Τεύχος 5

jfgjP ..,« lcPh.-ij-r .Ί Vf. ψ Ν .lecn^pn

»arri απ Ν £ if Κ.

Kçiiir vu du Mouillée.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΙΓΙΝΑ,

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-

ΙΟΥΝΙΟΣ

ΕΚΔΟΣΗ

2002

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ

*l3E3£i-..i

*Γ-\> ./ •

'

_

•

-

.

•

"

• AirtnAiA« ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, EÖISTHMOKTKH ΚΛΙ T E X ü O A o n K ß , t l i i Γ. Ι ο Ο Ϊ Τ Ο Λ ί α Ο Γ K O I H I I T O t - x p v r i · , JitAi»T*v™. uJtwifefrffet

jfc«a

' ^ ^ ^ f e

WHP

«'Ονομάζεται δε ή έφημερίς αυτή,

ΠΡΟΑΓΓΕΛΙΑ.

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ,

AviTfyftiun njv itÎQOy, mj «aperte« lafiaÌu^oB oujYp^tjtai«,

ως υπο παροικούντων εις Αίγιναν :

:

·'. :•: ''*.<-. '-ί :":-"-" .- •

•'•"-,'' ''•'" " V

ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση Τεύχος 5ο. Αίγινα, ΙανουάριοςΤούνιος 2002

•."'

εκδιδομένη»

Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Ξανθίππη Μίχα Μπανιά Παραγωγή: Memigraf, Βαλτετσίου 13, 106 80 Αθήνα

Ιδιοκτήτης - Εκδότης:

τηλ.: 0103636358

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «Η Αιγιναία».

Συνδρομές:

Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8,

Εσωτερικού: 20 ευρώ

Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα.

Φοιτητές-Μαθητες: 15 ευρώ

ΑΦΜ: 099119847

Εξωτερικού: 30 ευρώ Οργανισμών-Τραπεζών: 60 ευρώ

Επιστημονική σύμβουλος: Γεωργία Π. Κουλικούρδη

Υπεύθυνος συνδρομών:

Διευθυντής:

Γιάννης Πούντος

Γεώργιος Ι. Μπόγρης

τηλ. 0297026278-0932648020

Αρχισυντάκτης: Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης

Εππαγές-Εμβόσματα:

Διαχειριστής:

Γεώργιος Μπόγρης,

Γιάννης Φ. 1 Ιούντος

Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα,

Συντακτική επιτροπή:

τηλ.: 0297026625-61876-0944370587

Αννη Βρυχέα,

Γιώργος Γουλάκος,

Κώστας Γαβρόγλου,

Βαλαωρίτου 12, 106 71 Αθήναι,

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικοΰ,

τηλ.: 0103628501

Γιώργος Κουλικούρδης,

Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού:

Βασίλης Λυκούρης,

241/47005110

Φωτογραφία εξωφύλλου:

Μιχάλης Μουτσάτσος,

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

Σταμάτης Λαγάνης

Επιστολές-Συνεργασίες

Σαραντάκου).

Γεώργιος Μπόγρης, Γιάννης Πούντος,

(προσφορά Δημήτρη

Δημήτρης Σαραντάκος,

στη διεύθυνση:

Αχιλλεύς Χαλδαιάκης,

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Το κόσμημα του εξωφύλλου

Άννα Χάρρισσον.

«Η Αιγιναία».

της Αιγιναίας είναι

Τ.Θ. 38, 180 10 Αίγινα

του Γιάννη Μόραλη.

Διόρθωση κειμένων:

Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr

Αρτεμις Σ. Πατίστα

e-mail:poLintosj@aig.forthnet.gr

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ

ιγιναια Ι

ΑΙΓΙΝΑ,

Η Αρχαία

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-

ΙΟΥΝΙΟΣ

Π Ο Λ Ι Τ ΙΣ Τ Ι Κ Η

5

ΕΚΔΟΣΙ

2002

Αίγινα

\ ••.-·:i . · • /

.

^Mi', j *

aï,?·''- '

.

· .«,»':-

ι .

Π

Ε

Ρ

Ι

E

Χ

Ο

Σημείωμα της συντακτικής επιτροπής ΚΕΙΜΕΝΑ

Μ

E

4

6-24

Γιώργος Μπόξης Ό Κινηματογράφος στην Αίγινα

6

Θανάσης Παπαθανασόπουλος Για την αίγινήτικη καταγωγή τοϋ Σεφέρη

ΑΦΙΕΡΟΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ

21

25-156

Δημήτρης Κοπανίτσας Έξι αίγινητικές φδές τοϋ Πινδάρου

28

Νίκος Σαραντάκος Ό Πίνδαρος καί ή Αίγινα

46

Θανάσης Παπαθανασόπουλος Το άγαλμα καί το ποίημα

58

Fiorens Feiten Αίγινα-Κολώνα στην Προϊστορική 'Εποχή

62

Fiorens Feiten Αίγινα-Κολώνα: Ή Ακρόπολη της πόλης Ευα Σημαντώνη-Μπαυρνια Το ιερό της Αφαίας στην Αίγινα

88

76

Γεωργία Κοκκοροϋ-Άλευρα Ή Αίγινήτικη Σχολή Γλυπτικής

104

"Αννα Α. Λαιμού Ό Αιακός καί ό Αίας ό Τελαμώνιος στην εικονογραφία της κλασικής αρχαιότητας 126 'Ελένη Γ. Παπασταύρου Οι σωστικές ανασκαφές στην Αίγινα

138

'Ελένη Χατζούδη-Τούντα Ή περιπέτεια τών μαρμάρων της Αίγινας Αλεξάνδρα Συμβουλάκη Ό θησαυρός της Αίγινας

150

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

157-159

Λίνα Μπόγρη-Πετρίτου Ό κουτός... να μην γεννιέται

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΥ ΛΑΒΑΜΕ

160-168 168-171

157

144

^ \ * " F v

W^MSÎJÉ^'1^^'''--'^^^^^''

*'

^^aam^i^jBtei^*.»:^" - S 3 ^ 5 Ä ~ ·» ^"»--γ- υ - -

S ^ T Ê l a s a r e i a α. 1*Γ. E. q. E.

Λ «suie vu

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ

Αγαπητές φίλες και αγαπητοί φίλοι της Αιγιναίας, Είμαστε και πάλι εδώ, στο τρίτο καλοκαιρινό ραντεβού μας. Ο φετεινός βα­ ρύς χειμώνας επεφύλαξε για την Αίγινα μία ευχάριστη έκπληξη: μετά από κάμποσα χρόνια είδαμε το χιόνι να καλύπτει τις ημιορεινές και ορεινές πε­ ριοχές του νησιού μας. Το γεγονός εκμεταλλευτήκαμε δεόντως και το κάνα­ με θέμα για το εξώφυλλο του τετάρτου τεύχους μας, που περιείχε περισσό­ τερο ελεύθερα και κυρίως λογοτεχνικά θέματα εμπνευσμένα από την Αίγινα. Το παρόν πέμπτο τεύχος περιλαμβάνει ένα εκτενές αφιέρωμα στην Αρχαία Αίγινα, για τον άρτιο καταρτισμό του οποίου καθοριστική υπήρξε η συμβολή της συμπατριώ­ τισσας μας καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Εύας Σημαντώνη-Μπουρνιά' την ευχαριστούμε κι από εδώ θερμά. Τόποι γνωστοί στο πανελλήνιο αλλά και α ολόκληρο τον κόσμο, η Αφαία, η Κο­ λώνα, το Ιερό του Ελλανίου Διός στο Όρος καθώς και άλλα λιγότερο γνωστά σημεία και κομμάτια της εποχής που η Αίγινα αποτελούσε μιαν από τις μεγάλες δυνάμεις της αρχαίας εποχής, μαζί με πλούσιο φωτογραφικό υλικό προς τεκμηρίωση και αισθητική τέρψη. Κείμενα από διακεκριμένους αρχαιολόγους και φιλολόγους, καθηγητές σε ελ­ ληνικά και ξένα πανεπιστήμια, γραμμένα με επιστημονική αρτιότητα αλλά και γλαφυ­ ρότητα, ελπίζουμε ότι θα αποδώσουν μιαν κατά το δυνατόν εναργέστερη εικόνα για μας τους ίδιους που κατοικούμε εδώ, αλλά και για τους πολυάριθμους περιστασιακούς ή μονιμώτερους επισκέπτες του νησιού μας. Ολοκληρώνουμε έτσι μιαν ιστορική διαδρο­ μή στην Αίγινα, μετά και από τα αφιερώματα στην ΓΙαληαχώρα (μεσαιωνική Αίγινα) και στην εποχή του Καποδίστρια (μετεπαναστατική Αίγινα). Σποραδικά υπήρξαν κάποιες αντιρρήσεις ή ενστάσεις (καλοπροαίρετες θέλουμε να πιστεύουμε) γι' αυτά τα ιστορικά αφιερώματα' το κυριότερο επιχείρημα ήταν ότι καθι­ στούν το περιοδικό ένα έντυπο μουσειακού περιεχομένου. Κάποιοι μπορεί να συμμερί­ ζονται αυτήν την άποψη, η πλειοψηφία όμως των αναγνωστών και φίλων του περιοδι­ κού δεν συμφωνεί. Αντιθέτως, οι εντυπώσεις από τεύχος σε τεύχος δείχνουν ότι η αντα­ πόκριση είναι θετική, τόσο από το αναγνωστικό κοινό και τους φίλους του νησιού μας, όσο και από την κριτική παρουσίαση της Αιγιναίας στον κόσμο των εκδόσεων και του

4

. π> ΧΑ.,

ìétr b

l|..". h-».r"P-j. r-i f ι -ι i i V l , j . ' |

le Phare à l Î . 3 " Tf. (Uicoinpas

ημερήσιου τύπου της Αθήνας. Ωστόσο η Αιγιναία δεν είναι ένα περιοδικό ιστορικό. Σε κάθε τεύχος υπάρχουν και άλλα θέματα, λαογραφικά, λογοτεχνικά, τέχνης, πρόσωπα που συνδέονται με το νησί κ.λπ. Τα μέχρι τώρα αφιερώματα δεν προέκυψαν μόνον από επιλογή, αλλά και από τα πράγματα, μια και υπήρχε ήδη ύλη ποιότητος και από διακε­ κριμένους συγγραφείς στο αρχείο μας, η οποία θα ήταν άδικο εάν παρέμενε αδημοσίευ­ τη επί μακρύτερο διάστημα. Εντούτοις ο προγραμματισμός, ο οποίος με τον καιρό καθί­ σταται και ο οδηγός μας, φέρνει και άλλα θέματα για δημοσίευση σε προσεχή τεύχη. Για τα δύο επόμενα τεύχη προγραμματίζουμε αφιέρωμα στο μέγιστο και ζωτικό θέ­ μα «Αίγινα-Περιβάλλον». Θέμα σπουδαιότατο και εκτενέστατο, χωρίς τέλος θα έλεγε κα­ νείς, καθώς αγγίζει και επηρεάζει κάθε πτυχή της ζωής και του χώρου. Για ένα τέτοιο καίριο θέμα, θα είμαστε ευγνώμονες σε όσους φίλους είναι διατεθειμένοι να διαθέσουν χρόνο και υλικό για συνεργασίες που θα περιληφθούν σε αυτά τα δύο προσεχή τεύχη.

Από παραδρομή στο προηγούμενο σημείωμα δεν αναφέρθηκε ότι στην περσινή εκ­ δήλωση της Αιγιναίας απηύθυνε χαιρετισμό και ο αντιδήμαρχος κ. Σώζων Βελιώτης. Ευχαριστούμε, τέλος, την Άννα Μπέση και τον Αλέκο Φλαμπουράρη για την οικονο­ μική τους προσφορά προς την Αιγιναία.

: .'·. Η αστική μη κερδοσκοπική

εταιρεία «Η Αιγιναία», αντί

της καθιερωμένης καλοκαιρινής εκδηλώσεως της, διοργα­ νώνει εφέτος συναυλία συγκροτήματος

της ΔΟΜΝΑΣ ΣΑΜΙΟΥ και του

της, με παραδοσιακά δημοτικά

τραγούδια

απ όλη την Ελλάδα, στο κέντρο ΠΕΛΑΓΙΝΟΙ του Κ. Μαυρακάκη στην Πέρδικα της Αίγινας, την Τετάρτη 28 Αυ­ γούστου 2002 και ώρα 9:00 ii.ii.

•HHi!

Γιάννης Εξηντάρης, Σωτήρης Μουσουλέας, Αύγουστος 2001. Ο κινηματογράφος «Ακρογιάλι», 2001.

:

iÉÉL

_

J *

.,-.. ...^, :

ψ 'fi

liSJlf ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

^,^^

.

ΓΙΩΡΓΟΣ Μ Π Ο Ζ Η Σ *

0 κινηματογράφο ς στην Αίγινα

i

l πρόσφατες εκδηλώσεις για τα 100 χρόνια του κινηματογρά­ φου έκαναν ευρύτερα γνωστό ότι οι πρώτες δημόσιες κινημα­

;Ι^ΒΒΜΚΒ1ΒΒΜΒΜΒΒΜ« «Το καλλίτερο καφενείο της εποχής, το βράδυ μετετρέπετο σε κινηματογράφο...» Γ. Β. Λυκούρης

τογραφικές προβολές με εισιτήριο έγιναν το Δεκέμβρη του 1895 στο Παρίσι από τους αδελφούς Λιμιέρ. Εκείνο που παραμένει λιγότερο γνωστό είναι ότι η πρώτη προβολή κινηματογραφικών ταινιών στην Αθήνα έγινε την άνοιξη του 1897, σε μια πρόχειρη αίθουσα που θύ­ μιζε παράγκα, κάπου στην πλατεία Κολοκοτρώνη με τις πρώτες ται­ νίες των αδελφών Λιμιέρ, όπως Η Άφιξη του Τρένου κ.ά. 1 Πότε και πώς έφθασε ο κινηματογράφος στην Αίγινα; Στο ερώ­ τημα αυτό δίνει απάντηση ένα κείμενο, δημοσιευμένο το 1949: «Προ πενήντα χρόνων είχε η Αίγινα κινηματογράφο

ο οποίος

εστεγάζετο στο καλλίτερο και πιο καινούριο κτίριο της εποχής του, αυτό που σήμερα χρησιμοποιείται για την διανομή των τροφίμων

του

Ερυθρού Σταυρού και που τότε ανήκε στην ιδιοκτησία του Νίτη και κατόπιν [...] στον εν Αμερική ήδη εγκατεστημένο συμπατριώτη

μας

2

Ευόγγ. Ηρ. Πέππα . Το ισόγειο του κτιρίου αυτού ήταν την ημέρα το καλλίτερο καφενείο της εποχής του και το βράδυ μετετρέπετο σε κι­ νηματογράφο,

τον οποίον διά πρώτη φορά έφερε στην Αίγινα ο Βα­

σίλης Αυκούρης,

ο γυιος του Παπακωνσταντή

[Κυψέλη] και στον οποίον προεβάλλοντο

από τη

Χαλασμένη

ταινίες σαν αυτές που σήμε­

ρα λέγονται "επίκαιρα". Τα προβαλλόμενα

έργα είχαν διαφόρους

τίτ­

λους, από τους οποίους η ανάμνησις διετήρησε δύο μόνο ' "Κολύμβημα 30 ανδρών" και έβλεπες κολυμβητάς

να παίρνουν

σε μία πισίνα και "Άφιξις του σιδηροδρόμου προεβάλλετο η άφιξις ενός σιδηροδρομικού »Αυτά ήταν τα προβαλλόμενα

μακροβούτι

των Παρισίων"

όπου

συρμού.

έργα, τα οποία όμως στον καιρό

τους ήταν αρκετά για να προσελκύσουν

την προσοχή

σε άπειρες συ­

ζητήσεις, για τα... θαύματα του πολιτισμού, αλλά και... για το θόρυ­ βο που έκανε η προβολή της, βέβαια βουβής τότε, ταινίας... » Θά 'λέγε κανείς ότι μόλις διαβάσαμε ένα ωραίο φανταστικό πα­ ραμύθι. Κι όμως, πρόκειται για καταθέσεις μνήμης από ένα λαογρα­ φικού χαρακτήρα αφήγημα 3 του έγκριτου Αιγινήτη δικηγόρου-συγΟ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

* Ο Γιώργος Μπόζης είναι κριτικός κινηματογράφου.

1. Αγλαΐα Μητροπούλου, Ελληνικός Κινηματογράφος, Αθή­ να 1980.

2. Πρόκειται για ίο κτίριο που στεγάζει, σήμερα, την Alpha Bank.

3. Υδρίας (Γ. Β. Λυκούρης), «Οι δύο ψαράδες», αιγινήτικο αφήγημα σε συνέχειες στο περιο­ δικό Κήρυξ τηςΑιγίνης (ΚΑ.), τ.

31, Ιούλιος 1949.

Γιάννης και Ζηνοβία Αρχιμανδρίτη, Παρμενίων Αχούλης ' μέσα της δεκαετίας του 1960.

γραφέα Γιάννη Βασ. Λύκο όρη (1901-1970), εκδότη του εξαίρετου πε­ ριοδικού Κήρυξ της Αιγίνης την περίοδο 1947-1950. Εκτός από την αξιοπιστία του συγγραφέα, τόσο το γεγονός ότι οι ταινίες που μνημονεύονται γυρίστηκαν τέλη του 19ου αιώνα 4 , όσο κι ο εκκωφαντικός θόρυβος της πρωτόγονης μηχανής προβολής συνη­ γορούν πως οι προβολές πρέπει να έγιναν στο χάραμα του 20ού αιώ­ να. Ασφαλώς, τον καιρό εκείνο, όπως και για πολλά χρόνια αργότερα, στο νησί δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και «μεγάλες λάμπες και

φανάρια

5

φώτιζαν τους δρόμους» . Για τα επόμενα χρόνια, μας πληροφορεί λα­ κωνικά ο Αιγινήτης δημοσιογράφος-εκδότης Αλέξανδρος Ανδρού­ τσος, στην εφημερίδα του Νέα Πορεία: «Προ της εμφάνισης του ομιλούντος κινηματογράφου,

η σχετική,

από απόψεως θεάματος, ικανοποίηση των κατοίκων του νησιού πε­ ριορίζονταν σε κάποια αίθουσα το χειμώνα, ή σε κάποια "μάντρα" το καλοκαίρι, προς μεγάλη τέρψη του "ισχυρού" φύλου κι έντονη δυ­ σφορία του

άλλου...

»(Αργότερα) σιγά σιγά, με πρώτο τον κ. Γιώργο Αλεξίου, άρχισαν

4. Georges Sadoul, Louis Lumière, Paris 1964.

5. Π. Ζητρίδου, «Παιδικαί Αναμνήσεις» (για μετά το 1912/1913), στο περ. ΚΑ, τ. 4344, Ιούλιος-Αύγουστος 1950.

6. Αλέξης Άδρος (Αλέξαν­ δρος Ανδρούτσος), «Η νεώτερη Ιστορία της Αίγινας, 1922-1971», ιστορικό αφήγημα σε συνέχειες στην εφ. Νέα Πορεία, τ. 45-46, 16/30 Σεπτ. 1975.

να κάνουν την εμφάνιση τους οι κινηματογράφοι.

Επηκολούθησε

κ. Αρχιμανδρίτη, του κ. Κανέλλα, του κ. Χρήστου

[Αναστασιάδη], του

Μαστροδιονύση

του

[Χαρτοφύλακα], και τελευταίοι του κ. Γκότση. Ύστε­

ρα ήρθε η σειρά, με τον Πετρίτση, τον Σπυριδάκη, τον Χρυσοχόο κι ο υπαίθριος της Πέρδικας... »6 Οι παραπάνω λιγοστές πληροφορίες, μοναδικές που βρήκαμε για τα προπολεμικά χρόνια, μαρτυρούν εν πολλοίς τη μηδαμινή, τότε, κι­ νηματογραφική κίνηση στο νησί. Αντίθετα, όπως θα δούμε στη συνέ­ χεια, αμέσως μετά το Β' Παγκόσμιο πόλεμο, ο κινηματογράφος δια­ δόθηκε σε τέτοιο βαθμό ώστε η Αίγινα έγινε μια από τις πιο υπολογί­ σιμες αγορές για τα αθηναϊκά γραφεία διανομής ταινιών. Ενδεικτικά, ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.5

;.-.";·>·'

—m

Ο κινηματογράφος «Ακρογιάλι».

να θυμίσουμε ότι πριν από την εξάπλωση της τηλεόρασης, η Αίγινα τα καλοκαίρια διατηρούσε συνολικά 8 θερινά σινεμά: 3 στην πρωτεύ­ ουσα, 2 στην Αγία Μαρίνα, 2 στη Σουβάλα και 1 στην Πέρδικα. Κα­ θοριστικό ρόλο στη διάδοση αυτή είχε η σταδιακή ενίσχυση της πα­ ραγωγής και παροχής ηλεκτρικού ρεύματος, από το 1947 και μετά, παράλληλα με τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου του μέσου Έλληνα. Από ό,τι γνωρίζουμε, η πρώτη συγκροτημένη κινηματογραφική αίθουσα στην Αίγινα λειτούργησε το χειμώνα 1946-47, από τον επι­ χειρηματία Δημήτρη Παπακωνσταντίνου 7 . Στεγαζόταν στη δεξιά γω­ νία των οδών Αιακού και Η. Ρόδη, στο κτίριο του Εμμανουήλ, όπως το έλεγαν τότε, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το Cafe-Internet. Ο Σπύ­ ρος Κρεούζης, από τους πρωτεργάτες του κινηματογράφου στην Αί­ γινα, μας μεταφέρει στις μέρες εκείνες. «Ο κινηματογράφος -από το όνομα της συζύγου

του Παπακωνσταντίνου-,

Άλκηστις βρισκόταν

ακριβώς απέναντι απ' το κατάστημα του πατέρα μου. ΓΓ αυτό το λό­ γο, μαθητής τότε, είχα το προνόμιο να βλέπω τζάμπα σχεδόν όλες τις ταινίες. Εκεί, "κόλλησα" την αγάπη μου για το σινεμά... Θυμάμαι, το ταμείο ήταν ακριβώς στη συμβολή των δύο δρόμων και πίσω απ αυ­ τό, στο βάθος υψωνόταν η οθόνη. Μηχανικός

του

κινηματογράφου

ήταν ο Ζαφειρίου και στο ταμείο καθόταν η όμορφη κόρη του Όλγα, από τις πρώτες γυναίκες στην Αίγινα που εργάστηκαν σε ανδροκρα-

Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

7. ΚΑ, τ. 5, Ιούνιος 1947.

9

τούμενο χώρο...

Τα χρόνια εκείνα μας ενθουσίαζαν οι περιπετειώδεις

ταινίες με τη Μαρία Μοντέζ, τον Ροντ Κάμερον κ.ά. Από τις μη αμε­ ρικάνικες ταινίες έχω συγκρατήσει δύο: τη ρωσική s,':

Το πέτρινο λου­

λούδι [παραγωγή Μόσκινο, 1946] και την τουρκική Το λουλούδι Γκιουλμάζ...».

Προφανώς, πρόκειται για την ταινία

ούλ/Το Λουλούδι

του

ΜπαγντακίΓκι-

του Αμπελώνα παραγωγή του 1947, με διευθυντή 8

φωτογραφίας τον ομογενή Λάζαρο Γιαζιτζίογλου/Γραφίδη . Το καλοκαίρι του 1947 το περιοδικό Κήρυξ τηςΑιγίνης αναγγέλ­ λει τα εγκαίνια ενός συγκροτημένου θερινού κινηματογράφου: «Από του Σαββάτου, 4ην τρέχοντος [Ιουνίου], ήρχισεν λειτουργών κινηματογράφος νηματογράφου

θερινός

του κ. Γεωργίου Αλεξίου. Γενικά, η εμφάνισις του κι­ είναι πολύ καλή, μπορεί να πει κανείς, εφάμιλλος των 9

αθηναϊκών τοιούτων» . Πρόκειται για τον κινηματογράφο Ακρογιάλι, «Ολυμπία», Σεπτέμβριος 2001.

στην παραλιακή όδο Τότη Χατζή, ο οποίος λειτουργεί μέχρι και σήμε­ ρα. Εδώ να σημειώσουμε αμέσως, ότι στα 55 χρόνια που μεσολάβησαν ο κινηματογράφος άλλαζε αρκετές φορές εξοπλισμό και διαχειριστές και ότι έμεινε κλειστός, κατά διαστήματα, αρκετά καλοκαίρια. Την επόμενη περίοδο 1948-49, η Αίγινα απέκτησε και δεύτερη χει­ μερινή αίθουσα. Ο Γιώργος Αλεξίου (1911-1975), που άφησε εποχή στο νησί και ως, εστιάτορας, άνοιξε τον κινηματογράφο Αφαία, στην

...ΆΑΧΜ-Ο.ΙΑ

ΚΙΝΗΜ ΑΤΟΘΕ ΑΤΡΟΝ.. ΕΠΙΧΕΙΡΗΠΙ

ΤΑΙΝΙΑ ..Μ.IÄ

au.i.aPtk[v.Är«.nAA?l\M-lXO

ΕΚΜΕΤΑΛ

-.

ΠΙΝΑΚΙΟΝ

ΔΙΑΤΕΘΕΝΤΩΝ

ΙΙΜΙΙ EWU nimm:, ΗΙΙΙΗΡ. ΤΑΜΕΙΟΝ

ΕΙΣΙΤΗΡΙΩΝ

Ε Ω ε

HMEPCM. ΠΡΟΒ.: ΑΠΟ...|0 .{_%..{...ΐαΜ-

IF, uniti;

ίΙΜΕθΗΠΑ

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

ΠΪΚΗΡΙΙ

θεωρεία Πλατεία

JSjifc

.£i$Jï;

\ά ink

6.U1

Ml

LUMi

(sul ϊο

J&SM

Εξώστης Προσκλήσεις Φόρος Στρατιωτικά

M

Λικ. θεατρσο Δισφοραί V"" Καθαροί είοπράξεις

Δραχ

(Artev-éAtteç fSfg*ir<PK>(M» »

Τ. Α Ε. Κ.

»

%,6..%3~Ά. ......3.3.0...

'lJllï'1'.

ΰρχ

-.-

ττρος

'Ασφάλιστρα κσί ΔιαΦημιστικόν

s

ΈνοΕκισν Ζουρνάλ η Σορτ.

»

Διάφορα Έν...$.|..ίΤ).Ν«

10

tfj

Ι.3.../.&

196 '/

—

»]„ Δρχ..

D ΛΙίΕΥΟΥΜΤΗΣ ΤΟΥ Κ!Ν»Μ)ΦΟΥ

.

» Δρχ..

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 5

ομώνυμη οδό, στον αριθμό 5, εκεί που σήμερα λειτουργεί νυχτερινό μπαρ. Σύμφωνα με τον τοπικό τύπο, στην αίθουσα αυτή που παραχω­ ρούσε «ευγενικός και αφιλοκερδώς» ο Γ. Αλεξίου, γινόταν τακτικά δια­

e«h|ti:!;JJ*"i|||lî

10

λέξεις από τον Μορφωτικό Σύλλογο Αιγίνης . Σημαντικότερο κινημα­ τογραφικό γεγονός της εποχής, υπήρξε ο πάταγος που είχε προκαλέσει στο νησί η ταινία Οι Γερμανοί ξανάρχονται (1948) του Αλέκου Σακελλάριου με τους Βασίλη Λογοθετίδη και Μίμη Φωτόπουλο, που για και­ ρό «διαφημιζόταν με μεγάλα πανό γραμμένα με κόκκινα γράμματα».

ι

Συνοψίζοντας, στα τέλη της δεκαετίας του 1940, η Αίγινα διατη­ ρούσε δύο χειμερινούς κι ένα θερινό κινηματογράφο, όπως αναφέρε­ ται και στο κείμενο του Γ. Β. Λύκο όρη, το οποίο προαναφέραμε 11 . Γύρω στα 1950, ο Δημήτρης Παπακωνσταντίνου (1900-1952) διασκευάζει σε κινηματογραφική αίθουσα τη γωνιακή αποθήκη υλι­ κών οικοδομής που διατηρούσε στην οδό Αφαίας 1 και Χρ. Λαδά.

Ο πρώην κινηματογράφος «Αφαία», σήμερα.

(Το σημερινό βιβλιοπωλείο της κυρίας Φλώρας Αλυφαντή, που τότε προεκτεινόταν μέχρι τον πίσω δρόμο, όπου λειτουργούσε και το πα­ λιό Ταχυδρομείο). Όμως, όπως μας πληροφορεί ο γιος του, Κωνστα­ ντίνος Παπακωνσταντίνου, η αίθουσα αυτή δε λειτούργησε ποτέ σαν κινηματογράφος, καθώς δεν πήρε την απαραίτητη άδεια, «επειδή η καμπίνα προβολής βρισκόταν επάνω από την κυρία είσοδο». Ωστόσο, ο συγκεκριμένος χώρος, για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, χρησι­ μοποιήθηκε από πλανόδιους θιάσους. Ό π ω ς θυμάται η αγαπητή φί­ λη Φλώρα Αλυφαντή, μαθήτρια του δημοτικού τότε, από το πατάρι της αίθουσας παρακολούθησε, με δάκρυα στα μάτια, το θεατρικό έρ­ γο Γκόλφω. Η ίδια μας πληροφορεί, επίσης, ότι την περίοδο εκείνη ο Δ. Πα­ πακωνσταντίνου είχε θερινό σινεμά στη μάντρα του Ασβεστά, όπου μεταξύ άλλων, είδε και μια θεατρική παράσταση με τις αδελφές Καλουτά. Σήμερα στο σημείο αυτό (οδός Πέππα 9, προέκταση της Χρ. Λαδά), βρίσκεται το ξυλουργείο του Μπέσση. Η Ευγενία Μπέσση-Διονυσίου ανακαλεί στη μνήμη της τα χρόνια εκείνα: «Το Κινηματοθέατρον του Παπακωνσταντίνου βρισκόταν στο διπλανό μας οικόπεδο. Μιλάμε, Όταν έπαιζαν κινηματογράφο,

βέβαια, για πρόχειρα

μάτιο του πατρικού μας. Όταν έπαιζαν θέατρο, το σπίτι σε καμαρίνια. Από την εποχή εκείνη θυμάμαι τις αδελφές μικρά κοριτσάκια

μετατρεπόταν Στρατηγού,

τότε, που άλλαζαν ρούχα στο δωμάτιο μου,

και τα τραγουδάκια

που έλεγαν ο Γιάννος Πατρικαρέας

ριέττα, πασίγνωστο ντούο στην Αίγινα. Το γησε μόνον 3-4

πράγματα.

τοποθετούσαν τη μηχανή α ένα δω­

καλοκαίρια...».

Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

καθώς

με τη Μα-

Κινηματοθέατρονυπούρ­

8. Γιώργος Μπόζης, Έλληνες Κινηματογραφιστές της Κωνστα­ ντινούπολης, ανέκδοτη εργασία.

9. ΚΑ., τ. 5, Ιούνιος 1947.

10. Πληροφορίες από τον ΚΑ, τ. 27, 31,38,39,40, 19491950.

11. Βλ. υποσημ. 3.

11

Το 1953, λίγο μετά τον πρόωρο θάι

νατο του Δ. Παπακωνσταντίνου, στον κινηματογραφικό χώρο της Αίγινας εμ­ φανίζεται ο Χρήστος Αναστασιάδης

Ι

(θεσ/νίκη, 1919), ο οποίος στα δεκαέξι

1

ε ' του χρονιά ξεκίνησε μηχανικός κινημα­ τογράφου στο Μον-Σινέ του Βύρωνα. Συνταξιούχος σήμερα, γνωρίζει σχεδόν τα πάντα για την πορεία του κινηματο­ γράφου τα τελευταία 50 χρόνια στην

WÜP Χρήστος Αναστασιάδης, Σεπτέμβριος 2001.

Αίγινα12: «Όταν ήρθα στο νησί, δεν υπήρχε

κανένας επαγγελματίας σινεματζής. Το μοναδικό χειμερινό σινεμά ήταν σχεδόν κλειστό. Νοίκιασα το Αφαία και το ανακαίνισα. Στις αρχές έκο­ βα ελάχιστα εισιτήρια. Παραμονές Πάσχα, έφερα μερικές ταινίες με θρη­ σκευτικό περιεχόμενο, όπως Ο Χιτών [παραγωγή 1953], Τα Πάθη του Χριστού, κ.ά. Ο κόσμος γέμισε την αίθουσα. Τελικά, "πιάστηκα". Αργό­ τερα τσακώθηκα με τον συνεταίρο μου Βασίλη Γκρέτση κι αποχώρησα. »Αμέσως μετά, το 1958, μαζί με τον Γιώργο Αλεξίου ανοίξαμε τον κινηματογράφο

Μουσείο13.

Καποδίστρια, πίσω από το Αρχαιολογικό

Εκεί, τώρα παίζει το Δημοτικό Θέατρο της Αίγινας. Υπ' όψιν, στο με­ ταξά, γκρέμισαν το φουαγέ για να φτιάξουν σκηνή. Ο

Καποδίστριας

είχε 120 θέσεις. Συχνά, έξω από το ταμείο σχηματίζονταν

ουρές. Από

τα γύρω χωριά έρχονταν ομαδικά θεατές με ναυλωμένα πούλμαν.

Τις

Κυριακές είχαμε πρωινές προβολές για τους μαθητές. Ήταν η χρυσή εποχή του κινηματογράφου

στην Ελλάδα...

Τότε, τα φιλμ που έκα­

ναν περισσότερα εισιτήρια ήταν τα "σπαθόλουρα"

και τα "μάνα κλά­

ψε", δηλαδή οι περιπέτειες και τα δυνατά δράματα. »Όλα αυτά τα χρόνια, ο Αλεξίου χειριζόταν τα γραφειοκρατικά κι εγώ ήμουνα υπεύθυνος για τις προβολές και την προμήθεια

ταινιών.

Ώσπου, μια Κυριακή του 1968, επί χούντας, μας έκοψαν το ρεύμα. Ανακάλεσαν οριστικά την άδεια, επειδή ανακάλυψαν πως η ηλεκτρι­ κή εγκατάσταση ήταν

επικίνδυνη!»

Όσον αφορά τη θητεία του Χρήστου Αναστασιάδη στα θερινά σινεμά, 12. Γενικά, παρά τις διασταυ­ ρώσεις, κάποιες χρονολογίες που βασίζονται σε προφορικές μαρτυ­ ρίες ενδέχεται να έχουν μικρή απόκλιση από τις πραγματικές.

13. Το Πνευματικό Κέντρο (πρώην αλληλοδιδακτικό σχο­ λείο).

12

μας λέει τα εξής: «Το 1960, μαζί με το Γιώργο Αλεξίου ανοίξαμε στο "κε", το Σαρωνίδα. Βρισκόταν ακριβώς στο "φρύδι" εκεί που σήμερα είναι ο Ν.Ο.Α Να φανταστείς, πως όταν φυσούσε πουνέντες, το πανί της οθό­ νης κυμάτιζε μαζί με τις φιγούρες του έργου. Τον επόμενο χρόνο, απα­ γόρευσαν τη λειτουργία του επειδή εμπόδιζε την κυκλοφορία στο λιμάνι. »Τότε νοίκιασα από τον έμπορο τροφίμων Χρήστο Γκότση -πατέΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ.

τ. 5

Vim

l"i*rl

•"' ΐ * . * ' * ΐ ' *·.

/>α του σημερινού δημάρχου-

ένα οικόπεδο κοντά στις φυλακές. Εκεί,

με τα χέρια μου έφτιαξα το θερινό κινηματογράφο

Ολυμπία-

του έδω­

σα το όνομα της γυναίκας μου. Τον λειτούργησα

έξι καλοκαίρια, με­

Γρηγόρης Μπέρδος, Οκτώβριος 2001.

ταξύ 1961-1966. Στη συνέχεια, τη διαχείριση του Ολυμπία ανέλαβε ο ιδιοκτήτης του χώρου. Χρόνια αργότερα, για να συμπληρώσω εργάστηκα μισθωτός-μηχανικός στον κινηματογράφο

ένσημα,

Άνεσις...»

Ο Χρήστος Αναστασιάδης έχει φυλάξει τα παλιά «Πινάκια Διατε­ θέντων Εισιτηρίων» του Ολυμπία, τα οποία προσφέρονται για πολλές συγκρίσεις και συμπεράσματα. Παραθέτουμε μερικά στοιχεία, για μια πρόχειρη σύγκριση: * Το τριήμερο 10-12 Ιούλη 1964 διατέθηκαν 1.113 εισιτήρια. * Την 31η του Μάη 1964 κόπηκαν 325 εισιτήρια. *Το τελευταίο ΙΟήμερο του Σεπτέμβρη 1965 ο καθημερινός μέ­ σος όρος εισιτηρίων ήταν 173. Σε αντιστοιχία με τα παραπάνω, φέτος η κατάσταση έχει ως εξής: * Οι θερινοί κινηματογράφοι της Αίγινας, στη διάρκεια ολόκλη­ ρης της σεζόν, έκοψαν μόλις 608 χιλιάδες εισιτήρια, έκαστος. * Τα τελευταία χρόνια, τις αντίστοιχες ημερομηνίες του Μάη και του Σεπτέμβρη, τα σινεμά στην Αίγινα παραμένουν κλειστά από έλλειψη θεατών!... Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

13

Ξαναγυρίζοντας στις αρχές του 1960, βλέπουμε ότι τον κινημα­ τογράφο Αφαία διαχειρίζονται οι ιδιοκτήτες της αίθουσας. Η Ζηνοβία Αρχιμανδρίτη το γένος Μπήτρου (1911-1985) και ο σύζυγος της Γιάννης Αρχιμανδρίτης, τέως χωροφύλακας. Τα πρώτα χρόνια την προμήθεια ταινιών αναλαμβάνει ο Βασίλης Γκρέτσης και υπεύθυνος για τις προβολές, μέχρι το 1969, είναι ο μηχανικός Παρμενίων Αχούλης. Σύμφωνα με τον Γρηγόρη Μπέρδο, που κάποτε κρατούσε τον μπουφέ του Αφαία, ο κινηματογράφος έκλεισε το 1983. Πολλοί Αιγι­ νήτες διατηρούν ζωντανή την ανάμνηση της Ζηνοβίας, του «ντεβέ» όπως την έλεγαν, να αρωματίζει την ατμόσφαιρα στα διαλείμματα με μια τρόμπα στο χέρι, ντυμένη ιδιόμορφα με πουκάμισο, γραβάτα και υψηλά σοσόνια. Στις 5 Αυγούστου 1961 ο Σπύρος Κρεούζης, στα 29 του χρόνια, κάνοντας πράξη το πάθος του για το σινεμά, ανοίγει το θερινό κινη­ ματογράφο Γλάρο, με τον Γιώργο Αλεξίου. Ο Γλάρος βρισκόταν στο λιμάνι, δίπλα στο κύμα, απέναντι από τη στάση ίων λεωφορείων. Γνώ­ ρισε «ημέρες δόξας», αλλά έκλεισε αναγκαστικά, όταν το 1967 άρχι­ σαν οι επιχωματώσεις για την κατασκευή του νέου λιμένα. Το ίδιο καλοκαίρι, ο Σπύρος Κρεούζης, έχοντας πάλι συνεταίρο τον Γιώργο Αλεξίου, ανακαινίζει και επαναλειτουργεί τον κινηματο­ γράφο Ακρογιάλι, τον οποίο κράτησε ανοιχτό ανελλιπώς μέχρι το Ο πρώην κινηματογράφος «Άλκηστις», οήμερα.

1995, δηλαδή πάνω από ένα τέταρτο του αιώνα. Τον έκλεισε ανάγκα-

ί.

ί*' "u::äs •

s ?

14

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 5

Ο Αντώνης Κανέλλας (δεξιά) με τον πατέρα και τον αδελφό του στα εγκαίνια του «Τιτίνα» στις 7 Φεβρουαρίου 1970.

οτικά, όταν το ακίνητο άλλαξε ιδιοκτήτη. Τόσο στον Γλάρο, όσο και για πολλά χρόνια στο Ακρογιάλι μηχανικός εργάστηκε ο Θοδωρής Δρακάκης. Το Ακρογιάλι, σε προνομιακή θέση, ταιριάζει απόλυτα στην κλασι­ κή περιγραφή που λέει ότι: «Θερινό σινεμά σημαίνει ασβεστωμένη, δρο­ σερή μάντρα με πρασινάδες, λουλούδια και γιασεμιά. Με πάνινες καρέ­ κλες, χαλίκι που τρίζει κάτω απ' τα πόδια, γρανίτες κι αναψυκτικά». Τα τελευταία τέσσερα καλοκαίρια, το ανακαινισμένο Ακρογιάλι δι­ ευθύνει ο νέος ιδιοκτήτης του Σωτήρης Μουσουλέας του Τάσου, με μηχανικό τον Γιάννη Εξηντάρη. Τον μπουφέ του κινηματογράφου, που διαθέτει τραπεζάκια στην πλατεία, κρατάει ο Γρηγόρης Μπέρδος. Συμπληρωματικά να σημειώσουμε, ότι σύμφωνα με τον Σπύρο Κρεούζη, στις αρχές της δεκαετίας του I960 το Ακρογιάλι λειτούργη­ σε 2-3 καλοκαίρια με διαχειριστή τον Νίκο Εξελισαχτή. Ο θερινός κινηματογράφος Άνεσις, που λειτουργεί στις μέρες μας στην κεντρική αγορά, ιδρύθηκε το 1969 από το μηχανουργό Διονύση Χαρτοφύλακα, σε ιδιόκτητο χώρο. Τα τελευταία χρόνια, τη διεύθυν­ ση του κινηματογράφου, που έχει εξοπλιστεί με σύγχρονη μηχανή και ηχητικό σύστημα Dolby, έχει αναλάβει ο μεγάλος γιος του «Μαστροδιονύση» Γιώργος Χαρτοφύλακας. Η κουβέντα μαζί του φέρνει στο φως μια πικρή αλήθεια: «Στις μέρες μας οι κινηματογράφοι γινα μόλις και βγάζουν

στην Αί­

τα έξοδα τους. Αυτό που μας κρατάει ανοι­

κτούς είναι το μεράκι μας για το σινεμά. Όμως, σημασία έχει ότι ξε­ περάσαμε τα "πέτρινα χρόνια" που ζήσαμε τη δεκαετία 1980-1990». Εξίσου σημαντική είναι και η ακόλουθη επισήμανση του: «Τα τελευ-

Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

15

ταία χρόνια, έχει αλλάξει η σύνθεση του κοινού. Τα λαϊκά στρώματα έχουν απομακρυνθεί. Στην εποχή μας, στο σινεμά πηγαίνει η νεολαία και οι εκλεκτικοί θεατές, αυτοί που επιλέγουν τις (λίγες) ταινίες που βλέπουν». Αξίζει να σημειώσουμε ότι εδώ και 33 καλοκαίρια από το ταμείο του Άνεσις δεν λείπει η κυρία Στυλιανή, σύζυγος του Δ. Χαρ­ τοφύλακα. Άλλος θερινός κινηματογράφος της Αίγινας που λειτουργεί στις μέρες μας, είναι ο ανθοστόλιστος Ολυμπία, για τον οποίο μιλήσαμε ήδη. Από το 1981, μετά το θάνατο του Χρήστου Γκότση, τον διευθύ­ νει ο γιος του Δημήτρης Γκότσης. Μετά από εικοσαετή και πλέον θη­ τεία στο επάγγελμα, δεν είναι αισιόδοξος για το μέλλον του κινηματο­ γράφου στην Αίγινα: «Τα θερινά σινεμά της Αίγινας, χωρίς την επι­ δότηση της πολιτείας, είναι καταδικασμένα να κλείσουν αργά ή γρή­ γορα. ..». Εδώ και πολλά χρόνια, μηχανικός στο Ολυμπία εργάζεται ο Γιώργος Σώρρος. «Το Τιτίνα, το μοναδικό χειμερινό σινεμά της Αίγινας στην οδό Αιακού 25 -όπως μας λέει ο ιδρυτής του Αντώνης Κανέλλας (γεν.

1935)- έχει το όνομα της μητέρας μου, αλλά και της κόρης μου, που είναι η σημερινή ιδιοκτήτρια. Όταν πρωτάνοιξε στις 7

Φεβρουαρίου

1970, έκανε πάταγο. Η ευρύχωρη αίθουσα, το συμπαθητικό

φουαγιέ,

η κεντρική θέρμανση και η φωτεινή επιγραφή δημιουργούσαν

ιδιαί­

τερη αίσθηση στο νησί. Τα πρώτα χρόνια οι κύριοι έρχονταν με κο­ στούμι και γραβάτα και οι κυρίες με τα καλά τους, για το "νυφοπάζαρο". Την εποχή εκείνη ειδικά για τις γυναίκες, που δεν έβγαιναν συχνά απ' το σπίτι, η έξοδος στον κινηματογράφο

αποτελούσε "γεγο­

νός". Τότε, το πρόγραμμα ήταν προκαθορισμένο

αυστηρά: Δευτέρα

και Τρίτη παίζαμε καουμπόικα, Παρασκευή,

Τετάρτη, Πέμπτη αστυνομικά, κάθε

Σάββατο, Κυριακή

παίζαμε ελληνικές ταινίες.

σπάνια, όταν υπήρχαν λίγες ερωτικές σκηνές στην ταινία

Πολύ γινόταν

"σκοτωμός". Θυμάμαι, όταν παίξαμε τη Νεράιδα και το Παλικάρι με την Αλίκη Βουγιουκλάκη κινηματογράφο,

και τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ, μέσα στον

αλλά κι έξω στον δρόμο, έγινε το αδιαχώρητο,

ματίστηκε ουρά πενήντα μέτρων. Σε μια Κυριακή, κόπηκαν

σχη­

περισσό­

τερα από 1.500 εισιτήρια. Για πολλά χρόνια, μηχανικός του κινημα­ τογράφου ήταν ο πολυτεχνίτης Θοδωρής

Δρακάκης...

»Κάθε χειμώνα, το Τιτίνα στέγαζε δυο-τρεις περιοδεύοντες σους. Πολλοί κορυφαίοι

ηθοποιοί

θιά­

του ελληνικού θεάτρου εμφανί­

στηκαν στη σκηνή του: Σταυρίδης, Ρίζος, Βουτσάς, Κοντού, Λάσκα­ ρη, Χρονοπούλου,

κ.ά...

»Αργότερα, με την εξάπλωση της τηλεόρασης, ήρθαν δίσεκτα χρόΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑ1ΠΝΑΙΑ, τ. 5

νια. Η λειτουργία

του κινηματογράφου

έγινε άκρως

προβληματική».

Την περίοδο 1977-1989, τη λειτουργία του Τιτίνα ανέλαβε «επί ποσοστοίς» ο Γρηγόρης Μπέρδος (γεν. Κυψέλη, 1943), ο οποίος προηγουμένως διαχειριζόταν τον μπουφέ του κινηματογράφου. Στη συνέχεια μέχρι το 1995, τη διαχείριση του κινηματογράφου ανέλαβε ο Σπύρος Κρεουζης, με μοναδικό κίνητρο το μεράκι του για το σινε­ μά. «Στοχεύαμε να βγάζουμε μόνον τα λειτουργικά

έξοδα, αλλά δεν τα

καταφέραμε» λέει. Έπειτα, από το 1995 μέχρι το 1998, η αίθουσα του Τιτίνα, χωρητικότητας 500 θέσεων (340 θέσεις στην πλατεία και 160 στον εξώστη) παρέμεινε κλειστή... Το 1999, ο Αντώνης Κανέλλας ανακαίνισε και επαναλειτούργησε τον Τιτίνα με ταινίες πρώτης προβολής. «Ξόδεψα πολλά λεφτά για να ανακαινίσω τον κινηματογράφο,

μολονότι είχα δελεαστικές προτάσεις

να τον νοικιάσω ή να τον πωλήσω σε ιδιοκτήτες νυχτερινών

κέντρων.

Δυστυχώς, στην Αίγινα δεν υπάρχουν αρκετοί κινηματογραφόφιλοι

'η

προσπάθεια μου απέτυχε... Όπως έχουν τα πράγματα, ο μόνος τρόπος για να σωθεί η μοναδική ωθούσα πρόγραμμα

της Αίγινας είναι να ενταχτεί στο

"Δημοτικών Κινηματογράφων"

της Ε.Ε.». Προσυπογρά­

φουμε το αίτημα του, περιμένοντας τη δραστηριοποίηση του Δήμου. Να σημειώσουμε ότι όλα αυτά τα χρόνια η αίθουσα παραχωρείται χωρίς αντίτιμο για διάφορες εκδηλώσεις του δήμου, της εκκλησίας, των συλλόγων, των συνεταιρισμών, της φιλαρμονικής. Επίσης, στη φιλόξενη οθόνη του Τιτίνα προβλήθηκαν Ο Πολίτης Κέιν, Το Θωρητκό Ποτέμκιν και άλλες κλασικές ταινίες, όταν στέγαζε την ΚινηΓιώργος Αλεξίου (1911-1975)

Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

17

.";"• '• ^mmammmmm

ματογραφική Λέσχη της Αίγινας, που λειτούργησε στις αρχές της δεκαετίας του '70. Σύμφωνα με τον τό­

J;

τε Πρόεδρο της Λέσχης Νεκτάριο Φουρναράκο, η Λέ­ σχη της Αίγινας ιδρύθηκε με την έμπνευση και καθο­ δήγηση του γνωστού Αιγινήτη ηθοποιού Τάκη Βουτέρη και ήταν παράρτημα της Ταινιοθήκης της Ελλάδας. Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι στη διάρκεια της Κατοχής (1941-1944) οι Γερμανοί διοργάνωναν προπαγανδιστικές κινηματογραφικές προβολές στην

Σπύρος Κρεούζης, Σεπτέμβριος 2001.

αυλή του Κυβερνείου' το είχαν μετατρέψει σε «διοικη­ τήριο και στρατώνα»14, καθώς και σε μια μεγάλη οθόνη την οποία κρεμούσαν στο «σπίτι της Βενετίας», απέναντι από το γήπεδο, στη συμβολή των οδών Χρ. Αξιώτη και Τότη Χατζή. Επίσης, τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, κυβερνητικά κινηματογραφικά κλιμάκια έκα­ ναν προβολές περιοδεύοντας τα χωριά της Αίγινας 15 . Για τεχνικούς λόγους, η έρευνα μας δεν επεκτάθηκε στους κινη­ ματογράφους που λειτούργησαν, κατά καιρούς, στην Αγία Μαρίνα, τη Σουβάλα και την Πέρδικα. Για το λόγο αυτό θα αρκεστούμε σε με­ ρικές σύντομες πληροφορίες. Τα τελευταία χρόνια στην Αγία Μαρίνα ο μοναδικός θερινός κι­ νηματογράφος Μαρίνα του Αντώνη Σοόλη, λειτουργεί μόνον ένα μή­ να το καλοκαίρι. Το ίδιο και ο κινηματογράφος του Νίκου Καυκάλα στη Σουβάλα. Παλιότερα, η Αγία Μαρίνα τα καλοκαίρια συντηρούσε δύο σινεμά, το Μαρίνα και το Νεράιδα του Κώστα Μπήτρου. Επίσης, δύο σινεμά συντηρούσε και η Σουβάλα, που ανήκαν στους Πετρίτση, Σπυριδάκη και Χρυσοχόο. Ενώ στην Πέρδικα λειτούργησε πλανόδιος κινηματογράφος, στο λιμανάκι (στην άμμο), με υπαίθριο πανό που έστηνε ο Αντώνης Σούλης... Τελειώνοντας, θέλουμε να ευχαριστήσουμε θερμά όσους βοήθη­ σαν για την πραγματοποίηση της παραπάνω εργασίας.

14. Νικήτας Κλάψης, «Το Κυβερνείο του Καποδίστρια στην Αίγινα», στο περ. Αιγινω'α, τ. 3, Ιανουάριος-Ιούνιος 2001.

15. Οι μαρτυρίες ανήκουν στους Αικ. Βουτέρη-Θανοπούλου, Ευγ. Μπέσση-Διονυσίου και Κώστα Χάνο, αντίστοιχα.

18

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 5

Προφορικές μαρτυρίες

Συλλογές εφημερίδων-περιοδικών

από το χώρο του κινηματογράφου

(Δημοτική Βιβλιοθήκη Αίγινας)

Αλεξίου Νίκος του Γεωργίου

Κήρυξ της Αγίνης

1947-1950

Γκότσης Δημήτρης του Χρήστου

Η Νεά Πορεία

1973-1989

Παπακωνσταντίνου Κων/νος του Δημ.

Η Αλήθεια της Αίγινας

1977-1995

Χαρτοφύλακας Γιώργος του Διονύση

Η Μάχη της Α'γινας

1981-

Αναστασιάδης Χρήστος

Τα Αιγινήτικα Νέα

1982-

Κανέλλας Αντώνης Κρεούζης Σπύρος Μουσουλέας Σωτήρης Μπέρδος Γρηγόρης Φουρναράκος Νεκτάριος

Το Αλληλοδιδακτικό στην Αίγινα όπου τώρα στεγάζεται το Δημοτικό Θέατρο Αίγινας. Φωτογραφία Γ. Ι. Μπόγρης, Οκτώβριος 2001.

Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

19

Ο Σπύρος Κρεούζης...

.. .στο Ακρογιάλι

20

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ, τ.5

ΘΑΝΑΣΗΣ

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Για την αίγινήχικη καταγωγή του Σεφέρη Στον Γιώργο Μπόγρη Ή θάλασσα πού ονομάζουν γαλήνη πλεούμενα κι άσπρα πανιά μπάτης άπα τά πεύκα και τ' "Ορος της Αίγινας λαχανιασμένη ανάσα

Τ

ο απόσπασμα προέρχεται από το ΙΑ' ποίημα της ενότητας «Θερινό Ήλιοστάσι». Είναι ή πρώτη φορά που ό Σεφέρης μνημονεύει ρητά στην ποίηση του το

Έλλάνιον Όρος καΐ το πευκόφυτο αίγινήτικο ύπαιθρο. Μία υπόγεια βαθιά αγάπη

τον συνδέει τόσο με το στεριανό όσο καί με το θαλασσινό τοπίο του νησιού. Οί εκδρο­ μές του έκεΐ, ιδίως τους καλοκαιρινούς μήνες, ήταν συχνές, καθώς μαρτυρούν καί κάμποσες φωτογραφίες που δημοσιεύτηκαν καί τον δείχνουν άλλοτε με τη γυναίκα του Μαρώ καί άλλοτε με την οικογένεια τοϋ γαμπρού του Κ. Τσάτσου. Σε μια επιστολή του προς τη Μαρώ (Σάββατο 21 Νοεμβρίου 1936) γράφει με­ ταξύ των άλλων: «Θυμήθηκα το γέρο Κρητικό που βρήκαμε προς το τέλος του κα­ λοκαιριού πηγαίνοντας στο σπίτι τοϋ Καζαντζάκη. Πόσο εύκολα τοϋ κουβέντιαζα». ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΣΕΦΕΡΗ

Και παρακάτω orò ίδιο γράμμα: «ή επιθυμία μου να δώσω ένα γερο κλώτσο να υψωθώ σα μπαλόνι και να βρεθώ σε μια αγαπημένη ακρογιαλιά κάτω άπα το "Ορος που μοΰ έμεινε πάντα τόσο μυστηριώδες, τόσο απόμακρο, κι ωστόσο τόσο συγγενι­ κό, σαν ένας άγγελος φύλακας». Να αντάμωσαν τάχα με το Καζαντζάκη στην Αίγινα; Δεν υπάρχει μαρτυρία. "Οσο γιά το Όρος, κατά την υποσημείωση της Μαρώς στο παραπάνω γράμμα: «Το "Ορος είναι το ψηλότερο βουνό της Αίγινας. Δε θέλησε ποτέ να το ανέβουμε. - "Ας' το απά­ τητο, έλεγε, θα μας προστατεύει καλύτερα. "Ως το τέλος το "Ορος είχε μείνει στη ζωή μας ένα σύμβολο. Το αναφέρει στα Τρία Κρυφά ποιήματα». «Θερινό Ήλιοστάσι, ΙΑ'» (βλ. συναφώς περ. Διαβάζω 23-4-1986 - αφιέρωμα στον Σεφέρη). Ό κρυφός αυτός καημός της Μαρώς Σεφέρη μοϋ θυμίζει μιαν άλλη απραγμα­ τοποίητη επιθυμία της Ελένης Καζαντζάκη: 'Επίμονα ζητούσε από τον άντρα της, τα χρόνια που κατοικούσαν στην Αίγινα, να πάνε με το πλοιάριο της γραμμής ένα περί­ πατο στο απέναντι νησάκι, το Αγκίστρι. Ό Καζαντζάκης δεν της αρνήθηκε ποτέ την εκπλήρωση της επιθυμίας της αυτής, άλλα και ποτέ δεν πήρε την πρωτοβουλία να τα­ ξιδέψουν ως έκεϊ, «μια τουφεκιά απόσταση», κατά την Ελένη. "Εκτοτε περιηγήθηκαν δλο τον κόσμο, μα στο γειτονικό νησάκι, το Αγκίστρι, δεν πήγαν ποτέ. Ξαναγυρίζοντας στην υπόγεια, άλλα καί στή φανερή, αγάπη τοϋ Σεφέρη για τήν Αίγινα πρέπει να ποϋμε κάτι που δεν θα το γνωρίζαμε αν δεν το μνημόνευε ò ίδιος στο 'Ημερολόγιο του, δηλαδή τήν αΐγινήτικη καταγωγή του (Μέρες Β', 1931-1934, σσ. 62-63). Καί να πώς: "Ενας άπα τους προγόνους του ήταν ό Αιγινήτης Σεφέρης Αίγιναμπέογλου, «γεννημένος γύρω στίιν επανάσταση τοϋ Όρλώφ' παντρεύτηκε στην Καισαρεία τίι Μαγλιί, τήν κόρη τοϋ Μιλλέτμπαση ' ό θεϊόςμου ό Σωκράτης τον θυμούνταν στή Σμύρνη, τριγυρισμένον άπο καναρίνια σε κλουβιά ' πρέπει να τον δια­ σκέδαζαν τα πουλιά, στα γερατειά του τουλάχιστον. (Δε θυμάμαι πού, σε κάποια εγκυκλοπαίδεια υποθέτω, είδα δτι ατά περίχωρα της Καισαρείας υπήρχε παροικία άπο Αιγινήτες). Ό γερο-Σεφέρης έκαμε εφτά παιδιά ' το πρώτο ήταν ό Πρόδρομος, ό πατέρας τοϋ πατέρα μου, γεννημένος στα 1820 η 1821, καί το δεύτερο ό Ανάστα­ σης, ό πατέρας τοϋ θείου μου Σωκράτη (ή μάνα μου θυμούνταν το πρόσωπο του με κάποιο δέος ' ήταν δλο μαχαιριές άπο ληστές που τον έπιασαν κάποτε). Ό Πρόδρο­ μος παντρεύτηκε στή Σμύρνη τη Χαρίκλεια Αγγελίδη που πέθανε πολύ νέα άπο κα­ κοήθη πυρετό (30 'Ιουνίου 1880). Το πρώτο άπο τα δυο αγόρια της, ό πατέρας μου Στέλιος, είχε γεννηθεί 1η Αυγούστου 1873». Το ξεδίπλωμα τοϋ οικογενειακού δέντρου τοϋ ποιητή τόσο άπο τήν πατρική δσο καί άπο τή μητρική γραμμή συνεχίζεται, αλλά εμάς, για τη διαπραγμάτευση τοϋ θέ­ ματος μας (τής αίγινήτικης καταγωγής τοϋ Γ. Σεφέρη), δεν μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα. Μας άρκεϊ που διαπιστώσαμε την αΐγινήτικη ρίζα του, εξηγώντας έτσι, ως ένα ση­ μείο, καί τη σφοδρή αγάπη του για το πευκόφυτο τοΰτο διαμάντι τοϋ Σαρωνικού.

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑ1Α.

τ.5

fi.

4,

23

,

i-i" ΐ ;' '•''.'.··'?· 4; î : ;î ί f . "·.'·• :

H ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝ .>*i

ΠΙΝΔΑΡΟ

"Εξι αίγινητικές ωδές επιλεγμένες καί μεταφρασμένες από τον ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΟΠΑΝΙΤΣΑ

Ό Πίνδαρος καί ή Αίγινα άπο τον Νίκο ΣΑΡΑΝΤΑΚΟ

Το άγαλμα καί το ποίημα άπο τον ΘΑΝΆΣΗ

ΠΑΠΑΘΑΝΑςΟΠΟΥΛΟ

Ιΐινοαρος:

JScji Αίγινητικες ωοε^

επιλεγμένες καί μεταφρασμένες από τον ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΟΠΑΝΙΤΣΑ

ΠΑΙΑΝ Σ Τ '

Π αϊάνας Σ Τ'

ΔΕΛΦΟΙΣ ΕΙΣ ΠΥΘΩ Α Π ΟΣ ΠΑ ΓΜΑ

οτρ.

γ

όνομακλύχα γ' ενεσσι Αωριεϊ

Για τους κατοίκους των Δελφών στην Πυθώ, το ιερό του Απόλλωνα ΑΠΟΣΙΙΑΣΜΑ

μεδέοισα πόνχω 125 νόσος, ά Διός 'Ελλανίου φαεννον άσχρον.

στρ. γ

ουνεκεν ou σε παιηόνων

'Ονομαστό στ' αλήθεια νησί, στον Δωρικό μέσα πόντο

αδορπον εόνάξομεν, άλλ' άοιδαν ρόθια δεκομένα καχερείς 130 πόθεν έλαβες ναυπρύχανιν δαίμονα καί χαν θεμίξενον άρετάν. ό πάνχα toi τά τε καί τα τευχών σον έγγυάλιξεν δλβον εόρύοπα Κρόνου παίς, υδάτ<εσσ>ι γαρ έπ' Άσω135 ποϋ π[οχ' ά]πο πρόθυρων βαθύκολπον ά[να]ρέφατο παρθένον Αϊγιναν' τόχε γρύσεαι α­ έρος έκρυψαν κόμαι έπιχώριον κατάσκιον νώτον υμέτερον, 140 ϊνα λεγέων έπ άμβρόχων

βρίσκεσαι αρχόντισσα, συ τοϋ Δία τοϋ 'Ελλάνιου φωτεινό άστρο. Γι' αυτό κι εμείς δεν θα σε αφήσουμε νηστική άπο παιάνες να κοιμηθείς, αλλά, των τραγουδιών μας την ορμή άφοϋ δεχθής, καθαρά

θα μας πεις ποϋ βρήκες τή θεϊκή των καραβιών αρχοντιά καί τον ενάρετο της φιλοξενίας κανόνα. Αΰτα δλα καί τα άλλα έφτιαξε καί στην αγκαλιά σου τον πλούτο έβαλε τοϋ Κρόνου το παιδί με τήν πλατειά ματιά, γιατί στα νερά κοντά τοϋ Άσωποΰ, κάποτε, μπροστά στην πόρτα, τήν ψηλόστηθη παρθένα Αίγινα ανάσκελα έ'ρριξε. Τότε oi χρυσές τοϋ αέρα κόμες κρύψανε της χώρας σας τα κάτασπρα νώτα, δπου σε κρεββάτι πάνω αθάνατο

28

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

Ίσθμιόνικος σε ένα Αιγινήτη

ΙΣΘΜΙΟΝΙΚΑΙ ΑΙΓΙΝΗΤΗ

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

1(4)

1 Bergk (4 Boeckh)

Δόξα για τον Αιακό γεμάτα τα λόγια, δόξα καΐ για την ξακουστή απ' τα καράβια της Αίγινα. Με των θεών το θέλημα

Κλεινός Αιακού λόγος, κλεινά δε καί ναυσικλυτος Αίγινα' συν θεών Sé νιν αϊσα "Υλλου te καί Αΐνιμιοϋ Δωριευς έλθών στρατός έκτίσσατο '

ήρθε τοϋ "Υλλου καί του Αίγιμιου

5 τών μεν άπα στάθμα νέμονται

ò Δωρικός στρατός καί την έχτισε.

où θέμιν ουδέ δίκαν ξείνων

Καί ζούνε όπως ζυγισμένα αυτοί τους κυβερνάνε

δέλφινες έν πόντω, ταμίαι τε σοφοί

καί ούτε τους θεσμούς παραβαίνουν ούτε τα δίκαια που

Μοισαν άγωνίων τ' άέθλων.

στους ξένους οφείλονται. Καί στην αξιοσύνη όμοιοι με τα δελφίνια στη θάλασσα είναι, άλλα καί με τέχνη σοφή των Μουσών φροντίζουν τους αγώνες καί τ αθλήματα.

υπερβαίνοντες' οίοι δ' άρεταν

ΟΛΥΜΠΙΟΝΙΚΑΙ

VIII

ΑΛΚΙΜΕΔΟΝΤΙ ΑΙΓΙΝΗΤΗ ΠΑΙΔΙ

ΠΑΛΑΙΣΤΗ

στρ. α' Μάτερ ώ χρυσοστέφανων άέθλων,

Οΰλυμπία,

Όλυμπιόνικος

Η'

δέσποιν' άλαθείας' ϊνα μάντιες άνδρες έμπύροις τεκμαιρόμενοι

Στον Άλκιμέδοντα τον Αιγινήτη, παλαιστή κατηγορίας παίδων

παραπειρώνται Διός άργικεραύνου, εϊ τιν έχει λόγον ανθρώπων πέρι 5 μαιομένων μεγάλαν άρεταν θυμώ λαβείν,

στρ. α'

τών δε μόχθων άμπνοάν'

Μάνα τών χρυσοστέφανων άθλων,

άντ. α'

δέσποινα της αλήθειας, 'Ολυμπία, όπου

άνετοι δε προς χάριν ευσεβίας ανδρών

μέσα στης θυσίας τή φωτιά μάντεις τα σημάδια εξετάζουν

άλλ' ω Πίσας ευδενδρον έπ' Άλφεώ

για να βρουν μήπως κάτι ό Δίας με τον αστραφτερό κεραυνό, έχει να πει

λιταϊς. άλσος, 10 τόνδε κώμον καί στεφαναφορίαν 8έξαι. μέγα τοι κλέος αίεΐ,

για τους ανθρώπους,

ώτινι σον γέρας εσπητ' άγλαόν'

που με ανδρεία μεγάλη

άλλα δ' έπ' άλλον έβαν

την ψυχή τους να γεμίσουν ποθούν

αγαθών, πολλοί δ* οδοί συν θεοΐς ευπραγίας.

κι' άπ' τους κόπους να πάρουν ανάσα.

Πιο ήπιος με παρακλήσεις ò Δίας γίνεται για χάρη ευσεβών ανδρών. Αλλα της Πίσας το άλσος με τα δέντρα τα ώραϊα, στον Αλφειό κοντά, 10

τ' ομαδικό μας αυτό τραγούδι δέξου. Μεγάλη καί παντοτεινή στ' αλήθεια είναι ή δόξα γι' αυτόν που τό λαμπρό φθάσει να πάρει βραβείο. Σ' άλλους άλλα συμβαίνουν καλά, καί

ΠΙΝΔΑΡΟΣ: ΕΞΙ ΑΙΠΝΗΤΙΚΕΣ ΩΔΕΣ

29

επ. a 15 Τιμόσθενες, υμμε δ' έκλάρωσεν Ιϊότμος

πολλοί οί δρόμοι είναι πού με των θεών τη βοήθεια οδηγούν σ' επιτυχία.

Ζηνί γενεθλίω' δς σε μεν Νεμέα πρόφατον, Άλκιμέδοντα δε ηάρ Κρόνου λόφω θίΐκεν Όλυμπιονίκαν ήν δ' έσοραν καλός, έργω τ' οΰ κατά είδος έλεγχων 20 έξένεπε κρατέων πάλα δολιχήρετμον Αΐγτναν πάτραν' ένθα σώτειρα Διός ξενίου πάρεδρος ασκείται Θέμις

έπ. α 15 Σένα όμως, Τιμοσθένη, της μοίρας ò κλήρος στον Δία σ' έδωσε, τον προστάτη του γένους. Αυτός έκανε σένα στη Νεμέα να διακριθείς καί τον Άλκιμέδοντα στο λόφο του Κρόνου κοντά 'Ολυμπιονίκης να γίνει. Καί ήταν στην όψη ωραίος, άλλα καί με το έργο του,

στρ. β' έξοχ' ανθρώπων, δ ti γαρ πολύ και πολλά ρέπη, ορθά διακρίνειν φρενί μη παρά και­ ρόν, 25 δυσπαλές' τεθμος δε τις αθανάτων καί

20 τη νίκη του στην πάλη, την ομορφιά του δεν απαρνήθηκε την πατρίδα του την Αϊγινα με τα μακριά κουπιά. "Οπου ή σώτειρά μας ή θέμις κυβερνάει, που κοντά στον Δία κάθεται, τον προστάτη των ξένων,

τάνδ' άλιερκέα χώραν παντοδαποϊσιν ύπέστασε ξένοις κίονα δαιμονίαν— ό δ' έπανιέλλων χρόνος τοϋτο πράσσων μη κάμοι— άντ. β' 30 Δωριεϊ λαω χαμιευομέναν έξ Αιακού ' xòv παϊς 6 Λαχοϋς εύρυμέδων χε Ποσειδάν, 'ϊλΐω μέλλοντες επί στέφανον τευξαι, καλέσανχο συνεργον χείχεος, ην δχι νιν πεπρωμένον όρνυμένων πολέμων

στρ. β' καί οί άνθρωποι πάνω άπ' δλα την τιμούν. Γιατί αυτό που πολύ καί συχνά εδώ κι' έκεϊ γέρνει ορθά να το κρίνεις με το μυαλό σου καί όχι παράκαιρα, 25 είναι δύσκολη γι' αυτό ή πάλη. Καί τών αθανάτων ένας νόμος τη χώρ' αύτη, τη θαλασσαρματωμένη, στύλο θεϊκό έστησε για κάθε λογής ξένους στήριγμα κι' δπως κάθε φορά ανατέλλει ό χρόνος, αυτό ακούραστα νά γίνεται -

35 πχολιπόρθοις έν μάχαις λάβρον άμπνεϋσαι καπνόν.

ta. β' γλαυκοί δε δράκοντες, έπεί κτίσθη νέ­ ον, ηυργον έσαλλόμενοι τρεις, οί δύο μεν κάπετον, αυθι δ' άχυζομένω ψυχας βάλον' 40 εϊς δ' άνόρουσε βοάσαις. εννεπε δ' άντίον όρμαίνων τέρας ευθύς Απόλλων' "Πέργαμος άμφί τεαϊς, ηρως, χερος έργασίαις άλίσκεται' ως έμοί φάσμα λέγει Κρονίδα πεμφθέν βαρύγδουπου Διός'

30 χώρα πού τών Δωριέων ό λαός κυβερνάει άπ' τον καιρό του Αίακοΰ. Αύτοΰ που το παιδί της Λητώς καί ό Ποσειδώνας ό εύρυμέδων (πού η εξουσία του πλατειά απλώνεται) κοντά τους κάλεσαν, δταν πηγαίνανε το "Ιλιο μ' ένα κάστρο νά στεφανώνουν, μαζί στο τείχισμα νά δουλέψουν. "Ενα τείχος πού ήταν πεπρωμένο σε πολέμους πού θα ξέσπαγαν, 35 σε μάχες για το πάρσιμο της πόλης πυκνό νά ξεφυσήσει καπνό. έπ. β' Κι έτσι νέο ποΰχε χτίστη, κάτι γυαλιστεροί δράκοι,

30

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.5

τρία φίδια πελώρια, πηδήξανε στον πύργο. Τα δύο πέσανε καί αφού άναταραχθήκανε ξεψύχησαν.

40 Το ένα όμως σηκώθηκε όρθιο καί έβγαλε δυνατή κραυγή. Καί ό Απόλλων αμέσως είπε, μόλις συλλογίστηκε το τερατώδες αυτό σημάδι. " Ή Πέργαμος θα άλωθη άπο τη μεριά που οί δουλειές με τα δικά σου, λεβέντη μου, γινήκανε χέρια. "Ετσι το δράμα μοϋ λέει που τοϋ Κρόνου ό γιος μοϋ έστειλε, ό Δίας ό βαρύγδουπος. στρ. γ 45 Άλλα δεν θα πέσει χωρίς τα δικά σου τα παιδιά. Άπο την πρώτη γενεά στην άρχη κι' έπειτα άπο την τέταρτη". Έτσι λοιπόν καθαρά μόλις μίλησε ό θεός, τον Ξάνθο ζόρισε καί με τίς Αμαζόνες στ' άλογα τους τά καλά

στρ. γ 45 ουκ ατερ παίδων σέθεν, αλλ' αμα πρώτοις άρξεται καί τετράτοις." ως άρα θεός σάφα εΐπαις Ξάνθον ηπειγεν καί Αμαζόνας εΰίππους καί ές "Ιστρον έλαύνων. Όρσοτρίαινα δ' έπ' Ίσθμώ ποντία άρμα θοον χανύεν, 50 άποπέμπων Αΐακον δεϋρ' άν' ϊπποις χρυσέαις, άνχ. γ' καί Κορίνθου δειράδ' έποψόμενος δαιτικλυτάν. τερπνόν δ' έν άνθρώποις ίσον έοσεται ουδέν, εί δ' έγώ Μεληοία έξ άγενείων κϋδος άνέδραμον υμνώ, 55 μη Βαλέτω με λίθω τραχεϊ φθόνος' καί Νεμέα γαρ όμως έρέω ταύταν χάριν, ταν δ' επειτ' ανδρών μάχαν

καβάλλα για τον "Ιστρο ξορμήσανε. Καί ό θεός που την τρίαινα σηκώνει για τον 'Ισθμό το θαλάσσιο τά γκέμια στο γοργό του άρμα τέντωσε, 50 τον Αίακο εδώ πίσω στέλνοντας με άλογα σε άρμα χρυσό,

καί άπα ψηλά τίς βουνοκορφές έβλεπε της Κορίνθου, που για

έπ. γ' έκ παγκρατίου. χί> διδάξασθαι δέ τοι 60 είδότι ράτερον' αγνωμον δε το μη προμαθεϊν' κουφότεροι γαρ άπειράτως φρένες, κείνοι δέ κείνος αν εϊποι έργα περαίτερον άλλων, τίς τρόπος άνδρα προβάσει έξ ιερών άέθλων μέλλοντα ποθεινοτάταν δόξαν φέρειν.

65 νϋν μέν αΰτω γέρας 'Αλκιμέδων νίκαν τριακοοταν ελών'

τά φαγοπότια της είναι ονομαστή. Καί τερπνό γιά τους ανθρώπους ϊσο μ' αυτό τίποτ' άλλο δεν είναι. "Αν τώρ' έγώ από τη δόξα των αγένειων παιδιών με τον ύμνο μου στον Μελησία (τον προπονητή) ξαναγυρίσω, 55 ας μη με πέτρα τραχεία με χτυπήσει ò φθόνος Γιατί μαζί θα μιλήσω για τη νίκη εκείνη που αξιώθηκε στη Νεμέα, καί πώς αργότερα μέ άνδρες αγωνίστηκε

επ. γ στο παγκράτιο. Νά το διδάξει είναι βέβαια 60 εύκολώτερο γιά έναν που το ξέρει. Καί είναι ανόητο νά μην το έχει κανείς πρώτα μάθει. Γιατί αυτών που δεν έχουν πείρα τά μυαλά είναι πιο κούφια. ΠΙΝΔΑΡΟΣ: ΕΞΙ ΑΙΠΝΗΤΙΚΕΣ ΩΔΕΣ

31

σιρ. S' δς ΐύχα μεν δαίμονος, άνορέας δ' ούκ άρπλακών έν τέτρασιν παίδων άπεθήκατο γυίοις νόστον ενθιοτον και άτιμοτέραν γλώσσαν και έπίκρυφον οϊμον, 70 πατρί δε πατρός ένέπνευσεν μένος γήραος άντίπαλον. 'Αϊδα ιοί λάθεται άρμενα πράξαις άνήρ.

άντ. δ' άλλ' έμέ χρή μναμοσύναν άνεγείραντα φράσαι 75 χειρών άωτον Βλεψιάδαις έπίνικον, έκτος οϊς ήδη στέφανος περίκειται φυλλοφόρων απ' αγώνων. εστί δε καί τι θανόντεσσιν μέρος καν νόμον έρδομένων' κατακρύπτει δ' οΰ κόνις 80 συγγόνων κεδναν χάριν. επ. δ' Έρμα δε θυγατρος άκούοαις Ί φ ί ω ν Αγγελίας, ένέποι κεν Καλλιμάχω λιπαρον

Καί για 'κείνα ι' αγωνίσματα εκείνος περισσότερο άπο άλλους μπορεί να πή με ποιο τρόπο θα πάει μπροστά ένας άνδρας που άπο τους ιερούς αγώνες μέλλει νά αποκτήσει την πιο ποθητή δόξα.

65 Γι' αυτό του τώρα το έπαθλο ό Άλκιμέδων, τοϋ έδωσε την τριακοστή νίκη. στρ. 8' Κι' αυτός πάλι με την τύχη που τουδωσε ό καλός του δαίμων καί με τήν ανδρεία που δεν τοϋ έλειψε στα κορμιά τών τεσσάρων παιδιών που νίκησε φόρτωσε το βάρος της πιο μισητής επιστροφής στην πατρίδα με κουβέντες εξευτελιστικές καί μέσ' άπο απόμερους δρόμους.

70 Άλλα πνοή τούδωσε καί τοϋ πατέρα του πατέρα του h παλληκαριά τών γηρατιών αντίπαλος.

κόσμον 'Ολυμπία, δν οφι Ζευς γένει

Καί άπ' τοϋ "Αδη ξεφεύγει

ώπασεν. έσλά δ' έπ' έσλοϊς

τα δίχτυα με τις πράξεις του ό άνδρας.

85 εργ' έθέλοι δόμεν, οξείας δε νόσους άπαλάλκοι. εύχομαι άμφί καλών μοίρα Νέμεαιν διχόβουλον μη θέμεν' άλλ' άπήμαντον άγων βίοτοι αυτούς τ' άέξοι καί πόλιν.

άντ. 8' Άλλ' εγώ τή μνημοσύνη πρέπει να ξυπνήσω 75 καί για τα χέρια τους στους Βλεψιάδες διαλεχτό να πώ έπινίκιο. Το έκτο πλέον στεφάνι φοράνε άπο αγώνες που με φύλλα είναι στολισμένοι. Καί σ' εκείνους που έχουν πεθάνει ένα μέρος ανήκει άπ' δσα ακολουθώντας το νόμο έχουν γίνει, καί κρυφές το χώμα δεν κρατάει 80 τών συγγενών τίς σεβαστές τιμές.

en. 8' Καί ό Ίφίων (τοϋ νικητή ό πατέρας) θ' ακούσει άπο τοϋ Έρμη τήν κόρη, άπο τήν Αγγελία, καί στον Καλλίμαχο (τον θεϊό του) θα πει για το λαμπρό στην 'Ολυμπία στολίδι, που στο γένος του ό Ζευς χάρησε. Τιμές, για τιμημένα 85 έργα άς αξιωθεί νά δώσει, κι' άπο αρρώστιες κακές νά τους φυλάει.

32

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

Εύχομαι στων καλών το μοίρασμα ή Νέμεσις διχόνοιες να

ΠΥΘΙΟΝΙΚΑΙ VIII ΑΡΙΣΤΟΜΕΝΕΙ

μη δώσει, άλλα χωρίς βάσανα να περάσει ή ζωή του καί αυτοί καί ή πόλις να προκόψουν.

ΑΙΓΙΝΗΤΗ ΠΑΛΑΙΣΤΗ στρ. α Φιλόφρον 'Ησυχία, Δίκας ώ μεγιστόπολι θύνατερ, βουλαν τε καί πολέμων εχοισα κλάίδας ύπερτάιας,

Πυθιόνικος

Η'

5 Πυθιόνικον τιμαν Λριστομένει δέκευ. τυ γαρ το μαλθακον έρξαι τε καί πα-

Στον Αριστομένη, τον Αιγινήτη παλαιστή

θεϊν όμως έπίστασαι καιρώ crùv άτρεκεϊ'

στρ. α' Καλόψυχη Ησυχία, της Δικαιοσύνης θυγατέρα, συ που τίς πόλεις να μεγαλώνουν κάνεις, καί τα κλειδιά τα πιο σπουδαία κρατάς για βουλές καί πολέμους 5 Δέξου άπο τον Αριστομένη την τιμή που Πυθιονίκης κέρδισε. Γιατί τήν ξέρεις, την ήπιότητα στή δράση, το ϊδιο καί στα

dvr. α ' τυ δ', οπόταν τις άμείλιχον καρδία κότον ένελάση, 10 τραχεία δυσμενέων ύπαντιάξαισα κρατεί τιθεϊς "Υβριν εν αντλώ, ταν οόδέ Πορφυ­ ρίων μάθεν παρ' αίσαν έξερεθίζων' κέρδος δε φίλτατον, έκόντος εϊ τις έκ δόμων φέροι.

παθήματα, κάθε μια τήν ώρα τή σωστή.

15 βία δε καί μεγάλαυνον έσφαλεν έν χρόνω

άντ. α'

Τ υ φ ώ ς Κίλιξ εκατόγκρανος ού νιν

Άλλ' όταν κάποιου ή αμείλικτη οργή

ουδέ μαν βασιλεύς Γιγάντων' δμαθεν

τήν καρδιά κατακλύσει, τότε συ 10 σκληρή στων κακών τή δύναμη μπροστά ορθώνεσαι καί τήν Αλαζονεία στ' αμπαριού τ' απόνερα βουλιάζεις.

αλυξεν, δε κεραυνω τόξοισΐ τ' Απόλλωνος' ος ευμενεϊ νόω Ξενάρκειον έδεκτο Κίρραθεν έοτεφανωμένον 20 υίον ποία Παρνασσίδι Δωριεϊ τε κώμω.

Αυτό ούτε ό Πορφυρίων δεν έμαθε, πέρ' απ' τή μοΐρά του προκαλώντας. Κερδίζει κι' ευχαριστιέται κανείς πολύ περσότερο, όταν αυτό το κάνει θεληματικά, από το σπίτι του σαν να τδφερνε.

15 Ή βία όμως καί τον καυχησιάρη ν' αποτύχει κάνει, άργα η γρήγορα. Ό Τυφώς με τα εκατό κεφάλια, από τήν Κιλικία δεν μπόρεσε να ξεφύγει ούτε ό βασιλιάς τών Γιγάντων. Δαμάστηκαν άπο τον κεραυνό και τοϋ Απόλλωνα τα τόξα. Αάτοϋ που με διάθεση ευνοϊκή δέχτηκε, το γιο τοϋ Ξενάρκη άπο τήν Κίρρα στεφανωμένο ΠΙΝΔΑΡΟΣ: ΕΞΙ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΕΣ ΩΔΕΣ

33

στρ. β' έπεσε δ' ου Χαρίτων έκας ά δικαιόπολις άρεταϊς

20 μέ φυτά τοϋ Παρνασσού, καί με Δωρικά τραγούδια γιορταστικά.

κλειναϊσιν Αίακιδαν θιγοϊσανασος' τελέαν δ' έχει 25 δόξαν απ' άρχας. πολλοϊσι μεν γαρ άείδεται νικαφόροις έν άέθλοις θρέψαισα και θοαϊς υπέρτατους ήρωας έν μάχαις'

στρ. β' Καί δέν βρέθηκε μακριά από τίς Χάριτες το νησί μέ το δίκαιο πολίτευμα, που οί αρετές των φημισμένων Αίακιδών έχουν αγγίξει. Τέλεια ήταν

τα δε καί άνδράσιν έμπρέπει. ειμί δ' άσχολος άναθέμεν 30 πασαν μακραγορίαν

25 από την αρχή η δόξα που είχε. Γιατί από πολλούς υμνήθηκε για τους υπέροχους ήρωες που έθρεψε σε νικηφόρους αγώνες καί γρήγορες μάχες.

λύρα τε καί φθέγματι μαλθακώ, μη κόρος έλθών κνίση. το δ' έν ποσί μοι τράχον ϊτω τεον χρέος, ώ παϊ, νεώτατον καλών, έμα ποτανον άμφί μαχανα.

in. β' 35 παλαιαμάτεσσι γαρ ίχνεύων ματραδελφεους 'Ολυμπία τε Θεόγνητον où κατελέγΧε

"''

ουδέ Κλειτομάχοιο νίκαν Ίσθμοϊ θρασύγυιον' αύξων δε πάτραν Μιδυλϊδαν λόγον φέρεις,

άντ. β' Άλλα καί σε άνδρες διαπρέπει. Δέν έχω δμως καθόλου καιρό να επεκταθώ 30 σ' οποιεσδήποτε μακρηγορίες μέ τη λύρα καί λόγια πλαδαρά μήπως της βαρεμάρας έρθει ή φαγούρα. Το χρέος που μπροστά στα πόδια μου τρέχει για σένα θα είναι, παιδί μου, για τη νεώτατη άπο τίς ωραίες νίκες σου, καί θα πετάξει μέ της τέχνης μου τα φτερά.

τον δνπερ ποτ' Όϊκλέος παις έν έπταπυλοϊς ίδών 40 υιούς Θήβαις αίνίξατο παρμένοντας αΐχμα,

έπ. β' 35 Γιατί τα ίχνη τών αδελφών της μάνας σου στα παλαίσματα γυρεύοντας

στρ. γ' όπότ, άπ' Άργεος ιίλυθον

τον 'Ολυμπιονίκη Θεόγνητο δέν ντρόπιασες,

δευτέραν όδον Επίγονοι,

ούτε τη νίκη στα "Ισθμια τοϋ Κλειτόμαχου μέ τά θεριωμένα

ώδ' είπε μαρναμένων" "Φυα το γενναϊον έπιπρέπει 45 έκ πατέρων παισί λάμα. θαέομαι σαφές δράκοντα ποικίλον αίθας 'Αλκμάν έπ' άσπίδος νωμώντα πρώτον έν Κάδμου πυλαις.

μέλη. Καί τη γενιά τών Μιδυλιδών καθώς ψηλ' ανεβάσεις, σοϋ ταιριάζουν τά λόγια που κάποτε τοϋ Ό'ίκλη ό γιος (ό μάντης Αμφιάραος) οτίς έπτάπυλες Θήβες μπροστά σκεπασμένα είπε, 40 δταν τους γιους ακλόνητους να μάχονται είδε στρ. γ τον καιρό που από το Άργος ήρθανε σέ δεύτερη εκστρατεία οί Επίγονοι (τών επτά). "Ετσι μίλησε γι' αυτούς που πολεμούσαν' "Σαν βλαστάρι το γενναίο φρόνημα ξεπροβάλλει

34

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

45 άπο τους πατεράδες στα παιδιά. Βλέπω καθαρά τον δράκο (το φίδι) τον ποικιλόχρωμο στη λαμπερή πάνω του Αλκμάνα ασπίδα ν' αγωνίζεται πρώτο στοϋ Κάδμου τις πύλες

άντ.γ' ό δε κομών πρότερα πάθα νϋν άρείονος ενέχεται 50 ορνιχος αγγελία Άδραστος ηρως' το δε οίκοθεν άντία πράξει, μοϋνος γαρ έκ Ααναων στρατού θανόντος όστέα λέξαις uioû, τάχα

κι αποσταμένος απ οσα πρωτύτερα κοπίασε

θεών άφίξεται λαώ συν άβλαβεϊ

ό ήρωας Άδραστος βρέθηκε τώρα κάτω από τη δύναμη μιας 50 καλύτερης άπο όρνεο αγγελίας (οιωνού). Για τους άλλους δμως που ήρθαν μαζί του τα πράματα θα πάνε αντίθετα. Γιατί από το στρατό τών Δαναών αυτός μόνος, άφοΰ τοϋ σκοτωμένου γιου του τα κόκκαλα μαζέψει, με την τύχη που οί θεοί θα τοϋ δώσουν, θα φθάσει με το λαό του απείραχτο

επ. γ' 55 Άβαντος εύρυχόρους αγυιάς." τοιαΰτα μεν έφθέγξατ' Άμφιάρηος. χαίρων δε καί

αυτός 'Αλκμάνα στεφάνοισι βάλλω, ραίνω δε καί υμνώ, γείτων δτι μοι καί κτεάνων φύλαξ έμών ύπάντασεν ίόντι γας όμφαλον παρ' άοίδιμον,

αι. γ 55 στοϋ Άβαντα τους ευρύχωρους δρόμους". Τέτοια λοιπόν απεφάνθη ό Αμφιάραος. Καί εγώ ò ίδιος με χαρά στεφάνια ρίχνω στον Αλκμάνα (το γιο τοϋ Αμφιάραου) καί τον ραντίζω καί με τον ύμνο, γιατί είναι γείτονας μου καί φύλακας τών κτημάτων μου. Τον απάντησα καθώς πήγαινα στης γης τον ομφαλό τον ονομαστό.

60 Είχε να κάνει με μαντείες, τέχνες συγγενείς σ' αυτόν.

60 μαντευμάτων τ' έφάψατο συγγόνοισι τέχναις. στρ. 8' τυ δ' έκαταβόλε, πάνδοκον ναον ευκλέα διανέμων Πυθώνος έν γυάλοις, το μεν μέγιστον τόθι χαρμάτων 65 ώπασας' οίκοι δε πρόσθεν άρπαλέαν δόοιν πενταθλίου συν έορταΐς ύμαϊς έπάγαγες. aval,, έκόντι δ' εύχομαι νόω άντ. 5 '

στρ. δ'

κατά τιν άρμονίαν βλέπειν, άμφ' εκαστον δσα νέομαι.

Καί συ που μακριά τοξεύεις, Απόλλων, καί το ναό σου το φημισμένο, ανοιχτό σ' δλους, εξουσιάζεις, στοϋ Πύθωνα τίς κοιλάδες, τή μεγαλύτερη από τίς χαρές έκεϊ 65 μας χάρισες. Καί πρωτύτερα στην πατρίδα μας

70 κώμω μεν άδυμελεϊ Δίκα ηαρέστακε' θεών δ' όπιν αφθονον αίτέω, Ξείναρκες, ΰμετέραις τύχαις. ει γάρ τις έσλα πέπαται μη συν μακρώ πόνω, πολλοίς σοφός δακεϊ πεδ' αφρόνων

το λαχταριστό τοϋ πένταθλου δώρο μαζί με γιορτές για τους δυό σας (εσένα καί την Άρτεμη), ανακτά, μέ πρόθυμη εύχομαι καρδιά άντ. δ' να βλέπω, μέ τήν αρμονία σύμφωνα, κάθε τι, άπ' δσα έχουν να κάνουν μαζί μου.

70 Στο γλυκόφωνο γλέντι

ΠΙΝΔΑΡΟΣ: ΕΞΙ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΕΣ ΩΔΕΣ

35

έπ. S' 75 βίον κορυσσέμεν όρθοβούλοισι μαχανσίς' t a δ' ουκ έπ' άν6ράσι κείται' δαίμων δε παρίσνει, άλλοι' άλλον ΰπερθε βάλλων, άλλον δ' ύπο χειρών μέτρω καταβαίνει. Μεγάροις δ' έχεις

παραστέκεται ή Δικαιοαύνη. Kai των θεών τη χάρη πλούσια ζητώ, Ξεινάρκη, για τίς δικές σας τύχες. Γιατί αν κανείς, χωρίς πολύ νάχει κοπιάσει, έχει γευθή δόξες καί τιμές, τότε σε πολλούς σοφός φαίνεται αυτός που νομίζω

γέρας, μυχώ τ* έν Μαραθώνος, "Ηρας τ άγων' έπιχώριον 80 νίκαις τρισσαϊς, ώριστόμενες, δάμασσας έργω'

υιρ. ε τέτρασι δ' έμπετες οψόθεν σωμάτεσσι κακά φρονέων,

έπ. δ' 75 περιορισμοί γι' ανόητους είναι οί μυαλωμένοι υπολογισμοί καί τρόποι σαν εξοπλισμός της ζωής σου. Αυτά δμως δεν εξαρτώνται από τους ανθρώπους, άλλα ή θεία δύναμη τα δίνει.

τοϊς οΰτε νόστος όμως

Άλλοτε άλλον ανεβάζει καί άλλον με μέτρο τά χέρια,

επαλπνος έν Πυθιάδι κρίθη,

τον κατεβάζει. Άλλα καί στα Μέγαρα κέρδισες ένα βραβείο,

85 ουδέ μολόντων παρ ματέρ' άμφί γέλως γλυκύς ώρσεν χάριν" κατά λαύρας δ' έχθρων άπάοροι πτώσσοντι, συμφορά δεδαγμένοι. άντ. ε'

καί στον κόλπο του Μαραθώνα καί στης Ήρας τον τοπικό αγώνα 80 τρεις νίκες, Αριστομένη, στον αγώνα δάμασες. στρ. ε'

ο δε καλόν τι νέον λαχών άβρόχατος επί μεγάλας 90 έξ ελπίδος πέταται ύποπτέροις άνορέαις, έχων κρέσσονα πλούτου μέριμναν. έν δ' όλίγω βροτών το τεριινον αδξεται' ούτω δε και πιτνεΐ χαμαί, άποτρόπω γνώμα σεσεισμένον.

Σε τέσσερα επάνω άπα ψηλά έπεσες σώματα με άγρια διάθεση. Γι' αυτούς ούτε ό γυρισμός στην πατρίδα ναναι σαν τον δικό σου γλυκός, δεν κρίθηκε στους αγώνες της Πυθώς.

85 Οΰτε, στη μάνα τους δταν φθάσανε, γέλιο τριγύρω γλυκό ξεσήκωσε χαρά. Μέσ' άπ' τά στενά, οί εχθροί μη τους δούνε,

95 έπάμεροΓ τί δε τις; τί δ' ου τις; σκιάς

μαζεμμένοι περνούνε, δαγκωμένοι άπο τη συμφορά

οναρ άνθρωπος, άλλ' όταν αίγλα διόσδοτος έλθη, λαμπρον φέγγος έπεστιν ανδρών καί μείλιχος αιών' Αίγινα φίλα μοτέρ, έλευθέρω στόλω πόλιν τάνδε κόμιζε Δί καί κρέοντι συν Αιακω 1Ο0 Πηλεΐ τε κάγαθω Τελαμώνι συν τ' Αχιλλεϊ.

Κι' αυτός, που μια νέα ώραϊα νίκη τουτυχε σε τρυφερώτατη ακόμα ηλικία με μεγάλες 90 ελπίδες πετάει στα φτερά επάνω ύμνων για την παλληκαριά, γι' άλλα μεριμνώντας, άπο τον πλούτο ισχυρότερα. Στους θνητούς για λίγο μόνο ζει κι' αυξάνει το τερπνό. "Ετσι και χάμω πέφτει, δταν άπο μια αρνητική γνώμη κλονιστεί.

95 'Εφήμερα όντα. Τί είναι κανείς; τί δεν είναι; όνειρο σκιάς είναι ό άνθρωπος. Άλλ δταν ή αίγλη έρθει, άπο το Δία δοσμένη, 36

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

NEMEONIKAI VI

λαμπρό φέγγος σκεπάζει τους άνδρες καί ήρεμη είναι ή ζωή

ΑΛΚΙΜΙΔΗ ΑΙΓΙΝΗΤΗ

τους.

ΠΑΙΔΙ ΠΑΛΑΙΣΤΗ

Αίγινα, μητέρα αγαπημένη σ' ελεύθερο ταξίδι την πόλη αύτη κάνε ν' αρμενίσει με τοΰ Δία τη βοήθεια καί

στρ. α' "Εν ανδρών, εν θεών γένος' έο μιας

του άρχοντα Αίακοΰ,

δε πνέομεν

100 άλλα καί του γενναίου Τελαμώνα, καί τοΰ Αχιλλέα μαζί.

ματρος αμφότεροι' διείργει δε πάσα κεκριμένα δύναμις, ώς το μεν ουδέν, ό δε νάλκεος ασφαλές αίέν εδος μένει ουρανός, αλλά ti προσφέρομεν

Ν ε μ ε ό ν ι κ ο ς

εμπαν η μέγαν

Σ Τ '

νόον ήτοι φύσιν άθανάτοις,

Στον Άλκιμίδη, τον Αιγινήτη παλαιστή

καίπερ έφαμερίαν οΰκ είδότες ουδέ μετά νύκτας άμμε πότμος

κατηγορίας παίδων

οϊαν τιν έγραψε δραμεϊν ποτ! στάθμαν. άντ. α ' τεκμαίρει καί νυν Άλκιμίδας το συγ­ γενές ίδεϊν

στρ. α' Ένα είναι το γένος των ανδρών, ένα των θεών. Κι' οί δυο

αγνι καρποφόροις άρούραισιν, αϊτ' αμειβόμενοι

από μια μάνα αναπνέουμε, άλλα μια δύναμη μας ξεχωρίζει καί όλα γι' αυτήν είναι αποφασισμένα.

τόκα μεν ών βίον άνδράσιν έπηετανον πεδίων εδοσαν,

Έτσι για τον ένα τίποτε, για τον άλλον δμως ò χάλκινος

τόκα δ' αύτ' άναπαυσάμεναι σθένος έμαρψαν. Αλθέ τοι

ουρανός παραμένει σίγουρη καί παντοτινή κατοικία. Σε κάτι δμως πλησιάζουμε

Νεμέας εξ έρατών άέθλων παϊς εναγώνιος, δς ταύταν μεθέπων Διόθεν αίσαν νϋν πέφανται

τους αθανάτους - εϊτε στον μεγάλο 5 νου εϊτε στή φάση,

ουκ άμμορος άμφί πάλα κυναγέτας,

αν καί δεν ξέρουμε την ημέρα ούτε τή νύχτα ή μοΐρά μας in. α'

σε ποιο τέρμα είναι γραφτό να μας οδηγήσει.

ϊννεσιν έν Πραξιδάμαντος έον πόδα νέμων πατροπάτορος όμαιμΐου. κείνο γαρ Όλυμπιόνικος έών Αίακί-

Φάνηκε καί τώρα δτι ό Άλκιμίδης είναι άπο γενιά όμοια

δαις έρνεα πρώτος <ένεικεν> άπ' Άλφεοϋ,

με τα χωράφια τα καρποφόρα, που εναλλακτικά, 10 άλλοτε δίνουν στους άνδρες άφθονο από τήν πεδιάδα πλούτο

καί πεντάκις Ίσμοϊ στεφανωσάμενος, 20

Νεμέα δε τρίς,

καί άλλοτε αναπαύονται μαζεύοντας δύναμη.

έπαυσε λάθαν

Άπο τους αγαπημένους μας αγώνες της Νεμέας

Σωκλείδα, δς υπέρτατος Άγησιμάχω υίέων γένετο.

ένα παιδί ήρθε αθλητικό, που ακολουθώντας τή μοίρα, που ò Δίας τήν έδωσε, φάνηκε τώρα δτι δεν εϊναι άσχετο άπ' αυτούς που κυνηγάνε τήν πάλη,

επ. α 15 το πόδι του στα ϊχνη βάζοντας του Πραξιδάμαντα του προπάτορά του άπο το ϊδιο αίμα. Γιατί 'Ολυμπιονίκης εκείνος ήτανε καί στους Αίακίδες κλαδιά πρώτος έφερε άπο τον Αλφειό, ΠΙΝΔΑΡΟΣ: ΕΞΙ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΕΣ ΟΔΕΣ

37

στρ. β'

25

ènei οι χρεϊς άεθλοφόροι προς άκρον άρεχας ηλθον, οϊτε πόνων έγεύοανιο. ουν θεού δε χυχα έτερον ου τίνα οίκον άπεφάνατο πυγ­ μαχία <πλεόνων> ταμίαν στεφάνων μυχω 'Ελλάδος άπάσας. ελπομαι μέγα είπών σκοποΰ άντα τυχεϊν

30

ώχ' άπα τόξου ΐείς' εύθιτν' επί χοϋχον, άγε, Μοΐσα, ούρον έπέων εύκλέα. παροιχομένων γαρ άνέρων

πέντε φορές στεφανώθηκε στον Ισθμό 20 στη Νεμέα τρεις κι' έτσι τράβηξε άπο τη λησμονώ τον Σωκλείδα, που ήταν δ μεγαλύτερος άπο τους γυιους τοϋ Άγησίμαχου. στρ. β' Γιατί οί τρεις αθλοφόροι νικητές στα πέρατα της αρετής 25 φθάσανε. Γεύτηκαν τους μόχθους. Καί μάλιστα, με τοϋ θεοϋ την τύχη, άλλη οικογένεια καμμια δέν φάνηκε πού νάχε στην πυγμαχία

αοιδοί καί λόγοι χα καλά σφιν εργ' έκόμισαν, Βασοίδαισιν α τ ού σπανίζει' παλαίφατος γενεά, ίδια ναυστολέοντες έπικώμια, Πιερίδων άρόταις δυνατοί παρέχειν πολύν ίτμνον αγέρω­ χων έργμάχων 35

ένεκεν, καί γαρ έν άγαθεα

περισσότερα αποταμιεύσει στεφάνια, στην Ελλάδα ολόκληρη, ως τα βάθη της. 'Ελπίζω, άφοϋ τα μεγάλα αυτά λόγια είπα, να πέτυχα το στόχο μου, σαν βέλος νάριξα άπο το τόξο μου. "Ισια τώρα πάνω του να φθάσει, έλα Μοϋσα, στείλε ένα ούριο άνεμο άπο λόγια 30 επαινετικά. Γιατί των ανδρών που περάσανε,

χείρας ίμάντι δεθείς Πυθώνι κράχησεν άπο χαύχας αίμα πάχρας χρυσαλακάχου ποτέ Καλλίας άδών

άντ. β' τα τραγούδια καί οί διηγήσεις είναι αυτά που κουβάλησαν

έρνεσι Λαχοΰς, παρά Κασταλία τε Χα­ ρίτων έσπέριος ομάδω φλέγει ' 40

πόνχου χε γέφυρ' άκάμανχος έν άμφικχιόνων χαυροφόνω χριεχηρίδι Κρεονχίδαν τίμασε Ποσειδάνιον αν τέμενος' βοχάνα χέ νιν πόθ' ά λέοντος

45

νικάσανχ' ηρεφε δασκίοις Φλιοϋνχος ΰπ' ώγυγίοις δρεσιν.

τα ώραΐά τους έργα. Κι' αυτά δέν σπανίζουν στους Βασσίδες. Μια γενιά άπο παλιά φημισμένη, που τα δικά τους εγκώμια μεταφέρουν καί στίς Πιερίδες Μούσες να τα δώσουν μπορούν, ύμνους πολλούς για τα αγέρωχα κατορθώματα τους 35 νά καλλιεργήσουν. Στην καλή μάλιστα Πυθώ, στους Δελφούς, ό Καλλίας κάποτε νίκησε, άφοϋ με λουριά τα χέρια του έδεσε, αίμα της ίδιας γενιάς' χαρά δίνοντας στης Λητώς, με τη ρόκα τη χρυσή,

επ. ρ τα βλαστάρια. Καί το βράδυ, κοντά στην Κασταλία φούντωσε το ομαδικό τών Χαρίτων τραγούδι.

40 Καί ή ακούραστη τοϋ πελάγους γέφυρα, ό 'Ισθμός, στων άμφικτιώνων την ταυρόφονη τριετία τον Κρεοντίδα τίμησε μέσα στοϋ Ποσειδώνα τον ιερό χώρο. Καί κάποτε τοϋ λιονταριού το βοτάνι (το σέλινο) τον έστεψε, 38

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙ Π NAIA, τ. 5

45 δταν ένίκησε κάτω άπό τα βαθύσκια

στρ. γ

του Φλιούντα πανάρχαια όρη (στη Νεμέα). στρ. γ' Πλατεϊς στους τεχνίτες τοϋ λόγου από παντού ανοίγονται οί δρόμοι,

50

το φημισμένο αυτό νησί για να κοσμήσουνε. Γιατί οί Αίακίδες σ' αυτούς που 'κει μένουν χάρισαν την έξοχη τύχη ν' αποδείξουν αρετές μεγάλες

πλατεϊαι πάντοθεν λογίοισιν ένα πρό­ σοδοι νάσον εόκλέα τάνδε κοσμείν' έπεί σφιν Αίακίδαι έπορον εξοχον αίσαν άρετας άποδεικνύμενοι μεγάλας' πέταται δ' έπί τε χθόνα καί δια θάλασ­ σα«; τηλόθεν ονυμ' αυτών' καί ές Αιθίοπας Μέμνονος ουκ άπονοστάσαντος έπαλτο' βαρύ δε σφιν νείκος Άχιλλευς έμβαλε χαμαί καταβας αφ* αρμάτων,

50 Καί τ' όνομα τους πετάει μακρυά πάνω άπό στεριά καί άντ. γ'

θάλασσα. Ξεπρόβαλε καί στους Αιθίοπες ανάμεσα,

φαεννας υίον εϋτ' ένάριξεν Άόος άκμα 55

εγχεος ζακότοιο. καί ταύταν μέν παλαι­ ότεροι

δταν ό Μέμνων στην πατρίδα του δεν ξαναγύρισε. Βαρεία

όδον αμαξιτον εύρον' έπομαι δε και

επάνω του της μάχης τη φιλονεικία έρριξε ò Αχιλλέας,

αυτός έχων μελέταν'

δταν άπό το άρμα του χάμου κατέβηκε

το δε παρ ποδί ναός έλισσόμενον αΐεί κυμάτων λέγεται παντί μάλιστα δονεϊν

άντ. γ' και της φωτεινής Αυγής το γιο έσφαξε με την αίχμή

θυμόν. έκόντι δ' εγώ νώτω μεθέπων δίδυμον άχθος άγγελος εβαν, 60

πέμπτον επί είκοσι τοϋτο γαρύων

55 άπό δόρυ μανιασμένο. Καί οί παλιότεροι βέβαια έπ. γ'

αυτόν τον αμαξιτό δρόμο βρήκανε. Καί εγώ δμως ακολουθώ,

εύχος αγώνων άπο, τους ένέποισιν

το ίδιο έχοντας μέλημα.

ιερούς,

Καί το κϋμα που δλο καί στριφογυρίζει στοϋ καραβιού το πόδι,

Άλκιμίδα, τέ γ' έπαρκέσαι

λένε δτι άπα κάθε τι πιο πολύ την καρδιά συνταράσσει.

κλειτα γενεά' δύο μέν Κρονίου παρ τεμένει,

Καί εγώ, στά νώτα μου κουβαλώντας δίδυμο βάρος, πρόθυμα ακολούθησα, 60 φωναχτά τραγουδώντας το άγγελμα τούτης της εικοστής καί πέμπτης

παϊ, οέ τ' ένόσφισε καί Πουλυτιμίδαν 65

κλαρος προπετης άνθε' 'Ολυμπιάδος, δελφίνι κεν τάχος δι' άλμας ϊσον είποιμι Μελησίαν, χειρών τε καί ισχύος άνίοχον.

έπ. γ' νίκης, καύχημα άπό αγώνες που ιεροί λέγονται, καί επάξιο, Άλκιμίδα, σε κάνει τής ξακουστής γενιάς σου. Άπό δύο στο τέμενος τοϋ Κρόνου κοντά εσένα, νεαρέ, καί τον Πολυτιμίδη 65 ό βιαστικός κλήρος σε στέρησε ανθηρά τής 'Ολυμπιάδας στεφάνια Ταχύ, σάν το δελφίνι στη θάλασσα, τον Μελησία θάλεγα ηνίοχο, προγυμναστή γιά τά χέρια καί τη δύναμη.

ΠΙΝΔΑΡΟΣ: ΕΞΙ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΕΣ ΠΔΕΣ

39

NEONIKAI

VII

Ν ε ρ ε ό ν ι κ ο ς

Ζ '

ΣΩΓΕΝΕΙ ΑΙΓΙΝΗΤΗ ΠΑΙΔΙ ΠΕΝΤΑΘΛΟ στρ. α'

Στον Σωγένη, ιόν Αιγινήτη νικητή στο πένταθλο των παίδων

'Ελείθυια, πάρεδρε Μοιραν βαθυφρόνων, παϊ μεγαλοσθενέος, άκουσον, "Ηρας, γενέτειρα τέκνων' άνευ σέθεν οό φάος, ου μέλαιναν δρακέντες ευφρόναν τεαν άδελφεαν έλάχομεν άγλαόγυιον Ήβαν. άναπνέομεν δ' ουχ άπαντες επί ϊσα' εϊργει δε πότμω ζυγένθ' έτερον έτερα. συν δε τίν καί παϊς ό Θεαρίωνος άρετα κριθείς ευδοξος άείδεται Σωγένης μετά πενταέθλοις.

στρ. α Θεά της γέννησης, Ελείθυια, που πλάι οτίς Μοίρες κάθεσαι τίς βαθυστόχαστες, άκουσε μας, κόρη της μεγαλοδύναμης "Ηρας, συ που τα παιδιά φροντίζεις νά γεννηθούν. Χωρίς εσένα ούτε το φως ούτε τη μαύρη καλόγνωμη νύχτα θάχαμε δεϊ κι' ούτε στην τύχη θάχαμε στην αδερφή σου νά φθάσουμε, τη λαμπρόσωμη "Ηβη.

5 Κι' όσοι αναπνέουμε δεν είμαστε όλοι ίσοι. Καθένα μας κάτι άλλο εμποδίζει κάτω άπα το ζυγό τοϋ

άντ. α ' πόλιν γαρ φιλόμολπον οίκεϊ δορικτύπων Αίακιδάν' μόλα δ' έθέλοντι σύμπειρον αγωνία θυμον άμφέπειν. εί δε τύχη τις ερδων, μελίφρον' αίτίαν

πεπρωμένου. Καί χάρις σε σένα με τραγούδια γιορτάζεται το παιδί τοϋ Θεαρίωνα, ό άξιος Σωγένης, που νικητής κρίθηκε στο πένταθλο.

ροαϊσι Μοισαν ένέβαλε' ταί μεγάλαι γαρ άλκαί σκότον πολύν ύμνων εχοντι δεόμεναι' εργοις δε καλοϊς εσοπτρον ϊσαμεν ένί συν τρόπω,

άντ. α' Γιατί κατοικεί στη φιλόμουση αυτή πόλη των κονταρομάχων 10 Αίακιδών. Καί πολύ πρόθυμα κάνουν συντροφιά με

ει Μναμοσύνας εκατι λιπαράμπυκος ευρηται άποινα μόχθων κλυταϊς έπέων άοιδαϊς. έπ. α ' σοφοί δε μέλλοντα τριταϊον άνεμον εμαθον, οόδ' όπο κέρδει βλάβεν' άφνεος πενιχρός τε θανάτου πέρας αμα νέονται. έγώ δε πλέον' ελπομαι λόγον Όδυσσέος ή πάθαν δια τον άδυεπίί γενέσθ' 'Όμηρον'

κάποιον που κι' αυτός έχει πείρα άπο αγώνες. Κι' αν έχει ένας τήν τύχη νά νικήσει, γλυκεία αιτία βάζει στης Μούσας το κελάρυσμα. Γιατί στο βαθύ σκοτάδι οι μεγάλες πράξεις μένουν άν τους λείψουν οι ύμνοι. Τα έργα τά ώράϊα, στον καθρέφτη πώς νά φανούν ξέρω ένα τρόπο μοναδικό.

15 αν ή Μνημοσύνη με τήν αστραφτερή κορώνα βοηθήσει καί με περίλαμπρα λόγια καί τραγούδια βρεθή τών μόχθων ή αμοιβή.

επ. α Υπάρχουν σοφοί άνθρωποι που ξέρουν τί άνεμος θα φυσήξει έπειτα άπα τρεις ημέρες. Άπ' αυτό, κέρδος βγάνουν, δεν χάνουν. Ό πλούσιος κι' ό φτωχός προς τοϋ θανάτου το τέρμα 20 μαζί πλέουν. Έγώ πιστεύω ότι περισσότερα

40

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

ήσαν τα λόγια για τον 'Οδυσσέα παρά τα πάθη του, κι' αυτό

στρ. β' έπεί ψεύδεσί οί ποτανα <τε> μαχανα

χάρις στο γλυκόστομο "Ομηρο. στρ. β'

σεμνον έπεστΐ τι' σοφία δε κλέπτει πα-

25

Γιατί με ψέμματα καί φτερωτή τέχνη

ράγοισα ρύθοις" τυφλον δ' έχει ήτορ όμιλος ανδρών ό πλείστος, εί γαρ ην ε τον άλάθειαν ΐδέμεν, ου κεν οπλών χολωθείς 6 καρτεράς Αίας επαξε δια φρενών λευρον ξίφος' ον κράτιστον Άχιλέος

κάτι καταλήγει να γίνει σεβαστό. Καί ή σοφή τέχνη ξεγελάει καί παρασύρει σε μύθους. Τυφλή

ατερ μάχα ξανθώ Μενέλα δάμαρτα κομίσαι θοαϊς έν ναυσί πόρευσαν εΰθυπνόου Ζεφύ-

καρδιά έχει ό περισσότερος κόσμος. "Αν 25 ξέραμε τήν αλήθεια, ϊσως να μήν ήτανε έτσι, ότι ό

ροιο πομποί

πικραμένος για τα όπλα (τοϋ Αχιλλέα) άντ. β'

ό κραταιός Αί'ας έμπηξε πέρα για πέρα στα σωθικά του το λείο σπαθί, μετά τον Αχιλλέα ό κραταιότερος ατή μάχη.

30

προς "Ιλου πόλιν. αλλά κοινον γαρ έρχεται

Αυτός, που πήγε να φέρει πίσω στον ξανθό Μενέλαο τή

κϋμ' Άίδα, πέσε δ' άδόκητον έν καί δοκέοντα' τίμα δε γίνεται

γυναικά του, με τα γρήγορα

ων θεός άβρον αυξει λόγον τεθνακάτων

καράβια καί του Ζέφυρου οί ίσιες πνοές τον προπέμψανε

βοαθόων, τοί παρά μέγαν όμφαλον εΰρυκόλπου μόλονχθονός' έν Πυθίοισι δε δαπέδοις

άντ. β'

35

τα καί Δαναοί πόνησαν ό δ' αποπλέων

το κϋμα τοϋ "Αδη καί πάνω πέφτει σε ανώνυμους καί

Σκύρου μεν αμαρτε, πλαγχθέντες δ'

επώνυμους. Και τιμές γίνονται

είς Έφύραν ϊκοντο'

σ' αυτούς που ό θεός κάνει ή φήμη τους με λόγι' άβρα ν'

in. β'

αυξηθεί, όταν σκοτώθηκαν στη βοή της μάχης σπεύδοντας, κι' έφθασαν στον μέγα αφαλό της εόρύκολπης γης. Καί στα χώματα τοϋ Πύθιου Απόλλωνα 35 βρίσκεται θαμμένος ό Νεοπτόλεμος, άφοϋ πρώτα έξεπόρθησε τοϋ Πρίαμου τήν πόλη,

κείται, Πριάμου πόλιν Νεοπτόλεμος έπεί πράθεν,

30 στοϋ "Ιλου τήν πόλη. Άλλα κοινό για δλους έρχεται

Μολοσσία δ' έμβασίλευεν ολίγον χρόνον' άταρ γένος αίεί φέρεν 40

τοϋτό οί γέρας, ωχετο δε προς θεόν, κτέαν' άγων Τρω'ίαθεν άκροθινίων' ϊνα κρεών νιν υπέρ μάχας έλασεν άντιτυχόντ' άνίϊρ μαχαίρα.

που γι' αυτήν καί οί Δαναοί μοχθήσανε. Καί στο ταξίδι τοϋ γυρισμού του αστόχησε καί δέν πέτυχε τή Σκϋρο αλλ' άφοϋ περιπλανήθηκαν 'φθάσαν στην 'Εφύρα.

in. β' Καί βασίλεψε στή Μολοσσία λίγο καιρό. Αλλά το γένος του πάντα έφερνε 40 τον τιμητικό αυτόν τίτλο. Κι' έφυγε καί πήγε στό (Δελφικό) θεό κομίζοντας εκλεκτές προσφορές, λάφυρα άπα τήν Τροία. Έκεϊ, πάνω σ' ένα καβγά για τα κρέατα της θυσίας κάποιος που έτυχε να βρεθεί σ' αντίθεση μαζί του τον έσφαξε με το μαχαίρι. ΠΙΝΔΑΡΟΣ: ΕΞΙ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΕΣ ΩΔΕΣ

41

στρ. γ

στρ. γ

βάρυνθεν 8έ περισσά Δελφοί ξεναγέται.

Καί πάρα πολύ στενοχωρήθηκαν οί ξεναγοί των Δελφών,

άλλο. χο μόρσιμον άπέδωκεν έχρίίν Sé χιν' ένδον αλσει παλαιτάχω Αίακιδαν κρεόντων ίο λοιπόν εμμεναι θεοϋ παρ' ευχειχέα δόμον, ήρωΐας δε πομπαις θεμίσκοπον οίκεΐν έόντα πολυθύτοις ευώνυμον ες δίκαν. τρία έπεα διαρκέσει ' ου ψευδις ο μάρτυς εργμασιν έπιστατεϊ. Αίγινα, τεών Διός' τ' έκγόνων θρασύ μοι tóS' ειπείν άντ. γ' φαεννάϊς άρεχαϊς όδον κυρίαν λόγων οίκοθεν' άλλα γαρ άνάπαυσις έν παντί γλυκεία έργω ' κόρον δ' έχει καί μέλι καί χα τέρπν' ανθέ' Αφροδίσια.

άλλα ò ί'διος πλήρωσε αυτό που όριζε ή μοίρα του. Καί έπρεπε μέσα στο παμπάλαιο άλσος 45 ένας άπο τους Αίακίδες άρχοντες για πάντα να μείνει πλάι στον καλοχτισμένο οίκο τοϋ θεού. Καί στις πομπές για τους ήρωες καί στίς πολλές θυσίες να παραμένει έκεΐ φύλακας των θεσμών, για να γίνονται με σεβασμό στ' όνομα του δλα κατά τρόπο δίκαιο. Τρία λόγια είναι αρκετά. Δέν είναι ψεύτικος ό μάρτυρας που έπιστατεϊ τ' αγωνίσματα.

50 Θα ήταν θράσος για μένα, Αίγινα, νά μιλήσω για τών απογόνων τών δικών σου καί τοϋ Δία

φυα δ' έκαστος διαφέρομεν βιοταν λαχόνχες, ο μεν τά, τα δ' άλλοι' τυχεϊν δ' εν' αδύ­ νατον εόδαιμονίαν άπασαν άνελόμενον' ουκ έχω ειπείν, χίνι χοϋχο Μοίρα τέλος έμπεδον ώρεξε. Θεαρίων, χιν δ' έοικόχα καιρόν όλβου

άντ. γ' τίς φωτεινές αρετές σαν την κύρια τών λόγων μου γραμμή, καί μάλιστα αυτόκλητος. Ή ανάπαυση όμως είναι γλυκεία σε κάθε έργο. Και κορεσμό μπορεί να φέρει ακόμα καί το μέλι καί τά τερπνά άνθη της Αφροδίτης.

έπ. γ' δίδωσι, τόλμαν τε καλών αρομένω σύνεσιν ουκ άποβλάπχει φρενών, ξεΐνός ειμί' σκοχεινον απέχων ψόγον, ϋδαχος ώχε ροας φίλον ες άνδρ' άγων κλέος έχήχυμον αινέσω' ποτίφορος δ' άγαθοϊσι μισθός ούτος.

Στη φύση του καθένας μας διαφέρει - ζούμε όπως μας έπεσε ό κλήρος 55 έτσι ò ένας, έτσι οί άλλοι. "Ενα όμως είναι αδύνατο νά τύχει. Νά μαζέψει κανείς κάθε ευδαιμονία. Δέν ξέρω κανένα νά πώ, που ή Μοίρα τον τελικό αυτόν σκοπό νά τοϋ τον είχε βέβαιο

στρ. δ' έών δ' έγγυς Αχαιός où μέμψεχαί μ' άνηρ

προσφέρει. Σέ σένα, Θεαρίων, ευτυχία γι' αρκετό καιρό τώρα

Ίονίας όπερ αλός οίκέων' προξενιά πέποιθ'' ενχεδαμόχαις ομμαχι δέρκομαι λαμπρόν, ούχ υπερ­ βολών, βίαια πάντ' εκ ποδός έρύσαις, ό δε λοιπός εΐίφρων ποχί χρόνος ερποι. μαθών δέ τις άνερέϊ, ει παρ μέλος έρχομαι ψόγιον οαρον έννέπων.

70

Εόξενίδα πάχραθε Σώγενες, άπομνύω μη τέρμα πρόβας ακονθ' ώτε χαλκοπάραον ορσαι

έπ.γ' σοϋ έχει δώσει. Και για σένα, που αποτολμάς τά ωραία, 60 (ή ευτυχία, ό πλούτος) δέν βλάπτει τη σύνεση στο μυαλό. Είμαι ξένος. Τη σκοτεινή κατηγορία την αποφεύγω καί σάν τοϋ νεροϋ το ρεΰμα, στον άνδρα πού είναι φίλος μου φήμη αληθινή φέρνω μέ τον έπαινο μου. Στους καλούς αρμόζει αύτη ή αμοιβή. στρ. ο' Παράπονο μαζί μου δέν έχει κανείς Αχαιός έδώ κοντά, 65 πού κατοικεί πέρα άπο τη θάλασσα της Ίονίας. "Εχω εμπιστοσύνη στο θεσμό της προξενιάς. Καί στων δημοτών

42

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.5

άντ. δ'

τα μάτια κάνω λαμπρή εντύπωση, γιατί δεν κάνω υπερβολές.

θοάν γλώσσαν, δς έξέπεμψεν παλαι-

Κάθε τί το βίαιο μακριά άπα τα πόδια μου σπρώχνω, και με

σμάτων αυχένα καί σθένος άδίαντον, αϊθωνι πριν άλίω γυϊον έμπεσεϊν. εί πόνος ην, το τερπνόν πλέον πεδέρ-

καλή διάθεση περνάει ό υπόλοιπος χρόνος. Κι' οποίος ξέρει ας το δηλώσει αν με το τραγούδι μου έρχομαι νά φλυαρίσω καί λόγια ψεγαστικά να 'πώ.

75

χεται. εα με' νικώνιί γε χάριν, εϊ τι πέραν άερθείς άνέκραγον, où τραχύς ειμί καταθέμεν. είρειν στεφάνους έλαφρόν' άναβάλεο'

70 Εϋξενίδη άπα τη γενιά τοϋ πατέρα σου, Σωγένη, ορκίζομαι ότι δεν ξεπέρασα τη γραμμή, το τέρμα, όταν σαν

Μοΐσά τοι κολλά χρυσον εν τε λευκον έλέφανθ'

χαλκομάγουλο ακόντιο ξαπέλυσα

άμα καί λείριον άνθεμον πόντιας ύφελοϊσ'

άντ. δ'

έέρσας.

τη γοργή γλωσσά μου. Σε 'σένα απευθύνομαι, που στα έπ. δ'

παλαίσματα ρίχτηκες με τον αυχένα και το σθένος σου χωρίς να ιδρώσεις, προτού

80

Διός δε μεμναμένος άμφί Νεμέα πολύφατον θρόον ύμνων δονεί

στην κάψα του ηλίου πέσουν μέσα τα μέλη σου.

ήσυχα, βασιλίία δε θεών πρέπει δάπεδον αν τάδε γαρυέμεν άμέρα

"Αν αυτά είναι κόπος, το τερπνό που έρχεται μετά είναι

όπί' λέγοντι γαρ Αίακόν νιν υπό μα-

μεγαλύτερο.

τροδόκοις γοναϊς φυτευσαι,

75 Συγχωρά με αν για χάρη αυτού που νίκαγε σηκώθηκα πάνω καί μια κραυγή έβγαλα πάρα πάνω. Δεν είμαι τόσο άξεστος

σιρ. ε' 85

που νά το παραμερίσω.

Ήράκλεες, σέο δε προπρεών' εμεν ξεϊνον άδελφεόν τ', εί δε γεύεται ανδρός άνήρ τι, φαϊμέν κε γείτον

Νά πλέκεις στεφάνια είναι ευχάριστο. Στεφανώσου. Ή Μοϋσα για σένα

εμμεναι νόω φιλάσαντ' άτενέϊ γείτονι χάρμα

κολλάει χρυσάφι μέσα σε λευκό έλεφαντοκόκκαλο μαζί μ' ανθισμένα κρίνα που μάζεψε άπα τή δροσιά της θάλασσας.

90

έπ. δ' 80 Τον Δία κοντά στή Νεμέα καί ας δονήσει το πολύστομο θρόισμα των ύμνων

έά μέν πολίαρχον εύωνύμω πάτρα,

πάντων έπάξιον' εί δ' αυτό καί θεός άνέχοι, έν τίν κ' έθέλοι, Γίγαντας 8ς έδάμασας, ευτυχώς ναίειν πατρί Σωγένης άταλον άμφέπων θυμον προγόνων έϋκτήμονα ζαθέαν άγυιάν'

ήρεμα. Τον βασιλιά των θεών ταιριάζει στή γη αυτή νά υμνήσουμε με ήρεμη φωνή. Λέγεται ότι τον Αιακό αυτός σε καλοδεχούμενη μανία φύτεψε στρ. ε 85 καί τον άφησε ηγεμόνας της επώνυμης γενιάς του ναναι, καί γιά σένα, Ήρακλη, πρόθυμος φίλος κι' αδερφός. Κι' δταν έρθει ή ωρα νά δοκιμάσει ό ένας τον άλλον άνδρα, θά λέγαμε δτι ό γείτονας πού με μυαλό φιλικό ατενίζει τον γείτονα εϊναι χαρά πού δλες τίς άλλες ΠΙΝΔΑΡΟΣ: ΕΞΙ ΑΙΠΝΗΤΙΚΕΣ ΩΔΕΣ

43

αξίζει. Κι' αν ό θεός το δέχεται έπεί τετραόροισιν ωθ' αρμάτων ζυγοϊς έν τεμένεσοι δόμον έχει τεοϊς, άμφοτέρας ίών χειρός, ώ μάκαρ, 95

τίν δ' έπέοικεν "Ηρας πόσιν τε πειθέμεν κόραν τε γλαυκώπιδα δύνασαι δε βροτοΐσιν άλκαν άμανανιαν δύσβατων θάμα διδόμεν. εί γάρ σφισιν έμπεδοσθενέα βίοτον

άρμόσαις

90 καί αν μάλιστα το θέλει, κάνε εσύ ( Ήρακλίϊ) που τους Γίγαντες δάμασες ευτυχισμένος κοντά στον πατέρα του να ζήσει ò Σωγένης, ακολουθώντας με τη νεανική ψυχή του τον πλούσιο και ευλογημένο δρόμο των προγόνων του,

ηβα λιπαρω τε γήροϊ διαπλέκοις 100 εΰδαίμον' έόντα, παίδων δε παίδες εχοιεν αίεί

γιατί το σπίτι του αυτός έχει μέσα στον δικό σου Ιερό χώρο, έπ. ε'

στο τέμενος,

γέρας τό περ νϋν και αρειον οπιθεν. το δ' έμον ου ποτέ φάσει κέαρ άτρόποισι Νεοπτόλεμον έλκύσαι επεσι' ταύτα δε τρις τετράκι τ' άμπολεΐν 105 απορία τελέθει, τέκνοισιν άτε μαψυλάκας, "Διός Κόρινθος."

σαν οι ζυγοί άπό τέθριππο άρμα νασανε τα δυό του χέρια, μακάριε.

95 Καί μοιάζεις, εσύ, σαν να μπορείς να πείσεις της "Ηρας τον άνδρα καί την άστραφτομάτα κόρη. Καί μπορείς στους θνητούς δύναμη σε αμήχανες κακοτοπιές συχνά να δίνεις. "Ας γινότανε στέρεη γι' αυτούς ζωή ν' άρμολογοϋσες, με τα νιάτα μαζί τα πλούσια γερατιά νάπλεκες, 100 καί ευτυχισμένοι νάναι. Καί τών παιδιών τα παιδιά ναχουν πάντα

τίς ϊδιες δπως τώρα τιμές καί καλύτερες αργότερα. "Οσο για μένα, ποτέ δεν θα πεϊ ή καρδιά μου δτι με ανεπίτρεπτα τον Νεοπτόλεμο διάσυρα λόγια. Άλλα τα ίδια τρεις καί τέσσερις φορές να ξαναθυμόμαστε 105 γίνεται πια βαρετό. Είναι σαν να λέει καί ξαναλέει στα παιδιά' "Του Δία ή Κόρινθος".

44

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΓΙΝΑΙΑ, τ.5

Ο ΔΗΜΉΤΡΗς ΚΟΠΑΝΙΤςΑς κατάγεται

Επιχείρησης Πετρελαίου. Πολέμησε

άπο τη Σπάρτη καί γεννήθηκε στην

στο Αλβανικό μέτωπο ώς ανθυπολο­

Αθήνα. 'Εκεί ζεϊ, άλλα καί στην Αίγινα.

χαγός πυροβολικού καί με τήν 3η

Πολλά χρόνια έζησε στην Αγγλία.

'Ορεινή Ταξιαρχία (Ρίμινι) ώς υπολο­

Σπούδασε στα Πανεπιστήμια Αθηνών,

χαγός στην

Καίημπριτζ καί Λονδίνου. Ώ ς δικηγό­

αρκετά άρθρα καί μερικά βιβλία. Πι­

ρος καί οικονομολόγος ασχολήθηκε κυ­

στεύει στον συνδυασμό πράξης καί θε­

ρίως με τη ναυτιλία, τίς επενδύσεις καί

ωρίας. Δεν πιστεύει στα στεγανά άλλα

την οικονομική ανάπτυξη. Έπί ένα διά­

στο ότι το ένα πεδίο έρευνας h δράσης

στημα

υποδιοικητής της

οδηγεί στο άλλο. 'Ενδιαφέρεται για τήν

ΕΤΒΑ, διοικητής της Κτηματικής Τρά­

ελληνική αρχαιότητα, τή φιλοσοφία,

πεζας, πρόεδρος της Επιτροπής Κεφα­

τήν ιστορία καί, δσο μπορεί, τα μαθη­

λαιαγοράς, πρόεδρος της επιτροπής για

ματικά. Θα ευχότανε να είχε πετύχει ένα

διετέλεσε

'Ιταλία.

Έχει

γράψει

την ανάπτυξη Ευρωλιμένα στη Θεσσα­

ευτυχέστερο συνδυασμό τών όσων θέ­

λονίκη, αντιπρόεδρος της Δημοσίας

λει καί τών δσων μπορεί.

ΠΙΝΔΑΡΟΣ: ΕΞΙ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΕΣ ΩΔΕΣ

45

Αεροφωτογραφία της Κολώνας της Αίγινας από νότια.

46

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

Ν Ι Κ Ο Σ ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΣ*

0 Πίνδαρος και η Αίγινα Του Αιακού δοξαοτό είναι τ' όνομα' δοξασμένη κι η καραβοξάκουστη Αίγινα' με των Θεών καλότυχη δωριέας σαν ήρθε του 'Υλλου και του Αιγιμίου λαός την κατοίκησε' και κυβερνιούνται υπακούοντας τους κανόνες

Κλεινός Αιακού λόγος' κλεινά δε και ναυσικλυτός Αίγινα' συν θεών δε νιν αίσα Ύλλου τε και Αιγιμιού Δωριεύς ελθών στρατός εκτίσσατο' των μεν υπό στάθμα νέμονται

μην πατώντας τη θεία τάξη και τα δίκια των ξένων κρατώντας. Παραβγαίνουνε των δελφινιών στο πέλαγο και γνωστικά των Μουσών τα χαρίσματα και των αγώνων τ' αθλήματα

ου θέμιν ουδέ δίκαν ξεΐνων υπερβαίνο­ ντες' οίοι δ' αρετάν δέλφινες εν πόντω, ταμίαι τε σοφοί Μοισάν αγωνίων τ' αέθλων.

αυτοί κυβερνούνε.

Τ

ο απόσπασμα αυτό, από την εισαγωγή του χαμένου 9ου Ισθμιόνικου, συνοψίζει πολύ καλά τα όσα αισθανόταν ο Πίνδαρος για την Αίγινα, που πολλοί την είπαν

δεύτερη πατρίδα του. Ο Πίνδαρος, κατά τους περισσότερους ο μεγαλύτερος λυρικός ποιητής της αρ­ χαιότητας, γεννήθηκε το 516 στις Κυνός Κεφαλές, μια κωμόπολη έξω από τη Θή­ βα, και πέθανε περί το 438. Οι ημερομηνίες αυτές προκύπτουν χωρίς απόλυτη βε­ βαιότητα από διάφορους συσχετισμούς που βρίσκουμε στα ποιήματα του και σε αρ­ χαίες βιογραφίες του. Το πρώτο σωζόμενο έργο του χρονολογείται στα 498 και το τελευταίο στα 446, επομένως το κεντρικό γεγονός της πενηντάχρονης σταδιοδρομίας του ήταν αναμφίβολα οι Περσικοί πόλεμοι. Ο Πίνδαρος, αν πιστέψουμε μια πλη­ ροφορία που δίνει ο ίδιος σε μια ωδή του, κρατούσε από το παλιό γένος των Αιγεϊδών, ένας κλάδος του οποίου εγκαταστάθηκε στη Σπάρτη και από εκεί αποίκισαν τη Θήβα και μετά την Κυρήνη. Ο Πίνδαρος καλλιέργησε πολλά είδη της λυρικής ποίησης' οι αρχαίοι τα χώ­ ριζαν σε 17 βιβλία ανάλογα με το είδος. Αν και σώζονται πολλά αποσπάσματα από τα άλλα βιβλία (κυρίως παιάνες) το μόνο τμήμα του έργου του που σώθηκε σχε­ δόν ακέραιο είναι οι επινίκιες ωδές, τέσσερα βιβλία που περιλαμβάνουν συνολικά 45 ωδές. Το είδος της επινίκιας ωδής γνώρισε εντυπωσιακή αλλά βραχύχρονη ακμή στην αρχαία Ελλάδα και ουσιαστικά ταυτίζεται με τρεις ποιητές: τον Σιμωνίδη, που πρώ­ τος άρχισε να συνθέτει περίτεχνες ωδές προς τιμή νικητών σε αθλητικούς αγώνες, τον ανεψιό του τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο. Οι τρεις τους κινήθηκαν στους ίδιους Ο ΠΙΝΔΑΡΟΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ

* Ο Νίκος Σαραντάκος είναι γλωσσολόγος και εργάζεται στο μεταφραστικό τμήμα του Ευρωκοινοβουλίου.

47

κύκλους και ύμνησαν τους ίδιους ανθρώπους. Το 440 το είδος της επινίκιας ωδής ήταν ήδη σχεδόν νεκρό. Σε ολόκληρη την Ελλάδα γινόντουσαν τοπικοί αγώνες, αλλά το αποκορύφωμα ήταν οι τέσσερις πανελλήνιοι αγώνες, στην Ολυμπία, στους Δελφούς, τη Νεμέα και τον Ισθμό. Λέγονταν και στεφανίτες αγώνες επειδή οι νικητές έπαιρναν σαν έπαθλο στεφάνια από αγριελιά, δάφνη, πεύκο και σέλινο, αντίστοιχα. Οι Ολυμπιακοί αγώνες και τα Πύθια (στους Δελφούς) θεωρούνταν σπουδαιότεροι, και γίνονταν κάθε τέσσε­ ρα χρόνια, ενώ τα Νέμεα και τα Ίσθμια κάθε δύο. Έτσι, ας πούμε το 476 έγιναν Ίσθμια τον Απρίλιο και Ολύμπια τον Αύγουστο, το 475 τα Νέμεα, το 474 τα Ίσθμια και τα Πύθια, το 473 τα Νέμεα και ούτω καθεξής το 472 και στη συνέχεια. Κάθε χρό­ νο δηλαδή γίνονταν ένας ή δύο αγώνες. Βέβαια, σε όλη την Ελλάδα γίνονταν και πολ­ λοί άλλοι τοπικού χαρακτήρα αθλητικοί αγώνες όπου συμμετείχαν και νικούσαν και Αιγινήτες. Στην ίδια την Αίγινα γίνονταν τα Ηραία, και άλλοι αγώνες στα Μέγαρα, στην Επίδαυρο κτλ. Όμως οι νίκες αυτές θεωρούνταν ελάσσονες και μόνο παρεμπι­ πτόντως αναφέρονται στις ωδές. Φαίνεται πιθανό ότι οι επινίκιες ωδές τραγουδιούνταν από τον κώμο, μια ομάδα τραγουδιστών και χορευτών, με τη συνοδεία αυλού και λύρας. Η εκτέλεση της ωδής γινόταν συνήθως στον τόπο του νικητή, αν και ορισμένες φορές μπορεί και να έγινε στον τόπο των αγώνων. Σε γενικές γραμμές, η επινίκια ωδή έχει σκοπό να επαινέσει και να απαθανατί­ σει τους νικητές και να επικαλεστεί κοινές κοινωνικές αξίες. Κάθε ωδή είναι ένα μίγμα από έπαινο, μυθολογικά στοιχεία και γνωμικά. Δεν υπάρχει ένα κοινό κα­ λούπι, αλλά διακρίνονται κάποια επαναλαμβανόμενα στοιχεία. Η πινδαρική ωδή συχνά ξεκινάει με σύντομο ύμνο προς κάποιον θεό και στη συνέχεια αναφέρει τον νικητή, τον τόπο του και το αγώνισμα όπου νίκησε. Αφού επαινέσει τον νικητή, τους προγόνους του και την πόλη του, περνάει σε μυθολογικά θέματα (που ενδε­ χομένως έχουν σχέση με τον τόπο καταγωγής του τιμώμενου) και τελειώνει επι­ στρέφοντας στον νικητή, στον οποίο εύχεται ευτυχία και μακροημέρευση. Στο μυ­ θολογικό τμήμα της ωδής, ο Πίνδαρος συνήθως διαλέγει ένα επεισόδιο από μια με­ γαλύτερη ιστορία και το αναλύει σε εντυπωσιακή λεπτομέρεια. Η ωδή περιέχει επί­ σης προσευχές, γνωμικούς στίχους και αναφορές του ποιητή στον εαυτό του και στην τέχνη του' αυτά συνήθως χρησιμεύουν ως γέφυρες που τον βοηθούν να πε­ ράσει από το ένα θέμα στο άλλο. Εντυπωσιακό πάντως είναι ότι στο σύνολο της ωδής μπορεί να είναι ελάχιστοι οι στίχοι που αναφέρονται ειδικά στον νικητή στον οποίο είναι αφιερωμένη. Άλλωστε, το αρχαιοελληνικό ήθος δεν θα ανεχόταν επισώρευση επαίνων σε έναν άνθρωπο, έστω και ολυμπιονίκη. Βέβαια, υπάρχει και το ανέκδοτο για τον Σκόπα, ο οποίος πλήρωσε μόνο τη μισή συμφωνημένη αμοιβή στον Βακχυλίδη για μια επινίκια ωδή, λέγοντας ότι η άλλη μισή μιλούσε μόνο για τον Κάστορα και τον Πο­ λυδεύκη! ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΊΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

Κι έτσι ερχόμαστε στο ζήτημα της αμοιβής. Οι επινίκιες ωδές πληρώνονταν αδρά, οπότε μόνο κάποιος πλούσιος μπορούσε να έχει την πολυτέλεια να αναθέσει τη σύν­ θεση επινικίου στο όνομα του. Έπειτα, η αντίληψη της εποχής ήταν πολύ διαφορετι­ κή από τη δική μας σε σχέση με τα πνευματικά δικαιώματα! Ούτε ο ποιητής, ούτε ο πελάτης του θα διανοούνταν ποτέ να προβάλουν απαίτηση αποκλειστικότητας στο ποίημα. Αντίθετα, όσο περισσότερο διαδιδόταν το ποίημα, «από καράβι σε τρεχαντή­ ρι» όπως λέει κάπου ο Πίνδαρος, τόσο πιο πλατιά γνωστή θα γινόταν στο πανελλή­ νιο η δόξα και του αθλητή και του ποιητή. Ήδη από την αρχαιότητα οι επινίκιες ωδές του Πινδάρου διαιρέθηκαν σε τέσσε­ ρα βιβλία, ένα για κάθε πανελλήνιο αγώνα, ενώ μέσα σε κάθε βιβλίο η σειρά καθορί­ ζεται από το αγώνισμα στο οποίο νίκησε ο τιμώμενος: προηγούνται τα ιππικά αγωνί­ σματα, που είχαν και το μεγαλύτερο γόητρο, ακολουθούν τα παλαιστικά και τελευταία έρχονται τα αγωνίσματα δρόμου. (Άλογα για τις αρματοδρομίες μπορούσαν να συ­ ντηρούν μόνο οι πλούσιοι, άλλωστε αν και δεν οδηγούσαν οι ίδιοι το άρμα, εκείνοι θεωρούνταν νικητές και γι' αυτούς γράφονταν οι ωδές). Έτσι, η παραδοσιακή σειρά των επινίκιων ωδών δεν έχει καμιά σχέση με τη χρονολογική σειρά που γράφτηκαν, η οποία άλλωστε δεν βεβαιώνεται πάντοτε με σιγουριά γιατί δεν έχουν σωθεί όλοι οι κατάλογοι με τους νικητές των αγώνων. Οι αιγινητικές ωδές του Πινδάρου Η Αίγινα, στην οποία όπως και στη Βοιωτία, είχαν αναμιχθεί δωρικά στοιχεία με αιολικά, ήταν τότε ανταγωνιστής επικίνδυνος της Αθήνας και έτσι εξ αντικειμένου πολιτικά σύμμαχος με τη Θήβα του Πινδάρου. Η δύναμη βρισκόταν στα χέρια μιας αριστοκρατικής τάξης από πλούσια γένη, που αγαπούσαν και καλλιεργούσαν τον αθλητισμό. Αυτός ακριβώς ήταν ο κόσμος των πινδαρικών επινικίων. Ο Πίν­ δαρος συνδέθηκε πολύ στενά με την Αίγινα. Με την εκστρατεία του Ξέρξη, η Θή­ βα μήδισε και ο Πίνδαρος, που είχε σχέσεις με την φιλομηδική αριστοκρατία της πόλης του βρέθηκε εκτεθειμένος. Σ' εκείνη τη δύσκολη συγκυρία, οι ιδιαίτερες σχέσεις του με τους Αιγινήτες, που ήταν από την πλευρά των νικητών, τού φάνη­ καν πολύ χρήσιμες. Η ειδική σχέση του Πινδάρου με την Αίγινα φαίνεται από τον αριθμό των ωδών του που είναι αφιερωμένες σε Αιγινήτες. Πράγματι, στον πίνακα των πόλεων που τιμώνται από τις πινδαρικές ωδές, η Αίγινα καταλαμβάνει την πρώτη θέση με έντεκα αφιερωμένες σ αυτήν ωδές, ενώ στη δεύτερη θέση ακολουθούν, πολύ μακριά, με πέντε ωδές αφιερω­ μένες, η Θήβα, γενέτειρα του ποιητή, και ο σικελικός Ακράγας. Αν βέβαια αθροίσουμε όλες τις πόλεις της Σικελίας, ο συνολικός αριθμός των ωδών τους (14) ξεπερνάει λίγο τις αιγινητικές, αλλά μια τέτοια σύγκριση των δύο νησιών θα ήταν εξώφθαλμα άδικη. Οι αιγινητικές ωδές του Πινδάρου σε χρονολογική σειρά, μαζί με το όνομα του νικητή και το αγώνισμα έχουν ως εξής: Ο ΠΙΝΔΑΡΟΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ

Ωδή

Χρονολογία

Νικητής

Αγώνισμα

Νέμ. 7

485

Σωγένης

Πένταθλο παίδων (;)

Νέμ. 5

485/483

Πυθέας

Παγκράτιο εφήβων

Ισθ. 6

484/480

Φυλακίδας

Παγκράτιο παίδων

Ισθ. 8

478

Κλέανδρος

Παγκράτιο (παίδων;)

Ισθ. 5

478/476

Φυλακίδας

Παγκράτιο

Νέμ. 3

475

Αριστοκλείδας

Παγκράτιο

Νέμ. 4

473

Τιμάσαρχος

Πάλη παίδων

Νέμ. 6

463

Αλκψίδας

Πάλη παίδων

Ολυμπ. 8

460

Αλκιμέδων

Πάλη παίδων

Νέμ. 8

459

Δεινίας

Δίαυλος δρόμος

Πύθ. 8

446

Αριστομένης

Πάλη

Από τον κατάλογο των νικητών βλέπουμε ότι όλοι σχεδόν διακρίθηκαν στην πά­ λη και στο παγκράτιο' υπάρχει ένας μόνο δρομέας ενώ απουσιάζουν εντελώς οι δα­ πανηρές αρματοδρομίες. Βλέπουμε ακόμα ότι οι περισσότερες αιγινητικές ωδές είναι γραμμένες για νικητές στα Νέμεα και στα Ίσθμια (9 από 11) και δύο μόνο για τους πιο προβεβλημένους αγώνες, τα Ολύμπια και τα Πύθια. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξαν άλλοι Αιγινήτες Ολυμπιονίκες και Πυθιονίκες εκείνη την εποχή (για παρά­ δειγμα, ξέρουμε ότι στην Ολυμπιάδα του 476 νίκησε ο Αιγινήτης Θεόγνητος στην πάλη των παίδων). Αλλά βέβαια ένα μικρό νησί δεν μπορούσε να έχει καλλιεργήσει τα ιππικά αγωνίσματα. Αντίθετα, οι επιδόσεις στα παλαιστικά αγωνίσματα είναι λα­ μπρές, κυρίως στις κατηγορίες παίδων και εφήβων. Βλέπουμε ακόμα πως για τον Φυλακίδα σώζονται δύο επινίκιες ωδές, μία για τη νίκη του στο παγκράτιο παίδων στα Ίσθμια και η άλλη 4 ή 8 χρόνια αργότερα για τη νίκη του στην ίδια διοργάνωση και στο ίδιο αγώνισμα αλλά στην κατηγορία των αν­ δρών. Μεγαλύτερος αδελφός του Φυλακίδα ήταν ο Πυθέας, Νεμεονίκης το 485 στο παγκράτιο στην κατηγορία των αγένειων (εφήβων). Πράγματι, η οικογένεια του Λάμπωνος, του πατέρα των δύο νικητών, ειδικευόταν στο παγκράτιο, ενώ ένα άλλο επι­ φανές αιγινητικό γένος, οι Βασσίδες, είχαν κατακτήσει εικοσιπέντε στεφάνια στην πυγμαχία. Αυτή η ειδίκευση σε ένα αγώνισμα ήταν φαίνεται αρκετά συνηθισμένη κάποτε τον αθλητή προπονούσε ένας μεγαλύτερος συγγενής, άλλοτε πάλι «επαγγελ­ ματίας» προπονητής, όπως ο Μελησίας, που συχνά αναφέρεται στις αιγινητικές ωδές. Στις αιγινητικές ωδές, το μυθολογικό μέρος είναι σχεδόν πάντοτε αφιερωμένο στους μύθους των Αιακιδών, δηλαδή του Αιακού, των παιδιών του (Πηλέας, Τελαμώνας, Φώκος) και των δικών τους απογόνων (Αχιλλέας, Νεοπτόλεμος, Αίας, Τεύ­ κρος). Ό π ω ς θα δούμε αμέσως παρακάτω, οι Αιγινήτες θεωρούσαν δικούς τους τους Αιακίδες, έστω κι αν οι επόμενες γενιές δεν είχαν δράση στο νησί. Επίσης έντονη εί­ ναι η παρουσία του Ηρακλή, ο οποίος επίσης ετιμάτο στην Αίγινα.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

Σύντομη σύνοψη των αιγινητικών ωδών (με επισήμανση των αναφορών στην Αίγινα) (Χρησιμοποίησα τη μετάφραση του Παναγή Λεκατσά' επειδή όμως η παράθεση σκόρπιων αποσπασμάτων αδικεί μια μετάφραση με τόσο ιδιότυπη γλώσσα, σε πολλά σημεία επέλεξα να ασεβήσω, αλλάζοντας μια-δυο λέξεις του Λεκατσά με πεζότερες. Οι πεζολογίες ας χρεωθούν λοιπόν στον γράφοντα.)

7ος Νεμεόνικος Η πρώτη αιγινητική ωδή του Πινδάρου είναι και μια από τις πιο δυσκολοερμήνευτες αλλά και πιο όμορφες επινίκιες. Προκαλεί μάλιστα έκπληξη ότι τόσο μεγάλη ωδή αφιερώθηκε σε νίκη ενός εφήβου, του Αιγινήτη Σωγένη στο πένταθλο, στα Νέμεα το 485. Να πούμε όμως ότι η σύγχρονη έρευνα αμφιβάλλει αν υπήρχε κατηγορία παί­ δων στο πένταθλο - η μόνη ένδειξη έρχεται από τους σχολιαστές σ' αυτή ακριβώς την ω δ ή - και δεν αποκλείεται ο Σωγένης, αν και έφηβος, να νίκησε στην κατηγορία των ανδρών, οπότε δίκαια τού αφιερώνεται τόσο εκτενής έπαινος. Ο νικητής, μας λέει ο Πίνδαρος έρχεται από πόλη που αγαπάει το τραγούδι (φιλόμολπον) και που πολύ θερμά παινεύει κάποιον που έχει νικήσει σε αγώνες. Οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν με την παράδοση που επίμονα μεταδί­ δουν οι αρχαίοι σχολιαστές, ότι δηλαδή στην ωδή αυτή ο Πίνδαρος προσπαθεί να συμφιλιωθεί με τους Αιγινήτες, που είχαν ενοχληθεί επειδή σε προηγούμενο παιάνα του είχε προσβάλει τη μνήμη του Νεοπτόλεμου, λέγοντας ότι τον σκότωσε ο Απόλ­ λων μέσα στους Δελφούς τιμωρώντας τον γιατί, παραβαίνοντας τα νόμιμα της ικε­ σίας, είχε σκοτώσει τον Πρίαμο που είχε καταφύγει στον βωμό του θεού. Και μπορεί για τον Πίνδαρο ο Νεοπτόλεμος να είχε πια γίνει Ηπειρώτης βασιλιάς, για τους Αι­ γινήτες όμως δεν έπαυε να είναι Αιακίδης. Όχι, διευκρινίζει τώρα ο Πίνδαρος, ο Νε­ οπτόλεμος πέθανε επειδή ήτανε γραφτό (ΓΟ μόρσψον απέδωκεν) να μείνει για πάντα μέσα στο δελφικό ιερό ένας απόγονος του Αιακού, να εποπτεύει {θεμισκόπος) στις ιε­ ρές πομπές. Κι αφού απολογηθεί για τη μακρηγορία, απευθύνεται στον Σωγένη, τον επαινεί και πάλι και του εύχεται να συνεχίσει ευτυχισμένος στη στράτα των προγόνων του, πολύ περισσότερο που έχει γείτονα τον Ηρακλή (το σπίτι του Σωγένη ήταν ανά­ μεσα σε δυο ναούς του Ηρακλή). Και στην κατακλείδα, ο ποιητής ξαναγυρίζει στις εναντίον του κατηγορίες: «Μα η δική μου π καρδιά ποτέ δε θα δεχτεί πως παράτροπα του Νεοπτόλεμου λόγια έχω σύρει. Αλλά να λέω τρεις και τέσσερις φορές τα ίδια και τα ίδια, ταιριάζει μόνο σ όποιον μιλάει σε μικρά παιδιά».

5ος Νεμεόνικος Αφιερωμένο στον Πυθέα του Λάμπωνος που νίκησε στα Νέμεα το 485 ή το 483 στο πα­ γκράτιο, στην κατηγορία των «αγένειων» (εφήβων θα λέγαμε σήμερα). Επινίκια ωδή για την ίδια νίκη του Πυθέα έχει γράψει και ο Βακχυλίδης. Ο Πίνδαρος έχει γράψει και όλ­ ο ΠΙΝΔΑΡΟΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ

λες δύο ωδές για νίκες του νεότερου αδελφού του Πυθέα, του Φυλακίδα, στα Ίσθμια, πάλι στο παγκράτιο που όπως φαίνεται αποτελούσε ειδικότητα της οικογένειας. Το ποίημα ξεκινάει με προσωπικό τόνο: «Δεν είμαι», λέει ο Πίνδαρος, «ανδριαντοποιός να φτιάχνω αγάλματα που στέκουν ακίνητα στη βάση τους ' όμως, πάνω σε κάθε κα­ ράβι και σε κάθε τρεχαντήρι, γλυκό μου τραγούδι, ξεκίνα από την Αίγινα να διαδώσεις τα νέα, ότι ο Πυθέας, ο δυνατός γιος του Λάμπωνα, πήρε το στεφάνι του παγκρατίου στα Νε­ μέα». Οι αρχαίοι σχολιαστές του Πινδάρου μάς λένε ένα θελκτικό ανέκδοτο, ότι τάχα όταν οι συγγενείς του Πυθέα παρήγγειλαν την ωδή στον Πίνδαρο, αυτός τους ζήτησε τρεις χιλιάδες δραχμές για αμοιβή, κι εκείνοι του απάντησαν ότι με το ποσό αυτό μπο­ ρούν θαυμάσια να φτιάξουν άγαλμα στον νικητή. Δυστυχώς, οι σύγχρονοι μελετητές, με την ενοχλητική καμιά φορά επιμονή τους στα αποδειγμένα γεγονότα, δεν δέχονται για αληθινό το περιστατικό. Πάντως, αν αληθεύει, ο Λάμπων θα άλλαξε γνώμη' άλ­ λωστε είχε τα οικονομικά μέσα όπως μαρτυρεί το γεγονός ότι για τους γιους του σώ­ ζονται τέσσερις (προφανώς αδρά πληρωμένες) επινίκιες ωδές - εύστοχη επένδυση στην υστεροφημία, αν σκεφτούμε ότι από τους ανδριάντες της Αίγινας δεν σώθηκε κα­ νείς ενώ η ωδή του Πινδάρου χάρισε στον Πυθέα μια σίγουρη γωνιά στην αθανασία. Στη συνέχεια της ωδής επαινείται η Αίγινα για φιλόξενη (φίλα ξένων άρουρα) και μετά περνάμε στο απαραίτητο μυθολογικό μέρος' εδώ ο ποιητής κάνει λόγο για τον Φώκο, τον τρίτο γιο του Αιακού, που όπως ξέρουμε τον σκότωσαν οι αδελφοί του ο Πηλέας και ο Τελαμώνας, και γι' αυτό αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το νησί. Ο ποιητής όμως προτιμάει να μην αναφερθεί ρητά στην κηλίδα αυτή, λέγοντας ότι «στα­ ματάω εδώ, γιατί δεν βγαίνει κάθε αλήθεια κερδισμένη αν φανερωθεί ολόκληρη» ' και προχωράει σε πιο ευχάριστα, στους γάμους του Πηλέα και της Θέτιδος. Επιστρέφο­ ντας στον νικητή, ο Πίνδαρος μιλάει για τα κληρονομικά χαρίσματα, μια και ο θείος του Πυθέα ήταν κι αυτός νεμεονίκης, και καταλήγει επαινώντας τον (Αθηναίο) προ­ πονητή του νικητή και τον παππού του που είχε κι αυτός νικήσει στα Επιδαύρια.

6ος Ισθμιόνικος Η πρώτη από τις δύο ωδές προς τιμή του Φυλακίδα, για τη νίκη του στο παγκράτιο παίδων στα Ίσθμια, το 484 ή το 480. Καθώς έχει προηγηθεί η νίκη του άλλου γιου του Λάμπωνος, του Πυθέα στα Νέμεα, ο ποιητής ξεκινάει παρομοιάζοντας την ωδή του με τη δεύτερη σπονδή που γίνεται στο συμπόσιο, ευχόμενος να υπάρξει και τρί­ τη νίκη, ολυμπιακή αυτή τη φορά. Όποιος, λέει ο Πίνδαρος, με τη δαπάνη και το μόχθο του, όπως ο Λάμπων, γνω­ ρίζει τέτοια δόξα, έχει αγκυροβολήσει στα ακρότατα όρια της ευτυχίας (εσχατιαίας ήδη προς όλβονβάλλετ

άγκυραν). Και συνεχίζει λέγοντας ότι έχει ολοφάνερο χρέος να ρά­

νει με επαίνους τους χρυσάρματους Αιακίδες. Διαλέγει να αφηγηθεί ένα επεισόδιο από τη συνάντηση Τελαμώνα και Ηρακλή, όταν ο Ηρακλής ικέτεψε τον Δία να χαρίσει στον άτεκνο οικοδεσπότη του τον γιο που τόσο λαχταρούσε. Ο Δίας έστειλε έναν αετό, σημάδι ότι έγινε δεκτή η ικεσία, κι ο Ηρακλής (παρετυμολογώντας) είπε στον ΤελαΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

μώνα να ονομάσει Αίαντα τον γιο του. «Θα μου πάρει όμως πολύ να τα διηγηθώ όλα», κόβει την αφήγηση ο ποιητής, θυμοόμενος ότι ο σκοπός του είναι να υμνήσει τον Φυλακίδα και την οικογένεια του, που με τις νίκες τους «ποτίζουν με δρόσος πανώριο των Χαρίτων» το γένος τους, τους Ψαλυχιάδες, σε τούτη τη θεοφιλή πόλη. Και κλείνει, προσφέροντας τους να πιουν από το αγνόν ύδωρ της Δίρκης, μιας θηβαϊκής πηγής.

8ος Ισθμιόνικος Αφιερωμένη στον Κλέανδρο, νικητή στα Ίσθμια στο παγκράτιο. Στο ποίημα ο Κλέανδρος παρουσιάζεται νέος στην ηλικία, αλλά οι μελετητές δεν συμφωνούν αν νίκη­ σε στην κατηγορία παίδων ή ανδρών. Πάντως, είναι βέβαιο ότι η ωδή γράφτηκε λί­ γο μετά τη μάχη των Πλαταιών. Ο ποιητής αρχίζει καλώντας τα παλικάρια να πάνε στο πρόθυρον του Τελέσαρχου, του πατέρα του νικητή, και να σηκώσουν τον ύμνο, την ένδοξη ανταμοιβή του μόχθου του Κλεάνδρου (λύτρον εύδοξον καμάτων) που νίκησε τώρα στα Ίσθμια και παλιότερα στα Νέμεα. Κι εγώ θα τραγουδήσω, λέει, κι ας είναι βαριά η καρδιά μου. Γιατί όλοι, λέει, νοιώθουμε λυτρωμένοι. Κάποιος θεός έδιωξε μακριά το τεράστιο λι­ θάρι του Ταντάλου που κρεμόταν πάνω απ' τα κεφάλια μας, τον αβάσταχτο μόχθο για την Ελλάδα (επειδή τον υπέρ κεφάλας λίθον γε Ταντάλου παρά τις έτρεψεν άμμι θεός, ατόλματον Ελλάδι μόχθον). Εδώ διαγράφονται καθαρά τα ανάκατα συναισθήματα του ποιητή, οδύνη για την πατρίδα του που μήδισε και ανακούφιση για τη σωτηρία της Ελλάδας. Όλα είναι γιατρευτά σαν υπάρχει ελευθερία, καταλήγει ο Πίνδαρος και περ­ νάει στο μυθολογικό μέρος λέγοντας ότι κάποιος που ανατράφηκε στην επτάπυλη Θή­ βα είναι σωστό να προσφέρει τον πιο εκλεκτό καρπό των Χαρίτων στην Αίγινα, γιατί οι δυο τους αδελφές, κόρες του Ασωπού, και αρέσανε και οι δυο στον Δία, κι ο Δίας τη μια την έβαλε αφέντρα της φιλάρματης πόλης (της Θήβας) πλάι στα όμορφα νερά της Δίρκης και την άλλη την πήρε στην Οινοπία (άλλο παλαιό όνομα της Αίγινας) και πλαγιάζοντας μαζί της γέννησε τον Αακό. Προχωρώντας ο ποιητής αφηγείται τους γάμους του Πηλέα και της Θέτιδας και τα κατορθώματα του Αχιλλέα με τον οποίο πα­ ρομοιάζει τον πυγμάχο Νικοκλή, ξάδελφο του Κλέανδρου και Ισθμιονίκη στον καιρό του, που φαίνεται ότι είχε βρει ένδοξο θάνατο στους περσικούς πολέμους. Κι έτσι επι­ στρέφει ο επίλογος στον νικητή και κλείνει η ωδή με άλλον έναν έπαινο.

5ος Ισθμιόνικος Η δεύτερη ωδή αφιερωμένη στον Φυλακίδα, τον γιο του Λάμπωνος, μικρότερο αδελφό του Πυθέα (βλ. Νέμ. 5). Ο Φυλακίδας είχε ήδη αναδειχθεί Ισθμιονίκης (βλ. Ίσθ. 6) στην κατηγορία των παίδων και τώρα νίκησε και στο παγκράτιο των ανδρών. Ξεκινάει με ύμνο προς τη Θεία («Μάτερ ηελίου πολυώνυμε Θεία») μια όχι πολύ γνω­ στή θεά που στη Θεογονία του Ησιόδου αναφέρεται ως μητέρα του Ηλίου, της Σε­ λήνης και της Ηούς. Για χάρη της Θείας ελίσσονται ναυμαχώντας τα καράβια και νι­ κούν οι αθλητές στους αγώνες. Και δυο πράγματα κάνουν ν' ανθίσει το γλυκό λουΟ ΠΙΝΔΑΡΟΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ

λούδι της ζωής: να ευτυχεί κανείς και να ακούει τον έπαινο (ει τις ευ πάσχων λόγον εσλόν ακούει). «Μη κοιτάς να γενείς Δίας' όλα πια τά 'χεις, αν τα δυο καλά τούτα στον κλήρο σου πέσουν. Θνητά δα των θνητών ταιριάζουν». Και για τον Φυλακίδα, διπλή νί­ κη στον Ισθμό και νίκη δική του και του Πυθέα στη Νεμέα, αυτά είναι τα καλά που του ταιριάζουν. Η καρδιά μου, λέει ο Πίνδαρος, δεν γεύεται ύμνους χωρίς να παινέ­ σει τους Αιακίδες. Και με μια αναφορά στην «εύνομον πάλιν» της Αίγινας, η ωδή περ­ νάει στο μυθολογικό μέρος όπου ο ποιητής ρωτάει: «Ποιοί σκότωσαν τον Κύκνο, τον Έκτορα, τον Μέμνονα με τα χάλκινα άρματα και τον Τήλεφο;» και αποκρίνεται: «Είναι εκείνοι που χώρα τουςλένε την Αίγινα, ξακουσμένο νησί» {διαπρεπέα νάσον). Αλλά από τα πολλά παινέματα που έχει για την Αίγινα, ο Πίνδαρος εδώ θα ξεχωρίσει την αν­ δρεία των Αιγινητών στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, «στην πολύψονη μπόρα του Δία, όπου αμέτρητων πήγε το αίμα χαλάζι» (αναρίθμων ανδρών χαλαζάεντι

φάνω). Αλλά

απότομα ο ποιητής «καταβρέχει το καύχημα με σιωπή» γιατί «ο Δίας δίνει το ένα και το άλλο, ο Δίας των πάντων ο αφέντης». Κι αφού παινέσει τον νικητή και τον μεγαλύτε­ ρο αδελφό του που φαίνεται ότι τον προπονούσε («έ&νε ίσιο δρόμο στα χτυπήματα του»), κλείνει ο ποιητής τον «πτερόεντα υμνον».

3ος Νεμεόνικος Αφιερωμένος στον Αριστοκλείδα, νικητή στο παγκράτιο στα Νέμεα. Η ωδή ξεκι­ νάει με επίκληση στη Μούσα, να έρθει στο δωρικό νησί, την Αίγινα με τους πολ­ λούς ξένους επισκέπτες (πολυξέναν

Δωρίδα

νάσον Αίγιναν), όπου περιμένουν τα

παλληκάρια να τραγουδήσουν, επειδή το κάθε μεν έργο διψά για τη δική του επι­ βράβευση, αλλά η νίκη στους αγώνες αγαπάει πιο πολό το τραγούδι. Ο Αριστοκλείδας επαινείται ότι έφτασε στα όρια των ανθρώπινων δυνατοτήτων, με μια τολ­ μηρή παρομοίωση με τον Ηρακλή που έφτασε ώς τις Ηράκλειες στήλες. Ύστερα ο ποιητής περνάει στο μυθολογικό κομμάτι, διηγούμενος τα κατορθώματα του Π η λέα και του νεαρού Αχιλλέα. Ξαναγυρίζει στον νικητή, που δόξασε την Αίγινα και έγινε μέλος των «Θεωρών» (των αντιπροσώπων που κάθε πόλη έστελνε στους Δελ­ φούς) και τον αποχαιρετάει, λέγοντας του «ετούτο σου στέλνω το μέλι με ασπρόγαλα σμιγμένο» (τάδε τοι πέμπω μεμιγμένον μέλι λευκώ συν γάλακτί) έστω κι αν είναι αρ­ γοπορημένο το τραγούδι του.

4ος Νεμεόνικος Αφιερωμένος στην νίκη του Τιμασάρχου στην πάλη των παίδων στα Νέμεα. Ο νικητής ανήκε στο γένος των Θεανδριδών, που καλλιεργούσαν όχι μόνο τα αγωνίσματα αλλά και το τραγούδι. Ούτε το ζεστό νερό δεν ηρεμεί τα κουρασμένα μέλη του αθλητή όσο ο έπαι­ νος με τη συνοδεία λύρας, μας λέει ο ποιητής. Άλλωστε, ο λόγος αντέχει στο χρόνο πε­ ρισσότερο από τα έργα (ρήμα δ' εργμάτων χρονιώτερον βιοτεύει) και μ' έναν τέτοιο λό­ γο επαινεί τον Τιμάσαρχο και την Αίγινα, «φάρο δικαιοσύνης που προστατεύει τους ξέ­ νους». Ο πατέρας του νικητή δεν ζει πια να τραγουδήσει ο ίδιος τις νίκες του, μαθαί54

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

νουμε. Ακολουθεί μια γεωγραφική επισκόπηση όλων των τόπων όπου βασίλεψαν Αιακίδες, ακόμα και η Κύπρος (όπου ο Τεύκρος, γιος του Τελαμώνα και αδελφός του Αίαντα), αλλά ο ποιητής στρέφει το τιμόνι του σκάφους του πίσω γιατί δεν μπορεί να ανι­ στορήσει όλα τα κατορθώματα της γενιάς του Αιακού (άπορα γαρ λόγον Αιακού παίδων τον άπαντα μοι διελθείν) και άλλωστε τώρα έχει έλθει κήρυκας των άθλων της γενιάς των Θεανδριδών. Κι έτσι η ωδή τελειώνει με τον έπαινο στον νικητή, τους συγγενείς του και στον Μελησία, τον προπονητή του (που θα τον ακούσουμε και σε άλλες ωδές).

6ος Νεμεόνικος «Εν ανδρών, εν θεών γένος' εκ μιας δε πνέομεν ματρός αμφότεροι». «Των ανθρώ­ πων η μια, των θεών η άλλη φύτρα ' απ' την ίδια τη μάνα την ανάσα κι οι δυο έχουμε. Ολότελα αλλιώτικη η δύναμη ωστόσο μας χωρίζει. Όμως, κι έτσι σε κάτι τους μοιάζου­ με, στη μεγαλοσύνη

του νου ή στη φύση μας». Έτσι αρχίζει η ωδή αυτή, η αφιερωμέ­

νη στον Αλκιμίδα, που ανήκε στο γένος των Βασσιδών. Η οικογένεια του νικητή, μας λέει το ποίημα, μοιάζει με τα χωράφια, που τη μια χρονιά δίνουν περίσσιο καρπό και την άλλη ξεκουράζονται για να μαζέψουν δυνάμεις. (Προφητικό θα έλεγε κα­ νείς, μια και οι φιστικιές της Αίγινας κρατάνε και σήμερα το ίδιο συνήθειο!). Έτσι και ο πατέρας του Αλκιμίδα ούτε καν αναφέρεται στο ποίημα, όμως ο παππούς του ο Πραξιδάμας ήταν ο πρώτος Αιγινήτης ολυμπιονίκης 1 , και επιπλέον νίκησε πέντε φορές στα Ίσθμια και τρεις στα Νέμεα. Ο πατέρας του Πραξιδάμα δεν είχε διακρι­ θεί, ο παππούς του όμως, ο Αγησίμαχος φαίνεται πως είχε. Κι ο ίδιος ο Αλκιμίδας τώρα, νικάει στην πάλη παίδων. Και τ' αδέλφια του έχουν στεφανωθεί σε αγώνες, και η οικογένεια του έχει πάρει τους περισσότερους στεφάνους στην πυγμαχία σ' όλη την Ελλάδα. Κι αφού θυμήσει ότι όταν πεθαίνουμε τα τραγούδια και οι εξιστο­ ρήσεις διατηρούν τα καλά μας έργα {παροιχομένων γαρ ανέρων αοιδαί και λόγοι τα καλά σφιν έργ' εκόμισαν) και παινέψει λίγο ακόμα το γένος των Βασσιδών, ο Πίν­ δαρος γενικεύει τον έπαινο σ' όλους τους Αιακίδες, που η ανδρεία τους είναι γνω­ στή ώς τα πέρατα του κόσμου, ακόμα και στους Αιθίοπες, μια και τον βασιλιά τους Μέμνονα τον σκότωσε ο Αχιλλέας στην Τροία. Κι αφού ανακοινώσει την εικοστή πέ­ μπτη νίκη του γένους των Βασσιδών σε «στεφανίτες» αγώνες και παρηγορήσει τον νι­ κητή επειδή μια άτυχη κλήρωση (κλάρος προπετής) του στέρησε τη νίκη και στην Ολυμπιάδα, ο Πίνδαρος κλείνει την ωδή μ' έναν σύντομο έπαινο στον προπονητή του νικητή, τον Μελησία (πάλι!).

8ος Ολυμπιόνικος Η μοναδική ωδή του Πινδάρου για Αιγινήτη ολυμπιονίκη είναι αφιερωμένη στη νίΓ

Γ

ι

ι

r

τ

r

, „

r

κη του Αλκιμέδοντα στην πάλη παίδων, το 460. Ο Αλκιμέδων ανήκε στη μεγάλη γε-

, , ,

] ] ^ α 1 τ ο α γαΧμ α απο

τοιΙι

κυπαρισσόξυλο, μα­

νία των Βλεψιαδών που ανέβαζε την καταγωγή της στον Αιακό. θαίνουμε από τον ΠαυσαΜετά την εισαγωγή, ο ποιητής απευθύνεται στον Τιμοσθένη, τον αδελφό του Ολυ- ν ι α π ω < > η τ α ν Χ° αρχαιότε­ ρο άγαλμα αθλητή στην μπιονίκη Αλκιμέδοντα, ο οποίος είχε κι αυτός νικήσει στα Νέμεα (αλλά δεν σώζεται σχε- ολυαπία Ο ΠΙΝΔΑΡΟΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ

55

τική επινίκια ωδή). Με τη νίκη του, λέει, ο Αλκιμέδων διακήρυξε πατρίδα του τη μακρόκουπη Αίγινα (δολιχήρετμον Αίγιναν), το μέρος εκείνο όπου λατρεύεται, πιο πολύ από πουθενά αλλού, η σώτειρα Θέμις πλάι στον Ξένιο Δία. Πράγματι, η Αίγινα, σαν με­ γάλη εμπορική δύναμη, συγκέντρωνε αναρίθμητους ξένους για συναλλαγές και ήταν επόμενο να έχει τη φιλοξενία και τη συναλλακτική δικαιοσύνη για εμβληματικές αρετές της. Και αμέσως πιο κάτω, «ο ορισμός των αθάνατων θεών έστησε τη θαλασσόβρεχτη τού­ τη χώρα σα θεϊκή κολώνα των κάθε λογής ξένων» (τάνδ' αλιερκεα χώραν παντοδαποίσιν υπέστασε ξένοις κίονα δαιμονίαν), φανερώνοντας ίσως κάποιον αγωνία για το αν αυτή η θέση της Αίγινας θα αντέξει (μην ξεχνάμε την έχθρα με την Αθήνα, που στα επόμενα χρόνια επρόκειτο να προκαλέσει τόσα δεινά στην Αίγινα). Συνεχίζοντας ο Πίνδαρος αναφέρεται και πάλι στους μύθους των Αιακιδών και ειδικότερα στον εξής: όταν ο Πο­ σειδών και ο Απόλλων έχτιζαν τα τείχη της Τροίας, κάλεσαν τον Αιακό να χτίσει και αυ­ τός ένα κομμάτι τους, επειδή ήταν γραφτό η πόλη να κυριευτεί ακριβώς από εκείνο το κομμάτι των τειχών που είχε χτιστεί από θνητό. Και μετά ο Απόλλων προφήτεψε ότι η Τροία θα κυριευτεί από απόγονο του Αιακού (τον Νεοπτόλεμο). Μετά ο Πίνδαρος εγκωμιάζει τον Μελησία, τον προπονητή του Αλκιμέδοντα' εί­ ναι ο πιο εκτεταμένος έπαινος προς προπονητή που σώζεται σε επινίκια ωδή του, αλ­ λά δίκαια επειδή ο Μελησίας ήταν εξαιρετικός στο είδος του: ο ίδιος είχε νικήσει στα Νέμεα ως έφηβος και ως άνδρας, ενώ αθλητές που προπονούσε είχαν σημειώσει 30 νίκες στους τέσσερις μεγάλους αγώνες. Μαθαίνουμε μετά ότι ο Αλκιμέδων νίκησε τέσσερις αντιπάλους στην πάλη που τους ανάγκασε σε ντροπιασμένο γυρισμό στις πα­ τρίδες τους και ότι η νίκη αυτή ήταν η έκτη της γενιάς των Βλεψιαδών σε στεφανίτες αγώνες. Η νίκη, λέει ο Πίνδαρος, θα χαροποιήσει τον νεκρό πατέρα του νικητή στον Άδη όταν την ακούσει. Και το ποίημα τελειώνει με προσευχή προς τον Δία να κρα­ τάει τον νικητή και την πόλη του μακριά από κάθε κακό.

8ος Νεμεόνικος Ωδή αφιερωμένη στον Δεινία, νικητή στον δίαυλο (διπλό στάδιο). Ξεκινάει με όμνο προς την Ώ ρ α (δηλ. την προσωποποίηση του νεανικού κάλλους), μηνυτρα των ερώ­ των της Αφροδίτης, που κάθεται πάνω στα ματόκλαδα παρθένων και αγοριών. Κι από τους έρωτες του Δία και της Αίγινας «έβλαστεν υιός Οινώνας βασιλεύς χειρί και βουλαίς άριστος». Συνεχίζοντας, παινεύει τον νικητή Δεινία, αλλά τα λόγια, μας λέει ο Πίνδαρος, είναι τροφή για τους φθονερούς κι ο φθόνος τους άξιους πιάνει {όψον δε λόγοι φθονεροίσιν, άπτεται δ' εσλών αεί). Ο φθόνος άλλωστε οδήγησε και τον αιακίδη Αίαντα στο χαμό, με την άδικη κρίση για τα όπλα του Αχιλλέα. Ο ποιητής πα­ ρακαλεί τον Δία να τον φυλάξει από δόλο, κακά λόγια και κολακείες' αν άλλοι προ­ σεύχονται για χρυσό ή για απέραντα χωράφια, ο ίδιος παρακαλεί να είναι αγαπητός στους συμπολίτες του μέχρι να τον σκεπάσει το χώμα, επαινώντας τα αξιοπαίνετα και ψέγοντας τα άδικα. Περνάει τώρα η ωδή στον Μέγη, τον μακαρίτη πατέρα του νικη­ τή: δεν μπορώ να σε φέρω πίσω στη ζωή, λέει ο Πίνδαρος, μπορώ όμως να στήσω

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ.5

στην πατρίδα σου και στο γένος σου, τους Χαριάδες, αναμνηστική στήλη που να παι­ νεύει τις νίκες σας.

8ος Πυθιόνικος Είναι η τελευταία σωζόμενη ωδή του Πινδάρου, ίσως και η τελευταία που έγραψε στη ζωή του. Αφιερωμένη στη νίκη του Αιγινήτη παλαιστή Αριστομένη στα Πύθια, γράφτηκε το 446 π.Χ. ενώ δηλαδή ο ποιητής είχε περάσει τα εβδομήντα. Σύμφωνα με τους μελετητές, η ωδή γράφεται σε μια εποχή όπου η παραδοσιακή αρι­ στοκρατία είχε αρχίσει να ξαναπαίρνει δυνάμεις στην Αίγινα και να απειλεί τους δημο­ κρατικούς που είχαν την εξουσία. Σε ένα κλίμα όπου υπήρχε κίνδυνος στάσεως, ο Πίν­ δαρος ελπίζει ότι οι γιορτασμοί της νίκης του Αριστομένη (ενός αριστοκράτη) θα συναδέλφωναν τους Αιγινήτες. Έτσι, η ωδή αρχίζει με αποστροφή προς την «καλόγνωμη Ησυ­ χία, την κόρη της Δικαιοσύνης, που κάνει τρανή μια πόλη» (Φιλόφρον Ησυχία,

Δίκαςωμε-

γιστόπολι θύγατερ), καλώντας την να καλοδεχτεί την τιμή της πυθικής νίκης του Αριστο­ μένη. Στη συνέχεια ο Πίνδαρος μας λέει ότι «έρχεται καιρός που κι η βία τον φαντασμένο ρίχνει κάτω» (βία δε και μεγαλαυχον έσφαλεν ενχρόνω) και αναφέρεται στην τιμωρία του αλαζόνα Τυφωέα, αλλά οι μελετητές βλέπουν εδώ υπαινιγμό για την Αθήνα' πράγματι, τον προηγούμενο χρόνο (447) οι Αθηναίοι είχαν ηττηθεί από τους Θηβαίους στην Κο­ ρώνεια και αυτό ο Πίνδαρος το θεωρεί νέμεση και απελευθέρωση της Αίγινας. Ο Πίνδαρος και πάλι αποκαλεί «δικαιόπολι» την Αίγινα, παινεύει τον νικητή που δεν ντρόπιασε τους δύο θείους του που είχαν κι αυτοί νικήσει στα Ολύμπια και στα Ίσθμια, αλλά κατ' εξαίρεση δεν αναφέρεται σε μύθο των Αιακιδών αλλά στον θηβαϊ­ κό κύκλο. Στη συνέχεια, επαινεί πάλι τον Αριστομένη, ο οποίος όπως μαθαίνουμε εί­ χε νικήσει και σε άλλους, λιγότερο σημαντικούς αγώνες, όπως στο Μαραθώνα, στα Μέγαρα και τρεις φορές στα αιγινητικά Ηραία, και (όπως και στον 8ο Ολυμπιόνικο) μας λέει για τον ντροπιασμένο γυρισμό των τεσσάρων ηττημένων αντιπάλων του, που τώρα «θα παίρνουν ζαρωμένοι τους παράδρομους, αποφεύγοντας

τα πειράγματα των

εχθρών τους, με την καρδιά δαγκωμένη από τη συμφορά.» Αλλά αμέσως μετά, σε έναν διάσημο υπέροχο στίχο, εντελώς ασυνήθιστον για επινίκια ωδή, ο ποιητής αναρωτιέται τι είναι ο άνθρωπος: επάμεροι ' τι δε τις; τι δ' ou τις; σκιάς όναρ άνθρωπος. «Εφήμεροι είμαστε ' τι είναι τάχα ο άνθρωπος; και τι δεν εί­ ναι; όνειρο σκιάς». Μην ξεχνάμε ότι ο ποιητής ήταν κοντά στον θάνατο όταν τα έγρα­ φε αυτά. Επειδή όμως δεν ταιριάζει να τελειώσει έτσι η ωδή, ο Πίνδαρος αλλάζει απότομα ύφος και κλείνει καλώντας τους θεούς και τους πατρογονικούς ήρωες να διατηρήσουν την ελευθερία της Αίγινας. Από την ιστορία γνωρίζουμε ότι αυτή η στερνή παράκληση του γηραιού ποιητή δεν εισακούστηκε' λίγα χρόνια αργότερα, η αιγινητική ανεξαρτησία έμελλε να κατα­ λυθεί οριστικά και οι Αιγινήτες να περάσουν πολλά δεινά. Αλλά και το είδος της επινίκιας ωδής δεν ήταν γραφτό να μείνει ζωντανό πολύ περισσότερο. Μετά τον Πίν­ δαρο έσβησε κι αυτό. Ο ΠΙΝΔΑΡΟΣ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Το άγαλμα και tò ποίημα

Ρήμα 8' έργμάτων χρονιώτερον βιοτεύει. ΠΊΝΔΑΡΟς, Νεμέα

IV

Στα Νέμεα ό Πυθέας άπ' την Αίγινα νίκησε στο παγκράτιο, 01 δικοί του στη Θήβα πήγαν, να συνθέσει ό Πίνδαρος τον σχετικον έπίνικο. Ό ποιητής συγκατατέθηκε ζητώντας χρεϊς χιλιάδες δραχμές για πληρωμή. Ποσό μεγάλο που τρόμαξε τους Αιγινήτες. "Ενα χάλκινο άγαλμα τότε σκέφθηκαν να παραγγείλουν με τα ίδια λεφτά. Τη μνήμη θα κρατούσε διαρκέστερα του τιμημένου νικητή. «Μια φορά μονάχ' ακούγεται ένας ύμνος σε κάποια τελετή' μετά ξεχνιέται' ένώ το άγαλμα διαρκώς θα τον θυμίζει», είπαν. Κι δμως, μετανιωμένοι, δεν πρόλαβαν την εκλογή τους τούτη να χαρούνε. Κάτι τρυπάνιζε βαθιά τα σωθικά τους τον πιο σωστό δρόμο της φήμης δείχνοντας τους. Τελικά ό Θηβαίος πήρε την παραγγελία. Μά για νά εκδικηθεί τους άστοχους ενδοιασμούς μερικών χοντρομπακάληδων καί λαδεμπόρων για τά πρωτεία της ποιήσεως μέσα στίς τέχνες, ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

στην αρχή κι δλας τοϋ έπίνικου ανυμνεί την άδιαφιλονίκητην αξία της εργασίας του: «Γλύπτης δεν είμαι να σκαρώνω αγάλματα που ασάλευτα θα στέκονται στην ίδια βάση. Έσυ γλυκό τραγούδι μου για πάρε οποίο καράβι κι οποία βάρκα, κι άπ την Αίγινα φεύγα, παντού το μήνυμα να φέρεις...» Έτσι ζή ίσαμε σήμερα ό Πυθέας ό γιος του Αιγινήτη Λάμωνα πού πήρε το στεφάνι στα Νέμεα. Έστω κι αργά, οί τσιγκούνηδες καλά το νιώσαν εργοδότες ποιος είναι ό διαρκέστερος φορέας της φήμης.

ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ

59

Επιτύμβια στήλη στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αίγινας.

H ΑΡΥΑΤΠΛΠΓΤΔ THV ATFTMAV

Αίγινα - Κολώνα στην Προϊστορική Εποχή από τον E FELTEN

Αίγινα - Κολώνα: Η Ακρόπολη της πόλης από τον F. FELTEN

Το ιερό της Αφαίας στην Αίγινα από την Ε. ΣΗΜΑΝΤΩΝΗ-ΜΠΟΥΡΝΙΑ

Η Αιγινήτικη Σρλή Γλυπτικής από την Γ. ΚΟΚΚΟΡΟΥ-ΑΛΕΥΡΑ

Ο Αιακός και ο Αίας ο Τελαμώνιος στην εικονογραφία της κλασικής αρχαιότητας από την Α. Α. ΛΑΙΜΟΎ

Οι σωστικές ανασκαφές στην Αίγινα από την Ε. ΠΑΠΑςΤΑΥΡΟΥ

Η περιπέτεια των μαρμάρων της Αίγινας με την επιμέλεια της Ε. ΧΑΤΖΟΥΔΗ-ΤΟΥΝΤΑ

Ο Θησαυρός της Αίγινας από την Α. ΣΥΜΒΟΥΛΑΚΗ

Εικ. 20. Οχύρωση της ανατολικής προέκτασης της πόλης, Αίγινα Χ.

Εικ. 1. Ειδώλιο της Ύστερης Νεολιθικής Εποχής από τις Άλωνες. Αθήνα, Εθνικό Αρχ. Μουσείο. Αρ. Ευρ. 8772.

62

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

FLORENS FEIXEN*

Αίγινα - Κολώνα στην Προϊστορική Εποχή

Π

ολύ λίγα ξέρουμε γιά τις αρχές της ανθρώπινης δραστηριότητας οτην Αίγινα. Δύο ειδώλια της Νεότερης Νεολιθικής Εποχής στην Αθήνα (εικ. 1) και στο

Μόναχο, τυχαία ευρήματα από το ανατολικό τμήμα του νησιού (Βαγία και Άλωνες) επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ανθρώπινης ζωής στο νησί το αργότερο από την 5η χι­

λιετία π.Χ. Επιφανειακές έρευνες προσδιόρισαν διάφορες θέσεις κατοίκησης αυτής της εποχής στη βόρεια πλευρά του νησιού χωρίς όμως να δώσουν μία σχετική εικό­ να γιά την μορφή των. Αλλά και στο λόφο της Κολώνας έχουμε τα πρώτα λιγοστά κα­ τάλοιπα απ' αυτή την εποχή: οπές στον βράχο γιά την υποδοχή πασσάλων και μεμο­ νωμένα όστρακα από φιάλες με λεπτά τοιχώματα και γωνιώδες περίγραμμα με Urfìrnis-διακόσμηση είναι δείγματα μίας πρώτης κατοίκησης, η οποία συμφώνα με τα ευρήματα δεν μπορεί να ήταν ουσιαστική. Στην επόμενη φάση σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα εξελίσσεται ο λόφος της Κολώνας στην κύρια θέση κατοίκησης του νησιού - σίγουρα λόγω της ευνοϊκής του θέσης: το ακρωτήρι (εικ. 2), το οποίο υψώνεται 12 μ. πάνω από την θάλασσα και εκτείνεται γύρω στα 200 μ., προσέφερε άνεση χώρου γιά την ανάπτυξη ανθρώπινης κατοίκησης. Απρόσβατο από βορρά, νότο και δύση με τις απότομες πλαγιές του, πλαισιώνεται στο βορρά και στο νότο από κόλπους προφυλαγμένους και αβαθείς, που είναι ιδανικοί γιά λιμάνια, ενώ στα ανατολικά απλώνεται η εύφορη ενδοχώρα. Όλες οι προϋποθέσεις για μία επιτυχή αξιοποίηση των γεωργοκτηνοτροφικών όπως και των θαλασσινών δυνατοτήτων υπήρχαν εδώ, όπως πουθενά αλλού στο νησί. Και πραγματικά τα κατάλοιπα του πρώτου ευδιάκριτου οικισμού (Αίγινα Ι) πιστο­ ποιούν μία αξιοσημείωτη εξάπλωση: όλος σχεδόν ο χώρος, τον οποίο χρησιμοποίησαν οι επόμενοι οικισμοί, πρέπει να ήταν ήδη την εποχή, που δημιουργήθηκε ο πρώτος μόνιμος οικισμός, γεμάτος σπίτια. Στην περιοχή, η οποία εξετάστηκε από το 1993, βρέθηκε στα λίγα άσκαφτα σημεία σειρά τοίχων, που εδράζονται επάνω στο βράχο και έχουν σαν κοινό χαρακτηριστικό, ότι είναι κτισμένοι με μιά μόνο σειρά από πέτρες (εικ.

3). Αρχικές αμφιβολίες, ότι πρόκειται εδώ γιά τοίχους ταφικών περιβόλων, όπως τους συναντάμε την Τελική και Πρωτοελλαδική Εποχή στην Αττική και τις Κυκλάδες, απο­ δείχτηκαν αβάσιμες. Το γεγονός ότι μερικές φορές μαζί με τους τοίχους βρέθηκαν πέ­ τρες με κοιλότητα γιά την υποδοχή στροφέα πόρτας, κάνει φανερό ότι πρόκειται γιά τοίχους σπιτιών με ορθογώνιο ή καμπυλωτό σχήμα, πυκνά διασκορπισμένα στο λόφο. Την χρονολογία μας δίνει η αντίστοιχη κεραμική: πρόκειται κυρίως για ανοιχτά αγγεία ΑΙΠΝΑ-ΚΟΛΩΝΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

* Ο Florens Feiten είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου του Salzburg.

63

Εικ. 2. Αεροφωτογρα­ φία της Κολώνας.

από χοντρόκοκκο πηλό, συχνά με οτιλπνό διάκοσμο, αλλά και με γραπτή ή εγχάρακτη διακόσμηση. Σπανιότερα συναντώνται κλειστές φόρμες, όπως μία κόκκινη στιλβωμέ­ νη αμφικωνική κανάτα (εικ. 4) ή τα πιθάρια με ανάγλυφη διακόσμηση. Είναι το ρε­ περτόριο κεραμικής του πολιτισμού «Αττική - Κεφάλα», ο οποίος έχει πολύ μεγαλύτε­ ρη εξάπλωση από αυτή που υποδηλώνει το όνομα του. Χρονολογικά ανήκει στο τέλος της Νεολιθικής Εποχής, στη Χαλκολιθική (4η χιλιετία π. Χ.), και είναι πιθανόν να διαρκεί με τα νεότερα παραδείγματα -φιάλες με διογκωμένο χείλος και την κόκκινη έντονη στίλβωση- μέχρι και την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού.

Εικ. 3. Τοίχος οπτπού της Τελικής Νεολιθικής Εποχής με πέτρα για την υποδοχή στροφέα πόρτας.

64

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.5

Παρόλο που αυξάνεται έντονα ο αριθμός των θέσεων κινητών κα­ ταλοίπων αυτής της μεταβατικής περιόδου στη νότια Ελλάδα, παραμέ­ νουν σπάνιες οι θέσεις με αξιόλογα αρχιτεκτονικά λείψανα. Με βάση τα μέχρι σήμερα γνωστά δεδομένα ξεχωρίζει γιά την Χαλκολιθική Εποχή η εικόνα μίας κοινωνίας, της οποίας το οικονομικό υπόβαθρο δεν βα­ σίζεται πιά στην γεωργική καλλιέργεια κοντά στον οικισμό αλλά στην μεταβατική κτηνοτροφία με μεγάλα κοπάδια χωρίς μόνιμες εγκαταστά­ σεις, που έχει συνέπεια το εμπόριο και την ανταλλαγή των προϊόντων. Στην Αίγινα, ένα σχετικά μικρό νησί, αποκλείεται να υπήρχε πλη­ θυσμός με νομαδικό χαρακτήρα. Αλλά, όπως φαίνεται από τα ευρήμα­ τα, έπαιξαν οι Αιγινήτες σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του δευτέρου

Εικ. 4. Αμφικωνικό αγγείο της Τελικής Νεολιθικής Εποχής.

παράγοντα του οικοσυστήματος, δηλ. στο εμπόριο και στην ανταλλα­ γή προϊόντων. Ξεχωρίζει μία σειρά πήλινων, φυσιοκρατικών και σχη­ ματικών ειδωλίων, μεταξύ αυτών και ζευγάρια, που ο άνδρας χαρα­ κτηρίζεται με το μέγεθος και συχνά με κάλυμμα στη κεφαλή (εικ. 5) πιθανώς προσφορά θεμελίωσης. Εάν τα κωνικά καπέλλα τα ερμηνεύ­ ουμε σωστά σαν κράνη, τότε μπορούμε να βγάλουμε ίσως συμπερά­ σματα σχετικά με τον τρόπο ζωής στην Αίγινα την εποχή αυτή: η απει­ κόνιση των κατοίκων της Κολώνας ως πολεμιστών στρέφει την προ­ σοχή στο θαλασσινό εμπόριο, που ήταν μάλλον συνδεδεμένο με πειρα­ τεία. Πιθανώς βρίσκονται εδώ οι ρίζες μίας παράδοσης την οποία βλέ­ πουμε πολύ αργότερα στις μοναδικές μεσοελλαδικές παραστάσεις αγ­ γείων με Αιγινήτες θαλασσοπόρους (εικ. 6). Για την πρώιμη φάση της Πρωτοελλαδικής Εποχής λείπουν μέχρι τώρα σίγουρα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, συνέπεια της ισοπέδωσης που

Εικ. 5. Ανδρικό ειδώλιο με κράνος της Τελικής Νεολιθικής Εποχής.

έγινε στα μέσα της Πρωτοελλαδικής Εποχής (μέσα 3ης χιλιετίας π.Χ.). Τα αρχαιολογικά δεδομένα μας επιτρέπουν νέα πορίσματα μόλις γιά την Πρωτοελλαδική II φάση (Αίγινα Π/ΠΙ). Την εποχή αυτή εμφανί­ ζονται τα μνημειώδη διώροφα σπίτια με πλευρικούς διαδρόμους, όπως τα βλέπουμε στη Λέρνα, στα Ακοβίτικα και στη Θήβα. Στην Κο­

Εικ. 6. Όστρακο της Μεσοελλαδικής Εποχής με παράσταση πολεμιστών σε πλοίο.

λώνα βρέθηκε, στο νότιο τομέα της ανασκαφής, ένα ανάλογο οικοδό­ μημα, η λεγομένη «λευκή οικία» (εικ. 7). Εδράζεται, όπως το House of Tiles στη Λέρνα και το Μέγαρο Α στα Ακοβίτικα, κατά ένα μεγάλο μέ­ ρος επάνω σε ένα ανάλογο παλαιότερο οικοδόμημα. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις έμενε όμως άγνωστο μέχρι τώρα το οικιστικό τους περι­ βάλλον. Το γεγονός ότι μαζί με τη «λευκή οικία» έδειχνε να υπάρχουν μόνον δύο ακόμη σπίτια στη περιοχή αυτή -οι λεγόμενες οικίες «των πιθαριών» και «του βαφέα»-, σε σχετικά μεγάλη απόσταση, μονώροφα και μικρότερα σε μέγεθος, είχε σαν αποτέλεσμα να δημιουργηθεί η ει­ κόνα μίας αρχιτεκτονικής ιεραρχίας, στα πλαίσια της οποίας έπαιζε η

ΑΙΠΝΑ-ΚΟΛΩΝΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

65

«λευκή οικία» ένα προεξέχοντα ρόλο. Η φαινομενική της απομόνωση, οι εντυπωσια­ κές διαστάσεις της, η ιδιομορφία της κάτοψης και ανωδομής, έδωσαν αφορμή γιά διά­ φορες θεωρίες σχετικά με τη χρήση της και την κοινωνική δομή του οικισμού. Οι ανασκαφές των τελευταίων ετών έφεραν κάποιες αλλαγές στην εικόνα αυτή: η εμ­ φάνιση σειράς τοίχων της Πρωτοελλαδικής II εποχής βόρεια της «λευκής οικίας» και με την ίδια κατεύθυνση δείχνει, ότι η φαινομενική απομόνωση της «λευκής οικίας» δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα (εικ. 8). Εκτός αυτού η αποκάλυψη του μπροστι­ νού τοίχου της «οικίας του βαφέα» στην βόρεια άκρη του οικισμού έδωσε νέα στοιχεία γιά τον υπολογισμό των διαστάσεων του οικοδομήματος. Επιπλέον ήρθαν στο φως βο­ ρειοδυτικά της «λευκής οικίας» τα κατάλοιπα ενός ακόμη μεγάλου οικοδομήματος, που με τους φαρδιούς τοίχους, τα κεραμίδια της σκεπής από ψημένο πηλό και το πάτωμα από πατημένο ψιλό άσπρο πηλό δείχνει έντονες αντιστοιχίες με τη «λευκή οικία». Παρό­ λο που ακόμη είναι άγνωστη η κάτοψη του σπιτιού, το πάχος των τοίχων (περίπου 60 εκ.) προϋποθέτει την ύπαρξη δευτέρου ορόφου. Τα παραπάνω δεδομένα οδηγούν στα εξής συμπεράσματα: 1) ότι ο λόφος ήταν πυκνότερα κατοικημένος από ό,τι νομίζαμε μέχρι τώρα.

2) επειδή η είσοδος που βρέθηκε στον μπροστινό τοίχο της «οικίας του βαφέα» ήταν σίγουρα στη μέση, βγαίνει ένα πλάτος έντεκα περίπου μέτρων. Με βάση τις δια­ στάσεις της «λευκής οικίας» μπορούμε να προϋποθέσουμε για το οικοδόμημα ένα εμ­ βαδόν διακοσίων σαράντα περίπου τετραγωνικών μέτρων, που είναι πολύ μεγαλύτε­ ρο από αυτό της «λευκής οικίας». Ακόμη και αν η «οικία του βαφέα» δεν είχε δεύτε­ ρο όροφο, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί σε σχέση με τη «λευκή οικία» σαν οικοδόμη­ μα δευτερεύουσας σημασίας. Ετσι μειώνεται αρκετά η φαινομενική υπεροχή της «λευκής οικίας». Εικ. 1. Αναπαράσταση της «λευκής οικίας» της Πρωτοελλαδικής II Εποχής (Αίγινα III).

3) η βάσιμη υπόθεση, ότι δυτικά της «λευκής οικίας» και όχι μακρυά από αυτήν υπήρχε ένα ανάλογο διώροφο οικοδόμημα, που ανήκει στην ίδια ύστερη φάση της Πρωτοελλαδικής II εποχής, αναιρεί την υπόθεση, ότι η «λευκή οικία» ήταν μοναδική στο λόφο της Κολώνας. ^

Ότι χρονολογικά πρόκειται γιά την ίδια φάση προκύπτει από την κεραμική. Εμφανίζονται τα ίδια μεγάλα, αβαθή πιάτα (εικ. 9) ανάλογα με εκείνα από τη «λευκή οικία», ενώ μικρός αμφορέας με επίχρισμα Urfìrnis και εγχάρακτη διακόσμηση με όρθια τρίγωνα με ρόμβους, προαναγγέλλει ένα τυπικό μοτίβο της ακόλουθης, Πρωτοελλαδικής III εποχής. Έτσι σχηματίζεται η εικόνα ενός οικισμού με αρ­ κετά πυκνή δόμηση, με μεγάλων διαστάσεων κτίρια της ίδιας εποχής - μία εικόνα που μειώνει ριζικά τον ιεραρχικό χαρακτήρα και την μοναδικότητα της «λευ­ κής οικίας». Στοιχεία για την ύπαρξη κοινωνικής δια-

66

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

στρωμάτωσης, που να διαγράφεται μέσα από το οικοδομικό σχέδιο, δεν προσφέρουν τα ανασκαμ­ μένα τμήματα του οικισμού. Πιό πολύ δημιουρ­ γείται η εντύπωση ότι πρόκειται λίγο πολύ για συ­ νάθροιση από οικοδομικές ενότητες, που ήταν με­ ταξύ τους ισόνομες και αυτάρκεις. Ένα καινούργιο κεφάλαιο στην ιστορία του οικισμού, που σημαίνει αποκοπή από

Εικ. 9. Πιάτο της Πρω­ τοελλαδικής II Εποχής.

τις προηγούμενες οικοδομικές αρχές, έχουμε στην επόμενη, Πρωτοελλαδική III Επο­ χή (τέλος της 3ης χιλιετίας π. Χ.). Μετά την εγκατάλειψη των μεγάλων οικοδομημά­ των της Πρωτοελλαδικής II Εποχής και ύστερα από μίαν ενδιάμεση, αρχιτεκτονικά σχεδόν άγνωστη φάση (Αίγινα IV), η οποία σύμφωνα με τα κεραμικά κατάλοιπα μαύρες στιλβωμένες φιάλες και κύπελλα με χείλος προς τα έξω - ανήκει σίγουρα στην αρχή της Πρωτοελλαδικής III Εποχής, βλέπουμε, με την πόλη Αίγινα V, ένα νέο ξε­ κίνημα όσον αφορά στο σχέδιο και την διαμόρφωση του χώρου. Ένας νέος οικισμός κτίζεται, όπως φαίνεται, με βάση ένα νέο πολεοδομικό σχέ­ διο που εκτείνεται σ' όλο τον λόφο. Χαρακτηριστικό γιά το σχέδιο αυτό είναι ότι τα σπίτια δεν στέκονται πιά μεμονωμένα στο χώρο, αλλά συνδέονται με μεσοτοιχίες και σχηματίζουν οικοδομικά τετράγωνα, επιπλέον προστατεύονται με ένα οχυρωματικό τείχος με πύργους (εικ. 10) - το πρώτο που μπορούμε να επισημάνουμε σίγουρα. Εί­ ναι φανερό ότι ένα τέτοιο μεγαλεπήβολο, εκ βάθρων νέο πολεοδομικό σχέδιο, και η ταυτόχρονη μεγάλης έκτασης οικοδομική δραστηριότητα, που συνδέεται με την εκτέ-

Εικ. 8. Σχέδιο του Β. τμήματος της ανασκα­ φής με τις διάφορες οικοδομικές φάσεις από την Τελική Νεολι­ θική μέχρι την Μεσοελλαδική Εποχή.

Αίγινα - Κολώνα Εσωτερική πόλις 1998

H7JJ

Τελική Νεολιθική Εποχή Πρωτοελλαδική Εποχή II Πρωτοελλαδική Εποχή III Πρωτοελλαδική Εποχή III (?)

ΑΙΓΙΝΑ-ΚΟΛΩΝΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

tï<-ïà

Μεσοελλαδική Εποχή- Μεγάλο κτήριο

!:::::!

Ανασκαφή G. Welter Χώρος μελλοντικής έρευνας

67

Εικ. 10. Αναπαράστα­ ση της πόλης Αίγινα V. Νότιο τμήμα.

λεσή του, είναι μάρτυρες μίας κοινωνίας της οποίας η οργάνωση προϋποθέτει κατά κάποιον τρόπο κεντρική διοίκηση. Με την πόλη Αίγινα V βρισκόμαστε στα πρόθυρα μίας εξέλιξης που χαρακτηρίστηκε ως «η γέννηση του πρώτου κράτους στο Αιγαίο έξω από την Κρήτη» (W.- D. Niemeier). Ένας μικρός θησαυρός από την λεγομένη «Εσωτερική Πόλη» (εικ. 11) -το κε­ ντρικό τμήμα του οικισμού-, ο οποίος ήρθε στο φως το 2000, πιστοποιεί ότι υπήρχε στην Αίγινα πλούτος την εποχή αυτή, όταν οι άλλοι πρωτοελλαδικοί οικισμοί βρίσκο­ νταν σε έντονο οικονομικό μαρασμό. Μάλλον υπό την πίεση εχθρικής απειλής τον έθα­ ψε ο κάτοχος του, χωρίς αργότερα να προλάβει να τον ξεθάψει. Πρόκειται γιά μακρυές περόνες και βραχιόλια από χρυσό και ασήμι, όπως τις ξέρουμε από την Πρώιμη Επο­ χή του Χαλκού, κυρίως στο χώρο του βορειοανατολικού Αιγαίου (Τροία, Πολιόχνη, Θερμή). Στο κέντρο της φωλιάς, που σχηματίζει η συμπυκνωμένη μάζα από τις πε­ ρόνες και τα βραχιόλια, βρέθηκαν περιδέραια από μικρές χάντρες από δεντάλιο, και χάντρες διαφόρων τύπων - χρυσές δακτυλιόσχημες, ασημένιες δισκοειδείς και σε σχή­ μα διπλού πέλεκυ, όπως τις ξέρουμε από την Κρήτη, καθώς επίσης και χάντρες από καρνεόλη, η μία μάλιστα με εγκαυστική διακόσμηση, όπως συναντάται την 3η χιλιετία π. Χ. στην περιοχή της δυτικής κοιλάδας του Ινδού και στη Μεσοποταμία. Επίσης έχουμε χρυσά και ασημένια περίαπτα με έντυπη και επικολλημένη διακόσμηση. Όπως δείχνουν ανάλογα, αλλά πιό πλού­ σια διακοσμημένα παραδείγματα από

Εικ. 11. Θησαυρός της Πρωτοελλαδικής III Εποχής (Αίγινα V).

68

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

Εικ. 12. Αίγινα VI. Αναπαράσταση των οχυρωματικών τειχών.

την Πελοπόννησο (Άργος, Τίρυνθα, Καρποφόρα, Περιστέρια) τέτοια περίαπτα παρα­ μένουν σε χρήση σε όλη την διάρκεια της Μέσης και μέχρι τις αρχές της Ύστερης Επο­ χής του Χαλκού. Σε γενικές γραμμές το σύνολο αυτό είναι ένα mixtum compositum, που δείχνει καθαρά ότι η αφθονία πλούτου εδώ, σε μία γιά την υπόλοιπη Ελλάδα σκο­ τεινή εποχή, προέρχεται από ένα καλά δικτυωμένο θαλασσινό εμπόριο. Αλλά και η Αίγινα δεν έμεινε ήσυχη από τις αναταραχές που έπληξαν την υπόλοι­ πη Ελλάδα. Η πόλη Αίγινα V της Πρωτοελλαδικής III εποχής (τέλος της 3 χιλιετίας π. Χ.) καταστράφηκε από φωτιά, που προήλθε μάλλον από εχθρική επέμβαση. Βλέ­ πουμε ότι οι επόμενες φάσεις χαρακτηρίζονται από τις συνεχείς προσπάθειες των κα­ τοίκων να ενισχύσουν τα τείχη της πόλης όσο το δυνατόν περισσότερο. Το πρώτο βήμα έγινε αμέσως μετά την καταστροφή - κατά πάσα πιθανότητα από εκείνους που επέζησαν της καταστροφής και γνώριζαν τα τοπικά δεδομένα. Οι προσπά­ θειες τους επικεντρώθηκαν πρώτον στην ενίσχυση του παλαιού τείχους, το οποίο είχε μείνει κατά ένα μεγάλο μέρος όρθιο, και δεύτερον στο κτίσιμο μίας νέας πρόσθετης συ­ μπαγούς οχύρωσης πίσω από το παλαιό τείχος, που χρησίμευε στο εξής σαν προτείχισμα (Αίγινα VI) (εικ. 12). Γιά το καινούργιο τείχος χρησιμοποίησαν την πρώτη σειρά των κομμένων σπιτιών της πόλης Αίγινα V σαν σκελετό. Τα έντυσαν απέξω με ένα καινούρ­ γιο πρόσωπο και τα γέμισαν μέσα με πέτρες. Επιπλέον προστάτευσαν τις δύο εισόδους στην πόλη με ισχυρούς ορθογώνιους πύργους. Σχετικά με τις οικοδομικές δραστηριό­ τητες μέσα στην πόλη δεν μπορούμε να πούμε τίποτα το συγκεκριμένο. Φαίνεται οτι με­ ρικοί τοίχοι με καμπυλωτό περίγραμμα (εικ. 13), που βρέθηκαν κατά την διάρκεια των νέων ανασκαφών, πρέπει να συνδεθούν με αυτή την φάση. Είναι όμως απίθανο, οι κα­ μπυλόγραμμοι τοίχοι να είναι κατάλοιπα μεμονωμένων σπιτιών με αψιδωτή κάτοψη, όπως αυτά στην Λέρνα IV. Πρόκειται μάλλον γιά ακανόνιστα οικοδομικά σύνολα, που ακολουθούν τη ροή των δρόμων, όπως και στην Πολιόχνη ή στη Θερμή, διατηρώντας το παλαιό οικοδομικό σύστημα. Συγχρόνως βλέπουμε ότι με την καταστροφή δεν επη­ ρεάστηκαν οι ρίζες της οικονομικής άνθησης. Η μελέτη της κεραμικής κάνει φανερό ότι η εισαγωγή κεραμικής, κυρίως από το Άργος, την Βοιωτία και τις Κυκλάδες αυξάνει, και το ίδιο συμβαίνει με την ποιότητα και την παραγωγή της τοπικής κεραμικής, που μερι-

ΑΙΓΙΝΑ-ΚΟΛΩΝΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

69

κές φορές στρέφει την προσοχή της σε ξένα πρότυπα, όπως δείχνει μία κόκκινη στιλβωμένη πρόχους (εικ. 14), που μιμείται παραδείγ­ ματα από το ανατολικό Αιγαίο. Το αίσθημα άμεσου κινδύνου, που χαρακτηρίζει την πόλη Αί­ γινα VI και υποδηλώνεται με το κτίσιμο του πρώτου πραγματικά ισχυρού οχυρωματικού τείχους, παρέμεινε και στις επόμενες φά­ σεις Αίγινα VII και VIII της πρώιμης Μεσοελλαδικής Εποχής (αρ­ Εικ. 13. Αίγινα VI. Καμπυλόγραμμος τοίχος σπιτιού.

χές 2ης χιλιετίας π. Χ.). Τους φόβους των κατοίκων δεν δείχνει μό­ νο το γεγονός ότι το τείχος της πόλης Αίγινα VI ενισχύεται τώρα δύο φορές γιά να αποκτήσει τελικά ένα πάχος 8 περίπου μέτρων, αλλά κυρίως η προσπάθεια για μία επιπλέον προστασία των εισό­ δων. Στη πόλη Αίγινα VI οι είσοδοι οδηγούσαν με κατεύθυνση από τα ανατολικά στα δυτικά μεταξύ των δύο ορθογώνιων πύργων κα­ τευθείαν στον οικισμό. Στις επόμενες φάσεις αλλάζουν τον προσα­ νατολισμό και προστατεύονται με ένα πρόσθετο καμπύλο τμήμα τείχους (εικ. 15). Δημιουργούνται στενοί ελικοειδείς δρόμοι μεταξύ των τειχών με κατεύθυνση κατ' αρχάς από νότο προς βορρά για να στρίψουν μετά δυτικά στην πόλη. Με αυτή την επέκταση και συγ­ χρόνως αλλαγή της κατεύθυνσης του δρόμου γίνεται η πρόσβαση στη πόλη πιό δύσκολη και πιό ασφαλής. Αυτό το νέο οχυρωματικό σύστημα της πόλης Αίγινα VII τελειοποιείται στην επόμενη φάση, την πόλη VIII: τα καμπύλα τείχη εμπρός από τις εισόδους προε­ κτείνονται και ενισχύονται, επίοης ενισχύεται το τμήμα του τείχους μεταξύ των δύο εισόδων με ένα νέο πρόσωπο και πύργους. Όπως

Εικ. 15. Β. πύλη των πόλεων Αίγινα VII/VTII με τον ελικοειδή δρόμο.

φαίνεται η ασφάλεια είναι κύριο αίτημα αυτής της εποχής. Οι οικοδομικές δραστηριότητες επεκτείνονται και στη σύστα­ ση ενός νέου πολεοδομικού σχεδίου. Στην εποχή αυτή ανήκει το σχέδιο που βλέπει σήμερα ο επισκέπτης, με τους στενούς, ίσιους δρόμους, με κατεύθυνση από ανατολή προς δύση, και με ενότη­

Εικ. 17. Άποψη του μεσοελλαδικού «Προα­ στίου» της πόλης Αίγινα IX.

τες σπιτιών με μεσοτοιχίες (εικ. 16). Παρόλους τους επικίνδυνους καιρούς, όπως βλέπουμε μέσα από τα αρχαιολογικά δεδομένα, πρέπει την εποχή αυτή ο οικισμός της Κολώνας να ήταν σε άνθηση: η εισαγωγή κεραμικών προϊό­ ντων αυξάνει, και όλο περισσότερο προβάλλεται δίπλα στις Κυ­ κλάδες η Κρήτη ως πηγή υψηλής ποιότητας κεραμικής. Συχρόνως η Αίγινα αυξάνει έντονα την εξαγωγή τοπικής κεραμικής και προμηθεύει πολυάριθμους οικισμούς στο Αιγαίο. Η οικονομική ανάπτυξη είχε σαν συνέπεια την αύξηση του πλη­ θυσμού. Βλέπουμε καθαρά, ότι στο τέλος της Μεσοελλαδικής Ι φά­ σης (περίπου 1800 π.Χ.) δεν φτάνει πιά ο χώρος για τις ανάγκες του

70

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑ1Α, τ. 5

οικισμού και γίνεται αναγκαία η επέκταση της πόλης. Κατά την διάρκεια της πόλης Αίγινα ΕΚ κτίζονται στο χώρο ανατολικά από το οχυρωματικό τείχος καινούργιες οικιστικές μονάδες με ορθο­ γώνια κάτοψη (εικ. 17), που χρησιμεύουν και ως εργαστήρια. Σε μία από αυτές τις μονάδες βρέθηκε ένα καλά διατηρημένο καμί­ νι κεραμικής, και δεν αποκλείεται να εργάστηκαν εδώ τεχνίτες που ήρθαν από την Κρήτη, όπως δείχνει τμήμα κρητικού τροχού από την ανασκαφή του Β. Στάη στο χώρο αυτό, το 1894. Παρόλο που και αυτή η επέκταση οχυρώθηκε με ένα νέο τείχος, το παλαιό τείχος δεν έπαψε να παίζει σημαντικό ρόλο στο γενικό οχυρωματικό σύστημα: πάνω στο παλαιό τείχος της πό­ λης VI, που χρησίμευε μέχρι και την πόλη VIII σαν προτείχισμα, έκτισαν οι κάτοικοι της πόλης ΕΚ, από την μία μέχρι την άλλη άκρη του λόφου, ένα νέο ισχυρό προτείχισμα πάχους πέ­ ντε περίπου μέτρων, με κυρτή την εξωτερική επιφάνεια (εικ. 18), το οποίο χωρίζει τον Εικ. 14. Κόκκινη στιλ· χώρο σε μία «Εσωτερική Πόλη» και ένα «Προάστιο». Αυτός ο χωρισμός είχε ένα βαθύ­

βωμένη πρόνους της πόλης Αίγινα VI.

τερο νόημα: με την βοήθεια μίας μεγάλης επιχωμάτωσης στη «Εσωτερική Πόλη» που φτάνει τα δύο μέτρα στο νότιο χαμηλότερο τμήμα, ανέβασαν το επίπεδο του οικισμού τό­ σο, ώστε να διαμορφωθεί για πρώτη φορά ένα είδος «Άνω» και «Κάτω Πόλης» - μία εφεύρεση, που προήλθε σίγουρα από αμυντικούς λόγους. Η προσπάθεια αυτή φαίνεται ιδιαίτερα καλά στην περιοχή της παλαιάς νότιας πύλης, όπου το επίπεδο του δρόμου ανεβαίνει αισθητά και πάνω στα παλαιά κτίζονται καινούργια τείχη.

Αίγινα - Κολώνα Εσωτερική πόλις 1998

Εικ. 16. Αποτύπωση της «Εσωτερικής Πόλης» της Μεσοελλαδικής Εποχής. ΑΙΓΙΝΑ-ΚΟΛΟΝΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

71

Για μία ακόμη φορά μία τέτοια βαθιά επέμβαση, η οποία αλλάζει τόσο ριζικά τον χαρακτήρα του χώρου, προϋποθέτει την ύπαρξη μίας κεντρικής οργάνωσης. Και πραγματικά, η ύπαρξη ενός ανώτερου κοινωνικού στρώματος επιβεβαιώνεται με το γεγονός ότι ανατολικά, εμπρός από το τείχος του «Προαστίου», βρέθηκε ένας λακκοειδής υπέργειος τάφος. Μία τέτοια ξεχωριστή ταφή μέσα σε λιθόκτιστο τάφο σκεπα­ σμένο με τύμβο, τόσο κοντά στον οικισμό, σε χώρο που δεν χρησίμευε σαν νεκροτα­ φείο και με κτερίσματα τα οποία δηλώνουν δύναμη και πλούτο -οδοντόφρακτο κρά­ νος, οπλισμό με διακόσμηση από χρυσό, χρυσό διάδημα (εικ. 19), κεραμική υψηλής ποιότητας από την Αίγινα, αλλά και τις Κυκλάδες και την Κρήτη-, ανήκει σίγουρα σε πρόσωπο υψηλής κοινωνικής στάθμης. Η ιστορία του τάφου δείχνει ότι αυτό το κοι­ νωνικό στρώμα έμεινε για αρκετό χρόνο στην εξουσία. Σε κάποια ύστερη φάση της πόλης IX υπέστη σχετικές μετατροπές, αφού η θέση του δίπλα στο τείχος μείωνε την ισχύ του. Γιά τον λόγο αυτό κτίστηκε γύρω από τον τάφο ένας προμαχώνας, που ενί­ σχυσε επιπλέον το τείχος του «Προαστίου». Είναι φυσικό να αναζητήσει κάνεις τα ίχνη αυτού του κοινωνικού στρώματος και στη δομή του οικισμού. Και πραγματικά τέτοιες ενδείξεις προσφέρει ένα οικοδόμη­ μα σε κεντρική θέση στη περιοχή της «Εσωτερικής Πόλης», πίσω ακριβώς απο το πα­ λαιό οχυρωματικό τείχος: ξεχωρίζει ένα μνημειώδες κτίριο, η κάτοψη του οποίου διαφέρει από εκείνη των άλλων σπιτιών. Όπως φαίνεται ενσωματώθηκαν εδώ διά­ φορες μεμονωμένες οικοδομικές μονάδες, και το πάχος των εξωτερικών τοίχων ενι­ σχύθηκε έτσι ώστε να διπλασιαστεί - δείγμα ότι το κτίριο είχε μάλλον και δεύτερο 72

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

όροφο. Αλλά και η κατασκευή των τοίχων, που κτί­ στηκαν εκ νέου, ξεχωρίζει: μεγάλοι ογκόλιθοι χρησιμο­ ποιούνται για τα θεμέλια -άγνωστο στην κατασκευή των άλλων σπιτιών- και για την ανωδομή λεπτοί σχιστόλιθοι. Ο μεγαλύτερος νεωτερισμός όμως είναι οτι επεμβαίνει ριζικά στο παλαιό πολεοδομικό σχέδιο, που παραμένει σε χρήση στη δυτική περιοχή του οικισμού: κλείνει την παλαιά πορεία του κεντρικού δρόμου που οδηγούσε κατά μήκος του οικισμού στη βόρεια πύλη. Τέτοιες επεμβάσεις δεν μπορεί να είναι το έργο ενός πλούσιου ιδιώτη. Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας αυτού του οικοδομήματος -μέγεθος, τρόπος κατασκευής, ύπαρξη δευτέρου ορόφου, καταπάτηση του πολεοδο­ μικού συστήματος- είναι οφθαλμοφανής. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι το κτίριο αυτό ήταν κτίριο ειδικής χρήσης — ίσως είναι η οικία του πολιτικού άρχοντα του οικισμού, που τάφηκε στον τάφο που αναφέραμε πα­ ραπάνω. Τα αγγεία που βρέθηκαν στον τάφο και τα αγγεία από το μνημειώδες κτίριο, επιτρέπουν τουλάχιστον χρονολογικά την ταύτιση. Για το τέλος της Μεσοελλαδικής και για την αρχή της Μυκηναϊκής Εποχής (περί­

Εικ. 19. Περιεχόμενο του λιθόκτιστου τάφου. Αίγινα IX.

που 1650 - 1500 π. Χ.) οι ενδείξεις που έχουμε είναι ελλιπείς. Αυτό οφείλεται στις ρι­ ζικές επεμβάσεις που υπέστη ο λόφος στην αρχαϊκή εποχή και αργότερα, δεν σημαίνει όμως ότι ο οικισμός της Κολώνας έχασε τη σημασία του. Αντίθετα -κατά το τέλος της Μέσης Εποχής του Χαλκού- επεκτείνεται για μία ακόμη φορά προς τα ανατολικά, και με την επέκταση αυτή συνδέεται και η ανέγερση ενός νέου ισχυρού τείχους, από το οποίο έχει σωθεί ένα τμήμα στη βορειοανατολική άκρη του λόφου (Αίγινα Χ) (εικ. της σελ. 46). Ταυτόχρονα με την νέα επέκταση του οχυρωματικού συστήματος ενισχύθηκε για μιά ακόμη φορά το βόρειο τμήμα του τείχους, που προστάτευε την «Εσωτερική Πό­ λη»: προστέθηκε ένα νέο συμπαγές κυρτό πρόσωπο. Δεν υπάρχει λόγος να προϋποθέ­ σουμε μία περίοδο παρακμής ή μία ριζική αλλαγή στον τρόπο ζωής των κατοίκων, αν και το μνημειώδες κτίριο στην «Εσωτερική Πόλη» έπαψε να υπάρχει στην παλαιά μορ­ φ ή του. Ξέρουμε πολό λίγα για το οικοδόμημα που το διαδέχτηκε, και ακόμα λιγότερα για την εικόνα του οικισμού στο τέλος της Μέσης και στην αρχή της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Βλέπουμε μόνο ότι κατά την διάρκεια της Μυκηναϊκής Εποχής η και­ νούργια επέκταση του οχυρωματικού τείχους επισκευάστηκε και ενισχύθηκε επανει­ λημμένως. Τα κεραμικά ευρήματα που προέρχονται από το νέο τμήμα του οικισμού -δίχρωμες αιγινήτικες λεκάνες, κρατήρες με κόκκινο η καφέ επίχρισμα- μαζί με τα ευ­ ρήματα από τους τάφους που ανέσκαψε ο Α. Κεραμόπουλος το 1904 στον απέναντι «λόφο των ανεμόμυλων», υπογραμμίζουν τον πλούτο και την σημασία του νησιού, που βασίζεται περισσότερο παρά ποτέ στο θαλασσινό εμπόριο. Δεν είναι μόνο τα αιγινήτικα

ΑΙΓΙΝΑ-ΚΟΛΩΝΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

73

προϊόντα που έχουν μεγάλη διάδοση στις γύρω περιοχές, αλλά και η εισαγωγή κεραμι­ κών προϊόντων στη Αίγινα που συνεχίζεται, όπως δείχνουν αγγεία από τις Κυκλάδες και την Πελοπόννησο. Κυρίως η Κρήτη παραμένει το πρότυπο για την αιγινήτικη κε­ ραμική: ήδη ο G. Welter είχε διαπιστώσει ότι μία σειρά απο αγγεία με τυπική κρητική διακόσμηση (εικ. 20), έχουν κατασκευαστεί στην Αίγινα λόγω της σύστασης του πηλού, και ότι αγγειοπλάστες από την Κρήτη είχαν εγκατασταθεί στο νησί. Το σαφέστερο δείγ­ μα για τον πλούτο και τις εμπορικές διασυνδέσεις του νησιού παραμένει όμως ο αιγινήτικος θησαυρός από τον «λόφο των ανεμόμυλων» στο Βρετανικό Μουσείο. Και ενώ τα αρχαιολογικά δεδομένα από το τέλος της Μεσοελλαδικής και από την Πρώιμη Μυκηναϊκή Εποχή δίνουν μία γενική τουλάχιστον εικόνα, δεν ισχύει το ίδιο για την Ύστερη Μυκηναϊκή Εποχή, από την οποίαν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοι­ πα έχουν σωθεί στο λόφο μετά τις ύστερες ισοπεδώσεις. Το αρκετά πλούσιο υλικό αυ­ τής της εποχής, όμως, που βρέθηκε στο νεκροταφείο στο «λόφο των ανεμόμυλων», δείχνει ότι τα σχετικά λίγα ευρήματα της Ύστερης Μυκηναϊκής Εποχής από την Κο­ λώνα δεν είναι οπωσδήποτε τεκμήριο για οικονομική κάμψη και μείωση του πληθυ­ σμού. Και πραγματικά τα αποτελέσματα των τελευταίων ανασκαφών έδειξαν ότι ένα τέτοιο συμπέρασμα θα ήταν πρόωρο. Στην ανασκαφή του 2001, μετά την αποχωμάτωση της νοτιοανατολικής πλευράς του λόφου, φάνηκε ότι κάτω από τα κτίσματα της αρχαϊκής και κλασικής εποχής υπήρ­ χαν προϊστορικά άνδηρα με τοίχους, και ότι ο προϊστορικός οικισμός έφτανε μάλλον

Εικ. 20. Αιγινήτικο αγγείο της Μυκηναϊκής Εποχής με τυπική κρητική διακόσμηση.

74

ΑΦΙΕΡΟΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

μέχρι τη θάλασσα. Παρόλο που είναι ακόμα νωρίς να ορίσει κανείς την αρχή και την μορφή αυτής της πραγματικά «Κάτω Πόλης», η άφθονη κεραμική της Ύστερης Μυ­ κηναϊκής Εποχής που ήρθε στο φως, δείχνει ότι τουλάχιστον μέχρι την Ύστερη Μυκη­ ναϊκή III Β Εποχή (1300 - 1200 π. Χ.) όλη αυτή η έκταση ήταν σε χρήση. Επίσης η ποιότητα της κεραμικής κάνει φανερό ότι είναι νωρίς να γίνει λόγος για παρακμή και οικονομική κάμψη. Όπως φαίνεται έπαιζε ακόμη ρόλο και το θαλασσινό εμπόριο. Απόδειξη είναι ότι βρέθηκαν όστρακα της κυπριακής white - slip II κεραμικής. Μελλοντικές ανασκαφές ίσως φέρουν νέα στοιχεία για αυτή τη φάση, προπάντων όμως για το τέλος του οικισμού. Γεγονός είναι ότι βρέθηκαν ελάχιστα όστρακα της Ύστερης Μυκηναϊκής III Γ Εποχής (1200-1100 π. Χ.) στη Κολώνα, όπως και στους τάφους στο «λόφο των ανεμόμυλων». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο οικισμός κατά την διάρκεια του 12ου αιώνα έπαψε να υπάρχει και ότι η αστική ζωή στην Κολώνα ξα­ νάρχισε πάλι μόλις την πρωτογεωμετρική εποχή.

Βιβλιογραφία: Γ. Βέλτερ, Αίγινα (1962, επιμ. Γ. Π. Κουλικούρδη).

St. Hiller, Alt-Ägina IV, 1, Mykenische Keramik (1975). Η. Walter - F. Feiten, Alt-Ägina III, 1, Die vorgeschichtliche Stadt (1981).

F. Feiten, «Early Urban History and Architecture of Ancient Aigina» in: Early Helladic Architecture and Urbanization, ed. R. Hägg- D. Konsola, Studies in Mediterranean Archaeology 36, 1986, 21ff.

W. Wohlmayer, «Ägina - Kolonna. Die schachtgräberzeitliche Siedlung», Aegaeum 3, 1989, 151- 153. Η. Β. Siedentopf, Alt-Ägina IV, 2, Mattbemalte Keramik der Mittleren Bronzezeit (1991).

W.-D. Niemeier, «Aegina - First Aegean „State" outside of Ctete?» in: «Politela», Aegaeum 12, 1995, 73ff.

F. Feiten - St. Hiller, «Ausgrabungen in der vorgeschichtlichen Innenstadt von Aigina - Kolonna», ÖJh 65,1996, 29ff.

I. Kilian - Dirlmeier, Alt-Ägina IV, 3, Das Mittelbronzezeitliche Schachtgrab von Ägina (1997).

J. Maran, Kulturwandel auf dem griechischen Festland und auf den Kykladen im späten 3. Jt. v. Chr. (1998).

H. Walter, Die Leute von Alt-Ägina (2001). ΑΙΓΙΝΑ-ΚΟΛΩΝΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

75

:^:'Jl'

Εικ. 2. Υδατογραφία του W. Pars (1765) στο Βρετανικό Μουσείο.

3#il_,.'<|:?t:fel

Εικ. 1. Η «Κολώνα» 76

3^~vH«IWw1fib

0.;i> ? 4,p*'i>; ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, ΗΛ/ΓΙΝ/UA τ. 5

FLORENS FEIXEN*

Αίγινα - Κολώνα: Η Ακρόπολη της πόλης

Ο

λόφος της Κολώνας με τα κατάλοιπα ενός δωρικού ναού στο υψηλότερο ση­ μείο (εικ. 1), ορατά σε κάθε επισκέπτη που πλησιάζει το νησί, κίνησε από πο­

λύ νωρίς την προσοχή των φίλων της κλασικής αρχαιότητας. Ή δ η το 1765 ο Richard Chandler και ο William Pars, μέλη της βρετανικής Society of Dilettanti, έδωσαν τις πρώτες περιγραφές και σχέδια των ερειπίων (εικ. 2). Στις αρχές του 18ου αιώνα άγ­ γλοι και γερμανοί αρχαιόφιλοι όπως οι William Gell, Edward Dodwell, Charles Robert Cockerell και οι βαρώνοι Haller von Hallerstein και Otto Magnus von Stackeiberg σχε­ δίασαν και μέτρησαν τον ναό, του οποίου τα μέλη όμως είχαν ήδη μειωθεί σημαντικά. Μετά την επιτυχία που είχαν οι ανασκαφές του Cockerell στο ιερό της Αφαίας το 1811, ήταν φυσικό, ο Cockerell να αναζητήσει τα ανάλογα αποτελέσματα και στην Κο­ λώνα. Μετά από τρείς ημέρες όμως διέκοψε τις ανασκαφές του χωρίς κανένα εύρημα, αφού διεπίστωσε, ότι ο χώρος είχε υποστεί μεγάλες καταστροφές και ότι είχε κλαπεί το μεγαλύτερο μέρος του ναού. Είκοσι χρόνια αργότερα, όπως περιγράφει ο Γάλλος Abel Blouet το 1829 (εικ. 3), χρησίμευσαν τα ερείπια του ιερού σαν λατομείο γιά το κτίσιμο του σημερινού λιμανιού. Στη συνέχεια στρέφεται το ενδιαφέρον της έρευνας περισσότερο στους προϊστορικούς οικισμούς, που ήρθαν στο φως κάτω από τα ερεί­ πια του ναού. Οι οικοδομικές δραστηριότητες της υστερορρωμάίκής και βυζαντινής εποχής με τις καταστροφικές τους συνέπειες γιά τον λόφο, προκάλεσαν την εντύπωση ότι η ανασύσταση της ιστορίας του ιερού δεν θα ήταν πλέον δυνατή. Ακόμα και το όνομα της θεότητας στην οποία ήταν αφιερωμένος ο υστεροαρχαϊκός ναός (τέλος 6ου αιώνα π. Χ.) παρέμενε αμφίβολο γιά ένα μεγάλο χρονικό διά­ στημα. Οι πρώτες ταυτίσεις επικεντρώνονται στην Αφροδίτη με βάση τον Παυσανία Π, 29, 2, ο οποίος επισκέφθηκε το νησί τον 2ο αιώνα μ. Χ. και αναφέρει τον ναό της Αφροδίτης «πλησίον δε του λιμένος εν ώ μάλιστα όρμίζονται». Μία επιγραφή, επι­ προσθέτως, η οποία βρέθηκε νότια του λόφου της Κολώνας και ερμηνεύτηκε ως όρος ιερού, φάνηκε πράγματι να επιβεβαιώνει αυτή την ταύτιση. Σύντομα όμως έγι­ νε φανερό ότι επρόκειτο γιά πέτρινη άγκυρα, επάνω στην οποία ήταν χαραγμένο το όνομα της θεάς. Άλλοι ερευνητές πρότειναν την Εκάτη, της οποίας η λατρεία, όπως δείχνουν οι γραπτές πηγές, είχε στην Αίγινα μεγάλη παράδοση. Πρώτος ο G. Welter είναι καθηγητής

υποστήριξε ότι κάτοχος του ναού πρέπει να ήταν ο Απόλλωνας, που παριστάνεται σε

του

Πανεπιστημίου

αναθηματικά ανάγλυφα του νησιού. Ανατρέχοντας στον Παυσανία, ο οποίος αναφέ- του Salzburg. ΑΙΠΝΑ-ΚΟΛΩΝΑ: Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

77

ρει ένα «έπιφανέστατον της πόλεως» μπόρεσε να συνδέσει την πληρο­ φορία αυτή με μία ελληνιστική τιμητική επιγραφή, η οποία γνωστο­ ποιεί την ανέγερση μίας στήλης για τον Αγορανόμο Διόδωρο στον «έπιφανέστατον παρά τω Άπολλωνίω». Έτσι επήλθε ο συσχετισμός του «επιφανέστατου» με το «Απολλώνιο», και επεκράτησε χωρίς συ­ ζήτηση γιά την Αίγινα - Κολώνα η ονομασία «ιερό του Απόλλωνα». Αν και δεν αμφισβητείται πια ότι κάτοχος του ναού ήταν ο Απόλ­ λωνας, όμως η μελέτη των γραπτών πηγών και των κινητών ευρημά­ των δείχνει ότι η ονομασία «ιερό του Απόλλωνα» γιά την Κολώνα δεν αποδίδει ολόκληρη την εικόνα του χώρου, ακόμη και αν ελάχιστα αρ­ Εικ. 4. Πρωτογεωμετρικό αγγείο από παιδικό τάφο (10ος αι. π. Χ.).

χιτεκτονικά κατάλοιπα έχουν σωθεί στον λόφο μετά τις καταστροφές. Σίγουρο είναι ότι το ακρωτήρι με την προϊστορική κατοίκηση, ύστερα από μεγάλη διακοπή, ξαναχρησιμοποιήθηκε από τον 10ο αιώ­ να π. Χ. ως χώρος κατοίκησης, όπως πιστοποιούν πολυάριθμοι παιδι­ κοί τάφοι, μερικοί με πλούσια κτερίσματα (εικ. 4). Παιδικοί τάφοι μέ­ σα στον οικισμό είναι σύνηθες φαινόμενο στη γεωμετρική εποχή. Τα πρώτα δείγματα λατρείας ανάγονται στον 8ο αιώνα, όπως δείχνουν οι «δίσκοι προσφοράς» (εικ. 5), οι οποίοι έχουν σχέση με τη λατρεία. Πα­ ρόλα αυτά φαίνεται ότι δεν υπάρχει έντονη αναθηματική δραστηριότη­ τα: τα χάλκινα ή πήλινα αναθηματικά ειδώλια ανθρώπων και ζώων ή οι τρίποδες, όπως συνηθίζονται σε άλλα ιερά της γεωμετρικής εποχής, λεί­ πουν σχεδόν εντελώς. Την εποχή αυτή ο λόφος της Κολώνας πρέπει να ήταν κατά πρώτο λόγο οικισμός -βέβαια με άσκηση κάποιας λατρείας όπως βλέπουμε και αλλού-, δεν είναι όμως αποκλειστικά ιερό.

Εικ. 5. Γεωμετρικός «δίσκος προ­ σφοράς» (8ος αι. π. Χ.).

Από τα μέσα του 7ου αιώνα π. Χ., μάλλον με την συνεχή αύξηση του πληθυσμού και τη μεταφορά της πόλης στη περιοχή του λιμανι­ ού, διαμορφώνεται ο λατρευτικός χαρακτήρας του λόφου. Στις αρχές του 6ου αιώνα ανεγείρονται τα πρώτα ουσιώδη οικο­ δομήματα γιά χρήση λατρείας, όπως δείχνουν τα αρχιτεκτονικά μέλη, π. χ. ένα κιονόκρανο (εικ. 6) και τμήματα ενός δισκοειδούς ακρωτη-

Εικ. 6. Δωρικό κιονόκρανο της Πρώιμης Αρχαϊκής Εποχής (αρχές 6ou αι. π.Χ.).

Εικ. 3. Χαλκογραφία (1829) από την Expedition de Morée του Abel Blouet.

78

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

ρίου από ένα οικοδόμημα δωρικού ρυθμού, του οποίου ούτε τη θέση ούτε τον θείο κάτοχο ξέρουμε. Πριν από τα μέσα του 6ου αιώνα στη θέση όπου σώζονται τα θεμέλια του υστεροαρναϊκού ναού πρέπει να κτίστηκε ένας ναός με τις ίδιες περίπου διαστάσεις, ο οποίος ήταν σί­ γουρα ήδη αφιερωμένος στον Απόλλωνα. Έχουν σωθεί μερικά αρχι­ τεκτονικά μέλη και τμήματα από τα αετωματικά γλυπτά (εικ. 7). Αλλά ο Απόλλωνας δεν είναι ο μόνος θεός που λατρευόταν στον λόφο. Πληροφορίες που δίνουν στήλες όρων, οι οποίες βρέθηκαν κτι­ σμένες σε δεύτερη χρήση σε διάφορα σημεία του νησιού, μας επιτρέ­ πουν να υποθέσουμε ότι και στην Κολώνα ο Απόλλωνας μοιραζόταν τη λατρεία με τον Ποσειδώνα. Ο Παυσανίας αναφέρει επίσης, κοντά στον ναό του Απόλλωνα, έναν ναό γιά την Άρτεμη και έναν γιά τον Διό­ νυσο «οσ πολύ αλλήλων άφεστηκότας». Ένας από αυτούς, μάλλον ο ναός της Άρτεμης, μπορεί να ταυτιστεί με θεμέλια νοτιοανατολικά του ναού του Απόλλωνα. Σε μικρή απόσταση από αυτά βρέθηκαν θραύ­

Εικ. 7. Ηρακλής. Από το αέτωμα του παλαιότερου ναού του Απόλλωνα (γύρω στα 560 π. Χ.).

σματα πήλινης σκεπής της πρώιμης κλασικής εποχής. Την ύπαρξη λα­ τρείας του Διονύσου δηλώνουν πολυάριθμα όστρακα με παραστάσεις του ίδιου του θεού και πήλινα ειδώλια, τα οποία σχετίζονται με το πε­ ριβάλλον του και δηλώνουν τη σχέση του με το θέατρο. Αν και μετά την ταύτιση του Welter η Αφροδίτη έπαψε να είναι υποψήφια κάτοχος του ναού, παρόλα αυτά πρέπει να προϋποθέσου­ με την ύπαρξη της λατρείας της στον λόφο της Κολώνας, όπως άλ­ λωστε επιβεβαιώνουν αναθήματα από τον 7ο αιώνα μέχρι και την ρω­

Εικ. 8. Αφροδίτη - Αστάρτη. Πήλινο ανάγλυφο της Πρώιμης Αρχαϊκής Επο­ χής (μέσα του 7ου αι. π. Χ.).

μαϊκή εποχή, π.χ. πήλινα πλακίδια μίας γυναικείας θεότητας από την πρώιμη αρχαϊκή εποχή, με τα χέρια στο στήθος, στο τόπο της Αφρο­ δίτης-Αστάρτης (εικ. 8), καθώς και αγαλματίδια της Αφροδίτης από την ύστερη ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή. Παράλληλα πρέπει να υπήρχε λατρεία και γιά άλλες θεότητες: τη λατρεία της Αθηνάς αναφέρει ο Ηρόδοτος 3, 59, 15, και το όνομα της ήταν γραμμένο σε στήλες όρων από διάφορα σημεία του νησιού, όπως επίσης και στο χείλος ενός σήμερα χαμένου περιρραντηρίου από την Κολώνα. Επιπλέον συναντάται σε μία επιγραφή επάνω σε στρογγυλό βωμό μαζί με τον Δία, η οποία βρέθηκε «κοντά στο λιμά­ νι». Μία άλλη αιγινήτικη επιγραφή, άγνωστης προέλευσης, αναφέρει τον Δία Πάσιο και Σωτήρα, ενώ ο Πίνδαρος Π. 8, 79, τη λατρεία της Ήρας. Αλλά και στις δόο περιπτώσεις η θέση των ιερών παραμένει απροσδιόριστη. Μαζί με τους ολυμπίους θεούς, γιά τους οποίους υπάρχουν επαρκή στοιχεία στην Κολώνα, έχουμε λατρείες οι οποίες είναι συνδε­ δεμένες με την ιστορία και την πολιτική ζωή της πόλης. Ο G. Welter ΑΙΓΙΝΑ-ΚΟΛΩΝΑ: Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

79

αποκάλυψε στη δυτική άκρη του λόφου ένα κτίριο στο οποίο βρέθηκαν βόθροι γιά προσφορές σκεπασμένοι με ομφαλοειδείς πωρόλιθους. Η επιγραφή ΦΡΑ σε έναν από αυτούς κάνει πιθανή την ερμηνεία ότι το οικοδόμημα χρησίμευε γιά την λατρεία των φρατριών. Στο ίδιο πνεύμα ανάγεται και η αναδρομή στις αρχές της ιστορίας της Αίγινας. Ο Παυσανίας αναφέρει στο «επιφανέστατο» και άλλα μνημεία: το Αιάκειο, τόπος λα­ τρείας για τον Αιακό, γιό του Δία και πρώτο βασιλέα του νησιού, και δίπλα τον τάφο του Φώκου, γιου του Αιακού τον οποίον σκότωσαν οι αδελφοί του, Πηλέας και Τελαμώνας. Το ηρώο του Αιακού έφερε, σύμφωνα με τον Παυσανία, ανάγλυφη παρά­ σταση με τους «παρά Αίακόν ποτέ υπό των 'Ελλήνων σταλέντας» γιά έκκληση βρο­ χής, ένα τμήμα της οποίας μάλλον έχει σωθεί και βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μου­ σείο της Αίγινας (εικ. 9). Τέτοιου είδους μνημεία της μυθικής ιστορίας του νησιού πρέπει και αργότερα να αποτέλεσαν παραδείγματα γιά την σηματοδότηση της σύγχρονης ιστορίας. Έτσι, όταν στο τέλος του 3ου αιώνα π. Χ. η Αίγινα προσαρτήθηκε στο βασίλειο της Περγάμου, βλέπουμε ότι ο λόφος της Κολώνας και πάλι αντανακλά το ιστορικό αυτό γεγονός. Ένα αιγινήτικο ψήφισμα αναφέρει την ίδρυση λατρείας και αγώνων για τον Άτταλο, και επειδή η δυναστεία των Ατταλιδών ανάγει τη καταγωγή της στο γιό του Δία, τον Ηρα­ κλή, και έχει κατά συνέπεια συγγένεια με τον Αιακό, είναι το Αιάκειο το οποίο προσάρ­ τησε τη λατρεία του Αττάλου στην Κολώνα: ο Άτταλος γίνεται σύνναος του Αιακού. Εικ. 9. Ανάγλυφο με άνδρα επάνω σε άρμα. Ίσως από το Αιάκειο (αρχές 5ου αι. π. Χ.).

Η παράδοση αυτή συνεχίζεται. Δεν υπάρχει πιο κατάλληλος χώρος από την Κο­ λώνα γιά να τεκμηριωθεί, σύμφωνα με την διαθήκη του Αττάλου του Γ', η παραχώ­ ρηση του νησιού στη Ρώμη. Πραγματικά μία άλλη επιγραφή επιβεβαιώνει τη λατρεία της Dea Roma. Και οι ρωμαίοι αυτο­ κράτορες πρέπει να είχαν εδώ τη λατρεία τους. Το άγαλμα του Ανδριανού, το οποίο αναφέρει μία επιγραφή, πρέπει να ήταν στημένο εδώ, και την ύπαρξη αυτοκρατορικής λατρείας επιση­ μαίνει ένας τραπεζοειδής βωμός, που προέρχεται μάλλον από την Κολώνα και ήταν αφιερωμένος «τω αφ' Ηλίου

νέω Διο­

νύση» δηλ. στον Καρακάλλα. Αυτός ο εκτεταμένος κατάλογος θεών, ηρώων και ηγεμό­ νων, που μαρτυρούν οι γραπτές πηγές και οι επιγραφές -δείγ­ μα ευσέβειας και ιστορικής συνείδησης των κατοίκων-, κάνει φανερό ότι στον λόφο της Κολώνας δεν υπήρχε μόνο το ιερό του Απόλλωνα. Όπως φαίνεται, χρησίμευε και ως χώρος συ­ γκέντρωσης λατρείας και άλλων θεοτήτων και κατά κάποιον τρόπο ήταν και χώρος μαρτυρίας της ιστορίας της Αίγινας. Ήταν η πραγματική Ακρόπολη της πόλης. Με την ποικιλία θε­ ών, ηρώων, ηγεμόνων, και επιφανών πολιτών, οι οποίοι λα­ .

80

..- Τ . . ! .

τρεύονται και τιμώνται, παρουσιάζει έντονη αναλογία με την

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.5

Ακρόπολη των Αθηνών. Εκεί είναι η Αθηνά και ο Ποσειδώνας το κέντρο της λατρεί­ ας, εδώ είναι ο Απόλλωνας και Ποσειδώνας. Όπως και εκεί, συναντάμε και εδώ την λατρεία της Άρτεμης, πιθανώς του Δία, των πρώτων μυθικών βασιλέων της πόλης, της Dea Roma. Αγάλματα ηγεμόνων της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής κάνουν εκεί και εδώ την εμφάνιση τους. Ο Διόνυσος και η Αφροδίτη έχουν τη λατρεία τους στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης των Αθηνών, στην Ακρόπολη της Αίγινας έχουν λα­ τρεία τεκμηριωμένη, αν και η θέση της παραμένει μέχρι σήμερα άγνωστη. Οι παραλ­ ληλισμοί είναι οφθαλμοφανείς. Ανάλογος με τον ρόλο που έπαιζε η Ακρόπολη στην πολιτική ζωή της πόλης πρέ­ πει να ήταν και ο διάκοσμος της. Μολονότι από το σύνολο των αναθημάτων ελάχι­ στα δείγματα και σε αξιοθρήνητη κατάσταση έχουν σωθεί -σφίγγες (εικ 10), κούροι,

»4-,..

Εικ. 10. Σφίγγα (γύρω στα 460 π. Χ.). ΑΙΠΝΑ-ΚΟΛΩΝΑ: Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

81

mm

κόρες, πολύτιμα αγγεία από την Αττική (εικ. 11), την Κόρινθο, την Σπάρτη, τις Κυκλάδες και την Ιωνία- παρόλα αυτά αρχιτεκτονικά κα­ τάλοιπα, που ήρθαν στο φως στο βόρειο τμήμα της Ακρόπολης, δί­ νουν μία εικόνα από τον αρχικό χαρακτήρα της και την υψηλή ποιό­ τητα της εκτέλεσης. Προσδιορίστηκε σε μήκος 30 μ. το αρχαϊκό βό­

%

ρειο τείχος της Ακρόπολης, από ωραία κατεργασμένους και προσαρ­ μοσμένους πωρόπλινθους. Με δύο ορθογώνιους πύργους στη μέση και στο δυτικό άκρο, παρουσιάζει περισσότερο την εικόνα ενός οχυ­ ρωματικού τείχους παρά ενός τείχους γιά την προστασία του τεμέ­

Εικ. 11. Πρωτοαττική πρόνους. Η φυγή του Οδυσσέα από την σπηλιά του Πολυφήμου ( 7ος αι. π. Χ.).

νους. Χρησίμευε σίγουρα, όπως και το τείχος της Ακρόπολης των Αθηνών, γιά την επέκταση του οικοδομήσιμου χώρου. Για την ανέγερση όμως του βόρειου τείχους δεν έπαιξαν ρόλο μό­ νον οχυρωματικοί λόγοι, αλλά και λόγοι προβολής και επίδειξης. Μα­ ζί με το τείχος κτίστηκε στη βορειοανατολική άκρη του λόφου μία με­ γάλη κλίμακα (εικ. 12), η οποία την υστεροαρχαϊκή εποχή οδηγούσε σί­ γουρα στη κυρία είσοδο της Ακρόπολης. Τέτοιων διαστάσεων κλίμακα είναι σπάνιο φαινόμενο γιά τα αρχιτεκτονικά δεδομένα της εποχής και συνήθως μνημειώδεις κλίμακες χρονολογούνται στην ελληνιστική επο­ χή. Ίσως δεν είναι τυχαίο το ότι ανάλογες κατασκευές βρέθηκαν στο Άργος και στην Επίδαυρο - π. χ. στο Ηραίο του Αργούς και στο ιερό του Απόλλωνα Μαλεάτα στην Επίδαυρο. Από τα μέρη αυτά ήρθαν, σύμφωνα με τις πηγές, το πάλαι ποτέ οι νέοι οικιστές στην Αίγινα. Αργότερα όμως αποκτά το τείχος όλο και πιό πολύ αμυντικό χα­ ρακτήρα: η είσοδος με την κλίμακα καταργείται και μεταφέρεται σε

Εικ. 14. Αποτύπωση των κτιρίων της ιστορικής εποχής. 3-4: λατρευ­ τικά οικοδομήματα της ελληνιστι­ κής εποχής.

κάποια άλλη θέση, και ο βόρειος πύργος περιβάλλεται με μεγάλους πωρόπλινθους (εικ. 13). Ότι οι αλλαγές έγιναν την εποχή, κατά την

,^;,Λ.\

~Γ~ν, ν.-'%*^$

Λ- ! "s • * · • 'S.- -

Ρ&φ*

Ägina · Koionna. Gosamtplan Massslab 1:500

82

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

οποία κάτοχοι της Αίγινας ήταν οι βασιλείς της Περγάμου, επιβεβαιώνουν όστρακα ανάγλυφων σκάφων του 2ου αιώνα π.Χ., που βρέθηκαν πίσω από την προσθήκη του τείχους. Στην εποχή των βασιλέων της Περγάμου, οι οποίοι πέρασαν μερικούς χειμώνες στην Αίγινα, ανήκει λόγω της ίδιας τεχνι­ κής και το τείχος στη νότια πλευρά του λόφου, καθώς και το τμήμα που διακλαδίζεται από αυτό με κατεύθυνση την θά­ λασσα. Ό π ω ς φαίνεται, σκοπός των Ατταλιδών ήταν να απο­

Εικ. 12. Β. τείχος της Ακρόπολης με την υστεροαρχαϊκή κλίμακα (6ος/5ος αι. π. Χ.).

κτήσουν εδώ μία οχυρωμένη βάση. Παρόλα αυτά δεν χάθηκε ο λατρευτικός χαρακτήρας του λό­ φου. Ταυτόχρονα με την οχύρωση κτίζονται δυτικά του ναού του Απόλλωνα νέα οικοδομήματα γιά τη λατρεία - δύο οίκοι και μία θόλος (εικ. 14), ίσως ένα από αυτά είναι το Αττάλειο, το οποίο αναφέραμε παραπάνω. Τελικά πρέπει να υποθέσουμε ότι οι βασιλείς της Περγάμου εδημιούργησαν και εδώ μία βασιλική έδρα, η οποία είχε, μέχρι ενός σημείου, αντιστοιχίες με εκείνη της Περγάμου: μία ισχυρά οχυρωμένη Ακρόπολη μέσα στην οποία ήταν συγκεντρωμένες οι λατρείες της πόλης, η βασιλική κατοικία και η στρατιωτική παρουσία. Στην άστατη ρωμαϊκή εποχή (πιθανώς τον 6ο αιώνα μ.Χ.) για μία ακόμη φορά ο οχυρωμένος λόφος της Κολώνας άλλα­

Εικ. 13. Δ. πύργος του Β. τείχους της Ακρόπο­ λης. Φαίνεται από μέσα προς τα έξω: η αρχαϊκή,η ελληνιστική και η υστερορρωμάίκή φάση.

ξε ριζικά τον χαρακτήρα του και έγινε πάλι χώρος κατοίκησης. Πάλι ενισχύθηκε το βόρειο τείχος και κτίστηκαν καινοόργοι πύργοι από οικοδομικό υλικό που προήλθε από παλιά οικοδο­ μήματα επάνω στο λόφο (εικ. 15). Με αυτές τις οικοδομικές δραστηριότητες όμως φαίνεται ότι η εποχή της αρχαίας Ακρό­ πολης και της αρχικής της λειτουργίας έχει περάσει. Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στην εικόνα της «ιερής» Ακρόπο­ λης, την οποία περιγράψαμε παραπάνω. Ισως είναι δυνατόν να την διανθίσουμε, να συμπληρώσουμε τον αριθμό των θεών που λατρεύονταν εδώ και να συμπεράνουμε το όνομα με το οποίο ονόμαζαν οι Αιγινήτες τον λόφο της Κολώνας.

Εικ. 15. Το Β. τείχος της Ακρόπολης με τον Δ. πύργο κατά την Υστερορρωμαϊκή Εποχή.

Όταν το 1998 βρέθηκε μέσα στα μπάζα, στη βόρεια πλευρά της Κολώνας, τμήμα μαρμάρινης καθιστής γυναικείας μορφής (εικ. 16), «ανάθημα έκτων ιδίων της Ασείας Τροφίμης» όπως μας λέει η επιγραφή, φάνηκε αρχικά ότι πρόκειται απλά γιά μία από τις πολυάριθμες ρωμαϊκές επαναλήψεις ενός γνωστού αγαλματικού τύπου: του λατρευτικού αγάλματος της Μητέρας των Θεών Κυβέλης, έργο του Αγοράκριτου, στο Μητρώο της Αγοράς των Αθηνών. Σύντομα όμως προέκυψαν τα επόμενα προβλήματα: ΑΙΓΙΝΑ-ΚΟΛΩΝΑ: Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

83

1) Δεν υπάρχουν μαρτυρίες για την ύπαρξη δημοσίας λατρείας της Μητέρας Κυβέλης στην Αίγινα. Αγαλματίδια και ανάγλυφα με παραστάσεις της Κυβέλης, που βρέθηκαν στη πόλη, δεν είναι δείγματα επίσημης λατρείας, αλλά προέρχονται από ιδιωτικά ιερά.

2) Το αιγινήτικο άγαλμα δεν παριστάνεται με λεοντάρι και κύμβαλο, τα οποία χα­ ρακτηρίζουν χωρίς σχεδόν εξαίρεση την Κυβέλη.

3) Η θεά δεν κάθεται επάνω σε θρόνο, όπως είναι χαρακτηριστικό για αυτό τον τύπο, αλλά σε βράχο. Μία τέτοια βασική παραλλαγή ενός έντονα καθορισμένου εικονογραφικού τύπου πρέπει να ενέχει και αλλαγή στο περιεχόμενο. Αναζητώντας μία ερμηνεία, η οποία να λαμβάνει υπόψη της τα παραπάνω στοιχεία, βλέπουμε ότι μόνο η Δήμητρα πληρεί όλες αυτές τις προϋποθέσεις. Επανειλημμένως έχει τονιστεί η συγγενική της σχέση με την Μήτερα - Κυβέλη -για τον λόγο αυτό χρησιμοποιείται ο ίδιος τύπος- και το ότι κάθεται επάνω στο βράχο είναι ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της θεό­ τητας: τρέχοντας να βρεί τη χαμένη της κόρη, την Περσεφόνη, κάθεται στην «αγέλα­ στη πέτρα», η οποία γίνεται σταθερό σημείο αναφοράς στη τοπογραφία του ιερού της Ελευσίνας, ή φωνάζει την κόρη από την «ανακληθρίδα πέτρα», όπως ξέρουμε από τα Μέγαρα. Αλλά και στην εικονογραφία δεν παραμένει άγνωστος αυτός ο τύπος, όπως αποδεικνύει π.χ. ένα ειδώλιο από το Θεσμοφόριο της Ερέτριας. Επιπλέον υπάρχουν

Εικ. 16. Άγαλμα της Δήμητρας στον τύπο της Κυβέλης (2ος αι. μ. Χ.). ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 5

μαρτυρίες για τη λατρεία της Δήμητρας στη Αίγινα, ενώ λεί­

Εικ. 18. Σύνολο αγγείων από πηγάδι στη Ν. πλα­ γιά του λόφου.

πουν γιά την λατρεία της Κυβέλης: ο Ηρόδοτος 6, 91, 2, πε­ ριγράφοντας τη λαϊκή οτάση υπό την ηγεσία του Νικόδρομου στη Αίγινα, αναφέρει, ότι οι στασιαστές κατέλαβαν την «πά­ λαιαν καλεομένην πόλιν», περιμένοντας τον αθηναϊκό στόλο. Δεν μπόρεσαν όμως να την κρατήσουν γιά μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι ολιγαρχικοί Αιγινήτες κατέλαβαν τη βάση των στασιαστών και τους κατεδίκασαν σε θάνατο. Ένας από αυ­ τούς μπόρεσε όμως να δραπετεύσει και προσπάθησε να βρεί άσυλο στο Θεσμοφόριο. Οι πληροφορίες λοιπόν του Ηροδότου είναι πολύτιμες: από την μία μεριά επιβεβαιώνει την ύπαρξη λατρείας γιά την Δήμητρα Θεσμοφόρο στην Αίγινα, και από την άλλη, εάν συνδέσουμε το αναφερόμενο Θεσμοφόριο με το άγαλμα της Κολώνας, προκύπτουν σημαντικά στοιχεία γιά την αρχαία το­ πογραφία της Αίγινας. Σε όλη την Αίγινα δεν υπάρχει πιό κατάλληλο σημείο, το οποίο να αξιώνει την ονομασία «παλαιά πόλις», από το ακρω­ τήρι της Κολώνας που γιά χιλιετίες ήταν ο πυρήνας κατοίκη­ σης. Επιπροσθέτως, ο χώρος με το τείχος της υστεροαρχαϊκής εποχής που μετατρέπει το λόφο σε οχυρωμένη Ακρόπολη, εν­ δείκνυται γιά στρατιωτική βάση των στασιαστών. Έτσι δεν κα­

Εικ. 17. Οικοδομικό συγκρότημα στη Ν. πλαγιά του λόφου.

τέχουν μόνο το πιό επιφανές σημείο της πόλης, αλλά ταυτό­ χρονα επιβλέπουν τα λιμάνια στους πρόποδες της, περιμένο­ ντας τον αθηναϊκό στόλο. Βέβαια αυτό μπορεί να επιβεβαιωθεί μόνο με την ανακά­ λυψη του ιερού της Δήμητρας Θεσμοφόρου. Και πραγματικά

issiti

ίσως είναι δυνατόν να το εντοπίσουμε. Μετά την αποχωμάτωση της νότιας πλαγιάς του λόφου ήρθαν στο φώς τα κατάλοιπα ενός μεγάλης εκτάσεως οικοδοΑΙΓΙΝΑ-ΚΟΛΩΝΑ: Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

85

Εικ. 19. Πήλινη προτομή γυναικείας θεότητας (τέλος 5ου αι. π. Χ.).

μικού συνόλου με επιμελώς κατεργασμένους πωρόπλινθους, το οποίο σχηματίζει άνδηρα με δωμάτια (εικ. 17). Άφθονη κεραμική από πηγάδια μέσα σ' αυτό -πρόκειται κυρίως γιά όλπες, αμφορείς και σκάφους (εικ. 18)- δηλώνει τη διεξαγωγή συμποσίων από την υστεροαρχαϊκή μέχρι την κλασική εποχή. Τα πιο χαρακτηριστικά ευρήματα όμως από την περιοχή είναι γυναικείες προτομές (εικ. 19), όπως εμφανίζονται προ­ πανίων στα ιερά της Δήμητρας και της Κόρης. Στην ίδια ερμηνεία οδηγούν καλοκτισμένα ορθογώνια και στρογγυλά φρέατα (εικ. 20). Τέτοια φρέατα αναφέρουν οι πη­ γές -με την ονομασία «Μέγαρα»- σε σχέση με τις γιορτές των Θεσμοφορίων που διε­ ξάγονταν προς τιμήν της Δήμητρας και της Κόρης, και πραγματικά βρέθηκαν ανάλο­ γες κατασκευές σε διάφορα ιερά της Δήμητρας (Ελευσίνα, Κόρινθος, Πριήνη κ.α.). Με ιερά της Δήμητρας βρίσκει και η διάταξη του αρχιτεκτονικού συνόλου της Αί­ γινας στενή αντιστοιχία. Εκτός από τα πολυάριθμα ιερά με τα πολλά και μικρά δωμά­ τια και τα φρέατα στη Μεγάλη Ελλάδα, που ανήκουν στις χθόνιες θεότητες, την πιο στε­ νή συγγένεια σχετικά με την αρχιτεκτονική διαμόρφωση παρουσιάζει το ιερό της Δή­ μητρας στον Ακροκόρινθο. Είναι και αυτό κτισμένο κατά τον ίδιο τρόπο, επάνω σε διά­ φορα άνδηρα με πάμπολλα δωμάτια και φρέατα. Μπορεί να πει κανείς, μάλιστα, ότι ακριβώς η θέση στις πλαγιές της Ακρόπολης είναι γιά τα ιερά της Δήμητρας και Κόρης χαρακτηριστική, όπως δείχνουν τα παραδείγματα στην Αθήνα (Ελευσίνιο), στην Ερέ­ τρια, στην Κόρινθο, στα Μέγαρα, στην Πριήνη, στην Πέργαμο και στην Καυνο. Όπως φαίνεται, έχουμε με το αρχιτεκτονικό σύνολο στην νότια πλαγιά της Κολώνας όλες τις προϋποθέσεις γιά μία ταύτιση με το Θεσμοφόριο που αναφέρει ο Ηρόδοτος . Έτσι δεν υπογραμμίζεται μόνο η ομοιότητα της Ακρόπολης της Αίγινας με τις πα­ ραπάνω Ακροπόλεις. Η ταύτιση του Θεσμοφορίου, που έχει σαν συνέπεια την ταύτιΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ. 5

ση της «παλαιάς καλεσμένης πόλεως» με τον λόφο της Κολώνας, μας δίνει επιπλέον ένα δείγμα της ιστορικής συνείδησης των κατοίκων. Το όνομα «παλαιά πόλις» για τον λόφο σήμαινε ότι αυτός ο λόφος είχε μείνει στη μνήμη των κατοίκων ως τόπος αν­ θρώπινης κατοίκησης και πολύ αργότερα, όταν ο χώρος είχε πάψει πιά να κατοικεί­ ται και είχε γίνει τόπος λατρείας. Το ίδιο ακριβώς συνέβη και με την Ακρόπολη των Αθηνών: ο Θουκυδίδης Π, 15 τονίζει: «ή ακρόπολις νυν ούσα ή πόλις ην». Με τον ίδιο τρόπο κράτησαν στην μνήμη και οι Αιγινήτες την διά μέσου των αι­ ώνων ένδοξη ιστορία τους.

Εικ. 20. Λιθόκτιστο φρέαρ στη Ν. πλαγιά του λόφου.

Βιβλιογραφία: Γ. Βέλτερ, Αίγινα (1962, επιμ. Γ. Π. Κουλικούρδη ).

W Wurster, Alt-Ägiaa I, 1, Der Apollontempel, (1974).

F. Feiten, Alt-Ägina I, 2, Die christliche Siedlung, (1975).

H. Walter, Ägina. Die archäologische Geschichte einer griechischen Insel (1993).

K. Hoffeiner, Alt-Ägina I, 3, Das Apollonheiligtum, (1999).

W. Gauss, «Beobachtungen zur Tempelabfolge im Apollon-Heiligtum von Ägina in archaischer Zeit», ÖJh 69, 2000, 137ff.

F. Feiten, «Kulte in Aigina-Kolonna» in Zona Archeologica (Festschrift H. P. hier) Antiquitas, Reihe 3, Bd. 42, 2001, 127ff. ΑΙΠΝΑ-ΚΟΛΩΝΑ: Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

87

VB:;iÌ:i/..:.;.

Αποψη του ναού της Αφαίας από Ν.

Εικ. 1. Πήλινα ειδώλια από το ιερό της Αφαίας: α. Μυκηναϊκής περιόδου, β. Κλασικών χρόνων. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ. 5

ΕΥΑ ΣΗΜΑΝΤΩΝΗ-ΜΠΟΥΡΝΙΑ*

Το Ιερό της Αφαίας στην Αίγινα

Σ

τη δασωμένη πλαγιά του βουνού, στα ΒΑ της Αίγινας, βρίσκεται το ιερό της Αφαίας, όπου υψώνεται ο δωρικός ναός με τα πασί­

γνωστα αετωματικά γλυπτά, σήμερα στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Ιδρυμένο σε μια πανέμορφη αλλά απόμερη τοποθεσία, το Ιερό διέσχι­ σε τους αιώνες μένοντας σχετικά αλώβητο από τις ιστορικές συγκυ­ ρίες και τις πολιτικές ανακατατάξεις που κατέστρεψαν σχεδόν ολο­ κληρωτικά το κύριο θρησκευτικό κέντρο του νησιού στην Κολώνα. Ο

ναός της Αφαίας, ειδικότερα, παραμένει ένα από τα καλύτερα διατη­ ρημένα κτίρια της ελληνικής αρχαιότητας, κλασικό παράδειγμα αρ­ χαίας ναοδομίας, ενώ τα μαρμάρινα αετώματα του αποτελούν σταθμό στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής. Το παρόν κείμενο απευθύνεται στον μη αρχαιολόγο αναγνώστη και παρουσιάζει συγκεντρωμένες κάποιες βασικές πληροφορίες γι' αυτόν τον υποδειγματικά ανασκαμμένο και δημοσιευμένο χώρο1. Ανθρώπινη παρουσία μαρτυρείται στην ευρύτερη περιοχή, συγκε­ κριμένα στον κάβο της Αγίας Μαρίνας, από τα ύστερα νεολιθικά χρό­ νια, δηλαδή κοντά στα τέλη της 4ης ή τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. Μαζί με την αντίστοιχη εγκατάσταση στην Κολώνα είναι οι δύο πα­ λαιότερες του νησιού. Λατρευόμενη θεότητα Προϊστορική είναι η καταγωγή της λατρευόμενης θεότητας, όπως μας πληροφορούν ο Παυσανίας (2, 30, 3) και ο Αντωνίνος Λιβεράλις, 40. Η Βριτόμαρτις ή Δίκτυννα ήταν νύμφη, γεννημένη στην Καινώ της Κρήτης. Πατέρας της ήταν ο Δίας και μητέρα της η Κάρμη, εγ­ γονή της Δήμητρας. Ήταν μια παρθενική θεότητα, που αγαπούσε ιδι­ αίτερα το κυνήγι και τα δάση και συνόδευε παντού την Αρτέμιδα. Πολλοί πίστευαν ότι αυτή είχε επινοήσει το κυνηγετικό δίχτυ. Κάπο­ τε την είδε ο βασιλιάς της Κρήτης, ο Μίνωας, την ερωτεύτηκε και άρ­ χισε να την καταδιώκει για να την κατακτήσει. Εννιά μήνες την κυνη­ γούσε στα κρητικά βουνά και λαγκάδια, όμως εκείνη κατάφερνε πάΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΦΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

* Η Εύα ΣημαντώνηΜπουρνιά είναι καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών.

1. Χε πρώτη μορφή το κεί­ μενο αυτό παρουσιάστηκε ως διάλεξη με φωτεινές διαφάνειες στην αυλή του Λαογραφικού Μουσείου του Δήμου Αίγινας το θέρος του 2000.

89

ντα να του ξεφεύγει και να κρύβεται μέαα στα δάση. Στο τέλος ο Μί­ νωας την πρόφτασε σε κάποιο ακρωτήρι, όταν το ρούχο της μπλέ­ χτηκε σε μια μυρτιά. Η Βριτόμαρτις, για να μην πέσει στα χέρια του, πήδηξε από ψηλά στη θάλασσα και βρέθηκε μέσα στα δίχτυα ψαρά­ δων που ψάρευαν στην περιοχή. Τότε οι Κύδωνες, οι παλαιότεροι κά­ τοικοι της Κρήτης, την αποκάλεσαν Δίκτυννα για το πάθημα της, της αφιέρωσαν το όρος Δίκτυς και τη λάτρεψαν ως θεά. Τη συνέχεια της ιστορίας διηγείται δεύτερη παραλλαγή του μύθου: κάποιος από τους ψαράδες που την έκρυψαν στα δίχτυα τους, ένας Ανδρομήδης, την πήρε με τη βάρκα του και την έβγαλε στην Αίγινα. Εκεί όμως προ­ σπάθησε κι αυτός να τη βιάσει και η Βριτομάρτις, για να γλιτώσει, έτρεξε και πρόλαβε να εξαφανιστεί στο γειτονικό άλσος, όπου αργό­ τερα χτίστηκε ο ναός της. Όταν οι ντόπιοι έψαξαν να τη βρουν, ανα­ κάλυψαν το άγαλμα της στη θέση όπου θα έπρεπε να βρίσκεται η ίδια. Τότε κήρυξαν τον τόπο ιερό, ονόμασαν την άφαντη νύμφη Αφαία και τη λάτρεψαν ως θεά, στενά σχετιζόμενη με την Αρτέμιδα. Η λατρεία της Αφαίας δεν συναντιέται πουθενά αλλού στην Ελλάδα και ο μύθος της υποκρύπτει ίσως ιστορικό πυρήνα: ο ψαράς Ανδρομήδης θα μπο­ ρούσε να συμβολίζει Κρήτες αποίκους από την Κυδωνία της Κρήτης που εγκαταστάθηκαν στην Αίγινα (όπως μας πληροφορεί ο Στράβων) φέρνοντας μαζί τους την προγονική τους λατρεία. Δεν είναι γνωστό πότε έγινε αυτό, όμως από την πρώιμη 2η χιλιετία π.Χ. έχουμε δείγ­ ματα έντονης εμπορικής δραστηριότητας μεταξύ των κατοίκων της Κολώνας και της μινωικής Κρήτης. Η Αφαία, όπως δείχνουν κάποιες προσφορές στο ιερό της (εικ. 1), ήταν κατά κύριο λόγο θεότητα που προστάτευε τις γυναίκες και τη μη­ 2

τρότητα , ιδιότητα που μοιραζόταν άλλωστε με την αγαπημένη της Αρτέμιδα. Κατ' επέκτασιν πρέπει να ήταν η εγγυήτρια της συνέχειας και του γένους, οπότε την προστασία της επιζητούσαν και άρρενα μέ­ λη της κοινότητας, αναθέτοντας τις ανάλογες προσφορές 3 . Δεν γνωρί­ ζουμε πολλά για το τυπικό της λατρείας της, η διαμόρφωση όμως του ιερού της και κάποιες λίγες πληροφορίες δείχνουν ότι προς τιμήν της πρέπει να γίνονταν τελετές με χορό και απαγγελία στον προ του ναού χώρο, ίσως και δρώμενα που αναπαριστούσαν την ιστορία της θεάς.

2. Κυρίως πήλινα ειδώλια γυναικών που κρατούν παιδάκι στην αγκαλιά τους (κουροτρόφοι), αλλά και κοσμήματα, μικρά αγγεία για αρωματικές ύλες κ.λπ.

3. Όπλα, αγγεία όπου ανα­ γράφεται το όνομα του άνδρα αναθέτη κ.ά.

90

Ιστορία των ανασκαφών Οι περιηγητές Spon και Wheler αναφέρονται πρώτοι στο ναό, το 1675. Το 1805 ο Dodwell έμεινε τρεις μέρες στην Αίγινα και ζωγρά­ φισε ό,τι ήταν τότε ορατό. Στα 1811 δύο νεαροί θαυμαστές της αρ­ χαίας ελληνικής τέχνης, μέλη της περίφημης αρχαιόφιλης Εταιρείας ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

των Dilettanti, ο μόλις είκοσι δύο ετών Άγγλος αρχιτέκτονας Charles Robert Cockerell και ο φίλος του, ο Γερμανός βαρώνος Carl Haller von Hallerstein, επισκέφθηκαν τα επιβλητικά και αδιατάρακτα ακόμη ερείπια ενός μεγάλου ναού πάνω στο δασωμένο ύψωμα στα ΒΑ της Αίγινας. Παρεξηγώντας τον Παυσανία (Κορινθιακά, 30,3), θεώρησαν ότι πρόκειται για το ναό του Ελλανίου Διός. Εγκαταστάθηκαν σε σκη­ νές και, όπως περιγράφει ο Cockerell στο ημερολόγιο, «προμήθειες και εργάτες φέραμε από την πόλη, ως καύσιμο υλικό είχαμε το άγριο θυμάρι, για φαγητό

υπήρχαν

άφθονες πέρδικες και από τους βο­

σκούς αγοράζαμε κατσικάκια. Όταν τελείωναν οι εργασίες της ημέ­ ρας, τα ψήναμε όλοι μαζί σε μια μεγάλη φωτιά με τη συνοδεία

τοπι­

κής μουσικής, με τραγούδια και χορούς [...] Τη δεύτερη ημέρα, ένας από τους εργάτες συνάντησε ένα κομμάτι από μάρμαρο

της Πάρου,

το οποίο τράβηξε την προσοχή του γιατί όλο το κτίσμα είναι από πέ­ τρα. Αποδείχτηκε πως επρόκειτο για το κεφάλι ενός πολεμιστή με πε­ ρικεφαλαία, καθόλα τέλειο [...]' ένα τελείως νέο κίνητρο έδινε συγκε­ κριμένη τροπή στη δουλειά μας. Δεν άργησε να ξεφυτρώσει κι άλλο κεφάλι, ύστερα ένα πόδι και τελικώς, για να μην πολυλογώ,

ανακα­

λύψαμε κάτω από τα γκρεμισμένα τμήματα του τύμπανου και του γεί­ σου του ανατολικού και του δυτικού αετώματος, όχι λιγότερα από δε­ καέξι αγάλματα και δεκατρία κεφάλια, πόδια, βραχίονες κ.λπ.». Και συνεχίζει: «...Δεν μπορούσαμε

να ελπίζουμε πως θα μας

επέτρεπαν

χωρίς αντιρρήσεις να πάρουμε μαζί μας όσα είχαμε ανακαλύψει

[...]

Οι πρόκριτοι ήρθαν σύσσωμοι και μας διάβασαν μια ανακοίνωση της κοινότητας του νησιού, με την οποία μας παρακαλούσαν

να παραιτη­

θούμε από τις επιχειρήσεις μας, διότι, αν συνεχίζαμε, Κύριος ποιες δυστυχίες

θα μπορούσαν

οίδε

να πέσουν στο νησί και στη γύρω

ηπειρωτική χώρα. Αυτή η τόσο γελοία και δεισιδαίμων πρόφαση

ήταν

ασφαλώς ένα απλό πρόσχημα για να μας αποσπάσουν χρήματα. Επει­ δή όμως σκεφτήκαμε πως ήταν δίκαιο να πληρώσουμε, ζί τους στο χωριό το δραγουμάνο

για να διαπραγματευτεί

στείλαμε μα­ το ποσόν».

Εν τω μεταξύ οι αρναιόφιλοι Ευρωπαίοι είχαν φυγαδεύσει κρυφά τα εναέτια γλυπτά στον Πειραιά. «Αφότου έφυγαν τα μάρμαρα, οι δια­ πραγματεύσεις με τους προκρίτους

έγιναν ευκολότερες. Κλείσαμε μα­

ζί τους τη συμφωνία να τους πληρώσουμε

800 πιάστρα, περίπου 40

λίρες, για τις αρχαιότητες που βρήκαμε και για την άδεια να συνεχί­ σουμε να σκάβουμε ώσπου να εξερευνήσουμε χώρο. Χρειαστήκαμε

όλον τον

αρχαιολογικό

συνολικά 16 ημέρες». Η τύχη των εναετίων του

ναού της Αφαίας είναι γνωστή: μεταφέρθηκαν από τους Dilettanti πρώτα στη Ζάκυνθο και μετά στην Ιταλία, όπου τα αγόρασε το 1813

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΦΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

σε δημοπρασία ο Λουδοβίκος, ο μετέπειτα βασιλιάς της Βαυαρίας και πατέρας του Όθωνα, για να κοσμήσει με αυτά τη Γλυπτοθήκη του Μονάχου, το 1828. Αποτέλεσμα των ληστρικών ανασκαφών της Εται­ ρείας των Dilettanti ήταν η δημοσίευση της μελέτης του Cockerell στα I860, με ωραίες έγχρωμες χαλκογραφίες του ναού. Η μορφή της Αθηνάς που δεσπόζει στο κέντρο των αετωμάτων του, είχε οδηγήσει τον Cockerell να αποδώσει το ναό στη θεά. Ακόμα ωραιότερες είναι οι έγχρωμες αναπαραστάσεις, προσόψεις και τομές που είχε κάνει ήδη το 1852 ο Γάλλος αρχιτέκτονας Jean-Louis Charles Gamier, ο μετέπει­ τα αρχιτέκτονας της Όπερας του Παρισιού, και οι οποίες τυπώθηκαν το 1884 στο Παρίσι. Την άνοιξη του 1901 ο Adolf Furtwängler, ο Η. Thiersch και ο αρ­ χιτέκτονας Ε. R. Fiechter επανέλαβαν τις ανασκαφές και δημοσίευσαν τα πορίσματα τους, το 1906, στο έργο Aigim. Das Heiligtum Εικ. 2. To ιερό της Αφαίας περί το 700 π.Χ. 1. Θέση όπου θα ιδρυθεί ο ναός.

2. Βωμός. 3. Πηγάδι. 4. Περίβολος του ιερού. 5· Αμφιπόλειον.

der

Aph.ua., την πρώτη επιστημονικά τεκμηριωμένη και ολοκληρωμένη έρευνα για το ιερό, με νέες έγχρωμες αποκαταστάσεις των αετωμάτων. Αρχαϊκή επιγραφή που βρέθηκε σ' αυτές τις πρώτες γερμανικές ανα­ σκαφές οδήγησε στην ταύτιση του ιερού με εκείνο της Αφαίας που αναφέρει ο Παυσανίας (βλ. στη συνέχεια). Από το 1964 έως το 1981 ο Dieter Ohly και οι συνεργάτες του επανέλαβαν τις ανασκαφές στο χώρο, που οδήγησαν στην πλήρη ανα­ σύνθεση της ιστορίας του ιερού και σε νέα διάταξη των αετωμάτων, όπως αυτά εκτίθενται στην ανακαινισμένη Γλυπτοθήκη του Μονάχου.

Ιστορία του ιερού Η συστηματική λατρεία στο βραχώδη λόφο όπου αργότερα χτίστηκε ο ναός της Αφαίας αρχίζει κατά τη μυκηνάίκιί περίοδο, περίπου στο τέλος του 14ου αι. π.Χ., και πρέπει να είχε το χαρακτήρα υπαίθριου ιερού: πή­ λινα αγαλμάτια (ειδώλια) ανθρώπων, κυρίως γυναικείων μορφών που κρατούν παιδάκια (εικ. Ια), ή ζώων και αγγεία, πολλά από τα οποία βρέ­ θηκαν σε σπηλαιώδες χάσμα στη Β πλευρά του αρχαϊκού περιβόλου, εί­ ναι τα πρώτα ευρήματα που μαρτυρούν λατρευτική δραστηριότητα. Η υπαίθρια λατρεία στο χώρο συνεχίζει, όπως δείχνουν τα κινητά ευρήμα­ Εικ. 3. Το ιερό της Αφαίας περί το 600 π.Χ. 1. Υποτιθέμενος ναός/οίκος του 7ου αι. π.Χ. 2. Βωμός. 3. Πηγάδι. 4. Περίβολος του ιερού. 5- Πρόπυλον. 6. Αμφιπόλειον.

τα, χωρίς διακοπή μέχρι το τέλος του 7ου αι. π,Χ., οπότε πιθανώς οικο­ δομήθηκε ένας μικρός, χωρίς ιδιαίτερες αξιώσεις, ναός (εικ. 3). Η μορφή του ιερού κατά τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους (εικ. 2) δεν μας είναι με ακρίβεια γνωστή: ένας ελλειψοειδής περίβολος, λείψανα του οποίου εντοπίστηκαν σε τρία σημεία της ανασκαμμένης περιοχής, όρι­ ζε το πρώτο αυτό ιερό της Αφαίας. Στην πορεία του ενσωμάτωσε ριζιμι­ ούς βράχους, ενώ υποθέτουμε και κάποια ισοπέδωση/ομαλοποίηση του

92

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.5

περικλεισμένου χώρου. Στο τέλος του 8ου αι. π.Χ. χρονολο­ γούνται τα θεμέλια ενός επιμήκους βωμού που αποκαλύφθη­ καν κάτω από το κεκλιμένο επίπεδο το οποίο οδηγεί στο ναό που βλέπουμε σήμερα. Στη φάση αυτή θα πρέπει ίσως να χρονολογηθεί η πρώτη μορφή μιας σειράς δωματίων έξω από τη ΝΑ γωνία του περιβόλου, θέση που εξακολούθησαν να κατέχουν μέχρι το τέλος του 6ου αι. Ίσως πρόκειται για την παλαιότατη μορφή ενός οικοδομήματος στο οποίο φυλάσσο­ νταν σκεύη και πολύτιμα αντικείμενα του Ιερού. Το ιερό του 7ου αι. δεν ήταν πολύ διαφορετικό (εικ.

3). Γύρω στα 600 π. Χ. μνημειοποιήθηκε η είσοδος στον περίβολο με τη δημιουργία ενός προπύλου, πολύ κοντά στη θέση του μεταγενέστερου, του τέλους του 6ου αι. π.Χ. Το κάτω μέρος των τοίχων ήταν χτισμένο με ορθογώνιους λιθοηλίνθους από ντόπιο πουρί, ενώ η ανωδομή ήταν φτιαγμένη με πλίθρες. Τέσσερα ξύλινα στηρίγματα και ξύλινη στέγη με πήλινη κεράμωση συμπλήρωναν την κατασκευή. Η πρώιμη αυτή μνημειώδης είσοδος παρουσιάζει ήδη την κάτοψη που θα έχουν τα πρόπυλα των περισσοτέρων ελληνικών ιερών στους αιώνες που θα ακολουθήσουν. Πρόκειται για δύο μικρές στοές, δύο χαγιάτια, που

Εικ. 4. Το ιερό της Αφαίας περί το 550 π.Χ. 1. Ναός. 2. Βωμός, με πλατεία και δρόμο προς το ναό. 4. Ιωνικός κίονας με σφίγγα ιδρυμένος κοντά στο πηγάδι. 5. Παλαιότερος περίβολος του ιερού. 6. Νέος περίβολος του ιερού. 7. Πρόπυλον.

9. Αμφιπόλειον.

πλαισιώνουν τις δύο όψεις μιας θύρας. Το οικοδόμημα με τα πολλά δωμάτια της προηγούμενης φάσης μεγαλώνει και χτίζεται επίσης με πουρί, πλίθρες και ξύλο. Εντελώς υποθετική είναι η αποκατάσταση μικρού ναού/οίκου, στη θέση των μεταγενέστερων ναών. Για τη μορφή του Ιερού και του ναού του πρώτου μισού του 6ου αι. π.Χ. μας πληροφορεί η επιγραφή του ιερέως θεοίτα ή Κλεοίτα, που βρέθηκε κατά τις ανασκαφές του Furtwängler: [Κλ]εοίτα (ή Θεοίτα) ιαρέος εόντος τ'Αφαίω hoiqoç [ετ]έθε χοβομός χολέφας ποτεποιέθε. Και τόρκος περιεποιέθε, δηλαδή την εποχή που ήταν ιερέας ο Θεοίτας κα­ τασκευάστηκε προς τιμήν της Αφαίας ο Οίκος (ναός) και ο βωμός και ο ελέφας (το ελεφάντινο άγαλμα) και γύρω τους χτίστηκε ο περίβολος (έρκος). Όπως φαίνεται, έγινε μεγάλη ανακαίνιση (εικ. 4): Είναι πιθα­ νή η επέκταση του περιβόλου στα νότια και δυτικά, παρακολουθώντας το φρύδι του βράχου, ενώ για την οικοδόμηση του ναού, του πρώτου κτίσματος από το οποίο έχουμε βεβαιωμένα οικοδομικά λείψανα, χρει­ άστηκε να δήμιουγηθεί μια ορθογώνια πλατφόρμα (άνδηρο). Ο ναός/οίκος της Αφαίας, στον οποίο αναφέρεται η επιγραφή του Κλεοίτα, καταστράφηκε από πυρκαγιά γύρω στο 510 π.Χ. Τα καμμένα λείψανα του χρησιμοποιήθηκαν στη θεμελίωση του ναού που βλέ­ πουμε σήμερα. Αποκαλύφθηκαν κατά τις τελευταίες γερμανικές αναΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΦΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

93

σκάφες και οδήγησαν στην ανασύσταση της πρό­ σοψης του πρώτου αυτού οικοδομήματος στο το­ πικό μουσείο. Τόσο το μουσείο όσο και η αναστή­ λωση της πρόσοψης του πρώτου ναού μέσα σ' αυ­ τό πραγματοποιήθηκαν με γερμανική χορηγία και μας δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία του Ιερού και για τον πρώιμο δωρικό ρυθμό. Ο πρώιμος οίκος της Αφαίας (εικ. 5) ήταν ένα

•ft-CïSïj_~ c t ^ - ΐ

ορθογώνιο κτίριο, χτισμένο από αιγινήτικο πουρί, που χωριζόταν με μεσότοιχο σε σχεδόν τετράγωνο σηκό (κυρίως ναό) και σε μικρότερο ορθογώνιο οπισθόδομο. Μια ελεύθερη τετράστυλη δωρική πρόσταση μνημειοποιούσε την είσοδο, ενώ άφθο­ νη χρήση χρώματος, μαύρο, άσπρο, μπλε και κόκ­ κινο που σώζονται σε εκπληκτικό βαθμό μέχρι σή­ μερα, ζωντάνευε το βαρύ και αυστηρό οικοδόμη­ μα. Οι κίονες ήταν μονόλιθοι, χωρίς ένταση, χω­

Εικ. 5. Σχεδιαστική αποκατάσταση και κάτοψη του ναού της Αφαίας του 570-560 π.Χ.

ρίς δηλαδή το ανεπαίσθητο φούσκωμα που κάνει τον κίονα να μοιάζει με ζωντανό οργανισμό που φουσκώνει καθώς πιέζεται από το βάρος της στέγης. Τα κιονόκρανα έχουν τον πλατύ, αποστρογγυλευμένο εχίνο των πρώιμων δωρικών κιονόκρανων, που θυμίζει αναποδογυρισμένο καρβέλι ψωμί, και δεν μπορούν να χρονο­ λογηθούν μετά το 570-560 π.Χ. Ο τετράγωνος άβακας των κιονό­ κρανων στήριζε ιδιαίτερα ψηλό επιστήλιο4, που επιτείνει την αίσθηση του μεγάλου όγκου της ανωδομής. Η σειρά των μετοπών 3 και τριγλό-

4. Το ακόσμητο, οριζόντιο τμήμα της ανωδομής του δωρι­ κού ναού που στηρίζεται στα κιο­ νόκρανα.

5. Ορθογώνιες πλάκες από πηλό, ξύλο ή πέτρα, συχνά δια­ κοσμημένες με ζωγραφική ή με ανάγλυφο, που γέμιζαν το κενό ανάμεσα σε δύο τριγλύφους.

6. Αρχιτεκτονικά μέλη της ανωδομής του δωρικού ναού που κοσμούνται «με τρεις γλυ­ φές». Σε εναλλαγή με τις μετόπιες αποτελούσαν το «τρίγλυφον», επάνω από το επιστύλιο του δω­ ρικού ναού.

7. Οι τριγωνικές απολήξεις της δίρριχτης στέγης στις στενές πλευρές.

94

φων 6 ήταν επίσης πώρινη, οι μετόπες ακόσμητες, επενδεδυμένες από λεπτό στρώμα γύψου. Την ίδια επένδυση είχαν όλα τα ορατά αρχιτε­ κτονικά μέλη του ναού, γιατί ο γύψος παρείχε προστασία στον ευπα­ θή πωρόλιθο, δημιουργούσε υπόστρωμα κατάλληλο να δεχθεί το χρώμα και έδινε πολυτελέστερη εντύπωση. Στη στήριξη της βαριάς κεραμοσκεπούς στέγης βοηθούσαν, εκτός από τους εξωτερικούς τοί­ χους και την πρόσταση, τέσσερις διπλοί καθ' όψος δωρικοί κίονες στο σηκό (εικ. 6), όπου είχε τη θέση του και το χρυσελεφάντινο λατρευτι­ κό άγαλμα της θεάς. Είναι πολύ πιθανό να ήταν έργο του Αιγινήτη Σμίλι, διάσημου γλύπτη λατρευτικών αγαλμάτων, που λίγο αργότερα, γύρω στα μέσα του 6ου αι., μετακλήθηκε στη Σάμο για να κατασκευ­ άσει το άγαλμα της Ή ρ α ς για το μεγάλο ναό της, το Ηραίο. Δεν είναι γνωστό αν τα αετώματα7 έφεραν γλυπτό διάκοσμο. Έχουν όμως βρε­ θεί λείψανα από ένα μεγάλο κεφάλι της γοργόνας Μέδουσας, ένα γοργόνειο, όπως λέγεται, που κάποιοι υπέθεσαν ότι στόλιζε το ανατολικό

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.5

Εικ. 6. Τομή του ναού της Αφαίας του 570-560 π.Χ.

αέτωμα του πρώτου λατρευτικού οικοδομήματος. Φαίνεται ότι δεν καταστράφηκε κατά την πυρκαγιά και όταν χτίστηκε ο νέος ναός τοποθετήθηκε ψηλά, στο σηκό του. Πολύ κοντά στη σπηλιά από όπου ξεκίνησε η λατρεία της θεάς, στα βόρεια του περιβόλου, στήθηκε λίγο πριν τα μέσα του 6ου αι. π.Χ., ίσως με το τέλος των εργασιών ανακαίνισης του Ιερού, ένας πανύψηλος ιωνικός κίονας, με περίπου 12,5 μ. υψος, που στήριζε το μαρμάρινο άγαλμα μιας σφίγγας (εικ. 4). Δέσποζε σε όλο το χώρο και ήταν ψηλότερος ακόμα και από το δεύτερο ναό της Αφαίας.

Ο δεύτερος πώρινος ναός Η πυρκαγιά που ξέσπασε το 510 π. Χ. ή κατά άλλους λίγο αργότερα (την ίδια περίοδο κάηκε και ο παλαιότερος ναός του Απόλλωνα στην Κολώνα) κατέστρεψε τελείως τον πρώιμο δω­ ρικό ναό της Αφαίας. Αποφασίστηκε τότε η πλήρης αναδιά­

Εικ. 7. Το Ιερό της Αφαίας περί το 500 π.Χ. 1. Ναός. 2. Βωμός, με πλατεία και δρόμο προς το ναό. 3. Βάθρα με τα παλαιότερα αετωματικά σύ­ νολα. 4. Βάση με το παλαιότερο ανατολικό ακρωτήριο. 5. Ιωνικός κίονας με σφίγγα δίπλα στο πηγάδι. 6. Αναλημματικοί τοίχοι και νέος πε­ ρίβολος του ιερού. 7. Πρόπυλον. 8. Αμφιπόλειον. 9. Αναλημματικός τοίχος.

ταξη του ιερού, που εξαφάνισε κάθε ίχνος της παλαιάς του διαμόρφωσης (εικ. 7 και 15). Μόνο ο ναός χτίστηκε στην ίδια περίπου θέση και με τον ίδιο προσανατολισμό του παλαιότε­ ρου. Σχεδιάστηκε νέος ορθογώνιος περίβολος, που είχε τον

Εικ. 15- Το Ιερό της Αφαίας περί το 500 π.Χ. Ξύλινο πρόπλασμα (III) στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Η πλευρά του προπύλου. Δεξιά το Αμφιπόλειον.

ίδιο μακρό άξονα με το ναό και δεν ακολουθούσε πια τη φυ­ σική πορεία του βράχου, ενώ το εσωτερικό του τεμένους ισο­ πεδώθηκε με επιμέλεια. Είναι φανερό ότι η διαμόρφωση αυ­ τή απαίτησε τεράστια προσπάθεια και μεγάλες τεχνικές γνώ­ σεις' αρκεί να αναλογιστούμε τα μπαζώματα και τους τοίχους αντιστήριξης του περιβόλου από μεγάλους πώρινους λιθοπλίνθους που χρειάστηκε να κατασκευαστούν, ιδιαίτερα στα δυτικά και νότια του ναού. Επάνω σε αυτούς τους τοίχους αντιοτήριξης χτίστηκε ο περίβολος με πλίθρες, τις οποίες προ-

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΦΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

95

Εικ. 8. To ιερό της Αφαίας περί το 500 π.Χ. Ξύλινο πρόπλασμα (III) στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Άποψη από ΝΑ.

στάτευαν πήλινα κεραμίδια (εικ. 8). Κοντά στη ΝΑ γωνία του περιβό­ λου, όχι πολύ μακριά από την παλαιά του θέση, δημιουργήθηκε το νέο πρόπυλο, η μνημειώδης είσοδος στο ιερό, που διατήρησε τη βασική μορφή του πρώτου προπύλου, δηλαδή δύο δίστηλες προστάσεις που πλαισιώνουν δίφυλλη ξύλινη θύρα (οι πώρινοι κίονες είχαν οκτάγωνη τομή). Ένα μεγάλο πώρινο ανθεμωτό ακρωτήριο αποκαθίσταται από τον ανασκαφέα στην κορυφή της πήλινης κεραμοσκεπούς στέγης, ενώ το πάτωμα του προπύλου ήταν κατασκευασμένο από ένα είδος κόκκι­ νου τσιμέντου, όπως και το πάτωμα του σηκού του ναού. Εκτός τεμένους και ακριβώς στη ΝΑ γωνία του περιβόλου (εικ. 7 και 15) χτίστηκε μετά την αποπεράτωση του δεύτερου ναού, δηλαδή στις αρχές του 5ου αι., ένα οικοδομικό συγκρότημα για τη διαμονή των ιερέων και των βοηθών τους, για τη φύλαξη της σκευής του ιε­ ρού, πιθανώς και για τελετουργική εστίαση. Την ονομασία του, Αμφιπόλειον, μας δίνει ίσως επιγραφή του ύστερου 5ου αι. π.Χ., σήμερα στο Μουσείο του Μονάχου, η αρχική θέση της οποίας ήταν στον πρό­ ναο 8 . Το κτίριο ήταν διώροφο στο βόρειο τμήμα του. Μικρή σκάλα οδηγούσε τους ιερείς κατευθείαν στη γειτονική περιοχή του βωμού, ενώ προς το τέλος του 3ου αι. π.Χ. δημιουργήθηκε μικρός χώρος που σώζει τρεις λουτήρες για τις ανάγκες των ενοίκων και πιθανώς για την κάθαρση των επισκεπτών. Η μνημειοποίηση όλων των μορφών του ιερού γίνεται εντυπω­ σιακή στην περίπτωση του βωμού (εικ. 7 και 8). Γίνεται κατά πολύ με­ γαλύτερος, σε σχήμα Π, μεταφέρεται ανατολικότερα και υπερυψώνε­ ται πάνω σε πόδιο έξι βαθμίδων, ενώ μεταξύ βωμού και ναού στρώ­ νεται με πλάκες μια ορθογώνια πλατεία, όπου φαίνεται ότι γινόταν ο τελετουργικός χορός προς τιμήν της θεάς, στον οποίο αναφέρονται 8. Πρόκειται για κατάλογο των πολύτιμων σκευών που φ υr ν λάσσονταν στο ναό και στο Αμφιπα

%

χειον

"

φιλολογικές μαρτυρίες. Τέσσερις βάσεις στήριζαν πιθανότατα ισάριθ/\

ι

·\

>

\

>

' ο

>

μα αγάλματα, ενω το ολο συγκρότημα πλαισίωναν απο βορρά και νότο δύο μικρές στεγασμένες στοές στις οποίες είχαν εκτεθεί μαρμάΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

ρίνα γλυπτά, πιθανότατα τα γλυπτά από ένα πα­ λαιότερο ζεύγος αετωμάτων του ναού, για το οποίο θα μιλήσουμε στη συνέχεια. Ένα κεκλιμένο επίπεδο, στρωμένο πάλι με πώρινες πλάκες, οδη­ γεί και σήμερα από την πλατεία στην είσοδο του ναού. Η ανοικοδόμηση του δεύτερου ναού της 9

Αφαίας άρχισε γύρω στο 500 π.Χ. . Ό π ω ς και ο προηγούμενος, κατασκευάστηκε από ντόπιο πω­ ρόλιθο, είναι όμως πολύ μεγαλύτερος και αποτελεί την καθαρότερη έκφραση του δωρικού ρυθμού. Ο

Εικ. 9. Ο ναός της Αφαίας του 500 π.Χ. Ξύλινο πρό­ πλασμα (Ι) στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Άποψη από ΝΑ.

δεύτερος και τελευταίος ναός της Αφαίας δεν είναι μόνον ο καλύτερα διατηρημένος στον ελληνικό χώρο, είναι επιπλέον το προοδευτικότερο στη σύλ­ ληψη και πιο επιμελημένο στην εκτέλεση οικοδό­ μημα των ύστερων αρχαϊκών χρόνων (εικ. 9-10). Έργο προικισμένου ανώνυμου Αιγινήτη αρχιτέ­ κτονα, δίνει στο θεατή την αίσθηση του μνημειώ­ δους, ενώ στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για πολύ μεγάλη κατασκευή: άνετα θα χωρούσε τέσσε­ ρις φορές μέσα στο ναό του Διός της Ολυμπίας. Οι σοφά υπολογισμένες αναλογίες του βασίζονται στο δωρικό πόδα, που είχε μήκος 32,8 εκ., και συνδυάζονται έτσι ώστε να δίνουν στο ναό μια πρωτόγνωρη ελαφράδα που μόνον από ιωνικά οι­ κοδομήματα μας είναι γνωστή. Αρκεί να συγκρί­ νουμε τη βαριά, πιεστική εντύπωση που δημιουρ­

Εικ. 10. Ο ναός της Αφαίας του 500 π.Χ. Ξύλινο πρό­ πλασμα (Ι) στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Ανατολική πλευρά (είσοδος).

γεί ο πρόδρομος του ναός για να γίνει αμέσως κα­ τανοητό αυτό που λέγεται εδώ. Ο αρχιτέκτονας της Αφαίας κρατήθη­ κε συνειδητά μακριά από τον πειρασμό να ενσωματώσει στο δημιούρ­ γημα του ιωνικά στοιχεία, όπως έκαναν Αθηναίοι συνάδελφοι του ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. και βέβαια σε όλη τη διάρκεια του 5ου αι. π.Χ. Μόνο τα δυο κεντρικά ακρωτήρια του ναού, με ένα πλούσιο φυτικό θέμα που πλαισιώνουν μικρά αγάλματα κορών με ιωνική ενδυμασία, παραπέμπουν σε ιωνικές μορφές (εικ. 11). Ο ναός είναι περίπτερος, ορθογώνιο δηλαδή οικοδόμημα που πε­ ριβάλλεται από κιονοστοιχία 12 δωρικών κιόνων στις μακρές και 6 κιόνων στις στενές πλευρές (η κλασική συνταγή είναι 1 3 x 6 κίονες) (εικ. 12). Στηρίζεται σε κρηπίδα τριών βαθμίδων, που στο επίπεδο του στυλοβάτη 10 έχει διαστάσεις 28,50 χ 13,80 μ. Το ύφος του ναού, ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΦΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

9. Δεν συμφωνούν σ' αυτό όλοι οι ερευνητές. Προτείνονται διάφορες χρονολογίες, όπως: με­ ταξύ 500 και 490 π.Χ. (D. Williams) ή ακόμα και 480 π.Χ., αν ληφθούν υπόψη νεότερες εκτι­ μήσεις της κεραμικής (D. Gills).

10. Της τελευταίας δηλαδή βαθμίδας, πάνω στην οποία πα­ τούν οι κίονες.

97

μετρημένο μέχρι την κορυφή του ακρωτηρίου, έφθανε τα 12,4 μ. Οι κορμοί των περισσοτέρων κιόνων είναι μονόλιθοι (δηλαδή από μονο­ κόμματη πέτρα), φέρουν κοίλες ραβδώσεις και το δωρικό κιονόκρα­ νο που τους επιστέφει δεν έχει τη σφαιρικότητα των παλαιότερων κιο­ νόκρανων, πλησιάζει το σχήμα του ανεστραμμένου κολούρου κώνου. Η περίσταση

11

περιβάλλει το σηκό, τον οποίο πλαισιώνουν ο πρόνα­

ος ή πρόδομος και ο ρηχότερος οπισθόδομος, με δύο κίονες ανάμεσα σε παραστάδες ο καθένας. Δύο διώροφες (δίτονες όπως λέγονται) δω­ ρικές κιονοστοχίες χωρίζουν το σηκό σε τρία μέρη (κλίτη) (εικ. 13), στο κεντρικό των οποίων διακρίνεται μέχρι σήμερα η θέση του λα­ τρευτικού αγάλματος. Το δάπεδο του προδόμου και του κεντρικού κλίτους του σηκού ήταν στρωμένο με ένα κόκκινο υλικό (σαν τσιμέ­ ντο), όπως και το πρόπυλο. Στο δωρικό ναό ο οπισθόδομος δεν επι­ Εικ. 11. Σχεδιαστική αποκατάσταση του ανατολικού κεντρικού ακρωτηρί­ ου του ναού του 500 π.Χ.

κοινωνεί με το σηκό. Είναι προσιτός μόνον από την περίσταση. Στο ναό της Αφαίας όμως στενή θήρα, τοποθετημένη λίγο έκκεντρα, οδη­ γεί από το σηκό στον οπισθόδομο (βλ. την κάτοψη, εικ. 12β) και φαί­ νεται ότι ανοίχθηκε εκ των υστέρων, αφού δηλαδή είχε ήδη προχω­ ρήσει η κατασκευή του ναού. Κιγκλιδώματα με θύρες έφρασσαν τα ανοίγματα μεταξύ των παραστάδων και των δύο κιόνων του οπισθό­ δομου, φθάνοντας μέχρι το επιστύλιο. Κάτι ανάλογο γινόταν και στον πρόδομο, όπου φράσσονταν επιπλέον τα κενά μεταξύ των τεσσάρων κιόνων της περιστάσεως και των δύο απολήξεων των μακρών τοίχων

11. Η σειρά των κιόνων που περιβάλλει από τις τέσσερις πλευ­ ρές τον κυρίως ναό.

12. Η. Barikel, «Aegina, Aphaia-Tempel, 7. Geraubte Metopen», Archäologischer Anzeiger 1985,1-13.

13. Ξέρουμε ότι κόκκινοι ήταν οι ιμάντες, ακριβώς κάτω από τα κιονόκρανα, καθώς και η λεπτή ταινία πάνω από το επιστή­ λιο, οι αγυιές των προμόχθων, η κάτω όψη των καταιετίων γείσων και το επίπεδο πάνω στο οποίο πατούσαν τα εναέτια γλυπτά. Μαύροι (ή κυανοί) ήταν οι κανό­ νες, οι πρόμοχθοι και οι τρίγλυφοι. Γαλάζιο, τέλος, ήταν το βά­ θος του τριγωνικού αετώματος, το τύμπανο, πάνω στο οποίο προβάλλονταν τα εναέτια.

14. Με επίπεδους δηλαδή στρωτήρες και λεπτούς γωνιώ­ δεις καλυπτήρες (καβαλάρηδες).

98

(εικ. 12α). Το αποτέλεσμα ήταν ένας ιδιαίτερα προστατευμένος χώρος στον οποίο ήταν ασφαλή τα πολύτιμα αντικείμενα του ναού. Το επιστύλιο είχε περίπου το ύφος του τριγλύφου (πρβλ. τον προηγούμενο ναό) και, όπως και οι κίονες -αλλά και όλα τα εμφανή μέρη του ναού-, έφερε λεπτότατη επένδυση από λευκό γύψο. Είναι περίεργο το ότι δε βρέθηκε μέχρι σήμερα κανένα ίχνος από μετόπες, ενώ γνωρίζουμε τμήματα πώρινων, ακόσμητων μετοπών από τον προηγούμενο ναό 1 2 . Ίσως οι μετόπες του υστεροαρχαϊκού ναού της Αφαίας να ήταν μαρμάρινες, ακόσμητες και αφαιρέθηκαν όλες μετά την εγκατάλειψη του ναού κατά τους τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες. Θα μπορούσαν ακόμα να είναι ξύλινες, επενδεδυμένες με τον ίδιο λευκό γύψο που συναντήσαμε στους κίονες και στο επιστήλιο. Η πολυχρωμία που χαρακτήριζε την ανωδομή του πρόδρομου κτιρίου συνεχίζεται και σ' αυτό, όχι όμως με την ίδια εκπληκτική διατήρηση 13 . Τη δίρριχτη στέγη του ναού κάλυπτε πήλινη κεράμωση κορινθιακού τύπου 1 4 και μόνον η πρώτη στρώση κεράμων με τις ανθεμωτές ακρο­ κεράμους ήταν μαρμάρινη. Στις τέσσερις γωνίες οι υδρορροές της στέγης κατέληγαν σε μαρμάρινες λεοντοκεφαλές (εικ. 9), ενώ μαρμά-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑ1Α, τ. 5

61 Ostfront des Aphaia-Tempels. Zeichnung E. R. Fieehter

ρίνα ήταν τα δύο κεντρικά ακρωτήρια (εικ.11) και τα τέσσερα γωνι­ αία, που παρίσταναν σφίγγες. Ένα τρίτο κορυφαίο μαρμάρινο ακρω­ τήριο -επίσης φυτικό αλλά κάπως απλούστερο- είχε στηθεί σε ειδική βάση εμπρός από το δεύτερο ανατολικό κίονα της προστάσεως (εικ.

10). Θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι μαζί με ένα πρώτο σύνολο εναετίων γλυπτών κοσμούσαν την ανατολική, κύρια όψη του κτιρίου, ενώ δεν είχε ακόμα ολοκληρωθεί η διακόσμηση του ναού. Κάποια φυσι­ κή καταστροφή, ίσως κεραυνός, ή κάποια αλλαγή προγραμματισμού αχρήστευσε το πρώτο σύνολο, το οποίο αντικαταστάθηκε με νέο. Η παλαιότερη αυτή σειρά γλυπτών του ανατολικού αετώματος και το πρώτο κορυφαίο ακρωτήριο χρησιμοποιήθηκαν για να στολίσουν την πλατεία, εμπρός από την είσοδο του ναού, όπως είδαμε. Όλοι έχουμε θαυμάσει τον Παρθενώνα για τις ανεπαίσθητες αλλά ηθελημένες καμπυλώσεις των αρχιτεκτονικών του στοιχείων, που ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΦΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

99

διορθώνουν (κατά τον Βιτρούβιο) τις προοπτικές ατέ­ λειες της ανθρώπινης όρασης, ενώ εμφυσούν ζωή στο μνημείο. Δεν πρόκειται όμως για τεχνική που εμφανί­ ζεται ξαφνικά στα μέσα του 5ου αι. Έχουν προηγηθεί πολλά μνημεία στα οποία οι καμπυλότητες αυτές δοκι­ μάστηκαν και τελειοποιήθηκαν πριν αποτυπωθούν με τρόπο αξεπέραστο στο μεγάλο ναό της Ακρόπολης. Ενώ στον πρώτο πώρινο ναό της Αφαίας δεν παρατη­ ρούνται οι αρχιτεκτονικές αυτές εκλεπτύνσεις, διαπι­ στώνονται χωρίς καμιάν αμφιβολία στο ναό του 500 π.Χ.: οι εξωτερικοί κίονες έχουν ένταση και παρουσιά­ ζουν κλίση περίπου 2 εκ. προς το εσωτερικό του ναού, Εικ. 13. Ο ναός της Αφαίας του

,

500 π.Χ. Ξύλινο πρόπλασμα (II)

01

στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου.

λοίπων, ο στυλοβάτης έχει ελαφρότατη κύρτωση. Κανείς δεν ισχυρί-

Εγκαρσια χομη στο σηκο.

ζεται ότι ο ναός της Αφαίας είναι το πρωιμότερο αρχιτεκτόνημα στο

γωνιαίοι κίονες της περίστασης είναι κατά 2 εκ. παχύτεροι των υπο-

οποίο παρατηρούνται οι εκλεπτύνσεις αυτές, μαζί όμως με όλες τις άλλες μορφές του είναι το κατεξοχήν μνημείο που υποδεικνύει το δρόμο για υπέρβαση της αρχαϊκής και είσοδο στην κλασική φάση της ελληνικής τέχνης. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι για το σύγχρονο θεατή ο χωρίς παράθυρα σηκός με τις δίτονες κιονοστοιχίες στριμωγμένες σε τόσο στενό χώρο δημιουργεί μάλλον κλειστοφοβική αίσθηση. Το πλάτος του κεντρικού κλίτους είναι 3 μ., ενώ η απόσταση κάθε κιονοστοιχίας από το γειτονικό της τοίχο είναι μόλις 0,90 μ. Οι διπλές κιονοστοιχίες του σηκού δεν είναι αναγκαίες για τη στήριξη της στέγης. Η παρου­ σία τους είναι ελεύθερη επιλογή του αρχιτέκτονα, που θυσιάζει την αίσθηση του άνετου εσωτερικού χώρου στην προσπάθεια να πλαι­ σιώσει εντυπωσιακά το λατρευτικό άγαλμα. Το αποτέλεσμα μάλλον τον δικαιώνει, όπως δείχνει η αποκατάσταση του εσωτερικού του να­ ού στο ξύλινο μοντέλο του Μουσείου του Μονάχου (εικ. 13).

Λατρευτικό άγαλμα Δε γνωρίζουμε πολλά για το μεγαλύτερο του φυσικού λατρευτικό άγαλ­ μα που στεκόταν στο κέντρο του σηκού. Μόνον ένας μαρμάρινος βρα­ χίονας (σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών) τού έχει αποδο­ θεί. Πρέπει να ήταν ακρόλιθο, να είχε δηλαδή τα γυμνά μέρη από μάρ­ μαρο, στερεωμένα πάνω σε ξύλινο κορμό, ενώ τα ενδύματα ήταν ζω­ γραφισμένα και ο οπλισμός ήταν από μέταλλο. Χρονολογείται γύρω στο 500 π.Χ. και ο ανασκαφέας D. Ohly θεωρεί ότι παρίστανε την Πρόμα­ χο Αθηνά. Κατά την άποψη του, η Αθηνά εγκαθίσταται ως «σύνναος», 100

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

ως συγκάτοικος δηλαδή της προϊστορικής Αφαίας στο Ιερό της στο τέ­ λος του 6ου/αρχές 5ου αι. Η πρόταση αυτή ξενίζει, αφού η παλαιά αντιπαλότητα, η «έχθρη παλαιή» που αναφέρει ο Ηρόδοτος, μεταξύ Αί­ γινας και Αθηνών κάθε άλλο παρά είχε ατονήσει τη συγκεκριμένη πε­ ρίοδο. Θα λέγαμε μάλιστα ότι είχε φτάσει στο αποκορύφωμα της κατά 15

τις παραμονές των Περσικών Πολέμων . Με δεδομένες τις ιστορικές συγκυρίες είναι λογικότερη η άποψη ότι το ακρόλιθο λατρευτικό άγαλ­ μα του δεύτερου ναού της Αφαίας δεν εικονίζε την πρόμαχο Αθηνά, αλ­ λά την Αρτέμιδα ως κυνηγέτιδα ή ως πολεμική θεά. Το παλαιό χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αφαίας, για το οποίο κά­ νει λόγο η επιγραφή του Κλεοίτα ή Θεοίτα, μικρότερο μάλλον του φυσικού, φαίνεται ότι είχε σωθεί από την καταστροφή του προηγού­ μενου ναού και στήθηκε ξανά στο μικρό πώρινο βάθρο που βρέθηκε σε επαφή με τον πίσω τοίχο του νέου σηκού. Το εκ των υστέρων άνοιγμα θύρας προς τον οπισθόδομο, όπως και το φράξιμο του τε­ λευταίου με κιγκλωδώματα, θα μπορούσαν να ερμηνευθούν καλύτε­ ρα αν υποθέσουμε ότι ο οπισθόδομος εξυπηρετούσε, στο νέο ναό, τις ανάγκες που κάλυπτε το άδυτο του παλαιότερου ναού/οίκου για τη μυστηριακή λατρεία της Αφαίας. Η παρουσία χτιστής τράπεζας στον οπισθόδομο ενισχύει την υπόθεση αυτή.

Αετώματα Κορωνίδα του γλυπτού διακόσμου του ναού αποτελούν τα αγάλματα που στόλιζαν τα δυο αετώματα, από παριανό μάρμαρο όπως και τα υπόλοιπα μαρμάρινα στοιχεία του (εικ. 14). Θέμα και των δυο είναι οι μυθικές εκστρατείες εναντίον της Τροίας, στις οποίες διακρίθηκαν Αιγινήτες ήρωες. Το ανατολικό αέτωμα εικονίζε την πρώτη, σχετικά άγνωστη στους περισσότερους εκστρατεία εναντίον του βασιλέως Λαομέδοντος της Τροίας, στην οποία διακρίθηκε ο Τελαμών, γιος του Αιακού, και ο Ηρακλής. Το δυτικό αέτωμα είχε ως θέμα του τη γνω­ στή σε όλους εκστρατεία των Αχαιών υπό την αρχηγία του Αγαμέμνο­ νος εναντίον της Τροίας του Πριάμου. Σ' αυτήν διακρίθηκαν τα τρία εγγόνια του Αακού, ο Αίας και ο Τεύκρος, γιοί του Τελαμώνος, και ο Αχιλλέας, γιος του Πηλέα. Κεντρική μορφή και των δύο αετωμάτων είναι η Αθηνά, που εικονίζεται ως προστάτισσα των Αχαιών, ακίνητη σαν λατρευτικό άγαλμα στο δυτικό, έντονα κινημένη και μετέχουσα στη δράση στο ανατολικό αέτωμα. Υποτίθεται ότι είναι αόρατη στους θνητούς που αγωνίζονται γύρω της. Το δυτικό αέτωμα, που περιλαμβάνει περισσότερες μορφές (εικ.

14, αριστερά), απηχεί ακόμη την αισθητική του 6ου αι., με τις πιο σχηΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΦΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

15. Οι σχετικές φιλολογικές μαρτυρίες παρουσιάζονται συ­ γκεντρωμένες στο Γ. Βέλτερ, επιμ. Γ. Κουλικούρδη, Αίγινα, Αθήναι 1962. Περί το 506 π.Χ. οι Αιγι­ νήτες, θέλοντας να βοηθήσουν τους Θηβαίους, λεηλάτησαν τους παράλιους δήμους της Αττικής και κατέστρεψαν το Φάληρο. Πε­ ρί το 493 π.Χ. και πιθανώς από αντιπαλότητα προς τους Αθηναί­ ους, έδωσαν «γην καί ύδωρ» στους απεσταλμένους του Δαρεί­ ου, οπότε οι Αθηναίοι ζήτησαν τη βοήθεια των Σπαρτιατών. Οι δύο Σπαρτιάτες βασιλείς πήγαν το 491 π.Χ. αυτοπροσώπως στην Αίγινα, πήραν τους δέκα επιφα­ νέστερους Αιγινήτες ως ομήρους και τους παρέδωσαν στους Αθη­ ναίους. Συγχρόνως οι Αθηναίοι προσπάθησαν να υποθάλψουν δημοκρατική επανάσταση στην Αίγινα, απέτυχαν όμως παταγω­ δώς και το 487 ξεκίνησε πέλεμος μεταξύ των δύο πόλεων-κρατών που κράτησε μέχρι το 483 π.Χ. Άλλοτε νικούσαν οι Αθηναίοι, άλ­ λοτε οι Αιγινήτες. Τις παραμονές όμως της επιδρομής του Ξέρξη στην Ελλάδα σταμάτησαν οι ανταγωνισμοί και οι Αιγινήτες πολέμησαν κατά των Περσών στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, το 480 π.Χ. με 30 πλοία.

101

ματικές, λίγο άκαμπτες χειρονομίες, το αταίριαστο με τα συναισθήμα­ τα των προσώπων αρχαϊκό μειδίαμα, και θα πρέπει να τοποθετήθηκε στη θέση του το 495 με 490 π.Χ. Το ανατολικό, αντίθετα, με την κινη­ μένη Αθηνά και την απουσία σχηματοποίησης στις κινήσεις, είναι νε­ ότερο, του 490-480 π.Χ. Αναγνωρίζουμε σ' αυτό όλους τους χαρακτή­ ρες της τέχνης του πρώτου μισού του 5ου αι., την ορθότερη σύνθεση, την απόδοση του ήθους των προσώπων και την αυστηρότητα στην έκ­ φραση, που οδήγησε στο χαρακτηρισμό της τέχνης αυτής ως «αυστη­ 16. To 458 οι Κορίνθιοι συμ­ μάχησαν με τους Αιγινήτες και επιτέθηκαν εναντίον των Αθηναί­ ων σε μια προσπάθεια να ανακό­ ψουν την ολοένα αυξανόμενη ναυτική τους δύναμη. Στη ναυμα­ χία που έγινε στα ανοιχτά του Αγκιστριού (Κεκρυφάλεια), οι Αθηναίοι συνέτριψαν τον ενωμέ­ νο κορινθιακό και αιγινητικό στό­ λο και στη συνέχεια πολιόρκησαν την Αίγινα και την κατέλαβαν. Γκρέμισαν τα τείχη της πόλης και επέβαλαν τεράστιο πρόστιμο στους Αιγινήτες, αφού τους ανά­ γκασαν να παραδώσουν το στόλο τους. Παρά τη συμφορά που τη βρήκε, η Αίγινα εξακολούθησε να αντιτίθεται στην Αθήνα όσο πε­ ρισσότερο μπορούσε' έτσι, στις παραμονές του Πελοποννησια­ κού Πολέμου, το 431 π.Χ., οι Αθηναίοι, για να έχουν τα νώτα τους καλυμμένα, εξετόπισαν τους Αιγινήτες και εγκατέστησαν στο νησί Αθηναίους κληρούχους, ανάμεσα τους τον κωμικό ποιητή Αριστοφάνη και τον πατέρα του Πλάτωνος Αρίστωνα. Τους πρό­ σφυγες εγκατέστησαν οι Σπαρτιά­ τες στη Θυρέα της Κυνουρίας.

102

ρού ρυθμού». Ανάμεσα στα δύο αετώματα του ναού της Αφαίας μεσο­ λαβούν μόλις δέκα χρόνια, που αντιστοιχούν όμως στη σημαντικότερη και περισσότερο διαμορφωτική περίοδο της αρχαίας γλυπτικής: οι διαφορές και αντιθέσεις ανάμεσα τους αντικατοπτρίζουν την αντίθεση ανάμεσα στην αρχαϊκή και στην επικείμενη κλασική τεχνοτροπία. Ένα πρώτο ανατολικό αέτωμα με αμαζονομαχία πρέπει να είχε κα­ τασκευαστεί και ίσως τοποθετηθεί, είτε όμως καταστράφηκε από φυ­ σική αιτία (κεραυνό;), είτε αντικαταστάθηκε για λόγους πολτικής προπαγάνδας των Αιγινητών, που θέλησαν με το νέο ανατολικό αέτω­ μα να προβάλουν το προγονικό τους κλέος. Βρέθηκαν τέλος σπαράγ­ ματα από ένα τέταρτο σύνολο μορφών -πιθανώς από ένα παλαιότερο δυτικό αέτωμα- που παρουσίαζε και γυναίκες, ίσως εικονίζε το Δία να κυνηγά τη νύμφη Αίγινα. Τα δύο αυτά σύνολα, χρονολογημένα στη δεκαετία 510-500 π.Χ., εξετέθησαν σε ειδικά κατασκευασμένα βά­ θρα στην περιοχή του βωμού (εικ. 8). Διάσημοι Αιγινήτες γλύπτες συνδέονται με τα αετώματα της Αφαίας, αλλά γι' αυτούς θα γίνει λό­ γος σε άλλο άρθρο του περιοδικού. Το ιερό της Αφαίας δεν διατηρήθηκε για μεγάλο διάστημα. Η αθη­ ναϊκή επιβολή στο νησί από τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. είχε τον αντίκτυ­ πο της και σ' αυτό16. Η παρακμή της πόλης της Αίγινας οδήγησε στη βαθμιαία παρακμή του ιερού της Αφαίας, το οποίο δεν κατάφερε να ορθοποδήσει όταν το 404, μετά την ήττα των Αθηναίων στον Πελο­ ποννησιακό Πόλεμο, οι Αιγινήτες γύρισαν στην πατρίδα τους. Περιο­ ρισμένες εργασίες επέκτασης και επισκευών παρατηρούνται στα μέσα ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.5

Εικ. 14. Τα αετώματα του ναού της Αφαίας στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Αριστερά: δυτικό αέτωμα. Δεξιά: ανατολικό αέτωμα.

τ ο υ 4 ο υ αι. π.Χ. στην περιοχή του β ω μ ο ύ και στο Αμφιπόλειον. Ο 3ος αι. π.Χ. είναι περίοδος μεγάλης παρακμής. Μόλις στο τέλος τ ο υ υ π ά ρ ­ χει κάποια δραστηριότητα. Τ α κτίρια άρχισαν να καταρρέουν και π ρ ο ς 17

το τέλος τ ο υ 2 ο υ αι. π.Χ. το ιερό είχε εγκαταλειφθεί . Το ότι λησμο­ νήθηκε τόσο π ρ ό ω ρ α είχε και την καλή του πλευρά, γιατί αυτό π ρ ο ­ φύλαξε σε μεγάλο βαθμό τα αρχιτεκτονικά μέλη και το γλυπτό διάκο­ σμο από την καταστροφή (αν όχι από τη διαρπαγή) και μας επιτρέπει να γνωρίζουμε το ιερό της Α φ α ί α ς με πληρότητα π ο λ ύ μεγαλύτερη από ό,τι άλλα, σημαντικότερα ίσως κατά την αρχαιότητα, ιερά.

17. Για την περίοδο της πα­ ρακμής του Ιερού βλ D. Williams, «Aegina, Aphaia-Temple 11. The pottery from the 2nd limestone temple and the later history of the sanctuary», Archäologisher Anzeiger 1987,629-680.

Βιβλιογραφία Τις σχετικές με την Αφαία φιλολογικές μαρτυρίες βλ. στο D. Williams, λήμμα «Aphaia» στο Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae (LIMC), I, 1981, 876.

A. Furtwängler, E.R. Fiechter, H. Thiersch, Aegina. Das Heiligtum der Aphaia, Μόναχο 1906. Τα ευρήματα από τις ανασκαφές του ιερού (αρχιτεκτονικά και κινητά) δημοσιεύονται από τους D. Ohly, E. L. Schwandner, D. Williams, M. Maass και πολλούς άλλους, σε συνεχόμενους τόμους του περιοδικού Archäologischer Anzeiger από το 1970 και εξής.

D. Ohly, Die Aegineten Ι: Die Ostgiebelgruppe, Μόναχο 1976.

D. Ohly, Tempel und Heiligtum der Aphaia aufÄgina, 2n έκδ., Μόναχο 1978.

D. Williams, «Aegina. Aphaia Temple, IV: The inscription commemorating the construction of the 1st Limestone Temple», στο περιοδικό Archäologischer Anzeiger 1982, 55-68.

E. L. Schwandner, Der ältere Porostemplet der Aphaia auf Aegina, Βερολίνο 1985.

D. Ohly, Glyptothek München. Griechische und römische Skulpturen, 6n έκδ., Μόναχο 1986.

M. Ohly-Dumm, «Argina. Aphaia-Tempel, 12. Archaic marble sculptures other than architectural», στο περιοδικό Archäologischer Anzeiger 1988, 405-421.

U. Sinn, «Der Kult der Aphaia auf Aegina», crtoR. HäggK.a. (εκδ.), Early Greek Cult Practice, Στοκχόλμη 1988, 149-160.

D. Gill, «The Temple of Aphaia on Aegina. The date of the reconstruction» στο περωδικό Annual of the British School at Athens (BSA) 83,1988, 169-177.

D. Gill, «The Temple of Aphaia on Aegina. Further thoughts on the date of the reconstruction» στο περιοδικό Annual οfée

British School at Athens (BSA) 88,1993, 173-181.

TO ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΦΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

103

Εικ. 17. Σφίγγα Μουσείο Αίγινας. Έργο Ονάτα; Γύρω στο 470 π.Χ.

104

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑ1Α, τ. 5

ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΟΚΚΟΡΟΥ-ΑΛΕΥΡΑ*

Η Αιγινήτικη Σχολή Γλυπτικής1

Α

πό τη γλυπτική της αρχαίας Αίγινας δεν έχουν σωθεί στο ίδιο το νησί ενυπόγραφα έργα ή ενυπόγραφες βάσεις γλυπτών έργων.

Πολλά εξάλλου από τα πρωτότυπα γλυπτά που έχουν βρεθεί στην Αί­ γινα και κοσμούν το νέο μουσείο, είναι επείσακτα, δηλαδή αγορασμέ­ να σε άλλα σημαντικά κέντρα γλυπτικής της αρχαιότητας, ενώ τα αρ­ χιτεκτονικά γλυπτά που στόλιζαν το ναό της Αφαίας και είναι ντόπιες δημιουργίες, βρίσκονται δυστυχώς τα περισσότερα στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Έτσι μόνο λίγα και σε κακή ως επί το πλείστον κατά­ σταση σωζόμενα αρχιτεκτονικά γλυπτά του αρχαϊκού ναού του Απόλ­ λωνα στην Κολώνα δίνουν στον επισκέπτη μία αμυδρή ιδέα του Αιγινήτικου κέντρου γλυπτικής, που φαίνεται ότι υπήρξε, τουλάχιστον κα­ τά το α' μισό του 5ου αι. π.Χ., ένα από τα σημαντικότερα της αρχαίας Ελλάδας, εφάμιλλο, αν όχι και σπουδαιότερο του Αττικού και του Πα­ ριανού. Την εικόνα αυτή αντλούμε κυρίως από τις αρχαίες πηγές, τον Παυσανία, τον Πλίνιο και άλλους μεταγενέστερους συγγραφείς, που αναφέρονται σε αρχαίους Αιγινήτες γλύπτες και στα έργα τους. Ο αρχαιότερος Αιγινήτης γλύπτης σύμφωνα με την αρχαία παρά­ δοση ήταν ο Σμίλις, ο γιος του Ευκλείδου, όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας. Ως έργο του αναφέρει ο περιηγητής το αρχαϊκό άγαλμα της θεάς Ήρας στο ναό της στο Ηραίο της Σάμου. Ο ίδιος γλύπτης εί­ χε φιλοτεχνήσει επίσης αγάλματα των καθιστών Ωρών, δηλαδή προ­ σωποποιήσεων των Εποχών, από ελεφαντοστό στην Ολυμπία, καθώς και ένα ακόμη άγαλμα της Ήρας για την Τροιζήνα. Δυστυχώς όμως δεν έχουμε ιδέα για την εμφάνιση αυτών των έργων. Ούτε εξάλλου γνωρίζουμε πότε ακριβώς έζησε και έδρασε ο Σμίλις, που το όνομα του φαίνεται να έχει την ίδια καταγωγή με τη λέξη σμίλη, το γνωστό εργαλείο λάξευσης αγαλμάτων. Κατά τον Παυσανία ήταν σύγχρονος του μυθικού Δαιδάλου, γλύπτη του β' μισού του 7ου αι. π.Χ. και πα­ τέρα της μεγάλης ελληνικής γλυπτικής. Είναι όμως πιθανότερο ο Σμί­ λις να ήκμασε κατά το α' μισό του 6ου αι. π.Χ., όπως συμπεραίνει η Ε. Walter-Καρύδη, η κατεξοχήν σύγχρονη ερευνήτρια της Αιγινήτικης

Η ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

* Η Γ. Κοκκορού-Αλευρά εί­ ναι καθηγήτρια του Πανεπιστη­ μίου Αθηνών.

1. Το κείμενο που ακολου­ θεί είναι το κείμενο διάλεξης που πραγματοποιήθηκε τον Ιούλιο του 2000 στην Αίγινα στα πλαί­ σια των εκδηλώσεων του Πολιτι­ στικού Συλλόγου Αίγινας «Ιωάν­ νης Καποδίστριας». Για την άρι­ στη διοργάνωση των εκδηλώσε­ ων και την πρόσκληση της να συμμετάσχω σε αυτές ευχαριστώ θερμά τη συνάδελφο Ε. Σημαντώνη-Μπουρνιά. Όσα από τα γλυπτά που περιλαμβάνονται στο κείμενο δεν ήταν δυνατό να απει­ κονισθούν λόγω έλλειψης χώ­ ρου, μπορεί να δεί ο ενδιαφερό­ μενος αναγνώστης οτο βιβλίο της Ε. Waker-Karydi, Die Äginetische Bildhauerschule. Werke und schriftliche Quellen. Alt-Ägina II, 2, Mainz am Rhein 1987. Για δι­ ευκόλυνση του αναγνώστη υπάρ­ χει μάλιστα στο κείμενο δίπλα στα έργα αυτά η ένδειξη: WalterKarydi, εικ. ή πίν. και ο αντίστοι­ χος αριθμός.

105

γλυπτικής. Στο συμπέρασμα αυτό κατέληξε, επειδή από τον Πλίνιο παραδίδεται ότι μαζί με το Ροίκο και το Θεόδωρο, γνωστούς Σάμιους αρχιτέκτονες και πρωτοπορια­ κούς χαλκοπλάστες του α' μισού του 6ου αι. π.Χ., εργάσθηκε στη Λήμνο για την κα­ τασκευή του Λαβύρινθου, οικοδομήματος με πολλούς κίονες, με το οποίο όμως μάλ­ λον δεν είχε σχέση ο Αιγινήτης γλύπτης. Πειστική φαίνεται επίσης η υπόθεση της Ε.

Walter-Καρύδη ότι πιθανόν ο Σμίλις, όταν εργάσθηκε για το λατρευτικό άγαλμα του Ηραίου της Σάμου, να έμαθε την τεχνική της χαλκοπλαστικής από τους Σάμιους καλ­ λιτέχνες και να την μεταφύτευσε στην πατρίδα του, η οποία έμελλε να αναδειχθεί σε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα χαλκοπλαστικής της ύστερης αρχαϊκής αλλά κυρίως της εποχής του αυστηρού ρυθμού. Επομένως η δράση του Σμίλι πρέπει να τοποθετη­ θεί χρονολογικά στο α' μισό του 6ου αι. π.Χ. Τη σκυτάλη πήρε από το Σμίλι ο Καλλών, ένας άλλος Αιγινήτης γλύπτης, γνω­ στός επίσης περισσότερο από την γραπτή παράδοση, κυρίως τον Παυσανία, και από μία τουλάχιστον ενυπόγραφη βάση που βρέθηκε στην Ακρόπολη της Αθήνας. Πε­ ρισσότερα για τον γλύπτη αυτόν θα ειπωθούν παρακάτω. Ωστόσο υπήρχε λιθογλυπτική στην Αίγινα ήδη από τους πολύ πρώιμους αρχαϊ­ κούς χρόνους. Έτσι στον 7ο αι. π.Χ. χρονολογείται το θραύσμα ενεπίγραφης αναθη­ ματικής στήλης από παριανό μάρμαρο και παριανής ίσως προέλευσης που βρέθηκε στο Ιερό του Απόλλωνα στην Κολώνα και απεικονίζει κεφαλή γενειοφόρου άνδρα προς τα δεξιά (Walter-Karydi, πίν. 8,1), ενώ στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. ανήκει κε­ φάλι κόρης από ασβεστόλιθο που βρέθηκε στη νεκρόπολη βόρεια της πόλης της Αί­ γινας (Walter-Karydi, πίν. 14,14). Το κεφάλι αυτό μπορεί με μεγαλύτερη πιθανότητα να θεωρηθεί ντόπια δημιουργία, αφού το νησί διέθετε ασβεστόλιθο, ένα υλικό που δεν ήταν ανάγκη να εισαχθεί από αλλού, ενώ εξάλλου η χρονολόγηση του στις αρχές του 6ου αι. π.Χ., οπότε η λιθογλυπτική μνημειακού χαρακτήρα είχε διαδοθεί στα πε­ ρισσότερα αρχαϊκά κέντρα, συνηγορεί στην απόδοση του σε ντόπιο εργαστήριο. Πά­ ντως τα σημαντικότερα αρχαϊκά γλυπτά που βρέθηκαν στην Αίγινα και σώζονται ως τις μέρες μας, σε κακή δυστυχώς κατάσταση τα περισσότερα, είχαν παραγγελθεί σε άλλα σημαντικά κέντρα μαρμαρογλυπτικής. Λίγα μόνο, και μάλιστα όχι ιδιαίτερα υψηλίς τέχνης, φαίνεται ότι λαξεύθηκαν στο ίδιο το νησί. Αυτό δεν πρέπει να μας φανεί και τόσο αντιφατικό τη στιγμή που μιλάμε για έναν μεγάλο ντόπιο γλύπτη, όπως είπαμε ότι ήταν ο Σμίλις. Βασική προϋπόθεση για τη δημιουργία εργαστηρίων και ιδιαίτερου καλλιτεχνικού ύφους -παράδοσης- γλυπτικής είναι η πρώτη ύλη, δη­ λαδή το μάρμαρο. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι, όπως είναι σήμερα γενικότερα απο­ δεκτό στην έρευνα, η μαρμαρογλυπτική ξεκινά στα μέσα του 7ου αι. π.Χ. στην πλού­ σια σε ευκολολάξευτο μάρμαρο Νάξο και ακολουθούν από τις αρχές του 6ου αι. π.Χ. η Πάρος, η Θάσος, η Σάμος. Στην Αττική επίσης που είναι ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα γλυπτικής της αρχαιότητας, η μεγάλου μεγέθους γλυπτική σε λίθο ξεκινά στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. Στην αρχή μάλιστα χρησιμοποιείται εκεί το όχι και τόσο κα­ λής ποιότητας κυανόφαιο μάρμαρο του Υμηττού παράλληλα με το εισαγόμενο από τα

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

νησιά. Στην Αίγινα δεν υπάρχει μάρμαρο. Αντίθε­ τα γνωστός ήταν ο Αιγιναίος λίθος, ένας ασβεστό­ λιθος καλής ποιότητας, γνωστότερος ως πώρος, που χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στην αρχιτεκτονι­ κή του νησιού αλλά και σε κτίρια της Αττικής, στην Ακρόπολη, στο Σούνιο και αλλού. Η απουσία λοιπόν μαρμάρου δεν ευνόησε την ανάπτυξη της λιθογλυπτικής στην Αίγινα κα­ τά τις πρώιμες περιόδους εμφάνισης αυτής της τέ­ χνης. Φαίνεται ότι ο Σμίλις είναι εκείνος που πραγματικά δίνει την ώθηση στην ανάπτυξη της γύρω στα μέσα του 6ου αι. π.Χ., αν εξαιρέσουμε ήσσονος σημασίας προσπάθειες ντόπιων λιθοξόων να δημιουργήσουν γλυπτά από ασβεστόλιθο σε τύπους αποκρυσταλλωμένους σε άλλα κέντρα γλυπτικής, όπως η κεφαλή κόρης που αναφέρ­ θηκε παραπάνω. Το πρωιμότερο αρχαϊκό μνημειακού μεγέ­

Εικ. 1. Οπίσθιο τμήμα κορμού σφίγγας. Αρχαιολογικό Μοιισείο Αίγινας. Γύρω στο 580 π.Χ.

θους γλυπτό που έχει βρεθεί στην Αίγινα είναι το πίσω μέρος μαρμάρινης οκλάζουσας, δηλαδή καθισμένης στα πίσω πόδια της σφίγ­ γας, με τεντωμένα τα μπροστινά (εικ. 1). Οι σφίγγες είναι μυθικά, φανταστικά όντα, τέρατα που αποτελούνται από τη σύνθεση τμημάτων διαφορετικών υπαρκτών μορ­ φών, δηλαδή από κορμό λιονταριού, κεφάλι γυναίκας και δρεπανόσχημα φτερά. Τα τέρατα ή μιξογενή, όπως επίσης ονομάζονται, αυτά όντα, τοποθετούνταν πάνω σε επι­ τάφια σήματα, ψηλές στήλες με ανάγλυφες παραστάσεις του νεκρού, ως φύλακες του τάφου, για να αποτρέψουν δηλαδή τη σύληση του. Επίσης στήνονταν στις γωνίες της στέγης των ναών λόγω του υπερφυσικού-δαιμονικού τους χαρακτήρα ή πάνω σε υψηλούς κίονες, όπως η σφίγγα των Ναξίων στους Δελφούς που είχε στηθεί σε κίο­ να ύψους 10 περίπου μέτρων, ως αναθήματα -αφιερώματα- σε ιερά. Έτσι ήταν στη­ μένη πιθανότατα και η σφίγγα που συζητούμε, αφού βρέθηκε στο ιερό του Απόλλω­ να στην Κολώνα και δεν πρέπει λόγω υλικού και μεγέθους να ήταν ακρωτήριο του 2ου πώρινου ναού με τον οποίο συμπίπτει χρονολογικά. Τμήματα του κίονα μιας πα­ ρόμοιας αναθηματικής σφίγγας μνημειακού μεγέθους βρέθηκαν στο ιερό της Αφαί­ ας και έχουν δημοσιευθεί από παλαιά αλλά δυστυχώς δεν σώζεται η σφίγγα που ήταν στημένη πάνω σε αυτόν τον κίονα. Ιδέα για το πως θα ήταν το γλυπτό αρχικά μας δίνει η σφίγγα των Ναξίων στους Δελφούς που σώζεται σχεδόν ακέραιη και έχει περίπου το ίδιο μέγεθος με τη σφίγγα από την Αίγινα. Μάλιστα μοιάζουν τόσο πολύ και στον τρόπο πλασίματος του κορμού τους, που μπορεί να θεωρηθεί σχεδόν βέβαιη η καταγωγή και της σφίγγας της Αίγι­ νας από τη Νάξο, από το ίδιο δηλαδή κέντρο γλυπτικής. Έτσι ο μηρός του μυθικού Η ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

107

%ΨΦ'

ν^

isiiiilSliilinl Εικ. 2. Πάνω κορμός κόρης από Αίγινα. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Γύρω στο 560 π.Χ. Φωτογρ. DAI, Athen 73/2716

όντος σχηματίζεται το ίδιο λιπόσαρκα, με μεγάλες αδιατάρακτες από οποιοδήποτε πλαστικό κυματισμό επιφάνειες, και με καθαρά, τεντω­ μένα, γραμμικά περιγράμματα. Η μορφή δείχνει ελαστική και έτοιμη για δράση, όπως ταιριάζει σε ένα αιλουροειδές. Είναι ένα εξαιρετικής Εικ. 3. Αγαλμάτιο κόρης από το Ιερό της Αφαίας. Γύρω στο 550 π.Χ.

ποιότητας έργο από νησιωτικό μάρμαρο που θα πρέπει να χρονολο­ γηθεί λίγο πρωψότερα από τη ναξιακή σφίγγα, γύρω στο 580 π.Χ. Ένα ακόμη αρχαϊκό γλυπτό από το α μισό του 6ου αι. π.Χ. που βρέθηκε στο ιερό του Απόλλωνα στην Κολώνα και φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, είναι ο πάνω κορμός αρ­ χαϊκού γυναικείου αγάλματος, επίσης από κυκλαδικό μάρμαρο (εικ.

2). Δεν γνωρίζουμε σε ποιο τύπο ακριβώς παριστανόταν η γυναικεία μορφή. Έχει υποστηριχθεί ότι παριστανόταν στον τύπο της κόρης, νεαρού κοριτσιού, όπως το λέει και ο όρος, στον ανθό της ηλικίας

liÊ:i>M'

του, που απεικονιζόταν στην επίσημη εμφάνιση του, ντυμένο δηλαδή με τα καλά του και φορώντας όλα τα κοσμήματα του, όπως θα πα­ ρουσιαζόταν σε εορταστικές εκδηλώσεις. Αυτά τα αγάλματα κορών αποτελούσαν την πρότυπη και ιδανική γυναικεία μορφή της αρχαϊ­ κής κοινωνίας, του 7ου και του 6ου δηλαδή αιώνα προ Χριστού. Η γυναικεία μορφή από την Αίγινα φορεί έναν μακρύ χιτώνα ζω­ σμένο σφιχτά στη μέση, με πλατιά κατακόρυφη μπορντούρα στο κέ­ ντρο του με εγχάρακτο μαίανδρο. Τα χέρια της κατεβαίνουν στα πλευ­ ρά, δεν είναι δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο μπροστά κρατώντας καρπό, άνθος ή πουλί, όπως συνηθιζόταν στα αγάλματα του τύπου της κόρης. Για το λόγο αυτό ο G. Weiter και η Ε. Walter-Καρύδη θεωρούν πιθανό ο κορμός που εξετάζουμε να προέρχεται από άγαλμα καθιστής γυναι­

W 108

κείας μορφής, τόπο στον οποίο απεικονίζονταν συνήθως θεές ή άλλες σεβάσμιες λόγω ηλικίας και κοινωνικής θέσης γυναικείες μορφές.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

Στον τόπο της κόρης με το ένα χέρι λυγισμένο στο στήθος, χωρίς προσφορά όμως, είναι το μαρμάρινο αγαλμάτιο που βρέθηκε στο ιερό της Αφαίας και στο οποίο προστέθηκε σχετικά πρόσφατα και το κεφάλι (εικ. 3). Το μάρμαρο μοιάζει ναξιακό, εν πάση περιπτώσει πρέπει να είναι νησιωτικό-κυκλαδικό, το γλυπτό όμως είναι σχε­ τικά άτεχνο και πιθανόν έργο ενός ντόπιου γλύπτη στους ίδιους πάνω-κάτω χρόνους με το άγαλμα που μόλις συζητήσαμε. Ένα πιο σημαντικό έργο αρχαϊκής γλυπτικής, που βρέθηκε επίσης στο ιερό της Αφαίας, είναι το άγαλμα κούρου σε μέγεθος λίγο μικρότερο από το φυσικό που βρέ­ θηκε σε πολλά θραύσματα, τα οποία συγκολλήθηκαν και έτσι έχουμε σήμερα σχεδόν πλήρως σωζόμενο το γλυπτό (εικ. 4). Ό π ω ς ο τύπος της κόρης, έτσι και ο τόπος του κούρου, αποτελεί την πρότυπη αν­ δρική μορφή της αρχαϊκής εποχής. Οι κούροι, δηλαδή οι νέοι άνδρες, παριστάνονται γυμνοί, μετωπικοί, με το αριστερό πόδι μπροστά ώστε να υποδηλώνεται κίνηση -το βάδισμα-, και τα χέρια τεντωμένα και κολλημένα στα πλευρά με σφιγμένες τις γρο­ θιές, μία στάση δανεισμένη από την Αιγυπτιακή πλαστική. Η γυμνότητα τους υπο­ γραμμίζει με έμφαση το καλογυμνασμένο, αθλητικό σώμα, που αποτελούσε εχέγγυο για την προστασία της πόλης στις πολεμικές συμπλοκές που τότε βα­ σίζονταν αποκλειστικά σχεδόν στη σωματική ρώμη καθώς και στην προσωπική ανδρεία και γενναιότητα. Ο κούρος από την Αίγινα είναι έργο υψηλής ποιότητας που φέρει

Eue. 4. Κούρος από το ιερό της Αφαίας. Γύρω στο 560 π.Χ.

τα χαρακτηριστικά της παριανής γλυπτικής παράδοσης, όπως φανε­ ρώνει η σύγκριση του με τον παριανό κούρο του μουσείου του Λού­ βρου στο Παρίσι, και πιθανότατα είχε γίνει παραγγελία στην Πάρο. Δεν μας σώζονται δυστυχώς άλλα αγάλματα κούρων από την Αί­ γινα, εκτός από ένα κεφάλι κούρου και έναν μηρό από τον ίδιο τύπο αγάλματος, ενώ ο τύπος αγάλματος τεσσάρων ακόμη θραυσμάτων αρχαϊκών κεφαλιών δεν μπορεί να αναγνωρισθεί με βεβαιότητα. Ο μικρός αριθμός του δημοφιλέστερου τόπου αρχαϊκής γλυπτικής -του κούρου- βρίσκεται σε αρμονία με την σπανιότητα των υπόλοι­ πων τύπων αρχαϊκής γλυπτικής στο νησί, δηλαδή της κόρης, της κα­ θιστής μορφής, του ιππέα και άλλων, γενικότερα λιγότερο συχνών. Βρίσκεται επίσης σε αρμονία με τη γενικευμένη σπανιότητα αυτών των τύπων στα Πελοποννησιακά κέντρα γλυπτικής, όπου επίσης δεν υπήρχε καλή ποιότητα μαρμάρου, ενώ παράλληλα κυριαρχούσε μία διαφορετική αντίληψη ή καλύτερα πρακτική ως προς το είδος των αναθημάτων για οικονομικούς-κοινωνικούς πιθανόν λόγους. Συχνότερα είναι στην Αίγινα τα αγάλματα σφιγγών, όπως ήδη εί­ παμε, κυρίως ως αναθήματα στα ιερά ή ως ακρωτήρια ναών. Έτσι ένα γυναικείο κεφάλι από τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. (εικ. 5), είναι πιθανό να ανήκε σε άγαλμα σφίγγας, χωρίς να αποκλείεται και άγαλμα κόρης Η ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

109

!

Eue 5. Κεφάλι σφίγγας (;) από την Αίγινα. Μέσα του 6ου αι. π.Χ.

Vi

- το κεφάλι αυτό εκλάπη δυστυχώς πριν μερικά χρόνια από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας και έκτοτε αγνοείται η τύχη του. Χαρακτηρίζεται πάντως από γραμμικά περιγράμματα στα επιμέρους χαρακτηριστικά, που είναι συνηθισμένα στα ιωνικά-κυκλαδικά έργα, αλλά και σε ορισμένα αττικά των μέσων του 6ου αι. π.Χ. Το ίδιο ισχύει και για το ωοειδές, μακρουλό σχήμα του προσώπου με το διακριτικό μει­ δίαμα. Έχει υποστηριχθεί ότι αυτό το κεφάλι είναι κυκλαδικό ή χιακό ή ντόπιο έργο αλλά η απουσία άλλων παρόμοιων από το νησί και η συγγένεια του με το λίγο μετα­ γενέστερο κεφάλι της σφίγγας αρ. 630 από την Ακρόπολη της Αθήνας (Walter-Karydi, εικ. 52) δεν βοηθούν στη βέβαιη ένταξη του στο Αιγινήτικο εργαστήριο. Εντυπωσιακό είναι επίσης το άγαλμα σφίγγας από τα τέλη του 6ου αι. π.Χ. (εικ. 6). Ο κορμός ήταν γνωστός από παλαιά αλλά το κεφάλι συγκολλήθηκε με το σώμα μόλις τη δεκαετία του 1970 από την Ι. Τριάντη που το θεώρησε ακρω­ τήριο του υστεροαρχαϊκού ναού του Απόλλωνα. Τα τεχνοτροπικά γνωρί­ σματα και αυτού του γλυπτού, ιδιαίτε­ ρα η αβρή, φίνα πλαστική διάρθρω­ ση του κορμού και η μαλακή, κυμα­ τοειδής απόδοση των πλοκάμων των μαλλιών, οδηγούν μάλλον στην Πάρο ως το κέντρο προέλευσης του, αν και έχει υποστηριχθεί η δημιουργία του σε αττικό εργαστήριο.

Εικ. 6. Σφίγγα από την Αίγινα. Αθήνα, Εθν. Αρχαιολ. Μουσείο. Τέλη του 6ου αι. π.Χ.

110

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑ!Α, τ. 5

Το σημαντικότερο όμως γλυπτό των αρχαϊκών χρόνων από την Αίγινα, εάν πράγματι βρέθηκε εδώ, όπως λέει μία πληροφορία, και όχι στην Αθήνα, είναι το εξαιρετικής καλλιτεχνικής ποιότητας αν­ δρικό γενειοφόρο κεφάλι, γνωστό από τη συλλογή στην οποία ανή­ κε κάποτε ως κεφαλή Sabouroff (εικ. 7). Σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο των Αρχαιοτήτων της Περγάμου στο Βερολίνο. Παριστά­ νεται ώριμος άνδρας με ισχυρή προσωπικότητα. Η χρονολόγηση του κεφαλιού στο 540-530 π.Χ. και το στυλ του οδήγησαν στην ένταξη του στο Αττικό εργαστήριο και στην ταύτιση του με τον τύ­ ραννο των Αθηνών Πεισίστρατο. Η Ε. Walter-Καρόδη αντίθετα το συνδέει με την Αιγινήτικη γλυπτική και θεωρεί ότι πρόκειται για απεικόνιση κάποιου ιππέα μάλλον λόγω της κοντής γενειάδας του, όπως απαντά και στον πολύ γνωστό ιππέα Rampin. Πράγματι, εάν η προέλευση του από την Αίγινα θεωρηθεί βέβαιη, τότε είναι προ­

Εικ. 7. Κεφαλή Sabouroff. Βερολί­ νο, Κρατικές Συλλογές Αρχαιοτή­ των. Γύρω στο 540-530 π.Χ.

βληματική η ταύτιση με τον Πεισίστρατο, όχι όμως και η προέ­ λευση του από την Αττική σχολή γλυπτικής. Όπως και άλλα δωρικά κέντρα, έτσι και η Αίγινα μας διέσωσε από τους αρχαϊκούς χρόνους αξιόλογα αρχιτεκτονικά γλυπτά, τα γλυπτά δηλαδή που κοσμούσαν τα αετώματα του ναού του Απόλ­ λωνα στην Κολώνα στις δΰο φάσεις του, την ώριμη αρχαϊκή του α' μισού του 6ου αι. π.Χ., και την ύστερη αρχαϊκή, από τα τέλη δηλα­ δή του 6ου αι. π.Χ. Υπήρχε και μία ακόμη παλαιότερη φάση του να­ ού του Απόλλωνα, του 600 π.Χ., από την οποία όμως δεν σώζεται

Εικ. 8. Ηρακλής από το αέτωμα του αρχαϊκού ναού του Απόλλωνα στην Κολώνα. Γύρω στο 560 π.Χ.

αρχιτεκτονική γλυπτική. Από τον ακέφαλο κορμό του Ηρακλή στη στάση του γρήγο­ ρου τρεξίματος, του «εν γούνασι δρόμου» (εικ. 8) και από τον κά­ τω κορμό ντυμένου με κοντό χιτωνίσκο άντρα (Walter-Karydi, πίν.

50) συμπεραίνουμε ότι στο ένα από τα δόο αετώματα του παλαιό­ τερου αρχαϊκού ναού του Απόλλωνα στην Κολώνα, απεικονιζόταν πιθανόν η Γιγαντομαχία, η μάχη δηλαδή ανάμεσα στους θεούς και τους Γίγαντες, τα τέκνα της Γης, στην οποία είχε πάρει μέρος ο

, m

Ηρακλής στο πλευρό των Ολυμπίων. Επίσης από ένα θραύσμα χε­ ριού που ανήκει πιθανότατα σε άγαλμα Γοργούς (Walter-Karydi, εικ. 202, πίν. 47), υποθέτουμε ότι στο κέντρο του άλλου αετώμα­ τος παριστανόταν η μυθική τερατόμορφη Γοργώ, που αποκεφάλι­ σε με τη βοήθεια της θεάς Αθηνάς ο Περσέας, όπως π.χ. στο δυτι­ κό αέτωμα του ναού της Αρτέμιδος στην Κέρκυρα, του 580 π.Χ. Τα γλυπτά αυτά της Αίγινας θεωρούνται έργα ντόπιων γλυπτών, ωστόσο η διαφορά τους από την Αττική και την Πελοποννησιακή γλυπτική δεν είναι μεγάλη. :.::Φ:ί-

Η ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

1Π

ï

li

Εικ. 9- Πληγωμένη Αμα­ ζόνα από το αέτωμα του νεότερου αρχαϊκού ναού του Απόλλωνα στην Κο­ λώνα. 520-510 π.Χ.

Από το νεότερο, υστεροαρχαϊκό ναό του Απόλλωνα στην Κολώνα, προέρχονται τρεις μαρμάρινοι γυναικείοι κορμοί, ένας από τους οποίους είναι πληγωμένος (εικ.

9) και ένας παριστάνεται να καταρρέει παραπατώντας και πέφτοντας πίσω (WalterKarydi, πίν. 57 και 58). Σώζονται επίσης οι κορμοί δύο ημιθανών, πεσμένων στο έδαφος γυμνών πολεμιστών, καθώς και άλλων που μάχονται ακόμη (Walter-Karydi, πίν.55-59). Ο καλύτερα σωζόμενος ημιθανής πολεμιστής φυλάσσεται στο Εθνικό Αρ­ χαιολογικό Μουσείο της Αθήνας χωρίς να γνωρίζουμε τον τόπο προέλευσης του αλ­ λά η Ε. Walter-Καρύδη τον συνέδεσε με το αέτωμα του νεότερου ναού του Απόλλω­ να της Κολώνας. Τα υπόλοιπα γλυπτά, ανάμεσα τους κεφαλές τριών τουλάχιστον αλόγων, βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αίγινας (Walter-Karydi, πίν. 6164). Από τις μορφές αυτές η Ε. Walter-Καρύδη αποκαθιστά σκηνή Αμαζονομαχίας στο δυτικό αέτωμα. Το θέμα αυτό ήταν ιδιαίτερα αγαπητό στην αρχιτεκτονική γλυ­ πτική των ύστερων αρχαϊκών χρόνων και μάλιστα των δυτικών αετωμάτων, αφού το συναντούμε τόσο στο δυτικό αέτωμα του ναού του Απόλλωνα στην Ερέτρια όσο και στο νότιο (που επέχει θέση δυτικού) αέτωμα του ναού της Αθηνάς (έχει προταθεί και η Ή ρ α καθώς και η Άρτεμις ως κυρία του ναού) στην Καρθαία της Τζιας. Τα θέμα­ τα αυτά, οι μυθικές μάχες κατά των Γιγάντων και των Αμαζόνων, είχαν ανέκαθεν συμ112

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.5

βολικό χαρακτήρα. Δηλαδή η μεν Γιγαντομαχία συμβόλιζε την πάλη των δυνάμεων της τάξης και της λογικής που εκπροσωπούσαν οι θεοί του Ολύμπου, εναντίον των δυνάμεων του χάους που προσωποποιούσαν οι Γίγαντες, η δε Αμαζονομαχία τους αγώνες των Ελλήνων κατά των βαρβάρων γενικότερα. Κατά τους πρώιμους κλασι­ κούς χρόνους όμως, μετά δηλαδή από τους περσικούς πολέμους, συμβόλιζαν πιο συ­ γκεκριμένα την πάλη των Ελλήνων κατά των Περσών. Στο ανατολικό αέτωμα εξάλ­ λου, στο οποίο πιθανόν ανήκουν οι κεφαλές και άλλα θραύσματα ίππων καθώς και άκρο πόδι ανδρικής μορφής, ίσως απεικονιζόντουσαν ο θεός Απόλλωνας ή η Απολλώνεια Τριάδα - η Λητώ, ο Απόλλωνας και η Άρτεμη- εν μέσω αρμάτων. Σύμφωνα με την Ε. Walter-Καρύδη η τεχνοτροπία αυτών των γλυπτών της Αίγι­ νας δεν θυμίζει την Αττική ή την Πελοποννησιακή και για το λόγο αυτό πρέπει να θε­ ωρηθούν έργα ντόπιου εργαστηρίου. Τα έργα αυτά θα δημιουργήσουν γόνιμη παρά­ δοση στην αρχιτεκτονική γλυπτική, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Θα ακολουθήσουν δηλαδή με μικρή χρονική απόσταση τα πολύ γνωστά και εξαιρετικής ποιότητας γλυ­ πτά που διακοσμούσαν τα αετώματα του ναού της Αφαίας. Ένας αψευδής μάρτυρας, μάλιστα, της ύπαρξης εργαστηρίων λιθογλυπτικής στην Αίγινα κατά το α' μισό του 5ου αι. π.Χ. είναι ο ημιτελής, «ημίεργος», πριν δηλαδή από το τελικό στάδιο λάξευσης και λείανσης, ανδρικός κορμός που βρέθηκε εντοιχισμένος στην Αγία Ιωάννα της Χαλασμένης (Walter-Karydi, πίν. 27). Η κάμψη στη μέση, το στηριγμένο στη μέση αριστερό και το χαμηλωμένο δεξί χέρι, τέλος η εμφανής συστροφ ή του κορμού, δείχνουν ότι δεν πρέπει να πρόκειται για κούρο. Όμως προβληματική φαίνεται και η ταύτιση με αθλητή σε έντονη κίνηση, λόγω των μακριών μαλλιών που διακρίνονται καθαρά στην πλάτη. Το γλυπτό πρέπει να χρονολογηθεί γύρω στο 480 π.Χ., λίγο πριν την εποχή δηλαδή του ανατολικού αετώματος της Αφαίας, όταν η Αίγι­ να έχει να επιδείξει σημαντικότατα εργαστήρια λιθογλυπτικής και χαλκοπλασπκής. Και τα δύο αετώματα του ναού της Αφαίας κοσμούνταν με παράσταση μαχών των Τρωικών Πολέμων, στους οποίους πήραν μέρος ο Τελαμών, γιος του Αιακού, μαζί με το φίλο του Ηρακλή στον παλαιότερο, και ο Αίας, ο γιος του Τελαμώνος και αναδεξιμιός του Ηρακλή, στο νεότερο Τρωικό πόλεμο. Στο κέντρο των παραστάσε­

Εικ. 10. Σχεδιαστική ανα­ παράσταση της ανατολ. πλευράς του ναού της Ελλήνων. Έλληνες και Τρώες συμπλέκονται σε ομάδες ανά δύο στο δυτικό που αριθ­ Αφαίας. 480-475 π.Χ. μούσε δεκατρείς μορφές και ανά τριών αντιπάλων στο

ων αυτών παριστανόταν η θεά Αθηνά -αόρατη υποτίθεται- να παρεμβαίνει υπέρ των

ανατολικό αέτωμα που περιελάμβανε έντεκα μορφές (εικ.

,

10-14). Άλλοτε πληγωμένοι είναι οι Έλληνες και άλλοτε οι

-,

,,·...>

Τρώες, δηλαδή οι αντίπαλοι των Ελλήνων απεικονίζονται ενίοτε να υπερτερούν, είναι συνεπώς και αυτοί πολύ γεν­

-Iff?

ναίοι, γεγονός που καθιστά τη νίκη των Ελλήνων ακόμη σπουδαιότερη. Το βασικό θέμα επομένως των αετωμάτων δεν είναι τόσο η νίκη αυτή καθαυτή, όσο ο σκληρός αγώ­ νας που οδηγεί στη νίκη και στην επιτυχία. Η ΑΙΠΝΗΤΊΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

113

Εικ. 11. Συμπλεκόμενοι Έλληνες και Τρώες από το ανατολικό αέτωμα του ναού της Αφαίας. Μόναχο, Γλυπτοθήκη.

Γ:

Γνωστό είναι το χρονολογικό παράδοξο των αετωμάτων της Αίγινας. Ενώ δηλα­ δή σε κάθε αρχαίο ελληνικό ναό το αέτωμα που ολοκληρωνόταν πρώτο ήταν το ανα­ τολικό, δηλαδή το αέτωμα της εισόδου, όπως άλλωστε ήταν φυσικό, και συνεπώς το πρωιμότερο χρονολογικά, εδώ συμβαίνει το αντίθετο. Το δυτικό δηλαδή αέτωμα εί­ ναι το πρωιμότερο, γύρω στο 500-490 π.Χ. και ακολουθεί το ανατολικό γύρω στο 480-475 π.Χ. Ακόμη πιο ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι τα δύο αυτά αετώματα, με το ίδιο θέμα παράστασης, βρίσκονται στο μεταίχμιο δύο μεγάλων καλλιτεχνικών και ιστορικών περιόδων, στο τέλος της αρχαϊκής το δυτικό, και στις αρχές της πρώιμης κλασικής ή εποχής του αυστηρού ρυθμού το ανατολικό. Αυτό φαίνεται ιδιαίτερα κα­ θαρά, όταν συγκρίνουμε τη μορφή δύο πληγωμένων πολεμιστών από τα δύο αετώ­ ματα, όπου ο ένας είναι ακόμη μία χαρακτηριστική αρχαϊκή μορφή με το συμβατικό αρχαϊκό μειδίαμα που ασφαλώς δεν ταιριάζει στην κατάσταση του πόνου στην οποία βρίσκεται (εικ. 13). Ο άλλος πληγωμένος απεικονίζεται εξιδανικευμένος μεν αλλά πα­ ρόλα αυτά ρεαλιστικότερα (Walter-Karydi, πίν. 66). Την ίδια διαφορά εντοπίζουμε και ανάμεσα στη μορφή του Πάρι από το δυτικό και του Ηρακλή (εικ. 14) από το ανατολικό αέτωμα, καθώς και στις απεικονίσεις της θεάς Αθηνάς. Το παράδοξο της χρονολόγησης που σημειώσαμε παραπάνω, οφείλεται πιθανόν στη διακοπή των εργασιών στο ναό για μακρό διάστημα. Ως πιθανή αιτία θεωρείται η καταστροφή του κτιρίου από πυρκαγιά ή κάποιο άλλο φυσικό αίτιο. Δεν αποκλείεται όμως η αναστολή των εργασιών να οφείλεται στις πολιτικές ταραχές που αναστάτωσαν το νησί λόγω της αρχικής άρνησης του -πιθανόν για εμπορικούς-οικονομικούς λό­ γους-, να ταχθεί κατά των Περσών μαζί με τους άλλους Έλληνες. Αυτό έδωσε την αφορμή στους αντίπαλους Αθηναίους μετά το 490 π.Χ. να υποκινήσουν στάση των δημοκρατικών κατά των ολιγαρχικών, που προκάλεσε μεγάλες συμφορές και κατέλη­ ξε στη συμμετοχή της Αίγινας στη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π. Χ. μαζί με τους άλλους Έλληνες. Με την επανέναρξη των εργασιών στο ναό πιθανόν να θεωρήθηκε

114

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, t. 5

παλαιομοδίτικο το ήδη έτοιμο πριν από μία δεκαετία ή και περισσότερο, ανατολικό αέ­ τωμα και να προτιμήθηκε η αντικατάσταση του με ένα πιο σύγχρονο. Είναι η εποχή, όπως σημειώθηκε, ακριβώς της μεγάλης τεχνοτροπικής αλλαγής στη γλυπτική και εί­ ναι εύλογη μία τέτοια αντιμετώπιση. Όμως φαίνεται ότι υπήρχαν ήδη έτοιμες γλυπτές συνθέσεις για το αέτωμα, και μάλιστα με δύο διαφορετικά θέματα, ένα με τον παλαιό­ τερο Τρωϊ'κό πόλεμο και ένα με μυθολογικό θέμα, ίσως την αρπαγή της νύμφης Αίγι­ νας, που θα δούμε αναλυτικότερα παρακάτω. Μία άλλη υπόθεση θεωρεί ότι τα τμή­ ματα των μορφών του παλαιότερου αετώματος που καλύπτονταν από τον ορειχάλκι­ νο οπλισμό ήταν πιθανόν κατασκευασμένα από φθαρτό υλικό, ίσως ξύλο, και μόνο τα υπόλοιπα τμήματα -κεφάλια και άκρα- από μάρμαρο και ότι αυτός ήταν ο λόγος αντι­ κατάστασης του ανατολικού αετώματος από νέο εξ ολοκλήρου μαρμάρινο. Τα ήδη έτοιμα παλαιομοδίτικα γλυπτά στήθηκαν μπροστά από την ανατολική είσοδο του να­ ού της Αφαίας, όπου και βρέθηκαν μέσα σε μία δεξαμενή. Υπάρχει βέβαια και η άπο-

Η ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

115

II

flifit;jK%

ÜÜ

Εικ. 14. Ηρακλής από το ανατολικό αέτωμα της Αφαίας. Μόναχο, Γλυπτοθήκη.

ψη ότι τίποτε από αυτά δεν συνέβη και ότι εξαρχής είχαν κατασκευασθεί τρία αετώ­ ματα από τρεις διαφορετικούς γλύπτες και τα εργαστήρια τους, και επελέγησαν τα δύο. Τα ίδια τα γλυπτά που κοσμούσαν τα αετώματα του ναού της Αφαίας στην πλει­ ονότητα τους εκτίθενται σήμερα στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Εκεί μεταφέρθηκαν με εντολή του μετέπειτα βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου του Ι, πατέρα του Όθωνα, φιλάρχαιου και φιλότεχνου. Ο Λουδοβίκος είχε παραγγείλει την αγορά των γλυ­ πτών στην Ιταλία, όπου αυτά είχαν μεταφερθεί μετά από την παράνομη ανασκαφή και εξαγωγή τους από την Ελλάδα. Την ανασκαφή είχε πραγματοποιήσει το 1811 μία ομάδα φιλάρχαιων νέων επιστημόνων και καλλιτεχνών (Ch. R. Cockerell, C. Η. von Hallerstein, J. Foster, J. Linckh). Τα γλυπτά αυτά έχουν συνδεθεί από όλους σχεδόν τους ερευνητές με ντόπιους καλλιτέχνες, ιδιαίτερα με το γλύπτη Ονάχα το ανατολικό, ενώ για το δυτικό έχουν προταθεί και ο Σμίλις και ο Κάλλων. Ωστόσο ο Σμίλις θα ήταν σε πολύ προχωρημένο γήρας γύρω στο 500 π.Χ., αν ζούσε ακόμη. Για τον Ονάτα δε έχει υποστηριχθεί ότι θα ήταν πολύ νέος το 490 π.Χ., εποχή στην οποία οι πε­ ρισσότεροι ερευνητές χρονολογούν το ανατολικό αέτωμα, ώστε να του ανατεθεί ένα τόσο σημαντικό έργο. Εάν βέβαια γίνει δεκτή η χαμηλότερη χρονολόγηση του ανα­ τολικού αετώματος γύρω στο 480-475 π.Χ., μετά τη λήξη της διαμάχης με την Αθή­ να και των περσικών πολέμων, τότε δεν υπάρχει σοβαρό εμπόδιο για τη σύνδεση των γλυπτών αυτού του αετώματος με τον Ονάτα. Εξάλλου το στυλ του Κάλλωνος μας εί­ ναι παντελώς άγνωστο. Πάντως τα γλυπτά των αετωμάτων της Αφαίας θεωρούνται χαρακτηριστικά έργα της Αιγινήτικης σχολής, κυρίως για τον μεταλλικό χαρακτήρα τους που προδίδει εξοικείωση των γλυπτών που τα λάξευσαν με τη χαλκοπλαστική.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

ι.5

Ταυτόχρονα τα έργα αυτά ανήκουν στα σπουδαιότερα αρχιτεκτονικά γλυπτικά σύνο­ λα της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Η κατάσταση διατήρησης τους έχει συμβάλει ασφαλώς αποφασιστικά στη μεγάλη φήμη τους, ωστόσο είναι η ποιότητα τους που συνετέλεσε κυρίως σ' αυτό. Ας σημειωθεί ότι τα γλυπτά αυτά θα ήταν επιζωγραφισμένα, όπως ήταν πάντοτε τα αρχαία ελληνικά γλυπτά. Επιπλέον έφεραν πολλά πρό­ σθετα εξαρτήματα από ορείχαλκο που ζωντάνευαν ακόμη περισσότερο τις παραστά­ σεις και τις έκαναν ρεαλιστικότερες. Εκτός όμως από τα εναέτια αυτά γλυπτά έχουν σωθεί και τα ακρωτηριασμένα αγάλματα στον τύπο της κόρης που θα κοσμούσαν τα κεντρικά ακρωτήρια του να­ ού (εικ. 15). Μετωπική στάση, χιτώνας και λοξό ιμάτιο, ανάσυρση του χιτώνα με το αριστερό χέρι ενώ το προτεταμένο δεξί θα κρατούσε κάποια προσφορά, είναι τυπικά γνωρίσματα κορών της ύστερης αρχαϊκής εποχής. Οι κόρες αυτές πλαισίωναν ανά δύο ένα κεντρικό φυτικό κόσμημα -ένα ανθέμιο-, που υψωνόταν πάνω στην κεντρι­ κή γωνία, στην κορυφή των αετωμάτων.

Η ΑΙΠΝΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

117

Αγάλματα σφιγγών σε οκλάζουσα στάση εξάλλου αποτελούσαν τα γωνιακά ακρωτήρια του ναού. Το κεφάλι μιας από αυτές που ανήκει στη βορειοανατολική γωνία του ναού και συνεπώς πρέπει να χρονολογηθεί στο 480-475 π.Χ., χαρακτηρί­ ζεται ακόμη από ακαμψία και αρχαϊκότητα, ενώ το αρχαϊκό μειδίαμα είναι επίσης εμ­ φανές (Walter-Karydi, πίν. 35, 49). Ένα σύνολο γλυπτών που σώζονται αποσπασματικά και αποτελείται κυρίως από κεφαλές κρανοφόρων πολεμιστών, βρέθηκε στο ιερό της Αφαίας, σε μία δεξαμενή στην ανατολική του πλευρά. Τα περισσότερα φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Walter-Karydi, πίν. 28-30). Μαζί τους βρέθηκαν και θραύσματα αγάλματος Αθηνάς καθώς και γυναικείας μορφής, που έχουν προβληματίσει αρκετά τους ερευ­ νητές, χωρίς να μπορεί να δοθεί οριστική απάντηση στο τι ακριβώς παρίσταναν. Βασι­ κά υποστηρίζεται, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ότι τα γλυπτά αυτά ανήκαν στην πα­ λαιομοδίτικη φάση του ανατολικού αετώματος, αφού έχουν το ίδιο στυλ και το ίδιο μέ­ γεθος. Αυτά θα αντικαταστάθηκαν με τα αυστηρορρυθμικά που είδαμε και αντί να τα πετάξουν ως άχρηστα μετά από την αντικατάσταση τους ή την επιλογή του συνόλου που τελικά προτιμήθηκε, τα έστησαν μπροστά στην είσοδο του ναού, από τη μία πλευ­ ρά του βωμού, σε ένα είδος υπόστεγου από το οποίο σώζεται η θεμελίωση. Από την άλ­ λη πλευρά θα ήταν ίσως στημένο το σύνολο των αγαλμάτων που πιθανόν παρίστανε την αρπαγή της νύμφης Αίγινας από το Δία, ένα μυθολογικό θέμα που είχε άμεση σχέση με τον τόπο, καθώς από την ένωση της νύμφης με το Δία γεννήθηκε ο Αιακός, ο μυθι­ κός πρόγονος των Αιγινητών, πατέρας του Τελαμώνος και παππούς του Αίαντος. Όπως είπαμε, έχει γίνει συσχετισμός του ανατολικού, πιο φυσιοκρατικού, αετώ­ ματος με τον Ονάτα, γιο του Μίκωνος, το μεγάλο Αιγινήτη γλύπτη της πρώιμης κλα­ σικής περιόδου. Η εποχή αυτή τοποθετείται χρονολογικά ανάμεσα στο 480-450 π.Χ. και είναι γνωστή ως εποχή του αυστηρού ρυθμού από την πολύ σοβαρή, κατά κάποιο τρόπο συλλογισμένη, ακόμη και αυστηρή έκφραση των προσώπων. Η έκφραση αυτή που έρχεται σε ολοφάνερη αντίθεση με το χαριτωμένο και ανέμελο, σχεδόν αυτάρεσκο ύφος των αρχαϊκών μορφών, έχει θεωρηθεί ως συνέπεια των τραγικών περιπετειών που πέρασαν οι ελληνικές πόλεις κατά τη διάρκεια της περσικής εισβολής (490-479 π.Χ.: 490 π.Χ. μάχη Μαραθώνα, 480 π.Χ. στενό Θερμοπυλών, πυρπόληση Αθήνας, ναυμαχία Σαλαμίνας, 479 π.Χ. μάχη Πλαταιών). Υπάρχει όμως δυσκολία στο να γίνει δεκτή η σύνδεση του ανατολικού αετώματος της Αφαίας με τον Ονάτα, όπως είδαμε. Έργα του γλύπτη κατά την περίοδο της ακμής του γνωρίζουμε κυρίως από τις γρα­ πτές πηγές, προπάντων από τον περιηγητή Παυσανία, καθώς και από ενυπόγραφες βάσεις έργων του που σώζονται στην Ολυμπία και στην Ακρόπολη της Αθήνας. Από τις βάσεις αυτές και τις περιγραφές των έργων του προκύπτει ότι ο Ονάτας ήταν απο­ κλειστικά χαλκοπλάστης, που έδρασε κυρίως μετά τους περσικούς πολέμους. Ωστόσο το στυλ του παραμένει ουσιαστικά άγνωστο, καθόσον κανένα έργο του δεν αναγνωρί­ ζεται με βεβαιότητα στα σωζόμενα πρωτότυπα αγάλματα ή σε ρωμαϊκά αντίγραφα. Έτσι δεν έχει αναγνωρισθεί το υπερφυσικού μεγέθους χάλκινο άγαλμα του ΑπόλλωΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

να που φιλοτέχνησε ο γλύπτης και βρισκόταν την εποχή του Παυσανία στην Πέργα­ μο, μεταφερμένο εκεί από τον Λτταλο τον Α', και του οποίου έχει βρεθεί η ενυπόγρα­ φ η βάση. Επίσης ούτε το άγαλμα της «Μέλαινης Δήμητρος», το οποίο αντικατέστησε παλαιότερο ξόανο στο ναό της στη Φιγάλεια, έχει αναγνωρισθεί με βεβαιότητα. Την ίδια τύχη είχε και το άγαλμα του Ηρακλή, ανάθημα των Θασίων στην Ολυμπία, κα­ θώς και του Ερμή των Φενεατών που είχε ανατεθεί στο ίδιο ιερό (Ολυμπία). Ωστόσο ένα αγαλμάτιο του Ερμή κριοφόρου στο Παρίσι θεωρείται ότι ίσως δίνει μία ιδέα για το τελευταίο έργο. Επίσης μόνο από περιγραφές γνωρίζουμε το χάλκινο σύνταγμα -σκηνές μάχης- που ανατέθηκε στους Δελφούς από τους κατοίκους του Τάραντα σε ανάμνηση της νίκης τους εναντίον των Πευκετίων. Παρόμοια είναι η περίπτωση του αναθήματος του Δεινομένη, γιου του τυράννου των Συρακουσών Ιέρωνος, στην Ολυ­ μπία, σε ανάμνηση νίκης του πατέρα του σε αγώνες αρματοδρομίας. Το σύνταγμα αυ­ τό φαίνεται ότι ήταν μία απόλυτα συμμετρική σύνθεση, με το άρμα και τον ηνίοχο στο κέντρο και από έναν ιππέα δεξιά και αριστερά - οι δύο τελευταίοι όμως ήταν έργα ενός άλλου μεγάλου αρχαίου γλύπτη, του Καλαμίδος. Σε κάπως πιο στέρεο έδαφος βρισκόμαστε με το ανάθημα των Αχαιών στην Ολυ­ μπία από το οποίο σώζεται η θεμελίωση της βάσης (Walter-Karydi, πίν.4). Οι εννέα ήρωες έστεκαν ο ένας δίπλα στον άλλο σε ημικυκλικού σχήματος βάση, ενώ ο βασι­ λιάς της Πύλου Νέστορας κρατώντας μέσα στην περικεφαλαία τους λαχνούς για την κλήρωση του ήρωα που θα μονομαχούσε με τον Έκτορα, βρισκόταν στο κέντρο, σε απόσταση επτά μέτρων απέναντι από τους Αχαιούς ήρωες. Η διάταξη των μορφών και η σύνθεση ήταν ασφαλώς πρωτοποριακή και φαίνεται ότι συνέχιζε την τάση για πρωτότυπες συνθέσεις, όπως εκείνες των αετωμάτων του ναού της Αφαίας. Πιο εν­ διαφέρον είναι το γεγονός της σύνδεσης των χάλκινων αγαλμάτων του Riace (WalterKarydi, εικ. 27-29) με αυτό το σύνταγμα του Ονάτα. Οι πολεμιστές αυτοί όμως έχουν επίσης συνδεθεί με το ανάθημα των Αθηναίων στους Δελφούς για τη νίκη στο Μα­ ραθώνα, και από μερικούς ερευνητές δεν θεωρούνται καν σύγχρονα έργα. Ώστε και εδώ δεν έχουμε καμία βεβαιότητα ότι πρόκειται για έργα του Ονάτα. Με μεγαλύτερη πιθανότητα έχει αποδοθεί στον Ονάτα το πρωτότυπο έργο που αντιγράφεται από το γνωστό ως Απόλλων του Ομφαλού ρωμαϊκό αντίγραφο στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (εικ. 16). Υποτίθεται ότι αυτός ο Απόλλων αντιγράφει εκείνον της Περγά­ μου, το γεγονός δε ότι διακρίνεται συγγένεια, ιδιαίτερα στην έκφραση και στο πλάσιμο του προσώπου, ανάμεσα στο έργο αυτό και στην αναθηματική σφίγγα της εποχής του αυστηρού ρυθμού (εικ. 17) που βρέθηκε στο ιερό του Απόλλωνα στην Κολώνα, κάνει πράγματι πολύ πιθανή την απόδοση του πρωτοτύπου του Απόλλωνα του Ομφαλού, αλλά και του άλλου αντίγραφου στο Βρετανικό Μουσείο, στον Ονάτα. Εν­ δεικτικό για τη φήμη του καλλιτέχνη αυτού είναι το γεγονός ότι δεχόταν παραγγελίες για πολυδάπανα πολυπρόσωπα έργα που στήνονταν στα σημαντικότερα ιερά της αρ­ χαιότητας από διάφορα μέρη του ελληνικού χώρου. Για το λόγο αυτό η νεότερη έρευ­ να προσπάθησε να του αποδώσει μερικά από τα σημαντικότερα έργα χαλκοπλαστικής

Η ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

της εποχής του αυοτηρού ρυθμού, όπως π.χ. τον περίφημο Ηνίοχο των Δελφών. Δυ­ στυχώς όμως δεν υπάρχουν στοιχεία που να τεκμηριώνουν τη σχέση αυτή εκτός από το γεγονός ότι το γλυπτό ανήκει στην εποχή δράσης του Ονάτα. Ακόμη πιο ομιχλώδεις είναι οι προσωπικότητες και οι δημιουργίες και άλλων γλυπτών από την Αίγινα, τα ονόματα των οποίων μας έχει σώσει η γραπτή παράδοση μόνο, όπως ο προγενέστερος του Ονάτα Κάλλων, ο σύγχρονος του Ονάτα Αναξαγό­ ρας, ο Γλαυκίας, ο Σίμων, ο θεόπροπος, ο Σήραμβος, ο Συννόων και ο γιος του Πτόλιχος, ο Φιλότιμος. Από τον Παυσανία γνωρίζουμε ότι ο Κάλλων είχε φιλοτεχνήσει για την Τροιζήνα το άγαλμα της «Σθενιάδος Αθηνάς», που δυστυχώς δεν έχει ταυτισθεί ακόμη με κάποια πιθανότητα, αν και ο J. Dörig πρότεινε την αναγνώριση της σε ένα ρωμαϊκό αντίγραφο αγάλματος Αθηνάς, γνωστό ως Αθηνά της Μαδρίτης (470 π.Χ.) (εικ. 18, αριστερά). Ως ρωμαϊκών χρόνων αντίγραφο έργου του Κάλλωνος του 440 π.Χ. ανα­ γνωρίζεται επίσης ένα άγαλμα στην Κόρινθο, που πιθανότατα παριστάνει την Κόρη ή τη Δήμητρα, (εικ. 18, δεξιά), το οποίο όμως από μερικούς ερευνητές έχει αποδοθεί στον Ονάτα. Εξάλλου ένα αριστουργηματικό χάλκινο κεφάλι που βρέθηκε στην

Εικ. 16. Αντίγραφα ρωμαϊκών χρόνων του Απόλλωνα του Ονάτα. «Απόλλων Ομφαλού» στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο αριστερά και «Choiseul- Gouffier» στο Βρετανικό Μουσείο δεξιά.

120

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.5

Ακρόπολη της Αθήνας θεωρείται λόγω του στυλ του Αιγινήτικο, και μάλιστα ίσως έρ­ γο του Κάλλωνος (Walter-Karydi, εικ. 15. 16). Ο γλύπτης αυτός πρέπει να έδρασε στην ύστερη αρχαϊκή εποχή και παρέδωσε με τη σειρά του τη σκυτάλη στον ονομαστό Ονάτα, για τον οποίο ήδη μιλήσαμε. Το γεγονός πάντως ότι σώζονται τόσα πολλά ονόματα Αιγινητών γλυπτών φανε­ ρώνει τη μεγάλη ακμή της γλυπτικής του νησιού. Στο νησί εξάλλου έχουν βρεθεί εκτός από τη σφίγγα, που δεν αποκλείεται να εί­ ναι έργο του Ονάτα, και η οποία αποτελεί ένα έξοχο αυστηρορρυθμικό γλυπτό των χρόνων γύρω στο 460 π.Χ., και επιτύμβια ανάγλυφα, που ίσως είναι προϊόντα ενός ντόπιου εργαστηρίου. Στους μεταβατικούς, από τους αρχαϊκούς στους πρώιμους κλασικούς χρόνους, σύγχρονη με το δυτικό αέτωμα της Αφαίας, είναι μία πολύ ωραία αλλά δυστυχώς αποσπασματικά σωζόμενη μαρμάρινη, πιθανόν επιτύμβια στήλη από την πόλη της Αίγινας (Walter-Karydi, πίν. 42, 54). Απεικονίζεται καθιστή σε θρόνο γυναικεία μορ­ φή δεξιά και άλλη όρθια, πιθανόν επίσης γυναικεία ή μάλλον κοριτσίστικη μορφή αριστερά, σε σκηνή δεξίωσης, δηλαδή χειραψίας. Έχει προταθεί η ταύτιση της όρ-

/

4 -h,

Eue. 18. Αθηνά Μαδρίτης, αριστερά, Δήμητρα ή Κόρη Κορίνθου, δεξιά. Ρωμαϊκών χρόνων αντίγραφα έργων πιθανόν του Κάλλωνος. Γύρω στο 460 και 440 π.Χ. αντίστοιχα. Η ΑΙΠΝΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΛΥΙΙΤΙΚΙΙΣ

121

θιας μορφής με άνδρα αλλά ο λεπτός κοριτσίστικος καρπός τοπ δεξιού χεριού που προβάλλει κάτω από το ιμάτιο πείθει περισσότερο για παράσταση κοριτσιού, εκτός και αν πρόκειται για νεαρό έφηβο. Και οι δύο γυναίκες είναι τυλιγμένες στο ιμάτιο τους, η καθιστή κρατεί επιπλέον στο αριστερό χέρι ένα ρόδι, σύμβολο γονιμότητας αλλά και θανάτου. Σκηνές χειραψίας νεκρού με ζωντανό, σκηνές δεξίωσης όπως έχει επικρατήσει να ονομάζονται, είναι πολύ συνηθισμένες σε αττικά επιτύμβια μνημεία του 5ου και του 4ου αι. π.Χ., ενώ απουσιάζουν σε άλλα κέντρα γλυπτικής πρωιμότερων χρόνων. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό ότι τώρα για πρώτη φορά σε ένα ανάγλυ­ φο από την Αίγινα απαντά το μοτίβο της δεξίωσης, που θα αποτελέσει ένα από τα χα­ ρακτηριστικότερα και συνηθέστερα μοτίβα των αττικών επιτύμβιων των κλασικών χρόνων. Ωστόσο η πολύ καλή ποιότητα της στήλης δεν αποκλείει τη λάξευση της σε ένα αττικό εργαστήριο, που έτσι και αλλιώς ήταν πρωτοποριακό. Παριανό μοιάζει εξάλλου το στυλ μιας άλλης, αετωματικής, με τριγωνική δηλα­ δή απόληξη, στήλης που βρέθηκε στην Αίγινα (Walter-Karydi, πίν.43, 55). Αν και δεν είναι γνωστός ο ακριβής τόπος εύρεσης της, είναι μάλλον βέβαιο ότι πρόκειται για επιτύμβιο ανάγλυφο εξαιτίας του θέματος που απεικονίζεται. Δεξιά ορθός άνδρας τυλιγμένος στο μακρύ ιμάτιο του και δίπλα του στο βάθος το αγαπημένο του σκυλί, ενώ απέναντι του στέκει μικρό αγόρι, πιθανότατα ο μικρός υπηρέτης. Το παιδί κοι­ τάζει τον κάριό του καθώς αυτός τείνει το δεξί του χέρι στο κεφάλι του μικρού σε ένα τρυφερό χάδι. Απεικονίζεται δηλαδή μία σκηνή της καθημερινής ζωής του νεκρού, η ανάμνηση της οποίας προκαλεί απέραντη θλίψη αλλά κρατιέται ζωντανή με τη στή­ λη αυτή. Η απεικόνιση του σκυλιού αποτελεί υπαινιγμό για τις κυνηγετικές επιδόσεις του νεκρού, όπως συμβαίνει σε μία σειρά επιτύμβιων στηλών που είναι γνωστές ως «Hundestelen» - στήλες με σκυλιά. Η στήλη έχει θεωρηθεί παριανό έργο, η Ε. WalterΚαρύδη όμως πιστεύει ότι είναι ντόπιο έργο των μέσων του 5ου αι. π.Χ., ο γλύπτης της οποίας έχει δεχθεί έντονη παριανή επίδραση. Η ποιότητα της στήλης συνηγορεί πράγματι στην απόδοση σε ντόπιο εργαστήριο. Πολύ καλής ποιότητας είναι αντίθετα η μαρμάρινη, ανάγλυφη επιτύμβια στήλη του Μουσείου της Αίγινας (εικ. 19) που βρέθηκε σε ένα πηγάδι στις βόρειες παρυ­ φές της πόλης της Αίγινας, δηλαδή όχι στην αρχική του θέση. Παριστάνονται δόο γυναικείες μορφές, η νεκρή φορώντας λεπτότατο διάφανο χιτώνα και ιμάτιο και κα­ θιστή σε πολυτελές κάθισμα -κλισμό- αριστερά, και η ζωντανή ντυμένη με τον βα­ ρύτερο και αυστηρότερο δωρικό πέπλο και λεπτότερο επίβλημα που καλύπτει το κε­ φάλι, και την πλάτη της, όρθια δεξιά. Οι δύο γυναίκες απεικονίζονται στη γνωστή μας χειρονομία της δεξίωσης που δηλώνει τη στενή σχέση τους αλλά και τον παντοτινό χωρισμό τους. Ίσως λοιπόν να πρόκειται για την πρόωρα πεθαμένη κόρη και τη μη­ τέρα της. Το σακκουλάκι με τα κότσια που κρατεί στο αριστερό της χέρι η κόρη, πι­ θανόν δηλώνει ότι πέθανε ανύπαντρη, πριν δηλαδή αφιερώσει τις παραμονές του γά­ μου της στους θεούς το παιδικό-εφηβικό της παιχνίδι. Δεν αποκλείεται το ανάγλυφο να λαξεύθηκε στην Αίγινα από κάποιον γλύπτη που υπήρξε μαθητής του μεγάλου

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

γλύπτη Αγοράκριτου, του κύριου εκπρόσωπου του λεγόμενου πλούσιου ρυθμού των τελευταίων δεκαετιών του 5ου αι. π.Χ. και αγαπημένου μαθητή του Φειδία. Τρία ακόμη ανάγλυφα των κλασικών χρόνων, αρκετά κατεστραμμένα δυστυχώς, συμπληρώνουν τον κύκλο των γλυπτών έργων που έχουν βρεθεί στο νησί (WalterKarydi, πίν. 42,58. 43,57). Ούτε τα θέματα τους -εκτός από το ανάγλυφο του ιππέα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο σήμερα (γύρω στο 440 π.Χ.)-, ούτε η χρήση-λειτουργία τους είναι βέβαιη. Πολύ ενδιαφέροντα επίσης είναι δύο ακόμη γλυπτά, από τα οποία δυστυχώς σώ­ ζονται μόνο τα κεφάλια. Πρόσφατα τα γλυπτά αυτά συνδέθηκαν από την Ε. WalterKarydi με το ένα από τα αετώματα του ναού της Αρτέμιδος στην Κολώνα, αν και δεν είναι γνωστός ο ακριβής τόπος εύρεσης τους. Ο ναός αυτός που χρονολογείται στο 470 π.Χ., ίσως έφερε άγαλμα Αθηνάς στο κέντρο (εικ. 20), από το οποίο σώζεται το κεφάλι μόνο σήμερα στο Λούβρο, και θνήσκοντα πολεμιστή, από τον οποίο σώζεται επίσης μόνο το κεφάλι στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Walter-Karydi, πίν. 31).

Εικ. 19. Επιτύμβια στήλη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αίγινας. Τέλη του 5ου αι. π.Χ. Η ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

123

Εικ. 20. Κεφαλή Αθηνάς από αέτωμα ναού Αρτέμιδος στην Κολώνα. 470-460 π.Χ.

Τα δύο αυτά γλυπτά συγγενεύουν και στυλιστικά και ως προς τις διαστάσεις τους. Το δουλεμένο ξεχωριστά κεφάλι της Αθηνάς είχε παλαιότερα θεωρηθεί ότι ήταν ένθετο σε αναθηματικό άγαλμα ή ότι ανήκε σε ακρόλιθο άγαλμα, και μάλιστα στο λατρευτικό του ναού της Αφαίας που κατά τους πρώιμους κλασικούς χρόνους θα αντικατέστησε το αρχαϊκό ξόανο. Βέβαιο είναι ότι ήταν για αρκετό καιρό εκτεθειμένο στο ύπαιθρο και για αυτό έχει υποστεί αρκετή διάβρωση, ενώ φέρει και σαφή ίχνη ξαναδουλέματος των χειλιών και των βλεφάρων. Οι οπές που υπάρχουν στο πρόσωπο πάνω από τα αυ­ τιά χρησίμευαν στη στερέωση χάλκινων πλοκάμων κόμης, εκείνες πίσω, στη στερέω­ ση λοφίου περικεφαλαίας και επαυχενίου, ενώ στα αυτιά για τη στερέωση σκουλαρι­ κιών. Αξιοσημείωτο είναι ότι το κεφάλι αυτό θεωρήθηκε συγγενές με το κεφάλι του Ηνιόχου των Δελφών και επίσης έργο του μεγάλου γλύπτη Ονάτα. Τη σύντομη επισκόπηση μας θα κλείσουμε με έργα χαλκοπλαστικής που μολονό­ τι δεν βρέθηκαν στην Αίγινα, έχουν θεωρηθεί από κάποιους ερευνητές ως Αιγινήτικα, επειδή, όπως είπαμε, το νησί διέπρεψε στη χαλκοπλαστική και τα έργα αυτά δεν συν­ δέονται με ισχυρά τεκμήρια με άλλα κέντρα. Το παλαιότερο είναι ένα αρχαϊκό κεφάλι από την Ολυμπία (Walter-Karydi, εικ. 131.132) και ακολουθεί το υοτεροαρχαϊκό κε­ φάλι από την Ακρόπολη της Αθήνας που έχει θεωρηθεί, όπως είπαμε, έργο του Κάλλωνος (Walter-Karydi, εικ. 15.16). Εξαιρετικής ποιότητας είναι επίσης το χάλκινο αγαλμάτιο ενός οπλιτοδρόμου, γνωστό ως ο οπλιτοδρόμος Tübingen από την πανε­ πιστημιακή συλλογή της ομώνυμης πόλης στην οποία ανήκει σήμερα (Walter-Karydi, εικ. 137.138.144). Απεικονίζεται ώριμος οπλίτης γυμνός λίγο πριν την εκκίνηση. Στο αριστερό χέρι κρατούσε τη χαμένη σήμερα ασπίδα, στο κεφάλι φορούσε το κράνος. Τα χαρακτηριστικά του διατηρούν κάποιους αρχαϊσμούς και για το λόγο αυτό η χρονο­ λόγηση του γύρω στο 480 π.Χ., κοντά δηλαδή στο ανατολικό αέτωμα της Αφαίας, εί­ ναι η πιθανότερη. Εντύπωση προκαλεί η ακρίβεια και η καθαρότητα με την οποία σχη­ ματίζονται τα περιγράμματα των χαρακτηριστικών του προσώπου. Η απόδοση εξάλΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.5

λου της στιγμιαίας δράσης είναι η μεγαλύτερη αρετή αυτού του μικρού σε μέγεθος, μό­ λις 16 εκατοστών ύψους, αλλά μνημειώδους ως προς την ποιότητα έργου. Με την Αίγινα συνδέθηκε παλαιότερα και το χάλκινο άγαλμα του Ποσειδώνα που βρέθηκε στη θάλασσα της Λιβαδόστρας, στην αρχαία Κρεύσιδα (Walter-Karydi, εικ. 143), αλλά ο συσχετισμός αυτός είναι καθαρά υποθετικός. Συνοψίζοντας θα πρέπει να επισημάνω για μία ακόμη φορά την ακμή της αιγινήτικης πλαστικής κατά το α' μισό του 5ου αι. Π.Χ., όπως φανερώνουν τα μέχρι στιγμής δεδομέ­ να της έρευνας. Από τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. και εξής η Αττική γίνεται το πανελλήνιο κέ­ ντρο πολιτικής εξουσίας και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Στην Αθήνα συγκεντρώνονται όλοι οι προικισμένοι καλλιτέχνες του ελληνικού χώρου, αφού μάλιστα εκεί βρίσκονται σε εξέλιξη μεγάλα ιερά και δημόσια έργα. Η υποταγή της Αίγινας το 456 π.Χ. με βαρύτατους όρους στην Αθήνα μετά από μια μακρά περίοδο αντιπαλότητας και πολέμων, θα συμβάλει καταλυτικά στην οικονομική και καλλιτεχνική παρακμή του νησιού. Τα λίγα γλυπτά που θα βρεθούν έκτοτε στο νησί είτε δεν εμφανίζουν την ιδιαίτερη ποιότητα που διαπιστώνεται στη γλυπτική της εποχής του αυστηρού ρυθμού είτε είναι επείσακτα από την Αττική.

Βιβλιογραφία Α. Furtwängler, Aegina. Das Heiligtum der Aphaia, München 1906. Η. Gabriel Welter, Aigina, Berlin 1938. Γαβριήλ Βέλτερ, Αίγινα, Emp. Γ. Π. Κουλικούρδη, Αθήναι 1962.

L. Guerinni, «Sculture di Egina», Archeologia Classica 14, 1962, 135-147.

A. Invernizzi, I Frontoni del Tempio di Aphaia ad Egina, Torino 1965.

B. S. Ridgway, The Severe Style in Greek Sculpture, Princeton 1970, 13-17, 35-36, 62-73, 78-77.

D. Ohly, Die Aegineten, I. Die Ostgiebelgruppe, München 1976. Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, Γ 1, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972, 65-75 (Α. Δεσποτόπουλος). Ι. Τριάντη, «Η Αρχαϊκή Σφίγγα Εθν. Μουσ. 77», Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξΑθηνών8, 1975, 227-241.

J. Dörig, Onatas von Àgina, Leiden 1977.

T. J. Figueira, Aegina. Society and Politics, Salem/ New Hamshire 1986.

A. Kalogeropoulou, «Drei Attische Grabreliefs», H. Kyrieleis (εκδ.), Archaische und Klassische Griechische Plastik, Mainz am Rhein 1986, 119-126, mV. 123-124.

H. Walter-Karydi, Dia Aginetische Bildhauerschule. Werke und schriftliche Quellen. Alt-Agim II, 2, Mainz am Pdiein 1987.

W Fuchs - J. Floren, «Griechische Plastik I. Die geometrische und archaische Plastik von J. Floren», Handbuch der Archäologie (1987) 309-311.

M. Ohly-Dumm - M. Robertson, «Aigina, Aphaia-Tempel XII. Archaic Marble Sculptures other than Architectural», Archäologischer Anzeiger (1988), 405-410. Γ. Κοκκορού-Αλευρά, «Ονάτας», στο Πάπυρος-Larousse-Brhannica, τόμ. 47 (Αθήνα 1991).

Cl. Rolley, Sculpture Greque I, Paris 1994, 276-277.

E. Walter-Karydi, «Die letzten Ägineten. Giebelplastik und die äginetischen Meister», .Revue Archéologique (1999), 283-304.

D. Ohly, Die Aegineten. Bandii, Die Westgiebelgruppe, Band III, Altargruppen, Ahotere etc. Tafeln, München 2001. Η ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

125

Εικ. 3. Ο Αιακός ως κριτής στον Άδη με τον Τριπτόλεμο και τον Ραδάμανθυ σε απουλιανό ελικωτό κρατήρα του ύστερου 4ου π.Χ. αιώνα.

126

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ. τ. 5

ΑΝΝΑ Α. ΛΑΙΜΟΥ*

0 Αιακός και ο Αίας ο Τελαμώνιος στην εικονογραφία της κλασικής αρχαιότητας

Η

ζωή και η δράση του Αιακού και του εγγονού του, του Αίαντα, στους αρχαιο­ ελληνικούς μύθους είναι εντελώς διαφορετικές. Παρ' όλ' αυτά, τους ενώνει το

κοινό όνομα Αιακός-Αίας. Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, η ετυμολογία των ονομάτων τους γίνεται από τη λέξη αία, γαία: γη. Και οι δυο στα παμπάλαια χρόνια ήταν πιθανότατα χθό­ νιες θεότητες και αποτελούσαν αρχέγονες λατρευτικές συλλήψεις που είχαν άμεση σχέση με την ενσάρκωση της γης.

Α. Η ιστορία του Αιακού Ο Αιακός ήταν γιος του Δία και της νύμφης Αίγινας, κόρης του ποτάμιου θεού Ασω­ πού. Από την πατρίδα της, τον Φλιούντα της Αργολίδας, την άρπαξε ο θεός και την έφερε στην Οινώνη, ένα από τα νησιά του Σαρωνικού, που έκτοτε πήρε το όνομα της. Εδώ ο Δίας έσμιξε μαζί της και γέννησε τον Αιακό, που έμελλε από όλη τη γενιά του να βασιλέψει μόνο αυτός στο νησί. Οι κλασικοί αγγειογράφοι της Αθήνας από το επεισόδιο αυτό εικονίζουν κυρίως την ερωτική καταδίωξη της Αίγινας, μοτίβο κοινό και για άλλα διάσημα ζεύγη της μυ­ θολογίας. Ο Ερμώναξ, συγκεκριμένα, σπουδαίος Αθηναίος κεραμογράφος, σε μια ερυθρόμορφη στάμνο που του αποδίδεται (εικ. 1), γύρω στα 460-450 π.Χ., ζωγραφί­ ζει το Δία με στεφάνι στα μακριά μαλλιά του και με σκήπτρο στο χέρι να έχει ήδη πιά­ σει την Αίγινα, που τρέχει περίφοβη να αποφύγει το αγκάλιασμα του θεού. Οι αδελ­ φές της με χειρονομίες ανησυχίας και φόβου σπεύδουν να αναγγείλουν τα νέα στο γερο-πατέρα τους, τον Ασωπό, στην άλλη πλευρά του αγγείου. Σε άλλα αγγεία ο Ζευς κρατά κεραυνό, το σύμβολο του. Η Ή ρ α όμως, σύμφωνα με μια παραλλαγή, επειδή φθόνησε την αντίζηλο της Αίγινα, δηλητηρίασε τα νερά του ομώνυμου νησιού ρίχνο­ ντας μέσα φίδια, με αποτέλεσμα να πεθάνουν όλοι οι κάτοικοι και το νησί να μείνει έρημο. Ο μόνος που σώθηκε ήταν ο Αιακός, που κατέφυγε στον πατέρα του και τού ζήτησε συντρόφους. Τότε ο Ζευς μεταμόρφωσε ένα μεγάλο αριθμό μυρμηγκιών σε αν­ θρώπους, οι οποίοι αποτέλεσαν και τους νέους κατοίκους του νησιού και ονομάστη\

r

c

t

t

t

\

t

ι

τ-

'

καν Μυρμιδόνες (=μυρμηγκια) σε ανάμνηση της καταγωγής τους. έφυγαν αργότερα από την Αίγινα ακολουθώντας το γιο του Αιακού, τον Πηλέα, και κατοίκησαν στη ΑΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ

* Η Άννα Α. Λαιμού εί

, του Πανεπιατημίου ΑΘΙΓινών.

127

Εικ. 1. Ο Ζευς και η Αίγινα σε αθηναϊκή ερυθρόμορφη στάμνο του Ερμώνακχος του 460-450 π.Χ. περίπου.

>f

"

i

**:

%

*

.4' <:

Θεοοίαλική Φθία, σύντροφοι αργότερα του Αχιλλέα στην Τρωική Εκστρατεία. Ο πυ­ ρήνας αυτής της ιστορίας δεν αποκλείεται να εμπεριέχει ιστορικές «μνήμες» που απη­ χούν πληθυσμιακές μετακινήσεις στη διάρκεια των μετα-μυκηναϊκών αιώνων. Ο Αιακός νυμφεύθηκε την Ενδηίδα, κόρη του Σκίρωνος από τα Μέγαρα, και μαζί της απέκτησε δυο γιους, τον Πηλέα, τον αγαπημένο των θεών, και τον Τελαμώνα. Αργότερα ερωτεύτηκε και την κόρη του Νηρέως, την όμορφη νύμφη της θάλασσας, την Ψαμάθη, παρ' όλο που εκείνη δεν τον ήθελε, και για να τον αποφύγει μεταμορφώ­ θηκε σε φώκια. Από την ένωση τους γεννήθηκε ο τρίτος γιος του Αιακού, ο Φώκος. Όμως τα δυο πρώτα παιδιά του Αιακού φθόνησαν τον Φώκο, ίσως γιατί ήταν ανώτερος τους στα αγωνίσματα και επειδή ο πατέρας τους φανερά έδειχνε την προτί­ μηση του σ' αυτόν. Κατά τη διάρκεια λοιπόν μιας δισκοβολίας τον σκότωσαν με πέτρα και δίσκο, υποκινούμενοι και από τη μάνα τους, την Ενδηίδα, σύμφωνα με μια διή­ γηση. Αλλού παραδίδεται ότι τυχαία σκοτώθηκε ο Φώκος από τον αδελφό του Τελα­ μώνα. Μόλις πάντως αποκαλύφθηκε ο φόνος, ο Αιακός έδιωξε τους αδελφοκτόνους από το νησί. Ο Τελαμών πήγε στη Σαλαμίνα και βασίλεψε εκεί γεννώντας από την Ερίβοια το μεγάλο ήρωα του Τρωικού Πολέμου, τον Αίαντα, και αργότερα από την Ησιόνη τον Τεύκρο. Ο Πηλεύς πάλι μετά από αρκετές περιπέτειες καταλήγει βασιλιάς στη θεσσαλική Φθία ακολουθούμενος από τους Μυρμιδόνες και από την πεντάμορφη Νη­ ρηίδα, τη Θέτιδα, αποκτά γιο τον Αχιλλέα, το μέγιστο ήρωα του Τρωικού Πολέμου.

Ο Αιακός οτη γραμματεία και σας εικαστικές τέχνες Ο Πίνδαρος στον 8ο Νεμεόνικό του ονομάζει τον Αιακό βασιλιά «χειρί καί βουλαϊς άριστον», δηλαδή «τέλειο στο σώμα και στο νου». Ήταν πράγματι περίφημος σε όλη την Ελλάδα για την ευσέβεια και τη σοφία του. Για τις αρετές του αυτές ακόμα και οι θεοί ζήτησαν κάποτε τη διαιτησία του σε διαφορές που είχαν προκύψει ανάμεσα τους. Στον Πίνδαρο, ο οποίος δε χάνει ευκαιρία να υμνήσει το δικαιότατο όλων των αν­ θρώπων, βρίσκουμε έναν άλλο μύθο, που μας τον αφηγείται στον 8ο Ολυμπιόνικό του: Όταν οι θεοί Απόλλων και Ποσειδών λιθοδομούσαν τα τείχη της Τροίας, πήραν μαζί για βοήθεια και τον Αιακό, επειδή γνώριζαν ότι, αν δεν έπαιρνε μέρος στην κατασκευή και ένας θνητός, η πόλη θα γινόταν απόρθητη και οι κάτοικοι της θα ήταν ικανοί να

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

αποκρούσουν ακόμη και τους θεούς. Μόλις χτίστηκαν τα τείχη, τρία φίδια προσπάθη­ σαν να μπουν στην πόλη, από τα οποία τα δύο έπεσαν νεκρά, το τρίτο όμως κατάφερε να μπει από τη μεριά που είχε χτίσει ο Αιακός. Το γεγονός αυτό ερμηνεύθηκε από τον Απόλλωνα ως ένδειξη ότι η πόλη θα κυριευθεί και ανάμεσα στους πορθητές θα υπάρ­ χουν απόγονοι του Αιακού. Τα κατοπινά γεγονότα απέδειξαν ότι η πρόβλεψη ήταν σω­ στή, γιατί στην πρώτη εκστρατεία ενάντια στην Τροία έλαβε μέρος ο γιος του Αιακού, ο Τελαμώνας, δίπλα στο φίλο του τον Ηρακλή, και στη δεύτερη, αυτήν που τραγούδησε η Ιλιάδα, ο εγγονός του ο Αίας, δίπλα στον πρωτοξάδελφό του τον Αχιλλέα. Τελικά, η Τροία εκπορθήθηκε από τους Αχαιούς, και μάλιστα με κύριο πρωταγωνιστή και πάλι έναν Αιακίδη, το Νεοπτόλεμο, γιο του Αχιλλέα και δισέγγονο του Αιακού. Στα εναέτια γλυπτά του ναού της Αφαίας εικονίστηκαν αυτές ακριβώς οι ιστορίες, οι δυο Τρωικές Εκστρατείες. Στο ανατολικό αέτωμα αναγνωρίζεται η πρώτη εκστρατεία με τους παλαιούς ήρωες, τον Ηρακλή εναντίον του βασιλιά Λαομέδοντος, και στο δυτικό η δεύτερη και πιο γνωστή, με τον Αγαμέμνονα εναντίον του Πριάμου. Η απόδοση αυτή έγινε με βάση τον τοξότη της δεξιάς πτέρυγας του ανατολικού αετώματος, που αντί για κράνος φορά τη λεοντή, και γι' αυτό με σιγουριά έχει ταυτιστεί με τον Ηρακλή. Παλαι­ ότερα υπήρχε η άποψη ότι και σε αρχαϊκότερο αέτωμα του ίδιου ναού εικόνισαν στιγ­ μιότυπα με την καταδίωξη της Αίγινας από το Δία. Έτσι, οι Αιγινήτες στα πρώιμα κλα­ σικά χρόνια, εικονίζοντας τα κατορθώματα των ενδόξων προγόνων τους, υπερηφανεύονταν και οι ίδιοι για τους εαυτούς τους και καμάρωναν για την προγονική αρετή. Μετά το θάνατο του ο Αιακός, εξαιτίας της μεγάλης ευσέβειας και δικαιοσύνης κα­ τά τη διάρκεια της ζωής του, έγινε κριτής των νεκρών στον Άδη. Ο Όμηρος, αν και ανα­ φέρει το Μίνωα και το Ραδάμανθυ ως κριτές του Άδη, δε γνωρίζει ακόμα τον Αιακό με την ιδιότητα του αυτή. Ούτε ο Πίνδαρος, ο οποίος συχνά, όπως είπαμε, τον υμνεί ως ήρωα, για όλες τις πράξεις του πάνω στη γη. Πρώτη φορά βρίσκουμε πληροφορίες για τη μεταθανάτια ζωή του Αιακού στους Βατράχους του Αριστοφάνη, όπου παρουσιάζε­ ται ως θυρωρός του Κάτω Κόσμου. Με την ίδια ιδιότητα τον βρίσκουμε και σε από­ σπασμα από τη χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη Πειρίθους. Ο Ισοκράτης τον αναφέρει ως τον πιο τιμημένο παρακαθήμενο του Πλούτωνος και της Περσεφόνης, που καθήκον του είχε να κρίνει τους νεκρούς. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, στο Γοργία, ο Αιακός ήταν ο κριτής των Ευρωπαίων, ο Ραδάμανθυς των Ασιατών και ο Μίνως επενέβαινε μόνο σε περιπτώσεις αμφιβολιών. Μάλιστα στο Γοργία διαβάζουμε ότι ο Αιακός κρατά ράβδο για να διακριθεί από το Μίνωα, που κρατά χρυσό σκήπτρο. Η πληρέστερη πάντως διήγη­ ση της ιστορίας του Αιακού βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου. Ως κριτή των νεκρών στον Κάτω Κόσμο συναντάμε τον Αιακό στις περισσότερες ει­ κονιστικές παραστάσεις της αρχαίας ελληνικής τέχνης, από τον ύστερο 4ο π.Χ. αιώνα και εξής. Οι πρωιμότερες σίγουρες παραστάσεις του Αιακού βρίσκονται σε ελικωτούς κατωιταλιωτικούς, απουλιανούς, κρατήρες των υστερο-κλασικών χρόνων με σκηνές του Κάτω Κόσμου. Τη μορφή του αναγνωρίζουμε με τη βοήθεια επιγραφής που ανα­ γράφει το όνομα του, αλλά και από το εικονογραφικό σχήμα, γιατί συνήθως βρίσκεται ΑΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ

μαζί με τον Μίνωα ή τον Τριπτόλεμο (εικ. 2) και τον Ραδάμανθυ (εικ. 3) είτε καθιστός οε θρόνο ή σκίμποδα είτε όρθιος. Χαρακτηρίζεται όχι απλά ως γέρων, αλλά ως ένας σεβάσμιος άνθρωπος σε βαθό γήρας. Φορά πάντα αποκλειστικά και μόνον ιμάτιο που του τυλίγει και το κεφάλι, ενώ οι σύντροφοι του κριτές είναι πιο πλούσια ντυμένοι, και κρατά ροζωτή ράβδο, ενώ εκείνοι έχουν σκήπτρα. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η απεικόνιση του Αιακού στην πρόσοψη του εκπληκτικού για την αρχαία ζωγραφική μακεδόνικου τάφου των ΛευΕικ. 2. Ο Αιακός ως κριτής στον Άδη με τον Ραδάμανθυ σε απουλιανό ελικωτό κρατήρα του ύστερου 4ου π.Χ. αιώνα.

καδίων, κοντά στη Νάουσα, που χρονολογείται στις αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα. Ο «μεγάλος τάφος των Λευκαδίων», ο λεγό­

μενος και «τάφος της Κρίσεως», κατασκευασμένος αποκλειστικά από πωρόλιθο έχει πρόσοψη μεγαλόπρεπη και επιβλητική, σχεδόν τετράγωνη, με διαστάσεις σε υψος 8,60 μ. και σε πλάτος 8,68 μ. Τέσσερις ζωγραφικοί «πίνακες» καταλαμβάνουν τα μετακιόνια διαστήματα ανά­ μεσα στους δωρικούς ημικίονες του κάτω ορόφου και αποτελούν με την πρωτοτυπία τους και το μεγαλείο του θέματος της παραστάσεως το επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Πρόκειται για μια τετράμορφη παράσταση με θέμα μοναδικό στη μνημειακή τέχνη γενικά, αντάξιο του μνημείου που κοσμεί: Ο νεκρός, ιδιοκτήτης του τάφου, οδηγεί­ ται από τον ψυχοπομπό Ερμή στον Άδη, για να κριθεί από τους κριτές του Κάτω Κό­ σμου Αιακό και Ραδάμανθυ. Τα λίγα γνωστά παράλληλα από την αγγειογραφία δεν μπορούν βέβαια να συγκριθούν σε ποιότητα ή εσωτερικό μέγεθος. Στις τοιχογραφίες των πινάκων εκπροσωπούνται δύο αντίθετα καλλιτεχνικά ρεύ­ ματα που εκφράζουν συγχρόνως και διαφορετική σύλληψη και απόδοση των μορ­ φών, όπως πιστεύουν οι ειδικοί. Συγκεκριμένα, στο νεκρό και στον Ραδάμανθυ κυριαρχεί η σχεδιαστική αντίληψη: Οι όγκοι αποδίδονται με λεπτές πυκνές γραμμές αλλού σε πιο ανοιχτό, αλλού σε πιο σκοτει­ νό χρώμα. Πρυτανεύει δηλαδή η γραμμική σχεδίαση των περιγραμμάτων στην προσπά­ θεια να απομονωθούν και να εξαρθούν οι μορφές από το βάθος στο οποίο εικονίζονται. Διαφορετικά εκτελούνται οι μορφές του Ερμή και του Αιακού, στις οποίες κυ­ ριαρχεί η ζωγραφική αντίληψη. Σε τέτοιο μάλιστα σημείο, ώστε να μπορούμε να θαυ­ μάζουμε μια πρωτόλεια ιμπρεσιονιστική εντύπωση στην απόδοση των πλαστικών όγκων και των φωτοσκιάσεων με την έντεχνη χρησιμοποίηση των χρωμάτων. Πάνω στο άσπρο υπέδαφος προβάλλουν οι μορφές με μια αφάνταστη ποικιλία χρωμάτων: Μαύρο, κόκκινο σε πλούσιες διακυμάνσεις, άσπρο, κίτρινο, μπλε, μοβ, καφέ και πρά­ σινο ζωντανεύουν τις λεπτομέρειες. Ο Αιακός (εικ. 4), καθισμένος σε σκαμνί, φοράει καστανοκίτρινο ιμάτιο. Τα μαλλιά 130

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

και τα γένια του είναι μακριά και ακατάστατα. Η λεπτή μορφή του δείχνει έναν αυστη­ ρό άνδρα σε πολύ προχωρημένη ηλικία. Τον περιτυλίγει ιμάτιο, το οποίο αφήνει ακά­ λυπτο το επάνω τμήμα του κορμού του. Στο αριστερό χέρι κρατά μακρύ ραβδί. Στο κε­ φάλι φοράει διάδημα και στεφάνι από λογχόσχημα φύλλα. Πάνω από το κεφάλι σώζε­ ται μέρος της επιγραφής [ΑΙΑ] ΚΟΣ, που ταυτίζει πέρα από κάθε αμφιβολία τη μορφή. Μετά λοιπόν την τιμημένη ζωή του στη γη ο Αιακός συνεχίζει να έχει εξουσία και στον Κάτω Κόσμο, ως χθόνιος ήρωας, και στην υπόσταση του αυτή περιέχει κοινά στοιχεία με εκείνα του χθόνιου Δία, δηλαδή του Άδη.

Β. Η ιστορία του Αίαντα Η ιστορία του εγγονού του Αιακού, του Αίαντα, γιου του γιου του Τελαμώνα, που βασί­ λευε στη γειτονική Σαλαμίνα, είναι καλύτερα θεμελιωμένη στα κείμενα και στα μνημεία. Στην περίπτωση πράγμαη του Αίαντα έχουμε την τύχη η προσωπικότητα του να προ­ βάλλει πληρέστερα από άλλες μορφές της ελληνικής μυθολογίας, χάρη κυρίως στην Ιλιάδα και στην ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή, χωρίς να λείπει πληθώρα και άλλων αναφορών στην αρχαία γραμματεία, και βέβαια στην πλούσια εικονογραφία του θέματος στην αρχαία ελ­ ληνική τέχνη. Σημαντικότατες είναι και οι αναφορές, και αρκετές φορές οι περιγραφές, του Παυσανία και του Πλίνιου για χαμένα μνημειακά έργα της ζωγραφικής και της πλαστικής. Η συντομία του ονόματος του, ΑΙΑΣ, που συχνά αναγράφεται στα μνημεία από τον 7ο π.Χ. αιώνα και εξής, καθώς και σκηνές που προσιδιάζουν αποκλειστικά στην ιστορία του, όπως, για παράδειγμα, η «Αυτοκτονία», καθιστούν ευανάγνωστη τη μορφή του και σίγουρα τα περισσότερα, αν και όχι όλα, τα έργα.

Κείμενα και μνημεία

Εικ. 4. Ο Αιακός στην πρόσοψη ίου τάφου της «Κρίσεως» στα Λευκάδια. Αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα.

Παρ' όλα αυτά, το πλέξιμο κειμένων και εικόνων είναι πολλές φο­ ρές προβληματικό και αυτό πρέπει να οφείλεται σε δύο βασικά λόγους: Πρώτον, τα μνημεία που σώθηκαν είναι στη συντριπτική τους πλειονότητα αντικείμενα της μικροτεχνίας και, δεύτερον, οι τεχνίτες εμπνέονται κατά κανόνα από την προφορική παράδοση, στα αρχαϊκά και πολλές φορές και στα κλασικά χρόνια. Μερικά επεισόδια της ζωής του Αίαντα είναι γνωστά μόνο από τη γραμματεία και δεν απασχόλησαν τις τέχνες, ή έστω δεν μπορούν να αναγνωριστούν από εμάς σήμερα. Το αντίστροφο όμως είναι πιο συχνό, να υπάρχουν δηλαδή σκηνές δράσης του ήρωα μας στην τέ­ χνη που δεν αναφέρονται στα σωζόμενα κείμενα. Από την πληθώ­ ρα αυτών των σκηνών, που μας είναι γνωστές μόνο από τα μνημεία, θα άξιζε να αναφερθεί η περίφημη σκηνή με τον Αχιλλέα και τον Αίαντα να παίζουν τους πεσσούς σε μια ανάπαυλα της μάχης, με κορυφαίο παράδειγμα έναν αριστουργηματικό αθηναϊκό αμφορέα του μελανομορφογράφου Εξηκία (εικ. 5), όπου η πρωτοτυπία της

ΑΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ

•MHz!!

lli«tl#i

mmmZi 131

.. .

έμπνευσης, η δημιουργική φαντασία, οι νεοτερισμοί, η τέλεια κατοχή της τεχνικής και η δεξιοτεχνική εκτέλεση, εμφανής στην κατατηξίτεχνη επεξεργασία των ενδυμάτων, προβάλλουν τις μοναδικές αρετές του μεγάλου και ιδιοφυούς καλλιτέχνη. Με το ίδιο θέμα υπάρχουν καμιά εκατοπενηνταριά αθηναϊκά μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αγ­ γεία του ύστερου 6ου και πρώιμου 5ου π.Χ. αιώνα σε πέντε διαφορετικές παραλλαγές. Φυσικά, η εικονογραφία συμπληρώνει τις χαμένες γραπτές πηγές. Εξίσου όμως θα μπορούσαμε να προτείνουμε ότι οι καλλιτέχνες πολλές φορές δημιουργούν χωρίς να βα­ σίζονται σε γραπτές οπωσδήποτε πηγές, αλλά εμπνέονται αποκλειστικά από την προφορι­ κή, τη στοματική παράδοση. Μάλιστα σε μερικές περιπτώσεις υπακούουν σε κοινωνικο­ πολιτικές αναγκαιότητες της εποχής τους, λίγες από τις οποίες μπορούμε να καταλάβουμε. Αυτή την πρόταση, πιστεύω, ενισχύει σημαντικά η εσκεμμένη διαφοροποίηση κά­ ποιων σκηνών που γνωρίζουμε και από τις γραπτές πηγές και από την εικονογραφία. Ενδεικτικά αναφέρω τους δυο διαφορετικούς εικονογραφικούς τύπους της «Διεκδί­ κησης των Όπλων» στην αθηναϊκή ερυθρόμορφη αγγειογραφία. Η δημοτικότητα της ιστορίας του Αίαντα στα μνημεία είναι μακραίωνη. Ξεκινά από τα τέλη του 8ου π.Χ. αιώνα και φθάνει ως τα υστερορωμάίκά χρόνια. Τόσο σε μνημειακά έργα, όσο και στη μικροτεχνία, απ' όπου μας είναι περισσότερο γνωστά, τα επεισόδια της δράσης του Αίαντα είναι εξαιρετικά δημοφιλή. Απασχολούν με αυ­ ξομειώσεις τα περισσότερα κέντρα της μητροπολιτικής και νησιωτικής Ελλάδας στα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια. Είναι περίεργο ωστόσο ότι τα κέντρα της ανατολικής Ελλάδας δεν τα απασχόλησε ιδιαίτερα η ιστορία του Αίαντα παρά μόνο σε επεισόδια που συνάπτονται με τον Αχιλλέα, όπως η «Αναίρεση», στην οποία θα αναφερθούμε. Η διαρκής επεξεργασία των μοτίβων και εντέλει η δημοτικότητα της ιστορίας πρέπει να οφείλονται αφενός στην προσπάθεια των καλλιτεχνών να συνδέσουν τον Αίαντα και τη δράση του με το μέγιστο ήρωα του Τρωικού Πολέμου, τον Αχιλλέα, και αφετέρου στην ίδια τη δραματική του κατάληξη: Ενσαρκώνει το πρότυπο της δια­ χρονικής τραγικής μοίρας του ανθρώπου, που υπήρξε θύμα της αδικίας των συμποΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

Εικ. 6. Μονομαχία του Αίαντα με τον Έκτορα σε αθηναϊκή ερυθρόμορφη κύλικα του Δούριδος, 480 π.Χ. περίπου.

λεμιστών και φίλων του, θύμα της αυταρχικότητας των θεών και τέλος θύμα της δια­ ταραγμένης ψυχικής ισορροπίας του.

Εικονογραφία του Αίαντα Οι τέχνες της αρχαιότητας παρουσιάζουν πληθώρα σκηνών από τη γέννηση του Αία­ ντα μέχρι και μετά την αυτοκτονία του: την Κάθοδο στον Άδη (Οδύσσεια, λ). Η προ­ σωπικότητα του ήρωα στην εικονογραφία προβάλλει με ενάργεια και ποικιλία, αν επι­ κεντρώσουμε τη διήγηση μας σε τέσσερα χαρακτηριστικά επεισόδια: Τις μονομαχίες, στις οποίες ανδραγάθησε, την πρεσβεία προς τον Αχιλλέα από τη ραψωδία Ι της Ιλιάδας, τις «Λιτές», την «Αναίρεση» του Αχιλλέα και την αυτοκτονία.

Μονομανίες Ο Αίας μονομάχησε με αρκετούς αντίμαχους στο τρωικό πεδίο με κορύφωση τη μο­ νομαχία με τονΈκτορα που τραγούδησε ο ποιητής στη ραψωδία Η (181-305), όπου φάνηκε η υπεροχή του ήρωα μας. Παρ' όλα αυτά, κατέληξε ισόπαλη με την ανταλ­ λαγή των μοιραίων και για τους δύο δώρων. Οι πρωιμότερες απεικονίσεις του θέμα­ τος είναι σε δύο κορινθιακούς αρυβάλλους γύρω στο 620 π.Χ., που βρίσκονται σή­ μερα στο Λούβρο και στο Άμστερνταμ. Σε κύλικα του Αθηναίου ερυθρομορφογράφου Δούριδος (εικ. 6) από το 480 π.Χ., πέρα από τα ονόματα υπάρχει και η πέτρα με την οποία οπλομαχούν οι παλαιοί ήρωες. Συνιστά μια σαφέστατη νύξη της προ-ομηρικής ιστορίας του Αίαντα, που ενσωματώνεται έντεχνα στο έπος. Επίσης πρωτοστατεί στην Τειχοποιία και αμέσως μετά στη μάχη κοντά στα πλοία (Ιλιάδα Κ. 676-88 και 727-46 και Α.101-11). Στην εικονογραφία ο Αίας παρουσιάζεται ώριμος και γενειών, με λίγες εξαιρέσεις. Το μεγάλο σωματικό του μέγεθος [«ούτος δ' Αίας εστί πελώριος, ερκος Αχαιών», Ιλιάδα Γ 229] αποδίδεται σποραδικά μόνο. Η εμφάνιση του, τα ενδύματα και ο οπλισμός, κυρίως η περίφημη τεράστια ασπίδα [«.. .Αϊαντος δεινον σάκκος επταβόειονμέσσον έπομφάλιον. ΑΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ

133

Περιήχησεν δ' άρα χαλκός»], δεν ακολουθούν ούτε άλ­ λωστε θα μπορούσαν, τις λαμπρές και λεπτομερείς πε­ ρίγραφες των ποιητών και κυρίως της Ιλιάδας. Πρεσβεία προς τον Αχιλλέα Η διανόηση του Αίαντα δεν έχει την ευστροφία άλλων Εικ. 7. Ο Αίας στην Πρεσβεία προς τον Αχιλλέα σε αθηναϊκό ερυθρόμορφο αρύβαλλο του Ζ. της Κλινικής, 450 π.Χ. περίπου. Σχεδιαστική αναπαράσταση.

ομηρικών ηρώων. Ελάσσων ο ρόλος του και λιτός ο λόγος του στην Πρεσβεία που στέλνεται στον Αχιλλέα στη ραψωδία Ι της Ιλιάδας, στις «Λιτές», για να εξευμενιστεί ο θυμός (η μήνις) του Αχιλλέα. Ο Αίας μιλάει τελευταίος (Ι, 624-42), ρεαλιστικά πάντα και επικαλούμενος τη φιλία, ουσιαστικά όμως προτρέποντας τον Οδυσσέα να φύγουν, αφού ο Αχιλλέας παραμένει αμετάπειστος. Την Πρεσβεία παρουσιάζουν οι αρχαϊκοί τεχνίτες σε τρεις διαφορετικές εικονο­ γραφικές παραλλαγές, σύμφωνα με τρία διαφορετικά χρονικά στιγμιότυπα στην ανέ­ λιξη της δράσης: α. Στην Καιρετανή υδρία του 520 π.Χ. ο «φιλόλογος»-κεραμογράφος Ζ. του Βούσιρη αποδίδει τη συγκέντρωση των απεσταλμένων σε δυο ισόμοιρες ομάδες να δια­ βουλεύονται με την προτροπή του Νέστορα μέσα στη σκηνή του Αγαμέμνονα, η οποία σκηνή σημαίνεται από το κρεμασμένο ξίφος και δεν αποκλείεται να αποτελεί νύξη και για την κατοπινή μοίρα του Αίαντα. Ενεπίγραφος ο πάνοπλος Αίας, όπως και ο Οδίος και ο Νέστωρ, είναι οι μοναδικές επιγραφές όλης της κατηγορίας, γραμμένες σε ιωνι­ κό αλφάβητο, που προδίδουν την καταγωγή του μεγαλόπνευστου δημιουργού. β. Ακόμα και σκεπτικιστές εικονολόγοι αναγνωρίζουν την Πρεσβεία στο πόδι ανάγλυφου χάλκινου τρίποδα από την Ολυμπία, χρονολογημένου γύρω στο 620 π.Χ., όπου ο Αίας ακολουθεί τους συντρόφους του, Φοίνικα και Οδυσσέα. Είναι όλοι ντυμένοι με ελαφρά ταξιδιωτικά ρούχα και πίλους (καπέλα) στην πορεία τους προς τη οκηνή του Αχιλλέα. γ. Η τρίτη εκδοχή της Πρεσβείας εμφανίζεται σε καμία δωδεκαριά αθηναϊκά ερυθρόμορφα αγγεία του πρώιμου 5ου αιώνα και σε δύο μελανόμορφα. Δεν αποκλείε­ ται, όπως πρόσφατα υποστηρίχθηκε, να είναι εμπνευσμένα από τη σύγχρονη τριλο­ γία του Αισχύλου, περίπου 490 π.Χ., με θέμα τον Αχιλλέα στην Τροία, από την οποία οι «Μυρμιδόνες» παρουσίαζαν και την Πρεσβεία. Ελάχιστα αποσπάσματα σώθηκαν, όμως ο Αριστοφάνης στους Βατράχους του, σπχ. 911-913, στο τέλος του 5ου π.Χ. αιώνα, κάνει μνεία περιπαικτικά στη μορφή του Αχιλλέα. Η εικόνα τοποθετείται μέσα στη σκηνή του «πενθούντος Αχιλλέως» απέναντι από έναν όρθιο ή καθιστό, με το ένα πόδι πάνω στο άλλο, Οδυσσέα. Ο Φοίνικας και ο Αίας πλαισιώνουν τους πρωταγωνιστές. Πολλές φορές ο καθιστός Αίας μοιάζει να αδημονεί (εικ. 7). Πόσο ο ρόλος του Αίαντα από μερικούς αγγειογράφους κρίθηκε επικουρικός φαίνεται από την αντικατάσταση του σε αρκετά αγγεία με τη μορφή του Διομήδη, ο οποίος έχει σημαντικό ρόλο στην αρχή και στο τέλος της ραψωδίας των «Λιτών» και πιθανότατα και στην Τριλογία του Αισχύλου.

134

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.5

Eue. 8. Μάχη πάνω από το νεκρό Αχιλλέα με ιον Αίαντα εναντίον του Γλαύκου σε «Χολκιδικό» αμφορέα του 550 π.Χ. περίπου. Σχεδιαστική αναπαράσταση. «Αναίρεση» του Αχιλλέα από τον Αίαντα Η Αναίρεση του Αχιλλέα, δηλαδή το σήκωμα και το κουβάλημα του νεκρού από τη μάχη για να περισωθεί το πτώμα και να του αποδοθούν οι προσήκουσες νεκρικές τι­ μές, είναι δημοφιλέστατο θέμα στις τέχνες από τις αρχές του 7ου π.Χ. ως τα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα σε πλειάδα εργαστηρίων και γιατί συνδέεται με το μεγάλο ήρωα και γιατί πρόκειται για μια ευσύνοπτη, διπρόσωπη, σύνθεση και γιατί με τα σφραγίσμα­ τα διαδίδεται σε σύντομο χρονικό διάστημα ευρύτατα.

«Kai περί τοΰ σώματος [ενν. τοΰ Άχιλλέως] γενομένης Ίσχυρας μάχης Αίας άνελόμενος επί τάς ναΰς κομίζει», πληροφορεί η Αιθιοπίδα του Μιλήσιου Αρκτίνου, στην περίληψη του Πρόκλου στη Χρηστομάθεια του. Η μάχη πιστοποιείται άνετα σε ένα χαμένο σήμερα «χαλκιδικό» αμφορέα (εικ. 8) του 550 π.Χ. Για τις πρώιμες πολυσυζητημένες παραστάσεις λίγοι εικονολόγοι διατηρούν επι­ φυλάξεις. Οι περισσότεροι εντούτοις δέχονται στο θέμα «του πολεμιστή που κουβα­ λά στους ώμους το σύντροφο του» την επική διάσταση με βασικά επιχειρήματα: α. τη σταθερή προς τα δεξιά κατεύθυνση, β. την αναγραφή των ονομάτων στον ελικωτό κρατήρα των Εργότιμου και Κλειτία, γνωστό ως αγγείο François, περ. 565 π.Χ., και σε μετάλλιο κύλικας του Ζ. του Φρύνου (εικ. 9), περ. 560 π.Χ. γ. τη γυμνότητα του Αχιλλέα, που όμως δεν τηρείται παντού. Για παράδειγμα, στο ένα διάκενο του κρατήρα του Κλειτία και σε ορισμένα χαλκά όχανα ο Αχιλλέας άλλο­ τε είναι γυμνός και άλλοτε φορά θώρακα ή/και περικεφαλαία, δ. το τεράστιο σώμα του Αχιλλέα που στην κυριολεξία πλαισιώνει τον Αίαντα, και

Εικ. 9. Η (Αναίρεση» του Αχιλλέα από τον Αίαντα στο μετάλλιο αθηναϊκής μελανόμορφης κύλικας του Ζ. του Φρύνου, 560 π.Χ. περίπου.

όρθιο θα ήταν διπλάσιο, το οποίο μπορεί εξίσου να οφείλεται στη μανία πλήρωσης κάθε κενού χώρου της πρώιμης αρχαϊ­ κής αντίληψης, όπως και της καταλέξιν μεταφοράς του ομη­ ρικού χαρακτηρισμού «μέγας μεγαλωστί». Γι' αυτόν άλλωστε το λόγο είναι και ανεπανάληπτο το κατόρθωμα του Αίαντα, αφού μόνος του καταφέρνει να τον σηκώσει, αντίθετα από το σώμα του Πατρόκλου, που χρειάστηκαν δύο, ο Μενέλαος και ο Μηριόνης, με την εξαίρεση βέβαια του ίδιου του Αχιλ­ λέα που μόνος του είχε σηκώσει την αμαζόνα Πενθεσίλεια. Το μοτίβο της Αναίρεσης πρωτοπαρουσιάζεται σε πήλι­ να σφραγίσματα ήδη από το τέλος του 8ου π.Χ. αιώνα, σε πήλινη σφραγίδα από τη Λήμνο, σε ελεφάντινο σφραγιδόλιΑΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ

135

θο από την Περαχώρα, σε πήλινα, δαιδαλικά -κρητικά μάλλον- ανάγλυφα από τον Τάραντα των μέσων του 7ου αιώνα, σε χαλκά όχανα, όπου ο Αίας άλλοτε φορά και άλλοτε δεν φορά την περικεφαλαία του, σε δεκάδες Αθηναϊκά μελανόμορφα και σε αρκετά ερυθρόμορφα αγγεία. Το πιθανότερο είναι ότι στις ανεπίγραφες σκηνές πρέ­ πει να αναγνωρίσουμε την επική αναίρεση, ιδίως στα μνημεία του 6ου π.Χ. αιώνα, με κάποια πάντως επιφύλαξη, αφού μια φορά τουλάχιστον ένας άλλος ήρωας ταυτίζε­ ται με επιγραφή.

Αυτοκτονία Η καταληκτήρια πράξη της επίγειας ζωής του Αίαντα, η Αυτοκτονία του, υπήρξε πλούσια πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες της αρχαιότητας, με άφθονα στιγμιό­ τυπα να αποδίδουν όλες τις στάσεις και τα στιγμιότυπα, ιδίως στα αρχαϊκά και λιγό­ τερο στα κλασικά χρόνια της αρχαιοελληνικής τέχνης. Η πρώιμη και ώριμη αρχαϊκή ελληνική τέχνη αρέσκεται στην απεικόνιση της βι­ αιότητας και κατά κανόνα αποδίδει την ίδια την καίρια πράξη: Ο Αίας διατρυπημέ­ νος ήδη από το ξίφος του κείτεται νεκρός. Ό π ο υ το επιτρέπει ο χώρος, πλαισιώνεται από τους συντρόφους του που ανακαλύπτουν το πτώμα. Αυτό το εικονογραφικό σχήμα ενδιαφέρει ιδιαίτερα τα πελοποννησιακά κέντρα με προεξάρχουσα την Κόριν­ θο, που πρώτη εικονίζει το θέμα σε μεσοπρωτοκορινθιακό αρύβαλλο του 670 π.Χ. περίπου. Ακολουθεί πλειάδα άλλων γνωστών μνημείων, όπως το ελεφάντινο χτένι από τη Σπάρτη, η χάλκινη μήτρα από την Κέρκυρα, ο σφραγιδόλιθος από την Πε­ ραχώρα, τα χαλκά αργίτικα όχανα σε δύο παραλλαγές, η πώρινη μετόπη του Ηραίου στο Σίλαρη ποταμό (Foce del Sele). Αρκετά κορινθιακά αγγεία του 6ου π.Χ. αιώνα δείχνουν ποικιλία ανάλογα με την κατεύθυνση του πεσμένου σώματος, την τοποθέ­ τηση των χεριών και τον αριθμό των προσώπων που ανακαλύπτουν το πτώμα. Οι κεραμογράφοι της Αθήνας αποδίδουν με τρεις αξεπέραστες και μοναδικές ει­ κόνες την περίσκεψη και την προετοιμασία του ήρωα, λίγο πριν την αυτοκτονία του στα υστερο-αρχάίκά και τα πρώιμα κλασικά χρόνια. Στον αμφορέα που βρίσκεται σήμερα στη Boulogne και αποδίδεται στον Εξηκία, του 540-530 π.Χ., ο Αίας, τρελός από θεία μανία που δεν του δόθηκαν τα περίφημα όπλα του Αχιλλέα και με καταρρακωμένο το ύψιστο αγαθό του ομηρικού ήρωα, την Αρετή, δηλαδή την ανδρεία, παίρνει την απόφαση και περίφροντις ετοιμάζει τη στιγ­ μή της αυτοκτονίας του. Η σκηνή αποπνέει τέτοιο εσωτερικό μέγεθος, ώστε να θεω­ ρείται ότι προηγείται της εποχής της και η μορφή του Αίαντα να προοιωνίζεται τον ήρωα της σοφόκλειας τραγωδίας. Ένας χαμένος σήμερα ασκός, του οποίου μας σώθηκε το σχέδιο (εικ. 10), και μια λήκυθος, του 460 π.Χ. περίπου, παρουσιάζουν την επίκληση -προφανώς στο Δία, τον Ερμή, τις Ερινύες και τον Ήλιο, όπως παραδίδει ο τραγικός- του γονατιστού μπρος στο σπαθί του ήρωα. Εξίσου συγκλονιστικά αποπνέουν την τραγικότητα της περισυλλογής, εξαίρουν το ήθος του ήρωα και συνάμα της κλασικής δημιουργίας, ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.5

και παραπέμπουν κατευθείαν στα εναρκτήρια λόγια του περίφημου «πλαστού» μονο­ λόγου της τραγωδίας του Σοφοκλή (στίχ. 646-649): απανθ' ό μακρός κάναρίθμητος

χρόνος

φύει τ' άδηλα καί φανέντα κρύπτεται κοϋκ εστ άελπον ουδέν, αλλ' άλίσκεται χώ δεινός όρκος χαί περισκελεΐς

φρένες.

Όλα ο χρόνος ο μακρός κι ανάριθμος τα φέρνει στο φως τα αφανέρωτα, τα φανερά τα κρύβει τίποτα το ανέλπιστο και ο φρικτός ο όρκος και η σκληρότερη καρδιά στο χρόνο

υποκύπτουν. Μτφρ. Στ. Μπαζάκου-Μαραγκουδάκη, Αθήνα 1996.

Εικ. 10. Η αυτοκτονία το Αίαντα σε αθηναϊκό ερυθρόμορφο ασκό, 460 π.Χ. περίπου. Σχεδιαστική αναπαράσταση.

Βιβλιογραφία Αίας: Σοφοκλής, Αίας, εκδ. A.C. Pearson, Sophoclis Fibulae, Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis, Οξφόρδη 1924, με συνεχείς ανατυπώσεις.

J. Boardman, s.v. «Aiakos», LIMC I, 1, 311-312.

T. H. Carpenter, Art and Myth in Ancient Greece, Λονδίνο 1991.

H. G. Evelyn-White, Hesiod, The Homeric Hymns and Homerica, Loeb Classical Library (επανέκδοση Cambridge, 1982).

Friis Johansen, The Iliad in Early Greek Art, Κοπεγχάγη 1967. Ι. Θ. Κακριδή, Ελληνικά μυθολογία, τόμοι 3 και 5, Αθήναι 1986.

P. Kroh, Λεξικό αρχαίων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων, μτφρ.-επιμ. Δ. Λυπουρλή-Λ. Τομαρά, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996. Μ. Φ. Πέτσα, Ο Τάφος των Λευκαδίων, Αθήναι 1966. Κ. Schefbld, Frühgriechische Sagenbilder, Μόναχο 1964. Κ. Schefold, Götter-und Heldensagen der Griechen in der spätarchaischen Kunst, Μόναχο 1978. Κ. Schefold/F. Jung, Die Sagen von den Argonauten, von Theben und Troja in der klassischen und hellenistischen Kunst, Μόναχο 1989. Κ. Schefold, Götter-und Heldensagen der Griechen in der früh-und hocharchaischen Kunst, Μόναχο 1993. Η. A. Shapiro, Myth into Art. Poet and Painter in Classical Greece, Λονδίνο/Νέα Υόρκη 1994. Ο. Touchefeu, s.v. «Aias I», LIMC I, 1, 312-336. Ι. Τουρατσόγλου, «Η τέχνη κατά τους ελληνιστικούς χρόνους», στο Ιστορικοί ελληνικοί χρόνοι, ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (επιμ. Μ. Β. Σακελλαρίου), Εκδοτική Αθηνών 1982, 172-191. Η. Weir Smyth και Η. Lloyd Jones, Aeschylus II [Loeb 7e], 1963. ΑΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ

137

Ilìfcì ||

Οικόπεδο Ευδαίμονος. Τμήμα του οχυρωματικού τείχους της πόλεως. Αρχές 5ου αι. π.Χ.

Μεριστός. Οικόπεδο Μπουοέκα. Σύνολο Ομαδικών τάφων. Πρώτες δεκαετίες 5ου αι. π.Χ.

138

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

Ε Λ Ε Ν Η Γ. ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ*

Οι σωστικές ανασκαφές στην Αίγινα ιστορικός αναζητεί στοιχεία για την ανασύνθεση της ιστορίας ενός τόπου από

Λεωφόρος Καποδιστρίου. Λυχνάρια.

1ος και 2ος αι. μ.Χ.

τις αρχαίες γραπτές πηγές (κείμενα) και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Οι πληροφορίες που αντλούμε από τα κείμενα για την αρχαία Αίγινα κατά τους ιστορικούς χρόνους εστιάζονται κατά κύριο λόγο σε αναφορές για τον εμπορικό και ναυτικό της χαρακτήρα. Επίσης μας πληροφορούν για την αντιζηλία της με την Αθή­ να, τη μακροχρόνια διαμάχη και τις συγκρούσεις τους. Οι μαρτυρίες των αρχαίων κειμένων είναι ήδη δεδομένες και δεν καλύπτουν όλες τις εκφάνσεις της ζωής. Έτσι το κύριο βάρος τόσο για την επαλήθευση των αρχαίων πηγών όσο και για τη συγκέ­ ντρωση νέων στοιχείων για την ανασύνθεση της ιστορίας της πόλεως-κράτους της Αί­ γινας πέφτει κυρίως στην αρχαιολογική έρευνα. Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα που έρ­ χονται συνεχώς στο φως με τις ανασκαφές είναι αυτά που προσφέρουν άμεσες και χειροπιαστές πληροφορίες για την ιστορία της Αίγινας, μια που «η αρ­ χαιολογία αποτελεί (όπως λέγεται) το ορατό μέρος, της ιστορίας». Εκτός από τις ανασκαφές στα ιερά του νησιού (Κολώνα, Αφαία και Ελλάνιο), που έχουν ξεκινήσει από παλιά (με τις οποίες δεν θα ασχολη­ θούμε στο παρόν άρθρο) και έχουν φέρει στο φως πλήθος στοιχείων, οι σωστικές ανασκαφές, που γίνονται στο νησί τα τελευταία χρόνια, αποκα­ λύπτουν νέα ευρήματα που βοηθούν στην κατανόηση και ανασύνθεση της εικόνας της αρχαίας πόλεως της Αίγινας. Οι σωστικές ανασκαφές είναι πε­ ριστασιακές, εξαρτώνται από την οικοδομική δραστηριότητα και ως εκ τούτου είναι περιορισμένης έκτασης, αποβαίνουν όμως πολύ σημαντικές για την έρευ­ να, διότι φέρνουν στο φως και διασώζουν πέτρα-πέτρα τα αρχαία κατάλοιπα. Τα αρ­ χαία ευρήματα στη συνέχεια εντάσσονται στο χάρτη της περιοχής και σιγά-σιγά απο­

Οικ. Παν. Κουλικούρδη. Κορινθιακή κοτύλη. Γύρω στα 700 π.Χ.

δίδουν την αρχαία τοπογραφία. Αποτελούν ένα δώρο της αιγινητικής γης (που τα έχει διαφυλάξει επί σειράν αιώνων) στους σημερινούς κατοίκους της. Οι ιδιοκτήτες πάλι των οικοπέδων, στα οποία διενεργούνται οι σωστικές ανασκαφές, συμβάλλουν έμμεσα στην αποκάλυψη και τη γνώση των μνημείων του τόπου τους. Η πόλη της Αίγινας κατά τους ιστορικούς χρόνους ήταν κτισμένη κοντά στο λιμά­ νι, στη θέση όπου βρίσκεται και η σύγχρονη πρωτεύουσα του νησιού. Το γεγονός αυ­ τό καθώς και το ότι η σύγχρονη πόλη περιλαμβάνει πολλά διατηρητέα νεοκλασικά κτί­ ρια έχουν ως αποτέλεσμα η οικοδομική δραστηριότητα να είναι περιορισμένη και έτσι ΟΙ ΣΩΣΤΙΚΕ! ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

* Η Ελένη Γ. Παπασταυρου είναι αρχαιολόγος.

139

(εφόσον εκεί δεν γίνονται σωστικές ανασκαφές) η εικόνα του αρχαίου οικισμού να πα­ ραμένει έως σήμερα αποσπασματική. Παρά ταύτα από τα ευρήματα που έχουν έρθει στο φως έχει αποδειχθεί ότι η πόλη των ιστορικών χρόνων κτίζεται κοντά στο λιμάνι κατά τις πρώτες δεκαετίες του 7ου αιώνα π.Χ. και ο λόφος της «Κολώνας», όπου υπήρ­ χαν οι διαδοχικοί προϊστορικοί οικισμοί, μετατρέπεται σε ιερό τόπο, όπου λατρεύονται οι θεοί. Εκεί πλέον ιδρύονται οι ναοί προς τιμήν τους από την πόλη που οργανώνεται. Η αποκάλυψη τμήματος του αρχαίου οχυρωματικού τείχους στην οδό Τελαμώνος (οικόπεδο Ευδαίμονος) αποτελεί σημαντικότατο εύρημα. Το τείχος περιέβαλλε την αρχαία πόλη. Το τμήμα που ανασκάφηκε εντάσσεται στο σκέλος του τείχους που ορίζει το ανατολικό όριο της αρχαίας πόλης. Το σκέλος αυτό κατέβαινε έως τη θά­ λασσα, όπου σε συνδυασμό με τις λιμενικές εγκαταστάσεις παρείχε εξαιρετική οχύ­ ρωση. Πρόκειται για πολύ επιμελημένο έργο. Οι όψεις του έχουν κατασκευασθεί από μεγάλους πωρόλιθους με άριστη προσαρμογή. Εσωτερικά υπάρχει γέμισμα από χώ­ μα και πέτρες διαφόρων μεγεθών. Επιπλέον τοποθετήθηκαν εγκάρσιοι πωρόλιθοι κα­ τά διαστήματα για την ενίσχυση του. Κατασκευάσθηκε κατά τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ., εποχή ακμής της πόλεως, αλλά συγχρόνως εποχή ανόδου της αθηναϊκής δημο­ κρατίας και της αυξανόμενης απειλής από αυτήν. Ο κίνδυνος των Αθηνών πρέπει να υπήρξε από τους σημαντικότερους λόγους που υπαγόρευσαν την κατασκευή του τεί­ χους. Όπως μας πληροφορεί ο αρχαίος ιστορικός Θουκυδίδης, οι Αιγινήτες υπο­ χρεώθηκαν να κατεδαφίσουν αυτό το τείχος μετά την ήττα τους από τους Αθηναίους στην Κεκρυφάλεια το 457 π.Χ. Σημαντική απόδειξη για την αλλαγή της θέσε­ ως της πόλεως των ιστορικών χρόνων, από αυτήν των προϊστορικών χρόνων, αποτελούν τα νεκροτα­ φεία. Ενώ το νεκροταφείο της προϊστορικής επο­ χής εκτείνεται στα ανατολικά του λόφου της Κο­ λώνας, στον οποίο υπήρχαν οι διαδοχικοί προϊ­ στορικοί οικισμοί, το νεκροταφείο των ιστορικών χρόνων έχει εντοπισθεί στη νότια πλευρά της σύγ­ χρονης πόλεως. Με το πέρασμα των χρόνων και την αύξηση του πληθυσμού το νεκροταφείο αυτό εξαπλώνεται και περιβάλλει την αρχαία πόλη, κα­ ταλαμβάνοντας πολύ χώρο στην εκτός των τειχών της πόλεως περιοχή.

Οικόπεδο Ιωάν. Ρουντά. Δεξιά και αριστερά: Αττικές λευκές λήκυθοι. Γύρω στα 430 π.Χ.

140

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

Κατά την ανέγερση νέων οικοδομών εντοπίστηκαν με­ γάλα τμήματα του. Αποκαλύφθηκαν τάφοι που καλύπτουν την εποχή από τον ύστερο 8ο αιώνα π.Χ. έως και τα ρωμαϊ­ κά χρόνια. Οι περισσότεροι ανάγονται στα χρόνια ακμής του νησιού (δεύτερο μισό του 6ου αιώνα π.Χ. με πρώτες δε­ καετίες του 5ου αι. π.Χ.). Οι τάφοι είναι κυρίως υπόγειοι θαλαμωτοί, λαξευμένοι στο μαλακό υπόστρωμα του βρά­ χου. Η πρόσβαση σε αυτούς γίνεται είτε από κάθετη ορθο­ γώνια φρεατόσχημη είσοδο ή από λαξευτή κλίμακα. Είναι , . , , / η

.

,

οικογενειακοί τάφοι που χρησιμοποιήθηκαν για επανειλημμένες ταφές στο πέρασμα

Οικόπεδο Γ. Μ

των αιώνων, επειδή η κατασκευή τους ήταν διαπανηρή. Ο τύπος των τάφων με τη

Αττική Ερυθρόμορφη

φρεατόσχημη είσοδο συνδέθηκε με τους χρόνους ακμής του νησιού κατά την οποία , „ , , , „ , , , e ,

nu

sI0a· 410-390 π.Χ.

σημειώθηκε αυςηση του πληθυσμού και συγχρόνως υπήρχε η οικονομική δυνατότη­ τα για τη λάξευση τους. Πρόδρομοι των τάφων αυτών είναι οι προσιτοί από ευρύ τετράπλευρο όρυγμα. Είναι λαξευμένοι σε πιο εύθρυπτο και μαλακό πέτρωμα. Κατατάσσονται σε δύο τύ­ πους από τη μορφή των χώρων ταφής. Ο πρώτος, που είναι και χρονικά ο παλαιό­ τερος, διαθέτει όρυγμα που οδηγεί σε έναν ή δύο θαλάμους, ο δεύτερος σε μία ή δύο κόγχες. Άλλος τύπος τάφου είναι οι απλοί ορθογώνιοι λακκοειδείς επιφανειακοί τά­ φοι που λαξεύονται στο σκληρό επιφανειακό στρώ­ μα του βράχου και προορίζονταν για μεμονωμένη ταφή. Τα κτερίσματα που συνόδευαν τους νεκρούς στην τελευταία τους κατοικία φανερώνουν τις συνή­ θειες και προτιμήσεις των Αιγινητών. Αποτελούν τους αδιάψευστους μάρτυρες της πλούσιας ποικι­ λίας των εισαγωγών στο νησί από διάφορες περιο­ χές της Μεσογείου, από την ανατολική Ελλάδα, την εγγύς Ανατολή, τη Δύση, αλλά κυρίως από την Κό­ ρινθο και την Αττική. Αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη σημασία του νησιού ως κόμβου στη διεθνή μεσογει­ ακή εμπορία και συγχρόνως επαληθεύουν τις μαρ­ τυρίες των κειμένων που μιλούν για τον έντονο εμπορικό χαρακτήρα της Αίγινας. Εξήντα ένας λακκοειδείς τάφοι που ανασκάφη­ καν στον Μεριστό (οικόπεδο Μπουσέκα) αποτελούν ξεχωριστό και ιδιαίτερο σύνολο μέσα στο νεκροτα­ φείο. Η πυκνότητα, ο προσανατολισμός και η επιλο­ γή ιδιαίτερα σαθρού πετρώματος για την εύκολη και γρήγορη διάνοιξη των τάφων οδηγούν στο συμπέ01 ΣΟΣΤΙΚΕΣ ΑΝΑΣΚΑΦΕΙ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

141

(In λήκυθος) Οικ. Ν. Σαρρή. Αττική Μελανόμορφη λήκυθος. Αρχές 5ου αι. π.Χ.

(2η + 3η) Οικ. Σπ. Τριαντάφυλλου. Αττικές Μελανόμορφες λήκυθοι.

500-490 π.Χ.

ραομα ότι επελέγη η θέση για κάποιο σύγχρονο και ομαδικό ενταφιασμό. Από τον συ­ σχετισμό των ανασκαφικών δεδομένων που χρονολογούν τον ενταφιασμό των νεκρών στα πρώτα χρόνια του 5ου αιώνα π.Χ., με την εξιστόρηση των γεγονότων από τον ιστορικό Ηρόδοτο, διατυπώθηκε η άποψη ότι εδώ ενταφιάστηκαν οι δημοκρατικοί Αιγινήτες που επαναστάτησαν εναντίον των αριστοκρατών. Η επανάσταση τους όμως απέτυχε επειδή καθυστέρησε να φτάσει η συμφωνημένη βοήθεια του αθηναϊκού στό­ λου. Τότε πολλοί δημοκρατικοί οδηγήθηκαν έξω από την πόλη και θανατώθηκαν. Μεγάλο κτιριακό συγκρότημα με είκοσι πέντε περίπου δωμάτια ανακαλύφθηκε στην περιοχή του αρχάίκού-κλασικού νεκροταφείου (οικόπεδο Κοόζα). Πρέπει να είχε σχέση με το νεκροταφείο καθόσον γειτνιάζει με αυτό. Πιθανόν οι χώροι να χρησίμευαν για την εμπορία κεραμικής ή ως εργαστήρια κατασκευής διαφόρων αντικειμένων. Με την ευκαιρία ανέγερσης οικοδομών σε διάφορα σημεία της σύγχρονης πόλε­ ως έχουν αποκαλυφθεί τμήματα από το πολύπλοκο και σοφά σχεδιασμένο υδρευτι­ κό σύστημα της αρχαίας πόλεως, το οποίο κατασκευάσθηκε επίσης κατά τους χρό­ νους της ακμής της Αίγινας και ήταν απαραίτητο για το νησί, που υποφέρει ακόμη και σήμερα από λειψυδρία. Το νερό διοχετεύεται διά μέσου λαξευτών ή κτιστών αγω­ γών με πολλές διακλαδώσεις σε μεγάλες κωδωνόοχημες δεξαμενές, επιχρισμένες με Ου όπεδο Ιωάν. Φουντά. ισχυρό υδραυλικό κονίαμα. Τα πηγάδια στις αυλές, που συχνά περιέχουν πλούσια Κορινθιακή πυξίδα, θραύσματα αγγείων, συμπληρώνουν την εικόνα της κατοίκησης.

580-550 π.Χ.

„

,

,

,,

Σε σωστικές ανασκαφές μέσα στη σύγχρονη πόλη έχουν έρθει στο φως και αποσπασματικά οικιστικά λεί­ ψανα που ανάγονται στα αρχαϊκά, κλασικά και ρωμαϊκά χρόνια. Στη ρωμαϊκή εποχή χρονολογείται τμήμα του οδικού δικτύου της πόλεως (οικόπεδο Τόγια). Αποτελεί­ ται από τρεις λιθόστρωτους από αργούς λίθους δρόμους που τέμνονται. Από τον προσανατολισμό τους γίνεται φανερό ότι ο ένας διέσχιζε το εσωτερικό της πόλεως, ο δεύτερος ερχόταν από την παραλία, ενώ ο τρίτος τους συνέδεε με τον λόφο της Κολώνας. Τμήματα του ίδιου 142

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

οδικού δικτύου εντοπίστηκαν και σε διάφορα άλλα σημεία της πόλεως (π.χ. οδός Σπ. Ρόδη, Ι. Κάτσα, πλατεία ΙΚΑ) κατά τις εκσκαφικές εργασίες για την κατασκευή του σύγχρονου αποχετευτικού δικτύου. Στους χώρους ανάμεσα στους δρόμους εντοπίστηκαν οικιστικά λείψανα. Στην περιοχή Βάρδια εντοπίστηκαν κτιστοί καμαροσκεπείς τάφοι της ύστερης ρωμαιο­ κρατίας. Η θέση αυτή, κατά τους κλασικούς χρόνους, ήταν περιοχή κατοί­ κησης, ενώ κατά την ύστερη ρωμαιοκρατία μετατρέπεται σε τόπο ενταφια­ σμού, γεγονός που μαρτυρεί την συρρίκνωση και παρακμή της πόλεως στους χρόνους αυτούς. Στο βορειότερο τμήμα του νησιού εντοπίστηκαν εκτεταμμένα αρχαία λατομεία. Ο αιγινητικός πωρόλιθος ήταν ονομαστός κατά την αρχαιότητα (διότι είναι μαλακός και λαξεύεται εύκολα), γι' αυτό γινόταν και εξαγωγή του. Έχει μάλιστα αποδειχθεί ότι σημαντικά κτίρια της Αττικής είχαν κατα­ σκευασθεί από τον πωρόλιθο της Αίγινας. Από το λατομείο, που βρίσκεται κοντά στη θάλασσα στην περιοχή Λειβάδι, είχαν εξορυχθεί οι πωρόλιθοι που, όπως προέκυψε από τις μετρήσεις που έγιναν, χρησιμοποιήθηκαν στα

Οικόπεδο Ν. Σαρρή. Ειδώλιο θεάς. Τέλη 6ου αι. π.Χ.

θεμέλια του ναού του Απόλλωνα στην Κολώνα. Η μεταφορά τους έγινε από τη θάλασσα. Διακρίνεται ο δρόμος που λαξεύθηκε στο βράχο με κλί­ ση προς την ακτή, ώστε να διευκολυνθεί η φόρτωση των πωρόλιθων στα πλοία. Με τις σωστικές ανασκαφές λοιπόν αποκαλύπτονται διάφορες πτυχές της ζωής κατά την αρχαιότητα. Αυτές ξαναζωντανεύουν το παρελθόν της αρχαίας πόλεως της Αίγινας, ανασυνθέτοντας την εικόνα της ζωής και τη φυσιογνωμία της.

Οικόπεδο Στ. Πανταζή. Αμφορέας τύπου Φικελλούρων. Τρίτο τέταρτο 6ου αι. π.Χ.

Αρχαίο λατομείο στο Λειβάδι

.._.'ίΐίββ-- ΟΙ ΣΩΣΤΙΚΕΣ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

err

-- r-::~ •"<

i 143

Ο Ηρακλής στο ανατολικό αέτωμα του Ναού της Αφαίας.

144

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.5

Η περιπέτεια των μαρμάρων της Αίγινας Π ώ ς ο Ά γ γ λ ο ς αρχιτέκτονας Ρόμπερτ Κόκερελ (Charles Robert Cockerell) και η παρέα του φ υ γ ά δ ε υ σ α ν τα μάρμαρα του ν α ο ύ της Α φ α ί α ς . Πληροφορίες από το βιβλίο του Richard Stoneman, Αναζητώντας ταν κλασική Ελλάδα, μτφρ. Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, επιμ. Αντιγόνη Φιλιπποπούλου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1996. ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΗΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ ΕΛΕΝΗΣ ΧΑΤΖΟΥΔΗ-ΤΟΥΝΤΑ.

0

Κόκερελ ήταν είκοσι δύο ετών (το 1810) όταν ταξίδεψε στην Ελλάδα για να διευρύνει το ρεπερτόριο του στις κλασικές μορφές. Θεωρήθηκε ένας από τους

περιφημότερους αρχιτέκτονες της γενιάς του. Το πρώτο ανάμεσα στα αριστουργήμα­

τα του είναι το Ασμολιανό Μουσείο της Οξφόρδης. Ο άλλος αρχιτέκτονας της παρέας ήταν ο Γερμανός βαρόνος Χάλλερ φον Χαλλερστάιν (Haller von Hallerstein, 1774-1817) από τη Νυρεμβέργη, ο Γιάκομπ Λινκ (Jakob Linck, 1786-1841), ζωγράφος από τη Βυτεμβέργη, και ο Τζον Φόοτερ (John Foster), ένας άλλος μαθητευόμενος αρχιτέκτονας, από το Λίβερπουλ. Όλοι αυτοί ήταν εξαιρετικά απασχολημένοι με τη μελέτη των αρχαιοτήτων. Ό μ ω ς κυρίαρχη μορφή της παρέας ήταν ο Κόκερελ. Χάλλερ Kar Κόκερελ συναντήθηκαν στην Αθήνα και έγιναν στενοί φίλοι. Δού­ λευαν κατ οι δύο πολύ σκληρά, μετρώντας και οχεδτάζοντας όλη μέρα. Αφού πέρασαν έναν ολόκληρο χειμώνα στην Αθήνα, όταν ήρθε η άνοιξη πέρασαν απένανττ στην Αίγινα. Η παρέα των τεσσάρων έφτασε στην Αίγινα την αυγή της 23ης Απρτλίου και αμέσως βάλθηκε να βρει τον περίφημο ναό που δέσποζε πάνω στον κόλπο, από την πανέμορφη πευκόφυτη αετοφωλτά του. Η Αίγινα, πατρίδα μερικών από τους περιφημότερους ήρωες του Τρωικού Πο­ λέμου και σοβαρός εμπορικός ανταγωνιστής της Αθήνας κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. ώστε ο Περικλής να την αποκαλεί «λύμη [= καταστροφή] του Πειραιώς» διατράνω­ νε την ευημερία της όχι μονάχα συμμετέχοντας συχνά στους μεγάλους πανελλήνιους αγώνες, αλλά Kar με τη δημτουργία ενός ναού, που παραμένει μία από ττς δόξες του ελληνικού τοπίου: Χτισμένος σ' ένα ύψωμα πάνω από το οποίο ορθώνεται το όρος Ελλάνιο, ο ναός δεσπόζει στον κόλπο της Αγίας Μαρίνας και στα είκοσι μίλτα θάΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΩΝ ΜΑΡΜΑΡΩΝ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

λασσας που τη χωρίζουν από την Αθήνα. Οι κολώνες του, τριγυρισμένες από πεύκα, ελκύουν ακόμη τη ματιά κάθε επισκέπτη. Είναι αβέβαιη η χρονολογία της ανέγερσης του ναού. Πάντως το ανατολικό αέ­ τωμα είναι μεταγενέστερο από το δυτικό, το οποίο τοποθετείται γύρω στα 490 π.Χ. Όταν η παρέα βρέθηκε κοντά στο ναό, ένα μεγάλο μέρος των λιθόκτιστων τμημά­ των του είχε ήδη γκρεμιστεί από τους Αιγινήτες, που έψαχναν για χαλκό και μολύβι. Από αλληλογραφία που είχε ο Κόκερελ με κάποιο φίλο μαθαίνουμε όλες τις λε­ πτομέρειες για το πώς φυγάδευσαν τα μάρμαρα από το ναό της Αφαίας. Γράφει λοι­ πόν ο Κόκερελ: «...Πήραμε

τις προμήθειες μας και τους εργάτες από την πόλη, για καύσιμα εί­

χαμε το άγριο θυμάρι, υπήρχαν άφθονες πέρδικες για να τρώμε, κι αγοράζαμε κα­ τσικάκια από τους βοσκούς και, όταν τελείωνε π δουλειά της μέρας, τα σουβλίζαμε μεγαλοπρεπώς

πάνω από μία λαμπρή φωτιά, με συνοδεία ντόπια μουσική,

τραγούδι

και χορό. Στο πλάτωμα φύτρωνε κριθάρι, αλλά στα ίδια ερείπια και στα πεσμένα κομ­ μάτια του ναού, δεν είχε μαζευτεί πολύ χώμα και χορτάρι ' έτσι, χωρίς πολύν μπορέσαμε

να βρούμε και να εξετάσουμε όλες τις πέτρες που χρειάζονταν

κόπο, για μία

πλήρη αρχιτεκτονική ανάλυση και αποκατάσταση. Ύστερα από λίγες μέρες είχαμε μά­ θει όλα όσα θα επιθυμούσαμε

για την οικοδομή, από το στυλοβάτη μέχρι τα κεραμί­

δια, κι είδαμε όλα όσα ήρθαμε να κάνουμε. »Στο μεταξύ όμως είχε συμβεί ένα καταπληκτικό περιστατικό, που μας κρατούσε όλους σε άκρα υπερδιέγερση. Τη δεύτερη μέρα ένας από τους ανασκαφείς, που δού­ λευε στην εσωτερική κιονοστοιχία, χτύπησε ένα κομμάτι πάριο μάρμαρο,

το οποίο

τράβηξε την προσοχή του επειδή το ίδιο κτίριο ήταν από πέτρα. Αποκαλύφθηκε ήταν η κεφαλή ενός πολεμιστή με κράνος, με τέλεια όλα τα χαρακτηριστικά τόταν με το πρόσωπο στραμμένο προς τα πάνω, κι όπως βαθμιαία τα χαρακτηριστικά

πως

του. Κει­

αποκαλύπτονταν

του δεν μπορείτε να φανταστείτε την έκσταση και την έξαψη στην

οποία περιήλθαμε. Εδώ υπήρχε ένα τελείως καινούριο ενδιαφέρον, που μας έστρωσε με ζήλο στη δουλειά. Σύντομα αποκαλύφθηκε

ένα ακόμη κεφάλι, έπειτα ένας μηρός

κι ένας άκρος πους και τελικά, για να μην πολυλογούμε, 146

κάτω από τα πεσμένα τμή-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑ1Α, τ.5

ματα του τύμπανου κα του γείσου του ανατολικού και του δυτικού αετώματος

βρή­

καμε ούτε λίγο ούτε πολύ δεκαέξι αγάλματα και δεκατρείς κεφαλές, μηρούς, βραχίο­ νες κτλ., όλα άριστα διατηρημένα,

ούτε ένα μέτρο κάτω από την επιφάνεια του εδά­

φους. Φαίνεται απίστευτο, αν συλλογιστεί

κανείς το πλήθος

των περιηγητών

που

έχουν επισκεφθεί το ναό, ότι είχαν παραμείνει ανενόχλητα τόσον καιρό». Ο Κόκερελ γρήγορα αναγνώρισε τη μοναδική αξία των έργων αυτών για την ιστορία της τέχνης, αφού αντιπροσώπευαν μία περίοδο της γλυπτικής που μέχρι τό­ τε δεν εκπροσωπούνταν σε κανένα από τα γνωστά μνημεία. Και συνεχίζει την επιστο­ λή του ο Κόκερελ: «Τα αγάλματα είναι περίπου 1,50 έως 1,70 μέτρα σε ύφος, σε πολύ έντονη δρά­ ση, προφανώς

σε μάχη, οι ενδυμασίες είναι του πλέον αρχαϊκού τύπου που έχω δει

ποτέ, τα κράνη είναι φτιαγμένα ώστε να καλύπτουν ρικνημίδες

για να προστατεύουν

[αγάλματα], σε άριστη διατήρηση,

τη μύτη και το πρόσωπο, οι πε­

το δέρμα και οι ασπίδες μεγάλες. που τοξεύουν.

Υπάρχουν

δύο

Τα χέρια που τεντώνουν το τόξο

και το βέλος είναι θαυμάσιας ομορφιάς ' μερικά φέρουν δερμάτινο θώρακα και εν­ δυμασία που μοιάζει κάπως με τη ρωμαϊκή -έχω δει παρόμοια στον Παρθενώνα-

και

γενικά, έτσι όπως είναι, χωρίς καθόλου πτυχώσεις στα ρούχα τους, και με την ανα­ τομία και το περίγραμμα τους, σε διαβεβαιώνω πως δεν υστερούν σε σύγκριση με οτι­ δήποτε έχω δει μέχρι

τώρα...».

Το εύρημα των τεσσάρων ήταν φανερό πως ήταν υψηλότατης αρχαιολογικής, καλλιτεχνικής και εμπορικής αξίας, αφού οι αρχαίες πηγές μιλούσαν με ασυνήθιστο σεβασμό για τη σχολή της Αίγινας στη γλυπτική. Τώρα προέκυψε ένα πρόβλημα: Ο καθένας από την παρέα επιθυμούσε η δική του πατρίδα να έχει την τιμή να κατέχει τα μοναδικά αυτά έργα. Παρ' όλα αυτά, συ­ νέχισαν να δουλεύουν μαζί για τρεις εβδομάδες, μέχρι τις 4 Μαΐου, οπότε είχαν απο­ καλυφθεί όλα τα μάρμαρα. Στις 27 Απριλίου οι τοπικές αρχές της Αίγινας κατέφθα­ σαν για να διεκδικήσουν επίσημα τις αρχαιότητες του τόπου. Όμως ο Λινκ το είχε προβλέψει και είχε ετοιμάσει τα μάρμαρα για μπαρκάρισμα. Συμβιβάστηκε με τους Αιγινήτες προκρίτους αγοράζοντας τα δικαιώματα της ανασκαφής για 800 γρόσια.

Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΩΝ ΜΑΡΜΑΡΩΝ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

Όμως εμείς οι Έλληνες δε θα πρέπει να ξεχνούμε ότι πολλοί περιηγητές πίστευ­ αν πραγματικά ότι διέσωζαν πολύτιμες αρχαιότητες από βέβαιη καταστροφή στα χέ­ ρια των Τούρκων. Μέσα από την αλληλογραφία του Κόκερελ διαβάζουμε επίσης: «...Σήμερα, 28 Απριλίου, βρήκαμε ένα ακόμη άγαλμα, οπλισμένο με

δερμάτινο

θώρακα και δερμάτινο σκούφο πάνω από το κράνος, δύο πρηνείς κορμούς, το άγαλ­ μα της Αθηνάς, τη μεγάλη ροζέτα και το ακρωτήριο με δύο μικρά γυναικεία τα που όπως είναι ντυμένα, μοιάζουν με τους γλυπτούς ετρουσκικούς

αγάλμα­

κίονες. Σήμε­

ρα βρήκαμε πέντε ακόμη κεφαλές και θραύσματα ενός γρύπα [;]...» Μετά η παρέα των τεσσάρων έφτιαξε ένα συμβόλαιο που όριζε την από κοινού ιδιοκτησία των μαρμάρων. Από εδώ και μετά το συναρπαστικό μέρος της εργασίας ήταν η αποκατάσταση της σκηνής που κοσμούσε τα αετώματα. Ποιος μύθος εικονι­ ζόταν; Ο Κόκερελ δεν είχε σχηματίσει γνώμη. Οι Αιγινήτες όμως δεν είχαν ανάγκη να ανατρέξουν στον Όμηρο για το μύθο τους: η τοπική παράδοση έδωσε το θέμα τόσο για το δυτικό αέτωμα (η δεύτερη - η ομηρική- πολιορκία της Τροίας), όσο και για το ανατολικό αέτωμα (η πρώτη εκστρατεία του Τελαμώνα και του Ηρακλή κατά του βα­ σιλιά της Τροίας Λαομέδοντα). Ο Ηρακλής αναγνωρίζεται εύκολα από το τόξο και το κράνος του, τη λεοντοκεφαλώ. Ο Πάρις με το φρυγικό του σκούφο και ο Τελαμώνας με την ασπίδα του, που έχει ως έμβλημα ένα λιοντάρι. Τι απέγιναν λοιπόν τα πολύτιμα μάρμαρα όταν ξεθάφτηκαν από το χώμα της Αίγι­ νας και που για ασφάλεια είχαν φυλαχθεί στη Μάλτα από τον Κόκερελ και την παρέα του; Δεσμευμένοι από το συμβόλαιο τους, οι δύο Άγγλοι και οι δύο Γερμανοί αποφάσι­ σαν να κάνουν δημοπρασία των μαρμάρων στη Ζάκυνθο την 1 η Νοεμβρίου 1812. Αγο­ ράστηκαν από το βασιλιά Λουδοβίκο της Βαυαρίας, έτσι ώστε ένα ασήμαντο βασίλειο να αποκτήσει αγάλματα γενικώς αποδεκτά ως αριστουργήματα της κλασικής τέχνης. Από τότε πέρασαν πολλά χρόνια και το 1860 ο Κόκερελ δημοσίευσε ένα βιβλίο με τίτλο' Ο ναός του Πανελληνίου Διός στην Αίγινα και του Επικουρίου Απόλλωνος στις Βάσσες (The Temple of Jupiter Panhellenius atAigina and of Apollo Epicurìus at Bassae). Τότε μόνο έγινε γνωστή στο κοινό μία καθοριστική και λαμπρή ανακάλυψη για την ελ­ ληνική αρχιτεκτονική που είχε ήδη γίνει από το 1814. Η ανακάλυψη συνίστατο στην πα­ ρατήρηση της έντασης, δηλαδή της καμπυλότητας των ελληνικών δωρικών κιόνων.

Τώρα ο 21ος αιώνας έχει φτάσει. Οι άρπαγες περιηγητές και λόρδοι έφυγαν. Όμως η ευλογημένη Ελλάδα μας, η χώρα των μαρμάρινων θεών, εξακολουθεί να φέρνει στο φως, σε κάθε περίοδο ανασκαφών, φθινόπωρο ή άνοιξη, τα μπρούντζι­ να, τα μαρμάρινα, τα πήλινα παιδιά της. Γιατί οι πιο ακριβοί και ανεκτίμητοι καρποί της ελληνικής γης είναι τα αρχαία μας. Στη χώρα μας καταφθάνουν με πούλμαν, αε­ ροπλάνα, βαπόρια ορδές επισκεπτών. Όσοι απ' αυτούς έχουν πενιχρές γνώσεις ιστο­ ρίας συγκινούνται κυρίως από την κλασική Ελλάδα του 5ου και του 4ου αιώνα και την Ελλάδα των ρωμαϊκών χρόνων. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

Στην Αίγινα, ο ναός της Αφαίας εξακολουθεί να δεσπόζει στον κόλπο της Αγίας Μαρίνας και να ελκύει τη ματιά κάθε επισκέπτη, που καθώς τον ατενίζει νοσταλγικά τον κάνει να συλλογίζεται: «Έμεΐς που ξεκινήσαμε για το προσκύνημα τούτο κοιτάξαμε τα σπασμένα αγάλματα ξεχαστήκαμε καί είπαμε πώς δεν χάνεται ή ζωή τόσο εύκολα πώς έχει ό θάνατος δρόμους ανεξερεύνητους καί μια δική του δικαιοσύνη πώς δταν εμείς ορθοί στα πόδια μας πεθαίνουμε μέσα στην πέτρα αδερφωμένοι ενωμένοι με τη σκληρότητα καί την αδυναμία, ο'ι παλαιοί νεκροί ξέφυγαν άπ τον κύκλο και αναστήθηκαν και χαμογελάνε μέσα σε μία παράξενη ησυχία». (Γιώργος Σεφέρης, Μυθιστόρημα ΚΑ').

Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΩΝ ΜΑΡΜΑΡΩΝ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

149

,,»..*..,,<i,-W

fi*. ",I

Mf

150

ΑΦΙΕΡΟΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΛΙΑ, χ.5

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΣΥΜΒΟΥΛΑΚΗ*

0 Θησαυρός της Αίγινας

Λ

ονδίνο, Βρεταννικό Μουσείο. Το πρώτο σε επισκέψεις Μουσείο της αγγλικής πρω­ τεύουσας φιλοξενεί στις επιβλητικές αίθουσες του αρχαιολογικούς θησαυρούς από

όλα τα μέρη του κόσμου. Για τους έλληνες επισκέπτες ή φοιτητές, αποτελεί έναν συναι­ σθηματικά φορτισμένο χώρο λόγω των Γλυπτών του Παρθενώνα

(The Parthenon

Marbles), όπως πολιτικώς ορθά ονομάζονται πλέον τα Ελγίνεια. Το ενδιαφέρον των ελλή­ νων επισκεπτών επικεντρώνεται στις αίθουσες αυτές αφήνοντας ένα πολύ σημαντικό μέ­ ρος των αρχαίων ελληνικών εκθεμάτων και επίσης σημαντικότατων τεκμηρίων της πολιτι­ στικής μας κληρονομιάς και ταυτότητας, έναν θησαυρό, στην κυριολεξία, ανεξερεύνητο. Το 2001 με βρήκε να φοιτώ στο Λονδίνο Ιστορία της Τέχνης σε μεταπτυχιακό επίπε­ δο και σε μία απο τις επισκέψεις μου στο Βρεταννικό Μουσείο παρατήρησα σε μία από τις αίθουσες του τμήματος ελληνικών αρχαιοτήτων, που αφορούσε την εποχή του χαλκού, την ύπαρξη προθήκης με τον τίτλο The Algina Treasure (Ο Θησαυρός της Αίγινας). Κα­ θαρά αποτέλεσμα προσωπικού ενδιαφέροντος υπήρξε η μικρή έρευνα που ακολούθησε.

Μία πλούσια συλλογή κοσμημάτων σε χρυσό με ημιπολύτιμες πέτρες και ένα μόνο χρυσό κύπελο αποτελεί το Θησαυρό της Αίγινας. Είναι μία από τις πιο σημαντικές συλ­ λογές κοσμημάτων που έχουν επιβιώσει από την Εποχή του Χαλκού. Συγκεκριμένα απο­ τελείται από εβδομηνταεπτά χρυσά κοσμήματα καθώς και ένα σημαντικότατο αριθμό χανδρών από ημιπολύτιμες πέτρες. Μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα αντικείμενα είναι: Το χρυσό κύπελο, πολύ σπάνιο αντιπροσωπευτικό εύρημα για την εποχή του λόγω της μη ανθεκτικότητας του υλικού του. Πέντε χρυσά δακτυλίδια εκ των οποίων τα τέσσερα με ένθετο lapis lazuli, τα οποία αποτελούν δείγματα της μοναδικής τεχνικής και καλλιτεχνι­ κής αρτιότητας του Θησαυρού. Τέλος Ο Αφέντης των Ζώων, κόσμημα που αναπαριστά τη φιγούρα αρσενικού θεού να κρατά στα χέρια του δύο χήνες, το οποίο παρουσιάζει εμ­ φανείς μινωικές καθώς και αιγυπτιακές επιρροές. Η ιστορία του, αρχαία όσο και σύγχρονη, παραμένει ασαφής και σκοτεινή. Όταν έφτα­ σε στο Βρεταννικό Μουσείο στα τέλη του 19ου αιώνα (1891) αναφέρθηκε ότι είχε βρεθεί στο νησί της Αίγινας. Η προσφορά του προς πώληση και η αγορά του έγιναν με μεγάλη εχεμύ­ θεια καθώς το όνομα του πωλητή έπρεπε να παραμείνει μυστικό και γνωστό μόνο στους αντι­ προσώπους του Μουσείου που διαπραγματεύτηκαν την τελική τιμή (£ 4.000) και φυσικά σε όποιον έχει πρόσβαση στα αρχεία αγορών του Μουσείου. Ωστόσο η τεράστια ιστορική και αρχαιολογική αξία είχε γίνει από τότε σαφής. Ο Διευθυντής του Τμήματος Ελληνικών και Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

* Η Αλεξάνδρα Συμβουλάκη είναι απόφοιτος Νομικής Σχολής Αθηνών, κάτοχος Master's Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Goldsmith του Λονδίνου 151

Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων του Μουσείου στην αναφορά του το 1891 αναφέρει ότι ο Θησαυ­ ρός είναι όντως ανεκτίμητος καθώς μπορεί να θεωρηθεί μεγαλύτερης αξίας ακόμη και από αυτόν τον θησαυρό που βρέθηκε από τον Dr. Schliemann στις Μυκήνες. Η αναγνώριση του αποτέλεσε έναν γρίφο και η χρονολόγηση του τον υποβίβαζε αρκε­ τά. Ο Dr. Aithur J. Evans ήταν ο πρώτος που δημοσίευσε την επιστημονική του άποψη για την χρονολογική τοποθέτηση του Θησαυρού στο άρθρο του με τίτλο Ένας Μυκηναϊκός Θησαυρός από την Αίγινα, το 1892, ένα μόλις χρόνο μετά την απόκτηση του από το Βρεταννικό Μουσείο. Στο άρθρο αυτό αναφέρει ότι το μοναδικό αυτό απόκτημα θα εμπλουτί­ σει την συλλογή του Μουσείου σε βαθμό να το τοποθετήσει πρώτο σε σημασία, μετά το Αρ­ χαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, τμήμα αρχαίας μεταλλουργίας. Ο Dr. Evans ήταν τότε Δι­ ευθυντής του Ashmolean Museum της Οξφόρδης, δεν είχε ακόμη ανακαλύψει τα ανάκτο­ ρα της Κνωσσού που τον έκαναν γνωστό και κατά συνέπεια δεν του είχε ακόμα απονεμηθεί ο τίτλος του Ιππότη. Ο κόσμος της Μινωικής Κρήτης ανακαλύφθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα, αλλά δεν ήταν παρά πενήντα χρόνια αργότερα όπου ο Θησαυρός αναγνωρίστηκε ευ­ ρέως ως προερχόμενος από Μινωικό εργαστήριο. Πιστεύεται πλέον ότι κατασκευάστηκε μεταξύ 1850 και 1550 π.Χ. περίπου. Είναι επίσης γνωστό ότι Μινωίτες άποικοι έζησαν στην Αίγινα, και εικάζεται ότι ο Θησαυρός μπορεί να προέρχεται από έναν ή περισσότερους από τους τάφους τους. Ωστόσο, το γε­ γονός οτι οι συνθήκες της ανακάλυψης του παραμένουν ασαφείς σε συνδυασμό με τα εξαιρετικά τεχνικά και καλλιτεχνικά στοιχεία του θησαυρού, αποτελούν γόνιμο έδαφος για την όποια επιστημονική έρευνα.

Ένα σημαντικότατο συνέδριο έλαβε χώρα στο Βρεταννικό Μουσείο οργανωμένο από το Τμήμα Ελληνικών Αρχαιοτήτων του Μουσείου. Το 24ο Αρχαιολογικό Συνέδριο του Βρεταννικού Μουσείου που διήρκησε δύο ολόκληρες μέρες με τίτλο και αποκλει­ στικό θέμα Ο Θησαυρός της Αίγινας (21-22 Νοεμβρίου 2000) υπογράμμισε και επιβε­ βαίωσε το γεγονός της σημασίας και μοναδικότητας του θησαυρού. Το πρόγραμμα περιελάμβανε τον εισαγωγικό λόγο του υπευθύνου του Τμήματος ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.5

Ελληνικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων του Βρεταννικού Μουσείου Dr. Dyfri Williams, ο οποίος μίλησε για την Αίγινα και τον Θηοαυρό της. Το πρώτο μέρος του συνεδρίου αφορούσε την περιγραφή των διαφόρων τεχνικών κατασκευής ελληνικών κοσμημάτων στην Μεσόγειο της εποχής του Χαλκού από τους Dr. Jack Ogden, Nigel Meeks, Dr.Louise Loyner και Margaret Sax από το Τμήμα Επιστημονικής Έρευνας του Βρεταν­ νικού Μουσείου, με τίτλο' Το νησί του Θησαυρού! Κοσμήματα, πολύτιμοι λίθοι και η τεχνολογία του χρυσού. Η εντυπωσιακή λεπτομέρεια που χαρακτηρίζει τα κοσμήματα αποτελούν ενδείξεις για την τελειοποίηση των τεχνικών κατασκευής τους. Το δεύτερο μέρος εστίαζε στην Αίγινα ως πηγή του Θησαυρού, όπου οι Καθηγητές Florens Feiten και Stefan Hiller του Πανεπιστημίου του Salzburg έδωσαν πληροφορίες για τη σημασία του ρόλου της περιοχής της Κολώνας στη Νεώτερη και Μέση Εποχή του Χαλ­ κού και την ταφική προέλευση των χρυσών κοσμημάτων του Θησαυρού. Το μέρος αυτό του συνεδρίου αποτέλεσε το πιο ζωηρό από πλευράς ενδιαφέροντος των επιστημόνων, λό­ γω της σκοτεινής, σχεδόν μυθιστορηματικής, ιστορίας που συνοδεύει τον τρόπο απόκτη­ σης του από το μουσείο και κατά συνεπεία της ακριβούς τοποθεσίας εύρεσης του θησαυ­ ρού, πράγμα που δυσχεραίνει την επιστημονική έρευνα. Πηγή για την τεκμηρίωση της προέλευσης του θησαυρού αποτέλεσε μια ενδιαφέρουσα και άκρως αποκαλυπτική περιγραφή, μια εσωτερική ματιά στα παρασκήνια του τρόπου εύ­ ρεσης και απόκτησης του Θησαυρού από το Μουσείο, σε συνάρτηση πάντα με τα αρχεία του ίδιου του Μουσείου, από τον Reynold Higgins στο βιβλίο του The Aegina Treasure. Το βιβλίο αυτό εκδόθηκε από τις Εκδό­ σεις του Βρεταννικού Μουσείου το 1979 ως μία πιο ενημερω­ μένη και απευθυνόμενη στο ευρύ κοινό έκδοση του άρθρου που είχε ο ίδιος δημοσιεύσει στο Ετήσιο Περιοδικό της Βρεταννικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα στα 1957. Η τοποθέτηση του Θησαυρού στο γενικότερο πλαίσιο του Αιγαίου ήταν το σημείο προσέγγισης του τρίτου μέρους του συνεδρίου. Η Dr. Lesley Fitton, από το Τμήμα Ελληνικών και Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

153

Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων του Βρεταννικού Μου­ σείου, μίλησε για την αμφίβολη Πρωτοανακτορική χρονολογική τοποθέτηση του Θησαυρού της Αίγινας. Ο Dr.Charles Gates του Πανεπιστημίου Bilkent άγγιξε τον μινωικό χαρακτήρα του, ενώ ο καθηγητής Robert Laffineur του Πανεπιστημίου της Liège τη σύνδεση του με τον μυκηναϊκό πολι­ τισμό. Τέλος, οι επαφές με ξένους πολιτισμούς και κυρίως με τον αρχαίο αιγυπτιακό πολιτισμό απα­ σχόλησε τους Dr. Joan Aruz από το Μητροπολι­ τικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, Dominique Collon του Βρεταννικού Μουσείου, Robert Schiestl της SCIEM Österreichisches Académie der Wissenschaften της Βιέννης και Dr. Yvonne Marko­ wich του Μουσείου Καλών Τεχνών της Βοστώνης. Τα συμπερασματικά σχόλια και η συζήτηση που ακολούθησε υπήρξαν άκρως ενδιαφέροντα και θα αποτελέσουν τον πυρήνα της εκδόσεως των συμπερασμάτων του συνεδρίου. Η χρονολό­ γηση κατασκευής του Θησαυρού κρίθηκε ότι εί­ ναι ο 18ος αιώνας π.Χ. με θεματική επιρροή από τον μινωικό πολιτισμό καθώς και από τον αιγυ­ πτιακό. Τονίστηκε ιδιαιτέρως η σημασία της Αί­ γινας ως σημαντικότατου διεθνούς χώρου για ει­ σαγωγές και εμπόριο από την Εποχή του Χαλ­ κού. Αλλά την έκπληξη του συνεδρίου αποτέλε­ σε το εξής γεγονός. Για πρώτη φορά αποκαλύ­ φθηκε από τους Καθηγητές Florens Feiten και Stefan Hiller του Πανεπιστημίου του Salzburg, ότι σε ανασκαφή στις 13 Σεπτεμβρίου 2000 βρέ­ θηκε ένας νέος Θησαυρός αποτελούμενος από χρυσά περιδέραια περόνες, χάνδρες και άλλα χρυσά κοσμήματα. Όλα αυτά αποδεικνύουν ότι η Αίγινα εξακολουθεί να φανερώνει τα καλά φυ­ λαγμένα μυστικά της, έτσι ώστε να θυμίζει και να υπογραμμίζει τον πολύτιμο ρόλο της στον αρ­ χαίο ελληνικό αλλά και παγκόσμιο πολιτισμό.

154

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

t

. 4

i f m

f f?

/J?^' /

^B^SRy^

Η Δρ.Lesley Fitton, Επιμελήτρια του Τμήματος Ελληνικών και Ρωμαϊκών Αρ­ χαιοτήτων του Βρεχαννικού Μουσείου, η οποία επιμελείται της εκδόσεως του βιβλίου, έδειξε φανερό ενδιαφέρον για την Αψναία και εξέφρασε την επιθυμία να παραχωρήσει ένα σύντομο άρθρο για τον Θησαυρό της Αίγινας, καθώς επί­ σης, μετά την έκδοση των συμπερασμάτων, μία εκτενέστερη αναφορά σε αυτόν. Βιβλιογραφία R. Higgins, The Aegina Treasure: an archaeological mystery, London, 1979.

R. Higgins, «The Aigina treasure reconsidered», Annual of the British School at Aniens 52 (1957), pp. 42-57. www.thebritishmuseum.ac.uc/compass Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

155

©*•

,'r

-|r

ι » .' I

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ-ΠΕΤΡΙΤΟΥ

«... 0 κουτός... να μη γεννιέται !... » Σαν κόκκινη κλωστή δεμένη... με αλήθειες τυλιγμένη...

Γ

εμάτο μυρωδιές το κτήμα του παππού του γεροντάκου εκείνα τα δειλινά του κα­ λοκαιριού. Ο γνώριμος ήχος -σκέτο νανούρισμα- απ' ης κουτσούπες, που αδειάζουν

το νερό μέσα στη μεγάλη στέρνα, το ακούραστο, υπομονετικό ζωντανό με τα δεμένα μάτια να γυρίζει γύρω απ' το μαγκανοπήγαδο, η πελεκητή σκάφη για την πλύση, η κούτσουρα ελιά... Τα πολύχρωμα μποστάνια με τις ντοματιές, τις μελιτζάνες, τα κολοκυθάκια με τα καναρινιά κρινάκια τους -πόση η απορία μου, στην άρνηση τους να τα βάλω στο ανθογυάλι!... Οι κοντούλες βερικοκιές γεμάτες μικρά νόστιμα μυρωδάτα αιγινήτικα βε­ ρίκοκα -και το «κουκούτσι αμύγδαλο»!-, η κληματαριά με τα χρυσοπράσινα τσαμπιά, το αμπελάκι με τους ροϊδίτες και τα σαββατιανά, οι συκιές με τα μαντουλάδικα και τα βασιλικά σύκα, η μεγάλη μουριά στην αυλή, με τα άσπρα ζουμερά μούρα... Το κουνελόσπιτο, με άσπρα, γκρίζα και καφετιά κουνελάκια, οι φαρμαλιάρες γάλισσες, οι βλοσυροί διάνοι, οι φωνακλούδες κροκράνες, τα περήφανα παγώνια, οι λαθουράτες κότες, οι μπουφουνάτοι κόκκοροι, τα νανάκια, η μαλτέζα κατσίκα, τα γουργουριστά πιτσούνια... Τα δεμάτια το σανό, στοιβαγμένα στο αλωνάκι -εκεί στο ύψωμα-, δίπλα στον πέ­ τρινο φούρνο, και πίσω πάνοπλοι φρουροί, οι φραγκοσυκιές, στο σύνορο του Καραπάνου, σε όλο το μήκος της ξερολιθιάς... Δίπλα στο κόκκινο γεράνι η άσπρη πάνινη σακκούλα να στάζει αργά, γεμάτη από το γκερεμέζι, κι η πήλινη γαβαθούλα με τα τσίγαρα μέσα στο φανάρι -μεζές από τους λίγους και δυναμωτικός, πάνω στο ψωμί- καταπώς έλεγε ο παππούς... Σ' αυτό τον «παραδεισένιο» κόσμο της παιδικής ανεμελιάς, έριχνα ασταμάτητα στο μεγάλο ποτιστή βαρκούλες από εφημερίδα και κοίταζα με απορία τον εργάτη, που για να ξεκουραστεί... «να κάνει τσιγάρο», όπως λέγανε, στεκόταν όρθιος, κρα­ τώντας γεμάτα με νερό τα χαρανιά, στα δυο του χέρια... Και ο παππούς χαμογελώντας: «...ο κουτός, κορικάτσι μου, να μη

γεννιέται!...»,

και να τη η ευκαιρία για ν' αρχίσει η ιστορία!

«Ήτανε, που λες μια φορά, σε παλιά χρόνια, ένας νιος καραβοκύρης που σαν του 'λάχε η τυφλοβδομάδα

και τον πήγανε για το προξενιό και τα μιλήσανε και δώσανε τα

χέρια κι ο γραμματικός ετοιμάστηκε να συντάξει το ξωφύλλι, στέλνει τη νύφη ο κύρης

Ο ΚΟΥΤΟΣ ΝΑ ΜΗ ΓΕΝΝΙΕΤΑΙ

157

της κάτω στο κελάρι να φέρει το κρασί για τα καλορίζικα.,.

και ως πέρναγε η ώρα κι

η κόρη δεν ανέβαινε... κατεβήκανε στο κελάρι και... τι να δούνε! Το κρασί να χάνε­ ται απ' το λαΐνι και κείνη βαλαντωμένη στο κλάμα να μοιρολογάει και να χτυπιέται... »Και άκου γιατί: Από το πατερό κρεμότανε ένας κόπανος και, όταν σήκωσε τα μά­ τια πάνω του, σκέφτηκε ότι "... τώρα που θα παντρευτώ), κι όταν με το καλό κάνω το γιο και τόνε στείλω για κρασί... και... σπάσει το τσουνί που 'ναι δεμένος ο κόπανος ... και πέσει στο κεφάλι του... και το σκοτώσει...

οχου η μάνα η καψερή, που 'χασα

τέτοιο λεβέντη!... " »Τα 'χάσε ο γαμπρός. Τι να την έπαιρνε με τόση

κουταμάρα!...

»Πέσανε πάνω του τα συμπεθεριά και οι προξενητάδες,

"... να μην αφήσει τέτοια

τύχη... καλή και χρυσοχέρα η νια, μόνο λίγο... παραπονιάρα...

", και έδωσε το λόγο

του ότι τώρα που θα ξαναφύγει για τα ταξίδια του, έτσι και βρει το πιο...

κουτούς

από τη νύφη θα γυρίσει για το γάμο! »Στο πρώτο λιμάνι, που πιάσανε και μέχρι να φορτωθούνε τα πράματα, βγήκε ο καραβοκύρης να ξεμουδιάσει... άνθρωπος ανεβασμένος...

Πάνω σ' ένα λιακό που 'χε πιάσει χορτάρι, ήτανε ένας

που ίδρωνε και ξείδρωνε...

και τραβούσε με το τσουνί ν'

ανεβάσει μια κατσίκα!... Φώναζε μισοπνιγμένο το δόλιο το ζωντανό, μα πού εκείνος! »Τρέχει, τού φωνάζει να σταματήσει κι αυτός απορημένος

τόνε ρωτάει:

» "Και πώς θα φάει το χορτάρι, μου λες;... " »"Βρε, ήτανε άργητας να το κόψεις και να το ρίξεις να το φάει;" »"Μωρέ, συ πρέπει να 'σαι πολύ σπουδαγμένος

για να σκεφτείς τέτοιο πράγμα!"

»Όπου φύγει φύγει ο καπετάνιος! »Κόντευε το μπάρκο να τελειώσει και στο τελευταίο λιμάνι βγάζει το τσούρμο να το κεράσει, μα όσο κι αν ψάξανε τα καπηλειά ήτανε κλειστά κι άφαντοι οι άνθρωποι! »Κάπου ακουστήκανε φωνές. Πάνε, και τι να δούνε... Πάνω από ένα μεγάλο πη­ γάδι μαζεμένοι οι χωριανοί, ρίχνανε... φέγ{αρο που έπεσε στον

και ξαναρίχνανε το χαρανί... να βγάλουμε

"το

πήγαδο".

»Δαγκώθηκε να μη γελάσει ο καπετάνιος. Είπε και του φέρανε ένα τσιγκέλι

...το

δένει με το τσουνί και, καθώς το πετάει μέσα, το μαγκώνει βαθιά στα πλευρά του πη­ γαδιού, τους λέει να τραβήξουνε όλοι μαζί με δύναμη, μέχρι που ξεκόλλησε η πέτρα και με τη φόρα που είχανε... πέσανε ανάσκελα στο χώμα, και να το μεγάλο θαύμα! Ο φέγγαρος ολοστρόγγυλος

και μαλαματένιος

από πάνω τους!

»"Βρε, και ξανά μανά μπράβο μας, τα καταφέραμε και τόνε βγάλαμε!" »Ό,τι γράφει δεν ξεγράφει, κορικάτσι μου, και μιας και ήτανε γραφτό στο ριζικό του να τελειώνει με το προξενιό, γύρισε ξώλαμπρο...

έγινε το μυστήριο με γλέντι τρι­

κούβερτο. .. κάνανε γιους και δυχατέρας... αλλά καλού κακού... ξεκρεμάσανε τον κό­ πανο απ' το κελάρι!»

Τα χρόνια περάσανε πολλά από τότε, παππού, τα τρισέγγονα σου ακόμα γελάνε με την ιστορία σου, αλλάξανε πολλά, σβήσανε οι γνώριμοι ήχοι και οι μυρωδιές... ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.5

Ο εργάτης μας δεν ξαναπήρε τα χαρανιά για το πότισμα, γιατί το κτήμα γέμισε με τα μαύρα λαστιχάκια του αυτόματου κι ο φέγγαρος δεν αδειάζει να ξαναπέσει στον πήγαδο... Οι κουτσούπες ξεκουράζονται σκουριασμένες, μακριά απ' το πηγάδι μας, και δυο απ' αυτές τις κάναμε γλάστρες, μ' αρμπαρόριζα και μαντζουράνα για να θυμάμαι τις μυρωδιές τους -όπως τότε- και να 'ρχεται ψίθυρος αγαπημένος - π ο υ μόνο εγώ ακούω-, η φωνή σου: «Ό,τι γράφει δεν ξεγράφει, κορικάτσι

μου!...»

Λεξιλόγιο αρμπαρόριζα και μαντζουράνα: φυτά αρωματικά βασιλικά: μαύρα σύκα γκερεμέζι: μαλακό σπιτικό τυρί (μυζήθρα) δυχατέρα: θυγατέρα κόπανος: ειδικό ξύλο για το πλύσιμο με χτύπημα των ρούχων κουτσούπες: σιδερένια δοχεία νερού στη ρόδα του μαγκανοπήγαδου κροκράνες: φραγκόκοτες λαθουράτες: κότες με πολύχρωμα φτερά λαίνι: κανάτα λιακό: στέγη σπιτιού μαντουλάδικα: άσπρα σύκα μπάρκο: ταξίδι μπουφουνάτοι: φουντωτοί νανάκια: πουλερικά μικρού σχήματος ξώλαμπρα: μετά το Πάσχα ξωφύλλι: προικοσύμφωνο πατερό: ξύλινο καδρόνι στέγης ροϊδίτες: ποικιλία ρόδινου σταφυλιού σαββατιανά: ποικιλία άσπρου σταφυλιού τσίγαρα: σπιτική «κοπανιστή» φέτα τσιγκέλι: μεγάλο σιδερένιο αγκίστρι τσουνί: σκοινί τσούρμο: πλήρωμα καραβιού τυφλοβδομάδα: η κατάλληλη ηλικία για γάμο φανάρι: κρεμαστό ντουλάπι με σίτα φαρμαλιάρες: (καυχησιάρες) πολυλογούδες χαρανί: κουβάς για νερό

Ο ΚΟΥΤΟΙ ΝΑ ΜΗ ΓΕΝΝΙΕΤΑΙ

159

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Ε Ι Σ

Αγΐο<ζ

ΝεΚΐάρίΟζ

' 6 πνευματικός,

Πρακτικά Διορθοδόξου θεολογικού

ό μοναστικός,

ό εκκλησιαστικός

Επιστημονικού Συνεδρίου επί τη

ηγέτης.

έκατονπεντηκονταετηρίδι

(1846-1996) από της γεννήσεως τοϋ αγίου Νεκταρίου (Αίγινα 21-23 'Οκτωβρίου 1996), εκδοαη Ιεράς Μητροπόλεως Ύδρας, Σπετσών, Αίγίνης, Έρμιονίδος καί Τροιζηνίας καί Ιεράς Μονής Άγ. Τριάδος (Άγ. Νεκταρίου) Αίγίνης, Αθήναι 2000, σσ. 560.

Τα Συνέδρια είναι θεσμός, του οποίου τίς ρίζες θα πρέπει ό ερευνητής να τίς αναζητήσει στα βά­ θη των χρόνων, όταν ειδικοί έπί ένας ζητήματος U.SÏ

ΙίίΜΊΟΜΛΙΠΝΗΓ

συνέρχονταν έπί το αυτό, για να δώσουν απάν­ τηση σε πρόβλημα που αναφυόταν η να ανταλ­ λάξουν απόψεις έπί επικαίρου ζητήματος ή καί

ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ Ο ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ, Ο ΜΟΝΑΣΤΙΚΟΙ, Ο ΕΚΚΛΙίΣΪΑΣΤίΚΟΣ ΗΓΕΤΗΣ

προβλήματος. Στη νεώτερη εποχή τα Συνέδρια κάποτε λαμβάνουν τη μορφή χιονοστιβάδας. "Εχουν γίνει τόσο πολύ της μόδας, ώστε να γί­ νεται λόγος καί για συνεδριακό τουρισμό! Κάθε κλάδος επιστημονικός έχει σχεδόν θεσμοθετήσει

•,ΙίΊΙΉϋΝΟΙΙΟΥιΐΠίΜΐί'ίΛΟί !ΎΪΓ.ΪΙΓ;: Ύ !,01 I V ^ - U ' i D r ΡΠ1ΠΙΠΚΛΐι)Μ!Ε'.™Κ<Λ-ΤΛίΙ1!ΙΊΛ1(!!Ηί-ΐ™] ΛΠθϊΐΐϊΐ-ΐ:ΝΝίί-;.ι-ίκ.:[ΐί

AIHJVM:KTAPIOÏ

(ΛΙΓΠΟΐΐί-ΐίΟΚΤΟΒΚΟϊ Ι**.)

τα Συνέδρια του και κατά τακτά χρονικά διαστή­ ματα τα μέλη του συνέρχονται έπί το αυτό καί επιδίδονται σε εισηγήσεις, ανακοινώσεις, συζη­ τήσεις. Τ α Συνέδρια ανάλογα με το βεληνεκές των συμμετοχών καί της θεματικής τους, κα­ λούνται τοπικά, πανελλήνια, διεθνή, πανευρω­ παϊκά, παγκόσμια κ.α. Υπάρχουν καί τα έκτα­ κτα Συνέδρια που έχουν έπετειακο χαρακτήρα. Συνδέονται με τήν επέτειο κάποιου σημαντικού γεγονότος (με τή γέννηση η το θάνατο κάποιας σημαντικής προσωπικότητας, με αξιοσημείω­ τους σταθμούς της πολιτικής καί εκκλησια­ στικής μας Ιστορίας, με τή συμπλήρωση τόσων ετών άπα το τάδε γεγονός κ.ο.κ.). Ή σημασία ενός Συνεδρίου είναι πολλαπλή.

160

Δεν περιορίζεται μόνο στή βαρύτητα τών επι­ στημονικών εισηγήσεων καί ανακοινώσεων τών ειδημόνων, δηλαδή στίς νέες συμβολές στην έρευνα, άλλα καί σκ> γεγονός ότι συνέρχονται έπί το αυτό ειδικοί επιστήμονες, ανταλλάσσουν απόψεις και εμπειρίες, ενημερώνονται για τίς προσωπικές τους ερευνητικές

ενασχολήσεις,

επισκέπτονται τον περιβάλλοντα χώρο τοϋ Συνε­ δρίου (μουσεία, αρχαιολογικούς χώρους, μνη­ μεία, τόπους φυσικής ομορφιάς κ.α.). Φυσικά ή επιτυχία ενός Συνεδρίου εξαρτάται άπο πολλούς παράγοντες, άπο τους οποίους θα υπογραμμίσουμε τους έξης: ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΪΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

α) "Αν το θέμα τοϋ Συνεδρίου σχετίζεται με την έρευνα.

οποίων ό αναγνώστης θά συναντήσει καί εννέα σελίδες με εικόνες τοϋ Αγίου Νεκταρίου. Την

β) "Αν οί Σύνεδροι εϊναι ειδικοί, ειδήμονες,

ευθύνη για την έκδοση (επιμέλεια) είχε ό συνά­

άριστοι γνώστες τοΰ αντικειμένου καί της

δελφος Αχιλλέας Χαλδαιάκης, λέκτορας στο Παν­

προγενέστερης έρευνας.

επιστήμιο Αθηνών. Στον τόμο προτάσσονται: α)

γ) "Αν ή οργάνωση του δίνει τα χρονικά περι­

«Τα προτεταγμένα» τοΰ Μητροπολίτου πρώην

θώρια στους ερευνητές Συνέδρους να προ­

"Υδρας, Σπετσών καί Αίγίνης κ. Ιεροθέου, τοϋ

βούν στη σχετική έρευνα καί να προετοιμα­

πρωταγωνιστοΰ τής οργανώσεως τοΰ Συνεδρίου,

στούν κατάλληλα, για να προσκομίσουν κά­

στά όποια δίδεται σύντομο χρονικό τοΰ Συνεδρί­

τι νέο καί όχι να επαναλάβουν ήδη γνωστά

ου, το τί προβάλλεται άπο τίς εισηγήσεις, ευχαρι­

καί τετριμμένα στην έρευνα πράγματα.

στίες προς τον Κύριο, τους Συνέδρους, την

δ) Αν το αντικείμενο του Συνεδρίου συνδέε­

ηγουμένη γερόντισσα Ειρήνη καί τους συνεργά­

ται με ανοικτά προβλήματα της έρευνας,

τες του, καί μάλιστα ανακοινώνει τή δρομολόγη­

της κοινωνίας, της Εκκλησίας, της οικονο­

ση εκδόσεως τών Απάντων τοΰ Αγίου μας. β)

μίας, της τεχνολογίας, της επικαιρότητας,

Κείμενο τοΰ Αχιλλέα Χαλδαιάκη με τίτλο «Τοις

τοϋ περιβάλλοντος, τών σχέσεων τών

έντευξομένοις φιλαγίοις», στο όποϊο παρουσιά­

ανθρώπων, της ϊδιας της ζωής μας.

ζονται το Πρόγραμμα τοϋ Συνεδρίου καί οί

ε) Αν το θέμα τοϋ Συνεδρίου δεν ενδιαφέρει

αρχές τής εκδόσεως τών εισηγήσεων καί εκφρά­

μόνο τους ειδικούς (τοϋτο δεν ισχύει πάν­

ζονται ευχαριστίες προς τον Μητροπολίτη Ιερό­

τοτε), άλλα καί το ευρύτερο κοινό, σε μι­

θεο. Καί γ) Βραχυγραφίαι (σσ. 7-34).

κρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό.

Τά περιεχόμενα τοΰ τόμου διαιρέθηκαν σε τρία μέρη. Στο πρώτο φιλοξενούνται Μηνύμα­

Το Συνέδριο, τοΰ οποίου τα Πρακτικά παρου­

τα, Προσλαλιαί, Χαιρετισμοί, Όμιλίαι, που

σιάζω έδώ με ευλογία καί προτροπή τοϋ Σεβα­

συνδέονται με την έναρξη, διεξαγωγή καί λήξη

σμιότατου Μητροπολίτου Ύδρας, Σπετσών καί

τοΰ Συνεδρίου (σσ. 35-120). Δεν θά απασχολή­

Αίγίνης κ. Έφραίμ, ασφαλώς παρουσίαζε

σω την αγάπη σας με τά στοιχεία αυτά, διότι

ενδιαφέρον για το ευρύτερο κοινό τής Αίγινας,

αυτά μάλλον ενδιαφέρουν τον ιστορικό τοΰ Συν­

άφοϋ ήταν αφιερωμένο στον "Αγιο Νεκτάριο,

εδρίου η τον περίεργο αναγνώστη. Προσωπικά

στον "Αγιο τοΰ εικοστού αιώνα, στον "Αγιο τοΰ

θά εστιάσω την προσοχή μου στο δεύτερο μέ­

νησιοϋ μας. Είχε ως θέμα «"Αγιος Νεκτάριος' ό

ρος, όπου έχουν καταχωρισθεί οί ανακοινώσεις

πνευματικός, ό μοναστικός, ò εκκλησιαστικός

καί τά πορίσματα τοΰ Συνεδρίου (σσ. 121-522).

ηγέτης» καί οί εργασίες του πραγματοποιήθηκαν

Συνολικά μπροστά άπο τά μάτια μας παρελαύ­

στο συνεδριακό κέντρο τής μονής τής Αγίας

νουν 27 ανακοινώσεις, που έγιναν άπα 26 ειση­

Τριάδος (Αίγινας) άπο τίς 21 έως τίς 23 'Οκτω­

γητές (τοΰ ομότιμου καθηγητοΰ τοΰ Πανεπιστη­

βρίου τοϋ 1996. Ό χαρακτήρας τοϋ Συνεδρίου

μίου Θεσσαλονίκης κ. Ιωάννου Φουντούλη δη­

ήταν έπετειακός, άφοΰ συνδέθηκε με τα 150 έτη

μοσιεύονται δύο ανακοινώσεις).

άπο το έτος γεννήσεως τοΰ Αγίου. Τά Πρακτικά τοΰ Συνεδρίου είδαν το φώς τής

Αν τολμήσω να σας παρουσιάσω κατά θεμα­

δημοσιότητας το έτος 2000, σε ένα ογκώδη, κα-

τικές ενότητες τίς ανακοινώσεις, θά βρεθώ σε

λοτυπωμένο τόμο τών 560 σελίδων, μεταξύ τών

αδιέξοδο. Με δυσκολία μπορώ νά συγκρατήσω

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΠΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ

161

μόνο τέσσερις θεματικές ενότητες, καθεμία άπα

ανάπτυξη του θέματος ζωγραφίζοντας μέ αδρές

τίς όποιες περιλαμβάνει 3-4 εργασίες, οί υπόλοι­

πινελιές το μοναχισμό κατά την εποχή τοϋ Αγίου

πες μάλλον πρέπει ναι αντιμετωπιστούν καί απο­

Νεκταρίου, για να καταλήξει στο συμπέρασμα

τιμηθούν μεμονωμένως.

ότι «ό όσιος πατήρ ημών Νεκτάριος καί ή Μονή

Μία ενότητα αποτελούν τέσσερις ανακοινώ­

του» υπήρξαν προάγγελοι της αναγεννήσεως τοϋ

σεις που έχουν ώς θέμα τους την τιμή τοϋ Νε­

μοναχισμού τών ημερών μας στον ελλαδικό

κταρίου ώς Αγίου σε άλλες τοπικές 'Ορθόδοξες

χώρο (σ. 214). Ό γνωστός πνευματικός γέρο­

Εκκλησίες καί συγκεκριμένα στίς Εκκλησίες

ντας μοναχός Μωυσής Αγιορείτης μέ τήν αθό­

Βουλγαρίας, Ρουμανίας, Ρωσίας καί Σερβίας.

ρυβη του ερευνητική φιλοτιμία φωτίζει άγνω­

Είναι μικρές σέ έκταση, άλλα έχουν ιδιαίτερη

στες πτυχές τών σχέσεων καί επαφών τοϋ Αγίου

σημασία, γιατί μας πληροφορούν ότι ή φήμη

μας μέ το Άγιον Όρος καί Αγιορείτες γέροντες.

του Αγίου μας έσπασε το φράγμα των συνόρων

Για να καταλήξει σχεδόν στο ίδιο συμπέρασμα μέ

της Ελλάδος και ξαπλώθηκε στίς Εκκλησίες

τον π. Γεώργιο: «Μακρυα άπα ημερολογιακούς

της Ανατολικής Ευρώπης. Δεν κυκλοφορούν

ζηλωτιαμους καί ασταθείς νοσηρούς συναισθη­

στίς χώρες αυτές μόνο Βίοι του Αγίου, άλλα ό

ματισμούς ò "Αγιος με τους όμόφρονες συναγω­

"Αγιος τιμάται άπο τους πιστούς τών χωρών

νιστές του, αποτελεί μια νεοκολλυβαδική, γνήσια

αυτών καί με Ακολουθίες (χαιρετισμούς, άσμα-

αναγεννησιακή πνευματική κίνηση, σε μια εποχή

τική ακολουθία, παρακλητικό κανόνα), εικόνες

καθαρά άντιμοναχική, φύτεψε υπομονετικά κι

του βρίσκονται σέ εκκλησίες, μονές, άλλα καί

επίμονα το εύσκιόφυλλο δέντρο, που στή δρόσο

παρεκκλήσια, οί πιστοί δεν γνωρίζουν μόνο τα

του άναπαυόμεθα πολλοί» (α. 230). Ό καθηγού-

θαύματα του στον ελλαδικό χώρο, άλλα καθί­

μενος τής μονής Γρηγορίου Αγίου Όρους π.

στανται καί μάρτυρες θαυμάτων του στίς ιδιαίτε­

Γεώργιος Καψάνης αντιμετωπίζει τον "Αγιο μας

ρες πατρίδες τους (άλλου περισσότερα καί

ώς πνευματικό πατέρα τών μοναχών καί παρου­

άλλου λιγότερα) καί τέλος οί ίδιοι ψάλλουν με

σιάζει ορισμένες πτυχές τής πνευματικής πατρό­

ζέση ψυχική τον γνωστό του ύμνο « 'Αγνή παρ­

τητας, όπως είναι π.χ. ή τελεία αγάπη προς τους

θένε δέσποινα». "Ολα αυτά αποτελούν πραγμα­

ανθρώπους, το πνεϋμα τής θυσίας, ή ταπείνωση,

τικά θαυμαστό γεγονός, γιατί ένας "Αγιος μιας

τα χαρίσματα τής διοράσεως καί τής διακρίσεως,

τοπικής 'Εκκλησίας, ένας "Αγιος τοϋ εικοστού

ή πνευματική φροντίδα για να οδηγήσει τίς μο­

αίώνα, τείνει να καταστεί "Αγιος ολόκληρης της

ναχές στην τέλεια χριστιανική ζωή κ. ά. Τέλος ό

'Ορθόδοξης 'Εκκλησίας. Τείνει να σπάσει το

μοναχός Θεόκλητος Διονυσιάτης, μέ πνευματική

φράγμα της τοπικότητας και να αγγίξει την κα­

άνεση παρακολουθεί τήν έν τω κόσμω πορεία

θολικότητα. Πράγμα που πρέπει να ισχύει για

τοϋ Αγίου Νεκταρίου καθώς και τή βίωση του

κάθε πραγματικό "Αγιο. Ό "Αγιος ανήκει στην

ώς μοναχού.

όλη 'Εκκλησία καί δεν πρέπει να ασφυκτιά μέσα στα υψηλά τείχη της τοπικότητας.

Τήν τρίτη ενότητα συγκροτούν τρεϊς εισηγή­ σεις, που έχουν ώς αντικείμενο τή στάση τοϋ

Ή δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει πάλι τέσσε­

Αγίου έναντι προβλημάτων ενότητας τής

ρις ανακοινώσεις, οί όποιες φωτίζουν μία πτυχή

'Εκκλησίας, όπως είναι ή αίρεση καί το σχίσμα,

της επίγειας ζωής του Αγίου μας, τον αγγελικό

ή Παπική 'Εκκλησία καί ό Οικουμενισμός. Καί

του βίο, το μοναχισμό. Ό π. Γεώργιος Μεταλ-

τά θέματα αυτά τα διαπραγματεύονται αντίστοι­

ληνος προετοιμάζει το έδαφος για τη σοβαρή

χα οί Μητροπολίτες Νικοπόλεως Μελέτιος,

162

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, χ.5

πρώην Ζαχουμίου καί 'Ερζεγοβίνης Αθανάσιος

ων αυτών ποιητικών-ύμνολογικών

κειμένων,

κάι Ράσκας καί Πρεσρένης Αρτέμιος. Καί oi

για τον τρόπο δημιουργίας τους, για τή χρήση

τρεϊς επίσκοποι υπογραμμίζουν την αρετή της

τους, για τή μουσική τους επένδυση κ.ά. Ό κ.

αγάπης που είχε ό "Αγιος προς δλους τους

Ί . Φουντούλης μάλιστα δεν διστάζει να ασκήσει

ανθρώπους, ακόμη καί για τους πεπτωκότες

αυστηρή κριτική για τήν εκτροπή στή χρήση τοϋ

σχισματικούς καί αιρετικούς καί ότι η επικοινω­

ύμνου «'Αγνή παρθένε δέσποινα», υπογραμμί­

νία ενός ορθοδόξου καί ό διάλογος μέ τους

ζοντας: « Ό πράγματι

αιρετικούς πρέπει να αποβλέπει στην επιστροφή

καθώς καί άλλοι παρόμοιοι ύμνοι τοϋ

του αιρετικού στην αλήθεια καί οτή σωτηρία

Νεκταρίου

του. Καί αν ή ενέργεια αυτή συνοδεύεται μέ αγά­

Κοινωνικά, κατά κατάφωρο παράβαση

πη, «εστίν λίαν πιθανόν να έλκυση προς εαυτόν

πικού,

(ό επίσκοπος) καί την εξ εσφαλμένης

πνεύματος της λατρείας, που εκφράζεται άπο τίς

κρίνουσαν

δογματικόν

τι ζήτημα

περιωπής έτερόδοξον

ωραίος

αυτός

ύμνος, 'Αγίου

άρχισαν εσχάτως να ψάλλονται ώς

τοϋ γράμματος

περί Κοινωνικού

δηλαδή,

τοϋ Τυ­

άλλα και τοϋ

διατάξεις» (σ. 272).

Ό κ.

έκκλησίαν», τονίζει ό "Αγιος Νεκτάριος. Σημει­

Αχιλλέας Χαλδαιάκης συνοδεύει τήν ανακοίνω­

ωτέον ότι οι ανωτέρω θέσεις του Αγίου μας

ση του καί μέ 'Επίμετρο δπου παρουσιάζει επτά

στους έσχατους καιρούς γίνονται αντικείμενο

μελουργήματα του Αγίου Νεκταρίου.

εκμεταλλεύσεως καί άπό τίς δύο παρατάξεις (φι-

Ό συνάδελφος Διονύσιος Χ. Καλαμάκης,

λενωτικών καί άνθενωτικών, οίκουμενιστών καί

επίκουρος καθηγητής, μέ τήν ευαισθησία που

άντιοικουμενιστών), οι όποιες δείχνουν στην

τον διακρίνει επιχειρεί διεξοδική μελέτη τής με­

πράξη ότι δεν κατανόησαν καλά το βαθύτερο

ταφράσεως του Κεκραγαρίου

νόημα των λόγων τοΰ Πατρός.

τοϋ ίεροΰ Αυγου­

στίνου άπο τον "Αγιο μας. Δέν επισημαίνει μόνο

Ή τέταρτη ενότητα εισέρχεται οτή διαπρα­

τίς μέχρι σήμερα ελληνικές μεταφράσεις τοϋ

γμάτευση ενός τομέα, τον όποιο αγάπησε καί

έργου (Δημητρίου Κυδώνη, Νεοφύτου Ρόδινου

υπηρέτησε μέ πολλή ζέση καί μεράκι ό "Αγιος

τοϋ Κυπρίου, Αυγουστίνου Χαλκοΰ, Ευγενίου

Νεκτάριος. Πρόκειται για τον τομέα της ποιήσε-

Βουλγάρεως, Αγίου Νεκταρίου, Π. Δ. Παπα-

ως που συνδέεται άρρηκτα μέ τη μουσική καί τή

δημητρακοπούλου), άλλα καί μελετά τά ποιη­

λειτουργική ζωή της 'Εκκλησίας, αφού ό "Αγιος

τικά μέτρα που χρησιμοποίησε ό "Αγιος μας

μας συνέθετε ποιήματα (μικρόν

στην προσπάθεια του νά αποδώσει ποιητικά τήν

μέγα Θεοτοκάριον, Ψαλτήριον,

Θεοτοκάριον, Τριαδικόν, Κε-

πεζή μετάφραση τοΰ Ευγενίου Βουλγάρεως.

κραγάριον) για λειτουργική χρήση άπα τίς αδελ­

Οί υπόλοιπες εισηγήσεις, δεκατρείς συνολικά,

φές της Μονής του καί άπο κάθε πιστό. Ό ομό­

πρέπει νά αντιμετωπιστούν μεμονωμένως, ξεχω­

τιμος καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης καί ό

ριστά ή καθεμιά, γιατί το μόνο κοινό που έχουν

λέκτορας Αχιλλέας, Χαλδαιάκης, ό καθένας άπο

καί τίς συνδέει είναι το πρόσωπο καί το έργο τοΰ

τή σκοπιά του εξετάζουν τήν ποιητική παρα­

Αγίου Νεκταρίου. Ό πρωτοπρεσβύτερος π. Θε­

γωγή του Αγίου Νεκταρίου (ό πρώτος ως λει­

όδωρος Ζήσης αποτολμά μέσα στά στενά όρια

τουργικά καί ό δεύτερος ώς ποιητικά καί μου­

μιας εισηγήσεως νά φωτίσει το πρόσωπο καί το

σικά δημιουργήματα). Προσπαθούν μάλιστα να

έργο τοΰ Αγίου μας. Τον εμφανίζει ώς εραστή

δώσουν πειστικές απαντήσεις σε ανοικτά ερωτή­

τοΰ άγαθοΰ καί στον τομέα τής προσφοράς του

ματα της έρευνας καί της εκκλησιαστικής συνει­

υπογραμμίζει τή συμβολή του στή θρησκευτική

δήσεως, π.χ. για τά αίτια της συντάξεως τών νέ­

καί ηθική αφύπνιση τών πιστών, στον παραδο-

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ

163

σιακό καί εκκλησιαστικό χαρακτήρα της άφυπνί-

Ό ομότιμος καθηγητής τοϋ Πανεπιστημίου

σεως αυτής, την προσφορά του στην παιδεία και

Αθηνών Ιωάννης Κορναράκης ασχολείται απο­

Ιδιαίτερα στην εκκλησιαστική, στην αναμόρφω­

κλειστικά μέ ένα έργο τοϋ Αγίου μας, τήν Ποι­

ση του μοναχισμού, στον συγγραφικό τομέα,

μαντική, καί επιχειρεί ένα σοφό σχολιασμό τοϋ

στην καταπληκτική άφυπνιστική επίδραση του

περιεχομένου του. Υπογραμμίζει ιδιαίτερα: α)

στα πλήθη των προσκυνητών, στην ανάδειξη του

δτι το περιεχόμενο της απευθύνεται προς δλους

ως Αγίου τοϋ αίώνά μας.

τους κληρικούς καί όχι μόνο στους επισκόπους'

Ό επίσκοπος Τραχείας Παύλος παίρνει

β) δτι έχει πρακτικό χαρακτήρα' γ) δτι «είναι

αφορμή άπο το βίο τοϋ Αγίου να τονίσει αρετές

όντως έργο γνησίως πατερικό», δ) δτι αποτελεί

τοϋ Νεκταρίου που μποροΰν να άποτελοΰν πρό­

τήν αυτοβιογραφία του καί ε) δτι «διατηρεί αμεί­

τυπο όρθοδόξως βιοϋντος καί διδάσκοντος ήγέ-

ωτη τήν επικαιρότητα

της ακόμη καί σήμερα».

του στη Δύση. Ώ ς τέτοιες προβάλλονται: οί θυ­

Ό ομότιμος καθηγητής τοϋ Πανεπιστημίου

σίες του για τη διατήρηση της ενότητας της

Θεσσαλονίκης 'Ιωάννης Φουντούλης μέ βάση

Εκκλησίας, ό τονισμός τοϋ χριστοκεντρικοΰ χα­

τα κηρυγματικα γραπτά κείμενα τοϋ Αγίου καί

ρακτήρα της Εκκλησίας και ή αντιμετώπιση της

τή θητεία του στους άμβωνες τών εκκλησιών το­

Παναγίας ώς μοναδικού αληθινού φίλου.

νίζει τήν αναγκαιότητα τοϋ κηρύγματος έν τη

Ό Νίκος Αρβανίτης, πρόεδρος της Ελλη­

θεία λατρεία.

νικής Εταιρείας Χριστιανικών Γραμμάτων, με

Δύο καθηγητές Πανεπιστημίου, ό Στέργιος

αφετηρία το γεγονός δτι ό Νεκτάριος ήταν μέ­

Σάκκος καί ό Ηλίας Μουτσούλας, ερευνούν το

λος μιας πολύτεκνης οικογένειας θίγει το όξυ

πρόβλημα τής χρήσεως τής Αγίας Γραφής καί

πρόβλημα της υπογεννητικότητας στην πατρίδα

τών Πατέρων τής Εκκλησίας αντίστοιχα στο

μας, τίς μελλοντικές του συνέπειες καί τρόπους

συγγραφικό έργο τοϋ Αγίου Νεκταρίου.

αντιμετωπίσεως του.

διαπραγμάτευση δεν είναι εξαντλητική άλλα

Ή

Ό καθηγητής Πανεπιστημίου κ. Γεώργιος

ένδεικτική-έπιλεκτική. Σημειωτέον δτι ό κ. Σάκ­

Κρουσταλάκης αντιμετωπίζει τον "Αγιο Νεκτά­

κος μας δίνει και πίνακα χρήσεως χωρίων τής

ριο ώς παιδαγωγό της διακρίσεως. Ή διαπρα­

Αγίας Γραφής άπα 18 μελέτες τοϋ Αγίου.

γμάτευση στηρίζεται στα κυρίως παιδαγωγικά

Ό ειδικός καθηγητής στή Δογματική Νικόλα­

έργα τοϋ Αγίου καί καταλήγει στο συμπέρασμα

ος Μητσόπουλος αντιμετωπίζει τον "Αγιο Νεκτά­

δτι ό Νεκτάριος «οργάνωσε 'ένα ολοκληρωμένο

ριο ώς θεολόγο καί σε σύντομο καί συστηματικό

παιδαγωγικό

διάγραμμα μας δίνει τα δογματικά στοιχεία τής

σύστημα», που περιλαμβάνει: α)

τήν περί παιδείας θεωρία του, β) τή θεωρία του

διδασκαλίας του (Θεολογία, Κοσμολογία, Χρι-

για τους παράγοντες της αγωγής, γ) τίς διάφο­

στολογία-Σωτηριολογία, Σωτηριολογία- Έκκλη-

ρες μορφές καί ειδικές έννοιες τής αγωγής τοϋ

σιολογία, Έσχατολογία).

άνθρωπου καί δ) τήν παιδαγωγική μεθοδολογία τοϋ συστήματος. Ό πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντίνος Φού­

Ό

αναπληρωτής καθηγητής

Αθανάσιος

Βουρλής επιγράφει τήν ανακοίνωση του «Σχόλιον εις τήν "Ήθικήν"

τοϋ 'Αγίου

Νεκταρίου».

σκας, ομότιμος καθηγητής τοϋ Πανεπιστημίου

Στην πραγματικότητα δεν είναι σχόλιο, άλλα συ­

Αθηνών, μέ αφετηρία τα γραπτά κείμενα τοϋ

στηματική διαπραγμάτευση τοϋ έργου τοϋ Αγί­

Αγίου μας δείχνει δτι ό Νεκτάριος έθεσε τήν

ου Χριστιανική

πέννα του στή διακονία τής 'Εκκλησίας.

λικής 'Εκκλησίας. Καί το επιγραμματικό συμπέ-

164

Ηθική της 'Ορθοδόξου

'Ανατο­

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.5

ρασμα τοϋ συνάδελφου είναι δτι τά πολλά πλεο­

διακονία προς τον Θεό καί την εικόνα Του, τον

νεκτήματα τοΰ έργου σε συνδυασμό με την αγιό­

άνθρωπο. Με τα συγγράμματα του κατέδειξε το

τητα του συγγραφέα το «καθιστούν [...] άναγ-

ασύλληπτο ύφος τοΰ Ίερατικοΰ αξιώματος, με

καϊον βοήθημα και ψυχωφελές ανάγνωσμα δια

τήν απαράμιλλη πέννα του έζωγράφισε τον φο­

κληρικούς, θεολόγους, κατηχητάς, φοιτητής θε­

ρέα του. Με τη ζωή του ενσάρκωσε τον ιδανικό

ολογίας καί πιστούς, δηλαδή "κοινον ανάγνω­

αρχιερέα, τονείς τόπονΧριστοΰ Ίστάμενονκαί τύ­

σμα τοϋ χριστιανικού πληρώματος"» (σ. 429).

πον Θεοΰ γενόμενον, με τήν στάση του απέναντι στους εκκλησιαστικούς ταγούς έδίδαξε τήν υπα­

Ό ομότιμος καθηγητής Γεώργιος Γαλίτης

κοή καί τήν ταπείνωση» (σ. 444).

στηριζόμενος στα έργα τοϋ Αγίου Νεκταρίου 7ερατικον Έγκόλπιον καί Μάθημα Ποιμαντικής

Ό καθηγητής Πανεπιστημίου Νικόλαος Ζίας

αναπτύσσει το θέμα των εκκλησιαστικών αξιωμά­

αποπειράται νά εξηγήσει στον ακροατή καί ανα­

των απαντώντας στο διπλό ερώτημα «πρώτον τί

γνώστη του «πώς γίνεται ή μετάβαση από τή ρε­

έπίστευε ό "Αγιος για τα εκκλησιαστικά αξιώματα

αλιστική προσωπογραφία στή μεταμορφωμένη

καί δεύτερον πώς έβίωνε ò ίδιος αυτά πού πί­

εικόνα». Ή διαπραγμάτευση είναι αρκετά πει­

στευε». Καί το συμπέρασμα τοϋ κ. Γαλίτη πι­

στική, άφοΰ συνοδεύεται άπό εννέα εικόνες, πού

στεύω πώς πρέπει να είναι καί συμπέρασμα όλων

προοδευτικά καί ομαλά οδηγούν άπό τή φωτο­

μας: «Κάτοχος τοΰ υψίστου αξιώματος στην

γραφική απεικόνιση τοΰ προσώπου στή μετα­

Εκκλησία, είδε τα εκκλησιαστικά αξιώματα ως

μορφωμένη εικόνα τοΰ Αγίου.

*

*

*

"Ενα βιβλίο επιστημονικό καί μάλιστα

του αυτόν επιθυμώ νά τον συγχαρώ ιδιαίτερα,

ογκώδες σήμερα είναι δύσχρηστο καί μη λει­

γιατί δέν ακολούθησε τήν πεπατημένη οδό σας

τουργικό, όταν δεν συνοδεύεται από πίνακα

εκδόσεις Πρακτικών Συνεδρίων.

ονομάτων καί πραγμάτων (δρων). Με τους πί­ νακες το βιβλίο μεταβάλλεται σε εύχρηστο

Με τήν κυκλοφορία τοΰ τόμου τών Πρα­

εργαλείο καί βρίσκεται στη διάθεση τοϋ ερευ­

κτικών τοΰ Συνεδρίου, τοΰ αφιερωμένου στην

νητή άνά πάσα στιγμή. Ό επιμελητής της

επέτειο τών 150 ετών άπό τή γέννηση τοΰ Αγί­

εκδόσεως τοϋ τόμου Αχιλλέας Χαλδαιάκης μό­

ου Νεκταρίου, πλουτίζεται σημαντικά ή βι­

χθησε αρκετά ώστε να δώσει ικανοποιητικά

βλιογραφία ή σχετική με τον "Αγιο τοΰ εικο­

στοιχεία στον έρευνητή-άναγνώστη καί να κα­

στού αιώνα. Με τις εργασίες τοΰ παρόντος τό­

ταστήσει τον τόμο τών Πρακτικών καί εύχρη­

μου φωτίζεται ακόμη περισσότερο ή προσω­

στο καί λειτουργικό. Κατάρτισε -ώς τρίτο μέ­

πικότητα, το έργο καί ή τιμή τοΰ Αγίου της

ρος- «Ευρετηριακους πίνακες»: α) Παλαιοδια-

νήσου Αίγινας. Εύχομαι νά είναι χρήσιμος και

Θηκικών-Καινοδιαθηκικών χωρίων, β) Πατε-

στους ερευνητές πού έχουν αναλάβει το βαρύ

ρικών χωρίων, γ) Έργων τοϋ Αγίου Νεκταρί­

έργο της εκδόσεως τών 'Απάντων τοϋ Αγίου.

ου, δ) Κατηχητικών επιστολών τοϋ Αγίου Νε­

ΔΗΜΉΤΡΙΟς Β. ΓΟΝΉς

κταρίου, ε) Βιβλιογραφίας, στ) Κυρίων 'Ονο­

Καθηγητής καί Πρόεδρος τοΰ Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών

μάτων, ζ) Φωτογραφιών-Είκόνων καί η) Μου­ σικών κειμένων (σσ. 523-555). Για τον κόπο

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΠΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ

165

Γιώγια Σιώκου

Σφυρήλατο ρειαξι Σχέδια-Επιμέλεια Παναγιώτης Γράββαλος Εκδόσεις Πατάκη, σσ. 48.

Το «Σφυρήλατο μετάξι» είναι η τέταρτη ποιητι­ T~io'iyia ΣΙιώκοι*

κή αυλλογή της ποιήτριας, μετά τον «εμπαιγμό των ειδώλων» που περιλαμβάνει ποιήματα της της περιόδου 1994-1996, την «Αναπαράσταση

^-.cpt/pnAciTo

ματάξ!

του ανέφικτου» 1998 και το «Βαλς στα συντρίμ­ μια» 1999. Η Γιώγια Σώκου γεννήθηκε στα Χανιά, εργά­ σθηκε στην Τράπεζα της Ελλάδος και η ποίηση της έχει δημοσιευθεί σε ανθολογίες και λογοτε­ χνικά έντυπα. Μία συνάντηση της με τον ποιητή Γιάννη Ρίτσο στάθηκε η αφορμή για μια μακρό­ χρονη γνωριμία. Αυτός, άλλωστε την έπεισε ν' ασχοληθεί σοβαρά με τη λογοτεχνία. Έκτοτε η Σιώκου τιμήθηκε με βραβεία και διακρίσεις για το έργο της. Το Πανεπιστήμιο της Πάτρας παρουσίασε την ποίηση της στο Συμπόσιο Ποίησης 1995. Το «Σφυρήλατο μετάξι» μου το έστειλε η φίλη Κική Σαραντάκου, την οποία ευχαριστώ, γιατί χάρη α αυτήν γνώρισα το έργο της Σιώκου.

Στους στίχους της Σιώκου, νοιώθει κανείς τη

Στην πρώτη ανάγνωση των ποιημάτων της

βαθειά θλίψη για τη μοναξιά του ατόμου, για

συλλογής «Σφυρήλατο μετάξι» γοητεύτηκα από

την κακοποίηση των αδυνάτων από τους δυνα­

τις λέξεις, θαυμάζοντας συγχρόνως τη λόγια ελ­

τούς, για τις ηλιαχτίδες που αμαυρώνονται από

ληνική γλώσσα. Λέξεις πλούσιες σε έννοια, μου­

τη σκιά του φόβου για το μέλλον.

σική, χρώμα που τυλίγουν σκηνές ζωής, αλλά

Αλλά θα ήταν καλύτερο για τους αναγνώστες

και που ζωγραφίζουν μελαγχολικά τη μοίρα

να έχουν ένα πιο άμεσο «δείγμα γραφής» της

μας, την καταστροφή που επέφερε στους θνη­

ποιήτριας. Γι' αυτό, μεταφέρω εδώ μερικά ποιή­

τούς η ανθρώπινη βαρβαρότητα και πλεονεξία.

ματα της Σιώκου:

166

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 5

Θα ζω

Αποχαιρετισμός Μνήμη Εμμανουήλ Τσφουράκη

Ι

Ι

Ακόμα κι αν χαθώ

Απ' τον απερχόμενο αιώνα κρατώ

θα ζω

το χαμόγελο των λεπρών

ανατολικά, στην αυλή των πλακάτων,* στο εργαστήρι των λιθοξόων, καταγράφοντας τη φωτεινότητα των άστρων κατά την αποκάλυψη των ανακτόρων της Κνωσσού.

χαραγμένο σ' εκατόφυλλες πάχνες, τους νεκρούς των πολέμων σε μια λευκή εσθήτα διδαχής, δάκρυα από το πληγωμένο άλογο του Πικάσσο, την εποποιία της παρθενικής ερμηνείας αρχαίου δράματος. Έναν θ ε ό που ταπεινώνεται

II

στη φρίκη της οσμής

Ακόμα κι αν χαθώ

καμμένης σάρκας,

θα ζω

στα κρεματόρια

δίπλα στα κόκκαλα

του Άουσβιτς και του Μπούχενβαλτ.

της Χιροσίμα και του Τσερνομπίλ. Απαγγέλλοντας

Η απειλή

το εμβατήριο των Ωκεανών. Στις ελεγείες ανάγλυφης δαντέλας,

Όταν σηκώνεται η άμμος

σκορπιοί διοξίνης τώρα αποικούν, αναζητώντας

Γειωμένος στο όνειρο

σάπιο φως,

μελετάς μεσαιωνικά κάστρα,

κοπριά από ψοφίμι.

τα έπη του Ομήρου, την αναπαράσταση της θριαμβευτικής εισόδου του Ιησού στα Ιεροσόλυμα.

Όμως η φύση, η ζωή με τις χίλιες εκφράσεις της

Όταν σηκώνεται η άμμος,

και το κρητικό «Ακρωτήρι», εκεί όπου αγναντεύ­

τη γραμμικότητα της σκέψης σου

εις το άπειρο, θα δώσουν στην ποιήτρια στοιχεία

διασπά

ονειρικά, θα την πάρουν για λίγο από τους προ­

και προσκρούεις στα ποτάμια

βληματισμούς της και θα παρασυρθεί και θα μας

της Ρουάντα,

παρασύρει στην ομορφιά της φύσης και στη

καθώς μεταφέρουν πτώματα.

ρέμβη της ψυχής:

* Αυλή των ηλακατών' στην ανατολική πτέρυγα των ανακτόρων της Κνωσσού η αυλή με τις ρόκες. ΣΦΥΡΗΛΑΤΟ ΜΕΤΑΞΙ

167

Εαρινό

Τ ο Ακρωτήρι

Γαλάζια σιγαλιά.

Ήταν έναστρη η νύχτα.

Ο αποσπερίτης λάμπει

Έμεινα μόνη με τον ουρανό.

πάνω από τη σίκαλη.

Όνειρα γυάλινα

Τα βράχια στιλπνά.

κρέμονταν σε χρυσοκλωστές.

Το κυπαρίσσι ασάλευτο.

Διάφανη σαν άστρο ερωτεύτηκα το άπειρο.

Και τα θυμάρια φέγγουν σα φεγγάρια στην ψυχή μας, ανθισμένα.

Το να ξεχαστείς για λίγο ή για πολύ κρατώντας στα χέρια σου ένα βιβλίο που σε προβληματίζει μα και που σε κάνει να ονειρεύεσαι είναι μια μεγάλη κατάφαση, είναι ένα πραγματικό δώρο, δώρο σαν αυτό που μου προσέφερε η Γιώγια Σιώκου. ΜΑΊΡΗ ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Π Ο Υ

Λ Α Β Α Μ Ε

Βιβλία ΒΙΒΛΙΟΠΠΛΕΙΟΝ ΤΗΣ E I T I A Î " Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η & Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

Δημήτρη Σταμέλου

Δημήτρη Σταμέλου Ο θάνατος του

27.

Καραϊσκάκη.

Συμπτωματικά

γεγονός

ή οργανωμένη

δολοφονία;

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗ Συμπτωματικό γεγονός ή οργανωμένη δολοφονία;

Εκδόσεις Βιβλιοπωλείου της «ΕΣΤΙΑΣ», Σειρά Πολιτική και Ιστορία No 27, Γ Έκδοση, Οκτώβριος 2000, σσ. 176.

Από τις εκδόσεις του Βιβλιοπωλείοιυ της «Εστίας» κυκλοφόρησε σε τρίτη έκδοση, η μελέ­ τη του Δημήτρη Σταμέλου Ο θάνατος του Κα­ ραϊσκάκη. Συμπτωματικό γεγονός ή οργανωμέ­ νη δολοφονία;.

168

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 5

Κατά την πρώτη έκδοση του βιβλίου (1985) ο

νάστασης του 1821) στάθηκαν ολέθρια για ολό­

Νικηφόρος Βρεττάκος έγραψε πως το βιβλίο

κληρο το επαναστατικό κίνημα, γιατί ανέβαλαν

«σου δίνει μια γεύση τραγωδίας. Όχι μιας τρα­

την απελευθέρωση, περιόρισαν τις ελληνικές πε­

γωδίας που τη βλέπεις ανεβασμένη στο θέατρο,

ριοχές που λευτερώθηκαν, νόθευσαν τις βαθύτε­

αλλά που τη βλέπεις την ώρα που τη ζει η ίδια η

ρες προοπτικές του Αγώνα.

ζωή». Ο Νίκος Παππάς το χαρακτήρισε «εξαί­ ρετο δείγμα ψύχραιμης κριτικής,

λογοτεχνικού

Όλ' αυτά τα γεγονότα και οι διαπιστώσεις οδηγούν στο βασικό ερώτημα: Ήταν ο θάνατος

καταυγά­

του Καραϊσκάκη συμπτωματικό γεγονός ή το

ζει ολόκληρο το χώρο εκείνης της εποχής», ο

αποτέλεσμα μιας καλά οργανωμένη συνωμοσίας

ύφους και λαμπρής

ακτινοβολίας που

Γιωργής Κότσιρας επεσήμανε το ιστορικό ενδια­

με στόχο τη δολοφονία του και γιατί; Ποιοί πα­

φέρον που παρουσιάζει, αλλά και «την αρτιότη­

ράγοντες, ελληνικοί και ξένοι, μπορούσαν να

τα της λογοτεχνικής

διατύπωσης του», ο Δημή­

συλλάβουν και για ποιους σκοπούς αυτό το κα­

τρης Σιατόπουλος είπε πως το έργο «εξαντλείμε

ταχθόνιο σχέδιο για τη δολοφονία του Καραϊ­

γλαφυρότητα

σκάκη, του Καραϊσκάκη που ήταν η μοναδική

από κάθε πλευρά

το

πpóßL·μa

του χαμού του μεγάλου λαϊκού ήρωα του Εικο­

εγγύηση, στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο,

σιένα», ενώ ο Δημοσθένης Ζαδές σημείωνε πως

για την απελευθέρωση της Ελλάδας και τη δι­

«χρωστούμε μεγάλη χάρη στην επίμονη κι επί­

καίωση των οραμάτων των αγωνιστών;

πονη έρευνα του Δ. Σταμέλου φως συγκεντρωμένα, λου εκείνου ελληνικού

που έφερε στο

Σ' αυτά τα ερωτήματα προσπαθεί να δώσει

όλα τα στοιχεία του μεγά­

απάντηση το έργο αυτό, με βάση την πλατιά ιστο­

δράματος, που τόσο βά­

ρική έρευνα (αρχειακές και βιβλιογραφικές πη­

ρυνε πάνου στη μοίρα του Ελληνισμού».

γές, αυθεντικές μαρτυρίες συμπολεμιστών του, διαπιστώσεις Ελλήνων και ξένων ιστορικών),

Ο θάνατος του Καραϊσκάκη στο Φάληρο, τον

που αναφέρεται τόσο στο θάνατο του, όσο και στο

Απρίλη του 1827, υπήρξε οριακός σταθμός των

γενικότερο πλαίσιο των γεγονότων της εποχής, σε

στρατιωτικών και πολιτικών εξελίξεων στη χώρα

συσχετισμό με τις ξενικές επεμβάσεις που είχαν

μας και αφορμή ξενικής επέμβασης κι εξάρτη­

στόχο τους την αλλοίωση των σκοπών του Αγώ­

σης που διαμόρφωσε τελικά την κοινωνική δο­

να, την επεκτατική πολιτική τους και την υποστή­

μή της μεταπελευθερωτικής Ελλάδας. Τα επακό­

ριξη της Τουρκίας. Η έρευνα φτάνει στις ανόθευ­

λουθα του θανάτου του (καταστροφή στον Ανά-

τες πηγές της αλήθειας. Και την αλήθεια πρέπει

λατο και διάλυση του στρατοπέδου του στον

να τη γνωρίζει το έθνος. Το ίδιο και ο λαός για να

Πειραιά, το μεγαλύτερο στη διάρκεια της Επα­

προβληματίζεται σωστά και στην εποχή μας.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΥ ΛΑΒΑΜΕ

169

Φραγκίσκου Κάππου Αιγινήτικα

Κείμενα και Πίνακες

Φραγκίσκος καππος

Εκδόσεις Γραφές, Αθήνα 2002, σσ. 126.

Οαγινήτικα Κείμενα και Πίνακες

Κείμενα του συμπολίτη μας ζωγράφου Φραγκί­ σκου Κάππου που δημοσιεύτηκαν στην εφημερί­ δα Η Αίγινα καθώς και 17 έγχρωμοι ζωγραφικοί πίνακες με θέματα από το νησί μας.

ΓΡΑΦ3Σ

Ζωής Μαζαράκη - Αινιάνος Ζ. Μαζαράκη - Αινιάνος

Αιακοηέο, στην Αίγινα το 1947

διακοπές στην αίγινα το 1947

Εκδόσεις Γραφές, Αθήνα 2002, σσ. 86. Από το ημερολόγιο μιας δεκαπεντάχρονης, με φωτογραφίες της εποχής και πρόλογο του Μάρ­ κου Φ. Δραγούμη.

170

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.5

Περιοδικά α) Ιστορικά Θέματα: Μηνιαίο Περιοδικό Ιστορίας. Κυκλοφορεί στις αρχές κάθε μήνα από τις Εκδόσεις Περισκόπιο, τεύχος 6, Απρίλιος 2002, σσ. 130. β) Μαθητική Κυψέλη: Μαθητική Εφημερίδα του 2ου Γυμνασίου Αίγινας, 7ος χρόνος - Άνοιξη 2002, τεύχος 20, σσ. 35. Επιμέλεια: ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΜΠΟΓΡΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΥ ΛΑΒΑΜΕ

171

Η ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΗ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ κ. ΛΟΥΚΑ ΠΑΠΑΔΗΜΟΥ ΓΙΑ ΤΟ 2001 (απόσπασμα) Η ελληνική

οικονομία:

Το 2001 ήταν έτος σημαντικών μεταβολών, προκλήσεων αλλά και επιτευγμάτων για την ελληνι­ κή οικονομία και την Τράπεζα της Ελλάδος. Μετά την ένταξη της χώρας μας στην ΟΝΕ και την υιοθέτηση του ενιαίου νομίσμα­ τος από την 1η Ιανουαρίου 2001, η οικονομία λειτουργεί σε νέο νομισματικό περιβάλλον, που διασφαλίζει υψηλό βαθμό σταθε­ ρότητας των τιμών και προάγει την οικονομική ανάπτυξη. Το προηγούμενο όμως έτος χαρα­ κτηρίστηκε από έντονη και συγ­ χρονισμένη επιβράδυνση του ρυθ­ μού ανόδου της οικονομικής δρα­ στηριότητας στη ζώνη του ευρώ και παγκοσμίως, καθώς και από αυξημένη αβεβαιότητα στις διε­ θνείς αγορές κεφαλαίων. Οι διε­ θνείς οικονομικές εξελίξεις είχαν αναπόφευκτα δυσμενείς επιπτώ­ σεις στην ελληνική οικονομία, η συνολική επίδραση τους όμως ήταν σχετικά περιορισμένη και αντισταθμίστηκε από άλλους παράγοντες, με αποτέλεσμα ο ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης κατά το πρώτο έτος μετά την ένταξη στη ζώνη του ευρώ να δια­ τηρηθεί στο υψηλό επίπεδο του 2000.

TO ETPQ. Το παρελθόν έτος υπήρξε επίσης σταθμός στην ι­ στορία της Τράπεζας της Ελλά­ δος. Από την αρχή του 2001, η Τράπεζα μετέχει στο Ευρωσύστημα και εφαρμόζει στην χώρα μας την ενιαία νομισματική πολι­ τική. Προϋπόθεση για την εφαρ­ μογή της πολιτικής αυτής ήταν η εισαγωγή του ευρώ σε λογιστική

εξελίξεις,

προοπτικές

και κατευθύνσεις

μορφή και η διασύνδεση της εγχώριας αγοράς χρήματος με την αντίστοιχη αγορά της ζώνης του ευρώ. Το εγχείρημα αυτό πραγματοποιήθηκε με επιτυχία την 1η Ιανουαρίου 2001, χάρη στη συστηματική προετοιμασία και τις συντονισμένες ενέργειες της Τράπεζας της Ελλάδος και των άλλων πιστωτικών ιδρυμάτων. Παράλληλα, στη διάρκεια του προηγούμενου έτους, η Τράπεζα ολοκλήρωσε το σύνθετο έργο της παραγωγής των τραπεζογραμμα­ τίων και κερμάτων ευρώ, καθώς και του εφοδιασμού των πιστωτι­ κών ιδρυμάτων με το νέο νόμι­ σμα. Σε συνεργασία με την Κυβέρ­ νηση, τις τράπεζες, καθώς και οικονομικούς και επαγγελματι­ κούς φορείς, η Τράπεζα της Ελ­ λάδος συνέβαλε καθοριστικά στην ομαλή εισαγωγή των τραπε­ ζογραμματίων και κερμάτων ευρώ σε κυκλοφορία και στη στα­ διακή απόσυρση των δραχμών από την 1η Ιανουαρίου 2002. Με την κυκλοφορία του ευρώ σε φυ­ σική μορφή ολοκληρώθηκε η δια­ δικασία της εισαγωγής του ενιαί­ ου νομίσματος και εδραιώθηκε η μετάβαση στο νέο νομισματικό περιβάλλον. ΒΡΑΧΥΠΡΟΘΕΣΜΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙ­ ΚΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ. Η ελ­ ληνική οικονομία διανύει ήδη το δεύτερο έτος συμμετοχής στη ζώ­ νη του ευρώ. Αφού το 2001 επέ­ τυχε να παραμείνει σε πορεία πραγματικής σύγκλισης, η ελληνι­ κή οικονομία το 2002 αντιμετωπί­ ζει αυξημένες προκλήσεις. Πρέ-

πολιτικής

πει να αναχοπεί η πρόσφατη επι­ τάχυνση του πληθωρισμού και να διασφαλιστούν συνθήκες σταθε­ ρότητας των τιμών, ενώ πρέπει να εξασφαλιστεί η δημοσιονομική σταθερότητα και να βελτιωθεί σημαντικά η διεθνής ανταγωνι­ στικότητα της χώρας. Οι οικονομικές προοπτικές σε παγκόσμιο επίπεδο διαγράφο­ νται σήμερα σαφώς ευνοϊκότερες από ό,τι μόλις το Δεκέμβριο του 2001. Στη ζώνη του ευρώ, ο ρυθ­ μός ανόδου του ΑΕΠ προβλέπε­ ται να επιταχυνθεί σταδιακά στη διάρκεια του 2002 και να φθάσει στο 2,5% περίπου το τελευταίο τρίμηνο, ενώ η μέση ετήσια αύξη­ ση εκτιμάται ότι θα διαμορφωθεί στο 1,4%. 0 ετήσιος ρυθμός πλη­ θωρισμού στη ζώνη του ευρώ αναμένεται να επιβραδυνθεί στο 2% περίπου το δεύτερο εξάμηνο του 2002. Ο ετήσιος ρυθμός του πληθωρι­ σμού αναμένεται να υποχωρήσει και στη Ελλάδα στη διάρκεια του έτους, παρά την επιτάχυνση κατά μία εκατοστιαία μονάδα π ο υ σημειώθηκε το πρώτο τρίμηνο του 2002. Η εξέλιξη των τιμών στην Ελλάδα θα επηρεαστεί ευ­ νοϊκά από την υποχώρηση του πληθωρισμού στις άλλες χώρες της ζώνης του ευρώ και γενικότε­ ρα στις βιομηχανικές χώρες. Στον περιορισμό των πληθωριστικών πιέσεων θα συμβάλλουν επίσης η εξάντληση της έμμεσης αυξητικής επίδρασης την οποία άσκησε στις τιμές καταναλωτή με χρονική υστέρηση η μεγάλη άνοδος —στη διάρκεια του 2000— των τιμών των καυσίμων και της ισοτιμίας του δολαρίου έναντι του ευρώ.

ΤΕΤΑΡΤΗ 28 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2002 - ΩΡΑ 9:00 Μ.Μ.

ΣΥΝΑΥΛΊΑ ΤΗς ΔΟΜΝΑΣ

ΣΑΜΙΟΥ

τη\. ΟΖ9Υ~61$71 /^ΐγΓν<4 /wvOW.p^U^of.pr ΟΡΓΑΝΩΣΗ: ΑΣΤΙΚΗ ΜΗ ΚΕΡΔΟΣΚΟΠΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ «Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ» ΕΙΣΟΔΟΣ: 18 ΕΥΡΩ

j

••

"

.•

:

ΚΕΝΤΡΙΚΑ ΤΗΛ.: 010 4005788 ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ Λ. δημοκρατίας 142, Πέραμα - 188 63, ΤΗΛ.: 010 4022401-6, FAX; 010 4415Ö79 ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 26ης Οκτωβρίου 28, ΤΗΛ.: 0310 553045-7