Τεύχος 7

le ΗΙΛΓΓ « IT; 3* Ν (iucflicp.-ti

Εςΐικ* vu du Mouillure-

Τ Ε Υ Χ Ο Σ "7

ir w aia

§ Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η ElΚ Δ Ο Σ Η

ΑΙΓΙΝΑ,

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ

2003

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α Τ Α

ΠΜΝΗΙΙΜΟΡΜΓΕ

ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΈΡΙιίΑΑΑΟΝ

^

«

Il JUlMtiiAlA, ΕΦΗΜΕΡΙ2 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η KAI ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ,

filò Γ. iBQÏTOAÎàOï KOÏUHTCÎ.

. OUI (il .uli·fcil D V tUn»~ »

ggfeL/* .;f!ïf%S-;

9BEP ΠΡΟΑΓΓΕΛΙΑ. ί-ι; t / : i « T^E-Ü».; ti,

:4.,

ί,Μ,,Ο,·;; Tjiï, mi {ιΛτ:* (ii

«'Ονομάζεται δε ή έφημερίς αΰτη, II ΛΙΓΙΝΛΙΛ, ως υπό παροικούντων εις Αΐγιναν εκδιδομένη»

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση

Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Ξανθίππη Μίχα Μπανιά

Τεύχος 7ο. Αίγινα, Ιανουάριος-Ιούνιος 2003

Παραγωγή: Memigraf, Βαλτετσίου 13, 106 80 Αθήνα τηλ.: 2103636358

Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Συνδρομές:

«Η Λ ι γι vaia».

Εσωτερικού: 20 ευρώ

Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8,

Φοιτητές-Μαθητές: 15 ευρώ

Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα.

Εξωτερικού: 30 ευρώ

ΑΦΜ: 099119847

Οργανισμών-Τραπεζών: 60 ευρώ

Υπεύθυνος συνδρομών: Διευθυντής:

Γιάννης Πούντος

Γεώργιος Ι. Μπόγρης

τηλ. 2297026278-6932648020

Αρχισυντάκτης: Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης

Επιταγές-Εμβάσματα:

Διαχειριστής:

Γεώργιος Μπόγρης,

Γιάννης Φ. Πούντος

Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα,

Συντακτική επιτροπή:

τηλ.: 2297026625-61876-6944370587

Awn Βρυχέα,

Γιώργος Γουλάκος,

Κώοτας Γαβρόγλου,

Βαλαωρίτου 12, 106 71 Αθήναι,

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού,

τηλ.: 2103628501

από φωτογραφίες των:

Γιώργος Κουλικούρδης,

Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού:

Αρη Παύλου και

Βασίλης Λυκούρης,

241/47005110

Γιώργου Καλοκέντη

Μιχάλης ιΜουτσάτσος,

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

Γεώργιος Μπόγρης,

Το παρόν τεύχος κοσμείται

Φωτογραφίες εξωφύλλου:

Γιάννης Πούντος,

Επιστολές-Συνεργασίες

Δημήτρης Σαραντάκος,

στη διεύθυνση:

Αχιλλεύς Χαλδαιάκης,

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Αννα Χάρρισσον.

«Μ Λιγιναία».

της Αιγιναίας είναι

Τ . β . 3 8 , 180 10 Αίγινα

του Γιάννη Μόραλη.

Διόρθωση κειμένων:

Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr

Αρτεμις Σ. Πατίστα

e-mail:pountosj@aig.forthiiet.gr

Γιώργος Καλοκέντης

Το κόσμημα του εξωφύλλου

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ 7

/

ιγιναια Ι

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΙ

ΑΙΓΙΝΑ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2003

για το περιβάλλον της Αίγινας \. " \ ~~-

^:- ^mamm

:

-

·

•

Π

Ε

Ρ

Ι

E

Χ

Ο

Μ

E

N

A

Σημείωμα του διευθυντή της «Αιγιναίας» Γεωργίου Ι. Μπόγρη

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : Γ Ι ΑΝ Ν Η Χ ΜΟΡΑΛΗ! Σ

4

8-43

Μαίρη Γαλάνη Κρητικού Γιάννης Μόραλης: Ο μεγάλος Έλληνας ζωγράφος

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

9

(Β' ΜΕΡΟΪ)

44-113

Διιμήτρης Σαραντάκος Η ύδρευση της Αίγινας. Προσπάθεια σφαιρικής προσέγγισης του προβλήματος Μαργαρίτα Ισηγόνη Καινούρια είδη της αιγινήχικης χλωρίδας

62

Τζάνος Σημαντώνης Αστικός θόρυβος. Στάθμες - Όρια - Καταγραφές - Επιπτώσεις Μέτρα καταπολέμησης. Η κατάσταση στο νησί μας

68

Ν. Σχρόμπλος - Λ. Παρούσος Οικονομικές πλευρές του φαινομένου του θερμοκηπίου

75

Νίκος Κατσαρός Πειράματα με χημικές ουσίες που εκτοξεύονται από τις εξατμίσεις αεριοωθούμενων (Chemtrails)

81

Ολιβιέ Κλεμένχς Μεράκι;

84

Μπήτρος Γεώργιος Ιωάννης Ηλιόπουλος: Ένας δάσκαλος που αγάπησε και φρόντισε τη φύση της Αίγινας Εμμανουήλ Πρέκας Θάλασσα και στεριά. Αρχιτεκτονικές μορφές στην παραλιακή ζώνη της Αίγινας Βασίλης Πλάτανος Ένας πίνακας για την Αίγινα

110

104

94

47

-

ΚΕΙΜΕΝΑ

114-131

Κωνσταντίνος Στουπάθης Η φορητή εικόνα της Θεοτόκου Δεομένης Αιγίνης Θανάσης Παπαθανασόπουλος Προσευχή του Νεκταρίου Κεφαλά εις την Υπεραγίαν Θεοτόκο

122

Σώζων Μπέσης Μεγάλες Ώρες

124

Λίνα Μπόγρη-Πετρίτου «Αν έχεις τύχη διάβαινε...»

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

142-144

132-141

128

114

,

-

.

•

. '

•

:

:

,

:

.

;

.

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ ΤΗΣ «ΑΙΓΙΝΑΙΑΣ» ΓΕΩΡΓΙΟΥ 1. ΜΠΟΓΡΗ Αγαπητοί φίλοι και φίλες: Εις τα ανά χείρας τεύχος, συνεχίζουμε το αφιέρωμα στο θέμα «Αίγινα και περιβάλλον» που άρχισε με το προηγούμενο (6ο) τεύχος. Ουσιαστικά, το θέμα περιβάλλον εμπεριέχει πτυχές και παραμέτρους πά­ μπολλες και αναγνώσιμες από πολλές και διαφορετικές σκοπιές. Εμείς, θίγουμε στον περιορισμένο χώρο που διαθέτουμε, ορισμένες μόνον από αυτές που σχετίζο­ νται είτε γενικότερα επί θεωρητικής βάσεως αλλά και ειδικότερα όσον αφορά εις την συνάφεια τους με το νησί μας. Το ωφέλιμο θα ήταν να αρχίσει ένας διάλογος και ένας προβληματισμός για εκείνες τις παραμέτρους που αφορούν άμεσα και καίρια την Αίγινα. Απ' αυτήν την σκοπιά και θεωρώντας την σημερινή κατάσταση, είναι κατά την γνώμη μας επίκαιρο και καυτό να σταθούμε σε ένα μόνο, αλλά ζωτικής στην κυριολεξία σημασίας, σημείο. Η σημερινή οικονομική και κοινωνική συγκυρία, επιφυλάσσει για την Αίγινα μία εξέλιξη, η οποία μπορεί, ανάλογα από την σκοπιά που την βλέπει κανείς, να ερμηνευθεί σαν τόνωση της οικονομίας του νησιού ή κατ' άλλους σαν μία δυσάρεστη και ανεξέλεγκτη επίπτωση στο περιβάλλον και στην ίδια τη φυσιογνωμία του νησιού. Μιλάμε για την πρωτοφανή οικοδομική έξαρση που παρατηρείται τον τελευταίο καιρό, σε πολλές περιοχές της Αίγινας, με συνέπειες περισσότερο ή λιγότερο εμφανείς, τόσο στην οικονομία και κοινω­ νία όσο και στην πολιτιστική κατάσταση και πάνω απ' όλα στο δομημένο ή μη περιβάλλον. Σύμφωνα με στοιχεία πρόχειρα, αυτό την στιγμή η Αίγινα οικοδομείται περισσότερο από κάθε άλ­ λο μέρος της Ελλάδος. Επίσημα στοιχεία δεν διαθέτουμε, αλλά η εμπειρία καθώς και οι εκτιμήσεις των πιο ειδικών και των πιο ενήμερων, φτάνουν δια του λόγου το αληθές. Μετά τα βόρεια προάστια και μετά την παραλιακή ζώνη της Αττικής, η Αίγινα φαίνεται ότι απο­ τελεί έναν ιδανικό τόπο παραθεριστικής κατοικίας, σε βαθμό τέτοιο, ώστε να εξελίσσεται σε έναν τρί­ το πόλο αναψυχής για τους κατοίκους του πάλαι ποτέ κλεινού άστεως. Η κατάτμηση γης και η πώληση οικοπέδων ή αγροτεμαχίων εντός και εκτός σχεδίου και η ανέ­ γερση εξοχικών κατοικιών, αναμφισβήτητα δελεάζει πολλούς Αιγινήτες να τα πουλήσουν προκειμέ­ νου να επενδύσουν για το μέλλον το δικό τους αλλά και των παιδιών τους. Συνάμα προσφέρει εκατο­ ντάδες έως χιλιάδες θέσεις εργασίας απασχολουμένων στην οικοδομή Αιγινητών αλλά και ξένων οι­ κονομικών μεταναστών (κυρίως Αλβανών) και κινεί μία σειρά επαγγελματιών και εμπόρων που δρα­ στηριοποιούνται σε συναφείς με την οικοδομή εργασίες. Παράλληλα δίδει μία ανακουφιστική διέξοδο στο όνειρο του κάθε Αθηναίου για μία εξοχική κα­ τοικία σε οικόπεδο και κατασκευή ανταποκρινόμενα στο βαλάντιο του καθενός. Κτίζονται από μεγα­ λοπρεπείς βίλες μέχρι μικρές μονοκατοικίες, στα 250 τ.μ. ή σε εκτάσεις κάποιων στρεμμάτων. Η κατάσταση δεν είναι βέβαια αποκλειστικά σημερινή, έχει αρχίσει εδώ και μερικές δεκαετίες. Μόνο που σήμερα παρουσιάζει μία εκρηκτική δυναμική. Και όσον αφορά εις τους ρυθμούς και τις μορφές κατασκευής στις προηγούμενες χρονιές, μπορεί κάποιες περιοχές να κακοποιήθηκαν ως προς το φυσικό τους κάλλος (Σουβάλα, Αγία Μαρίνα), μπο-

4

Mouillage. ρεί να έγιναν παρανομίες, κακοτεχνίες, υπερβάσεις, όμως η συνολική εικόνα του νησιού δεν εβλάφθη σε βαθμό ολοκληρωτικής αλλοίωσης και υποβάθμισης (βλέπε Σαλαμίνα, Λούτσα κ.λπ.). Οι ίδιοι οι Αιγινήτες πρώτα απ' όλα έδειξαν με τις παραδοσιακές κατοικίες και οικισμούς τους, ότι παρέμειναν δεμένοι με την παράδοση και με το φυσικό και δομημένο περιβάλλον του νησιού τους. Τα νεοκλασικά, οι αγροικίες, οι παραδοσιακοί οικισμοί αλλά και οι νεοτερικές και μοντέρνου ρυθ­ μού κατασκευές-κατοικίες, ορισμένων πολύ σπουδαίων Ελλήνων αρχιτεκτόνων, είναι εμφανείς πα­ ντού και εξακολουθούν να ομορφαίνουν το νησί μας. Με κάποιες εξαιρέσεις, οι εξοχικές κατοικίες δεν επεβλήθησαν στο φυσικό τοπίο της Αίγινας. Και σήμερα ακόμη οι περισσότεροι ιδιώτες, δεν προσβάλλουν, ούτε παραμορφώνουν σε βαθμό καταστροφικό την φυσιογνωμία του νησιού. Τα μεγέθη σε αυτόν τον τομέα, παραμένουν ή παρέμειναν μέχρι σήμερα, ακόμη σε μέτρα ανθρώ­ πινα και σε μεγάλο βαθμό ελεγχόμενα. Φαίνεται όμως ότι σήμερα κάτι αλλάζει. Κάτι που ξεφεύγει από αυτά τα όρια και που πιθανόν να οδηγήσει σε κατάσταση ανεξέλεγκτη, ανεπίστρεπτη και καταστροφική για το νησί μας. Η οικονομική συγκυρία, μετά τον καταποντισμό του Χρηματιστηρίου και το αποτρεπτικό αποτα­ μίευσης λόγων των χαμηλών τραπεζικών επιτοκίων, οδηγεί ιδιώτες και εταιρείες, στην μόνη αναλλοί­ ωτη και διαχρονικώς σίγουρη οικονομική αξία. Την αγορά γης. Ποτέ κανείς δεν έχασε αγοράζοντας γη, αυτό το μάθαμε και από τους παππούδες μας. Η αγορά γης και η οικοδόμηση μιας εξοχικής κατοικίας, οδηγεί τον κάθε ταλαιπωρούμενο κάτοι­ κο του Λεκανοπεδίου στην εξασφάλιση και αξιοποίηση των χρημάτων του. Η Αίγινα του δίνει διέξο­ δο στο όνειρο του. Μέχρις εδώ όλα ανθρώπινα και μετρημένα. Μιας και η αξία της γης στην νήσο Αί­ γινα, θεωρείται ακόμη φθηνή, παρά την αλματώδη αύξηση των τιμών αγοράς της. Όμως το μεγάλο παιχνίδι έχει άλλους πρωταγωνιστές. Οι μεγάλες, απρόσωπες και απρόσιτες κατασκευαστικές εταιρείες έχουν μυριστεί και έχουν ει­ σβάλλει με δύναμη σφοδρή και με σχέδια μεγαλεπίβολα. Έχουν μυριστεί το φιλέτο, όπως οι ίδιοι το ονομάζουν και ειδικά για την περιοχή της νότιας Αί­ γινας έχουν βλέψεις τρανές για «αξιοποίηση», «ανάπλαση», «αναδόμηση» κ.λπ. ολόκληρων περιοχών, αφού πρώτα αγόρασαν μεγάλες, δεκάδων και εκατοντάδων ακόμη στρεμμάτων, εκτάσεις γης. Εκεί ανεγείρουν ήδη εξοχικές κατοικίες μαζικώς, εν σειρά και είναι γνωστό ότι ακόμη είναι στην αρχή. Δυστυχώς

δεν έχουμε

δει ακόμη

τίποτε!!

Μπορεί και ευτυχώς!!

Το μόνο που μπορεί τώρα να διακρίνει κανείς, σε περιοχές όπως ο Μαραθώνας, η Πέρδικα, το Κλειδί και έπεται το Σφεντούρι, είναι μικρές ή μεσαίες κατοικίες-συγκροτήματα, απρόσωπες, ομοιό­ μορφες, ξένες ολότελα προς το περιβάλλον του τόπου και στοιβαγμένες η μία δίπλα στην άλλη. Οι­ κοδομούνται δε με ρυθμό πρωτοφανή σε ταχύτητα και πιθανότατα σε προχειρότητα. Υπάρχουν σχέδια μεγαλεπήβολα (ίσως έχουν ήδη κατατεθεί) για οικισμούς εκατοντάδων παραθεριστικών κατοικιών. Όλα αυτά σε ένα νησί με χώρο περιορισμένο και με υποδομές κατά περιοχές, από στοιχειώδεις έως ανύπαρκτες. Το πώς θα εξυπηρετηθούν αυτοί οι οικισμοί σε ανάγκες όπως ύδρευση, αποχέτευση, οδι­ κή κυκλοφορία, στάθμευση, αναψυχή κ.λπ. είναι κάτι το ζητούμενο, αλλά ούτε και απασχολεί τους 5

αξιότιμους μεγαλοκατασκευαστές. Και μάλιστα όταν σήμερα οι υποδομές είναι ανεπαρκείς για τον ήδη υπάρχοντα πληθυσμό. Όμως τα περιθώρια κέρδους είναι τεράστια, κοστίζει 20-25 και πωλείται 60-80 εκατομμύρια (σε δρχ.), μία μέτρια εξοχική κατοικία. Επιπλέον δηλώνουν 50 τ.μ. και χτίζουν και πωλούν 120 τ.μ. Να χτίσουμε λοιπόν και να πουλήσουμε σε 2πλάσια και 3πλάσια τιμή. Αυτή είναι η μόνη έγνοια τους. Έγνοια και πρόβλεψη όμως για τις υπηρεσίες εξυπηρετήσεωςς όλου αυτού του κόσμου δεν υπάρχει ούτε και απασχολεί την κερδοφόρα επιχείρηση. Η οποία από την άλλη μπορεί και να υπερη­ φανεύεται ότι προσφέρει και κοινωνικό έργο, γιατί δίδει διέξοδο στο όνειρο του μπάίλνπσμένου από την ασφυξία της πρωτεύουσας Αθηναίου. Η κατάσταση είναι ήδη εμφανής. Όταν αρχίσουμε να ανησυχούμε θα γίνει κατά πολύ εμφανέστε­ ρη, ας συνεχίσουμε λοιπόν για κάποιου είδους παρέμβαση, προτού είναι αργά!! Από πλευράς επίσημης πολιτείας, φαίνεται ότι το θέμα δεν αξιολογείται καν. Τουναντίον φαίνεται ότι υπάρχει ανοχή ή ίσως και ενθάρρυνση. Ας αφήσουμε την οικοδομή να κινείται, απασχολούνται πολλοί εργαζόμενοι, δίδεται μία διέξοδος στην ανεργία, κινούνται και έτσι σωρό επαγγέλματα σχετιζόμενα με αυτήν. Οι τράπεζες ικανοποιημέ­ νες, λόγω χορηγήσεως αφειδώς στεγαστικών δανείων, οι μεγάλες κατασκευαστικές εταιρείες τζιράρουν χρήμα άφθονο, το όνειρο του μέσου Έλληνα ικανοποιείται, γιατί να θίξουμε τα κακώς κείμενα; Γιατί να αναφερθούμε στις περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις και όσο για το μέλλον που προ­ βάλλει δυσοίωνο και καταστρεπτικό για το νησί, αυτό προς το παρόν είναι αόρατο. Οι πολεοδομίες, κατά κοινή ομολογία από κυβερνώνυες μέχρι και τον τελευταίο εμπλεκόμενο πο­ λίτη, είναι από τις πιο φαύλες και διεφθαρμένες υπηρεσίες. Η διαπλοκή και ο χρηματισμός στις υπηρεσίες αυτές έχει γίνει κοινός τόπος, μέχρι σημείου να θε­ ωρείται φυσιολογική κατάσταση. Η νομοθεσία όπου δεν έχει κενά ή ασάφειες ή ανεπάρκειες, παραβιάζεται συστηματικά. Ο έλεγχος δύσκολος έως ανέφικτος και στις λίγες περιπτώσεις δίνει λύσεις συμβατικές στην παρανομία, επ' ωφε­ λεία, υποτίθεται, όλων. Αλλά είναι και τέτοιος ο όγκος των εργασιών που και καλοπροαίρετα να επιληφθούν οι αρμόδιοι, δεν γίνεται έλεγχος ουσιαστικός και πλήρης. Αφήνουμε ή ενθαρρύνουμε να δημιουργηθούν τα προβλήματα και κατόπιν δηλώνουμε αδυναμία ελέγχου. Αυτά από πλευράς πολιτείας, υπηρεσιών και ιθυνόντων. Οι ίδιες οι εταιρείες ξεπερνούν λόγω διαπλοκής και υψηλών διασυνδέσεων πολύ εύκολα τους σκοπέλους της κειμένης νομοθεσίας. Ποιος μπορεί να ελέγξει αυτόν τον γιγαντισμό και ποιος υπάλληλος δεν θα υποκύψει στο δέλεαρ της δωροληψίας; Επομένως, ουσιαστικά ο κίνδυνος της κατασκευαστικής πλημμηρίδος και της δημι­ ουργίας χιλιάδων ομοιόμορφων κατοικιακών κλώνων είναι ανεξέλεγκτος και πέρα και πάνω από τους νόμους. Αλλά είναι ακόμη απορίας άξιον, το πόσον εύκολα σε αυτό το νησί, μπορεί και ο απλός ιδιώ­ της που ποθεί μια εξοχική κατοικία, να παρανομήσει αρκεί να το θελήσει. Ρίχνοντας μια ματιά γύρω μας, πολύ κοντά μας, πολύ εύκολα μπορούμε να διακρίνουμε τις υπερ­ βάσεις και τις παρανομίες όσον αφορά εις τους όρους δόμησης. Στην παραλία του Κλήματος, ιδιώτης μπάζωσε αυθαίρετα με εκατοντάδες φορτηγά μπάζα, τον υγρότοπο που συνέχεται με την υπέροχη αμμουδιά που όλοι μας ξέρουμε. Εκεί κάποτε φώλιαζαν απο­ δημητικά πτηνά, πάπιες, μπεκάτσες κ.λπ. Οι ντόπιοι ψάρευαν μέσα στον υγρότοπο, κεφάλους. Και 6

σαν να μην έφτανε αυτό, ο ίδιος ιδιώτης έχτισε και έναν τεράστιο σε μήκος μαντρότοιχο για να περι­ τειχίσει την ιδιοκτησία αυτή, καταλαμβάνοντας και τμήμα της αμμουδιάς. Και όλα αυτά σε ιδιοκτησία αμφισβητούμενη και δικαστικώς από την Μονή Χρυσολεόντισσας, την οποία καταπατητές επώλησαν στον ως άνω ιδιώτη, όπως αναφέρεται στην προσφυγή της Μονής. Άλλοι έχουν περιφράξει μέχρι σχεδόν το νερό την ιδιοκτησία τους, καταπατώντας κάθε έννοια ζώ­ νης αιγιαλού και παραλίας και δυσκολεύοντας ή απαγορεύοντας την πρόσβαση στη θάλασσα. Αλή­ θεια, ποιος θα ενδιαφερθεί για να χωροθετηθεί, επιτέλους, η ζώνη αιγιαλού και παραλίας σε περιο­ χές του νησιού, σύμφωνα και με την τελευταία νομοθεσία; Άλλος πάλι, πολύ πρόσφατα, άρχισε την εν σειρά κατασκευή εξοχικών κατοικιών, τις οποίες βά­ φτισε κατά δήλωση του (κύριος οίδε για ποιον λόγο ή μήπως κάποιοι ξέρουν;) ως κατοικίες των υπαλ­ λήλων του Ιχθυοτροφείου του. Ως γνωστόν ιχθυοτροφεία στην Αίγινα δεν υπάρχουν. Άλλοι υπερβαίνουν το νόμιμο ύφος των οικοδομών, στα νομίμως δομήσιμα τετραγωνικά και άλλη πε­ ρίπτωση ιδιώτου εμφανίστηκε να ιδιοποιείται μέρος του δρόμου, σπάζοντας την άσφαλτο και οικοδομώ­ ντας πάνω σε αυτόν. Στη βόρειο Αίγινα (Σφαγεία κ.λπ.) δασικά τμήματα αποξηλώνονται εν μια νυκτί και την επομένη πωλούνται ως οικόπεδα και οικοδομούνται. Αυτά έτσι, με μία πρόχειρη σταχυολόγηση. Φυσικά δεν είναι όλα μαύρα. Η πλειονότητα των ιδιωτών σέβεται το περιβάλλον, συμμορφώνεται με την νομοθεσία και με κάποιες εξαιρέσεις δεν κακοποιεί τη φυσική ομορφιά της Αίγινας, ακόμη και όταν υπερβαίνει μερικές φορές τους όρους δόμησης. Ο κίνδυνος αλλοίωσης της φυσιογνωμίας του νησιού μας δεν είναι από εκεί. Ο κίνδυνος προέρχεται από τους κερδοσκόπους, που έρχονται να κατασκευάσουν πολλά, στα γρήγο­ ρα και χωρίς κανένα σεβασμό στην φυσιογνωμία του τόπου και να φύγουν να συνεχίσουν αλλού με τα υπερκέρδη που απεκόμισαν. Σε κάποια νησιά, μετά τον σάλο που ξεσηκώθηκε για το όργιο παρανομιών, η Πολιτεία έδειξε κάποια βούληση για έλεγχο και ίσως για κάποιο τέλος, αν έχει τέλος η κερδοσκοπία, με πιο πρόσφατο παράδειγμα, αν και με κάποιες πάλι υπαναχωρήσεις, τα νησιά της Περιφερείας Αιγαίου. Υπάρχουν ευτυχώς πρόσωπα και θεσμοί στην Αίγινα, που μπορούν με κάποια ώθηση, ενθάρρυν­ ση και συμπαράσταση να προκαλέσουν θαύματα και να σταματήσουν στο και πέντε, γιατί το παραπέ­ ντε πέρασε ήδη, αυτή την κατάσταση. Πρέπει πρώτα απ' όλα να ενεργοποιηθεί η ίδια η Δημοτική Αρχή μαζί με τις οργανώσεις και τα σωματεία του νησιού, και υπάρχουν κάποιες αξιόλογες που κινούνται ήδη για το περιβάλλον. Τέλος, εμείς οι ίδιοι οι πολίτες. Και παράλληλα είναι γνωστό πόσες προσωπικότητες της επιστήμης, της τέ­ χνης, των γραμμάτων, της πολιτικής, ονόματα γνωστά και διάσημα και με μεγάλο κύρος στο Πανελ­ λήνιο, σχετιζόμενα με την Αίγινα, μπορούν αποφασιστικά να συνεισφέρουν. Πρόσφατα με γνώσεις και με διασυνδέσεις με τα κέντρα λήψης αποφάσεων και δημιουργίας πο­ λιτικής που περιμένουν από εμάς τους ίδιους τους Αιγινήτες, ιθύνοντες και απλούς πολίτες να τους συστρατεόσουμε. Δεν έχει χαθεί ακόμη τίποτε. Μπορούμε με μία μέτρια προσπάθεια να σώσουμε το νησί μας. Αυτό το θέλουμε όλοι. Απλώς πρέπει να δοθεί το έναυσμα και να αρχίσει ένας κύκλος πρωτοβουλιών. Η «Αιγιναία», προκειμένου να συμβάλει περισσότερο, στοχεύει σε μία αρχή πάνω σ' αυτό. Η φετινή μας καλοκαιρινή εκδήλωση προς τα τέλη Αυγούστου, θα έχει σαν περιεχόμενο μία δημόσια ανοι­ χτή παρουσίαση και εν συνεχεία συζήτηση πάνω στο ζωτικό και φλέγον ζήτημα «Περιβάλλον και Αίγινα». Αγαπητοί αναγνώστες, μέχρι τότε, καλό καλοκαίρι!

7

Ο μοναχικός περιπατητής της Αεωψάρο0 Καζαντζάκη Ο Αιγινήτης Γιάννης Μόραλης

κ:

Ο ζωγράφος στο ατελιέ του οτην Αίγινα, 1994. Φωτογραφία Γιάννη Μαΐλλη. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 7

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Γιάννης Μόραλης: 0 μεγάλος Έλληνας ζωγράφος Η ζ ω ή Καΐ ΧΟ έ ρ γ ο τ ο υ μέσα από τις σελίδες δύο μεγάλων εκδόσεων: της Εμπορικής Τράπεζας, εκδόσεις Αδάμ 1988, του Μουσείου Μπενάκη: Ι. Μό­

ραλης, Άγγελοι - Μουσική - Ποίηση , Αθήνα 2001

Τι λένε γι' αυτόν καλλιτέχνες, επιστήμονες, μουσικοί της χώρας μας.

Μ

ου άρεσε πάντα να τον βλέπω να κατηφορίζει τη Λεωφόρο Καζαντζάκη όπου βρίσκεται το αιγινήτικο σπίτι του, έργο του αρχιτέκτονα Κωνσταντινίδη. Στη­

τός, κομψός, ευκίνητος, προσιτός και απρόσιτος, αγέρωχος και σεμνός, ευγενέ­ στατος, με πάντα έτοιμη μια πνευματώδη ατάκα στο συναπάντημα μας. Έχουν περάσει πολλές δεκαετίες από τότε που ζει και εργάζεται στο νησί μας, μέσα σ' ένα δικό του ατελιέ, σ' ένα δικό του στέκι όπως έκαναν κι οι παλιοί φίλοι και σύντροφοι' του, ο Νίκος Νικολάου, ο Χρήστος ο Καπράλος, ο Γιάννης ο Παππάς και άλλοι πολλοί. Άλλωστε, η Αίγινα, ευλογημένη από τα ωραιότερα αττικά χρώματα, συγκεντρώνει πολλούς καλλιτέχνες. Μερικούς απ' αυτούς δεν τους βλέ­ πουμε ποτέ. Ακούμε πως έχουν σπίτι στην Αίγινα, πως δουλεύουν στην Αίγινα, κάνουν εκθέσεις με θέματα παρμένα από την Αίγινα, χωρίς ποτέ να έχουν καμία επαφή με τους κατοίκους του τόπου. Ο Μόραλης όμως, πήρε μέρος στη ζωή μας. Τον είδαμε στα σπίτια μας, τον συναντήσαμε σε γάμους, σε βαφτίσια, σε κηδείες, σε εκθέσεις ντόπιων και ξένων καλλιτεχνών, όπου με προθυμία και ευγένεια απο­ δεχόταν πάντα την πρόσκληση, έδινε ιδέες, έκανε διακριτική κριτική. Τον θυμάμαι στο ζεστό στέκι του Νικολάου, τα καλοκαίρια στη δροσιά της αυλής με κουβέντα, ή όταν άρχιζε η ψύχρα του φθινοπώρου, μέσα στην τραπεζαρία γύρω από το μακρόστενο τραπέζι του Νίκου και της Αγγέλας, τριγυρισμένο από φίλους να κρεμόμαστε από τα χείλη του και ν ακούμε με ευχαρίστηση και ευδαιμονία τα ανέκδοτα του, τις γεμάτες χιούμορ αφηγήσεις του, τις πλούσιες αναμνήσεις από την ζωή του, τις καυστικές κριτικές, τις εύστοχες λέξεις με τις οποίες έντυνε ανθρώπους, γεγονότα, καταστάσεις. Και σ' αυτές τις συγκεντρώσεις, σε κάποιες στιγμές διαφω­ νίας, Μόραλης, Νικολάου, Καπράλος έβαζαν τα μπαστούνια τους να διαμαρτυρη­ θούν. Γιατί ήταν και οι τρεις μπαστουνοφόροι! Συχνά, η κίνηση των μπαστουνιών τους εξέφραζε θυμό, αγανάκτηση αλλά και απόλαυση και ικανοποίηση...

Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΙ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

9

Ενώ ο Νικολάου είχε εγκατασταθεί μόνιμα στην Αίγινα και ο Καπράλος ερχό­ ταν πάντα σε τακτή ημερομηνία στις αρχές Ιουνίου κι έφευγε για την Αθήνα τις πρώτες μέρες του Γενάρη, ο Μόραλης έφτανε στο νησί συνήθως πριν από το Πά­ σχα κι έμενε ως τον Οκτώβριο. Ένιωθε χαρά όταν έφτανε η άνοιξη, αφού η άνοι­ ξη σήμαινε Αίγινα. Είχα πάρει τη συνήθεια να του τηλεφωνώ στις 23 Δεκεμβρίου όταν αρχίζει να μεγαλώνει κατά δευτερόλεπτα η μέρα, για να του το επισημάνω, να του πω πως μπαίνουμε στο δρόμο της άνοιξης, πλησιάζουμε στη χαρούμενη ώρα, στην εγκατάσταση στο νησί... Σήμερα οι ημερομηνίες αφίξεως και αναχώρησης του μεγάλου μας ζωγράφου, όσον αφορά την αιγινήτικη διαμονή του, έχουν αλλάξει ελαφρά. Έχει περιορίσει πο­ λύ τις κοινωνικές συναναστροφές του, αλλά τον συναντάμε πάντα στην αγορά που κάνει τα ψώνια του ή στο «Αιάκειον» όπου πίνει την πορτοκαλάδα του διαβάζοντας εφημερίδα και περιμένοντας τον Γιάννη τον ταξιτζή να τον πάει στο σπίτι του. Κρατώ πάντα έντονη στη μνήμη μου την παρουσία του την Μ. Πέμπτη στη Μη­ τρόπολη της Αίγινας κάτω από τον Εσταυρωμένο, να παρακολουθεί το στολισμό του από τα στεφάνια που έφερναν οι πιστοί και να φεύγει μετά το επόμενο Ευαγγέλιο. Ή τη Μεγάλη Παρασκευή στην παραλία με τον Νικολάου, τους Σπανούδη κι άλ­ λους φίλους περιμένοντας να περάσουν οι επιτάφιοι. Και το βράδυ της Ανάστα­ σης στο λιμάνι, κοντά στην Παναγίτσα με τις λαμπάδες στο «Χριστός Ανέστη». Η ζωή του κάθε θνητού είναι πάντα ένα μοναδικό παραμύθι: μικρό ή μεγάλο, απλό ή σύνθετο, λιγότερο ή περισσότερο πλούσιο. Η ζωή του μεγάλου μας ζω­ γράφου Γιάννη Μόραλη είναι από τις πιο πλούσιες σε ποικιλία, σε βιώματα, σε αναμνήσεις. Όταν τον άκουγα στο παρελθόν να μας διηγείται κομμάτια από τη ζωή του, σκε­ φτόμουν πως ήταν κρίμα που δεν μπορούσαν να τα χαρούν και άλλοι που αγαπούν το έργο του και που θα τους ενδιέφερε η ζωή του. Ο ίδιος δε δεχόταν ποτέ να δώ­ σει συνεντεύξεις και ξέροντας το δε θα μετέφερα ποτέ τις διηγήσεις του στο χαρτί. Πίστευα πάντα πως όταν συναντάς στη ζωή σου κάτι πολύτιμο πρέπει να ξέρεις να το προφυλάσσεις. Να όμως που τώρα το δικαίωμα της μεταφοράς πολλών ιστορι­ κών προσωπικών διηγήσεων και ανεκδότων του Γ. Μόραλη γίνεται εφικτό μετά την πάρα πολύ ωραία έκδοση του βιβλίου που έκανε το Μουσείο Μπενάκη με την έκ­ θεση μερικού έργου του με τον ίδιο τίτλο: Ι. Μόραλης Άγγελοι. Μουσική,

Ποίηση.

- Εγώ δεν δίνω συνεντεύξεις, είχε δηλώσει κατηγορηματικά ο Μόραλης στη Φανή-Μαρία Τσιγκάκου, επιμελήτρια του τμήματος Ζωγραφικής, Χαρακτικών και Σχεδίων του Μουσείου Μπενάκη.

- Κι εγώ δεν είμαι δημοσιογράφος,

του απάντησε εκείνη.

Και το θαύμα έγινε! Μπροστά στο μαγνητόφωνο της. Και για τα δυο αυτά επιτεύγματα δούλεψαν άνθρωποι που αγαπούν πολύ τον Μόραλη και που γνωρίζουν και θαυμάζουν τη δουλειά του, όπως ο Διονύσης Φωτόπουλος στον οποίο, κατά το διευθυντή του Μουσείου Μπενάκη Άγγελο ΔεΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

Αυτοπροσωπογραφία, 1934. ιυλογραφία σε πλάγιο ξύλο, 40,8x37 εκ. Ενυπόγραφο. Εθνική Πινακοθήκη, αρ. 3551.

Η ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ Α Ν Ώ Τ Α Τ Η

'j*/¥rss/,

ΣΧΟΛΗ

Κ Α Λ Λ Ω Ν ΤΕΧΝδΝ

"

// / / ζ·.'/ /'/»"/»»/////////»vi'

<*////////£/,//////?//V//////////MP////f//M^ H εν Αθήναις Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, 1934. Ξυλογραφία σε πλάγιο ξύλο, 23,5x33 εκ. Ενυπόγραφο και ενεπίγραφο. Εθνική Πινακοθήκη, αρ. 3550. Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

11

Οι γονείς του ζωγράφου, Κωνσταντίνος και Αγγελική.

Ο ζωγράφος με το γιό του Κωνσταντίνο. Αθήνα 1956.

12

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΧ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 7

ληβοριά, οφείλεται η οργανωτική ιδέα, η «σκηνοθεσία» και η «ακτινογράφηση» τους, και στη Φανή-Μαρία Τσιγκάκου, εκτός των άλλων προσγράφεται το κατόρ­ θωμα της διείσδυσης μέσα στα ως τώρα επτασφράγιστα θησαυροφυλάκια της μνήμης του καλλιτέχνη με την απροσδόκητη ανάκληση των αναμνήσεων του. Γράφει η Μαρία Τσιγκάκου: «Το θέμα που επινόησε ο Διονύσης πρόσφορο

Φωτόπουλος

για την έκθεση

ξεκίνημα για αναφορές και εξομολογήσεις.

αποτελούσε

Έτσι, μέσα από τις συζητή­

σεις μας πέρασαν, όχι μονάχα οι ποιητές, οι φίλοι και οι φυσιογνωμίες γυρου, μα και πιο προσωπικές

του περί­

αναμνήσεις. Άλλωστε, ο Άγγελος, πέρα από ένα μο­

τίβο που επανέρχεται στις συνθέσεις αποτελεί ένα σύμβολο, που υπαινίσσεται τον πιο αποκαλυπτικό

με

τρόπο τα δύο βασικά θέματα που διατρέχουν τη ζωγραφι­

κή του Μόραλη: τον Έρωτα και το Θάνατο. Ο Άγγελος

αγρυπνά πάνω από τις νεκρές μορφές.

ευαγγελίζεται

την Ενσάρκωση

αγγελιοφόρος

που κομίζει το μήνυμα

Ο Άγγελος

Πρωτοστάτης

του Θεϊκού Αόγου, αλλά επίσης, φτερωτός είναι ο της θεάς του Έρωτα. Είναι ο Άγγελος

του

Θανάτου και του Έρωτα. Συνήθως, ξεφυλλίζαμε

το βιβλίο της Εμπορικής

Τράπεζας και κάθε τόσο στα­

ματούσε σε κάποιο έργο για να σχολιάσει κάτι, να κάνει παρατηρήσεις ποιο μοτίβο, να θυμηθεί ένα

στιγμιότυπο.

Όποιο θέμα και αν συζητούσαμε, ρούσα. Σύντομα, συνειδητοποίησα πρόδηλο:

ένιωθα πως η ζωγραφική

Έχει μνήμη ζωγράφου.

ει ελάχιστα για την ζωγραφική

είναι στάση ζωής. Ο Μό­

Μιλάει σα ζωγράφος. Αλλά μιλά­

του. Στην αρχή απορούσα

γινόταν ο εγκάρδιος συνομιλητής από τη ζωγραφική

ήταν μονίμως πα­

αυτό που για τους πιο κοντινούς του είναι ίσως

Ότι δηλαδή, για τον Μόραλη, η ζωγραφική

ραλης είναι ζωγράφος.

πάνω σε κά­

για το πόσο

αυστηρός

μου, όταν οι ερωτήσεις μου στρέφονταν

του. Μου διέφευγε το αυτονόητο:

Την περιφρούρηση

γύρω

που επι­

βάλλουν ο σεβασμός και η έγνοια γι αυτό που αγαπάς βαθιά». Η Τσιγκάκου αναφέρεται ιδιαίτερα στη αβρότητα της επικοινωνίας του Μόραλη με το συνομιλητή του που δηλώνει το καθαρό, το στέρεο, την ανθρωπιά και το ήθος.

Ο Γιάννης Μόραλης γεννήθηκε στην Άρτα στις 23 Απριλίου του 1916 δεύτερο παιδί από τα τέσσερα αδέρφια. Το 1922 η οικογένεια του Μόραλη εγκαθίσταται στην Πρέβεζα, όπου ο πατέρας του Κωνσταντίνος, διαπρεπής φιλόλογος, μαθη­ τής του Νικολάου Πολίτη και του Σπυρίδωνος Λάμπρου, μετατίθεται ως γυμνα­ σιάρχης. Αυτός ο πολύτιμος πατέρας επηρέασε βαθιά τη διαμόρφωση του χαρα­ κτήρα του γιου του και ο θάνατος του όταν ο καλλιτέχνης ήταν 21 χρόνων στάθη­ κε μεγάλο πλήγμα γι' αυτόν. Ο Μόραλης έχει μνήμη ζωγράφου. «Από πολύ μικρός ήρθα α επαφή με τη ζω­ γραφικά,

διότι μια από τις αδελφές της μητέρας μου ζωγράφιζε.

Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Όταν 13

ζούσαμε στην Άρτα, πήγαινα, θυμάμαι, στο σπίτι της γιαγιάς. Θα ήμουν τε­ τράχρονος τότε, θυμάμαι. Ήμουν τόσο μικρός που δεν έφτανα να χτυπή­ σω το ρόπτρο και γι ' αυτό έπαιρνα μαζί μου μία πέτρα... Μπαίνοντας

μέ­

σα υπήρχε μια πόρτα που έβλεπε στην αυλή. Αυτή η πόρτα ήταν τζαμένια με χρωματιστά

τζάμια σαν βιτρό. Σηκωνόμουν

στις μύτες των ποδιών και

μ ' άρεσε να βλέπω -ανάμεσα απ' τα κίτρινα και τα κόκκινα γυαλιά- την αυ­ λή, όπου υπήρχαν και περιστερώνες. Ξέρεις πόσο σου μένουν αυτές οι ει­ κόνες!...

Ανέβαινα

στο δωμάτιο της θείας Βιργινουλας

που

ζωγράφιζε.

Εκεί μύριζα τις μπογιές, το μουσαμά και μ' άρεσαν πάρα πολύ. Μια μέρα πήρα κάτι σωληνάρια., πήγα α ένα άλλο δωμάτιο κι εκεί σχεδίαζα τα δικά μου...

Μύριζα

τη λαδομπογιά

και μ' άρεσε. Αλλά έχασα το σωληνάριο,

οπότε σχεδίασα με μολύβι ένα ανθρωπάκι με φωτοστέφανο, άγιο, για να με βοηθήσει

να το βρω. Και το βρήκα

δηλαδή

έναν

τελικά...

Τα απογεύματα, στο Γυμνάσιο του πατέρα μου έπαιρνα τρεις κιμωλίες, βούταγα τις δύο στο μελάνι, τπ μία στο κόκκινο, την άλλη στο μπλε και ζω­ γράφιζα στον πίνακα άσπρο, κόκκινο και μπλε. Ήταν σαν παστέλ. Τι πε­ ρίεργο, τώρα που σου τα λέω, μου φαίνεται σαν να μην ήμουν εγώ! Σαν να τα 'κάνε άλλος

άνθρωπος...

Το άλλο που έκανα ταχτικά ήταν να παίρνω τις πρόχειρες κόλλες δια­ γωνισμού που είχαν ρίγες και να σχεδιάζω πάνω στις διαγραμμίσεις γραμμές, κάθετες, πλάγιες, φαροκόκκαλο

κ.λπ. Γέμιζα ολόκληρες

άλλες σελίδες

με γραμμές, που μετά τις έκρυβα σ ένα ντουλαπάκι στο σπίτι της γιαγιάς. Αργότερα,

όταν πήγαμε στην Αθήνα, απέκτησα ένα κουτί που κλείδωνε '

και τι έκανα; Έκοψα χαρτί -στο ίδιο μέγεθος- κι έκανα διάφορα

σχέδια,

που μετά τα κλείδωνα εκεί μέσα και, όταν ήμουν μόνος μου, μ' άρεσε να τα χαζεύω. Ήταν ο θησαυρός

μου...

Τους μεγάλους ζωγράφους χνης από τη βιβλιοθήκη

τους γνώρισα από κάτι γαλλικά βιβλία τέ­

του πατέρα μου, και κυρίως από το ένθετο περιο­

δικό της εγκυκλοπαίδειας

του "Πυρσού".

τογραφίες τους μεγάλους ζωγράφους

Εκεί είχε με μαυρόασπρες

φω­

Βαν Γκογκ, Ρέμπραντ κλπ. Είχα συ­

γκρατήσει μάλιστα μια φράση του Κορό, που ήταν το μότο του: "Καλύτε­ ρα να μην είμαι τίποτα, παρά να είμαι η ηχώ των άλλων"».

τη γλαφυρότητα που διακρίνει την αφήγηση του, ο Μόραλης αναφέρεται σ' γεγονός από τη στρατιωτική του ζωή. «Όταν υπηρετούσα φαντάρος στην Αρτα το 1940, ήμουν του Συντάγματος.

πρωτοκολλητής

Ή δουλειά μου ήταν να γράφω περιλήψεις.

Πάνω στο

γραφείο μου υπήρχαν: στη μέση το πρωτόκολλο, από πάνω τα έγγραφα εισερχόμενα-εξερχόμενα

και δύο στοίβες, η αριστερή με βιβλία, π δεξιά με

χαρτιά για να σχεδιάζω. Τότε ήταν που πήρα το χάλκινο μετάλλιο

ζωγρα-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

Ο ζωγράφος και ο Νίκος Νικολάου στη Ρώμη το 1937. Λάδι σε μουσαμά, 91x72 εκ. Ενυπόγραφο. Ίδρυμα Ε. Κουτλίδη, αρ. 599. Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗ! ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

15

φικής στην τελευταία προπολεμική

Πανελήνια

Έκθεση στο Ζάππειο.

μετάλλιο μου 'κάνε πολύ καλό για ένα συγκεκριμένο λόγο: στο είχε μια εκπομπή ο Κωστής Μπαστιάς, μαζί με τους άλλους

Το

ραδιόφωνο

ο οποίος μου έπλεκε το εγκώμιο

βραβευθέντες.

Άκουσε την εκπομπή ο Διοικητής

του Συντάγματος

-ο οποίος σημειω­

τέον δε με είχε σε υπόληψη, διότι στο στρατό είχα αποφασίσει χαζό- και μου ζήτησε να τον ζωγραφίσω

να παίζω το

αυτόν και τη γυναίκα του. Μό­

λις του είπα ότι δεν είχα τα απαραίτητα

υλικά κι ότι έπρεπε να πάω στην

Αθήνα να τα πάρω, βρέθηκα με μια δεκαήμερη άδεια στην Αθήνα, που πο­ λύ την ευχάριστηθηκα! θί, τον ταλαιπώρησα

Όταν μου ποζάρισε με τη μεγάλη στολή και το σπα­ όσο μπορούσα

λέγοντας του: "Κύριε Διοικητά,

λίγο

δεξιότερα, λίγο αριστερότερα, μην κινείσθε!" Ήταν η εκδίκηση του φαντά­ ρου, να έχεις το Διοικητή

ίο

σου προσοχή!»

1931 και σε ηλικία μόλις 15 χρόνων ο Γιάννης Μόραλης επιτυγχάνει, στις ει­

σαγωγικές εξετάσεις και εγγράφεται στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Ό π ω ς διηγείται ο ίδιος, φορούσε ακόμα κοντά παντελονάκια κατά τη συνήθεια εκείνης της εποχής για τα παιδιά της ηλικίας του. Μαθητεύει στο προπαρασκευαστικό τμήμα του καθηγητή Δημ. Γερανίτη και στη συνέχεια του Κ. Παρθένη και του Ουμβέρτου Αργυρού. Τι ζωγράφιζε τότε; «Ανθρώπους, ανθρώπους, κεφάλια και ολόσωμους. δε μου άρεσε να ζωγραφίζω.

Ζωγράφιζα

Τοπία

ανθρώπους».

Στο προπαρασκευαστικό τμήμα της Σχολής, γνωρίζει τους Τσαρούχη, Καπρά­ λο και τον Νικολάου. Από τότε έγιναν αχώριστοι φίλοι με τον Νίκο Νικολάου. Το 1932 δημοσιεύεται η πρώτη ενθουσιώδης κριτική για το έργο του στην έκθεση μαθητών της Σχολής Καλών Τεχνών από τον Δ. Κόκκινο στο περιοδικό Νέα Εστία. Πότε πούλησε όμως το πρώτο του έργο; «Το πρώτο έργο που πούλησα σε έκθεση ήταν το 1934, ενώ ήμουν

φοιτη­

τής: Πίσω απ'τον Άι-Γιώργη τον Καρύτση υπήρχε μία μικρή γκαλερί, γκα­ λερί «Στούντιο», σαν αυτές που έβλεπες στη Rue de Siene στο Παρίσι.

Ανή­

κε στη Νίνα Ρωκ, γυναίκα του γλύπτη Ρωκ. Η Νίνα Ρωκ ήταν μία καλλο­ νή και μία πραγματική να. Εκεί μαζευόντουσαν

γυναίκα, με την οποία ήταν ερωτευμένη όλη η Αθή­ όλοι οι κοσμικοί

και οι ξένοι διπλωμάτες.

λοιπόν πούλησα τον πρώτο μου πίνακα. Ποζάρισε η Τιτίκα

Εκεί

Νικηφοράκη,

καθισμένη δίπλα α ένα ανοιχτό παράθυρο. Τη ζωγράφισα με πολλές αφαι­ ρέσεις, όπως είναι η σημερινή μου ζωγραφική, ζωγραφίσει

θα μπορούσα

να το είχα

τώρα! Η Νίνα Ρωκ είχε οργανώσει μια ομαδική έκθεση, όπου

κάλεσε και τους τρεις νέους: τον φίλο μου Γιώργο Δήμου, τον μητράκη και την αφεντιά μου. Απορώ

πού μας πέτυχε. Μάλλον

Παπαδηθα είχε

ακούσει από τον Ρωκ καλά λόγια. Διότι, να φανταστείς, ο Κουγέας, ο οποί-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

Σπουδή για τον Ερωτόκριτο, 1940. Ξυλογραφία σε πλάγιο ξύλο, 18,8x14 εκ. Ανήκει οτον καλλιτέννη. Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΙ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗ! ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

17

ος ήταν κηδεμόνας μου αργότερα μετά το θάνατο του πατέρα μου, όταν κά­ ποτε ρώτησε στη Σχολή για την πρόοδο μου, οι καθηγητές μου του είπαν: "πολύ καλός, αλλά

ερωτύλος"».

Το 1936 προκηρύχθηκε ένας διαγωνισμός της Ακαδημίας για μία υποτροφία. Ο Μόραλης διηγείται ότι οι υποτροφίες τότε ήταν μεγάλο γεγονός και είχαμε ακού­ σει πολλές φορές τον ίδιο και τον Νικολάου να μας λένε ότι είχαν κάνει συμφω­ νία μεταξύ τους αν κέρδιζε την υποτροφία ο ένας από τους δυο θα την μοιράζο­ νταν. Την κέρδισε ο Μόραλης και πήρε μαζί του τον Νικολάου, παρά τις αντιρρή­ σεις καθηγητών και φίλων ότι δε θα τους έφταναν τα λεφτά. Και ο Μόραλης συνεχίζει την αφήγηση του στην Τσιγκάκου. «Τον Ιούνιο του 1937 φύγαμε για τη Ρώμη. Κατεβήκαμε στον Πειραιά με μπόλικο βαλιτσικό. ρετήσουν.

Ήρθε η μητέρα μου και τ' αδέλφια μου να μ'

Καταφθάνει κι ο Νικολάου με την αρραβωνιαστικιά

αποχαι­

του, με τις

βαλίτσες του και μ' ένα κοφίνι σαν αυτά που βάζουν τα σταφύλια. Είχε μέ­ σα ένα γκαζοτενεκέ γεμάτο βύσινο γλυκό για το πρωινό και γύρω

γύρω

μουστοκούλουρα!... Όταν φθάσαμε στη Ρώμη, τα ιταλικά μας ήταν fredo και caldo, που τα είχαμε μάθει στο τρένο από το Μπρίντιζι.

Πήραμε δωμάτιο σε μία πανσιόν,

την Pernione Nationale κοντά στην Piazza Vanezia. Μετά βρήκαμε ένα δω­ μάτιο κοντά στην Piazza del Popolo στην οδό Angelo Bruneti. Το σπίτι ήταν ένα αριστούργημα.

Η ιδιοκτήτρια λεγόταν Signora Tassimari. Είχε τρεις κό­

ρες κούκλες, που η μία ήταν παντρεμένη μ' ένα φωτογράφο

του Μουσολί­

νι. Είχαν και μια κιθάρα και, προς το τέλος του μήνα, όταν μας σώνονταν τα λεφτά, ο Νικολάου, που ήξερε να παίζει, τραγουδούσε και συγκινιόταν

το "ο solo mio"

η signora και μας έκανε καμιά μακαρονάδα!

ταπληκτικό ταλέντο του Νικολάου

Ενα άλλο κα­

ήταν να διαβάζει τον καφέ. Έλεγε λοι­

πόν τον καφέ στην Signora και έτσι ήμασταν εξαιρετικά

δημοφιλείς».

Ο Μόραλης διηγείται πολλές ιστορίες από την κοινή διαμονή τους στην Ρώμη. Θα αναφέρω μία πολύ διασκεδαστική που είχα ακούσει συχνά από τον ίδιο και τον Νικολάου στην Αίγινα και που ξαναβρίσκω στις σελίδες του βιβλίου του Μουσεί­ ου Μπενάκη: «Μια μέρα ο Έλληνας φυματολόγος

Χάρτης που δούλευε στο Σανατόριο

Fornalini της Ρώμης ανέθεσε στον Μόραλη και τον Νικολάου να κάποιους

Έλληνες φυματολόγους

ξεναγήσουν

που είχε στείλει ο Μεταξάς να επισκε­

φθούν το Fornalini: Τους πήγαμε στη Villa Borghese, διηγείται ο Μόραλης. Ο ένας απ' τους γιατρούς είχε μαζί του και την γυναίκα του, την οποία ανέλαβε να ξεναγήσει

ο Νικολάου.

Μπαίνοντας

Paolina Borghese (αδελφή του Ναπολέοντα)

λοιπόν, της δείχνει

την

του Canova. "Αυτή είναι γνω­

στή", λέει η κυρία του γιατρού. Ανεβαίνοντας στη σκάλα, της έδειξε και τη

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

m

1

- i,

Καφενείο, Αίγινα 1950. Λάδι σε μουσαμά, 42x45 εκ. Ενυπόγραφο. Ιδιωτική συλλογή.

Πόρος, 1952. Τέμπερα σε χαρτί, 21,8x25 εκ. Ανήκει στον καλλιτέχνη. Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΙ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΛΕΟΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

19

Fornarina του Ραφαήλ. "Κι αυτή είναι γνωστή", ξαναλέει η γυναίκα, "αυ­ τή ήταν φιλενάδα

του Ναπολέοντα".

Ο Νικολάου

κόντευε να εκραγεί.

Οπότε τους πλησιάζει ο σύζυγος να δει πώς πάει η ξενάγηση.

"Μα μου λέ­

ει η γυναίκα σας ότι η Fornarina ήταν φιλενάδα του Ναπολέοντα!" ει τότε ο γιατρός: "Έλα, καημένε, γι' αυτό συγχύστηκες;

Και λέ­

Ο Ναπολέων

και

με ποια δεν τα είχε; "» Μετά τη Ρώμη οι δυο ζωγράφοι καταφέρνουν να συνεχίσουν την υποτροφία τους στο Παρίσι, όπου ο Μόραλης παρακολουθεί μαθήματα στην Ecole des Beaux Arts κοντά στον Charles Cuerain, ενώ συγχρόνως φοιτούσε στην Ecole Arts et Meriers στο εργαστήριο ψηφοθετικής με τον Mague και στη συνέχεια στο εργαστήρι τοι­ χογραφίας του Ducos de Γ Haille. «Η ζωή μας ήταν στο Saint Germain. Πήγαινα Deux Magots και στο Café de Floere. Ο πυρήνας νόλης Χατζηδάκης,

στο Café Bonaparte, στο της παρέας ήταν ο Μα­

ο Γιάννης ΓΊαππάς και βέβαια ο Νικολάου. Επειδή μά­

λιστα το ατελιέ μου, όπως και του Παππά, ήταν μακριά από το κέντρο, νοι­ κιάσαμε μαζί ένα δωμάτιο στο ξενοδοχείο της rue Bonaparte, όπου είχαμε πρωτομείνει, για να κοιμόμαστε τα βράδια όταν ξενυχτούσαμε

και ήμασταν

πιωμένοι!...» Η στενή παρέα του Café Bonaparte είναι γνωστή: Παππάς, Χατζηδάκης και Νι­ κολάου. Πολύ φίλος ήταν και ο Χρήστος Καπράλος. Επίσης έβλεπε συχνά τον Θανάση Απάρτη. Το 1939 κηρύχθηκε ο πόλεμος και το ελληνικό προξενείο έδωσε στους 27 Έλληνες σπουδαστές, ανάμεσα τους και ο Μόραλης το αντίτιμο του εισιτηρίου για να ταξιδέψουν από το Παρίσι στη Μασσαλία. Η άφιξη στην Ελλάδα όμως τους επεφύλασσε μια δυσάρεστη έκπληξη.

Διηγείται ο Μόραλης: <Μόλις πλησιάσαμε στον Ισθμό της Κορίνθου, έρχεται ένας καμαρότος και μας λέει: «Οι σπουδαστές

στο σαλόνι της Α'

θέσεως».

Εμείς δαγκωθήκαμε. Μεταξάς ήταν τότε, ολίγον αριστεροί εμείς,

ανησυχή­

σαμε. Συγκεντρωθήκαμε

να συγκεντρωθούν

λοιπόν και περιμέναμε

δριο για τον εθνικό κυβερνήτη.

ν' ακούσουμε

ένα λογύ-

Κι ακούσαμε το εξής απίθανο.

Επαναλαμ­

βάνω, το εξής απίθανο: "Κανείς δεν θα αποβιβαστεί, εάν πρώτα δεν πλη­ ρώσει το εισιτήριο του". Όσοι δεν είχαν κάποιον να τους περιμένει, για να πάρουν λεφτά έπρεπε να παραμείνουν

στο πλοίο μέχρι να βρεθεί

κάποιος

να τους δανείσει. Το φαντάζεσαι; Ήταν φρίκη! Μας έκλεισαν στο σαλόνι της Α' θέσεως απ' όπου προσπαθούσαμε με τους δικούς μας. Θυμάμαι

να επικοινωνήσουμε

ο Λάσκαρης

τηλεφωνικά

κάθισε στο πιάνο και έπαιζε.

ΑΦΙΕΡΟΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ. 7

mamΓ

mmm ilÄti SH

Mm

Αίγινα, 1950. Τέμπερα σε χαρτί, 35x29 εκ. Ενυπόγραφο και ενεπίγραφο. Ανήκει στον καλλιτέχνη. Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

21

Ήταν σαν να βρισκόμασταν

στον "Τιτανικό".

Θυμάμαι που ήρθε ο αδελ­

φός μου, που ήταν στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, και είπε και μας έφερ­ ναν φρούτα.

Τελικά δανείστηκαν

χώμα της πατρίδας...

όλοι και καταφέραμε να πατήσουμε

το

Αυτή την υποδοχή μάς επεφύλαξε η Μαμά Ελλάς!!!

Δάσκαλος στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών (1948-1983). Τον Οκτώβριο του 1947 ο Γιάννης Μόραλης αρχίζει να διδάσκει στη Σχολή Κα­ λών Τεχνών. «Οκτώβρη-Νοέμβρη νω το Φεβρουάριο

του 1947 έγινε η εκλογή και μαθήματα άρχισα να κά­ του 1948. Θυμάμαι το πρώτο μάθημα που έκανα στην

Σχολή. Εκεί για πρώτη φορά άκουσα τη λέξη "Δάσκαλε". Βρε, μήπως κοροϊδεύουν;

με

σκέφτηκα. Το Δάσκαλε είναι βαρύ, δηλαδή Maitre!. Εμείς λέ­

γαμε "Κύριε Καθηγητά". Ήταν στη μεγάλη κεντρική αίθουσα που μετά έγι­ νε αίθουσα θεωρητικής Μπαίνοντας,

διδασκαλίας,

όπου δίδασκε ο Πρεβελάκης

κ.λπ.

αντίκρισα ένα δάσος από καθιστά καβαλέτα. Δούλευαν οι μα­

θητές το κάρβουνο.

Τα κάναν όλα σαν φωτογραφίες,

στρώναν με το δάχτυλο...

με κάρβουνο και τα

Όταν έγινε διάλειμμα, μαζεύτηκαν

όλοι γύρω

μου, ξέρεις να δουν το νούμερο, τον Δάσκαλο! Πρόσεξα όμως ότι το ύφος τους δεν ήταν κοροϊδευτικό.

Τους λέω λοιπόν: "Παιδιά, κοιτάξτε μη σας

φανεί περίεργο αυτό που θα σας πω τώρα αλλά εσείς τώρα αρχίσατε να ζω­ γραφίζετε. Εγώ ζωγραφίζω

είκοσι χρόνια. Είμαστε συμπάσχοντες.

Είναι

λοιπόν μερικά πράγματα που δεν τα ξέρω. Δεν αποκλείεται να με ακούσετε να λέω ότι δεν ξέρω". Σχετικά με το κάρβουνο,

τους είπα: "Το

κάρβουνο,

έτσι όπως το δουλεύετε και το στρώνετε με το δάχτυλο σας, το κάνετε σαν φωτογραφία.

Τι είναι λοιπόν το κάρβουνο; Είναι ένα μολύβι που

γράφει

πιο μαύρο από το μολύβι. Δηλαδή έχει μεγαλύτερη κλίμακα τόνων, από το άσπρο μέχρι το βαθύ μαύρο και σβήνεται ευκολότερα. Ενώ το μολύβι πάει από το άσπρο μέχρι το γκρίζο". Με διακόπτει τότε μια μαθήτρια και ρωτά­ ει: "Δάσκαλε, μπορούμε σω συγκρατώντας

να βάλουμε δάχτυλο;" Εγώ κόντευα να

λιποθυμή­

τα γέλια μου, αλλά πώς να το κάνω, αφού όλη η τάξη

ήταν έτοιμη να ξεκαρδιστεί και μετά δε θα μπορούσα γητής. Ευτυχώς κατάφερα να αμβλύνω την εντύπωση

να σταθώ σαν καθη­ επαναλαμβάνοντας

συνεχώς τη φράση "βάζετε δάχτυλο" μέσα στις επεξηγήσεις

που έδινα με

άκρως σοβαρό ύφος. Στο τέλος είχα γίνει μούσκεμα απ την

προσπάθεια...

Στην αρχή μού φαινόταν

περίεργο

να βρίσκονται

στις

συνεδριάσεις

ανάμεσα στους καθηγητές της Σχολής που τους είχα δασκάλους Μου άρεσε πολύ η διδασκαλία με τα παιδιά. Νιώθεις ότι πώς να σου το εξηγήσω; Η διδασκαλία είναι μία αμφίρροπη λατίνος φιλόλογος

μου. τροχίζεσαι,

σχέση. Ένας

έλεγε πως ο δάσκαλος μοιάζει με το ακόνι, δηλαδή το

ακόνι κάνει το μαχαίρι να κόβει, δίχως κατ' ανάγκη το ίδιο να είναι κο22

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

φτερό. Μου άρεσε πάρα πολύ αυτό, και μάλιστα το συμπλήρωσα, προσθέ­ τοντας ότι τα μαχαίρια που είναι και τα δυο κοφτερά ακονίζονται το ένα με το άλλο! Έτσι ένιωθα στη Σχολή. Έχεις ένα διάλογο με νέους ανθρώπους, ακούς τα προβλήματα τους. Μοιράζεσαι και τα δικά σου, χωρίς όμως να τους τα περνάς. Διδάσκεις χωρίς να διδάσκεις. Δεν τους λες θέσφατα, θέ­ τεις το πρόβΜμα το δικό τους. Αλλά μέσα από τη διδασκαλία λύνεις και τα δικά σου προβλήματα».

KJ Μόραλης αγαπήθηκε πολύ από τους μαθητές του. Δεν ξεχνώ τον ενθουσιασμό πολλών απ' αυτούς που μίλησαν για το «Δάσκαλο». Ο Μόραλης πήγαινε πάντα στις εκθέσεις των μαθητών του, αλλά όπως λέει τώρα: «Δυστυχώς δεν μπορώ να το κάνω τώρα πια. Διότι δε βγαίνω όπως άλλο­ τε, για λόγους υγείας. Αλλά, όντως, πήγαινα πάντοτε και μάλιστα από τους πρώτους, για να μπορώ να δω τα έργα. Διότι άμα πας αργά, πας για να κουβεντιάσεις. Πήγαινα λοιπόν πρώτος εγώ και ο Μηλιάδης ο αρχαιολό­ γος. Είχαμε γίνει το γνωστό ντουέτο. Κι έτσι βγήκε το αστείο. Άμα κάποι­ ος ρώταγε τον εκθέτη: "Πώς πήγες, είχες κόσμο;", συμπλήρωνε: "Δε σε ρωτάω βέβαια για τον Μόραλη και τον Μηλιάδη!"»

Σίτο τελευταίο του μάθημα στη Σχολή (27 Μαΐου 1983) ο μαθητές του του είχαν ετοιμάσει μία δεξίωση η οποία τον συγκίνησε πολύ, αλλά πιο πολύ συγκινήθηκε από το δώρο τους: μία ασημένια ταμπακιέρα που έγραφε: «Στο δάσκαλο μας με αγάπη». Ο Μόραλης κρατά πάντα αυτό το δώρο. Και σαν αντίδωρο τους διάβασε ένα ποίημα του Σεφέρη. Οι μαθητές του το φωτοτύπησαν και το μοίρασαν σε όλους τους. Ο Μόραλης κρατά ακόμα στην τσέπη του το παλιό χαρτάκι με αυτό το αντεγραμμένο ποίημα. ΚΔ' Έδώ τελειώνουν τα έργα της θάλασσας τα έργα της αγάπης. Εκείνοι που κάποτε θα ζήσουν έδώ που τελειώνουμε αν τύχει καί μαυρίσει στη μνήμη τους το αίμα καί ξεχειλίσει ας μη μας ξεχάσουν, τίς αδύναμες ψυχές μέσα στ' ασφοδίλια, ας γυρίσουν προς το έρεβος τα κεφάλια τών θυμάτων: Έμεϊς που τίποτε δεν είχαμε θα τους διδάξουμε τη γαλήνη. Γιώργος Σεφέρης, ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Δεκέμβρης 1933-Δεκέμβρης 1934 Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΙ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

23

ΖΛΠ συνέχεια του βιβλίου του Μουσείου Μπενάκη ακολουθούν οι αφηγήσεις του Γιάννη Μόραλη από τα ταξίδια του. Αφηγήσεις γλαφυρές και πολύ ενδιαφέρουσες που όμως δεν είναι δυνατό να αναφέρω εδώ. Αξίζει στ' αλήθεια εκείνοι που θα ήθε­ λαν να γνωρίσουν περισσότερες λεπτομέρειες να ανατρέξουν στο βιβλίο αυτό. Εγώ θα αναφερθώ πολύ γρήγορα στην οικογενειακή του ζωή. Παντρεύτηκε τρεις φορές με τρεις πολύ ενδιαφέρουσες γυναίκες. Το 1941 με τη Μαρία Ρουσέν, με την οποία χωρίζει το 1945. Το 1947 παντρεύεται τη γλύπτρια Αγλαΐα Λυμπε­ ράκη, με την οποία αποκτά ένα γιο, τον Κωνσταντίνο. Είναι το μόνο του παιδί. Το 1955 χωρίζει από τη Λυμπεράκη και εγκαθίσταται με το γιο του στο Κολωνάκι. Αργότερα, θα παντρευτεί για τρίτη φορά την Ιωάννα (Γιάννα) Βασσάλου.

Ι ο έργο του πελώριο και ποικίλο. Ανάλωσε όλη του τη ζωή σ' αυτό. Ο Μόραλης θε­ ωρείται -και δικαίως- ο μεγαλύτερος ζων ζωγράφος της χώρας μας. Και όχι μόνο. Οι πίνακες του βρίσκονται σε μεγάλες πινακοθήκες της Ελλάδας και του εξωτερι­ κού, καθώς και σε πολλές ιδιωτικές συλλογές. Πήρε μέρος σε πανελλήνιες και ομαδικές εκθέσεις που οργανώθηκαν εδώ και στο εξωτερικό, όπως στην Μπιενά­ λε, στην Βενετία, στο Τορίνο, το Βελιγράδι, τον Καναδά, την Κύπρο στο ίδρυμα «Αλέξανδρος Ωνάσης» στο Olympic Towers της Νέας Υόρκης. Συμμετείχε επίσης σε Διεθνείς εκθέσεις χειροτεχνίας, όπως στο Μόναχο, όπου βραβεύτηκε με χρυσό μετάλλιο (ταπισερί). Έως τώρα έχει κάνει επτά ατομικές εκθέσεις. Την πρώτη το 1959 στην αίθου­ σα εκθέσεων «Αρμός» στην Αθήνα. Τη δεύτερη το 1963 στην γκαλερί «Χίλτον», όπου εξέχουσα θέση κατείχε η σειρά «Επιτύμβια». Το Μάρτιο του 1972 οργανώ­ νει την τρίτη του ατομική έκθεση στην γκαλερί «Ιόλα-Ζουμπουλάκη» με, εκτός των άλλων, μία σειρά έργων με τίτλο «Επιθαλάμια». Το 1978 οργανώνεται η τέταρτη ατομική έκθεση στην γκαλερί «Ζουμπουλάκη» με έργα που έχουν φιλοτεχνηθεί κυρίως στην Αίγινα με τίτλο «Πανσέληνος». Το 1983 παρουσιάζεται η πέμπτη ατομική έκθεση του Μόραλη στην γκαλερί «Ζουμπουλάκη» με τη δημιουργία των τελευταίων χρόνων. Το 1992, στην ίδια γκαλερί γίνεται η έκτη ατομική του έκθεση και η έβδομη στον ίδιο χώρο το 1997Το 2001 οργανώνεται η έκθεση έργων του στο Μουσείο Μπενάκη με τον τίτλο «Ι. Μόραλης, Άγγελοι, Μουσική, Ποίηση» με την ταυτόχρονη έκδοση του πολυ­ τελούς τόμου με τον ομώνυμο τίτλο. Ο Γιάννης Μόραλης όμως έχει ασχοληθεί με την ίδια επιτυχία με χαρακτικά, με σκηνικά και κοστούμια απαιτητικών θεατρικών έργων στο Εθνικό, στο Θέατρο Τέχνης του Κουν και σε άλλα όπως στο Μπαλέτο «Έξι λαϊκές ζωγραφιές», σε χο­ ρογραφία Ρ. Μάνου, μουσική Χατζηδάκι. Έχει φιλοτεχνήσει την προμετωπίδα της ποιητικής σύνθεσης του «Άξιον Εστί» του Ο. Ελύτη και ποιητικών συλλογών του Σεφέρη.

24

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΠΝΑ1Α, τ.7

*ï;hf

Βορειοδυτική όψη του ξενοδοχείου Χίλτον. Γραμμική σύνθεση σε γιαννιώτικο μάρμαρο, 38,9x16,1 μ. Βάθος χάραξης 3 εκ. Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗ! ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

25

'Ü

Ο Γιάννης Μόραλης στην Αίθουσα Θεωρητικών στην Ανωτάτη Σχολή Τεννών. Φωτογραφία Δημήτρη Μυταρά.

Αίγινα, 1950. Υδατογραφία, 26x21 εκ. Ανήκει στον καλλιτέννη.

26

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 7

Φιλοτέχνησε συνθέσεις που εντάσσονται στην αρχιτεκτονική για το ξενοδοχείο του EOT στη Φλώρινα, το «Μον Παρνές» στην Πάρνηθα, το εστιατόριο «Ωκεανίς» στη Βουλιαγμένη. Έχει κάνει τη διακόσμηση των εξωτερικών τοίχων της ΒΔ και ΝΑ πλευράς του Χίλτον. Μια σειρά έργων του κοσμεί δημόσια κτίρια και κα­ τοικίες και τελευταία το ΜΕΤΡΟ της Πανεπιστημίου. Όταν το 1962 φιλοτέχνησε τις κεραμικές συνθέσεις στο περίπτερο του EOT «Διόνυσος» στου Φιλοπάππου, συνεργάστηκε με τη γνωστή κεραμίστρια Βερναδάκη. Η συνεργασία τους συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Για το σύνολο του έργου του, του απονέμονται: το 1965 ο Ταξιάρχης του Φοί­ νικα, το 1979 το Αριστείο των Τεχνών της Ακαδημίας Αθηνών και το 1999 ο Τα­ ξιάρχης της Τιμής. Από το 1962 είναι εκλεγμένο τακτικό μέλος του Διεθνούς Ινστιτούτου Γραμ­ μάτων και Τεχνών (F.I.A.L.).

/σταχυολογώ από το ίδιο βιβλίο (Ι. Μόραλης: Άγγελοι - Μουσική

- Ποίηση, Μου­

σείο Μπενάκη), μερικές σκέψεις του Μόραλη για τη ζωγραφική. Παρ' όλο τον θαυμασμό του για πολλούς ζωγράφους «...ανακάλυψα Picasso, τον Braque και τον Matisse. Αυτή την τριανδρία θεούς...»

τους

στην απορία των φίλων του «μα εσύ δε ζωγραφίζεις καθόλου

έτσι» λέει: «εγώ δεν ήθελα να κάνω απομιμήσεις. Ούτε έβαζα Άφηνα τις επιδράσεις μηθώ

τον

θεωρούσα παρωπίδες.

να περάσουν μέσα από εμένα, αλλά δεν ήθελα να μι­

κανέναν».

«Εγώ πιστεύω

ότι ο κάθε καλλιτέχνης

ζωγραφίζει

συμφωνά

με την

εποχή του. Οι καλλιτέχνες της αρχαίας Ελλάδας δεν έλεγαν ότι κάνουν αρ­ χαία ελληνική τέχνη, απλώς δημιουργούσαν. κάνουν βυζαντινή

τέχνη. Απλώς

Ούτε οι βυζαντινοί

εκφράζονταν

σύμφωνα

έλεγαν ότι

με την «κοινή»

γλώσσα της εποχής τους. Και βέβαια οι ταλαντούχοι καλλιτέχνες -μέσα από αυτήν την κοινή γλώσσα-

την προσωπική

έβρισκαν

τους έκφραση.

ίδιο ισχύει και για τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης.

Το

Αυτό που θέλω να

πω είναι ότι η γλώσσα δεν σε καθιστά αυτομάτως ποιητή! Βλέπεις,

σήμερα

δεν υπάρχει μία κοινή γλώσσα στην τέχνη και έτσι ο καλλιτέχνης μπορεί να είναι εκλεκτικός. Ενώ παλιά ήταν μία κοινή γλώσσα, όπως είχε

διαμορφω­

θεί μέσα από το χρόνο. Δεν τους καταλαβαίνω αυτούς που μιλούν για την "Ελληνικότητα" υπάρχει στα έργα του Μόραλη. Αυτά είναι βιώματα... μου αρέσει η ελληνική αποφάσεως,

Αες και ζωγράφιζα

κατόπιν

Αφού είμαι Έλληνας, γεννήθηκα και μεγάλωσα φύση, αυτομάτως

όλα αυτά συναιρούνται

ζωγραφίζω

έτσι. Όχι

μέσα μου. Ζωγράφιζα

που

αποφάσεως.

όπως

εδώ,

κατόπιν ζωγρά­

φιζα, διότι αυτό ήταν το φυσικό.

Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΙ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

27

Πρέπει να οργανώσεις μεταδίδει τα συναισθήματα

το έργο με τρόπο ώστε να ζει ζωγραφικά και να σου. Διότι το έργο πρέπει να ζήσει από μόνο

του. Έχει δικούς του κανόνες. Αλλά πρόσεξε: Μπορεί ένα έργο να είναι μεν θαυμάσια χτισμένο,

να έχει ισορροπία, αλλά να του λείπει η "γεύση".

αυτό σου λέω, πρέπει να υπάρχουν και τα δύο: Κι εδώ είναι το

Γι'

μυστήριο,

πως δηλαδή το ζυγίζεις; Γιατί, αλλιώς, με δυο λόγια, νιώθεις πως η εγχεί­ ρηση επέτυχε, αλλά ο ασθενής

απεβίωσε!»

Αισθάνεται στ' αλήθεια την ανάγκη να συμπληρώσει ένα έργο του μετά από καιρό; «Ναι, αρκετές φορές. Συχνά μάλιστα έχω τη διάθεση να το σβήσω, να το καταστρέψω. Κι όμως, τις περισσότερες

φορές, η λύση είναι

απλούστατη.

Στο ατελιέ μου έχω ένα καναπεδάκι, όπου ξαπλώνω τα μεσημέρια οποίο είναι τοποθετημένο

απέναντι απ' το καβαλέτο, ώστε μόλις

και το ξυπνήσω,

αμέσως πέφτει το μάτι μου στο έργο. Αν νιώθω ότι με ηρεμεί, λέω: εντάξει! Εάν κάτι με ενοχλεί, αισθάνομαι ότι δεν έχει ακόμη λυθεί. Θυμάμαι με παίδευε ένα έργο που το είχα κρεμασμένο

πόσο

στο ατελιέ. Το κοιτούσα

κι

ένιωθα ότι παρόλο που -κατά κάποιο τρόπο- το είχα συνηθίσει, κάτι δεν πήγαινε καλά. Και ξαφνικά μια μέρα που επέστρεφα από την Αίγινα

γύρι­

σα και το είδα και... κατάλαβα! "Μωρέ αυτό είναι", είπα στον εαυτό μου, έδωσα μια μούντζα και το διόρθωσα! .. .ενδιαφέρομαι

πολύ για τα έργα μου, τα παρακολουθώ

στα διάφορα

σπίτια που βρίσκονται. Αλλά δεν τα ξαναπειράζω ' δεν βάζω ποτέ πινελιά. Αι­ σθάνομαι ότι, αφού έφυγαν από μένα και πήγαν αλλού, έχουν εκπορνευθει" έχει περάσει επάνω τους μία κρούστα από τα βλέμματα των άλλων. Διότι, το κάθε έργο, έχει τη δική του ζωή. Κω όταν το ξαναβλέπω, μετά από χρόνια, αισθάνομαι σαν να ανταμώνω αγαπημένους ...Τα χρώματα που υπάρχουν έχουν σαν βάση την Πολυγνώτεια

συγγενείς μου, εξ αίματος!

στη ζωγραφική

μου είναι γνωστά και

παλέτα: Το μαύρο, το χοντροκόκκινο,

ώχρα, το λουλακί και το άσπρο. Είχα πει κάποτε στη Μαρίνα

η

Λαμπράκη-

Πλάκα ότι μου αρέσουν τα χρώματα της πέρδικας. Όλα αυτά τα γκρίζα, το μαύρο με τις πολλές διαβαθμίσεις, λίζει στο ράμφος και στα ποδαράκια

το λίγο άσπρο και το κίτρινο που γυα­ της».

Για το Μόραλη το να επαίρεται ένας καλλιτέχνης για την αξία του είναι ανόητο όταν ξέρουμε τι αριστουργήματα έχουν δημιουργηθεί στον κόσμο. Ούτε όμως και να θρηνεί για το τυχόν μέτριο ταλέντο του. Και μιμούμενος την αγρινιώτικη προ­ φορά του γλύπτη Καπράλου, επαναλαμβάνει τα λόγια του τελευταίου: «Τι να σου πω, πιδάκι μ'; Οι καλλιτέχνες είναι όπως οι λαμπτήρες.

Άλλοι

είναι 1000 κηρίων, άλλοι 500, άλλοι 100 κι άλλοι 25 κηρίων. Είναι όμως όλοι

λαμπτήρες!» ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 7

Jk mm 3HB1

mkm

mm,

M

w%m

Wi β '.•"" S S W i

ΑννεΛος 1974. Ορείχαλκος 22x16 εκ. Ενυπόγραφο.

Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗ! ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

29

Φωτογραφία του Γιάννη Μόραλη με αφιέρωση στη Χρυσή και στην Κατερίνα Καρύδη του Ίκαρου.

30

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, ι. 7

Στην ερώτηση της Τσιγκάκου: Τι έργα θα είχατε σ' ένα Mussée Imaginaire; «Αδύνατον να σου πω στα γρήγορα, ούμ, Πομπηία, ψηφιδωτά

αλλά πάντως θα είχα σίγουρα:

Φαγι-

της Ραβέννας, την Καταιγίδα του Giorgione και

την Καταιγίδα του Γκρέκο (Τολέδο), πολλά του Greco, επίσης Ντα Βίντσι, Τισιανό, Ιταλούς primitives, Delacroix και Ινγρέσ, (ασχέτως αν αυτοί οι δύο σκοτωνόντουσαν

μεταξύ

Braque, κάποια έργα Ελλήνων

τους), την Guernica του Picasso, Matisse, φίλων και πολλά άλλα. Δεν μου

ρχονται

τώρα στο μυαλό, διότι με κατέλαβες εξ απήνης!»

Όταν γνωρίζεις βαθύτερα έναν άνθρωπο, σου δημιουργούνται μύριες όσες απο­ ρίες. Στην περίπτωση του Γιάννη Μόραλη πέρα από το θαυμασμό μου για το ποι­ κίλο του έργο, θαυμάζω τις επιλογές του. Αυτός ο ακάματος εργάτης της τέχνης διάβαζε ασταμάτητα ποίηση. «. ..διάβαζα κυρίως Καβάφη, Σολωμό, Κάλβο. Οι σελίδες του Καβάφη κατακιτρινισμένες

και ταλαιπωρημένες

από το ξεφύλλισμα.

ήταν

Ένα από τα ποι­

ήματα που με συγκινεί πάρα πολύ είναι το "Απέλειπεν ο Θεός Αντώνιον"». Όταν ζωγραφίζει ακούει πάντα κλασική μουσική, κατά προτίμηση εκκλησιαστική μουσική. «Μου αρέσει γενικά η εκκλησιαστική μουσική, π.χ. η βυζαντινή, τα Γρηγοριανά, τα Requiem ' ένα Requiem που αγαπώ πολύ είναι το Pierre de la Rue. Επί­ σης πολλά έργα του Mozart και του Bach. Την Μεγάλη Εβδομάδα ακούω τα "Κατά Ματθαίον" και τα "Κατά Ιωάννη". Βέβαια ακούω μουσική του φίλου μου Χατζηδάκι, ο οποίος μάλιστα μου χάρισε το πρώτο μου μαγνητόφωνο».

Μα ας αφήσουμε τους μουσικολόγους, τους ποιητές, τους καλλιτέχνες, τους θεα­ τράνθρωπους, τους μουσικούς να μιλήσουν γι' αυτόν. Μα πριν απ' αυτό, να ευ­ χηθούμε η παρουσία του να κοσμεί για πάρα πολύ καιρό ακόμα την Αίγινα, που ανηποψίαστη φιλοξενεί στον ταλαιπωρημένο της χώρο αυτόν τον τόσο μεγάλο καλλιτέχνη, αυτό τον τόσο πολύτιμο Άνθρωπο.

W Άγγελος Δεληβορριάς, διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, λέει μεταξύ άλλων στην έκδοση: Ι. Μόραλης, Άγγελοι -Μουσικοί-

Ποίηση, Μουσείο Μπενάκη 2001.

«Η εικαστική παρέμβαση του Γιάννη Μόραλη στα δρώμενα της ελληνικής έκ­ φρασης είναι αρκετά γνωστή και καταξιωμένη. Αυτό βέβαια δε σημαίνει καθόλου ότι τα περιθώρια των εκπλήξεων από τις εκάστοτε νέες "αναγνώσεις" του έργου του έχουν εξαντληθεί, ούτε πως οι δικαιωμένες ή αδικαίωτες ερμηνευτικές του προσεγγίσεις αποθαρρύνουν τη διάθεση για νέες σημασιολογικές αποστάσεις. Μετουσιώνοντας τα θησαυρίσματα μιας εξαιρετικά θερμής σχέσεως τόσο με την Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΙ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗ! ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

31

επαναστατική πρωτοπορία των ευρωπαϊκών αναζητήσεων όσο και με την πειθαρ­ χημένη οργάνωση της ελληνικής παράδοσης, ο Μόραλης πλάθει έναν ολόκληρο κόσμο, μέσα από τις συντεταγμένες του οποίου οι αισθητικές επιλογές προβάλλουν διακριτικά ως ηθικές αξίες. Ένα στέρεο σύστημα από μέτρα και σταθμά, αρθρωμέ­ νο πάνω στη δυναμική βίωση του καθημερινού και τη μυθοποιητική ανάδειξη του οικείου, με μια απέραντη αγάπη για τον άνθρωπο και με το αίτημα της φιλικής συ­ ντροφικότητας να λιγοστεύει την απόσταση ανάμεσα στις δύσκολες διαδρομές των εμπνεύσεων και τις απλές κατευθύνσεις της προσκληπτικής διαδικασίας. Κάπως έτσι η δημιουργία του συναντά τον αποδέκτη της, ενώ ο δημιουργός βρίσκει το συνομιλητή του».

2 Λ Ο άρθρο του στο περιοδικό Ζυγός, αρ. 80, Ιούλιος 1962 «Ο ζωγράφος Γιάν­ νης Μόραλης, εξωγενείς παράγοντες και προσωπικές αποφάσεις», ο Μανόλης Χατζηδάκης γράφει μεταξύ άλλων για το ζωγράφο: «Ο Μόραλης ανήκει στη γενιά των καλλιτεχνών που η παιδική τους ηλικία και η εφηβεία σμίγει με γεγονότα ιστορικά, πολιτικά και κοινωνικά, τα οποία άσκησαν μια πολύμορφη και καρποφόρα για την ανάπτυξη του επίδραση. Το βάθος των επι­ σκοπήσεων του για την ουσία της τέχνης, που ενυπάρχει τόσο στο ζωγραφικό όσο και στο παιδευτικό του έργο, ο Μόραλης το χρωστάει στην εποχή αυτή που, λόγω των γεγονότων, τον έφερε πάρα πολύ κοντά στον πατέρα του, ο οποίος -με τις συ­ χνές επισκέψεις τους σε εκθέσεις- υπήρξε ακόμη και στη ζωγραφική δάσκαλος του. Η πλατιά γνώση των αρχαίων μνημείων, η φιλολογική του μόρφωση και το -όχι και τόσο συχνό σε καλλιτέχνες της εποχής του- ασυνήθιστο εύρος ενδιαφερό­ ντων του για το θέατρο, την ποίηση, την πρόζα, την αρχιτεκτονική και την ιστορία ξεκινούν από την ουμανιστική αγωγή που του έδωσε ο φιλόλογος πατέρας του.

Ο Μόραλης τολμά να μην υποταχθεί στο νέο ακαδημαϊσμό ενός κλάδου της μοντέρνας τέχνης που τείνει διαρκώς περισσότερο όχι μόνο στην κατάργηση της ανθρώπινης μορφής, αλλά και οποιασδήποτε αναγωγής στον φαινόμενο κόσμο. Μαζί με λαμπρούς καλλιτέχνες σ' όλο τον κόσμο, μένει συνεπής με την παράδοση του ελληνικού ανθρωπισμού, που εμψυχώνει τόσο ένα κυκλαδικό ειδώλιο, όσο και μια βυζαντινή εικόνα. Θα έλεγε κανείς ότι τείνει ο' ένα κλασικό ιδανικό, στην εύ­ ρεση δηλαδή ενός μέτρου στο οτοχασμό και το πάθος, αφήνοντας για άλλους την καταστροφή του ανθρώπου, την απάνθρωπη ερημιά των σεληνιακών τοπίων ή των αναζητήσεων της επιτηδευμένης γραφής. Και όμως η τέχνη του Μόραλη δεν είναι λιγότερο μοντέρνα από οποιαδήποτε άλλη, γιατί τα μέσα της είναι ταιριασμέ­ να στην κλίμακα της σύγχρονης ευαισθησίας και γιατί εκφράζει έναν ειδικό ψυχι­ σμό του καιρού μας: την πικρή αίσθηση της φθοράς, τη ρέμβη του θανάτου. Και είναι ελληνική η τέχνη αυτή, όχι μόνο γιατί δένεται με αδιόρατα αλλά βέβαια νή32

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

Αίγινα, δίπτυχο 1975. Ακρυλικό σε μουσαμά, 82,5x129 εκ. Ενυπόγραφο. Ιδιωτική συλλογή.

Συνάντηση Δ', 1977. Ακρυλικό σε μουσαμά, 146x123 εκ. Ενυπόγραφο. Ιδιωτική συλλογή. Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗ! ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

33

Ο Γιάννης Μόραλης με τους Γιάννη Τσαρούχη, Διονύση Φωτόπουλο και Μάνο Χατζιδάκι προετοιμάζουν το έργο «Φυντανάκι» του Ι Ιαντελή Χορν στη μνήμη του Καρόλου Κουν.

34

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

ματα με την ελληνική παράδοση, αλλά και γιατί εκφράζει σε υψηλή ποιότητα ένα ουσιαστικό αίτημα της σύγχρονης ελληνικής Τέχνης: να εκφράσει με σύμβολα το βαθύτερο καημό του γένους, την ήρεμη καρτερία του θανάτου, τη λιτή προσφορά της φρυγμένης γης».

«Ευοίωνη συνεργασία Τέχνης και Αρχιτεκτονικής»

Το έργο του Γιάννη Μόραλη

1959-1963

«Στην αρχαιότητα οι αρχιτέκτονες πάντα καλούσαν καλλιτέχνες να συμπράξουν στην αισθητική ολοκλήρωση των κτιρίων τους. Όχι μόνο των ναών, όπου η συ­ νεργασία ζωγράφου ή γλύπτη επιβάλλονταν από λατρευτικούς λόγους, αλλά και των κοσμικών κτιρίων, των δημόσιων κυρίως, που τα στόλιζαν έργα των μεγαλύ­ τερων καλλιτεχνών της εποχής, ειδικά γι' αυτά φτιαγμένα, όπως του Πολύγνωτου οι τοιχογραφίες στην Ποικίλη Στοά. Στην περιοχή του Ελληνισμού συνεχιστές αυτής της παράδοσης υπήρξαν οι φηφιδογράφοι και ζωγράφοι του Βυζαντίου που συνεργάστηκαν με αρχιτέκτονες για την διακόσμηση εκκλησιών και παλατιών. .. .Χρόνια τώρα επίστευα πως οι αρετές της τέχνης του Μόραλη προσφέρονταν στην αρτίωση έργων αρχιτεκτονικής. Η δύναμη κ' η αγάπη του στη σύνθεση, οι ευαίσθητες και ζυγισμένες χρωματικές αρμονίες του, η επιμέλεια της τεχνικής του, η σαφήνεια κ' η μνημειακότητα στην οργάνωση πλάνων και όγκων αποτελούσαν όλα προσόντα περιζήτητα για έναν αρχιτέκτονα. Συγγενεύουν μάλιστα μ' εκείνα που προσιδιάζουν στον καλόν αρχιτέκτονα, που η καλλιτεχνική ιδιοφυία του πρέ­ πει κάθε στιγμή να υποβάλλεται στον επιστημονικό έλεγχο της λογικής και των μα­ θηματικών, έναν έλεγχο που για πολλούς σημερινούς καλλιτέχνες ισούται με κα­ τάργηση της τέχνης. Χρειάστηκαν όμως πολλά χρόνια για ν' αντιληφθούν έλληνες αρχιτέκτονες τις αρετές αυτές του Μόραλη και να τολμήσουν -δυναμωμένοι είν' αλήθεια από μια οικονομική και κοσμική επιτυχία που τους επέτρεπε και μερικά "τολμηρά" πειρά­ ματα μερικοί απ' αυτούς να τις χρησιμοποιήσουν. Έτσι από το 1959 ο Μόραλης μπόρεσε να δημιουργήσει μια σειρά έργων που κάνουν εποχή στη σύγχρονη ελ­ ληνική τέχνη, καθώς ανοίγουνε το δρόμο στην ευρύτερη χρησιμοποίηση καλλιτε­ χνών από αρχιτέκτονες που ένοιωσαν επιτέλους πως μόνο να κερδίσουν έχουν από μιά τέτοια συνεργασία. Δουλεύοντας με αρχιτέκτονες ο Μόραλης αξιοποίησε με φαντασία τεχνικές πα­ λιές, το χάραγμα του μαρμάρου, την κεραμική επένδυση του τοίχου, δίνοντας της καινούργιους προορισμούς. Έδωσε συγχρόνως τις δυνατότητες σε νεώτερους καλ­ λιτέχνες, όπως την κεραμίστρια Ελένη Βερναδάκη και τον ζωγράφο Δ. Κοκκινίδι, και σ' όλους τους ανώνυμους μαρμαράδες που εργάστηκαν στο "Χίλτον" ν' αναΟ ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Ο ζωγράφος στο εργαοτήριό του οτην Αίγινα. Φωτογραφία Καίτης Τσεκένη.

36

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

πτύξουν την τέχνη τους ασκώντας την οε δρόμους καινούργιους. Έτσι καθίσταται ο καλλιτέχνης καταλύτης υπολογίσιμος στον τεχνικό όσο και στον τεχνίτη και σε­ βασμός στην κοινωνία που ζει ανάμεσα στα δημιουργήματα του. Όταν όλοι οι έλ­ ληνες αρχιτέκτονες καταλάβουν ξανά την αναγκαιότητα της τριπλής και τρίμορφης συνάρτησης "τεχνίτης-καλλιτέχνης-τεχνικός" μπορεί να είναι βέβαιοι πως τα έργα τους θα είναι άρτια». Α.Γ. ΞΥΔΗς Αναδημοσιευμένο από το βιβλίο Γιάννης Μόραλης (επιμέλεια Βασίλη Φωτόπουλου), Εμπορική Τράπεζα, εκδόσεις Αδάμ 1988.

W Κάρολος Κουν για τον Ι. Μόραλη: «Τον Γιάννη Μόραλη τον γνώρισα για πρώτη φορά σαν σκηνογράφο στις "Έξι λαϊκές ζωγραφιές" που παρουσίασε το Ελληνικό Χορόδραμα το 1951. Θυμάμαι ακόμα ένα θολό κίτρινο φως που έμπαινε από το φεγγίτη μιας πόρτας σε μια άδεια σκηνή. Έτσι θυμάμαι πάντα τον Γιάννη, με κάποιο ξεχωριστό χρώμα, κάποιο ξεχωρι­ στό σχήμα επίπλου ή κάποιο ξεχωριστό αντικείμενο. Ένα παραβάν ή μια τζαμωτή πόρτα σε μισοσκότεινη σκηνή στις Γυμνές μάσκες του Πιραντέλο. Ένα ζωγραφι­ σμένο καφενείο με στρογγυλά σιδερένια τραπεζάκια στον Ρινόκερο, ένα λαβομάνο με ζωγραφισμένο μάρμαρο στον Ορφέα και Εσριδίκη, μια ψηλή λεμονιά κολόνα στον Οιδίποδα. Πολλά έργα, πολλές εικόνες. Κι όλες σημαδεμένες με ένα διακριτικό σχήμα ή χρώμα που βοηθούσε να δημιουργηθεί το κατάλληλο κλ'μα του έργου. Μια σταθε­ ρή παράδοση σκηνικής παρουσίασης στην πορεία και εξέλιξη του Θεάτρου Τέχνης. Πολύτιμα μαθήματα που κράτησα και φύλαξα μέσα μου όλα αυτά τα χρόνια». Μάρτιος 1985

«Μ. ένα ολιγοψήφιο αλφάβητο στα χέρια του, όπου τα στοιχεία που επανέρχο­ νται περισσότερο είναι οι δύο αντίθετες καμπύλες, η ώχρα και το μαύρο, επέτυχε ο Μόραλης να μετατρέψει την ομιλία των πραγμάτων σε οπτικό φαινόμενο, κατά τρόπο μοναδικό μέσα στη σύγχρονη ελληνικά τέχνη. Τα χώματα της Αττικής και της Αίγινας, τα σώματα των νέων κοριτσιών, το φως το ταυτόσημο μιας φυσικής και ηθικής ευγένειας, τα βλέπουμε στα τελευταία έργα του Μόραλη ν' αναδύονται κάποτε με μιαν υγρασία θαλασσινή, σαν μεγεθυμένα θραύσματα από αρχαίες ληκύθους ή σμικρυμένες νωπογραφίες τόπων λα­ τρείας που χάθηκαν για πάντα. Μια νοσταλγία άλλωστε του μνημειακού παρωθούσε ανέκαθεν το χέρι του ζώ­ ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΙ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

37

Στο εργαστήρι του της Αίγινας με τις Πέγκυ και Δάφνη Ζουμπουλάκη.

38

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 7

γράφου να οργανώσει και να ισορροπεί τις φόρμες του πάνω ο' ένα νοητό αρχι­ τεκτόνημα, συνάμα όμως να δίνει ακόμα και στις πιο αισθησιακές του συλλήψεις -και είναι η περίπτωση που αντικρύζουμε σήμερα στα «Επιθαλάμιά» τ ο υ - ένα μυ­ στήριο και μιαν ιεροτικότητα βιβλική. Εκεί νομίζω βρίσκεται και το σημείο επα­ φής του με τη σημερινή νεότητα, την πιο σοβαρή τουλάχιστον, που δεν αισθάνε­ ται την ανάγκη ν' αρνηθεί την ίδια την ύλη της τέχνης για να μπορέσει να πει πως υπάρχει ακόμη αυτό που ονομάζουμε θαύμα». ΟΔΥΣΣΈΑς ΕΛΎΤΗς

Αθήνα 1972

Ο Μόραλης για τον Ο. Ελύτη (από την έκδοση του Μουσείου Μπενάκη: Ι. Μόραλης, Αγγελοι - Μουσική «Τον Ελύτη τον ήξερα από παληά. Λέγαμε μια Το 1952 του έφτιαξα το εξώφυλλο πόμασταν τα καλοκαίρια

- Ποίηση)

καλημέρα...

της ιταλικής

έκδοσης. Μετά βλε­

στην Αίγινα και στην Αθήνα πολύ τακτικά, στο

"Brasilian". Είτε τρώγαμε μαζί στον "Ζωναρά" ή στο "Ελληνικό". Ελύτη γίναμε φίλοι. "Ρε Γιάννη"μου ποιητές πορτρέτο.

Με τον

έλεγε "τις παληές εποχές οι μεγάλοι

είχαν στην παρέα τους ένα μεγάλο

ζωγράφο

που τους έκανε το

Τι θα γίνει μ ' εμάς;»

Το πορτρέτο του Ελύτη από τον Ι. Μόραλη έγινε και δωρήθηκε από τον τελευταίο στο Μουσείο Μπενάκη.

Ο Γιώργος Σεφέρης για τον Μόραλη: «Σπάνια μου πέτυχαν τα ζευγαρώματα των τεχνών. Ήταν πάντα για μένα κάτι σαν δυο άλογα ζεμένα το ίδιο αμάξι που ξαφνικά τραβούν προς αντίθετες κατευ­ θύνσεις. Έτσι άκουσα με πολύ δισταγμό την ιδέα του "Ίκαρου" να ζητήσει από το Γιάννη Μόραλη να εικονογραφήσει τα ποιήματα μου. Ωστόσο όταν, ύστερα από αρκετούς μήνες, ο Μόραλης μου έδειξε τις ζωγρα­ φιές του, κατάλαβα πως μπορεί κάποτε να μην υπάρχει διόλου αμάξι, παρά μόνο δυο ελεύθερα άλογα καλπάζοντας ανεξάρτητα σ' ένα πράσινο λιβάδι. Κατάλαβα πως είχε κάνει μια εργασία που προκαλούσε το διάλογο ενός νεότερου καλλιτέχνη, που δεν αγνόησε τα έργα της ποίησης, μ' έναν κατά μισή γενεά παλαιότερο του. Τις εικόνες του τις είδα σαν έναν αντίλογο τοποθετημένο σε διαφορετική κλίμακα, πιο αυθόρμητο, πιο φρέσκο από ό,τι γεννά συνήθως η τριγυρινή μας λογοτεχνία.

Έτυχε να με ρωτήσουν αν αυτές οι εικόνες είναι η σωστή ζωγραφική ερμηνεία των ποιημάτων μου. Ο επαρκής παρατηρητής εύκολα βλέπει πως δεν υπάρχει πε­ ριεχόμενο σ' ένα τέτοιο ερώτημα. Η ερμηνεία κάθε έργου είναι ερμηνεία του εαυΟ ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

39

τού μας, όχι εκείνου που το δημιούργησε, αλλά εκείνου που το διαβάζει, το βλέ­ πει ή το ακούει, θέλω να πω του εαυτού μας αν δεν του δώσουμε μιαν υπερβολι­ κά στενόχωρη έννοια, αν τον ονομάσουμε -έστω- τον "πρώτο μας εαυτό", κατά τη διδασκαλία του Σικελιανού». Αναδημοσιευμένο από ίο βιβλίο Γιάννης

Μόραλης

(επιμέλεια Βασίλη Φωτόπουλου) Εμπορική Τράπεζα, Εκδόσεις Αδάμ 1988.

Ο Μόραλης για τον Σεφέρη (από την έκδοση του Μουσείου Μπενάκη: Ι. Μόραλης, Άγγελοι - Μουσική «Τον Σεφέρη

τον γνώρισα όταν γύρισα από το Παρίσι...

διάβαζα στο "Τετράδιο"

Ποιήματα

του

. ..όταν είχα πρωτοδιαβάσει τις Δοκιμές, μου άρε­

σε. Ένα από τα ποιήματα

του που μου αρέσει πολύ είναι η "Η Στέρνα".

αλήθεια είναι ότι μου πήγαινε ο

Όταν εργαζόμουν

- Ποίηση)

Η

Σεφέρης.

για τα ποιήματα, τα διάβαζα με τις ώρες.

στην παραλία της Αίγινας τα σκεπτόμουν

Θυμάμαι

ξαπλωμένος ανάσκελα μέσα στη

θάλασσα. Έβλεπα την κολόνα και μου 'ρχονταν πολλές ιδέες.

Προσπαθού­

σα να μπω στο κλίμα. Τα τελείωσα πολύ γρήγορα. Αυτά τα δέκα έργα άρε­ σαν πολύ. Ο Τσαρούχης, όταν τα είδε, στο σπίτι μιας κοινής μας φίλης στο Παρίσι, είπε και τον "καλό" τον λόγο: "Για τον Σεφέρη Άπαντα

είναι αυτά ή τα

Μόραλη;"».

Ι ράφει ο Μάνος Χατζιδάκις:

Μια διαδρομή στο χρώμα του κεραμιδιού «Την εποχή που πρωτογνώρισα τον Γιάννη Μόραλη τη συνοδεύω μέσα μου με το πορτρέτο της πρώτης του γυναίκας. Δεν ήταν μια φωτογραφία με χρώματα, ού­ τε μια ζωγραφιά χρωματιστή να παριστάνει μια μορφή γυναίκας. Ήταν μια σύν­ θεση ζωγραφική που μας φανέρωνε μια Γυναίκα. Μια πολύ όμορφη κι ευγενική Γυναίκα. Βρισκόμασταν στα πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο. Εκείνος ήτανε νέος κι εγώ υπερβολικά νέος. Εγώ ανακάλυπτα τον κόσμο κι εκείνος άρχιζε να τον περιέχει μέ­ σα στη σιωπηλή του Τέχνη. Εκείνος ήτανε κοινωνικά "γνωστός ευσχήμως", όπως λένε. Μα την αξία του και το ταλέντο του μονάχα οι ποιητές, οι αληθινοί ζωγρά­ φοι και οι άξιοι του καιρού του γνώριζαν και τιμούσαν. Όμως για μένα το πορτρέτο αυτό της πρώτης του γυναίκας μου 'φέρνε στο νου τον Μοντιλλιάνι, το μεσοπολεμικό Παρίσι, τον Ραβέλ και την Παβάνα του Φωρέ,

40

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

σ' έναν αυθαίρετο κι ανεξήγητο για τις τότε εμπειρίες μου συνειρμό. Ό λ ' αυτά μα­ ζί με μια αίσθηση γεωμετρίας που μόλις διαφαινότανε. Γίναμε φίλοι. Και μου εξηγούσε την προσπάθεια του να τιθασεύσει το σχήμα των πραγμάτων και των προσώπων, σε μια δική τους εσωτερική πραγματικότητα και συγχρόνως σε μια δικιά του σχέση ζωής μ' αυτά. Αμέσως κατάλαβα πως η "τι­ θάσευση" αυτή που επιχειρούσε, ήταν κανόνας βασικός της Τέχνης και φυσικά και της Μουσικής. Έτσι πήρα το "πρώτο σημαντικό" μάθημα, που έμελλε να μου στα­ θεί πολύτιμο σ' όλη μου τη ζωή.

Και φτάνουμε στο '62, όταν μου χάρισε έναν ολόκληρο τοίχο στο καινούργιο μου σπίτι, σαν πρωτοκάθησα σ' αυτό. Ήτανε δώρο της μητέρας μου και δικό του. "Το γλυκό αεράκι του Επιταφίου", όπως υπήρχε Αττικά στα χρόνια της νεότητας μας. Αν είχε όνομα θα το 'λεγα "Μια λειτουργία της Ανοίξεως". Ένα έργο απλω­ μένο σ' έναν ολόκληρο τοίχο, μ' ένα κεφάλι κοριτσιού στην άκρη να γέρνει ευλα­ βικά σε μια σκευοφόρο, ένα κουτί, κι ένα στεφάνι να αιωρείται λίγο mo πέρα εκτοξευόμενο σ' έναν γκρίζο ουρανό. Μια πόρτα "ελληνική", γεωμετρικά δοσμένη, και στην άλλη άκρη δυο σώματα-σκιές σε κεραμιδένιο χρώμα, ενωμένες να φιλι­ ούνται. Έλειπα ταξίδι όταν το ζωγράφιζε. Το είδα τελειωμένο σαν επέστρεψα, να με πε­ ριμένει, απρόοπτο κι επιβλητικό. Κι ένοιωσα την ενότητα που μου παρείχε ο ό,τι είχα ζήσει και σ' ό,τι έμελλε να ζήσω. Με ρώτησε η μητέρα μου, "πώς σου φαίνε­ ται;" Της είπα, "Ευχαριστώ". Κι αν επιμένω σ' αυτή τη ζωγραφική είναι γιατί νο­ μίζω πως μ' αυτήν ο Μόραλης σφράγισε τη δεκαετία του στο '60. Με τον Μόραλη δουλέψαμε πολλές φορές στα εξώφυλλα των δίσκων μου. Του 'λεγα τις ιδέες μου, μουσικές και εικαστικές, κι εκείνος με το αλάνθαστο ταλέ­ ντο του κρατούσε ό,τι του χρησίμευε απ' όσα φλυαρούσα. Και πάντα ερχότανε απρόοπτος στο αποτέλεσμα του, απρόσμενος, μα τελικά αποκαλυπτικός ως προς το περιεχόμενο του έργου του, έτσι που κι εγώ ο ίδιος να το ανακαλύπτω μέσ' απ' τη ζωγραφική του (για μένα πάντα ο δίσκος ήταν μια παράσταση, μια τελετουργία και το εξώφυλλο, το σκηνικό της). Τα πιο σημαντικά μου έργα ντύθηκαν απ' το χέρι του. Ο "Σκληρός Απρίλης", "Τα Πέριξ" και τελευταία "Οι μπαλάντες της οδού Αθηνάς"». Σαν μιλούσαμε για τις «Μπαλάντες», θυμάμαι του τόνιζα το οργιαστικό στοι­ χείο του έργου, τον ιερό δρόμο της Αθηνάς που ενώνει την Ομόνοια με την Ακρό­ πολη, έτσι όπως φαίνεται το αέτωμα του Παρθενώνα μέσ' απ' τον πιο λαϊκό δρό­ μο της Αθήνας, για τα φτηνά ξενοδοχεία, τις πόρνες, τα γραφεία κηδειών, τα πε­ ριφερόμενα σώματα ν' αναζητούν συντρόφους, μαζί με τη διαχρονική καταγωγή τους. Βέβαια ο στόχος μου δεν ήταν η περιγραφή. Εκείνος μ' άκουγε μ' ένα ελα­ φρύ χαμόγελο, χωρίς να παύει νά 'ναι ευγενικό. Κι όταν μου 'φέρε το αποτέλεσμα του έμεινα γι' άλλη μια φορά έκπληκτος και σιωπηλός. Εγώ του 'χα μιλήσει για τα

Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

41

νυχτερινά αγάλματα κι εκείνος μου ζωγράφισε τέσσερις στοίχους που 'κλειναν μέ­ σα τους ολόκληρο το έργο. Κάτω απ' την Ακρόπολη χτισμένοι είμαστε νεκροί φυλακισμένοι ένοχοι κριθήκαμε και ξένοι για την χώρα, για την Οικουμένη.

Ο Μόραλης είναι ένας τελευταίος ευπατρίδης της αληθινής ζωγραφικής. Και φίλος μου. Είναι απ' τους λίγους που υπολογίζω την επιδοκιμασία ή την απόρρι­ ψη των πράξεων μου. Όταν συνοφρυώνεται σκέφτομαι, όταν χαμογελάει δυνα­ μώνω. Κι ας είναι όλη η Ελλάδα εναντίον μου. Το ίδιο θα πως και για δυο τρεις ακόμη. Για τον Γκάτσο, τον Ελύτη, τον Τσαρούχη και για μερικούς που δυστυχώς δεν ζούνε πια. Αυτοί συνθέσανε τον πολιτισμό της μεταπολεμικής Ελλάδας, για να τον καταστρέψουν σαν κοράκια οι πολιτικοί και οι δημόσιοι υπάλληλοι. Μέσα στη μοίρα μας κι αυτό». Αναδημοσιευμένο από το βιβλίο Γιάννης Μόραλης (επιμέλεια Βασίλη Φωτόπουλου) Εμπορική Τράπεζα, Εκδόσεις Αδάμ 1988.

Ο Μεγάλος Ερωτικός, 1987. Λάδι σε προετοιμασμένο ξύλο, 250x100 εκ. Ενυπόγραφο και ενεπίγραφο. Το ζωγράφισε για τον Βασίλη Φωτόπουλο. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

τεβκί.

Ulf? --

..

Ο ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

IONA ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Β'

feliSpc ,-

Μέρος

I

-~Ì

ι

.;r

>*τ

ky 1

- t i - i EΗ

ï|| fljt.;^

46

'

•

-"i

ÄÜ, ΚΪΑ;*

11

τ

i-

'·.

4-

as äSÜ· »Éfei^ •

ί·"

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ KAI ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 7

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΣ*

Η υορευση χης Αίγινας Προσπάθεια σφαιρικής προσέγγισης ίου προβλήματος 1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Είναι ίσως κοινοτοπία να τονιστεί η σημασία του νερού, όχι μόνο για τη διατήρη­ ση κάθε είδους ζωής αλλά και για τη συντήρηση του πολιτισμού. Το γεγονός είναι πως η λειψυδρία αποτελεί δυσμενή παράγοντα για την ανάπτυξη ενός τόπου, και μάλιστα ενός τόπου που στηρίζει την οικονομία του στον τουρισμό, όπως η Αίγινα. Η λειψυδρία της Αίγινας οφείλεται αφενός μεν στη γεωλογική δομή της, αφε­ τέρου δε στην ανομβρία της. Η τελευταία είναι γνωστή από την απώτατη αρχαιό­ τητα, πράγμα που ανάγκασε τον Αιακό (Παυσανίας Κορινθιακά 29.8) να ζητήσει από την κορυφή του Ελλανίου όρους, τη βοήθεια του (Όμβριου) Δία. Τα, περιο­ ρισμένης ποσότητας, νερά της βροχής εξάλλου μπορούν να απορροφηθούν (και να δημιουργήσουν υπεδάφια υδατικά αποθέματα), κατά κύριο λόγο από τους ασβεστολιθικούς όγκους της λοφοαειράς που χωρίζει τη βόρεια παραλιακή ζώνη από το εσωτερικό του νησιού και από τα ιζηματογενή πετρώματα της βορειοδυτι­ κής πεδινής περιοχής και της λεκάνης Κοντού-Μεσαγρού. Το υπόλοιπο νησί κα­ λύπτεται από ηφαιστειογενή πετρώματα με μικρή ικανότητα απορρόφησης νερού. Εντούτοις, από διάφορες ιστορικές ή αρχαιολογικές πηγές εικάζουμε ότι στην αρχαιότητα η Αίγινα πρέπει να διέθετε αφθονότερα, σε σχέση με τα σημερινά, υδα­ τικά αποθέματα (επιφανειακά και υπόγεια), που ικανοποιούσαν τις στοιχειώδεις ανάγκες του πληθυσμού της, ο οποίος, ας σημειωθεί, ήταν πολύ μεγαλύτερος από το σημερινό. Από αρχαιολογικά κυρίως στοιχεία συμπεραίνουμε ότι οι κάτοικοι της Αίγινας, κατά την προϊστορική, την αρχαϊκή και την κλασική εποχή υδρεύο­ νταν κυρίως από πηγάδια, δευτερευόντως από πηγές, ενώ παράλληλα γινόταν ευ­ ρεία εφαρμογή της συλλογής του νερού της βροχής σε υπόγειες δεξαμενές (στέρ­ νες) ή επιφανειακούς ανοιχτούς ομβροδέκτες (μπουρδέχτες). Κατά τους ελληνι­ στικούς εξάλλου χρόνους λειτουργούσε υδραγωγείο, το οποίο τροφοδοτούσαν υδρομαστεόσεις στην περιοχή του Κοντού και ικανοποιούσε τις ανάγκες της Ακρόπολης της Αίγινας (περιοχή Κολόνας) και της γύρω από αυτήν περιοχής της πόλης. Το υδραγωγείο αυτό ενισχύθηκε και επιμηκύνθηκε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους (Φουντούλης 1947) καταλήγοντας σε υπόγεια δεξαμενή στη θέση Μερί-

-

,

,

στός, στην πόλη της Αίγινας. Το υδραγωγείο αυτό, η βελτίωση του οποίου απο- ρμικός μηχανικός. Η ΥΔΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

47

δίδεται στον καίσαρα Αδριανό, επέτρεψε τη λειτουργία δημοσίων λουτρών στην πόλη κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Φαίνεται παις υπήρχε και δεύτερο, μικρότε­ ρου μήκους υδραγωγείο, που κατέληγε σε υπόγεια δεξαμενή στη θέση Άγιος Χρι­ στόφορος. Και τα δύο υδραγωγεία λειτούργησαν ικανοποιητικά επί πολλούς αιώ­ νες, καταστράφηκαν δε από έλλειψη συντήρησης, καθώς και από άστοχες επεμ­ βάσεις αδαών δημοτικών αρχόντων. Από τα μέσα πάντως του 20ού αιώνα (δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία για παλαιότερες εποχές) η Αίγινα άρχισε να στηρίζεται κυρίως σε εξωτερικές πηγές νε­ ρού, εισάγοντας τη μεγαλύτερη ποσότητα νερού με βυτιοφόρο πλοία, (αρχικά από το Γαλατά Τροιζηνίας και προσφάτως από το δίκτυο της ΕΥΔΑΠ), για να καλύ­ ψει τις ανάγκες της.

2. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΑ Οι σημερινές υδατικές ανάγκες για πολιτισμένη διαβίωση Πριν μπούμε στο θέμα μας, είναι σκόπιμο να εξετάσουμε το πρόβλημα από κάποια γενικότερη σκοπιά. Οι ανάγκες σε νερό του σημερινού ανθρώπου έχουν αυξηθεί κατακόρυφα κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα και αυτό ισχύ­ ει και για την Αίγινα. Αν οι Αιγινήτες της δεκαετίας του '50 αγόραζαν το νερό «με τον τενεκέ», τα παιδιά τους σήμερα αγοράζουν το νερό με το κυβικό. Η μονάδα υπολογισμού της κατανάλωσης του νερού έχει δηλαδή εξηκονταπλασιαστεί! Οι ποσότητες του νερού που καταναλώνει ο σημερινός άνθρωπος, κάτοικος μιας ανεπτυγμένης χώρας, για να ικανοποιήσει τις διάφορες ανάγκες του φαίνο­ νται στον πίνακα 1 ΠΙΝΑΚΑΣ 1

μέση κατανάλωση νερού (σε λίιρα/24ωρο) Προσωπικές ανάγκες (πόση, καθαριότητα) Οικιακές ανάγκες (λάτρα σπιτιού κτλ.)

250 100

Ξενοδοχεία (άτομο ανά διανυκτέρευση)

300-600

Νοσοκομεία (ανά κλίνη)

400-600

Στρατώνες (ανά άτομο)

100-150

Σφαγεία (ανά σφάγιο μεγάλου ζώου)

400

Εκτροφεία μεγάλων ζώων (κατά κεφαλή)

50-80

Εκτροφεία μικρών ζώων

10-20

Δημοτικές ανάγκες (πλύσιμο δρόμων, πλατειών, λειτουργία σιντριβανιών - ανά δημότη) Άρδευση καλλιεργειών (ανά στρέμμα - ετήσιος μέσος όρος)

1000 100-1500

Πηγή: ΕΜΠ (2000), Εθνική Τράπεζα Υδρολογικής και Μετεωρολογικής Πληροφορίας.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

Ό π ω ς συνάγεται από τον πίνακα αυτό, ένας τόπος χρειάζεται μεγάλες ποσότητες νερού, όχι μόνο για την υγιεινή διαβίωση των κατοίκων του αλλά και για την ανά­ πτυξη της οικονομίας του. Στην περίπτωση δε της Αίγινας είναι προφανές ότι του­ ρισμός με υφάλμυρο νερό, ή έστω με εμφιαλωμένο, με διακοπτόμενη παροχή και με παμπάλαιο και φθαρμένο δίκτυο παροχής δεν είναι δυνατό να επιβιώσει. Ούτε εξάλλου είναι δυνατό να εφαρμοστεί κάποιο βιώσιμο πρόγραμμα στα­ διακής αντικατάστασης των σημερινών ξερικών καλλιεργειών (φιστικιές, ελιές, αμπέλια) με αρδευόμενες, που έχουν πολύ μεγαλύτερες αποδόσεις.

Κατάταξη του νερού σε κατηγορίες Δεν είναι όμως μόνο η ποσότητα του νερού που ενδιαφέρει εν προκειμένω. Ίσης αν όχι μεγαλύτερης σημασίας είναι και η ποιότητα του. Μολονότι το 71,4% της επιφάνειας του πλανήτη αποτελείται από τις θάλασσες, τις λίμνες και τους ποταμούς, ενώ παγετώ­ νες σκεπάζουν ολόκληρη σχεδόν την ήπειρο της Ανταρκτίδας, τεράστιες περιοχές πά­ νω από το Βόρειο Αρκτικό Κύκλο και τις κορυφές πολλών οροσειρών, το 98% της κο­ λοσσιαίας αυτής ποσότητας νερού δεν είναι πόσιμο ούτε κατάλληλο για ανθρώπινη, οι­ κιακή ή γεωργική, χρήση, διότι περιέχει διαλυτά άλατα σε υψηλό ποσοστό. Ανάλογα με την περιεκτικότητα του σε άλατα το νερό κατατάσσεται στις εξής κατηγορίες: α) Αποσταγμένο και απιονισμένο νερό: Νερό τελείως απαλλαγμένο από δια­ λυτά άλατα και λοιπές προσμείξεις. Παράγεται με απόσταξη του φυσικού νερού ή με τη διοχέτευση του από στήλες ιοντοεναλλακτικών ρητινών. Χρησιμοποιείται κυρίως για εργαστηριακούς σκοπούς, β) Γλυκό νερό: Νερό χαμηλής περιεκτικότητας σε διαλυτά άλατα (< 300 mg/1), διαυγές και άχρωμο. Φυσικής προέλευσης, προέρχεται από μετεωρικά κατακρημνίσματα (βροχή, χιόνι, χαλάζι), επιφανειακές πηγές και υπεδάφια αποθέματα (πηγάδια και γεωτρήσεις). Το όμβριο νερό είναι σχεδόν απαλ­ λαγμένο ξένων προσμείξεων, ενώ το νερό των επιφανειακών και υπεδάφιων πηγών περιέχει σημαντικό ποσοστό διαλυτών αλάτων (πάντως όχι πάνω από 350 mg/1). Σημαντικές παράμετροι της ποιότητας του γλυκού νερού είναι η απουσία παθογόνων ουσιών, η διαύγεια και το χρώμα του και η σκληρότητα του. γ) Μεταλλικό-Ιαματικό νερό: Περιέχει διαλυτά άλατα σε ποσοστό που κυμαί­ νεται μεταξύ 350 mg/1 και 1000 mg/1, δ) Υφάλμυρο (γλυφό) νερό: Περιέχει διαλυτά άλατα σε ποσοστό που κυμαίνε­ ται μεταξύ 800 mg/1 και 2000 mg/1, ε) Θαλασσινό νερό: Περιέχει σημαντικό ποσοστό διαλυτών αλάτων (κυρίως χλωριούχου νατρίου) που κυμαίνεται από 4439 mg/1 (Ερυθρά Θάλασσα), έως 498 mg/1 (Βαλτική Θάλασσα). Το νερό της Μεσογείου περιέχει κατά μέ­ σο όρο 3793 mg/1 διαλυτά άλατα.

Η ΥΔΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

Εξαλλου, σύμφωνα με πρόσφατες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης το νερό, ανά­ λογα με τον προορισμό του, κατατάσσεται στις εξής κατηγορίες: α) Νερό ανθρώπινης κατανάλωσης: Είναι γλυκό νερό, που χρησιμοποιείται για πόση, μαγείρεμα, οικιακές χρήσεις και παρασκευή τροφίμων και ποτών, β) Νερό γεωργικής χρήσης: Είναι γλυκό νερό, που χρησιμοποιείται για αρ­ δεύσεις καλλιεργειών και άλλες γεωργικές χρήσεις (υδροπονία κτλ.), γ) Νερό καθαριότητας: Νερό που χρησιμοποιείται για το πλύσιμο των δρό­ μων, των επιφανειών των κτιρίων, των αυτοκινήτων, σε αποχωρητήρια κ.λπ. Μπορεί να είναι γλυκό ή υφάλμυρο νερό, με μόνο και βασικό περιορισμό να είναι απαλλαγμένο από παθογόνους μικροοργανισμούς, δ) Νερό για βιομηχανικές χρήσεις: Νερό που χρησιμοποιείται για ψύξη μηχα­ νών, ατμοπαραγωγή, χημικές αντιδράσεις (πλην της παρασκευής τροφίμων και ποτών). Μπορεί να είναι γλυκό, υφάλμυρο και (σε ειδικές περιπτώσεις, όπως η ψύξη μηχανών εσωτερικής καύσεως) θαλασσινό νερό. Δεδομένου ότι στην Αίγινα δε λειτουργούν βιομηχανίες ούτε βιοτεχνίες άξιες λό­ γου που να καταναλώνουν σημαντικές ποσότητες βιομηχανικού νερού, ενδιαφέ­ ρον παρουσιάζουν οι τρεις πρώτες κατηγορίες.

Νομοθετική κάλυψη της ποιότητας του νερού Δεν έχει νόημα να ανατρέξω σε παλαιότερες διατάξεις και κανονισμούς που καθο­ ρίζουν στη χώρα μας την ποιότητα και τις προδιαγραφές που πρέπει να πληρούν οι διάφορες κατηγορίες νερού και κυρίως το πόσιμο νερό, δεδομένου ότι από το 1986 η ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης (δηλαδή του πόσιμου νε­ ρού) καθορίζεται από την Υπουργική Απόφαση Α5/228/23-1-86, που δημοσιεύ­ θηκε στο ΦΕΚ 53Β/20-2-86. Η απόφαση αυτή εναρμονίζει την Ελληνική Νομο­ θεσία με την Οδηγία 80/778 της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εντούτοις στα χρόνια που μεσολάβησαν από την έκδοση της Οδηγίας αυτής οι προδιαγραφές για το νερό ανθρώπινης κατανάλωσης άλλαξαν προς το αυστηρό­ τερο. Εξεδόθη η Οδηγία 98/83, με την οποία, με νέα Υπουργική Απόφαση Υ2/2600/2001, που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 892/11-7-01, εναρμονίζεται η Ελλη­ νική Νομοθεσία από τις 25-12-2003. Από την ημερομηνία αυτή καταργείται η προηγούμενη Οδηγία και η αντίστοιχη Υπουργική Απόφαση. Ο επόμενος πίνακας 2 δίνει τις προδιαγραφές που πρέπει να πληροί το νερό ανθρώπινης κατανάλωσης. ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Παράμετροι

Μονάδα

Τιμή

α) Μικροβιολογικές παράμετροι Εντερόκοκκοι

Αριθμός/100ml

0

Escherichia Coli

Αριθμός/100ml

0

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, χ. 7

Παράμετροι

Μονάδα

Τιμή

Ψευδομονάδες

Αριθμός/250πι1

0

Clostridium perfrigens

Αριθμός/lOOml

0

Κολοβακτηριοειδή

Αριθμός/100ml

0

Χημικές παράμετροι Ακρυλαμίδιο

|g/l

0,1

Αμμώνιο

5,0

Αντιμόνιο

pg/i mg/1

10,0

Αργίλιο

ug/1

200,0

Αρσενικό

pg/i

10,0

Βενζόλιο Βενζοπυρένιο

m

1,0

Fg/1 mg/1

0,01

Βόριο Βρώμικα άλατα

|/i

10,0

Βινυλοχλωρίδιο

Fg/1

0,5

1,2-δινλωροαιθάνιο

Hg/1

3,0

Επιγλωρυδρίνη Θειικά άλατα

refl mg/1

250,0

Κάδμιο

1,0

0,1

Fg/1

5,0

Κυανιούχα άλατα

pg/i

50,0

Μαγγάνιο

Fg/i

50,0

Μόλυβδος

Hg/1 mg/1

200,0

Νάτριο

10,0

Νικέλιο

m

20,0

Νιτρικά άλατα

mg/1

50,0

Νιτρώδη άλατα

mg/1

0,5

Παρασιτοκτόνα

pg/i

0,5

Πολυκυκλικοί υδρογονάνθρακες

Hg/1

0,1

Σελήνιο Σίδηρος

pg/i mg/1

200,0

Τετραχλωροαιθένιο και τριχλωροαιθένιο

10,0

pg/1

10,0

Τριαλογονομεθάνια (ολικά)

Fg/1

100,0

Υδράργυρος

1,0

Φθοριούχα άλατα

Fg/1 mg/1

1,5

Χαλκός

mg/1

2,0

Χλωριούχα άλατα

mg/1

250,0

Χρώμιο

?g/i

50,0

Ενδεικτικές παράμετροι Χρώμα

Η ΥΔΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

—

αποδεκτό

51

Μονάδα

Παράμετροι

Τιμή

Οσμή

—

αποδεκτή

Γεύση

—

αποδεκτή

©ολότητα

—

αποδεκτή

μδ/αη

Αγωγιμότητα Συγκέντρωση ιόντων υδρογόνου

μονάδες pH

2500 >6,5 και<9,5

mg/1 0 2

5,0

Τρίτιο

Bequerel/1

100

Ολική ενδεικτική δόση

mSv/έτος

0,1

Οξειδωσιμότητα Παράμετροι ραδιενέργειας

Πηγή: Ε. Καλογήρου, «Η ποιότητα νερού ανθρώπινης κατανάλωσης» (Δελτίο Πανελληνίου Συλλόγου Χημικών Μηχανικών No 153/2002, σ. 12-15).

3. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ Σ Τ Η Ν ΑΙΓΙΝΑ Τα υφιστάμενα υδατικά αποθέματα Οι βροχοπτώσεις στην Αίγινα είναι περιορισμένες και σε ποσότητα και σε συχνότη­ τα. Το μέσο ετήσιο βροχομετρικό ύψος δεν ξεπερνά τα 320 χιλιοστά (Μαριολόπουλος-Καραπιπέρης 1955), συνήθως δε κυμαίνεται γύρω στα 230 χιλιοστά, αλλά και η κατανομή αυτής της μικρής βροχόπτωσης δεν είναι ομοιόμορφη. Πολύ συχνές εί­ ναι οι μικρής μεν διάρκειας, μεγάλης δε έντασης καταιγίδες και σε πολλές περιπτώ­ σεις με δύο τέτοιες έντονες βροχές καλύπτονται τα 2/3 του μέσου ετήσιου βροχορετρικού ύψους. Σπανιότατες εξάλλου (μία φορά ανά δεκαετία) είναι οι χιονοπτώσεις. Εκτός αυτού, όπως ήδη προαναφέρθηκε, η απορροφητικότητα του εδάφους της Αίγινας είναι ικανοποιητική μόνο στο βορειοδυτικό και βόρειο τμήμα του νη­ σιού. Αποτέλεσμα της μόνιμης αυτής ανομβρίας είναι ο περιορισμένος αριθμός πηγαδιών και η σπανιότητα επιφανειακών πηγών, ενώ φυσικά απουσιάζουν τε­ λείως οι ποταμοί. Μολονότι ορισμένοι περιηγητές που επισκέφθηκαν το νησί κα­ τά τους προηγούμενους αιώνες αναφέρουν τουλάχιστον δύο ποταμούς (στην πραγματικότητα ρέματα: τη Σκοτεινή, που την ταυτίζουν με τον αρχαίο Ασωπό, και τον Μαρίνα), σήμερα υπάρχουν μόνο χείμαρροι. Το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) έχει πραγμα­ τοποιήσει μερικές ερευνητικές γεωτρήσεις, των οποίων παρακολουθεί την παρο­ χή, από όσο όμως κατόρθα>σα να εξακριβώσω δεν έχει γίνει καμία μελέτη για τον υπολογισμό των υδατικών αποθεμάτων της Αίγινας. Γενική πεποίθηση πάντως των ειδικών είναι ότι οι εντόπιες πηγές και δυνατότητες (επιφανειακές πηγές, πη­ γάδια, υπεδάφια υδατικά αποθέματα κτλ.) είναι πολύ περιορισμένες και γι' αυτόν ακριβώς το λόγο επιβάλλεται συνετή διαχείριση τους.

52

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 7

Υπολογισμός των υδατικών αναγκών της Αίγινας Με βάση τα προεκτεθέντα, μπορούμε να υπολογίσουμε τις ανάγκες σε νερό του μόνιμου πληθυσμού της Αίγινας σε 350 λίτρα/24ωρο και άτομο. Ο αριθμός αυτός προκύπτει με άθροιση των προσωπικών αναγκών του πίνακα 1 και εκείνων που αναφέρονται σε οικιακές και δημοτικές ανάγκες, αναγομένων επίσης σε λίτρα/24ωρο και άτομο. Με δεδομένο ότι κατά την απογραφή του 2001 ο μόνιμος πληθυσμός της Αίγινας είναι περίπου 12.000 κάτοικοι, προκύπτει ότι οι ημερήσιες ανάγκες φτάνουν τουλάχιστον στα 4.200 κυβικά μέτρα/24ωρο. Στην πραγματικότητα όμως ο αριθμός των κατοίκων της Αίγινας είναι πολύ μεγαλύτερος των 12.000, διότι στους μόνιμους κατοίκους πρέπει να προστεθούν οι εποχικοί, δηλαδή οι τακτικοί επισκέπτες του Σαββατοκύριακου, οι παραθερι­ στές του καλοκαιριού και οι πάσης φύσεως τουρίστες. Ακριβείς αριθμούς σε ό,τι αφορά τους επισκέπτες και τους παραθεριστές δεν κατόρθωσα να βρω, ενώ εξάλ­ λου τα διατιθέμενα στοιχεία για τις διανυκτερεύσεις σε ξενοδοχειακές μονάδες δια­ φέρουν σημαντικά αναλόγως της πηγής που χρησιμοποίησα (Ελληνικός Οργανι­ σμός Τουρισμού, Ένωση Ξενοδόχων Αίγινας). Πιστεύω πως θα βρίσκομαι κοντά στην πραγματικότητα αν θεωρήσω πως κατά την τουριστική περίοδο ο πληθυσμός της Αίγινας τριπλασιάζεται, πράγμα που σημαίνει ότι κατά τις ημέρες αιχμής οι ημερήσιες ανάγκες φτάνουν στα 12.000 κυβικά μέτρα/24ωρο. Η σημερινή αντιμετώπιση των υδατικών αναγκών Οι σημερινές ανάγκες της Αίγινας σε νερό καλύπτονται: α) με νερό, που αγοράζεται από το δίκτυο της ΕΥΔΑΓΊ και μεταφέρεται με βυ­ τιοφόρο πλοίο, β) με νερό δημοτικών γεωτρήσεων, που διοχετεύεται στο δημοτικό δίκτυο, γ) με νερό ιδιωτικών γεωτρήσεων, που επίσης διοχετεύεται στο δημοτικό δίκτυο και δ) με εμφιαλωμένο νερό, που διατίθεται από το εμπόριο. Αναφορικά με τις τρεις πρώτες περιπτώσεις, από την τεχνική υπηρεσία του Δήμου Αίγινας δό­ θηκαν τα εξής στοιχεία σχετικά με τις ποσότητες του νερού που διατέθηκαν με το δίκτυο του από 1-1-2002 έως 31-12-2002 (πίνακας 3). i.JIÊÊKÊI^KÊÊÊÊÊÊÎHBÊÊÊÊÊÊÊÊÊBÊÊÊÊÊÊBBÊÊBÊÊÊaÊÊÊÊÊÊBÊÊam ΠΙΝΑΚΑΣ 3

Πηγή Δίκτυο ΕΥΔΑΠ Δημοτικές γεωτρήσεις Ιδιωτικές γεωτρήσεις Σύνολο Πηγή: Δήμος Αίγινας

Η ΥΔΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

Μονάδα Κυβικά μέτρα » » »

Ποσότητα Αναγωγή σε κυβικά μέτρα/24ωρο 891.056 2.441 263.659 722 725.379 1.987 1.880.094 5.150

Το πρόβλημα δε βρίσκεται μόνο στην ανεπάρκεια της παροχής του δημοτικού δι­ κτύου να καλύψει τις ανάγκες του νησιού κατά τους μήνες αιχμής, αλλά και στην όχι ικανοποιητική ποιότητα του παρεχόμενου νερού, κυρίως σε ό,τι αφορά τη σκληρότητα του και τις οργανοληπτικές του ιδιότητες. Αυτό συμβαίνει διότι στο αρίστης ποιότητας νερό της ΕΥΔΑΠ προστίθεται σε ποσοστό 114% το νερό των γεωτρήσεων, που λόγω της ανεξέλεγκτης υπεράντλησης έχει γίνει σχεδόν υφάλ­ μυρο. Βεβαίως γίνονται τακτικοί (ανά μήνα) μικροβιολογικοί έλεγχοι του νερού του δικτύου, σύμφωνα με τους οποίους το νερό του είναι απαλλαγμένο από επι­ κίνδυνους μικροοργανισμούς, οι χημικοί έλεγχοι του όμως γίνονται σπανιότερα. Από παλαιότερο (του 2000) χημικό έλεγχο έχουμε τα εξής στοιχεία (πίνακας 4).

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Παράμετρος

Μονάδα

2

1

3

4

5

Αμμωνία

mg/1

0,0

0,2

0,1

0,1

0,2

Νιτρώδη άλατα

mg/1

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

Νιτρικά άλατα

mg/1

1,0

2,0

13,0

5,0

30,0

)(λωριούχα

mg/1

35,5

1807,7

88,7

397,0

ΡΗ

—

638,1 7,40

7,85 230

2300

7,2 4150

7,61 360

7,40 1650,0

Αγωγιμότητα

pS/cm

Ολική σκληρότητα

oF

14,4

85,0

100,9

13,2

83,0

Παροδική σκλιφ . oF

9,3

22,1

25,4

9,2

23,5

oF

5,1

63,8

75,5

4,0

59,5

Μόνιμη σκληρ.

1= Νερό υδροφόρου (από δίκτυο ΕΥΔΑΠ) 2= Νερό από γεώτρηση Αγ. Θεοδώρων 3= Νερό από γεώτρηση Θεοφίλου 4= Νερό πηγής Κουρέντι 5= Νερό από πηγάδι Κοινότητας Αγ. Μαρίνας

Πηγή: Διεργαστηριακός Επιστημονικός Φορέας Αφροδίτης 3 Π. Φάληρο

Τέλος, όχι αμελητέο πρόβλημα είναι η εξαιρετικά υψηλή τιμή στην οποία διατίθε­ ται το νερό στους καταναλωτές (1,41 Ε/κυβ. μέτρο - σε σύγκριση με 0,39 Ε/κυβ. μέτρο που πληρώνουν οι καταναλωτές στην πρωτεύουσα). Η κακή ποιότητα του νερού που παρέχεται από το δημοτικό δίκτυο ύδρευσης αναγκάζει τους καταναλωτές να καταφεύγουν στην αγορά εμφιαλωμένου νερού, η κατανάλωση του οποίου θεωρείται από τις υψηλότερες στη χώρα. Δυστυχώς, δεν ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑ1Α, τ. 7

υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία για την ποσότητα του εμφιαλωμένου νερού που δια­ τίθεται από το εμπόριο. Από προσωπικές έρευνες υπολογίζω ότι κάθε μόνιμος κά­ τοικος της Αίγινας δαπανά το χρόνο γύρω στα 100 € για την αγορά εμφιαλωμένου νερού, που αντιπροσωπεύει περίπου 370 λίτρα ετησίως, δηλαδή η κατανάλωση του εμφιαλωμένου νερού είναι της τάξεως των 4.500 κυβικών μέτρων το χρόνο. Εν πάση περιπτώσει το άθροισμα των ποσοτήτων του εμφιαλωμένου νερού και του νερού του δημοτικού δικτύου είναι μικρότερο των αναγκών αιχμής, στις οποί­ ες, σημειωτέον, δε συμπεριλαμβάνω τις ανάγκες για νερό γεωργικής χρήσης.

4. ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Καθώς ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνει συνεχώς, ενώ παράλληλα τα υφιστάμε­ να υδατικά αποθέματα είτε περιορίζονται εξαιτίας της ληστρικής διαχείρισης των φυσικών πόρων, είτε γίνονται ακατάλληλα λόγω μόλυνσης και ρύπανσης, δεν εί­ ναι υπερβολή το λεγόμενο ότι ο επόμενος παγκόσμιος πόλεμος δε θα γίνει για το πετρέλαιο ή άλλες πρώτες όλες αλλά για το νερό. Η απαισιόδοξη αυτή προφητεία είναι στο χέρι του ανθρώπου να μην επαλη­ θευτεί, γιατί η τεχνολογία μάς έχει σήμερα εξοπλίσει με πολλούς τρόπους και τε­ χνικές για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα της λειψυδρίας. Οι τρόποι αυτοί είναι: α. Ο εμπλουτισμός των υπεδάφιων αποθεμάτων, ο οποίος συνίσταται στη συ­ στηματική κατασκευή αναβαθμών στους χείμαρρους, αναδάσωση των πρα­ νών, διοχέτευση του νερού της βροχής κατευθείαν στα πηγάδια κτλ., με πα­ ράλληλο έλεγχο της υπεράντλησης, απαγόρευση να μετατρέπονται τα πηγά­ δια σε βόθρους και να μολύνονται έτσι οι υπεδάφιοι υδατικοί ορίζοντες και με δραστικό περιορισμό της χρήσης λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων και άλ­ λων ρυπογόνων ουσιών (Πουλοβασίλης 1972). β. Η συλλογή των ομβρίων σε οικιακή και σε κοινοτική κλίμακα. Η πρώτη πε­ ρίπτωση εφαρμοζόταν στην Αίγινα από αμνημονεύτων χρόνων. Οι υπόγει­ ες δεξαμενές (στέρνες), που συνεχώς ανακαλύπτει η αρχαιολογική σκαπάνη, και το σύστημα συλλογής ομβρίων στο ναό της Αφαίας και αλλού το μαρ­ τυρούν. Υπολογίζεται ότι στα μέσα του 20ού αιώνα το 1/3 των σπιτιών στα χωριά και οι περισσότερες μεμονωμένες αγροικίες διέθεταν υπόγειες δεξα­ μενές όπου συγκέντρωναν το νερό της βροχής. Η συλλογή ομβρίων σε κοινοτική κλίμακα συνίσταται στην κατασκευή εκτεταμένων ομβροδεκτών και λιμνοδεξαμενών σε προσφερόμενα σημεία του νησιού, γ. Η αφαλάτωση του θαλασσινού νερού είναι μια σχετικώς πρόσφατη τεχνο­ λογία, μολονότι στην Πέρδικα και για σύντομο χρονικό διάστημα (19651967) λειτούργησε μικρή εγκατάσταση αφαλάτωσης, που λειτουργούσε με ηλιακή ενέργεια. Υπάρχουν πέντε βασικοί τύποι εγκαταστάσεων αφαλάτωσης: Η ΥΔΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

- με θέρμανση του θαλασσινού νερού, με τη βοήθεια του ήλιου και συγκέ­ ντρωση των υδρατμών.

- με συλλογή των υδρατμών που παράγονται όταν το θαλασσινό νερό περ­ νά πάνω από θερμαινόμενες επιφάνειες, όπως π.χ. όταν ψύχει μηχανές εσωτερικής καύσης.

- με ψύξη του θαλασσινού νερού σε καταψύκτες, που λειτουργούν με ηλε­ κτρική ενέργεια και τήξη του παραγόμενου (και απαλλαγμένου από αλάτι) πάγου.

- με διπλή όσμωση του θαλασσινού νερού - με διάσπαση των υδριτών (ασταθείς ενώσεις νερού με υδρογονάνθρακες), που παράγονται με διοχέτευση αερίων υδρογονανθράκων σε θαλασσινό νερό θερμοκρασίας 4° Κελσίου. δ. Η ανάκτηση του νερού των βοθρολυμάτων από εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισμού λυμάτων τριών βαθμίδων. Η πηγή αυτή αφορά φυσικά μόνο την παραγωγή καθαρού νερού των κατηγοριών γ (νερό για δημοτικές χρή­ σεις), δ (νερό για βιομηχανικές χρήσεις), ενδεχομένως δε και β (νερό για την άρδευση των αναδασωτέων εκτάσεων, των δημοτικών αλσών και ανθοκαλλιεργειών). ε. Η συμπύκνωση των ατμοσφαιρικών υδρατμών. Πρόκειται για τη συμπύ­ κνωση των ατμοσφαιρικών υγρατμών σε κατάλληλους ψυκτικούς πύργους.

5. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Προϋποθέσεις Απαραίτητες προϋποθέσεις για την ορθή αντιμετώπιση του προβλήματος της ύδρευσης της Αίγινας είναι: η σωστή εκτίμηση των υδατικών της αναγκών με επαρκή χρονικό ορίζοντα (τουλάχιστον μιας δεκαετίας), ο κατάλληλος σχεδιασμός των υδραυλικών έργων, που θα αξιοποιήσουν τις υφιστάμενες ή παρεχόμενες υδατικές πηγές και η ορθολογική διαχείριση των υδάτων που θα διατίθενται στην κατανάλωση.

Ανεξάρτητη υπηρεσία διαχείρισης του νερού Η Δημοτική Αρχή δεν μπορεί αλλά και δεν επιτρέπεται να διαχειρίζεται το νερό. Οι ποικίλες ατασθαλίες του παρελθόντος (παρατηρηθέντα ελλείμματα στη μεταφερόμε­ νη ποσότητα νερού και οι αναπόφευκτες δικαστικές διενέξεις με τον προμηθευτή, καθυστέρηση ή αμέλεια στην είσπραξη τελών ύδρευσης και πολλά άλλα) πείθουν ότι οι Δημοτικές Υπηρεσίες είναι ανεπαρκείς έως ακατάλληλες στον τομέα αυτό. Επι­ βάλλεται λοιπόν η ίδρυση και στην Αίγινα ανεξάρτητου φορέα με τη μορφή Δημο­ τικής Επιχείρησης Ύδρευσης-Αποχέτευσης (ΔΕΥΑ). Η επιτυχής λειτουργία παρό­ μοιων επιχειρήσεων σε δεκάδες δήμους της χώρας έχει καταξιώσει το θεσμό και έχει δημιουργήσει πολύτιμη πείρα από την οποία μπορεί να επωφεληθεί η Αίγινα.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΛΙΑ, τ.7

Παράλληλες και αλληλοσυμπληρωματικές λύσεις Το πρόβλημα της ύδρευσης πρέπει να αντιμετωπιστεί σφαιρικά και όχι μονοσή­ μαντα. Η εξάρτηση της ύδρευσης του νησιού από μία και μόνη πηγή, η οποία μά­ λιστα βρίσκεται έξω από αυτό, εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους, τους οποίους θα αναφέρω παρακάτω. Ο συνδυασμός πολλών λύσεων ταυτόχρονα, ιδίως δε το πρό­ γραμμα εμπλουτισμού των υπεδαφίων πόρων και η ανάκτηση νερού από το βιο­ λογικό καθαρισμό, εκτός της ευελιξίας που θα προσφέρει στο διαχειριστή των υδατικών πόρων, θα έχει και γενικότερες ευεργετικές συνέπειες στην οικονομία και το περιβάλλον του νησιού.

Κριτική των προτεινόμενων λύσεων 1. Η σύνδεση με το δίκτυο της ΕΥΔΑΠ Ο υπογράφων ήταν από την αρχή κατηγορηματικά αντίθετος με τη λύση του προ­ βλήματος της ύδρευσης του νησιού αποκλειστικά με τη σύνδεση της Αίγινας με το δίκτυο της ΕΥΔΑΠ. Ανεξαρτήτως των τεχνικών δυσκολιών που παρουσιάζει το έργο, καθότι για πρώτη φορά θα επιχειρηθεί η πόντιση υποθαλάσσιου αγωγού τό­ σο μεγάλου μήκους (13 χιλιόμετρα, όση η ελαχίστη απόσταση Αίγινας-Σαλαμίνας) και ανεξαρτήτως του πολύ υψηλού κόστους του έργου, το οποίο θα επιβαρύνει την τιμή, που τελικά θα κληθεί να πληρώσει ο καταναλωτής, εφόσον το έργο είναι ανταποδοτικό, οι επιφυλάξεις μου στηρίζονται στην ενδεχόμενη αδυναμία της ΕΥ­ ΔΑΠ να καλύψει τις ανάγκες της Αίγινας κατά την επόμενη δεκαετία. Η σημερινή κατασπατάληση του νερού που γίνεται στην Αττική και η οποία δεν είναι εύκολο να περιοριστεί, τα δικαιολογημένα αιτήματα των αγροτών της Βοιωτίας να χρησιμοποιήσουν και αυτοί μέρος του νερού που συγκεντρώνεται στους ταμιευτήρες του δικτύου (Υλίκης, Μόρνου, Ευήνου και έπεται συνέχεια), οι μεγάλες απώλειες του ταμιευτήρα της Υλίκης και η μεγάλη δυσκολία στεγανοποί­ ησης της, είναι δυνατόν να δημιουργήσει στο μέλλον καταστροφικά προβλήματα, εάν δεν υπάρξει πρόνοια εναλλακτικών ή συμπληρωματικών λύσεων. Το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, ήδη από τον Ιούνιο του 1990, είχε επισημάνει σε συνέ­ ντευξη Τύπου την ανεπάρκεια αυτή και είχε προτείνει συγκεκριμένα μέτρα για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας της Αττικής. Δυστυχώς, μετά από δεκατρία χρόνια, οι προτάσεις του TEE εξακολουθούν να μη λαμβάνονται υπόψη.

2. Η συλλογή των ομβρίων Η ανομβρία της Αίγινας είναι δεδομένη. Εντούτοις μια επιφάνεια 100 τετρ. μέ­ τρων, (όση η κάτοψη μιας μέτριας εξοχικής κατοικίας), μπορεί να συγκεντρώνει ετησίως 23.000 λίτρα βρόχινου νερού, ποσότητα που εφόσον συγκεντρωθεί σε κλειστή δεξαμενή, είναι αρκετή για να καλύψει (σύμφωνα με τον πίνακα 1) τις οι­ κιακές ανάγκες ενός νοικοκυριού επί 230 ημέρες. Πολύ μεγαλύτερης σημασίας είναι η συλλογή ομβρίων σε κοινοτική κλίμακα, Η ΥΔΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

με την κατασκευή εκτεταμένων ομβροδεκτών και λιμνοδεξαμενών σε προσφερό­ μενα σημεία του νησιού. Η ένσταση που προβάλλεται, ότι δήθεν το έδαφος της Αί­ γινας είναι πορώδες και δεν εξασφαλίζει τη συγκέντρωση βρόχινου νερού, προδί­ δει απλώς άγνοια, διότι σύμφωνα με την εφαρμοζόμενη τεχνολογία ο πυθμένας των λιμνοδεξαμενών ή ομβροδεκτών καλύπτεται με αδιάβροχες ελαστικές μεμβρά­ νες, πράγμα που επιτρέπει την κατασκευή λιμνοδεξαμενών ακόμη και σε αμμώδη εδάφη, ενώ εξασφαλίζει πολύ χαμηλό κόστος. Το πρόβλημα είναι περισσότερο ιδιοκτησιακό και νομικό. Πάντως με το δεδομένο βροχομετρικό ύψος των 230 χιλιοστών και με 10 λιμνοδεξαμενές συνολικής επιφάνειας 1.000 στρεμμάτων είναι δυνατή η συγκέντωση 230.000 κυβικών μέτρων ετησίως, όση δηλαδή η ποσότητα που αντλείται από τις δημοτικές γεωτρήσεις.

3. Ο εμπλουτισμός των υπεδαφίων οριζόντων Εάν περάσει κανείς με αεροπλάνο πάνω από την Αίγινα μετά από ραγδαία βροχή, θα παρατηρήσει ότι το χρώμα του νερού της θάλασσας στις απολήξεις των χαρα­ δρών και στις εκβολές των χειμάρρων είναι καφεκόκκινο από το χώμα και τη λά­ σπη. Η απογύμνωση του εδάφους του νησιού από το χώμα εκτός των γενικότερων καταστροφικών συνεπειών μειώνει την ικανότητα του να συγκρατήσει το νερό της βροχής και εμποδίζει τον εμπλουτισμό των υπεδαφίων υδατικών οριζόντων. Ο εμπλουτισμός των υπεδαφίων οριζόντων είναι έργο μεγάλης πνοής, με πολ­ λές και ποικίλες ευεργετικές επιδράσεις στο περιβάλλον αλλά και στην κοινωνική ζωή του τόπου. Συναπαρτίζεται από τεχνικά έργα, διοικητικά μέτρα και συμμετο­ χικές διαδικασίες. Το κυριότερο τεχνικό έργο είναι η κατασκευή αναβαθμών σε όλες τις χαράδρες που καταλήγουν στη θάλασσα και στις κοίτες των χειμάρρων, ώστε να ελαττώνε­ ται η ταχύτητα του νερού και η συρτική του δύναμη. Με τους αναβαθμούς αυτούς το νερό και το χώμα συγκρατούνται στο έδαφος και δε χάνονται στη θάλασσα. Συμπληρωματικό τεχνικό έργο είναι η άμεση διοχέτευση του νερού της βροχής στα υφιστάμενα ξεροπήγαδα, αφού προηγηθεί συγκράτηση των φερτών υλών. Όλα αυτά τα έργα είναι χαμηλού κόστους, απαιτούν υλικά που βρίσκονται επι­ τόπου και θα δημιουργήσουν αρκετές θέσεις εργασίας για σημαντικό χρονικό διά­ στημα. Στον εμπλουτισμό των υπεδαφίων υδατικών αποθεμάτων θα συμβάλει, εμμέ­ σως, η μελετημένη και συστηματική αναδάσωση των γυμνών, μη καλλιεργήσιμων περιοχών του νησιού. Στα διοικητικά μέτρα που πρέπει να ληφθούν περιλαμβάνεται η απαγόρευση της υπεράντλησης στις υφιστάμενες γεωτρήσεις, το σφράγισμα γεωτρήσεων πολύ μεγάλου βάθους (από τις οποίες στην πραγματικότητα αντλείται σχεδόν θαλασσι­ νό νερό), η θέσπιση αυστηρότατων ποινών σε όσους ασυνείδητους συμπολίτες μας ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

έχουν μετατρέψει τα πηγάδια της αυλής τους σε βόθρους, μολύνοντας έτσι τον υπεδάφιο ορίζοντα κ.λπ. Τέλος, στις συμμετοχικές διαδικασίες είναι η εκστρατεία διαφώτισης του πλη­ θυσμού (αρχής γενομένης από τα σχολεία) για τη σημασία του εμπλουτισμού των υπεδαφίων οριζόντων και η αποφυγή της ρύπανσης ή μόλυνσης τους, τόσο σε ό,τι αφορά την υδατική οικονομία του νησιού, όσο και σε ό,τι αφορά την προ­ στασία του περιβάλλοντος.

4. Η αφαλάτωση του θαλασσινού νερού Μολονότι εδώ και πολλά χρόνια λειτουργούν δεκάδες εγκαταστάσεις αφαλάτωσης του θαλασσινού νερού σε πολλά νησιά, ιδίως στις Κυκλάδες, η απόδοση τους εί­ ναι αμφιλεγόμενη, με κύριο προβαλλόμενο μειονέκτημα το υψηλό κόστος του πα­ ρεχόμενου νερού. Το μειονέκτημα αυτό εντούτοις οφείλεται, κατά τη γνώμη μου, στη λανθασμέ­ νη επιλογή των μεθόδων αφαλάτωσης που εφαρμόστηκαν (θερμικές μέθοδοι, με­ γάλης κατανάλωσης πετρελαίου). Δεν αξιοποιήθηκε η πλούσια πείρα άλλων χω­ ρών και κυρίως του γειτονικού μας Ισραήλ, όπου από δεκαετίες τώρα χρησιμο­ ποιούνται με μεγάλη επιτυχία άλλοι, μη ενεργειοβόροι, τρόποι αφαλάτωσης. Εξάλλου οι συνεχείς τεχνολογικές βελτιώσεις μειώνουν συνεχώς το κόστος της αφαλάτωσης, ώστε η λύση αυτή δεν πρέπει a priori να απορριφθεί.

5. Η ανάκτηση του νερού από τις εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισμού Αργά η γρήγορα η Αίγινα θα αποκτήσει τουλάχιστον μία, αν όχι δύο εγκαταστά­ σεις βιολογικού καθαρισμού των λυμάτων της. Οι εγκαταστάσεις αυτές, εφόσον έχουν μελετηθεί και κατασκευαστεί σωστά, δεν προκαλούν καμιά όχληση και, εφό­ σον πρόκειται για εγκαταστάσεις τριών βαθμίδων, μετατρέπουν τα λύματα σε κα­ θαρό νερό, πέρα της παραγόμενης ιλύος, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βελ­ τιωτικό του εδάφους. Είναι συνεπώς αβδηρητισμός πρώτης γραμμής το καθαρό νερό, που παράγεται με σημαντική δαπάνη, να χύνεται τελικά στη θάλασσα. Ήδη βρίσκεται σε εξέλιξη η επόμενη σειρά έργων, που θα ολοκληρώσει τις εγκαταστάσεις της Ψυττάλειας, με τελικό στόχο το παραγόμενο από αυτή καθαρό νερό να επαναδιοχετεύεται στην Αττική και να χρησιμοποιείται στη βιομηχανία. Στην Αίγινα δεν υπάρχουν βιομηχανίες, αλλά το νερό των εγκαταστάσεων βιολο­ γικού καθαρισμού μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την άρδευση δημοτικών φυτω­ ρίων αλλά και δενδροκαλλιεργειών.

6. Η συμπύκνωση των ατμοσφαιρικών υδρατμών Άφησα για το τέλος μια πρωτότυπη πρόταση του διαπρεπούς υδραυλικού μηχανικού Δημητρίου Φουντούλη, που δημοσιεύθηκε στον Κήρυκα της Αιγίνης (τεύχος 8, Σε­ πτέμβριος 1947, σσ. 3-4) και αναδημοσιεύθηκε στον Οδηγό: Γνωρίστε την Αίγινα του Η ΥΔΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

59

1995 (σσ. 32-34) και αφορά την αναβίωση μιας αρχαίας τεχνολογίας, που κατά το Στράβωνα τη χρησιμοποιούσαν στην ελληνική αποικία της Κριμαίας Θεοδοσία για την ύδρευση της πόλης. Η άποψη του Φουντούλη ότι η τεχνολογία αυτή εφαρμόστηκε και στην Αίγινα δεν έχει επιβεβαιωθεί από αρχαιολογικές έρευνες ή από ιστορικές πηγές. Ανεξαρτήτως αυτού όμως η δυνατότητα συμπύκνωσης των υδρατμών της ατμόσφαιρας σε ειδικούς πύργους συμπύκνωσης είναι θεωρητικώς απολύτως δυ­ νατή, αλλά θα χρειαστούν σημαντικές έρευνες.

Τελικό συμπέρασμα Το πρόβλημα της ύδρευσης της Αίγινας μπορεί να επιλυθεί ικανοποιητικά και ορι­ στικά μόνο με τη χρησιμοποίηση πολλών αλληλοσυμπληρούμενων πηγών (αφα­ λάτωση του θαλασσινού νερού, συλλογή των ομβρίων, εμπλουτισμός των υπεδαφίων οριζόντων, ανακύκλωση του νερού των εγκαταστάσεων βιολογικού καθαρι­ σμού), σε συνδυασμό με μικρά εγγειοβελτιωτικά έργα και με εκτεταμένες αναδα­ σώσεις, που θα ωφελήσουν πολλαπλά το νησί, καθώς και με συνετή διαχείριση των υδατικών πηγών από ενιαίο φορέα. Η προσφυγή σε μία και μόνη πηγή νερού, όσο άφθονη και αν φαίνεται σήμερα, μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφή. Δεν υπάρχει λόγος σε κάθε περίπτωση να επιλέγεται η λύση εκείνη που απαιτεί την υψηλότερη τεχνολογία και το μεγαλύτερο κόστος, όταν με πολύ απλούστερες και δοκιμασμένες μεθόδους και πολό μικρότερο κόστος μπορεί να επιτευχθεί το ίδιο αποτέλεσμα. Δυστυχώς, όπως έχει δείξει η πείρα, η επιλογή κάποιας λύσης μετα­ ξύ πολλών επηρεάζεται πολλές φορές (για ανομολόγητους πλην ευνόητους λό­ γους) από το υψηλό της κόστος.

Βιβλιογραφία Σ. Αργυριάδης, «Άνυδρα νησιά του Αιγαίου - Αντίστροφη όσμωση», Δελτίο ΠΣΧΜ 143/2000. Ε. Καλογήρου, «Η ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης», Δελτίο ΠΣΧΜ 153/2002. Μ. Μιμίκος, Τεχνολογία υδατικών πόρων, 1994. Β. Πουλοβασίλης, Ο εμπλουτισμός των υπεδαφίων υδατικών αποθεμάτων, Αθήνα 1972. Γ. Δ. Σαραβάκος, Τεχνολογία βιομηχανικού ύδατος, Αθήνα 1978. Οδηγία 80/778 του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωση: Η ποιότητα του νερού ανθρώ­ πινης κατανάλωσης. Οδηγία 93/83 του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωση: Η ποιότητα του νερού ανθρώπι­ νης κατανάλωσης. ΕΜΠ (2000), Εθνική Τράπεζα Υδρολογικής και Μετεωρολογικής Πληροφορίας (Τελική έκθεση).

Department of Interior/USA: The A-B-Seas of dasalting.

CEDEX Las aguas continentales en los paises mediterraneos de la Union Europea. 2000

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

•. .11 Χ.X Ύ"

Τ''

X, .Zi.. XIX, X . I X I X . X L X l ' .E• Χ. X ·Χ ..Χ IX

"*"· ' Τ '

"'^·' ^"

'"""

:

"*

»-;::«Γ

··•? ' -?»?•· ••^Γ-· "•^- - ~ :

ρ

•^-.•^»•••;

' '4*^

Η ΥΔΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

61

ν

• •.':ΐ ν -ΐ-':' ,:\.ι

ν

//Αέ

62

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΙΣΗΓΟΝΗ

Καινούρια είδη ine; αιγινηιικης χλωρίδας

Α

πό το περσινό καλοκαίρι, με τις συνεχείς βροχοπτώσεις με συνέπεια της τό­ σες πλημμύρες και καταστροφές, βιώνουμε και στον τόπο μας τη δραματική

αλλαγή του κλίματος. Μια ακόμα τρανταχτή βεβαίωση για τα τραγικά επιτεύγμα­ τα του «πολιτισμού» μας, για τα αποτελέσματα της ανθρώπινης απληστίας σε βά­ ρος της φύσης, για τις συνέπειες της εγκληματικής άρνησης των κυρίως υπεύθυ­ νων κρατών να πάρουν σωτήρια μέτρα προστασίας της φύσης όσο ακόμα είναι καιρός -για να μη θιγούν τα συμφέροντα τους, όπως ωμά ομολογούν (και ωμά πράττουν μετά τα τραγικά γεγονότα του Ιράκ, επιβεβαιώνοντας τις ζοφερές προ­ φητείες της Αποκάλυψης). Η επαγρύπνηση του καθενός μας είναι πια επιτακτική. Μια πρώτη ενέργεια προς το σκοπό αυτό είναι η μελέτη και καταγραφή της χλωρίδας και πανίδας κά­ θε γωνιάς του τόπου μας, απαραίτητη για να εντοπιστούν οι μέχρι σήμερα ζημιές, έτσι ώστε να γίνουν προτάσεις προς τις κατά τόπους δημοτικές αρχές για την προ­ στασία και την επανόρθωση των ζημιών. Με τις σκέψεις αυτές γίνεται η εργασία αυτή καταγραφής της χλωρίδας της Αί­ γινας, σε μια προσπάθεια να προσδιοριστούν οι ζημιές που φέρνει κάθε χρόνο η τρίμηνη «τουριστική αξιοποίηση» του νησιού μας, καθώς και πληθώρα σκουπι­ διών που εκβράζει καθημερινά η θάλασσα στις ακτές. Έτσι, με δεδομένη την πρώ­ τη καταγραφή που είχε γίνει στο νησί μας το 1898 από το γνωστό βοτανολόγο Χελδράιχ 1 , θα είναι δυνατό να δοθούν συγκεκριμένες προτάσεις επανόρθωσης. Οι προτάσεις αυτές όμως πρέπει να πλαισιώσουν την κυρία σειρά μέτρων που πρέπει να παρθούν στο νησί μας. Μέτρα για τη διαφύλαξη της πολύτιμης δασικής μας ζώνης. Αυτού του πνεύμονα πρασίνου με τη μεγάλη ποικιλία αγριολούλουδων —κυρίως ορχεοειδών- που αναβαθμίζει τον τόπο σε νησί ιδιαίτερου κάλλους, εφά­ μιλλου των Βορείων Σποράδων - όπου βέβαια ισχύουν ειδικά μέτρα προστασίας από το κράτος. Μήπως πρέπει πριν είναι πολύ αργά να εισηγηθούμε την εφαρμο-

j

Θ

Δε

χ ε χδ„^ 1 Υ

γή παρόμοιων μέτρων και στο νησί μας (περιφρούρηση, ετήσιο καθαρισμό ξερών

ΗΧλωρίς της

δένδρων και κλαριών σε όλη τη ζώνη), για να μην επαναληφθεί το κόψιμο δέ-

Αιγίνης, Εστία,

η

,

,e

,

,

τ ,

,

,

ντρων και θάμνων που non έγινε μέσα στη ζώνη αυτή για την... προστασία των αδέσποτων σκυλιών (περιοχή φόβος-τρόμος για τους περίοικους και πλέον απαΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΧΛΩΡΙΔΑΣ

Κ. Μάισνερ και

' Αθήνα, 1898.

63

γορευμένη για τον περίπατο τους, ακόμα και το βοτανικό!), καθώς και οι εμπρησμοί στην ίδια περιοχή; Ζημιές στη χλωρίδα έχουν γίνει βέβαια και εκτός της δασικής ζώνης, όπως π.χ. στους πρόποδες του Όρους, όπου ανοίχτηκε υπερβολικά φαρδύς δρόμος για τη συντήρηση της Μονής Ταξιαρ­ χών, κατακρεουργώντας πετρώδη μεν αλλά πλούσια σε σπάνια φυ­ τά περιοχή. Σε άθλια κατάσταση βρίσκεται και η βορειοανατολική παραλία του νησιού μας (Τούρλος), όπου λόγω της απαγορευτικής διέλευσης ο καθαρισμός της από τα σκουπίδια που εκβράζει η θά­

/ GtfKMM,

λασσα δεν έχει γίνει ποτέ, με αποτέλεσμα η ευαίσθητη χλωρίδα να

(ojO£tyo )

έχει εξαφανιστεί, ενώ όση αντέχει να αναστενάζει σαπίζοντας κάτω από τόνους πλαστικών. Πώς είναι δυνατό στην εποχή μας, και λίγο πριν τους Ολυ­ μπιακούς αγώνες, ένα από τα πιο μαγευτικά κομμάτια του τουριστικού νησιού μας να τελεί ακόμα υπό απαγόρευση, όταν μάλιστα αιωρείται απειλητικά η είδηση που δημοσίευσαν αθηναϊκές εφημερίδες, ότι η άκρως επικίνδυνη για την υγεία μας αμε­ ρικανική βάση επικοινωνιών της Ν. Μάκρης έχει μεταφερθεί στο σημείο αυτό; Η πρόταση για απομάκρυνση της βάσης, τώρα πια που το αίμα των αμμάχων ρέει ακόμα άφθονο στο μαρτυρικό Ιράκ, είναι περισσότερο και από ρεαλιστική. Και μια ακόμα πρόταση προς τη Γλυπτοθήκη του Μονάχου με αφορμή την προ των πυλών Ολυμπιάδα, και παρά το παγκοσμίως αρνητικό κλίμα. Να ζητη­ θεί η επιστροφή των γλυπτών του ναού της Αφαίας με προοπτική την ολική ανα­ στήλωση του ναού, δεδομένης της απαλλαγμένης από ρύπους ατμόσφαιρας του νησιού μας. Ο κατάλογος της αιγινήτικης χλωρίδας που εξέδωσε ο Χελδράιχ το 1898 πε­ ριλάμβανε 576 είδη, εκ των οποίων 380 είχε βρει ο ίδιος σε έξι εξορμήσεις του στο νησί, από το 1848 έως το 1881, και 196 είδη ήταν ήδη γνωστά από άλλους ερευ­ νητές (Friedrichsthal, Sartori, Spruner, Guicciard και Ορφανίδη). Μάλιστα ο Χελ­ δράιχ θεωρεί τον κατάλογο σχεδόν πλήρη, «...ελαχίστου όντος βεβαίως του αριθ­ 2. Kit Tan, G. Iatrou, Colour plates B. Johnsen, Endemic Plants of Greece.

The Péloponnèse, Gads Forlag, Kobenhavn, 2001.

μού των διαφυγόντων την προσοχήν...», όπως χαρακτηριστικά λέγει. Στην έρευνα που μέχρι σήμερα κάναμε, κυρίως στη βόρεια Αίγινα, βρήκαμε 60 καινούρια είδη που καταγράφονται εδώ. Για να προληφθούν οι αισιόδοξες εκτιμή­ σεις, τα καινούρια αυτά είδη δεν οφείλονται φυσικά στη δική μας προστασία του πε­ ριβάλλοντος, αλλά στις δίχρονες, τακτικές μας εξορμήσεις στο νησί. Θεωρούμε πως τα είδη αυτά υπήρχαν και τότε, απόδειξη ότι τα περισσότερα βρέθηκαν τους μήνες

3. Γ. Σφήκας, Ενδημικά Φυτά της Ελλάδος, Ανθοφόρος, Κέντρο Προστασίας της Ελλιινικής Χλωρίδας, Αθήνα 1997.

64

που ο Χελδράιχ δεν είχε επισκεφθεί το νησί (Ιανουάριος, Ιούλιος, Δεκέμβριος). Αξίζει να επισημάνουμε πως με τον πρώτο συμπληρωματικό αυτό κατάλογο των 61 ειδών προστίθενται 5 καινούργια ενδημικά στον ήδη γνωστό κατάλογο εν­ δημικών των Kit Tan και Γρηγ. Ιατρού2 και Σφήκα3, τα εξής: Nigella arvensis subsp. aristata, Dephinium hellenicum, Malcomia graeca subsp. hydraea, Hellianthemum hymettium και Ophrys spmneri, ανεβάζοντας τον ολικό αριθμό ενΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

δημικών σε 24. Τα υπόλοιπα είναι: aristolochia

microstoma,

Silène

spinescens, Delphinium hirschfeldianum, Erysimum graecum, Malcomia graeca subsp. graeca, Melilotus graecus, Galium capitatum, Anchusa spruneri, Anchusa variegata, Campanula celsii subsp. celsii, verbascifolia

subsp. methanaea, Centauria raphanina subsp.

Inula mixta,

Scorzonera crocifolia, Leontodon graecus, Chondrilla ramosissima, Bellevalia hyacintrhoides, Muscari pulchellum subsp. pulchellum and

Crocus

cartwrightianus. Ο αριθμός των ορχεοειδών αυξάνει από 15 σε 25, που είναι σημαντικός αν αναλογιστούμε πως ο Υμηττός με τα 40 του είδη βρίσκεται στην πρωτοπορία. Όσο για τα 21 είδη που κατά τον Χελδράιχ παραδόξως λείπουν, ελαττώνονται σε 17, αφού βρέθηκαν τα: Myrtus communis, Spartium junceum, Phillyrea media, και Juniperus oxycedrus (συστάδες παλαιών δέντρων στη βόρεια παραλία). Τέλος, πρέπει να τονιστεί μια καινούρια διάσταση της αιγινήτικης χλωρίδας που εμφανίστηκε με την εργασία αυτή. Η χλωρίδα της ορεινής ζώνης όπως ανα­ φέρει ο Χελδράιχ, ήταν φυσικό να απουσιάζει από το νησί, αφού το μεγαλύτερο ύψωμα (περιορισμένης έκτασης) φτάνει τα 535 μ. (Όρος). Απουσιάζει δηλαδή πα­ ντελώς η ορεινή ζώνη των 800 έως 1800 μ. Είναι αξιοπερίεργο λοιπόν ότι έχουν επισημανθεί 12 ορεινά. Και ενώ αρκετά είχαν εντοπιστεί από τον Χελδράιχ, μόνο το Colchicum bivonae σχολιάστηκε ως εξής: «Είναι αξιοπερίεργο ότι το φυτό αυ­ τό γνωστό ως μάλλον ορεινό εν Αιγίνη φύεται εν παραθαλασσίοις». Τα υπόλοιπα είναι: Scilla bifolia, Crocus Olivieri, Senecio rupestris, Lonicera Etrusca, Cyclamen hederifolius (αξιοπερίεργο ότι δεν επισημάνθηκε καθότι άφθονο και σε μεγάλη έκταση ακόμα και στα χαμηλώματα), Myosotis cadmea, Anthémis montana, Malva eretica, Polygala venulosa, Sedum annuum, Sideritis montana. Το φαινόμενο αυτό αξίζει να μελετηθεί περαιτέρω, δεδομένου ότι αποτελεί μια ζωντανή μαρτυρία ενός αγώνα επιβίωσης. Μιας μετανάστευσης προς Νότον που έγινε κατά την εποχή των παγετώνων και όταν βέβαια η Αίγινα ήταν ενωμένη με τον υπόλοιπο κορμό ξηράς. Αργότερα, με τον αποχωρισμό, το καταφύγειο αυτό ορεινών φυτών βρέθηκε σε απομόνωση. Όμως πώς επιβιώνει έως σήμερα μέσα σε ένα κλίμα μεσογειακό, αισθητά ηπιότερο από της Αττικής, και με βεβαιωμένο το φαινόμενο του θερμοκηπίου παγκοσμίως - τη μεγάλη αυτή απειλή για όλα τα ορεινά και αλπικά είδη όπου Γης; Ο κατάλογος των εξαφανισμένων ειδών θα δοθεί όταν περατωθεί η εργασία καταγραφής. Ό μ ω ς ο κώδωνας του κινδύνου πρέπει να σημάνει από τώρα δεδο­ μένου ότι είναι άκρως ανησυχητικό ότι ο ομολογουμένως ευάλωτος κρίνος της θά­ λασσας (Pancratium maritimum) που στόλιζε με τη λευκή ομορφιά του και τη με­ θυστική μυρωδιά όλες τις παραλίες του νησιού κατά την πρώτη καταγραφή του Χελδράιχ, έχει εξαφανιστεί παντελώς από το νησί (τελευταία εντόπιση πριν από δε­ καετία σε μικρό ξερονήσι). ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΧΛΟΡΙΔΑΣ

65

Η πρόταση προς το Δήμο και τις περιβαλλοντικές ομάδες των σχολείων είναι προφανής. Η επαναφύτευση κρίνων στις παραλίες του νησιού - κάτι που έχει ήδη αρχίσει να γίνεται και σε άλλα μέρη του τόπου μας με επιτυχία από την Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φύσης.

ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ Ο ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΕΙΔΩΝ.

1. Juniperus oxycednis subsp. macrocarpa (Coniferae), κέδρος, Βάγια.

2. Ephedra fragilis subsp. campylopoda (Ephedraceae), πολυκόρπι. Αετοφωλιά (βόρεια Αίγινα), Παλιαχώρα.

3. Atriplex prostrata (Chenopodiaceae). Παραλία Αγίων.

4. Mesembryanthemum crystallinum (Aizoaceae), ρπουζάια. Κολόνα, Σουβάλα.

5. Stellaria media (Caryophyllaceae), στελλαρία. Πρόποδες Όρους, Βουνού.

6. Leontice leontopetalum (Berberidaceae), φούσκα. Άγιοι.

7. Nigella arvensis subsp. aristata (Ranunculaceae). Σουβάλα, Άγιοι.

8. Delphinium hellenicurn, δελφίνι. Σουβάλα, Άγιοι.

9. Capparis spinosa (Capparidaceae), κάπαρη. Καβουρόπετρα.

10. Papaver dubium (Papaveraceae), παπαρούνα. Ψαχνή, Βουνό.

11. Macomia graeca subsp. hydraea (Cruciferae), αγριοβιολέτα. Αετοφωλιά, Βουνό.

12. Sinapis alba, αγριοβρούβα. Άγιοι.

13. Spartium junceum (Leguminosae), σπάρτο. Σουβάλα.

14. Tetragonolobus Purpureus, άσπαγος ή ράνταλο. Πρόποδες Όρους.

15. Trigonella caerulescens, τριγονέλα. Βόρεια ακτή.

16. Vicia hybrida, αγριοκουκιά. Άγιοι.

17. Anthyllis vulneraria subsp. praepropera, ανθυλλίδα. Αετοφωλιά.

18. Ononis natrix, ανωνίδα. Άγιοι.

19. Sedum tenuifolium (Crassulaceae). Μονή (Ψαχνή).

20. Geranium molle (Geraniaceae), αγριογεράνι. Άγιοι.

21. Erodium acaule. Βουνό.

22. Erodium moschatum, ροσχολάχανο. Παλιομήλι.

23. Ruta chalepensis (Rutaceae), απήγανος. Άγιοι. Από τον Χελδράιχ είχε εντο­ πιστεί μόνον στο Αγκίστρι και τη Μετόπη.

24. Althea rosea. Βαγία.

25. Helianthemum hymettium (Cistaceae), ηλιάνΟεμο. Βαγία.

âec£ù.

,

26. Myrtus communis (Myrtaceae), μυρτιά. Παλιομήλι.

27. Cyclamen hederifolium (Primulaceae), κυκλάμινο. Όρος, Κουρέντη.

28. Limonium earbonense (Plumbaginaceae), αμάραντο. Βαγία, Μαραθώνας, Κλήμα.

29. Limonium virgatum (oleifolium). Βόρεια παραλία.

30. Phillyrea media (Oleaceae), φυλλίκι. Αετοφωλιά.

31. Blackstonia perigliata (Gentianaceae), αγριοκαλογεράκι. Παραλία Σουβάλας.

32. Cynanhum acutum (Asclepiadaceae), σαρμασίκΐ. Άγιοι (Χορεύτρια).

33. Heliotropium curassavicuiii (Boraginaceae), λιοτρόπι. Βαγία.

34. Asperugo procubens, κολλητσίδα. Άγιοι.

66

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

35. Sideritis montana subsp. montana (Labiatae), τσάι βλάχικο. Αετοφωλιά.

36. Campanula drabifolia (Campanulaceae), καμπανούλα. Αετοφωλιά, Παλιαγωρα.

37. Inula crithnoides (Compositae). Αίγινα (Κολόνα).

38. Senecio vulgaris, μαρτιάτικο. Παντού.

39. Senecio rupestris, σενέκιο. Αετοφωλιά, σπάνιο.

40. Sragweia spicata, ή Bellevalia hyacinthoides (2). Αετοφωλιά, Αγιοι.

41. Scilla bifolia (Liliaceae), σκίλλα. Όρος.

42. Colchicum cupanii, κολνικό. Αετοφωλιά, Παλιομήλι.

43. Ornithogalum arabicum. Άγιοι.

44. Gagea pratensis, γαγκέα. Άγιοι, σπάνιο.

45. Narcissus

tazetta

(διπλανθές, μικρότερο από το καλλιεργημένο)

(Amaryllidaceae), ζαμπάκι. Σκοτεινή, Άγιοι.

46. Narcissus papyraceus. Σουβάλα.

47. Cynandriris monophylla (Iridaceae), γυνανδρίρις. Λόφοι Βαγίας (Βρούβα), σπάνιο.

48. Crocus Olivieri, κρόκος. Πρόποδες Όρους.

49. Hermodactylus tuberosus, ερμοδάκτυλος. Άγιοι.

50. Romulea linaresii subs, graeca, ρομουλέα, κάτσα. Αετοφωλιά, σπάνιο.

51. Romulea comumnae. Πρόποδες Όρους.

52. Ophrys funerea (Orchidaceae), οφρύς, σερνικοβότανο. Αετοφωλιά.

53. Ophrys bilunulata. Αετοφωλιά.

54. Ophrys speculum. Λεόνχη.

55. Ophrys spruneri. Αγιοι.

56. Ophrys mammosa. Άγιοι.

57. Ophrys gottfriediana. Άγιοι.

58. Orchis quandripunctata. Παλιομήλι, Αετοφωλιά, Όρος.

59. Orchis papilionancea. Άγιος Μηνάς, λόφοι Βαγίας (Βρούβα).

60. Orchis italica. Άγιος Μηνάς.

61. Neotinea maculata, νεοτινέα. Αετοφωλιά.

Ευχαριστώ θερμά τον κ. Γ. Σφήκα για την πολύπλευρη βοήθεια που μου παρείχε και την καθηγήτρια κ. Ρ. Αλτελάρη για τη διευκρίνηση των ει­ δών Limonium.

ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΧΛΩΡΙΔΑΣ

67

ΤΖΑΝΟΣ ΣΗΜΑΝΤΩΝΗΣ*

Αστικός θόρυβος Στάθμες - Όρια - Καταγραφές - Επιπτώσεις Μέτρα καταποΙέΕπσης. Η καταστασιι στο νησί μας

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΣΤΑΘΜΕΣ - ΟΡΙΑ Σύμφωνα με τον κλασικό ορισμό, θόρυβος είναι κάθε είδους ανεπιθύμητος ήχος. Ένας ορισμός ο οποίος ενέχει μια μεγάλη δόση υποκειμενικότητας. Κάτι που για κάποιον είναι ευχάριστη μουσική, για κάποιον άλλο μπορεί να αποτελεί ανυπόφο­ ρο θόρυβο. Ακόμη και η ομιλία, για κάποιον που δεν τον ενδιαφέρει, αποτελεί ενο­ χλητικό θόρυβο. Έτσι, η έννοια του θορύβου που εμπεριέχεται στη γενική έννοια του ήχου μόνο υποκειμενικά μπορεί να διαχωριστεί από αυτή. Ο περιβαλλοντικός θόρυβος που προκαλείται κυρίως από τις μεταφορικές, τις βιομηχανικές και τις υ_;υχαγωγικές δραστηριότητες, αποτελεί ένα από ί α σοβαρό­ τερα περιβαλλοντικά προβλήματα σ' ολόκληρο τον κόσμο και ασφαλώς και στη χώρα μας, και μάλιστα πηγή διαρκώς αυξανόμενου πλήθους παραπόνων εκ μέ­ ρους των πολιτών. Όμως, γενικά, στις διοικητικές ενέργειες για τη μείωση του έχει δοθεί μέχρι σήμερα χαμηλότερη προτεραιότητα, σε σχέση με εκείνη για την αντιμετώπιση άλ­ λων περιβαλλοντικών προβλημάτων όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση και η ρύπαν­ ση των νερών. Οι λόγοι είναι αρκετοί και διαφορετικής φύσεως: Σημαντώνης είναι

· η παροδικότητα του φαινομένου «θόρυβος» και το γεγονός ότι δεν απειλεί

• η συνεισφορά των ατομικών συμπεριφορών και των κοινωνικών συνθηκών στη δημιουργία του προβλήματος ίσως αποτελούν μερικούς από αυτούς τους λόγους. Από την άλλη μεριά, τα λεγόμενα «όρια έκθεσης», σε αντίθεση με το τι συμβαίνει με τις άλλες μορφές ρύπανσης, είναι αδύνατο να είναι μονοσήμαντα, δεδομένου ότι ο θόρυβος είναι παρών σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, όπου τα όρια ασφαλείας ή ανοχής είναι διαφορετικά, ανάλογα με αυτή. Σκεφτείτε, για παρά­ δειγμα, πόσο διαφορετικά όρια ανοχής θορύβου απαιτούν δραστηριότητες τόσο διαφορετικές όπως η μελέτη και η διασκέδαση. Συγκεντρωτικά και συνοπτικά μπορούμε να αναφερθούμε στα συμπεράσματα του ΟΟΣΑ 1 , στα μέσα της δεκαετίας του '80, ο οποίος δίνει τα ακόλουθα κατώ­ φλια στάθμης για ενόχληση από το γενικό θόρυβο σε εξωτερικούς χώρους: • για τιμές 55 - 60dB(A)* ο θόρυβος προκαλεί ενόχληση • για τιμές 60 - 65dB(A) η ενόχληση αυξάνει σημαντικά • για τιμές άνω των 65dB(A) εμφανίζονται μορφές καταναγκαστικής συμπερι­ φοράς και συμπτώματα σοβαρών ζημιών από το θόρυβο. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας2, μια δεκαετία αργότερα, έχει προτείνει κατευ­ θυντήρια τιμή για μέσες στάθμες θορύβου σε εξωτερικό χώρο, επίσης την τιμή των 55dB(A), κατά τη διάρκεια της ημέρας, με σκοπό να αποτρέπονται σημαντικές πα­ ρεμβολές στις συνήθεις δραστηριότητες του τοπικού πληθυσμού. Επίσης, έχει προτείνει τις ακόλουθες κατευθυντήριες τιμές στο εσωτερικό ορι­ σμένων ειδικών χώρων: Νοσοκομεία (γενικά)

35dB(A)

Υπνοδωμάτια 30dB(A)

Καθιστικά

50dB(A)

Νοσοκομεία (θάλαμοι ασθενών)

30dB(A)

Σχολεία

Δισκοθήκες

90dB(A) για 4 ώρες

35dB(A)

Τέλος, για να υπάρχει ένα μέτρο σύγκρισης, δίνεται ο παρακάτω πίνακας, που εμ­ φανίζει τυπικές στάθμες θορύβου που συναντούμε στη ζωή μας 3 :

* Το dB (Α) αποτελεί τη «μονάδα» μέτρησης του περιβαλλοντικού θορύβου. Αυτό που απλά λέγεται «ντεσιμπέλ».

1. OECD (1986), «Fighting Noise», ΟΟΣΑ, Παρίσι 1986.

2. WHO (1996), «Community Noise», Γενεύη 1996.

3. European Environmental Agency (1979), «Europe's Environment: The Dorbis Assessment» Κοπεγχάγη.

Στάθμη Θορύβου σε dB (Α) 0

Κατώφλι ακουστότητας στα ΙΟΟΟΗζ Αίοθηση απόλυτης σιωπάς

0-20

Ελαφρό θρόισμα φύλλων

25-30

Συνήθης συζήτηση (εσωτερικός χώρος)

45-55

Επιβατηγό αυτοκίνητο, 50Km/h, 7,5m

60-80

Φορτηγό, 50Km/h, 7,5m

80-95

Δίκυκλο, 50Km/h, 7,5m Δισκοθήκη κλπ.

75 - 100 85-110

Αεριωθούμενο αεροιιλάνο (>10Qt, απογείωση, 100m)

110-115

Στρατιωτικές πτήσεις χαμηλού ύψους Όριο πόνου, ενδεχόμενο ακουστικών βλαβών ακόμη και για βραχυπρόθεσμη έκθεση

>120

2. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ Η καταγραφή του θορύβου σε ειδικές περιοχές (κυρίως στις πόλεις) και η κα­ ταμέτρηση του πληθυσμού που κατοικεί και εργάζεται στις διάφορες «θορυβικές κλάσεις» είναι απαραίτητη ενέργεια προκειμένου να εκτιμηθεί το μέγεθος του προβλήματος και να αναζητηθούν οι δυνατές λύσεις, όπου αυτό απαιτείται. Η πιο συνηθισμένη μέθοδος καταγραφής του αστικού θορύβου είναι η «χαρ­ τογράφηση» του θορύβου, και μάλιστα του κυκλοφοριακού, ο οποίος αποτελεί και την πιο σημαντική συνιστώσα του προβλήματος, δεδομένου ότι είναι υπεύθυ­ νος για την ενόχληση των εννέα δεκάτων του πληθυσμού της Ευρώπης, στις πε­ ριοχές που εκτίθενται σε στάθμες άνω των 65dB(A) . Στην Ελλάδα, η χαρτογράφηση του θορύβου έχει σχεδόν ολοκληρωθεί για όλες τις σημαντικές πόλεις (με πληθυσμό άνω των 40.000 κατοίκων). Το κόστος αυτού του έργου ανήλθε σε περίπου 1 εκατ. ευρώ και καλύφτηκε κυρίως από το Β' Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (Πακέτο Delors). Επίσης, έχει ολοκληρωθεί και η καταμέτρηση του πληθυσμού στις διάφορες θορυβικές κλάσεις στις παραπάνω περιοχές. Στον επόμενο πίνακα δίνονται, ως πα­ ράδειγμα, τα αποτελέσματα αυτής της καταμέτρησης για τους μισούς περίπου κα­ τοίκους του Δήμου Αθηναίων, στους δρόμους των οποίων έγιναν ηχομετρήσεις: ΚΛΑΣΕΙΣ

Leq >

78 > Leq

75 > Leq

72 > Leq

69 > Leq

Leq <

ΘΟΡΥΒΟΥ 78dB(A) >=75dB(A) >=72dB(A) >=69dB(A) >=66dB(A) 66dB{A) 4. INFRASIWW(1994), «External Effects of Transportation», ECOPLAN and T&E, 1993.

70

ΑΡΙΘΜΟΣ 29.298 ΚΑΤΟΙΚΩΝ

48.835

55.607

56.518

47.495

84.282

%

15,6

17,2

17,55

14,75

26,17

9,1

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

Ανάλογες κατανομές, με μικρές μετακινήσεις προς χαμηλότερες στάθμες θορύβου, επικρατούν και στους υπόλοιπους δήμους της χώρας, οι οποίοι έχουν «χαρτογρα­ φηθεί» ως προς το θόρυβο.

5

Τέλος, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, διάφορες έρευνες έχουν δείξει ότι το 17-22% του πληθυσμού της ΕΕ (περίπου 80 εκατομ. άτομα) εκτίθενται συνεχώς, καθόλη τη διάρκεια της ημέρας, σε απαράδεκτες στάθμες εξωτερικού θορύβου από μετα­ φορικά μέσα, δηλαδή άνω των 65dB(A). 170 ακόμη εκατομμύρια πολιτών ζουν στις λεγόμενες «γκρίζες» περιοχές, με στάθμες θορύβου 55 -65dB(A), στάθμες που θεωρείται ότι προκαλούν σοβαρή ενόχληση.

3. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Σχετικά με τις επιπτώσεις του αστικού θορύβου στην υγεία, υφίσταται σήμερα σημαντικός όγκος επιστημονικής βιβλιογραφίας, με πιο πρόσφατη την έκδοση του Π.Ο.Υ., όπου εμφαίνεται ότι ο αστικός θόρυβος είναι δυνατό να συνεπά­ γεται για τα εκτιθέμενα άτομα ορισμένες άμεσες και έμμεσες δυσμενείς επιπτώ­ σεις, όπως: • η παρενόχληση του ύπνου, • οι ακουστικές διαταραχές, • άλλες ψυχοφυσιολογικές διαταραχές (κυρίως καρδιοαγγειακές και ψυχολο­ γικές), • οι παρεμβολές στην επικοινωνία και • η γενική ενόχληση. Η κυριότερη έμμεση επίδραση του θορύβου στην υγεία αφορά την παρενόχληση του ύπνου 6 . Εδώ αναφερόμαστε στα στάδια του ύπνου και παρακολουθούμε, με τη βοήθεια ηλεκτροεγκεφαλογραφημάτων και με άλλες μεθόδους, τη μετάβαση

, IMRCTC Π994Ί

του ατόμου, υπό καθεστώς θορύβου, από τα βαθιά στάδια του ύπνου σε ελαφρύ-

«Study related

τερα, μέχρι και την αφύπνιση του, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ανανέωση του,

t0 tne

,

,

η

r

ι

/Λ

/

/;

preparation of

a Communication on

αρα την υγεία του και την πιΗανη ανάγκη κατανάλωσης υπνωτικών η/και ηρεμιL ' ' στικών φαρμάκων.

. . „ .. a future ΧΤ Noise Policy», I n s t i t u t National des

Οι ακουστικές διαταραχές 7 , που οφείλονται σε υψηλές στάθμες θορύβου,

Recherches sur les

αφορούν κυρίως επαγγελματικές καταστάσεις και καταλήγουν συνήθως σε απώ-

ransports et eur Sécurité', Γαλλία 1994.

λεία της ακουστικής οξύτητας μη αναστρέψιμη, δεδομένου ότι αυτή οφείλεται σε καταστροφή των νευρικών κυττάρων που μεταφέρουν το αίσθημα του ήχου από το έσω ους στον εγκέφαλο. Στάθμες θορύβου όμως ύψους τέτοιου ώστε να προ,

,

,

η-\ ι η

r

/

/

/ /

e

καλούν την ανωτέρω βλάβη συναντούμε και σε αστικές καταστάσεις (κέντρα διασκέδασης, ορισμένα μεταφορικά μέσα κ.λπ.) και επομένως η συχνή παρουσία και η μακροχρόνια παραμονή σε τέτοιους χώρους ενέχει κίνδυνο ακουστικών

6

Thiessen GI «Effects of noise during sleep», ln:

Physiological Effects

of Noise, B.L. Welch

, , _w ,, plenum Press, 1970.

7. U.S. EPA, «Effects o l s e o n

διαταραχών. Γενικά, στάθμες θορύβου υψηλότερες των 85dB(A) θεωρούνται

°

επικίνδυνες για την ακοή.

^00 η

ΑΣΤΙΚΟΣ ΘΟΡΥΒΟΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

^ ι 71

eo

Pe>>'

Διάφορες ψυχοφυσιολογικές επιπτώσεις του θορύβου αναφέρονται ατη σχετι­ 8

κή βιβλιογραφία . Οι σημαντικότερες από αυτές εκδηλώνονται ως φυσιολογική καταπόνηση και, ιδίως σε υψηλότερες στάθμες, ως καρδιοαγγειακές αντιδράσεις. Έχουν όμως παρατηρηθεί και τεκμηριωθεί και ψυχιατρικές επιπτώσεις, καθώς και επιδράσεις στην απόδοση και στην παραγωγικότητα. Γενικά, μπορούμε να ισχυρι­ στούμε ότι έκθεση σε αστικό θόρυβο μπορεί να προκαλέσει μετρήσιμες μεταβολές, π.χ. στην αρτηριακή πίεση, στην καρδιακή συχνότητα, στην καρδιοσυστολή, στα επίπεδα εκκρίσεως ενδοκρινών αδένων, καθώς και στα όρια εισαγωγής σε ψυχια­ τρικές κλινικές. Οι παρεμβολές στην επικοινωνία των ανθρώπων και η γενική ενόχληση

9

έχουν σχέση με τον ορισμό σύμφωνα με τον οποίο υγεία δεν είναι μόνο η έλ­ λειψη νόσου αλλά μια κατάσταση πλήρους φυσικής και ψυχικής ευημερίας. Έτσι λοιπόν, ο περιορισμός της ευημερίας των ανθρώπων, είτε με τη δυσκολία στην επικοινωνία τους, υπό καθεστώς υψηλού αλλά και μέτριου θορύβου, είτε με τη γενικότερη ενόχληση που αυτός προκαλεί, είναι ένα πολύ σοβαρό θέμα υγείας. Το θέμα της ενόχλησης αξιολογείται με τεχνικές έρευνας, όπως π.χ. ερωτηματολόγια, σε ειδικές μελέτες όπως αυτή που έγινε στην Α θ ή ν α 1 0 το 1976 ή στη Ρ ό δ ο 1 1 το 1992.

8. Etholrn Β., et al., «The influence of noise on some circulatory functions», Acto Oto-Laryngü.

9. Borsky P.N., «Sonic boom exposure, Annoyance Reaction», /. of Sound and Vibration, v. 20, 1972.

10. Simandonis J.S., Noise Survey in the Metropolitan Area of Athens, Greece, University of Southampton, 1976.

11. Ψυχοκοινωνική Ερευνα Αστικού Θορύβου στην πόλη της Ρόδου, Δήμος Ρόδου, Δ/νση Τεχνικών Υπηρεσιών, Συγχρηματοδότησα ΥΠΕΧΩΔΕ-ΕΤΠΑ, 1992.

12. Quinet (1993), The social cost of transport, Παρίσι, 1993.

72

Εκτός από τις επιπτώσεις στην υγεία, ο θόρυβος έχει και σοβαρές οικονομικές επιπτώσεις. Πολύ συνοπτικά μπορούμε να αναφέρουμε ότι οι εκτιμήσεις διαφό­ ρων ειδικών μελετών

ανεβάζουν το κόστος του θορύβου για την κοινωνία, και

ειδικότερα του θορύβου λόγω μεταφορών, σε 0,2% έως και 2% του ΑΕΠ. Το 0,2% αντιστοιχεί, για τις χώρες της ΕΕ, σε μια ετήσια κοινωνική δαπάνη, άνω των 12 δισεκατομμυρίων ευρώ.

4. ΜΕΤΡΑ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗΣ Η καταπολέμηση του θορύβου ακολουθεί το κλασικό μοντέλο: έλεγχος στην πηγή -* έλεγχος κατά τη διάδοση ~+ έλεγχος στον αποδέκτη Ο έλεγχος του θορύβου στην πηγή αναφέρεται στον εκπεμπόμενο θόρυβο κυρίως από τις διάφορες κατηγορίες των οχημάτων και των μηχανημάτων και επιτυγχά­ νεται από τεχνικής μεν πλευράς με την παραγωγή πιο ήσυχων μηχανημάτων, από διοικητικής δε, με νομοθεσία που καθορίζει ανώτατα όρια εκπομπής ανά κατηγο­ ρία οχήματος ή μηχανήματος, ανάλογα με την τεχνολογική εξέλιξη του κάθε κλά­ δου. Τέτοια νομοθεσία υπάρχει άφθονη, κυρίως μέσω Οδηγιών της ΕΕ και επο­ μένως υποχρεωτικής εφαρμογής και στη χώρα μας. Η δυσκολία για μας αρχίζει από τη στιγμή της εφαρμογής της, δεδομένου ότι αυτή απαιτεί εξειδικευμένο δι­ οικητικό προσωπικό, με σύγχρονο εξοπλισμό και δυνατότητα συνεχούς ενημέρω­ σης και εξειδίκευσης, στοιχεία σπάνια για τη χώρα μας. Βέβαια, στις μέρες μας γί­ νεται αρκετή προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση και ως παράδειγμα αναφέ-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η Α1ΓΙΝΑΙΑ, τ.7

ρεται η καθιέρωση της Κάρτας Τεχνικού Ελέγχου Δικύκλων (ΚΤΕΔ), η θεσμοθέ­ τηση της οποίας έχει τουλάχιστον αναγγελθεί. Ο έλεγχος του θορύβου κατά τη διάδοση του αναφέρεται σε όλους εκείνους τους παράγοντες που έχουν σχέση με τη διαδρομή του από την πηγή του στον αποδέκτη, όπως η απόσταση και η ύπαρξη ή η τοποθέτηση φυσικών ή τεχνικών φραγμάτων που ανακόπτουν ή εμποδίζουν τη διάδοση του. Σ' αυτή την κατηγο­ ρία των μέτρων εντάσσεται η τοποθέτηση ηχοπετασμάτων, κυρίως κατά μήκος οδι­ κών αξόνων μεγάλης κυκλοφορίας, η οποία αποτελεί διεθνώς, ύστερα από τον έλεγχο στην πηγή, τη σπουδαιότερη συμπληρωματική παρέμβαση στην καταπολέ­ μηση του θορύβου. Στη χώρα μας, η οποία είχε καθυστερήσει σημαντικά στην εφαρμογή αυτής της λύσης, έχουν γίνει τα πρώτα βήματα με την κατασκευή ηχοπετασμάτων για την αντιθορυβική προστασία εννέα σχολικών συγκροτημάτων στην Αττική και δύο συνοικιών στο Δήμο Αγ. Ιωάννη Ρέντη και στο Δήμο Εύοσμου στη Θεσσα­ λονίκη, συνολικού κόστους περίπου 2 εκατ. ευρώ, με κονδύλια από το Β' ΚΠΣ 1 3 . Αυτά τα έργα έχουν, ασφαλώς, πιλοτικό χαρακτήρα και πρέπει να επε­ κταθούν, όπου υπάρχει ανάγκη, σε όλη τη χώρα. Επίσης τοποθετούνται ηχοπετάσματα και κατά μήκος των νέων οδικών αξόνων, όπου απαιτείται, και αυτά ομως «με το σταγονόμετρο»

14.

Ο έλεγχος του θορύβου στον αποδέκτη αποτελεί την τελευταία λύση στο πρό­ βλημα και αναφέρεται κυρίως στην ηχομόνωση των κτιρίων, μια λύση που μπο­ ρεί μεν να είναι αποτελεσματική αλλά δεν παύει να μειονεκτεί, ιδίως σε χώρες όπως η δική μας όπου συνηθίζουμε, λόγω κλιματικών συνθηκών, να ζούμε με ανοιχτά παράθυρα.

5. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΜΑΣ Από πλευράς θορύβου, το νησί μας εμφανίζει την κλασική εικόνα όλων των νησιωτικών-τουριστικών περιοχών της χώρας. Η έλλειψη βιομηχανικών εγκαταστά­ σεων, μεγάλων οδικών αξόνων, αεροδρομίων και λοιπών εκτεταμένων και έντονων πηγών θορύβου αφήνει ως μόνες πηγές ενόχλησης τα δίκυκλα και τα σημεία δια­ σκέδασης. Αυτά αποτελούν και τις πιο εύκολα ελέγξιμες πηγές θορύβου και εξαρ­ τάται από τη βούληση της Δημοτικής Αρχής και της Αστυνομίας να περιορίσουν στο ελάχιστο την επίδραση τους. Βέβαια, η βούληση, που είναι βέβαιο ότι υπάρ­ χει, πρέπει να συνοδεύεται και από μεταφορά γνώσεων, εμπειρίας και κάποιων τε­ χνικών μέσων για τα οποία είναι απαραίτητη η συνδρομή των κεντρικών υπηρε­ σιών του κράτους. Επίσης, η σύσταση Δημοτικής Αστυνομίας θα μπορούσε να βοηθήσει πολύ στη βελτίωση της κατάστασης. Τα δίκυκλα μπορούν σχετικά εύκολα να ελέγχονται και είναι βέβαιο ότι έτσι, σε λίγο καιρό, όταν θα γίνει βίωμα ότι η περίοδος της ατιμωρησίας έχει παρέλθει, θα σταματήσουν να αποτελούν πρόβλημα. Όσο για τα καταστήματα με μουσική, ΑΣΤΙΚΟΣ ΘΟΡΥΒΟΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

13. ΥΠΕΧΩΔΕ, Πρόγραμμα Καταπολέμησης Θορύβου, 1996.

14. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, «Μελλοντική Πολιτική για το Θόρυβο», Πράσινο Βιβλίο, COM(96) 540 τελικό, Βρυξέλλες 1996.

73

υφίσταται σοβαρή και αποτελεσματική νομοθεσία, η συνεπής εφαρμογή της οποί­ ας επίσης θα περιορίσει σημαντικά το σημερινό πρόβλημα. Η Αίγινα δεν αντιμετωπίζει μεγάλο πρόβλημα θορύβου. Μια επιμέλεια στην πιο πιστή εφαρμογή της νομοθεσίας και μια δημοτική πολιτική με έμφαση στις, όσο το δυνατόν περισσότερες πεζοδρομήσεις θα μπορούσαν εύκολα να ανατρέ­ ψουν τη σημερινή μέτρια αρνητική εικόνα και να την καταστήσουν πρότυπο «ήσυ­ χου τόπου», ακόμη και κατά τους φορτισμένους καλοκαιρινούς μήνες.

74

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, χ. 7

Ν. Σ Τ Ρ Ο Μ Π Λ Ο Σ - Λ . ΠΑΡΟΥΣΟΣ*

Οικονομικές πλευρές του φαινομένου ίου θερμοκηπίου την ατμόσφαιρα μας υπάρχουν συγκεκριμένα αέρια τα οποία εγκλωβίζουν /στην γη μέρος της ηλιακής θερμότητας. Τα αέρια αυτά είναι κυρίως το διο­ 1

ξείδιο του άνθρακα ( C 0 2 ) , το μεθάνιο (CH4) το οξείδιο του αζώτου ( Ν 2 0 ) κ.ά., τα οποία λόγω της ιδιότητας τους αυτής καλούνται αέρια του θερμοκηπίου. Αν δεν υπήρχαν τα αέρια αυτά τότε η μέση θερμοκρασία της γης θα ήταν πολύ χαμηλό­ τερη από τους 15° C που είναι σήμερα. Επομένως το φαινόμενο του θερμοκηπί­ ου που προκαλείται από τα αέρια αυτά είναι όχι μόνο φυσιολογικό αλλά και απα­ ραίτητο για την εξασφάλιση ενός βιώσιμου για τον άνθρωπο περιβάλλοντος. Τις τελευταίες δεκαετίες η συγκέντρωση των αερίων του θερμοκηπίου και συ­ γκεκριμένα του C 0 2 έχει αυξηθεί σημαντικά. Η αύξηση αυτή οφείλεται κατά μεί­ ζονα λόγο σε ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως η καύση του άνθρακα και του πε­ τρελαίου για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, μεταφορά, θέρμανση κ.λπ., και όχι σε κάποιο φυσικό φαινόμενο. Η αύξηση βέβαια της μέσης θερμοκρασίας της γης που μπορεί να προκληθεί από την αύξηση των αερίων του θερμοκηπίου δεν σημαίνει ότι καθημερινά και πα­ ντού η θερμοκρασία θα είναι ψηλότερη, αλλά ότι κατά μέσο όρο οι περισσότερες περιοχές θα είναι πιο θερμές. Αυτό θα οδηγήσει σε αλλαγές της ποσότητας αλλά και της συχνότητας των βροχοπτώσεων, του χιονιού, των καταιγίδων αλλά και της ανόδου της στάθμης της θάλασσας. Δισεκατομμύρια μετρικοί τόννοι άνθρακα

Jß

i i860

1488

1S00

1920

1940

Πηγή: «Trends '93: A Compendium of Data on Global Change», Oak Ridge National Laboratory. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ TOY ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ TOY ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

* Ο Ν. Στρόμπλος είναι Διδάκτορας του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και προϊστάμενος του τμήματος Σύνθεσης Εθνικών Λογαριασμών της ΓΓ ΕΣΥΕ. * Ο Λ. Παρούσος είναι υποψήφιος Διδάκτορας του ΕΜΠ.

1. Το 2000 το διοξείδιο του άνθρακα αποτελούσε ίο 81% του συνόλου των αερίων του θερμοκηπίου, ενώ ακολουθούν το μεθάνιο με 14%, το οξείδιο του αζώτου με 2% και 4% οι λοιποί ρύποι (HFCs, PFCs m l

^"V. 75

Οι παραπάνω περιβαλλοντικές προοπτικές έχουν προκαλέσει την ανησυχία τό­ σο των κυβερνήσεων όσο και των διεθνών οργανισμών με αποτέλεσμα να αναζη­ τηθούν τρόποι αντιμετώπισης. Το 1990 η διακυβερνητική ομάδα για την κλιματι­ 2

κή αλλαγή (IPCC ) που ιδρύθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη δημοσίευσε την πρώτη της μελέτη σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Από τη μελέτη προ­ έκυπτε ότι η κλιματική αλλαγή αποτελεί παγκόσμιο κίνδυνο και καλούσε για την δημιουργία μίας διεθνούς συνθήκης η οποία θα αντιμετώπιζε το πρόβλημα. Έτσι με πρωτοβουλία των Ηνωμένων Εθνών το 1992 εκπρόσωποι από 154 χώρες έλαβαν μέρος στην διάσκεψη για την κλιματική αλλαγή στο Rio de Janeiro. Εκεί αποφασίστηκε ότι τα αέρια του θερμοκηπίου θα πρέπει να σταθεροποιηθούν σε ένα τέτοιο επίπεδο το οποίο δεν θα θέτει σε κίνδυνο το οικοσύστημα. Ο χρόνος υλοποίησης αλλά και οι τρόποι με τους οποίους θα επιτευχθεί κάτι τέτοιο θα πρέ­ πει από την μία να εξασφαλίσουν την ομαλή και φυσική προσαρμογή του οικο­ συστήματος και από την άλλη να μην είναι σε βάρος της οικονομικής ανάπτυξης των κρατών που θα αποφασίσουν να μειώσουν τους ρύπους του θερμοκηπίου. Σε αυτή τη διάσκεψη δεν προέκυψε κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο αντιμετώπι­ σης της κλιματικής αλλαγής, π.χ. δεν ορίστηκαν ούτε τα επίπεδα στα οποία θα πρέπει οι ρύποι να περιοριστούν, ούτε η «τιμωρία» για τις χώ­ ρες που δεν θα επιτύχουν τους στόχους τους αλλά ούτε και ο 2. Intergovernmental Panel on Climate Change.

3. Αυστραλία, Αυστρία, Βέλγιο, Βουλγαρία, Καναδάς, Τσεχοσλοβακία, Αανία, Εστονία, Φιλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ελλάδα, Ουγγαρία, Ισλανδία, Ιρλανδία, Ιταλία, Ιαπωνία, Λάτβια, Λιχτενστάϊν, Λουξεμβούργο, Μονακό, Ολλανδία, Νέα Ζηλανδία, Νορβηγία, Πολωνία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Ρωσία, Σλοβακία, Ισπανία, Σουηδία, Ελβετία, Αγγλία, Αμερική.

χρονικός ορίζοντας στον οποίο τα προγράμματα μείωσης των ρύπων θα υλοποιηθούν. Αναγνωρίστηκε όμως ότι πρωταγωνι­ στικό ρόλο στην προσπάθεια μείωσης των ρύπων θα πρέπει να έχουν οι ανεπτυγμένες χώρες που ευθύνονται κυρίως για το με­ γαλύτερο ποσοστό ρύπων του θερμοκηπίου. Οι χώρες οι οποί­ ες αποφάσισαν όχι θα συμμετάσχουν (Annex-B3) είναι κυρίως ανεπτυγμένες χώρες αλλά και χώρες των οποίων η οικονομία βρίσκεται σε μεταβατική περίοδο. Οι αναπτυσσόμενες χώρες (Non-Annex-B) αποφασίστηκε ότι δεν θα συμμετάσχουν. Έκτοτε έχουν γίνει άλλες 8 συναντήσεις . Η πιο σημαντική από αυτές είναι η C O P - 3 που έγινε το 1997 στο Κιότο της Ια­ πωνίας όπου και υιοθετήθηκε (αλλά δεν επικυρώθηκε) το πρω­ τόκολλο του Κιότο. Σύμφωνα με το πρωτόκολλο αυτό κάθε χώ­

4. COP-1: Βερολίνο - 1995, COP-2: Γενεύη -1996, COP-3: Κιότο -1997, COP-4: Μπουένος Λίρες, 1998, COP5: Bówn-1999, COP-6 (Μέρος 1): Χάγη -2000, Οι ΗΠΑ απορρίπτουν το πρωτόκολλο του Κιότο, COP-6 (Μέρος II): Βόννη Ιούλιος 2001, COP7: Μαρακές, Νοέμβριος 2001, COP-8: Γιοχάνεσμπουρκ 2002.

5. Conference of Parties 76

ρα στο Annex-B αναλαμβάνει να μειώσει τους ρύπους της σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο κατά την περίοδο 2008 έως 2012. Οι στόχοι μείωσης υπολογίστηκαν με βάση τους ρύπους που είχε κάθε χώρα το 1990. Βέβαια προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι αυτοί οι χώρες που συμμετέχουν στην προσπάθεια θα πρέπει να ξεκινήσουν αρκετά νωρίτερα τις προσπάθειες τους ούτως ώστε να προβούν εγκαίρως στις απαραίτητες επενδύσεις σε τεχνολογίες μείωσης των ρύπων .

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 7

Όσο αφορά τις χώρες των οποίων οι οικονομίες βρίσκονται σε μεταβατική πε­ ρίοδο το πρωτόκολλο προβλέπει μια πιο ελαστική αντιμετώπιση θέτοντας σε αυτές τις χώρες χαμηλούς στόχους. Οι χώρες αυτές είναι οι: Βουλγαρία, Τσεχοσλοβα­ κία, Ουγγαρία, Λάτβια, Λιθουανία, Πολωνία, Ρουμανία, Ρωσία, Σλοβακία, Σλο­ βενία και η Ουκρανία. Συγκεκριμένα οι ρύποι που είναι υπό περιορισμό σύμφωνα με το πρωτόκολλο είναι: • Διοξείδιο του άνθρακα ( C 0 2 ) .

• Μεθάνιο (CH4).

• Οξείδιο του αζώτου ( Ν 2 0 ) .

• Φθοριωμένοι Υδρογονάνθρακες (HFC).

• Υπερφθοράνθρακες (PFC) • Εξαφθοριούχο θείο (SF6). Οι ρύποι αυτοί αν και έχουν όλοι τις ίδιες ιδιότητες διαφέρουν σε δύο πολύ σημα­ ντικά χαρακτηριστικά. Αυτά είναι η διάρκεια ζωής τους και ο βαθμός στον οποίο συγκρατούν την ηλιακή θερμότητα (Global Warming Potential). Έτσι ενώ το C 0 2 καταλαμβάνει το μεγαλύτερο ποσοστό στο σύνολο των ρύπων έχει μικρότερη διάρ­ κεια ζωής και συγκρατεί πολύ λιγότερη ηλιακή θερμότητα από ότι το SF6. Επομέ­ νως κάτω από αυτήν την οπτική γωνία όλοι οι ρύποι είναι εξίσου σημαντικοί. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται οι συγκεκριμένοι στόχοι που ανέλαβε κά­ θε χώρα σύμφωνα με το πρωτόκολλο του Κιότο. Αυτό που θα πρέπει ίσως να διευκρι­ νιστεί στον πίνακα αυτό είναι το θετικό πρόσημο που ορισμένες χώρες παρουσιάζουν. Για παράδειγμα η Αυστραλία, αν και σύμφωνα με το πρωτόκολλο θα πρέπει να έχει το 2012 8% περισσότερους ρύπους από ότι είχε το 1990, αυτό δεν συνεπάγεται απαραί­ τητα αύξηση των ρύπων. Βάσει μελετών έχει προκύψει ότι με τον ρυθμό με τον οποίο η οικονομία της Αυστραλίας μεγεθύνεται (περίπου 3,5% ετησίως) οι ρύποι της το 2012 θα είναι περίπου 26,5 % υψηλότεροι από το 1990 επομένως η Αυστραλία προκειμένου να πετύχει το στόχο της θα πρέπει να μειώσει τους ρύπους της κατά 17 %. Χώρες

Στόχοι (% αλλαγή από το επίπεδο του 1990)

Αυστραλία

+8

Καναδάς Κεντρική Ευρώπη

-8

Ανατολική Ευρώπη

-8

Ευρωπαϊκή Ένωση

-8

Ουγγαρία

-6

Ισλανδία

+10

Ιαπωνία

-6

Νέα Ζηλανδία Νορβηγία

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

0 +1

Πολωνία

-6

Ρωσία

0

Ελβετία

-8

Ουκρανία

<

Ηνωμένες Πολιτείες

0 -7

Το πρωτόκολλο του Κιότο δεν έχει ακόμα επικυρωθεί και αυτό γιατί ένας από τους δύο όρους που έχουν τεθεί για την επικύρωση του δεν ικανοποιείται. Ο πρώτος όρος αφορά στον αριθμό των χωρών που πρέπει να συμμετάσχουν στην προσπά­ θεια μείωσης. Ο δεύτερος όρος αφορά στο ποσοστό των συνολικών ρύπων που αυτές οι χώρες αντιπροσωπεύουν. Έτσι το πρωτόκολλο του Κιότο θα τεθεί σε ισχύ μόνο εάν το επικυρώσουν 55 χώρες οι οποίες θα πρέπει να αντιπροσωπεύουν του­ λάχιστον το 55% ίων συνολικών ρύπων του θερμοκηπίου. Ο όρος των 55 χωρών, συμπεριλαμβανομένων της Ιαπωνίας και της Ευρώπης, έχει ήδη επιτευχθεί αλλά ο δεύτερος όρος είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί εξαι­ τίας της άρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής να επικυρώσουν το πρωτόκολλο. Πιο συγκεκριμένα οι ΗΓΙΑ παρά το γεγονός ότι έχουν δεχθεί επίση­ μα το UNFCC, ανακοίνωσαν το Φεβρουάριο του 2001 ότι δεν έχουν καμία διά­ θεση να το επικυρώσουν. Ως αποτέλεσμα αυτής της ανακοίνωσης η Αυστραλία ανακοίνωσε ότι δεν πρόκειται να επικυρώσει την συνθήκη επί του παρόντος ενώ ο Καναδάς έχει καθυστερήσει στην επικύρωση. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι ΗΠΑ παράγουν το 3 5 % των συνολικών ρύπων.

\Ji παραπάνω αντιδράσεις εξηγούνται από το γεγονός ότι η εφαρμογή του Κιότο δεν συνεπάγεται μία κατάσταση όπου όλοι θα κερδίσουν. Αντίθετα η εφαρμογή του συνεπάγεται κόστος τουλάχιστον μεσοπρόθεσμα για την πλειοψηφία των χωρών που θα επιλέξουν να συμμετάσχουν. Και φυσικά το κόστος αυτό είναι και θα είναι μεγαλύτερο για χώρες όπως οι ΗΠΑ, οι οποίες παράγουν μεγάλες ποσότητες ρύ­ πων. Για να αμβλυνθούν οι δυσμενείς οικονομικές συνέπειες που θα προκαλέσει η εφαρμογή του πρωτοκόλλου του Κιότο έχουν προβλεφθεί κάποιοι μηχανισμοί «ευ­ ελιξίας», οι οποίοι στοχεύουν στο να βοηθήσουν τις χώρες να πετύχουν τους στό­ χους τους με το λιγότερο δυνατό κόστος. Αυτοί οι μηχανισμοί είναι κυρίως τρεις: Εμπόριο Ρύπων (Emission Trading), Μηχανισμοί Καθαρής Ανάπτυξης (Ciean Development Mechanisms) και η από κοινού υλοποίηση (Joint Implementation). Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το τρόπο λειτουργίας αυτών των μηχα­ νισμών, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο θα συμπεριφερθούν οι χώρες από την στιγμή που το πρωτόκολλο τεθεί σε εφαρμογή, θα αναφέρουμε ένα απλό παρά­ δειγμα με φανταστικούς αριθμούς. Έστω ότι η Ελλάδα έχει το δικαίωμα το 2012 να έχει ρύπους το πολύ μέχρι 100 τόννους ισοδύναμου διοξειδίου του άνθρακα.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 7

Εάν υποτεθεί επίσης ότι η Ελλάδα χωρίς να καταβάλει καμία προσπάθεια περιορι­ σμού των ρύπων και με βάση την οικονομική της δραστηριότητα εκτιμάται ότι θα παράγει, το 2012, 120 τόννους ισοδύναμου διοξειδίου του άνθρακα. Απαιτείται συνεπώς η μείωση των ρύπων κατά είκοσι τόννους, η οποία μπορεί να πραγματο­ ποιηθεί είτε με μείωση της παραγωγικής δραστηριότητας, είτε με υποκατάσταση των χρησιμοποιούμενων καυσίμων με άλλα καύσιμα που έχουν χαμηλότερο συ­ ντελεστή εκπομπής (π.χ. φυσικό αέριο αντί για πετρέλαιο), είτε με την χρησιμο­ ποίηση τεχνολογιών που μειώνουν τους ρύπους. Σε περίπτωση που αυτά δεν εί­ ναι αρκετά τότε η Ελλάδα μπορεί, και εφόσον την συμφέρει, να αγοράσει δικαιώ­ ματα ρύπων από άλλη χώρα. Τα δικαιώματα αυτά δημιουργούνται όταν κάποια άλλη χώρα έχει καταφέρει να έχει λιγότερους ρύπους από αυτούς που δικαιούται να κάνει. Έτσι δίνεται η δυνατότητα σε αυτήν την χώρα να εμπορευθεί την ποσό­ τητα των ρύπων που προκύπτει από την εξής αφαίρεση: Δικαίωμα Ρύπων το Έτος Χ - Ρύποι που έκανε η χώρα το έτος Χ. Στο τέλος βέβαια το άθροισμα των δικαι­ ωμάτων ρύπων θα πρέπει να ισούται με το συνολικό στόχο μείωσης που έχουν αναλάβει όλες οι χώρες μαζί. Μια άλλη εναλλακτική λύση που θα έχει η Ελλάδα θα είναι αντί να μειώσει τους ρύπους σε εθνικό επίπεδο να μειώσει τους ρύπους, κάνοντας επενδύσεις, σε ξένες χώρες όπου το κόστος μείωσης των ρύπων είναι χαμηλότερο. Αν οι χώρες αυτές ανήκουν στο Annex-Β τότε η ενέργεια αυτή λέγεται Από Κοινού υλοποίηση (JI), ενώ αν δεν ανήκουν ονομάζεται Μηχανισμός Καθαρής Ανάπτυξης (CDM). Σε αυ­ τό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι η Ελλάδα έχει μία ακόμα εναλλακτική λύση. Εάν για παράδειγμα το 2010 είχε δικαίωμα ρύπων 80 τόννων και εξέπεμψε τελικά 50, την διαφορά των 30 τόννων μπορεί να την «αποταμιεύσει» για το επόμενο έτος (banking). Ποιος συνδυασμός των επιλογών αυτών τελικά θα επιλεχθεί εξαρτάται από το κόστος αγοράς των δικαιωμάτων ρύπων, το κόστος μείωσης της παραγω­ γής, το κόστος υποκατάστασης καυσίμων και το κόστος επένδυσης σε τεχνολογίες μείωσης των ρύπων. Συμπληρωματικά πρέπει να αναφερθεί ότι το μέγεθος της μεί­ ωσης των ρύπων που μπορεί να επιτευχθεί σε άλλες χώρες αλλά και της αποταμί­ ευσης των δικαιωμάτων δεν μπορεί να υπερβαίνει κάποια συγκεκριμένα όρια.

Woo αφορά τα κύρια οφέλη από την εφαρμογή του Κιότο αυτά μπορούν να συ­ νοψιστούν σε περιβαλλοντικά-κλιματολογικά και οικονομικά. Όσο αφορά το κλί­ μα η μείωση της συγκέντρωσης των αερίων του θερμοκηπίου και η σταθεροποίη­ σης τους σε ένα ακίνδυνο επίπεδο σημαίνει ότι η μέση θερμοκρασία της γης ανα­ μένεται να αυξηθεί κατά 0.04-0.10°C μέχρι το 2050, και 0.08-0.28°C μέχρι το 2100 ενώ χωρίς την εφαρμογή η αύξηση αναμένεται να κυμανθεί από 1°C μέχρι το 2050, και 2.5"C μέχρι το 2100. Επιπρόσθετα η ακραία μεταβολή των καιρικών φαινομένων θα περιορισθεί προστατεύοντας έτσι την αγροτική παραγωγή. Επίσης οι περιοχές που βρίσκονται ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

κοντά στο ύψος της θάλασσας θα πάψουν να απειλούνται από καταστροφικές πλημμύρες, οι οποίες μπορεί να προκληθούν από την αύξηση της στάθμης της θά­ λασσας που θα προέλθει από το λιώσιμο των πάγων. Τα οικονομικά οφέλη στις αναπτυγμένες χώρες θα είναι μακροπρόθεσμα και θα οφείλονται στην σταθερότη­ τα της αγροτικής παραγωγής. Οι χώρες του τρίτου κόσμου από την άλλη θα ευ­ νοηθούν σημαντικά από τις επενδύσεις που θα γίνουν σε αυτές μέσω των μηχανι­ σμών ευελιξίας. Το κόστος που συνεπάγεται η εφαρμογή του Κιότο αναμένεται να είναι υψηλό­ τερο για τις υπόλοιπες χώρες εάν η Αμερική δεν λάβει μέρος τελικά στην προσπά­ θεια μείωσης. Σε κάθε περίπτωση όμως η τιμή της ενέργειας (ειδικά του άνθρακα και του πετρελαίου) θα αυξηθεί προκαλώντας βέβαια έτσι υποκατάσταση μεταξύ καυσί­ μων αλλά και ανάπτυξη και εγκατάσταση νέων τεχνολογιών που θα είναι πιο φιλι­ κές προς το περιβάλλον. Η τιμή των προϊόντων που χρησιμοποιούν πολύ ενέργεια για να παραχθούν θα ανέβει λόγω του υψηλότερου κόστους παραγωγής. Οι εταιρείες θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν νέες τεχνολογίες και να συμμορ­ φωθούν με αυστηρότερους περιβαλλοντικούς κανόνες. Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν κονδύλια για να αναπτύξουν και να επιβάλουν τους περι­ βαλλοντικούς κανόνες, να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη της απαραίτητης υποδομής και να βοηθήσουν τις επιχειρήσεις να προσαρμοσθούν.

80

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η Α1ΠΝΛΙΑ, τ.7

ΝΙΚΟΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ*

ΐίειραματα με χημικές ουσίες πιίου εκτοξεύονται από τις εξατμίσεις αεριοωθουμενων (Chemtrails)

Ο

λοι μας έχουμε παρατηρήσει τις λευκές ουρές των αεριωθούμενων αερο­ πλάνων που πετούν σε ύψος περίπου 10.000 μέτρων. Οι ουρές αυτές προ­

έρχονται από τα αέρια που εκτοξεύονται από την εξάτμιση των αεριωθούμενων τα οποία ψύχονται ακαριαία σε πάγο στη χαμηλή θερμοκρασία του περιβάλλοντος (θερμοκρασίες χαμηλότερες των -60 C) και στη συνέχεια εξατμίζονται δημιουρ­ γώντας τις χαρακτηριστικές λευκές ουρές των αεριωθούμενων. Οι λευκές αυτές ουρές μετά γρήγορα διασκορπίζονται και εξαφανίζονται. Οι «χημικές ουρές» (chemtrails) εκτοξεύονται κύρια από τις εξατμίσεις στρατιωτικών αεροπλάνων τύ­ που KC-135s και KC-lOs και λευκά χωρίς διακριτικά αεριωθούμενα όταν πετούν σε χαμηλό ύψος και σύμφωνα με ομολογίες αυτόπτων μαρτύρων είναι διαφορετι­ κές από τις κοινές λευκές ουρές των επιβατικών αεριωθούμενων. Παρ' όλο ότι στην αρχή μοιάζουν με τις συνηθισμένες λευκές ουρές των επι­ βατικών αεριωθούμενων, αμέσως γίνονται πιο πυκνές, πιο παχιές, απλώνονται στον ουρανό και σχηματίζουν διάφορα χιαστά σχήματα που ενώνονται μεταξύ τους και σχηματίζουν ένα λεπτό πέπλο που διατηρείται επί ώρες. Πολλές φορές σε μέρες χωρίς σύννεφα μετά από μερικές ώρες πτήσεων πέρα δώθε μπορούν να «αλ­ λάξουν» την όψη ολόκληρου του ουρανού. Ορισμένες στιγμές βγάζουν μεγαλύτε­ ρες ποσότητες εκπομπών και σχηματίζουν πολύ πυκνά άσπρα σύννεφα με «ουρές» από κάτω. Τα σύννεφα αυτά σε καμία περίπτωση δε μοιάζουν με τους φυσιολογι­ κούς σωρείτες (πυκνά σύννεφα) που συχνά υπάρχουν στον ουρανό σε χαμηλότε­ ρα υψόμετρα. Εκατοντάδες ανθρώπων από τον Καναδά και τις ΗΠΑ, την Ισπανία, τις Φιλιππίνες, την Αγγλία, τη Γαλλία, τη Σουηδία, την Ολλανδία, την Ιταλία, την Κροατία, την Αυστραλία, το Μεξικό, τη Νέα Ζηλανδία και την Αϊτή έχουν κάνει παρόμοιες μαρτυρίες για τα «chemtrails». Το ερώτημα είναι: τι υπάρχει μέσα σε αυτές τις «χημικές ουρές» και γιατί γίνο­ νται τα πειράματα αυτά; Κανείς δεν μπορεί να δώσει απαντήσεις με απόλυτη βε­ βαιότητα στα ερωτήματα αυτά. Υπάρχουν υπόνοιες ότι γίνονται τα πειράματα αυ­ τά για να ελέγξουν την ατμόσφαιρα και τις καιρικές συνθήκες. Ο Edward Teller, ο πατέρας της βόμβας υδρογόνου και αντιπυραυλικής ασπίδας (πόλεμος των ΧΗΜΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΣΤΙΣ ΕΞΑΤΜΙΣΕΙΣ ΑΕΡΙΩΘΟΥΜΕΝΩΝ

* Ο Νίκος Κατσαρός είναι Αντιπρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Χημικών και Διευθυντής Ερευνών ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος».

81

άστρων), εισηγήθηκε το 1997 στην κυβέρνηση των ΗΠΑ τη μείωση του «φαινο­ μένου του θερμοκηπίου» με τη διασπορά μικρών σωματιδίων αλουμινίου σε ολό­ κληρο τον πλανήτη. Τα «σωματίδια αλουμινίου» ανακλούν και απομακρύνουν τη βλαβερή υπεριώδη ακτινοβολία, αλλά συγχρόνως επιτρέπουν τη θερμότητα της γης να διαφεύγει. Ο Edward Teller στη γραπτή εισήγηση του με τίτλο «Φαινόμενο του θερμοκηπίου και Εποχή των Παγετώνων: Η προοπτική επιρροής της πλανη­ τικής αλλαγής με βάση τη Φυσική» (Global Warnung and the Ice Afe«: Prospects for Physics-based Modulation of Global Change) τονίζει ότι οι αρνητικές εποττώσεις από τη Συνθήκη του Κιότο στην παραγωγή ενέργειας από κάρβουνο και πε­ τρέλαιο μπορούν να αντιμετωπιστούν γεμίζοντας τους ουρανούς ρε ψωτοδιασκορπιστικά σωματίδια όπως

• Μ αργιλίου. Η μέθοδος υυτή είναι πο­

λύ φθηνότερη, ισχυρίζεται, από τον περιορισμό των εκπομπών από τις καύσεις πε­ τρελαίου και άνθρακα. Είναι γνωστό ότι από τις καύσεις πετρελαίου και άνθρακα παράγονται αέρια όπως διοξείδιο του άνθρακα που αυξάνουν τη θερμοκρασία του πλανήτη. Αυτό ονομάζεται «φαινόμενο το θερμοκηπίου» και με το Πρωτόκολλο του Κιότο, που εγκρίθηκε και στην Παγκόσμια Διάσκεψη του Γιοχάνεσμπουργκ τον Αύγουστο του 2002, συμφωνήθηκε να μειωθούν μέχρι το 2010 κατά 10% οι εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα. Οι ΗΠΑ δεν υπέγραψαν to Πρωτόκολλο αυτό, διότι σύμφωνα με τον πρόεδρο Bush κάτι τέτοιο θα είχε αρνητικές επιπτώσεις στην οι­ κονομία των ΗΠΑ. Η αλήθεια είναι ότι οι εταιρείες πετρελαίων των ΗΠΑ είναι εκείνες που πίεσαν τις ΗΠΑ ya μην υπογράψουν ίο Πρωτόκολλο TOH Κιότο και εκείνες παρότρυναν στην αίκιδοχή > .·· '. ίασης εναλλακτικών λύσεων όπως αυτή τοϋ Dr. Ε, Teller. Στο πλαίσιο τ« ι ιάσεων

ρ<

' υ" του θερμοκηπίου που

θα επέτρεπαν τη συνέχιση της χρήσης των πετρελαίων εγκρίθηκε μια πατέντα στο όνομα της Εταιρείας Αεροναυπηγική Hughes για «ψεκασμούς ρε τεχνική Welsbach με σκοπό τη μείωση της παγκόσμιας υπερθέρμανσης». πως μικρά σωματίδια οξειδίου του αλουμινίου και άλλα Λ

ακά σωματίδια

θα μπορούσαν να προστεθούν στα καύσιμα των αεριωθούμενων αεροπλάνων χαι να εκπέμπονται από τις εξατμίσεις αυτών. Ενισχυτικό των ανωτέρω είναι ότι μετά από έντονες μαρτυρίες ατόμων στην πόλη Espanola του Καναδά για «χημικές ουρές», ανάλυση του βρόχινου νερού έδειξε υπολείμματα αλουμινίου επτά φορές πάνω από το ανώτερο επιτρεπτό όριο. Σε μια περιοχή πενήντα τετραγωνικά χιλιόμετρα γύρω από την Espanola, Οντάριο, όπου το 1998 έλαβαν χώρα αεροψεκασμοί επί μήνες οι κάτοικοι υπέφεραν από έντονους πονοκεφάλους, πόνους στις κλειδώσεις, ζαλάδες, έντονες κρίσεις άσθμα­ τος, απώλεια βαχυπρόθεσμης μνήμης, παρόμοια συμπτώματα με εκείνα της γρί­ πης αλλά χωρίς πυρετό κ.λπ. Μια άλλη θεωρία είναι ότι οι «χημικές ουρές» περιέχουν ιιια σκόνη που βασί­ ζεται στο στεαρικό βάριο. Κάθε κρύσταλλος σκση ' «

ί ΙΒΑΛΛΟΝ, UA1FINAIA, Γ 7

απορροφά 200!! ρορές το Ρ»'. κ>ς της σε υδρατμούς και αέρα. Στις 16 Ιουλίου 1 Vìi ιι FI ιιρεια Dyn-O-JV] ti γμησιμοποιώντας πρατιωτικό αεροπλάνο C-130 έρι­ ξε τέσσερις κ von , Π\ n-0-Gei οίο Διι )\ γ Λ en ιί ροηκ ίου Palili hui ο h της Φλόριδας κ ι ι < ι. \,σε ένα σύννεφο θύελλας avipoacpójWou που ήταν στη διαδι­ κασία σχηματισμού του. Το σύννεφο εξαφανίστηκε ano τα ραντάρ του 'αεροδρο­ μίου, Η σκόνη Dvrt-0-Gel της Dfn-O-Mat μπορεί να εξουδετερώσει τυφώνες κατ ανεμοστρόβιλους απορροφώντας υδρατμούς και ενέργεια. Η κπθέρνηση των FJU- έδειξε ε» Î ιαψερσ\ για το πρόγραμμα αυτό, ηαρά.το γεγονός ότι στις 19 Ιου­ λίου αναφέρθηκε οτι γκρίςα ζελατινώδης ομοία.κάλυψε τις ακτές του Paini Eeach της Φλοριδας, γ,κιΐρόσωπ >ς της ειαιρείας εσηευοε να ότυ.ωοει ου το υλιι.ό εή t : β οαποικοόομήοπιο και ό ι iipokuA ι βλυβκ< < κ υ ι il Ί > \

λ«

• ι ρ ,

(ττο όχί ιι ενέργεια δεν καιαστρεφεται α)λα μετατρέπεται. Καιά πόρο θο εοηρεόcouv την ατμόσφαιρα αυτές οι μετατροπές ενέργειας είναι ένα μεγάλο θέμα. Τ

χ ε ι ^πίσης αναφερθεί ότι ιτις «χημιι i , ουρ ; π. υέχ« "im ρ ίγμι < ι >· u m

τοπ βαρίου

Η μεταβλητή ραδιοηαρσβολικη εξίσωση (Vrruhltr Ter;.-in Radio

Parabolic Equation, VTRPJti δείχνει στους πιλότους τι γειτονικά ραντάρ μπορούν' •η δεν μπορούν να δουν υπο' : διαφορετικές μετεωρολογικές συνθήκες, Αερόλυμα1 Πλάτων βαρίου-τιτανίου βελτίωσαν το σύστημα παρατήρησης ρε ραντάρ σε επιχει­ ρήσεις; στη.Λιβύη και τον πόλεμο του Κόλπου.

ί

li λένε οι κυβερνήσεις για τις;«χημικές ουρές»; Καμία κυβέρνηση στον κόομο .μέχρι σήμερα δεγ ειη|λΙ, αωσε ότι περιοχές της ραντίστηκαν uno «\ηαι λ ς ουρές».. Όποιοι c'tu-a*

ρωτήσεις, άπαν ιάσεις όε\ έλαβαν, Λ ιιολλους t) \ ο ι ισιαοειςγα,

μη μιλούλ Ο Dentin Kuuiiich μιλοι ιπς βουλής ou ν \\ υπροι ώκυν κ ιυέγοςτπς Ειιιτροιιης Λιατηρποης cou Διαστήματος (Space Ρπ

ι ν. 11 η /" ,, 2001 ι ι η Η.ΠΑ

εισηγήθηκε τη μόνιμη απαγόρευση οπλικαώ βόοεω

στο διάστημι και ειδικέ την

απαγόρευση των χημικών 'ουρών τις οποίες »χαρακτήριζε όπλα. Μερ κούς πίνες cip- ' γότερα η εισήγηση ξαναγράφτηκε αλλά οι λέξεις «χημικές συρες είχαν σβηστεί... Έχει επίσης αναφερθεί ότι με τις «χημικές ουρές* γίνονται βιολογικά πείραμα- 5 t a σε ολόκληρους πληθυσμούς για να μελετηθεί η αντίδραση τους σε διάφορους παθογόνους μικροοργανισμούς και ιούς, καθώς επίσης και πειράματα για τη δυ-. νατότΐίτα μαζικού εμβολιασμού του πληθυσμού σε περίπτωση βιοτροροκρατικής= |πίθεσης. l·· έχρι jiiicpa, ενώ οι ενδείξεις καθημερινά αυξάνουν για την ύπαρξη, τω\ «χημι α >\ ουρώ« · καμίο κυβέρνηση δεν επιβεβαιώνει αλλά ούτε και απορρί-, ucci cm ύπαρξη τους ή και τους σκοπούς που επιδιώκουν.

ΧΗΜΙΚΕ! ΟΥΣΙΕΣ I T I ! ΕΞΑΤΜΙΣΕΙΣ ΑΕΡΙΩΘΟΥΜΕΝΩΝ

s -

5 ;/.-•

,

•'.'•..\

•

••

'

•

••

. '

li ,

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 7

ΟΛΙΒΙΕ ΚΛΕΜΕΝΤΣ

Μεράκι;

Ένας φίλος μού πρότεινε να γράψω κάτι για το περιβάλλον στην Αίγινα. υχαίνει να είμαι ξένος, Γάλλος, κανείς δεν είναι τέλειος. Ανήκω στον μικρό αυτό λαό που πιστεύει ότι ο Θεός τού έχει εμπιστευτεί την αποστολή να δί­ νει μαθήματα στον υπόλοιπο κόσμο... Ό π ω ς και ο πρόεδρος του, ο Jacques Chirac, που βλέποντας τον εαυτό του σαν την προσωποποίηση των διασήμων προτύπων του Charles de Gaulle και Astérix χειρονομεί μπρος στα τανκς του Bush ουρλιάζοντας ότι ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός. Ως γνήσιος δημαγωγός, συνο­ ψίζει έτσι τα συμπεράσματα στα οποία έχουν καταλήξει οι εναλλακτικοί της πα­ γκοσμιοποίησης: Αν η Κίνα και μόνο ασπαστεί τον αμερικάνικο τρόπο ζωής, που όπως φαίνε­ ται έχει ήδη αρχίσει να το κάνει, θα χρειαστούν έξι πλανήτες σαν το δικό μας. Μπαίνω στον πειρασμό να εφαρμόσω αυτή την προβληματική σε τοπικό επίπεδο: Πόσες Αίγινες θα χρειαστούν για να χωρέσουν 5 εκατομμύρια Αθηναίοι; Ως ξένος, ξέρω ότι έχω περισσότερα μαθήματα να δεχθώ παρά να δώσω, ιδι­ αίτερα από τους Έλληνες. Αναρωτιέμαι ωστόσο για την ταχύτητα με την οποία ξε­ τυλίγονται εδώ τα γεγονότα και φτάνω στο συμπέρασμα ότι υπάρχει υλικό για συ­ ζήτηση. Επέλεξα λοιπόν να στήσω μια συζήτηση ανάμεσα σε δύο Ελληνες, που δεν προσπαθούν να μοιάσουν με κανέναν, όπως και θα δείτε από τη χοντροκομμένη καρικατούρα τους που ακολουθεί.

„,„

Ο ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ είναι εργολάβος στην Αίγινα. Ο ΓΙΩΡΓΟΣ είναι καθηγητής στην Γενεύη.

ΓΙΟΡΓΟΣ Νομίζω ότι δε θα έρχομαι πια και τόσο συχνά. :

ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ Γιατί, τι έπαθες;

.«*•*!»'

ΓΙΩΡΓΟΣ Δεν αισθάνομαι πια στον τόπο μου εδώ. Όλο τον υπόλοιπο χρόνο μένω ο' ένα προάστιο της Γενεύης και τώρα μου φαίνεται πως είμαι σ' ένα προάστιο της Αθήνας. Σε προάστιο θα ζω, σε προάστιο θα περνάω και τις διακοπές μου; ΜΕΡΑΚΙ:

ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ Σιγά! Ώστε ο κύριος ξερόλας έχει δει τόσες ομορφιές αλλού, που δεν αντέχει πια τη μικρή πατρίδα του; Και τι περιμένεις, να τη βρίσκεις πάντα όπως την άφησες παιδί; ΓΙΩΡΓΟΣ Όχι βέβαια. Αλλά δεν αντέχω να βλέπω αυτά που της κάνετε εσύ και οι φίλοι σου. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ Καλά, καλά. Εσύ όλο μιλάς, είναι το επάγγελμα σου. Και μιλάς σαν κα­ κομαθημένο παιδί που το σπούδασε ο μπαμπάς του. Το πώς κατάφερε ο πατέρας σου να σου πληρώσει τις σπουδές, αυτό είναι ένα άλλο ζήτημα. Εσύ το μόνο που ξέρεις είναι να δίνεις μαθήματα στους άλλους. Ε λοιπόν, εγώ δεν κληρονόμησα παρά μόνο τις φιστικιές μου. Και τότε που εσύ χασμουριόσουνα στο θρανίο σου, εγώ δούλευα οικοδομή, για να μπορέσω να ζήσω εδώ από τα χέρια μου, και να μη χρειαστεί να πάω να τα πουλήσω στο σκλαβοπάζαρο στην Αθήνα. Αν βάλουμε το νησί μας σε γυάλα, πώς θα ζήσω την οικογένεια μου; Εσύ έφυ­ γες στα ξένα, στους πλούσιους, να κάνεις τη δικιά σου, και θα 'θελες εμένα να με κρατήσεις στην κατάψυξη για τις διακοπές σου, να σου παίζω μπουζούκι και να σου χορεύω καλαματιανό; Εσύ να έχεις τη γνώση, τον κόσμο, τη γαλανομάτα γυ­ ναίκα, και εγώ τη γη και την παράδοση με το ίδιο τροπάριο όλη μου τη ζωή και τις ευλογίες του παπά όταν θα με χώσουν στο λάκκο; Ε όχι. Οι συμπατριώτες σου οι Αιγινήτες νιώθουν στενάχωρα μέσα στην καρτ ποστάλ σου. Προτιμούν να διαλέξουν τη μοίρα τους, αν επιτρέπεις. Έχουν βαρε­ θεί τους ξεχαρβαλωμένους δρόμους, το άσχημο νερό, και παλεύουν για να δώ­ σουν στο νησί τους τη θέση που του αξίζει στο Σαρωνικό. Η Αίγινα είναι ζωντα­ νή, μπορείς να βρεις ό,τι ψάχνεις, όλες τις υπηρεσίες, τα μαγαζιά, τα σχολεία, αυ­ τά πιάνουν τόπο, κάνουν θόρυβο, ε λοιπόν εμένα αυτό μ' αρέσει. Άιντε, όλο κριτική μού είσαι, λες και είσαι γεροντοκόρη που κοιτάει καμία γκό­ μενα και ξινίζει. Αυτά παθαίνετε εσείς οι διανοούμενοι, καθόσαστε απ' έξω απ' τη δράση και κακολογείτε. Έλα, μωρέ, δεν είναι τίποτα, η ακαταστασία είναι που α ενοχλεί, η κυκλοφο­ ρία, τα γιαπιά εδώ κι εκεί, μα μη σε νοιάζει, όλα αυτά είναι περαστικά, είναι μέχρι να στρώσει. Άκου με που σου λέω, έτσι είναι και στην οικοδομή και ξέρω, όταν εί­ ναι ακόμα γιαπί βλέπεις ένα χάος, και μόλις τελειώσει, το καμαρώνεις. Έτσι και η Αίγινα, σαν το γιαπί, τώρα τα βλέπεις όλα αυτά γιατί είναι σ' αυτή τη φάση, της ανάπτυξης, της μεταμόρφωσης. Θα δεις όμως, όταν θα έχουν όλα αξιοποιηθεί. Και από ένα χωριό που γυρνάγαμε ξυπόλητοι θα έχουμε γίνει ένας σύγχρονος τό­ πος με όλες τις ανέσεις. Περίμενε να στρωθούν όλοι οι δρόμοι, να γίνουν τα πάρκινγκ και όλα τα σχετικά, και τότε μου λες! Εκεί σε θέλω να δεις μεταμόρφωση! ΓΙΩΡΓΟΣ Ωραία μεταμόρφωση! Να, πάρε τον πατέρα σου, αυτός ήταν αληθινός Έλληνας, τίμιος και φιλότιμος. Εσύ είσαι πονηρός και συμφεροντολόγος. Ήταν ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η Α1ΓΙΝΑΙΑ, τ.7

καλός άνθρωπος, εσένα οι δουλειές σου σ' έχουν κάνει σκληρό και εγωιστή. Και πάνω απ' όλα ήτανε λεβέντης, κι εσύ είσαι κοιλαράς! Δεν είσαι πια Έλληνας, είσαι νεο-Έλληνας, ένας Ευρωπαίος δεύτερης κατηγορίας που νομίζει ότι είναι ξύπνιος ενώ την έχει πατήσει. Τι κέρδισες με τις ανέσεις σου; Αισθάνεσαι ευτυχισμένος το βράδυ όταν κάθεσαι μπροστά στο μόνο πράγμα που λάμπει στην Αίγινα, μια οθό­ νη τηλεόρασης; Ο πατέρας σου ήταν Αιγινήτης και αυτό τα έλεγε όλα. Εσύ κατοι­ κείς στο «no man's land» της παγκόσμιας κοινωνίας, δεν είσαι πια παρά ένας κα­ ταναλωτής, ένα θύμα της διαφήμισης. Μα το χειρότερο είναι ότι αυτή η αλλαγή νοοτροπίας καθρεφτίζεται στο τοπίο του νησιού μας. Είναι αυτό που λες εσύ ανάπτυξη. Όσο εσύ «αναπτύσσεσαι», με άλλα λόγια όσο διογκώνεται η κοιλιά σου, άλλο τόσο και η Αίγινα «παχαίνει». Κοίταξε τον πίνακα που έχεις στο σαλόνι σου. Τι δείχνει; Ένα τοπίο. Λοιπόν, ένα τοπίο είναι σαν πίνακας. Είναι ένα συλλογικό έργο που οφείλεται στον τρόπο ζωής ολόκληρων γενιών κατοίκων. Διαβάζεται όπως μια σύνθεση: το χωριό, από τη μία, όπου δεσπόζει η εκκλησία, από την άλλη η θάλασσα και το βουνό. Κάθε στοιχείο έχει το δικό του νόημα και δίνει ζωή στο σύνολο. Αν όμως η θά­ λασσα καλύψει το νησί, πάει το νόημα, πάει το τοπίο. Στην δική μας περίπτωση το μπετόν έχει ήδη αναλάβει την εξαφάνιση. Αυτό είναι το αποτέλεσμα της αλλαγής της νοοτροπίας σας. Παλιά, τα σημεία του νησιού με την ωραιότερη θέα ανήκαν σε όλους. Εκεί χτίζανε τα ξωκλήσια και όποιος ήθελε μπορούσε να πάει να προσκυνήσει και να απολαύσει το θαύμα της δημιουργίας. Τώρα που γίνατε άπληστοι και εγωιστές, κάθε φορά που βλέπετε ένα όμορφο μέρος θέλετε να το κάνετε δικό σας. Και εκεί που πιστεύετε ότι έχετε κερ­ δίσει έδαφος για τον εαυτούλη σας, στην πραγματικότητα έχει χαθεί για όλους. Εί­ ναι σαν να κόβετε το κλαρί πάνω στο οποίο καθόσαστε. Το πρόσωπο του νησιού παραμορφώνεται, γεμίζει σπυριά από μπετόν που δεν είναι παρά το σύμπτωμα της αρρώστιας που πλήττει την κοινωνία. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ Κάτσε, βρε παιδάκι μου, σαν πολλά δε μας τα λες; Κι αν είναι έτσι, τό­ τε πως γίνεται κι έρχονται τόσοι άνθρωποι απ' όλο τον κόσμο για να επισκεφθούν το νησί μας; ΓΙΩΡΓΟΣ Και για πόσο καιρό πιστεύεις ότι θα έρχονται

11

ακόμα; Μην κοιτάς τους Γιαπωνέζους που ψωνίζουν τα σουβενίρ. Στις περισσότερες χώρες απ' όπου προέρχονται οι τουρίστες η μεγάλη πλειονότητα των νέων (80% στη Γαλλία) σπουδάζει στο πανεπιστήμιο. Νομίζεις ότι όλοι αυτοί θα θέλουν για τις διακοπές τους να πηγαίνουν να επισκέπτονται αλλού αυτά που έχουν πια μισήσει στη δικιά τους χώρα; την καταναλωτική κοινωνία; Όχι. Δε θα έρ­ θουν να δουν ανθρώπους που τους μιμούνται άτσαλα με ΜΕΡΑΚΙ;

87

μια γένια καθυστέρηση. Κυρίως θα θέλουν να αποφύγουν το σεαμα της κατάρρευ­ σης ενός πολιτισμού για χάριι των υποτιθϊ μένων αξιών του Δυτικού κόσμου. Όχι, εκείνοι θα πάνε να ψάξουν ταυτότητες άθικτες, δυνατές, σε αλλ τισροός, ώστε να μαζέψουν υλικό για να ανοικοδομήσουν το δικό τους, τις καταστροφές της δικτατορίας της αγοράς. Μη νομίζεις, κανείς δεν επισκέπΐεται ένα προάστιο. Το αποφεύγει. Τώρα πώς φτάσαμε εκεί; Είναι απλό. Η Ευρώπη δεν έδωσε στην Ελλάί ούργησαν την Ελλάδα με τις αξίες των άλλων κοινοτήτων που αποτελούν την Ευρώ­ πη. Αντί για γάμο γίνεται βιασμός! Έγας βιασμός οργανωμένος από τους εξυπνάκη­ δες, τους οπορτουνιστές, δηλαδή κ >

Ί

»αματίες KCL

ιαφθορείς που

ορίζονται απο τους νομούς της αγοράς. le νησί υας όπως και ιόσα άλλα, είναι μία καλλονή που βγήκε στο πεζοδρόμιο και ι ;ευτελίζεται. Πρόκειται για πορνεία, Η ανάΕχουμε να κάνουμε κυριολεκτικά με την καταστροφή της κουλτούρας μας. Την κατάληψη της από μια άλλη. Η δική μας κοινωνία ζούοε με μία τάξη που ευ­ νοούσε τη συλλογικότη ϊκληρό ανταγωνισμό και τον ατομικισμό. ιν πραγματικότητα περιενταση που προκαλεί αυτή η σύγκρουση. ι δώσω ένα παράδειγμα: Έχεις μια μηχανή. τροφοοόεις ,'ρήγορα και θα δουλεύει όλο και πιο καλά. Όμως

αρμονικί

δε θα υπάρχει πια παρά μονό μία ομάδα, μικροπωλητών όπου ο

καθένας

ον εαυτό του, δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα πανικόβλητου

ανταγωνι

ay μια κοινωνία καταρρέει, αρχίζει η λεηλασία. Όπως στο μου-

σείο της

; με το τέλος της ηγεμονίας του Σαντάμ.

συνάδελφος σου μου εμπ,ίατεΰτΓ σε 2 γρόνια. Είναι εξωφρενικό!

ινικος και υπάρχουν πολύ λίγες λ εμροι σωτηρίας σαν την j σταματήσετε , θα ρουλιαςετε.

-β 1

5υς ναυαγούς. Αν δε

ιθυσμό το καλοκαίρι, το

Κιόλας ί

ατκλοφοριαι e ι

όσα προσπαθούν να γλι-

'

>ς ένας άρρωστος κοίλα •

θηναίοί τα κουβαλάν μα σ' αυτόν που πρόκειται

νει καλά. ΑΦ)-ι

ΪΧΡΙΒΑΛΛΟΚ

ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ Ασ' τα να πάνε. Να σου πω κάτι; Μην ακούς που σου κάνω τον κα­ μπόσο. Τα πράγματα δεν είναι όπως τα ονειρευόμουνα. Όντως, έχω κινητό και οι πελάτες μου με παίρνουν ανά πάσα στιγμή, έχω χάσει την ησυχία μου. Δουλεύω υπερβολικά, έχω τρελαθεί στους λογαριασμούς, δε βλέπω πια τους φίλους μου που έχουν γίνει ανταγωνιστές, και δε μ' αρέσει πια η δουλειά μου. Κάποτε, χτίζα­ με με μεράκι, και ο κάθε εργάτης είχε την αξιοπρέπεια του, τώρα πρέπει να βασα­ νίζω μια ομάδα Αλβανών για να καταφέρω να τελειώσω στην ώρα μου. Δε χωνεύω το μπετόν, είναι το πιο άτιμο υλικό που έχουν πιάσει τα χέρια μου. Δε χωνεύω τους πελάτες μου που μου μιλάνε σαν να 'μουνα χωριάτης, δε χωνεύω τους αρχιτέκτο­ νες που με περνάνε για καθυστερημένο. Δεν έχω πια παρά μόνον αριθμούς στο κεφάλι μου. Από κει που δούλευα με την καρδία μου και το αποτέλεαμα φαινόταν, τώρα φτιάχνω σπίτια της σειράς που δεν εκφράζουν παρά την κούραση μου και την υπεροψία των ιδιοκτητών τους. « Και το χειρότερο απ' όλα, όταν ήμουνα μικρός και πήγαινα ξυπόλητος δε θα' χα κλέψει, ποτέ ούτε καραμέλα. Τώρα... τα βολεύω από δω και από κει για να τα βγάζω πέρα. Ντρέπομαι για τον εαυτό μου. Τη νύχτα βλέπω εφιάλτες, σκέφτομαι το γιο μου, new θέλω να τον σπουδάσω, για ν αρχίσει να σκέφτεται όπως εσύ κα^ να με κατηγορήσει που έκανα ό,τι έκανα. Εγώ έκανα ό,τι πίοτευαχαλΰτερο γι' αυ­ τόν και εκείνος θα φύγει και αυτός να πάει να ζήσει αλλού. Τις λίγες φορές που βρισκόμαστε με τους κολιούς μου φίλους, λέμε όλοι to ίδιο: «Παλιά βρισκόμασταν, τα λέγαμε, πίναμε και κανένα^ κραόί, τραγουδάγαμε, και στα πανηγύρια χορεύαμε. Και ότι κάναμε το κάναμε με! μεράκι. Τώρα πού τρα­ γούδι, πού χορός; Πού πήγε το κέφι; Πού πήγε το μεράκι;». Αλλά πρέπει να δουλέψω, τι να κάνω... \r

'

\ '

c

ΗΒΜΚΓΓ

ΓΙΩΡΓΟΣ Υπάρχει μια λύση: στησί μια επιχείρηση κατεοαφισεων και ξεκινά με

\

Αγία Μαρίνα! Αστειεύομαι. Κοίταξε να δεις, με λίγα λόγια ο τρόπος που βλέπεις την ανά­ πτυξη είναι: δεν ξέρουμε ποά πάμε, άλλα εκεί πηγαίνουμε. Το λες και ο ίδιος, προ­ χωράτε στο αδιέξοδο. Πρέπει λοιπόν να κάνετε μεταβολή, όπως αυτοί που προηγήσηκαν

3 Θ Β

Το δικό οου ηρότυηο ανάπτυξης βασίζεται στο νόμο της αγοράς,και εφαρμό­ στηκε στη δυτική Ευρώπη τη δεκαετία του εξήντα. Η αγορά είναι όμως τυφλή, γι' αυτό είναι κακός οδηγός. Όλοι γνωρίζουμε τα καταστροφικά αποτελέσματα της σε όλες τις-ακτές της Ιταλίας, της Ισπανίας και της Γαλλίας. Η Γαλλία είναι τώρα ο πρώτος τουριστικός προορισμός στον κόσμο, διότι κα­ τάφερε, χάρη σ' έναν υπουργό Πολιτισμού της δεκαετίας του '60, τον Andre

. :./'.

Malraux, μεγάλο συγγραφέα και λάτρη των πολιτισμών, Va αξιοποιήσει την κλη: ρονομιά της.

\

Ήταν αυτός που μας έκανε να καταλάβουμε πολύ γρήγορα ότι ο μαζικός του- , ΜΕΡΑΚΙ;

. ,·

„:

i

.χ

:1 ΐ •

•:••

•

.

.

.

•

.

"•-

ι•:•..

-

•

,.„...

' s j .

.

. . . • . . . · . . . • .

'

!

:

. τ,"•

Γ

.it-.'.i a

s;

3|

* .

-

" :

89 ^;;r-

k

-^

::

ρισμός, κυρίως σε παραθαλάσσια μέρη, προκαλούσε συστηματική καταστροφή της αισθητικής των πιο ελκυστικών τοπίων, καθώς και πτώση της ποιότητας ζω­ ής - θόρυβος, μποτιλιαρίσματα κ.λπ. Έτσι ψηφίστηκαν πολύ αυστηροί νόμοι προστασίας όλων των ακτών, και έχουν αρχίσει να κατεδαφίζουν μεθοδικά ό,τι βλάπτει την ομορφιά των τοπίων, ακόμα και βίλες μεγάλων αρχιτεκτόνο:»ν της δεκαετίας του '60. Κυρίως, ενθαρρύνεται έντο­ να η ανάπτυξη της ιδιαιτερότητας της κάθε περιοχής. Το αποτέλεσμα είναι ένα πο­ λύ πλούσιο μωσαϊκό τοπίων και στιλ. Αυτό είναι που ονομάζουμε αποκέντρωση. Δεν επιβάλλει το Παρίσι το ίδιο σχήμα σε όλους, αλλά κάθε πολιτικά υπεύθυνος, κάθε δήμαρχος αντλεί μέσα από την ιστορία του χωριού του για να αποκαταστήσει μια ξεχωριστή ταυτότητα. Η παράδοση συμβάλλει σε μία πραγματική αναγέννηση. Εσείς λοιπόν, που μπαίνετε σ' ένα τρένο που έχει ήδη ξεκινήσει, μην πάρετε λάθος κατεύθυνση! Πρέπει να μαθαίνουμε από τα σφάλματα που έκαναν οι άλλοι πριν από μας. Πριν από σας ο βοσκός άφηνε τα ζώα του να βόσκουν παντού, αποτέλεσμα: πάει η βλάστηση. Οι φιστικιές ζητούσαν όλο και περισσότερες γεωτρήσεις, απο­ τέλεσμα: χάλασαν τα νερά. Οι ψαράδες κοντεύουν ν' αδειάσουν τη θάλασσα. Και όταν εσείς θα έχετε φυτέψει σπίτια παντού, τι θ' απογίνει ο χώρος; Και δεν είναι ο χώρος ένα από τα mo πολύτιμα στοιχεία σε ένα νησί; Λοιπόν άκουσε με, ένα λεπτό ακόμα και τελειώνω. Στην έννοια της ανάπτυξης που έχει αστοχήσει παντού, τώρα πια αντιτάσσεται μια άλλη έννοια: η διαρκής ανάπτυξη. Δηλαδή: δεν κληρονομούμε τη γη από τους προγόνους μας, παρά τη δανειζόμαστε από τα εγγόνια μας. Με άλλα λόγια, είναι μια ανάπτυξη που αντα­ ποκρίνεται στις ανάγκες του παρόντος χωρίς να υποθηκεύει τις επόμενες γενιές. Αν την εφαρμόζαμε στην Αίγινα, θα σήμαινε τρία πράγματα. Πρώτον: μια πόλη απλωμένη, αυτό είναι πια δεδομένο, αλλά που θα περιορί­ ζεται στη βόρεια και στην δυτική ακτή, από Σουβάλα μέχρι Πέρδικα. Απαγόρευ­ ση να χτιστούν τα βουνά. Κυρίως πρέπει να προστατευτούν το εσωτερικό και η ανατολική ακτή και να μον παραχωρηθεί πια καμιά άδεια στους Κανάκηδες, Ααζάρηδες Γιαννάκηδες, Βλάχηδες, Πόρτες, Μεσαγρό. Με την Αγία Μαρίνα έχουμε μια πρώτη γεύση καταστροφής, όπως και με ορι­ σμένες προσωπικές τσιμεντένιες φαντασιώσεις εδώ κί εκεί που αρκούν για να κα­ ταστραφεί το τοπίο. Εδώ χρειαζόμαστε το πολιτικό σθένος του δημάρχου και των υπευθύνων, να πούνε Σ Τ Ο Π . Αυτά θα ήταν μία κίνηση που θα μπορούσε και να μείνει στην ιστορία. Δεύτερον: Κουράγιο χρειάζεται επίσης για: - Να εφαρμοστεί η πεζοδρόμηση στο ιστορικό κέντρο της πόλης. Στην αρχή οι έμποροι θα διαμαρτυρηθούν, αλλά όταν θα δουν πόσο θα αυξηθεί η κί­ νηση θ' αλλάξουν γνώμη. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

- Να πεζοδρομηθεί το λιμάνι. Και οι ταξιτζήδες θα διαμαρτυρηθούν, αλλά κι εκεί πάλι η εξασφαλισμένη επιτυχία μιας τέτοιας ενέργειας θα τους φέρει τό­ σους πελάτες π ο υ . . . Φυσικά θα χρειαστεί να γίνει μια περιφερειακή αρτηρία και κυρίως πάρκινγκ γύρω από το κέντρο.

- Να δημιουργηθεί ένας χώρος για τους πεζούς σε όλο το μήκος του παρα­ λιακού, όπως, παραδείγματος χάρη, έχουν κάνεις στις Κάννες. Δεν αρέσει στους τουρίστες να τους στριμώχνουν πάνω στις ολοκαίνουριες μπάρες οι ξέφρενοι οδηγοί που απολαμβάνουν τον περίφημο δρόμο που φαντασιώνονταν από τότε που περπάταγαν ξυπόλητοι. Τρίτον: Το σημαντικότερο. Εδώ είναι που το ταλέντο σου σαν χτίστης πρέπει να μπει στην υπηρεσία της πραγματικής ανάπτυξης: η ανάπτυξη μιας καινούριας ταυτότητας για την Αίγινα, με μεγαλύτερη ακτινοβολία. Σ' αυτή την περίπτωση το πολιτικό σθένος γίνεται πια αληθινή φιλοδοξία. Μαζικός τουρισμός αλλού ή «προαστιοποίηση» εδώ, το θέμα δεν είναι τόσο ο αριθμός των επισκεπτών όσο η ταύτιση τους με τα καταναλωτικά πρότυπα, που περιορίζει έναν τόπο σε προϊόν που αφού το καταναλώσαμε το πετάμε. Δεν πρέπει να αρκεστούμε στο να ανταποκρινόμαστε παθητικά σε ένα καθεστώς, πρέπει να προκαλέσουμε το σεβασμό και το ενδιαφέρον, άρα να χτίσουμε μία ισχυρή ταυτό­ τητα: Πρέπει να ξαναπάρουμε την πρωτοβουλία στα χέρια μας και να γίνει η εγ­ γύτητα της Αθήνας ένα από τα κύρια ατού μας. Η τύχη της Αίγινας είναι ότι είναι τόπος επιλογής πολλών καλλιτεχνών, πρέπει να εκμεταλλευτούμε αυτή την εικόνα και να χτυπήσουμε την κατάλληλη πόρτα για να πραγματοποιηθεί το εξής: να γί­ νεται στην Αίγινα κάθε χρόνο ένα μεγάλο φεστιβάλ. Αυτές είναι οι προτάσεις μου. Σε εκπλήττει; Αν το σκεφτείς καλά, θα δεις ότι πρόκειται για μια προοπτική ανάπτυξης πολύ πιο ενδιαφέρουσα για όλους. Η Αί­ γινα, το νησί όπου έζησε ο Καζαντζάκης και ο Καπράλος, που δέχεται ακόμη το Μόραλη, που συγκίνησε το Βάρναλη, το Σεφέρη, τον Ελύτη και τόσους άλλους, γίνεται πολιτιστική πρωτεύουσα, της καρδιάς και του πνεύματος, όπου ο αφρός της Αθήνας και της Ελλάδας συναντάει τον υπόλοιπο κόσμο. Θα δεις, υπάρχουν όλα τα απαιτούμενα, το τοπίο, η ξενοδοχειακή χωρητικότητα. Δε λείπει παρά μό­ νο μία πολιτική θέληση στο ύφος της πρόκλησης. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ Μάλιστα! Πιο εύκολα το λες παρά το κάνεις! Αλλά αφού φαίνεται να έχεις ιδέες, γιατί δεν έρχεσαι να βάλεις κι εσύ το χεράκι σου; ΓΙΠΡΓΟΣ Λες; Βλέπουμε!

ΜΕΡΑΚΙ;

91

ιρης Ι [αυλός ΐενγποηκε ι.ο 1963 στη Δεσκάιη Γρεβενών. Σπούδασε φωτο­ γραφία στο Τμήμα Φωτογραφίας του TEI Αθήνας. Δίδαξε φωτογραφία για [εσσερα γρονια στη ραπευτική κοινότητα του ΚΕΘΕΑ για ανήλικους γρήστες ουσιών, στη ΝΕΑΕ; και σχολεία (Γύμνάσιο-Δημοτικό). Ζει στην Αίγινα, όπου εργάζεται ως γυ­ μναστής και μαθαίνει στους μαθητές' του και φωτογραφία.

nëm Nefflsr -,.

94

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 7

Μ Π Η Τ Ρ Ο Σ ΓΕΩΡΓΙΟΣ*

Ιωάννης Ηλιόπουλος: Ένας δάσκαλος που αγάπησε και φρόντισε m φύση της Αίγινας Η άνοιξη σ όλη την Ελλάδα, α όλα τα ελληνικά νησιά, εί­ ναι σα λάμψη Θεού. Στην Αίγινα εφέτος την άνοιξη όλα μη­ νούνε αστή τη λάμψη [...] Φυσούσε το ανοιξιάτικο αγέρι της Αίγινας, μύριζε η γη, η ανθοφορία των δένδρων τελούσε το μεγάλο θαύμα της. Απόσπασμα από το Μυθιστόρημα

των Τεσσάρων,

εκδόσεις Εστία, σελ. 343-344

Η

ανοιξιάτικη λάμψη της Αίγινας ήταν που θάμπωσε τέσσερις συγγραφείς το 1958 σε τέτοιο σημείο που να χαρίσουν έναν από τους πρωταγωνιστικούς

ρόλους του μυθιστορήματος τους στην Αίγινα. Πριν σαράντα πέντε χρόνια, δημοσιεύεται σε συνέχειες από την εφημερίδα Ακρόπολις Το Μυθιστόρημα των Τεσσάρων. Τέσσερις από τους γνωστότερους συγγραφείς της γενιάς του '30, ο Στρατής Μυριβήλης, ο Μ. Καραγάτσης, ο Άγγε­ λος Τερζάκης και ο Ηλίας Βενέζης, πείστηκαν, ύστερα από πολλές αμφιβολίες, να λάβουν μέρος σε ένα πείραμα εντελώς πρωτότυπο για την εποχή εκείνη. Να γρά­ ψουν μαζί αλλά εκ περιτροπής ένα μυθιστόρημα, χωρίς να έχει προηγηθεί καμιά συνεννόηση μεταξύ τους, ή να έχει συμφωνηθεί κάποιος σκελετός. Το πείραμα πέ­ τυχε. Το μυθιστόρημα -σε συνέχειες- είχε μεγάλη απήχηση και ακολούθησε η έκ­ δοση του σε βιβλίο. Από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου ο αναγνώστης αιφνιδιάζεται όταν οι συγ­ γραφείς τοποθετούν την αρχή της ιστορίας τους στην Περιβόλα της Αίγινας. Η Αίγινα του 1958 παρουσιάζεται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου ως τόπος απίστευτης ομορφιάς, ιδανικός προορισμός για έναν ταξιδιώτη, χώρος ξεκούρα­ σης και γαλήνης. Στις σελίδες που ακολουθούν, οι πρωταγωνιστές της ιστορίας μάς επιτρέπουν να βυθιστούμε στις ειδυλλιακές περιγραφές του νησιού μέσα από τις περιπλανήσεις τους στην Αφαία και στην Αγία Μαρίνα.

* Ο Γεώργιος

Ύστερα από σαράντα πέντε χρόνια η Αίγινα, ένας τόπος σπάνιος και μοναδικός, Μπήτρος είναι τούτη την άνοιξη μας παρουσίασε ένα άλλο πρόσωπο. Απρόβλεπτη όσο ποτέ, μετά από έναν απίστευτο για τα δεδομένα της βροχερό χειμώνα, μας χάρισε ένα καταΟ ΙΩΑΝΝΗΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

καθηγητής θεολόγος του 2ου Γυμνασίου Κυψέλης Αίγινας.

95

πράσινο τοπίο, ολάνθιστο και ευωδιαστό που σε προκαλεί και σε προσκαλεί να το διαβείς και να συλλέξεις ευλαβικά τις ανάσες και τις μυρωδιές του. Μια μικρή πε­ ριπλάνηση σε μια ακρογιαλιά ή στους πρόποδες ενός βουνού είναι αρκετή για να γευτείς αυτό που οι συγγραφείς περιγράφουν στις σελίδες του βιβλίου τους, αλλά και να πείσεις όσους νομίζουν ότι «γνωρίζουν» την Αίγινα, ότι οι διαδρομές της δεν ξεκινούν από την πλαστική παραλία της πόλης, περνούν από τους μπαλωμένους δρόμους και καταλήγουν στο ακαλαίσθητο θέρετρο της ανατολικής πλευράς. Η συνεχιζόμενη υποβάθμιση του νησιού δεν επιτρέπει στον επισκέπτη αλλά και στον ανυποψίαστο κάτοικο του να διανοηθεί ότι η σημερινή Αίγινα διατηρεί την ομορφιά της και αναδεικνύεται, στο Ανιτσαίο, στους Βλάχηδες, στον Κύλιν­ δρο, στην Παχειά Ράχη, στο Όρος, στην Ψαχνά, στον Αϊ-Στάθη, στην Παλιά Χώ­ ρα, στον Τούρλο. Η Αίγινα, σε πείσμα όλων εμάς που συνεχίζουμε να την πληγώνουμε καθημε­ ρινά, επιμένει να μας θυμίζει την αίγλη της και να αναδεικνύει σε κάθε ευκαιρία τις θαυμάσιες τοποθεσίες της. Σε όλους εμάς που τη θαυμάζουμε μέσα από τα μαυρόασπρα καρτ-ποστάλ προηγούμενων δεκαετιών, μέσα από τις παλιές ελληνι­ κές ταινίες και τα βιβλία κάποιων λογοτεχνών. Εκείνες τις δεκαετίες που φαντάζουν σήμερα μυθικές, η Αίγινα δεν ήταν «μαυρόασπρη». Αντίθετα, εκείνες οι εποχές είχαν πολύ χρώμα. Ήταν τόσο καθάριες, φωτεινές και αγνές, που ίσως να μην μπορούσε κάποιο φιλμ να τις αποτυπώσει με ακρίβεια. Και όμως μιλάμε για χρόνια σκληρά, που οι συνθήκες ζωής σε τούτο το νησί ήταν ιδιαίτερα δύσκολες. Στις δεκαετίες του '40, του '50, του '60, μπορεί να βασί­ λευε η φτώχεια, αλλά πλεόναζε η αγάπη και η ανθρωπιά. Οι σχέσεις των ανθρώ­ πων ήταν τίμιες και ειλικρινείς. Η εργασία αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τη γη και τη θάλασσα. Ο εργάτης, ο ναυτικός, ο βοσκός, ο γεωργός γνώριζε πολύ καλά ότι το περιβάλλον του είναι η πηγή για την επιβίωση της οικογένειας του. Δούλευε ο' αυτό με αγάπη και σεβασμό, όργωνε τη γη με τρυφερότητα, φρόντιζε τα ζώα του και συνομιλούσε μαζί τους, κλάδευε τα δέντρα του με ευαισθησία για να μην τα πληγώσει και έκοβε κατόπιν με ευγνωμοσύνη τον καρπό τους. Η αγάπη και η φροντίδα για το φυσικό περιβάλλον δεν ήταν μια ενασχόληση των ολίγων, των υποψιασμένων. Δεν ήταν ιδιαίτερη ευαισθησία και ιδιορρυθμία. Ήταν τρόπος ζωής στον οποίο εμυείτο κανείς από την παιδική του ηλικία, από το σπίτι, δουλεύοντας μαζί με τους γονείς στα χωράφια ή στη βάρκα, αλλά και από το σχολείο. Η σκέψη, μετά από αυτή τη νοσταλγική περιπλάνηση, μας οδηγεί στο σχολείο της εποχής εκείνης και στο δάσκαλο του, που εκτός από τις γνώσεις του ωρολογί­ ου προγράμματος πρόσφερε στο μαθητή τη δυνατότητα να έρθει σε άμεση επαφή με το περιβάλλον και έτσι να αναγνωρίσει τη ζωτική του σημασία. Η Αίγινα είχε την ευλογία να δουλέψουν σε αυτήν τίμιοι εργάτες του πνεύμαΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙ Π NAIA, τ. 7

τος, δάοκαλοι που η βιοτή, το ήθος, η διακονία, η προσφορά, η διδασκαλία και η δράση τους γενικότερα σημάδεψαν τον τόπο, συνέβαλαν στην ποιότητα ζωής, ανα­ βάθμισαν το ανθρώπινο περιβάλλον και άφησαν πλούσια πνευματική κληρονομιά. Μελετώντας το φυσικό περιβάλλον της Αίγινας, δεν μπορούμε να μην ανασύ­ ρουμε από το παρελθόν και να μην παρουσιάσουμε την προσωπικότητα και το έρ­ γο του δάσκαλου και κατόπιν ιερέα Ιωάννη Ηλιόπουλου, που εργάστηκε για τριά­ ντα πέντε συνεχή χρόνια στο χωριό της Κυψέλης αναπτύσσοντας μια πολύπλευρη και πολυεπίπεδη δράση. Οι πρωτοβουλίες και οι ενέργειες του δάσκαλου Ι. Ηλιό­ πουλου για το περιβάλλον την εποχή που έζησε στην Κυψέλη τον αναδεικνύουν σε πρωτοπόρο εργάτη και δικαιώνουν την επιλογή μας να παρουσιάσουμε από τις σελίδες του περιοδικού της Αψναίας αυτό τον τομέα της δράσης του.

U Ιωάννης Ηλιόπουλος γεννήθηκε στον Πειραιά το 1910. Ο πατέρας του κατα­ γόταν από τα Τρόπαια Γορτυνίας και η μητέρα του από την Άμφισσα. Σε μικρή ηλικία ορφάνεψε από πατέρα. Τελείωσε το δημοτικό και το γυμνάσιο στον Πει­ ραιά και συνέχισε τις σπουδές του με υποτροφία στη Μαράσλειο Παιδαγωγική Ακαδημία. Αποφοίτησε το 1929 με το βαθμό άριστα [9.2]. Στη συνέχεια διορί­ στηκε στην Κυψέλη (Χαλασμένη), στις 4 Δεκεμβρίου 1930 και ανέλαβε υπηρεσία στις 7-12-1930. Υπηρέτησε την Κυψέλη και την Αίγινα επί τριάντα πέντε (35) συ­ νεχή χρόνια. Όπως μπορούμε να πληροφορηθούμε από τις εκθέσεις που υπέβαλλε κατά καιρούς στον επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων της Α' Περιφέρειας Πειραιά, το Δημοτικό Σχολείο της Κυψέλης στεγαζόταν μέχρι τότε στο σημερινό Κοινοτικό Κατάστημα και ήταν διτάξιο. Αμέσως εφάρμοσε το νόμο περί υποχρεωτικής φοι­ τήσεως και σε λίγο διάστημα το προήγαγε σε τριτάξιο (1935) και σε τετρατάξιο (1937). Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να αυξηθούν οι μαθητές και να κριθεί αναγκαία

Το δημοτικό σχολείο ιης Κυψέλης. Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

97

η ανεύρεση και απαλλοτρίωση οικοπέδου για την ανοικοδόμηση καινούριου σχο­ λικού κτιρίου. Ο δάσκαλος Ηλιόπουλος, για να πετύχει το σκοπό του, δέχεται να εργαστεί εντελώς δωρεάν επί δεκαεπτά μήνες ως γραμματέας της κοινότητας με σκοπό την ανασυγκρότηση αυτής αλλά κυρίως για να βρει τρόπο, δηλαδή πόρους για να χτι­ στεί το νέο σχολείο. Με προσωπικές του ενέργειες κατορθώνει ώστε ο φόρος από το εργοστάσιο τσιμέντων «Ηρακλής», στη θέση Λεόντι, να προορίζεται για το σκο­ πό της ανέγερσης του σχολείου. Με βασιλική απόφαση ο θεμέλιος λίθος του σχολείου τίθεται στις 17 Φεβρου­ αρίου του 1937. Το κτίριο ανεγείρεται εντός δεκαέξι μηνών και εγκαινιάζεται αρ­ κετά μετά στις 4 Δεκεμβρίου του 1958, αφού έχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες και έχουν προστεθεί κι άλλες αίθουσες και βοηθητικοί χώροι. Η ανέγερση επιχορηγή­ θηκε με το ποσό των 475.000 χιλιάδων δραχμών της εποχής εκείνης. Η ανέγερση έγινε σε οικόπεδο εκτάσεως 7.000 τ.μ. το οποίο παλαιότερα ήταν λατομείο πωρό­ λιθου. Αναφερόμαστε στο χώρο που σήμερα καταλαμβάνει το Δημοτικό Σχολείο, το Νηπιαγωγείο, το Γυμνάσιο και το Πνευματικό Κέντρο της Κυψέλης. Στις άμεσες προτεραιότητες του δασκάλου Ηλιόπουλου εντάσσεται η δενδροφυτευση και η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του νέου κτιρίου. Η έκτα­ ση είναι αρκετή και προσφέρεται για πολλές δραστηριότητες. Από το σημείο αυτό ξεκινά ο αγώνας ή καλύτερα η περιβαλλοντική παρέμβαση και αναβάθμιση του τό­ που της Κυψέλης. Μια δραστηριότητα που έρχεται να αντισταθμίσει την κατα­ στροφή και την βάναυση αλλοίωση του τοπίου που προκαλεί η εταιρεία του «Ηρακλή» στο Λεόντι. Όπως ο ίδιος ο δάσκαλος αναφέρει στην έκθεση που συνέταξε στις 20-9-1951 προς τον Επιθεωρητή των Δημοτικών Σχολείων της Α' Περιφέρειας Πειραιά, το οικόπεδο στο οποίο χτίστηκε το σχολείο ήταν ανώμαλο και χωρίς χώμα. Με τους μαθητές της Ε' και Στ' τάξης μεταφέρθηκε χώμα, ισοπεδώθηκε και άρχισε η καλ­ λιέργεια σχολικού κήπου. Το οικόπεδο διαιρέθηκε σε 1) αίθουσες, 2) αυλή, 3) πράσινη αίθουσα (είναι ο κυκλικός χώρος που δημιουργούν τα κυπαρίσσια που φυτεύτηκαν τότε και σήμερα στέκο­ νται επιβλητικά στην αυλή του Γυ­ μνασίου της Κυψέλης), 4) πευκώνα (είναι τα μεγάλα πεύκα που φυτεύ|Η|

τηκαν τότε και σήμερα βρίσκονται στη γωνία του προαυλίου του Γυ­ μνασίου), 5) αμπέλι, 6) κήπος, 7) αγρός, 8) φυτώρια. Σε όλα τα τμήματα φυτεύτηκαν καρποφόρα δέντρα, καλλωπιστικά,

, -,

Γ

δασικά και καλλιεργήθηκαν σιτηρά ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

και λαχανικά. Από το φυτώριο αναφέρεται ότι χιλιάδες δέντρα διατέθηκαν δωρε­ άν σε ιδιώτες και υποχρεώθηκαν οι μαθητές της Ε' και Στ' τάξης να δημιουργούν φυτώρια καρποφόρων δέντρων στα σπίτια τους, των οποίων την ανάπτυξη παρα­ κολουθούσε ο δραστήριος δάσκαλος. Η προσπάθεια όμως δεν εξαντλήθηκε μέσα στα όρια του οικοπέδου του σχο­ λείου και των οικιών των μαθητών. Στην ίδια έκθεση αναφέρεται ότι φυτεύτηκαν καλλωπιστικά δέντρα στον κεντρικό δρόμο Αίγινας Κυψέλης, στο λόφο του Αγίου Νικολάου στο Μούλος, στην Αγία Μαρίνα στο Λεόντι, στον Άγιο Θεόδωρο στο κοιμητήριο και στην πλατεία του χωριού διότι όσα υπήρχαν εκεί είχαν καταστρα­ φεί στη διάρκεια της Κατοχής. Συμπεραίνει κάποιος σήμερα το μέγεθος της προσπάθειας του δασκάλου και των μαθητών εκείνα τα χρόνια. Τους καρπούς του έργου τους τους απολαμβά­ νουμε σήμερα στην Κυψέλη, στα σημεία που προαναφέραμε, αλλά και στις αυλές πολλών παλαιών σπιτιών και χωραφιών του χωριού. Η προσπάθεια συνεχίζεται και τα επόμενα χρόνια. Σε μια ανάλογη έκθεση που συντάσσει ο Ηλιόπουλος και υποβάλλει στη Διεύθυνση Πειραιά στις 30-6-1964, κάνει ιδιαίτερη αναφορά στη δημιουργία σχολικού κήπου. Συγκεκριμμένα αναφέρει ότι αγοράστηκαν για την καλλιέργεια του κήπου 8 σκαλιστήρια, 4 τσαπιά (3 μικρά και 1 μεγάλο), 2 ψαλίδες κλαδεάματος, 1 πριόνι, 5 τσουγκράνες και 1 τανάλια. Κατόπιν σημειώνεται ότι ο κήπος καταλαμβάνει έκταση 4.000 τ.μ. και χωρίζεται σε επτά τμήματα: 1) Πράσινη στρογγυλή αίθουσα από κυπαρίσσια, 2) μικρός πευκώνας, 3) μικρό αμπέλι, 4) αγρός με δασικά δέν­ δρα, 5) λαχανόκηπος, 6) φυτώριο, 7) ανθόκηπος. Για πρώτη φορά τονίζονται και οι δυσκολίες του εγχειρήματος αυτού από την έλλειψη νερού αλλά και χρημάτων. Η ύπαρξη μιας υδαταποθήκης (στέρνας), θα διευκόλυνε την καλλιέργεια του κήπου καθώς και η διάθεση από το σχολικό τα­ μείο κάποιου ποσού για την αγορά εργαλείων, δενδρυλλίων και σπόρων. Παρ' όλα αυτά η προσπάθεια συνεχίζεται με τη συμπαράσταση και των υπολοίπων δασκά- Ενθύμιο σχολικοί λων του σχολείου.

έτους 1934-1935

Το σχολικό έτος 1963-1964 οι μαθητές χωρίζονται σε ομάδες και αναλαμβάνουν τη

'tji& 4iL:=^e« ». i«. J1./Î "I-ifA''

φροντίδα συγκεκριμένων τμημάτων του κή­ που. Η Ε' και η Στ' τάξη αναλαμβάνουν: 1) αμπέλι (άνοιγμα λάκκων, κλάδευμα, αράδες, ισοπέδωμα), 2) δενδρόκηπο (άνοιγμα λάκκων, λίπανση, καθαρισμό, ράντισμα), 3) τον αγρό (σπορά με κουκιά και αρακά), 4) λαχανόκηπο (σπανάκι, άνηθος, ραπανάκια, ραδίκια, μα­ ρούλια, σκόρδα, κρεμμύδια), 5) ανθόκηπο. Οι μαθητές των Γ' και Δ' τάξεων αναλαμΟ ΙΟΑΝΝΗΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

99

βάνουν σε ιδιαίτερο τμήμα να καλλιεργήσουν φυτά στα πλαίσια του μαθήματος της φυσικής ιστορίας, παρακολουθώντας καθημερινά την ανάπτυξη τους και ση­ μειώνοντας αυτή σε ημερολόγιο. Επίσης μετά από έναν ευνοϊκό χειμώνα με πολ­ λές βροχές συλλέγεται ο σπόρος ο οποίος θα χρησιμοποιηθεί για την επόμενη σχο­ λική χρονιά 1964-1965. Σημαντική κρίνεται και η ασφάλεια του κήπου, γι' αυτό αποφασίζεται η τοποθέτηση συρματοπλέγματος στο μανδρότοιχο ώστε να απο­ φευχθούν οι καταστροφές κατά τη διάρκεια των διακοπών των Χριστουγέννων και ιδιαίτερα του Πάσχα, που είναι η εποχή της ανθοφορίας και της καρποφορίας. Σημειώνεται ότι οι εργασίες που αναφέρθηκαν γίνονταν πριν την έναρξη των μαθημάτων το πρωί, στα διαλείμματα και σε ορισμένες διδακτικές ώρες που δια­ τέθηκαν γι' αυτό το σκοπό στις 5-11-1963, στις 11-11-1963 και στις 12-11-1963. Κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς διατέθηκαν από το φυτώριο στους μαθη­ τές και στους κατοίκους του χωριού προς φύτευση: 20 αμυγδαλιές, 10 φιστικιές και 50 καλλωπιστικά δέντρα. Η δραστηριότητα αυτή, που χαρακτηρίζεται από το δάσκαλο Ηλιόπουλο ως κοινωνική και εκπολιτιστική, επεκτείνεται και σε χώρους εκτός σχολείου, όπου έχουν φυτευτεί από μαθητές αρκετά δένδρα, τα οποία αποτελούν πλέον μικρά αλ­ σύλλια. Έτσι οι μαθητές δεν περιορίζονται μόνο στη φύτευση και στην παρακο­ λούθηση των δέντρων κατά τις πρώτες ημέρες, αλλά μεριμνούν συνεχώς και, αφού μεγαλώσουν αυτά, τα κλαδεύουν και τα καθαρίζουν. Παρόμοια φροντίδα επιδει­ κνύεται και σε εξορμήσεις του σχολείου σε διάφορα μέρη της Αίγινας. Αναφέρε­ ται ο καθαρισμός του κεντρικού σημείου της Παλιάς Χώρας όπου βρίσκεται ο να­ ός της Επισκοπής και το δωμάτιο του Αγίου Διονυσίου, από άγρια χόρτα και άλ­ λες ακαθαρσίες. Τονίζεται επίσης και η κοινωνική προσφορά με τη συγκομιδή καρπών από τους μαθητές και την ευγενική διάθεση τους σε απόρους αλλά και στο Νοσοκομείο της Αίγινας. Τέλος, γίνεται προσπάθεια και ταριχεύονται διάφορα πτηνά, ώστε να χρησι­ μοποιούνται στη διεξαγωγή του μαθήματος της φυσικής ιστορίας. Ο δάσκαλος και μετέπειτα αρχιμανδρίτης Ιωάννης Ηλιόπουλος στάθηκε πρω­ τοπόρος για τα εκπαιδευτικά πράγματα της Αίγινας στην εποχή του. Οι πρωτο­ βουλίες του ήταν επαναστατικές όχι μόνο στο χώρο της περιβαλλοντικής αγωγής που αναφέραμε, αλλά και σε άλλους τομείς. Ο ζήλος του πρωτοφανής. Η αυστη­ ρότητα του αλλά και η γνήσια και ανιδιοτελής αγάπη για τους μαθητές του άφη­ σαν εποχή. Το παράδειγμα του ενέπνευσε και εμπνέει πολλούς. Απόδειξη ότι από το χωριό της Κυψέλης έχουν προέλθει αρκετοί δάσκαλοι, καθηγητές, ιερείς, επι­ στήμονες όλων των κλάδων, πνευματικοί εργάτες των γραμμάτων και των τεχνών. Η παρουσία του μεγάλου αυτού δασκάλου και κοινωνικού εργάτη παραμένει και σήμερα ζωντανή, μέσα από τις μνήμες και τις αφηγήσεις των μαθητών και των ανθρώπων που έζησαν και εργάστηκαν κοντά του. Σε άνυδρες εκπαιδευτικά εποχές ο φιλόπονος αυτός δάσκαλος έφερε σε επαΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

φ ή τους μαθητές του με τη φύση. Τους έμαθε να την καλλιεργούν, να τη δουλεύ­ ουν, να την αγαπούν και να τη σέβονται. Μέσα από το φυτώριο του σχολείου του, δεν προήλθαν μόνο δενδρύλια που πρασίνισαν κατόπιν περιοχές, δρόμους και αυ­ λές της Κυψέλης, αλλά και φιλότιμοι εργάτες της γης. Δίπλα του πολλά παιδιά έμαθαν να ξελακκώνουν, να σπέρνουν, να φυτεύουν, να κλαδεύουν, να δημιουρ­ γούν το δικό τους μποστάνι στην αυλή του σπιτιού τους, το δικό τους περιβόλι. Μυήθηκαν στην αγροτική ζωή και ακολούθησαν το δρόμο τους. Γνώρισαν τον τό­ πο τους και διδάχθηκαν πώς να τον ομορφαίνουν και να τον κάνουν καλύτερο. Και όλα αυτά χωρίς καμία στήριξη, χωρίς καμία βοήθεια, χωρίς καμία αντα­ μοιβή. Έφτανε μόνο ένας άνθρωπος, ένας δάσκαλος που με το λόγο του προέτρε­ πε και με το παράδειγμα του παρακινούσε. Ένας παπάς που θέλησε να εφαρμόσει την εντολή του Κυρίου προς τους πρωτόπλαστους «να φυλάσσουν και να εργάζο­ νται τον Παράδεισον» (Γεν. 2,15). Ο ιερέας Ηλιόπουλος δεν έκανε τίποτε περισσότερο από αυτό που κάνουν οι άγιοι άνθρωποι του Θεού. Να αναπτύσσουν μια αρμονική σχέση με τη φύση και τα ζώα. Αυτούς έχει σαν πρότυπο και αυτούς μιμείται. Και ιδιαίτερα τον Αγιο Νε­ κτάριο, ο οποίος ερχόμενος στην Αίγινα φύτεψε πολλά δέντρα στον περιβάλλοντα χώρο του μοναστηριού του. Σήμερα που η συζήτηση για το κακοποιημένο φυσικό περιβάλλον της Αίγινας συνεχίζεται, και όλοι ελπίζουμε σε κάποια κίνηση, σε κάποιο βότσαλο που θα τα­ ράξει τα λιμνάζοντα ύδατα, δεν είναι αρκετό μόνο να καταγγέλλουμε και να κατα­ γράφουμε την κατάσταση. Χρειάζεται δράση. Το παράδειγμα του δασκάλου Ηλιό­ πουλου αρκεί για να δώσει ιδέες, να ξυπνήσει συνειδήσεις και να δρομολογήσει πρωτοβουλίες που θα συμβάλουν στην αναβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος της Αίγινας. Αλήθεια, έχουμε σκεφτεί πόσο μπορεί να αλλάξει η Αίγινα με μια απλή αλλά καλά οργανωμένη δενδροφΰτευση; Ποιος θα την τολμήσει;

ψ.

Ο Ιωάννης Ηλιόπουλος στο προαύλιο του δημοτικού σχολείου Κυψέλης. Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

. . - ". .

:.>*..:.:

/.:•

••

3

îk:

ΪΎΠΑΙΟΡΙΟΙ

ΧΩΡΟΙΑΝΑΨΥΚΤΗΡΙΟΥ

Ϊ.Π=ΟΒΛΗΤΑ Λ1ΜΕΝΙΙΜΟΥ « Λ Υ Ι Τ Ρ Α ΣΚΑΦΩΝ ΑΝΑΨΥΧΜΣ E O I 4 M 5.f ΛΥΣΤΡΑΙΣΤΙΟΦΟΡΩΝ Ν.Ο.Α 4.PARKING IH

Θ.ΠΛΟΤΕΤΠΡΟΒΛΗΤΕΙ C r F O ï B A Ï M ΤΡΟΧΟΦΟΡΩΝ

ΜΑΡΙΝΑ ΑΙΓΙΝΑΣ

ΙΟ.ΓΙΕΡΙΠΤΕΡΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΕΚΘΕΣΕΩΝ Π.ΥΓ,ΑίΦΡίΟΙ ΧΩΡΟΣ ΕΚ©ΕΕΕΩΝ 12.ΠΛΑΤΕΙΑ ΑΝΑΨΥΚΤΗΡΙΟΥ

θάλασσα @ στεριά : ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕ! ΜΟΡΦΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΛΙΑΚΗ ΖΩΝΗ THE ΑΙΓΙΝΑΣ

^ ^ ~

Ι3ΛΙΑΒΑΪΗ ΠΕΖΩΝ

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ"

14.£ΝΟΓΟ!ΚΣΗ ΠΛΑΤΕΙΑΣ ΠΑΝΑΠΤΙΑΣ IS.ΠΕΖΟΔΡΟΜΟΙ

Μακέτα περιπτέρου περιοδικών εκθέσεων

Μακέτα Ναυτικού Ομίλου Αίγινας 104

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

Παρουσίαση διπλωματικής εργασίας αρχιτεκτονικών παρεμβάσεων -από Παναγίτσα μέχρι Ν.Ο.Α.- του αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Πρέκα α π ό τον ΓΙΩΡΓΟ ΚΟΥΛΙΚΟΥΡΔΗ

Σ

το λιμάνι της Αίγινας έχει διαμορφωθεί μία νέα κατάσταση πραγμάτων από την πρό

τριετίας επέκταση του προς Νότο. Νέες ανάγκες δημιουργήθηκαν και νέες λειτουργίες

προστέθηκαν από τον ελλιμενισμό εκατοντάδων σκαφών αναψυχής και αλιευτικών σε αυτή. Ο σχεδιασμός της επέκτασης αυτής δεν περιλάμβανε ως συνήθως και τους χώρους της στεριάς, με τις απαραίτητες εξυπηρετήσεις που απαιτεί η πληθώρα των ελλιμενιζομένων σκαφών αλλά και την ένταξη των υφιστάμενων λειτουργιών του Ναυτικού Ομίλου Αίγινας (ΝΟΑ), των περιοδικών εκθέσεων που την τελευταία διετία είχαν εγκαινιαστεί από τη Λιμενική Επιτροπή. Έτσι, παρέμειναν αδιευκρίνιστες και ασαφείς οι εξυπηρετήσεις πεζών και οχημάτων, το κτίριο του ΝΟΑ και το κατεδαφιστέο αυ­ θαίρετο στην είσοδο της επέκτασης του λιμανιού μετέωρα, με αποτέλεσμα την παντε­ λή απουσία μορφολογικού και αρχιτεκτονικού χαρακτήρα του έργου. Όταν λοιπόν, όντας πρόεδρος της ΛΕ Αίγινας, μου ζητήθηκε η ανάθεση θέματος δι­ πλωματικής εργασίας από τον αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Πρέκα, είχα την ευκαιρία να του δώσω ως περιοχή μελέτης το λιμενοβραχίονα του ΚΕ από την Παναγίτσα μέχρι τον N O Αί­ γινας με θέμα αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις σε αυτόν, με τη μορφολογική επεξεργασία του. Η διπλωματική αυτή εργασία ολοκληρώθηκε πρόσφατα με την επίβλεψη του κα­ θηγητή του ΕΜΠ Βασίλη Γκανιάτσα και με τον τίτλο «Θάλασσα και στεριά: Αρχιτε­ κτονικές μορφές στην παραλιακή ζώνη της Αίγινας». Το πρόγραμμα του θέματος συνοπτικά περιλάμβανε όλες τις απαραίτητες πληρο­ φορίες για το χώρο και τις εξυπηρετήσεις του μέχρι σήμερα, με προσανατολισμό την επιτυχή αναβάθμιση του, το σαφή διαχωρισμό της χρήσης του από πεζούς και οχή­ ματα, τις εξυπηρετήσεις του ΝΟΑ, τη δημιουργία πολύ μικρού χώρου για την παρο­ χή πληροφοριών πολιτιστικών γεγονότων στο νησί, εξυπηρετήσεων του Δήμου και χώρο εκθεσιακό. Πέρα των παραπάνω ο μελετητής ενήργησε αυτοβούλως σε συνδυασμό με τις κα­ τευθύνσεις του επιβλέποντα καθηγητή Βασίλη Γκανιάτσα. Στο τεύχος αυτό παρουσιάζεται η μελέτη με στόχο τη δημιουργία δημόσιου διαλό­ γου, προβληματισμού και ενεργοποίησης προς την κατεύθυνση δημιουργίας ενός προ­ γράμματος που θα αποτελέσει θέμα αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για την αποπεράτωση του έργου. ΘΑΛΑΣΣΑ ΚΑΙ ΣΤΕΡΙΑ

105

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΡΕΚΑΣ

θάλασσα ΚΑΙ σιερια Αρχιιεκιονικές μορφές στην παραλιακή ζώνη ιης Αίγινας

Αίγινα βρίσκεται στη μέση του Σαρωνικού κόλπου, 16,5 ναυτικά μίλια από τον Πειραιά. Το τριγωνικό σχήμα της με βάση τον άξονα Α-Δ φιλοξενεί πέ­ ρα του κεντρικού λιμένα της Αίγινας και τα λιμάνια της Αγίας Μαρίνας, Σουβάλας και Πέρδικας. Η ιστορία της Αίγινας είναι πλούσια από την αρχαιότητα μέχρι και τις μέρες μας, με αποκορύφωμα την ονομασία της ως πρώτης πρωτεύουσας της νεότερης Ελλάδος από το 1828-1829. Σήμερα η Αίγινα χαίρει, λόγω της φυσικής της ομορφιάς αλλά και της από­ στασης της από την πρωτεύουσα, ιδιαίτερης τουριστικής κίνησης. Η κίνηση αυ­ τή, πέρα των αλλοιώσεων που επιφέρει στο φυσικό περιβάλλον, δημιουργεί και πολλά προβλήματα στην λειτουργία της πόλης της Αίγινας. Μία σύντομη ανάλυ­ ση του ιστού και των κυκλοφοριών φέρνει στο φως τα προβλήματα κυκλοφορίας και στάθμευσης στην ευρύτερη παραλιακή ζώνη. Η λεωφόρος Δημοκρατίας απο­ τελεί αυστηρό όριο του ιστού της πόλης προς τη θάλασσα. Έτσι η πόλη εκτονώ­ νεται μόνο σε τρία σημεία προς τη θάλασσα: " στην πλατεία Εθνεγερσίας, με προβλήτα στον κεντρικό λιμένα προς Βορρά.

0

στην πλατεία Δημαρχείου, με προβλήτα Ε/Γ προς Αγκίστρι.

0

στην ευρύτερη ζώνη της πλατείας Παναγίτσας στο Νότο, που περιέχει και την περιοχή μελέτης.

Παρατηρούμε λοιπόν ότι η πόλη ανοίγεται προς τη θάλασσα μέσα από ζώνες πρα­ σίνου που λειτουργούν ως μέσα αποσυμφόρησης του οικοδομικού ιστού. Θα έλεγε κανείς πιο παραστατικά ότι η πόλη ανοίγεται σε «μπαλκόνια» πάνω στη θάλασσα. Προτού αναλύσουμε όμως την περιοχή μελέτης, ας κάνουμε μία σύντομη τυ­ πολογία των πιθανών «σχέσεων» μεταξά των στοιχείων στεριάς και θάλασσας. Θα καταλήξουμε, λοιπόν σε τρεις διαφορετικές εκδοχές: 1. την περίπτωση εισβολής της στεριάς στη θάλασσα 2. την περίπτωση «αδιάφορης» συνύπαρξης των δύο στοιχείων, όπως η πα­ ραλιακή λεωφόρος.

3. την περίπτωση εισβολής της στεριάς από τη θάλασσα. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

Το κύριο πρόβλημα της περιοχής μελέτης είναι η απουσία χαρακτήρα λόγω της θέσης της και της μορφολογίας της. Η περιοχή αυτή φαίνεται να μην ανήκει στον ιστό της πόλης, αλλά ούτε και να χαρακτηρίζεται ως αυτόνομη λιμενική ζώνη με αυστηρά γεωμετρικά περιγράμματα όπως οι προβλήτες. Παράλληλα, το υπάρχον περίπτερο περιοδικών εκθέσεων, αν και μορφολογικά και λειτουργικά ανήκει στον ιστό της πόλης, καθίσταται μετέωρο λόγω της θέσης του. Λόγω των αυξημένων προβλημάτων της περιοχής μελέτης, κρίθηκε ότι μια προσπάθεια ωραιοποίησης δε θα ήταν επαρκής. Χρειάζεται μία λύση η οποία θα προέρχεται από τη λογική σχέση των στοιχεί­ ων στεριάς και θάλασσας και θα διέπεται συνάμα από τους ίδιους κανόνες. Η λύ­ ση της εισβολής της θάλασσας στη στεριά θα δώσει χαρακτήρα κτιρίου «υβριδίου» στο περίπτερο το οποίο βρίσκεται, μεταξύ στεριάς και θάλασσας. Ο τρόπος προσέγγισης του προβλήματος ωθεί την επεξεργασία της μορφής της θάλασσας σαν αρχή, που λειτουργικά αντιπροσωπεύεται από τον Ναυτικό Όμιλο Αίγινας (Ν.Ο.Α.) μαζί με το λιμενοβραχίονα του. Οι λειτουργίες του ομί­ λου είναι οι κλασικές για ένα τέτοιου είδους οικοδόμημα. Ιδιαίτερη προσοχή έχει όμως δοθεί στη μορφολογία του κτιρίου και στην κλίμακα του. Κύριο μέλημα ήταν η υπόδειξη «διαφορετικής» κλίμακας από αυτή των κτιρίων του ιστού, ως περιβάλλων χώρος αυτόνομος με αυστηρά όρια και υλικά που να παραπέμπουν σε κατασκευές της θάλασσας. Οι θέες ανοίγονται προς την πλευρά του λιμανιού ή προς το πέλαγος. Τέλος να πούμε ότι ο ΝΟΑ, θέλοντας να φέρει σε επαφή τον επι­ σκέπτη με τα στοιχεία της θάλασσας, που είναι το νερό, ο αέρας, η αλμύρα και οι οσμές, ανοίγεται κατά μεγάλο μέρος στους «εξωτερικούς» χώρους με ελαφριές κα­ τασκευές. Η πρόσβαση γίνεται για τους πεζούς από δίοδο με ξύλινη επικάλυψη τύπου deck πλοίου αλλά και για τροχοφόρα για τη συντήρηση των ελλιμενισμένων σκαφών από το δρόμο, ενώ υπάρχουν δύο γλίστρες, μία για τα μικρά ιστιοφόρα του ομίλου και μία άλλη για σκάφη αναψυχής κάτω των 6 μέτρων. Ο διάδρομος πρόσβασης στον όμιλο αποτελεί μέρος της θαλάσσιας μορφής του ομίλου, ενώ ο χαρακτηριστικός σφηνοειδής τοίχος του ομίλου εξαϋλώνεται σε διαχωριστικό τοιχάριο μεταξύ των δύο οδών του λιμενοβραχίονα. Το σημείο πρόσκρουσης της θαλάσσιας μορφής είναι το περίπτερο περιοδικών εκθέσεων, ενώ μέρος της ενέργειας διαχέεται και στην περιοχή της πλατείας με αποτέλεσμα της τροποποίηση της. Όσον αφορά το περίπτερο, μέσα από το σχεδιασμό του τείνει να αποτυπώσει το χρονικό αυτής της σύγκρουσης μέσω μετακινήσεων πλακών και υποστυλωμά­ των. Ενώ η τελευταία του κατάσταση αποτυπώνει τη σφοδρότητα της σύγκρουσης και παράλληλα την αλλαγή που επήλθε. Λειτουργικά το περίπτερο προσφέρει χώρους για προσωρινές εκθέσεις αλλά και τη δυνατότητα να υπάρχει διαρκής λειτουργία του χώρου, μέσα από ένα γρα­ φείο πληροφόρησης πολιτιστικών δρώμενων του νησιού που θα είναι ανοιχτό όλο

ΘΑΛΑΣΣΑ ΚΑΙ ΣΤΕΡΙΑ

το χρόνο. Ο χώρος αυτός, που αποτελεί και τη βασική είσοδο, είναι μια πασαρέλα ανυψωμένη γύρω στα 2,30 μ. που οδηγεί τον επισκέπτη κάτω στο ισόγειο εάν υπάρχει έκθεση ή στη βεράντα belvedere του περιπτέρου και ξανά στην έξοδο. Ση­ μειώνεται ότι το περίπτερο λειτουργεί σαν φίλτρο μιας δευτερεύουσας πορείας γυ­ ρισμένη κατά 10 σε σχέση με το βασικό άξονα-λιμενοβραχίονα του ΝΟΑ Ο χώ­ ρος έκθεσης αποσυμφορίξεται και εδώ σε ανοιχτό χώρο, που όμως έχει διαφορε­ τική χροιά από αυτή του ΝΟΑ. Ο χώρος λειτουργεί σαν χώρος εκτόνωσης του πε­ ριπτέρου όπου τα όρια είναι σαφώς λιγότερο αυστηρά, καθότι επιτρέπεται και η διέλευση των επισκεπτών προς τα μέρη όπου βρίσκονται οι λιθορυπές και τέλος η θάλασσα. Από την άλλη πλευρά του άξονα που ορίζει ο λιμενοβραχίονας βρίσκε­ ται το αναψυκτήριο του περιπτέρου περιοδικών εκθέσεων, το οποίο ανοίγεται εξ ολοκλήρου στους υπαίθριους χώρους της πλατείας που δημιουργούνται. Οι λει­ τουργίες που περιλαμβάνει το αναψυκτήριο, πέρα του παρασκευαστηρίου, είναι δημόσια αποχωρητήρια και καρτοτηλέφωνα. Η περιγραφόμενη σύγκρουση επέφερε αλλαγές όπως ήταν αναμενόμενο και

108

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

στην πλατεία Παναγίτσας. Καταρχήν δίδεται ο αναγκαίος χώρος στην κεντρική κλίμακα της εκκλησίας, ο οποίος δεν υπήρχε, αναγκάζοντας τους προσκυνητές στην κατάληψη της παραλιακής λεωφόρου σε κάθε εορτασμό, με όλα τα λειτουρ­ γικά προβλήματα αλλά και με σοβαρό κίνδυνο ατυχήματος. Επιπλέον, ενοποιείται ο χώρος του πάρκου στη βόρεια πλευρά της εκκλησίας με τον περιφραγμένο χώ­ ρο στη νότια πλευρά της, ο οποίος πλέον δίδεται στην πόλη. Γίνονται επίσης έργα «ιεράρχησης» και καλλωπισμού των υπαρχόντων φυτών. Τοποθετούνται πάγκοι και κατά γενική ομολογία ευνοείται η κίνηση αλλά και η στάση των πεζών μέσα σε ένα χώρο ο οποίος χωρίζει αλλά και ενώνει τον ιστό της πόλης με την απεραντο­ σύνη της θάλασσας. Προσωπική άποψη του γράφοντος είναι ότι η επίλυση πολλών προβλημάτων, που προκύπτουν λόγω της αδιαφορίας μας ή ακόμα λόγω της μη έγκαιρης αντι­ μετώπισης τους στη βάση τους, γίνεται πολλές φορές με ριζοσπαστικές αλλαγές και τολμηρές προτάσεις που προσπαθούν, σαν τον «από μηχανής» θεό, να ξεπε­ ράσουν τις συνήθεις επιφανειακές προσπάθειες ωραιοποίησης.

ΘΑΛΑΣΣΑ ΚΑΙ ΣΤΕΡΙΑ

109

Δημήτρης Κούκος, Αίγινα, 1981. Λάδι σε καμβά, 62x92 εκ.

110

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

Ένας πίνακας για inv Αίγινα

ΑΐΥΐνα, ένας θαυμάσιος ζωγραφικός πίνακας (λάδι σε καμβά, 62 χ 92 εκ.) που φιλοτέχνησε το 1981 ο καλλιτέχνης Δημήτρης Κούκος βρίσκεται στην κυπριακή Λευκωσία, στη μεγάλη και πολύ σπουδαία καλλιτεχνική συλλογή που έχει ο Κύ­ πριος συλλέκτης Ιάκωβος Γεωργιάδης. Η συλλογή που έχει ο Ι. Γεωργιάδης περιλαμβάνει τετρακόσια ζωγραφικά έρ­ γα, ξεχωριστά από Έλληνες καλλιτέχνες, όπως Λάτρα, Θεόφιλο, Γκίκα, Βασιλείου, Τσαρούχη, Τάσσο, Στάμο, Γουναρόπουλο και άλλους, ζωγραφισμένα αυγά σε πο­ λύτιμες και ημιπολύτιμες πέτρες, κινέζικα φιαλίδια και φωτογραφίες με την Αλί­ κη Βουγιουκλάκη, που στάθηκε αξέχαστη φίλη του. Η τεχνοκριτικός Αθηνά Σχινά σε σημείωμα της αναφέρει: «Η ιδιοσυγκρασία της ζωγραφικής του Δημήτρη Κούκου είναι μεσογειακή. Το φ ω ς διαλεκτικά γίνε­ ται το ύφος και η χροιά της μουσικότητας, που αφήνει το χρώμα πίσω του, καθώς με ταχύτητα εναλλάσσονται οι εντυπώσεις που ο χρόνος καταγγέλλει, ενώ διαρρέ­ ει μέσα από τα πλάσματα του... Το στερέωμα των τοπίων του Δημ. Κούκου μετα­ τοπίζεται ειρηνικά και γαλήνια στο χώρο και στο χρόνο, αναδιατυπώνοντας μια φύση διαρκώς ανακυκλούμενη, όπως οι αναμνήσεις». Ο σχεδόν Αιγινήτης δά­ σκαλος στη ζωγραφική Νίκος Νικολάου σε σημείωμα του γράφει πως «ο Δημή­ τρης Κούκος υπήρξε ένας εξαίρετος μαθητής μου». Ο Δημ. Κούκος γεννήθηκε το 1948 στην Αθήνα. Από το 1969 ως το 1974 σπούδασε ζωγραφική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, στην Αθήνα, με δα­ σκάλους το Νίκο Νικολάου και το Γιάννη Μόραλη. Το 1972-1974 σπούδασε σκη­ νογραφία με το Βασίλη Βασιλειάδη. Το 1975-1978 στην Εκόλ ντε Μποζ Αρτ στο Παρίσι με δάσκαλο τον Γ. Σένγκιερς. Από το 1977 ώς το 1992 έκανε 14 ατομικές εκθέσεις, Αθήνα, Βόλο, Κύπρο, Κηφισιά, Θεσσαλονίκη, Λονδίνο, Ρόδο. Επίσης έχει πάρει μέρος σε ομαδικές εκθέσεις στην Αθήνα, το Παρίσι, τη Βοστόνη και τη Μόσχα. Έργα του βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές στις ΗΠΑ, τη Γαλλία, την Ιτα­ λία, την Αγγλία, στην Εθνική Πινακοθήκη, στην Αθήνα, στα μουσεία Πιερίδη και Βορρέ, στο Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, στο Υπουργείο Πολιτισμού και στο Υπουργείο Παιδείας Κύπρου. Από το 1983 ως το 1991 δίδαξε στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα. ΒΑΣΊΛΗς ΠΛΆΤΑΝΟς

Αίγενα, Ιούλης 2003 ΕΝΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΑ ΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

ff ! liflllf : Iff

ί; ï m

;

•

!

•

:

!

.

.

i f. : ,':.;. sci;; ir:':«

:

i&M-ÊM<

Φωτ. 1

114

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.7

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΟΥΉΑΘΗΣ*

Η φορητή εικόνα της Θεοτόκου Δεομένης Aivivnç Η κατάσταση συντήρησης και διατήρησης του ιερού κειμηλίου του μετοχίου Παναγίας Φανερωμένης και η εικονολογική ανάλυση του θέματος

Θεοτόκος, το πιο αγαπητό και συνάμα πονεμένο πρόσωπο του Θείου Δρά-ματος, αποτελεί τόσο για το μελετητή, όσο και για τον απλό θρησκευόμενο, την ενσάρκωση των θείων αρετών. Έχουν γραφεί και ψαλεί άπειροι τιμητικοί χα­ ρακτηρισμοί, και με τόση χάρη, που αγγίζουν συχνά τα όρια του υπερφυσικού. Οι χρωστήρες των αγιογράφων, λαϊκών ή επαγγελματιών, κατάφεραν να αποδώσουν το μεγαλείο της Παρθένου. Αιτία για την πραγματοποίηση της μελέτης αυτής στά­ θηκε η επίσκεψη μου στο μετόχι της Παναγίας Φανερωμένης Αιγίνης στις 15 Αυ­ γούστου 2000. Στο μετόχι της Μονής Φανερωμένης φυλάσσεται η εικόνα της Πα­ ναγίας Φανερωμένης - θαυματουργού για τα εκπληκτικά συμβάντα που έχουν λά­ βει χώρα ως τις μέρες μας. Το έργο χρονολογείται στο 16ο αιώνα και σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία βρέθηκε σε έναν υπόγειο ναό κάτω ακριβώς από κάποιον νεότερο. Ο τελευταίος είναι ανεξάρτητος, ημιτελής και κατά πολύ νεότερος. Το μετόχι ιδρύθηκε στο χώ­ ρο ενός αγροκτήματος και η εικόνα ονομάστηκε Φανερωμένη επειδή, σύμφωνα με την παράδοση της Εκκλησίας, βρέθηκε χωρίς ακριβή προέλευση. Στην εφημερίδα Κήρυξ της Αίγινας αναφέρεται ότι ο μοναχός Παρθένιος που μόναζε στην Ιερά Μονή αξιώθηκε να δεχτεί την αποκάλυψη της Παναγίας. Είναι πιθανότερο όμως το έργο να βρέθηκε στα χέρια του μοναχού Άνθιμου, όταν το 1830 έσκαψε το χωράφι της πατρικής του περιουσίας. Εκεί εντοπίστηκαν δύο στοές, οι οποίες αποτελούν ώς σήμερα χώρο προσκυνήματος και γνωρίζουμε το σημείο όπου βρέθηκε το ιερό κειμήλιο, που τιμάται ιδιαίτερα κάθε 25 Μαρτίου και το Δεκαπενταύγουστο, (φωτ. 1)

* Ο Κωνσταντίνος

Η εικόνα ανήκει στον τύπο της Παναγίας Δεομένης (φωτ. 1) και αποτελεί nop-

Στουπάθης είναι Ρτ S

τρέτο της σε προτομή. Εικονίζεται σε στάση τριών τετάρτων ως προς το θεατή, πά7

ντα από το μπούστο και πάνω. Το κυριότερο γνώρισμα της είναι τα σταυρωμένα

αρχαιοτήτων και

έργων τέχνης και

στο στήθος χέρια και τα μεγάλα αμυγδαλόσχημα μάτια. Κλίνει την κεφαλή, που

εκπαιδευτικός

επιστέφεται με λαμπρό στέμμα. Είναι τεχνικής αυγοτέμπερας, πάνω σε προετοιμα-

κ

,

.,

r

~

"

σμενο ςυλο. Γ

'

Η ΦΟΡΗΤΗ ΕΙΚΟΝΑ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ!

Ρατικων

ΙΕΚ

>

συντήρησης έργων Τ

(,ωγραφικης.

115

Με μια προσεκτική ματιά, στην εικόνα της Φανερωμένης μπορούμε να δια­ κρίνουμε, δεξιά και αριστερά του πάμφυλλου, κορόνα με μυτερές απολήξεις. Πί­ σω από τους κόκκινους χρωματισμούς του μαφορίου και τα κοσμήματα του κε­ φαλόδεσμου διακρίνεται ο κάμπος χρώματος μπλε, με πράσινη όμως χροιά λόγω του κιτρινισμένου και οξειδωμένου βερνικιού. Μετά από εφαρμογή των αρμονικών χα­ ράξεων σε σύνολο εικόνων της ίδιας θεματο­ γραφίας, αποκαλύφθηκε ότι οι καλλιτέχνες είχαν όχι μόνο τη βασική αλλά πολύ μεγαλύ­ τερη κατανόηση στο πώς το ιερό πρόσωπο της Θεοτόκου θα υπάκουγε σε ένα αυστηρό αλλά και ισορροπημένο σύνολο κανόνων αρ­

'Γ

μονίας. Η Φανερωμένη, ως σύνθεση, βασί­ ζεται στην εφαρμογή των χρυσών τομών (ΧΤ1, ΧΤ2) θεωρώντας τον ξύλινο φορέα ως το παραλληλόγραμμο Ε Ζ Η Θ . Τα διαστή­ ματα Δ και Δ' της άνω και κάτω πλευράς εί­ ναι απολύτως ίσα. Η κεφαλή κλίνει προς τα δεξιά, με σημείο αναφοράς τον άξονα ΧΤ2Τ. Τα χέρια εντάσσονται σε ένα τρίγωνο (ΧΤ2,Τ,0) που αποτελεί και τη βάση της σύνθεσης. Οι άξονες α, β, γ είναι παράλλη­ λοι και επάνω σε αυτούς ακουμπούν το στό­ μα, οι οφθαλμοί και η μύτη.

Οι πτυχές του μαφορίου δεν είναι τίποτε άλλο από τόξα τα οποία οδηγούν το μάτι του θεατή από το πρώτο επίπεδο (χέρια = έκκληση) στο δεύτερο (φωτοστέφα­ νο = ιερότητα), καταλήγοντας στο πρόσωπο (γλυκύτητα = ανθρώπινη υπόσταση).

Ο

τύπος της Παναγίας στις πρώτες εγχάρακτες και ανάγλυφες απεικονίσεις στα

βυζαντινά κοσμήματα, νομίσματα και φυλακτά παρουσίαζε περισσότερη απλότητα χαρακτηριστικών: Το κεφάλι δεν παρουσιάζει κλίση ούτε στάση τριών τετάρτων, αλλά πάντα σε προτομή η Παναγία εκτείνει τις παλάμες συμμετρικά αλλά ποτέ σταυρωτά. Ως παράδειγμα αναφέρω το λίθινο μετάλλιο που εκτίθεται στο Victoria and Albert Museum και χρονολογείται στον 1 lo αιώνα. Σε άλλα μικρογλυπτά τα χέ­ ρια τοποθετούνται πιο πάνω ή και τελείως χαμηλότερα από το επίπεδο των ώμων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια άλλη εικόνα, της Παναγίας Σκοπιώτισσας* της Συλ­ λογής Τσακίρογλου (φωτ. 3), που χρονολογείται στο β' μισό του 18ου αιώνα. Το μει, . , * «Σκοπιωτισσα»: απο το χωριό Σκοπός της Ζακύνθου βάσει

Τα χαρακτηριστικά είναι πιο λεπτά και οι σακούλες κάτω από τους

της επιγραφής που φέρει.

οφθαλμούς έχουν μια κλίση προς τα έξω παρά προς το κέντρο του

116

δίαμα εναντιώνεται στο αυστηρό πρότυπο των ιερών προσώπων. Γ

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.7

προσώπου. Η απόχρωση του κάμπου μιμείται χρύσωμα και το πρόσωπο προβάλλει ανάμεσα σε δύο καντήλια. Το στοιχείο που κάνει το έργο αξιοθαύμαστο δεν αφορά μόνο την τεχνική αρτιότητα αλλά και την τεχνική κατασκευής: από μία κοντινή από­ σταση διακρίνουμε ότι εκτός του προσώπου και των χεριών ολόκληρη η προετοιμα­ σία του έργου έχει χαραχθεί με αιχμηρό σουβλί πριν ζωγραφιστεί, αφήνοντας χο­ ντρές γραμμές στις οποίες ο αγιογράφος έβαλε σκουρότερο χρώμα για να μιμηθεί οξειδωμένο πάμφυλλο. Η τεχνική του scraffito ήταν γνωστή

J. -ί' ·» .;lf :::••::•••.:'• .:•-' ' ^ v ^ : > \ . ^ ; / ' v C r - L - ^ A l . Î . . : . « . •

στην Ιταλία πολύ παλαιότερα, ενώ η εικόνα χρονολογείται στο 18ο αιώνα. Αξίζει να παρα­ τηρήσουμε ότι οι καμπύλες γραμμές τόσο στο ανώτερο τμήμα όσο και η ακολουθία των τόξων από τα καντήλια στα λυγισμένα δάχτυλα σχη­

EM

mt • :

ματίζουν μία έλλειψη, μια ανοιχτή αγκαλιά έτοι­ μη να υποδεχθεί τον πιστό.

-^ÏS.- 1 '": - ....-••' : . ::

».

*,

Ο Παναγία-παράκληση γίνεται Παναγία-μάνα. Οι «άτσαλες» γραμμές του ανθιβόλου μαρ­ τυρούν ότι πρόκειται για αντίγραφο παλαιότε­ ρης εικόνας που λόγω των καντηλιών (φύλ­ λου ασημιού) συμπεραίνουμε πως ίσως να ήταν θαυματουργή. Στο πρόσωπο και τα χέ­ ρια (στα γυμνά δηλαδή τμήματα) δε διακρίνο­

Φωτ. 3

νται χαράξεις. Λεπτές λευκές πινελιές λαϊκού χαρακτήρα διακοσμούν τον κάμπο και περιμετρικά της κεφαλής. Σε άλλα πορτρέτα της Παναγίας η φορεσιά είναι δυτικού τύπου, καταλήγει στα τε­ λειώματα σε σιρίτι, ενώ στις λαϊκές εικόνες στερείται στέψης. Ακόμη και η κορόνα όμως μοιάζει αφύσικα τοποθετημένη στις περισσότερες εικόνες, σαν να μιμείται ασημοκάλυψη καρφωμένη. Η εμφάνιση της σαφούς εικονοπλασίας που συνέδεε τη Θεοτόκο με το βυζα­ ντινό κράτος διαμορφώθηκε στα τέλη του 9ου και στο 10ο αιώνα. Η πρώτη εμ­ φάνιση της γίνεται μέσα από τα βυζαντινά νομίσματα. Κατά τη βασιλεία του Λέο­ ντος ΣΤ' (886-912) η Παναγία εικονίζεται ως Δεομένη σε προτομή. Από τα πρώτα παραδείγματα είναι η εικόνα που βρίσκεται στον καθεδρικό ναό Σπολέτο και χρονολογείται στο 1100 μ.Χ. Σε αυτήν η Παναγία-παράκληση δια­ κρίνεται μια έντονη ασκητικότητα: Ο προπλασμός είναι πράσινος, ενώ από τότε διαμορφώνεται η κλίση της κεφαλής, η μακρόστενη μύτη, το υπερβολικά μικρό στόμα. Αντίθετα, η Δεομένη Θεοτόκος του 13ου αιώνα του Επισκοπικού Μουσεί­ ου Freising χαρακτηρίζεται για την ελευθερία στην κίνηση, τα φωτίσματα σε κόκ­ κινους τόνους, την καλοσύνη. Η ΦΟΡΗΤΗ ΕΙΚΟΝΑ ΠΑΝΑΠΑΣ ΤΗΣ ΦΑΝΕΡΟΜΕΝΗΣ

117

fela ήθελα επίσης να τονίσω ότι πολλοί αρ­ χαιολόγοι υποστηρίζουν πως ο τύπος της «Δεομένης» προέρχεται από κάποιο δυτικό πρότυπο. Παραθέτω τη Madonna της Τοσκανικής σχολής του 13ου αιώνα που εντό­ πισα στο γαλλικό περιοδικό Connaissance des artesTOU 1959 (φωτ. A). Η ομοιότητα της με τη Φανερωμένη Αιγίνης είναι καταπληκτική. Η ευγενική κλί­ ση του κεφαλιού, το πλάσιμο του σαρκώ­ ματος, το στόμα και τα υπόλοιπα χαρακτη­ ριστικά του προσώπου, η αναλογία των χε­ ριών, ακόμη και οι πτυχές δηλώνουν επιρ­ ροή μιας συγκεκριμένης εικόνας. Ας έχου­ με υπόψη ότι παρόμοιες εικόνες φυλάσσο­ νται στο Αγιο Όρος, όπου ιδιαίτερη έμφα­ Φωτ. 4

ση δίνεται στις σακούλες κάτω από τους οφθαλμούς και σε αναδίπλωση του λαιμού.

Στη Madonna το στέμμα έχει αντικατασταθεί από ένα περίτεχνο φωτοστέφανο με πολύτιμους λίθους: Σε αντιστοιχία, η Παναγία Φανερωμένη φέρει δεξιά και αρι­ στερά των χεριών τα σύμβολα της παρθενίας της πριν, μετά και κατά τη διάρκεια της κύησης της. Τα κοσμήματα αυτά είναι σχηματικοί ρόμβοι με εγχάρακτο (scraffìto) διάκοσμο. Στη Φανερωμένη όμως, παρ' ότι έχουν χαραχθεί επάνω από την «προετοιμασία» (το gresso - επίστρωση άνυδρου γύψου ώστε να πιάσει το χρώμα πάνω στο ξύλο του έργου), τελικά δε ζωγραφίστηκαν. Από επάνω διακρί­ νονται μόνο οι πτυχές του μαφορίου της Παναγίας, σαν να αδιαφόρησε ο καλλι­ τέχνης για τα σύμβολα αυτά - ενδεχομένως, η εικόνα να έχει επιζωγραφιστεί. Τα προβλήματα και οι φθορές που παρουσιάζει η Φανερωμένη δεν έχουν να κάνουν μόνο με την κατάσταση της ζωγραφικής επιφανείας αλλά και του ξύλου. Αν και η τελευταία διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση, το ξύλο έχει προσβλη­ θεί στο παρελθόν από ξυλόφαγα έντομα και έχει χάσει τη μηχανική του αντοχή. Η προετοιμασία της εικόνας παρουσιάζει σοβαρές απολεπίσεις, που οφείλονται στα χτυπήματα, τις μηχανικές καταπονήσεις, αλλά και στην υποβολή του ξύλου στο υγρό περιβάλλον του εδάφους όπου βρέθηκε η εικόνα θαμμένη. Σαφώς, αν δεχτούμε το ιστορικό και την περιπέτεια αυτή του εικονίσματος, μπορούμε να δεχτούμε ότι χρο­ νολογείται τουλάχιστον εκατόν πενήντα χρόνια από τότε που εντοπίστηκε στο χώρο. Μεγάλο πρόβλημα παρουσιάζουν οι περιοχές που φέρουν την ασημοκάλυψη (πάμφυλλα) στο φωτοστέφανο και στα χέρια. Κάτω και στα όρια των πρόσθετων αυτών αφιερωμάτων, μούχλα και μύκητες έχουν αναπτυχθεί επάνω στη ζωγραφι­ κή επιφάνεια.

118

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.7

Με μια προσεκτική ματιά διακρίνουμε τις οξειδώσεις, αλλά, όταν μελλοντικά συντηρη­ θεί το έργο, αυτές δε θα πρέπει να ξανακαρφωθούν. Άλλωστε το φωτοστέφανο είναι με­ ταγενέστερο και από κάτω διακρίνεται κορόνα που πρέπει να επιστέφει την κεφαλή της Πα­ ναγίας και μετά από ζωγραφικό καθαρισμό και αφαίρεση του βερνικιού (του οξειδωμέ­ νου) να αποκαλυφθεί. Η κίνηση των καλογραιών να απολυμάνουν το ξύλο και να καλύψουν την πίσω πλευ­ ρά με λευκό χαρτί είναι αποδεκτή ως προσπά­ θεια να παρεμποδιστεί οποιαδήποτε φθορά του ξύλου. Στη Ζάκυνθο, η Δεομένη είναι γνωστή με την ονομασία Παναγία η Σκοπιώτισσα. Πι­ στεύω ότι αυτό δε θεωρείται τυχαίο, δεδομέ­ νου ότι με την επικράτηση της Ενετοκρατίας

Φωτ. 5

το πορτρέτο της Θεοτόκου ξεφεύγει από τα αυστηρά βυζαντινά πρότυπα. Σας παραθέτω από την εκκλησία της Αγίας Τριάδος Ζακύν­ θου δύο φορητές εικόνες (φωτ. 5 και 6) που αποτελούν παραδείγματα αυτού του κανόνα. Στην πρώτη, η κεφαλή είναι εκτελεσμένη σύμφωνα με τις αρχές της Κρητικής Σχολής και μεταγενέστερα τοποθετήθηκε εντός ξύλι­ νου πλαισίου, το οποίο ζωγραφίστηκε σύμφω­ να με την ιταλική τέχνη που θυμίζει Αναγέννη­ ση, και χρονολογείται στο 1690. Το κεφάλι φέ­ ρει διπλό στέμμα, που έχει καρφωθεί πάνω στη ζωγραφική επιφανείας. Στη δεύτερη εικόνα από τον ίδιο ναό με θέα το βίο της Θεοτόκου, εικονίζεται κεντρικά μικρογραφία της Σκοπιώτισσας που αυτή τη φορά κλίνει προς τα αριστερά, αντίθετα από όλες τις άλλες φορητές εικόνες, όπως συνηθί­ ζεται. Άγγελοι επιστέφουν με διπλή κορόνα και υπάρχουν τιμητικές επιγραφές. Ακριβώς από κάτω υπάρχει άλλο εικόνισμα της Δεομένης (μινιατούρα).

Η ΦΟΡΗΤΗ ΕΙΚΟΝΑ ΠΑΝΑΠΑΣ ΤΗΣ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ

Φωτ. 6 119

Α ξ ί ζ ε ι να μελετήσουμε την εικόνα του Μουσείου Σολωμού και επιφανών Ζακυνθίων που προέρχεται από τη συλλογή Ν. Κολυβά: Χρονολογείται, σύμφωνα με επιγραφή στο πίσω μέρος της, ως «τουλάχιστον 300 ετών» και ανήκει στον τύπο της Δεομένης. Εδώ όμως αποκαλείται Αναφωνήτρια. Το έργο ανήκει στη Βυζαντινό-κρητική Σχολή, ενώ σώζεται επιγραφή που αναφέρει τη «συντήρηση» του το 1636 από τον Θ. Πουλάκη! Αρκετά μεγαλύτερη από τις προηγούμενες, με διαστάσεις (70 χ 63 εκ.), πιθανόν να ήταν εκτεθειμένη σε τέμπλο. Η αναλογία αυτή του μήκους ως προς το πλάτος είναι που «ανάγκασε» το δημιουργό να σχηματίσει το πρόσωπο υπερβολικά ψηλότερα. Ακόμη και οι πτυχές παρουσιάζουν τρομερή ομοιότητα. Με μια προσεκτική παρατήρηση κάτω από τα γράμματα ΑΝΑΦ

ΝΤΡΙΑ διακρίνουμε υποκείμενο ζω­

γραφικό στρώμα και όχι μπλε όπως φαίνεται ο κάμπος. Τα σύμβολα αγνότητας στο μαφόριο είναι ακριβώς ίδια, μόνο που στην εικόνα της Παναγίας Φανερωμέ­ νης Αιγίνης χαράχθηκαν (για το ανθίβολο) αλλά δε ζωγραφίστηκαν τελικά. Στη Ρωσία η Δεομένη επονομάζεται Παναγία «με το σημάδι» όταν είναι ενώ­ πιον του θεατή, με τους αγκώνες ψηλά και φέρει εντός της αγκάλης της μετάλλιο με το μικρό Χριστό*. Φαίνεται ότι ο τύπος αυτός είχε ως έδρα του την Κων/πολη και σταδιακά άλλαξε η στάση και η κλίση των μελών του σώματος. Γι' αυτό το λό­ γο, τοπικά πήρε και διαφορετικούς προσδιορισμούς. Η εικόνα της Δεομένης λειτουργεί ως μέσο εξοικείωσης του θνητού με το θ ε ό . Η Θεία Μητέρα μεσολαβεί με τα σταυρ&:>μένα χέρια στο επουράνιο στοιχείο για να πραγματοποιηθούν οι εκκλήσεις των πιστών. Τα εκφραστικότατα μάτια, το ελαφρύ χαμόγελο, η αναζήτηση της βοήθειας την κάνουν πιο ανθρώπινη. Ουσιαστικά εί­ ναι το βασιλικό πρόσωπο με τη λιθοποίκιλτη στέψη (άρα συνώνυμη της εξουσίας), που ταυτόχρονα είναι προσιτό σε κάθε προσκυνητή για να ακούσει τα προβλήμα­ τα του. Είναι όπως οι φωτογραφίες ενός αγαπημένου προσώπου που τις διατη­ ρούμε με τον πιο σεβαστό τρόπο και απευθυνόμαστε σε αυτές για να εξωτερικεύ­ σουμε τον πόνο μας. Τελειώνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την έφορο Μουσείων Ν. Σμύρ­ νης κ. Θ. Αναγνωστοπούλου, την αρχαιολόγο Κ. Δεμέτη, το Μουσείο Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων για τη χορήγηση των αδειών φωτογράφισης των έργων.

* Στους δικούς μας ναούς είναι διαδεδομένη ως Πλατυτέρα, στην αγκάλη της οποίας εντός σφαίρας (= κόσμος) βρίσκεται ο Ιησούς που ευλογεί.

120

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,τ.7

Φωτ. 7 Βιβλιογραφία Πρωτοπρεσβύτερου Σ. Αγγελόπουλου, Η Παναγία η Χρυσολεόντισσα, εκδόσεις Σκαρα­ βαίος, 2000.

Annemarie Weyl Carr, Δημόσια λατρεία, Περιοδικό 7 ΗΜΕΡΕΣ της εφημ. Καθημερινή της Κυριακής, 13-8-2000. Α. Καρακατσάνη, Η Συλλογή Γ. Τσακίρογλου, εκδόσεις Μέλισσα, 1980. Κ. Δεμέτη, Ανέκδοτες πληροφορίες, Ζάκυνθος 2001. Ο Χρόνος στην Τέχνη, Οδηγός του Συλλόγου Αρχαιοπωλών, έτους 2000. Κων/νου Στουπάθη, Αρμονικές χαράξεις, Μετρική ανάλυση στα έργα τέχνης. Σημειώσεις του ομότιτλου εργαστηριακού μαθήματος του τμήματος Συντηρητών Έργων Ζωγρα­ φικής. Κρατικό Ι.Ε.Κ. Ηλιούπολης 2000, 2001. Μήλος - Τουριστικός και επαγγελματικός οδηγός, έκδοση Μαρίας Μαλλη, 1994. Επετηρίδα Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τόμος MB', Αθήνα, 1975-1976. Γ. και Μ. Σωτηρίου, Εικόνες της Μονής του Σινά, 1ος τόμος, Αθήνα 1956, Collection de Γ institute français d" Athènes, Mars 1956. Φλώρας Αλυφαντή, Ο Τόπος μου η Αίγινα, δημοσίευση Κ. Στουπάθη, Αύγουστος 2001.

Η ΦΟΡΗΤΗ ΕΙΚΟΝΑ ΠΑΝΑΠΑΣ ΤΗΣ ΦΑΝΕΡΩ.ΜΕΝΗΣ

ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΤΟΥ ΕΛΑΧΙΣΤΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΓΙΑΝ ΘΕΟΤΟΚΟΝ ΔΙΑ ΤΗΝ ΕΥΟΔΩΣΙΝ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΕΙΣ ΑΙΓΙΝΑΝ

Κυρία Θεοτόκε, το γνωρίζω: δεϊ ήμας γεννηθηναι άνωθεν, κάτι όχι και τόσον εοκολον, νομίζω. "Ομως δεν ξέρω πόσα βάσανα μπορώ και μηχανορραφίας να σηκώσω ακόμα. Ό αρχαίος πτερνιστής, ό κακοήθης, με τρομεράν με άπειλεϊ καταστροφήν. Έπί ξύλου κρεμάμενοι αί ελπίδες μου. Τα πτωχικα ενδιαιτήματα των αδελφών μου κινδυνεύουν να κατεδαφισθούν άπο τον π,ονηρον καί άνηγέρθησαν με οίκονομίας, ως γνωρίζετε. Μα αόταί δεν ήσαν ακριβώς οίκονομίαι. Τιμίου αίματος καί ίδρώτος ήσαν θρόμβοι. "Ομως δεν έκάμφθη ό πανόπτης οφθαλμός' μας βλέπει καί έλπίζομεν είς το καλύτερον. Δεν ήμποροϋμεν όμως καί να μη φοβούμεθα όταν ή απειλή βρυχάται εντός μας. Κυρία Θεοτόκε, Σας παρακαλώ καί πάλιν, μεσιτεύσατε είς τον πανσθενουργον Υίόν Σας ϊνα μοϋ άποστείλη την κατάφασίν του καί βοηθήστε με όπως οδηγήσω ασφαλώς το μικρόν μου κεκρυμμένον ποίμνιον είς τρίβους ουρανίου πολιτεύματος.

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.7

Bf IH

m Κατήντησα ξεφτίδι του παραδαρμοΰ μουσκεύων τον ολίγον άρτον μου εις το δάκρυ. "Εξωθεν της καλύβης μου τα κυπαρίσσια, οί συμμονάζοντες ετούτοι γείτονες μου, αισθάνονται την λύπην μου καί κύπτουν. Μα Έσεϊς, Κυρία, ξέρετε καλύτερον τάς άλαλήτους μου στεναχώριας τοίις προπηλακισμους καί τας υποτιμήσεις που την καρδίαν μου χειμάζουν τόσον. Μη με αφήνετε, μη με αφήνετε, παρακαλώ, εν ταραχάίς καί άμφιβολίαις μοναχόν μου. 'Άλλωστε το γνωρίζετε καλώς: Μικρόν το ανάστημα που διαθέτω, μικρόν επίσης καί το έργον που επιχειρώ. Μονάχα ό σταυρός μου είναι μεγάλος.

ΘΑΝΆΣΗς ΠΑΠΑΘΑΝΑςΟΠΟΥΛΟς

Περίστα Ναυπακτίας, 21 Μαΐου 2002

ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑ

123

ΣΩΖΩΝ ΜΠΕΣΗΣ

Μεγάλες Ώρες. Προδημοσίευση από την υπό έκδοση ποιητική συλλογή του.

ΕΙ ΑΜΑΝΤΑΛΕΥΤΗ ΟΨΗ

73

στον Π.Μ. Σπόροι βροχής φυτρώνουν στο παλτό μου οι παλάμες μου στις τσέπες σαν τις κοπέλες που κρύβονται στα αυτοκίνητα -γυαλιστερά ερπετά στην άσφαλτο γλιστράνεαθέατες -ξενιτεμένες και από την ίδια τους ζωή— και από την άτυχη ντροπή τους ψωμί του αβούτη Ο δρόμος είναι ένας οι ζωντανοί μονάχα καίγονται

Ε2 ΤΙ στον Α.Δ. Είδα τις σάρκες μου να ξεκολλούν κομμάτια από το σώμα μου να πέφτουν' ένας σωρός αχνίζοντας' μακριά μεσάνυχτα λάσπη κόκκινη στο χώμα

Και ο ουρανός που με κοιτά το πρώτο φως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.7

E3 Και είναι η θάλασσα που ονομάζουμε ματιά η αγάπη που λέμε μοναξιά -ανάσα του κόσμουπου λασπώνει τα τζάμια απλήρωτο δάκρυ.

01

ΓΟΥΣΤΑΒΟΣ - ALABAMA

92-94

Ο θάνατος ακίνητος μέσα στη φλόγα του κεριού πλασμένο βλέμμα Ένα φύσημα σκορπίζει τη φωτιά στο τελευταίο λάφυρο του κόσμου μόνος

Τ2

ΠΛΑΤΕΙΑ ΟΜΟΝΟΙΑΣ

91-98

Οι ρυτίδες στο πρόσωπο οι αποστάσεις της στάχτης άνεμοι προς το αδιανέμητο της γης τους μνήμες και αλήθειες που έζησαν χαραματιές του χρόνου Βλέπεις το μέλλον είναι παρελθόν απροστάτευτη πράξη τα χρήματα που κέρδισες λείψανα της μέρας μείον μηδέν χτυπήματα ευαισθησίες μπούμερανγκ Βαμπ μισθοφόροι

ΔΙ Είναι δική μου η μοναξιά αυτό το άδειο μέσα σου που με αντέχει -πράξη μίαγια να μπορεί να με αρνηθεί πληρώνοντας μια στιγμή για την άλλη ακόμα ανεκτή και έως το θαύμα της πόζας της άνεργη -μία θάλασσα στα μαύρα γυαλιά-κι οι κοιλιές της σημαίας στους τοίχουςκαι ωστόσο απαραίτητη -μέχρι το ξόδεμά της-ανυπόμονη κλήσηΆσυλο της κύριας προσταγής σε αυτό που δεν προδίδει ώρα φονική

71 Ο Έρωτας εδώ δεν είναι λάσπη και ανάσα -απόφαση που με διχάζει— μια ωμή επιμονή στη λέξη που μας ομολογεί -τυφλή σιωπήβία από παραίτηση και δέρμα μετακλητή απουσία

126

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

Μαρτυρία είναι παρελθόντων εκφορών -καινούρια μέραστην έκταση μιας άρθρωσης -κινδυνεύουμε και οι δ ύ ο που μας αντέχει και ανεξέλεγκτα μετέχοντας μας οδηγεί στην επανάληψη -άναυδη πάντα σαν την πρώτη φ ο ρ ά το ξαναγνωρισμένο σώμα θαυμαστό και απρόβλεπτο σαν δόσιμο σαν ξόδεμα αμέτρητα πλούτη που προσφέρει αφήνοντας την ανάγκη ομορφιά (να είναι ομορφιά) αδιατίμητη λατρεία για να μπορεί η στιγμή μοιράζοντας φλόγα και όνειρο - η κάθε μία στιγμή αχνίζεινα μας γνωρίσει, καθώς το αίμα μιλά και αποκρίνεται -λόγος ξεκούραστος και κουρασμένος πάλιότι αγκαλιάζει γνώση ο εαυτός -(οι αναπνοές μας θείο δώρο)σμίγοντας μέσα μας φως και σκοτάδι -οι φλέβες ολόκληρες μέσ' στη φωτιάότι μας παρασύρει (μεταμορφώνονται τα σώματα, τα πρόσωπα) γλυκά και απρόσμενα καθώς κοιτάς -όμορφες όψεις της ματιάς και της ημέρας πραγματικός καιρός και η ώρα που αληθινά αλλάζει σώμα βέβαιο Αυγή θανάτου

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ-ΠΕΤΡΙΤΟΥ

«Αν έχεις luyn διάβαινε...» Σαν κόκκινη κλωοτη δεμένη... με αλήθειες τυλιγμένη... α μεσημέρια τα ζεστά στην «Περίβολο» ήτανε λίγες οι φορές που με κατά­ φερνε η γιαγιά Μαρία να πάω για ύπνο. Μέσα στη μεγάλη «κάμαρη», ο ήλιος τρύπωνε απ' τα μισόκλειστα παντζούρια κι έφτιαχνε μικρές φωτεινές πεταλούδες, που τις έκανα να χορεύουν τρελλά, κα­ θώς τραβούσα τα κρόσια της κουρτίνας, πότε πάνω στον τοίχο με τις ξύλινες δα­ ντελωτές κορνίζες, πότε στα κεντητά μαξιλάρια του νησιώτικου καναπέ με το «Κι αυτό θα περάσει» ή το «Μη με λησμονεί»..., να στροβιλίζονται πάνω στην «Καλη­ μέρα» με το μονόγραμμα «ΒΚ» της γιαγιάς Βασιλικώς, να ανεβαίνουν στο μεγάλο κεντητό κάδρο με το «Ει ο Θεός μεθ' ημών ουδείς καθ' ημών». Οι μεγάλοι ξάπλωναν μετά το μόχτο της ημέρας, μέχρι να πέσει το «δροσό», για να προλάβουνε λίγο απ' τη δουλειά ακόμα. Κι όταν η γιαγιά, που δύσκολα μου χάλαγε χατήρι, έλεγε το «μεγάλο ΝΑΙ», ακροπατώντας προσεκτικά στα «γνωστά» σημεία για να μην τρίζει το πάτωμα, βρι­ σκόμουν έξω στη στιγμή! Ήταν δικός μου εκείνος ο κόσμος του ζεστού μεσημεριού!... Πλατσούριζα στο μεγάλο «ποτιστή», ξέφευγα απ' τους διψασμένους «σόρσονες», περπατούσα ισορροπώντας πάνω στην ξερολιθιά της «Σκοτεινής», γέμιζα τις τσέπες μου με χορτάρινα λουμίνια (ό,τι πιο εύκολο για τη γιαγιά να απασχολεί τα αεικίνητα χέρια μου, με την ιεροτελεστία της αφαίρεσης του μαύρου γυαλιστερού μικρού σπόρου και την κατασκευή ανά δόο, το ένα μέσα στο άλλο, χωρίς να σχί­ ζονται, ώστε να κρατάνε το φως του καντηλιού!... Έκοβα πιο κάτω ένα μακρύ στάχυ, πείραζα λίγο τ' αυτιά των κουνελιών, έφτιαχνα μεγάλα μπουκέτα με τα μοβ λουλούδια της αλυγαριάς δίπλα στο μεγάλο βάτο, χάζευα τη μαλτέζα κατσίκα που αναμάσαγε με ρυθμό την τροφή της, έψα­ χνα για ξεχασμένα αμύγδαλα στις αμυγδαλιές, αφουγκραζόμουνα το βόμβο της αγριομέλισσας πάνω στ' αγριόκρινα και προσπαθούσαν' ανακαλύψω ανάμεσα στα τριφύλλια... το τετράφυλλο! Ο παππούς ο «γεροντάκος» μ' έβρισκε τις περισσότερες φορές στο τραπέζι, κά­ τω απ' τη μουριά, να ραντίζω με νερό τα τζιτζίκια, για να... σωπάσουν!...

«- Λοιπόν, κορικάται μου, τούτοι οι τραγουδιοτάδες

του περιβολιού

με κάνανε

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

να θυμηθώ μια ιστορία, που ροάλεγε η "κυρούλα" μου, σαν είχα τα δικά σου χρό­ νια, για έναν Τζίτζικα, που έμοιαζε μόνο στο όνομα με τούτα τα φτερωτά

"ζούδια"».

Κείνα τα χρόνια τα παλιά, για να περνάς καλά και εσύ και το σπιτικό σου, ή θά 'σουva άρχοντας από γονιούς για να 'χεις τα «πρέπει» σου, ή απ' την καλή σου μοίρα!... Ο φουκαράς ο Τζίτζικας και προκομμένος μα πού

ήτανε, και καλός δουλευτής

ήτανε,

δουλειές!

Ήτανε και δύστυχα τα χρόνια... Αποχαιρέτισε

τη γυναίκα του, τη Μυγδαλιά, και πήρε των ομματίων του και το

δισάκι του να πάει ο' άλλη χώρα, μπας κι αλλάξει η τύχη του! Παίρνει δρόμο... αφήνει δρόμο... και στο έμπα της μεγάλης Χώρας, πιάνει μια νεροποντή...

και πάει να φυλαχτεί α ένα "χάλασμα", που ήτανε λίγο

Να και μια λαθουράτη

όρνιθα, που έτρεμε βρεγμένη

σούλαγε, εκείνος λίγο ψωμί κι έριχνε τα ψίχουλα στο

οτέγνια.

στην άλλη άκρη. Μα­

"ζωντανό".

Τότες, έβαλε με νου του πως "...αν δεν του 'ρθουνε βολικά τα πράματα για δουλειά, θα έπαιρνε την όρνιθα στο δισάκι του, θα την έδινε της Μυγδαλιάς... μα για προκοπή να πουλάει τ' αυγά... μα για κλώσα να δίνει πουλάδες... πάλι παράδες θα 'πιάνε!... " Κι αφού πιάσανε "φιλίες"με

το φαΐπουμοιραστήκανε,

βγάζει ένα σπάγκο και

τη δένει απ' το πόδι... Σαν απόκαμε ο Θεός να ρίχνει το νερό με το

"τουλούμι",

ξεκίνησε κι ο Τζίτζικας να πάει κατά τα σπίτια. Κει που πάγαινε, μια γυναίκα είχε βγει στο δρόμο και καταριότανε όποιονε της έκλεψε τη λαθουράτη αν κάποιος τόνε μαρτύραγε

όρνιθα της, κι

θα 'χε και το "μπαξίσι" του!

"Τίμου

δίνεις, να σ' τη βρω;... "

"Τρία

άσπρα..."

Βγάζει απ' το δισάκι του ένα χοντρό παλιό "τεφτέρι" και καμωνότανε διάβαζε... διάβαζε... διάβαζε και... ξεφύλλιζε...

ξεφύλλιζε...

πως...

ξεφύλλιζε...

"Τη βρήκα, κυρά μου, μόνο κάνε τέσσερα τ' άσπρα σου, και θα σου πω πού να πας... " Σαν πήγε η γυναίκα όπου της είπε ο Τζίτζικας, βρήκε την όρνιθα και του 'δώ­ σε όσα της ζήτησε... Ε, τι να σου λέω, κορικάτσι μου, το τι έγινε μετά απ' όσα εί­ χε να λέει η νοικοκυρά

για το σπουδαίο

"μαντευτή", που 'ρθε στη Χώρα!

Αυτό ήτανε!... Στρώθηκε καταμεσίς στο τρίστρατο της αγοράς ο Τζίτζικας και έλεγε, μαθές, τα

μελλούμενα!...

Να κι ο γραμματικός με τους ανθρώπους ράσουνε

του Αρχοντα, που ήρθανε για ν' αγο­

"κουμάντα" για τ' αρχοντικό.

"Και δε μας λες, κυρ-μαντευτή, τι παιδί θα κάνει, η κυρά μας, η Τι να πει, ο δόλιος ο Τζίτζικας... γο!... Και πώς να συνταιριάζεις

Τούτο δεν ήταν όρνιθα δεμένη μ' ένα σπόγ­

τα "πρεπούμενα"με

τα

Πιάνει ξανά και μανά το χοντρό τεφτέρι, ξεφύλλιζε..., βαζε...

διάβαζε... μουρμούριζε...

"...θηλυκό... μουρμούριζε.

για σερνικό...

ΑΝ ΕΧΕΙΣ ΤΥΧΗ ΔΙΑΒΑΙΝΕ

και

Αρχόντισσα;..."

μελλούμενα!... μουρμούριζε...

και διά­

ξεφύλλιζε...

σερνικό...

για θηλυκό... " Όλο τα ίδια και τα ίδια

Βαρεθάκανε και κείνοι να περιμένουνε την απόκριση και τον αφήσανε να... ξε­ φυλλίζει... να μουρμουρίζει, και να... διαβάζει με τις ώρες!... Αμ έλα, που ήρθε η ώρα, η βλογημένπ, και γεννάει ο αρχόντισσα... και κάνει... δύο παιδιά! Ένα σερνικό και ένα θηλυκό! Έτυχε που κλέψανε και την "κασέλα" του αρχόντου, με τα φλουριά... ήρθε και στο λογισμό του γραμματικού ο "μαντευτής", που δε λάθεψε στα γεννητούρια της αρχόντισσας...νά 'σου και τόνε φέρνουνε στ' αρχοντικό για νά βρει τον κλέφτη! Μόνο του "θανατά" που δεν έπεσε ο φτωχός ο Τζίτζικας!... Τι να του κάνει πια το τεφτέρι το χοντρό, τι να του κάνει η καλή του, η μοί­ ρα... πού νά 'βρει πόρτα να διαβεί και θύρα να περάσει!... Νυχτόρευε να ξεφυλλίζει και να διαβάζει... να διαβάζει και να ξεφυλλίζει... Τα 'βάζε με το κακό το "ριζικό" του... αλλά ό,τι γράφει... δεν ξεγράφει, κορικάτσι μου, και άκου πώς τα ταίριαξε καλά και πεντάκαλα, η μοίρα! Ακούστηκε ολάκερα στη Χώρα για το "μαντευτή" που 'χάνε στου άρχοντα και στείλανε οι κλέφτες έναν απ' το συνάφι τους να παραμονέψει τη νύχτα κάτω απ' το "παλεθούρι" του ν' αφουγκραστεί... Κείνη την ώρα ο νυσταγμένος Τζίτζικας χασμουριότανε κι έλεγε: "Ήρθε ο πρώτος!... " Σκιάχτηκε ο κλέφτης... ούτε που κατάλαβε πότε έφτασε στο λημέρι... "Με οσμίστηκε, σας λέω, κι αφού ούτε που με είδε, φώναζε: '..να ο πρώτος!...'" "Σιγά... κι αλαφροϊσκιωτος είσαι, θα πάω εγώ..."λέει ο άλλος. Και φτάνει, που λες, κορικάτσι μου, m στιγμή που ερχότανε του "μαντευτή" το άλλο χασμουρητό: "...Να, κι ο δεύτερος!... "λέει νυσταγμένα. Φτερά βάζει στα πόδια του ο κλέφτης, και με την ψυχή στο στόμα τους λέει τι άκουσε... Τρομάξανε οι κλέ­ φτες!... Τα πάνε έτσι... τα 'πάνε αλλιώς... αποφασίσανε να πάνε να τον βρούνε... "Μη μας καταδώσεις, κυρ μαντευτή, και θα σου πούμε πού έχουμε θάψει την κασέλα..." Τι είχε να χάσει ο Τζίτζικας; Ξανάρχισε να ξεφυλλίζει και να διαβάζει, για να δείξει πως έχει δυσκολία η δουλειά, καθώς καλότρωγε και καλοπέρναγε ...Και σαν περάσανε καμπόσες μέρες, παίρνει τον άρχοντα στην άκρη του μεγάλου περιβολι­ ού μαζί με δυο εργάτες... σκάβουνε, και να!... η κασέλα απείραχτη με τα φλουριά!... Χαρές και πανηγύρια στ' αρχοντικό!... Τον χρύσωσε τον Τζίτζικα, ο αφέντης και του 'δώσε πλούσια τα "βρετίκια"!... "Είσαι σπουδαίος μαντευτής κι αξίζεις ό,τι σου 'δωσα, μα για να α' αφήσω να γυρίσεις πίσω στο σπιτικό σου κατά πως θέλεις -και κάνει μια κι απλώνει το χέρι του στον κορμό μιας αμυγδάλας... και κλείνει στη φούχτα του κρυφά έναν τζίτζι­ κα- πες μου, τι έχω εδώ;" Ο φουκαράς ο μαντευτής έπεσε σε μεγάλη στεναχώρια. Πάνω που χάρηκε ότι τελειώσανε τα βάσανα του, τι ήτανε τούτο που 'πάθε πάλι!... ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ, χ.7

Κοιτάζει το κλεισμένο χέρι του άρχοντα, "Αχ, κακορίζικε

τζίτζικα,που

λέγοντας:

δε σε κράταγε η Μυγδαλιά

κοντά της, είχες δεν

είχες να φας, και τώρα κρέμεσαι απ' το χέρι του καλού αφέντη, για να ξανανταμώσετε και συ και

κείνη..."

Κι ο άρχοντας, που πήρε τον καημό του για... απόκριση, τον έστειλε πίσω στο χωριό του με "καλούδια"

και φλουριά...

Και ζήσανε με τη Μυγδαλιά

χρόνους

πολλούς καλά... και μεις ακόμα πιο καλύτερα τους, κορικάται μου,γιατί

"αν έχεις

τύχη διάβαινε, και ριζικό περπάτει, καθώς έλεγε η κυρούλα μου... " Και τέλειωνε την ιστορία του ο παππούς ο «γεροντάκος», ενώ άδειαζε από τις τσέπες του αφράτα αμύγδαλα πάνω στο ξύλινο τραπέζι... Έτσι ήταν πάντα με τις ιστορίες του παππού εκείνα τα καλοκαίρια... Σαν από πάντα αληθινές... γεμάτες από μυρωδιές και χρώμα του περιβολιού... γεμάτες με το φως του φεγγαριού και τα μεσημεριανά τραγούδια των τζιτζικιών, που μίλα­ γαν τη γλώσσα του ήλιου... Αλλά και εγώ, παππού, ποτέ δεν ξανάβρεξα τα τζιτζίκια με νερό για να σωπά­ σουν κι ούτε με ξανακούρασε το μονότονο τραγούδι τους... Το θυμάσαι αυτό από τότε -το 'χαμέ και συμφωνήσει-, δεν είναι έτσι, παππού;...

Γλωσσάρι σόρσονας: είδος μεγάλης άγριας σφίγγας Σκοτεινή: χείμαρος (διασχίζει την Περιβόλα) λουμίνια: φυτικό φιτίλι καντιλιού κυρούλα: μεγάλη ηλικιωμένη γυναίκα (εδώ, η γιαγιά) δισάκι: διπλός σάκκος τουλούμι: ασκός από δέρμα μπαξίσι: φιλοδώρημα άσπρα: ασημένια νομίσματα τεφτέρι: σημειωματάριο κατάστιχο κουμάντο: προμήθειες νυχτόρευε: ξενυχτούσε κασέλα: ξύλινο κιβώτιο παλεθούρι: παράθυρο βρετίκια: τα εύρετρα κακορίζικος: άτυχος ΑΝ ΕΧΕΙΣ ΤΥΧΗ ΔΙΑΒΑΙΝΕ

131

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Ε Ι Σ

Βασίλης Πλάτανος

Ελληνικά Λαϊκά Πανηγύρια Εκδόσεις Φιλιππότη, 2002, σσ. 128

Ο Βασίλης Πλάτανος χρόνια τώρα διακονεί με συνέπεια την πολύχυμη ελληνική λαογραφία. Στο παρόν βιβλίο, με ανεπιτήδευτο ύφος, αλλά άκρως φιλόκαλο λόγο καταπιάνεται με διάφο­ ρες λαογραφικές εκδηλώσεις του λαού μας και καταφέρνει να δίνει λιτή αλλά περιεκτική περι­ γραφή του φαινομένου που περιγράφει. Αντικείμενο έρευνας του Β. Πλάτανου στο βιβλίο αυτό (που είχε κυκλοφορήσει σε πρώτη έκδοση το 1963 και τώρα σε δεύτερη, με πρό­ λογο μάλιστα του μεγάλου πεζογράφου Στρα­ τή Μυριβήλη - συμπατριώτη του συγγραφέα) είναι τα διάφορα ονομαστά στον ελληνικό χώ­ ρο πανηγύρια. Αυτά είναι που συντηρούν το φιλέορτο πνεύμα των Ελλήνων. Και ο Βασίλης Πλάτα­ νος, ευσυνείδητος μελετητής, τα καταγράφει για μας που τα ζούμε και για τις ερχόμενες γε­ νιές, οι οποίες πιθανόν να μην τα προλάβουν, με τους εφιαλτικούς ρυθμούς που μολύνει το αίμα μας η παγκοσμιότητα. Τα σχέδια του λαϊκότροπου και ελληνοθρεμμένου Ράλλη Κοψίδη κάνουν το βιβλίο να κερδίζει πιο πολύ σε ουσία και εμφάνιση. ΘΑΝΆΣΗς ΠΑΠΑΘΑΝΑςΟΠΟΥΛΟς

132

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 7

Πέτρος Α. Φουρίκης

Γάμος και γαμήλια σύμβολα στη Σαλαμίνα Εκδόσεις Θάμυρις, 1996, σσ. 144

Πρόκειται για τη διδακτορική διατριβή του συγγραφέα που προλογίζει ο καθηγητής της λαογραφίας Μιχ, Μερακλής. Ο συγγραφέας που έφυγε από τον κόσμο τούτο πριν από εξή­ ντα πέντε χρόνια υπήρξε και διευθυντής του λαογραφικού αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών. Τη γενική εκδοτική επιμέλεια της εργασίας του είχε ο φιλόλογος Αναστάσιος Καραντής. Ο συγγραφέας παρακολουθεί καταλεπτώς το λα­ ογραφικό φαινόμενο του κουλουριώτικου γά­ μου από την αρχή του. Έτσι αναφέρεται, ανά­ μεσα στα άλλα, στις πρώτες φροντίδες, στα σχετικά με την προξενιά, στον αρραβώνα, στο σχετικό τραπέζι, στην αλλαγή δώρων, στα προ του γάμου, στα περί το γάμο, στο στολισμό της νύφης, στα της στέψεως στην εκκλησία, στα μετά το γάμο κ.λπ. Πρόκειται για μια σοβαρή εργασία που καλύπτει κενό στο σχετικό κεφά­ λαιο της λαογραφίας μας και συνεπώς άξιζε η αναδημοσίευση της από παλιότερο τόμο του περιοδικού «Λαογραφία». ΘΑΝΆΣΗς ΠΑΠΑΘΑΝΑςΟΠΟΥΛΟς

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

Μαργαρίτα Ισηγόνη

Εκδόσεις Καστανιώτη, 1998, σσ. 176

Από τις καλαίσθητες εκδόσεις Καστανιώτη κυ­ κλοφόρησε το νέο βιβλίο της συγγραφέως Μαργαρίτας Ισηγόνη, που φέρει τον υπότιτλο «Η σμύρνα στη ζωή ενός δασκάλου». Στο βιβλίο αυτό η μικρασιατικής καταγωγής συγγραφέας κάνει «ένα ακόμη ταξίδι αναμνήσε­ ων στη μαρτυρική πολιτεία», καθώς θα υπο­ γραμμίσει και η ίδια στον λιτό αλλά περιεκτικό και κατατοπιστικό πρόλογο της. Το υλικό της προέρχεται από διήγηση της μητέρας της Στάσας Ισηγόνη, Σμυρνιάς στην καταγωγή, κόρης του εκπαιδευτικού Ηλία Αλτίνογλου. Τα περιστατικά του χρονικού της τα διασταύρωσε και από αφη­ γήσεις και άλλων συγγενικών της προσώπων, όπως του πατέρα της και της γιαγιάς της. Από αυτά συμπεραίνουμε πως δεν πρόκειται για έργο μυθοπλαστικής φαντασίας, αλλά για χρο­ νικό της πνευματικής κυρίως οδοιπορίας μιας πολύκλαδης και καρπερής οικογένειας που η συμ­ βολή της στα κοινωνικά και άλλα δρώμενα της ιω­ νικής αυτής μεγαλούπολης ήταν σημαντική. Και είναι τόσο ευσυνείδητη στην εργασία

ον αναγνώστη που θα φανερώσει ιδιαίτερο εν­ διαφέρον για τα σμυρναίικα πράγματα. Ο λόγος της κ. Ισηγόνη είναι απλός και στέκεται στα ουσιώδη όοο απαιτεί η ανέλιξη της ιστορίας. Και οι περιγραφές, φιλτραρι­ σμένες μέσα από τις αναγνώσεις ανθρώπων δύο και τριών γενεών, συναρπαστικές. Προ­ σφέρει και προσθέτει η γραφίδα της, παρηγο­ ρεί και φρονηματίζει. Με συγγραφείς που τι­

της αυτή η κ. Ισηγόνη, ώστε και φωτογραφίες

μούν τις ρίζες τους, η αγαπημένη πρωτεύουσα

πρωταγωνιστών δημοσιεύει και αναλυτικό

της Ιωνίας εξακολουθεί να ορθώνει το πνευ­

γλωσσάρι παραθέτει και ικανοποιητική και

ματικό της μέγεθος ως τις μέρες μας.

πειστική βιβλιογραφία ξεδιπλώνει, για τυχόν περαιτέρω διερεύνηση του θέματος από κάποι­ 134

ΘΑΝΆΣΗς ΠΑΠΑΘΑΝΑςΟΠΟΥΛΟς

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

Τάσος Καραντής

Νίκος Μάθεσης Εκδόσεις Στοχαστής, 1999, σσ. 304

Στον «θρυλικό» «τρελάκια» του ρεμπέτικου αναφέρεται ο συγγραφέας. Πρόκειται για το Νίκο Μάθεση, συνθέτη και μουσικό, σκιτσο­ γράφο και απομνηματογράφο, αλλά και ενο­ χλητικό για πολλούς μάγκα στα λαϊκά στέκια κυρίως του Πειραιά, αλλά και της Σαλαμίνας όπου γεννήθηκε. Κατά το συγγραφέα, «η καλ­ λιτεχνική του αξία είναι μεγάλη και η προσφο­ ρά του στο ρεμπέτικο ήταν σημαντικότατη». Ενσάρκωνε το λαϊκό τύπο που αντιπαθούσε τις κοινωνικές συμβάσεις «και προκαλούσε δέος». Ο συγγραφέας εργάστηκε για τη συγγραφή του έργου του αυτού με πάθος και αγάπη, συ­ γκεντρώνοντας πληροφορίες και στοιχεία για την μποέμικη ζωή και την καλλιτεχνική δρα­ στηριότητα του ήρωα του». Και λέω «ήρωα» του γιατί ο συγγραφέας δε χάνει ευκαιρία να εξυμνεί ακόμα και τις αρνητικές πλευρές του βιογραφούμενου. Το έργο κοσμείται με φωτογραφίες ζωγρα­ φικών έργων του Μάθεση, καθώς και με φω­ τογραφίες ανθρώπων με τους οποίους συνδέ­ θηκε στενά. ΘΑΝΆΣΗς ΠΑΠΑΘΑΝΑςΟΠΟΥΛΟς

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

135

Λίζα Διονυσιάδου

Ο καθρέφτης και άλλες ιστορίες Εκδόσεις Ροές, Αθήνα 2003, σο. 96

Η Λίζα Διονυσιάδου, αρχιτεκτόνισσα, εργαζό­ μενη στην Πολεοδομία του Πειραιά, έχει γνω­ ρίσει απ' το επάγγελμα της την Αίγινα και τε­ λευταία αποφάσισε για να γεύεται περισσότερο τις ομορφιές του νησιού να ξεκινήσει ένα μι­ κρό εξοχικό στο Σφεντούρι. Ο καθρέφτης, τελευταίο έργο της, είναι μια σειρά από είκοσι μία μικρές ιστορίες με στιγμές καθημερινές, παρούσες ή περασμένες. Άσχετες, πολλές φορές, μεταξύ τους συνθέ­ τουν ένα σώμα -εντέλει ομοιογενές- που ταξι­ δεύει μέσα στο χρόνο. Η επιφάνεια του γίνεται καθρέφτης όπου αντανακλώνται πρόσωπα, αντικείμενα, συμπε­ ριφορές, σκέψεις, πράξεις. Είδωλα αληθινά και γνήσια... Όσο μπορούν τα είδωλα να είναι αληθίνά και τα γνήσια να γίνονται είδωλα. Το εξώφυλλο του βιβλίου φιλοτέχνησε η Βαρβάρα Μαυρακάκη. Η συγγραφέας έχει εκδώσει δύο ακόμη ποιητικά βιβλία της απ' την Οδό Πανός, τα Εν λευκώ και Προς τα Έξω. ΓΙΏΡΓΟς ΚΟΥΛΙΚΟΥΡΔΗς

136

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΠΝΑ1Α, τ.7

Δημήτρης Α. Κράνης

Από τον λυρικό κόσμο του Θανάση Παπαθανασόπουλου (Με αφορμή τον τρίτο τόμο των ποιημάτων του).

Γνωστός ποιητής, λάτρης και κάτοικος της Αί­

δουν το φως της δημοσιότητας όσο το δυνατό

γινας -όπως και ο Ν. Καζαντζάκης, στον

πιο τέλεια στην έκφραση και το ρυθμό.

οποίο αφιέρωσε σημαντικά μελετήματα για το

«Κάποια ποιήματα των συλλογών που στε­

έργο του και έκδοση επιστολών του-, ο Θανά­

γάζει ο τόμος αυτός παραλείφθηκαν και άλλα

σης Παπαθανασόπουλος αφιέρωσε στην ποίη­

γνώρισαν περικοπές ή στιχουργικές βελτιώ­

ση μέχρι τώρα δεκαέξι σημαντικές συλλογές,

σεις, κατά την επιταγή του Κορνάρου: "Οι στί­

που εκδόθηκαν σε τρεις τόμους.

χοι θέλου διόρθωση και σάσμα όσο μπορού-

Έγραψε επίσης το έπος Διγενής Ακρίτας (1990), ένα ποιητικό γίγαντα 25.000 δεκαπε­

σι"» (σελ. 257). Είναι τόσο καλά δουλεμένοι και επεξεργα­

ντασύλλαβων στίχων, άθλο για την εποχή μας,

σμένοι οι στίχοι του, ώστε δε βρίσκεις κανένα

που τιμήθηκε με το βραβείο της Ακαδημίας

γραμματικό, συντακτικό, ετυμολογικό, ιστορι­

Αθηνών και φυσικά αποσιωπήθηκε από τα ρα­

κό ή ρυθμικό ψεγάδι, όσο κι αν ψάξεις και όση

διόφωνα, τις τηλεοράσεις, τα ινστιτούτα βι­

κακή διάθεση κι αν έχεις.

βλίων και τα κρατικά μέσα!

Ποιητής με εκχυλίζουσα αισθαντικότητα,

Από τις εκδόσεις «Μελέαγρος» κυκλοφό­

όπως φαίνεται από τον άψογο τεχνικά χειρι­

ρησε το 2002 ο τρίτος, λίαν καλαίσθητος, τό­

σμό των γιαπωνέζικων «χάι-κου» (που τόσο

μος των ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ του (σελίδες 254 και

έχουν κακοπάθει μέχρι σήμερα στα χέρια ορι­

επιπλέον σημειώσεις 6 σελίδων). Αποτελείται

σμένων Ελλήνων ποιητών), μας δίνει δείγματα

από τις επιμέρους συλλογές: «Το αψηλάφητο»

αφάνταστης τρυφερότητας, όπως τα ακόλου­

(1992), «Διηγήσεις» (1993), «Ο ίσκιος του

θα: «Ξεριζωμένο - ολιγαρκές γεράνι - ακόμ'

απολύτου» (1996 - Βραβείο Ουράνη), «Ευ­

ανθίζεις» (Αίγινα 3-1-1983), «Έχουμε χαθεί -

κρίνεια» (1999).

στο σύμπαν της καρδιάς μας - ολομόναχοι»,

Όπως τονίζει ο ίδιος στις σημειώσεις του,

«Μεταξονέφη - τη ροδαλότη ντύνουν - γυ­

οριοθετώντας την τελειομανία του και αιτιολο­

μνής σελήνης». Εκατόν είκοσι δύο χάι-κου ξε­

γώντας τη διαρκή φροντίδα και αγωνία του

τυλίγονται αιθέρια, σαν σε γιαπωνέζικο χλιαρό

για το άριστο ποιητικό αποτέλεσμα, δούλεψε

φως στις ανθισμένες κερασιές του Κιότο, προ­

και ξαναδούλεψε τα ποιήματα του, ώστε να

σαρμοσμένα πασίχαρα και στον ελληνικό περί-

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

137

γύρο: «Σιβυλλικά - φωνήεντα της θάλασσας -

πειτα χρησιμοποίησης τους από το καπιταλι­

που γαλανίζουν» ή στις δίκες και στα δικαστή­

στικό σύστημα, όπως έχει αυτο-αποκληθεί τώ­

ρια (στο περιβάλλον που ο ποιητής πέρασε μια

ρα, νεοφιλελεύθερο

ολόκληρη ζωή) «Αχλύ ονείρου - από μια δίκη

Και δεν ορρωδεί να πει την αλήθεια ο ποιητής

ή παγκοσμιοποιημένο.

προς κάθε κατεύθυνση, δεξιά και αριστερά, γε­

σε άλλη - γέρνει η ζωή μας». Ο Παπαθανασόπουλος έχει πολλές «εκ­

γονός που αποκτά μεγαλύτερη σημασία αξιο­

φάνσεις» λόγου κι αλλαγές τεχνοτροπιών ή θε­

λόγησης, αφού έζησε στο καταθλιπτικό, πιε­

ματικών αναφορών. Δε μένει στατικός και καρ­

στικό, υποκριτικό περιβάλλον της δικαστικής

φωμένος δουλικά σ' ένα μοτίβο ή τρόπο εκ­

ιεραρχίας, όπου μέχρι πρότινος OÎ ποιητές-δι-

φραστικό, που σ' όλη του τη δημιουργική ζωή

καστές περνούσαν από πειθαρχικό συμβούλιο

παλεύει να τον κατακτήσει ή έστω να τον τελει­

γιατί γράφουν ποιήματα (!) ή κρύβονταν με

οποιήσει, όπως άλλοι γνωστοί ποιητές, λ.χ. ο

απίθανα ψευδώνυμα ή περίμεναν να συνταξιο­

Οδ. Ελύτης

δοτηθούν «για να βγάλουν στο φως όσα είχα­

(έρωτας-Αιγαίο-φυτική-γεωγρα-

φική ονοματολογία), ο Μ.

Αναγνωστάκης

(Καβαφίζουσα ειρωνική, καυστική κριτική

νε γράφει» κατά καιρούς στο παρελθόν ή και πέθαιναν «ανέκδοτοι».

της κοινωνίας και της πολιτικής). Ο ποιητής

Ο Παπαθανασόπουλος μπόρεσε να ξεφύ­

«πηδά» με ευχέρεια από το μοντέρνο λυρισμό,

γει (η ψυχούλα του θα το ξέρει) κι έδωσε εξαί­

αλλά και την παλιά ομοιοκατάληκτη αισθημα­

σια δείγματα «λογοτεχνίας των Δικαστηρίων»,

τική ποίηση στην αγχωτική σύγχρονη κοινωνι­

όπου ο δικαστής τιμάται, ο δικηγόρος παίρνει

κή και πολιτική ποίηση, περνά από τον εσωτε­

τη θέση που του αξίζει, οι διάδικοι είναι σεβα­

ρικό μονόλογο (που είναι εντονότερος στην

στοί, πράγματα «εν ουσιώδει ανεπάρκεια» για

πεζογραφία), τον ερμητισμό, με μεταφυσικές

ένα δικηγόρο της μαχόμενης δικηγορίας (όπως

αγωνίες και θρησκευτικές αναφορές, φτάνει δε

γνωρίζουν όλοι οι συνάδελφοι' μου), πώς μας

ενίοτε στην υπαρξιακή ποίηση, την αφαίρεση,

φέρονται ένιοι κάκιστοι δικαστικοί λειτουργοί,

κατασκηνώνει στον υπερρεαλισμό,

αγγίζει

που δε γνωρίζουν ότι η μόνη διαφορά που μας

ακόμη και τους μπιτ και τη λογοτεχνία της πε­

χωρίζει από αυτούς είναι η υψομετρική από­

ριπλάνησης και των αφαιρετικών συνειρμών.

σταση της δικαστικής έδρας και τίποτε άλλο!...

Τίποτε δεν τον αφήνει ασυγκίνητο από τα νέα

Αυτό το γεγονός το μεταφέρει με δημοκρατικό­

ρεύματα της ποίησης, παντού δοκιμάζει τις

τητα, δικαιοκρισία, ευγένεια και καλοσύνη ο

δυνάμεις του, δίνοντας θαυμάσια δείγματα

δικαστής-ποιητής, που πολλά ποιήματα του νε-

γραφής πολλών ποιητικών σχολών και τεχνι­

οεκδοθέντος τρίτου τόμου των Ποιημάτων του

κών. Γράφει ακόμη και ποίηση διαμαρτυρίας

πρέπει να τα διαβάσουν και να τα εμπεδώσουν

για ό,τι σάπιο και κακό συμβαίνει στην παγκό­

πολλοί συνάδελφοι του, για να μπορούν να δι­

σμια κοινωνία, χρησιμοποιώντας ζωντανές,

κάσουν ορθά, δίκαια και με ανθρωπιά. Κι όλα

καυστικές λέξεις, ακόμη κι από κείνες που θί­

αυτά τα πέτυχε, γιατί είναι και ποιητής κι ο ποι­

γουν την υποκριτική ψευτοηθική των αστών

ητής δε φοβάται την αλήθεια ή τα πειθαρχικά

και τώρα των παγκοσμιοποιημένων και «βολε­

συμβούλια, αφού μόνο καταφύγιο έχει την ποί­

μένων» τεχνοκρατών, που έκαναν και μια

ηση, που του δίνει ανεξάντλητες δυνάμεις θάρ­

«προσκυνηματική περαντζάδα στην αριστερά»

ρους, όπως ομολογεί στο ποίημα «Όψιμη δια­

για να έχουν τα κατάλληλα ένσημα της μετέ­

πίστωση» (σελ. 39):

138

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

Κανένας ποιητής

ορεινή Ναυπακτία με το ζαφίρι της, την κα-

δεν ξέρει

στροπεριτριγυρισμένη Ναύπακτο. Διέρχεται

δε μπορεί

βόρεια από το Κιλκίς (στρατιωτική θητεία) και

δε θέλει

τη Θεσσαλονίκη, περνά από το Βόλο, αναπαύ­

να κρύβεται στα ποιήματα του.

εται στην πευκόφυτη νήσο Αίγινα της γαλήνης και της ηρεμίας, και, αν και έποικος, αγαπά

Τα ζει, να υπάρχει.

σωστά και καταλήγει στην Αθήνα, που δεν τη

Τα γράφει, να τον στιγματίζουν

βρίζει, δεν τη χλευάζει, όπως άλλοι επαρχιώτες

ανεξίτηλα.

που εγκαταστάθηκαν σ' αυτή. Ακουμπά με αγά­ πη, πικρό ρομαντισμό (για τα αρχοντικά της

Ξέρει πως αν οι πράξεις μας δεν ήταν μάταιες, ποίηση δεν θα υπήρχε.

που χάθηκαν λ.χ. στην οδό Ακομινάτου κλπ.), με κατανόηση, χωρίς να κρύβει ασχήμιες και βρομιές. Αυτός είναι άλλωστε ο Παπαθανασό­

Με τι καλοσύνη αγγίζει τους διαδίκους ή τους

πουλος. Ειλικρινής, ντόμπρος Ρουμελιώτης,

δικηγόρους, «Πάντα χιονίζει - πάνω στις απο­

καλοκάγαθος, απονήρευτος μερικές στιγμές

γνώσεις - των διαδίκων» ή «Λιγοστεμένος -

και στους γλοιώδεις, πονηρούς καιρούς μας.

μέσα σ' άφατη λύπη κι ο δικηγόρος».

Αυτά δεν εξαργυρώνονται λ.χ. με Ακαδημίες!...

Μεριμνά με αγάπη και στοργή στα γραφτά

Ήταν λοιπόν γνωστό το τελικό αποτέλε­

του για την ελληνική γλώσσα (σελ. 173) κι

σμα: «Δεν εισήλθε εν αυτή». Πόσο θα αισθάνο­

ονειρεύεται «μια γλώσσα χαμαιλέοντα, που να

νται άβολα «οι αρνηθέντες» την ψήφο και η νε-

φοράει το Μακρυγιάννη και τον Όμηρο και ν'

οεισελθουσα.

ανεβαίνει διαρκώς ακάθεκτη, επάνω στον ξερό

Η ευρύτητα της μόρφωσης και το πνευμα­

κορμό του χρόνου». Όλο το ποίημα θα 'πρεπε

τικό βεληνεκές του Θανάση Παπαθανασόπου-

να συμπεριληφθεί στα αναγνωστικά, στα ρα­

λου διακρίνονται ιδιαίτερα στα απαράμιλλα

διόφωνα, στις τηλεοράσεις κ.λπ., ως ύμνος

«καβαφίζοντα» ιστορικά ποιήματα του τρίτου

στη διαχρονική ελληνική γλώσσα. Όμως η

τόμου των «ποιημάτων του», εκτεινόμενα στο

ημιμάθεια των Ελλήνων δημοσιογραφοΰντων

σκηνικό διαφόρων εποχών, από τον Όμηρο,

λογοτεχνών σταματά μόνο στο πασίγνωστο

την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, μέχρι τις μέρες

«μνηνονεΰετε Διονύσιο Σολωμό και Αλέξαν­

μας (σελ. 57-112, εμφανώς), αλλά και σε πλεί­

δρο Παπαδιαμάντη», του κατεστημένου επι­

στα άλλα σημεία αφανώς, σκορπισμένα. Πολ­

φανειακού Οδ. Ελύτη, λες κι άλλοι σημαντικοί

λοί Έλληνες ποιητές έγραψαν, μετά το θάνατο

ποιητές όπως ο Παπαθανασόπουλος, ο Γ. Σε­

του μεγάλου Αλεξανδρινού, είτε κατ' αποτίμη­

φέρης, ο Νικηφόρος Βρεττάκος, ο Ρίτσος, ο

ση, είτε από συνείδηση και πίστη, καβαφίζοντα

Καρούζος δε νοιάστηκαν και δεν έγραψαν πα­

ποιήματα, όπως ο Φαίδρος Μπαρλάς, ο Μανό­

νέμορφους στίχους για τη γλώσσα.

λης Αναγνωστάκης, ο Δ. Αντωνίου, ο Μιχάλης

Ο ποιητής λατρεύει τους τόπους που δέθη­

Κατσαρός, ο Ν. Καρούζος, ο Θανάσης Κωστα-

κε, για διάφορους λόγους, μαζί τους και πέρα­

βάρας κ.ά. (ο Ντίνος Χριστιανόπουλος κι ο Αλ.

σε ή περνά μεγάλα χρονικά διαστήματα της ζω­

Ασλάνογλου ενέκυψαν, εκτός από την ιστορία,

ής του. Ξεκινά από την πολυυμνημένη του γε­

περισσότερο στον αισθησιακό τομέα). Όμως,

νέθλια γη, την αιτωλική Περίστα κι όλη την

όπως ο Παπαθανασόπουλος, πιστεύω ότι δεν

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

139

άγγιξαν και δε μετουσίωσαν στο στίχο τους τό­

Το ιστορικό ποίημα «Το άγαλμα και το ποίη­

σο εύστοχα τα μηνύματα της καβαφικής ποίη­

μα» (σελ. 69) είναι αφιερωμένο στον Αιγινήτη

σης, που, σημειωτέον, δεν άφησαν ασυγκίνη­

αθλητή Πυθέα, που νίκησε στα Νέμεα στο πα­

τους ούτε τους Άγγλους σύγχρονους ποιητές,

γκράτιο και περιγράφει πως κακοφάνηκε

ούτε τον Ιταλό Νομπελίστα ποιητή και μετα­

στους Αιγινήτες η τιμή που ζήτησε ο Πίνδα­

φραστή του Καβάφη, τον Εουτζένιο Μοντάλε.

ρος για να γράψει ένα υμνητικό ποίημα για το

Ιδού ένα άριστο δείγμα ιστορικής καβαφο-

νικητή αθλητή τους. Θέλησαν να του στήσουν

γενούς ποίησης, «Το βελούδο της Αμήρισσας

ένα χάλκινο άγαλμα, που ήταν φθηνότερο. Τε­

Ελένης» (σελ. 106). Πρόκειται για την Ελένη,

λικά έδωσαν την παραγγελία, ακριβοπληρώνο­

κόρη του Δημήτριου Παλαιολόγου και ανεψιά

ντας το μεγάλο Θηβαίο ποιητή. Εκείνος, για να

του ηρωικού Κωνσταντίνου, που ο δειλός και

εκδικηθεί τους άστοχους ενδοιασμούς ορισμέ­

άθλιος πατέρας της, ο «τρέσσας», την πρόσφε­

νων εμπόρων, τους έγραψε:

ρε πεσκέσι για το χαρέμι του Πορθητή Μωά­ μεθ στην τρυφερή ηλικία των δεκάξι της χρό­ νων, αυτό το «θεοκόσμητον έρνος, το παρθε­ νίας κειμήλιον», ώσπου πέθανε πικραμένη, νέα και μόνη... Απολαύστε το επιλογικό συμπέρα­ σμα του ισάξιου με τον Καβάφη ποιήματος: «Για τούτο, ο επισκέπτης ας μη γελαστεί κοιτάζοντας το βαρύτιμο φουστάνι και συμπεράνει πως η πολυτέλεια της περιβολής είναι τάχα κι απόδειξη της ευτυχίας της. Μαρτυρική μικρούλα Παλαιολογίνα τον ευτελή τούτο στεφανίσκο πενιχρών λόγων αποθέτω νοερώς στα κράσπεδα των γαλάζιων ερωτικών νερών του φουστανιού σου».

«Γλύπτης δεν είμαι να σκαρώνω αγάλματα που ασάλευτα θα στέκονται στην ίδια βάση. Εσύ γλυκό τραγούδι μου για πάρε όποιο καράβι κι όποια βάρκα, κι απ' την Αίγινα φύγε, παντού το μήνυμα να φέρεις...» Στο μεγάλο συνθετικό του ποίημα «Αθηναϊκός Νοέμβρης» (σελ. 185), στο τμήμα 16 στη σελί­ δα 88, μιλάει για τον «άστεγο ναό της Αφαίας που μας στεγάζει όλους στοργικά και μας πο­ τίζει η μοσχοβολιά του θυμαριού και της κα­ μένης ρίγανης». Στο ποίημα «Ο κήπος στην Αίγινα» (σελ. 178) «ο κηπουρός μιλάει στη γλώσσα του φωτός και οι φλόγες της μπουκαμβίλιας ζώνουν τον ουρανό». Το επιστέγασμα όλων είναι το αποκλειστι­

Η Αίγινα καταλαμβάνει ένα σημαντικό τμήμα

κά αφιερωμένο στο κατάφυτο διαμάντι του

στον κόσμο αυτό. Είτε ως ρητή μνεία τόπου, το­

Αργοσαρωνικού ποίημα «Στο φως της Αίγι­

πίου, χρωμάτων και συγκινήσεων, είτε ως τόπος

νας» (σελ. 50), όπου α ένα καλοκαιρινό θερμό

συγγραφής ποιημάτων, με άλλο σκηνικό. Την

σκηνικό η ποιητική του έμπνευση ελκύεται

Αίγινα ο ποιητής την «κουβαλεί μέσα στην ψυχή

από τη θεσπέσια ξεραΐλα της φύσης, γεμάτη

του», κατά το καβαφικό πρότυπο της «Ιθάκης»:

μνήμες αρχαιοπρεπείς του ερωτικού ΦοίβουΉλιου, μ' αυτούς τους απαράμιλλους στίχους:

«Ερχόταν από ένα μεγάλο κήπο στην Αίγινα όπου είχε θάψει στα ονειρικά του χώματα

«Ο ήλιος καίει. Η μέρα προσπαθεί

το βελουδένιο φόρεμα της Αφροδίτης

να χωθεί στο πήλινο κανάτι.

να ταΐσει με χυμούς του, τριαντάφυλλα»

Συμπαγής ληθαργική αρμονία

(«Ένα μαγαζί», σελ. 13).

140

με το πεύκο ασάλευτο μέσα στο κάμα. ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.7

Τέτοιαν ώρα

κατοπτρισμούς των ιδεών, τα νεκρά σώματα

οι γαιωδαιτικές πτυχώσεις της ψυχής

όλων εκείνων που θαύμασε (και θαυμάσαμε)

λαβαίνουν χρώματα ανεπίληπτης αγνότητας.

στη νιότη μας, πριν μας απογοητεύσουν, πε­

Απάνω στην ξερολιθιά σταχτί φιδάκι

ρισσότερο κι από τις ίδιες τις ιδεολογίες, οι

και μες στην αχλαδιά χίλια τζιτζίκια.

φορείς και οι εκφραστές τους, κατά το ποίημα του: «Είμαι Έλληνας εκ πεποιθήσεως, εν μέρει

Κι όταν κοιτάζεις προς το ύψος της συκιάς

αριστερόφρων δεξιός κι εν μέρει πονηρός χρι-

βλέπεις το Φοίβο ολόγυμνο

στιανίζων» («Είμαι Δικηγόρος», σελ. 31).

να αγνίζει ακόμα και τον εαυτό του,

Αυτές οι φαινομενικά απλές λέξεις, που

κι ας μην ήτανε το θύμα του, ο Πύθωνας,

προσέχει με ξεχωριστή φροντίδα και ακριβώς

παρά ένα τέρας».

τις τοποθετεί στο ποίημα του, δίνουν μια μο­ ναδική λεκτική και κυρίως νοηματική βαρύτη­

Με εκπλήσσουσα άνεση κινείται μέσα από τη

τα σ' έναν τόνο τελείως προσωπικό κι ανεπα­

σωρεία των αστείρευτων και συνεχώς ανανε-

νάληπτο, όπως στο δίστιχο:

ούμενων και εναλλασσόμενων ποιητικών του ερεθισμάτων, συντηρώντας στη μνήμη τα απτά

«Η ζωή απ' το υστέρημα της αναπνοής

πράγματα, τη σαγήνη των ονείρων, τους αντι-

Μα πάντα απ' το περίσσευμα η ποίηση».

[

•y:.::::^v::i'i^:i -

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

141

Ε Π Ι Σ Τ Ο Λ Ε Σ

Αθήνα 27 Μαρτίου 2003 Αξιότιμε Κύριε Μπόγρη Στο τελευταίο τεύχος της Αιγιγαίας, το 6ο, γράφει ο Βασίλης Πλάτανος για τους Αιγενήτες σφουγγαράδες. Σπουδαίο, γλαφυρό, ιστορικής αξίας το κείμενο. Κρατάει τόσα όμορφα λόγια και πράγματα από κάτι που δεν υπάρχει πια. Αγοράζω το περιοδικό από δω. Σύντομα θα στείλω για να γίνω συνδρομητής. Σας είχα κι άλ­ λοτε ζητήσει το 1 και 2 τεύχος. Το ένα μού το δώσατε εξαντλημένο. Το 2 θα μου το στέλνατε, αλ­ λά δεν τόλαβα. Δεν χρειάζεται να κολακέψω' είναι σπουδαίο, είναι σημαντικό. Εγώ τη χαίρομαι την Αιγιναία. Συγχαρητήρια. Και τώρα για τους σφουγγαράδες. Κάποιες φράσεις δεν μπορώ να τις καταλάβω ακριβώς. Θα σας τις γράψω: Ήτανε χειμωνιάτικη icalaSa ...έκανε πατέντα «από in ρόδα «το κουπί κι απ' το κουπί στη ρόδα» «πάρε εν αυγό, εσύ μού 'φαγες τ αυγό». Δούλευε καλά στα κάργα Μπαρκάρανε με διακόσια

παλαμαριάτικα.

...σχοινάκι στη μέση, μπάτσο με δύο

γύπες.

Προκαταβολή παίρνανε απλάτικα. Αμα κάρπιζε, μπάρνα μόλα για ένα λεπτό. Έδινε φόρα στο κολαούζο, ...δενχρειαζότανε

να τόνε

ρεφαίρεις.

Aliata για σφουγγάρια γίνεται με σκάφανδρο. Σακιάζονται σε μπούρδες. Μήπως αξίζει να μείνει σε μας σα γλωσσάριο; Να μας δώσετε δηλαδή το ακριβές νόημα τους. Ναοτούρα λ.χ. καταλαβαίνω όχι εννοεί τα θαλασσινά. Σκαντάρι: το εμπόδιο που προφυλάσσει. Σκαντάγιο: εκεί που κάθεται ο βουτηχτής. Δηλαδή τι; σε θηλιά, σε άκρη σκοινιού απ' όπου κρέμεται η βολίδα, το βυθόμετρο. Καλάδα: τι; Μπάρνα μόλα: δηλαδή; Καταλαβαίνω' είναι όμορφες λέξεις που κουβαλάνε μέσα τους τον μόχθο και την αγωνία ενός κόσμου που πάλαιψε σκληρά για να ζήσει. Κι αυτό ακριβώς ζητάω. Να το νοιώσουμε κι εμείς. Σας ευχαριστώ πολύ και μένω. Με εκτίμηση ΠΑΎΛΟς ΔΟΙΚΑς

142

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.7

Για τους «Αιγενήτες σφουγγαράδες» Ο φίλος στην Αιγιναία κ. Παύλος Δόικας δεν μπορεί να καταλάβει κάποιες'φράσεις στο κεί­ μενο «Αιγενήτες σφουγγαράδες» που έγραψε ο Βασίλης Πλάτανος (τεύχος 6). Δυστυχώς ο βουτηχτής-σφουγγαράς Νικόλας Φωστιέρης συχωρέθηκε, που θα μπορούσε να μας δώσει τις σωστές εξηγήσεις-ερμηνείες. Θα προσπαθήσω, αν και είναι «αργκό», γαλλικά argot-συνθηματική γλώσ­ σα, να βοηθήσω στην ερμηνεία: - Ήτανε χειμωνιάτικη καλάδα = χειμωνιάτικη σοδειά σε σφουγγαροψαριά.

- Έκανε πατέντα «από τη ρόδα στο κουπί κι απ' το κουπί στη ρόδα», «πάρε εν' αυγό, εσύ μούφαγες τ' αυγό» = έκανε ευρεσιτεχνία από τη ρόδα στη μηχανή, για να δίνει αέ­ ρα στο βουτηχτή στο κουπί, στη βοηθητική βάρκα κι ανάποδα - «πάρε έν' αυγό, εσύ μούφαγες τ' αυγό», έτσι λεγόταν, αυτή την έννοια είχε η ευρεσιτεχνία του.

- Δούλευε καλά, στα κάργα = δούλευε καλά, πληρέστατα, ολόγεμα.

- Μπαρκάρανε με διακόσια «παλαμαριάτικα» = το «παλαμαριάτικο», είδος-τρόπος αμοιβής.

- σχοινάκι στη μέση, μπότσο με δυο γάπες = σχοινάκι στη μέση, αγκυροδέτης με δυο δεσιές.

- προκαταβολή παίρναμε «απλάτικα» = τρόπος αμοιβής, «απλάτικο», όπως στο ψάρεμα με απλάδι.

- Άμα κάρπιζε, μπάρνα μόλα για ένα λεπτό = όταν μάζευε καρπό-σφουγγάρι, τον άφη­ νε ελεύθερο για ένα λεπτό.

- Έδινε φόρα στο κολαούζο = άφηνε ελεύθερο το βουτηχτή.

- Δε χρειαζότανε να τόνε ρεφάρεις = δε χρειαζότανε να τόνε μαζέψεις.

- Αλίσια για σφουγγάρια γίνεται με σκάφανδρο = σφουγγαροψάρεμα γίνεται με σκά­ φανδρο.

- Σακιάζσνται σε μπούρδες = σακιάζονται σε τσουβάλια.

- Ναυτούρα = θαλασσινά.

- Σκαντάγιο = βολίδα - βυθόμετρο σε άκρη σχοινιού.

- Καλάδα = σφουγγαροψαριά.

- Μπάρνα μόλα = ελεύθερος. Ελπίζω να βοήθησε το φίλο αναγνώστη. ΒΑΣΊΛΗς ΠΛΆΤΑΝΟς

Αίγενα, Ιούλης 2003

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

143

Κύριε Διευθυντά, Θα ήθελα η πρώτη μου συμβολή στην Αψναία

να ήταν πιο ουσιαστική και όχι μια επιστο­

λή. .. Ελπίζω να απαλλαγώ κάποια μέρα από διάφορα καθήκοντα και να γίνω πολλαπλώς χρήσι­ μη στο νησί. Αφορμή για να αρχίσω, έστω κι έτσι, τη συνεργασία μου με το περιοδικό σας - π ο υ πάντα με εκπλήσσει με την ποιότητα τ ο υ - είναι ένα άρθρο του κ. Ανδρέα Κούνδουρου στο τεύχος 6. Δεν είναι ανάγκη, νομίζω, να πω ότι συμφωνώ με όσα γράφει και ότι συμπάσχω με όσα απαράδεκτα συμβαίνουν στην Αίγινα. Ό μ ω ς υπάρχει μια παράγραφος που δεν πρέπει, πιστεύω, να αφήσω ασχολίαστη. Εξάλλου ο ίδιος προκαλεί για διάλογο... Γράφει λοιπόν για τους χώρους των φυλακών: «εκτός από άλλο ένα μουσείο η Αίγινα να μπο­ ρούσε ν' αποκτήσει και ένα ζωντανό χώρο πολιτισμού». Υποπτεύομαι ότι ο κ. Κούνδουρος δεν έχει επισκεφθεί κανένα από τα νέα μουσεία που έχουν ανοίξει τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα και ιδίως στα νησιά μας. Ίσως δεν είναι σε πολλούς γνωστό ότι η Άνδρος απέκτησε το δεύτερο της αξιόλογο μουσείο και οι Κυκλάδες το δέκατο όγδοο. Σύντομα θα εγκαινιαστούν άλλα δύο. Αυτά τα μουσεία έχουν γίνει ζωντανά κέντρα πολιτισμού και οι κάτοικοι τα καμαρώνουν. Είναι σφάλμα βεβαίως των υπεύθυνων αρχαιολόγων που έχουν καταρτίσει το πρόγραμμα για το διαχρονικό μουσείο της Αίγινας που δε βρήκαν μια ευκαιρία να κάνουν γνωστά τα σχέδια τους. Η Β' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, η Β' Εφορεία Βυζαντινών και Μετα­ βυζαντινών Αρχαιοτήτων και η Διεύθυνση Λαϊκού Πολιτισμού έχουν συνεργασθεί με τους αρχι­ τέκτονες του κτιρίου για να ορίσουν τις αίθουσες που θα χρειαστούν για την καλλίτερη έκθεση των αρχαιολογικών αντικειμένων. Σήμερα ελάχιστα είναι τα εκτεθειμένα στο μουσείο της Κολό­ νας και στο σπίτι των ανασκαφών της Αφαίας, ενώ ένα πλήθος ευρημάτων από τις σωστικές ανα­ σκαφές στο νησί βρίσκονται στις αποθήκες του Μουσείου Πειραιώς. Αυτονόητο πλέον για όλα τα νέα μουσεία είναι ότι προβλέπονται χώροι για διαλέξεις, περιο­ δικές εκθέσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα και άλλες εκδηλώσεις. Θα έλεγα και για κάποια αντι­ προσωπευτικά έργα των μεγάλων καλλιτεχνών που έζησαν και ζουν στην Αίγινα. Τι άλλου είδους «ζωντανό χώρο πολιτισμού» ζητάει ο κ. Κούνδουρος; Δεν έχει παρά να προτείνει. Για ένα πρέπει όλοι μας να ανησυχούμε: ότι το πρώτο αυτό δημόσιο κτίριο της ελεύθερης Ελλάδος όχι μόνο δεν αποκαθίσταται αλλά και φθείρεται ανεπανόρθωτα. Οι «Φίλοι της Αίγινας» φρόντισαν να δημιουργηθεί εδώ ένα διαχρονικό μουσείο που χάρη και στις ενέργειες της Μάρ­ θας Σημαντώνη έχει προικοδοτηθεί με πιστώσεις του Α' και Β' Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης. Πολλές ήταν οι καθυστερήσεις με την τροποποίηση του αρχικού αρχιτεκτονικού σχεδίου για να διατηρηθούν κάποιοι χώροι μνήμης των φυλακών, για να μην αναφέρω τα προβλήματα της με­ ταστέγασης των άγριων πτηνών και των αδέσποτων σκυλιών. Φαίνεται ότι και η Εκκλησία προ­ βάλλει τώρα κάποιες απαιτήσεις... Ειλικρινά, δεν μπορώ να πιστέψω ότι κανείς στην Αίγινα δεν ενδιαφέρεται για την ιστορία του νησιού...

13.7.2003. Ε ΦΗ ΤΟΥΛΟΥΠΑ 144

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 7

;

•ι • ' . . , • •

, •

illJàlll;*©

•

ΗΗΒΠΗΙ

'W'^'v '-'•