. Ευχόμενοι καλή επιτυχία στην συνέ χεια των εκδόσεων του ωραίου περιοδι κού σας Η ΑΙΠΝΑΙΑ.

Προς την ΑΣΤΙΚΗ ΜΗ ΚΕΡΔΟΣΚΟΠΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Διατελούμε με τιμή «Αιγιναία» Ο Γεν. Γραμματέας Ο Πρόεδρος Δ.Σ. Ιωάν. Σαχχιώτου 8 ΑΛΚΙΒ. ΜΟΐΖΕΝΙΔΗΣ Γλυφάδα 28η Σεπτεμβρίου 2000 ΝΙΚΟ Α. ΦΟΪΤΜΟΤΖΗΣ Αριθμ. πρωτοχ. 58 -et»-

Κύριε Γ. Μπόγρη. Η ευγενική εκ μέρους σας προσφορά προς τον Όμιλο μας με το Α' τεύχος του περιοδικού Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ εσυμπλήρωσε την βιβλιοθήκη μας με το πλούσιο σε ύλη περιεχόμενο του. Από αυτό το πρώτο τεύχος θα μεταφέ ρουμε στα παιδιά του τμήματος μαθη τών/φοιτητών που λειτουργεί στον Όμιλο μας κάθε Κυριακή ιστορικά λογοτεχνικά κλπ. στοιχεία που αφορούν το ωραίο νησί σας και περιγράφονται στο τεύχος αυτό. Το Διοικητικό Συμβούλω του Φιλοτε λικού Ομίλου Γλυφάδας εκφράζει διά της παρούσης τις θερμές ευχαριστίες των με λών του Ομίλου μας για αυτή την τόσο ευγενική προσφορά σας. Θέλομε να είστε βέβαιοι ότι θα συστήσομε στα μέλη μας, κυρίως μαθητές/ φοιτητές, να εγγραφούν συνδρομηταί

ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΑΙΓΙΝΗΤΩΝ Ì17 42 ΑΘΗΝΑΙ 'Αθήναι. 10'Οκτωβρίου

2000

Άξιότιμον κ. Αχιλλέα Χαλδαιάκην Αρχισυντάκτην περιοδικού Ή Αιγιναία Χλόη Αίγίνης - Ì8010 Αίγινα Αξιότιμε κύριε Χαλδαιάκη. Ό Σύνδεσμος των εν Αθήναις Αιγι νητών σας ευχαριστεί για την ευγενική αποστολή του περιοδικού Ή Alytvaia. Ή έκδοση αύτη έρχεται νά καλύψη iva με γάλο κενό στον τοπικό πολιτισμικό ορί ζοντα. Μετά τον Κήρυκα της Αίγίνης, είναι ή δεύτερη μεγάλη προσπάθεια με επιστημονικές αξιώσεις.

Αιάλογος με χοός αναγνώστες

Εύχόμεθα οι χορηγοί να συνεχίσουν την γενναία προσφορά τους, ώστε το πε ριοδικό να συνεχίζη επί μακρόν να λαμπρύνη τα τοπικά, άλλα και ευρύτερα τα ελληνικά γράμματα. Συγχαρητήρια σε όλους τους συντελεστές και συνεργάτες της προσπάθειας. Με φιλικούς χαιρετισμούς

διατήρηση του χαρακτήρα και της ομορ φιάς της, την προστασία του περιβάλλο ντος από μόλυνση και, γενικώς, εις την πρόοδο του νησιού». Προηγούμενοι πρό εδροι έχουν διατελέσει οι Δ. Κοπανίτσας. Β. Γρηγοριάδης. Δ. Παπαευστρατίου, Μ. Γαλάνη και ο καθ. Δεκαβάλλας. Σήμερα αριθμεί 117 μέλη. Στη συνέχεια, οφείλουμε να διευκρι 0 ΠΡΟΕΔΡΟΣ Η ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑ ΤΕΥΣ νίσουμε ότι ο σύλλογος μας πολύ μικρή ÂBN ΥΣΙΟΣ Χ. ΕΛΕΝΗ ΠΩΤΗ-ΓΑΒΡΙΗΛ δραστηριότητα έχει, μέχρι σήμερα, στην ΚΑΛΑΜΑΚΗΣ οργάνωση ομιλιών, ξεναγήσεων, συναυ Έπίκ. Κοίθηγψης λιών και άλλων παρόμοιων εκδηλώσεων Πανεπιστημίου 'Αθηνών πολιτιστικού ή επιστημονικού χαρακτή ρα, δεδομένου ότι, σύμφωνα με το κατα e * * — στατικό του, αυτές οι εκδηλώσεις δεν πε ριλαμβάνονται στους πρωταρχικούς του ΣΥΛΛΟΓΟΣ01 ΦΙΛΟΙ ΤΗ Σ ΑΙ ΠΝΑΣ σκοπούς. Αντιθέτως, αναπτύσσουμε έ ντονη δραστηριότητα για την εξυπηρέτη Κύριο Γεώργιο Μπόγρη ση θεμάτων που αφορούν βασικά ζητή Διευθυντή περιοδικού Η ΑΙΠΝΑΙΑ ματα και, κατ' ακολουθίαν, στα αντίστοι Αίγινα, 17 Οκτωβρίου 2000 χα έργα, που έχουν σχέση με την προ στασία του φυσικού και ανθρωπογενούς Κύριε Διευθυντά, περιβάλλοντος του νησιού μας και την α νάδειξη της πολιτιστικής του κληρονο Ανταποκρινόμενοι στην πρόσκληση σας, ευχαρίστως σας πληροφορούμε σχε μιάς. τικά με τις δραστηριότητες του συλλόγου Ένα από τα έργα αυτά, το σημαντικό μας, ελπίζοντας ότι η δημοσίευση τους τερο στην Αίγινα μετά την εποχή του Κα στην αξιόλογη περιοδική σας έκδοση θα ποδίστρια, είναι αυτό της μετατροπής ενημερώσει τους διακεκριμένους ανα των Φυλακών σε Διαχρονικό Μουσείο γνώστες σας και θα δημιουργήσει α' αυ Πολιτισμού και Ιστορίας του νησιού μας, τούς και στη συντακτική επιτροπή σας έργο που ξεκίνησε το Î999 και που με ενδιαφέρον για συνεργασία μαζί μας. την πραγματοποίηση του υλοποιείται το Καταρχήν επιτρέψτε μας να παρου όραμα πολλών ανθρώπων που πάσχισαν σιάσουμε, με δυο λόγια, την ταυτότητα γι' αυτό. Μεταξύ αυτών πρωτεύουσα θέ του συλλόγου μας. Ιδρύθηκε το 1979 με ση έχουν «Οι Φίλοι της Αίγινας», οι οποί σκοπό «να συμβάλει στη μελέτη και εξυ οι και το εμπνεύστηκαν, αγωνίστηκαν γι ' πηρέτηση των πολιτιστικών, κοινωνικών αυτή τους την ιδέα και εργάστηκαν πολ και οικονομικών αναγκών της Αίγινας, τη λά χρόνια για να την χάνουν πράξη. 170

Η ΑίΓΙΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

Διάλογος με τους αναγνώστες Τέλος, και όσο mo συνοπτικά γίνεται. αναπτύσσουμε τις προσπάθειες μας των τελευταίων ετών, που συνεχίζονται μέχρι σήμερα. 1. Παρακολούθηση της πορείας των έργων του Διαχρονικού Μουσείου της Αί γινας και ενημέρωση των Αιγινητών. 2. Προσπάθεια ένταξης, σε όλο το έρ γο, του περιβάλλοντος χώρου του. όπως εμπνευσμένως αυτός λειτούργησε επί της εποχής του Κυβερνήτη Ι. Καποδίστρια. Η άποψη μας. ως συλλόγου, είναι ότι πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη μέριμνα στη διαμόρφωση και την αξιοποίηση του τε ράστιου χώρου από το μουσείο μέχρι τη θάλασσα, ύστερα από την απομάκρυνση του γηπέδου, δεδομένου ότι από την ποι ότητα των λύσεων που θα επιλεγούν γι ' αυτόν το χώρο θα εξαρτηθεί, εκτός των άλλων, και η ανάδειξη ή όχι του μουσεί ου, πράγμα εξίσου σημαντικό με την κα τασκευή του. 3. Παρακολούθηση και παρεμβάσεις στην πορεία κατασκευής του δεύτερου λιμανιού της Αίγινας, στη θέση Λεόντι, α φενός για τη βέλτιστη εξυπηρέτηση του νησιού με σύγχρονες συνθήκες ασφαλούς ελλιμενισμού, σωστών υπηρεσιών και κα λύτερης κυκλοφορίας και αφετέρου για την αποσυμφόρηση της παλιάς πόλης. 4. Παρακολούθηση και παρεμβάσεις στην πορεία του έργου ύδρευσης του νη σιού από την ΕΥΔΑΠ, με υποθαλάσσιο α γωγό, σήμερα υπό μελέτη. 5. Γραπτή πρόταση μας στο Δήμο σχετικά με τη στοιχειώδη βελτίωση του υφιστάμενου οδικού δικτύου και την οδι κή ασφάλεια. 6. Παρακολούθηση και παρεμβάσεις ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

(από δεκαετίας και πλέον) στο έργο της αποχέτευσης και του βιολογικού καθαρι σμού των οικιακών λυμάτων του νησιού. Πληροφορούμαστε ότι, επιτέλους, προ η μερών ανατέθηκε η σχετική μελέτη. 7. Παρακολούθηση και παρεμβάσεις στο έργο της αποκομιδής και τελικής διά θεσης των αστικών απορριμμάτων. Η ε φαρμοζόμενη λύση της μεταφοράς των σκουπιδιών με τον «τράκτορα» στα ση μεία υποδοχής της Αττικής, την οποία α παρχής είχαμε προτείνει και υποστηρί ξει, είναι η άριστη. Χρειάζονται βελτιώ σεις στη συγκέντρωση, διαμετακόμιση και ως προς το λιμάνι φόρτωσης. 8. Γραπτή πρόταση μας στο Δήμο για την κατασκευή τεχνικών έργων, μικρής κατά το δυνατόν κλίμακας, σχετικά με τον εκσυγχρονισμό της κυκλοφορίας στον ιδιαίτερου φυσικού κάλλους παραλιακό δρόμο «Ακτή Τότη Χατζή», με πρωταρ χικό σκοπό την ασφάλεια και το σεβασμό των πεζών και την αποκατάσταση του κατεστραμμένου αιγιαλού. 9. Παρακολούθηση και παρεμβάσεις μας (που αφορούσαν το λειτουργικό μέ ρος του έργου αλλά κυρίως την αποφυγή της ρύπανσης και την αισθητική του πε ριβάλλοντος) στην κατασκευή του λιμανι ού μικρών σκαφών, στην Παναγίτσα, για την αποσυμφόρηση του κεντρικού λιμα νιού και την ανακούφιση των ψαράδων. ίΟ. Άλλες πρωτοβουλίες και παρεμ βάσεις του Συλλόγου μας αφορούν: α) την προστασία (μη καταστροφή) των ακτών του νησιού, γενικά, β) την ανάδειξη των αρχαιολογικών και ιστορικών μνημείων και συγκεκριμέ να: 171

Αιάλογος με τους αναγνώστες - την πρόταση μας και την υποβολή στο Δήμο, σε συνεννόηση με την Αρχαιο λογική Υπηρεσία, της μελέτης για την α νάδειξη του μέρους του αρχαίου τείχους, στην οδό Τελαμώνος και του περιβάλλο ντος χώρου του, - τη συστηματική μελέτη της αξιοποί ησης της Παλιαχώρας. με πρώτο στόχο την ένταξη της τοπογραφικής της αποτύ πωσης στο πρόγραμμα του καθηγητή του ΕΜΠ κ. Μπαλοδήμου. Σχετική με την α νάδειξη της Παλιαχώρας είναι και η διάλεξη-περιήγηση στο χώρο που έκανε το μέλος μας κ. Εμμανουήλ καθηγήτρια του ΕΜΠ. στις 3-9-2000. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερ θούν οι αντίστοιχες ξεναγήσεις, με πρω τοβουλία του Συλλόγου μας στο Ναό της Αφαίας, στο Αρχαιολογικό Μουσείο και την Όμορφη Εκκλησιά, που έγιναν στο παρελθόν με τη φροντίδα του μέλους μας αρχαιολόγου κ. Ε. ToυL·ύπa, γ) την προστασία της παραδοσιακής

* Κ. Κ *

καλλιέργειας της φιστικιάς με τη σχετική ομιλία του μέλους μας. εξειδικευμένης φυτοπαθολόγου χ. Αν. Μανουηλίδου. στις 26-3-2000. δ) την υποστήριξη εγγειοβελτιωτικών έργων, κυρίως, μικρών ανασχετικών φραγμάτων με (πολύ σημαντικό) στόχο τον εμπλουτισμό του υπόγειου υδροφό ρου ορίζοντα του νησιού, ε) την καταπολέμηση της ηχορύπαν σης και, τέλος, στ) την ανάδειξη άλλων μεγάλων προ βλημάτων, όπως είναι το χωροταξικό και κυκλοφοριακό πρόβλημα του νησιού μας, αλλά και πολλών μικρότερων, που όλα περιμένουν τη συμπαράσταση και συ μπαράταξη των συνειδητοποιημένων φί λων της Αίγινας. Ευχαριστούμε για τη φιλοξενία Με φιλικούς χαιρετισμούς 0 πρόεδρος του συλλόγου Τζάνος Σημαντώνης

-* - 4 •

Η Air INAIA, τχ. 2 (Ίοιίλ.-Δεκ. 2000)

Η πολιτιστική κίνηση στην Αίγινα κατά το έτος 2000

Για την ενημέρωση των αναγνωστών της η Αιγιναία παραθέτει τις σημαντικότερες εκδηλώσεις με πολιτιστικό χαρακτήρα (θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες και μουσι κές βραδιές, εκθέσεις ζωγραφικής και εικαστικών γενικώς, διαλέξεις, παρουσιάσεις βιβλίων και ομιλίες) που έγιναν στην πόλη και στα χωριά της Αίγινας κατά το χρόνο που πέρασε και. συγκεκριμένα, από τον Ιανουάριο ως την ημέρα που έκλεισε η ύλη του παρόντος τεύχους. Η παράθεση γίνεται με χρονολογική σειρά χωρίς κανενός^ εί δους κριτική ή αξιολόγηση. Ζητούμε συγγνώμη για ενδεχόμενες παραλείψεις ή λάθη. 23 Ιανουαρίου: Ομιλία με θέμα «Το πία ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους στην Ελλάδα» στο Πνευματικό Κέντρο Παχειοράχης. Οργάνωση: Εκπολιτιστικός Σύλλογος Παχειοράχης το «Ελλάνιον Ό ρος». Ομιλητής ο επικ. καθηγητής Κ. Χατζημπίρος. 26 Ιανουαρίου: Εκδήλωση για την ε πέτειο της ορκωμοσίας του Ιωάννη Κα ποδίστρια ως πρώτου Κυβερνήτη της Ελεύθερης Ελλάδας. Οργάνωση: Καποδιστριακό Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αί γινας, Μορφωτικός Σύλλογος και άλλοι φορείς (ιδρύματα και σωματεία). 18-20 Φεβρουαρίου: Το ημερολόγιο ενός τρελού του Γκόγκολ από το Θέατρο Αίγινας σε σκηνοθεσία Τάκη Σώρρου. στο μπαρ «Περδικιώτικα». (Η παράστα ση επαναλήφθηκε και το Μάρτιο.) 25 Φεβρουαρίου: Σύσκεψη με θέμα «Θαλάσσια συγκοινωνία του νησιού μας». Οργάνωση: Δήμος Αίγινας.

3 Μαρτίου: Εκδήλωση για την Παλιαχώρα. Οργάνωση: Μορφωτικός Σύλλο γος. Ομιλητές: Αχιλλέας Χαλδαιάκης και Μιχάλης Μαράς. Μάρτιος 2000: Γιορτή της Γυναίκας, από τον αντιδήμαρχο Αίγινας κ. Σώζοντα Βελιώτη. 10-24 Μαρτίου: 0 κόσμος του Τσέχοφ. Θεατρική παράσταση από το Θεατρι κό Εργαστήρι Αίγινας με μονόπρακτα του Τσέχοφ σε σκηνοθεσία Μάνου Βενιέρη. 13 Μαρτίου: Κούλουμα στον Προφή τη Ηλία στο Βαθύ. από το Μορφωτικό Εκπολιτιστικό Σύλλογο Βαθέος. 19 Μαρτίου: Ομιλία με θέμα «Συνή θεις ενδοκρινικές ανωμαλίες στη νέα γυ ναίκα». Οργάνωση: Μορφωτικός Σύλλο γος Αίγινας. Ομιλητές: δρ. Ευτυχής Τρακάκης και δρ. Αγγελική Σαραντάκου. 20 Μαρτίου: Εγκαίνια της έκθεσης ζωγραφικής της κ. Ήβης Κουκούλη. στην αίθουσα Πιπίνη.

Η πολιτιστική κίνηση στην Αίγινα το 2000

24 Μαρτίου-3 Απριλίου: 0 Πλούτος του Αριστοφάνη, θεατρική παράσταση από το θεατρικό τμήμα του Μορφωτικού Συλλόγου Αίγινας. Σκηνοθέτης: Τομ Ροθφιλντ. 27 Μαρτίου-14 Μαΐου: Έκθεση βι βλίου στην αίθουσα του Λαογραφικού Μουσείου. Οργάνωση: Β' τάξη Ενιαίου Λυκείου Αίγινας. i Μαΐου: 0 καθιερωμένος «Χορός της Λαμπρής» στο Σταυρό της Παλιαχώρας. Αναβίωση του παλιού εθίμου από το Μορφωτικό Σύλλογο της Αίγινας. 26 Μαΐου 2000: Γιορτή της Άνοιξης. Οργάνωση: Πνευματικό Κέντρο Κυψέλης Αίγινας, Μορφωτικός και Πολιτιστικός Σύλλογος Αίγινας. 19 Ιουνίου: Αναβίωση του πανηγυ ριού της Αγίας Τριάδας από το Μορφω τικό Εκπολιτιστικό Σύλλογο Βαθέος. 23 lomiûu: Α ναβίωση του εθίμου του Κλήδονα από το Μορφωτικό Εκπολιτι στικό Σύλλογο Βαθέος. 25 Ιουνίου-2 Ιουλίου 2000: Ναυτική εβδομάδα 2000. Οργάνωση: Δήμος Αίγι νας. 30 Ιουνίου: α) Παρουσίαση των έρ γων των φοιτητών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πανεπιστημίου Μίσιγκαν των ΗΠΑ, στην αίθουσα του Λαογρα φικού Μουσείου, β) Ομιλία της κ. Άν νας Λαιμού (επίχ. καθηγήτριας Πανε πιστημίου Αθηνών) με θέμα «Αίας ο Τελαμώνως και ο μυθολογικός κύκλος της Αίγινας» στην αυλή του Λαογραφι κού Μουσείου. Οργάνωση: Καποδιστριαχό Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αί γινας και Σύλλογος Φίλων του Λαο γραφικού. 174

7 Ιουλίου 2000: Ομιλία της κ. Εύας Σημαντώνη-Μπουρνιά (αναπλ. καθηγή τριας Παν/μίου Αθηνών) με θέμα «Το Ιε ρό της Αφαίας στην Αίγινα», στην αυλή του Λαογραφικού Μουσείου. Οργάνωση: Καποδιστριακό Πνευματικό Κέντρο Δή μου Αίγινας, Σύλλογος Φίλων του Λαο γραφικού. i4 lotiMosj: Εγκαίνια της δανειστικής βιβλιοθήκης «Ζέτα Λαοόδη». Οργάνωση: Εξωραϊστικός Σύλλογος Αγίας ΜαρίναςΑλώ νων-Μεσαγρού. 14 îouMou 2000: Ομιλία της κ. Γε ωργίας Κοκχορού-Αλευρά (αναπλ. καθη γήτριας Παν/μίου Αθηνών) με θέμα «Η αρχαία αιγινητική σχολή γλυπτικής». στην αυλή του Λαογραφικού Μουσείου. Οργάνωση: Καποδιστριακό Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αίγινας, Σύλλογος Φίλων του Λαογραφικού. i6 I&uMou: Θεατρικές Καταδύσεις από ερασιτέχνες του ΙΕΚ Αίγινας στο Λεούσειο. Î6-3Î Ιουλίου: Έκθεση της κ. Σοφίας Αρκαδινου, με θέμα «Παραδοσιακή ζω γραφική αφίσας και ταμπέλας», στην αί θουσα του Λαογραφικού Μουσείου. 22 Ιουλίου-2 Αυγούστου: Θεατρική παράσταση με την επιθεώρηση Εμείς ΜΕΤΡΟ κι άλλοι να τρω... στην αυλή του Κυβερνείου, από το Θεατρικό Εργαστήρι Αίγινας σε σκηνοθεσία Μάνου Βενιέρη. 28 Ιουλίου: Ομιλία της κ, Σόνιας Καλοπίση-Βέρτη με θέμα «Βυζαντινές εκ κλησίες της Αίγινας», στην αυλή του Λα ογραφικού Μουσείου. Οργάνωση: Καπο διστριακό Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αί γινας, Σύλλογος Φίλων του Λαογραφι κού. Η ΑίΠΝΑΙΑ,τχ.

2 (Ίούλ.-Δεκ. 2000)

29 Ιουλίου-26 Αυγούστου: «Αιγινήτεια 2000 ». Σειρά πολιτιστικών και άλ λων εκδηλώσεων του Δήμου Αίγινας. 4-16 Αυγούστου: Έκθεση με θέμα «Γεύσεις και χειροτεχνία από την αιγινήτικη παράδοση» στα πλαίσια των Αιγινητείων. Οργάνωση: Σύλλογος Φίλων του Λαογραφικού Μουσείου. Στην αίθουσα του Λαογραφικού Μουσείου. 4 Αυγούστου 2000: Ψαράδικο γλέντι με θέμα «Το όνειρο του ψαρά». Λουτρά Σουβάλας. Οργάνωση: Μορφωτικός και Πολιτιστικός Σύλλογος Βαθέος. 5-20 Αυγούστου: Έκθεση με έργα ζωγραφικής, αγιογραφίας και γλυπτικής της Αρετής Γιαννούλη και του Σάββα Κοβανίδη, στην αίθουσα Πιπίνη. 6 Αυγούστου: Μουσική βραδιά από τη μεικτή Δημοτική Χορωδία Αίγινας, στην αυλή του Λαογραφικού Μουσείου, στα πλαίσια των Αιγινητείων. 9 Αυγούστου: Μουσική βραδιά με τον Απόστολο Τρικόπουλο στο χώρο του ναού της Αφαίας, στα πλαίσια των Αιγινητείων. • 11 Αυγούστου: Τραγούδια από τη Με λίνα Μποτέλη, στα πλαίσια των Αιγινητείων. 12 Αυγούστου: Συναυλία με τους Παντελή Αμπατζή και Νίκο Κονιτόπουλο στην παραλία Σουβάλας, στα πλαίσια των Αιγινητείων. 18 Αυγούστου: Παρουσίαση του βι βλίου Η περιοχή του Ελλανίου Όρους α πό τον Εκπολιτιστικό Σύλλογο Παχειοράχης «Το Ελλάνων Όρος», στα πλαίσια των Αιγινητείων.

ΧΡΟΝΙΚΑ

Η πολιτιστική κίνηση στην Αίγινα το 2000

19 Αυγούστου: Εγκαίνια της έκθεσης «Η κεφαλή στην τέχνη και τη Λαογρα φία», στην αίθουσα του Λαογραφικού Μουσείου. Οργάνωση: Σύλλογος Φίλων του Ιστορικού και Λαογραφικού Μου σείου Αίγινας, στα πλαίσια των Αιγινη τείων. 20 Αυγούστου: Συναυλία της Δημοτι κής Φιλαρμονικής στην αυλή του Ιου Δη μοτικού Σχολείου, στα πλαίσια των Αιγι νητείων. 23 Αυγούστου: Μουσικό σχήμα «Έλι κας» (Κ. Μακρυγιάννης - κιθάρα. Ν. Βελιώτης - τσέλο), στα πλαίσια των Αιγινη τείων. 24 Αυγούστου 2000: Παρουσίαση του περιοδικού Η Αιγιναία. στην αυλή του Λαογραφικού Μουσείου. Οργάνωση: Αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία «ΗΑιγιναία». 25 Αυγούστου: Συναυλία του γυναι κείου μουσικού συγκροτήματος «Μποέμισσες» στο Πνευματικό Κέντρο Κυψέ λης, στα πλαίσια των Αιγινητείων. 26 Αυγούστου 2000: Ψαράδικο γλέ ντι στην προβλήτα Αγ. Νικολάου. Οργά νωση: Επιτροπή Αιγινητείων και Σύλλο γος Αλιέων Αίγινας «Ο Αγ. Νεκτάριος». 8 Σεπτεμβρίου 2000: Αναβίωση του παραδοσιακού εθίμου του Λειδινού στο προαύλιο του Δημοτικού Σχολείου Κυψέ λης. Οργάνωση: Μορφωτικός και Πολιτι στικός Σύλλογος Κυψέλης. Πνευματικό Κέντρο Κυψέλης και Τοπικό Συμβούλιο Κυψέλης του Δήμου Αίγινας.

175