Τεύχος 3

*Λ ^

rrsriwwiy

i!^W!"V'."W?T l··

Ij

I-. '

I· ( Γ"

?s

ΤΕΥΧΟΣ 3p*irÎF-

^ lel'hnr«· à Ι ΐ . 3 ° Ν ducuiupni

5

/ ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

ΑΙΓΙΝΑ,

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-

Α Φ Ι Έ Ρ Ω Μ Α

ΙΟΥΝΙΟΣ

ΕΚΔΟΣΗ

2001

ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ

ΕΦ H M EP 12 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ

ΠΡΟΑΓΓΕΛΙΑ. «uiCu iMfinò. A pafùvfiwi Ìli »' mìli;» 1*1 ifûiM·,

«'Ονομάζεται δε ή έφημερις αΰτη, II ΑΙΓΙΝΑΙΑ, ως υπό παροικούντων εις Αϊγιναν εκδιδομένη»

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση Τεύχος 3ο. Αίγινα, Ϊανουάριος-Ιούνιος 2001

Διόρθωση-Επιμέλεια κειμένων: Αρτεμις Σ. Πατίστα Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Ξανθίππη Μίχα Μ πανιά Παραγωγή: Memigraf, Βαλτετσίου 13, 106 80

Ιδιοκτήτης - Εκδότης:

Αθήνα τηλ.: 3636358

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «Η Αιγιναία».

Συνδρομές:

Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8,

Εσωτερικού 6.000 δρχ.

Κυψέλη Αιγίνης, 18010 Αίγινα.

Φοιτητές-Μαθητές 5.000 δρχ.

ΑΦΜ: 099119847

Εξωτερικού 10.000 δρχ.

Επιστημονική σύμβουλος:

Υπεύθυνος συνδρομών:

Οργανισμών-Τραπεζών: 20.000

Γεωργία Π. Κουλικούρδη

Γιάννης Πούντος

Διευθυντής:

τηλ. 0297/26278-0972077840

Γεώργιος Ι. Μπόγρης

Επιταγές-Εμβάσματα:

Αρχισυντάκτης:

Γεα5ργιος Μηόγρης,

Αχιλλεΰς Γ. Χαλδαιάκης

Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα,

Διαχειριστής:

τηλ.: 0297/26625-61876-0944370587

Γιάννης Φ. Πούντος

Γιώργος Γουλάκος,

Συντακτική επιτροπή:

Βαλαωρίτου 12, 106 71 Αθήναι,

Άννη Βρυχέα,

τηλ.: 3628501

Κώστας Γαβρόγλου,

Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού:

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού,

241/47005110

Γιώργος Κουλικούρδης,

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

Βασίλης Λυκούρης, Επιστολές-Συνεργασίες

Γεώργιος Μπόγρης,

στη διεύθυνση:

Γιάννης 1 Ιούνιος,

Αστική μη κερδοσκοπίκή Εταιρεία

Δημήτρης Σαραντάκος,

«Η Αιγιναία».

Άννα Χάρρισσον.

Καθημερινή, επτά ημέρες, Ιωάννης Καποδίστριας

Μιχάλης Μουτσάτσος,

Αχιλλεύς Χαλδαιάκης,

1 [Η1ΈΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ!

Το κόσμημα του εξωφύλλου της Αιγιναίας είναι του Γιάννη Μόραλη.

Τ.Θ. 38, 180 10 Αίγινα

Τα σκίτσα με πενάκι είναι

e-mail:pountosj@aig.forthnet.gr

του Αιγινήτη Βαγγέλη Αθανασίου.

ΤΕΥΧΟΣ 3

dir iv aia Ι

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ

Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η ΕΚΔΟΣΗ

ΑΙΓΙΝΑ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2001

για τη διατήρηση

των Καποδιοτριακών

κτιρίων της Αίγινας

5j

Π

Ε

Ρ

Ι

Ε

Χ

Ο

Μ

Ε

Ν

Α

Σημείωμα της συντακτικής επιτροπής 4 ΚΕΙΜΕΝΑ - ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

6-24

θ ω ρ ά ς Γκίνης Έκκληση για τη διατήρηση των Καποδιστριακών κτιρίων της Αίγινας 6 Μαίρη Κοντορούδα Αυλαία 11 Κώστας Γαβρόγλου Η ηλεκτρονική ταξινόμηση του Αρχείου Παναγή Ηρειώτη (1854-1930) 13 Τάκης Μπενάς Φυλακές: Μια σελίδα από την ιστορία της Αίγινας 14 Ίρις Κρητικού Το Μουσείο Χρήστου Καπράλου στην Αίγινα 18

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ

25-153

Παύλος Πετρίδης Η ευρωπαϊκή πολιτική του Ιωάννη Καποδίστρια 27 Στέφανος Π. Παπαγεωργίου Η καποδιστριακή περίοδος. Κρατικός εκσυγχρονισμός και κοινωνικοπολιτικές αδράνειες 36 Σοφία Ν. Σφυρόερα Αίγινα, η πρώτη πρωτεύουσα της Ελληνικής Ι [ολιτείας και ο Ιωάννης Καποδίστριας 47 Μιχάλης Μουτσάτσος Η Αίγινα και η «πρώτη πρωτεύουσα». Πέντε χρόνια μετά την κωμικοτραγική «ανακήρυξη» 57 Δημήτρης Κ. Παπακωνοταντίνο« Ποια η πρώτη πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους 68 Αννίχα Ν. Γίρασσά Η εκπαίδευση στην Αίγινα κατά την επαναστατική και καποδιστριακή περίοδο 77 Αννα Ρόδη Το εναρκτήριο λάκτισμα του Ελληνικού Φοιτητικού Κινήματος στο Κεντρικό Σχολείο της Αίγινας 90

Εμμανουήλ Γιαννούλας Η μεγάλη Εκκλησία: Ο Μητροπολιτικός ναός στην Αίγινα 103 Άννα Γιαννούλη Το Εθνικό Μουσείο της Αίγινας 109 Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη Οι αρχιτέκτονες της καποδισιριακής περιόδου της Αίγινας 117 Επιστολή προς τον Υπουργό Παιδείας κ. Πείρο Ευθυμίου 134 ΚΥΒΕΡΝΕΙΟ, ΕΫΝΑΡΔΕΙΟ: ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ Ε Π Α Ν Α Χ Ρ Η Σ Η Σ Awn Βρυνέα Πράξεις ασέβειας των αρμόδιων φορέων στην ιστορική μνήμη 136 Νικήτας Κλάψης Το Κυβερνείο του Καποδίστρια στην Αίγινα Μελέτη αποκατάστασης και επανάχρησης 138 Ομάδα Μελετητών Στερέωση και αποκατάσταση του Εϋνάρδειου κτιρίου στην Αίγινα και μετατροπή του σε Δημόσια Βιβλιοθήκη Αίγινας 145 Α Ι Γ Ι Ν Η Τ Ι Κ Α ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Β Ι Β Λ Ι Ο Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Ε Ι Σ , ΧΡΟΝΙΚΑ 154-183 Βασίλης Πλάτανος Ο λαϊκός καλλιτέχνης Βασίλης Τρίμης 154 Ιωάννης Μάντζαρης Παναγής Κανατάς (Λαδάς) Ένας Αιγινήτης κεραμοποιός

158

Λίνα Μπόγρη-Πετρίτου «... Σαρατσηνοί τσάι Βενετσάνοι...»

162

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικοή Γεωργία Κουλικούρδη: η ζωντανή ιστορία της Αίγινας 165 Γεωργία Κουλτκούρδη Η Αίγινα στα χρόνια της Επανάστασης Αιγινήτες αγωνιστές του '21

171

Βιβλιοπαρουσιάσεις - κριτικές 178 Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Δημήτρης Παπαευστρατίου: μια μεγάλη απώλεια 182

Xa »urei aa ÎV.E.q. E.

.Emilie vu il ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Αγαπητοί φίλοι και φίλες, Μες στην καρδιά του καλοκαιριού και ακριβώς ένα χρόνο από την έκδοση του πρώτου τεύχους της Αιγιναίας, συναντιόμαστε και πάλι εδώ στην Αίγινα. Το τρίτο τεύχος είναι γεγο­ νός! Η Αιγιναία μπόρεσε να σταθεί και να ορθοποδήσει. Η υποδοχή του δεύτερου τεύχους υπήρξε, απ' ό,τι διαπιστώνουμε, διασταυρώνοντας τις κρίσεις των αναγνωστών, το ίδιο θερ­ μή, αν όχι και θερμότερη ακόμη από αυτήν του πρώτου. Πιστεύουμε με το παρόν τεύχος να ανταποκριθούμε σ' αυτή σας την εμπιστοσύνη για μία ακόμη φορά. Το πλέον αξιοσημείωτο και ευχάριστο είναι ότι πολλοί φίλοι του περιοδικού και της Αίγινας με δική τους πρωτοβουλία μάς απέστειλαν συνεργασίες, καθώς και άλλο υλικό (βιβλία, ντοκουμέντα, φωτογραφίες, πληροφορίες κλπ.). Κάποιες απ' αυτές τις συνεργασίες μπορέσαμε να τις συμπεριλάβουμε στο παρόν τεύχος. Κάποιες άλλες, κα­ θώς και κάποια βιβλία που λάβαμε, θα παρουσιαστούν στα επόμενα τεύχη του περιο­ δικού. Ήδη η όλη που είχε συγκεντρωθεί ήταν πολύ εκτενέστερη του χώρου που μπο­ ρεί να διαθέσει το κάθε τεύχος. Εκτός από τα γενικότερα θέματα που αφορούν την Αίγινα και που κατανέμονται σε ξεχωριστές ενότητες, στο παρόν τεύχος περιέχεται ένα εκτεταμένο αφιέρωμα στο μεγάλο και πολύ ενδιαφέρον θέμα: «Ο Καποδίστριας και η Αίγινα», όπως αντίστοι­ χο για την Παληαχώρα υπήρξε στο δεύτερο τεύχος. Το αφιέρωμα στην Παληαχώρα, όπως φάνηκε από τις αντιδράσεις των αναγνωστών μας, ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρον και κατατοπιστικό. Μα πράγματι έχουμε εδώ την Παληαχώρα και τόσα λίγα πράγματα γνωρίζουμε γι' αυτήν; Γιατί την έχουμε εγκαταλείψει ή γιατί ξεχνάμε την Παληαχώρα; Ήταν μερικές μόνο από τις αντιδράσεις Αιγινητών και φίλων της Αίγινας. Και με την ευκαιρία, να χαιρετίσουμε από αυτήν εδώ τη στήλη την επαναλειτουργία του ναού του Αγί­ ου Γεωργίου του Καθολικού της Παληαχώρας, μετά από την εξαίρετη αποκατάσταση του. Με­ τά από 464 χρόνια, ο Άγιος Γεώργιος ο Καθολικός ξαναλειτούργησε και η καμπάνα του αντή­ χησε πάλι κατά την πανηγυρική λειτουργία του περασμένου Απριλίου, χοροστατούντος του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ύδρας, Σπετσών και Αιγίνης κ. Εφραίμ. Αξίζουν, πραγματικά, θερμά συγχαρητήρια σε όλους όσοι συνέβαλαν στην αποκατάσταση αυτή, και συγκεκριμένα στο Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη μας κ. Εφραίμ προσωπικά, στην παναιγινητική επιτροπή για τη διάσωση της Παληαχώρας, στην Ελληνική Εταιρεία για τη διάσωση του περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς, στον κ. Χαράλαμπο Πέννα, προϊστάμενο της Β' Εφορείας Βυζαντι­ νών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων και στο κυπριακό Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντη. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει σε κάτι που πολύ λίγο είναι γνωστό, στη συμβολή του γνωστού Κύπριου δημο­ σιογράφου και σημερινού κατοίκου της Αίγινας Κώστα Σερέζη, ο οποίος διαμεσολάβησε ώστε να εξασφαλιστεί η γεναιόδωρη χορηγία του Ιδρύματος Λεβέντη. Φαίνεται ότι την περίοδο από την ημέρα που ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας αποβιβά­ στηκε στην Περιβόλα της Αίγινας μέχρι εκείνη που η Κυβέρνηση του μετεγκατεστάθηκε στο Ναύ-

4

1.W!"ÌI!WWW,".'..I....ÌÌI.1'WÌ||I I··· r - ' l l j . I—1 ί I 1 ι |·

le Phare ATË.3 0 "Ν.üucoicpns.

πλιο συνέβησαν στην Αίγινα πολλά γεγονότα, πολλές πράξεις και ενέργειες που δίχως υπερβολή θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι έθεσαν τις βάσεις για τη συγκρότηση και διαμόρφωση του αρτιπαγούς κρατιδίου μετά τον απελευθερωτικό κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αγώνα. Τι συνέβη στα δύο περίπου αυτά χρόνια, τι, πού και πώς επηρέασε η καποδιστριακή αρχή τον τόπο μας και την Αίγινα ιδιαίτερα είναι ερωτήματα που ειδικοί επιστήμονες και μελετητές παρουσιάζουν στις στήλες του αφιερώματος μας. Και τι απομένει σήμερα, εδώ στην Αίγινα, από εκείνη την εποχή; Μόνοι, αψευδείς μάρτυ­ ρες μένουν τα κτίρια που ανήγειρε ο Καποδίστριας. Το Κυβερνείο (το πρώτο της ελεύθερης Ελλάδος), το Εϋνάρδειο (το πρώτο σχολείο ανώτερης εκπαίδευσης), που δυστυχώς και τα δύο από εγκληματική αδιαφορία όλων μας καταστρέφονται και το Ορφανοτροφείο-Φυλακές (που ευτυχώς ανακαινίζεται). Θα παραμείνουν έτσι και για πόσο ακόμη αυτά τα κτίρια, μοναδική κληρονομιά για όλους τους Έλληνες, τραγικά θύματα της αδιαφορίας όλων, επίσημων αρχών του κράτους και αδιάφορων και ανιστόρητων πολιτών, εντός της Αίγινας και όλου του ελληνικού χώρου; Μακάρι το αφιέρωμα να αφυπνίσει συνειδήσεις και να ευαισθητοποιήσει αδιαφορούντες υπευθύνους σε όλα τα επίπεδα. Προσπαθήσαμε να αποφύγουμε τον πειρασμό του διλήμματος: Η Αίγινα ή το Ναύπλιο πρώτη πρωτεύουσα της νεότερης Ελλάδας; - κά­ τι που στο πολό πρόσφατο παρελθόν πυροδότησε αντιτιθέμενες από­ ψεις. Παραθέτουμε τα στοιχεία, τα ντοκουμέντα, τα άρθρα των συγ­ γραφέων (ως επί το πλείστον ειδικών επιστημόνων) του αφιερώματος και ο καθένας ας βγάλει τα συμπεράσματα μόνος του. Είθε το Κυβερ­

Α KlAHiJnr

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ!

ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΩ«: ΑΤΠΙΗ Ι ί Σ

νείο και το Εϋνάρδειο να μη καταστραφούν ολοσχερώς. Και μακάρι

ΚΤΒΕΡΜΕΙΟΙΙ

ΤΙ.Γ Α Π Ε Λ Ε Τ Β Ε Ρ η β ε ί Ε Η Ε

ΕΛΛΑΑΟΕ

EIE Α Μ Α Η Ι . Η Ε Ι Ν Η ΚΟΙΝΟΤΗΕ ΑΙΕΙΝΗΕ Ε Ν Ε Γ ΰ Ι Χ Ι Ε Ε ΤΗΝ Π Λ Α Κ Α ΤΑΥΤΗΗ ΕΚ ΕΤΕΙ Ι9ΗΕ

γρήγορα να πάρουν τη σειρά τους μετά το Ορφανοτροφείο. Το Ορφα­ νοτροφείο, που εκτός της φιλοξενίας των ορφανών του αγώνα του 1821 στέγασε και το πρώτο Αρχαιολογικό Μουσείο, την πρώτη Δημό­ σια Βιβλιοθήκη, τη Σχολή Ευελπίδων, το πρώτο τυπογραφείο, την Εθνική Τράπεζα, το πρώτο Ορυκτολογικό Μουσείο, το πρώτο Νομισματοκοπείο, σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης, επαγγελματικά εργαστήρια κλπ. Σ' αυτό το τεύχος επιχειρήσαμε μία αισθητική αναμόρφωση στον τρόπο παρουσίασης των θεμάτων και ενοτήτων. Απευθύνουμε την έκδοση στην κρίση σας και περιμένουμε και άλλες συ­ νεργασίες από τους φίλους του περιοδικού, για θέματα που αφορούν την Αίγινα. Ευχαριστίες οφείλουμε σε όλους όσοι συνέδραμαν στο τεύχος αυτό και ειδικότερα, εκτός των συγγραφέων των άρθρων, στην κ. Κατερίνα Θανοπούλου-Βουτέρη, πάντοτε πρόθυμη συνεργάτιδα, για το πο­ λύτιμο αρχειακό υλικό και τα μοναδικά ντοκουμέντα που μας διέθεσε, στον κ. Βαγγέλη Αθανα­ σίου για τα καλαίσθητα σκίτσα του και στην κ. Άννα Μαΐλλη για την οικονομική της συνδρομή. Ευχόμαστε σε όλους καλό καλοκαίρι!

5

Γ,κκΑηση για in οιατηρηση τω? Καποδιοτριακών κχιρίωι

ΐιγιναζ

ίμαι μαθητής της πρώτης λυκείου και ο λόγος που με έκανε να πάρω μέρος στο διαγωνισμό για τη Βουλή των Εφήβων είναι η αγάπη μου για τον τόπο μου και για να δώσω μια απάντηση σε όσους λένε ότι οι νέοι είναι απολιτικοί, ατομιστές, καλοπερασάκηδες, χωρίς ενδιαφέροντα και οράματα για το αύριο. Μένω σε ένα μικρό αλλά ένδοξο νησί, την Αίγινα, η οποία απέχει μόλις δεκαεπτά μίλια από το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας, τον Πειραιά, επομένως κοντά στις κρατι­ κές υπηρεσίες και τον κρατικό μηχανισμό. Η Αίγινα ήταν το νησί του Αιακού, του Τελαμώνα, του Πηλέα και του Φώκου. Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως δέκα οικισμούς στη θέση Κολόνα, που χρο­ νολογούνται από τη Νεολιθική Εποχή, περίπου από το 3500 π.Χ. Η Αίγινα πήρε μέρος στον Τρωικό Πόλεμο με δικό της στόλο, μετέπειτα αναπτύ­ χθηκε σε ένα ισχυρό κράτος, ναυτικό και εμπορικό. Υπήρξε ανταγωνίστρια εμπορική δύναμη της Αθήνας με αποτέλεσμα ο Περικλής να την αποκαλεί «λήμη», δηλαδή τσί­ μπλα του Πειραιά. Κατά τον ιστορικό Ηρόδοτο, τον πρώτο έπαινο στη ναυμαχία της Σαλαμίνας πήραν οι Αιγινήτες και το δεύτερο οι Αθηναίοι. Εδώ έζησαν περίφημοι καλλιτέχνες, που ερ­ γάστηκαν πάνω σε ξύλο, σε χαλκό, σε πέτρα ή μάρμαρο και τίμησαν όχι μόνο την αιγινήτικη τέχνη, αλλά όλη την Ελλάδα, όπως ο Σμίλις, ο Καλλών, ο Μύρων, ο Αναξαγό­ ρας και ο περίφημος Ονάτας. Μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο θα ακολουθήσει την τύχη της Αθήνας, δηλαδή την παρακμή. Μετά από διαδοχικούς κατακτητές θα ελευθε­ ρωθεί το 1821 από το Ζαχαρία με τριάντα έξι πλοία. Το 1826-1827 γίνεται η έδρα της προσωρινής κυβέρνησης και το 1828-1829 πρω­ τεύουσα του ελληνικού κράτους με κυβερνήτη τον Ιω» •

(ΐ

ι

άννη Καποδίστρια. Εμείς οι Αιγινήτες νιώθουμε υπερηφάνεια για την καποδιστριακή περίοδο, γιατί έχουμε μνημεία που μαρτυρούν το ενδιαφέρον του Κυβερνήτη για τη νεολαία, για τα ορφανά και πεινασμένα παιδιά. Τα μνημεία αυτά είναι το Κυβερνείο, το Ορφανο­ τροφείο και το Εϋνάρδειο. Νιώθουμε όμως πόνο και αγανάκτηση για την κατάντια των μνημείων.

6

ΚΕΙΜΕΝΑ - ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

Το Κυβερνείο ήταν η κατοικία και το διοικητικό κέντρο του Ι. Καποδίστρια, σε αυ­ τό σχεδιάστηκε και πραγματοποιήθηκε η οργάνωση του νεοελληνικού κράτους και εί­ ναι το μοναδικό Κυβερνείο του Ι. Καποδίστρια που έχει διασωθεί. Στο ισόγειο του λειτούργησε το πρώτο Νομισματοκοπείο της νεότερης Ελλάδας. Ποια είναι η εικόνα που παρουσιάζει σήμερα; Σοβάδες πεσμένοι, πορτοπαράθυρα ετοιμόρροπα, ξεχαρβαλωμένα, τοίχοι ραγισμένοι, πατώματα σαθρά, τα σανίδια των πα­ τωμάτων έχουν διαβρωθεί από την υγρασία και υπάρχει κίνδυνος κατάρρευσης τους. Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες της υπεύθυνης του Ιστορικού Αρχείου, που στε­ γάζεται στο Κυβερνείο, η κατάσταση είναι απελπιστική. Πέρυσι που το επισκεφτήκα­ με στα πλαίσια του μαθήματος της νεότερης ιστορίας, μας απαγορεύτηκε να μπούμε σε ορισμένες αίθουσες, γιατί κινδυνεύαμε. Το Εϋνάρδειο, το οποίο εγκαινιάστηκε την 1η Νοεμβρίου 1929, χτίστηκε με τα χρήματα του φιλέλληνα Εϋνάρδου και στέγασε το Κεντρικό Σχολείο, σκοπός του οποί­ ου ήταν η κατάρτιση των δασκάλων που επρόκειτο να επανδρώσουν τα ελληνικά σχο­ λεία, ήταν δηλαδή φυτώριο Ελλήνων δασκάλων, από τους οποίους αναμένονταν πλού­ σιοι καρποί. Στο Κεντρικό Σχολείο δίδαξαν σπουδαίοι δάσκαλοι, όπως ο Γεννάδιος, ο Βενθύλος, ο Οικονομίδης, ο Κοκκινάκης. Αργότερα στεγάστηκε εκεί η Εθνική Βιβλιοθήκη, η γνωστή ως Γεννάδειος. Το κτίριο ήταν αφιερωμένο από τον Καποδίστρια στην ελλη­ νική νεολαία. Ποια είναι η εικόνα του κτιρίου σήμερα; Εγκατάλειψη και καταστροφή, σπασμένα τζάμια, ξεχαρβαλωμένες πόρτες, κίονες σπασμένοι, κήπος χορταριασμένος. Θλίψη αού προκαλεί αυτό το κτίριο που κάποτε εντυπωσίαζε με τον απλό δωρικό ρυθμό του, τα αετώματα και τις προτομές αρχαίων ποιητών, ρητόρων, ιστορικών και φιλοσόφων. Το Ορφανοτροφείο ιδρύθηκε για να στεγάσει τα ορφανά που γύριζαν απροστά­ τευτα στους δρόμους και όσα εξαγοράστηκαν από αιχμαλωσία και βρίσκονταν σε άσχημη κατάσταση, ελεεινά και άρρωστα. Διευθυντής του ορίστηκε ο Κερκυραίος λό­ γιος Ανδρέας Μουστοξύδης. Μέσα στο κτίριο θεμελιώθηκε στις 8 Οκτωβρίου 1827, επέτειο της ναυμαχίας του Ναβαρίνου, ο μικρός ναός του Σωτήρος, σε ένδειξη ευ­ γνωμοσύνης για τη σωτηρία της Ελλάδας. Στο Ορφανοτροφείο, που στέγασε εξακό­ σια ορφανά, λειτούργησαν σχολεία αλληλοδιδακτικά, το πρώτο Ωδείο, η πρώτη Βι­ βλιοθήκη, το πρώτο Αρχαιολογικό Μουσείο, το πρώτο Εθνικό Τυπογραφείο, η πρώ­ τη ορυκτολογική συλλογή και πολλά χειροτεχνεία. Αργότερα, από το 1880 θα χρησι­ μοποιηθεί το κτίριο ως φυλακές. Από εδώ θα περάσουν ονομαστοί πολιτικοί κρατούμενοι, από τον πρωτοπόρο αγω­ νιστή Μαρίνο Αντύπα, για να φτάσουμε στη φασιστική περίοδο του Ι. Μεταξά και στη δικτατορία του 1967, κατά τη διάρκεια των οποίων αντίθετοι ιδεολογικά στο δικτατο­ ρικό καθεστώς θα γνωρίσουν τα βασανιστήρια, τον εξευτελισμό, τις εικονικές εκτελέ­ σεις, την απομόνωση. Ενδεικτικά αναφέρω τους Μπελογιάννη, Φλωράκη, Κεπέση, Αμπατιέλο, Ζαμπέλη και τον Αλέκο Παναγούλη. Η τουριστική ανάπτυξη και οι αντι-

ΕΚΚΛΗΣΗ ΠΑ ΤΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

7

i

δράσεις των κατοίκων οδήγησαν το 1984 στο κλεί­ σιμο των φυλακών, και μετά τι; Και εδώ η ίδια ει­ κόνα, τοίχοι χωρίς σοβάδες από την υγρασία, κά­ γκελα φθαρμένα, κεραμίδια που χάσκουν, αυλή χορταριασμένη, χώρος ρημαγμένος, καταφύγιο κάποιων ανθρώπων τις νυχτερινές ώρες. Τον τελευταίο καιρό χρησιμοποιείται ως προ­ σωρινό καταφύγιο για την περίθαλψη των άγριων ζώων και των αδέσποτων σκύλων. Είμαι οικολό­

γος, αγαπώ τα ζώα και πιστεύω ότι και αυτά πρέπει να έχουν το δικό τους χώρο και να τυγχάνουν της φροντίδας και της αγάπης μας, αλλά όχι σε αυτό τον ιστορικό χώ­ ρο, σε αυτόν το χώρο που τον περιβάλλει ο μύθος και είναι ακόμα ζωντανές οι μνήμες του. Ο δήμος γιατί δε βρίσκει άλλο χώρο για να στεγαστούν τα άγρια ζώα; Αν ο Ιωάννης Καποδίστριας ζούσε σήμερα ία έβλεπε το κτίριο που έχτισε με τό­ σους κόπους και στερήσεις στα δύσκολα εκείνα χρόνια να έχει γίνεται στάβλος γεμά­ τος κοπριά, μπόχα και δυσωδία, θα έπαιρνε το μαστίγιο, όπως ο Χριστός στο ναό του Σολομώντα, και θα άρχιζε να χτυπά αδιάκριτα όλους όσους ευθύνονται γι' αυτή την εγκατάλειψη και την κατάντια, με πρώτους και καλύτερους τους κρατικούς και δημο1. Ήδη έχουν τικούς άρχοντες1. ^"ανάπλα^

^1™ ^ ^

Π Ο υ πε

Ρ 1 ο σ ° τ ε Ρ ° F θλίβει, με πικραίνει, με θυμώνει και με εξοργίζει

και μετατροπής είναι η άρνηση του Υπουργείου Πολιτισμού να συμπεριλάβει την Αίγινα στις εκατό του

,σε

SlQ

XP°"

από πέρυσι.

ιστορικές πολιτιστικές πόλεις της χώρας που τυγχάνουν οικονομικής ενίσχυσης, και ερωτώ τον πρώην υπουργό Πολιτισμού, τον κ. Βενιζέλο: επί των ημερών του έγινε η απόρριψη, με όλο το σεβασμό στο αξίωμα του, τι θα πρέπει να επιδεικνύει μια πόλη για να χαρακτηρίζεται ως ιστορική; Μήπως τα μνημεία της από την αρχαιότητα ως σή­ μερα; Στην ιστορική μου αναδρομή απέδειξα πως η Αίγινα είναι αρχαιότερη και της Τροίας. Στην Κολόνα της Αίγινας έχουν βρεθεί από το 3500 π.Χ. δέκα οικισμοί, ενώ στην Τροία επτά. Εδώ κόπηκε και το πρώτο αρχαίο νόμισμα, η χελώνα, και το πρώτο νόμισμα της νεότερης Ελλάδας, ο φοίνικας. Εδώ ιδρύθηκε η πρώτη χρηματιστηριακή τράπεζα και τα πρώτα σχολεία τον Απρίλιο του 1830 οι πρώτοι μαθητές που φοιτού­ σαν στα διάφορα σχολεία της Αίγινας ανήρχοντο στους 1.982. Η Αίγινα είχε μεταβλη­ θεί σε πραγματική «σχολειούπολη». Εδώ δούλεψαν οι πρώτοι μεγάλοι πνευματικοί άν­ θρωποι της νεότερης Ελλάδας. Με ποια λογική αποκλείεται ένα νησί που έχει να επι­ δείξει μνημεία από το ναό της Αφαίας μέχρι το Κυβερνείο, το Οικοτροφείο και το Εϋνάρδειο της καποδιστριακής περιόδου, τα οποία βρίσκονται σε άθλια κατάσταση λόγω της κρατικής και δημοτικής απραγίας; Έρχονται οι ξένοι τουρίστες με ενδιαφέρον να τα γνωρίσουν και, όταν τ' αντικρίζουν, δεν πλησιάζουν, γελάνε και φεύγουν. Αυτή την τραγική εικόνα παρουσιάζει η σχετικά νεότερη Αίγινα στις παραμονές του 2000 μ.Χ. Κυρία Παπαζώη, εσείς που αντικαταστήσατε τον κ. Βενιζέλο στο Υπουργείο Πολι­ τισμού, μη μείνετε αδιάφορη, προσφέρετε στον αιγινήτικο λαό αυτά που του ανήκουν,

8

ΚΕΙΜΕΝΑ - ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 3

τα ανακαινισμένα Καποδιστριακά κτίρια, για να μπορέσετε να αντικρίσετε κατάματα τα παιδιά της ηλικίας μου, που τώρα σας κατηγορούν, όχι εσάς προσωπικά, αλλά στο δι­ κό σας πρόσωπο όλους τους υπουργούς Πολιτισμού που προηγήθηκαν για αδιαφορία και έλλειψη ευαισθησίας στην παράδοση και τον πολιτισμό. Στο μάθημα της πολιτικής και κοινωνικής αγωγής διδασκόμαστε ότι ο πολίτης πρέπει να αξιοποιεί την ιστορική εμπειρία, να διδάσκεται από το παρελθόν, να διαφυλάττει την παράδοση, την εθνική και πολιτισμική κληρονομιά, γιατί αυτά τα στοιχεία συνιστούν την ιστορική συνείδηση και συντελούν στη δημιουργία ενός πολίτη που δε λησμονά το παρελθόν, αλλά κατανοεί πως η κοινωνία και ο πολιτισμός είναι αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας και έτσι με τον τρόπο αυτό αναλαμβάνει υπεύθυνη κοινωνική δράση και πρωτοβουλίες για την οι­ κοδόμηση του μέλλοντος. Έτσι και εγώ παίρνω την πρωτοβουλία να απευθυνθώ σε σας, για να ακουστεί η φωνή και η αγωνία ενός νέου για την τύχη των ιστορικών κτι­ ρίων του και να ενώσω τη φωνή μου με τη φωνή χιλιάδων άλλων συμπατριωτών μου που αγωνίζονται για τον ίδιο σκοπό. Σε ένα χρόνο θα είμαστε πολίτες του 2000 μ.Χ. και ελπίζουμε ότι θα γίνουμε δε­ κτοί στην Ενωμένη Ευρώπη ως ισότιμα μέλη. Γνωρίζουμε ότι η Ελλάδα δε διαθέτει ού­ τε βιομηχανία ούτε τεχνολογία ανταγωνιστική, διαθέτει όμως τον πολιτισμό της και την ένδοξη ιστορία της, τις αξίες και τις αρχές που πρώτη αυτή καθιέρωσε και δίδαξε — δημοκρατία, ελευθερία και ισότητα απέναντι στους νόμους— και είναι οι καλύτεροι πρεσβευτές της χώρας. Έχω πάει σε τρεις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και έχω διαπιστώσει πως η Ελλάδα έχει επηρεάσει με την κλασική της τέχνη την αρχιτεκτονική των σπουδαιότερων κτιρίων των χωρών αυτών. Έχω ακόμη διαπιστώσει πως οι ξένοι στέκονται με σεβασμό απέναντι στο ιστορικό παρελθόν τους, ανακαινίζουν, φροντίζουν και συγχρόνως εισπράττουν αρκε­ τά από την εκμετάλλευση των μουσείων, κοινοβουλίων, ναών κ.ά. Εμείς τι κάνουμε; Τα αφήνουμε να καταστρέφονται και να χάσκουν σαν ανοιγμένες πληγές. Ζητώ από την κυρία υπουργό, επειδή γνωρίζουμε ότι εδώ και εκατό χρόνια έγιναν και γίνονται συνεχείς μελέτες για τα ιστορικά αυτά κτίρια και ορισμένες έχουν δημο­ πρατηθεί, να φροντίσει να μην καθυστερήσει άλλο η αποκατάσταση των κτιρίων αυ­ τών. Προτείνω να γίνουν κινητοποιήσεις από τις δημοτικές αρχές, που τόσα χρόνια κωφεύουν, από τους ανθρώπους και τους καλλιτέχνες οι οποίοι επισκέπτονται, ζουν και αγαπούν το νησί και από τους μαθητές του νησιού. Προτείνω στο κάτω κάτω να επιβληθεί ένα μικρό χρηματικό ποσό των εκατό δραχ­ μών σε κάθε λογαριασμό ύδρευσης, για να συμβάλει ο ίδιος ο λαός στην αποκατάσταση τους. Ο Ι. Καποδίστριας από το Κυβερνείο έγραψε προς τον Εϋνάρδο και άλλους πλού­ σιους φιλέλληνες να στείλουν χρήματα για την ίδρυση αυτών των κτιρίων, ας αναλάβει η δημοτική αρχή να αλληλογραφήσει με πλούσιους Έλληνες του εσωτερικού και εξωτε­ ρικού που μπορούν και θέλουν να προσφέρουν για την αποκατάσταση των κτιρίων. Αν αποκατασταθούν, με το εισιτήριο εισόδου θα καλύψει η δημοτική αρχή ή το κράτος τα έξοδα συντήρησης.

ΕΚΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

To 2004 μ.Χ. είναι πια κοντά μας. Κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών αγώνων πολ­ λοί τουρίστες θα έρθουν λόγω μικρής απόστασης (της Αίγινας) από το κέντρο για να μεί­ νουν στην Αίγινα, εμείς τι θα τους δείξουμε από την καποδιστριακή εποχή, τα ερείπια; Ανακαινίζοντας τα μνημεία μας διατηρούμε την εθνική μας ταυτότητα και καλ­ λιεργούμε την ιστορική μας συνείδηση. Οι ξένοι έχουν διατηρήσει τη φυσιογνωμία των πόλεων τους, των κτιρίων τους, τις παραδόσεις τους, γιατί όχι και εμείς; Χωρίς να αντιπαρατιθέμεθα στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, στον οποίο ανήκουμε και από τον οποίο δεχόμαστε επιδράσεις, χωρίς να αντιπαρατιθέμεθα στο διεθνικό πνεύμα, το πνεύμα της αλληλεγγύης και συνεργασίας των λαών, πρέπει ως έθνος να διατηρήσουμε την ιδιο­ μορφία μας, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μας, την ατομικότητα μας. Ο θάνατος των μνημείων μας θα φέρει σταδιακά σε μας τους νέους την άγνοια, την αδιαφορία, και τε­ λικά το δικό μας ιστορικό θάνατο. Λαοί που δε σέβονται και δε συντηρούν την ιστορι­ κή μνήμη είναι καταδικασμένοι στην αφάνεια. Η είσοδος σην ΟΝΕ ίσως είναι επιτα­ κτική ανάγκη, αλλά η συνέχιση και διατήρηση του πολιτισμού αποτελεί σημαντικό θέ­ μα που δε θα πρέπει να παραμελήσουμε. Μπορεί να με θεωρήσετε συντηρητικό, επειδή επιθυμώ τη διατήρηση της πολιτι­ στικής μας κληρονομιάς, είμαι νέος όπως χιλιάδες τόσοι νέοι που αγαπούν τον αθλητι­ σμό, το διάβασμα, τη διασκέδαση στα στέκια της νεολαίας και αγαπώ τις μηχανές. Αυ­ τά όμως δε με κάνουν λιγότερο Έλληνα, αγωνιώ γι' αυτό τον τόπο, πιστεύω και ονει­ ρεύομαι με τη συστράτευση όλων και κυρίως των πνευματικών ανθρώπων την αλλαγή της νοοτροπίας και του «οχαδερφισμού» των ανθρώπων που κυβερνάνε αυτό τον τόπο. Θωμάς Γκίνης του Βασιλείου

Ο Θωμάς Γκίνης είναι μαθητής του Ενιαίου Λυκείου Αίγι­ νας. Το παραπάνω κείμενο είναι έκθεση που γράφτηκε ίο σχολικό έτος 1998-1999 στα πλαίσια του πανελλήνιου δια­ γωνισμού για τη «Βουλή των Εφήβων» και βάσει αυτής εξελέγη «βουλευτής» στο συγκεκριμένο θεσμό. Την ευθύνη του διαγωνισμού της «Βουλής των εφήβων» στο Λύκειο Αίγινας είχε η φιλόλογος καθηγήτρια Σοφία Μηλιώτη.

WÊ

Η θέση όπου ήταν το μικρό παράσπιτο που χρησιμοποίησε για κατοικία του ο Καποδίστριας, ευθύς μετά την άφιξη του στην Αίγινα στο αγρόκτημα της «Ένωσης Βούλγαρη» στην Περιβόλα της Αίγινας. ΚΕΙΜΕΝΑ - ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ, Η Alf INAIA, τ. 3

Αυλαία αημερωνει. Η αυλαία σηκώνεται. Το φως του ήλιου σε τυφλώνει. Έχει μείνει μια σκιά του εαυτού σου από την προηγούμενη

παράσταση.

Οι πρωταγωνιστές μπαίνουν.

Νιώθεις το πυρακτωμένο σίδερο να λιώνει στο δέρμα σου. Κι ύστερα σιωπή. Χάνεις το φως από τα μάτια σου μόνο για μια στιγμή. Μπαίνεις σ ένα παιχνίδι χωρίς κανόνες όπου εσύ είσαι το πιόνι. Λυγίζουν τα γόνατα, σκύβει το κεφάλι. Τρέμει το σώμα, μα όχι η καρδιά. Κρατιέσαι! Οι θεατές παρακολουθούν απαθείς. Συνεχίζεις το ρόλο σου. Τα καρφιά διεισδύουν τη σάρκα. Δε νιώθεις πόνο. Ένα γλυκό μούδιασμα κυριαρχεί το σώμα.

Διάλειμμα. Μαζεύεις δυνάμεις για τη δεύτερη πράξη. Το μαστίγιο χτυπάει την πλάτη. Οι πληγές αού δίνουν δύναμη. Αντέχεις! Οι πόνοι αού δίνουν ελπίδα. Κρατιέσαι! Το βλέμμα σου είναι ζωντανό. Έχεις σκύψει το κεφάλι, μα όχι το κουράγιο!

Κάποτε το έργο τελειώνει. Η αυλαία πέφτει. Οι πρωταγωνιστές αποχωρούν. Β' βραβείο πανελλήνιου μαθητικού διαγωνισμού Οκτώβριος '97 Η Μαίρη Κοντορούδα το 1997 ήταν μαθήτρια του Ενιαίου Λυκείου Αίγινας. ΑΥΛΑΙΑ

Το κουρελιασμένο σώμα σέρνεται σε μια γωνιά. Μόνο τα μάτια είναι ζωντανά. Σα μια φωτοβολίδα μες στη σκοτεινή νύχτα... Μαίρη Κοντορούδα

UT

Ο σχολάρχης Παναγής Ηρειώτης: εμπρός δεξιά με τη μακριά γενειάδα, με μαθητές του και άλλους δασκάλους, στο προαύλιο της Μητρόπολης Αιγίνης. (Αρχείο Κατερίνας Θανοπούλου-Βουτέρη).

* 0 Κώστας Γαβρόγλου είναι καθηγητής του Τμήματος Μεθοδολογίας Ιστορίας - Θεωρίας Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

12

ΚΕΙΜΕΝΑ - ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ. Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ. 3

ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ*

Η ηλεκτρονική ταξινόμηση του Αρχείου Παναγή Ηρειώτη (1854-1930) ' Τ σως για πρώτη φορά στην Ελλάδα πραγματοποιείται μία συνεργασία ανάμεσα σε ένα Αλύκειο, την τοπική αυτοδιοίκηση και ένα πανεπιστήμιο. Το Λύκειο Αίγινας, το Λαο­ γραφικό Μουσείο του Δήμου Αίγινας και το Πανεπιστήμιο Αθηνών συνεργάζονται για την ηλεκτρονική ταξινόμηση ενός εξαιρετικά πολύτιμου αρχείου που περιέχει τεκμήρια από τα προσωπικά αρχεία του Παναγή Ν. Ηρειώτη, της κόρης του Πολυμνίας Θωμάκου Ηρειώτη και του πατέρα της μητέρας της Ελένης, του Σπύρου Λογιωτατίδη. Ορι­ σμένα έγγραφα ανήκουν στο Νίκο Ηρειώτη, γιου του Παναγή, και ορισμένα άλλα στον Ανδρέα Ηρειώτη. Στόχος της συνεργασίας είναι η ηλεκτρονική καταγραφή του αρχείου που θα εξασφαλίσει τη συστηματική αναζήτηση και ταξινόμηση των εγγράφων και, προ­ οπτικά, η επιλεκτική φωτογράφιση συγκεκριμένων τεκμηρίων. Όταν το 1981 η Πολυμνία Θωμάκου Ηρειώτη παραχώρησε το αρχοντικό της οικο­ γένειας Ηρειώτη στο Δήμο Αίγινας με την ρητή επιθυμία να γίνει Λαογραφικό Μουσείο, στη δωρεά συμπεριλήφθηκαν όχι μόνο οι συλλογές σε έπιπλα και διάφορα άλλα αντικεί­ μενα αλλά και η προσωπική βιβλιοθήκη του Παναγή Ηρειώτη μαζί και με το αρχειακό υλικό. Ο Παναγής Ηρειώτης (1854-1930) μετά την αποφοίτηση του από τη Φιλοσοφι­ κή Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών συνέχισε τις σπουδές του στο σπουδαίο Πανεπι­ στήμιο της Ερλάγγης της Γερμανίας όπου και εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή. Στην Αίγινα εγκαταστάθηκε το 1887 όταν ανέλαβε τη θέση διευθυντή στο Ελληνικό Σχο­ λείο. Το σημαντικότερο από άποψη πληρότητας και όγκου τμήμα του αρχείου ανήκει στον Παναγή Ηρειώτη, του σημαντικότατου λόγιου και σχολάρχη στην Αίγινα. Η πρώ­ τη καταλογογράφηση του αρχείου έγινε από την κ. Άννα Γιαννούλη, σημερινή προϊστα­ μένη του Ιστορικού Αρχείου της Αίγινας, και τη φιλόλογο κ. Ευθαλία Δενδρινού. Το Εργαστήριο Ηλεκτρονικής Διαχείρισης Ιστορικών Αρχείων του Πανεπιστημίου Αθηνών διαμόρφωσε το κατάλληλο ηλεκτρονικό πρόγραμμα για την καταγραφή του αρ­ χειακού υλικού, μαθητές και μαθήτριες του Λυκείου Αίγινας υπό την εποπτεία του κα­ θηγητή φυσικής στο Λύκειο κ. Γιάννη Πούντου, εκπαιδεύτηκαν για τις διαδικασίες κα­ ταγραφής, επιλέχθηκαν οι φοιτητές και φοιτήτριες με τις εξειδικευμένες γνώσεις και στις 19 Μαρτίου 2001 υπογράφηκε το συμφωνητικό συνεργασίας —στο πλαίσιο του 3ου ΚΠΣ— ανάμεσα από τον Αντιπρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών καθηγητή Μιχαήλ Δεμιρτζάκη κ.ά Η ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΠΑΝΑΓΗ ΗΡΕΙΩΤΗ (1854-1930)

13

'-:.:.. ίΜΠΕΝΑΣ

[ία σελίδα από την iöiopia της Αίγινας Ατυχώς, η πρώτη μου γνωριμία με τούτο το νησί του Δία, του ερω­ τευμένου με την ομώνυμη νύμφη Αίγινα, ήτανε τραυματική. Βαριά τραυματική, αφού συντελέστηκε στις χειρότερες ώρες του ελληνικού Εμφύλιου, την άνοιξη του 1949. Στις ώρες των ομαδικών και αλλε­ πάλληλων θανατικών εκτελέσεων από το «απόθεμα» των υπερτριακοσίων θανατοποινιτών που κρατούνταν στις Φυλακές του νησιού.

Διάδρομος στο χώρο των πειθαρχείων.

Β' ακτίνα των φυλακών και φυλάκιο του εσωτερικού φύλακα-τοποθέτη. Η Β' ακτίνα φιλοξενούσε μελλοθάνατους' σήμερα φιλοξενεί πουλιά.

14

ΚΕΙΜΕΝΑ - ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

Σ

τον Τούρλο, μέχρι πριν μερικά χρόνια —για

της Φυλακής, ο καθένας στην ώρα του και για το

τώρα δεν ξέρω— εκεί στο συρματοπλεγμέ-

σκοπό του.

νο βράχο δίπλα στη θάλασσα, οι σφαίρες του

Ήτανε φυσικό, μέσα από τις χιλιάδες διαφορε­

εκτελεστικού αποσπάσματος υπήρχανε ακόμα

τικούς ανθρώπους που πέρασαν όλα αυτά τα χρό­

σφηνωμένες, όσες δε βρήκαν το στόχο τους και

νια από τις πόρτες της Φυλακής, που δοκιμάστη­

όσες τον διαπέρασαν. Τρύπες γεμάτες με κόκκινα

καν και υπέφεραν και έζησαν πλάι πλάι με το θά­

γαρίφαλα, προσφορά τιμής από τους επιζώντες.

νατο, να έχουν μείνει αρκετά ενθυμήματα. Είναι κα­

Και να σκεφτεί κανείς ότι αυτά τα θαλασσινά

ταρχήν τα «γκράφιτι» πάνω στους τοίχους, που κά­

νερά τα προστάτευε, με το δικό της ιερό πάνω

μποσα διασώθηκαν κάτω από τους αλλεπάλληλους

στο νησί, η «εύπλοια ή λιμένια Αφροδίτη».

υδροχρωματισμούς και αποκαλύπτονται τώρα με

Οι Φυλακές της Αίγινας για περισσότερα από εκατό χρόνια «φιλοξένησαν»,

μέσα στους ί­

διους θαλάμους του παλιού Καποδιστριακού Ορφανοτροφείου, λογής λογής κόσμο που πήγαινε κι ερχότανε σιδεροδεμένος από τον Πειραιά. Από σκέτους κακούργους-φονιάδες μέχρι τους πολιτικούς κρατούμενους πολλών αποχρώσεων, κομουνιστές αλλά και βενιζελικούς κινηματίες του 1935, ελασίτες του βουνού και της πόλης και

την ευσυνείδητη εργασία των συντηρητών έργων

εαμίτες του 1948-49 που έγιναν μελλοθάνατοι

τέχνης του Υπουργείου Πολιτισμού, αλλά και κάτι

από τα έκτακτα στρατοδικεία του Εμφυλίου.

λίγα γραφτά τους, βιβλία τους, φωτογραφίες τους

Ακόμα και δοσίλογους συνεργάτες των Γερμα­

και ό,τι άλλο διασώθηκε. Πράγματα που βρίσκο­

νών στην Κατοχή, καταδικασμένους από τα ελ­

νται σήμερα στα ΑΣΚΙ, τα Αρχεία Σύγχρονης Κοι­

ληνικά δικαστήρια. Λίγους, βέβαια, αφού χω­

νωνικής Ιστορίας, ψιλογραμμένα και βγαλμένα

ρούσαν στον πρώτο θάλαμο της Ε ακτίνας, πε­

κρυφά από τη Φυλακή, τότε στα πέτρινα χρόνια.

ρίπου είκοσι-είκοσι πέντε το πολύ, στα 1949.

Υπήρχαν όμως και τα θαμμένα. Αυτά που εί­

Για νά 'ρθει να ολοκληρωθεί ο κύκλος της πολι­

τε χώθηκαν με μόνιμο τρόπο μέσα στο χώμα, κά­

τικής ανωμαλίας αυτής της χώρας, καθώς από

τω από τσιμέντα και πλάκες, για να περισωθούν

το 1967 ξαναγέμισαν οι φυλακές με τους αγωνι­

από την κατάσχεση και την καταγραφή, για το

στές κατά της χούντας, τους αριστερούς της

μέλλον, αλλά και αυτά, τα «συνεχούς χρήσεως»,

ΕΔΑ και του Πατριωτικού Μετώπου, αλλά και

που έπρεπε να μπαινοβγαίνουν σε κάποιες κρυ­

πολλούς της κεντρώας παράταξης, της «Δημο­

ψώνες. Χειρόγραφα ή και βιβλία απαγορευμένα

κρατικής Άμυνας», του ΠΑΚ και άλλων παρό­

από τη λογοκρισία της Φυλακής.

μοιων οργανώσεων.

Δύο παρόμοια βιβλία αποκάλυψε πρόσφατα

Ο Άρης Βελουχιώτης και ο Αλέκος Πανα-

μια μικρή επιχείρηση που έγινε το Σεπτέμβριο

γούλης βρέθηκαν εγκάθειρκτοι στα πειθαρχεία

του 2000, σε προχωρημένη φάση των έργων

ΦΥΛΑΚΕΣ, ΜΙΑ ΣΕΛΙΔΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

15

που πραγματοποιούνται τώρα για τη μετατροπή

σω πλευρά της πόρτας ολοένα και έδειχνε το

του κτιρίου των φυλακών σε μουσείο. Δυο πα­

μπόι της, ώσπου το χέρι ενός νέου παιδιού χώ­

λιοί πολιτικοί κρατούμενοι, ο Σπύρος Ανδρεά­

θηκε μέσα και, ω του θαύματος, βρήκε και το

δης και ο υποφαινόμενος, μπήκαν στη φυλακή

καρφί και το σπάγκο. Τον σήκωσε με το μαλακό

και με την πρόθυμη βοήθεια των εργαζομένων

για να μη σπάσεί και αμέσως βγήκε στο φως ένα

του συνεργείου εντόπισαν το σημείο μιας παλιάς

δέμα τυλιγμένο σε σαπισμένο στρατσόχαρτο,

κρυψώνας (κάποια άλλη είχε ήδη χαθεί μέσα στα

κρεμάμενο από την άκρη του σπάγκου. Ήτανε

μπάζα των κατεδαφίσεων). Ελπίζαμε ότι αυτή

ένα μαρξιστικό βιβλίο, από εκείνα που απαγο­

θα είχε διατηρηθεί, αφού δεν ήταν παρά μια έξυ­

ρεύονταν τότε αυστηρά, μια έκδοση φιλοσοφίας

πνη χρήση του πίσω μέρους μιας ξύλινης πόρ­

της Ακαδημίας Επιστημών της Σοβιετικής Ένω­

τας στο κουρείο της Δ ακτίνας, χτισμένης αργό­

σης. Ένα βιβλίο που άνετα υπάρχει σήμερα σε

τερα και ολότελα αφανούς τώρα. Στα χρόνια

πολλές σπιτικές βιβλιοθήκες, άρα η αξία του δεν

όμως του Εμφυλίου, ένας φεγγίτης που υπήρχε

προερχόταν από κάτι άγνωστο ή σπάνιο αλλά

πάνω από την πόρτα επέτρεπε σε κάποιον ψηλό,

μόνο και μόνο από την απόκρυψη του και την

ανεβασμένο σε κάθισμα ή κασόνι να κατεβάζει το

επιβίωση του μέσα στη μούχλα, κοντά στα πενή­

χέρι του πίσω από την πόρτα, χαμηλά, και να

ντα χρόνια, και την όμορφη στιγμή της αποκά­

κρεμάει σε ένα καρφί που βρισκόταν εκεί ένα δέ­

λυψης του. Πεσμένο χάμω βρέθηκε άλλο ένα

μα από ένα σπάγκο. Έμπαινε και έβγαινε κάθε

απαγορευμένο βιβλίο, μισοκατεστραμμένο, αλλά

φορά που χρειαζότανε και γλίτωνε έτσι από τις

και αυτό να διασώζει ακόμα την ταυτότητα του.

έρευνες των φυλάκων. Τώρα, κανείς από τους

Δύο ευρήματα που εμάς, τουλάχιστον, τους

δυο μας δεν ήξερε αν υπήρχε ακόμα τίποτα κρε­

παλιούς κρατούμενους, μας έστειλαν μαζί με κά­

μασμένο εκεί, αν είχε σαπίσει πέφτοντας μέσα

ποιο ρίγος και ένα νεύμα από τα πολύ περασμέ­

στα χώματα και την υγρασία. Άξιζε όμως τον κό­

να χρόνια.

πο —και προπαντός τη συγκίνηση— μιας προ­ σπάθειας με αβέβαιο αποτέλεσμα.

Δύο ευρήματα που φυλάσσονται τώρα από μας για να δοθούν στο «Μουσείο των Πολιτικών Κρα­

Οι πρώτες προσπάθειες του συνεργείου, με

τουμένων» που σχεδιάζεται να γίνει στο χώρο του πα­

κάποια επίμονα γκρεμίσματα που υποδείξαμε,

λιού Αναρρωτηρίου της φυλακής, μαζί με μια φωτο­

αποκάλυψαν την πόρτα πίσω από το μεταγενέστε­

γραφία αυτού του χώρου όπως ήταν τη μέρα που

ρο χτίσιμο, καθώς και το φεγγίτη. Αλλά ήταν αδύ­

βρέθηκαν, γιατί σε λίγο θα πάψει να υπάρχει. (Είναι η

νατο να ξαναφτάσουμε με τον παλιό τρόπο ανα­

φωτογραφία που δημοσιεύεται εδώ.)

ζητώντας καρφί και σπάγκο, αν υπήρχαν ακόμα.

Ίσως το περιστατικό αυτό να μην είναι και

Προσεγγίσαμε λοιπόν το χώρο από την πίσω με­ ριά της πόρτας, σε κάποιες παλιές αποθήκες δί­ πλα στο Αναρρωτήριο. Χρειάστηκε λίγο σκάψιμο και αμέσως φάνηκε το κενό που υπήρχε πίσω από την παλιά πόρτα του κουρείου. Καμιά δεκαριά άνθρωποι, εργάτες, μηχανι­ κοί, συντηρητές και πρώην πολιτικοί κρατούμε­ νοι, κρατάγαμε την ανάσα μας καθώς ο τοίχος της αποθήκης γκρεμίζονταν σιγά σιγά και η πί­ 16

^îfe. ' -^aP^ ·

"

US

ΚΕΙΜΕΝΑ - ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

τίποτα το σημαντικό. Υπάρχουν, άλλωστε, πολλά

των ανθρώπων εκείνης της μεγάλης γενιάς που

άλλα στοιχεία και ζωντανές ακόμα μνήμες. Είναι

ξεκίνησε από το '40, γράφοντας σελίδες νεοελ­

όμως μια φευγαλέα, έστω, μικρή από την ιστο­

ληνικής ιστορίας.

ρία αυτών των παλιών Καποδιστριακών κτιρίων

Τελικά, είναι μια στιγμή από την ιστορία της

που χρησίμεψαν για έναν αιώνα όχι μόνο για

Αίγινας. Της ανήκει.

τους κοινωνικούς σκοπούς —και αυτούς αρκετά

Αθήνα 15-2-2001 ένας από τους χιλιάδες πολιτικούς κρατούμενους των Φυλακών της Αίγινας.

αμφισβητούμενους— μιας φυλακής, αλλά πολύ περισσότερο για το βασανισμό και την εξόντωση

Η κρύπτη.

11 πόρτα του κουρείου ήταν ντισμένη με τούβλα' ανάμεσα από m σιδεριά και τα τούβλα υπήρχε κενό 10-12 εκατοστών. Εκεί λειτουργούσε η κρύπτη. ΦΥΛΑΚΕΣ, ΜΙΑ ΣΕΛΙΔΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

17

ΙΡΙΣ ΚΡΗΤΙΚΟΥ*

Το Μουσείο Χρήστο« kanpaÂou στην Αιγινΰ άθε φορά που προσπαθώ να δώσω σε φίλους ευκρινείς οδη­ γ ί ε ς , προκειμένου να επισκεφθούν το σπίτι μας στα Πλακά­ κια, απαντώ μάλλον μηχανικά, με την ευκολία και τη μικρή, ίσως, Χρήστος Καπράλος, «Πληγωμένο άλογο», χαλκός (1958) (99 χ 37 χ 90 εκ.).

δόση απορρέουσας περηφάνιας που συνεπάγεται το συνανήκειν σε έναν τόπο φτενό, με ογκώδεις μορφές του πολιτισμού του: Απαντώ με το οικείο — γ ι α όλους εμάς, τους παροικούντες— ιστορικά και γεωγραφικά στίγμα, αυτό δηλαδή που τοποθετεί το σπίτι μας ανάμεσα στην αλλοτινή κατοικία του Νίκου Καζατζάκη και την κατοικία — τ ώ ρ α μουσείο— του Χρήστου Καπράλου. Γε­ γονός παραμένει ότι περισσότερο συχνά από ό,τι η ιστορία ακρι­ βώς του εν λόγω τόπου επιτρέπει, τη «μηχανική μου απάντηση διαδέχεται μια κάπως πιο αμήχανη ερώτηση: «Το σπίτι του Κα­ ζατζάκη»; «Το Μουσείο του Καπράλου»»; Για το Νίκο Καζαντζάκη και την περίοδο του βίου του που κύ­ λησε στην Αίγινα έχουν ασφαλώς γραφεί πολλά και το αντικείμενο της σημερινής μου κατάθεσης είναι άλλο. Εάν, παρ' όλα αυτά, αναφέρομαι και σε εκείνον, είναι γιατί όσο οι απλοί εκδρομείς, αλ­ λά και κάποιοι από τους νεότερους παραθεριστές του νησιού κά­ νουν αυτή την ερώτηση, συνδέοντας προφανώς τον Καζατζάκη αποκλειστικά με την Κρήτη, τελεί, πιστεύω, υπό εκκρεμότητα ένα έργο ιστορικής υπενθύμισης που με κάποια δημόσια ή ιδιωτική πρωτοβουλία οφείλει να τεθεί σε εκκίνηση. Δε γνωρίζω αν υπάρ­ χει πράγματι η δυνατότητα ίδρυσης ενός μουσείου με αντικείμενο το συγγραφέα και το έργο του, επιθυμία που πολλοί έχουν εκφρά­ σει, όμως το «Έζησε και έγραψε εδώ, στην Αίγινα» μπορεί και με κάποιο τρόπο οφείλει να καταγραφεί στη μνήμη και τη συνείδηση των επισκεπτών του νησιού. Τα ίδια περίπου ισχύουν, σε ό,τι αφορά τον ανυποψίαστο επι­ σκέπτη, και στην περίπτωση του μεγάλου μας γλύπτη Χρήστου

*Η Ίρις Κρητικού είναι ιστορικός τέχνης.

18

Καπράλου, που έζησε και εργάστηκε στην Αίγινα, συνδέοντας κα­ τά τις τελευταίες δεκαετίες του βίου του την αφετηρία, τον κινητή-

ΚΕΙΜΕΝΑ - ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

pio μοχλό, αλλά και την πρώτη ύλη της

τάλληλο υλικό, προκειμένου να τις μεγεθύνει,

έμπνευσης μαζί της. Με μια σημαντική δια­

ένα υλικό που να είναι σε θέση μόνος του να

φορά: Εδώ, η αγάπη, το ενδιαφέρον και η

τιθασεύσει, λιγότερο ψυχρό και απαιτητικό

ιδιωτική πρωτοβουλία πρόλαβαν να σώσουν

από ό,τι το μάρμαρο.Το 1951, φίλοι που εί­

αλώβητη τη μνήμη, προέβλεψαν το μέλλον

χαν έρθει στην Αίγινα (όπως ο Καλμούχος,

και προστάτευσαν την ιστορία της δημιουρ­

που είχε έρθει προπολεμικά με τον Καζατζά-

γίας, χαρίζοντας στο νησί ένα μουσείο-κό-

κη), του μίλησαν για τον ντόπιο πωρόλιθο, το

σμημα, ένα μουσείο που από μόνο του αποτε­

αιγινήτικο πουρί, και τον οδήγησαν στον άν­

λεί λόγο επίσκεψης στην Αίγινα. Στην περί­

θρωπο που είχε το νταμάρι, τον Αντώνη Χα­

πτωση αυτή, δεν υπάρχει περιθώριο για ατέρ­

τζόπουλο, αδελφό του σημερινού παραγω­

μονες συσκέψεις, ευσεβείς πόθους και λιγότε­

γού του γλυκόπιοτου κρασιού... Ο ίδιος ο

ρο ή περισσότερο ρεαλιστικές προτάσεις. Το

Αντώνης Χατζόπουλος, ένας θαυμάσιος άν­

έργο είναι εδώ, άρτιο και σημαντικό, και επι­

θρωπος σύμφωνα με τα λεγόμενα της Σούλης

ζητεί την προσοχή και το ενδιαφέρον όλων

Καπράλου, νοίκιασε στο γλύπτη ένα δωμα­

μας. Συχνά έχω την αίσθηση ότι, ειδικά στον

τιάκι, κοντά στην Αγία Τριάδα, 300 μέτρα

τομέα του πολιτισμού, αν εναποθέταμε λίγη

μακριά από το νταμάρι του πωρόλιθου, προ­

από την ενέργεια και τον ενθουσιασμό της

μηθεύοντας τον με τα λιγοστά χρειαζούμενα.

φυλής μας για οτιδήποτε νέο και ωραίο έχει

Για τέσσερα ολόκληρα χρόνια, από το

τη δυνατότητα να ξεκινήσει με τη δική μας

1952 έως το 1956, ο Καπράλος δούλεψε τη

πρωτοβουλία — η χάραξη μιας νέας πολιτι­

ζωφόρο του Μνημείου της Πίνδου αποκλει­

κής γραμμής για κάποιον πολιτισμικό τομέα,

στικά στο χώρο της Αγίας Τριάδας, κοντά

η διατύπωση και στη συνέχεια η περιφρού­

στο δρομίσκο που σχημάτιζε ένα νοητό άξο­

ρηση των ευγενών στόχων κάποιου συλλό­

να ανάμεσα στο νταμάρι, την ταπεινή κατοι­

γου, ιδρύματος κτλ.— σε κάτι ωραίο και ση­

κία και το απέριττο εργαστήριο του. Χτισμέ­

μαντικό που κάποιος άλλος ήδη έχει αρχίσει,

νο σε μια πευκόφυτη έκταση και περιτριγυρι­

στον τόπο αυτό θα βλέπαμε να συντελούνται

σμένο από ψηλή μάντρα, το εκκλησάκι της

μικρά και μεγάλα θαύματα. Κάτι τέτοιο ισχύει

Αγίας Τριάδας παρείχε στον καλλιτέχνη ό,τι

και στην περίπτωση του Μουσείου Χρήστου

χρειαζόταν για να εργαστεί: ένα προστατευτι­

Καπράλου, που η Αίγινα πριν από δέκα περί­

κό στέγαστρο από λαμαρίνα και ένα χαμηλό

που χρόνια ευτύχησε να αποκτήσει.

πεζουλάκι που, με τα εξήντα του εκατοστά,

Ένα από τα γνωστότερα έργα του Χρή­

προσέφερε στο γλύπτη το ιδανικό μήκος και

στου Καπράλου, το «Μνημείο της Μάχης της

ύψος, χωρώντας με θαυμαστή ακρίβεια ένα

Πίνδου», έργο φιλοτεχνημένο σε μορφή ζω­

ορισμένο κάθε φορά τμήμα της ζωφόρου.

φόρου, στα πρότυπα των αρχαίων ελληνικών

Η ζωφόρος που δουλεύτηκε από τον Κα­

μνημείων, στάθηκε η αφορμή της πρώτης

πράλο με πωρόλιθο της Αίγινας, σε αβαθές

επίσκεψης του γλύπτη στην Αίγινα. Έχοντας

ανάγλυφο και σε taille directe, αναφέρεται

ήδη φιλοτεχνήσει στη διάρκεια της Κατοχής

στον Πόλεμο και την Ειρήνη, συνδυάζοντας

κάποιες από τις μακέτες των τμημάτων της

πλαστικά στοιχεία που έχουν τις ρίζες τους

ζωφόρου σε γύψο, σε διάσταση περίπου

στην αρχαία ελληνική γλυπτική, με άλλα που

50x15 εκ., ο καλλιτέχνης αναζητούσε ένα κα­

προέρχονται από τη νεότερη ελληνική λαϊκή

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΑΠΡΑΛΟΥ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

19

παράδοση. Αποτελείται από επτά μέρη, που

Μουσείου στην Αίγινα— από τον Τάσο Πα-

αναφέρονται αντίστοιχα στις αγροτικές ασχο­

παστράτο και την οικογένεια του, που είχε

λίες τον καιρό της ειρήνης, στην κήρυξη του

στο παρελθόν συνδράμει τον καλλιτέχνη και

πολέμου και την αντικατάσταση των αγροτι­

στις σπουδές του. Ο Καπράλος ήθελε να το­

κών εργαλείων με όπλα, στις σκηνές μάχης,

ποθετήσει ο ίδιος το μνημείο την άνοιξη του

στην επιστροφή των πολεμιστών, στα δεινά-

1993, αλλά δεν πρόλαβε... Ενώ το παρόν άρ­

επακόλουθα του πολέμου (φτώχεια, προσφυ­

θρο ακόμη γραφόταν, η Βουλή των Ελλήνων

γιά), στην Κατοχή και την Αντίσταση και, τέ­

αγόρασε το Μνημείο της Πίνδου (μαζί με

λος, στη συνάντηση νικητών και νικημένων

δύο ακόμη γλυπτά, μια Μάνα και έναν Οπλί­

μέσα από ένα θριαμβικό χορό. Η ζωφόρος

τη), με σκοπό την εντοίχιση του σε περίοπτη

εξετέθη για πρώτη φορά το 1957 στην Αθή­

θέση, στο εσωτερικό περιστύλιο της Βουλής.

να, με μέριμνα της ΕΛΕΚΟ (μετέπειτα ΔΕΗ),

Πενήντα χρόνια μετά, η ζωφόρος ταξιδεύει

που ήταν την εποχή εκείνη αγγλική και που ο

για τον τελικό προορισμό της, διεκδικώντας

πρόεδρος της είχε και στο παρελθόν αναθέσει

— ά ξ ι α — μια θέση στην ιστορία του τόπου

διάφορες σημαντικές εργασίες στον καλλιτέ­

που απεικονίζει...

χνη. Στο Μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου

Από την πρώτη ακόμη περίοδο διαμονής

Στρατού, που βρισκόταν στη γωνία Σταδίου

του στην Αγία Τριάδα, ο Καπράλος ονειρευ­

και

όταν να αποκτήσει στην Αίγινα κάτι δικό του.

Βουκουρεστίου

(όπου

τα

σημερινά

WENDY'S), στήθηκε μια εξαίρετη έκθεση,

Μετά το 1962, όπου συμμετείχε στην Μπιε­

με θαυμαστό για την εποχή φωτισμό, που φι­

νάλε της Βενετίας, εκπροσωπώντας τη χώρα

λοξένησε ιδανικά τη ζωφόρο των 40 περίπου

μας, είχε πλέον την οικονομική ευχέρεια να

μέτρων.

πραγματοποιήσει το όνειρο αυτό, που μετα­

Καθεμία πλάκα της ζωφόρου έπρεπε να

φράστηκε σε μια έκταση 1 1/2 στρέμματος στα

συσκευαστεί ξεχωριστά και με ιδιαίτερη προ­

Πλακάκια, που αγοράστηκε προς 10.000-

σοχή. Για το σκοπό αυτό, ήρθαν στην Αίγινα

12.000 δραχμές με δανεικά, πριν την αναχώ­

ειδικοί απεσταλμένοι της Ηλεκτρικής Εται­

ρηση για την Μπιενάλε, από την οικογένεια

ρείας, που συσκεύασαν και στη συνέχεια με­

Κουτουλάκη (που είχε παλαιότερα αγοράσει

τέφεραν και φόρτωσαν τα κομμάτια της ζω­

το σπίτι του Καζατζάκη και την έκταση γύρω

φόρου στο καΐκι του κυρ-Παντελή, που εκτε­

από αυτό), αγορά που έκανε τους πάντες,

λούσε τότε τακτικά το δρομολόγιο Αίγινα-

ντόπιους και επισκέπτες να απορούν ή να γε­

Πειραιάς με λογής φορτία. Το αθηναϊκό κοι­

λούν... Η μικρή έκταση συνόρευε με τα μονα­

νό επιφύλαξε θερμή υποδοχή στο «Μνημείο

δικά άλλα σπίτια της περιοχής, τα σπίτια της

της Πίνδου», ενώ από πολλούς επώνυμους

Παντούλας, του Νικητάκη και του μπαρμπα-

διατυπώθηκε η επιθυμία να βρεθεί ένας χώ­

Χρήστου Πετρόπουλου. Όταν έβρεχε, όλα

ρος όπου η ζωφόρος θα μπορούσε να εκτεθεί

κολλούσαν στη λάσπη, αλλά η χαρά ήταν πο­

μόνιμα, κάτι που δε συνέβη, γιατί το έργο δεν

λύ μεγάλη για να μετριαστεί... Ένα μεταγενέ­

αγοράστηκε. Η ζωφόρος μετά τη λήξη της

στερο έργο που ο Καπράλος θέλησε να φιλο­

έκθεσης κλείστηκε σε κούτες, ενώ στη συνέ­

τεχνήσει από ντόπιο πουρί, αποτελεί αναφο-

χεια φιλοξενήθηκε για 35 ολόκληρα χρόνια

ρά-αφιέρωμα στους αιγινήτες πηγαδάδες,

—μέχρι το 1992 που τελείωσε το κτίσμα του

θυμίζοντας την εποχή που πρωτοήρθε στο

20

ΚΕΙΜΕΝΑ - ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ, Η ΑΙ ΓΙ NAIA, τ.3

νησί, και το νερό βρισκόταν μόνο σε πηγάδια.

τρόπο που ανακάλυψε μέσα από την εργασία

Από το 1963 και μετά, που έγινε και το

του, την αρχαία τεχνική του χαμένου κεριού

σπίτι, ο Χρήστος και η Σούλη Καπράλου

(cire perdue). Με τα καινούρια έργα του, και

περνούσαν κάθε χρόνο ένα παρατεταμένο και

χωρίς να εγκαταλείπει εντελώς παλαιότερα

δημιουργικό καλοκαίρι στην Αίγινα, που τα

προσφιλή θέματα, όπως τα ζώα, προσεγγίζει

τελευταία χρόνια ξεκινούσε τον Ιούλιο και τε­

περισσότερο, με τρόπο εξπρεσιονιστικό, την

λείωνε την Πρωτοχρονιά. Για μερικά ακόμη

ανθρώπινη μορφή, άλλοτε μοναχική, όπως ο

χρόνια, ο καλλιτέχνης παρέμεινε αφοσιωμέ­

«Κένταυρος», η «Νίκη» ή ο «Άγιος Σεβαστια­

νος στο ντόπιο πουρί, που συνέχισε να προ­

νός», κι άλλοτε διατυπωμένη σε συγκινητικά

μηθεύεται από το Χατζόπουλο και άλλους

συμπλέγματα, όπως τα προσφιλή του και με

ντόπιους, στράφηκε όμως ταυτόχρονα στην

πολλές υπάρχουσες παραλλαγές «Μητέρα και

κεραμική και, κυρίως, τη χαλκοπλαστική,

Παιδί» και «Ζευγάρι».

την οποία δούλεψε με έναν πρωτοποριακό

Μετά το 1970, στα υπόλοιπα υλικά που

Wk

•

Αίγινα. Ίδρυμα Χρήστου & Σούλης Καπράλου «Εσωτερικό του πρώτου εργαστηρίου - καθιστικού». Έργα σε ξύλο ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΑΠΡΑΛΟΥ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

21

δούλευε ο γλύπτης, προστέθηκε συστηματικά

ρη, ο Αχιλλέας και ο Έκτορας ή η Σταύρωση

το ξύλο, ενώ κατά χρονικά διαστήματα δού­

του Χριστού και η Σταύρωση του Πέτρου.

λεψε και έργα ζωγραφικά, καθώς και χαρα­

Μεταξύ της κατοικίας του

καλλιτέχνη

κτικά. Ο Καπράλος πάντοτε είχε τη συνήθεια

στην Αθήνα, στο Κουκάκι, και του εργαστη­

να συλλέγει υλικά που του άρεσαν, με σκοπό

ρίου στην Αίγινα, μαζεύτηκε ένα καλλιτεχνι­

να τα χρησιμοποιήσει αργότερα. Πέτρες θα­

κό έργο τόσο ογκώδες και σημαντικό, ώστε

λασσινές ή στεριανές, ξύλα από ελαιοτριβεία

πολλοί, και μεταξύ αυτών, ασφαλώς, η γυ­

και διαλεγμένα μάρμαρα από την Πάρο ήταν

ναίκα του Σούλη Καπράλου, να ανησυχούν

μερικά από αυτά. Βασικό έναυσμα για τη

για τη μετέπειτα τύχη του. Η απόφαση για τη

δουλειά στο ξύλο, υλικό με το οποίο τόσο πο­

δημιουργία ενός ιδρύματος με εννιαμελές Δι­

λύ συνδέθηκε ο καλλιτέχνης τα κατοπινά

οικητικό Συμβούλιο, πάρθηκε το 1991 και

χρόνια, στάθηκαν οι συζητήσεις του με το

δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα

της

Κυβερ­

γλύπτη Παρμακέλη, όταν ο τελευταίος βρέ­

νήσεως. Μετά από επιμονή του Χρήστου Κα­

θηκε από το Παρίσι στην Αθήνα το 1965. Ο

πράλου μπήκε στο καταστατικό σύστασης

Παρμακέλης είπε τότε στον Καπράλο ότι στο

του ιδρύματος και το όνομα της γυναίκας

Παρίσι δούλευε το ξύλο κι αναφέρθηκε πα­

του. Όλα τα έργα που βρίσκονται σήμερα στο

ράλληλα σε κάποιους κορμούς δένδρων που

μουσείο (εκτός των χάλκινων) είναι φτιαγμέ­

είχε δει πεταμένους στο δρόμο, έξω από το

να στην Αίγινα. Ο ίδιος ο καλλιτέχνης ήθελε

Κιάτο. Έτσι άρχισε η σχέση του Καπράλου με

να είναι απαλλαγμένος από όλες τις άλλες

τον ευκάλυπτο, ένα ξύλο ιδιαίτερα σκληρό,

φροντίδες, μεταξύ αυτών και τις γραφειο­

που παρέμεινε ωστόσο το μοναδικό σχεδόν

κρατικές, προκειμένου να δουλεύει απερί­

και που

σπαστα. Υπήρξε ιδιαίτερα ακμαίος και παρα­

φρόντιζε να προμηθευτεί με κάθε δυνατό

είδος ξύλου που χρησιμοποίησε

γωγικός μέχρι το τέλος, αφήνοντας πίσω του

τρόπο. Κάποτε αναγκάστηκαν να βουτήξουν

πολλά ακόμη πράγματα που ήθελε να ολο­

από ένα καΐκι, στα ανοιχτά του Καζατζάκη,

κληρώσει. Φεύγοντας, άφησε παρακαταθήκη

για να βγάλουν έξω δυο μεγάλους κορμούς

στο νησί ένα σπουδαίο μουσείο, έναν ιδανικό

που η θάλασσα είχε παρασύρει και που από

τόπο έκθεσης της ζωής και του έργου του.

το μεγάλο βάρος είχαν βουλιάξει... Πολλές

Για το λόγο αυτό, του οφείλουμε ως Αιγινή­

φορές το αρχικό σχήμα του κορμού, ή κά­

τες την ευγνωμοσύνη μας και, ταυτόχρονα,

ποια εμφανή σημάδια-λαβωματιές επάνω στο

μια υπόσχεση συντήρησης, ενίσχυσης και

ξύλο, ενέπνεαν ή και καθόριζαν το θέμα του

προστασίας του χώρου αυτού.

έργου με έναν τρόπο μαγικό. Πολλά από τα έργα αυτής της περιόδου έχουν σαν άξονα και αναφορά τους αφενός την ελληνική μυ­ θολογία και ιστορία και αφετέρου τη χριστια­ νική παράδοση, δημιουργώντας με τρόπο εξ­ πρεσιονιστικό νέους κι ωστόσο ανεξίτηλους, συγκλονιστικούς

εικονογραφικούς τύπους

για γνωστά και δημοφιλή στην ιστορία της τέχνης θέματα, όπως ο Κένταυρος και η Κό­

22

Σταθερό και αναγνωρίσιμο σημείο γεω­ γραφικής αναφοράς του Μουσείου Χρήστου Καπράλου (ακόμη και για τους κατοίκους και παραθεριστές του νησιού που δεν έχουν επισκεφτεί το εσωτερικό του...) και η «Μά­ να», το περίφημο γλυπτό-μνημείο που στή­ θηκε λίγα χρόνια πριν σύμφωνα με επιθυμία του ίδιου του καλλιτέχνη, στον παραθαλάσ­ σιο χώρο που βρίσκεται απέναντι από το μουΚΕΙΜΕΝΑ - ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

σείο και που αποτελούσε μέρος του υπόλοι­

ακό αναπτυξιακό ευρωπαϊκό πρόγραμμα.

που κτήματος προτού περάσει ο δρόμος. Σε

Μετά από αδιάλειπτη συνεργασία οκτώ μη­

συνεργασία με το Δήμο της Αίγινας, και επί

νών με το Υπουργείο Πολιτισμού, ανταλλαγή

υπουργίας Ντ. Μπακογιάννη, ζητήθηκε και

επισκέψεων, αρχιτεκτονικών απόψεων, φω­

δόθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού ενίσχυ­

τογραφιών και μελετών, και πριν την τελευ­

ση 8.000.000 δραχμών, προκειμένου το γλυ­

ταία ολοκληρωμένη παρουσίαση από κοινού

πτό να χυτευθεί σε μέταλλο και να διαμορφω­

του προτεινόμενου και —υποτίθεται— εγκε­

θεί ο περιβάλλων χώρος. Στην τελική διαμόρ­

κριμένου έργου, στις 15 Δεκεμβρίου 1998, το

φωση του περιβάλλοντος χώρου συνεισέφε­

Δ.Σ. του ιδρύματος ειδοποιήθηκε ότι η συνά­

ραν επίσης ο Δήμος και το Λιμενικό Ταμείο

ντηση αναβαλλόταν γιατί η Ελληνίδα υπάλ­

και εθελοντικά η αρχιτέκτων Στέλλα Παπαδο­

ληλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είχε να με­

πούλου. Έκτοτε, το ίδιο το ίδρυμα φροντίζει

λετήσει και άλλες προτάσεις. Απάντηση στα

για την τύχη του μνημείου, έχοντας εγκατα­

αλλεπάλληλα γράμματα και τηλεφωνήματα

στήσει τα απαραίτητα φώτα (που συχνά σπά­

δε δόθηκε ποτέ...

νε από τα παιδιά που έχουν επιλέξει το μνη­

Έχουν έκτοτε αντικατασταθεί τρεις του­

μείο ως τόπο συνάθροισης), και διενεργώντας

λάχιστον φορές οι εκάστοτε υπουργοί Πολι­

τον καθαρισμό του περιβάλλοντος χώρου ιδί­

τισμού από κάποιους επόμενους και η ιστο­

οις εξόδοις, αν και το μνημείο ανήκει πλέον

ρία έχει αντίστοιχες φορές επαναληφθεί, κα­

στην Αίγινα και η συντήρηση του θα όφειλε

θώς το πολυπόθητο κονδύλι της επέκτασης

να αποτελεί μέριμνα του Δήμου.

και ανασκευής του μουσείου επανέρχεται σαν

Μέχρι σήμερα, το Μουσείο Χρήστου Κα­

θετική υπόσχεση έως σήμερα. Την ίδια στιγ­

πράλου δεν έχει ενισχυθεί οικονομικά από

μή, ανταμοιβή στις μέχρι τώρα αδιάκοπες

κανένα δημόσιο φορέα, πέραν δύο μικρών

προσπάθειες των μελών του ιδρύματος απο­

επιχορηγήσεων που στο παρελθόν εισέπραξε

τελούν οι ίδιοι οι επισκέπτες του μουσείου,

από το κράτος, μαζί με πολλούς επαίνους,

Έλληνες, ξένοι (σε αναλογία περίπου 50%-

εγκώμια και υποσχέσεις από όλους ανεξαιρέ­

50%) και συχνά μικρά παιδιά. Κι ακόμη

τως τους διαδοχικούς υπουργούς Πολιτι­

καλλιτέχνες ή απλά φιλότεχνοι που κάποτε,

σμού των τελευταίων ετών. Ασφαλώς, αυτό

και παρά την έλλειψη δημοσιότητας, έρχο­

δεν αρκεί. Με την έγκριση του Δ.Σ. του

νται στο νησί επί τούτου, συνήθως μετά από

ιδρύματος, εκταμιεύτηκε πρόσφατα από το

συστάσεις φίλων, κι άλλοτε το ανακαλύπτουν

τελευταίο το απαιτούμενο χρηματικό ποσόν

τυχαία, είτε παρατηρώντας τον «Κήπο με τα

προκειμένου να αγοραστούν τρία στρέμματα

Αγάλματα» καθώς περνούν μπροστά του, είτε

του κτήματος Stubbs, με σκοπό την επέκταση

με τη βοήθεια της απλής σήμανσης (που εκ

του μουσείου και με ζητούμενο τη συγκέ­

νέου το ίδιο το ίδρυμα φρόντισε να τοποθε­

ντρωση του συνόλου του έργου του Χρήστου

τηθεί, με δικά του έξοδα!), που οπωσδήποτε

Καπράλου στην Αίγινα. Ας σημειωθεί ότι η

έχει συντελέσει στον ερχομό μερικών εξ αυ­

απόπειρα αυτή, που ενεργοποιήθηκε πριν

τών, δηλώνοντας στη συνέχεια γοητευμένοι

από 2 1/2-3 χρόνια, είχε την αφετηρία της με­

από το χώρο και τα εκθέματα. Στο χώρο του

ταξύ άλλων και στην υπόσχεση ότι το όλο εγ­

μουσείου λειτουργεί παράλληλα ένα μικρό,

χείρημα θα εντασσόταν σε κάποιο περιφερει­

αλλά κομψό πωλητήριο, από όπου διατίθε-

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΑΠΡΑΛΟΥ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

23

νται στους επισκέπτες η σημαντική έκδοση-

πτώση αυτή να συμβάλει) ή γενικά τουριστι­

μονογραφία για το Χρήστο Καπράλο, κάρτες,

κά έντυπα της Αίγινας, εκδομένα από το Δή­

καθώς και κοσμήματα φιλοτεχνημένα από το

μο, όπου το μουσείο δε θα αναφέρεται τελευ­

γλύπτη. Κι αν το Μουσείο κατορθώνει σήμε­

ταίο, όπως συμβαίνει τώρα, η άρτια διοργά­

ρα να έχει τακτές και ισχύουσες ώρες επίσκε­

νωση ενός Συμποσίου Γλυπτικής με πυρήνα

ψης (καθημερινά το καλοκαίρι και Σαββατο­

το μουσείο, (αντί κάποιων γενικότερων εκδη­

κύριακα το χειμώνα), αυτό ασφαλώς το οφεί­

λώσεων στα πλαίσια των Αιγινητείων, όπου

λει στον ακούραστο Γιάννη, τον επί είκοσι πέ­

το Μουσείο καλείται, ενίοτε βιαστικά, να

ντε ολόκληρα χρόνια μαθητή και συνεργάτη

συμμετάσχει...) που θα έφερνε ασφαλώς ση­

του Χρήστου Καπράλου, που κατά τη διάρ­

μαντικούς καλλιτέχνες, θεωρητικούς και κα­

κεια όλου του χρόνου φροντίζει να το κρατά

λώς εννοούμενη δημοσιότητα στο νησί, λει­

ανοιχτό, ξεναγώντας τους επισκέπτες στους

τουργώντας ίσως και σαν τακτός θεσμός, εί­

χώρους του και αποδεικνύοντας έμπρακτα

ναι μερικά από τα μέτρα που προτείνονται

την αφοσίωση του στη μνήμη του καλλιτέχνη

από τους εκπροσώπους του, από κοινού με

και την πίστη του σε ένα ιδανικό που μοιρά­

την ευχή και την ανάγκη να έχουν κοντά τους

ζεται με μερικούς ανθρώπους ακόμη και που

τους κατοίκους και τους φίλους του νησιού

αποτελεί τη μοναδική κινητήρια δύναμη αυ­

στη συνέχιση του ωραίου έργου τους.

τού του μουσείου. Η αφοσίωση και η πίστη σε ένα σκοπό αποτελούν το θεμέλιο λίθο για τα μικρά θαύ­

Θα ήθελα να ευχαριστήσω

τη Σούλη

Καπρά­

ματα που, όπως το Μουσείο Χρήστου Κα­

λου που ένα φθινοπωρινό

απόγευμα

μοιρά­

πράλου, αναγκαστικά συντελούνται στον τό­

στηκε μαζί μου τις αναμνήσεις της, τους φό­

πο μας από ιδιώτες, ελλείψει κρατικής μέρι­

βους και τις ελπίδες της. Την ευχαριστώ

μνας, όπως σημειώναμε και στην αρχή αυτού

αυτό...

γι'

του άρθρου. Ωστόσο, μια υποτυπώδης αρω­ γή από τις τοπικές τουλάχιστον αρχές, που ασφαλώς έχουν κάθε συμφέρον να φροντί­ σουν για την καλή λειτουργία ενός μουσείου που τιμά το νησί, θα έδινε φτερά στην ήδη δεδομένη θαυμάσια πρωτοβουλία, διασκεδά­ ζοντας ταυτόχρονα την πικρία του Δ.Σ. του ιδρύματος, που η qiuoncn ευγένεια της εκ­ προσώπου τους Σοΰλης Καπράλου μετά βίας

«Αρχίζει ο πόλεμος». Λεπτομέρεια από το Μνημείο της μάχης της Πίνδου.

αφήνει να αρθρωθεί. Η οικονομική ενίσχυ­ ση, η απόσπαση ενός δημοτικού υπαλλήλου με σκοπό την τακτή λειτουργία του Μουσεί­ ου, η συστηματική καθαριότητα του μνημεί­ ου της Μάνας, η σωστή πληροφόρηση και

ί '• '• ΑΙ-

ΑΊ·

χ

ν a

προβολή του περιεχομένου του με ειδικά

1 s -y- ... ν-4-ί^'Ί

φυλλάδια (ο E O T θα μπορούσε στην περί-

":

24

Χ

Μ * ; J-i—--*L ~~' 1

(V

fri

ΚΕΙΜΕΝΑ - ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ. τ.3

VATTOATVTDTÄ

ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ

Karl Kraizeisen, Γυναίκα από την Αίγινα, (1826), λεπτομέρεια λιθογραφίας.

"

ΓΕΝΙΚΗ

ΕΦΗΜΕΡΙ2 ΤΗΣ ΕΑΑΑΔ02. ΕΝ

Α 3 Γ Ι Ν Η* ,

Έλλά&α

Σ Α [ί 11 Λ Τ

Άι

,

àpn£tv

Τ ψ !!0 7o5 aÙToD , tjr«e*wsf 7*5 * ; Ε Ε # Χ * Τ Λ « Ι Ι K ^ r n r K e « î i V * ^ ( a ^EroîÙja-iaÀcuîwïTcy, SsnfvfatkΉ '«λβγ«, 'fìjy 2 5 »tfùA Εια£<>;.ϋαινΕται «»ait* ? i ( »τ}τβμ Ι α ϊ β ί ' ν β υ 7ò Ά γ γ λ ι κ ο ν SiVprev Οιίαοσπτιτ ' κι£ψύμ*ι>α> τα β» 7s S Kaff. n«>-'if, e r . ««TEf+ij 4-α^ά 7eD ναμάρχΐ^ Μ Ο » ^ < Τ * * > Γ ά>«ζτ}ττ)(πν 7οϋ KC/A^TDC Κ«a«SiffTj>i«. Ό ί ( Μ ί Έ ξ β -

YSTTjf Tflt lidt'oîj ίβ* aiîraù 7cu mXcieu ι/α. α μισι,ν i t i r à erreur jUTJïiu* Tiftw-

KfXaytf

Tîj* 2A Τ Ovap&trt fahtpnUfy « f Μ ί λ τ ο * · *-al 7ìjv ίΠΤβήΜίμ ή Έξεχόΐ-ης τ,ν <trai<Sj «'[ 7ήν yij. , apoS ί'χαιρ<τι'σίι? Ì* /AÎ/JOUP 7ώ« Sus Ν««ΐ*χί>'ν <«J 7eù AiiiKijroü 7^f ΚαταΤψ tii%v ΐαλι> ταν'τιρ ολι^βχΜΜβ» oiafttvq» 7eu ό Κο^ηί Knra'.Sitrra^,- ίκαμι h*$i?<.vf'tvTiil.t; μιτ'α. 7aÙ

Nei«ipx*u

KsïîiyiTa.of , 7«v'l?«r»)''Atni'Mi3»x«u Κ ί

ρ , τ β ί " E G V , «ai 7w- Δ.β.κ*)Γθϋ 7?f i ^ « » f f ^ w Jl·· ciSfLnr,. ΚΛίΐι Si χ « = α ί »js'fn*» i n trntp hù, ίκιιτάν " Ε λ As*wr JTil^ar-ai i u A A i j J ä t m f f V e i w 3 « j M «ai κρατβνμί>si * W " " " /*«*£> ίι',- 7àf <£ι>Αακά{ 7.?,' Μάλτα«, »weAiÎijoov «if 7V THf'neasw Tauri)» noi (πιββίτβητίΜ tit To Qiapvxir aia m ΐ ο ι ν Γ ^ Γ ψ ? » » t.ij 7ûS u / . t y m t o f τ » . , Ό fo'fMfJ Κάβιιϊίνψα;

'lai

e « ) f * J î î w f* Μίλτο.-- TTJ» -'

im, 7 t -

* t f

î. Maire». JTijJJ ?i|f 1£λλ)}ΐιι*ξ{

. 7 Î , - * Î Î Î * X S V * ' Î T W . Mi«« Ρυσϋκο) φοίγβια

ι iu τΐΆοΐβν lit 7*5 Γαλλιχΰί στ/·

Α(,υ pÉÙeuu * * ϊ λ ί ΐ Μ ino;, τ β χ ι ο τ « ffuyif/.tTTjO;]' TesTiwV »a"i "io-,

«if A/yiwv , ÌSià κ>

ymè 7!)ϊ προϋιααίχ»

7(.C ό-

Τ « 4 NsTiïwriiijf 'Ανιμο* Ï 0 , j t 7Ì Oiîfl'jairir Tiyjsv 765 HGsIpù 7ì>>' Kqiiijpm" αλΑά7ήν 5 nv(U7fjvro( Éftj:ow, ή ' α ) " nao'ii)% ?t\tiM va napiurpatty 7gi óSfiS «οίνο MrciS'iÌyij (fi î« 1 *Λ/>7θλ«ί' Κί'λισον. Τ ή ϊ i ì GECJÌÌ 7gu 1 l n'yav ί βιπίρας ΜλιρΛ»/sèif κανίμαρισΙΙιν Ίον Naua»Aj'*u, κα!

ΐτάρπίττα Éi'ÈîTje rj/it7av iff îfjy«'»\ft fff/ii 7ij[ Î f i ' f e i f

τβΐ

Τή» inaurisi, ή'ρ« ïÎu/«'gaw(v, Îjçjjtre" â KnyciaSfAitr^tf

26

Î A N N O T A P I O T

1838.

!( 7o Ει κρότοι· evTdtavuvoSo Aijo-( i t a t a m » T a r i f ι άναιχΐίτασ3ίΐσ·η( σι/γ/ροι^ί 7§ί 'Βλ· Ai//iKVj; αημαια( trai 7ο5 HiJlS/»ft4U (ρ,ιζώαί) . Ο/ Sij^oyipOiret ï^, τ« Ata; και cl SKÎJHMI ocrAaji^ijJ-ÛI 7ΰ» φρζνps »f l]AΫ ii'f 75 κιΑοΓον Wjio; μΒτάντηαιν 7^j Eft^o r ^ r o j

ίψιΐι

Ο νό Κφ ι ο ; κν£(ο*νμ!/η irap'a. lu Keift rev 1 Avif l i t 7òv λι/*('να ?o5 'Ayt-avsf.

fìf

14

TÎU , ^ ( t ò 7ίϋ t a n t w «ai truvBifXt'jiftfmui ÎïiaiTÎ^ut ?καo-Tif , Sii ^aurîf irpòf αντομ 7ijv ΐ/πο'κλισι » τοι« «rei îxpoe-pf^iivTiî 7àf κλι7{ 7^t veKtttt και 75v φμονξι αιν. H b't EfexeTijf Tet»7*3fâmtKptlh) art Sîv&(»£(ίται άκομη ί ί μ ^ ιί; anAtùf π ff njyiJTÌjf , κ " ϊ ÓTJ 7ouc (ΰ^αριστΕΪ^ιίί Sia Taf (livtÎKo,' Toiirsf Siait'o-tif τ ω ν , Biv S f a r a i SÉ va Wfófj) Ti πρ',κ,υ va λθία'-J (/f A i y n a v 7'jv ffU«'yr<WÇ» ftfîa 7çf ίίομAijf 7 ώ 'AvTiwjJSiriiraiii' 7cy ?flvowf ttaì v« atnmtyfly κατά ïafjv 7Ì icici/jyijjia , 7i όποΓοϊ ίνίκιιστ(ΐΪ5ϋΐσ«ν (if n ù r i ï ti "EAÀtjtif. Ύην S ^ l'-f^X' Tjjf τον n r a i ë n r ΐ κ TÎV π-λο» ou dV NewπτΛίον, w^ivnavTqÎTj àse 7oùf Karaicevf μ ί 7ά îtAti» »aSïjTi*à S « j γ μ α τ α 7>Jr %"?àf. "0\η Ίηζ itcXtttf ή νιαλαια Supni^'/psi/σο «viuftij^ffi 7èv Kvâc^l^Tq», . ä ' p a ( n a ri)ffί 7^11 7Ìv , και vespaa<pepet tic αιίτον στίψανίν (Ani af , 7òv óve*· W ij E f s ^ i Tijf τον Aanàiv JIETB iraTp/Krjr Inapa τητας χα) i/jfAo=-7ioj,/ai , xcì i r i s a i a i a ^ίΓρα;-, ν π ζ γ ι ν ά μ ί σ β ί u s /à» »aeirVeu Ayi tu r * f j ^ i o v , tif osit^uno jxeiof κ-πρά TJÜ αιγιίρ'οιίί και Tiû κλ^ΟΒ , «nï à«oAûiiSoufi(vof IOTO wavTOf 7au Aa^u μΕΓ f upjjjjiSv «ai uyaAAjaS-iaf. TtAto-ffii o")jr Se iv 7 ΐ v a i 7ijr auiiijflsii; VsÇaAoyi a," jjuAÌyìjo'E xtn&qpMt »Μ,Ηήνί

ra

Ì Vytji.-nw-'. Me rS> ψ»ί

κάΗψΐϊψι JX·» r3»

ί"«| ïî«£ χια;

(if

Taii7ij>

AûiacÎ σ-τραπϊ'ϊΐί

vKepao-aierxSiii τη: 'lÎAAaScf ç 'life%0T5jf T#u esetAÌÌv t*f TJVH f/c wo'Aeojf (SE'XÎTJ τάρ Îteta-HÎκαι αίξατούτίκϋν άρχ^γύν TÏjf ì'tseSq « ί τέ Οιΐίί/îD-CTiT. Έλβ-Λ T^f Ώαρυνσιβί r^f 'Bf(j;eVijw'f • της XTafuif X ai ή?ν«aï (iatfwf aJ φρίραρχοι προοωνδίκΰίς if peg unÉtrxe'Sijcrt

τ ^ ί 'ίΐΕι.χΐΤ!ΐτά Tili, T i » υ Tryiof το iffifjE'par KOUKtaayrif Ttî> άιίμόυ άcTt'raAi'j^i τό OûiijMBJT , «αί τήν Ι 1 * ί ^ ί Aux»^» âjtjf ây)ui(v ι/ρ το» A(/*('VB r^, Aìytnff, 'ti ΆντικνStjirifliiti) Επιτρί,ιπη , και ο ο Ά ΐοζμματίΪί rfjf iZniKpanltXi vtc^fat ÌV8H( ne η>.3βΜ».))ϊ>» njf Ε£.β

Tijï traaufiov, I i [anwepiftV) tycivcv <m« i o * i f T«t Aiftt'ïn r^avvgtw^fti»« 'liAAijHdà irAtia , arai ι"Τ» Γαλλικψ tjifCfa-tav'iiçto -xetfivpiQK^itr^ ΕΙ, TÒÌ· λ,ιμοα ιη; Aîyè·

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 3

ΠΑΥΛΟΣ Β. ΠΕΤΡΙΔΗΣ*

Η ευρωπαϊκή πολιτική του Ιωάννη Καποδίστρια

Η

διορατικότητα και η εμβέλεια που χαρακτηρίζουν την ευρω­ παϊκή πολιτική του Ιωάννη Καποδίστρια, καθώς και οι δια­

στάσεις της, στα χρόνια της παλινόρθωσης της γηραιάς ηπείρου (1814-1821), δεν είναι εύκολο ν' αποτιμηθούν. Παρά τον πρό­ σφατο εμπλουτισμό της σχετικής βιβλιογραφίας, οι ιδέες και οι συλλήψεις του για τον εκσυγχρονισμό του αντιδραστικού ευρω­ παϊκού συστήματος εξακολουθούν να εκπλήσσουν για την επικαι­ ρότητα τους τους σύγχρονους ερευνητές. Συγκεκριμένα, η φιλελεύθερη και προοδευτική ευρωπαϊκή πολιτική του, από το 1815 ως το 1821, περιλαμβάνει κατά βάση πέ­ ντε πληθωρικές περιόδους έντονης πολιτικής δράσης. Αναλυτικό­ τερα: α) τη συμβολή του στη συγκρότηση του επτανησιακού κράτους (1814-1820), β) τη δράση του υπέρ της κατοχύρωσης της ελβετικής ανεξαρτησίας και ουδετερότητας (1813-18150, γ) τη συμβολή του στην καθιέρωση της Γερμανικής Ομοσπονδίας (18151819), δ) την παρέμβαση υπέρ της αποκατάστασης του γαλλικού έθνους (1815-1818) και ε) τα πολιτικά του σχέδια για μια νέα τάξη πραγμάτων στην Ευρώπη. Οι ριζοσπαστικές θεσμικές προτάσεις του Καποδίστρια απο­ σκοπούσαν στην προώθηση α) της ύφεσης και του σταδιακού αφοπλισμού, β) της κατάργησης του δουλεμπορίου, γ) της εξάλειψης της πειρατείας, δ) της εδραίωσης ουδέτερων κι αδέσμευτων πολιτειακών ομοσπονδιών στο ευρωπαϊκό σύστημα, ε) της κατάλυσης των κλειστών ιμπεριαλιστικών συνασπισμών, στ) της ανατροπής των επεμβάσεων σε ξένες πολιτικές υποθέσεις, ζ) της καθιέρωσης υπερεθνικού οργανισμού με τη συμμετοχή των ανίσχυρων και ισχυρών κρατών χωρίς διακρίσεις, η) της υιοθέτησης του θεσμού της διαιτησίας ως μέσου επίλυ­ σης των διεθνών διαφορών, Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

* Ο Παύλος Β. Πετρίδης (19462000), καθηγητής της Πολιτικής και Συνταγματικής Ιστορίας της Ελλάδας στο Αριστοτέλειο Πανε­ πιστήμιο Θεσσαλονίκης και επι­ κεφαλής του Καποδιστριακού Κέντρου Ερευνών Αίγινας, ήταν ο πρώτος διεθνώς επιστήμονας που ερεύνησε και δημοσιοποίησε τις ευρωπαϊκές διαστάσεις της πολιτικής του Ιωάννη Καποδί­ στρια. Το άρθρο που δημοσιεύε­ ται είναι σύνοψη της Σοφίας Ν. Σφυρόερα για την Αιγιναία από το βιβλίο του αξέχαστου καθηγη­ τή Η ευρωπαϊκή πολιτικά του Ιωάννη Καποδίστρια, Αθήνα (εκδ. Τολίδη)1988, που ανα­ δημοσιεύτηκε με εισαγωγή-επιμέλεια-σχόλια του ιδίου, στο συλ­ λογικό τόμο Ιωάννης Καποδί­ στριας (1776-1831) - Ο κορυ­ φαίος Έλληνας Ευρωπαίος, Αθήνα (εκδ. Γκοβόστη) 1992, όπου και παρατίθενται αναλυτικά σχόλια και η πλουσιότατη σχετι­ κή βιβλιογραφία.

27

θ) της θέσπισης συνταγματικών θεσμών και προάσπισης των ανθρωπίνων δι­ καιωμάτων και ι) της βαθμιαίας ανεξαρτητοποίησης των αποικιών. Ο Ιωάννης Καποδίστριας εισήλθε στην υπηρεσία της Ρωσίας το 1809 μετά από σύντομη και ιδιαίτερα πετυχημένη δημόσια θητεία στα Επτάνησα. Επακολού­ θησε ο διορισμός του ως ακολούθου στο Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας, με το βαθμό του αυλικού συμβούλου, όπου παρέμεινε «εν αδράνεια» ως το καλοκαί­ ρι του 1811. Τη χρονιά εκείνη τοποθετήθηκε από τον τσάρο Αλέξανδρο υπερά­ ριθμος υπάλληλος στην πρεσβεία της Βιέννης. Κερδίζοντας την εμπιστοσύνη του Ρώσου πρεσβευτή Στάλκεμπεργκ, διεκδίκησε μ' επιτυχία την εκπόνηση διπλωμα­ τικών υπομνημάτων με αντικείμενο το ανατολικό ζήτημα, που βρισκόταν σε έξαρ­ ση. Ξεχωριστή εντύπωση δημιούργησε το υπόμνημα του για τη γενικότερη κατά­ σταση των Ελλήνων. Η διπλωματική του δραστηριότητα στη Βιέννη εκτιμήθηκε και το Μάιο του 1812 διορίστηκε διευθυντής του διπλωματικού γραφείου του γενικού διοικητή της στρατιάς του Δούναβη, ναυάρχου Τσιτσαγκόφ. Του ανατέθηκαν οι διαπραγ­ ματεύσεις με αντικείμενο την παγίωση όσων είχαν συμφωνηθεί με την Τουρκία, αναφορικά προς τη Σερβία, τη Βλαχία και τη Μολδαβία. Παράλληλα εξου­ σιοδοτήθηκε να διαχειριστεί τη διοργάνωση της Βεσαραβίας. Στο μεταξύ, η υπογραφή της συνθήκης του Βουκουρεστίου και οι διαπραγματεύσεις που προη­ γήθηκαν του είχαν δώσει την ευκαιρία ν' αποκομίσει εμπειρίες γύρω από τις με­ θόδους της τουρκικής διπλωματίας. Οι διπλωματικοί χειρισμοί του στα κρισιμότατα ζητήματα της τουρκοκρατούμε­ νης Βαλκανικής είχαν εντυπωσιάσει το τσαρικό περιβάλλον και ο αυτοκράτορας, έχοντας πειστεί για την εμβέλεια των ικανοτήτων του Καποδίστρια, του ανάθεσε ση­ μαντικότατη αποστολή στην Ελβετία. Συγκεκριμένα, θα έπρεπε να επιτευχθεί η εσω­ τερική ειρήνευση της χώρας αυτής και με την εγκαθίδρυση αντιπροσωπευτικής κε­ ντρικής κυβέρνησης να προσελκυστούν οι υπό γαλλική κατοχή επαρχίες στο συνα­ σπισμό των συμμάχων εναντίων του Βοναπάρτη. Ο Καποδίστριας, όπως θα δούμε εκτενέστερα, ανταποκρίθηκε με ξεχωριστή επιτυχία και σ' αυτή την καινούρια αποστολή. Οι συναντήσεις του με τον τσάρο, όπως ήταν φυσικό, έγιναν συχνότερες. Σε μια απ' αυτές, στο Σομόν, ο Καποδί­ στριας άσκησε πίεση στον Αλέξανδρο να μην τοποθετηθεί επίσημα απέναντι στο επτανησιακό πρόβλημα, προτού ο ίδιος του εκθέσει τις απόψεις του για το μέλλον των συμπατριωτών του. Επακολούθησε η υπογραφή της συνθήκης των Παρι­ σίων, στις διαπραγματεύσεις για τη σύναψη της οποίας δεν είχε λάβει μέρος ο Κερ­ κυραίος διπλωμάτης. Διαμαρτυρόμενος για τον προσωρινό διακανονισμό του επτανησιακού, έλαβε την ακόλουθη διαβεβαίωση, ότι «... τίποτα δεν είχεν εισέτι αποφασισθή πραγματεύσεις

28

οριστικώς και ότι αι σχετικαί προς την τύχην της πατρίδος του δια­ θα διεξήγοντο εν Βιέννη και θα ανετίθεντο εις αυτόν».

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ! ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, ΗΛΙΠΝΛΙΛ,

τ.3

Στο Συνέδριο της Βιέννης, όπου εκπροσωπήθηκαν οι τέσσερις νικητές της Γαλλίας του Βοναπάρτη, τέθηκαν το 1814/15, οι βάσεις για τη διαμόρφωση του νέου ευρω­ παϊκού πολιτικού συστήματος, παρά τις επιμέρους διαφωνίες. Ο Καποδίστριας έφτα­ σε στη Βιέννη, στις αρχές Οκτωβρίου 1814, ως μέλος της πολυπληθούς ρωσικής αποστολής, την οποία απάρτιζαν οι Νέσελροντ, Ραζουμόφσκι, Στάκελμπεργκ, Πότσο ντι Μπόργκο, Άνστεντ και Φον Στάιν. Το Δεκέμβριο του 1814, εκτός των χειρισμών του ελβετικού ζητήματος, επιφορτίστηκε και με τους χειρισμούς των πολωνικών και σαξονικών υποθέσεων. Στο μεταξύ, κατόπιν εντολής του Μέτερνιχ, είχε τεθεί κάτω από αυστηρή παρακολούθηση. Ύστερα από εννέα περίπου μήνες διαπραγματεύσεων και παρασκηνιακών διαβουλεύσεων, οι Μεγάλες Δυνάμεις (Ρωσία, Αυστρία, Αγγλία και Πρωσία) υπέγραψαν τις τελικές πράξεις της Βιέννης (9 Ιουνίου 1815), που επικύρω­ ναν τη διατήρηση του «παλαιού» απολυταρχικού καθεστώτος και τη χάραξη του νέου ευρωπαϊκού χάρτη επί τη βάσει των αρχών της νομιμότητας και της ισορροπίας. Σημειωτέον ότι η υπονόμευση της αρχής των εθνοτήτων και από τις τέσσερις Δυνάμεις υπήρξε έκδηλη. Η επιβληθείσα νέα τάξη πραγμάτων υποκατέστησε τις επαναστατικές κινήσεις, που προηγήθηκαν, μέσω της αποκατάστασης παραδοσια­ κών κυριαρχικών δικαιωμάτων. Οι διεθνείς θεσμοί, που εδράζονταν στο δίκαιο του ισχυρότερου, επανήλθαν διακριτικά στο προσκήνιο. Με τη σύνταξη των τελικών κειμένων, ο Καποδίστριας επιφορτίστηκε ν' ασχοληθεί αποκλειστικά με την κατάσταση στη Γαλλία, μετά τη συντριβή της στο Βατερλό. Οι φιλελεύθερες θέσεις του, οι διαρκείς ανησυχίες και παρεμβάσεις του στα φλέγοντα ευρωπαϊκά ζητήματα συντέλεσαν στην προσέλκυση της αντιφατικής, γεμάτης ρομαντισμό, προσωπικότητας του τσάρου Αλέξανδρου, ο οποίος με το κλείσιμο του επτανησιακού ζητήματος (5 Νοεμβρίου 1815) τον διόρισε πληρεξού­ σιο και υπουργό, για να φέρει σε πέρας τις τελικές διαπραγματεύσεις στο Παρίσι. Η δεύτερη συνθήκη της ειρήνης των Παρισίων, μετά τη συντριβή του Ναπολέοντος στο Βατερλό, επικύρωσε τα φιλόδοξα σχέδια του ευρωπαϊκού Διευ­ θυντηρίου. Παράλληλα, στη γαλλική πρωτεύουσα τέθηκαν οι βάσεις για τη σύστα­ ση νέων συμμαχιών, όπως η «Ιερά» και η «Τετραπλή». Η Ιερά Συμμαχία διαπνεόταν από τις αρχές του οικουμενισμού και της αδελφοσύνης των λαών, ενώ η Τετραπλή έθετε τις νομικές βάσεις της αρχής των επεμβάσεων. Οι προοδευτικές θέσεις, που εκφράστηκαν κατά τη διάρκεια των ανωτέρω συ­ νεδρίων, κυρίως από τον Καποδίστρια, προκάλεσαν εύλογα την ανησυχία των συ­ νέδρων. Σε ζητήματα όπως το επτανησιακό, το ελβετικό, το γερμανικό και το γαλλι­ κό, ο Κερκυραίος διπλωμάτης έθεσε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων φιλελεύθε­ ρες προτάσεις, που αναιρούσαν σε μεγάλο βαθμό το τρέχον ευρωπαϊκό σύστημα. Ως προς το επτανησιακό ειδικότερα, ο Καποδίστριας απαίτησε την αναγνώριση του ως ελεύθερου και ανεξάρτητου κράτους υπό την προσωνυμία «Ηνωμένη Επτα­ νησιακή Δημοκρατία», κατοχυρώνοντας και την ταυτόσημη ανεξαρτησία του. Εξάλ­ λου οι προϋποθέσεις που έθεσε για Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

α) συνταγματική διακυβέρνηση, β) θέσπιση νέου συνταγματικού χάρτη από κυρίαρχη Εθνοσυνέλευση και γ) πρόσκαιρη ισχύ των ισχυόντων συνταγματικών θεσμών, έγιναν τελικά αποδε­ κτές, παρά τις σθεναρές αντιδράσεις της Βρετανίας και της Αυστρίας, κι εκ­ φράζανε πλήρως το λαϊκό αίσθημα και τους πόθους των Επτανησίων. Η ανάμειξη του Καποδίστρια στο ελβετικό ζήτημα, μεταξύ του 1813-1815 και η ξεχωριστή συμβολή του στην ευνοϊκή διευθέτηση του διαιωνιζόμενου προβλή­ ματος συνθέτουν ακόμη μια πτυχή της φιλελεύθερης ρωσικής ευρωπαϊκής πολιτι­ κής στη συγκυρία της παλινόρθωσης και αποκαλύπτουν την αυτονομία στο χειρι­ σμό και την αντιμετώπιση κρίσιμων ευρωπαϊκών υποθέσεων εκ μέρους του Καποδίστρια. Στις 20 Μαρτίου 1815 υπογράφτηκε η διακήρυξη για τον οριστικό διακανονισμό των ελβετικών υποθέσεων, που έγινε και ουσιαστικά αποδεκτή από την ελβετική Δίαιτα στις 27 Μαρτίου. Η τελική συνθήκη επιβεβαίωνε την κοινή βούληση απέναντι στην υιοθέτηση νέων θεσμών, όπως η διηνεκής ουδετερότητα και η ομοσπονδιακή κρατική υπόσταση επί τη βάσει δεκαεννέα καντονιών. Έτσι, τα οράματα των Ελβετών αλλά και του Καποδίστρια πραγματοποιήθηκαν, αφού το Διευθυντήριο των Δυνάμεων δεσμεύτηκε να εγγυηθεί επίσημα πλέον την ακε­ ραιότητα και την ουδετερότητα της Ελβετίας, καθώς και την ανεξαρτησία της από οποιαδήποτε έξωθεν επιρροή, χάριν των γενικότερων ευρωπαϊκών συμφερόντων. Πανίσχυρος υπουργός της Ρωσίας πλέον μετά το 1815, ο Καποδίστριας τά­ χτηκε ανεπιφύλακτα υπέρ μιας νέας τάξης πραγμάτων για την παλινόρθωση της Ευρώπης, μιας τάξης εδραιωμένης σε εθνικά κράτη και συνταγματικές κυβερνή­ σεις με βάση ένα διεθνές ευρύτερο και δημοκρατικότερο σύστημα. Ιδεολογικά υποχρεώθηκε να ταχθεί κατά των επαναστάσεων. Επιθυμούσε αλλαγές αλλά με ει­ ρηνικά μέσα. Διακήρυττε ότι στο πολιτικό κλίμα, που είχε διαμορφωθεί στις αρ­ χές του 19ου αιώνα στην Ευρώπη, πολλά έθνη δεν ήταν έτοιμα για απόλυτη ανε­ ξαρτησία, διευκρίνιζε πάντως ότι στις περιπτώσεις των υπόδουλων εθνοτήτων, οι εθνικοί πόθοι δεν ήταν δίκαιο να καταπιέζονται. Ως προς το γερμανικό ζήτημα, προαποφασίστηκε από το Διευθυντήριο η πρόσκαιρη λύση της Συνομοσπονδίας, λύση που αντιστρατεύτηκε η Αυστρία, αποβλέποντας στο ρόλο του κυρίαρχου τοποτηρητή. Παρά την αντίθετη βούλη­ ση του γερμανικού λαού για ενότητα, αρκετά μέλη του Διευθυντηρίου διέβλεπαν στον κατακερματισμό της Γερμανίας σε αυτόνομα κρατίδια, την απαραίτητη προϋπόθεση για την αύξηση της επιρροής τους. Οι πρωτοβουλίες που επωμί­ στηκε στο συγκεκριμένο πρόβλημα ο Καποδίστριας μετουσιώθηκαν στις ακόλου­ θες προϋποθέσεις: α) στην εκλογή αρχηγού που θα ετίθετο επικεφαλής του γερμανικού ομοσπονδιακού συστήματος, β) στην υπαγωγή της Γερμανίας υπό την περιορισμένη πρωτοκαθεδρία της Αυστρίας προς αποτροπή ενδεχόμενης επέκτασης της, ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ.3

γ) στον περιορισμό της Πρωσίας στα όρια της και στη συμμετοχή της ως μέλους στην εν λόγω συμμαχία, δ) στην αυτοδίκαιη προστασία της Ιταλίας ενόψει της ισχυροποίησης του Αυ­ στριακού αυτοκράτορα στη Γερμανία και ε) στην αποτροπή επιθετικής ή απειλητικής στρατιωτικής υπεροχής της Αυ­ στρίας. Το όλο ζήτημα διευθετήθηκε οριστικά με τη συνθήκη της 8ης Ιουνίου 1815 στη Βιέννη και μια δεύτερη συνθήκη, που υπογράφτηκε στις 20 Νοεμβρίου 1815 στο Παρίσι. Στο προοίμιο των τελικών πράξεων οριζόταν ότι οι κυρίαρχοι Γερ­ μανοί ηγεμόνες και τα αδέσμευτα γερμανικά κρατίδια «χάριν της ασφαλείας και της ανεξαρτησίας της Γερμανίας και της αποκαταστάσεως της ησυχίας και ισορροπίας στην Ευρώπη» αποφάσισαν να συνενωθούν μέσα από μονιμότερους δεσμούς, υπό την επωνυμία «Γερμανική Συνομοσπονδία». Με αυτή τη λύση καθιερώθηκε μία επί διεθνών θεσμών εδραζόμενη ένωση κρατών, με βάση την κυρίαρχη εξουσία των μελών της και τη συμμετοχή σαράντα ενός κρατιδίων. Εξίσου δυσεπίλυτα πρόβαλλαν και τα προβλήματα που ταυτίζονταν με την ηττηθείσα Γαλλία, ο επικείμενος αφανισμός της οποίας από τις νικήτριες Δυνάμεις δεν απείχε από την πραγματικότητα. Και σ' αυτό το ζήτημα η

συμβολή

του

Καποδίστρια

αποδείχτηκε

καθοριστική. Έτσι η Ρωσία, έπειτα από εισήγηση του, συρρίκνωσε έγκαιρα τις εγγυήσεις, που απαιτούσε το Διευθυντήριο από τη Γαλλία, στα εξής σημεία: α) στη διασφάλιση των ορίων της, που είχαν καθοριστεί επί τη βάσει της πρώτης ειρή­ νης των Παρισίων, β) στην κατάληψη της αμυντικής γραμμής που εγγυώνταν τα σύνορα της Γαλλίας, γ) στη μείωση του υλικού της στρατιωτικής της δύναμης, καθώς και των πηγών ανεφοδιασμού και δ) στην επιβολή χρηματικών εισφορών, που θα επηρέαζαν πρόσκαιρα την ανόρθωση του γαλλικού έθνους. Ο ίδιος ο Καποδίστριας τεκμηρίωσε επιδέ­ ξια το σκεπτικό για τη μετριοπαθή αντιμετώπιση της Γαλλίας: «...Οι σύμμαχες έλαβαν

Δυνάμεις

τα όπλα εναντίον του Βοναπάρτη

όταν δεν

αντιμετώπισαν τη Γαλλία ως εχθρική χώρα. ΚαΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

Το επίσημο Τυπογραφείο που δημιουργήθηκε στην Αίγινα από τον Ι. Καποδίστρια.

τά συνέπεια η παρούσα

κατοχή επί του βασιλείου

τές και το δικαίωμα της κατάκτησης. θα έπρεπε να επανεξεταστούν καινούρια χείρημα,

Εφόσον

όλες οι αποφάσεις

όρια και να εφαρμοστεί

της Γαλλίας δεν παρέχει ο' αυ­

θιγόταν η ακεραιότητα της Βιέννης, να

της Γαλλίας, προσδιοριστούν

νέο σύστημα ισορροπίας. Αυτό το δυσχερές εγ­

σε αντίθεση προς τις φιλελεύθερες

αρχές τους Διευθυντηρίου,

βαλλε την τακτική που υιοθετήθηκε μέχρι σήμερα, η οποία από μόνη της

θα μετέδιασφα­

λίζει τη γαλήνη των λαών». Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι ο διεισδυτικός τρόπος μέσω του οποίου αντιμε­ τωπίστηκε η Γαλλία ως ηττηθείσα Δύναμη αποτέλεσε πολύτιμο οδηγό στο πλαίσιο των διεθνών σχέσεων. Τρία χρόνια μετά την κατ' αρχήν αντιμετώπιση του ζητή­ ματος αυτού, το 1818, ο Καποδίστριας, που είχε αγωνιστεί μ' επιτυχία για την αποτροπή της αποδυνάμωσης του γαλλικού έθνους (πεπεισμένος για τον ουσια­ στικό μελλοντικό ρόλο της Γαλλίας τόσο στις ευρωπαϊκές όσο και στις ελληνικές υποθέσεις), αξίωσε ανοιχτά την απελευθέρωση της χώρας από τα ξένα στρατεύμα­ τα κατοχής, απαριθμώντας τις ολέθριες παρενέργειες που θα επέφερε η τυχόν δι­ αιώνιση της παρουσίας τους στο Παρίσι. Παράλληλα, οι πολεμικές οφειλές της μειώθηκαν στο ελάχιστο, ενώ σύντομα έγινε αποδεκτή ως ισότιμη σύμμαχος στο Συνέδριο του Διευθυντηρίου των Δυνάμεων στο Εξ Λα Σαπέλ (1818). Χαρακτη­ ριστικά παραμένουν, εν προκειμένω, τα λόγια του κόμη Μολέ μετά τη διευθέτηση του γαλλικού ζητήματος: «Αν η Γαλλία διατήρησε

την υπόσταση

της, αυτό οφεί­

λεται σε τρεις ανθρώπους, των οποίων τα ονόματα δεν πρέπει ποτέ να στον αυτοκράτορα Αλέξανδρο και στους δύο υπουργούς τον Πότσο ντι

ξεχαστούν:

του, τον Καποδίστρια

και

Μπόργκο».

Όμως ο Καποδίστριας χειρίστηκε και άλλα σημαντικά ευρωπαϊκά ζητήματα, όπως το ισπανικό. Σε εκτενές υπόμνημα του, που υποβλήθηκε στο Συνέδριο των Παρισίων το 1815, πρότεινε λύσεις για την ομαλή διακυβέρνηση της Ισπανίας, της οποίας η ηγεσία χαρακτηριζόταν «διεφθαρμένη». Οι προτάσεις προς την ισπα­ νική Αυλή αποσκοπούσαν στην πάση θυσία «βελτίωση της μοναρχίας» μέσα από τη λήψη των ακόλουθων μέτρων, όπως: α) απελευθέρωση όλων των κρατουμένων για πολιτικά φρονήματα, β) εκδίκαση όλων των υποδίκων, εξαγγελία γενικής αμνηστίας, απάλειψη των φορολογικών προνομίων για ορισμένες κυρίαρχες τάξεις, γ) βελτίωση της οικονομίας με τον περιορισμό των δαπανών και την επιβολή νέων φόρων και δ) βαθμιαία προετοιμασία για παραίτηση από τις αποικίες κυρίως της αμερι­ κανικής ηπείρου. Η περίοδος μετά το Συνέδριο της Βιέννης χαρακτηρίστηκε από πρωτοβουλίες και αντιπαραθέσεις για την αναδιοργάνωση της διεθνούς τάξης πραγμάτων μέσω του θεσμού των «κλειστών» συνεδρίων, με απώτερο στόχο την κατοχύρωση του δι­ καιώματος ελέγχου και εποπτείας επί των ευρωπαϊκών υποθέσεων. Την ιμπεριαλιΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΙΙΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑ1Α. τ.3

σπκή κοσμοθεωρία των μελών του Διευθυντηρίου προέκυψε ν' αμφισβητεί μόνη η Ρωσία, πρωτοστατούντος του Καποδίστρια, τα οράματα του οποίου για την πολιτι­ κή οργάνωση της Ευρώπης, με βάση νέους φιλελεύθερους θεσμούς, πολεμήθηκαν έντονα. Σύντομα αναιρέθηκαν και οι νομικές βάσεις της Τετραπλής συμμαχίας, στο μέτρο που έγινε αποδεκτή η συμμετοχή της Γαλλίας στο Συνέδριο του Εξ Λα Σαπέλ. Ο Καποδίστριας δημοσιοποίησε εγγράφως τις θέσεις του με υπομνήματα, που υπέβαλλε στον τσάρο Αλέξανδρο στις 8 Ιουλίου και στις 8 Οκτωβρίου 1818, αμ­ φισβητώντας επίσημα την αρχή του ισχυρότερου και τη στρατιωτική βία. Ισχυρί­ στηκε ότι η νέα τάξη πραγμάτων στην Ευρώπη είχε την ανάγκη ουσιαστικών με­ ταρρυθμίσεων τόσο σε διεθνές επίπεδο όσο και στα εσωτερικά του κάθε κράτους. Γι' αυτό και πρότεινε τη σύσταση μιας υπερεθνικής συμμαχίας, στο πλαίσιο της οποίας τα ευρωπαϊκά κράτη να δεσμευτούν πως θα εγγυηθούν την ισχύουσα εδα­ φική κατάσταση τους, καθώς και τη μορφή διακυβέρνησης τους. Στη βάση του υπερεθνικού αυτού οργανισμού ο Κερκυραίος υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας σχεδίαζε ν' αναγάγει την επέμβαση σε θεσμό εγγύησης της ανεξαρτησίας, της ακε­ ραιότητας και της ασφάλειας των ανίσχυρων κρατών. Μέσα από τον ευέλικτο αυ­ τό θεσμό, το Διευθυντήριο θα παρενέβαινε αποκλειστικά για τη διευθέτηση των διεθνών διαφορών ή όταν προέκυπτε απειλή κατά της διεθνούς ειρήνης. Το 1820 μοιραία ταυτίστηκε με σειρά εθνικοαπελευθερωτικών

εξεγέρσεων,

που προκάλεσαν θεαματικές και ραγδαίες μεταβολές στις διεθνείς σχέσεις. Η Αυ­ στρία του Μέτερνιχ αποπειράθηκε για μια ακόμη φορά ν' αναχαιτίσει μονομερώς την επανάσταση στη Νεάπολη της Ιταλίας, προστρέχοντας παρασκηνιακά στη Ρω­ σία. Η τελευταία αντέδρασε διά του Καποδίστρια, διαμηνύοντας ότι κάθε μεμονω­ μένη απόπειρα επέμβασης θα πολλαπλασίαζε τους κινδύνους για την ειρήνη και όχι μόνο, καθώς στο πλαίσιο της υπάρχουσας συμμαχίας ήταν εφικτή μια ικανοποιητική λύση. Η θεωρία του Αυστριακού καγκελάριου εν προκειμένω ότι η επανάσταση είναι επιδημία και όσο το μικρόβιο της παραμένει ζωντανό τόσο ο κίν­ δυνος της μόλυνσης για όλους ήταν άμεσος έβρισκε βαθμιαία όλο και μεγαλύτερη ανταπόκριση από τους σύμμαχους ηγεμόνες. Δυστυχώς για τον εκσυγχρονισμό των θεσμών στην Ευρώπη ο τσάρος Αλέξαν­ δρος στο Τροπάου της Σιλεσίας άρχισε να παίρνει αποστάσεις από την ευρωπαϊκή πολιτική του Καποδίστρια. Υπό τις συνθήκες αυτές «πάσαι αι αποφάσεις έφερον την σφραγίδα

των αυστριακών απόψεων. Το (ομώνυμο) Συνέδριο δενηδύνατο

τας εγκρίνη και πράγματι

παρά να

τας ενέκρινε». Η ρωσική αντιπροσωπεία υποχρεώθηκε

πλέον ανοιχτά να καταδικάσει τις εξεγέρσεις στο Βασίλειο των δύο Σικελιών, αποδε­ χόμενη εν ονόματι της αποκατάστασης της αρχής της νομιμότητας τη συμφιλίωση της Ιταλίας με την ευρωπαϊκή κοινωνική τάξη. Στο μεταξά, οι διαβουλεύσεις του Συνεδρίου του Τροπάου μεταφέρθηκαν στο Λάιμπαχ στις αρχές του 1821. Με βαρυσήμαντο υπόμνημα του προς τον τσάρο Αλέξανδρο, κατά την έναρξη των εκεί διαπραγματεύσεων, ο Καποδίστριας αμφιΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

σβήτησε και πάλι τις συνισταμένες της αυστριακής πολιτικής στην Ιταλία. Παρ' ότι το σύστημα Μέτερνιχ είχε καταρχήν επιβληθεί, ο Κερκυραίος διπλωμάτης κατέβα­ λε ύστατες προσπάθειες να πείσει τον προϊστάμενο του ν' αντιταχθεί στα ιμπεριαλι­ στικά σχέδια του Αυστριακού καγκελάριου. Κι ενώ οι διαβουλεύσεις λάμβαναν δυ­ σάρεστη τροπή ως προς τα φιλελεύθερα «ανοίγματα» του Καποδίστρια, ο Αλέξαν­ δρος Υψηλάντης ύψωσε την επαναστατική σημαία στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Ο Καποδίστριας περιήλθε σε δεινή θέση. Εξαναγκάστηκε ν' αποδοκιμάσει τον Υψηλάντη ως άτομο, απομονώνοντας τον από το ελληνικό ζήτημα. Έτσι, κατόρ­ θωσε να μποϋκοτάρει τη λήψη απόφασης για επέμβαση στο βαλκανικό χώρο. Όμως ουδείς επείθετο πλέον ότι πίσω από τις ριζοσπαστικές προτάσεις του για την αναθεώρηση του ευρωπαϊκού πολιτικού συστήματος δεν υποκρύπτονταν «δόλιες» προθέσεις. Έτσι, η Ρωσία εκλήθη ν' αποδοκιμάσει τη νέα επαναστατική σπίθα. Στην κρίσιμη αυτή καμπή ο Καποδίστριας, αφού απέτρεψε τη διά των όπλων κα­ τάπνιξη της Ελληνικής Επανάστασης, επιχείρησε να πείσει τον τσάρο ν' αναθεω­ ρήσει την πολιτική του στη Βαλκανική, εκχωρώντας αυτονομία στον ελληνισμό της Ανατολής. Όμως η επιβολή του Μέτερνιχ υπήρξε πλήρης. Στις 7 Μαίου 1821 ο Αυστριακός καγκελάριος υπέβαλε στο Λάιμπαχ υπόμνη­ μα όπου μεταξύ άλλων υπογράμμιζε τα εξής: «...Ενωμένοι οι μονάρχες στην πε­ ριφρούρηση

της αρχής της διατήρησης κάθε νόμιμης εξουσίας, δε θα διστάσουν

όπως υπερασπιστούν

την εν λόγω αρχή και στις πολύ δυσάρεστες

επιπλοκές,

έλαβαν πρόσφατα χώρα στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. ξη της επαναστάσεως αυτής αποτελεί τη φυσική

συνέπεια

ενός

που

Η έκρη­

προμελετημένου

σχεδίου, που στρέφεται άμεσα εναντίον της ισχύος που προκαλεί φόβο στους στα­ σιαστές, δηλαδή εναντίον του συνασπισμού σίας), ο οποίος αποσκοπεί

των δύο μοναρχών (Αυστρίας και Ρω­

στην εδραίωση ενός συστήματος

παλινόρθωσης και συ­

ντήρησης των ισχυόντων πραγμάτων». Και ο Μέτερνιχ κατέληγε: «.. .Ας θήσουν λοιπόν οι διαβιβαζόμενες οδηγίες προς τους αντιπροσώπους λών στην Κωνσταντινούπολη

να παραμένουν αυστηρά ομοιόμορφες. Ας

στούν μέσα στα όρια των συνθηκών τα μέσα που θα μπορούσε Ρωσία για να σβήσει τις επαναστατικές ν' αποτελέσουν

εξακολου­

των δύο Αυ­ υπολογι­

ν' αξιοποιήσει η

εστίες. Τα μέσα αυτά επ' ουδενί

πρόκειται

αιτία ανησυχίας ή αντιζηλίας για την Αυστρία».

Πράγματι, το ρωσοαυστριακό μέτωπο, η κοινή απόφαση για μεμονωμένες επεμβάσεις και το περιεχόμενο των ντοκουμέντων στο Λάιμπαχ επιβεβαίωναν την υποχώρηση του ευρωπαϊκού Διευθυντηρίου απέναντι στους φιλελεύθερους θε­ σμούς που είχαν προταθεί. Το αντιδραστικό αυτό πνεύμα κυριάρχησε και κατά την υπογραφή της πανηγυρικής διακήρυξης στο Λάιμπαχ ενόψει της ολοκλήρωσης των διαπραγματεύσεων στις 12 Μαΐου 1821. «Οι σύμμαχες Δυνάμεις», διακηρυσ­ σόταν υποκριτικά στο σχετικό ντοκουμέντο, «που έχουν ταχθεί αποκλειστικά της καταπολέμησης συμφέροντα,

και καταστολής

αλλά προσέτρεξαν

υπέρ

της ανταρσίας, όχι μόνο δεν απέβλεφαν σε ίδια

σε βοήθεια των υποδούλων λαών και οι λαοί αυτοί

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

εξέλαβαν την επέμβαση τους ως συνδρομή επ ωφελεία της ελευθερίας τους και όχι ως επίθεση εναντίον της εθνικής τους ανεξαρτησίας. Εμπνεόμενοι από τα ανωτέρω αισθήματα

οι σύμμαχοι Μονάρχες...

επιθυμούν

να γνωστοποιήσουν

τις αρχές που τους καθοδήγησαν. Είναι αποφασισμένοι από αυτές και όλοι οι οπαδοί του καλού προσδοκούν σμό τη σίγουρη εγγύηση

στους

λαούς

να μην παρεκκλίνουν

ποτέ

από το συμμαχικό

συνασπι­

αναχαίτισης των ταραχοποιών».

Αρχομένου του 1822 η επικράτηση των ιμπεριαλιστικών αρχών που διείπαν το σύστημα Μέτερνιχ, υπήρξε αδιαμφισβήτητη. Η νέα τάξη πραγμάτων στην Ευρώ­ πη, που είχε οραματιστεί ο Καποδίστριας, ενθαρρυνόμενος από την οικουμενική διάσταση της Ιεράς Συμμαχίας, αποτελούσε παρελθόν. Οι πρωτοποριακοί διεθνείς θεσμοί που πρότεινε στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πολιτικής του και περιστασιακά προβλημάτισαν τους συμμάχους τελικά αποδοκιμάστηκαν. Ο Καποδίστριας τέθη­ κε οριστικά πια σε διαθεσιμότητα, εγκατέλειψε την Πετρούπολη κι εγκαταστάθηκε στα περίχωρα της Γενεύης «εις μονήρη εξοχήν», ενώ το Διευθυντήριο των Δυνά­ μεων αναπροσανατολίστηκε προς τις παραδοσιακά αντιδραστικές αρχές της παλι­ νόρθωσης, της νομιμότητας και της ισορροπίας.

Εικόνα καθημερινής ζωής στην Αίγινα την εποχή της αφίξεως του Καποδίστρια. Στο βάθος, η πόλη της Αίγινας και το λιμάνι (λιθογραφία από έργο του Κρατσάιζεν, συλλογή ΜΙΕΤ).

Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

35

ΣΤΕΦΑΝΟΣ Π. ΠΑΠΑΓΕΩΡΠΟΥ*

π καποοιστριακη περιοοος Κραχικός εκσυγχρονισμός και κοινωνικοποΐιιικές αδράνειες Ξένος, φραγκοφορεμένος ελληνικού

Κορφιάτης αλλά και γνήσιον τεκνον του

έθνους' ιδιοτελής, αλαζόνας, φιλόδοξος, συνωμότης αλ­

λά και αφιλοκερδής, λιτός, ικανότατος διπλωμάτης' όργανο των Ρώ­ σων, Ρώσος ανθύπατος αλλά και της Ελλάδος ελευθερωτής ' αντιδημοκράτης, τύραννος, αλλά και δικαίου ζηλωτής, εχθρός της των ολί­ γων καταδυναστείας' αυταρχικός, αυθαίρετος αλλά και σωτήρας, πα­ τέρας του έθνους, οπαδός της ευταξίας και της ευημερίας' επαρμένος αριστοκράτης αλλά και ο μπαρμπα-Γιάννης

του λαού' μερολη­

πτικός, μικρόκαρδος, αλλά και αξιοπρεπής και ευαίσθητος, είναι με­ ρικοί μόνον από τους χαρακτηρισμούς που προσέδωσαν σύγχρονοι και μεταγενέστεροι, οπαδοί και αντίπαλοι, στον πολιτικό και διπλω­ μάτη Ιωάννη Καποδίστρια, πρώτο κυβερνήτη της Ελληνικής

Πολι­

τείας από τον Ιανουάριο του 1828 έως την 27η Σεπτεμβρίου 1831.

Ι. Το πρόσωπο Ο Ιωάννης Καποδίστριας, δευτερότοκος γιος του κόμη Αντωνίου-Μαρία, γεννήθηκε στην πόλη της Κέρκυρας στις 31 Ιανουαρίου 1776. Η οικογένεια του, η οποία αρχι­ κά έφερε το επώνυμο Vittori, ήταν δαλματικής καταγωγής (από την πόλη Capo d'Istria, τη βυζαντινή Ιουστινούπολη) και καθολικού θρησκεύματος και εγκαταστά­ θηκε στην Κέρκυρα στα τέλη του 14ου αιώνα. Ως Λατίνοι εντάχθηκαν αμέσως στην αριστοκρατία του νησιού' το 1689 δόθηκε σε έναν από τους κλάδους της οικογένει­ ας ο κληρονομικός τίτλος του κόμη, ο οποίος επικυρώθηκε το 1796 από τη βενετική και το 1840 από τη βρετανική διοίκηση. Μετά την εγκατάσταση της στην Κέρκυρα η οικογένεια άλλαξε το παλαιό της επώνυμο επιλέγοντας το Καποδίστριας (Capo d'Istria), ενδεικτικό του τόπου καταγωγής της, και στο επόμενο διάστημα απαρνήθη­ κε τον καθολικισμό και ασπάστηκε το ορθόδοξο δόγμα. Από την πλευρά της μητέρας * Ο Στέωανος Π

τ ο υ

Παπαγεωργίοα

—κυπριακής καταγωγής— κερκυραϊκή οικογένεια του κόμη Χριστόδουλου Γονέμη.

ειναικα ηγητης στο 1Ιαντειο

Πανεπιστήμιο,

%

Διαμαντίνας, ο Ιωάννης Καποδίστριας καταγόταν από την επίσης αριστοκρατική J

Q

1794, σε ηλικία δεκαοκτώ ετών, μετά το τέλος των εγκυκλίων σπουδών του, χ

'

συνέχισε ανώτερες σπουδές στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Πάντοβα ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΙΙΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.3

και το 1797 πήρε το πτυχίο του γιατρού, διευρύνοντας παράλληλα τη μόρφωση του με θεωρητικές (φιλολογικές και φιλοσοφικές) σπουδές και ερχόμενος σε άμε­ ση επαφή με τα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα που προέκυψαν από την πτώση του ancien régime και τη διάχυση των επαναστατικών ιδεών. Επιστρέφοντας στην Κέρκυρα (1797), άσκησε, για βιοποριστικούς λόγους — η οικογένεια του ήταν μεν ευγενής αλλά όχι εύπορη—, το επάγγελμα του γιατρού, το οποίο όμως εγκατέλειψε για να ασχοληθεί ενεργά με τα δημόσια πράγματα της ιδιαίτερης πατρίδας του. Διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στα πλαίσια της Επτανήσου

Πολιτείας'

ορίστηκε γραμματέας της κυβέρνησης της Ιόνιας Πολιτεί­

ας και σύντομα αναδείχτηκε σε κορυφαίο πολιτικό παράγοντα της μέχρι το 1807, όταν η διά της Συνθήκης του Τίλσιτ παραχώρηση των Ιονίων Νήσων στην ναπο­ λεόντεια Γαλλία έδωσε τέλος στην επτανησιακή Δημοκρατία αλλά και στην επτα­ νησιακή πολιτική σταδιοδρομία του. Δύο χρόνια αργότερα θα μεταβεί στην Πετρούπολη και θα εισέλθει στην τσα­ ρική διπλωματική υπηρεσία, για να τοποθετηθεί, το 1811, στη ρωσική πρεσβεία της Βιέννης. Εκεί αναδεικνύεται ειδικός στα ζητήματα της Βαλκανικής, γεγονός που θα τον διευκολύνει να αναλάβει, ένα χρόνο αργότερα, τη θέση του επικεφα­ λής του διπλωματικού γραφείου του διοικητή της στρατιάς του Δούναβη, ναυάρ­ χου Τσιγκανόφ, με έδρα το Βουκουρέστι. Με την ιδιότητα αυτή θα αναλάβει τη δι­ εύθυνση «της πολιτικής αλληλογραφίας λεως, μετά του Σερβικού

μετά της Βιέννης, της

έθνους και των ανωτάτων Συμβουλίων

Κωνσταντινουπό­ της Βλαχίας και

της Μολβαβίας», καθώς και την οργάνωση της επαρχίας της Βεσαραβίας, η οποία είχε προσφάτως παραχωρηθεί από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στη Ρωσία. Η πορεία όμως των ευρωπαϊκών πραγμάτων υποχρέωσε τη στρατιά του Δουνάβεως να κινηθεί βόρεια για να αντιμετωπίσει τις γαλλικές δυνάμεις και ο Καποδίστριας υποχρεώθηκε να ακολουθήσει τη στρατιά στις εκστρατείες της μέχρι τη λήξη του πολέμου, ασκώντας καθήκοντα διπλωματικού συμβούλου. Από το 1814, ως ανώ­ τερο στέλεχος του ρωσικού Υπουργείου Εξωτερικών, συμμετείχε στα διπλωματικά δρώμενα της περιόδου, επιδεικνύοντας ασυνήθιστες διπλωματικές αρετές, οι οποί­ ες του επέτρεψαν να ανέλθει στο ύπατο αξίωμα του συνυπουργοΰ των Εξωτερικών (1815-1822) και να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στα ευρωπαϊκά πράγματα της ναπολεόντειας Ευρώπης. Πολιτικός συντηρητικών πεποιθήσεων και εκφραστής ανάλογης πολιτικής, υπήρξε —δίχως να ταυτίζεται με την άκαμπτη και πλήρως αρνητική θέση του αυ­ στριακού Μέτερνιχ— αντίθετος στα επαναστατικά κινήματα που εκδηλώθηκαν στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Αρνητική στάση κράτησε και απέναντι στην προοπτική μίας ελληνικής επανάστασης, αρνούμενος, το 1820, την αρχηγία της Φιλικής Εται­ ρείας και επιμένοντας στην αναβολή της εξέγερσης. Η στάση αυτή ερμηνεύτηκε από τους επικριτές του ως αναμενόμενη και σύμφωνη με τα απολυταρχικά και αρι­ στοκρατικά του ιδεώδη, καθώς και με την αντίθεση του σε οποιαδήποτε απόπειρα Η ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ. ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΔΡΑΝΕΙΕΣ

37

ανατροπής του μεταβοναπαρτικοό ευρωπαϊκού status. Αντίθετα, οι υποστηρικτές του θεώρησαν την άρνηση του ως μία σώφρονα και υπεύθυνη κίνηση ενός έμπει­ ρου διπλωμάτη, ο οποίος έκρινε ότι η εκ μέρους του ανάληψη της ηγεσίας της Επανάστασης θα εμφάνισε την τελευταία ως ρωσική επιχείρηση που θα προκα­ λούσε την ανεπιφύλακτη εχθρότητα των υπολοίπων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Όταν εκδηλώθηκε, πάντως, η Ελληνική Επανάσταση κινήθηκε, μέσα στα ελάχι­ στα περιθώρια που του επέτρεπαν οι συνθήκες της περιόδου, και πέτυχε να προω­ θήσει επιθετική ρωσική πολιτική κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που δημι­ ούργησε παρατεταμένη κατάσταση διπλωματικής έντασης μεταξύ των δύο χωρών, εξαναγκάζοντας έτσι την Υψηλή Πύλη να διατηρεί το μεγάλο όγκο των στρατευμά­ των του στα ρωσο-οθωμανικά σύνορα, μακριά από τις επαναστατημένες ελληνικές επαρχίες. Τον επόμενο χρόνο (1822) παραιτήθηκε από την ενεργό δράση, αναχώρη­ σε από την Πετρούπολη και εγκαταστάθηκε στη Γενεύη της Ελβετίας. Έκτοτε και μέ­ χρι το 1827 οι δραστηριότητες του σε σχέση με το ελληνικό ζήτημα επικεντρώθηκαν στο συντονισμό φιλελληνικών κομιτάτων, και σιη —διά της συνδρομής του φίλου του, τραπεζίτη Εϋνάρδου— οικονομική ενίσχυση του Αγώνα, ενώ παράλληλα θα διατηρήσει τακτικές επαφές με σημαντικές πολιτικές προσωπικότητες και «προβαί­ νει εις ενεργείας, αφορώσας την επί του διπλωματικού επιπέδου προώθπσιν του ελ­ ληνικού ζητήματος». Το Δεκέμβριο του 1826 απέστειλε έκθεση προς τον τσάρο Νι­ κόλαο, διά της οποίας επισήμανε τους έως τότε λανθασμένους χειρισμούς της ρωσι­ κής εξωτερικής πολιτικής απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση και τόνιζε ότι «τα μεγάλα ρωσσικά συμφέροντα άτινα εκινδύνευον συνεπεία της πολιτικής ταύτης, αποτελεί κατά τούτο προσφυεστάτην συνηγορίαν προς ενεργόν επέμβασιν της Ρωσσίας υπέρ της αγωνιζομένης Ελλάδος».

II. Η προκαποδισιριαιαί επαναστατική περίοδος. Η σχάση των ελλιινικών αρχουσών ομάδων απέναντι στο εθνικό πρόβλημα. Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 συνιστά το μείζον γεγονός της νεότερης ελλη­ νικής ιστορίας. Διότι διά αυτής η Ελλάδα παύει πλέον να αποτελεί ασαφή και αό­ ριστη γεωγραφική έκφραση στον ευρωπαϊκό χάρτη και συγκροτείται σε ελεύθερο και ανεξάρτητο κράτος. Η Ελληνική Επανάσταση είναι το τέλος και η αρχή: είναι το τέλος της μακραίωνης ιστορικής πορείας του ορθοδόξου γένους της θρησκευ­ τικής κοινότητας των Ρωμαίων-Ρωμιών (Rum Millet) και η αρχή της εθνικής ιστορίας των Ελλήνων, ως πολιτών του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Απέναντι στην Επανάσταση, δηλαδή απέναντι στην προοπτική ένοπλης επίλυ­ σης του εθνικού προβλήματος, οι άρχουσες ομάδες του ελληνισμού δεν κράτησαν την ίδια στάση ούτε είχαν τις ίδιες προσδοκίες. Από τις παραδοσιακές οθωμανικές ελίτ του ελληνισμού, οι πρόκριτοι (kocabasi) και οι ένοπλοι (καπετάνιοι-αρματολοί), συμμετέχοντας στην επαναστατική διαδικασία —με τα όσα και όποια διλήμ­ ματα ή τους όρους που έθεσαν— περιόρισαν και προσδιόρισαν τους στόχους και 38

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 3

τις προσδοκίες τους στην εκρίζωση της οθωμανικής κυριαρχίας, δίχως να υπο­ στηρίζουν οποιαδήποτε κοινωνική ή πολιτική αλλαγή. Ο λόγος είναι απλός: οι συγκεκριμένες ομάδες, με προνόμια, προτεραιότητες και συμφέροντα που προέρ­ χονταν από τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές σχέσεις της οθωμανικής πε­ ριόδου, ήταν λογικό να μην επιθυμούν την παραμικρή αλλαγή αυτών των σχέσε­ ων διά των οποίων αντλούσαν το προνόμιο και την ισχύ τους. Η τρίτη και σημαντικότερη ελίτ του Γένους, η Εκκλησία, ως θεσμός, δεν αντι­ μετώπισε κανένα πρόβλημα. Η στάση της απέναντι στην εθνική επανάσταση σα­ φώς αρνητική. Και κράτησε αρνητική στάση όχι διότι έκρινε ότι δε συνέτρεχαν οι κατάλληλες συνθήκες ούτε γιατί προέκρινε μία άλλη, διαφορετική της ένοπλης ρή­ ξης, επίλυση του εθνικού ζητήματος, ούτε πάλι γιατί είχε περιέλθει σε κατάσταση ιστορικής αμηχανίας (για να αναφέρω μερικές από τις ερμηνείες που δόθηκαν, εκ των υστέρων, για τη διά του παρελθόντος αποκατάσταση της Εκκλησίας στο πα­ ρόν). Η Εκκλησία δεν επιθυμούσε την Επανάσταση απλώς διότι είχε διαφορετικά συμφέροντα. Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός διεισδύοντας στο βαλκανικό χώρο λει­ τούργησε ως κίνδυνος αμφισβήτησης και ανατροπής όχι μόνο της οθωμανικής νο­ μιμότητας αλλά και της εξουσιαστικής παρουσίας του Πατριαρχείου. Ο εθνικι­ σμός και ο φιλελευθερισμός, πνευματικά τέκνα της Γαλλικής Επανάστασης, ήρθαν σε πλήρη αντιπαράθεση με το οθωμανικό κράτος, το οποίο με τη σειρά του έθεσε σε λειτουργία όλους εκείνους τους κατασταλτικούς μηχανισμούς που είχε στη διά­ θεση του. Και η ορθόδοξη εκκλησιαστική ιεραρχία ήταν ένας από αυτούς. Έτσι, τα εμπορικά στρώματα θα είνα εκείνα που, αμφισβητώντας την πρωτο­ καθεδρία της Εκκλησίας και των άλλων παραδοσιακών ελίτ, νεοεμφανισθέντων επιτελείων και επιτροπών επιθεώρησης, με οργανωμένη επιμελητεία και συγκρο­ τημένα «στρατιωτικά δικαστήρια», τα τάγματα θα πρέπει να θεωρηθούν ως θετικά από πολιτική και οικονομική άποψη και επιτυχημένα εφόσον ανέλαβαν με επιτυ­ χία το μεγαλύτερο βάρος των πολεμικών επιχειρήσεων που οδήγησαν στην ανα­ κατάληψη της Στερεάς. Παράλληλα με τα ημιτακτικά σώματα, η καποδιστριακή κυβέρνηση προχώρησε και στη συγκρότηση Τακτικού Σώματος, δύναμης 3.500 περίπου ανδρών, το οποίο έπαιξε σημαντικό, σαφή και προκαθορισμένο ρόλο καθ' όλη τη διάρκεια της συγκεκριμένης περιόδου. Οι προσωπικές αντιζηλίες και τα αντικρουόμενα συμφέροντα των ημιτακτικών αξιωματικών, υποδαυλιζόμενα έντεχνα από την πολιτική αντιπολίτευση, καθι­ στούσαν τους τελευταίους επισφαλείς συμμάχους της Κυβέρνησης. Την ανάγκη του κα­ θεστώτος για σίγουρα και ασφαλή στρατιωτικά ερείσματα κάλυψαν, ή καλύτερα, προ­ σπάθησαν να καλύψουν, τα τακτικά τμήματα. Οι ναυτικές δυνάμεις δε διαδραμάτισαν μείζονα ρόλο στην καποδιστριακή πε­ ρίοδο, αφού περιορίστηκαν σε βοηθητικές-υποστηρικτικές, των χερσαίων δυνά­ μεων, επιχειρήσεις και, κυρίως, σε ενέργειες καταστολής της πειρατείας... Η κα­ ταπολέμηση της τελευταίας αποτελούσε προτεραιότητα για την καποδιστριακή κυΗ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ. ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΔΡΑΝΕΙΕΣ

39

βέρνηση, διότι η πειρατική δραστηριότητα είχε σοβαρότατες συνέπειες στην κυ­ βερνητική σταθερότητα, στο εμπόριο και την οικονομία γενικότερα, αλλά και στην εικόνα που παρουσίαζε η χώρα στους Ευρωπαίους συμμάχους της. Έτσι, ο ελλη­ νικός στόλος ανέλαβε και τελικά πέτυχε τη σχεδόν ολοκληρωτική απάλειψη του φαινομένου καταστρέφοντας το βασικό πειρατικό ορμητήριο των Βορείων Σπο­ ράδων, ενώ, μετά από συμφωνία με την ελληνική κυβέρνηση, αγγλικές και γαλλι­ κές ναυτικές μοίρες διέλυσαν το ορμητήριο της Γραμβούσας στην Κρήτη.

Η οικονομική πολιτική «Όχι μόνον χρήματα

δεν έχουμε στο ταμείο, αλλ' ούτε δεν υπάρχει καν

ταμείο...»

Η απάντηση του υπουργού των Οικονομικών Παναγιώτη Λιδωρίκη στο ερώτημα του Κυβερνήτη: «Πόσα χρήματα

έχουμε στο ταμείο;» αποτυπώνει με τον καλύτερο

τρόπο την άθλια οικονομική κατάσταση της χώρας. Οι πόλεμοι κατά των Οθωμα­ νών, οι εμφύλιες διαμάχες και η αδυναμία άσκησης μίας λειτουργικής δημοσιο­ νομικής πολιτικής οδήγησαν τη χώρα, από οικονομική άποψη, σε μία κατάσταση σαφώς χειρότερη της προεπαναστατικής. Η Ελλάδα, την εποχή της άφιξης του Καποδίστρια, ήταν μία χρεοκοπημένη χώρα. Ο1! κλασικοί τρόποι άμεσης ανεύρεσης δημόσιων πόρων είναι η φορολογία και ο δανεισμός. Επειδή η επιβολή φόρων σε μία κατεστραμμένη χώρα δε θα μπο­ ρούσε να λύσει το άμεσο πρόβλημα και εσωτερικά κεφάλαια δε υπήρχαν (ή εάν υπήρχαν δεν υπήρχε διάθεση από τους ιδιώτες να τα επενδύσουν σε ένα αφερέγ­ γυο κράτος), ο Κυβερνήτης επικέντρωσε τις προσπάθειες του στη λήψη δανείων από το εξωτερικό. Αλλωστε η λήψη δανείου ήταν ένας από τους όρους που έθεσε για να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας. Όμως η άμεση πραγματοποίηση του εξωτερικού δανείου, η οποία δίχως άλλο θα ανακούφιζε τη χώρα και θα τον διευ­ κόλυνε να επιλύσει, ή τουλάχιστον να χειραγωγήσει, σειρά πολιτικών, στρατιωτι­ κών και κοινωνικών προβλημάτων δεν πραγματοποιήθηκε, λόγω της ασαφούς και ταλαντευόμενης πολιτικής των ευρωπαϊκών Δυνάμεων. Τελικά, επιτεύχθηκε, μετά από επιδέξιους χειρισμούς του, η αποστολή εκ μέ­ ρους της Γαλλίας και της Ρωσίας, μηνιαίας βοήθειας ύψους 500.000 φράγκων και 500.000 ρουβλίων αντίστοιχα. Το ποσό αυτό στάθηκε αρκετό για να αντιμετωπί­ σει αποτελεσματικά τις τεράστιες δυσκολίες των πρώτων μηνών (ΙανουάριοςΜάιος 1828), να εγκαθιδρύσει δηλαδή την απαραίτητη διοικητική μηχανή, να χα­ λιναγωγήσει τους άτακτους πολεμιστές και να αποκαταστήσει την εσωτερική τάξη. Αν και οι ελπίδες του για την επίλυση του οικονομικού προβλήματος πήγαζαν κυρίως από τον εξωτερικό δανεισμό, παράλληλα προσπάθησε να εκμεταλλευτεί και τα εσωτερικά κεφάλαια. Σε αυτό αποσκοπούσε και η ίδρυση της «Εθνικής Χρηματι­ στικής Τράπεζας» (2 Φεβρουαρίου 1828). Με την ίδρυση του συγκεκριμένου ιδρύ­ ματος ο Καποδίστριας επιδίωκε την κινητοποίηση των κεφαλαίων του εσωτερικού. Οι κεφαλαιούχοι είχαν τη δυνατότητα μίας επικερδούς έντοκης (8%) τοποθέτησης ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.3

των κεφαλαίων του και, ταυτόχρονα, να συνδράμουν στην αναζωογόνηση της εθνι­ κής οικονομίας. Ο στόχος δεν επιτεύχθηκε: οι μεν κεφαλαιούχοι του εσωτερικού, εί­ τε για αντιπολιτευτικούς λόγους είτε λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης στη φερεγγυότη­ τα της Τράπεζας, δεν κατέθεσαν τα κεφάλαια τους. Επίσης, αδιάφοροι παρέμειναν και οι ελληνικής καταγωγής κεφαλαιούχοι του παροικιακού ελληνισμού. Επιδίωξη του Κυβερνήτη ήταν η διά του δανεισμού οικονομική επιβίωση του κράτους, μέχρι να αρχίσουν να αποδίδουν οι εσωτερικοί πόροι. Οι οικονομικές δυσχέρειες όμως θα εξακολουθήσουν να ταλανίζουν το κράτος σε όλη τη διάρκεια της καποδιστριακής περιόδου και τελικά δε θα επιτρέψουν την πραγματοποίηση ουσιαστικών οικονομικών μεταρρυθμίσεων. Ο Καποδίστριας θα συνεχίσει να επι­ μένει στην καταβολή του δανείου, που του είχαν υποσχεθεί, ύψους 60.000.000 γαλλικών φράγκων, το οποίο θα του έδινε τη δυνατότητα να εξασφαλίσει για πέ­ ντε χρόνια το δημόσιο εσωτερικό και εξωτερικό χρέος και να αντιμετωπίσει τις πο­ λεμικές δαπάνες' και θα του έδινε την ευχέρεια χρηματοδότησης του αγροτικού πληθυσμού και συνδρομής του εμπορίου. Συγκεκριμένα, οι στόχοι του για τη γεωργία ήταν δύο: η επαναφορά της στο προεπαναστατικό επίπεδο ανάπτυξης και β) η προαγωγή της με επιστημονικά μέ­ σα. Έτσι μερίμνησε για την εισαγωγή νέων καλλιεργειών νέων, άγνωστων στη χώ­ ρα προϊόντων (π.χ. πατάτα), τη χρήση σύγχρονων για την εποχή γεωργικών εργα­ λείων και την εφαρμογή νέων καλλιεργητικών μεθόδων. Η αποκατάσταση της τάξης στο εσωτερικό της ηπειρωτικής χώρας με την κα­ ταπολέμηση της ληστείας βοήθησε στην ανάπτυξη της κτηνοτροφίας, που είχε υποστεί τεράστιες καταστροφές κατά την επαναστατική περίοδο. Επίσης, η πάτα­ ξη της πειρατείας επανέφερε την ασφάλεια στους θαλάσσιους δρόμους και οδή­ γησε με τη συνδρομή σχετικών νόμων, από το δεύτερο μισό του 1829, στην εκ νέ­ ου αναθέρμανση της ναυτιλίας και του διαμετακομιστικού εμπορίου, της επιφανέ­ στερης και πλέον προσοδοφόρας δραστηριότητας του ελληνισμού ήδη από την οθωμανική περίοδο, η οποία άρχισε να λαμβάνει εντυπωσιακές διαστάσεις στα χρόνια 1830 και 1831. Η μη καταβολή όμως του δανείου των 60.000.000 γαλλικών φράγκων υπήρξε προσδιοριστική για τη μη επίτευξη των επιδιωκόμενων στόχων. Το θέμα των εθνικών γαιών και της προίκισης των ακτημόνων, που συγκροτούσαν υψηλότατο πληθυσμια­ κό ποσοστό, δεν μπόρεσε να επιλυθεί. Ο Καποδίστριας, του οποίου ένας από τους βα­ σικότερους άξονες του πολιτικού του προτύπου συγκροτούσε μία ευρεία κοινωνική κατηγορία μικροϊδιοκτητών αγροτών, η οποία θα αποτελούσε και το κύριο πολιτικο­ κοινωνικό του έρεισμα, σίγουρα επιθυμούσε την απονομή γαιών στους ακτήμονες. Οι αντιδράσεις όμως που εκπήγασαν μέσα από τους κόλπους των οργανωμένων παρα­ δοσιακών ελίτ της χώρας, και κυρίως τους γαιοκτήμονες, σε συνδυασμό με την αδυ­ ναμία του να τους εφοδιάσει —λόγω έλλειψης κεφαλαίων— με τα απαραίτητα για τη συντήρηση της γης εργαλεία και ζώα άροσης, ματαίωσαν την εφαρμογή του. Η ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ. ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΔΡΑΝΕΙΕΣ

41

Η αντιπολίτευση εκμεταλλεύτηκε την αδυναμία του κυβερνήτη να δώσει λύσει το αγροτικό πρόβλημα. Οι αγρότες απογοητευμένοι επανήλθαν στην πολιτική σκέ­ πη των παραδοσιακών τους αρχηγών και, ιδιαίτερα μετά το 1830, συμμετείχαν ενεργά στο μέτωπο της καποδιστριακής αντιπολίτευσης.

Η εξωτερική πολιτική Οι προσπάθειες της εξωτερικής πολιτικής επικεντρώθηκαν, την περίοδο εκείνη, στη θεσμική, διά επίσημων διπλωματικών πράξεων, ισχυροποίηση της χώρας και στην αναγνώριση —με όσο το δυνατό καλύτερους όρους— της πολιτικής της αυθυπαρ­ ξίας. Το διπλωματικό πεδίο ήταν ο προνομιακός χώρος του Έλληνα κυβερνήτη. Άτομο με μακρά εμπειρία άσκησης εξωτερικής πολιτικής από ύπατα αξιώματα και με βαθιά γνώση του περιβάλλοντος χώρου και των συμφερόντων των μεγάλων ευ­ ρωπαϊκών δυνάμεων, προώθησε πολιτική ίσων αποστάσεων και φιλίας με τα εμπλε­ κόμενα στο ελληνικό ζήτημα ευρωπαϊκά κράτη, προσπαθώντας παράλληλα να με­ ταπείσει την ισχυρότερη όλων Αγγλία ότι δεν ήρθε στην Ελλάδα με σκοπό να ικανο­ ποιήσει τους στόχους της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής. Πρώτο του και συνεχές μέλημα υπήρξε η προβολή του ελληνικού ζητήματος, η προσπάθεια του να επιτύχει τη συναίνεση ή έστω την ανοχή των Άγγλων (που επέμεναν ότι το ελληνικό κράτος θα έπρεπε να περιοριστεί στην Πελοπόννησο) και των Γάλλων (που δεχόταν μόνο προσάρτηση της Αττικής και της Εύβοιας), για επέκταση των συνόρων πέραν του Ισθμού της Κορίνθου. Η επιτυχής πορεία των διπλωματικών ενεργειών του Κυβερνήτη στο θέμα της επέκτασης των συνόρων αλλά και στη θεσμική αναβάθμιση της αυθυπαρξίκας του νε­ όδμητου κράτους αναδεικνύεται μέσα από τα κείμενα των σχετικών διπλωματικών πράξεων της περιόδου: Στις 4/16 Νοεμβρίου 1828 οι πληρεξούσιοι της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας κατέληξαν σε κοινή απόφαση η οποία αποτυπώθηκε στο Πρωτόκολλο του Λονδίνου. Το Πρωτόκολλο εγγυάτο ότι «Η Πελοπόννησος, και κοινώς καλόμεναι Κυκλάδες

αϊ παρακείμενα!

νήσοι

να τεθώσιν υπό την εγγύησιν των τριών Αυλών»

μέχρι να ληφθούν οριστικές αποφάσεις για τα σύνορα της Ελλάδος... Μερικούς μήνες αργότερα (10/22 Μαρτίου 1829) θα υπογραφεί νέο Πρωτόκολλο στο Λον­ δίνο, σύμφωνα με το οποίο προτεινόταν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ελληνο­ τουρκική συνοριακή γραμμή, που να «... έρχεται από το στόμιον του Κόλπου [...] και καταλήγει διά του Αμβρακικού

Παγασητικού

εις την θάλασσαν». Επιπλέον το

Πρωτόκολλο ζητούσε άμεση ανάκληση των ελληνικών σωμάτων από τη Στερεά, προέβλεπε την εγκαθίδρυση ξένης βασιλικής χριστιανικής δυναστείας και περιό­ ριζε την πολιτική ανεξαρτησία του νέου κράτους, εφόσον καθόριζε την επιβολή ετήσιου φόρου 1.500.000 στο σουλτάνο. Η αντίδραση του Καποδίστρια, ο οποίος είχε την αποκλειστική ευθύνη της εξωτερικής πολιτικής της Ελληνικής Πολιτείας, υπήρξε υποδειγματική' αφού ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.3

εξασφάλισε την εσωτερική συναίνεση μια απόφαση της Εθνοσυνέλευσης του Άργους (Ιούλιος 1829), απέστειλε υπομνήματα δια των οποίων επιχείρησε να πεί­ σει —κυρίως την Αγγλία— όχι μόνο για το δίκαιο των ελληνικών επιχειρημάτων αλλά και για τη στοίχιση των τελευταίων με τα βρετανικά συμφέροντα. Την προσπάθεια του διευκόλυνε και η δυσμενής για τους Οθωμανούς εξέλιξη του Ρωσοτουρκικού Πολέμου, η οποία αποδυνάμωσε τη διπλωματική θέση της Πύλης και την υποχρέωσε να «... υπογράψει ολοσχερώς πάσας τας προς αυτής γενησομένας

υπό του εν Λονδίνω Συμβουλίου

εκτέλεσιν

αποφάσεις». Συνεπεία των

παραπάνω, η οθωμανική κυβέρνηση υπέγραψε στις 14 Σεπτεμβρίου 1829 τη Συν­ θήκη της Ανδριανούπολης, αποδεχόμενη, μεταξύ άλλων, και τη συνοριακή γραμμή Αμβρακικού-Παγασητικού, γεγονός που κατοχύρωνε την ενσωμάτωση της Στερε­ άς Ελλάδας, συμπεριλαμβανομένης και της Εύβοιας, στην ελληνική επικράτεια. Τέλος, η διεθνής θεσμική αναγνώριση του νεόδμητου κράτους επικυρώθηκε με το Πρωτόκολλο της 3ης Φεβρουαρίου 1830 στο Λονδίνο, όπου αναγνωρίστη­ κε σαφώς το δικαίωμα να σχηματίσει η Ελλάδα «...κράτος ανεξάρτητον, και θέλει χαίρει όλα τα δίκαια, πολιτικά, διοικητικά

και εμπορικά, τα προσπεφυκότα

εις

εντελή ανεξαρτησίαν» και ολοκληρώθηκε με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου της 14/26 Σεπτεμβρίου 1831.

Η περίπου καθολική αποδοχή και ένταξη όλων σχεδόν των πολιτικών τάσεων και φα­ τριών στα διοικητικά και κυβερνητικά όργανα του νέου καθεστώτος θα μπορούσε να ερμηνευτεί μόνο με την προσδοκία των τελευταίων ότι η ένταξη τους σε αυτά θα προ­ ωθούσε ευκολότερα τα ιδιαίτερα συμφέροντα τους, ενώ η απουσία από τα κεντρικά όργανα θα τους έθετε εκτός της κεντρικής πολιτικής σκηνής και εκτός των κέντρων λή­ ψης αποφάσεων. Όταν όμως άρχισε να διαφαίνεται ότι ο Καποδίστριας προχωρούσε στην εφαρμογή ορισμένων ρυθμίσεων αντίθετων προς τα κεκτημένα συμφέροντα τους και η συμμετοχή τους δεν τους έδινε δυνατότητες ουσιαστικής παρέμβασης στα δη­ μόσια πράγματα, δε δίστασαν να απεμπλακούν από τις πολιτικές και τις διοικητικές ευ­ θύνες και να περάσουν σε ανοιχτή αντιπολίτευση. Οι πρώτες αντιπολιτευτικές κινήσεις άρ­ χισαν, αμέσως μετά την αναβολή της σύ­ γκλησης Εθνοσυνέλευσης, τους τελευταίους μήνες του 1828 και εκδηλώθηκαν με ταρα­ χές στην περιφέρεια της Μάνης, που τις υποκινούσε η ισχυρή οικογένεια Μαυρομι­ χάλη. Τον επόμενο χρόνο, και συγκεκριμένα τον Ιανουάριο και το Φεβρουάριο του 1829, ο κυβερνήτης απέρριψε σχέδιο νόμου του Πανελληνίου που αφαιρούσε το δικαί-

Η ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ. ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΔΡΑΝΕΙΕΣ

43

ωμα ψήφου από τους ετερόχθονες και τους ακτήμονες (δυνάμει φυσικούς συμ­ μάχους του), και θέλησε να περάσει μια προσωπική του ευθύνη νέο εκλογικό νό­ μο. Αντιμετώπισε όμως την άρνηση του Σπυρίδωνος Τρικούπη, Γραμματέα της Επικρατείας, ο οποίος αρνήθηκε να προσυπογράψει και παραιτήθηκε. Το Φε­ βρουάριο ο Καποδίστριας, έχοντας απολέσει την εμπιστοσύνη του Πανελληνίου, προχώρησε στην αλλοίωση της σύνθεσης του σώματος τοποθετώντας οκτώ νέα, ελεγχόμενα από τον ίδιο, μέλη και ένα μήνα αργότερα άλλα δύο. Ταυτόχρονα προ­ έβη σε ριζικές αλλαγές προσώπων σε θέσεις-κλειδιά της διοίκησης. Η νέα πλειο­ ψηφία δέχτηκε το νέο εκλογικό νόμο και ο αναπληρωτής του Τρικούπη Ν. Σπανόπουλος προσυπέγραψε το σχετικό διάταγμα. Περαιτέρω, το νέο Πανελλήνιον όρισε ως ημέρα διεξαγωγής της Εθνοσυνελεύσεως τη 15η Μαΐου. Τελικώς όμως, επειδή έως την ημέρα εκείνη δεν μπόρεσαν να εκλέξουν αντιπροσώπους όλες οι επαρχίες, μετατέθηκε η έναρξη της Εθνοσυνέλευσης για την 25η Ιουνίου 1829 στην πόλη του Αργούς. Υπό την προεδρία του σημαντικού προεστού της Γαστούνης Γεωργίου Σισίνη, η Δ' Εθνοσυνέλευση του Αργούς ενέκρινε 13 ψηφίσματα τα οποία συνιστούσαν πανηγυρική αποδοχή των επιλογών του Κυβερνήτη. Τα κυριότερα από τα ψηφί­ σματα, που εγκρίθηκαν αφορούσαν την επιλεγείσα εξωτερική πολιτική, την ίδρυ­ ση νέου σώματος, της Γερουσίας και την κατάργηση του επισφαλούς πλέον Πα­ νελληνίου, την ίδρυση Λογιστικού και Ελεγκτικού Συμβουλίου και την κοπή νέου εθνικού νομίσματος, του φοίνικα. Επρόκειτο για μία μεγάλη αλλά και εύκολη πο­ λιτική νίκη, αφού η συντριπτική φιλοκαποδιστριακή τοποθέτηση των πληρεξου­ σίων αποδέχτηκε αδίστακτα τις καποδιστριακές επιλογές. Αν και ο κυβερνήτης πρότεινε στους σημαντικότερους πολιτικούς του αντιπά­ λους (Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, Σπυρίδωνα Τρικούπη, Ανδρέα Μιαούλη, τους Κουντουριώτες και τους Ζαΐμηδες) να επανδρώσουν τα νέα όργανα (Γερουσία και Υπουργικό Συμβούλιο) οι τελευταίοι, έχοντας πλέον αντιληφθεί ότι η ένταξη τους σε αυτά δε θα τους προσέδιδε την παραμικρή εξουσία αλλά θα χρησιμοποιόταν ως άλ­ λοθι νομιμοποίησης των κυβερνητικών πράξεων, αρνήθηκαν. Η Ύδρα καθίσταται πλέον το μείζον αντιπολιτευτικό κέντρο και θα συντονίζει όλες τις αντικαποδιστριακές ενέργειες. Η δυσαρέσκεια της οικογένειας Μαυρομιχάλη (που όπως και οι Υδραίοι μεγαλοπλοιοκτήτες απαιτούσαν υπερβολικές πολεμικές αποζημιώσεις και διοικητική αυτονομία) εξελίχθηκε στα μέσα του 1830 σε εξέγερση, η οποία όμως κα­ ταστέλλεται, όπως κατεστάλη και μία επόμενη στις αρχές του 1831. Τα σχετικά με τις αποζημιώσεις κατευναστικά μέτρα που πήρε ο Καποδίστριας δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα. Η αντιπολίτευση μάλιστα, έχοντας διαπιστώσει ότι οι τοπικές εξεγέρσεις δεν έφερναν αποτέλεσμα, επέκτεινε την προπαγάνδα της στις τάξεις του ημιτακτικού στρατού των «Ελαφρών Ταγμάτων», και πέτυχε να προσε­ ταιριστεί το διοικητή του ΙΔ' τάγματος Τσάμη Καρατάσο και μερικούς άλλους αξιωματικούς. Τα υπόλοιπα όμως τάγματα παρέμειναν πιστά. Οι ταγματάρχες, ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.3

που μεγάλο μέρος τους είχε προσπαθήσει να μυήσει το υδραίικο στασιαστικό κέ­ ντρο, αρνήθηκαν τη συμμετοχή τους στο πραξικόπημα, είτε από νομιμοφροσύνη προς την καποδιστριακή κυβέρνηση είτε γιατί δίστασαν να διακινδυνεύσουν τα προνόμια και το αξίωμα τους... Η αποτυχία του κινήματος δε σταμάτησε τις αντικυβερνητικές ενέργειες, που συνεχίστηκαν στην Ύδρα, τη Σύρο και σε άλλα νησιά του Αιγαίου και κορυφώ­ θηκαν με την κατάληψη του ναυστάθμου του Πόρου (14 Ιουλίου 18331) από Υδραίους ναυτικούς υπό τον Ανδρέα Μιαούλη και την πυρπόληση εθνικών πλοί­ ων. Οι κυβερνητικές δυνάμεις πέτυχαν τελικά να ανακαταλάβουν το ναύσταθμο και στις 14 Αυγούστου κυβερνητικές ναυτικές δυνάμεις προχώρησαν στον απο­ κλεισμό της Ύδρας. Το γεγονός αυτό πάντως δεν εμπόδισε τους Υδραίους να στεί­ λουν πλοία στη Μάνη για να υποστηρίξουν μία νέα εξέγερση στην περιοχή. Όλες αυτές οι κινήσεις στόχευαν να εμποδίσουν τη σύγκληση της νέας Εθνο­ συνέλευσης που είχε προαναγγείλει ο Καποδίστριας (1 Αυγούστου) επειδή γνώρι­ ζαν ότι η πλειοψηφία των πληρεξουσίων ήταν ευνοϊκά προσκείμενη στην κυβέρ­ νηση. Τελικά, όταν η αντικαποδιστριακή παράταξη διαπίστωσε ότι ούτε η πολιτι­ κή αντιπολίτευση ούτε η οικονομική δυσπραγία ούτε οι τοπικές εξεγέρσεις, αλλά ούτε καν τα στρατιωτικά και ναυτικά κινήματα, στάθηκαν ικανά να απομακρύνουν τον Καποδίστρια από την εξουσία, δε δίστασε, με τη συναίνεση ξένων δυνάμεων, να προχωρήσει στη μοναδική επιλογή που της απέμενε: στη φυσική εξόντωση του Κυβερνήτη. Έτσι, το πρωί της Κυριακής της 27ης Σεπτεμβρίου 1831, ο Γεώργιος και ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης τον δολοφόνησαν έξω από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο. Το θάνατο του ακολούθησε μία δεκαοκτάμηνη περίοδος εμφύλιων συρράξεων μεταξύ των «καποδιστριακών» και των «συνταγματικών» που οδήγησαν εκ νέου τη χώρα σε αδιέξοδο και η οποία τερματίστηκε στις 30 Ιανουαρίου 1833, όταν μία αγγλική, πάλι, φρεγάτα, αποβίβασε το δεκαεπτάχρονο πρίγκιπα της Βαυαρίας Όθωνα στο λιμάνι, πάλι, του Ναυπλίου. Η υποδοχή που του επιφυλάχτηκε ήταν ακριβώς όπως εκείνη του Καποδίστρια: αποθεωτική και αντάξια ενός «σωτήρος του έθνους».

Ο John Α. Petropoulos, στο πρώτο, εισαγωγικό κεφάλαιο του σημαντικότατου έργου του Politics and Statecraft in the Kingdom of Greece, 1833-1843, επιχειρώντας μία ερμηνευτική προσέγγιση της πολιτικής ιδεολογίας και του πολιτικού μοντέλου του Ιωάννη Καποδίστρια, εντόπισε τρία βασικά χαρακτηριστικά του: το φιλορωσισμό, το φιλελευθερισμό

και τον ευρωπαϊσμό του. Ο φιλορωσισμός, βέβαια, μπορεί να εξη­

γηθεί εύκολα' η μακρά θητεία του στη ρωσική διπλωματική υπηρεσία, η ανέλιξη του σε έναν από τους ύπατους παράγοντες της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής δι­ καιολογούν τη φιλία και τα αισθήματα ευγνωμοσύνης προς το κράτος μέσα στο

Η ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ. ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΔΡΑΝΕΙΕΣ

45

οποίο αναδέθηκε. Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι, τουλάχιστον μετά την ανάλη­ ψη της διακυβέρνησης της Ελληνικής Πολιτείας, τα φιλικά προς τη Ρωσία αισθή­ ματα ουδέποτε επηρέασαν τον πατριωτισμό του. Παρ' όλα αυτά όμως, οι επιλογές του στην εξωτερική πολιτική αντιμετωπίζονταν πάντα με δυσπιστία από τις άλλες ευ­ ρωπαϊκές δυνάμεις και τους μη φίλα διακείμενους στη Ρωσία Έλληνες πολιτικούς. Ο φιλελευθερισμός του ήταν μετριοπαθής και ισορροπούσε ανάμεσα στην απέχθεια του προς την Επανάσταση και στην αντίθεση του με το «Ancien Régime» της προ-ναπολεόντειας Ευρώπης. Ως εκ τούτου ασπαζόταν ένα πολιτικό και κοι­ νωνικό καθεστώς που παρέπεμπε σε εκείνο της φωτισμένης δεσποτείας, προικοδοτημένο όμως με αστικά, εκσυγχρονιστικά στοιχεία, αρκετά συγγενές με το πρωσικό μοντέλο της περιόδου που ακολούθησε τους ναπολεόντειους πολέμους: βα­ σιζόταν σε μία αποδοτική και ακομμάτιστη γραφειοκρατία, έναν αξιόμαχο στρατό και μία πλατιά τάξη ιδιοκτητών αγροτών, όλων αφοσιωμένων στην κεντρική εξου­ σία που εκπροσωπούσε το υπερκομματικό και υπερταξικό έθνος... Ο φιλελευθε­ ρισμός του συνδέεται άμεσα και με το τρίτο του χαρακτηριστικό, τον ευρωπαϊσμό, ο οποίος όμως δεν αποτελούσε γνήσιο τέκνο του Διαφωτισμού, εφόσον περιορι­ ζόταν στην ουμανιστική του διάσταση και απαρνιόταν τη ριζοσπαστική. Αυτό το πολιτικό πιστεύω θέλησε να επιβάλει στη νεόδμητη Πολιτεία που κλή­ θηκε να κυβερνήσει. Δε γνώριζε όμως, ή αρνήθηκε να λάβει υπόψη του, τις ιδιαι­ τερότητες του νέου κράτους, οι οποίες εν πολλοίς τον ξεπερνούσαν. Έτσι, μην έχο­ ντας —όπως οι ομόλογοι' του στη Δύση— κάποια συγκεκριμένη τάξη να στηρι­ χτεί, δίχως οικονομική αυτοδυναμία, χωρίς —μέχρι το 1830— διεθνή αναγνώρι­ ση του κράτους που διοικούσε και έχοντας να αντιμετωπίσει μία αδιάλλακτη, με­ τά την πρώτη περίοδο, αντιπολίτευση, δεν επέτυχε όσα προσδοκούσε. Η καποδιστριακή περίοδος υπήρξε μία βραχεία και ημιτελής περίοδος, η οποία διακόπηκε με δραματικό τρόπο, με τη δολοφονία του Καποδίστρια. Και μόνο ως τέτοια μπο­ ρεί να αξιολογηθεί. Παρ' όλα αυτά, η ιστοριογραφία δεν έμεινε αδιάφορη απένα­ ντι' της. Τα καποδιστριακά χρόνια απασχόλησαν έντονα τους πολιτικούς και τους ιστορικούς και χρησιμοποιήθηκαν a posteriori για τη δικαίωση ή την απόρριψη πολιτικών πρακτικών και ιδεολογιών μεταγενέστερων περιόδων.

46

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 3

ΣΟΦΙΑ Ν. ΣΦΥΡΟΕΡΑ*

Αίγινα Η πρώτη πρωτεύουσα της Ελληνικής Πολιτείας και ο Ιωάννης Καποδίστριας Ο Δίας, πατέρας των ανθρώπων και των θεών, αγάπησε την Αίγινα, κόρη του ποταμού Ασωπού 1 . Μεταμορφω­ μένος σε αετό2, την άρπαξε και την έφερε σ' ένα νησί, την Οινώνη ή Οινωπία, καταμεσής του Σαρωνικού, κι εκεί, απόκτησε μαζί της ένα γιο, τον Αιακό, που έγινε ο βασι-

ι Λ <χ

λιάς του τόπου, που πήρε τ' όνομα της μάνας του: Αίγινα.

2. Αθηναίος ΙΓ' 566 D.

Η

Αίγινα, πρώτη πρωτεύουσα της Ελληνικής Πολιτείας, πλέει στα γαλανά νερά του μύθου και της ιστορίας πενήντα χιλιάδες χρό­

νια τώρα. Τα λείψανα των νεολιθικών οικισμών, τα λαμπρά ερείπια του Ναού του Απόλλωνα, της Κολόνας, και ο περίβλεπτος Ναός της Αφαίας φανερώνουν τη μεγάλη οικονομική ακμή της στην αρχαιότη­ τα. Την ασυναγώνιστη θαλασσινή κι εμπορική της δύναμη ο' ολό­ κληρη τη Μεσόγειο. Εδώ ο Φείδων, βασιλιάς του Αργούς, έκοψε γύ­ ρω στο 700 π.Χ. το πρώτο ασημένιο νόμισμα, τη χελώνη. Ανθησε η γλυπτική τέχνη από τους περίφημους Σμίλη, Κάλλονα και Ονάτα (τέ­ λη 6ου - α' μισό 5ου π.Χ. αιώνα). Η ακμή, ο πλούτος και η δύναμη της Αίγινας θα προκαλέσει τον οξύτατο ανταγωνισμό των Αθηναίων, που το 459 π.Χ. θα την κατα­ λάβουν, θα γκρεμίσουν τα τείχη της και θα υποχρεώσουν τους Αιγι­ νήτες να παραδώσουν τα πλοία τους και να καταβάλουν φόρο τριά­ ντα ταλάντων. Στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, το 429 π.Χ. έδιωξαν τους κατοίκους του νησιού και εγκατέστησαν Αθη­ ναίους κληρουχους, μεταξύ των οποίων αναφέρεται και ο Αρίστων, ο πατέρας του Πλάτωνα. Σύμφωνα δε με την παράδοση, στην Αίγινα γεννήθηκε και ο μεγάλος κωμικός ποιητής Αριστοφάνης. Τους εξό­ ριστους Αιγινήτες, που περιέθαλψαν οι Σπαρτιάτες, θα εγκαταστήσει ξανά στο νησί τους γύρω στο 404 π.Χ. ο Λύσανδρος. Η Αίγινα δεν

* Η Σοφία Ν. Σφυρόερα είναι φιλόλογος και σκηνοθέτις. Το άρθρο της αποτελεί τον άξονα αφήγησης του ομώνυμου ντοκι­ μαντέρ της (παραγωγή Δήμου Αί­ γινας - Εκπαιδευτικής Τηλεόρα­ σης ΥΠ.Ε.Π.Θ., Ιούνιος 2000) με επιστημονικό σύμβουλο τον αξέ­ χαστο και πρόσφατα χαμένο κα­ θηγητή της Πολιτικής Ιστορίας του Αριστοτελείου Πανεπιστη­ μίου Θεσσαλονίκης, Παύλο Β. Πετρίδη, στη μνήμη του οποίου αφιερώνεται.

ΑΙΓΙΝΑ. Η ΠΡΟΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ

47

ανέκτησε πια την παλιά της ακμή, έγινε όμως θέρετρο, τόπος από­ λαυσης και ψυχαγωγίας των πλουσίων. Σπουδαίο χριστιανικό κέντρο της Ανατολής κατά τη βυζαντινή εποχή, το νησί θα υπαχθεί πολιτικά στο θέμα της Ελλάδος, αποτελώ­ ντας με την Κέα αυτοκέφαλη αρχιεπισκοπή και αναδεικνύοντας πλήθος τοπικών αγίων. Τον 9ο και ιδίως το 10ο αιώνα, οι συνεχείς φοβερές επιδρομές των Σαρακηνών πειρατών αναγκάζουν τους κατοίκους να κατα­ φύγουν στην ενδοχώρα και να μεταφέρουν την πρωτεύουσα τους στον ήδη κατοικημένο και οχυρό λόφο της Παλιαχώρας. Βενετσιάνοι, Φράγκοι και Τούρκοι θα ερημώσουν το νησί, που θα ;

i - ·

.

i

' ·•:

•

.

,

•v-ç.;;;;·.. ,-. j / Ä ν .:••'.

κατορθώσει να ξεπεράσει τη λαίλαπα των ξένων κατακτητών, με μονα­ δικό στήριγμα την πίστη και την παράδοση. Στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης η Αίγινα θα γίνει βάση πολεμικών επιχειρήσεων, κατα­ φύγιο χιλιάδων προσφύγων, τόπος διαμονής αγωνιστών και πολιτικών.

,

Μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία, οι Αιγινήτες πρωτοστατούν με τον Παπαφλέσσα στην επανάσταση της Κορινθίας, συμμετέχουν στην πολιορκία του Ακροκορίνθου με το Δημήτριο Υψηλάντη, αγωνίζονται για την καταστροφή του Δράμαλη στο χάνι της Γραβιάς με τον Ανδρού­ τσο, στη Στυλίδα και την Αγια-Μαρίνα με το Νικηταρά, στην εκστρατεία των Αθηνών με τον Καραϊσκάκη. Το 19ο αιώνα η Αίγινα είναι η πρωτεύουσα των ξεσηκωμένων

Φωτογραφία της δάφνης που φύτευσε κατά την παράδοση ο ίδιος ο Κυβερνήτης στο Ναύπλιο, όπως αναφέρεται και στην πινακίδα. (Φωτ.: κ. Βέργας)

Ελλήνων. Στα σπίτια του Μαρκέλλου και του Βούλγαρη θα προστεθούν του Κανάρη, του Σπυρίδωνος Τρικούπη, του Λυμπερόπουλου, του Μαυ­ ρομιχάλη, του Βαρβάκη, του Γεννάδιου και του Πετρόμπεη Μαυρο­ μιχάλη. Στις 11 Νοεμβρίου 1826 η Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδος (η προσωρινή κυβέρνηση που είχε προκύψει στις 12 Απριλίου του ίδιου έτους από την αρχική σύγκληση της Γ' Εθνοσυνέλευσης στην Πιάδα) με πρόεδρο τον Ανδρέα Ζαΐμη εγκαθίσταται στον Πύργο του Μαρ­ κέλλου, που χρησιμοποιείται ως κυβερνητικό μέγαρο. Στις 3 Απριλίου 1827, κάτω από αντίξοες συνθήκες, η Εθνοσυνέ­ λευση της Τροιζήνας εξέλεξε ομόφωνα «εν ονόματι του

Ελληνικού

Έθνους» τον Ιωάννη Καποδίστρια Κυβερνήτη της Ελλάδας. Ήταν 3. Π. Πετρίδη, Πολιτικοί και συνταγματικοί θεσμοί στη Νεό­ τερη Ελλάδα (1821-1843), Θεσ­ σαλονίκη (University Studio Press) 1990, Η εκλογή του Καποδίστρια στο ύπατο κυβερ­ νητικό αξίωμα, σ. 45-49.

μια τολμηρή επιλογή, που επιβεβαίωνε τη βούληση της Επανάστασης για αυτοκυβέρνηση παρά τις αντιδράσεις των Μεγάλων Δυνάμεων 3 . Ο Καποδίστριας πληροφορήθηκε και αποδέχτηκε την εκλογή του στις 14 Αυγούστου, ενώ βρισκόταν στο Λονδίνο, περιοδεύοντας στις μεγάλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, προκειμένου να εκμαιεύσει τη ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

στήριξη των Δυνάμεων στον ελληνικό αγώνα: «Και της επευλογούσης

τα παρ' εμού ίσα και πρότερον,

ελεύσομαι παρηγοριών

κομιστής και ουδέ το Ελληνικόν Έθνος θέλει

με αρνηθή την ωτηθησομένην

πληρεξουσιότητα

νόμιμον εξεργασίαν της προσφερθείσης συμφωνήματα

Προνοίας

εύελπις είμαι ότι ίνα στήσω κατά την

μοι υπατείας όλα τα αναγκαία

μετά των υπέρ Ελλάδος μεσιτευουσών

Α

Αυλών» .

Μετά από ένα πολύμηνο ταξίδι, επιβαίνοντας στο αγγλικό πολε­

4. Ιω. Καποδίστρια, Επιστολαί, τόμ. Α',σ. 142-144.

μικό «Γουορσπάιτ», με τη συνοδεία του γαλλικού πολεμικού «Ήρα» και του ρωσικού «Ελένη», έφτασε στην Αίγινα, όπου ήταν η προσω­ ρινή έδρα της Αντικυβερνητικής Επιτροπής: «Οι Έλληνες σαν τον ποθητόν της Ελλάδος Μεσσίαν...

εχαιρέτη-

με κλαύματα χαράς, ότι

τους επαρηγόρησεν...

Θεέ μου τι να ενθυμηθή κανένας και να γράψη;

Πώς να ζωγραφίση

αυτό το ηθικόν της ώρας εκείνης... Άλλος εδώ

έτρεχεν... άλλος πηδουσεν, άλλος χόρευεν...

Όλοι πλέον από

τηνχα-

5

ράν αλησμόνησαν την θέσιν των.. .» . Το «Γουορσπάιτ» αγκυροβόλησε στον όρμο της Περιβόλας και

5. Ν. Κασομούλη, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων Β', σ. 688-689.

στις 11/23 Ιανουαρίου 1828 ο Πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδας αποβιβάστηκε στην Αίγινα με ελληνική λέμβο, που είχε αναρτημένη την ελληνική σημαία. Η επίσημη έπαρση της ελληνικής σημαίας στην Αίγινα και «αι πυροβολικοί

αναχαιτίσεις» όλων των πλοίων, ελληνι­

κών και ξένων, σηματοδότησαν μια μεγάλη στιγμή για την Αίγινα και την Ελλάδα. Ουσιαστικά, η πρώτη ελληνική κυβέρνηση σε ελεύθερο έδαφος εγκαθίστατο στην Αίγινα, αναδεικνύοντας ντε φάκτο το ιστορικό νησί σε πρώτη πρωτεύουσα της Ελληνικής Πολιτείας. Οι πε­ ριγραφές για την πρώτη εγκατάσταση και υποδοχή του Κυβερνήτη στην Αίγινα παραμένουν γλαφυρές: «Ο λαός εστόλισε τας οικίας του με μυρσίνας

και δάφνας και ετοίμαζεν την φωτοχυσίαν.

βερνητική Επιτροπή εδιόρισεν να γίνει εν κουβούκλιον

Η Αντικυ­

εις σχήμα Εκ­

κλησίας εκτός του άρτηκος της Παναγίας αριστερά διά να βλέπη όλος ο λαός, εις τον οποίον η γυναικεία σκάλα έπρεπε να χρησιμεύσει

ως

άμβων, τον οποίον έμελλε να βγάλει λόγον ο Καΐρης και απέναντι τούτου έστησαν ένα θρονίσκον δεσποτικόν, τον οποίον εοτόΑίσαν με μυρσίνας και

δάφνας»6.

6. Ν. Κασομούλη, ό.π., σ. 690.

Διασώθηκαν όμως και άλλες πρωτογενείς μαρτυρίες, όπως του Σπυρίδωνος Τρικούπη: «Ο δρόμος, ο φέρων από τον αιγιαλόν εις το Βουλευτήριον, λευτηρίου

όλοι αι παραστοιχούσαι

ήσαν πλήθοντα

οικίαι και τα πέριξ του Βου­

ενθουσιώντος

δάφνης και ελαίας και ανευφημουντων Βουλή υπεδέχθη τον Κυβερνήτην

λαού φερόντων

κλάδους

συχνάκις τον Κυβερνήτην.

Η

με τα πλέον ζωηρά δείγματα της

κοινής τιμής και αγάπης». Κι ακόμη: «Ο λαός άκουσεν την άφιξιν του ΑΙΓΙΝΑ. Η ΠΡΩΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ

49

σωτήρος του (ως υπόσχεσιν) του να παύση (πλέον) από τα εσωτερικά βάσανα του. Αι φωναί και ω ζητωκραυγαί των πυροβόλων, έκαμαν τονλαόν

ενωμέναι με την

βροντήν

να ανατρίχιαζα και σκιρτά από την

χαράν του ωθούμενοι ποίος από ποίον να έβγη εμπρός να τον ιδή πρωτύτερα... Πολλούς είδα να κλαίγουν από την χαράν τους, ευχαρι7. Ν. Κασομούλη, Ενθυμήματα τρατιωτικα , ο.

.

στούντες τον θεόν δια τον άνδρα, τον οποίον μας

7

εζαπέστειλεν» .

Q fg10(, Q Καποδίστριας περιέγραψε ατο Γεώργιο Τερτσέτη την ει­ κόνα που αντίκρισε μόλις αποβιβάστηκε στην Αίγινα: «.. .Είδα πολλά εις την ζωήνμου

αλλά σαν το θέαμα όταν έφθασα εδώ εις την Αίγινα,

δεν είδα παρόμοιο ποτέ και άλλος να μην το ιδεί! Προείδα μεγάλα δυ­ στυχήματα διά την πατρίδα.. .Ζήτω ο Κυβερνήτης,

ο σωτήρας μας, ο

ελευθερωτής μας, φώναζαν γυναίκες αναμαλλιάρες, άνδρες με λαβωματιές πολέμου, ορφανά γδυτά, κατεβασμένα από τες σπηλιές! Δεν ήτον το συναπάντημα μου φωνή χαράς αλλά θρήνος. Η γη εβρέχετο από δάκρυα. Εβρέχετο η μυρτιά

και η δάφνη

του

στολισμένου

δρόμου από το γιαλό εις την Εκκλησία. Ανατρίχιαζα. Μου έτρεμαν τα γόνατα. Η φωνή του λαού έσχιζε την καρδιά μου.

Μαυροφορεμένες,

γέροντες, μου εζητούσαν να αναστήσω τους απεθαμένους τους. Μα­ νάδες μου έδειχναν εις το βυζί τα παιδιά τους και μου έλεγαν να τα 8. Τερτσέτη, Άπαντα, Απόλογα WK™2Un0Simp,a'

ΑθήΥαΐ

ζήσω και ότι δεν τους απέμειναν παρά εκείνα κι °

Κ

ΦΡνάτη<;

F

ΨΨίεν

αλλά

εγώ...»8.

σοβαρόν ύφος και βάδισμα»

έφτασε στη Μητρόπολη. Η Μητρόπολη της Αίγινας, ο πρώτος καθεδρικός ναός της ελεύ­ θερης Ελλάδας, είναι τρίκλιτος με ισάριθμες Άγιες Τράπεζες μέσα ατο ιερό του βήμα. Το κεντρικό κλίτος είναι αφιερωμένο στην εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, το δεξί προς τιμήν του πολιούχου της Αί­ γινας, του Αγίου Διονυσίου από τη Ζάκυνθο, και το αριστερό στον Αγιο Ιωάννη το Θεολόγο. Ο ναός της Υπεραγίας, όπως μαρτυρείται σε έγγραφα του 19ου αιώνα, αποπερατώθηκε το 1806 και αναφέρε­ ται και από τον ίδιο τον Καποδίστρια ως η «Μεγάλη Εκκλησία», είτε γιατί η Εκκλησία της Αίγινας, λόγω της αποστολικής της προέλευσης, υπαγόταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως είτε γιατί στη συνείδηση των Ελλήνων είχε καταξιωθεί ως ο πρώτος κα­ θεδρικός ναός του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Έδρα και πολιτικό κέντρο της κοινότητας για την εκλογή της τοπι­ κής δημογεροντίας, προσωρινή στέγη του πρώτου αλληλοδιδακτικού σχολείου, η Μητρόπολη της Αίγινας χρησίμευσε τεκμηριωμένα ως Βουλευτήριο κατά τα έτη 1827 KOÌ 1828. Εδώ άρχισαν τις εργασίες τους η Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδος, η Επιτροπή της Συνελεύσε­ ως και μερικοί από τους πληρεξουσίους για τη σύγκληση της Γ' 50

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙ Π NAIA, τ. 3

Εθνοσυνέλευσης, που μέσα σ' ένα οξύ κλίμα πολιτικής αντιπαράθεσης μεταφέρθηκε τελικά στην Τροιζήνα. Ο Νικόλαος Κασομούλης γράφει πως οι βουλευτές συνεδρίαζαν μέσα στο χώρο του ναού, ενώ ο λαός πα­ 9

ρακολουθούσε από το γυναικωνίτη και η Γενική Εφημερίδα, που ανα­

9. Ν. Κασομούλη, ό.π., σ. 673.

φέρεται στην προετοιμασία για την άφιξη του Καποδίστρια, προσδιορί­ ζει ως τόπο υποδοχής του «το προαύλιον της ενταύθα της Παναγίας, ήτις κατά το παρόν χρησιμεύει ως

Μητροπόλεως 10

Βουλευτήριον» .

Στη Μητρόπολη της Αίγινας, όπου είχαν πανηγυριστεί με ασυ­

10. Γεν. Εφημερ. Έτος Γ' αρ.

4/14 Ιανουαρίου 1828.

γκράτητο ενθουσιασμό και μεγαλοπρέπεια η λαμπρή νίκη του Καραϊ­ σκάκη στην Αράχοβα στις 26 Νοεμβρίου 1826 και η ναυμαχία του Ναβαρίνου στις 8 Οκτωβρίου 1827, «διά μέσου του ενθουσιώντας λαού, ήλθεν η εξοχότης του προπεμπόμενος παρά του ιερατείου και παντός πλήθους

του

διοικητικού

συστήματος

και ακολουθούμενος

φερόντων κλάδους δάφνης και ελαίας και

συχνάκις τον Κυβερνήτην...

υπό

ανευφημούντων

Αι φωναί και αϊ ζητωκραυγαί

ενωμένοι

με την βροντήν των πυροβόλων, έκαμαν τονλαόν ν' ανατριχιάζει και σκιρτά από τηνχαράν του, ωθούμενοι ποίος από ποίον να έβγη εμπρός να τον ιδή πρωτύτερα...

Ευθύς εφάλη κατανυκτική

δοξολογία»11.

Η Αντικυβερνητική Επιτροπή τον οδήγησε ν' ανεβεί στο «στολι-

11. Γεν. Εφημερ. Ελλάδος, αρ.

4 περ. Γ'.

σμένον θρονίσκον» που είχε ετοιμαστεί για την υποδοχή του. Ο Καποδίστριας «έμεινεν εις το έδαφος, όρθιος και ασκεπής». Το στα­ σίδι του Καποδίστρια, που εκκλησιαζόταν ανελλιπώς και —σύμφω­ να με παλιά προφορική παράδοση— ερχόταν στην εκκλησία όρθρου βαθέος για να διαβάσει τον Εξάψαλμο, διασώζεται μέχρι σήμερα στη Μητρόπολη της Αίγινας. Μετά τη δοξολογία ο Θεόφιλος Καΐρης ανέβηκε στη βορινή πέ­ τρινη σκάλα, τη σκάλα του γυναικωνίτη, μέχρι το πλατύσκαλο, όπου είχε κατασκευαστεί ένα σκέπαστρο και εκφώνησε τον πανηγυρικό λόγο, εκθέτοντας τη δεινή κατάσταση, στην οποία είχε περιέλθει η χώ­ ρα από τις διχόνοιες και τις σκευωρίες και παροτρύνοντας τον Κυ­ 12

βερνήτη να κυβερνήσει δημοκρατικά . «Ενύκτωσεν

και η νυξ της 11ης Ιανουαρίου

επέρασεν με ευ-

φροσύνην όλου του λαού και μελαγχολίαν μόνον μερικών

προκρίτων

αριστοκρατών» κατέγραφε διορατικά ο Νικόλαος Κασομούλης.

12. Ν. Κασομούλη, Ενθυμήμα­ τα Στρατιωτικά Γ', σ. 10. Η ομι­ λία του Θ. Καΐρη δημοσιεύτηκε στη Γενικά Εφημερίδα, αρ. 7 περ. Γ', 28 Ιανουαρίου 1828.

Στις 12 Ιανουαρίου η Αντικυβερνητική Επιτροπή παρέδωσε ομα­ λά την εξουσία: «Χαίρομεν ότι παραδίδομεν τας ηνίας της

Κυβερνή­

σεως εις χείρας ανδρός σεβαστού διά την αρετήν του και τα προτερή­ ματα του, εμπείρου εις τα πράγματα, και εν ενίλόγω τοιούτου, οποίος μόνον εμπορεί να φέρει το έθνος εις την απόλαυσιν των αγαθών της διά τοσούτων αιμάτων αποκτηθείσης

ελευθερίας του. Έλληνες, δεν εί-

ΑΙΓΙΝΑ. Η ΠΡΩΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ

51

ναι περιττόν να σας υπενθσμίσωμεν ότι αν άλλοτε ήταν αναγκαία η προς τους νόμους και την Κυβέρνησιν ευπείθεια, ήδη 13. «Μάμουκας», τόμ. Γ, σ. 34-35.

αποκαθίσταται

1

αναγκαιότερα» ^. Στην Αίγινα ο Καποδίστριας συνειδητοποίησε ότι επέπρωτο να διοικήσει και να οργανώσει ένα κράτος το οποίο δεν υπήρχε στην πραγ­ ματικότητα. Στην ουσία ελεύθερα εδάφη, που δε σαρώνονταν από τον Ιμπραήμ και τους Τούρκους, παρέμεναν μόνο το Ναύπλιο, ο Πόρος, η Αίγινα και τα Μέγαρα έως την Ελευσίνα. Η γενικότερη κατάσταση ήταν κυριολεκτικά χαώδης: έλλειψη δημόσιας δοίκησης, ανυπαρξία δημό­ σιου ταμείου, αποδιοργάνωση και απειθαρχία του στρατού, πειρατεία, λαθρεμπόριο, απουσία σχολείων και δικαστηρίων, πλήρης εγκατάλειψη της γεωργίας, της κτηνοτροφίας και της βιοτεχνίας. Κράτος δηλαδή και

14. Φρ. Τιρς, Η Ελλάδα του Καποδίστρια. Η παρούσα κατά­ σταση της Ελλάδος (18281833) και τα μέσα για να επιτευ­ χθεί η ανοικοδόμηση της (μτφρ. από τα γαλλικά 1833), τόμ. Α', σ. 55.

στην πιο υποτυπώδη του έννοια δεν υπήρχε 14 . Ο Κυβερνήτης εγκατασιάθηκε στο Κυβερνητικό Μέγαρο και προχώρησε άμεσα στην προσωρινή αποδέσμευση από τους λειτουρ­ γικούς φραγμούς του Πολιτικού Συντάγματος της Τροιζήνας. Η επιμονή του για πρόσκαιρη διευθέτηση του κυβερνητικού ζητήματος συνετέλεσε στη σύνταξη του (ΝΗ') Ψηφίσματος της 18ης Ιανουα­ ρίου 1828, μέσα από το οποίο γινόταν παραδεκτό ότι «αϊ δειναί της πατρίδος περιστάσεις δεν εαυγχώρησαν ούτε συγχωρούσι την ενέργειαν του εν Τροιζήνι επικυρωθέντος

15. «Μάμουκας», τόμ. Γ, σελ 3839. Πρβλ Γ. Αναστασιάδη, «Σύ­ νταγμα, νομιμότητα και κυβερνητι­ κό σύστημα στην καποδιστριακή περίοδο» στο συλλογικό τόμο Ι. Καποδίστριας 1776-1831: Ο κορυφαίος Έλληνας Ευρωπαίος εισαγ.- επιμ.- σχόλια: Π. Πετρίδης, Αθήνα (Γκοβόστης) 1992, α 113.

16. «Μάμουκας» τόμ. Γ, σ. 40-42.

17. Στ. Παπαδόπουλου, Η Ελ­ ληνική Πολιτεία 1828-1832 (1981), σ. 15.

και εκδοθέντος Πολιτικού

Συ­

1

ντάγματος καθ' όλην αυτού την έκτασιν» ^. Παράλληλα, πρόβαλε σχέδιο μεταβολής της Διοικήσεως «προσω­ ρινώς», υποχρεώνοντας τη Βουλή να ψηφίσει ότι η προσωρινή Διοί­ κηση της Επικρατείας θα διακανονιζόταν «διαφοροτρόπως», ενώ με ψήφισμα της 20ής Ιανουαρίου 1828 συνεστήθη ένα νέο γνωμοδοτικό σώμα, το Πανελλήνιο, απαρτιζόμενο από 27 μέλη 16 . Επρόκειτο ουσια­ στικά για ένα σύστημα «Προεδρικής Δημοκρατίας με προσωρινά την εξουσία του

υπερενισχυμένη

17

Προέδρου ».

Στις 22 Ιανουαρίου εκδόθηκε το Διάταγμα που καθόριζε το Διοργανισμό της προσωρινής κυβέρνησης, καθώς και τα καθήκοντα και τον τρόπο λειτουργίας του Πανελληνίου. Την επομένη εκδόθηκαν τρία ακόμη ψηφίσματα, με βάση τα οποία ιδρύονταν το Πολεμικόν Συμβούλιον, το Υπουργικόν Συμβούλων και η Εκκλησιαστική Επι­

18. «Μάμουκας» τόμ. Γ, ό.π.

τροπή 1 8 . Γραμματέας της Επικρατείας (πρωθυπουργός) διορίστηκε ο Σπυρίδων Τρικούπης, ενώ τα καίρια υπουργεία ανέλαβαν σε πρώτη φάση ο Γεώργιος Κουντουριώτης, ο Ανδρέας Ζαΐμης και ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης. Παρά τις εξισορροπητικές πρωτοβουλίες του, ο Καποδίστριας απέβλεπε μακροπρόθεσμα

52

στη

δημιουργία των απαραίτητων

ΑΦΙΕΡΟΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ. 3

προϋποθέσεων για την κατοχύρωση των πολιτικών δικαιωμάτων του λαού, με απώτερο σκοπό την οριστική διευθέτηση του δικαιώματος της ψήφου, που θεωρούσε ως ακρογωνιαίο λίθο του ελληνικού κοι­ 19

νωνικού οικοδομήματος . Στις 26 Ιανουαρίου 1828, στις δέκα η ώρα το πρωί, ο Κυβερνή­ της, συνοδευόμενος από τα ήδη εκλεχθέντα μέλη του Πανελληνίου

19. Γ. Νάκου, Το πολιτειακόν καθεστώς της Ελλάδος επί Όθωνος μέχρι του Συντάγ­ ματος του 1844 (1974) σ. 57.

και το Γραμματέα Επικρατείας, προσήλθαν στη Μητρόπολη, όπου έγινε η επίσημη καθίδρυση και ορκωμοσία της κυβέρνησης: «Εν ονό­ ματι της αγιότατης και αδιαιρέτου Τριάδος ορκίζομαι να

εκπληρώσω

κατά τας οποίας αϊ πράξεις της Επιδαύρου,

του Άστρους

Τροιζήνος

μοι χρέη

έθεσαν βάσεις τα εμπιστευθέντα

παρά

του

μέχρι της συγκαλέσεως

της

κατά τους κανόνας διά της καταστάσεως

της

έθνους. Ορκίζομαι να τα εκπληρώσω Εθνικής Συνελεύσεως

και της

προσωρινής Κυβερνήσεως ορισθέντος, μόνον σκοπόν έχων να προάξω την πρόοδον της εθνικής και πολιτικής ανακαινίσεως της Ελ­ λάδος. .. Καθίστημι εμαυτόν υπεύθυνον δι ' όλας τας πράξεις της διοι­ κήσεως μου και εγγυώμαι Εθνικής Συνελεύσεως

να υποβάλλω αυτάς εις την κύρωσιν της

ήτις θέλει συνέλθει τον Απρίλιον

μήνα»20.

Η πόλη έριξε είκοσι έναν κανονιοβολισμούς. Απάντησαν με δεκα­ εννέα χαιρετιστήριες βολές τα αγγλικά και ρωσικά πλοία που ήταν στο λιμάνι της Αίγινας και ύψωσαν την ελληνική σημαία. Όλες οι προσπάθειες του Κυβερνήτη στα πλαίσια της εσωτερικής

20. Οι όρκοι του Κυβερνήτη και της κυβέρνησης καθορίστη­ καν από το Ε' Ψήφισμα της 22ας Ιανουαρίου 1828 και δη­ μοσιεύτηκαν στη Γεν. Εφημερί­ δα αρ. 6 (Παράρτημα) 25 Ια­ νουαρίου 1828.

πολιτικής του, που υλοποιήθηκε στην Αίγινα, αποσκοπούσαν στη συ­ γκρότηση και θεμελίωση ενός σύγχρονου και ευνομούμενου κράτους δικαίου, που να εμπνέει το σεβασμό των πολιτών 21 . Προς το σκοπό αυ­ τό ξεκίνησαν οι προσπάθειες αναδιοργάνωσης των περιφερειακών και των τοπικών διοικήσεων με βάση την αρχή της «πολιτικής ενότητας»22. Ανάμεσα στα άμεσα καθήκοντα του ήταν η ανόρθωση της απολύ­ τως ανύπαρκτης δημόσιας οικονομίας. Χαρακτηριστική είναι η δρα­

21. Α. Γαβαλά, Η κοινωνία και το κράτος επί Καποδίστρια (1976), σ. 17 κ.ε.

22. Γ. Νάκου, Προσπάθειες εφαρμογής της «πολιτικής ενό­ τητας«, ό.π. σ. 143 και 148.

ματική περιγραφή του υπουργού Οικονομικών της προηγούμενης κυβέρνησης, του Π. Λιδωρίκη, στον Καποδίστρια, μόλις είχε φτάσει στην Αίγινα: «Όχι μόνο χρήματα

δεν έχουμε στο Ταμείο αλλά δεν

23

υπάρχει καν Ταμείο...» . Για την ιστορική ακρίβεια, στο σημείο αυτό αξίζει ν' αναφέρουμε, όπως επισημαίνει ο αείμνηστος Δημήτρης Λου-

23. Α. Ιδρωμένου, Καποδί­ στριας, Αθήνα 1900, σ. 68.

λές, ότι ταμείο υπήρχε, αλλά, όταν παραδόθηκε στο νέο ταμία Ιωάννη Δόμπολη, περιείχε ένα νόμισμα, που ήταν κι αυτό πλαστό 24 ! Ο Καποδίστριας, αν και απέτυχε να εξασφαλίσει δάνειο από τις Δυνά­ μεις και αναγκάστηκε να αρκεστεί σε χρηματικά τους χορηγήματα, υιοθέτησε αναπτυξιακή πολιτική, η οποία παρέμεινε, μέχρι το τραγι­ κό τέλος του, ελληνική και, εκτός ελαχίστων εξαιρέσων, κάτω από την

24. Βλ. Δ. Λουλέ, «Κατευθύν­ σεις και προοπτικές της οικο­ νομικής πολιτικής του Ι. Καπο­ δίστρια», 1828-1831 στο συλ­ λογικό τόμο Ι. Καποδίστριας, ό.π., σ. 263-276.

ΑΙΓΙΝΑ. Η ΠΡΩΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ

53

εποπτεία του κράτους. Σύστησε Εθνική Χρηματιστική Τράπεζα, θε­ σμό που αποτελούσε νεοτερισμό και για τα προηγμένα κράτη, ίδρυσε Νομισματοκοπείο και για λόγους κύρους και διεθνούς πίστης για τη χώρα έκοψε το πρώτο εθνικό νόμισμα, το φοίνικα. Αλλά και στον τομέα της οργάνωσης της Δικαιοσύνης το επιτελεσθέν έργο υπήρξε σημαντικό (βλ. το Ψήφισμα «Περί Διοργανισμού των Δικαστηρίων», 25

25. Για τον τομέα της Δικαιοσύνης βλ Ν. Πανταζοπούλου, Ο Ι. Γεννατάς και η οργάνωσις της Δι­ καιοσύνης επί Καποδιστρίου (1949) σ. 297 κ. εξ., του ιδίου Η δικαιοδοτικιί πολιτική κατά την Επανάσταση και την Καποδιστριακή περίοδο (1959) passim, του ιδίου, Οι δικαστικοί οργανισμοί του Κυβερνήτου (Αρμενόπουλος, 1954) σ. 417-528, 572-581, Στ. Παπαδόπουλου, Η Ελληνική Πολιτεία, σ. 57-62.

το Δεκέμβριο του 1828) .

26. Γεν. Εφημερ. Έτος Γ' αρ.

12/15 Φεβρουαρίου 1828, σ. 52 και αρ. 15/29 Φεβρουαρίου 1828, ο. 63, επιστολή Dutrone, καθώς και Γ.Α.Κ. Γεν. Γραμματεία φάκ. 19, αναφορά Θ. Βαλιάνου.

μάτων 28 . Για ν' απασχολήσει και να θρέψει τους πρόσφυγες της Αίγι­

27. ΕπιοτολαίΑ' α. 354 στο Δήμο Αίγινας από Πόρο, 5.3.1828, κα­ θώς και Β' ο. 24- 25.

Στα πλαίσια των συντελούμενων έργων, ο Καποδίστριας διεύρυνε κι επισκεύασε το παλιό λιμάνι του νησιού, με πέτρες από τα θεμέλια του ναού της Κολόνας, κι έχτισε στην είσοδο του τον πρώτο φάρο, γνωστό ως Μπούρτζι.

Άνοιξε επίσης τον πρώτο αμαξιτό δρόμο από

την Αίγινα προς την Περιβόλα, υπό την επίβλεψη του μηχανικού Θε­ όδωρου Βαλιάνου (αξιωματικού του τακτικού στρατού) 26 και φρόντι­ σε να φυτευτούν μουριές 27 που έφερε από την Πελοπόννησο. Ο Κυ­ βερνήτης είχε προγραμματίσει να φυτευτούν κι άλλα δέντρα, ιδιαίτε­ ρα από τη Σάμο, όμως η δενδροφύτευση αναβλήθηκε ελλείψει χρη­ νας αλλά και τον πληθυσμό του κράτους που λιμοκτονούσε, ο Καποδίστριας εισήγαγε την καλλιέργεια της πατάτας, αρχικά υπό την εποπτεία του Ιρλανδού φιλέλληνα Στέφενσον και αργότερα του Ανα­ στάσιου Κονοφάου. Δυστυχώς οι προσπάθειες στην Αίγινα δεν απέ­ δωσαν τα αναμενόμενα αποτελέσματα29. Ταυτόχρονα

οργάνωσε

το

στρατό,

ανασυντάσσοντας

κι

εφοδιάζοντας τις Ένοπλες Δυνάμεις, κατέστειλε τη ληστεία και την πει­ 28. ΕπιστολαίΒ' σ. 158-159.

ρατεία30 και με ακράδαντη πίστη στην αναγκαιότητα και τη συμβολή

29. Για την εισαγωγή της πατάτας στην Αίγινα επί Καποδίστρια βλ. Γεωργίας Κουλικούρδη ΑΙΓΙΝΑ Ι, Αθήνα (Πιτσιλάς) 1990, σ. 7084, Δ. Α. Ζωγράφου, Ιστορία της ελληνικιίς γεωργίας (1821-1833) Αθήνα 1921, 1, σ. 267-282, Χρ. Κωνσταντινόπουλου, Η Αίγινα, ο.

39, Στ. Εμ. Λυκούδη, «Η εισαγω­ γή της πατάτας στην Ελλάδα», περ. Κήρυξ της Αιγίνης, τεύχ.

6/Ιούλιος 1947, σ. 4-6.

της δημόσιας εκπαίδευσης για την ανόρθωση της Ελλάδας, στις 8

30. Βλ. λεπτομερώς Στ. Παπαγεωργίου, Η στρατιωτική πολιτική του Καποδίστρια, Αθήνα (Εοτία) 1986.

για την εκμάθηση κάποιας βιοποριστικής τέχνης, παράλληλα με την

Οκτωβρίου 1829, με χορηγίες Ελλήνων του εξωτερικού και φιλελλή­ νων, σε οικόπεδο που πρόσφερε η Δημογεροντία της Αίγινας, θεμελιώ­ θηκε το περίφημο Ορφανοτροφείον για τα ορφανά και απροστάτευτα παιδιά των νεκρών αγωνιστών. Ο ίδιος ο Κυβερνήτης παρακολουθού­ σε προσωπικά την πρόοδο των εργασιών του μεγαλόπρεπου για την εποχή οικοδομήματος, που εγκαινιάστηκε στις 6 Απριλίου. Στο Ορφανοτροφείο της Αίγινας λειτούργησαν αλληλοδιδακτικά σχολεία και πολλά χειροτεχνεία, επαγγελματικά δηλαδή εργαστήρια απόκτηση γραμματικών γνώσεων. Το περιεχόμενο της διδασκαλίας προσανατολίστηκε προς την ελληνοχριστιανική παράδοση, ενώ στο διδακτικό πρόγραμμα περιλαμβάνονταν και τα μαθήματα της μουσι­ κής και της σωματικής αγωγής κι εδώ ιδρύθηκε και η πρώτη νεανική χορωδία και ορχήστρα.

54

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.3

Μέσα στο χώρο του Ορφανοτροφείου, ως δείγμα ευγνωμοσύνης για την απελευθέρωση της Ελλάδας, ο Καποδίστριας έχτισε με τα πε­ νιχρά μέσα της εποχής το ναό «εις τον Σωτήρα της Ελλάδος Θεόν», κληροδοτώντας στις επόμενες γενιές την υποχρέωση για το χτίσιμο μιας λαμπρότερης Εκκλησίας, που θ' αποτελεί το «Τάμα του Γένους» για τη σωτηρία του. Για τις ανάγκες των σπουδαστών, στον περίβολο του Ορφανο­ τροφείου δημιουργήθηκε αξιόλογη Βιβλιοθήκη, στην οποία είχε αρχίσει η συγκέντρωση παλαιών χειρογράφων και η δημιουργία ορυκτολογικής και γεωλογικής συλλογής. Στο χώρο του Ορφανοτροφείου ιδρύθηκαν επίσης τυπογραφείο, λιθογραφείο και βιβλιοδετείο για να εκτυπώνονται τα σχολικά βιβλία, που μοιράζονταν δωρεάν και οι πρώτες εφημερίδες: η Γενική Εφημερίδα

της Κυβερνήσεως και δύο γαλλικές L' abeille

greque και Courrier de h Grece, για να ενημερώνονται οι Ευρωπαίοι, καθώς και άλλες εκδόσεις για τη μόρφωση του λαού. Τον Ιούνιο του 1829 μέσα στο Ορφανοτροφείο λειτούργησε το Πρότυπον

Σχολείον, τριετούς φοίτησης, για τη μόρφωση κι επιμόρ­

φωση των αλληλοδιδακτικών δασκάλων, ενώ το Νοέμβριο του ίδιου χρόνου ιδρύθηκε το Κεντρικόν Σχολείον, τριετούς επίσης φοίτησης, για όσους μαθητές επιθυμούσαν ν' ακολουθήσουν ανώτερες σπουδές. Οι αιτήσεις για το Κεντρικό Σχολείο, που άρχισε τη λειτουργία του στις 2 Ιανουαρίου 1830, ήταν τόσες πολλές, που ο Καποδίστριας έδωσε εντολή στους αρχιτέκτονες της κυβέρνησης, Κλεάνθη και Schaubert να εκπονήσουν σχέδια για την ανέγερση νέου κτιρίου, με τη δωρεά του μεγάλου Ελβετού φιλέλληνα τραπεζίτη Εϋνάρδου. Το Εϋνάρδειον Διδασκαλείον, που ο Καποδίστριας αφιέρωσε στην ελληνι­ κή νεολαία, χτίστηκε πλάι στη Μητρόπολη και ως τις αρχές του 20ού αιώνα λειτούργησε ως σχολαρχείο. Ο Καποδίστριας μετακάλεσε από την Ευρώπη το συμπατριώτη του Κερκυραίο λόγιο Ανδρέα Μουστοξύδη, στον οποίο ανέθεσε τη γε­ νική εποπτεία όλων των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, τη διεύθυν­ ση των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Αίγινας και του Εθνικού Μου­ σείου, της πρώτης συστηματικής αρχαιολογικής συλλογής, που τμήμα της στεγάζεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αίγινας. Στο νησί λειτουργούσε επίσης Σχολείο διά κοράσια, που ίδρυσε η Δούκισσα της Πλακεντίας, με τριάντα μαθήτριες και δασκάλα διορι­ σμένη από την κυβέρνηση. Μέσα σε δύο χρόνια η Αίγινα ήταν μια πραγματική σχολειούπολη. Τον Απρίλιο του 1830, φοιτούσαν 1.082 μαθητές και σπουδα­ στές απ' όλη την Ελλάδα στα κυβερνητικά εκπαιδευτικά της καταστήΑΙΓΙΝΑ. Η ΠΡΩΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ

55

ματα, δηλαδή χα σχολεία που ίδρυσε ο Καποδίστριας και συντηρού­ 31. Για τον τομέα της Παιδείας βλ. λεπτομερώς Π. Πετρίδη, Ελ­ ληνική πολιτική και κοινωνική ιστορία, σελ. 69 επ. και τις εκεί παρατιθέμενες υποσημειώσεις, Ελένης Κούκκου, Ο Καποδί­ στριας και η Παιδεία, 1827-1832, της ιδίας, Τα εκπαιδευτικά ιδρύ­ ματα της Αιγίνης, 4α έκδ. 1994, όπου και πλούσια σχετική βι­ βλιογραφία.

31

σε αποκλειστικά η κυβέρνηση . Τον Οκτώβριο του 1828, αφού είχε ολοκληρωθεί εν μέρει η διοι­ κητική οργάνωση του κράτους και είχαν διευθετηθεί και άλλα επείγοντα ζητήματα, ο Καποδίστριας ζήτησε από το Πανελλήνιο ν' ασχοληθεί με τη σύγκληση Εθνικής Συνέλευσης και να καθορίσει τον τρόπο εκλογής των πληρεξουσίων. Παράλληλα, σχεδίασε και κατηύθυνε με πρωτοφα­ νή υπευθυνότητα τ' απαραίτητα βήματα για την υλοποίηση της αυ­ τόνομης εξωτερικής πολιτικής του. Ήδη, πριν εγκατασταθεί στην Αίγι­ να η προσωρινή κυβέρνηση, ο Κυβερνήτης είχε θέσει με γενναιότητα το θέμα των μελλοντικών ορίων: «Τα όρια της Ελλάδος, από τεσσάρων μεν αιώνων, διεγράφησαν

υπό δικαιωμάτων, τα οποία ούτε ο χρόνος, ούτε

αϊ πολύμορφοι σύμφοροι, ούτε η δορσκτησία ουδέποτε ίσχυσαν να παραγράψωσι, διεγράφησαν

δε από του 1821 διά του αίματος του χυθέ-

ντος εις τας σφαγάς των Κυδωνιών, της Κύπρου, της Χίου, της Κρή­ της, των Ψαρών, του Μεσολογγίου

και εις τας πολυάριθμους

ναυμα­

χίας, εν ως εδοξάσθη το γενναίον τούτο έθνος. »Ορμώμενοι εκ τούτων των γεγονότων, άτινα υπερίστανται ιστορίας της Ελλάδος και τον ήδη επταετή αυτής αγώνα ρίζουσιν, ευκόλως καταπειθόμεθα ότι ούτε περψιλοδοξία,

της

επιχαρακτηούτε κερ-

δομανία αλλά χρέος ιερόν και απαραβίαστον θέλει ενάξη διαπαντός την 32. Ιω. Καποδίστρια, ΕηιστοΑα/,τόμ.Α',σ. 191-197.

Ελλάδα να συστείλη όσον το ολιγώτερον τα όρια της χώρας αυτής>?2. Κάτω από τα δεδομένα αυτά, ο Καποδίστριας κατηύθυνε τις προσπάθειες του στην εξωτερική πολιτική, αποβλέποντας στην ανεξαρ­ τητοποίηση της Ελληνικής Πολιτείας και στην προάσπιση της δημοκρατικής, αντιμοναρχικής πολιτειακής υπόστασης της. Παρά τις υπονομευτικές δραστηριότητες της Συνδιάσκεψης του Λονδίνου, οι κυ­ ρίαρχοι αυτοί στόχοι του Κυβερνήτη τελικά επιτεύχθηκαν και κατοχυ­

33. Π. Πετρίδη, Σύγχρονη ελ­ ληνική πολιτική ιστορία, τόμ. Α' 1821-1862, α' εκδ. Αθήνα (Γκοβόστης) 1994, «Η εξωτερι­ κή πολιτική του Κυβερνήτη ως την παγίωση της εθνικής ανε­ ξαρτησίας», σ. 105-113.

ρώθηκαν τουλάχιστον ως τη μοιραία δολοφονία του στο Ναύπλιο 3 3 . Αντίθετα, η Αίγινα και η κοινωνία της νομιμοποίησαν σε μεγάλο βαθμό τις σημαίνουσες καθοριστικές κυβερνητικές πρωτοβουλίες σε όλους τους τομείς. Έτσι, ο σχεδιασμός και η θεμελίωση του νεοελλη­ νικού κράτους ξεκίνησαν από την Αίγινα. Η Αίγινα ήταν εκείνη που πρόσφερε τη στήριξη αλλά και το ψυχικό σθένος στον Καποδίστρια να συγκροτήσει τη νέα Ελληνική Πολιτεία. Γι' αυτό εύλογα και ντε φάκτο τής ανήκει ο επίζηλος τίτλος της Πρώτης Ελεύθερης Πρω­ τεύουσας της Νεότερης Ελλάδας. Η μετεγκατάσταση της κυβέρνησης στην πόλη του Ναυπλίου, τον Οκτώβριο του 1829, με κανένα σκε­ πτικό δεν αναιρεί την πρωτεύουσα θέση της Αίγινας στη σύγχρονη ελ­ ληνική πολιτική ιστορία.

56

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΥΤΣΑΤΣΟΣ*

Η Αίγινα και η «πρώτη πρωτεύουσα» Πέντε χρόνια μετά την κωμικοτραγική «ανακήρυ ^f\

πως είναι γνωστό, «βασιλική καθέδρα και πρωτεύουσα» ορίστη-

\ J

κε η Αθήνα το 1834, με βασιλικό διάταγμα της αντιβασιλείας του

Όθωνα. «Αν πρέπει να αναζητήσουμε

επίσημη πρωτεύουσα, θα πρέπει

να φτάσουμε στους Βαυαρούς και στην Αθήνα» (δήλωση στα Αιγινήτικα Νέα του επίτιμου προέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας κ. Θε­ μιστοκλή Κουρουσόπουλου). Αν λοιπόν δεν υπάρχει θέμα επίσημης πρωτεύουσας, υπάρχει θέμα ανεπίσημης «πρώτης πρωτεύουσας»; Τώρα βεβαίως υπάρχει, αλλά —σχεδόν δύο αιώνες π ρ ι ν — οι επαναστατημένοι Έλληνες φαίνεται ότι είχαν την αίσθηση του μέτρου και των περιστάσεων. Γι' αυτό και τόσο το 1823 όσο και το 1827 μιλούσαν για έδρα της Διοί­ κησης της Επανάστασης: «Επειδή και το Ναύπλιον

είναι τόπος αρ­

μόδιος διά να διατρίβει η Διοίκησις και έχουσα η Αιοίκησις το δι­ καίωμα να μεταβάλλη σίσθη η μετάβασις

την καθέδραν της...». Και το 1827

«απεφα­

της Βουλής εις Αίγιναν... εν ω θέλει ευρεθεί και

εις θέσιν αρμοδιοτάτην...»

(βρισκόταν στην Αίγινα και η Αντικυ­

βερνητική Επιτροπή, που αναπληρούσε τον Κυβερνήτη' όρα και Προβουλεάματα 32 και 34 του 1827). Μπορεί όμως να θεωρηθεί ότι «τόπος (ή έδρα) της Διοικήσεως» και πρωτεύουσα είναι το ίδιο; Πιστεύω ότι αρμοδιότερος όλων εί­ ναι ο ίδιος ο Καποδίστριας, σε επιστολή του οποίου υπάρχει η φράση «όταν οριστεί πρωτεύουσα...».

Ήταν μάλιστα τόσο προσε­

κτικός, που, όταν η Επικράτεια χωρίστηκε σε τμήματα, αποφάσιζε ότι «καμμία ημπορεί

από τας ήδη υπάρχουσας

να θεωρηθή ως

πόλεις

του τμήματος

δεν

πρωτεύουσα».

Αν λοιπόν έτσι έχουν τα πράγματα, υπάρχει πολύς χώρος για στε­ νές και ευρείες ερμηνείες, [η de jure του Ναυπλίου (πρώτος ορισμός της έδρας της κυβέρνησης) και η de facto της Αίγινας (πρώτη εγκα­ τάσταση του Κυβερνήτη αλλά και πολλά άλλα)], για νομικές, πολιτι­ κές και ιστορικές απόψεις των επιστημόνων, οι οποίες δεν είναι δυΗ ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ Η «ΠΡΩΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ»

νατόν βέβαια να καταλήξουν σε κάποιο τελικό συμπέρασμα αποδεκτό από όλους. Αυτό συμπέρανα από τις απαντήσεις που έδωσαν όλοι οι επιστήμονες που είχαν εμπλακεί στην υπόθεση και στους οποίους αποτάνθηκα κατά τις «πολεμικές» εκείνες ημέρες της άνοιξης του 1996 (αναφέρω τους κ.κ. Ν. Πανταζόπουλο, Απ. Μπότσο, Θεμ. Κουρουσόπουλο, Γ. Κασψάτη, Κ. Παπαθανασόπουλο και βέβαια τον αείμνη­ στο Παύλο Πετρίδη). Και δεν είναι μεμπτό βέβαια κάποιος από τους καθηγητές και τους ειδικούς να έχει τις ιδιαίτερες προτιμήσεις του. Δεν έχω διαβάσει (δεν ξέρω καν αν υπάρχουν γραπτά διατυπωμένες) απόψεις και επιχειρήματα υπέρ του Ναυπλίου. Υποθέτω πως ό,τι επιχείρημα υπήρχε θα πε­ ριλήφθηκε σ' αυτή την ανεκδιήγητη «ανακήρυξη» του Ναυπλίου (θα εκθέσω περι­ ληπτικά πιο κάτω το ιστορικό). Δηλαδή ότι το Ναύπλιο επιλέχτηκε πρώτο (η στε­ νή νομική έννοια, το de jure κτλ.). Υποθέτω επίσης ότι άλλοι, κατεξοχήν αρμόδιοι θα εκθέσουν με κάθε λεπτομέρεια στο παρόν τεύχος τι συνέβη στην Αίγινα από τον Ιανουάριο του 1828 μέχρι τον Οκτώβριο του 1829, οπότε ο Κυβερνήτης μετέφερε την έδρα του στο Ναύπλιο. Απλώς θέλω να αναφέρω ότι, εκτός την ορκωμοσία και την εγκατάσταση στην Αίγινα, στο νησί αυτό τέθηκαν οι βάσεις της δημιουργίας του ελληνικού κράτους και αυτό δεν είναι δυνατό να αμφισβητηθεί. Πέρα από την οργάνωση της Ελληνικής Πολιτείας, ιδιαίτερου ενδιαφέροντος αξίζουν τα όσα έγιναν ή ιδρύθηκαν στην Αίγινα και ιδιαίτερα για την παιδεία-εκπαίδευση και τον πολιτισμό: Το Κεντρικό Σχολείο-Εϋνάρδειο και το τριετές Προκαταρκτικό (νυν δημοτικό θέατρο), το Ορφανοτροφείο με το αλληλοδιδακτι­ κό, την τεχνική εκπαίδευση και in Σχολή Ευελπίδων, το σχολείο θηλέων, το Ωδείο, το Αρχαιολογικό Μουσείο του κράτους και η αρχαιολογική του υπηρεσία, η Εθνική Βιβλιοθήκη, το ιστορικό αρχείο του κράτους, η εθνική τυπογραφία, το Νομισματοκοπείο. Όλα αυτά δημιούργησαν μια κληρονομιά για το νησί, αυτό που λέμε «Καποδιστριακή Αίγινα». Η έννοια αυτή κινείται σε δύο επίπεδα. Το ένα είναι το επίπεδο της ιστορίας, τι έγινε κάποτε στην Αίγινα. Είναι επίσης μέρος της πατριδογνωσίας, ωφέλιμο για τους μαθητές, στοιχείο της τοπικής αλλά και εθνικής μας ταυτότητας, πεδίο έρευνας για τους ιστορικούς και ανάγνωσμα στους τουριστικούς οδηγούς για τους φιλομαθείς επισκέπτες. Το επίπεδο αυτό είναι βέβαια αυθύπαρκτο, αλλά πρακτικά κινείται κυρίως συ­ μπληρωματικά προς το σπουδαιότερο (κατά τη γνώμη μου) επίπεδο, αυτό της οπτικοποιημένης ιστορίας, χωρίς την οποία όλα τα προηγούμενα υπάρχουν μόνο ως νοητικές διαδικασίες. Τι σημαίνει π.χ. για μας και περισσότερο για τους επι­ σκέπτες ο Κρυπτός λιμήν ή το αρχαίο στάδιο ή — γ ι α να μην πάμε μακριά— το Λοιμοκαθαρτήριο; Κάπου εδώ υπήρχαν και απλά τα λέει η ιστορία. Η ιστορία παίρνει υπόσταση από τους αδιάψευστους μάρτυρες, αυτούς που στην περίπτωση μας είναι τα Καποδιοτριακά κτίρια. Δεσπόζει οπωσδήποτε με τον όγκο του το επιβλητικό — κ α ι για την εποχή ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

μ α ς — Ορφανοτροφείο. Εξίσου σημαντικό πιστεύω ότι είναι το κομμάτι του ιστορικού πυρήνα της πόλης, που περιλαμβάνει το κεντρικό τετράγωνο με το Εϋνάρδειο, τη Μητρόπολη και το Προκαταρκτικό, ενώ σε απόσταση αναπνοής βρί­ σκεται το Κυβερνείο. Συμπληρωματικά στοιχεία αποτελούν ο Πύργος του Μαρ­ κέλλου και οι οικίες της εποχής (Κανάρη, Κοντοσταύλου κτλ.). Γνωρίζοντας τις δύο πόλεις και —όσο μ π ο ρ ώ — την ιστορία της εποχής, πι­ στεύω ότι δεν είναι τοπικισμός η εντύπωση που έχω ότι και στα δύο επίπεδα (και των κτιρίων αλλά και των ιστορικών γεγονότων και πράξεων) η Αίγινα βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση και περισσότερο σ' αυτήν αξίζει ο ανεπίσημος τίτλος της πρώτης πρωτεύουσας που πολλοί της έχουν απονείμει. Δυστυχώς, με την αδιαφορία μας όχι μόνο μεταβάλλαμε το πλεονέκτημα αυτό σε μειονέκτημα αλλά φτάσαμε στο σημείο να μας οικτίρουν ή να μας ειρωνεύονται οι επισκέπτες (προφορικά αλλά και στον αθηναϊκό Τύπο). Αυτά επισημαίναμε με τον εκδότη των Αιγινήτικων

Νέων στο αφιέρωμα για

την Καποδιστριακή Αίγινα, που είχα επιμεληθεί αυτές τις «μέρες του '96». Τα κτί­ ρια παρατημένα στην τύχη τους, ουδεμία πάγια πολιτική προβολής του τόπου και της εποχής, έστω και για «εσωτερική κατανάλωση» που λένε, μέχρι και προτομές ανάμεσα στα σκουπίδια ή «στην τσουκνίδα και το ξινόχορτο»... Τι έκαναν εδώ και πολλά χρόνια στο Ναύπλιο; Έχοντας σαν κύριο ατού την ομορφιά της παλιάς πόλης, συντήρησαν τα παλιά σπίτια και τα κτίρια της εποχής (Σχολή Ευελπίδων, Γυμνάσιο, Υπουργείο Στρατιωτικών, Βουλευτικό), έβαλαν στην είσοδο της πόλης μια τεράστια επιγραφή «Ναύπλιο πρώτη πρωτεύουσα» και φρό­ ντισαν με κάθε τρόπο να εδραιωθεί στην κοινή (αλλά και στη μη κοινή) γνώμη. Μπράβο τους! Θα δούμε σε λίγο τι μπορεί να σημαίνει αυτό το «με κάθε τρόπο». Η βάση όμως για όλα αυτά είναι οι ιστορικοί χώροι και, φυσικά, η κατάσταση τους. «Ωραία, πρώτη πρωτεύουσα

ήταν η Αίγινα», μου έλεγε τότε ο καθηγητής του

Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Ν. Πανταζόπουλος. «Το Ναύπλιο

προβάλλει τα

δικά του, κάντε και σεις το ίδιο». Τι να προβάλλουμε, αναρωτιόμουν σε δημόσια συγκέντρωση που έγινε σε «πολεμικό κλίμα» τον ίδιο χρόνο. Το αλυσοδεμένο Εϋνάρδειο, το ημιερειπωμένο Κυβερνείο ή το τροφείον της ορφανής ορνιθοπανίδας; Συντόμως αναφέρω ότι το μόνο ενδιαφέρον (σπουδή μάλιστα) που δείξαμε ήταν να παραχωρήσουμε το Ορφανοτροφείο και το Κυβερνείο στα Υπουργεία Πολιτι­ σμού και Παιδείας. Βέβαια, το μέγεθος του Ορφανοτροφείου δε μας επέτρεπε να σκεφτούμε μόνοι μας λύσεις. Ευτυχώς κάποιοι φρόντισαν (εννοώ κυρίως την κ. Σημαντώνη) να γίνει μουσείο και κάναμε ό,τι μπορούσαμε για να καθυστερήσει —μέ­ χρι κινδύνου ματαίωσης— το μεγάλο έργο. Το Κυβερνείο στεγάζει δέκα χρόνια το τοπικό Ιστορικό Αρχείο (που είναι αξιολογότατο) και το παραχωρήσαμε με την υπό­ σχεση άμεσης επισκευής (έχουν βγει και τα λεφτά, μας έλεγαν τότε). Το Υπουργείο Παιδείας προκήρυξε μελέτη επισκευής, παίδεψαν πέντ' έξι χρό­ νια το μελετητή ώσπου να την παραλάβουν, δεν ενέταξαν το έργο στο Β' ΚΠΣ γιαΗ ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ Η «ΠΡΩΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ»

59

τί δεν υπήρχε κανένα ενδιαφέρον και πίεση, ενώ μέχρι πρόσφατα κοίταγαν πώς να το ξεφορτωθούν! Στο Εϋνάρδειο στεγαζόταν μέχρι το 1981 το Αρχαιολογικό Μου­ σείο. Έπαθε ζημιά από το σεισμό, ίο μουσείο μεταφέρθηκε στην Κολόνα και στην αυλόπορτα του μπήκε μια χοντρή αλυσίδα. Μετά δόθηκε στο Υπουργείο Παιδεί­ ας για να μεταστεγαστεί η βιβλιοθήκη και η πορεία του είναι η ίδια με του Κυ­ βερνείου (μελέτη, αδιαφορία, μη ένταξη). Το να γίνονται τα τελευταία χρόνια τε­ λετές στη Μητρόπολη για την επέτειο της ορκωμοσίας του Κυβερνήτη, δίπλα στο εγκαταλειμμένο πρώτο σχολείο της Ελλάδας, δίπλα στο προαύλιο του με τα ξερά χόρτα, τα μίσόξερα δέντρα και τα μάρμαρα του παλιού μουσείου ανάμεσα τους, εί­ ναι απλά αυτοακύρωση. Έγιναν πριν αρκετά χρόνια (1993-94) δύο πολύ σημαντικές διημερίδες από το Μορφωτικό Σύλλογο για τον Καποδίστρια και την εποχή αυτή, με καθηγητές και ιστορικούς. Βοήθησε και ο Δήμος. Απ' ό,τι μαθεύτηκε αργότερα, μας πρότειναν να γίνει ένας μόνιμος φορέας μελέτης και προβολής της καποδιστριακής εποχής (άρα και του νησιού). Φαίνεται όμως ότι οι «δυνάμεις» μας μέχρι εκεί ήταν. «Σας δόθη­ κε μια ευκαιρία και αδιαφορήσατε» μου έλεγε αργότερα ο Π. Πετρίδης. Έτσι πέρναγε ο καιρός, με την Αίγινα στο μακάριο ύπνο της και το Ναύπλιο να δρέπει τους καρπούς των κόπων του. Έγινε μάλιστα στην Αθήνα ένα «Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών και Σπουδών Ι. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ», με συμμετοχή πολλών καθηγητών και άλλων προσωπικοτήτων, όπως και των δημάρχων Αίγινας, Κέρ­ κυρας και Ναυπλίου. Το τελευταίο έσπευσε αμέσως και διοργανώθηκαν εκεί ημε­ ρίδες και γιορτές. Οι δραστηριότητες συνεχίστηκαν με συμπόσιο στην Αθήνα, όπου χαιρέτισε και ο δήμαρχος της Αίγινας. Τότε θα πρέπει να συνελήφθη και η ιδέα, γιατί τον επόμενο χρόνο (1996) «έσκα­ σε η μπόμπα». Κροτίδα και πυροτέχνημα ήταν μάλλον, αλλά ως βόμβα εξελήφθη από εμάς τους εν υπνώσει. Ο γραμματέας του Κέντρου, κάποιος μη πανεπιστημια­ κός, μη ιστορικός (και ήδη αποβιώσας) ονόματι Ζηλεμένος, εξέδωσε ανακοίνωση του Κέντρου που ανακήρυσσε το Ναύπλιο «πρώτη πρωτεύουσα»! Ενέργεια από ασήμαντη έως γελοία, αλλά ο άνθρωπος δεν ήθελε απλώς να κάνει θόρυβο και δια­ φήμιση του Ναυπλίου μέσω των εφημερίδων. Ήθελε το Ναύπλιο «πρώτη δημοκρα­ τική πρωτεύουσα

της Ευρώπης», να εκδοθεί ψήφισμα της Βουλής, το οποίο θα

έφτανε τελικά στις Βρυξέλλες, «για να υιοθετηθεί το ιστορικό αυτό γεγονός από την Ενωμένη Ευρώπη»] Όσοι ήδη οσμίστηκαν κοινοτικό χρήμα σωστά οσμίστηκαν... Η υπόθεση ξεπερνούσε τα όρια της γελοιότητας και. πράγματι τα μέλη του Κέ­ ντρου (έχω αναφέρει μερικά από τα σημαντικότερα) την αποκήρυξαν, δηλώνοντας ότι δεν είναι σοβαρή, ότι έγινε εν αγνοία τους, υπηρετεί κρυφούς στόχους, αποτε­ λεί προσπάθεια προβολής ενός ατόμου και ότι το Κέντρο έγινε σύλλογος έκδοσης πιστοποιητικών. «Επί της ουσίας τα θέματα έχουν συζητηθεί τε ο Πετρίδης

και δε συμφωνούμε

ούτε εγώ. Ούτε και οι σοβαροί παράγοντες

καθόλου

του Ναυπλίου

ού­ συμ-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.3

φωνούν» ήταν η δήλωση του τότε αντιπρύτανη του Παντείου κ. Παπαθανασόπουλου. Από τη δήλωση φαίνεται ότι έγινε η κρούση, τα μέλη αντέδρασαν και ο Ζηλεμένος τράβηξε το μοναχικό του δρόμο. Φαίνεται επίσης ότι η ενέργεια αυ­ τή αποτέλεσε και το κύκνειο άσμα του φορέα αυτού, που τόσο σημαντικό έργο ξε­ κίνησε να επιτελέσει. Οι πλήρεις δηλώσεις των μελών του Κέντρου (με αυτά και πολλά άλλα) δημοσιεύτηκαν στο αφιέρωμα των Αιγινήτικων Νέων που κυκλοφόρησε τις μέρες αυτές. Η συλλογή τους και η αποστολή τους στα MME θα αποτελούσε όχι μόνο πλήρη απάντηση αλλά και γελοιοποίηση της «φιλόδοξης» αυτής επιχείρησης. Δυ­ στυχώς η τοπική κοινωνία, μαζί με τη φυσική της ηγεσία, θορυβήθηκε και αντέ­ δρασε σπασμωδικά. Η έκδοση, π.χ., ψηφίσματος διαμαρτυρίας του δημοτικού συμβουλίου για απόφαση ενός ιδιωτικού φορέα υποβίβασε το κύρος όχι μόνο του Δήμου αλλά και του τόπου και έδωσε αφορμή για ειρωνικά σχόλια, όπως αυτό που δημοσιεύτηκε στο Βήμα της 7/4/96. Σπασμωδικά αντέδρασε όμως και ο ιθύνων νους της υπόθεσης αυτής. Έστειλε προσωπική —εξ ονόματος του Κέντρου— απάντηση στο Δήμο της Αίγινας, στην οποία, αντί να περιοριστεί στα γνωστά επιχειρήματα του πρώτου ορισμού κτλ., ανέ­ πτυξε την καινοφανή θεωρία ότι όχι μόνο η επίσημη υποδοχή του Καποδίστρια έγι­ νε στο Ναύπλιο αλλά και ότι ο Καποδίστριας κατέφυγε στην Αίγινα, όπου παρέ­ μεινε αυτοεξόριστος μέχρι να επιστρέψει στην πρωτεύουσα του! Σε τηλεφωνική μά­ λιστα επικοινωνία που είχα μαζί του, μου είπε ότι το ίδιο συνέβη και με το βασιλέα Γεώργιο, που κατέφυγε στο Κάιρο (αλλά πρωτεύουσα παρέμεινε η Αθήνα). «Πρό­ κειται για φτηνά πράγματα» σχολίασε την απάντηση ο κ. Κουρουσόπουλος. Όχι μόνο φτηνά αλλά και θλιβερά. «Επέλεγαν τη χειρότερη

πλευρά, τον τοπι­

κισμό. Θα είναι πολύ κακό να δοθεί συνέχεια» έλεγε ο κ. Πανταζόπουλος. «Δε διανοηθήκαμε αποφευχθεί.

ότι η κατάσταση

θα έφτανε στην αντιπαράθεση,

που πρέπει

να

Η υπόθεση αυτή γυρίζει την ιστορία εκατό χρόνια πίσω» ήταν η δή­

λωση του κ. Παπαθανασόπουλου. Την επέλεξαν όμως, και μάλιστα με τέτοιο τρόπο, ώστε να φαίνεται κάποιος τρίτος, ενώ η συνέχεια φαινόταν αναπόφευκτη. Δύσκολο πράγμα να υποστηρίζεις τέτοιες απόψεις, με το κλίμα που επι­ κρατούσε την εποχή αυτή. Περίεργη φαινόταν η άρνηση συμμετοχής σε σύσκεψη που έγινε σε βουλευτικό γραφείο. Ακόμα και τέσσερις μήνες αργότερα, αντιδρά­ σεις και δημόσιες αντιπαραθέσεις προκάλεσε η θέση μου ότι η πολεμική είναι αδιέξοδη, αφού οι εμπλεκόμενοι έχουν ξεκαθαρίσει τη θέση τους και η υπόθεση έχει πια ξεφουσκώσει. Αντίθετα, ότι χρειάζεται μια οργανωμένη δουλειά, μα­ κροχρόνια, συστηματική, που θα στηρίζεται στους καθηγητές, στους ειδικούς επι­ στήμονες, στους ιστορικούς. Επίσης, ότι καμία προσπάθεια δεν μπορεί να φέρει αποτέλεσμα, αν τα Καποδιστριακά κτίρια παραμείνουν αψευδείς μάρτυρες της αδιαφορίας μας. Όλα αυτά φαίνονταν σε ορισμένους τουλάχιστον ενδοτικά (αν όχι ύποπτα), κάποιος μάλιστα μου ζήτησε να ξεκαθαρίσω επιτόπου τη στάση μου...

Η ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ Η «ΠΡΩΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ»

Σήμερα, μετά από πέντε χρόνια, μπορούμε να πούμε ότι η ιστορία αυτή μάλ­ λον μας ωφέλησε. Καταλάβαμε δηλαδή ότι χρειάζεται μακροχρόνια και οργανω­ μένη δουλειά. Ενεργοποιήθηκε (ως Καποδιστριακό) το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου και γίνονται κάθε χρόνο εκδηλώσεις για την επέτειο της ορκωμοσίας του Κυβερνήτη. Πέρσι συμφωνήθηκε μόνιμη συνεργασία με τον αείμνηστο καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Παύλο Πετρίδη και έγινε η παραγωγή της αξιόλογης βιντεοταινίας με τίτλο «Αίγινα - Πρώτη πρωτεύουσα», σε συμπαραγω­ γή με την εκπαιδευτική τηλεόραση της NET. Ο αιφνίδιος θάνατος του ήταν ένα μεγάλο πλήγμα όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για την υπόθεση μας, που την υποστήριζε ο διαπρεπής καθηγητής. Μας άφησε ένα κενό, που υποσχέθηκαν ότι θα προσπαθήσουν να καλύψουν οι συνεργάτες του. Βέβαια, πολύ περισσότερα θα μπορούσαν να έχουν γίνει μέσα στα πέντε αυτά χρόνια. Πολύ σημαντικό όμως είναι ότι «ταράχτηκαν τα νερά». Παράλληλα, δημοπρατήθηκε επιτέλους πέρυσι από το Υ Π Π Ο το μεγάλο έργο της ανάπλασης του Ορφανοτροφείου, για τη μετατροπή του σε διαχρονικό μουσείο της Αίγινας. Το κτίριο αυτό θα είναι κόσμημα για την πόλη, πολύ περισσότερο αν γίνει η ανάλογη διαμόρφωση των χώρων που το περιβάλλουν. Για την υπόθεση μας όμως πρέπει να τονίζεται με κάθε τρόπο ότι είναι Καποδιστριακό κτίριο, το μεγαλύτερο που έγινε στην περίοδο 1828-31. Τι θα γίνει όμως με το Κυβερνείο και το Εϋνάρδειο; Θα μείνουμε απαθείς μπροστά στην ερείπωση και την επαπειλούμενη κατάρρευση τους; Οι μελέτες επι­ σκευής τους έχουν τελειώσει προ καιρού. «Είναι πια θέμα της πολιτικής

ηγεσίας

του Υπουργείου» ήταν η απάντηση που μου έδωσε πριν από δύο χρόνια η αρμόδια υπηρεσία (ΔΙ.ΕΦ.Ε.Σ.) του Υπ. Παιδείας, μόλις έμαθα ότι έχουν παραληφθεί και τα τεύχη δημοπράτησης. Πλην όμως η πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας ουδέποτε πιέστηκε. Αν τα έργα δεν ενταχθούν στο Γ' ΚΠΣ, το πιθανότερο είναι ότι θα εγκαταλειφθούν. Σταυροφορία για τη διάσωση τους είχα προτείνει το 1996. Η έκκληση φαίνεται να είναι ακόμα επίκαιρη, αφού τότε δεν είχε βρει αποδέκτες. Μακρύς όμως φαίνεται ότι θα είναι ο δρόμος και στο πεδίο της προβολής της Αίγινας ή — α ν προτιμάμε— της ιστορικής αλήθειας. Το 1996 οι περισσότερες από όσες εφημερίδες έγραψαν για το θέμα, ήταν υπέρ του Ναυπλίου. «Πάντα υπήρχε αντιπαράθεση επιχειρημάτων,

αλλά έχει επικρατήσει

αυτή η άποψη» μου

είπε τότε ο πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου κ. Απόστολος Μπάτσος. Αφού όμως από μόνα τους τα επιχειρήματα δεν αρκούν, πώς επικρατεί η μία άποψη; Μα επειδή προβάλλεται! Και βέβαια, η επανάληψη επί χρόνια δημιουργεί καθεστώς. Ο ένας θα κοιτάξει μια εφημερίδα, ο δεύτερος έναν έγκριτο τουριστικό οδηγό (π.χ. αυτόν της Εκδοτικής Αθηνών για την Πελοπόννησο), ο τρίτος τις πολιτικές σκοπι­ μότητες. Στους «τρίτους» (μάλλον) εντάσσονται και οι πολιτικοί μας αρχηγοί, που έσπευσαν τα τελευταία χρόνια να δηλώσουν το πόσο συγκινημένοι είναι που βρί­ σκονται στο Ναύπλιο, την πρώτη πρωτεύουσα. Μέχρι και ερώτηση σε τηλεπαι-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

χνίδι έγινε, μέχρι τηλεπαρουσιαστές το αναφέρουν. Αυτό δείχνει ότι μετά το 1996, που άρχισε να κινείται και να ακούγεται η Αίγινα, η προπαγάνδα (είναι ίσως η κα­ ταλληλότερη λέξη) εντάθηκε, όπως ήταν φυσικό. Ο Δήμος στέλνει διαμαρτυρίες και πολύ καλά κάνει. Έβαλε και στα φάκελά του το «Αίγινα, πρώτη πρωτεύουσα».

Δε φτάνει όμως μόνο αυτό. Η αντίστοιχη

επιγραφή που θα τοποθετούνταν στην είσοδο του λιμανιού ή στο κέντρο της πό­ λης δεν μπήκε ποτέ (μπήκε στο ΰψος του δημαρχείου μία που έγραφε «Δήμος Αί­ γινας»). Το Πνευματικό Κέντρο πρέπει να σκεφτεί και άλλους τρόπους προβολής, πέραν των καθιερωμένων πια εκδηλώσεων για την επέτειο της ορκωμοσίας. Για την προβολή του νησιού και της ιστορίας του πρόκειται. Η ιστορία υπάρχει, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί και έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε τι γράφεται για την υπόθεση αυτή. Φυλλομετρώντας τις εγκυκλοπαίδειες, ανακαλύπτει κανείς ότι περισσότερο προβάλλεται η Αίγινα, ιδίως στις παλαιότερες, που είναι πραγματικός θησαυρός πληροφοριών για κλασικά θέματα. Η μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια ρει ότι η Αίγινα «...υπήρξεν εν τέλει η γη εις ην συνεπάγησαν

Αρανδάκη αναφέ­ αϊ πρώται

εξουσίαι, ευθύς ως ανεγνωρίσθη επισήμως και διεθνώς του Ελληνικού

κρατικαί

κράτους

η

ανάστασις». Στην εξέταση της ιστορίας του νησιού αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο, με τίτλο «Η Αίγινα πρωτεύουσα

του κράτους». Στο λήμμα «Ναύπλιο» δεν υπάρχει

καμία αναφορά για πρώτη πρωτεύουσα. Στη μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια

του Ηλίου επίσης υπάρχει κεφάλαιο με τον ίδιο

τίτλο. Ό π ω ς και στην προηγούμενη, η έκταση του κεφαλαίου είναι μεγάλη. Στο λήμμα «Ναύπλιο» αναφέρεται ότι υπήρξε η πρώτη πρωτεύουσα, χωρίς να δίνεται έκταση (όπως είπαμε, ο τίτλος είναι ανεπίσημος και εξαρτάται από το ποιος γρά­ φει το κάθε άρθρο). Το ίδιο συμβαίνει και στη Δομή, όπου αναφέρεται για την Αί­ γινα ότι «έγινε προσωρινή πρωτεύουσα μενο χρόνο, που έγινε πρωτεύουσα

του νέου Ελληνικού

το Ναύπλιο»,

ότι «ορίστηκε επισήμως έδρα της Ελληνικής

κράτους, ως τον επό­

ενώ για το Ναύπλιο αναφέρεται

Κυβερνήσεως

και παρέμεινε

πρω­

τεύουσα της Ελλάδος ως το 1834». Παρομοίως, η μικρή Υδρία

αναφέρει

για την Αίγινα ότι το 1828-29 έγινε πρω­ τεύουσα και για το Ναύπλιο ότι έγινε πρω­ τεύουσα. Η Εγκυκλοπαίδεια

Ελευθερουδά­

κη στο λήμμα «Αίγινα» αναφέρει ότι «...κα­ τέστη η Αίγινα η πρώτη ελευθερουμένου

πρωτεύουσα

Ελληνισμού,

παραχωρή-

σασα την θέσιν της εις το Ναύπλιον τας Αθήνας». και

και εις

Ενώ για το Ναύπλιο ότι

«...κατέστη έδρα της επαναστατικής νήσεως

του

πραγματικόν

κέντρον

Η ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ Η «ΠΡΟΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ»

κυβερ­ του

63

αγώνος, εξακολούθησε βασιλεύς

δε να είνε πρωτεύουσα

Όθων...». Τέλος, ο Πάπυρος

του κράτους μέχρι του 1835, ότε ο

«...εις την νήσον απεβιβάσθη

στριας, όστις και κατέστησεν την πάλιν πρωτεύουσαν η πόλις παρήκμασεν

μετά την εις Ναύπλιον

ο Καποδί­

του νεοσύστατου

μεταφοράν

κράτους...

της πρωτευούσης

τω

1829». Στη λέξη «Ναύπλιο» δεν υπάρχει αναφορά. Ας δούμε τώρα έναν από τους σοβαρότερους παράγοντες διαμόρφωσης γνώ­ μης, τη σχολική εκπαίδευση, όπου τα πράγματα αλλάζουν. Σε τοπικό επίπεδο, οι δάσκαλοι και οι καθηγητές δίνουν βάρος στην Καποδιστριακή Αίγινα. Ένας χοντρός τόμος εκατοντάδων σελίδων ήταν το αποτέλεσμα της δουλειάς της τρίτης τάξης του λυκείου, πριν λίγα χρόνια, για την Αίγινα και τα κτίρια της εποχής του Καποδίστρια. Ας δούμε όμως ορισμένα βιβλία. Στην τρίτη γυμνασίου υπήρχε το βιβλίο της σεβαστής συμπατριώτισσας κ. Γε­ ωργίας Κουλικούρδη, όπου η Αίγινα αναφερόταν ως η τότε πρωτεύουσα του κράτους. Υπήρχε επίσης αναφορά για τα έργα του Καποδίστρια στην Αίγινα. Το νέο βιβλίο που το αντικατέστησε αποφεύγει να πει κάτι συγκεκριμένο για την Αί­ γινα αλλά και για το Ναύπλιο (τακτική ίσων αποστάσεων). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το βιβλίο που διδασκόταν επί χρόνια στη τρίτη λυκείου και τα κεφά­ λαια του για τη νεότερη ελληνική ιστορία μεταφέρθηκαν τελευταία στο βιβλίο της δευτέρας. Εδώ οι συγγραφείς κάνουν ό,τι μπορούν για να οδηγήσουν τους μαθη­ τές εκεί που θέλουν και ιδού πώς: «Στις 6 Ιανουαρίου

του 1828 (ο Καποδίστριας)

έφτασε στο Ναύπλιο.

Ο λαός

τον περίμενε σαν σωτήρα και είχε στηρίξει όλες τις ελπίδες του σ' αυτόν, που ήρ­ θε με άριστες διαθέσεις να βάλει τάξη στο χάος. Βρήκε τη χώρα ερειπωμένη και το λαό καθημαγμένο.

Οικονομία, διοικητική

μηχανή...». Μέσα σε εννέα σελίδες πε­

ριγράφεται το έργο του Κυβερνήτη (χωρίς να αναφέρεται ότι βρισκόταν στην Αί­ γινα ως τον Οκτώβριο του 1829) και «...στις 27Σεπτεμβρίου βερνήτης

της Ελλάδας

δολοφονήθηκε

στο Ναύπλιο».

(1831) ο πρώτος

Κυ­

Βάζοντας δίπλα και μια

φωτογραφία από το Κυβερνείο που υπήρχε εκεί, ο κάθε αναγνώστης λογικά θα συνάγει ότι η έδρα του Κυβερνήτη ήταν από την αρχή μέχρι το τέλος το Ναύπλιο! Η αποβίβαση του Καποδίστρια στο Ναύπλιο πρέπει να ανήκει στα καπρίτσια της ιστορίας. Η Γενική Εφημερίς σαντος βορέου ηναγκάσθπ εις τον Αργολικόν

της Ελλάδος της 14/1/1828 γράφει ότι «πνεύ-

το πλοίον να παρεκτροπή

της οδού και να

καταφυγή

κόλπον.» Αφού περιγράφει την υποδοχή, αναφέρει: «Η δε

εξοχότης του τους απεκρίθη ότι δεν θεωρείται ακόμη ειμή ως απλούς

περιηγητής,

και ότι τους ευχαριστεί μεν δια τας ευνοϊκός ταύτας διαθέσεις των, δεν δύναται δε να πράξει τι προτού Αντιπροσώπων

να λάβη εις Αίγιναν την συνέντευξιν

του έθνους και να αναδεχθείκατά

τάξιν το

μετά της Βουλής

των

υπούργημα...».

Το βιβλίο μας δε λέει τίποτε απ' αυτά. Την επίσημη εφημερίδα τη χρη­ σιμοποιεί σαν πηγή για την προσφώνηση του Θεόφιλου Καΐρη, χωρίς να αναφέ­ ρει πού έγινε. Από τα πολλά κείμενα από πηγές που υπάρχουν στο βιβλίο (όταν διΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

δασκόταν στην τρίτη λυκείου) για την υποδοχή του Καποδίστρια παρέθετε δύο: από το βιβλίο του ιστορικού της εποχής Carl Mentelshon-Bartholdy και από τα απομνημονεύματα του Α. Κοντάκη (μάλλον πρόκειται για τον Αναγνώστη Κονδάκη, τα απομνημονεύματα του οποίου πρωτοεκδόθηκαν το 1957). Το απόσπασμα από το δεύτερο αρχίζει ως εξής: «Την 7 Ιανουαρίου στριας εις Ναύπλιον

1828 έφτασεν ο Καποδί­

και την 8 έφτασεν εις Αίγινα, και εβγήκεν μετά

μεγάλης

υποδοχής, και αφού έδωκεν τον όρκον, άρχισε τας εργασίας.» Το απόσπασμα αυ­ τό αφαιρέθηκε όταν τα κεφάλαια μεταφέρθηκαν στο βιβλίο της δευτέρας. Το απόσπασμα από το βιβλίο του πρώτου Ιστορία της Ελληνικής

Επανάστα­

σης (1860), που παρέμεινε στο βιβλίο της δευτέρας, αρχίζει ως εξής: «Τη νύχτα της 18 Ιανουαρίου γλική

φρεγάτα

Εθνοσυνέλευση χαιρέτησαν

1828 (σ.σ.: διαφορές ημερολογίων;) επιβαίνοντας "Ουωρσπάιτ",

Κυβερνήτης

την ελληνική

έφτασε

Ο υπουργός

αγ­

από

την

Τρία ξένα

πολεμικά

Είναι η πρώτη

περίπτω­

των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, ενώ ο λα­

Οι εκθέσεις των κυβερνητικών

τερική αποσύνθεση.

ο εκλεγμένος

της Ελλάδας Ιω. Καποδίστριας.

σημαία με κανονιοβολισμούς.

ση αποδόσεως επισήμων τιμών εκ μέρους ός επευφημούσε.

στο Ναύπλιο

στην

εκπροσώπων μιλούσαν για εσω­

των ΕσωτερικώνΛόντος

ανέφερε...».

Η πρώτη

παρατήρηση είναι ότι η αφήγηση του Mendelshon ταιριάζει με το κείμενο του δι­ δακτικού βιβλίου (όπως ήδη το έχω παραθέσει) και που — κ α τ ά «σύμπτωση»— βρίσκονται στην ίδια σελίδα. Στο Ναύπλιο λοιπόν ήρθε ο Καποδίστριας και άρ­ χισε να κυβερνά! Είναι όμως δυνατόν να κάνει ο Mendelshon ή ο όποιος ιστορικός τέτοιο λάθος; Φυσικά και δεν είναι δυνατόν. Πάρα πολύ απλά, οι συγγραφείς του σχολικού βι­ βλίου παραποίησαν το κείμενο του. Πάρα πολύ απλά, ανάμεσα στις δύο πιο πάνω παραγράφους του κειμένου του, αφαίρεσαν την παράγραφο που ανέφερε ότι «Στις 23 Ιανουαρίου

ο Καποδίστριας

λη της κυβερνητικής

επιτροπής

έφθασε στην Αίγινα και δέχθηκε στο πλοίο τα μέ­ και της Βουλής. Συνοδευόμενος

βάστηκε στο νησί. Ό,τι είδε κι' άκουσε ελάχιστα τον ενθάρρυναν

απ' αυτά αποβι­ στο έργο του».

Έτσι λοιπόν γράφεται η σχολική ιστορία, τουλάχιστον στο πόνημα των Β. Σκουλάτου - Ν. Δημακοπούλου - Σ. Κόνδη (θα ήταν παράλειψη να μην αναφερ­ θούν τα ονόματα των συγγραφέων). Ας σημειωθεί ότι το βιβλίο του Mendelshon (απόδοση στα ελληνικά Ελένης Γαρίδη, εκδόσεις Αφών Τολίδη) είναι παλιό και εξαντλημένο. Στο αφιέρωμα των Αιγινήτικων

Νέων (17/4/1996) υπήρχε νύξη για

κάτι πολύ χειρότερο από ανακρίβειες στα σχολικά βιβλία, ενώ ο Σύλλογος Επι­ στημονικού Προβληματισμού βρήκε ανάλογες περιπτώσεις και σε άλλα βιβλία (έκτης δημοτικού και δέσμης). Σε ένα μάλιστα, αφηνόταν να εννοηθεί ότι η προσφώνηση του Καΐρη έγινε στο Ναύπλιο! Ο Δήμος Αίγινας αλλά και ο ΣΕΠ έστειλαν διαμαρτυρία στο υπουργείο και τους απάντησαν ότι δεν μπορούν να γίνουν αλλαγές. Η ουσιαστική απάντηση πι­ στεύω ότι δόθηκε όταν η ύλη μεταφέρθηκε στη Β' Λυκείου. Οι συγγραφείς αφαίΗ ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ Η «ΠΡΩΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ»

ρεσαν το απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του Α. Κοντάκη που, όπως είδα­ με, «τους τα χάλαγε». Αλήθεια, ο νυν υπουργός Παιδείας, που έχει διδάξει ιστορία —και τον θυμούνται γι' αυτό εκατοντάδες σημερινοί επιστήμονες— πιστεύει ότι η παραποίηση της ιστορίας εμπίπτει στο «δεν μπορούν να γίνουν αλλαγές»; Όταν μάλιστα, εδώ και πολλά χρόνια, μορφωτικές επιτροπές πολλών χωρών συνερ­ γάζονται διμερώς, ώστε να απαλειφθούν από τα σχολικά βιβλία αναφορές που δεν ταιριάζουν με το πνεύμα της εποχής; Δε νομίζω ότι θα ήταν υπερβολή αν η τακτική που περιγράφτηκε ονομαστεί μανιπουλάρισμα του αναγνώστη, για να θυμηθούμε μια λέξη που ήταν κάποτε της μόδας. Δεν πρόκειται για μεμονωμένη περίπτωση. Η ίδια τακτική ακολουθήθηκε και στο ένθετο «Ιστορικά» της Ελευθεροτυπίας, το αφιερωμένο στον Καποδίστρια (7/1/2000). Στην εισαγωγή και στο χρονολογία αναφέρεται ότι ο Καποδίστριας έφτασε στο Ναύπλιο και τίποτε άλλο. Φωτογραφία του Κυβερνείου του Ναυπλίου (κάηκε το 1926), του θρόνου του στο Ναύπλιο, άλλες φωτογραφίες και γκραβού­ ρες του Ναυπλίου (ακόμα και από την Κέρκυρα υπάρχουν τρεις) αλλά ούτε μία από την Αίγινα. Ο αναγνώστης μετά από λίγο καιρό θα έχε! μια γενική εικόνα στο μυαλό του και θα θυμάται το Ναύπλιο. Πιστεύω ότι στο τεύχος αυτό παρουσιάζονται αρκετές πλευρές του ζητήματος της πρώτης πρωτεύουσας, το οποίο δεν πρόκειται να λήξει αλλά στην πορεία του χρόνου περνά από διάφορες φάσεις. Η συμβουλή «κάθε πλευρά ας προβάλλει τα δικά της» διατηρεί την επικαιρότητα της. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πέραν από τον «πατριωτισμό», δηλαδή τον τοπικισμό, υπάρχεί και το οικονομικό θέμα, αφού το Ναύπλιο έχει μια ανθούσα βιομηχανία εσωτερικού τουρισμού. Δεκάδες καταστή­ ματα και καταλύματα διαφημίζονται στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση με την προτροπή «ελάτε στο όμορφο Ναύπλιο, την πρώτη πρωτεύουσα». Πρέπει λοιπόν η Αίγινα να προβάλλει τα δικά της και όχι να διαμαρτύρεται για τις δραστηριότητες του Ναυπλίου. Για να προβάλλει όμως τα δικά της, πρέπει πολλά να γίνουν. Πρώτα απ' όλα πρέπει να επισκευαστούν τα Καποδιστριακά κτί­ ρια και αυτό είναι μόνο το πρώτο βήμα, καθώς η πλήρης αξιοποίηση τους περι­ λαμβάνει και την ανάδειξη τους μέσα από τους περιβάλλοντες χώρους, που υπάρ­ χουν όχι μόνο στο Ορφανοτροφείο και το Εϋνάρδειο αλλά και στο Κυβερνείο και στον Πύργο του Μαρκέλλου. Τότε, μια ολοκληρωμένη πρόταση περιήγησης στην Αίγινα, την πρώτη πρωτεύουσα, θα έχει όχι μόνο νόημα αλλά και ευνοϊκή υποδοχή. Η Αίγινα προσφέρεται για κάθε είδους πολιτιστικές εκδηλώσεις και η γειτνία­ ση της με την Αθήνα δεν είναι ο μόνος λόγος. Έλλειψη χώρων υπάρχει, αλλά αυτοί οι χώροι θα μπορούσαν να υπάρχουν ήδη, προβάλλοντας και την πρώτη πρω­ τεύουσα. Η υπόθεση μας χρειάζεται και ολοκληρωμένη πρόταση όχι μόνο για την ιστορία μας αλλά και για τον πολιτισμό γενικότερα. Μέσα από τη λειτουργία των ιστορικών μας χώρων όχι μόνο ως αξιοθέατων αλλά και ως οργάνων της πνευμα­ τικής ζωής του νησιού και της χώρας, θα προκύψει —με την ανάλογη πολιτική ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.3

δημοσίων σχέσεων— το αντίστοιχο ενδιαφέρον της κοινής γνώμης αλλά και των MME, για τα οποία έχει ειπωθεί ότι μας αγνοούν. Το σημαντικό είναι τι κάνουμε εμείς. Το νησί αυτό έχει άπειρες δυνατότητες και η υπόθεση της πρώτης πρωτεύουσας είναι μία απ' αυτές. Είναι αλήθεια ότι υπάρχει ένας προσανατολισμός των MME προς το Ναύπλιο, αλλά αυτό πρέπει να κριθεί σαν αποτέλεσμα των προσπαθειών τους. Προσπάθειες που κρίνω ότι θα ενταθούν, όσο και αφού θα εντείνονται οι δικές μας. Ας το δούμε ως είδος ευ­ γενούς άμιλλας, στην οποία δε χωρούν μεμψιμοιρίες και διαμαρτυρίες αλλά ενη­ μέρωση από την πλευρά μας. Αντίθετα, όχι διαμαρτυρίες αλλά αποκάλυψη χρειά­ ζεται, απέναντι σε προσπάθειες που έχουν σκοπό να προκαλέσουν σύγχυση και να χειραγωγήσουν, όπως αυτές που αναφέρθηκαν. Μπορούμε και επιβάλλεται, π.χ., να πούμε στον κ. Φ. Μ. ότι δε χρειάζεται να καταφύγει σε νεο-εγελιανούς στοχα­ στές για απάντηση στο ερώτημα τι θα συνέβαινε αν δεν έφτανε ο Καποδίστριας στο Ναύπλιο: απλούστατα, θα έφτανε στην Αίγινα δυο μέρες νωρίτερα...

Η ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ Η «ΠΡΩΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ»

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Κ. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ*

Ποια η πρώΐίΐ πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους Εισαγωγή Το 1996, με αφορμή έγγραφο του «Κέντρου Ευρωπαϊκών Μελετών και Σπουδών Ιωάννης Καποδίστριας» έλαβαν χώρα συζητήσεις για το αν το Ναύπλιο ή η Αίγινα ήταν η πρώτη πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους. Όλες οι εκτεθείσες απόψεις είχαν συγκεντρω­ θεί στο Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας. Σε σημείωμα μου που δημοσιεύτηκε τότε στην εφημερίδα της Αί­ γινας Μάχη επιχείρησα κυρίως να επισημάνω τα λάθη και τις εσφαλ­ μένες προϋποθέσεις πάνω στις οποίες είχε στηριχθεί το ανωτέρω έγ­ γραφο του ΚΕΜΣ. Πάντως στο κέντρο γενικώς των συζητήσεων αυ­ τών αναζητούνταν και καταγράφονταν κυρίως οι ιστορικοί λόγοι που θα «έριχναν την πλάστιγγα» υπέρ της μιας ή της άλλης απόψεως. Εδώ θα προσπαθήσω να δώσω μια διάσταση από την καθαρά νομική άποψη — βάσει όμως των πραγματικών και αναμφισβήτη­ των απ' όλους ιστορικών περιστατικών. Για να υπάρξει «πρωτεύουσα» κράτους πρέπει να έχει υπάρξει «κράτος». Δεν μπορεί να υπάρχει πρωτεύουσα κράτους χωρίς κρά­ τος, όπως επίσης πρωτεύουσα νομού ή επαρχίας χωρίς να υπάρχει νομός ή επαρχία αντίστοιχα. Αυτό θα ισοδυναμούσε, κατά την έκ­ φραση του Ροΐδη, με «ψυχολογία χωρίς ψυχή ή σκορδαλιά χωρίς σκόρδο!» Επομένως η βασική και πρωταρχική αναζήτηση είναι πό­ τε έχουμε τα στοιχεία ύπαρξης του νέου ελληνικού κράτους και με­ τά να δούμε ποια κατέστη η πρώτη πρωτεύουσα του. Για να απλοποιήσουμε τη σκέψη, ας κάνουμε την εξής υπόθεση: ας υποθέσουμε ότι ο Ιωάννης Καποδίστριας δεν ήλθε στην Ελλάδα το 1828 αλλά τις πρώτες ημέρες της κήρυξης της Επαναστάσεως το 1821 ή και μέχρι το 1825-1826 (διάστημα φοβερής κρίσεως του αγώ­ να) στα Καλάβρυτα ή στην Τρίπολη ή αλλού, ότι είχε τελεστεί επίσηΌ Δημήτρης

δοξολογία κι ακόμη ότι είχε εκδοθεί και διάγγελμα του Κυβερνή-

Παπακωνσταντίνου

είναι δικηγόρος 68

τη KO-1 ότι είχε συγκροτηθεί «Κυβερνητική Επιτροπή». ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑ1Α, τ.3

AUTO δε θα σήμαινε και ότι αυτομάτως είχε δημουργηθεί ελλη­ νικό κράτος και ότι τα Καλάβρυτα ή η Τρίπολη ή κάποια άλλη πό­ λη θα εθεωρείτο η πρώτη πρωτεύουσα του «κράτους».

Κεφάλαιο πρώτο Πότε έχουμε τη δημιουργία ενός Κράτους. Βέβαια, δεν ανήκει στα όρια του παρόντος να κάνουμε ανάλυση όλων των περί κράτους επιστημονικών θεωριών, αλλά θα προσπα­ θήσουμε εδώ να δώσουμε μια περιληπτική εικόνα των βασικών εξ αυτών: 1. α) Η θεωρία του «κληρονομικού κράτους». Πρόκειται για τη θεωρία που είχε εκτραφεί από τη σκέψη των Ρωμαίων νομοδιδασκάλων με την αναγνώριση του «αυτοκράτορα» ως προ­ 1

σωπικού δικαιούχου του Imperium και της potestas . β) Η («γερμανική») θεωρία της «νομικής προσωπικότητας» του

1. Loyseau (Euvres completes, Paris, 1640,

κράτους-προσωπικότητας που «ενσαρκώνεται» στα όργανα του κράτους (οργανική θεωρία) 2 . Κατά τη θεωρία αυτή, το κράτος είναι η «ενσωμάτωση» στο νομικό αυτό πρόσωπο

2. Gerber, Grundzuge des deutschen Staatsrechts, 3n έκδ. τ., 1880, ο. 1-3.

ενός λαού εγκατεστημένου σ' ένα γεωγραφικό χώρο και το νομικό αυτό πρόσωπο είναι περιβεβλημένο από μια πρωτο­ γενή δύναμη επιβολής που αποτελεί «δικαίωμα» του προσώ­ που αυτού-κράτους 3 . γ) Η («γαλλική») θεωρία της «νομικής προσωπικότητας» του

3. Jellinek Allgemeine Staatslehre 1900 o. 161 και 188 m.

κράτους ως «πλάσματος» δικαίου, σύμφωνα με την οποία, το κράτος, στο οποίο ανήκει το «δικαίωμα» της κυριαρχίας («titulaire de la souveraineté) αντιπροσωπεύεται από τους λειτουργούς του, που όμως δεν είναι «όργανα» του, αλλά «αντιπρόσωποι» του νομικού προσώπου του κράτους — δη­ λαδή πρόσωπα διάφορα από το, αντιπροσωπευόμενο απ' αυ­ τά, πρόσωπο 4 . δ) Η θεωρία του ριζοσπάστη καθηγητή του Μπορντό L. Duguit, που αρνήθηκε γενικά την ύπαρξη νομικής προσωπικότητας οπουδήποτε στο Δίκαιο ως προϊόν νομικής «φαντασίας» και, ειδικότερα, ως προς το κράτος, υποστήριξε ότι πρόκειται για

4. Είναι χαρακτηριστική η έκφραση-απορία του Michoud, La théorie de la personnailite morale 3n έκδ. (1932) L: "par quel coup de banguette magique, en effet, la volonte des individus devient la volonte du groupe".

ένα πραγματικό-κοινωνικό γεγονός «της πολιτικής διαφορο­ ποίησης κυβερνώντων και κυβερνωμένων» με επιβολή της θε­ λήσεως των κυβερνώντων επί των κυβερνωμένων 5 .

2.

Οπωσδήποτε, οι περισσότερες από τις περί κράτους θεωρίες

διαποτίζονται, ίσως έπρεπε να πούμε «δεσπόζονται» (πάντως δε

5. L. Duguit "Traite de Droit Constitutionnel" 3n έκδ. (1927) A' τόμος Κεφ. VI La conception realiste de i'Etad παρ. 61 επ.

επηρεάζονται), από το πρόβλημα της αρχής (origine) της κρατικής ΠΟΙΑ H ΠΡΩΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

69

κυριαρχίας — για το οποίο υπήρξαν οι ακόλουθες δύο βασικές θε­ ωρίες: α) Οι παλαιότερες (και τώρα τελείως σχεδόν εγκαταλελειμμένες) «θεοκρατικές» θεωρίες σύμφωνα με τις οποίες μία υπέρτερη δύναμη, θεϊκή, όχι μόνον δημιουργεί την πολιτική εξουσία καθεαυτήν, αλλά προσδιορίζει ακόμα και το πρόσωπο ή τα πρό­ σωπα (επί παραδείγματι τη δυναστεία) τα οποία, μέσα σε συ­ γκεκριμένο χώρο, περιβάλλονται in δημοσία εξουσία, ως ίδιον 6. St. Thomas, Commentaires des Sentences de Pierre Lombard, Liv. II, distinc, 44, question 1, art. 2.

αυτών, εκ θεού δοθέν, δικαίωμα 6 και β) οι «δημοκρατικές» θεωρίες που αναζητούν και εντοπίζουν την αρχή της δημοσίας εξουσίας στη «γενικά βούληση» του κοινωνικού συνόλου. Κατά τη θεωρία αυτή, επιφανείς εκ­ πρόσωποι της οποίας υπήρξαν οι Hobbes και J.J. Rousseau και που διαπότισε τις αρχές της Γαλλικής Επαναστάσεως, η κρατική εξουσία αποτελεί ένα «δικαίωμα» ανήκον στο λαό, που μέσω του «κοινωνικού συμβολαίου» αναθέτει την άσκη­ ση της στους κυβερνώντες ανεξάρτητα αν αυτοί είναι αυτο­ κράτορες, βασιλείς ή, υπό ένα κοινοβουλευτικό πολίτευμα, οι «αντιπρόσωποι» του έθνους. Έτσι γεννιέται ένα συλλογικό πρόσωπο, που εκφράζει τη «γενική βούληση»

7. Κριτική και των θεοκρατικών και των δημοκρατικών θεω­ ριών, Duguit ενθ. av., παρ. 52 και 54.

{volonté

7

generale souveraine) «une moi commun» .

3. Ανεξάρτητα όμως από τις θεωρίες ως προς τη νομική φύση του κράτους ως «προσώπου» ή ως «πραγματικής κατάστασης» κι ανε­ ξάρτητα από το αν η κρατική εξουσία είναι υποκειμενικό δικαίωμα ανήκον και πηγάζον από το θ ε ό ή το λαό που αναθέτει την ενά­ σκηση του στους κυβερνώντες, κοινός τόπος για όλες αυτές τις θε­ ωρίες είναι (κι αυτό έχει αποφασιστική σημασία για το εδώ ερευνόμενο ζήτημα μας) ότι η ύπαρξη του κράτους προϋποθέτει α) την ύπαρξη ενός συγκεκριμένου εδαφικού χώρου (territoire), β) την ύπαρξη «λαού» — δηλαδή του συνόλου των ατόμων που τελούν σε νομικό δεσμό με το κράτος (ιθαγένεια) και που βιώ­ νουν στα όρια του χώρου αυτού και έχουν κατά βάση (όχι πά­ ντως ανεξαιρέτως) ορισμένα κοινά «εθνικά» χαρακτηριστικά, όπως φυλής, γλώσσας, ιστορίας, θρησκείας και γ) κυρίως την

ύπαρξη κεντρικής εξουσίας που ασκεί κυριαρχία (Herrschaft)8 8. Το πράγμα δε διαφοροποιείται από τη χρήση του όρου «κρατική στο χώρο αυτό (ανεξαρτήτως αν με τη «λαϊκή βούληση» (δη­ εξουσία». Είναι χαρακτηριστικό μοκρατικά πολιτεύματα) ή χωρίς αυτή (δικτατορικά). ότι ο «επαναστάτης», όπως τον χα­ ρακτήρισαν, καθηγητής του Σε κάθε όμως περίπτωση, κι αυτό έχει την ακόμα πιο κύρια ση­ Μπορντό L. Duguit (ενθ. αν. σ. μασία για το ερευνώμενο θέμα μας, για την υπόσταση του κράτους 540) απαντώντας στους επικριτές είναι κοινός τόπος ότι δεν αρκεί η αβέβαιη ή εφήμερη εξουσίαση σ' της έκφρασης του Treitschke 70

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ. 3

ένα γεωγραφικό χώρο, αλλά απαιτείται πρόβλεψη διαρκείας της κυ­ ριαρχίας αυτής, όχι με υποκειμενική απλώς βούληση ή διάθεση και επιθυμίες των κυβερνώντων (ή και των κυβερνωμένων) αλλά με εκ του πράγματος (αντικειμενικές) εγγυήσεις για τη διάρκεια της — ένα δε τεκμήριο τέτοιας εγγύησης διάρκειας αναδύεται κι όταν ανα­ γνωρίζεται από άλλες πολιτείες η κυριαρχία αυτή. Αλλά η αναγνώριση από άλλες πολιτείες της υπόστασης κρά­ τους δε λειτουργεί μόνον ως ένα τεκμήριο και εχέγγυο της διάρκει­ ας της κυριαρχίας αλλά και, από άποψη διεθνούς δικαίου, και ως αναγνώριση του Κράτους αυτού σαν υποκειμένου διεθνώς δικαιω­ μάτων και υποχρεώσεων.

Κεφάλαιο Δεύτερο

Τα στοιχεία κυοφορίας και γένεσης του ελληνικού κράτους Οι συνεχείς και ηρωικοί αγώνες των Ελλήνων από την έναρξη της Επαναστάσεως του 1821 είναι αυτοί και μόνον (ή αυτοί κυρίως) από τους οποίους παρήχθησαν τα στοιχεία κυοφορίας και, στο τέ­ λος, της γένεσης του νέου ελληνικού κράτους. Χωρίς την έγερση και τους άκαμπτους συνεχείς μέχρι τέλους ηρωικούς αγώνες και τις θυσίες των Ελλήνων, κράτος ελληνικό δε θα ιδρύετο ποτέ — όσοι ξένοι κι αν συνέτρεχαν. Και το ελληνικό κράτος θα αποκτούσε τέτοια υπόσταση πολύ νωρίτερα — αν μετά το δυνατό ξεκίνημα της Ελληνικής Επαναστάσεως δε μεσολαβούσε η βαθιά εσωτερική κρίση (εμφύλιος), ιδίως στην περίοδο 1823-1824. Απ' αυτούς τους αγώνες δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις να εκδηλωθούν προς τα «έξω» (και εννοώντας «έξω» εννοούμε όχι μό­ νο στο εξωτερικό αλλά και μέσα στη χώρα) τα κατωτέρω τεκμήρια (θα μπορούσαμε να πούμε και «εικόνες» ή «ενδείξεις») της κυοφο­ ρίας και τέλος της γένεσης του ελληνικού κράτους: α) 1822: Η Α' Εθνική Συνέλευση των Ελλήνων εκήρυξε ενώ­ πιον Θεού και ανθρώπων την «πολιτική ύπαρξη και ανεξαρ­ τησία» της Ελλάδος, β) 1823:

«Der Staat ist Macht», λέει ότι: «Αυτή η διατύπωση δίκαια ήγειρε έντονες αντιδράσεις γιατί ο Treitscke με τη διατύπωση αυτή θέλησε όχι να διαπιστώσει μια κα­ τάσταση ενός κοινωνικού γεγονό­ τος αλλά για να δώσει δικαίωση στους «δεσπότες» των γερμανικών κρατιδίων νομιμοποιώντας την εξουσία τους - με την αρχή του απολυταρχισμού στον εσωτερικό χώρο και κατακτήσεων στον εξω­ τερικό χώρο. Αλλά, συμπληρώνει ο Duguit, «Comme constatation d'un fait, la proposition du publiciste allemand est absolu­ ment exacte». (!) Υπ' αυτήν όμως την έννοια της καθαρά νομικής θεώρησης του προβλήματος «Κράτος», εκτίθε­ νται οι γραμμές αυτές και τελείως ασχέτως με την πολιτική ή την «ηθική» θεώρηση - δηλαδή ανε­ ξάρτητα από το ποιο είναι, ή μπο­ ρεί να είναι, το πιο «δίκαιο» πολί­ τευμα μιας χώρας. Για πλήρη δε άροη κάθε παρεξηγήσεως ο υπο­ γράφων πιστεύει ότι, έως ότου με­ τά δεκαετίες ή... αιώνες οι πολίτες του κόσμου, ή μιας ή περισσοτέ­ ρων χωρών συνειδητοποιήσουν, και κυρίως κατορθώσουν να αξιώσουν από τους κυβερνώντες ένα μόνο «ρουσφέτι» -να μη γίνο­ νται ρουσφέτια, δηλαδή, μια «ιδα­ νική» πολιτεία, όμως το σημερινό Κοινοβουλευτικό πολίτευμα (οπουδήποτε ισχύει στον κόσμο), παρ' όλες τις «διαπλοκές», ρου­ σφέτια, αγώνες των κομμάτων κυ­ ρίως για την «καρέκλα» και τα μισθάρια, το κοινοβουλευτικό πολί­ τευμα είναι απείρως προτιμότερο από ένα δικτατορικό ή ένα απολυ­ ταρχικό για ένν κυρίαρχο λόγο: την Ελευθερία κίνησης και έκ­ φρασης του ανθρώπου.

ί) την 25.3.1823 η Αγγλία, μόνη, χάρη στον Κάνιγκ, ανα­ γνώρισε τον αποκλεισμό των οθωμανικών ακτών Ü) Με την πράξη 6η του θεσπίσματος του 1823 ορίστηκε: «Επειδή και το Ναύπλιο είναι τόπος αρμόδιος διά να διατρι­ βή η Διοίκησις, και έχουσα η Διοίκησις δικαίωμα να μετα­ βολή την καθέδραν της, σήμερον συνελθούσα η βουλευτική Επιτροπή, ενέκρινε και εξέδωκε νόμον τον υπ' αριθ. 21». ΠΟΙΑ Η ΠΡΩΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

71

γ) 1824: Με το υπόμνημα της Ρωσίας της 9.1.1824 αποφασί­ ζεται η ίδρυση τριών ηγεμονιών στην Ελλάδα (Ανατολικής χέρσου, Δυτικής χέρσου Ελλάδος και Πελοποννήσου) δ) 1825: Η βαθιά εσωτερική κρίση των ετών 1823 και 1824 και ύστερα (μετά από μικρή χρονικά αναλαμπή ενότητας και έξαρσης της Επανάστασης περί το τέλος του 1824) η εισβο­ λή του Ιμπραήμ το Φεβρουάριο το 1825 οδήγησαν στο από 26.7.1825 αίτημα της Κυβερνήσεως για αγγλική προστασία. Αλλά κανένα από τ' ανωτέρω (α-γ) περιστατικά των ετών 18221824 (πολλώ μάλλον τα εντελώς αρνητικά στοιχεία του έτους 1825) δεν παρέχει οποιοδήποτε αντικειμενικό στοιχείο υπόστασης, υπό 9. Ο συμπλεκτικός σύνδεσμος του θεσπίσματος του 1823 «και» (το Ναύπλιο) «ως τόπος αρμόδιος να «διατρίβει» η Διοίκηση, έχουσα το δικαίωμα να μεταβάλλει την καθέ­ δρα της», και από μόνος του δηλώνει ότι είχαν προηγηθεί (ή και παράλληλα ίσχυαν) και άλλοι τό­ ποι «διατριβής» της Διοικήσεως κατά τις περιστάσεις -πράγμα που άλλωστε και είχε συμβεί- ανεξάρ­ τητα από το ότι και η με την ανω­ τέρω πράξη «διατριβή» της Διοι­ κήσεως στο Ναύπλιο δε λειτούρ­ γησε παρά περιστασιακά. Αλλιώς «πρώτη πρωτεύουσα» θά 'πρεπε ν' ανακηρυχθεί η πρώτη κατά χρόνον καθέδρα της μετά την κήρυξη της Επαναστάσεως ανακηρυχθείσης Διοικήσεως, που ως τότε μετεστάθμευε από πόλη σε nóL· (ή από χωρίου εις χωρίο (!) και συνε­ πές θα ήταν ν' αναζητήσουμε την πόλη ή το χωρίο αυτό, για να το ονοματίσουμε πρώτη πρωτεύου­ σα του Κράτους! Οι «τόποι» που «ανακηρύσσονται» ως πρωτεύου­ σες Κράτους με οποιουδήποτε τυ­ πικού ή ουσιαστικού κύρους έγ­ γραφο, όπως είδαμε, δεν αναδει­ κνύονται μόνο από τέτοιο γεγονός ως πρυπεύουσες Κράτους!

την ανωτέρω (Κεφάλαιο Πρώτο) έννοια, του «κράτους»9. ε) 1826: Θα μπορούσε να καταγραφεί σαν εξωτερικό στοιχείο βάσιμης ελπίδας γένεσης του ελληνικού κράτους το από 4.4.1826 Πρωτόκολλο της Πετρουπόλεως Αγγλίας-Ρωσίας, αλλά κι αυτό από μόνο του δε δημιουργούσε τα ανωτέρω (Κεφάλαιο Πρώτο) αποφασιστικά στοιχεία συγκρότησης του ελληνικού κράτους. Οπωσδήποτε το γεγονός αυτό της υπο­ γραφής του Πρωτοκόλλου της Πετρουπόλεως ανεπτέρωσε τις ελπίδες των Ελλήνων τόσον, ώστε ν' αναζητούν «Κυβερ­ νήτη» του προσδοκώμενου να γεννηθεί κράτους, στ) 1827: i) Στη συνέχεια των ψηφισμάτων της Γ' Συνελεύσεως των Ελλήνων υπό τους αριθ. ΣΤ (εκλογή του Κυβερνήτη και ορισμός Αντικυβερνητικής Επιτροπής «που θέλει παύσει άμα φθάσει ο Κυβερνήτης») και Θ (ορισμός των μελών της Αντικυβερνητικής Επιτροπής), εκδόθηκε το με αριθμό IH ψήφισμα της 4.5.1827 που όρισε το Ναύπλιο ως καθέδρα της Βουλής και της Κυβερνήσεως που κατά το Β άρθρο του ίδιου ψηφίσματος «όφειλε να μεταβή» στο Ναύπλιο, κατά δε το άρθρο Δ του ίδιου ψηφίσματος ο ορισμός του Ναυπλίου τελούσε υπό την αίρεση αποφάσεως του Κυβερνήτου «μετά την έλευσίν του» - άλλωστε πραγματική εξου­ σία δεν ασκήθηκε στο Ναύπλιο λόγω των περιστάσεων και εν αναμονή του Κυβερνήτη, ii) Στην εν Πόρω εκδοθείσα Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος (αρ. 45/7.5.1827) δημοσιεύθηκε διακήρυξη του Προέ­ δρου της Γ' Συνελεύσεως των Ελλήνων, σύμφωνα με την οποία «η συσταθείσα της Ελλάδος Αντικυβερνητική Επι­ τροπή θέλει εκπληρώσει τα χρέη της κατά το εκδοθέν ψή-

72

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

φισμα (σημ. το ανωτέρω un' αριθ. Θ) έως ότου φθάσει ο ίδιος (σημ. ο Κυβερνήτης) εις την πατρίδα μας - τόπος δε της Κυβερνήσεως προσδιορίσθηκε το Ναύπλιο, «όπου με­ ταβαίνει η Βουλή και η Αντικυβερνητική

Επιτροπή

για να

αρχίσουν τας εργασίας των». Έτσι έχουμε προσδιορισμό το Μάιο του 1827 του Ναυπλίου ως «τόπου της Κυβερνήσεως έως ότου φθάσει ο Κυβερνήτης» (όπως και προυηγουμένως της

είχαμε ορισμό του εκάστοτε τόπου

διατριβής

Διοικήσεως).

Αλλά και από τ' αμέσως ανωτέρω (υπό στοιχ. στί και στϋ] περι­ στατικά του 1827 δεν έχουμε ακόμη συγκρότηση κράτους — σε χρόνο δηλαδή που ακόμα το «πέλμα» του κατακτητή ήταν ακόμα βα­ ρύ στον ελληνικό χώρο και δεν είχε αναγνωριστεί από καμιά ξένη δύναμη (πολιτεία) το κράτος των Ελλήνων ως υποκείμενο δικαιω­ μάτων και υποχρεώσεων. Έτσι, ο Ιωάννης Καποδίστριας βολιδο­ σκοπείται μεν από τον Ιανουάριο του 1827, αλλά ακόμα, μέχρι τότε, δεν έχει οριστικά αποφασίσει να κατέλθει στην Ελλάδα, πριν βεβαι­ ωθεί ο ίδιος ότι το ελληνικό κράτος μπορεί να θεωρηθεί γεννηθέν ή με βεβαιότητα ή με σφοδρή πιθανότητα επικείμενο να γεννηθεί, iii) Στις 24.6/6.7.1827 υπογράφηκαν οι συνθήκες στο Λονδίνο από τους πληρεξουσίους των τριών Μεγάλων Δυνάμεων, Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας, με τις οποίες, σε τελειοποίηση του πρωτοκόλλου της Πετρουπόλεως, όχι μόνον ανεγνωρίσθη η Ελλάς αυτόνομο Κράτος (με τη διατήρηση, πάντως, του «πλάσματος» της Οθωμανικής επικυριαρχίας), αλλά και, το αποφασιστικότερο, κυρίως με τα μυστικά άρθρα των συνθηκών, αποφασίστηκε η οριστική κάμψη της τουρκικής αντιστάσεως και διεκηρύσσετο προς την Τουρκία ότι, αν εντός μηνός από την προς αυτήν ανακοίνωση των συνθη­ κών η Τουρκία δε συνεμορφούτο, θα έρχονταν οι Δυνάμεις σε επίσημες σχέσεις με τους «επαναστάτες», αν δε και πάλι αρνιόταν η Τουρκία, τότε οι Δυνάμεις θα επενέβαιναν δυ­ ναμικά, εξερχόμενες της ουδετερότητας τους. iv) Στις 9.8.1827 εκδίδεται «εκ του επιθαλασσίου φρουρίου του Ναυπλίου» διακήρυξη της Αντικυβερνητικής Επιτρο­ πής, με την οποία, ταυτόχρονα με τη γνωστοποίηση των ανωτέρω Συνθηκών στο πανελλήνιο, αποφασίστηκε «κατά συγκατάθεσιν κής Επιτροπής

της Βουλής η μετάβασις

της

εις Αίγινα».

ΠΟΙΑ Η ΠΡΩΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Αντικυβερνητι­

Τα δύο αυτά τελευταία γεγονότα {υπό στοιχ. ami και στίν) μπο­ ρούμε να πούμε ότι προμηνύουν ως επικείμενη τη γένεση του ελ­ ληνικού κράτους. Αλλά ακόμα δεν έχουμε την υπόσταση του κράτους, αφού: Πρώτον: Οι Συνθήκες του Λονδίνου, όπως είδαμε, προβλέ­ πουν, έστω και κατά πλάσμα, τη διατήρηση της τουρκικής επικυ­ ριαρχίας, δεύτερον αναφέρονται στους «επαναστάτες» της Ελλάδος και όχι σε κράτος ελληνικό και τρίτον κατά την ίδια διακήρυξη της 9.8.1827 δεν έχουμε ακόμα την πλήρη βεβαιότητα κρατικής κυ­ ριαρχίας, αφού μάλιστα βεβαιώνεται μέσα στην ίδια αυτή διακήρυ­ ξη ότι «μέγα μέρος της μελλούσης τύχης των Ελλήνων κρέμαται απ αυτούς τους ιδίους». ν) Σε «υλοποίηση» των ανωτέρω συνθηκών του Λονδίνου και αφού η Τουρκία, ενθαρρυνθείσα από το θάνατο του Κάνιγκ στις 26/7.8.1827, αρνήθηκε όχι μόνο να συμμορφωθεί με τις συνθήκες, αλλά ακόμα και να παραλάβει (!) την ανα­ κοίνωση των Συνθηκών, επακολούθησε η ναυμαχία του Ναβαρίνου στις 8.10.1827. Αυτό είναι το αποφασιστικό, αντικειμενικό γεγονός της σχεδόν ολοκληρωτικής εξ αντικειμένου κάμψης της τουρκικής δύναμης («κυριαρχίας») στην Ελλάδα, δεν μπορούσε δε να κρατήσει στη ζωή την τουρκική αυτή κυριαρχία η έκτοτε διαρκώς φθίνουσα πα­ ρουσία των στρατευμάτων του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο υπό τα εντεινόμενα πλήγματα της (θαλάσσιος αποκλεισμός, ένταση των επαναστατικών πληγμάτων, ασθένειες του στρατεύματος του Ιμπραήμ, και μάλιστα από την πανώλη) - κι όλα αυτά ανεξάρτητα από τις τότε προθέσεις των Δυνάμεων και των ναυάρχων τους και ανεξάρτητα των αιτιών και των αφορμών αλλά και των τυχαίων πε­ ριστατικών που οδήγησαν στη ναυμαχία του Ναβαρίνου και την καταστροφή του τουρκικού στόλου. Κεφάλαιο Τρίτο

Παράλληλη η (υπόσταση) γένεση ίο« Ελληνικού Κράτους με ιην «καθίδρυση» της πρώτης πρωτεύουσας ίου α) 1828 ί) Ο Καποδίστριας, λαβών καθυστερημένα γνώση την είδη­ ση και τα αποτελέσματα της ναυμαχίας του Ναβαρίνου με την καταστροφή του τουρκικού στόλου, αναχωρήσας από τη Γενεύη για το Τορίνο στις 6.11.1827, τότε μόνον απο­ φάσισε να κατέλθει στην Ελλάδα ως Κυβερνήτης υπαρΑΦΙΕΡΟΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

κτού ή γεννωμένου Κράτους. Αλλά πριν αναχωρήσει για την Ελλάδα, είχε προαποφασίσει την καθίδρυση της Κυ­ βερνήσεως του στην Αίγινα. Στο Τορίνο μάλιστα συναντη­ θείς με τους εκεί πρέσβεις των Δυνάμεων, είναι χαρακτη­ ριστικό ότι εκτός από την οικονομική αρωγή ζήτησε και την αποκατάσταση με πολεμικά πλοία της επικοινωνίας της Αίγινας με την Αγκόνα. Από κει ανεχώρησε την 1.1.1828 με την αγγλική δίκροτο «Wolf», στις 6.1.1827 παρά τη Σάσωνα επιβιβάστηκε στο αγγλικό δίκροτο «Warspir» και στις 9.1.1828 το αγγλικό δίκροτο αγκυρο­ βόλησε στη Βαλέτα της Μάλτας. Εκείθεν, σύμφωνα με τον αρχικό προγραμματισμό του, αναχώρησε από τη Μάλτα στις 14 Ιανουαρίου 1828 με προορισμό «κατευθείαν» την Αίγινα όπου τον ανέμενε η Αντικυβερνητική Επιτροπή και η Βουλή 1 0 , ϋ) Μετά την έλευση του Κυβερνήτη στην Αίγινα, στις 18 Ια­ νουαρίου 1828 η Βουλή, με πρόταση του Κυβερνήτη, ανέ­ στειλε την ισχύ του Συντάγματος του 1827, ψήφισε προ­ σωρινό πολίτευμα και ίδρυσε, αντί του νομοθετικού σώ­ ματος που διαλύθηκε, είδος Συμβουλίου Επικρατείας, το «Πανελλήνιο», με γνωμοδοτικό χαρακτήρα «έως της συ­ γκροτήσεως της Εθνικής Συνελεύσεως» (που τελικά

συ­

νήλθε στο Άργος στις 22.7.1828), αντί δε των υπουργείων ιδρύθηκε Γενική Γραμματεία - με την οποία ενεργούντο όλες οι υποθέσεις δηλαδή όλη η εξουσία «συνεκεντρώθη εν ταις χερσί του Κυβερνήτου» (Ν.Ν. Σαρίπολος, ματικό Δίκαιο, β' έκδ., τόμ. Α' σ. 25, πρβλ. Ν.

Συνταγ­ Δραγούμη

όπου av., σ. 76). iii) Στις 23.1.1828, ο Κυβερνήτης, εκδίδει το ψήφισμα, με το άρθρο Α του οποίου «Η Προσωρινή Ελλάδος

καθιδρύεται

Μητροπόλεως

ορκιζομένη

Κυβέρνησις

της

επί της εκκλησίας

της

της Αιγίνης την 26 Ιανουαρίου

αρίου) εις τας 10 ώρας προ του

(7 Φεβρου­

μεσημεριού».

iv) Τέλος, στις 26 Ιανουαρίου 1828 γίνεται και η επίσημη ορ­ κωμοσία του Κυβερνήτη στη Μητρόπολη της Αίγινας υπό την πανηγυρική αναγνώριση των ξένων δυνάμεων. Έτσι, με την ουσιαστική, το Νοέμβριο 1827, και αποφασιστική κάμψη της τουρκικής κυριαρχίας, μετά την κατά τον Οκτώβριο του ίδιου έτους ναυμαχία του Ναβαρίνου, δηλαδή με την ολοκληρωτι­ κή σχεδόν, άλλως αποφασιστική κάμψη της τουρκικής κυριαρχίας

ΠΟΙΑ Η ΠΡΩΤΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

10. Το επιχείρημα ότι το Ναύ­ πλιο υπήρξε η πρώτη πρωτεύου­ σα του Ελληνικού Κράτους, από το γεγονός ότι, ο Κυβερνήτης πριν καταφθάσει στην Αίγινα προσορμίστηκε στο Ναύπλιο στε­ ρείται ακόμα και σοβαρότητας. Το γιατί πριν να καταπλεύσει στην Αίγινα το «Ουορσπάιτ» προσορμίστηκε για λίγο στο Ναύπλιο ιστορείται γλαφυρά με χαρακτηριστικές και ζωντανές λεπτομέρειες στην εν Αιγίνη εκ­ δοθείσα στις 14.1.1828 Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος: «Την 4 νοτιοδυτικός άνεμος έφερε το Ουάρσπιτ πέραν του πορθμού των Κυθήρων, αλλά την 5 πνεύσαντος βορέου, ηναγκάσθη το πλοίον να παρεκτροπή της οδού και να καταφυγή εις τον Αργολικόν Κόλπον», στις 6.1.1828, λό­ γω αυτής της αναγκαστικής πα­ ρεκτροπής, το πλοίο του Κυβερ­ νήτη «ελλιμενίσθη κατ' έμπρο­ σθεν του Ναυπλίου» και την επαύριον άμα εξημέρωσε, οι δη­ μογέροντες της πόλεως ήλθαν στο πλοίο προς συνάντησίν του «προσφέραντες τας ιάσεις της πό­ λεως και των φρουρίων», του Κυβερνήτου αποκριθέντος «ότι δεν θεωρείται ακόμη ει μη ως απλούς περιηγητής». Τις 9.11.1828, «κοπάσαντος του ανέμου» απέπλευσε το «Ουορ­ σπάιτ» για την Αίγινα όπου 75

έφθασε το εσπέρας και άραξε στον όρμο της Περιβόλας, τη δε επαύριον 12ΛΛ828 το πλοίο έφθασε έξω από το κυρίως λιμά­ νι της Αίγινας, ο Κυβερνήτης απεβίβάσθη με λέμβο στην πόλη και στοιχούμενος εκτός των Ελλήνων κι από αξιωματικούς του «τακτικού» των ξένων Δυνά­ μεων, υπό τους κανονιοβολι­ σμούς των ξένων πλοίων, την υποδοχή της Αντικυβερνητικής Επιτροπής και την καθολική συ­ γκίνηση και τις ζητωκραυγές του λαού μετέβη στη Μητρόπολη της Αίγινας, ετελέσθη η δοξολογία και ο Καίρης εξεφώνησε τον πε­ ρίφημο λόγο του. Έτσι είναι πλήρης η απόδειξη ότι στο Ναύ­ πλιο προσορμίστηκε για λίγο το πλοίο του Κυβερνήτη, όχι ως προς την πρωτεύουσα του Κρά­ τους, αλλά... παρεκτραπέν ή εμποδισθέν από τους βορείους ανέμους!

11. α) Δεν έχει καμιά σημασία στο θέμα της γενέσεως και υπό­ στασης του Κράτους, ο μη, ακό­ μα τότε, σαφής προσδιορισμός των γεωγραφικών ορίων της επικράτειας -αφού το «μέγεθος» και ηξ εδαφική έκταση της «χώ­ ρας» (μέσα στην οποία ασκείται η κρατική εξουσία), δεν έχουν «προς τα κάτω», ελάχιστο δηλα­ δή, όριο για την συγκρότηση του στοιχείου αυτού του Κρά­ τους («χώρα»)-, άλλωστε δε τα εδαφικά όρια υπόκεινται σε αυ­ ξομειώσεις υπό προϋποθέσεις που δεν έχουν εδώ ενδιαφέρον να αναλυθούν. β) Στην πρώτη φάση από της γενέσεως του νεοελληνικού Κράτους μέχρι της πλιίρους ορ­ γανώσεως του, μπορούμε να πούμε ότι είχαμε ταύτιση έθνους και «λαού».

δηλαδή την παράλληλη ανάδυση της ουσιαστικής ελληνικής κυ­ ριαρχίας και την, στην άμεση συνέχεια, έκφραση-εκδήλωση της κυ­ ριαρχίας αυτής με τα γεγονότα του Ιανουαρίου 1828 που σημειώ­ θηκαν ανωτέρω [υπό τα στοιχ. ai-aiv], έχουμε τα βασικά στοιχεία υπόστασης του Ελληνικού Κράτους με έδρα την Αίγινα και, πα­ ράλληλα, έχουμε και «αληθή Κυβερνητική Εξουσία» που μέχρι τό­ τε η Ελλάδα δεν είχε γνωρίσει» (Αρ. Καμπάνας στη Μεγάλη νική Εγκυκλοπαίδεια,

Ελλη­

τόμ. 13, α. 766).

β) 1828-1829: Στο διάστημα δε των δύο περίπου ετών από του Ιανουαρίου 1828 μέχρι του Νοεμβρίου 1829 επιβεβαιώθηκε η υπόσταση του Ελληνικού Κράτους με πρωτεύουσα του την Αίγινα, με τα ακόλουθα περιστατικά: ί) τη συνεχή και εδραία άσκηση της εξουσίας ο' όλο αυτό το διάστημα - σε όλες τις εκδηλώσεις της (μια από τις ου­ σιώδεις εκδηλώσεις

στην

άσκηση

της κρατικής

εξουσίας είναι η κοπή και κατόπιν η θέση σε

αυτής

κυκλοφορία

των εθνικών νομισμάτων του Φοίνικα και του Λεπτού — Γενική Εφημερίς

της Ελλάδος

εκδοθείσα

εν Αιγίνη

στις

26.9.1829). ϋ) την αποχώρηση και του τελευταίου πέλματος των στρα­ τιωτών του Ιμπραήμ και, τέλος, iii) τις επακολουθήσασες διεθνείς συνθήκες - όπως το από 33.3.1829 νέο Πρωτόκολλο των τριών Δυνάμεων με το οποίο εχαράσσοντο τα όρια του Κράτους από τον Παγα­ σητικό έως τον Αμβρακικό και την Συνθήκη της Ανδριανουπόλεως της 14.9.1829 με την οποία τερματίστηκε σε βάρος της Τουρκίας ο από του Απριλίου 1828 Ρωσοτουρκικός Πόλεμος, και, κυρίως, καθόσον αφορά την Ελλάδα, για πρώτη φορά έχουμε και «συγκατάθεση» της Τουρκίας στην ίδρυση του Ελληνικού Κράτους.

12. Από τις διεθνείς αυτές συν­ θήκες έχουμε και τον πρώτο σα­ φή καθορισμό των γεωγραφι­ κών ορίων του νεοσύστατου ελ­ ληνικού Κράτους.

76

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

ANNITA Ν. ΠΡΑΣΣΑ*

Η εκπαίδευση στην Αίγινα κατά την επαναστατική και καποδιστριακη περίοδο Στον Καθηγητή

Παύλο

Πετρίδη

«Αυτή η νήσος κείται από μέσα από το στόμα του Σαρω­ νικού κόλπου, αναμεταξύ εις την Επίδαυρο οπού είναι εις την Πελοπόννησο και εις τον Πειρεά λιμένα, 28 μίλλια μακρυά και από το ένα και από το άλλο μέρος. Το μάκρος της είναι 5 λέγαις, και το πλάτος 3. Έχει μια πόλι απάνω ομώνυμη και ένα φρούριο το οποίο το έκτισαν οι Τούρ­ κοι. Είναι αρχιεπισκοπή. Αρχαιότητες έχει όσαις θέλεις. Οι Αιγινήται εστάθηκαν ποτέ επιτηδειότατοι εις τη ναυτι­ κή. Αιά τούτο και οι Αθηναίοι υποπτεύωντάς τους, επρόσταξαν απανθρώπως και ανηλεώς να κοπούν οι αντίχει­ ρες τους διά να μην ημπορούν να τραβούν κωπί. Απέχει από την Σαλαμίνα 8 μίλλια. πλ: 37,45'. μ: 41,44''V.

Μ

1. Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσχαντάς, Γεωγραφία Νεωτερική, (επιμ. Αικ. Κουμαριανού, επανέκδ. Αθήνα 1988), σ. 238.

ε αυτά τα λόγια περιέγραφαν το 1791 οι Δημητριείς στη Γε­ ωγραφία Νεωτερική το νησί της Αίγινας, που σαράντα χρό-

νια αργότερα επρόκειτο να μετατραπεί από τον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια σε εκπαιδευτικό και πολιτιστικό κέντρο του νεοσύ­

ΕΙΚ. 1

στατου ελληνικού κράτους. Πράγματι, στην Αίγινα ιδρύθηκαν όχι μόνο σημαντικά σχολεία2, αλλά εκεί εγκαταστάθηκε και το επιτελείο του Κυβερνήτη σε ό,τι αφορά στα θέματα του εκπαιδευτικού σχε­ διασμού και συντονισμού. Και παρέμεινε η έδρα του επιτελείου αυ­ τού ακόμη κι όταν μεταφέρθηκε η έδρα της κυβέρνησης στο Ναύ­ πλιο, εφαρμόζοντας με τον τρόπο αυτό μια πρώτη μορφή διοικητι­ κής αποκέντρωσης. Στην πυραμίδα της διοικητικής ιεραρχίας βρισκόταν ο Γραμμα­

2. Διεξοδικότερα για τα σχολεία του Αργοσαρωνικοό ή των Δυτι­ κών Σποράδων, όπως ονομάζο­ νταν τα νησιά, βλ. Αννίτα Ν. Πρασσά, «Η εκπαίδευση στα νη­ σιά του Αργοσαρωνικού κατά την επαναστατική και καποδιστριακη περίοδο», Πρακτικά ΣΗ Διε­ θνούς Συνεδρίου Πελοποννησια­ κών Σπουδών (υπό έκδοση).

τεύς (υπουργός) Παιδείας ο Σίφνιος Νικόλαος Χρυσόγελος, αλλά στην πραγματικότητα ήταν ο σύμβουλος του Κυβερνήτη για θέμα­ τα παιδείας και πολιτισμού Ανδρέας Μουστοξύδης (εικ. 1), επίσης Κερκυραίος, δεινός φιλόλογος και ιστορικός της εποχής, και από

* Η Αννίτα Πρασσά, Δρ. Ιστορι­ κός είναι προϊσταμένη Γενικών Αρχείων Κράτους ν. Μαγνησίας

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Π

3. Για το θέμα αυτό βλ τη διδα­ κτορική μου διατριβή: Αν. Κόρδα? τζή - Πρασσά, Η εκπαίδευση στις Κυκλάδες κατά την καποδιστριακή περίοδο, 1828-1832 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή), Πανεπι­ στήμιο Αθηνών, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 1996.

4. Μεταξύ των συνεργατών του Κυβερνήτη υπήρξαν επίσης οι Γε­ ώργιος Γεννάδιος, Νεόφυτος Νικητόπουλος, Ιωάννης Βενθύλος, Henri - Auguste Dutrone, Γρηγόριος Κωνσταντάς, Κωνσταντίνος Κοκκινάκης και οι αρχιερείς Αιγίνης Γεράσιμος, Ρεθύμνης Ιωαννίκιος, Ταλαντίου Νεόφυτος, Κυρήνης Παρθένιος κ.ά. Από αυ­ τούς δεν παρέμειναν όλοι μέχρι το τέλος. Σχετικά βλ. ό.π. και Αννίτα Πρασσά, Ιωάννης Καποδίστριας, ο αναγεννώμενος Φοίνιξ (17761831), Αθήνα-Γιάννινα (Δωδώνη) 1998, σ. 126-128.

5. Τρύφων Ε. Ευαγγελίδης, Η παιδεία επί τουρκοκρατίας (Ελλη­ νικά σχολεία από της αλώσεως μέ­ χρι Καποδιστρίου), Αθήναι 1936, τόμ. Β ', σ. 7.

κοντά, αλλά σ' ένα δεύτερο επίπεδο, ο Πελοποννήσιος Ιωάννης Κοκκώνης (εικ. 2), μέλος της επί της Προπαιδείας

Επιτροπής και

3

επιθεωρητής των σχολείων της Πελοποννήσου . Ο τελευταίος με την ιδιότητα αυτή ήταν υπεύθυνος για την επιλογή της μεθόδου του Γάλλου Charles Sarazin και συντάκτης εν συνεχεία του Οδηγού της Αλληλοδιδακτικής

Μεθόδου,

του γνωστού δηλαδή εγ­ 4

χειριδίου για τα αλληλοδιδακτικά σχολεία .

/f'w^j^''

ß^f^^^M ΕΙΚ. 2

Επαναστατική περίοδος Αντίθετα λοιπόν με την καποδιστριακή περίοδο, κατά την οποία η Αίγινα αναδείχτηκε σε εκπαιδευτικό κέντρο, στην ύστερη Τουρκο­ κρατία είχε περιέλθει σε δεινή θέση και γι' αυτό πριν από την Επα­ νάσταση του 1821 δεν έχουν εντοπιστεί πηγές για τη λειτουργία εκεί σχολείων 5 , τουλάχιστον σημαντικών και επώνυμων σχολείων. Πιθανότατα, κατά τη συνήθεια της εποχής, «ιερείς και μοναχοί

ως

επί το πλείστον επαίδευον την νεολαίαν παρά τοις ναοίς ή εν τοις οίκοις των» διδάσκοντας γραφή, ανάγνωση και λογαριθμητική με διδακτικά βιβλία την Οκτώηχο, το Ψαλτήρι, τον Απόστολο και τα

6. Ματθαίος Κ. Παρανίκας, Σχε­ δίασμα περί της εν τω ελληνικό έθνει καταστάσεως των γραμμά­ των από αλώσεως Κωνσταντινου­ πόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι των αρ­ χών της ενεοτώσης (Ιθ') εκατο­ νταετηρίδας, Κωνσταντινούπολις 1867, σ. 203-204.

Μηναία6. Ανάλογο προφανώς θα πρέπει να ήταν και το πνευματι­

7. Οι κατάλογοι των συνδρομη­ τών περιλαμβάνουν το ονοματε­ πώνυμο (συχνά και πατρώνυμο) των συνδρομητών, τον τόπο δια­ μονής τους, τον τόπο καταγωγής, το επάγγελμα τους και τον αριθμό των αντιτύπων για τον οποίο είχαν προεγγραφεί. Τα στοιχεία αυτά οδηγούν σε μια γεωγραφική και κοινωνική κατανομή του αναγνω­ στικού κοινού. Σχετικά βλ. Φίλιπ­ πος Ηλιου, «Βιβλία με συνδρομη­ τές. Ι. Τα χρόνια του Διαφωτι­ σμού (1749-1821)», Ο Ερανι­ στής, τόμ. 12, τεύχ. 69-70 (1975), σ. 101-179 και Γιάννης Καράς, Οι θετικές επιστήμες στον ελληνικό χώρο, Αθήνα 1991, ο. 119-123.

κή πρόσκληση του συγγραφέα ή του εκδότη, παρέχει πολύτιμες

78

κό επίπεδο των κατοίκων και στη διαπίστωση αυτή οδηγούμαστε και από μία άλλη πηγή: την κυκλοφορία του «λόγιου» εντύπου ως φορέα του Διαφωτισμού. Πράγματι, το σύστημα προεγγραφής συνδρομητών και η δημοσίευση (στις τελευταίες σελίδες του βιβλί­ ου) του καταλόγου των ατόμων που είχαν ανταποκριθεί στη σχετι­ πληροφορίες για το αναγνωστικό κοινό του «λόγιου» λεγόμενου βι­ βλίου 7 . Μολονότι οι προεγγραφές συνδρομητών συνδυαζόμενες με τη δημοσίευση των ονομάτων τους δείχνουν και την ανάγκη προ­ βολής των ατόμων αυτών, αποτελούν ωστόσο σημαντική πηγή προς την κατεύθυνση αυτή. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι στα μεγά­ λα κέντρα του Διαφωτισμού (Κωνσταντινούπολη, Μολδοβλαχία, Χίο, Σμύρνη κ.α.) ο αριθμός των συνδρομητών ήταν πολύ μεγάλος. Όσον αφορά την Αίγινα, από τους καταλόγους των βιβλίων που πουλήθηκαν με το σύστημα προεγγραφής συνδρομητών κατά το χρονικό διάστημα 1800-1820 και οι οποίοι έχουν μέχρι στιγμής επισημανθεί, δε διαπιστώνεται αναγνωστικό κοινό «λόγιων» εντύ­ πων 8 . Αυτή λοιπόν η παρατήρηση συμβάλλει στην ανίχνευση του

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 3

πνευματικού κλίματος που είχε διαμορφωθεί προεπαναστατικά στο νησί αυτό, όπου δε φαίνεται να είχαν διεισδύσει οι νεότερες επι­ στημονικές και φιλοσοφικές ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Παρόμοια κατάσταση επικρατούσε και κατά την επαναστατική περίοδο: «η νήσος της Αιγίνης δεν ευτύχησε διά την ανωμαλίαν των περιστάσεων

να ίδη εις το έδαφος της συστημένα

τοιαύτα

ματα, και επομένως στερείται του συντελεστικωτέρου

καταστή­

προς

ευδαι-

9

μονίαν των κατοίκων αυτής μέσου» '. Στη γνωστή δε «επίσημον έκθεσιν περί παιδείας» που συνέταξε το 1825 ο τότε έφορος Παιδεί­ ας Γρηγόριος Κωνσταντάς, δεν αναφέρεται η λειτουργία σχολεί­ 10

ου . Τον ίδιο χρόνο υπάρχουν στοιχεία για την ίδρυση σχολείου που συντηρείτο από τα εισοδήματα του σταυροπηγιακού μοναστη­ ριού του νησιού, χωρίς όμως να δίνονται περισσότερες πληροφο­ ρίες για το δάσκαλο, τους μαθητές και το οίκημα 1 1 . Δύο χρόνια αρ­ γότερα, το 1827, ιδρύθηκε μουσικό σχολείο 12 , όπου δίδασκε ο δά­ σκαλος της βυζαντινής μουσικής Γεώργιος Λεσβίος, που τότε διέ­ μενε στο νησί. Το «Γεώργιος Λεσβίος» είναι ψευδώνυμο του ιερο­ ψάλτη Γεώργιου Ντουμανή ή Ντουμανέλλη. Το σχολείο αυτό, που συντηρείτο από τα εισοδήματα των μονών Αίγινας και Σαλαμίνας, είχε ως επιτρόπους τον Καρύστου Νεόφυτο, αρχιμανδρίτη Γρηγόριο Μοίρα και Σ. Σεραφείμη. Η λειτουργία του σχολείου μουσικής φαίνεται ότι δεν έτυχε της πλήρους αποδοχής των κατοίκων, οι οποίοι τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου θεωρούσαν σημαντικότερη τη λειτουργία αλληλοδιδακτικού και ελληνικού σχολείου και ζήτη­ σαν από τη Γραμματεία Δικαίου και Παιδείας την αφιέρωση των μοναστηριακών πόρων για τη συντήρηση των σχολείων αυτών 1 3 . Έτσι, τον ίδιο καιρό ιδρύθηκε αλληλοδιδακτικό σχολείο όπου δίδασκε ο «πολίτης και διδάσκαλος

της Αλληλοδιδακτικής

κατά

τη μέθοδο του Κλεόβουλου Αθανάσιος Ιερόπαις, ο οποίος είχε εν­ θαρρυνθεί και παροτρυνθεί από πολλούς για τη σύσταση του σχο­ λείου. Το σχολείο στεγαζόταν σ' ένα πρόσφατα νεόκτιστο «από τρεις φιλομαθείς

άμα και φιλογενείς

πολίτας» μικρό οίκημα χωρη­

τικότητας 45-50 μαθητών. Ο αριθμός των μαθητών αυξανόταν συ­ νεχώς και στα τέλη Οκτωβρίου του 1827 ξεπερνούσε τους 70 1 4 . Τον ίδιο καιρό, το Νοέμβριο του 1827, η Βουλή των Ελλήνων ζητούσε από την Αντικυβερνητική Επιτροπή να φροντίσει για τη λειτουργία και συντήρηση τριών σχολείων: «rnç μεθόδου,

της ελληνικής

την νεωτάτηνμέθοδον»1^.

αλληλοδιδακτικής

φιλολογίας και της Μουσικής

τέχνης κατά

8. Το ίδιο συνέβαινε επίσης και στα νησιά των Βορείων Σπορά­ δων, όπου το περιεχόμενο της εκ­ παίδευσης και το περιεχόμενο των γνώσεων ήταν επηρεασμένο από την εκκλησιαστικά παράδοση. Σχε­ τικά βλ. Αννίια Ν. Πρασσά, «Η εκ­ παίδευση στις Βόρειες Σποράδες κατά την επαναστατική και καποδιστριακή περίοδο (1821-1832)», Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών (Βό­ λος), τόμ. 12 (1999), σ. 169-201.

9. Γ.ΑΚ., Γενική Γραμματεία, φάκ.

64, 5.11.1827 (απόσπασμα πρακτι­ κών συνεδριάσεων Βουλής).

10. Απ. Β. Δασκαλάκης, ΚείμεναΠηγαί της ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως, Σειρά Τρίτη: Τα Περί Παιδείας, Αθήναι 1968, τόμ. Α', ο. 70-74. Πρβλ Ελένη Ε. Κούκκου, Ο Καποδίστριας και η παιδεία (1827-1832). Β' Τα εκ­ παιδευτικά ιδρύματα της Αιγίνης, Αθήνα 1989 (έκδ. 3η), σ. 59.

11. «έγινε αρχή της σχολής και δι­ δάσκαλος εσυοτήθη και οικοδομή της σχολής»: Δασκαλάκης, ό.π., σ.

86-87.

12. Για το σχολείο αυτό βλ. Κούκ­ κου, ό.π., σ. 59-62 και Κώστας Μ. Σταμάτης, Αίγινα. Ιστορία Πολιτισμός, Αθήνα 1998,τόμ. Β', σ. 134-136, όπου και η προηγού­ μενη βιβλιογραφία.

13. «να αφιερωθούν, τόσον τα δέ­ κατα του Μοναστηρίου και όποιον άλλον πόρον εγκρίνει [η Γραμμα­ τεία] εις ανόρθωσιν και προικισμόν του σχολείου μας όσον δια την παράδοση της αλληλοδιδακτι­ κής και ελληνικής γλώττης, και με τον καιρόν αν έλθωμεν εις κατάοτασιν δεν καταφρονούμεν και τα Μουσηιάκ Δασκαλάκης, ό.π., σ.

137-139 και Κούκκου, ό.π., σ. 5960. Για το θέμα αυτό βλ. επίσης Δασκαλάκης, ό.π., α 117-120.

14. Δασκαλάκης, ό.π., σ. 140-141 και Κούκκου, ό.π., σ. 61.

15. Γ.Α.Κ., Γενική Γραμματεία, φάκ. 64, έγγρ. 21,5.11.1829.

Για την αντιμετώπιση των εξόδων συντή­

ρησης τους προτεινόταν η αφιέρωση των εσόδων του λιμεναρχείου Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

79

16. Πρόκειται για τη γνωστή έκ­ θεση που δημοσιεύτηκε στη Γε­ νική

Εφημερίδα

το Δεκέμβριο

χου νηοιού και το δέκατο των προϊόντων του σταυροπηγιακού μο­ ναστηριού. Ως σχολικοί επίτροποι διορίστηκαν ο αρχιμανδρίτης

Εψη-

Γρηγόριος Μοίρας, ο Σπύρος Μάρκελλος και Νικόλαος Χατζή

μερίς, αρ. φ . 91, 5.12.1828, σ.

Αλεξανδρής. Πράγματι, παράλληλα με το αλληλοδιδακτικό, ιδρύ­

του ίδιου χρόνου: Γενική 375-377

και

αρ.

φ.

93,

12.12.1828, σ. 384-385. Π ρ β λ

θηκε ελληνικό σχολείο με δάσκαλο τον Πελοποννήσιο Χαράλαμπο

Δασκαλάκης, τόμ. Α', σ.

Παμπούκη, για τη λειτουργία του οποίου γίνεται λόγος πιο κάτω.

178-

185. Το υλικό στο οποίο βασί­ στηκε ο Duttone για τη σύνταξη αυτής της έκθεσης περιέχεται σ' ένα χειρόγραφο εννέα σελίδων, γραμμένο στα γαλλικά, με ημερο­

ά.'-kbCtfO^fty

μηνία 1 Μαΐου 1828 και με τον τίτλο: «Notes pour un rapport a faire a S. Ex. le President sur les

ΕΙΚ. 3

écoles des îles libres de L· Grece«, όπου με τη μορφή πίνακα κατα­ γράφονται τα σχολεία των νη­ σιών που λειτουργούσαν τότε. Το κείμενο αυτό απόκειται (που

Καποδισιριακή περίοδος

στη συνέχεια αναφέρεται ως:

Τα δύο αυτά σχολεία (αλληλοδιδακτικό και ελληνικό) λειτουργού­

Duttone, Πίνακας)

στα Γ.Α.Κ. Καποδι-

σαν κατά την άφιξη του Κυβερνήτη Καποδίστρια (εικ. 3, 4) και

στριακά Αρχείο Β', φάκ. 459, έγ-

μαζί μ' αυτά λειτουργούσαν άλλα τρία, όπως τουλάχιστον είμαστε

Αρχεία

Ν. Κέρκυρας,

γρ. αρ. 9 και έχει εντοπιστεί από τη Μάρω ΚαρδαμίτσηΑδάμη,

σε θέση να γνωρίζουμε από μία έγκυρη πηγή, το Γάλλο Henri -

αναλυτικά στοιχεία

Auguste Dutrone, στον οποίο την άνοιξη του 1828 είχε αναθέσει ο

σχετικά με την έκθεση Duttone

Κυβερνήτης να επισκεφθεί τα σχολεία των ελεύθερων νησιών του

«Νεότερα

"περί της καταστάσεως της παι­ δείας μέχρι του πρώτου έτους

Αιγαίου και να υποβάλει εν συνεχεία σχετική έκθεση 1 6 . Σύμφωνα

αρχής του Καποδίστρια"», Δελ-

λοιπόν με τις χειρόγραφες σημειώσεις του Dutrone, στην Αίγινα

τίον m ç Ιστορικής κής Εταιρείας

και Εθνολογι­

της Ελλάδος, τόμ.

λειτουργούσαν τότε πέντε σχολεία, εκ των οποίων στα δύο εφαρ­

31 (1988), σ. 61-73.

μοζόταν η αλληλοδιδακτική μέθοδος κατά τους πίνακες του Γε­

17. Dutrone, ό.π., σ. 1-2.

ώργιου Κλεόβουλου (βλ. εικ. 5). Το σύνολο των μαθητών ήταν

18.

277 μαθητές, εκ των οποίων 13 κορίτσια, δηλαδή το 4,5%.

Γ.Α.Κ.,

Υπ.

Θρησκείας,

φάκ. 21, Σχολικά, μαθητολόγιο Φεβρουαρίου

1829

και στον

ίδιο φάκ., έγγρ. 9.11.1829.

Σύμφωνα με τις πληροφορίες που αντλούνται από τον Πίνακα του Dutrone, εκτός από το προαναφερθέν αλληλοδιδακτικό σχολείο όπου δίδασκε ο Αθανάσιος Ιερόπαις, λειτουργούσε και ένα δεύτερο,

** 1 J£££ 4 '^

αυτό της κοινότητας των Ψαριανών πάροικων και το οποίο λειτούρ­ γησε καθ' όλη τη διάρκεια της καποδιστριακής περιόδου, συντηρού­ μενο από την κοινότητα των Ψαριανών. Η ύπαρξη του σχολείου δι­ καιολογείται από το μεγάλο αριθμό προσφύγων που είχαν καταφύ­

ΕΙΚ.

γει στην Αίγινα εκείνη την εποχή. Στο σχολείο αυτό την άνοιξη του

Το λογότυπο και η εικόνα του

1828 1 7 φοιτούσαν 100 μαθητές, εκ των οποίων 3 κορίτσια, ενώ το

αναγεννώμενου φοίνικα που συνόδευε τα δημόσια έγγραφα.

Φεβρουάριο του 1829 1 8 οι μαθητές ανέρχονταν στους 129, μεταξύ των οποίων 23 κορίτσια. Από αυτούς τους 129 οι 106 ήταν Ψαριανοί και το επάγγελμα του πατέρα τους ήταν ναύτης. Από τους υπό­ λοιπους 23 οι 2 όταν Αιγινήτες και οι άλλοι 21 κατάγονταν από την

80

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

oMtaw lu udii hoSJuki Im aw , mit ifas

λ•*s

i/eJ fäia

Mu.

ία ÇiueJ

QacddL· <&t£u

o^

'tiduoneu

4a

ïoUfuJi'ù.

MUfct^JS,.a,',i/!i.

^nyifrtJ

t/.a

fetaw-S

-fiW

fi) fli«yii/Äi«ÄAV £ . & £ £ / *

x.

••J

Ή

ÖhvuuaäuhJ.

îccitÀ.

Cca&Vüü

Ai,

X

/Tut.i f o .

%

•fi)

%keiT&>t*, tfcm

/^(')Sty-,

'J Ou'/fo.t(Zt.&X ..

EIK. 5 Ο Πίνακας σχολείων

Αθήνα, Στερεά Ελλάδα, Κεφαλλονιά, Ιωάννινα, Κυδωνιές, Σμύρνη

^ - & — -

και Κύπρο. Στο σχολείο αυτό αρχικά δίδασκε ο Συνέσιος Σμυρναίος, ο οποίος παλαιότερα δίδασκε στη σχολή της Αθήνας, ενώ το 1829 δίδασκε ο Αθηναίος Παναγής Σκαπέτσος, πρώην υποδιδάσκαλος του ίδιου σχολείου και μαθητής του Συνέσιου στην Αθήνα19.

19. Γ.Α.Κ., ό.π. Όσον αφορά τη μέση βαθμίδα εκπαίδευσης, στην Αίγινα λει­ τούργησε ελληνικό σχολείο ή «ελληνική σχολή», για την ίδρυση του οποίου είχε ληφθεί μέριμνα στα τέλη του 1827 από την Αντικυβερ­ νητική Επιτροπή, η οποία (όπως ήδη προαναφέρθηκε) τότε επισή­ μαινε την ανάγκη σύστασης και «σχολείου της ελληνικής φιλολο­ γίας». Στο σχολείο αυτό δίδασκε ο Πελοποννήσιος Χαράλαμπος Παμπούκης20 (εικ. 6). Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρέχει ο Πίνακας 20. Για το σχολείο αυτό βλ. Δατου Dutrone, το 1828 στο σχολείο φοιτούσαν 100 μαθητές και ο ετή- ° * f ^ · tf"J^c^a' Λ

\322'

323, 341-342, 507-509, τ. Β , σ.

σιος μισθός του δασκάλου ήταν 3.000 γρόσια που καταβάλλονταν 741,789.0 Παμπουκης μετά την από την κοινότητα της Αίγινας. Το Νοέμβριο του 1829 φοιτούσαν ΑίΥ'™ δίδασκε στην Αμφισσα. , , Βλ. Δασκαλάκης, ό.π., τόμ. Β', σ.

1649.

152 άρρενες μαθητές, αυτόχθονες και πάροικοι. Ano αυτούς οι 27 ήταν Αιγινήτες και από τους υπόλοιπους 2 Κορίνθιοι, 75 Στερεοελλαδίτες, 12 Ευβοείς, 1 Τήνιος, 26 Ψαριανοί, 3 Χίοι, 1 Λεσβίος, 1 Λήμνιος, 1 Ζαγοραίος, 1 Κωνσταντινουπολίτης, 1 Ζακυνθιος. Ο με­ γάλος αριθμός των προσφύγων δείχνει ότι στο νησί είχαν καταφύγει 6 ßy*im>t πολλές οικογένειες πάροικων. Ιδιαίτερα η αυξημένη παρουσία των Στερεοελλαδιτών ήταν δικαιολογημένη, εφόσον ο πόλεμος στη Στε­ EIK. 6 ρεά Ελλάδα ακόμη συνεχιζόταν. Οι μαθητές διαιρούνταν σε 3 τάξεις και τα διδασκόμενα μαθήματα ήταν «ε/ς την πρώτην τάξιν Όμηρος, Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

81

κανόνες μετρικής,

ο περί Στεφάνου

λόγος του Δημοσθένους,

διαλέκτων και τεχνικαί παρατηρήσεις

επί τον Ρήτορα, εις την δεύτε­

ρον, Απομνημονεύματα

Ξενοφώντος

και Σύνταξις κατά τον Βου-

τμάννον μετ εφαρμογής

και παραλληλισμού

την τρίτην Παράλληλοι

βίοι του Πλουτάρχου,

με την λαλουμένπν, εις τεχνολογικόν αιτιολο-

γημένον κατά τους γενικούς του κανόνας, αφού επροηγήθη ταύτα εμπειρική 21. Γ.Α.Κ., Υπ. Θρησκείας, φάκ. 21, Σχολικά, 6.11.1829 (Παμπούκης προς δημογεροντία Αίγινας).

περί

περίοδος, εις την τετάρτην Ελληνική

η περί

Μυθολογία 21

κατά τους αρχαίους και σχηματισμός των μηχανισμών των τώιων» . Εκτός από τα μαθήματα αυτά, ο Παμπούκης είχε διδάξει ευκαιριακά λίγη αριθμητική και γεωμετρία του Λεγένδρου (μεταφρασμένη από τα γαλλικά) και την ιταλική γλώσσα. Οι εξετάσεις των μαθητών του σχολείου, που έγιναν παρουσία του Μουστοξύδη, έδωσαν ικανοποι­

22. Δασκαλάκης, ό.π., τόμ. Β', σ.

741.

ητικά αποτελέσματα για την πρόοδο που συντελούνταν 22 .

23. Δασκαλάκης, ό.π., σ. 789.

των του Κεντρικού Σχολείου, τον Ιανουάριο του 1830 2 3 , για το

Το σχολείο έπαψε να λειτουργεί μετά την έναρξη των μαθημά­ οποίο γίνεται λόγος πιο κάτω. Στην Αίγινα επίσης κατά την εξεταζόμενη εποχή λειτούργησε σχο­

24. Πα το σχολείο αυτό βλ. Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραοτεργίου, Η Μέση Εκπαίδευση των κορι­ τσιών στην Ελλάδα (1830-1893), Αθήνα 1986, σ. 51-53, Αλεξάν­ δρα Λαμπράκη-Παγανού, Η εκ­ παίδευση των Ελληνίδων κατά την οθωνική περίοδο, Αθήνα 1988, σ. 79-80.

λείο θηλέων, το οποίο αποτελεί το πρώτο δημόσιο σχολείο θηλέων 24 . Το σχολείο αυτό ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 1830 με χρηματική συνδρομή της δούκισσας της Πλακεντίας, όπως ονομαζόταν η γνω­ στή φιλελληνίδα Σοφία de Marbois, για την εκπαίδευση 12 κορι­ τσιών. Δασκάλα ανέλαβε η χήρα του Γεώργιου Κλεόβουλου. Γρήγορα ο αριθμός των μαθητριών αυξήθηκε και τον Απρίλιο του ίδιου χρό­ νου έφθασαν τις 32. Η δούκισσα κατέβαλε από την αρχή τα έξοδα συ­ ντήρησης του σχολείου για έξι μήνες και μετά διέκοψε τη χρηματο­

25. Κατά το Μουστοξύδη, η δούκισσα ανήγειρε με δικά της έξοδα το κτίριο του σχολείου και κατέβαλε για έξι μήνες το μι­ σθό και το ενοίκιο της κατοικίας της χήρας του Κλεόβουλου, «χωρίς πλέον να φροντίση, ούτε να ιδή, ούτε να επισκεφθή, ούτε να εμψύχωση το σχολείον τού­ το». Δασκαλάκης, ό.π., τόμ. Β', σ. 1389-1391.

δότηση του 2 5 . Για το λόγο αυτό ανέλαβε στο εξής η κυβέρνηση τη σχε­ τική δαπάνη, μετά από πρόταση ίου Μουστοξύδη και έγκριση του Καποδίστρια. Το δημόσιο πλέον σχολείο θηλέων λειτούργησε μέχρι τον Απρίλιο του 1833, όταν μετά από εισήγηση του τότε υπουργού Παιδείας Σπ. Τρικούπη καταργήθηκε, με την αιτιολογία ότι ήταν το μοναδικό στο ελληνικό κράτος και η κυβέρνηση δεν ήταν δυνατό να το συντηρεί, τη στιγμή που για την εκπαίδευση των κοριτσιών των υπόλοιπων περιοχών φρόντιζαν οι γονείς τους. Παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες που αντιμετώπιζαν τα σχο­ λεία ως προς την έλλειψη των αναγκαίων οικονομικών πόρων και εποπτικών μέσων διδασκαλίας, η εκπαιδευτική κατάσταση στην Αί­ γινα συνεχώς βελτιωνόταν και σύντομα ιδρύθηκαν σημαντικά εκ­ παιδευτικά ιδρύματα, καθώς και ανώτερες σχολές για την εκπαίδευ­ ση του διδακτικού προσωπικού των σχολείων της χώρας, γεγονός που προσείλκυε πολλούς νέους οι οποίοι επιθυμούσαν να εγγρα-

82

ΑΦΙΕΡΟΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ. 3

φούν (εικ. 7). Τον Απρίλιο του 1830 δημοσιεύονταν στη Γενική Εφημερίδα

μερικές σύντομες, αλλά ενδιαφέρουσες πληροφορίες για 26

τα σχολεία που λειτουργούσαν τότε στο νησί : το Ορφανοτροφείο, το Κεντρικό Σχολείο, το Πρότυπο Σχολείο, το Σχολείο των Κορα­ σιών, το αλληλοδιδακτικό σχολείο των νέων Ψαριανών και «κάμπο­ σα άλλα προπαιδευτικά

26. Γενική Εφημερίς, αρ. φ. 33, 30.4.1830, σ. 132 και Δασκαλάκης, ό.π., τόμ. Γ', ο. 21112112.

σχολεία». Σ' όλα αυτά τα σχολεία φοιτούσαν

1.082 μαθητές. Αναλυτικότερα: στο Ορφανοτροφείο 460, στο Κε­ ντρικό 210, στο Πρότυπο 160, στο θηλέων 32, στο αλληλοδιδακτι­ κό των Ψαριανών 80 και στα άλλα προπαιδευτικά 140. Το Ορφανοτροφείο, το Κεντρικό Σχολείο και το Πρότυπο Σχο­ λείο ήταν σημαντικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, χάρη στη λειτουργία των οποίων η Αίγινα έγινε το εκπαιδευτικό κέντρο της χώρας. Για τα ιδρύματα αυτά κρίνεται σκόπιμο να γίνει ξεχωριστή μνεία.

2.2ψΛ!Μ<-&$Γ •

Aies meet vee

"m sujmm Ttemmv

27. Για το ίδρυμα αυτό βλ. Κούκκου, ό.π., σ. 59-102.

,iy» %

TTAIi evAulitrn v*pe ve9a9a^H ι eli 9ô Cffl/iviiar (Γγιοψάν faÎMCFW. ίγα

Ίην Virimi m Çrnri ?w- ν<χε%βαν iamuxamrâ

Atvnfom digs*

âf tf, C""f

use

&uaeyek

ΕΙΚ. 7

Αίτηση νέου να καταταγεί ατο ελληνικό σχολείο της Αίγινας (Γ.Α.Κ., Υπ. Θρησκείας, φάκ. 32, Σεπινά, 29.10.1830).

Ορφανοτροφείο Από τις πρώτες φροντίδες του Κυβερνήτη ήταν η περίθαλψη των ορ­ φανών αγοριών του πολέμου που ήταν εκτεθειμένα σε πλήθος κινδύ­ νων, και μάλιστα ηθικών 2 7 . Η φροντίδα για τα ορφανά αγόρια είχε προτεραιότητα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το αντίστοιχο ενδιαφέρον για τα ορφανά κορίτσια δεν υφίστατο 2 8 . Τα ορφανά συγκεντρώθηκαν

28. Σε επιστολή του Καποδίστρια προς το Μουστοξύδη στις 6.11.1827, αναφερόταν μεταξύ άλλων για το θέμα αυτό: «Επεθύμουν προς τούτοις, ανίσως μηδέν εμπόδιον εναντιωθή εις την εκπλήρωσιν του προκείμενου κα­ λού [της φροντίδας δηλαδή για τα ορφανά αγόρια] και αϊ ορφα­ νοί ή άποροι κόραι να λάβωσί τί­ να βοάθειαν και ίδετε κατά χώραν αν δυνάμεθα να παρηγορήσωμεν τα κατ' αυτάς διά της διδασκα­ λίας της μητρικής των γλώσσης και τίνος ξένης». Επιστολαί Κα­ ποδίστρια, τόμ. Α', σ. 211.

29. Για τον Νικητόπουλο βλ. Δαυίδ Αντωνίου, Νεόφυτος Νικητόπουλος (1795-1846). Πο­ ρεία ζωής ενός Δημπτσανίτη δα­ σκάλου ανάμεσα στην ελπίδα και τη πραγματικότητα, Αθήνα 1998.

πρώτα στον Πόρο στη μονή Ζωοδόχου Πηγής υπό την εποπτεία του Α. Παπαδόπουλου και την εκπαίδευση του Πέτρου Μπούα, καθώς και στο Ναύπλιο υπό την επίβλεψη και εκπαίδευση του δασκάλου

j/y Ji^LLö^.

Νεόφυτου Νικητόπουλου 2 9 (εικ. 8). Παράλληλα λαμβανόταν μέρι­ μνα για τη μόνιμη εγκατάσταση των παιδιών στην Αίγινα, όπου ανεΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

83

ΤΗΣ

ΪΙΗΗΙΑΙΑ2 KAt ASTASEOS

ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΑΛΛΜΛΟΆΙΔΑΚΤ.

KATASfABlS

AHMOSIOK

την d.' y#ffî)S

AIAJfOHH ΚΑΤΑ

TOY

ΞΧΟΛΕ10Υ.

Τ,

Ό/âO

J83/'-

Χωρητι«. MeSnTMv J/ Jiö

ÎCAAEEÏ2.

To όλον.

/ I *tÓ S

Μ 3 ?

^ g / ^ / Jf 2 /

_ - - . . . ------

Π Ε Ρ Ι Λ Η $ Ι s.

peÄ&ävwoe véOtJ'lr Α*9ροΕ9ρα.. . Ϊ8α9ηταϊ άνκχωρίΐίταντβς^ stsS* δλον τον ϊταρβΐώ. ( / ώ · ί > ί ' · * - * * H/vowv e&ptffHOftsvot τη» ά» ?oD «β­ ρόντο? Z/j-wy - - - - - -

Έλεγχος της μηνιαίας κατάστασης του αλληλοδιδακτικού σχολείου του Ορφανοτροφείου, 1.6.1831.

,

Tö~7

*k *5 ^ " 7 ' ^*

ypcîçouv sirf τοΟ χβρτίοι*. f^vat eîç τα Β', τρ:ηρ.β, ΐτροΕβι^ίσδησαν àvà pfuv χλοί*!/, 5tÎTpî|«v 2.«^tîoiis τον irapsAâovça pivot.

^ ο - - - - *Τβ»Τ

4 SA

EIK. 9

• y

γέρθηκε ειδικό κτίριο, το οποίο σώζεται μέχρι σήμερα. Τα εγκαίνια του Ορφανοτροφείου και του ναού του Σωτήρος που βρισκόταν μέ­ σα στο οίκημα έγιναν στις 9 Απριλίου του 1829, ενώ τα πρώτα ορ­ φανά είχαν εγκατασταθεί εκεί ακριβώς ένα μήνα πριν, στις 9 Μαρτί­ ου. Τον ίδιο μήνα μεταφέρθηκαν στην Αίγινα τα 160 ορφανά του Πό­ ρου και τα άλλα 250 του Ναυπλίου. Στο Ορφανοτροφείο λειτουργούσε αλληλοδιδακτικό σχολείο (εικ. 9), «τρεις κλάσεις των ελληνικών μαθημάτων», καθώς και ερ­ γαστήρια, όπου οι μαθητές εκείνοι οι οποίοι δεν επρόκειτο να πα­ ρακολουθήσουν τα μαθήματα του ελληνικού σχολείου ειδικεύονταν σε κάποια τέχνη, εξασφαλίζοντας έτσι για το μέλλον τα μέσα του βιοπορισμού τους. Σύμφωνα με τον Κανονισμό, προβλεπόταν «εργοστάσιον της ραπτικής» για το ρουχισμό των υποτρόφων, «pV βλιοδετικόν, διά να δένωνται τα διάφορα [βιβλία] της βιβλιοθήκης, των αποθηκών» και εκείνα που εκδίδονταν από το τυπογραφείο και κυρίως τα σχολικά, τυπογραφείο «με δύο πιεστήρια απαρτισμένον και πλήρες από όλα τα αναγκαία», εργαστήρια της «τορνευτικής και πλεκτικής». Αργότερα προστέθηκαν και «ένας τορνευτής και ένας σιδηρουργός». Πολλοί από τους μαθητές απορροφήθηκαν στο ελ­ ληνικό πολεμικό και εμπορικό ναυτικό και αρκετοί στάλθηκαν σε άλλες περιοχές για την εκμάθηση κάποιας τέχνης. Με τον τρόπο ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η AIT INAIA,

ι.3

αυτό δόθηκε από τον Κυβερνήτη μεγάλη βαρύτητα στην τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση καλύπτοντας τις πλείστες ανάγκες που είχε το νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Επειδή σταδιακά ο αριθμός των τροφίμων του Ορφανοτροφεί­ ου που εργάζονταν στα εργαστήρια που λειτουργούσαν μέσα και έξω από το ίδρυμα αυξανόταν σημαντικά, με πρόταση του Καποδί­ στρια από τον Ιανουάριο του 1831 άρχισε να δίνεται σ' αυτούς μία μικρή αμοιβή, η οποία, μετά το τέλος της εκπαίδευσης τους και την αποχώρηση τους από το Ορφανοτροφείο, θα αποτελούσε ένα μι­ κρό κεφάλαιο για την προμήθεια των αναγκαίων εργαλείων του επαγγέλματος τους και την αντιμετώπιση των πρώτων εξόδων της δημόσιας πλέον ζωής τους. Στην αρχή επικεφαλής του ιδρύματος διορίστηκε ο αδελφός του Κυβερνήτη Βιάρος Καποδίστριας. Στην τριμελή διοικητική επιτροπή, εκτός από το Βιάρο, ανήκαν ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, στον οποίο ανατέθηκε η οικονομική διαχείριση και οι εν γένει προμήθειες, καθώς και ο αρχιμανδρίτης Λεόντιος Καμπάνης ως επόπτης του προσωπικού και των τροφίμων. Μετά την άφιξη όμως στην Ελλάδα του Ανδρέα Μουστοξύδη τον Οκτώβριο του 1829, ο τελευταίος διορίστηκε πρόε­ δρος της επιτροπής του Ορφανοτροφείου. Υπεύθυνος του αλληλοδι­ δακτικού σχολείου ήταν ο ιεροδιάκονος Νεόφυτος Νικητόπουλος, που μαζί με το λόγιο Ιωάννη Βενθύλο είχαν οριστεί ως «συμβοηθοί» της τριμελούς διοικητικής επιτροπής του ιδρύματος. Στα μαθήματα που διδάσκονταν στο ίδρυμα, εκτός από τα στοιχειώδη, περιλαμβάνο­ νταν η μουσική, η γυμναστική, η ιχνογραφία («σκιαγραφία»).

Πρότυπο Σχολείο Ενώ αρχικά το Πρότυπο Σχολείο 30 προοριζόταν ως πρότυπο για την

30. Πα χο ίδρυμα αυτό διεξοδικά

,c

βλ. Κούκκου, ό.π., σ. 111-120.

,

Λ /

ι\

ι\

>\

ίδρυση παρομοίων σχολείων στις μεγάλες πόλεις και κωμοπόλεις της χώρας, εκ των πραγμάτων χρησίμευσε ως σχολή μετεκπαίδευσης των δασκάλων που υπηρετούσαν στα αλληλοδιδακτικά σχολεία. Μετά την υποχρεωτική εισαγωγή στα αλληλοδιδακτικά σχολεία της μεθό­ δου του Γάλλου Sarazin, έπρεπε όλοι οι αλληλοδιδάσκαλοι να προ­ σαρμοστούν στην εφαρμογή του Οδηγού της. Στο Πρότυπο Σχολείο φοιτούσαν, ως υπότροφοι της κυβέρνη­ σης, διάφορες κατηγορίες μαθητών: 1) οι απόφοιτοι του αλληλοδι­ δακτικού σχολείου του Ορφανοτροφείου που επιθυμούσαν να συ­ νεχίσουν τη μόρφωση τους, 2) οι εκλεγόμενοι άριστοι μαθητές από όλα τα αλληλοδιδακτικά σχολεία του κράτους, 3) όσοι αλληλοδιδά­ σκαλοι επιθυμούσαν να μετεκπαιδευτούν στη νέα μέθοδο. Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

85

Το Πρότυπο Σχολείο περιλάμβανε δύο τάξεις, όπου δίδασκαν οι Ιωσήφ Διστομίτης και Γ. Μανακίδης «τα στοιχεία της Ελληνικής Γλώσ­ σης, της Ιστορίας και την Αριθμητικήν», Στο τέλος του 1830, το Πρό­ τυπο Σχολείο αριθμούσε 227 μαθητές: 77 στην Α'τάξη και 135 στη Β'. Η μετεκπαίδευση των αλληλοδιδασκάλων έγινε σε τέσσερις πε­ ριόδους και στο τέλος οι μετεκπαιδευόμενοι, όπως και οι κανονικοί εξετάζονταν ενώπιον της εξεταστικής επιτροπής. Στην εξεταζόμενη περίοδο έγιναν τέσσερις εξεταστικές περίοδοι, οι οποίες έληξαν τον Οκτώβριο του 1830, τον Ιανουάριο, Απρίλιο και Ιούλιο του 1831 αντιστοίχως. Πολλοί από τους αποφοίτους του Προτύπου απορ­ ροφήθηκαν σε σχολεία της χώρας

ΠΟΛΙΤΕΙΑ.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Ο ΕΦΟΡΟΣ TOT ΚΕΝΤΡΙΚΟΥ ΣΧΟΑΕΙΟΪ, Κ.Τ.Λ. Ò « J ΙψΛ,'βιι^-Pt S-tiAwv

'^-^γ^"-^

-

etvou εϊς τών μαθητών του Σχολείου

τούτου, χαί ώς τοιούτοςυπόκειται εΕςτα επιβαλλόμεναχρέη ϋπο των νόμων και τώνκανονισμών, μετέχων χαϊ τών iy. τούτου χορηγουμένων ευεργετημάτων.

EN AirÌNIJ

Δίπλωμα μαθητή του Κεντρικού Σχολείου υπογεγραμμένο από τον Ανδρέα Μουστοξύδη.

Τήν S V Ä ^ f ^ i /

,83r.

ΕΙΚ. 10

Κεντρικό Σχολείο 31. Για το ίδρυμα αυτό βλ. Κούκκου, ό.π., ο. 120-153.

Το Κεντρικό Σχολείο 31 ιδρύθηκε την 1η Νοεμβρίου του 1828, αλ­ λά η έναρξη μαθημάτων έγινε στις 2 Ιανουαρίου του 1830, οπότε και έληξε η μέχρι τότε λειτουργία του δημόσιου ελληνικού σχολεί­ ου, όπου δίδασκε ο Χαρ. Παμπούκης. Οι απόφοιτοι του σχολείου, οι οποίοι διδάσκονταν ως υπότροφοι της κυβέρνησης, προορίζο­ νταν για διδάσκαλοι των ελληνικών ή προτύπων σχολείων. Έφορος του Κεντρικού Σχολείου ανέλαβε ο Μουστοξύδης (εικ.

10) και τα διδασκαλικά καθήκοντα, εκτός από το Μουστοξύδη, οι Γεώργιος Γεννάδιος και Ιωάννης Βενθύλος αρχικά και αργότερα οι

ΕΙΚ. Π

Νικόλαος Χορτάκης, Κ. Κοκκινάκης, Γρηγ. Κωνσταντάς, Ιωσήφ Διστομίτης, Κ. Οικονομίδης, Αν. Ερκουλίδης, Αθανάσιος Αβραμιάδης (εικ. 11). Η διάρκεια της φοίτησης είχε οριστεί τριετής.

86

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ.3

Το σχολείο στεγάστηκε αρχικά στον περίβολο του Ορφανοτρο­ φείου και αργότερα στο οίκημα που ανεγέρθηκε με έξοδα του Ελ­ βετού φιλέλληνα Εϋνάρδου, το οποίο ονομάστηκε προς τιμήν του «Εϋνάρδειον» και σώζεται μέχρι σήμερα.

Βιβλιοθήκη Η Βιβλιοθήκη

32

λειτουργούσε στον περίβολο του Ορφανοτροφείου

και ο πυρήνας της ήταν πολυάριθμες δωρεές αλλά και αγορές βι­ βλίων. Επειδή είχαν συγκεντρωθεί πολλά αντίτυπα των ίδιων τίτλων, αποφασίστηκε το ένα τρίτο να παραμείνει στη Βιβλιοθήκη, το άλλο να σταλεί στα σχολεία και τα υπόλοιπα να πωληθούν, προκειμένου να αγοραστούν νέοι τίτλοι βιβλίων. Παράλληλα, μετά από ενέργειες του Ανδρέα Μουστοξύδη, έγινε προσπάθεια να συγκεντρωθούν τα παλαιά χειρόγραφα που βρίσκονταν διασκορπισμένα σε διάφορα σημεία της χώρας και να σωθούν από την κλοπή των ξένων και την καταστροφή που είχαν υποστεί λόγω έλλειψης συντήρησης. Από το Μάιο του 1832, η Βιβλιοθήκη λειτουργούσε ως ανε­

32. Για το ίδρυμα αυτό βλ. Κούκκου, ό.π., σ. 144, Τριαντά­ φυλλο«; Ε. Σκλαβενίτης, «Η Βι­ βλιοθήκη του Πανεπιστημίου Αθηνών (19ος αιώνας), Πρακτι­ κά Διεθνούς Συμποσίου «Πανε­ πιστήμιο: Ιδεολογία και Παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτι­ κές», Αθήνα 1988, τόμ. Α', ο.

113-119, Ο ίδιος, Η σχολική βι­ βλιοθήκη τον 19ο αιώνα. Η Βι­ βλιοθήκη του Γυμνασίου Ναυ­ πλίου (1833-1935), Αθήνα 1995, Κορδατζή-Πρασσά, ό.π., Σταμάτης, ό.π., ο. 133-134.

ξάρτητο ίδρυμα με την επωνυμία «Εθνική Βιβλιοθήκη» και διευθυ­ ντή το Γεώργιο Γεννάδιο.

Εθνικό Μουσείο Το Εθνικό Μουσείο 3 3 ιδρύθηκε με το ψήφισμα 49 στις 20 Οκτω­ βρίου του 1829 με σκοπό τη συγκέντρωση των αρχαιοτήτων. Ή δ η

33. Για το ίδρυμα αυτό βλ. Κούκκου, ό.π., σ. 160 κ.α.

με απόφαση της Γ ' Εθνικής Συνέλευσης της Τροιζήνας, που είχε επικυρωθεί με το ψήφισμα 10 της Δ ' Εθνικής Συνέλευσης, είχε απαγορευτεί η εξαγωγή και πώληση των αρχαιοτήτων εκτός της ελ­ ληνικής επικράτειας. Διευθυντής και έφορος του μουσείου διορί­ στηκε ο στενός συνεργάτης του Κυβερνήτη σε θέματα παιδείας και πολιτισμού Ανδρέας Μουστοξύδης. Ο Καποδίστριας έστειλε στους κατά τόπους εκτάκτους επιτρό­ πους και διοικητές συγκεκριμένες οδηγίες σχετικά με τη διάσωση 34

των αρχαιοτήτων . Παρά τα επείγοντα προβλήματα ως προς την οργάνωση της εκπαίδευσης της νεολαίας, που τον απασχολούσαν

34. Γ.Α.Κ., Υπ. Θρησκείας, φάκ. 28, Σχολικά, 23.6.1830.

έντονα και αναζητούσαν τη λύση τους, έβρισκε χρόνο για τον εμπλουτισμό του μουσείου με αρχαία μνημεία. Εκτός από τα προαναφερθέντα εκπαιδευτικά ιδρύματα, στην Αίγινα λειτουργούσε με έξοδα της κυβέρνησης εθνικό τυπογρα­ φείο, το οποίο αρχικά χρησίμευε για την εκτύπωση των δημόσιων εγγράφων. Όταν αργότερα ιδρύθηκε και δεύτερο στο Ναύπλιο, στο οποίο ανατέθηκε αυτό το έργο, το τυπογραφείο της Αίγινας προοΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

87

35. Σχετικά βλ. Γ.Α.Κ., Υπ. θρησκείας, φάκ. 36Α, Σχολικά, έγγρ. αρ. 600, 3.2.1831 και 10.2.1831. Πρβλ. Λάζαρος Βελέλης, Ο Καποδίστριας ως θε­ μελιωτής της δημοτικής εκπαι­ δεύσεως, Αθήναι 1908, σ. 119 και Κούκκου, ό.π., σ. 144-145.

ρίστηκε πλέον αποκλειστικά για την κάλυψη των αναγκών των σχο­ 35

λείων της επικράτειας . Εκεί τυπωνόταν και η εφημερίδα Αιγιναία, η γνωστή φιλολογική εφημερίδα.

Επίλογος Παρά τις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε η νεοσύστατη ελ­ ληνική πολιτεία και τα επείγοντα προβλήματα που έπρεπε να ξεπε­ ραστούν, το εκπαιδευτικό έργο που συντελέστηκε κατά το μικρό χρο­ νικό διάστημα των σαράντα πέντε μηνών που διακυβέρνησε τη χώρα ο Καποδίστριας ήταν πολύ σημαντικό. Οι στόχοι της εκπαιδευτικής

36. Για τους στόχους της εκπαι­ δευτικής διατριβής βλ. τη διδα­ κτορική μου διατριβή: Η εκπαί­ δευση στις Κυκλάδες, ό.π. και Αννίτα Ν. Πρασσά, «Η εθνική διαπαιδαγώγηση στο σχολείο της καποδιστριακής περιόδου», Πρακτικά επιστημονικού Συ­ μποσίου «ωάννης Καποδί­ στριας: 170 χρόνια μετά 18271997», Ναύπλιο (έκδ. Νομαρ­ χιακής Αυτοδιοίκησης Αργολίδας-Τροχαλία) 1998, σ. 75-83.

του πολιτικής 36 , παρά τα πενιχρά μέσα που διέθετε, σταδιακά επι­ τυγχάνονταν και απέφεραν καρπούς. Δέκα μήνες πριν από τη δολο­ φονία του, ο ίδιος σε επιστολή 37 του προς τον Ελβετό ελληνιστή και φιλέλληνα E. Betant στη Γενεύη εξέθετε την καλή κατάσταση των εκ­ παιδευτικών και μη ιδρυμάτων Αίγινας, όπου φοιτούσαν συνολικά 1.500 μαθητές. PI Αίγινα ήταν το εκπαιδευτικό κέντρο της χώρας, η οποία προμήθευε το διδακτικό προσωπικό των σχολείων. Στην ίδια επιστολή του έκανε επίσης λόγο για το έργο που μέχρι τότε είχε εν γέ­ νει συντελεστεί στον τομέα της εκπαίδευσης και αισιοδοξούσε για το μέλλον: «Αι συχναίμου

37. Δασκαλάκης, ό.π., τόμ. Β', ο. 1498-1499 (20.11.1830).

περιοδείαι μ' επληροφόρησαν

ότι παντού γί­

νεται κάτι καλόν. Οι κάτοικοι απολαύουσι εντελώς ησυχίας, και ερ­ γαζόμενοι βελτιούσι

τα κατ' αυτούς. Ταύτα δε υλικώς

μέχρι τινός, αψεύκτως

βελτιώσαντες

θέλουσι καταντήσει και εις την ηθικήν

βελ-

τίωσιν, εις την οποίαν και ήδη συντελούσι, και προϊόντος του χρόνου περισσότερον συντελέσουσι

τ' αλ)\ηλοδιδακτικά

σχολεία».

Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια το Σεπτέμβριο του 1831, τα εκπαιδευτικά θέματα, όπως και οι υπόλοιποι τομείς του κυβερ­ νητικού έργου, αντιμετώπισαν μεγάλες δυσκολίες. Η πολιτική αστά­ θεια και η έλλειψη χρημάτων είχαν αντίκτυπο και στην εκπαίδευση. Οι στόχοι που είχε θέσει ο Κυβερνήτης Καποδίστριας στην εκ­ παιδευτική του πολιτική, όπως και στους υπόλοιπους τομείς του 38. Αννίτα Ν. Πρασσά, «Οι επιρ­ ροές του ευρωπαϊκού Διαφωτι­ σμού στη διαμόρφωση της ελλη­ νικής εκπαίδευσης στο ά μισό του 19ου αιώνα», Μνημοσύνη, τόμ. 12 (1991-1993), σ. 303-305 και της ίδιας, «Το Εκκλησιαστικό Σχολείο του Πόρου (18301832)», Πρακτικά Ε' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Αθήνα 1996-1997, τόμ. Γ, ο. 273-306.

έργου του, εγκαταλείφθηκαν από τα Βαυαροκρατία που ακολούθη­ σε και η εκπαίδευση έλαβε πλέον μία ακαδημαϊκή στροφή, υιοθε­ τώντας και μεταφυιεύοντας ξένα πρότυπα 3 8 .

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, ι.3

«11:1

89

«Ύστερα από κάθε φοιτητικά κάποια πολιτική

ή πολιτειακή

κινητοποίηση, αλλαγή

επέρχεται». Γ. ΓΙΑΝΝΑΡΗΣ

ΑΝΝΑ Ρ Ο Δ Η *

Το εναρκτήριο 010

Τ

ικτισμα TOP MVCi

Ιειο ιη^

α σκοτεινά χρόνια της μακραίωνης δουλείας πέρασαν δύσκολα και βασανι­ στικά για τους ελληνικούς πληθυσμούς της κυρίως Ελλάδας. Η αμάθεια, ο

φόβος και οι δεισιδαιμονίες ήταν οι ικανότεροι παράγοντες εξασφάλισης της υποταγής των απλών ανθρώπων σε κάθε μορφή ντόπιας και ξένης εξουσίας και συγχρόνως στάθηκαν οι πιο αποτελεσματικοί συνεργάτες των κατακτητών. Τα πα­ ραπάνω εξάλλου έκαναν και τον Αδαμάντιο Κοραή να πιστέψει ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την απελευθέρωση των Ελλήνων ήταν η πνευματική αφύπνιση τους μέσω της παιδείας. Κάποιοι άλλοι όμως, χωρίς να παραβλέπουν την αξία της παιδείας, πάλεψαν ακολουθώντας έναν κάπως διαφορετικό δρόμο, που είχε να κάνει με τη διαμόρ­ φωση και την ωρίμανση της εθνικής συνείδησης του λαού. Πρώτος στη μακρά σειρά ο εθνομάρτυρας Ρήγας Βελεστινλής, που πλήρωσε με την ίδια του τη ζωή την προσπάθεια του αυτή κι έπειτα οι Φιλικοί, που προλείαναν το έδαφος και οργάνωσαν το μεγάλο ξεσηκωμό. Η Επανάσταση φούντωσε και εδραιώθηκε χάρη στη φλόγα των ανθρώπων που μόλις πριν από λίγο έσκυβαν το κεφάλι ή έπαιρναν κα­ βάλα στην πλάτη τους τον Τούρκο και λίγο έλειψε να χαθεί λόγω των υπέρμετρων φιλοδοξιών και της διχόνοιας. Σ' όλη τη διάρκεια της ήταν εμφανέστατος ο διακαής πόθος των πιο φωτισμένων και προο­ δευτικών πνευμάτων για τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου ευνομού­ μενου κράτους. Στα ενδιαφέροντα τους, όπως καταδεικνύεται από τα φιλελεύθερα και δημοκρατικά κείμενα της εποχής, εξέχουσα θέση κατείχε η ανάγκη εκπαίδευ­ σης της νέας γενιάς με τον καλύτερο δυνατό τρόπο που θα σηματοδοτούσε ένα κα­ λύτερο αύριο για ολόκληρο τον Ελληνισμό. Χαρακτηριστική είναι η άποψη της Πελοποννησιακής Γερουσίας (γενικά συντη­ ρητικού τοπικού πολιτειακού οργανισμού) που εκφράστηκε στις 16 Μαρτίου του 1822 ότι ιερό καθήκον «κάθε πεφωτισμένης διοίκησης» είναι να φροντίζει για την «ανατροφήν» των πολιτών της, ενώ στις 27 Απριλίου του ίδιου έτους προέτρεπε τους * Η Άννα Ρόδη είναι εκπαιδευτικός.

90

γονείς να ασχοληθούν με την πρόοδο των παιδιών τους, διακηρύσσοντας μεταξύ άλ­ λων τα εξής: «.. .Μην αμελήσατε την παιδείαν των αγαπητών Σας τέκνων, αρρένων ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.3

και θηλέων, μη αγωνίζεσθε διά να τους αφήσητε κληρονομίαν χρημάτων, αλλά δα­ πανήσατε μετά χαράς τα ευαπόβλητα χρήματα, διά να τους προμηθεόσητε και άσυλον θησαυρόν της παιδείας, και να τα αποκαταστήσετε

τον αληθή

άξια τέκνα της Ελ­

λάδος, και ωφέλιμα εις τον εαυτόν των και τους ομοίους των...». Η αιματοβαμμένη πορεία προς το υπέροχο και συνάμα βασανιστικό φως της ελευθερίας άνοιξε τελικά δρόμο μέσα από τα δαιδαλώδη και ακανθώδη μονοπάτια της σκαιάς ευρωπαϊκής διπλωματίας, των εμφυλίων πολέμων και των αμέτρητων θυσιών στα πεδία των μαχών, ώσπου επήλθε η κάθαρση στην τραγωδία με την πε­ ρίφημη ναυμαχία του Ναβαρίνου (1827), που οι Άγγλοι τη χαρακτήρισαν ως «ατυ­ χές γεγονός», αλλά έκρινε τον αγώνα στην πιο αμφίρροπη καμπή του. Κατά την ίδια περίοδο (1827) η Γ'-Δ' Εθνοσυνέλευση εξέλεξε τον Ιωάννη Καποδίστρια ως πρώτο Κυβερνήτη του νεοσύστατου

ελληνικού

κρατιδίου. Επρόκειτο για ένα πρόσωπο ευρείας αποδοχής που λό­ γω της σπουδαίας μόρφωσης και εμπειρίας του στο χώρο της πολι­ τικής έχαιρε μεγάλης εκτίμησης τόσο από το λαό όσο και από τις Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία). Όταν ανέλαβε τα καθήκοντα του στην Αίγινα, συνάντησε μια κατάσταση χαοτική σ' όλους τους τομείς, εξαιτίας και του μακρό­ χρονου εθνικοαπελευθερωτικού πολέμου. Η χώρα ήταν εντελώς ανοργάνωτη και οι κρατικές δομές που χαρακτήριζαν τα τότε σύγ­ χρονα κράτη βρίσκονταν σε εμβρυακό επίπεδο. Εμείς θα επικε­ ντρώσουμε την προσοχή μας στην παιδεία, για την οποία, κατά τη γνώμη μας, κατέβαλε φιλότιμες προσπάθειες, αν και μια σημαντική μερίδα ιστορικών τις θεωρεί αποσπασματικές και ελλιπείς. Ιδιαίτερα όμως θα

Ο Γεώργιος Γεννάδιος.

ασχοληθούμε με μια άγνωστη πτυχή της που έχει να κάνει με την ιστορία του νη­ σιού μας. Ο Κυβερνήτης, που είχε αρκετές γνώσεις πάνω σε εκπαιδευτικά θέματα, θέλη­ σε να δώσει προτεραιότητα στη στοιχειώδη εκπαίδευση που χρειαζόταν άμεσα για τη μορφωτική ανόρθωση του σχεδόν ολότελα απαίδευτου γένους, ενώ πίστευε ακράδαντα ότι η ίδρυση πανεπιστημίου θα ήταν, λόγω των συνθηκών, τουλάχι­ στον ανεδαφική για την ώρα. Για του λόγου το αληθές αναφέρουμε τα ίδια του τα λόγια: «...πρέπει να ενδύσωμεν τηνχώραν τα να τη στολίσωμεν με πολυτελέστερα Έτσι

η οποία είναι γυμνή παιδείας και έπει­ ενδύματα».

ίδρυσε μια σειρά αλληλοδιδακτικών σχολείων με γνωστότερο

το

Ορφανοτροφείο-αλληλοδιδακτικό σχολείο της Αίγινας, που τη μετέτρεψε σε πραγ­ ματική σχολειοάπολη. Παράλληλα μ' αυτή την πρωτοβουλία, είχε όμως να λύσει κι ένα ακόμη σημαντικότερο πρόβλημα, που αφορούσε τη στελέχωση των σχολείων αυτών με το κατάλληλο διδακτικό προσωπικό, αφού οι μορφωμένοι δάσκαλοι σπά­ νιζαν. Για το σκοπό αυτό με σχέδια και χρήματα του φίλου του Ελβετού φιλέλληνα Ι. Εϋνάρδου σύστησε το πρώτο, κατά κάποιο τρόπο ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα ΤΟ ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΟ ΛΑΚΤΙΣΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ

91

του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Πρόκειται για το γνωστό στους Αιγινήτες Εϋνάρδειο ή παλιό μουσείο ή, σύμφωνα με την παράδοση, «του Ντούκα», ένα εγκα­ ταλειμμένο στη μοίρα του κτίριο που μας πληγώνει την ψυχή. Το Κεντρικό Σχολείο, όπως ονομαζόταν τότε, μαζί μ' ένα μικρότερο, το Πρότυπο (νυν θεατράκι του Δήμου Αίγινας), που χρησίμευε πιθανότατα ως χώρος πρακτικής εξάσκησης των σπουδαστών, αποτέλεσαν ισχυρότατο πόλο έλξης ιδίως για φτωχούς νέους απ' όλη την Ελλάδα που έβρισκαν το επάγγελμα του δασκάλου ως την ιδανικό­ τερη λύση στο οξύτατο βιοποριστικό τους αδιέξοδο. Δυστυχώς θα δούμε πιο κάτω ότι οι ελπίδες τους διαψεύστηκαν και το μέλλον τους διαγράφηκε πολύ γρήγορα δυσοίωνο. Τα σχέδια που καταστρώθηκαν επί... χάρτου φαίνεται πως ήταν εξαιρετικά φι­ λόδοξα, πράγμα εμφανές κι από τα ηχηρά ονόματα που κλήθηκαν για να διδάξουν στο καινούριο σχολείο. Μεταξύ τους οι Ανδρέας Μουστοξύδης (που ανέλαβε τη διεύθυνση του), Ι. Κοκκώνης (εισηγητής της αλληλοδιδακτικής μεθόδου στην Ελ­ λάδα), Ν. Δούκας, Γρ. Κωνσταντάς, Γ. Γεννάδιος, Ι. Βενθύλος κ.ά. Ωστόσο, κακά τα ψέματα, ούτε τα μεγάλα ονόματα ούτε τα ωραία κτίρια μπορούν να εξασφα­ λίσουν την εύρυθμη λειτουργία ενός εκπαιδευτικού ιδρύματος, όταν μάλιστα το περιεχόμενο των σπουδών δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες και τα ενδια­ φέροντα των σπουδαστών και το περιβάλλον είναι έντονα αντιδημοκρατικό. Η άποψη του Φρειδερίκου Τιρς (με την οποία συμφωνεί και ο ιστορικός Χρή­ στος Λάζος) είναι ότι το σχολείο ήταν «κακομελετημένο και κακοδιευθυνόμενο». Προσθέτει μάλιστα ότι οι απόφοιτοι' του έβγαιναν αμαθείς λόγω και της σύντομης χρονικής διάρκειας των σπουδών (τρεις τέσσερις μόλις μήνες). Και τα τρωτά του συστήματος δεν περιορίζονται εκεί. Η Ελένη Κούκου στο βι­ βλίο της Ο Καποδίστριας και η παιδεία αναφέρει ως προβλήματα το μεγάλο αριθ­ μό των φοιτούντων, καθώς και τις διαφορές τους ως προς το επίπεδο γνώσεων, την έλλειψη καθηγητών, τα λίγα μαθήματα καΐ, το σημαντικότερο, την απουσία «εγκεκριμένου κανονισμού λειτουργίας». Ο Καποδίστριας με τη συγκεντρωτική πολιτική του ασκούσε μια «πατρική» εξουσία ή, κατ' άλλους, «φωτισμένη δεσποτεία». Τοποθέτησε λοιπόν στη θέση του διευθυντή του νεόκοπου ιδρύματος έναν άνθρωπο της απόλυτης εμπιστοσύνης του. Αυτός δεν ήταν άλλος από τον Ανδρέα Μουστοξύδη, που αποτέλεσε το μάτι και το αυτί του στη Σχολή, δείχνοντας μία άνευ όρων προσήλωση στον ίδιο και τις επιλογές του. Την ίδια γραμμή ακολουθούσε και ο Ι. Κοκκώνης, που βρισκόταν σε αγαστή συνεργασία και σύμπνοια μαζί του. Ο Κοραής με την ανελέητη κριτική και λυσσα­ λέα αντιπολίτευση που εφάρμοζε ενάντια στον κυβερνήτη δε χαριζόταν ούτε σ' αυτούς και αποκαλούσε το μεν πρώτο παιδαγωγό «ιησουίτη», το δε δεύτερο «ταρ­ τούφο». Τους θεωρούσε μάλιστα πλήρως εξαρτημένα και πειθήνια όργανα του. Ο αυταρχικός τρόπος διοίκησης δεν άργησε να δώσει τα πρώτα δείγματα γρα­ φής στην περίπτωση του καθηγητή Ι. Βενθόλου, αγαπημένου των σπουδαστών με επταετείς σπουδές σε γερμανικές ακαδημίες. Οι παρασκηνιακές ενέργειες και οι ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ.)

συκοφαντίες του Μουστοξύδη εξανάγκασαν σε παραίτηση τον άξιο δάσκαλο, ενώ η ανάμειξη της τοπικής αστυνομίας, που δε δίστασε να τον ανακρίνει, δεν αφήνει περιθώρια για την ειλημμένη απόφαση εκδίωξης του. Οι σπουδαστές επιδίωξαν να αποτρέψουν την αποχώρηση του με σχετική αναφορά τους στη διεύθυνση με την οποία ζητούσαν να επανέλθει στη θέση του. Φυσικά, κάτι τέτοιο δεν έγινε δεκτό από τις κεφαλές της σχολής, αφού ο...επικίν­ δυνος αυτός οραματιστής από τη μια είχε το απροσμέτρητο θράσος να... διδάσκει ποιητές κι απ' την άλλη είχε πλέον ανακηρυχθεί σε υπ' αριθμ. 1 εχθρό της κυβερ­ νητικής πολιτικής. Μια άλλη πληροφορία μάς δίνει ο Κοραής στα Ελληνικά

Σύμμικτά

του και

αφορά τη σκανδαλώδη διαχείριση των βιβλίων της βιβλιοθήκης της Αίγινας από τους υπεύθυνους και τις διακρίσεις που γίνονταν σε βάρος των σπουδαστών. Συ­ γκεκριμένα, μολονότι οι δωρητές των βιβλίων τα είχαν προσφέρει με τη ρητή εντολή να μοιράζονται ακριβοδίκαια στους τελευταίους, εκείνα παρέχονταν δωρε­ άν μόνο στους υπότροφους, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους φτωχούς κατά κα­ νόνα νέους που τα προμηθεύονταν «εν βαρύτητι χρυσίου». Τέτοιου είδους παρα­ τυπίες δεν ήταν δυνατόν να περάσουν απαρατήρητες και να συμβάλουν στη δη­ μιουργία κλίματος που να ευνοεί τη μάθηση. Αντίθετα, η δυσαρέσκεια άρχισε να ξεχειλίζει και να πυροδοτεί τη μετέπειτα έκρηξη. Τα παράπονα έγιναν σιγά σιγά ποταμός και διαδέχονταν το ένα το άλλο. Τίποτα δεν έμεινε στο απυρόβλητο και τα αιτήματα των νέων μπορεί να πει κανείς ότι ήταν πολύ προοδευτικά ακόμη και για σήμερα. Κατέκριναν το περιεχόμενο των σπουδών ως στείρο και δογματικό και με τη νεανική δίψα για μάθηση που τους διέκρινε απαίτησαν να διδάσκονται το μάθημα της γεωγραφίας με χάρτες και υδρόγειο σφαίρα (τα στοιχεία προέρχονται από έγγραφο του 1832 που υπογρά­ φεται από τον υπουργό Παιδείας Ι. Ρίζο και απόσπασμα του περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Χ. Λάζου, βλ. βιβλιογραφία). Το 1831 φαίνεται πως ωρίμασαν οι συνθήκες και αιφνιδιαστικά άρχισε η πρώ­ τη φοιτητική εξέγερση στο ελεύθερο ελληνικό κράτος ενάντια στη δικτατορία του Μουστοξύδη και των συνεργατών του. Ο πρώτος που έσπευσε να ενημερώσει (9 Ιανουαρίου 1831) τον Καποδίστρια για τα τεκταινόμενα ήταν ο αστυνόμος Αίγινας Φωτόπουλος (ο ίδιος που είχε ανα­ κρίνει το Βενθύλο). Μεταξύ άλλων στο έγγραφο του υποστήριζε ότι για τις κι­ νητοποιήσεις ευθυνόταν το «δημοτικό» (δημοκρατικό) πνεύμα με το οποίο περιέ­ βαλε τις παραδόσεις του ο Γ. Γεννάδιος και ανέφερε ότι στόχος των νεαρών ταρα­ ξιών ήταν η αντικατάσταση των καθηγητών της γαλλικής και των μαθηματικών, που τους καταμαρτυρούσαν ανεπάρκεια. Ακολούθησε (10 Ιανουαρίου 1831) η εμπεριστατωμένη έκθεση Μουστοξύδη προς το γραμματέα (υπουργό) επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Παιδεόσεως, που ανέφερε εισαγωγικά τα εξής: «Πράγμα

πάντη απροσδόκητον

ΤΟ ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΟ ΛΑΚΤΙΣΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ

και των

ημετέρων ελπίδων ξένον αναγκάζομαι με άκρανλύπην

της ψυχής μου να αναγγεί­

λω εις την Κυβέρνησιν, πνεύμα δηλαδή αταξίας και απείθειας, το οποίον αναφανέν ταράττει τας ψυχάς των μαθητών του Κεντρικού

εξαίφνης

σχολείου...».

Η αφορμή για τα επεισόδια δόθηκε, σύμφωνα με την αναφορά του, ανήμερα του Αγίου Ιωάννη, ημέρα Κυριακή, το απόγευμα. Συγκεκριμένα, σπουδαστές και στρατιώτες χόρευαν μπροστά σε μια «στεφανηφόρον εικόνα» του Κυβερνήτη, για να τιμήσουν την ονομαστική του εορτή. Τότε, δυο Αθηναίοι, ο ένας δάσκαλος στο αλ­ ληλοδιδακτικό σχολείο των Ψαριανών και ο άλλος υπάλληλος του Εθνικού Τυπογραφείου, διαπληκτίστηκαν μαζί τους, πιθανόν για πολιτικούς λόγους. Τα πράγματα οξύνθηκαν και κατέληξαν σε συμπλοκή. Οι

Αθηναίοι προέβησαν σε

ξυλοδαρμό ενός από τους σπουδαστές και οι σύντροφοι του θύματος, εξοργισμένοι, άρχισαν να τους αναζητούν παντού, για να πάρουν εκδίκηση. Έτσι, πήγαν στην κατοικία της κ. Λιανοσταφίδα, αδελφής του τυπογράφου, όπου παραβίασαν την πόρτα, και στο κτίριο της Δημογεροντίας των Ψαριανών, για να βρουν το δάσκαλο. Μάταια έψαξαν, γιατί οι υπαίτιοι κρύβονταν, ώστε να αποφύγουν τις δυσάρεστες συνέπειες της πράξης τους. Οι θιγόμενοι τελικά ζήτησαν κατά τις εννιά το βράδυ τη συνδρομή του Μουστοξύδη, για να τιμωρηθούν οι ένοχοι κι εκείνος απευθύνθηκε στην αστυνομία, που τους συνέλαβε και τους παρέπεμψε στον ειρηνοδίκη. Παρ' όλα αυτά, η κατάσταση δεν εκτονώθηκε. Την επόμενη μέρα πέντ' έξι σπου­ δαστές βρέθηκαν στο προαύλιο της Μητρόπολης και χτύπησαν την καμπάνα, για να συγκεντρωθούν οι υπόλοιποι. Η συνέλευση αποφάσισε αποχή από τα μαθήματα και ειδοποίησε τους καθηγητές να μην παρουσιαστούν στο σχολείο, γιατί θα έβρισκαν άδειες τις αίθουσες του. Ο Μουστοξύδης έσπευσε αμέσως να τους νουθετήσει, συ­ στήνοντας πειθαρχία και μετριοπάθεια. Επιπλέον τους συμβούλεψε να μην κάνουν κακό στους εαυτούς τους, χάνοντας μαθήματα. Ο κύβος όμως είχε ριφθεί και οι... ταραξίες δεν άλλαξαν γνώμη. Αποχώρησαν δε με σκοπό να συνέλθουν αλλού. Πα­ ράλληλα εκείνος παρακίνησε τους υφισταμένους του καθηγητές να παραδώσουν κανονικά, έστω «κι αν εύρισκαν ακροατάς μόνα τα τείχη». Το βράδυ οι πρωταγωνιστές της εξέγερσης δεν έμειναν άπρακτοι. Αντίθετα κυκλοφόρησαν κείμενο με τις απαιτήσεις τους στο οποίο ορκίζονταν να είναι άτιμοι, αν επανέλθουν στις τάξεις, χωρίς να ικανοποιηθούν. Ορισμένοι υπότροφοι δε θέλησαν να διακινδυνέψουν τα όποια προνόμια απέρρεαν απ' αυτή τους την ιδιότητα και το πρωί βρέθηκαν στην παράδοση του Γεννάδιου. Ωστόσο η κατά­ σταση παρέμεινε τεταμένη. Την επόμενη μέρα ο διευθυντής ανέλαβε πρωτοβουλία και ζήτησε από τους αρχηγούς των σπουδαστών να συνάξουν όλους τους άλλους, για να ακούσει τα παράπονα τους από πρώτο χέρι. Οι αρχηγοί θέλησαν να χτυπήσουν και πάλι την καμπάνα της εκκλησίας, αλλά εκείνος τους απέτρεψε, ξεκαθαρίζοντας ότι οι κα­ μπάνες είναι κατάλληλο μέσο μόνο για την πρόσκληση των πιστών στην εκκλησία και όχι των μαθητών στο σχολείο. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙ Π ΝΑΙΑ, τ. 3

Μετά από μισή περίπου ώρα οι σπουδαστές προσήλθαν στη συνάντηση και με φωνές και φασαρία εξέθεσαν τα αιτήματα τους, που ήταν: α) η παραδειγματική τιμωρία των Αθηναίων που προκάλεσαν τα επεισόδια ανήμερα τ' Αι-Γιαννιού και β) η παύση του Αναστασίου Ερκουλίδη, καθηγητή των γαλλικών, με το αι­ τιολογικό ότι μετέφραζε τις γαλλικές λέξεις στα τούρκικα και είχε αποκλείσει ήδη κάποιους νέους από το μάθημα, καθώς και του μαθηματικού της σχολής (αγνώστου ονόματος), που του καταλόγιζαν ανικανότητα. Δεν παρέλειψαν να διαμαρτυρηθούν και για την απουσία καθηγητή ιχνογραφίας, κι όταν ο διευ­ θυντής τους είπε ότι είχε επιληφθεί του θέματος κι ο εκπαιδευτικός ήταν ήδη στο... δρόμο, μια φωνή από το πλήθος τον ρώτησε ειρωνικά μήπως «έρχεται από την Αμερικήν;». Η έκθεση των παραπόνων ολοκληρώθηκε, αλλά η διεύ­ θυνση δε δεσμεύτηκε για τίποτα και σαν να μην έφτανε αυτό ο Μουστοξύδης επιχείρησε να τους πείσει να ανεχτούν την κατάσταση ως είχε. Εν ολίγοις κανένα εχέγγυο για την επίλυση των αιτημάτων της σπουδάζουσας νεολαίας δε δόθηκε, κι έτσι οι νέοι αποχώρησαν φωνάζοντας ότι είναι Έλληνες και ελεύθεροι. Ο συντηρητικός εκπρόσωπος της κυβέρνησης εξοργίστηκε και έκρινε πως η αναίδεια των νέων είχε φτάσει στο απροχώρητο και θα έπρεπε να εφαρμόσει όλα τα μέτρα που είχε στη διάθεση του, για να κάμψει οποιαδήποτε αντίσταση και να επα­ ναφέρει την... ηρεμία και την τάξη. Φτάνοντας στα άκρα, ανέθεσε το χειρισμό της υπόθεσης στον ειρηνοδίκη Αίγινας, που κάλεσε δύο με τρεις αντιπροσώπους των νέων, για να του εκθέσουν τα προβλήματα τους. Ακολούθησε άλλο συλλαλητήριο στην αυλή της Μητρόπολης και οι σπουδαστές διεμήνυσαν στη διεύθυνση ότι επι­ θυμούσαν η υπόθεση να εκδικαστεί παρουσία όλων τους στο προαύλιο της σχολής. Επίσης έβγαλαν μια οργισμένη προκήρυξη με το εξής περιεχόμενο: «Εμάς οι πατε­ ράδες μας πολέμησαν την Τουρκία. Κι εμείς, οι πολλοί γεννηθήκαμε και κατσάβραχα. θαίνατε γράμματα

σε

κακοτοπιές

Εσείς πού ήσασταν όλο τούτο το διάστημα; Τρώγατε, πίνατε μα­ όποτε θέλατε, για να 'ρθετε κατόπιν

έτοιμα. Ε, όχι, λοιπόν. Για όλα τούτα γυρεύουμε

εδώ και να τα βρείτε όλα

σεβασμό και τίποτ' άλλο».

Στο μεταξύ ο Καποδίστριας διέταξε το κλείσιμο του Κεντρικού Σχολείου και την κατ' οίκον παράδοση μαθημάτων για τους σπουδαστές που το επιθυμούσαν, απέρριψε το αίτημα παύσης και όρισε ανάκριση, για να διαλευκανθεί το πρόβλη­ μα που είχε ανακύψει με τους Αθηναίους. Τέλος, αφού εξέφρασε τον αποτροπια­ σμό του, καταδίκασε την απεργία, ενώ η σημαντικότερη απόφαση που πήρε για την άμεση καταστολή της ήταν η σύσταση επιτροπής «προς καθησύχασιν των μα­ θητών», αποτελούμενης από τους Μουστοξύδη, Γεννάδιο, Κοκκώνη και το διοι­ κητή Αίγινας Ανδρέα Γιαννίτζη με την υποχρέωση να ξεχωρίσει τους... ευπειθείς από τους... απειθείς. Οι νέοι εντέλει για τις απολογίες τους στον ειρηνοδίκη ζήτησαν τη συμπαράΤΟ ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΟ ΛΑΚΤΙΣΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ

στάση του καθηγητή Γεννάδιου, που εμπιστεύονταν, και προς στιγμήν τουλάχι­ στον την έλαβαν. Πάντως οποιαδήποτε προσπάθεια υπεράσπισης τους απέβη άκαρπη και το... αμάρτημα της ελεύθερης έκφρασης και διεκδίκησης δικαιωμά­ των θεωρήθηκε ασυγχώρητο. Το κακό έπρεπε να χτυπηθεί στη ρίζα του και οι... στασιαστές, όπως τους χαρακτήριζε ο ίδιος ο Καποδίστριας, να επιστρέψουν στην οδό της... αρετής και της... μετανοίας. Τα παραπάνω μεταφράζονταν σε δούλοπρεπή υποταγή στις... πατρικές επιταγές της ιεραρχίας και των κυβερνητι­ κών οργάνων. Αργότερα ο ίδιος καθηγητής μέσα από τις γραμμές της επιτροπής που προαναφέραμε έδειξε το πραγματικό και φιλοκυβερνητικό του πρόσωπο. Συγχρόνως με τις απολογίες ολοκληρώθηκε και η δίκη των υπαιτίων των γεγονότων της 7ης Γενάρη με αποτέλεσμα δύο σπουδαστές, οι Δημήτρης Τσιάμης και Νικόλαος Πελεγρής, να συλληφθούν και να οδηγηθούν στα κρατητήρια, όπου πήραν ένα μάθημα... παιδαγωγικού ξυλοδαρμού, για να συνετιστούν. Οι συμφοι­ τητές τους άρχισαν να καλούν σε βοήθεια τους Αιγινήτες, ώστε να σώσουν τους συναδέλφους τους «από τα νύχια της τυραννίας». Η συνεργασία διοίκησης του ιδρύματος και επιτροπής εκ βάθρων διάλυσης του πρώτου φοιτητικού κινήματος της ελεύθερης Ελλάδας, ειρηνοδικείου και αστυνομίας απέδωσε γρήγορα τους πικρούς καρπούς της. Οι πρωταίτιοι τιμωρή­ θηκαν με ιδιαίτερα σκληρό τρόπο: αποπομπή από τη σχολή και αποβολή απ' όλα τα σχολεία της χώρας, καθώς και άμεση απομάκρυνση από το νησί χωρίς καμιά κα­ θυστέρηση, αν χρειαζόταν και με την παρέμβαση της ίδιας της αστυνομίας. Τόσο μεγάλο ήταν το δέος μπροστά στη νιότη που τόλμησε να έχει γνώμη για την εκπαί­ δευση της. Η αντίστροφη μέτρηση για το κίνημα ήταν πλέον μη αναστρέψιμη, αφού οι περισσότεροι σπουδαστές δεν είχαν ούτε τα ναύλα να γυρίσουν στα σπίτια τους, πόσο μάλλον την πολυτέλεια για περαιτέρω αντίσταση. Μολονότι η όλη αναταραχή έβαινε προς εκτόνωση, αυτό δε στάθηκε αρκετό για το σκληρό δεσποτικό Μουστοξύδη και την κοντόφθαλμη επιτροπή του Καποδί­ στρια. Σε μια από τις πάμπολλες συνεδριάσεις της κατέληξε στο σατανικό σχέδιο σύνταξης μιας δήλωσης μεταμέλει- ας για τα απολωλότα πρόβατα. Πρόκειται για ένα κείμενο που καταρράκωνε την αξιοπρέπεια και κουρέλιαζε την προσωπικότη­ τα των νέων και θα έπρεπε να υπογραφεί απ' όλους ανεξαιρέτως, αν ήθελαν να μην υποστούν τις γνωστές και διόλου ευχάριστες συνέπειες μιας τέτοιας άρνησης. Οι ανυπεράσπιστοι σπουδαστές άρχισαν με βαριά καρδιά να υπογράφουν το κατάπτυστο και επονείδιστο χαρτί, που το αποκαλούσαν με πικρία «Μετανοητικόν». Ωστόσο, όπως δήλωσε η επιτροπή, «είναι πολλοί έτι οι αμετάβλητοι (αμετανόητοι)». Η καταστολή της εξέγερσης σχεδόν τελείωσε. Χρειαζόταν όμως μια επιπλέον πινελιά, για να αποκτήσει η νίκη του σκοταδισμού έναντι του δημοκρατικού και φιλοπρόοδου πνεύματος την... πρέπουσα αίγλη. Τα εξιλαστήρια θύματα, χωρίς οί­ κτο και ούτε καν το ελαφρυντικό της ηλικίας, εκδιώχθηκαν από το νησί. Τα παλι­ κάρια αυτά ήταν οι: Δημ. Αλεξ. Κριεζής, Θεοδ. Νικ. Χάμπος, Δημ. Γεωργ. ΒάίτάΑΦΙΕΡΟΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ.3

νης, Νικόλαος Αβίζου Μονόπολις, Στέφ. Γεωργ. Πραγματευτάκης, Ιω. Σταύρου Πριμμηκηρίου και Ιω. Κων/νου Δαμιανού. Η... τάξη αποκαταστάθηκε και ο πρωτεργάτης της επιτυχίας Μουστοξύδης, πε­ ριχαρής, με νέα αναφορά του στον άμεσο εντολοδόχο του Καποδίστρια καυχάται για την πύρρειο νίκη του, υποστηρίζοντας ότι επιτεύχθηκε «υποταγή τελεία». Δυστυχώς γι' αυτόν και τους ομοίους του, τα γεγονότα και πάλι τους ξεπέρασαν. Πολλοί περισσότεροι από τους τιμωρημένους έφυγαν, εγκαταλείποντας οριστικά τις σπουδές και τα στραπατσαρισμένα τους όνειρα. Η σχολή πέρασε πια σε μια φάση μα­ ρασμού και ο αριθμός των απείθαρχων υπερέβη κατά πολύ τους αρχικούς υπολογι­ σμούς. Πριν από την αναχώρηση τους όμως επεφύλαξαν μια... έκπληξη που έπεσε ως κεραυνός εν αιθρία στα κεφάλια των δυναστών τους. Συνέταξαν ένα συγκλονιστι­ κό κείμενο διαμαρτυρίας αληθινό καταπέλτη, με σκοπό να το δημοσιεύσουν, «όταν λυθούν και τα δεσμά της τυπογραφίας και της πατρίδος των» αλλά που τελικά φιλοξενήθηκε λίαν συντόμως (1831) σας στήλες της εφημερίδας Αιγιναία και αποτε­ λεί, κατά τη γνώμη μας, μνημείο παρρησίας και ειλικρίνειας. Το παράξενο είναι ότι η διαμαρτυρία δημοσιεύτηκε και από τα Ελληνικά Σόμμικτα του Κοραή στο Παρίσι, όπου προκάλεσε αίσθηση στη σπουδάζουσα νεολαία της γαλλικής πρωτεύουσας και σε κάποιους μελετητές την υποψία ότι η όλη ιστορία του κινήματος είχε σύμμαχο και υποκινητή τον ίδιο τον Κοραή, που πιθανόν να έβαλε το χέρι του και στη σύνταξη του κειμένου, αν και η τοπική αστυνομία μετά από τη σχετική της έρευνα αποφάν­ θηκε ότι «δεν εύρεν μηδεμίαν ξένην επενέργειαν σκευωρίας...». Το παραθέτουμε εδώ αυτούσιο και το αφήνουμε στην κρίση των φίλων αναγνωστών μας:

Διαμαρτύρηση

των

μαθητών

Προ μηνών ολίγων εκήρυξεν επισήμως η Ελληνική

διοίκησις, ότι εσυ-

στήθη Σχολείον εις την Αίγιναν, όπου θα διδάσκεται

όχι μόνον η ελλη­

νική γλώσσα και η ελληνική φιλολογία, καθ' όλην της την έκτασιν, αμμή

και άλλαι

ξέναι γλώσσαι

και επιστήμαι

της σοφής

Δίδοντες τελείαν πίστιν εις ταότην την προκήρυξιν,

ήλθομεν εις την Αί­

γιναν με όλην μας την ένδειαν, οι πλειότεροι

ορφανοί

εις τον έσχατον αγώνα κατά της Τυραννίας

και κατά της

και πολλοί αφίνοντες

πατρός

εις το οσπήτιον πατέρας γέροντας

εις την αυτήν περίστασιν. μένον, Σχολείον δηλαδή

Ήλθαμεν

πεσόντος

απαιδευσίας, πληγωμένους

αλλά τι ίδαμεν; Τάφον

έξωθεν λαμπρόν,

σκάλους ικανούς, και από μαθήματα

Ευρώπης.

κεκονια-

έσωθεν άδειον από

διδα­

ανάλογα εις την ηλικίαν κ' εις τας

ανάγκας μας, και παντή ασύμφωνον με τας προσδοκίας μας και με τας υποσχέσεις της Διοικήσεως. Πολλούς βελτίωσιν των πραγμάτων'

μήνες εσιωπήσαμεν,

αλλά βλέποντες

ότι αύτη όχι μόνον δεν γί­

νεται ' αλλ' ότι εξεναντίας κ' εις τους ολίγους διδασκάλους ται δεσποτικώς και τα είδη των μαθημάτων

ελπίζοντες

και ο τρόπος της

ΤΟ ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΟ ΛΑΚΤΙΣΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ

προγράφε­ παραδό-

97

σεως των, επαραστήσαμεγ

άπαξ με σέβας εις τους εφόρους

του

σχολείου, άτι δεν δυνάμεθα πλέον να μείνωμεν εις αυτό, αν δεν εκπληρωθή κατά γράμμα της Διοικήσεως

η

υπόσχεσις.

Ταύτην την παράστασιν, γενομένην, ως είπαμεν με σέβας αόπλως και μόνον προς τους εφόρους, εξηγήσασα η Διοίκησις ως οτασιώδη απείθειαν, εδιώρισεν αρματωμένους στρατιώτας να παρατηρούν όλα μας τα βήματα και να μας ακολουθούν παντού. Αλλ' ημείς, συναισθανόμενοι την αθωότητα μας και το δίκαιον του ζητήματος μας, εις διάστημα κάνποσων ημερών τους εδείξαμεν αφόβως και το στήθος και το μέτωπόν μας ' διότι και ο καθαρός ουρανός αστραπάς δε φοβείται εις τούτο το αναμεταξύ

εμεταχεφίστηκανκαι

δώρα και υποσχέσεις αξιωμάτων και άλλους χαμερπείς τρόπους, τους οποίους είναι αιοχρόν και λέγειν, εις το να μας διχογνωμίσουν κ' εις να καταπείσουν καν μερικούς εξ ημών να μεταμεληθώμεν, δηλαδή

ναμηνζητώ-

μεν πλέον το δίκαιον μας, ομολογούντες μάλιστα εγγράφως αυτοί εαυτούς ενόχους εγκλήματος, το οποίον ποτέμήτ ' εφαντάσθημεν. Τέλος πάντων υπε­ ρίσχυσαν κ εθριάμβευσαν κατά της επιμονής μας οι φοβερισμοί κ' ω ετοιμασίαι φυλακισμου κ' εξορίας, και ούτως υπεγράφαμεν το πολυθρύλλητον Μετανοητικόν, συνθεμένον και υπαγορευμένον από τους δέσποτας της ημέ­ ρας, και του οποίου το εμπεριεχόμενον δεν δυνάμεθα χωρίς φρίκην μήτε κα­ τά νουν ν' αναπολήσωμεν. Το όνειδος και η καταισχύνη να πέση εις τας κε­ φάλας, ω οποίοι το συνέλαβαν και το εγέννησαν! Οι υπογράφοντες αυτό εί­ ναι αθώοι, ως και όσοι δεν το ανέγνωσαν ποτέ. Αλλ' ο θρίαμβος δεν διήρκεσε πολύ' διότι τώρα ενώ θείαχάριτι χισαν να βασιλεύουν του ρηθέντος

οι νόμοι εις την Ελλάδα, διαμαρτυρούμεθα

Μετανοητικού

και κηρύττομεν

άρ­ κατά

εις όλους μας τους Συ-

μπολίτας Έλληνας ότι από βίαν και δυναστείαν το υπεγράφαμεν, διά να αποφύγωμεν εφοβήθημεν

τον φυλακισμόν

και την εξορίαν' και ταύτα τα δεινά δεν

τόσον, όσον το εκ τούτων πένθος και θλίφιν των συγγενών

και φίλων μας, εις την οποίαν και χωρίς τούτον ήσαν βυθισμένοι διά την τότε εις την Ελλάδα κυριεύουσαν Αύτη η διαμαρτύρησις

ανομίαν.

γίνεται μάλλον δι' όσους δεν άκουσαν

την

ολίγας ημέρας μετά την υπόγραφαν του Μετανοητικού

από Αίγιναν ανα-

χώρησίν μας, η οποία και μόνη ήτον αρκετή και ζώσα

διαμαρτύρησις.

Ταύτα διεμαρτυρήθημεν

και διαμαρτυρούμεθα

κατά της προς ημάς

βίας και δυναστείας του Καποδίστρια,

αφίνοντες εις τους

μας, εις τους μαθητάς και διδασκάλους

όλων των σχολείων του κόσμου

συμπολίτας

να κρίνουν, αν το τότε κίνημα μας ήτο στασιώδες, ως τ' ωνόμασε, κ' ευ­ χόμενοι εις αυτόν μακροβιότητα

εν Κορίνθω, διά να ιδή μετά την από

τας χείρας του ελευθέρωσιν της Ελλάδος, αυξανόμενον φωτισμόν, τον οποίον

εις αυτήν τον

κατεδίωξε.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

Η ελεύθερη πτώση του Κεντρικού Σχολείου συνεχίστηκε και μετά τη δολοφονία του Κυβερνήτη (27 Σεπτεμβρίου 1831), αλλά η οριστική του τύχη κρίθηκε από τις ενέργειες των επιγόνων του που επέλεξαν πιο ριζοσπαστικά μέτρα για την καταστολή των νεολαιίστικων παρεκτροπών. Έτσι προχώρησαν σε περικοπή του αριθμού των φοιτούντων, προβάλλοντας ως δικαιολογία οικονομικούς λόγους, ενώ έθεσαν αυστηρούς περιορισμούς στην εισαγωγή τους, τέτοιους που οδηγούσαν σε ένα άνευ προηγουμένου ξεδιάλεγμα προς όφελος της εξουσίας. Σύμφωνα μ' αυτούς δε θα γίνονταν πλέον δεκτοί στη σχολή νέοι των οποίων οι γονείς είχαν αρκετά χρήματα, για να τους σπουδάσουν, καθώς κι εκείνοι που ξε­ περνούσαν το δέκατο έκτο έτος της ηλικίας τους χωρίς να δείχνουν ιδιαίτερη... έφεση στη μάθηση. Οι εισακτέοι δε θα έπρεπε γενικά να είναι πάνω από δεκατεσ­ σάρων ετών. Υπήρχε όμως και συνέχεια πολό πιο ύπουλη. Οι δυνάστες γραφειοκράτες έπρεπε να εφεύρουν κι άλλους τρόπους, για να εξαλείψουν την πιθανότητα αναζωπύρωσης ενός κινήματος που στην κυριολεξία τάραξε τα λιμνάζοντα ύδατα της κοινωνίας της εποχής και τρομοκράτησε τους ιθύνοντες. Έτσι, εκτός από τις ταξικές διακρίσεις, εξήγγειλαν κι άλλες, πιο στυγνές παραβιάσεις ελευθεριών. Συγκεκριμένα, απαγόρευσαν την εισαγωγή των «απεί­ θαρχων» νέων, γιατί η διαγωγή τους θα παρεμπόδιζε τάχα τη εύρυθμη διεξαγωγή των μαθημάτων και θα κατέστρεφε το... ήρεμο κλίμα. Δε χρειάζεται και μεγάλη φαντασία, για να κατανοήσει κανείς τους απώτερους σκοπούς των εμπνευστών του σχεδίου. Ο πρώτος ήταν να γίνει εφικτή η απαλλα­ γή από το πιο μαχητικό και οξυδερκές κομμάτι της νεολαίας, εκείνο δηλαδή που με πάθος και σθένος θα μπορούσε υπό κατάλληλες συνθήκες να διεκδικήσει δυ­ ναμικά αλλαγές στο status quo. Όσο για το δεύτερο, είναι ξεκάθαρο ότι ο εξαν­ δραποδισμός καθίσταται ευκολότερος σε συνάρτηση με τη φτώχεια και τη μείωση του ορίου ηλικίας. Μετά από μια αρκετά μεγάλη περίοδο σιωπής κατά την οποία οι νεαροί σπου­ δαστές που είχαν αποχωρήσει από το Κεντρικό Σχολείο περίμεναν με αγωνία κάποιες ρυθμίσεις που θα επέτρεπαν την επιστροφή τους στην Αίγινα και τη συ­ νέχιση των σπουδών τους. Όταν κατάλαβαν το ανώφελο μιας τέτοιας αναμονής δημοσίευσαν στα Ελληνικά Σύμμικτα

του Παρισιού μια ακόμα διαμαρτυρία, σύ­

ντομη αυτή τη φορά:

«Λιερχόμεθα στιγμάς τρομοκρατίας και άπαντες οι μαθηταί της σχολής αισθανόμεθα την ανάγκη δραπετευσωμεν

όχι μόνον εκ των εδωλίων αλ­

λά και από τας κατοικίας μας, διά να δημίουργήσωμε στατικούς

στρεφόμενους

προς αυτούς

πυρήνας

επανα­

οίτινες μας εξαναγκάζουν

ανταρσίαν. Είμεθα έτοιμοι διά παν ενδεχόμενον και αναμένομεν

σε

οδηγίας

από τον φερόμενον, ως επίσημον αρχηγόν της ομάδος μας πατέρα Βασ. ΤΟ ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΟ ΛΑΚΤΙΣΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ

Διακογιάννην.

Ούτος ενήργησε αποφασιστικός

θεροι οι μαθηταίΔημ.

διά να αφεθούν

ελεύ­

Τσιάμης και Νικ. Πελεγρής που ευρίσκοντο

ημερών εις τα κατώγεια της Βεδούρας προς φυλακιομόν. πέσει στην κεφαλήν των

από

Το κρίμα ας

υπευθύνων».

Η φοιτητική νεολαία me; ευρωπαϊκής μεγαλούπολης αντέδρασε με διαδήλωση υπέρ των Ελλήνων συμφοιτητών της του μικρού νησιού του Αργοσαρωνικού και αξίωσε με συνθήματα και πανό την αποφυλάκιση των δύο συλληφθέντων. Το 1832 ο Ιακωβάκης Ρίζος δικαίωσε εν μέρει το κίνημα της Αίγινας, γράφοντας ότι τα αιτήματα των σπουδαστών είχαν λογική βάση, αλλά σκόνταψαν στην αδιαλλαξία και τις μεθόδους του εφόρου Μουστοξύδη. Επίσης στο ίδιο έγ­ γραφο του αναφέρει ότι μετά την αποβολή των σπουδαστών και, αφού παύθηκαν τελικά οι καθηγητές γαλλικής, αριθμητικής, ιεράς κατηχήσεως και αλληλοδιδακτι­ κής, ο αριθμός των φοιτούντων στο Εϋνάρδειο μειώθηκε τόσο δραματικά, που έφτανε μόλις το 1/5 («πεμπτημόριον») των αρχικών. Πολύ σύντομα εκ των πραγ­ μάτων η πρώτη παιδαγωγική ακαδημία διέκοψε τις εργασίες της. Πιστεύω ότι τα γεγονότα που έλαβαν χώρα σ' αυτό το σχολείο-προάγγελο της ελληνικής ανώτατης εκπαίδευσης και δεν έχουν τίποτα να... ζηλέψουν από εκείνα που συνέβαιναν, συμβαίνουν και θα συμβαίνουν σε χαλεπούς καιρούς δικτατορι­ κών καθεστώτων δημιούργησαν μια ζοφερή ατμόσφαιρα στο χώρο της παιδείας και απέτρεψαν πολλούς νέους από το να ασχοληθούν μ' αυτή. Τόσο η χρήση βίας σε ευρεία κλίμακα με την άμεση εμπλοκή της αστυνομίας και των δικαστών όσο και οι αντιδημοκρατικές μέθοδοι (δωροδοκίες, τακτική τού διαίρει και βασίλευε, απει­ λές κ.ά.) οδήγησαν σε αντίθετα από τα αναμενόμενα αποτελέσματα και προκάλεσαν την έκρηξη μορφών πάλης πρωτοφανών για την εποχή, που όμως είναι εξαιρετικά γνώριμες και οικείες στις μέρες μας. Η αγανάκτηση και το κλίμα εκφοβισμού με­ ταφράστηκε σε μένος και εκδικητική μανία ενάντια στο πρόσωπο του Καποδίστρια, που υπήρξε άλλωστε ο επίσημος τιμωρός των νεαρών. Συγκεκριμένα, μετά τη δολοφονία του πραγματοποιήθηκε στο γυμνάσιο της Αίγινας μία από τις ελάχιστες πανελλαδικά αντικαποδιστριακές εκδηλώσεις. Κατά τη διάρκεια της οι μαθητές πανηγύρισαν, λόγω και έργω, το θάνατο του πρώτου Κυβερνήτη, ενώ δεν παρέλειψαν, ως επιστέγασμα των αρνητικών τους αισθημά­ των, να ψάλουν έναν παλιό θούριο, με ξεκάθαρη αντιστοιχία προς τον τραγικό χα­ μό του, για τους εκτελεστές του τυράννου Ιππία Αρμόδιο και Αριστογείτονα. Από την πρώτη εξέγερση της φοιτητικής νεολαίας έχουν περάσει ήδη εκατόν εβδομήντα περίπου χρόνια. Σ' αυτό το διάστημα το φοιτητικό κίνημα αποτέλεσε αναπόσπαστο μέρος του πολυτάραχου κοινωνικοπολιτικού βίου της χώρας μας και έχει να επιδείξει πολλά, μικρά και μεγάλα, Πολυτεχνεία. Σήμερα διανύει μια περίοδο παρατεταμένης ύφεσης, πράγμα που συμφέρει από πολλές απόψεις κάθε εξουσία, αλλά όχι και το λαό, που έχει ανάγκη από μια νεότητα μαχητική και εμπνευσμένη. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 3

Διάλεξα να παρουσιάσω το θέμα αυτό γιατί έχει σχέση με την πολυαγαπημένη μου πατρίδα, ενώ είναι άγνωστο στους περισσότερους Αιγινήτες.

Ο σκοπός μου

είναι επίσης να δώσω ένα μήνυμα με πολλούς αποδέκτες που ελπίζω να πιάσει τόπο, πριν είναι αργά. Ο φάρος της ιστορίας μας, το Εϋνάρδειο, καταρρέει από την αμείλικτη φθορά του πανδαμάτορα χρόνου και την αδιαφορία εκείνων που αυτοανακηρύσσονται... θεματοφύλακες της όποιας κληρονομιάς μας. Το χειρότερο όμως είναι ότι αδιαφορούμε όλοι εμείς και φέρουμε ακέραια την ευθύνη που μας αναλογεί. Τα Καποδιστριακά μνημεία στο σύνολο τους συντηρούν τη μνήμη και λαός χωρίς μνήμη είναι λαός χωρίς ιστορία.

% fai ν

;

Προσωπογραφία του Ι. Καποδίστρια που βρίσκεται στην αίθουσα του Βατερλό στον Πύργο του Ουίνδσορ. Ο πίνακας φιλοτεχνήθηκε στη Βιέννη από τον Άγγλο ζωγράφο

Τόμας Λόρενς. ΤΟ ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΟ ΛΑΚΤΙΣΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ

101

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ι.Αβδάλη Κ. Αθανασίας: Η ανάγνωση στα ελληνικά αλληλοδιδακτικά σχολεία: Οι πίνακες του Κλεόβουλου (1819) και οι πίνακες των Παρισίων (1830), εκδ. GUTENBERG, Αθήνα 1999.

2. Γιάνναρη Γιώργου: Φοιτητικά κινήματα και ελληνική παιδεία (από το Ρήγα Φεραίο στην Κατοχή). εκδ. Το ποντίκι, Α' τόμος, Αθήνα 1993.

3. Γιαννούλα Εμμανουήλ: Η Μεγάλη Εκκλησία (ο μητροπολιτικός ναός της Αίγινας), 1997.

4. Δεσποτόπουλου Ι. Αλέξανδρου: Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωση της Ελλάδος, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1996.

5. Δημαρά Αλέξη (επιμ.): Η μεταρρύθμισα που δεν έγινε (τεκμήρια ιστορίας) Α. 1821-1894, εκδ. Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1985.

6. Ευαγγελόπουλου Σπύρου: Ελληνική εκπαίδευση, τόμ. Α' (Αρχαιότητα-ελληνιστική και ελληνορω­ μαϊκή εποχή, Βυζάντιο-Τουρκοκρατία, 19ος αιώνας), εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999.

7. Κούκου Ελένης: Ο 1. Καποδίστριας και η παιδεία, τόμ. Α' : Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, 1986, τόμ. Β': Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Αίγινας, 1987 (από το άρθρο της Ειρήνης Λουλακάκη που αναφέρεται στην αρθρογραφία).

8. Κουλικούρδη Π. Γεωργίας: Αίγινα Ι, εκδ. Πιτσιλάς, Αθήνα.

9. Κουλούρη Χριστίνας-Λούκου Χρήστου: Γα πρόσωπα του Καποδίστρια, Ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδος και η νεοελληνική ιδεολογία (1831-1996), εκδ. Πορεία, Αθήνα 1996.

10. Κούρκουλα Κωνσταντίνου: Λεύκωμα διδασκάλων του Γένους, Αθήνα 1971.

11. Κωνσταντινόπουλου Γ. Χρήστου: Η Αίγινα στα χρόνια του Καποδίστρια, Αθήνα 1968.

12. Λάζου Χρήστου: Ελληνικό φοιτητικό κίνημα 1821-1973 (κοινωνικοί και πολιτικοί αγώνες), εκδ. Γνώση, Αθήνα 1987.

13. Λέφα Χρήστου: Ιστορία της εκπαιδεύσεως, εκδ. Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βίβλων, εν Αθήναις 1942.

14. Ληξουριώτη Δ. Γιάννη: Κοινωνικές αντιλήψεις για το παιδί τον πρώτο αιώνα του νεοελληνικού κράτους, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986.

15- Λούκου Χρήστου: Η Αντιπολίτευση κατά του Κυβερνήτη Ιω. Καποδίστρια 1828-1831, εκδ. Θε­ μέλιο (Ιστορική Βιβλιοθήκη), Αθήνα 1988.

16. Πετρίδη Παύλου (εισ.- επιμ.- σχόλια): Ιωάννης Καποδίστριας 1776-1831, ο κορυφαίος Έλληνας Ευρωπαίος, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 1992.

17. Σταμάτη Μ. Κ.: Αίγινα (ιστορία και πολιτισμός), Β' μέρος 1828-σήμερα, Αθήνα 1998.

18. Σταυρόπουλου Θεόδωρου: Ιστορική ανάλυση του αγροτικού ζητήματος στην Ελλάδα (από Φρα­ γκοκρατίας μέχρι σήμερα 1267-1980), τόμ. Β' 1828-1909, εκδ. Νέα ΣύνοραΑ Λιβάνης, Αθήνα 1979.

19. Συγγραφική επιτροπή: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. IB', εκδ. Εκδοτική Αθηνών Α.Ε.(εταιρεία ιστορικών εκδόσεων), Αθήνα 1975· 20. Συγγραφική ομάδα τάξης ΣΤ1 σχολ. έτους 1999-2000 του 8ου Δημ. Σχ. Νίκαιας: Στα χρόνια του Καποδίστρια, Νίκαια, Μάιος 2000.

21. Χατζηστεφανίδη Δ. Θεοφάνη: Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης (1821-1986), β' έκδοση, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1990.

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

1. Λουλακάκη Ειρήνης: «Η πρώτη φοιτητική εξέγερση στην Ελλάδα», περιοδικό Εκπαιδευτική Κοι­ νότητα, τεύχ. 37, σ. 35-37, Μάιος-Ιούλιος 1996.

2. Ρόδη Αννας: «Η αυγή του φοιτητικού κινήματος στην Ελλάδα (ένα μικρό Πολυτεχνείο στα χρόνια του Καποδίστρια», περιοδικό Ρωγμές εν τάξει, διπλό τεύχ. 8-9, ο. 60-64, Δεκέμβριος-Φλεβάρης 2001.

ΑΛΛΕΣ ΠΗΓΕΣ

1. Εφημερίδα Αιγιναία 1831, εκδιδόμενη άπαξ του μηνός υπό Γ. Αποστολίδου Κοσμήτου, εκ της εν Αιγίνη Εθνικής Τυπογραφίας (Καποδιστριακή Βιβλιοθήκη Αίγινας).

2. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος 1826-1829 (Κ.Β. Αίγινας).

3. Αφιέρωμα εφημερίδας Η Καθημερινή (Επτά Ημέρες): «Ιωάννης Καποδίστριας», Σάββατο 25-Κυριακή 26 Μαρτίου 1995.

4. Αρχείο Ρόδη Αννας.

102

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.ί

Ή μεγάλη Εκκλησία: Ό Μητροπολιτικός ναός στην Αίγινα Μια προσέγγιση σέ άγνωστες πλευρές της ζωής των Νεωτέρων Χρόνων - Ιδιαίτερα της εποχής του Καποδίστρια

2

έ μικρή απόσταση από το λιμάνι της Αίγινας βρίσκεται ή

Εκκλησία της «Κοιμήσεως της Θεοτόκου και τοΰ 'Αγίου Διο­

νυσίου», γνωστή και ώς «Μητρόπολη». Είναι ένας Ναός μέσα στον χώρο του οποίου διαδραματίσθηκαν ιδιαίτερα σημαντικά γεγονότα κατά τήν κρίσιμη περίοδο των ετών 1826-1829, τήν εποχή της εθνικής παλιγγενεσίας. "Οσα θ' αναφερθούν κατωτέρω βασίζονται στις πηγές της εποχής (κυρίως Γενική Έφημερίς 'Ελλάδος, έτη 1826-1829, Γενικά 'Αρχεία Κράτους, πληροφορίες από αδημοσίευτες καί δημοσιευμέ­ νες πηγές καί άλλα βοηθήματα).

* Ό πρωτοπρεσβύτερος 'Εμμανουήλ

Σύμφωνα μέ τήν χρονολογία πού είναι χαραγμένη στο υπέρθυρο

Γιαννούλης γεννήθηκε στην Αίγινα

τοΰ έξωνάρθηκα, τα εγκαίνια της Εκκλησίας έγιναν το 1806, συ­

το 1 9 5 1 . Είναι πτυχιούχος τής Ν ο ­ μικής καί τής Θεολογικής

Σχολής

νεπώς το κτίσιμο της άρχισε να επιτελείται από τα προηγούμενα χρό­

τού Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι

νια: «.. .Γνωστοποιοϋμεν προς το εξοχον νπονργεΐον (o.a. το

έγγαμος,

πατέρας εννέα

τέκνων.

Υ π η ρ ε τ ε ί ώς εφημέριος στο Μητρο­

Υπουργείο Ναυτικών) δτι εξαρχής της οικοδομής της Ιεράς μας

πολιτικό

εκκλησίας, έδιδαν τά καΐκια μέ εύχαρίστησίν των από δέκα παράδες

ενώ από το 1979 διδάσκει θεολογία

προς διόρθωσιν αυτής» (υπογραφή: ό εύπειθής πατριώτης Κωνστα­ ντίνος Λογοθέτης). Το τμήμα του γυναικωνίτη πού βρίσκεται στο εσωτερικό της Εκκλησίας κτίσθηκε μαζί μέ το Ναό, ενώ ή προέκταση

Γ

Ιερό Ναό άπα το

1981,

στο γυμνάσιο τού νησιού. Είναι συγ­ γραφέας

τού

ΈχχΧησία, 1996

βιβλίου

Ή

Μεγάλη

πού στις 3 0 Δεκεμβρίου

τιμήθηκε σέ εκδήλωση πού

έγινε στην αίθουσα τού Φιλολογικού

του καί ό εξωτερικός νάρθηκας είναι μεταγενέστερα. Κατασκευάστη­

Συλλόγου 'Αθηνών «Παρνασσός» μέ

καν στα 1820, δταν οι πρόκριτοι αποφάσισαν τήν επέκταση της

τήν απονομή τού βραβείου μελετών

Εκκλησίας: «...Για νά επαρκεί εις τήν άνάγνωσιν των Ιερών 'Ακο­ λουθιών ε'ις τονΝαόν... νά πληρώσωμεν οί ευκατάστατοι τής Κοινό­ τητος μας... πέντε χιλιάδες γροσιών εις τήν κατασκευήν τοϋ Νάρθη-

Νέου Ελληνισμού τού Ι Ε ' Πανελ­ ληνίου Διαγωνισμού από τήν Ε λ λ η ­ νική Ε τ α ι ρ ε ί α Χριστιανικών Γραμ­ μάτων. Ί ο άνο^έρω βιβλίο, μέ τήν πράξη 3 2 / 2 1 - 1 5 - 9 8 τής επιτροπής

κος τής Μητροπόλεως...» (υπογράφουν: Σπύρος Μάρκελλος, Κων­

κρίσης

σταντίνος Λογοθέτης καί Μητρός Λιβερόπουλος). Μέ ημερομηνία 27

'Εθνικής Παιδείας καί Θρησκευμά­

Αυγούστου 1829 προς «τόν Έξοχώτατον Κυβερνήτην τής Ελλάδος», Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ: Ο Μ Η Τ Ρ Ο Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Ο Σ Ν Α Ο Σ Σ Τ Η Ν ΑΙΓΙΝΑ

βιβλίων

τού

Υπουργείου

των, εγκρίθηκε για τις σχολικές βι­ βλιοθήκες τής χώρας.

103

ό κατασκευαστής τού Έξωνάρθηκα μαστρο-Γιώργης Καπαριάς Φραντζιάς ζητά άποζημίωση «...όπουκατασκεύασα τον άρτηκαν τής 'Εκκλησίας της Ύπεραγίας...». "Αν θα ζούσαμε στο πρώτο τέταρτο τού 19ου αιώνα, ô Ναός τότε ήταν γνωστός σαν «Μεγάλη Εκκλησία». 'Υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες, αναφερόμαστε στις ση­ μαντικότερες: 1) ή φράση πού είπε ô βαρεία τραυματισμένος στρατηγός Γεώργιος Καραϊσκά­ κης στους "Ελληνες αξιωματικούς πού τον είχαν επισκεφθεί λίγο πρίν από τον άτυ­ χο θάνατο του: «..."Ανπεθάνω, νά ταφώ ειςμεγάλην Έκκλησίαν...», δπως σημει­ ώνει ô αυτόπτης μάρτυρας και ιστορικός Νικόλαος Κασομούλης «...ήθελε νά κηδευθεΐ και νά ταφεί είς Αϊγιναν» ('Ενθυμήματα Στρατιωτικά, Β ', σ. 508, 509). Ό γραμματικός του Καραϊσκάκη Δημήτριος Αίνιάν διασώζει τις δραματικές στιγμές: «...'Ελάτε (εΐπε ô τραυματισμένος Στρατηγός στους αξιωματικούς του) νά σας ασπασθώ... 'Εγώ μεταβαίνω είς Αίγιναν καί άμα αναλάβω επιστρέψω- δια κάθε ένδεχόμενον όμως 'ιδού ή διαθήκη μου... Ή πληγή ήτον είς το ύπογάστριον... έως οϋ ολίγας ώρας μετά τήν μεσημβρίαν απέθανεν, άφήσας τελενταίαν παραγγελίαν νά τον ενταφιάσωσιν είς μίαν μεγάλην έκκλησίαν... (Δ. Αίνιάν, Άπαντα, σ. 263265) Ήταν νύκτα της 22ας προς τήν 23ην 'Απριλίου 1827, δταν ô Καραϊσκάκης εξομολογήθηκε, κοινώνησε και άφησε τήν τελευταία του πνοή ξημερώνοντας ή ημέ­ ρα της εορτής του, μπροστά στα δακρυσμένα μάτια των παλικαριών του! Όλον τον προηγούμενο καιρό ô Αρχιστράτηγος διατηρούσε στενή επαφή μέ τήν Επιτροπή των Ψαριανών στην Αίγινα, τήν πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους, πού αποτελούσε καί τήν de facto εκτελεστική εξουσία στο νησί. «...Κατά τήν 20ήν ετάφη εν μεγάλη παρατάξει είς τον Ναον της Ύπεραγίας Θεοτόκου... » γράφει στις 19 Απρι­ λίου 1827 ή Γενική Εφημερίδα, αναφερόμενη στο θάνατο τού Ναυάρχου των Ψαρρών Ν. Αποστόλη (Γεν. Έφημ. άρ. 42/19 Απριλίου 1827: ο θάνατος Ν. Αποστόλη). Τελικά ô Καραϊσκάκης —για άλλους λόγους— θα ταφεϊ στον "Αγ. Δημήτριο Σαλαμίνας, ή συ­ νήθης πρακτική δμως ήταν οι ήρωες νά θάπτωνται στα προαύλια της Μεγάλης Εκκλη­ σίας, στην Αίγινα. "Εχουν βρεθεί οστά καί μέσα στο χώρο τής Εκκλησίας.

2) Ό ίδιος ô Καποδίστριας, στις 16 'Ιανουαρίου 1829, ευρισκόμενος ήδη στην Αίγινα, απευθύνεται προς τον 'Έκτακτο Επίτροπο Δυτ. Σποράδων Βιάρο Καπο­ δίστρια: «...εκ τής υπ' αριθ. 1352 αναφοράς σου... ευχαρίστωςπαρετηρήσαμεν τήν από μέρους τής δημογεροντίας καί των κατοίκων τής νήσου ταύτης πατριωτικήν προσφοράν... τής είς το πλάγιον τής μεγάλης εκκλησίας κειμένης οικοδομής...» (σ.σ. φωτοτυπία τής ανωτέρω επιστολής αποτελεί το περίγραμμα εξωφύλλου τού ομωνύμου βιβλίου τού γράφοντος, πού κυκλοφορεί καί στην Αίγινα). "Ας έρθουμε όμως τώρα στή συμβολή τής Μητρόπολης στα Ιστορικά γεγονότα πού προηγήθηκαν τής άφίξεως τού πρώτου Κυβερνήτη Ι. Καποδίστρια καί σ' εκείνα πού κορυφώθηκαν μέ τήν επίσημη υποδοχή του τον 'Ιανουάριο τού 1828. Στα 1826 ή Διοικητική Επιτροπή (μέ τον Α. Ζαΐμη) καί στα 1827 ή Αντικυβερ­ νητική 'Επιτροπή (μέ το Γ. Μαυρομιχάλη), πού έδρευαν στο γνωστό μας πύργο τού ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, ι. 3

Μαρκέλλου —δηλαδή ή Κυβέρνησις της χώρας—, χρησιμοποιούσαν συχνά το χώρο της Εκκλησίας. Έτσι, ή Μεγάλη Εκκλησία, δηλαδή ô πρώτος Καθεδρικός Ναός της πρωτεύουσας του νεοσύστατου Κράτους, χρησιμοποιήθηκε ώς στέγη α) της Κοινό­ τητας, β) της Νομοθετικής Εξουσίας, γ) τοϋ πρώτου Σχολείου και δ) του πανηγυρι­ σμού των εορτών και σημαντικών Εθνικών γεγονότων. "Ας αναφερθούμε, ενδεικτι­ κά, σέ μερικά από αυτά: Α. 1) «.. .εις την Έκκλησίαν τής Μητροπόλεως σνναθροισθέντες οί παραστάται των ενοριών σας, με τάς πλειοτέρας των ψήφους εκλεξαν τους Δημογέροντες σας, και εχω την ειλικρινή εύχαρίστησιν νά σας διακηρύξω δτι οί κύριοι Σπύρος Μάρκελλος, Μι­ χαήλ Μαλλοκάης και Γεώργιος Λογιωτατίδης, είναι οι Δημογέροντες σας». (Ό Έκτα­ κτος Επίτροπος Βιάρος Καποδίστριας σέ έγγραφο του της 31ης 'Ιουλίου 1828) και 2) »...εγινεν εις την Έκκλησίαν τής Μητροπόλεως ή Εκλεκτική Σννέλευσις... ελαβον... {Γεν. Έφημ., 56 τής 4ης Αυγούστου 1828, σελ. 232 μέ τον τίτλο «Έγχώριαι Ειδήσεις»). Β. 1) Μέ έγγραφο της ή Κυβέρνησις δίνει εντολή στο Εθνικό Ταμείο «...νά φροντίσει τα αναγκαία σανίδια και τεχνίτας προς κατασκευήν καθισμάτων δια τους πληρεξουσίους τής 'Εθνικής Συνελεύσεως εις την Έκκλησίαν τής Παναγίας Θεοτόκου» (ΓΑΚφάκ. 213/21-2/1827). 2) Στις 10 Δεκεμβρίου 1827 «ή ϋπηρέτισσα τοϋ Ναού τής Ύπεραγίας Θεοτόκου» επιζητεί οικονομική ενίσχυση επειδή: «...άμα ενταύθα μετέβη ή Σ. Διοίκησις και ή Σ. Βουλή ήρχισε τάς συνεδριάσεις της εις τον Ναόν τής Ύπεραγίας Θεοτόκου...»καί 3) «...(τόπος τής δημοτελους υποδοχής τοϋ Κυβερνήτη) είχε προσδιορισθή τό προαύλιον τής ενταύθα Μητροπόλεως τής Πα­ ναγίας, ήτις κατά τό παρόν χρησιμεύει ώς Βουλευτήριον...») (Γεν. Έφημ., Έτος Γ ', άρ. 4/14 Ιανουαρίου 1828). Γ. «...Περί τό τέλος ήδη τοϋ λήξαντος μηνός εσυμφωνήσαμε τον ένθαϋθα Δη­ μόσιον Διδάσκαλον, όστις δια νά μη τρέχη ή Νεολαία εις άπώλειαν ήναγκάσθη νά κάμη εναρξιν είς τον Γυναικείτην τής Εκκλησίας...» (ΓΑΚ φάκ. 32/17 Μαρτίου 1828. Προς τον Έξοχώτατον Κυβερνήτην τής Ελλάδος). Πρόκειται για τό γνωστό αλληλοδιδακτικό σχολείο, πού λειτούργησε για ένα διάστημα στο γυναικωνίτη τής Μητρόπολης. καί Δ. Έκτος από τίς θρησκευτικές εορτές, μέσα στο χώρο τής Εκκλησίας πανηγυρίστηκαν σημαντικά ιστορικά γεγονότα, όπως: 1) Ή λαμπρή νίκη τοΰ Καραϊσκάκη στην Αράχοβα (τής 24ης Νοεμβρίου 1826). "Ενα μήνα μετά τή νίκη, πού έθραυσε τον μύθο τού αήττητου τοΰ οθωμανικού στρα­ τού κι έδωσε φτερά στους Έλληνες, πανηγυρίστηκε μέσα στην Εκκλησία τό γεγο­ νός: «.. Λόγος αυτοσχεδιασθείς παρά τοϋ κυρίου Σπυρίδωνος Τρικούπη, καί καθ' ην στιγμήν έπανηγυρίζετο εν Αίγίνη ή λαμπρά νίκη τής 24ης Νοεμβρίου 1826» (Γεν. Έφημ., Έτος Β ', άρ. 9/4 Δεκεμβρίου 1826. Ή ομιλία τοΰ Τρικούπη προξένησε τό­ ση εντύπωση, «... ώστε δλον τό άκροατήριον εχειροκρότησε τον ρήτορα, αν καί την πράξιν ταύτην άπηγόρευε τό αίδέσιμον τοϋ τύπου τής τελετής» (βλ. Νικόδημου, υπόμνημα περί τής νήσου Ψαρρών Β ', σ. 247-248). Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ: Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

2) Ή ναυμαχία τοϋ Ναβαρίνου (στις 8 'Οκτωβρίου 1827), οπότε δ συμμαχικός στόλος καταβύθισε τον οθωμανικό, εορτάσθηκε μερικές μέρες μετά (συγκεκριμένα στις 17 'Οκτωβρίου 1827) στην Αίγινα, πρωτεύουσα τότε τοϋ Κράτους. Περιγράφεται το τελετουργικό μέρος τοϋ πανηγυρισμού. Τον πανηγηρικό έξεφώνησε δ Σπυρ. Τρι­ κούπης «.. .κανονιοβολούντων των ψαριανώνπλοίων καί εχόντων υψωμένος τάς ση­ μαίας των τριών Δυνάμεων ως δείγμα ευγνωμοσύνης. Έπανηγυρίσθη δέ ή αξιομνη­ μόνευτος εκείνη ημέρα ώς εορτή απελευθερώσεως της Ελλάδος...» (Γεν. Έφημ., φάκ. 110, άρ. 1246/17 'Οκτωβρίου 1827).

3) Ή ανακατάληψη τοϋ Μεσολογγίου πανηγυρίσθηκε στον 'ίδιο χώρο στις 8 Μαΐου 1829 μέ ομιλητή πάλι το Σπ. Τρικούπη: «...Σήμερον έτελέσθη εις την ενταύθα Μητρόπολιν ευχαριστήριος Δοξολογία...» (Γεν. Έφημ., Έτος Δ', άρ.

35/8 Μαΐου 1829).

4) Ό (πρώτος;) εορτασμός της 25ης Μαρτίου. Στις 23 Μαρτίου 1838 δ «Αίγίνης Δήμαρχος» «ειδοποιεί τον Έπίσκοπον Αίγίνης δια να συγκαλέσει δλους τους ίερεΐς να παρευρεθώσιν τήν 25ην ενεστώτας εις την Έκκλησίαν της Μητροπόλεως, δπου θέλει γίνει Τελετή Εθνική». (Πρωτόκολλα Δήμου, άρ. 175/23 Μαρτίου 1838) καί 5) Ή απόκτηση τοϋ Συντάγματος της 3ης Σεπτεμβρίου θα πανηγυρισθεΐ μετά άπό μερικές μέρες, στις 11 Σεπτεμβρίου 1843, πάλι στον "ίδιο χώρο: «...ό Αίγίνης Δήμαρ­ χος προσκαλεί τον Πρόεδρο τοϋ Δημοτικού Συμβουλίου δια νά προσκαλέσει το Δημοτικόν Συμβούλων εις τήν Έκκλησίαν της Μητροπόλεως, δπου θά •ψαλεί Δοξολο­ γία περί τοϋ Συντάγματος», (βλ. Πρωτόκολλα Δήμου, αρ. 639/11 Σεπτεμβρίου 1843). Ήρθε όμως ή ώρα, τώρα, νά μιλήσουμε καί για το κορυφαίο γεγονός της υποδοχής καί τής ορκωμοσίας τοϋ πρώτου Κυβερνήτη τής Ελλάδος Κόμητος 'Ιωάννη Καποδίστρια. Ή 'Αντικυβερνητική Επιτροπή φρόντισε για τήν ετοιμασία τής υποδοχής. Ή πόλη καθαρίστηκε, στολίστηκε καί δόθηκε εντολή στον Αστυνόμο να προμηθεύσει «... ίκανάς δάφνας καί μυρτιάς, αί όποΐαι θέλει χρησιμεύσουν προς εύπρέπειαν τής γενησομένης εις τήν ελευσιν τοϋ Κυβερνήτου υποδοχής» (ΤΑΚ, φάκ. 117, άρ.

1643/10-12-1827). Τα σπίτια στολίστηκαν. Στο προαύλιο τής Μητρόπολης, δπου θά γινόταν ή υποδοχή, καταστευάσθηκε από τήν Κυβέρνηση προς τήν αριστερή μεριά τοϋ νάρ­ θηκα —για νά βλέπει ό κόσμος— ένα κουβοϋκλι σέ σχήμα εκκλησίας. 'Απέναντι από τον εξώστη τοϋ Νάρθηκα, άπό δπου θα μιλούσε δ Θεόφιλος Καΐρης, στήθηκε ό θρόνος τοϋ Κυβερνήτη. ...Καί ή μεγάλη μέρα έφθασε! Στις 12 'Ιανουαρίου 1828, στις 11 το πρωί, το άγγικό πλοίο («WARSPITE») πού 'έφερε τον Καποδίστρια, συνοδευόμενο άπό το γαλλικό καί τό ρωσσικό, έπέπλευσε άπό τον δρμο τής Περιβόλας, δπου εΐχε αγκυ­ ροβολήσει τήν προηγούμενη μέρα, για νά σταθεί έξω άπό τό λιμάνι τής Αίγινας. Ό Καποδίστριας κατέβηκε στη βάρκα μέσα σέ ζητωκραυγές καί κανονιοβολισμούς, πε­ ριστοιχισμένος άπό ξένους καί "Ελληνες αξιωματικούς. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.5

"Ας δώσουμε τον λόγο στον Ν. Κασομούλη να μας περιγράψει τις συγκινητικές στιγμές: «...Καταβάς να εμβη είς τήν λέμβον τον, περιεστοιχίζετο από τους αξιω­ ματικούς τον τακτικού των Σνμμάχων Δννάμεων και Έλληνας. ΑΙ φωναί, τα "ουρά! ονρά! ονρά!" και αί ζητωκρανγαί ενωμέναι με τήνβροντήν τωνπνροβόλων έκαμαν τον λαον ν' ανατριχιάζει και να σκιρτά από τήν χαράν τον, ωθούμενος ποίος επί ποίον θά εβγει εμπρός να τον Ιδεί πρωτύτερα. Μόλις επάτησεν το έδαφος όλων ai καρδίαι έσκίρτησαν. Πολλούς είδον να κλαίγονν από τήν χαράν τονς ενχαριστονντες τον Θεον δια τον άνδρα τον όποιον μας έξαπέστειλεν» (Ν. Κασομούλη, Ένθνμήματα Στρατιωτικά Τ ' , σ. 10). Ό Ιδιος 6 Καποδίστριας, φανερά συγκινημένος, λίγο αργότερα θα δηλώσει πώς ή θέα και ή δυστυχία των προσφύγων, πού είχαν τότε κατακλύσει τήν Αίγινα, τον εΐχε συγκλονίσει! «...Τόπος τής δημοτελοϋς υποδοχής τής Εξοχώτητός τον εΐχε προσδιορισθεί το προαύλιον τής ενταύθα Μητροπόλεως τής Παναγίας, ήτις κατά τό παρόν χρησιμεύει ώς Βονλεντήριον. Εκεί λοιπόν εΐχε σχηματισθεί ως τις περίβολος κατεστρωμένος από δάφνας... ΉΒονλή ύπεδέχθη τον Κνβερνήτην... Ενθύς εψάλη καταννκτική δο­ ξολογία προς τον Ύψιστον, ότι έπακούσας τάς εύχάς τοϋ τεταπεινωμένον λαον τον εύδόκησεν νά πέμψη εις αυτό άρχηγόν άξιον νά τον άναστήση και νά τον φέρη εις τήν εντυχίαν...» (Γεν. Έφημ., αρ. 4, περ. Γ ' ). «... Τελειωθείσης τής δοξολογίας ενθνς άνέβη ô κος Θεόφιλος Καΐρης είς τήν σκάλαν τον γνναικωνίτον, πέτρινον και εχονσαν έξώστην άρκετόν και νψηλόν» (Ν. Κασομούλη, Ένθνμήματα Στρατιωτικά Γ ', σ. 10). Μεγάλο απόσπασμα της ομιλίας του Κάΐρη περιλαμβάνεται στο προμνημονευθέν βιβλίο τοϋ γράφοντος Ή Μεγάλη 'Εκκλησία. Άπ' αύτη τήν ομιλία μπορούν νά βγουν πολλά χρήσιμα άλλα και επί­ καιρα συμπεράσματα. «... Άφον έτελείωσεν ή τελετή, ό Κνβερνήτης έπροπέμφθη μέ τήν αυτήν παράτα-

Το στασίδι του Κυβερνήτη Ιωάν. Καποδίστρια στην Μητρόπολη της Αίγινας (σε φάση ανακαίνισης).

ξιν εως είς τήνπροσδιωρισμένηνδι' αυτόνοίκίαν...» (αυτόθι). Πρόκειται για τήν οικία τοϋ εμπόρου Μιχάλη Μοίρα, πού ανακατασκευάσθηκε για νά χρησιμεύσει ώς πρώτο Κυβερνείο. Μάλιστα για τίς εργασίες ανακατασκευής της εΐχε προηγουμέ­ νως αποστείλει στην Αίγινα από τή Ρωσία —όπου ήταν ό Κα­ ποδίστριας υπουργός των Εξωτερικών— τον προσωπικό του υπηρέτη Νικολάτο μέ σκοπό τήν επίβλεψη τών σχετικών εργα­ σιών. Είναι κι αυτό μία απόδειξη δτι ή πρόθεση τοΰ Καποδί­ στρια ύπήρξεν ευθύς εξαρχής νά καταστήσει τήν Αίγινα πρώτη πρωτεύουσα τοϋ Κράτους, μέ τήν άσκηση και τών τριών εξου­ σιών, δηλαδή τής εκτελεστικής, τής νομοθετικής και τής δικα­ στικής, σέ αυτό τον τόπο. Τίς επόμενες ημέρες εκδίδονται οι πρώτοι Νόμοι τοΰ Κράτους, τα πρώτα ψηφίσματα. Καί έπί τή βάσει τοΰ ψηφίσματος ΣΤ ', Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ: Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

107

"Αρθρον A' : «Ήπροσωρινή Κυβέρνησις της 'Ελλάδος καθιδρύεται ορκιζομένη επί της Εκκλησίας της Μητροπόλεως της Αίγίνης τήν 26ην Ιανουαρίου εις τάς 10 ώρας προ του μεσημεριού...», θα γίνει πραγματικά αυτή τήν ήμερα ή 'Ορκωμοσία τοΰ Κυβερνήτη. «...Σταθείς ό Κυβερνήτης κατά πρόσωπον τοϋ Μητροπολίτου κρατούντος εις χείρας το ίερόν Εϋαγγέλιον καί άνατείνας τήν δεξιάν ώρκίσθη... καί τα εν τφ λιμένι 'Αγγλικά καί Ρωσσικά πλοία εκανονιοβόλησαν δέκα καί εννέα, ύψώσαντα τήν έλληνικήν σημαίαν...» «Ή ημέρα αϋτη ϋπήρξεν ημέρα κοινής χαράς καί άγαλλιάσεως καί θεωρείται ως μία των επισημότερων ήμερων της 'Ελλάδος δια τήν καθίδρυσιν της νέας Κυ­ βερνήσεως» (Γεν. Έφημ., άρ. 7, περ. F'/Σάββατον 28 Ιανουαρίου 1828). Καί βέβαια ύπήρξεν αυτή ή ήμερα επίσημη, διότι ή παρουσία των Μεγάλων Δυ­ νάμεων καί ή ύψωση της ελληνικής σημαίας στα πλοιά τους σήμαινε τήν αναγνώ­ ριση της υπόστασης τοΰ νέου Κράτους. Ήταν ή 26η 'Ιανουαρίου 1828. Στο νησί Αίγινα, στή Μητρόπολη... Τα υπόλοιπα είναι γνωστά: Το Νοέμβριο τοϋ 1829 έγινε ή μεταφορά της Κυβέρνησης στο Ναύπλιο. Κι εκεί, έξω από το Ναό τοϋ 'Αγίου Σπυρίδωνος, τήν Κυριακή στίς 27 Σεπτεμβρίου 1831, κάποια άδελφοκτόνα χέρια κτύπησαν τήν καρδιά τοΰ Έθνους. Έπεσε καί ξεψύχησε ό Κυβερνήτης... θρήνησε ô απλός λαός πού έχασε τον «μπάρμπα-Γιάννη», τον πατέρα του. Κλείστηκε το στασίδι του στή Μητρόπολη. Κανείς δεν τόλμησε να καθίσει από τότε, σέ αυτό, οΰτε ό Ελευθέριος Βενιζέλος, δταν ώς πρω­ θυπουργός επισκέφθηκε πολλά χρόνια αργότερα τήν Αίγινα! Τελειώνοντας, θα ήθελα νά εκφράσω την απορία, αλλά καί τον προβληματισμό μου: Καθώς αντικρίζει κανείς το άδειο στασίδι τοΰ Καποδίστρια μέσα στή Μητρόπολη, είναι εύλογο νά φαντάζε­ ται καί νά διερωτάται: Ποια θα ήταν ή μορφή της Πατρί­

ΠίΤ—~

δας μας σήμερα, αν δεν εΐχε τόσο νω­ ρίς μεσολαβήσει το τραγικό γεγονός της δολοφονίας του;

• ' . - . ' ' • " '

ίι • :

' '

.

:

ϊ (

IIA MSB •li.1 V1 i *i?U-;?J:%

•

' •Π:ίί£·

ΐΑ;Α S

108

^

^

^

^

^

f

e

^

'

•ι1",

- · . .äsife **;;ίί> iilllBsl ^$^er?~

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 3

m ANNA ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ*

Το Εθνικό Μουσείο της Αίγινας

Τ

ο Εθνικό Μουσείο της Αίγινας ιδρύθηκε από τον Ι. Καποδί­ στρια και υπήρξε το πρώτο αρχαιολογικό μουσείο της χώρας.

Όταν ο κυβερνήτης ήλθε στην Αίγινα, ήταν εποχή που η αρχαιοκαπηλία ήταν διαδεδομένη στην Ελλάδα και οι ξένοι άρπαζαν ή αγόραζαν σε ευτελείς τιμές τα αρχαιολογικά ευρήματα από τους εξαθλιωμένους κατοίκους. Γι' αυτό ο Κυβερνήτης «διέταξε την εύστασιν ενός Μουσείου,

διά να συλλεχθώσιν

να διαφθαρώσιν

εις αυτό όσα λείψανα

ή να γένωσιν έρμαιον των ξένων,

(ενν. η κυβέρνηση) εις ευχερέστερον

εκινδύνευαν αναβάλλουσα

καιρόν να ζητήση

γην, όσα αυτή οικτείρουσα καλύπτει εις τους κόλπους

Εθνικού

από την

της...1

Με το με αριθ. 49 Γ' Ψήφισμα στις 21-10-1829, που δημοσι­ εύθηκε στη Γενική Εφημερίδα

της Ελλάδος2, διόρισε τον Ανδρέα

Μουστοξύδη ως διευθυντή και έφορο του Εθνικού Μουσείου,

1. Αιγιναία, σ. 42. Αναφορά Α. Μουστοξύδη, Εν Αιγίνη, την 31 Δεκεμβρίου 1831.

2. Γ.Ε.Ε., έτος Δ αρ. 77/16-111829.

επειδή τον έκρινε ως τον καταλληλότερο για τις γνώσεις του.

«Θεωρούντες την ανάγκην και την ωφέλειαν τού να κάμωμεν βαθμη­ δόν την συλλογήν όλων των αρχαιοτήτων, τας οποίας καλύπτει εισέτι το έδαφος της Ελλάδος και αϊ οποίοι δυνάμενοι να συντελέσωσιν εις την πρόοδον της φιλολογίας και των τεχνών, ευρίσκονται διεσπαρμένοι εις διάφορα μέρη της Επικρατείας. Θεωρούντες ως πρώτην ανάγκην να εμπιοτευθώμεν το έργον τούτο εις πολίτην έμπειρον περί την αρχαιολογίαν, όστις θέλη εναοχοληθή περί τα μέτρα τα οποία η Κυβέρνησις θέ­ λει ενεργήσει προς επιτυχίαν τούτου του σκοπού. Επιθυμούντες να διασαφηνισθώσιν ω εις το Ορφανοτροφείον

της Αιγίνης αποκείμεναι αρ­

χαιότητες και όσοι θέλουν αυξήσει ακολούθως ταύτη την συλλογήν, Ψηφίζομεν Α) Ο κύριος Ανδρέας Μουστοξύδης, επίσημος διά τας αρχωολογικάς γνώσεις του, διορίζεται Διευθυντής και Εφορος του Εθνικού Μουσείου. ΕνΝαυπλίω Ο κυβερνήτης

τη 21 Οκτωβρίου Ι. Α.

1829

Καποδίστριας

ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

*Η Άννα Γιαννούλη είναι ιστο­ ρικός και προϊσταμένη Ιστορι­ κού Αρχείου Αίγινας.

109

3. Γ.Α.Κ., Φάκελος Εκπαιδεύσε­ ως, Απριλίου 1831.

4. Γ.Ε.Ε., αρ. 77/1829, σ. 310 και Ε.Α. Betant, Correspondance du Compte J. Capodistrias president de la Grèce, μτφρ. M. Γ. Σχινά, εν Αθήναις 1841, τόμ.

L, σ. 262 και 266.

Στη συνέχεια με το αριθ. 50/21-10/1829 έγγραφο του Γραμμα­ 3

τέα της Παιδείας και με το αριθ. 52 προσωπικό έγγραφο του Ι. Κα­ 4

ποδίστρια προς τον Α. Μουστοξύδη , του ανατίθενται τα καθήκοντα του: «Οφείλεις κύριε, να μας κοινοποιήσεις αναγκαίων μέτρων

εις εκπλήρωσιν

οποίου εμπιστεύεσθε

του ψηφίσματος,

την Λιεόθυνσιν

5. Expédition Scientifique de Morée, Architecture et Sculpture IIIe Volume, dessiné par Blouet, grave par Lemaître. Voyez Annales de l'Institut archéologique, année 1829, o. 201. τόμ. III. «Γύρω από την πόλη υπήρχε ένας αρκετά ση­ μαντικός αριθμός τάφων' είχαν διεξαχθεί ανασκαφές και τα πο­ λύτιμα αντικείμενα που προήλθαν απ' αυτές αποτελούν τμήμα του Μουσείου της Αίγινας ' καταλαμ­ βάνουν μία από τις αίθουσες του Ορφανοτροφείου' παρατηρεί κα­ νείς θραύσματα γλυπτικής που βρέθηκαν μέσα στην ίδια την Αί­ γινα, ένα σημαντικό αριθμό αγγεί­ ων που βρέθηκαν μέσα στους τά­ φους και πολλά ανάγλυφα, κα­ θώς και άλλα γλυπτά που μετα­ φέρθηκαν από τη Αήλο. Μέσα στο ίδιο το κτίριο ανακαλύφθηκε ένας αρχαίος υπόγειος θάλαμος ακανόνιστου σχήματος, η οροφή του οποίου στηρίζεται σε τρεις κολόνες ' μια πέτρινη σκάλα χρη­ σιμεύει για κάθοδο. Πάνω σε μια από τις ακανόνιστες πλευρές αυ­ τής της αίθουσας, διακρίνει ακό­ μα κανείς ίχνη από αρχαίες ζω­ γραφιές, όπου μας φάνηκε πως αναγνωρίσαμε σε κάποιες σχεδόν σβησμένες μορφές την παρουσία μιας βακχίδας. Είδαμε επίσης εκεί τα λείψανα μιας επιγραφής γρα­ πτής...»

μενελπίδας

6. Α. Παπαδοπούλου-Είρεττού, Mémoires Biografìques-Historiques sur la Compte Jean Capodisuias, Paris 1833-1838, τόμ.

II, ο. 122-123.

πληρώνω και τότε θέλω πλήρωση

7. E. A. Betant, Correspondance du Compte]. Capodistrias, μτφρ.

M. Σχινά, εν Αθήναις 1841, χόμ. Γ, σ. 263, 264 και 266.

και θέλομεν σας δώση θεραπείαν

τας ιδέας σου περί των δυνάμει

του Εθνικού Μουσείου.

ότι θέλετε αναδεχθείτην

ακόλουθον

του Έχο-

υπηρεσίαν...».

Όταν ανέλαβε τη διεύθυνση του Εθνικού Μουσείου ο Α. Μου­ στοξύδης, είχαν ήδη συγκεντρωθεί ορισμένα ευρήματα σε κάποια αίθουσα του Ορφανοτροφείου. Ό π ω ς αναφέρεται και από τη Γαλ­ λική Αρχαιολογική Αποστολή (Expédition Scientifique de Morée) 5 , κατά την ανέγερση του Ορφανοτροφείου ανακαλύφθηκαν υπόγει­ οι τάφοι με κτερίσματα και τα ευρήματα αυτά τοποθετήθηκαν σε αί­ θουσα πάνω από τους τάφους. Στο Ορφανοτροφείο επίσης μεταφέρθηκαν οι αρχαιότητες που είχαν συγκεντρωθεί στο Δημαρχείο Αιγίνης, στο σπίτι του Α. Μαλουκάη, στη γωνία πίσω από το σημερινό

ζαχαροπλαστείο

«ΑΙΑΚΕΙΟ». Ο Παπαδόπουλος-Βρεττός αναφέρει ότι τα πρώτα αντικείμενα του Μουσείου της Αίγινας προέρχονταν από τη συλλογή του αδελ­ φού του Κυβερνήτη Βιάρου Καποδίστρια 6 . Το σίγουρο πάντως είναι ότι ο Κυβερνήτης εμπιστεύτηκε την οργάνωση και διεύθυνση του Εθνικού Μουσείου, καθώς και τον τίτλο του εφόρου, στον Α. Μουστοξύδη. Με δυο επιστολές του προς αυτόν στις 20 και 21 Οκτωβρίου 1829, του προσφέρει ως αμοιβή 500 γρόσια το μήνα καί 20 γρόσια την ημέρα για τις ανα­ σκαφές 7 . «Μετά χαράς σάς δίδω 20 γρόσια καθ' ημέραν διά τας ανασκαφάς, αρκεί μόνον μετ αυτάς να ισοπεδούται άζεστε αντιγραφέα

τινά σας προσφέρω

το έδαφος...

Αν χρει­

τον κ. Βλάχον τον

(ας σας αρέση) δύνασθε

να ζητήσετε

διά το Ορφανοτροφείον

είτε διά το μουσείον. Τούτον και

αξιωματικός

οποίον

παρ' εμού είτε

εξ ιδίων μου καίτοι

σήμερον πληρώνω

υπέρ την εμήν δύναμιν. Δεν αξιώ βέβαια να σας αρκέσωσιν εκ πα­ ντός 500 γρόσια κατά μήνα. Όθεν αν χρήζετε σθήκης μη συνέχεσθε,

αλλά λαλήσατε

μικράς τινός προ­

ελευθέρως προς τον Βιάρον

καλλιωτέραν,

οψιαίτερον όμως '

προς δε το παρόν ας μείνωμεν εις τα 500 γρόσια... » Ο Μουστοξύδης όμως ποτέ δε ζήτησε περισσότερα χρήματα, αλλά αρκέστηκε στο μικρό μισθό των 150 περίπου φράγκων το μή-

110

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑίΑ, τ.3

ì να. Όχι μόνο η στάση του αυτή, αλλά και όλο το έργο του δικαιώ­ νει την εμπιστοσύνη και το θαυμασμό του Κυβερνήτη προς το πρό­ σωπο του. Ιδιαίτερα εκτιμούσε ο Κυβερνήτης την αφοσίωση του Μουστο­ ξύδη στο καθήκον και γενικά την όλη δραστηριότητα του. Τα αι­ σθήματα του αυτά εξέφρασε ο Κυβερνήτης με επαίνους του που απηύθυνε και που δημοσιεύθηκαν στη Γενική

Εφημερίδα

της

9

Ελλάδος . Σ' αυτά ο Μουστοξύδης απάντησε με αναφορά του προς την κυβέρνηση, εκδηλώνοντας την ευγνωμοσύνη του για τον έπαι­ νο που του απονεμήθηκε 9 . Ο Α. Μουστοξύδης μετά το διορισμό του συγκέντρωσε ευρή­ ματα από τη νησιωτική και κυρίως Ελλάδα στο χώρο του Ορφανο­

8. Γ.Ε.Ε., αρ. 23 (19-3-1830), αρ. 75 (17-9-1830), αρ. 36 (165-1831).

9. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύσε­ ως, Νοέμβριος 1829, αρ. 24 (1411-1829).

τροφείου. Η συλλογή αυτή εμπλουτίστηκε με δωρεές ιδιωτών. Ό π ω ς πληροφορούμεθα από τη Γ.Ε.Ε. στις 18 Δεκεμβρίου 1829: «Ο κύριος Γεώργιος Καλαφάτης ονμαρμάρινον

Ψαρριανός

προσέφερεν

ωραί-

κιονόκρανον, ο κύριος Γεώργιος Λογιωτατίδης,

μογερων Αιγίνης, εν μάρμαρον με επιγραφήν κύριος Σπυρίδων Μάρκελος

δη-

και εν ανάγλυφον'

δημογέρων Αιγίνης εν

ο

ανάγλυφον».

Το Σεπτέμβριο του 1830 ο Ρώσος πλοίαρχος Σπαντσχίνε δώρι­ σε στο Εθνικό Μουσείο δόο αγαλματάκια που είχε στην κατοχή του. Ο Μουστοξύδης τον ευχαρίστησε 10 . «Αλλά πρώτον εσείς εδώκατε το χρηστόν

και αξιομίμητον

παράδειγμα

νται και εν ταυτώ να αφίνωνται πάτριον

αυτών έδαφος.

ότι πρέπει να

10. Γ.Ε.Ε. αρ. 74/13-9-1830.

προφυλάσσω-

τα αρχαία ταύτα τεχνάσματα εις το

Το δώρον σας λοιπόν εναποτίθεται

εις το

ημέτερον Μουσείον ως διπλούν μνημείον της τε ευφυΐας και φιλοκαλίας των αρχαίων Ελλήνων και της υμετέρας

γενναιότητας...»

Κάποιος Κρητικός επίσης με το όνομα Σιδεράκης, πιθανότατα στα τέλη του 1830, έφερε στο Μουσείο δύο αγαλματάκια που βρέ­ θηκαν στην Κρήτη, με σκοπό να επιτύχει κάποια αμοιβή. Επειδή όμως η τιμή που του πρότειναν δεν τον ικανοποιούσε, ζήτησε να του επιστραφούν. Έτσι του επιστράφησαν «ως αρχαιότητες λυφθείσαι

εκτός της

ανακα-

11

Επικρατείας» .

Στον ιερέα Θερμίων Κύθνου Λεβαντή, που χάρισε στο Μουσείο

11. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως, αρ. 691/8-5/1831.

δύο αγαλματάκια, απευθύνει έπαινο και διορίζει το γιο του στο Ορφανοτροφείο ως υπότροφο του κράτους. Γενικά με κάθε τρόπο προσπαθεί να παροτρύνει όσους κατέχουν αρχαιολογικά ευρήματα να τα δωρήσουν στο Εθνικό Μουσείο και, για να τους ενθαρρύνει να προβούν σε ανάλογες ενέργειες, απονέμει επαίνους και επιβραβεύσεις. Γενικά ο Μουστοξύδης ίδρυσε το Εθνικό Μουσείο και οργάνω­ σε την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Συνέταξε τους πρώτους νόμους και ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

111

διατάγματα, καθώς και τους κανονισμούς της. Συνέταξε το ψήφισμα «Περί Οργανώσεως της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και το υπέ­ βαλε προς το Γραμματέα της Παιδείας με τη με αρ. 51/23-12-1829 αναφορά του. Με βάση αυτό το ψήφισμα εκδόθηκε απόφαση-πράξη της Κυβέρνησης αρ. 953, που δημοσιεύθηκε στη Γ.Ε.Ε., αρ.

50/1830. Έτσι έθεσε τις βάσεις της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας του Κράτους. Φρόντισε ακόμη και για τις κλοπές και αποκρύψεις αρχαίων που ήταν πολύ διαδεδομένες τότε και υπέβαλε σχετικά την αρ. 59 αναφορά του στις 26-12-1829. Επίσης πρότεινε να συλλεχθούν Ο Ανδρέας Μουστοξύδης.

από τους διοικητές και αστυνόμους από όλα τα μοναστήρια και εκ­ κλησίες της χώρας όλα τα σωζόμενα χειρόγραφα. Στις αρχές του Δεκεμβρίου

1829

υπέβαλε αναφορά στο

Γραμματέα της Παιδείας «Περί συλλογής φων και χειρογράφων

των σωζόμενων

των παλαιών εν τοις

εγγρά­

Μοναστηρίοις

της χώρας». Μεταξύ των αρχαιοτήτων του μουσείου συγκαταλέ­ γονταν και χειρόγραφα, όπως εκείνο του 17ου αι., το οποίο ανα­ λύει και ερμηνεύει την τέχνη του χρυσογράμματος σε γλώσσα 12. Αψναία, α. 208-9.

καθομιλουμένη 1 2 . Με τη με αρ. 220 αναφορά του στις 15-5-1830 προς το Γραμ­ ματέα «τον επί των εκκλησιαστικών

και της Δημοσίου

Παιδεία» λέ­

γει: «Τολμώ να ενθυμίσω εις την Γραμματείαν όσα έγραψα περί της ωφελείας και της ανάγκης από τας βιβλιοθήκας

13. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως Μάιος 1830.

να συναχθώσι τα

των Μοναστηριών

άλλοτε

χειρόγραφα

και όσα η Γραμματεία

με

διεκοίνωσε περί των προς τούτο το τέλος παρά της

Κυβερνήσεως

ληφθησομένων

χειρόγραφον,

μέτρων.

Έκτοτε δεν έλαβε ούτε εν

ενώ εσύναξα εδώ εις την Αίγιναν έως

13

είκοσιν .

Και λίγο παρακάτω αναφέρει ότι η Κυβέρνηση πρέπει να εν­ διαφερθεί για τα χειρόγραφα που βρίσκονται στη Σάμο και την Πά­ τμο. Με αναφορά του στην Κυβέρνηση ο Μουστοξύδης δηλώνει

14. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως αρ. 632/26-2-1831.

ότι παρέλαβε χειρόγραφα της Ιεράς Μονής Άνδρου 1 4 . Χάρη στις προσπάθειες του διασώθηκαν πολλά χειρόγραφα που απόκεινται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη στο Τμήμα Χειρο­ γράφων (Ορφανοτροφείου Αιγίνης) αρ. 1962, 1983, 1987, 2090, 2106,2151,2160,2215,2249. Εκτός όμως από τα χειρόγραφα είχαν κατατεθεί στο Ορφανο­ τροφείο από τους μοναχούς του Αγίου Όρους χρυσόβουλλα, κα­ θώς και κιβώτια με τιμαλφή. Με αναφορά του προς το Γραμματέα της Παιδείας ο Μουστοξύδης τον Ιούνιο του 1830 (αρ. 275/1 Ι­ ο/ 1830), ζητάει να του επιτραπεί η αντιγραφή των χρυσοβούλλων.

112

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΙΙΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, χ. 3

Η αντιγραφή πραγματοποιήθηκε τελικά και τα κιβώτια επιστράφη­ καν στους μοναχούς του Αγίου Όρους, απ' όπου είχαν απομα­ κρυνθεί κατά τη διάρκεια του επαναστατικού αγώνα. Σχετικά με τα αρχαιολογικά ευρήματα που συνέλεξε ο έφορος Μουστοξύδης στο Εθνικό Μουσείο, μας δίδει πληροφορίες η εφημερίδα της εποχής Αιγιναία^.

Συγκεκριμένα, μεταξύ των άλ­

15. Αιγιναία, ο. 11-16, 130-1.

λων επιγραφών υπήρχαν δύο από τη Σύρο. Η μία περιείχε ψήφι­ σμα του Δήμου των Συρίων, ρωμαϊκής εποχής. Της ίδιας εποχής είναι και η δεύτερη, η οποία ήταν νεκρολογική και δίγλωσση. Μία τρίτη επίσης ρωμαϊκή ήταν χαραγμένη σε μεγάλη κυλινδρική βά­ ση και στήθηκε από μετοίκους της Σύρας στην αυλή του ναού του Σωτήρος. Από την περιοχή Αθηνών μεταφέρθηκε στο Μουσείο Αίγινας ένα λιοντάρι, που αποτελεί προσωποποίηση του νεκρού που ονο­ μαζόταν Λέων. Μας θυμίζει τη στάση των δυο λιονταριών που ήταν 16. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως, αρ. 189/9-4-1830.

τοποθετημένα στην είσοδο του Ναυστάθμου της Βενετίας. Με εντολή του εφόρου Μουστοξύδη μεταφέρθηκε επίσης στο μουσείο Αίγινας μια λίθινη στήλη που ήταν εντοιχισμένη στην εκ­ κλησία Αγίου Ανδρέα Κούλουρης, κωμόπολης της Σαλαμίνας, και αναφερόταν σε ένα ψήφισμα. Ο Μουστοξύδης έκανε αναφορές στην Κυβέρνηση κάθε μή­ να σχετικά με τις αρχαιότητες που εισάγονταν στο μουσείο, κά­ νοντας αρχή από τον Απρίλιο του 1830, οπότε εισήχθησαν 14 16

αρχαιότητες . Το Μάιο του 1830 αναφέρει ότι εισήχθησαν 8 αρχαιότητες 1 7 , τον Αύγουστο 2 1 8 , το Σεπτέμβριο 14 1 9 , τον Οκτώβριο 6 2 0 και το Δε­ κέμβριοι21. Ό π ω ς γράφει ο ίδιος ο Κυβερνήτης στην επιστολή του προς τον Μπετάν στις 26-11-1830 2 2 , φαίνεται να είναι ευχαριστημένος από την πρόοδο των εργασιών: «Η των αρχαίων μικρά υμών

συλ­

λογή γίνεται καθ' εκάστην αζιολογοτέρα

και ήθελε γείνη πολύ πε-

ρισσότερον,

όσα χρειάζονται

αν είχομεν

να εξοδευσωμεν

σκαφάς. Αλλά δεν βιάζομαι, ελπίζων ότι οι περιηγηταί

εις ανα-

17. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως, αρ. 226/17-5-1830.

18. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύσεως, αρ. 435/1-8-1830.

19. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως, αρ. 506/22-9-1830.

20. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως, αρ. 543/15-10-1830.

21. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως, αρ. 581/19-12-1830.

22. Ε.Α. Betant, Correspondance du Compte ]. Capodistrks president de h Grèce, μιφρ. M. Σχινά, Αθήνηοι 1841, σ. 130.

23. ΓΑ.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως, αρ. 630/26-2-1831.

24. Γ.Α.Κ Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως, αρ. 677/13-4-1831.

δεν μας αρ-

25. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως, αρ. 719/4-6-1831.

Το επόμενο έτος 1831 εισήχθησαν στο Μουσείο 18 αρχαιότητες

26. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως, αρ. 738/24-6-1831.

πάζουσι πλέον τα αρχαία λαθραίως, ως άλλοτε».

23

24

το Φεβρουάριο , τον Απρίλιο 25 , τον Ιούνιο 2 26

27

25

και άλλες 14 τον

28

ίδιο μήνα , τον Ιούλιο 7 , και τον Αύγουστο 6 . Στην αναφορά του στις 31 Δεκεμβρίου 1831, που δημοσιεύθη­ κε στην Αιγιναία29,

ο Μουστοξύδης μάς δίνει ένα συγκεντρωτικό

κατάλογο: ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

27. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως, αρ. 742/3-7-1831.

28. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύ­ σεως, αρ. 756/6-8-1831.

29. Αιγιναία, σ. 42.

113

Έως τώρα το Μουσείον Αγγεία ζωγραφισμένα μεγέθους

4Λ

περιέχει: διαφόρων

σχημάτων,

και ιδιοτήτων

1090

Λύχνους

108

Αγαλμάτια

24

Αλάβαστρα

34

- : ' •

1SBB.

Άλλα κεράμια

16

Αγγεία

19

υάλινα

Σπονδεία, όπλα και διάφορα

άλλα σκεύη χάλκινα

Επιγραφές Αγαλμάτια

137 71

κατά το μάλλον και ήττον ακέραια

24

Ανάγλυφα

14

Τεμάχια γλυπτικής

53

Νομίσματα

359

Μετά τη δολοφονία του Κυβερνήτη, το Σεπτέμβριο του 1831, ο Μουστοξύδης δε θέλησε να παραμείνει στην υπηρεσία και γι' αυτό υπέβαλε την παραίτηση του, που τελικά δεν ανευρέθηκε. Έκθεση των πεπραγμένων του κατά τα έτη 1829-1832 υπέβαλε με την αρ. 765 αναφορά του το Μάρτιο του 1832. Τη δημοσίευσε δεκατρία χρόνια μετά η εφημερίδα Παναρμόνιον,

αρ. 21, σ. 162-

165 (7 Απριλίου 1845), θέλοντας να τον υπερασπιστεί, επειδή κα­ τά τον Ιούλιο του 1834, είκοσι τέσσερις μήνες μετά την αναχώρηση του από την υπηρεσία, ανακαλύφθηκε ότι εκλάπησαν τρία αρχαιο­ λογικά αντικείμενα από το μουσείο. Τότε η κλοπή αυτή αποδόθηκε στο Μουστοξύδη και η είδηση δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα 30. Εφημερίδα της Κυβερνήσε­ ως του Βασιλείου της Ελλάδος, αρ. 31/1834.

της

Κυβερνήσεως30. Το Μουστοξύδη διαδέχθηκε στην υπηρεσία το Μάιο του 1832 ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, που διορίστηκε έφορος του Εθνικού Μουσείου με τη με αρ. 12/15-8-1832 Πράξη της Διοικητής Επι­

31. Γ.Ε.Ε.,αρ. 9 και 11/1832.

31

τροπής της Ελλάδος . Τη θερινή περίοδο του ίδιου έτους επισκέφθηκε την Αίγινα ο Λουδοβίκος Ρος, Βαυαρός αρχαιολόγος, που μας περιγράφει στο βιβλίο του το μουσείο και αναφέρεται στην ύπαρξη ανοιχτών τάφων γύρω από την πόλη. Ξεναγός του σ' αυτούς ήταν ένας αξιοπρεπής ράφτης, ο Παναγής, ο «ειδήμων» αρχαιολόγος τότε στην Αίγινα. Γιατί υπήρξε υπηρέτης και ξεναγός του Στάκελμπεργκ και απ' αυτόν

32. Λουδοβίκου Ρος, Αναμνή­ σεις και ανακοινώσεις από την Ελλάδα (1832-1833), εκδ. Πολίδη, Αθήνα 1976, σ. 44-45.

114

μυήθηκε στην επιστήμη. Αργότερα, όταν εγκαταστάθηκε στην Αθή­ να, ο Ρος τον χρησιμοποίησε ως βοηθό σε ανασκαφές 3 2 . Τα αρχαιολογικά ευρήματα του Εθνικού Μουσείου περιφέρθηΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

καν από το Ορφανοτροφείο στο Κεντρικό Σχολείο, όταν αυτό στα 1835 μεταφέρθηκε στην Αθήνα και απετέλεσε το πρώτο γυμνάσιο της χώρας. Από εκεί μεταφέρθηκε στην Αθήνα και απετέλεσε την πρώτη αρχαιολογική συλλογή του σημερινού Εθνικού Αρχαιολογι­ κού Μουσείου. Στα 1898, ο τοπικός έφορος αρχαιοτήτων Αντώνης Πελεκάνος μετέφερε τα αρχαιολογικά ευρήματα που παρέμειναν στην Αίγινα στις τρεις ΒΔ αίθουσες του ισογείου του Καποδιστριακού Κυβερ­ νείου, που χρησίμευσαν ως αρχαιολογικό μουσείο μέχρι το 1926, οπότε αυτό μεταστεγάστηκε στο Εϋνάρδειο, όπου και παρέμεινε μέ­ χρι το 1982, οπότε μεταφέφθηκε στο Μουσείο Κολόνας, όπου λει­ τουργεί μέχρι σήμερα, μέχρις ότου ολοκληρωθούν οι εργασίες απο­ κατάστασης του Καποδιστριακού Ορφανοτροφείου, δηλαδή του χώρου από όπου αυτό αρχικά ξεκίνησε και όπου πρόκειται να εγκατασταθεί το Διαχρονικό Μουσείο της Αίγινας.

Ο Έφορος Αρχαιοτήτων Αντώνης Πελεκάνος στο Μουσείο του Κυβερνείου. ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

115

1. Ευαγγελίδου Γρ., Ιστορία Ιωάν. Καποδιστρίου, τόμ. Α'.

2. Γρ. Ευαγγελίδη, Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας, τόμ. Γ' 1-2, Αθήναι 1936, Γ. Β.

3. Ευαγγέλου Ι. Μανή, Ανδρέας Μουστοξύδης (1785-1860). Ο επιστήμων, ο πολιτικός, ο εθνι­ κός αγωνιστής, Εν αθήναις 1960.

4. Παπαδόπουλου-Βρεττού, Mémoires Biografiques Historiques sur le Compte Jean Capodistria, Paris 1833-1838, τόμ. 2.

5. E. A. Betant, Correspondance du Compte Capodistrias president de la Grèce, Genève 1839. Οι επιστολές μεταφράστηκαν στα ελληνικά από τον Μιχ. Γ. Σνινά, εν Αθήναις 1841 σε 4 τό­ μους.

6. Λουδοβίκου Ρος, Αναμνήσεις και ανακοινώσεις από την Ελλάδα (1832-1833), εκδ. Τολίδη, Αθήνα 1976.

7. Annales de l'Institute Archéologique, 1829, τόμ. III. 8. Expédition Scientifique de Morée, Architecture et Sculpture, IIIe volume, dessiné par Blouet, gravé par Lemaître.

9. Lettres et documents officiels relatifs aux derniers événemets de la Grèce, qui ont précédé et smivi a la mort du Compte Capodistria Jusqu' au 31 Octobre 1831, Paris 1831.

10. Arliotti D., Βιογραφία Ι. Καποδίστρια.

11. Ατγιναία, εφημερίδα 1831.

12. Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος.

13. Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελλάδος.

14. Εφημ. Παναρμόνιον, (αρ. 21 1845).

15. Courrier d'Orient 1829.

16. Πράξη Διοικητικής Επιτροπής της Ελλάδος, αρ. 12 (12-5-1832).

17. Γ.Α.Κ. Φάκελος Εκπαιδεύσεως (1829-1831).

18. Τμήμα Χειρογράφων Εθνικής Βιβλιοθήκης (Ορφανοτροφείου Αιγίνης).

Si ί /7Î i

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

ΜΑΡΩ ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΗ-ΑΔΑΜΗ*

_

Οι αρχιτέκτονες ine; καποδισχριακάς περιόδου της Αίγινας

Φθινόπωρο 1826. Η Ελλάδα προετοιμάζεται για την Εθνική Συ­ νέλευση. Ανάλογα με τις ελπίδες και την εμπιστοσύνη που έχουν για βοήθεια απ' το εξωτερικό, οι Έλληνες έχουν χωριστεί σε κόμματα. Το αγγλικό με αρχηγούς το Μαυροκορδάτο και το Μιαούλη, το γαλλικό με επικεφαλής τους Κωλέττη και Κουντουριώτη και το ρωσικό, που υποστηρίζει ο Κολοκοτρώνης. Η υπό το Ζαΐμη Διοικητική Επιτρο­ πή της Ελλάδας, που πρόσκειται στο αγγλικό κόμμα, έχει καταφύγει από τις 11 Νοεμβρίου στην Αίγινα, μαζί με την Επιτροπή της Συνε­ λεύσεως και μερικούς από τους πληρεξουσίους. Οι λόγοι που η Διοικητική Επιτροπή επέλεξε την Αίγινα για έδρα της αναφέρονται με σαφήνεια στη Διακήρυξη της της 6ης Νοεμβρίου, που υπογράφει ο πρόεδρος της Ανδρέας Ζαΐμης. Η σωτηρία της Αθήνας και της Στερεάς Ελλάδας είναι σωτηρία όλης της χώρας. Η διοίκηση κρίνει αναγκαίο να εγκατασταθεί κοντά στην Αθήνα και τη Στερεά «και ιδού μεταβαίνει εις την νήσον Αίγιναν, τόπον ατάραχον, και πλησίον εις το εφημένον θέατρον του πο­ 1

λέμου κείμενον» . Μολονότι τελικά η Γ' Εθνική Συνέλευση, που, όπως έγραψε ο Σπυρ. Τρικούπης άρχισε και τελείωσε μέσα σε διχόνοιες, δυσπιστίες

ι. Διονυσίου Α. Κόκκινου, Η Ελληνική Επανάσταση, εκδ. Μέλισσα 1968, τόμος πέμπτος, σ. 561.

και ταραχές, δεν έγινε τελικά στην Αίγινα αλλά στην Ερμιόνη και την Τροιζήνα, παρ' όλο που το κάστρο της Αθήνας δεν μπόρεσε να κρατήσει και η Ακρόπολη παραδόθηκε στον Κιουταχή το Μάιο του 1827, η Διοίκηση παραμένει στην Αίγινα. Εκεί τον Ιανουάριο του 1828 υποδέχεται η Αντικυβερνητική Επιτροπή τον Ιωάννη Καποδί­ στρια, τον πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδας.

Πώς ήταν όμως η Αίγινα του 1828, η πόλη που αντίκρισε ο Καποδίστριας στις 11 Ιανουαρίου όταν το «Γουορσπάιτ» έφτασε στο λιμάνι της Περιβόλας; Η σημερινή πόλη της Αίγι­ νας, όπως είναι γνωστό, είχε ερημώσει γύρω στο 10ο αιώνα, όταν Σαρακηνοί κουρσάροι με συνεχείς επιδρομές ανάγκασαν τους κα­ ΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

* Η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη είναι αν. καθηγήτρια ΕΜΠ. Το παρόν κείμενο της αποτελεί διάλεξη της στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο του Δή­ μου Αίγινας την Παρασκευή 9 Απριλίου 1993.

117

τοίκους να τραβηχτούν στο εσωτερικό και να χτίσουν τη νέα πρω­ τεύουσα, την Παλαιοχώρα. Στα τέλη του 18ου αι. ο κίνδυνος των πειρατών είχε πια περάσει και μια νέα τάση για ανέγερση καινούριας πόλης πάνω στα ερείπια της παλιάς άρχισε να εκδηλώνεται. Ή δ η από το 1769 είχε χτιστεί «πυργωτή, περιτριγυρισμένη με τοί­ 2. Χρήστου Γ. Κωνσταντινόπουλου, Η Αίγινα στα Χρόνια του Καποδίστρια, σ. 17-18.

1

χο σαν φρούριο» η έπαυλη του Βούλγαρη «Περίβολο.» . Εκεί φιλοξε­ νήθηκε αργότερα και ο Καποδίστριας. Σύμφωνα με τις διηγήσεις των γέρων Αιγινητών, τα τρία μαγαζιά της παραλίας, του Ν. Λογοθέτη, του Μιχ. Μοίρα και του Λυμπερόπουλου, είχαν χτιστεί στο γύρισμα του αιώνα. Το 1802 χτίζεται ο Πύργος του Μαρκέλλου (το πιθανότε­ ρο είναι ότι ήταν προγενέστερος, λείψανο μιας άλλης εποχής και ανα­ σκευάστηκε τότε) που χρησιμοποιήθηκε το 1826 ως έδρα της προ­ σωρινής κυβέρνησης και το 1806 χτίζεται η Κοίμηση της Θεοτόκου. Ακολούθησαν η κατοικία του Λογοθέτη, «η Σπιτάρα», που αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως Εθνικό Τυπογραφείο και που σήμερα δεν υπάρ­ χει πια, οι κατοικίες Λυμπερόπουλου, Ζωγράφου, Μαλλοκάη και αρ­ κετές άλλες. Στα χρόνια του Αγώνα ο οικισμός μεγαλώνει με γρήγορο ρυθ­ μό. Πρόσφυγες απ' όλη την Ελλάδα, Μοραΐτες, Ρουμελιώτες, Μικρασιάτες, Μακεδόνες, Κυδωνιάτες βρίσκουν εδώ πρόχειρο και κο­ ντινό καταφύγιο.

3. Μερικοί υποστηρίζουν ότι: «Κατά την μαρτυρίαν των συγ­ χρόνων» ο πληθυσμός ξεπερ­ νούσε τις 100.000. Ο αριθμός φαίνεται υπερβολικός. Η Γενι­ κά Εφημερίς της Ελλάδος ανα­ φέρει στις 2.5.1828 ότι ο πλη­ θυσμός όλου του νησιού έφθανε τις 450.000 κατ., ενώ ο Ed. Quinet υπολογίζει 3.300 ντόπι­ ους και 7.589 πρόσφυγες στην πόλη της Αίγινας.

Ο πληθυσμός πρέπει να πλησίαζε τους 10.000 3 . Ανάμεσα τους σημαντικές προσωπικότητες της εποχής, όπως ο ναύαρχος Κων. Κανάρης που κτίζει σπίτι στο δυτικό μέρος της πόλης, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης στο ΒΔ άκρο της πόλης κοντά στον τόπο όπου χτίστηκε αργότερα η Καραντίνα, ο Μαυροκορδάτος, ο Φίνλεϋ και άλλοι. Μετά την παράδοση της Αθήνας στους Τούρκους, πολλοί Αθη­ ναίοι εγκαθίστανται στην Αίγινα. Ανάμεσα τους τα πρώτα ονόματα της αθηναϊκής κοινωνίας, Βενιζέλοι, Γέροντες, Κάλκο! κ.ά. Οι εύποροι ή οι σχετικά εύποροι κάτοικοι είναι λίγοι. Οι πε­ ρισσότεροι κατοικούν σε πρόχειρες καλύβες χτισμένες με κλαδιά και λάσπη, σε σπηλιές ή ακόμα και μέσα στους αρχαίους τάφους (θρακιές). Στο σόνολό της η Αίγινα ήταν κακοχτισμένη, με στενά δρομά­ κια και ελάχιστα μεγάλα σπίτια. Λίγα είναι τα στοιχεία που έχουμε γι' αυτή την περίοδο της πόλης. Δεν έχε! σωθεί στις μνήμες κανένα όνομα αρχιμάστορα ή μηχανικού. Γιατί, αν τα μικρότερα σπίτια ή ακόμα και ο Πύργος του Μαρκέλλου ή η Περιβόλα χτίστηκαν από ντόπιους μάστορες, η εκκλησία της Μητρόπολης μαρτυρεί έμπειρο

118

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.}

μηχανικό. Ο πρώτος επώνυμος μηχανικός που συναντάμε στην Αί­ γινα είναι ο Θόδωρος Βαλλιάνος. Κεφαλλονίτης στην καταγωγή, μεγαλωμένος στη Ρωσία. Ο Θόδωρος Βαλλιάνος

4

σπούδασε στη

Στρατιωτική Ακαδημία της Πετρούπολης απ' όπου αποφοίτησε το 1819. Στη συνέχεια υπηρέτησε στο σώμα των Ινγενιέρων μηχανι­ κών των σωματοφυλάκων του τσάρου. Μετά την κήρυξη της Επανάστασης, ο Βαλλιάνος με άδεια του

4. Περισσότερα για το Θ. Βαλλιάνο στη μελέτη της Χαρίκλ. Δημακοπούλου, Θεόδωρος Βαλλιάνος Αγωνιστής και Αρχι­ τέκτων, Επετηρίς Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών, τόμ. Β' 1981-82. Ανάτυπον.

τσάρου φτάνει στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1822. Παρουσιάζεται στην τότε Διοίκηση και αναλαμβάνει την υπερπάσπιση του επιθαλάσσιου πύργου του Ναυπλίου, του γνωστού ως Μπούρτζι. Λίγο αργότερα στην Εθνοσυνέλευση του Άστρους εκλέγεται μέλος της πενταμελούς διοικητικής επιτροπής του στρατιωτικού σώματος των Επτανησίων, το οποίο συνδράμει με κάθε δυνατό τρόπο. Με προ­ σωπικές δαπάνες εξοπλίζει και συντηρεί σώμα των Κεφαλλήνων. Παίρνει μέρος στις πολιορκίες της Πάτρας και ενισχύει ένα μέρος των τειχών. Με προσωπικές πάντα δαπάνες και με χρήματα που του έστελναν οι γονείς του και άλλοι ομογενείς από τη Ρωσία, αναλαμ­ βάνει την επιδιόρθωση των τειχών στο Παλαμήδι, Ιτς-Καλέ, Βαρούσι και Μπούρτζι του Ναυπλίου, καθώς και την επισκευή και μετατροπή σε βουλευτήριο του τζαμιού του Αγά-πασά, του γνω­ στού Βουλευτικού, στην ίδια πάντα πόλη. Όταν ο Καποδίστριας αποβιβάζεται στην Αίγινα, ο Βαλλιάνος βρίσκεται ήδη εκεί. Το πότε ακριβώς ήρθε στο νησί δεν είναι γνω­ στό. Το πιθανότερο είναι ότι ακολούθησε την Αντικυβερνητική Επι­ τροπή και τη Βουλή κατά τη μεταφορά της «καθέδρας» από το Ναύπλιο στην Αίγινα το 1826. Μετά την υποδοχή της εκλογής του ως Κυβερνήτη της Ελλάδος, ο Καποδίστριας άρχισε ένα μακρύ πολύμηνο ταξίδι με κύριους σταθμούς την Πετρούπολη, το Λονδίνο και το Παρίσι, με σκοπό να εξασφαλίσει τη συμπαράσταση των τριών Μεγάλων Δυνάμεων. Στα μέσα Οκτωβρίου του 1827 αναχωρεί για την Ελλάδα. Την ίδια περίπου περίοδο αποφασί­ ζεται η όσο το δυνατό ταχύτερη επισκευή και μετατροπή της οικίας του Αρχιμανδρίτου Αγινήτου σε κατοικία του Κυβερνήτη. Στις 23 Δεκεμβρί­ ου φθάνει στο νησί ο υπηρέτης του Καποδίστρια με την αποσκευή του. Ο Νικολέτος, σύμφωνα με τον Κασομούλη, «διόριζε τας αναγκαίας υπο­ διαιρέσεις των δωματίων»^. Ο Στυλ Εμμ. Λυκούδης αναφέρει ότι ο Κα­ ποδίστριας αρχικά κατοίκησε στο σπίτι του Ν. Λαλαουνη και στη συνέ­ χεια «εις το επί τούτο οικοδομηθέν Κυβερνείον»6. Δυστυχώς δεν αναφέ­ ρει από ποό αντλεί την πληροφορία αυτή, η οποία πρέπει να είναι σωστή. Όπως προκύπτει από ανέκδοτα έγγραφα που βρίσκονται στα ΓΑΚ σχετι-

ΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΧ ΤΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

5. Ν. Κασομούλης, Στρατιωτικά Ενθυμήματα, Αθήναι 1940, τόμ. Β', σ. 6585.

6. Στυλ. Εμμ. Λυκούδης, Η Αί­ γινα πρωτεύουσα του Κράτους, λήμμα Αίγινα, Μεγάλη Ελληνι­ κή Εγκυκλοπαίδεια Πυρσού, τόμ. Β'.

119

κά με τα έξοδα κατασκευής του ορφανοτροφείου, «κατά τον λογαριασμό του κυρ Θεοδώρου Βαλλιάνου για την οικοδομή του Παλατιού της Α.Ε. του Κυβερνήτου

από τις 2 Απριλίου έως τις 24 Ιουνίου

εξοδευθησαν

7

7. Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη,

1218 ταινία», μεροκάματα δηλαδή προς 22 γρ. το ταΐνι . Οι αμοιβές δη-

"ε ωρος arac στην Αίγινα, Ανακοίνωση στο L· Διε­ θνές Πανιόνιο Συνέδριο, Αργό-

χα^

στόλι, Μάιος 1986.

μένως προφανές όχι το Κυβερνείο χτίστηκε εξαρχής την άνοιξη του 1818

τ ω ν

οικοδόμων χωρίς τα υλικά έφτασαν τα 26.816 γρόσια, ποσό

πολύ μεγάλο αν υποθέσουμε ότι πρόκειται για απλή επισκευή. Είναι εποπάνω σε σχέδια του Θ. Βαλλιάνου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το μεγάλο σχετικά με την εποχή «ταΐνι» των εργατών (την εποχή αυτή το με­ ροκάματο του ανειδίκευτου εργάτη άρχιζε από 2 γρόσια περίπου και έφτανε τα 20-22 για τους εξειδικευμένους), που φανερώνει ότι ο Βαλλιάνος χρησιμοποίησε για την οικοδομή του Παλατιού το καλύτερο προ­ σωπικό που διέθετε. Εκτός από το Κυβερνείο ο Βαλλιάνος κτίζει το Πα­ λάτι του Βιάρου και ορισμένα ξύλινα περίπτερα, «κιόσκια». Δυστυχώς δεν έχουμε περισσότερα στοιχεία για το Παλάτι του Βιάρου, ενώ για τα κιόσκια οι πληροφορίες που έχουμε τα τοποθετούν στην Περιβόλα. Ας γυρίσουμε όμως στον Ιανουάριο του 1828. Ό π ω ς ήδη ανα­ φέραμε, όταν ο Καποδίστριας αποβιβάζεται στην Αίγινα, ο Βαλλιά­ νος είναι ήδη εκεί. Η επικοινωνία του με τη Ρωσία και η παροχή χρηματικής βοήθειας από τους γονείς του έχει διακοπεί λόγω του Ρωσοτουρκικού Πολέμου. Απευθύνεται λοιπόν προς τον Κυβερνή­ τη και ζητά τη συνδρομή του. Η γνωριμία των δύο αντρών, που ανήκαν και οι δυο στο στενό περιβάλλον του τσάρου, πρέπει να τοποθετηθεί αρκετά χρόνια πριν. Γνωρίζοντας λοιπόν ο Καποδίστριας την ικανότητα του άντρα, του αναθέτει λίγες μόνο μέρες μετά την άφιξη του στην Αίγινα τρία σημαντικά έργα: την κατασκευή και επιστασία της μεγάλης οδού που συνδέει την Αίγινα με την Περιβόλα, το σχεδιασμό και την εκτέλεση του Ορφανοτροφείου και την επιστασία των εργασιών της φυτείας των γεωμήλων. Και τα τρία έργα, το καθένα στον τομέα του, είναι ιδιαίτερα ση­ μαντικά. Η διάνοιξη και κατασκευή της αμαξωτής επιστρωμένης οδού χώρας Αιγίνης-Περιβόλας είναι το πρώτο έργο οδοποιίας που έγινε στη νεότερη Ελλάδα και εξασφάλιζε την εύκολη επικοινωνία της χώρας με τις πατατοφυτείες της Περίβολος και την αποβάθρα του Μαραθώνα. Η οικοδομή του Ορφανοτροφείου είναι επίσης έργο σημαντικό. Απλό και σαφές στην οργάνωση του και τη μορφή του, το Ορφανο­ τροφείο είναι το πρώτο δημόσιο κτίριο που κατασκευάστηκε επί Κα­ ποδίστρια. Σύμφωνα με τις απόψεις που επικρατούσαν την εποχή αυ-

120

ΑΦΙΕΡΩιΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

τή, τόσο στον ευρωπαϊκό χώρο όσο και στην Ανατολή για κτίρια με παρόμοιες λειτουργίες, το Ορφανοτροφείο οργανώνεται γύρω από μια κλειστή εσωτερική αυλή με απλά και λιτά αρχιτεκτονικά στοιχεία, που ενώ εκφράζουν τάσεις ενός πρώιμου ρομαντικού κλασικισμού, απλού στη σύνθεση και με συνέπεια μορφής και λειτουργίας, μπο­ ρούν άνετα με τους καθαρούς όγκους τους και το σεβασμό στην κλί­ μακα να θεωρηθούν σαν συνέχεια της τοπικής αρχιτεκτονικής. Η ανέγερση του Ορφανοτροφείου εξασφάλισε τροφή στους πρόσφυγες που είχαν συγκεντρωθεί στην Αίγινα από τα χρόνια του Αγώνα. Περισσότερο από χίλια άτομα, άντρες και γυναίκες, δούλευ­ αν καθημερινά μεταφέροντας υλικά. Στο τετράδιο εξόδων του Ορφανοτροφείου, αναγράφεται η μισθοδοσία των ανειδίκευτων ερ­ γατών. Ο αριθμός τους, σχετικά μικρός στην αρχή, ξεπερνά τον Ιού­ νιο τους 2.000. Η αμοιβή τους γίνεται σε «ταινία», την καθημερινή τους δηλαδή διατροφή, που αντιστοιχεί σε 32,3 γρόσια. Μόνο οι ει­ δικευμένοι τεχνίτες, μάστορες, χτίστες, μαραγκοί, φουρνελατζήδες, πετροκόποι, μαρμαρατζήδες, πηλοποιοί, πελεκάνοι, πριονιστάδες, αμείβονταν χρηματικά. Οι αμοιβές τους κυμαίνονταν από 0,5 σε 20 γρόσια ημερησίως. Βοηθός του Βαλλιάνου είναι ο νεαρός μηχανικός Δημ. Σταυρίδης, δε θα πρέπει να ήταν ούτε είκοσι πέντε ετών, από­ φοιτος της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πολυτεχνείου της Βιέννης. Ο Δημ. Σταυρίδης είναι ο δεύτερος επιστήμων μηχανικός που συναντάμε στην Αίγινα της καποδιστριακής περιόδου 8 . Έχει λίγους μήνες που έχει έρθει στην Ελλάδα από τη Βιέννη, όπου έζησε εννέα χρόνια και έχει ήδη εργαστεί ώς οχυροματοποιός στη Δραγομέστρα και τη Διών. Το 1828 βρίσκεται στην Αίγινα βοηθός του Βαλλιάνου στην οικοδομή του Ορφανοτροφείου και υπεύθυνος των έργων

8. Περισσότερα για το Δημ. Σταυρίδη στη μελέτη της Μάρως Καρδαμίτση-Αδάμη, Οι πρώτοι Έλληνες μηχανικοί, Τ.Χ. Επιστημονική έκδοση, τόμ. 8, τεύχ. 40.

οδοποιίας, «διευθυντής των δρόμων». Ο Δημ. Σταυρίδης είναι από τους γνωστότερους μηχανικούς της καποδιστριακής και οθωνικής περιόδου. Ανήκει στους επτά πρώτους μηχανικούς που επάνδρω­ σαν το σώμα των επί της οχυροματοποιίας και αρχιτεκτονικής αξιωματικών που ιδρύθηκε το καλοκαίρι του 1829 με αρχηγό το Γάλλο Garnot με το βαθμό του συνταγματάρχη και ταγματάρχη το Θ. Βαλλιάνο. Από το 1831 στα καθήκοντα του προστίθεται και η διδασκαλία των μαθηματικών στη Στρατιωτική Κεντρική Σχολή του Ναυπλίου, της οποίας αργότερα για ένα μικρό διάστημα θα διατελέσει διοικητής. Αργότερα θα προαχθεί σε αρχηγό του σώμα­ τος του μηχανικού με το βαθμό του συνταγματάρχη. Με το αξίωμα αυτό θα συμμετάσχει σε διάφορες επιτροπές, όπως αυτή της σύ­ νταξης του οριστικού σχεδίου της Αθήνας κ.ά.

ΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

121

Στην Αίγινα ο Σταυρίδης θα μείνει για ένα σχετικά μικρό χρονι­ κό διάστημα. Από εκεί με διαταγή του Κυβερνήτη θα φύγει για το Κρανίδι και την Τριπολιτσά. Στα τέλη της άνοιξης οι εργάτες της οικοδομής του Ορφανο­ τροφείου παραπονέθηκαν ότι το ψωμί που τους προμήθευε ο φούρναρης Σπυρ. Κυπαρίσσης ήταν κακής ποιότητας. Μετά από ανακρίσεις του διοικητή Αίγινας Γιαννίτση και μετά από πραγματογνωμοσύνη τριών ειδικών «μαστόρων

ψωμάδων»

αποδεικνύεται ότι πράγματι το ψωμί περιείχε άμμο. Ο Κυπαρίσσης υφίσταται τις ανάλογες κυρώσεις. Ο Βαλλιάνος, ο οποίος είχε διο­ ρίσει τον Κυπαρίσση, μετά το παραπάνω επεισόδιο ζητά να παραι­ τηθεί από «TIC διορισμένες εργασίες» (την επιστασία δηλαδή) και να περιοριστεί εις «τα του αρχιτέκτονας χρέη». Η αίτηση του γίνεται δε­ κτή μετά από εισήγηση του γραμματέα τής επί της Οικονομίας Επι­ τροπής Σπηλιάδη. Έτσι, από τα τέλη Ιουνίου και μετά, την επιστα­ σία αναλαμβάνει ο Μαστρο-Χρήστος Λόξας, «άνθρωπος με κατάστασιν» που «δεν έχει χρείαν», μόνο γιατί το ζητά ο Καποδίστριας. Είναι πραγματικά ενδιαφέρουσα η περιγραφή του Βαλλιάνου από το Σπηλιάδη με επιστολή του προς τον Κυβερνήτη. «Ο κύριος Βαλ­ λιάνος» γράφει «είναι τίμιος άνθρωπος, αλλά μαλακής

ψυχής, ώστε

απατάται από τους επιστάτας, είναι και το έργονμεγάλον στασία πολύπλοκος

και η επι­

ώστε δεν δύναται καθ' όλα να προσέξει». Το

φθινόπωρο η οικοδομή έχει προχωρήσει αρκετά. Τότε θεμελιώνεται και ο ναΐσκος του Ορφανοτροφείου. Το παρεκκλήσιο αυτό ονειρευ­ όταν να κτίσει ο Καποδίστριας πριν ακόμα φτάσει στην Ελλάδα. Το φθινόπωρο του 1827 (6/18 Νοεμβρίου) έγραφε στο φίλο του Ανδρέα Μουστοξύδη: «Ελπίζω να έχω στην Ελλάδα ως αρχηγός της διοίκησης μια στέγη και νομίζω ότι είναι καλά να περιλαμβάνει μικρό παρεκκλήσιο,

αναθέσατε σε έναν έμπειρο αρχιτέκτονα

νει τα σχέδια, φωτίζοντας

από ψηλά και μόνο το χώρο που

κλείει την Αγία Τράπεζα και το Αρτοφόριο.

Θα σας εξηγήσω

ιδέα μου. Εν καιρώ θα σας στείλω τις διαστάσεις για την ποίηση του. Εφόσον γίνει το σχέδιο θα είναι εύκολο στους να το προσαρμόσουν».

και

να κά­ περι­ την

πραγματο­ εργάτες

Στις 8/20 Οκτωβρίου του 1828 ο Αρχιερέας

Αιγίνης Γεράσιμος καταθέτει εκ μέρους του Κυβερνήτη το θεμέλιο λίθο, πάνω στον οποίο ήταν χαραγμένη η επιγραφή.

ΕΚ ΜΕΡΟΥΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ Ο ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΙΣ ΤΟΝ ΣΟ.ΤΗΡΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΘΕΟΝ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 3

Παρόντες στη μελέτη οι αρχιερείς, ο έκτακτος επίτροπος των Δυτ. Σποράδων Βιάρος Καποδίστριας, ο επί της Οικονομίας Πρόβουλος του Πανελλήνιου Σπηλιάδης, ο στρατηγός Κολοκοτρώνης, ο προσω­ ρινός διοικητής της Αίγινας Γιαννίτσης, οι δημογέροντες και όλος ο πληθυσμός του νησιού. Ο Βαλλιάνος έχει πραγματοποιήσει το όνειρο του φίλου του. Λίγους μήνες αργότερα, στα τέλη Μαρτίου του 1829, το κτίριο του Ορφανοτροφείου είναι έτοιμο. Τα τελευταία έξοδα που αναγράφονται στο τετράδιο του Ορφα­ νοτροφείου στις 20 Μαρτίου είναι 76 κρεβάτια για τα παιδιά, 190 γρόσια και 2 φανάρια με τα γυαλιά τους 50.20 γρ. Και στις 23 του ίδιου μήνα, 5 καντήλια της εκκλησίας 30 γρόσια. Η οικοδομή του Ορφανοτροφείου στοίχισε 515.371 γρόσια (206.148,4 φοίνικες). Το μεγαλύτερο μέρος από το ποσό αυτό (οι 205.431,59 φοιν.) προερχόταν από συνεισφορές φιλελλήνων και Ελλήνων του εξωτερικού και το υπόλοιπο από το Εθνικό Ταμείο. Εν τω μεταξύ, στις αρχές του 1829, οι πολίτες της Αίγινας προσέ­ φεραν στην Κυβέρνηση μια μεγάλη έκταση 55 περίπου στρεμμάτων μπροστά ακριβώς από το Ορφανοτροφείο και μέχρι τη θάλασσα, για να χρησιμεύσει ως κήπος του ιδρύματος. Ό π ω ς μας πληροφο­ ρεί δυο χρόνια αργότερα ο πρόεδρος του Ανδρέας Μουστοξύδης, «τα εκτός του οικοδομήματος τους αποπάτους σπεσκέφπ

εσκιάσθησανμε

μήματος έως εις την θάλασσαν επεριτειχίσθη ήδη γεωργηθέν χωράφιον,

δένδρα'

οχετός διά

έως την θάλασσαν' από δε του οικοδο­ και επερπαφρεύθη

το

διωρισμένον εις κήπον, διά να ενασχο-

λώνται εις αυτόν και να διασκεδάζωσι σωφρόνως οι

υπότροφοι».

Στις 9 Απριλίου του 1829 γίνονται τα επίσημα εγκαίνια του Ορφανοτροφείου, «όπου παρευρέθησαν,

το Υπουργικόν

λιον, το Πανελλήνιον

αρχαία.

και όλαι αϊ λοιπαί

Συμβού-

«Λαμπρά οικοδομή» περιγράφεται από τους συγχρόνους του, τόσο τους Έλληνες όσο και τους ξένους περιηγητές. Στους χώρους του, εκτός από τις λειτουργίες του Ορφανοτροφείου, φιλοξενήθη­ καν η βιβλιοθήκη, το πρώτο τυπογραφείο, το πρώτο αρχαιολογικό μουσείο, η πρώτη ορυκτολογική συλλογή της χώρας κτλ. Παράλληλα με την οικοδομή του Ορφανοτροφείου ο Βαλλιά­ νος ήταν, όπως είδαμε, υπεύθυνος της φυτείας της πατάτας, ενός έργου ιδιαίτερα σημαντικού και αξιόλογου στο γεωργικό τομέα, μια

9. Βλέπε και Ελένης Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία. Τα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Αθήνας, Αθήνα 1972. Β. Χ. Πετράκου, «Το πρώτο Μουσείο της Ελλάδος». Ενημερωτικό δελτίο της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, τεύχ. 16, Ιούνιος 1991. Μάρω Καρδαμίτση Αδάμη, «Το ορφανοτροφείο της Αίγινας», Ενημ. Δελτίο της εν Αθήναις Αρχαιολ. Εταιρείας, υπό εκτύ-

και σήμερα η παραγωγή πατάτας ξεπερνάει σε αξία και βάρος βα­ σικά γεωργικά προϊόντα, όπως σιτάρι, ρύζι κτλ. Εκτός όμως από το Ορφανοτροφείο, το Κυβερνείο, το Παλάτι του Βιάρου, τη διάνοιξη της οδού της Περιβόλας και τη φυτεία της ΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

123

πατάτας, ο Βαλλιάνος ασχολήθηκε με ένα ακόμα πολύ σημαντικό για την Αίγινα έργο, καθώς και με αρκετές επισκευές κτιρίων που ήδη προϋπήρχαν. Την άνοιξη του 1828 σαν να μην έφταναν τα άλλα δεινά που εί­ χε να αντιμετωπίσει το νεοσύστατο ελληνικό κράτος, ξεσπά επιδη­ μία πανώλης. Ο Καποδίστριας διορίζει «επιβλέποντες, επί της υγεί­ ας» το Γεννατά στην Αίγινα και τον αδελφό του Βιάρο στην Ύδρα και τις Σπέτσες. Μετά από υπόδειξη του τελευταίου κηρύσσει την Αίγινα υπό υγειονομικό αποκλεισμό και αναθέτει στο Βαλλιάνο την κατασκευή Λοιμοκαθαρτηρίου κάτω από το ναό της Κολόνας, στη θέση που ακόμα και σήμερα αποκαλούμε Καραντίνα. Το μικρό κτί­ ριο που χρησίμευε για λοιμοκαθαρτήριο πάνω στο λόφο της Κολό­ 10. Ιφιγ. Δεμουλάκαυ-Αρ. Παπανικολάου-Κρίστενσεν, «Το θέατρο της Αρχαίας Αίγινας», Ενημερωτικό δελτίο της εν Αθή­ ναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, τεύχ. 5, Ιούνιος 1989.

νας δεν επαρκούσε πλέον. Το αρχαίο θέατρο της Αίγινας 10 , λείψανα του οποίου οώζονταν την εποχή εκείνη, ώθησαν το Βαλλιάνο να δώ­ σει στην κάτοψη του Λοιμοκαθαρτηρίου ημικυκλικό σχήμα, ενώ όλα τα λοιμοκαθαρτήρια που γνωρίζουμε έχουν ορθογωνική κάτο­ ψη με εσωτερική αυλή και τους χώρους απομόνωσης περιμετρικά διατεταγμένους γύρω απ' αυτή. Το σχήμα αυτό εντυπωσίασε τους ξένους επισκέπτες που το σχεδίασαν και το περιέγραψαν. Έχουμε υπόψη μας δύο μεταγενέ­ στερες αποτυπώσεις του Λοιμοκαθαρτηρίου. Μια του Δανού αρχι­ τέκτονα Winsotrup, που παρέμεινε εκεί το 1849, και μια προγενέ­ στερη,

του

1842,

δημοσιευμένη

στο

Revue

Générale

de

l'Architecture. Το Λαζαρέτο άρχισε να χτίζεται στις αρχές Ιουλίου του 1828 και τελείωσε στις αρχές Οκτωβρίου. Τα έξοδα από τα με­ ροκάματα, που ήταν από τα πιο χαμηλά, 30 και 32 παράδες το τάίνι, έφτασαν τα 1.312 γρόσια. Την ίδια πάντα περίοδο, το καλο­ καίρι δηλαδή του 1828, ο Βαλλιάνος ασχολήθηκε με επισκευές και μετατροπές υφισταμένων κτιρίων, όπως του οίκου Γεωργάκη Αϊβαλιώτου, του οίκου Θωμά Ιατρού, της αποθήκης Λογοθέτου Αιγινήτου (που μετά τη μετατροπή της στέγασε την επί των Εξωτερικών Γραμματεία), της οικίας του Νικολάου Λίνου, όπου στεγάστηκε το Πανελλήνιον, του εθνικού οίκου υπ' αρ. 174 (όπου στεγάστηκε η επί της Επικρατείας Γραμματεία), του οίκου του Γ. Λογιωτατίδη, του οίκου του Σταύρου Βρέξη, του οίκου του κυρίου Μαρκέλλου, του Πύργου (που στέγασε την Αντικυβερνητική Επιτροπή), του οί­ κου της Δεσποτίνας, ίου εθνικού σπιτιού του λεγόμενου του Δροσίου, του σπιτιού του Καλαμαρά, καθώς και με την οικία του εξ. Κυβερνήτου (πιθανόν να έγιναν μερικές μικρές επιδιορθώσεις' το ποσόν που αναφέρεται είναι μικρό, μόλις 470,30 γρόσια) και με την

124

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.3

οικοδομή πλησίον της εκκλησίας Αιγίνης, της Παναγίας. Η τελευ­ ταία πρέπει να ταυτίζεται με το κτίριο που βρίσκεται δίπλα στο Εϋνάρδειο, το αλληλοδιδακτικό δηλαδή σχολείο της Αίγινας και το κτίριο του υγειονομείου. Κατά την περίοδο αυτή όπως ήδη είπαμε, ο Βαλλιάνος είχε μόνο την αρχιτεκτονική ευθύνη, ενώ την οικονο­ μική είχε ο Μαστρο-Χρήστος Λόξας. Πρόκειται κυρίως για μικροεπισκευές στα πατώματα, τα κουφώματα και τις στέγες εκτός από την οικοδομή δίπλα στη Μητρόπολη που τα έξοδα φθάνουν τα 302.625 γρόσια. Εκτός από ελάχιστα και πολύ γνωστά κτίρια δεν έχω ταυτίσει τα κτίρια αυτά με τα υπάρχοντα στην Αίγινα. Ίσως στα τετράδια της πρώτης ελληνικής περιόδου του Χάνσεν, που σώζονται στη Βασιλική Βιβλιοθήκη της Κοπεγχάγης, να μπορέσουν να βοηθήσουν στην επι­ σήμανση μερικών από αυτά. Το φθινόπωρο του 1828 τα έργα που έχει αναλάβει ο Βαλλιά­ νος έχουν όλα τελειώσει ή κοντεύουν να τελειώσουν. Στις 12 Νοεμβρίου γράφει στον Καποδίστρια: «Εξοχώτατε, επειδή το κτήριον του Ορφανοτροφείου

του οποίου

την διεύθυνσιν και κατασκευήν με είχατε εμπιστευθή εις την άμμεσον επιστασίανμου,

εσχεδιάσθη εις όλην του την έκτασιν, και μέλλει εντός

ολίγου να λάβη τέλος, λαμβάνω την τιμήν να προλάβω της εξοχότητά σας, με την παρουσαν

αναφοράν μου, ώστε αν είναι των ορισμών

σας, και αν με εγκρίνετε αναγκαίον και άξιον, διά καμμίαν άλλην δήποτε δούλευσιν της πατρίδος, διά να σας παρακαλέσω να με διωρίσετε αναλόγως της ανατροφής

μου και της αξιότητός μου, εις οποίαν

εγκρίνετε υπηρεσίαν εις την οποίαν δεν θέλει λήψει να κάμω ό,τι δύ­ νομαι διά την εκτέλεσιν των χρεών μου μ' όλην την απαιτουμένην τριωτικήν πίστην και ηλικρίνιαν, καθώς υπαγορεύουν συνείδησις ενάρετου

πα-

οι Νόμοι και η

Πολίτου...».

Λίγο αργότερα ο Βαλλιάνος εγκαταλείπει την Αίγινα και φεύγει για την Πελοπόννησο, όπου αναλαμβάνει το σχεδιασμό και την επι­ στασία διαφόρων έργων του δημοσίου, μέχρι την ένταξη του στο σώμα των οχυρωματοποιών. Η οικοδομική όμως δραστηριότητα συνεχίζεται στην Αίγινα με ηυξημένο ρυθμό. Τώρα χτίζονται οι κατοικίες του Αλεξ.-Κοντόσταυλου και του Σπυρ. Τρικούπη, του Γ. Γεννάδιου κ. ά. Η πόλη αποκτά σταδιακά τη μορφή με την οποία και είναι γνωστή και σήμερα. Μετά την αναχώρηση του Βαλλιάνου και την τελειοποίηση του Λοιμοκαθαρτηρίου και του Ορφανοτροφείου, οι εκατοντάδες φτω­ χοί άντρες και γυναίκες που είχαν εργαστεί ως ανειδίκευτοι εργάτες ΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

με μόνη αμοιβή την καθημερινή τους τροφή έμειναν άνεργοι. Οι Αθηναίοι προύχοντες και η κυβέρνηση, παρ' όλες τις προσπάθειες τους, δεν μπορούν να τους θρέψουν. Ως από μηχανής θεός εμφα­ νίζεται τότε ο Αμερικανός γιατρός Σάμουελ Χάου. «Αφού φθην πολλά σχέδια προς ανακούφισιν απεφάσισα

να θέσω εις ενέργειαν εργασίαν εις την οποίαν θα απα­

σχολήσω 400-500 πρόσωπα

παρέχων εις αυτά τον άρτον και ευερ­

γετών ούτω και το δημόσιον, ενταύθα λψένος,

θα επιληφθώ

όστις εκ της καταστροφής

της συσσωρεύσεως

του βορβόρου

τα σκάφη να πλησιάζωσιν γιεινός και δυσάρεστους ημπορούν

της επισκευής

του

της προκυμαίας

και

κατέστη σχεδόν έλος

εμποδίζον

εις την ακτήν και αναδίδον πολύ

ανθυ­

αναθυμιάσεις. Προς επιδιόρθωσιν του λι-

μένος απαιτείται η ανέγερσις κυκλικού 11. ΣάμουελΧάου, Ημερολόγιο από τον Αγώνα 1825-1829, Αθήνα 1971, σ. 209-215.

εσκέ-

των ατυχών αυτών όντων

να προσεγγίζουν

τείχους παρά το οποίον θα

προς εκφόρτωοιν

τα πλοία»11. Το υλι­

κό για την κατασκευή του λιμανιού πήρε ο Χάου από το ιερό της Αφροδίτης. «Εξηγάγομεν μεγάλους τετραγώνους λίθους και τους προσφέραμεν εις την παραλίαν όπως οι ειδικοί εργάτες αρχίσωσι την ανέγερσιν του τείχους». Συνεργάτης ίου Σ. Χάου στο μεγάλο αυτό τεχνικό έργο ήταν ένας ακόμη σημαντικός μηχανικός της καποδιστριακής περιόδου. Ο ολλανδικής καταγωγής αξιωματικός του Ρωσικού στρατού βαρόνος Κάρολος de Schaubourg. Γόνος ευγενικής ολλανδικής οικογένειας, ο Κάρολος de Schaubourg είχε εγκαταλείψει πολύ νέος την πατρίδα του μετά τη

12. Βλέπε και Χαρ. Δημακοπούλου-Μάρως Καρδαμίτση Αδάμη, Πάτρα. Τα πρώτα σχεδία πόλεων, υπό εκτύπωση.

Γαλλική Επανάσταση και είχε εγκατασταθεί στη Ρωσία 1 2 . Κατετάγη στο ρωσικό στρατό στην υπηρεσία του τσάρου και γρήγορα προ­ σχώρησε στο σώμα του μηχανικού, όπου έφτασε μέχρι το βαθμό του αντισυνταγματάρχη. Στην Ελλάδα ήρθε το Δεκέμβριο του 1828 μετά από πρόσκληση του Καποδίστρια και εγκαταστάθηκε αρχικά στον Πόρο και στη συ­ νέχεια στην Αίγινα, όπου ασχολήθηκε με τον εξωραϊσμό της πόλης και με την κατασκευή του μεγάλου λιμενοβραχίονα του γνωστού τό­ τε ως «αμερικάνικου μόλου». Τους τετρακόσιους Αθηναίους που εργάστηκαν στο έργο επέ­ βλεπε ο ίδιος ο Χάου «δίδων διαταγάς και σχέδια προς

εκτέλεσιν,

διότι οι πέντε κτίσται ουδέν άλλο γνωρίζουσι ειμή το κτίσψον λαίσθητου

ακα­

τοίχου τον οποίον όμως δεν είναι ικανά να κτίσωσιν υπό

το ύδωρ». Με πρόχειρα αποξηραντικά έργα στο χώρο μπροστά στο λιμάνι κατορθώθηκε να γίνει η θεμελίωση του τείχους. Το καλοκαί­ ρι του 1829, το λιμάνι ήταν έτοιμο. Λίγους μήνες αργότερα φτάνει και εγκαθίσταται στην Αίγινα ο 126

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.3

Κερκυραίος λόγιος Ανδρέας Μουστοξύδης για να αναλάβει καθήκο­ ντα διευθυντή του Ορφανοτροφείου, του Κεντρικού Σχολείου, του Μουσείου και του Τυπογραφείου. Την ίδια περίπου εποχή φτάνουν στην Ελλάδα δύο νέοι αρχιτέκτονες, ο Σταμάτης Κλεάνθης και ο Eduart Schaubert. Φίλοι και συμμαθητές στην Ακαδημία των Καλών Τεχνών του Βερολίνου, απ' όπου αποφοιτούν το 1827, ξεκινούν το καλοκαίρι του 1829 για το καθιερωμένο για τους αρχιτέκτονες της εποχής ταξίδι στην Ιταλία. Στη Ρώμη συναντούν το Βαυαρό συνταγ­ ματάρχη Έυδεκ, που μόλις έχει φτάσει από την Ελλάδα. Ο Έυδεκ, γνωρίζοντας τη μεγάλη ανάγκη της χώρας μας για μηχανικούς, τους εφοδιάζει με συστατική επιστολή προς τον Καποδίστρια. Οι λόγοι που φέρνουν τους δυο άντρες στη χώρα είναι διαφο­ ρετικοί. Ο Μακεδόνας Κλεάνθης, τριάντα δύο ετών, έχει πολεμήσει το 1821 με τον Ιερό Λόχο στο Δραγατσάνι. Μετά την καταστροφή του Ιερού Λόχου καταφεύγει μαζί με αρκετούς άλλους Ιερολοχίτες στη Λιψία και στη συνέχεια στο Βερολίνο, όπου, όπως είπαμε, σπουδάζει αρχιτεκτονική. Γυρίζει στην πατρίδα του για να βοηθή­ σει στη δημιουργία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Γι' αυτό το σκοπό άλλωστε πολέμησε. Ο Eduart Schaubert, είκοσι πέντε ετών, κατάγεται από μια μεσοαστική οικογένεια του Breslau της Σιλεσίας, όπου έμαθε και τα πρώτα γράμματα. Γνωρίζει ήδη από τα γυμνασιακά του χρόνια αρχαία ελληνικά και στα χρόνια των σπου­ δών του στην Ακαδημία του Βερολίνου έρχεται σε επαφή με την αρχαία ελληνική τέχνη και αρχιτεκτονική. Ας μην ξεχνάμε ότι ήδη από τα τελευταία χρόνια του 18ου αιώνα η Δύση ανακαλύπτει τη γνήσια ελληνική τέχνη και αρχιτεκτονική. Οι περιηγητές που επι­ σκέπτονται τη χώρα, τα βιβλία που εκδίδονται (όπως το Antiquities of Athens monuments

των Stuart και Revelt, ή το Ruines

de plus

beaux

de la Grece του Γάλλου ζωγράφου Le Rois) ξυπνούν το

ενδιαφέρον για την Ελλάδα. Μέσα στο γενικό λοιπόν κλίμα που επικρατεί, ο Schaubert κα­ τεβαίνει στη χώρα για να μελετήσει από κοντά, να δει, να σχεδιάσει τα αρχαία μνημεία της. Ο Κλεάνθης αγαπά τη νέα Ελλάδα, το πα­ ρόν, το μέλλον της. Ο Schaubert την αρχαία Ελλάδα, το παρελθόν. Αυτή η διαφορετική τοποθέτηση τους θα τους κάνει μετά από λίγα χρόνια να χαράξουν διαφορετική πορεία. Αμέσως μετά την άφιξη τους στη χώρα παρουσιάζονται στον Καποδίστρια και του παραδίδουν τη συστατική επιστολή του. Έ υ ­ δεκ. Λίγο αργότερα και ενώ οι δυο αρχιτέκτονες έχουν πλέον εγκα­ τασταθεί στην Αίγινα, ο Καποδίστριας γράφει στον Egnard: «Οι ΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

127

δυο νέοι αρχιτέκτονες από Ρώμης φίλιον

Κλεάνθης και Σάουμπερτ

γράμμα

σας, αλλά εβράδυνα

τας περί εμέ γνωστάς πολυμερείς

φροντίδας

πανάται όλος μου ο καιρός και δοκιμάζεται οι αρχιτέκτονες 13. Επιστολή Καποδίστρια προς Έϋδεκ 13 Μαρτίου 1830.1. Κα­ ποδίστρια Correspondance con­ tenant les lettres diplomatiques administratives et particulières depuis 20 Avril 1827 jusque 90ct 1831 par E. Betant, ελλ. μτφρ. Γ. Σχινά Αθήνησι 184143, τόμ. Γ' σ. 372.

14. Επιστολή Καποδίστρια προς Έϋδεκ 6 Οκτ. 1830. Ι. Καποδί­ στριας ε.α. τόμ. Γ'.

εβάλθησαν

ενεχείρησάνμοι

το

να επεκριθώ

διά

και αηδίας εις ας δα­ η υπομονή μου. Οι νέ­

ήδη εις το έργο και πάντως

φανήσονται

13

άξιοι της ευνοίας και υπολήψεώς

σας» .

Και ένα χρόνο αργότερα, στις αρχές Οκτωβρίου του 1830, σε νέα επιστολή του προς τον Έυδεκ προσθέτει: «Οι νέοι σας αρχιτέκτονες συστάσεως

και έργον λαβόντες

αξιότατα εργάζονται

εφέρθπσαν

της

ωφελιμότατα

υμετέρας και με ευ-

φραίνωσιν όπερ δεν δύνομαι να είπω και περί άλλων πολλών ερα­ στών της Ελλάδος οίτινες δεν μας λείπουσι καθώς εξεύρετε, αλλά τι ποιητέον; Μη έχοντες άλλους πρέπει να τους

14

βαστώμεν» .

Και πράγματι στο χρόνο που πέρασε οι δύο αρχιτέκτονες έχουν ήδη δείξει τις ικανότητες τους. Η πρώτη αρχιτεκτονική μελέτη τους που γνωρίζουμε και που φαίνεται ότι έγινε μετά από προφορική συνεννόηση με το Μουστο­ ξύδη αφορά ένα συγκρότημα τριών κτιρίων, του Κεντρικού Σχο­

15. ΓΑΚ Καποδ./αρχ. Γραμ. Παιδ. φ. 24.

λείου, της Βιβλιοθήκης και του Μουσείου 1 5 . Σύμφωνα με τα στοι­ χεία που έχουμε, τα τρία αυτά κτίρια τοποθετούνται σε κάποιο λό­ φο. «Η φυσικά

θέσις του μέρους

όπου κτίζονται

τα σπίτια μας δί­

δει μια ταράτσα της οποίας η θέα είναι λαμπρότατη».

Ίσως να πρό­

κειται για το λόφο της Κολόνας. Στο κέντρο τοποθετούσαν οι αρχι­ τέκτονες το Κεντρικό Σχολείο, ένα μεγάλο παραλληλόγραμμο κτίριο με διαστάσεις 88X25 και 22 μ. ύψος. Το κεντρικό τμήμα του κτιρί­ ου αποτελούσε η μεγάλα σάλα του σχολείου. Το ύψος της έδωσε, στις δυο συμμετρικά τοποθετημένες δεξιά και αριστερά της κυρίως αίθουσας πτέρυγες, πρώτο και δεύτερο όροφο. Στο ισόγειο «κατατάξαμεν τα αναγκαία

διά κατοικίαν

διάφορα

οικήματα» γράφει ο

Κλεάνθης και στον όροφο τις τέσσερις αίθουσες των παραδόσεων δύο σε κάθε πτέρυγα. Μπροστά από το κεντρικό τμήμα δημιουργείτο στοά. Το κτίριο ήταν λιθόκτιστο και εκαλύπτετο με δίρριχτη ξύλινη στέγη. Η Βιβλιοθήκη και το Μουσείο, διώροφα και λιθόκτιστα και τα δύο, ήταν τοποθετημένα εκατέρωθεν του Κεντρικού Σχολείου. Τα τρία κτίρια βρίσκονται σε κοινό προαύλιο και αποτελούν μια ενό­ τητα, θ α μπορούσε κανείς να πει ότι πρόκειται για έναν πρόδρομο της Αθηναϊκής Τριλογίας. Δυστυχώς τα σχέδια που συνόδευαν τον προϋπολογισμό των κτιρίων των Κλεάνθη και Schaubert δεν έχουν μέχρι στιγμής τουλάχιστον βρεθεί.

128

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

Για οικονομικούς λόγους ο προϋπολογισμός δεν εγκρίθηκε από τον Καποδίστρια, που έσπευσε όμως να διαβεβαιώσει τους αρχιτέ­ κτονες για «την προς υμάς εμπιστοσύνπν

την οποίαν μου

σατε εξαρχής και περί τας αρχιτεκτονικάς

γνώσεις σας και την προ-

ενεπνεύ-

θσμίαν του να υπηρετήσετε διά τούτων την κυβέρνησιν». Έτσι, για ένα μικρό ακόμη διάστημα το Κεντρικό Σχολείο, το σχολείο που εί­ χε προορισμό να εκπαιδεύσει δασκάλους για τα αλληλοδιδακτικά και ελληνικά σχολεία της χώρας, μια μορφή παιδαγωγικής ακαδη­ μίας δηλαδή, στεγάστηκε αρχικά στο κτίριο που βρίσκεται μέσα στον περίβολο της Μητρόπολης, στο παλιό αλληλοδιδακτικό του νησιού. Η προσέλευση των μαθητών όμως ήταν τόσο μεγάλη, ώστε γρήγορα ο χώρος που διετίθετο δεν επαρκούσε πια. Ο έφορος του Κεντρικού Σχολείου λοιπόν, ο Ανδρέας Μουστοξύδης, ζητά επειγό­ ντως επέκταση του κτιρίου και, παρ' όλο που γνωρίζει την οικονο­ μική δυσχέρεια του Εθνικού Ταμείου, προτείνει να δοθεί εντολή στους Κλεάνθη και Schaubert να οικοδομήσουν «κατέναντι του πα­ ρόντος σχολείου ένα οικοδόμημα, το οποίο θα περιλαμβάνει ακροατήρια

και αυτά κατασκευασμένα

δυο

σύμφωνα με τους κανόνες

16

των σχολείων της αλληλοδιδακτικής» .

Έτσι, αν αργότερα το Κε-

ντρικό μεταφερόταν αλλού, θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για

16. ΓΑΚΚαποδ. αρχ. Γραμ. Παιδ. φ

'

σχολείο αλληλοδιδακτικής. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς των αρχιτεκτόνων, οι δαπάνες για την οικοδομή θα έφταναν τα 400 δί­ στηλα (6.000 γρόσια). Ο Καποδίστριας ενέκρινε τη δαπάνη αυτή και η κοινότητα της Αίγινας, «φιλοτιμουμένη

να συνεισφέρη

εις την ανέγερσιν

οικοδο­

μήματος», προσέφερε το οικόπεδο. Πρόκειται για το Εϋνάρδειο, το πρώτο δημόσιο κτίριο που χτίζεται στην Ελλάδα από τους Κλεάν­ θη και Schaubert. Η εντολή για την ανέγερση του κτιρίου δόθηκε στους αρχιτέκτονες την άνοιξη του 1830. Ο Μουστοξύδης, που συνεργάστηκε μαζί τους, δίνοντας τους λεπτομερείς οδηγίες για τον τρόπο οικοδομής, αναφέρει ότι η δαπάνη της ανεγέρσεως θα ξε­ περνούσε τα 1.000 τάλαρα (15.000 γρόσια). Τα χρήματα για την ανέγερση του Κεντρικού προσέφερε ο Ελβετός φιλέλληνας και προσωπικός φίλος του Καποδίστρια Εϋνάρδος. Το καλοκαίρι του 1830 το κτίριο ήταν έτοιμο και το Σεπτέμβριο άρχισε να λειτουργεί. «Διά συνδρομής

του Κ. Εϋνάρδου

απλής δωρικής αρχιτεκτονικής,

εκτίσθη το νέο

οικοδόμημα

του οποίου το πρόσωπον

στολίζε­

ται από μίαν στοάν αϊ δε πλευραί στολίζονται με αετώματα. Το ευρυχωρότερον

των δύο ακροατηρίων χωρεί υπέρ τους 200

μαθητάς.

Εις τους τοίχους διαπρέπουσιν αϊ προτομαί των αρχαίων ποιητών,

ΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

129

ρητόρων, ιστορικών, φιλοσόφων, δια να έχωσιν προς

οφθαλμών

τας σωματικός εικόνας των ανδρών εκείνων των οποίων η ψυχή πνέει αθάνατος εις τα παρ' ημών θαυμαζόμενα δεύτερον και μικρότερον τεται διά το πρότυπον Κεντρικού

Σχολείου

"Προκαταρκτικόν

ακροατήριον

της αλληλοδιδακτικής. "επισκευασθέν

ποιήματα των. Το

του οικοδομήματος

φυλάτ-

Το παλιό κτίριο του

και στολισθέν"

μετεβλήθη

εις

Σχολείον"». Αν και δεν αναφέρεται στο κείμενο,

είναι προφανές ότι και την επισκευή του παλιού αλληλοδιδακτικού έκαναν επίσης οι δύο αρχιτέκτονες. Το Κεντρικό στοίχισε τελικά 20.000 γρόσια, πολύ περισσότερο δηλαδή απ' ό,τι είχε υπολογιστεί. Εν τω μεταξύ, τον Ιούνιο του 1930 οι Κλεάνθης και Schaubert διο­ ρίζονται με το υπ' αρ. 1685 διάταγμα αρχιτέκτονες της Κυβερνήσε­ ως, «θέλουν δε λαμβάνει παρά των Γραμματέων

της

Κυβερνήσεως

τας οδηγίας τας αναγόμενος εις τα έργα τα οποία θέλουν τους διαπιστευθεί». Ένα μήνα αργότερα (22 Ιουλίου) με νέο διάταγμα κα­ θορίζεται ο μισθός τους, σε 160 φοίνικες το μήνα, και ως τόπος διαμονής τους η Αίγινα. Ο μισθός αυτός είναι από τους μεγαλύτε­ ρους της εποχής. Ο Βαλλιάνος, ως υπαρχηγός του σώματος των οχυρωματοποιών, έχει μισθό 150 φοίνικες, ενώ ο ίδιος ο Μουστο­ ξύδης 215 φοίνικες. Αναφέρεται επίσης ότι «οι δυο θέλουσι διδάσκει θεωρητικώς και πρακτικώς νους νέους του Ορφανοτροφείου,

αρχιτέκτονες

τους ήδη

προηγμέ­

όσους έχουν κλίσιν και ευφυΐαν

εις την τέχνην». Στο σημείο αυτό θα επανέλθουμε όμως αργότερα. Θα πρέπει πάντως να προσθέσουμε ότι το θέμα απασχολούσε πολύ το Μουστοξύδη, που το Δεκέμβριο του 1830 έγραφε στο φίλο του Emilio Τυπάλδο στη Βενετία να του βρει ένα δάσκαλο της στρατιω­ τικής και πολτικής αρχιτεκτονικής για τη Σχολή των Ευελπίδων του Ναυπλίου. «Δεν σας ζητώ έναν Palladio ούτε ένα 17. Αρχείο Μουστοξύδη φάκ. 2 234 επιστολή στον Emilio Typal­ do 1 Δεκ. 1829/Μουσείο Μπε­ νάκη.

Άγγελο» έγραφε «αλλά ένα νέο καλά

Μιχαήλ

17

μορφωμένο» .

Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι ο διορισμός των δύο αρχιτεκτό­ νων έγινε μετά από πρόταση του Μουστοξύδη. Σε επιστολή του προς τον Καποδίστρια στις αρχές του καλοκαιριού, ο Κερκυραίος λόγιος τον συμβουλεύει να διορίσει τους δύο αρχιτέκτονες υπαλ­ λήλους της Κυβερνήσεως, ώστε να έχουν ένα σταθερό μηνιαίο επί­ δομα και να μην είναι αναγκασμένοι «να μετέλθωσι και or άλλους την τέχνην των αν απ' αυτούς επροσκαλούντο μερικώς». Φαίνεται δηλαδή ότι οι Κλεάνθης και Shhaubert τους πρώτους μήνες της εγκατάστασης τους στην Αίγινα είχαν αναλάβει ιδιωτικές οικοδο­ μές. Δυστυχώς, για την ώρα τουλάχιστον, δεν έχουμε κανένα συ­ γκεκριμένο στοιχείο. Στα σκίτσα του Hansen, που εναπόκεινται στη

130

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ. Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.3

Βασιλική Ακαδημία της Κοπεγχάγης, υπάρχουν ορισμένα σκίτσα από σπίτια της Αίγινας. Ίσως κάποιο από αυτά να τα απεικονίζει. Ιδιαίτερα σημαντική είναι και μια άλλη παράγραφος της ίδιας πάντα επιστολής του Μουστοξύδη προς τον Καποδίστρια, όπου προτείνει «επειδή η Κυβέρνησις δούλευσιν ντού

της Επικρατείας

η φιλοκαλία

έχει άλλους

αρχιτέκτονες

εις την

και καλόν θα ήταν διά να εισαχθή

να προσκαλούνται

πάντα

ο Κλεάνθης

πα­ και

Schaubert εις το να δίδωσι σχέδια, και των κτιρίων εις τα οποία δεν απαιτείται η παρουσία των να δίδωσι την γνώμην των εις όσα σχέ­ δια προβάλλοσσι

οι άλλοι δι' αυτά τα κτίρια». Πράγμα που σημαί­

νει ότι ο Μουστοξύδης θεωρεί τους δύο αρχιτέκτονες πολύ καλύ­ τερους από τους άλλους μηχανικούς που βρίσκονται αυτή την πε­ ρίοδο στη χώρα. Πράγματι, οι περισσότεροι σχεδόν από τους μη­ χανικούς που βρίσκονταν τότε στην Ελλάδα, ήταν απόφοιτοι στρα­ τιωτικών σχολών και όχι αρχιτεκτονικών ακαδημιών. Το ίδιο αυτό καλοκαίρι του 1830 οι Κλεάνθης και Schaubert πε­ ριοδεύουν τις Κυκλάδες. Γνωρίζουμε με σιγουριά ότι επισκέφτηκαν την Άνδρο, τα Θερμιά, την Τήνο και πιθανότατα την Πάρο και άλλα κυκλαδονήσια. Ίσως στο ταξίδι αυτό να πρωτοσκέφτηκε ο Κλεάν­ θης την επαναχρησιμοποίηση και αξιοποίηση των λατομείων της Πάρου και της Τήνου. Για την ώρα όμως αποστολή τους είναι η κα­ ταγραφή των αρχαιοτήτων που εντοπίζουν και ο προγραμματισμός της μεταφοράς όσων είναι δυνατόν στην Αίγινα, για να τοποθετη­ θούν στο αρχαιολογικό μουσείο, που στεγαζόταν προσωρινά στο χώρο του Ορφανοτροφείου. Στη συνέχεια, πάντα με έδρα την Αίγι­ να, αναλαμβάνουν το σχεδιασμό των αλληλοδιδακτικών Ύδρας και Σπετσών. Συγχρόνως ασχολούνται με μικρά έργα οδοποιίας στην Αίγινα, όπως, π.χ., με την επισκευή κεραμοκαμίνων. Τους ανατίθε­ ται επίσης ο καθαρισμός του «Ναού της Αίγινας», δε διευκρινίζεται όμως αν πρόκειται για το ναό της Αφαίας ή το ναό της Κολόνας. Πε­ ρισσότερα στοιχεία για την εργασία αυτή δεν έχουμε. Ακολουθεί η κατασκευή «του καμπαναριού

και του ωρολογίου της

Μητρόπολης

της Αίγινας». Ο υποθετικός λογαριασμός που σώζεται ανεβάζει το ύφος των δαπανών για το καμπαναριό σε 6.272 γρόσια, ενώ προ­ βλέπει ένα ξεχωριστό «τρίγωνον εις το οποίον θέλει τεθή το ωρολόγιον»18. Το τελευταίο αυτό, καθώς και η επισκευή της στέγης της εκ-

18. Αρχείο Μουστοξύδη Κερκυ-

κλησίας, προβλέπεται ότι θα στοιχίσει 726 γρόσια. Τελικά το ρολόι

^

f*

2 δ ε σ

^

15

'

Υποθεπ

-

κός Λογαριασμός του καμπανα-

τοποθετήθηκε, όπως είναι γνωστό, επάνω στο καμπαναριό. Ούτε γι'

ρκ)

αυτό το έργο έχουν βρεθεί σχέδια. Το τελευταίο γνωστό έργο των

* Δεκεμβρίου 1830.

ύ και το ωρολόγιον. Εν Αιγίνη

Κλεάνθη και Schaubert στην Αίγινα είναι η επισκευή και μετατροπή ΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

131

του βενετσιάνικου πύργου του μόλου, του Μπούρτζι δηλαδή, σε φυλακές. Γνωρίζουμε ότι στην αρχαιότητα η Αίγινα είχε δύο λιμά­ νια, τον Κρυπτό λιμένα, εκεί όπου αργότερα χτίστηκε η Καραντίνα, και το εμπορικό λιμάνι, που αντιστοιχεί στο σημερινό λιμάνι της. Και τα δύο είχαν σχήμα ωοειδές με στενή είσοδο, που την προστά­ τευαν δυο πύργοι και έκλεινε με αλυσίδα. Πάνω στα θεμέλια του δε­ ξιού πύργου του εμπορικού λιμένα χτίστηκε το ξωκλήσι του Αγ. Νι­ κόλα του Θαλασσινού, που σώζεται μέχρι σήμερα, και αριστερά ένας βενετσιάνικος πύργος, το Μπούρτζι. Οι αρχαίοι μόλοι σώζο­ νταν το 19ο αιώνα σε πολλά σημεία κάτω από την επιφάνεια του νε­ ρού. Αυτόν λοιπόν το βενετσιάνικο πύργο αναλαμβάνουν οι Κλεάν­ θης και Schaubert να μετατρέψουν σε φυλακές. Τον υποθετικό λο­ γαριασμό της μετατροπής, που ανεβαίνει σε 3.318 γρόσια, συνοδεύ19. Ιδιωτική Συλλογή.

ει αυτή τη φορά και σχέδιο 1 9 . Είναι το μοναδικό σχέδιο των Κλεάν­ θη και Schaubert που έχει επισημανθεί από την καποδιστριακή πε­ ρίοδο. Ό π ω ς φαίνεται από το συνοδευτικό έγγραφο, η μετατροπή συνίστατο στην κατασκευή δόο εσωτερικών διαχωριστικών τοίχων και στην κατασκευή δύο καινούριων θόλων για την κάλυψα τους (πιθανότατα η παλιά κάλυψη είχε καταστραφεί). Το 1905 το Μπούρτζι γκρεμίστηκε μαζί με το Εθνικό Τυπογραφείο και τη Μαγαζάρα του Λογοθέτη. Τον Ιανουάριο του 1831 ο Καποδίστριας αποφασίζει να επισκε­ φτεί την Αθήνα μαζί με τους τρεις ναυάρχους των συμμαχικών δυ­ νάμεων για να διευκολύνουν με την παρουσία τους την παράδοση της πόλης. Τον συνοδεύουν οι δύο αρχιτέκτονες. Οι τρεις άντρες ανεβαίνουν στην Ακρόπολη και εκεί, μπροστά στο θέαμα της ερει­ πωμένης πόλεως, παραμένουν και συζητούν επί δίωρον. Δεν είναι γνωστό τι ακριβώς ειπώθηκε. Φαίνεται όμως ότι τότε ο Καποδί­ στριας έδωσε εντολή στους Κλεάνθη και Schaubert να ασχοληθούν με την αποτύπωση και το σχεδιασμό της Αθήνας. Από τον Ιανουά­ ριο λοιπόν κι ύστερα οι δυο νέοι πηγαινοέρχονται στην Αθήνα, με­ τά δε από ένα χρονικό διάστημα ο Schaubert μένει μόνιμα εκεί. Το γεγονός αυτό προκαλεί την αντίδραση του Μουστοξύδη, που ανα­ ρωτιέται αν θα πρέπει να συνεχίζουν οι αρχιτέκτονες να μισθοδο­ τούνται, εφόσον δεν κατοικούν μόνιμα στην Αίγινα και δεν εκπληρούν την υπόσχεση που έδωσαν, «να διδάσκωοι τους του ορφανοτροφείου

20. Αρχείο Μουστοξύδη Κέρκυ

α

Ρ <τ

όσους έχουν ικανότητα τίνα και κλίση εις την

20

τέχνην» . Και ο Κλεάνθης απαντά: «Δεν είναι δικό μας σφάλμα η Κυβέρνηση Κυβέρνηση

132

υποτρόφους

αν

δεν είχε να μας δώσει έργο, αφ' ότου μας διέταξεν η να καθήμεθα εις την Αίγινα να περιμένομεν

διαταγές.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 3

Αλλά α' αυτό το διάστημα δεν μείναμε αργοί, αλλά ασχοληθήκαμε διάφορα

δημόσια έργα... Να διδάσκωμεν όμως τους εφήβους

ορφανοτροφείου,

με του

δεν εδώσαμεν ποτέ καμμίαν υπόσχεσιν και τουνα-

ντίω καθώς δεν σας λανθάνη, κύριε Πρόεδρε, τούτο ιδόντες εις τον διορισμόνμας

το άρθρο, σας είπομεν ότι δεν δεχόμεθα το έργον τού­

το και η ευγένεια σας μας είπε ότι τούτο είναι μόνο για να δικαιολογηθή

21

η μισθοδοσία» .

Φαίνεται λοιπόν ότι οι Κλεάνθης και

Schaubert δε δίδαξαν ποτέ στο Ορφανοτροφείο. Ο Κλεάνθης μονά-

21. ΓΑΚ Καποδ. Αρχ. Γραμ. α1

'

φακ

'

α

'

χα είχε πάρει κοντά του ένα νεαρό Αθηναίο για να τον βοηθά. Τα στοιχεία που έχουμε μας κάνουν να πιστεύουμε ότι ο νεαρός αυτός ήταν ο Παναγής Βρεττός Κάλκος, που μετά από λίγα χρόνια συ­ μπλήρωσε τις αρχιτεκτονικές σπουδές του στη Γερμανία. Η παρεξήγηση μεταξύ του Μουστοξύδη και των δύο αρχιτε­ κτόνων τελικά λύνεται ίσως και με την επέμβαση του Καποδίστρια. Ο Κλεάνθης, με έδρα πάντα την Αίγινα, πηγαίνει στη Μήλο και τη Σάρα για να διασώσει κάποιες αρχαιότητες, ενώ παράλληλα ανα­ λαμβάνει τη μελέτη του σχεδίου πόλεως της Βοστίτζας (του Αιγίου δηλαδή), καθώς και το σχεδιασμό του σχολείου της πόλης. Μετά την υπογραφή του πρωτοκόλλου του Λονδίνου την 3η Φεβρουαρίου του 1830, με το οποίο αναγνωρίστηκε η ανεξαρτησία της Ελλάδας, οι Αθηναίοι άρχισαν σιγά σιγά να επιστρέφουν στην πόλη τους. Μαζί τους εγκαταλείπουν την Αίγινα και οι Κλεάνθης και Schaubert. Από το καλοκαίρι του 1931 κι ύστερα εγκαθίστανται οριστικά στην Αθήνα. Λίγο αργότερα δολοφονείται ο Καποδίστριας. Η περίοδος της Αίγινας έχει οριστικά τελειώσει.

ΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

133

Προς τον Υπουργό Παιδείας κ. Πέτρο Ευθυμίου

Υπόμνημα Θέμα: Δ ι ά σ ω σ η τ ω ν Κ α π ο δ ι σ τ ρ ι α κ ώ ν Κ τ ι ρ ί ω ν «Κυβερνείο» και « Ε ϋ ν ά ρ δ ε ι ο » τ η ς Α ί γ ι ν α ς Πρόκειται για δύο από τα σημαντικότερα κτίρια στη νεότερη ελ­ ληνική ιστορία. α) Το πρώτο Κυβερνείο του ελληνικού κράτους, όπου έζησε και διοίκησε ο Ι. Καποδίστριας από την εγκατάσταση του στην Ελλάδα μέχρι τη μεταφορά της έδρας του στο Ναύπλιο και β) το Εϋνάρδειο, το πρώτο ανώτερο σχολείο του κράτους, που κτίστηκε το 1830 με σχέδια των Κλεάνθη και Σάουμπερτ, σε δωρικό ρυθμό με κίονες. Βρίσκονται στο κέντρο της πόλης της Αίγινας. Το Εϋνάρδειο συ­ νορεύει με τον περίβολο του Μητροπολιτικού Ναού, στον οποίο ορ­ κίστηκε ο Καποδίστριας και το Κυβερνείο είναι στον ίδιο δρόμο, 150 μέτρα μακρύτερα. Η κατάσταση χους αποτελεί δυσφήμιση για τον τόπο. Το Κυβερνείο είναι μισοερειπωμένο και κινδυνεύει να αρχίσει η κατάρρευση του, αν και στεγάζεται εκεί το τοπικό Ιστορικό Αρχείο από το 1989. Η εντοιχισμένη πλάκα που υπενθυμίζει την ταυτότη­ τα του και η εικόνα της κατάστασης του βρίσκονται σε αντίφαση, προκαλούν απορία αλλά και ειρωνικά σχόλια. Το Εϋνάρδειο υπέστη βλάβες από το σεισμό του 1981, το Αρχαιολογικό Μουσείο που στε­ γαζόταν εκεί μεταφέρθηκε και έκτοτε μένει εγκαταλειμμένο, ενώ το Υπ. Πολιτισμού το μεταβίβασε στο Υπ. Παιδείας για τη μεταστέγαση της Δημόσιας Καποδιστριακής Βιβλιοθήκης της Αίγινας. Το Υπ. Παιδείας ζήτησε το 1985 με ΕΠΕΙΓΟΝΤΑ έγγραφα του την παραχώρηση του Κυβερνείου από το Δήμο Αίγινας, αναφέρο­ ντας ότι υπάρχουν τα απαιτούμενα κονδύλια για την επισκευή του και τη στέγαση του υπό δημιουργία ιστορικού αρχείου. Οι μελέτες επισκευής των δύο κτιρίων ολοκληρώθηκαν και 134

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.3

έχουν παραληφθεί και για το Κυβερνείο είναι από το 1999 έτοιμα και τα τεύχη δημοπράτησης. Στα τέλη του 1999 τα έργα ήταν «ώριμα» και θα μπορούσαν να περιληφθούν στα υπόλοιπα του Β' Κ.Π.Σ., δυστυχώς όμως αυτό δεν έγινε. Η άμεση ένταξη των έργων σε χρηματοδοτικό πρόγραμμα και η δημοπράτηση τους δεν είναι απλά υποχρέωση προς την Αίγινα αλλά και την ιστορία του ελληνικού κράτους. Ειδικά μάλιστα για το Κυ­ βερνείο, που ο Δήμος τα παραχώρησε πριν 15 χρόνια με την υπό­ σχεση της άμεσης επισκευής του και σήμερα απειλείται με κατάρρευ­ ση και καταστροφή του πλούσιου ιστορικού αρχείου. Η Βιβλιοθήκη, με περισσότερους από 30.000 τόμους στεγάζεται σε δάο μικρές αί­ θουσες στην αυλή του Κυβερνείου και τα μισά βιβλία βρίσκονται στοιβαγμένα στις μισοκατεστραμμένες αίθουσες του ισογείου του.

Κύριε Υπουργέ, Από όσα με συντομία εκτέθηκαν φαίνεται ότι δύο από τα σημα­ ντικότερα κτίρια της πολιτικής ιστορίας και της πολιτιστικής κλη­ ρονομιάς όχι μόνο της Αίγινας αλλά της Ελλάδας κινδυνεύουν. Εκτός αυτού η χώρα μας διασύρεται και διεθνώς, αφού πολλοί ξέ­ νοι, όπως είναι γνωστό, επισκέπτονται το νησί της Αίγινας. Η άμε­ ση ένταξη των έργων με χρηματοδοτικό πρόγραμμα και η δημο­ πράτηση τους είναι υποχρέωση του τόπου. Ασφαλώς το όφελος θα είναι πολλαπλάσιο του κόστους των έργων. Η ΑΙΠΝΑΙΑ ΔΙΑΣΩΣΗ ΤΩΝ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ

135

ΜΕΛΕΤΕΣ Α Π 0 Μ Ι Ά Σ Ί 1 Σ Η Σ Μ Ι ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ]

ΑΝΝΗ ΒΡΥΧΕΑ*

ραςεις ασερειας ίων αρμοοιων φορέων ι ίο Κυβερνείο κω ίο Ευνάρδειο οχην.

«Όπου πάω η Ελλάδα με πληγών

Σε ένα αφιέρωμα για την Καποδιστριακή Αίγινα, δε θα ήταν δυνατό να απου­ σιάζει, ως κατάθεση συλλογικής αγωνίας, το σοβαρό ερώτημα για την τύχη και την προοπτική δύο μοναδικών κτισμάτων της Αίγινας που παραπέμπουν ταυτό­ χρονα στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Πρόκειται για το κτίριο όπου κατοίκησε η πρώτη Κυβέρνηση του νεοσύστα­ του ελεύθερου ελληνικού κράτους, και το πρώτο Διδασκαλείο — το Κυβερνείο και το Εϋνάρδειο. Οι μελέτες έχουν ολοκληρωθεί από το 1998, το έργο όμως της αποκατάστα­ σης των δύο κτιρίων δεν έχει ξεκινήσει. Γιατί δεν υπάρχει συνέχεια από την Πο­ λιτεία, παρ' όλη τη σοβαρότητα και την επάρκεια των μελετών, παρ' όλη την ιδι­ αίτερη σημασία των δύο κτιρίων. Η παρουσίαση των μελετών αποκατάστασης και επανάχρησης των δύο κτι­ ρίων στην Αιγιναία έχει δύο στόχους: 1. Να υπενθυμίσουμε στους αρμόδιους φορείς ότι το έργο μπορεί και πρέπει να αρ­ χίσει αμέσως, πιστεύοντας ότι εκφράζουμε την επιθυμία και τη διεκδίκηση της τοπικής * Η Λννη Βρυχέα

κοινωνίας και συγκεκριμένων ατόμων που εργάστηκαν πολλά χρόνια γι' αυτό το στόχο,

είναι αρχιτέκτων, καθηγήτρια Αργιτεκιονικάς Ε.Μ.Π.

j . Να εξάρουμε την επάρκεια των μελετών που είναι αντίστοιχη της σημασίας η Λ' ε' ο ί ' ' • τ ω ν κ τ ι σ ι ι α τ ω ν · ( -' 1 μελέτες και για τα ουο κτίρια έγιναν με σεβασμό στην ιστορία των κτισμάτων αλλά και με γνώση των σύγχρονων διεθνών προδιαγραφών —Σύμ-

136

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 3

βάση της Γρανάδας— για την επιβίωση και την προοπτική τους μέσα από νέες χρήσεις που δεν προσβάλλουν, αντίθετα ενισχύουν την ιστορικότητα των κτιρίων. Εξάλλου για τη σύνταξη των μελετών συνεργάστηκαν πέρα από τα επιτελεία των ειδικευμένων αρχιτεκτόνων και μηχανικών και την Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη, και άτομα γνωστά για τη συμβολή τους στην τοπική κοινωνία της Αίγινας, όπως η Γ. Κουλικούρδη, γνωστή ιστορικός της Αίγινας, η Α. Γιαννούλη υπεύθυνη του Ιστορικού Αρχείου, και η Κ. Θανοπουλου-Βουτέρη, βιβλιοθηκονόμος. Είναι βασικό το ότι η αποκατάσταση των δύο κτιρίων έχει οργανικά και συν­ θετικά συνδυαστεί με νέες χρήσεις μεγάλης σημασίας και πολιτιστικής εμβέλειας. Στο Κυβερνείο θα αναπτυχθεί το ιστορικό αρχείο της Αίγινας και παράλλη­ λα ένας χώρος μνήμης και ιστορικών τεκμηρίων για τον Καποδίστρια. Στο Ευνάρδειο θα λειτουργήσει η Δημοτική Βιβλιοθήκη, με ιδιαίτερα μελε­ τημένο τμήμα για τα παιδιά. Η ολοκλήρωση των έργων αποκατάστασης και επανακατοίκησης των δύο κτιρίων θα λειτουργήσει πολλαπλασιαστικά σε διάφορα επίπεδα. Καταρχήν θα αποτελέσει πόλο έλξης και κίνητρο για τη συγκέντρωση διά­ σπαρτων ιδιωτικών συλλογών, ιστορικών τεκμηρίων και σημαντικών βιβλίων που αρκετοί ιδιώτες διαθέτουν. Το βασικό βέβαια είναι η αποκατάσταση του σεβασμού στην ιστορική μνήμη του τόπου μας και η δημιουργία με τις νέες χρήσεις ενός συνόλου ζωντανού, στο κέντρο της πόλης της Αίγινας, δείγμα γραφής και πολιτισμού της σημερινής ζωής. Ενός συνόλου που μπορεί να γίνει τόπος επίσκεψης, εκπαιδευτικής και πο­ λιτιστικής εμπειρίας για τους κατοίκους του νησιού, τα παιδιά των σχολείων της Αθήνας και του Πειραιά, αλλά και όλπς της Ελλάδας, τους ταξιδιώτες Έλληνες και ξένους που επισκέπτονται την Αίγινα. Γιατί η ιστορία μας και ο πολιτισμός μας δε σταματάει στην Αφαία. Όλα είναι έτοιμα, η προετοιμασία έχει γίνει. Η Πολιτεία οφείλει να πει τον τελευταίο λόγο. ΚΥΒΕΡΝΕΙΟ, ΕΥΝΑΡΔΕΙΟ : ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ

137

ΝΙΚΗΤΑΣ ΚΛΑΨΗΣ*

Το Κυβερνείο ίου Καποδίοτρια στην Αίγινα Μελέτη αποκατάστασης και επανάχρησης

Την ομάδα που εκπόνησε τη σχετική μελέτη, έπειτα από εντολή του Υπουργείου Παιδείας, αποτέλεσαν οι: - Β. Ν. Γιαννάκης και Ν. Δ. Κλάφης, αρχιτέκτονες - Χρ. Φουρνιώτης-Παυλάτος και Γ. Παπανικολόπουλος, πολιτικούς μηχανικούς -Ανδρέας Μάγειρος, Ι. Ασκητόπουλος και Μ. Μαγείρου, ηλεκτρ. -μηχ/γους. Πολύτιμη βοήθεια στη συλλογή καΐ αξιολόγηση των διαφόρων στοιχείων απο­ τέλεσαν σχετικές εργασίες για την καποδιστριακή εποχή και την Αίγινα, τόσο της κας Γεωργίας Κουλικούρδη, ιστορικού της Αίγινας, όσο και της κας Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη αρχιτέκτονα, επίκ. καθηγήτριας ΕΜΠ. Και οι δύο έθεσαν στη διάθεση μας άφθονο ιστορικό υλικό, ενώ προφορικά μας ανέπτυξαν τις απόψεις τους για τη ζωή και εξέλιξη του κτιρίου. Επίσης θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε την κα Α. Γιαννούλη, υπεύθυνη σήμερα του Ιστορικού Αρχείου της Αίγινας, η οποία μας προσέ­ φερε τόσο τις γνώσεις της και το αρχειακό της υλικό πάνω στο συγκεκριμένο θέμα, όσο και την αμέριστη συμπαράσταση της κατά την εκτέλεση της εργασίας μας. Το κτίριο που στέγασε την πρώτη κυβέρνηση, του ελεύθερου πλέον κράτους της νεότερης Ελλάδας, βρίσκεται στην πόλη της Αίγινας σχεδόν στο κέντρο του σημε­ ρινού πολεοδομικού ιστού. Η μελέτη που παρουσιάζεται αφορά στη: - στερέωση και αποκατάσταση του κτιρίου, - αξιοποίηση του νεότερου (1942) πετρόκτιστου κτιρίου στο ίδιο οικόπεδο, - διαρρύθμιση των παραπάνω δύο κτιρίων για τη στέγαση των Ιστορικών Αρχείων της Αίγινας, με τις λιγότερες —κατά το δυνατόν— επεμβάσεις στην υφισταμένη κατάσταση, - διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. Οι σχετικές εργασίες μελετήθηκαν με γνώμονα αφενός μεν τη διατήρηση του ύψους και του χαρακτήρα του κτιρίου και αφετέρου τη σύγχρονη κάλυψη των * Ο Νικήτας Κλάψης είναι

αναγκών του νέου προορισμού του κτιρίου.

J 0 π ρ 0 ς μελέτη συγκρότημα βρίσκεται στην πόλη της Αίγινας στη συμβολή

αρχιτέκτων

^ ^ οδών Κυβερνείου και Αγ. Διονυσίου, πολύ κοντά στη Μητρόπολη. Αποτελεί-

138

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.3

ται από το παλαιό διώροφο κτίριο που στέγασε το πρώτο Κυβερνείο του Καποδί­ στρια στην Ελλάδα και από ένα μονώροφο πετρόκτιστο κτίριο σε επαφή, που χτίστηκε κατά την περίοδο της γερμανικής Κατοχής. Το οικόπεδο, ακανόνιστου ορ­ 2

θογωνίου σχήματος, έχει σήμερα έκταση 816,12 m , με πρόσωπο επί της οδού Κυ­ βερνείου, 20,50 μ. και επί της οδού Αγ. Διονυσίου 21,00 μ. Προς ανατολάς είναι όμορο με το Δημοτικό Σχολείο και σε μήκος πλευράς 49,40 μ.. Ο προσανατολι­ σμός του οικοπέδου είναι βορινός προς την οδό Αγ. Διονυσίου και δυτικός προς την οδό Κυβερνείου.

1. Γενική περιγραφή υφιστάμενης κατάστασης Το κτίριο του Κυβερνείου αποτελεί το κύριο στοιχείο του συγκροτήματος. Είναι ένα κτίριο διώροφο (ισόγειο και όροφος), χωρίς υπόγειο και χωρίς εσωτερική επι­ κοινωνία των δύο επιπέδων. Η προσπέλαση του ορόφου γίνεται με μαρμάρινη εξωτερική κλίμακα. Στο ισόγειο, τόσο οι περιμετρικοί όσο και οι εσωτερικοί δια­ χωριστικοί τοίχοι είναι πετρόκτιστοι, ενώ στον όροφο οι εσωτερικοί διαχωριστικοί είναι είτε από συμπαγείς πλίνθους πάχους περίπου 20 εκ., είτε από μπαγδατί πε­ ρίπου 12 εκ. Η στέγαση γίνεται με ξύλινη κεραμοσκεπή, στέγη πολύριχτη. Τα δά­ πεδα είναι επίσης ξύλινα εδραζόμενα σε ξύλινες δοκούς (τράβες και λατάκια). Εξωτερικά το κτίριο είναι επιχρισμένο με τριπτό σοβά και τα κουφώματα είναι ξύλινα βαφτά, με σκούρα ξύλινα γερμανικά και τζαμιλίκια ανοιγόμενα. Το δεύτερο κτίριο (κτισμένο επί Κατοχής) έχει σχήμα «Γ» και είναι μονώροφο, χωρίς υπόγειο. Οι περιμετρικοί τοίχοι είναι από εμφανή, πολυγωνικής μορφής, αρμολογημένη, λαξευτή λιθοδομή με λαξευτούς ορθογωνικούς γωνιόλιθους στις γωνίες του κτιρίου. Η στέγαση έχει γίνει με πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος, ενώ στο τμήμα του κτιρίου που εφάπτεται του Κυβερνείου έχει προστεθεί μεταγενέστε­ ρα δίρριχτη στέγη ΕΛΛΕΝΙΤ, προφανώς για λόγους αντιμετώπισης διαρροών του δώματος. Τα κουφώματα και εδώ είναι ξύλινα βαφτά, με σκούρα όμως γαλλικά, αντί γερμανικά και τζαμιλίκια ανοιγόμενα.

Στο συγκρότημα στεγάζονται σήμερα οι εξής δραστηριότητες: Ο όροφος του Κυβερνείου χρησιμοποιείται ως Ιστορικό Αρχείο της Αίγινας στεγάζοντας ένα μέρος του αρχειακού υλικού και χωρίς βέβαια τη συγκρότηση και την οργάνωση που προβλέπει το κτιριολογικό πρόγραμμα. Σε τμήμα του ισογείου του Κυβερνείου λειτουργούσαν μέχρι πρόσφατα η Λέσχη Ελληνίδων Οδηγών και η Λέσχη Προσκόπων της Αίγινας, ενώ σήμερα πλέον όλος ο χώρος είναι κενός. Στο δεύτεριο κτίριο (εποχής Κατοχής) δραστηριοποιείται η Δημοτική Βιβλιοθήκη του νησιού, η οποία λειτουργεί κύρια σαν δανειστική και ελάχιστα ως αναγνω­ στήριο. Είναι αναμενόμενο ότι κατά τη φάση εκτέλεσης του έργου θα πρέπει στα­ διακά να μετακινηθούν όλοι οι σημερινοί χρήστες του συγκροτήματος.

ΚΥΒΕΡΝΕΙΟ, ΕΫΝΑΡΔΕΙΟ : ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ

2. Η ι ύ χ η του Κυβερνείου μέχρι σήμερα Το σπίτι του πρόκριτου Μιχ. Μοίρα λειτούργησε σαν κατοικία και έδρα της νεα­ ρής κυβέρνησης της Ελλάδας για δύο χρόνια περίπου. Το παλάτι του «Μπαρμπαγιάννη», όπως έγινε γνωστό στο πανελλήνιο, στέγασε μια περίοδο δύσκολη, πολυ­ τάραχη αλλά και εκπληκτικά αποδοτική, όπου ο Ι. Καποδίστριας, δουλεύοντας κυ­ ριολεκτικά μέρα και νύχτα, έβαζε τα θεμέλια του νέου κράτους. Ο ίδιος περιόριζε τον εαυτό του σε μια κρεβατοκάμαρα και ένα γραφείο, ενώ τα υπόλοιπα δωμάτια γέμιζαν από πλήθος συνεργατών και μελών της κυβέρνησης.

2.1. Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος στην Ιστορία του Ελληννικού

Έθνους, τόμ. 6, σ.

205 γράφει: «Ημόνη κατοικία αυτού από πρωίας μέχρι βαθείας νυκτός ήτον το τικόν γραφείον,

ένθα έγραφεν ή υπηγόρευεν

εις του γραμματείς

οικήσεως. Έγραφε και εμελέτα διαρκώς τα ζητήματα

κυβερνη-

αυτού τα της δι­

τα διοικητικά

της ημέρας».

2.2. Επίσης ο Χρ. Κωνσταντινόπουλος στο βιβλίο του Η Αίγινα στα χρόνια του Καποδίστρια, σ. 19 γράφει: «Στα υπόλοιπα

δωμάτια εργάζονταν

της Γεν. Γραμματείας. Δηλαδή ποδίστρια μα και πολιτικό ρας και ο υπουργός

ο Σπυρίδ. Τρικούπης

το Κυβερνείο

και οι

ήταν και σπίτι και γραφείο του Κα­

γραφείο αφού εκεί δούλευε ο πρωθυπουργός

Προεδρίας

υπάλληλοι

της Κυβερνήσεως

της χώ­

ας πούμε».

2.3. Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας από την Αίγινα στο Ναύπλιο το Κυ­ βερνείο φθίνει σιγά σιγά και τελικά εγκαταλείπεται μετά τη δολοφονία του Καπο­ δίστρια το 1831. Κατά πληροφορίες, το 1839 παραχωρείται ο όροφος για κατοικία του επισκό­ που Αιγίνης, ενώ το ισόγειο μετατρέπεται σε αποθήκες καρπών του Δημοσίου (δε­ κάτη) .

2.4. Το 1852 ή 1854 ο About το βρήκε ακατοίκητο και ερειπωμένο. Γράφει ο ίδιος χαρακτηριστικά (σελ. 40): «Le bois des fenêtres de la. maison de Capo d'Istria tombe en poussiere».

2.5. Ο Κωνσταντινόπουλος αναφέρει ότι στα χρόνια της Κρητικής Επανάστα­ σης (1866-1869) και μέχρι το 1873 το Κυβερνείο χρησιμοποιείται ως άσυλο προ­ σφύγων από την Κρήτη.

2.6. Το 1878 αναφέρεται πάλι έρημο και εγκαταλελειμμένο (καζάρμα και στοι­ χειωμένο). Ο Σπ. Λάμπρου στο φύλλο 591 της Εστίας της 26ης Απριλίου 1887 αναφέρεται σε παλαιότερη επίσκεψη του στην Αίγινα και περιγράφει το Κυβερνείο ως εξής: «Ο ξένος δεν έχει ανάγκην ερμηνέως, όπως περιεργασθή της νέας Ελλάδος. Και ένα μόνο οφθαλμόν

το πρώτον

αν έχη ο επισκεπτόμενος,

παλάτιον θα ιδή ότι

έχει να ιδή, ερήμωσιν και ερείπια».

2.7. Το 1880 (;) μετατρέπεται σε δημοτικό σχολείο θηλέων και λειτουργεί σχε­ δόν μέχρι το 1895. Η κα Θωμοπούλου, παλαιά βιβλιοθηκάριος της Δημοτικής Βι140

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 3

βλιοθήκης της Αίγινας, θυμάται ότι η μητέρα της φοίτησε στο δημοτικό αυτό σχο­ λείο. Όσον αφορά την ημερομηνία έναρξης λειτουργίας του δημοτικού σχολείου, η κα. Κουλικουρδη αναφέρει το έτος 1880, ημερομηνία που έρχεται σε αντίθεση με το άρθρο του Σπ. Λάμπρου (Εστία, φύλλο 591 της 26ης Απριλίου 1887), στο οποίο αναφέρεται ότι το κτίριο είναι εγκαταλελειμμένο και ερειπωμένο. Πιθανότε­ ρη χρονολογία το 1889.

2.8 Το 1898 ο Αντ. Πελεκάνος, δάσκαλος και επιμελητής αρχαιοτήτων της εποχής, εγκατέστησε στο ισόγειο του Κυβερνείου το μουσείο της Αίγινας, που πα­ ρέμεινε εκεί μέχρι το 1926, οπότε μεταφέρθηκε στο Εϋνάρδειο.

2.9. Το 1932 αποφασίζεται να χρησιμοποιηθεί το κτίριο για να στεγάσει το γυ­ μνάσιο της πόλης και γίνεται εκτεταμένη επισκευή και στερέωση κατόπιν μελέτης των μηχανικών του Υπουργείου Παιδείας της εποχής. Στην επισκευή συμμετείχε ο εργολάβος Γιώργος Αγγελοκαστρίτης, σήμερα 90 ετών περίπου, ο οποίος μας έδω­ σε τις παρακάτω πληροφορίες των έργων που έγιναν.

2.9.1. Καθαίρεση και ανακατασκευή της εξωτερικής τοιχοποιίας επί της οδού Κυβερνείου σε μήκος 4,50-5,50 μ. λόγω υποσκαφής των θεμελίων από τη ροή των ομβρίων κατά μήκος της οδού: Η καθαίρεση της τοιχοποιίας έγινε μετά την υπο­ στήριξη (μπουντελιάρισμα) των αντιστοίχων δοκών του δαπέδου του ορόφου και των ζευκτών της στέγης. Μετά την επανακατασκευή της εξωτερικής τοιχοποιίας κατασκευάστηκε τοιχείο πάχους 5-8 εκ. σε όλο το μήκος του κτιρίου επί της οδού Κυβερνείου από ισχυρό γαρμπιλομπετόν ώστε να προστατευτεί η τοιχοποιία και το θεμέλιο της από τη ροή των ομβρίων.

2.9.2. Ενίσχυση της αντοχής του δαπέδου του ορόφου με την προσθήκη στο ισόγειο ξύλινων πλαισιωτών κατασκευών και σιδηροδοκών. Τοποθέτηση μεταλλι­ κών ελκυστήρων στην οροφή του ισογείου για τη βελτίωση της συμπεριφοράς του κτιρίου σε οριζόντια δυναμικά φορτία (αποφυγή «ανοίγματος» του κτιρίου). Οι παραπάνω ενισχύσεις της στατικής επάρκειας του κτιρίου έγιναν με την προοπτι­ κή των μεγάλων κινητών φορτίων στο δάπεδο του ορόφου από τους μαθητές.

2.9.3. Ενίσχυση της σύνθετης ξύλινης δοκού της στέγης (μεταξύ των μεγάλων αιθουσών) με 2 σιδηροδοκούς.

2.9.4. Τοπικές επισκευές εσωτερικών και εξωτερικών επιχρισμάτων και ανακεράμωση της στέγης. Το κτίριο λειτούργησε ως γυμνάσιο μέχρι την Κατοχή, οπότε μετατρέπεται σε διοικητήριο και στρατώνα του γερμανικού στρατού. Στην περίοδο αυτή χτίστηκε και η λιθόκτιστη επέκταση που στεγάζει σήμερα τη Δημοτική Βιβλιοθήκη και απο­ τελεί μαζί με το Κυβερνείο το συγκρότημα-αντικείμενο της μελέτης μας.

2.10. Από το 1960 έως το 1970 το κτίριο του Κυβερνείου στέγασε και πάλι το Γυμνάσιο, οπότε αυτό μεταφέρθηκε σε νέο σύγχρονο διδακτήριο, ενώ το ακίνητο πέρασε στην Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου (ΚΕΔ).

2.11. Το 1984 το Δημοτικό Συμβούλιο της Αίγινας με την υπ' αρ. 83/1984 απόΚΥΒΕΡΝΕΙΟ, ΕΫΝΑΡΔΕΙΟ : ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ

φάση ίου αποδέχεται την παραχώρηση της χρήσης του Κυβερνείου από την ΚΕΔ, προκειμένου να δημιουργήσει Πνευματικό Κέντρο. Το 1989 το Δημοτικό Συμβούλιο αποφασίζει τη στέγαση του Τοπικού Ιστορικού Αρχείου της Αίγινας στο Κυβερνείο και ζητά την αρωγή του ΥΠΕΠΘ για τη στερέωση και αποκατάσταση του κτιρίου.

3. Συνοπτικός χρονολογικός πίνακας της ζωής τοπ «Κυβερνείου» 1803-1804: Ανέγερση της κατοικίας του πρόκριτου Μιχ. Μοίρα.

1805: Ο Dodwell το αναφέρει σε περιήγηση του.

1811: Δολοφονία του Μ. Μοίρα. Το σπίτι κληρονομούν οι αδελφοί του Δημ. Μοί­ ρας και ο αρχιμανδρίτης Γρ. Μοίρας.

1811-1821: Κατοικία του αρχιμανδρίτη Γρηγ. Μοίρα.

1822-1827: Κατοικεί ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης. Κατά πληροφορίες κατοίκησε και ο Αλ. Μαυροκορδάτος.

1827, Νοέμβριος: Η Αντικυβερνητική Επιτροπή αποφασίζει επισκευές προκειμέ­ νου να αποτελέσει την κατοικία του νέου Κυβερνήτη. Εργολάβος ο Θωμάς Ιωάννου.

1828, Απρίλιος: Ο Θεόδ. Βαλλιάνος αναλαμβάνει την επέκταση του οικήματος και τη μετατροπή του σε Κυβερνείο.

1830: Ο Καποδίστριας μεταφέρει την πρωτεύουσα στο Ναύπλιο και το κτίριο εγκαταλείπεται.

1831: Δολοφονία του Καποδίστρια. Το κτίριο ερημώνεται.

1839 ή 1846: Παραχωρείται για κατοικία του Επισκόπου Αιγίνης, το ισόγειο με­ τατρέπεται σε αποθήκη της δεκάτης.

1852 ή 1854: Ο About το βρίσκει ακατοίκητο και ερειπωμένο.

1866-1873: Χρησιμοποιείται ως άσυλο προσφύγων Κρητών, διωχθέντων από την Κρητική Επανάσταση.

1878: Αναφέρεται πάλι έρημο και εγκαταλελειμμένο.

1880(;)-1895: Στεγάζει το δημοτικό σχολείο θηλέων κατόπιν νέας επισκευής.

1898-1926: Το ισόγειο μετατρέπεται σε αρχαιολογικό μουσείο του νησιού.

1932: Εκτεταμένη επισκευή προκειμένου να χρησιμοποιηθεί για γυμνάσιο της πόλης.

1941, Κατοχή: Το κτίριο μετατρέπεται σε διοικητήριο και στρατώνα των δυνάμε­ ων κατοχής. Τότε κτίζεται και η παρακείμενη λιθόκτιστη επέκταση.

1960-1980: Στεγάζει και πάλι το Γυμνάσιο και στη συνέχεια περνάει στη δικαιοδοσία της ΚΕΔ.

1984: Παραχωρείται στο Δήμο Αιγίνης για τη δημιουργία Πνευματικού Κέντρου.

1989: Το Δημοτικό Συμβούλιο αποφασίζει τη στέγαση του τοπικού Ιστορικού Αρχείου.

1994: Ανατίθεται η μελέτη στερέωσης - αποκατάστασης και μετατροπής του κτιρί­ ου σε Ιστορικό Αρχείο.

1998: Ολοκληρώνεται η μελέτη. ΛΦΙΕΡΟΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΛΙΠΝΑΙΑ, τ.3

4. Δυνατότητες επέμβασης Η διακήρυξη της μελέτης και οι οδηγίες της Υπηρεσίας περιορίζουν έως και απα­ γορεύουν κάθε επέμβαση στην υπάρχουσα κατάσταση του συγκροτήματος, αφή­ νοντας μόνο κάποια περιθώρια για μικροπροσθήκες, μικροδιαρρυθμίσεις και για τις απολύτως αναγκαίες κατασκευαστικές επεμβάσεις. Με οδηγό τα παραπάνω, οι οποιεσδήποτε τροποποιήσεις θα πρέπει να δικαιολογούνται από τους παρακάτω παράγοντες: Το κτιριολογικό πρόγραμμα και τυχόν γενικότερες λειτουργικές απαιτήσεις. Την παρουσία και προβολή του κτιρίου του Κυβερνείου. Τη δημιουργία αναγκαίων χώρων διελεύσεων και εγκαταστάσεων (μηχανοστάσιο κλπ.). Την αποξήλωση, τροποποίηση και ορθή ένταξη - κάλυψη πρόσθετων στοιχεί­ ων, (π.χ. τέντες, στέγη ελλενίτ, μονάδες κλιματισμού κλπ.) για λόγους αισθητικούς. Την οργάνωση των ακάλυπτων χώρων. Κτιριολογικό πρόγραμμα Βασικές παράμετροι για την υλοποίηση του κτιριολογικού προγράμματος αποτε­ λούν: - Ο πίνακας αναγκών σε χώρους που κατάρτισε η ΔΙΕΦΕΣ.

- Η σημερινή εμπειρία ελληνική και διεθνής στην οργάνωση κτιρίων παρό­ μοιου προορισμού και η πρακτική εφαρμογή αυτής στο συγκεκριμένο κτίριο.

- Οι δυνατότητες του συγκεκριμένου συγκροτήματος (κτίριο Κυβερνείου - λι­ θόκτιστα ισόγεια παραρτήματα), με τη δέσμευση της μικρότερης δυνατής επέμβα­ σης, στην υπάρχουσα διαρρύθμιση και στη μορφή του συγκροτήματος.

- Το υπάρχον αρχειακό υλικό και η προβλεπόμενη εξέλιξη του.

- Η ανάγκη ενθύμησης ότι το κτίριο αποτελεί το πρώτο Κυβερνείο της νεότε­ ρης Ελλάδας και της πρώτης συγκέντρωσης ενθυμημάτων και αντικειμένων του Καποδίστρια και της πρώτης πρωτεύουσας του κράτους.

- Η επιθυμία να αποτελέσει το συγκρότημα πόλο πνευματικής και πολιτιστι­ κής δραστηριότητας για την Αίγινα.

- Τέλος, η ανάγκη το κτίριο να διαθέτει σύγχρονες εγκαταστάσεις και εξοπλι­ σμό διαβίωσης και λειτουργίας και συγχρόνως να εξασφαλίζει τις σύγχρονες απαι­ τήσεις κλιματισμού, πυροπροστασίας και φύλαξης, ενός παρόμοιου κτιρίου. Το πρόγραμμα των χώρων που κατάρτισε η Υπηρεσία χωρίζεται σε 2 βασικές ενότητες. Στους χώρους που επιτρέπεται η πρόσβαση από το κοινό και στους χώ­ ρους που είναι μόνο για το προσωπικό του Αρχείου. Ό π ω ς είναι φυσικό, στην ενότητα «Α» (χώροι για το κοινό) εντάσσεται και η αίθουσα που θα αναφέρεται στον Καποδίστρια και θα καλύπτει ταυτόχρονα τις πολιτιστικές και πνευματικές εκδηλώσεις. Η ενότητα «Β» (χώροι μόνο για το προσωπικό) περιλαμβάνει όλα τα εργαστήρια καθαρισμού, απολύμανσης, βιβλιοδεσίας και ταξινόμησης των αρχει­ ακών εγγράφων. ΚΥΒΕΡΝΕΙΟ, ΕΫΝΑΡΔΕΙΟ : ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ

143

Η ενότητα «A» λοιπόν έχει ανάγκη χώρων μεγαλύτερου εμβαδού σε σύγκριση με τους χώρους της «Β» και συγχρόνως τα κινητά φορτία της ενότητας «Α» δεν 2

υπερβαίνουν τα 300 kg/M , ενώ ένας σημαντικός αριθμός των χώρων της ενότη­ 2

τας «Β» έχει φορτία μέχρι 800-1.000 kg/M . Σαν συνέπεια των παραπάνω, τοποθετούμε την ενότητα «Α» στον όροφο του κτιρίου του Κυβερνείου, όπου βέβαια οι συνθήκες φωτισμού, ηλιασμού, θέας κλπ. είναι ευνοϊκότερες για παρόμοιους χώρους. Η ενότητα «Β» τοποθετείται στο ισό­ γειο του κτιρίου και στο λιθόκτιστο κτίριο της αυλής. Κανένα από τα κτίρια του συγκροτήματος δε διαθέτει υπόγειο ώστε να διατεθεί τούτο για μηχανοστάσιο - λε­ βητοστάσιο.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ.}

Στερέωση και αποκατάσταση του Εϋνάρδειου κτιρίου στην Αίγινα και μετατροπή του σε Δημόσια Βιβλιοθήκη Αίγινας

Κύριος του

έργου:

Ελληνικό Δημόσιο - Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ Αρχιτεκτονική

και Στατική

μελέτη:

Ξ. Καλαϊτζής-Β. Σιταρένιος-Ν. Στρατηγέας και Συνερ­ γάτες «Ανάπλαση» Ε.Ε. Μελέτη Η/Υ

εγκαταστάσεων:

Μαματάς Απόστολος, μηχανολόγος μηχανικός Η ομάδα μελέτης αρχιτεκτονικών

αποτελείται

από τους

αρχιτέκτονες: Σιταρένιο Βασίλειο, Καλαϊτζή Ξάνθιππο Μουζακίτου Map ία-Αμαλία, Στεφανάκη Μάρω Σύμβουλοι

Μελέτης:

Μάρω Αδάμη-Καρδαμίτση, Δρ. Αρχιτέκτονα - επικ. καθ. Ε.Μ.Π., Κατερίνα Θανοπούλου-Βουτέρη, Βιβλιοθηκονόμο Το υπάρχον κτίριο έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρη­ τέο μνημείο βάσει της Υπουργικής Απόφασης 19628/812, που δημοσιεύθηκε στο Φ.Ε.Κ. 66/03-05-1945.

Δομημένο περιβάλλον. Κτίσματα μέσα στο οικόπεδο Στο οικόπεδο που βρίσκεται το Εϋνάρδειο δεν υπάρχουν άλλα κτίσματα πλην δύο μικρών ξύλινων οικίσκων που έχουν παραμείνει στο οικόπεδο από την εποχή που το Εϋνάρδειο στέγαζε το αρχαιολογικό μουσείο της Αίγινας. Ο ένας οικίσκος βρί­ σκεται δεξιά της εισόδου στο οικόπεδο και χρησίμευε για την έκδοση των εισιτηρίων του μουσείου. Ο δεύτερος οικίσκος, διαστάσεων 1,00x1,00, είναι δίπλα στη δεύτε­ ρη είσοδο του οικοπέδου και ήταν το φυλάκιο του αρχαιοφόλακα. Έχουν παραμείΚΥΒΕΡΝΕΙΟ, ΕΫΝΑΡΔΕΙΟ : ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ

145

νει επίσης από την προηγούμενη χρήση διάφορα εκθέματα μεγάλων διαστάσεων (κολόνες, κιονόκρανα, ταφικά μνημεία, επιτύμβιες στήλες κλπ.) Δόμηση ευρύτερης περιοχής Το Εϋνάρδειο βρίσκεται στο κέντρο της πόλης της Αίγινας σε μικρή απόσταση από την παραλία, και ως εκ τούτου όλο το ευρύτερο περιβάλλον είναι δομημένο. Σε άμε­ ση γειτνίαση με το Εϋνάρδειο βρίσκεται η Μητρόπολη, το Πνευματικό Κέντρο (πρώ­ ην αλληλοδιδακτικό σχολείο), ενώ σε μικρή απόσταση βρίσκονται το Κυβερνείο του Καποδίστρια, η δημόσια βιβλιοθήκη (που σήμερα στεγάζεται σε μια προσθήκη των Γερμανών της Κατοχής στο Κυβερνείο), που θα μεταστεγαστεί στο Εϋνάρδειο, το Δη­ μοτικό Σχολείο της Αίγινας, το Λαογραφικό Μουσείο και το Δημαρχείο.

Οι αποφάσεις για επέμβαση σε διατηρητέα κτίρια είναι συνάρτηση πολλών παρα­ γόντων, όπως: κατάσταση διατήρησης τους, καλλιτεχνική ή ιστορική αξία, σπα­ νιότατα, βαθμός αλλοίωσης του άμεσου και ευρύτερου περιβάλλοντος, κοινωνικές και οικονομικές παράμετροι, απόψεις της εποχής, γενικότερες αποφάσεις από με­ λέτες που αφορούν το σύνολο, απαιτήσεις της ένταξης σύγχρονων λειτουργιών. Όλοι αυτοί οι παράγοντες κάνουν μοναδική την κάθε περίπτωση επέμβασης και οδηγούν, αν όχι σε μονοσήμαντες λύσεις, τουλάχιστο σε παραλλαγές μέσα σε ένα πλαίσιο γενικών αρχών. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η μελέτη δε βασίζεται σε μία μουσειακή προστασία αλ­ λά στις αρχές μιας «ολοκληρωμένης προστασίας», όπως εκείνη προδιαγράφεται αφε­ νός με την ανάδειξη της ιστορικής και πολιτισμικής μνήμης, αφετέρου με την υλοποί­ ηση των σύγχρονων λειτουργικών, κατασκευαστικών και πολιτισμικών απαιτήσεων. Η καινούρια χρήση του κτιρίου, η οποία αποτελεί την καλύτερη προϋπόθεση για τη συντήρηση του στο μέλλον, θα πρέπει να εξασφαλίζει στους χρήστες όλες τις προϋποθέσεις για μια σωστή, σύγχρονη εξυπηρέτηση. Η επίπλωση και ο εξο­ πλισμός δεν πρέπει να συγχέονται με το κτίριο, αλλά θα πρέπει να έχουν το χαρα­ κτήρα στοιχείων που «φιλοξενούνται» και θα πρέπει να είναι τοποθετημένα με τέ­ τοιο τρόπο, ώστε, χωρίς να ανταγωνίζονται το κτίριο ή να υποτάσσονται σ' αυτό, να επιτρέπουν την ανάγνωση του. Το Εϋνάρδειο, όπως αναφέρει η κα Αδάμη-Καρδαμίτση, είναι το πρώτο καθαρά νεοκλασικής μορφολογίας κτίριο της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής. Είναι μονώρο­ φο με υπερυψωμένο το δάπεδο του ισογείου από τον περιβάλλοντα χώρο. Έχει σχή­ μα ορθογωνικό, εξωτερικών διαστάσεων 10,45x25,75 μ., και συνολικού ύψους, μα­ ζί με την στέγη, 8,06 μ. Το κτίριο σήμερα αποτελείται από τέσσερα διακριτικά τμή­ ματα. Αυτά είναι το πρόστυλο και τρεις αίθουσες που επικοινωνούν μεταξύ τους. Το πρόστυλο είναι ο ημιυπαίθριος χώρος που βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του κτιρίου και καταλαμβάνει όλο το μήκος της πρόσοψης του. Έχει διαστάσεις 24,50x1,75 μ. και καθαρό ύψος 4,87 μ., το δάπεδο του βρίσκεται στο +0,54 σε ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.3

σχέση με το πέριξ έδαφος και έχει τελική επικάλυψη από μωσαϊκό εκτός από τα μεσοδιαστήματα των πεσσών που είναι από πλάκες πωρόλιθου. Προς την πλευρά του ακάλυπτου έχει μια συστοιχία από 8 ορθογώνιους πεσσούς διαστάσεων 70x70 περίπου εκ. ανά 2,60 μ. περίπου. Επικοινωνεί με τον υπαίθριο χώρο με τρία σκα­ λοπάτια από πωρόλιθο που καταλαμβάνουν όλο το μήκος του πρόστυλου και εμ­ φανώς φθαρμένα. Οι βάσεις των πεσσών είναι από πωρόλιθο, ενώ το υπόλοιπο τμήμα τους είναι από λιθοδομή επιχρισμένη και συνδέεται με τη μετόπη με επι­ χρισμένα πεσσόκρανα. Η βάση της μετόπης που εδράζεται πάνω στα πεσσόκρανα είναι από ξύλινες διατομές περίπου 23x23 εκ. Η μετόπη συνεχίζει με λιθοδομή επιχρισμένη και στην όψη της υπάρχουν «τραβηχτά». Η εσωτερική πλευρά του πρόστυλου είναι επιχρισμένη με αρκετές εμφανείς φθο­ ρές. Σε αυτή την πλευρά είναι η κεντρική είσοδος του κτιρίου, καθώς και έξι σιδερό­ φρακτα παράθυρα. ΚΥΒΕΡΝΕΙΟ, ΕΫΝΑΡΔΕΙΟ : ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ

Η οροφή του πρόστυλου είναι από «μπαγδαντί» και έχει μια μεγάλη ρωγμή στην ένωση του με το κυρίως κτίριο και σε όλο το μήκος του. Η ρωγμή αυτή μάλ­ λον οφείλεται στις ζημίες και στην καθίζηση που έχει υποστεί η στέγη. Από το πρόστυλο γίνεται η είσοδος στο κυρίως κτίριο, που, όπως ήδη αναφέ­ ραμε, αποτελείται από τρεις ισοδύναμες αίθουσες. Η είσοδος στο κτίριο γίνεται διαμέσου μιας μεταλλικής δίφυλλης πόρτας από το μέσον του πρόστυλου στην αίθουσα «Β». Η αίθουσα έχει διαστάσεις 7,63x6,70 μ. και καθαρό ύψος 4,70 μ. είναι στο κέντρο του κτιρίου και με αυτήν επικοινω­ νούν οι δύο άλλες αίθουσες. Η αίθουσα «Α» στη δεξιά πλευρά (προς την οδό Μη­ τροπόλεως) διαστάσεων 7,94x6,67 μ., και η αίθουσα «Γ» στην αριστερή πλευρά (προς το διάδρομο που συνδέει την οδό Πελεκάνου με τη Μητρόπολη), διαστάσε­ ων 8,08x6,71 μ. Το δάπεδο και των τριών αιθουσών βρίσκεται στο +0,71 σε σχέ­ ση με το πέριξ έδαφος και σχηματίζει ένα σκαλοπάτι 17 εκ. με το πρόστυλο. Η αίθουσα «Β» έχει δύο παράθυρα προς την οδό Πελεκάνου και δύο προς το πρόστυλο και δύο πόρτες (πλέον αυτής της εισόδου) χωρίς κούφωμα, μία προς την αίθουσα «Α» και μία προς την αίθουσα «Γ». Η αίθουσα «Α» έχει τρία παράθυρα προς την οδό Πελεκάνου και δυο προς το πρόστυλο. Έχει δε την πόρτα που οδηγεί στην αίθουσα «Β». Η αίθουσα «Γ» έχει τρία παράθυρα προς την οδό Πελεκάνου και δύο προς το πρόστυλο. Έχει δε την πόρτα που οδηγεί στην αίθουσα «Β». Τα δάπεδα των αιθουσών είναι από μωσαϊκό, οι τοίχοι είναι επιχρισμένοι. Η οροφή είναι από μπαγδαντί. Τα κουφώματα είναι ξύλινα με μεταλλικό κάγκελο προστασίας.

Στέγη Η στέγη είναι δίρριχτη και έχει επικάλυψη από κολυμπητά βυζαντινά κεραμίδια. Η απορροή των νερών γίνεται ελεύθερα χωρίς να υπάρχει λούκι στην άκρη της. Η στέγη είναι το πλέον καταπονημένο στοιχείο σε όλο το κτίριο και έχει παρουσιάσει καθιζήσεις σε πάρα πολλά σημεία της.

Όψεις Όλες οι όψεις του κτιρίου είναι επιχρισμένες και χρωματισμένες. Το χρώμα των όψεων είναι αυτό της ώχρας πλην της όψεως του πρόστυλου, που είναι το χοντροκόκκινο. Οι δύο όψεις στις στενές πλευρές σχηματίζουν στο άνω μέρος τους αέτωμα που περιγράφεται από τραβηχτά κυμάτια. Το κάτω κυμάτιο συνεχίζει και στις δύο μεγάλες όψεις. Έγινε επίσης επιτόπου έρευνα για να βρεθούν οι επιπλέον πόρτες που, με βά­ ση τα στοιχεία που είχαμε, υπήρχαν στο αρχικό κτίριο. Έγιναν τοπικές αποξηλώσεις των εσωτερικών επιχρισμάτων σε σημεία που υπήρχε η υπόνοια ότι υπήρχαν τα αρχικά ανοίγματα. Αυτά τελικά βρέθηκαν από ένα στις δύο άκρες του πρόστυΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.3

λου και όχι στη στενή πλευρά δεξιά και αριστερά από την επιγραφή και μία τρίτη απέναντι από την κεντρική είσοδο του κτιρίου, προς την οδό Πελεκάνου.

Το πρόβλημα και οι γενικές αρχές για χην επίλυση του Πρόκειται για ένα κτίριο χαρακτηρισμένο μνημείο, το πρώτο διδασκαλείο στην Ελλάδα, ένα από τα πρώτα νεοκλασικά-καποδιστριακά κτίρια (λόγω του κόστους του συγκεκριμένου κτιρίου ο Καποδίστριας δεν έχτισε άλλο σχολείο αυτής της μορφής) και το άμεσο περιβάλλον δεν έχει αλλοιωθεί πάρα πολύ. Το κομμάτι δε Μητρόπολη-αλληλοδιδακτικό σχολείο (σημερινό Πνευματικό Κέντρο) - Εϋνάρδειο έχει παραμείνει σχεδόν αναλλοίωτο. Μέσα σε αυτό λοιπόν το κτίριο εντάσσουμε μια λειτουργία που υπάρχει από την αρχαιότητα (άρα συμβατή με την ιστορία του κτιρίου), όπως είναι η βιβλιο­ θήκη, αλλά που ταυτόχρονα έχει εξελιχθεί και έχει εντάξει στη λειτουργία της ό,τι πιο σύγχρονο υπάρχει σήμερα, multimedia - Internet κλπ. Επίσης η βιβλιοθηκο­ νομία έχει εξελιχθεί ως επιστήμη και χρησιμοποιεί μοντέρνες μεθόδους στην καταλογογράφηση, στην αναζήτηση, στην ενημέρωση, στη φύλαξη και στην προ­ στασία των βιβλίων. Όλο το πρόβλημα εστιάζεται στο να εξασφαλίσουμε μια σύγχρονη, λειτουργι­ κή βιβλιοθήκη και ταυτόχρονα να σεβαστούμε, να διατηρήσουμε και να αναδεί­ ξουμε ένα τόσο σημαντικό κτίριο όπως είναι το Εϋνάρδειο. Πιστεύουμε ότι η παρούσα μελέτη πέτυχε και τα δύο. Δηλαδή να αναδείξει το κτίριο και να εντάξει μέσα σε αυτό μια σύγχρονη λειτουργία. Το κτίριο αναδει­ κνύεται με μια σειρά από επεμβάσεις, σε δύο φάσεις, που περιγράφονται παρακά­ τω και που επαναφέρουν το κτίριο στην αρχική εξωτερική του εμφάνιση, και η λειτουργία εντάσσεται, υποτασσόμενη σε αυτό, με μια σειρά επεμβάσεων αναστρέ­ ψιμων μέσα στο κτίριο.

Γενική περιγραφή της λύσης και προτεινόμενες επεμβάσεις Η ανάδειξη του κτιρίου γίνεται σε δύο φάσεις. Η πρώτη φάση, που είναι και η πλέον εκτεταμένη, έχει στόχο τη μετατροπή του κτιρίου ώστε να μπορεί να στεγά­ σει τη Βιβλιοθήκη και ταυτόχρονα όλες τις απαραίτητες εργασίες για την ανάδει­ ξη του. Σε αυτή τη φάση εντάσσεται και η επέμβαση στον περιβάλλοντα χώρο.

Το κτίριο Καθαιρείται όλη η στέγη και αντικαθίσταται με νέα της αυτής μορφής. Πριν από την καθαίρεση λαμβάνονται αντίγραφα των «τραβηχτών» ώστε να είναι δυνατή η αντικατάσταση τους. Καθαιρείται και ο τοίχος απόοπτόπλινθους (μεταγενέστερος) που χωρίζει την αίθουσα «Β» από την αίθουσα «Γ» και ενοποιούνται οι δύο αί­ θουσες. Ανοίγουν επίσης οι δύο πόρτες του πρόστυλου και αντικαθίσταται με οπτοπλινθοδομή με μικρή εσοχή από την εξωτερική πλευρά η πόρτα προς την οδό ΚΥΒΕΡΝΕΙΟ, ΕΫΝΑΡΔΕΙΟ : ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ

149

Πελεκάνου (ώστε να υπάρχει «ανάμνηση» της ύπαρξης της). Αυτές είναι οι πόρτες που προϋπήρχαν και που κάποια στιγμή έκλεισαν με λιθοδομή καλής ποιότητας. Τόσο καλής ώστε δεν υπάρχουν εμφανή σημάδια στο επίχρισμα που να μαρτυ­ ρούν την ύπαρξη τους. Με αυτές τις επεμβάσεις και με αυτές της γενικής συντήρηοης-επισκευής το Εϋνάρδειο θα επανέλθει στην αρχική του μορφή, θα αναδει­ χθεί και θα αποτελέσει ένα στολίδι για την πόλη της Αίγινας.

Το πρόστυλο Το πρόστηλο διατηρείται όπως είναι σήμερα. Μειώνονται οι εσοχές που υπάρχουν στις άκρες του γιατί τοποθετούνται η/μ εγκαταστάσεις, όπως μετρητές της ΔΕΗ, δια­ κόπτες, έλεγχος η/μ περιβάλλοντος χώρου κλπ. Όλες αυτές οι εγκαταστάσεις καλύ­ πτονται με ένα πάνελ γυψοσανίδας ανθυγρής, ανοιγόμενο τοπικά όπου είναι ανα­ γκαίο για τον έλεγχο και χειρισμό των εγκαταστάσεων, ώστε να δίδεται η εντύπωση του επιχρίσματος. Η οροφή του πρόστυλου θα είναι επίχρισμα πάνω σε νεβρομετάλ. Γίνεται επίσης πρόβλεψη για την πρόσβαση των A.M.Κ. στο πρόστυλο και άρα στο κτίριο με την τοποθέτηση μιας μεταλλικής (άρα αναστρέψιμης) ράμπας απέ­ ναντι από την είσοδο στο Εϋνάρδειο και σε επαφή με την έξοδο προς το διάδρο­ μο που ενώνει την οδό Πελεκάνου με τη Μητρόπολη. Κάτω από το πλατύσκαλο της ράμπας κατασκευάζεται ένας υπόγειος χώρος με πρόσβαση μόνον από πάνω, όπου τοποθετούνται οι φιάλες του Energon (αέριο κατάσβεσης πυρκαγιών).

Η αίθουσα «Β» και «Γ» Σε αυτή την ενιαία αίθουσα τοποθετούνται όλες οι λειτουργίες της βιβλιοθήκης πλην του παιδικού τμήματος που οργανώνεται στην αίθουσα «Α», επειδή ο χώρος είναι περιορισμένος, και, για να καλυφθούν οι διοικητικές κυρίως ανάγκες της βι­ βλιοθήκης, κατασκευάζεται ένα μικρό μεταλλικό πατάρι πλήρως αναστρέψιμο. Η είσοδος στη βιβλιοθήκη γίνεται από την κεντρική είδοσο του κτιρίου, που είναι και η σημερινή, από το πρόστυλο. Δεξιά της εισόδου βρίσκεται ο χώρος αναμονής του κοινού, οι κατάλογοι, καθώς και ο χώρος ανάγνωσης περιοδικών και εφημερίδων. Αριστερά της εισόδου βρίσκεται η προθήκη με τα περιοδικά και τις εφημερίδες. Απέ­ ναντι ακριβώς από την είσοδο τοποθετείται ο πάγκος υποδοχής με το προσωπικό εξυ­ πηρέτησης του. Δεξιά και δίπλα από τον πάγκο υποδοχής έχει τοποθετηθεί μια μικρή με­ ταλλική σκάλα που οδηγεί προς το πατάρι. Επίσης υπάρχει και ένα μικρό αναβατόριο για τη μεταφορά των βιβλίων στον όροφο, όπου γίνεται και η καταλογογράφηση. Στο πατάρι, που καταλαμβάνει σε έκταση την είσοδο, το χώρο εξυπηρέτησης του κοινού, υπάρχει ένας γραφειακός χώρος δύο ατόμων όπου στεγάζεται η διοί­ κηση της βιβλιοθήκης. Σε αυτό το χώρο γίνεται, εκτός των άλλων, η καταλογο­ γράφηση των νέων τίτλων και η φύλαξη των σπάνιων βιβλίων και λοιπών αντι­ κειμένων. Επίσης υπάρχει το W C του προσωπικού της βιβλιοθήκης και ένα μικρό παρασκευαστήριο (kitchenette). ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠ NAIA, τ. 3

Ο υπόλοιπος χώρος της ενιαίας πλέον αίθουσας, αριοτερά του εκθεσιακού χώ­ ρου, καταλαμβάνεται από ένα μικρό αναγνωστήριο (14 θέσεις και 3 θέσεις multimedia και βιβλιοστάσιο. Στην αριστερή γωνία του χώρου αυτού προς το πρόστηλο διανοίγεται η αρχι­ κή πόρτα που είχε κλείσει με λιθοδομή και αποτελεί έξοδο κινδύνου του βιβλιοστασίου και του αναγνωστηρίου.

Η αίθουσα «Α» Στην αίθουσα «Α» στεγάζεται το παιδικό τμήμα και το συγκρότημα των W C (το Εϋνάρδειο δε διέθετε ούτε διαθέτει χώρους υγιεινής μέχρι σήμερα). Το παιδικό τμήμα διαιρείται σε δύο τμήματα: το τμήμα δραστηριοτήτων και το βιβλιοστάσιο. Στο τμήμα των δραστηριοτήτων έχουν ενσωματωθεί τα πολυμέσα (multimedia), το σύστημα ήχου και εικόνας (CD, Home Cinema, Video κλπ.) και ένας κεντρικός χώρος ανάγνωσης-εκπαίδευσης. Λόγω του περιορισμένου χώρου δεν υπήρξε δυ­ νατή η διαμόρφωση τμημάτων ανάλογα με την ηλικία μέσα στο παιδικό τμήμα. Στη δεξιά γωνία του χώρου αυτού προς το πρόστυλο διανοίγεται η αρχική πόρτα που είχε κλείσει με λιθοδομή και αποτελεί έξοδο κινδύνου του βιβλιοστασίου και του χώρου δραστηριοτήτων του παιδικού τμήματος. Αυτή η πόρτα θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως ανεξάρτητη είσοδος του παιδικού τμήματος ώστε να λει­ τουργεί και τελείως ανεξάρτητα από οργανωμένες ομάδες (π.χ. σχολική τάξη) χω­ ρίς να ενοχλείται η λειτουργία της υπόλοιπης βιβλιοθήκης. Σε όλη την έκταση της «Α» αίθουσας κατασκευάζεται μεταλλικό πατάρι με με­ ταλλική ψευδοροφή (πλήρως αναγνωρίσιμο και αναστρέψιμο) όπου στεγάζεται το κυρίως βιβλιοστάσιο της βιβλιοθήκης. Το πατάρι αυτό επικοινωνεί με το πατάρι της διοίκησης που βρίσκεται πάνω από το χώρο της εισόδου μέσω ανοίγματος. Η δεύτερη φάση, που δεν είναι αντικείμενο αυτής της μελέτης, αφορά επεμ-

ΚΥΒΕΡΝΕΙΟ, ΕΫΝΑΡΔΕΙΟ : ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ

151

βάσεις οτο ευρύτερο περιβάλλον και στον αστικό ιστό της πόλης. Προτείνεται δε η πεζοδρόμηση της οδού Πελεκάνου στο τμήμα της από το Εϋνάρδειο έως το πνευματικό κέντρο με την ταυτόχρονη διάνοιξη της πόρτας που υπήρχε επί της οδού Πελεκάνου, ώστε το κτίριο να αποκτήσει την αρχική του μορφή. Θα μπο­ ρούσε επίσης ο Δήμος σε συνεργασία με την Εκκλησία να προχωρήσει σε διαμόρ­ φωση όλης της περιοχής «Μητρόπολη-κοινόχρηστος χώρος-προσβάσεις». Περιβάλλων χώρος Οι λειτουργικές ζώνες του χώρου είναι: οι χώροι κίνησης χώροι συγκέντρωσης-στάσης χώροι πρασίνου Χώροι«; κίνησης αποτελούν: Ο άξονας-διάδρομος που αναπτύσσεται παράλληλα στην κυρία όψη του κτιρίου. Μέσω αυτού επικοινωνούν ο υπαίθριος χώρος της βιβλιοθήκης με τον αντίστοιχο του Πνευματικού Κέντρου και της Μητρόπολης. Στο τέλος του διαδρόμου δια­ μορφώνεται ράμπα για αναπήρους, μεταλλικής κατασκευής. Ο άξονας ο οποίος ορίζεται από την κεντρική είσοδο και είναι αξονικά τοπο­ θετημένος σε αυτή. Είναι κάθετος στον προηγούμενο. β) χώροι συγκέντρωσης-στάσης Στη συμβολή των δύο κύριων αξόνων δημιουργείται διαπλάτυνση η οποία προσφέρεται ως χώρος συγκέντρωσης για την πραγματοποίηση υπαίθριων πολι­ τιστικών εκδηλώσεων (ομιλίες, παρουσιάσεις βιβλίων, παραστάσεις κτλ.). Ταυτό­ χρονα τονίζει και προβάλλει την κύρια είσοδο της βιβλιοθήκης. Χώροι πρασίνου Το πράσινο τέλος εναλλάσσεται με τις άλλες λειτουργίες, διαφοροποιείται σε χα­ μηλή και υψηλή βλάστηση και έρχεται να συμπληρώσει τη διαμόρφωση του προ­ αυλίου χώρου.

152

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.3

ì

ΕΠΙ2Τ0ΛΑΙ

ΤΕΤΡΛ.Κ ΓΥ5 ΡΗΤΟΡΙΚΗ, ΛΟΓΙΚΗ, ΜΕΓΑΦΒΙΚΗ, j ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ.

Ι. Α. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ, ΚΤΒΕΡΝΗΤΟΪ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ.

Τω ίπποτη Κ. Εϋνάρδω έίς ϊϊισαν. Αίγιντι, 1 3 Ιανουαρίου 1 8 2 9 .

Wj£*t,

ίγ«π»τέ μοο ÉSvïpie,

τα γράμματα σου των 1 1 καΐ

13 IcujtSf&H, »si *ολυ έχάρην μαοών έξ αυτών τίιν ύγείανrfoöτε « 4 f t c ' m f b « ovtywoou, ώς ίχ του, ήλιου tfiç n W χαί της T*t f A o i « · · · i l *«ρβτηρησ«ς έ«1 τών λεγομένων περί τίίς gl3>iiW»c MÌ f | { w&pnfoswc βύ-riç, λαμβάνω και άλλοδεν. Εκ.

Oapaim fUhtru

μί yfJfvm.

παροτρΰνοντές με νά κάμω 6αύ-

pata Ι « κ Wfi>i«# τέ{ «j^youç τών έΊρημερίδων, και οί γράβονW< |eiwrr«i

ftwetmtç

και αυτοί ί,τι καΐ συ, ό'τι δηλαδή ή

â l i ç o t i Λ ^ ί ρ τ ^ ί ίκτταζοντως καΐ μαλακωί

πολιτεύεται, Ατι

i & r iej^retwOrai γενναίως, ούδεν ίεσμοβετεϊται, καΐ ίξαιρέτως foi Ä «βτΜχενή του ευτάκτου στρατού σχολαίως προχωρούσα, δέν »tflttfd btà^ahf

üi ti» Ελλάδα ν* κυρίευση τά εκτεταμένα της σύνορα τφ βηματι (au pas de charge)

r

è μίνην την αίχμήν

<Shr» I t ffovoümi ίκαστοι, ίπιμεριμνώσι xal περί ίατρικοϋ tt{ view 4ει»ης αρ^ωβτίας, καΐ προβάλλουσι προς θεραπείαν τοϋτο * fcA· τ4 έ*»ττίβευμα, και ίπισπεύδουσι την χρησιν αύτοϋ, {Αηο*ίU^fttt^evTii μιίκως το ίχτρικον, αντί νά δεραπίύιηι, 8αν«τώ<ηι pltt·» φ i^MTW, ΦΟΚ. 3,

153

ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ*

0 λαϊκός καλλιτέχνης Βασιλις Tpij HC Το εργαστήριο ίου στην Πέρδικα ρχαϊκός, δωρικός, αρχέγονος, πρωτόγο­

γόνειο» σε πέτρα. Διακόσιες πενήντα αρχαϊκές

νος είναι ο αυτοδίδακτος λαϊκός καλλιτέ­

φιγούρες στο γρανίτη και εκατόν ογδόντα μορ­

χνης Βασίλης Τρίμης, που δημιουργεί στην

φές σε λιόξυλο σόμπλεγμα-σύνθεση, που τις

Α

αιγενήτικια Πέρδικα από το 1963, όταν πήρε

φιλοτεχνούσε δυο χρόνια. Πάνω σε πέτρα ζω­

στα χέρια του ένα ξύλο, το ξεφλούδισε, ακο­

γράφισε με ακριλικά χρώματα γεγονότα από

λούθησε το σχήμα του κι έφτιαξε το πρώτο

τον Κόλπο, τα Σκόπια, τα Σερβία, αεροπλάνα

του «έργο».

αμερικάνικα, τη φρίκη, το ανάθεμα, το «λάθος»

Η φύση και η τέχνη υπάρχουν μαζί στις δημιουργίες του, που αυτοσχεδιάζει στο ξύλο

στα 1999, το έλεος, το πλοίο «Ελλάς», μπόμπες, ανθρώπους, παιδιά στην πολεμική αγριάδα.

και στην πέτρα, καθώς ακολουθεί το σχήμα και

Το πελέκημα στο ξύλο, στην ελιά, στον ευ­

τη μορφή τους. Έργα του, ανθρώπινα κεφάλια,

κάλυπτο, στο πουρί, στο γρανίτη γίνεται με δι­

γυναικεία, ανδρικά, σε ξύλο και πέτρα, ζωγρα­

κά του εργαλεία, σκεπάρνι, πριόνι, καλεμάκια,

φισμένα με χρώματα μαύρα, άσπρα, καφέ, κόκ­

κοπίδια χοντρά, χρώματα μαύρα, άσπρα, κόκ­

κινα, πετούμενα, κεφάλια παραμορφωμένα,

κινα, καφετιά. Πρώτα ξεκινά μ' ένα αχνό σχε­

συνθέσεις-συμπλέγματα στο ξύλο, σε λιόριζες,

δίασμα και κατόπι το σκεπάρνισμα, το πελέκη­

με ανθρώπινα κεφάλια, ζώα, πουλιά, λύκοι,

μα. Ακολουθεί το σχήμα που έχει το υλικό

καράβια, ψάρια, δράκοντες. Μια κόρη σε ξύλο,

του, όπως βγαίνουν κάτω από το εργαλείο του

η «Ελλάδα 2004», με ανοιχτά ψηλά τα χέρια,

οι πρωτόγονες μορφές, προαισθητικές κόρες,

όπως ήτανε το σχήμα στη ξύλινη μορφή, να

κούροι, κεφάλια, φιγούρες με αινιγματικό

βαστά την ελληνική σημαία. Ανθρώπινα κεφά­

στόμα, υποτυπώδες χαμόγελο, γυναικείες σε

λια αυστηρά στην έκφραση, με φοβισμένη εκ­

ξύλινες κεραμίδες, όμορφη πλάγια γυναικεία

φραστικότητα. Κορμός από ελιά, σύμπλεγμα-

μορφή, κεφάλι Καρυάτιδα, κι αυτό το πέτρινο

σύνθεση αχρωμάτιστη που του πήρε πολύ χρό­

ακροστόλι, καραβίσιο ακρόπρωρο με τα «γορ-

νο για να τη φτιάξει. Ανθρώπινα κεφάλια αγέ­

γόνεια», εξαιρετικά αινιγματικό. Κι όταν ρώ­

λαστα, φοβισμένα, ζωγραφισμένα με μαυρό-

τησα τον αυτοδίδαχτο λαϊκό μάστορα Βασίλη

χρωμα στην πέτρα. Κεφάλι κόρης πλάγια σε

«ξέρεις τι έχεις κάνει;», μου απάντησε με το

ξύλο, με ερευνητικό βλέμμα. Ανάγλυφα καρα­

ερώτημα: «Έκανα κάτι παράνομο;». Δεν ξέρει

βάκια ζωγραφισμένα. Η μάνα του, κόρη, αγρο­

ούτε είδε στη ζωή του «γοργόνειο». Υποσυνεί­

τικό ζευγάρι σε ξύλο, κούρος και κόρη με «γορ-

δητα το 'φτιάξε. Του είπα πως είναι το τρό­ παιο, η νίκη που έχει στα ανδραγαθήματα της

* 0 Βασίλης Πλάτανος είναι δημοσιογράφος - λαογράφος.

154

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑ< ΙΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΙΚΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.3

η θεά Αθηνά και το 'χει φιλοτεχνήσει σε μερι­

γονός. Παίρνει θέση στο χώρο και στο χρόνο.

κά έργα του ο κορυφαίος γλύπτης μας Γιαν-

Τη λιθογλυπτική, που εκφράζεται ο Βασί­

νούλης Χαλεπάς. Η σμίλη, το κοπίδι, χαλύ­

λης στη λαϊκή γλυπτική, τη στολίζει με σύμ­

βδινο ή σιδερένιο είναι το εργαλείο που χρη­

βολα μαγικά, αποδιωχτικά, φίδια, δράκοντες,

σιμοποιεί ο λαϊκός καλλιτέχνης για το κόψιμο,

γοργόνες, αρπαχτικά πετούμενα, με παραστά­

τη χάραξη, την απόξεση στα διάφορα υλικά.

σεις, συνθέσεις

Εργαλεία για τα χέρια, κοπτικά, διατρητικά,

που, ίσως, κι ο ίδιος ο δημιουργός δεν κατα­

αποξεστικά. Κάποτε πήγε και είδε τη δουλειά

λαβαίνει πως μαστορεύει κάτω από τη φαντα­

που φτιάχνει ο Βασίλης Τρίμης, ο μεγάλος

σία και το ένστιχτό του.

συμβολικές, αφηγηματικές,

γλύπτης μας Χρήστος Καπράλος, εκεί στο ερ­

Ο Βασίλης αυτοσχεδιάζει, η αυτοδίδαχτη

γαστήρι του στην Πέρδικα. Και του είπε:

τέχνη του έχει παράξενα λεύτερα χαρακτηρι­

«Φτιάχνε, φτιάχνε». Στο Μουσείο Καπράλου,

στικά. Φτιάχνει, δημιουργεί, φιλοτεχνεί το έρ­

στα αιγενήτικα Πλακάκια, υπάρχει η μεγάλη

γο του, στο ξύλο και στην πέτρα, χωρίς καμιά

ζωφόρος «Το Μνημείο

της Μάχης της Πίν­

προετοιμασία, όπως του 'ρχεται αυτή τη στιγ­

δου» σε αιγενήτικο πουρί και το χάλκινο άγαλ­

μή, χωρίς προσχεδιασμό, ακολουθεί το ρυθμό

μα, έξω από το Μουσείο, η «Μάνα» του.

που έχει το υλικό του, με αυτοσχέδιες μορφές,

Στο εργαστήρι που έχει ο Βασίλης στην

εκφράσεις.

Πέρδικα ξεχωρίζω μια γυναικεία σύνθεση με

Η μαστοριά να φτιάξει έργο με τα χέρια του

περίεργη έκφραση, γυναικεία μορφή με πε­

είναι η τέχνη του, η δημιουργική ικανότητα του

ρίεργο γέλιο, μια άλλη με λυπημένο βλέμμα,

να δώσει καλλιτέχνημα με κάποια, έστω και δι­

τρελή νύφη, αγρότες λάϊκές-χωριάτικες φι­

κή του, «αισθητική αξία». Έτσι το βλέπει ο αυ-

γούρες, ζωγραφισμένη μορφή σε ξύλο με

τοδίδαχτος Βασίλης κι αλλιώτικα εμείς οι θεατές

κόκκινο φόρεμα.

του, ο κόσμος γύρω του, με άλλη αισθητική

Ο Βασίλης Τρίμης, στο υλικό που δουλεύ­

αντίληψη. Γι' αυτόν κάθε δημιούργημα του εί­

ει, χρησιμοποιεί τη δεξιοτεχνία με τα εργαλεία

ναι καλλιτέχνημα, για μας έργο με αφέλεια,

του και τη φαντασία για να δημιουργήσει «αι­

απλοϊκότητα, παιδικό, ίσως και τρελό.

σθητικά» αντικείμενα, με στοιχεία από παιδιά­

Στο δημιούργημα, στο τέχνημα που κατα­

στικη τέχνη. Η φαντασία για τη δημιουργία εί­

σκευάζει ο Βασίλης χρησιμοποιεί κάποια ερ­

ναι η πηγή του, που εκφράζεται μ' αυτά που

γαλεία, του δίνει μορφή συγκεκριμένη ή αφη­

φτιάχνει στο ξύλο, στην πέτρα, εικόνες, υπάρ­

ρημένη κάποιες φορές, με αναγνωρισμένη

ξεις, ρυθμούς. Η φαντασία του, σαν κυριότερη

κοινωνικά χρησιμότητα και χρήση, αν έχει κά­

πηγή για τη δημιουργική του έκφραση, και η

ποιο τέτοιο σκοπό. Ο μάστορας με τη μαστο­

μαστοριά που έχει να τη σχηματοποιεί στα χέ­

ριά του φτιάχνει το έργο με κάποια τέχνη, με

ρια του, να δίνει σχήματα, μορφές, ρυθμούς.

τη βοήθεια που του δίνει η ίδια η φύση. Έτσι

Φαντασία λεύτερη, παράξενη, που δεν υπακού­

χαρακτηρίζει τον τεχνίτη, δημιουργό, αυτοδί-

ει σε νόμους. Το δημιούργημα του καταλαγιά­

δαχτο καλλιτέχνη Βασίλη, γιατί υπηρετεί τη

ζει σε ξεκάθαρο σχήμα, το γνωστό λαϊκό, πρω­

λαϊκή γλυπτική τέχνη.

τόγονο, αρχέγονο έργο. Μόλις το έργο του τε­

Από αισθητική άποψη, αυτά που φτιάχνει

λειώσει από τη φαντασία και τη δεξιοτεχνία

ο Βασίλης είναι κάτι από τη φιλοσοφία που

του, είναι αυθόρμητη έκφραση και ιστορικό γε­

προσπαθεί να ξεψαχνίσει την πρωτόγονη, την

Ο ΛΑΪΚΟΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΡΙΜΗΣ

155

προαισθητική καλλιτεχνική έκφραση κι αγω­

έχουν ρυθμό και όψη «φαγιούμ».

νίζεται πάνω στο σκληρό υλικό να ξεκαθαρί­

Είναι «αρχαϊκός» ο Βασίλης, γιατί στα δη­

σει την ουσία, το χαρακτήρα και τις σχέσεις

μιουργήματα του έχει στοιχεία από την αρχαϊ­

της με τις διάφορες ανθρώπινες δραστηριότη­

κή τέχνη, που καλλιεργήθηκε στην περίοδο

τες. Ο καθένας έχει τη γνώμη για το ωραίο, το

700-480 π.Χ., στην αρχαία Ελλάδα, ξέχωρα

δίδαγμα από το ωραίο, αυτό που τραβά, ευχα­

στη γλυπτική. Τα πιο χαρακτηριστικά δείγμα­

ριστεί τις αισθήσεις και την ψυχή. Το έμορφο,

τα απ' αυτή την τέχνη είναι οι κούροι και οι

το όμορφο, το ωραίο είναι η βασική ιδιότητα

κόρες. Οι μορφές στην αρχή είναι αλύγιστες,

για το «έργο τέχνης», να φέρνει την αισθητική

ντούρες, τυποποιημένες και μόνο σιγά σιγά γί­

απόλαυση. «Και πάντα νάσαι ορθός και πάντα

νονται όλο και πιο φυσικές. Ο χαρακτηριστι­

νάσαι ωραίος» τραγουδά για την ομορφιά ο

κός ρυθμός στην προκλαοική (πριν από τον

ποιητής Κώστας Καρυωτάκης.

5ο π.Χ. αιώνα) και γενικότερα στην αρχαία

Η φύση, όπως βρίσκεται στη δημιουργία

εποχή είναι η αρχαϊκή τέχνη, που δε βλέπουμε

της, σ' αυτά τα υλικά που τα λέμε πέτρα, ξύλο,

σε ολόσωμα, αλλά στα κεφάλια, βασικά, που

αδερφωμένη με τα δημιουργήματα, φτιάχνει

έφτιαξε ο Βασίλης. Κούρος είναι εφηβικό αρ­

τον κόσμο με τους νόμους του, τη μορφή, το

χαϊκό άγαλμα και κόρη το κορίτσι, η θυγατέ­

είδος, στο εργαστήρι όπου δουλεύει ο Τρίμης.

ρα, η αρχαϊκή παρθένα.

Αρκετά κομμάτια που έφτιαξε ο Βασίλης

Ο «αρχέγονος» Βασίλης είναι αυτός που

είναι στο ρυθμό που έχουν τα λεγόμενα «φαγι-

στα δημιουργήματα του δεν είναι εξελιγμένος

ούμ». Είναι προσωπογραφίες που τις βάζανε

σε πολιτισμό, έχουν στοιχεία πανάρχαια, απο­

πάνω σε μούμιες, στο πρόσωπο. Βρεθήκανε

λίτιστα και φτιάχνουν «πρωτόγονη τέχνη».

στην ομώνυμη περιοχή στην Άνω Αίγυπτο. Τα

Ο όρος «πρωτόγονος» (πριμιτίφ) είναι για

πορτρέτα αυτά, έργα της περιόδου από τον Ιο

τους αυτοδίδαχτους καλλιτέχνες, όπως ο Βα­

π.Χ. ως τον 3ο μ.Χ. αιώνα, είναι ζωγραφισμέ­

σίλης Τρίμης, που η τεχνική τους έχει στοιχεία

να με τέμπερα και με την εγκαυστική τεχνίκή,

αδέξια εκφραστικά, σύμφωνα με τα λεγόμενα

χαρακτηρίζονται για το δυνατό νατουραλισμό

«ακαδημαϊκά κριτήρια», και στο έργο τους κυ­

τους, τη δυνατή φυσικότητα τους και φαίνεται

ριαρχεί στοιχείο από αφέλεια κι απλοϊκότητα.

πως τα φιλοτεχνούσαν όσο ζούσε ακόμα ο ει­

Εξόν από τα «ελαττώματα» τους αυτά, τα έργα

κονιζόμενος. Ο νατουραλισμός αναπαριστά

ορισμένων «πρωτόγονων» καλλιτεχνών, όπως

πιστά τη φύση και είναι βασική αρετή στα «έρ­

ο Λεσβίος Θεόφιλος στη ζωγραφική, ο Μεθα-

γα τέχνης». Η τέμπερα είναι η τεχνική που η

νιώτης Σταμάτης Λαζάρου στη γλυπτική, ξε-

χρωστική ουσία σε σκόνη ανακατεύεται με

χωρίζουνε για την εφευρετικότητα τους και

κρόκο από αυγό ή κόλλα για να δέσει, αραιώ­

την εκφραστική τους δύναμη.

νεται με νερό κι απλώνεται σ' ένα στρώμα από

Καθώς σημείωσα, ο Βασίλης δεν ξέρει ού­

γύψο. Η εγκαυστική τεχνική χρησιμοποιείται

τε έχει δει «γοργόνειο», κι όμως το 'φτιάξε, κι

από την αρχαιότητα. Μ' αυτήν, για να «δέ­

αυτό είναι θαυμαστά καταπληκτικό. Η Μέ­

σουν» οι χρωστικές ουσίες, δουλεύουνε με ζε­

δουσα, τέρας στην αρχαία ελληνική μυθολο­

στό κερί. Βέβαια, ο Βασίλης δε χρησιμοποιεί

γία, έχει κεφάλι «γοργόνειο». Η Γοργώ, που

τις τεχνικές αυτές, γιατί ίσως δεν τις ξέρει, αλ­

έγινε στη νεοελληνική Γοργόνα, θαλασσινό

λά τα πορτρέτα, οι προσωπογραφίες του

στοιχείο στην ελληνική λαϊκή παράδοση. Εί-

156

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΛΦΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΙΚΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.}

ναι το ακροστόλι, το ακρόπρωρο στο καράβι,

του είναι ακόμα «δωρικός», λιτός, αυστηρός,

γλυπτή διακοσμητική παράσταση στην πλώρη

σκληρός, απόλυτα απλός.

που έχουνε τα πλεούμενα, ξέχωρα τα ξύλινα, η

Ίσως να είναι ο σύγχρονος Σμίλις, ο αγαλ-

σκαλισμένη φιγούρα, γυναικεία ή αντρική,

ματοποιός, ο γλύπτης από την Αίγενα ή τη Σά­

στην πλώρη. Η Γοργόνα είναι θαλασσινός δαί­

μο, που ξεχώρισε αρχές 6ου αιώνα π.Χ. Αυτός

μονας με γυναικείο σώμα ως τη μέση και στη

έφτιαξε «ξόανο», ξύλινο άγαλμα για τη θεά

συνέχεια σώμα ψαρίσιο, που έχει μια ή δυο

Ήρα, στο ναό της στη Σάμο. Επίσης φιλοτέ­

ουρές, όμορφη γυναικάρα, νταρντάνα, χαρι­

χνησε αγάλματα για την ίδια θεά, στα ιερά της,

τωμένη, μεγαλόσωμη, το μαγικό καραβίσιο

στο Άργος και στην Ολυμπία και ωραία αγάλ­

ακρόπρωρο. Η Γοργόνα είναι αυτή που γα­

ματα για τις Ώρες, που στηθήκανε στο Ηραίο,

ντζώνει με τις χερούκλες της τα πλεούμενα και

στην Ολυμπία. Σύμφωνα με μια παράδοση, ο

τα ρωτά: «Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος;». Κι αν

Σμίλις, συνεργάτης του Ροίκου, του Σαμιώτη

δεν πάρει την απάντηση: «Ζει και και τον κόσμο κυριεύει...»,

βασιλεύει

τότες τα βουλιάζει

αρχιτέκτονα και χαλκοπλάστη, πήρε μέρος για να κατασκευαστεί ένας λήμνιος λαβύρινθος.

και πνίγει τους θαλασσινούς. Από τον επικό

Ο Βασίλης, πριν γίνει σύγχρονος Σμίλις,

ποιητή Ησίοδο, τον 8ο π.Χ. αιώνα, από τη

δούλεψε ναυτικός στα καϊκια-ποστάλια, από

βοιωτική Άσκρα, ο κυριότερος εκπρόσωπος

Πέρδικα-Αίγενα, «Άι-Γιώργης», «Άγιοι Ανάρ­

στο διδακτικό έπος, μακρόσυρτο ποίημα που

γυροι», «Άγιος Σώζων». Γεννήθηκε στα 1924

αφηγείται κατορθώματα από ήρωες, ο μύθος

και μαθήτεψε γράμματα στο δημοτικό σκολειό

για τη Γοργώ άλλαξε κι αντί για ένα δαιμονικό

στην Πέρδικα. Έχει το παρατσούκλι «κότσυ­

γίνανε τρία τέρατα με γυναικεία μορφή. Έτσι

φας», επειδή στα πλεούμενα τραγούδαγε όμορ­

σχηματίστηκε ο πληθυντικός, λέμε Γοργόνες,

φα. Προστάτης του είναι ο Αγιονικόλας, που

και μετά με αιτιατική Γοργόνα. Το όνομα αυτό

τόνε βρήκε να αρμενίζει στα αιγενήτικα κύμα­

έχει κι ένα κοράλλι, από τη μορφή του, που

τα, τόνε ξεμπαρκάρισε και τον έχει στο εικονο­

μοιάζει με κεφάλι από Γοργόνα-Μέδουσα.

στάσι, στο περδικιώτικο σπίτι του. Στη θάλασ­

Ο Βασίλης Τρίμης στα δημιουργήματα Γοργόνειο

σα όταν βγεις, πας στο πέλαγος. Ο Υδραίος καπετάνιος σαλπάρισε με τη σκούνα, ίσα τα πανιά με πουνενταρία, όταν στο λιμάνι φοβόσουνα τον καιρό. Ο κεραμιδάς δε θέλει να βρέ­ χει, όμως ο γεωργός θέλει να βρέχει. Ψιθυρί­ σαμε και κάποιες ιστορίες για τον Πολύευκτο, τον παπα-Χατζίνα, παλιό εφημέριο της Πέρδι­ κας, με το φίλο γιατρό Γιώργο Μπόγρη, διευ­ θυντή του περιοδικού Η Αιγιναία, μ' ένα κρασοπότηρο και μεζέ ψαροκεφτέδες που έφτιαξε η κυρα-Βασίλενα. Ώρα τους καλή. Τώρα ο Βα­ σίλης αρμενίζει στη θάλασσα του, με ανάγλυ­ φα καραβάκια που ζωγραφίζει, γιατί έχει κά­ ποιο πρόβλημα με την καρδιά του, τη γιομάτη οίστρο νησιώτικο.

Ο ΛΑΪΚΟΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΡΙΜΗΣ

157

ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΝΤΖΑΡΗΣ*

Παναγής Καταχάς (Λαδάς) Ένας Αιγινήτης κεραμοποιός - πτυχές της ζωάς του και α τέχνη του

Το εργαστήρι και η χέχνη ίου Παναγή Κανατά Το εργαστήρι του βρισκόταν στους Αγίους Ασωμάτους της Αίγινας στη ση­ μερινή ομώνυμη στάση Κανατά. Ο Παναγής, όπως τον έλεγαν, είχε ένα μα­ γαζάκι (μπακάλικο) και πουλούσε ψωμί, που το μετέφεραν τα παιδιά του -συνολικά επτά- με ένα γαϊδουράκι. Δίπλα στο εργαστήριο του, ήταν το σπίτι του, όπου υπήρχε ένα κατώι στο οποίο φυλασσόταν κρασί. Ο ίδιος είχε διαμορφώσει ένα μικρό χώρο, μια μικρή ταβέρνα, όπου προσέφερε με­ ζέδες και κρασί σε πελάτες και γείτονες. Στο κυρίως εργαστήριο υπήρχε ο τροχός (μεγάλη ρόδα που τη γύριζε και έπλαθε τα κανάτια). Κατασκεύαζε κανάτια παιδικά, για να πίνουν τα παιδιά νερό και να τα παίρνουν μαζί τους στο σχολείο. Έφτιαχνε επίσης και στάμνες μικρές και μεγάλες. Η μικρή στάμνα λεγόταν μονή και χρησιμοποιόταν για νερό, ενώ η μεγάλη λεγόταν διπλή και ήταν κατάλληλη για νε­ ρό. Στα πλαίσια της κεραμικής τέχνης του ήταν και η κατασκευή κουμπα­ ράδων, καθώς και της παραδοσιακής γλάστρας. Οι γλάστρες λέγονταν δακτυλωτές, ένας ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής, όπου βάζοντας το δάκτυλο του στον πηλό άφηνε σημάδια —ραβδώσεις— υπό μορφή δαχτύλου. Προετοιμασία χώματος, το χώμα με το οποίο κατασκεύαζε ο Παναγής ο Κανατάς ή Λαδάς τις στάμνες και τα κανάτια ήταν ειδικό, το λεγόμενο λευ­ κό, η πασπάρα, και το μετέφερε από την περιοχή της Κολόνας και από του Μπαρού στο Μεσαγρό. Η εξόρυξη γινόταν από κάποιες σπηλιές βάθους 50 εκατοστών. Το έβγαζαν με φτυάρια και αξίνες τα παιδιά του, επειδή ήταν μαλακό, και εν συνεχεία το έβαζαν σε τσουβάλια ή σε κοφίνια και το μετέ­ φεραν με το γαϊδουράκι του πατέρα τους. Όταν το έφερναν στο σπίτι ο Πα­ ναγής το κοπάναγε και το έλιωνε. Κατόπιν το έριχνε σε βαρέλι με νερό κρύο. Το ανακάτευε με μεγάλο και χοντρό ξύλο, ώσπου να λιώσει και να γίνει λά­ σπη. Είχε και ένα μεγάλο σουρωτό με τρύπες μικρού διαμετρήματος και ύψους 80 εκατοστών, το οποίο ήταν τοποθετημένο σε μια μεγάλη βάση, η ΑΙΠΝΗΤΙΚΑΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ,

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΙΚΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

χ.3

οποία λεγόταν σιδροστριά, όπου ανακάτευε τη

τα κανάτια και τα τοποθετούσε σε ένα καμίνι.

λάσπη η που έπεφτε από το σουρωτό σε μια

Το καμίνι ήταν πέτρινο και στο εσωτερικό του

πέτρινη στέρνα ύψους 35 εκατοστών και πλά­

υπήρχε ένα ισχυρά κατασκευασμένο τοίχωμα

τους 1,5 μέτρων. Αφού το έριχνε στη στέρνα,

από χαλίκι σαν πυρότουβλα. Είχε τη μορφή

το άφηνε όλη τη νύχτα να στεγνώσει, χαρακώ-

αλευρόμυλου και βρισκόταν κοντά στο σπίτι.

νοντάς το συνεχώς μέσα στη στέρνα, για να

Κάτω από το κύριο μέρος του καμινιού (φούρ­

απομακρυνθεί το νερό. Την επόμενη μέρα

νος), υπήρχε ένα πάτωμα, όπου τοποθετούσε

έπαιρνε με τη σειρά κάθε κομμάτι από τη χα-

τα μικρά ξύλα, όπως ασπαλάθους, πουρνάρια

ρακωμένη ήδη στεγνή λάσπη και τη μετέφερε

και αστοιβές. Το μέρος αυτό είχε χωρητικότη­

σε μια αποθήκη δίπλα στο εργαστήριο του,

τα 15-20 δεματιών ξύλων, που θα καίγονταν.

όπου την πατούσε με τα πόδια του για μισή

Στο πάνω μέρος (φούρνος) ήταν τοποθετημένα

ώρα, για να λιώσει και να απομακρυνθούν οι

τα κανάτια, τα οποία ψήνονταν κατά δόσεις για

σβόλοι. Μετά έπαιρνε το κάθε κομμάτι και το

7-8 ώρες. Στη συνέχεια τα κανάτια έμεναν στο

μετέφερε στο εργαστήριο του, στον τροχό,

φούρνο και τα έβγαζε την επόμενη μέρα, αφού

όπου το τοποθετούσε πάνω σε έναν ξύλινο πά­

κρύωνε ο φούρνος. Ακολουθούσε η εξαγωγή

γκο. Εκεί, ανάλογα με την ποιότητα του κάθε

από το καμίνι και η διαλογή των τυχόν σπα­

κομματιού πηλού και από την μεγάλη του πεί­

σμένων κανατιών. Μερικά συνέβαινε να παίρ­

ρα, έπαιρνε το κάθε κομμάτι και το δούλευε,

νουν και κόκκινο χρώμα και όχι άσπρο, όπως

για να φτιάξει διπλά ή μονά κανάτια, παιδικά

τα αιγινήτικα.

ή γλάστρες κατά την εκτίμηση του. Το κάθε κομμάτι πηλού το τοποθετούσε στον τροχό, ο

Βιογραφία και διαπροσωπικές σχέσεις

οποίος γύριζε με τη βοήθεια των ποδιών του

ίου Παναγή Κανατά

και με το δεξί του χέρι έκανε στη μέση του

Ο Παναγής Κανατάς ήταν γιος του Περικλή

άμορφου υλικού μια τρύπα και έτσι το άνοιγε.

και της Αικατερίνης Λαδά. Γεννήθηκε το 1888

Καθώς το άνοιγε, για να γίνει πλατύ χρησιμο­

και πέθανε το 1971 (7 Φεβρουαρίου). Πα­

ποιούσε μια κτένα πολύ λεπτή. Αφού είχε ετοι­

ντρεύτηκε την Αικατερίνη Λαδά, με την οποία

μάσει και είχε δημιουργήσει το κανάτι ή τη

απέκτησε δώδεκα παιδιά, εκ των οποίων τα

γλάστρα, το έκοβε με μια πολύ χοντρή κλωστή,

πέντε πέθαναν.

το έπαιρνε απαλά απαλά και με μεγάλη προσο­

Ο Παναγής ήταν ένας φιλήσυχος άνθρω­

χή το τοποθετούσε πάνω σε μεγάλους ξύλινους

πος. Ζούσε με θρησκευτική ευλάβεια και κα­

πάγκους. Την επόμενη μέρα ανάλογα με το κα­

τάνυξη. Διετέλεσε επίτροπος στην εκκλησία

νάτι και τη χρήση του, τους κολλούσε τα χέρια

των Αγίων Ασωμάτων. Ήταν ένας πολύ καλός

τους. Τα χέρια του κανατιού κατασκευάζονταν

οικογενειάρχης, σύμφωνα με τα δεδομένα της

από την ίδια ζύμη — π η λ ό — που είχαν πλα­

εποχής εκείνης και προσπαθώντας να επιβιώ­

στεί τα κανάτια και την έπλαθε για δεύτερη φο­

σει στις δύσκολες συνθήκες της εργασίας του.

ρά. Τον πηλό αυτό τον πατούσε με τις φτέρνες

Έδειχνε ιδιαίτερο σεβασμό προς τη σύντροφο

των ποδιών του, για να γίνει μαλακός. Τα κα­

της ζωής του. Τα παιδιά του, ως γονιός τα

νάτια έμεναν πάνω στους ξύλινους πάγκους

προστάτευε, τα αγαπούσε και τους πρόσφερε

για τρεις ημέρες, ώστε να στεγνώσουν και να

όλες τις ανέσεις που παρέχει ένας πατέρας-οι-

ξεραθούν καλά. Μετά από τρεις μέρες έπαιρνε

κογενειάρχης

ΠΑΝΑΓΗΣ ΚΑΝΑΤΑΣ (ΛΑΔΑΣ)

της

επαγγελματικής

τάξης.

159

Ήταν αυστηρός ως προς τα θέματα ηθικής και πειθαρχίας στα παιδιά του από μικρή ηλικία. Τους ανέθετε εκτός από τα μαθήματα τους να κάνουν και κάποιες εργασίες, ως επί το πλεί­ στον αγροτικές. Στις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώ­ πους ήταν ειλικρινής και επιθυμούσε σε κάθε λόγο και έργο να υπάρχει η αλήθεια και το δί­ καιο. Ταυτόχρονα ήταν και ένα φιλότιμο άτο­ μο και φιλεύσπλαχνος. Είχε ένα περιβόλι και έδινε λαχανικά στους ανήμπορους και φτω­ χούς συνανθρώπους του. Έδινε αφιλοκερδώς πολλά από τα κανάτια του σε όσους του ζη­ τούσαν και δεν είχαν τη δυνατότητα να πλη-

160

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΙ, ΧΡΟΝΙΚΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.3

ρώσουν. Στο μαγαζί του, όπου προσέφερε κρασί, τραγουδούσε νησιώτικα και δημοτικά τραγούδια γνωρίζοντας πάντοτε ποιο ήταν το μέτρο. Στον τροχό, όταν έφτιαχνε τα κανάτια, έψελνε εκκλησιαστικούς ύμνους και γνώριζε να διαβάζει άριστα, αφού είχε αποφοιτήσει από το σχολαρχείο. Ως άνθρωπος λοιπόν δε διακρινόταν από κακότητες, δεν είχε εχθρούς και αγαπούσε τόσο την οικογένεια του, όσο και τους συμπολίτες του.

ΠΡΟΦΟΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Καρακάσπ-Ρωπαΐτου Αικατερίνη (Άγιοι Ασώματοι) Μπαρμπέρη-Λαδά Βαρβάρα (Χαλικάκι)

''

:',,-

: - ; •

Η • ..: fi

• ΠΑΝΑΓΗΣ ΚΑΝΑΤΑΣ (ΛΑΔΑΣ)

161

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ-ΠΕΤΡΙΤΟΥ

«οοοΣαρατσηνοί τσάι Βενετσάνοι...» Σαν κόκκινη κλωστή δεμένα... με αλήθειες τυλιγμένα...

ίχε πια ξημερώσει, και στο μοναστηράκι των Αγ. Αποστόλων στον Κοντό —

Ε

μέρα της γιορτής τ ο υ ς — ο παπάς μόλις είχε κάνει την απόλυση.

Έξω πάνω στην πεζούλα ο δίσκος με τα ποτήρια, τα λουκουμάκια κι η μεσαγρίτικη στάμνα να «μπρίζει» το νερό!... Η γνώριμη μυρωδιά του αγριολούλουδου, του ξερόχορτου και της ξερολι­ θιάς, καθώς ανέβαινε ο ήλιος και στέγνωνε το δροσό, η θάλασσα από ψηλά με τις Λαούσες, το «Χαρά» ν' αρμενίζει, η γλυκιά αγαπημένη γιαγιά δίπλα μου... και να! η μοναδική εικόνα της Αίγινας! - και η ευχή μου (από παιδάκι ακόμα) στο Θεό, να την κρατάει πάντα έτσι ζωντανή μες στην καρδιά μου! Στο γυρισμό μας για το σπίτι στάθηκα στο σημείο που μου είχε πει ο παππούς ο «γεροντάκος» και, τηρώντας το λόγο που του είχα δώσει, έκανα ευλαβικά το σημείο του σταυρού!... Λίγο αργότερα, καθισμένη δίπλα του στον ίσκιο της μουριάς, άρχιζε την ιστορία: «Θα 'χουνε περάσει μπορεί και εκατόν πενήντα μπορεί χρόνια

και εκατόν

από τότε... και δεν ήτανε η πρώτη φορά που αφανίζανε

ογδόντα

την Αίγενα

οι

"αντίχριστοι " καταπώς μου τα 'λέγε η κυρούλα μου, που της τα 'χε πει η δικιά της. »Πότε Τούρκοι... μπαρόσας

πότε Σαρατσηνοί...

την άλλη ο Μοροζίνης,

νανε στη Χώρα και κουρσεύανε. πουλάγανε στα σκλαβοπάζαρα

και πότε Βενετσάνοι...

ζώνανε με τις "φούσταις" Σφάζανε,

τη μια ο Μπαρ­

τους γιαλούς, βγαί­

αρπάζανε νιους και λυγερές,

της Αραπιάς, άλλους τους κάνανε...

Για τούτο και οι παλαιοί μαζευτήκανε

γενίτσαρους...

και κάνανε τη Χώρα κατάντικρυ από του

Ξάντου το βουνό, χτίσανε εκκλησιές πολλές, όσες κι οι μέρες του χρόνου, καστρόσπιτα

άλλους

από τα ριζά του βουνού μέχρις που τέλειωνε με το μεγάλο

κάνανε κάστρο.

...Η Αίγενα τότες είχε από όλα τα αγαθά του Θεού, και με νερά πολλά και καλά... »Οι άηροι

άλλοι δουλεύανε

ντρα, τα μπαμπάκια, σταφύλια,

της γης με τις ελαίες, τις αμυγδαλές,

τα λινάρια, τα χαρούπια,

τα ξινόδε-

τα σιτάρια, το μέλι, τα σύκα και τα

άλλοι σαν ναυτικοί φτάνανε και πέρα από την Πελοπόννησο

και τα

πουλάγανε. »Για όσο λείπανε οι άντροι και βιγλάτορες βάζανε από του Ξάντου και του Δέ162

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑΛΑΟΠΆΦΗΜΑΤΑ, Β1ΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΙΚΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.3

ντρου —αλλά κι απ' ολόγυρα στα βουνά ολονυχτίς κι ολημερίς—, λαχτήδες στο Κάστρο για ν' αγναντεύουνε νοικοκυριά

και καστροφυ-

τις θάλασσες, κι οι γυναίκες κάνανε τα

τους, προσέχανε τα παιδιά και ντύνανε, κατά το συνήθειο της εποχής,

γριούλες τις κοπελιές για να μη τις πάρει μάτι

αντίχριστου.

»Πολλοί ήτανε τότες που λέγανε για μια κατάρα από άγιο στόμα που χε ειπω­ θεί από πολύ παλιά, για τούτο, λέει, και οι τόσοι αφανισμοί... ξεγράφει, κορικάκι

"ό,τι γράψει...

δεν

μου".

»Τη μέρα, που οι βάρδιες ατού Ξάντου και ότου Δέντρου φωνάξανε για τις "φούσταις" που κοντεύανε το περιγιάλι, και μέχρι να προφτάσουνε οι άντροι απ' τις δουλειές να πάρουνε τ' άρματα, μια λυγερή που οι Σαρατσπνοί τής είχανε αφανίσει ολάκερο το σπιτικό κι απόμεινε πεντάρφανη η κακορίζικη, ντυμένη γραία, πήρε το δρόμο τρέχοντας κάτω απ' το βουνό. Στα μισά, την προφτάκανε οι Σαρατσπνοί

που

ανεβαίνανε... εκείνη τότες δίνει μια και πάει κατά το ρέμα. ..Την παίρνουνε στο κα­ τόπι, μπας και τρέχει στους δικούς της να κρυφτεί, πέφτει η λυγερή απ' τον ψηλό γκρεμό κάτω στον ποταμό και παίρνει στο χαμό μαζί και τους »Τους έσωσε τους χριστιανούς, άρματα τους κυνηγήσανε

τους

αντίχριστους!

η αρφανά, εκείνη τη φορά... κι οι άντροι με τ' αναθεματισμένους...

»Εκείνο το μέρος το λέμε "της γριάς το πήδημα", μόνο που εκείνη τότες που 'πέσε κει δα ήτανε νια και

λυγερή!...

Όσο θα περνάς από κει, να κάνεις το σταυρό σου, κορικάκι μου, για ν' αναπά­ ψει την ψυχούλα της ο Θεός, γιατί με το δικό της το χαμό σωθήκανε στη Χώρα...». Το ξέρει η «λυγερή», παππού, πως την υπόσχεση που σου 'δωσα ακόμα την κρατάω; Βλέπει από κει πάνω την «Αίγενα» μεγαλωμένη κι όμορφη, όπως την ήθελε; Μα, εγώ το ξέρω, παππού, θα χαίρεσαι και συ με τη χαρά της!

ΣΑΡΑΤΣΗΝΟΙ ΤΣΑΙ ΒΕΝΕΤΣΑΝΟΙ...»

163

Γεωργία Παντελή Κουλικουρδη Βιογραφικό σημείωμα

Γεννήθηκε σιην Αίγινα (1920). Είναι πτυχιούχος

του

Ιστορικού

εύτηκε από το Ίδρυμα Φορντ).

5) Νεότερη

και

Ευρωπαϊκή

Αρχαιολογικού Τμήματος της Φιλο­

ρία

σοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου

Γυμνασίου) Αθήνα 1975.

6) Αίγινα Ι (Παρατηρήσεις

Αθηνών και διδάκτωρ της Φιλοσο­ φικής Σχολής του Πανεπιστημίου

φυσικές,

Θεσσαλονίκης. Εργάστηκε επί τριά­

κές), Αθήνα

ντα έξι χρόνια ω ς εκπαιδευτικός στην Ελληνογαλλική Σχολή «Άγιος

Ιστο­

(Διδακτικό Βιβλίο για την Γ'

οικονομικές, 1990.

7) Δημοτικά Αίγινα

γεω­

δημογραφι­

τραγούδια

από την

(τυπώθηκαν σε ένα μεγάλο

Ιωσήφ» Αθηνών και πέντ έξι χρό­

δίσκο και δύο κασέτες (επιμέλεια

νια παράλληλα στο Αμερικανικό Κο­

Μάρκου Δραγούμη, εκτύπωση από

λέγιο Θηλέων Ελληνικού. Δίδαξε

την Μπάγκειο Επιτροπή και το

φιλολογικά και κυρίως ιστορικά μα­

Ίδρυμα Μερλιέ).

θήματα, ειδικά τη Νεότερη Ευρω­

Ετοιμάζει για δημοσίευση:

παϊκή και Ελληνική Ιστορία, που την

Η Αίγινα

ενδιέφερε ιδιαίτερα. Στο λίγο χρόνο

νάσταση. Αιγινήτες

που της άφηνε ελεύθερο η πλήρης εκπαιδευτική της απασχόληση, έκανε αρχειακή έρευνα σχετική με την ιστο­ ρία της Αίγινας. Παράλληλα προ­

στην Ελληνική

Τοπογραφικά λης

Επα­

αγωνιστές τις νεότερης

πό­

(1800-1829) ΙΙρόσφυγες

κατά

σταση του 1821 στην

την

επανά­

Αίγινα

σπάθησε να βοηθήσει στην πολιτιστι­

Έχει ακόμα πολύ λαογραφικό

κή άνοδο της πατρίδας της με δημο­

υλικό, τραγούδια και άλλα που συγκέ­

σιεύματα, διαλέξεις και μαθήματα.

ντρωσε με την Πολυμνία Ηρειώτη.

Δημοσίευσε τα παρακάτω βιβλία:

Τα τελευταία χρόνια ασχολήθη­

1) Αίγινα, οδηγός για την ιστο­

κε με την επισκευή και τη λειτουργία

και

Αθήνα

του Λαογραφικού Μουσείου Αίγι­

1950, με το δημοσιογράφο κ. Σπύ­

νας, που στεγάζεται στο σπίτι που

ρο Αλεξίου.

κληροδότησε στο Δήμο η Πολυμνία

ρία

τα μνημεία

της,

της

Ηρειώτη. Το σπίτι είχε ερειπωθεί τε­

Χαλκίς

λείως με τους τελευταίους μεγάλους

χρόνων

σεισμούς. Με χρήματα που δανεί­

2) Γαβριήλ Βέλτερ, Ιστορία Ελλάδος

κατά περιοχάς, Α'

(Ιστορία

από αρχαιοτάτων

επιμέλεια Γεωρ­

στηκε ο Δήμος, με προσφορές οικο­

γίας Π. Κουλικουρδη, Έκδοσις Ρο­

γενειών, με διάφορες εκδηλώσεις

ταριανού Ομίλου Χαλκίδος, Αθήνα

και τα τελευταία χρόνια με χρήματα

μέχρι

του

1470),

που έδωσε το Υπουργείο

1955.

3) Γαβριήλ Βέλτερ, Ιστορία

της

Ελίλάδος κατά περιοχάς. Αίγινα

Πολιτι­

σμού και διάφορες τράπεζες η επι­

(μέ­

σκευή ολοκληρώθηκε. Το φροντίζει

ρος Α' 3000 π.Χ. - 395 μ.Χ.), επιμέ­

μια επιτροπή εθελοντών και ο Σύλ­

λεια Γε&>ργίας Π. Κουλικουρδη, έκ-

λογος Φίλων του Λαογραφικού.

δοοις Μορίρωτικού Συλλόγου Αιγί4) Ένα πολεμικό Ψαρών,

ο Αλέξανδρος

Αλιεξανδρή. δράση

καράβι του

των

και ως πνευματικό κέντρο του νησι­

Χατζή

ού. Στη μεγάλη του αίθουσα και

και η

στην κατάλληλα διαμορφωμένη αυ­

Διδακτορι­

λή έχουν γίνει πολλές εκθέσεις, δια­

Το ημερολόγιο

του (ί821-1838).

Ή δ η το Μουσείο λειτουργεί όχι μόνο ως εκθεσιακός χώρος αλλά

νης, Αθήνα, 1962.

κή διατριβή, Αθήνα 1972 (δημοσι­

λέξεις και άλλες εκδηλώσεις.

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΑΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΙΚΑ, Η ΑΙΠΝΑ1Α, τ.3

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Γεωργία Κουλικούρδη: η ζωντανή ιστορία της Αίγινας Ερευνήτρια, ιστορικός, διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΕΜΑΘΕ ΚΟΜΠΙΟΥΤΕΡ ΣΤΑ ΕΒΔΟΜΗΝΤΑ ΠΕΝΤΕ ΤΗΣ ΓΙΑ ΝΑ ΦΕΡΕΙ ΕΙΣ ΠΕΡΑΣ ΤΟ ΤΕΡΑΣΤΙΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΓΟ.

Στιγμές από τα πενήντα vjjóvia συνεργασίας μας

οντά στη Μητρόπολη της Αίγινας, ο' ένα

για τα παιδιά παντοπωλειάκι των γονιών της,

γραφικό στενάκι, βρίσκεται το σπίτι της

του κυρ Παντελή και της κυρίας Ελένης, όπου

Γωγώς Κουλικούρδη. Αυτό το δίπατο σπίτι με

μικρή χάζευα μαγεμένη την έκθεση των γυάλι­

τη λουλουδιασμένη αυλή είναι το πνευματικό

νων βόλων, τις χαλκομανίες με τ' αγγελάκια,

της ορμητήριο. Εκεί, όλες τις ώρες, μπαινο­

τα πολύχρωμα μολύβια, τις καραμέλες, τα τε­

βγαίνει πλήθος κόσμου: καθηγητές πανεπι­

τράδια και τις μπογιές, χωρίς να παραλείπω

στημίου, αρχαιολόγοι, φοιτητές, κοπέλες από

κάθε φορά να μετρώ με περιέργεια πόσες μύ­

την Αίγινα, παλιές της μαθήτριες, ομάδες μα­

γες ήταν πιασμένες στις

θητών με τους δασκάλους τους. Γιατί η Γωγώ

που κρέμονταν από το ταβάνι ανάμεσα σε γιρ­

«μυγοτσακώστρες»

η Κουλικούρδη είναι μια ζωντανή πηγή γνώ­

λάντες και σηματάκια, άκουγα τους «μεγά­

σεων και επιστημονικών πληροφοριών, και το

λους» που μπαίνανε και ρωτούσαν: «Τι κά­

σπουδαιότερο: είναι πάντα πρόθυμη να τις

νουν τα κορίτσια; Η Γωγώ, η Στέλλα;».

δώσει σε οποιονδήποτε τις χρειάζεται.

Από τις απαντήσεις της κυρίας Ελένης είχα

Κοιτάζοντας την ταλαιπωρημένη από το

καταλάβει ότι τα «κορίτσια» σπούδαζαν στην

χρόνο αλλά πάντα ακάματη και ζωντανή Γω­

Αθήνα! Κάτι το σπάνιο, τότε, για κορίτσια της

γώ, αναπολώ τα πενήντα χρόνια συνεργασίας

Αίγινας. Η μητέρα μου μου το είχε επιβεβαιώ­

μας σε ποικίλους τομείς όπου εκείνη με είχε

σει, προσθέτοντας ότι η Γωγώ σε ηλικία δεκα­

επιστρατεύσει.

τριών χρόνων τής είχε εκμυστηρευτεί ότι δεν

Σ' αυτά τα χρόνια, σ' αυτά τα γεγονότα που μοιάζουν λίγο σαν ζωντανό παραμύθι θ' ανα­

επρόκειτο να παντρευτεί ποτέ, γιατί ήθελε ν' αφοσιωθεί μόνο στην επιστήμη της.

φερθώ σήμερα, αφήνοντας στους άλλους την

Αυτό με είχε βέβαια εντυπωσιάσει.

τιμή να μιλήσουν για την επιστημονική της ταυ­

Άργησα λίγο να τη συναντήσω. Εκείνη στα

τότητα και το τεράστιο συγγραφικό έργο της. Η πρώτη μου γνωριμία με τη Γωγώ Κου­ λικούρδη ήταν «ακουστική», αν μπορώ να το

πανεπιστήμια και στις βιβλιοθήκες, πιτσιρίκα εγώ τότε, αλώνιζα τις αλάνες και τη θάλασσα της Αίγινας.

πω έτσι! Λίγο μετά την Κατοχή, στο θαυμαστό ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΟΥΛΙΚΟΥΡΔΗ: Η ΖΩΝΤΑΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

Ώσπου μια μέρα, ήμουν τότε δώδεκα χρό165

νων και πήγαινα πρώτη γυμνασίου, σέρνοντας

λήσει μπροστά στο ναό. Θυμάμαι είχε πανσέ­

τον αδελφό μου σφιχτά απ' το χέρι και ξενα­

ληνο κι ήταν μαγεία.

γώντας Γάλλους φίλους της οικογένειας μου στο Ναό της Αφαίας, έπεσα πάνω στη Γωγώ. «Πα ελάτε, εδώ εσείς!» μας φωνάζει. «Εσύ εί­

Και πώς να ξεχάσω το άλλο πανηγύρι, του «Κλήδονα», που οργάνωνε η Κουλικούρδη με την Πολυμνία, με «αρχι-Πυθία» την Άννα τη

σαι η Μαίρη του γιατρού του Γαλάνη κι αυτός εί­

Ράκαινα, που μας έλεγε σε στιχάκια τα μελ­

ναι, ο αδελφός σου ο Κωστάκης. Σας παρακο­

λούμενα της μοίρας μας κατά την αναπαρά­

λουθώ από ώρα...»

σταση αυτού του πολιού αιγινήτικου εθίμου.

Αυτό ήταν! Η Γωγώ με είχε τσεκάρει, με εί­

Στη γνωριμία της Γωγώς με την Πολυμνία

χε εγκρίνει, «της έκανα», δεν υπήρχε περίπτω­

χρωστάμε και το νεοκλασικό κτίριο όπου στε­

ση να της τη γλιτώσω. Με «πήρε» στην υπηρε­

γάζεται το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο

σία της. Με έκανε ισόβια εθελόντρια στις ποι­

της Αίγινας. Η Πολυμνία Ηρειώτη το χάρισε στο νησί μας με όλο το πολύτιμο αρχείο του πα­

κίλες εκδηλώσεις μας για την Αίγινα. Με έκανε ηθοποιό, τραγουδίστρια, χορεύ­

τέρα της, ταξινομημένο από την Κουλικούρδη.

τρια, πωλήτρια στα μπαζάρ για χίλια «υπέρ αϊγι-

Η Ηρειώτη χάρισε ένα ετοιμόρροπο σπίτι.

νήτικων σκοπών», με έκανε βαφιτζή, φορτωεκ-

Αλλά η Γωγώ μάς επιστράτευσε! Όλη την ομάδα.

φορτωτή, εκθέτη κι άλλα πολλά. Ανάλογα με τις

Ήταν κάτι σαν πατριωτικό κάλεσμα. Ή τη­

εμπνεύσεις μας, της κάθε εποχής και των κάθε

λεφωνούσε

φορά αναγκών της Αίγινας.

σπίτι μας με κείνη την ολύμπια γαλήνη της και

Με τον ερχομό της στο νησί κάθε καλο­

ή εμφανιζόταν αυτοπροσώπως

έριχνε το σύνθημα: «Μαίρη, παιδί μου,

αύριο

καίρι, η Γωγώ μάς «έβαζε σε πρόγραμμα».

πρέπει ν' αδειάσουμε το κτίριο!». Εκεί έγινα με­

Επιθυμία της ήταν να δώσει ζωή και πνευμα­

ταφορέας! Κι επειδή η Γωγώ βιαζόταν, βρεθή­

τική τροφή στον τόπο, θυμίζοντας του την

καμε, εκείνη τη στιγμή δύο μόνο για τη «δου­

ιστορία του και συνδυάζοντας το τερπνό μετά

λειά», δηλαδή για το άδειασμα του αρχοντικού,

του ωφελίμου. Ό π ω ς δρομολόγησε

εμένα,

προκειμένου ν' αρχίσει η ανακαίνιση: ο φιλό­

δρομολόγησε κι άλλες κοπέλες και μερικά

λογος Σπύρος Παπαγεωργίου, σύζυγος της

αγόρια που δέχτηκαν να βοηθήσουν.

Αιγινήτισσας καθηγήτριας Μάρθας Α. Λυκού-

Η πρώτη εμφάνιση της ομάδας ήταν σε μια

ρη, και εγώ ανάμεσα σε κάποιους άπειρους ερ­

ωραία αναπαράσταση εθίμων και χορών της Αί­

γάτες. Ο Σπύρος κι εγώ κατεβάσαμε έπιπλα,

γινας. Μας είχαν χτίσει μια εξέδρα γι' αυτό το

βιβλία, κουτιά, από ετοιμόρροπες σκάλες, ενώ

σκοπό στο δασάκι της Κολόνας και η βραδιά εί­

η Γωγώ μάς επιστατούσε από ένα πεζούλι, φο­

χε τεράστια επιτυχία. Στην επιτυχία αυτή είχε

ρώντας ένα ψάθινο καπέλο στο κεφάλι.

βοηθήσει και η Πολυμνία Ηρειώτη, που χάρη

Μετά άρχισε το μεγάλο πανηγύρι...

στα πολύτιμα αρχεία του πατέρα της είχε πλού­ σιο υλικό γι' αυτά τα θέματα.

Η Γωγώ επιστράτευσε πολύ κόσμο: τη νεο­ λαία της Αίγινας, τους επιστήμονες της, τους

Μετά ακολούθησε η ωραία βραδιά στο

εραστές παρεπιδημούντες του νησιού, όπως το

Ναό της Αφαίας, όπου απαγγείλαμε αποσπά­

Στέφανο Ληναίο και την Έλλη Φωτίου κι άλ­

σματα από αρχαίες τραγωδίες επιλεγμένα από

λους ηθοποιούς και τραγουδιστές. Τότε οργα­

την Κουλικούρδη, υπό το φως προβολέων κα-

νώσαμε τη μεγάλη γιορτή-έκθεση στο πρώην

μιονιού, που η ίδια είχε καταφέρει να κουβα­

Καποδιστριακό Ορφανοτροφείο, το κτίριο

166

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΙΚΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.3

που έγινε μετά η περιβόητη φυλακή στην Αίγι­

Θυμάμαι, σε ένα συμβούλιο των «Φίλων του

να και που σήμερα ευτυχώς ετοιμάζεται να φι­

Μουσείου», όταν το ταμείο μας ήταν εντελώς

λοξενήσει το διαχρονικό μουσείο της Αίγινας.

άδειο, η Γωγώ με κοιτάζει απλά και ρωτά: «Τι θα

Εκεί είναι που έκανα τον ασπριτζή για πρώ­

κάνουμε για να πληρώσουμε τον εργάτη;». Κι

τη φορά στη ζωή μου βάφοντας πολιά κελιά για

εγώ απελπισμένη της απαντώ: «Γωγώ, μη με κοι­

να φιλοξενήσουν την ενδιαφέρουσα έκθεση

τάς! Έχω εξαντλήσει τα πάντα. Τι θες δηλαδή;

φωτογραφίας του Γιάννη Μαΐλλη, την έκθεση

Να πάω για περίπατο στην οδό Αθηνάς;». Και

αιγινήτικων κανατιών κι άλλων ντόπιων ειδών.

βέβαια επακολούθησε πανηγύρι γέλιου.

Εκεί βγάλαμε τα πρώτα χρήματα για το

Όλοι όσοι δουλέψαμε κάτω από τη σημαία

μουσείο. Η Γωγώ από πάνω μας επιθεωρούσε

της Γωγώς της Κουλικούρδη πιστέψαμε απόλυ­

τα πάντα φέρνοντας μ' αυτή την ευκαιρία στην

τα σ' αυτήν. Η αξιοπρέπεια της, η ανιδιοτέλειά

Αίγινα μια ενδιαφέρουσα πανελλαδική ελίτ του

της, η αγάπη της για την Αίγινα, η αγάπη και το

πνεύματος και των τεχνών. Εκεί μας συνέστησε

ενδιαφέρον της για μας δεν επέτρεψαν ποτέ

στο μεγάλο Κακριδή, του οποίου υπήρξε το

ανάμεσα μας πολιτικές αντιπαραθέσεις, μνεία

πνευματικό παιδί, εκεί ενώθηκαν μαζί μας ο

κοινωνικών διαφορών ή οτιδήποτε άλλο. Χρώ­

ακαδημαϊκός και γνωστός νευρολόγος Σπύρος

ματα, διαφορές ιδεών πήγαν στην άκρη χάρη ο'

Σκαρπαλέζος, οι γνωστοί ζωγράφοι Μόραλης,

αυτήν, αλλά αυτό ήταν και προς τιμή των συ­

Νικολάου, ο γλύπτης Καπράλος, η Κωνσταντί­

νεργαζομένων, τους οποίους σκέπτομαι με συ­

νο και η Μαρία Πωπ, η αρχαιολόγος της

γκίνηση. Κι όχι μόνον αυτούς που δούλεψαν με

Ακροπόλεως που δουλεύει ασταμάτητα για την

την Κουλικούρδη για το Λαογραφικό, όλους

Αίγινα Εύη Τουλούπα και τόσοι τόσοι άλλοι.

τους άλλους που είχε επιστρατεύσει και από

Θα ήθελα ν' αναφέρω ΟΛΑ τα ονόματα

τους οποίους πολλοί έχουν φύγει από τη ζωή,

των Αιγινητών και των φίλων που δρομολο­

όπως ο Δημήτρης ο Γιαννέλης, η Άννα η Γουσέ-

γήθηκαν τότε από τη Γωγώ Κουλικοΰρδη. Θα

τη, η Βαγγελίτσα η Χατζοπούλου και άλλοι...

προτιμούσα όμως να αφιερώσουμε σε κάποιο άλλο τεύχος του περιοδικού μας την ξεχωρι­

Σε ό,τι πνευματικό αφορούσε και αφορά την Αίγινα υπάρχει η σφραγίδα της Γωγώς.

στή δουλειά που έγινε για να στηθεί το κτίριο

Θυμάμαι, στη δεκαετία του 1950, όταν

του μουσείου στα πόδια του, αναφέροντας

ανησυχούσε για την εγκατάλειψη της Παλια-

όλα τα ονόματα αυτών που δούλεψαν με τέ­

χώρας, ήρθε μια μέρα σπίτι μου και μου είπε:

τοιο ενθουσιασμό και φορές φορές μέχρι εξα­

«Βρε παιδί μου, πηγαίνει ο επισκέπτης

ντλήσεως, εμπνευσμένοι από την Κουλικοΰρ­

νιος βέβαια τότε) στην Παλιαχώρα

δη, η οποία και υπήρξε η πρώτη πρόεδρος

ρει σε ποια εκκλησία βρίσκεται. Άσε που βά­

του Συλλόγου «Οι Φίλοι του

φουν με άσβεστη τις τοιχογραφίες! Πρέπει κά­

Μουσείου»

Λαογραφικού

που ίδρυσε. Για να συγκεντρώ­

τι να

(σπά­

και δεν ξέ­

κάνουμε...».

σουμε χρήματα, δώσαμε χορούς, τσάγια, κά­

Και βέβαια το κάναμε, αφού η Γωγώ το είχε

ναμε μπαζάρ, οργανώσαμε ποιητικές βραδιές

βάλει στο νου της. Κι ένα πρωινό, ανηφορίσα­

με μουσική. Και τα χρήματα αυτά γινόντουσαν

με, εκείνη απτόητη και αποφασισμένη, ο Γιώρ­

τοίχοι, πόρτες, φώτα... Και πάλι τέλειωναν...

γος ο Αλυφαντής ο μαθηματικός, ο παπα-Πο-

Ήταν μια σκέτη αγωνία η συγκέντρωση αυτών

λύευκτος, Θεός σχωρέσ' τον, και εγώ με τον

των ποσών. Μιλάμε για εκατομμύρια...

κουβά με τα σύνεργα. Βάλαμε ξύλινες μικρές

ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΟΥΛΙΚΟΥΡΔΗ: Η ΖΩΝΤΑΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

167

επιγραφές με τα ονόματα των εκκλησιών και πι­

δου-Στασινοπούλου είχε θέμα «Η κυρία Κου­

νακίδες στις οποίες είχαμε γράψει: «Απαγορεύε­

λικούρδη στην τάξη».

ται το ασβέστωμα πάνω στις τοιχογραφίες».

Αναφερόμενη στη βασική αρχή της κυρίας

Η Γωγώ προσπάθησε να κινητοποιήσει

Κουλικούρδη, ότι, αν γνωρίζεις το αντικείμε­

και τη σημερινή νεολαία. Το σάλπισμα αυτό

νο σου, μπορείς να το εξηγήσεις στον καθένα

δεν είχε ανταπόκριση. Δεν ξέρω γιατί. Εκείνο

σχετικό ή άσχετο, μικρό παιδί ή ώριμο άνθρω­

που βλέπω είναι ότι αυτοί που τρέχαμε πριν

πο, εξηγεί πώς οι μαθήτριες της τάξης της, ξε­

από πενήντα χρόνια τρέχουμε και σήμερα.

περνώντας την ξερή αντιμετώπιση των αρχαί­

Μπορεί να μεγαλώσαμε, αλλά όσο η Γωγώ μάς

ων κειμένων, μπορούσαν να αποκομίζουν τα

λέει: «Τι θα κάνουμε, βρε παιδιά!» νιώθουμε

μηνύματα τους. Με την ίδια αμεσότητα οι μα­

βιολογικά νέοι! Παρ' όλο που τον τελευταίο

θήτριες της κυρίας Κουλικούρδη μπόρεσαν να

καιρό προσπαθώ να τη γλιτώσω γιατί μου

μυηθούν στον Καβάφη, στον Παλαμά και στα

προτείνει να γράψω για σπουδαίους Αιγινή­

δημοτικά μας τραγούδια.

τες, αλλά γι' αυτό χρειάζεται ψάξιμο σε βι­ βλιοθήκες και δεν έχω το χρόνο. Πάντως, πιστεύω ότι οι χαμένοι είναι εκείνοι που δεν πήραν μέρος σ' αυτή την περιπέτεια που

«Η κυρία Κουλικούρδη»

λέει η παλιά της

μαθήτρια «στο μάθημα της ιστορίας

σφηνωνό­

ταν στη γωνιά του πρώτου

απ'

αγόρευε, παρασύροντας

θρανίου

όπου

μας πίσω στο χρόνο.

το παραμύθι της ξετύλιξε η Γωγώ η Κουλικοάρ-

Τότε ζωντάνευαν τόποι, άνθρωποι,

συνθήκες,

δη. Ας είναι πάντα καλά κι ας μας έβγαζε καμιά

πάθη,

ιδανικά».

φορά την πίστη!

Και προσθέτει: «Ένα σημαντικό

Πριν από τέσσερα χρόνια οργανώθηκε μια

σκευωρίες, μικρότητες

και

πέτυχε είναι η απομυθοποίηση διδακτικού

θουσα του Μορφωτικού Συλλόγου «Ο Καπο­

από Σάθα και Μακρυγιάννη

δίστριας», όπου της έδωσαν και μια τιμητική

περιγραφές

μαχών και εθνοσυνελεύσεων.

Αξέ­

πλακέτα.

χαστες επίσης μας έμειναν οι ξεναγήσεις

της...

Παλιές της μαθήτριες —σημερινές προ­

Μας

που

επίσημου

βραδιά προς τιμήν της Κουλικούρδη στην αί­

Κατάφερε

κειμένου.

πράγμα του

διάβαζε με

να μας δημιουργήσει

σωπικότητες της ελληνικής κοινωνίας— της

μεθοδολογίες

Σχολής Καλογραιών «Άγιος Ιωσήφ» μίλησαν

δομές για τον καταιγισμό

με συγκίνηση, με θαυμασμό και με απέραντη

χαρακτηρίζει

εκτίμηση για τη δασκάλα Κουλικούρδη.

γησε στις πηγές απόλαυσης που

Από τις ομιλίες αυτές που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Τα Νέα των Αποφοίτων

της

μάθησης

πυρήνες

και

που σχημάτισαν

υπο­

πληροφόρησης

που

την εποχή μας. Ακόμη μας οδή­ προσφέρουν

η τέχνη, τα γράμματα και η επιστήμη.

Το ση­

μαντικότερο

Κουλι­

όμως είναι ότι η κυρία

Σχολής «Άγιος Ιωσήφ» στο υπ' αρ. φύλλο 15-

κούρδη

16 Ιανουαρίου-Ιουνίου 1996,

πημένης, ανεξάρτητης

σταχυολογώ

σελίδες

ολοζώντανες

αποτέλεσε

για μας πρότυπο

ισορρο­

γυναίκας».

ορισμένα αποσπάσματα για να δοθεί μια πιο

Η δεύτερη τέως μαθήτρια της και νυν λο­

πλήρης εικόνα της προσωπικότητας της Γω-

γοτέχνης πρόεδρος την εποχή της ομιλίας του

γώς Κουλικούρδη.

Συλλόγου Αποφοίτων της Σχολής «Άγιος Ιω­

Η πρώτη ομιλήτρια μαθήτρια της και σή­

σήφ», κυρία Βάσω Μπριάκου-Κωσταρίδη ανέ­

μερα διευθύντρια ερευνών του Ινστιτούτου

λυσε με συγκίνηση την επιτυχία της κυρίας

Βιολογίας στο Δημόκριτο κυρία Λεία Ιωαννί-

Κουλικούρδη να φέρει την τάξη της σε επαφή

168

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟΙΙΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΪΚΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.3

με το μεγάλο ποιητή Καβάφη και πώς αναλύο­

κεια κι εμπνέουν εμπιστοσύνη,

το ανοιχτό μυα­

ντας το ποίημα του «Ιθάκη» τους έκανε να κα­

λό της τραβάει σαν μαγνήτης

τους νέους

ταλάβουν «οι Ιθάκες τι σημαίνουν».

βρίσκονται στις αναζητήσεις τους, ο αξιοπρε­

Στη συνέχεια, η επίσης τέως μαθήτρια κυ­ ρία Ηρώ Δημοπούλου-Σταθοπούλου, ποιή­

πής και συγκρατημένος

χαρακτήρας

που

της θεμε­

λιώνει σωστά τις σχέσεις. Η αγωνία της είναι τα

τρια, αναφερόμενη στις μαθητικές της μνήμες

παιδιά ν' αποκτήσουν

τις δεμένες με την καταπληκτική αυτή καθηγή­

κά. Φοβάμαι πως χωρίς αυτά θα μαραζώσουν.

ενδιαφέροντα

τρια, που τους περνούσε τα μηνύματα της τα

Αυτή η αγωνία ρύθμισε

ξεχωριστά σε αμεσότητα, αφοπλιστική απλότη­

ρεία και της έδωσε άλλη διάσταση».

τα, σχεδόν παιδική σαν το γέλιο της, λέει ότι

τη διδακτική

πνευματι­ της πο­

Ειπώθηκαν κι άλλα πολλά για την εκπαι­

«με την Κουλικούρδη

στην έδρα η σχολική αί­

δευτικό Γωγώ Κουλικούρδη. Μα δε θα 'θελα

θουσα μεταβαλλόταν,

μαγικά, σε αίθουσα δια­

να κουράσω επαναλαμβάνοντας όλες τις λε­

λέξεων υψηλού επιπέδου και ότι οι

συζητήσεις

μαζί της ήταν απόλαυση και διδαχή μαζί».

πτομέρειες των ομιλιών. Να πω μόνο ότι μερι­ κές από τις ομιλήτριες διάβαζαν τα γραπτά

Τελευταία μίλησε η Σοφία Γιαννακοπούλου, η πιστή της Κουλικούρδη, σήμερα καθη­

τους που αναφέρονταν στην Κουλικούρδη κλαίγοντας από συγκίνηση...

γήτρια ιστορικός, λυκειάρχης της Σχολής

Θα τελειώσω αυτή την αναφορά στη Γωγώ

«Άγιος Ιωσήφ». Η πιστή Σόφη είναι αυτή που

την Κουλικούρδη μ' ένα γεγονός που συνέβη

συντρόφεψε και συντροφεύει την Κουλικούρ­

στη Δημαρχία της Αίγινας. Επρόκειτο για κά­

δη όλα αυτά τα χρόνια, που την ακολουθεί

ποια συγκέντρωση στο Δήμο μας με εκπροσώ­

στην Αίγινα, που παρακολουθεί τις αιγινήτι-

πους της Αίγινας και με εκπροσώπους του

κες δραστηριότητες της τέως καθηγήτριας της

Υπουργείου Πολιτισμού. Δε θυμάμαι ποιο

και μεγάλης φίλης της.

ήταν το θέμα.

Αναφέρει λοιπόν καταρχήν η κυρία Γιαν-

Στη συζήτηση — ζ ω η ρ ή φαίνεται— η

νακοπούλου ότι στην αποχαιρετιστήρια γιορτή

Κουλικούρδη παρενέβαινε συνέχεια με ηρεμία

το 1982 προς τιμήν της κυρίας Κουλικούρδη,

αλλά και επιμονή. Εκνευρισμένος τότε ένας

τα παιδιά είπαν εκτός των άλλων: «...οι επόμε­

του υπουργείου, τη ρωτά:

νες γενιές που θα καθίσουν θρανία και θα περάσουν

στα ίδια με μας

τις ίδιες με μας αγω­

νίες δε θα 'χουν την τύχη να αισθανθούν πλευρό

τους τη στοργική

παρουσία

απλά, συνειδητοποιώντας

στο

της...».

Και προσθέτει: «Τα παιδιά εκφράστηκαν

«Μα τι θέλετε τέλος πάντων εσείς, κυρία μου; Ποια είστε;». Και τότε σηκώνεται ολόρθη η Γωγώ η Κουλικούρδη και τον καρφώνει:

έτσι

«Εγώ είμαι η Ιστορία της

Αίγινας...».

ότι όλα τα χρόνια εί­

χαν κοντά τους έναν άνθρωπο με στόφα δα­ σκάλου, εκείνου δηλαδή που, αν και ώριμος, παραμένει

δροσερός

στην ψυχή,

αγαπάει

παιδί και μεθοδεύει τις προσπάθειες δημιουργήσει ανθρώπους.

αυθύπαρκτους,

το

του για να ανεξάρτητους

Η Γωγώ Κουλικούρδη

εκεί, γιατί οι γνώσεις της της χαρίζουν

φτάνει αυτάρ­

ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΟΥΛΙΚΟΥΡΔΗ: Η ΖΩΝΤΑΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

169

/ο • %£%<£ é%aJl&

SM

•jUA· » * l i "<*/>« <y" 4 / ^ 4 ~ v i " 3

A'

fAOTWe

'hnv *'' „*ϊί Ini pi**,

l*t\**J « ^ t i n / I-< l«T «~- *"

IRA) ^jl»' «n*ni»VvW t "Φψ·*κ

ζ \;

Γ" ι

v

j

/S

.Ssisi/-*^'-^ 4: ff •γ. Zi. Mf& y^-(i'0^D

V *

ί"7 ~; 3 " > ^ f ~>7**·Λ' "iry. "V Ι

; * ? )-> *

• .V .. .

.-•

ι

Vyr""'

s .• ...

f- -Λ,/^ί fï-Syviï

'*>'· ' · . * ; Γ * '

"v,.!.uV · - - · · . ; • . ,„ ,,„.. , s i .'..-. j.- ·..

£-•

S^-

\

' .-' ^J&

ν„

Λί ( \ Λ . » _ i ,

.^..af..^^^ Ι

At'rXno <qatrrr„4**' >L· *V^*»*XT*-* ·"

.*(•' τ ' ί ν* »

, :-.* ' _

•

.

;

« ,

'

1

h^J-ir. •

!

. . - . - ·

;,&.,:;.•>„ . . . , ν

•^''ι:;;/..;.

IJA'VJ ...< ,·, Λ

Ì,, V ....,J:.- . : , ',1*

|

„η..

,ι ·ύ,(\ V·'··*-· ·:··.-' -.': ·.

W<~- Λ·.Λ,„ .. ·>.,

•

·

.1

..>,.., ; ;.

lai· .·.', !· .,. .:•

mt~?. ''••'•'"•• : Βρ "Ύ ". ~

. ... "","

. r' ™*^

""" ' 170

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΙΚΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, t.3

ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΟΥΛΙΚΟΥΡΔΗ

Η Αίγινα στα yjxWia της Επανάστασης Αιγινήτες αγωνιστές του '21 Προδημοσίευση από το υπό έκδοση βιβλίο της Αίγινα II

Τ τ

ιστορία της Επανάστασης στην Αίγινα και η συμβολή του νη­ σιού μας στον Αγώνα του 1821 είναι περίπου άγνωστη. Δεν

έχει σχεδόν μελετηθεί και η προφορική παράδοση είναι συγκεχυμέ­ νη. Τα σχετικά δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα και τα αρχεία της δημογεροντίας έχουν καταστραφεί. Εξαίρεση, όσα διέσωσε η Πολυ­ μνία Ηρειώτου-Θωμάκου, που φυλάσσονται στο Λαογραφικό Μουσείο, και όσα υποδηλώνονται στο πρωτόκολλο του Δήμου Αί­ γινας, που διασώθηκε. Σε όλα αυτά, στο Αρχείο Αγωνιστών της Εθνικής Βιβλιοθήκης και στα σχετικά έγγραφα των Γενικών Αρχείων του Κράτους στηρί­ ζεται αυτή η μελέτη, που δείχνει ότι στην πραγματικότητα η Αίγινα και κατά την Επανάσταση έπαιξε ένα σημαντικό και πολύπλευρο ρόλο, που η γεωγραφική της θέση, αλλά και η προθυμία του λαού τον προσδιόρισαν. Πρώτα πρώτα ρόλο στρατιωτικό. Καθώς τα καράβια που είχε το νησί, όπως έχω και αλλού αναφέρει, ήταν μικρά, δεν μπορούσαν να πάρουν μέρος σε ναυτικές πολεμικές επιχειρήσεις. Χρησιμοποι­ ήθηκαν όμως πολύ σε μεταφορές στρατευμάτων και εφοδίων. Με­ ρικοί Αιγινήτες ναυτικοί πολέμησαν μέσα στα καράβια των Ψαρών, της Ύδρας και των Σπετσών. Γενικά όμως οι Αιγινήτες πήραν μέρος στις μάχες της ξηράς, στην Πελοπόννησο, στη Στερεά, στην Εύ­ βοια, μερικοί και στη Δ. Ελλάδα. Από γενικότερη άποψη, έχω και αλλού αναφέρει ότι η Αίγινα στάθηκε η σημαντικότερη βάση για τις επιχειρήσεις της Α. Στερεάς στα 1826 και 1827 κατά τη δεύτερη πολιορκία της Ακρόπολης των Αθηνών. Υπήρξε ακόμα η ναυτική βάση του στόλου των Ψαρών, με­ τά τα 1825, το σπουδαιότερο καταφύγιο προσφύγων από όλες τις ελΗ ΑΙΓΙΝΑ ITA ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ. ΑΙΠΝΗΤΕΣ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ "21

171

ληνίκές περιοχές και η έδρα των ελληνικών κυβερνήσεων στα 1826 και 1827, καθώς και του Καποδίστρια (1828-1829). Εδώ θα μας απασχολήσει ειδικά η στρατιωτική συμβολή της Αί­ γινας στην επανάσταση. Κεφάλαιο Πρώτο Η πόλη Αίγινα σχις αρχές ί ο υ 19οο αι. Θα αναφερθώ αλλού ειδικά στη νεότερη πόλη Αίγινα. Εδώ ση­ μειώνω μόνο μερικά πράγματα εισαγωγικά. Από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 19ου αι. οι Αιγινήτες, που είχαν καταφύγει από τον 10ο αι. μ.Χ. στο εσωτερικό του νη­ σιού, στη σημερινή Παλιαχώρα, για να γλυτώσουν από τις αδιά­ κοπες επιδρομές των Σαρακηνών κουρσάρων, ξανάρχισαν να κα­ τεβαίνουν στην παραλία και να χτίζουν τα σπίτια τους κοντά στα αρχαία λιμάνια, απάνω στα ερείπια της αρχαίας πόλης. Η μετακίνηση αυτή διευκολύνθηκε από την ενίσχυση του στό­ λου της Ύδρας και των Σπετσών, που εξασφάλισε τον Σαρωνικό από επιδρομές κουρσάρων, και από κάποια προνόμια, που πήραν και οι Αιγινήτες από τους Τούρκους. Η κάθοδος προς την παρα­ λία σήμαινε φυσικά και εντονότερη απασχόληση με τη ναυτιλία και το εμπόριο. Η εκλογή της θέσης της αρχαίας πόλης για την ίδρυση της νε­ ότερης αποδείχνει, όπως έχω αναφέρει, ότι ούτε τα αρχαία λιμά­ νια, ούτε η περιοχή αυτή, η πιο κατάλληλη για οικισμό, είχε ολό­ τελα εγκαταλειφθεί. Από το τέλος του 18ου αι. είχαν χτιστεί στην παραλία μερικά μα­ γαζιά, αποθήκες, αργότερα και σπίτια. Από τα παλαιότερα ήταν ο Πύργος του Μαρκέλλου, έδρα της ελληνικής κυβέρνησης στα 1826 και 1827, το σπίτι του Μιχάλη Μοίρα, που έγινε ύστερα Κυβερνείο του Καποδίστρια, το σπίτι της Φανερωμένης, κατοικία του επισκό­ που, η μαγαζάρα, μια μεγάλη αποθήκη του Κ. Λογοθέτη στην πα­ ραλία, όπου στεγάστηκε αργότερα το εθνικό τυπογραφείο κ.ά. Στα 1806 τελείωσε η Μητρόπολη. Η εκκλησία χτίστηκε με δω­ ρεές των Αιγινητών ναυτικών. Οι εικόνες του τέμπλου, ζωγραφι1. Πα τη Μητρόπολη βλ. Εμμ. Γιαννούλη, Πρωτοπρεσβυτέρου, Η Μεγάλη

Εκκλησία,

σμένες στα 1819 δείχνουν ότι τότε η οικοδομή είχε ολοκληρωθεί 1 . Κ α τ ά τ 0 ìg2Q η véa πόλη είχε σχεδόν οργανωθεί. Στα 1824

Ο Μη-

τροπουπκός ναός στην Αίγινα.

αναφέρεται ότι υπάρχουν 120 σπίτια. Τούρκοι δεν φαίνεται να κατοικούσαν στο νησί ή ήταν ελάχιστοι. Ο J. Gireaud γράφει (1673) ότι έμενε στην Παλιαχώρα ένας καδής, που τελικά τον αιχμαλώτισαν οι κουρσάροι.

172

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΙΚΑ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, t.3

Σύμφωνα με μια παλιά διήγηση του Γιάννη Μπήτρου, του τη­ λεγραφητή, κατά τα 1950 περίπου, όταν άρχισε η επανάσταση κα­ 2

τοικούσε στην Αίγινα μόνο ένας Τούρκος με το γιο του . Τουρκι­ κές περιουσίες δε φαίνεται να υπήρχαν στο νησί.

Προετοιμασία της Επανάστασης, Φιλικοί

2. Η οικογένεια Μπήτρου είχε πολλά έγγραφα από την επανά­ σταση, που κάποιοι συγγενείς τα έκαψαν ως άχρηστα. Και δεν είναι δυστυχώς τα μόνα.

Η Αίγινα, που είχε άμεση επικοινωνία με τις γύρω στεριές και τα νησιά, δεν μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη από τη γενική επανα­ στατική κίνηση. Η Φιλική Εταιρεία, η τελευταία από τις επαναστα­ τικές οργανώσεις της Τουρκοκρατίας, που οργάνωσε και συντόνισε το επαναστατικό κίνημα, είχε εντείνει στα 1818 και 1819 την προ­ σπάθεια για κατήχηση νέων μελών και είχε στείλει απεσταλμένους σε διάφορες ελληνικές περιοχές 3 . Τον Αύγουστο του 1818 ήρθαν στην Ύδρα και στον Πόρο απε­ σταλμένοι της Φιλικής Εταιρείας ο Αναγνωσταράς και ο Ηλίας Χρυσοπάθης. Εκεί εμύησαν το Νικηφόρο Παμποόκη και ύστερα κατόρ­

3. Για τη Φιλική Εταιρεία γενικά βλ. Ι. Φιλήμονος, Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας, εκδ. ΝΕΒ, Εν Αθή­ ναις 1971.

θωσαν να μυήσουν όχι τόσο τους μεγάλους προκρίτους, που ήταν δισταχτικοί, όσο τους εμπόρους και τους καπεταναίους των καραβιών 4 . Την ίδια εποχή άρχισε μεγάλη κίνηση και έγιναν μυήσεις στα

4. Ι. Φιλήμονος Φ. Εταιρεία, 129.

Μέγαρα, Κόρινθο, Περαχώρα. ΟΙ Αιγινήτες ταξίδευαν συχνά προς τα εκεί. Από κει λοιπόν εύκολα το μήνυμα πέρασε και στην Αίγινα 5 . Στο αρχείο του Παναγιώτη Σέκερη 6 , ενός από τους αρχηγούς της Φιλικής 7 , όπου δεν περιλαμβάνονται όλα τα ονόματα των Φιλι­ κών, ιδιαίτερα εκείνων που μυήθηκαν τα τελευταία χρόνια στον ελ­ λαδικό χώρο, αναφέρεται ότι ο Γεώργιος Διδασκάλου ή Διδασκαλόπουλος 8 μύησε στην Κόρινθο, στις 3 Ιουλίου 1819, τον Αθανά­ σιο Μάρκελλο, έμπορο από το Δερβενοχώρι, εγκατεστημένο στα Μέγαρα, τριάντα τριών χρονών, αδελφό του Σπύρου Μαρκέλλου, που ήταν εγκατεστημένος στην Αίγινα 9 . Ο Αθανάσιος Μάρκελλος εμύησε, στις 2 Νοεμβρίου 1819 στα Μέγαρα το Γεώργιο Λιβερόπουλο, έμπορο, εγκατεστημένο στην Αί­ γινα, που καταγόταν από την Κοτίτσα της Ναυπακτίας, σαράντα έξι χρονών, ίσως αδερφό του Μήτρου Λιβερόπουλου, που έμενε και αυτός στην Αίγινα και είχε εκεί μεγάλη επιρροή 1 0 . Εμύησε ακόμα ο Αθανάσιος Μάρκελλος, στις 7 Αυγούστου 1819, στο μοναστήρι της Φανερωμένης Σαλαμίνας, το Γρηγόριο, ιερομόναχο, ηγούμενο του μοναστηριού των Μεγάρων και ύστερα της Φανερωμένης, είκοσι οκτώ χρονών 1 1 . Λίγους μήνες πριν, 27 Φεβρουαρίου 1819, ο Νικηφόρος Παμπούκης εμύησε στην Κόρινθο το δικό του αδελφό, το Δανιήλ, Η ΑΙΓΙΝΑ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ. ΑΙΓΙΝΗΤΕΣ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ '21

5. Φιλήμων131, 132.

6. Βαλέριου Μέξα, Οι Φιλικοί. Κατάλογος των μελών της Φιλι­ κής Εταιρείας εκ του αρχείου Σέ­ κερη, Αθήναι 1937. Ιω. Α. Μελετοπούλου, Η Φιλική Εταιρεία, Αρχείον Παναγιώτου Δ. Σέκερη, ΔΙΕΕ 18(1967) 177-352.

7. Ο Παναγιώτης Σέκερης έμενε στην Κων/πολη, φρόντιζε για τα οικονομικά της Εταιρείας και κα­ τέγραψε τις εισφορές των μελών.

8. Ο Γ. Διδασκαλόπουλος ήταν γραμματέας του Κιαμήλμπεη, Τούρκου διοικητή της Κορίν­ θου. Καταγόταν από την Περα­ χώρα και μυήθηκε από το Νικη­ φόρο Παμπούκη. Έγινε ένας από τους δραστήριους αποστό­ λους της Εταιρείας.

9.1. Α. Μελετόπουλος, αρ. 44, σ.

280. Β. Μέξας, αρ. 363, σ. 55.

10. Μελετόπουλος, αρ. 118, ο.

290, Μέξας, αρ. 427, σ. 64.

11. Μελετόπουλος, αρ. 141, σ.

293, Μέξας, αρ. 391, σ. 59.

173

ηγούμενο του μοναστηριού της Παναγίας του Βράχου, σαράντα 12. Μελετόπουλος, αρ. 197, σ.

300, Μέξας, αρ. 258, σ. 40.

12

χρονών . Οι δύο αυτοί ηγούμενοι ανέπτυξαν μεγάλη πατριωτική δράση και φαίνεται πως έκαναν τα μοναστήρια τους κέντρα της Φιλικής Εται­ ρείας. Εμύησαν πολλούς ιερείς, εμπόρους, προκρίτους, διαλέγοντας, όπως έκαναν, νομίζω, όλοι οι απόστολοι της Εταιρείας, ανθρώπους που θα μπορούσαν να βοηθήσουν οικονομικά και στρατιωτικά τον Αγώνα ή να επηρεάσουν, όπως έκαναν οι κληρικοί, το λαό. Ο Γρηγόριος μύησε, την 1η Μαρτίου 1820, το Σπύρο Αντ. Μάρκελλο, σαράντα έξι χρονών, Αιγινήτη, έμπορο και πρόκριτο,

13. Μελετόπουλος, αρ. 484, σ.

336, Μέξας, αρ. 466, σ. 70.

που στάθηκε από τους αρχηγούς της Επανάστασης στην Αίγινα 13 .

14. Βλ. Μέρος Γ', φ. αρ. 51.

Σπύρου Μαρκέλλου, η Φιλική Εταιρεία πέρασε και στην Αίγινα.

15. Φ. αρ. 56.

Με τη μύηση του Γεωργίου Λυμπερόπουλου και προ παντός του

Μυημένοι βεβαιώνουν ότι είναι και οι Περδικιώτες Αναστάσιος Μούρτζης και Μιχαήλ Οικονόμος Μούρτζης, αδερφοί του οπλαρ­ χηγού της Πέρδικας Κυριάκου Μούρτζη, που αναμφίβολα θα ήταν και αυτός κατηχημένος. Ο Αναστάσιος Μούρτζης γράφει: «Δεν έλειψα μαχόμενος,

ως

αρχηγός σώματος εκ των συμπολιτών μου, μισθοδοτών αυτούς και 16. Πληροφορίες Σωτήρη Ι. Τρίμη. Βλ. και Αίγινα Ι, σ. 191-192.

17. Ο Γιάννης Μπήτρος μου διηγήθηκε ότι είχε ένα δαχτυλίδι, σημάδι της Φ.Ε. που ανήκε στην Κατίγκω Μοίρα, πολύ πλούσιας, που ύστερα φτώχυνε και το έβα­ λε αμανάιι σ' έναν Ψαριανό.

18. Η Πολυμνία Ηρειώτη μού έλε­ γε ότι στην οικογένεια της (Η­ ρειώτη, Λογιωτατίδη) σέβονταν πο­ λύ κάποιον παπα-Σπύρο και φύ­ λαγαν στα εικονίσματα ένα χοντρό κερί. Από κάποια μύηση ίσως.

τα πολεμοφόδια

αυτών πρόβλεπαν

ες ιδίων μου, ως

κατηχημέ­

νος»14. Ο Μιχαήλ Οικονόμος Μούρτζης αναφέρει «δεν έλειψα μα­ χόμενος και συνεισφέρων

ως κατηχημένος

ων» 1 5 . Οι Μούρτζηδες

φαίνεται πως κατήχησαν και άλλους πολλούς στην Πέρδικα, Παχιοράχη και τα γύρω χωριά, που έδωσαν μεγάλα σώματα στρατιω­ τών στον Αγώνα. Κατά την τοπική παράδοση, στην παλιά εκκλησία των Ταξιαρ­ χών στην Παχιοράχη ορκίζονταν οι φιλικοί και εκεί υψώθηκε η σημαία της τοπικής επανάστασης 16 . Για άλλους Αιγινήτες δεν έχουμε πληροφορίες ότι ήταν κατηχημένοι. Από κάτοιες ενδείξεις όμως φαίνεται ότι θα είχαν μυηθεί

19. M. Puilion Boblaye, Description d'Egine, Paris 1835, σ. 37. Ότι το μοναστήρι της Πα­ ναγίας ήταν κέντρο της Φ.Ε. το επιβεβαιώνει η πληροφορία που μου έδωσε παλιά ο Αιγινήτης Γιώργος Λιάτσος, ότι στο ταβάνι της παλιάς τραπεζαρίας του μο­ ναστηριού ήταν σχεδιασμένος τεκτονικός ναός. Την πληροφο­ ρία μού επιβεβαίωσε ο Γιώργος Πάγκες, που διέκρινε στο παλιό ταβάνι διάφορα σχέδια, που δυ­ στυχώς καταστράφηκαν.

Έτσι, Φιλικός έπρεπε να είναι και ο οπλαρχηγός του αιγινήτικου

174

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΛΦΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΙΚΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.3

οι οικογένειες Μοίρα 1 7 και Λογιωτατίδη 18 , που ήταν από τις σημα­ ντικότερες στο νησί. Φιλικός πρέπει να ήταν πιθανότατα και ο ηγούμενος του μονα­ στηριού της Παναγίας Χρυσολεόντισσας Κύριλλος Λαμπαδάριος από την Τρίπολη, που ευλόγησε τη σημαία της Επανάστασης στην πόλη 1 9 . Αν ο ενθουσιασμός και η αυτοθυσία, καθώς και η πληρωμή εξ ιδίων για την οργάνωση και συντήρηση στρατιωτικών σωμάτων, όπως είδαμε, χαρακτηρίζουν τους κατηχημένους, τότε και πολλοί άλλοι Αιγινήτες που έκαναν τέτοιες προσφορές θα ήταν Φιλικοί.

i

^-*y:,,„..Ju\

r

•ftf" «miiVy r*i/&0

i

«V»

f.r Jtet 0, '/..· lu..y...* J.r-/iff? ,;Y.l,r.f.· &>> o/fc»Λ'^*"Ϋ'' v.'«,. ψ., ,»$*• },r- <,.<•/# /W X»>«. ff^./l W9 "'^^

4?

' *"^

f," Λ ^ X' ^ « ^ Î W /#"/>*" r

'

'yffi)?**'

*/?/L^lfj

H ΑΙΓΙΝΑ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ. ΑΙΠΝΗΤΕΣ ΑΓΟ.ΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ '21

175

20. Φ. αρ. 88.

στρατού Γεώργιος Τσελεπής, που ξεχώριζε και επαινείται από

21. Φ. αρ. 25.

όλους για το ήθος, τη γενναιότητα, την αγάπη του για την πατρίδα

22. ΑΥ 7(1821) 26. Οι κάτοικοι

και την περιφρόνηση του θανάτου .

20

της νήσου Ύδρας στους Χίους,

Και ο Αντώνης Καλούδης, ναυπηγός, που ναυπήγησε δωρεάν

18 Απριλίου 1821: «Ομοίως και η

Τρψπολιτσά,

δια,

Θήβαι,

Σάλωνα,

Λιβά­

Αθήναι,

Πόρος,

δύο πυρπολικά στα 1824 και «διά την καρτεροψυχίαν πραγματικός

ζηλωτής

του ανεδείχθη 21

και πολλοί άλλοι, ίσως να ήταν Φιλικοί .

Αίγινα, όλη η Ελλάς και αϊ νή­ σοι

ύψωσαν

εθνικής

την

σημαίαν

της

Έναρξη ι η ς Επανάοιαοηζ οιην Αίγινα

ελευθερίας».

23. ΑΥ 7(1821) 106. Οι Αθηναί­

Η Επανάσταση στην Αίγινα φαίνεται πως κηρύχτηκε κατά τα τέλη

οι πρόκριτοι στους προκρίτους

Μαρτίου 1821. Στις 18 Απριλίου η Αίγινα αναφέρεται ανάμεσα

Ύδρας, 19 Μαΐου 1821: καΐκι αιγινήτικο μας

«ένα

επληροφό-

ρησε ότι Suo καΐκια και μία

στις επαναστατημένες περιοχές 2 2 .

σα­

Τα αιγινήτικα καράβια, που τριγύριζαν στο Αιγαίο, έδιναν πλη­

κολέβα

γεμάτα

Καρυστινούς

στέκουν

εις τον

Καβοντόρον»,

ροφορίες για τις κινήσεις του τουρκικού στόλου 23 . Από τις αρχές

ΑΥ 9(1823) 202. Πρόκριτοι Αι-

Απριλίου αιγινήτικα στρατιωτικά σώματα πήραν μέρος στην πο­

γίνης στους προκρίτους Ύδρας,

λιορκία του Ακροκορίνθου.

31 Μαίου 1823: «η βάρδια είδεν

απ'

εχθές

της πατρίδος

εχθρικόν

Σχετικό με την έναρξη της Επανάστασης και τα μέτρα για τη

εις τα νερά

φρούρηση της περιοχής είναι ένα έγγραφο των προκρίτων Ύδρας

τον

στόλον να παραπλέει

μας

σας».

στον αρχιεπίσκοπο Αιγίνης και Ύδρας Γεράσιμο, από 25 Μαΐου

24. ΑΥ 7(1821) 127.

1821, όπου του ζητούν να διατάξει τους ιερείς να ψάλλουν κάθε

25. Εμμ. Πρωτοψάλτη. Η Φιλι­ κή Εταιρεία εγγρ. αρ. 50 Σχετικά

μέρα παράκληση για την κατατρόπωση του εχθρού και το βράδυ να

φαίνονται και όσα αναφέρει ο Δ.

φροντίζουν με τους ενορίτες τους για τη φύλαξη της πατρίδας. Εί­

Κόκκινος, Η Ελληνική

ναι πιθανό πως το ίδιο θα γινόταν και στην Αίγινα, αφού πρόκειται

Επανά-

στασις 1, 336: «Ο Σπύρος

Μάρ­

κελλος

αφού

από την Αίγιναν,

επαναστάτησε βοήθειαν

την νήσον με την

των αδελφών

Γεωργί­

ου και Χριστοδούλου και του Γεωργίου

Μερτίκα

Κριεζή

κογιώργηξ,

που είχαν ήδη

ναστατήσει

τον Πόρον,

ένα βρίκιον

εις την

Μαρτίου 1821 προς τους αδελφούς των νήσων Πόρου, Αιγίνης,

επα­

Αθηνών και Κάτω Ναχαγέ ότι στέλλεται ως στρατηγός ο Χριστό-

έστειλε

Κάρυστον, του

διοικητού

βέη.

Τα

επρόφθασαν

να

της πλοία

Ομέρ

διασωθούν προς την Οι Αιγινήται

Χαλκίδα...

επέστρεφαν

εις την

νήσον των με λάφυρα μερικά κα­ νόνια, ευρεθέντα

Με την έναρξη και την οργάνωση του Αγώνα στην Αίγινα σχε­ τίζεται και ένα έγγραφο του Παπαφλέσσα από την Καλαμάτα, 25

ή Κα-

διά να αρπάξει τα δυο πλοία τουρκικά

για τον ίδιο μητροπολίτη 2 4 .

εις την

ακτήν

δουλος Μ. Μέξης. Όταν φθάσει «να συναχθείτε συσκεφθείτε

ζητοόντες

τους αξιότερους

αξιωματικοί

και διορίοαντές

τους αξιωματικούς,

καθώς ο ίδιος θέλεις σας παραστήσει

οι φρόνιμοι

εις το να

την γνώμην

και

υποδειχθώσιν εκστρατεύσατε,

μας»25.

Πολιτικοί και στρατιωτικοί αρχηγοί της Αίγινας ήταν ο Σπύρος Μάρκελλος και ο Γεώργιος Λογιωτατίδης 26 . Και οι δύο πολέμησαν

της Καρύστου». Βλ. και αρ. 23.

στον Ακροκόρινθο και στα Δερβενάκια. Από τα 1822 όμως πήραν

26. Φωτάκου, Βίοι

Πελοηοννη-

πολιτικά αξιώματα, εκλέχτηκαν πληρεξούσιοι της Αίγινας στις εθνι­

«Σπυρίδων

κές συνελεύσεις 27 και έπαψαν να συμμετέχουν προσωπικά στις εκ­

σίων

ανδρών,

Μάρκελλος

34:

και Γεώργιος

Λο-

γιωτατίδης. Αι δύοι αυταί

οικο-

γένειαι

τον

Αίγινας, από τους οπλαρχηγούς και τις κυβερνήσεις, που απευθύ­

και πολιτι­

νονταν σ' αυτόν για τις στρατολογίες και τις διάφορες επιχειρήσεις

υπηρέτησαν

Αγώνα στρατιωτικώς

κατά

κώς, διότι συνετέλεσαν πολιορκίαν

176

στρατείες. Ο Λογιωτατίδης όμως εθεωρείτο πάντα ο αρχηγός της

της Κορίνθου

εις

την επρό-

όπου έπαιρναν μέρος Αιγινήτες.

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΙΚΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, χ. 3

Στα έγγραφα του βεβαιώνεται ότι παρακινούσε τους συμπολίτες του όλους με την επιρροή του στα όπλα και ότι «εν γένει αϊ εκστρατείω των Αιγινητών εις τον πόλεμον εγένοντο διά της επιρροής και υπολήψεώς του, οδηγών και παραπέμπων αυτούς κατ' εκλογήν ιδικήν του υπό την οδηγίαν αξίων οπλαρχηγών της πατρίδος γνωριζόμενος και παρά πάντων των αρχηγών, στρατηγών λαβουσών

του...

και προ-

29

διοικήσεων» .

Οπλαρχηγοί επικεφαλής του στρατού της Αίγινας ήταν ο Γεώρ­ γιος Τσελεπής, που πήρε στα 1824 το βαθμό του χιλιάρχου 2 9 , και ο Κυριάκος Μούρτζης, οπλαρχηγός της Πέρδικας, Παχιοράχης και των γύρω χωριών. Έγινε υποχιλίαρχος στα 1824 3 0 . Και οι δύο δια­ κρίθηκαν για τον πατριωτισμό, το θάρρος και την αφοσίωση τους στην πατρίδα, ως το θάνατο. Ο Κυριάκος Μούρτζης σκοτώθηκε

βλεπον τα μέσα του πολέμου, ήτοι κανόνια, πολεμεφόδια και λοιπά δ' ιδίων εξόδων. Προσέτι διετήρουν τους υπ' αυτούς στρατιώτας ΑιγινΛτας».

27. ΑΥ 9(1823) 155 υπογράφουν το Νόμο της Επιδαύρου οι πλη­ ρεξούσιοι «Αίγινα. Σπύρος Μάρ­ κελλος, Γεώργιος Λόγο. (Λογιωτατίδης).

28. Φ. αρ. 42. Φωτάκου, Βίοι 34.

29. ΓΑΚ Εκτελεστικό φ. 42 αρ.

1547/8 Δεκεμβρίου 1824, προς το Βουλευτικό.

30. ΓΑΚ Ετκελεστικό φ. 47 αρ.

1985/23 Δεκεμβρίου 1824.

στην καταστροφή του Φαλήρου, στον Ανάλατο (24 Απριλίου 1827). Ο Γεώργιος Τσελεπής πιάστηκε αιχμάλωτος στην ίδια μάχη και εκτελέστηκε σε δύο τρεις μέρες από τον Κιουταχή.

V

'

Y

^, ./fil/*-"; ~+&ν*·'*

*t CV

^•z*^-*

"IJFpt

vé

mcu-i. .ì,-jtìwV.*V·1 -•' .->..>.':**,.•

H ΑΙΓΙΝΑ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ. ΑΙΓΙΝΗΤΕΣ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ '21

177

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Γεωργίας Π. Ko υλικό ύρδη

Αίγινα Ι σελ. 276 - Εκδόσεις Πιτσιλάς - Αθήνα 1990

Περιμένοντας να πάρω στα χέρια μου το επό­

Θα μπορούσε πιο εύστοχα το βιβλίο να

μενο βιβλίο της κας Γωγώς Κουλικούρδη Αί­

χαρακτηριστεί «εγκυκλοπαίδεια» της Αίγινας

γινα II, που, όπως πληροφορήθηκα, βρίσκε­

αν ο όρος εγκυκλοπαίδεια δεν είχε συνδεθεί με

ται στο στάδιο των τελικών διορθώσεων, θέλω

την εκλαΐκευση. Γιατί το βιβλίο της κας Κου­

να αναφερθώ στο προηγούμενο βιβλίο της, το

λικούρδη είναι αυστηρά επιστημονικό πόνη­

Αίγινα

μα. Οι συνεχείς παραπομπές στις πηγές που

Ι, που κυκλοφόρησε πριν από δέκα

χρόνια. Όπως και το υπό έκδοσιν, έτσι και το

χρησιμοποίησε, η πλουσιότατη βιβλιογραφία,

βιβλίο αυτό έχει θέμα τη μεγάλη αγάπη της

τόσο με δημοσιευμένα κείμενα όσο και με

συγγραφέως, την Αίγινα. Τα περισσότερα βι­

αδημοσίευτες πηγές, τα ευρετήρια κύριων

βλία της, αρχής γενομένης με το θαυμάσιο

ονομάτων, τοπωνυμίων και εθνωνυμίων, το

οδηγό Αίγινα, που έγραφε από κοινού με το

κάνουν πολύτιμο για κάθε μελλοντικό ερευνη­

Σπύρο Αλεξίου, αναφέρονται στο νησί της.

τή. Ταυτόχρονα η ρέουσα γλώσσα και το εύ­

Βέβαια, η Αίγινα Ι δεν είναι ιστορία της Αίγι­ νας. Ο εξαιρετικά μετριόφρων υποτιτλισμός του

ληπτο ύφος με το οποίο είναι γραμμένο το κα­ θιστούν προσιτό και σε μη ειδικούς.

είναι: Παρατηρήσεις Γεωλογικές, Οικονομικές,

Περιμένω τη συνέχεια στο Αίγινα II, που,

Δημογραφικές. Αλλωστε μόνο στο Ιο κεφάλαιο

όπως ανέφερα, έχει ολοκληρωθεί και είναι

μνημονεύεται το ιστορικό διάγραμμα της Αίγινας.

υπό έκδοσιν* αλλά και στο Αίγινα

Τα επόμενα (2ο έως 7ο) αναφέρονται στη φυσική

γράφεται αυτό τον καιρό και με το οποίο η

γεωγραφία, την ανθρωπογεωγραφία, την οικονο­

ακατάβλητη δέσποινα των γραμμάτων μας θα

μία της Αίγινας κατά τους νεότερους χρόνους,

ολοκληρώσει την προσφορά της στο νησί μας.

III, που

ενώ τα τελευταία (8ο και 9ο) καταγίνονται με τον πληθυσμό της Αίγινας κατά τη νεότερη εποχή, την καταγωγή των Αιγινητών, το γλωσσικό τους ιδίωμα, την κοινωνικά τους κατάσταση και με τη θεωρία περί ερήμωσης της Αίγινας.

178

Δημήτρης Σαρανιάκος * Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει το καλοκαίρι με τίτλο: Αί­ γινα II - Η Αίγινα στα χρόνια της Επανάστασης - Αιγινήτες-Αγινήτισσες του '21

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΙΚΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

«Η Αιγιναία» Ο νησιώτικος Μυστράς Στην ιστορική αιγινίτικη Παλιαχώρα είναι

παλιάς βυζαντινής πόλης, να μελετηθεί και

αφιερωμένο το 2ο τεύχος του περιοδικού.

διασωθεί το οικιστικό σύνολο.

Ιστορικά στοιχεία του όμορφου τόπου, «ξενα­

Η Παλιαχώρα, της οποίας η ίδρυση τοποθετείται

γήσεις» στις ονομαστές εκκλησίες της Αγίας

στο 896 μ.Χ., κατά πώς γράφει ο Λεωνίδας Κ.

Κυριακής, του Αγίου Γεωργίου του Καθολι­

Μπουρνιάς, έχει χαρακτηρισθεί ως ο νησιώτικος

κού αλλά και οι προσπάθειες των σημερινών

Μυστράς, για το πλήθος των εκκλησιών της.

πολιτών: Να αναστηλωθούν τα μνημεία της

Κώστας Ρεσβάνης, Τα Νέα, 9 Απριλίου 2001

Η Αιγιναία Κυκλοφόρησε το δεύτερο τεύχος της περιοδι­

Καλλιγάς, Γ. Προκοπίου, Αχ. Χαλδαιάκης, Μιχ.

κής πολιτιστικής έκδοσης «Η Αιγιναία», που

Φραγκούλης. Από την υπόλοιπη ενδιαφέρουσα

επιμελούνται και εκδίδουν αφιλοκερδώς κά­

ύλη επισημαίνουμε το άρθρο του Γ. Κουλικούρ-

τοικοι και φίλοι του νησιού, μια παρέα με με­

δη «Αίγινα: νησί ή προάστιο της πρωτεύουσας»,

ράκι, αγάπη και γνώση για το νησί τους.

όπου προτείνονται συγκεκριμένες δράσεις για

Στο τεύχος περιλαμβάνεται αφιέρωμα για την

την «ποιοτική ανάπτυξη προκειμένου η Αίγινα

Παληαχώρα, «αυτή τη μεσαιωνική πολιτεία του

να διατηρήσει την πολλαπλότητα και την ιδιαι­

Σαρωνικού με τη χιλιόχρονη ιστορία, που βρί­

τερότητα της». Επίσης η Κατερίνα Αγγελάκη-

σκεται στον δρόμο που οδηγεί από τη Σουβάλα

Ρουκ γράφει για τον «Νίκο Καζαντζάκη μέσ'

στο μοναστήρι του Αγίου Νεκταρίου στην Αίγι­

απ' τα μάτια της βαφτισακιάς του». Μαζί με το

να». Έχει, λοιπόν, και το νησί το δικό του,

περιοδικό μοιράζεται ανατυπωμένο το βιβλίο

άγνωστο στους πολλούς εκτός, Μυστρά. Μας

των Βασίλη Πλάτανου και Ράλλη Κοψίδη «Το

το υπενθυμίζουν με τις εργασίες τους οι Μ.

Προσκυνητάρι της Αίγινας».

Εμμανουήλ, Λ. Μπουρνιάς, Αν. Γιαννοόλη, Χ.

ΚΡΙΤΙΚΕΣ

Η Αυγή

179

Τα καλά περιοδικά Στον χώρο των «καλών περιοδικών» πρέπει να

ποιότητα του β' τόμου, ο οποίος είναι αφιερω­

καλωσορίσουμε την Αιγιναία, μια νέα έκδοση

μένος στην Παλαιοχώρα, την παλαιά πρωτεύ­

που αποτελεί το όργανο της ομώνυμης μη κερ­

ουσα της Αίγινας. Θα σημειώσουμε εδώ ότι ο

δοσκοπικής πολιτιστικής εταιρείας του γειτονι­

τίτλος του περιοδικού είναι ειλημμένος από το

κού νησιού. Ο πρώτος τόμος της εκυκλοφόρη-

πρώτο επιστημονικό, λογοτεχνικό και τεχνολο­

σε τον περασμένο Ιούλιο, ενώ ο δεύτερος μόλις

γικό περιοδικό της νεώτερης Ελλάδος, το οποίο

μέσα στις Γιορτές. Το περιοδικό είναι αξιόλογο.

έχει και ανατυπωθή με την αναστατική μέθοδο.

Περιλαμβάνει άρθρα που εξετάζουν διάφορες

Η νεώτερη Αιγιναία είναι άξια ανάδοχος του

τοποθεσίες και εκφάνσεις της ζωής του νησιού,

τίτλου και δίνει πολλές ελπίδες ότι θα συνέχιση

το οποίο οι κάτοικοι δεν θέλουν να δουν να με­

και αυτή την πορεία της, φωτίζοντας νέες πτυ­

ταβάλλεται σε κακό προάστιο της Αθήνας. Στην

χές της ιστορίας του νησιού.

ύλη περιλαμβάνονται και ποιήματα και μελέτες

Χαρίκλεια Γ. Δημακοπούλου

και δοκίμια. Ιδιαίτερα θα πρέπει να εξαρθή η

Εστία, Σάββατον 17 Μαρτίου 2001

«Εκεί είναι η σωτηρία» Η Αίγινα μέσα από χις σελίδες μιας τοπικής έκδοσης με πανελλαδικό jpama Η αιγιναία

εφημερίδας του νεαρού ελληνικού κράτους

Περιοδική πολιτιστική έκδοση Τεύχος 2, Ιούλιος - Δεκέμβριος 2000 (Αίγινα), σελ. 175, τιμή 2.500 δρχ.

που τυπώθηκε στην Αίγινα στις 15 Μαρτίου 1831). Στα περιεχόμενα του δεύτερου τεύχους του περιοδικού το πρώτο άρθρο δίνει κιόλας

Από όλα τα ελληνικά νησιά η Αίγινα αποτελεί

το στίγμα της Αίγινας ως ποιητικού νησιού.

τον προνομιακό χώρο δράσης πολλών καλλι­

Στο άρθρο αυτό, με τίτλο «Ο Νίκος Καζα­

τεχνών. Από τον Σεφέρη και τον Καζαντζάκη,

ντζάκης μέσ' απ' τα μάτια της βαφτιστικιάς

για να θυμηθούμε δύο μεγάλους της λογοτε­

του», που υπογράφεται από την ποιήτρια Κα­

χνίας, ως τον Μόραλη και τον Νικολάου, για

τερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, Αιγινήτισσα εξ υιοθε­

να θυμηθούμε δύο μεγάλους της τέχνης, το

σίας (αυτή είναι η βαφτιστικιά του μεγάλου

τοπίο της Αίγινας (η αύρα της, το φως της)

Κρητικού), παρουσιάζονται αποσπάσματα

αλλά και οι άνθρωποι' της στοιχειοθετούν το

από την αλληλογραφία του Νίκου Καζαντζά­

δραματικό πλαίσιο μιας ποικίλης δημιουρ­

κη με τον Γιάννη Αγγελάκη, πατέρα της ποιή­

γίας. Το κλίμα της Αίγινας, αυτή η ατμόσφαι­

τριας και δικηγόρο του Καζαντζάκη, με θέμα

ρα της τέχνης, της μνήμης και του στοχασμού,

την απόκτηση από τον πρώτο ενός οικοπέδου

αλλά και ο πλούτος της καθημερινής ζωής της

στην Αίγινα «Εκεί είναι η σωτηρία» γράφει ο

τρέφουν το περιοδικό «Η αιγιναία», του οποί­

Καζαντζάκης στον Αγγελάκη τον Ιούνιο του

ου μόλις κυκλοφόρησε το δεύτερος τεύχος.

1931 από το Παρίσι. Μαζί με την αλληλογρα­

{«Η αιγιναία» ήταν ο τίτλος της πρώτης «φι­

φία δημοσιεύεται και το ποίημα τη ς Κατερί­

λολογικής, επιστημονικής και τεχνολογικής»

νας Αγγελάκη-Ρουκ «Μοναξιά», γραμμένο το

180

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΙΚΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.3

1956, ένα ποίημα που απετέλεσε τρόπον τινά

Γιώργου Προκοπίου («Η προσπάθεια για τη

το εισιτήριο της νεαρής ποιήτριας προς τον

διάσωση της Παλιαχώρας»), του Αχιλλέως

λογοτεχνικό κόσμο. Το μεγαλύτερο μέρος της

Χαλδαιάκη, του Μιχαήλ Μάρα («Η αναστή­

ύλης της «αιγιναίας» είναι αφιερωμένο στην

λωση των μνημείων»), της Αλίκης Σημαντώ-

Παλιαχώρα της Αίγινας, τη μεσαιωνική ακρό­

νη-Μπόκολα («Η συντήρηση και αποκατά­

πολη του νησιού. Η νεκρή πολιτεία, που στέ­

σταση των τοιχογραφιών του Αγίου Γεωργίου

κει πάνω από τον Μεσαγρό, με τις μικρές εκ­

του Καθολικού») και του Νεκτάριου Κουκού-

κλησίες της, σε πλήρη αντίθεση με τον αντι­

λη («Η οικονομική διάσταση της παναιγινήτι-

κρινό γιγαντωμένο Άγιο Νεκτάριο, μας επανα­

κης επιτροπής για τη διάσωση της Παλιαχώ­

φέρει στο ανθρώπινο μέτρο. Μια σειρά άρθρα

ρας»).

παρουσιάζουν τις ποικίλες όψεις αυτού του

Στα περιεχόμενα βρίσκουμε επίσης άρθρα για

νησιώτικου Μιστρά, όπως έχει χαρακτηριστεί

σύγχρονες όψεις της Αίγινας, όπως αυτό του

η Παλιαχώρα. Γράφουν η Μελίτα Εμμανουήλ

πολιτικού μηχανικού Γεωργίου Κουλικούρδη

(«Η Παλιαχώρα της Αίγινας»), ο Λεωνίδας

με τίτλο «Αίγινα: νησί ή προάστιο της πρωτεύ­

Μπουρνιάς («Η αγιογράφηση του Καθολικού

ουσας». Το περιοδικό συνοδεύεται από την έκ­

της Μονής της Αγίας Κυριακής»), η Άννα

δοση «Προσκυνητάρι της Αίγινας», φωτοανα-

Γιαννούλη («Η ξυλογλυπτική στην Αίγινα το

στατική ανατύπωση του «βιβλιδίου» των Ράλ­

18ο και 19 αιώνα μέσα από τα χαράγματα και

λη Κοψίδη και Βασίλη Πλάτανου που είχε

τις τοιχογραφίες των εκκλησιών της — ειδι­

πρωτοεκδοθεί το 1965.

κότερα της Παλιαχώρας»), της Χάρης Καλλι­

Νίκος Μπακουνάκης

γά («Η γνωριμία με την Παλιαχώρα»), του

Το άλλο βήμα, Κυριακή 25 Φεβρουαρίου 2001

ΚΡΙΤΙΚΕΣ

181

Μια μεγάλη

απώλεια

Δημήτρης Παπαευσχραιίου Η Αίγινα χάνει ένα μεγάλο φ ί λ ο Η χ ώ ρ α ένα μεγάλο Έ λ λ η ν α

Στις 4 Απριλίου ο Δημήτρης Παπαευστρατίου, που υπήρξε για πολλά χρόνια γενικός διευθυντής της Αμέρικαν Εξπρές, γενικός γραμματέας Τουρισμού Ελλάδας, πρόεδρος της Ελληνικής Περιη­ γητικής Λέσχης, πρόεδρος του Συλλόγου Φίλων της Αίγινας, πήρε το δρόμο για το μεγάλο ταξίδι... Έφυγε ήρεμα, με αξιοπρέπεια, με ξεκάθαρη σκέψη, παρά την προχωρημένη ηλικία του. Με τον ίδιο αθόρυβο αλλά δυναμικό τρόπο δούλεψε πάντα απ' όλα τα υψηλά του πόστα για την πρόοδο της χώρας μας και κυρίως για την ελληνική αξιοπρέπεια. Επί των ημερών του, η Επίδαυρος και το Ηρώδειο έλαμψαν με την ποιοτική επιλογή που μας προσέφεραν χάρη στην έμπνευση του Δημήτρη Παπαευστρατίου. Η Αίγινα του χρωστά πάρα πολλά! Την προέβαλλε πάντα με αγάπη σε ξένες και ελληνικές προσω­ πικότητες που φιλοξενούνταν στο σπίτι του οτην Αίγινα, το αρχο­ ντικό του Βούλγαρη, που ανήκε στη γυναίκα του. Χάρη στην επιμονή του, η Μονή, το νησάκι της Αίγινας, έγινε βιότοπος όπου ζουν σπάνια ζώα, όπως τα κρι-κρι. Όποιος είχε την τύχη, όπως εγώ, να συνεργαστεί με το Δ. Παπα­ ευστρατίου δεν μπορεί να ξεχάσει την ξεκάθαρη σκέψη του, τη δύνα­ μη του την εσωτερική, τον αποφασιστικό τρόπο με τον οποίο έλυνε δύσκολα προβλήματα. Αισθάνομαι τη χώρα, την Αίγινα στ' αλήθεια φτωχότερες χωρίς την παρουσία του. Γι' αυτό νιώθω συγκίνηση βλέποντας τη Λένα, τη σύντροφο τη γενναία της ζωής του, και τα ικανά παιδιά τους, που με την ίδια αξιοπρέπεια και τον ίδιο αθόρυβο τρόπο κοσμούν με την παρουσία τους την Αίγινα. Μαίρη. Γαλάνη-Κρητικού

ΑΙΠΝΗΤΊΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΧΡΟΝΙΚΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 3

183

w

ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΑΠ' ΤΟΝ ΠΥΡΓΟ ΤΟΥ ΜΑΡΚΕΛΛΟΥ, ένα απ' τα παλαιότερα και ιστορικά κτίρια του νησιού, άνοιξε το καλοκαίρι του 2000 η Αίθουσα Τέχνης ΈΓΙΝΑ ΑΊΓΙΝΑ arts + crafts, μόνο με ελληνι­ κές δημιουργίες απ' όλη την Ελλάδα. Χειροποίητα κεραμικά, πορσελάνες, κοσμήματα, γυαλί, μέταλλο, ξύλο. Στόχος των ιδιοκτητών (Σπύρου Καπή & Βασιλικής Καλουδιώτη) είναι να ψάχνουν και να βρίσκουν συνεχώς σύγχρονες

ελληνικές δημιουργίες

εμπνευσμένες απ' την πλούσια παρά­ δοση μας. Φέτος, καλοκαίρι του 2001, συμπληρώνοντας έναν ολόκληρο χρό­ νο σημαντικής δραστηριότητας και επιτυχίας, παρουσιάζουν την τελευ­ ταία δουλειά της Χριστίνας Μόραλη. Η δουλειά που θα παρουσιάσει απο­ τελείται από μεγάλες κεραμικές φόρ­ μες και συνθέσεις. Αλυσίδες πλοίων σε φυσικό μέγεθος, συνθέσεις από βότσαλα, μεγάλες σκάφες και ταΐστρες, όλα με υλικό τον πηλό. Συγχρόνως παρουσιάζει έργα της από αλουμίνιο. Η σειρά αυτή είναι εμπνευσμένη από αντικείμενα ευρείας χρήσης

του

παρελθόντος, όπως οι γνωστές δεκά­ ρες και όχι μόνο. Στα εγκαίνια, που θα γίνουν το Σάββατο 1 Σεπτεμβρίου 2001 και ώρα 8:30 μ.μ., σας περιμένουν πολλές εκπλήξεις, (ζωντανή μουσική, ζογκλέρ, φαγητό κλπ.). Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 9 Σεπτεμβρίου. Διεύθυνση Αιακού 23 ΑΙΓΙΝΑ τηλ. 0297-23967 Ώρες λειτουργίας καθημερινά 10:00-1:30 / 6:00-10:00

ΒΡΙΟΥ 20!

11:.;

JÈ'-mmy^m

;W^3EPW-~-

->-v. r f P t , r

,

ff»*-«-

' : |:t>S

Pul- luli

^;·.:^:%

*|i«".*"'

,,„,,

fi-

* &

ISSN l i 0 8 - 7 4 8 X