Τεύχος 11 by Aeginaia

ZKS*$£ iwiftiaXE^E.

If Oiiuy ο i t 3 Ν riuaxcpns

£viiie ΛΙΙ tin Sloiiillig'f.

ΤΕΥΧΟΖ

"1 1

^ ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

ΕΚΔΟΣΗ

?*^ ΑΙΓΙΝΑ,

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ

2006

ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΙΛΗΣ 01 ΑΜΑΞΑΔΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η KM ΤΕΧΚΟΛΟΓΙΚΠ, Μ ΗtOt.

s uff unir f>V

Al·

«II, •

; • • . : • . . . - .

ΠΡΟΑΓΓΕΑΙΑ.

«Όνομ/χζεται δε ή εφημερίς οώτη, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, ώς υπό ποφοικούντων εις Αι'γιναν εκδιδομένη»

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση

Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Ξανθίππη Μίχα Μπανιά

Τεύχος 11ο. Αίγινα, Ιανουάριος-Ιούνιος 2005

Παραγωγή: Graphicon, Μαυρομιχάλη 36, 106 ί Αθήνα, τηλ.: 210 3613992

Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Συνδρομές:

«Η Λιγιναία».

Εσωτερικού: 20 ευρώ

Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8,

Φοιτητές-Μαθητές: 15 ευρώ

Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα.

Εξωτερικού: 30 ευρώ

ΑΦΜ: 099119847

Οργανισμών-Τραπεζών: 60 ευρώ

Υπεύθυνος συνδρομών: Διευθυντής:

Γιάννης Πούντος

Γεώργιος Ι. Μπόγρης

τηλ. 2297026278-6932648020

Αρχισυντάκτης : Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης

Επιταγές-Εμβάσματα:

Διαχειριστής:

Γεώργιος Μπόγρης,

Γιάννης Φ. Πούντος

Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα,

Συντακτική επιτροπή:

τηλ.: 2297026625-61876-6944370587

Κώστας Γαβρόγλου,

Γιώργος Γουλάκος,

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού,

Βαλαωρίτου 12, 106 71 Αθήναι,

Γιώργος Κουλικούρδης,

τηλ.: 2103628501

Βασίλης Λυκουρης,

Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού:

Μιχάλης Μουτσάτσος,

241/47005110

Γεώργιος Μπόγρης,

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

Γιάννης Πούντος,

Φωτογραφία εξωφύλλου: Γιάννης Μαΐλης, Το καφενείο

Δημήτρης Σαραντάκος,

Επί οτολές- Σ υνεργασίες

Αχιλλεύς Χαλδαιάκης,

στη διεύθυνση:

Άννα Χάρρισσον.

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

του Καραγιάννη στην Αίγινα.

Το κόσμημα του εξωφύλλου

«Η Αιγιναία».

της Αιγιναίας είναι

Διόρθωση κειμένων:

Τ.Θ.38, 180 10 Αίγινα

του Γιάννη Μόραλη.

Κώστας Βούλγαρης

Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr e-mail: pountosj@aig.forthnet.gr

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ 1 1

φ ft

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΑΙΓΙΝΑ, ΙΑΝ0ΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΝΙ0Σ 2006

Αφιέρωμα στον Γιάννη ΜάΆη και στους αμαξάδες της Αίγινας

;^-«fp

•0, Ì

^ #

fliilllll

• '

Σώζων Μπέσης Μεγάλες Ώρες

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΟΙ ΑΜΑΞΑΔΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

8-23

Βασίλης Πλάτανος Άμαξες και αμαξάδες στην Αίγενα

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑ'ΪΛΛΗΣ

24-42

Μαίρη Γαλάνη-Κρηιικού Γιάννης Μαΐλλης, Ο δικηγόρος-καλλιτέχνης-φωτογράφος Η ζωή του, το έργο του

ΚΕΙΜΕΝΑ

43-103

Ίρις Κρητικού Περιπέτειες στη χώρα της ζωγραφικής

Ντενίξ-Χλόη Αλεβίζου Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η σύσταση Πινακοθήκης στην Αίγινα

Κώστας Σερέζης «Το φυλάξασθαι χαλεπώτερον του κτήσασθαι» Μια επίσκεψη Κυπρίων στον Καποδίστρια το 1828 Κώστας Μιχ. Σταμάτης Η κατάληψη της Αίγινας το 456 π.Χ. από την Αθήνα

Θανάσης Παπαθανασόποσλος Ο Ανθύπατος της Αχαΐας παραθερίζει στην Αίγινα, 395 μ.Χ.

Αλέξανδρος Χ. Κορχσάρης Ή Αίγινα όπως τήν έζησα 61 Λίχσα Διονυσιάδου Μερικές σκέψεις για την Αίγινα, με αγάπη ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

68-82

Αθηνά Πάνου Λιμοί και φυσικές καταστροφές στο Βυζάντιο από το 303-384 μ.Χ. ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

83-99

Λίνα Μπόγρη-Πεχρίχοιι «Πάρε γερόντου συμβουλή, τσάι παιδεμένου γνώμη» Χαράλαμπος Β. Λυκουρης ΟΛειδινός

Michèle Μπασχιά Η δαντέλα 94 Ηρώ Διαμανχούρου Ο Φούρνος 99

ΧΡΟΝΙΚΑ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

100-103 104-108

ΕΒΔΟΜΑΔΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

109

Σώζων Μηέσης,

γάλες Ώρες

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙ£ΥΣΗ

Άσπλαχνα σπίτια, δίχως παρελθόν ονομαστές σειρές, ούτε μια μνήμη -αριθμημένο τοίγοι πτέ_/ ειωτοικάταφύγια μπετόν στριμωγμένοι εφιάλτες λεωφόροι , ι πίζα τσιμέντα κτίρια, πικρά -όψη παράξενα φυτρώνουνπαράθυρα τυφλά στην πένθιμη τους θλίψη

licpvoL-uf. ο ίνας τον α.ΛΛον

I H ' 1 p i ' l l j ' ι ι ìli , < 1 ( '

-Ane α\ο frei ·ιας napanavü) [ έ( κ '

-φουρτί υνΆ, ι , ι ΐ , ι ι

~ ,, ι ,

< ·•'·>•-, ι

ίοψεύγουμε

θαυμάσιο βή[ α

4Ä f ;ίί 4:- ' Ϊ

'<ν*|?ϊ=Αμ*α< Μια ελάχιστη σχισμή, V ' ΙΟΊ - Έξοδος. : u · Τα ξανά σχηματισμένα πρόσωπα οι πάλι ίδιες φωνές, τα ίδια ι /Λ CI ίΐΐλάζοντας σπίτι και ψυχή οτο κόστος των συμβάντων - Γ V Jf ι Λ ύτρα επιβιω υης α μι*. a< if, παράσιτες, ανόιιτες, ανάγκες, ι πΊ H Γ- '"ιι \JI κ τι., συμπεριφορές και εξορισμένες στιγμές του εαυτού μας άκαφτες στάχτες, μαύρες αχιές, ένα κουμοάλι μύιγες. " Ψέματ u \ >TC un ί< ir ι KO >αθη Χρήμα-i (pii'itj αεΊο^ήυος Λύπη

Ill Διασχίζοντας μιο ολική ηολυσι'τνναατ<ιΛ δρόμων μο\αξιά ,·· Miu ήπια τρέλα εκτυφλωτικές στρατιές από ταμπέλες διαφημίσεων λάμιες αφίαες, ξωτικά φθορίου και νέον που σκοτώνουν Χαυνωτικές βιτρίνες κατανάλωσης ράφια λαβύρινθοι, αγχονισμέγοα μάτια σαν υστερία μαζική σαν πάχος χυδαιότητας -όλα για ξεπούλημα, όλα προδομέναακόρεστοι, άπληστοι, τυφλοί καθρέπτες τρόπαια η βασιλεία των πραγμάτων άμεση ., η m κτήση ξένος μια σύγχυση ιιου ξέρουμε νιυμό η ιιιιουπίο

il* Ut •" s 9 »

και το έχουν καταφέρει μια ύποπτη και ψεύτικη υπόσχεση ευτυχίας κατερ^ ασμένη μάζα. Τσιμέντο μέλλον ασυγχώρετο Μια έρημος μηιτόν γυαλί και ατσάλι άσπρο, μάτια, Η ι υιός Ξένο βάρος Αυτές οι Μάσκες από κρέας βάναυσες

Β. Ι DISCO 79 Και Ο πόθος ψάχνει τις υγρές εικόνες του Φώτίές μετάλλου αιχμάλωτες Τρέμοντας ο' όλους τους τοίχους Παγιδευμένα νύχτας χώματα Λάμψεις τινάζονται και σπάνε Μάτια, πρόσωπα, χειρονομίες, κορμιά Σκόρπιες ανάγκες Το ξεχασμένο αίμα εκτός, φυγή Απείθαρχο, χωρίς εκλογή ή φόβο Σαν ίσκιοι οι άνθρωποι Όπως παρέρχονται γρήγορα οι στιγμές σαν άρωμα «αν ναλαορΌ f -ΐιλές σειρήνες και είναι a.·•;• η ίδια πάντα εφαρμοσμένη αναπνοή κυκλάκια άσωτου καπνού κόκκινα νύχ αστικά άφραχτα στήθια σιλικόνης οι ξεπουλημένοι ψίθυροι είναι πια συνηθισμ , ) οι ώρες γεμάτες από άδεια βλέμματα Ε| r ~ · ι, αμοίραστ»·, < ι.. : ,\ κενά σαν \ύ UT · ζ-.j . ' , Ίίγμέςα τ ι ι,ιΚη, αντίκρυσμα·' αλλάζουν, γίνονται παιχνίδια sc "αμένοι ρόλοι του εγώ ζητώντας τους καθρέπτες τους·' ί' ρ-· uva σκοτάδι f. Πρώτες ί m'iti] ' ι , μυρωδιάς :, ., ,; '•

"ι

·"···..

ανύποπτη ανία ακούραστης μιας τύχης εύκολης - · I1''1' , μοναξιά

': ' ":

if Β λ θ \ 1 1 11 LKiriU kl I),11 UlJlII U\\l(,i.l

Kavt'vm iici γηήρίζεις uiu εδώ άκριτοιιΐ ιικρλιί κραυγή εγώ είμαι ένας άλλος ιι) »ίοιες ϋεαματικες. ομαδικές.

;ώοεκ

Χωρίς ονόμαιο ιί οκοπή |παοιικες εικονικές εικόνες. * ih \ι-,ι\ -Λ [ πρ ,ίχ.ιπ ι , cib'ft ς μας προοπίρνο. V ι' ρ ,1 I

U Ih 10 ûiVCM I ill il Ι ι ÌÌ;C,

πιεπμένα βλέμματα μέοα πτο ποιιΗενά, •pi λ< : - ,ι V i

|·Μ

ιί

Όιι)

Τίποτα -κι είναι ο,τ μας Λί.;.πειιττο tìh\\ia ιτου πλήττει αδιάκοπο 6 μκιητό [ό τα πη) .ά η τ\ F ir ora αποτσίγαρα -XiiuL LÜÜUtVO ΟΙΐίμΙϋ Kul pia uOnirœ 1..11Ì— σε ppióuiKu εο-ίΊ m· το ταιτακ>α Αοτονημενιν πράξη , ·

•È ·*.;ί:-|:«·Α + # ! •

•'--•'Γ'^-ΐ

Ρ ΑΧΪΛΗΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ

Αμαξες και αμαξάδες στην Αίγενα

'Λ

μαςες κι,ιι αμαΐ,ύόες στην Αίγενα υε liHüpiKji ma ΰΐαόρομι'ι. Μια παραοοσιακή ιιε-

Â —piiHttia jn- ά o\u ivi ανθρώπους, για cov επιούσιο άρτο. Γραφική ομορφιά που ο Ο-'Γ,χς ι LI Ι\ »pu\o, Ktnpi^u ζωα U αμαξάδες, YIQ va προσφέροανε τίς υπηρεσίες.;. ιοιις, αμαξοιρορτίιίμυτα, αμοξαγώγια, αμαςιάακα. και να ψυγαγίι.^ήοοιινί μι αμαξάt[iul/>òp ΐμιες ι κ υ iiaupi.p.piu π up UÀ (ακούς ΊΙ ιί r'nn-ois ι.ιρπςύδροιιους, μ'

ι·

έναν it/jo κατακόκκινο καθώς βασιλεύει πίσω από κι Λιαπόρια. Με την ελληνικότατη •' ςη οίστρος, πάθος; κι in μι ις, μεγάλη .'nun. μι ^.αγνολία, έμπνευση, ερωτικό πάθος, < ι i'vvj un τούρκικη «μι ράκι , ή τη οπανιόΛίκη · \'τουέν(ε», που μ' αστή παθιάζεται ο Λόρι. • 'su γράφει τα τοΐ\ γανιπι π impuro του. Άμοξ· ς Μ οροί uh· < αιγεν'ήτπ<ους,

" & » ; » #

'•

•tJÏ'sl

ΓΕΙΡΕ ^

; ,.^..,^,.^.. -M.^m:,^m^

^w^m^mw^m^Wm

Η άμαξα μες στη βροχή '

Έβγα στην άσφαλτο, αμαξά,

τράβα, αμαξά, μη μου βραχεί

και στρίψε πάλι απ' τη γωνιά,

το κορίτσι πού 'ναι μέσα,

να μας πας για το τσαρδίμας,

όμορφο σαν πριγκιπέσσα,

στη φωλίτσα τη μικρή μας '

μην τυχόν και μου βραχεί.

τράβηξε, βρε αμαξά.

Τράβα αμαξά μου, να χαρείς, όσο πιο γρήγορα μπορείς '

Ξεχωριστό ζεϊμπέκικο από τον Απόστολο Χαχζηχρίστο, με στίχους από τον Βασιλειάδη.

η βροχή όλο δυναμώνει, το κορίτσι μου κρυώνει, μην τυχόν και μου βραχεί. Κάρο, σούστα, άμαξα. Αλογοάμαξα ιδιωτική κι αγοραία. Αγοραία για να κουβαλά αποκλειστικά ανθρώπους. Φορτάμαξα, για να φορτώνει και να κουβαλά, αντικείμε να, εμπορεύματα, υγρά, ξύλα, αμμοχάλικα κι άλλα, δίτροχη και τετράτροχη, που σύ ρεται μ' ένα άλογο ή με δύο. Ο Αιγενήτης αμαξάς Βαγγέλης Λυκούρης, από την Κυψέλη, στα 76 χρόνια του το 2004, με γυναίκα του τη χαμογελαστή Αφροδίτη, παρ' όλη την κουτσαμάρα της, με εφτά παιδιά, πέντε κορίτσια-δυο αγόρια (ο μικρότερος 39χρονος), και έντεκα εγ γόνια, αμαξηλάτης πενήντα τρία χρόνια, ξεκίνησε στα εικοσιένα του με δικά του ερ γαλεία. Είχε δίτροχο κάρο, που φόρτωνε και κουβάλαγε πέτρες, αμμοχάλικα, κερα μίδια, υλικά για οικοδομές, από καΐκια και μάντρες. Βαριές δουλειές με μαντραδόρους και πλεούμενα. Κουβάλαγε, ακόμα, μούστο σε τουλούμια και νερό. Κάρο με με γάλες ρόδες που τό 'σέρνε άλογο, κι είχε πληρωμή του το τουλουμιάτικο. Οι παλιοί με τα κάρα ήταν αραμπατζήδες.

Τα τσίλικα σου τ' άλογα,

Πάντα εσένα θ' αγαπώ

λεβέντη αραμπατζή μου,

κι εσύ να με θυμάσαι,

κάθε πρωί που θα τα ιδώ

γιατί για σε θα τρελαθώ

μου κόβουν τη ζωή μου.

πρέπει να με λυπάσαι.

Πάντα σε συλλογίζομαι,

Και καρτερώ κάθε πρωί,

ντερβίση αμαξά μου,

λεβέντη, να περάσεις,

είσαι κουρνάζος, μάγκα μου,

ντερβίση μου αραμπατζή

σ' έβαλα στην καρδιά μου.

κι εσυ μη με ξεχάσεις. Τσίλικα=σκούρα, ντερβίσης=νασισοπότης, χασάπικο από τον Μάρκο Βαμβακάρη.

Κατόπι ο Β. Λυκούρης δούλεψε σούστα με δύο ρόδες, κι ατσάλινα ελατήρια, για να μη χτυπά κάτω η καρότσα. Με τη σούστα κουβάλαγε έπιπλα, αλλά κι ανθρώπους, ήταν η συγκοινωνία στα χωριά, στο μοναστήρι, ακόμα και στις δουλειές. Έβαζε δυο ΑΦΙΕΦΟΜΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ. Π

πάγκους στα πλάγια στην καρότσα, καθότανε έξι άνθρωποι και δύο μπροστά οχτώ. Το αγώγι, για κάθε άτομο, το 1952, ήτανε τρία φράγκα. Αγροτικό. Το κάρο και η σούστα, στην κατασκευή τους είναι σχεδόν ίδια. Έχουνε τις ρόδες, την καρότσα με τα πλάγια, τα μπροστινά και πίσω μέρη, και τη στάγκα, το πάτωμα. Η ρόδα, η καρούλα, ο τροχός, το πηνίο, ο τροχίλος, είναι ξύλινη, με σιδερένιο στε φάνι, με δεκατέσσερις στρογγυλές φίδες στη σούστα, δώδεκα στο κάρο, παρμάκια ξύ λινα ακτινωτά. Στη μέση, στη ρόδα, το κεφαλάρι και γύρω η τιγκίλα. Από μέσα οι σι δερένιες σούστες. Από πάνω η ξύλινη στάγκα. Τα πλαϊνά ξύλα μπροστά στην κορότσα, όπου ζένουνε τ' άλογα, είναι τα τιμόνια. Το αρμπαδόξυλο με μοχλούς. Η ρόδα με χωνί που περνά στον άξονα. Δένουνε τη σούστα στον άξονα και στο κασόνι (ζύ για) ' καθρέφτης μπροστά στο καρότσι. Μες στον καθρέφτη ταχτικά το πρόσωπο κοιτάζει ' απελπισμένη βρίσκεται, δεν ξέρει τι να κάνει. Τραγούδι από τον Βασίλα Τσιτσάνη, 1939.

Στο κάθισμα, κασελάκι για σχοινιά κι εργαλεία. Η ποδιά, μπροστά από τον καθρέφτη, και πίσω στήριγμα για την πλάτη με εννιά καγκελάκια, όλα δεμένα με λάμες. Στο κά θισμα γάτζος σιδερένιος. Το πάτωμα στο καρότσι μονοκόμματο, κουπαστή τετράγω νη. Παραπέτα, πλαϊνά καγκελάκια, στην καγκελόσουστα. Και σούστα παραπετένια, καρόσουστα χωρίς κάγκελα, που πριν εκατό χρόνια κουβάλαγε ανθρώπους, από τη χώρα, το λιμάνι, στα χωριά. Τράβα, καροτσιέρη, τράβα, και στο Καλαμάκι κόψε για ουζάκιέβγα, και Καλαμάκι κόψε για ουζάκι, έβγα. Τράβα, στη Γλυφάδα, τράβα, για καλό κρασάκι και για μπαρμπουνάκιέβγα, για καλό κρασάκι και για μπαρμπουνάκι, έβγα. Χασαποσέρβικο από τον Χατξη;(ρίοτο.

Στις γωνιές, στην καρότσα, μπρος-πίσω, τέσσερις σκάλες σιδερένιες, να πατάς για ν ανεβαίνεις, η ποδιά πίσω, κολονάκια για να δένουνε τα κοφίνια, γάτζοι γύρω, τριγύ ρω, κυκλικά, πόμολα. Γάτζοι για το άλογο, τη λαιμαριά, αγαντάρει την άμαξα στον ανήφορο, και την πισινέλα που φρενάρει. Η ξύλινη πόρτα πίσω στην καρότσα βγαί νει. Δίπλα στον καθρέφτη η καμουτσοθήκη και οι φαναροθήκες για τα δυο φανάρια ΑΜΑΞΕΣ ΚΑΙ ΑΜΑΞΑΔΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΕΝΑ

πλάγια, που έχουνε λάμπες με πετρέλαιο, για να βλέπουνε την άμαξα και να μην πέ σουνε πάνω της. Εγώ που σπάζω κρύσταλλα, καθρέφτες, με τα χέρια, χορεύω και ζεϊμπέκικο με δίκοπα μαχαίρια ' για δικά της όμως χάρη παύω νά 'μαι παλικάρι. Ζεϊμπέκικο, Κ. Καπλάνης, οτίρι Γ. Μουφλουζέλης.

Στην άμαξα η ρόδα έχει στεφάνι λαστιχένιο με λούκι, όπου περνά το λάστιχο. Στο ση μείο που κάθονται οι επιβάτες υπάρχει η κουκούλα, για να τους προφυλάγει από τον ήλιο ή τη βροχή. Γύρω στη ρόδα φτερά, πίσω η σκάρα, η φάτσα στην κουκούλα και το πάτωμα είναι στρωμένο με ταπετσαρία. Το σασί, ο σκελετός με στρώση, και τα μπράτσα, που στερεώνονται στο άλογο. Σιγά (καλέ, σιγά), αμαξά, την άμαξα γιατί είναι μέσα τι βλάμισσα. Καλαματιανό, Δ. Περδικόπουλος.

Ο αραμπάς, με τον αραμπατζή, την αραμπαδιά (λέξη τούρκικη: η φορτηγάμαξα), το κάρο που δουλεύανε στην Αίγενα για τις αγροτικές δουλειές. Αραμπάς περνά ' η σατράπισσα που αγάπησα είναι μέσααγκαλιάζεται κι ούτε νοιάζεται η μπαμπέσα. Αραμπάς περνά

με ρεστάρπσε, στραπατσάρισε το

τσαρδίμου.

Αραμπάς περνά (οχ, μανούλα μου) κι π καρδούλα μου πώς χτυπάειη σατράπισσα

με τη βλάμισσα

που αγάπησα

πο υ χαράμισα

μ ' άλλον πάει.

τη ζωή μου—

Σατράπιασα-σκληρόκαρδη, χασάπικο, Β. Τσιτσάνης.

Αμαξάδες με αμαξάκια, για αμαξάδες, βόλτες, αμαξοδρομίες, στους παραλιακούς αμαξόδρομους, στην Αίγενα προπολεμικά ήταν έξη οι: Μιχάλης Τξίτζης ή Βάσανος (δύο), Μπάρμπα Σεραφείμ Πετρίδης, Μπάρμπα Σταύρος Φουρναράκος, Γιαννουτσος Πανα γιώτης Ηρειώτης (το πήρε ο γιος του Παναγής), Σπύρος Γελαδάκης, όλοι αυτοί από ένα. Από το 1952 κι εδώ οι Αιγενήτες αμαξάδες: Νίκος Παυλινέρης, Κυριάκος Ρόδης, ΑΦΙΕΦΩΜΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. Π

Δημήτρης Λάκκος (Σόκας), Παναγής Τζίτζης ή Παναγιωταράς, Νίκος Γελαδάκης (Ρόντος), Ελευθέριος Περάκης, Βάγγος Γιαννίτσης, Αριστείδης Γιαννίτσης, Σωτήρης Μαρμάρινος (Θόλος), Βαγγέλης Λυκούρης (Κλώνος), Μίμης Τζίτζης, Γιώργος Τζί τζης, Δημήτρης Κούμης (Σμυρνιός), Αναστάσιος Αποσπόρης, Παναγής Μαρίνης, Κώστας Κουτσούκος, Στέλιος Γκαρής, Ηλίας Τζίτζης (Γουρνίκας), Μήτσος Φουρναράκος, Νεκτάριος Χατζόγλου (Γουλής), Νεκτάριος Λαμπαδάριος, Σώζος Κλώνος, Σώζος Λυκοήρης (Παπάς), και τρεις από την Αγία Μαρίνα, Κωνσταντίνος Γαλάρης, Γιάννης Στουραϊτης και Παναγιώτης Στουραΐτης. Ανάμεσα τους κι ένας αμαξάς Ηλίας.

. ;

Κω ενώ αυτοί περιεπάτουν έτι λαλούντες, ιδού, άμαξα πυρός και ίπποι πυρός, και διεχωρισεν αυτούς αμφότερους ' και ανέβη ο Ηλίας με ανεμοστρόβιλον εις τον ουρανόν. Ο δε Ελισσαιέ έβλεπε και εβόα, Πάτερ μου, πάτερ μου, άμαξα του Ισραήλ και ιππικόν αυτού. Παλαιά Διαθήκη, Βασιλέων Β, Π, 12.

Οι αμαξάδες στην Αίγενα είχανε το Σωματείο τους, με προστάτη και σημαία τους τον Άγιο Νεκτάριο και πρόεδρο τον Κυριάκο Ρόδη, από το 1957 ώς το 1967. Συγχωνεύ τηκε με το σωματείο στη Κηφισιά και παίρνανε μικρό βοήθημα. Το 1967 το σωμα τείο χάλασε και τη σημαία με τον Άγιο Νεκτάριο την πήραν οι ψαράδες. Οι αμαξά δες ξαναφτιάξανε το σωματείο τους το 1996, με προστάτη και σημαία τον Άη Γιώρ γη τον τροπαιοφόρο κι ένδοξο μεγαλομάρτυρα, βοήθεια τους: Ως των αιχμαλώτων ελευθερωτής και των πτωχών υπερασπιστής, ασθενουντων ιατρός, βασιλέων υπέρμαχος, τροπαιοφόρε μεγαλομάρτυς Γεώργιε, πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ σωθήναι τας ψυχάς ημών. Απολυτίκιον.

Στα εξηνταπέντε τους χρόνια οι αμαξάδες παίρνουνε διακόσια ευρώ (τίποτα) σύντα ξη από τον ΟΓΑ. Με τα «χοντρά» ζώα, τα άλογα, ασχολούνται οι τεχνίτες: πεταλωτής, σαμαράς, καροποιός. Πολλές φορές ο σαμαράς ή ο αμαξάς κάνει τον πεταλωτή κι αντίστροφα. Στις τέχνες αυτές χρησιμοποιείται το ξύλο, το σίδερο και το δέρμα, που τα προμηΑΜΑΞΕΣ ΚΑΙ ΑΜΑΞΑΔΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΕΝΑ

θεύονται από τους ειδικούς τεχνίτες, αλλά μερικές φορές τα κατεργάζονται και οι ίδι οι. Ο οιδεράς μπορεί να είναι και καροποιός. Οι αμαξάδες στην Αίγενα χρησιμοποι ούνε πέταλα για άσφαλτο. Γύρω από την άμαξα έχοιιμε: άμαξα, τροχοφόρα, αμάξι, αμαξάκι. Δίτροχη, τε τράτροχη, ιππήλατη, μόνιππη, επιβατική, αγοραία. Φορτηγάμαξα, αραμπάς, κάρο. Δίτροχη μόνιππη σούστα, τετράτροχη επιβατική καρότσα. Μαύρη ήταν η καρότσα

ωχ, αμάν, Ελενάκι,

κι άσπρα τ' αλόγατα,

αμάν, ήταν μελαχρινός.

μας κλέψαν το Λενάκι στα ξημερώματα. Ο ένας ήταν μαύρος κι ο άλλος γαλανός κι ο τρίτος, ο μπερμπάντης,

Πάρε καρότσα κι έλα να ιδείς που μ' έχουνε ' στα σίδερα βαλμένον και με παιδευουνε. Σμυρνέικο τραγούδι.

ήταν μελαχρινός,

Από επάγγελμα: οδηγός σε άμαξα, αμαξηλάτης, αμαξοδηγός, καραγωγέας, αμαξάς: αραμπατζής, καρολόγος, καροτσιέρης. Μεταφορικά έξοδα, αμαξαγώγι, αμαξιάακα. καριάτικα. Μέρη στην άμαξα: αμάξωμα, πήγμα, καροσερί, άξονας, δέστρο, παραξόνι, πλήμνη, χνόη, ελατήρια, σούστες, σκελετός, σχάρα, τέντα, πτυκτό στέγασμα, κατσούλα κουκούλα, ρυμός, τιμόνι, τροχοπέδη, εποχ(λ)έας, φρένο, τροχός, αμαξοτροχός, ρόδα ακτίνες στον τροχό, αδράχτια, στεφάνι στον τροχό, σώτρο, κόθρος, επίσωτρο, φανάρι. μαστιγοδόχη. Τέχνη αμαξοπηγία, αμαξοπηγική, αμαξοποιία, αμαξουργία, αμαξοπηγείο, αμαξοποιείο, αμαξουργείο, αμαξάδικο, αμαξοπηγός, αμαξοποιός, αμαξουργός. Πορεία πάνω στην άμαξα, αμαξοδρομία. Τόπος που σταθμεύει ή επισκευάζεται, αμα ξοστάσιο, αμαξάδικο. Οδηγώ άμαξα, αμαξηλατώ, φέρομαι πάνω σε άμαξα, εποχούμαι. Ανήκω ή αναφέρομαι σε άμαξα, αμαξάδικος, αμαξοπηγικός, αμαξοδρομικός. Διαβατός με άμαξα, αμαξιτός, αμαξωτός, αμαξόπορτα, αμαξοτροχιά, αμαξοφόρτωμα. Ζεύξας δε ο Ιωσήφ

και το υψος έκαστου τροχού

την άραξαν αυτού,

ήτο μιας πήχης και ημισείας.

ανέβη εις συνάντησιν Ισραήλ

Και η εργασία των τροχών

του πατρός αυτού εις Γεσέν.

ήτο ως η εργασία

Παλαιά Διαθήκη, Γένεσις, μς' 29.

του τροχού της αμάξης ' οι άξονες αυτών και αι πλήμναι αυτών

Κω υπό τα συγκλείσματα ήσαν τέσσαρες τροχοί' και οι άξονες των τροχών ηνώνοντο με τηνβάσιν'

και τα επίσωτρα αυτών και ω ακτίνες αυτών ήσαν όλα χυτά. Παλαιά Διαθήκη, Βασιλέων Α', ζ', 32-33.

ΑΦΙΕΦΟΜΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ. 11

Στην Τρίπολη, στις Σπέτσες επισκευάζουνε τα κάρα, τις σούστες και τις άμαξες οι Αιγενήτες. Στον Ασπρόπυργο ο Σιδερής Φίλης επισκεύαζε κάρα και σούστες. Ο Νίκος Καλογιάννης στις Σπέτσες έφτιαχνε ρόδες και καΐκια. Παλιά στην Αίγενα τεχνίτης ήταν ο Γιάννης Γαργανίτης, γύρω στο 1940. Οι τελευταίοι επισκευαστές στην Αίγενα: Κοσμάς Παντελής, Σωτήρης Μαλτέζος και Γιώργος Μαλτέζος. Οι αμαξάδες έχουν έξοδα με τα άλογα. Πρέπει να τα ταϊσουνε, να τα πλύνουνε, να τα περιποιηθούνε. Δεν είναι σαν τις μηχανές, που αν δεν δουλέψουνε δεν ξοδεύουνε καύσιμα. Το άλογο χρει άζεται τροφή και συντήρηση. Ο Β. Λυκούρης έχει τρία άλογα πολυέξοδα: τον Δία, τον Ερρίκο και τον Γιώργο. Και δε βγαίνει το μεροκάματο, που η μικρή βόλτα είναι 15 και η μεγάλη 25 ευρώ. Από τίποτα ως 50 ευρώ βγάζουν οι αμαξάδες στην Αίγε να, που με τ' αμάξια τους γραφικά ομοφαίνουνε τον τόπο τους. Πού να βάλω τ' άλογο μου

Πότε γίνεται παζάρι

για να μπω στην αγορά,

και πουλάν μεταξωτά,

λίγα δώρα να διαλέξω,

ν' αγοράσω μια βελέτζα

να στολίσω μια καρδιά;

να κοιμάμαι αγκαλιά;

πού πουλάν χρυσά βραχιόλια,

που πουλάν αγάπης λούσα;

δαχτυλίδι, μπιμπελό,

στα ψιλικατζίδικα '

για εκείνη π' αγαπάω,

και μπογιά για το τσαρδίμου;

κι ένα φόρεμ' ακριβό;

μες στα μπογιατζίδικα '

Που να βάλω τ' άλογο μου

πού να βάλω τ' άλογο μου;

για να πιω κι ένα πιοτό;

στα πεταλοτζίδικα. Καρσιλαμάς, από τον Γιώργο Μουφλουζέλη.

Τα άλογα, ανάλογα με το χρώμα τους, έχουνε και την ονομασία τους. Το κόκκινο λέγε ται «ντορής» (κοκκινότριχο), το μαύρο «καράς», άσπρο με σκούρες τρίχες (λευκόφαιο) «ψαρής» ή «τσίλικο», ανοιχτό με ξανθιά χαίτη και ξανθιά ουρά (ξανθότριχο) «αλιτζές». Αλιτζές και κούλα, κλεια τα μάτια σου και πούλα.

«Ένας αλιτζές εκατό γρόσια και εκατό αλιτζέδες χίλια γρόσια», βγαίνει σπάνιο, δυνα τό άλογο. Το ανοιχτό καφέ λέγεται «κούλα», με άσπρο τρίχωμα στα χείλη «γαλαξίας» ή «αμπράζικο». Το πρώτο περπάτημα στο άλογο λέγεται «ραβανί» και το ζώο «ραβανιάρικο». Όταν ένα άλογο δεν πάει στη δουλειά, το λένε «χωροφύλακα», γιατί ο χωροφύλακας δεν έχει εμπιστοσύνη. Άλογο για δουλειά θα το ζέψουνε να το δούνε. Κατόπι αρχίζει το παζάρεμα. Ένα άλογο γερό από Βουλγαρία ή Ρουμανία κοστίζει 3.000 ευρώ. Η άμαξα δύο εκατομμύρια τριακόσιες χιλιάδες σε δραχμές.

ΑΜΑΞΕΣ ΚΑΙ ΑΜΑΞΑΔΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΕΝΑ

Με τας ίππους των αμαξών του Φαραώ σε εξωμοίωσα, αγαπημένη μου. Παλαιά Διαθήκη, Άσμα Ασμάτων, α', 9.

Το νέο άλογο, έως δεκάχρονο, γνωρίζεται από τα δόντια του. Στα τρία χρόνια αλλάζει τα μπροστινά του, που λέγονται καπάκια, δύο πάνω-κάτω. Στα τέσσερα με τεσσεράμισι χρό νια του βγάζει στο ούλο δόντι, το «αλπαλίκι» (σκυλόδοντο). Τα δόντια μέσα έχουν γουβίτσα, που παίρνει ένα κουκί κριθάρι. Όταν βγάλει και το ακριανό, κλείνει τα δέκα χρό νια. Στα δεκαπέντε με είκοσι χρόνια του, η μασέλα κάνει κόγχη σα μαχαίρι. Το άλογο ζει τριάντα χρόνια,ανάλογα με την περιποίηση που του γίνεται. Άλογα που δεν κλείνουν οι γούβες, λέγονται «ντέβες». Τραβάς το δέρμα, κι άμα φεύγει είναι γέρικο το άλογο. Συ έδωκας δυναμιν εις τον ίππον; Περιενέδυσας τον τράχηλον αυτού με βροντήν; Παλαιά Διαθήκη, Ιώβ, λθ', 19.

Στο ζευγάρωμα η φοράδα κουνάει την ουρά και συχνοκατουράει. Δυο φορές ζευγα ρώνει. Όταν πιάσει, σταματά. Αν δεν θέλει το βαρβάτο επιβήτορα-βατευτή, μπορεί να τον σκοτώσει. Γεννά ένα πουλάρι, στις 345 μέρες. Στους έξι μήνες, όταν πίνει νερό, χτυπά το πουλάρι στην κοιλιά. Το μικροκέφαλο άλογο είναι πιο όμορφο. Προπολε μικά γινόταν αναπαραγωγή στην Αίγενα. Τα σέρβικα άλογα είναι όμορφα, σπαθάτα και φαρδιά. Τα ουγγαρέζικα γερά, για νταλίκα με χαμηλές ρόδες. Το ψαρί είναι άτι μο άλογο, το παίρνουνε για κούτσουρα. Από τα χάμουρα, βασικό εργαλείο είναι η λαιμαριά, με δέρμα βοδινό, τα σίδερα για να κοτσάρει η αλυσίδα. Και το σαμαράκι στην άμαξα δερμάτινο. Κολλάει το τι μόνι και σιγουράρει τις χούφτες. Η πισινέλα στην πλάτη, με δέρμα, κουμπώνει στην ουρά. Γάτζος στο σαμαράκι και τα πλάγια κουμπώνουνε στην καρότσα. Η κεφαλάρια και τα τραβηχτά τραβούνε την άμαξα. Η κεφαλάρια με ηνία και φιλέτο. Η χάβια σι δερένια, μπαίνει στο στόμα σε ζόρικο άλογο. Καπίστρι δερμάτινο κι αλυσίδα κάτω από το σαγόνι, για το χωράφι. Μυταριά στη μύτη με ρουθούνια σιδερένια. Στολίδια και φιγούρες μπρούτζινα, στα καφάσα-παρωπίδες κυπαρισσάκια καρδιές. Κυπαρισσάκι μου ψηλό,

να λυγιστεί να πέσει.

ποια βρύση σε ποτίζει,

Ποιος το είπε περιστέρα μου,

που στέκεις πάντα δροσερό,

ποιος το είπε, κρύα βρύση,

κι ανθείς και λουλουδίζεις.

που να χωρίσει λεμονιά,

Σε κυπαρίσσι ν' ανεβεί,

να πάρει κυπαρίσσι.

να μάσεί τον καρπό του,

Τραγούδια για την αγάπη.

το κυπαρίσσι να είν ψηλό,

ΑΦΙΕΦΩΜΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 11

Αγγελοστολισμενη μου,

Και κυπαρίσσι ολόχρυσο,

ποιος αού 'δωκε τη χάρη,

κι ήμουν ακουμπισμένη. Μοιρολόγι.

να σαϊτευεις τις καρδίες, δίχως νά 'χεις δοξάρι;

Άντε, από κάτω από το κεπαρίσσι, βρε

Μέσα η καρδιά μου λάχτισε,

άντε, από κάτω από το κεπαρίσσι,

όσο να σε ρωτήσω,

άντε, κάθονται δυο πιτσιρίκοι,

τι πίκρα έχεις στην καρδιά

άντε, τό 'να πόδι απάνω στ' άλλο, βρε,

να σε παρηγορήσω.

άντε, και φουμάρουνε τσιγάρο.

Έτσι είναι η καρδούλα μου,

Μουρμούρικο-ζεϊμπέκικο.

μαύρη, σκοτεινιασμένη. Η αγάπη βράχους κατελεί,

Έχω στήσει τσαντιράκι

και τα θεριά μερώνει,

κάτω απ' το κυπαρισσάκι.

κι εγώ την έχω στην καρδιά

Κυπαρίσσι μου, μεγάλο,

γι' αυτό με θανατώνει.

δε σε φτάνει τίποτ άλλο.

Αδύνατο είναι μια καρδιά,

Παλιό μουρμούρικο οτον τεκέ.

σαν πληγωθεί να γιάνει. Από μικρός σε φύτεψα,

Νά 'χα το αύνεψ άλογο,

μες της καρδιάς τα βάθη.

και τ' άστρι χαλινάρι,

Τ' αχείλι μου κι αν τραγουδά,

το φεγγαράκι της αυγής

μέσα η καρδιά μου κλαίει»

να 'ρχόμουν κάθε βράδυ.

Τραγούδια για αγάπη.

Τραγούδι για αγάπη.

sw IH F = ;

•jm ΑΜΑΞΕΣ ΚΑΙ ΑΜΑΞΑΔΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΕΝΑ

: Φ ί|Ι >ψ-.* ......

Δε βλέπεις με τη γκρίνια σου,

Πάρε το δαχτυλίδι μου,

πως την καρδιά μου σφάζεις.

που γράφει τ' όνομα μου,

Δυο χρόνια την καρδούλα σου,

και πίστεψε πως σ' αγαπώ,

ζητούσα με λαχτάρα.

με όλη την καρδιά μου. Χασάπικο.

Ζεϊμπέκικο, από Γ. Μητοάκη.

Νά 'χα καρδιά από σίδερο, να μη βογκάει στον πόνο. Νά 'χα καρδιά από σίδερο, να μη λυγάει στα ντέρτια. Ζεϊμπέκικο, Β. Τοιτοάνης.

: fe

Κουτελιά με κονκάρδες, στολίδι φούντα, κεφαλάρια με σκουλαρίκια μπρούτζινα, χαλκάδες, αετός, αστέρι, δικέφαλος βυζαντινός αετός. Απ' όλα τ' άστρα τ' ουρανού,

Μάνα στο περιβόλι μας,

ένα είναι που σου μοιάζει,

και στις πορτοκαλιές μας,

ένα που βγαίνει το πουρνό,

έγειρα ν' αποκοιμηθώ,

όταν γλυκοχαράζει.

λίγο ύπνο να πάρω

Και πώς δε γίνεσαι αετός,

κι εκεί πέρασαν τρεις αετοί

με τις χρυσές

και τρεις καλοί λεβέντες.

φτερούγες.

Τραγούδια για αγάπη.

•itisi

%Μ

=, :ψ·>ξ-

eis- '•

Ένας αετός καθότανε,

Παίξτε λαούτα, παίξετε,

στον ήλιο και λιαζότανε,

παίξτε κι εσείς βιολιά μου,

και κοίταγε τα νύχια του,

κι ο χρυσαφένιος αετός

τα νυχοποδαράκια του.

βρίσκεται πια κοντά μου.

Δημοτικό

Παίξτε, λαούτα, παίξετε, παίξτε, βιολιά, κλαρίνα κι ο χρυσαφένιος μου αετός, βρίσκεται στην Αθήνα. Καλαματιανό από τον Παναγιώτη Τουντα.

Χάμουρα, σαγή, ιπποσκευή, ζευκτήρια σαγή, εφίππιο, σέλα, σάγμα, επίσαγμα, σαμά ρι, αναβολέας, ζεγκί, σκάλα, αρτάνη, σκαλόλουρο, αρτανοφόριο, χαλινός, χαλινάρι, γκέμι, φορβιά, καπίστρι, χαβιά, κημός, καπιστράνα, ηνία, γκέμια, ενστόμισμα, στομίδα, επιρρίνιο, μυταριά, κορυφαία, κεφαλάρια, παρώπιο, παρωπίδα, καφάσι, κλάπα, προμετωπίδιο, κουτελιά, ζυγός, ζεύγλα, ζευκτηρία, ζευγόλουρο, ζευγόσκοινο, ζυγοδέτης, ζυγολούρι, τοποθέτηση κάτω από ζυγό, ζεύξη, υπόζευξη, ζέφιμο, απόζευξη, ξέζεμα, ξεζέψιμο, ομοζυγία, τοποθέτηση εφίππιου πάνω στο ζώο, σέλωμα, επίσαξη, σαμάρωμα, αφαίρεση εφίππιου, αποσέλωμα, ξεσέλωμα, απόσαξη, ξεσαμάρωμα, το ποθέτηση χαλινού, χαλίνωση, ενστόμιση, χαλινάρωμα, φορβιάς, καπίστρωμα, αφαί ρεση χαλινού, αποχαλίνωση, ξεχαλινάρωμα, ξεκαπίστρωμα, να μη έχει χαλινό, αχαλιναγωγησία, αχαλιναρωσιά, σελοποιός, σελάς, σαράτζης, σαγματοποιός, σαγματοπώλης, σαμαράς, σαμαρτζής, σαγματοποιία, σελοποιείο, σελάδικο, σαγματοποιείο, σαγματοπωλείο, σαμαράδικο, πέταλο, πεταλοποιός, πεταλουργός, πεταλωτής, καλιγωτής, αλμπάνης, πεταλωτήριο, αλμπάνικο, πετάλωθρο, ονυχιστήριο, απονυχιστήριο, εξονυχιστήριο, ονυχοκόπτης, τόμος, ονυχογλυφίδα, πετάλωση, πετάλωμα, καλίγωμα, εκπετάλωση, ξεπετάλωμα, ξεκολίγωμα, σελώνω, σαμαρώνω, αποσελώνω, ξε σελώνω, ξεσαμαρώνω, χαλινώ, χαλινώνω, ενστομίζω, χαλιναρώνω, καπιστρώνω, αποχαλινώνω, ξεχαλιναρώνω, ξεκαπιστρώνω, ζεόγω, ζεύω, ξεζεάω, πεταλώνω, καλιγώνω, ξεπεταλώνω, ξεκαλιγώνω, σαμαρωμένος, ασέλωτος, ξεσαμάρωτος, αχαλίνω τος, αχαλινάρωτος, ξεκαπίστρωτος, ζεμένος, άζευχτος, ξεζεμένος, ζεύξιμος, ζευκτήριος, υποζύγιος, ομόζυγος, ο ξύλινος σκελετός σε σάγμα ή σέλα, αστράβη, αψίδα στην αστράβη, στραβόξυλο, στη σέλα, το μπροστινό μέρος στο σάγμα, μπροστάρι, το πισινό, πιστάρι, αυτό που μπαίνει κάτω από το σάγμα ή τη σέλα, υπόσαγμα, υπό στρωμα, τυλείο, κασάς, σάγισμα, αυτό που σκεπάζει τα πλευρά στο ζώο, παραπλευρίδιο, επαυχένιο, επιγλούτιο, κουσκούνι, έποχο, καταζώστης, ίγλα, νίγλα, κολάνι, μεσιά, κλώνοι στο επιγλούτιο, πανωκάπουλα, λέπαδνο, μασχαλιστήρας, περιαυχένιο, λαιμαριά, περιγλούτιο, πισινέλα, περιστήθιο, προστερνίδιο, μπροστινέλα, σειράς, τραβηχτό, υποστερνίδιο, μπιλιάνι, υπουρίδα, πιστιά, κοσμήματα, φάλαρα (τα). Οι αμαξάδες στην Αίγενα έχουνε τη συνθηματική τους γλώσσα με τ' άλογα, όπως: ΑΦΙΕΦΩΜΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 11

«Ντε μπρος» για ίο ξεκίνημα, «σου βρε» για το σταμάτημα, «έλα πίσω ρε, σου ρε», «έλα βρε, κάτσε καλά βρε» στο καλίγωμα κι όταν βάζουνε το ταγάρι με καρπό και σα νό. Ο Βαγγέλης Λυκούρης πεταλώνει ο ίδιος τ' άλογα του. Τα πέταλα αγοράζει από τον Βαγγέλη Καλογερά (πλατεία Ιπποδαμίας, Γέφυρα-Πειραιά). Τροκάρει το άλογο όταν είναι νέο. «Τροκ» ομαλά με τα τέσσερα καλπάζει. Το καμουτσί από βούνευρο, μπανέλα χαϊδεύεται το άλογο στην πλάτη και τρέχει, καλπάζει.

Μια ξυλιά με το καμτσίκι είν αιώνιο ρεζιλίκι. Δίστιχο που λέγανε οι κουτσαβάκηδες, όταν ο κτηνώδης αστυνόμος Μπαϊρακτάρης έδερνε δημόσια τους μάγκες.

Τρακ-τροκ-τρακ-τροκ-τρακ-τροκ-τρακ-τροκ, οι αλογίσιες πατημασιές μαζί με τα κου δουνίσματα από τα κουδούνια στ' άλογο, μια ξεχωριστή, πρωτόγονη μελωδία στο αιγενήτικο κατάγιαλο. Οι άμαξες στην Αίγενα έχουνε τη δική τους διακόσμηση και στολισμό. Οι ρόδες όλες βαμμένες κόκκινες, εξόν από μια άμαξα που είναι άσπρη. Μερικές άμαξες, κά τω από τον «καθρέφτη», έχουνε λαϊκές ζωγραφιές με άλογα. Και τα φανάρια βαμμέ να με διάφορα χρώματα, μαύρο, κόκκινο, άσπρο, κίτρινο. Λαϊκά στολίδια τα φανά ρια στις άμαξες.

Οι αμαξάδες αρχίζουνε τη δουλειά τους πολύ πρωί. Πλένουνε τ' άλογο με νερό και κρεολίνη, το καθαρίζουνε καλά με την ξύστρα, το ζένουνε στην άμαξα και πάνε στην πιά τσα, στο λιμάνι, για τις βόλτες. Απαντοχή όλη τη μέρα να πιάσουνε, με τη σειρά τους, πελάτες. Το βράδυ, όταν θα γυρίσουνε στο στάβλο, θα ξεπλυθεί τ' άλογο για να ξεκου ραστεί και να φάει μ' ευχαρίστηση. Η περιποίηση το τρέφει και το συντηρεί καλύτερα.

Θα σε ρωτήσω πεθερά, θα σε ρωτήσω, η μάνα, το τίνος είναι τ' άλογα, που βόσκουν στα λιβάδια. Τραγούδι για αγάπη.

Ο Βαγγέλης είχε πατέρα τον Γιώργο Λυκούρη, που στάθηκε ξεχωριστός αγρότης, εί χε πολλά ζώα, μεγάλες καλλιέργειες αγροτικές και το 1941 «έζωσε πολλούς ανθρώ πους», γι' αυτό του βγάλανε το παρατσούκλι «Κλώνος», που τόχει κι ο γιος του ανά μεσα στους Αιγενήτες αμαξάδες. Πριν τελειώσω το αντάμωμά μας στην Κυψέλη με τον διευθυντή γιατρό Γιώργο Μπόγρη και τον διαχειριστή καθηγητή Γιάννη Πούντο στην Αιγιναία, η κυρά Αφροδίτη μου είπε τούτο το τραγουδάκι:

ΑΜΑΞΕΣ ΚΑΙ ΑΜΑΞΑΔΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΕΝΑ

Παίρνω τα ζαγαράκια μου και πάω να κυνηγήσω, λαγούς και λάφια για να βρω και πίσω να γυρίσω. Κι ο φίλος Βαγγέλης απόσωσε: Μου βγάζουν τα ζαγάρια μου, μια ζηλεμένια κόρη, βλέπω την κόρη πούπλενε, σε γούρνα μαρμαρένια. Της δίνω το μαντήλι μου, της κόρης να το πλύνει, κι η κόρη ήτανε πιστή και πίσω μου το δίνει. - Ξένε μου το μαντήλι σου δε μπορώ να στο πλύνω.

Η άμαξα ήτανε μια από τις πιο σπουδαίες τεχνολογικές εφευρέσεις που έκανε ο άν θρωπος, και τη χρησιμοποίησε στο εμπόριο και στα ταξίδια. Σύμφωνα με τις έρευ νες, η εφεύρεση της έγινε από τους Σουμερίους στην κοιλάδα που βρίσκονται οι πο ταμοί Τίγρης και Ευφράτης στην Ασία, γύρω στο 3500 π.Χ. Την αρχαιότητα της απο δείχνει και στο ότι αναφέρεται συχνά στην Παλαιά

Διαθήκη.

Το γεγονός ότι το τροχοφόρο όχημα, η άμαξα, παρουσιάστηκε σ' αυτό τον αρχαίο αστικό πολιτισμό δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει. Οι γεωργοί, που εφοδιάζανε με την παραγωγή τους τους κατοίκους στις πόλεις, ήτανε φυσικό να χρειαστήκανε μέσα για να μεταφέρουνε τα προϊόντα τους. Η εφεύρεση αυτή ακολούθησε αναγκαστικά να εξημερωθούνε τα ζώα για το ζέσιμο και να αναπτυχθούν η ξυλουργική και η μεταλ λουργία, για να κατασκευαστούνε πριόνια κι άξονες. Το αρχαιότερο φανέρωμα, στο ότι υπήρξε τροχοφόρο όχημα, είναι μια ιερογλυ φική απεικόνιση για έλκηθρο με τέσσερις συμπαγείς τροχούς σε όψιμη πινακίδα στην Ουροόκ από την Ερέχ (Βάρκα) στη Μεσοποταμία. Πάνω από ολισθητήρες (πέδιλα) υπάρχει μια κιβωτοειδής κατασκευή με τριγωνικά στέγη. Από το 2000 π.Χ. περίπου, δυο σημαντικές εξελίξεις αύξησαν πολύ τη χρήση στα δίτροχα οχήματα. Η μία ήταν ότι εξημερώθηκε το άλογο, και η άλλη πως εφευρέθη καν οι ακτινωτοί τροχοί. Οι δυο μαζί προκάλεσαν επανάσταση στον τρόπο που γινό ταν ο πόλεμος, γιατί δημιουργήθηκε το ελαφρό δίτροχο πολεμικό άρμα. Γύρω στο 1550 π.Χ. το πολεμικό άρμα έφτασε στην Κρήτη. Γλυπτή απεικόνιση του βρέθηκε σε βασιλική επιτύμβια στήλη στις Μυκήνες κι αποτελεί την αρχαιότερη ευρωπαϊκή αναπαράσταση με άρμα-άμαξα. Οι μινωικές πινακίδες, με τη γραμμική γραφή Β' στην Κνωσσό, εικονίζουνε τους τροχούς αποθηκευμένους χωριστά από το ΑΦΙΕΦΟΜΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 11

πήγμα-αμάξωμα. Παράσταση με μυκηναϊκή άμαξα, σε τοιχογραφία, έχουμε από το 13ο π.Χ. αιώνα. Επίσης, παράσταση με αρχαία ελληνική άμαξα από γαμήλια τελετή (αυτή χρησιμοποιείται και τώρα στην Αίγενα, στους γάμους, με τον κατάλληλο στο λισμό της), πάνω σε λήκυθο (νεκρική) που βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο, στη Νέα Υόρκη, έργο που ζωγράφισε ο Αμάσιος (555-525 π.Χ.). Το άλογο χρησιμο ποιήθηκε τουλάχιστον για τέσσερις χιλιάδες χρόνια να τραβά άμαξα, και το βόδι πε ρισσότερες από πέντε. Περίφημο είναι το χάλκινο άγαλμα με τον Ηνίοχο στους Δελφούς. Προέρχεται από το σύμπλεγμα με άρμα. Είναι αφιέρωμα από τον Πολόζαλο, τύραννος στη Γέλα, στη Σικελία (478 ή 474 π.Χ.). Παρουσιάζονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο στους Δελφούς και κομμάτια από τα άλογα στο άρμα κι από τη βάση, όπου στηριζότανε το σύμπλεγμα. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο, στην Αίγενα, υπάρχει ανάγλυφη στήλη από παριανό μάρμαρο, όπου φαίνονται τα πόδια από ηνίοχο όρθιο πάνω σε άρμα, με κατεύθυνση προς τ' αριστερά. Σκεπάζεται από δεύτερο άρμα, με αντίθετη κατεύθυνση. Είναι αρ χιτεκτονικό ανάγλυφο από περίβολο σε ηρώο στον Αιάκειο (420-480 π.Χ.). Επίσης, κομμάτια μαρμάρινα από δυο αλογοκεφαλές σε άρματα, που πλαισιώνανε την εσωτερική μορφή, στο ανατολικό αέτωμα, στο νεότερο αρχαϊκό ναό για τον Αιιόλλωνα (530-520 π.Χ).

ΑΜΑΞΕΣ ΚΑΙ ΑΜΑΞΑΔΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΕΝΑ

Ύδρα: νωρίς το πρωί στην προκυμαία.

.,..

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΙΛΗ

II*

fït#fî

SilfftS

Mm.

Η αντανάκλαση του καταρτιού οτο νερό.

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Γιάννης Μαίλλης Ο δικηγόρος-καλλπέχνης-φωτογράφος Η ζωή του, το έργο του

εν είναι η πρώτη φορά που η ανακάλυψη ενός βιβλίου μου αποκαλύπτει έναν , άνθρωπο με πολλές όψεις. Όχι την έκπληξη του ανθρώπου της «διπλανής πόρ

τας», έκφραση που επαναλαμβάνεται τόσο πολύ τελευταία, αλλά την γνωστή φιγού ρα που έβλεπα και χαιρετούσα όλα τα χρόνια της ζωής μου, τον γνωστό-άγνωστό μου δικηγόρο Γιάννη Μαίλλη. Κάποια στιγμή είδα κάποιες φωτογραφίες του. Τότε μου είπαν: «Δεν είναι μόνο καλός δικηγόρος, είναι και ερασιτέχνης φωτογράφος, σπουδαίος». Το 1981, στο αιγινήτικο σπίτι του, έγινε μια έκθεση με ένα μέρος των φωτο γραφιών του που με εντυπωσίασαν πολύ. Ήταν σκηνές από την Αίγινα, φωτογραφικά πορτραίτα γνωστών τόπων, διαλεγμένων με το ευαίσθητο μάτι του δικηγόρου-καλλιτέχνη. Ακολούθησαν άλλα σημαντικότατα θέματα της ζωής του τόπου. Η επιστράτευση στην Αίγινα το 1940, η επεξεργασία του σφουγγαριού, και σιγά-σιγά ξετυλίχθηκαν πολλές πτυχές της Αιγινήτικης ζωής. Θαύμασα την παρέλαση παληών καπεταναίων με τα σκουφιά ή τα καπέλλα τους τα ναυτικά, είδα γνωστούς βιοτέχνες «επί τω έργω», κανατάδες να δίνουν φόρμα στα κανάτια τους, γνωστούς παραδοσιακούς κουρείς με τα παληά ψαίδια και ξυράφια τους, τον Πέτρο τον Κάτσα που μας άφησε το ζωγραφικό έργο με τα τόσα ωραία σκαριά, τους κόφτες των σφουγγαριών, τους καφενόβιους στο γνωστό καφενείο του Καραγιάννη, που για δεκαετίες υπήρξε το κέντρο της κοινωνικής ζωής της Αίγινας, κάποιους γνωστούς δανδήδες του νησιού αραγμένους με «χάρη» στις πολυθρόνες των καφενείων της παραλίας, δύτες να αναδύονται με το σκάφανδρο από την θά λασσα, βάρκες, βαρέλια κρασιού παρατεταγμένα στην παραλία, έτοιμα να πλυθούν και να στεγνώσουν για την καινούργια αιγινήτικη ρετσίνα, δίχτυα απλωμένα παντού κάτω από τον ήλιο, μιας ονειρεμένης Αίγινας που δεν θα ξαναγυρίσει πια ποτέ. Αυτήν την Αίγινα θαύμασα στην έκθεση του Γιάννη Μαίλλη, αυτήν την Αίγινα έσωσε με τον ευαίσθητο φακό του το καλλιτέχνης. Πριν από ένα χρόνο με προσκάλεσαν στο Δανέζικο Ινστιτούτο στην Πλάκα για την παρουσίαση ενός βιβλίου «ΤΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΪΛΛΗ» εκδόσεις ΑΔΑΜ, με χορηγό τον γυιό του Μιχάλη Μαίλλη. ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΪΛΗΣ

Διάφοροι ομιλητές, ο ίδιος ο Μιχάλης Μαϊλλης, ο ζωγράφος Παύλος Σάμιος και άλ λοι, προυσίασαν με αγάπη και θαυμασμό το έργο το φωτογραφικό του Γιάννη Μαίλλη. Αλλά η ομορφιά και η έκπληξη βρίσκονται στις 229 σελίδες του βιβλίου, που εκτός από τις φωτογραφίες που αφορούν την Αίγινα, υπάρχουν σκηνές αποτυπωμέ νες από τον φακό του από όλη την ελληνική γη, υπάρχουν και πορτραίτα των μεγα λύτερων ελλήνων καλλιτεχνών, ζωγράφων, γλυπτών, ηθοποιών, συγγραφέων, ποιη τών, οι οποίοι συνδέονταν με φιλία στενή μαζί του και με όλη του την οικογένεια, και υπάρχει και η τελευταία του δουλειά με τον τίτλο «Αντανακλάσεις στην θάλασσα» που τον έκανε περισσότερο γνωστό στην Ευρώπη και στην Αμερική. Πριν μιλήσω όμως γι' αυτή την συλλογή, για την απήχηση που είχε, για τις τι μητικές κριτικές από ανθρώπους της τέχνης της Ελλάδας και του εξωτερικού, θα ήθε λα να παρουσιάσω την ζωή του Γιάννη Μαίλλη παίρνοντας τις πληροφορίες που μας δίνει το βιβλίο του. Ο Γιάννης Μάίλλης (1914-1999) γεννήθηκε στην Αίγινα τον Οκτώβριο του 1914. Ο πατέρας του Μιχάλης, Καλάμνιος, από οικογένεια εμπόρων σφουγγαριών. Η μητέρα του, Ιουλία, κόρη Αιγινήτη σπογγέμπορα. Η οικογένεια εγκαθίσταται στο γνωστό πανέμορφο νεοκλασικό κτίριο με την εσω τερική αυλή στην οδό Αχιλλέως, που ανήκε στην μητέρα του. Εκεί γεννιέται και ζει ο Γιάννης Μαϊλλης, εκεί συναναστρέφεται με ανθρώπους όλων των κοινωνικών τάξεων. Αφού κάνει τις τρεις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στο αιγινήτικο σχολείο, ακολουθεί την οικογένεια του στην Αθήνα, όταν ο πατέρας του, το 1925 αγοράζει ένα σπίτι στην οδό Σκουφά. Εκεί, ο Γιάννης Μαίλλης θα περάσει την υπόλοιπη ζωή του. Το 1926 ο πατέρας του πεθαίνει και περίπου την ίδια εποχή απο κτά την πρώτη του φωτογραφική μηχανή, ένα τετράγωνο κουτί, μια AGFA, δώρο της μητέρας του. Αυτή η μηχανή στάθηκε η αρχή της αγάπης του για την φωτογραφία.

Το πατρικό του σπίτι στην Αίγινα.

\Μ

ί.1 %}:

m 1

tri

ΔΕΞΙΑ

;

Αίγινα: Στο καφενείο Αίγινα: Η κυρά Ματζουράνα. Αίγινα: Το ξυλουργείο

ΑΦΙΕΦΩΜΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. Π

Στην συνέχεια κάνει τις σπουδές του στην Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου των Αθηνών. Το 1936 συ ναντά την μέλλουσα γυναίκα του, Άννα Βεϊνόγλου, κό ρη επιφανούς Έλληνα εμπόρου της Σμύρνης, με γρα φεία στην Σμύρνη και στις Ινδίες, απ' όπου διοχετεύ ει τσάγια και μπαχαρικά σε όλη την Ευρώπη. Πα ντρεύονται λίγους μήνες πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και αποκτούν δύο παιδιά. Τον Μιχάλη, επι τυχημένο επιχειρηματία, και την Ελένη, ιδιοκτήτρια σήμερα της «Αίθουσας Σκουφά» στο Κολωνάκι και γυναίκα του γνωστού αρχιτέκτονα Παύλου Καλλιγά. Ο Γιάννης Μαΐλλης καλείται στον στρατό το 1939 με τους αγυμναστους όλων των ηλικιών και βρίσκεται στην ίδια μονάδα με τον γνωστό ζωγράφο Γιάννη Τσα ρούχη. Φωτογραφίες του από το μέτωπο δεν έχουμε. Ίσως γιατί του έκλεψαν την Leica, την μηχανή του, μόλις βρέθηκε εκεί, ίσως γιατί δεν ήθελε να καταγρά ψει τις βίαιες σκηνές του πολέμου στην περίοδο του οποίου σκοτώθηκε η μεγαλύτερη αδελφή του από εξωστρακισμό μιας σφαίρας. Μετά τον πόλεμο δικηγορεί. Για μια περίοδο ασχο λείται με το εργατικό δίκαιο προσφέροντας πολύ συχνά τις νομικές του υπηρεσίες χωρίς αμοιβή σε άπορους πελάτες. Ένας από τους πελάτες του, ο Γιάννης Τσαρούχης, τον συστήνει στους καλλιτέχνες συγγραφείς και ποιη τές της γενιάς του '30, με τους οποίους ο Γ. Μαίλλης δένεται με στενή φιλία και ξαναρχίζει να ασχολείται με την φωτογραφία. Στην αρχή εμπλουτίζοντας τα οικο γενειακά άλμπουμ. Παρ' ότι δεν είχε πάρει ποτέ μαθήματα φωτογρα φίας, είχε έμφυτο ταλέντο, αναπτυγμένη αίσθηση της σύνθεσης και δημιουργικότητα στη χρήση του φυσι κού φωτός. Σπάνια χρησιμοποίησε ευρυγώνιους ή τηλεφακούς, προτιμούσε έναν κοινό φακό που έπαιρ νε φωτογραφίες με προοπτική ανάλογη με του αν θρώπινου ματιού. Ο κύριος όγκος της παραγωγής του προέρχεται από την περίοδο όπου η Ελλάδα βίω νε τεράστιες δημογραφικές και κοινωνικές αλλαγές. ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΪΛΗΣ

Στις δεκαετίες του 1950 και '60 οι κάτοικοι της υπαίθρου συρρέουν στην Αθήνα εγκαταλείποντας παραδοσιακές ασχολίες, ήθη κι έθιμα. Ο Μαίλλης «σώζει» με τον φακό του πολύτιμες εικόνες που έχουν εκλείψει πλέον: πόλεις που άλλαξαν παντελώς μορφή, πρόσωπα χαρακτηριστικά των χωριών, χορούς, παληά επαγγέλματα, γεφύ ρια που σήμερα δεν υπάρχουν πια, βυζαντινές εκκλησίες, αρχοντικά... Τα φωτογραφικά του ταξίδια τον έφεραν από την Ήπειρο και την Μακεδονία στα χωριά της Πελοποννήσου. Πολλές φωτογραφίες του παραμένουν αταΰτιστες, αφού δεν σημείωνε πάντα τον τόπο της λήψης. Οι φωτογραφίες του δεν αποτύπωναν ωραία τοπία, παρουσίαζαν ένα περιβάλλον δεμένο με ανθρώπινη δραστηριότητα. Στην συλλογή χιλιάδων φωτογραφιών του, εκτός από τα «πορτραίτα» όλων σχε δόν των προσωπικοτήτων των γραμμάτων και των τεχνών της ελληνικής γης, περι λαμβάνονται σκηνές από θρησκευτικές τελετές, ταξίδια τσιγγάνων με τα ζωγραφιστά κάρα τους, εικόνες από σπιτικές βιοτεχνίες με τα μέλη της οικογένειας «επί τω έργω». Ο Γ. Μαΐλλης αφήνει συνήθως το τοπίο να λειτουργεί σαν φόντο για την ιστορία που επιλέγει να αφηγηθεί. Το γιουσουρούμ στο Μοναστηράκι τού προσφέρει πολύτιμες σκηνές που ο φακός του αποτύπωσε και κατέγραψε για τις μέλλουσες εποχές, όπου αυτές οι φωτογραφίες θ' αποτελούν ιστορικές μαρτυρίες του ελληνικού παρελθόντος. Άλλωστε γνωστές καθημερινές ελληνικές εφημερίδες και περιοδικά συχνά χρησιμο ποίησαν φωτογραφίες του Γιάννη Μαΐλλη. Στις δεκαετίες του 1970 και 1980 ο Γιάννης Μάίλλης εξερεύνησε την καλλιτεχνι κή πλευρά της έγχρωμης φωτογραφίας. Ο φίλος του ο Γιάννης Τσαρούχης είπε κάποτε: «είναι ανώτερο το έργο που σχε διάζεται με την χρωματική αναζήτηση, από το σχέδιο που γίνεται υπομονετικά, με τέ λεια φωτοσκίαση και αναλογίες, δηλαδή εν μέρει σαν φωτογραφία». Οι λεπτοί πειραματισμοί του με τις αφηρημένες μορφές, μαζί με την έλξη που του ασκούσε το παιχνίδι του φωτός στο νερό, τον οδήγησαν σε μια σειρά από έγχρωμες φωτογραφίες αντανακλάσεων στην θάλασσα. Εκείνο που τον ενδιέφερε περισσότερο ήταν οι αντανακλάσεις σε κινούμενο νε ρό που δημιουργεί αφηρημένες εικόνες. Ο ίδιος λέει: «Κάποια στιγμή κέντρισαν το ενδιαφέρον μου οι αντανακλάσεις, χρωματικά παιχνιδίσματα στο κινούμενο νερό, που με τις ακτίνες του ήλιου αλλάζουν συνεχώς σε ευαίσθητες συνθέσεις, ζωγρα φικές τέλειες, σαν από χέρι μεγάλου μάστορα. Όμως οι συνθέσεις αυτές διαλύο νταν, για να δώσουν την θέση τους σε ένα άλλο θέμα, εξίσου αρμονικό με το προη γούμενο. Οι άπειρες εντυπώσεις κατάντησαν παραισθήσεις. Αυτές τις παραισθήσεις θέλησα να ακινητοποιήσω, να παίξω μαζί τους. Έτσι, ο ευαίσθητος φωτογραφικός φακός άρχισε να καταγράφει και να συλλαμβάνει κάθε κίνηση στην ροή του χρό νου. Όργιο σχημάτων και χρωμάτων. Για μένα, η φωτογραφία μετουσιώθηκε σε ζωγραφική χωρίς καμία δική μου παρέμβαση. Η φύση είναι ένας μεγάλος δημι ουργός: αυτή τη φορά μας αποκάλυψε ένα από τα αμέτρητα μυστικά της ως καλ λιτέχνης».

ΑΦΙΕΦΟΜΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 11

Αίγινα: Το μπακάλικο.

Αγκίστρι: Η επιστροφή της ψαρόβαρκας.

ÌB¥ \Ϊ'

ι»ρ·;. ••••

. :• azm-.m

r-4>*LÎ

. i I

IB »I

Η πρώτη έκθεση με αντανακλάσεις του Γιάννη Μαίλλη παρουσιάστηκε την Άνοι ξη του 1985 στην «Αίθουσα Σκουφά». Οι κριτικές είναι ενθουσιώδεις. Ο γνωστός ζωγράφος Σπύρος Βασιλείου γράφει μεταξύ άλλων: Με μια φωτογραφική μηχανή στο χέρι ο Γιάννης Μαίλλης μας διδάσκει πολ λά. Με ευαίσθητο μάτι απομονώνει από τη Φύση ευτυχισμένες στιγμές της από αντανακλάσεις στο νερό, με αποτέλεσμα αφηρημένες εικόνες, σε μεγάλη ποικιλία, πλούσιο χρώμα, μετουσιώνοντας

τη Φύση σε Τέχνη. Η διαμάχη του

αιώνα μας, ανάμεσα στην αφηρημένη και την παραστατική τέχνη, γίνεται, με το 'κλικ' της μηχανής, μια σύζευξη της αφαίρεσης με την εικόνα. Όλες αυτές οι μαρμαρυγές, τα παιχνιδίσματα, η στέρεα σύνθεση που θα την ζήλευε ο κά θε σύγχρονος

οπαδός της αφηρημένης

τέχνης οφείλονται στην απομόνωση

που κατορθώνει ο φωτογράφος από τη Φύση. Φτάνει νάχεις μάτι και όλα δικαιώνονται. Σπύρος Βασιλείου Φανατικός οπαδός της αφαίρεσης στην Τέχνη και όχι της

αφηρημένης.

Και ο γνωστός χαράκτης Α. Τάσσος γράφει μεταξύ άλλων: Ο Γιάννης Μαϊλλης έχει μια πολύχρονη

θητεία στην Τέχνη της φωτο

γραφίας [...] φαίνεται ότι ο ίδιος έφτασε α ένα δικό του οριοθετημένο σημείο απολογισμού

και μας καλεί να συνεκτιμήσουμε μαζί του τα απο

τελέσματα της προσπάθειας του στην τέχνη της φωτογραφίας

[...]. Αυτή

η έκθεση των έργων του, μας επιτρέπει να πάρουμε μία ανάσα πραγματο ποιώντας μια θεώρηση του κόσμου του. Ένας κόσμος εκρηκτικός, γεμά τος μυστήριο σε οχήματα και σε χρώματα, άλλοτε ρευστός και φευγαλέος και άλλοτε στέρεος σαν πυρακτωμένο ατσάλι, παρουσιάζεται

αιχμαλωτι

σμένος μπροστά μας, παραδομένος χωρίς όρους στον θεατή και την προ σωπική του ερμηνεία.

Και ο Μίνως Αργυράκης γράφει μεταξύ άλλων: Ο Γιάννης Μαίλλης μας ξάφνιασε όλους. Μας αποκάλυψε, με τις εκπλη κτικές φωτο-ζωγραφικές

του, τι γίνεται μέσα στα σπλάχνα της γης [...],

εμείς πρέπει να αισθανόμαστε φτωχοί στα οράματα μας, άμα τα συγκρί νουμε με τα οράματα που μας αποκάλυψε ο Γιάννης.

Κι ο Γιάννης ο Μόραλης γράφει: Κυνηγό εικόνων θα ονόμαζα τον φίλο μου Γιάννη Μαίλλη που με πάθος φωτογράφιζε ό,τι με την ευαισθησία του θεωρούσε άζιο να κρατηθεί η ει κόνα του. Τον θυμάμαι πολλές φορές που στεναχωριόταν γιατί δεν είχε μαζί την μηχανή του κι έτσι έχανε την ευκαιρία να αποτυπώσει μια ακόΑΦΙΕΦΩΜΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ, τ. Π

μα σημαντική εικόνα γι' αυτόν. Εικόνες από την ζωή, τοπεία, προσωπο γραφίες, και ακόμα αντανακλάσεις του φωτός πάνω στο νερό που θυμί ζουν εικαστικούς πίνακες, συνθέτουν την δουλειά πούμας άφησε ο Γιάν νης Μαίλλης. Ι. Μόραλης

y - v v γ-Λ* ft-** fr/

^ra^^y

Γί*/ν*~

&-+*))y •fr*"-

ψ?*'->-*1-ττ><γ/// ì?*i -hf 'ins

^~; A « U · £><*« - v ^f^ **^JP·^"/ A ^ t s .

' Ρ . '/ι. λ . fft

...».._: -r·. Ρ „ .

ίτν*) A f e / / · . •-«•γ / * .

Αίγινα: Καθαρισμός και κόψιμο των σφουγγαριών στου Μπράουν.

/~/

Τ '

Και ο νομπελίστας μας, ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης γράφει στον Γ. Μαϊλλη: Γιάννη, Μένω κατάπληκτος. Ανακάλυψες καινούργιο κόσμο, καινούργια τέχνη. Πρέπει να τα δει και η Ευρώπη. Σου σφίγγω το χέρι. Οδ. Ελύτης / 4 <^y^7 -

Δύο χρόνια μετά και αφού η έκθεση με τους «Αντικατοπτρισμούς στην θάλασσα» εί χε οργανωθεί στην Βοστώνη και αφού ... αλλά ας αφήσω τον Γιάννη Μαΐλλη να μι λήσει γι' αυτά στον Ελύτη, σε ένα γράμμα που του γράφει το 1987. Αθήνα 14 Νοεμβρίου 1987 Αγαπητέ Οδυσσέα Ευτυχείς συγκυρίες έκαναν την προφητική ευχή σου πραγματικόητα. Είχα την τύχη ένας παγκόσμια γνωστός εκδοτικός οίκος, η PRESTEL του Μονά χου, να ενδιφερθεί για τις φωτογραφίες μου και να τις εκδόσει σε βιβλίο. Το βιβλίο παρουσιάστηκε από το σοβαρότερο βιβλιοπωλείο του Αμβούργου, σε εκλεκτό κύκλο προσωπικοτήτων των Γραμμάτων και της Τέχνης και συγχρόνως έκαναν έκθεση φωτογραφιών μου. Μίλησαν σ αυτή την εκδήλωση πολύ κολακευτικά, εξέχοντες Γερμανοί, για την πρω τόγνωρη αυτή φωτογραφία. Γυρνώντας στο Μόναχο, μου έγινε η τιμητικότερη πρόταση που μπο ρούσα να φανταστώ, από τον διευθυντή δύο από τα πιο σημαντικά Μου σεία του Μονάχου: Μου ζήτησε να εκθέσω τις φωτογραφίες κατ' επιλο γήν μου, είτε στην περίφημη «Γλυπτοθήκη» είτε στο «Antikensammlungen Museum» όπου και εκτίθενται αριστουργήματα της αρχαίας ελληνικής τέ χνης. Φυσικά δέχτηκα την πρόταση, συγκινημένος καί... Με αγάπη και βαθειά εκτίμηση. Γιάννης Μαΐλλης

ΑΦΙΕΦΩΜΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 11

ΊΑΝΝΗΖ MAUAHl Σκουφά 4 106 73 Αθήνα Τηλ. 3610676

5 " " / -

ït~

tTApdV fUttLui

·»< ^y ι ί> ΐΐ^'Χ'-Γ"

£»«/A/

Cu.J.i.,n

U / ^

/ Λ ( Ρ 1

?s',\co )P«JurÎt2)0>)

''*«' Ά (neniç, j-it)

hrafuB&fjtCiSinSsït-uJi

2<*"»'

Î > c^^tM-lo

ij.^loj-ç« y/K-u ^ n , . /V> iutt^r

i>/*H W i "

ζΊ

)

, ^~>Χ?\ >*H^ 4 ( " ^ «4

*&&)!•*

lipo

„ ' 7

^"γμΐΐινο/*.!*

&<>&<**,'-.

K^"*\£>/i-pu-

Ç?*-»lt* ÎI^J

truw yuç,Sn <ê/U^ e ^ M y - M ^ J l - w e c / j i ) ,7-^

/ j * , yu'eV

' ,

p*l!

Λ > y«' mptif

y**(*

^-/-e*^v

ι.

Η έκθεση των «Αντανακλάσεων στην θάλασσα» με γερμανικό τίτλο «Augenblicke im spiel der Wellen Photoimpessionen von Jannis Maillis» έγινε το 1988 στην Γλυπτοθή κη του Μονάχου (Antiken Sammlungen Museum») εκεί όπου βρίσκονται και τα πε ρίφημα γλυπτά της μετόπης του Ναού της Αφαίας. Ένα μεγάλο μέρος της συλλογής, μετά από παράκληση του Μουσείου του Μο νάχου βρίσκεται και εκτίθεται μονίμως στο «Φωτογραφικό Μουσείο της πόλεως του Μονάχου». Η ευχαριοτήρια επιστολή του διευθυντή του Stadtmusem του Μονάχου, στον Γιάννη Μαΐλλη για την δωρεά μεγάλου μέρους της συλλογής των φωτογραφιών του στο εν λόγω Μουσείο.

Μόναχο 14.5.1992 Αξιότιμε κύριε Μαίλλη*, Εκ μέρους του Stadtmuseum του Μονάχου επιθυμώ να σας ευχαριστήσω για την γενναιόδωρη προσφορά

των φωτογραφιών

σας.

Να είσθε σίγουρος ότι οι φωτογραφίες οι οποίες έφτασαν με την με σολάβηση του κυρίου Stresow στο Μουσείο, φυλάσσονται με τον καλλί τερο τρόπο στην συλλογή του Μουσείου της Φωτογραφίας και θα τύχουν μιας περισσότερο προσιτής

δημοσιότητας.

Το Μουσείο φωτογραφίας

διοργανώνει,

από το 1961, 6-8 εκθέσεις

ετησίως, οι οποίες πάρα πολύ συχνά έχουν παγκόσμια απήχηση. αυτού, το Μουσείο Φωτογραφίας διαθέτει μια μόνιμη συλλογή

Εκτός 500.000

φωτογραφιών περίπου, επίσης κάμερες και διάφορα τεχνικά εξαρτήματα τα οποία είναι στη διάθεση των επισκεπτών που ενδιαφέρονται να τα επι σκεφθούν και να τα δουν. Προκειμένου

να σας δώσω μια πρώτη εντύπωση των εκθεμάτων της

Συλλογής επιτρέψτε μου να εσωκλείσω στην παρούσα επιστολή, έναν κα τάλογο της συλλογής από την σειρά «Το Μάτι του Κύκλωπα». Με πολλές ευχαριστίες για την δωρεά σας και φιλικούς

χαιρετισμούς

Dr. Ulrich Pohlmann Διευθυντής του Μουσείου

Φωτογραφίας του Μονάχου

Να σημειώσω επίσης, ότι έκθεση αυτής της φωτογραφικής δουλειάς του Γ. ΜαΪλλη έγινε και στο Αμβούργο (1987) και στην Tour της Γαλλίας (1990).

* Μετάφραση της γερμανικής επιστολής Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού 36

ΑΦΙΕΦΩΜΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. Π

Αίγινα: Βιαστικό κολατσιό.

Αίγινα: Διαβάζοντας την εφημερίδα.

Αίγινα: Ο κυρ Πέτρος ζωγραφίζει κανάτια.

i S t j . :ί ΐ ε

Αίγινα: Αραγμένη βάρκα.

I'M

Γιαγιά και μωρό. Αίγινα: Ο Σκλάβαινας στον τροχό.

Σήμερα, που ο Γιάννης Μαΐλλης δεν υπάρχει πια, μένει το έργο του που μιλά γι' αυτόν. Παρούσα επίσης η γυναίκα του η Άννα Μαΐλλη, άγρυπνος φρουρός αυτού του έργου και των πολύτιμων αναμνήσεων μιας ζωής γεμάτης από την παρουσία παι διών κι εγγονιών, φίλων οικογενειακών, φίλων ποιητών, ζωγράφων, καλλιτεχνών. «Γιορτές, Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, θυμάται η Αννα Μάίλλη, όλη η οικογέ νεια μαζευόταν στο μεγάλο τραπέζι της Σκουφά, στην Αθήνα με παιδιά, γιαγιάδες, αδέλφια. Μια γαλοπούλα, ένα ολόκληρο αρνάκι, κουραμπιέδες, μελομακάρονα και η Βασιλόπιτα». Και το Πάσχα στην Αίγινα με την οικογένεια και πλήθος φίλων, ειδικά την δεκα ετία του 1950 που δεν είχαν όλοι σπίτια στην Αίγινα μαζεύονταν στην ωραία αυλή της Άννας και του Γιάννη Μάίλλη. Εκεί έγινε τόσες φορές και η προετοιμασία εκθέσεων των γνωστών ζωγράφων που ήταν δεμένοι με το νησί και το σπίτι του Μαΐλλη. Η Αψναία

επιφυλάσσεται να παρουσιάσει και άλλες φωτογραφίες του Γιάννη

Μάίλλη στο μέλλον. Είναι κρίμα που δεν μπορούμε να δημοσιεύσουμε τις έγχρωμες φωτογραφίες του που ανήκουν στους «Αντικατοπτρισμούς». Θα ήθελα να ευχαριστήσω την Άννα Μαΐλλη για τη βοήθεια που μου προσέφερε για την παρουσίαση αυτού του άρθρου, για τις φωτογραφίες, τα προσωπικά γράμ ματα (του Οδ. Ελύτη, του ζωγράφου Μπουζιάνη, του Γιάννη Μόραλη και τόσων τό σων άλλων) που μου εμπιστεύτηκε και που μ' έκαναν να γνωρίσω καλλίτερα την προ σωπικότητα και τις ευαισθησίες του δικηγόρου-συλλέκτη-καλλιτέχνη-φωτογράφου Γιάννη Μάίλλη.

Αίγινα: Στο κουρείο. ΔΕΞΙΑ Αίγινα: Δυο άνδρες. ΑΦΙΕΦΩΜΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. Π

Περιπέτειες στη χώρα της ζωγραφικής

1 ο Σάββατο 17 Δεκεμβρίου παρουσιάστηκε στην Γκαλερί Ζουμπουλάκη στο πλαίσιο της έκθεσης «Μικρές Ζωγραφιές», το λεύκωμα 10+1 Περιπέτειες στη χώρα της Ζω γραφικής σε κείμενα της Ίριδας Κρητικού, επιμέλεια έκδοσης Δάφνης Ζουμπουλάκη, μετά από πρόσκληση της Κοινωνικής Στήριξης (μη κερδοσκοπικός οργανισμός που υποστηρίζει παιδιά με αναπηρία) η Γκαλερί Ζουμπουλάκη προχώρησε στη δημιουργία ενός πρωτότυπου λευκώματος με 10+1 έργα συνεργατών της που αποτέλεσαν την αφε τηρία για τις 10+1 μικρές ιστορίες που απευθύνονται σε παιδιά και σε μεγάλους. Το βι βλίο θα διατίθεται από την Γκαλερί Ζουμπουλάκη και την Κοινωνική Πρόνοια. Παραθέτουμε μια από τις ιστορίες της Ίριδας Κρητικού πάνω στον πίνακα του ζωγράφου Γιώργου Αυγέρη με τίτλο «Διαδήλωση».

Ι Ιρώτοι μαζεύτηκαν οι κόκκινοι. Στάθηκαν ήσυχα στην άκρη της πλατείας και περίμεναν. Είχε έρθει η ώρα να μιλήσουν για ό,τι τους έλειπε: μια δουλειά που να τους αρέσει και ελεύθερα απογεύματα. Γα λανό ουρανό για να του λένε «καλημέρα» κάθε πρωί. Καθα ρή θάλασσα για να κάνουν μακροβούτια το καλοκαίρι. Γελα στά σπίτια, σχολεία και νοσοκομεία. Γρήγορους δρόμους και γρήγορα τραμ. Καράβια που να επισκέπτονται τα νησιά το χειμώνα. Περισσότερα μανάβικα για να πουλούν τα πορτο κάλια τους. Χαρτιά με τη φωτογραφία τους για να μη φο βούνται να περπατούν στη μεγάλη πόλη. Τότε ήρθαν οι μπλε. Είχε έρθει η ώρα να σταματήσουν τους κόκκινους. Ωστόσο, ήθελαν κι αυτοί ελεύθερες ώρες Γιώργος Λυγερός, Διαδήλωση,

εγκατάσταση, 2002,

για να παίζουν ποδόσφαιρο. Γαλανό ουρανό για να τον κοιτούν από το μπαλκόνι τους. Γρήγορα τραμ για να γυρνούν νωρίτερα σπίτια τους. Σχολεία για τα παιδιά τους,

από τη σειρά έργων:

νοσοκομεία για τους γονείς τους. Καράβια ψα το δικό τους νησί. Φρέσκο χυμό για το

Παίζουμε πόλεμο;

πρωινό τους. Χαρτιά για το κορίτσι που πρόσεχε το μωρό τους τα πρωινά. Και για το αγόρι που επισκεύαζε τη μοτοσικλέτα τους στο συνεργείο. Μα είχε έρθει η ώρα να σταματήσουν τους κόκκινους. Κι έτσι δεν άκουγαν τι φώνα ζαν. Κι έτσι δεν έβλεπαν τι έγραφαν στα πανό που κρατούσαν. Κ όσοι άγγιζαν πληγώνο νταν απ' το μπλε. Ένας βάφτηκε μπλε στο πόδι. Αλλοι από τη μέση ώς το κεφάλι. Κι άλ λοι από το κεφάλι ώς τη μέση. Κανείς τους δεν κατάλαβε ότι ονειρεύονταν τα ίδια όνειρα. ΙΡΙΣ ΚΡΗΤΙΚΟΥ

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 11

ΝΤΕΝΙΖ-ΧΛΟΗ ΑΛΕΒΙΖΟΥ

0 Ιωάννης Καποδίστριας 1

και η σύσταση Πινακοθήκης στην Αίγινα

την παρούσα ανακοίνωση, το ενδιαφέρον μας κρατά μία πληροφορία για έναν

μικρό πυρήνα, μία συλλογή ζωγραφικών πινάκων, την οποίαν είχε καταρτίσει

εις την Αίγιναν ο Καποδίστριας.1 Η πληροφορία κατατίθεται στη βιβλιογραφία άλ λως αδιερεύνητη και έως σήμερα, ατεκμηρίωτη. Όπως όμως θα δούμε αμέσως, συ γκεκριμένη προσωπική πρωτοβουλία του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδος, επιβε βαιώνει πρόθεση του για σύσταση μιας συλλογής προσωπογραφιών, η οποία μπορεί πλέον να συνδεθεί άμεσα με μικρή ομάδα ζωγραφικών έργων που είχαν συγκεντρω θεί στην Αίγινα στους χώρους του Ορφανοτροφείου, έως τα 1832.

.Ε/ΐδικότερα, τον Νοέμβριο του 1827, δύο δηλαδή μόλις μή νες πριν φτάσει στην Ελλάδα ο νεοεκλεγμένος Κυβερνήτης της, θα αποστείλει από τη Μπολόνια όπου βρίσκεται, δύο επιστολές. Και οι δύο φέρουν την ημερομηνία 6/18 Νοεμ βρίου.3 Οι επιστολές απευθύνονται στους απογόνους των οι κογενειών των Μητροπολιτών Ευγενίου Βούλγαρη και Νι κηφόρου Θεοτόκη που κατοικούσαν στη Βενετία και στην Πάντοβα αντίστοιχα. Στις επιστολές του αυτές, ο Καποδί στριας ζητά την ανάθεση αντιγράφων των πορτραίτων των δύο Μητροπολιτών, που είχαν στις οικογενειακές τους συλ λογές οι γόνοι των δυο μεγάλων Επτανήσιων ανδρών, εκ φράζοντας επιπλέον ρητά την πρόθεση του να αρχίσει στην Ελλάδα με τα αντίγραφα αυτά, μία συλλογή προσωπογρα φιών των επιφανών μας ανδρών. Έτσι, στην επιστολή του προς τον γόνο της οικογένειας του Ευγενίου Βούλγαρη, Α. Παπαδόπουλο, ο Κυβερνήτης απευθύνει την παράκληση για την ανάθεση ενός αντιγράφου της «ωραίας προσωπογραφίας του Μητροπολίτη Ευγενίου Βούλγαρη», έργου που κατείχε η γιαγιά του. Ακόμη πιο συ γκεκριμένα, ζητά το αντίγραφο να ανατεθεί στον «διάσημο ζωγράφο Σκιαβένι» και να αποσταλεί στην Ελλάδα όταν θα το

* Η Ντενίζ-Χλόη Αλεβίζου είναι δρ. ιστορικός της τέχνης. 1. Για την πολύτιμη βοήθεια της και από αυτή χη θέση θερμά ευχαριστούμε την κ. Άννα Γιαννούλη, προϊσταμένη του τοπικού αρχείου Αίγινας. 2. Βλ. Κ. Μπίρης, Ιστορία του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Αθήνα 1957, σελ. 57. Την πληροφορία επαναλαμβάνει και ο Στ. Λυδάκης («μάζεψε κάμποσους πίνακες για μια πρώτη Πινα κοθήκη») παραπέμποντας στον Μπίρη (βλ. Στ. Λυ δάκης, Η ιστορία της νεοελληνικής ζωγραφικής Ι6ος-20ος αιώνας, στο Οι Έλληνες Ζωγράφοι, τ. 3ος, Μέλισσα, 1976, σελ. 99). Τα έργα αυτά δεν κατονομάζονται σας συγκεκριμένες μελέτες, ενώ βέβαιο θεωρείται ότι πέρασαν μαζί με άλλα, πρώτα στο Πολυτεχνείο και κατόπιν στην Εθνική Πινα κοθήκη, κατά την ίδρυση της στα 1841. 3. Ε. Κούκκου, Ιωάννης Καποδίστριας. Ο Άνθρωπος - Ο Διπλωμάτης 1800-1828, εκδ. 14η, Αθήνα 2001: Ανέκδοτα κείμενα , (Καποδ. Αρχ. Κερκ. Φακ. 388), σελ. 370-371.

Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΥΣΤΑΣΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

επέτρεπαν οι συνθήκες. «Θα ήμουν ευτυχής», πρόσθετε, «ν' αρχίσω τη συλλογή των προσωπογραφιών των ενδόξων ανδρών μας από την προσωπογραφία του μητροπολί τη Ευγενίου».

Την ίδια μέρα, στον ανιψιό του Μητροπολίτη Νικηφόρου Θεοτόκη, Ε. Θεοτόκη, ο Καποδίστριας έγραφε ότι όταν πια με τη βοήθεια του Θεού στην Ελλάδα θα επι κρατήσει η ευταξία και η ησυχία «θα ήταν τιμή μου να παρουσιάσω στον σεβασμό αυ τό της Ελλάδος την προσωπογραφία του θείου σας Μητροπολίτη Νικηφόρου». Συ μπλήρωνε, προτείνοντας να ανατεθεί «ένα ωραίο αντίγραφο της προσωπογραφίας» και πάλι στον «διάσημο Σκιαβένι» και να του αποσταλεί. Πρόσθετε όμως επίσης, ότι η οι κογένεια θα μπορούσε ίσως να αναθέσει ένα αρχικό αντίγρα 4. Κούκκου, 6.Π., σελ. 370: «Plus tard je prendrai la liberté de solliciter aussi des bonteés de Madame votre grande mère une autre grâce. Elle posse de un beau portrait du Métropolitain Eugène, son oncle. Si elle se plaisait de charger le fameux Schiaveni d' en faire une copie et de me l'envoyer je serais heureux de commencer la collection des portraits de nos hommes illustres par celui de Métropolitain Eugène» (βλ. και αποσπάσματα σε με τάφραση στην ελληνική της συγγραφέως, σελ 294). 5. Αν και δεν στάθηκε δυνατή η ταύτιση του καλλιτέχνη αυτού, θεωρούμε πιθανότερο να πρό κειται για ζωγράφο της Πάντοβας, που έτσι αι τιολογείται και η ανάθεση σε αυτόν ενός πρώτου αντιγράφου. 6. Κούκκου, ό.π., σελ. 371: «Permettez-moi aussi de vous exprimer un autre voeu. Si, à l'aide de Dieu, la Grèce ait enfin un sort assuré et que l'ordre intérieur s'y établisse sur une forte et large base, je tiendrais a honneur de présenter a la vénération de cette Greece le portrait du Métropolitain Nicéphore, votre oncle. Je vous proposerai alors de faire tirer par le fameux Schiaveni une belle copie de celui que vous poss'edez et de me l'envoyer. Si en attendant vous voulez vous donner la peine de vous occuper de cet objet, engagez Prescaludi a vous faire une première copie et sur le travail de Prescaludi, Schiaveni nous fera un ouvrage de galerie» (βλ. και αποσπάσματα σε μετάφραση στην ελληνική της συγγραφέως, σελ. 294). 7. Για τον Natale Schiavoni, βλ. ενδεικτικά στο A.M. Comanducci, / pittori Italiani dell'Ottocento- Dizionario critico e documentario, 1934. Ο Schiavoni είναι γνωστότερος στην ιστο ριογραφία της νεοελληνικής τέχνης ως δάσκαλος του Έλληνα ζωγράφου Αριστείδη Οικονόμου (Βιέννη 1823 - Αθήνα 1887), κατά την περίοδο της μαθητείας του στην Ακαδημία της Βενετίας.

φο σε άλλο ζωγράφο, (τον αναφερόμενο ως Prescaludi ) και από το αντίγραφο αυτό, να φιλοτεχνούσε κατόπιν ο Σκιαβέ νι το έργο το οποίο ήλπιζε να του έστελνε η οικογένεια στην Ελλάδα.

Υ\ωρίς να παραγνωρίζουμε την αναφορά του Καποδίστρια σε σύσταση μίας συλλογής προσωπογραφιών,

και μάλιστα

των επιφανών μας ανδρών' (de nos hommes illustres), εν διαφέρει εδώ κυρίως ο επίμονος χαρακτήρας της συγκεκρι μένης ανάθεσης που φαίνεται να ελπίζει ο νεοεκλεγμένος Κυβερνήτης και στις δύο περιπτώσεις: Ζητά ρητά τα αντί γραφα που θα αποσταλούν στην Ελλάδα να είναι από το χέ ρι ενός συγκεκριμένου ζωγράφου. Χαρακτηριστικό

είναι

ότι, στη δεύτερη επιστολή, ο Καποδίστριας προτείνει ένα αρ χικό αντίγραφο «για σας» από τον ζωγράφο (Prescaludi), ενώ ζητά «να γίνει για μας», αντίγραφα από τον διάσημο Schiaveni [sic]. Πρόκειται για το Βενετό ζωγράφο Natale Schiavoni (1777, Κιότζα, Βενετία-1858 Βενετία), ο οποίος υπήρξε ιδι αίτερα γνωστός και περιζήτητος χαράκτης, ζωγράφος και προσωπογράφος

την εποχή αυτή στην

Ευρώπη.

Schiavoni που ξεκίνησε ως μινιατουρίστας στην Τεργέστη στα 1802-1810, κλήθηκε κατόπιν ως επίσημος προσωπο γράφος στην αυλή του Μιλάνου (1810-1816), ενώ μετά από πρόσκληση που του απηύθυνε ο αυτοκράτορας Φραγκίσκος ο Β' θα βρεθεί, από τα 1816 έως τα 1821, στην υπηρεσία της αυλής στη Βιέννη. Αργότερα, στα 1840, αναφέρεται πλέον ως καθηγητής στην Ακαδημία της Βενετίας.7 Η εκδήλωση της εκτίμησης του Ιωάννη Καποδίστρια ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 11

προς τον Schiavoni, φαίνεται συνεπώς εύλογη. Παράλληλα, η αναφορά του ονόματος του Βενετού καλλιτέχνη με το επώνυμο του, και χωρίς άλλες προσδιοριστικές πληρο φορίες και στις δύο επιστολές του, μας επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης αυτός ήταν γνωστός στις οικογένειες των Παπαδόπουλου και Θεοτόκη. Αναμφίβολα πάντως, ενδιαφέρουσα παραμένει η συγκεκριμένη πρωτοβουλία του Κυβερνήτη για την φιλοδοξία να συσταθεί μια συλλογή προσωπογραφιών ένδοξων ανδρών στην Ελλάδα με αξιόλογα αντίγραφα, έργα του διάσημου Βενετού ζωγράφου. Οι δύο αυτές παραγγελίες είναι όμως σημαντικές και επειδή συνδέονται άμεσα με την αναφορά στη μικρή συλλογή ζωγραφικών έργων την οποίαν είχε καταρτίσει εις την Αίγιναν ο Καποδίστριας, που αναφέρεται στη βιβλιογραφία και ως μία

πρώτη

Πινακοθήκη? Αναλυτικότερα, στον μοναδικό σωζόμενο κατάλογο των έργων που συγκεντρώ θηκαν στην Αίγινα, έως στις 10 Ιουλίου του 1832, όπως τον συντάσσει ο τότε γενι κός επιστάτης, αρχιμανδρίτης Λεόντιος Καμπάνης, 9 αναφέρονται επτά ζωγραφικά έργα και ο χώρος στον οποίο τοποθετήθηκαν, ως εξής: 2 εικόνας αργυράς της Υπεραγίας Θεοτόκου η μία αργυρόχρυσος, έχει αυτάς ο Α. Κ. Κωνσταντάς. Εκομίσθησαν εις το Μοσσείον. 1 εικώνμεγάλη

καινούρια του Αγίου Ιακώβου

τουΑδελ-

φοθέου. Ευρίσκεται εις τα άδυτα του ναού πλησίον του ιερού. 1 εικών ενός μεγαλοπρεπούς

παλατιού. Ευρίσκεται

εις

την Βιβλιοθήκην. 1 εικών μίας Μούσης Τερψιχώρης. Ευρίσκεται εις την Βιβλιοθήκην. Εικών καλή κρέμαται πλησίον της Τερψιχώρης σης. Έφερεν αυτήν ο Κ. Κύριος Νεόφυτος

Μού

Δούκας.

1 εικών αξιέπαινος Ευγενίου του Βουλγάρεως.

Επεμψεν

αυτήν εις το Μουσείον ο αδελφός του Μακαρίτου

Κυβερ

νήτη Κόμης.

2-ιτα επτά αυτά έργα, θα προσθέσουμε και το αντίγραφο έρ γου του Τισιανού που θα στείλει, μετά τον θάνατο του Κα ποδίστρια, ο Πέτρος Παυλίδης-Μινώτος, ένας από τους ευεργετηθέντες ζωγράφους από την Κυβέρνηση. 10 Σύμφωνα με τον παραπάνω κατάλογο, φαίνεται κατ' αρχήν ότι πράγματι η μία από τις δύο παραγγελίες του 1827 πραγματοποιήθηκε. Με άλλα λόγια, η «εικών αξιέπαινος Ευγενίου Βουλγάρεως» που αναφέρει ο Καμπάνης στον κα τάλογο του, θα πρέπει να είναι η παραγγελία που απηύθυ νε ο Καποδίστριας με την επιστολή του προς τον Παπαδό-

8. Βλ. Κ.Μπίρης και Στ.Λυδάκης ό.π. 9. Βλ Π. Καββαδία, Γλυπτά του Εθνικού Μουσείου. Κατάλογος περιγραφικός υπό Π. Καββαδία, γενικού εφόρου των αρχαιοτήτων και Μουσείων, Αθήνα 1890-1892, σελ. 11-37. Ειδι κότερα βλ. στο δεύτερο μέρος του καταλόγου, «Καταγραφή των όσα εκτός βιβλίων και ανάγλυ φων έρχονται εις το Ορφανοτροφείον επί της Προεδρίας του Εκλαμπρότατου Προέδρου Α. Μουστοξύδη», σελ. 33-37. 10. Βλ. Γενική Εφημερίς, 9 Ιανουαρίου 1832, αρ. 2, σελ. 11, όπου και επιστολή του Ανδρέα Μουστοξύδη προς το ζωγράφο Πέτρο Παυλίδη-Μινώτο στην οποία τον ευχαριστεί για την «εκ του αριστουργήματος του Τισιανού εντέχνως ανπγραφείσα εικών,[...] στολίζει ήδη την εκκλησίαν του Ορφανοτροφείου». Βλ. σχετικά και Γ. Φαρμακίδης, Αθανάσιος Ιατρίδης (17991860), Αθήνα, 1960, σελ. 318, σημ. 43. Για τη σχέση του Καποδίστρια με τον ζωγράφο Π. Παυ λίδη-Μινώτο βλ. και Ε. Κούκκου, Ιωάννης Κα ποδίστριας, Ο Άνθρωπος - Ο διπλωμάτης, ό.π., σελ. 294 (Γ.Α.Κ φακ. 388, σελ 17α) επιστολή προς την Κοντέσσα Σίγουρου, στην οποία τον συ στήνει ως «un ottimo artista». Θα σημειωθεί ότι στο ευρετήριο της μελέτης της Κούκκου (σελ. 431) το όνομα του καλλιτέχνη αναφέρεται λανθα σμένα ως Giovane Pavlides.

Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΥΣΤΑΣΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

πουλο, και που αν τηρήθηκε η ανάθεση την οποία ήλπιζε ο Κυβερνήτης, το έργο θα ανήκει στον περίφημο Βενετό ζωγράφο Natale Schiavoni. Ο κατάλογος του Καμπάνη δεν επιτρέπει όμως να υποθέσουμε συνέχιση της πρωτοβουλίας του 1827, καθώς δεν περιλαμβάνει αναφορά σε άλλη προσωπογρα φία. Παράλληλα, ο ανόμοιος αλλά και μάλλον ερανικός χαρακτήρας των οκτώ έργων που στα 1832 βρίσκονταν στους χώρους του μουσείου, της εκκλησίας και της βι βλιοθήκης της Αίγινας,11 και η τοποθέτηση τους που ως φαίνεται έγινε σύμφωνα με την εικονολογική σημασία της κάθε σύνθεσης και χωρίς να τους παραχωρηθεί ειδι κός χώρος, δεν συνάδει ούτε με την αναφορά δημιουργίας μιας συλλογής με την έν νοια της σύστασης μίας Πινακοθήκης που αναφέρεται στη σχετική βιβλιογραφία. Με άλλα λόγια, πλην της προσωπογραφίας του Ευγενίου Βούλγαρη, η μικρή συλλογή των ζωγραφικών έργων και αγιογραφιών μάλλον θα προέκυψε από δωρεές και προ σφορές, χωρίς δηλαδή τη συμμετοχή ή την οργανωμένη προσπάθεια εκ μέρους της Κυβέρνησης.

υνοψίζοντας, οι δύο επιστολές που απέστειλε ο Ιωάννης Καποδίστριας στις 6/18 Νοεμβρίου 1827 προς τους απογόνους των Μητροπολιτών Βούλγαρη και Θεοτόκη αποτελούν σημαντικό τεκμήριο που επιβεβαιώνει συγκεκριμένη προσωπική πρωτο βουλία του νεοεκλεγμένου Κυβερνήτη να συστήσει στην Ελλάδα μία συλλογή αξιό λογων αντιγράφων προσωπογραφιών ένδοξων ανδρών. Οι επιστολές αυτές αποτε λούν επίσης μαρτυρίες της προσωπικής εκτίμησης του Καποδίστρια προς τον Βενε τό ζωγράφο Natale Schiavoni, ξακουστό προσωπογράφο στην εποχή του. Ωστόσο, το γεγονός ότι εντέλει στην Αίγινα καταφθάνει μόνο η μία από τις δύο αναθέσεις στις οποίες ήλπιζε ο Καποδίστριας, και μαζί το γεγονός ότι στον κατάλογο του Καμπάνη δεν συμπεριλαμβάνεται αναφορά σε άλλη προσωπογραφία, μας επιτρέ πει να υποθέσουμε ότι η πρωτοβουλία του 1827 εγκαταλείφθηκε. Έτσι, όσο αφορά γε νικότερα στην πληροφορία που κατατίθεται στη βιβλιογραφία για σύσταση Πινακο θήκης στην Αίγινα, τόσο ο ερανικός χαρακτήρας των 8 έργων που γνωρίζουμε ότι «μα ζεύτηκαν» στο διάστημα αυτό, όσο και η τοποθέτηση τους στους χώρους του μουσεί ου, του ορφανοτροφείου και της βιβλιοθήκης, δεν επιβεβαιώνουν άλλη οργανωμένη προσπάθεια του Κυβερνήτη (ή της Κυβέρνησης) προς αυτή την κατεύθυνση.

11. Για την τύχη των έργων αυτών μετά τα 1832 βλ. Μπίρης, ό.π. σελ. 57 και Λυδάκης , ό.π., σελ. 99. 46

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 11

ΚΩΣΤΑΣ ΣΕΡΕΖΗΣ*

«Το φυλάξασθαι χαλεπώτερον του κτήσασθαι» Μια επίσκεψη Κυπρίων στον Καποδίστρια το 1828

το «σημείωμα της συντακτικής επιτροπής» που δημοσιεύτηκε στο τρίτο τεύχος

της πραγματικά αξιόλογης πολιτιστικής έκδοσης ΗΑιγιναία, που ήταν αφιερω

μένο στο θέμα «Ο Καποδίστριας και η Αίγινα», αναφέρεται ότι «την περίοδο από την ημέρα που ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας αποβιβάστηκε στην Περιβόλα της Αίγινας, μέχρι εκείνη που η Κυβέρνηση του μετεγκατεστάθηκε στο Ναύπλιο, συνέ βησαν στην Αίγινα πολλά γεγονότα...» Ένα από τα πολλά γεγονότα της περιόδου αυτής έχει σχέση με την Κύπρο, την οποία ο Καποδίστριας, λόγω του κυπριακού αίματος που έρρεε στις φλέβες του από την πλευρά της μητέρας του Αδαμαντίνης, του γένους Γονέμη, δεν μπορούσε να αγνοήσει, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τον επηρέασε συναισθηματικά ώστε να πάρει λανθασμένες αποφάσεις. Οι ρίζες των Γονέμηδων πήγαιναν μερικούς αιώνες πίσω και υπάρχουν αναφορές σε διάφορα κείμενα για την ουσιαστική και θετική συμβολή τους σε ιστορικές στιγμές της Κύπρου, όπως και για την πολύμορφη αγωνιστική προσφορά τους, όχι μόνο κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, που άρχισε το 15701571, αλλά και πριν απ' αυτήν. Εκτενή αναφορά στο θέμα αυτό, όπως και σε ό,τι σχε τίζεται με τον Καποδίστρια και την Κύπρο, κάνει ο Κύπριος συγγραφέας Σπύρος Παπαγεωργίου στο βιβλίο του Ο Καποδίστριας και οι ρίζες του Κυπριακού, που εκδό θηκε στην Αθήνα το 1977. Στην Αίγινα ο Καποδίστριας έφτασε στις 11 /23 Ιανουαρίου 1828. Τον Νοέμβριο κιόλας του ίδιου χρόνου έφτασε στην απελευθερωμένη Ελλάδα τριμελής αντιπροσω πεία από την Κύπρο, για να τον ενημερώσει για τα συμβαίνοντα στο νησί, ώστε να τα έχει υπόψη του στις συζητήσεις που θα είχε για τον καθορισμό των συνόρων του ελ ληνικού κράτους. Την αποστολή αυτή την αποτελούσαν οι Χαράλαμπος Μάλης, Παύλος Βαλσαμάκης και Δημήτριος Φραγκουδης, μακρινός πρόγονος του Κύπριου πολιτικού Γεώργιου Φραγκούδη, που με αποστολικό ζήλο ίδρυσε την Πάντειο Ανω τάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών, που λειτούργησε το 1930. Δεν υπάρχουν λεπτομέρειες για τη συνάντηση της αντιπροσωπείας με τον Κυ βερνήτη ή εκπροσώπων του, η οποία μάλλον θα πρέπει να έγινε στον Πόρο. Είχαν περάσει μόλις επτά χρόνια από την 9η Ιουλίου του 1821, όταν οι Τούρκοι, μετά τις επαναστατικές προκηρύξεις που βρέθηκαν στη μυημένη στους σκοπούς της Φιλικής «ΤΟ ΦΥΛΑΞΑΣΘΑΙ ΧΑΛΕΠΩΤΕΡΟΝ ΤΟΥ ΚΤΗΣΑΣΘΑΙ»

* Ο Κώστας Σερέζης δημοσιογράφος

είνα1

Εταιρείας Κύπρο, είχαν κρεμάσει τον Αρχιεπίσκοπο Κυπριανό στη Λευκωσία, είχαν καρατομήσει τους μητροπολίτες και είχαν σφαγιάσει πάνω από 400 ιερωμένους και λαϊκούς σ' όλο το νησί, για να πνίξουν προτού εκδηλωθεί οποιαδήποτε ιδέα για εξέ γερση. Το σχετικά σύντομο αυτό διάστημα επέβαλε προσοχή και περίσκεψη για να μην επαναληφθούν ανάλογα δεινά και μείνει και πάλι η Κύπρος, σε τέτοια μάλιστα εποχή, ακέφαλη. Τι έλεγε όμως η μυστική αναφορά των Κυπρίων που έφερε τις υπογραφές του τότε Αρχιεπισκόπου Πανάρετου, άλλων ιεραρχών, και προκρίτων του νησιού, με ημερομηνία 19 Αυγούστου 1828; Η επιστολή εκθέτει, χωρίς φλυαρίες και με αξιο πρέπεια, την κατάσταση που υπάρχει στο νησί με τις διώξεις των Τούρκων, αρχίζει όμως με τα συγχαρητήρια των συντακτών της: «Εξοχώτατε Κυβερνήτα! Εν ω συγχαίρομεν την κοινή μας μητέρα Ελλάδα, η οποία μετά τοσούτους αγώνας βλέπει σήμε ρον εις το κλεινόν της έδαφος στεφανουμένας τας πράξεις της επάνω εις το υποκείμενον του υποδεδειγμένου αξιωτέρου και ενδοξότερου τέκνου της, παρασταίμονεν και ημείς οι τριτάλαινες την αξιοθρήνητόν μας κατάστασιν έμπροσθεν της φιλαν θρωπίας Σου». Η επιστολή, η οποία χαρακτηρίζεται στο κείμενο της ως «ικετική», επισημαίνει επιγραμματικά πως «όταν ο άνθρωπος φθάση εις τοιαύτην απελπισίαν, γίνεται τρομερός» και αλλού «επράξαμεν τα πρέποντα, αφορώντες καν εις την κατά στασιν της Ελλάδος και την ιδικήν μας εις το να πρόκυψη ωφέλεια εκ του κινήματος, αξία ανδρών, οι οποίοι το φυλάξασθαι στοχάζονται χαλεπώτερον του κτήσασθαι». Τέλος αφήνεται στους τρεις κομιστές της να αναπτύξουν προφορικά τις επιθυμίες των Κυπρίων «διά να μη γράφωμεν απέραντα και οχληρά εις το πολύφροντι του δο θέντος εκ θείας Προνοίας Κυβερνήτου της Ελλάδος». Η πιο ουσιαστική όμως μαρτυρία του έμπρακτου ενδιαφέροντος του Καποδί στρια για την Κύπρο φαίνεται από το γεγονός ότι την είχε περιλάβει με επίσημες δη λώσεις του στα μελλοντικά όρια του ελληνικού κράτους, όπως φαίνεται από την απά ντηση που έδωσε τον Οκτώβριο του 1827 στην ερώτηση του εκπροσώπου του αγ γλικού Υπουργείου Εξωτερικών Wilmot-Horton ποια όρια αξιώνει η Ελλάδα για την επικράτεια της; «Τα όρια τούτα» δήλωσε ευθαρσώς ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας «από του 1821 καθορίζονται υπό του αίματος του εκχυθέντος εις τα σφαγεία των Κυδω νιών, της Κύπρου, της Χίου, της Κρήτης, των Ψαρών και του Μεσολογγίου και εις τους πολλούς κατά γην και κατά θάλασσαν αγώνας, διά των οποίων εδοξάσθη το ανδρείον τούτο έθνος». Στην απάντηση δε χωρούσαν αμφιβολίες ότι, πέραν από την ιστορία και την πα ρουσία στο νησί επί χιλιετίες ελληνικού πληθυσμού, με συνεχή επίδοση σε υψηλά έρ γα πολιτισμού, το αίμα που χύθηκε δημιουργούσε ένα άλλο δίκαιο και επέβαλλε επι πλέον δεσμεύσεις!

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 11

L·? éw>W>~ « i *"·"' /*»

M,tJ

*»·'·*" ,iU,',~ Λ**^ ,

/r» v~i **£« 'Ά*- * *! *>«?'- *i * η ttr^r *- vhtS:-

tv«»****': · ' * " T T / V " - ^iJJTS^»·*»· ^•ί'ί·"·

Η Αδαμαντίνη xo γένος Γονέμη, μητέρα του Ιωάννη Καποδίστρια, από παλιά αρχοντική κυπριακή γε νιά, με πλούσια και ιστορική δρά ση σε εθνικούς αγώνες.

Ένα μεγάλο απόσπασμα της επιστο λής που έστειλαν οι Κύπριοι προς τον Καποδίστρια με ημερομηνία 19 Αυγούστου 1828, η οποία έχει δη μοσιευτεί πολλές φορές ώς τώρα.

*/*jï*w/ V*-kta »

Mit

Κ Ω Σ Τ Α Σ MIX. Σ Τ Α Μ Α Τ Η Σ

Η κατάληψη της Αίγινας ίο 456 π.Χ, από την Αθήνα Ομιλία στο ξενοδοχείο «ΑΥΡΑ» Αίγινα, 10 Ιουνίου 2004 ι νίκες των Ελλήνων κατά των Περσών δόξασαν τους πρωταγωνιστές, οι Αιγι νήτες τιμήθηκαν με τα επινίκια της ναυμαχίας της Σαλαμίνος και η Αθήνα, που, χωρίς καμιά αμφιβολία, υπήρξε ο μεγάλος νικητής, αναδείχτηκε σε πρώτη ναυτική και πολεμική δύναμη. Οι Αθηναίοι διέθεταν 300 περίπου άρτια εξοπλισμένες τριήρεις, επανδρωμένες με καλογυμνασμένα αθηναϊκά πληρώματα. Από το στρατόπεδο των Δωριέων, η ώς τότε θαλασσοκράτειρα Αίγινα, μη έχοντας εκσυγχρονίσει έγκαιρα το στόλο της, αποτελούσε πλέον παρελθόν και ασήμαντο αντίπαλο των Αθηναίων. Το τέλος των επιθετικών περσικών πολέμων και η απομάκρυνση της ασιατικής απειλής με τη νίκη στη ναυμαχία της Μυκάλης το 479 π.Χ., βρήκε τους Έλληνες σχε δόν στην προ των πολέμων ανταγωνιστική κατάσταση. Ίωνες, με πρωτεργάτες τους Αθηναίους, και Δωριείς, κάτω από την ασπίδα της Σπάρτης, συναγωνίζονταν με πά θος, ποιος θα εξασφαλίσει τις πιο ενδιαφέρουσες συμμαχίες, προκειμένου οι μεν πρώτοι να θέσουν υπό τον έλεγχο τους γενικότερα την Ελλάδα, οι δε δεύτεροι να στα θεροποιήσουν την κυριαρχία τους σε ολόκληρη την Πελοπόννησο. Ωστόσο, 23 χρό νια μετά τη λήξη των περσικών πολέμων, οι μεταξύ των αντίπαλων δυνάμεων ισορ ροπίες είχαν πλέον ανατραπεί, με συνέπεια αυτή η εθνοκτόνος αντιμαχία να οδηγήσει στον μεγαλύτερο πόλεμο της ελληνικής αρχαιότητας, τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Ειδικά η επί πέντε και πλέον αιώνες ναυτικά και οικονομικά παντοδύναμη Αίγι να, όδευε σταθερά προς την παρακμή, για τρεις κυρίως λόγους: α) Δεν εκσυγχρόνισε έγκαιρα το στόλο της, αφήνοντας έτσι τη ναυτική πρωτοπο ρία στην Αθήνα, β) Η αντιμετώπιση δύο επαναστάσεων των δημοκρατικών του νησιού υπό τον δημοκρατικό Νικόδρομο, κόστισε την απώλεια 1.500 νέων ανδρών, οι οποίοι επάν δρωσαν τα αιγινήτικα πλοία, ενώ η αποκατάσταση των ζημιών των δύο αυτών επα ναστάσεων άδειασε, στην κυριολεξία, τα ταμεία του νησιού και, γ) Οι Αιγινήτες ήταν απόλεμοι επί 23 χρόνια, δηλαδή από τη ναυμαχία της Σα λαμίνας. Αυτοί οι τρεις βασικοί παράγοντες, ύστερα από 544 χρόνια θαλασσοκρατίας της Αίγινας στη Μεσόγειο, αλλά και έξω από αυτήν, οδήγησαν την Αίγινα στην πα50

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑίΠΝΑΙΑ,

τ. 11

ρακμή και σε αδυναμία αντιμετώπισης της ναυτικής δύναμης της Αθήνας. Η Αθήνα, διαβλέποντας τον επερχόμενο Πελοποννησιακό Πόλεμο, ετοίμασε, με ιδιαίτερη επι μέλεια, τον στόλο και μια ξεχωριστή στρατιά, η οποία είχε ως μοναχικό στόχο της την κατάληψη της Αίγινας, η οποία έπρεπε να τεθεί υπό τον έλεγχο των Αθηναίων, ώστε να μην αποτελεί επικίνδυνο ορμητήριο των Σπαρτιατών εναντίον της. Από τη ναυμα χία της Μυκάλης το 479 π.Χ. ώς την υποταγή της Αίγινας, το 456 π.Χ., μεσολάβη σαν, 22 ολόκληρα χρόνια σκληρής προετοιμασίας, ενώ χρειάστηκαν άλλα 25 χρόνια, ώς το 431 π.χ., για να εκραγεί ο Πελοποννησιακός Πόλεμος.

]\.αι έρχομαι τώρα πιο κοντά στα γεγονότα της κατάληψης της Αίγινας. Την άνοιξη του 457, με την ανατολή του ηλίου, ο στόλαρχος των Αθηναίων Λεωκράτης, ενώ περιπολούσε ανοιχτά από το Πορτοχέλι, αντελήφθη το στόλο των Πελοποννησίων, σε θέση ναυμαχίας, να τον παρακολουθεί από μακριά. Ο γενναίος στό λαρχος, με την πίστη στα πληρώματα και στα νεότευκτα καράβια του, όρμησε «πάση δυνάμει» εναντίον τους και γρήγορα οι δυο στόλοι ενεπλάκησαν σε φονική ναυμαχία. Οι Πελοποννήσιοι υπέστησαν ανεπανόρθωτες ζημιές και βαριές απώλειες καραβιών και, αδυνατώντας να αντιμετωπίσουν τον υπέρτερο αντίπαλο στόλο, άρχισαν αργά να υποχωρούν, στην αρχή προς τα φιλικά παράλια της Επιδαύρου και αργότερα προς το στενό μεταξύ Κεκρυφάλειας (Αγκίστρι) και Αίγινας. Σχεδίαζαν να διαφύγουν από το στενό ανάμεσα στην Πέρδικα και στη Μονή προς το πέλαγος και από κει προς τις πελοποννησιακές ακτές. Οι Αθηναίοι, όμως, μαντεύοντας τις προθέσεις τους, τους έφραξαν το δρόμο φυγής και μια νέα ναυμαχία άρχισε πάλι, αυτή τη φορά σχεδόν έξω από την Αίγινα. Οι συνέπειες για τον πελοποννησιακό στόλο ήταν ολέθριες. Στο ιστορικής σημασίας τούτο σημείο αξίζει να σταθούμε στις λεπτομέρειες διεξαγωγής της ναυμαχίας, η οποία υπήρξε η πρώτη και η τελευταία κατά θάλασσα ήττα των Αι γινητών από αθηναϊκό στόλο. Η ναυμαχία αυτή αποτελεί το Βατερλώ της Αίγινας, που επί πέντε και πλέον αιώνες, στάθηκε στην κορυφή του ιστορικού προσκηνίου της αρχαίας Ελλάδας και του τότε γνωστού κόσμου και χρειάστηκε μόνο μια συντριπτική ναυμαχία, για να ολοκληρωθεί ο κατήφορος της παρακμής του νησιού, που είχε ξε κινήσει αμέσως μετά τους περσικούς πολέμους.

Οι Αιγινήτες, που παρακολουθούσαν αμέτοχοι ως εκείνη τη στιγμή τα δρώμενα, μό λις συνειδητοποίησαν την κρισιμότητα της κατάστασης, τα έχασαν. Ήταν πλέον φα νερό ότι τίποτα δε μπορούσε να αναχαιτίσει την αθηναϊκή ορμή. Φοβήθηκαν μήπως οι Αθηναίοι, ταυτόχρονα με τη ναυμαχία ή μετά την τελική συντριβή των Πελοποννησίων, αποβιβαστούν στο νησί. Χωρίς να έχουν καμιά πρόθεση να εμπλακούν στη ναυμαχία, διέταξαν την άμεση έξοδο του στόλου τους, κάπου 100 πολεμικά καράβια, τα οποία έπλεαν αργά, σε τάξη μάχης, σκοπεύοντας με την παρουσία τους να εμπο δίσουν τυχόν εχθρική απόβαση. Ο στόλαρχος των Αθηναίων Λεωκράτης, είδε την κί νηση των Αιγινητών και άρπαξε την ευκαιρία. Παράτησε ξαφνικά τα απομεινάρια

Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟ 456 Π.Χ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

του συμμαχικού στόλου των Πελοποννησίων, που πάσχιζαν να ξεφύγουν όπωςόπως, και έστρεψε τον αθηναϊκό στόλο εναντίον του αιγινητικού. Οι Αιγινήτες, εμπρός στον κίνδυνο να αιχμαλωτιστούν αμαχητί, και μη έχοντας άλλη επιλογή, υπο χρεώθηκαν να εμπλακούν σε ναυμαχία, που στοίχισε την ελευθερία των Αιγινητών. Ένας τοπικός άνεμος άρχισε να φυσάει και να σηκώνει κυματισμό στο στενό. Τα αιγινητικά πλοία σήκωσαν αμέσως όλη την ιστιοφορία τους για να εκμεταλλευτούν τον άνεμο, και με τους κωπηλάτες σε ρυθμό εμβολισμού, όρμησαν κυκλικά, επιδιώ κοντας να περικυκλώσουν τους αντιπάλους τους, να δυσκολέψουν τους ελιγμούς τους και να τους χτυπήσουν αιφνιδιαστικά από όλες τις πλευρές. Έτσι αραίωσαν στο κέντρο, πύκνωσαν τις άκρες του κέρατος και έβαλαν πλώρη κατά των αιώνιων εχθρών τους. Πίσω τους είχαν την παραλία της Αίγινας με αγήματα για τυχόν βοή θεια. Ο Λεωκράτης ωστόσο, παλιά και έμπειρη αλεπού, δεν ξεγελάστηκε. Γνώριζε κα λά τις πολεμικές τακτικές των Αιγινητών. Διέταξε να αραιώσουν τα αθηναϊκά καρά βια σε τρεις πυκνούς σχηματισμούς: δύο μπροστά και ένας μεγαλύτερος σε απόστα ση πίσω, ώστε ο εχθρός να μην καταφέρει να τους κυκλώσει. Οι Αθηναίοι είχαν τα νώτα τους στραμμένα προς την Κεκρυφάλεια. Οι ναύτες των τριηρών της Αθήνας κα τέβασαν και το τελευταίο πανί. Οι κωπηλάτες έσκυψαν στα κουπιά και τα έμπηξαν με δύναμη στα αφρισμένα νερά και, καθώς τα νεανικά τους μπράτσα γυάλιζαν από τον ιδρώτα και την υπέρμετρη προσπάθεια, κάτω από τον ολόλαμπρο ανοιξιάτικο ήλιο, οι κατακαίνουργες τριήρεις λες και πέταξαν μπροστά και έτριξαν άγρια σκαλμοί και σέλματα. Σε κάθε πολεμικό καράβι, όρθιος και ατάραχος ο τριήραρχος, ο πρωρίτης, ο τιμονιέρης με τα δυο τιμόνια του και ο κελευστής στη μέση, με τη βοήθεια του αυ λητή, πρόσταζε και πύκνωνε ολοένα το ρυθμό των κωπηλατών. Απέναντι οι Αιγινή τες, βλέποντας τούτο τον πολυάριθμο στόλο, με τα νεοναυπηγημένα σκάφη και τα πο λυμελή πληρώματα τους, με τα βαριά έμβολα να σκίζουν παφλάζοντας τα νερά, με τα πελώρια μαρμάρινα μάτια στις μάσκες και τις βαριές επωτίδες στα πλευρά τους, να έρχονται ολοταχώς καταπάνω τους, έδωσαν όλο τον εαυτό τους, παρά την πολεμική απειρία των πληρωμάτων τους και τα αργά και γέρικα καράβια, που διέθεταν σε αυ τήν την τόσο κρίσιμη και τελευταία αναμέτρηση. Μόλις τα καράβια των αντιπάλων πλησίασαν σε απόσταση βολής, βέλη, ακόντια, πάνινες μπάλες με φωτιά και πέτρες, άρχισαν να πέφτουν σαν βροχή. Οι δυο μπρο στινές γραμμές των αθηναϊκών πλοίων διέσπασαν το αραιωμένο κέντρο των Αιγινη τών, τσάκισαν με τις δεξιές επωτίδες τους τις σειρές των δεξιών κουπιών των αντί παλων σκαφών, σηκώνοντας ψηλά ταυτόχρονα τα δικά τους κουπιά' έπειτα έκαναν επιτόπου αναστροφή, έστρεψαν τα τιμόνια «όλο δεξιά», διέγραψαν μικρό κύκλο και βρέθηκαν πίσω από τον εχθρό, πλήττοντας με την ίδια ταχύτητα τα αιγινήτικα καρά βια στην πρύμη και στα πλευρά, με τις πιο μικρές γωνίες εμβολισμού. Τα αιγινήτικα σκάφη βρέθηκαν ξαφνικά αντιμέτωπα με την πίσω πτέρυγα των αθηναϊκών, που ακολουθούσε σε θέση ναυμαχίας από μικρή απόσταση τα πρώτα. Συνέχισαν την πο ρεία τους «πάση δυνάμει». Βέλη, ακόντια και πάνινες μπάλες με φωτιά και πέτρες, εκ-

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ. Π

σφενδονίστηκαν με δύναμη και πάθος και από τις δύο μεριές. Σε μια στιγμή οι πολε μιστές του αθηναϊκού στόλου, ελάχιστα μέτρα προτού συγκρουστούν με τα πλοία των Αιγινητών, έτρεξαν σκυφτοί κοντά στα ακρόπρωρα τους και ενώ έβαλαν κατά των εχθρών, συγχρόνως με το βάρος τους μπροστά, βύθισαν τα έμβολα των τριηρών τους, τα οποία έτσι χώθηκαν βαθιά κάτω από την ίσαλο γραμμή και, καθώς με γρή γορους ελιγμούς και μικρές γωνίες πρόσκρουσης έπεφταν στα πλευρά των αιγινήτικων πλοίων, οι βαθιές τρύπες, που άνοιγαν με την άμεση αναστροφή τους, έκανε τα αντίπαλα σκάφη να γεμίζουν αμέσως νερά, αφού αυτές οι τρύπες βρίσκονταν κάτω από την ίσαλο γραμμή τους. Τα αιγινήτικα καράβια, που προσπαθούσαν να κρατήσουν τα νώτα τους προς την Αί γινα, σε αντίθεση με τους Αθηναίους, που είχαν τις πρύμες τους στραμένες προς την Κεκρυφάλεια, δεν κατάφεραν να κρατήσουν τις θέσεις τους, γιατί, καθώς το κεντρι κό κέρας του στόλου των Αθηναίων διαπέρασε το κέντρο της γραμμής των αιγινήτικων και κάνοντας στροφή 180 μοιρών και το πίσω κέρας έπλεε αργά, ξαφνικά βρέ θηκαν στη μέση των δύο αθηναϊκών γραμμών. Οι Αθηναίοι με γρήγορους ελιγμούς, ταχύτατες στροφές, απανωτούς εμβολισμούς, πέσιμο με τις επωτίδες πάνω στα εχθρι κά πλοία και συνεχή ρεσάλτα στα εμβολισμένα σκαριά, είχαν σκοπό να εγκλωβίσουν τους Αιγινήτες στη μέση και να τους πετσοκόψουν ή να καταλάβουν όσα πλοία έμε ναν ακόμη αξιόμαχα. Ο στόλαρχος των Αιγινητών Θεμίστιος, βλέποντας την αριθ μητική υπεροπλία, την πολεμική υπεροχή και τον κίνδυνο καταστροφής ή αιχμαλω σίας του στόλου του, έκανε ένα ύστατο ελιγμό, περνώντας διά πυρός και σιδήρου μέ σα από τα αθηναϊκά πλοία. Και πάλι δεν τα κατάφεραν οι Αιγινήτες με αυτή την ύστα τη απόπειρα. Κάπου τρεις δεκάδες από τα αιγινήτικα καράβια αρχηστεύτηκαν, γέμι σαν νερά και επέπλεαν μισοβυθισμένα. Τότε ο Θεμίστιος διέταξε τους άνδρες τους να κάνουν «κρατεί». Τα κουπιά ακινητοποιήθηκαν. Η θάλασσα γύρω τους κλωθογύρισε αφρισμένη, ναύτες και κωπηλάτες, που ήταν πεσμένοι στα νερά, πάσχιζαν, κολυ μπώντας, να φτάσουν στην απέναντι αιγινήτικη στεριά και ολόγυρα τους ανθρώπινα κουφάρια, τραυματίες που αγωνίζονταν να σταθούν στην επιφάνεια του νερού και σκόρπια ξύλα και ακόντια και τόξα. Ένας απέραντος υγρός τάφος, σε απόσταση μό νο μερικών εκατοντάδων μέτρων από την πόλη της Αίγινας. «Κρατεί» έκαναν αμέσως και οι αθηναϊκές τριήρεις και έμοιαζαν αυτά τα ολοκαίνουργα σκαριά με ατίθασα πο λεμικά άλογα, στα οποία ο αναβάτης τους τραβάει απότομα και δυνατά το χαλινάρι. Άκουγες γύρω γοργές τις ανάσες κωπηλατών και πολεμιστών και δεν πίστευες πως αυτά τα ιδρωμένα και ψημένα από τον ήλιο παλικάρια, με την ορμή που είχαν, θα κα τάφερναν να ανακόψουν τη συνέχεια τούτης της φοβερής ναυμαχίας. Και όμως, όταν ο Λεωκράτης σήκωσε ψηλά το ακρόπρωρο το χρυσόχερο δόρυ του, όλη αυτή η οργισμένη θάλασσα ορμής και πάθους κόπασε, λες και την έκοψε μα χαίρι. Ο Αθηναίος στόλαρχος πήρε βαθιά ανάσα. Επιτέλους ο στόλος της Αίγινας εί χε για πρώτη φορά νικηθεί και μάλιστα κατά κράτος! Δεν είχαν πλέον τη δύναμη οι Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟ 456 Π.Χ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Αιγινήτες να προβάλουν καμιάν αντίσταση. Διέταξε να περισυλλέγουν αμέσως οι πε σμένοι στη θάλασσα ζωντανοί και νεκροί. Στη συνέχεια, οπλίτες και ψιλοί πήδηξαν μέσα στα αιγινήτικα πολεμικά, αφόπλισαν τους πολεμιστές και τα πληρώματα και δό θηκε εντολή τα αιχμάλωτα σκάφη να πλεύσουν προς την αιγινήτικη ακτή. Ο άρχο ντας του νησιού Αριστοκλείδης και οι ευγενείς γύρω του δεν πίστευαν στα μάτια τους. Ο αήττητος, ως τότε, στόλος τους, νικημένος από τους Αθηναίους, έπλεε ξαρμάτωτος αργά προς το λιμάνι. Αμέσως σήμανε γενικός συναγερμός! Επί ποδός η πόλη. Έκλεισαν αστραπιαία οι πύλες των τειχών, του Παλαιόπυργου και των δυο λιμανιών. Ο Ευθυμένης, ο στρα τηγός της φρουράς της πόλης, μέσα σε μια δίνη πανικού και σύγχυσης, έθεσε την πό λη σε κατάσταση πολιορκίας. Πύκνωσαν τους φρουρούς στους πύργους και στις πο λεμίστρες και ο Κώδωνας του Κρυπτού Λιμένα σήμανε αργά-αργά δέκα φορές, στέλ νοντας παντού το φοβερό μαντάτο του έσχατου κινδύνου, στον οποίο έμπαινε η πόλη. Πριν ακόμη ο αθηναϊκός στόλος σταθμεύσει κοντά στις ακτές της Αίγινας, ο Λεωκράτης έδωσε εντολή στην «Αθηναΐδα», το ιερό πλοίο που συνόδευε το στόλο, να πλεύσει ολοταχώς στον Πειραιά και να φέρει τη νικητήρια είδηση στον Περικλή και στους Αθηναίους. Το ιερό πλοίο, με επαρμένες τις σημαίες και τα σύμβολα της Αθή νας, έβαλε πλώρη για τον Πειραιά, ανοίγοντας ολόκληρη την ιστιοφορία του' οι 240 κωπηλάτες του, από τον ενθουσιασμό τους, χωρίς να είναι υποχρεωμένοι, έλαμναν με ταχύτητα εμβολισμού σε όλο το ταξίδι και ο ευνοϊκός άνεμος έσπρωχνε με δύναμη το επίσημο πλοίο προς την Αττική.

Και ενώ μέσα στην πόλη της Αίγινας γινόταν πανδαιμόνιο, με φωνές, κραυγές, διατα γές, σαλπίσματα, ξέφρενα ποδοβολητά και άνθρωποι από έξω να αγωνιούν να μπού νε στην οχυρωμένη πόλη, ο αθηναϊκός στόλος αναπτύχθηκε σε ένα τεράστιο κέρας, που το ένα άκρο του έφθανε ανατολικά πέρα από τον Παλαιόπυργο και το άλλο εκτει νόταν αρκετά μακριά, πολύ πέρα από του Βουνάκι. Οι Αθηναίοι καταμέτρησαν 70 αι γινήτικα πλοία, με μεγάλες ζημιές, χωρίς όμως να κάνουν νερά, και 27 χτυπημένα καί ρια στα ύφαλα, που επέπλεαν μισοβυθισμένα και άχρηστα, ενώ τα πληρώματα όλων, και των 100 αιγινήτικων σκαφών, αιχμαλωτίστηκαν από τον εχθρό. Αυτός ήταν και ο τραγικότερος απολογισμός, στη μέχρι τώρα πολεμική ιστορία της Αίγινας. Στρίμωξαν με φωνές τα αιγινήτικα πλοία μέσα στο θαλάσσιο χώρο μπροστά από τις πύλες του εμπορικού λιμανιού και οι τριήρεις των Αθηναίων έκοψαν ταχύτητα. Εκεί οι κωπηλάτες σηκώθηκαν όρθιοι, τα πληρώματα στοιβάχτηκαν στις πλώρες και ο Λεωκράτης σκαρφάλωσε στο ακρόπρωρο της ναυαρχίδας του. Κάτω από το μεση μεριάτικο ήλιο, η πόλη της Αίγινας άστραφτε και φάνταζε σαν όνειρο. Πίσω από τα πρόσφατα επιδιορθωμένα τείχη, κάτασπρα κτήρια, ανάκτορα πολυτελή, το Βουλευ τήριο, σπίτια πελώρια από μάρμαρο και τοπικό πωρόλιθο, ψηλές κολόνες, με σκόρ πια σε σειρές μικρά και τεράστια μπρούντζινα και μαρμάρινα αγάλματα, περικαλλείς ναοί και ιερά, το ατίθασο τόξο του σταδίου να υψώνεται επιβλητικό και οι πέτρινες

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 11

κερκίδες του θεάτρου ακουμπησμένες στην πλαγιά του Λόφου της Κολόνας να λιά ζονται ανέμελα, η ακρόπολη του νησιού με τον πολύστυλο ναό του Δελφίνιου Απόλ λωνα και της Εύπλοιας Αφροδίτης να βιγλίζει αγέρωχα το πέλαγος, από την Πέρδι κα ώς πέρα στον κάβο στα Πλακάκια. Και πάνω και γύρω από το απάτητο τείχος πύργοι πετρόχτιστοι, όπου αποφασισμένοι βιγλάτορες και σιδερόφρακτοι μαχητές παρακολουθούσαν τον εχθρό και τη θάλασσα, και όλα σου έδιναν την ψευδαίσθηση ότι δεν είχαν καμιά σχέση με την κρισιμότατη κατάσταση, που περίζωνε τούτη τη στιγμή την Αίγινα! Και μπροστά τους οι δυο τεράστιες πύλες του πολεμικού και του εμπορικού λιμανιού και ανατολικότερα ο πανύψηλος Παλαιόπυργος... Πρώτη φο ρά οι Αθηναίοι αντίκριζαν από τόσο κοντά τη μέχρι σήμερα θαλασσοκράτειρα της Μεσογείου και απόμειναν με ολάνοιχτο στόμα! - Δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από την Αθήνα, ψιθύρισε σιγά ο στόλαρχος και δε μπορούσε να ξεκολλήσει τα μάτια του από την αστραφτερή πόλη των Αιακιδών. Ψηλά στον Παλαιόπυργο, ο Αριστοκλείδης, οι άρχοντες και οι ευγενείς του νη σιού, έβλεπαν με φρίκη τους Αθηναίους να πλησιάζουν, με τον αιγινήτικο στόλο στα χέρια τους, χωρίς πληρώματα και απόλεμο, ανίκανο να υπερασπιστεί την ιερή πόλη. Πίσω από τις μεγάλες πύλες τοποθετήθηκαν βαριές αντηρίδες και ασήκωτες αμπάρες και η πόλη άρχισε να συμβιώνει, με την ανάσα του εχθρού στη ράχη της...

Οι Αιγινήτες προσπάθησαν να κερδίσουν χρόνο, μέχρι να φτάσει βοήθεια από τους συμμάχους. Την ίδια νύχτα τα αθηναϊκά πλοία πλησίασαν αθόρυβα στο νησί, έστησαν πρόχειρα γεφυρώματα μπροστά στα κάθετα τείχη, στο Βουνάκι και στα παράλια του Μαραθώνα, και πολυάριθμα αγήματα τους αποβιβάστηκαν παντού, ενώ ο στόλος ακροβολιζόταν ολόγυρα στο νησί και απέκλειε την προσέγγιση σε οποιαδήποτε επι κουρία. Κατά τη διάρκεια της νύχτας Αθηναίοι στρατιώτες συγκέντρωσαν τα αιχμάλω τα πληρώματα και τους απέκοψαν τους αντίχειρες των δεξιών χεριών για να μη μπο ρούν να τεντώσουν τόξο και να πιάσουν ακόντιο ή δόρυ. Η βάναυση αυτή πράξη απέ δειξε ποιο ήταν το εύρος και η ουσία της αθηναϊκής δημοκρατίας! Με το χάραμα, τα αθηναϊκά αγήματα, που διανυκτέρευσαν στο ύπαιθρο, εξαπέλυσαν άγριες επιθέσεις, κατέσφαξαν τους χωρικούς και τα κοπάδια τους και πυρπόλησαν δάση και καλλιέργειες' συνέλαβαν τους ζώντες κατοίκους του υπαίθρου και τους κατέβασαν δεμένους στα ξαρμάτωτα αιγινήτικα καράβια. Το μεσημέρι της επομένης μέρας ο Λεωκράτης ζήτησε την ειρηνική και χωρίς όρους παράδοση του νησιού. Ο άρχοντας της Αίγινας απαίτησε χρόνο 24 ωρών για να αποφασιστεί από το Βουλευτήριο δημοκρατικά η παράδοση της πόλης, όπως όριζαν οι νόμοι της Αίγινας. Η ολονύχτια συνεδρίαση του Βουλευτήριου ήταν η τελευταία και η πιο δραματική στη μακρόχρονη ιστορία του νησιού. Σε αυτήν έλαβε μέρος, για πρώτη φορά, και ο εκπρόσωπος των δημοκρατικών Νικόδρομος, ο οποίος ανέλαβε να παρουσιαστεί στον Λεωκράτη και, στο όνομα της δημοκρατίας, να ζητήσει τη σύναψη αξιοπρεπούς συνθήκης συμμαχίας και συνεργασίας μεταξύ Αθή νας και Αίγινας. Ο Λεωκράτης τον δέχτηκε, τον άκουσε και του απάντησε:

Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟ 456 Π.Χ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

- Μοναδικέ δημοκράτη της Αίγινας, συναντηθήκαμε πολύ αργά. Η Αθήνα δεν μπορεί να πάρει πίσω την απόφαση της. Νικόδρομε, φαίνεται ότι η θέληση των θε ών είναι η Αίγινα να μη γίνει ποτέ σύμμαχος, αλλά υποτελής της Αθήνας! Ταπεινωμένος και πικραμένος ο Νικόδρομος, γύρισε πίσω στον Παλαιόπυργο. Προδωμένος από τη δημοκρατία, στην ιδέα της οποίας είχε αφιερώσει ολόκληρη της ζωή του, και μη μπορώντας να διασώσει την αγαπημένη του πατρίδα, αυτοκτόνησε, πέ φτοντας από την κορυφή του πύργου στο κενό μπροστά στη ναυαρχίδα του Λεωκράτη. Οι Αιγινήτες κατάλαβαν πλέον τι τους περίμενε στη συνέχεια και αρνήθηκαν να παρα δώσουν την πόλη τους. Η πολιορκία άρχισε να στενεύει, αλλά οι Αιγινήτες άντεξαν για 9 ολόκληρους μήνες. Προσπάθειες που έκαναν επανειλημμένως οι σύμμαχοι δεν κατάφεραν να λύσουν την αθηναϊκή πολιορκία. Όταν πλέον τα πάντα εξαντλήθηκαν, τρόφιμα, νερό και ανθρώπινο δυναμικό, ο Μυδιλίδης, άρχοντας του νησιού, κάλεσε τον Αθηναίο στόλαρχο, υπόγραψε την παράδοση του φαντάσματος της πόλης και είπε με σταθερή φωνή: - Στόλαρχε Λεωκράτη, σου παραδίδω σήμερα τον μανδύα της Αίγινας. Η πραγ ματική Αίγινα δεν σου παραδίδεται. Έχει περάσει στην Ιστορία! Ο στόλαρχος πλησίασε τον Αριστοκλείδη και τον ρώτησε σιγόφωνα: - Τώρα, που παρέδωσες την πόλη, μετά από εννέα μηνών πολιορκία, έχω μια με γάλη απορία: Για ένα ολόκληρο εννιάμηνο, παρά τη στενή πολιορκία, κατορθώσατε να επιβιώσετε. Εκείνο που με ξαφνιάζει είναι το πώς αντέξατε ένα τόσο μεγάλο χρο νικό διάστημα, δίχως νερό, αφού από την πρώτη μέρα γεμίσαμε το υδραγωγείο με χώματα, ακριβώς στη διανομή του προς την πόλη, στο Μεριστό! Ο Αιγινήτης άρχο ντας τον κοίταξε, διατηρώντας όλη την παγεράδα της ήττας στη ματιά, και είπε: - Αυτοί είμαστε οι Αιγινήτες. Δεν το ξέρεις ότι οι Μυρμιδόνες μπορούν και ζουν και χωρίς νερό! Ο Αριστοκλείδης δεν αποκάλυψε το μυστικό υδραγωγείο, που, μα κριά από το κύριο υδραγωγείο της πόλης, έφερνε ανενόχλητα το νερό στην καρδιά της Αίγινας σε όλη τη μακρά πολιορκία της. Είχε κατασκευαστεί αποκλειστικά για τις περιπτώσεις πολιορκίας και δεν ανακαλύφτηκε ποτέ μέχρι σήμερα. ^::1P3!NKI^IJ!!!Ì:IÌ

·*4 '

• »

ι.

> k

• • • • ι

* ,

- * ?

Μ »

J ι a if . „

< ί

- ' ,

S ,

^ % *

.· .

Ε · ν 4

;

"'•••%*

ί..-.,«-...,'., ρ * • • ' • *. *

••

* · „

·.

. * • '

- j ..,

•• ">· : ί '

ί:

% -

, vfr'f

* *

S <

'•*

[

ί 'Λ * ί r - « * f y^>ri:^:.A%ri

* j c # # i p - C i ·. *-κ.ί,* *

Ο Λεωκράτης δε μίλησε. Έμεινε για μια στιγμή στήλη άλατος, αλλά αμέσως συ νήλθε, βγήκε στην αποβάθρα, σήκωσε το χρυσόχερο δόρυ του, τα πληρώματα τον επευφήμισαν και το ιερό καράβι «Αθηναΐδα» σαλπάρισε αμέσως για την Αττική. - Η Αίγινα εάλω! Ανέφερε με επισημότητα ο τριήραρχος της <Αθηναϊδας» στον Περικλή. Εκείνος, που τον περίμενε όρθιος στην επίσημη αποβάθρα της Μουνυχίας, χαμογέλασε ικανοποιημένος: - Εάλω! Επιτέλους, όπως της άξιζε' υποτελής και όχι σύμμαχος! Και τώρα ο με γάλος δρόμος προς την Σπάρτη. Οι Αθηναίοι μπήκαν θριαμβευτές στην πόλη: γκρέμισαν με λύσσα τα τείχη, τους ναούς, το Βουλευτήριο, έσκαψαν από τα θεμέλεια το θέατρο και το στάδιο, όργωσαν απ' άκρη σ' άκρη την ιερή πόλη των Αιακιδών, σώριασαν και σπάσανε όλα τα αγάλ ματα και στο τέλος στοίβαξαν τους Αιγινήτες αιχμαλώτους σε καράβια και τους εξό ρισαν από το νησί τους. Η δημοκρατία, ακόμη και την ώρα της γέννησης της, βιά στηκε άγρια από τους ίδιους τους εμπνευστές της!

Γ Ι Αίγινα, μετά από 544 χρόνια δόξας, πλούτου και θαλασσοκρατορίας, έσβησε και πέρασε στην αφάνεια. Αθηναίοι κληρούχοι μεταφέρθηκαν και εγκαταστάθηκαν στο νησί. Όταν οι Σπαρτιάτες με τους συμμάχους τους κατατρόπωσαν τους Αθηναίους το 404 π.Χ., με τη λήξη του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο ναύαρχος Λύσσανδρος φόρ τωσε σε καράβια τους εξόριστους Αιγινήτες και τους επαναπάτρισε, ύστερα από 52 χρόνια εξορίας. Όμως η δόξα είχε πλέον οριστικά εγκαταλείψει το νησί του Αιακού. Ωστόσο η ιστορία, έντιμη και δίκαιη, όσα χρόνια και αν περάσουν, δεν την λησμό νησε: Ύστερα από 2.284 χρόνια οι εθνικές συγκυρίες την όρισαν πρώτη πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους, στις 12 Ιανουαρίου του 1828, με την άφιξη στο νησί του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια.

'Ϋ*1

.:.*••**« < » '* * »** ί·"ΐ f •* §»·•*•,«' s _,'..ibi TT-· - f m*AA*4*

ï f *..f f-**a

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

0 AvOónaioc; της Αχαίας παραθερίζει στην Αίγινα, 595 μ.Χ. Από το βιβλίο του Pierre Chuvin: Οι Τελευταίοι Εθνικοί, Αθήνα 2003

ο 359-360 ο κυβερνήτης (ανθύπατος) της Αχαΐας Αμπέλιος, που ζούσε στην Κόρινθο, αποφάσισε να παραθερίσει στο γειτονικό νησί της Αίγινας. Σ' ένα τοπίο που το σκίαζαν πλατάνια και το δρόσιζαν ρυάκια, έχτισε ένα ιδιωτικό ιερό αφιερωμένο στις Μούσες' κάτω από το άγαλμα του Πανός χάραξε ένα εγκώμιο για το κτήμα και το προσωπικό του αίσθημα δικαιοσύνης (η οποία ήταν επαγγελ ματική αρετή για τον Αμπέλιο: τόσο στα ελληνικά όσο και στα λατινικά οι κυβερ νήσεις ονομάζονταν «δικαστές»). Ο Παν απεθύνεται στον διαβάτη: Ούκέτι κηρο<κο>χυτοισι κατ' ούρεα τέρπομε αι/λοίς πηκτίδος, ουτ αντροις, ού δένδρεσιν όψηπετήλοκ;, ηχώ δ' ού ψιλέω, ού τέρπομαι άγρονόμοισιν' ανδρός δ' είθυδίκου ποθέων περικαλλέα έργα 'Αμπελιού σκιρτώ και τέρπομαι, ένθα κέ Μοΰσαι εσστασι τερπόμε(ν)αι πλατάνοισ(ι) και άδάτο[ισιν.] Το παραπάνω στιχούργημα σε μετάφραση έχει ως εξής: «Τώρα πια δεν μου δίνει χαρά, να χοροπηδώ πάνω στα βουνά με τους κηρόδετους αυλούς μου, ή μες σας σπηλιές και στα πυκνόφυλλα δέντρα' δεν αγαπώ πια την Ηχώ, δεν με χαροποιούν οι βοσκοί. Ποθώ τα πανέμορφα έργα ενός άν δρα δίκαιου, του Αμπελιού, και σκιρτώ και ευφραίνομαι, εδώ όπου κατοικούν οι Μούσες, μαγεμένες από τα πλατάνια και τα νερά». Αυτό το βουκολικό εγκώμιο γράφτηκε επί βασιλείας του Κωνστάντιου, όταν οι ναοί είχαν κλείσει και οι παραδοσιακές λατρείες είχαν ουσιαστικά απαγορευτεί. Μήπως ο Αμπέλιος δραπέτευε γεμάτος νοσταλγία σ' έναν κόσμο ονειρεμένο; Όχι βέβαια' τα επιμέρους θέματα του επιγράμματος παρέμειναν σε χρήση σ' όλη τη διάρκεια της Ύστερης Αρχαιότητας, είτε είχαν να κάνουν με το συσχετισμό των Μουσών με την Δικαιοσύνη (κάτι που θα συναντήσουμε λίγα χρόνια αργότερα, με έναν άλλο ανθύπατο της Αχαΐας, έναν από τους πιο διάσημους παγανιστές του καιΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 11

ρού του, τον Βέττιο Αγόριο Πραιτεξτάτο, αλλά και στα τέλη του 5ου αιώνα, στο εγκώ μιο ενός Χριστιανού έπαρχου του πραιτωρίου) είτε με την επίκληση των θέλγητρων ενός ωραίου τύπου που προσέλκυε τις τοπικές θεότητες' συνήθως πρόκειται για λου τρά όπου συχνάζουν Νύμφες και Ναϊάδες, μέχρι τον 6ο αιώνα. Ο συντηρητισμός του Αμπελιού είναι γνήσιος' «Μουσεία» αυτού του είδους ανα φέρονται στις επιγραφές από την πρώιμη εποχή της Αυτοκρατορίας ή και νωρίτερα. Στην εποχή του, πάντως, δεν ήταν κάτι το ασυνήθιστο: μαρτυρεί τη φροντίδα με την οποία αυτή η κοινωνία επί τρεις αιώνες διαφύλασσε την κληρονομιά της. Ενώ, όμως, οι επίσημες επιγραφές της πρώιμης αυτοκρατορικής εποχής γράφονταν κατά κανό να σε πεζό λόγο, τώρα συντάσσονται -επίσης κατά κανόνα- σε επιγράμματα. Η ποί ηση, και μαζί ο χορός των παγανι στικών εικόνων και θεμάτων που την

Ill fei

ακολουθούσε, άρχισε να χρησιμο ποιείται όσο ποτέ άλλοτε, όπως θα εξακριβώσουμε παρακολουθώντας τη σταδιοδρομία των ποιητών. Μαζί με την ποίηση, μεγάλης εκτίμησης έχαιραν επίσης η νομική, η φιλοσο •

φία και η ρητορική. Ένας γαλήνιος παγανιστικός τόνος αναδύεται από μερικά σύντομα ποιή ματα που συνέλεξε ο Ναυκέλλιος, φί λος του Συμμάχου, στα τέλη του 4ου

αιώνα. Την ίδια ακριβώς ατμόσφαιρα συναντήσαμε, μισό αιώνα νωρίτερα, στο επίγραμμα με το οποίο ο Αμπελος, ανθύπατος Αχαΐας, είχε υμνήσει τον κήπο του στην Αίγινα:

Sia

W Ili is

Ό,τι με ευχαριστεί, εδώ το βρίσκω και το γεύομαι: εξοχή, οικία, κήπο που τον ποτίζουν φυσικές και τα γλυκά μάρμαρα των Πιερίδων Εδώ θέλω να ζήσω ώς τα γαλήνια

πηγές

Μουσών

γεράματα,

ξαναδιαβάζοντας τα σοφά έργα των αρχαίων.

Γιάννης Μαϊλης: Αίγινα, ο ναός της Αφαίας. Ο ΑΝΘΥΠΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΧΑΪΑΣ ΠΑΡΑΘΕΡΙΖΕΙ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ. 395 Μ.Χ

,,|,i

Στους βράχους της Άγιά-Μαρίνας. Ό Πανάγος, ό Αλέξης, ò Κωνσταντίνος, ή 'Ολυμπία καί ò Μάριος.

ί'ΐ Γ'[

Στο μπαλκόνι τίίς κουζίνας. Τά παι διά μου ή 'Ολυμπία καί ό Κωνστα ντίνος με τόν Πανάγο Μουσουλέα. Καλοκαίρι τοϋ 1985 στην Αίγινα. 60

χ:!

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Χ. ΚΟΡΤΣΑΡΗΣ*

Ή Αίγινα όπως χήν έζησα Στή μνήμη τοϋ Παναγιώτη Βουδούρη, πατέρα της Ρούλας καί θείου της Ευδοξίας.

έ τόν «ΑΠΟΣΤΟΛΟ» έφτασα για πρώτη φορά στην Αίγινα. Σάββατο 3

Αυγούστου τοϋ σωτηρίου έτους 1984. Δειλινό. "Εφευγε ό ήλιος μακρυά προς

τήν Εσπερία. "Επρεπε νά πάη νά φωτίση κι άλλου. Βιαστικός όπως πάντα, αλλά και υποχρεωμένος, περνά κάθε μέρα από μπροστά μας νά μας καλημερίση καί νά μας καληνυχτίση. Χρόνια πολλά τό ίδιο δρομολόγιο. Στην προκυμαία ρώτησα ποϋ είναι τό σπίτι τοϋ Βασίλη του Μουσουλεα. Οί γυ ναίκες μας, Θρακιώτισσες άπό τήν Κομοτηνή, πρώτες ξαδέλφες. Μέχρι τότε δέν είχαν ζήσει μαζί γιά μεγάλο χρονικό διάστημα. "Οταν έφευγε ή Βικτωρία γιά νά σπουδάση, Ρούλα τήν φωνάζουνε, h Ευδοξία μόλις έμπαινε στό Γυμνάσιο. Στή Θεσ σαλονίκη συνέπεσαν γιά λίγο. Οί συναντήσεις τους, κυρίως, στό σπίτι της θείας Έλλης. Αδελφή του καθηγητού Συμεωνίδη πουφτιαξε τό Αντικαρκινικό γιά όλη τήν Βόρειο Ελλάδα. Τό Θεαγένειο. Ή θεία μπόλιασε καί τίς δύο γιά τά καλά. Τέχνες, τα ξίδια, σπουδές. Καί κάθε τόσο τραπεζώματα στό «ΟΛΥΜΠΟΣ - ΝΑΟΥΣΑ». Κυρίως Δευτέρα βράδυ. Είχε προηγηθή ή συναυλία της Κρατικής στό Θέατρο Μακεδόνικων Σπουδών. Δέν δυσκολεύτηκα νά βρω τό σπίτι τοϋ Βασίλη. "Ολα καλά. Μόνο πού κάθε φο ρά δυσκολεύομαι, ακόμη καί τώρα, νά μπώ μέ τ' αυτοκίνητο στην αυλή. Δέν κατά λαβα γιατί έφτιαξε τόσο στενό δρόμο. Στό βάθος τοϋ κήπου ξεπρόβαλε, μαΰρος άπό τόν ήλιο, ό Κωνσταντίνος ό γυιός μου. Θυμάμαι ακριβώς τά λόγια του: - Είπα κι έγώ. Ό μπαμπάς μου δέν είναι αυτός; "Ισως ήταν ή πρώτη κι ή τελευταία φορά πού έπεσε στην αγκαλιά μου. Μιά ζωή κρύβουμε τήν αγάπη μας ò ένας γιά τόν άλλον. Πατέρας καί γυιός. Αμέσως εμφανίστηκαν όλοι τους. Ή Ευδοξία, ή γυναίκα μου, φαρμακοποιός στή Θεσσαλονίκη, ή 'Ολυμπία, τό πρώτο μου παιδί πού αλωνίζει ακόμη τήν Αίγινα, Α Ρούλα, ή γιάτρεσσα τοϋ νησιού, ό σοβαρός Αλέξης κι ό μικρός ό Παναγιώτης. Ήταν

* Ό Αλέξανδρος

κι ό Βασίλης έκεϊ στό μπαλκόνι της κουζίνας. Ό οικοδεσπότης πού ήρθε στή Θεσ-

^· Κορτσαρης είναι

σαλονίκη νά σπουδάση στό Πολυτεχνείο. Δεκαετία τοϋ εξήντα. Μόνο ποά όταν τεΛ J λείωσε καί γύρισε πίσω στον Πειραιά είχε πάρει μαζί του καί τήν Ρούλα. Μικρόβιο-

„ . „ καθηγητής Βιοχημείας m^ Λ.Π.Θ.

Η ΑΙΓΙΝΑ ΟΠΩΣ ΤΗΝ ΕΖΗΣΑ

λόγος σε λίγα χρόνια ή Ρούλα. Γύρισαν μαζί στην πατρώα γη. Στην Αίγινα. Σπίτια καί δρόμους καί γεφύρια νά χτίζη ό Βασίλης, τήν υγεία των κατοίκων τοϋ νησιού νά φροντίζη ή Ρούλα. Μέ αγάπη πολλή γιά τους συνανθρώπους τους καί οί δύο. Δού λεψαν καί δουλεύουν ακόμη σκληρά. Χρωστάνε στό νησί, τους χρωστά κι αυτό. "Ετσι πρέπει νά είναι ή ζωή μας. Τήν άλλη μέρα τό πρωί, Κυριακή, ξημέρωσε ό Θεός, ενσωματώθηκα κι εγώ στή μεγάλη παρέα. Μ' ένα καφετί PEUGEOT 305, πού είχα έκείνην τήν εποχή, άρχισα νά μαθαίνω τίς θάλασσες τοϋ νησιού. Αγία Μαρίνα, Μαραθώνας, Πέρδικα, Σουβάλα. Καί τά προσκυνήματα. "Αγιος Νεκτάριος, Παλαιοχώρα, Αφαία.

Α ρ χ ι σ α ν' αγαπώ τή θάλασσα κι ας είχα είκοσι χρόνια στή Θεσσαλονίκη. Τρόμαξα γιά μιά στιγμή. Μου φάνηκαν σκληροί oi νησιώτες. Είδα τόν Βασίλη τόν Μουσουλέα νά πετά στή θάλασσα τά παιδιά μου κι έφριξα. Δάγκωνα τά χείλη μου ώσπου νά δώ τά κεφαλάκια τους νά ξεπροβάλλουν άπό τό νερό. Τεσσάρων ετών ήταν ό Κων σταντίνος κι έξι ή 'Ολυμπία μου. Δέν είπα τίποτα δυνατά. Άπό μέσα μου μονολόγη σα τήν αγωνία μου. 'Έτσι έμαθαν τά παιδιά μου νά κολυμπούν. Στίς θάλασσες της Αίγίνης ριγμένα άπό τά αγαπημένα χέρια τοϋ θείου Βασίλη. Αλησμόνητες γιά δλους μας oi συναντήσεις στην Τράπεζα. Κάθε μέρα μετά τό μπάνιο όλοι μαζί γιά ώρα πολλή νά συζητάμε. Τά παιδιά μικρά. 'Ιστορικά όμως άποδείχθη ότι τ' άκουγαν δλα. Αλλά καί τά έβαλαν βαθειά στό μυαλό τους. Αυτά τά μά θαμε πολύ αργότερα δταν τά παιδιά μεγάλωσαν καί σέ ανύποπτο χρόνο μας θύμιζαν εκείνες τίς αξέχαστες ώρες. Ή τ α ν πραγματικές Τράπεζες. Μέ τήν ορθόδοξη έννοια τοϋ όρου. "Οταν αργό τερα πήγαμε δλοι μαζί προσκυνητές στό "Αγον Ό ρ ο ς , τά παιδιά συνειδητοποίησαν τήν αξία της Τραπέζης. Ακόμη καί σήμερα, πού σπανίως μας δίδεται ή ευκαιρία, δταν βρεθοϋμε στην Αίγινα δλοι μας αποζητούμε νά καθήσουμε σ' εκείνο τό υπέρο χο μπαλκόνι της κουζίνας γιά νά ποϋμε τά δικά μας.

jLJ

εκείνο τό μπαλκόνι γνώρισα κι δλη τήν οικογένεια τοϋ Βασίλη. Τήν μητέρα του. Τήν

Κυρία Μαρία. Αρχόντισσα νησιώτικη. Είχε βαρύνει άπό τά χρόνια στή δούλεψη καί στ' άνάστεμα τών παιδιών της. Ποτέ δμως δέν ξεχνούμε τόν Αμερικάνο. Τόν άνδρα της τόν Σωτήρη. Μέ βαθειά πίστη στον Θεό δάκρυζε κάθε φορά δταν έφερνε τήν κουβέντα γιά τόν "Αγιο. Άπό τήν Κυρία Μαρία Μουσουλέα άκουσα γιά πρώτη φορά γιά τόν "Αγιο Νεκτάριο. Αργότερα θά διάβαζα γι' αυτόν πολλά. Γιά τά θαύματα του, γιά τήν μόρφω ση του, γιά τοός προπηλαιασμούς πού δέχθηκε. Ένας "Αγιος τοϋ καιρού μας. Καί τ' αδέλφια τοϋ Βασίλη τά γνώρισα στό μπαλκόνι της κουζίνας. Στό σπίτι του, στό δρόμο γιά τήν Κυψέλη. Τόν Γιάννη, τόν Καπετάνιο. Γλαφυρός στίς περιγραφές γιά τά ταξίδια του μέ τά καράβια, μέ συνάρπαζε μέ τά λιμάνια καί τίς θάλασσες που μου γνώριζε. ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ, τ. Π

« *

il1

m% 4 « Γενέθλια τοϋ Κωνσταντίνου, 22 Ιουλίου. Ή Ρούλα, ή Ευδοξία, ό Αντώνης καί ή Βούλα Κατσούλη, ή Μαίρη Μουσουλέα κόρη τοϋ Καπετάνιου.

Τήν Καίτη μέ τόν Τάσο τόν γαμπρό καί τόν Μάριο τόν μονάκριβο της γυιό. Φί λος των παιδιών μου στά παιχνίδια των πρώτων ετών κι ΰοτερα στά ξενύχτια, καθώς πέρασαν τά χρόνια κι έγινε ή κόρη μου δεσποινίς καί ό γυιός μου νεαρός κύριος. Τόν Τάσο, τόν άλλο αδελφό τοϋ Βασίλη, πού περνούσε πάντα βιαστικός νά χαιρετίση δλους μας αλλά καί νά φιλήση τήν Κυρία Μαρία, τήν μάννα του. 2-1 αυτό, τό ίδιο τό μπαλκόνι, γνώρισα κι άλλους πολλούς φίλους καί γνωστούς της οικογενείας Μουσουλέα. Οί πιό πολλοί έμπαιναν από πίσω. Άπό τήν κουζίνα. Τό ίδιο καί σήμερα. Γιά πολλά χρόνια σχεδόν αγνοούσα τήν ύπαρξη της κεντρικής εισό δου. "Ολη μας ή ζωή ήταν στην κουζίνα καί στό μπαλκόνι της κουζίνας. Μόνο κά ποιο Δεκαπενταύγουστο πού γιορτάζαμε τόν Πανάγο αλλά καί τόν παππού του τόν Παναγιώτη τόν Βουδούρη, άπό τήν Κομοτηνή, περάσαμε στό σαλόνι τοϋ σπιτιού. Κι αυτό γιατί συνήθως φεύγαμε γιά τήν Θεσσαλονίκη παραμονή ή ανήμερα πρωί της Παναγίας. Κάθε χρόνο τήν ίδια μέρα τό τέλος τών διακοπών τών παιδιών μου. Θρήνος στην εξώπορτα γιά τόν αποχαιρετισμό. Ή κόρη μου ριγμένη στην αγκα λιά της Ρούλας νά μήν φεύγη μέ τίποτα. Κι εκείνη, ή γιάτρεσσα τοϋ νησιοϋ, μισά σο βαρά μισά άστεϊα, νά προτείνη στό παιδί νά τό κράτηση στην Αίγινα. Τά κατάφερε μακροπρόθεσμα. Ποΰ τήν βρίσκεις ποϋ τήν χάνεις τήν 'Ολυμπία, δλο καί πετάγεται Η ΑΙΓΙΝΑ ΟΠΩΣ ΤΗΝ ΕΖΗΣΑ

οτήν Αίγινα. Τώρα που ζει στην Αθήνα, κάθε τόσο τρέχει στό νησί. Στους θείους της. Αγάπες είναι αυτές. Θέλει καί τό εξοχικό της νάναι οτήν Αίγινα. 1 όσο μεγάλη είναι ή αγάπη που πήραν καί συνεχίζουν νά παίρνουν τά παιδιά μου οτήν Αίγινα. Μέρες της Πασχαλιάς καί δέν έρχονται στή Θεσσαλονίκη. Τρέχουν στό νησί. Ή 'Ολυμπία άπό τήν Αθήνα, ό Κωνσταντίνος άπό τό Μόναχο. Νά κάνουν Ανάσταση οτήν Κυψέλη, νά ρίξουν βαρελότα, νά δώσουν τό φιλί της Αγάπης, νά τσουγκρίσουν τά κόκκινα αυγά. Κι υστέρα, τή Δεύτερη μέρα τοϋ Πάσχα νά πάνε με τόν θείο Βασίλη στον "An Γιώργη νά πουλήσουν σουβλάκια. "Εχει ανάγκες ό Μορ φωτικός. Κι ό θείος τόν φροντίζει ιδιαιτέρως. Αδυναμίες είναι αυτές. 'Ομιλίες, θεατρικές παραστάσεις, προσκυνηματικές εκδρομές, χρόνια τώρα περ νούν άπό τό χέρι τοϋ Βασίλη τοϋ Μουσουλέα καί των άλλων μελών τοϋ Μορφωτι κού. Ωραίοι άνθρωποι. Μιά χούφτα ή Αίγινα κι όμως ανεβάζουν δύσκολα θεατρι κά έργα. Έρχονται συχνά καί στή Βέρροια σέ κάποιες ετήσιες εκδηλώσεις. Παίρνουν καί βραβεία. Τά παιδιά μου έμαθαν καί σκάκι οτήν Αίγινα. Στό μπαλκόνι της κουζίνας. Καί τ' απογεύματα τοϋ καλοκαιριού κατέβαιναν στή χώρα κι έπαιρναν μέρος στοάς διαγω νισμούς. 'Εκεί οτήν άνοιχτωσιά, στον πύργο τοϋ Μάρκελλου. 'Έμαθαν κι άλλα. Τόν Άργοσαρωνικό. Μαγευτικό κομμάτι της πατρίδος μας. Πήγαν στά Μέθανα, στον Πόρο, στ' Αγκίστρι. Έφτασαν οτήν Ύδρα καί στίς Σπέτσες. Πάτησαν απέναντι τόν Μωρηα. Στάν Κόστα. Κι αρκετές φορές στην 'Επίδαυρο. Στον Βασίλη τόν Μουσουλέα καί τους Αιγινήτες χρωστούν τά παιδιά μου τήν χα ρά καί τήν ευτυχία πού είχαν ν' ακούσουν, έξ απαλών ονύχων, τόν μοναδικό τραγι κό λόγο σ' αυτό τό κόσμημα τοϋ παγκοσμίου πολιτισμού. Πήγαιναν τά δειλινά απέ ναντι μέ τό καράβι. Μικρά ήταν όλα τους καί κοιμόταν οτήν κουπαστή. Έχουν νά λένε όμως μέ καμάρι καί υπερηφάνεια ότι είδαν Άχαρνης μέ τόν Κουν κι 'Αγαμέ μνονα μέ τό 'Εθνικό. Είδαν καί τόν τυφλό βασιλέα των Θηβών' είδαν καί τήν κόρη του τήν Αντιγόνη νά ξεστρατίζη άπό τους νόμους τοϋ Κρέοντος θάβοντας τους νε κρούς αδελφούς της. Έβαλε πιό πάνω τήν συνείδηση της καί τους θεϊκούς νόμους. Τώρα πιά, όλα τά παιδιά μας, που τά κουβαλούσε ò Μουσουλέας οτήν 'Επίδαυ ρο, είναι σίγουρα γιά τό μεγαλείο τών προγόνων τους. ΈκεΙ απέναντι άπό τήν Αίγινα, μιά ματιά απόσταση, τρεις χιλιάδες χρόνια πιό μπροστά οι Έλληνες τά είπαν όλα. Τά πάθη μας, τίς αγωνίες, τά μίση, τίς φιλοδοξίες. "Οταν οί άλλοι, αυτοί πού σήμερα, κακή τή τύχη, κυβερνούν τόν κόσμο ζούσαν σέ άγρια κατάσταση. 1 ιά δέκα χρόνια πήγαινα συνέχεια οτήν Αίγινα κι έγώ. Προς τό τέλος τών διακοπών καί πρίν άπό τήν Παναγία, γιά μιά εβδομάδα. Μετά τά παιδιά μεγάλωσαν. 'Άρχισαν τά φρο ντιστήρια. Ένας-ένας στή σειρά καί οί τέσσερις πέρασαν στό Πανεπιστήμιο. Τέλειωσαν οτήν ώρα τους. Κάνουν καί μεταπτυχιακά. Στην Αθήνα, οτήν Πάτρα, στό Μόναχο. Οί κόποι τους δέν πήγαν χαμένοι. Οί σπόροι τών γονιών τους κάρπισαν. Ή αυτοθυσία της ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑ1Α,

τ. Π

Ρούλας καί της Ευδοξίας ζωγραφίζεται οτό πρόσωπο τους. Ή καθημερινή άγόγγυοτη φροντίδα του Βασίλη αντανακλά στον χαρακτήρα τους. Ή εντιμότητα καί ή ειλικρίνεια των γονέων τους τά καθοδηγεί. Ή Αίγινα έδωσε πολλά στά παιδιά μου. Αγάπη πρώτα άπ δλα. "Εμαθαν ν' άγαποϋν. Σάν τόν Βασίλη καί τήν Ρούλα. Θυμούνται κι άγαποϋν δλα τά παιδιά της ΑΙγίνης πού γιόρταζαν μαζί τά γενέθλια τοϋ Κωνσταντίνου. Κατακαλόκαιρο. Κι υστέρα τοϋ Μάριου. Αρχές Αύγουστου. Κάνουν παρέα. Κι είναι ώραϊα πού ό Αλέξης πάει οτό Μόναχο κι αλωνίζει τήν Γερμανία με τόν Κωνσταντίνο. Είναι ώραϊα πού ό Μανώλης ό Χειλαδάκης πάει στην Χαλκιδική μέ τόν γυιό μου. Είναι ώραϊα πού με καλούν γιά Πάσχα στον πύργο τοΰ Μαγκλή. Είναι ώραϊα πού ή Αρετή η Γαλάνη πρίν έρθη οτή Θεσσαλονίκη τηλεφω νεί της γυναίκας μου γιά νά τήν ενημέρωση. Είναι ώραϊα πού Α Δήμητρα ή Κουκούλη, τρίτη γενιά τοϋ Αιακείου, θά μάθη γράμματα στην πατρίδα μου τήν Φλώρινα. Εϊναι ώραϊα πού ό Κωνσταντίνος ό Μαργαρώνης μέ χαιρετά μ' αγάπη καί σεβασμό. Είναι ώραϊα πού τά σκέφτομαι δλα αυτά 21 χρόνια μετά τήν πρώτη μου επίσκε ψη στην Αίγινα. Είναι ώραϊα πού θυμάμαι τόν μακαρίτη τόν Τσερέπα πού μέ τράκα ρε μέ τό φορτηγό της ΕΒΓΑ σέ μιά ανηφόρα της Αγίας Μαρίνας. Είναι ώραϊα πού, μέ μεγάλη καθυστέρηση βέβαια, άρχισα νά μαθαίνω καί τά εσώ τερα τοΰ νησιού. Τά καλλιτεχνικά του. Τους ζωγράφους, ντόπιους καί σώγαμπρους, τους λογοτέχνες, γηγενείς καί επισκέπτες, τους θεατρίνους πού γεννήθηκαν οτό νησί άλλα καί τους έραστάς του. Είναι ώραϊα πού γνώρισα τήν Αίγινα καί τήν έζησα. Εύχομαι νά τήν ζω διά βίου. Έγραψα στό σπίτι μου στην Αλεξανδρούπολη, Τετάρτη, 7 Σεπτεμβρίου 2005 Σώζοντος, Εύψυχίου, Όνησιφόρου

Ή αρχόντισσα κυρία Μαρία Μουσουλέα καμαρώνει όλα τά παιδιά στό φιλόξενο σπίτι τοϋ γυιοϋ της τοϋ Βασίλη.

Επιστροφή άπό τό Περιβόλι της Παναγίας, "Ολο τό Καλοκαίρι σχεδιάζαμε τό προσκύνημα

ΛΙΤΣΑ ΔΙΟΝΥΣΙΑΔΟΥ'

ια τον περισσότερο κόσμο που έρχεται στην Αίγινα, η επίσκεψη συνδυάζεται με προσκύνημα στον Άγιο Νεκτάριο. Πολύ λιγότεροι περνούν μια βόλτα από τον

Ναό της Αφαίας. Ελάχιστοι όμως γνωρίζουν ότι η ιστορία της Αίγινας άρχισε πάνω στον βράχο της κολόνας, πριν από πέντε χιλιάδες χρόνια, σε μια προϊστορική εποχή, όταν οι άνθρωποι έκτιζαν, με μέτρο τον άνθρωπο, ανθρώπινα σπίτια. Ο τελευταίος κίονας του ιερού του Απόλλωνα, η κολόνα, στέκει ακόμη όρθιος στον μεγάλο ισόπεδο βράχο που βουτά με την άκρη του στη θάλασσα και κόβει την παραλιακή ζώνη του αγαπημένου μου νησιού. Εδώ, οι αρχαιολόγοι, ανασκάπτοντας μεθοδικά, έφεραν στο φως έντεκα χωριά, χτισμένα το ένα επάνω στο άλλο. Περπατώ στον τόπο αυτόν, μου φανερώνεται η πορεία των στενών δρόμων, προ σπαθώ να διαβάσω τις μαρτυρίες που καταγράφουν τα ευρήματα, σύμβολα ενός άλ λου κόσμου, πηγή πληροφοριών για τη ζωή των ανθρώπων που πάτησαν στα ίδια χώματα με μένα πριν μερικές χιλιετίες. Βλέπω τους δύο κόσμους μας στην ίδια συ μπαντική εικόνα. Ο κόσμος που ήρθε στο φως, δεν είναι ένας ξεπερασμένος κόσμος. Οι άνθρωποι που δημιούργησαν αυτά τα χωριά, μπορεί στη σκέψη μου να χορεύουν στον ίδιο χορό με τους σημερινούς αλλά και τους αυριανούς ανθρώπους. Ο φράχτης που παρεμβάλλεται στο οπτικό πεδίο, σε σχέση πάντα με το χρόνο, καταργείται με την ονειρική κατάργηση του τελευταίου. Αυτή, μου επιτρέπει να τα δω όλα, όπως είναι, άπειρα. Το φως, το χρώμα και την σημασία τους. Βλέπω τα ερείπια του οικισμού, με την βεβαιότητα ότι λάμπουν από ένα ζωντανό φως. Ίσως αυτή η αίσθηση έχει να κάνει με το φως του νησιού, μια μυσταγωγική όψη της πραγματικότητας. Βλέπω με τα μάτια ανθρώπου, όχι απλά άλλης χιλιετίας, αλλά του ανθρώπου που το μόνο που τον απασχολεί -μια και δεν πρόκειται για επιστημονικό παρατηρητή, ού τε όμως και απλό τουρίστα- είναι οι σχέσεις των ευρημάτων αυτών μέσα στον χώρο της εικόνας. Έτσι, είμαι απόλυτα πεπεισμένη, ότι βηματίζω στο δωδέκατο χωριό, αυ τό με το οποίο δεν ασχολήθηκαν α κ ό μ η - μιλώ πάντα για τους αρχαιολόγους. Σ' αυτό το χωριό, προϊόν νοητικής ανασκαφής, πρωταγωνιστούν η ύπαρξη και το νόημα. Είναι μια εμπειρία, που έχει να κάνει με όλες τις αισθήσεις, ίσως και κάποιες άλλες, μη αποκρυπτογραφημένες, που με φέρνουν σε επαφή με άλλους κόσμους. * Η κ. Λίτσα Διονυσιάδου είναι αρχιτέκτων 66

Περπατώ περίπου μια ώρα, έναν χρόνο, ή ίσως έναν αιώνα; Είναι σαν να έχω πα ρακάμψει κάποια φράγματα, που τον υπόλοιπο χρόνο με περιορίζουν στην εικόνα ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, ζ. 11

της «οριοθετημένης» πραγματικότητας. Μεγαλώνει η δυνατότητα παρατήρησης αθέ ατων πραγμάτων. Η άμεση όραση, αυτό που έφεραν στο φως οι ανασκαφές, οδηγεί σε πλουτισμό των γνώσεων για τη ζωή περασμένων εποχών. Η άλλη γνώση, αυτή η όχι λογικά επεξεργασμένη σύλληψη, με οδηγεί σ' έναν διαφορετικό περίπατο, ένα εσωτερικό φως ρίχνει τις ακτίνες του στα δρομάκια του δωδέκατου χωριού. Αυτή η εμπειρία, το νιώθω, μπορεί να έχει αόριστη διάρκεια, να γίνεται ένα διαρ κές παρόν, δημιουργημένο απ' την αποκάλυψη του δωδέκατου χωριού.

...

-· Α

*1!#»

Γιάννης Μαΐλης: §1 Αίγινα, ο ναός της Αφαίας. 67

ΑΘΗΝΑ ΠΑΝΟΥ

Λιμοί και φυσικές καταστροφές στο Βυζάντιο από ίο 303-384 μ.Χ*

Εισαγωγή: Ο 4ος αιώνας Ο 4ος αιώνας αποτελεί το μεταίχμιο μεταξύ δύο κόσμων και δύο εποχών, τουλάχιστον για τη συμβατική μελέτη της ιστορίας. Είναι η εποχή σε συμβατικά χρονολογικά όρια που θα περάσουμε από την αρχαιότητα στο Βυζάντιο. Ωστόσο, σε καμία περίπτωση δε μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η αλλαγή υπήρξε απότομη ή εμφανής. Ούτε καν οι ίδι οι οι άνθρωποι δεν θα μπορέσουν να καταλάβουν ότι κάτι αλλάζει. Η καθημερινή ζωή συνεχίζεται με κανονικούς ρυθμούς, με τις ίδιες δυσκολίες ή ευκολίες όπως και προη γουμένως. Ειδικά ως προς το θέμα που μας ενδιαφέρει έχουμε να παρατηρήσουμε, πως ανεξάρτητα από το αν το κράτος ήταν χριστιανικό ή παγανιστικό, ανεξάρτητα από το ποιος κατέχει το θρόνο, οι καιρικές συνθήκες είναι αυτές που καθορίζουν ουσια στικά τη διατροφή, «αυγατίζοντας» ή καταστρέφοντας τις σοδειές και προκαλώντας λι μούς και άλλα δυσάρεστα συμβάντα. Αυτές θα παραμείνουν η κύρια απειλή για την ανθρώπινη ζωή και την καθημερινότητα, είτε σε ειρηνική είτε σε πολεμική περίοδο. Σε όλη τη διάρκεια του 4ου αιώνα μ.Χ. οι ιστορικές μαρτυρίες μιλούν για σπο ραδικές εξάρσεις φυσικών καταστροφών, που συνεπάγονται σιτοδείες και λιμούς σε διάφορες περιοχές, συνήθως σε τοπική κλίμακα και για μικρό χρονικό διάστημα, που δεν είναι μεγαλύτερο του ενός ή δύο ετών. Στις περισσότερες από τις πηγές που θα συναντήσουμε στον 4ο αιώνα, θα βρούμε αναφορές είτε σε λιμούς είτε σε έλλειψη βα σικών διατροφικών ειδών, που όπως συμπεραίνουμε ήταν το σιτάρι και το καλαμπό κι, από τα οποία παράγεται η βασικότερη ίσως ανθρώπινη τροφή, το ψωμί.

Οι φυσικές καταστροφές και τα επακόλουθα τους: η περίοδος πριν την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης Η πρώτη πρώτη μας αναφορά για φυσική καταστροφή είναι αυτή που έγινε το 302303 μ.Χ., όταν πλημμύρισε η Έδεσσα της Ανατολίας, από τον ποταμό Σκίρτο, όπως * Διπλωματική εργασία στο μάθημα (του καθηγητή Ευάγγελου Χρυσού) Βυζαντινή Ιστορία VII. 68

μας αναφέρει ο Ψευδο-Διονύσιος: «...anno 614 Alexandri, Edessa ab aquis devastate est. Rupti sunt muri eius orientales, et ruerunt. Et rapuit eluvies atque ahduxit quidquidin civitate erat, et in ea fecit exundatio damna magna hominibus

etiumends,

edam in tota planitie Edessae et Harmn...». Η πόλη ερημώθηκε, τα τείχη καταστράΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, χ. Π

φηκαν, όμως δεν έχουμε ένδειξη για λιμό στην πόλη. Μαρτυρούνται μόνο θάνατοι ανθρώπων και ζώων, χωρίς να διευκρινίζεται αν τις φυσικές καταστροφές επακο 1

λούθησε λιμός ή όχι . Ο Ψευδο-Διονύσιος, δεν είναι άλλος από έναν συγγραφέα του 6ου αιώνα μ.Χ., του οποίου το πραγματικό όνομα δεν γνωρίζουμε, αλλά τα φιλοσο φικά και θεολογικά του έργα είχαν εσφαλμένα ή επίτηδες αποδοθεί στον Διονύσιο 2

Αρεοπαγίτη, ώστε να αποκτήσουν κύρος ως θεολογικά έργα . Στην Χρονογραφία

του Θεοφάνη του Ομολογητή, γραμμένη στα χρόνια της Ει

κονομαχίας, οι επαναστάσεις, αλλά κυρίως οι λιμοί και οι λοιμοί (αρρώστιες και επι δημίες) ξεσπούσαν συχνά, επειδή ακόμα ο χριστιανισμός δεν είχε επισημοποιηθεί και οι χριστιανοί βρίσκονταν υπό διωγμόν: «...Τούτον

ουν θεία δίκη μετήλθε δια την

άμετρον ακολασίαν και την περί τους Χριστιανούς ανύποιοτον κάκωσιν...». Ο Θεο φάνης στηρίζεται σε πηγές σύγχρονες προς τα γεγονότα, οι οποίες αναφέρουν ως υπεύθυνους γι' αυτά τη δράση της θείας δίκης επειδή, όπως ρητά και σαφώς ανα φέρεται, ο αυτοκράτορας κατεδίωκε τους χριστιανούς. Ο Θεοφάνης δεν καθορίζει με ακρίβεια τα μέρη όπου συνέβησαν οι καταστροφές, έτσι μόνο μπορούμε να υποθέ σουμε ότι πιθανόν να πρόκειται για το ανατολικό μέρος της αυτοκρατορίας, ίσως τη Μικρά Ασία ή τις ανατολικότερες περιοχές, όπως αυτές της Συρίας. Χρονολογικά, αν θεωρήσουμε την περίοδο 304-330 μ.Χ., μιλάμε για τις περιόδους της βασιλείας των Τετραρχών, βάσει του νέου διοικητικού συστήματος που εισήγαγε ο Διοκλητιανός (Διοκλητιανοό, Μαξιμιανού (ώς το 305 μ.Χ.) Κωνσταντίου Χλωρού, Γαλερίου και Μαξέντιου, Λικίνιου) 3 και του Μεγάλου Κωνσταντίνου (307/313-337 μ.Χ) μέχρι και τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης4. Η Χρονογραφία

του Θεοφάνη είναι από τα σημαντικότερα κείμενα της βυζαντι

νής χρονογραφίας, το οποίο διαβάστηκε πολύ και θεωρήθηκε εν γένει έγκυρο. Ο συγγραφέας επιχείρησε να ανατρέξει σε παλαιότερα έργα για να διασταυρώσει με τον

1. Stathakopoulos Ch. Dionisios, «Famine and Pestilence in the late Roman and early Byzantine empire, A systematic survey of subsistence crise and epidemics», εκδ. «Birmingham Byzantine and ottoman Monographs volume 9, Centre for Byzantine ottoman and Modern Creek studies University of Birmingham», σελ. 76.

καλύτερο τρόπο τις πληροφορίες του, παρότι δε γνωρίζουμε με ποιο τρόπο συμβου λευόταν τις παλαιότερες πηγές, αυτές δηλαδή που αφορούν στους αιώνες που μας απασχολούν στην παρούσα εργασία. Αγνοούμε δηλαδή αν μελέτησε τα κείμενα στο πρωτότυπο ή χρησιμοποίησε τα κείμενα αυτά μέσω άλλων συγγραφέων. Πολύ συχνό όμως είναι και το φαινόμενο της άκριτης παράταξης πηγών 5 . Όσο για το γεγονός της θείας δίκης, ας μην ξεχνάμε ότι γράφει ως εικονόφιλος μέσα στα χρονικά όρια της Εικονομαχίας, οπότε έχει ανεπτυγμένο το αίσθημα του θείου δικαίου. Με την ίδια ακριβώς λογική, που αντιμετωπίζει τους διωγμούς των εικονόφιλων, αντιμετωπίζει και τους διωγμούς των χριστιανών. Την ίδια περίοδο και επί 36 συναπτά έτη, από το 305 ώς το 341 μ.Χ, μια συγκε κριμένη περιοχή της αυτοκρατορίας, για την οποία έχουμε πιο συγκεκριμένη μαρτυρία, υπέφερε από ανομβρία. Η περιοχή αυτή είναι η Κύπρος. Παρότι και σε αυτήν την πε ρίπτωση η περίοδος της ξηρασίας που προκάλεσε διάφορα προβλήματα είναι αρκετά μεγάλη, μπορούμε να τη συσχετίσουμε με την ανάλογου διάρκειας περίοδο αντίστοιχων καιρικών φαινομένων στο ανατολικό εν γένει τμήμα της αυτοκρατορίας, όπως μας έχει ΛΙΜΟΙ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΑΠΟ ΤΟ 303-384 Μ.Χ.

2. Δετοράκης Θ., Βυζαντινή Λογοτεχνία, Τα Πρόσωπα και τα Κείμενα, τόμος Α', σελ. 492. 3. Ramage Nancy και Andrew, Ρωμαϊκή Τέχνη, σελ. 347. 4. Stathakopoulos, ο.π., σελ. 77. 5. Hunger Η., Βυζαντινή Λογοτεχνία, Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τόμος Β', σελ. 140. 69

παραδώσει τη σχετική μαρτυρία του ο Θεοφάνης Ομολογητής. Πάντως οι ερευνητές 6

διαφωνούν για τη διάρκεια της ξηρασίας και τη μειώνουν από 36 έτη σε 7 ή 17 . Η διάρκεια και το μέγεθος της ξηρασίας αυτής της περιόδου στην Κύπρο, σύμ φωνα με άλλες πηγές, όπως του Λεόντιου Μαχαιρά, όπου αναφέρεται σχετικά «... Ο μέγας Κωνσταντίνος μετά το βαπτισθήναί

είπεν, ότι η δική μας χώρα η Κόπρος έμει-

νενχωρίς τινάν χρόνους λστ , διατί εγίνην πείνα μεγάλα άπου αβροχίαν, και ούλη η σπορά εχάθηκεν... και ούλα τα νερά των βρυσών εξεράναν...», απόσπασμα που βα σίζεται στον Βίο του Αγίου Σπυρίδωνος Τρψιθοόντος, οφείλεται στη θεία δίκη, για το διωγμό και το θάνατο της Αγίας Αικατερίνης κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορίας του Μαξεντίου (306-313 μ.Χ.)7. Στη σχετική αναφορά που βρίσκουμε στο Βίο, το γε γονός δεν τοποθετείται ούτε χρονικά, ούτε γίνεται ακριβής αναφορά στη διάρκεια της, αλλά γίνεται προσπάθεια να τονιστεί η συμβολή του αγίου στη λήξη της, με τη δέηση του στον Θεό, να στείλει βροχές στο νησί 8 : «...Μετά

την της επισκοπής της

Τριμιθουσιέων πόλεως αγίας του Θεού εκκλησίας του αγίου και οσίου πατρός ημών Σπυρίδωνος προσείρισιν, αβροχία γεγονεν μεγάλη και λοιπόν λιμός εκ τούτου προσεδοκατόεν

τη Κυπρίωνχώραι.

εαυτού παρρησία ανθρωπότητα

... ο συμπαθέστατος

του Θεού αρχιερεύς...

τη προς

θαρρών ήτησεν αδιστάκτως των πάντων ποιητήν μη παριδείν την

αλλ'... υετόν αποστείλαι... εκ ταπεινής καρδίας προσευχομένου,

εισή-

κουσεν αυτού... και όμβρος εξεχύθη πολύς... πάλιν ο άγιος ήτησεν τον εαυτού δε σπότης αναστείλαι τον υετόν...» Ό π ω ς συμβαίνει σε ανάλογες διηγήσεις, οι δεήσεις του αγίου εισακούστηκαν και το πρόβλημα λύθηκε. Ο άγιος Σπυρίδων προσευχήθη κε στον Θεό και του ζήτησε να μην παραβλέπει τα δεινά στην ανθρωπότητα, από τέ τοιες καταστροφές, όπως και το να στείλει βροχές να σώσει το νησί. Ο Θεός γρήγο ρα εισάκουσε τις προσευχές, η βροχή ήρθε, αλλά αυτή τη φορά ο τόπος κινδύνευσε από πλημμύρα. Οι κάτοικοι ζήτησαν πάλι τη συμβολή του αγίου, ώστε να σταματή σει η βροχή και να μην οδηγηθεί η κατάσταση από τη μια καταστροφή στην αντίθε τη της. Το κύριο ενδιαφέρον του Βίου είναι η συμβολή του αγίου Σπυρίδωνος στην αντιμετώπιση των καταστροφών και ο διαμεσολαβητικός ρόλος του ανάμεσα στους ανθρώπους και τον Θεό". 6. Stathakopoulos,

Ο Λεόντιος Μαχαιράς είναι μια αρκετά μεταγενέστερη πηγή της κυπριακής ιστο

ο.π., σελ. 77.

ρίας, έγραψε την Εξήγησιν της γλυκείας Κύπρου, στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα,

7. Stathakopoulos,

δηλαδή μετά το 1450 μ.Χ. Στο έργο του χρειάζεται να δώσουμε ίσως κάποια σημα

ο.π., σελ. 77.

σία ιδιαίτερη, διότι μπορούμε να υποθέσουμε πως είχε πρόσβαση σε κρατικά αρχεία,

8. Stathakopoulos, ο.π., σελ. 78.

όντας υπάλληλος στην υπηρεσία των τότε φράγκων βασιλέων της Κύπρου, της οικο γένειας των Lusignan 10 . Ίσως λοιπόν, βάσει της θέσης του αυτής, να μπορούσε να συ

7. Stathakopoulos, ο.π., σελ. 78.

γκεντρώσει περισσότερες μαρτυρίες, απ' όσες μπορούμε εμείς να ταυτίσουμε. Μα

10. Πολίτης Λ., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 57.

πηγή νερού και αναγκάζοντας τους κατοίκους να μετακινούνται από τόπο σε τόπο,

αναφέρει ότι η ξηρασία κράτησε 36 χρόνια και ερήμωσε το νησί, ξεραίνοντας κάθε για να βρουν νερό πόσιμο για τους ίδιους και για τα ζώα και τα κοπάδια τους. Την ίδια εποχή, ώς το 330-335 μ.Χ. περίπου, μαρτυρούνται και άλλες περιπτώΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 11

σεις ξηρασίας και επερχόμενων λιμών, τις οποίες μπορούμε φυσιολογικά να εντά ξουμε στη γενικότερη μαρτυρία του Θεοφάνη για την περίοδο ώς το 337 μ.Χ. Στην Αλεξάνδρεια το 311 μ.Χ. ξέσπασε λιμός, χωρίς να αναφέρεται η αιτία του στις ιστορικές πηγές. Στην Εκκλησιαστική

Ιστορία του Δανιήλ μπεν Μαρυάμ, ως αι

τία αναφέρεται ο διωγμός που ξέοπασε κατά των χριστιανών στο 19ο έτος της αυτο κρατορίας του Διοκλητιανού. Άρα μπορούμε να τοποθετήσουμε το διωγμό στο 303 μ.Χ., δεδομένου ότι ο Διοκλητιανός στέφθηκε αυτοκράτορας το 284 μ.Χ. Η τιμή του σιταριού ανέβηκε σε πολύ υψηλά επίπεδα, ώστε να μη μπορούν να το προμηθευτούν όλοι και πολλοί να υποφέρουν και να πεθάνουν από ασιτία 11 . Μεγάλα προβλήματα προκάλεσε η ξηρασία που σημειώθηκε τα έτη πριν το 313 μ.Χ, δεν γνωρίζουμε επακριβώς πόσα χρόνια πριν είχε να βρέξει κανονικά στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας, πάντως το 313 μ.Χ. οι βροχοπτώσεις είχαν «αποκατασταθεί», όπως αναφέρει ο Ευσέβιος Καισαρείας, ο οποίος πιθανόν να έζησε ως αυτόπτης μάρτυ ρας το γεγονός 12 : «.. .Οι μεν ουν εξ έθους όμβροι τε και υετοί χειμαδιού της ώρας υπαρχούσης την επί γης ανείχον συνήθη φοράν, λιμός δ' αδόκητος ενσκήπτει και λοιμός επί τούτω...». Η εξέλιξη αυτή μπορεί να μας οδηγήσει σε σοβαρές αμφιβολίες για την αξιο πιστία άλλων πηγών, κυρίως αυτών που προέρχονται από την αγιολογική φιλολογία. Κι αυτό, διότι αν το 313 μ.Χ. οι βροχοπτώσεις ήταν ξανά κανονικές, σημαίνει ότι η «αμφι λεγόμενη» ξηρασία είτε ήταν διακεκομμένη σε όλη αυτόν την περίοδο με μικρά ή μεγά λα διαλείμματα, είτε η διάρκεια της επεκτάθηκε και η σημασία της μεγαλοποιήθηκε μέ σα στα αγιολογικά κείμενα για να τονιστεί η παρέμβαση του βιογραφούμενου αγίου. Γεγονός είναι ότι η ξηρασία προκάλεσε λιμό και επιδημία το 312 μ.Χ, με συ μπτώματα έλκους και πυρετού, αρρώστια την οποία ο Ευσέβιος αποκαλεί άνθρακα: «...έλκος δε ην φερωνυμως του πυρώδους ένεκεν άνθραξ προσαγορεσόμενον...»>

Ταυτόχρονα, οι περισσότεροι μελετητές εικάζουν ότι οι βροχοπτώσεις είχαν ελαττω θεί αρκετά ήδη από το 311 μ.Χ. Η μαρτυρία γι' αυτό το λιμό, αν και φαίνεται να στρέ φεται ενάντια στην πολιτική του Μαξέντιου και στους διωγμούς των χριστιανών, φαίνεται να έχει μεγάλη εγκυρότητα και ασφαλή ιστορική βάση, καθώς μαρτυρείται τόσο σε παπύρους της Οξυρρύγχου, όσο Και σε εβραϊκές πηγές 1 . Ο Ευσέβιος Καισαρείας θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ιστορικούς της πρώιμης βυζαντινής περιόδου. Οι φιλοαρειανικές του θέσεις δεν τον θέτουν σε αμφιβολία ως ιστορική πηγή, ενώ το έργο του Χρονικοί Κανόνες και Επιτομή Πα-

11. Stathakopoulos,

ο.π., σελ. 79.

ντοδαπής Ιστορίας περιέχει συγχρονιστικούς πίνακες ημερολογίων διαφόρων λαών. Εξαιτίας αυτού, το έργο του Ευσεβείου χρησιμοποιήθηκε πολύ από μεταγενέστε-

12. Stathakopoulos, ο.π., σελ. 80.

ρουςς ιστορικούς και χρονογράφους . Ο λιμός αυτός πάντως αναφέρεται και σε μεταγενέστερα κείμενα, όπως π.χ. του Γε

13. Stathakopoulos, ο.π., σελ. 81.

ωργίου Μοναχού (έργο του 1 Ιου αιώνα) μαζί με την αναφορά ότι προκάλεσε και επι δημία: «.. .Εφ' ου διά την άπειρον κακουργίαν λιμός αυτού τη χώρα ενσκήπτει και λοι

14. Stathakopoulos,

ο.π., σελ. 80-81.

μός και τινός ετέρου νοσήματος μοίρα...». Ο Γεώργιος Μοναχός στρέφεται ρητά κα τά της αυτοκρατορικής πολιτικής, θεωρώντας την υπεύθυνη για τις φυσικές καταΛΙΜΟΙ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΑΠΟ ΤΟ 303-384 Μ.Χ.

15. Δετοράκης, ο.π., σελ. 214.

στροφές και τις επιδημίες που πλήττουν τους κατοίκους συγκεκριμένων περιοχών . Η ιδεολογία του αυτή ασφαλώς οφείλεται στο ότι, όπως φανερώνει και το όνομα του, είναι εκπρόσωπος της μοναχικής χρονογραφίας και αντιμετωπίζει τα γεγονότα με βά 17

ση την αντιστοιχία τους στο θείο θέλημα . Οι διωγμοί των χριστιανών ασφαλώς δεν εμπίπτουν σε αυτό και ο Γεώργιος Μοναχός τους αντιμετωπίζει με το σύστημα της θεί ας δίκης «...της του δυσσεβούς θρασότητος την κατά του θεού μεγαλαυχίαν

διήλεγ-

ξεν...». Είναι ενδιαφέρον επίσης να παρατηρήσουμε ότι η γλώσσα του Γεωργίου Μο 18

ναχού είναι απλή επειδή σκοπός του είναι να μιλήσει σε ένα γενικά αμόρφωτο κοινό . Ακόμα λοιπόν περισσότερο, απευθυνόμενος σε αυτό το κοινό, χρησιμοποιεί τη θεοδικία, για να δείξει πιθανόν ότι ο θ ε ό ς αντιδρά στις αδικίες ενάντια στους χριστιανούς. Το λιμό αυτόν αναφέρει και ο Μιχαήλ Σύρος, κάνοντας ρητή αναφορά ότι η ξη ρασία τον προκάλεσε. Χρονολογικές αναφορές σ' αυτό το λιμό κάνουν και οι Νικη φόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος στην Εκκλησιαστική

Ιστορία του, πολύ μεταγενέστε

ρα τον 14ο αιώνα, προσδιορίζοντας τον περισσότερο χρονικά, αναφέροντας ότι ο λι μός έλαβε χώρα στο δέκατο έτος των διωγμών: «...χρόνου γαρ δεκάτου εξηκόντος τω διωγμώ... Επί δε τούτοις λιμός τε επέσκηπτε και λοιμός...» Σημαντικά είναι τα απο τελέσματα του λιμού, τα οποία αναφέρονται, με αποτέλεσμα πολλοί άνθρωποι να χά σουν τη ζωή τους κυρίως εξαιτίας των επιδημιών που προκάλεσε ο λιμός 1 9 . Η λύση του λιμού αυτού ήρθε με τις ομαλές βροχοπτώσεις του 313 μ.Χ. Οι ίδιες πηγές που αναφέρονται στο λιμό των προηγούμενων ετών, κάνουν αναφορά και στη βελτίωση των καιρικών συνθηκών και στην επιστροφή στη μετεωρολογική ομαλότη τα, που βοήθησε στην αποκατάσταση της φυσικής τάξης. Το 319 μ.Χ. στα βόρεια της Μικράς Ασίας, στον ποταμό Λύκο, συνέβη κατά τη διάρκεια μιας μάχης μια φοβερή χαλαζόπτωση. Ρωμαίοι στρατιώτες έχασαν τη ζωή τους, σε μια νέα επίδειξη της θείας δίκης: «...θαύμα

γ'... έτερονρωμαϊκόν

στίφος

στρατιωτών επελθόν επί τον λεγόμενον Λύκον ποταμόν ωσεί λίθων βολίδες

χαλάζης

πλήθος καταπεμφθέν εξ ουρανού η θεία δίκη εθανάτωσεν...» Πρόκειται για ένα θαύ μα του Αγίου Θεοδώρου, το οποίο αναφέρεται στον Βίο του αγίου, και σκοπό έχει να

16. Stathakopoulos, ο.π., σελ. 81.

τονίσει τη δύναμη του αγίου ενάντια στους αντιπάλους της χριστιανικής πίστης 2 0 .

17. Hunger, ο.π., σελ. 154.

λε τσουχτερό κρύο για να τιμωρήσει πάλι τους αντιπάλους της χριστιανικής πίστης,

18. Hunger, ο.π.,

αυτήν τη φορά στα Ευχάιτα 2 1 : «... θαύμα ζ' ... ενταύθα χειμασάντων αυτών...

σελ. 157.

μώ και τω κρύει φθαρέντων αυτών, πάσα η πόλις επόζεσεν...»

19. Stathakopoulos, ο.π., σελ. 82-83 και Hunger ο.π.,

σελ. 302-303. 20. Stathakopoulos, ο.π., σελ. 84. 21. Stathakopoulos,

ο.π., σελ. 85.

Την ίδια χρονιά, ο Άγιος Θεόδωρος, πάλι σύμφωνα με αναφορά στον Βίο του, έστει

τωλι-

Το γεγονός ότι ο ποταμός Λύκος, το όρος Ομφάλιμον, στο οποίο συνέβη η χαλα ζόπτωση και τα Ευχάιτα δεν απέχουν πολύ μεταξύ τους και το γεγονός είναι σχεδόν σύγχρονο, παρ' ότι ο συγγραφέας του Βίου του Αγίου Θεοδώρου προσπαθεί να απο χωρίσει τα γεγονότα, παρουσιάζοντας το ένα ανεξάρτητο από το άλλο, ως τρίτο και ως έβδομο θαύμα, μπορούμε εμείς να υποθέσουμε με κριτικό μάτι, ότι ο Άγιος Θεόδωρος έστειλε κακοκαιρία, που εκδηλώθηκε διαφορετικά ανά περιοχές και προκάλεσε ωστό σο το ίδιο αποτέλεσμα, το θάνατο των στρατιωτών του αντίπαλου στρατεύματος. ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, χ. 11

Φυσικές καταστροφές στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο (μετά το 330 μ.Χ.) Το 361 μ.Χ. επί αυτοκρατορίας Ιουλιανού ξέσπασε λιμός στη Ρώμη, τον οποίο ο Ιου λιανός αντιμετώπισε αγοράζοντας σιτάρι με δικά του έξοδα, από τη δική του περιου σία, έχοντας όμως προηγουμένως εξασφαλίσει προμήθειες για το στρατό. Κυριότερη μαρτυρία για το γεγονός είναι ο Μαμερτίνος, ο οποίος ήταν ύπατος το έτος 362 μ.Χ. Ο λιμός, σύμφωνα με την πηγή μας, πιθανόν να οφείλεται στη διαμάχη που είχε ξε σπάσει ανάμεσα στον Ιουλιανό και τον Κωνστάντιο, κατά την οποία ο Κωνστάντιος επιθυμώντας να προκαλέσει δυσχέρειες στη διακυβέρνηση για τον Ιουλιανό, άλλαξε την κατεύθυνση των πλοίων που μετέφεραν την άννονα, το σιτάρι στην πρωτεύουσα. Για το γεγονός, οι μελετητές έχουν προτείνει διαφορετικές χρονολογίες και εκδο χές των γεγονότων. Ο Durliat το χρονολογεί στα 359 μ.Χ, αλλά ο Ιουλιανός στέ φθηκε Αύγουστος στο Παρίσι από το στρατό μόλις το 360 μ.Χ. Ο Dagron προτείνει όχι την άμεση εμπλοκή του Κωνσταντίου, όπως αναφέρει η πηγή μας, αλλά την ορ γάνωση της επέμβασης από τον Γαυδέντιο, υπασπιστή του Κωνσταντίου. Βοηθητικό σε αυτήν την περίπτωση είναι το γεγονός ότι ο Κωνστάντιος πέθανε τον Οκτώβριο του 361 μ.Χ, ο Μαμερτίνος μας αναφέρει ότι το γεγονός έλαβε χώρα το καλοκαίρι, άρα βάσει των γεγονότων του θανάτου του Κωνσταντίου και της ανα κήρυξης του Ιουλιανού ως Αυγούστου, αυτό πρέπει να συνέβη είτε το 360 μ.Χ. είτε το 361 μ.Χ. Πιθανότερη ημερομηνία είναι αυτή του καλοκαιριού του 361 μ.Χ., επει δή ο Ιουλιανός πλέον είχε το χρονικό περιθώριο να συγκεντρώσει μεγάλη δύναμη στα χέρια του, ώστε να αναγκάσει τον Κωνστάντιο να προβεί σε αυτήν την ενέργεια. Επιπλέον ο Μαμερτίνος μας δίνει την πληροφορία ότι τελικά τα πλοία που μετέφε ραν τα σιτηρά εθεάθησαν στις ακτές της Αχαΐας. Η Αχαία ήταν ενδιάμεσος σταθμός εμπορίου ανάμεσα στην Αφρική και την Κωνσταντινούπολη, πράγμα που πιστοποιείται από αρχαιολογικά ευρήματα. Ωστόσο, όπως αναφέρει η Αβραμέα, μιλώντας για Αχαΐα εκείνα τα χρόνια, δεν εννοούμε το σημερινό νομό, στη βορειοδυτική Πελοπόννησο, αλ λά την Πελοπόννησο στο σύνολο της, πράγμα που μας διευκολύνει στην αντίληψη μας για τον ρου ενός ταξιδιού ανάμεσα στην Αφρική και την Κωνσταντινούπολη22. Σχεδόν ταυτόχρονα ξέσπασε έλλειψη σιτηρών στην Αντιόχεια, το 362 μ.Χ. και 363 μ.Χ., κατά τα χρόνια που αυτοκράτορας ήταν ο Ιουλιανός. Το γεγονός θεωρείται ότι οφείλεται στην εκεί αυτοκρατορική παρουσία, λόγω της προετοιμασίας του πολέ μου ενάντια στους Πέρσες και στην πρόσφατη ξηρασία, που είχε μειώσει την παρα γωγή σιτηρών στην περιοχή. Επιπλέον, σημαντική αύξηση σημείωσε η τιμή του σί του. Ο Ιουλιανός, με τη συνεργασία του τοπικού συμβουλίου της πόλης, δοκίμασε ανεπιτυχώς να λύσει το πρόβλημα με την επιβολή μέγιστης επιτρεπόμενης τιμής. Η δεύτερη ενέργεια, αφότου ο αυτοκράτορας είδε πως η κατάσταση δεν βελτιωνόταν, ήταν να εισάγει σιτηρά από τις γειτονικές πόλεις της Ιεραπόλεως και της Χαλκίδος αλ λά και να διαθέσει μια μεγάλη ποσότητα καλαμποκιού από τα δικά του κτήματα. Για να μειώσει περαιτέρω την τιμή του σιταριού εισήγαγε αιγυπτιακό σιτάρι. Περιέργως, όλες αυτές οι ενέργειες δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα. Η σιτοδεία συνεχίστηκε, μέχρι

ΛΙΜΟΙ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΑΠΟ ΤΟ 303-384 Μ.Χ.

22. Τελελης Γ. Ιωάννης, «Μετεωρολογικά φαινόμενα και κλίμα στο Βυζάντιο», τ. Β', Εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής και Λατινικής γραμματείας, σελ 192-193.

την αποχώρηση του Ιουλιανού και των αυτοκρατορικών στρατευμάτων από την πό 23

λη, αλλά και για ένα διάστημα αργότερα . Το γεγονός μας το διηγούνται τέσσερις πηγές διαφορετικές αλλά σύγχρονες: ο Αμμιανός Μαρκελλίνος, ο Λιβάνιος, ο ίδιος ο Ιουλιανός και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Ο Ιουλιανός έφτασε στην Αντιόχεια πιθανότατα τον Ιούνιο του 362 μ.Χ., όπως υποστηρίζουν οι περισσότερες πηγές, αν και ο Μαρκελλίνος αναφέρει πως η άφιξη του συνέπεσε με την ετήσια εορτή του Αδώνιδος, που τελούνταν τον Ιούλιο. Από την άλλη, ο Λιβάνιος αναφέρει ως ημερομηνία αναχώρησης του Ιουλιανού, τον Μάρτιο του 363 μ.Χ. μετά από παραμονή εκεί 9 μηνών. Άρα έφτασε τον Ιούνιο του 362 μ.Χ. κι όχι τον Ιούλιο 2 4 . Η όλη κατάσταση στην Αντιόχεια ήταν ήδη βεβαρημένη, εξαιτίας της παρουσίας εκεί, ώς το 360 μ.Χ, του στρατού του Κωνσταντίου που πολεμούσε τους Πέρσες. Κα τά την άφιξη του Ιουλιανού εκεί το 362 μ.Χ., οι κάτοικοι φρόντισαν να του διαμη νύσουν άμεσα ότι οι τιμές των σιτηρών ήταν αρκετά υψηλές, όπως αναφέρει ο ίδιος ο Ιουλιανός στον Μισοπώγωνά του, ενώ ο Λιβάνιος αναφέρει ότι οι κάτοικοι ήδη υπέφεραν. Γεγονός είναι ότι η ξηρασία του 361-362 μ.Χ. είχε καταστροφικά αποτε λέσματα για τις σοδειές . Ο Ιουλιανός δοκίμασε με διάφορα νομοθετήματα που εξέδωσε στην Αντιόχεια να ανακουφίσει την πόλη από το πρόβλημα. Το τοπικό συμβούλιο δεν έλαβε καμία από φαση και δεν πήρε κανένα μέτρο σχετικά με την κατάσταση. Έτσι επέβαλλε με νόμο την ανώτατη τιμή για τα σιτηρά. Η απόφαση του αυτή θεωρήθηκε ως ένας τρόπος να κερδίσει δημοτικότητα στην πόλη, όπως αναφέρει ο Αμμιανός ο Μαρκελλίνος2 . Πά ντως ο ίδιος αναφέρει ότι και τον χειμώνα του 362 μ.Χ. η περιοχή υπέφερε από ανομ23 Τ λ'λη σελ. 193-194. 24 ΤεΧέλης ο π σελ 194.

§οία. Η

ανο

του Αγίου

ρβρία

α υ τ η

επιβεβαιώνεται και από τον Ιωάννη Χρυσόστομο στον Βίο

Βαβυλα, όπου όμως έρχεται ως επακόλουθο της παγανιστικής θρησκείας,

σ τ η ν 0Π01 α

' πιστεύει ο αυτοκράτορας 27 . Εμείς μπορούμε να την ερμηνεύσουμε ως ση-

μάδι της επιθυμίας του Θεού, να απομακρυνθεί από εκεί ο Ιουλιανός και ως σημάδι

25. Τελέλης, ο.π.,

S αποστροφής του Θεού προς τον αυτοκράτορα.

σελ 194.

Στη συνέχεια επειδή το οικονομικό μέτρο της ρύθμισης των τιμών δεν απέδωσε,

26. Τελέλης, ο.π.,

ο Ιουλιανός εισήγαγε σιτηρά από γειτονικές πόλεις, την Ιεράπολη και την Χαλκίδα,

σελ. 195.

αλλά παραχώρησε και 22000 ροδίους αραβόσιτου από τη δική του σοδειά, προς διά-

27. Τελέλης, ο.π.,

θέση στην πόλη. Το γεγονός ότι οι γειτονικές πόλεις είχαν παραγωγή σίτου, τόση ώστε

σελ· 195.

να κάνουν εξαγωγή στην Αντιόχεια, και επιπρόσθετα η παροχή από τον αυτοκράτο-

28. Τελέλης, ο.π.,

ρα αυτής της ποσότητας καλαμποκιού, σημαίνει ότι η παραγωγή δεν είχε μειωθεί στο

σε

βαθμό που οι πηγές γενικά μας παρουσιάζουν, ούτε ότι οι κλιματικές συνθήκες είχαν

^· 195.

29. Τελέλης, ο.π., σε

επίσης γίνει τόσο δραματικές .

*· 1°'·

Η κατάσταση αυτή έχει οδηγήσει τους μελετητές, όπως τον Garnsey να υποστη-

30. Αθανασιάδη Πολυμνία, Ιουλιανός, Μια βιογραφία, I jog

ρίξουν ότι οι τοπικοί άρχοντες μπορούσαν και χωρίς την παρέμβαση του Ιουλιανού , y α ν α κ ο υ φ ί σ ε 1 τ η ν κατάσταση, αλλά δεν αποδείχτηκαν πρόθυμοι να το κά„ ,η ,. , , νουν . Αυτή ήταν και η άποψη του Ιουλιανού του ίδιου . Η τελική λύση ήταν η ει-

ν α

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, χ. 11

σαγωγή σίτου από την Αίγυπτο, που σύμφωνα με παρατηρήσεις μελετητών τελικά έγινε τους χειμερινούς μήνες, όταν η ναυσιπλοΐα ήταν σχεδόν ανύπαρκτη ή γινόταν 31

πολύ αραιά, όπως υποστήριξαν οι Me Cormick και οι Durliat . Ωστόσο η κατάσταση στην Αντιόχεια ήταν αρκετά πιο περίπλοκη. Οι προύχοντες και οι ανήκοντες στα ανώτερα οικονομικά στρώματα πούλησαν το σιτάρι τους στους χωρικούς σε σχετικά υψηλή τιμή αλλά αγόρασαν το απαραίτητο αλεύρι για να ξεχει μωνιάσουν σε χαμηλότερη τιμή. Επιπλέον, πουλήθηκεε καλαμπόκι στην πόλη σε πο λύ χαμηλότερη τιμή από το συνηθισμένο, πράγμα που έδωσε στον Ιουλιανό τη βάση να υποστηρίξει πως αν δεν είχε ο ίδιος κάνει διακανονισμό, η τιμή του καλαμποκιού θα ήταν ως και τρεις φορές υψηλότερη 3 2 . Ο Ιουλιανός φέρεται να ανέλαβε και επιπρόσθετα μέτρα για τη στήριξη του πλη θυσμού, τα οποία δεν γνωρίζουμε αν τελικά εφαρμόστηκαν. Προχώρησε σε μείωση των φόρων κατά 20% και στη διανομή 3000 κλήρων σε μικρούς ακτήμονες σε πε ριοχές που είχαν πάψει να καλλιεργούνται. Γεγονός είναι ότι η κατάσταση στην πόλη δε φαίνεται να άλλαξε πάρα πολύ παρ' όλες τις φιλότιμες προσπάθειες του Ιουλιανού. Οι άντρες του στρατού του μάλλον φέρονταν με ιδιαίτερη απάθεια και σχεδόν καλοπερνούσαν, πράγμα που όπως ανα φέρει ο Αμμιανός Μαρκελλίνος δημιουργούσε ένα τεταμένο κλίμα στην πόλη και μια μεγάλη αντιπάθεια προς τον Ιουλιανό από τους κατοίκους της Αντιόχειας. Οι αιτίες όλης αυτής της δυσάρεστης κατάστασης φαίνεται να εστιάζονται σε τρία σημεία, στην ξηρασία που κατέστρεψε τις σοδειές του προηγούμενου ή των δυο προη γούμενων χρόνων, στην παρουσία του στρατού και των κρατικών αξιωματούχων και στον έλεγχο που δοκίμασε ο Ιουλιανός να επιβάλλει στις εμπορικές δραστηριότητες. Υπήρξαν τα σημεία που έφεραν αντιμέτωπους κατά κάποιον τρόπο τους κατοίκους της Αντιόχειας και τον αυτοκράτορα 33 . Ο Ιουλιανός δεν φάνηκε όμως ουσιαστικά να έχει κατά νου τους Αντιοχείς και το πόσο υπέφεραν από την παρουσία τόσο πολυάριθμου στρατού στην πόλη. Ο Ιουλιανός θαμπωμένος από την επιθυμία του να καταλύσει ως άλλος Αλέξανδρος το περσικό κράτος είχε παρασυρθεί σε μια μεγάλη έπαρση και επέ τρεπε πολλά πράγματα στο στρατό του σε βάρος των κατοίκων της Αντιόχειας, οι οποίοι δικαιολογημένα, με αυτήν την οπτική γωνία, είχαν αγανακτήσει3^ Πάντως είναι γεγονός, ότι οι περισσότερες χριστιανικές πηγές τείνουν να αποδί δουν στη βασιλεία του Ιουλιανού μια σειρά καταστροφών σε όλα τα μέρη της αυτο κρατορίας, όπως ξηρασίες, λιμούς, επιδημίες, πλημμύρες, σεισμούς. Τέτοιο παρά δειγμα είναι ο Σωζόμενος, που συνέγραψε και αυτός Εκκλησιαστική

Ιστορία και μά

λιστα θεωρείται από τους πιο αξιόλογους συνεχιστές του Ευσεβίου Καισαρείας ως 35

προς αυτήν . Ο Σωζόμενος χρεώνει τον παγανισμό του αυτοκράτορα με ένα πλήθος

31. Τελέλης, ο.π., σελ 195-196. 32. Τελελης, ο.π., σελ. 196. 33. Τελέλης, ο.π., σελ. 196. 34. Αθανασιάδης Πολυμνία, ο.π., σελ. 279 και 285

φυσικών καταστροφών και επακόλουθων συμφορών. Πάντως έχουν εξακριβωθεί τέσσερις ισχυρές σεισμικές δονήσεις στα χρόνια βασιλείας του Ιουλιανού, στη Λιβύη, τη Σικελία, την Κόρινθο και τη Νίκαια της Μικράς Ασίας 3 6 . Πολύ κοντά στην Αντιόχεια, στα περσικά σύνορα, το καλοκαίρι του 363 μ.Χ. ξέΛΙΜΟΙ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΑΠΟ ΤΟ 303-384 Μ.Χ.

35. Δετοράκης Θ., ο.π., σελ. 507. 36. Τελέλης, ο.π., σελ 197.

σπαοε λιμός και επιδημία. Ο Ιουλιανός είχε ήδη χάσει τη ζωή του και αυτοκράτορας είχε ανακηρυχθεί ο Ιοβιανός. Για το γεγονός έχουμε δυο πηγές, τον Φιλοστόργιο και τον αυτόπτη μάρτυρα, αλλά και τον πιο δραματικό στην αναφορά του, τον Αμμιανό Μαρκελλίνο, ο οποίος αναφέρει πως οι στρατιώτες προτιμούσαν να πεθάνουν στη μάχη παρά να αντέξουν την πείνα. Η κατάσταση στα σύνορα ήταν σίγουρα άσχημη, λόγω του μακροχρόνιου πολέμου. Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος είναι ιστορικός του 5ου αιώνα μ.Χ., ειδωλολάτρης και θαυμαστής του Ιουλιανού 37 . Συνεπώς οι μαρτυρίες του για την πολιτική του Ιουλια νού μπορούν να έχουν για μας σήμερα μια ιδιαίτερη σημασία. Ο ίδιος προερχόταν από τη στρατιωτική ηγεσία και είχε πολλές φορές προσωπική συμμετοχή στα γεγο νότα που περιέγραφε, χωρίς να αγγίζει ιδιαίτερα τα θρησκευτικά ζητήματα, αν και ει δωλολάτρης, όπως έκαναν συνήθως οι σύγχρονοι χριστιανοί ιστορικοί, που συχνά έπαιρναν θέση στις θρησκευτικές διαμάχες 38 . 37. Καρπόζηλος Α., Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, Τόμος Α', 4ος-7ος αιώνας, σελ. 146. 38. Καρπόζηλος, ο.π., σελ. 262-263.

Για την επιδημία που αναφέρει ο Φιλοστόργιος, αλλά όχι και ο Αμμιανός Μαρκελίνος, δεν γνωρίζουμε περί τίνος επρόκειτο, εφόσον η αναφορά του είνα! μονολε κτική 3 9 . Πάντως σε γενικές γραμμές, ο Φιλοστόργιος φαίνεται, από άλλα σημεία του έργου του, ότι είχε γνώσεις φυσικής και μετεωρολογίας και αρεσκόταν να περιγράφει φυσικές καταστροφές και εξωτικές εμπειρίες 40 . Επιπλέον, λόγω του φιλοαρειανισμού του, το έργο του προσφέρει συχνά πληροφορίες για τους αρειανιστές, που δεν θα

39. Τελέλης, ο.π., σελ. 197.

γνωρίζαμε. Πέρα των δογματικών ζητημάτων θεωρείται γενικά έγκυρη πηγή ι .

40. Καρπόζηλος, ο.π., σελ. 97.

φέρει κακούς οιωνούς, τόσο από την ίδια την πόλη, όσο και από άλλα μέρη της αυ

41. Καρπόζηλος, ο.π., σελ. 99. 42. Αθανασιάδη, ο.π., σελ. 278. 43. Αθανασιάδη, ο.π., σελ. 290. 44. Τελέλης, ο.π., σελ. 198. 45. Επιφάνιος, Του εν Αγίοις Πατρός Ημών Επισκόπου Κωνστάντιας της Κύπρου, «Τα Σωζόμενα πάντα», εκδ. J.P. Migne Patrologia, Graeca volume 41, (Paris MDCXXII, colon [Lipsiae] MDCLXXXII), σελ. 24. 76

Σε γενικές γραμμές η όλη παραμονή του Ιουλιανού στην Αντιόχεια φαίνεται να

τοκρατορίας. Μάλιστα τέτοια σημάδια αναφέρει ο πλέον «ιουλιανό-φιλος» ιστορικός, ο Αμμιανός Μαρκελλίνος, για τον οποίο η όλη κατάσταση έχει φτάσει στα όρια της βασιλικής ύβρεως που αναζητά σιγά-σιγά την άτη και τη νέμεσι 2. Είναι ενδιαφέρον να σχολιάσουμε το ίδιο το κείμενο του Ιουλιανού, τον Μισωπώγωνα, για την παραμονή του στη γενέτειρα του. Είναι γραμμένο με αφορμή την οργή της στάσης των συμπατριωτών του απέναντι στο στρατό του και στον ίδιο με διάφορες αφορ μές, όπως π.χ. με την καταστροφική πυρκαγιά στο ναό του Δαφναίου Απόλλωνος . Πριν το 367 μ.Χ. παρατηρήθηκε ξηρασία στην Φοινίκη, δηλαδή την περιοχή της σημερινής Παλαιστίνης. Η ξηρασία συνέβη πριν την χειροτόνηση του Επιταφίου ως επισκόπου Σαλαμίνος-Κωνσταντίας Κύπρου. Η μόνη μας πηγή για το γεγονός είναι ο Βίος του Αγίου Επιφανίοσ, ο οποίος όμως ιστορικά θεωρείται πολό αμφισβητήσι μος 4 4 . Σύμφωνα με εκεί αναφορά, οι κάτοικοι της περιοχής πήγαν στον Επιφάνιο, ο οποίος καταγόταν από την περιοχή: «.. .Επιφάνιος γένος μεν αν Φοινίκων της περιοικίδος Ελεσθερουπόλεως.. .» 45 για να τον προκαλέσουν να δεήσει για βροχή, να μπορέσουν να βρουν πόσιμο νερό για τους ίδιους και για τα κοπάδια του. Εκείνος όμως θεωρώντας τον εαυτό του αμαρτωλό, δήλωνε αδυναμία να βοηθήσει: «.. Λιμού δε γενομένου εν τω τόπω εκείνω επί της γης των Φοινίκων συνήχθησαν πλήθη πολ λά προς Επιφάνιον και παρεκάλουν

τούτον λέγοντες. Βοήθησον ημίν, Πάτερ, όπως

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 11

μη απολλώμεθα, και παρεκάλουν ο Επιφάνιος...

τον θεόν όπως δώσει υετόν επί την γην... είπεν δε 46

άνθρωπος γαρ αμαρτωλός εφ/...» . Επειδή το πλήθος συνέρεε πε

ρισσότερο, ο Επιφάνιος ζήτησε από τον ηγούμενο της μονής να επιτρέψει σε όσους είχαν έρθει να καθίσουν να φάνε στη μονή και ο ίδιος αποσύρθηκε στο κελί του. Κα θώς οι κάτοικοι έτρωγαν, ακούστηκαν αστραπές και βροντές, ο ουρανός σκοτείνιασε και επί τρεις μέρες έριχνε ασταμάτητα βροχή: «...των δε επιπλείων ντων... είπεν δε ο Επιφάνιος τω ηγουμένω. Επίτρεψον τοις αδερφοίς

παρακαλούπαραθήσουσιν

τράπεζαν τοις ανθρώποις τούτοις... και εισήλθεν Επιφάνιος εν τη κέλλη αυτού... εξαίφνης σκότος εγένετο και αστραπαίκαιβρονταίκαι νεν δε ο υετός επί το αυτό τρεις ημέρας...»

υετόςμέγας

επήλθεν...

και έμει-

Μετά το τέλος της βροχόπτωσης, οι κάτοικοι, πήγαν ξανά στον Επιφάνιο να τον ευχαριστήσουν, που προκάλεσε τη βροχή. Εκείνος αρνήθηκε κάθε ανάμιξη του, δη λώνοντας ξανά αμαρτωλός και ότι δεν είχε καμία δύναμη περισσότερη από αυτές που έχει κάθε άνθρωπος ανάμεσα στο πλήθος που τον ευχαριστούσε. Άφησε πάλι το πλή θος να δειπνήσει στη μονή και ο ίδιος αποχώρησε στο κελί του, έχοντας προηγουμέ νως ευλογήσει όσους είχαν πάει να τον ευχαριστήσουν: «...Τι λογίζεσθε επ εμέ ταύ τα; Άνθρωπος γαρ ειμί ώσπερ και υμείς... ήτουν του Επιφανίου Επιφάνιος είπαν το Ευλογητός

του ευλογήσω.

Ο δε

Κύριος... και πάλιν εζήτησεν υπαναχωρήσει...»

Παράλληλα στην Κύπρο ξέσπασε ανομβρία για μεγάλο χρονικό διάστημα, από το 367 μ.Χ. ώς το 402 μ.Χ. ή το 403 μ.Χ. Το άλλο διάστημα συμπίπτει σχεδόν με την κα τοχή της επισκοπικής έδρας από τον Επιφάνιο στην Σαλαμίνα-Κωνσταντία. Ο Βίος του Αγίου Επιφανίου παραμένει η μόνη πηγή για αυτήν την σιτοδεία. Στην Κύπρο ξέσπα σε μεγάλος λιμός και το σιτάρι έφτασε να πωλείται σε εξωφρενικά υψηλές τιμές, ένα νό μισμα για τρεις μοδίους σίτου. Αυτή την τιμή μας δίνει ο Βίος, και είναι η τιμή στην οποία πουλούσε κάποιος μεγαλογαιοκτήμονας, ονόματι Φαυστιινιανός, στους φτωχούς κατοίκους της περιοχής. Αλλά, όπως αναφέρεται στον Βίο, ο Επιφάνιος του ζήτησε να μοιράσει το σιτάρι που είχε στις αποθήκες του στους φτωχούς και εκείνος θα το ξε πλήρωνε. Ο Φαυσπνιανός επιπλέον δεν ήταν χριστιανός, όπως φαίνεται από την απά ντηση του, να παρακαλέσει ο Επιφάνιος τον Θεό του να δώσει σιτάρι στους φτωχούς. Ο Επιφάνιος έψαχνε τρόπο να βρει χρήματα για ν αγοράσει το σιτάρι του Φαυστινιανού και παρακαλώντας τον Θεό να του δώσει λάση, είδε ένα όραμα. Ο Κύριος του μί λησε και τον συμβούλεψε να πάει στον κοντινό αρχαίο ναό του Διός Ασφαλείου, όπου θα έβρισκε πολύ χρυσάφι, ώστε να μπορέσει να αγοράσει το σιτάρι. Πράγματι εκεί βρή κε πολύ χρυσό και αγόρασε μεγάλες ποσότητες σίτου από τον Φαυστινιανό για τους κα τοίκους που υπέφεραν λυτρώνοντας τους από την πείνα «...Ποτέ γουν λιμού

μεγάλου

γενομένου και μη ευρισκομένων άρτων επί της αγοράς, ην Φαυστινιανός ο άσπλαγχνος

σε

οίκους πολλούς μεστούς σίτου και κριθής ησφαλισμένους έχων... Ούτος δε χρυσίον λαμβάνων, παρείχεν εκάστω των δεομένων τρεις μοδίου του νομίσματος... Είπεν δε

σε

Επιφάνιος προς Φαυοτινιανόν. Δός μοι, ω βέλτιστε σίτον προς διατροφήν των ανθρώπων. ..Ο δε άσπλαγχνος Φαυστινιανός λέγειν ήρξατο Επψανίω. Άπελθε, παρακάλεσον

ΛΙΜΟΙ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΑΠΟ ΤΟ 303-384 Μ.Χ.

τον θεόν ον συ σέβη και παρέξει σοι σίτον προς διατροφήν των σων φίλων... Ο γουν Επιφάνιος... παρεκάλει τον θεόν επί το διαθρέψειν πάντας τους στενομένους...

φωνήν

Αυτού γέγονεν ...και είπεν προς αυτόν άπελθε εν τω νοώ καλυμένω Διός Ασφάλεια και λυθήσονται των θυρών σφραγίδες και εισελθών ευρήσεις χρυσίον πολύ... φάνιοςεπορευθη...

Ο γουν επι-

και εύρεν χρυσίον πολύ... Λαβώνουν αυτό, εξ αυτού επεδίδου τω

Φαυστινιάνω λέγων. Λάβε χρήματα και δος μοι σίτον. Ο δε Επιφάνιος παρείχεν σίτον εκάστω τωνχρείαν εχόντων και ουκ εξέλιπαν τα χρήματα, έως ου εξηγόρασεν πάντα τα βρώματα...»

. Η περίοδος της ξηρασίας πάλι έχει την ίδια διάρκεια με την προηγού

μενη μακρά ξηρασία, των τριάντα έξι χρόνων. Δεδομένης της αναξιοπιστίας του Βίου του Αγίου Επιφανίου, κατά τους ερευνητές, όπως ο Nautin, περισσότερο πρέπει να θε ωρήσουμε τη διάρκεια της ξηρασίας ως ένα ρητορικό τέχνασμα, με σκοπό να εξαιρεθεί η δράση του βιογραφοΰμενου αγίου. Ο Βίος του Αγίου Επιφανίου

είναι, όπως φαίνεται και από τον τίτλο του, κείμε

νο αγιολογικό. Είδαμε ήδη ότι κάποιοι μελετητές δεν το θεωρούν έγκυρο, ούτε κατ' ελάχιστον. Εδώ, με αυτήν την αφορμή υπεισέρχεται το ζήτημα της εγκυρότητας ή μη των αγιολογικών πηγών. Οφείλουμε όμως να παραδεχτούμε ότι στον Βίο του Αγίου Επιφανίου

βρίσκουμε

αρκετές αναφορές σχετικές με τα καιρικά φαινόμενα, όχι απαραίτητα καταστροφικά και μεγάλης έκτασης. Ο βιογράφος του Επιφανίου είναι πιθανόν σύντροφος ή μαθη τής του, πράγμα το οποίο δικαιολογεί την χρήση α' πληθυντικού προσώπου όταν ανα φέρεται στο ταξίδι του Επιφανίου, ο οποίος ήθελε να γυρίσει από την Πάφο, όπου βρισκόταν, στην Παλαιστίνη. Παρ' όλες τις συμβουλές του τοπικού επισκόπου, του Ιλαρίωνος, ο Επιφάνιος επέμεινε και πήρε το πλοίο για την Παλαιστίνη αντί για την Σαλαμίνα. Η καταιγίδα όμως που ξέσπασε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, δεν επέτρε ψε στον Επιφάνιο να πάει στην Παλαιστίνη, αλλά τον ανάγκασε να προσορμιστεί στην Σαλαμίνα, εκπληρώνοντας το θείο θέλημα «.. .Είπεν δε Επιφάνιος προς Ιλαρίωνα. Εις Ασκαλώνα, εις Γάζαν και επέκεινα επί την γην. Είπεν δε ο Ιλαρίων προς Επιφάνιον. Πορεύου επί την Σαλαμήνην και ευρήσεις τόπον του οικήσω εκεί... μήποτε και κιν δύνου θαλαττικού μεταλάβης...

Ανελθόντων δε ημών εν τω πλοίω του επί Ασκαλώνα

έχοντος αποπλέειν, εγένετο λαίλαιψμέγας εν τη θαλασσή και το πλοίον εκινδύνεσε του συντριβήναι. Εποιήσαμεν δε τρεις ημέρας εν τη θαλασσή, απευδοκήσαντες τη τετάρτη ημέρα εδίωξαν το πλοίον εις τα επιφερόμενα

εαυτών και

κύματα...»'°.

Αλλά και αρκετά πριν από αυτό, ο Βίος μιλά για ένα θαύμα σχετικό με την καρποφορία της γης σε μια περιοχή της Παλαιστίνης, το Σπανύδριον. Ή δ η το όνομα της περιοχής υποδηλώνει τη φτώχεια του σε νερό (σπάνις + ύδρων). Εκεί ο Επιφάνιος, που επέστρε φε από ταξίδι στην Περσία, με εντολή του Θεού έσπασε πέτρες και από αυτές ανάβλυσε 49. Επιφάνιος, ο.π., σελ 89 και 92. 50. Επιφάνιος, ο.π., σελ. 65.

νερό πόσιμο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η γη να καρπίσει, να φυτρώσουν χόρτα για ζωο τροφές και δημητριακά κατάλληλα για ανθρώπινη τροφή. Μάλιστα, εξαιτίας της αναπά ντεχης καρποφορίας κατευθύνονταν στην περιοχή διάφορα άγρια ζώα, να απολαύσουν και αυτά τους καρπούς της γης, αλλά ο Επιφάνιος, τους μίλησε θαρραλέα σαν να μιλού-

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΛ, τ. 11

σε σε ανθρώπους και τα έδιωξε από τον τόπο αυτό «.. .εισεληλύθαμεν εν Σπανυδρίω... Ο την ακροτόμον πέτραν διαχαράξας και από ταύτης ύδωρ εξαναβρύσας και λαόν εκλι πόντα ύδωρ ποτίσας, διασπάραξον και την γην ταύτην... Ευωδιά τις αγαθά εγένετο εν τω τόπω εκείνω... πλυσιοποτάμιτος ενένετο η οίκησης ημών- εξέφυσεν η γη πλήθος λάχα νων εις απόλασσιν και διατροφήν ημών... Τινών δε θηρίων επερχομένων τούτοις, Επιφάνιος έοτη επάνω των λάχανων λέγων. Μη μοι τοις κόποις παρέχετε... Τα δε άγρια ακοΰσαντα ταύτα παρά Επιφανίου, ώσπερ άνθρωποι ευαισθητούντες εάν σφάλωσι εφ ' ενί των μεγάλων και ελεγχόμενοι διατραπώσι... και ανεχώρησαν ευθέως.. > . Σποδεία παρατηρήθηκε και στην πόλη της Καρχηδόνας, στη σημερινή Τυνησία, στα τέλη της δεκαετίας του 360 μ.Χ., είτε στη διετία 367-368 μ.Χ. είτε στη διετία 369370 μ.Χ. Ο ύπατος της περιοχής, Υμέτιος, πούλησε αλεύρι, που προοριζόταν για την Ρώμη, στους Καρχηδόνιους, σε μια λογική τιμή. Έδιναν έναν σόλιδο για δέκα μοδίου σίτου. Αργότερα αγόρασε καλαμπόκι σε τιμή τρεις φορές υψηλότερη, με τα χρή ματα που είχε συγκεντρώσει από την πώληση του αλευριού. Έστειλε το κέρδος στον αυτοκράτορα Βαλεντινιανό Α', αλλά αυτός τον καθαίρεσε, επειδή υποψιάστηκε πως ο ίδιος καρπώθηκε ένα μέρος του ποσού. Η χρονολόγηση του γεγονότος παραμένει αρκετά προβληματική. ΟΑμμιανός Μαρκελλίνος δεν αναφέρει σαφή ημερομηνία. Τη χρονολογία τη σχετική με το 367 μ.Χ. την εξάγουμε αυτό αναφορά ότι το γεγονός συνέβη 16 χρόνια μετά την υπατεία του Νεποτιανού, που έγινε ύπατος για λίγες μέρες το 350 μ.Χ. Πάντως διάφοροι μελετητές, όπως ο De Jonge, αλλάζουν τη χρονολόγηση στις αρχές της δεκαετίας του 370 μ.Χ.52. Στο ίδιο σχεδόν διάστημα, παρόμοια φαινόμενα ανομβρίας παρατηρούνται στην Καππαδοκία, το 368-369 μ.Χ. Ένας χειμώνας κρύος και ξηρός ακολουθήθηκε από ένα ζεστό και ξηρό καλοκαίρι, με αποτέλεσμα την ξηρασία στις πηγές, την αποξήραν ση του εδάφους και την έλλειψη ακόμα και πόσιμου νερού. Η ξηρασία έπληξε κυρίως τις κατώτερες και ασθενέστερες τάξεις, μιας και οι πιο εύποροι είχαν αποθέματα στις αποθήκες τους. Το γεγονός αναφέρει σε δυο επιστολές του ο Βασίλειος Καισαρείας. Περισσότερες πληροφορίες αντλούμε από τον Γρηγόριο Νανζιανζηνό. Μας ανα φέρει ότι ο Βασίλειος παρακίνησε τους ευπορότερους να μοιράσουν στους ανθρώ πους που υπέφεραν ένα μέρος από το απόθεμα τους κι ότι ο ίδιος ο Γρηγόριος έλα βε μέρος σε αυτήν αυτήν την προσπάθεια για τη φροντίδα και την εξασφάλιση τρο φής για τους φτωχότερους. Επιπλέον ο Γρηγόριος Νύσσης αναφέρει ότι η αδελφή του, Μακρίνα, παρείχε τροφή σε όποιον επισκεπτόταν το μοναστήρι της. Στην οσία Μακρίνα είχε αφιερώσει και ένα αγιογραφικό εγκώμιο. Ο Γρηγόριος Νύσσης ήταν περισσότερο ρήτορας και •ν / , t νκ f ι r Γ Ί επιστολογράφος πάρα ιστορικός , και συνεπώς χωρίς να αρνούμαστε την αξιοπιστία του, είναι απαραίτητη η διασταύρωση των πληροφοριών μέσω άλλων πηγών. Στην , , , προκείμενη περίπτωση, οι πήγες μας για την συγκεκριμένη ανομβρία είναι αρκετές,

51. Επιφάνιος, ο.π., , ,, ,„ 52. Τελέλης, ο.π., ^ 199-200

οπότε δεν θα είχαμε να του προσάψουμε κατηγορία για αναξιοπιστία. Για την ασφαλή χρονολόγηση του γεγονότος καταφεύγουμε σε ένα συνδυασμό ΛΙΜΟΙ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΑΠΟ ΤΟ 303-384 Μ.Χ.

σε

^ 326 79

από τις υπάρχουσες μαρτυρίες. Ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός μας αναφέρει ότι συνέβη πριν την ανάρρηση του Βασιλείου στον επισκοπικό θρόνο της Καισαρείας, το οποίο χρονολογείται οτα 370 μ.Χ., εφόσον ο Βασίλειος πέθανε το 378 μ.Χ. Για τη διάρκεια της ξηρασίας εικάζουμε ότι ήταν σχετικά μακρά και φαίνεται η Ομιλία του Βασιλείου να γράφτηκε μετά την ξηρασία, όταν τα πράγματα είχαν απο κατασταθεί, δηλαδή γύρω στο φθινόπωρο του 369 μ.Χ. Συχνά από τους μελετητές, 4

όπως από τον Garnsey, το γεγονός παρουσιάζεται ως σοβαρή έλλειψη τροφής^ . Την ίδια περίοδο φαίνεται ότι δοκιμάστηκε και η γειτονική με την Καππαδοκία πε ριοχή της Φρυγίας. Ωστόσο εδώ το πρόβλημα έλαχε καλύτερης αντιμετώπισης, επει δή η περιοχή βρίσκεται στα παράλια και μπορούσε να εισαγάγει προμήθειες από την Κωνσταντινούπολη και την Μαύρη Θάλασσα, όπως και συνέβη τελικά. Οι αιτίες της ξηρασίας που προκάλεσαν έλλειψη τροφίμων πιθανότατα ήταν οι ίδιες με την γειτονι κή Καππαδοκία, ενώ οι πηγές μάς δίνουν ως χρονολογία είτε το δεύτερο έτος της 287ης Ολυμπιάδας, δηλαδή το 370 μ.Χ, είτε, όπως αναφέρει ο Σωκράτης Σχολαστι κός, τα ονόματα των υπάτων του έτους (Βαλεντινιανός Β' και Ουάλλης Γ'). Πάντως όπως αναφέρει και ο Σωκράτης και σε αυτήν την περίπτωση ο λιμός υπήρξε αποτέλε σμα θεοδικίας. Αναφέρει ότι ο αυτοκράτορας Ουάλλης είχε σκοτώσει μια αποστολή 80 ανδρών στη Νικομήδεια, που είχε πάει να τον παρακαλέσει να σταματήσει τις βιαιο πραγίες προς τους οπαδούς του Αρείου . Ο Σωκράτης θεωρείται πολύ αξιόπιστη πη γή επειδή χρησιμοποιεί πρωτογενή έγγραφα και συχνά τα παραθέτει αυτούσια".

Μια κριτική αποτίμηση των γεγονότων. Η αξιοπιστία των πηγών μας. Οι φυσικές καταστροφές δεν είναι κάτι ασυνήθιστο. Σήμερα που γράφεται η εργασία αυτή, έχουν προηγηθεί δύο φονικότατοι σεισμοί στην Ινδονησία. Ποιος ο λόγος λοι πόν να έχουμε αμφιβολίες ή να υπερεκτιμούμε τις πληροφορίες που μας παρείχαν οι σύγχρονοι με τα γεγονότα ιστορικοί; Μια προσεχτική ανάγνωση του κειμένου μας μπορεί να μας προϊδεάσει σε μεγάλο βαθμό για τις επιφυλάξεις μας. Η βιβλιογραφία μας μάς αναφέρει ξεκάθαρα ότι ο Βίος του Αγίου Επιφανίοσ δεν είναι έγκυρη ιστορική πηγή. Αντίθετα, για μια πληθώρα άλ λων πηγών η εγκυρότητα τους δεν αμφισβητείται, τουλάχιστον τόσο κατηγορηματικά. Ας δούμε τα περιστατικά που αναφέρονται στον Βίο του Αγίου Επιφανίου και να δοκιμάσουμε να τα κρίνουμε με βάση τη λογική μας. Η ξηρασία και η σιτοδεία στην Κύπρο και στην Παλαιστίνη δεν μας μαρτυρούνται από καμία άλλη πηγή πλην του Βί ου. Δεδομένου ότι και τα δύο καιρικά φαινόμενα έληξαν με το θαύμα του αγίου, είναι δύσκολο να γίνει πιστευτός ο Βίος. Δεν τίθεται σε αμφιβολία τόσο η σιτοδεία ή η ανομ 54. Τελέλης, ο.π., σελ. 200.

βρία, καταστάσεις για τις οποίες δεν έχουμε λόγο να αμφισβητήσουμε, αλλά αυτό που θα έπρεπε να μας προβληματίσει, ειδικά στην περίπτωση της Κύπρου, είναι η μεγάλη

55. Τελέλης, ο.π., σελ. 202-203.

διάρκεια της, η οποία θα έπρεπε ουσιαστικά να έχει ερημώσει το νησί. Ένα εξαιρετικά λογικό ερώτημα το οποίο προκύπτει, είναι γιατί ο Επιφάνιος άργησε τόσο πολύ να

56. Δετοράκης, ο.π., σελ. 503. 80

αναλάβει δράση ώστε η ξηρασία να μην επιμηκυνθεί τόσο πολύ χρονικά.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, 1.11

Ρίχνοντας μια ματιά και στις άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας, τα ίδια χρόνια με αυτά για τα οποία μας μιλά ο Βίος, μπορούμε να δούμε ότι λίγο πριν ή μετά η ξηρασία ταλαιπώρησε και την Φρυγία και την Καππαδοκία. Μπορούμε λοιπόν να εντάξουμε σε ένα συνολικό πλαίσιο πιθανόν την ξηρασία στην Κύπρο. Το διάστημα 367-370 μ.Χ. πι θανόν να ήταν ιδιαίτερα θερμό για τις περιοχές της Μικράς Ασίας και των γειτονικών νησιών με κατά τόπους σημεία έντασης, άλλοτε στην Κύπρο, άλλοτε σε άλλες περιοχές. Γεγονός είναι ότι θα πρέπει, συμφωνώντας με τον Nautin, η σημασία του γεγονότος να υπερτονίστηκε, ώστε να εξαρθεί η θαυματουργός δράση του αγίου, όπως συμβαίνει στα αγιολογικά κείμενα συνήθως. Με βάση αυτήν την παρατήρηση, πιστεύουμε ότι δεν χρειάζεται περαιτέρω σχολιασμός για το περιστατικό στο Σπανύδριον, αλλά ακόμα και το ταξίδι με τη θύελλα και την αλλαγή πορείας του πλοίου, πράγμα που δεν αποκλείε ται να συνέβη πραγματικά, εντάσσονται επίσης στο ρητορικό και εγκωμιαστικό ύφος των αγιολογικών κειμένων, που σκοπός τους δεν είναι ο ορθολογισμός και η ιστορική διήγηση αλλά η εξύμνηση της προσφοράς του βιογραφούμενου αγίου. Βέβαια η αγιολογική παράδοση έχει να μας επιδείξει και κείμενα τα οποία έχουν ιστορική βάση και αλήθεια. Τέτοιος τύπος βίου θα μπορούσε να είναι ο Βίος του Αγί ου Επιφανίου, αλλά ανήκει μάλλον στο είδος του ασκητικού βίου, που σκοπό έχει να εξιστορήσει τη ζωή και το έργο του βιογραφούμενου, προβάλλοντας τη δράση του ως ιστορικό γεγονός. Σε τέτοιες περιπτώσεις η νηφαλιότητα του συγγραφέα παίζει μεγάλο ρόλο, ώστε να προσκολλάται ή όχι στην ιστορία' 7 . Ή δ η , διαβάζοντας τον Βίο, παρατηρήσαμε πολλές φορές τη διήγηση να γίνεται σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο, πράγμα που σημαίνει ότι ο συγγραφέας ως αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυρας, πιστός στο βιογραφούμενο, υπερβάλλει και δεν ενδιαφέρεται για την αληθοφάνεια αλλά για το συναίσθημα και την πίστη που θα προκαλέσει στους αναγνώστες. Πάντως βλέπουμε ότι στον Βίο αναφέρονται καιρικά φαινόμενα με σχετικά μεγά λη συχνότητα. Ο Επιφάνειος εμφανίζεται να είναι ευαισθητοποιημένος σε περιβαλ λοντολογικά θέματα, όπως θα τον χαρακτηρίζαμε σήμερα. Η δράση του ωστόσο εντάσσεται μέσα στο θείο θέλημα και στη δύναμη που του χαρίζει η πίστη και όχι σε άλλους προβληματισμούς. Είναι μάλλον δύσκολο να ανιοχνεύσουμε δείγματα περι βαλλοντικών και οικολογικών ευαισθησιών στον 4ο ή στον 5ο αιώνα μ.Χ. Περνώντας στις υπόλοιπες πηγές μας, δεν έχουμε να κάνουμε περισσότερα σχό λια από αυτά που έχουμε ενσωματώσει στην περιγραφή των γεγονότων. Οι παρατη ρήσεις που έχουμε να κάνουμε αφορούν στο ζήτημα της θεοδικίας συνολικά. Σε με γάλη συχνότητα πριν το 330 μ.Χ. αλλά και επί βασιλείας του Ιουλιανού, οι κακές και ρικές συνθήκες εκλαμβάνονταν ως σημάδι δυσμένειας του Θεού στην πολιτική του εκάστοτε βασιλιά, εξαιτίας των διωγμών των χριστιανών και της απόπειρας επανα φοράς της παγανιστικής πολυθεϊστικής θρησκείας. Η θεία δυσαρέσκεια εκδηλώνεται ιδιαίτερα από συγγραφείς χριστιανούς παρότι μπορεί να γράφουν αιώνες μετά τα γε γονότα, όπως π.χ. ο Θεοφάνης. Η περίπτωση του Θεοφάνη είναι ανάλογη με αυτή των χριστιανών συγγραφέων της εποχής των διωγμών, επειδή έζησε στην Εικονομα-

ΛΙΜΟΙ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΑΠΟ ΤΟ 303-384 Μ.Χ.

57. Δετοράκης Εισαγωγή στη Σπονδή των Αγιολογικών Κείμενων, σελ. 81

χία και υπήρξε εικονόφιλος. Έτσι, έβλεπε πιθανόν αναλογίες ανάμεσα στις δύο πε ριόδους, αυτή του διωγμού των εικονόφιλων και αυτή των πρώτων διωγμών. Πέραν τούτου, ακόμα και ο Αμμιανός Μαρκελλίνος, πιστός υποστηρικτής του Ιουλιανού, δίνει έναν κάπως μυστικιστικό ρόλο στη φύση. Κατά την παραμονή του αυτοκράτορα στην Αντιόχεια, μας μίλησε για κακούς οιωνούς, οπότε βλέπουμε πως και ο ειδωλολάτρης ιστορικός χρησιμοποιεί τη φύση μεταφυσικά, για να προειδο ποιήσει για ένα επερχόμενο κακό, όπως οι χριστιανοί συγγραφείς χρησιμοποίησαν τη φύση ως ένδειξη της θείας δυσαρέσκειας. Η αλήθεια είναι ότι περίοδοι ξηρασίας, σιτοδείας και έλλειψης των αναγκαίων ειδών διατροφής ήταν σχεδόν μέχρι πριν από έναν αιώνα αρκετά συχνές καταστάσεις στη ζωή των ανθρώπων. Ακόμα και στον 20ό αιώνα, φυσικές καταστροφές ή ακόμα και κοινω νικοοικονομικά φαινόμενα, προκάλεσαν έλλειψη ειδών διατροφής, όπως οι Παγκόσμι οι Πόλεμοι, ή το οικονομικό κραχ του 1929. Δεν πρέπει να μας παραξενεύει λοιπόν το γεγονός της αναφοράς σε τέτοια συμβάντα εκείνη την εποχή, που και η επιστημονική γνώση ήταν φτωχότερη, ώστε τυχόν να κάνει μια πρόβλεψη, και οι άνθρωποι περισσό τερο ανήμποροι να τα αντιμετωπίσουν. Αυτό που στον δικό μας τρόπο σκέψης είναι ξέ νο, είναι το γεγονός ότι σας περισσότερες περιπτώσεις το φυσικό και το καιρικό φαινό μενο είναι αποτέλεσμα μεταφυσικής, θεοδικίας ή κακός οιωνός. Σήμερα, αν κάποιος απαριθμούσε τις φυσικές καταστροφές και τα καιρικά φαινόμενα, θα τα χρέωνε στην εκ δίκηση της φύσης για την καταπάτηση της και στη μεγάλη ανάπτυξη της τεχνολογίας και της βιομηχανίας, που δεν έλαβε υπόψη της τις δυνατότητες της φύσης. Το σκεπτι κό είναι το ίδιο, μόνο που ο σημερινός τεχνοκρατισμός δεν αφήνει περιθώρια στη θεϊκή παρέμβαση και τη μεταφυσική, αλλά αντιμετωπίζει το ζήτημα υλιστικά, ως εκδίκηση της φύσης. Το ακραίο φαινόμενο, επειδή βγάζει από την κανονική ροή τα γεγονότα, αποδί δεται και πάλι σε κάτι ανώτερο από εμάς. Μπορεί τελικά να είμαστε και εμείς «μεσαιωνι κοί» άνθρωποι ή να παραδεχόμαστε πως είμαστε υποταγμένοι στη φάση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αθανασιάδη Πολυμνία, Ιουλιανός, Μια Βιβλιογραφία, μτφρ. Κυρίτσης Δ., Αθήνα 2001: ΜΙΕΤ. Δετοράκης Θ., Εισαγωγή στη Σπου δή των Αγιολογικών Κειμένων, Ρέθυμνο 1992 Δετοράκης θ . , Βυζαντινή Λογοτε χνία, Τα Πρόσωπα και τα Κείμε να, τόμος Α', Ηράκλειο 1995 Hunger Η., Βυζαντινή Λογοτεχνία, Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυ ζαντινών, τόμος Β', μτφρ. Βάσσης Ι., ΚάλλιαςΤ., Μακρύς Γ., Συνέλλη Κατερίνα, Αθήνα 1997: ΜΙΕΤ.

Καρπόζηλος Α., Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τόμος Α', 4ος7ος αιώνας, Αθήνα 1997: Κανάκη Πολίτης Α., Ιστορία της Νεοελληνι κής Λογοτεχνίας, Αθήνα 1999: ΜΙΕΤ. Ramage Nancy και Andrew, Ρωμαϊ κή Τέχνη, μτφρ. Ιωακειμίδου Χ., επιμ. Στεφανίδου-Τιβερίου Θ., Θεσσαλονίκη 2000: University Studio Press.

crises and epidemics», Birmingham Byzantine and ottoman Mono graphs volume 9. Τελέλης Γ. Ιωάννης, «Μετεωρολογι κά φαινόμενα και κλίμα στο Βυζά ντιο», τ. Β', Εκδ. Ακαδημία Αθη νών, Κέντρο Ερεύνης της Ελληνι κής και Λατινικής γραμματείας.

Επιφάνιος, Του εν Αγίοις Πατρός Ημών Επισκόπου Κωνστάντιας της Κύπρου, «Τα Σωζόμενα Πά ντα», εκδ. J.P. Migne Patrologia, Stathakopoulos Ch. Dionisios, Graeca vol. 41, (Paris MDCXXII, «Famine and Pestilence in the /afe colon [Lipsiae] MDCLXXXII) Roman and early Byzantine empire, A systematic survey of subsistence ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 11

ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

ΛΙΝΑ Μ Π Ο Γ Ρ Η - Π Ε Τ Ρ Ι Τ Ο Υ

«Πάρε γερόντου συμβουλή, τσάι παιδεμένου γνώμη» ΠΑΡΟΙΜΙΑ

Σαν κόκκινη κλωστή δεμένη... με αλήθειες τυλιγμένη

1 ο μεσημεριάτικο λιοπύρι... δεν αγγίζει το κτήμα της Περιβόλας! Αλλάζει δρόμο, πέφτει στο ποτάμι της Σκοτεινής, σκοντάφτει πάνω στοάς βρά χους, ανεβαίνει στις ξερολιθιές και λούζεται στ' ακρογιάλι του Αϊ Βασίλη. Πλυμένο γυρίζει πίσω, ανεβαίνει στον πευκώνα του Καραπάνου, κατεβαίνει στις φραγκοσυ κιές, κι εκείνες του κλείνουν το δρόμο! Ο παππούς, ο γεροντάκος, το ξέρει τούτο το «δρομολόγιο», χρόνια τώρα, γι 'αυ τό και δεν τον πιάνει ζέστη! Ακουμπάει την πλάτη στην κούτσουρα ελιά, καθισμένος στη μαυρόπετρα, δίπλα στη στέρνα, με μισόκλειστα μάτια, και κείνο το χαμόγελο που λέει πολλά: για τον ήλιο, για το χρόνο, για τη ζωή... Νανούρισμα γνώριμο, το τραγούδι του τζίτζικα, το ζουζούνισμα της αγριομέλισσας και του σόρσονα. Οι κουτσούπες αδειάζουνε με τον ίδιο ρυθμό, το κρυστάλλινο νερό του πηγαδιού κι οι νερένιες σταγόνες ραντίζουνε τα φύλλα της λεμονιάς. Ξεπλένω τους ροϊδίτες, κάθομαι απέναντι του, απλώνει το χέρι του, και τσιμπο λογάμε μαζί τις ρόγες, απ' το ίδιο τσαμπί. - Έλα, πες το, κορικάτσι μου. - Δανεικό το χατηρι, παππού; - Δανεικό, κορικάτσι μου! (είναι το παιχνίδι μας: πες μου... για να σου πω). - «Σε μια ρόγα από σταφύλι, έπεσαν οκτώ σπουργίτες και τρωγόπιναν οι φίλοι, τσιριτρί, τσιριτρό...» Γελούσε με την απαγγελία ο παππούς και εγώ περίμενα την επιστροφή... των δα νεικών, όλο αγωνία για να προλάβει ν' αρχίσει αλλά και να τελειώσει το παραμύθι, πριν μας φωνάξουν για το φαγητό! «Να σου πω, κορικάτσι μου, ένα παραμύθι, το κουτοί τσάι το ρεβύθι..., ήτανε μια φορά, ο' ένα μακρινό από 'δω τόπο, ένας πατέρας τσάι μια μάνα που είχανε έναν υγιό, καλόκαρδο, εργατικό τσάι πολύ σεβαστικό παιδί. Καλομοίρη, τόνε λέανε. Αγάπαγε τη γης, τα ζώα, τα δεντρά τσάι τα λούλουδα. Έσκαφτε τσάι κλάδευε, πό τιζε τσάι περιποιότανε ό,τι φύτευε. Το χωραφάτσι τους, τους έδινε το στάρι, το αμπέ-

«ΠΑΡΕ ΓΕΡΟΝΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΗ, ΤΣΑΙ ΠΑΙΔΕΜΕΝΟΥ ΓΝΩΜΗ»

λι γέμιζε το βαρέλι τους, οι ελαίες φτάνανε για το λαδάτσι της χρονιάς, ο λαχανόκη πος είχε την κάθε φορά όσα ήτανε χρειαζούμενα για το τσουκάλι, τσάι όταν ήτανε μπορετό φιλεύανε τσάι κάνα γείτονα. Οι κότες, η κατσικούλα, τα κουνέλια, τσάι τα πι τσούνια, συμπληρώνανε τα καλούδια στο νοικοκυρεμένο σπιτικό τους. Στον κήπο τους τα λούλουδα είχανε τέτοια μοσχοβολώ, που έζωνε ένα γάρο το σπίτι, που έλα μπε από πάστρα. Σαν εγεννήθει ο Καλομοίρης, ο πατέρας του εφύτεψε τρία δεντρά στην αυλή τους, μία ροδιά, μία πορτοκαλιά τσάι μία λεμονιά, όπου εμεγαλώνανε μα ζί του, τσάι τα αγάπαγε, τσάι πολύ τα εκαμάρωνε. Μεγάλωνε όμως ο Καλομοίρης, τσάι έβαλε με νου του, πως για να κάμει οικογένεια, έπρεπε να αυγατίσει τα έχει του. Για να χει μεροδοάλι σίγουρο, το χωριό δεν έφτανε. Τα κουβέντιασε με τους γονέους του, τοαι ετσείνοι εσφίξανε το φυλλοκάρδι τους, του εδώσανε την ευχή τους, τσάι αφού τα εταχτοποίησε όλα για να ναι ήσυχος, ότι δεν θα τους λείψει τίποτα με όσα τους άφηνε πίσω, τους αποχαιρέτησε τσάι εξεκίνησε να εΰρει την τύχη του σε άλλη πολιτεία. Παίρνει δρόμο... αφήνει δρόμο... παίρνει δρόμο... αφήνει δρόμο... τσάι φτά νει σε μια πόλη. Πάει σ' ένα φουρνάρικο να πάρει ψωμί να φάει, τσάι ο φούρναρης μίλαγε μ' ένα καλοβαλμένο τσάι σεβάσμιο άνθρωπο: -Πάλι μόνος σου τα ψώνια, αφεντικό; Ο παραγιός σου, ακόμη δεν γύρισε; -Έπεσε σ' αρρώστια η ράνα του, τσάι ο τόπος ίου, πολύ μακρινός. Δε βλέπω νά 'ρχεται... -Αφεντικό, (πετιέται ο Καλομοίρης), με παίρνεις στη δούλεψη σου; Δε θα χάσεις!... Τσάι επειδή, κορικάτσι μου, το πρόσωπο του ανθρώπου είναι σπαθί, αμέσως τό νε κατάλαβε πως είναι τίμιο τσάι εργατικό παιδί, τσάι τόνε πήρε στο σπιτικό του. Ετούτος ήτανε ένας σοφός άνθρωπος, που όλη τη μέρα διάβαζε τσάι έγραφε σε φυλλάδες. Σπουδαίοι αρχόντοι φτάνανε κάθε τόσο στο σπίτι του, να πάρουνε τη γνώ μη τσάι την ορμήνια (συμβουλή) του. Ξακουστό συβουλάτορα, τον ονοματίζανε! Ο Καλομοίρης τόνε φρόντιζε σα γονιό του. Πήγαινε για τα ψώνια, μαγέρευε, υποδεχότανε τους αρχόντους.. .ήτανε το γενικό κουμάντο! Περάσανε πέντ' έξη χρόνια... Μια μέρα λέει του σοφού: - Άρχοντα ρου, ήρθε ο τσαιρός να α αφήσω. Οι γονιοί ρου γερνάνε. Περιμέ νουνε να με δούνε ρε οικογένεια, να κραχήσουνε σία χέρια τους εγγόνια, να πά ρουνε χαρές στα γεράραχά τους... Δεν έχουνε άλλονε από μένα... - Να πας, παιδί ρου, ρε την ευχή μου. Πάρε πρώτα ετούτο το καρβέλι ραζί σου, τσάι όταν φτάσεις ρε το καλό στους εδικούς σου, κόφτε το να το φάτε, τσάι να πιείτε ρια κούπα στην υγειά ρου! Κάτσε τώρα, εδώ κοντά ρου, τσάι άκουσε ρε προ σοχή όσα έχω να σου πω, τσάι να τα έχεις πάντα ρε νου σου, για όλο σου το βίο: - Να τραβάς πάντα στην ίσια στράτα! - Να μη ρωτάς για ό,τι δε σε ρέλλει! - Να ρην αφήνεις την οργή σου να αποφασίζει πρώτη, αλλά να τη ρανταλώνεις στα ρέσα σου ρέχρι να καταλαγιάσει, τσάι δε θα βγεις ζηριωρένος! ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, ι. Π

Είναι πολύ καλύτερες τσάι από πληρωμή, τούτες οι τρεις συμβουλές που σου δί νω, γιατί μου στάθηκες σαν υγιός τσάι με σέβας. Έχε την ευχή μου, τσάι καλή στράτα! Ο Καλομοίρης, έχασε τη μιλιά του! Τι να του πει; Μετά από τόσα χρόνια θα γύ ριζε στο χωριό του με άδεια χέρια; Του φίλησε το χέρι, τσάι εξεκίνησε. Δρόμο παίρνει... δρόμο αφήνει... δρόμο παίρνει.. .δρόμο αφήνει.. .τσάι όλο αφ' την ίσια στράτα, τσάι φτάνει όξω από 'να σύδεντρο. Είπε να ξαποστάσει τοαι νόσου που βγαίνει μέσα αφ' τα δεντρά ένας άνθρωπος: - Γεια σου, πατριώτη. - Γεια σου, τσάι σένανε, λέει ο Καλομοίρης. - Είσαι από τούτα 'δω τα μέρη; - Μπα, έρχομαι απ' αλλού, τσάι πάω για το χωριό μου.. .να, πέρα τσάι πίσω από ετσείνο το βουνό που βλέπεις... - Μωρέ τσάι πας από τούτο το δρόμο; Αμή δε θα φτάσεις ούτε σε δέκα μέρες! Έλα από δω να σου δείξω πώς να κόψεις δρόμο! Ο Καλομοίρης, εθυμήθει την πρώτη ορμήνια του σοφού αφεντικού του, «να πη γαίνεις αφ' την ίσια στράτα...», τσάι λέει του: - Φχαριστώ, αλλά έχω συνηθίσει ετούτη τη στράτα, τσάι μου είναι γνώριμη... Κάτι δεν του άρεσε στο μούτρο του, καθώς τον έβλεπε να χάνεται στο σύδεντρο. Παίρνει δρόμο... αφήνει δρόμο... παίρνει δρόμο... αφήνει δρόμο... τσάι φτάνει σ' ένα χωριό. Είναι όλοι οι χωριανοί μαζεμένοι στην πλατεία τσάι χαρούμενοι λέανε για «τον κακούργο ληστή, που επιτέλους τόνε πιάσανε, τσάι θα τόνε φέρνανε να δικαστεί, που ελήστευε, τσάι εσκότωνε τους οδοιπόρους σ' ένα σύδεντρο, πιο όξω αφ' το χωριό». Τσάι ποιος νομίζεις ότι ήτανε, κορικάτσι μου, ο ληστής; Ήτανε ετσείνος που έλεε του Καλομοίρη να του δείξει τον άλλο δρόμο! Η ορμήνια του σοφού, όχι μόνο του έσωσε τη ζωή, αλλά άξιζε πιο πολύ από να σακούλι λίρες! Χαρούμενος τσάι ξαλαφρωμένος παίρνει πάλι την ίσια στράτα, όξω αφ' το χωριό. Δρόμο παίρνει... δρόμο αφήνει... δρόμο παίρνει... δρόμο αφήνει... τσάι φτάνει, απάνω που νύχτωνε, σ' ένα χάνι. Ζήτησε να τσουτιάσει ετσεί για το βράδυ, τσάι κάθησε στο μακρό τραπέζι να φάει το ψωμοτύρι, που του σερβίρανε. Πιο δίπλα κάθησε ένας που του φέρανε πλούσιο φαΐ, μόνο που το 'τρώγε ανάποδα! Έφαγε πρώτα ένα μήλο, μετά έφαγε όλο το ψωμί, ήπιε μετά το κρασί τσάι στο τέλος έφαγε το φαΐ! Ο Καλομοίρης, έβλεπε ότι η σειρά που έτρωγε δεν ήτανε η σωστή, αλλά στο νου του ήρθε η δεύτερη ορμήνια του σοφού αφεντικού, "να μη ρωτάς για ό,τι δεν σε μέλ λει", τσάι συνέχισε να τρώει το δικό του φαΐ. - Πώς σε λένε, παλικάρι μου; ρώτησε ο ξένος. - Καλομοίρη... - Ποό πηγαίνεις, τσάι από πού 'θε είσαι; - Πάω για το χωριό μου... είναι ετσείνο ... σκεπά αφ' το μεγάλο βουνό. Γυρ νάω μετά από χρόνια στους γονιούς μου... δούλευα μακριά τους. «ΠΑΡΕ ΓΕΡΟΝΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΗ, ΤΣΑΙ ΠΑΙΔΕΜΕΝΟΥ ΓΝΩΜΗ»

- Είμαστε κοντοπατριώτες. Το δικό ρου το χωριό είναι κ α ρ ά ώρα δρόμος μα κριά αφ' ίο δικό σου. Σα θέλεις δουλειά, μειά χαράς να έρθεις κοντά ρου. Χρειά ζομαι άνθρωπο σαν τσάι σένα. Τα χτήματα ρου είναι πολλά τσάι 'γω τώρα παραμε γάλωσα, δε δύναμαι να τα φέρω βόλτα μόνος μου. Μου 'κάνες μεγάλη αλλά τσάι καλή εντύπωση που δε σε παραξένεψε το πώς έτρωγα. Πες, ότι έτσι σε δοκίμασα... Ξεκινήσανε την άλλη μέρα μαζί, αφ' το χάνι. Στο σταυροδρόμι δώσανε τα χέρια για να πάει στη δούλεψη του, αφού πρώτα τόνε φχαριστηθοάνε οι γονιοί του τσάι ετσείνος αυτούς. Παίρνει δρόμο...αφήνει δρόμο...παίρνει δρόμο...αφήνει δρόμο...αλλά με το που αγνάντεψε το σπιτικό του, κόντεψε να του 'ρθει ταμπλάς! Απάνω στο καμάρι του, στη λεμονιά του, ήτανε ανεβασμένος ένας «κακούργος», που έκοβε τα κλαδιά της τσάι τα πέταε κατά γης! Αρπάζει ένα ξύλο, τσάι τρέχει οργισμένος να τόνε καταχερίσει. Ευτυχώς, κορικάτσι μου, εσκόνταψε, τσάι με το που πάει να σηκωθεί... του 'ρχεται η τρίτη ορμήνια του σοφού, «να μη σε καταβάλλει η οργή, να την αφήνεις να κα ταλαγιάζει πρώτα, τσάι μετά να πράττεις». Αφού εσηκώθει, πάει κοντά τσάι κατανο εί ότι ο καψερός που ήτανε απάνω στη λεμονιά του, μόνο την εκλάδευε! Να, που έπιασε τόπο τσάι ετούτη η ορμήνια! Αγκαλιές, χαρές τσάι κλάματα, με τους γονιούς του, ο Καλομοίρης. Τους ιστόρισε για το πώς τα πέρασε μακριά τους, είπε για τη νέα δουλειά στο κοντινό χωριό, τσάι στο τραπέζι που κάτσανε να φάνε βγάζει το καρβέλι που του 'δώσε ο σοφός, το κόβει τσάι τι να δει! Ήτανε γιομάτο φλουριά! Έτσι τόνε προστάτεψε το σοφό αφεντικό του! Όλη η δούλεψη τσάι ο ιδρώς του, πληρωμένα με το παραπάνω, τσάι κρυμμένα έτσι που να μη τα εύρει κανένας κακούργος, τσάι να κιντυνέψει η ζωή του! Έβαλε τα φλουριά στο σεντούκι, τσάι με φρόνηση περισσή έβγαζε την κάθε φορά όσα ήτανε χρειαζούμενα. Έκανε μεγάλες προκοπές ο Καλομοίρης. Εδούλεψε στο νέο αφεντικό, τσάι ήτα νε τόση η ευχαρίστηση του, που τόνε πάντρεψε με τη μοναχοδυχατέρα του, κάνανε παιδιά τσάι η καλύτερη τσάι πλουσιότερη κληρονομιά που τους άφησε δεν ήτανε τό σο η γης τσάι τα φλουριά, αλλά του σοφού αφεντικού οι τρεις ορμήνιες, για να τις δίνουνε τσάι ετσείνα στα εδικά τους παιδιά τσάι από στόμα σε στόμα ήρθανε μέχρις τα εδικά μου αυτιά. Με τη σειρά μου, τα είπα στα παιδιά μου, ετσείνα στα εδικά τους, τσάι εσύ με τη σειρά σου, κορικάτσι μου, να κάμεις τα ίδια! Τσάι αφού ζήσανε όλοι ετούτοι καλά, εμείς ζήσαμε καλύτερα τους, αλλά για να ζήσουμε τσάι ακόμη καλύτε ρα πάμε να φάμε, γιατί η γιαγιά σου, η Μαρία, μας έχει κάνει δυο φορές διάνεμα!". Έτσι κυλούσε τα καλοκαίρια η ζωή στο κτήμα της Περιβόλας, εκείνα τα χρόνια της παιδικής ξενοιασιάς, που κάθε "ορμήνια" του παππού πέρναγε μέσα απ' το παραμύθι, τις παροιμίες, τα αινίγματα, τα τραγούδια. Αυτή την όμορφη ζωή την έκλεισα από τό τε στο δικό μου "σεντούκι", και κάθε τόσο, παππού γεροντάκο, που το ανοίγω γεμίζει από τις μοσχοβολιές της Περιβόλας η δική μου ζωή, η ζωή των παιδιών μου... Ανοίγω τα παράθυρα, και ο αέρας τις παίρνει στα φτερά του, και τις ταξιδεύει... Σ' ευχαριστούμε, όλοι, παππού γεροντάκο... ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. Π

Γιάννης Μα'ίλης: Στην Αίγινα.

m2&SÉL&s**

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Β. ΛΥΚΟΥΡΗΣ

0 Λειδινός Αθησαύριστο κείμενο τοϋ Χαράλ. Β. Λυκούρη που δημοσιεύθηκε orò εθνογρα φικό περιοδικό «Αιξωνή», Γ' τόμος 1953, σελ. 53-56. Το περιοδικό αυτό εξέδι δε ό οικοδομικός συνεταιρισμός «Αιξωνή», ψυχή τοϋ όποιου ήταν ό αρχιτέκτονας Πικιώνης. 'Επιδίωξη αύτοϋ καί χών συντρόφων του ήταν ό οικοδόμηση ενός οικολογικού οικισμού, στα πρότυπα τοϋ αρχαίου οικισμού της Αιξωνής που βρι σκόταν περίπου στην ίδια θέση. Ανακοίνωση κειμένου από τον ποιητή καί συ νεργάτη μας Θανάση Παπαθανασόπουλο.

ν / π ω ς βλέπω στο περιοδικό, Αίξωνικο αίτημα είναι το να -«Ζητήσουμε την άρχαίαν Ελλάδα μέσα στη νέα»- καί σκοπός, xò -«Ν' ανιχνεύσουμε στον Νεοέλληνα τον αρχαίο του πρόγονο-», θ α προσπαθήσω λοιπόν κι' εγώ, (αν καί δεν είμαι Αίξωνίτης) ν' απαντήσω στο αίτημα καί να εκπληρώσω το σκοπό, χρησιμοποιώντας μιαν περί πτωση απ' δσες γνωρίζω. Κάποιο φθινοπωρινό απόγευμα λοιπόν, που πρέπει να βρίσκεται γύρω άπο τα 1910 περίπου, με την προτροπή τοϋ Παππού μου, (στο σπίτι τοϋ οποίου -στη Χα λασμένη της Αίγίνης- με φιλοξενούσανε τότε) έλαβα μέρος κι' εγώ σε μιαν περίεργη τελετή. Το μέρος της τελετής στο όποιο έλαβα μέρος κι' έγω ήτανε μια πολυθόρυβη καί πολυάνθρωπη πομπή, που την αποτελούσαν δλα τα παιδιά τοϋ χωρίου. Πολλά παι διά κρατούσανε όρθιο ένα μεγάλο καλάμι, κι' είχανε δέσει στην κορφή του ένα στέ φανο, η ένα μάτσο λουλούδια. 'Άλλα παιδιά κρατούσαν ένα είδος σαν νεκροκράββατο, απάνω στον όποιο βρισκότανε ξαπλωμένος ένας νεκρός καταστόλιστος με λου λούδια. Καί δλα τα παιδιά τραγουδούσαν έναν μονότονο θρήνο. Λειδινέ ρου, Λειδινέ μου, τσαί κλισαρωμέεεεεΕνε που σε κλισαρώσανε με την ψιλή

μου,

κλισάαααΑρα

τσαί που σε περάσανε απ' την άγια ΒαρβάαααΑρα. Ό Λειδινος ήτανε βέβαια ό νεκρός. Άλλα ό νεκρός αυτός ήτανε κάπως περίεργος. Φο ρούσε μια μαύρη, πλατιά, ξεθωριασμένη ρεμποάμπλικα, άλατζαδένιο πουκάμισο, ντρίλινα ρούχα, κι' είχε στα πόδια του ένα ζευγάρι χοντρές, μεταχειρισμένες αρβύλες. Είχε δηλαδή το παρουσιαστικό ένας νέου εργάτη. Άλλα δεν ήταν εργάτης. Καί δεν ήταΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 11

νε οοτε άνθρωπος καν! Το κεφάλι του το αποτελούσε ένα μεγάλο άσπρο κανάτι, απά νω στο οποίο είχαν διαμορφώσει, με χοντρές μολυβιές, τα φρύδια, τα μάτια, τη μύτη, το στόμα του. Το σώμα του το αποτελούσαν τα ρούχα του, που ήτανε γεμισμένα με άχυρο. Κι' εκεί που βάζουνε στους νεκρούς την εικόνα, είχε κάποιο άλλο ιδιότυπο πράγμα, που δεν θυμούμαι τώρα τί ήτανε. Αυτός λοιπόν ήταν ό Λειδινός. Άφοϋ τον περιφέραμε στους κυριώτερους δρόμους τοϋ χωρίου, με την παιδικήν πειθαρχία καί τάξη που έδινε αφορμή για φωνές καί καυγάδες, καταλήξαμε σ ένα σπίτι που ήταν κοντά στον ξεροπόταμο, πίσω άπ' την εκκλησία τοϋ χωριού. Έκεϊ, άφοϋ τον έψάλλαμε, άφοΰ μας κεράσανε, διαλύσαμε τήν πομπή. Αργότερα, έμαθα, άκουσα, διάβασα, καί σήμερα βρίσκομαι να γνωρίζω δτι ό Λειδινος είναι ή προσωποποίηση του δειλινού γεύματος. Είναι το απογευματινό που τρώνε οι εργάτες, καί κηδεύεται στις 14 Σεπτεμβρίου, δταν παύουν οί υπαίθριες γε ωργικές εργασίες. Είναι ò δειλινός (άρτος). Καί είναι κλισαρωμένος, γιατί γίνεται από κρίθινο διπλοκοσκινισμένο αλεύρι. Τον περάσανε δέ άπα τήν άγια Βαρβάρα, ήτε για να ταιριάσει ή ρίμα, ήτε γιατί το άλεϋρι άλεθώταν στους μύλους που ήταν μπροστά στην άγια Βαρβάρα. Το τραγούδι του έκτος άπ' αυτήν τη στροφή έχει καί άλλες, άπδ τις όποιες μάλι στα γίνεται πειστικώτερη ή ερμηνεία. Υπάρχει ακόμη κι' ένας μϋθος που λέει δτι, υπήρχανε κάποτε τρεις αδερφοί: το Κολατσό, το Γέμμα, κι' ό Λειδινός, από τους οποίους οί δύο πρώτοι ήταν αθάνατοι, ό τρίτος δμως ήταν αδύνατος καί καχεκτικός, καί για νά μην πεθάνει, (μια που ήτανε χρήσιμος στους ανθρώπους) τον μοιράναν οί Μοίρες νά ζει έξη μήνες κι άλλους έξη νά πεθαίνει. Τώρα λοιπόν βρισκώμαστε στην εποχή που πεθαίνει ό Λειδινός, καί γι' αυτό ή τε λευταία στροφή τοϋ τραγουδιού του λέει, Ήρθε ή ώρα να μας φυγής, πάωνε εις το καλό, καί με το καλό να ερθης, τσ' δλους να μας βρης γερούς. "Ετσι πεθαίνει, καί κηδεύεται, ò δειλινός άρτος πού τρώνε οί γεωργοί. Άλλα ποιοί γε ωργοί; Οί Αιγινήτες είναι, αν όχι δλοι τουλάχιστον οί περισσότεροι, ναυτικοί. Καί δεν είναι σήμερα, ήταν καί έχτές. Στον αγώνα τοϋ '21 έδωσε 68 καράβια ή Αίγινα, καί παρά τις φυσικές της απώλειες είχε 144 στο τέλος τοϋ πολέμου: το 1833. Καί δέν ήτα νε μόνο έχτές, ήτανε καί παλιώτερα. Δέν ξέρω, πόσα, ακριβώς, καράβια έδωσε το νησί στή ναυμαχία της Σαλαμίνας, γνωρίζω δμως δτι αρίστεψε, κι δτι επήρε τά περισσό τερα λάφυρα από δλους τους άλλους. Γι αυτό άλλωστε είχε μόνο 500 πεζούς νά στεί λει στις Πλαταιές: γιατί δλοι οί άντρες της ήτανε στα καράβια. Αλλά καί για τους ακό μη παλιώτερους χρόνους, ό Ησίοδος λέει δτι οί Αιγινήτες ήταν αυτοί πού έβάλανε πρώτοι πανιά στά ποντοπόρα καράβια τους. Άπ' δλα αυτά μπορούμε νά είμαστε βέβαιοι δτι, οί Αιγινήτες ήταν ανέκαθεν λαός ναυτικός. "Ετσι αυτό το γεωργικό έθιμο δέν φαίνεται νά έχει βάσεις γερές, ώς Αίγινήτικο έθιμο. Γιατί γνωρίζουμε ακόμη δτι, δέν υπάρχουν στην Αίγινα οί προϋποθέ0 ΛΕΙΔΙΝΟΣ

σεις που θα δημιουργήσουν μιαν ειδική αγροτική τάξη: Δεν υπάρχουν δηλαδή οι εκτεταμένες πεδιάδες, oi μεγάλες ιδιοκτησίες, και το νερό. Ποιοί γεωργικοί εργάτες λοιπόν θρηνούν καί κηδεύουν την κρίθινη κουλούρα που χάσανε! "Αν στρέφουμε τα μάτια μας γύρω στον τόπο που βρήκαμε ν' ασκείται το έθιμο, δεν θα δούμε γεωργικές καλλιέργειες, άλλα μόνο αμπέλια, ταπεινά άσπροβαμένα σπιτάκια φτωχών ναυτικών, καί μικρές Χριστιανικές εκκλησίες. Μόνο πέρα μακρυά, στην ανατολική γωνιά τοϋ νησιού, θα δούμε έναν μεγάλο ναό. Είναι ό ναός της Αθηνάς Αφαίας. Ή Αθηνά λέγεται καί Τριτογένεια, που σημαίνει πώς ήταν θεά ναυτική. Καί ώς Αφαία λατρεύτηκε στον ί'διον τόπο που λατρευόταν μια παλιώτερη θεά ναυτική. Στην απέναντι άκρη, στή δυτική, θα δούμε μια σπασμένη κολώνα. Είναι ή μόνη κολώνα πού στέκεται όρθια άπο έναν άλλον μεγάλο ναό: τον ναό της Θεάς Αφροδί της. Ή λατρεία της Αφροδίτης είναι κάπως πολύπλοκη, γιατί ένώ ή Θεά αυτή είναι Θεά εντελώς ναυτική (άφοϋ γεννήθηκε άπο τον άφρο που έκάνανε τα γεννητικά μό ρια τοϋ Ούρανοϋ, όταν τα έκοψε με το κυρτό του δρεπάνι ό Κρόνος καί τά πέταξε μέ σα στή θάλασσα), είναι συγχρόνως καί Θεά γεωργική. Αυτή είναι που έβαλε την πα ράδοξη μανία στην Σμύρνα καί την ανάγκασε να σμιχτεί με τον πατέρα της, τον Κινύρα, καί νά γεννήσει τον Αδωνη. Αυτή επήρε τον Άδωνη, μόλις γεννήθηκε, τον έκρυψε σ' ένα κουτί ασημένιο καί τον έδωσε στην Περσεφόνη γιά φύλαγμα. Καί αυτή προκάλεσε τήν επέμβαση τών κριτών του 'Ολύμπου, όταν ή Περσεφόνη άνοιξε το κουτί καί, θαμπωμένη άπο τήν ομορφιά, θέλησε νά κρατήσει δικό της τον Αδωνη. "Ητανε δμως πρωτοφανή ή ομορφιά του παιδιού, καί γι' αυτό οι κριταί όχι μόνο βρήκανε δικαιολογημένη τήν παρασπονδία της Περσεφόνης, αλλά ζητήσανε νά έχουν κι αυτοί μερίδιο άπο τις χαρές τοϋ παιδιού. Όρισαν λοιπόν νά μένει τέσσερις μήνες στην Αφροδίτη ό Άδωνης, έπειτα νά πηγαίνει στους θεούς τοϋ 'Ολύμπου γιά τέσσερις μήνες, καί τέλος νά πηγαίνει στην Περσεφόνη. 01 περιπέτειες τοϋ Άδωνη δμως δεν τελειώνουν έδώ. "Οταν έγινε δεκαοχτώ χρονώ, ένώ κυνηγούσε μια μέρα αγριογούρουνα, ένα απ' αυτά τον τραυμάτισε. Τον επήρε τότε στο χρυσό της κρεββάτι ή Αφροδίτη, καί τον περιποιήθηκε δσο έμπόρεσε. "Ομως το τραϋμα ήταν βαρύ καί ό Άδωνης πέθανε. Ή Αφροδίτη που τον αγα πούσε τον έκλαψε, καί το περιστατικό τοϋ θανάτου του ήταν μια άπο τις πιο συγκι νητικές στιγμές της ζωής της. Γι' αυτό στα μέρη πού τιμούσαν τήν Αφροδίτη, στολίζανε με λουλούδια το νεκρικό κρεββάτι, έβάζανε μέσα το ομοίωμα του νεκρού, καί μια σεμνή πομπή άπο λευκοφόρες γυναίκες, με ξέπλεκα μαλλιά, που κρατοϋσαν λου λούδια καί στέφανα, έφερνε τον νεκρό έως τή θάλασσα νά τον ρίξει στα κύματα: στην αγκαλιά της αγαπητής του θεάς. Οί περιπέτειες αυτές τοϋ Άδωνη είναι, βέβαια (σύμφωνα με δλες τις ερμηνείες), oi περιπέτειες τοϋ σπόρου, που πέφτει ξανά στή γη πού τον γέννησε, καί δίνει άπο τον ίδιο σπόρο, καί άπο τον ί'διο τόπο, καινούριο φυτό. Κι' όταν ό καυτερός ήλιος ξε ράνει το φυτό, καί το ρίξει νεκρό, τότε το αγριογούρουνο σκοτώνει τον Άδωνη. ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 11

Ή τελετή λοιπόν της κηδείας τοϋ Άδωνη, συμβολίζει το θάνατο τοΰ φυτού καί τη συγκομιδή του καρπού. Είναι λοιπόν μια γεωργική τελετή. Άλλα ή Αφροδίτη δεν είναι μόνο θεά γεωργική. Είναι αύτη μπροστά στην οποίαν «Οί άνεμοι φεύγουσιν. Ό ουρανός, γαληνεύσας, χύνει χείμαρρους φωτός. Τα κύματα της θαλάσσης προσμειδιώσιν», όπως λέει ό Λουκρήτιος είναι h «Ευπλοια», αυτή που κάνει τα ταξίδια καλά. Είναι ακόμη ή γλυκεία «Γαληναίη», αυτή που γαληνεύει τη θάλασσα καί κάνει το γυ ρισμό δυνατό. Καί γι' αυτό τη λατρεύει ή Αίγινα: για να βοηθά τα ποντοπόρα καρά βια της στα μάκρυνα τους ταξίδια. Γι' αυτό της έχει χτίσει ναό. Γι' αυτό τήν τιμά με τόσο λαμπρές τελετές καί φανταχτερά πανηγύρια στα όποϊα, δπως ò Αθηναίος γρά φει, έτρέχανε οί πιο μεγάλοι γλεντζέδες κι' οί πιο ξακουσμένες εταίρες από τήν Ελλά δα ολόκληρη. Είναι δικαιολογημένη λοιπόν ή λατρεία της θεάς από τήν ναυτικήν Αίγινα. Καί ποιο θα ήταν το πιο λαμπρό πανηγύρι, παρά ή κηδεία του Άδωνη: τοϋ αγαπητού της θεάς, πού γεννά τα πλουσιότερα συναισθήματα! "Οταν όμως άλλαξαν τα πράγματα, δταν οί αθάνατοι θεοί τοϋ 'Ολύμπου πεθάνανε, καί οί μεγαλόπρεποι ναοί της 'Ολυμπίας έπέσανε: για να πάψουνε νά αριθμούν σέ 'Ολυμπιάδες το χρόνο, ή σκόνη τους σκέπασε τις προχριστιανικές τελετές: για νά τίς κρύψει άπο τα μάτια των νεοφώτιστων Σλαύων, που είχαν ορίσει οί Βυζαντινοί αυτο κράτορες για φύλακες της νέας θρησκείας. Τότε ή κηδεία της καλοκαιρινής ομορ φιάς, καί ή τελετή της συγκομιδής τοϋ καρπού, μέ τή σκόνη που τήν έσκέπασε, φά νηκε σαν κηδεία τοΰ καλοκαιρινού φαγητού. "Ετσι ό όμορφος Άδωνης έγινε ό φτωχός Λειδινός. Ή καλοκαιρινή ομορφιά, που τή θαυμάσανε κι' αυτοί οί θεοί τοΰ 'Ολύμπου, έγινε ή ταπεινή κριθαρένια κουλούρα. "Ομως μ' δλο πού είναι κριθαρένια καί φτωχικιά έχει νόημα πλούσιο: Συμβολίζει το χαρακτηριστικό σημείο που διακρί νει τίς εργασίες της συγκομιδής: το ένα γεϋμα που γίνεται περισσότερο. "Οταν το γεύμα αυτό θα πεθάνει, τότε πεθαίνει κι ό Άδωνης. "Ετσι μπορούμε νά ποΰμε πώς βρήκαμε τήν άρχαίαν Ελλάδα μέσα ατή νέα. Βρήκαμε τον Άδωνη μέσα στον Λειδινό. Μπορούμε να ποΰμε όμως δτι έβρήκαμε καί τον άρχαϊο πρόγονο μέσα στον σύγχρονο Αιγινήτη; Αυτό δέν μπορούμε να το υποστηρίξουμε βέβαια μέ το δτι έβρήκαμε τή συνέχεια μιας προχριστιανικής τε λετής. Καί δέν μπορούμε ακόμη, γιατί γνωρίζουμε ότι h Αίγινα έχει υποστεί επανει λημμένες ερημώσεις καί ολοκληρωτικές καταστροφές. Οί Αθηναίοι κατά τον Πελο ποννησιακό πόλεμο κατάλαβαν τήν Αίγινα, έδιώξανε τους κατοίκους της δλους, καί βαλαν αυτοί δικούς τους κληρούχους εκεί. "Οταν οί Αιγινήτες θελήσανε να σταθούν καί να οργανωθούν στή Θυρέα, οί Αθηναίοι τους σφάξανε δλους. Στο 896 Σαρα κηνοί πειράται καταλάβανε το νησί, λεηλάτησαν τον πλοΰτο του, δέν αφήσανε τίπο τα όρθιο, κι έπήρανε δλους τους κατοίκους του σκλάβους. Καί τέλος ò φοβερός Βαρβαρόσας, το 1537, άφοϋ κατέλαβε το νησί, τους μέν άντρες τους έσφαξε δλους, τίς δε γυναίκες καί τα παιδιά τα επήρε αιχμάλωτα. Πού είναι λοιπόν ò αρχαίος πρό γονος τοΰ σύγχρονου Αίγηνήτη; "Ας κάνουμε δμως ακόμη μίαν προσπάθεια, μπορεί κάπου νά είναι καί νά τον βρούμε. Ο ΛΕΙΔΙΝΟΣ

Ό "Ομηρος αρχίζοντας την Ίλιάδα του γράφει, Μηνιν αειδε, Θεά, Πηληιάδεω

Άχιληος

την οργή τοϋ Άχιλλέως, του γυιοϋ του Πηλέως θα μας ιστορήσει λοιπόν. Ό Πηλευς βασιλεύει τότε στη Φθία, γιατί ό πατέρας του, ό Αιακός (ό πρώτος βασι λιάς της Αίγίνης) τον έδιωξε άπ' την Αίγινα. Oi στρατιώτες του όμως λέγονται άπο τον "Ομηρο Μυρμηδόνες, όπως λέγονται οι αυτόχθονες κάτοικοι της Αίγίνης, γιατί τους έκανε ό θεός μεταμορφώνοντας τα μερμήγκια. Ό Άχιλλευς λοιπόν, κι' αν δεν έγεννήθη στην Αίγινα, είναι όμως γυώς τοϋ πατέρα του, τοϋ αυτόχθονος Αιγινήτη. Ας δοΰμε λοιπόν την οργή του, όπως την περιγράφει ò "Ομηρος. Ό Αγαμέμνων επήρε άπο τον Αχιλλέα την όμορφη φίλη του, την Βρισηίδα, καί γι' αυτό ό Αχιλλέας έθύμωσε. Δεν έστράφηκε όμως εναντίον τοϋ βασιλέως, άλλα έτράβηξε το στρατό του έξω άπο τον πόλεμο. Τήν απόφαση του αυτήν δεν τήν αλλά ξανε οϋτε οί παρακλήσεις τών άλλων αρχηγών τών Ελλήνων, ούτε τα πλούσια δώρα τοϋ Αγαμέμνονος, ούτε ή ταπείνωση τοϋ ί'διου τοϋ βασιλέως, γιατί ό εγωισμός τοϋ Αχιλλέως είχε τραυματιστεί. Καί μόνο ένα δεύτερο τραύμα έμάλαξε τον θυμό του. Οί Τρώες σκότωσαν τον Πάτροκλο, που ήτανε φίλος του καί φοροϋσε τη δικά του τήν πανοπλία. Σκοτώσανε δηλαδή εκείνον που αγαπούσε καί προσβάλανε αυτό που κα μάρωνε. Τραυματίσανε λοιπόν τήν ψυχή του. Το νέο τραΰμα έγιάτρεφε το παλιό, καί τον ανάγκασε να βγει καί να νικήσει στον πόλεμο. Αυτός είναι λοιπόν ό παλιός Αιγινήτης. Καί ό νέος, ποιος είναι; Ό νέος; Πέστε σ' έναν σύγχρονο Αιγινήτη μια θεωρία οτήν οποίαν πιστεύει όλος ό κόσμος, καί για τήν οποίαν όμως αυτός έτυχε να έχει αντίθετη γνώμη, θ α τήν ακούσει με πολλή προσο χή, καί δε θα στραφεί εναντίον της. Θα κεράσει καφέ. Άν είναι ανάγκη θα σας φιλο ξενήσει στο σπίτι του. "Οταν θελήσετε όμως να τοϋ ξαναπήτε τή θεωρία θα μειδιάσει, όσο τοϋ είναι βολετό π ώ γλυκά (είναι το περίφημον Αίγινητικόν Μειδίαμα) καί θα σας πει, απλώς, ένα «καί όμως». Αυτό θα συμβεί, γιατί αυτό που πιστεύει έχει χαρα χθεί βαθειά στή ψυχή του, καί μόνο αν καταφέρετε να τοϋ κάνετε ένα δεύτερο τραΰμα, μόνο τότε θα πιστέψει τή θεωρία σας. Νάτον λοιπόν ό παλιός Αχιλλέας μέ σα στον σύγχρονο Αιγινήτη. Ό Λειδινός λοιπόν είναι τα καμουφλαρισμένα Άδώνεια, καί ό Νεοαιγινήτης έχει τήν ψυχοσύνθεση τοϋ παλιού Αιγινήτη πού μόνο ένας "Ομηρος μπόρεσε να μας δώ σει σαφώς. Άλλα πώς δικαιολογείται το ότι υπάρχουνε όλα αυτά υστέρα άπο τίς κα ταστροφές καί τίς ερημώσεις που αναφέραμε; Έδώ θα μας βοηθήσει ή θετική επιστήμη. "Εχουμε τους νόμους τών Mendel καί Morgan. Οί νόμοι αυτοί μας λένε ότι, αν ένας μαύρος κόκκορας σμιχτεί με μιαν άσπρη κόττα, θα κάνουν παιδιά σταχτιά. Αυτά λέγονται νόθα. "Οταν τα νόθα σμι χτούν μεταξύ τους, θα κάνουν ένα μαΰρο, ένα άσπρο, καί δύο σταχτιά, καί αυτό θά εξακολουθήσει σε όλες τίς θυγατρικές γενεές, ώσπου νά φύγουν από τή μέση τά νό θα. Ώ σ π ο υ νά γίνονται δηλαδή μόνο άσπρα καί μαϋρα παιδιά.

ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. Π

Tò χρώμα είναι, βεβαία, ένα χαρακτηριστικό, είναι ό τρόπος με τον όποιον αντι δρά στις εξωτερικές επιδράσεις της φωτεινής ακτινοβολίας ενα στοιχείο. Και ό χαρα κτήρας τοϋ άνθρωπου τί είναι; Είναι ό τρόπος με τον όποιον αντιδρά ò άνθρωπος στις εξωτερικές διεγέρσεις. Δεν είναι βέβαια τόσο άπλας όσο είναι τό χρώμα. "Αν έχεις όμως πώ πολυσύνθετες εκδηλώσεις, είναι γιατί έχει πιο περισσότερες βάσεις. "Ας ποϋμε λοιπόν ότι η άσπρη κόττα είναι ό παλιός Αιγινήτης. "Οσεσδήποτε άσπρες κόττες κι άν έσφαξαν οι Αθηναίοι, όσες κι αν έπήρανε σκλάβες οι Σαρακηνοί πειράται', κι όσες ακόμη ό Βαρβαρόσας, δέν μπορεί παρά κάποια άσπρη κοττοΰλα να έγλύτωσε κρυμμένη σε καμμιά κορφή του βουνού. Άλλες λίγες ακόμη ξανάφερε, μετά την πρώτη καταστροφή, ό Λύσανδρος στο νησί, καί μέ όλες αυτές σμίχτηκαν τά μαϋρα κοκκόρια: οί ξένοι κατακτηταί, που νομίσανε πώς καταλάβανε τό νησί επειδή το γέμισαν παιδιά τους. Τά παιδιά τους όμως ήτανε νόθα: ήταν σταχτιά. Καί τά σταχτιά παιδιά διασπώνται σε άσπρα καί μαϋρα. Τ' άσπρα παιδιά (που ήταν ò ί'διος ό άνθρωπος στον ίδιο του τό πο) ζούνε στον τόπο τους όπως έξήσανε οί παλιοί Μυρμηδόνες, καί μέ τη δική τους προσήλωση συνεχίζουν τη λατρεία τους καί τη ζωή τους. Τά σταχτιά καί τά μαϋρα που είναι ξένα στη φύση τοϋ περιβάλλοντος, ξένα προς την ψυχοσύνθεση τών αδερφών τους, τών άσπρων, σιγά-σιγά διασκορπίζονται: τά τραβά τό συμφέρον άλλου. "Ετσι μένουνε στο νησί μόνο τά άσπρα, αυτά που τρέχει στις φλέβες τους τό αίμα τοϋ παλιοϋ μερμηγκιοΰ. Καί άπ όσα παιδιά γεννηθούν άπό σταχτιους γονιούς σε άλλους τόπους, τά μαϋρα κατασταλάζουν έκεϊ, η ζητοϋνε την τύχη άλλου, τά άσπρα όμως, όσο κι άν έχουν δεθεί μέ τά πράγματα στον τόπο που ζοϋνε, στρέφουν τό βλέμμα νοσταλγικό στο φτωχό τους νησί, γιατί βλέπουν έκεϊ τό άσπρο χρώμα που έχουν κι αυτά. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Ό Λειδινός που είναι ή συνέχεια μιας προχριστιανικής τελετής, δείχνει ότι μέσα στη σύγχρονη Αίγινα εξακολουθεί νά υπάρχει καί ή παλιά. Καί ή προσήλωση τοϋ νεοαιγινήτη στο έθιμο, δείχνει ότι μέσα στο σύγχρονο υπάρχει ή ψυχοσύνθεση τοϋ αυτό χθονος Αιγινήτη, πράγμα που γίνεται νοητό άπό τους νόμους της κληρονομικότητος που ισχύουν καί σήμερα.

Ο ΛΕΙΔΙΝΟΣ

MICHELE ΜΠΑΣΤΙΑ

Η δavi έλα Στην Πόπη, με αγάπη

Γ Ι Νεκταρία καθόταν στην ασβεστωμένη πεζούλα, κάτω ano την κληματαριά. Είχε ακουμπήσει το κουβαράια της πάνω στο φουστάνι της και κρατούσε το βε λονάκι της με προσοχή στα χέρια της. Μια θηλίτσα μέσα και τράβηγμα, το δάκτυλο της είχε ξεφλουδίσει λίγο από τον κόπο της. Σήκωνε και τα μαλλιά της πού και πού, προς τα πίσω, για δροσιά. Η Νεκταρία ήταν κουρασμένη από τη μέρα της, το σχολείο και τις δουλειές του σπιτιού. Βοηθούσε τη μάνα της, σε ό,τι μπορούσε, ήταν άλλα τρία παιδιά. Αγαπημένο ζευγάρι οι γονείς της, με το λόγο του Θεού στο στόμα, και με τη βοή θεια του μεγάλωναν τα παιδιά τους. Η Νεκταρία έφτιαχνε θηλειά, θηλειά, πόντο πόντο, μέτρο μέτρο, στο βελονάκι της, αυτά που θα γίνονταν στολίδια στα προικιά της. Θα τά 'βάζε μπορντούρα στα λινά τα σεντόνια, στις μαξιλα ροθήκες, στα προσόψια. Η Νεκταρία ονειρευόταν σε κάθε πέρασμα της κλω στής. Φανταζόταν αυτόν που θα την έκανε γυναίκα του. Ονειρευόταν κάποιον σαν τον πατέρα της, καλόν, χαμο γελαστό και δουλευταρά. Η Νεκταρία καθόταν στην πεζούλα την ασβεστωμένη, είχε βάλει και ένα μαξιλάρι για το κράο. Τα φύλλα τής κληματαριάς πέφταν σιγά σιγά. Τα σταφύλια είχαν γίνει γλυκό και χρύσιζαν μέσ' στα βαζάκια στο ράφι της κουζίνας. Έβαλε πια και το ζακετάκι της. Το μισό κουβάρι ήταν κλωστή και από δίπλα μεγάλωνε το κουβάρι με την δαντέλα. Και η Νεκταρία ονειρευόταν, έβλεπε το γάμο της και τα παιδιά της, σαν να κοίταζε φωτογραφίες, σαν αυτές που είχε η μάνα της σε ένα χάρτινο κουτί. Η Νεκταρία καθόταν δίπλα στο τζάκι, σε ένα χαμηλό σκαμνί. Έξω κρύο και σκοτεινιά, η μάνα της έφτιαχνε τη94

ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. Π

γανίτες σιο κουζινάκι. Η Νεκταρία ονειρευόταν. Σταματούσε πού και πού το βελονά κι και χάζευε τη φωτιά. Το κουβάρι με την έτοιμη δαντέλα το ακουμπούσε τώρα μέσα σε ένα καλαθάκι, αυτά του τυριού, γιατί είχε βαρύνει. Σκάλιζε τη φωτιά και απαντού σε και στη μάνα της πού 'λέγε «Κάνε χώρο παιδί μου εκεί δα να ακουμπήσω την πια τέλα». Έβαζε την δαντέλα μέσα στο καλαθάκι της, ακούμπαγε από πάνω το κουβάρι με το βελονάκι. Και πέρναγε ο καιρός, η Νεκταρία μεγάλωνε, όμορφη κοπέλα. Τώρα έπιανε τα μαλλιά της σε μια χοντρή κοτσίδα, και η μάνα τής χάρισε κάτι δικά της χρυ σά σκουλαρίκια και έβγαλε πια τα παιδικά. Τα καινούργια κουνιόντουσαν και γυάλι ζαν στον ήλιο. Και να, μια μέρα, απογευματάκι ήταν, βλέπει από το παραθυράκι της κουζίνας να μπαίνει στον κήπο τους ο Θοδωρής. Φορούσε ρούχα καθαρά και το άσπρο του που κάμισο το είχε κουμπωμένο μέχρι πάνω. Τον είχε ξαναδεί στο δρόμο, μπροστά στο σχολείο, στην πόλη σαν πήγαινε με τη μάνα της για ψώνια. Τ ' απογεύματα του καλοκαιριού, περνούσε μπροστά στο σπίτι, περπατώντας αρ γά και κοιτώντας προς το μέρος της. Η καρδούλα της χτυπούσε πιο γρήγορα, και η κλωστή του κουβαριού δεν γλι στρούσε εύκολα γιατί ίδρωναν τα χέρια της. Τα σκούπιζε στο φουστάνι της και συ νέχιζε με τα μάτια χαμηλωμένα. Και σήμερα, σκούπισε πάλι βιαστικά τα χέρια της στην ποδιά της και περίμενε, όρ θια στο πλάι του παραθυριού. Ο Θοδωρής καθόταν εκεί, στον κήπο, με τον πατέρα της. Σε μια στιγμή αυτός της φώναξε: «Νεκταρία, φτιάξε μας παιδί μου δυο ουζάκια». Τα πόδια της τρέμανε. Έπιασε το δίσκο, έβαλε ένα όμορφο κεντητό και κολαριστό πετσετάκι, ακούμπησε πάνω τα δύο ποτήρια που ξαναγυάλισε με μια πετσέτα. Έβαλε και το καραφάκι, έκοψε φρέσκο ψωμί που τό 'φτιάξε η μάνα της, ελιές, δύο σαρδέλες, τουράκι δικό τους, και μία τομάτα κομμένη στα τέσσερα. Έβγαλε την ποδιά, έριξε μια ματιά στο καθρεπτάκι, τράβηξε τα μαλλιά της λίγο πίσω, να φαίνο νται και τα σκουλαρίκια. Και βγήκε. Πλησίασε και ακούμπησε το δί σκο στο τραπεζάκι, οι δύο άντρες σταμάτησαν να μιλούν, καλησπέρησε τον Θοδωρή και μπήκε στο σπίτι. Κάθησε. Δεν μπορούσε να κουνηθεί. Δεν άκουγε, και το μάτι της είχε καρφωθεί στην κουρελού, σε μια τρυπίτσα που ποτέ δεν είχε προσέξει. Πέρασαν χρόνια, της φάνηκε, το δωμάτιο είχε σκοτινιάσει και σαν να κρύωνε. Άκουσε το όνομα της, πετάχτηκε, άναψε το φως και ήταν σαν να πέρασε ουσιαστικά από το σκοτάδι στο φως, σχεδόν δεν έβλεπε. Βγήκε. Τώρα καθόταν εκεί και η μάνα της και ο αδελφός της ο Γιώργος, ο πρωτότοκος. Η μάνα της έσφιγγε τα χέρια της και το χα μόγελο της δεν ήταν χαράς πραγματικής, μα μάλλον ελπίδας. Όχι ότι δεν τον ξέρανε τον Θοδωρή. Οι γονείς της τον μέτραγαν σαν άνθρωπο καλό, που άξιζε τις χάρες τής Νεκταρίας. Αλλά ο γοΗ ΔΑΝΤΕΛΑ

νιος δύσκολα την παίρνει την απόφαση, πάντα κάτι φοβάται. Της είπαν να κάτσει. Ο πατέρας της την κοίταζε στα μάτια, σαν να της έλεγε: Εγώ παιδί μου την τελική από φαση την αφήνω σε σένα. Σάμπως η Νεκταρία να είχε και επιλογή. Είχε μεγαλώσει με τόση αγάπη, που μόνο αυτόν περίμενε, αυτόν ένιωθε. Και βέβαια σφίξαν τα χέρια. Οι ετοιμασίες του γάμου άρχισαν. Μάνα και κόρη βγάλαν απ' τα σεντούκια τα προικιά, τα πλυναν, τα άπλωσαν στην αυλή, τα σεντόνια σαν πανιά από καΐκια, μέσ' στα δέντρα. Τα μικρά βαριά σίδερα μέσ' στη χόβολη, και να η τσάκιση, το δίπλωμα, μα προ παντός οι δαντέλες που τις πατούσαν καλά καλά, για να φανεί η τέχνη τους. Ο γάμος γιομάτος συγκίνηση και χαρά. Και λίγο τα τραγούδια, η Νεκταρία είχε όμορφη φω νή και με ένα νεύμα ο Θοδωρής την παρότρυνε να ξεκινήσει, και ύστερα όλοι μαζί, και ο χορός και το κρασί. Όλα καλά. Τα πρώτα χρόνια του γάμου κύλισαν απλά. Ο Θοδωρής ήταν καλός. Η Νεκτα ρία έκανε τρία παιδιά. Ένα πρωί, Οκτώβρης ήτανε, οι ελιές είχαν λυγίσει, θέλαν μάζομα, να γίνει το λάδι και να μείνουν και οι ελιές να κρατήσουν και πύρινα για τα μαγγάλια. Να κοπούν τα ξύλα, να στοιβαχτούν για το τζάκι. Ένα πρωί, Οκτώβρης είτανε και κάποιος μπήκε στην αυλή. Η Νεκταρία τρόμα ξε έτσι ξαφνικά που τον είδε, νόμιζε πως κάτι έπαθε ο Θοδωρής. Και της λέει: Πό λεμος, Νεκταρία, πόλεμος!!! Δεν καταλάβαινε η Νεκταρία. Πόλεμος; Πού; Με ποιόν; Γιατί; Η αυλή και τα γύρω χωράφια είχαν αυτή την ηρεμία του φθινοπώρου, αυτή τη γλύκα της νύστας που πιάνει τη φύση. Οι ελιές; Σκεπτότανε η Νεκταρία. Τα ξύλα; Ο πόλεμος; Τα αδέλφια μου; Ο πό λεμος, το λάδι, οι γονείς μου, οι ελιές, τα ξύλα, ο πόλεμος, τα παιδιά. Όλα μπερδεμέ να στο μυαλό της. Φόβο δεν είχε, δεν ήξερε, όλα αυτά ήταν μακριά, μια λέξη με σβη σμένο ήχο, πόλεμος. Οι επόμενες μέρες κύλησαν παράξενα, σε έναν οργασμό δουλειάς, όλα γίναν γρή γορα για κάτι που ξέραν ότι έγινε αλλά δεν το βίωναν. Νέα, σκόρπια, από γείτονες που έρχονταν από την Αθήνα. Αυτά τα νέα που περ νούν μια απειλητική, και άλλα μια παρηγορητική μορφή. Αυτά τα νέα, που θέλει κά ποιος να ακούσει όταν βρίσκεται μπροστά σε μεγάλο φόβο. Η Νεκταρία έβαλε τα παι διά για ύπνο, τα σταύρωνε όπως έκανε πάντοτε, μόνο που τώρα κάθονταν σε μια κα ρέκλα μέσ' στο σκοτάδι και τά 'βλέπε να κοιμούνται. Το καντιλάκι που άναβε στη γω νιά, το απαλό φως του, της έδινε μιαν ασφάλεια και την ηρεμούσε. Ύστερα πήγαινε μέσα, 'κει που κάθονταν ο Θοδωρής, μπροστά στο τζάκι. Κά πνιζε σιωπηλός και έπινε λίγο τσιπουράκι. Και αυτός ο έρμος δεν ήθελε να δείχνει το δικό του φόβο και τις σκέψεις που του πέρναγαν από το μυαλό. Πώς να προστατέ ψει αν ήταν χρειαζούμενο την οικογένεια του; Καθόταν σιωπηλός. Η Νεκταρία κα θόταν και αυτή εκεί δίπλα του, δεν του μιλούσε. Και οι μέρες, και οι νύχτες, πέρασαν. Μια απ' αυτές έφτασε στο λιμάνι ένα καράβι ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. Π

με Γερμανούς. Αυτό ήταν το πρώτο πρόσωπο του πολέμου. Άλλοι άνθρωποι, ανοιχτοί με μάτια μπλε που μίλαγαν αυτά τα Γερμανικά, παράξενη γλώσσα. Σαν να συναντιέσαι με εξωγήινους. Και πέρναγαν οι μήνες και τα χρόνια. Συνήθισαν τους Γερμανούς. Για το φαΐ τα βόλεψαν. Λίγο το μποστάνι, λίγο η κατσίκα, λίγο το αλεύρι, τα φέρναν βόλτα να μην πεινάνε. Τα ρούχα πάλιωναν, για τον Θοδωρή και την Νεκταρία κάτι γινόταν, αλλά τα παιδιά μεγάλωναν. Πάνω στα δύσκολα, η Νεκταρία κάθησε να βρει μια λύση. Πήγαινε και ερχόταν μέσα στο σπίτι, έπλενε τα πιάτα, μαγείρευε, τάιζε τις κότες και όλο το ίδιο περνούσε από το μυαλό της. Τό 'διώχνε όμως, καθυστερούσε αυτό πού 'ξέρε ότι ήταν η τελευταία λύση. Εκείνο το πρωί, αφού ο Θοδωρής έφυγε και τα παιδιά πήγαν σχο λείο, πήγε στην κουζίνα, καθάρισε το μεγάλο μακρόστενο τραπέζι καλά, να μη μείνει ούτε ίχνος από τα φύλλα που άνοιξε και το ψωμί που ζύμωνε. Ύστερα κάθησε λίγο, να βλέπει αυτό το άδειο μακρόστενο τραπέζι που ήταν σαν να περίμενε νεκρό να τόνε πλύνουν. Κάποια στιγμή, αποφασιστικά, πήγε στο σεντούκι. Πήρε ένα μεγάλο άσπρο λινό σεντόνι, αυτό που ήταν πάνω πάνω, δεν ήθελε να διαλέξει. Τό ' σφίξε πάνω στο στή θος της και πήγε στην κουζίνα. Κοίταζε μια το τραπέζι και μια έσφιγγε το σεντόνι. Ύστερα το ακούμπησε απαλά και άρχισε να το ξεδιπλώνει σα δώρο. Αργά. Το άνοιξε όλο. Τα τσακίσματα που είχε το λινό ήταν σα ρυτίδες, σαν να είχε γεράσει και αυτό αυτά τα χρόνια. Το πάτησε καλά καλά και ύστερα πήγε στο δωμάτιο των παιδιών. Πή ρε ένα παντελόνι του Κωστή. Γύρισε στην κουζίνα, σαν θολωμένη. Ακούμπησε το πα ντελόνι πάνω στο σεντόνι, έπιασε και ένα μολυβάκι και έκανε το σχέδιο του παντελο νιού μεγαλύτερο, να κρατήσει κι όλας κανά δυο χρόνια. Πήρε τα μεγάλα ψαλίδια. Τα κράταγε πάνω από το σεντόνι, σαν αναποφάσιστος μονομάχος. Στην πρώτη ψαλιδιά το ύφασμα έκανε έναν ήχο κρουστό. Πάνω 'κει όλα γύρι σαν. Έβλεπε τον εαυτό της με τη μάνα της στη Χώρα, όταν ο έμπορος άρχισε να με τράει το ύφασμα, γυρνώντας τον πύχη στον αέρα, και ύστερα ο ίδιος ήχος όταν τό 'κόψε και της είπε: «με τις υγιές σας!» Έκοψε το ύφασμα, ταίριαξε τα κομμάτια και εί πε μέσα της, το πιο δύσκολο έγινε. Το ακούμπησε στο τραπέζι και έσπρωξε λίγο το σεντόνι. Σηκώθηκε και πήγε στο ντουλαπάκι που φύλαγε, σε ένα κουτί, βελόνες και κλωστές. Το άνοιξε μηχανικά και βρήκε μέσα βελόνες και καρφίτσες, κουμπιά από διάφορα ρούχα, μα κλωστή πουθενά. Τι να κάνω Θεέ μου; πώς να το φτιάξω το πα ντελονάκι του Κωστή μου; Πήρε το κουτί και κάθησε εκεί, στο τραπέζι. Η Νεκταρία ονειρευόταν. Ξαναθυμήθηκε την πεζούλα, τα καλοκαίρια και το φθι νόπωρο με τα πεσμένα φύλλα της κληματαριάς. Θυμήθηκε το τζάκι, τις τηγανίτες της μάνας της, το μικρό καλαθάκι του τυριού, ακόμα και την τρυπούλα στην κουρελού. Τα χρυσά της σκουλαρίκια, τον Θοδωρή στον κήπο. Θυμήθηκε την αναμονή της τωρινής της ζωής. Δεν έκλαιγε. Τι να κλάψει. Δεν βαριέσαι μια δαντέλα είναι. Έλεγε, πως όσο αυτή ξεφτάει τόσο εγώ πρέπει να προχωρώ. Η δαντέλα σαν τον Μίτο την έφερε πίσω στον πόλεμο. Το μεσημέρι όταν γύρισε ο Κωστής, το παντελόνι του ήταν έτοιμο.

Η ΔΑΝΤΕΛΑ

1 llsi^^^^K

il"9

l'I

Τον φούρνο έχτισε ο Νίκος Αλπαντάκης (σκηνοθέτης-μοντέρ)

τ Τ' •

. •

. trS^0::"WM

ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑ1Α, χ. Π

ΗΡΩ ΔΙΑΜΑΝΤΌΥΡΟΥ*

0 Φούρνοι:

ΓΝ οσταλγούμε πάντα αυτό που δεν αποτελεί πια μέρος της ζωής μας. Δεν είναι απα ραιτήτως γόνιμο το συναίσθημα αυτό. Όμως καθημερινά του παραδινόμαστε. Και με αυτόν τον τρόπο πραγματοποιούμε μια επιστροφή στο παρελθόν - χωρίς τη βοήθεια χρονομηχανής. Με πέτρες και λάσπη επιστρέψαμε, φέτος το καλοκαίρι, σε κάτι που χιλιάδες χρό νια τώρα ο άνθρωπος προσπαθούσε να αλλάξει: στην ξύλινη φωτιά. Επί είκοσι μέ ρες, με καθημερινή δουλειά, παίζοντας με την λάσπη σαν μικροί θεοί, κουβαλώντας σαν τους σκλάβους βαριές πέτρες ή σπάζοντας κάποιες μικρότερες σε κομμάτια, χα ρούμενοι που, επί τη ευκαιρία, γυμναζόμαστε μακριά από γυμναστήρια και συγχρό νως μαυρίζαμε βαθιά σαν τους εργάτες, χτίσαμε την νοσταλγία μας σε κεντρικό αλλά και διακριτικό σημείο του κήπου. Και εγένετο παραδοσιακός φούρνος! Η δικαιολο γία μας ήταν ότι το φαγητό εκεί γίνεται πιο νόστιμο και ότι έχουμε έναν μικρό δια κριτικό χώρο για να καίμε πού και πού μερικά από τα ξερά κλαδιά του κήπου. Βρή καμε μόνο παλιές πέτρες και έτσι ο φούρνος δείχνει παλιός. Παρ' όλες τις οδηγίες, αυτοσχεδιάσαμε λίγο στην κατασκευή του. Χειμωνιάτικα τριφύλλια (οι ντόπιοι τα λένα ξινίχλες) ξεφύτρωσαν ανάμεσα στις κοκκινωπές του πέτρες. Μια λαμαρίνα, που σκέπαζε κάποτε το πηγάδι μας, κλείνει τώρα τον φούρνο. Ακόμα όμως δεν καταφέραμε να ψήσουμε τίποτα, γιατί η Αθήνα μας ρούφηξε πί σω στον κόλπο της, με τα κόλπα της. Προς το παρόν ο φούρνος λειτουργεί ως βίγλα του καχύποπτου γάτου της γειτονιάς. Οκτώβριος 2005

Το κείμενο αφιερώνεται στη μνήμη της Άννυς Βρυχέα, που είχε επι μεληθεί το αφιέρωμα για τους παραδοσιακούς φούρνους της Αίγινας (Άιγιναία, τεύχος αρ. 4), από το οποίο

εμπνευστήκαμε.

* Η Ηρώ Διαμανχούρου είναι συγγραφέας 99

Φιγούρα 6, μαύρη πέτρα Αίγινας, ύψος 105 εκ.

τι

ίΛ-.:ί-'

"?.·*

• a...

100

Χ Ρ Ο Ν Ι Κ Α

Μικρή αναδρομική έκθεση της Αργυρώς Καρύμπακα στη γκαλερί «Περιπλάνηση» Γλυφάδας 2*τη μικρή αναδρομική έκθεση γλυπτών της Αργυρώς, ανάμεσα στις μαρμάρινες συνθέσεις, τις χάλκινες μορφές και τα ωραία πυρίμαχα - τα τελευταία, δουλειά της καλλιτέχνιδος καμωμένη στη Σύρα, στάθηκα με συγκίνηση στις φιγούρες της από αιγινήτικο πωρόλιθο και άσπρες και μαύρες πέτρες της Αίγινας. Την Αργυρώ την γνώρισα και την αγάπησα στην Αίγινα. Με συγκίνησε η τρυφε ρότητα της, ο αυθορμητισμός της και όπως όλοι θαύμαζα πάντα τη δουλειά της. Και παρ' όλο που την τελευταία της έκθεση την αφιερώνει στην Τήνο που την μά γεψε κατά τη γνωριμία της τον Αύγουστο του 2005 όταν έκανε έκθεση, με τον Σύλ λογο Γλυπτών στο νησί αυτό, δεν παύει ν' αναφέρεται στο μεγάλο κομμάτι της ζωής της που πέρασε και δημιούργησε στην Αίγινα. Γράφει η Αργυρώ, μεταξύ άλλων, στον κατάλογο της τελευταίας της έκθεσης: Η πέτρα είναι το υλικό που μου πήγε πιο πολύ απ' όλα. Το 1969 πή γα σ' έναν φίλο που με κάλεσε στην Αίγινα. Αυτό ήτανε. Έμεινα ώς το 1990, ήτανε θησαυρός το νησί σε πέτρες. Τα πουριά μού τα δίνα νε οικοδόμοι από κατεδαφίσεις σπιτιών γιατί δεν βγάζουνε πια άλλα. Τις ασπρόπετρες τις έβρισκα σε ένα νταμάρι στο Μεσαγρό, και τις μαυρόπετρες σε ένα ρέμα. Όλα αυτά τα χρόνια ήτανε το υλικό μου. Το αγάπησα με πάθος. Το κάθε είδος πέτρας είχε τα δικά του χαρακτηριστικά, έπρεπε πρώ τα να το δοκιμάσεις σε μικρά κομμάτια, για να προχωρήσεις μετά. Δεν αξιώθηκα να κάνω μεγάλα έργα, κάτι που ήθελα πολύ. Εκτός από ένα σε ασπρόπετρα, δύο μέτρων, που μου παρήγγειλε ο Ίωνας Βορρές για το μουσείο του ' ήτανε το μόνο. Είχα όμως την τύχη να γει τονεύω και να κάνω παρέα με σπουδαίους καλλιτέχνες και ανθρώ πους, τον Νίκο Νικολάου, τον Χρίστο Καπράλο και τον Γιάννη Μό ραλη, που ήταν και ο πρώτος μου δάσκαλος στο προκαταρκτικό της Σχολής. Δεν μιλάω για τόσους άλλους φίλους, σπουδαίους ανθρώ πους που γνώρισα και έζησα μαζί τους αυτά τα χρόνια. ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΑΡΓΥΡΟΣ

101

Η Αίγινα δεν με εντυπωσίασε από την αρχή, σιγά σιγά την αγάπησα και ανακάλυψα την ομορφιά της, όπως περιγράφει σε ποίημα της η αδελφή μου, Λιλή, που μου έχει αφιερώσει: Κύματα που πάνε κι έρχονται στους λαξευμένους τάφους με τ' άρωμα του θυμαριού νοτισμένο αρμύρα ακρογιαλιές σε χρώμα βιολετί ακρογιαλιές σε χρώμα ώχρας κι εκεί να σμίγουν αγριοβιολέτες και νυχάκια το άρωμα του έρωτα να φτιάξουν. Τώρα ζει και εργάζεται στο Κυβέρι της Πελοποννήσου όπου δούλεψε τον γύψο, το ξύλο και το μάρμαρο. Η έκθεση της συγκεντρώνει πάρα πολλούς επισκέπτες και θεωρείται μια από τις πιο ενδιαφέρουσες. Μ.Γ.Κ.

fff^j.

-:.- "'Λ

...

,*;.:Ιι.\ί' α ί

Η γυναίκα και το φίδι, πωρόλιθος Αίγινας, ύψος 30έκ. 102

"ά

V ··'" :*

ç.-îi

ïïmZ ΧΡΟΝΙΚΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 11

To καθολικό της Μονής Αγίας Κυριακής στην Παλιαχώρα Αίγινας

1 ο δίδυμο καθολικό της Μονής της Αγίας Κυριακής στην Παλιαχώρα Αί γινας είχε την τιμητική του το περασμένο Σάββατο, καθώς γιόρταζε την ολο κλήρωση της αποκατάστασης του που ξεκίνησε το 2003 με επιχορήγηση του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος», την οικονομική στήριξη της Ελληνικής Εται- ]

ί 11

ρείας για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονο

1***11*"'..

μιάς, και της Παναιγινητικής Επιτροπής για τη Διάσωση της Παλιαχώρας.

: ||1 ρ ||! mMMßßf. ; | | - "~

Στην Παλιαχώρα της Αίγινας, τον λεγόμενο «Μικρό Μυστρά», σε έναν οχυρό λόφο, είναι σκαρφαλωμένη η μεσαιωνική πόλη της Αίγινας, με το κάστρο στην κορυφή. Εκεί κάποτε ήταν ένας πυκνοδομημένος οικισμός με πολλά σπί τια, ναούς, στενούς δρόμους και λίγα πλατώματα. Από όλα αυτά σήμερα σώζονται ερειπωμένες 35 εκκλησιές και κανένα σπίτι. Τα περισσότερα αποτελούν έναν σωρό από πέτρες. Αλλά και πολλές εκκλησιές απειλούνται με κατάρρευση. Ερημιά και εγκατά λειψη συνοδεύουν τα βήματα των επισκεπτών αυτού του μνημειακού λόφου και τίπο τα δεν θυμίζει πια ότι υπήρχε εκεί ζωή (από τον 9ο αι.) μέχρι τον 19ο αι. Πριν από λί γα χρόνια το υπουργείο Πολιτισμού είχε αποφασίσει να εντάξει την αναστήλωση των βυζαντινών και μεταβυζαντινών αυτών εκλεκτών εκκλησιών στο Γ' ΚΠΣ προκειμένου να σωθούν κάποια από αυτά τα μνημεία. Τελικά, δεν έγινε τίποτα, έως ότου ανέλαβε η Ελληνική Εταιρεία την πρωτοβουλία για τη σωτηρία ενός από αυτά τα μνημεία. Και μακάρι να «υιοθετούσαν» την αναστήλωση και των άλλων εκκλησιών παρόμοιοι πολι τισμικοί οργανισμοί και ιδρύματα, γιατί την ώρα που εορταζόταν η σωτηρία της Μο νής της Αγ. Κυριακής έρχονταν τα κακά μαντάτα, ότι άρχισε να καταρρέει ο Αγ. Δη μήτριος, ενώ κινδυνεύει και ο Αγ. Ευθύμιος. Στο παρελθόν έχουν καταρρεύσει κι άλ λες εκκλησιές, χωρίς να δεηθεί κανείς να τις αντιστηρίξει. Η Μονή της Αγ. Κυριακής βρίσκεται στο ανατολικό άκρο του οικισμού της Πα λιαχώρας. Γνώρισε μεγάλη ακμή στα μεσάτου 16ου-17ου αιώνα και διατηρήθηκε σε σχετικά καλή κατάσταση μέχρι τη δεκαετία του '50. Τα κτίσματα της μονής διατάσ σονται σε σχήμα Π, δημιουργώντας εσωτερική αυλή. Το δίδυμο καθολικό αποτελεί ται από δύο κλίτη, με τους δύο μονόχωρους, δρομικούς θολοσκεπείς ναούς της Αγ. Κυριακής και της Ζωοδόχου Πηγής. Και οι δύο ναοί είναι πλούσια τοιχογραφημένοι. Τα προβλήματα που παρουσίαζαν (ρωγμές την τοιχοποιία, φθορά στις λίθινες πλάκες των στεγών, αποσάθρωση κονιαμάτων) οφείλονταν σε υγρασία, καθιζήσεις και στη μακροχρόνια έλλειψη συντήρησης. Οι επεμβάσεις έγιναν σύμφωνα με την εγκεκριμένη από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων μελέτη των αρχιτεκτόνων Π. Τσακόπουλου και Τόνιας Κατερίνη, με την

επίβλεψη του Αιγινήτη αρχιτέκτονα Μιχάλη Μαρά, από Αιγινήτες τεχνίτες.

2 Νοεμβρίου 2005

Η ΑΠΑ ΚΥΡΙΑΚΗ ΣΤΗΝ ΠΑΛΙΑΧΩΡΑ

103

ι ; | f ' | i | ;S '•( •ϊψ:<

:'• 'ι - :

Ε Π Ι Σ Τ Ο Λ Ε Σ

Ayarmrn «Αιγιναία», η Πινακοθήκη σου πλουτίζεται με άλλα τρία ζωγραφικά έργα, που «ξετρύπωσα» στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων (με 3.000 πίνακες Ελλήνων και ξένων καλλιτε χνών), ία έχουνε θέματα από την Αίγινα. Αυτά είναι: «Η Αίγινα το 1826», υδατογρα φία 19 χ 48, από τον Έρνστ Τσίλλερ (1837-1923) εικ. 8, «Σπίτια στην Αίγινα», 1939, κηρόχρωμα, από το Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα (1906-1994) εικ. 93α, «Κήπος στην Αίγινα», 1987, παστέλ, 29 χ 39, από τον Ανδρέα Βουρλούμη (Πάτρα 1910), εικ. 156. Η υδατογραφία που φιλοτέχνησε ο Τσίλλερ, αν δεν κάνω λάθος, εικονίζει το εκ κλησάκι Άγιοι Απόστολοι και το Φάρο, πριν μπούμε στο λιμάνι, χαρακτηριστικό Αιγενίτικο τοπίο. Κι έχει ξεχωριστή σημασία που τον πίνακα αυτόν ιστόρησε ένας διά σημος αρχιτέκτονας κι όχι ζωγράφος, που ακριβώς με «άλλο μάτι» είδε το συγκεκρι μένο αιγενίτικο τοπίο, που περιέχει λιτά λαϊκά στοιχεία, θάλασσα και βουνό, κάποιες ζωγραφικές φιγούρες, και διακοσμητικά, όπως είναι το πλεούμενο με το κόκκινο πα νί, η πράσινη κληματαριά έξω από το αγροτοκάλυβο. 104

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. Π

;

'!? "

< 4..••

•

' .

Ερνστ Τσίλλερ, Η Αίγινα το 1862.

Ο γερμανός αρχιτέκτονας Έρνοτ Τσίλλερ, από τους κύριους εκπροσώπους του ώριμου νεοκλασικισμού στη νεώτερη Ελλάδα, σπούδασε στο Πολυτεχνείο της Δρέσδης όπου βραβεύτηκε με αργυρό μετάλλιο (1858). Αργότερα, στη Βιέννη τον πήρε σαν σχε διαστή στο εργαστήρι του ο διάσημος Δανός αρχιτέκτονας Θεόφιλος Χάνσεν, που είχε εκπονήσει το σχέδιο του μεγάρου της Ακαδημίας Αθηνών και υπέδειξε τον Τσίλλερ για να εποπτεύσει την εφαρμογή του. Έτσι, το 1861 ο Τσίλλερ ήρθε στην Αθήνα κι ανέλα βε την επίβλεψη ανέγερσης της Ακαδημίας και στη συνέχεια της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Η εγκατάσταση του στην Ελλάδα υπήρξε μόνιμη, έγινε Έλληνας υπήκοος, παντρεύτη κε Ελληνίδα, κι έζησε στην Αθήνα για 60 περίπου χρόνια, ώς το θάνατο του. Το 1872 διορίστηκε καθηγητής στο Πολυτεχνείο και για λίγο (1884) διευθυντής δημοσίων έργων. Πολύ γόνιμος αρχιτέκτονας, έχτισε πολλά δημόσια και ιδιωτικά κτί ρια στην Αθήνα, Πάτρα, Πύργο, Ερμούπολη Σύρου. Τα έργα του χαρακτηρίζονται από μορφολογικά στοιχεία ρωμαϊκά ή αναγεννησιακά, είναι καλαίσθητα, με ωραίες αναλο γίες. Συνέβαλαν στη διατήρηση του κλασικιστικού ύφους ώς τα τέλη του 19ου αιώνα. ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

Αξιόλογα έργα του στην Αθήνα το Μέγαρο Σλήμαν (Ιλίου Μέλαθρον, 18781880), το Δημοτικό Θέατρο Αθηνών (1873-1888, κατεδαφίστηκε το 1939), το Μέ γαρο Μελά (μετέπειτα Κεντρικό Ταχυδρομείο Αθηνών, πλατεία Δημαρχείου, 18741884), αστικές κατοικίες στην Αθήνα (Γουδή, Καλλιγά, Δεληγιώργη, Σταθάτου 1885 κ.ά.), το Εθνικό Θέατρο (Αγίου Κωνσταντίνου, 1895), την πρώην Σχολή Ευελπίδων (1894), τα Ανάκτορα οδού Ηρώδου Αττικού (1890), το Εθνικό Χημείο (1885-1900). Εκτός από την Αθήνα, το θέατρο Ζακύνθου (1871, καταστράφηκε στο σεισμό το 1953), το θέατρο Πάτρας (1872), Δημαρχείο Ερμούπολης Σύρου (1874-1884), τις αγορές Αιγίου, Πύργου, το ελληνικό προξενείο Θεσσαλονίκης. Σημαντική και η συμβολή του στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική (Φανερωμένη, Αίγιο, 1890-1893), Άγιος Αθανάσιος Πύργου (1911), Αγία Τριάδα Πειραιώς (191516), Άγιος Λουκάς Πατησίων. Ο Τσίλλερ έκανε και αρχαιολογικές ανασκαφές στο Παναθηναϊκό Στάδιο και στο θέα τρο Διονύσου. Έγραψε πολλές αρχαιολογικές μελέτες, όπως «Περί των αρχικών καμπυ λών του Παρθενώνα», «Τα τείχη των Ελευθερών», ανασκαφές στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Τα περισσότερα σχέδια του φυλάγονται στην Εθνική Πινακοθήκη, ορισμένες με λέτες στο Μουσείο Μπενάκη, στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και σε ιδιωτι κές συλλογές. Αίγενα Ιούλης 2005

Ευχαριστώ για τη φιλοξενία Βασίλης

Πλάτανος

Αθήνα, 16-6-2005 Κύριε

Μπόγρπ

Από καιρό επιθυμώ να σας συγχαρώ, εσάς και τους συνεργάτες σας, για την πρωτο βουλία που είχατε να τιμήσετε τη μνήμη της Γωγώς Κουλικούρδη με το αφιέρωμα στην Αιγιναία. Για το αποτέλεσμα, που ήταν πολύ επιτυχημένο, και πάλι συγχαρητήρια. Ακόμα, σας ευχαριστούμε πολύ, τόσο εγώ όσο και οι άλλες κυρίες από την Αθήνα, όλες παλιές μαθήτριες της Γωγώς, γιατί μας δώσατε την ευκαιρία να εκφράσουμε, μέσα από τις σελίδες του αξιόλογου περιοδικού σας, άλλη μια φορά το σεβασμό μας για τον άνθρωπο που στάθηκε δίπλα μας αρχικά παιδαγωγός με μητρικές ευαισθησίες και αργό Η Αιγιναία ζητά συγγνώμη για το λάθος που έγινε με τις φωτογραφίες της Γωγώς Κουλικούρδη από το αρχείο της κυρίας Γιαννακοπούλου, επισημαίνοντας την άγνοια του κυρίου Καλοκέντη για το γεγονός.

106

τερα σοβαρή συνεργάτις με φιλική διάθεση και ακάματος δημιουργός με φωτεινό μυαλό. Τελειώνοντας, επιτρέψτε μου μια σύντομη ενημέρωση για την αποκατάσταση της αλήθειας. Όλες οι φωτογραφίες της Γωγώς, που δημοσιεύσατε στο τεύχος αυτό με την ένδειξη Γ. ΚΑΛΟΚΕΝΤΗΣ είναι δικές μου, αποτελούν μέρος του προσωπικού μου αρχείου και ποτέ δεν μίλησα σχετικά με τον κύριο Καλοκέντη.

Και πάλι σας ευχαριστώ Με πολλή εκτίμηση Σοφία

Γιαννακοπούλου

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. Π

Κύριοι και κυρίες της «Αιγιναίας» Ονομάζομαι Βιβή Ματσούκα και με την παρούσα επιστολή θα ήθελα να σας εκφρά σω τις ευχαριστίες μου και το θαυμασμό μου για το έργο που επιτελείτε με το περιο δικό Αιγιναία. Είναι ανείπωτη η χαρά μου, κάθε φορά που ερχόμενη στην Αίγινα ανακαλύπτω, στο «Κέντρο Τύπου», ένα καινούργιο τεύχος. Η διαδικασία, δε, του διαβάσματος αποτελεί μια μικρή ιεροτελεστία για μένα. Ψά χνω να βρω την πιο ήσυχη γωνιά του πατρικού μας και σε ώρα που κανείς δεν θα μ' ενοχλήσει για να «χαθώ» σε κάθε μια σελίδα του περιοδικού. Εάν δεν τα καταφέρω, να βρω την ήσυχη γωνιά, τότε περιμένω μέχρι να γυρίσω στην ηρεμία του σπιτιού μου, στο Χολαργό. Η απορρόφηση μου είναι ολοκληρωτικά δοσμένη στο περιοδικό, καθώς οι ανα μνήσεις και οι εικόνες απ' το νησί διαδέχονται η μία την άλλη. Το ίδιο έγινε, στο μέγιστο βαθμό, με το τεύχος 10 και τ αφιερώματα στη Γωγώ Κουλικούρδη. Οι αναμνήσεις αλλά και τ' ανείπωτα συναισθήματα που μου γέννησε, το συγκεκριμένο τεύχος, ήταν η αφορμή για το γράψιμο της παρούσης επιστολής. Ένιωσα μεγάλη συγκίνηση και περηφάνεια για το ήμισυ της καταγωγής μου (εκ μητρός) κι η φιγούρα της Γωγώς Κουλικούρδη κατέκλυσε τη μνήμη μου. Δυστυχώς, δυστυχέσταταϋ! Δεν τη γνώριζα προσωπικά. Η πρώτη φορά που την καλησπέρισα πρέπει να ήταν όταν ήμουν περίπου 18 ετών. Καθόμουν με τη γιαγιά μου, Φανή Γκότση (τη γνωστή «Θεια Φανή» της Αίγινας. Για μένα ήταν η Λωξάντρα της Αίγινας. Αλλ' αυτό είναι ένα άλλο κεφάλαιο των αναμνήσεων μου που δεν αφο ρά την παρούσα επιστολή) στην είσοδο του κινηματογράφου μας (Ολύμπια) όταν εκείνη πέρασε χαιρετώντας. Ήταν τόσο απλή αλλά κι επιβλητική (παρά τα χρόνια της) η παρουσία της αλλά και η ματιά της, που μου κίνησε την περιέργεια και ρώτησα τη γιαγιά μου: «Ποια εί ναι η κυρία;». Εκείνη μου απάντησε: «η Κουλικοόρδαινα» και αμέσως συμπλήρωσε με θαυμασμό «εξαιρετικά μορφωμένη γυναίκα». Από τότε κάθε φορά που περνούσε, και τύχαινε να είμαι εκεί, τη χαιρετούσα. Αυ τή ήταν όλη κι όλη η επαφή μας. Δεν γνώριζα τίποτα για το καταπληκτικό έργο της! Δεν γνώριζα τίποτα για την ευ ρύτητα του πνεύματος της! Διαφωτίστηκα απ' το περιοδικό σας! Κι ήρθε να «δέσει» η φράση του Κωστή Παλαμά! Γνώρισα κι αγάπησα πλέρια της Γωγώ την Κουλι κούρδη!!! Και γι' άλλη μια φορά, σας ευχαριστώ γι' αυτό. Αλλ' αρκετά σας κούρασα με τον κατακλυσμό των συναισθημάτων και των ανα μνήσεων μου. Θα ήθελα να θέσω την ακόλουθη πρόταση, τόσο ο εσάς όσο και στην επιτροπή του Λαογραφικού Μουσείου Αίγινας (που τα μέλη της δεν γνωρίζω ώστε να έρθω σ' επαφή μαζί τους). ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

Να καθιερωθεί λογοτεχνικός διαγωνισμός εις μνήμην Γ. Κουλικούρδη. Εάν η πρόταση μου σας ενδιαφέρει, μπορούμε να την συζητήσουμε εκτενώς. Για το λόγο αυτό σας γράφω τα στοιχεία της διεύθυνσης μου και τα τηλεφωνά μου. Βιβή

Ματσούκα

Υ. Γ. Θα ήθελα να μου πείτε πού μπορώ να βρω τα δυο πρώτα τεύχη του περιο δικού, που μου λείπουν. Επίσης, επειδή αισθάνομαι (κι ελπίζω όχι μόνον εγώ) ότι το νησί μας αποπνέει έναν αέρα «πνευματικότητας» θέλω ν' αφιερώσω το πρώτο ποίη μα μου, που το έγραφα στην Αίγινα, στη μνήμη της Γ. Κουλικούρδη αλλά και στους αναγνώστες της Αψναίας. Το ποίημα αυτό λέγεται «Μύστης φωτός» και πήρε το τρί το βραβείο ποίησης στην κατηγορία της προώθησης των ελληνικών γραμμάτων, στο Διαγωνισμό «Σικελιανό 2004» που διοργάνωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος «Το Καφε νείο των ιδεών» υπό την αιγίδα της UNESCO Πειραιώς και Νήσων και την Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών.

Μύστης Φωτός

Μέρα και νύχτα

Φωνή γλυκεία που υμνούσε

ο ήχος και το φως

το φεγγάρι και θύμιζε σπονδή

παιχνίδια έπαιζαν

ζητώντας προστασία κι ευλογία

γύρω απ' τους στύλους

για τούτο το νησί.

του ιερού βράχου της Αφαίας Την Αίγινα, που αιώνες έστεκε Μια νύχτα Αυγουστιάτικη

προπύργιο της Αθήνας,

μ' έναστρο ουρανό

καταφύγιο πολλών ανθρώπων των τεχνών

μια ιέρεια, λευκή σαν κρίνος, μύστης λαμπρός, τα αιχμαλώτισε

και το φεγγάρι δάκρυσε κι από χλωμό, λαμπρό έγινε

Κι ήχος έγινε φως

δίνοντας την απάντηση

και το φως ήχος,

που γύρευε εκείνη και το κοινό,

μέσα από την καθάρια

π' άλαλο παρακολουθούσε

θεατρική κι ουράνια φωνή της

τη μυστική σπονδή.

Βιβή Ματσούκα, 14-7-2005

108

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 11

Α Ν Α Κ Ο Ι Ν Ω Σ Η

Εβδομάδα Οικολογίας στην Αίγινα 9-17 Ιουνίου 2006

Μετά την επιτυχία της Εβδομάδας Οικολογίας στην Αίγινα τον Οκτώβριο 2005, ετοιμάζουμε την επόμενη διοργάνωση που θα γίνει τον Ιούνιο 2006, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος. Η Εβδομάδα Οικολογίας στην Αίγινα είναι ένας θεσμός που ξεκίνησε το 2005, με πρωτοβουλία και διοργάνωση του αρχιτέκτονα Ηλία Μεσσίνα, σε συνεργασία με φορείς, οργανώσεις και συλλόγους, όπως το Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας, το Κέ ντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ), την Ελληνική Εταιρεία Ανακύκλωσης, τον Σύλλογο Ολιστικής Αρχιτεκτονικής και Οικολογικής Δόμησης, κ.ά. Στόχος των εκδηλώσεων είναι η ενημέρωση-πληροφόρηση του κόσμου, ώστε να γίνουν καθημερινή πρακτική ορισμένες απλές συνήθειες που, συλλογικά, θα έχουν ευεργετικό αποτέλεσμα στο περιβάλλον και τον άνθρωπο. Τον Οκτώβριο 2005 έγινε για πρώτη φορά η Εβδομάδα Οικολογίας στην Αίγινα, με κεντρικό θέμα «Ανακύκλωση - Κομποστοποίηση - Οικολογική Δόμηση». Η εκδή λωση φιλοξενήθηκε στο Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας, σε κεντρικό σημείο της πόλης. Το πρόγραμμα περιελάμβανε μεταξύ άλλων διαλέξεις, του μηχανικού Κώστα Τσίπηρα (φωτό) συγγραφέα του βιβλίου «Οικολογική Αρχιτεκτονική» (Κέδρος) και του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Τομπάζη. Προβολές ταινιών για την ανακύκλωση και την οικολογική δόμηση, εκδηλώσεις για τα παιδιά, όπως θεατρικό παιγνίδι (φωτό), κουκλοθέατρο και οικολογικό εργαστήρι, επίσκεψη σε βιοκλιματική κατοικία στην Πέρδικα (Αίγινα) του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Τομπάζη και σταθμό Η/Υ με πλη ροφορίες για την οικολογική δόμηση του Διεπιστημονικού Ινστιτούτου Περιβαλλο ντικών Ερευνών (ΔΙΠΕ). Στην εκδήλωση κληρώθηκαν κάδοι οικιακής κομποστοποίησης (ΒΕΛΤΙΩΤΙΚΗ - Γ. Παππάς), ηλιακοί φορτιστές

κινητών τηλεφώνων

(Vodafone), συλλέχθηκαν μπαταρίες (Γερμανός) και μελάνια εκτυπωτών (Microtech) τα οποία στη συνέχεια ανακυκλώθηκαν. Τέλος, την εκδήλωση πλαισίωνε η εγκατά σταση Πλαστικά Μπουκάλια εμφυαλωμένου νερού, τα οποία συλλέχθησαν και ετοι μάστηκαν με τη συνεργασία των μαθητών του Ιου Γυμνασίου «Καποδίστριας» Αίγι νας, και τα οποία στη συνέχεια ανακυκλώθηκαν. Για τον Ιούνιο 2006 προγραμματίζεται η δεύτερη Εβδομάδα Οικολογίας στην Αίγινα με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος ' θα έχει κεντρικό στόχο την ενημέρωση του κόσμου και ως κεντρικό θέμα : «Γη - Νερό -Aépaç>, δηλαδή τα ΕΒΔΟΜΑΔΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

109

τρία βασικά αγαθά για το ζωή μας, τα οποία όμως σταδιακά κινδυνεύουν από την ανθρωπογενή δραστηριότητα. Το μέσον παρουσίασης του θέματος ποικίλει. Θα περιλαμβάνει θέατρο, τέχνη, μουσική, κινηματογράφο, έκθεση, διαλέξεις, εκδηλώσεις για τα παιδιά, ημερίδες, κ.ά. Στόχος των εκδηλώσεων είναι η ενημέρωση, πληροφόρηση και ευαισθητοποίηση του κόσμου στα θέματα γύρω από το περιβάλλον, τη δραστηριότητα του ανθρώπου και τη σχέση του με αυτό. Χρονικά, η συγκεκριμένη εβδομάδα περιλαμβάνει τριήμερη αργία και προβλέπε ται να βρίσκονται στην Αίγινα μεγάλος αριθμός επισκεπτών από την Αθήνα. Συνε πώς, το κοινό στο οποίο απευθύνονται οι εκδηλώσεις είναι, εκτός από το τοπικό, το ευρύτερο κοινό της μητροπολιτικής Αθήνας. Η Εβδομάδα Οικολογίας διοργανώνεται από τον αρχιτέκτονα Ηλία Μεσσίνα σε συνεργασία με το Δήμο Αίγινας, το Λαογραφικό Μουσείο, την Ελληνική Εταιρεία Προστασίας του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, το Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, τον Σύλλογο Ολιστικής Αρχιτεκτονικής και Οικολογικής Δόμη σης, τον Σύλλογο Ενεργών Πολιτών Αίγινας. Προσκαλούνται να συμμετάσχουν μετα ξύ άλλων, η Περιφέρεια Αττικής, η Νομαρχία Πειραιά, ο Δήμος Αλίμου, η Οικολο γική Εταιρεία Ανακύκλωσης, το Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ), η Πανελλαδική Οργάνωση Ντόπιων Ποικιλιών «Πελίτι», η WWF Ελλάς, η Greenpeace Ελλάς και η Fair Trade Ελλάς. Οι εκδηλώσεις θα γίνουν σε διάφορα σημεία της Αίγινας. Οι χώροι που θα φι λοξενήσουν τις εκδηλώσεις περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων: το Λαογραφικό Μουσείο (1), την προβλήτα (2), τον εκθεσιακό χώρο «Έγινα-Αίγινα» και το Σινέ Τιτίνα (3), τον Πύργο του Μάρκελλου και το προαύλιο του πύργου (4), το Δημοτικό Θέατρο (5), και το γήπεδο της Αίγινας (6). Η κάθε εκδήλωση θα έχει στόχο να προσελκύσει διαφορετικές κοινωνικές, επαγ γελματικές και ηλικιακές ομάδες επισκεπτών. Στόχος η όσο το δυνατόν ευρύτερη συμμετοχή του κόσμου και η προσβασιμότη τα των εκδηλώσεων σε μεγάλη έκταση του λιμανιού. Η έκθεση θα λειτουργήσει με βά ση την αρχή: «φέρνουμε την ενημέρωση στο κατώφλι σας».

Το προσωρινό πρόγραμμα των εκδηλώσεων θα περιλαμβάνει μεταξά άλλων (το τελι κό πρόγραμμα, θα καθοριστεί με βάση τις χορηγίες που θα συγκεντρωθούν

για την

εκδήλωση): - Φεστιβάλ οικολογικού κινηματογράφου. - Έκθεση οικολογικής τέχνης και εγκαταστάσεων. - Συναυλία μουσικής. - Θεατρική παράσταση. - Έκθεση βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής από την Γερμανία. - Ημερίδα για το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Αίγινας. ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 11

- Ημερίδα για τις ΑΠΕ, σε συνεργασία με το πρόγραμμα RECORA. - Παρουσιάσεις προϊόντων και υπηρεσιών. - Διαλέξεις. - Διαγωνισμός και έκθεση φωτογραφίας των μαθητών του Γυμνασίου. - Εκδηλώσεις για τα παιδιά: οικολογικό εργαστήρι, παράσταση Καραγκιόζη, κουκλοθέατρο, δραστηριότητες στα σχολεία της Αίγινας, κ.ά. - Επίσκεψη σε βιοκλιματικές κατοικίες στην Αίγινα. - Σταντ με ενημερωτικό υλικό και έκθεση βιβλίου και οικολογικών προϊόντων. - Τεστ-ντράιβ του νέου υβριδικού αυτοκινήτου Prius της TOYOTA. - Κλήρωση οικολογικών προϊόντων.

Κατά τη διάρκεια της Εβδομάδας Οικολογίας θα στηθούν στο λιμάνι της Αίγινας πανώ, που θα αναγγέλουν τις εκδηλώσεις, και ειδικές σημαίες δίπλα στα κτίρια όπου θα γίνονται οι εκδηλώσεις. Επίσης, έξω από τους χώρους των εκδηλώσεων θα λειτουρ γούν, σε συνεργασία με το Δήμο Αίγινας, σημεία ανακύκλωσης, όπου ο κόσμος θα μπορεί να φέρνει υλικά για ανακύκλωση (χαρτί, αλουμίνιο και γυαλί), όπως λειτούρ γησε σε μικρότερη κλίμακα με επιτυχία κατά την προηγούμενη Εβδομάδα Οικολογίας. Η Εβδομάδα Οικολογίας στην Αίγινα θα καλυφθεί από την κρατική τηλεόραση (ΕΤΙ), το ραδιόφωνο, τον ημερήσιο και τοπικό τύπο, τα περιοδικά και εφημερίδες που ασχολούνται με θέματα περιβάλλοντος, κ.ά.

Λίγα λόγια για τον οργανωτή: Ο Ηλίας Μεσσίνας είναι αρχιτέκτονας, απόφοιτος του Κολλεγίου Αθηνών, απόφοι τος του ΕΜΠ και του πανεπιστημίου Γέηλ (ΗΠΑ). Έχει οργανώσει εκθέσεις, έχει δώ σει διαλέξεις και έχει δημοσιεύσει τη δουλειά και έρευνα του στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Είναι μόνιμος κάτοικος Αίγινας και ενεργός στα δρώμενα του νησιού: συ νεργάζεται με τους τοπικούς παράγοντες για λύσεις στα χρόνια προβλήματα περι βάλλοντος της Αίγινας - κυρίως στη διαχείριση των απορριμάτων. Αρθρογραφεί στον τοπικό τύπο της Αίγινας σε θέματα περιβάλλοντος και οικολογίας και συμμετέχει σε συλλόγους και ομάδες στην Αίγινα και σε ολόκληρη την Ελλάδα, με στόχο την ενη μέρωση των πολιτών στα θέματα οικολογίας και οικολογικής δόμησης. Παράλληλα με την επαγγελματική του δραστηριότητα παρακολουθεί φέτος το διεπιστημονικό με ταπτυχιακό πρόγραμμα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου «Περιβάλλον και Ανάπτυξη». Η Εβδομάδα Οικολογίας στην Αίγινα είναι ένας θεσμός που εμπνεύ στηκε, και υλοποίησε για πρώτη φορά στην Αίγινα το φθινόπωρο του 2005. Για περισσότερες πληροφορίες Ηλίας Μεσσίνας Οργανωτής / συντονιστής

Τηλ. (22970) 23.702 και (694) 466.4242 και φαξ: (22970) 24.527 Ηλεκτρ. ταχυδρομείο: ecoweek@yvelia.com ΕΒΔΟΜΑΔΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

Από io 19° αιώνα μαζί!

ALPHAS

125 έτη εμπορικού Οίκου |.Φ. Κωσιόπουλου, αφειηρία ms Tpanézns niotsœs.

165 έτη rio tnv ίδρυση ins loviKns Tpanézns, η οποία io 2000 συγχωνεύθηκε με την Alpha Τράπεζα Πίσιεα« και δημιουργήθηκε η Alpha Bank.

ALPHA B A N K www.alpha.gr