Τεύχος 8

sortt a* NE q f..

KuilIC VU du Mouülag'c

ΓΕΥΧΟΣ

r

W ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΑΙΓΙΝΑ,

-^

W,

8

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΙΟΥΛΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ

2003

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ

1£ν «ρώ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η R i ! ΤΕΧΚΟΛΟΠΕ.Η,

«'Ονομάζεται δε ή έφημερίς αΰτη, ΠΡΟΑΓΓΕΛΙΑ. ΑϊηγβΛι» w iciww itfl *Kf ira« ττίρΛΑο)« βυϊϊρίρ-μ.,ι»«ί ffjiiCu Tnpirm η |u*fnJj>pfmi i à / «*Αίξ» rtt «future

Η ΛΙΓΙΝΛΙΑ, ως υπό παροικουντων εις Αιγιναν εκδιδομένη»

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση Τεύχος 8ο. Αίγινα, Ιούλιος-Δεκέμβριος 2003

Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Ξανθίππη Μίνα Μπανιά Παραγωγή: Memigraf, Βαλτετσίου 13, 106 80 Αθήνα τηλ.: 2103636358

Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Συνδρομές:

«Η Αψναία».

Εσωτερικού: 20 ευρώ

Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8,

Φοιτητές-Μαθητές: 15 ευρώ

Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα.

Εξωτερικού: 30 ευρώ

ΑΦΜ: 099119847

Οργανισμών-Τραπεζών: 60 ευρώ

Υπεύθυνος συνδρομών: Διευθυντής:

Γιάννης Πούντος

Γεώργιος Ι. Μπόγρης

τηλ. 2297026278-6932648020

Αρχισυντάκτης: Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης

Επιταγές-Εμβάσματα:

Διαχειριστής:

Γεώργιος Μπόγρης,

Γιάννης Φ. Πούντος

Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα,

Συντακτική επιτροπή:

τηλ.: 2297026625-61876-6944370587

Άννη Βρυχέα,

Γιώργος Γουλάκος,

Κώστας Γαβρόγλου,

Βαλαωρίτου 12, 106 71 Αθήναι,

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού,

τηλ.: 2103628501

Γιώργος Καλοκέντης

Γιώργος Κουλικούρδης,

Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού:

αρχείο Άννας Χιτζανίδου

Βασίλης Λυκούρης,

241/47005110

αρχείο Μαίρης Γαλάνης-Κρητικού

Μιχάλης Μουτσάτσος,

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

Γεώργιος Μπόγρης,

ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

Φωτογραφίες εξωφύλλου:

Γιάννης Πούντος,

Επιοτολές-Συνεργασίες

Δημήτρης Σαραντάκος,

στη διεύθυνση:

Αχιλλεύς Χαλδαιάκης,

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Το κόσμημα του εξωφύλλου

Αννα Χάρρισσον.

«Η Αιγιναία».

της Αιγιναι'ας είναι

Τ.Θ. 38, 180 10 Αίγινα

του Γιάννη Μόραλη.

Διόρθωση κειμένων: ρα Σπυροπούλου

Γιώργος Καλοκέντης

Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr e-mail:pountosj@aig. forthnet.gr

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ

ir w aia Ι

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ

Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ ΙΚ Η

Λ/Γ/ΝΛ, ΙΟΥΑΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2003

η φιστικιά και η Αίγινα

ΕΚΔΟΣΗ

8

Π

Ε

Ρ

ΚΕΙΜΕΝΑ

Ι

Ε

Χ

Ο

Μ

Ε

Ν

Α

4-29

Κωστής Παλαμάς Αίγινα

5

Θανάσης Παπαθανασόπουλος Το ζεύγος που ευλόγησε ο Θεός Παλιά Χώρα

17

19

Νίκος Αιγαίος (Λαζάρου) Της Αίγινας πεντάστινα

20

Σπουδή στης ύπαρξης μας την γνωσοβίωση

22

Κώστας Μιχ. Σταμάτης Οι απόγονοι των Αιακιδών

26

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ Εισαγωγή

30-101

32

Άννα Χπζανίδου Από την Ασία στην Αίγινα, η πορεία της φιστικιάς

35

Μιχάλης Μουτσάτσος Η φάση της ανάπτυξης

45

Το ψήσιμο και η διάδοση του φιστικιού Πώς το τρίβουν το... φιατίκι Το φιστίκι ως προϊόν Π Ο Π

51

54 56

Η στασιμότητα και η κρίση

60

Το πρόβλημα της εμπορίας

67

Τα προβλήματα φυτοπροστασίας

72

Υδάτινοι πόροι: Το οικολογικό έγκλημα

79

Το οικονομικό αποτέλεσμα ή τα συμπεράσματα σε αριθμούς Μετά τπ φιστικιά τί;

91

Εμμανουήλ Αιγινήτης Πιοτακία η αληθής

99

87

ΚΕΙΜΕΝΑ

104-147

Κώοιι , Μι

' μ ι ι·,

Αίγινα καΓθαλάσσϊο,-περιβϋλαη

103 • <

Μαίρη Γαλάνη-Κρηιικού

·

Λεωφόρος,Καζαντζάκη - Αίγινα- 121 Βασίΐκ' Π. ιτανας Η ιαι lupa ιι μου Αίγινα

133

Aviva Αΐπόγρη-Πετρίτου

,

«Από ίο θέρο ως τις ελιές, δεν απολείπουν οι δουλειές»

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

141

150-155,

. :κούρ8ης II σύγχρονα αρχιτεκτονική στην Αίγινα

151

-, Κώστας Μ-ιχ. Σταράτος Αννα Μπέση: Βίος ευρύτερος

IN M E M O R I A ; , !

152

156-159

Λίνα Μπόγρη-Πετρήου

-

.--

•/Σε υοιό ταξίδι κίνησες να πας, να μας θυμάσαι, να μας αγαπάς

'. :·(·.

-«"

ΑΝΤΙ TOY ΚΑΘΙΕΡΩΜΕΝΟΥ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Ή Αίγιναία, συμμετέχοντας στα 60 χρόνια άπα τον θάνατο τοϋ μεγάλου μας ποι­ ητή Κωστή Παλαμά, αναδημοσιεύει ενα σπάνιο καί περιεκτικό κείμενο του για την Αίγινα, την οποία επισκέφθηκε το 1883. Το κείμενο δημοσίευσε μέ το ψευ­ δώνυμο Όνουλουλοϋ, στην εφημερίδα Μη χάνεσαι, στις 11 Αυγούστου 1883. Την παρούσα ανακοίνωση κάνει το μέλος τοϋ Δ.Σ. τοϋ 'Ιδρύματος Παλαμά καί τακτικός συνεργάτης της ΑΙγιναίας ποιητής Θανάσης Παπαθανασόπουλος. ^5*

»Τ

Οικία Βογιατζή - αρχή λεωφόρου Καζαντζάκη. Σχέδιο Βαγγέλη Αθανασίου. ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ,

ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ

Αίγινα '

Ι ι κδρομή, η μάλλον πτερύγισμα μέχρις Αίγίνης είκοσιοκτάωρον, άρχισαν JL-^δηλονότι καί περατωθέν εν δλη αΰτοΰ τη δροσερά νεότητι, άνευ ρυτίδων

στενοχώριας καί πλήξεως, περιλαμβάνον εις δύο πρωϊας, δύο δειλινά, καί μίαν νύ­ κτα δλην την ήδύτητα τοϋ ταξειδίου, ως εις δύο οφθαλμών σκοποβολάς, και δύο βραχιόνων έναγκάλισμα, καί εις ένας στόματος γλυκοφίλημα δυνάμεθα να ροφήσωμεν δλην την ήδύτητα τοϋ έρωτος, υπό την σκέπην τοϋ δροσερωτέρου καί πλουσιωτέρου των μηνών, καθ' δν ή σελήνη έχει τήν ωραιότητα της Ηλιογέννη­ της τοϋ δημοτικού άσματος, ή έξοχη τον πλοΰτον ένας ομογενούς, καί ή θάλασσα είναι ή τονικωτέρα άπόλαυσις δια το σώμα μας, καί είδικώτερον τα ψάρια της, το άμβροσιώτερον εύρημα δια τον στόμαχόν μας, εκδρομή έν μέσω δεκάδος δλης φί­ λων, έννοούντων να έξαντλήσωσι το δικαίωμα της ταξειδιώτιδος ελευθερίας των εις τρέλλας καί γέλωτας καί ζωήν, μαζυ με τους οποίους άνευ τύψεων τρελλαίνεσαι, καί άφ' έτερου είσαι κύριος να δειχθής δπως θέλεις, μελαγχολικός ή θεοπάλαβος, σιωπηλός η φλύαρος, εΰφυολόγος h βλακέντιος, έν πλήρει ανεξικακία, εκδρομή τοιαύτη αξίζει να άπασχολη έπ' ολίγον τάς αναμνήσεις μας, καί αξίζει, ώς άνάμνησις, να γεμίση δύο τρεις στήλας εφημερίδος, καί αξίζει άναγνώσται καί άναγνώστριαι να τήν δεχθώσιν επιεικώς, ώς αρκετά κατάλληλον προσφοράν της εποχής, διότι φεϋ! μετ' ολίγον, μετά τρεις περίπου μήνας, δεν θα εχωμεν να προσφέρωμεν εντός τών αυτών αιθουσών τοϋ φύλλου μας, ει μή τα πρακτικά τής Βουλής... εις τήν άνάμνησιν τών οποίων, αν δεν ταράττεσθε σεις, πατριώται άνα­ γνώσται, φρικιά όμως έκ πίκρας πείρας ò γράφων ήδη προθυμώτατα τάς εντυπώ­ σεις ταύτας, αϊτινες δσον έλαφραί καί αν είναι, δεν είναι ϊσως άξιοκαταφρόνητοι, καθώς καί ή Αίγινα πενιχρά, άλλα χαριτωμένη. Έπί τοϋ καταστρώματος τής « Έρμουπόλεως» έξετελέσθη ό δίωρος μέχρις Αίγίνης πλους. Θεέ μου, αν έλάμβανον τώρα τήν ΰπομονήν, θραόσας τον κουμπαραν τής μνήμης μου, να αριθμήσω καί κατατάξω δσας κρατώ εντός αύτοϋ φυ­ λαγμένος οδοιπορικός εντυπώσεις πτωχών φοιτητικών ταξειδίων, -πεντάρες καί δεκάρες- κανονικώς επαναλαμβανόμενων εντός τής ιδίας τροχιάς, άπό τής γενε­ θλίου μέχρι Πειραιώς, καί τανάπαλιν, ποπαλλομένων ενίοτε δι' απρόοπτου εύνοι­ ας τής τύχης μέχρι Ζακύνθου καί Κεφαλληνίας, ή δια τών παραλίων τής Ακαρ­ νανίας, πολλής γραμμής ήδυνάμην να θυσιάσω προς τοΰτο' θα είχον να λογαριαΑΙΓΙΝΑ

σθώ με ποικίλας ταξειδιωτικάς περιπέτειας, προσορμήσεις, αποβιβάσεις, καί επι­ βιβάσεις, με λεμβούχους Όττεντότας καί λεμβούχους προσφωνοΰντας δια μειδιά­ ματος καί πληθυντικού αριθμού, με αγρυπνίας καί πανδοχεία καί φυσιογνωμίας πλοιάρχων καί καμαρωτών, Κυρίων με πόζαν, σπουδαστών με τρέλλαν, δεσποινί­ δων με νάζια, νοικοκυρέων με φρικώδη πολιτικην λίμαν, μανιωδών παικτών τοϋ λανσκενέ έν τη δυσώδει ατμόσφαιρα της δευτέρας θέσεως, δπου μας έστελλον οί γονείς η οί κηδεμόνες μας, θεωροϋντες απρεπές, ως έλεγον, ημείς φοιτηταί να ταξιδεύωμεν έν τη πρώτη θέσει ώς μεγάλοι Κύριοι' θα έκοσμοϋντο δε έπί το μυθισεορικώτερον αϊ σημειώσεις δια της παραθέσεως ενός έπιθαλασσίου κόρτε, της όλως απρόοπτου τύχης μιας Ζακυνθίας ανθοδέσμης, του θλιβερού θεάματος έπιθανάτου φθισικού η αλυσοδεμένου παράφρονος, της πανηγυρικής παρελάσεως λεγεώνος συμπεθέρων, άποχαιρετώντων νεόνυμφους, της πατριωτικής εικόνος έκατοστύος πετσωματάδων, προωρισμένων δια την Ήπειρον, κατά την μακαρίαν έποχην του 1878, καί άλλων καί άλλων. Άλλ' απέναντι τών αμυδρών άλλως τε τούτων υπό του χρόνου εντυπώσεων, ή νεαρά δροσερότης της Αίγινητικης εκδρομής δεν επιτρέπει να χρονοτριβώ πλειότερον. Άλλ' εξ δλου αότοϋ του ταξειδευτικοΰ παρελθόντος δύο μαϋραι πεταλοϋδαι καί τώρα έτι ζωηρότατα άπασχολοϋσι την μνήμην μου, διαθέτουσαί με άείποτε πολύ δυσαρέστως προς κάθε ταξεϊδι' κατά πρώτον λόγον ή ναυτία, καί δεύτερον οί απαραίτητοι σύντροφοι τών φοιτητών, ή μπάλα καί το μπαούλο, τόσας φροντί­ δας παρέχοντα εις αυτόν κατά την πολυκύμαντον δια τοϋ 'Ισθμού πορείαν, καί τόσω άσπλάγχνως βασανίζοντα την Λαζαρονικην άκηδείαν μου. Άλλ' έν τη παρούση περιστάσει το ταξείδιον ήτον έξαίσιον διότι ήτον αγγελική της θαλάσσης ή γαλήνη, μόνην δ' άποσκευήν έφερον τα λορλιον εντός τών χειρών, καί την εόθυμίαν εντός της καρδίας. Ύπο τοιούτους δρους οί πόδες διατρέχουσι κατά μήκος το κατάστρωμα, οί άλλοτε αδρανείς άιανητοϋντες εν τινι γωνία, το πνεύμα περιΐπταται ελεύθερον άπο τοϋ 'Ωκεανού εις τον οΰρανόν, επί τών τεσσά­ ρων άκρων του ορίζοντος, χαιρετίζον κυανός σειράς ορέων, καί αμυδρός διαγραφάς πλοίων καί καπνού άναθρώσκοντος, δλην την ώραίαν σκηνογραφίαν της θαλάσσης, καί οί οφθαλμοί παρατηροϋσι γύρω περίεργοι, ευαίσθητοι καί εις τά ασημότερα ύπο την δικαιοδοσίαν των ύποπίπτοντα, Ή «Έρμούπολις» δεν έξέπλευσεν έτι του λιμένος' δεξιά καί αριστερά προκαλουσι τά βλέμματα καί τάς ερωτήσεις τά κατά σειράν αγκυροβολημένα πλοία' ό Πειραιεύς με τάς οίκίας καί τους λόφους του φαίνεται ώς νά άναδίδη άγαλλίασιν, δεχόμενος το άκτινοβόλον λουτρον του πρω'ϊνοϋ ηλίου' η θάλασσα έχει κυματι­ σμούς αραιούς, ήσυχους, νωθρούς καί τους παλμούς της γαλήνης. Έπί τοϋ κατα­ στρώματος διέρχετ' επανειλημμένως έμπροσθεν μου πωλητής μεγαλόφωνος εφη­ μερίδων καί... ερωτικών έπιστολαρίων. Φαντάσθητε τον έρωτα μεταμορφούμενον εις Όλενδόρφον, καί συντάσσοντα Μέθοδον. Δεν ήτον έπί τοϋ ατμόπλοιου ούτε συνώθησις επιβατών, ούτε πάλιν μο6

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

ι. S

νότονος έρημία. Τώρα με τους καθημερινούς σχεδόν πλους των ατμόπλοιων της 'Εταιρίας καί τοϋ Γουδίί, μερίζονται οί καθ' δλην την διάρκειαν τοϋ θέρους δια­ δοχικώς καταφεύγοντες είς Αϊγιναν προς δρόσον καί άναψυχήν. Άλλα πάντοτε, έκτος τών επιβατών, οϊτινες δεν σταματώσι το ταξεϊδί των είς Αϊγιναν, πάντοτε θα ύπάρχη μία Αθηναϊκή οικογένεια, μία φιλική παρέα, μία κόρη θ' άνακινη χαριέντως το ριπίδι της, έξακοντίζουσα τα πολεμόκραχτα βλέμματα της, κανέν δροσερον παιδάκι θα σκορπίζη τα γελοία του καί τα πηδήματα του θορυβωδώς επί τοϋ καταστρώματος, νέος τις θα σας άνοιξη κουβέντας, έρασμία πάντοτε συντρο­ φιά μέχρις Αίγίνης' διότι τοιαύτας έκδρομάς, συντόμους, τερπνός, προς άναψυ­ χήν, προς εϋωχίαν, δια μίαν εξοχήν, δι' εν λουτρόν, δια ψάρια h σταφυλάς ίδίως ή νεότης ονειρεύεται καί oi μέχρις Αίγίνης συνεπιβαται δεν δύνανται να είναι η ώς επί το πλείστον παλληκάρια καί λιγεραϊς, αποπνέοντες τήν χάριν καί τήν άκτινοβολίαν του έκτελουμένου ονείρου των. Εϊχομεν καί ήμεϊς τήν ροδοκύανον άτμοσφαϊράν μας' διατηροϋμεν είς τα βάθη τών καρδιών μας τήν λάμψιν δύο οφθαλμών, μιας υπέροχου παρθενικής μορφής το θάμβος. Αλλ' έν γένει το ταξείδιον ύπήρξεν άπλούστατον, ευθυμον άλλ' ήρεμον' μετ' ολίγον άπο της εξόχως παιδικής τμ πρωΐα εκείνη θαλάσσης, έφ' ης το βλέμμα ήδύνατο ακινδύνως να δια­ τριβή, ή προσοχή εστράφη προς τα επιφαινόμενα βουνάκια τίίς Αίγίνης, κατ' αρχάς ώς άμυδράς γραμμάς, έπειτα ώς κυανάς ανισότητας, κατόπιν ώς έρυθροφαίους βράχους, μετ' ολίγον πρασινισμένος καμπυλότητας με τάς άκτάς των, καί τά εδώ κι έκεΐ μεμονωμένα αγροτικά σπητάκια καί τους πολυπληθείς ανεμόμυ­ λους, έως δτου έπεφάνη ή Αίγινα, λευκή σειρά οικίσκων, άπολήγουσα εις έκτεταμένην έξοχικήν πρασινότητα, διακοπτομένην έδώ κι έκεΐ υπό εξοχικών οικίσκων, τινών μετ' εξαίρετου φιλοκαλίας έκτισμένων. Έπί μιας βάρκας τοποθετούμεθα σπβαζόμενοι πάντες οί δια τήν Αϊγιναν, διό­ τι μία μόνον βάρκα έτίμησε διά τής προσεγγίσεως της το βαπόρι, καί άποβιβαζόμεθα, μετ' αγωνιώδη κωπηλασίαν. Οί επί τής προκυμαίας συνωθούμενοι, ώς διά νά χαιρετίσωσι τήν έλευσίν μας, Αίγινήται, μας ένθυμίζουσι τάς είς τήν πατρίδα έκ της πρωτευούσης καθόδους, καί τον έπί της προκυμαίας συνωστισμον τών συμ­ πολιτών, οϊτινες περικυκλοϋντες έκαστον νεήλυδα, δεν άφινον αυτόν ελεύθερον, πρίν απάντηση είς τήν πανταχόθεν έξακοντιζομένην προς αυτόν έρώτησιν: «Τί νέα άπο τάς Αθήνας;» Ή βάρκα, ή οποία μας εφερεν έξω, ώνομάζετο νομίζω, «Αλεξ­ άνδρα - Αλέξανδρος» ' ώς νά είναι ερμαφρόδιτοι αϊ βάρκες των, οί Αίγινήται ίκανοποιοϋσι καί τών δύο φύλων τάς απαιτήσεις δι' ονομάτων εξ αμφοτέρων τών φύ­ λων' χάριν μάλιστα άβρότητος, προτάσσουσι το θηλυκόν: «Αλεξάνδρα - Αλέξαν­ δρος», «Αστραπή - Αίολος». Άλλ' υπάρχουν καί διακρίσεις γένους: μεταξύ των λέμβων των διαπρέπουν ò «Βούργαρις» καί ό «Τρικούπης». Τους καταπλέοντας υποδέχεται πρώτος ό "Αγιος Νικόλαος, εκκλησάκι έν άπομεμονωμένω προ τής προκυμαίας νησυδρίω. Πολύ ωραία έπεράσαμεν τάς εικοσιοκτώ ώρας μας έν Αίγίνη, καί γελαστάς ΑΙΓΙΝΑ

εντυπώσεις κομίζομεν εκείθεν. Αύτη ακριβώς π αγνή επαρχιακή σμικρότης, ησυ­ χία, πενιχρότης, αντιτιθεμένη προς τον άθηναϊκον θόρυβον καί τον πλοδτον και την μεναλομανίαν, είναι ή έλκύουσα καί εόαρέοτως διαθέτουσα το πνεύμα. Έπί τών ταπεινών εκείνων, αλλ' ευπρόσωπων οικίσκων αναπαύεται το βλέμμα, μετά το άχθος τών βαρέων καί ύψιρόφων μεγάρων της όδοϋ Σταδίου καί τών Πατησίων' έκεϊ μαρμάρινοι οι έξώοται, άλλα όφείλοντες να τηρώσιν, άπαισίως καί παγερώτατα κεκλεισμένοι, τήν άριστοκρατικην αυτών άξιοπρέπειαν' έδώ ξύλινα τα μπαλ­ κονάκια, άλλα την ήμέραν, οσάκις τα προστατεύει h σκιά, πάντοτε χαρμοσύνως ανοικτά καί χρησιμοποιούμενα προς δρόσον καί άνάπαυσιν τών κυρίων. Την ήμέ­ ραν της άφίξεώς μας ήτο εορτή, καί επί τών εξωστών έπεδείκνυον τα γραφικά των λευκά μανδύλια αί Αίγινίτισσαι, το άπλοϋν καί τόσον εΰπρόσωπον τών κεφαλών των κάλυμμα, ούτινος ή άφιεμένη άκρα έκυμάτιζεν υπό την άδιάλειπτον πνοην τής δροσερωτέρας αύρας. Ό πολιτισμός με τα στενά του, με τα φράγκικα, με τα ευρωπαϊκά, εξαλείφει όσημέραι πασαν άνατολικην ποικιλίαν ενδύματος, άποστέλλων είς τα μουσεία καί φουστανέλες, καί φέσια, καί φράκες, καί άντεριά' ούχ ήττον έν Αίγίνη το ένδυμα, το συχνά έτι άπαντώμενον, ούτινος, νομίζετε, δεν έπέρασαν ακόμη εντελώς τα πε­ ρασμένα μεγαλεία, είναι το προσφιλές έκεϊνο τών νησιωτών τοϋ Αιγαίου και τών ψαράδων: ή βράκα' ή βράκα ή φουσκωμένη ώς κοϋρκος, ή θροοϋσα ως φλοίσβος, η κινούμενη ώς εκκρεμές. Μεταξύ τών τηρούντων ακόμη καί μέχρι τοϋ ενδύματος την έθνικήν ΐδιοφυΐαν μεγαλοπρεπής φυσιογνωμία γέροντος άγωνιστοϋ βαθύτατα έπέδρασεν επί της εκδηλώσεως τοϋ σεβασμού μας. Βραδύ, άλλα στερρον ήτο το βίίμά του, έπί τοϋ άνωρθωμένου φεσίου έπέλαμπεν, ώς κλέους πανσέληνος, ή άργυρο κορώνα τοϋ αγώνος, ή μακρά καί στρογγυλή λευκή γενειας επέτεινε την δλην σεπτότητα της φυσιογνωμίας του, καί ή λαλιά του αντηχεί ερρυθρος, με το μειλίχιον εκείνον νησιώτικον τόνον, όργωσα είς διηγήσεις καί αναμνήσεις... Τοιαύτας υπάρξεις πλέον πολύ, πολύ δύσκολα θ' απαντήσετε είς τάς Αθήνας. Μόλις άποβάντες της λέμβου, ένεκαθιδρύθημεν είς το πρώτον παρατυχον καφενείον, προ τοϋ οποίου εκτείνεται ό τερπνότερος ορίζων, περιλαμβάνων γην και θάλασσαν, άκτάς καί κύματα, καί άπαύστως έν τώ θερινώ καύσωνι ριπίξεται uno τών εύδροσοτέρων πνοών, μόλις ένεκαθιδρύθημεν -καί τοϋτο μέχρι τέλους ύπηρξεν ή νομαδική σκηνή μας- προσέβαλε τάς άκοάς μας ή κουβέντα δυο γεροντιδίων, άπωτέρω καθήμενων, περί... τίϊς Δευτέρας Παρουσίας! «"Οταν θάρθρ ή Δευτέρα Παρουσία, έλεγεν ό ένας, θ' άνοιχθοΰνε τα βιβλία ποϋ είναι γραμμένα δλα τα έργα μας' καί μια πεντάρα ποϋ έδώσαμε, κ' εκείνη είναι γραμμένη' οί άγγελοι γράφουν από τη δεξιά μεριά, οί δαίμονες από τη ζερβιά. 'Σ τα δεξιά είναι δ,τι έχο­ με να λάβωμε, 'ς τα αριστερά δ,τι θα δώσουμε.» Καί ηκουεν έν ένθουσιασμώ ό έτε­ ρος. Αϊ! τοιαύτας συνδιαλέξεις περί ουρανίων Δούναι καί Λαβείν, μίαν έτι φάσιν της επαρχιακής απλότητας καί πίστεως, ποϋ θ' ακούσετε πλέον είς τας Αθήνας! ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΛ,

τ.8

Εις τρεις προς παντός απολαύσεις συνοψίζονται αί λεπτομέρειαι της έν Αίγίνη διαμονής μας: εις τους φρέσκους αστακούς, τον άπο πρωίας μέχρις εσπέρας ζωογονοϋντα ημάς όλόδροσον μπάτην, καί τα "Εργα τοΰ Γ.Ν. Κολοκέντη. Καί περί μεν αστακών καί μπάτη πάσα περαιτέρω έξήγησις θα Ατο φλυαρία, πάσα δμως περί Κολοκέντη σιωπή θα ητο άσύγγνωστος αδιαφορία προς τους άναγνώστας. Ό ευώνυμος ούτος βρακοφόρος, γέννημα καί θρέμμα της Αίγίνης, είναι ό Ραφαήλ ένας τών δημοσιοτέρων πλησίον τίίς παραλίας μαγειρείων, κατακοσμήσας καί τάς τεσσάρας πλευράς τών τοίχων του δια τών πρωτοτυπωτάτων προϊόντων του χρω­ στήρας του, καί καθιερώσας ούτω την εΰεργετικωτέραν έν τη καλλιτεχνία σχολήν, καθ' δ διαθέτουσαν έν υψίστη φαιδρότητι τον παρατηρητήν. Έδώ βαρέλια, κάτω επί της βάσεως του πύρρος, άπο τοΰ πύρρου ρέει άφθονον, κρασί βεβαίως -δεν έχει έπιγραφάς ò ζωγράφος- άπο κάτω άπο το κρασί ένα στόμα άνοικτόν, δεξιά καί αριστερά τοϋ στόματος σώμα άνθρωπου έν στάσει - τί στάσει; στάσει την οποί­ αν άνεκάλυψεν ό ζωγράφος, καί είναι ή έξιδανίκευσις της ύπτιας θέσεως' άλλου γυναίκες φεσοφόροι πιασμένοι εις συρτόν, και ακριβώς υπεράνω αυτών, θάλαμος βουκεφάλων πατούντων επί τών κεφαλών καί τών αυχένων τών Κυριών, χωρίς -ω τοϋ θαύματος!- να διαταραχθη κατά τι η χορευτική αρμονία, αγάδες ξιφουλκοϋντες, φουστανέλαι πάνοπλοι, δλα αυτά, άνάπλασις εις μέγα σχήμα καί δια χρω­ μάτων επί τοϋ τοίχου της δια κονδυλίων έπί τών πλακών μας καλλιτεχνίας κατά την χρυσην τοΰ δημοτικού σχολείου έποχήν, της γνωστής υπό το γενικον όνομα Φράγκοι' καί δλα κρατούμενα μετέωρα, καί ως δια μαγικής τίνος αοράτου κλω­ στής ΰπο τοϋ ζωγράφου τηρούμενα, θαρρείτε, εις την θέσιν των. Έπί της εξωτε­ ρικής θύρας τοϋ μαγειρείου γεγλυμμένη έπί τοΰ τοίχου περιληπτική επιγραφή προσκαλεί κάθε φιλόμουσον: «"Εργα Γ.Ν. Κολοκέντη». Καί επειδή ò λόγος περί επιγραφών, δύο άλλαι παρουσιάζονται εις τήν μνή­ μην μας: καί ή μεν εϊναι καθαρά 'Αθηναϊκή μεταφύτευσις, άπο τών ημερών τών τε­ λευταίων δημοτικών εκλογών, φέρουσα μεγάλοις καί γνωστοΐς ημΐν τυπογραφι­ κούς στοιχείοις το όνομα τοϋ τότε υποψηφίου καί νϋν δημάρχου Αίγίνης' ή άλλη δε άναγινώσκεται έπί της προσόψεως παράγκας ξυλίνης, με κόκκινης μπογιάς γράμματα μουντζουρωμένη, καί ίδιοτροπωτάτη: Πίσα καί κατράμι. Ροσσία καί Γαλλία... είναι τιμητικός τίτλος τοΰ ξυλίνου μα­ γαζιού, πολυτελείας χάριν, έν ω πωλούνται τα ανωτέρω αναγραφόμενα, h είναι εϊδός τι διαμαρτυρήσεως κατά της ευρωπαϊκής πολιτικής, προσδιοριζόμενης δια τών δύο ανωτέρω μαύρων στοιχείων, τα όποια παίζουν φοβερον ρόλον είς τήν κόλασιν; Πιθανόν' άλλα δεν ηδυνήθημεν να το έξακριβώσωμεν. Ηϋτύχησε το παρόν θέρος ν' απόλαυση καί άλλου αθηναϊκού ευτυχήματος ή καλά Αίγινα: θερινού θεάτρου! Ό κύριος καί ή κυρία Βασιλειάδου, ζεύγος πλανοβίων ηθοποιών, άναγγέλουσιν ήμέραν παρ' ημέραν διά τοιχοκολλήσεως μικρών έπί έρυθροϋ χάρτου χειρογράφων προγραμμάτων ότι «τήν έσπέραν ταυτην θα παραστήσωσι Σύμπλεγμα Κωμφδιών». Ώ ς θέατρον διακοσμείται καθ' έσπέραν μάνδρα ΑΙΓΙΝΑ

9

εγγύς της παραλίας, την ήμέραν παριοτώσα εν χη περιοχή της την είδυλλιακήν εικόνα ποίμνης προβάτων, έκεϊ αύλιζομένης μετά του τοοπάνη. Θέσεις τρεις, επι­ σήμως άναγεγραμμέναι έν τφ προγράμματι: h Α' - είς καρέκλας, μετακομιζομένας μία μία την ώραν της ενάρξεως άπό τοϋ πλησίον καφενείου' ή Β' - είς όπισθεν των καρεκλών ξύλινα καθίσματα η σανίδας τοποθετημένας επί βαρελιών' ή Γ' - επί πο­ δός, όπισθεν. Άλλ' υπάρχουν ανεπισήμως, ως έξηκριβώσαμεν, καί τετάρτη καί πέμ­ πτη καί έκτη καί εβδόμη θέσις επί της κορυφίϊς εκάστης των τεσσάρων πλευρών της μάνδρας' προς δε καί εξω της μάνδρας, ακριβώς απέναντι της σκηνής επί της άκτης έρριμμένον πλοΐον, έφ' οδ προθύμως το βράδυ άναρριχώνται θεατοί, είναι το μοναδικόν τοϋ θεάτρου θεωρεΐον. Την έσπέραν της επισκέψεως μας είς το «Σύμ­ πλεγμα τών Κωμωδιών» περιείχετο καί ή Χίος Δούλη, το γνωστόν έπος τοϋ Όρφανίδου είς δράμα μετεσκευασμένον. Είναι φαιδρότατα περίεργος ή άπ' άρχης έως τέ­ λους συγχώνευσις τοϋ δράματος, καί τών πέντε πράξεων του καί δλων τών προ­ σώπων του, είς μόνην δραματικών κουβέντα με σκηνικός κινήσεις καί ερυθράς στολάς της κυρίας καί τοϋ κυρίου Βασιλειάδου. Άλλ' ό,τι αληθώς μας εϋηρέστησεν είναι όντως ή καθαρωτάτη απαγγελία αμφοτέρων, ιδίως της κυρίας, πολύ καλώς καί μετ' ευτυχούς εκφράσεως τονιζούσης τας λέξεις καί, μα την άλήθειαν, μεθ' δλας τας αναπόφευκτους είς έπαρχιακήν πολίχνην ελλείψεις, νομίζομεν δτι συχνή άκρόασις άπο σκηνής ευφραδών στίχων καί εδαφίων, καλά οπωσδήποτε απαγγελλομέ­ νων, βαρύνει επί τοϋ πνεύματος επίσης ώς οί ημερήσιοι αγώνες τοϋ δημοδιδασκάλου επί τοϋ μαθητού. Το άκροατήριον άραιόν. Είς υπενωμοτάρχης, ώς οί Σκύθαι τών αρχαίων Αθηνών ωθούν δια της βίας τους νωθρούς έκ τών πολιτών είς την Πνύκα, ώθεϊ δια συχνών σκουντιών τους οπωσδήποτε απρόσεκτους ή στριφογυρί­ ζοντας ίί ψιθυρίζοντας έκ τών ακροατών είς προσοχήν. Καί ή έξοχη της Αίγίνης δεν είναι ευκαταφρόνητος' πλουτεϊ είς σταφύλια, άλλα πλειότερον είς σΰκα' έν τούτοις δια τον διαβάτην δεν είναι τόσω ευχερής ή έξ αυτοσχεδίου ΐκανοποίησις της ορέξεως, την οποίαν ενδέχεται να τώ γέννηση ή θέα ωρίμου σύκου κρεμάμενου h κεχριμπαρένιας ρώγας σταφυλής' άγρυπνοι οφθαλμοί κατασκοπεύοντες τον κάμνουν να συλλογισθη το μέγεθος της τόλμης του' καί το νόστιμον είναι δτι ώς έπί το πλείστον τών δραγατών τα χρέη έκτελοϋσιν αϊ γυναίκες. Καί καταλαμβάνει τότε ò διαβάτης το ορθόν τοϋ λεχθέντος περί της συκής, δτι αυτή είναι το δένδρον τοϋ γινώσκειν καλόν καί πονηρόν, το άπαγορευμένον δένδρον τοΰ Παραδείσου' αν το καλόν είναι ή γλυκύτης τοϋ καρπού της, άλλα τί πονηρότερον γυναικείας έξωργισμένης γλώσσης; Τ

Ητον τερψίθυμος δ εξοχικός της δείλης περίπατος μας: δεξιά καί αριστερά ή

άρμονικώτατα παρατεταγμένη, ούτως ειπείν, πρασινάδα τών κτημάτων είς αμπέ­ λους καί κήπους καί συκοφυτείας' h θάλασσα χαμηλά καί βαθύτατα, δεξίόθεν καί προ ημών το πλαίσιον της αγροτικής εικόνος. 'Εδώ κι' εκεί προκύπτοντες χαριέντως εξοχικοί οικίσκοι, προκαλούντες όνειρα ειδυλλιακής έν φιλότητι καί εύνη συμβιώσεως μακράν τοϋ κόσμου καί τών θορύβων του υπό την αμεσον έπίβλεψιν ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑ1Α,

τ. δ

τής μεγάλης φύσεως. Μετ' ολίγον εν αλλαγή σκηνογραφίας, περίπατος κατά μήκος της ακτής έπί της αμμουδιάς, ενώ το κϋμα υγραίνει τα υποδήματα, καί η ράβδος χαράσσει έπί της άμμου ιερογλυφικά η ερωτικά - ονόματα. Φύκια έκλευκανθέντα ΰπά του ηλίου, καί διακόπτοντα την πορείαν μας, καί προβατάκια λευκά έν αγγελική ηρεμία άναπαυόμενα μετά την δύσιν τοϋ ηλίου καί ένθυμίζοντα εις το πνεϋμά σας τους στίχους τοϋ Παναγιώτου Σούτσου: Πώς δεν είσαι βοσκοπούλα, πώς βοσκός δεν εΐμ' εγώ, Καί μαζη σου 'ς το λειβάδι, Καί μαζη σου άπ αρνάκια τρυφερά δεν οδηγώ, "Ενα τρυφερό κοπάδι; "Επειτα την περιπαθή τρυφερότητα της ώρας ίλαρύνοντα τα γαϊδουράκια, ελευθέ­ ρως σκιρτώντα καί τραγουδοϋντα βαθυφώνως τάς στιγμάς της σχολής των, καί άπο των όπισθεν μας λόφων, οϊτινες έν τη θέα της φύσεως προκαλοϋσιν εις το πνεύμα ήδυπαθη τίνα έντύπωσιν άνάλογον προς την έκ της θέας βαθυκόλπων στηθών σφριγώσης κόρης, άπο τών όπισθεν μας λόφων, προκύπτουσα ως φωτεινάν σειρήτι, ύστερον ώς στιλπνον καμπΰλον σημεϊον υπηρεσίας αξιωματικού, καί μετ' ολίγον, ώς ολόχρυση σφαίρα, ή σελήνη, έν μέσω της γλυκύτητος του δει­ λινού, της τρομώδους κυανότητος της θαλάσσης, της απουσίας παντός άστυκοϋ θορύβου, καί της ακροάσεως έν συναυλία πάσης αγροτικής μελωδίας, άπο τοϋ όγκανίσματος τοϋ όνου μέχρι τοϋ φλοίσβου τοϋ κύματος. Αυτά βεβαίως δεν απο­ λαμβάνει τις μόνον έν Αίγίνη, ούδε είναι τόσον ιδιαίτερα συστατικά της Αίγινητικής φύσεως, αλλ' άδιάφορον' δεν δυνάμεθα η νά συνδέωμεν τάς χαριτωμένος ταύτας παραστάσεις προς την άνάμνησιν τής Αίγίνης, καί νά τη εύγνωμονώμεν. Είναι λό­ γος νά μη άρκεσθη, καί νά έγκαταλίπη τις την έρωμένην του, διότι υπάρχουν καί άλλαι ώραϊαι, καί άλλαι με καρδίαν ευπαθή; Αλλ' εν τών προνομίων τής Αίγίνης είναι οί μύλοι της, έσκορπισμένοι έδώ κι' εκεί έπί τών ακτών της, με το κυκλικόν σχήμα των, καί τάς άναπεπταμένας πτέρυ­ γας των, άναμιμνήσκοντες εναλλάξ εις το πνεΰμα τον Δον Κισσώτην καί τά παρα­ μύθια τής παιδικής ηλικίας, έν οϊς τόσον σπουδαΐον μέρος διαδραματίζουσιν οί μυ­ λωνάδες με τους μόλους των. Βασιλεύει δ' έφ' όλων ό ανεμόμυλος τοϋ Μπαρμπαθανάση, μυλωνά έν ταυτώ καί καφεντζή, μολόνοντος την ακραιφνή ποίησιν τοϋ μύλου του με την πεζότητα τοϋ καφενείου, φραγκοφορεμένου γερόντιου με γλυ­ κούς ύπουλους τρόπους, καί γρυπήν ρίνα, περί ού αϊ κακαί γλώσσαι διαδίδουσιν ότι ή καλωσυνη του είναι επιφάνεια καί το βάθος είναι άγριότης, καταλήξασά ποτέ εις ανηλεές κρέμασμα τοϋ παιδιού του έπί τών πτερύγων τοϋ ανεμόμυλου του' διάδοσις την οποίαν ά Κυρία μυλωνοϋ μετά περιφρονήσεως παριστά ώς σκευωρίαν τών Αιγινητών προς βλάβην τής ΰπολήφεως τοϋ συζύγου της. Εϊναι Κυριακή πρωϊ' άπο τοϋ μύλου του Μπαρμπαθανάση είναι τόσον εόάρεστος ασχολία ή έποΑΙΓΙΝΑ

11

πτεία των πέριξ. Δύο διακεκριμένα! μουσικαί παίζουσι προς τιμήν μας' το κϋμα πλησίον μας, και μακράν ο! κώδωνες των εκκλησιών' ή προ ημών ακτή άπλοϋται εις σχήμα καμπύλης. ΟΙ λόφοι ιών απέναντι νησιδίων, οί Ιστοί τών πλοίων τής προκυμαίας, αί οίκίαι της πόλεως, οί θολίσκοι τών ναών, οί καταπράσινοι λοφί­ σκοι, καί εις το άκρον της πόλεως, καί είς την αρχήν τής έξοχης αί φυλακαί της Αίγίνης με τους 400 φυλακισμένους των καί την εκ 200 ανδρών φρουράν, μακρόν καί ευρύ οικοδόμημα, συνδεόρενον προς παρελθοΰσαν έποχήν της Αίγίνης, εκτε­ λούσης χρέη Πανεπιστημίου καί πρωτευούσης δια την μόλις άνηβώσαν Ελλάδα, καί προς το μέγα όνομα τοϋ Καποδίστρια. "Επειτα τ' αρνάκια, οί αραιοί διαβατοί, τα σχήματα τών λουομένων, ήλιος, άλλα καί δρόσος, καί ησυχία, ησυχία, ησυχία! Άναμένομεν την «Κρήτην» του Γουδη' ή θάλασσα τής Αίγίνης δεν είναι όπως μας ύπεδέχθη' μας αποχαιρετά ανυπότακτος, μυκωμένη, ώς να θέλη ακόμη να μείνωμεν, η καί ώς να μας διώκη. Ό ουρανός, ώς έπιρρεασθείς, φορεί τα νέφη του. Πρίν όμως άποχαιρετάσωμεν την δροσεράν νήσον, εϊμαρτο ν' άντιληφθώμεν την ποιητικωτάτην καί γραφικωτάτην τών σκηνών. Πεταχτό καράβι με ανοιγμένα τα πανιά καταπλέει είς τον λιμένα' το καράβι έχει τόσην ποίησιν, όσης ποτέ δεν θ' απόλαυση το πεπολιτισμένον άτμόπλοιον. "Ερχεται άπα την άπωτάτην χώραν τής Βαρβαρίας, όπου οί Αίγινηται, ονομαστοί δΰται, βουτηχτάδες, ώς τους άποκαλοϋσι, μεταβαίνουσι δια την σπογγαλιείαν. Εϊναι ή συνήθης εποχή τοϋ κατάπλου. Περί το καταπλεϋσαν σπεύδουσιν αμέσως βαρκοϋλαις, αλλ' ή συγκοινωνία δεν επιτρέπεται, ένεκα τής χολέρας, καί ή βαρκοϋλαις περιπλέουσιν εν άπόπτω, ώς περίίστάμεναι θαλασσινά! πεταλοϋδαι, περιπαθώς κορτεντξάρουσαι το άνθος τής αγάπης των. Άλλ' επί τής προκυμαίας άλλη συγκροτείται είκών περιέργειας, στοργής, καί αγωνίας. "Ομιλοι γυναικών άγναντεύουσι μετά σπουδής το καράβι' τίς οϊδε πόσα τεμάχια τής στοργής των θα περικλείη έκεϊνο! πατέρας, αδελφούς, μνηστήρας, υίούς, καί πόσον πάλλουν αί καρδίαι των, καί πόσον ή προσδοκία των εϊναι τυραννική, καί πόσον συνάμα γλυκύτατη. Οί γυμνοί πόδες των άποτυποϋνται έπί τής άμμου, τα λευκά των φακιόλια κραδαίνονται υπό τοϋ άνε­ μου, φέρουσι την μίαν παλάμην άνω τών οφθαλμών, την αλλην επί τής μέσης η επί τοϋ αΰχένος προς άνετωτέραν κατόπτευσιν, καί νομίζετε ότι άπεσπάσθησαν εξ εικόνος ώρισμένης ζωγραφικής σχολής, η παριστώσι τους γραφικωτάτους στί­ χους ευρωπαίου ποιητοΰ τών παραλίων καί τών θαλασσών. Καί μετ' ολίγον από τής «Κρήτης» καταπλέομεν είς Πειραιά, μετά διάπλουν θορυβώδη τεταραγμένης θαλάσσης καί ταραχωδεστέρων γελώτων' άλλα πόσον είμεθα πλήρεις τής έπαρχιώτίδος παρθενίας τής Αίγινητικής ακτής καί τών εικο­ σιοκτώ έν ευθυμία καί δρόσω καί φαγοποτίω καί φιλοξενία διαρρευσασών ωρών μας, ώστε καί αυτή ή θάλασσα τοϋ Φαλήρου μας παρίσταται, ουκ οϊδαμεν πώς, άνουσία καί φιμυθιωμένη.

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΜΗΝΑΙΑ,

τ.8

l!lfl|iifPSÄlf#tlffili ! Sfl

s::

κ

.

13

I . my/ L >·*;-·

V

y

>v

Ì

,*?**\ y

: -.y-*.-'? ':

"ïi f i : >· ^ -

. . . S . ; , . . . , . , . . , . , .

.

' i-s-'lf pr··.

Hggìg''

KL

r-A^'f JttàM : "mtëé

>?<r>,

i

rL f

• i .

:.

..

:

•

i':.':'·:':

.:: ;

16

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ. 8

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Tò ζεύγος που ευλόγησε ό Θεός Αδάμ δε εγνω Ευαν την γυναίκα αΰχοϋ (Γένεσις Δ', 1)

Κάποτε υπήρξαμε κι εμείς μέρη τοϋ κόσμου λάμψεις τοϋ έρωτα με πάθη φλογερά. "Ημασταν πρόσωπα υπαρκτά, ακέρια σώματα καί γύρω μας λαμπύριζαν δλο σοφία τα σμαραγδένια άσματα των θαλασσών. Ή γυναικά μου τριαντάφυλλο εΰωδάτο μπροστά στα όνειρα τών θαλασσών. Πώς βγήκαμε ανεπαίσθητα άπ το ποτάμι της ζωής; Πώς έφυγε το φώς άπ' τα παράθυρα καί το κοιτάμε λυπημένοι άπο μακριά; Είμαστε γέροι καί δε βλέπουμε με την άφή' μόνο ή ψυχή μας οδηγεί σαν Αντιγόνη. Τότε ξαπλώναμε στα χόρτα καί παρατηρούσαμε μέσα σε μαγικό, θαρρείς, καθρέφτη το βελουδένιο φτέρωμα μιας πέρδικας. Καί τά σταμπαρισμένα άνθη στο τσιτάκι είχαν την ευωδιά τσαγιού ανθισμένου. Κι δταν οί καταιγίδες άπλωναν σάν δίχτυ τα φοβερά μαλλιά τών κεραυνών τους τά ενωμένα χέρια μας τους απίθωναν να κοιμηθούν σα νήπια στο χώμα έκεϊ κοντά στη ρίγανη καί στο θυμάρι. 'Ωστόσο λάμπει ό ήλιος ατά ψηλώματα ενώ στους κάμπους χύθηκαν τ' άπόσκια. Οί κάμποι όπου χόρευε h γυναικά μου ερωτευμένη καί το μαντίλι στο λαιμό την έδειχνε για παπαρούνα. ΤΟ ΖΕΥΓΟΣ ΠΟΥ ΕΥΛΟΓΗΣΕ Ο ΘΕΟΣ

17

Τώρα σωπαίνουμε στην άκρη τής άπονεριας ένώ ψηλά στίς κορυφογραμμές λάμπουν οι άρτοι στης ζωίϊς το αρτοφόριο. Καί τα κορμιά μας τα κατέχει ή μνήμη' αυτή νομοθετεί, αυτή δικάζει καθώς ξεμείναμε στην άκρη σαν παιδιά που δέν τα θέλει πια ή συντροφιά τους. Καί μοιάζουμε με ζώα απορημένα που το ένα καθρεφτίζεται στο δάκρυ τοϋ άλλου κι αναγνωρίζονται με τή σιωπή τους. Καί δείχνουμε μια τέτοια επιμέλεια στίς αναγνώσεις τούτων των δακρύων που μεταμορφωνόμαστε αργά σε αγγέλους δίχως πια εμπειρία, δίχως φύλο.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Παλιά Χώρα Στον συνοδίτη Σοφοκλή Δημητρακόπουλο Οί πέτρες τα ξεράγκαθα καί ή δίψα ό πυρωμένος ουρανός, το μαργωμένο φίδι που βγήκε άπ' το πυθάρι καί παραμονεύει μόνο στη οτέγνια του κι αυτό σαν τους ανθρώπους πάνω στα τσακισμένα νεϋρα της νεκρόπολης. Ψυχές χορεύουν σαν άναστενάρηδες μασούνε πικραμύγδαλα, σκέπτονται αθανασία. Τα κυπαρίσσια καί τα σκίνα σκονισμένα δίνουν το χρώμα τους στο εκκλησάκι. Κλειστή η σκήτη τοϋ Αγίου Διονυσίου καί δίπλα κάποια στέρνα ξεραμένη. Στο βάθος οί κολόνες της Αφαίας καί η θάλασσα που καθρεφτίζει μοίρες παλιές, σημερινές, πολύ μελλούμενες. Αρχαίοι μοναχοί κρατούν τριαντάφυλλα καί σκύβουν με συμπόνεση στους τάφους.

Ti θέλει τόση ματαιότητα κάτω άπ' τον ήλιο; Κάθε ομορφιά βασκαίνεται άπ' τον Σισώη καί οί βρεφοκρατοϋσες τρέμουν το Σταυρό. Το φίδι βγαίνει άπό το ίερό - πάει στον 'Οκτώβρη. "Επειτα μπαίνει στην ξερολιθιά, πάλι μονάχο.

Βαγία Αίγινας, 29 'Ιουλίου 2003

ΝΪΚΟΣΑϊΓΑΙΟΣ (ΛΑΖΑΡΟΥ)

Της Αίγινας πεντάσιιχα 1^ δίλημμα *_ ι % πώς, άπ' την άμάλαγή της Τρυφερότη, να προτιμήσει: (χάραγμα στη γκρίζα γαλήνια θάλασσα), ξενυχτισμένη την βραχονοτισμένη Γραμμή, π' ορίζει τ ερημονήσι; κι άπ' της στοργής την αφοσίωση, τόσο δοκιμασμένη, πόσο, μι' αδιάφορη, νωπή χαρή, δική του να κρατήσει; 'y

. •'•%

σιοϋ Καιροί ιό φύσημα πότε, σαν πώς, μπορείς μια σκέψη δική σου, ν' αναγνωρίσεις, να ζήσεις άδοκίμαστες χαρές, του νοϋ περιπλανήσεις; κι ενώ κρατούν αιώνες του στοχασμού τα περπατήματα, την σκέψη σου θα τΐχν ζήσεις, ότου γνωσοπελάγου τα κύματα - τότε, στοϋ Καιρού το φύσημα, π' όλα τα πανιά θ' ανοίξεις.

αυτογνωσία γίνεσαι, ότι θα ήθελες, η, ότ' ή Ζωή μας θέλει; έφηβος, ψηλά πετάς στίς Ιδέες κι άνδρας στην κοινωνία, κάνεις αναγκαστική προσγείωση, πείθεσαι ότι μέλλει θα κάνεις: μ' εφεδρικές σου δυνάμεις, στην ευκαιρία δίνεις την μάχη κι ή νίκη σου, δική σου ναι ιστορία.

20

ΑΙΓΙΝΑΙΑ,τ.8

•:.

\

' " " " ' • • * • * . • . • : ,

: . ../••"-•-••••••••

το γιομαχαρι

-<

**

; * & *

Κ

στον αμπελώνα οου τώρα, χρυσός ό ροδίτης ροδίζει, βρίσκει σκιά της ανεμελιάς, του κόρφου σου παραθύρι' σκέψεις -οι σταφυλόρογες, γλυκός χυμός στο πατητήρι κι ό λογισμός- όργίλος μούστος, βράζει, μα ξελαμπυρίζει κι απέ, χαράς το ποτήρι μου, με γιοματάρι γιομίζει.

η προσρονη h προσμονή, της ζωής μας άλφαδιάζει την πληρότητα, ήθοδομεϊ, στης Άγυστας τίς ξερολιθιές, τα νοήματα, πόσο τ' άσβέστ' ή αφαίρεση κρατά την δωρικότητα' κι ή κοπελιά τοϋ ναυτικού, ζει της σιωπής την αυστηρότητα, στο παραθύρι της, πώς νά μετρά του νόστου τά κύματα.

ή θάλασσα της Αίγινας κι ό κλειδάρης Σ. Ιωάννου της θάλασσας οί αποχρώσεις, συμπαντικά ναι μυστικά της, έτσι στά κύματα ταξιδεύουν τά κρύφια μηνύματα, ξέρει ό κλειδάρης, πώς νά ξεκλειδώνει τά χρωμοσχήματα ία ό στοχαστής πάλι, νά ξανοίγεται στά βαθιά νερά της' κάθε φορά 'χ' ή θάλασσα της Αίγινας τον μάστορα της.

Καλοκαίρι 2003

"2 ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΠΕΝΤΑΣΤΙΧΑ

21

ΝΙΚΟΣ ΑΙΓΑΙΟΣ (ΛΑΖΑΡΟΥ)

Τ Σπουδή στης ύπαρξης μας την γνωσοβίθ3σι[ι Ε Π Ι Μ Ε Τ Ρ Ο

Στον Νίκο Μποχλόγυρο μνήμες κοσμογονικές (διαστέλλονται 'πως γαλαξίες), μ' άχρονικές εμπειρίες (σε μέτρα, ρυθμούς και αξίες), ΰλομετροΰν την ύπαρξη μας, στην τροχιά της αύτογνα

έτσι ανέγγιχτες άπο τον Χρόνο, την γνωσοβιοΰν οί σκέψεις: στη γέννα του στίχου καί στων Νόμων τίς εξισώσεις, στα πρωτοτάξιδα τ' Έρωτα, στη στοχαστική μας έγνοια

ή Τελειότητα, μέσα καί γύρω μας, παντού στη Φύση, νόημα της λευτεριάς, γεύση της γονιμότητας, 'πως άπα μόνο κι ανέλεγκτο, θέ το κυκλάμινο ν' άνθοβλαστήσει

αποδημητική, την ύπαρξη μας θα φέρν' ή ψυχή μας, άγραφη, άσπούδαστη πανάρετη, 'nò θεήλατη εύνοια, την υλική της συνείδηση, ένορχηστρών' ή ζωή μας'

καθ' εποχή καί του Θεοϋ την ύπαρξη θ' αναζητήσει, γι' άλλη ζωή της ψυχής, μίλοϋν, τον δρόμο στην αγιοσύνη καί παίρνουν, πάντοτ' οί ερευνητές, την γνώση άπ' τη Φύση κι άπ' των πουλιών τίς φωλιές, άρχιτεκτονικ η διδαχή μας, των μερμηγκιών, μελισσών οί σπουδές στην κοινωνιολογία, τών αριθμών συμπαντικής λογικής, ή ομολογία στα πελαγοκύματα της νιόσκαρης σκέψης τα ξανοίγματα, μέσ' στης πολύβουης πόλης την αδιάφορη κοσμικότητα, ήθους τα νάματ' αντλείς, στης γνώσης τη συλλογικότητα 22

* ^Προστίθεται σης εξι απουδες erto ρρανονήοι, την πρώτη ενό­ τητα' βλ. Γα πελαγίσια, Πει­ ραιάς 2000, «J. Π-24 ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ, ι. 8

ή έρωτέμπνευοη τους ποιητές στοχαστές κρατεί κι δπως του ό ι ΐ T

c~ o c γ

ι ΐ) ι ί ' ί

-,

'' ύψιτενίί

Ci > ' ') e·)~ι

ω3

vujj ; ι', ! J , ι ί • ap"C\| ς, is οντ

Ι Ί <> Wrvn, "

— ί Γ.

>ι γά>

ι

L ^ σ li

η

ι a,

ενστίκτου οί εμπειρίες, \ò icpjpxpin ιις ΐΐςίες της υπαρ.ής μας, έμφυτη γ"ώϋ"' ή αύτολειτουΌ* ικότη η ζωή. της ϋ/αις έμβιοσύνη κι ό πρωτομάστορας νους γεφυρώνει; την γνώση uè την πιατανογιαι,.να γίνει,, epa Μέτρα πέραομα καί της ψυχής ή άρρητη σαγήνη.

;

υπαρξ' η γνώση, στης άναρχης Τελειότητας το ταξίδι, νόημα ζωής, το καινούργιο της

Τ

, \ >ι ς ο; ο ιί

να ίιροσεγ^ ίζεις, vnc ο γόνος 'pajijuV

οί ν p u t τι )ιη :-< j - ή ο '

S

»

) ι'

ι

ο ' ι ι γ-'' , ,,

-Μ><-^ ' τ ρ'ες·

ι "

< V ι

H

κι ό ερωιας, ιίϊς χαράς φτεροκόπημα, eoo γνω< ^τρύγου τρο',ούδι των Ιδεών άηοκαλυπτικ ίερο'Τγια.

: της ουΑΑογής ριοριζεις τ έ( •η

1 .· ηίκτωντίι

έ\

if < Γ J _ ^ ,.

ί < ι τι

ζ}\ Ίναδίδαγτη τέγ ι ' ι η f n j a a : ι' r

ι uri;

jfipion,

~·ι'

s ti ί , βρίσκεις,/ΕΟ. μέτρα σου, τιώς ν' αντηχούνε ,τά Μέτρα της ©ógr μ' ότι σου χόριο' ό Πλάστης, οτό πλήθος μπροστά Βαδίζεις, λεύτερος στις αποφάσεις σου, τον δρόμο σου να κρατήσεις' IIIOYaH ΣΤΗΣ iiL ΡΞΗΙ ι ί ί γ ίι-ίΙ\ r > Q i ì BiO^K

Ι;

στους μύριους πολεμιστές έαυτούο u' αυτόν που ßvikec, στη στόγασιι

στο οιαλογο με τη Φύση — την αποκαλυπτική 1 νωση, με τών ενστίκτων τ' αλφάδι, στινοδομεϊς το στοχασμό σου, των βιωμάτων οι φάροι, σε φέρνουν στον προορισμό σου' σύμπραξης μέσα τριπλής, τών Μέτρων ΕΙ ή γνωσοβιωση, ' στη Φύση, μύηση του στοχασμού κι έμπνευση στην noinoj της υλικής ύπαρξης μας σκοπός, - τοΰ Θείου συνείδηση. κύμανση, ξέφλουδη άπ την ύπερούσια Τελειότη, πηγή στης ύλης την ζωοδότηση, ία ή ψυχι ~< ffil,

ωτιση, του voi

κι απ' τών παθών μας την κάθαρσ' ό νους ξανοίγεϊ στα Μέτρα* τους δρόμους πού βρίθουν 'πο ίχνη της σκέψης του Δημιουργού μας, οί θεωρίες κι οί νόμ' οί προσεγγίο

ογισροϋ μας

στων 'Ιδεών τον διάλογο, 'πως θαυμασμού κι' Απορίας, ?κταση-πάκνωση, του Χρόνου, τοδ Σύμπαντος, γεννήματα; καταγραφής τών νευρώνων - έ > λο~. ίϊς χης Ιστορίας έκταση: ή έμπνευση, τοΰ ποιητή ποίιοτάςιδ η νιότη, βιώματα της ψυχής, συνυπεύθυνης καί καλοσύνης, στυφάγουρπς ηδονής, τ' Έρωτ' άχρονικη γονιμότη.

. . αυυιπαντικες ρελωοιες < π ς ρ Γ,Ι», τα χρωμοοχήρατα,

,

ηως il, JÌT ρτπΛ ' up] ιί ι ro v. if ò π \ χ φ~ι, u - ι, t ι κι Ί Γΐισταγάπη:ηου σοΰχει, οτ' αθώα του μάτια τ' èvyóvi

:

πύκνωση: ό Λόγος, ή Σταθερά κι οι νόμοι της Αρμονίας, τ αρχιτα·_ιΟΜΐμα

.

ι - Ί\ uuo im ευ\ε"όιΐοή μα',

οτον άρ\ αλε ò του ι LO ν t ι· ι '

>

ιπρ<·Λ \V(

H < ντική μας

υμνολογούν γαλαξίες την θεία 'Απεραντοσύνη, ρυθμοί της οΐ μυρωδιές στων αίσοηιιότω·' τ ανθοκαρπίσμάΐα κι οί συγχορδίες χαράς, στων «όθων τα κορφοΑογίιματα.

Χ Ο Ρ 1 Κ Ο, Σ

.Ε Π 1 \ υ

Γ ι)

ì

ή ζωή, των ποθονείρων, σε κ< Ρ -; Ά α , πορεία, την ομορφιά της λευτεριάς, να μελισαοτρυγα στην Ι ίλάοη, οτή Τελειότ' η γνωσϋτύξιδ' έρωτοπλεύοη, να φτάσει KCOT < ι 1 jca ί-ίρήμερσ, μ" c3i)ii

'

από ά-Λ'ώοτους αποδεκτός, ευχ' τι ς καλαγαθου, πηγ' είν' ή ε(

κ

τε. MAC

.>ς τ y

ά<οα,

J n " ι ι, e C Θειου τ | ι

τοΰ ηοππη 'vai ή άνωθεν Ευνο<α ή υπέρτατη, με πελανίαε ·>Ύωοή mTiror. της si : Γς για νέους Τόπους, η οτόχασι τ ι - · ς

. u n iH I U I : ΊΠΑΓΞΗ1 ίνΙΛΙ ΓΗ Μ ΓΝΟ-ΟΓ.ϋ ·Σ.Ι Ι

-<",,r j J

< ι τετ«

. ;

-r

ι

"Ml , ;

-•- - •••',•:

ι

.'

χ }

-

' .

·

:

·

· .

•

:

• • • . • • •

:

ι

•

•

. · , ;

• •

.

'

•

,;

il!·;

ΚΩΣΤΑΣ MDC ΣΤΑΜΑΤΗΣ

Οι απόγονοι των Αιακιδών Άραγε πώς μας βλέπουν οι Αιακίδες κι ο Αιακός απ' τους αιθέρες κι απ' τον Άδη, οι μακρινοί μακαριστοί μας πρόγονοι, που μας παράδωσαν μια γη πολύφερνη να σφύζει από ζωή και νιάτα,..,, .·.·•_ -,νι '

'

:,ic-

kâ^j-

ι

' '

,

ι

ι γγους^και οερκ

;.

μιρ GaX&^TO^V^

1

-"' ' - -1

" "',' ί " '

ψε/ς [ώρ

εί

ιΐκάσου;

i'i"IOK'.iii.lr\

f . i \ JIIF/.|H'I

!

ap\LÎ η l .-'|Vi κ'-ι·'.

Ι . ) . " . •-]..;.:•,•

j''' •

ωυ πατέρα του:;

-απ'ίΐηνίπαχρίδα τους να φύγουνε ),!ν·:ρ?ύ, J ι ' -

r ; .- -

-., , ο ; . ι. ·. ' - -

;

'*' *: ; ' ·

• ':ο cx-MT-.o Ύον:-έαγβ?ού Αιΐ:«1ΐ::ι;:θαΰΐΑ;ά. ^ ·

; *• •'$•••

ο δημοκρατικός Nikóii[i:ij:< ! -. π ο ι π ή ς , • <>'\<ic

, - ι / |,ι j „ , j .

·,. ·

ι

,

ι

' "

'" ΐΐίϊ "•'.

'

•

'•

-ν«!«ί ••••ί: •,-,.-.:**

-111

Π0Η

llliiiiiï^^

er ir Γ,/Ί

f

ι >

Ί

.* „>«* ä^itew^":

κι αλλιώτικο ίο onùéfe duo t o p . . )

Αλήθεια, πώς άλλαξαν οι καιρόί'με τους αιώνες!

"^ ;«.

26»-^

• * '

-

,''

'

," . ".

'

• ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΊΑ,τ.: -'.j k , 4 i-C*;»;5*4»·*^'"' -—

Γίΐί •

•

H Αίγινα από θαλασσοκράτειρα Ανατολής και Δύσης και από γη του πλούτου και των πραματευτών του κόσμου άλλοτε στόχος έγινε των πειρατών και των κουρσάρων

. :': Il lis

κι άλλοτ' ερήμωσ' απ' ανθρώπους. fijaroiqç Kjt αν πέρασε απ' το νησί του Αιακού •S i t H - Ï M

σαν πως" ιι άπληστη Λαχτάραγε ψ υ χ ή του.

I';V'S ^ :

:!

'"

: '*• ^ ::-:r-:5;;-|;:;f:: f • :- :"*·: *~ ^· f: f: :f 1 Ç-f: f Vis- :«?:v*: :;l: ? ί : ΐ ! : 1 ; 'f

Κι έσβησε αγάλι ο πυρσός κι η δ ό ξ α του νησιού...

ì(j ../ .,

h • j

,1

r,

e /an

ί

i j . ' j i i i us

α ο pujXi

' j . ι, Γ i i f

· · ' u t UM

Κι ως κύλαγαν αργά της ιστό: ατυ,ν Aiyjwi, χάθηκαν Wm juunuxva χω ακοή

HB

•'- ίυιιοα, j

• ο

* * • * * -

Κι ενώ όλα τριγύρω μας γκρεμίζονται, εμείς στεκόμαστε αδιάφοροι στα δρώμενα, ανίκανοι το δόρυ να προτάξουμε στην πτώση... Εμείς, των Αιακιδών παιδιά, εγγόνια, και δισέγγονα προδώσαμε συνειδητά τον τόυο μας και την κληρονομιά μας! Με του Πολιτισμού το δρόμο πορευόμενοι και της Τεχνολογίας τ' άπληστα χέρια, ρημάξαμε τα χώματα, το ύπαιθρο, τα δάση, γεμίσαμ' από μόλυβδο κι ουράνιο τον αέρα • -• '

-."

και με των θορύβων τα βουερά μελίσσια γκρεμίσαμε του τόπου μας την αρμονία και τη σιωπή. Μολύναμε το λίκνο της ζωής, to θάλασσα: αδειάσαμε ασυλλόγιστα στα βάθη της ' .

muffi

! < "m τόνους

λύματα καί απόβλητα και τοξικά και λάδια κι ωκεανούς από πετρέλαια και δυναμίτες ρίξαμε σία σμάρια των ψαριώνάπληστοι, να τρυγήσουμε ρονοημερίς τη θάλασσα, ' . . λεςκ,αύρ^&νξημέρω«!

i

g

S

g

l

g

WxQ&i

5ώ*ζ

^

ffltëgS3&ssaMŒ>*i&s&

Κι η Αίγινα ολομόναχη, «ate oro'èr λαβωμένη otrtç μόλυνσης tn φοτίκή süiSf ορή, 1

θαρρείς, καράβι, FOI

>

CG βοήθητο,

στην άβυσσο μετ.αξ«|«apSoci, ι· _•• <.π («Γ>- 7?Β! το δραστικό φαρμάκι,*-* -ν*"'

ν

·

ti-

Βαριά είναι η ευθύνη μας, •γιατί όπλο δε σηκώσαμε στον επερχόμενο εχθρό, 28

^iiS-SÊ»"' 'S'Ù&Êtëi:'- '- .

•

"

"

."

^«aBseK^'-v'·':'· •--·"$*£•'. . ' /•'.'.? &

ν , rtyft^'

Κ,ΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ, τ.

κι αντί ως ταίριαζε στη ράτσα μας ν' αντισταθούμε, εμείς βοηθήσαμε πιο γρήγορα να φτάσ' η συμφορά. Υπάρχει άραγε καιρός, σαν τότε, που οι Έλληνες στο Ελλάνιο παρακάλεσαν τον Αιακό, Λκέτης να ζητήσει από το Δία-πατέρα του, να φέρει ηια ρροΥΟΰλα ζείδωρη Pt

>ι)

ν il

/il;

asÈrfc TO A i ' ' '.1 7 Μ;

1| Γ

, (I

Ί J LI ( . . . · _

,, • ;

ΊΚ

. ι, '. . ι

;.

*

Γ

':' Ί

'

'.

J

' '• . ι ν

""'· • ι .. | ) , i ' i [ i

ι

«

('·< \

'

ι ι

\

| . >< . - μ

oxo« Όρους την κορφσύλα, ουρλιάζοντας: -Αίσχος, των Ακικιδών απόγονοι: ,

)

ι,

I '(·

.;* f'îvïrïvç'.*

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ

:

:•

: : • • • ;

Την επιμέλεια του αφιερώματος ανέλαβε το μέλος της συντακτικής επιτροπής της ΑΙγιναίας, ο γεωπόνος ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΥΤΣΑΤΣΟΣ, με άρθρα που αποτε­ λούν τμήματα δημοσιευμένων και μη μελετών του και άλλα που γράφτηκαν για το αφιέρωμα

αυτό.

Εισαγωγή Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑΥΤΙΣΜΕΝΗ ΜΕ ΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ. Είναι το μέρος της Ελλάδας όπου το δένδρο ευδοκίμησε ως κύρια καλλιέργεια (ιδιαίτερα μετά την εισβολή της φυλλοξήρας), το μέρος της Ελλάδας όπου ανα­ πτύχθηκε η τεχνική επεξεργασία του ξηρού καρπού (ψήσιμο) και κατέκτησε την Αθήνα, το μέρος της Ελλάδας όπου αναπτύχθηκε η παραγωγή δενδρυλλίων για τον πολλαπλασιασμό του δένδρου. Για όλους τους λόγους αυτούς, ο καρπός της φιστικιάς ονομάστηκε πανελλαδικά «φιστίκι Αιγίνης» (στη Θεσσαλονίκη λέγεται και «σαν φιστίκ») ενώ η ποικιλία της φιστικιάς που καλλιεργείται στην Ελλάδα «αιγινήτικη». ΟΛΑ ΑΥΤΑ ΔΕΝ ΧΑΝΟΝΤΑΙ ΒΕΒΑΙΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΒΑΘΟΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ούτε πε­ ριβάλλονται με την αχλύ του μύθου, όπως θα λεγόταν για καλλιέργειες σαν του αμπελιού. Αν και τα χρόνια της παρουσίας της είναι σχετικά λίγα, η φιστικιά θεω­ ρείται και είναι εδώ και καιρό η παραδοσιακή καλλιέργεια της Αίγινας, αφού πέ­ ρασε από πατεράδες σε γιους και σε εγγόνια, δημιουργήθηκαν παραδόσεις, ανα­ πτύχθηκαν τεχνικές καλλιέργειας και το όνομα του νησιού διαδόθηκε από τον καρ­ πό της στην πρωτεύουσα και από εκεί σε όλη την Ελλάδα. Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΜΟΝΟΠΩΛΗΣΕ ΣΧΕΔΟΝ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ της Αίγινας από τη δεκαετία του '50 μέχρι σήμερα. Από τα περιορισμένα σε αριθμό κτήματα που υπήρχαν προ­ πολεμικά και μέχρι το τέλος των μεταπολεμικών περιπετειών, βρέθηκε να καταλαμ­ βάνει σχεδόν κάθε έκταση της πεδινής και λοφώδους βορειοδυτικής πλευράς του νησιού, δηλαδή σχεδόν όλη την καλλιεργήσιμη γη. Κυριάρχησε στην Περιβόλα (αρ­ γότερα έφτασε και στο Μαραθώνα) και σε όλη την έκταση μέχρι την πόλη, ανέβηκε πίσω από τα Βροχεία, ως το ρέμα του Βωβού, στη Σκοτεινή, στη Μαύρη μέχρι το Παγώνι και από κει στους λόφους μέχρι και πάνω από τους Αγιους Ασώματους. ΤΑ ΚΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΦΙΣΤΙΚΙΑΣ ΚΑΤΗΦΟΡΙΖΟΥΝ από κει και πιάνουν όλη την περιοχή της Κυψέλης, συνεχίζουν ανατολικά και μετά το Λεόντι, ενώ αριστερά της Κυψέλης κατεβαίνουν στον Κάμπο (Χλόη, Λιβάδι, Πλακάκια), για να καταλήξουν στις βόρειες παρυφές της πόλης. Κτήματα ή μεμονωμένα δένδρα υπάρχουν και ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, t. S

μέσα στον ιστό της πόλης και της Κυψέλης, αλλά και στη Σουβάλα ή στους Αγί­ ους. Η παρουσία της γίνεται εντονότατη στον επισκέπτη της Αίγινας, είναι το πρά­ σινο χαλί που σκεπάζει το καλοκαίρι όλο το βορειοδυτικό τμήμα του νησιού, εκεί όπου άλλοτε επικρατούσε το κίτρινο της ξερής καλαμιάς και το άσπρο της γυμνής ασβεστούχας γης, με αραιά πράσινα σημάδια κάποιων δένδρων. Η ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ της φιστικιάς στην Αίγινα προηγήθηκε λίγο της άνθησης του τουρισμού και του παραθερισμού, αν και τα οικονομικά τους απο­ τελέσματα σχεδόν συνέπεσαν χρονικά. Με τη βοήθεια του υπολογίσιμου τότε ναυτι­ λιακού συναλλάγματος και της ανερχόμενης καλλιέργειας, η τοπική κοινωνία μπό­ ρεσε να αντισταθεί αρκετά ικανοποιητικά (στις περισσότερες περιπτώσεις) στον πει­ ρασμό της πώλησης αγροτεμαχίων, που θα γίνονταν παραθεριστικές κατοικίες. Η σημασία του γεγονότος αυτού έχει ήδη -έστω και αργά- κατανοηθεί, χωρίς να έχει όμως αναλυθεί ιδιαίτερα και χωρίς να προκύψουν τα αρμόζοντα συμπεράσματα. Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΦΙΣΤΙΚΙΑΣ στην Αίγινα ήταν για τη σύντα­ ξη της Αίγιναίας μια πρόκληση. Ιδιαίτερα μετά το αφιέρωμα του περιοδικού στο περιβάλλον του νησιού και στις προσπάθειες αλλοίωσης του από την οργανωμένη δόμηση, προστέθηκε μία ακόμα αιτία για να αποφασιστεί η αφιέρωση ενός τεύχους μας στο δένδρο-σύμβολο της Αίγινας. Θελήσαμε να δώσουμε βάρος στο ιστορικό της εισαγωγής της καλλιέργειας στο νησί και στο σημείο αυτό ευτυχήσαμε να έχου­ με τη συνεργασία μιας διακεκριμένης επιστήμονος, της φυτοπαθολόγου κ. Άννας Χιτζανίδου, εγγονής του αείμνηστου Νικολάου Περόγλου που εισήγαγε, καλλιέρ­ γησε και πολλαπλασίασε τη φιστικιά στο νησί μας.

Στο αφιέρωμα αυτό προσπαθήσαμε να αποφύγουμε αναφορές που θα το έκαναν να μοιάζει με εκλαϊκευμένο εγχειρίδιο καλλιέργειας της φιστικιάς. Δώσαμε βάρος στη σχέση της καλλιέργειας με την Αίγινα και τους κατοίκους της, με τις ασχολίες τους, με τις επιπτώσεις της καλλιέργειας σε όλους τους τομείς της οικονομίας και της κοι­ νωνίας, αφού πάντα τέτοιες υπάρχουν στις μικρές οικονομίες και κοινωνίες. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΠΕΡΟΓΛΟΥ. Από αριστερά προς δεξιά. Πίσω: Οι γονείς, Αικαιερίνα και Ιωάννης Περόγλου. Μπροστά: Τα παιδιά, Αλέξανδρος, Πέτρος, Μαριέττα και Νικόλαος.

34

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 8

ΑΝΝΑΧΙΤΖΑΝΙΔΟΥ*

Από την Ασία στην Αίγινα, η πορεία της φιστικιάς Προέλευση

της

φιστικιάς

Η φιστικιά (βοτανικό όνομα, Pistacia vera. L.) κατάγεται από την Κεντρική Ασία. Μέ­ χρι το πρώτο τρίτο του 20ού αιώνα ο τόπος καταγωγής της δεν ήταν σαφώς καθορι­ σμένος. Βοτανικοί που είχαν επισκεφθεί τη Μέση Ανατολή το 19ο και τις αρχές του 20ού αιώνα θεωρούσαν ότι η πατρίδα της φιστικιάς ήταν η Συρία, η Μεσοποταμία και η Τουρκία. Το 1929, Ρώσοι βοτανικοί ανακάλυψαν ότι η φιστικιά φύεται «άγρια» (αυτοφυής, μη καλλιεργημένη) στην Κεντρική Ασία, όπου καλύπτει μεγάλες ορεινές και πεδινές εκτάσεις. Διαπιστώθηκε μάλιστα ότι αυτοφυείς φιστικιές αποτελούν έναν τύπο δασώδους στέπας σε οριακά εδάφη με πτωχές οικολογικές συνθήκες. Η άποψη ότι η φιστικιά κατάγεται από τη Συρία, τη Μεσοποταμία και την Τουρκία στηρίχθη­ κε, κατά πάσα πιθανότητα, σε αποτελέσματα παρατηρήσεων που αφορούσαν δένδρα καλλιεργημένης φιστικιάς. Σήμερα θεωρείται ότι η γενική περιοχή στην οποία η φι­ στικιά είναι αυτοφυής εκτείνεται από το Ιράν και το Αφγανιστάν μέσω Τουρκμενιστάν, Ουζμπεκιστάν, Τατζικιστάν και Κιρκιστάν, μέχρι τη δυτική όχθη της λίμνης Ισίκ-Κουλ (βόρειες παρυφές των Ιμαλαΐων) [Zohary, 1950-1952]. Είναι σημαντικό, εξάλλου, ότι σε γνωστές ανασκαφές σε χώρους της Νεολιθικής εποχής (10.000-4.500 π.Χ.) και της εποχής του Σιδήρου (1.000 π.Χ.) σε Συρία, Ιράκ, Ιορδανία και Τουρκία δεν διαπιστώθηκε η ύπαρξη φιστικιάς (πληροφορία του παλαιοβοτανικού R. Neef του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στο Βερολίνο). Αντι­ θέτως, στις πολύ περιορισμένες ανασκαφές σε χώρους της εποχής του Χαλκού (3.0001.700 πΧ.) στο Ουζμπεκιστάν βρέθηκαν υπολείμματα φιστικιών [Miller, 1999]. Ο πρώτος που αναφέρει τη φιστικιά στην αρχαία ελληνική γραμματεία είναι ο Θεόφραστος (4ος και 3ος αιώνας π.Χ.), μαθητής και διάδοχος του Αριστοτέλη και πατέρας της Βοτανικής. Ο Θεόφραστος (Περί Φυτών Ιστορία, IV, 4, 7) δεν κατο­ νομάζει το δένδρο, όταν το περιγράφει, ούτε το έχει δει ο ίδιος, γιατί γράφει: «Όπως λένε, στην Ινδική και στη Βακτρία [Βόρειο Αφγανιστάν] φύεται ένα δένδρο όμοιο με την τέρμυνθον [τσικουδιά, βοτανικό όνομα Pistacia terebinthus L.] ως προς τα φύλλα, τους κλάδους και τα άλλα, διαφορετικό όμως ως προς τον καρπό. Οι καρποί είναι κάρυα που μοιάζουν με τα αμύγδαλα, αλλά είναι μικρότεροι και το κέλυφος τους δεν είναι τραχύ, στη γεύση δε είναι πολύ νοστιμότεροι από τα αμύ­ γδαλα και γι' αυτό προτιμούνται.» Παρ' όλο που δεν το κατονομάζει, σήμερα είναι ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΦΙΣΤΙΚΙΑΣ

* Η Άννα Χιτζανίδου είναι γεωπόνος, φυτοπαθολόγος, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Βόνης (Γερμανίας). Από την πλευρά της μητέρας της είναι εγγονή του Νικολάου Περόγλου.

35

γενικά παραδεδεγμένο ότι το δένδρο που περιγράφει ο Θεόφραστος είναι η φιοτικιά. Το όνομα «πιοτακιά» (από την περσική λέξη «πίστα» που σημαίνει φιστίκι) απαντά για πρώτη φορά στον Νίκανδρο (Θηριακά, 891) το 2ο αιώνα π.Χ. Οι πα­ ρατηρήσεις του Θεόφραστου για τη φιστικιά προέρχονται από επιστημονικά εκ­ παιδευμένους παρατηρητές, που είχε πάρει μαζί του ο Μέγας Αλέξανδρος κατά την εκστρατεία του στην Ασία. Οι Έλληνες εισχώρησαν τότε σε περιοχές, όπως η Βακτρία (ή Βακτριανή), τις οποίες ουδέποτε είχαν γνωρίσει προηγουμένως. Ο Θεό­ φραστος από τα δεδομένα των ειδικών του Αλεξάνδρου περιέγραψε φυτά άγνωστα μέχρι τότε για τους Έλληνες, όπως π.χ. το βαμβάκι και προφανώς και τη φιστικιά. Αργότερα, η φιστικιά μεταφέρθηκε δυτικά, προς τη Μεσόγειο. Ο Πλίνιος γρά­ φει ότι κατά το τέλος της βασιλείας του Αυτοκράτορα Τιβέριου (περίπου 30 μ.Χ.) η φιστικιά εισήχθη από τη Συρία στην Ιταλία από τον Vittelius και την ίδια χρονιά στην Ισπανία από τον Flaccus Pompeius (Φυσική Ιστορία XV, 83, 91). Ο Διοσκου­ ρίδης τον Ιο αιώνα μ.Χ. αναφέρει ότι τα φιστίκια παράγονται στη Συρία και έχουν φαρμακευτικές ιδιότητες (Περί Ύλης Ιατρικής, Λόγος Πρώτος, 124). Σημαντική πηγή για τα γνωστά περί φιστικιάς στην αρχαιότητα αποτελούν και οι Δειπνοσοφισταίτου Αθηναίου (2ος αιώνας μ.Χ.). Ο Αθηναίος (ΔειπνοσοφισταίΧΝ, 649, d-e) γραφεί μεταξύ των άλλων: «Τα φιστίκια τα οποία προσφέρονται στο τραπέζι των σοφών, σύμφωνα με τα τότε γνωστά, παράγονται στη Συρία και την Αραβία. Ο καρπός είναι λευκόφαιος, μακρός, πράσινος στο εσωτερικό και ενώ είναι λιγότερο χυμώδης από το σπόρο της κουκουναριάς είναι περισσότερο εύγευστος από αυτόν.» Αν και τα φιστίκια ήσαν γνωστά στους αρχαίους Έλληνες και εκτιμούνταν για τη νόστιμη γεύση τους, δεν γνωρίζουμε το χρόνο εισαγωγής και καλλιέργειας της φιστι­ κιάς στην Ελλάδα. Το θέμα αυτό ερεύνησε ο φυσιοδίφης Παναγιώτης Γεννάδιος, γιος του Γεώργιου Γεννάδιου, του Διδασκάλου του Γένους, και αδελφός του Ιωάννη Γεννά­ διου, του ιδρυτή της Γενναδείου Βιβλιοθήκης. Ο Γεννάδιος στο αξιόλογο έργο του Λε­ ξικό Φυτολογικό (1914) κάτω από το λήμμα «πιοτακιά» γράφει ότι εξ όσων γνωρίζει δεν υπάρχουν μαρτυρίες για την καλλιέργεια του είδους αυτού στις ελληνικές χώρες πριν από το 19ο αιώνα. Συγκεκριμένα, αναφέρει ότι το 1815 ο Παπαδόπουλος στην Εμπορική Εγκυκλοπαίδεια του χαρακτηρίζει το φιστίκι ως οπωρικό της Ασίας που ει­ σάγεται στην Ελλάδα από το Χαλέπι και την Περσία, ο δε Παλαιολόγος (1835) ομιλεί περί πιστακιάς ως δένδρο μη απαντώμενο στην Ελλάδα. Καλλιέργεια της φιστικιάς στην Ελλάδα αναφέρεται για πρώτη φορά το 1856 στην Εφημερίδα της Ελληνικής Γεωργίαςτου Ν. Εμμανουήλ, ο οποίος λέγει ότι τότε καλλιεργείτο το δένδρο στη Ζάκυνθο και ότι δύο τέτοια δένδρα εφύοντο σε ένα κτήμα στον Πύργο της Ηλείας. Από τότε αλ­ λά ίσως και προγενέστερα είναι πιθανό να απαντούσαν και σε άλλα μέρη της Ελλάδας μεμονωμένα δένδρα. Πράγματι, ο διάσημος Γάλλος φυσιοδίφης Bory de Saint Vincent, που επισκέφθηκε την Πελοπόννησο ως μέλος της γαλλικής επιστημονικής αποστολής στο Μοριά το 1829, στο έργο του Nouvelle Flore du Péloponnèse et des Cyckdes (1838) περιγράφει τη φιστικιά την οποία παρατήρησε στην Πύλο και τη Φιγαλία. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑ1Α, τ. 8

Κατά τον Γεννάδιο, την πρώτη ώθηση στην καλλιέργεια του δένδρου αυτού έδωσε ο εισαγωγέας της βιομηχανίας της σοκολάτας στην Ελλάδα Δ. Παυλίδης, ο οποίος από το 1860 εγκατέστησε φυτεία φιστικιάς στο κτήμα του στο Ψυχικό, κο­ ντά στην Αθήνα. Το παράδειγμα του ακολούθησε ο Ορφανίδης, Διευθυντής του Δημόσιου Δενδροκομείου στο Βοτανικό, ο οποίος άρχισε από το 1869 να πολλα­ πλασιάζει το είδος αυτό και να συνιστά την καλλιέργεια του. Από το 1882, ο Γεν­ νάδιος διαδέχθηκε τον Ορφανίδη στη Διεύθυνση του Δημόσιου Δενδροκομείου και έδωσε μεγάλη ώθηση στον πολλαπλασιασμό της φιστικιάς και στη διάδοση της ανά τη χώρα. Ό π ω ς γράφει στο λεξικό του, φιστικιές καρποφορούσες, που απα­ ντούσαν σε πολλά μέρη της χώρας, προέρχονταν από το φυτώριο του.

Η εγκατάσταση της καλλιέργειας της φιστικιάς στην Αίγινα από τον Νικόλαο

Περόγλου

Η πρώτη οργανωμένη φυτεία φιστικιάς στην Αίγινα εγκαταστάθηκε από τον Νικό­ λαο Περόγλου στο κτήμα του, περί το 1896. Δεν αποκλείεται όμως, όπως αναφέρουν μερικοί, να υπήρχαν προηγουμένως στο νησί μεμονωμένα αναπτυγμένα δένδρα φι­ στικιάς. Οργανωμένο δενδροκομείο πάντως δεν υπήρχε. Ο βοτανικός Heldreich, ο οποίος επισκέφθηκε έξι φορές την Αίγινα και την περπάτησε απ' άκρου σ' άκρο για να καταγράψει τη χλωρίδα της, δημοσίευσε το 1898 το βιβλίο του Flore de l'île d'Egine. Σε αυτό αναφέρει τα καλλιεργούμενα φυτά (αμπέλι, βαμβάκι, λαχανικά κ.λπ.) και τα αυτοφυή που είχαν καταγραφεί από τον ίδιο και από άλλους μελετητές μέχρι το 1897. Η φιστικιά δεν αναφέρεται στο βιβλίο του, δεν αποκλείεται ωστόσο να υπήρχαν μεμονωμένα

Ο Νικόλαος Περόγλου με στολή

δένδρα σε κήπους, που να διέφυγαν της προσοχής του.

υπαξιωματικού του Πυροβολικού.

Ο Νικόλαος Περόγλου δεν ήταν Αιγινήτης. Η οι­ κογένεια Περόγλου καταγόταν από τη Σμύρνη. Εκεί­ νος όμως μεγάλωσε στην Αθήνα. Το πατρικό του σπίτι ήταν στη γωνία των οδών Κουμπάρη και Βασιλίσσης Σοφίας, εκεί που βρίσκεται σήμερα το Μουσείο Μπε­ νάκη. Λίγα ξέρουμε για τον ίδιο και το έργο του. Η μό­ νη γραπτή πηγή που υπάρχει είναι ένα πρακτικό εγχει­ ρίδιο με τίτλο Η Φιστικιά, που έγραψε ο ίδιος. Ό,τι άλ­ λο γνωρίζουμε προέρχεται από προφορική παράδοση στην Αίγινα και από αναμνήσεις της οικογένειας του. Στην Αίγινα πρέπει να πήγε για πρώτη φορά το 1890. Εκείνη τη χρονιά, η πρώτη του κόρη, η Έττα, είχε πάθει μια βαριά βρογχίτιδα και ο γιατρός συνέστησε να πάνε το παιδί στην Αίγινα, όπου το ήπιο κλίμα του νησι­ ού θα βοηθούσε στην ανάρρωση του. Η οικογένεια εγκα­ ταστάθηκε για το καλοκαίρι σε ένα σπίτι που νοίκιασε ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΦΙΣΤΙΚΙΑΣ

37

στην Περιβόλα. Ο Νίκος Περόγλου και η γυναίκα του Julia (Ιουλία) γοητεύτηκαν από το νησί και κυρίως από το μοναδικής ομορφιάς ορίζοντα στη μεσημβρινή του πλευρά. Αγόρασαν τότε μια έκταση 20 περίπου στρεμμάτων στην περιοχή Αγίας Ειρήνης-Λίμπωνες με πρόσωπο πάνω στη θάλασσα. Εκεί έχτισαν το πέτρινο εξοχικό σπίτι που αποπερατώθηκε το 1893, όπως γράφει μια εντοιχισμένη πινακίδα στην πρόσοψη: VILLA JULIA 1893 Σε αυτό το σπίτι κατοικούν ακόμα οι απόγονοι τους. Αρχιτέκτων του σπιτιού ήταν ο Γάλλος Trump, ο οποίος είχε χτίσει το κτίριο της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα, το Μέγαρο Βούρου στην Πλατεία Συντάγματος και διάφορες ιδιωτικές κατοικίες. Γύρω από το σπίτι ο Περόγλου φύτεψε, σε μια έκταση 4 στρεμμάτων, πεύκα, για να έχει ένα σκιερό κήπο, και μερικές φοινικιές για διακό­ σμηση. Στον κήπο αυτό πέρασαν τις θερινές τους διακοπές τέσσερις γενιές παι­ διών. Εκεί μέσα έπαιξαν, έκαναν ποδήλατο, σκαρφάλωσαν στα δένδρα και είχαν ένα μόνο καθήκον — να μαζεύουν τα πεσμένα κουκουνάρια «για να μην πιάσου­ με φωτιά». Στη σκιά των πεύκων, τα απογεύματα κατά την εποχή της συγκομιδής, γινόταν το καθάρισμα του φιστικιού και λίγο πιο πέρα, στο πεζούλι μιας μικρής στέρνας, ετοιμαζόταν στην χειροκίνητη παγωτομηχανή το παγωτό κάθε Κυριακή. Στο υπόλοιπο κτήμα ο Περόγλου φύτεψε καρποφόρα δένδρα, μεταξύ των

Ο Νίκος και η Julia Περόγλου στη σάλα του σπιτιού της Αίγινας.

38

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 8

οποίων και φιστικιές. Το φτωχό έδαφος της περιοχής και η γειτνίαση με τη θά­ λασσα δεν ευνόησαν την ανάπτυξη των διαφόρων ειδών. Μόνη εξαίρεση αποτέλε­ σαν οι φιστικιές, που ευδοκίμησαν δείχνοντας πως βρίσκονταν σε κατάλληλες γι' αυτές εδαφοκλιματικές συνθήκες. Τα μη πετυχημένα δένδρα απομακρύνθηκαν και σε ολόκληρο το κτήμα φυτεύτηκαν φιστικιές και ελάχιστες αμυγδαλιές, που από τα αμύγδαλα τους γινόταν κάθε χρόνο η πατροπαράδοτη σουμάδα. Δεν είναι γνωστό από πού έφερε ο Περόγλου τις φιστικιές. Στην Αίγινα είναι ευρέως διαδεδομένο ότι τις έφερε από τη Συρία. Οι κόρες του, η μητέρα μου και η αδελφή της, μας έλεγαν ότι προήρχοντο από τον κήπο του σπιτιού της Αθήνας, όπου υπήρχαν λίγες φιστικιές, τις οποίες είχε εισάγει από τη Συρία ο πατέρας του, Ιωάννης Περόγλου. Η οικογένεια Περόγλου, όπως λέγεται, είχε εμπορικές σχέσεις με τη Συρία. Στο πατρικό σπίτι υπήρχαν μικρά έπιπλα δαμασκηνής τεχνοτροπίας και κεντημένα τραπεζομάντιλα από αυτά που πουλιούνται στο παζάρι της Δαμα­ σκού. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, οι φιστικιές στον κήπο της Αθήνας να είχαν εισα­ χθεί από τη Συρία. Ό μ ω ς ο Περόγλου στο εγχειρίδιο Η Φιστικιά γράφει ότι είχε χί­ λια δένδρα. Θα ήταν δύσκολο ένας τόσο μεγάλος αριθμός δένδρων να προήλθε από εμβόλια από τη Συρία ή από τα λιγοστά δένδρα του κήπου της Αθήνας. Τα χρόνια εκείνα, όπως είδαμε προηγουμένως, υπήρχε φυτώριο φιστικιάς στο Δημόσιο Δενδροκομείο στο Βοτανικό και ο Διευθυντής του Γεννάδιος προωθούσε τη διάδοση αυτού του δένδρου. Ο Περόγλου δεν ήταν γεωπόνος, ενδιαφερόταν όμως για τη δενδροκομία και ο φιστικιώνας του ήταν οργανωμένος με μεγάλη επιμέλεια. Τα δένδρα του ήσαν όλα εμβολιασμένα πάνω σε «άγρια φιστικιά» (τσικουδιά, Pistacia terebinthus). Υπήρχαν δένδρα αρσενικά και θηλυκά σε πρέπουσα αναλογία και υπήρχαν διάφορες ποικιλίες θηλυκιάς φιστικιάς. Όλα δείχνουν ότι όταν τον εγκα­ τέστησε, θα πρέπει να απευθύνθηκε σε γνώστη της καλλιέργειας της φιστικιάς. Κα­ τά τη γνώμη μου, είναι πολύ πιθανό να προμηθεύτηκε το μεγαλύτερο αριθμό των δένδρων του από το φυτώριο του Δημόσιου Δενδροκομείου. Άλλωστε, στη μικρή Αθήνα εκείνων των χρόνων ίσως να είχε γνωρίσει και τον Γεννάδιο. Πάντως, πρέ­ πει να γνώριζε το λεξικό του, γιατί για πολλά από τα στοιχεία που παραθέτει στο εγχειρίδιο του, όπως τα ονόματα ασθενειών και εντομολογικών εχθρών ή ακόμα και ιστορικές αναφορές, χρησιμοποιεί την ορολογία και τα δεδομένα του λεξικού. Ο Περόγλου φύτεψε τις φιστικιές σε σχετικά μικρές αποστάσεις μεταξύ τους, και τις κράτησε χαμηλές για να γίνεται εύκολα η συγκομιδή. Αντίθετα, τα αρσενικά δένδρα τα άφησε υψηλά, ώστε η γύρη να παρασέρνεται εύκολα από τον άνεμο και να διευκολύνε­ ται η επικονίαση. Οι κόρες του ισχυρίζονταν πως αυτή τη μέθοδο φύτευσης και δια­ μόρφωσης των δένδρων την είχε διαβάσει σε ένα γαλλικό βιβλίο δενδροκομίας. Όλες οι καλλιεργητικές εργασίες στην εποχή του γίνονταν με το χέρι. Ακόμα και η αναμόχλευση του εδάφους γινόταν με τσάπα. Με το χέρι μαζευόταν από τους «κουνους» (βότρεις) το φιστίκι και τοποθετείτο σε σακούλες δεμένες σαν ποδιές στη μέση των εργατριών. Το ράβδισμα δεν επιτρέπετο, για να μην πληγωθούν τα κλαδιά και προπαντός τα μάτια. Με το

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΦΙΣΤΙΚΙΑΣ

χέρι γινόταν και το καθάρισμα και αμέσως μετά το άπλωμα σε στρώση πάχους ενός φι­ στικιού πάνω σε τελάρα στον ήλιο. Όταν τα δένδρα άρχισαν να αποδίδουν, δεν ήταν δυ­ νατόν το φιστίκι να καθαρίζεται με μαχαιράκι, όπως γινόταν για μικρές ποσότητες καρ­ πού. Τότε ο Περόγλου επινόησε ένα πολύ απλό μηχάνημα, τον «τρίφτη», στον οποίο το φιστίκι τριβόταν ανάμεσα σε μεταλλικές λάμες και η ώριμη φλούδα αποκολλάτο από το κέλυφος. Στη συνέχεια, οι εργάτριες ξεχώριζαν τα φιστίκια από τα φλούδια, τα οποία μεταφέρονταν με κοφίνια στο λάκκο της κοπριάς. Πριν όμως αδειάσουν τα κοφίνια έπρεπε τα φλούδια να ψαχτούν προσεκτικά μην τυχόν είχαν ξεφύγει μερικά καλά φιστί­ κια. Αυτό δεν πρέπει να αποδοθεί σε σχολαστικότητα μόνο. Το ξερό φιστίκι, όπως γρά­ φει ο Περόγλου, πουλιόταν σε πολύ υψηλές τιμές, 3-4 δρχ. η οκά, όταν το ψωμί είχε 75 λεπτά η οκά. Αργότερα, το 1935, το ξερό φιστίκι είχε 100-125 δρχ. η οκά και το ψωμί 8 δρχ. η οκά* Ο «τρίφτης» χρησιμοποιήθηκε από τους φιστικοπαραγωγούς στην Αίγι­ να επί 4-5 δεκαετίες, μέχρι το 1960, που αντικαταστάθηκε από τις εξελιγμένες ηλεκτρο­ κίνητες μηχανές που χρησιμοποιούνται και σήμερα. Μια άλλη εφεύρεση του Περόγλου υπήρξε λιγότερο επιτυχημένη. Στο μεγαλύτε­ ρο μέρος του κτήματος το πότισμα γινόταν με «αμπολές» (αυλάκια). Σε ένα μικρό τμή­ μα, όμως, κοντά στη θάλασσα, το νερό μεταφέρετο στα δένδρα με τενεκέδες. Ο εργά­ της έριχνε για κάθε πότισμα 20 τενεκέδες των 20 λίτρων σε κάθε δένδρο και γινό­ ντουσαν τρία ποτίσματα το καλοκαίρι. Ο Περόγλου, για να κάνει την εργασία λιγότε­ ρο επίπονη, κατασκεύασε ένα ξύλινο καρότσι πάνω στο οποίο τοποθέτησε ένα ντεπό­ ζιτο που χωρούσε 20 τενεκέδες νερό. Η ιδέα ήταν, το καρότσι να φτάσει δίπλα στο δένδρο, να ανατραπεί και το νερό να χυθεί στο λάκκο του δένδρου. Όμως στο πρώ­ το δένδρο που δοκιμάστηκε η νέα μέθοδος, από κάποιον αδέξιο χειρισμό, το καρότσι αντί να τουμπάρει προς το δένδρο τουμπάρισε προς τον εργάτη και έκανε μούσκεμα τον καλό και αφοσιωμένο Μήτρο. Η μέθοδος εγκαταλείφθηκε και το καρότσι έμεινε στον κήπο για να παίζουν τα παιδιά. Αλλά και σαν παιχνίδι δεν ήταν πετυχημένο, για­ τί ήταν τόσο βαρά που δύσκολα μπορούσαν μικρά παιδιά να το μετακινήσουν. Ο Περόγλου στο κτήμα του πάντα εφάρμοζε τις συμβουλές και τις υποδείξεις ει­ δικών. Για τα προβλήματα που παρουσιάζονταν απευθυνόταν στον καθηγητή Δενδρο­ κομίας Πάνο Αναγνωστόπουλο, που ήταν και αυτός ένθερμος υποστηρικτής της διά­ δοσης της φιστικιάς. Το 1931, όταν ξέσπασε στην Αίγινα η μεγάλη προσβολή από το «κολεόπτερο» (Acrantus vestimi), που τρυπάει και καταστρέφει τα μάτια της φιστικιάς (στην Αίγινα ονομάζεται γι' αυτό το λόγο «τρυπητής») και η νέα βλάστηση ξεραινόταν και τα δένδρα άρχισαν να αδυνατίζουν, έστειλε δείγματα στη Φλωρεντία στο διάσημο φυτοπαθολόγο Lionello Petri για να προσδιορίσει το νέο αυτό εχθρό και να δώσει οδη­ γίες για την αντιμετώπιση του. Ο Petri του συνέστησε να δυναμώσει τα δένδρα με λι­ * Οι τιμές τοιι ψωμιού δόθηκαν από τον Γεώργιο Μητροφάνη.

40

πάσματα, αρδεύσεις και άλλες καλλιεργητικές φροντίδες, γιατί το έντομο προσβάλλει εξασθενημένα δένδρα. Είναι πιθανόν όμως από τον Petri να έμαθε και τη μέθοδο αντιμετώπισης του εντόμου που από χρόνια εφαρμοζόταν στη Σικελία. Αυτή συνί­ σταται στο να τοποθετούνται το φθινόπωρο πάνω στα δένδρα ξερά κλαδιά που χρησιΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 8

μεύουν σαν «παγίδες». Το έντομο εναποθέτει μέσα σε αυτά τα αυγά του και την Άνοιξη, πριν να βγουν τα ανε­ πτυγμένα κολεόπτερα, οι παγίδες μαζεύονται και καί­ γονται και με αυτό τον τρόπο μειώνεται ο πληθυσμός του εντόμου. Ακόμα

πιο διαδεδομένη για την

καταπολέμηση εντόμων ήταν η μέθοδος που συνιστού­ σε ο Αναγνωστόπουλος [Αναγνωστόπουλος, 1935] για έντομα που διαχειμάζουν μέσα στα φιστίκια που μέ­ νουν πάνω στα δένδρα μετά το τέλος της συγκομιδής. Κατά Οκτώβριο ή Νοέμβριο, οι βότρεις με ξερά φιστί­ κια που έχουν μείνει πάνω στα δένδρα μαζεύονται και καίγονται καταστρέφοντας έτσι εχθρούς, όπως για πα­ ράδειγμα το ευρύτομο. Αυτές οι φροντίδες εφαρμόζο­ νταν σχολαστικά σε όλα τα δενδροκομεία φιστικιάς

UtWrtS.

r?«Pï3r-A<£

Ο Νίκος Περόγλου. Σκίτσο του εγγονού του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα όταν ήταν 13 ετών.

στην Αίγινα και μαζί με την περιορισμένη χρήση φυτο­ φαρμάκων αποτελούσαν αυτό που επιδιώκουμε σήμερα για τη γεωργία, δηλαδή μια ολοκληρωμένη αντιμετώπιση ασθενειών και εντόμων. Ο Περόγλου δεν αρκέστηκε στο να καλλιεργεί το φιστικιώνα του. Όταν διαπί­ στωσε πόσο προσοδοφόρο και με μικρές απαιτήσεις δένδρο ήταν η φιστικιά, έκα­ νε μεγάλη προσπάθεια για να διαδώσει την καλλιέργεια της στην Αίγινα αλλά και γενικά στη χώρα. Το 1916 δημοσίευσε το εγχειρίδιο με τίτλο Η Φιστικιά, το οποίο εξέδωσε η Βασιλική Γεωργική Εταιρεία, της οποίας ήταν σύμβουλος. Είναι το πρώτο δημοσίευμα που γράφτηκε στην Ελλάδα για τη φιστικιά. Στην εισαγωγή αναφέρει ότι έχοντας ασχοληθεί επί 20ετία με την καλλιέργεια της φιστικιάς, πι­ στεύει ότι η μικρή αυτή πραγματεία θα ωφελήσει όσους θέλουν να επιδοθούν στην καλλιέργεια αυτού του πολύτιμου δένδρου. Δεν περιορίστηκε όμως μόνο στο γρά­ ψιμο. Σε όσους ενδιαφέρονταν να καλλιεργήσουν φιστικιές, διέθετε εμβόλια από τα καλύτερα του δένδρα. Στην Αίγινα λέγεται ότι προσέφερε για δώρο δενδρύλλια φιστικιάς σε φίλους, καθώς και σε γνωστούς που του είχαν προσφέρει υπηρεσίες. Κατά την Κατερίνα Θανοπούλου, δύο τέτοια δένδρα υπάρχουν ακόμα στην πόλη της Αίγινας. Το ένα στην αυλή της Ελπίδας Θανοπούλου, στη γωνία των οδών Πετρίτη και Λεούση, και το άλλο στον κήπο της Αστυνομίας, στην οδό Λεονάρδου Λαδά. Στο εγχειρίδιο του γράφει ότι το 1915, στην Παγκόσμια Έκθεση στον Άγιο Φραγκίσκο, το ελληνικό φιστίκι βραβεύτηκε για την εξαιρετική του ποιότητα. Σε υποσημείωση δε διασαφηνίζει ότι το βραβευθέν ελληνικό φιστίκι προήρχετο από τα εν Αιγίνη δένδρα του. Προσθέτει ακόμα ότι τόση σημασία έδωσαν οι Αμερικα­ νοί στο εκλεκτό αυτό προϊόν, ώστε το Υπουργείο της Ουασινγκτόνος ζήτησε από τη Βασιλική Γεωργική Εταιρεία να στείλει εμβόλια των καλύτερων ποικιλιών φι­ στικιάς του τόπου για να εγκλιματιστούν στην Αμερική. Είναι δύσκολο να μάθουμε σήμερα ποιοι ήταν οι πρώτοι που ακολούθησαν το ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΦΙΣΤΙΚΙΑΣ

41

παράδειγμα του Περόγλου και καλλιέργησαν στην Αίγινα φιστικιές. Πιθανώς από τους πρώτους να ήταν οι γείτονες του Παναγιώτης Γαλάρης και Παναγιώτης Γκιόλμαν, που μπορούσαν από κοντά να παρακολουθήσουν την επιτυχία της προσπά­ θειας του. Ο Νεκτάριος Γαλάρης μας λέει ότι ο παππούς του Παναγιώτης έπεισε τον Νικολή Χαϊμαντά (Αλυφαντά) να αντικαταστήσει τα αμπέλια του με φιστικιές που οικονομικά απέδιδαν περισσότερο. Έτσι δημιουργήθηκε το ωραίο κτήμα των Χαϊμαντάδων δίπλα στο «ποτάμι» (ρέμα της Σκοτεινής). Από τα οικονομικά οφέλη θα πείστηκαν και άλλοι παραγωγοί και κτηματίες να καλλιεργήσουν το «πολύτιμο δένδρο». Και ο Περόγλου θα έπεισε ο ίδιος τους φίλους του, το γέρο Μπενιζέλο, το στρατηγό Μελά, τη Μαρία Καραπάνου και άλλους να βάλουν φιστικιές. Μεγά­ λη ώθηση πήρε η καλλιέργεια της φιστικιάς από το 1920 μέχρι την αρχή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά τον πόλεμο συνεχίστηκε ακόμα περισσότερο η διάδο­ ση της. Κοντά στους φιστικιώνες δημιουργήθηκαν και φυτώρια φιστικιάς. Το ση­ μαντικότερο λέγεται ότι ήταν του Φορτούνα. Η Παναγιώτα Φορτούνα ανέπτυσσε η ίδια τα δενδρύλλια του φυτωρίου της ξεκινώντας από το σπόρο της τσικουδιάς. Από πολύ μικρό παιδί θυμάμαι τον Περόγλου να συμμετέχει ενεργά στις εργα­ σίες του κτήματος. Τη φροντίδα της καλλιέργειας την είχαν αναλάβει οι δύο του κόρες, η Έττα Δεκαβάλλα και η Ελίκα Χιτζανίδου, που αφιέρωσαν πολύ χρόνο και δουλειά στο έργο αυτό αψηφώντας κόπους και ταλαιπωρίες. Αυτές πήγαιναν στην Αίγινα το καταχείμωνο, έμεναν στο παγωμένο σπίτι και παρακολουθούσαν το σκόρπισμα της κοπριάς, τα σκαλίσματα και το κλάδεμα. Την άνοιξη ξαναπήγαιναν για το «περίγεμα» (τεχνητή επικονίαση) και λίγο αργότερα για τα ραντίσματα. Το κα­ λοκαίρι μαζί με τις εργάτριες μάζευαν, καθάριζαν και άπλωναν το φιστίκι. Στις διά­ φορες εργασίες κατά τη συγκομιδή συμμετείχαν ανάλογα με την ηλικία τους και τα εγγόνια του Περόγλου και ανάλογα αμείβονταν οικονομικά. Ήταν τα πρώτα χρή­ ματα που κέρδισαν. Ο Περόγλου παρακολουθούσε τη συγκομιδή, ώστε να γίνονται όλα σωστά και όπως τα ήθελε εκείνος, και η γυναίκα του Julia, με ένα ομπρελάκι για να προστατευτεί από τον αυγουστιάτικο ήλιο, πήγαινε και εκείνη μια βόλτα στο «περιβόλι» για να βεβαιωθεί πως δεν ταλαιπωρούνται οι κόρες τους. Μια μέρα που γύριζαν από τη δουλειά κουρασμένες, ζεσταμένες, γεμάτες ρετσίνια, τις είδε ο πα­ τέρας τους, κούνησε το κεφάλι του και είπε το αμίμητο: «Πώς καταντήσατε έτσι!». Στην Κατοχή, με όλες τις δυσκολίες που δημιουργούσαν οι Γερμανοί σε όσους ήθελαν να μεταβούν στην Αίγινα και με το σπίτι επιταγμένο για να γίνει καντίνα των Γερμανών αξιωματικών, συνεχίστηκε με πολύ κόπο και θυσίες η φροντίδα του κτήματος. Τα δένδρα είχαν φτάσει τότε τη μεγαλύτερη τους απόδοση και το φι­ στίκι με την υψηλή του θρεπτική αξία ανταλλασσόταν με άλλα τρόφιμα. Αλλά και στα Δεκεμβριανά, που το φαγητό στην Αθήνα είχε γίνει σοβαρό πρόβλημα, μία ή δύο χούφτες φιστίκια συμπλήρωναν τις ανεπαρκείς μερίδες. Τα τελευταία χρόνια της ζωής ίου ο Περόγλου δεν μπορούσε πια να πάει στην Αί­ γινα τα καλοκαίρια. Το ενδιαφέρον του όμως για τις φιστικιές του έμεινε αμείωτο. Όταν ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 8

ζ

ι?

rrrrv

ΒΑΪ1ΛΙΚΗ 1Έ0ΡΠΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

1ST.

Π Ε Ρ Ο Γ Λ Ο ν KTDHAI1DÏ. ΠΜΜϊΜΙΥ ΪΜΙ Ι- ΓίΡΡΓ. ETHFEIM

Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ

ΑΘΗΝΑΙ

Το εξώφυλλο του εγχειριδίου

1916

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΓΕΟΡΓΟΤ

'^ιρι*. 2

U.

του Νίκου Περόγλου. Πρώτο δημοσίευμα για τη φιστικιά στην Ελλάδα.

έβλεπε την εγγονή του Julia, τη φώναζε κοντά του και τη ρωτούσε: «Παιδί μου, πόσες οκάδες φιστίκι κάναμε φέτος;». Πέθανε το 1948 σε ηλικία 93 ετών. Λίγους μήνες μετά το θάνατο του, στον τάφο του στο Α' Νεκροταφείο στην Αθήνα φύτρωσαν δύο μικρά φυτά, που σύντομα εξελίχθηκαν σε δενδρύλλια. Ήταν «άγριες φιστικιές» (τσικουδιές), το υποκείμενο πάνω στο οποίο μπολιάζεται η «ήμερη φιστικιά». Ήταν τα μόνα δένδρα αυτού του είδους μέσα σε ολόκληρο το νεκροταφείο. Σήμερα έχουν γίνει δύο μεγάλα δένδρα, ένα αρσενικό και ένα θηλυκό που σκιάζουνε τον τάφο. Όσοι τον γνώριζαν δέ­ χτηκαν απλά αυτό το συμβάν σαν κάτι φυσικό, αυτονόητο, συμβολικό. Κάποτε ο κα­ θηγητής μου Σαρεγιάννης, που ήταν διαπρεπής επιστήμων φυτοπαθολόγος, μου είπε: «Υπάρχει επιστημονική εξήγηση. Οι σπόροι αυτού του δένδρου μεταφέρονται και διασπείρονται με τα πουλιά.» Τί πιθανότητα όμως υπήρχε να πέσουν οι σπόροι στη μι­ κρή επιφάνεια του τάφου; Θα μπορούσε να δοθεί και μια άλλη εξήγηση: Κάποιος, που θα είχε αναγνωρίσει και εκτιμήσει τη συμβολή του Περόγλου στη διάδοση της φιστι­ κιάς, να έσπειρε λίγους σπόρους στον τάφο του για να τον τιμήσει. Και αυτό δεν το ξέ­ ρουμε. Αλλά έχει σημασία να γνωρίζουμε πώς βρέθηκαν οι φιστικιές στον τάφο του Νι­ κόλαου Περόγλου; Σημασία έχει ότι αναπαύεται κάτω από τον ίσκιο τους.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΦΙΣΤΙΚΙΑΣ

43

Επιλεγμένη

βιβλιογραφία

Αναγνωστόπουλος, Π . Θ . (1935), Η φιστικιά στην Ελλάδα, Αθήνα: Τ ύ π ο ι ς A.B. Πάσχα. Γεννάδιος, Π.Γ. (1914), «Πιστακιά» στο Λεξικόν

Φυτολογικόν,

Τυπογραφείο

Παρασκευά Λεώνη, Αθήνα: 1148. Περόγλου, Ν . (1916), Η Φιστικιά, Αθήνα: Βασιλική Γεωργική Εταιρεία.

Bory de Saint Vincent (1838), Nouvelle Flore du Péloponnèse er des Cyclades, Παρίσι: E G . Levrault.

Brian, P. (1999), De la Grèce à l'Orient. Alexandre le Grand, Παρίσι: Gallimard.

Heldreich, T h . de (1898), «Flore de l'île d'Egine», Bulletin de l'Herbier Boissonier. 221-400.

Miller, N.F. (1999), «Agricultural development in Western Central Asia in the Chalcolithic and Bronze Age», Vegetation History and Archaeobotany,

8: 13-19.

Zohary, M. (1950-1952), «A monographical study of the genus Pistacia», Palest. Journ Bot, sec. 5: 187-228.

Ο Νίκος Περόγλου στον κήπο του σπιτιού της Αίγινας.

44

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, χ. 8

Η φάση της ανάπτυξης

Μ

έχρι το 1950, η φιστικιά είχε εδραιωθεί στην Αίγινα. Σύμφωνα με τα στοιχεία

της ΕΣΥΕ, η καλλιέργεια της κάλυπτε ήδη 1.050 στρέμματα, αν και τεκμαί­

ρεται ότι πολλά από αυτά φυτεύτηκαν μετά το τέλος του πολέμου. Το 1961 τα στρέμ­ ματα έγιναν 3.200, η έκταση της καλλιέργειας δηλαδή τριπλασιάστηκε μέσα σε 10 χρόνια! Δεδομένου ότι μέχρι σήμερα έχουν προστεθεί περί τα 1.000 στρέμματα, μπο­ ρεί να συναχθεί το συμπέρασμα ότι η δεκαετία του '50 ήταν η δεκαετία της μαζικής φύτευσης και ότι τα περισσότερα δένδρα στην Αίγινα είναι μεταξύ 40 και 50 ετών. Στη δεκαετία του '50 ήταν φυσικό να υπάρχει αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων κάθε είδους. Για παράδειγμα, στην Αίγινα αυξήθηκαν ακόμα και οι αροτραίες καλλιέργειες (π.χ. σιτηρά) κατά 1.000 στρέμματα. Η μεγάλη αύξηση όμως της καλλιέργειας της φιστικιάς έχει μια άλλη εξήγηση: Την είσοδο της φυλλοξή­ ρας στο νησί. Σε αντίθεση με την ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι φυλλοξήρα είναι οτι­ δήποτε ξεραίνει φύλλα, πρόκειται για την πάθηση που προκαλείται στο αμπέλι από ένα μικρό έντομο, που το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ζει στο έδαφος, απομυζώντας τις ρίζες των ευρωπαϊκών ποικιλιών αμπελιού και μόνο. Η Αίγινα ήταν γεμάτη από αμπέλια, δικαιολογώντας το προϊστορικό της όνομα (Οινόη, Οινώνη), μια αναγνωρισμένη αμπελουργική περιοχή με έντονη «εξαγωγική» προς τις γύρω περιοχές δραστηριότητα. Με την εισβολή της φυλλοξήρας στην Αττική, εγκαταστάθηκε στο λιμάνι της Αίγινας φυτοϋγειονομικός έλεγχος, στην προσπάθεια να εμποδιστεί η είσοδος της στο νησί. Το μέτρο απέτυχε να καθυστερήσει την εισβολή της και από τη δεκαετία του '50 η καλλιέργεια του αμπελιού αρχίζει να φθίνει. Πιθανώς θα συνέβαλε και η μη ανανέωση των φυτειών αμπελιού του νησιού, αλλά τα στοιχεία είναι εντυ­ πωσιακά: Τα αμπέλια από 13.500 στρέμματα το 1950, φτάνουν στα 4.382 στρέμ­ ματα το 1961. Ο κατήφορος βέβαια συνεχίστηκε, αλλά με πολό μικρότερους ρυθ­ μούς. Η περιοχή που κράτησε τα περισσότερα αμπέλια ήταν ο Μεσαγρός, ενώ στις περιφέρειες του τέως Δήμου και της Κυψέλης έγινε σε μεγάλη έκταση αντικατά­ σταση της καλλιέργειας του αμπελιού με την πολλά υποσχόμενη φιστικιά. Στις πε­ ρισσότερες περιπτώσεις, το αμπέλι δεν ξεριζωνόταν, οι φιστικιές φυτεύονταν δί­ πλα του και όσο το αμπέλι έφθινε, οι φιστικιές μεγάλωναν. Στο τέλος, τα ξερά πρέμνα ξεριζώνονταν με το όργωμα. Η εγκατάσταση της νέας καλλιέργειας δεν θα πρέπει να ήταν εύκολη, για πολΗ ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

45

λούς λόγους. Η φιστικιά είναι το μοναδικό φυλλοβόλο δένδρο που φυτεύεται με μπάλα χώματος (όπως, για παράδειγμα, οι λεμονιές) και όχι γυμνόρριζο. Η εξή­ γηση είναι οι πολλές αποτυχίες που είχαν οι φυτεύσεις γυμνόρριζων δενδρυλλίων. Αλλος λόγος είναι ο κατακερματισμός και το μικρό μέγεθος του γεωργικού κλήρου (3-4 αγροτεμάχια, μέση έκταση 4,6 στρέμματα για τις δενδρώδεις καλλιέργειες στον τέως Δήμο και την Κυψέλη). Οι αριθμοί αυτοί είναι η έκφραση του γνωστού φαινομένου στην Αίγινα, να είναι δηλαδή τα μικρά κτήματα συμπληρωματική απασχόληση ή εισόδημα για το μέσο Αιγινήτη, που έχει άλλη κύρια απασχόληση. Η άλλη κύρια απασχόληση σημαίνει συνήθως μη ιδιαίτερη εξοικείωση με τις γεωργικές εργασίες. Παρ' όλα αυτά, οι Αιγινήτες της εποχής επέδειξαν ιδιαίτερη επιμέλεια στη διαμόρφωση των μικρών τους κτημάτων και στην περιποίηση των νεαρών δένδρων. Η πρώτη δυσκολία που είχαν βέβαια να αντιμετωπίσουν ήταν η εύρεση εμβολιασμένων πάνω σε χιώτικη τσικουδιά δενδρυλλίων, καθώς τα φυτώ­ ρια ακολούθησαν τη ζήτηση και δεν προηγήθηκαν αυτής. Πολλές φορές τα μα­ νάβικα καΐκια έφερναν δενδρύλλια από την Επίδαυρο. Η εδαφική προσαρμογή της φιστικιάς δεν ήταν πάντα πολύ καλή στο νησί. Στα ελαφρά προσχωσιγενή εδάφη, στα νότια της πόλης, εκεί που υπήρχαν και οι πα­ λιότερες καλλιέργειες, η προσαρμογή ήταν πολύ καλή. Δεν ήταν όμως πάντα το ίδιο καλή στο βορειοδυτικό τμήμα του νησιού, όπου σχεδόν συνεχής είναι η παρουσία της «πλάκας», δηλαδή αδιαπέραστου στρώματος ιραμμιτομαργαϊκού ασβεστόλιθου σε βάθος 0,5-3 μέτρων. Όπου υπήρχαν παλιά αμπέλια φυτεμένα σε «θρακιές», δη­ λαδή βαθείς λάκκους που έσπαγαν την πλάκα, οι φιστικιές αναπτύχθηκαν πολό γρήγορα. Υπάρχουν πολλά κτήματα, παλιά αμπέλια, όπου οι μισές φιστικιές είναι διπλάσιες σε μέγεθος από τις υπόλοιπες, καθώς φυτεύτηκαν κοντά σε θρακιές. Η αποκάλυψη της πλάκας κατά το άνοιγμα των λάκκων σήμαινε μεγάλη οικο­ νομική επιβάρυνση για τον κτηματία. Τα κομπρεσέρ εμφανίστηκαν αργότερα, η δε μπουλντόζα με την τσάπα και το σφυρί σχεδόν δεν πρόλαβε την εγκατάσταση της φιστικιάς. Με τα εργαλεία του χεριού η πλάκα δεν έσπαγε και πολλές φορές επι­ στρατευόταν ο δυναμίτης. Αυτοί όμως που έσπαγαν την πλάκα ήταν οι σχετικά «τυ­ χεροί». Οι πραγματικά άτυχοι ήταν αυτοί που στο κτήμα τους η πλάκα ήταν βαθιά. Τα δένδρα δεν μεγάλωσαν αρκετά και το καλοκαίρι θέλουν νερό κάθε λίγες μέρες. Ακόμα και παλιά νταμάρια που έβγαζαν τα πουριά μπαζώθηκαν και φυτεύτη­ κε φιστικιά. Προς έκπληξη πολλών (και ιδιοκτητών) η φιστικιά πρόκοψε και εκεί, μεγαλώνοντας γρήγορα. Φυτεύτηκε και σε «πασπάρες» (πηλοαργιλώδη, συνεκτικά εδάφη) στο κέντρο του νησιού. Ευδοκίμησε και εκεί. Η λύση που δόθηκε ήταν η εξασφάλιση εδαφικής υγρασίας το καλοκαίρι. Στην πρώτη περίπτωση κάτω από την πλάκα, στη δεύτερη λόγω του μεγάλου βάθους και της μεγάλης υδατοχωρητικότητας των αργιλωδών εδαφών. Τα δενδρύλλια αγοράζονταν κατά κανόνα εμβολιασμένα. Υπήρχαν όμως πολλές περιπτώσεις που είτε ήσαν αμπόλιαστα είτε το μπόλι ξεράθηκε είτε πέταξαν μάτια ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙ Π NAIA, τ. 8

από το υποκείμενο (το «άγριο») και «έπνιξαν» το μπόλι. Η τελευταία ήταν η πιο δύ­ σκολη περίπτωση, αφού δεν έπρεπε μόνο να βρεθεί μπολιαστής (και να πετύχει το μπόλιασμα) αλλά και να γίνει επιμελής καθαρισμός του δενδρυλλίου από τα άγρια κλαδιά. Υπάρχουν μέχρι σήμερα κτήματα που αφέθηκαν και «αγρίεψαν» ή δένδρα που «αγρίεψαν» και δεν επιχειρήθηκε το ξαναμπόλιασμά τους. Τύχαινε επίσης κά­ ποια δενδρύλλια να μην καταφέρουν να ριζώσουν και ξεραίνονταν. Συνήθης αιτία η έλλειψη νερού. Η αντικατάσταση τους έπρεπε να γίνει προτού μεγαλώσουν οι δι­ πλανές φιστικιές. Αν προλάβαιναν να μεγαλώσουν, τότε το νέο δενδρύλλιο ήταν κα­ ταδικασμένο να ξεραθεί ή να μη μεγαλώσει. Οι υπόγειοι ανταγωνισμοί δεν υπάρ­ χουν μόνο στις κοινωνίες μας και η ισονομία είναι ανθρώπινη εφεύρεση... Ό π ω ς είναι φυσικό, ο κύριος αγώνας ήταν για το νερό. Ένας ξερότοπος ήταν η Αίγινα. Οι παραδοσιακές της καλλιέργειες, αμπέλι, ελιές, αμυγδαλιές, βερικο­ κιές, σπαρτά, συκιές, χειμωνιάτικη πατάτα, σανά, λίγα όσπρια δεν χρειάζονταν σχεδόν καθόλου πότισμα. Ό π ο υ υπήρχε νερό, έβαζαν περιβόλι και πατάτα (το όνομα της περιοχής Περιβόλα). Αξιοποιήθηκαν λοιπόν πρώτα όλα τα πηγάδια, πολλά καθαρίστηκαν και ανοίχτηκαν καινούργια λαγούμια. Άλλοι άνοιξαν πηγάδι, κάποιοι με πολλά κτήματα άνοιξαν γεώτρηση. Υπήρχε όμως πάντα η αίσθηση της ανεπάρκειας του νερού και σε αυτό, μαζί με την εδαφική προσαρμογή στα άγονα εδάφη του νησιού, βρίσκεται το μυστικό της φιστικιάς στην Αίγινα. Δεν είναι υπερβολή να ειπωθεί ότι δεκάδες χιλιάδες φιστικιές ποτίζονταν με τον κουβά για να μεγαλώσουν. Ο λόγος δεν ήταν μόνο η ανεπάρκεια του νερού αλ­ λά και η δυσκολία να φτιαχτούν «ποτιστάδες» (αυλάκια διανομής του νερού) σε κάθε μικρό κτήμα. Τα πράγματα ήταν χειρότερα στα επικλινή κτήματα, όπου συ­ νήθως η πηγή νερού ήταν στο κάτω μέρος του κτήματος. Σε κάποιες περιπτώσεις επιστρατεύονταν και ζώα για τη μεταφορά του νερού σε υψηλότερα σημεία. Όταν τα δένδρα μεγάλωσαν, στα μεγαλύτερα κτήματα υπήρχε πια μηχανή ή ρεύμα, για να ακολουθήσουν τα μικρότερα που είχαν δικό τους νερό. Δυσκολίες αντιμετώπισαν οι Αιγινήτες και στην καλλιέργεια του εδάφους. Τα ζώα που είχαν μείνει ήσαν πολό λίγα και τα εργατικά χέρια είχαν σαφή τάση μεί­ ωσης. Οι στρατιές των αγροτοεργατών που έσκαβαν τα αμπέλια «ήλιο με ήλιο» δεν υπήρχαν πια, αλλά και το μεροκάματο τους ήταν βέβαια ακόμα σχετικά φτηνό, όχι όμως εξευτελιστικό (αν υπολογιστεί και η μείωση των ωρών εργασίας) και σε επο­ χές στενότητας χρήματος. Έτσι εξηγείται η μεγάλη διάδοση των μικρών γεωργι­ κών ελκυστήρων και σκαπτικών (τρακτέρ) ήδη από τη δεκαετία του 7 0 . Η δυ­ σκολία να βρεθούν εργάτες ή μηχάνημα και ιδίως την κατάλληλη στιγμή για την κατεργασία του εδάφους έστρεψε πολλούς από τους κατόχους κτημάτων (έστω και μικρών) στην αγορά τρακτέρ. Βοήθησε σε αυτό η υψηλή τιμή του φιστικιού και η υπερτιμημένη δραχμή. Βρέθηκαν έτσι, πλην των επαγγελματιών αγροτών, εκατοντάδες μικροκτηματίες να είναι κάτοχοι ενός μονοαξονικού ελκυστήρα, ισχύος συνήθως 10-19 ίππων. Για Η ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

πολλούς το ρηχάνομα αυτό ήταν το πρώτο τροχοφόρο που αποκτούσαν στη ζωή τους. Η δυνατότητα να αποκτήσει το τρακτέρ καρότσα και να κυκλοφορεί στο δρό­ μο ήταν σταθμός στη ζωή πολλών μικροκτηματιώγ, σε μια εποχή που ακόμα και τα δίτροχα ήταν περιορισμένα. Αγορασμένο με τα χρήματα από τη φιστικιά, ήταν από τους παράγοντες που έδεσαν το δένδρο με τον Αιγινήτη. Ήταν όμως μόνο η αρχή. Είναι γενική αρχή στη γεωργία ότι μια καινούργια καλλιέργεια που εγκλιματί­ ζεται σε έναν τόπο περνά μια περίοδο καλών έως άριστων αποδόσεων. Οι λόγοι εί­ ναι πολλοί: Ο διαφορετικός τρόπος που το φυτό αυτό εκμεταλλεύεται το έδαφος, η απουσία τοξινών στο έδαφος και η μικρή ως μηδαμινή παρουσία ασθενειών και εχθρών της καλλιέργειας είναι οι σημαντικότεροι από αυτούς. Αυτό συνέβη και στην Αίγινα. Ο λόγος που αναφέρεται είναι οι λίγες φροντίδες φυτοπροστασίας που είχε ανάγκη η φιστικιά παλιά. Οι αρρώστιες και οι εχθροί (έντομα κ.λπ.) υπήρχαν βέβαια και παλιότερα. Καθώς όμως ανθεκτικότητα των μυκήτων στη γαλαζόπετρα (χαλκός) δεν έχει παρατηρηθεί και τα εντομοκτόνα που χρησιμοποιούσαν παλιά ήταν τρομερά δηλητήρια (π.χ. νικο­ τίνη, αρσενικό), οι ζημιές ήταν περιορισμένες. Υπήρχε και άλλος, εξίσου σοβαρός λό­ γος. Οι καλλιέργειες της φιστικιάς είχαν γύρω τους καλλιέργειες άλλων φυτών ή χέρ­ σα γη, που απέτρεπαν την εξάπλωση των ασθενειών και εντόμων από το ένα κτήμα στο άλλο. Λίγες φροντίδες φυτοπροστασίας είχε λοιπόν παλιά η φιστικιά. Κύριο εργαλείο για τις επεμβάσεις φυτοπροστασίας ήταν η ορειχάλκινη ψεκα­ στήρα πλάτης. Πριν φτάσουν στην Αίγινα οι ψεκαστικές αντλίες στη δεκαετία του '60, υπήρχαν αγροτοεργάτες που ράντιζαν με την ψεκαστήρα εκατοντάδες δένδρα την ημέρα. Γενικά όμως ή δεν γίνονταν καθόλου επεμβάσεις ή ήσαν πολύ περιο­ ρισμένες. Ήταν κι αυτός ένας από τους λόγους της ανάπτυξης της καλλιέργειας, αφού συνήθως δεν καταστρεφόταν ή δεν υποβαθμιζόταν μέρος της παραγωγής ούτε χρήματα για φάρμακα και εργασία ξοδεύονταν. Συμπεράσματα Η Αίγινα δεν πέρασε τις μεταπολεμικές περιπέτειες άλλων περιοχών. Ήταν όμως ένα πολύ φτωχό μέρος. Έχασε εκατοντάδες ανθρώπους στην Κατοχή από πείνα και μεταπολεμικά η φτώχεια ήταν πολύ μεγάλη, καθώς οι πλουτοπαραγωγικές πη­ γές του νησιού είναι πολύ περιορισμένες, η σπογγαλιεία και η επεξεργασία του σφουγγαριού έφθιναν, η δε εμπορική ναυτιλία δεν είχε ακόμα συνέλθει από τον πόλεμο. Ήδη από τη δεκαετία του '50 αρχίζει να χάνει μία από τις κύριες καλ­ λιέργειες του νησιού: Το αμπέλι. Ήταν μια εποχή όπου πάνω από το 50% του ενεργού πληθυσμού απασχολείτο στον πρωτογενή τομέα, που περιλαμβάνει βέ­ βαια και την αλιεία, τα δάση (ρετσίνι) και τα νταμάρια. Στη ζώνη καλλιέργειας της φιστικιάς (Δήμος και Κυψέλη) ο μέσος κλήρος το 1961 ήταν σχεδόν 13 στρέμματα, εκ των οποίων σχεδόν τα 4 είχαν λίγο νερό, χωρι­ σμένος σε 3-4 αγροτεμάχια. Όταν λοιπόν το 50% (λιγότεροι στη ζώνη της φιστικιάς) ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.8

του πληθυσμού ζει σ' αυτή τη φτώχεια και χάνει τη δυναμικότερη καλλιέργεια του νησιού, το αμπέλι, εύλογο είναι ότι προσπαθεί κάπου να στραφεί για να ζήσει. Η φι­ στικιά ήταν λοιπόν το δένδρο που αξιοποίησε με μοναδικό τρόπο εδάφη φτωχά, άγονα, τα περισσότερα ασβεστώδη, σε ένα ξηροθερμικό περιβάλλον και με ελάχι­ στο νερό, που μετά έγινε αλατούχο. Το αμπέλι είχε καταφέρει να αξιοποιήσει τα εδά­ φη αυτά και τώρα χανόταν. Ακόμα και όταν τα έσπερναν, ο θερισμός δεν ήταν βέ­ βαιος. Η νέα καλλιέργεια ευδοκίμησε, το προϊόν ήταν εξ ολοκλήρου για πώληση, μπορούσε να αποθηκευθεί, το φιστίκι είχε τιμή αλλά και αγοραστές, αφού η ζήτη­ ση συνεχώς μεγάλωνε. Ήταν λοιπόν το «μάννα εξ ουρανού» για τους Αιγινήτες. Όχι γιατί «μόνο εδώ γίνεται φιστίκι» αλλά για τους λόγους που αναφέρθηκαν. Τι ακριβώς όμως προσέφερε τότε η φιστικιά στην Αίγινα; Πρώτα και κύρια χρήμα από την πώληση του προϊόντος, κάτι που θα αναλυθεί στη συνέχεια. Επι­ πλέον όμως η εγκατάσταση της κίνησε την οικονομία του νησιού: Χρειάστηκαν δε­ κάδες χιλιάδες ημερομίσθια μόνο για τις φυτεύσεις και τις διευθετήσεις των κτη­ μάτων. Υπήρχε το «σεβαστό» (οικονομικά) επάγγελμα του πηγαδά, τα μηχανουρ­ γεία είχαν δουλειά με τα μαγκάνια και μετά με τις αντλίες, τα γεωργικά εργαλεία στήριζαν μαγαζιά και σιδηρουργεία. Από τα 3.000 περίπου κτήματα, τα περισσόττερα ανήκουν σε μη αγρότες. Οι περισσότερες -ή και όλες- οι εργασίες σε αυτά, όπως για παράδειγμα όργωμα, ρί­ ξιμο κοτσανιών, διασπορά λιπασμάτων, κλάδεμα, ράντισμα, μάζεμα φιστικιού, με­ ταφορές, γίνονταν (και γίνονται ακόμα) από αγροτοεργάτες, άτομα δηλαδή κατά βάση αγρότες αλλά συνήθως με μικρό γεωργικό κλήρο, που εκτελούσαν επ' αμοι­ βή ή με μερίδιο στην παραγωγή γεωργικές εργασίες. Το φαινόμενο αυτό δεν είχε πάρει την έκταση που πήρε με την καλλιέργεια της φιστικιάς, που έδωσε δουλειά σε πολλούς ανθρώπους. Ένα από τα πλεονεκτήματα της καλλιέργειας των δένδρων που παράγουν ξη­ ρούς καρπούς είναι η δυνατότητα αποθήκευσης. Το μέγα μειονέκτημα των νωπών προϊόντων είναι η ανάγκη να πουληθούν σε μικρό χρονικό διάστημα. Αυτό κάνει τους παραγωγούς ευάλωτους σε πιέσεις, τόσο για την τιμή όσο και για το πότε θα καταβληθεί, το πόσο τελικά ζύγιζε το προϊόν, πόσο ήταν το απόβαρο, τι ποιότη­ τας ήταν κ.λπ. Τα φαινόμενα αυτά είχαν αναπτυχθεί στο έπακρο κατά την πώληση του σταφυλιού. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τέτοια φαινόμενα δεν αναπτύχθηκαν και στην εμπορία του φιστικιού, η δυνατότητα και μόνο αποθήκευσης εν αναμο­ νή καλύτερης τιμής έδινε άλλες διαστάσεις στην αγοραπωλησία. Όπως είναι γνωστό, στις δενδρώδεις και τις αροτραίες καλλιέργειες συγκομιδή γίνεται μία φορά το χρόνο. Η φιστικιά, λόγω περίεργων ορμονικών ισορροπιών, καρποφορεί κάθε δυο χρόνια (φαινόμενο παρενιαυτοφορίας). Το οικονομικό της αποτέλεσμα ισοδυναμεί λοιπόν με δύο ετήσια, αλλιώς η καλλιέργεια θα ήταν ασύμ­ φορη. Βέβαια, σε επίπεδο κτήματος ποτέ δεν ισχύει αυτό για το 100% των δένδρων, πολύ περισσότερο βέβαια όταν τα τεμάχια της γεωργικής εκμετάλλευσης είναι άνω Η ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

49

του ενός. Η παραγωγή πάντως και σε επίπεδο περιοχής και σε επίπεδο νησιού δεν είναι μοιρασμένη. Το φαινόμενο λοιπόν να λειτουργεί η δενδρώδης καλλιέργεια ως μέσο αποταμίευσης δαπανών και ημερομισθίων ενός έτους στη φιστικιά επαυξάνε­ ται. Αποταμίευση δύο ετών ερχόταν στα χέρια του παραγωγού με την πώληση του προϊόντος και -εφόσον η επιβίωση είχε εξασφαλιστεί- το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων «κάπου έπιανε τόπο»: Στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, σε αγορά διαρκών καταναλωτικών αγαθών, στην αγορά ακινήτου σε κάποιες περιπτώσεις. Αυτό που είχε βέβαια το μεγαλύτερο βάρος ήταν το καθεαυτό οικονομικό απο­ τέλεσμα της καλλιέργειας για τον παραγωγό. Το 1971, το 68% του ακαθάριστου γεωργικού εισοδήματος προερχόταν από την καλλιέργεια της φιστικιάς, η οποία κάλυπτε μόνο το 22% των καλλιεργούμενων εκτάσεων. Η μέση ακαθάριστη πρό­ σοδος ήταν 7.236 δρχ. ανά στρέμμα, διπλάσια αυτής της πατάτας και υπερδιπλά­ σια αυτής των λαχανικών. Τα δύο στοιχεία αυτά και μόνο αρκούν για να δείξουν την κεφαλαιώδη σημασία που είχε η καλλιέργεια της φιστικιάς για το νησί. Όπως θα φανεί και από την οικονομική ανάλυση, οι ασχολούμενοι με τη φιστικιά τα χρό­ νια της ανάπτυξης της, σε οποιοδήποτε σημείο της παραγωγής ή της εμπορίας του φιστικιού, είχαν μια καλή δουλειά.

50

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ.8

Το ψήσιμο και η διάδοση του φιστικιού

Δ

εν είναι υπερβολή να ειπωθεί, και οι παλαιότεροι το ξέρουν καλά, ότι ένας από τους κυριότερους λόγους της φήμης που απέκτησε το «φιστίκι Αιγίνης»

ήταν η εμφάνιση του ψημένου καρπού αρχικά στην κοσμοπολίτικη τότε Αίγινα και μετά στην πρωτεύουσα, για να γίνει τελικά πανελλήνια γνωστό. Η εφεύρεση, η βελτίωση, η τελειοποίηση του ψησίματος και η πλανόδια εμπορία του δεν έδωσαν μόνο απασχόληση σε δεκάδες Αιγινήτες στις δύσκολες δεκαετίες του '50 και του '60 αλλά και συνετέλεσαν τα μέγιστα στην αύξηση της ζήτησης και της τιμής του,

χωρίς τα οποία πιθανώς δεν θα υπήρχε τέτοια εξάπλωση της καλλιέργειας στο νη­ σί. Σε αυτούς τους Αιγινήτες είναι αφιερωμένο το μικρό αυτό άρθρο. Η τεχνική του «καβουρντίσματος» των ξηρών καρπών είναι από πολύ παλιά γνωστή. Το ψήσιμο, για παράδειγμα, του αμύγδαλου και η χρησιμοποίηση του για διάφορα γλυκά πρέπει να γίνεται εδώ και πολλούς αιώνες. Το ίδιο και η εφύγρανσή του με αλατόνερο και το μέτριο ψήσιμο. Από εκεί πρέπει να κρατά και η ιδέα του ψησίματος του φιστικιού. Τα πειράματα που έγιναν, οι αποτυχίες και οι ανακαλύψεις θα πρέπει να διήρκεσαν πολλά χρόνια, αλλά η περιγραφή τους δεν είναι σκοπός του παρόντος άρθρου. Οι καινοτομίες που εισήχθησαν στην τεχνική του ψησίματος ήταν το επιμελές μούσκεμα (μπανιάρισμα) το ξερού φιστικιού με το αλατόνερο και η προσθήκη μαζί με το αλάτι του «ξινού» (κιτρικό οξύ), από το οποίο εξαρτάται (μαζί με το σωστό ψήσιμο) το χρώμα, αλλά και σε μεγάλο βαθμό η γεύση του τελικού προϊ­ όντος. Το κιτρικό οξύ, όπως αποδείχθηκε αργότερα, διαλύει τις χρωστικές της λε­ πτής φλούδας του σπέρματος και χρωματίζει το ξυλώδες ενδοκάρπιο. Η σταθε­ ροποίηση της τεχνικής του ψησίματος ήταν η βάση για τη διάδοση του τοπικού μας προϊόντος. Το φιστίκι προτού ψηθεί χρειάζεται επιμελές πλύσιμο, για δύο λόγους: Πρώ­ τον για να απομακρυνθεί κάθε ξένη ουσία, όπως κομματάκια ξεραμένου φλοιού, ψιλά κοτσάνια, χώμα από την ταράτσα όπου λιάζεται κ.λπ., και δεύτερον για να αρχίσει να μουσκεύει το σπέρμα. Ακολουθεί η προσθήκη του αλατιού (5-10%) και του ξινού (0,5%), αν και τελευταία ψήνεται και ανάλατο φιστίκι. Το σωστό ανα­ κάτεμα φέρνει το αλάτι και το ξινό σε επαφή όχι μόνο με κάθε φιστίκι αλλά τα κά­ νει να εισχωρούν και μέσα στο βρεμένο και μαλακό πια σπέρμα, ώστε να το ποτί­ σουν. Πρέπει να μεσολαβήσει κάποιος χρόνος, ώστε να απομακρυνθεί το νερό που δεν απορροφήθηκε αλλά και να διαβραχεί καλά το σπέρμα. ΤΟ ΨΗΣΙΜΟ ΚΑΙ Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΦΙΣΤΙΚΙΟΥ

Ο μόνος τόπος που μπορούσε φυσικά να ψηθεί το φιοτίκι ήταν οι φούρνοι. Οι έμποροι έπαιρναν λαμαρίνες, τις έστρωναν με εφημερίδες και άπλωναν πάνω τους το βρεμένο φιστίκι σε όχι πολύ παχύ στρώμα. Γινόταν ειδική συμφωνία με το φούρναρη για την τιμή, την ώρα που θα έμπαινε στο φούρνο (να μην καίει και αρ­ πάξει) και την προσοχή που έπρεπε να επιδειχθεί (συχνά ανακατέματα, μείωση της θερμοκρασίας, έγκαιρος τερματισμός). Πολλές ήταν οι περιπτώσεις άγριων δια­ πληκτισμών για ψήσιμο που δεν πέτυχε και το προϊόν αχρηστεύτηκε. Οι επαγγελ­ ματικοί φούρνοι θα αργούσαν αρκετά χρόνια να εμφανιστούν. Το ψήσιμο του φιστικιού είναι μια σοβαρότατη επέμβαση στις φυσικοχημικές και οργανοληπτικές ιδιότητες του προϊόντος. Το φιστίκι είναι το ευγενέστερο των ακροδρύων (ξηρών καρπών με κέλυφος). Περιέχει 26,5-28,4% πρωτεΐνες, 52,153,8% έλαια, μεταξύ των οποίων και ορισμένα πολυτιμότατα για την υγεία, και 5,3-6,5% σάκχαρα και χρειάζεται πολύ καλή γνώση του τρόπου ψησίματος ώστε να αποφευχθούν άσχημα αποτελέσματα. Οι αποτυχίες αναφέρονται: • Στο «άρπαγμα» του φιστικιού. Είναι πολύ εύκολο να χάσει η ψίχα το πράσινο χρώμα και τη γεύση της, να γίνει καστανωπή και να πάρει μυρωδιά καμμένου.

• Στο ατελές ψήσιμο, με αποτέλεσμα η «καρδιά» του φιστικιού να παραμείνει μαλακή.

• Στο πολύ σκούρο ή πολύ ανοιχτό χρώμα του ξυλώδους ενδοκάρπιου (τσόφλι).

• Στην ατελή ανάδευση με ξινό, με αποτέλεσμα να παρουσιάζονται φιστίκια διαφορετικών αποχρώσεων.

• Στη συγκέντρωση κρυσταλλωμένου αλατιού και ξινού μέσα στο ενδοκάρπιο. <" Στην πλημμελή διαβροχή του φιστικιού, με αποτέλεσμα το έξω μέρος του καρπού να είναι πολύ αλμυρό και η καρδιά ανάλατη. Η επίτευξη άριστου ψησίματος είναι λοιπόν μια συνάρτηση πάρα πολλών παρα­ γόντων, που περιλαμβάνουν: 8

Τη χρησιμοποίηση των σωστών ποσοτήτων αλατιού και ξινού.

• Την επαρκή διαβροχή.

0

Την ομοιόμορφη ανάδευση.

8

Τις διαφορετικές θερμοκρασίες αρχής, μέσης και τέλους του ψησίματος.

• Τους χρόνους που ψήνεται σε κάθε θερμοκρασία.

• Το χρόνο και τον αριθμό των αναδεύσεων κατά το ψήσιμο.

0

Την απομάκρυνση του αλατιού που δεν έχει απορροφηθεί.

• Το χρόνο μεταξύ του ψησίματος και της συσκευασίας (να μη συσκευαστεί ζεστό). Πολλά χρόνια αργότερα, όταν οι ποσότητες που έψηναν οι έμποροι ήσαν πια με­ γάλες, άρχισαν να χρησιμοποιούνται επαγγελματικοί ηλεκτρικοί φούρνοι σε διά­ φορα σχήματα. Σήμερα οι επαγγελματίες συσκευαστές είναι πολλοί και έχουν όλοι άριστα μηχανήματα και εμπειρία. Τις δεκαετίες του '50 και του '60 δεν υπήρχαν βέβαια συσκευαστήρια, υλικά και μηχανήματα. Οι Αιγινήτες λιανοπωλητές αγόραζαν λεπτές διαφανείς κόλες σεΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΓΙΝΑΙΑ, τ. 8

»δ»-^:

λοφάν, τις έκοβαν σε μακρόστενα κομμάτια, τα γύριζαν γύρω από ένα κυλινδρικό ξύλο, τα κόλλαγαν από κάτω και στο πλάι με ελάχιστη υγρή κόλλα και η σακούλα ήταν έτοιμη. Υπήρχαν πολλές συσκευασίες, οπότε υπήρχαν ισάριθμες διαστάσεις και κομμάτια ξύλου. Στην πιο μικρή συσκευασία δεν χώραγαν καλά καλά δύο φι­ στίκια να περάσουν και τα έσπρωχναν με ένα λεπτό ξύλο μέχρι τον πάτο. Όλα αυ­ τά σήμαιναν απασχόληση, μεροκάματα. Το φιστίκι δεν έγινε όμως διάσημο μόνο επειδή βρέθηκε στα καταστήματα ξη­ ρών καρπών της Αθήνας και στους πάγκους της παραλίας της Αίγινας. Το «φιστί­ κι Αιγίνης» έγινε διάσημο κυρίως χάρη στους πλανόδιους λιανοπωλητές, που όρ­ γωναν την παραλία της πόλης, έγιναν σχεδόν μόνιμοι μέσα στα καράβια της γραμ­ μής, ξανοίχτηκαν στον Πειραιά, στις ουρές των πλοίων, μετά στην Αθήνα στο εμπορικό κέντρο και στους κεντρικούς δρόμους, φτάνοντας ως τα νυχτερινά κέ­ ντρα της εποχής. Με την καμποτένια άσπρη μπλούζα, το ιδιότυπο πλατύ και ρη­

η>Ι

χό καλάθι περασμένο στο χέρι και τη στεντόρεια φωνή, όπου έπρεπε, ή το διακρι­ τικό πλησίασμα στα κέντρα. Αυτοί ήταν η ζωντανή διαφήμιση του φιστικιού μας. Είναι μια αναγνώριση που τους τη χρωστάμε.

:

Μ.

. ¥êa. ^'f'Wjle,.

ΤΟ ΨΗΣΙΜΟ ΚΑΙ Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΦΙΣΤΙΚΙΟΥ

53

Πώς ίο τρίβουν το... φιστίκι μικρή παραγωγή των πρώτων ετών της καλλιέργειας της φιστικιάς στην Αί­ γινα και τα άφθονα εργατικά χέρια με μικρό μεροκάματο συνηγορούσαν για την «ερασιτεχνικού τύπου» επεξεργασία του καρπού. Το φιστίκι ξεφλουδιζόταν με το χέρι, πλενόταν για να μη μαυρίσει από τις τανίνες του φλοιού και απλωνόταν στον ήλιο για ξέραμα. Η τακτική ήταν αποτελεσματική για μικρές ποσότητες και πολλά χέρια. Όταν η παραγωγή άρχισε να μεγαλώνει, βρέθηκαν αποτελεσματικότεροι τρό­ ποι ξεφλουδίσματος του καρπού. Ήταν γνωστό ότι το βρεμένο φιστίκι ξεφλουδί­ ζεται εύκολα. Βούταγαν λοιπόν μισογεμάτα τσουβάλια με το φρέσκο φιστίκι στο νερό και αφού η φλούδα απορροφούσε νερό (μπάνιαζε), τα έβγαζαν και τα πα­ τούσαν με τα πόδια, ώστε να αποχωριστεί από τον καρπό. Η τακτική ήταν πολύ αποτελεσματικότερη, έπρεπε όμως η διαλογή του καρπού από την τριμμένη φλού­ δα να γίνει γρήγορα και να ακολουθήσει επιμελημένο πλύσιμο, αφού οι χρωστικές της φλούδας είχαν ήδη απελευθερωθεί με το βρέξιμο. Εφευρέθηκαν επίσης ειδι­ κοί τρίφτες, που αποτελούνταν από πλαίσιο με ξύλινους πήχεις, όπως τα πα­ ντζούρια των παραθύρων, ή με πτυχωτό πυθμένα, πάνω στον οποίο τρίβονταν τα φιστίκια με ένα σανίδι επίσης πτυχωτό. Το νερό όμως δεν ήταν εύκολη υπόθεση για την Αίγινα, μέχρι και τη δεκαετία του '60. Βρύσες του Δήμου, πολλά πηγάδια με χειροκίνητο μαγκάνι και λίγα με­ γάλα πηγάδια με μηχανή ή με ζώα ήταν η πραγματικότητα του νησιού. Στα χτή­ ματα που υπήρχε μαγκανοπήγαδο με ζώα, το νερό μαζευόταν σε μεγάλη στέρνα και εκεί γινόταν το μούλιασμα των τσουβαλιών. Άλλοι είχαν πολύ μικρότερους χώ­ ρους και χρησιμοποιούσαν μικρά τσουβάλια και παλιές χοντρές μαξιλαροθήκες. Και τότε κάποιος σκέφτηκε τη θάλασσα. Όσοι είχαν αρκετή ποσότητα και δυνατότητα μεταφοράς του νωπού φιστικιού στη θάλασσα γλίτωσαν από τους παραπάνω μπελάδες. Η πρώτη παραλία που δέ­ χτηκε τα τσουβάλια πρέπει να ήταν ο Φάρος, όπου -κατά μαρτυρία αυτόπτων μαρτύρων (ή και «δραστών»)- η θάλασσα έπαιρνε περίεργες αποχρώσεις του κόκ­ κινου. Η τακτική ήταν αποτελεσματική, αρκεί να υπήρχε νερό για ξέβγαλμα. Πι­ θανότατα τότε είχαν εκδηλωθεί αντιδράσεις, ίσως λόγω διαμαρτυριών κάποιων παραθεριστών. Πραγματική επανάσταση στην επεξεργασία του καρπού προκάλεσε η λειτουρ­ γία του «εργοστασίου» στα Πλακάκια (1964, βόρεια Αίγινα). Επρόκειτο για πραγΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 8

ματικό εργοστάσιο για τα μέτρα της εποχής, με ταινίες μεταφοράς, χώρους τριψί­ ματος της φλούδας, μπάνια διαχωρισμού του γεμάτου από το κούφιο και χωριστή παραλαβή τους. Οι μεγάλες ποσότητες νερού εξασφαλίζονταν από τη θάλασσα. Πολύς κόσμος πάντως εξακολουθούσε να χρησιμοποιεί τον παλιό τρόπο, είτε για οικονομία είτε λόγω αδυναμίας μεταφοράς. Οι μηχανές βέβαια έμπαιναν όλο και περισσότερο στη ζωή μας. Εν τω μεταξύ, είχαν μπει στην παραγωγή τα μεγάλα κτήματα φιστικιάς στη Φθιώτιδα, στην Αττι­ κή (π.χ. Μέγαρα), αλλά και στη Χαλκιδική και τη Θεσσαλία. Αυτό ώθησε τους μη­ χανολόγους στην κατασκευή ειδικών μηχανοκίνητων αποφλοιωτήρων, με ικανό­ τητα αποφλοίωσης 500-800 κιλών φιστικιού την ώρα. Επρόκειτο δηλαδή για μη­ χανές προς εξυπηρέτηση κτηματιών. Στην Αίγινα βέβαια, με τα πολλά και μικρά κτήματα, στις μηχανές που αγόρασαν οι κτηματίες έσπευσαν και οι μικροί παρα­ γωγοί, οπότε καθορίστηκε τιμή αποφλοίωσης ανά κιλό χλωρού φιστικιού. Μέσα σε λίγα χρόνια, το τρίψιμο του φιστικιού και η διαλογή με το χέρι ήταν μια μα­ κρινή ανάμνηση.

ΠΠΣ ΤΟ ΤΡΙΒΟΥΝ ΤΟ... ΦΙΣΤΙΚΙ

55

Το φιστίκι ως προϊόν ΠΟΠ ημαντική στιγμή στην πορεία του τοπικού μας προϊόντος ήταν η ένταξη του, το 1994, στα προϊόντα Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης ( Π Ο Π ) . Η ένταξη του έγινε κατ' εφαρμογή του Π.Δ. 81/19-3-1993, ύστερα από αίτηση που κατέθεσε ο Αγροτικός Συνεταιρισμός, μετά από ενημέρωση και πρόταση της Διεύθυνσης Γεωργίας Πειραιά. Την ευθύνη από πλευράς της Διεύθυνσης Γεωρ­ γίας είχε ο τοπικός γεωπόνος κ. Αριστοτέλης Τέκος και τις μελέτες (σκοπιμότητας και οικονομική) έκανε ο έχων και την επιμέλεια του αφιερώματος. Δουλεύοντας με ασφυκτικές χρονικές προθεσμίες ολοκλήρωσαν τα δικαιολογητικά το καλοκαίρι του 1993, τα οποία εγκρίθηκαν διαδοχικά και χωρίς καμία αντίρρηση από τη Δι­ εύθυνση Γεωργίας, το Υπουργείο Γεωργίας και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο θεσμός των προϊόντων Π Ο Π ήταν μια ενδεδειγμένη απόφαση της Ε.Ε. για την προστασία ονομαστών προϊόντων συγκεκριμένης, με σαφή όρια, περιοχής προέλευσης, τα οποία επλήττοντο από ενέργειες αθέμιτου ανταγωνισμού, αφού αφθονούσαν (π.χ. στην περίπτωση μας) οι βιοτεχνίες που συσκεύαζαν φιστίκι με ένδειξη «ΦΙΣΤΙΚΙ ΑΙΠΝΗΣ», ή «ΦΙΣΤΙΚΙ τ. ΑΙΓΙΝΗΣ» (με τα κεφαλαία πολύ μεγάλα και το «τ.» -δηλ. τ ύ π ο υ - πολύ μικρό), αλλά δεν είχαν καμία σχέση με την Αίγινα ή αγόραζαν μια μικρή ποσότητα από την Αίγινα και την αναμείγνυαν με το εισαγόμενο ή το φιστίκι άλλων περιοχών της χώρας. Από τη μελέτη αυτή κρίνεται σκόπιμο να δημοσιευτεί εδώ ένα μικρό τμήμα, που τεκμηριώνει τους λόγους της διαφοράς και της υπεροχής του προϊόντος. Το θέμα τίθεται εκ προοιμίου ως εξής: Το ότι το προϊόν είναι τυπικό της περιοχής από την πανελλήνια

δεν αποδεικνύεται

μόνο

φήμη του και m σύνδεση του ονόματος του με την Αί­

γινα, ασχέτως τόπου παραγωγής, αλλά και από το γεγονός ότι αποτελεί τη μόνη δυναμική

καλλιέργεια

ρος των συστηματικά ποικιλίας φιστικιάς

του νησιού, καταλαμβάνοντας

καλλεργούμενων "Αιγινήτικη"

ρά στα οργανολιπτικά

χαρακτηριστικά.

ιδιοτήτων είναι παρόμοια με τη διαφορά την ίδια ποικιλία

αμπέλου,

εδαφών.

είναι πανελλήνια, Η διαφορά

το μέγιστο

μέ­

Καθώς η διάδοση

της

η διαφορά των

είναι καθα­

οργανοληπτικών

των οίνων που προκύπτουν

αλλά λόγω διαφοράς

περιβάλλοντος

δουν τόσο κοινά κρασιά όσο και οίνους ονομασίας

προέλευσης.

από αποδί­

Μετά την περιγραφή του τρόπου καλλιέργειας, η τεκμηρίωση της διαφοράς του φιστικιού της Αίγινας αναλύεται ως εξής: 56

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙ Π NAIA, τ. 8

Ένας σπάνιος συνδυασμός

ικανού αριθμού παραγόντων

στίκι της Αίγινας τα ιδιαίτερα οργανοληπτικά

χαρακτηριστικά

καταστήσει διάσημο. Η πρώτη θέση πρέπει να αναζητηθεί κό περιβάλλον

του νησιού

νίαση της θάλασσας.

που το έχουν στο

(συγγενές του τόπου καταγωγής)

ξηροθερμι-

και στη γειτ­

Το μικρό -σχετικά με άλλες περιοχές- μέγεθος

δένδρων, η μικρή ετήσια βλάστηση, νοποιητικότατο

δίνουν στο φι­

η μικρή -σχετικά- παραγωγή,

θερμικό άθροισμα Ιουλίου-Αυγούστου

των

το ικα­

(ωρίμανση),

το μι­

κρό ποσοστό σχετικής υγρασίας ακόμα και τη νύχτα (σπάνιο για νησί) είναι βασικές παράμετροι Ο συνδυασμός

για την αποτίμηση των παραγόντων

κλίνει σαφώς τις ορμονικές

της ποιότητας

ισορροπίες

του δένδρου

ρίας. Σε άλλες περιοχές θεωρείται ικανοποιητική

ακόμα και χλωρά κλαδέματα

(βλαπτική

για το έμβρυο),

για την εξασθένιση

Σοβαρός νοληπτικών

παράγων ιδιοτήτων

άνω των εμφα­

χρειάζονται

του ανταγωνισμού

του

να γίνεται επαρκής

απο­

ουσιών.

που επίσης συντελεί στην ανωτερότητα είναι η ημιξηρική

σμό με το ξηροθερμικό

καρποφο-

αρχίζει ενωρίτερα η ανά­

ώστε μέχρι τη συγκομιδή

θήκευση αποθησαυριστικών

υπέρ της

των 10 εκατοστών),

επάκριου με το σπέρμα. Αντίθετα, στην Αίγινα πτυξη του σπέρματος,

καρπού. άρδευση

ετήσια βλάστηση

50 εκατοστών (στην Αίγινα είναι ικανοποιητική νίζεται συχνά δεύτερη βλάστηση

του ώριμου

αυτών με την περιορισμένη

περιβάλλον

των οργα­

καλλιέργεια, η οποία σε συνδυα­

δημιουργεί

-αντί να υποβαθμίζει-

ένα

πραγματικά ευγενές προϊόν. Η συγκυρία είναι πραγματικά ευτυχής όσο και σπάνια, ίσως μόνο με την καλλιέργεια να συγκριθεί.

Παρόμοιες

της τομάτας στη Σαντορίνη

συνθήκες καλλιέργειας

ταλήξει σε τραγικά αποτελέσματα

μπορεί

εκτός Αίγινας έχουν κα­

(νησιά Αιγαίου),

με προϊόν άνοστο, λι-

σβό (σ.σ. μισογεμάτο,), μικρού μεγέθους και κλειστό άνω του 50%. να σημειωθεί

εδώ ότι υπάρχει σοβαρή

προϊόντος και του ποσοστού

συσχέτιση

Πρέπει

μεταξύ ποιότητας

του

κλειστού (o.a.: η ψίχα του κλειστού φιστικι­

ού είναι συνήθως κατώτερης ποιότητας,). Το σχετικά άγονο έδαφος, η περιορισμένη

χρήση

σχετική αλατότητα του νερού άρδευσης συνδυάζονται νους παράγοντες

νας- σε εντυπωσιακές

δηλαδή κατώτερων οργανοληπτικών Το ξηροθερμικό

προηγουμέ­ λιπαινόμε-

μεγέθους καρπών αλλά μι­

σε ξηρά ουσία και αιθέρια έλαια,

ιδιοτήτων.

περιβάλλον, η γειτνίαση της θάλασσας, η χαμηλή

τική υγρασία, η μικρή παραγωγικότητα

της ημιξηρικής

καλλιέργειας

κυρίως εδάφη δίνουν προϊόν λίγο μικρότερου σε αποθησαυριστικές

ΤΟ ΦΙΣΤΙΚΙ ΩΣ ΠΡΟΪΟΝ ΠΟΠ

και η

με επαρκή άρδευση έχουν οδηγήσει -εκτός Αίγι­

εσοδείες εμπορικότατου

κρότερου -όπως είναι φυσικό- ποσοστού

λά πλούσιου

με τους

στην επίτευξη του τελικού στόχου. Γόνιμο και

νο έδαφος, σε συνδυασμό

ασβεστολιθικά

λιπασμάτων

μεγέθους

ουσίες και άλατα. Η ξήρανση

σχε­ στα αλ­

του προϊ-

όντος αυτού με φυσικό τρόπο επαυξάνει εντυπωσιακά τη διαφορά των ορ­ γανοληπτικών ιδιοτήτων. Είναι κοινός τόπος ότι η αποξήρανση καρπών με μεγάλη περιεκτικότητα σε υγρασία δίνει προϊόντα κατώτερης ποιότητας. Πολύ περισσότερο μάλιστα, αν συγκριθεί με την πλειονότητα των άλλων περιοχών καλλιέργειας, όπου η καθυστερημένη ωρίμανση και οι καιρικές συνθήκες οδηγούν σχεδόν όλη την ποσότητα που παράγεται στη βεβια­ σμένη ξήρανση του φιστικιού σε θερμικά ξηραντήρια, με βέβαιη τη φυσι­ κοχημική αλλοίωση του ξηρού προϊόντος. Η αίτηση για την αναγνώριση ενός προϊόντος ως ΠΟΠ πρέπει να περιέχει και τις λεγόμενες κοινωνικές συνιστώσες, λόγους πέραν της ιδιαίτερης αξίας ενός τοπι­ κού προϊόντος. Οι λόγοι αυτοί περιγράφονται ως εξής: Η γειτνίαση της πρωτεύουσας, το άριστο κλίμα, ο τουρισμός, η παρα­ θεριστική κατοικία και η καλλιέργεια της φιστικιάς έχουν συγκρατήσει τον πληθυσμό και έτσι στην Αίγινα δεν παρατηρείται η τάση ερήμωσης της επαρχίας, όπως αποδεικνύουν και οι απογραφές της ΕΣΥΕ. Σημαντικό εί­ ναι ότι, παρά την ανάπτυξη του τουρισμού, του εμπορίου και των υπηρε­ σιών, ικανή μερίδα του πληθυσμού ασχολείται με τη γεωργία, κυρίως με τη φιστικιά. Η συγκράτηση μέρους του πληθυσμού στον πρωτογενή τομέα εί­ ναι πολιτική εθνικής σημασίας, αλλά ειδικά για την Αίγινα προσλαμβάνει χαρακτήρα επιβίωσης της μορφής που έχει σήμερα. Είναι πολύ καλά γνωστό ότι οι περιοχές του Δήμου και των Κοινοτήτων στις οποίες καλλιεργείται η φιστικιά υφίστανται έντονες οικιστικές πιέσεις, κυρίως για παραθεριστική κατοικία. Το κράτος διείδε την κατάσταση που θα μπορούσε να διαμορφωθεί και θέσπισε σειρά περιοριστικών μέτρων δόμη­ σης. Τα μέτρα αυτά δεν θα επετόγχαναν του σκοπού τους, αν δεν υπήρχε η απροθυμία των Αιγινητών να πουλήσουν ως οικοδομήσιμα οικόπεδα, μικρά κτήματα που τα καλλιεργούν με φιστικιές. Η απειλούμενη για οικονομικούς λόγους εγκατάλειψη της καλλιέργειας θα οδηγήσει σε μεγάλες ανακατατάξεις και κοινωνικές αναδιαρθρώσεις, που πρέπει με κάθε τρόπο να αποφευχθούν. Η παρουσία του πρωτογενούς τομέα είναι καταλυτικής σημασίας για την κοινωνική διάρθρωση και τον εθνικό βίο. Η καθημερινή ζωή, η ζω­ ντάνια της ενδοχώρας, τα ήθη και τα έθιμα, τα εθνικά μας χαρακτηριστικά και η κουλτούρα χρειάζονται όσο ποτέ τον πρωτογενή τομέα. Η συγκρό­ τηση του κοινωνικού ιστού, η πραότητα και η φιλοξενία πρέπει με κάθε τρόπο να διατηρηθούν σε έναν τόπο με τόσο πολύ τουρισμό, καθώς είναι γνωστή η εικόνα που παρουσιάζουν οι περιοχές όπου μοναδική πηγή ει­ σοδήματος έμειναν ο τουρισμός και οι υπηρεσίες. Ο τουρισμός και η παραθεριστική κατοικία είναι επιθυμητά για την οι­ κονομία του νησιού, αλλά χρειάζονται τη ζωντανή ενδοχώρα. Είναι γνωΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.8

ίΡΙΚ

ατό ότι περιοχές όπου υπάρχουν μόνο παραθεριστικές κατοικίες παρου­ σιάζουν εικόνα ερήμωσης και θεωρούνται υποβαθμισμένες. Επίσης, οι νε­ ότερες τάσεις στον τουρισμό είναι οι περιοχές όπου υπάρχουν οι παραδο­

Ι

σιακές ασχολίες των κατοίκων. Αυτό είναι πολύ καλά γνωστό σε μεγάλα

,#

τουριστικά γραφεία του εξωτερικού, που διοχετεύουν τους πελάτες τους σε μέρη όπου οι κάτοικοι ασχολούνται π.χ. με τη γεωργία ή με την αλιεία. Δέκα χρόνια πέρασαν από τότε που γράφτηκαν αυτές οι γραμμές. Ο τουρισμός

<;

υποχώρησε, ο παραθερισμός αντικατέστησε με το παραπάνω τις απώλειες του, η πίεση για αλλαγή χρήσης της γης αυξήθηκε, η ανταγωνιστικότητα του φιστικιού μας μειώθηκε. Γι' αυτό και οι διαπιστώσεις αυτές, άσχετα αν ο θεσμός του ΠΟΠ δεν αξιοποιήθηκε όπως έπρεπε, παραμένουν και σήμερα επίκαιρες.

ΤΟ ΦΙΣΤΙΚΙ ΩΣ ΠΡΟΪΟΝ ΠΟΠ

59

Η στασιμότητα και η κρίση Τα πάντα ρεί, τα πάντα χωρεί, ουδέν μένει. τη δεκαετία του '70, η καλλιέργεια της φιστικιάς στην Αίγινα ήταν στην πλή­ ρη της ανάπτυξη. Η οικονομική ευφορία μάλιστα των πρώτων ετών της δε­ καετίας συνετέλεσε στη διάδοση του φιστικιού σε ευρύτερα στρώματα του πληθυ­ σμού πανελλαδικά. Το «φιστίκι Αιγίνης» είχε κατακτήσει μια πολύ ισχυρή θέση στην ελληνική αγορά. Η τιμή του δεν ήταν τόσο υψηλή σε σχέση με το μέσο ημε­ ρομίσθιο όσο ήταν στη δεκαετία του '60, αλλά αυτό οφειλόταν λιγότερο στο ρυθ­ μό αύξησης της και περισσότερο στην αύξηση του δεύτερου. Για πάνω λοιπόν από δεκαπέντε χρόνια η καλλιέργεια είχε σχεδόν σταθεροποι­ ηθεί. Εξακολουθούσαν, βέβαια, να γίνονται ακόμα φυτεύσεις, ειδικά στη δεκαετία του '70. Η απογραφή του 1971 δίνει 3.918 στρέμματα και το δελτίο του 1974 δί­ νει 4.200 (έναντι 3.200 στρεμμάτων του 1961). Τα περισσότερα δένδρα ήσαν σε παραγωγική ηλικία και η παραγωγή είχε περίπου σταθεροποιηθεί, με τις αυξομει­ ώσεις βέβαια που έχουν τα αγροτικά προϊόντα και με την ιδιαιτερότητα της παρενιαυτοφορίας της φιστικιάς. Παρομοίως, είχαν σχεδόν σταθεροποιηθεί η καλλιεργητική τεχνική και ο τρό­ πος διάθεσης του φιστικιού. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι για πάνω από δεκαπέ­ ντε χρόνια η Αίγινα επαναπαυόταν πάνω στις δάφνες που είχε κατακτήσει και οι παραγωγοί απολάμβαναν τους κόπους τους και τις υψηλές τιμές του προϊόντος. Όλα αυτά τα χρόνια γίνονταν όμως πολλές αλλαγές, οι οποίες δεν ήσαν ορατές στο νησί παρά μόνο αποσπασματικά και στις οποίες δεν δινόταν σχεδόν καμία σημα­ σία. Η παρακολούθηση αυτών των αλλαγών έχει ιδιαίτερη σημασία, αφού θα φω­ τίσουν τα αίτια της κρίσης που ακολούθησε. Κατά τη δεκαετία του '60 φιστικιά υπήρχε σχεδόν μόνο στην Αττική. Στις αρχές της δεκαετίας πάνω από το 1/3 των δένδρων φιστικιάς της Ελλάδας βρισκόταν στην Αίγινα. Είχαν όμως αρχίσει ήδη οι φυτεύσεις εκτός Αττικής. Το 1951 εγκαταστάθη­ κε ο πρώτος φιστικιώνας στη Φθιώτιδα (περιοχή Μάκρης). Από το 1960 αρχίζει η ζήτηση δενδρυλλίων στην περιοχή (φυτώρια Α/φών Κουφιώτη κ.ά.) και από το 1968 στη Θεσσαλία και τη Χαλκιδική. Στη δεκαετία του '60 επίσης αρχίζει η μαζι­ κή φύτευση φιστικιάς στα Μέγαρα, όπου δεν μπορούσαν πια να καλλιεργήσουν λα­ χανικά λόγω εναλάτωσης των εδαφών από την υπεράντληση νερού. Από ίο 1963 ως το 1973 τα δένδρα φιστικιάς στην Ελλάδα έφτασαν από τα 263.702 στα 616.283. Στα έτη 1977 (στην Αίγινα) και 1978 (στη Θεσσαλία) έγιναν δύο μελέτες οικοΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙ Π NAIA, τ. 8

νομικού αποτελέσματος της καλλιέργειας. Οι μελέτες αυτές, που γίνονται σύμφωνα με πάγιους κανόνες της Αγροτικής Οικονομίας, περιλαμβάνουν και τις αποσβέσεις από όλα τα έξοδα που γίνονται για την εγκατάσταση και το μεγάλωμα της φυτείας. Η σύμπτωση (που αποκαλύφθηκε πολλά χρόνια αργότερα) επιτρέπει πολύ ενδια­ φέρουσες συγκρίσεις. Στη Θεσσαλία τα ετήσια έξοδα της καλλιέργειας καλύπτονταν από τον έκτο χρόνο, στην Αίγινα από τον όγδοο. Στην Αίγινα θεωρούνταν καλή πα­ ραγωγή τα 125 κιλά ανά στρέμμα και ανά έτος (μέσος όρος διετίας), στη Θεσσαλία τα 160. Η μέση τιμή παραγωγού ήταν 230 δρχ. στην Αίγινα και 180 δρχ. στη Θεσ­ σαλία. Με τα δεδομένα αυτά, η καλλιέργεια της φιστικιάς στη Θεσσαλία είχε μεν τα ίδια ακαθάριστα έσοδα κατ' έτος, ήταν όμως πιο συμφέρουσα από ό,τι στην Αίγι­ να, λόγω μικρότερου κόστους παραγωγής, όπως κατέδειξαν οι μελέτες. Τα δεδομένα αυτά εξηγούν τη διάδοση της φιστικιάς σε πολλές περιοχές της Ελλάδας και την εξάπλωση της καλλιέργειας της. Όταν όμως η παραγωγή μεγά­ λωσε και η προσφορά ξεπέρασε τη ζήτηση, φυσικό ήταν να προτιμάται το φιστί­ κι άλλων περιοχών, που προσφερόταν σε μικρότερη τιμή. Οι παραγωγοί άλλων περιοχών όχι μόνο απολάμβαναν ικανοποιητικό κέρδος αλλά είχαν και μεγαλύτε­ ρη ελαστικότητα στη διαμόρφωση της τελικής τιμής, αφού είχαν μικρότερο κό­ στος παραγωγής (χαρακτηριστικές διαφορές ήταν οι πολύ λίγοι ψεκασμοί λόγω μη εξάπλωσης ασθενειών, η ύπαρξη νερού στο κτήμα και όχι η αγορά του σε υψη­ λές τιμές, τα φθηνότερα ημερομίσθια). Ας σημειωθεί εδώ ότι υπήρξε και πρό­ γραμμα, ενταγμένο στα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα, για την αντι­ κατάσταση της ελιάς με φιστικιά. Μετά την πλήρη ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τον απαραί­ τητο χρόνο προσαρμογής της στο Κοινοτικό Δίκαιο και τις οδηγίες, προέκυψε και θέμα εισαγωγής φιστικιού από χώρες της λεγόμενης Μέσης Ανατολής. Οι εισα­ γωγές αυτές δεν γίνονταν συνήθως πριν από την ένταξη, παρά μόνο αν αποδει­ κνυόταν έλλειψη στην ελληνική αγορά (καθεστώς προστασίας με δασμούς που έκαναν ασύμφορες τις εισαγωγές). Σιγά σιγά οι εισαγωγείς κέρδιζαν και αυτοί με­ ρίδιο στην αγορά και στη δεκαετία του '80 το πρόβλημα είχε μεγαλώσει, ώσπου ήρθε στα τέλη της δεκαετίας η κατάρρευση της τιμής από τις 1.000-1.100 δρχ. ανά κιλό στις 800 - τιμή η οποία διατηρήθηκε μέχρι το 1995 και επέφερε μερική εγκα­ τάλειψη της καλλιέργειας σε πολλά κτήματα, αλλά και μείωση της καλλιεργούμε­ νης έκτασης, που σήμερα εκτιμάται σε 720 στρέμματα, δηλαδή στο 12% της συ­ νολικά καλλιεργούμενης έκτασης στο νησί την εποχή εκείνη (1990). Για την ιστορία ας αναφερθεί εδώ ότι έγιναν υπομνήματα προς το Υπουργείο Εμπορίου, το οποίο επικαλέστηκε τους νόμους της ΕΟΚ. Οι παραγωγοί απευ­ θύνθηκαν στον τότε επίτροπο της ΕΟΚ και φίλο της Αίγινας κ. Γρηγόρη Βάρφη, ο οποίος ενδιαφέρθηκε πολύ και αποτέλεσμα του ενδιαφέροντος του ήταν η έκδο­ ση οδηγίας της ΕΟΚ για την οικονομική ενίσχυση της παραγωγής και της τυπο­ ποίησης καρπών με κέλυφος. Επειδή όμως οι κανονισμοί της ΕΟΚ αναφέρονταν Η ΣΤΑΣΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ

61

πάντα σε ομάδες παραγωγών και στην Ελλάδα υπήρχαν Συνεταιρισμοί, κρίθηκε συμφερότερο να μην γίνουν ομάδες παραγωγών ούτε ο Συνεταιρισμός να μετα­ τραπεί σε ομάδα παραγωγών. Τελικά, οι «ηθικοί αυτουργοί» της έκδοσης της κοι­ νοτικής οδηγίας, από την οποία επωφελήθηκαν Ιταλοί, Ισπανοί αλλά και εταιρεί­ ες τυποποίησης, δεν πήραν δραχμή. Το περιστατικό οδηγεί στο μείζον θέμα της οργάνωσης των παραγωγών και της εμπορίας του προϊόντος. Είναι πια κοινός τόπος ότι ένας από τους κυριότε­ ρους λόγους της αποτυχίας της γεωργίας στην Ελλάδα είναι το τεράστιο έλλειμμα που υπάρχει στους τομείς αυτούς. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι, αφού το κακό εί­ ναι γενικό, εδώ δεν θα μπορούσαν να είναι καλύτερα τα πράγματα. Διότι σε πε­ ριόδους ευφορίας φαίνεται ότι δεν χρειάζεται ούτε οργάνωση ούτε βελτίωση της εμπορίας, αλλά η πραγματικότητα μας προσγειώνει ανώμαλα και πάντα αφού είναι πια αργά. Υπήρξε λοιπόν και μέχρι τη δεκαετία του '80 μια πολύ σημαντική -αν όχι δεσπό­ ζουσα- θέση του φιστικιού της Αίγινας στην ελληνική αγορά. Τη θέση αυτή ευελπι­ στούσαν οι παραγωγοί να ισχυροποιήσει η απόφαση του Συνεταιρισμού, στα τέλη της δεκαετίας του '70, να δημιουργήσει τμήμα φιστικοπαραγωγών για τη συγκέ­ ντρωση και εμπορία του φιστικιού. Η ελπίδα αυτή δεν ευοδώθηκε. Η σημαντική συμβολή της δραστηριότητας αυτής ήταν η στήριξη της τιμής για τα μέλη, αφού τους προσφέρεται αρκετά μεγαλύτερη από την τιμή που προσφέρουν συνήθως οι έμποροι. Σύμφωνα με την επιστήμη της εμπορίας, η παραγωγή δημιουργεί χρησιμότη­ τα μορφής (παράγει ένα προϊόν). Το κύκλωμα επεξεργασίας, τυποποίησης, προώ­ θησης, πώλησης δημιουργεί χρησιμότητα μορφής (μορφές ενός προϊόντος), χρη­ σιμότητα τόπου (να βρίσκονται όπου υπάρχουν καταναλωτές), χρησιμότητα χρό­ νου (όταν τα θέλουν οι καταναλωτές) και χρησιμότητα κυριότητας (τις πράξεις της αγοράς και της πώλησης). Η δε αποδοτικότητα της εμπορίας επηρεάζεται από την τεχνολογία, την εκπαίδευση, την οργάνωση, την πληροφόρηση των καταναλωτών και τη λειτουργία του ανταγωνισμού. Η αξιοποίηση αυτών των (επιπέδου λυκείου αρχικώς) γνώσεων θα επέβαλλε την τελείως διαφορετική αντιμετώπιση του καθεστώτος εμπορίας του τοπικού μας προϊόντος, ιδιαίτερα όταν υπήρχε ευφορία, καλή διάθεση των παραγωγών και δυ­ νατότητα πραγματοποίησης εξόδων-επενδύσεων για την εκπαίδευση στελεχών, την οργάνωση του φορέα και των παραγωγών, την κατάκτηση νέων αγορών, την προώθηση του προϊόντος στην ακόρεστη αγορά του εξωτερικού κ.λπ. Το σήμα της Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης θα ήταν τότε η κατακλείδα των προ­ σπαθειών και θα ήταν δυνατή η επωφελής αξιοποίηση του. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, το μεγάλο μέρος των παραγωγών δεν είναι επαγ­ γελματίες αγρότες. Ο μέσος κλήρος είναι 4,6 στρέμματα, και σε κάθε αγροτική εκ­ μετάλλευση αντιστοιχούν περίπου 3 αγροτεμάχια. Το γεγονός αυτό και μόνο περί­ που διπλασιάζει το κόστος παραγωγής έναντι εντός μεγάλου (για τα μέτρα της ΑίΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 8

γινας) και ενιαίου κτήματος, το οποίο έχει δική του πηγή νερού. Υπάρχουν όμως και άλλες -πολύ σημαντικές- επιπτώσεις του γεγονότος αυτού, οι οποίες κρύβο­ νται στην αρχή, για να παρουσιαστούν διογκωμένες και συνήθως δυσεπίλυτες, όταν η καλλιέργεια ωριμάσει και αρχίσουν τα προβλήματα. Κοινό χαρακτηριστικό των παραδοσιακών καλλιεργειών και γενικότερα της παραδοσιακής γεωργίας είναι ο εμπειρισμός. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι εμπει­ ρισμός είναι ένα σύστημα κανόνων που έχουν διατυπωθεί και έχουν γίνει αποδε­ κτοί μέσω εμπειριών και μεταβιβάζονται συνήθως προφορικά. Ο εμπειρισμός ήταν ο κανόνας στα επαγγέλματα που απαιτούσαν τεχνική, όπως, για παράδειγμα, του αγρότη. Στη νεότερη εποχή η επιστημονική γνώση συμπληρώνει ή τροποποι­ εί τον εμπειρισμό, όπου δεν χαράζει τελείως νέους δρόμους. Η καλλιέργεια της φιστικιάς αναπτύχθηκε, όπως ήταν φυσικό, εμπειρικά. Δύο ήταν οι λόγοι: Πρώτον γιατί ήταν «πρωτοποριακή» καλλιέργεια και δεν υπήρχαν πολ­ λά δεδομένα γι' αυτήν και δεύτερον γιατί το μέγεθος της καλλιέργειας (και της γεωρ­ γικής γης της Αίγινας) ήταν -και είναι- ασήμαντο σε εθνική κλίμακα, ώστε να δικαι­ ολογηθεί και να υπάρξει ειδικό ενδιαφέρον από πλευράς κράτους, όπως έχει γίνει πα­ ραδείγματος χάριν στην Τροιζηνία, όπου υπάρχει σταθμός γεωργικής ανάπτυξης. Η (εμπειρική) ανάπτυξη της καλλιέργειας δημιούργησε μια τεχνική, βάσει της οποίας η φιστικιά αναπτύχθηκε, έγινε μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις οδηγός για νέους καλλιεργητές εκτός Αίγινας. Σε συνδυασμό όμως με την έλλειψη επαγγελ­ ματισμού, τη φυσική απομόνωση των νησιών, τη στενότητα ροής πληροφοριών, την εποχή που αλλάζει όλο και με πιο γρήγορους ρυθμούς και τις μικρές δυνατό­ τητες της κάθε εκμετάλλευσης, αποκρυσταλλώθηκε με τα χρόνια μια στερεότυπη κατάσταση, η οποία αντιδρούσε (και αντιδρά) αρνητικά και αμυντικά στις αλλα­ γές, προσκολλάται στο (καλύτερο) παρελθόν ή παρασύρεται από φήμες και «μό­ δες», άλλες υποβολιμαίες και άλλες απλώς ψευδείς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα πολλά μπορούν να αναφερθούν. Όταν, ας πού­ με, το νερό είναι λίγο, συνιστάται η εγκατάσταση συστημάτων στάγδην άρδευσης. Στην Αίγινα προτιμήθηκαν τα συστήματα με μικροεκτοξευτές (sprayers, μπεκ), που χρειάζονται μεγάλες ποσότητες νερού και έχουν μεγάλες απώλειες λόγω εξάτμισης. Η ορθολογική λίπανση βάσει ανάλυσης εδάφους (αμελητέου κόστους) είναι άγνω­ στη, συνήθως γίνεται λανθασμένα (με λανθασμένες αναλογίες θρεπτικών συστατι­ κών) και εκτελείται συνήθως κατά το ήμισυ, δηλαδή η βασική λίπανση του χειμώ­ να. Η επιφανειακή λίπανση του καλοκαιριού δεν έτυχε μεγάλης αποδοχής (πιθα­ νώς ως καινούργια ιδέα) και πολλές φορές γίνεται με λάθος λίπασμα. Η αποκλει­ στική και επί πολλά χρόνια χρήση παραθείου για την καταπολέμηση του ευρύτομου δημιούργησε πολλά κακά, πέραν του ότι το πολλαπλασίασε, αφού δεν το κα­ ταπολεμά: Λόγω συνήθειας δύσκολα γίνονταν αποδεκτά άλλα σκευάσματα, το έντο­ μο πιθανώς έγινε ανθεκτικό γενικώς στα οργανοφωσφορικά εντομοκτόνα, πιθανό­ τατα ξεκληρίστηκαν όλα τα ωφέλιμα έντομα, κάτι που δεν θα είχε συμβεί αν γινόΗ ΣΤΑΣΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ

ταν χρήση άλλων κατάλληλων και εκλεκτικών (στη δράση τους) εντομοκτόνων. Η οικολογική συνιστώσα του θέματος αυτού δεν συζητήθηκε ποτέ. Έγινε όμως τερά­ στιο θέμα η δήθεν απαγόρευση των ψεκασμών αποκλειστικά και μόνο στην Αίγινα! Ένα από τα πιο δημοφιλή σημεία της εισόδου της Ελλάδας στην τότε ΕΟΚ ήταν οι ενισχύσεις και οι επιχορηγήσεις στον αγροτικό τομέα. Ιδιαίτερα δημοφιλή από τη δεκαετία του '80 έγιναν τα «σχέδια βελτίωσης», δηλαδή μικρές τυποποιημένες μελέτες για τη βελτίωση της αποδοτικότητας και τον εκσυγχρονισμό των αγροτικών εκμεταλ­ λεύσεων. Οι αγρότες πρότειναν αγορές, βελτιώσεις, προσθήκες κ.λπ. που θα αύξαναν το εισόδημα τους και συμμετείχαν στο κόστος (η ελάχιστη συμμετοχή ήταν 20%). Ανά­ λογα με το είδος των επενδύσεων, η επιδότηση ήταν από 25 έως 50% και το υπόλοι­ πο ποσό μπορούσε να καλυφθεί από χαμηλότοκο δάνειο της ΑΤΕ. Το ότι τα σχέδια βελτίωσης αφορούσαν αγρότες ή έχοντες το 50% του οικογενειακού εισοδήματος από τη γεωργία αφαιρούσε από τους μικροκτηματίες της Αίγινας τη δυνατότητα ένταξης στα προγράμματα αυτά. Λόγω όμως μη πληροφόρησης και ανυπαρξίας (ή αδιαφο­ ρίας) φορέα οργάνωσης, ελάχιστα ήταν τα σχέδια που έγιναν στην Αίγινα από δικαι­ ούχους, όταν σε άλλες περιοχές γινόταν συνωστισμός και αναμενόταν η χρηματοδότη­ ση του επόμενου χρόνου για να συνεχιστεί η εξυπηρέτηση των εκκρεμών αιτήσεων. Όπως αναπτύσσεται σε ιδιαίτερο άρθρο, το πρόβλημα του νερού ήταν πάντα σοβαρό στην Αίγινα. Η καλλιέργεια αναπτύχθηκε σε καθεστώς ανεπάρκειας νερού, γεγονός είναι όμως ότι τα κατάφερε καλά. Μπορεί το νερό να ήταν λίγο, μπορεί κάθε καλοκαίρι πολλοί παραγωγοί να έδιναν μάχη για να εξασφαλίσουν λίγο νε­ ρό, αλλά σχεδόν πάντα κατάφερναν να κάνουν 2-3 ποτίσματα. Όταν μάλιστα ανοί­ χτηκαν κάποιες μεγάλες γεωτρήσεις, πολλοί πίστεψαν ότι τα πράγματα θα πήγαι­ ναν πολύ καλύτερα στο μέλλον. Δεν εξελίχθηκαν όμως έτσι τα πράγματα. Οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκη­ σης (κυρίως ο τέως Δήμος) «έβαλαν χέρι» στο νερό, με αποτέλεσμα σε λίγα χρόνια η κατάσταση να γίνει χειρότερη από ό,τι ήταν. Η κατάσταση χειροτέρεψε για δύο λόγους. Πρώτον, λόγω της μεγάλης υποβάθμισης της ποιότητας του νερού και, δεύτερον, λόγω της ανόδου της τιμής του. Η εναλάτωση του νερού λόγω της υπεράντλησης είναι πια γεγονός εδώ και πολλά χρόνια. Το πότισμα ρε το διαρκώς χειρότερο νερό έφερε όχι μόνο ποιοτι­ κή αλλά και ποσοτικά υποβάθμιση ίου προϊόντος. Μπορεί η μέχρι ενός βαθμού αλατότητα του νερού άρδευσης να πιθανολογείται ως ένας από τους λόγους της ιδιαιτερότητας της γεύσης του φιστικιού της Αίγινας, αλλά η μεγάλη αλατότητα που έχει αναπτυχθεί τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια είναι ίσως ο κυριότερος λόγος της ραγδαίας πτώσης των αποδόσεων και της μείωσης του μεγέθους του καρπού. Το κόστος της άρδευσης δεν ήταν μεγάλο στα πρώτα χρόνια της καλλιέργειας. Υπήρχαν πολλά πηγάδια, οπότε γινόταν περισσότερο ενσωμάτωση ημερομισθίων του παραγωγού παρά ανάλωση κυκλοφοριακού κεφαλαίου για άρδευση. Για όσους έπαιρ­ ναν νερό από κοντινά πηγάδια ή γεωτρήσεις πάλι δεν προέκυπτε μεγάλη δαπάνη, γιαΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ. 8

τί το κόστος άντλησης ήταν μικρό, όπως μικρές ήταν συνήθως και οι αποστάσεις από τη γεώτρηση ως το κτήμα του παραγωγού (κόστος μεταφοράς). Ένα και μόνο στοι­ χείο φτάνει για να καταδείξει τη διαφορά: Το 1977, το κυβικό μέτρο νερού άρδευ­ σης αγοραζόταν έναντι 95 γραμμαρίων φιστικιού και το 1995 έναντι 195 γραμμα­ ρίων! Αυτό χωρίς να συνυπολογιστεί η πτώση της μέσης στρεμματικής ή κατά δένδρο απόδοσης από το 1977 ως το 1995, που σε πολλές περιπτώσεις έφτανε το 50%. Ο λόγος που το κόστος άντλησης ήταν τότε μικρό δεν αφορά τόσο το φθηνό­ τερο ρεύμα ή πετρέλαιο αλλά το μικρό τότε βάθος άντλησης, που σήμαινε μικρή κατανάλωση καυσίμου ή ρεύματος, μικρό κόστος ανόρυξης - σωλήνωσης της γε­ ώτρησης και μικρού κόστους αντλία. Πρέπει να αναφερθεί ότι το κόστος άντλη­ σης δεν ακολουθεί γραμμικά (αναλογικά) την αύξηση του βάθους άντλησης, αλλά αυξάνει δυσανάλογα με την αύξηση του βάθους. Αυτά αφορούσαν και αφορούν όσους μπορούν να εξασφαλίσουν νερό από γε­ ώτρηση. Πολλοί όμως, κυρίως μικροκτηματίες, είτε δεν μπορούσαν πια να εξα­ σφαλίσουν νερό είτε η γεώτρηση που τους έδινε είχε πια πολύ αλατούχο νερό. Αυ­ τοί αναγκάστηκαν (ιδίως οι πρώτοι) να κάνουν σύνδεση με το Δήμο και να πλη­ ρώνουν (στοιχεία 1995) διπλή τιμή. Στην περίπτωση αυτή, φυσικά, υπήρχε βέ­ βαιη και μεγάλη κατ' έτος ζημιά του παραγωγού, αφού μόνο το κόστος άρδευσης έφτανε ως και το 20% των ακαθάριστων εσόδων (στη φιστικιά οι υπολογισμοί γί­ νονται πάντα ανά διετία, ασχέτως αν πολλοί υποθέτουν ίδια παραγωγή και έξοδα κατ' έτος, μοιράζοντας στα δόο τα μεγέθη της διετίας). Οι λόγοι που υφίστανται ακόμα αυτές οι εκμεταλλεύσεις είναι καθαρά συναισθηματικοί. Σε πολλούς τομείς μελέτης των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων, όπως παραδείγ­ ματος χάριν στον κοινωνικό και περισσότερο στον οικονομικό, εμφανίζεται το φαινόμενο της επανατροφοδότησης (feed-back), δηλαδή της τροφοδότησης ενός φαινομένου από τα ίδια τα αποτελέσματα του. Στην περίπτωση που μελετάμε, τα αποτελέσματα της κρίσης της καλλιέργειας την επανατροφοδοτοόν, βαθαίνοντας την. Ο μηχανισμός είναι απλός. Ως τελικό αποτέλεσμα μιας καλλιέργειας, μιας γεωργικής εκμετάλλευσης, νοεί­ ται πάντα το οικονομικό, ακόμα και σε περίπτωση αυτοκατανάλωσης. Όταν λοι­ πόν ο παραγωγός παίρνει στα χέρια του λιγότερα χρήματα (όπως συμβαίνει από τα τέλη της δεκαετίας του '80 και μετά), για να ανταπεξέλθει αρχίζει και περι­ κόπτει έξοδα, δηλαδή καλλιεργητικές φροντίδες. Έγιναν πράγματι πολλές περι­ κοπές, όπως στα ραντίσματα, στα λιπάσματα (η φιστικιά υπολιπαίνεται), στην πο­ σότητα και συχνότητα των αρδεύσεων και γενικά στις περιποιήσεις. Φυσικό ήταν η απόδοση των δένδρων να μειωθεί ακόμα περισσότερο, τροφοδοτώντας περαιτέ­ ρω την κρίση και ωθώντας για νέα μέτρα (σύνηθες φαινόμενο στην οικονομία). Ιδιαίτερα σημαντική αποδείχθηκε ότι ήταν η περικοπή των επεμβάσεων φυτο­ προστασίας. Η κρίσιμη περίοδος στην Αίγινα είναι από το τρίτο δεκαήμερο του Μαΐου ως τα τέλη Ιουνίου, όπου χρειάζεται να υπάρχει κάλυψη του καρπού με 2Η ΣΤΑΣΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ

3 ψεκασμούς, για να μην τρυπηθεί από το έντομο ευρύτομο ή να μην μαυρίσει (ή και τα δύο). Η μείωση των επεμβάσεων αυτών λόγω της περικοπής των εξόδων είχε πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα, αφού οι επιπτώσεις δεν περιορίζονται στο κτήμα που δέχεται μειωμένη φυτοπροστασία, αλλά και σε πολλά ακόμα, λόγω πολ­ λαπλασιασμού των παρασίτων και εξάπλωσης τους - ιδιαίτερα των μυκητολογι­ κών ασθενειών, που μεταφέρονται με τον άνεμο. Πράγματι, σχεδόν αμέσως μετά τη μείωση των επεμβάσεων, που σε πολλές περι­ πτώσεις έφτανε ως το 50%, παρατηρήθηκε αύξηση των προσβολών από έντομα και ασθένειες. Από τη μεγάλη ανομβρία των ετών 1989-90 επιτάθηκε η υποβάθμιση - η εναλάτωση του νερού της Αίγινας και τα συμπτώματα τοξικότητας προστέθηκαν στο βεβαρημένο ιστορικό της καλλιέργειας. Τότε εμφανίστηκε (1992) και το πρωτοφανές για την κοινωνία της εποχής μας φαινόμενο της «εν μια νυκτί» επικράτησης της φήμης ότι δήθεν τα ραντίσματα απαγορεύτηκαν στην Αίγινα! Το φαινόμενο θα εξεταστεί ιδιαι­ τέρως, εδώ ενδιαφέρει η επίπτωση που είχε και έχει λόγω περαιτέρω μείωσης των ήδη λιγοστών επεμβάσεων φυτοπροστασίας ή και κατάργησης της σε κάποιες περιπτώσεις. Από την εποχή αυτή και κάθε χρόνο παρατηρούνται κατά τον κρίσιμο μήνα εκτε­ ταμένες προσβολές (μελανώσεις) του καρπού, οι οποίες έγιναν μάστιγα για ορισμένες περιοχές και παρουσιάζουν από τότε τάση εξάπλωσης. Φαίνεται όμως ότι τα βάσανα των φιστικοπαραγωγών δεν σταματούν εδώ. Πριν από λίγα χρόνια εμφανίστηκε το επίσης πρωτοφανές φαινόμενο της εμπλοκής της αστυνομίας, η οποία παρενοχλεί αυτούς που ραντίζουν, με μόνο στόχο τον εκφοβισμό τους. Η εγκατάλειψη της ήδη λειψής φυτοπροστασίας σε ορισμένες περιοχές και κτήματα είναι πλέον γεγονός. Οι εκτεταμένες προσβολές των δένδρων και της παραγωγής των τελευταίων 10-15 ετών, που έχουν σαφή αυξητική τάση, επηρεάζουν με πολλούς τρόπους την καλλιέργεια. Πρώτον, μειώνουν ή μηδενίζουν την παραγωγή, η οποία -ας υπομνησθεί- είναι παραγωγή διετίας. Δεύτερον, μειώνουν την αποτελεσματικότητα της φυτοπροστασίας σε διπλανά κτήματα, επιτείνοντας την απογοήτευση, τη σύγ­ χυση και την εξάπλωση φημών. Τρίτον, υποβαθμίζουν την ποιότητα του καρπού (μεγάλο ποσοστό κλειστών, μαύρων, μισογεμάτων, πικρών κ.λπ.). Συμπερασματικά, ένας συνδυασμός εξωγενών και (κυρίως) εσωγενών παρα­ γόντων έχει φέρει την καλλιέργεια της φιστικιάς από πλεονεκτική σε δυσχερή θέ­ ση. Όπως θα αναλυθεί σε άλλο άρθρο, η σταδιακή εγκατάλειψη της φιστικοκαλλιέργειας θα έχει επιπτώσεις στην απασχόληση και στο εισόδημα, σε εποχές που κανείς δεν εγγυάται γι' αυτά. Η σημασία όμως της καλλιέργειας είναι πολύ μεγα­ λύτερη από το οικονομικό της αποτέλεσμα και γι' αυτό η τοπική κοινωνία πρέπει να εξετάσει τους τρόπους παρέμβασης της. Άλλα άρθραTOHαφιερώματος συμ­ βάλλουν στην κατανόηση της σημασίας της καλλιέργειας και της ανάγκης διατή­ ρησης της, τουλάχιστον έως ότου χωροταξικές ρυθμίσεις και κοινωνικές συμφω­ νίες και αλλαγές προκρίνουν μια άλλη πορεία για το νησί.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, t. 8

Τα προβλήματα της εμπορίας

Η

φύση των αγροτικών προϊόντων είναι συνδεδεμένη με τα προβλήματα στην εμπορία τους. Τα αγροτικά προϊόντα έχουν όλα τα «μειονεκτήματα» που θα

μπορούσε να έχει ένα προϊόν: Είναι -τα περισσότερα- νωπά, δηλαδή έχουν μικρή διάρκεια ζωής, μεγάλο όγκο και μικρή τιμή μονάδας. Οι ιδιότητες τους αυτές τα κάνουν ευπαθή, όσον αφορά όχι μόνο τη φύση τους αλλά και την εμπορία τους, αφού η οποιαδήποτε καθυστέρηση, από τον παραγωγό μέχρι τον τελικό κατανα­ λωτή, μπορεί να αποβεί μοιραία όχι μόνο για το προϊόν αλλά και γι' αυτόν που το εμπορεύεται - είτε είναι παραγωγός είτε έμπορος σε οποιοδήποτε στάδιο εμπορίας. Υπάρχει και ένα άλλο χαρακτηριστικό των αγροτικών προϊόντων, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Είναι ο μεγάλος αριθμός παραγωγών, που ο καθένας παράγει μικρή ποσότητα προϊόντος. Το χαρακτηριστικό αυτό είναι ο μισός ορισμός του καθε­ στώτος του πλήρους και ελεύθερου ανταγωνισμού στο εμπόριο. Δεν υπάρχει βέ­ βαια το άλλο μισό, δηλαδή ο μεγάλος αριθμός αυτών που το αγοράζουν. Για τον παραγωγό αυτοί είναι βέβαια οι έμποροι και όχι οι τελικοί καταναλωτές. Ο μεγάλος αριθμός μικροπαραγωγών είναι το μόνο ίσως τρωτό σημείο στην εμπορία του φιστικιού, το οποίο δεν είναι νωπό και έχει σχέση όγκου-τιμής πολύ ικανοποιητική. Αυτό το σημείο έχει «καλλιεργηθεί» πολύ με τα χρόνια και έχει υποκαταστήσει, σε μεγάλο βαθμό, τα άλλα μειονεκτήματα των αγροτικών προϊό­ ντων. Είναι, δηλαδή, το αδύνατο σημείο των παραγωγών. Ο μεγάλος αριθμός παραγωγών με μικρή ποσότητα προϊόντος δημιουργεί τις εξής καταστάσεις: • Αφαιρείται η διαπραγματευτική ικανότητα.

• Δεν υπάρχουν συνήθως αποθηκευτικοί χώροι, οπότε οι μικροπαραγωγοί πιέ­ ζονται να πουλήσουν, γιατί τα έντομα αποθηκών καραδοκούν (σκουλήκιασμα).

• Δεν υπάρχει πληροφόρηση, οπότε κυκλοφορούν διάφορες φήμες για χαμη­ λή τιμή, υπερπαραγωγή σε άλλες περιοχές, μεγάλες εισαγωγές, πτώση της τι­ μής το χειμώνα κ.λπ. Ας δούμε πώς περιγράφεται η κατάσταση σε μια μελέτη που έγινε το 1977: Ο μεγάλος όγκος της παραγωγής διατίθεται στην αγορά της πρωτεύ­ ουσας και των μεγάλων πόλεων μέσω λίγων ντόπιων εμπόρων, που συγκε­ ντρώνουν το φιστίκι και το μεταπουλούν στους εμπόρους της Αθήνας και άλλων μεγάλων πόλεων, οι οποίοι με τη σειρά τους είτε το διαθέτουν στην κατανάλωση είτε το πουλούν σε μικρότερους εμπόρους. ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΑΣ

Οι ντόπιοι έμποροι ανοίγουν κάθε Σεπτέμβρη την αγορά με μια μέση τιμή που επηρεάζεται: 1. Από τον όγκο της ντόπιας παραγωγής.

2. Από την προσυνεννόηση που γίνεται μεταξύ τους.

3. Από την προσφορά που υπάρχει.

4. Από τον ερχομό ή όχι Αθηναίων εμπόρων, που δίνουν ψηλότερη τι­ μή, επηρεάζοντας έτσι θετικά την άνοδο της τιμής.

5. Από τον όγκο της παραγωγής και την τιμή του φιστικιού γειτονικών πε­ ριοχών (συνήθως των Μεγάρων), από όπου οι έμποροι παίρνουν φι­ στίκι είτε για να σπάσουν την τιμή είτε για να το βαφτίσουν Αιγινήτικο και με το πιστοποιητικό του τελωνείου να το προωθήσουν στις αγορές. Η μέση αυτή τιμή αυξομειώνεται στην κάθε αγοραπωλησία από την ποι­ ότητα του φιστικιού και τη γενική κοινωνική και οικονομική κατάσταση του κάθε παραγωγού. Η εκτίμηση γίνεται από τον έμπορο με τελείως εμπειρικάυποκειμενικά κριτήρια, ώστε να υπάρχουν πολλά περιθώρια στον έμπορο να κατεβάσει την προσφορά κάτω από τη μέση τιμή ή να δώσει μόνο αυτή σε φιστίκι καλύτερης ποιότητας. Κάποιοι ζητούν δείγμα, κλείνουν μια τιμή και όταν ο παραγωγός φέρει το φιστίκι, το ζυγίσουν και το αδειάσουν στην απο­ θήκη, δίνουν μικρότερη τιμή, με το πρόσχημα ότι η τιμή έπεσε ή ότι δεν ήταν όλο το φιστίκι της ίδιας ποιότητας με το δείγμα. Τα όσα πιο πάνω αναφερόντα! δεν έχουν ξεπεραστεί μέχρι σήμερα, απλά κάποια πράγματα έχουν γίνει λίγο διαφορετικά. Ένα άλλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι παραγωγοί είναι ο τρόπος πληρωμής. Πολλοί έμποροι αγοράζουν «επί πιστώ­ σει» ή -στην καλύτερη περίπτωση- με επιταγές πολλών μηνών. Η είσοδος της ομάδας φιστικοπαραγωγών του Συνεταιρισμού στο παιχνίδι της εμπο­ ρίας άλλαξε κάπως τους κανόνες του παιχνιδιού. Η βεβαιότητα της διάθεσης του προϊό­ ντος για τα μέλη και οι υψηλότερες τιμές που απολαμβάνουν, σε σύγκριση με τους κλα­ σικούς εμπόρους, έθεσε τα μέλη του σε σαφώς καλύτερη θέση από τα μη μέλη. Η συγκέ­ ντρωση όμως μέρους μόνο της παραγωγής και άλλα προβλήματα δεν έλυσαν εξ ολοκλή­ ρου, αλλά εν μέρει το πρόβλημα της εμπορίας του φιστικιού σε επίπεδο παραγωγών. Είναι στη μοίρα των αγροτικών προϊόντων η -εν πολλοίς- ανεξάρτητη πορεία των τι­ μών χονδρικής και λιανικής πώλησης. Αυτό έγινε ιδιαίτερα αισθητό, όταν στις αρχές της δεκαετίας του '90 κατέρρευσε μέσα σε ένα χρόνο η τιμή παραγωγού κατά 25-30%, χωρίς ουσιώδη αντίστοιχη μείωση της λιανικής τιμής (ψημένο). Το γεγονός δεν ενδιαφέρει άμε­ σα τον παραγωγό αλλά έμμεσα, αφού η φθηνότερη λιανική τιμή θα προκαλούσε αύξηση της ζήτησης και -αν όχι άνοδο της τιμής- ευκολότερη διάθεση του προϊόντος. Είναι αξιοσημείωτο ότι κυρίως στη δεκαετία του '80, αλλά και αργότερα, δεν υπήρξε οργανωμένη και τελεσφόρος προσπάθεια επέκτασης της εμπορίας και ει­ σόδου σε άλλες αγορές. Ήταν εποχές που όχι μόνο Έλληνες έμποροι της επαρχίας ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.8

αλλά και ξένοι ήθελαν να προσθέσουν φιστίκι στα προϊόντα τους. Σε στήλες πε­ ριοδικών επιμελητηρίων και σε γεωργοοικονομικές εκδόσεις υπήρχαν άφθονα ονόματα ξένων οίκων που ζητούσαν ξηρούς καρπούς και μερικοί μόνο φιστίκι. Είναι αλήθεια ότι η διείσδυση κυρίως σε ξένες αγορές χρειάζεται οργάνωση, μεθοδικότητα και προ πάντων αποφασιστικότητα, τουλάχιστον στο παρελθόν, που είχαν παρουσιαστεί ελκυστικές ευκαιρίες. Για παράδειγμα, υπήρξε περίπτωση υπογραφής συμβολαίου με αμερικανική εταιρεία, όπου η ελάχιστη ποσότητα κατ' έτος θα ήταν 200 τόνοι και θα υπήρχε σταθερή ποιότητα. Η μεγάλη τιμή δεν στά­ θηκε ικανή να πείσει όσους πίστευαν ότι οι 200 τόνοι είναι πάνω από τις ικανότη­ τες τους και θα έχαναν έτσι τους τακτικούς τους πελάτες. Υπάρχει βέβαια και το θέμα της ποιότητας. Όχι αυτής που στηρίζεται στη γεύ­ ση αλλά της μετρήσιμης, η οποία -δυστυχώς- επικρατεί και είναι πρόξενος μυ­ ρίων όσων δεινών, όπως η απώλεια χιλιάδων ποικιλιών λαχανικών και φρούτων και η αντικατάσταση τους με νέες, που δίνουν προϊόντα μεγάλου μεγέθους, ζωη­ ρών χρωμάτων, αλλά αμφίβολης έως κακής γεύσης. Το φιστίκι της Αίγινας είναι γενικώς μικρού μεγέθους και συχνά όχι και τόσο άσπρο. Το πρόβλημα επιτείνεται σε δύσκολες χρονιές, όπου πραγματικά χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για τη διά­ θεση του προϊόντος. Πάντως αυτός δεν πρέπει να είναι ο λόγος για τον οποίο πραγματοποιούνται «εισαγωγές» φιστικιού από άλλες περιοχές (αλλά και πραγμα­ τικές εισαγωγές), γιατί δεν συμβαίνει μόνο σε τέτοιες χρονιές. Στη γειτονική Τουρκία, η οποία παράγει πολύ μεγαλύτερες ποσότητες από την Ελλάδα και είναι προσανατολισμένη περισσότερο στις εξαγωγές, εδώ και πολλά χρόνια γίνεται διαχωρισμός του φιστικιού σε τρεις ποιότητες, με βάση το μέγεθος (ο διαχωρισμός γίνεται με απλό τρόπο, με μηχανικά κόσκινα). Θα ήταν πολύ χρή­ σιμη μια μελέτη, η οποία να έδειχνε το εφικτό ή μη μιας τέτοιας προσπάθειας. Η μη ύπαρξη φορέα ικανού να προωθήσει την εμπορία του φιστικιού της Αί­ γινας έξω από τις παραδοσιακές αγορές είναι αναμφίβολα ένας από τους λόγους της κρίσης που υπάρχει εδώ και περίπου δεκαπέντε χρόνια στο τοπικό μας προϊ­ όν. Χωρίς έναν τέτοιο φορέα δεν είναι περίεργο που το συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστό της παραγωγής ενός προϊόντος Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευ­ σης (ΠΟΠ) πουλιέται χονδρικά ως ανώνυμο προϊόν. Η προώθηση βέβαια ενός τοπικού προϊόντος δεν είναι πάντα αποκλειστική υπόθεση ενός φορέα εμπορίας και τυποποίησης. Είναι και θέμα ευρύτερων συμφωνιών-συναινέσεων σχεδόν όλων των εμπλεκομένων στο κύκλωμα, αλλά και των συλλογικών εκφράσεων μιας τοπικής κοινωνίας. Όλα αυτά δεν είναι αυτονόητα, αλλά κατακτώνται με πολό κόπο, πολλές προσπάθειες, πολλή συζήτηση, αμοιβαί­ ες υποχωρήσεις, πνεύμα συνεργασίας και προ πάντων κατανόηση του σκοπού, που δεν είναι το ατομικό, αλλά το συλλογικό συμφέρον, μέσα από το οποίο όχι μό­ νο προκύπτει το ατομικό αλλά και προστατεύεται με το στοιχείο της διάρκειας, κά­ τι το οποίο γενικώς λείπει από την ελληνική κοινωνία. ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΑΣ

A ***ί"Κ

>A^

^

Τα προβλήματα φυτοπροστασίας Η «οικολογία» και ία αδιέξοδα της

Ο

σκοπός του παρόντος άρθρου δεν είναι η περιγραφή γενικώς των δυσκο­

λιών καταπολέμησης ασθενειών και εχθρών, ούτε η παράθεση ονομάτων

μυκήτων, εντόμων και φυτοφαρμάκων. Είναι μια προσπάθεια -κόντρα στη μόδαενημέρωσης γύρω από τα ζητήματα φυτοπροστασίας και τα ειδικά προβλήματα που υπάρχουν στην Αίγινα, λόγω κοινωνικών συνθηκών. Η προσπάθεια αυτή είναι ιδιαίτερα αντιδημοφιλής, όσο και... αντιεμπορική για όσους πηγαίνουν αντίθετα με το ρεύμα της εποχής. Μιας εποχής όπου ο ορ­ θολογισμός υποχωρεί, ατομισμοί και εσχατολογίες αναπτύσσονται, ενώ νέοι ιεροξεταστές εμφανίζονται στους άμβωνες των τηλεοπτικών συσκευών. Είναι όμως αναγκαία προσπάθεια, γιατί το τοπικό μας προϊόν χρειάζεται προστασία όχι βέβαια τόσο από το κράτος αλλά από την τοπική κοινωνία, αφού η σημασία του για το νησί είναι μεγάλη. Αναγκαίες είναι λοιπόν κάποιες αρχικές διασαφηνίσεις, για να μπουν ορισμένα θέματα στις σωστές τους διαστάσεις. Είναι οπωσδήποτε δικαιολογημένη η ανησυχία των ανθρώπων για τα όσα συμ­ βαίνουν στο «περιβάλλον», στη «φύση». Η επικρατούσα άποψη είναι ότι οι άν­ θρωποι επεμβαίνουν στη φάση και καταστρέφουν το περιβάλλον, οπότε επιβάλλε­ ται να σεβόμαστε τη φύση, να προσέχουμε το περιβάλλον και να προσπαθούμε να είμαστε «οικολόγοι», κυρίως σε ό,τι τρώμε και δευτερευόντως στα σκουπίδια μας. Είναι η «ιδεολογία» της εποχής, του συρμού, ακίνδυνη και γι' αυτό προβαλλόμε­ νη, δημιουργεί κακούς για εκτόνωση και δίνει «διεξόδους» στις προσπάθειες για καλύτερη ποιότητα ζωής. Τα πράγματα είναι -ως συνήθως- αρκετά διαφορετικά από αυτήν την απλοϊ­ κή εικόνα. Περιβάλλον, για παράδειγμα, είναι ό,τι ο άνθρωπος μετατρέπει στη φύση και όχι η ίδια η φύση. Δεν είναι απλώς η εξωτερική πραγματικότητα, που μας εγκλωβίζει με τους νόμους της. Είναι εκείνο που σχηματίζεται από το πλέγ­ μα των δραστηριοτήτων μας στη φύση και που συμπυκνώνει την ιστορία των αποτελεσμάτων αυτών των δραστηριοτήτων. Ενώ οικολογία δεν είναι κάτι το τό­ σο πολύπλοκο, όπως το να τρώμε «αγνά» προϊόντα και να πηγαίνουμε τα σκου­ πίδια μας για ανακύκλωση. Είναι απλά μια βιολογική επιστήμη, που μελετά τις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ βιοτικών (ζώα, φυτά) και αβιοτικών (κλί­ μα, έδαφος κ.λπ.) παραγόντων του περιβάλλοντος, οπότε οικολόγος είναι ο θε­ ράπων της. Τι σχέση έχει με χους αυτοανακηρυχθέντες «οικολόγους» και τα «οιΑΦΙΕΡΟΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, t. 8

κολογικά» προϊόντα, ας αναρωτηθούν όσοι δεν εντυπωσιάζονται από τη μόδα και τις καταστάσεις του συρμού. Μπορεί η πραγματικότητα να είναι οδυνηρή, αλλά επιβάλλεται να λέγεται, του­ λάχιστον όποτε δίνεται η ευκαιρία. Κάτω από την ασπίδα της οικολογίας συνω­ στίζονται οπαδοί του Μπους και των Μαχαρίσι, διευθυντικά στελέχη πολυεθνι­ κών και δάσκαλοι σε χωριά του Τρίτου Κόσμου, ιδιοκτήτες αλυσίδων τροφίμων και μικρονοικοκυρές. Οικολόγοι θέλουν να λέγονται όσοι μετακινούνται λίγες εκα­ τοντάδες μέτρα με θηριώδη τζιπ, αλλά ψάχνουν μανιωδώς για αγνά προϊόντα από το χωριό και παραπονιούνται ότι «όλα χάλασαν». Οικολόγοι επίσης και όλοι μας που καταναλώνουμε ατομικά τόση ενέργεια όση θέλει ένα ολόκληρο χωριό στην Αφρική και ανησυχούμε για το «περιβάλλον». Είναι λοιπόν η «οικολογία» και το «οικολογικό» λέξεις κενές πια περιεχομένου, αλλά (ίσως γι' αυτό) τόσο της μόδας. Στοιχειώδες καθήκον κάθε ιδεολογίας που χειραγωγεί είναι η κατασκευή εχθρών. Μέγας εχθρός της «οικολογικής ιδεολογίας» έχει ανακηρυχθεί ο τρόπος παραγωγής τροφίμων και ο παραγωγός, ιδιαίτερα μάλιστα ο μικρός. Είναι ύπο­ πτος παραγωγής μη «οικολογικών» τροφίμων, χρήστης χημικών ουσιών, που ναι μεν επιτρέπονται αλλά «όχι κοντά μας, όχι σε αυτά που τρώμε». Η χειραγώγηση εί­ ναι προφανέστατη, αποδεικνύεται από τα υστερικά φαινόμενα που ακολουθούν τις ειδήσεις για κρούσμα σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας στη Βρετάνη ή για αυξη­ τικές ορμόνες στο Βέλγιο, με θύματα ένα νεκρό και έναν υπό παρακολούθηση. Δεν ακούμε για τα εκατομμύρια που πεθαίνουν από την πείνα ούτε ότι κάθε χρόνο στην Ελλάδα χάνουμε πληθυσμό μιας κωμόπολης από τροχαία. Πρόκειται λοιπόν για μια ψευτοϊδεολογία, βαθιά ατομιστική, μια ιδεολογία των χορτάτων. Πρόκειται για ιδεολογία των χορτάτων, γιατί η χρήση των νέων μεθόδων παρα­ γωγής τροφίμων (πράσινη επανάσταση, λιπάσματα, φυτοφάρμακα κ.λπ.) έγινε για να χορτάσει τους πεινασμένους, άσχετο αν αυτό τελικά δεν συμφέρει. Η παραγωγή όμως περισσότερων τροφίμων από το ίδιο χωράφι ρίχνει το κόστος. Σήμερα ποιος μπορεί να καλλιεργήσει με τις μεθόδους του παππού του; Σίγουρα όλοι, αλλά για χό­ μπι, λέγοντας ότι πληρώνουμε τις τομάτες δεκαπλάσια απ' ό,τι στο μανάβη. Θέλου­ με όμως αυτό να γίνει κανόνας της γεωργίας! Βεβαίως, όταν εμφανιστεί στο ράφι νωπό προϊόν με την ένδειξη «οικολογικό», θέλουμε να μην είναι ακριβότερο... Οι αγορές λοιπόν πιέζουν για φθηνότερα προϊόντα και σήμερα οι αγορές δεν γνωρίζουν σύνορα. Το φιστίκι της Θεσσαλίας είναι φθηνότερο από το αιγινήτικο και της Περσίας φθηνότερο από το ελληνικό. Δεν υπάρχουν πια προστατευτικά τείχη και δασμολογικά σύνορα. Η μόνη ορατή διέξοδος είναι η εκμετάλλευση των μέσων, των γνώσεων και της επιδεξιότητας του παραγωγού. Η επίκληση άλλων εποχών, όπου όλα ήταν καλά, έβρεχε, δεν υπήρχαν αρρώστιες κ.λπ. δεν οδηγεί πουθενά αλλού παρά στη μοιρολατρία. Πρέπει όσοι «οικολογούν» να γνωρίζουν ότι η μεγαλύτερη επέμβαση που έγι­ νε ποτέ στα φυσικά οικοσυστήματα ήταν η γεωργία. Η περίφημη «ισορροπία της ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

φύσης» καταστρέφεται ανεπανόρθωτα με τη μετατροπή ενός φυσικού οικοσυστή­ ματος σε γεωργικό. Η φύση «ξέρει» να αποκαθιστά την ισορροπία, όταν δεν επεμ­ βαίνουμε. Όταν αφήσουμε ένα κτήμα χωρίς καμία επέμβαση, σε λίγα χρόνια θα υπάρχουν δεκάδες φυτά και τα άγρια κλαδιά της τσικουδιάς θα έχουν περάσει τα ήμερα της φιστικιάς σε ύψος. Σε αυτά και στο απείραχτο έδαφος θα βρίσκουν τρο­ φ ή εκατοντάδες έντομα και ζώα. Γιατί η ισορροπία βασίζεται στη βιοποικιλότητα: Μόλις ένα (ζωικό ή φυτικό) είδος πάει να επικρατήσει, αντιμετωπίζει δεκάδες εχθρούς και ανταγωνιστές. Το ερώτημα βέβαια είναι πόσο φιστίκι μαζεύει κανείς από ένα τέτοιο κτήμα και πόσο στοιχίζει το κιλό. Η γεωργική δραστηριότητα συνιστά σοβαρότατη εκτροπή από τις φυσικές δια­ δικασίες. Θέλουμε ένα χωράφι όπου να μη φυτρώνει ούτε το παραμικρό χορτάρι γύρω από τους κορμούς των δένδρων ή στην ξερολιθιά του συνόρου. Το έδαφος μάλιστα να είναι διπλά αλεσμένο με τη φρέζα, για να είμαστε σίγουροι ότι δεν έχει επιζήσει κανένας από τους ωφέλιμους οργανισμούς του εδάφους και η (σπάνια) οργανική ουσία του θα οξειδωθεί μια ώρα νωρίτερα. Απορούμε γιατί τα σαλιγκά­ ρια ανεβαίνουν πάνω στα φυτά και τα πνίγουν; Βασικός κανόνας της οικολογίας είναι ότι στη φάση επιβιώνει ο καλύτερα προ­ σαρμοσμένος. Στη γεωργία θέλουμε το αντίθετο. Θέλουμε τα φυτά μας σε περι­ βάλλον χωρίς τους παράγοντες που εξασφαλίζουν φυσική ισορροπία, ζυγισμένα και στοιχισμένα μέσα στο χωράφι, του ίδιου είδους και ποικιλίας, δηλαδή γενετι­ κά ίδια μεταξύ τους, συνεπώς απολύτως προβλέψιμα σε ένα απρόβλεπτο περιβάλ­ λον. Οργανισμοί λοιπόν όλο και πιο εξαρτημένοι από τους ανθρώπους για την επι­ βίωση τους. Στη φύση δεν είναι όμως οι «καλοί» που πεθαίνουν νέοι αλλά οι προ­ βλέψιμοι για τους εχθρούς τους (πιθανώς να είναι το ίδιο τελικά). Ίσως η εισαγωγή στο θέμα να ήταν μεγάλη, αλλά ήταν επιβεβλημένη για το εί­ δος του προβλήματος που πρέπει να αντιμετωπιστεί. Ό π ω ς έχει ήδη περιγραφεί, η κρίση της καλλιέργειας από τα τέλη της δεκαετίας του '80 οδήγησε τους Αιγινήτες παραγωγούς σε περικοπή πολλών καλλιεργητικών φροντίδων, δηλαδή εξόδων. Ένα από αυτά ήταν τα έξοδα φυτοπροστασίας, η οποία περικόπηκε στο μισό περίπου. Παράλληλα, η πόλη επεκτεινόταν (και επεκτείνεται) περιμετρικά, δηλαδή μέσα στη ζώνη καλλιέργειας της φιστικιάς. Είναι γνωστό ότι η πίεση για οικοδόμηση δεν προ­ έρχεται τόσο από τους κατοίκους της Αίγινας όσο για δεύτερη, παραθεριστική κα­ τοικία. Τα χρόνια εκείνα δεν υπήρχε η ρύθμιση για οικοδομήσιμα αγροτεμάχια στους καταργημένους οικισμούς, όταν δεν βρίσκονται πάνω σε αναγνωρισμένο δρό­ μο, οπότε η πίεση ήταν μεγαλύτερη (η ρύθμιση καταργήθηκε πάλι το 2002). Το Μάιο του 1992 μια «είδηση» συντάραξε αγρότες, αγροτοεργάτες και μικροκτηματίες της Αίγινας. Απαγορεύτηκαν τα ραντίσματα! Απαγορεύτηκαν ειδικά στην Αίγινα, γιατί υπήρχαν πολλά κρούσματα καρκίνου! Νοικοκυρές ορκίζονταν ότι το άκουσαν στην τηλεόραση και νέες φήμες ακούγονταν ότι «σήμερα» συνελή­ φθησαν οι τάδε και δείνα παραγωγοί (πληροφορήθηκαν για τη σύλληψη τους στο ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 8

μεθεπόμενο καφενείο) και οδηγήθηκαν στο αυτόφωρο γιατί ράντιζαν! Υπήρξαν φαινόμενα υστερίας από γυναίκες που περίμεναν να εκδηλωθούν τα πρώτα συ­ μπτώματα της επαράτου, ενώ ραντιστές επέστρεφαν από τα κτήματα (μετά από «ενημέρωση» και απειλές από γείτονες) με τα βαρέλια γεμάτα φάρμακο και παρα­ πονιόνταν στους γεωπόνους γιατί δεν τους ενημέρωσαν! Το όλο σκηνικό παρέπεμπε ευθέως στην περίφημη ραδιοφωνική εκπομπή του Όρσον Ουέλς, ο οποίος κάνοντας δήθεν ζωντανό ρεπορτάζ περιέγραφε την κάθοδο διαστημοπλοίων γεμάτων Αρειανούς με σκοπό την κατάκτηση της Γης. Εκδηλώθη­ καν φαινόμενα μαζικής υστερίας στους δρόμους της Νέας Υόρκης και ευτυχώς δεν υπήρξαν αυτοκτονίες για να κηλιδώσουν την καριέρα του νεαρού τότε σκηνοθέτη. Υπάρχει οπωσδήποτε μια «ψυχολογική» συνιστώσα του θέματος, η οποία παρα­ πέμπει στα ορμέμφυτα, στην αγελοποίηση που επιτυγχάνεται όταν εμφανίζεται το μη λογικό νέο και ο εχθρός (για παράδειγμα, οι Ναζί και οι «κατώτερες» φυλές που τους απειλούσαν) και στο πόσο ανίκανη είναι συνήθως η λογική φλούδα του εγκεφάλου μας να τα ελέγξει. Ενδιαφέρουν προς το παρόν οι άλλες διαστάσεις του θέματος. Πρώτα απ' όλα ενδιαφέρει ο τρόπος διάδοσης της φήμης, η οποία δεν είχε φυσι­ κά την παραμικρή δόση αλήθειας. Πρέπει να αναφερθεί ότι την εποχή εκείνη, εποχή που μόλις είχαν εμφανιστεί οι πρώτοι ιδιωτικοί τηλεοπτικοί σταθμοί και σχεδόν όλοι οι εργαζόμενοι εκεί ήταν «παιδιά» της κρατικής τηλεόρασης, ήταν τουλάχιστον πε­ ρίεργο να είχε προβληθεί κάποια εκπομπή που να μιλούσε για κινδύνους και απλά να ευχόταν την απαγόρευση των ραντισμάτων. Τα «κίτρινα» κανάλια και οι εκπομπές ήταν μεταγενέστερο φαινόμενο. Γιατροί πάντως της Αίγινας στο νοσοκομείο και στο Κέντρο Υγείας, που ρωτήθηκαν τότε, εξέφρασαν κατάπληξη και δήλωσαν πλήρη άγνοια. Η εποχή ήταν η πλέον κατάλληλη, μόλις άρχιζαν τα ραντίσματα. Η μαζικότητα εξέπληττε. Ξαφνικά, εκατοντάδες άνθρωποι μιλούσαν με βεβαιότητα. Οι κατηγορημα­ τικές διαψεύσεις (ακόμα και από τον τοπικό ραδιοφωνικό σταθμό) δεν έπειθαν παρά ελάχιστους. Οι διαδοσίες επανέρχονταν με νεότερες «ειδήσεις» περί συλλήψεων. Παρο­ μοίως δεν έπειθαν αστυνομικοί που δήλωναν ότι έχουν άγνοια του θέματος και ποτέ δεν έχουν αναμειχθεί σε τέτοιες υποθέσεις. Κανείς φορέας του τόπου δεν ασχολήθηκε με το θέμα, κανείς δεν τηλεφώνησε στη Διεύθυνση Γεωργίας ή στο Υπουργείο, για να μάθει την αλήθεια. Πρέπει να δεχθούμε και την ύπαρξη ανθρώπων που διοχέτευαν φήμες αλ­ λά και τη δεκτικότητα του πληθυσμού στην αποδοχή και τη διάδοση τους. Ό π ω ς ήδη αναφέρθηκε, είχαν αρχίσει δραστικές περικοπές στα καλλιεργητικά έξοδα, λόγω της κρίσης που είχε ξεσπάσει με την κατάρρευση της τιμής. Οι ήδη μειωμένες επεμβάσεις φυτοπροστασίας μειώθηκαν σε πολλά κτήματα ακόμα πε­ ρισσότερο και σε αρκετά διακόπηκαν. Ό π ω ς ήταν αναμενόμενο, οι προσβολές από έντομα και μύκητες ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο, με αποτέλεσμα να υπάρχουν από τότε ενδημικά φαινόμενα μικρότερης ή μεγαλύτερης έκτασης κάθε χρόνο, κα­ θώς η κατάσταση δεν βελτιώθηκε ουσιωδώς. Είναι συνηθισμένο φαινόμενο να πέφτουν οι άνθρωποι σε μαζικές πλάνες. ΑυΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

τό που συμβαίνει συνήθως μετά είναι να γελούν με το πάθημα τους και να μη δί­ νουν καμία προσοχή σε παρόμοια μυθεύματα. Κάτι τέτοιο στην περίπτωση αυτή δεν συνέβη. Πολλοί παραγωγοί και ραντιστές έμειναν με την εντύπωση ότι κάνουν κάτι παράνομο, αλλά υπάρχει ανοχή, ή ότι με τα χρόνια ο νόμος ατονεί, όπως συμ­ βαίνει συνήθως στην Ελλάδα. Η αλήθεια δεν έπειθε κανέναν. Ούτε το φόβο της σύλληψης (κατεξοχήν μη ελεγχόμενο συναίσθημα, ιδίως σε ορισμένα κράτη) ούτε την επιθυμία της κατάργησης των ψεκασμών κατέστειλε. Με τα χρόνια παγιώθηκε μια κατάσταση: Σε κάποια κτήματα τα ραντίσματα σταμάτησαν, λόγω ισχυρών γειτόνων ή παραίτησης του ιδιοκτήτη. Σε άλλα γίνο­ νταν, όταν ο ραντιστής επέμενε ή οι γείτονες είχαν κι αυτοί κτήμα. Πάντως κάθε χρόνο υπήρχαν διαπληκτισμοί και παρεξηγήσεις, φόβοι και απειλές. Όλα αυτά γί­ νονταν για 1-2 ραντίσματα κατά το κρίσιμο διάστημα μεταξύ 25ης Μαΐου και 15ης Ιουνίου, ενώ πριν από το 1989 τα ραντίσματα ήταν τουλάχιστον διπλάσια. Παρατηρώντας ψύχραιμα και με χρονική απόσταση το φαινόμενο, διαφαίνο­ νται τρία πράγματα. Πρώτον, η επιμονή με την οποία η φήμη δίαδιδόταν, ακόμα και μετά την αποκάλυψη ότι ουδείς συνελήφθη, ότι ουδείς παρουσίασε σχετικό νό­ μο, ότι η αστυνομία δεν επενέβη. Αυτό δείχνει ότι ισχυρά συμφέροντα βρίσκονται πίσω από τη διάδοση των φημών, ισχυρότερα από τη θέληση του καθενός να μη ραντίζουν δίπλα του. Δεύτερον, η εύκολη αποδοχή της φήμης, κάτι σαν τη διάθε­ ση του εξαπατηθέντος να εξαπατηθεί, γεγονός που φανερώνει κόπωση από μια ασχολία που έχει γίνει παθητική οικονομικά. Τρίτον, η απάθεια με την οποία δέ­ χθηκε το φαινόμενο η τοπική κοινωνία και οι συλλογικές της εκφράσεις, όχι μόνο προετοιμάζοντας τη «Γιορτή της φιστικιάς» του 1992, αλλά και αργότερα. Είχαν περάσει περίπου δέκα χρόνια από την πρώτη εμφάνιση των φημών, όταν ακούστηκε ότι επενέβη η αστυνομία! Αυτή τη φορά δεν ήταν φήμη, ήταν αλήθεια. Βε­ βαίως, ουδείς συνελήφθη (για ποιο λόγο άλλωστε;). Άλλοτε ζητούσαν χαρτί από γε­ ωπόνο: Οι γεωπόνοι και η Διεύθυνση Γεωργίας δήλωσαν άγνοια, οι αξιωματικοί του Αστυνομικού Τμήματος Αίγινας ισχυρίζονταν ότι οι ψεκαστές δεν κατάλαβαν καλά (τότε γιατί σταμάτησαν να ραντίζουν;). Άλλοτε ισχυρίζονταν ότι επενέβαιναν για να μην υπάρξουν επεισόδια, άλλοτε έψαχναν με τα περιπολικά τους ραντιστές στα σπί­ τια τους (προφανώς για να τους συμβουλέψουν, αλλά ποτέ προς εκφοβισμό). Ζητήθηκαν εξηγήσεις από το Ασιυνομικό Τμήμα και η απάντηση των αξιωματικών ήταν ότι δεν υπάρχει υπερβάλλων ζήλος, κάποιοι δεν κατάλαβαν καλά και οι επεμβά­ σεις γίνονται πάντα για να μην υπάρξουν επεισόδια. Όταν όμως καταγγέλθηκαν και­ νούργια κρούσματα, η απάντηση ήταν ότι θα έπρεπε να συλλαμβάνονται όλοι! Λόγω μεγαλοθυμίας λοιπόν των οργάνων της τάξης δεν έχουν συλληφθεί εκατοντάδες επαγγελ­ ματίες που ασκούν νόμιμα τη δουλειά τους και προστατεύουν την περιουσία τους. Μετά από τρία χρόνια και δεκάδες τέτοια κρούσματα, οι τριβές μεταξύ ραντι­ στών και γειτόνων έχουν πολλαπλασιαστεί. Ήταν φυσικό, αφού η παρουσία της αστυνομίας λειτούργησε ως καταλύτης. Σήμερα, η κατάσταση είναι πολύ χειρότεΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 8

ρη από αυτή του 1992, όταν ακούστηκαν οι φήμες περί απαγόρευσης. Οι υπο­ στηρικτές αυτής της φήμης δήλωσαν ότι επιτέλους δικαιώθηκαν, απόκτησαν νέ­ ους οπαδούς και η κατάσταση σε πολλές περιοχές γύρω από την πόλη και την Κυ­ ψέλη είναι τραγική. Επαγγελματίες αγρότες έχουν εγκαταλείψει κτήματα με εκατο­ ντάδες φιστικιές και υπάρχουν «παραγγελίες» να μην τολμήσουν να έρθουν ραντι­ στές, γιατί οι γείτονες θα κάνουν μηνύσεις. Οι ίδιοι οι κτηματίες αναρωτιούνται τε­ λικά αν υπάρχουν νόμοι, κράτος, Υπουργείο Γεωργίας ή η υπέρτατη αρχή είναι ο ενωμοτάρχης, όπως τους έλεγε ο παππούς τους. Πολλοί αγροτοεργάτες αρνούνται πια να κάνουν ραντίσματα σε ορισμένες περιοχές και σε ορισμένα κτήματα. Είναι γνωστό ότι οι αγρότες και οι αγροτοεργάτες δεν μπορούν να συμπερι­ φερθούν όπως άλλοι επαγγελματίες, οι οποίοι δέχονται ελέγχους από την αστυνο­ μία ψύχραιμα και αν τους βρουν κάποια παράβαση τους κάνουν μήνυση και φεύ­ γουν. Οι περισσότεροι τρομοκρατούνται, άλλοι δεν μπορούν να αντέξουν τις απει­ λές και τις ύβρεις των γειτόνων (με την άδεια της αστυνομίας!). Ψάχνουν για το δίκιο τους και αναρωτιούνται αν μπορούν να βρουν από κάπου βοήθεια. Εκπλήσσει πράγματι η στάση -μάλλον η απάθεια- των φορέων που εμπλέκονται και, κυρίως, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Όλοι οι τοπικοί πολιτικοί παράγοντες και τα προγράμματα των συνδυασμών στις δημοτικές εκλογές μιλούν για «προστασία της φιστικιάς». Εντούτοις ουδέν μέτρο έχει ληφθεί, ουδεμία συζήτηση έχει γίνει πο­ τέ και η -κατ' όνομα- Επιτροπή Γεωργίας του Δήμου δεν έχει συνεδριάσει ποτέ. Ο αντίλογος στα περί προστασίας της φιστικιάς είναι η προστασία των ανθρώ­ πων. Οπωσδήποτε προέχουν οι άνθρωποι. Οπωσδήποτε οι φυτοπροστατευτικές ου­ σίες δεν είναι ακίνδυνες και η χρήση τους θέλει προσοχή. Γι' αυτό και το Υπουργείο Γεωργίας έχει από το 1988 εκδώσει υπουργική απόφαση και απαγορεύει τη χρήση φυτοφαρμάκων μεγάλης τοξικότητας σε θερμοκήπια και σε ακτίνα πενήντα μέτρων από κατοικημένες περιοχές. Οι ραντιστές έχουν όλοι ενημερωθεί και εφαρμόζουν την απόφαση - άλλωστε, η αποτελεσματικότητα ενός σκευάσματος δεν έχει ευθεία σχέση με την οξεία τοξικότητα του. Αυτό δεν γίνεται όμως αποδεκτό από τους εξα­ γριωμένους γείτονες, οι οποίοι απαιτούν να μη γίνονται καθόλου ραντίσματα, ούτε με τη γαλαζόπετρα των παππούδων μας, γιατί δεν ξέρουν τι άλλο περιέχει το ψεκαστικό υγρό. Ποιος θα πείσει τους τελούντες εν υστερία ή εν υπηρεσία συμφερόντων ότι δεν προστίθενται ποτέ εντομοκτόνα στη γαλαζόπετρα, γιατί αδρανοποιούνται; Είναι φανερό ότι σε τέτοια θέματα, που διχάζουν πολίτες, επιβάλλεται η άσκη­ ση του ρυθμιστικού ρόλου των αρχών, αν βέβαια οι ίδιες τον αποδέχονται. Αυτό όμως προϋποθέτει την κατανόηση θεμελιωδών αρχών, όπως το κοινωνικό συμβό­ λαιο, η κατάργηση του φυσικού δικαίου και, στη συνέχεια, την κατανόηση του ρό­ λου και της σπουδαιότητας των διαφόρων δραστηριοτήτων που ασκούνται στο νησί - κάτι που χρειάζεται περαιτέρω ανάλυση. Η συνάντηση των αντιτιθέμενων απόψεων μόνο καλό μπορεί να φέρει σε μια κοινωνία, αν βέβαια υπάρχει φορέας να επιφορτιστεί το καθήκον αυτό. ΟπωσδήΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

ποτέ υπάρχουν και από τις δύο πλευρές υπερβολές. Οπωσδήποτε μπορούν να θε­ σπιστούν κανόνες «καλής γειτονίας», ακόμα και σε ατομικό επίπεδο. Φτάνει να γί­ νουν κάποια πράγματα κατανοητά, όπως είναι τα δικαιώματα της ασφαλούς δια­ βίωσης, από τη μία, και της προστασίας της περιουσίας, από την άλλη. Στην Ελλάδα παρουσιάζονται συχνά φαινόμενα που περιγράφονται με τον πε­ ριληπτικό όρο «ρωμαίικο». Ένα από αυτά τα φαινόμενα είναι το εξής: Αφού συνή­ θως κατά παρέκκλιση χαρακτηρίζεται ένα αγροτεμάχιο μέσα στα κτήματα της φι­ στικιάς οικοδομήσιμο, κτίζεται ένα σπίτι και ο ιδιοκτήτης απαιτεί από όλους τους γείτονες να σταματήσουν να ραντίζουν, απειλώντας τους «ιθαγενείς» με αστυνομίες και άλλες υψηλές γνωριμίες. Συνήθως δεν απαιτεί να σφάξουν τα κοκόρια για να κοιμάται το πρωί (έχει συμβεί και αυτό), αλλά «τρώγοντας έρχεται η όρεξη». Κανείς από τους κοπτόμενους υπέρ της «οικολογίας» και του καθαρού περι­ βάλλοντος δεν έχει σκεφθεί τι θα συμβεί στο μέλλον. Πιστεύουν άραγε ότι οι αγρό­ τες ραντίζουν λόγω σαδομαζοχιστικών τάσεων; Πιστεύουν ότι τα ραντίσματα δεν χρειάζονται, γιατί «ο θείος τους στο χωριό δεν ραντίζει και κάνει τα καλύτερα μή­ λα» ή το λένε για να πείσουν τον εαυτό τους; Άλλοι αναρωτιούνται γιατί δεν ρα­ ντίζουν με οικολογικά φάρμακα. Το ερώτημα παραπέμπει στην περίφημη απορία της Μαρίας Αντουανέτας για το λαό που δεν είχε ψωμί. Ποιος θα ήθελε να χρησι­ μοποιήσει επιβλαβείς ουσίες, αν υπήρχαν κατάλληλες μη επιβλαβείς; Τι θα συμβεί στο μέλλον, είναι η ερώτηση που καλούνται να απαντήσουν οι θέλοντες με τη βία να επιβάλουν το δικό τους. Πιστεύουν άραγε ότι αυτοί είναι οι τελευταί­ οι «τυχεροί» και δίπλα τους θα μείνουν οι παραγωγοί με σταυρωμένα χέρια, να καλ­ λιεργούν για να φαίνονται ωραία τα κτήματα στους γείτονες, αλλά καρπό να μην παίρ­ νουν; Έχουν αναρωτηθεί αν υπάρχουν και άλλα οικοδομήσιμα αγροτεμάχια γύρω τους; Έχουν σκεφθεί γιατί ο «βλάκας» αλλά και ενοχλητικός διπλανός παιδεύεται με τις φι­ στικιές, ενώ θα μπορούσε να το πουλήσει και να λύσει το οικονομικό του πρόβλημα; Έχουν σκεφθεί οι επαναστατημένοι οικολογούνχες αν το δρομάκι που οδηγεί στο σπίτι τους χωράει άλλο αυτοκίνητο εκτός από το δικό τους; Έχουν σκεφθεί την εικόνα που θα παρουσιάζει η περιοχή τους, όταν όλα τα διπλανά κτήματα γί­ νουν εξοχικά; Έχουν ακούσει ότι ανάλογες περιοχές στην Αττική θεωρούνται πια τελείως υποβαθμισμένες έως επικίνδυνες, λόγω διαρρηκτών και όχι μόνο; Αυτά είναι όμως τα λιγότερα, είναι όσα αφορούν τον άμεσο περίγυρο τους. Θα υπάρξουν και γενικότερες αλλαγές στο νησί, όλες εις βάρος τους. Ας ρωτήσουν αυ­ τούς που πήγαν στην «εξοχή» της Αττικής τριάντα χρόνια πριν. Γιατί στη ζωή δεν γί­ νονται τα πράγματα όπως τα θέλουμε εμείς, αλλά μια σκληρή πραγματικότητα που δεν μας λαμβάνει καθόλου υπόψη της. Όλα αυτά για δύο ραντίσματα ίο χρόνο, ζήτημα που μπορεί να διευθετηθεί με καλή θέληση και αμοιβαίες υποχωρήσεις; Το θέμα πρέ­ πει να λυθεί και η Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι ο μόνος φορέας που μπορεί να αναλά­ βει την οργάνωση των σχετικών συνεννοήσεων. Οι «αστυνομικές λύσεις» δεν φέρνουν αποτέλεσμα, απλά οξύνουν τις καταστάσεις και κάνουν τις λύσεις πιο δύσκολες. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.«

Υδάτινοι πόροι: Το οικολογικό έγκλημα Α. Η καταλήστευση

των υδάτινων

πόρων

Όπως και αλλού στο αφιέρωμα αυτό αναφέρεται, οι περιοριστικοί παράγοντες για την (όποιας κλίμακας) ανάπτυξη της γεωργίας στο νησί είναι το άγονο του εδάφους και το λίγο έως καθόλου νερό που ήταν διαθέσιμο για άρδευση. Είναι εξάλλου γνω­ στές οι προσπάθειες από την αρχαιότητα των κατοίκων του νησιού να εξασφαλί­ σουν νερό, τουλάχιστον για πόσιμο και οικιακή χρήση. Οι άνω των πενήντα ετών Αιγινήτες θυμούνται την εποχή που το νερό δεν είχε φτάσει στα σπίτια της πόλης. Πολλά ήταν βέβαια τα πηγάδια, τουλάχιστον στο βόρειο τμήμα του νησιού, όπου τα ασβεστολιθικά πετρώματα επέτρεπαν την είσοδο στο υπέδαφος και την υπόγεια συγκέντρωση του νερού. Πολλοί ήταν αυτοί που είχαν δοκιμάσει την τάχη τους και αρκετοί από αυτούς είχαν ανταμειφθεί με λίγο ή περισσότερο νερό, σε μι­ κρότερο ή μεγαλύτερο βάθος. Ο συνηθισμένος τρόπος να ανεβάζουν το νερό στην επιφάνεια ήταν το μικρό μαγκάνι του χεριού για τα μικρά κτήματα και το μεγάλο με τα ζώα στα μεγαλύτερα. Στις αρχές της δεκαετίας του '60 εμφανίστηκαν οι αντλίες που δούλευαν με το χέρι. Τα μεγάλα πηγάδια με πετρελαιομηχανές ήταν πολύ λίγα. Με τα πενιχρά αυτά μέσα οι Αιγινήτες προσπαθούσαν να αναστήσουν τα λιγο­ στά γεννήματα της γης τους. Γεννήματα που ήταν προσαρμοσμένα στις δυνατότητες του χώρου. Αμπέλι, συκιές, μυγδαλιές, σπαρτά, πατάτες, λίγα όσπρια, λίγα λαχανι­ κά και φρούτα. Σε αυτά ήρθε να προστεθεί η νέα καλλιέργεια. Τα νεαρά δένδρα, που όλο και πλήθαιναν, χρειάζονταν λίγο νερό για να μεγαλώσουν. Αλλά και τα μεγαλύ­ τερα δένδρα, όπως ήταν γνωστό από τα παλιότερα κτήματα, ήθελαν δυο-τρία καλά ποτίσματα το καλοκαίρι για να ωριμάσει και να ανοίξει το φιστίκι. Οι ανάγκες σε νε­ ρό μεγάλωναν, αλλά η τεχνολογία και ο εξηλεκτρισμός είχαν προηγηθεί. Οι αιτήσεις για ανόρυξη γεωτρήσεων αντιμετωπίστηκαν σύμφωνα με το πνεύμα και τους νόμους της εποχής. Προσδιορίζονταν οι ανάγκες του κτηματία σε νερό, δινόταν άδεια για συγκεκριμένο βάθος και έγκριση ηλεκτροδότησης για τόση ισχύ όση θα χρει­ αζόταν για την άντληση της συγκεκριμένης παροχής νερού και όχι μεγαλύτερης. Η «εξυπηρέτηση» γειτονικών κτημάτων από μία γεώτρηση αντιμετωπιζόταν με επιείκεια, λόγω της ανεπάρκειας του νερού και των μικρών δυνατοτήτων κάθε γεώτρησης. Η ανάπτυξη της καλλιέργειας της φιστικιάς συνέπεσε όμως με την αλματώδη άνοδο του τουρισμού και του παραθερισμού. Οι ανάγκες του νησιού για ύδρευση δεν μπορούσαν να ικανοποιηθούν από τις πηγές που υπήρχαν μέχρι στιγμής. Οι ΟΤΑ του νησιού ζήτησαν να κάνουν οι ίδιοι γεωτρήσεις για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες ΥΔΑΤΙΝΟΙ ΠΟΡΟΙ: ΤΟ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΕΓΚΛΗΜΑ

του καλοκαιριού, ενώ δεσμεύτηκαν για την Αίγινα μεγάλες γεωτρήσεις στην Τροιζηνία και μια υδροφόρα άρχισε να πηγαινοέρχεται από κει σιο λιμάνι της πόλης. Η μεταφορά βέβαια στοίχιζε και ο Δήμος φαίνεται ότι από τότε δεν ήταν καλοπληρωτής. Είχαν εν τω μεταξύ γίνει γεωτρήσεις που βρήκαν πολύ νερό. Με σύνθη­ μα «η Αίγινα έχει τα δικά της νερά» διακόπηκε η σύμβαση με το μεταφορέα, αποδε­ σμεύτηκαν κάποιοι από την υποχρέωση να αντλούν μόνο για αγροτική χρήση, ανοί­ χτηκαν νέες γεωτρήσεις από τους ΟΤΑ και από ιδιώτες, γίνονταν ολοένα και περισ­ σότερες επεκτάσεις των δικτύων ύδρευσης. Εμφανίστηκε το επάγγελμα του υδροπωλητή, ενώ νέες γεωτρήσεις ανοίγονταν για να καλύψουν τις ανάγκες της γεωργίας σε νερό. Επικράτησε μια ευφορία, η οποία δεν ήταν δυνατό να κρατήσει για πολά. Ένα μικρό νησί, όπως η Αίγινα, δεν είναι δυνατό να έχει τεράστιους υπόγειους ταμιευτήρες νερού, ούτε οι βροχοπτώσεις είναι τόσες, ώστε να γεμίζουν κάθε χει­ μώνα. Είναι πασίγνωστο εξάλλου, ότι η υπεράντληση σε παράλιες περιοχές οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια τη θάλασσα στους ταμιευτήρες και το νερό γίνεται όλο και πιο αλμυρό. Οι άδειες για γεώτρηση δεν είχαν μόνο περιορισμό ως προς την ιπ­ ποδύναμη αλλά και ως προς τις ώρες άντλησης, ώστε να μη χαλάσει το νερό. Υπήρξαν φωνές που είχαν προειδοποιήσει από τότε ότι η Αίγινα δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες για νερό χωρίς μέτρα όπως οι στέρνες, οι λιμνοδεξαμενές, τα φράγματα στους χείμαρρους, ο περιορισμός της υπεράντλησης, η αφαλά­ τωση ή η μεταφορά με ίδια μέσα. Υπήρξαν ακόμα και άλλες φωνές, πως το νερό στη Αίγινα, που τόσα εκατομμύ­ ρια χρόνια μαζευόταν κάτω από τη γη, ανήκει στη γη και στη γεωργία αλλά όχι στους Γιαπωνέζους ή τους Γερμανούς ή όποιους άλλους τουρίστες έρχονται στο νη­ σί και δεν ενδιαφέρονται ποσώς για την τιμή του αλλά και για το πόσο θα σπαταλή­ σουν, αφού δεν τους τίθεται κανείς περιορισμός. Πως το παράδειγμα είναι η Πέρ­ δικα, όπου με λίγο και καλό νερό αναπτύσσεται ο τουρισμός, ενώ στην πόλη φθίνει. Ότι δεν είναι δυνατόν γεωτρήσεις που ανοίχτηκαν με άδεια για άρδευση να χρησι­ μοποιούνται για ύδρευση και οι φιστικιές να μην έχουν νερό. Με σπαραγμό ψυχής έβλεπαν κάποιοι να εξαφανίζονται κάθε καλοκαίρι εκατοντάδες χιλιάδες κυβικά μέ­ τρα, που θα μπορούσαν να έχουν κάνει περιβόλι την πεδινή Αίγινα και αύταρκες σε λαχανικά το νησί όλο το καλοκαίρι. Με προσοχή στη διαχείριση, θα ήταν διαρκής πηγή εισοδήματος και όχι για μερικά χρόνια, όπως γίνεται με τον τουρισμό. Σύντομα ήρθαν τα πρώτα κακά μαντάτα. Κάποιες γεωτρήσεις δεν αντλούσαν πια την ποσότητα που χρειαζόταν. Έπρεπε να γίνει εκβάθυνση αλλά και τοποθέ­ τηση μεγαλύτερου μοτέρ. Ήταν και τα δύο παράνομα, αλλά αντιμετωπίζονταν με προφορικές κυβερνητικές εντολές, για «να μη μείνει η Αίγινα χωρίς νερό». Την επόμενη χρονιά γίνονταν πάλι τα ίδια, κανείς όμως δεν σκεφτόταν ότι η κατάστα­ ση αυτή δεν μπορεί να συνεχιστεί. Περιορίζονταν στο να αγοράζουν νερό και από άλλες γεωτρήσεις, ανοιγμένες βέβαια για το πότισμα της φιστικιάς. Απελπισμένοι πολλοί κτηματίες έβαζαν παροχή νερού στα κτήματα τους και τα πότιζαν με το ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑ1Α, τ.8

ακριβό νερό του Δήμου ή της Κοινότητας, αφού τα νερά των γεωτρήσεων πήγαι­ ναν στην ύδρευση και δεν έφταναν πια στο κτήμα τους ή -το χειρότερο— το παλιό τους πηγάδι είχε ξεραθεί λόγω των πολλών γεωτρήσεων. Ένα καλοκαίρι έμεινε η πόλη από νερό. Λόγω «του τεραστίου πλήγματος που θα υποστεί ο τουρισμός» δόθηκε εντολή να κλείσουν όλες οι παροχές που πότιζαν φιστικιές! Όποιος τόλμησε να πει ότι το νερό προέρχεται από γεωτρήσεις που ανοίχτηκαν για άρδευση θεωρήθηκε εκτός τόπου και χρόνου. Έπρεπε να βγει κά­ ποιο συμπέρασμα. Οι οπαδοί της θεωρίας ότι «η Αίγινα έχει τα δικά της νερά» το μόνο συμπέρασμα που έβγαλαν ήταν ότι η υδροφόρα πρέπει να ξαναρχίσει δρο­ μολόγια, για να φέρνει συμπληρωματικές ποσότητες νερού. Δυστυχώς κανένα άλλο συμπέρασμα δεν βγήκε. Κανένας σχεδιασμός για το μέλλον δεν υπήρξε. Η Αίγινα -λόγω της έλλειψης νερού- μπήκε στον κατάλογο για δημιουργία λιμνοδεξαμενής στα πρώτα πιλοτικά προγράμματα του Α' ΚΠΣ. Το έργο δεν έγινε, προφανώς λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος. Δόθηκε πολύ αργό­ τερα μια εξήγηση σύμφωνα με την οποία δεν προχώρησε λόγω έλλειψης βροχο­ πτώσεων, είχε γίνει όμως στη Μύκονο, όπου φαίνεται ότι οι βροχοπτώσεις είναι πολύ μεγαλύτερες. Για όσους ενδιαφέρονται για την ιστορία, το έργο είναι ανα­ γραμμένο ακόμα στα ΠΕΠ Αττικής και στα κατάστιχα της Νομαρχίας Πειραιά. Η μεταφορά νερού με υδροφόρα σκάφη από παροχές που παραχώρησε η ΕΥΔΑΠ καμία ελάφρυνση δεν έφερε στην υπεράντληση των υπόγειων νερών του νησιού, η χρησιμοποίηση των οποίων έγινε πολιτικό όπλο για τους ΟΤΑ του νη­ σιού και κυρίως για τον τέως Δήμο. Πριν από δέκα χρόνια υπήρχαν μια-δυο υδροφόρες και σήμερα πολύ περισσότερες. Οι ποσότητες όμως που παίρνουμε σήμερα από γεωτρήσεις είναι περισσότερες από τότε. Ο λόγος είναι οι μεγάλες επε­ κτάσεις των δικτύων ύδρευσης, τα πολλά νέα σπίτια που κτίζονται, οι κήποι που θέλουν όλοι και περισσότερο οι Αθηναίοι και η άνοδος του βιοτικού επιπέδου. Στην πραγματικότητα δεν υπήρξε καμία σκέψη για να δοθεί λύση στο πρό­ βλημα. Η μεταφορά μεγαλύτερων ποσοτήτων από την ΕΥΔΑΠ προσέκρουσε στην επακόλουθη αύξηση της τιμής του νερού. Πρόταση της εταιρείας Πετζετάκι για υποθαλάσσιο αγωγό δεν εξετάστηκε. Πρόταση αγγλικής εταιρείας για δημιουργία εργοστάσιου αφαλάτωσης με πολύ συμφέροντες όρους δεν εισήχθη καν στο δη­ μοτικό συμβούλιο για συζήτηση. Όσο για την αίτηση (1999) να αναλάβει η ΕΥΔΑΠ το έργο του υποθαλάσσιου αγωγού, ήταν γνωστό από τον επόμενο χρόνο ότι δεν υπήρχε πιθανότητα να γίνει, τουλάχιστον για το ορατό μέλλον. Συμπερασματικά, σήμερα η κατάσταση έχει ως εξής: Το νησί είναι ελλειμματι­ κό σε νερό. Κάθε καλοκαίρι σημειώνονται διακοπές νερού σε διάφορες συνοικίες και οικισμούς. Λόγω της ραγδαίας οικοδόμησης και της αύξησης της κατανάλω­ σης ανά κάτοικο θα χρειάζονται όλο και μεγαλύτερες ποσότητες νερού. Η αύξηση όμως του κόστους μεταφοράς του νερού (άνω του 60% από το 1998) δεν επιτρέ­ πει σκέψεις για μεταβολή της αναλογίας ποσοτήτων μεταξύ του «εισαγόμενου» και ΥΔΑΤΙΝΟΙ ΠΟΡΟΙ: ΤΟ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΕΓΚΛΗΜΑ

του «ντόπιου», non κλίνει υπέρ ίου δεύτερου (891.000 πι 3 έναντι 989.000 m 3 το 2002). Προβλέπεται μάλιστα η διαφορά να μεγαλώσει, λόγω των μεγάλων οφει­ λών του Δήμου, αφού το νερό ίων γεωτρήσεων στοιχίζει πολύ φθηνότερα. Άρα, οι ποσότητες που αντλούνται από τις γεωτρήσεις θα συνεχίσουν να αυξάνονται. Β. Τα καταστροφικά

αποτελέσματα

Έχουν μέχρι τώρα περιγραφεί πολύ λίγα από τα αποτελέσματα του καταστροφι­ κού τρόπου αντιμετώπισης της λειψυδρίας του νησιού, κρίθηκε όμως σκόπιμο να περιγραφεί το πώς φτάσαμε στη σημερινή κατάσταση, η οποία δεν χαρακτηρίζει μόνο την Αίγινα αλλά πολλούς ΟΤΑ της Ελλάδας και, φυσικά, της γης. Τα αποτε­ λέσματα της καταλήστευσης του υδάτινου δυναμικού του νησιού αφορούν τόσο τον πλουτοπαραγωγικό ηόρο που χάνεται όοο και τα αποτελέσματα της χρήσης του νερού αυτού για άρδευση, προσωρινά αλλά και μόνιμα. Δεν έχουν γίνει μέχρι σήμερα αντιληπτά τα μεγέθη. Πρέπει λοιπόν να τονιστεί όχι οι ποσότητες που αντλούνται για την ύδρευση του νησιού είναι υπερδιπλά­ σιες όσων χρειάζονται! για το πότισμα της φιστικιάς και διπλάσιες των συνολικών αναγκών της γεωργίας σήμερα στο νησί. Οι ποσότητες αυτές χρειάζονταν για τη γεωργία και πριν από είκοσι πέντε χρόνια. Τις παρείχαν οι τότε εκμεταλλευόμε­ νοι υπόγειοι ταμιευτήρες του νησιού και υπήρχε από τότε προειδοποίηση, σε δυοτρεις περιπτώσεις υπεράντλησης, ότι η ποιότητα επιβαρύνεται. Η συνετή εκμετάλ­ λευση θα μας παρείχε ένα διαρκή πλουτοπαραγωγικό πόρο, ο οποίος σήμερα έχει οικτρά υποβαθμιστεί. Είναι γνωστό ότι πολλοί -ιδίως νέοι- θα ήθελαν να ασχοληθούν με τη γεωρ­ γία, ιδιαίτερα με τη λαχανοκομία και την ανθοκομία. Είναι πλέον ενδεικτικό ότι οι επιδοτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης για εκσυγχρονισμό των αγροτικών εκμεταλ­ λεύσεων και εγκατάσταση νέων αγροτών είναι σχεδόν άγνωστες στην Αίγινα. Ο λό­ γος είναι σχεδόν πάντα ο ίδιος: Η έλλειψη νερού και ιδιαίτερα καλής ποιότητας νε­ ρού για άρδευση. Ενδεικτικά επίσης αναφέρεται ότι σχεδόν κανένα από τα εκατο­ ντάδες πηγάδια της βορειοανατολικής πλευράς του νησιού δεν έχει πια νερό (εί­ χαν άριστης ποιότητας), αφού η στάθμη του υδροφόρου ορίζοντα έχει κατέβει κα­ τά πολλές δεκάδες μέτρα. Το μεγάλο πρόβλημα όμως δεν είναι η γεωργία που θα μπορούσε να αναπτυχθεί, αλλά η γεωργία που δεν μπορεί να ασκηθεί λόγω της ποιότητας του νερού. Για να γίνει αυτό κατανοητό πρέπει να δοθούν κάποιες απλές εξηγήσεις από τον τομέα της εδαφολογίας. Το χώμα αποτελείται κυρίως από τα εδαφικά κολλοειδή (ορατά στο μικροσκό­ πιο), ανάμεσα στα οποία αποθηκεύεται το νερό ή κυκλοφορεί ο αέρας. Τα κολλοει­ δή είναι φορτισμένα ηλεκτρικά (αρνητικά) και με τα θετικά ιόντα ασβεστίου επιτυγ­ χάνεται η θρόμβωση τους, η οποία εξασφαλίζει τη σωστή δομή του εδάφους. Τα θρεπτικά συστατικά που απορροφούν τα φυτά είναι σχεδόν αποκλειστικά άλατα (π.χ. λιπάσματα), που αποτελούνται από θετικό και αρνητικό μέρος (ιόντα), τα οποία 82

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 8

προσροφώνται γύρω από την επιφάνεια των εδαφικών κολλοειδών και μπορούν να απορροφηθούν από τις ρίζες των φυτών με ανταλλαγή ιόντων, εφόσον υπάρχει και νερό (εδαφικό διάλυμα). Σε πολύ αδιάλυτες μορφές (π.χ. ορισμένα φωσφορικά), τα φυτά εκκρίνουν κιτρικό οξύ και τις διαλύουν για να τις απορροφήσουν. Το νερό περιέχει διαλυμένα ορισμένα άλατα, τα οποία το χαρακτηρίζουν, για παράδειγμα, πόσιμο, μη πόσιμο, κατάλληλο για πότισμα κ.λπ. Το πόσιμο νερό, για παράδειγμα, μπορεί να περιέχει μέχρι ορισμένες ποσότητες από τις διάφορες κα­ τηγορίες αλάτων (σχετικός πίνακας δημοσιεύτηκε στο προηγούμενο τεύχος της ΑΙγιναίας, στη μελέτη του κ. Δ. Σαραντάκου). Παρομοίως και το νερό για πότισμα (άρδευση) περιέχει ορισμένες ποσότητες αλάτων, οι οποίες αναλόγως το χαρακτη­ ρίζουν, για παράδειγμα, καλό, μέτριας ποιότητας, κατάλληλο μόνο για κάποιες καλλιέργειες, ακατάλληλο για πότισμα (όπως ήταν αυτό που κυκλοφορούσε στα δίκτυα ύδρευσης του νησιού τον Αύγουστο). Τα άλατα του νερού (στην Αίγινα μεγάλο μέρος τους είναι χλωριούχο νάτριο, αλάτι από τη θάλασσα) προσροφώνται από τα εδαφικά κολλοειδή και όταν υπερ­ βούν κάποιο όριο, ανάλογα με το φυτό, δρουν επιζήμια είτε με απ' ευθείας τοξι­ κότητα στην περιοχή της ρίζας ή στις άκρες των φύλλων (καίγονται, γίνονται κα­ φέ) είτε επειδή αυξάνει η οσμωτική πίεση στο εδαφικό διάλυμα και υπερβαίνει αυ­ τή που ασκεί η ρίζα για να απορροφήσει, οπότε το φυτό δεν μπορεί να τραβήξει νερό (και θρεπτικά στοιχεία, φυσικά): Το φυτό φαίνεται σε κακή κατάσταση και διψασμένο, όσο το ποτίζουμε τόσο χειρότερο γίνεται. Τα άλατα, λοιπόν, δρουν είτε υπάρχουν στο νερό του ποτίσματος είτε έχουν προσροφηθεί από τα κολλοειδή του εδάφους είτε -συνήθως- και με τους δύο τρό­ πους. Τι παθαίνει όμως ένα φυτό, όταν ζει σε τέτοιο περιβάλλον; Επέρχεται προ­ οδευτική μείωση της ανάπτυξης και της παραγωγής του, η οποία μπορεί να φτάσει ως και το 100% αλλά και ως την ολοκληρωτική ξήρανση (θάνατος). Εί­ ναι γνωστό, για παράδειγμα, ότι νερό με αγωγιμότητα 5.000 pS/cm προκαλεί πτώ­ ση κατά 50% της παραγωγής της τομάτας κατά βάρος, αλλά και η ποιότητα υπο­ βαθμίζεται σημαντικά. Δεν είναι τυχαίο ότι τα τελευταία χρόνια τα περισσότερα μποστάνια «καίγονται», μόλις μπει ο Αύγουστος, ούτε ότι τα καλλωπιστικά μας υποφέρουν ή «καίγονται». Δεν προσβάλλονται από μυστηριώδεις αρρώστιες ούτε από τη «μόλυνση» της ατμόσφαιρας, όπως πολλοί πιστεύουν. [Αγωγιμότητα: Όσο μεγαλύτερες ποσότητες αλάτων υπάρχουν στο νερό τόσο πιο εύκολα περνάει (=άγεται) το ηλεκτρικό ρεύμα. Η αγωγιμότητα -που μετριέται με εύχρηστα όργανα τσέπης, τα αγωγψόμετρα- είναι δηλαδή ένα μέτρο της συνο­ λικής αλατότητας του νερού ή του εδάφους. Σήμερα αρκετοί κυκλοφορούν το κα­ λοκαίρι με το αγωγψόμετρο στην τσέπη, για να ξέρουν αν θα ποτίσουν ή όχι.] Η διαπίστωση -εδώ και πολλά χρόνια- ότι η φιστικιά είναι από τα πιο ανθε­ κτικά είδη στα άλατα δεν σημαίνει ότι δεν υποφέρει. Φύλλα που γίνονται περιφε­ ρειακά καφέ («κάνουν στεφάνι», λένε οι παραγωγοί), μαρτυρούν ευθέως τοξικόΥΔΑΤΙΝΟΙ ΠΟΡΟΙ: ΤΟ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΕΓΚΛΗΜΑ

τητα αλάτων και εμφανίζονται σε μεγάλη έκταση, όταν ο χειμώνας δεν έχει βρο­ χές, που εκπλύνουν τα άλατα του προηγούμενου καλοκαιριού από το έδαφος. Πολλά χωράφια γίνονται το καλοκαίρι άσπρα, από το αλάτι που αποτίθεται στην επιφάνεια του εδάφους, όταν το νερό του ποτίσματος εξατμίζεται. Πρέπει να γί­ νει γενικά παραδεκτό ότι η αύξηση της αλατότητας του νερού και η μείωση των απαραίτητων επεμβάσεων φυτοπροστασίας είναι οι κύριοι λόγοι της μεγάλης κάμψης των αποδόσεων της φιστικιάς κατά την προηγούμενη δεκαετία. Πολλοί παραγωγοί υποστηρίζουν ότι μέσα στην τελευταία δεκαετία (1994-2003) η πα­ ραγωγή έχει μειωθεί στο μισό. Και όρως, μελέτη χοιι 1995 αναφέρει ότι οι απο­ δόσεις που αναφέρει άλλη μελέτη του 1991 θεωρούνται πια απλησίαστες. Τα συμπεράσματα αυτά δεν βγαίνουν αυθαίρετα. Υπάρχουν μετρήσεις εδώ και ει­ κοσιπέντε χρόνια, που έχουν διασωθεί σε μελέτες, οι οποίες αποδεικνύουν ότι η αλατότητα του νερού μεγαλώνει, όσο περνούν τα χρόνια. Σε μελέτη του 1991 αναγράφε­ ται ότι μετά τις ανομβρίες των ετών 1989 και 1990, το νερό σε πολλές γεωτρήσεις έφτασε στην υψηλότατη περιεκτικότητα των 2.500 p.p.m. (μέρη στο εκατομμύριο ή 2,5 γραμμάρια ανά λίτρο) σε άλατα, «που ούτε η φιστικιά δεν μπορεί να αντέξει». Σή­ μερα οι περιεκτικότητες αυτές έχουν ξεπεραστεί κατά πολύ. Εξαρτώνται βέβαια από τη γεώτρηση και από τις βροχοπτώσεις, αλλά κατά μέσο όρο η αλατότητα αυξάνεται όσο μεγαλώνει η υπεράντληση, που γίνεται για την ύδρευση του νησιού. Ας δοθούν όμως κάποια αριθμητικά παραδείγματα που μπορεί να διαφωτίσουν περισσότερο την κατάσταση, αν κάποιες από τις έννοιες που χρησιμοποιήθηκαν φαίνονται θεωρητικές και αφηρημένες. Αν μια φιστικιά ποτιστεί συνολικά το κα­ λοκαίρι με ποσότητα δύο κυβικών μέτρων νερού περιεκτικότητας σε άλατα 2.500 p.p.m., θα δεχθεί μαζί με το νερό και 5 κιλά αλάτια! Αν μάλιστα υποθέσουμε ότι υπάρχουν στην Αίγινα 150.000 φιστικιές, καταλαβαίνουμε ότι κάθε καλοκαίρι στα κτήματα της φιστικιάς αποτίθενται 750.000 κιλά αλάτια. Επειδή όμως υπάρχουν γεωτρήσεις με χειρότερη ποιότητα νερού, ευνόητο είναι το πού φτάνει η επιβάρυν­ ση των δένδρων αλλά και συνολικά της γεωργικής γης της Αίγινας. Πού πηγαίνουν αυτά τα άλατα; Αν το νερό του ποτίσματος είναι περισσότερο από όσο μπορεί να κρατηθεί ανάμεσα στους εδαφικούς κόκκους, τότε αυτό προ­ χωρεί προς τα κάτω (ύδωρ βαρύτητας) και απομακρύνεται από την περιοχή των ριζών. Αυτό βέβαια είναι σπανιότατο στην Αίγινα, που εφαρμόζεται συνήθως μι­ κρή ποσότητα νερού. Στην περίπτωση μας λοιπόν, σχεδόν όλα τα άλατα προσροφώνται από τα εδαφικά κολλοειδή και κάνουν τις ζημιές που αναφέρθηκαν. Το κακό όμως δεν τελειώνει εδώ - αλλά ας γίνει πρώτα μία ακόμα παρένθεση. Η αξία της γης για παραθεριστική κατοικία εξαρτάται από πολλούς παράγο­ ντες, ένας από τους οποίους είναι η δυνατότητα δημιουργίας κήπου, που τόσο λεί­ πει στους κατοίκους της πρωτεύουσας. Όταν δεν μπορεί να γίνει στην ουσία κή­ πος ή όταν τα φυτά «φυτοζωούν» ή ξεραίνονται και υπάρχουν διακοπές νερού, εί­ ναι φυσικό η αξία να μειώνεται. Το κακής ποιότητας νερό, λοιπόν, επιδρά και στην ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΓΙΝΑΙΑ, τ. 8

αξία της γης και στην ποιότητα ζωής, που τόσο υπολογίζεται σήμερα, αλλά και σε πολλά άλλα που απλώς αναφέρονται: Στην υγεία, σε πολλές συσκευές που συχνά παθαίνουν βλάβες, στο έξοδο που υφίστανται οι Αιγινήτες όταν αγοράζουν εμ­ φιαλωμένο νερό κ.ά. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να τα έχουν όλα, ότι αυτό είναι το τίμημα του σημερινού τρόπου ζωής. Ήταν όμως νομοτελειακή η πο­ ρεία αυτή; Είχαμε προειδοποιηθεί για την άφρονα συμπεριφορά μας και μάλιστα πολλές φορές. Πολλές γεωτρήσεις ξεκίνησαν με καλό (πόσιμο) νερό και έφτασαν σήμερα να μην κάνει το νερό ούτε για τη φιστικιά. Άρχισαν από τα 60 μέτρα και έφτασαν στα 250, όταν το υψόμετρο είναι 80. Άλλες στέρεψαν τελείως και δεν ξα­ ναβρέθηκε νερό παρά τις εκβαθύνσεις. Σήμερα μπορούμε να πούμε ότι η θάλασσα έχει πια εισχωρήσει στους υπόγειους ταμιευτήρες και η συνέχιση της κατάστασης αυτής θα επιφέρει την ολοκληρωτική τους υποβάθμιση. Τότε βέβαια αναγκαστικά θα βρεθεί άλλη λύση, αφού όμως το οικολογικό έγκλημα θα έχει ολοκληρωθεί. Ποια συνέχεια μπορεί να υπάρξει; Το μέλλον βέβαια είναι άγνωστο, αλλά πα­ ρόμοιες καταστάσεις έχουν υπάρξει πολλές μέχρι σήμερα, άρα μπορούμε να ξέ­ ρουμε πιθανές συνέχειες. Η επί χρόνια συνέχιση αυτής της κατάστασης θα ελατ­ τώσει κατά πολύ την έκταση της καλλιέργειας της φιστικιάς, αλλά και άλλων καλ­ λιεργειών. Θα συνεχιστεί η πτώση των αποδόσεων, που θα κάνει την όποια καλ­ λιέργεια τελείως ασύμφορη. Εκατοντάδες κτήματα θα αποδεσμευτούν από την καλλιέργεια και μοιραία οι περισσότεροι ιδιοκτήτες θα αναζητούν αγοραστή - κα­ ταστάσεις δηλαδή που περιγράφονται σε άλλα σημεία του αφιερώματος. Η πα­ ρατεταμένη χρήση, όμως, αλατούχου νερού υποκρύπτει και άλλο σοβαρότατο για τα εδάφη κίνδυνο. Το αλατούχο νερό, που αντλείται λόγω του ότι η θάλασσα έχει εισέλθει στους υπόγειους ταμιευτήρες, περιέχει μεγάλες ποσότητες χλωριούχου νάτριου (το κοι­ νό αλάτι). Οι τοξικότητες στα φυτά παρουσιάζονται κυρίως λόγω των χλωριού­ χων, αλλά κάθε ιόν χλωρίου έχει και ταίρι, το ιόν νατρίου. Το νάτριο, λόγω της δραστικότητας του έχει την τάση να απομακρύνει τα ιόντα ασβεστίου, τα οποία εί­ ναι υπεύθυνα για τη θρόμβωση των εδαφικών κολλοειδών, δηλαδή για την καλή δομή του εδάφους. Η αντικατάσταση των ιόντων ασβεστίου από ιόντα νατρίου έχει καταστροφικές και σχεδόν πάντα μη αναστρέψιμες συνέπειες για τη δομή του εδάφους. Τα εδαφικά κολλοειδή γίνονται εύθρυπτα, δεν συσσωματώνονται, δεν έχουν ικανότητα προσρόφησης άλλων ιόντων (π.χ. θρεπτικών αλάτων) και νερού. Το χώμα χάνει κάθε ικανότητα να φιλοξενήσει βλάστηση. Η πάθηση αυτή των εδαφών λέγεται αλκαλίωση και δεν είναι θεωρητική πε­ ρίπτωση, αφού έχει συμβεί πολλές φορές και στην Ελλάδα. Η αλκαλίωση είναι ένας από τους λόγους της ερημοποίησης των εδαφών. Η ερημοποίηση δεν συνέ­ βη μόνο στην πρώην εύφορη Μεσοποταμία και στη Σαχάρα. Στην Ελλάδα σήμε­ ρα υπάρχουν εκτάσεις δεκάδων χιλιάδων στρεμμάτων, nou μέχρι πριν από λίγα ΥΔΑΤΙΝΟΙ ΠΟΡΟΙ: ΤΟ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΕΓΚΛΗΜΑ

χρόνια φιλοξενούσαν καλλιέργειες (π.χ. παραδοσιακούς αμπελώνες) και σήμερα είναι ερημοποιημένες. Όλες οι προσπάθειες να ξαναφυτευτούν έχουν αποτύχει. Βάλαμε λοιπόν χέρι σε ένα πλουτοπαραγωγικό πόρο του νησιού, now γνωρίζαμε ότι είναι εν ανεπάρκεια, σχεδόν τον εξαντλήσαμε, τον υποβαθμίσαμε -υπο­ βαθμίζοντας μαζί του και τη γεωργία now τόσα της χρωστάμε, μειώνοντας το ει­ σόδημα εκατοντάδων παραγωγών— υποβαθμίζουμε καθημερινά το έδαφος του νη­ σιού και διατρέχουμε τον κίνδυνο μεγάλα τμήματα της γης που καλλιεργείται να ερημοποιηθούν. Ίσως μετά από όσα εδώ εκτέθηκαν, ο τίτλος «Οικολογικό έγκλη­ μα» να μη φαίνεται υπερβολικός και να αρχίσουν οι πρώτες σοβαρές και οργανω­ μένες συζητήσεις για την αντιμετώπισηTOHπροβλήματος.

86

ΑΦΙΕΡΠΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑ1Α,

τ.8

Το οικονομικό αποτέλεσμα ή τα συμπεράσματα σε αριθμούς

Τ

ο οικονομικό αποτέλεομα μιας καλλιέργειας είναι καταρχάς εμπειρικό. Ο παρα­

γωγός «νιώθει» αν μια καλλιέργεια του αποδίδει, χωρίς να πιάσει μολύβι, χωρίς

να θυμάται πόσα έξοδα έκανε φέτος ή πόσα εισέπραξε πέρυσι. Αυτό το ξέρει καλά και ο Αιγινήτης παραγωγός είτε είναι επαγγελματίας αγρότης είτε μικροκτηματίας. Θυμά­ ται τα καλά χρόνια, το τι αγόρασε με τα έσοδα από την καλή χρονιά, το πώς βοήθησε τη ζωή του η φιστικιά. Η οικονομική επιστήμη όμως θέλει χαρτί, μολύβι και αντικει­ μενικές μεθόδους προσδιορισμού του οικονομικού αποτελέσματος. Η ύπαρξη τέτοιων οικονομικών μελετών από το 1977 μέχρι σήμερα δείχνει καθαρά την πορεία της φι­ στικιάς με τρόπο που δεν χωρά αμφισβητήσεις και προσωπικές απόψεις. Η μελέτη του οικονομικού αποτελέσματος βασίστηκε στη μέση περίπτωση της

Αίγινας: Κτήμα 4 στρεμμάτων, χωρίς δικό του νερό. Δεν ελήφθη καθόλου υπόψη η αστική αξία γης, αφού με τέτοιες αξίες δεν νοείται γεωργία και υπολογίστηκε αντί γι' αυτήν το ενοίκιο εδάφους για γεωργική χρήση. Υπολογίστηκαν όλα τα έξο­ δα για την εγκατάσταση της φυτείας και το μεγάλωμα των δένδρων, τα δε ετήσια έξοδα ανατοκίστηκαν μέχρι την ισοσκέλιση εσόδων-εξόδων και έγινε «ταμείο» σε τριάντα χρόνια από την εγκατάσταση, οπότε θεωρήθηκε ότι πρέπει να γίνει ο απο­ λογισμός της καλλιέργειας (διάρκεια μίας γενιάς). Σύμφωνα με τις τιμές και τις αποδόσεις του 1977 (1.000 κιλά τη διετία προς 230 δρχ. το κιλό και εκτέλεση όλων των καλλιεργητικών φροντίδων), η φιστικιά ισοφαρίζοντας τα έξοδα της χρονιάς από τον όγδοο χρόνο της άφηνε κέρδος διε­ τίας 88.000 δρχ., δηλαδή 88 ημερομίσθια! Δινόταν μάλιστα η ευκαιρία στον πα­ ραγωγό να ενσωματώσει άλλα 40 ημερομίσθια στη διετία, αν έκανε τις περισσότε­ ρες εργασίες μόνος του ή με την οικογένεια του. Η απόδοση ήταν μεγάλη, όσο και αν τη μικρύνουμε με παραδοχές του τύπου ότι δεν παρήγαγαν όλα τα κτήματα 1.000 κιλά: 2 έτη: 4 στρέμματα = 125 κιλά ανά στρέμμα και ανά έτος ή ότι δεν μπορούσαν όλοι να ενσωματώσουν 20 μεροκάμα­ τα το χρόνο. Τα μεγέθη βέβαια αυτά δεν λαμβάνουν υπόψη τις αποσβέσεις της εγκατάστασης μέχρι το όγδοο έτος. Αν ληφθούν όλα υπόψη, στο τέλος της τρια­ κονταετίας, το καθαρό κέρδος προέκυπτε ότι ήταν περίπου 40% μεγαλύτερο από τον τόκο του εδάφους, δηλαδή ότι στις μικρές εκμεταλλεύσεις ουσιώδη έσοδα προέκυπταν μόνο από την ενσωμάτωση ημερομισθίων. Αυτό το είχαν πρακτικά καταλάβει από τότε οι μικροκτηματίες της Αίγινας, λέΤΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ Ή ΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΕ ΑΡΙΘΜΟΥΣ

γοντας ότι «αν πληρωθούν όλα τα έξοδα, η φιστικιά δεν βγαίνει». Ενισχυτικό της πρότασης αυτής είναι το παθητικό στη χρονιά της ακαρπίας. Επειδή όμως στις μι­ κρές εκμεταλλεύσεις, είτε είναι γεωργικές είτε εμπορικές ή βιοτεχνικές, κανείς δεν υπολογίζει αποσβέσεις, αλλά κοιτά τι μεροκάματο βγάζει, η φιστικιά έβγαζε πολύ καλό μεροκάματο. Παράλληλα, λειτουργούσε σαν «κουμπαράς», ενσωματώνοντας έξοδα και ημερομίσθια δυο ετών, που τα απέδιδε μαζεμένα στο τέλος της διετίας. Ό π ω ς όμως έχει ήδη αναφερθεί, τα καλά χρόνια είχαν περάσει και στα τέλη της δεκαετίας του '80 τα προβλήματα φούντωσαν και στη συνέχεια επήλθε και η κατάρρευση της τιμής. Αναγκαία ήταν λοιπόν η επικαιροποίηση της μελέτης οικο­ νομικού αποτελέσματος, η οποία χρησιμοποιήθηκε για την ένταξη του φιστικιού στα προϊόντα Π Ο Π και στις διαμαρτυρίες των φιστικοπαραγωγών προς το Υπουργείο Εμπορίου για τον περιορισμό των εισαγωγών. Τα πορίσματα ήταν εντυ­ πωσιακά αρνητικά, σε σχέση με αυτά του 1977: ° Η ισοφάριση εσόδων-εξόδων, που γινόταν στο 8ο έτος, έφτασε να γίνεται στο 14ο.

• Το ανηγμένο κέρδος έφτασε να είναι το 55% του τόκου του εδάφους, έναντι του 138% του 1977. Δεν συνέφερε δηλαδή πια το φύτεμα δένδρων, αν μπορούσε κάποιος να νοικιάσει το χέρσο χωράφι του για καλλιέργεια κάποιου φυτού.

• Το κέρδος μιας διετίας ήταν τότε 88 ημερομίσθια και έφτασε τα 49. Άμεσο αποτέλεσμα ήταν τα κολληγικά από 1:1 να γίνουν 2:1. Το γιατί άλλαξε έτσι η κατάσταση φαίνεται καθαρά στον ακόλουθο πίνακα (τα πο­ σά σε δραχμές): ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Έξοδο

1977

1989/90

%

Ημερομίσθιο

1.000

5.000

500

Φρεζάρισμα

1.200

1.000

12.000

Δενδρύλλια

250

1.500

600

Λίπασμα

125

1.500

1.200

Μεταφορικά

200

1.000

500

Κλάδεμα

1.000

6.000

600

Κοτσάνια

800

6.000

750

1.000

7.000

700

350

1.500

428

2

8

400

700

4.000

570

230

800

348

Συγκομιδή (ημ/σθιο) Νερό (ανά ώρα) Αποφλοίωση (ανά κιλό) Ράντισμα (ανά βαρέλι) Τιμή φιστικιού

(* Να ληφθεί υπόψη τάση μείωσης αποδόσεων.)

Η ανάγκη προσέγγισης του οικονομικού αποτελέσματος σε διάφορες περιπτώσεις αγροτικών εκμεταλλεύσεων αλλά και με διαφορετικούς τρόπους, ώστε να είναι τα αποτελέσματα όσο το δυνατόν περισσότερο αδιαμφισβήτητα, οδήγησε στη μελέτη 88

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 8

ενός κτήματος επαγγελματία αγρότη, ο οποίος έχει κάνει πάγιες επενδύσεις (απο­ θήκη, τρακτέρ, εγκατάσταση ποτίσματος κ.λπ.), όπου τα έξοδα και οι αποσβέσεις υπολογίστηκαν βάσει πινάκων του Υπουργείου Γεωργίας, με αλλαγές σε ορισμένα έξοδα και στην τιμή του φιστικιού (τιμές Αίγινας). Ο τρόπος αυτός χρησιμοποιεί­ ται για τη σύνταξη των σχεδίων βελτίωσης. Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, ο αγρότης κέρδιζε 50.000 δρχ. ανά στρέμ­ μα. Αν έπρεπε να αποκομίσει από τη δουλειά του για να ζήσει 1,5 εκατομμύρια δρχ. (δηλαδή 250 ημερομίσθια αγροτοεργάτη), θα έπρεπε να έχει 30 στρέμματα. Σύμφωνα πάλι με τα στοιχεία του Υπουργείου Γεωργίας, η φιστικιά απαιτεί του­ λάχιστον 90 ώρες εργασίας ανά στρέμμα, δηλαδή το συγκεκριμένο κτήμα χρειάζε­ ται 30 χ 90 = 2.700 ώρες = 360 ημερομίσθια. Η εργασία λοιπόν του αγρότη δεν επαρκούσε και έπρεπε να βρει εργάτες για περίπου 100 ημερομίσθια. Η ώρα του εργάτη θα αμειβόταν με 6.000 δρχ.: 7,5 ώρες = 800 δρχ. και του ιδιοκτήτη από το κέρδος του: 50.000 δρχ./στρ.: 90 ώρες/στρ. = 555,5 δρχ. Είτε λοιπόν θα έπρεπε ο αγρότης να ζει πολύ φτωχότερα από τους εργάτες που έπαιρνε στη δουλειά του είτε θα έπρεπε να παίρνει και τα χρήματα των αποσβέσε­ ων, που ήσαν 8.000 δρχ./στρ. ή -αν είχε πηγή νερού- άλλες 8.000 δρχ./στρ. Σύ­ νολο 16.000 δρχ./στρ. χ 30 στρ. = 480.000 δρχ. Τότε θα συγκέντρωνε (260 ημ/σθια χ 7,5 ώρες χ 55,5) + 480.000 = 1.563.225 δρχ. το χρόνο, δηλαδή το πο­ σό που υπολογίστηκε εξαρχής ότι χρειαζόταν για να ζήσει (1,5 εκατ. δρχ., δηλα­ δή 250 ημερομίσθια αγροτοεργάτη). Η κατάσταση αυτή ήταν από πολύ κακή έως απελπιστική. Εξηγούσε το γιατί επαγ­ γελματίες αγρότες περιέκοπταν καλλιεργητικές φροντίδες (π.χ. λίπανση, ψεκασμούς, ποτίσματα), έκαναν μεροκάματα σε άλλα κτήματα και πολύ δύσκολα μπορούσαν να αντικαταστήσουν μηχανικό εξοπλισμό (τρακτέρ, αντλία), αφού δεν κρατούσαν κατά μέρος τις αποσβέσεις. Και όμως υπήρχαν και χειρότερα στην επόμενη πενταετία. Η πενταετία 1990-95 χαρακτηρίστηκε από στασιμότητα στην τιμή και υψηλό πληθωρισμό. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον επόμενο πίνακα.

Έξοδο Φρεζάρισμα Κλάδεμα Κοτσάνια Μάζεμα Αποφλοίωση Νερό (ανά ώρα) Ράντισμα Λίπασμα Τιμή φιστικιού

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 1989/90 12.000 6.000 6.000 7.000 8 1.500 4.000 1.500 800

1994/95 18.000 9.000 9.000 10.000 13 2.500 6.000 3.000 800

% 50 50 50 43 62 67 50 100 0

(* Να ληφθεί υπόψη και η πτώση των αποδόσεων, που ήταν μεγάλη.) ΤΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ Ή ΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΕ ΑΡΙΘΜΟΥΣ

Από τον πίνακα αυτό φαίνεται σαφέστατα ότι η πενταετία αυτή ήταν καθαρά πε­ νταετία ζημιών. Μέσα στην πενταετία αυτό πολλά κτήματα εγκαταλείφθηκαν και έγιναν πηγή μόλυνσης για ία διπλανά. Μέσα στην πενταετία αυτή καταργήθηκαν κάποιοι περιοριστικοί όροι δόμησης στους καταργημένους οικισμούς γύρω από την πόλη. Πολλά κτήματα έγιναν οικοδομήσιμα και πουλήθηκαν για να κτιστούν παραθεριστικά σπίτια. Οι καλλιεργητικές φροντίδες μειώθηκαν κατά πολύ, για να περιοριστεί η ζημιά. Στο τέλος της πενταετίας καθιερώθηκε η φορολογία των αγρο­ τών και η ΕΑΠΓΕ κατέταξε την Αίγινα στις περιοχές με το μεγαλύτερο εισόδημα στην Ελλάδα. Η φιστικιά «μέτραγε τις ώρες της», συνεχιζόταν η πτώση των απο­ δόσεων (άρθρο «Η στασιμότητα και η κρίση») και η αύξηση των προβλημάτων. Πι­ θανότατα λοιπόν η μείωση της προσφερόμενης ποσότητας, η ετικέτα του προϊόντος ΠΟΠ και κάποια πρόστιμα που έπεσαν σε εταιρείες τυποποίησης (εξακολουθού­ σαν να γράφουν στην ετικέτα φιστίκι Αιγίνης) οδήγησαν την αγορά σε κάποια αυτορρΰθμιση, με άνοδο της τιμής τα τελευταία χρόνια. Τα αποτελέσματα παρουσιά­ ζονται στον επόμενο πίνακα (να ληφθεί υπόψη ότι οι τιμές των πινάκων είναι μέ­ σες τιμές και όλα τα ποσά είναι σε δραχμές, για να μπορεί να γίνει σύγκριση).

1989/90 Έξοδο 12.000 Φρεζάρισμα 6.000 Κλάδεμα 6.000 Κοτσάνια 7.000 Συγκομιδή 8 Αποφλοίωση 1.500 Νερό (ανά ώρα) 4.000 Ράντισμα 1.500 Λίπασμα 800 Τιμή φιστικιού

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 1994/95 %90-95 18.000 50 9.000 50 9.000 50 10.000 43 62 13 2.500 67 50 6.000 100 3.000 0 800

2003 30.000 14.000 12.000 16.000 30 4.500 8.000 5.000 2.000

%95-03 66,7 55,5 33,3 60,0 130,0 80,0 33,3 66,7 150,0

%90-03 150 133 100 129 275 200 100 233 150

Όπως φαίνεται καθαρά από τον πίνακα αυτό, η τιμή του φιστικιού σε σχέση με τα έξοδα βρίσκεται περίπου στο σημείο που βρισκόταν το 1990, όταν δηλαδή είχε εκδηλωθεί η κρίση. Πέρασαν δηλαδή, πιθανώς προσωρινά, τα χρόνια της μεγάλης ζημιάς, αλλά η κρίση υπάρχει, είναι μπροστά μας, με τα περισσότερα μικρά κτήμα­ τα να δέχονται όλο και λιγότερες καλλιεργητικές φροντίδες, τις αποδόσεις να πέ­ φτουν συνεχώς και την καταστροφή της παραγωγής από εχθρούς και ασθένειες να είναι πια συνηθισμένο φαινόμενο. Η εγκατάλειψη των μικρών κτημάτων είναι το πρώτο βήμα προς την οικοπεδοποίηση και αυτός ο κίνδυνος είναι προ των πυλών.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 8

Μετά τη φιστικιά τί; Ο ρόλος της καλλιέργειας και οι διαφαινόμενες εξελίξεις

ρόλος της καλλιέργειας της φιστικιάς στην οικονομία του νησιού έχει στα περισσότερα σημεία του αποσαφηνιστεί και περιγραφεί. Υπάρχει όμως και ένας ρόλος εξίσου σημαντικός, αν όχι σημαντικότερος, που έχει να κάνει με την αποφασιστική συμβολή της καλλιέργειας στην οικιστική εξέλιξη του νησιού και στη μορφή που παρουσιάζει σήμερα. Ήδη από το 1974 είχε διαπιστωθεί (χωροταξική μελέτη Στ. Παπαδοπούλου κ.ά.) η ανταγωνιστικότητα στις χρήσεις γης μεταξύ γεωργίας και οικιστικής ανάπτυξης στη ζώνη της καλλιέργειας της φιστικιάς (βορειοδυτικό τμήμα του νησιού) και προτεινό­ ταν η δημιουργία δεύτερου οικιστικού πόλου (Βαγία) για την εκτόνωση της πίεσης στην καλή γεωργική γη και την αποφυγή υδροκεφαλισμού στο νησί. Αυτή όπως και άλλες ενδιαφέρουσες προτάσεις της μελέτης δεν υιοθετήθηκαν, αλλά το 1977 με προ­ εδρικό διάταγμα καταργείται η αρτιότητα σε μη προϋπάρχοντα αγροτεμάχια κάτω των 4 στρεμμάτων στους καταργημένους οικισμούς γύρω από την πόλη. Με το διάταγμα αυτό, η πολιτεία επενέβαινε για να ανακόψει την τάση κατά­ τμησης των αγροτεμαχίων γύρω από την πόλη, που τότε γινόταν στα 150 τετρα­ γωνικά μέτρα και μέσα σε μερικά χρόνια θα μετέβαλλε το πεδινό βορειοανατολικό τμήμα του νησιού σε περιοχή αραιής, φτηνής και άναρχης δόμησης, χωρίς ρυθ­ μιστικό σχέδιο και οικιστική συγκρότηση, όπως είχε ήδη γίνει στη Σουβάλα. Μια πρώτη παρατήρηση είναι ότι η Σουβάλα δεν επελέγη μόνο γιατί η αξία γης ήταν μικρότερη αλλά και γιατί υπήρχε μεγάλη προσφορά γης, αφού η καλ­ λιέργεια της φιστικιάς δεν είχε επεκταθεί στην περιοχή και μετά τη φθίνουσα αμπε­ λοκαλλιέργεια δεν είχε αναπτυχθεί εκεί άλλη δυναμική καλλιέργεια, με συνέπεια να μην υπάρχει ουσιώδης πρόσοδος από τα περισσότερα αγροτεμάχια της περιοχής. Το διάταγμα όρισε την κατάτμηση στα 4 στρέμματα, δεν απαγόρευσε όμως την οικοδόμηση σε προϋπάρχοντα αγροτεμάχια μικρότερου εμβαδού, αν είχαν μέτωπο σε δρόμο προ του 1923. Με αυτόν τον τρόπο, οι τιμές ανέβηκαν κατά πολύ στα οικοδομήσιμα αγροτεμάχια, αλλά και πάλι υπήρχε ζήτηση η οποία δεν μπορούσε να ικανοποιηθεί. Την εποχή αυτή συντασσόταν η πρώτη πλήρης μελέτη του οικονομικού απο­ τελέσματος της καλλιέργειας της φιστικιάς. Ήδη η αξία της οικοδομήσιμης γης ήταν απαγορευτική για την άσκηση γεωργίας. Η πρόσοδος από το πλέον αποδοτιΜΕΤΑ ΤΗ ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΤΙ;

κό κτήμα ήταν αισθητά μικρότερη από τον τόκο του εδάφους. Δηλαδή -σε απλή γλώσσα- όποιος πούλαγε το κτήμα του -ακόμα και χέρσο- και επένδυε τα χρήμα­ τα έστω και στο ταμιευτήριο, θα είχε πολύ μεγαλύτερη πρόσοδο από τους τόκους παρά καλλιεργώντας, μοχθώντας και με αβέβαιο αποτέλεσμα. Από ό,τι γνωρίζουμε, πολύ μικρό ποσοστό ιδιοκτητών στη ζώνη καλλιέργειας της φιστικιάς πούλησαν τα κτήματα τους. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι οι περισσότεροι είχαν άλλο κύριο επάγγελμα, οπότε δεν είχαν ιδιαίτερο λόγο να πουλήσουν περιουσιακό τους στοιχείο. Πιθανότατα υπάρχει αλήθεια στον ισχυρι­ σμό. Οπωσδήποτε όμως ισχύουν και άλλοι παράγοντες, όπως ο συναισθηματι­ σμός, το δέσιμο του Αιγινήτη με το δένδρο και την καλλιέργεια που επηρέασε όσο λίγοι παράγοντες τη σημερινή εικόνα του νησιού. Καθόσον ένας επαγγελματίας ή υπάλληλος μπορεί πολύ πιο ψύχραιμα από τον αγρότη να καταλάβει το οικονομι­ κό του όφελος (από την πώληση) και την απαλλαγή από το μόνιμο άγχος να βρει εργάτες για να εκτελεστούν οι ετήσιες καλλιεργητικές εργασίες στο κτήμα του ή να αφιερώνει σε αυτό τον ελεύθερο χρόνο του. Εννέα χρόνια αργότερα (1986), και αφού η Αίγινα έμεινε για μέρες κατακαλό­ καιρο χωρίς νερό και σφραγίστηκαν οι παροχές του Δήμου σε κτήματα που πότι­ ζαν φιστικιές, διοργανώθηκε από τοπική εφημερίδα εσπερίδα με θέμα τη λειψυ­ δρία. Έκφραση της μόδας τότε ήταν η «Σαλαμινοποίηση», ο φόβος δηλαδή πολ­ λών Αιγινητών ότι η Αίγινα μπορεί να γίνει όπως κάποιες υποβαθμισμένες οικι­ στικά περιοχές της Σαλαμίνας (ο λόγος που δεν προτιμήθηκε η έκφραση «Σουβαλοποίηση» είναι πλέον ή προφανής). Στην εσπερίδα αυτή διατυπώθηκε (από το γράφοντα) και επισήμως η άποψη ότι ο κύριος λόγος που δεν έγινε κάτι τέτοιο και στην Αίγινα (στις περιοχές γύρω από την πόλη δηλαδή) ήταν η καλλιέργεια της φιστικιάς. Η επίκληση του ρόλου της καλ­ λιέργειας έγινε για να υποστηριχθεί η θέση ότι η μεταχείριση που της επιφυλάχθηκε το καλοκαίρι εκείνο ήταν άδικη. Για τη σημασία της καλλιέργειας πείστηκαν -όπως φαίνεται- πολλοί, γιατί από τότε έχει ακουστεί η θέση αυτή αρκετές φορές δημοσίως. Βρισκόμαστε ακόμα στα καλά χρόνια, που οι παραγωγοί έπαιρναν ικανοποιη­ τικό εισόδημα. Εκεί όμως που φάνηκε η αντοχή της καλλιέργειας (και των Αιγι­ νητών) ήταν στα επόμενα χρόνια, όταν άρχισε η κρίοη της καλλιέργειας και αμέ­ σως μετά έγινε ρύθμιση στον οικιστικό νόμο, που μετέτρεψε σε οικοδομήσιμα όλα τα κτήματα στους καταργημένους οικισμούς, αρκεί να είχε εξασφαλιστεί ιδιωτικός δρόμος (δίοδος) προς το κτήμα. Ο συνδυασμός παραγόντων ήταν ο χειρότερος δυνατός. Η τιμή του φιστικιού έπεσε τουλάχιστον κατά 25% και διατηρήθηκε εκεί για χρόνια, κάνοντας την καλ­ λιέργεια στα κτήματα των μη επαγγελματιών αγροτών καθαρά παθητική. Πολλές εκατοντάδες κτήματα μπορούσαν θεωρητικά να πουληθούν ανά πάοα στιγμή και οι δυσμενείς οικονομικές συγκυρίες ευνοούσαν την πώληση είτε για κάλυψη άλ­ λων αναγκών είτε για επένδυση που θα συνεισέφερε στο εισόδημα.

92

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑίΑ, τ. 8

Οπωσδήποτε αρκετά κτήματα πουλήθηκαν για οικοδόμηση στη δεκαετία του '90 και μέχρι την κατάργηση της ρύθμισης για τα κτήματα που δεν είχαν μέτωπο σε δρό­ μο. Δεν ήταν όμως τόσα ώστε να αλλάξουν τον οικιστικό χάρτη του νησιού, τουλά­ χιστον στη ζώνη καλλιέργειας της φιστικιάς. Η εικόνα παρέμεινε σχεδόν η ίδια, του νησιού όπου όχι μόνο οι κάτοικοι έχουν συνηθίσει να ζουν αλλά και οι πολυάριθμοι φίλοι του έχουν αγαπήσει και προτιμήσει για κύρια ή δεύτερη κατοικία. Σε αυτή τη δύσκολη για τους περισσότερους δεκαετία του '90, η οποία προς το τέλος της σημαδεύτηκε από την παρουσία χιλιάδων νεόπλουτων και στην οποία η Αίγινα ξανακέρδισε οπαδούς, φάνηκε για δεύτερη φορά η δύναμη αντίστασης στην πώληση και στη -συνακόλουθη- αλλαγή χρήσης της γης. Αντίσταση που εκ­ δηλώθηκε σε χρόνια δύσκολα οικονομικά και όχι σε χρόνια γρήγορης ανόδου του εισοδήματος, όπως ήταν οι δεκαετίες του '60 και του '70. Στα μέσα της περασμένης δεκαετίας έγινε μια περιορισμένη αναθεώρηση του σχεδίου πόλης, με κύριο στόχο την επέκταση της περιμετρικά. Οι επεκτάσεις που εγκρίθηκαν ήσαν πολύ μικρές. Ο λόγος -παρά τις πιέσεις- ήταν η προστασία της γε­ ωργικής γης που υπάρχει γύρω από την πόλη. Στα επόμενα χρόνια θα υπάρξει με­ γαλύτερη παρέμβαση, καθώς πρέπει να συνταχθεί γενικός πολεοδομικός κανονισμός και ο Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας θα έχει πολύ δουλειά στην Αίγινα. *** Βρισκόμαστε μπροστά στο κρίσιμο σταυροδρόμι της πορείας αυτού του τόπου. Η κατάσταση σήμερα είναι ουσιωδώς διαφορετική για πολλούς λόγους: 1) Με την ανατροπή του από εικοσαετίας προγραμματισμού της Κομισιόν και της ελληνικής κυβέρνησης για τόνωση της επαρχίας, για κίνητρα απομά­ κρυνσης από την Αθήνα, για αποθάρρυνση νέων εγκαταστάσεων και με την αντικατάσταση του με τα θηριώδη Ολυμπιακά και άλλα έργα, παγιώνεται η εικόνα μιας τεράστιας πόλης με αυξανόμενο πληθυσμό, που ζει σε ασφυκτι­ κούς ρυθμούς, που χρειάζεται επέκταση και πόλους εκτόνωσης.

2) Λόγω των νέων οδικών αρτηριών, του μετρό και της εξέλιξης στις θαλάσσιες συγκοινωνίες, η Αίγινα βρίσκεται πια πολύ κοντά στην Αθήνα. Πολλοί φτά­ νουν στη δουλειά τους πιο γρήγορα από το εξοχικό τους στην Αίγινα παρά από το σπίτι τους στα βόρεια προάστια.

3) Η Αίγινα έχει διατηρήσει το χρώμα της. Το νησί, η πόλη, τα χωριά, η ενδο­ χώρα είναι ζωντανά, αυθεντικά, ζεστά, σε ανθρώπινα μέτρα και οι ατυχείς παρεμβάσεις που έγιναν στο παρελθόν είναι λίγες, δεν αποτελούν τον κανό­ να. Η Αίγινα είναι ένας τόπος όπου πολλοί θέλουν να ζήσουν.

4) Δεν υπάρχει προηγούμενο περιοχής που να άντεξε σε πιέσεις τόσο μεγάλες όσο και διαρκείς και επί τόσα πολλά χρόνια. Οι τωρινές μάλιστα πιέσεις δεν είναι ανοργάνωτες, ατομικές, όπως παλιότερα που ο φίλος ή ο παλιός μεσί­ της προσπαθούσε να βρει ένα οικόπεδο σε κάποιον ενδιαφερόμενο. Όλο και περισσότερα γραφεία εγκαθίστανται στην Αίγινα, γράφεται στον τοπικό τύΜΕΤΑ ΤΗ ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΤΙ;

no ότι η Αίγινα «είναι υποχρεωμένη» (!) να στεγάσει άλλο τόσο πληθυσμό από όσο έχει και πιέζουν για να δοθούν προς οικοδόμηση περιοχές ίου νη­ σιού. Το νησί «μυρίζείψητό»...

5) Η δόμηση που επιδιώκεται δεν είναι αυτή του ενός μεγάλου σπιτιού ανά αγρο­ τεμάχιο, που συνήθως διατηρεί πολλές από τις υπάρχουσες φιστικιές. Είναι αυτή που βλέπουμε στο Μαραθώνα και θα τη δούμε όπου υπάρχει ή θα γίνει οικισμός: Μικρά διαμερίσματα το ένα κολλημένο δίπλα στο άλλο, μεταβολή μέσα σε ελάχιστο χρόνο μιας αγροτικής περιοχής με αραιή δόμηση σε πυκνο­ κατοικημένα περιοχή, χωρίς όμως να στηρίζεται σε καμία υποδομή είτε της περιοχής είτε του νησιού. Η καλλιέργεια της φιστικιάς δεν είναι φετίχ ούτε αυτοσκοπός. Ήταν μια οικονο­ μική δραστηριότητα πολλών εκατοντάδων Αιγινητών, που πήγε απροσδόκητα κα­ λά, τόνωσε την οικονομία του νησιού, έδωσε συμπληρωματικό εισόδημα σε πολύ κόσμο και για πολλά χρόνια. Έκανε όμως και κάτι άλλο: Συνέβαλε τα μέγιστα στην αποτροπή της οικοπεδοποίησης σε μια μεγάλη περιοχή του νησιού, εκεί όπου εκ­ δηλώνονταν οι πιο έντονες οικιστικές πιέσεις. Η αποτροπή της οικοπεδοποίησης σήμαινε και σημαίνει ζωντανή ενδοχώρα, κάτι πολύ σημαντικό, που όμως διαφεύγει της προσοχής μας, ίσως γιατί την έχου­ με έτσι συνηθίσει και τη θεωρούμε στοιχείο της καθημερινότητας, που δεν είναι όμως παντοτινή. Η ζωντανή ενδοχώρα, οι παραδοσιακές ασχολίες των κατοίκων και οι μικρές μονάδες χουρισμοή-παραθερισμού είναι με τη σειρά τους πόλος έλ­ ξης για επισκέπτες και τουρίστες. Πρόκειται για μια παγκόσμια τάση, που προ­ βλέπεται να διαρκέσει για πολλά χρόνια, αφού είναι πιο «ανθρώπινη» από τα τε­ ράστια συγκροτήματα που κατέστρεφαν το περιβάλλον και έκαναν τους κατοίκους της περιοχής ξενοδοχοϋπάλληλους. Ο ρόλος της καλλιέργειας της φιστικιάς δεν μπορεί να διατηρηθεί -τουλάχι­ στον στην έκταση που υπάρχει σήμερα- αν οι κάτοικοι του νησιού την εγκαταλεί­ ψουν. Εκεί φαίνεται ότι στοχεύουν οι διάφορες φήμες και τα εμπόδια που προ­ βάλλονται στην καλλιέργεια κατά την τελευταία δεκαετία. Το παιχνίδι παίζεται τώ­ ρα και στα αμέσως επόμενα χρόνια, όταν θα παρθούν αποφάσεις που θα καθορί­ σουν το μέλλον του νησιού. Αν μέσα στα επόμενα χρόνια φανεί ότι πολλοί έχουν εγκαταλείψει την καλλιέργεια και υπάρχουν πιέσεις για οικιστική αξιοποίηση της γης, τότε είναι πολύ πιθανό να υπάρξουν μεγάλες επεκτάσεις οικισμών και πολλές ευνοϊκές προς τη δόμησιι αλλαγές. Γι' αυτό και οι πιέσεις αναμένεται να ενταθούν. Όπως αναφέρθηκε, καμία περιοχή δεν άντεξε σε τόσες πιέσεις, για τόσα πολ­ λά χρόνια. Η Αίγινα φαίνεται ότι αντέχει ακόμα, με τη συνδρομή βέβαια του κρά­ τους. Το ότι το ίδιο το κράτος χρησιμοποιεί τη φιστικιά σαν επιχείρημα για να μη γίνουν μεγάλες επεκτάσεις στο σχέδιο πόλης, ασφαλώς λέει πολλά. Η πίεση που ασκείται κυρίως στα σημεία αυτά (ιδίως στο λίαν ευαίσθητο θέμα της φυτοπρο­ στασίας), πάλι λέει πολλά. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, χ. 8

Πρόκειται λοιπόν για ένταση της ανταγωνιστικότητας των τάσεων χρήσης της γης, τριάντα χρόνια μετά την επίσημη αναγνώριση τους. Αυτό δείχνει ότι τα μέτρα που έλα­ βε το κράτος (περιορισμοί δόμησης, μικρές επεκτάσεις) ανέστειλαν απλώς το πρόβλη­ μα, που θα είχε λυθεί, αν είχαν υιοθετηθεί οι τότε προτάσεις. Από τότε μπήκαν νέες πα­ ράμετροι στο πρόβλημα, όπως για παράδειγμα η επέκταση των οικιστικών πιέσεων και σε άλλες περιοχές του νησιού, η αύξηση του πληθυσμού της Αθήνας και, κυρίως, η είσοδος στη σκηνή των κατασκευαστικών εταιρειών, οι οποίες είναι έτοιμες να μετα­ βάλουν εν μια νυκτί σε τσιμεντούπολη όποια περιοχή τους παραδοθεί. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να γίνει απολύτως κατανοητό. Εκεί που ο μεμονωμέ­ νος αγοραστής δυσκολεύεται να αγοράσει οικόπεδο για να κτίσει ένα σπίτι, η εταιρεία πληρώνει περισσότερα, αγοράζει, κτίζει τέσσερα ή όσα περισσότερα επιτρέπεται και πουλάει έτοιμα διαμερίσματα. Ο μεμονωμένος αγοραστής θα βρει έτοιμο διαμέρισμα, θα πληρώσει ίσως λιγότερο, θα αποφύγει και τους κόπους του κτισίματος, αν βέβαια δεν θέλει σπίτι προδιαγραφών ή όπως το φανταζόταν. Πωλητής γης, εταιρεία και αγοραστής διαμερίσματος θα μείνουν ικανοποιημένοι και θα χάσει όλη η Αίγινα. Ας αρχίσουμε από τους εργαζόμενους και γενικά δραστηριοποιούμενους γύρω από την οικοδομή. Το ενδιαφέρον του διαρκώς αυξανόμενου πληθυσμού της Αθήνας πα­ ραμένει για χρόνια αμείωτο και δουλειές υπάρχουν αρκετές έως πολλές. Η απότομη μα­ ζική οικοδόμηση δεν συμφέρει ούτε τους ίδιους, πρώτον γιατί υποθηκεύει το μέλλον της οικοδόμησης, δηλαδή της δουλειάς τους, και δεύτερον μέρος της οικοδόμησης αυ­ τής (και των συναφών εργασιών) δεν θα γίνει από τους ίδιους αλλά από Αθηναίους. Ο μεγάλος χαμένος θα είναι όμως το ίδιο το νησί και το σύνολο των κατοίκων του. Ας αρχίσουμε από την απασχόληση. Οι περισσότεροι εργαζόμενοι απασχολούνται στις υπηρεσίες τις σχετικές με τον τουρισμό και τους εκδρομείς. Ας σκεφθούν ποιον θα ωφε­ λήσει η μετατροπή της Αίγινας σε Λαγονήσι ή Ωρωπό και μάλιστα χωρίς τις υποδομές τους. Σειρά έχουν οι δεκάδες αγροτοεργάτες, που επί χρόνια νιώθουν τις συνέπειες της μείωσης της καλλιεργούμενης έκτασης αλλά και των καλλιεργητικών φροντίδων. Καλλιέργειες εν μέσω κατοικιών δύσκολα διατηρούνται, άρα πολλές θα εγκα­ ταλειφθούν, μη δίνοντας πια εισόδημα. Θα αναζητηθούν αγοραστές, η αξία της γης θα πέσει λόγω προσφοράς και οι «τυχεροί» που έκτισαν ή βρήκαν σπίτι θα πιέ­ ζουν να μη γίνει άλλη οικοδόμηση. Σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις υπήρξαν εντάσεις και νικητής βγήκε πάντα το τσιμέντο. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να γίνει απόλυτα κατανοητό: Η οικοδόμηση είναι δρόμος χωρίς επιστροφή. Αλλάζει για πάντα τη μορφή ενός τόπου αλλά και τη ζωή των κατοίκων. Η αλλαγή της μορφής φαίνεται τόσο στα νεότευκτα συγκροτήματα όσο και στη Σουβάλα και την Αγία Μαρίνα. Για μεγαλύτερης κλίμακας επεμβάσεις και μόνιμες αλ­ λαγές της μορφής υπάρχουν τα παραδείγματα των περισσότερων περιοχών της Αττι­ κής. Η Αίγινα στηρίζει μεγάλο μέρος της θελκτικότητάς της στο τοπίο. Η επέμβαση στο τοπίο συνοδεύεται μόνο από υποβάθμιση και τις άπειρες συνέπειες της. Όπως μά­ λιστα έχουν δείξει τα πράγματα, οι επεμβάσεις, όταν αρχίσουν, σταματούν ή δύσκολα ΜΕΤΑ ΤΗ ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΤΙ;

ή ποτέ. Ούτε η λύση είναι να έρχεται η πολιτεία εκ των υστέρων με πυροσβεστικά ή κατασταλτικά μέτρα, που δημιουργούν αίσθημα αδικίας και δεν εξουδετερώνουν τελι­ κά τις πιέσεις, όπως τουλάχιστον φαίνεται στο νησί εδώ και τριάντα περίπου χρόνια. Οι αλλαγές είναι μεγαλύτερες στη ζωή των κατοίκων. Ξεκινούν από τις γενι­ κές, που αφορούν τη διαφορά που αισθάνεται αυτός που φεύγει από το δομημέ­ νο περιβάλλον και έρχεται στην Αίγινα, από τη διαφορά που αισθάνεται ο κάτοι­ κος του κέντρου της Αίγινας, μόλις βγει λίγο πιο έξω από το σπίτι του, από το αί­ σθημα που θα νιώσει όποιος πάει για μπάνιο στην Α' πλαζ Μαραθώνα και δει απέ­ ναντι της όχι το μεγάλο χωράφι αλλά συγκρότημα με διώροφες μεζονέτες. Οι ειδικές αιτίες είναι εξίσου σημαντικές. Αφορούν και αυτές στην ποιότητα ζωής, αλλά αυτής που προσφέρεται από τις υποδομές ενός τόπου. Όπως είναι γνω­ στό, στην Αίγινα δεν υπάρχει καμιά από τις βασικές υποδομές ενός τόπου που θέ­ λει να προσελκύσει επισκέπτες, μόνιμους κάτοικους αλλά και να βαστήξει τον πλη­ θυσμό της. Το οδικό δίκτυο είναι ανεπαρκές, όποια επισκευή και αν του γίνει. Το νερό δεν επαρκεί και λύσεις δεν διαφαίνονται ούτε για τις τωρινές ανάγκες (τι θα γίνει σε έξι μήνες;). Τρόπος για να προχωρήσουν αποχέτευση και βιολογικός κα­ θαρισμός δεν διαφαίνεται. Το καλοκαίρι η τάση του ηλεκτρικού ρεύματος φτάνει ώς και τα 170 Volt σε κάποιες περιοχές και ώρες. Η πόλη ασφυκτιά (και όχι μόνο από τροχοφόρα), η Αστυνομία δεν έχει δύναμη, δημοτική αστυνομία δεν υπάρχει, το Κέντρο Υγείας δεν έχει δυνατότητες, τα σχολεία δεν χωρούν άλλους, η θαλάσσια συγκοινωνία έχει προβλήματα, λιμάνι δεν υπάρχει, το σχέδιο πόλης είναι του 1898 και γενικώς τα πολεοδομικά-ρυθμιστικά αλλά και διοικητικά κενά είναι πολλά. Πώς θα μπορέσουν οι υπάρχουσες υποδομές να εξυπηρετήσουν διπλάσιο πληθυσμό, αφού είναι ανεπαρκείς για το σημερινό; Απλούστατα δεν θα μπορέσουν και το αποτέλεσμα θα είναι η τραγική υποβάθμιση της ποιότητας ζωής στο νησί. Κανείς εχέφρων άνθρωπος δεν μπορεί να προκρίνει να προηγηθεί η μαζικά οικο­ δόμηση και μετά να αναζητηθούν οι λύσεις για τα προβλήματα που υπάρχουν ή θα ενταθούν. Το επιχείρημα «στην Ελλάδα έτσι γίνεται», πρέπει να απορριφθεί χω­ ρίς να συζητηθεί. Στο δρόμο χωρίς επιστροφή που λέγεται οικοδόμηση χωρίς προκαθορισμένους κανόνες, ουδέν λάθος αναγνωρίζεται μετά την απομάκρυνση από το ταμείο των κατασκευαστικών εταιρειών. Μέσα στο 2002 μάθαμε (εκ των υστέρων) ότι ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή η κατασκευή συγκροτήματος 400 κατοικιών, γιατί δεν συμφώνησαν τελικά η εταιρεία και οι ιδιοκτήτες της γης. Πρέπει να απασχολήσει όλους μας χι σημαίνει να φυτευτεί έστω και ένα μόνο τέτοιο χωριό οίο νησί, μέσα σε 2-3 χρόνια. Από πού θα πάρει νερό, από πού ρεύμα, από πού θα περνούν τα (τουλάχιστον) 400 αυτοκίνητα το καλοκαίρι; Καθώς ο πληθυσμός της Αίγινας αργά αλλά σταθερά (βοηθούντων και των αλλοδα­ πών) αυξάνεται, προκύπτουν νέες οικιστικές ανάγκες για τους κατοίκους του νησιού. Εί­ ναι τελικά ενδεδειγμένη λύοη να μισοαχρηστεύει κανείς το κτήμα του για να χτίσει ένα σπίτι και τελικά να ελαττωθεί στο μισό η καλλιέργεια της φιστικιάς για το λόγο αυτό; 95

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 8

Τα ερωτήματα είναι πολλά και δεν υπάρχει έτοιμη απάντηση. Οι δρόμοι είναι δύο: Είτε να αφεθούμε στην καλή διάθεση του Οργανισμού Ρυθμιστικού Σχεδίου της Αθήνας και στις δυνάμεις της αγοράς (κατασκευαστικές εταιρείες και γραφεία μεσιτών) είτε να αποφασίσουν οι Αιγινήτες τη μορφή που θέλουν να έχει το νησί τους και το ρυθμό που θα έχουν οι μεταβολές που θα γίνουν μέσα στα επόμενα χρό­ νια. Μεταβολές που θα ακολουθούν α) τις υποδομές που θα γίνουν και β) τη θέλη­ ση των κατοίκων, αλλά δεν θα προηγηθούν. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση και οι κάθε εί­ δους σύλλογοι και φορείς πρέπει να δραστηριοποιηθούν και να ετοιμάσουν προτά­ σεις. Η συντονιστική επιτροπή φορέων, που προτάθηκε από την Αίγιναία στην κα­ λοκαιρινή συνάντηση, χρειάζεται και για το λόγο αυτό. Ο κύριος λόγος ανήκει στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, η οποία όμως δεν πρέπει με τί­ ποτε να έχει το μόνο λόγο. Το 1993 δήλωσε ότι εξαπατήθηκε, όταν καταργήθηκαν πολ­ λές περιοχές του οικισμού στην Κυψέλη, το 1994 τα όρια της επέκτασης του σχεδίου πό­ λης της Αίγινας τα έκανε προεκλογικό όπλο και υπόσχεση που δεν τηρήθηκε. Ο βαθμός στον οποίο οι κάτοικοι του νησιού θα καταφέρουν να πάρουν αποφάσεις, θα είναι και ο βαθμός ο οποίος θα χαρακτηρίσει την ποιότητα των αλλαγών που θα γίνουν στο νησί. *** Θα γίνει η Αίγινα σαν τα νησάκια που είναι απέναντι από τη Νέα Υόρκη; Θα δε­ χθεί, στα χρονικά όρια μιας γενιάς, χιλιάδες νέους οικιστές; Θα καταφέρει να απο­ κτήσει τις αναγκαίες υποδομές, όχι μόνο για τους νέους αλλά και για τους υπάρχο­ ντες κατοίκους; Μήπως η πίεση εκτονωθεί, όπως και μετά τη δεκαετία του '70; Η μελλοντική πορεία του τόπου συναρτάται όλο και πιο αποφασιστικά από τις απα­ ντήσεις στα ερωτήματα αυτά. Μέσα σε αυτό το γενικότερο προβληματισμό, η «υπαί­ τιος» για το αφιέρωμα αυτό είχε και έχει το δικό της ιδιαίτερο ρόλο. Πολύ σημα­ ντικότερο από τη συμβολή της στην οικονομία του νησιού. Γι' αυτό και ο ρόλος αυ­ τός, τώρα που οι οικονομικές κλίμακες μεγάλωσαν, δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Η φιστικιά έπαιξε σοβαρό ρόλο στη μορφή που έχει μέχρι σήμερα το νησί. Ο ρό­ λος αυτός δεν έχει τελειώσει. Παντού στην Ευρωπαϊκή Ένωση και γενικότερα στις αναπτυγμένες χώρες ενισχύεται ο ρόλος των καλλιεργειών και των εκτροφών που βα­ στούν τον πληθυσμό στην ύπαιθρο και κυρίως γύρω από τις πόλεις. Από τα αγρίως επιδοτούμενα αμπέλια στις ελβετικές πεζούλες, τις αγελάδες στα γερμανικά προάστια που επιδοτούνται με τρία δολλάρια την ημέρα (πολλοί Αφρικανοί ζουν με λιγότερο από ένα), ως τη φιστικιά που σχεδόν διώκεται πια, η απόσταση είναι μεγάλη. Η καλλιέργεια της φιστικιάς γύρω από τις οικιστικές περιοχές της πόλης και της Κυψέλης - α ν κριθεί βέβαια ότι χρειάζεται- δεν υπάρχει τρόπος να επιδοτηθεί παρά μόνο με την αποτροπή των πιέσεων που υφίσταται. Είτε με ολοκληρωμένες συμφωνίες των ενδιαφερομένων μερών είτε με ξεκάθαρες οικιστικές ρυθμίσεις που και διέξοδο στις οικιστικές πιέσεις θα δίνουν και την περιαστική αγροτική γη θα κατοχυρώνουν. Ο ορθός δρόμος βέβαια είναι της συνεννόησης και της παρα­ δοχής της πραγματικότητας. Ίσως γι' αυτό να είναι ο δυσκολότερος. ΜΕΤΑ ΤΗ ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΤΙ;

.

98

.

,

. : • ;

.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 8

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΚΙΝΗΤΗΣ

Πιστακία η αληθής Pistacia vera, Ελληνιστί Πιστακία η αληθής Πιστακία η ρητινοφόρος, Πιστακία η παρενιαυτοφορούσα, ως εκ των ιδιοτήτων Πιστακία η Αιγιναία, ως πανελληνίως ομολογείται. Πόσα ονόματα και ιδιότητες απέκτησε στην Αίγινα; Στο άγονο και άνυδρο νησί του Αιακού; Στη γη της μυλόπετρας, του πουριού και του πηλού; Στην άνευ αμπέλου πλέον τρισχιλιετή Οινόη; Στο νησί της καθημαγμένης σπογγαλιείας, των ερειπωμένων ταρσανάδων, των παλιών αρχοντικών, της απορίας, της ένδειας! Φιστικιά η ελπιδοφόρος Φιστικιά η ολιγαρκής Φιστικιά η αξιοποιούσα Φιστικιά η καμπογεμίζουσα Φιστικιά η λοφοβατούσα Φιστικιά η παράλιος Φιστικιά η οικόσιτος Φιστικιά η πάνδημος. Φιστικιά του ασβεστολιθικού Λιβαδωύ Φιστικιά της προσχωσιγενούς Περιβόλας Φιστικιά της αμπελοφόρου θρακιάς Φιστικιά της άπατης πασπάρας Φιστικιά των ανδεσιτικών αναβαθμίδων Φιστικιά των Μύλων, της Χλόης, του Μοσχονά, του Παγωνιού, της Σκοτεινής, της Χαλασμένης.

ΠΙΣΤΑΚΙΑ Η ΑΛΗΘΗΣ

Φιστικιά των προσδοκιών Φιστικιά του νοικοκύρη Φιστικιά του ζευγολάτη Φιστικιά του κτηματία Φιστικιά του εμπόρου Φιστικιά του ναυτικού Φιστικιά του εν Αθήναις Φιστικιά της προίκας Φιστικιά της οικοδομής Φιστικιά του τρακτέρ Φιστικιά της γεώτρησης. Φιστικιά η προσοδοφόρος Φιστικιά η επί διετίαν αποταμιεύουσα Φιστικιά η καρπίζουσα καρπόν εύγονον εκ της αγόνου κοιλίας της μητρώου γής. Φιστίκι το χρυσοφόρον Φιστίκι το εύγευστον Φιστίκι πρεσβευτής Φιστίκι Αιγίνης το ευώνυμον Φιστίκι το εμπορεΰσιμον Φιστίκι της στεντορείου φωνής του μικροπωλητή. Στην παραλία, στο ΕΦΗ, στο ΠΙΝΔΟΣ, στο ΧΑΡΑ, στο καΐκι του Πάππου, στο λιμάνι του Πειραιά, με την άσπρη μπλούζα και το καλάθι στο χέρι. Φιστικιά η αντισταθείσα στην κατάτμηση Φιστικιά η αποτρέψασα την οικοπεδοποίηση Φιστικιά ο διατηρητής της ενδοχώρας Φιστικιά η καταπρασινίζουσα τον άγονο κάμπο Φιστικιά η πληγοθρέφουσα τα νταμάρια των πουριών Φιστικιά η κυρά των αλλοτινών κριθαροχώραφων. Φιστικιά της αρμονικής συνύπαρξης των ασχολιών Φιστικιά της αντίστασης στην τουριστική ημιαπασχόληση Φιστικιά των ηθών, των εθίμων, της οικογένειας, των θεσμών Φιστικιά ζωοδόχος πηγή της συνοχής του κοινωνικού ιστού, παγά λαλέουσα από τις ρίζες μας και την αίσθηση της συνέχειας.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 8

Φιστικιά η σύγχρονος Φιστικιά η πανελλήνιος Φιστικιά των Μ Ο Π και των Π Ο Π Φιστικιά της τυποποίησης Φιστικιά η πληττόμενη από τις εισαγωγές Φιστικιά της διεθνοποίησης του εμπορίου Φιστικιά των προβλημάτων της μονοκαλλιέργειας Φιστικιά των μεγάλων εξόδων παραγωγής Φιστικιά της χαμηλής τιμής του προϊόντος Φιστικιά η διψώσα Φιστικιά των αλατούχων εδαφών Φιστικιά της αλόγιστου σπατάλης του νερού που της ανήκει. Φιστικιά των υπνωττόντων θεσμοφυλάκων, αρχόντων και διαχειριστών Φιστικιά των ανησυχούντων παραγωγών Φιστικιά της Αίγινας Φιστικιά η πατρώα Φιστικιά η οριακή.

Φιστικιά η υποχωρούσα Φιστικιά η κοπτομένη Φιστικιά η ήμερος, η διωκόμενη υπό των αγρίων Φιστικιά η αναμένουσα την αναγνώριση του ρόλου της Φιστικιά η προσδοκούσα την ουσιώδη προστασία της.

Φιστικιά η προστατεύσασα Φιστικιά η απροστάτευτη Φιστικιά η «άγνωστη» Φιστικιά το... παλιόδεντρο!

Φιστικιά των αγνωμόνων Φιστικιά εμπόδιο των κερδοσκόπων Φιστικιά εχθρός των οικολολάγνων Φιστικιά αντίπαλος της μεζονέτας. Αύριο θα είναι πια αργά!

Οκτώβριος 1992 ΠΙΣΤΑΚΙΑ Η ΑΛΗΘΗΣ

101

f

:

:

•

:

:

'

.

•

•

;

. : • : , / ; • - • • .

^

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΛΟΚΕΝΤΗΣ. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αίγινα. Πτυχιούχος της Ανωτέρας Τουριστικής Σχολής Ρόδου. Από το 1984 εργάζεται στο Δήμο Αί­ γινας, στο τμήμα Δημοσίων Σχέσεων-Πολιτιστικών. Είναι μέλος του Ομίλου UNESCO Πειραιώς-νήσων, αντιπρόσωπος του Ομίλου στην Αίγινα. Επίσης, εί­ ναι μέλος της Ελληνικής Φωτογραφικής Εταιρείας. Η τελευταία του έκθεση έγι­ νε τον Αύγουστο 2003 στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Πολιτιστικός Αύγουστος» του Δήμου Αίγινας, στον Πύργο Μαρκέλλου, με ασπρόμαυρες φωτογραφίες από τη ζωή του νησιού. «Φωτογραφίζω μια Αίγινα που περνάει καθημερινά αλ­ λά δεν γερνάει, μια Αίγινα των φωτεινών χρωμάτων και των αρμονικών οχημάτων, αποθησαυρίζω τη στιγμή, την κίνηση και τη στάση των σωμάτων, το προσδοκώμενο και το απροσδόκητο, την καθημερινή ζωή με μια λέξη.»

·',

:

,·

.

,

'

.

;

'

• ' .

um •ν- • •

Π

m^U&'

ì;.m

104

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 8

' ' ' ' .....

•

;

:

•

•

•

:

ifaaf^iBsa^g^. ι · * - " C ^ * " ^„Î^·^^

.-""*<• · «

:

ί •"..'••

';J~":™~;-ì:tiv""!:'Ì - 1 '"' ~ ί ":..

î '" : S

'-S£r: :

'·>£•>•. C K .,. : ί

IlîSÎÎlïirtï Sglfpftf

ΚΩΣΤΑΣ MIX. ΣΤΑΜΑΤΗΣ

Αίγινα και θαλάσσιο περιραΑΑον Ο θάνατος ενός Ωκεανού ισοδυναμεί με το θάνατο ενός Πλανήτη!

Μ

ε αυτό τον επιτυχημένο αφορισμό διατυπώνονται ανάγλυφα οι άμεσοι κίν­ δυνοι, που απειλούν να εξαφανίσουν τις θάλασσες της υδρογείου, οι ολέ­

θριες συνέπειες της σύγχρονης τεχνολογίας και της προκαλούμενης ρύπανσης και μόλυνσης του περιβάλλοντος. ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Με απλά λόγια: «Ρύπανση είναι το φαινόμενο, κατά το οποίο αλλοιώνεται η φυσική κατάοταση του γήινου περιβάλλοντος, που αποτελείται από το έδαφος, το τοπίο, την ατμόσφαιρα, τα νερά των θαλασσών, των λιμνών και των ποταμών και γενικά τον υδροφόρο ορίζοντα της γης, σε τέτοιο βαθμό, ώστε τούτο να καθίστα­ ται επιβλαβές για την ανθρώπινη υγεία και ζωή, την επιβίωση του ζωικού και του φυτικού κόσμου, του εδάφους και της ατμόσφαιρας.» Ασφαλώς σήμερα το πρόβλημα της ρύπανσης του γήινου περιβάλλοντος είναι τεράστιο, με τάσεις ανεξέλεγκτες' για το λόγο αυτό η παγκόσμια κοινότητα έχει στρέψει το ενδιαφέρον της σε αυτό και, σε συνεχείς διασκέψεις των μελών της, προσπαθεί, αλλά αναποτελεσματικά ως τώρα, να λάβει επιτέλους τα απαιτούμενα για τη λύση του ζωτικότατου τούτου προβλήματος δραστικά μέτρα. Τα διεθνή οι­ κονομικά συμφέροντα δεν επιτρέπουν τη λήψη αποφασιστικών μέτρων. Όλοι έχουμε γίνει μάρτυρες διασκέψεων που ναυάγησαν, γιατί οι εκπρόσωποι των οι­ κονομικά ισχυρών συνδαιτημόνων δεν θέλησαν να αντιμετωπίσουν τελεσίδικα την απειλή της ρύπανσης και των συνεπειών της. Αναφέρουμε ενδεικτικά μόνο τη διε­ θνή διάσκεψη, που έγινε προ ετών στο Ρίο Ιανέιρο, η οποία απέτυχε παταγωδώς, γιατί οι Ηνωμένες Πολιτείες αρνήθηκαν να χρηματοδοτήσουν, όπως είχαν υπο­ σχεθεί, τα προτεινόμενα μέτρα. Το πολυπρόσωπο μέτωπο της ρύπανσης επιτάσσει τη λήψη καθολικών μέτρων τόσο γενικά κατά του φαινομένου όσο καί ειδικότερα εναντίον κάθε πεδίου εκδή­ λωσης των συνεπειών της ρύπανσης, όπως είναι το έδαφος, το τοπίο, η ατμό­ σφαιρα, η θάλασσα και τα ρέοντα ύδατα. Το σημαντικότερο στρατόπεδο είναι η ρύπανση και η μόλυνση των θαλασσών και των ρεόντων υδάτων, που πλήττει την καρδιά του λίκνου της προέλευσης του ανθρώπινου γένους, στο οποίο πάντοτε ο άνθρωπος προσδοκούσε να αναζητήσει για την επιβίωση του τις πρώτες όλες, όταν η ξηρά δεν θα ήταν σε θέση να του τις προσφέρει πλέον. Δυστυχώς, διαφαί­ νεται σήμερα ότι αυτή η έσχατη ελπίδα του ανθρώπου σιγά σιγά απομακρύνεται χωρίς επιστροφή. Με σκοπό να φέρουμε στο προσκήνιο αυτής της εργασίας μας το ζήτημα της προστασίας του θαλάσσιου και του γενικότερου περιβάλλοντος της Αίγινας, θα εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας στη συνέχεια μόνο στο θαλάσσιο περιβάλλον, το οποίο άλλωστε έχει πρώτη προτεραιότητα για το νησί. Ας προχωρήσουμε λοιπόν στη διατύπωση, με τις αναγκαίες απλουστεύσεις, του ορισμού της ρύπανσης της θάλασσας. Σύμφωνα με τις ισχύουσες διεθνείς συμβάσεις και το εθνικό μας δίκαιο προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος: «θαλάσσια ρύπανση είναι η ρίψη στο θαλάσσιο νερό κάθε ξένης ουσίας (μεταλλι­ κής, συνθετικής, βιολογικής, οργανικής, ανόργανης, ακτινενεργοό κ.λπ.), η οποία μολύνει και αλλοιώνει τη φυσική του κατάσταση, το καθιστά ακατάλληλο για τις συνήθεις χρήσεις του, επιβλαβές για την υγεία του ανθρώπου, την πανίδα και τη χλωρίδα του θαλάσσιου περιβάλλοντος.» Με άλλα λόγια, η ρύπανση αυτή στρέ106

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 8

φεται τόσον εναντίον του ανθρώπου και του κόσμου των έμβιων όντων όσο και του ευρύτερου περιβάλλοντος, με το οποίο γειτνιάζει και συναρτάται οικολογικά. Τις ίδιες ακριβώς συνέπειες προκαλεί η ρύπανση και στα γλυκά νερά των λιμνών, των ποταμών και τα εν γένει ρέοντα ύδατα. Οι πηγές από τις οποίες προέρχεται η ρύπανση των θαλασσών είναι πολλές και ποικίλες. Σταχυολογούμε τις κυριότερες: • Η από την ξηρά απόρριψη λυμάτων, αποβλήτων και καταλοίπων, τοξικών και χημικών ουσιών των πόλεων και των εργοστασίων.

• Η απόρριψη αποβλήτων και άλλων τοξικών και χημικών ουσιών και απορ­ ριμμάτων από τα πλοία.

• Η από πλοία ή χερσαίες εγκαταστάσεις πετρελαιοειδών απόρριψη πετρελαί­ ου, ορυκτελαίου και άλλων πετρελαϊκών παραγώγων στη θάλασσα, εξαιτίας ατυχήματος, ανωτέρας βίας, αμέλειας, δόλου κ.ά. Και οι τρεις αυτές ομάδες πηγών ρύπανσης της θάλασσας είναι ολέθριες και όλες μαζί και η καθεμία χωριστά δολοφονούν, χωρίς έλεος, το θαλάσσιο περιβάλλον και αλλοιώνουν επικίνδυνα τη σύνθεση του. Ωστόσο, η πρώτη, με την πάροδο των χρόνων, περιορίζεται συνεχώς μετά τη λήψη βιολογικών μέτρων, όπως είναι οι βιολογικοί καθαρισμοί, η επεξεργασία λυμάτων και άλλα συναφή μέτρα, η ταφή τοξικών και χημικών ουσιών κ.λπ. Η δεύτερη πηγή ακολουθεί και αυτή τη βελ­ τιωτική πορεία της πρώτης, με τη λήψη μέτρων συλλογής και φύλαξης τοξικών και χημικών ουσιών και απορριμμάτων, την αποθήκευση τους επάνω στα πλοία και την παράδοση τους στις εγκαταστάσεις των λιμανιών κατάπλου. Τέλος, η τρίτη πη­ γή ρύπανσης της θάλασσας όχι μόνο είναι η πιο σοβαρή και η πιο καταστρεπτική, αλλά ταυτόχρονα διευκολύνεται και ενισχύεται από τους αστάθμητους παράγοντες που συνοδεύουν αναπόφευκτα την οικονομική εκμετάλλευση των δεξαμενόπλοι­ ων. Μεταξύ των παραγόντων αυτών περιλαμβάνονται: Τα ναυτικά ατυχήματα (προσάραξη, σύγκρουση, βύθιση), η ανωτέρα βία (έκχυση φορτίου στη θάλασσα από πλοίο που κινδυνεύει, διαρροή πετρελαίου μη δυνάμενη να εμποδιστεί), η αμέλεια (εκχύλιση και έκχυση στη θάλασσα λόγω κακής συντήρησης, κακής επι­ τήρησης κατά τη φόρτωση και την εκφόρτωση, μη τοποθέτησης προστατευτικών φραγμάτων γύρω από το δεξαμενόπλοιο κατά το χρόνο των φορτοεκφορτωτικών του εργασιών), ο δόλος (εκούσια έκχυση αποβλήτων και καταλοίπων στη θάλασ­ σα ιδίως μετά τον καθαρισμό των δεξαμενών, για να είναι αυτές έτοιμες προς άμε­ ση φόρτωση στο λιμάνι κατάπλου) κ.λπ. Για να τονιστεί η καταστροφή από τη ρύ­ πανση των δεξαμενόπλοιων, αναφέρουμε ότι η έκχυση πετρελαίου στη θάλασσα μετά τη σύγκρουση δύο δεξαμενοπλοίων-μαμούθ είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη από την απόρριψη στη θάλασσα πετρελαίων και ουσιών από κάθε άλλη πηγή (πλοία, εγκαταστάσεις, λύματα κ.λπ.), για έναν ολόκληρο χρόνο. Είναι γνωστό ότι το θαλάσσιο φυτοπλαγκτό (φυτικοί οργανισμοί) παράγει το 70% ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

της ποσότητας του οξυγόνου της γήινης ατμόσφαιρας. Η οποιαδήποτε διαταραχή της υγιούς λειτουργίας του ενάλιου κόσμου αντι­ στρέφει τα δεδομένα και το φυτοπλαγκτό μει­ ώνει την παραγωγή του οξυγόνου και ταυτό­ χρονα αποδεσμεύει ανθρακικό οξύ σε τερά­ στιες ποσότητες, με αποτέλεσμα να επιφέρει σταδιακά ασφυξία και θάνατο σε αυτό το μι­ κρόκοσμο και κατ' επέκταση στον άνθρωπο. Δεν πρέπει ποτέ να λησμονούμε ότι η θάλασ­ σα προσφέρει στον άνθρωπο το 20% της συ­ νολικής διατροφής του. Ο μηχανισμός της προκαλούμενης αλλοί­ ωσης, μόλυνσης και καταστροφής του περι­ βάλλοντος από τα πετρελαιοειδή είναι απλός. Το πετρέλαιο έχει μικρότερο ειδικό βάρος από το νερό και γι' αυτό, όταν ηρεμεί, επιπλέει και μεταφέρεται εύκολα σε κοντινές και μακρινές αποστάσεις με τα θαλάσσια ρεύματα και τους ανέμους. Όταν λοιπόν το πετρέλαιο επικάθεται στην επιφάνεια του νερού, το λεπτό επί­ στρωμα του υφίσταται αυτοοξυγόνωση, στην οποία λειτουργούν ως καταλύτες τα άλατα του νερού, το ηλιακό φως και η βακτηριακή οξεί­ δωση. Έχει υπολογιστεί ότι κατά τη διάρκεια αυτών των χημικών διεργασιών 1 λίτρο πε­ τρελαίου αφαιρεί εντελώς το οξυγόνο από 400.000 λίτρα θαλάσσιου νερού. Ο ενάλιος κόσμος, στερούμενος το αναγκαίο οξυγόνο, πεθαίνει και εξαφανίζεται. Αυτός ο ενάλιος κόσμος απαρτίζεται από έναν άπειρο μικρό­ κοσμο ζωικών και φυτικών οργανισμών, που βιώνουν μέσα στο υγρό στοιχείο και προ­ σκολλώνται ή αιωρούνται μέσα σε αυτό, κα­ λύπτοντας το απέραντο κενό της θάλασσας, το οποίο υπάρχει ανάμεσα στο φως των πρώτων 200 μέτρων από την επιφάνεια των νερών και φτάνει ως το απύθμενο χάος του σκοτεινού ερέβους των υποθαλάσσιων αβύσσων και των αχανών χαραδρών ίου σιωπηλού βυθού.

ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

109

Ο σημαντικός αυτός μικρόκοσμος των θαλασσών διακρίνεται: β

Στο πλαγκτόν, που περιλαμβάνει το σύνολο των ζωικών και φυτικών οργα­ νισμών, οι οποίοι ζουν αιωρούμενοι μέσα στο νερό.

Φ

Στο βένθος, στο οποίο ανήκει το σύνολο των ζωικών και φυτικών οργανι­ σμών, που βιώνουν σταθερά προσκολλημένοι στο βυθό ή κινούνται με πολύ αργό ρυθμό επάνω στο βυθό και

Φ

Στο νηκτόν, στο οποίο περιλαμβάνεται το σύνολο των έμβιων όντων που έχουν τη δυνατότητα να πλέουν μέσα στο νερό.

Σημειώνουμε εδώ ότι όσο μεγαλύτερη είναι η απορριπτόμενη στη θάλασσα ποσό­ τητα πετρελαίου τόσο διαρκέστερη είναι η μόλυνση rai μεγαλύτερη η καταστρο­ φή. Εξάλλου, όσο πιο βαρύ είναι το πετρέλαιο τόσο περισσότερο χρόνο διατηρεί­ ται στην επιφάνεια του νερού και έτσι μεταφέρεται σε κοντινές και μακρινές απο­ στάσεις από τα θαλάσσια ρεύματα και τους ανέμους. Οι βασικές κατηγορίες πετρελαίου που προκαλούν μεγάλες καταστροφές είναι το αργό, το βαρύ, το ακατέργαστο πετρέλαιο και τα ορυκτέλαια, ενώ ελαφρότερα και ακίνδυνα είναι τα παράγωγα κατεργασμένο πετρέλαιο και βενζίνη. Αυτό που προσβάλλεται από την πετρελαϊκή ρύπανση είναι η υγεία του ενάλι­ ου κόσμου, η αλιεία, ο τουρισμός, οι παραλιακές βιομηχανίες και βιοτεχνίες, αλ­ λά κυρίως η υγεία και η ζωή του ανθρώπου. Μέσα στα μολυσμένα νερά ανα­ πτύσσονται μικροοργανισμοί που προκαλούν πολιομυελίτιδες, ηπατίτιδες και βα­ ριές παθήσεις των αδένων. Ακόμη, η μόλυνση αυτή συμβάλλει σημαντικά στην εξάπλωση επιδημιών, ιδίως τυφοειδούς πυρετού και παραφυτικών λοιμώξεων. Τα βασικότερα μέτρα που έχει λάβει κατά καιρούς η διεθνής κοινότητα περι­ λαμβάνουν: • Την άσκηση προληπτικού και κατασταλτικού ελέγχου των δεξαμενόπλοιων. e

Τη ναυπήγηση δεξαμενόπλοιων με διπλά τοιχώματα.

• Την προσέγγιση των δεξαμενόπλοιων μόνο σε απομακρυσμένες περιοχές των λιμανιών για φόρτωση και εκφόρτωση.

• Την τοποθέτηση πλωτών φραγμάτων γύρω από τα δεξαμενόπλοια κατά το χρόνο των φορτοεκφορτωτικών εργασιών τους.

• Την απαγόρευση απόρριψης πετρελαιοειδών στην ανοικτή θάλασσα, εκτός εκείνων των περιοχών που προβλέπονται από τις συμβάσεις θαλάσσιων ζω­ νών, και την υποχρέωση παράδοσης τους σε εγκαταστάσεις υποδοχής παρό­ μοιων υλικών στα λιμάνια.

• Τον εφοδιασμό των δεξαμενόπλοιων με διεθνές πιστοποιητικό κάλυψης δα­ πανών απορρύπανσης σε περίπτωση πρόκλησης ρύπανσης. ο Την απαγόρευση απόπλου του υπαίτιου ρύπανσης από δεξαμενόπλοιο. s

Τον εφοδιασμό των δεξαμενόπλοιων με το διεθνές βιβλίο πετρελαίου, που ελέγχεται από τις αρμόδιες αρχές σε όλο τον κόσμο. ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 8

• Την καθιέρωση επέμβασης του παράκτιου κράτους σε περιστατικά ρύπαν­ σης της ανοικτής θάλασσας, σε απόσταση 106 ναυτικών μιλίων από τις ακτές προκειμένου για τη χώρα μας, και την κίνηση διαδικασιών επιβολής κυρώσεων.

• Την επιβολή εξοντωτικών κυρώσεων αστικών, διοικητικών και αστυνομικών και την άσκηση ποινικών και πειθαρχικών κυρώσεων.

• Τη διαφώτιση των πληρωμάτων και των παραγόντων εκμετάλλευσης των δε­ ξαμενόπλοιων για τη σημασία της προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Την πρώτη Σύμβαση Πρόληψης Ρύπανσης της θάλασσας από ρίψεις πετρελαιοει­ δών του 1954/1962, που ίσχυσε διεθνώς από το Σεπτέμβριο του 1967 για τα δε­ ξαμενόπλοια, επικύρωσε η Ελλάδα το 1966 (Ν.Δ. 4529/1966) και αυτή ακολού­ θησε πλήθος διεθνών και εθνικών νομοθετημάτων. Η παγκόσμια κοινότητα αφυπνίστηκε από μια σειρά μεγάλων ατυχημάτων δε­ ξαμενόπλοιων, τα οποία προκάλεσαν εκτεταμένες οικολογικές καταστροφές σε διά­ φορα σημεία της υδρογείου. Την πρώτη θέση, που συμπίπτει με την επικείμενη τό­ τε εφαρμογή της Διεθνούς Συμβάσεως Προστασίας Θαλασσίου Περιβάλλοντος, κατέχει το λιβεριανό δεξαμενόπλοιο Torrey Canyon, που προσάραξε στις 18 Μαρ­ τίου του 1967 στους υφάλους Seven Stones, 16 μίλια δυτικά των ακτών της αγγλι­ κής Κορνουάλης, με αποτέλεσμα να πέσουν στη θάλασσα 99.000 τόνοι πετρελαίου από τους 119.000 τόνους, που μετέφερε το πλοίο. Ακολούθησαν το Tampico Mark, το Florida, το Arrow και πολλά άλλα, ενώ στις ελληνικές θάλασσες βυθίστηκε το ελ­ ληνικό δεξαμενόπλοιο Ίradere στις 16 Ιουνίου 1972 στα ανοιχτά της Πύλου, το ιταλικό δεξαμενόπλοιο Ital Motor στις 18 Οκτωβρίου 1972 προσάραξε στα αβαθή της Ψυττάλειας έξω από το λιμάνι του Πειραιά κ.ά. Από τότε συνέβησαν πολλά με­ γάλα και μικρά ατυχήματα στον ελλαδικό και το διεθνή θαλάσσιο χώρο. Η Ευρώπη βρέχεται σχεδόν από παντού από θάλασσα, με τον Ατλαντικό, το Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό (Νορβηγική και Θάλασσα του Μπάρεντς), τις εσωτε­ ρικές της θάλασσες (Βόρεια, Βαλτική, Λευκή Θάλασσα) και τη Μεσόγειο Θάλασ­ σα, που αρχίζει από το Γιβραλτάρ και οριοθετείται ανατολικά του Πορτ Σάιντ. Η Μεσόγειος Θάλασσα, η σημαντικότερη θάλασσα του κόσμου και λίκνο του δυτικού πολιτισμού και του ανθρώπινου πνεύματος, που ενδιαφέρει άμεσα την Ελλάδα (Ιόνιο, Κρητικό και Αιγαίο πέλαγος), έχει έκταση 3.000.000 περίπου km2, συμπεριλαμβανομένου και του Ευξείνου Πόντου, εκτείνεται δε σε μήκος 4.000 πε­ ρίπου χιλιομέτρων, από το Γιβραλτάρ μέχρι τη Συρία, και έχει τρία στόμια: Το Γι­ βραλτάρ, τη διώρυγα του Σουέζ και τον Εύξεινο Πόντο, μέσω των οποίων ανα­ 3

πληρώνει τα εξατμιζόμενα νερά της (6.000.000 km ετησίως), ενώ τα υπόλοιπα συ­ μπληρώνονται από τις βροχές, τους ποταμούς Νείλο, Ροδανό, Ίβηρα, Πάδο, τα άλ­ λα μικρότερα ποτάμια και τον Εύξεινο Πόντο. Τα κύρια θαλάσσια ρεύματα της Με­ σογείου είναι το εισερχόμενο ρεύμα μέσω του Γιβραλτάρ -καθώς ο Ατλαντικός, που ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

είναι ένα μέτρο υψηλότερος, καλύπτει το 66,65% των υδάτινων απωλειών της- και το ρεύμα από τον Εύξεινο Πόντο. Ωστόσο και το ρεύμα από την Ερυθρά Θάλασσα μέ­ σω της διώρυγας του Σουέζ, επειδή αυτή είναι κατά 0,78 εκατοστά υψηλότερη της Μεσογείου, την εφοδιάζει συνεχώς με νερά. Εντούτοις, η εισροή νερών από τα επιφα­ νειακά ρεύματα του Ατλαντικού, της Ερυ­ θράς Θάλασσας και του Ευξείνου Πόντου, ενώ συμπληρώνουν τα ελλείμματα που προ­ καλεί στη Μεσόγειο η έντονη εξάτμιση, με­ ταφέρουν δυστυχώς στη θάλασσα αυτή και μεγάλο όγκο ρύπανσης και μόλυνσης, που βρίσκεται από κάθε πηγή στην επιφάνεια τους. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την απόρριψη εκατομμυρίων τόνων λυμά­ των, αποβλήτων, χημικών και τοξικών ου­ σιών από τις παράλιες πόλεις τις Ευρώπης, της Αφρικής και της Ασίας -και με τη συ­ νεχή ρύπανση και μόλυνση που προκαλούν τα μεγάλα ποτάμια που εκβάλλουν στη Με­ σόγειο- καθιστούν τις φυσικές αντοχές της και τις δυνατότητες αφομοίωσης των ξένων ουσιών αδύνατες να αντιμετωπίσουν με φυ­ σικούς τρόπους το φαινόμενο της ρόπανσης-μόλυνσης του περιβάλλοντος της. Και όχι μόνο έχει αυτές τις ατέλειωτες πηγές να τη ρυπαίνουν συνεχώς και ολοένα με μεγα­ λύτερους όγκους, αλλά το τραγικό είναι ότι η Μεσόγειος με τα βαθιά υπόγεια ρεύματα της, τα οποία κινούνται αντίθετα με τα ει­ σερχόμενα στην επιφάνεια της ρεύματα Ατλαντικού, Ευξείνου και Ερυθράς, διοχε­ τεύει τις θάλασσες αυτές με πλούσια σε αλά­ τι και οξυγόνο κράα νερά και συντελεί ου­ σιαστικά στην ανανέωση τους. Στις ακτές της Μεσογείου είναι χτισμέ­ νες εκατοντάδες μεγαλουπόλεις και πόλεις της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής,

• " . "• •·

ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

:';-V7:~~~-'":-~' "-

Β

^

^

^

Β

Μ

Γ-:---'

..•:

113

με μεγάλες βιομηχανικές μονάδες, εκατομμύρια πληθυσμού και αμέτρητα πλοία όλων των ειδών, που τη διαπλέουν καθημερινά. Εκατοντάδες χιλιάδες τόνοι λυ­ μάτων, αποβλήτων, χημικών και τοξικών ουσιών εκχύνονται σε αυτή τη θάλασσα από χερσαίες εγκαταστάσεις, βιομηχανίες, πολυάνθρωπες πολιτείες και πλοία. Η τεράστια ζήτηση πετρελαίου και ο γιγαντισμός των δεξαμενοπλοίων οδήγησαν στο συνεχή διάπλου ιδίως εκείνων των πλοίων που μπορούν να διέλθουν τη διώρυγα του Σουέζ και να αυξήσουν τους κινδύνους και τα περιστατικά ρύπανσης στη λε­ κάνη της Μεσογείου. Υπολογίζεται ότι 100.000 τόνοι πετρελαιοειδών κάθε χρόνο ρύπαιναν τη Μεσόγειο κατά τα μέσα της δεκαετίας του 70. Οι ειδικοί, έχοντας υπόψη τα λίγα και αδύνατα ρεύματα, την εντατική ρύπανση από κάθε πηγή και τα ελάχιστα στόμια της Μεσογείου, το 1972, στη μεγάλη διεθνή διάσκεψη του Βαν­ κούβερ που διεξήχθη από 10 έως 14 Ιουλίου, υποστήριζαν ότι η Μεσόγειος σε 15-20 χρόνια θα μεταβαλλόταν σε μια απέραντη λίμη με μολυσμένο νερό και από τις δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις των παραλίων της οι άνθρωποι δεν θα μπορού­ σαν να ζήσουν, παρά σε αποστάσεις πολλών χιλιομέτρων από αυτήν, με τη μόνι­ μη απειλή της διφθερίτιδας, της ηπατίτιδας και της χολέρας. Βέβαια είναι γεγονός ότι η θάλασσα αυτή δοκιμάστηκε κατά το χειρότερο τρόπο από συνεχείς ρυπάν­ σεις, ιδίως κατά τις δεκαετίες του 7 0 και του '80. Φαίνεται όμως ότι οι ρυπάνσεις που προκλήθηκαν στο θαλάσσιο νερό δεν ξεπέρασαν τις φυσικές της ανοχές και επιβίωσε μέχρι σήμερα, 30 ολόκληρα χρόνια μετά τις δυσοίωνες προβλέψεις των ειδικών της διάσκεψης εκείνης του 1972. Μάλιστα στις ημέρες μας η Μεσόγειος Θάλασσα έχει να επιδείξει ικανοποιητικά επίπεδα καθαρότητας και υγείας και τα νερά της ολοένα και περισσότερο επιστρέφουν στην αβλαβή καθημερινή χρήση του ανθρώπου! Οι ελληνικές θάλασσες, με τη μεγάλη ακτογραμμή και τα πολυάριθμα νησιωτι­ κά συμπλέγματα, δοκιμάστηκαν και αυτές από την αλόγιστη μεταφορά πετρελαίων κατά τις δεκαετίες του 70 και του '80. Η ρύπανση προήλθε από κάθε πηγή: Πε­ τρελαιοειδή, λύματα, απόβλητα, πλαστικά, τοξικές και χημικές ουσίες. Η απόρρι­ ψη υπήρξε καταιγιστική. Παρά τα διεθνή και εθνικά μέτρα, η μεγάλη ζήτηση καυ­ σίμων και οι βιομηχανίες επεξεργασίας ή κατανάλωσης τους συνεχώς επέτειναν τη μόλυνση των μεγάλων και μικρότερων κόλπων, όρμων και θαλασσών, που σε συν­ δυασμό με τα ασθενή ρεύματα δεν επέτρεπαν την επαρκή ανανέωση των νερών. Ο φονικός μηχανισμός της μόλυνσης λειτούργησε άμεσα και άρχισε μια μακρά σειρά επιπτώσεων στο ενάλιο φυτικό και ζωικό βασίλειο. Τα ευπαθέστερα είδη πέθαναν ή αποδήμησαν για άλλες περιοχές, απογυμνώθηκαν από κάθε ζωή οι ύφαλοι και οι επάκτιοι βράχοι. Ψάρια, μαλάκια, όστρακα εξαφανίστηκαν. Οι θάλασσες άρχισαν να θολώνουν, ενώ έκαναν την εμφάνιση τους άσπροι ή γκρίζοι αφροί στις επιφά­ νειες των θαλασσών με μια βαριά οσμή σήψης, πυκνοί σχηματισμοί φυτοπλαγκτού ανέβηκαν στην επιφάνεια και γέμισαν το θαλάσσιο χώρο με πράσινους και καφετί όγκους, που εμπόδιζαν ακόμη και τα πλοία να περάσουν ανάμεσα τους. Όπου το ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ. 8

πετρέλαιο έφτασε στις ακτές χιλιάδες πουλιά πέθαναν, ψάρια νεκρά εκβράστηκαν στις παραλίες, ενώ εκατομμύρια δηλητηριώδεις τσούχτρες κατέκλυσαν τις ελληνι­ κές θάλασσες, εμποδίζοντας την κολύμβηση στα θαλάσσια νερά. Ωστόσο, τα μέτρα που εφαρμόστηκαν με την ισχύ των συμβάσεων για την προ­ στασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος σε διεθνές και σε εθνικό επίπεδο άρχισαν με βραδύ ρυθμό να αποδίδουν, από τα τέλη της δεκαετίας του '80. Εξαφανίστηκαν οι δηλητηριώδεις τσούχτρες, το επιπλέον φυτοπλαγκτόν, οι κακοσμίες, το νερό έγινε διαυγέστερο και επανεμφανίστηκαν ψάρια, μαλάκια και όστρακα που είχαν χαθεί και οι βράχοι ξαναγέμισαν με θαλάσσια χλωρίδα. Η θάλασσα έγινε και πάλι υγιής και ο ενάλιος κόσμος επανήλθε στις προ της καταστροφής συνθήκες δια­ βίωσης του. Τα μέτρα που αναφέρθηκαν πιο πάνω για τα πλοία, για τις παράκτιες βιομηχανίες, τους βιολογικούς καθαρισμούς, την ταφή τοξικών και χημικών ου­ σιών, την παράδοση των λυμάτων και αποβλήτων σε λιμενικές εγκαταστάσεις, μα­ ζί με την αισθητή μείωση της απόρριψης πετρελαιοειδών στις θάλασσες, συνετέ­ λεσαν στην ανανέωση των θαλάσσιων νερών και την αποκατάσταση τους σε υγιή επίπεδα. Οι θάλασσες του Ιονίου, του Κρητικού και του Αιγαίου πελάγους επα­ νήλθαν στη φυσιολογική τους κατάσταση. Ο μόνος κίνδυνος, όσο τα δεξαμενό­ πλοια θα διασχίζουν τις θάλασσες, είναι η πρόκληση ρύπανσης εξαιτίας ατυχήμα­ τος ή ανωτέρας βίας, απειλή που δε θα σταματήσει ποτέ.

Η Αίγινα μέσα στο ευρύτερο ελληνικό θαλάσσιο περιβάλλον αποτελεί έναν από τους πολλούς κρίκους της οικολογικής αλυσίδας Σαρωνικού, Αιγαίου, Μεσογεί­ ου. Η μελέτη του ιδιαίτερου περιβάλλοντος της είναι στενά εξαρτημένη από τους άλλους κρίκους, προς τους οποίους συγγενεύει στενά. Πρόκειται για ένα μικρό ηφαιστειογενές νησί, ευρισκόμενο περίπου στη μέση του Σαρωνικού κόλπου, έκτασης 83 km 2 , με ανάπτυγμα ακτογραμμής 57 χλμ. και περί­ μετρο 38 χλμ., με πολλά μικρονήσια γύρω του (Αγκίστρι, Λαγούσες, Μονή, Μετόπη, Διαπόρια, Νησίδα κ.ά.), που έχει σχήμα ισόπλευρου τριγώνου, με τη μία κορυφή του στραμμένη προς το ακρωτήριο Σκύλαιο της Πελοποννήσου και τη μία του πλευρά, τη νότια, εκτεθειμένη απέναντι στο λιμάνι του Πειραιά. Τα κύρια ακρωτήρια που ορί­ ζουν το τρίγωνο του νησιού είναι τα Πλακάκια, ο Τούρλος και ο Πύργος, με ενδιά­ μεσους τους κόλπους του Μαραθώνα, της Αγίας Μαρίνας, της Πέρδικας, του Λιβαδιοΰ και των Κήπων και πολλούς ορμίσκους και αγκάλες (Πόντσα, Πόρτες, Αιγέας, Κλήμα, Μουριώτης, Σαρπάς, Καριώτης, Προφήτης Ηλίας, Άγιος Βασίλειος κ.ά.). Η θέση της Αίγινας στο θαλάσσιο περιβάλλον της προσδιορίζεται από ένα νοη­ τό τρίγωνο, που οι κορυφές του βρίσκονται στο Σούνιο, το Σκύλαιο και τη διώ­ ρυγα της Κορίνθου. Αυτό το τρίγωνο είναι μεγάλης σημασίας, γιατί ορίζει τα κο­ ντινότερα προς το νησί θαλάσσια ρεύματα του Αιγαίου, τα οποία συμβάλλουν στην αποφασιστική ανανέωση και το φιλτράρισμα των θαλάσσιων όγκων γύρω από την Αίγινα, στους μεγάλους κόλπους, τους ορμίσκους και τις μικρές αγκάλες. ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Έτσι, με δεδομένη τη θέση της Αίγινας, το ευρύτερο τρίγωνο και τις θαλάσσιες μετακινήσεις των νερών του Αιγαίου επισημαίνουμε την ακόλουθη πορεία ρευμά­ των γύρω από νησί. Ένα ρεύμα, προερχόμενο εξωτερικά του Σουνίου, διασχίζει το Σαρωνικό κόλπο, περνάει ανάμεσα στην Αττική και την Αίγινα από τη νότια πλευ­ ρά του τριγώνου Πλακάκια-Τούρλος, μια δυναμική του βρίσκει διέξοδο στη διώ­ ρυγα και μια άλλη διαγράφει κυκλικό τόξο στην περιοχή του όρμου Καλαμακίου και, διερχόμενη μεταξύ Αίγινας και ακρωτηρίου Σκυλαίου, διαφεύγει στο Αιγαίο, αφού όμως προηγουμένως ευεργετήσει τις άλλες δύο πλευρές του αιγινήτικου τρι­ γώνου Πλακάκια-Πύργος και Πύργος-Τούρλος. Συγχρόνως ένα άλλο ρεύμα, προ­ ερχόμενο από το ακρωτήριο Σκύλαιο της Πελοποννήσου, ακολουθεί την αντίθετη πορεία: Πελοπόννησος - Αίγινα - Αττική, για να χαθεί στην έξοδο του κοντά στο Σούνιο, έχοντας χάσει ένα μέρος της δύναμης του προς τη διώρυγα της Κορίνθου. Τέλος, ένα τρίτο ρεύμα, που ξεκινάει από το Αιγαίο, κατευθύνεται επάνω στην Αί­ γινα, ανανεώνοντας τα νερά της σχεδόν στο σύνολο τους και συνεχίζει το δρόμο του προς τη διώρυγα, από όπου περνάει εξασθενημένο στον Πατραϊκό κόλπο. Θα ήταν παράλειψη να μην σημειώσουμε και τις ταυτόχρονες ευεργετικές επι­ δράσεις των τοπικών ρευμάτων που αναπτύσσονται κοντά στο νησί και επιφέρουν τοπικές ανανεώσεις των μικρών εσοχών γύρω από την Αίγινα. Τέτοια ρεύματα πα­ ρατηρούνται κατά μήκος της Αγίας Μαρίνας με τη δυναμική του Αιγαίου, στα στε­ νά μεταξύ Πέρδικας και Μονής, Αγκιστρίου και ακρωτηρίου Κωστής της Μονής, Αγκιστρίου και Αίγινας και μακρύτερα στην Επίδαυρο και στα στενά του συ­ μπλέγματος Λαγουσών και Αίγινας, όπου ενεργοποιείται το ρεύμα του στενού της Σαλαμίνας προς το Αιγαίο. Ο Σαρωνικός κόλπος ή «Κόλπος της Αίγινας», με τα 60 νησιά και συστάδες νησιών του (με κυριότερα τη Σαλαμίνα, την Αίγινα και τον Πόρο), και κατ' επέ­ κταση οι θάλασσες γύρω από την Αίγινα υπέστησαν όλη την καταστρεπτική μανία της ρύπανσης των ελληνικών θαλασσών κατά τις δεκαετίες του '70 και του '80, όταν τα ολέθρια φαινόμενα παρουσιάστηκαν εξαιρετικά έντονα τόσο στο Σαρωνι­ κό όσο και κοντά στις αιγινήτικες ακτές. Η ποσότητα και η ποιότητα των αλιευ­ μάτων μειώθηκε αισθητά, οι ακτές μολύνθηκαν και πολλές περιοχές κρίθηκαν ακατάλληλες για κολύμβηση, με άμεση συνέπεια την ανησυχητική κάμψη του του­ ρισμού, ελληνικού και ξένου. Οι μικροί κόλποι και οι ορμίσκοι ερήμωσαν από χλωρίδα και πανίδα, το νερό έχασε τη διαύγεια του και οι αμμουδιές γέμισαν με ένα αηδιαστικό γλοιώδες υγρό. Στο φαινόμενο αυτής της βαριάς ρύπανσης του Σαρωνικού συνέτειναν αποφα­ σιστικά οι συχνές απορρίψεις πετρελαιοειδών, ορυκτελαίων, απορριμμάτων, λυμά­ των, αποβλήτων από πλοία διερχόμενα και προσεγγίζοντα την Αίγινα, από χερσαί­ ες εγκαταστάσεις της απέναντι βεβαρυμένης ακτής της Αττικής, της Μεγαρίδας και της Σαλαμίνας. Περισσότερο όμως από όλες αυτές τις πηγές, για την Αίγινα πρώτο ρόλο της ρύπανσης διαδραμάτισε η ρίψη χιλιάδων τόνων ανεπεξέργαστων λυμάτων ΚΕΙΜΕΝΑ, Η Α1ΠΝΑ1Α, τ. 8

Wim

ψ'

m-^ΤΨΨ^' *γ^Ώξ

.ψ:

' U

ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

117

και αποβλήτων, τοξικών και χημικών ουσιών της μείζονος περιοχής Αττικής και της πρωτεύουσας στη θάλασσα του στενού της Σαλαμίνας. Αν αφαιρέσουμε τις πολλαπλές ρυπάνσεις από τις πηγές της Αττικής και τα πετρέλαια των πλοίων, οι άλλες πηγές δεν ήταν ικανές να μολύνουν το θαλάσσιο περιβάλλον του νησιού, επειδή οι φυσικές του δυνατότητες κατάφερναν ως τότε να αφομοιώνουν τα ξενό­ φερτα υλικά των πηγών. Έπειτα το ίδιο το νησί, αν εξαιρεθούν τα πλοία που προ­ ορίζονται γι' αυτό, οι επιπτώσεις του τουρισμού και η απόρριψη ανεπεξέργαστων λυμάτων και αποβλήτων στις κοντινές προς την ακτή θάλασσες από τα μαγαζιά και τα ξενοδοχεία, δεν έχει άλλες σοβαρές πηγές για πρόκληση μεγάλων ρυπάνσεων. Η πρόκληση ρύπανσης από πηγές εκτός Αίγινας πλήττει συνεχώς τη νότια πλευρά του τριγώνου, που βλέπει προς τον Πειραιά, και τη βόρεια, όπου λειτουρ­ γεί το λιμάνι, η μαρίνα, το παλιό λιμάνι και πέρα ως τον Πύργο. Αντίθετα, η τρί­ τη πλευρά του τριγώνου του νησιού, που βρίσκεται προς το Αιγαίο (Πύργος Τούρλος), αν και δέχεται πολλά από τα πελαγίσια λύματα, πετρέλαια κ.λπ., εντού­ τοις διατηρείται σε καλή κατάσταση, λόγω των ισχυρών ρευμάτων του πελάγους. Με την επισήμανση ότι ένα ατύχημα ή ανωτέρα βία δεξαμενόπλοιου -το οποίο θα προκαλούσε σοβαρή και εκτεταμένη ρύπανση και μόλυνση των νερών και των ακτών της Αίγινας- είναι ένα γεγονός απρόβλεπτο, το νησί είναι, θα υποστήριζα, θωρακισμένο από τη φύση να αντιμετωπίζει ικανοποιητικά το φαινόμενο της τα­ κτικής ρύπανσης, εφόσον φυσικά καταβληθεί προσπάθεια από τους αρμόδιους φορείς να εφαρμοστεί βιολογικός καθαρισμός και επεξεργασία λυμάτων σε ξενο­ δοχειακές μονάδες και μεγάλα καταστήματα και εστιατόρια της παραλίας, εφόσον ελέγχεται συνεχώς η εφαρμογή των διατάξεων υγιεινής από τα σκάφη αναψυχής της μαρίνας και των μικρολιμανιών, και η μη απόρριψη αποβλήτων στη θάλασσα από τα καταπλέοντα επιβατηγά πλοία που προορίζονται για την Αίγινα. Κι ακόμη, εφόσον καθαρίζεται τακτικά η επιφάνεια των νερών στα λιμάνια και τη μαρίνα, εφοδιαστούν οι περιοχές κολύμβησης με κάδους απορριμμάτων και γίνεται συ­ χνός καθαρισμός της άμμου, του πλησίον των ακτών βυθού και της επιφάνειας και εφόσον δεν επιτραπεί η χορήγηση αδειών λειτουργίας ξενοδοχειακών μονά­ δων χωρίς την ύπαρξη και λειτουργία βιολογικού καθαρισμού των λυμάτων τους. Το γεγονός ότι οι αρμόδιοι φορείς της Αίγινας δεν ασκούν επακριβώς τον προ­ σήκοντα έλεγχο προς κάθε κατεύθυνση γίνεται αμέσως αντιληπτό από τις έντονες κακοσμίες, ιδίως τα καλοκαίρια, τόσο στα πεζοδρόμια κατά μήκος του κεντρικού λιμανιού όσο και στους κοντά στην παραλία δρόμους, όπου τα φρεάτια αναδίδουν ανυπόφορες οσμές λυμάτων, αποβλήτων και απορριμμάτων. Μετά τη λειτουργία του βιολογικού κέντρου της Ψυττάλειας, υπό τις συνθή­ κες που λειτουργεί, και την επεξεργασία των λυμάτων της Αττικής, την εντατικο­ ποίηση των μέτρων κατά των δεξαμενοπλοίων και τους ασκούμενους πολλαπλούς ελέγχους τους, οι φορείς της Αίγινας πρέπει να εντείνουν τον αγώνα τους, ώστε να μειωθεί η ρύπανση και η μόλυνση του περιβάλλοντος. Το ευτύχημα είναι ότι η φυ118

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

t. 8

σική κατάσταση των γύρω από το νησί θαλασσών είναι ικανοποιητική και μπορεί τούτο να φτάσει στα όρια του άριστου, αν βέβαια υπάρξει βούληση καθολικής εφαρμογής των ισχυόντων νόμων. Είναι πολύ ελπιδοφόρο ότι από τις αρχές της δεκαετίας του '90 ο Σαρωνικός κόλπος και οι γύρω από την Αίγινα θάλασσες επανήλθαν στη φυσιολογική τους κατάσταση, επέστρεψαν τα εξαφανισθέντα είδη ψαριών, οστράκων και μαλακίων, εμφανίστηκε και πάλι ζωηρή και πλούσια η θαλάσσια χλωρίδα και τα θαλάσσια νε­ ρά απέκτησαν διαύγεια υγείας. Η προσπάθεια όμως και η επαγρύπνηση πρέπει να είναι αδιάκοπη, γιατί, εκτός από την απειλή της θαλάσσιας ρύπανσης, υπάρχει σε πλήρη λειτουργία και η αντί­ στοιχη ρύπανση του εδάφους, με τη χρήση τοξικών και χημικών λιπασμάτων και ψεκασμάτων, του τοπίου με την εξαφάνιση δένδρων και πνευμόνων οξυγόνου, της ατμόσφαιρας από τα δηλητηριώδη καυσαέρια των οχημάτων που κατακλύζουν κα­ τά το χρονικό διάστημα από Απρίλιο μέχρι Οκτώβριο το νησί, προκαλώντας πα­ ράλληλα σοβαρότατη ηχορύπανση, σε συνδυασμό με τα εντός της πόλης και των χωριών λειτουργούντα κέντρα διασκέδασης, καταστήματα, εστιατόρια κ.λπ. < Μετά την έκθεση των προηγουμένων επισημαίνουμε ότι, εκτός από τις αστάθ­ μητες περιπτώσεις ατυχημάτων και ανωτέρας βίας, η Αίγινα έχει να αντιμετωπίσει ρυπάνσεις μικρής έκτασης τόσο στην ξηρά (ατμόσφαιρα, έδαφος, ηχορύπανση, τοπίο) όσο και στο θαλάσσιο περιβάλλον, η επίβλεψη του οποίου επιβάλλει τη δια­ σφάλιση του υψηλότατου επιπέδου υγιεινής και καθαριότητας, για να μπορέσει να λειτουργήσει σαν πόλος έλξης του τουρισμού, που τόσα προσφέρει στο νησί. Δημοτική αρχή, Λιμεναρχείο, Λιμενικό Ταμείο, Αστυνομία, Υπηρεσίες Τουρι­ σμού, σύλλογοι και φορείς οικολογικοί και πολιτιστικοί της Αίγινας πρέπει να αφυπνιστούν αμέσως και να ξεκινήσουν σταυροφορία, για να βελτιώσουν ποιοτι­ κά τις ποικίλες υπηρεσίες τους στο νησί, να εξασφαλίσουν ικανοποιητικές συνθή­ κες υγιεινής γύρω από την τουριστική κίνηση και να προσφέρουν, όπως έχουν άλ­ λωστε υποχρέωση να πράξουν, μια ουσιαστικά καλύτερη ποιότητα ζωής στους φί­ λους της Αίγινας, οι οποίοι τετραπλασιάζονται κατά τη διάρκεια του θέρους. Τα πράγματα είναι απλά. Βέβαια, ο καλός Θεός και οι πρόγονοι Αιακίδες προστατεύ­ ουν με όλες τους τις δυνάμεις την Αίγινα και τους Αιγινήτες, αλλά είναι πλέον και­ ρός να δράσουμε αποφασιστικά και να βάλουμε και εμείς το μικρό μας λιθαράκι για την οικοδόμηση μιας νέας περιβαλλοντικά Αίγινας για μας και για τα παιδιά μας. Δεν αρκεί, βλέπετε, να ισχυριζόμαστε, και ασφαλώς δίκαια, ότι η Αίγινα υπήρξε η πρώτη πρωτεύουσα της νεότερης Ελλάδας. Αυτό επιβάλλεται να το δεί­ χνουμε και στην πράξη, για την οποία είμαστε ταγμένοι.

ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

119

•

Το σπίτι ίου Νίκου Καζαντζάκη πάνω στη λεωφόρο.

Λεωφόρος Καζαντζάκη: Από αριστερά, ο φάρος, η βίλα Δηλαβέρη, ο πύργος Μπενιζέλου.

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Λεωφόρος Κ Ο δρόμος

έχει τη δική

του

ιστορία.

Σπαρμένες στο δρόμο μνήμες προσωπικές μου μισού αιώνα!

- Κοίτα! Ο ήλιος χάνεται... Π ο ύ πάει; - Στη μαμά του... απαντούσα στον Ρωμανό όταν ήταν μικρός...

- Στο άλλο ημισφαίριο της Γης, του εξηγώ τώρα που πη­ γαίνει στην πρώτη Δημοτικού. αθόμαστε κι οι δύο στο πεζούλι, απέναντι στη θάλασσα, εκεί που η λεωφό­ ρ ο ς Καζαντζάκη κάνει την τελευταία της στροφή για να περάσει από τα λι­ τά σπίτια του γλύπτη Καλμούχου και του Νίκου Καζαντζάκη. Ο ήλιος τεράστιος, γεμάτος φλόγα, χάνεται σιγά σιγά πίσω από τα βουνά βυθίζοντας τη θάλασσα σε ροζ και γκρίζες ανταύγιες. Για μια ακόμα φορά, αντικράζω με δέος αυτό το θέα­ μα, τη δύση του αιγινήτικου ήλιου κι αφήνομαι στη γλύκα του δειλινού που με γε­ μίζει με τη μελαγχολία του, φέρνοντας μου τις γνωστές αναμνήσεις: Των ανθρώ­ πων που περπάτησαν μαζί μου σ' αυτό το δρόμο, των φωνών τους, που απόκο­ σμα αντηχούν ακόμα μέσα μου, των ρυθμών από τις κινήσεις τους... Άλλοι ζουν, άλλοι έφυγαν, πολλοί άλλαξαν τόσο... Μα η μνήμη μου, επίμονη, τους κρατά όλους κοντά της.

•Bui

:iaMtì>s^i-gilMiii!!ft

Βλέπετε, τη λεωφόρο Καζαντζάκη τη θεωρούσα, πάντα, λίγο «σπίτι μου». Ήταν ο περίπατος μου, την όργωνα με τα πόδια, με ποδήλατο μόνη ή με κάποιο φίλο! Το βαλάντιο των γονιών μου δεν επέτρεπε όνειρα για κάποια κατοικία πάνω α αυτό το δρόμο, ώσπου, πριν από τριάντα περίπου χρόνια, ο άνδρας μου, μου έκανε το πολύ μεγάλο δώρο: Μου χάρισε το σημερινό αιγινήτικο σπίτι μας στη Λε­ ωφόρο Καζαντζάκη, ανάμεσα στο Μουσείο Καπράλου και λίγο πριν από τη στρο­ φή που βρίσκεται το ασκητικό σπίτι του Καζαντζάκη. Κι αν είναι πράγματι μια ευτυχία να 'χω ένα σπίτι στο «δρόμο μου» και να ζω εκεί με τους ανθρώπους μου και να μεγαλώνω μέσα στα νερά της θάλασσας με κα­ βούρια, γαρίδες και πύργους στην άμμο, τον Ρωμανό, τη Χλόη και τον ΜάξιμοΆγι, τα εγγόνια μου, δεν κρύβω ότι νιώθω νοσταλγία για κείνες τις εκατοντάδες ώρες που «αλήτεψα» στη λεωφόρο Καζαντζάκη σαν παιδί, κόβοντας τις μυρωδά­ τες μοβ αγριοβιολέτες της ακτής, εκείνες τις μοναδικές αναμνήσεις που έζησα κα­ τά καιρούς στα σπίτια αυτού του δρόμου σα νέα κοπέλα, για κείνους τους ξεχωρι­ στούς ανθρώπους που συνάντησα μέσα κι έξω, στον ίδιο δρόμο... Ο δρόμος, η λεωφόρος Καζαντζάκη αρχίζει από το πανέμορφο αρχοντικό των Βογιατζή στην αριστερή άκρη του λιμανιού. Μέσα σ' αυτό το σπίτι γίνονταν παλιά οι επίσημοι χοροί της αιγινήτικης κοι­ νωνίας, μου είχε πει η μητέρα μου, η οποία για να εμπλουτίσει τα πενιχρά μου παι­ χνίδια στη Γερμανική Κατοχή, μου είχε χαρίσει τον ειδικό ασημένιο κρίκο με τον οποίο η γιαγιά μου συγκρατούσε την ουρά της μακριάς τουαλέτας της, όταν χό­ ρευε βαλς στους Βογιατζή. Πολλά χρόνια αργότερα έκανα παρέα με τη Σύλβια τη Βογιατζή, ένα θαυμάσιο άνθρωπο. Προχωρώντας προς την πλατεία Εθνεγερσίας, στις στάσεις των λεωφορείων, βρί­ σκεται στο βάθος ένα παλιό σπίτι - ανήκει στην Τζένη τη Μαγκλή. Εκεί έμενε η οι­ κογένεια Πελεκάνου με τα τρία της παιδιά, που συγκέντρωνε όλους τους πνευματι­ κούς ανθρώπους της Αίγινας. Ο Καζαντζάκης, ο Γιάννης ο Μαγκλής ο συγγραφέας, ο στρατηγός Βασίλης Μελάς - αδελφός του ήρωα Παύλου Μελά με το γαμπρό του το γλύπτη Φαίδωνα Ρωκ, τη γυναίκα του τη Σοφία, τον παιδικό μου φίλο Νίκο ΡωκΜελά. Οι Πελεκάνοι -συνωνυμία με τον παππού μου Αντώνη Πελεκάνο- βάπτισαν τον αδελφό μου με βαπτιστικά μεταξωτά - αποφόρια των δυο οικογενειών. Κατοχή Γερμανική τότε, βλέπετε... Στην ίδια γειτονιά, στη γωνιά πριν από το ξενοδοχείο «Αόρα», το ροζ διώρο­ φο σπιτάκι της οικογενείας Λιακοπούλου, όπου μένουν συχνά ο Λιάκος και η γυ­ ναίκα του η Νταίζη. Τον παππού του Λιάκου τον πήγαινε περίπατο με καροτσάκι, σε μεγάλη ηλικία πια, η συνοδός του, και όταν καμιά φορά πήγαινα μαζί τους, ο γέρων κύριος Λιακόπουλος μου έλεγε: «Τρία πράγματα μου αρέσουν στη ζωή: Οι ωραίες γυναίκες, τα ωραία κοριτσάκια και τα μακαρόνια...». Ο πατέρας του Λιάκου δεν ήταν τόσο φιλικός μαζί μου. Βλέπετε, κολυμπούσα μπροστά στο σπίτι του. Η μητέρα μου, που δεν μ' άφηνε από τα μάτια της, καθιΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑίΑ,

τ. 8

Η βίλα Δηλαβέρη.

Το σπίτι του ζωγράφου Ν. Νικολάου.

Το σπίτι του Γιάννη Μόραλη. ΛΕΩΦΟΡΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ - ΑΙΓΙΝΑ

123

Αριστερά η Κολόνα και δεξιά το σπίτι της Ιουλίας Περσάκη, όπου κατοικούσε η Καλλιόπη Μπουρδάρα.

σμένη εκεί με μια σφυρίχτρα στο χέρι, σφύριζε συνέχεια για να με εμποδίσει να πάω πολύ βαθιά. Εγώ την αγνοούσα, ώσπου ο κύριος Λιακόπουλος ξετρελαμένος από τα σφυρίγματα έμπαινε στη θάλασσα και μ' έβγαζε φορητή... Παρακάτω τα πεύκα και αριστερά ο ναός του Απόλλωνα, η Κολόνα... το άλ­ λοτε μόνιμο στέκι μου. Ανέβαινα δίπλα στη μοναδική κολόνα, το δειλινό ή και το πρωί, όταν δεν είχα σχολείο. Εκεί διάβαζα, εκεί έκανα την αλληλογραφία μου. Όταν έκανε κρύο, έμενα στους πρόποδες, στα πεύκα. Κι όταν ένα δάκτυλο κατέ­ βαζε το βιβλίο μου για να δει τον τίτλο, ήξερα πως είναι η κυρία Περσάκη... Συ­ νήθως πήγαινε για ψώνια στην πόλη, μόνη ή με την Καλλιόπη την Μπουρδάρα, την ανιψιά της. Είχαμε μια τρελή φιλία με την Καλλιόπη και μου λείπει. Όταν δεν πίναμε ουζάκι στη βεράντα της, καθόμαστε στο πρώτο πρώτο σκα­ λοπάτι της εξωτερικής σκάλας του σπιτιού, πάνω στο δρόμο. Ή φιλοσοφούσαμε ή καβγαδίζαμε. Όταν ερχόταν και μας έβρισκε και ο Δημήτρης ο Γιαννέλης, ο αγαπημένος φί­ λος που κι αυτός έφυγε, γινόταν πανηγύρι! Ο Δημήτρης με το εκπληκτικό του χι­ ούμορ σχολίαζε τα πάντα αρχίζοντας από το «καλοκαιρινό» του σπίτι με τις «κα­ ταραμένες φιστικιές» που έπρεπε να φροντίζει. Στο σπίτι αυτό τώρα μένει η αδελ­ φή του, η Μάρθα η Κουκούλη. Πάντως, η Καλλιόπη έβαζε πρώτα το φίλο στο σπίτι της κι ύστερα τον οποι­ ονδήποτε Παπανδρέου. Σήμερα, το κόκκινο σπίτι της κυρίας Περσάκη ανήκει στην οικογένεια της Φαίης Ζίκα-Δικαίου, κόρης της Καλλιόπης. Η οικογένεια φι­ λοξενεί Έλληνες και αλλοδαπούς με ξεχωριστά πνευματικά ενδιαφέροντα. Παλιά, η Λεωφόρος Καζαντζάκη ήταν ένας επικίνδυνος χωματόδρομος που σε πολλές μεριές γινόταν αδιάβατος. Όταν πήγαινα με ποδήλατο, αναγκαζόμουν να κατεβαίνω πολύ συχνά για να μην πέσω στον γκρεμό.

124

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑ!A, τ.8

Οικία-πύργος Μπενιζέλου, ιδιοκτησία Αλεξ. Τσακαλώτου.

Μετά τη βροχή, μέσα στις λάσπες, οι ρόδες κολλούσαν, αλλά το άρωμα από τα πεύκα σε συνδυασμό με τη θάλασσα σου θύμιζαν έντονα πως ανήκεις στους ευτυ­ χισμένους ανθρώπους που έχουν την τύχη να ζουν στη Μεσόγειο! Τότε, εκείνα τα χρόνια, όταν στέγνωνε ο δρόμος από τη βροχή, το χώμα ξερ­ νούσε αρχαία αιγινήτικα νομίσματα. Που τα μάζευαν όσοι κοίταζαν στη γη... Εγώ δεν βρήκα ποτέ κανένα, γιατί κοίταζα στα σύννεφα... Πάντως, ένας γνωστός καλλιτέχνης που ανεβοκατέβαινε συχνά το δρόμο βρήκε πάρα πολλά νομίσματα κι έκανε μ' αυτά ένα ωραιότατο κο­ λιέ για τη γυναίκα του. Κοντά στο σπίτι της Περσάκη, έγινε το ξενοδοχείο «Ναυσικά» από το ζεύγος Ξεφλούδα. Γνώρισε δόξες, το κατοίκησαν προσωπικότητες των τεχνών, των γραμμάτων, γιατί οι Ξεφλούδα ήταν πνευματικοί άνθρωποι. Στη Στέλλα την Ξεφλούδα χρω­ στάμε και την ίδρυση της Βιβλιοθήκης της Αίγινας. Δίπλα στη «Ναυσικά», το σπίτι των συμπαθέστατων κυρίων Βασενχόβεν. Ο πατέρας Βασενχόβεν είχε προσκληθεί από το ελληνικό κράτος για να ιδρύσει τη σχολή πιάνου του Ωδείου Αθηνών, όπως ο πατέρας της ζωγράφου Μαρίας Πωπ, ο Ισπανός Χοσέ Ντε Μπουστίντουι, είχε ιδρύσει στο ίδιο ωδείο τη σχολή βιολιού. Πάντα είχα μια ζεστή κουβέντα με τους Βασενχόβεν, η κυρία ήταν ενεργό μέλος του Λυκείου Αθηνών. Ο αδελφός της, ο Κώστας Σταυρόπουλος, φίλος των αδελφών της μητέρας μου, ήταν στέλεχος του OHE. Ευτυχώς το σπίτι του μετά το θάνατο του έπεσε σε καλά χέρια. Το αγόρασε ο Χάινερ Σμιτ, φιλόμουσος με μια ωραία οικογένεια. «Έχεις τίποτα καινούργιο Μαίρη»; με ρωτούσε η Αιμιλία η Σπανούδη που το σπίτι της το πέτρινο είναι στη συνέχεια του Πύργου του Ράλλη. Το «καινούργιο» ήταν κάποιο γαλλικό μυθιστόρημα... ΛΕΩΦΟΡΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ - ΑΙΓΙΝΑ

Τι χαριτωμένοι άνθρωποι ία αυτή και ο Πάνος! Κομψός, καλλιεργημένος, ευ­ γενής, κυκλοφορούσε μέχρι τέλους με το μοτοσακό του. Εκτός από τις συναντή­ σεις μας στο δρόμο και στα σπίτια μας τον θυμάμαι ν' ανεβαίνει αλαφροπατώντας σαν γάτος τη στενή σκαλίτσα του βιβλιοπωλείου του Κάουφμαν στην οδό Σταδί­ ου της Αθήνας και να χαζεύει ώρες τα καινούργια βιβλία. Τώρα στο σπίτι των Σπανούδη μένουν τα παιδιά τους, ο Αλέκος Σπανούδης, ο ζωγράφος, και ο Πέ­ τρος ο Μοροζίνης με την οικογένεια του. Ο πύργος του Ράλλη μου φέρνει όλες τις αναμνήσεις των τρελών πάρτι, παι­ δικών και ενήλικων, που οργάνωνε η Τζώρτζια: Χαριτωμένη, πανέξυπνη, γλεντζού. Μα δεν ξεχνώ αυτό που μου έλεγε: «Όταν πέφτω στο κρεβάτι μου σκεπά­ ζω τα μάτια μου και γλιστράω στα όνειρα μου...» Μετά το ξενοδοχείο του Κλώνου που έγινε πιο πρόσφατα, η Μαργαρίτα η Πετροπούλου, ιστορικός τέχνης-ξενοδόχος από υποχρέωση, έδινε τη δική της προ­ σωπική νότα στο ξενοδοχείο «Δανάη» που έστησε σ αρχιτέκτονας πατέρας της. Κι εκεί, χάρη σ' αυτήν συγκεντρώνονται ακόμη και τώρα πολλοί φίλοι Αθηναίοι. Δί­ πλα στο «Δανάη» τα δύο σπίτια του αρχαιολόγου Βέλτερ με τον οποίο συνεργά­ στηκε η Γωγώ η Κουλικούρδη. Μετά το θάνατο του Βέλτερ το ένα σπίτι αγοράστηκε από τον Ροβέρτο Χρή­ στου, τον πατέρα της Άντας. Η Άντα παντρεύτηκε τον Μάρκο Δραγούμη κι έκα­ ναν τέσσερα παιδιά. Η Άντα είχε αφήσει όνομα στην παλιά Αίγινα. Υπήρξε μια όμορφη κοπέλα, άυλη, που πολλοί Αθηναίοι έρχονταν να τη δουν και μερικοί εί­ χαν δώσει το όνομα της στα κότερα τους. Τον θυμάμαι τον Βέλτερ ν' ανεβοκατεβαίνει σοβαρός το δρόμο... Χρόνια με­ τά, περνώντας από το σπίτι του -το δεύτερο- άκουγα πότε να παίζουν πιάνο, πό­ τε ένα ωραίο «λαρύγγι» να τραγουδά Lieder. Κρυμμένη έξω στο φεγγαρόφωτο, αναρωτιόμουν ποιος τραγουδούσε. Αργότερα γνώρισα την κυρία με την ωραία φωνή. Ήταν η Καίτη η Κοπανίτσα που μένει εκεί με τον άνδρα της, τον Δημήτρη τον Κοπανίτσα, και τα παιδιά τους. Στην ίδια περιοχή, στο άσπρο σπιτάκι μέσα στα πεύκα κρατώ ένα θησαυρό από μνήμες. Εκεί γνώρισα κι έζησα πολύ μαζί της, την πολύτιμη φίλη μου, την Ιωάννα-Μαρία Γκόρβιν, μια από τις μεγαλύτερες κυρίες του θεάτρου της Γερμανίας και της Αυστρίας. Φεύγοντας, κι αυτή, πήρε μαζί της ένα μεγάλο μέρος του εαυτού μου. Μια γλυκύτατη παρουσία, που έκρυβε τεράστια δύναμη. Η Ιωάννα έκανε γνωστή την Αίγινα σε όλους τους κύκλους της στο εξωτερικό, έφερε στην Αίγινα Ευρωπαίους - προσωπικότητες γραμμάτων και τεχνών. Αγάπησε το νησί μας με πάθος σεβόμενη όσο κανείς τους κατοίκους και τις συνήθειες τους. Μόλις έφτανα στην πόρτα της φώναζα «Ιωάννα!» ορμούσε στο δρόμο, με τραβούσε από το χέρι με ενθουσιασμό έφηβης. Πότε κολυμπούσαμε μαζί και της έπιανα κοχύλια με τη μάσκα μου για τη συλλογή της, πότε κάτω από την ελιά της αυλής της μ' έβαζε και ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 8

Το σπίτι της Σπανούδη.

Το σπίτι της Ιωάννας-Μαρίας Γκόρβιν.

Το σπίτι του Μίμη Οπρόπουλου. ΛΕΩΦΟΡΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ - ΑΙΓΙΝΑ

127

της διάβαζα ελληνικά Καβάφη και Νεγρεπόντη. Κάθε καλοκαίρι, στην Αίγινα, διάβαζε πάλι τον Όμηρο. Ο Μαξψίλιαν, ο άνδρας της, ένας δαιμόνιος Αυστρια­ κός, οικονομικός σύμβουλος του Φον Τύσσεν, γιόρτασε ένα καλοκαίρι στον «Μπαρούτη» τα γενέθλια του - όπου η Ιωάννα έδωσε ολόκληρο ρεσιτάλ απαγγε­ λίας γι' αυτόν, κι όπου στο πορτμπαγκάζ του αυτοκινήτου μου ξεχάσαμε τα 70 άσπρα τριαντάφυλλα που είχε στείλει στον Μαξιμίλιαν ο Πρόεδρος της Αυστρίας. Ο μπούστος της Ιωάννας Γκόρβιν βρίσκεται πια στην Ακαδημία Τεχνών του Βερολίνου και κάθε τετραετία η Ακαδημία βραβεύει μια Γερμανίδα ηθοποιό με το όνομα της Γκόρβιν. Αναρωτιέμαι ακόμα πώς διάβολο κατάφερνε η Ιωάννα να «κουβεντιάζει» με τον Γιάννη τον Νεγρεπόντη, τον ποιητή. Τον είχα πάει μια μέρα σπίτι της κι ο Γιάν­ νης ενθουσιάστηκε μαζί της. Με τον Γιάννη ανεβοκατεβαίναμε συχνά το δρόμο. Ιδίως, το κομμάτι που χώ­ ριζε τα δυο μας σπίτια. Ερχόταν σπίτι μου, τα λέγαμε, καβγαδίζαμε, ξαναγαπιόμαστε. Έπαιζε τάβλι με τον Άγι, μετά μου έλεγε: «Ε, πιά! Θα μ' αφήσεις να πάω μό­ νος σπίτι μου;» «Άντε, να σε πάω μέχρι εκεί!» του έλεγα. Κι όταν φτάναμε, ξανάλεγε: «Μα είναι δυνατόν να σ' αφήσω να γυρίσεις μόνη σου;» Και με ξαναπήγαινε. Ή έλεγε: «Έλα βρε παιδί μου να πούμε άλλες τρεις κου­ βέντες... Και δεν ανεβαίνεις, λέω εγώ, σπίτι Ο πύργος του Ράλλη.

που η Αργυρώ (η Αργυρώ η Καρύμπακα, η γλύπτρια, γυναίκα του Νεγρεπόντη) έχει κά­ νει φασολάδα, να φάμε μαζί;» Ή άλλοτε: «Ο αδελφός μου ο Λάκης κι η Ζανέτ μας περιμέ­ νουν να πιούμε ένα κρασάκι! Έλα, μην είσαι τέλος πάντων τόσο ακατάδεκτη!» Τι να πρωτοθυμηθώ από τους περιπάτους μου στο δρόμο με τον Νεγρεπόντη! Θυμάμαι μια έκφραση του για κάποιον: «Αμ αυτός παιδί μου είναι βλαχομπαρόκ!..» Το τελευταίο δώρο του Γιάννη, πριν αρ­ ρωστήσει και φάγει κι αυτός, πέρα από τα βι­ βλία του που μας χάρισε σε όλη την οικογέ­ νεια, ήταν μια πετσέτα μπάνιου μπλε με μαύ­ ρες ρίγες. Του είχα πει όταν την είδα ότι τα χρώματα της μου θύμιζαν το φίλο μας τον Γιάννη τον Μόραλη και μου είπε: «Πάρ' τη, στη χαρίζω!» Κι επειδή είχα αρνηθεί από ευ­ γένεια, την ώρα που κολυμπούσα μέσα στη θάλασσα, ανέβηκε σ' ένα βράχο ψηλά, στο δρόμο, και μου την πέταξε μέσα στο νερό!

128

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 8

Όταν τσακωνόμαστε πολύ, μου έλεγε: «Σ' αφήνω έρημη και μόνη τώρα... Πάω να παίξω πάλι με τον Μίμη». Εννοούσε τον Μίμη τον Οπρόπουλο που μετά την ταλαιπωρία του με τη Χούντα έμεινε μόνιμα στην Αίγινα με τη γυναίκα του και την κόρη τους τη Φαίη, στο άσπρο μεγάλο σπίτι πάνω στη Λεωφόρο Καζαντζάκη. Με τον Νεγρεπόντη προχώρησα πολύ στο δρόμο... Ξαναγυρίζω πίσω για να «μπω» στην αυλή του σπιτιού των Νικολάου. Εκεί όπου τα καλοκαίρια συγκε­ ντρωνόμαστε γύρω από τραπεζάκια, εκεί όπου το χειμώνα, πολύ λιγότεροι, καθό­ μαστε γύρω γύρω στο ξύλινο μακρόστενο τραπέζι του Νίκου και της Αγγέλας, όπου μετά του απαραίτητου «άρτου» (και όχι μόνο) γινόντουσαν χίλιες συζητή­ σεις. Κι αλίμονο στους φίλους που έκαναν απουσία. Έπαιρνε ο Νικολάου τηλέ­ φωνο: «Τι έγινες εσύ; Γιατί εξαφανίστηκες; Σε περιμένουμε οπωσδήποτε!» Μαζευόμαστε όλοι, μεταξύ άλλων ο Μόραλης και η Γιάννα, οι Σκαρπαλέζοι, οι Πωπ, οι Καλόφωνοι, ο Καπράλος με τη Σούλη και την Ελευθερία Μίλιση, η Λένα η Εγγονοπούλου, οι παλιοί μαθητές του Νικολάου και του Μόραλη, όπως ο Παύλος ο Σάμιος, ο Δημήτρης ο Κούκος, ο Κοντοβράκης, οι Κωτσάκηδες και, βέβαια, οι κολλη­ τοί φίλοι του Νικολάου και του Μόραλη, οι Σπανούδη. Συχνά έρχονταν εκεί οι Μαίλληδες (ο Γιάννης και η Άννα), ο Ιάσων ο Μολφέσης ο ζωγράφος με τις κόρες του, οι Στρά­ τοι, οι Dumas κι ένας κόσμος ολόκληρος. Και τα ταψιά μπαινοβγαίνανε στις κουζίνες. Ανάμεσα σ' όλο αυτό τον κόσμο, η φωτεινή παρουσία του Μόραλη. Οι διηγήσεις του, το

0 ι κ ί α

Κ ο π α ν ί τ σ α

χιούμορ του! Ο χαρισματικός αυτός άνθρωπος μας έδινε ευτυχισμένες, αναντικατάστατες στιγ­ μές. Κι όταν τον συναντούσα πάνω στο δρόμο και μου έκανε οτοστόπ προς την πόλη ή προς το σπίτι του, θεωρούσα τη συνάντηση τάχη με­ γάλη, για την ευφορία που μου χάριζαν οι συ­ ζητήσεις μας. Ακόμα κι ένα ανώδυνο μικροκουτσομπολιό έπαιρνε άλλο χρώμα μαζί του. Ο Μόραλης, ο Καπράλος, ο Νικολάου, περ­ πατούσαν στο δρόμο με τα μπαστούνια τους. Παλιά, τα κρατούσαν έτσι, από κέφι, νομίζω. Σταματούσαν συχνά σε άλλους περιπατητές του δρόμου. Και σ' αυτά τα «πηγαδάκια» η συζήτη­ ση καμιά φορά ζωήρευε, τα μπαστούνια λικνί­ ζονταν δεξιά-αριστερά, είχαν τη δική τους δεύ­ τερη συνομιλία •—τη «μπαστουνική» διάλεκτο. Κοντά στο Φάρο και τους Αγίους Αποστό­ λους, ο «Πύργος», το σπίτι που αγόρασε ο Αργύρης ο Σαλιαρέλης και που το έσωσε από σίγουρη καταστροφή. ΛΕΩΦΟΡΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ - ΑΙΓΙΝΑ

129

Είναι η παλιά οικία Μπενιζέλου, το σπίτι όπου έμενε ο απόγονος της οικογένειας και φίλος μου, ο Αλέξανδρος Τσακαλώτος. Παλιά, μέσα στο σπίτι αυτό, είχαμε περά­ σει μαγικές ώρες: Διαβάζοντας ποίηση, κάτω από τις ετοιμόρροπες στέγες, ή παίζο­ ντας κρυφτό στις τεράστιες υπόγειες κουζίνες με τα παλιά μαγειρεία. Ο Αλέξανδρος έχει τις μεγαλύτερες γνώσεις που μπορώ να φανταστώ στην ιστορία και τη γεωγραφία. Θυμάμαι κάποια στιγμή —εκτός δ ρ ό μ ο υ — μαζί του. Είχε έλθει στο σπίτι μου στο Παρίσι, όταν σπούδαζα εκεί, να με πάρει στο θέατρο. Κι εγώ, παγωμένα του ανήγγειλα τη δολοφονία του Τζων Κένεντι που μόλις είχα μάθει... Ο Αλέξανδρος Τσακαλώτος κράτησε το εκκλησάκι του Πύργου. Καμιά φορά ερχόταν κι έμενε για μια-δυο μέρες εκεί... Δίπλα στον Πύργο υπάρχει τώρα το σπίτι που έκτισαν ο Μίμης και η Φούλη Καψάλη, όπου μένουν με τα παιδιά και τα εγγόνια τους. Στη στροφή μετά το Φά­ ρο είναι η βίλα Δηλαβέρη. Η κυρία Δηλαβέρη ήταν η αδελφή της Κατίνας Παξινού και για χρόνια πολλά είχε διαθέσει τη βίλα της να κατασκηνώνουν τα παιδιά των αστυνομικών. Είχε παρακαλέσει τον πατέρα μου να έχει την ιατρική ευθύνη των παιδιών, κάτι που εκείνος έκανε αφιλοκερδώς όλα τα χρόνια. Απέναντι ακριβώς από το Φάρο, το πέτρινο ωραίο σπίτι είναι του Βασίλη και της Λιλής Μαϊλλη. Από κει έχει περάσει όλη η Αίγινα. Οι αγαπημένοι φίλοι, ο Βασίλης και η Λιλή, ξεχείλιζαν πάντα από αγάπη, φιλοξενία, γενναιοδωρία για όποιον έμπαινε. Ήμουν από τους πιο συχνούς επισκέπτες, έχω αφήσει κι εκεί ένα μέρος του εαυτού μου. Ακολουθώντας τη ροή του δρόμου πριν φτάσω στο σπίτι μου, στο νούμερο 77 της οδού Καζαντζάκη αντικρίζω το Μουσείο Καπράλου, ένα καταπληκτικό δώρο του γλύπτη στην Αίγινα, ένα μουσείο που φροντίζει με χίλιες θυσίες η γυναίκα του, η Σούλη Καπράλου. Όταν ο Άγις με το φίλο μας τον Δασκαλάκη τον αρχιτέκτονα έκτιζαν το σπίτι μας, ο Καπράλος φοβήθηκε πως κάνουμε ξενοδοχείο και είχε ενοχληθεί. Πάει ο πρώτος κίνδυνος. Δεύτερη ενόχληση. Ο Άγις, με μάσκα, ψάρευε χταπόδια εκεί που ψάρευε και ο Καπράλος χταπόδια. Τέλος, χωρίσανε τα «ύδατα», ο Άγις πήγε πιο βαθιά και οι σχέσεις με τους Καπράλους στη συνέχεια ήταν άριστες. Αφήνοντας το Μουσείο Καπράλου δεξιά και το τεράστιο άγαλμα του, τη Μά­ να, αριστερά, περνάμε μπροστά από το σπίτι του καπετάνιου Νικητάκη, που περ­ νούσε τα καλοκαίρια του με τις τρείς κόρες του, και φτάνουμε στο άσπρο σπίτι με τα μπλε παράθυρα του Παύλου Μαντούδη, όπου περνά τα καλοκαίρια του με την οικογένεια του. Είναι γνωστός σκηνογράφος και δούλεψε για χρόνια στη Λυρική Σκηνή και στο Εθνικό θέατρο. Από τον Παύλο έμαθα πως στο σπίτι αυτό έμενε ο Καζαντζάκης πριν φτιάξει το δικό του. Και πώς να μην πω λίγα λόγια για το σπίτι του Καζαντζάκη. Σε κάποια βραδιά που είχαν οργανώσει προς τιμή του με παρακάλεσαν να διαΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑ1Α,

t. 8

βάσω στο κοινό μερικά γράμματα της Ελένης Καζαντζάκη που αναφερόταν στην πε­ ριπέτεια του κτισίματος του σπιτιού τους. Για οικονομία, είχαν χρησιμοποιήσει για το χτίσιμο νερό της θάλασσας και φυσικά γκρεμίστηκε. Το ξανάκαναν από την αρχή! Το σπίτι αυτό πουλήθηκε στην οικογένεια Κουτουλάκη, το 1952. Κρήτες που έμεναν στην Ελβετία. Ο Καζαντζάκης το πούλησε για να μπορέσει να εκδώσει τα βιβλία του. Αναρωτιέμαι πόσες εκατοντάδες φορές ανεβοκατέβηκε αυτό το δρόμο. Τον θυμάμαι που ερχόταν στο σπίτι του πατέρα μου και συχνά έπαιζε τάβλι με τη μητέρα μου. Η οποία του δάνειζε πολλά βιβλία από τη βιβλιοθήκη της. Κρατώ στα χέρια μου μια κάρτα του Καζαντζάκη που την έστειλε στη μητέρα μου επι­ στρέφοντας της κάποια βιβλία του Ρενάν. Είναι ένας Ευαγγελισμός του Schiestl, όπου γράφει: «Πολύ σας εφχαριστώ! Ν. Καζαντζάκης Αίγινα 1-6-42.» Στη θέση της διεύθυνσης γράφει: Του γιατρού κ. Γαλάνη - Αίγινα. Ναι, ο δρόμος αυτός έχει μια πολύ μεγάλη ιστορία. Πολλοί τον περπάτησαν κι έφυγαν. Πολλοί τον περπατούν ακόμα. Γνωστοί σαν την Αλίκη τη Μπόκωλα που τον ανεβοκατεβαίνει κάθε μέρα ή σαν τη Νότα τη Βογιατζόγλου που κάνει το τζόκιγκ της. Κι οι δύο συνοδεύονται από τους σκύλους τους. Άγνωστοι που βάζουν τις μουσούδες τους ανάμεσα στ' αλμυρίκια για να δουν τα σπίτια μας. Δίκυκλα που μαρσάρουν ταράζοντας τη γαλήνη της νύχτας. Όσο για μένα, όλο και πιο σπάνια διασχίζω το δρόμο με τα πόδια. Μου λείπει πια η πολυτέλεια του χρόνου. Όταν όμως μου δοθεί αυτή η ευκαιρία, κατεβαίνω αργά, ξεδιπλώνω τις ανα­

Η βίλα Μπενιζέλου,

μνήσεις μου ανάλογα με τη γωνιά του δρόμου που βρίσκομαι, βλέπω ξανά μέσα

σημερινή κατοικία

στην καρδιά μου τους φίλους που φύγανε κι ακούω στ' αυτιά μου τη φωνή της

Αργύρη Σαλιαρέλη.

Ιωάννας — ο ι Γερμανοί κριτικοί την ονόμαζαν «ερωτικό αηδόνι».

ΓΗ

«Μαίριλάιν, γιατί άργησες... Έλα λοιπόν!» Και στην κατηφόρα της Κολόνας μια ανάμνηση της νεανικής εποχής, η ιστορία των ηρώων του Βάγκνερ, ο Λόεγκριν, ο Πάρσιφαλ και τα κατορθώματα τους, ιστορημένη από ένα φίλο που ήθε­ λε να με γοητεύσει και οι δικές μου οι ανησυχίες οι τότε εκφρα­ σμένες με αμπελοφιλοσοφικές αναλύσεις για να συνεχίζεται η κουβέντα... Η παρουσία του Ρωμανού με συνεφέρνει από τις μελαγχολι­ κές αναπολήσεις των καιρών και των φίλων που έφυγαν. Όσο ζω, θα τους περπατώ στο δρόμο μαζί μου, μα θεωρώ μεγάλη τύχη ότι εγώ συνεχίζω ακόμα το ταξίδι μου πάνω στη Λε­ ωφόρο Καζαντζάκη έχοντας γύρω μου τα μεγάλα και τα μικρά μου παιδιά και όλους τους αγαπημένους μου.

ΛΕΩΦΟΡΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ - ΑΙΓΙΝΑ

131

Συνάντηση τριών Επιταφίων στη Δημαρχία. Ταπισερί της Μαίρης Γαλάνη-Κρητικού.

'. . · • •;-.•>

.

'

•

•

•

: Ι:

132

h

:

:

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑ1ΠΝΑΙΑ, τ. 8

ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ

Η κεντημένη μου Αίγινα

Ο

ιστρήλατος είναι ο μυελός, ο εμπνευσμένος, ασυγκράτητα ενθουσιώδης. Ο μυελός κατέχεται από οίστρο, έμπνευση, ενθουσιασμό. Ο ιεροφάντης στην

τέχνη, ο μύστης, ο ιεροτελεστής οιστρηλατείται, εμπνέεται. Με τα δάχτυλα, τη βε­ λόνα, τις χρωματιστές μάλλινες κλωστές, πάνω στον καμβά γίνεται οιστρηλασία, σε υπερδιέγερση, που καταλήγει σ' ενθουσιασμό. Ανταμώνουν η ποίηση, η αβάσταχτη σιωπή με τη μουσική της και ο μόχθος. Στον καμβά, με τη βελόνα και τις χρωμα­ τιστές μάλλινες κλωστές γίνεται ιεροπραξία, ιεροτελεστία, ιερουργία, τελετουργία, μυσταγωγία. Ο ιεροφάντης υφαίνει τελετουργικά στον καμβά με τη βελόνα, γίνεται ιεροτελεστικός, ιερουργικός, μυστηριακός, σε μυστηριακή σιωπή, γεμάτη μουσική, ποίηση με χρώματα και σχήματα, σε μόχθο. Κι ο κεντημένος, ο υφασμένος καμβάς οιστρηλατεί, εμπνέει, ενθουσιάζει τον ιεροφάντη, στο φάσιμο, στο ανυφανταριό. Η ανυφάντρα, η διάστρα, η διαστρού στο διαστήρι, η βελόνα λικνίζει, χορεύ­ ει σ' αυτή τη μουσική σιωπή, με το βελόνιασμα, τη βελονιά, με τις χρωματιστές μάλλινες κλωστές περασμένες στη βελονότρυπα, στη φαρδυβελονότρυπα. Η μια βελονιά ακολούθα την άλλη, άλλοτε πατητή, πισωβελονιά, ριζοβελονιά, σταυρο­ βελονιά, σταυρωτή, τρυπητή, πισωκεντημένη, γκομπλέν, μισή, ουγγρικοβελονιά και βγαίνει στον καμβά «Η κεντημένη μου Αίγινα», «Η κεντημένη θάλασσα», με τα οιστρήλατα χέρια και δάχτυλα που οδηγούσε η Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού. «Η κεντημένη μου Αίγινα», στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Δήμου Αίγινας, στις 12-28 Ιούλη 1996. Κορύφωμα της ο κεντημένος καμβάς-πέτασμα-ταπετσαρία-πίνακας η αιγενίτισσα Παλιαχώρα με τα εκκλησάκια της, αγρότες, αγρότισσες, προσκυνη­ τές, δέντρα με πολύχρωμα ποιητικά λουλούδια, ζώα, παπάδες ή καλόγεροι, και τον δι­ κέφαλο βυζαντινό αετό, πάνω αριστερά στον ουρανό. Από την ελληνική λαϊκή παράδο­ ση η αρχιτεκτονική στα εκκλησάκια, που η βελόνα κεντά στέγες πλαγιαστές-ριχτές, νη­ σιώτικες, άλλες κεραμιδοσκεπασμένες, πορτοπαράθυρα, καμπαναριά, σταυρούς σ' άσπρα, κόκκινα, καφετιά, σταχτιά, πράσινα, ρόδινα, γκρίζα κι άλλα χρώματα με τις μάλ­ λινες κλωστές. Ο σχεδιασμός με τη βελόνα συγκλονίζει. Η αρμονία πάνω στο βουνό, όπου η Παλιαχώρα με τα χτίσματα, τις ανθρώπινες φιγούρες, τα δέντρα, τα ζώα, τα βουνήσια μονοπάτια και στην κορφή το κάστρο, έχει καθαρά ποιητικό ρυθμό, κι αυτή η τρα­ νταχτή σιωπή στο ιερό αιγενίτικο ασκητικό τοπίο σιγομουρμουρίζει βυζαντινή μελωδία, ακάθιστο ύμνο, εγκώμια, μεγαλοπαρασκευώτισες παπαρούνες βαμμένες στο αίμα. Η ΚΕΝΤΗΜΕΝΗ ΜΟΥ ΑΙΓΙΝΑ

Σύμφωνα με τους ερευνητές, στην Παλιαχώρα υπήρχε η αρχαία Οία ή Οίη, όπου οι Αιγενήτες λατρεύανε ξόανα με τη Δαμία και την Αυξησία (Δήμητρα και Περσεφό­ νη), που άρπαξαν από την Επίδαυρο. Ακολούθησε η χριστιανική λατρεία, και τον 5ο και 6ο μ.Χ. αιώνα έχουμε πολλά παλαιοχριστιανικά μνημεία. Εξαιτίας που είχε η Αίγενα πειρατικές επιδρομές, η Παλιαχώρα κατοικήθηκε τον 9ο μ.Χ. αιώνα. Οι Αιγενήτες στην Παλιαχώρα ανοίξανε δρομίσκους, χτίσανε σπίτια κι εκκλησάκια, ία αργότερα κάστρο. Η Αίγενα κατακτήθηκε από Φράγκους, Καταλανούς, Ενετούς και Τούρκους. Το 1537, ο φοβερός πειρατής αρχιναύαρχος Καπουδάν πασάς Χάιρ-εδ-διν Βαρβαρόσα, για να εκδικηθεί τους Ενετούς, επετέθηκε στην Παλιαχώρα, που έπεσε στα χέ­ ρια του ύστερα από τέσσερα μερόνυχτα πολιορκία. Όλα καταστράφηκαν από τα θεμέ­ λια, εξόν από τις εκκλησιές και οι κάτοικοι κατασφάχτηκαν. Έξι χιλιάδες γυναικόπαι­ δα οδηγηθήκανε σε δουλεία. Όταν καταστράφηκε η Παλιαχώρα, αρχίσανε να έρχονται Αλβανοί άποικοι στο δυτικό της τμήμα. Τα μισοκαταστραμμένα εκκλησάκια που σώ­ ζονται στην Παλιαχώρα και τ' απαθανάτισε στον καμβά με τη βελόνα και τις χρωμα­ τιστές μάλλινες κλωστές, ο οίστρος παθιασμένος, η Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού είναι: 1) Άγιος Χαράλαμπος, στο 16ο αιώνα. 2) Παναγία του Γιαννούλη, στο 15ο αιώ­ να. 3) Αγία Κυριακή, στο 17ο αιώνα. 4) Οι Άγιοι Δημήτριος και Γεώργιος στο Κά­ στρο, στο 17ο αιώνα. 5) Άγιος Ευθύμιος, στο 14ο αιώνα. Όλοι αυτοί είναι δίδυμοι ναοί. 6) Σταυρός, στο 17ο αιώνα. 7) Αγία Βαρβάρα, στο 16ο αιώνα. 8) Άγιος Γεώρ­ γιος ο Καθολικός (Κοίμηση ή Παναγιά η Φορίτισσα), το ιερό είναι σ' εγκάρσια διά­ ταξη, στο 13ο-ΐ4ο αιώνα. 9) Επισκοπή (Άγιος Διονύσιος) τρουλλωτός με πλάγιο κλίτος, στο ΐ4ο-15ο αιώνα, ανακαινίστηκε το 15ο-16ο αιώνα κι αναστηλώθηκε το 1610. 10) Άγιος Νικόλαος, στο 18ο αιώνα. 11) Άγιοι Θεόδωροι, στο 16ο αιώνα. 12) Άγιος Ελευθέριος, στο 17ο-18ο αιώνα. 13) Άγιος Μηνάς, στο 17ο αιώνα. 14) Αγία Μακρίνα, στο 17ο αιώνα. 15) Ταξιάρχης Μιχαήλ, στο 14ο αιώνα. 16) Άγιος Νικό­ λαος, με το ιερό σ' εγκάρσια διάταξη, στο 14ο- 15ο αιώνα. 17) Άγιοι Ανάργυροι, στο 17ο αιώνα. 18) Κοίμηση Αγίας Άννας, στο 17ο αιώνα. 19) Άγιος Δημήτριος, στο 1619. 20) Κοίμηση Θεοτόκου, στο 17ο αιώνα. 21) Μεταμόρφωση, στο 17ο αιώνα.

22) Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος, στο 17ο αιώνα. 23) Άγιος Γεώργιος, στο 17ο-18ο αιώνα. 24) Άγιος Στέφανος, το ιερό σ' εγκάρσια διάταξη, στο 17ο-18ο αιώνα. 25) Άγιος Αθανάσιος, στο 18ο αιώνα. 26) Άγιος Κήρυκος, στο 17ο αιώνα. 27) Άγιος Στυλιανός, στο 16ο αιώνα. 28) Άγιος Ζαχαρίας, στο 16ο αιώνα. 29) Αγία Κρυφτή, στο 16ο-17ο αιώνα. 30) Άγιος Σπυρίδων ή του Σωτήρα, στο 16ο αιώνα. 31) Άγιος Μηνάς, στο 17ο αιώνα. 32) Άγιος Ευστάθιος ή Ταξιάρχης, στο 17ο αιώνα. 33) Αγία Ελεούσα, στο 17ο αιώνα. 34) Άγιος Νικόλαος στους Μύλους, στα 1382/83. Όλοι αυτοί είναι μονόχωροι δρομικοί ναοί. 35) Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, ελεύθερος σταυρός, τελευταίο τέταρτο οίο 14ο αιώνα. 36) Ταξιάρχης, κι αυτός ελεύθερος οταυρός, στο 13ο αιώνα. 37) Άγιος Νικόλαος του Μαύρικα, μεταβατικός, ανάμεαα στον ελεύθερο κι εγγεγραμμένο σταυρό, στο 12ο αιώνα. 38) Άγιος Δημήτριος, σταυροει­ δής με ουνεπτυγμένες τις κεραίες στο στα«ρό, στο 14ο αιώνα.

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑ1ΠΝΑ1Α, τ. 8

Ο γάμος της Ίριδας και του Αλέξη στην Παλιαχώρα. Ταπισερί της Μαίρης Γαλάνη-Κρητικού. Κατόπι το τρανό ξάφνιασμα, ζωγραφιές-χρώματα, τάπητες για τοίχο, πετάσματα, ποίηση, μουσική σιωπή, μύθοι, πανηγύρια, γιορτές στον καμβά από τη Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού, «Κεντώντας τη θάλασσα», από 24 Απρίλη ως 13 Μάη 2002, στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδας, στην πειραιώτικη Φρεαττύδα, μαζί με το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Δήμου Αίγινας, έκθεση που υποστηρίζει η νομάρχις στον Πειραιά Μαίρη Σορώτου-Τσανάκη, κι επιμελούνται η Ίριδα Κρητικού και η Flavia Nessi-Γιαζιτζόγλου. Η ιστορικός στην τέχνη Ίριδα Κρητικού παρατηρεί: «Η αγάπη της Μαίρης Γαλάνη-Κρητικού για τα χρώματα και τα νήματα, τα ερ­ γόχειρα και τους καμβάδες, υφάνθηκε σιγά σιγά, στις δροσερές πίσω αυλές και φι­ λόξενες ψηλοτάβανες σάλες της Αίγινας, εκεί που οι γυναίκες του σπιτιού, ακάμα­ τες, μετρούσαν τις ώρες και τις κουβέντες συνταιριάζοντας σχέδια και υφάσματα, πλουμίδια και μονογράμματα, με φροντίδα περισσή... Θέλησε η ίδια να κεντήσει το ελληνικό φως, σαρωτικό και αδηφάγο, και η ελληνική Μυθολογία, η προαιώνια και η προσωπική, διεκδίκησαν τη μερίδα του λέοντος. Στις θεματικές της αναζητή­ σεις, οδηγήθηκε από την παράδοση στην προσωπική κατάθεση, από τις τοιχογρα­ φίες της Θήρας, τις κρητικές πατανίες με τις γαμήλιες πομπές και τα σκυριανά μο­ τίβα με τα αφαιρετικά ρόδα και τα κρίνα, στις ακριβές εικόνες και μνήμες της ΑίΗ ΚΕΝΤΗΜΕΝΗ ΜΟΥ ΑΙΓΙΝΑ

γινας. Στα πρόσφατα έργα της, μυθικοί ήρωες και φανταστικά όντα συνυπάρχουν αρμονικά με σκηνές από την καθημερινή ζωή του νησιού... Στη σύνθεση κυριαρ­ χούν τα χρώματα της γης και της θάλασσας, οι ώχρες και τα νυχτερινά κυπαρίσσι', τα πράσινα της χλόης και τα ανθρακί του χειμώνα, τα λιγοστά χρυσά και το μελα­ νό, τα τολμηρά χοντροκόκκινα και το ροδί των παλιών σπιτιών, τα μπλε του βυθού και οι αχνογάλαζες σκιές ενός γλάρου ή ενός Πήγασου στον ουρανό της Κολό­ νας... Νεράιδες στήνουν χορό στο λόφο της Παλιαχώρας... Μένει ο απόηχος της γιορτής, ένα καΐκι στο λιμάνι, μια σημαιούλα στο κατάρτι, το λιγοστό λευκό ενός μαντηλιού την ώρα του αποχαιρετισμού, το θρόσμα της βελόνας στον καμβά.»

Μάτια και χείλια να φιλήσω, την ομορφιά σου να κεντήσω. Ω χρωματοκεντημένη, Αίγενα πεντάμορφη, θάλασσα πολυτάξιδη, ω γοργονοπλεγμένη. Το μαλλί με τη βελόνα και τα σιωπηλά δάχτυλα, αυτή η γοητευτική αρχαγγελική τελετουργία, μυσταγωγία πλάθουνε τη μάλλινη ψιλοκυμάτιστη επιφάνεια, το γα­ λάζιο στην κεντημένη θάλασσα. Και βγαίνουν οι ζωγραφιές στον καμβά: Περίπα­ τος στο εκκλησάκι, Θεοφάνεια στην Αίγενα, Περίπατος στον Άγιο Νικόλα, Γάμος στον Άγιο Νικόλα, Αγναντεύοντας από το ναό του Απόλλωνα, Το πέρασμα του Πήγασου (πάνω από την Κολόνα, από τον αρχαίο ναό για τον Απόλλωνα), Γοργό­ να, Άη Νικόλας ο Θαλασσινός, Το καράβι, ο Ποσειδώνας, Άξιον Εστί το χέρι της Γοργόνας, που κρατά το τρικάταρτο σα να το σώζει σα να το κάνει τάμα στους ανέμους σα να λέει να τ' αφήσει και πάλι όχι..., τραγουδά ο Οδυσσέας Ελύτης ία η Μαίρη Γαλάνη-Κρητικοά απαθανατίζει το στίχο σε μουσική και χρωματική κλίμακα, Ο γάμος του Τρίτωνα με τις Γοργόνες, Το ταξίδι (δελφίνια-γοργόνες), Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος, Ο καπετάνιος έδωσε κακά μαντάτα, Γοργόνες, Ο γάμος της Ίριδας και του Αλέξη στην Παλιαχώρα, Η Παλιαχώρα το χει­ μώνα, Λιτανεία εικόνας Αγίου Νεκταρίου, Μεγάλη Παρασκευή στο νησί, Συνάντηση τριών επιταφίων στη Δημαρχία, Φώτα, Ανάσταση, Ο πρίγκιπας που διώχνει τα στοι­ χειά, Τα παιδιά που έπαιζαν στον Πύργο Ράλλη, Εθνική γιορτή στην Αίγενα. Όλα θέματα ελληνικά, από την παράδοση, τη μυθολογία, τα περισσότερα αιγενίτικα, νησιώτικα, θαλασσινά. Κραυγάζει η ελληνική παράδοση. Υπάρχει ξεχωρι­ στός ρυθμός στις κεντημένες ζωγραφιές, που συνταιριάζει το τοπίο, τον άνθρωπο, τους μύθους, τις τελετές, τ' ανθρώπινα αισθήματα, τα λαϊκά δρώμενα. ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 8

Πανάρχαια τέχνη η υφαντική και η κεντητική, που η λέξη «ταπισερί» δεν απο­ δίδεται στα ελληνικά. Είναι κεντημένος πίνακας για να στολίζει τον τοίχο. Στην Κρή­ τη λέγονται «μπάντες» και τις κρεμάνε στους τοίχους για να ζεστάνουνε το σπίτι. Το διακοσμητικό πέτασμα κρεμνιέται στον τοίχο, κεντητό με βελόνα σε καμβά (με­ τρητό), ακολουθεί ένα ορισμένο σχέδιο ή υφασμένο σε αργαλειό με κάθετο ή οριζόντιο στημόνι, το διακοσμητικό σχέδιο δημιουργείται με τα πολύχρωμα νήματα από το υφά­ δι που σκεπάζουνε κάπως το στημόνι. Το διακοσμητικό πέτασμα με τη βελόνα (κε­ ντητή) γίνεται σε μονό ή διπλό καμβά, με τις χρωματιστές του κλωστές υφασμένες μια μια ή δυο δυο. Όταν το πέτασμα που θα κεντηθεί έχει μεγάλες διαστάσεις, τεντώνεται ο καμβάς σε αργαλειό, για να μην υπάρξουν παραμορφώσεις. Το πέτασμα γίνεται με μετρητή βελονιά, ξεχωριστά με μάλλινα νήματα, αλλά και με μετάξι ή βαμβάκι. Οι βε­ λόνες που χρησιμοποιούνται στο κέντημα δεν είναι κοφτερές, αιχμηρές, είναι χωρίς σχεδόν μύτη, γερές και με μεγάλη βελονότρυπα, για να περνά εύκολα το νήμα. Σήμερα ο κεντημένος ή υφασμένος μάλλινος ή πάνινος πίνακας έχει καθαρά δια­ κοσμητικό ρόλο κι όχι πρακτικό, λειτουργικό. Ο σύγχρονος εσωτερικός αρχιτεκτονι­ κός χώρος χρειάζεται, έχει ανάγκη από αισθητική παρουσία. Παίζει σημαντικό ρόλο για να διαμορφωθεί αισθητικά το περιβάλλον. Έχουνε χαρά τα έργα που βγαίνουν από δάχτυλα μαγικά. Συνταιριάζουνε την ελληνική παραδοσιακή τέχνη με κάποια ακόμα βυζαντινά στοιχεία, αυτά που δημιουργεί η Μαίρη. «Τα δάχτυλα γίνονται μάτια» λέμε ελληνικά. Τα σπίτια, οι φιγούρες, νησιώτικα μέσα στο σιωπηλό εσπερινό φως. Πολλές χρωματισμένες μάλλινες κλωστές για την «πάνα» στον τοίχο, που για τη φιλοτέχνησα της, την ύφανση, το κέντημα χρησιμοποιείται επίπεδος αργαλειός ή τελάρο. Το χαλί για τον τοίχο - ή ταπισερί- πρωτοφανερώθηκε κάπου στη δεύτερη π.Χ. χιλιετηρίδα στην Αίγυπτο με τους Φαραώ. Υστερότερα, στους ελληνιστικούς χρόνους και στο Βυζάντιο ήτανε πλατιά απλωμένο. Μεγάλη ακμή κι άνθηση γνώρισε στην Αναγέννηση, τότε που στο 13ο αιώνα είχε απαραίτητα και βασικό προορισμό, να ντύ­ νει τους τεράστιους ψυχρούς πέτρινους τοίχους στ' ανάκτορα, στους πύργους, στους καθεδρικούς ναούς. Στους κατοπινούς αιώνες, το 16ο και 17ο, αναγνωρίζεται πλατιά ο λειτουργικός κι αισθητικός ρόλος, στολίζει τα μέγαρα, συνταιριάζεται με τα έπιπλα, άλλα στολίδια και δίνει ομορφιά στο χώρο. Στα σύγχρονα κτίρια, με την ψυχρή αρ­ χιτεκτονική, παράλογη πολλές φορές, με το τσιμέντο, το γυαλί, τα πλαστικά έπιπλα και κουφώματα, η ταπισερί είναι απαραίτητη για να δώσει αισθητική παρουσία, να ζεστάνει τον ψυχρό χώρο. Πολλοί Έλληνες και ξένοι καλλιτέχνες, όπως ο Πικάσο, ο Μπρακ, ο Ερνστ έφτιαξαν ταπισερί και δώσανε καινούριο αέρα με τα θέματα τους. «Κεντώντας τη θάλασσα», ο τίτλος στην τελευταία έκθεση που παρουσίασε η Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού. Από τη θάλασσα ξεκίνησε η ζωή στον πλανήτη μας, λέ­ νε οι επιστήμονες. Πα τους Έλληνες είναι πανάρχαια εστία, ξεκίνημα στην ιστορι­ κή της τύχη. Με το δαιμόνιο τους δράσανε και θαυματουργήσανε πάνω στο μεγα­ λειώδες και τρομερό αυτό στοιχείο. Αγώνες στη θάλασσα, πολιτιστικές εκδηλώ­ σεις, τεράστιο θέμα, ξεκίνημα, έμπνευση σ' όλες τις τέχνες μας, τις παραδοσιακές

Η ΚΕΝΤΗΜΕΝΗ ΜΟΥ ΑΙΓΙΝΑ

και τις έντεχνες. Γοργόνες, πλεούμενα, φάροι, δελφίνια, γλάροι, κοχύλια, θαλασσολούλουδα, όπως οι κολιφάδες, οι θαλάσσιες ανεμώνες, ψάρια, ιππόκαμποι, χελιδονόφαρα εμπνεύσανε τους καλλιτέχνες μας. Αύτη η θάλασσα, η μεγάλη και ευρύχωρος' εκεί ερπετά, ων ουκ εστίν αριθμός, ζώα μικρά μετά μεγάλων. (Ψαλμός Ρ Γ , 25) Εκεί διατρέχουσι τα πλοία. (Ψαλμός ΡΓ, 26) Λύχνοι, που φουμάρουνε τσιγαράκι, χταπόδια, καλαμάρια, σουπιές, κοχύλια, μύδια, στρείδια, γυαλιστερές, μπουρούνες σ' ένα κόσμο φανταστικό, μεγάλο κι ευρύχωρο, θαυματουργήσανε κι οι καλλιτέχνες μας, από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Και το μεγαλούργημα από την κεντήστρα Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού στον καμ­ βά, με τα χρωματιστά μάλλινα νήματα «Η γιορτή στη θάλασσα» (τρία μέτρα μά­ κρος, 1,24 ΰψος). Ολόκληρη η σύνθεση-χείμαρρος έχει πάρα πολλές φιγούρες. Ιστιοφόρα, δελφίνια με πεντάμορφες γοργόνες πάνω τους να βαστάνε πλεούμενα, τρίαινες, ναυτίλοι, μεγάλη μουσική ορχήστρα, με έγχορδα, πνευστά όργανα, λίρες, κιθάρες, τρομπόνια, κρουστά, ανάμεσα σε χορό από δελφίνια, ψάρια, γοργόνες με κορώνα στο κεφάλι, με μια και δυο ψαροουρές, πραγματικά τρανή γιορτή, πανη­ γύρι, γιορτάσι, μυσταγωγία μυστηριακή. Διάψαλμα Έδυς, Φωτουργέ, και συνέδυ σοι το φως ηλίου' υπό τρόμου δε η Κτίσις ωδίνουσα, των απάντων Σε κηρύττει Ποιητήν. (Εγκώμιον) Στη «Γιορτή στη θάλασσα», χρώματα ποιητικά και μουσικά, κι η απέραντη σιωπή, ύμνος στην τέχνη. Κι η Μαίρη μέσα από τον οίστρο της εξομολογείται: «Σέρνω μια κατάρα, αγαπώ τη φύση, τους φίλους.» Τη «φύση» με τη «Γιορτή στη θάλασσα», τους «φίλους» με τα δελφίνια και τις γοργόνες.

Δεύρο, πάσα κτίσις, ύμνους εξοδίους προσοίσωμεν τω Κτίστη. (Εγκώμιον) 138

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ, τ..

Κομμάτι από τη «Γιορτή στη θάλασσα». Ταπισερί της Μαίρης Γαλάνη-Κρητικού.

Η σιωπή πάνω στον κεντημένο καμβά, γεμάτη μουσική. Διάφαλμα Ας ηχεί η θάλασσα και το πλήρωμα αυτής. (Ψαλμός VE', 11) Αρχαγγελικά κεντημένη, με ποιητικά χρώματα, χαρούμενη, θριαμβευτική, η «Γιορτή στη θάλασσα» προκαλεί διθύραμβο, τραγουδισμένο με το χορό από αρ­ χαία τραγωδία ή κωμωδία.

Διάφαλμα Ο κατασιγάζων τον ήχον της θαλάσσης, των ήχων των κυμάτων αυτής και τον θόρυβον των λαών. (Ψαλμός)

Η ΚΕΝΤΗΜΕΝΗ ΜΟΥ ΑΙΓΙΝΑ

\ J Î I Ï S ^ '··•" ':

'vu·

140

Λ,

-

ΚΕΙΜΕΝΑ, HΑΙΠΝΑΙΑ, x.S

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ-ΠΕΤΡΙΤΟΥ Από ΪΟ θέρο ως τις ελιές, δεν α π ο λ ε ί π ο υ ν οι δουλειές

(ΠΑΡΟΙΜΊΑ»

Μ

ετά τα εννιάμερα της Παναγίας, λες κι άλλαζε ο χρόνος στο σπίτι του παπ­ πού, του «γεροντάκου».

Οι «μεγάλοι» γίνονταν πιο βιαστικοί. Ο αέρας έφερνε καινούργιες μυρωδιές. Ο

ήλιος και ο ουρανός δεν είχαν εκείνη την εκτυφλωτική λάμψη του καλοκαιριού. Και εμένα —τι ευτυχία!— κανένας δεν με έστελνε για ύπνο τα μεσημέρια! Οι δουλειές ήτανε περισσότερες και... γυναικείες! Να «ζεματίσουνε τις ασκάδες», να τις απλώσουνε στο «λιακό» να τις στεγνώσει ο ήλιος, να τις «φουρνιάσουνε», να τις παραγεμίσουνε με αμύγδαλα (κοπανισμένα στο γουδί), με σουσάμι και κανέλα, να τους ρίξουνε θρούμπι ή θυμάρι, να τις θηκιάσουνε στις «πινιάτες»... Και τότε ήταν που άρχιζε ο δικός μου σπουδαίος ρόλος!.. Πλάι πλάι με τον παππού, το «γεροντάκο», άρχιζε η ιεροτελεστία της φύλαξης!.. Πάνω στο ξύλινο τραπέζι της μουριάς, αραδιασμένα όλα τα «χρειαζούμενα»: Το μεγάλο χαλκωματένιο ταψί γεμάτο με τα γεμιστά σύκα, στην εμαγιέ μπλε γαβάθα το θυμάρι, και οι πέντε «πινιάτες» στη σειρά. «Έλα κορικάτσι μου, με προσοχή και τάξη... χωράει καλύτερα το δικό σου χέρι... μια στρώση σύκα, ένα ανέμισμα το θυμάρι την κάθε φορά... και πατηκωτά πατηκωτά... και όλο με σειρά

θα 'ναι τούτο προσφάι, για το σκολειό

σου, απ' τα πεντανόστιμα, γιατί θα 'ναι κι απ' τη δούλεψη σου ...». Μέσα στην κουζίνα, η γιαγιά Μαρία έκοβε (με το μύλο του κιμά) και πολτοποιούσε ξερά σύκα. Έριχνε στο μείγμα μυρωδικά (κανελογαρύφαλα) σε σκόνη, τριμμένα αμύγδαλα και έπλαθε μικρά πιτάκια, τις «ασκομαΐδες». Τις αράδιαζε σε μεγάλους δίσκους στρωμένους με λαδόχαρτο, τις σκέπαζε με τουλπάνι, τις άφηνε λίγες ημέρες να στεγνώσουν και τις φύλαγε σε γυάλινα βάζα. «... έκανε κάτι σάκα γεμιστά η γιαγιά Βασιλικώ, να μην τα χορταίνεις και στα­ μάτημα να μην έχεις! Ε, και οι νύφες της, νοικοκυροπουλες κι άξιες, δε λέω... (και χαμήλωνε τη φωνή του, καθώς έσκυβε στο αυτί μου) η Μαρία, η γιαγιά σου, πιο άξια απ' όλες... μόνο που τις θέλει «ζεματιστές» τις «ασκάδες»... «...για τα μικρόβια, καλέ πατέρα...» ΑΠΟ ΤΟ ΘΕΡΟ ΩΣ ΤΙΣ ΕΛΙΕΣ, ΔΕΝ ΑΠΟΛΕΙΠΟΥΝ ΟΙ ΔΟΥΛΕΙΕΣ

«Όμως η Βασιλικώ χις έπλενε καλά καλά και ρε θαλασσινό νερό, και ήτανε πιο νόστιμες, θαρρώ...». Η χαρά μου ήταν απερίγραπτη, όταν προλάβαινα τον τρύγο! Μέρες πριν, η μυ­ ρωδιά από τα φρεσκοπλυμένα βαρέλια, αραγμένα στην ακρογιαλιά της Παναγί­ τσας, φόρτωνε την ατμόσφαιρα με προσμονή... Μαζί με τους εργάτες κι εγώ, αξημέρωτα, στο αμπέλι, στο σύνορο με της «Λέ­ νας», να κόβω με το μικρό μου «Κολοκοτρώνη» τους «ροϊδίτες» και τα «σαββατια­ νά», από τα πιο καλά, όπως μου είχε δείξει ο παππούς, ο «γεροντάκος», για να τα «λιάσουμε» στην άκρη του αλωνιού. Είχε τη δική του τεχνική για το «λιαστό» γλυκό κρασί. Ξεχώριζε από τα κοτσάνια το μισοσταφιδιασμένο καρπό και τον έβαζε «πατηκωτό» μέσα σε πιθάρι. Με τα πρώτα κρύα του χειμώνα, που σταμάταγε ο βρασμός, έπαιρνε το γλυκό χυμό και γέμιζε μπουκαλάκια. Ένα απ' αυτά ήταν το δικό μου. «...να πίνεις πού και πού μια κουταλιά για δυναμωτικό... όχι πιο πολύ, για­ τί είναι κακοστόμαχο...». Τα άλλα μπουκαλάκια ήτανε για το «νάμα» που δίναμε στον παπά, για τη Θεία Μετάληψη. Αυτό το κρασί ήταν από απάτητα σταφύλια, γι' αυτό και τα έστυβαν με το χέρι, στο μεγάλο «τρυπητό». Στο πανηγύρι του τρύγου, ο παππούς στόλιζε το κάρο και τα γαϊδουράκια με αμπελόφυλλα, αλλά το ίδιο έκαναν κι οι «τρυγητάδες», άλλοι βάζοντας στο αυτί τα καταπράσινα φύλλα κι άλλοι περνώντας τα στα ψάθινα καπέλα. Στο δρόμο από την Περιβόλα έως τη Μαύρη, για το «πάτημα» του θείου Αποστόλη, η κίνηση ήταν μεγάλη... Κάρα και γαϊδουράκια διασταυρώνονταν, όλα με φορτωμένα κοφίνια ξέχειλα από τσαμπιά σταφύλια, οι νοικοκυραίοι λέγανε ευχές ο ένας στον άλλον για... «καλά κρασιά», και άρχιζε ο «χορός» στο πατητήρι! Η θεία Μαρίκα έψηνε φρεσκοκαβουρντισμένο καφέ που τον συνόδευε με κρί­ θινα κουλούρια, και η γιαγιά Μαρία, από το σπίτι του πεύκου, έφερνε με τον ξύ­ λινο ζωγραφιστό δίσκο τα λουκούμια και τη μαστίχα στα ροζ ποτηράκια. Κελάρυζε ο μούστος καθώς έπεφτε στο «πουρλάκι», άχνιζε ο μπακαλιάρος για­ χνί με πατάτες στην κατσαρόλα της θείας Μαρίκας, μοσχοβόλαγε η «μαρινάτα» με το δεντρολίβανο, που ετοίμαζε η γιαγιά Μαρία δίπλα στο σπίτι του πεύκου για να περιλούσει τα ροδοψημένα στο τηγάνι ασπροσάφριδα (φαγητά και τα δυο για τους τρυγητάδες, σαν τέλειωναν με το πάτημα), μέτραγε τα γράδα ο θείος Αποστόλης και αριθμούσε τα «κανάτια», αδειάζοντας τα στα «τουλούμια», για τη μεταφορά τους στα ξύλινα κρασοβάρελα, φωνάζοντας με τη βροντερή φωνή του, για να τα γράφει η Ειρήνη, η κόρη του: «... πρίμο (ένα)... δύο ... τρία ... τάλια (δέκα) ... τάλια γράντα (στο εκατοστό κανάτι)». Μετά το δεύτερο «χέρι», που ξαναπατάγανε τα ίδια τσαμπιά, τα βάζανε στον «τσιμπουρίτη», με τη μεγάλη βίδα και τα ξύλινα καπάκια για να τα στύψουνε και να βγάλουνε ό,τι είχε απομείνει από χυμό. Σαν τέλειωνε το πάτημα και κλείνανε το «πουρλάκι», αδειάζανε σε μια γωνιά τα ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 8

«τσάμπουρα», τα βρέχανε με νερό και την άλλη μέρα τα πατάγανε για να βγει το «λάτζερο» (λάγγερο), που είναι το πρωτόπιοτο ελαφρύ κρασί («...σαν όπως το πρωτοράκι, που βγάζουνε με τις ρακές στην Κρήτη...», έλεγε ο πολυταξιδεμένος παππούς, ο «γεροντάκος»), μόνο που ήτανε... λίγο, αλλά κράταγε και λίγο, γιατί αν έμενε... θα γινόταν ξύδι! Μεγαλώνοντας, ανακάλυψα ότι αυτό το: «...κρατάει λίγο ... αντέχει λίγο...» ακουγότανε για να δικαιολογηθούνε τα της... οινοποσίας οι «γνωστοί θαμώνες» του τραπεζιού με την πέτρινη πεζούλα, στην μπακαλοταβέρνα της Θεια-Κυριακούλας, στη Μαύρη: Θείος Αποστόλης, «Ζαβουλών», «Μαστοράκι» κ.ά. Και οι ονειρεμένες μέρες δεν είχαν τελειωμό! Έβραζε η γιαγιά Μαρία στο μεγάλο «λεβέτι» το μούστο για τη μουσταλευριά και το πετιμέζι. Τον ξάφριζε συνεχώς, με τη μεγάλη τρυπητή κουτάλα, και όταν κατέβαινε δύο με τρία δάχτυλα κάτω απ' το στεφάνι που άφηνε ο βρασμός στο «λεβέτι», τον άδει­ αζε στη μεγάλη πήλινη λεκάνη, τον «έκοβε», τον πασπάλιζε, δηλαδή, με πουρόχωμα ή με πολύ χωνεμένη καθαρή στάχτη, φυλαγμένη γι' αυτό το σκοπό. Με το πουρόχωμα, η μουσταλευριά ήταν ανοιχτόχρωμη, με τη στάχτη πιο σκούρα. Ο μούστος έμενε μία μέρα στην πήλινη λεκάνη να «καθίσει», τον ξάφριζε πά­ λι, το σούρωνε με τουλπάνι και χώριζε σε τρία μέρη, ανάλογα με την ποσότητα,

ΑΠΟ ΤΟ ΘΕΡΟ ΩΣ ΤΙΣ ΕΛΙΕΣ, ΛΕΝ ΑΠΟΛΕΙΠΟΥΝ ΟΙ ΔΟΥΛΕΙΕΣ

143

άλλο για τα μουστοκούλουρα, άλλο για το πετιμέζι, που έπρεπε να βράσει πολύ πε­ ρισσότερο (όσο πιο πολύ βράζει ο μούστος τόσο γλυκαίνει και μελώνει), και άλλο για τη μουστολευριά. Ανακάτευε συνεχώς με την ξύλινη κουτάλα η γιαγιά Μαρία, για να μη σχολιά­ σει το αλεύρι, και εγώ από κοντά να περιμένω με λαχτάρα τη στιγμή που ο μυρω­ δάτος χυλός θα γέμιζε τα πιατάκια, που θα τα στολίζανε με σουσάμι ή αμύγδαλα και σκόνη κανέλα. Τ η μεγαλύτερη ποσότητα που έριχνε στις πιατέλες την άφηνε να στεγνώσει, έκοβε σε τρίγωνα κομμάτια, την ξέραινε πάνω σε λαδόχαρτο στο μάρμαρο της σιφονιέρας, σκεπασμένη με το απαραίτητο τουλπάνι, για να την τρώ­ με το χειμώνα. Πάλι με τον παππού, το «γεροντάκο», να γεμίζουμε μπουκαλάκια με πετιμέζι και να τα σφραγίζουμε, στάζοντας κερί πάνω στο φελλό, κρατώντας το αναμμένο, ανά­ ποδα. Μοναδικό για γλυκίσματα, αλλά και γιατρικό του χειμώνα για... «τα λαιμά»! «... ξέρεις τι νοστιμιά ξεχωριστή έχουνε οι "κουταλίχες" και τα "φουσκιά" με το πετιμέζι, "κορικάτσι" μου... ε, και να 'χες ζήσει τη γιαγιά Βασιλικώ... όλα νό­ στιμα και πετυχημένα...» Καθώς βοηθούσα τον παππού στις δουλειές «του χειμώνα», άκουγα ιστορίες απ' τα ταξίδια του, παραμύθια που του 'λέγε η κυρούλα του, παροιμίες μαζί με την ιστορία τους, τρόπους απλούς και «δοκιμασμένους» για την παραγωγή και τη «φύ­ λαξη» των καρπών, για το «τάισμα» της «μάνας» γης, για καλλιέργειες... «... αγαπάς τη γη, "κορικάτσι" μου... βλέπω πώς κλείνεις στη φούχτα σου το " χ ώ μ α ς " . . . σα θέλει ο γονιός σου, κι αφήνουνε και ί α κορίτσια να μπαίνουνε στα μεγάλα σκολειά, που πάνε μόνο άνχροι... και σπουδάξουνε για χα δεντρά... αλ­ λά άσε... έχεις χρόνους πολλούς ακόμα... αλλάζουνε και οι καιροί... Πάμε τώρα, να καθαρίσουμε τις "αλλίες" από κάνα "τριβολάχσι"... θα θέλουνε και πότισμα τα "χσιντρά"... να δεις "ευρωστάδες"... θα γίνουνε κάτι δεντρά αυτά!..» Και συνόδευα τον παππού στο φυτώριο, εκεί κοντά στη στέρνα, που μεγάλω­ ναν τα μικρά δεντράκια της αγριοφιστικιάς. Μαζί, τον περασμένο χρόνο διαλέξα­ με τους σπόρους της τσικουδιάς. Σ' ένα «χαρανί» με νερό ρίχναμε τους σπόρους... εκείνοι που «βουλιάζανε» ήταν οι υγιείς και οι καλύτεροι, τους άλλους του «αφρού» τους πετάγαμε. Στην αποθήκη, δίπλα στην κουζίνα, επάνω σε εφημερί­ δες, απλώναμε αραιά τους σπόρους, να στεγνώσουν... Σε κασάκια από ρέγγες, που είχαν πλυθεί καλά για να «ξαλμυρίσουν», είχαμε ανοίξει τρύπες με πρόκα, βάζαμε βοτσαλάκια, άμμο καθαρή και «λιασμένη», κοσκινισμένη με τον «αλόργο», και μετά αραιά τους σπόρους, πάλι άμμο... και κάθε τόσο, ο παππούς «νότιζε» με νερό, όσο έπρεπε, χα «ξύλινα κηπάκια»... Ένα με ενάμιση μήνα μετά, οι σπόροι είχαν «ριζώσει» για καλά, και έτοιμοι με­ ταφυτεύονταν στις «αλλίες» κοντά στη στέρνα που είχε «απάγκιο»... και σαν «χρονίζανε» τα δεντράκια, τα «μερώνανε» με το «μπόλι», όσα ήτανε για φιστικιές, και αφήνανε και μερικά για «φίστικους». ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 8

Στις μεγάλες φιστικιές που έδιναν ήδη καρπό, γύρω στον Απρίλη, μαζεύανε τον «ορνό» από τους φίστικους (πριν ανοίξουν ακόμα καλά τα άνθη τους και πέ­ σει η γύρη), τον στέγνωναν (ξέραιναν) στον ήλιο, συνήθως μέσα σε τελάρα στρω­ μένα με εφημερίδες, τον κοσκίνιζαν και έκαναν τεχνητή γονιμοποίηση, ρίχνοντας τη σκόνη της γύρης πάνω στα άνθη της φιστικιάς (γιατί τις περισσότερες φορές ή δεν άνθιζαν συγχρόνως τα δέντρα ή από «κακή εκτίμηση των πραγμάτων»,,οι φίστικοι ήταν πολύ λιγότεροι των αναγκών!) Ο παππούς, ο «γεροντάκος», είχε δικούς του τρόπους να... στέλνει τη γύρη! Πότε έπλεκε τον «ορνό» και σαν «κολιέ» τον κρέμαγε στα δέντρα, πότε τον έβα­ ζε σε σακουλάκια από ψιλό τουλι (του φύλαγα πάντα τις μπομπονιέρες) και τα «τί­ ναζε» πάνω στα άνθη ή «φύσαγε» μ' ένα φυσερό, που το είχε γεμίσει με τη γύρη!.. Τότε, αρκετοί αγόραζαν την «πολύτιμη σκόνη», εάν δεν επαρκούσε η δική τους, από τα φαρμακεία της Αίγινας, που τα προμήθευαν κάποιοι άλλοι παραγωγοί, που είχαν περισσότερη, (όπως το κτήμα Φουρτούνα κ.ά.). Από τα μικρά δεντράκια του φυτώριου, που φρόντιζα με τον παππού, το «γε­ ροντάκο», πολλά φυτεύτηκαν στο κτήμα της Περιβόλας, εκεί όπου αναγκαστικά έπρεπε να αφαιρεθεί κάθε «ξινόδεντρο» που πέθαινε (πολύ το κακό που δημιούρ­ γησε το γλυφό νερό σε όλο το νησί), άλλα χαρίστηκαν σε συγγενείς και φίλους, και τα πιο διαλεχτά, έτοιμα και «μπολιασμένα» με το πιο καλό και δοκιμασμένο «μπό-

ΑΠΟ ΤΟ ΘΕΡΟ ΩΣ ΤΙΣ ΕΛΙΕΣ, ΔΕΝ ΑΠΟΛΕΙΠΟΥΝ ΟΙ ΔΟΥΛΕΙΕΣ

145

λι» (κατά τα λεγόμενα ίου παππού), αφού ξεριζώθηκαν με προσοχή, προσθέσανε ολόγυρα στις ρίζες χους κι άλλο, από το δικό τους χώμα, και δέσανε τη «χωμάτι­ νο μπάλα» με λινάτσα που την έβρεχαν. Τα μετέφεραν στο κτήμα του πεύκου και χα φύτεψαν στους λάκκους, αφού πρώτα έριξαν μέσα χώμα από το κτήμα της Πε­ ρίβολος, σύμφωνα με την υπόδειξη του παππού, «...για να εγκλιματιστούνε...»!.. Η πρώτη σοδειά απ' αυτά τα «δεντρά» ήτανε... 128 φιστίκια (μετρημένα από τον παππού μου Γιώργο — γιο του παππού του «γεροντάκου». Τον επόμενο αμέ­ σως χρόνο, έδωσαν 3,5 κιλά! Με περισσή φροντίδα γινόταν η καλλιέργεια ί ω ν δέντρων και τώρα που τα σκέπτομαι, πόσο σοφά, σωστά και φυσικά (οικολογικά), γινόταν η λίπανση με τη «χωνεμένη κοπρία», και τη σπορά του βίκου για να πλουτίσουνε τη γη με άζωτο καθώς τον «άλεθε» το υνί με το όργωμα, τα ραντίσματα με ασβέστη και γαλαζόπετρα και το «ασβέστωμα» με τον ίδιο πολτό, περισσότερο πυκνό, όλων των δέντρων, στους κορμούς και στα πιο χοντρά κλαδιά!.. Με γοργούς ρυθμούς το νησί γέμισε από φιστικιές, «χάλασαν» τα αμπέλια για-

ΓΑΟΣΣΑΡΙ αλλίες: τμήμα κήπου με ποτιστικό αυλάκι πετιμέζι: γλυκό παχύρρευστο υγρό από μούστο αλόργος: κόσκινο σταριού απάγκιο: απάνεμο πινιάτες: πήλινα δοχεία σχήματος μικρού πιθαριού αβκάδες: ξερά σύκα (αρχ. ισχάδες) ασκομάΐδες: γλύκισμα από ξερά σύκα πουρλάια: πηγάδι συλλογής μούστου ασπροσάφριδα! ψάρια, άσπρα σαυρίδια γλυφό; ελαφρά αλμυρό Ηββρόχωρβ; σκόνη από πουρί γράδβ; βαθμοί πυκνότητας μούστου πρασφάι: κολατσιό δεντρά; δέντρα πρβτοράια»; το πρώτο απόσταγμα της ρακής εγκλιματιστούνε; να προσαρμοστούνε εννιάμερα της Παναγίας; Απόδοση Κοιμ. Θεοτόκου ptmâç η παρασκευή της ρακής (δυνατό οιν. ποτό) ευρωατά&εψ ακμαία κατάσταση Ζαβοιιλών: παρατσούκλι ροϊδίιες; ποικιλία ρόδινων σταφυλιών αμπελιού κανάϊΐίκ μέτρο μούστου (2'fe οκάδες το ένα) Κολοκοτρώνης; μιικρός σουγιάς 146

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 8

ti όλοι φύτευαν ανάμεσα τους τα καινούργια «χρυσοφόρα» δέντρα, το ίδιο έγινε με τις αμυγδαλιές αλλά και τις ελιές! Και τώρα, παππού, που όλοι μάθανε στα πέρατα της γης το νησί μας, γιατί το φιστίκι έχει «ονοματεπώνυμο» και λέγεται «αιγινήτικο φιστίκι», τα πράγματα δεν πάνε τόσο καλά μαζί του!.. Τα έλεγες, παππού, από κείνα τα χρόνια... Δεν σ' ακούσαμε... Τα νερά «χα­ λάσανε»... τον αέρα τον δηλητηριάσαμε... τα βάλαμε με τη φύση, που μας έτρε­ φε... και πληρώνουμε την αχαριστία μας και την κακή μας συμπεριφορά... Τα «πατητήρια» και οι «τσιμπουρίτες» έγιναν στοιχεία διακόσμησης σε κοσμικές ταβέρνες και ο μούστος έγινε «εισαγόμενος»... και εγώ, παππού, δεν πήγα «...σε σκολειό να σπουδάσω για τα δεντρά...», αλλά και στα τέσσερα παιδιά μου, τα τρι­ σέγγονα σου, περνάω τη δική σου αγάπη για τη γη και τη φυσική διατροφή... Και... παππού, πες στη γιαγιά Βασιλικώ ότι στις «κουταλίτες» μου... βάζω πε­ τιμέζι, και στη γιαγιά Μαρία ότι πέτυχε και εφέτος η μουσταλευριά μου... πάντα με τη δική της συνταγή!..

σαββατιανά: ποικιλία άσπρων σταφυλιών αμπελιού κουταλίτες: τηγανίτες με χυλό λάτζερο: λάγγερο (ελαφρύ κρασάκι) τουλούμια: ασκοί από δέρμα λεβέτι: μεγάλο καζάνι τριβολάτσι: το τριβόλι (άγριο αγκαθωτό χόρτο αγρού) λιακό: στέγη σπιτιού Μαστοράκι: παρατσούκλι τρυπητό: μαγειρικό σκεύος με τρύπες μουσταλευριά: γλύκισμα από μούστο μπόλι: εμβόλιο (τμήμα φυτού που προσαρμόζεται σε άλλο) τσάμπουρο: τα πολύ πατημένα τσαμπιά νάμα: γλυκό κόκκινο κρασί Θείας Μετάληψης τσικουδιά: αγριοφιστικιά νότιζε: δημιουργούσε υγρασία με νερό τσιμπουρίτης: μηχάνημα τελικού στυψίματος σταφυλιού ξινόδεντρα: πορτοκαλιές, λεμονιές ορνός: άνθος αγριοφιστικιάς (ή και αγριοσυκιάς) (στην αιγινήτικη διάλεκτο) τσιντρά: φυτώριο αγριοφιστικιάς το πάτημα: χώρος για πάτημα σταφυλιών με τα πόδια φίσακος: αρσενική φιστικιά φουσκιά: λουκουμάδες χαρανί: σιδερένιος κουβάς γωμας: το χώμα ΑΠΟ ΤΟ ΘΕΡΟ ΩΣ ΤΙΣ ΕΛΙΕΣ, ΔΕΝ ΑΠΟΛΕΙΠΟΥΝ ΟΙ ΔΟΥΛΕΙΕΣ

>

lïÉI

. :

;.. '.'

i

:

,. r ,.

' ' ' •;?••

•:.

•••

•

|^^^|L^n||j

150

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ.7

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ Γιώργος Κουλικούρδης

Η σύγχρονη αρχιτεκτονική στην Αίγινα

Από τον εκδοτικό οίκο ΜΕΛΙΣΣΑ κυκλοφό­

Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του αφιερώματος,

ρησε πρόσφατα το αρχιτεκτονικό βιβλίο NU­

όμως, βρίσκεται στην αναφορά του συγγρα­

OTÒ του Αιγαίου με την επιμέλεια τοπ Δημήτρη φέα στη σύγχρονη αρχιτεκτονική και την έντο­ νη παρουσία της τις τελευταίες δεκαετίες στο

Φιλιππίδη.

Στο βιβλίο αυτό τα νησιά του Αιγαίου χω­ ρίζονται σε πέντε γεωγραφικές ενότητες, μία

νησί, θέμα με το οποίο δεν έχει καταπιαστεί κανείς μέχρι σήμερα.

δε από αυτές αποτελούν και τα νησιά του

Έτσι, αφού χαρακτηρίζει ως πολύ ευτυχές

Αργοσαρωνικού, που έχει επιμεληθεί ο καθη­

έργο του μοντέρνου κινήματος το σπίτι του

γητής Δημήτρης Φατούρος, με ιδιαίτερη μνεία

Καζαντζάκη στα Πλακάκια του Α. Δοάρα,

στην Αίγινα.

αποδίδει τις δημιουργικές πρωτοβουλίες που

Ο Δημήτρης Φατούρος, αφού παραθέτει

έχουν αναπτυχθεί κυρίως έξω από την πύλη

ιστορικά στοιχεία του νησιού και επισημαίνει

στις διαφορετικές κανονιστικές ρυθμίσεις για

τα σωζόμενα μνημεία της αρχαιότητας, αναφέ­

τη δόμηση που ίσχυαν στην Αίγινα, σε σχέση

ρεται στην Παληαχώρα και τις καταστροφικές

με άλλα νησιά του Αργοσαρωνικού. Είναι αυ­

επιδρομές των πειρατών, περνά στη νέα περίο­

τές που παρείχαν την ελευθερία και τη δυνατό­

δο ανάπτυξης του νησιού από τα τέλη του

τητα στους δημιουργούς των έργων, να μπο­

18ου αιώνα και μετά, αναφερόμενος σε μερικά

ρούν να συσχετίσουν χαρακτηριστικά της πα­

κτίρια της εποχής που σώζονται ακόμα, όπως

ραδοσιακής αρχιτεκτονικής με τις νέες αντιλή­

την κατοικία Βούλγαρη στην Περιβόλα, τον

ψεις περί νεωτερικότητας.

Πύργο του Μάρκελλου και τα Καποδιστριακά

Ο Άρης Κωνσταντινίδης με δύο σπίτια του

κτίρια (Ορφανοτροφείο, Κεντρικό Σχολείο,

στα Πλακάκια το 1960 -ιδιαίτερα το σπίτι του

Κυβερνείο κ.λπ.), καταλήγοντας στην ανάλυση

Γ. Μόραλη- ο Κ. Δεκαβάλλας το 1970 με το

της τυπολογίας των χαρακτηριστικών σπιτιών

σπίτι στην Περιβόλα, ο Κ. Κρόκος στο Σφε-

της Αίγινας, τονίζοντας τον αιγαιοπελαγίτικο

ντούρι και σε άλλες περιοχές, ο Β. Γρηγοριά-

χαρακτήρα τους και παραθέτοντας σχέδια και

δης και οι Δημήτρης και Σουζάννα Αντωνακά-

φωτογραφίες από το πλέον χαρακτηριστικό

κη με ένα από τα πιο γνωστά τους έργα στην

δείγμα, του σπιτιού του Ροδάκη στο Μεσαγρό,

Πέρδικα. Στη δεκαετία του 1990, στην Κυψέ­

που εγκαταλείπεται να ερειπωθεί.

λη ο Γιώργος Μακρής και στη Λεύκη ο Δημή-

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

151

τρης Φατούρος, στην Παχιά Ράχη σε διαφορε­

λων που έχουν παραλειφθεί, θα μπορούσε να

τικούς χρόνους ο Κ. Δασκαλάκης, ο Γιώργος

αποτελέσει το έναυσμα δημιουργίας ενός οδη­

Κουλικούρδης και ο L. Acton, που εμπνεύ­

γού αρχιτεκτονικών έργων που έχουν ολοκλη­

σθηκε την κάτοψη του πέτρινου σπιτιού από

ρωθεί στην Αίγινα με τις αρχές και αντιλήψεις

σχέδια μυκηναϊκών τάφων, διαμορφώνουν τις

της νεωτερικότητας. Η συμβολή τους στη δια­

νέες τάσεις της αρχιτεκτονικής.

μόρφωση του αρχιτεκτονικού γίγνεσθαι είναι

Η μνεία στο αφιέρωμα αυτό όλων των πα­

σημαντική!

ραπάνω δημιουργών, καθώς και πολλών άλ-

Κώστας Μιχ. Σταμάτης

Άννα Μπέση: Βίος ευρύτερος, ποιήματα, Αθήνα 2003, σσ. 120»

ifoç Eisfwteçog

Η Άννα Μπέση, που τη γνωρίσαμε από το προηγούμενο έργο της Η άλλη συνείδηση, κυ­ κλοφόρησε τη δεύτερη ποιητική της συλλογή με το συμβολικό τίτλο Βίος ευρύτερος, σε μια ιδιαί­ τερα καλλιτεχνικά επιμελημένη εικονογραφημέ­ νη έκδοση. Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη: Το πρώτο επιγράφεται «Γι' αυτό υπάρχω» με 26 ποιήματα (σσ. 11-41), το δεύτερο «Λυρικές ανα­ ζητήσεις» με 25 ποιήματα (σσ. 43-73) και το τρί­

προσδίδει μια εντελώς ξεχωριστή υπόσταση

το «Κριτικές - Επιστολές για τη συλλογή Η άλλη

και υποβλητικότητα. Με οπλισμό της τη διαύ­

συνείδηση» (σσ. 77-120), στο οποίο καταχωρί­

γεια του λόγου, τις καίριες λέξεις, τον αυτοσε­

ζονται 47 κριτικές και επιστολές.

βασμό και το σεβασμό του αναγνώστη, την

Η ποίηση της Άννας Μπέση σημειώνει στο

αναζήτηση της ανθρώπινης λύτρωσης και την

νέο της πόνημα μια σημαντικά ορατή άνοδο

ευγένεια της, γοητεύει τον αναγνώστη και του

τόσο ως προς τη σύλληψη των θεμάτων όσο

μεταλαμπαδεύει μια ήρεμη εσωτερική και ευ­

και ως προς την ποιητική της καταγραφή. Ο

φρόσυνη διάθεση, που αιωρείται ανάλαφρη

λόγος της δωρικός, απλός και μεστός, θωρακί­

από στίχο σε στίχο και από ποίημα σε ποίημα.

ζει τη δομή των ποιημάτων της και τους

Η σύνθεση των ποιημάτων της έχει δύναμη,

152

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, χ.7

αυτάρκεια και καθάρια νοηματική αλληλουχία,

πίσω από τα τείχη ακούγοντας στο υποσυνεί­

είναι απλή και γι' αυτό αξιόλογη, ευρηματική

δητο τη φωνή Εκείνου, για να φτάσει μέσα

και μηνυματική στην ανέλιξη της. Γνωρίζει να

από την αποκάλυψη στη μεγάλη εκτροπή, ση­

προσφέρει με ταπεινότητα και μέτρο την

μειώνοντας μελαγχολικές

έμπνευση της, τιθασσεύοντας τις σκέψεις της

φθινόπωρο, όπου η κοσμική σοφία, ο μεγάλος

σε μικρούς, ευέλικτους και χυμώδεις στίχους,

δρόμος και το κοπιαστικό ανέβασμα συντονί­

τους οποίους διαποτίζει με ένα πράο φίλτρο

ζεται με τον ήχο της καρδιάς, εκστασιάζεται

διαπορήσεις. στο

εμπρός στο θαύμα, ξεπερνάει τους φραγμούς,

αγάπης, καλοσύνης και συγκατάβασης. Η φωνή της είναι σταθερή και ήπια. Δεν

μεθοδεύει τρόπους βίωσης και αντλεί δύναμη,

ανεβάζει τόνους και δεν θηρεύει εντυπώσεις.

για να διανύσει το δύσκολο δρόμο προς τον

Καταγράφει με απλότητα τις δικές της καταβο­

θ ε ό , πάντα με υπομονή περιμένοντας.

λές και παραστάσεις, χωρίς εξιδανικεύσεις και

Και στα 26 ποιήματα

αυτού

του

μέρους

ωραιοποιήσεις, αποδίδοντας τες πιστά, με

πρωταγωνιστεί

ενάργεια και ευπροσηγορία. Όταν φτάνεις στο

πορεία, για την αποκάλυψη

τέλος του βιβλίου, δεν σταματάς να ξαναδια­

μέσω του ίδιου του εαυτού του ανακάλυψη

βάσεις κάτι που δεν το κατάλαβες. Αντίθετα,

Θεού και Δημιουργού

στέκεσαι μπροστά σε μια ολοκληρωμένη εικό-

να κουράζουν ή να γίνονται ηθικολογία ή διδα­

να-προσφορά, την οποία προσπαθείς να κά­

σκαλία.

νεις δική σου και όταν ακόμη διαφωνείς!

ο άνθρωπος στη λυτρωτική

του

της αλήθειας και τη του

του, χωρίς τα ευρήματα

Επιλέγω τα ποιήματα «Γι' αυτό υπάρχω»

Αλλά η πιο σημαντική καινοτομία στο νέο βι­

και «Πίσω από τα τείχη», στα οποία η πίστη

βλίο της Άννας Μπέση είναι το ενιαίο και ελεύ­

και η ελευθερία φωτίζουν σημαντικά το βαθύ­

θερο πνεύμα, που διήκει κυρίαρχο στα ποιήματα

τερο νόημα του ευρύτερου βίου μας.

της ως έκφραση

διαλόγου ανάμεσα σε μας και

τον εαυτό μας. Η ποίηση της, παλλόμενη,

περι­

στρέφεται γύρω από τις καλές και τις κακές σχέ­

Γι' αυτό υπάρχω

σεις με το εγώ μας, ανιχνεύοντας επίμονα τα μυ­

Σαν τον αέρα, που αναπνέω,

στικά μονοπάτια, μέσα από τα οποία είναι δυνα­

μα δεν τον βλέπω,

τό να οδηγηθούμε στον κρυφό πυρήνα της ίδιας

που όμως η έλλειψη του

μας της υπόστασης και, το κυριότερο, να συμφι­

θα ήταν μοιραία...

λιωθούμε με αυτή. Το ξεχωριστό τούτο

πνεύμα

είναι διάχυτο και στο πρώτο και στο δεύτερο μέ­

Ωστόσο, όταν στέκομαι

ρος

και Σου μιλώ,

του βιβλίου

της' περισσότερο, ίσως, στο

πρώτο και λιγότερο πεμπτουσία

στο δεύτερο. Ωστόσο,

την

του, ως μέσου συνύπαρξης με τον

εαυτό μας, έρχεται συμβολικά

να

υπογραμμίσει

χωρίς να Σε βλέπω, χωρίς ν' ακούω τη φωνή Σου, δε νιώθω έλλειψη...

και ο τίτλος του βιβλίου Βίος ευρύτερος. Το πρώτο μέρος του βιβλίου μας εξοικειώ­

Έχω τη βεβαιότητα

νει με τον εαυτό μας, αιτιολογεί γιατί υπάρ­

της Παρουσίας Σου, ακουμπισμένη

χουμε, δείχνει στον άνθρωπο το πρόσωπο και

στους χτύπους της καρδιάς μου...

την αέναη παρουσία του Δημιουργού, μάχεται

Γι' αυτό υπάρχω!

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

153

Πίσω από ί α ιείχη

η συμφιλίωση

με τον εαυτό μας συνιστούν

Τι κι αν πετούσα ελεύθερη παντού,

βάση της διαπάλης του ανθρώπου και τη μόνη

σε λόφους, σ' ακρογιάλια.

οδό για να φτάσουμε

Τίποτε δε με άγγιξε:

επουράνια και στον Θεό.

μέσω των γήινων

τη στα

θέλοντας να μην απομακρυνθώ από τα

ούτε ο ήλιος, ούτε ο άνεμος και αδόκητα σε φυλακήν εμπήκα,

όρια του ευρύτερου βίου, που πρυτανεύει σε

όπου σκοτάδι και σιωπή και μούχλα...

ολόκληρο το βιβλίο, ξεχώρισα δύο συμβολικά ποιήματα ί ο υ μέρους αυτού: «Ήρθες εσύ» και

Κι έφτασε ως τη φυλακή το φως Του,

«Παραίτηση», επισημαίνοντας με αυτό τον

πίσω από τα τείχη πέρασε,

τρόπο συνειρμικά το δέσιμο του μέρους τού­

κι ένιωσα γύρω μου, θαρρείς, τον άνεμο

του με το πρώτο και εσωτερικά και εξωτερικά.

να ψιθυρίζει: «Ελευθερία»!

Ήρθες εσύ Στης λησμοσύνης τα νερά Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, στις «Λυρικές

είχ' αποθέσει όλα τα όνειρα μου.

αναζητήσεις», το πνεύμα επικοινωνίας με τον

Κι ήρθες εσό, χαρά τρισεύγενη,

εαυτό μας είναι κυρίαρχο, αλλά συμφιλιώνεται

και πήραν τα νερά φωτιά.

με ποικίλα κοσμικά στοιχεία του ανθρώπου, παρέχοντας έτσι μια πιο ζεστή θέαση αυτής

Έγινε η λησμοσύνη μου αετός,

της τόσο σπουδαίας προσέγγισης του εαυτού

που πάει τα όνειρα μου στις κορφές

μας. Έτσι εδώ οι παγίδες στους ρυθμούς της

κι εκεί μες στ' Ουρανού τις αγκαλιές

απώλειας οδηγούν σε μυστικά σχέδια, με την

φέρανε στην καρδιά μου αθανασία...

ιδέα να αδερφώνεται με το εσύ και να γίνεται λύτρωση και ταυτόχρονα τρυφερή μελωδία' με αυτό τον τρόπο το χάσμα και ο δρόμος που

Παραίτηση

χαράσσονται φέρνουν τα βήματα στο αυγινό

Σημαία σήκωσα λευκή

φως, ενώ το μοντέλο της αλλαγής σκύβει και

και τη γυρνώ εδώ κι εκεί.

κοιτάει μέσα από τα μάτια το χρώμα της καρ­

Παραίτηση από το χθες,

διάς, προβάλλει το κυρίαρχο ουράνιο τόξο και

από την ένταση του στρες.

μέσα από το σκοτάδι αντηχεί πρώτα η ζητω­ κραυγή και ακολουθεί η ρέμβη της θλίψης στα

Κι ήρθε γαλήνη στην καρδιά

μάτια του ήλιου, για να οδοιπορήσει έπειτα

κι ο νους μου σήκωσε πανιά,

από μακρύ ταξίδι στον καινούργιο ποθητό κό­

μ' ένα σκαρί καινούριο

σμο και μέσω της λύτρωσης στην ιδανική

και με τον άνεμο ούριο

ελευθερία ταυ ανθρώπου. Τα 25 ποιήματα του μέρους αυτού, με τις πρακτικότερες φιλτράρουν

προσεγγίσεις, τα ποιήματα

και να δίνουν το μήνυμα 154

μοιάζουν

του πρώτου

σα να μέρους

ότι η επικοινωνία

και ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΛΙΠΝΑ1Α, τ. 7

Για το τρίτο μέρος πρέπει να σημειώσω ότι,

τον εαυτό μας, επισφραγίζει και την ποιότητα

παρά την έκταση του, αποτελεί πολύτιμο στοι­

και το περιεχόμενο και τον τίτλο της συλλογής.

χείο βαθμολόγησης της ευαισθησίας του σημε­

Χαίρομαι που επιβεβαιώθηκαν, με την έκ­

ρινού χειμαζόμενου ανθρώπου απέναντι σε μια

δοση του νέου ποιητικού βιβλίου της Άννας

ποίηση τρυφερή, ανθρώπινη, χριστιανική και

Μπέση, οι θέσεις τις οποίες διατύπωσα στον

λυτρωτική, η οποία τόσο πολύ απουσιάζει από

«Πρόλογο» μου της πρώτης της ποιητικής

την υλιστικά αλλοτριωμένη εποχή μας.

συλλογής Η άλλη συνείδηση.

Κάτω από αυτό το πρίσμα, η καταχώριση

Είναι αλήθεια ότι γνωρίζοντας τον εαυτό

των κριτικών και των επιστολών, που γράφτη­

μας και συμψιλιωνόμενοι με αυτόν, βρίσκουμε

καν για την πρώτη της ποιητική συλλογή Η

τελικά το δρόμο προς τη μεγάλη Αλήθεια και

άλλη συνείδηση, ήταν επιβεβλημένη και σω­

τον Θεό.

στά η ποιήτρια τις δημοσίευσε.

Η ποιήτρια Άννα Μπέση ξεκίνησε και συ­

Οι ιδιαίτερα καλλιτεχνικές εικόνες, που συ­

νεχίζει έναν όμορφο, μεστό και συγκινησιακό

νοδεύουν αντικριστά δέκα ποιήματα της συλλο­

ποιητικό δρόμο, έχοντας μαζί της όλους τους

γής, γλυκαίνουν το ποιητικό άρωμα και αποκα­

καλούς πνευματικούς οιωνούς.

λύπτουν την πολύτιμη συνεισφορά της τέχνης προς το λόγο, στον οποίο χαρίζουν χρωματική διάσταση και πολυφωνία. Εξάλλου, η συμβολι­ κή εικόνα του εξωφύλλου με το μελαγχολικό φθινοπωρινό μονοπάτι, που στο αχνό βάθος του μας χειραγωγεί σε στενότερη γνωριμία με

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

155

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ-ΠΕΤΡΙΤΟΥ

«Σε ποιο ταξίδι κίνησες να πας, να ρας θυμάσαι, να μας αγαπάς.,.» Πέρασε κιόλας ένας χρόνος, από την ημέρα που μας άφησες... Μέσα στη Μητρόπολη, ανάμεσα στα κάτασπρα λουλούδια - πόσο δεν σ' άρε­ σαν οι μοβ κορδέλες!- πλάι στο δίσκο με το στάρι, η φωτογραφία σου -εκείνη που μ' άρεσε περισσότερο απ' όλες- λίγα μόλις εκατοστά mo κει απ' το στασίδι του «Κυβερνήτη»... Πόσα από τα χρόνια της ζωής σου δεν έδωσες για κείνον και για τον τόπο σου, μέσα από την αρχειακή έρευνα! Το γαλήνιο βλέμμα σου, φωτεινό, ζωντανό, απλώνεται πάνω μας... Μας κοιτάς ίσια στα μάτια... όλους, μα και τον καθένα χωριστά!.. Πάντα θα ευγνωμονώ τον Γιάννη Κουπαρούσο, για την υπόδειξη του να σε συ­ ναντήσω, όταν ζητούσα πληροφορίες για τον Γ. Λίσβα... «Νομίζω ότι πρέπει να επισκεφτείς την κυρία Γεωργία Κουλικούρδη, είναι η καθηγήτρια-ισχορικός, που έχει γράψει ίο βιβλίο που δανείστηκες. Εκείνη κα­ ταγράφει κάθε τι που αφορά ιστορικά και λαογραφικά την Αίγινα». Θυμάσαι; Τότε πήγαινα στην Α' Λυκείου... Εσύ μιλούσες για την Αίγινα, και εγώ έβλεπα για πρώτη φορά πόσο μπορεί να λάμπει το πρόσωπο εκείνου, που μιλάει με αγάπη για τον τόπο του!.. Χάρηκες που έδειχνα ενδιαφέρον για την έρευνα... Μας διέκοπτε κάθε τόσο ο... «Χρυσόστομος» —έτσι αποκαλούσες χαριτολογώ­ ντας την κυρία Ελένη, τη μητέρα σου- και εσύ μου έλεγες: «...ό,τι λέει, είναι θη­ σαυρός... γράφ' τα... βρες κι άλλα...». Μιλούσαμε για τις «παλιές» μικρές ιστοριούλες -σαν ανέκδοτα- που έλεγαν οι θείοι: Αποστ. Πηγιαδίτης, Χρ. Κουνουπιώτης, Γ. Στρόμπλος, ο παππούς ο «γερο­ ντάκος»... Τις βάφτισες ...«κουβέντες της αυλόπορτας»! «...γράφε ό,τι ακούς... μια μέρα όλοι οι παλιοί θα φύγουν... πρέπει να συγκεντρώσομε όσα πιο πολλά μπορούμε... για τη ζωή τους, τις συνήθειες τους, τα τραγούδια τους... να σώσομε την παράδοση μας...». Με είδες -1966 ήταν- να ψάχνω στη βιβλιοθήκη για τον Ιουστίνο... Μιλήσαμε για την εργασία που είχα αναλάβει... την «Προς Διόγνητον επιστολήν», άγνωστου συγγραφέα, και προσπαθούσα διαβάζοντας Ιουστίνο μήπως ανα156

IN MEMORIAM, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.7

καλύψω την ταυτότητα του... αποστολέα για να «βγάλω νόημα», επειδή το κείμε­ νο ήταν πολύ δύσκολο!.. Μου είπες, πως καθηγητές σαν τον κ. Γ. Ρηγόπουλο αξίζουν συγχαρητήρια... και καμάρωνες, που η επιλογή της εξαδέλφης σου Κατερίνας (Σακκιώτου) ήταν... σωστή! Καλοκαίρι του ίδιου χρόνου, στην αυλή του σπιτιού σου, κάτω απ' τη φιστικιά, με ακούς να διαβάζω την «Προς Διόγνητον επιστολήν» και συμφωνείς με την «πα­ ράφραση» του κειμένου, που ήταν -όπως είπες- ένα όντως πολύ δύσκολο κείμενο... Ονειρεύτηκα να ο' έχω καθηγήτρια!... Όμως, το «Σαν Ζοζέφ» ή το Αμερικάνικο Κολέγιο... απλησίαστα για τα οικο­ νομικά της οικογένειας... Σ'το είπα, αρκετά χρόνια μετά... -με παρηγόρησες λέγοντας «...θα έχομε πο­ λύ δουλειά να κάνομε για την Αίγινα, και έτσι θα έχομε περισσότερο χρόνο να 'μαστέ μαζί σαν "συνεργάτες", απ' όσο σαν καθηγήτρια σου...». Μου γνώρισες την Ασπασία Γκίκα - υπόσχεση σου, όταν διάβαζα τότε τα κείμε­ να της, στον Κήρυκα της Αίγινας. Τα τελευταία χρόνια μου έδωσες να διαβάσω τα γράμματα που σου έστελνε, όπου σου ανέφερε διάφορα «λαογραφικού περιεχομέ­ νου» και... όχι μόνον, με σκοπό να τη «μελετήσω!», ώστε να γίνει εκδήλωση με θέμα την Ασπασία Γκίκα, στο Λαογραφικό. (Τα και «όχι μόνον», ήταν τα περισσότερα από τα δίστιχα του Κλήδονα, που τα έλεγες... «ευτράπλευρα», έως «πολύ ευτράπλευρα»!). Σε απορία μου για το πώς θα αναφερθώ σε παρατσούκλια του Μεσαγρού, και ιδιαίτερα στην ιστορία τους, απαντούσες «...όπου τα δύσκολα... χελίτσες!» ΣΕ ΠΟΙΟ ΤΑΞΙΔΙ ΚΙΝΗΣΕΣ ΝΑ ΠΑΣ

Πόσο δυνατό και κελαρισχό to γέλιο οου, όταν ξεφύλλιζες τη συλλογή μου και όταν πολλές οι σελίδες γεμάτες από... τελίτσες, γιατί τα δύσκολα ήταν πιο πολλά απ' ό,ιι περιμέναμε!.. Άνοιξες τόιε ένα ντοσιέ και συγκέντρωνες ό,τι πληροφορία έφερνα... ήταν ένα γαλάζιο με ελάσματα με το όνομα μου γραμμένο με κεφαλαία γράμματα... Πολλά χρόνια αργότερα, μου το έδειξες... είχαν σκουριάσει τα σιδεράκια... εί­ πες ότι τεμπέλιασα, γι' αυτό σκούριασε... Έφερα -σχετικά σύντομα- καινούργιο υλικό, και τιμώντας με για την... «προ­ θυμία» που έδειξα, πέταξες το παλιό ντοσιέ αλλάζοντας το με ένα καινούργιο μπλε, με λάστιχο! Με την έκθεση του «Αιγινήτικου σπιτιού» -πρωτοβουλία της ΕΓΕ Αίγινας- πά­ νω στο Κυβερνείο, όπου εκτέθηκαν αρκετά από τα έπιπλα της Πολυμνίας, μας πρό­ τεινες να φτιάξουμε μια ομάδα, που θα ενδιαφέρεται για την υλοποίηση του ονεί­ ρου της Πολυμνίας και του δικού σου: Του Λαογραφικού Μουσείου της Αίγινας! Πόση η χαρά σου, καθώς έβλεπες την «επιτροπή» να μεγαλώνει, να παράγει έργο!.. Τότε ήταν, που στην προσπάθεια μου να πετύχουν οι στόχοι σου, συχνά... «αρπαζόμουν»... Με έλεγες... «οινόπνευμα»!.. Χαμογελούσες με τα σκίτσα του Βαγγέλη Αθανασίου, που ονόμαζε το Λαογρα­ φικό Μουσείο ΙΣ.ΛΑ.Μ. (Ιστορικό Λαογραφικό Μουσείο), και όλους εμάς, ντυ­ μένους με αραβικές κελεμπίες και μισοκρυμμένα τα μικρόφωνα, «ετοιμοπόλεμους» για... «λαογραφικές συνεντεύξεις»! Ή εσένα ...«μαμά», στη βάπτιση του ...«μω­ ρού Λαογραφικού», με νονό το Δήμαρχο Γ. Γιαννούλη και δώρο του στο «μωρό» ένα κουτί που έγραφε... ΜΟΠ (Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα)!.. Τα γέλια σου, στη λάθος διάγνωση για το φύλο του γάτου Πίκο, που έγινε... μητέρα, και την επιμονή της κυρίας Ελένης -της μητέρας σου- να απαντά στα παι­ διά μου (μικρά τότε) που ρωτούσαν, πού είναι τα γατάκια: «.. .μέσα είναι... τα θη­ λάζει... ο πατέρας τους...»! Πολέμια -από πάντα- των φαρμάκων, μια πολεμική που ίσως ήταν η αιτία που στερηθήκαμε την παρουσία σου πολύ νωρίτερα απ' όσο έπρεπε, έδειχνες ιδι­ αίτερο ενδιαφέρον για τα βότανα και τις πρακτικές μεθόδους, που χρησιμοποιού­ σαν με τα «γιατροσόφια» τους οι «γιάτρισσες» των παλιών χρόνων!.. Προσπαθούσες να γλυκάνεις τη... γκρίνια της κυρίας Τίτη, που δεν μας άντε­ χε να μιλάμε συνεχώς για Καζαντζάκη, Κακριδή... για τα γράμματα τους... για τη μετάφραση της Οδύσσειας... για τη «Δίκη των τόνων»! Μου έδειχνες όλες εκείνες τις σύνθετες λέξεις, που ο «λογοπλάστης» Ν. Καζα­ ντζάκης «έντυσε» λογοτεχνικά την Οδύσσεια: ο «ασημοδόξαρος» και «τρανοσαγιτάρης» (Απόλλων), οι «κρουσταλλοβράχιονες»

(βάγιες), ο «καστροπολεμίτης»

(Οδυσσέας), η «χιονοβράχιονη» (Αρήτη), η «πουρνογέννητη», «ροδοδαχτυλάτη» και «ωριοπλέξουδη» (αυγή), η «θάλασσόζώσιη» (Ιθάκη)... Πολλά τα όνειρα που είχες... Εγκαίνια στο Λαογραφικό, συνέδρια ιστορικά IN ΜΕΜΟΜΑΜ, Η ΑΙΓΙΝΑ1Α, τ.7

για το «μεγάλο θέμα», Αίγινα πρώτη πρωτεύουσα του ελεύθερου νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους - θυμάσαι πόσες φορές μιλήσαμε με τον Αλέξη Δημαρά (γιο του Κ. Θ. Δημαρά), με τον Αλέξανδρο Δεσποτόπουλο; Έμειναν όνειρα... δεν προλάβαμε... Έφυγε τόσο γρήγορα κι ο Παύλος Πετρίδης... τη στιγμή, που σε είχαν πείσει με το Σώζο Βελιώτη, να ξεκινήσουμε το τμήμα Καποδιστριακών σπουδών, από το σπίτι σου, για να πιέσει και κείνος να δημιουργηθεί παράρτημα του Πανεπιστημίου, σε μια αίθουσα του Καποδιστριακού μας Ορφανοτροφείου... Αρχές του καλοκαιριού, δέχεσαι την πρόταση για επανέκδοση του πρώτου σου βιβλίου, ΑΙΓΙΝΑ οδηγός για την ιστορία και τα μνημεία της. Σου υποσχέθηκα να συγκεντρώσω τα καινούργια στοιχεία, που ήθελες να συμπληρώσεις (εκπαιδευτι­ κά ιδρύματα, συγκοινωνίες, μουσεία...). Ήταν η πρώτη φορά που σε άκουσα να με πιέζεις να κινηθώ πολύ γρήγορα...: «...κάνε σύντομα... ζω ακόμα...» Τι κι αν έπαιζα θέατρο, ήξερες κι εσύ αυτό που ήξερα κι εγώ: Μετρούσαμε μή­ νες. .. μέρες... Πόσο όμοια τα λόγια σου με κείνα του Καζαντζάκη στον Κακριδή για την Οδύσσεια: «Κάνε γρήγορα. Ζω ακόμα...». «Δι' ευχών των Αγίων Πατέρων ημών...», η φράση της απόλυσης φτάνει στ' αυτιά μου, με τη φωνή του Σεβασμιότατου Μητροπολίτη μας κ.κ. Εφραίμ... Ο κόσμος στην εκκλησία, άρχισε να κινείται... Είμαι δίπλα στον Γιάννη και τη Στέλλα, τ' αδέλφια σου... Εκείνη δεν σταμάτησε να κλαίει... Κάποια κυρία πιάνει το χέρι μου: «Ζωή σε σας», μου λέει. Συνειδητοποιώ ότι βρίσκομαι στο χώρο, όπου λίγο πριν τέλειωσε η επιμνημόσυνη δέηση, για το «χρόνο της απουσίας» σου... Νιώθω θολά τα μάτια μου, όταν απλώνω το χέρι να πάρω αντίδωρο, και στα λόγια του Μητροπολίτη, «...την αγαπούσες... την αγαπούσαμε όλοι μας... συλλυπούμαι...», τότε ένιωσα το... «κενό»!.. Όλη την ώρα, που σου μιλούσα, ένιωθα μια ευεξία!.. Σίγουρα με άκουγες... Σίγουρα ήσουν... μέσα... δίπλα μου... δίπλα μας!.. Βγαίνω έξω... κι ο Ουρανής, παρηγοριά στ' αυτί μου: «...δεν πέθανες. Αδιά­ φορο οι μάνες κι αν περνάνε: τότε οι νεκροί πεθαίνουνε, όταν τους λησμονάνε... ». ΝΟΕΜΒΡΗΣ 2003

ΣΕ ΠΟΙΟ ΤΑΞΙΔΙ ΚΙΝΗΣΕΣ ΝΑ ΠΑΣ

159

î

1

,-lf