Τεύχος 14

.**,. (eftwirr aìt! 3 Nftafferp.ii.

• «•rrl »aiVE «j E

ΤΕΥΧΟΣ " 1 4

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η ΕΚΔΟΣΗ ΑΙΓΙΝΑ,

ΙΑΝ0ΥΑΡΙ0Σ-Ι0ΥΝ10Σ

2008

ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

ΕΦ H M EPI S ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η K4I ΤΕΧΧφΑΟΠΕΠ,

«'Ονομάζεται δε ή έφημερίς αυτή, ΠΡΟΑΓΓΕΛΙΑ.

AtxffiÜiM lip Inìww «5 «apAtto« oficJojtö ounf8ji;n3X, tSpÎÏid «firm Ï3 (<=f<AO[-|(ìt· i l i »' ώηΛιίξι* A

ÛÇÛÎJWS

Η ΑΙΓΙΝΑΙΛ, ως υπό παροικούντων εις Αϊγιναν εκδιδομένη»

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση Τεύχος 14ο. Αίγινα, ΙανουάριοςΤούνιος 2008

Καλλιτεχνικά Επιμέλεια: Ξανθίππη Μίχα Μπανιά Παραγωγή: Graphicon, Μαυρομιχάλη 88, 114 72 Αθήνα, τηλ.: 210 3613992

Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Συνδρομές:

«Η Αψναία».

Εσωτερικού: 20 ευρώ

Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8,

Φοιτητές-Μαθητές: 15 ευρώ

Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα.

Εξωτερικού: 30 ευρώ

ΑΦΜ: 099119847

Οργανισμών-Τραπεζών: 60 ευρώ Υπεύθυνος συνδρομών:

Διευθυντής:

Γιάννης Πούντος

Γεώργιος Ι. Μπόγρης

τηλ. 2297026278-6932648020

Αρχισυντάκτης: Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης

Επιταγές-Εμβάσματα:

Διαχε«ριοτής:

Γεώργιος Μπόγρης,

Γιάννης Φ. Πούντος

Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα,

Συντακτική επιτροπή:

τηλ.: 2297026625-61876-6944370587

Κώστας Γαβρόγλου,

Γιώργος Γουλάκος,

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού,

Βαλαωρίτου 12, 106 71 Αθήναι,

Γιώργος Κουλικοόρδης,

τηλ.: 2103628501

Βασίλης Λυκούρης,

Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού:

Μιχάλης Μουτσάτοος,

241/47005110

Γεώργιος Μπόγρης,

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

Γιάννης Πούντος, Δημήτρης Σαραντάκος,

Επισχολές-Συνεργασίες

Ανιλλεύς Χαλδαιάκης,

στη διεύΟυνσϋ:

Αννα Χάρρισσον.

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Το κόσμημα του εξωφύλλου

«Η Αιγιναία».

της Αιγιναίας είναι

Διόρθωση κειμένων:

Τ . θ . 38, 180 10 Αίγινα

του Γιάννη Μόραλη.

Κώστας Βούλγαρης

Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr e-mail:pountosj@aig.forthnet.gr

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ 14

•i-

ίηναία

Ι ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΚΛΟΣΗ

"• h,, ΑΙΓΙΝΑ, IAN0YAMQZ-I0YNIOI 2 0 0 Ä Ä T ;

;ffc

Ι . προστασία της θαλάσσιας παγίδας ι αναφορά οτονΚαζαντζάκη™~ψ°~ι μελέτη αποκατάστασης της Αγύ

,»-"* _ ii-f1* ί Λ:,

της ΆίγινιΜ

WÊÊÊÊÊÊÊ

ί?

Π

Ε

Ρ

Ι

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ

Ε

Χ

Ο

Μ

ΜΕΛΕΤΗ

Ε

Ν

4-15

Αποστόλης Γούλας Κέντρο περίθαλψης και προστασίας θαλάσσιας πανίδας στην Αίγινα Π Ρ Ο Σ Ω Π Α Τ Η Σ ΑΙΓΙΝΑΣ

4

16-41

Μ α ί ρ η Γαλάνη-Κρη,χικού Η οδός Αφαίας της Αίγινας

16

Ζ ω ή Ε. Ρωπαΐχου Λαογραφική αποστολή στην Αίγινα

24

Γεώργιος Μ π ή χ ρ ο ς Το παραδοσιακό αγροτικό σπίτι της Αίγινας και η οικιακή οικονομία

32

Βασ. Αιγαιοπελαγίτης «Μπαρκάρησε σε Γκαζάδικο» ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΙΝΤΕΡΜΕΤΖΟ

38

42-43

Θανάσης Παπαθανασόποιτλος Κατεδάφιση Νεοκλασικού

42

ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

44-60

Γιώργος Ι. Μ π ό γ ρ η ς Σύντομη αναφορά στη ζ ω ή και το έργο του Ν . Καζαντζάκη

44

Αημήχριις Νικολόπουλος Ο Καζαντζάκης και ο Θεός

49

Θανάσης Παπαθανασόποολος Σ π ο υ δ ή πάνω στη Νέα Οδύσσεια

55

Α

ΚΕΙΜΕΝΑ

61-107

Βασίλειος Ι. Λυκούρης Ποιηταί της Αιγίνης

61

Π . Τσακόπουλος Μελέτη αποκατάστασης του καθολικού της Ι. Μ. Αγίας Κυριακής στην Παλαιοχώρα της Αίγινας

72

Ελένη Μπιστικά Προάγγελος Πρωτομαγιάς

83

Δημήτρης Ποχαμιάνος Μεσογειακή κουζίνα ανά τους αιώνες

86

Σούλα Μπόζη Το φυστίκι στην Ανατολική Μεσόγειο και στην ελληνική κουζίνα

92

Λίνα Μπόγρη-Πετρίτου Αινίγματα — Μαντέματα, των παιδικών μας χρόνων

98

Ασπασία Συρίγου Ο Λειδινός της θεία-Ασπασίας εις μνήμην...

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

104

107

108-111

Μια ευθεία ματιά στην ποίηση της Πατρίτσιας Κολαΐτη

ΕΠΙΣΤΟΛΗ

112

108

ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΓΟΥΛΑΣ

ÎJ30 ΠΓ|

• \ ι it

θαλ '

^ vJ προσ - .' )' ·

Γ Ε ι < ί Λ ^ 0ΙΙ1Υ Α ί γ ι ν α

ΜΑΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

/,. <" ' =

ι

γ

1!

(SS

E

Ι* ί

- > • . • · . ; * ,

*

SEK

:

-Κ'

Sf*i

seal

m*

*•'-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η λειτουργία αντίστοιχων κέντρων στη χώρα μας είναι αρκετά προβληματική. Τα περισσότερα στηρίζονται σε ατομικές πρωτοβουλίες και για το λόγο αυτό η έκταση και η δράση τους είναι περιορισμένη, τόσο ως προς τον εξοπλισμό τους όσο και ως προς τα είδη τα οποία περιθάλπουν. Τα δύο σημαντικότερα είναι το κέντρο ΑΡΧΕΛΩΝ για τη διάσωση της θαλάσσιας χελώνας στη Γλυφάδα και το MOM για την προστασία της φώκιας Μονάχους Μονάχους στο Εθνικό Θαλάσσιο πάρκο Αλοννήσου. Το τελευταίο, έχει ωστόσο περισσότερο ερευνητικό παρά επεμβατικό χαρακτήρα. Στην Αίγινα πάλι, από χρόνια λειτουργεί ένα ανάλογο, πολύ σημαντικό κέντρο για τραυματισμένα ζώα και πουλιά, με δράση και συνεργάτες σε όλη την Ελλάδα. Η δημιουργία ενός αντίστοιχου κέντρου για τα ζώα της θάλασσας θα έθετε νέα δεδομέ­ να στην περιοχή. Ποιες, όμως, είναι οι ανάγκες και ποιες οι προοπτικές μιας τέτοιας πρωτοβουλίας; Ο χώρος υπάρχει και είναι ιδανικός. Η Μονή βρί­ σκεται σε κοντινή απόσταση από την Αίγινα, τέτοια που να εξυπη­ ρετεί τόσο τις ανάγκες της για ανεφοδιασμό όσο και για την απο„

μόνωση που θα απαιτούσε η λειτουργία μιας θεραπευτικής μονά­ δας. Εξάλλου, η συνεργασία των δύο κέντρων στο νησί θα δημι­ ουργούσε έναν οικολογικό-περιβαλλοντικό πυρήνα με ωφέλιμες συνέπειες στην πολιτιστική, εκπαιδευτική, τουριστική και οικονομι­ κή ζωή του τόπου.

Αρχέλων

Σε ό,τι αφορά την επιλογή του θέματος, πέρα από τους όποιους

••ΗΗ

, δ

υποκειμενικούς-προσωπικούς παράγοντες που οδήγησαν στην επι­ λογή του θέματος, ήταν, ωστόσο, σημαντικό να τεκμηριωθεί η αλη­

Ψ*1

θινή ανάγκη ύπαρξης ενός τέτοιου κέντρου. Πράγματι, η ν !

..â .ΐ":'

Greenpeace με μια πρόσφατη έκθεση που συνέταξε, προτείνει τη δημιουργία ενός δικτύου θαλάσσιων καταφύγιων, καλύπτοντας με αυτόν τον τρόπο το 40% της έκτασης της Μεσογείου. Το δίκτυο περιλαμβάνει αντιπροσωπευτικούς οικοτόπους αλλά και περιοχές αναπαραγωγής και ανάπτυξης πολλών ειδών που πρέπει να προ­

Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου

στατευθούν. Στην έκθεση προτείνονται 32 θαλάσσια καταφύγια, 6 από τα οποία βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου και του Ιονίου. Πιο συγκεκριμένα, η Λήμνος, το Θρακικό πέλαγος, οι Σποράδες, ο Σαρωνικός κόλπος, η ελληνική τάφρος, το ηφαίστειο

ΕΚΠΑΖ

λάσπης Olimpi και η περιοχή από την Κρήτη ώς την Τουρκία, φιλοξενούν αρκετά είδη τα οποία χρήζουν προστασίας. Σήμερα, οι

«•#*

;

•'•?:

πλήρως προστατευόμενες περιοχές της Μεσογείου αντιστοιχούν σε λιγότερο από το 1% της θάλασσας, ποσοστό πολύ μικρότερο από το 20%-50% που συνιστούν οι επιστήμονες.

'Μ *-. J» i 6

Η Αίγινα, λοιπόν, με βάση αυστηρά γεωγραφικά κριτήρια βρίΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

σκεται στο κέντρο της ευρύτερης περιοχής των ελληνικών καταφυγίων. Εξάλλου, η μικρή απόσταση από την πρωτεύουσα εξασφαλίζει σε μεγάλο ποσοστό τις υλικοτε­ χνικές ανάγκες ενός επιστημονικού κέντρου.

ML,

\

*

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

Η Μονή βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο της Αίγινας. Απέχει μόλις ένα μίλι από το χωριό Πέρδικα και για το λόγο αυτό είναι άμεσα προσβάσιμη με μικρά πλοιάρια από το βορρά. Νοτιοδυτικά και σε κοντινή απόσταση από την ακτή είναι η ρότα των πλοί­ ων του Αργοσαρωνικού. Η μορφολογία του νησιού είναι χαρακτηριστική. Στον άξονα Ανατολής-Δάσης υψώνεται ένας δύσβατος ορεινός όγκος με απότομη κλίση. Αντίθετα, στον άξονα Βορρά-Νότου, ο όγκος αυτός λεπταίνει και ομαλά προσεγγίζει τη θάλασσα, δημι­ ουργώντας ένα προσβάσιμο πέρασμα. Σε ό,τι αφορά τη χλωρίδα, η βόρεια πλευρά του νησιού είναι κατάφυτη με πεύκα, ενώ η νότια είναι βραχώδης χωρίς βλάστηση. Στο νησί, που έχει χαρακτηριστεί προστατευόμενη περιοχή, ενδημεί ένα είδος αγριο­ κάτσικου, καθώς επίσης ελάφια, πόνυ και παγώνια. Ο χώρος επέμβασης ορίζεται αυστηρά από τα γεωφυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Στον άξονα Βορρά-Νότου, δύο ορεινοί όγκοι αφήνουν ανάμεσα τους ένα στενό πέρασμα. Αντίστοιχα, στον άξονα Ανατολής-Δύσης δύο ορμίσκοι επικοινωνούν μέσω του ίδιου περάσματος που λειτουργεί ως δίαυλος. Οι φυσικές πορείες-ροές που δημιουργούνται είναι απόρροια αυτών ακριβώς των γεωφυσικών χαρακτηριστικών. Εξάλλου, η ίδια περιοχή είχε επιλεγεί και παλιότερα, όταν εκεί λειτουργούσε κάμπινγκ. Κάποια μισογκρεμισμένα κτίσματα έχουν απομείνει να μαρτυρούν την παρουσία του. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, ακολουθώντας τις επιταγές και τους περιορισμούς της μορ­ φολογίας της περιοχής, διαμορφώθηκαν οι συνθετικές αρχές. Στόχος ήταν η δημι­ ουργία μίας ήπιας επέμβασης, που σέβεται το περιβάλλον και συμβάλλει στην ανά­ δειξη του. Ο σχεδιασμός οργανώνεται με βάση τους καθορισμένους από τη φύση άξονες, ενώ τα κτίρια είναι υπόσκαφα.

ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

ΚΤΙΡΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Με τα δεδομένα από την ανάλυση της περιοχής και έπειτα από σχετική έρευνα και επικοινωνία με αντίστοιχα κέντρα του εξωτερικού, διαμορφώθηκε το κτιριολογικό πρόγραμμα. Με βάση αυτό διακρίνονται τρεις γενικές κατηγορίες χρήσεων. Οι διοι­ κητικοί και οι κοινόχρηστοι χώροι, οι χώροι θεραπείας και οι χώροι για τις ανάγκες του προσωπικού. Πιο συγκεκριμένα: ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΧΟΡΟΙ •

- Γραφείο διευθυντή

5' Ι Ι Ι :

- Γραφείο Οικονομικού Διευθυντή - Γραφείο επισκέπτη Κτηνιάτρου - Γραφείο προσωπικού - Γραμματεία-Αρχείο - Γραφείο Δημοοίων Σχέσεων - Υπηρεσία εθελοντών - Κυλικείο - Χώροι υγιεινής

ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΟΙ ΧΟΡΟΙ Επιστημονικός τομέας - Ενημέρωση - Αίθουσα συνεδρίων-διαλέξεων - Χώρος εκθέσεων-προβολών - Πωλητήριο - Εστιατόριο-αναψυκτήριο - Χώροι υγιεινής

ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΗ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ - Δημιουργία μικρής μαρίνας (15-20 σκάφη) - Χώρος αναμονής - Ξενάγηση

ΧΩΡΟΙ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ Ιο στάδιο Χώρος για καθαρισμό, ζύγισμα, μετρήσεις, φωτογραφίες 2ο στάδιο - Διάγνωση - Πισίνα (3060 γαλόνια), 64 τ. πόδια, 6 πόδια βάθος και haul out area. Επίσης περιέ­ χει στεγνό χώρο 40 τ. πόδια.

- Ακτινογραφικό - Εργαστήριο (αιματολογικό, ιστολογικό) - Φαρμακείο - αποστειρωμένο υλικό ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, 1.14

t 3o στάδιο - Επέμβαση, Θεραπεία - Χειρουργείο: μηχάνημα αναισθησίας, ενδοσκοπικό, πιεσόμετρο, παλμομετρικό, λέιζερ.

- Πισίνες: - εντατική, κρίσιμα περιστατικά - 8 πισίνες 2x2 μ. με δυνατότητα να απομονώνονται και να φιλοξενούν 16 φώκιες για εντατική περίθαλψη - 1 8 πισίνες 2x4 μ. για 28 χελώνες - 5 πισίνες 4χ4για 10 δελφίνια - ελαφριά περιστατικά, χώροι αποθεραπείας - 2 πισίνες 160 τ.μ. με μεταβλητό βάθος που φτάνει το 1.5 μ. και χωρητικότητα για 9 φώκιες η κάθε μία - 1 πισίνα 215 μ. για 12 δελφίνια - καραντίνα - 1 πισίνα 43 τ.μ. με δυνατότητα να απομονώνεται 4ο στάδιο - Αποκατάσταση, Επανένταξη - Πισίνες: - 1 πισίνα 350 τ.μ. με μεγάλο haul out area για 20 φώκιες

e^^i^e

- 1 πισίνα 175 τ.μ. για 10 χελώνες - 1 πισίνα 530 τ.μ. για 15 δελφίνια - Ελεγχόμενο θαλάσσιο περιβάλλον ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ - ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΡΟΣΟΠΙΚΟΥ 6 κατοικίες 55 τ.μ. με δυνατότητα φιλοξενίας 24 ατόμων

ΓΕΝΙΚΟΙ ΟΡΟΙ - Αποθηκευτικοί χώροι - Δωμάτιο ψυγείο - Αποθήκη τροφίμων - Χώρος ειδών καθαρισμού

ilisBiËil

- Χώρος παρασκευής τροφής

ΚΙΝΗΤΗ ΜΟΝΑΔΑ Εξοπλισμένο σκάφος-ιατρείο ΠΙΘΑΝΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΚΕΝΤΡΟΥ

Ρ'ίί;.'1

Χώροι για αναπαραγωγή ειδών Χώροι για εξωτικά είδη Δημιουργία πάρκου

ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

9

1. Αξονας διοίκησης 2. Κοινόχρηστοι χώροι 3. Εστιατόριο 4. Μαρίνα 5. Νοσοκομείο 6. Πισίνες εντατικής θεραπείας 7. Πισίνες αποθεραπείας 8. Καραντίνα 9. Πισίνες προεπανένταξης 10. Κατοικίες προσωπικού

ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΚΕΝΤΡΟΥ 3.000 τ.μ. ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΠΙΣΙΝΩΝ 2.800 τ.μ.

ΔΥΝΑΜΙΚΟΤΗΤΑ ΚΕΝΤΡΟΥ Η λειτουργία του κέντρου στηρίζεται αφενός στην απασχόληση μόνιμου εξειδικευ­ μένου προσωπικού (περίπου δέκα άτομα) και αφετέρου στην προσφορά εθελοντικής εργασίας (υποδομές για είκοσι εθελοντές). Παράλληλα, οι χώροι θεραπείας και απο­ κατάστασης είναι δυνατόν να φιλοξενήσουν ένα μεγάλο αριθμό από φώκιες, χελώνες και δελφίνια. Πιο συγκεκριμένα, 34 πισίνες εντατικής θεραπείας, αποθεραπείας, καραντίνας και επανένταξης έχουν χωρητικότητα για 48 χελώνες, 44 φώκιες και 42 δελφίνια.

ΑΡΧΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ - ΣΚΙΤΣΑ Με σημείο αναφοράς το πρόγραμμα και τα δεδομένα από την ανάλυση της περιοχής γεννήθηκαν οι πρώτες ιδέες. Εξαρχής ,

|

,-

»ί.

s,

υπήρχε η πρόθεση για επέμβαση στη συγκεκριμένη περιοχή με τη μορφή δύο τεμνόμενων αξόνων. Στόχος ήταν η χρήση ήπιων, ελα­ φρών υλικών που θα επέτρεπαν σε μεγάλο ποσοστό την αναστρεψιμότητα της επέμβασης, καθώς επίσης και η κατασκευή υπόσκα-

-~~-

φων κτιρίων που δε θα επιβάλλονταν στο χώρο και δε θα διέκο­ πταν τη φυσική πορεία του χρήστη. Έτσι, προέκυψε η τελική διαμόρφωση με δύο συνθετικούς άξο-

, 'r 4L

νες στους οποίους τοποθετούνται συγκεκριμένες λειτουργίες. Ο άξονας βορρά νότου φιλοξενεί τις πιο δημόσιες χρήσεις του

t

f j P ^ e " , <;,,.

κέντρου, καθώς περιλαμβάνει το εστιατόριο, το αμφιθέατρο και τους διοικητικούς χώρους, ενώ όσο κατευθυνόμαστε προς την πλα­ γιά του βουνού αποκτά όλο και mo ιδιωτικό χαρακτήρα καταλήγο­ ντας στις κατοικίες του προσωπικού. Κατ' αντιστοιχία, ο άξονας

10

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ, Η Μι INAIA, τ. 14

που εκτείνεται από τα ανατολικά προς τα δυτικά ξεκινάει ως χώρος υπο­ δοχής των επισκεπτών, ενώ οτη συνέχεια αναπτύσσονται οι χώροι θερα­ πείας, το νοσοκομείο, οι πισίνες και καταλήγει στις εξέδρες ξενάγησης.

WLL

Αναφορικά με τα υλικά, χρησιμοποιήθηκε ανεπίχριστο μπετόν για τα

w?-

• • Wm

..; •; ••••y.Kì-ί» •

υπόσκαψα κτίρια και ξύλο για τους άξονες πάνω στους οποίους οργα­ νώνεται η πορεία των επισκεπτών. Στην εικόνα φαίνεται μια γενική άποψη της σύνθεσης, με όλα τα στοι-

.' :~;

χεία της ανάλυσης της περιοχής. Οι δύο ορμίσκοι ανατολικά και δυτικά, ο λόφος στο βορρά και η πλαγιά του βουνού στο νότο, ορίζουν το χώρο επέμβασης, όπου αναπτύσσονται οι δύο άξονες. Στο βάθος, η πόλη της Αίγινας.

ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ

Ο άξονας

ανατολής-δύσης

Ο συνθετικός άξονας ανατολής-δύσης συνδέει δύο θαλάσσια περιβάλλοντα και ταυ­ τίζεται με την επεμβατική-ερευνητική λειτουργία του κέντρου. Αποτελείται από μια ελαφριά, αναστρέψιμη κατασκευή για την υποδοχή και ξενάγηση των επισκεπτών, τους χώρους θεραπείας (νοσοκομεία) και τις πισίνες. Για την υποδοχή των επισκεπτών ήταν απαραίτητη η δημιουργία μιας μικρής μαρίνας με χώρους για αγκυροβόλιο καθώς και για επιβίβαση, αποβίβαση και ανα­ μονή. Οι επισκέπτες, αφού αποβιβαστούν θα ακολουθήσουν μια πορεία πάνω στον άξονα που τελικά θα τους οδηγήσει στη στέγη του υπόσκαφου νοσοκομείου. Από εκεί, μέσω ραμπών, βρίσκονται στην προέκταση του ξύλινου άξονα, όπου σε ειδικά διαμορφωμένες εξέδρες ξεναγούνται στις πισίνες που αναπτύσσονται εκατέρωθεν. Η πορεία καταλήγει σε μια πλατφόρμα οργανωμένη με υλικό για καταδύσεις στο ελεγ­ χόμενο θαλάσσιο περιβάλλον. Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η λειτουργία του χώρου, είναι σκόπιμο να αναλυ­ θούν χωριστά, η πορεία εισαγω­ γής των τραυματισμένων ζώων και η πορεία των επισκεπτών. Στην πρώτη περίπτωση ένα σημαντικό ζήτημα είχε να κάνει με το μεγάλο βάρος των κητοειδών και τον τρόπο μεταφοράς τους από το σκάφος στους χώρους του νοσο­ κομείου. Για να περιοριστούν οι μεγάλες μετακινήσεις, δημιουργήθηκε ένα κανάλι το οποίο επιτρέπει στη θάλασσα να εισχωρεί στη στεριά. Από εκεί το σκάφος προσεγγίζει την προβλήτα, όπου με τη βοήθεια γερανού γίνεται η εκφόρτωση του ζώου. Εν συνεχεία οδηγούμαστε σε ένα προπαρασκευαστικό χώρο για καθαρισμό, μετρήσεις, φωτογράφιση. Από εκεί, με τη βοήθεια ειδικού ανελκυστήρα, το ζώο

ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

11

τοποθετείται σε μια πισίνα, η οποία λειτουργεί ως χώρος για δειγματοληψία και άλλες εξετάσεις που είναι πιθανόν να χρειαστούν. Στο επίπεδο αυτό φιλοξενούνται και οι κυρίως χώροι του νοσοκομείου. Το χειρουργείο, που πλαισιώνεται από μια εξέδρα παρακολούθησης των επεμβάσεων, το ακτινολογικό εργαστήριο, το αιματολογικό και ένα μικρό φαρμακείο-αποθήκη. Απέναντι βρίσκονται οι πισίνες εντατικής θεραπείας Το κανάλι

για τα mo κρίσιμα περιστατικά. Στον όροφο λειτουργεί δωμάτιο-φυγείο και κουζίνα, από όπου η τροφή διοχετεύεται μέσω ανελκυστήρων στις πισίνες του κέντρου. Η πορεία των επισκεπτών είναι στην ουσία αντίθετης κατεύθυνσης από αυτή των ζώων. Αφού αποβιβαστούν από το σκάφος, θα οδηγηθούν μέσω των ξύλινων εξέ­ δρων στη στέγη του νοσοκομείου. Από εκεί μέσω ραμπών κινούνται περιμετρικά μιας πισίνας και μπροστά από ένα ενυδρείο για να οδηγηθούν στο κατώτατο επίπεδο. Στην πισίνα και στο ενυδρείο φιλοξενούνται ζώα, τα οποία αν και θεραπευμένα στο κέντρο, δεν είναι σε θέση να εξασφαλίσουν μόνα τους την τροφή τους, είτε λόγω ηλικίας είτε λόγω κάποιας αναπηρίας. Εν συνεχεία, πάλι μέσω μιας ράμπας, οι επισκέπτες κινού­ νται περιμετρικά των βασικών χώρων του νοσοκομείου, οδηγούνται στη στέγη του και από εκεί στην προέκταση του ξύλινου άξονα. Σε ειδικά διαμορφωμένες εξέδρες θα ξεναγηθούν στις πισίνες, ενώ η πορεία τους θα καταλήξει στην πλατφόρμα για κατά­ δυση στο ελεγχόμενο θαλάσσιο περιβάλλον. Οι πισίνες χωρίζονται σε τέσσερις κατη­ γορίες, αντίστοιχες με το στάδιο αποθεραπείας του ζώου. Υπάρχουν, έτσι, οι πισίνες εντατικής θερα-

1

.1,

πείας, η πισίνα καραντίνας, οι πισίνες αποθεραπεί­ ας και οι πισίνες προεπανένταξης. Η κίνηση των επισκεπτών στο χώρο είναι

•Γ\\Η

"

οργανωμένη με τρόπο που να ακολουθεί συνεχώς μια σπειροειδή πορεία γύρω από τους βασικούς

τ\ΐΤν·. \ •

;

χώρους του κέντρου (τομή). Αρχική πρόθεση ήταν η δημιουργία ενός περι­ πάτου, μιας διαδρομής ξενάγησης, που θα έδινε στο χώρο έναν εκθεσιακό χαρακτήρα. Οι ροές, λοιπόν, που προκύπτουν είναι τεθλασμένες πορείες, τόσο στο οριζόντιο όσο και στο κατακόρυφο επίπεδο.

12

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

Ο άξονας

βορρά-νότου

Ο άξονας που εκτείνεται από το βορρά προς το νότο φιλοξενεί τις πιο δημόσιες χρήσεις του κέντρου. Στο νότιο άκρο, στην κορυφή του λόφου, σε ένα κτίριο που προϋπήρχε, στεγάζεται το εστια­ τόριο. Παραπλεύρως, οργανώνονται υπόσκαφα το αμφιθέατρο και ο εκθεσιακός χώρος, ενώ στην προέκταση τους εκτείνεται ο άξονας που στεγάζει τις διοικητικές υπηρεσίες του κέντρου. Στο τέρμα της πορείας βρίσκονται οι κατοικίες του προσωπι­

,κ

ΰίΐ:

: Ν;:::::

κού, οι οποίες αναπτύσσονται κατά μήκος των υψομετρικών γραμμών. Η πρόσβαση στο διοικητικό άξονα γίνεται

Ί, =i

είτε από τα άκρα στο επίπεδο του εδάφους είτε από το σημείο που τέμνει το νοσοκομείο, από το κεντρικό κλιμακοστάσιο. Είναι οργανωμένος σε δύο επίπεδα και φιλοξενεί τα γραφεία του προσωπικού, τη γραμματεία και την υπη­ ρεσία εθελοντών και δημοσίων σχέσεων. Η οργάνωση των γραφείων ακολουθεί μια τυπολογία που προκύπτει από την κανονικότητα της δομής της κατασκευής. Οι κλειστοί χώροι δημιουργούνται με την προσθήκη ειδικών πανέλων στον ξύλινο σκελετό. Η πορεία στον ξύλινο άξονα είναι δυνατόν να οδηγήσει στο αμφιθέατρο. Μέσω μιας ράμπας ο επισκέπτης κατεβαίνει σε χαμηλότερο επίπεδο, στο χώρο υποδοχής. Από πίσω βρίσκεται το φουαγιέ και ο κυρίως χώρος του αμφιθεάτρου, ενώ δίπλα τοποθετείται ο εκθεσιασκός χώρος, το πωλητήριο και οι χώροι υγιεινής. Στην προέκταση του διαδρόμου υπάρχει σκάλα που οδηγεί τον επισκέπτη στο επίπεδο του εδάφους. Για το φυσικό φωτισμό του εκθεσιακού χώρου έχει τοποθετηθεί γυάλινη οροφή με μεταλλικές περσίδες. Εναλλακτικά, η πορεία στον ξύλινο άξονα είναι δυνατόν να οδηγήσει στη στέγη του αμφιθεάτρου. Αυτή είναι οργανωμένη βαθμιδωτά, ώστε να μπορεί να φιλοξενεί υπαίθριες εκδηλώσεις και προβολές. Χαρακτηριστικές είναι οι τομές στα άκρα του άξονα, όπου φαίνονται οι επιλογές στην πορεία του χρήστη. Στο βόρειο άκρο μπορεί να κινηθεί προς το εξωτερικό του αμφιθεάτρου ή να προ­ χωρήσει προς τη στέγη του, ενώ στο νότιο ο άξο­ νας συναντά το έδαφος σε διαφορετικά επίπεδα. Η οργάνωση της κίνησης και σε αυτόν τον άξονα προκύπτει από την αρχική πρόθεση για μία διαδρομή ξενάγησης. Οι επισκέπτες, κινούΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

13

μενοι στους χώρους του κέντρου, ακολουθούν μια τεθλασμένη πορεία, τόσο στο ορι­ ζόντιο όσο και στο κατακόρυφο επίπεδο. Οι κατοικίες του προσωπικού οργανώνονται στη βάση μιας πτυσσόμενης κατασκευής που επιτρέπει αρκετούς μετασχηματισμούς. Η κεντρική δομική μονάδα αποτελείται από 2 μεταλλικά αντικριστά τρί­ γωνα και ένα κεντρικό στοιχείο, τα οποία σταθερο­ ποιούνται με τη βοήθεια καλωδίων. Η μονάδα αυτή ενώνεται με μια ίδια ανεστραμμένη και σχηματίζει το βασικό σκελετό. Πάνω σε αυτόν προσαρμόζονται προκατακσευασμένα πανέλα και δημιουργούν κλειστούς χώρους, ανάλογα με τις ανάγκες του χρήστη. Στη συγκεκριμέ­ νη περίπτωση έχουν οργανωθεί κατοικίες ικανές να φιλοξενήσουν 4 άτομα. Στο ισόγειο είναι το σαλόνι και η κουζίνα, ενώ στο δεύτερο όροφο το υπνοδωμάτιο και wc. Η κατασκευή είναι δυνατόν να υποστεί αρκετούς μετασχηματισμούς, τόσο ως προς την οργάνωση της κάτοψης όσο και ως προς τη δομή της. Ρυθμίζοντας κατάλληλα το

-Λ

Ö

[ZI

Ä

id I

-S-fh

rjtf ölt

ρ

Lui

μήκος των καλωδίων, η απόσταση ανάμεσα στα τρίγωνα αλλάζει και προκύπτουν ξεχω­ ριστές κάθε φορά δυνατότητες.

4-kï

%, \,φ '

14

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 14

•"••

:S

ifjf|Äj '-."«Γ

tili * •

J * " » ι* 1. /' # :

:

~ÌBìL:::^.;

15

βρίσκεται το ωραίο παλιό σπίτι του Πάσχα. Ο Πάσχας ήταν έμπορος κυρίως υφα­ σμάτων, όπως ο Σταύρος Γιαννούλης, ο Μάνθος ο Ηλίας, ο Λαβούτας και πολύ-πολύ αργότερα ο Γεώργιος Χαρτοφύλακας. Ο Πάσχας είχε δύο κόρες και ένα γιό. Μαζί τους έμενε και ο Μήτσος ο Πάσχας, ο ανηψιός τους που παντρεύτηκε την Μπέλλα την Γιαννούλη. Οι Πάσχα είχαν γιατρό τους τον πατέρα μου ο οποίος στην γερμανι­ κή Κατοχή τους έκρυψε στο ιατρείο του και στην καταπακτή του ταβανιού μας όλα τα πολύτιμα μεταξωτά υφάσματα για να μην τα πάρουν οι Γερμανοί. Απέναντι από τον Πάσχα ήταν το σπίτι και το μαγαζί της οικογένειας Παπακωνσταντίνου. Σ' αυτό το χώρο, ο πατέρας τους έκανε κι έναν κινηματογράφο για μερικά χρόνια, κάτι που έδωσε ζωή στην Αίγινα, ειδικά σε μας τα παιδιά. Αλλά ο κινηματογράφος, που άφησε εποχή, ήταν της Ζηνοβίας, θείας μου από την μητέρα μου. Η Ζηνοβία ήταν η πρώτη Ελληνίδα που οδήγησε (και απέκτησε δικό της) αυτοκί­ νητο, η πρώτη τολμηρή που έσπασε το κάστρο της απομόνωσης των φύλων για το θαλάσσιο μπάνιο (φορώντας το μαγιώ της έκανε θεαματικές βουτιές στο λιμάνι της Αίγινας χωρίς να της καίγεται καρφί). Την έντυναν οι πιο ακριβοί οίκοι μόδας στην Αθήνα -σε στυλ Γεωργίας Σάνδη- και την τραγούδησε ο Βάρναλης στα ποιήματα του. Ο ίδιος έκανε στενή παρέα μαζί της στα χρόνια της ελληνικής belle époque! Ο πατέρας της, ο αδελφός της γιαγιάς μου, ήταν έμπορος ξυλείας και πολύ πλούσιος. Πέρναγε όλα τα καπρίτσια της Ζηνοβίας, της αποκαλούμενης στον ύμνο των γλεντζέδων της Αίγινας: «... Ζηνοβία η παρθένος!». Όταν η οικογένεια έχασε τα λεπτά της στην Κατοχή, η Ζηνο­ βία μετέτρεψε το τεράστιο μαγαζί του πατέρα της σε κινηματογράφο για να μην πεθά­ νει της πείνας. Μέσα σ' αυτό τον κινηματογράφο διεδραματίζοντο σκηνές απείρου κάλους! Μόλις έσβηνε το φως οι άνδρες βάζανε χέρι σας κοπέλλες, τις τσιμπάγανε, τις σφίγγανε. Άκουγες ωχ, αχ... και συνεχή χρου-χρου από τις μετακινήσεις στη σάλα προς άγραν άλλης θέσης. Πριν το φιλμ και στο διάλειμμα, η Ζηνοβία έμπαινε μέσα στην αίθουσα και τρομπάριζε με μια τρόμπα τα πόδια των θεατών για ευνόητους λόγους. Το πατσουλί που έρι­ χνε μας έφερνε εμετό αλλά που ν' αφήσεις το θέαμα εκεί­ να τα χρόνια! Όταν μάλιστα ο τότε Γυμνασιάρχης μάς απα­ γόρευε ρητώς να βλέπουμε κινηματογράφο, θυμάμαι ότι οι γονείς μου με έβαζαν κλε­ φτά στην αίθουσα και, όταν ερχόταν καθηγητής, η Ζηνο­ βία με ειδοποιούσε και έβλεπα την συνέχεια του φιλμ από την καμπίνα του μηχανικού. Απέ­ Οικία Χειλαδάκη πρώην Χάνου

18

ναντι από το cine της Ζηνο-

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

βίας ήταν κάποια μπακάλικα και κάποια μικρά μαγαζιά. Δίπλα της ήταν το φαρμακείο του Σπύ­ ρου Ρόδη, του φαρμακοτρίφτη, όπως τον έλεγαν οτο σπίτι μου, γιατί κατασκεύαζε φάρμακα μόνος του με συνταγές του πατέρα μου του γιατρού Γαλάνη και του έτερου γιατρού Ξυδέα που γιατρολογήσανε όλο το νησί για 40 περίπου χρόνια χωρίς να πληρώνονται. Οι γυναίκες τους ήταν δασκάλες, διευθύντριες των δύο Δημοτικών της Αίγινας κι αυτό βοηθούσε πολύ στο να σπουδά­ σουμε, εμείς τα παιδιά τους.

Κόκκινο Κάστρο, οικία Μαυροκορδάτου-Ρώκ Μελά.

Ο Ρόδης είχε δύο κόρες και δυο γιους. Η Χρυ­ σούλα ήταν η δεύτερη Μις Ελλάς μετά την Διπλαράκου στην χώρα μας. Δεν είχε παρελάσει με μαγιώ, αλλά η αριστοκρατικά

m

%

ελληνική κατανομή του προσώπου της άρεσε πολύ. Η μητέρα της ήταν από την Ζάκυνθο, με δίδασκε πιάνο κι είχε μια ειδική βέργα να χτυπά τα δάκτυλα μου αν έκανα φάλτσο. Ήμουν τεσ­ σάρων ετών! Κατά τον πόλεμο, στον πρώτο όροφο των Ρόδη, πάνω από το φαρμακείο, η οικογένεια είχε κάνει ένα ανομολό­ γητο «καταφύγιο»! Ένα τεράστιο τραπέζι σκεπασμένο με δεκά­

V

tm^iT

δες κουβέρτες, στην μέση του σαλονιού! Έτσι, όταν σήμαινε συναγερμός (ο ήχος του έχει μείνει καθαρά στ' αυτιά μου) η μητέρα μου και η γιαγιά μου μ' έτρεχαν στο καταφύγιο των Ρόδη όπου μπαίναμε όλοι κάτω από το τραπέζι! Τέτοια κουταμάρα! Ο πατέρας μου ήταν στ' αλβανικά σύνορα και πολεμούσε. Η γωνία μετά τον Ρόδη έγινε αργότερα το σπίτι και το μαγαζί του Γιώργου Χαρ­ τοφύλακα που αντικατέστησε τους παλιούς μεγαλέμπορους που είχαν γεράσει πια. Απέναντι κάποια νεοκλασικά σπίτια. Στη συνέχεια του δρόμου της οδού Αφαίας, και λίγο λοξά, κατοικούσαν οι περιβόητες Λιλή και Αγγελικούλα. Ανύπαντρες παρθένες από αριστοκρατικά σπίτια έμειναν χωρίς πεντάρα και τις διόρισαν στο ΠΙΚΠΑ σαν βοηθούς. Η Λιλή είχε κρατήσει και την υπηρέτρια της την Φρόσω, γιατί δεν ήξερε να κάνει τίποτα. Η Αγγελικούλα έμαθε να κάνει ενέσεις και μ' αυτό ζούσε. Ήταν τόσο αργή, που έως ότου κάνει την ένεση ο άρρωστος υπέφερε μαρτύριο μεγάλο. Στην αυλή και στον κήπο της μαζευόμαστε πολλά παιδιά και παίζαμε με τις ώρες, προπα­ ντός στα κλαδιά ενός φύστικου που ήταν ο ωραιότερος στην Αίγινα. Κοντά στην Αγγελικούλα ήταν το σιδεράδικο του Δείξιμου και παρακάτω το μαγικό μαγαζάκι του Καρακατσάνη, που τον έλεγαν και βαπόρι ή βαποράκι, όπου πουλούσε τα πάντα. Παιγνίδια, κλωστές, βόλους, μαλλιά, μικροδώρα. Στο πίσω μέρος υπήρχε ένας κήπος όπου φωτογράφιζε όποιες φιγούρες του άρεσαν. Εμένα με είχε φωτογραφίσει με την στολή Αμαλίας που φορούσα σε μια παρέλαση. Σήμερα το μαγαζάκι του είναι στο ίδιο πεζοδρόμιο λίγο μακρύτερα και το έχει ο Γρηγόρης. Απέναντι υπήρχε το μπακά-

Η ΟΔΟΣ ΑΦΑΙΑΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

19

IjHP""!'

λικο του Νικολάου που γινόταν ταβερνίδιο τις Κυριακές, με πελά­ τες χωρικούς της Αίγινας. Απέναντι ήταν επίσης το μαγαζί του Νότη Λαβούτα που πούλαγε ζωοτροφές και που επίσης μετέτρε­ πε το χώρο του σε οινοπωλείο τις Κυριακές. Οι χωρικοί από Μεσαγρό και από Πέρδικα κατέβαιναν με τα πόδια, τα έπιναν εκεί και έκλειναν τα μεροκάματα της εβδομάδας. Υπήρχε απέναντι και το άλλο μαγαζί Λαβούτα του Λεωνίδα.

ϋu

Ήταν μια οικογένεια πάρα πολύ πλούσια, μα που δεν ήξερε να χρη­ σιμοποιεί τα λεπτά της. Στο σπίτι τους, όταν πέθαναν μερικά αδέλ­ φια, βρέθηκαν σεντούκια γεμάτα μουχλιασμένα χαρτονομίσματα. Κάπου εκεί δίπλα υπήρχε μια γυναίκα-τύπαρος, που την έλεγαν Μπουμποΰκα. Ήταν πάντα ντυμένη με μαύρα και κρατούσε ένα μπαστούνι. Είχε νοικιάσει το σπίτι της σ έναν συνταξιούχο διπλωμά­ τη ο οποίος την ερωτεύτηκε και οι Αιγινήτες που δεν θέλουν και πολλά και που επινοούν αμέσως παρατσούκλια τον ονόμασαν Μπου-

a Τ-

m*

μπούκο. Όταν πέθανε η Μπουμπούκα, ο Μπουμπούκος πήγαινε στον τάφο της και μοιρολογούσε, ώσπου τον πήρανε είδηση οι γεί­ τονες, του κάνανε πλάκα και ο Μπουμπούκος εξηφανίσθη εντελώς. Απέναντι κατοικούσε τότε σ' ένα σπίτι η Τιτίνα Κανέλλα. Δεν ήταν ακόμα παντρεμένη αλλά ήταν ωραία κοπέλλα και οι νεαροί της έκαναν καντάδες στα παράθυρα της λέγοντας: «Γυρεύω την Τιτίνα το κάστρο της Αθήνας». Άρα, ήταν κάστρο και δεν ενέδιδε!! Κάπου εκεί κοντά έμεναν δυο γυναίκες που αναφέρονται στο

Ί βιβλίο Οι μάγισσες της Σμύρνης και που κάποια στιγμή ζητού­ Τότε που παίζαμε... Ταπισσερί Μαίρης Γαλάνη-Κρητικού. Ο περιστερώνας της οικίας Ρώκ-Μελά. Ανήκει στη Σοφία Ρώκ-Μελά.

σαν επειγόντως την γλώσσα γαϊδάρου για τις μαγείες τους. Η πεθερά του Μπέη, η κυρία Κούλα είχε επίσης το ταβερνά­ κι της στην οδό Αφαίας. Έκανε θαυμάσια φαγητά και πολύ συχνά

πήγαινε κι έπαιζε κιθάρα ο Τζακ ο γνωστός και γινόταν νταβαντούρι. Μια άλλη ταβέρνα ήταν του Κουτόχορτου, δίπλα στο σπίτι-γραφείο του Γρηγόρη του Μπήλιου του δάσκαλου. Ο κύριος Μπήλιος είχε δυο κόρες κι ένα γιο, συμμαθητής μου και πολύ φίλος μου. Ο δάσκαλος ήταν ενεργό μέλος της κοινωνίας της Αίγινας. Με τον πατέρα μου, τον καθηγητή Γιώργο Αλυφαντή και τον Αντώνη Καρακατσάνη, ίδρυσαν τον Μορφωτικό Σύλλογο που υπάρχει μέχρι σήμερα προσφέροντας πολλά στην Αίγι­ να, μα που εκείνα τα χρόνια ήταν η μοναδική πηγή πολιτισμού στο νησί. Και ανεβαίνουμε πια στο δεύτερο μέρος της ανηφόρας της οδού Αφαίας. Αριστε­ ρά το σπίτι του γιατρού Ξυδέα. Τύπος καταπληκτικός που άφησε όνομα στην Αίγινα όπως ο πατέρας μου. Οι δυο γιατροί είχαν τρομερό ανταγωνισμό. Όχι για να κερδί­ σουν χρήματα! Αλλά θεωρούσαν τιμητική την προτίμηση για καθ' έναν από τους δυο από τους κατοίκους της Αίγινας. Είχαν μια σχέση αγάπης και αντιπαλότητας. Στο σπίτι μας ο πατέρας μου μιλούσε γι' αυτόν στην μητέρα μου με την γαλλική λέξη «ο κον20

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 14

φρέρ» (συνάδελφος) για να μην καταλαβαίνουν οι γύρω πως αναφερόταν στον Ξυδέα. Χαρακτηριστική είναι η ιστορία που μου ανέφερε η Ελένη Μαργαρώνη-Μπέση. Μια φορά, ο πατέρας της, γνωστός πελάτης του Ξυδέα, έσχισε το χέρι του. Ο Ξυδέας έλειπε ταξίδι και ο παθών ήλθε στον πατέρα μου ο οποίος το έραψε. Επιστρέφει ο Ξυδέας το απόγευμα, το μαθαίνει, γίνεται έξαλλος, καλεί τον Μήτσο τον Μαργαρώνη στο γραφείο του, του ξηλώνει το ράμμα και του το ξαναράβειϋ! Κι όμως θυμάμαι τον γιατρό τον Ξυδέα στον θάνατο του πατέρα μου, νάναι ένα ράκος και να κλαίει ασταμάτητα... Απέναντι από τον γιατρό Ξυδέα ήταν ο πατέρας της Ιφιγένειας της Ξυδέα, που πουλούσε ούζο σε βαρελάκια και όλη η περιοχή ευώδιαζε μεθυστικά. Μετά του Ξυδέα το σπίτι, φτάνουμε στα πολύ ωραία μέγαρα. Αριστερά των αδελφών Κάτσα και δεξιά του Χάνου. Ο Κάτσας ήταν μεγάλος εισαγγελέας και κατοικούσε με τις τρεις κόρες του, την Κατίνα, την Νία και την Λιλή, την μετέπειτα Παρασχάκη, στην οποία οφείλω πολλές λεπτομέρειες μαγαζιών και κατοίκων της οδού Αφαίας που είχα ξεχάσει! Το αρχοντικό του Κάτσα ανήκει σήμερα στον φίλο μου αρχιτέκτονα Μιχάλη Μαρά. Ανήκε στην ομάδα μου των λυκοπούλων στην οποία ήμουν αρχηγός -Ράξα- και εκεί­ νο που θυμάμαι είναι ότι τον παρακάλεσα όταν ήταν 12 χρονών κι έλαβε μέρος ο' ένα διαγωνισμό της Καθημερινής «Κτίσματα στην άμμο» όπου έκτισε μπροστά μου όλο τον Ναό της Αφαίας. Τον είχα επίσης μαθητή μου στα Γαλλικά, όπως και την εξαδέλφη του Χρυσούλα Παρασχάκη. Κι οι δυο ήταν από τα πιο λαμπερά μυαλά που είχα. Δίπλα στον Μιχάλη Μαρά, είναι το ωραίο σπίτι της θειας του Λιλής Παρασχάκη. Ζητώντας της κάποιες πληροφορίες για τον δρόμο της Αφαίας, μου παρουσίασε με την κόρη της κάτι ξεχασμένο: έναν αιγινήτικο δίσκο, με τον καφέ τον μέτριο και το γλυκό στο «πιατέλο» το ειδικό, με δροσερό νερό ...ούτε ξέρω πόσα χρόνια είχα ν' αντικρυσω το θέαμα... Και συγκινήθηκα... Απέναντι από τα δύο αρχοντικά, είναι το υπέροχο νεοκλασικό σπίτι τέως Χάνου, σήμερα της Τζένης Μαγκλή-Χειλαδάκη. Και πιο μέσα, μετά την ωραία αιγινήτικη στέρ­ να, είναι της αδελφής της, τηςΈφης, όπως και η ιδιωτική εκκλησίτσα. Σ' αυτό το σπίτι, παλιά, έκανε διακοπές η οικογένεια Βογιατζή που είχε το αριστούργημα της παραλίας! Φαντάζεσθε; έφευγαν από τον θόρυβο της παραλίας και μαζευόντουσαν στην οδό Αφαίας! Ένας Βογιατζής πήρε σε δεύτερο γάμο την εγγλέζα γκουβερντάντα των παι­ διών του, στην οποία έκανε κατήχηση ο ίδιος ο Άγιος Νεκτάριος για να την μυήσει στην Ορθοδοξία. Κάπου κει ήταν και το σπίτι της οικογένειας Βαρδαβάκη, με την όμορφη κόρη η οποία είχε ανακηρυχθεί Μις Αίγινα. Μετά τα σπίτια αυτά είναι το κτήμα των φίλων μου Σπύρου και Ζωής Σπυρομήλιου! Η οικογένεια, από τις πιο χαρισματικές, δέθηκε πάρα πολύ στενά με την Αίγινα. Η κυρία Βαρβάρα Σπυρομήλι­ ου με έναν δυναμισμό τρομερό, έβαζε στην θέση τους τους «άτακτους» χωρίς να φοβά­ ται κανέναν. Είχαμε μια αμοιβαία αγάπη. Φίλη των παιδιών, ειδικά της Ζωής, κτίσα­ με πολλές αναμνήσεις στα νεανικά μας χρόνια. Θυμάμαι τους περιπάτους μας με ποδήλατο με την Ζωή και τα καταπληκτικά πάρτυ στην δεξαμενή του σπιτιού τους,

Η ΟΔΟΧ ΑΦΑΙΑΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

τότε που τρέμαμε στους ήχους της βελούδινης ερωτικής φωνής του Φρανκ Σινάτρα. Θυμάμαι μαζί μας τους Αηδήνιδες, τους Παπαλεονάρδους κι ένα σωρό άλλους. Δίπλα στο σπίτι τους ήταν και είναι η Ευαγγελική Εκκλησία που λειτουργεί πάντα με τους πιστούς της. Απέναντι, το σπίτι της κυρίας Μαριάνας Ζέρβα, διευθύντριας πριν από την μητέρα μου του Β' Δημοτι­ κού Σχολείου Αίγινας και δασκάλας μου για 4 χρόνια.

χΜΙΙ Οικία Μαριάννας Ζέρβα

Καλή εκπαιδευτικός, κυρία, ντυνόταν με τις γούνες της στις παρελάσεις και με όλους τους άλλους εκπαιδευτι­

κούς έδιναν το στίγμα σε κάθε εκδήλωση του νησιού. Ο άνδρας της, ο Ζέρβας, ήταν διευθυντής της εταιρείας της Πασπάρας. Η πασπάρα είναι το ειδικό χώμα της Αίγι­ νας με το οποίο κάνουν τα κανάτια και σήμερα, και η οποία στο παρελθόν χρησιμο­ ποιούνταν για την παρασκευή τσιμέντου. Στολίδι ιδιαίτερο, γεμάτο μνήμες από ανθρώπους και γεγονότα, είναι βέβαια το αρχοντικό του Μαυροκορδάτου, ή όπως το ονομάζουν «Κόκκινο Κάστρο», και που ανήκε στην οικογένεια του στρατηγού Βασίλη Μελά, αδελφού του ήρωα της Ελλά­ δος Παύλου Μελά. Στην Κατοχή, οι Γερμανοί είχαν αναγκάσει τις προσωπικότητες της Ελλάδας να εγκαταλείψουν την Αθήνα και να πάνε στα εξοχικά τους, φοβούμενοι κάποια συσπεί­ ρωση εκ μέρους τους. Έτσι, η οικογένεια Μελά, ο στρατηγός, η γυναίκα του Ελένη -κυρία με σπάνια μόρφωση και καλλιέργεια, με σπουδές στην Γερμανία την εποχή εκείνη-, μαζί με την κόρη τους Σοφία Ρωκ και τον εγγονό τους Νίκο Ρωκ-Μελά είχαν έλθει στο σπίτι τους στην Αίγινα. Ο πατέρας του Νίκου (ο Νίκος είναι από τους πιο αγαπημένους μου παιδικούς φίλους) ήταν ο Φαίδων ο Ρωκ, ο γλύπτης που έχει κάνει το μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη στην Αθήνα. Ο ίδιος ερχόταν πολύ λίγο στην Αίγινα γιατί δίδασκε στην Σχολή Καλών Τεχνών. Όταν όμως ερχόταν, ανακατευόταν πολύ με τον κήπο του και είχαμε να το λέμε, ότι κατάφερε να καλλιεργήσει ή μάλλον να δημιουργήσει μαύρη ανεμώνη. Εκεί, πέρασα από τα πιο ωραία χρόνια της παιδι­ κής μου ηλικίας. Οι γονείς μου ήταν συχνοί επισκέπτες των Μελά, οι οποίοι δεχόντουσαν πολό ενδιαφέρουσες προσωπικότητες σπίτι τους. Εμείς, τα παιδιά, ξαμολιό­ μαστε στο περιβόλι ή παίζαμε κρυφτό στον μισοκατεστραμμένο περιστερώνα. Όταν ο καιρός ήταν κακός σκαλίζαμε τα βιβλία του σπιτιού. Θυμάμαι ένα άλμπουμ στο οποίο έγραφαν οι επισκέπτες και, διαβάζοντας το με τον Νίκο, βρήκαμε σε μια σελί­ δα κάτι που είχε γράψει ο Νίκος ο Καζαντζάκης, συχνός επισκέπτης τους. «Είθε ο θεός να τα φέρει όλα αριστερά». Και μια τιτλούχος θεία του Νίκου του έγραφε από κάτω: «Άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων, άλλα δε Θεός κελεύει». Να εξηγήσω ότι ο Φαίδων Ρωκ, ο πατέρας του Νίκου, ήταν απόγονος του Γάλλου μαρκησίου Ρωκ, ο οποίος είχε έλθει στην Κέρκυρα ως αρμοστής των Επτανήσων. Ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε μιαν Ελληνίδα και ο Νίκος είναι απόγονος του. Με βασι22

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 14

λικό διάταγμα είχε κρατήσει τα δύο ονόματα Ρωκ-Μελάς, Μελάς από την μητέρα του. Στην μεγάλη δωρεά του Νίκου χρωστάμε την συλλογή από αιγινήπκες γκραβούρες, που βρίσκονται στην μεγάλη αίθουσα του Λαογραφικού Μουσείου. Είναι τεραστίας αξίας. Άλλωστε, σε όλα τα μουσεία της Ελλάδας υπάρχουν δωρεές της οικογενείας Μελά και ειδικά του Νίκου. Ήταν αυτοί οι μεγάλοι πατριώτες που χάριζαν τα πάντα στον τόπο. Η ειρωνεία είναι ότι λόγω οικονομικών προβλημάτων ο Νίκος πούλησε το «Κόκ­ κινο Κάστρο» της Αίγινας. Δεν μπόρεσε να το κρατήσει. Σήμερα, όταν έρχεται στο νησί μας, τον φιλοξενώ στο σπίτι μας αφού, ευτυχώς, καταφέραμε να κρατήσουμε γερά τον δεσμό μας επί 70 έτη!!! Και τις αναμνήσεις μας... Αυτή λοιπόν είναι η ιστορία η παλιά της οδού Αφαίας. Όταν την περπάτησα με τον γιό μου τον Μιχαήλ και την γυναίκα του Αλεξάνδρα και τους παρακάλεσα να μου φωτογραφίσουν ορισμένες γωνιές, είχα μεγάλο πρόβλημα. Κακάσχημα κτίρια, τα παλιά καλυμμένα με ταμπέλλες, μηχανές και μηχανάκια, κρυμμένες προσόψεις... κρίμα... Ελπίζω με την εξιστόρηση της παλιάς οδού Αφαίας να ξαναθύμισα κάτι στους παλιούς Αιγινήτες και να έδωσα κάποιες ξεχασμένες εικόνες, που έφυγαν ανεπιστρε­ πτί, στους καινούργιους. Άλλωστε, αυτός ήταν ο σκοπός μου.

Οδός Αφαίας, το μαγαζί του Νότη Λαβούτα· σήμερα Τα Περδικιώηκα

Η ΟΔΟΣ ΑΦΑΙΑΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

23

:

"Ι

••·.•%

:?&Η9ΝΗ6&

Ä lîi-i

ι. Σουβάλα, μικρή δεξαμενή νερού στους Λαζάρηδες.

2. Λεπτομέρεια από αλώνι στους Λαζάρηδες, καλοκαίρι 2007.

3. Εργαστήριο αγγειοπλαστικής Νεκταρίου Γκαρή, Μεσαγρός 2007-

24

.:··

Ζ Ω Η Ε. Ρ Ω Π Α Ϊ Τ Ο Υ

Λαογραφική αποστολή στην Αίγινα Η Αίγινα... Τόπος των παιδικών διακοπών, τόπος εφηβικών ερώτων ανεκπλήρωτων και για αυτό αξέχαστων, τόπος αέναου νόστου και περισυλλογής... Εκεί η πρώτη και παντοτινή φιλία.1 Εκεί οι πιο αγαπημένες «ξαδερφάδες».2 Εκεί η πρώτη επαφή με καυτές ιστορίες ζωής, ιστορίες με απαγωγές3: Την έκλεψε, άκουγα και έμενα με ανοιχτό το στόμα (στην κυριολεξία) και ζητούσα να μάθω. Εκεί ο πρώτος τρόμος και η πρώτη «κακιά» λέξη που έμαθα από τις «ξαδερφάδες» μου, που ήταν μεγαλύτερες. Εκεί, η επαφή με τα αγκάθια (στην κυριολεξία), με τις πέτρες, με τα πουλιά, με τα φίδια και τις σαύρες, με τη θάλασσα. Εκεί, η γνωριμία με τα δέντρα. Τη συκιά, τη φιστικιά, την «αμύγδαλα»4, την ελιά. Εκεί, το πρώτο σκαρφάλωμα σε δέντρο. Εκεί, το πέσιμο, το χτύπημα, 5

6

τα ράμματα. Εκεί, παιχνίδι με τα γυαλάκια, το ψάξιμο και μάζεμα της «μελιγκούρας»7. Εκεί, η επαφή με τις αγροτικές δουλειές: Το πάτημα των σταφυλιών, το μάζεμα του φιστικιού, το άνοιγμα των πηγα­ διών, το άνοιγμα των «θρακιών».8 Εκεί πρωτοείδα το άρμεγμα της κατσίκας. Εκεί έψαξα μέσα σε κοτέτσια για αβγά και έμαθα ότι αφήνουμε πάντα ένα αβγό, στο κοτέτσι, που το λέμε «φώλο». Εκεί έμαθα να μαζεύω, να μαγειρεύω και να τρώω σαλιγκά­ ρια. Εκεί αγάπησα την κάπαρη και τη ρόκα. Εκεί έφαγα τα ωραι­ ότερα εδέσματα της ζωής μου: Κατσοΰλες με χόρτα διάφορα και μέσα σε αυτά απαραίτητη η ρόκα, να μοσκοβολάει το σπίτι, σαλι­ γκάρια γιαχνί, από τα χεράκια του πατέρα μου, τοματοσαλάτα με κάπαρη και κοκκινιστό μακαρονάδα από τα χέρια της θεια-Βασιλικής της Μπισμπίναινας, στο Λιβάδι, γεμιστά, «ορφανά», με «καρδίες»9 και σταφίδες και «πιτσούνια» πιλάφι όπως τα έφτιαχνε η θεία η Πάτρα η Μπέρδου από την Κυψέλη, μελιτζάνες τηγανι­ τές και σκορδαλιά από τα χέρια της Θεια-Τασίας της Μουντίνας, στο Λιβάδι, ψωμί με προζύμι, σφιχτούτσικο, σκούρο με τη χαρα­ κτηριστική ξινή μυρωδιά του προζυμιού, από τα χέρια της θείας ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

1. Μαίρη Σταυρίδου, εξαδέλφη αλλά πάνω από όλα Φίλη 2. Αικατερίνη, Ελευθερία και Κούλα το γένος Ρωπαΐτου, κόρες του Αργύρη Ρωπαΐτη (Λεβεντάκου) 3. Οι απαγωγές ήταν πιο παλιά συνηθιομένο φαινόμενο στην Αιγινήτικη κοινωνία 4. Η αμυγδαλιά στο ντόπιο ιδίωμα 5. Βλ. άρθρο Ζ. Ε. Ρωπαΐτου στο προηγού­ μενο τεύχος της Αιγιναίας, «Το σπίτι του νονού στην Αίγινα» 6. Στις ψηλές μάντρες των κτημάτων, π.χ. κτήμα Οικονόμου στους Λίμπονες, υπήρ­ χαν κομμάτια γυαλιού κοφτερά, μου το θύμισε η κυρία Λίνα Πετρίτου, αλλά και μέσα στα κτήματα βρίσκαμε θραύσματα από κανάτια ή από πιατικά και παίζαμε με αυτά. Τα λέγαμε όλα, «γυαλάκια» 7. Δάκρυ της αμυγδαλιάς, σαν κεχριμπάρι, βρίσκεται στους κορμούς των αμυγδαλιών, όχι όμως στερεοποιημένο, αλλά μαλακό, σαν τσίχλα, που το μασούσαμε με μεγάλη ευχαρίστηση 8. Λάκκοι μεγάλοι που ανοίγονταν με δυνα­ μίτη όταν τα εδάφη ήταν πετρώδη για να φυτευτούν φιστικιές, ή για άλλους λόγους, π.χ. για ταφές κ.λπ.

9. Τα ασπρισμένα αμύγδαλα στο ντόπιο ιδίωμα

25

μου της Χρυσάνθης, της γυναίκας του Αργύρη του Λεβεντάκου, "--.[•Μ-ΐ-,Ι-

ί

ΚΜΜ|

ΠΕΡΙΦΕΡΕΊΑς tmn

οτον Ασώματο, αυγά τηγανιτά (από τις κότες) με τυρί, στο μαγαζί του πατέρα του Τάκη του «Άρωμα» στη Σουβάλα, και στις Πολλές

'

' Ο âf. j- AVfcüpios FISHERMEN'S UNION

Ελιές, από τα χέρια της Λουκίας της ξαδέρφης του πατέρα μου (το γένος Ρωπαΐτου ήτανε και αυτή, με κάτι τεράστια πρασινογάλαζα μάτια, που φαντάζανε σαν ψεύτικα κάτω από το σκούρο μαντήλι, σε αυτό το σκαμμένο από τον ήλιο πρόσωπο) και γλυκό βανίλια, το γνωστό υποβρύχιο, από τα χέρια της νονάς μου της Κατίνας Οικο­ νόμου το γένος Αυγερινού (κατά λάθος στο προηγούμενο τεύχος έγραψα Αραβαντινού). Όλες αυτές οι γυναίκες που με τα χεράκια τους, τα άγια, έφτιαχναν αυτά τα εδέσματα, που χαϊδεύουν ακόμα την ψυχή μου, και ο πατέρας μου, δεν υπάρχουν πια. Έχουν φύγει για το συμπαντικό τους ταξίδι, εκτός απο τη θεία Χρυσάνθη του

Γραφείο Σωματείου Αλιέων Αιγίνης

Αργύρη του Λεβεντάκου, που ζει ακόμη στον Ασώματο. Ακόμα και

ο Τάκης ο «Άρωμας», αυτός ο άντρας με την ψυχή αγγέλου και τη μορφή σταρ του Χόλυγουντ, έχει αναχωρήσει και αυτός, πολύ-πολύ πιο νέος από όλους τους άλλους, για «τους γαλαξίες και τις απέραντες τις ξαστεριές». Σε αυτόν, λοιπόν, τον τόπο, όπου όλα τα παραπάνω έχουν συμβεί, ζήτησα να πάω με λαογραφική αποστολή, το καλοκαίρι του 20Q710 ...Σαν να ήθελα να ενώσω τα κομμάτια κάποιου «παζλ», σαν να άθελα να κλείσω ένα μισοτελειωμένο κύκλο. Η παράκληση μου εισακούστηκε από τη διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας" και έτσι στις 17 Ιουλίου του 2007 ήμουν στην Αίγινα για να συνεχίσω την προσπάθεια να μπω στο μεδούλι του νησιού, αφού στο μεδούλι το δικό μου το νησί είναι φωλια­ σμένο από τα πρώτα παιδικά μου χρόνια. Ξεκίνησα από το Δημαρχείο. Ήθελα να βρω στα παλιά δημοτολόγια όλους τους Ρωπαΐτες. Χρέος στους χτιστάδες προγόνους μου και στη μνήνη του πατέρα μου. Μετά περπάτησα στα δρομάκια της πόλης, ψάχνοντας για παλιές μνήμες. Πέρα­ σα από τα ΠΕΡΔΙΚΙΩΤΙΚΑ, το μπαράκι, που κάποτε ήτανε το παντοπωλείο του Πανα­ γιώτη και μετά του Λεωνίδα του Λαβούτα. Τον είχα γνωρίσει αυτόν και την κυράΘοδώρα, την Κρανιδιώτισσα γυναίκα του, μια αρχοντογυναίκα με λευκό κότσο, αλα­ βάστρινο δέρμα και τα πιο γλυκά γαλάζια μάτια, μάτια μάνας, κι ας μην έκανε παιδιά ποτέ της. Κι όμως συμπεριφέρθηκε σαν μάνα σε κάποιες κοπέλες, που το είχαν ανά­ γκη. Στο σπίτι τους,12 είχα περάσει ώρες, που η γλυκύτητα τους περιχύνει σαν με σιρόπι, μέχρι τώρα, την ψυχή μου.

10. Είχα κάνει και μια παλιότερη αποστολή στην Αίγινα, τη δεκαετία του 1980 11. Κυρία Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη

12. Τη δεκαετία του 1960 έμεναν σε ένα παλιό διώροφο σπίτι κοντά στον κινηματογράφο Ολύμπια απέναντι από το δημοτικό σχολείο της Αίγινας

26

Την ίδια μέρα, τα βήματα μου με οδήγησαν στο μαγαζί του Βαπόρη, το μαγαζί, που μένει ανέπαφο εδώ και 40 χρόνια που το επισκέπτομαι. Εκεί μπορεί κανείς να βρει, στην κυριολεξία, („τι βάλει ο νους του, π.χ. «ζωγραφιές», που κολλάγαμε σε /

λευκώματα, τα παλιά χρόνια, τότε που δεν υπήρχαν αυτοκόλλητα, που εικονίζουν αγγελάκια με χρυσόσκονη, βάζα με λουΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

λούδια κ.λπ., σβούρες, κουρντιστά παιχνίδια, «γκαζές» και όλα αυτά τα πράγματα που θυμίζουν μια άλλη εποχή ωραιοποιημένη από τη νοσταλγία και για αυτό ασύ­ γκριτη. Ο Γρηγόρης, που τον θυμάμαι έφηβο να μου δίνει τα φυλλάδια με τα παρα­ 13

μύθια «ΑΓΚΥΡΑΣ» και να τα ξεκοκκαλίζουμε με την Μαιρούλα , στο πόστο του ακόμα, αγέραστος, γιατί τον τρέφει ο έρωτας για αυτόν τον υπέροχο μικρόκοσμο, που είναι το μαγαζί του. Αλλο μαγαζί απείραχτο από τα χρόνια, το παντοπωλείο του Στέλιου του Κουλικοΰρδη, που και αυτόν τον θυμάμαι νεαρό αγόρι στα παιδικά του χρόνια στο ίδιο μαγαζί, και τώρα τον βρίσκω ώριμο άντρα, πάντα εκεί. Μίλησα ακόμη με την κυρία Παγούδη και τη γυναίκα του Γιάννη, του γιου του «Προκοπή». Ο «Προκοπής» και ο «Παγούδης» ήτανε παλιά ζαχαροπλαστεία, το ένα απέναντι από το άλλο. Μεγάλο μέρος από το χαρτζιλίκι του αδερφούλη 14 μου και των φίλων του έφευγε εκεί. Μόλις κατεβαίνανε «Κάτω»15 για τη βόλτα τους, το πρώτο στέκι ήταν αυτά τα δυο ζαχαροπλαστεία και πηγαίνανε πότε στο ένα και πότε στο άλλο. Αλλη μέρα μίλησα με αμαξάδες"5. Η βόλτα με το αμαξάκι ήταν από τα μαγικά πράγματα των παιδικών μου χρόνων. Θυμάμαι ακόμα τον μπάρμπα-Σεραφείμ τον Πετρίτη, με το μεγάλο άσπρο μουστάκι και το ζωνάρι στη μέση. Οι αμαξάδες, όσοι έχουν απομείνει, μου αναφέρανε τις δυσκολίες τους: Τα έξοδα που θέλουν για τη συντήρηση των αμαξιών και των αλόγων, για το ότι αναγκάζονται να κάνουν και άλλες δουλειές για να τα βγάλουν πέρα, για τον μάταιο συνδικαλιστικό τους αγώνα για κάποια επιχορήγηση. Ότι είναι οι ίδιοι και πεταλωτές για τα αλογάκια τους και καλλιτέχνες, αφού αρκετοί, φτιάχνουν οι ίδιοι τα στολίδια, που φορούν τα άλογα. Βρήκα και παλιούς καραγωγείς 17 . Από τους πιο ηλικιωμέ­ νους ο Αργύρης ο Λεβεντάκος στον Ασώματο, ο θείος μου. Μιλήσαμε για τις σούστες και τα κάρα και τα νερουλάδικα κάρα, τότε που το νερό πουλιότανε λίγα λεπτά ο τενεκές. Μου είπαν ακόμη για τη δυσκολία που αντιμετώπισαν μέχρι να μάθουν να οδηγούν μηχανή, μετά από τόσα χρόνια που οδη­ γούσαν κάρα με άλογα. Μετά μίλησα με ψαράδες. Μάλιστα ο Γιώργος Μπέσης και η Μαρία, η γυναίκα του, που τον συνοδεύει στο ψάρεμα, δέχτη­ καν να με πάρουν ένα βράδυ μαζί τους. «Αμολάραμε»18, με τον «Άγιο Νικόλαο», το καΐκι τους, στις 3 μετά τα μεσάνυχτα και γυρίσαμε στις 7.30 το πρωί. Είπαμε ιστορίες για παλιούς ψαρά­ δες και είδα την Ανατολή «εν πλω». Έμαθα για τα είδη των διχτύων, για το «αρμάτωμά»19 τους, για τα δελφίνια, που είναι ο φόβος και ο τρόμος των ψαράδων, γιατί τρώνε τα δίχτυα, έμαθα να «ξεψαρίζω»20. Μίλησα και με άλλους ψαράδες-καπεταναίους, τον Βασίλη Γεροντή με τον «Άγιο Νικόλαο» και τον Νεκτά-

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

13. Μαίρη Σταυρίδου 14. Παναγιώτης Ρωπαϊτης, αρχιτέκτοντας 15. Έτσι λέγαμε τη Χώρα, την Αγορά 16. Οι εναπομείναντες: Ευάγγελος Λυκούρης, Σώζος Κλώνος, Δημήτριος Φουρναράκος, Δημήτριος Τζίτζης, Νεκτάριος Λαμπαδάριος, Στέλιος Γκαρής, Παναγιώ­ της Μαρίνης, Κωνσταντίνος Κουτσούκος, Σώζος Λυκούρης, Ηλίας Τζίτζης. Αυτοί που έχουν «φύγει»: Σεραφείμ Πετρίτης, Δημήτρης Καΰμης, Σταύρος και Αθανά­ σιος Φουρναράκος, Στέλιος Λαζάρου, Μιχάλης Τζίτζης, Κυριάκος Ρόδης, Δημή­ τρης Παυλινέρης, Αριστείδης και Βασίλης Γιαννίτσης. Τα ονόματα, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Βαγγέλη Λυκούρη.

17. Καραγωγείς παλιοί που τώρα έχουν μηχανή: Μήτσος Λαζάρου, Κώστας Πάνου, Σπάρος Μπόγρης, Νίκος Γιαννίτσης 18. Στο ιδίωμα των ψαράδων: ξεκινήσαμε με το καϊκι 19. Η ενίσχυση, εξοπλισμός των διχτύων με φελούς και βαρίδια 20. Αποκόλληση των ψαριών από τα δίχτυα 27

pio Μπέση, με την «Μαρία» του. Αξέχαστη εμπειρία η κουβέντα 21

22

με πολλούς ψαράδες , καπεταναίους, στο γραφείο του Συλλό­

F?

γου τους απέναντι από την είσοδο της «Παναγίτσας».

23

Πέρασα και από τη βιβλιοθήκη, που στεγάζεται στο Κυβερ­

: ψ

νείο, όχι τόσο για να δανειστώ κάποιο βιβλίο, αλλά mo πολύ να θυμηθώ την ατμόσφαιρα που έχει, όπως όλα τα παλιά οικήμα­ τα, που κρατάνε μια αύρα, κάτι, τέλος πάντων, από τις ψυχές

m im ii Ο μπάρμπα Γιώργης Γκίκας στους Τζίκηδες, καλοκαίρι 2007. Λίγο καιρό μετά, ο μπάρμπα Γιώργης έφυγε από τη ζωή.

των ανθρώπων που πέρασαν από εκεί. Θυμήθηκα ξανά τα εφη­ βικά μας καλοκαίρια με την Μαιρούλα24 και τα βιβλία, που «ρουφάγαμε», αφού είχε περάσει η εποχή των παραμυθιών, που προμηθευόμαστε από τον Βαπόρη. Πήγα ακόμη στην Μητρόπολη 25 και βρήκα έναν παλιό επί­ τροπο της. Τον Παναγιώτη Μπορμπιλά, επίτροπο είκοσι πέντε ολόκληρα χρόνια, που θυμότανε ακόμα τον νονό και τη νονά26 και τον γαμπρό του νονού μου τον Τάκη τον Σταυρίδη, τον άντρα της αδελφής του της Όλγας, που είχε καφενείο-ψιλικα-

21. Ο πρόεδρος τους Χρήστος Χιώτης, ο Εμμανουήλ

Χατζίνας,

γραμματέας,

ο

Ανδρέας Αξιώτης, ταμίας, και ο Γεώργιος Καλαμαράς, μέλος

τζίδικο κοντά στην «Παναγίτσα», πάνε εξήντα χρόνια από τότε. Και μετά ανέβηκα στα χωριά: Ανιτσαίου, Παχειά Ράχη, Τζίκπδες, Λαζάρηδες, Κύλιντρας, Πούντα, Πόρτες,

Σφεντούρι.

22. Καπεταναίοι, γιατί όλοι έχουν δικό τους

Από το Σφεντούρι, έχω την ανάμνηση μιας επίσκεψης μου

καΐκι. Το καΐκι του Χιώτη, «Γιάννος», του

πριν από είκοσι χρόνια. Είχαμε ανέβει εκεί, ο πατέρας μου κι εγώ,

Καλαμαρά, «Μαρίνα», του Αξιώτη «Διονύ­ σης» και του Χατζίνα «Μάνος»

με ταξί και είχαμε βρει το σπίτι του Απορου27. Ο πατέρας μου

23. Η εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτό­

θυμότανε από τα παιδικά του χρόνια τον Μήτσο τον Παγγέ,28 αλλά

κου δεξιά, πάνω στην προκυμαία, χτισμένη από τους Ρωπαίτες, όπως είπε στον αδελφό

είχε πεθάνει προ πολλού. Έτσι ανεβήκαμε στο Σφεντούρι με ένα

μου η αείμνηστη Κατερίνα Θανοπούλου

μαγνητόφωνο να μαγνητοφωνήσουμε ό,τι θα είχε την καλοσύνη ο

24. Μαίρη Σταυρίδου 25. Βλ Εμμανουήλ Γιαννούλη Η Μεγάλη Εκκλησία

Ο Μητροπολιτικός

Ναός

στην

Αίγινα 26. Ευστράτιος και Αικατερίνη Οικονόμου

Άπορος να μας παίξει με το βιολί του. Δεν θα ξεχάσω τον Άπορο, που με προθυμία άρχισε να παίζει. Ξαφνικά ο πατέρας μου βγήκε από το σπίτι, με βουρκωμένα μάτια. Κατάλαβα ότι τον έπνιξε η

β λ προηγούμενο τεύχος Αιγιναίας άρθρο Ζ.

συγκίνηση και ήθελε να κλάψει. Οι μουσικές που βγαίνανε από το

Ε. Ρωπαΐτου, «Το σπίτι του νονού στην Αίγι­

βιολί, του θυμίσανε πρόσωπα και γεγονότα της παιδικής του ηλι­

να» 27. Πρόκειται για τον Γιώργο Βατικιώτη

κίας, πανηγύρια απάνω στη Χρυσολεόντισσα,29 και ήθελε να μείνει

ξακουστό ντόπιο βιολιτζή

μόνος του με τις μνήμες του. Κάποια στιγμή ήρθε η ώρα να απο­

28. Παλιός ξακουστός οργανοπαίκτης 29. Παλιό μοναστήρι από τον 17ο αιώνα.

μαγνητοφωνήσουμε ό,τι είχαμε μαγνητοφωνήσει. Και τότε ανακα­

Βλ. Μερκουρίου Α. Καρύδη, Η Ιστορία της

λύψαμε το απόλυτο τίποτα. Προφανώς από τη συγκίνηση δεν είχα

Αίγινας, Αθήνα 1979, σελ

πατήσει τα σωστά κουμπιά, στο μαγνητόφωνο. Εδώ δεν τα πάω

110-112 και

Γωγώς Κουλικούρδη και Σπύρου Αλεξίου

καλά με τα μηχανήματα τον καλό καιρό, θα τα πήγαινα καλά με

Οδηγός της Αίγινας 30. Βλ Μάρκου Δραγούμη, Τραγούδια

από

την Αίγινα, έκδοση του Κέντρου Μικρασια­

τόση φόρτιση; Τέλος πάντων... Έτσι δεν μπορέσαμε να κρατή­

τικών Σπουδών και Μουσικού Λαογραφι­

σουμε τη μαγεία των στιγμών αυτών. Ευτυχώς υπάρχουν οι δου­

κού αρχείου. Είναι σε τελική φάση το νέο

λειές του Μάρκου Δραγούμη30 κι έτσι το κακό είναι μικρό.

μεγάλο του έργο, έργο ζωής, που αφορά επί­ σης τα τραγούδια της Αίγινας.

28

Στου Ανιτσαίου μίλησα με την Αθηνά Τζίτζη και την Φωτεινή ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 14

Μαργαρώνη και τον σύζυγο της. Μια αρχή έγινε. Θα ξαναπάω να μιλήσω και με άλλους ανθρώπους. Με την Αθηνά Τζίτζη, μιλώντας, στην αυλή της και αγναντεύο­ ντας απέναντι το Όρος, μέσα στην απόλυτη ησυχία του πρωινού, θυμήθηκα το ανέβασμα στο Όρος τριάντα με τριάντα πέντε χρόνια πριν: Ήτανε καλοκαίρι της Αναλή­ ψεως ίσως ή του Προφήτη Ηλία δεν θυμάμαι. Οι γονείς

... y

μου, κυρίως ο πατέρας μου, ήθελε να ανέβουμε στο Όρος.

•••ΗΗΗ

Το είχανε τάξει. Θέλανε και μένα μαζί. Εγώ, τότε, ούτε είκοσι χρόνων, ήμουνα ερωτευμένη με τον πρώτο μου μη

Πέτρινη σκάφη που δεν χρησιμοποιείται πια για πλύσιμο και χρησιμεύει για βάση γλάστρας. Παχειοράχη, καλοκαίρι 2007.

πλατωνικό έρωτα και όπως ήταν φυσικό, ήθελα να μείνω μόνη στην Αθήνα, μαζί του. Συνόδευσα τους γονείς μου στο τάξιμο ΕΥΕΡΓΕΤΑΙ ΚΑΙ ΔΩΡΗΤΑ1

τους, αλλά με βαριά καρδιά, μη μπορώντας να νοιώσω το μεγαλείο των στιγμών της ανάβασης. Τότε, ο δρόμος, από ένα σημείο και μετά, ήτανε πολύ δύσκολος, όλο πέτρες. Θυμάμαι, απάνω στις πετρώδεις πλαγιές του Όρους, ήτανε σκαρφαλωμένα πολλά πανέμορφα, κάτασπρα κατσι­ κάκια.31 Δεν μπορούσα, παρά τον καημό μου, να μην χαρώ αυτή την εικόνα, που έμοιαζε με πίνακα. 'Οταν επί τέλους φτάσαμε στην κορυφή,

j

Ι. Κ. ΚΑΡΑΚΑΤΪΑΝΗΣ Π . ΧΑΤΖΗ ΑΚΙΝΗΤΗΣ β ΚΑΠΑΚΑΣ || ΛΜΥΪΙΟΪ » » «ΕΟΑΟΡΟΣ >> » ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΖΠΖΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΝΙΑΚΟΙ ! ΠΛΑΤ0Μ ΚΑΙ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΓΑΡΥΦΑΛΛΟΥ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ ΚΑΙ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΙΟΑΝΝΗΣ ΚΑΙ ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΟΥΤΣΗ ΠΟΣ ΤΟΝ ΕΝ ΑβΚΚΑΪ AU1NHTON

η θέα μας αποζημίωσε για τον κόπο της ανάβασης. Μόνο εγώ παρέμε­ να κακιωμένη, παρά το μεγαλείο που με τριγύριζε. Το κάκιωμα αυτό, για την πίεση, που μου άσκησε ο πατέρας μου, εκείνη τη φορά, δεν με άφησε, ούτε όταν τον έχασα. Συνέχιζα να του είμαι κακιωμένη και μετά το θάνατο του. Και ήτανε η πρώτη στιγμή μετά από τριάντα πέντε χρό­ νια από το γεγονός, που η ψυχή μου έλιωσε. Δάκρυα άρχισαν να ανα­ βλύζουν από τα μάτια μου, παρά την παρουσία της κυρίας Αθηνάς.

Η πλάκα των ευεργετών της Μητρόπολης. Ανάμεσα τους και τα ονόματα των νονών μου Ευστρατίου και Αικατερίνης Οικονόμου.

Ευγνωμονούσα επί τέλους τον πατέρα μου για εκείνη την ανάβαση. Όλα τα χωριά για μένα ήταν και από μια αποκάλυψη. Θα μιλή­ σω άλλη φορά για την εμπειρία της επίσκεψης μου σε καθένα από αυτά. Άλλωστε, όπως είπα και πιο πριν, μια αρχή έγινε. Έχω σκοπό, αν θέλει ο Θεός, να πηγαίνω και να ξαναπηγαίνω, μέχρι το τέλος της ζωής μου. Δεν μπορώ όμως να μην αναφερθώ σε δύο επισκέψεις: Η μία έγινε στους Λαζάρηδες, στο σπίτι του Αλκιβιάδη32 και της Φιλιώς Λαζάρου, όπου με πήγε η Φιλιώ Λαζάρου το γένος Γκίκα, αδελφή του Μπάρμπα Γιώργη Γκίκα από τους Τζίκηδες, και η άλλη στον Μεσαγρό, στο εργα­ στήρι αγγειοπλαστικής του Νεκτάριου Γκαρή γιου του Κωνσταντίνου. Στους Λαζάρηδες λοιπόν, στο σπίτι του Αλκιβιάδη Λαζάρου, έτυχε να βρίσκεται ο συγ­ γενής της οικογένειας, ο Νίκος Λαζάρου, λάτρης του βιβλίου και της Αίγινας, ο οποίος έχοντας περάσει τα παιδικά του καλοκαίρια με τον παππού του στους Μπενάκηδες, είχε τη διάθεση να με πάει να επισκεφθώ και εγώ αυτόν τον εγκαταλειμμένο οικισμό, κάτι σαν προσκύνημα. Αυτή την πορεία στο μονοπάτι, που έχει πια δασώσει, ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

31 Η κυρία Αθηνά Τζίτζη με πληροφόρη­ σε ότι τα άσπρα κατσίκια ανήκαν στον Αποστολόπουλο, τσοπάνη στο Κακοπέρατο 32. Μόλις είχε τελεστεί μνημόσυνο για τις σαράντα μέρες από το θάνατο του

29

από τους Λαζάρηδες στους Μπενάκηδες, δεν θα την ξεχάσω ποτέ. Περνούσαμε από μικρά χωραφάκια, «σκά­ λες», που ξεχωρίζανε με τοιχάκια από ξερολιθιές. Σουβάλες και γούρνες υπήρχαν σε κάθε μας βήμα, όπως και θραύσματα από κανάτια. Αλώνια πάμπολλα, μερικά αλη­ θινά έργα τέχνης, στρωμένα με πέτρες, όπως τα καλντερί­ μια. Και η θέα να κόβει την ανάσα. Ερειπωμένα σιωπηλά σπίτια, που από τα παραθύρια τους, όταν κοιτάξει κανείς Τα άγια χεράκια της Φωτεινής Μαργαρώνη πήζουν τυρί για χάρη μου. Ανιτσέο, 2007

κάτω, τη θάλασσα, σκέφτεται, ότι, πράγματι, ήταν τυχεροί όσοι ζήσανε εδώ. Ο κύριος Λαζάρου, πολύ συγκινημένος, όση ώρα περπατούσαμε, ζωντάνευε αυτά που βλέπαμε με συναρπαστικές περιγραφές από τα βιώματα του. Η αλή­ θεια είναι ότι και οι δύο είχαμε νοερά μεταφερθεί και ζού­ σαμε, έστω και για λίγο, πενήντα με εξήντα χρόνια πίσω. Και αυτό, το νοερό ταξίδι, το πληρώσαμε: Στο δρόμο του γυρισμού ο κύριος Λαζάρου αναΐίάλυψε ότι τα κλειδιά του αυτοκινήτου του, που μηχανικά τα είχε πάρει μαζί του και

Ο Νεκτάριος Γκαρής στο εργαστήριο του. Μεσαγρός, 2007

έπαιζε με αυτά, είχαν χαθεί από τα χέρια του. Με άφησε εμένα στους Λαζάρηδες και ξαναγύρισε πίσω μήπως τα βρει. Η πρώτη του προσπάθεια ήτανε άκαρπη και ανα­ γκάστηκε να πάει ακόμη μια φορά με τη συνοδεία του Μηνά του Μαργαρώνη. Ήταν δηλαδή η τρίτη φορά που μέσα στην ίδια μέρα έκανε την ίδια διαδρομή. Ένας που δεν ξέρει, δεν καταλαβαίνει τι σημαίνει αυτό. Πέρα από συναισθηματισμούς, σημαίνει πορεία συνολικά τεσσάρων με τεσσάρων και μισή ωρών, ανάμεσα σε πέτρες, σε αγκά­

Ο Γιώργος Γκαρής αδελφός του Νεκτάριου στο εργαστήριο τους. Μεσαγρός, 2007

θια, πορεία άλλοτε ανηφορική, άλλοτε κατηφορική, που είναι βασανιστική μέσα στο κατακαλόκαιρο. Μετά από αυτήν την περιπέτεια ο κύριος Λαζάρου πονούσε στα πόδια για μία εβδομάδα και εγώ ένιωθα ενοχές, γιατί αν δεν ήμουν εγώ, να θελήσει να με πάει στους Μπενάκηδες, τίποτα από αυτά δεν θα είχε συμβεί. Του χρωστάω λοιπόν ένα ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ μέσα από την καρδιά μου. Θα τελειώσω με την επίσκεψη στο εργαστήρι του Νεκτάριου Γκαρή. Κάποια μέρα, από αυτές της λαογρα­ φικής μου αποστολής, την αφιέρωσα στον Μεσαγρό. Ήμουνα τυχερή που βρήκα τον Νεκτάριο να εργάζεται στον τροχό, όπως γενιές πολλές πίσω οι προγονοί του. Σε κάποια γωνιά του εργαστηρίου, ο αδελφός του ο Γιώργος,

Από το εργαστήριο αγγειοπλαστικής του Νεκτάριου Γκαρή. Μεσαγρός, 2007

30

ζωγράφιζε με ένα λεπτό πινέλο μικρά κανατάκια. ΜιλήΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

σαμε οι τρεις μας για τη δουλειά του αγγειοπλάστη, του κανατά, όπως λένε στην Αίγινα. Μέσα στο υποβλητικό μισόφως του εργαστηρίου δεν ήθελε και πολύ κανείς να φανταστεί τους παλιότερους αγγειοπλάστες που δουλεύα­ νε με ποδοκίνητο τροχό, πράγμα σχεδόν χθεσινό, αλλά και τους Αιγινήτες αγγειοπλάστες της αρχαίας εποχής. Αφού η Αίγινα διαθέτει αυτό το χώμα, αργιλόχωμα, ειδικό για αγγεία και το διέθετε πάντα, δεν είναι περίεργο να σκεφτεί κανείς ότι αυτή η δουλειά του αγγειοπλάστη έχει σε αυτόν

Η Μαρία και ο Γιώργος Μπέσης επιστρέφοντας με το καΐκι τους τον Άγιο Νικόλαο, στο λιμάνι.

τον τόπο ιστορία χιλιετηρίδων. Ρώτησα το Νεκτάριο αν είχε παιδιά, για να δω αν κάποιο θα ακολουθήσει αυτήν την τέχνη. Ο

Ρ

Νεκτάριος τότε μου έδωσε αυτήν την απάντηση: Δεν έχω παντρευτεί, γιατί θέλω τη ζωή μου να τη βλέπω και να τη χαίρομαι, να μοιάζει με μπιμπελό,

?

να, όπως αυτά τα κανάτια, που τα καμαρώνω. Έφυγα, γιατί είχα κλείσει κι άλλο ραντεβού και δεν έφτανε ο χρόνος,

\Ι

ενώ μοσχοβολούσαν τα γεμιστά, που έφτιαχνε η κυρία Κατερίνα η μητέρα τους, και με προσκαλούσε να κάτσω, να φάμε μαζί, μια ήρεμη και γλυκιά μάνα, που μίλησα και μαζί της και, από όσα είπαμε, θα αναφέρω μόνο μια φράση που βγήκε με καημό από το στόμα της: Ξέρεις κοπέλα μου πόσο νερό έχω κουβάλησε/3 εγώ;... Γιατί τότε το κουβαλάγαμε το νερό από τα πηγάδια... Πιο πολύ από αυτό που κουβαλάει η υδροφόρα

τηςΑίγενας...

Ευχαριστώ τον Δήμαρχο της Αίγινας κύριο Κουκούλη, που με βοή­ θησε πολύ στη λαογραφική μου αποστολή, με το να μου υποδείξει

Ο κύριος Λαζάρου, συγκινημένος, στο σπίτι όπου πέρναγε τα καλοκαίρια των παιδικών του χρόνων. Μπενώαιδες, 2007

ανθρώπους και τόπους που έπρεπε να επισκεφθώ. Ευχαριστώ τον Λιμε­ νάρχη της Αίγινας, για την ευγένεια και την προθυμία με την οποία με αντιμετώπισε. Ευχαριστώ τη γραμματεία του Δημαρχείου και τη γραμματεία του τοπικού ΚΤΕΛ. Ευχαριστώ την κυρία Λίνα Πετρίτου για τη βοήθεια της. Πάντα ο κύριος Γεώργιος Μπόγρης είναι φίλος και αρωγός. Τον ευχαριστώ πολύ. Τέλος, ευχαριστώ την Αιγιναία για την φιλοξενία. Η ψαριά. Καΐκι Άγιος Νικόλαος του Γεωργίου Μπέση. Επιστροφή στο λιμάνι.

33. Για να γίνει το αργιλόχωμα πηλός, πρέ­ πει να αναμειχθεί με νερό. Σκεφθείτε πόσο νερό χρειαζόταν ένα εργαστήρι αγγειοπλα­ στικής σε παλιότερα χρόνια που άκμαζε το επάγγελμα. Βοηθώντας λοιπόν τον σύζυγο της Κωνσταντίνο Γκαρή, η κυρία Κατερί­ να, κουβάλαγε νερό και έκανε και πολλές ακόμη βοηθητικές εργασίες εκτός από τη φροντίδα του νοικοκυριού. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ

31

τα γύρω από το σπίτι μικρά αμπελάκια. Τα σταφύλια τα πατούσε σε πατητήρια γειτόνων και φίλων. Ο μούστος θα

Piailla'

έδινε το κρασί της χρονιάς. Όμως η νοικοκυρά θα κράταγε και από αυτόν θα έφτιαχνε καταρχήν τη μουσταλευριά, τα μουστοκούλουρα, το πετιμέζι, την πετιμεζόπιτα [κυρίως στις σαρακο­ στές]. Επίσης από τα τσάμπουρα θα έφτιαχνε και λίγο τσίπουρο.

Σπίτι στη Ψαχνή. Σκίτσο της Ε. Εξάρχου από την περιβαλλοντική εργασία του 2ου Γυμνασίου Αίγινας: Παραδοσιακοί οικισμοί στα βουνά της Αίγινας, 2002-2003

Δίπλα στα κρασοβάρελα υπήρχαν τέσσερα πιθάρια με λάδι. Οι ελιές στο Βαθυπόταμο και στους Αγίους έδιναν

το λάδι της χρονιάς, αν βέβαια η χρονιά ήταν καλή. Τα πιθάρια μεγάλου σχήματος, αλλά και κάποια μικρότερα, τα αγόραζαν. Ή τα έφερναν από τον Πειραιά ή από τα εργαστή­ ρια του Μεσαγρού ή του Παντελή του Κουλικούρδη στους Αγίους. Οι ελιές φυλάσσο­ νταν σε ιαούπια. Από αυτά τα εργαστήρια, το κάθε Αγινήτικο σπιτικό αγόραζε τη μεγάλη στάμνα για το νερό, υπήρχε επίσης το μικρότερο σταμνί -η κανάτα- και το κανατάκι που έβαζαν νερό και το έπαιρναν μαζί τους στο αμπέλι ή στα άλλα χωράφια. Σε δύο μεγάλα κασόνια φυλασσόταν το κριθάρι και το σιτάρι, τα οποία είχε σπεί­ ρει και θερίσει στα γύρω χωράφια. Το σιτάρι και το κριθάρι το αλώνιζε στο γειτονι­ κό αλώνι με γάίδουράκι. Αυτά έδιναν το ψωμί. Γι' αυτό μέσα στο κατώι υπήρχε η πινακωτή, το πλαστήρι πάνω στο οποίο ζύμωναν και άνοιγαν φύλλο. Σε κάποια κοφίνια παραδίπλα βρισκόταν ο βίκος και τα αράκια. Στον τοίχο κρε­ μασμένες πλεξούδες με σκόρδο και τα κρεμμύδια. Σε άλλα κασόνια οι πατάτες, τα λεμόνια, τα μύγδαλα, το καλαμπόκι. Σε μικρά κιούπια τα ξερά σύκα για το χειμώνα, που η γιαγιά τα είχε ζοματίσει και τα είχε γεμίσει με μια καρδία [αμύγδαλο]. Από τα πατερά κρέμονταν οι τάβλες πάνω στις οποίες έβαζαν τα τυριά. Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι, ελλείψει ψυγείου, τα τρόφιμα διατηρούνταν στο υπόγειο όπου ήταν δροσερό ή μέσα στο σπίτι στο φανάρι που κρεμόταν από τα πατε­ ρά, ή μέσα στην παλεθοόρα [σκαφτό ντουλαπάκι μέσα στον τοίχο]. Μιλήσαμε όμως για τυρί. Κάθε σπιτικό είχε τα ζώα του. Τα σπιτάκια για τα ζώα, το κοτέτσι ή το σπιτάκι για την κατσίκα και την προβατίνα ήταν πολύ κοντά στο σπίτι, σχεδόν στην αυλή του. Από αυτά τα ζώα έπαιρναν το γάλα, το οποίο όταν περίσσευε η νοικοκυρά το πουλούσε. Λέμε όταν περίσσευε γιατί από αυτό το γάλα έπιναν, έφτιαχναν τυρί, μυζή­ θρα, τσίγαρα, γκερεμέζι, γαλόπιτα, άιντε και κάποιο γαλακτομποόρεκο όπως της Τυρινής. Σε ένα καλάθι υπήρχαν τα αυγά, τα οποία πουλούσαν κυρίως. Οι κότες ήταν πολύτιμες σε κάθε σπιτικό, γιατί, εκτός από τα αυγά, τις καλές μέρες έδιναν και κρέας. Και όταν τα πράγματα ήταν πολύ επίσημα, μπορεί να έσφαζαν και τον κόκορα, τον οποίο τον έκαναν σούπα. Μάλιστα έλεγαν καθώς έβραζε: «Ξέρει αυτός τραγούδια», γιατί η

34

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 14

σούπα τράβαγε κρασί και το κρασί έφερνε ευφημία, τραγούδι - χορό γλέντι. Η αγροτική παραγωγή συμπληρω­ νόταν με τα προϊόντα που έβγαζε το μποστάνι. Όπως ντομάτες, πατάτες, κολοκύθια,

μελιτζάνες,

ατζούρια,

μαρούλια, κρεμμύδια, κουνουπίδια, κουκιά, καλαμπόκι, αλλά και με ότι απέ­ διδαν τα δένδρα, όπως ελιές, σύκα, αμύ­ γδαλα, σταφύλια, βερίκοκα, ρόδια, ανλάδΐΰ. 'IoXOC ωανεί ΠΟοάΕενΟ

αλλά

Σπίτι στον Κύλινδρα. Σκίτσο της Ε. Εξάρχου από την περιβαλλοντική εργασία του ^ ο υ Γυμνασίου Αίγινας: Παραδοσιακοί οικισμοί στα βουνό της Αίγινας, 2002-2003

εάν μέσα στα χωράφια υπήρχε χαρου­ πιά δεν θεωρείτο άχρηστη. Πέρα από τον πλούσιο ίσκιο που εξασφάλιζε, πρόσφερε τα χαρού­ πια της από τα οποία έβγαζαν το χαρουπάλευρο και το χαρουπόμελο. Η διατροφή εκείνα τα χρόνια καθοριζόταν εν πολλοίς από τα προϊόντα που αναφέραμε. Από όσα έδινε το χωρά­ φι, και από την μικρή οικιακή κτηνοτροφία και πτηνοτροφία. Το κρέας αν υπήρχε [έσφα­ ζαν ζώο ή αγόραζαν] προοριζόταν για 2 ή 3 φορές το χρόνο. Το τραπέζι ήταν λιτό, οι εποχές δύσκολες και πολλά από τα προϊόντα πωλούνταν, ώστε με τα λιγοστά χρήματα να καλυφθούν άλλες ανάγκες. Αν λοιπόν η παραγωγή ήταν καλή, πουλούσαν λάδι, κρασί, σιτάρι, αβγά, σύκα, σταφύλια, βερίκοκα, αμύγδαλα και καμιά κότα ή κόκορα. Ένα συνηθισμένο αγροτικό σπίτι της παλιάς Αίγινας ήταν χτισμένο με βάση τις ασχολίες και τις ανάγκες των ανθρώπων του. Όλα τα δωμάτια ήταν στη σειρά, το ένα δίπλα στο άλλο. Το σπίτι ήταν προφυλαγμένο από το βοριά, γι' αυτό όλες οι πόρτες του κοίταγαν προς το νοτιά. Η κουζίνα ήταν μικρή, ακολουθούσε το μεγάλο υπνοδωμάτιο. Κατόπιν υπήρχαν σε κατώτερο επίπεδο οι βοηθητικοί χώροι όπου αποθηκεύονταν τα εργαλεία και τα προϊόντα το σπιτιού. Ακολουθούσε η σάλα, η οποία ήταν υπερυψωμέ­ νη. Η πρόσβαση στη σάλα γινόταν μόνο εξωτερικά με πέτρινη σκάλα. Ήταν ένα δωμά­ τιο κλειστό, ξεκομμένο από την υπόλοιπη ζωή του σπιτιού, το πιο επίσημο, που προο­ ριζόταν για γιορτές, για ειδικές περιστάσεις [αρραβώνες, γάμους - τότε οι γάμοι γίνο­ νταν στα σπίτια] ή για φιλοξενία κάποιων επισκεπτών. Απαραίτητα στην αυλή του ήταν το πηγάδι - η ανάγκη του νερού ήταν επιτακτική- η βρυσούλα για το πλύσιμο των χεριών και του προσώπου, το φουρνάκι, όπου η νοικοκυρά θα έψηνε το ψωμί, τα φαγητά και κάποιο γλυκό, το πάτημα [όχι σε όλα τα σπίτια] και σε μικρή απόσταση το αλώνι. Έξω από το σπίτι του παππού υπήρχε ένα αλώνι όπου το μοιράζονταν τρεις οικογένειες, του παππού, του Ν. Μούρτζη και του Σ. Μπήτρου. Στην αυλή υπήρχε το κοτέτσι και τα σπιτάκια για την κατσίκα, την προβατίνα και τα άλλα οικόσιτα ζώα. Τέτοια νοικοκυρόσπιτα-αγροτόσπιτα ήταν πολλά στην Αίγινα, ιδίως στις αγροτι­ κές περιοχές όπως στην Κυψέλη, στο Μεσαγρό, στο Βαθύ και στις υπόλοιπες περιο­ χές και χωριά σε μικρότερη κλίμακα. ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΣΠΙΤΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΚΑΙ Η ΟΙΚΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

35

Θα ήταν άδικο να μην αναφέρουμε για την Κυψέλη τους μεγάλους νοικοκυραίους: Τον Δημήτρη Χατζόπουλο, τον Νικόλαο Μούρχζη [Φρεατσώτη], τον Παναγιώ­ τη Μωρόγιαννη το φούρναρη, τον Σταύρο Μπήτρο, τον Χαράλαμπο Παυλινέρη, τον Κυριάκο Μοίρα, τον Γιώργο Πούντο, τον Διονύση Μουτσάτσο [Διονυσάκη], τον Γιώργο Μαρίνη [Γερούλη], τον Δημήτρη Παυλινέρη, τον Γιάννη Σακκιώτη, τον Ευάγγελο Τσαμουτσαντώνη, τον Δημήτρη Ασημαντώνη. Στο Βαθύ: τον Παναγιώτη Στενάκη, τον Νίκο Πρωτονοτάριο [Εισαγγελέα], τον Στα­ μάτη Μεθενίτη, τον Μαρίνη, τον Ευάγγελο Λιαμή, τον Αλέξανδρο Πάλλη, τον Γιώργο Πετρίτη, τον Ευάγγελο Λεούση, τον Παντελή Κουκουλη, τον Παντελή Κουλικούρδη. Και στο Μεσαγρό: Τον Χαλδαίο, τον Μελόγαμπρο. Οι αγρότες αυτοί και πολλοί άλλοι που χάριν χρόνου δεν τους αναφέρουμε ήταν από τους τελευταίους επαγγελματίες της γης. Σήμερα ελάχιστοι έχουν απομείνει. Η καλλιεργήσημη γη έχει συρρικνωθεί. Όλοι αυτοί που αναφέραμε είναι οι τελευταίοι κρίκοι της μεγάλης αγροτικής αλυσίδας, που ξεκινά από τον 19ο αιώνα και τερματίζεται στην πέμπτη ή έκτη δεκαετία του 20ού αιώνα, όταν ο ερχομός της περήφανης φυστικιάς αλλάζει τα δεδομένα ή ο τεμαχισμός και πώληση εκατοντάδων ή χιλιάδων κτημάτων σε Αθη­ ναίους και Πειραιώτες ή αλλοδαπούς εραστές της Αίγινας, προς ανοικοδόμηση παραθεριστικών κατοικιών, μεταμορφώνει την παλιά ναυτική - αγροτική και ελάχι­ στα κτηνοτροφική Αίγινα, αλλάζει τη χρήση γης και στρέφει τους κατοίκους στην ενασχόληση με τα τουριστικά επαγγέλματα. Στο σημείο αυτό αξίζει να υπενθυμίσουμε, για την ιστορία του πράγματος, ότι το 1827 αναφέρεται από τους πρόκριτους του νησιού ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων ασχολείται με τη γεωργία. Η μορφολογία του εδάφους επέτρεπε αυτή την ενασχόληση, λόγω της μεγάλης διαθέσιμης καλλιεργήσιμης έκτασης, σε σχέση με τα γειτονικά νησιά του Πόρου και της'Υδρας, των οποίων οι κάτοικοι στρέφονταν σε άλλες μορφές βιοπορισμού. Τον 19ο αιώνα η Αίγινα ήταν καλλιεργημένη και πιο πράσινη από τα άλλα νησιά του Σαρωνικού. Στις πλαγιές των βουνών και γύρω από τους οικισμούς: Ανιτσαίο Βλάχηδες - Λαζάρηδες - Παχειά Ράχη - Τζίκηδες, οι γεωργοί συγκρατούσαν τα χώματα με τοίχους από ξερολιθιά, δημιουργώντας έτσι αναβαθμίδες, στις οποίες έσπερναν κριθάρι και άλλα δημητριακά ή φύτευαν ελιές, αμυγδαλιές, χαρουπιές, αχλαδιές. Χαμηλότερα έβαζαν συκιές, βερυκοκιές, ροϊδιές και έσπερναν σιτάρι. Στις πεδιάδες καλλιεργούσαν αμπέλια με σταφύλια σαββατιανά, ροϊδίτες, μαυροάδια. Ο Χέλδραϊχ αναφέρει ότι το 1898 στις πεδινές περιοχές έβαζαν αμπέλια, συκιές, ελιές, αμυγδαλιές και στις πλαγιές των βουνών έσπερναν κριθάρι, όσπρια, λαθοόρι, αρακά, ρεβίθια, κουκιά, βίκο. Εξαιτίας του κλίματος, τα σύκα, τα όσπρια και οι ντο­ μάτες ωρίμαζαν πιο πρώιμα και γινόταν εξαγωγή. Η προετοιμασία του χωραφιού άρχιζε το φθινόπωρο με το όργωμα, εποχή που επέστρεφαν οι σφουγγαράδες από τα μακρινά ταξίδια τους. Ορισμένα από αυτά τα είδη ήθελαν και ξεβοτάνισμα. Τον Ιούλιο θερίζανε τον καρπό και τον δένανε σε δεμάτια. Τα ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

δεμάτια τα δένανε με τα δεματικά [βρίζα] τα οποία έπλεκαν κοτσίδα,

*«fe

γιατί ήταν το πιο ψιλό από όλα. Κατό­

mSm

πιν τα μετέφεραν στο αλώνι και τα αλώνιζαν με τα ζώα. Όταν φυσούσε ο αέρας, χώριζαν τον καρπό από το άχυρο με το «λύχνιασμα». Αυτό γινόταν με το θρινιάκι [εργαλείο ξύλινο που είχε τη μορφή μεγάλης πιρούνας]. Μετά οι γυναίκες το κοσκίνιζαν με το αλόργο και το έβαζαν στα σακιά.

Γειτονιά στους Λαζάρηδες. Σκίτσο της Ε. Εξάρχου από την περιβαλλοντική εργασία του 2ου Γυμνασίου Αίγινας: Παραδοσιακοί οικισμοί σία βουνά της Αίγινας, 2002-2003

Κρατούσαν τη σπορά της επόμενης χρονιάς και το άλλο το πήγαιναν στο μύλο με τα ζώα. Οι πρώτοι ανεμόμυλοι στην Αίγινα κτίζονται περίπου το 1800. Η ύπαρξη πολ­ λών ανεμόμυλων αλωνιών και πατημάτων αποδεικνύει ότι οι παλαιοί Αιγινήτες ασχο­ λούνταν με την καλλιέργεια της γης. Αναφέρεται επίσης ότι οι Αιγινήτικοι ανεμόμυ­ λοι άλεθαν γεννήματα και από τις αντικρινές στεριές. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης στους ανεμόμυλους της Αίγινας άλεθαν σιτά­ ρι και κριθάρι για τις ανάγκες του στρατού. Όταν οι ανεμόμυλοι της Αίγινας δεν επαρκούσαν άλεθαν και στους νερόμυλους της Επιδαύρου. Η χρήση των ανεμόμυλων περιορίστηκε σταδιακά, καθώς από τα μέσα του προη­ γούμενου αιώνα άρχισε να υποχωρεί η καλλιέργεια των σιτηρών. Το ίδιο συνέβη και με τα λιατρίβια και τα πατητήρια. Ήταν η εποχή της άφιξης στην Αίγινα της φυστικιάς η οποία ήρθε, ρίζωσε και ξερίζωσε πολλά αμπέλια, ελιές, αμυγδαλιές, συκιές και άλλα δένδρα. Ο καιρός όμως έχει γυρίσματα και σήμερα η ελιά παίρνει σιγά-σιγά την εκδίκηση της. Οι αλλαγές στη χρήση γης, η εγκατάλειψη των παλαιών επαγγελμάτων, οδήγησε και στην αλλαγή των διατροφικών συνηθειών. Ξεχάστηκαν λόγω έλλειψης αγνών σπιτικών υλικών και δεν παρασκευάζονται πλέον φαγητά - γλυκά - ψωμί που έφτια­ χναν οι παλαιές νοικοκυρές. Οι ρυθμοί της ζωής πλέον έχουν αλλάξει. Η γυναίκα εργάζεται έξω από το σπίτι' άλλωστε οι ανάγκες του σύγχρονου σπιτικού είναι τερά­ στιες. Όλοι αυτοί και πολλοί άλλοι αποτρεπτικοί λόγοι είναι η αιτία που σήμερα νοσταλγούμε τις γεύσεις και τις οσμές της παλαιάς Αιγινήτικης κουζίνας, όταν η νοι­ κοκυρά αφιέρωνε χρόνο, διέθετε μεράκι και πολύ αγάπη για να μαγειρέψει, να ψήσει τα ψωμιά της, να δέσει το γλυκό, να πήξει το γκερεμέζι, να σφάξει τον κόκκορα, να ετοιμάσει το τραπέζι του αντρός της που θα γύριζε κουρασμένος από τη δουλειά. Απόσπασμα ομιλίας που εκφωνήθηκε την Παρασκευή 10 Αυγούστου 2007 στην αυλή του Λαογραφικού Μουσείου Αίγινας στα πλαίσια των εκδηλώσεων του τριημέρου γευσιγνωσίας.

ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΣΠΙΤΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΚΑΙ Η ΟΙΚΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

37

ΒΑΣ.

ΑΙΓΑΙΟΠΕΛΑΠΤΗΣ

«Μπαρκάρησε σε Γκαζάδικο»

CJ ναός για την τέχνη, την ξεγνοιασιά, την ευθυμία, την ανθρω­ πιά και το κραοομεθόαι, κι ο μύστης-ιερουργός που τον υπηρε­ τούσε και λειτουργούσε

περισσότερο από πενήντα χρόνια, δεν

υπάρχουνε πια. Χαθήκανε για πάντα.

Κ

αθώς αλωνίζω το Αιγαίο, ξεμάκρυνα λίγο από τον Σαρωνικό. Και βρέθηκα στην Αίγινα τις τελευταίες μέρες. Κάθε φορά που πατώ τούτο το νησί, το πρώτο προ­

σκύνημα γίνεται στο κρασοκαπηλειό που έχει ο Παναγάκης στο λιμάνι, μοναδικό παραδοσιακό «κουτούκι» σ' όλο το Σαρωνικό. Παραδοσιακό στην κυριολεξία: Βαρέ­ λια, ρίγανη, σκόρδα, κρεμμύδια, ελιές, μαρίδες, κασόνια, κανάτια, κούτσουρα, στά­ μνες, κακαβιές, δίχτυα, όμορφα κορίτσια, τραγούδια, μπεκρήδες, άγγελοι, γέλια, κλά­ ματα, καημοί, οίστροι, ξεφαντώματα... Στη θέση του βρήκα ένα σύγχρονο «Καφέ Παναγάκη» καφενέ και τον αγαπημέ­ νο φίλο Παναγάκη Στάθη (το κανονικό ονοματεπώνυμο που είχε ο κρασοκάπηλαςιερουργός) εξαφανισμένο. Πάγωσα. «Πώς έγινε αυτό, σκέφτηκα μέσα μου το πολύ­ χρονο κρασοκαπηλειό να μετατραπεί σε 'καφέ' κολλάδικο και ο Παναγάκης άφαντος. Τι κάνει ο εκσυγχρονισμός!». Και τον πρώτο φίλο που αντάμωσα ήταν ο Γιάννης, ο γνωστός τυφλός λαχειοπώλης στην Αίγινα. Το καπηλειό είδα πως έγινε ένα σύγχρονο «καφέ». Αλλά ο Πανα­ γάκης; Τι έγινε αυτός ο θαυμάσιος άνθρωπος, χωρίς τους φίλους, τις παρέες, τα κρα­ σοβάρελα του; - Γιάννη, τι έγινε ο Παναγάκης; ρώτησα.

- Μπαρκάρισε με γκαζάδικο! Η απάντηση. Ξαφνιάστηκα. Ο Παναγάκης, σε τέτοια ηλικία, πάνω από εξήντα, να μπαρκάρει; Στρίβω το στενό, βρίσκω τον Παναγή, τον λαχανοπώλη. Την ίδια ερώτηση.

- Τι έγινε ο Παναγάκης; Η απάντηση τώρα ήτανε ξεκάθαρη: - Πριν δυο περίπου μήνες βρήκαμε τον Παναγάκη φουνταρισμένο στη θάλασσα, στα Πλακάκια, με μια πέτρα δεμένη στο λαιμό.

- Και ποιος έχει τώρα το «καφέ»; ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

- Ο γιος του ο Νίκος. Ανεβαίνω στην άμαξα να με πεταχτεί ώς τον Αγιοβασίλη, στη βάρκα.

- Αλήθεια ρε Βαγγέλη για τον Παναγάκη; - Μετά το ναό στην Αφαία, το «κουτούκι» που είχε ο Παναγάκης ήταν η Ακρό­ πολη στο νησί μας! Τι κόσμος καλλιεργημένος, μορφωμένος, αλλά και ταπεινός δεν πέρασε από κει μέσα. Από την Αθήνα και τον Πειραιά ερχόντανε ξεπίτηδες για να πιούνε το κρασάκι τους, ν' ακούσουνε θαυμαστά και ωραία, να φιλοσοφηθούνε. Του είπε ο γιος του πως θα το «ανακαινίσει» και τόκανε σ' αυτή την κατάντια που είναι σήμερα. Ε, του την έδωσε και φουντάρισε ο άνθρωπος. Πολύ ήθελε; Ο φίλος αμαξάς Βαγγέλης μου είπε πως ακόμα «μουδιασμένο» είναι όλο το νησί στην Αίγινα με το τραγικό γεγονός. Το «κουτούκι» που είχε ο Παναγάκης, πριν γίνει κρασοκαπηλειό, ήτανε κανατάδικο. Το λειτουργούσε ο πατέρας του Νικόλας Στάθης, από το 1900-1904, που ζωγράφιζε και τα κανάτια, με αιγενήτικα χρώματα μεθυσμένα στα κύματα, στη Μετώπη με αχινούς και χταπόδια για μεζέ και στη Λαγούσα γλάροι να τραγουδάνε. Όταν το πήρε ο γιος, τόκανε καπηλειό, αλλά πουλούσε και κανάτια. Βαρέλια, ρίγανη, σκόρδα, κρεμμύδια, ελιές, μαρίδες, κασόνια, κούτσουρα, στά­ μνες, κακαβιές, δίχτυα, όμορφα κορίτσια, τραγούδια, μπεκρήδες, άγγελοι, γέλια, κλά­ ματα, καημοί, οίστροι, ξεφαντώματα. Από κει μέσα περάσανε και γεύτηκαν ένα ποτηράκι κρασί διάσημοι και άσημοι: οι λογοτέχνες Νίκος Καζαντζάκης, Στρατής Μυριβήλης, Στρατής Δούκας, οι ζωγράφοι Καλμούχος, Νίκος Νικολάου, Γιάννης Μόραλης, Γιάννης Τσαρούχης, μπάρμπα Σπύρος Βασιλείου, οι γλύπτες Χρήστος Καπράλος, Γιάννης Παππάς, Αργυρώ Καρύμπακα, ο σκιτσογράφος και συγγραφέας Μίνως Αργυράκης, ο αγιογράφος και συγ­ γραφέας Φώτης Κόντογλου, ο αρχιτέκτοντας Δημήτρης Πικιώνης, οι ξακουστοί καραγκιοζοπαίχτες Χαρίδημος και Σπαθάρης, οι ποιητές Κώστας Βάρναλης και Γιάν­ νης Νεγρεπόντης, ο πρωταγωνιστής και σκηνοθέτης στο θέατρο Αλέξης Μινωτής, η χορογράφος Ντόρα Στράτου, η λαογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη, οι πρωταγωνί­ στριες στο θέατρο και στον κινηματογράφο Έλλη Λαμπέτη και Ειρήνη Παππά, οι σκηνοθέτες Μιχάλης Κακογιάννης και Νίκος Κούνδουρος, η λαογράφος και συγ­ γραφέας Αθηνά Ταρσούλη, ο ζωγράφος και συγγραφέας Νίκος Βέλμος και τόσοι άλλοι, ως τους παλιούς ψαράδες, σφουγγαράδες, αμαξάδες και ταλαιπωρημένους ανθρώπους στο λιμάνι και στη θάλασσα, όπως ο Μάκης κι ο Θανάσης, «άσπονδοι» φίλοι με τον Παναγιάκη. Και μέσα στο καπηλειό άκουγες σοφά και όμορφα, παράξενα, σατιρικά, θαυμα­ στά κι αρχαγγελικά, ώς τις σοφές σκωπτικές παροιμιακές φράσεις και τα χωρατά από τον Παναγάκη, που έλεγε το αγγλικό «νέβερ μάι» (δεν πειράζει), «νο βρωμάει», το αρβανίτικο του «ούτε μούνε» σε «ούνα μούνα». Κι όταν του λέγανε να πάνε στο πανηγύρι ή κάπου για γλέντι αόριστα, απαντούσε: «Με τι κλαρίνο», και δεν εννοού­ σε, βέβαια, το μουσικό όργανο. Όταν έμπαινε στο κρασοκαπηλειό ο τυφλός λαχειο«ΜΠΑΡΚΑΡΗΣΕ ΣΕ ΓΚΑΖΑΔΙΚΟ»

πώλης Γιάννης, του φώναζε ο Παναγάκης: «Γιάννη μας έπεσε», τάχα το λαχείο. Κι ο Γιάννης ρωτούσε: «Από τώρα;», κι εννοούσε, βέβαια, το σεξουαλικό κλαρίνο. Το «καθιστικό» του Παναγάκη χωρούσε καμιά δεκαριά τραπέζια με τέσσεραπέντε άτομα στο καθένα. Δεξιά ο πάγκος με «μια ζωή τηγάνι», όπου στη γκαζιέρα ψηνότανε το μαριδάκι κι η αθερίνα, η κακαβιά και τ' «αμελέτητα», δίπλα στο παρά­ θυρο για να φεύγει η κάπνα από το τηγάνισμα, το «φανάρι», το ερμάρι με τη σίτα, όπου φυλαγότανε το μεζεκλίκι για την παρέα που θα ερχότανε μετά το ξεφάριασμα στα δίχτυα, στο βάθος τα κρασοβάρελα, από πάνω το πατάρι με αιγενήτικα κανάτια, σκέτα όπως βγήκανε από το καμίνι κι άλλα ζωγραφισμένα με λουλούδια, σκεπή με χοντρά ξύλινα μαδέρια, κι αριστερά στον τοίχο ράφι με κανάτια και διάφορα θυμητάρια στο κρασοκαπηλειό: καθρέφτης με τσατσάρα, κορνίζα με λουλούδια, φωτο­ γραφία με μπεκρήδες, παλιές φωτογραφίες με διάφορες σκηνές, «ξυλουργικές εργα­ σίες», η Αίγενα ζωγραφισμένη από τον μπάρμπα Σπύρο Βασιλείου, ημερολόγιο από το ναό Απόστολος Κρίσπος στην Αίγινα, ημερολόγιο από την Εθνική Τράπεζα, ζωγραφιά «Μια ζωή τηγάνι», μαρίδες, ντομάτες, ράφι με κανάτια άσπρα και ζωγρα­ φιστά, πίνακας ζωγραφιστός «Το κουτούκι Παναγάκη» Δ. Κουρής 1978. «Πιάσε κρασάκι Παναγάκη απ' το βαρέλι, κάτσε παρέα μου μαζί μου να σου πω, ό,τι κι αν λέει για μένα ο κόσμος δε με μέλει, κανείς δεν ξέρει γιατί πίνω και μεθώ». Πίνακας «Πτερωτή» από τον Μίνω Αργυράκη, φωτογραφία «Ο χαζός της Αίγι­ νας», ένα κάντρο με πολλές φωτογραφίες στο κουτούκι, πάνω από το ράφι πίνακας με ψάρια, ο ναός στην Αφαία, τα πορτρέτα με τον Μάκη και τον Θανάση, αχώριστοι μπεκρήδες και φίλοι αδερφικοί στον Παναγάκη, ο ναός στη Βραυρώνα, μπουκάλια, κόντρα με φωτογραφίες, λουλουδάκι στη γλάστρα, ταψί για το φούρνο, βαρέλι, κου­ μπαράς, μισόιαλα, κούπες, κρεμμύδια, ελιές, σαρδέλλες, σκόρδα, μαρίδες, αθερίνες κι ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 14

?

*-»•«*- ***-*.·*:.· ^ w ?

- i f

f ?

ι* !ί «

r

ff*5.""f

||| ρ1 s «ρ-

1

ένα μακρόσυρτο τραγούδι που το λέγαμε αγάπη, αυτός ήταν ο «Ναός κι η Ακρόπο­ λη» στη Αίγενα που χάθηκε. Το κρασοκαπηλειό άνοιγε από τις πρωινές ώρες. Ο Παναγάκης με μια λαστιχένια ποδιά καθάριζε ό,τι είχε μείνει από τη χτεσινή ιεροτελεστία με τους μπεκρήδες. Πλά­ κωνε η πελατεία, και πάντα χαμογελαστός έπιανε δουλειά στο τηγάνι. Άρχιζε η οινο­ ποσία κι οι χαιρετισμοί, «νο βρωμάει», «ούνα μούνα». Ο Παναγάκης έπινε το κρασί του μ' ένα ποτηράκι σα δαχτυλήθρα. Αλλά ρούφαγε συνέχεια και τσούγρκιζε με όλους. Η κρασοκατάνυξη βάσταγε ώς τις απογευματινές ώρες. Ο Παναγάκης έκλει­ νε πόρτες και παράθυρα και στα «κλεφτά» το κρασοκαπηλειό δούλευε ως δυο-τρεις ώρες ακόμα. Ανάλογα με την πελατεία και το ξεφάντωμα. Αν υπήρχε κάποιος που έπαιζε ένα μουσικό όργανο, τραβούσε κι άλλο. Για μεζεκλίκι ο Παναγάκης φρόντιζε για όλους, αφού το κουτούκι δεν πρόσφε­ ρε φαγητό και δε δούλευε ποτέ νύχτα. Κάθε μπεκρής ή επισκέπτης που έμπαινε στο καπηλειό έφερνε το μεζέ του. Πέντε ελιές, ένα κρεμμύδι, μια ντομάτα, ένα σκόρδο, μια τηγανιά μαρίδες, μια ψαριά κακαβιά, λίγο τυρί, μια μπριζόλα, «αμελέτητα», αχι­ νούς, πεταλίδες κι άλλα θαλασσινά. Κι ο Παναγάκης, τα βόλευε με τέτοιο τρόπο, καθώς «έκλεβε» από λίγο κι απ' όλα, ώστε όλοι είχαμε μεζέ για την κούπα μας. Κάποτε κλειδώνανε πόρτες και παράθυρα, ο Παναγάκης καβάλαγε το μηχανάκι του και ταρακουνούμενος πήγαινε σπίτι του και πώς έφτανε! Αξέχαστε παλιόφιλε Παναγάκη, γιατί «μπαρκάρησες» τόσο νέος κι όμορφος με το «γκαζάδικο» και μας άφησες ορφανούς κι απαρηγόρητους...

«ΜΠΑΡΚΑΡΗΣΕ ΣΕ ΓΚΑΖΑΔΙΚΟ;

Θανάσης Παπαθανασόπουλος

Κατεδάφιση Νεοκλασικού

Η μεγάλη σιδερένια χούφτα

κάποιων χεριών που έγραψαν πολλά ποιήματα

με το ψηλό βραχιόνι έχει αρπάξει

και τώρα σφίγγουν διακριτικά στα δάχτυλα τους

τον τοίχο του διώροφου και τον γκρεμίζει

ένα ομοίωμα υδρογείου σφαίρας

αργά και τελετουργικά καθώς ταιριάζει

και χτυπούν μ' εκείνη την εξώθυρα

στις σαραβαλιασμένες μονοκατοικίες

θαρρείς όχι του ενοίκου μα της ματαιότητας.

της οδού Ακομινάτου που φιλοξενούν

Και οι έγχρωμοι υαλοπίνακες των παραθύρων

για δεκαετίες και χωρίς ενοίκιο

που χάριζαν, βραδιές των Χριστουγέννων,

ναρκομανείς, καταληψίες και πορνεία.

στους πάρωρους διαβατικούς ζέστη κι ελπίδα.

Σχεδόν αδιάφοροι κοιτάζουν οι περίοικοι,

Ιδού και τα μασίφ μπαλκόνια που θυμίζουν

νιώθοντας και μια σφίξη στην καρδιά

εργασία φαντασιοκόπου σκηνογράφου

που θα γίνει mo θολό το παρελθόν τους

(συνήθως δΰο ερωτόπουλα αντικρυοτά

χωρίς τον καλό ίσκιο τούτων των αρχοντικών.

ή δύο κύκνοι που μπλέκουν τους λαιμούς των, κι αυτά μέσα σε πλαίσιο μαιάνδρων

Ωραία σπίτια όλο περίτεχνα στολίδια

ή ελληνικών καμπυλωτών σταυρών,

(γεννήματα του ωραίου και της ανάγκης)

συμβόλων γονιμότητας και υγείας).

με κεραμίδια αυλακωτά, ζωνάρια γύψινα,

Και οι καμινάδες από τούβλο ή ελαφρόπετρα,

απάνεμες κόγχες για φωλιές χελιδονιών,

χρήσιμες και στα ζούδια του Δωδεκαήμερου.

φατνώματα, γεισώματα και υδρορροές.

Και τ' ακροκέραμα τα μυτερά που δείχνουν

Και οι ελικωτές εκείνες σιδερένιες σκάλες

στον ουρανό την άφθαρτη μας κατοικία.

που σ' έβγαζαν στο δώμα κι αποκεί στ' αστέρια

Ωραία σπίτια, να τα κατοικεί μόνο η αγάπη.

κάποιες νυχτερινές ώρες του θέρους.

Ο παλιωμένος τους σοβάς σαν δέρμα ανθρώπου.

Και τα δόο ταπεινά μπαστούνια στην ταράτσα να δένουν την απλώστρα της μπουγάδας

Συλλογιέμαι πως στο σπίτι τούτο που κατεδαφίζεται

(άσχετα με τ' αυθάδη των τηλεοράσεων).

και στα παλιά γειτονικά του που προσμένουν

Να και τα μπρούντζινα επίθυρα χεράκια

το σιδερένιο χτύπημα του ανέκκλητου,

που έχουν κάτι απ' την ευγένεια των εκμαγείων

ίσως ο Παύλος Μελάς να χόρεψε τη Ναταλία του

προτού να γίνει ο νέος ήλιος της Μακεδονίας, „και ο Συγγρός να συμφώνησε με το Σερπιέρη

Ώσπου τα δάκρυα τους τα συγκρατημένα μεταβάλλονται σε χείμαρρο που αυλακώνει

τα σχετικά με τους μετόχους του Λαυρίου.

τα ψιμυθιωμένα πρόσωπα τους,

Εδώ ακόμη, ο Κραβαρίτης φοιτητής Τσουράπας

του παλιού σπιτιού τους φάνηκε να βηματίζει

όταν στο τελευταίο υπόλειμμα της στέγης μπορεί να κάλεσε σε μονομαχία

αμήχανη μια γάτα. (Πώς ανέβηκε;

το στρατιωτικό γιατρό Ανδρέα Καρκαβίτσα

Μέσα σε τόσο χαλασμό πώς θα κατέβει;)

που μόλις είχε δημοσιεύσει το «Ζητιάνο» του, και η επί των τιμών της βασιλίσσης δεσποινίδα Δεληγιώργη

Καλά τη γνώριζαν τη γάτα ετούτη τα κορίτσια. Τότε, σαν μυστηριακή θεότητα του έρωτα

ντυμένη τη βελούδινη εσθήτα της

επόπτευε τις κλίνες τους αδιαλείπτως

μπορεί να επιδαφίλευε περιποιήσεις

σε στιγμές απελπισμένων συνευρέσεων

στον πλουσιότατο μες στην πενία του Παπαδιαμάντη.

και με μοναξιασμένες πούσταζαν φαρμάκι.

Αυτά τότε που και η πιο στεγνή πραγματικότητα

Μα τώρα ήταν φανερό πως στην τρομάρα της

αρδευόταν απ' την ευδοκία κάποιου ονείρου.

καθρεφτιζόταν η ψυχή του ερειπίου.

Όμως οι πόρνες του απέναντι κτιρίου (για χρόνια τις φιλοξενούσε το παλιό σπίτι),

Και ξάφνου: «Η γάτα! η γάτα!» βγάλαν μια φωνή.

αγνότερες από τους εμποράκους

«Σώστε τη γάτα στη σκεπή!»

που στη θέση του φαντάζονται ν' ανθίζουν

Μά ώσπου να φτάσει

πρακτορεία λαχείων, σουβλατζίδικα και μίνι μάρκετ,

η μπουκωμένη κουρνιαχτό φωνή τους

απ' τον εξώστη βλέπουν δακρυσμένες

στο χειριστή που αδιάφορος ιερουργούσε

το σπαραγμό του οικήματος που πέφτει,

πάνω στο βήμα μιας απάνθρωπης θρησκείας,

καθώς το νιώθουν όχι σα ντουβάρι μα σαν αλληγορία της ζωής τους που καταρρέει απ' την πυγμή του χρόνου.

το σίδερο ισοπέδωσε το σπίτι.

44

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΜΠΟΓΡΗΣ

Σύντομη αναφορά στη ζωή και το έργο του Ν. Καζαντζάκη

Γ

εννημένος το 1883 στην Κρήτη, των επαναστάσεων και των ηρώων-αγωνιστών για την απελευθέρωση, μέσα σε συγκεκριμένα λοιπόν ιστορικά γεγονότα και

κάτω από σημαντικές για την πορεία του ελληνικού έθνους συγκυρίες, ο Ν. Καζα­ ντζάκης θα διαμορφώσει έναν χαρακτήρα και μία προσωπικότητα, δυναμική και αγωνιστική. Η Κρήτη και η προγονική παράδοση δείχνουν τον δρόμο του αγώνα και της θυσίας για την κατάκτηση ενός υπέρτατου ιδανικού, της ελευθερίας. Αυτό το βίωμα θα καθορίσει στη συνέχεια και μία πρώτη βασική παράμετρο που σηματοδοτεί την πορεία της σκέψης του. Θα σπουδάσει στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο διάστημα 1902-1906. Εκεί, αλλά και περισσότερο με τις μεταπτυχιακές του σπουδές και εμπει­ ρίες στο Παρίσι, το 1907-1909, θα του ανοιχθούν καινούργιοι δρόμοι. Έρχεται σε επαφή με την φιλοσοφική σκέψη, με ιδέες και έννοιες που θα κυριαρχήσουν στο έργο και θ' αποτελέσουν πνευματικούς ορίζοντες της δημιουργίας του. Ενεργοποιείται όμως και στον χώρο της πολιτικής πράξης, ιδίως στην περίοδο των βαλκανικών πολέμων, όντας ενεργά στο πλευρό του Ελ. Βενιζέλου σαν ιδιαίτε­ ρος γραμματέας του και στη συνέχεια ως Διευθυντής του Υπουργείου Περιθάλψεως, στο διάστημα 1922-1929. Στο διάστημα 1921-23 ζει στην Βιέννη και το Βερολίνο, μυείται στα κοινωνικά κινήματα και τον κομμουνισμό, βιώνοντας τις τραγικές συν­ θήκες από την οικονομική και κοινωνική κρίση της Γερμανίας. Με τα ταξίδια του στην Σοβιετική Ένωση διαπιστώνει το αδιέξοδο και ουτοπικό της θεωρίας, σε αντιπαράθεση προς την πρακτική (πολιτική) εφαρμογή της. Έτσι, στα τέλη περίπου της δεκαετίας του 1920 ο Ν.Κ. ολοκληρώνει τον κύκλο των πνευματικών του αναζητήσεων, αποκρυσταλλώνοντας και την άποψη του για την ίδια τη ζωή. Από κει και ύστερα θα συνεχίσει με όλο και πιο έντονους ρυθμούς τη λογοτεχνι­ κή του παραγωγή και θα καθιερωθεί συν τω χρόνω, στην συνείδηση του παγκόσμι­ ου αναγνωστικού κοινού, ως ο κατεξοχήν νεοέλληνας πεζογράφος. ΓΙΑ ΤΗ ΖΟΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Έχοντας αποκομίσει εμπειρίες από τα πολλαπλά ταξίδα του, άλλοτε σε απόμακρες χώρες (Ιαπωνία-Κίνα), άλλοτε σε όσες βρίσκονταν στο επίκεντρο ιστορικών γεγονό­ των (Ισπανία-Ρωσία), αλλά και σε πολλές άλλες, και σε συνδυασμό με τα βιώματα της παιδικής και νεανικής του ηλικίας, τις πνευματικές του περιπλανήσεις, την κρίση και τον εκφραστικό έλεγχο και πλούτο που του προσφέρει η ωριμότητα, εξοπλίζεται με εξαιρετικές δυνατότητες. Η λογοτεχνική ανάπλαση της πραγματικότητας, η δραματοποίηση ψυχο-πνευματικών καταστάσεων, η σκέψη του γενικότερα εκφράζεται πλέον πιο ισορροπημένα και πιο ολοκληρωμένα, απ' ότι στα έργα της νεότητας του. Θα συνεχίσει έτσι, καταφέρνοντας να παρουσιάσει όλο και πιο απλά και παρα­ στατικά τις πνευματικές του ανησυχίες και τους μεταφυσικούς προβληματισμούς του, στην αδιάκοπη προσπάθεια του για έκφραση του απόλυτου μέσ' από την Τέχνη, μέχρι τον θάνατο του στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας στις 26 Οκτωβρίου του 1957. Μέχρι τότε ζούσε για χρόνια στη νότιο Γαλλία. Το τεράστιο κύρος της πνευματικής του παραγωγής και η επιτυχής επίδοση του σε διαφορετικούς και κάποτε ασύμβατους τομείς του έντεχνου λόγου, θα δώσει την δυνα­ τότητα σε κριτικούς αλλά και απλούς αναγνώστες να τον θεωρήσουν εξ ίσου θεμιτά ως πεζογράφο και φιλόσοφο, θεατρικό συγγραφέα και ποιητή. Πάντως από όλους θα θεωρηθεί ως προικισμένος πεζογράφος, με πρωτότυπη σκέψη και ιδιάζουσα γλώσσα. Περισσότερο όμως θα χαρακτηρισθεί ως στοχαστής, που υπεράνω πάσης συστη­ ματοποίησης και λογικής διατύπωσης της σκέψης του, προσπαθεί να συλλάβει και να διατυπώσει βασικά μεταφυσικά ερωτήματα. Το πρόβλημα της ελευθερίας, τη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό, το φόβο και την ελπίδα μπροστά στο θάνατο, δοσμένα πάντα μ' ένα λογοτεχνικό τρόπο. Αλλά και με εμφανή τον επηρεασμό που δέχτηκε από τον Φ. Νίτσε, και τον Ανρί Μπερξόν, που υπήρξε και δάσκαλος του. Εν κατακλείδι, οι λογοτεχνικές αρετές και οι αισθητικές αξίες, οι οποίες προβάλ­ λουν παράλληλα και ισότιμα με τις καθαρά διανοητικές, θα αναδείξουν τον Ν.Κ. σε μία πολυσύνθετη πνευματική φυσιογνωμία, με έντονο το στοιχείο της ισότητας σε κάθε πλευρά του χαρακτήρα και της δημιουργίας του. Το συγγραφικό του έργο μπορεί να κατηγοριοποιηθεί στις ενότητες: Αφηγηματι­ κά έργα (μυθιστορήματα και ταξιδιωτικά), δραματικά κείμενα (θεατρικά), ποιητικές δημιουργίες, μελέτες-φιλοσοφικά κείμενα, επιστολογραφία, και διάφορα άλλα (δηλαδή: μεταφράσεις, κριτική και αρθρογραφία σε εφημερίδες, συγγραφή σχολι­ κών εγχειριδίων για το Δημοτικό σχολείο μαζί με την πρώτη του γυναίκα Γαλάτεια). Τα αφηγηματικά του έργα και κυρίως τα μυθιστορήματα είναι αυτά που έρχονται αυτόματα στον νου, όταν μιλάμε για τον Ν.Κ. Έργα όπως: Αλέξης Ζορμπάς, Ο Καπε­ τάν Μιχάλης, Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, Αδερφοφάδες

κ.λπ.

Στην συνείδηση των ειδικών, όσο και του ευρύτερου αναγνωστικού κοινού, το όνομα του συνδέεται άμεσα με την καθαρά λογοτεχνική παραγωγή, με την οποία άλλωστε έγινε γνωστός και καταξιώθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο. ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

Μέσα απ' αυτή την προοπτική, ο Ν.Κ. θεωρείται ένας ταλαντούχος συγγραφέας, προικισμένος με περιγραφικές ικανότητες, μυθοπλαστική δύναμη και πρωτότυπη γλώσσα. Συνδυάζει την αφηγηματική ενέργεια με την παραστατικότητα του λόγου, με τον έντονο φιλοσοφικό και υπαρξιακό προβληματισμό και την ιδεολογική φόρτιση του έργου του. Οι ήρωες του χαρακτηρίζονται από κοινά γνωρίσματα, όπως ο αγώνας για το ξεπέ­ ρασμα του φόβου και της ελπίδας, η αδιάκοπη πάλη με φυσικές δυνάμεις και τα ανθρώπινα πάθη, οι εσωτερικές συγκρούσεις, τα συναισθήματα και ο προβληματισμός. Μέσα από το αφηγηματικό του έργο, με τρόπο εντελώς προσωπικό, δεν είναι τόσο η εξιστόρηση μιας υπόθεσης που έλκει την προσοχή και το ενδιαφέρον. Δεν είναι ακόμα ούτε η περιγραφή, όσο γλαφυρά, με παραστατικότητα και ενέργεια, και αν δίνεται. Ούτε μόνον οι χαρακτήρες, με την ζωντάνια και τον δυναμισμό τους. Ούτε τέλος η ιδιάζουσα προσωπική του γλώσσα που συναρπάζει με την επιβλητικότητα της, ενώ άλλοτε προβληματίζει με τον ιδιωματικό χαρακτήρα του. Είναι όλ' αυτά, μαζί με τα υψηλά νοήματα, τις διαχρονικές αξίες, τον πανανθρώ­ πινο προβληματισμό, την μεταφυσική αγωνία, τις υπαρξιακές ανησυχίες του συγ­ γραφέα και των ηρώων του, που ανταποκρίνονται, λιγότερο ή περισσότερο σε παρό­ μοιες καταστάσεις και ζητούμενα του κάθε ανθρώπου. Γι' αυτό και ο Ν.Κ. δεν είναι αποκλειστικά και μόνο λογοτέχνης ή φιλόσοφος ή ποιητής. Είναι ταυτόχρονα όλα μαζί. Γιατί συμβολίζει και αντιπροσωπεύει την ολοκληρωμένη αυτή προσωπικότητα του δημιουργού, που στηριγμένος σ' ένα πηγαίο ταλέντο, σε μία ευρύτατη γνώση, σε μια ψυχική ευαισθησία και πνευματική οξυδέρκεια, επιχειρεί μέσα από την δημιουρ­ γία του να εκφράσει και να εκφρασθεί. Το λογοτεχνικό του έργο, λοιπόν, μπορεί να χαρακτηρισθεί ως το «όχημα», δια του οποίου κοινοποιείται ο εσωτερικός του κόσμος, επικοινωνεί με το κοινό και μέσω αυτής της πράξης μετατρέπει, κατά την προσφιλή του έκφραση, «το δηλητήριο σε μέλι» ή την «ύλη σε πνεύμα». Η ιδιόμορφη προσωπική του γλώσσα, ο τρόπος που εκφράζει τις λογοτεχνικές του εικονοποιήσεις, είναι προϊόν μιας μακρόχρονης εξελικτικής διαδικασίας που αρχίζει από τα νεανικά του χρόνια. Από μικτή, αρχικά, ξεκαθαρίζει σταδιακά για να γίνει αργότερα καθαρά δημοτική. Με το πέρασμα του χρόνου οδηγείται σε ολοένα και πιο ακραίες δημοτικιστικές θέσεις. Μέσα από τον ανεκμετάλλευτο εκφραστικό δυνα­ μισμό και τον λεκτικό πλούτο της δημοτικής, προσπαθεί να ξεφύγει από τον «φορ­ μαλισμό» της καθαρεύουσας. Για την δημιουργία αυτής της γλώσσας, στηρίζεται κατά βάση στο γλωσσικό ιδίωμα της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Κρήτης. Σ' αυτό προσθέτει λέξεις της δημοτικής, περισσότερο ή λιγότερο σπάνιες, που τις ψιλομαζεύει απ' όλες τις περιοχές της Ελλάδας. Συχνά καταφεύγει σε ιδιωματισμούς και σε δια­ λεκτικά δάνεια. Ξεπερνά τα όρια της καθαρής δημοτικής και οδηγείται σε ασυνήθι­ στες λέξεις, επιζητώντας την έμφαση και την ακουστική πρόκληση. Δοκιμάζει φωνη­ τική ορθογραφία, δημιουργεί (λίγες) δικές του, ανύπαρκτες πριν, στο λεξιλόγιο της

ΠΑ ΤΗ ΖΟΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

κης βρίσκεται μέσα α ένα τζαμί στην Ιερουσαλήμ και εκστατικά ανατενίζει τον τρού­ λο του. Διαβάζω το απόσπασμα: «Ο Χριστός παραγγέλνει: «Καταφρονάτε τη γης και τ' αγαθά της. Πέρα απ' τα φαινόμενα είναι η ουσία, πέρα απ' την εφήμερη τούτη ζωή λάμπει η αθα­ νασία». Ο Απόλλωνας στέκεται στερεά απάνω στο μάρμαρο και παραγγέλνει: «Αρμόνισε την καρδιά σου με τη γης, χαίρου γαλήνια τις εφήμερες στέρεες γραμμές, έξω από την αρμονία του νου σου είναι το χάος». Κω ο Βούδας με το βαθύ, μαυλιστικό, φιδίσιο μάτι μας κοπάζει χαμογελώντας με το δάιπυλο στο στόμα και μας αούρνει στο χάος. Σήμερα, μέσα στο τζαμί του Ομάρ, θέλοντας να πειθαρχήσω τις ανησυχίες της καρδιάς μου, μάχομαι να αρμονίσω ό,τι βαθύτατα στον κόσμο τούτον αγαπώ».

1 εννιέται όμως το ερώτημα, ο Καζαντζάκης που είναι τόσο εγκωμιαστικός, που υμνολο­ γεί όλους αυτούς τους ετερόκλητους, τους τόσο διαφορετικούς μεταξύ τους θεούς, πιστεύ­ ει ότι όλοι αυτοί οι θεοί είναι ζώντες; Ότι είναι αληθινοί θεοί; Ότι πράγματι υπάρχουν; Μήπως πιστεύει σε κάποιον απ' αυτούς και όχι στους άλλους; Μήπως δεν πιστεύει σε κανέναν; Μήπως τους εγκωμιάζει για κάποιο άλλο λόγο, που δεν έχει σχέση με την πίστη; Όλα αυτά τα ερωτήματα μπορούν να διατυπωθούν, κάπως σχηματικά βέβαια, σ' ένα ερώτημα: Πιστεύει ο Καζαντζάκης στον θεό; Το ερώτημα αυτό, θά 'λέγε κανείς, είναι ένα ερώτημα με τη δική του... μακρό­ χρονη ιστορία. Είναι ένα θρυλικό πια ερώτημα. Με το ερώτημα αυτό έχουν ασχοληθεί σχεδόν όλοι οι μελετητές του Καζαντζάκη, αλλά και οι απλοί αναγνώστες του. Ακόμη, ία αυτοί που «κάτι» διάβασαν ή άκουσαν για το έργο του Καζαντζάκη, εκφράζουν πάνω σ' αυτό κάποια πρόχειρη γνώμη. Το ερώτημα, λίγο-πολύ, πέρασε στο «στόμα του λαού». Τελικά, είναι ένα ερώτημα ανοιχτό ακόμη, που εξακολουθεί να μας προκαλεί. Θα επιχειρήσω, λοιπόν, μια προσέγγιση: Αρχικά, πρέπει να αναγνωριστούν δύο βασικές δυσκολίες για την αντιμετώπιση του ερωτήματος: Η πρώτη δυσκολία είναι ότι η λογοτεχνία δεν δίνει στερεή βάση για την αντιμετώ­ πιση τέτοιων ερωτημάτων, γιατί η αντιμετώπιση αυτή απαιτεί αυστηρή τυπική συλλο­ γιστική. Και όλα τα έργα του Καζαντζάκη, ακόμη και τα μη μυθιστορηματικά, είναι λογοτεχνικά εκφρασμένα, κυριαρχούνται από μία ποιητική εκφορά του λόγου, έχουν λογοτεχνικό ρυθμό. Στη λογοτεχνία, όμως, πολλές φορές οι λέξεις ή και οι φράσεις χρησιμοποιούνται μεταφορικά, αλληγορικά και αμφισημικά, έτσι μπορεί να γίνουν συγχύσεις. Παράδειγμα πάνω σ' αυτό: Τί μπορεί να σημαίνει ακριβώς η επίμαχη και τόσο συχνή στο έργο του Καζαντζάκη λέξη «άβυσσος», στη μεταφορική, βέβαια, σημα­ σία της; Ακόμη, στη λογοτεχνία η ακρίβεια των νοημάτων υποχωρεί μπροστά στην ανά­ γκη της κατασκευής ωραίων εικόνων και τις λυρικές εξάρσεις, υποτάσσεται δηλαδή στην αισθητική. Και τέλος, τα όσα λέγονται απ' τους ήρωες των αφηγημάτων δεν είναι εύκολο πάντοτε να διακριθεί, αν εκφράζουν τις ενδόμυχες πεποιθήσεις του λογοτέχνη ή απλώς είναι λόγια που εξυπηρετούν την προώθηση της υπόθεσης, της πλοκής.

ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

Η δεύτερη μεγάλη δυσκολία, μεγαλύτερη απ' την πρώτη, για να απαντηθεί το ερώτημα αν πιστεύει ο Καζαντζάκης στον θεό, είναι ότι ο Καζαντζάκης, που έχει επη­ ρεαστεί βαθύτατα απ' τον Γάλλο φιλόσοφο Μπερξόν, δεν εντάσσεται, μεθοδολογικά τουλάχιστον, σ' ένα απ' τα δύο βασικά και μεγάλα κοσμοθεωρητικά συστήματα. Δηλαδή, δεν είναι ένας συνεπής υλιστής, αλλά δεν είναι και γνήσιος ιδεαλιστής. Φαί­ νεται, όμως, να ταλαντεύεται ανάμεσα στον υλισμό και τον ιδεαλισμό. Ή και άλλοτε να χρησιμοποιεί επιλεκτικά και συνδυαστικά στοιχεία και από τους δύο. Αν ήταν ένας συνεπής υλιστής, θα ήταν, χωρίς άλλη συζήτηση, άθεος. Και δεν θά 'μπαίνε ερώτη­ μα γι' αυτό, όπως δεν μπαίνει ερώτημα, αναφέρω για παράδειγμα, για τον Μαρξ, τον Λένιν, ή, για να αναφερθώ και σε παραδείγματα απ' την ελληνική πραγματικότητα, για τον Βάρναλη, τον Γληνό, τον Σκαρίμπα, την Αλεξίου, τον Κορδάτο και τον Καστοριάδη. Αυτοί είναι ως συνεπείς υλιστές άθεοι... και μόνον άθεοι. Γιατί, σύμ­ φωνα με την κοσμοθεωρία του υλισμού, το πνεύμα, και σ' αυτό εντάσσεται η έννοια Θεός, είναι αντανάκλαση της ύλης μέσα στο ανθρώπινο μυαλό. Δηλαδή, και κάπως σχηματικά, ο θεός είναι δημιούργημα και όχι δημιουργός. Σύμφωνα με τον υλισμό η ουσία, η πρώτη αρχή, είναι στην όλη. Στον ιδεαλισμό ισχύει το αντίστροφο. Έτσι, είναι βέβαιο ότι ένας γνήσιος ιδεαλιστής πιστεύει σε κάποιο θεό, όπως πίστευαν, ανα­ φέρω κάποια παραδείγματα, ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Πυθαγόρας, ή και κάποια παραδείγματα απ' τους νεότερους χρόνους και από ομότεχνους του Καζαντζάκη, ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Βιζυηνός και ο Παπαδιαμάντης. Για να φανεί, όμως, πειστικά ότι ο Καζαντζάκης ταλαντεύεται και κινείται συν­ δυαστικά ανάμεσα στον υλισμό και τον ιδεαλισμό, θα σας διαβάσω ένα χαρακτηρι­ στικό απόσπασμα απ' το έργο Ταξιδεύοντας. Είναι κάποια λόγια του, που απευθύνει προς τον φίλο του ποιητή Κωνσταντίνο Καβάφη, σ' ένα φιλοσοφικό συμπόσιο στο σπίτι του Καβάφη, στην Αλεξάνδρεια. Το διαβάζω: «Το "πνέμα" περιέχει πολύ περισσότερη ύλη απ' ό,τι φαντάζονται οι υλιστές καθώς και η "ύλη" περιέχει πολύ περισσότερα "πνέμα" απ' ό,τι φαντάζονται οι ιδεαλιστές».

1 ώρα, παρά τις μεγάλες δυσκολίες που προανέφερα, συνεχίζω τη μεθοδική προ­ σέγγιση πάνω στο ερώτημα: Πιστεύει ο Καζαντζάκης στον θεό; Αρχικά, θα θέσω το επιμέρους ερώτημα: Πιστεύει ο Καζαντζάκης στο χριστιανι­ κό θεό; Απάντηση: ΟΧΙ. Η στήριξη της απάντησης μπορεί να ζητηθεί στην πρώτη παράγραφο της Ασκητικής, που είναι το κατεξοχήν φιλοσοφικό έργο του Καζαντζά­ κη, το ιδεολογικό του μανιφέστο, όπως το χαρακτήρισαν κάποιοι μελετητές. Διαβά­ ζω την παράγραφο αυτή: «Ερχόμαστε από μια σκοτεινά άβυσσο ' καταλήγουμε σε μια σκοτεινά άβυσ­ σο ' το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε ζωή».

Ο ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΣ

51

Σύμφωνα όμως με τη χριστιανική διδασκαλία και το χριστιανικό δόγμα, «ερχόμαστε» απ' τη Δημιουργία του θεού και θα «καταλήξουμε» στη Βασιλεία των Ουρανών, σε μια Δευτέρα Παρουσία. Άρα, η άβυσσος του Καζαντζάκη, της Ασκητικής, αποκλείει τη χριστιανική πίστη και τον χριστιανικό θεό. Ο Καζαντζάκης, λοιπόν, δεν πιστεύει στον χριστιανικό θεό. Ερώτημα άλλο: Μήπως ο Καζαντζάκης πιστεύει σε κάποιον άλλο θεό μονοθεϊ­ στικής θρησκείας; π.χ.: στον Ιεχωβά των Εβραίων ή τον Αλλάχ του Κορανίου, των μουσουλμάνων; Απάντηση: ΟΧΙ. Και στηρίζω αυτήν την απάντηση λέγοντας ότι όλοι οι θεοί των μονοθεϊστικών θρησκειών είναι ανάλογοι, ως προς το θέμα της Δημιουρ­ γίας και της κατάληξης, της συντέλειας του κόσμου, με τον χριστιανικό θεό. Τους αποκλείει, λοιπόν, και αυτούς η άβυσσος και μάλιστα η σκοτεινή άβυσσος, που ανα­ φέρει ο Καζαντζάκης στην Ασκητική του. Ερώτημα άλλο: Μήπως ο Καζαντζάκης είναι ειδωλολάτρης; Μήπως πιστεύει σε κάποια μορφή παγανισμού; Απάντηση: ΟΧΙ. Η στήριξη αυτής της απάντησης έχει ως εξής: Στην ειδωλολατρία υπάρχει κατακερματισμός της θεϊκής δύναμης, οι θεοί είναι πολλοί και σκόρπιοι μέσα στη φύση-σΰμπαν. Ένα παράδειγμα πάνω σ' αυτό απ' την αρχαία ειδωλολατρική θρησκεία. Ο Δίας κυβερνά, εξουσιάζει τον ουρανό, ο Ποσει­ δώνας τη θάλασσα και ο Άδης (Πλούτων) τον κάτω κόσμο. Πουθενά, ούτε στην Οδύσσεια ούτε στην Ιλιάδα, δεν εμφανίζεται ο Δίας να μπορεί να επιβάλει την εξου­ σία του στη θάλασσα, εκεί ακριβώς που δεσπόζει ο Ποσειδώνας. Η μεταφυσική, όμως, αγωνία του Καζαντζάκη ψάχνει τον θεό, ασχέτως αν τον βρίσκει ή όχι, στην Ενότητα, στο Ένα και Μοναδικό. Για να γίνω, μάλιστα, απόλυτα πειστικός πάνω σ' αυτό, θα σας διαβάσω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα απ' την Ασκητική. Διαβάζω: «Ένα μονάχα λαχταρίζω: να συλλάβω αν πίσω από την ορατή ακατάπαυστη ροή του κόσμου κρύβεται μία αόρατη ασάλευτη παρουσία.». Προσέξατε ότι τόνισα τη λέξη «μία». Επίσης και οι λέξεις «αόρατη» και «ασάλευτη» απο­ μακρύνουν το ενδεχόμενο ο Καζαντζάκης να είναι ειδωλολάτρης, γιατί στην ειδωλολα­ τρία οι θεοί, συνήθως, εκλαμβάνονται ως, κάπως πως, ορατοί και κινούμενοι.

Λοιπόν, ένα πρώτο γενικότερο συμπέρασμα είναι ότι ο Καζαντζάκης δεν πιστεύει σε κανέναν θρησκευτικό θεό, δηλαδή σε κανέναν θεό απ' αυτούς που περιγράφουν τα θρησκευτικά δόγματα, οι θρησκευτικές παραδόσεις και τα θρησκευτικά βιβλία. Εγκωμιάζει, όμως, τους θεούς των θρησκειών, τηρώντας το περίφημο και χαριτολογικά οξύμωρο «Δόξα τω μη υπάρχοντι Θεώ», για τους παρακάτω λόγους: Θεω­ ρεί τους θεούς αυτούς προϊόντα δημιουργικής φαντασίας και συνυφασμένους με τις ανθρώπινες ανάγκες, με την, ας το πω έτσι, ανθρώπινη μοίρα. Εκτιμά, επίσης, ότι οι θεοί αυτοί βοηθούν τον άνθρωπο να δώσει ένα νόημα στη ζωή του και να παίρνει δύναμη απ' αυτό, ώστε να εκτοξεύεται προς τα πάνω. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με τον Καζαντζάκη, κατασκευάζει τον θεό για να συμπορεύεται μαζί του σε μια ανοδική πορεία «απ' την ύλη προς το πνεύμα», όπως θά λέγε ο ίδιος και όπως του δίδαξε ο κατεξοχήν δάσκαλος του, ο Γάλλος φιλόσοφος Μπερξόν.

52

ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

Για να φανούν, όμως, όλα αυτά πειστικά θα σας διαβάσω τρία, νομίζω πολύ χαρα­ κτηριστικά, αποσπάσματα. Το πρώτο απόσπασμα σχετίζεται με την ιστορική στιγμή, που οι εβραίοι επιστρέφουν απ' την Αίγυπτο, μετά την αιχμαλωσία τους, στη Γη Χαναάν. Το απόσπασμα είναι απ' το έργο Ταξιδεύοντας». Διαβάζω: «Ένας λαός μέσα στην πείνα, το φόβο και στην ανταρσία, με τα λιμασμένα του σπλάχνα, με το πετσί του που έτρεμε, με την καρδιά του που αντιστεκόταν, δημιούργησε το Γεχωβά, το Θεό που του ταίριαζε.» Το δεύτερο απόσπασμα, απ' το Κεφάλαιο «Σινά» του Ταξιδεύοντας. Διαβάζω: «Ο Θεός δεν είναι απροσδόκητο ουράνιο φαινόμενο. Οι ρίζες του είναι βαθιά μέσα στις μάζες» Και το τρίτο απόσπασμα, απ' την Ασκητική: «Ο Θεός δεν μας σώζει, εμείς τόνε σώζουμε».

Αν, όμως, οι άνθρωποι δημιουργούν θεούς με τη φαντασία τους, σύμφωνα με τις ανάγκες τους και στα μέτρα τους, τότε και ο Καζαντζάκης δίνει αυτό το δικαίωμα στον εαυτό του και προτείνει και αυτός έναν θεό φάντασμα, ικανό, κατά τη γνώμη του, να εμπνεύσει τον άνθρωπο, τις μάζες, και μάλιστα περισσότερο και καλύτερα απ' τους άλλους θεούς. Είναι η στιγμή που ο Καζαντζάκης, εμφορούμενος από έναν ακράτητο ενθουσιασμό, θέλει να γίνει ιδρυτής μιας νέας θρησκείας. Ο θεός αυτής της νέας θρησκείας, που στην πραγματικότητα ποτέ δεν ιδρύθηκε, περιγράφεται, βασικά, στις πρώτες φράσεις του επίλογου της Ασκητικής. Διαβάζω: «Πιστεύω ο ένα Θεό, Ακρίτα, Διγενή, στρατευόμενο, πάσχοντα, Μεγαλοδύναμο, όχι Παντοδύναμο». Διευκρινίζω: Το «πιστεύω» εδώ έχει την έννοια του «προτείνω». Προτιμήθηκε, όμως, το «πιστεύω» γιατί ταιριάζει καλύτερα στο ύφος ενός θρησκευτικό-ιδεολογικού μανι­ φέστου, που είναι η Ασκητική. Κι ακόμη γιατί είναι πιο υποβλητικό. Όσοι αυτό το «πιστεύω» το ερμήνευσαν κυριολεκτικά, «κατά γράμμα», οδηγήθηκαν σε μεγάλη πλάνη και θεώρησαν τον Καζαντζάκη θρησκευόμενο ή και κατά κάποιο τρόπο, ένθεο. Προφανώς αυτοί δεν χρησιμοποίησαν τα ισχυρά εργαλεία που δίνει η επιστήμη της γλωσσολογίας και ειδικότερα ο κλάδος της κειμενολογίας. Δηλαδή, ξέκοψαν το μέρος, την παράγραφο, απ' το ευρύτερο νόημα και τη σκοπιμότητα ολόκληρου του κειμένου. Και τώρα θα θέσω το τελευταίο και πιο κρίσιμο ερώτημα της προσέγγισης μου. Υποψιάζομαι, μάλιστα, ότι αυτό το ερώτημα κυρίως περιμένετε. Το κρίσιμο ερώτημα είναι: Πιστεύει ο Καζαντζάκης σ' έναν θ ε ό Ανώτερη Δύναμη, που δεν έχει σχέση με καμμία απ' τις θρησκείες; Η απάντηση μου, που θα τεκμηριώσω βέβαια, όσο μπορώ είναι: Ο Καζαντζάκης δεν αποκλείει την ύπαρξη ενός Θεού Ανώτερη Δύναμη, αλλά και δεν Τον πιστεύει, με την έννοια ότι δεν έχει επαρκή βεβαιότητα γι' Αυτόν. Δηλαδή, είναι ένας άθεος, ο οποίος όμως διατηρεί και κάποια επιφύλαξη απέναντι στην αθεΐα Ο ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΣ

του. Στο περιθώριο, όμως, που του αφήνει αυτή η επιφύλαξη, αντιλαμβάνεται ότι αν υπάρχει αυτός ο Θεός Ανώτερη Δύναμη, είναι ένας θεός που δεν απαιτεί την πίστη, δεν εμπνέει τον φόβο και δεν εξασφαλίζει την ελπίδα. Είναι, δηλαδή, ένας θεός που δεν απειλεί την ελευθερία του. Και δεν είναι ένας θεός Τιμωρός.

κ3α κλείσω παρουσιάζοντας τη στήριξη αυτού του συμπεράσματος μου. Λοιπόν: Ότι η παραπάνω αντίληψη για το θεό είναι πράγματι αντίληψη του Καζαντζάκη φανε­ ρώνεται στην επιστολή του Αλέξη Ζορμπά προς τον Καζαντζάκη στο μυθιστόρημα Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Το ύφος και ο εξομολογητικός χαρακτήρας της επιστολής δείχνουν ότι στην επιστολή αυτή ο συγγραφέας και ο πρωταγωνιστής του ταυτίζονται. Ο Καζαντζάκης στην επιστολή αυτή μιλάει «διά στόματος» Αλέξη Ζορ­ μπά. Διαβάζω την επιστολή: «Πάτησα όλες τις εντολές. Κι όμως, αν υπάρχει Θεός καθόλου δεν θα φοβηθώ να παρουσιαστώ μπροστά του. Γιατί (δεν ξέρω πώς να σου το πω, για να το καταλάβεις) όλα τούτα μου φαίνονται πως δεν έχουν καμιά σημασία. Ο Θεός δε σε ρωτά τι έφαγες, έχουν να πουν. Μα εγώ, λέω, μήτε σε ρωτά τι έκανες». Παρατηρώ ακόμη ότι το έργο του Καζαντζάκη Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά εκφράζει τον απόλυτα ώριμο και κατασταλαγμένο, τον εξηντάρη πια, Καζαντζάκη. Τέλος, ότι αυτή είναι η αντίληψη του Καζαντζάκη για τον θεό, το επιβεβαιώνει και το επίγραμμα πάνω στο τάφο του, παρμένο απ' την Ασκητική, το περίφημο: «Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβάμαι τίποτα, είμαι ελεύθερος».

Σας ευχαριστώ (Εικοσάλεπτη Ομιλία που εκφωνήθηκε οτο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Καζαντζάκεια 2003». Δημοτικό Θέατρο Αίγινας 21/9/2003).

54

ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Σπουδή πάνω σχη Νέα Οδύσσεια Ο αγώνας ενός ποιήματος για επιβίωση

Τ

ο Δεκέμβρη του 1938 ο Καζαντζάκης δημοσιεύει με δαπάνη της Αγγλίδας Τζόζεφιν Μακλάουντ την Οδύσσεια, το μεγαλύτερο, όπως ειπώθηκε, έπος της λευ­

κής φυλής, που η γραφή της άρχισε πριν από δεκατρία χρόνια (1925) στο Ηράκλειο. Αποτελείται από 33.333 ανομοιοκατάληκτους ιαμβικούς δεκαεφτασύλλαβους στί­ χους και δίνει το μέτρο όχι μόνο της πνευματικής του πνοής, αλλά και της πανθομο­ λογούμενης ακάματης εργατικότητας του, αν σκεφτεί κανείς πως το έργο τούτο γνώ­ ρισε εφτά απανωτές γραφές και η έκτη, προτελευταία, γραφή του είχε 42.500 στίχους (βλ. Καζαντζάκη, «Ένα σχόλιο στην Οδύσσεια», Νέα Εστία 15-8-1943). Το έργο αυτό ο ίδιος ο δημιουργός του το θεώρησε ως το κορυφαίο του, ενώ όλη την άλλη εργασία του, ακόμα και τα μυθιστορήματα του που του χάρισαν παγκόσμια δόξα και οικονομική άνεση, τα ανάφερε πάντα ως πάρεργα. Εγκυρότατοι κριτικοί διαφώνησαν κατά καιρούς με την άποψη του αυτή, αλλά και άλλοι, εξίσου σημαντικοί, δέχτηκαν το ποίημα με διθυραμβικά ανακρούσματα. Έτσι ο τεράστιος αυτός μόχθος ενός ανθρώπου, που εκφράστηκε με άκρα ειλικρίνεια και πάθος, έγινε σημείο αντιλεγόμενο. Η νοοτροπία πως η αληθινή ποίηση αναπνέει μόνο μέσα σ' ένα κλίμα άκρου αισθητισμού, που τόσο είχε διαδοθεί στα τριάντα πρώτα χρόνια του αιώνα μας, αλλά και η περίπτωση του Καβάφη, στο δικό μας χώρο, με την αποσταγματική προσφορά του, δεν ευνόησαν αμέσως το σοβαρό αντίκρισμα λογοτεχνικών έργων πελασγικής δομής όπως η Οδύσσεια του Καζαντζάκη κι ο Οδυσσέας του Τζόυς. Τα έργα αυτά, ανάμεσα στ' άλλα, είχαν και το πικρό προνόμιο να τα βάζουν και με την ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας, είτε σπάζοντας τις καθιερωμένες μορφές έκφρασης είτε ανακαλώντας παλιές δοξασμένες μορφές λόγου στην ενεργό πνευματική ζωή με και­ νούργιο ένδυμα. Οι διάφοροι εστέτ όμως είδαν με υποψία τις προθέσεις των δημι­ ουργών με τη δυνατή και παρατεταμένη αναπνοή και θέλησαν να τους αγνοήσουν μέσα σ' ένα κλίμα αρνητικής αντιμετώπισης των έργων τους. Και όπως ήταν ανέτοι­ μοι για θεμελιακά κριτικά αντικρίσματα, άρχισαν από κάτι εύκολο και ανέξοδο: από τη λοιδορία. Τα ανέκδοτα που κυκλοφορούσαν την εποχή της δημοσίευσης της νέας Οδύσσειας, δεν ήταν λίγα και δεν ήταν όλα άμοιρα κακεντρέχειας.

ΣΠΟΥΔΗ ΠΑΝΩ ΣΤΗ ΝΕΑ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

Ανάμεσα στ' άλλα ειπώθηκε, και από καλόπιστους ακόμα κριτικούς, πως το έμμε­ τρο έπος είναι ξεπερασμένη φιλολογικά μορφή και έχει αντικατασταθεί στις μέρες μας από το μυθιστόρημα εκείνο που επιχειρεί να δώσει σε μεγάλους πίνακες ζωής και δράσης τους νέους καιρούς. Η επίκριση τούτη διατυπώνεται εντελώς αβασάνιστα. Κανένα φιλολογικό είδος απ' όσα έδωσαν φημισμένους καρπούς στο παρελθόν δε θεωρείται ως ξεπερασμένη καλλιτεχνική μορφή για τον καιρό μας, όταν πηγάζει από βαθιές αναγκαιότητες και αποδίδει με τη γλώσσα των συμβόλων του τα αισθήματα, τις σκέψεις και τις αγωνίες των ανθρώπων που είναι συγκαιρινοί του ποιητή. Και η νέα Οδύσσεια είναι ένα αληθινό έπος που, συνεχίζοντας τον Όμηρο, ανανεώνει κατά τον καλύτερο τρόπο την αθάνατη επική παράδοση. Και στο τεράστιο αυτό ποίημα τα διάφορα περιστατικά του δε διαδραματίζονται μόνο μέσα στην ψυχή όλων των ανθρώπων του καιρού μας, που είναι τύποι δραματικά οδυσσεϊκοί και μεταφυσικά ανερμάτιστοι, αφού, καίτοι έχουν εξοβελίσει από τις λατρείες τους το Θεό, επιχειρούν να ψηλαφίσουν το αψηλάφητο. Και είναι αλήθεια πως μετά τη ραψωδία Ρ η δράση ανελίσσεται μέσω συγκρουόμενων μεταξύ τους ιδεών, αλλά αυτό δε μειώνει καθόλου τη δραματική ένταση του ποιήματος, αφού και οι ιδέες είναι ζωντανοί οργανισμοί που δεν τσιγκουνεύονται το αίμα τους όταν πρόκειται να το χύσουν σε κάποιον από τους ιερούς αγώνες τους. Το έπος που πύργωσε με τους ογκόλιθους των πνευματικών του αναζητήσεων ο Καζαντζάκης δεν αποτελεί ένα ντοκουμέντο παρακμής. Αποτελεί μια κατάθεση μαρ­ τυρίας του αιώνα μας αφοπλιστικής ειλικρίνειας, που εγγίζει τα όρια μιας ωμής καταγγελίας. Της καταγγελίας του ίδιου του του εαυτού. Και το λογαριάζω ως ένα από τα σημαντικότερα κατορθώματα του φαουστικού πνεύματος των καιρών μας στο χώρο της ποίησης. Αν στους ανθρώπους περιορισμένης πνοής δίνει την εντύπωση κατασκευής (με τη χειρότερη σημασία που έχει η λέξη), στους ανθρώπους που θα την πλησιάσουν με φυσικότητα και χωρίς στενόκαρδη προκατάληψη η εποποιία αυτή δίνει την εντύπω­ ση φυσικού φαινόμενου. Θυμίζει μια καθαρτική πλημμυρίδα ή ένα απέραντο χιονι­ σμένο τοπίο που μπορεί κανείς περπατώντας πάνω του να πλησιάσει, με την ενόρα­ ση του αισιόδοξα απελπισμένου, τ' απλησίαστα. Δηλαδή τις ίδιες τις ουσίες των ερω­ τημάτων του. Ο έρωτας του ποιητή για το πράγμα, για το αίσθημα και για την υψηλή σκέψη εκφράζεται εδώ, πάντα με τη διαλεγμένη λέξη. Κάποτε με την τακτική του αυτή φτά­ νει σε υπερβολές. Ξέρετε όμως καμιά μεγάλη αγάπη, κανένα βαθύ κι όμορφο πάθος ν' αναπνέει έξω από την υπερβολή; Ούτε θά 'ταν σωστό να υιοθετήσουμε την άποψη κάποιου αρχικά υμνητή κι έπειτα επικριτή της νέας Οδύσσειας πως «οι λυρικές στιγ­ μές του έργου είναι θαυμαστές». Η κρίση αυτή δεν είναι τίποτε άλλο παρά το ύπουλο άνοιγμα της κερκόπορτας των πελασγικών τειχών του έργου. Ολόκληρη η λυρική δομή του έργου τούτου είναι θαυμαστή. Αρχίζοντας τις επιλογές διάφορων τμημάτων του με κριτήρια τάχα αισθητικά, οδηγούμαστε τελικά όχι στην ακριβοδίκαιη αξιολόΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

γηση του έργου, μα οτην ολική άρνηση και απόρριψη του. Τα διαλογικά μέρη, καθώς και εκείνα όπου ο ποιητής προετοιμάζει ή πραγματοποιεί την αλλαγή δράσης ή σκη­ νής των ηρώων του, σύμφωνα με την παραπάνω διαπίστωση είναι απορριπτέα, επει­ δή απομακρύνονται αναγκαστικά από την έκφραση λυρικών ουσιών. Τα μέρη αυτά πράγματι δεν «κορυφώνονται σε λυρικές στιγμές» επειδή η αποστολή τους είναι να συντηρήσουν τη διηγηματική πορεία του μύθου του κι όχι να κατοπτεύσουν σε συνει­ δησιακά βάθη. Κάποιος άνεμος πρέπει πάντα να φυσάει για να βοηθάει στην ανέλιξη της πλοκής των ιστορούμενων, και ο άνεμος αυτός είναι άσχετος με εκείνον που επι­ τρέπει στις λυρικές ουσίες ν αρμενίζουν μέσα στη δική τους θάλασσα του χρόνου. Στο έπος όλα τα στοιχεία έχουν την αυτόνομη αλλά και συντροφική σημασία τους. Το ένα συμπληρώνει το άλλο κι όλα μαζί υπηρετούν το σχέδιο του ποιητή. Δεν έχουμε μπροστά μας ένα σονέτο ή μια βιλανέλα. Έχουμε έναν ωκεανό. Και στην ομορφιά και τη μεγαλοπρέπεια του ωκεανού συμβάλλουν ακόμα κι όσες εκδηλώσεις του δε μας βρίσκουν φυσικά ή μεταφυσικά σύμφωνους. Αν ασπαστούμε την άποψη πως στη νέα Οδύσσεια υπάρχουν κάποτε και οι κορυφαίες λυρικές στιγμές, δε μένει παρά να δούμε τα υπόλοιπα μέρη του ποιήματος σαν τρομερά χάσματα που δε φυτρώνει πάνω τους ούτε μια τσουκνίδα για ν' απαλύνει με την παρουσία της τη στει­ ρότητα και τη φρίκη τους. Παρόμοια χάσματα διαπίστωσε ο Σεφέρης στην ποίηση του Σολωμού και του Κάλβου' σημεία δηλαδή όπου η ύλη είναι νεκρή και δεν αντιδρά μέσα στο ανελέητο παιχνίδι του καθαρού λυρισμού. Αλλά ο Σεφέρης αντιμετώπιζε με το νυστέρι του ψυχρού ανατόμου λυρικά ποιήματα περιορισμένης έκτασης και έχει τη δικαιολογία της η αυστηρή του κρίση. Εδώ όμως ο καλόπιστος δικαιοκρίτης δεν μπορεί να χρη­ σιμοποιήσει την ίδια γωνία αισθητικής εποπτείας. Η θέση που πριν τον βόλευε για το προσεκτικό κοίταγμα ενός λυρικού τραγουδιού είναι εντελώς ακατάλληλη για την προσέγγιση ενός επικού ποιήματος. Σ' ολόκληρο το έπος της νέας Οδύσσειας ο Καζαντζάκης συζητεί με μια αφοπλιστική ειλικρίνεια με την οικουμένη. Συμβάλλει στην ακμή της, συμπάσχει στην παρακμή της (εθνική και παγκόσμια), φέρει με υπε­ ρηφάνεια τα σημάδια της αρρώστιας της και του πάθους της και κατορθώνει να δέχε­ ται μ' έναν τρόπο καθαρά υπερβατικό τα μηνύματα των νέων καιρών, μέσα από μια ενόραση προφήτη και μυσταγωγού, μέσα από την ψυχή του που είναι η ψυχή του κάθε στιγμή λυτρούμενου και αυτοαναιρούμενου Οδυσσέα. Και είναι αλήθεια πως ο αισιόδοξος απελπισμένος αυτός ήρωας ξεκινάει από την αγωνία της παγκόσμιας ψυχής, αν δεν απαρνιέται και την ελληνική ψυχή του που αποτελεί μέρος της παγκόσμιας. Επισκοπώντας τα πάντα μέσα από ένα Ενισμένο Συμπαντικό Είναι, έχει λίγες απαιτήσεις από τη ζωή και δεν αργεί να συμφιλιωθεί και με την ιδέα του θανάτου. Η επίμονη προβολή εκ μέρους των αρνητών της Οδύσσει­ ας αισθητικών αιτημάτων που δημιούργησε το ιδεώδες του ελληνικού κλασικισμού αποτελεί για την περίπτωση μας τοποθέτηση λανθασμένης εκτιμητικής αφετηρίας. Η Ελλάδα και η Οικουμένη δεν είναι μόνο έννοιες παράλληλες, αλλά είναι και ΣΠΟΥΔΗ ΠΑΝΩ ΣΤΗ ΝΕΑ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

πνευματικά αιτήματα διασταυρούμενα, και μάλιστα κατά τρόπο τραγικά κάθετο. Η μια έννοια περιέχει την άλλη και η προβολή του ενός αιτήματος προϋποθέτει την προ­ βολή του άλλου. Πάντως, γεγονός είναι πως ένας κλασικοθρεμμένος σχεδόν αδυνα­ τεί να πλησιάσει με πνεύμα κατανόησης ή έστω ανοχής τον αντικλασικό ναό του πελα­ σγικού τούτου ποιήματος. Πόσο μάλλον να τον πλησιάσει με αγνή διάθεση αντικει­ μενικής κρίσης. Είναι έξω από τη δύναμη εποπτείας του ένα λογοτεχνικό έργο που με αληθινά μοναδικό τρόπο κατορθώνει να γεφυρώσει αντιφάσεις, να στήσει και στη συνέχεια να περιγελάσει μεταφυσικούς τρόμους, να μιλήσει με ειλικρίνεια και βάθος και να κινηθεί έξω από τις καθιερωμένες, από αιώνες τώρα, προδιαγραφές των γνω­ στών λογοτεχνικών έργων του είδους. Οι αθρόοι νεολογισμοί της νέας Οδύσσειας πηγάζουν από εσωτερική αναγκαιό­ τητα, ο εκφραστικός πλούτος, που βέβαια δεν είναι πάντοτε απόρροια του λεκτικού πλούτου, έχει σχεδόν απόκρυφες συναισθηματικές καταγωγές. Και είναι σωστή στη βασική θέση της η άποψη πως η μορφή ενός κολοσιαίου έργου τέχνης τις περισσό­ τερες φορές ξεφεύγει από την αισθητική επισκόπηση και, αν δε γίνεται αντιαισθητι­ κή, καταντά εύκολα αναισθητική. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνούμε πως και το επικό ποί­ ημα κάποιας έκτασης είναι κι αυτό ένα αυτόνομο λογοτεχνικό είδος. Ο μύθος του, η πλοκή του, ο τρόπος της σύνθεσης του, η ευμέλεια των μερών του και οι ιδέες που ξεδιπλώνονται στον κάποτε περίτεχνο στίχο του δε μπορούν να γίνουν αντικείμενο της κριτικής θεώρησης μας αν δε μελετηθεί -όχι διαβαστεί, και μάλιστα επιπόλαιαολόκληρο το έργο. Τη νέα Οδύσσεια βιάστηκαν πολλοί να την κρίνουν -να την κατα­ κρίνουν θά 'ταν το σωστότερο- χωρίς να τη διαβάσουν ολόκληρη. Κι έχει αρκετές φορές ειπωθεί με τον κακόζηλο τρόπο των δηκτικών ανεκδότων πως οι Έλληνες που τη διάβασαν ολόκληρη μπορούν να μετρηθούν στα δάχτυλα των δύο χεριών. Η αλή­ θεια όμως είναι πως οι Έλληνες που τη διάβασαν ολόκληρη είναι πάρα πολλοί. Οι κριτικοί που τη διάβασαν ολόκληρη είναι απελπιστικά λίγοι. Κι αυτό έχει να κάνει βέβαια με την παρανόηση και τη σκόπιμη, ώς ένα σημείο, διάδοση μιας παρα-μυθολογίας του ποιήματος τούτου, που στις χειρότερες περιπτώσεις της στοχεύει στη μεί­ ωση, ή ακόμα και στην εκμηδένιση της αισθητικής αξίας του ως λογοτεχνικού έργου. Ειδικότερα, οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι της λεγόμενης λογοτεχνικής γενιάς του '30 στάθηκαν απερίφραστα αρνητικοί απέναντι στο μεγάλο αυτό ποιητικό άθλο του ερημίτη της Αίγινας και μοναχογύρη του κόσμου Καζαντζάκη. Ιδιαίτερα τα μέτρα που χρησιμοποιήθηκαν για το πλησίασμα της καβαφικής ποί­ ησης αποδείχτηκαν εντελώς ακατάλληλα για το ερμηνευτικό και αισθητικό πλησία­ σμα του έπους τούτου. Εκεί η νοοτροπία της παροχής με το σταγονόμετρο, εδώ η δαψίλεια της ορμής στην κατακλυσμική πτώση του καταρράκτη. Εκεί το ημίφως των λογίων εμβαθύνσεων, εδώ το αναπεπταμένο πεδίο της μάχης κάτω από το ανελέητο φως φλογερού, νοητού ή φυσικού, ήλιου. Ούτε μπορεί να βρει καμιά σοβαρή δικαί­ ωση η άποψη πως η έκταση παρακολουθείται πάντα από την αισθητική πώρωση. Τουλάχιστον τα καλύτερα λογοτεχνικά έργα του είδους δε δίνουν λαβή στην τεκμη-

ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

ρίωση αυτής της άποψης, που δε διατυπώνεται ως απλή διαπίστωση αλλά ως φοβε­ ρή κατηγορία. Κανείς δεν έχει ούτε την εξουσία ούτε τη δύναμη να θεσπίσει αισθητι­ κό κανόνα που να αποκλείει το αφηγηματικό στοιχείο στην ποίηση. Το έργο πάντα προηγείται και η κριτική ακολουθεί να συλλέξει τα συμπεράσματα της που κάποτε, επηρμένη καθώς είναι, θα τα υψώσει σε αρχές αισθητικές, δηλαδή σε ανθυγιεινούς κορσέδες του πνεύματος. Οι λέξεις της νέας Οδύσσειας έχουν τη δική τους ξεχωριστή εκφραστική και μου­ σική αξία. Αυτή δηλαδή που εξυπηρετεί τις προθέσεις της δημιουργώντας μια ποιη­ τική γλώσσα με ιδιαιτερότητα. Το ήθος των λέξεων αυτών αποκαλύπτει το ήθος του ποιητή, που με τόση μαστοριά ξέρει να τις χρησιμοποιεί, αναπτύσσοντας με άνεση τα δραματικά επεισόδια, προωθώντας το αρμονικό δέσιμο της πλοκής, ξετυλίγοντας την αφήγηση και αναπλάθοντας μέσα από ένα κοσμογονικό συνταίριασμα ιδέες από τα κυριότερα ρεύματα της παγκόσμιας σκέψης. Με τις λέξεις που χρησιμοποιεί, ο ποιητής κατορθώνει να μορφοποιεί με άνεση τις ιδέες του. Τα κινήματα του νου του είναι και κινήματα της καρδιάς του. Δεν υπάρ­ χει καμιά διάσταση, καμιά αντιδικία ανάμεσα στα πρόσωπα της δίδυμης κραυγής του. Οι ιδέες της ηρωικής εντατικής ενέργειας και του άδειου της ζωής βρίσκουν τον περιπαθέστερο τραγουδιστή τους. Η σχέση της ψυχής του Καζαντζάκης με την ιδέα της αβύσσου είναι σχέση σχεδόν ερωτική. Ο αγώνας είναι η ηθική του ποιητή και του ποιήματος του. Ο αγώνας, ως τρομακτικό νοητικό και συναισθηματικό περιεχόμενο μιας λέξης, αποτελεί συγχρόνως την κόλαση, το καθαρτήριο και τον παράδεισο του Καζαντζάκη. Ο ποιητής, σαν άκρως εξασκημένος φυσικός και μεταφυσικός πουλολόγος, έχει τη χάρη να χαίρεται με την υλική, θά 'λεγα, αφή του, λογιών ιδεατά ή πραγματικά και υπερπραγματικά πουλιά, στη δραματική του προσπάθεια να εκπορ­ θήσει το ανέφικτο. Ο σκοπός του δεν ευοδώνεται, κι αυτή η ωραία αποτυχία του είναι που παρηγορεί όλη την ανθρωπότητα του ποιήματος του. Ώσπου κάποτε υποτάσσε­ ται στο θάνατο, που είναι το άλλο πρόσωπο της απλησίαστης ολοκληρωτικής ελευ­ θερίας. Και τότε ο ύφος των στίχων του και το ύφος της ψυχής του παίρνει κάτι από το μεγαλείο της σωστής πράξης που δεν περιμένει ανταπόδοση, παίρνει κάτι από την ομορφιά τής δίχως ανταπόκριση κραυγής. Κάποτε ο Οδυσσέας, αυτός ο ιερός στερημένος που πάνω στα παλιά χαρακτηρι­ στικά του σηκώνει τις νέες αγωνίες του αιώνα μας, μπαίνει στις κατοικημένες από τον εφησυχασμό μας περιοχές να διδάξει την απουσία και την σιωπή. Οι λέξεις που χρη­ σιμοποιεί ανοίγουν φεγγίτες προς μια πρωτότυπη αίσθηση του κόσμου, ξαναβαφτίζουν τα πράγματα -τη μαρτυρία των οποίων επικαλούνται- και δημιουργούν μια ατμόσφαιρα γαλήνης που απειλείται να ταραχτεί από τα φτερά αόρατων πολεμόχα­ ρων αγγέλων. Είναι η ατμόσφαιρα των άλογων ορμών που κατακάθονται εξευγενιζόμενες σταδιακά, ώσπου να επιτύχουν να πιστέψουν στο θάνατο τους. Ο πλούσιος διάκοσμος των λεπτομερειών, καθώς συναιρείται στον επιβλητικό όγκο του συνόλου, κάνει τη νεα Οδύσσεια έργο μοναδικό στο χώρο της παγκόσμιας ΣΠΟΥΔΗ ΠΑΝΩ ΣΤΗ ΝΕΑ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

59

ποίησης. Το ποίημα τούτο αντιδρά στους βιαστικούς καιρούς μας σαν ζωντανός οργανισμός και παλεύει μόνο του να δηλωθεί. Αγωνίζεται με μια πνευματική αυτα­ πάρνηση που θυμίζει λογικό ον με ισχυρότατο βιολογικό κύτταρο και δυνατές κατα­ βολές. Μα πέρα από τη «μαύρη πέτρα και το ξερό χορτάρι» της σολωμικής Ελλάδας υπάρχει και η μαύρη πέτρα της ανθρώπινης νόησης, να σκαρφαλώνει πάνω της κάθε στιγμή η ακατάδεχτη στις ψεύτικες υπαρξιακές παρηγοριές καρδιά του ανθρώπου και να τραγουδάει το συναρπαστικό τραγούδι της απελπισίας που βρήκε τη λύτρωση της σε μια δράση δίχως δικαίωση και δίχως αμοιβή. «Εγώ θεούς κι ανθρώπους πάλαιψα, τους ζύγισα, και βρήκα πιο στέρεη τη θάλασσα απ' τη γης, κι από τη θάλασσα το αγέρι, κι από τ' αγέρι πιο στερεό το πνεύ­ μα το άπιαστο του ανθρώπου!»

60

ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 14

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Ι. ΛΥΚΟΥΡΗΣ

Ποιηταί της Αιγίνης

Γ

ια την αρχαία Αίγινα, έστω και για την περίοδο της ακμής της, υπήρχε η εντύ­ πωση ότι δεν είχε εκπροσώπους των γραμμάτων - του πνεύματος.

Η άποψη αυτή εδέχετο ότι οι Αιγινήτες, εκείνη την περίοδο, ησχολουντο κυρίως με το εμπόριο, τη ναυτιλία και την τέχνη Η γνώμη αυτή ενισχύεται από την καθιέρωση ορισμένων λέξεων η φράσεων, της εποχής εκείνης, με τις οποίες ορισμένοι εχαρακτήριζαν τους Αιγινήτες και την νοοτροπίαν των. Η δημιουργία και η διάδοση αυτών των χαρακτηρισμών οφείλετο στους Αθη­ ναίους και στην έχθρα που είχαν προς τους Αιγινήτες, τους οποίους εθεώρουν ικα­ νούς αντιπάλους, φοβούμενοι μήπως αμφισβητηθεί με τον καιρό η θαλασσοκρατορία τους απ' αυτήν την «τσίμπλα στο μάτι του Πειραιώς» -έτσι, «λύμην του Πειραι­ ώς» έλεγε την Αίγινα ο Περικλής- του επινείου της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Ή τ α ν τότε, Αθήνα και Αίγινα, αμείλικτοι εχθροί, αμοιβαίως υποβλεπόμενοι, εμπορικώς αντίζηλοι, με διαρκή προσπάθεια των Αθηναίων να εξευτελίζουν τα Αιγινητικά προϊ­ όντα, είτε φυσικά ήσαν είτε χειροποίητα. Οι Αθηναίοι κακοφημοόσαν, με περιφρό­ νηση, κάθε αιγινητικά κατασκεύασμα που πουλιότανε στο εξωτερικό, δηλαδή έξω από το νησί, ονομάζοντας το προς διάκρισιν «Αιγιναίαν εμπολήν», δηλαδή «πραμμάτεια αιγινήτικη», θέλοντας να πουν «ψευτοδουλειά». Έφθασαν, μάλιστα, να δημιουρ­ γήσουν και μια νέα για τότε δυσφημιστική λέξη «Αιγινοπώλης» που, συνώνυμη με τις λέξεις τους «γελγοπώλης» και «ρωποπώλης» μα περισσότερο βαρεία, σημαίνει «ψευτοψιλικατζής», όπως με πολά γλαφυρό τρόπο περιγράφει ο αείμνηστος ακαδημαϊκός Στυλ. Ε. Λυκούδης στον Κήρυκα τπς Αιγίνης, τεύχος 5, σελίς 1, έτος 1947. Η άποψις όμως αυτή, κατέρρευσε με την πάροδο των αιώνων διότι εξέλειπε ο λόγος της δημιουργίας της, δηλαδή η έχθρα των Αθηναίων προς την Αίγινα, ενώ από τις νεώτερες έρευνες αποδεικνύεται ότι η Αίγινα είχε αδικηθεί, διότι κατά την αρχαι­ ότητα εγέννησε, πέραν των εμπόρων και ναυτικών, ανθρώπους του πνεύματος και των γραμμάτων, όπως τον ιατρό Παύλο, τον γλωσσολόγο Κλείταρχο, τον φιλόσοφο Ονησίκρητο, τον ποιητή και κωμικό Αριστοφάνη, τον κυνικό φιλόσοφο και τραγικό ποιητή Φιλίσκο, μαθητή του Διογένους και διδάσκαλο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ΠΟΙΗΤΑΙ ΤΗΣ ΑΙΠΝΗΣ

τους αγαλματοποιούς Αβλίωνα και Σμίλιν, τους χαλκοπλάστες Γλαυκίαν, Αναξαγόραν και Ονάταν, τους ζωγράφους Ελάσιππον και Πασίαν, τους ναυάρχους Κρίον και Ασωνίδην. Και στον αθλητισμό όμως υπήρξε καταπληκτική η επίδοση των Αιγινητών. Η Αίγινα καμάρωνε για τον μεγάλο αριθμό Ολυμπιονικών, Νεμεονικών, Πυθιονικών και Ισθμιονικών. Ορισμένων εξ αυτών τα ονόματα διεσώθησαν υπό του Πινδάρου, ως είναι ο Αλκιμέδων, ο Αριστομένης, ο Αριστοκλείδης, ο Τιμάσαρχος, ο Πυθεύς, ο Αλκιμίδας, ο Σωγένης, ο Δεινίδης, ο Φυλακίδας, ο Κλέανδρος κ.ά. Εδώ αξίζει να σημειωθεί, για όσους τυχόν δεν το γνωρίζουν, ότι κατά την περίο­ δο των μεγάλων αγαλματοποιών της Αιγίνης, η τέχνη αυτή είχε φθάσει σε τέτοιο σημείο τελειότητας, ώστε κατόρθωσαν οι καλλιτέχνες αυτοί να δώσουν στην άψυχη πέτρα, εκτός από τις μοναδικές αναλογίες, την κίνηση, την έκφραση, τη σύνθεση κλπ, αλλά και το αδιόρατο εκείνο χαμόγελο που έμεινε πλέον γνωστό στην ιστορία, με τον επίσημο αρχαιολογικό όρο, ως «Αιγινητικόν μειδίαμα». Από την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας στην Ελλάδα μέχρι της Επαναστάσεως του 1821, για την μεγάλη αυτή χρονική περίοδο, δεν υπάρχουν ακόμη σημαντικές πλη­ ροφορίες για τους Αιγινήτες, εκτός της αναφοράς της Αιγίνης σε διεθνείς συμβάσεις και τις συμφορές που πέρασε η Αίγινα από τους πειρατές, τους Φράγκους, τους Ενε­ τούς και τους Τούρκους. Η περίοδος αυτή καλύπτεται από τη βαρβαρότητα της εποχής εκείνης. Με την κήρυξη της Ελληνικής Επαναστάσεως εμφανίζεται πάλιν η ζωτικότης του πληθυσμού της Αιγίνης. Απόδειξιν αυτού αποτελεί η συμμετοχή των Αιγινητών στον αγώνα για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, καθ' όλην την περίοδο του αγώ­ νος, όπως στη μάχη της Ακροπόλεως των Αθηνών, στη μάχη του Αχινού, της Στυλίδος και της Αγίας Μαρίνης και αλλού, με πολυπληθή και οργανωμένα στρατιωτικά τμήματα, ενώ εξυπηρέτησαν τους στόλους των αγωνιστών και εφιλοξένησαν πρό­ σφυγες από άλλες περιοχές του ελληνικού χώρου. Με τη δημιουργία του νέου Ελληνικού κράτους, την ανακήρυξη της Αιγίνης ως πρώτης πρωτευούσης της Ελλάδος και την εγκατάσταση του Ιωάννου Καποδίστρια στην Αίγινα, αρχίζει να εμφανίζεται δειλά η γεύση της νομιμότητος, η συνέπεια, η καλυτέρευση της ζωής, η σιγουριά, εμφανίζεται η κοινωνική και πνευματική ζωή, ενώ το χαμόγελο και η ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον χαράζουν στην ψυχή και στα χείλη των Αιγινητών, παρά τις τεράστιες δυσκολίες. Τότε εμφανίζονται και οι πρώτοι λαϊκοί ποιηταί, με τα δημοτικά και λαϊκά τρα­ γούδια τους που περιγράφουν τους καημούς και τις χαρές των ανθρώπων, τις προ­ σπάθειες, τα όνειρα και τις απογοητεύσεις των νέων. Η ποίηση υπήρξε καταφύγιο και ξέσπασμα για τους ανθρώπους που ήθελαν να διατυπώσουν γραπτώς και εμμέτρως τα συναισθήματα τους, τα οράματα τους, τον θαυμασμό ή τις λύπες τους. ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

Στην Αίγινα ιδρύθηκε η πρώτη Μουσική Σχολή κατά την περίοδο του Καποδί­ στρια, όπου εδιδάσκοντο έντεχνα τραγούδια. Η σχολή αυτή δεν διετηρήθη επί μεγά­ λο χρονικό διάστημα, διότι οι «ευρωπαϊζοντες» της εποχής την εξολόθρευσαν, όπως σημειώνει ο Ιωσήφ Γκρέκας-Παπαδόπουλος, εις άρθρον του εις τον Κήρυκα

τπς

Αιγίνης, τ. 30, 1949, σελ 98. Υπήρξαν στην Αίγινα πολλοί λαϊκοί ποιηταί που κυριάρχησαν για μεγάλο χρονι­ κό διάστημα. Αλλοι γνωστοί και άλλοι ανώνυμοι. Και σ' αυτόν τον τομέα η αξέχαστη Γωγώ Κουλικούρδη, τον Σεπτεμβρίου του 1960, όπως και οι Δέσποινα Μαζαράκη, τον Σεπτέμβριο του 1956, Γιάννης Άννινος και Μάρκος Δραγούμης, τον Σεπτέμβριο του 1962, άφησε την σφραγίδα της. Με τις γνώσεις και το κύρος της, αλλά και με την αγάπη της για την Αίγινα και τους Αιγι­ νήτες, συνεκέντρωσε μεγάλο αριθμό λαϊκών ποιημάτων και τραγουδιών, τα οποία κατέγραψε και ταξινόμησε. Μ' αυτόν τον τρόπο εβοήθησε, όπως και οι άλλοι, στη διάσωση ιστορικών και λαογραφικών στοιχείων. Μετά την ολοκλήρωση των ερευνών τους, που απ' ό,τι προκύπτει πρέπει να έγινε μετά το 1990, εκυκλοφόρησε ένα φυλλάδιο, με αξιόλογο και ενδιαφέρον κείμενο, προφανώς από το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Αιγίνης, με τίτλο

Τραγούδια

από την Αίγινα. Στο φυλλάδιο αυτό αναφέρεται το ιστορικό των ερευνών και προ­ σπαθειών, στοιχεία των πρωταγωνιστών των προσπαθειών, πληροφορίες για τη λαϊκή παράδοση της Αιγίνης, για τα τραγούδια, τους λαϊκούς ποιητές, για τα λαϊκά όργανα που εχρησιμοποιούντο, πληροφορίες για τους οργανοπαίκτες και ορισμένα αντιπροσωπευτικά τραγούδια από τη συλλογή τους. Χρονολογία συνθέσεως των τραγουδιών δεν προκύπτει από το δημοσιευθέν κεί­ μενο. Από την ηλικία όμως εκείνων που επρομήθευσαν ή ετραγούδησαν τα τραγού­ δια, αλλά και από το κείμενο ορισμένων τραγουδιών που αναφέρονται στους Τούρ­ κους, προκύπτει ότι ορισμένα τραγούδια συνετέθησαν κατά την διάρκεια της τουρκι­ κής σκλαβιάς και άλλα μεταγενέστερα. Από τα εν συνεχεία δείγματα της προσπάθειας των λαϊκών ποιητών αυτής της εποχής, προκύπτουν τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων, τα προβλήματα, ο τρόπος αντιμετωπίσεως κ.λπ. Καλαματιανό Πρώτη αρχή του έρωτος, ήταν ένα μπουκέτο Νέος μού το επρόσφερε, και μού πε μύρισε το. Κι εγώ το εμυρίστηκα, τό 'βαλα στην καρδιά μου Μα η σκληρή του μυρουδιά, τρώει τα σωθικά μου. Και κάνω αχ, και κάνω βαχ, για να το ξεριζώσω Για να το βγάλω απ' τη καρδιά, σε άλλο να το δώσω.

ΠΟΙΗΤΑΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΗΣ

63

Μ' αυτό δεν ξεριζώνεται, βαθειά ναι ριζωμένο. Και μεσ' τα φύλλα της καρδιάς, είναι περιπλεγμένο. ΜΑΡΙΝΑ ΑΛΥΦΑΝΤΗ, Πέρδικα, γεν. 1921

Νανούρισμα Κοιμήσου χαϊδεμένο μου, κι η μοίρα σου δουλεύει Και το καλό σου ριζικό, σου κουβαλάει και φέρνει. Κοιμήσου συ αγόρι μου, κι εγώ σού 'χω την έννοια Κι εγώ σου την παράγγειλα, την κούνια σ' ασημένια. Νά 'ρθει κουμπάρος απ' τη Χιό, παπάς από τη Σμύρνη Να φέρουν τα στεφάνια σου, από τη Μυτιλήνη. Ο ύπνος τρέφει τα μωρά, κι ο ήλιος τα μοσχάρια Κι εμένα τ' αγοράκι μου, το θρέφουνε τα χάδια. ΒΑΣΩ ΧΑΛΔΑΙΑΚΗ

Βόγα του κ ο υ π ι ο ύ Έλα να πάμε, μωρέ βλάμησα Πέρα στα Δωδε..., Δωδεκάνησα. Έλα να πάμε, πάμε για χωριό Για το Σουφράνου, ...φράνου Διμηνιό. Έλα να πάμε, μωρ' εμείς τα δυό σ' ένα ρημοκκλη..., .. .μοκκλησάκι Μπράβο. Εσύ να εί..., είσ' η Παναγιά Αχ, κι εγώ το καντη..., καντηλάκι. Μπράβο. Γίνου στον κά..., .. .άμπο λεμονιά Κι εγώ στα όρη..., όρη χιόνι. Να λιώνω να, ...α δροσίζονται Οι τρυφεροί σου, .. .poi σου κλώνοι. Μπράβο. Έλα να πάμε, πάμε εκεί που λες πουν' τα ψηλά πλα...,.. .λα πλατάνια. Που τρέχουν γα...,... αλανά νερά να πλέξουμε στε...,.. .με στεφάνια.

64

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΝΙΤΣΑΡΗΣ ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 14

Ανάμεσα Τσιρίγο

(επιτραπέζιο)

Ανάμεσα στο Ρίο(') και στο Κάβο Μαλιά Καράβι κιντυνεύει Παναγιά μου μεσ' τα βαθειά νερά Βοήθα Παναγιά μου Να το γλιτώσουμε Τα δώδεκα καντήλια Παναγιά μου να στ' ασημώσουμε Μα δε λυπάμαι το καράβι Παναγιά μου μα είτε τα πανιά Μόν' ελυπάμαι τα ναυτάκια Τα έμορφα παιδιά Δεν ήτουνε πενήντα Παναγιά μου μα είτε κι εκατό Μόν' ήτουμ πεντακόσιοι Παναγιά μου Όλο το ναυτικό ΚΑΤΙΓΚΏ ΓΡΥΠΑΙΟΥ, Σφεντούρι (1890-1968)

Φ ό ρ α τα μαύρα, φ ό ρ α τα

{επιτραπέζιο)

Φόρα τα μαύρα φόρα τα(χ), γιατί σου πάνε τρέλα Και με τα μαύρα μιά στιγμή, στην αγκαλιά μου έλα. Αυτά τα μαύρα που φορείς, δεν τα φορείς για λύπη Μόν' τα φορείς για ομορφιά και για το σεβνταλίκι. Της Μπαρμπαριάς το πέλαγος, της Μάλτας το κανάλι Να φάει το κορμάκι μου, σαν θ' αγαπήσω άλλη. Αυτά τα μαύρα που φορείς, εγώ θα σου τα βγάλω Θα σου φορέσω κόκκινα, και θά 'ρθω να σε πάρω. ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΑΜΑΦΗΣ, Πέρδικα, γεν. 1932

Τ ο έτος 1947, με επιμέλεια του δικηγόρου Ιωάννου Β. Λυκούρη, κατά-

1. Το «στο Ρίο» είναι

γομένου από την Κυψέλη (πρώην Χαλασμένη) Αιγίνης, εκυκλοφόρησε, σε

προφανώς παραφθορά

μια πολό δύσκολη για την πατρίδα μας περίοδο, το μηνιαίο περιοδικό

του

Κήρυξ της Αιγίνης. r ~ ' ' '

" ΡΊΓ * · κ ο ν τ στο οποίο ξέρουμε ότι , / , ν έγινε κατά την Κρητική

Στο περιοδικό αυτό συνεργάται ήσαν Ακαδημαϊκοί, Καθηγηταί Πανεπι-

Επανάσταση του 1866

στημίων, Ιατροί, Δικηγόροι, Φιλόλογοι, άλλοι επιστήμονες, αξιωματικοί,

το

σπουδασταί, μαθηταί, αλλά και πολλοί λαϊκοί ποιηταί. ΠΟΙΗΤΑΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΗΣ

ναυάγιο που ενέπνευ-

σε αυτό το τραγούδι.

65

Όλοι οι συνεργάτες του περιοδικού είχαν σχέση με την Αίγινα και το θέμα τους αφεώρα στην Αίγινα ή τους Αιγινήτες. Η κυκλοφορία του περιοδικού αυτού σταμάτησε το έτος 1950. Στις σελίδες του εδημοσιεύθησαν πολύ σημαντικά στοιχεία για την ιστορία της Αιγίνης, για τα ήθη και έθιμα των κατοίκων, λαογραφικά στοιχεία, πληροφορίες για τις ασχολίες των κατοί­ κων, για τα τοπικά προϊόντα, προτάσεις για λύση των τοπικών προβλημάτων κ.λπ. Σημαντικό μέρος των σελίδων του περιοδικού κατέλαβαν τα έργα των λαϊκών ποιη­ τών, τα οποία είναι αξιόλογα για το μέτρο, τη ζωντάνια και τις εικόνες τους, ενώ δίδουν και πολλές πληροφορίες. Μερικά απ' αυτά είναι:

Εκκλησάκι Αγαπημένο μας νησάκι Πόση δεν έχεις ομορφιά. Κάθε γωνίτσα σου, μαγεύει Κάθε αμμουδιά σου, μας μεθά. Στο ταπεινό σου λιμανάκι Ολόλευκο, καμαρωτό, Του An-Νικόλα το εκκλησάκι -Ελπίδα για το ναυτικόΠρωί-πρωί, σαν φέξει η μέρα Και φεύγει η βάρκα για δουλειά, Ο ναυτικός, καθώς περνάει Σταυροκοπιέται ευλαβικά. Κι όταν η θάλασσα μανιάσει Κι είν' όλα γύρω σκοτεινά Μονάχα αυτό αστροφεγγίζει Και τα καράβια οδηγά. Αγαπημένο μας νησάκι Πόση σου δίνει ομορφιά Του An-Νικόλα το εκκλησάκι Που το λιμάνι σου φυλά. ΤΑΡΣΗ Ι. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,

1.14

Αιγινίτικαι λέξεις Που διάβασα τα παλαιά, που λέγαν οι γιαγιάδες Αφέντη τον πατέρα τους, καλεμάνα τις μανάδες Που λέγαν το πρωί, ταχεία, και ότζερο το φρέοκο Ατί οου, δεν σε γνώρικα, δεν σούρντισα δεν βλέπω Και τον κουνιάδο έλεγαν, ανδράδελφο οι νυφάδες Και κρούσκο τον συμπέθερο, σύντεκνες τις κουμπάρες Που λέγαν το σχοινί, στσουνί, και την συκιά, σουτσέα Απάνω στην βερυκοτσά, του δα στην τσερατσέα [ανάγνωθι χαρουπιά]. Οι παλαιοί την κόρη τους, την λέγαν κορικάτσι Την κλειδαριά της πόρτας τους, την λέγανε κοράτσι. Έλεγαν οι γιαγιάδες μας, τα πιάτα τους σκουτέλια Καβάθα την σουπιέρα τους και τα ψωμιά καρβέλια. Και την οικονομία τους, την λέγανε σπαράνια Και τα μπατζάκια του βρακιού, τα λέγανε μπουξάνια. Οι παλαιές στην Αίγινα, λέγαν βρύα τα φύκια Και οι παπούδες έλεγαν, λουμπάρδες τα καΐκια Δωδά, παδά, το λειδινό, πολύωρα τα πολύωρα Ντρούμα εφαρμακώναμε, παρέγια ντις την ώρα Το τζάκι έλεγαν χουβό και την αράχνη ατζούπα Φορτέτσι το μπαούλο τους και σάρωμα την σκούπα Και το κουστούμι έλεγαν, ένα τακήμι όλα, Και τζάκα την φανέλλα τους, βρακιά και καμιζόλα. ΑΣΠΑΣΙΑ Κ. ΓΚΙΚΑ, Χαλασμένη Αιγίνης

Στους ήρωες μας Μοσχοβολάει η άνοιξι κι η φύσι εορτάζει Και τα ανθισμένα της χαλιά στους κάμπους τα μοιράζει φτεροκοπούν χαρούμενα, νιόφερτα χελιδόνια Και χτίζουν ταιριαστές φωληές στης Πασχαλιάς τα κλωνιά Στη γαλαζένια αυτή γωνιά. Όπου το κύμα σβύνει Και τους χιωνάτους του αφρούς στο ακρογιάλι αφήνει, Πάνω στο Μώλο υψώθηκε μια στήλη μαρμαρένια Σύμβολο της θυσίας σας ηρωικοί νεκροί Τα ονόματα σας μένουνε πάνω της σμιλευμένα Κι ένας αετός στην κορυφή, τις δάφνες σας κρατεί. Τώρα στο ανοιξιάτικο ανθένιο πανηγύρι Παραμερίζει η Αίγινα της λύπης το ποτήρι ΠΟΙΗΤΑΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΗΣ

67

Και παραγγέλλει σία χωριά, διαλαλεί στη Χώρα Να στείλουν στους λεβέντες μας λουλούδια αντί για δώρα Τους κρίνους στέλνει ο Μεσαγρός κι η Χαλασμένη ρόδα Λεμονανθούς και πασχαλιές στέλνει η Περιβόλα Άσπρες βιολετιές και μαβιές στέλνει το Κοκαλάκι Η Πέρδικα γαρύφαλα κι ο Μαραθώνας δάφνη. Χλωμή

με βήμα σταθερό η μάνα γονατίζει

Και με στεφάνι δάφνινο τη στήλη σας στολίζει Τ' άλλα λουλούδια τα σκορπά στα κάγκελα τριγύρω Να ευωδιάζουν να σκορπούν της άνοιξης το μύρο. Και λέει στον ναύτην όταν περνά το γαλανό ακρογιάλι να σταματάει το κουπί να σκύβη το κεφάλι Στους ήρωες του Δώδεκα κι απτούς του Δεκατρία Σ' αυτούς για την Ελλάδα μας, που γίνανε θυσία. Και σύ διαβάτη σαν περνάς με προσοχή σταμάτα Στ' αγαπημένα ονόματα, στα δοξασμένα νειάτα Στα παλληκάρια ποά 'πεσαν δίνοντας στ' όνομα τους Αθανασία-Ηρωισμό... και Δόξα στη γενιά τους. ΠΗΝΕΛΟΠΗ Δ. ΠΑΠΑΛΕΟΝΑΡΔΟΥ, Απρίλιος 1947

Μ ε τ ά το 1950, όταν άρχισαν να λησμονούνται τα δεινά του μεγάλου πολέμου, η επι­ κοινωνία με τον Πειραιά και την Αθήνα γινόταν πιο εύκολη, πολλοί νέοι εσπούδαζαν ήδη και προόδευαν εκτός Αιγίνης και οι συνθήκες της ζωής επέτρεπαν να ασχοληθή κανείς και με κάτι άλλο πέραν του βιοπορισμού, ενεφανίσθησαν, πέραν των λαϊκών ποιητών, οι οποίοι σιγά-σιγά άρχισαν να λιγοστεύουν, και άλλοι ποιηταί με κάποια προσόντα, με νέες ιδέες, μέ κάποια κουλτούρα, οι οποίοι παρουσίασαν τις σκέψεις και τις ανησυχίες τους με τον δικό τους τρόπο. Αυτής της εποχής οι νεώτεροι ποιηταί, τα ονόματα των οποίων συνεκέντρωσα από τις σελίδες της Αιγιναίας είναι με αλφαβητική σειρά 1) Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ 2) Λίνα Κάσδαγλη 3) Μαίρη Κοντορούδα 4) Βασίλης Κουμπενάς 5) Αθανάσιος Κυριαζής

6) Νίκος Λαζάρου-Αιγαίος 7) Νικόλαος Λίσβας 8) Μάρθα Λυκούρη-

Παπαγεωργίου 9) Άννα Μπέση 10) Σώζων Μπέσης 11) Θανάσης Παπαθανασόπουλος 12) Κική Σαραντάκου 13) Γεώργιος Σεφέρης και 14) Κώστας Σταμάτης, άλλοι περισσότερον γνωστοί και ανεγνωρισμένοι και άλλοι ολιγώτερον, όπως είναι πολό πιθανόν να υπάρχουν και άλλοι. Έργα των ποιητών αυτών έχουν δημοσιευθεί σε συλλογές, αλλά και στην Αιγιναία, εκτός από αντιπροσωπευτικά έργα της ποιήτριας Μάρθας Λυκούρη-Παπαγεωργίου, ώστε να λάβουν γνώση και εκείνοι που είναι ικανοί να κρίνουν. ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

χ. 14

1 ία την τελευταία συλλογή της Μάρθας Λυκούρη-Παπαγεωργίου, με τίτλο Τα βήμα­ τα σε περιμένουν, που εδημοσίευσαν το 2003 οι εκδόσεις Διογένης, υπάρχει μια κρι­ τική του, γνωστού λογοτέχνη, Θανάση Παπαθανασόπουλου, στην Αιγιναία, ενώ στις τελευταίες σελίδες της συλλογής αυτής είναι καταχωρημένες μερικές πολύ κολακευ­ τικές επιστολές από συναδέλφους της εκπαιδευτικούς, που αναφέρονται στην πρώτη ποιητική της συλλογή Ήχοι απόδρασης, η οποία έχει βραβευθεί το 1987 στον ποιητι­ κό διαγωνισμό που προκήρυξε η Φιλολογική Στέγη Πειραιώς. Ακόμη ποιήματα της έχουν δημοσιευθεί κατά καιρούς σε λογοτεχνικά περιοδικά και άλλα έντυπα. Νομίζω όμως ότι οι αναγνώσται της Αιγιναίας δικαιούνται να λάβουν μιά ιδέα για την ίδια και τα έργα της Αιγινήτισσας ποιήτριας Μάρθας Λυκούρη-Παπαγεωργίου, ένα από κάθε συλλογή. Χίλιες φ ω ν έ ς Η ανοικτή πόρτα κρατάει Ένα μπουκέτο λουλούδια, λουσμένα το άρωμα του ήχου... Αγαπημένε μου, δεν είναι για σένα Στις σκαλωσιές της ιδιόχειρης υπογραφής θαύμασα και ένιωσα την ελεύθερη γλώσσα της τέχνης. Κράτησε την αγωνία της «ποίησης». Η σκιά της Μάνας γέμισε το δωμάτιο. Κράταγε στην αγκαλιά το γιό της Και μέσα από το πέπλο -που τόσο όμορφα ταίριαζε στα μάτια τηςζωγράφιζε το τραγούδι σε χίλιες φωνές, χωρίς αλφάβητο. Γιε μου, όμορφα που τραγουδάς Με τα παιδιά όλου του κόσμου. Από τη συλλογή Ήχοι

Ανάβλεμμα Ο κόσμος δε χωράει πιά στους σκελετούς των δέντρων Ούτε και τα μαυρόφυλλα Στην πόρτα του καιρού μας Η γη μας δε ρουφάει πιά

ΠΟΙΗΤΑΙ ΤΗΣ ΑΙΠΝΗΣ

απόδρασης

το αίμα της πληγής μας Ούτε το δάκρυ του σπαθιού Στην έδρα του δασκάλου Κι ο χρόνος δε φορτώνει πια Τις σφαίρες του καθρέφτη Ούτε το βάρος του κενού Στης μοίρας την κατάρα. Οι πέτρες του κακού ξεψύχησαν στο θρύλο Ο κόσμος δε ζητάει πιά Κλειδί σαβανωμένο Ούτε προκρούοτες του καιρού Σε γκρεμισμένους φούρνους Δε θέλει πρόσωπα ισχνά να κλέβουν την αλήθεια Ούτε φονιάδες του γιαλού να υμνολογούν το ψέμα Το προσωπείο έσπασε στα χέρια του προδότη. Στα πατήματα του ψαρά θα φυτρώσουν φτερούγες. Από in συλλογή Τα βήματα

σε

περιμένουν

Η ποιήτρια γεννήθηκε στην Αίγινα και όνειρο της ήταν να γίνει εκπαιδευτικός. Σπού­ δασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και υπηρέτησε στη μέση εκπαίδευση, όπου ως καθηγήτρια, στην Ιωνίδειο Σχολή Πειραιώς, άφησε εποχή, διότι ανεγνωρίσθη και ετιμήθη από τους συναδέλφους της και άλλους φορείς, για την αφοσίωση της στο εκπαιδευτικό έργο και την αγάπη της προς τους μαθητάς της, στους οποίους μετέδωσε τις γνώσεις και την αγάπη της για την Ελληνική Ιστορία και τα Ελληνικά Γράμματα, κυριολεκτικά με την ψυχή της. Τώρα που πέρασαν τα χρόνια της εκπαιδευτικής σταδιοδρομίας, απολαμβάνει το καλύτερο δώρο που περιμένει ένας εκπαιδευτικός. Την σταματούν στο δρόμο οι μαθηταί της, την χαιρετούν με σεβασμό και αγάπη και της θυμίζουν μερικές από τις γνώσεις που τους χάρισε. Από τις λέξεις, τις εικόνες και τις παρομοιώσεις στα ποιήματα της Μάρθας Λυκοόρη-Παπαγεωργίου, προκύπτει η νησιώτικη καταγωγή της, όπως και η ιδιότης της ως εκπαιδευτικού, από τον πλούτο των λέξεων και νοημάτων, ενώ είναι επηρεα­ σμένη από το φως, τον ήλιο και τα χρώματα της αιγινήτικης θάλασσας, αλλά και την αρμονία και το μέτρο της φύσεως. ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 14

Η μέχρι σήμερα ποιητική δραστηριότης της Μάρθας Λυκούρη-Παπαγεωργίου δίδει το δικαίωμα της αναμονής μιας νέας δημιουργίας.

Λαϊκοί ποιηταί προγενεστέρας περιόδου μέχρι το 1950 έστειλαν ποιήματα των και εδημοσιεύθησαν εις τον Κήρυκα της Αιγίνης. Σημαντικώτεροι είναι κατ' αλφαβητική σειρά οι: 1) Tap. Γιαννούλη 2) Ασπασία Γκίκα 3) Ιώβ 4) Φωτ. Κάτσα 5) Κων. Λαβούτας 6) Μΐχ. Χ. Λεούσης 7) Ν. Γ. Λίσβας 8) Γ. Μαρμαρίδης 9) Τάκης Μεγαρίτης 10) Παν. Μπήτρος 11) Μάνος Μπουρνιάς 12) Νικ. Μωραϊτης 13) Χαρ. Β. Οχτωβριανός 14) Πην. Παπαλεονάρδου 15) Τα παλαιά τραγούδια της Αιγίνης, που περιέχονται στη συλ­ λογή του Π. Δ. Σεφερλή) 16) Κων. Σπυριδάκης (αλάνι) 17) Α. Μ. Στάμ. και 18) Υδρίας (είναι το ψευδώνυμο του εκ Κυψέλης -πρώην Χαλασμένης- Αιγίνης δικηγόρου Ιωάν­ νου Β. Λυκούρη). Ασφαλώς υπάρχουν και άλλοι, τους οποίους δεν γνωρίζω.

* * * Την τελευταία στιγμή συντάξεως αυτού του κειμένου, πληροφορούμαι από το περιο­ δικό Επιβάτης της Αίγινας ότι στα πλαίσια του 22ου Πανελληνίου Συμποσίου Ποίη­ σης και Πεζογραφίας, που διεξήχθη στις 15, 16 και 17/12/06 στην Σαλαμίνα, ο Πολιτιστικός Σύλλογος «Το καφενείο των Ιδεών», με τη συνεργασία του Ομίλου UNESCO Πειραιώς και Νήσων και υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού, μεταξύ 1.500 συμμετασχόντων, απένειμε το Α' Βραβείο Θρησκευτικής Ποίησης στην αείμνηστη συμπατριώτισσα μας Άννα Μπέση (γνωστήν και από την Αιγιναία), για το έργο της Αρμονία και το Β' Βραβείο Ερωτικής Ποίησης στον συμπατριώτη μας κ. Παναγιώτη Μπακόμητρο (Τίτος Βεργίτης) για το έργο του Έρωτας. Μαζί με τα συγ­ χαρητήρια μου, εκφράζω την ευχή τα βραβευμένα ποιήματα να δημοσιευθούν σε προσεχές τεύχος της Αιψναίας. Ελπίζω και εύχομαι κάποια στιγμή να συγκεντρωθεί όλος αυτός ο θησαυρός σε έναν τόμο, ώστε να διασωθεί και να λαμβάνουν γνώσιν οι νεώτεροι και οι ερευνηταί.

ΠΟΙΗΤΑΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΗΣ

71

jfriij Τ

ΓΓ

• Κάτοψη

72

;:L r

• vii

!

Π. ΤΣΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Μελέτη αποκατάστασης του καθολικού της Ι.Μ. Αγίας Κυριακής στην Παλαιοχώρα της Αίγινας

ΕΙΣΑΓΟΓΗ Η μελέτη και αποκατάσταση του καθολικού της Ιεράς Μονής Αγίας Κυριακής στην Παλαιοχώρα της Αίγινας ανατέθηκε από το Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς (ΣΑΚ), της Ελληνικής Εταιρείας για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολι­ τιστικής Κληρονομιάς, στο Γραφείο Μελετών των αρχιτεκτόνων Παναγιώτη Τσακόπουλου και Τόνιας Κατερίνη, τον Οκτώβριο του 2001. Στη μελέτη συνεργάσθηκαν οι αρχιτέκτονες Άννα Αγγελάκη, Δημήτρης Σπίθας, Νικολέττα Λαχανά, Πάνος Κανελλό­ πουλος και Νίκος Γεωργούσης. Σύμβουλος για θέματα στατικής ήταν ο Μάνος Κυριαζής, Πολιτικός-Μηχανικός Ε.Μ.Π. Ειδικός συνεργάτης για τη μελέτη των τοιχογρα­ φιών ήταν ο Βαγγέλης Τσαπροήνης, αγιογράφος-συντηρητής. Η φωτογραφική τεκ­ μηρίωση έγινε από τον Χαράλαμπο Λούίζίδη, αρχιτέκτονα Ε.Μ.Π. Η αποκατάσταση του μνημείου πραγματοποιήθηκε από τον Αιγινήτη αρχιτέκτονα κ. Μιχάλη Μαρά, με την επίβλεψη των μελετητών, από τον Σεπτέμβριο του 2003 ώς το 2005. Κατά τη διάρκεια του Νοεμβρίου 2003 η 2η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιο­ τήτων πραγματοποίησε τις πρώτες αρχαιολογικές τομές, διευρύνοντας τις διερευνητι­ κές τομές στην εξωτερική βάση του νότιου τοίχου, υπό την επίβλεψη των αρχαιολό­ γων Κας Παπανικολάου και Κας Μαρίνας Βόγγλη. Οι τομές ανέδειξαν τη θεμελίωση της νότιας τοιχοποιίας της τρίτης πτέρυγας του συγκροτήματος του καθολικού, που αποκαλέσαμε συμβατικά «τρίτο κλίτος», καθώς και δύο εγκάρσιων θεμελιώσεων. Η αποτύπωση των αποδομικών λειψάνων, ο συσχετισμός τους με το υπάρχον κτίριο του Καθολικού και πρόταση ένταξης τους, πραγματοποιήθηκε από τους , τ , -,ηη/ μελετητές αρχιτέκτονες στις αρχές Ιανουαρίου 2004.

ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ ΤΗΣ Ι. Μ. ΑΓΙΑΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

1. Βασική πηγή για ιστορική και αρχιτεκτονική τεκμηρίωση των ναών της Παλαιονώρας παραμέ­ νει το βιβλίο του Καθηγητή Νίκου Μουτσόπουλου, Η Παληαχώρα της Αιγίνης. Ιστορική και μορφολογική εξπασις των μνημεί­ ων, Αθήναι 1962.

73

Α. ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ Ιστορία - Τ ο π ο γ ρ α φ ί α

Η μονή της Αγίας Κυριακής, στο ανατολικό άκρο της Παλαιοχώρας, γνώρισε την ακμή του μετά την καταστροφή του οικισμού από τον Μπαρμπαρόσσα στα 1538 και εξαιτίας της αδιάλειπτης λειτουργίας του, ώς τα 1830, διατηρήθηκε σε σχετικά καλή κατάσταση. Για την ακριβή χρονολόγηση του συγκροτήματος δεν υπάρχουν σαφή στοιχεία. Ο Μουτσόπουλος δέχεται ότι ο ναός έχει κτισθεί μετά την άλωση της πόλης από τον Κεμάλ-Ρέις (1502) ή τον Μπαρμπαρόσσα (1538), αλλά πριν την οχύρωση της εξωτερικής ζώνης, γύρω στα 1664. Το συγκρότημα των κτισμάτων που αποτελούν τη μονή διατάσσεται σε τρεις πτέ­ ρυγες ορθογωνικής κάτοψης, σε σχήμα Π, γύρω από διαμορφωμένο προαύλιο, με έντονη κλίση στο ΒΔ προς ΝΑ. Προς τα ανατολικά είναι η πτέρυγα που περιλαμβά­ νει το δίδυμο καθολικό καί χώρους κελιών, ενώ δύο ακόμη πτέρυγες κελιών διατάσ­ σονται στα βόρεια και τα δυτικά. Η ανατολική πλευρά της μονής ήταν ενταγμένη στην εξωτερική αμυντική ζώνη του οικισμού. Η κύρια πρόσβαση στο συγκρότημα γίνεται από νότιο-δυτικά, από το χαμηλότερο υψομετρικά σημείο, από το οποίο, μέσω δια­ δοχικών αναβαθμών, οδηγούμαστε στα τέσσερα βασικά επίπεδα με τις εισόδους των επιμέρους κτισμάτων. Ο αυλικός χώρος, που σκιάζεται από το μεγάλο πεύκο, αποτε­ λεί σημαντικό στοιχείο της δομής του συγκροτήματος, οργανώνοντας εξαιρετικά τις κινήσεις και τις στάσεις μέσα σε αυτό.

Γενική π ε ρ ι γ ρ α φ ή - Τιιπολογία Το καθολικό της μονής της Αγίας Κυριακής ανήκει τυπολογικά στους δίδυμους ναούς, που εμφανίζονται σε πολλά μέρη του ελληνικού χώρου (νησιά των Κυκλάδων και του ανατολικού Αιγαίου, Κρήτη) κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας και της Ενετοκρατίας. Το δύο κλίτη του καθολικού είναι μονόχωροι δρομικοί θολοσκέπαστοι ναοί. Ο αρχικός πυρήνας της Αγ. Κυριακής έχει την τυπική κάτοψη των μονόχωρων ναών της Παλαιοχώρας, με στέγαση από ημικυλινδρικό δρομικό θόλο, ελαφρά οξυ­ κόρυφο, με ύψος στο σημείο του κλειδιού 4,12 μ., στηριζόμενο στις μακρές πλευρές του ναού, όπου δημιουργούνται τυφλά αψιδώματα. Το εσωτερικό πλάτος τού κυρίως ναού είναι 2,46 μ. και το μήκος 5,24 μ., ενώ το συνολικό εσωτερικό μήκος, περιλαμβανομένου και του ιερού είναι 7,00 μ. Στη βόρεια πλευρά το τύμπανο της τοι-

Ανατολική όψη : -

74

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

χοποιίας των αψιδωμάτων κατεδαφίσθηκε στη φάση της ανέγερσης της Ζωοδόχου Πηγής, που προστέθηκε μεταγενέστερα στον αρχικό πυρήνα, ώστε να λάβει το καθο­ λικό τη δισυπόστατη μορφή του. Η εξέχουσα κόγχη του ιερού της Αγίας Κυριακής διαμορφώνεται εξωτερικά ημιεξαγωνική και καλύπτεται με τεταρτοσφαίριο. Στη Ζωοδόχο Πηγή ο θόλος είναι περίπου ημικυκλικός με ύφος 4,20 μ., με ενισχυτικό τόξο (σφενδόνιο), με ύψος στο σημείο του κλειδιού 33,88 μ., εδραζόμενο πάνω σε 2

κιλλίβαντες. Το εσωτερικό πλάτος είναι 2,77 μ. και το μήκος 5,15 μ., με συνολικό εσωτερικό μήκος, περιλαμβανομένου και του ιερού 7,00 μ. Παράλληλα και σε επαφή με τον νότιο τοίχο έχει κτισθεί μεταγενέστερα τοίχος αντιστήριξης. Τα εναπομείναντα ερείπια τοιχοποιιών στη νοτιοανατολική πλευρά του ναού μαρτυρούν ότι υπήρχε και άλλος θολοσκεπής χώρος νότια και σε επαφή με το κλίτος της Αγ. Κυριακής. Το τμήμα αυτό, της ίδιας περίπου εποχής με το υπόλοιπο συγκρότημα της μονής 3 , όπως μαρτυρά ο τρόπος δόμησης και η σύσταση των κονια­ μάτων, πρέπει να κατέρρευσε όταν προκλήθηκε ολίσθηση στο σημείο αυτό και βέβαια προϋπήρχε του νότιου τοίχου αντιστήριξης. Το λεγόμενο «τρίτο κλίτος» διατάσσεται παράλληλα προς την Αγία Κυριακή, στη νότια πλευρά της, ξεκινώντας από την περασιά της δυτικής όψης και καταλήγοντας σε προεξοχή 2,00 μ. από τη νοτιοανατολική της γωνία. Στη βόρεια πλευρά της προεξοχής τοποθετείται και η θυρίδα εισόδου από τον υπαίθριο χώρο, κλεισμένη σήμερα με μεταγενέστερη τοιχοποιία. Οι εξωτερικές διαστάσεις του είναι 3,60 μ. στην ανατολική εγκάρσια πλευρά, 1,80 μ. στη δυτική εγκάρσια πλευρά και 10,50 μ. στη νότια πλευρά. Το εσωτερικό του πλάτος κυμαίνε­ ται από 2,0 μ. στην ανατολική πλευρά μέχρι 1,60 μ. στη δυτική, ενώ το συνολικό εσω­ τερικό μήκος είναι περ. 9,00 μ. Το «τρίτο κλίτος» καλύπτονταν από θόλο, η γένεση του οποίου διασώζεται στο νοτιοανατολικό άκρο της Αγίας Κυριακής. Δεν είναι δυνατό να έχουμε κάποια άποψη για τη λειτουργία του, αν δηλαδή ήταν λατρευτικός χώρος ή λειτουργούσε ανεξάρτητα ως χώρος της μονής. Σε κάθε περίπτωση, δεν ανι­ χνεύεται η ύπαρξη κόγχης ιερού. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στο τύμπανο του δεύτεΤ Γ Γ Γ · ' ' ' ρου τυφλού αψιδώματος του νότιου τμήματος της Αγ. Κυριακής υπήρχε άνοιγμα προς το κατάρρευσαν τμήμα, όπως τεκμηριώνεται

„ _ ., , , , , 2. Ο Μουτσοπουλος ο.π., σελ.

114) αναφέρει από παραδρομή, οτ1 τ ο εν1σ υτ,Κ0 Χ ™ξο βρίσκεται στον ναό της Αγ. Κυριακής, στο

από το πώρινο πλαίσιο το οποίο υφίσταται στην εξωτερική παρειά του νότιου τοίχου και διακρίνεται από αντίστοιχο άνοιγμα που έχει , , , αφεθεί στον τοίχο αντιστήριξης. Το άνοιγμα όμως αυτό καταργή-

_ _

WilU'E ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ ΤΗΣ Ι. Μ. ΑΓΙΑΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

σχέδιο δε της κάτοψης που δημοσιευει (σελ 113), εμφανίζονται προβολές εξόδων και στους δύο ναούς.

3. Το τμήμα αυτό φαίνεται να έχει κτισθεί μετά την ολοκλήρωση του κλίτους της Αγίας Κυριακής, του οποίοι« διακρίνονται οι γ···νι«»/1θοι της ΝΑ γωνίας.

Δυτική όψη

75

θηκε πριν από την αγιογράφηση της Αγ. Κυριακής, αφού δεν υπάρχει ίχνος του στο αγιογραφημένο τύμπανο του τυφλού αψιδώματος. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η τοιχογράφηση του ναού έγινε μετά το συμβάν του σεισμού ή της ολίσθησης (που πρέ­ πει να έγινε πριν το τελευταίο τέταρτο του 17ου αιώνα - πιθανή χρονολογία ολοκλή­ ρωσης των τοιχογραφιών το 1880). Γνωρίζουμε παράλληλα ότι η τοιχογράφηση του ναού ξεκίνησε μετά την ανέγερση και του κλίτους της Ζωοδόχου Πηγής.

Κατασκευή - Μ ο ρ φ ο λ ο γ ί α

Τοιχοποιίες Οι ναοί και οι κατοικίες της Παλαιοχώρας κατασκευάσθησαν με οικοδομικό υλικό από την ίδια την περιοχή και κυρίως από τα λατομεία του «Σχιστού», στα ΒΔ του ναού του Σταυρού.4 Τα πετρώματα χρησιμοποιούνται ανάλογα με τη μορφή και την αντοχή τους σε διάφορα σημεία των κατασκευών. Οι πλέον ευκολολάξευτοι πωρόλι­ θοι χρησιμοποιούνται για την κατασκευή γωνιολίθων και τόξων και σαν θολίτες. Οι τοιχοποιίες κατασκευάζονται από αργολιθοδομή, με άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο συνδετικό κονίαμα3. Μεταξύ των λίθων παρεμβάλλονται ενίοτε κερα­ μικά στοιχεία (σφήνες και λατύπαι). Εξωτερικά παραμένουν ανεπίχριστες, η δομή τους δε διακρίνεται περισσότερο ή λιγότερο, ανάλογα με την ποσότητα του κονιάμα­ τος κατά την αρμολόγηση των λίθων. Το αρμολόγημα γίνεται είτε σε ελαφρά εσοχή σε σχέση με τους λίθους, οπότε διαγράφεται το σχεδόν ισόδομο σύστημα τοιχοποιίας (ναός Αγίας Κυριακής, δυτική και ανατολική όψη) είτε σε περασιά με αυτούς οπότε εμφανίζεται μονολιθική όψη (ναός Ζωοδόχου Πηγής, δυτική και ανατολική όψη). Επιμελέστερη εμφανίζεται η κατασκευή της τοιχοποιίας στον ναό της Αγίας Κυριακής, σε ισόδομο περίπου σύστημα με χρήση λαξευμένων και ημιλαξευμένων λίθων (πωρό­ λιθων) και εμφανές αρμολόγημα (δυτική και ανατολική όψη), ειδικά η διαμόρφωση της κόγχης του ιερού (λαξευμένοι λίθοι με παρεμβολή κεραμιδιών οριζόντια και κάθε­ τα για την πλήρωση των αρμών είναι η κατασκευή στο μεταγενέστερο κλίτος της Ζωο­ δόχου Πηγής, κάτι που είναι ιδιαίτερα εμφανές εξωτερικά στην κοινή ανατολική όψη τους, όπως και στην εσωτερική πλευρά του βόρειου τοίχου και στην τοιχοποιία του ιερού, όπου η καταστροφή του επιχρίσματος λόγω της υγρασίας επιτρέπει τη μελέτη της κατασκευής (χρήση ακανόνιστων λίθων, πωρόλιθων και γκρίζων ασβεστόλιθων). Με λαξευτούς λίθους διαμορφώνεται και η απότμηση 4. Ν. Μουτσόπουλος, ό.π. σελ.

174.

5. «Ως συνδετικόν κονίαμα μετανειρίσθησαν συνήθως το άσβεστοκονίαμα, άλλοτε ισννόν, με ανάμιξιν δηλαδή περίσσειας άμμου, και άλλοτε ισχυρότερον, εις παραδείγ­ ματα τίνα μάλιστα απαντώμεν και ασβεστοκεραμοκονίαν», Ν. Μουτσόπουλος, ό.π. σελ. 17576

Ά J

|

L

'•

ν-_^^ Π gX.|_—i ' • .

-

)

•

%

$~Γ'

S Τομή

'

]

ι! »

Ι»

i

...s

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 14

της ΒΔ γωνίας του κλίτους της Ζωοδόχου Πηγής. Εσωτερικά οι τοιχοποιίες καλύ­ πτονται από επίχρισμα πάχους 1,5-3 εκ. και αγιογραφούνται στο σύνολο τους. Θόλοι-τόξα Όμοια εμφανίζεται η ποιότητα της κατασκευής των δύο ημικυλινδρικών θόλων, με θολίτες από ημιλαξευμένους πωρόλιθους και παρεμβολή σφηνών από κεραμίδια και μικρούς πλακοειδείς λίθους στους αρμούς, όπως επίσης μας επιτρέπει να διαπιστώσουμε τη φθορά των εσωτερικών τους επιχρισμάτων. Ο θόλος της Ζωοδόχου Πηγής αντιστηρίζεται από ενισχυτικό τόξο από λαξευτούς πωρόλιθους που εδράζεται σε κιλλίβαντες.

Ko

υφώματα-Θυρώματα-Ανώφλια-Κόγχες

Το θόρωμα της εισόδου της Αγίας Κυριακής αποτελείται από λαξευμένους πωρόλι­ θους με ελαφρά τοξωτό μονολιθικό ανώφλιο. Πιο ψηλά υπάρχει τυφλό αψίδωμα από πωρόλιθους, επιχρισμένο εσωτερικά. Το θύρωμα της εισόδου της Ζωοδόχου Πηγής κατασκευάζεται από δύο, μονολιθικές σχεδόν, παραστάδες από λαξευμένο πωρόλιθο, με οριζόντιο μονολιθικό ανώφλιο, όπου είναι χαραγμένος ανάγλυφα ένας σταυρός. Πάνω από αυτό δημιουργείται και εδώ ανακουφιστικό ημικυκλικό τυφλό αψίδωμα από πωρόλιθους, επιχρισμένο εσωτερικά, ενώ ψηλότερα υπάρχει στενή φωτοθυρίδα, χωρίς κούφωμα, με απόληξη λίθινου οξυκόρυφου τόξου διπλής καμπυλότητας με πλαίσια από λαξευμένους λίθους. Τέμπλα-Προσκηνητάρια-Αγία

Τράπεζα

Τα τέμπλα κατασκευάζονται και στις δυο περιπτώσεις από ευτελή δρομική αργολιθοδομή και επιχρίονται και από τις δύο πλευρές. Το τέμπλο της Αγίας Κυριακής αγιο­ γραφείται στην εξωτερική του πλευρά. Οι θύρες του ιερού και στα δύο τμήματα του ναού διαμορφώνονται με λίθινο τοξωτό ανώφλιο προς την πλευρά του κυρίως ναού και πρέκι από ξύλινες δοκίδες στην εσωτερική πλευρά. Πάνω από τα ανώφλια υπάρ­ χουν λίθινα γλυπτικά στοιχεία. Στο σημείο που ενώνονται τα δόο τέμπλα τοποθετεί­ ται λίθινη πλάκα διαστάσεων 76 χ 24 εκ., με επιγραφή «καθηγουμένου Παπαμ... ΑΧ— (=16...)», που αναφέρεται στην ημερομηνία ολοκλήρωσης της τοιχογράφησης των δάο κλιτών και συντελεί στη χρονολόγηση του συγκροτήματος.6

~à

Ζ

;'ί /

>

{

- ^ - Li

-'•>

if

lu.

V::.»

ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ ΤΗΣ Ι. Μ. ΑΓΙΑΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

6. Ν. Μουτσόπουλος, ό 114-115.

Κω δω νο οτάοι ο Η προσθήκη του κωδωνοστασίου οτη δυτική όψη χρονολογείται προφανώς μετά την ανέγερση του κλίτους της Ζωοδόχου Πηγής. Έχει κατασκευασθεί από λαξευμένους πωρόλιθους και φέρει τοξωτή απόληξη και αετωματική επίστεψη. Το τόξο εδράζεται στα υποτυπώδη επίκρανα των παραστάδων.

Δάπεδα Το δάπεδο των δύο κλιτών (πλην του ιερού) είναι συνεπίπεδο και στρωμένο με μεγά­ λες λίθινες πλάκες. Το δάπεδο στους χώρους του ιερού έχει ενιαία πλακόστρωση με κεραμικά πλακίδια 20x20 εκ., μαύρου και λευκού χρώματος, που χρονολογείται πιθανώς από τα τέλη του 19ου αιώνα ή τις αρχές του 20ού. Παρόμοια πλακόστρω­ ση υπάρχει και σε άλλους ναούς του οικισμού.

Χτένες Η κάλυψη των δύο θόλων γίνεται με δικλινείς στέγες από ακανόνιστους ηλακοειδείς λίθους (μαλτεζόπλακες) διαφορετικών μεγεθών, πάχους περίπου 2 εκ., διαμορφού­ μενους σε στρωτήρες και καλυπτήρες, με χρήση άφθονου κονιάματος (κολυμπητούς) για λόγους στεγανότητας.

Δεξαμενή

(κινστέρνα)

Σύμφωνα με τον Μουτσόπουλο7, ένα από τα πλεονεκτήματα που οδήγησαν στην επι­ λογή της θέσης της Παλαιοχώρας ήταν η πληθώρα και η καλιά ποιότητα των υδάτων. Η υπόσκαφη δεξαμενή της Μονής της Αγίας Κυριακής, κυκλικής κάτοψης στο εσω­ τερικό της, έχει κατασκευασθεί σε επαφή με τη δυτική πλευρά του ναού, με άξονα περίπου τον άξονα της ενδιάμεσης τοξοστοιχίας του. Έχει λαξευμένο μονολιθικό στό­ μιο κυκλικής διατομής, με εξωτερική διάμετρο 84-87 εκ. και εσωτερικά 50 εκ. Στο εσωτερικό χείλος του στομίου της διακρίνονται οι αυλακιές που έχουν σχηματισθεί από τα σχοινιά. Το συνολικό βάθος της δεξαμενής είναι 4,10 μ.

7. Ό.π., σελ 39-41. Δύο φυσικές πηγές βρίσκονταν στην περιοχή, σε Β. ΔΙΑΓΝΩΣΗ ικανοποιητικό ύφος σε σχέση με TO Αξιολόγηση κατασκευής-Παθολογία-Αστοχίες κάστρο, όπως και πλήθος φυσικών δεξαμενών (σουβάλαι), φρεάτων και ιανστερνών με πολύ ενδιαφέΤοίχοποΐίες-θόλοί ρούσα διαμόρφωση, όπως αυτή που σωςεται κοντά στον Αγιο Q1 τ ο 1 Υ ο Π Ο ιίες αποτελούν και τα φέροντα μέλη της κατασκευής. Η γενιΧαράλαμπο, της οποίας ο Μουτσόπουλος δημοσιεύει την κάτοψη και ™ ε ι κ ° ν α μάς δείχνει ότι πρόκειται για μία συνεκτική τοιχοποιία, δεν τομή (είναι κυκλικής κάτοψης και υπάρχει αποδιοργάνωση της λιθοδομής ούτε καταρρεύσεις. Υπάρχουν καμπύλης κολουροκωνικής τομής, , , m'y -Π / / \ -ι 0 με διάμετρο 3,00 κοα ύψος 2,17 μ.).

F m S επιμέρους προβλήματα. Το σημαντικότερο είναι η αποκόλληση 78

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

και απομάκρυνση από την κατακόρυφο του νότιου τοίχου της Αγίας Κυριακής, κατά 10 εκ. περίπου, μετρημένα στο ύψος του κλειδιού των αψιδωμάτων. Η αποκόλληση πιθα­ νόν να προήλθε από σεισμό ή από ολίσθηση λόγω κακής θεμελίωσης. Για τη στήριξη αυτού του τοίχου έχει κτιστεί εξωτερικά δεύτερος τοίχος αντιστήριξης. Η αποκόλληση 8

του τοίχου έχει προκαλέσει ρωγμές που έχουν διευκολύνει την διείσδυση υγρασίας. Ο θόλος της Αγίας Κυριακής εμφανίζει εκτεταμένη ρωγμή κατά μήκος του κλειδιού, που έχει επισκευαστεί πρόχειρα σε πρόσφατη περίοδο. Στον θόλο της Ζωοδόχου Πηγής, το κλειδί του ενισχυτικού τόξου (σφενδόνιο) έχει υποστεί ελαφρά μετακίνηση.

Επιχρίσματα-προβλήματα

υγρασίας

Τα εσωτερικά επιχρίσματα εμφανίζουν σοβαρά προβλήματα αποσάθρωσης, με αποτέλε­ σμα και την καταστροφή μεγάλου τμήματος των τοιχογραφιών. Στους θόλους έχει γίνει στο πρόσφατο παρελθόν συστηματική καθαίρεση των αποσαθρωμένων επιχρισμάτων από το ύψος της δεύτερης ερυθράς διακοσμητικής ταινίας και πάνω. Για την καταστρο­ φή των επιχρισμάτων ευθύνεται κυρίως η υγρασία, που όπως έχει αποδειχθεί σε παλαιό­ τερες μετρήσεις9 βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα σε πολλά σημεία του ναού. Ανερχόμενη υγρασία από το έδαφος υπάρχει κυρίως στον νότιο τοίχο της Αγίας Κυριακής, γιατί το διπλό πάχος λόγω της προσθή­ κης του δεύτερου τοίχου δεν επιτρέπει στον εσωτερικό τοίχο να αερίζεται και να στεγνώνει. Η κατερχόμενη υγρασία από τα όμβρια οφείλεται στη διείσδυση υγρασίας, τόσο από την στέγη όσο και από τις οριζόντιες ακάλυπτες επι­ φάνειες των περιμετρικών πέτρινων τοίχων και στην καταστροφή των κονιαμάτων των θόλων: η προσεκτική εξέταση της στέγης δείχνει ότι όλα τα λασπώματα είναι αποσαθρωμένα και φέρουν ρηγματώσεις, πολλοί καλυπτήρες και στρωτήρες είναι σπασμένοι, ενώ τα λούκια απορροής είναι φραγμένα. Η συναρμογή του τοίχου αντιοτήριξης με τη νότια τοι­ χοποιία της Αγίας Κυριακής, καλυμμένη μεταγενέστερα με τσιμεντοκονία, αποτελεί επίσης σημαντική πηγή προβλημάτων από την υγρασία. Τέλος, επικαθήμενη υγρασία ή υγρασία επιφανειακής συμπύ-

ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ ΤΗΣ Ι. Μ. ΑΓΙΑΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

8. α) Μεγάλη κατακόρυφη ρωγμή σε όλο το ύψος της δυτικής όψης, στην ένωση του νότιου με τον δυτι­ κό τοίχο, β) μεγάλη κατακόρυφη ρωγμή σε όλο το ύψος της δυτικής όψης, στο σημείο ένωσης των δύο κλιτών, καλυμμένη με τσιμεντοκονία, γ) ρωγμή σε όλο το μήκος του κλειδιού του θόλου της Αγίας Κυριακής, επίσης καλυμμένη με τσιμεντοκονία, δ) ρωγμή μεταξύ του τύμπανου του τυφλού αψιδώματος στο εσωτερικό του νότιου τοίχου και του τέμπλου της Αγίας Κυριακής, σε όλο το υψος του τέμπλου, ε) αποκόλληση του τμή­ ματος τύμπανου του τυφλού αψιδώματος του νότιου τοίχου, στο ιερό βήμα της Αγίας Κυριακής. Στην περίπτωση αυτή η τοιχοποιία του τύμπανου έμεινε προσκολλη­ μένη στην τοιχοποιία του τέμπλου.

9. Είχαμε την ευκαιρία να συμβου­ λευθούμε τη μελέτη των συντηρη­ τών Α Ακρίβου, Ε. Παπαδοπού­ λου, Α. Σημαντώνη, «Μελέτη Συντήρησης Τοιχογραφιών. Ο Δίδυμος (δίκλιτος) ναός της Αγίας Κυριακής στην Παλαιοχώρα της Αίγινας», Αθήνα 2000. Κατά τη διάρκεια αυτής της μελέτης έγιναν και μετρήσεις της υγρασίας στις τοιχοποιίες του ναού.

79

κνωσης, που είναι ιδιαίτερα καταστροφική για τις τοιχογραφίες, υπάρχει σε μεγάλη έκταση και στους δύο ναούς, κυρίως στα υψηλότερα σημεία. Εμφανίζεται λόγω του κακού αερισμού και της ψύξης του χώρου που φέρνει τους υδρατμούς σε θερμο­ κρασία κορεσμού.

Γ. ΠΡΟΤΑΣΗ Πορεία

εργασιών

αποκατάστασης

Καθολικού

Αγίας

Κυριακής

Οι εργασίες αποκατάστασης του Καθολικού της Αγίας Κυριακής ξεκίνησαν τον Σεπτέμβριο του 2003. Αποφασίσθηκε να προηγηθούν οι εργασίες στερέωσης των τοι­ χογραφιών και να ακολουθήσει η καθαίρεση των σαθρών κονιαμάτων στις τοιχοποι­ ίες του ναού και η πραγματοποίηση τριών διερευνητικών τομών του εδάφους σία θεμέλια του νότιου τοίχου, όπου εμφανίζεται έντονο πρόβλημα απόκλισης και εκτε­ ταμένα προβλήματα υγρασίας. Ελήφθησαν επίσης δείγματα λίθων, επιχρισμάτων, αρμολογημάτων και κονιαμάτων από τις εξωτερικές και τις εσωτερικές τοιχοποιίες του ναού, προκειμένου να προωθηθούν για εργαστηριακή ανάλυση, που θα συνει­ σφέρει στον καθορισμό της σύνθεσης των νέων κονιαμάτων και αρμολογημάτων. Η εργαστηριακή ανάλυση των λίθων και των κονιαμάτων ολοκληρώθηκεε από το Εργα­ στήριο Συντήρησης Υλικών του Τμήματος Χημικών Μηχανικών του Ε.Μ.Π. τον Φεβρουάριο του 2004. 10 Οι εργασίες στερέωσης των τοιχογραφιών πραγματοποιή­ θηκαν στις αρχές Οκτωβρίου του 2003." Κατά το ίδιο διάστημα ξεκίνησε η καθαί­ ρεση τω σαθρών επιχρισμάτων και αρμολογημάτων στις εξωτερικές τοιχοποιίες του ναού, που ολοκληρώθηκε στο τέλος του Νοεμβρίου και καθαρίστη­ καν οι στέγες και τα λούκια από τις ξερές πευκοβελόνες.

10. Βλ Ε.Μ.Π., Τμήμα Χημικών Μηχανικών, Τομέας Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών, «Μελέτη των φυσικοχημικών και ορυκτολογι­ κών χαρακτηριστικών δειγμάτων κονιαμάτων και λίθων του Καθολι­ κού της Μονής Αγίας Κυριακής στην Παλαιοχώρα της Αίγινας», Επιστημονικός Υπεύθυνος: Καθ. Α. Μοροπούλου, Ερευνητική ομάδα: Α. Μπακόλας, Σ. Αναγνωστοπού­ λου, Ε. Ανγελακοπουλου, Αθήνα Φεβρουάριος 2004.

11. Βλ. «Συντήρηση Τοιχογρα­ φιών, Α' φάση: «Σωστικές Επεμ­ βάσεις» στον δίδυμο (δίκλιτο) ναό της Αγίας Κυριακής στην Παλαιο­ χώρα της Αίγινας» Εργοδότης: Ελληνική Εταιρεία για την Προ­ στασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Ανά­ δοχος έργου: Π. Δρίτσας & Σία O.E., Ειδικός συνεργάτης: Α. Σημαντώνη, Αθήνα 2003.

80

Θεμέλια Για τα θεμέλια του ναού, η αρχική πρόταση προέβλεπε την κατασκευή κλειστής περιμετρικής τάφρου αερισμού στα θεμέλια του νότιου και του βόρειου τοίχου για την προστασία από την ανερχόμενη υγρασία. Η διάνοιξη της περιμετρικής τάφρου θα έδινε τη δυνατότητα «ανα­ πνοής» στα κατακόρυφα υπόγεια τοιχώματα που έρχονται σε επαφή

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, 1.14

με το έδαφος. Βασική επιδίωξη ήταν αφ' ενός να διακοπεί η επίδραση της υγρασίας στα πλευρικά τοιχώματα και αφ' ετέρου να αυξηθεί η επιφάνεια εξάτμισης των προ­ σβληθέντων δομικών στοιχείων. Με τις διερευνητικές τομές του εδάφους διαπιστώθηκε ότι ο πρόσθετος νότιος τοίχος αντστήριξης είναι πλημμελώς θεμελιωμένος πάνω σε βραχώδες υπόστρωμα, σε βάθος 40-80 εκ., συνεπώς δεν τίθεται θέμα καθίζησης του, αλλά ολίσθησης, λόγω ανομοιογενούς θεμελίωσης. Εκτιμήθηκε επίσης (με βάση την έντονη κλίση του εδά­ φους στο οποίο έχει κτισθεί ο δίδυμος ναός) ότι η ανερχόμενη υγρασία στο εσωτερι­ κό του νότιου τοίχου οφείλεται εν μέρει σε κατακράτηση υγρασίας από το υπόστρω­ μα χώματος, κάτω από τις λίθινες πλάκες του δαπέδου του ναού (ανάντι υγρασία) και μειωμένη δυνατότητα εξαερισμού λόγω του διπλού πάχους του τοίχου, που φθάνει το 1,20 μ. Κατόπιν των παραπάνω αποφασίσθηκαν οι ακόλουθες ενέργειες.

- Η υποστήριξη της θεμελίωσης του νότιου τοίχου με χαλινό από οπλισμένο σκυρόδεμα διαστάσεων 60 εκ. ύψους και 25-30 εκ. πλάτους, στο κατώτατο σημείο του τοίχου και πάντως κάτω από το επίπεδο του φυσικού εδάφους, ώστε να εμποδι­ στεί περαιτέρω υποχώρηση του σε περίπτωση σεισμού ή νέας ολίσθησης. Θα χρησι­ μοποιηθούν διατμητικά βλήτρα αγκυρούμενα στα συμπαγή λιθοσώματα του τοίχου, ενώ θα γίνει εισχώρηση κάτω από τον τοίχο στις θέσεις που υπάρχει μαλακό υπό­ στρωμα. Θα χοντρωθεί επί πλέον στο βραχώδες υπόβαθρο με μικροπασάλους.

- Η δημιουργία εγκάρσιων διατρημάτων στη βάση του νότιου τοίχου και εισαγωγή διάτρητων πλαστικών σωλήνων με σκοπό την εκτόνωση της συγκεντρωμένης υγρασίας.

Τοιχοποιίες-Θόλοι Για την αντιμετώπιση των δομικών και οικοδομικών προβλημάτων των τοίχων του μνημείου πραγματοποιήθηκαν τα ακόλουθα: Καθαίρεση όλων των εξωτερικών επιχρισμάτων και αρμολογημάτων και των εσωτερικών επιχρισμάτων που δεν έφεραν τοιχογραφίες, αφού έγινε πρόβλεψη για διατήρηση μαρτύρων, καθαρισμός των τοιχοποιιών και των θόλων και στερέωση των τοιχογραφιών, σύμφωνα με τη μελέτη συντήρησης που είχε εκπονηθεί, συρραφές των ρωγμών με χρήση λίθινων κλειδιών από υγιείς λίθους, όμοιους κατά τη μορφή και τις μηχανικές ιδιότητες με τους υπάρχοντες. Αρμολόγημα εσωτερικά και εξωτερικά: το τελικό εξωτερικό αρμολόγημα έγινε με ελά­ χιστη εσοχή σε σχέση με τους λίθους στις περιοχές των τοιχοποιιών όπου χρησιμοποιού­ νται λαξευμένοι λίθοι και έχουμε ένα σχεδόν ισόδομο σύστημα, όπως στη δυτική όψη του κλίτους της Αγίας Κυριακής και στην κόγχη του ιερού της. Παράλληλα το αρμολόγημα έγινε περασιά με τους λίθους στις περιοχές όπου η τοιχοποιία είναι λιγότερο επιμελημένη, όπως στη δυτική όψη του κλίτους της Ζωοδόχου Πηγής και στην ανατολική όψη. Ακόμα προχωρήσαμε στη διατήρηση, συντήρηση και στερέωση των θόλων με συνδυασμένη επέμβαση στα εξωράχια και στα εσωράχια, όπου αυτό ήταν δυνατόν. ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ ΤΗΣ Ι. Μ. ΑΠΑΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

Αντιμετώπιση

υγρασιών-στέγη-απορροά

νερών της

βροχής

Ειδικά για την αντιμετώπιση της ανερχόμενης υγρασίας στο εσωτερικό της δυτικής τοιχοποιίας, έγινε αφαίρεση των πλακών του δαπέδου που βρίσκονταν σε επαφή με αυτήν, αφού προηγουμένως αποτυπώθηκαν, εξυγείανση του υποστρώματος, στρώ­ σιμο χαλικιού και επανατοποθέτηση των πλακών. Η τάφρος αερισμού, που προβλε­ πόταν στην αρχική μελέτη, πρακτικά αντικαθιστάθηκε με τις πραγματοποιηθείσες αρχαιολογικές τομές. Δόθηκε έτσι η δυνατότητα «αναπνοής» στα κατακόρυφα υπό­ γεια τοιχώματα που έρχονται σε επαφή με το έδαφος. Βασική επιδίωξη ήταν αφ' ενός να διακοπεί η επίδραση της υγρασίας οτα πλευρικά τοιχώματα και αφ' ετέρου να αυξηθεί η επιφάνεια εξάτμισης των προσβληθέντων δομικών στοιχείων. Για την αντι­ μετώπιση της επικαθήμενης υγρασίας, προβλέφθηκαν ανοίγματα στις ξύλινες πόρτες του ναού, που μπορούν να παραμένουν ανοιχτά καθ' όλη τη διάρκεια της μέρας, ανε­ ξάρτητα αν ο ναός είναι ή όχι ανοιχτός, ώστε σε συνδυασμό με τα υπάρχοντα ανοίγ­ ματα να υπάρχει συνεχής εξαερισμός του μνημείου. Η προστασία της στέγης από την υγρασία ακολούθησε την ακόλουθη διαδικασία: Αφαίρεση των λίθινων πλακών επικάλυψης, εξυγείανση και αποκατάσταση της λιθοδομής των θόλων, σύμφωνα με τα προηγούμενα, επάλειψη της επιφάνειας τους με ασφαλτικό γαλάκτωμα ως φράγμα υδρατμών, διάστρωση γαιοϋφάσματος, ως επι­ φάνειας εξομάλυνσης, διάστρωση στεγανωτικής μεμβράνης, επανατοποθέτηση, με χρήση ειδικού υδατοστεγανού κονιάματος, όσων παλαιών πλακών διασώθηκαν και αντικατάσταση των υπολοίπων με καινούργιες μαλτεζόπλακες, πάχους 3 εκ.

Επιχρίσματα Νέα εσωτερικά επιχρίσματα κατασκευάσθηκαν συνολικά στο εσωτερικό των δύο κλι­ τών του ναού, στα τμήματα όπου δεν ήταν δυνατή η διατήρηση και συντήρηση των τοιχογραφιών. Η απόχρωση των επιχρισμάτων στις περιοχές όπου δεν σώζονται οι τοιχογραφίες καθορίσθηκε επί τόπου σε γαιώδεις τόνους. Για να επιτευχθεί ο επιθυ­ μητός χρωματικός τόνος προστέθηκε στο τελευταίο χέρι κεραμάλευρο.

;ι 82

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

χ. 14

ΕΛΕΝΗ ΜΠΙΣΤΙΚΑ

Προάγγελος Πρωτομαγιάς στο ακριτικό δημοσιογραφικό γραφείο, συντροφιά με Ι. Μόραλη και τον αιγινήτικο κύκλο τέχνης και φιλίας...

^Τ

Τρθε η ωραιότερη πασχαλιάτικη κάρτα, με τη ζωγραφική και την υπογραφή

JL Ατού Ι. Μόραλη, και με βρήκε στο καινούργιο, επίσης όμορφο δημοσιογραφι­ κό γραφείο, πάντα στον τέταρτο όροφο, αλλά άκρη άκρη, εκεί που τελειώνει -ή που αρχίζει, όπως λένε για το Καστελλόριζο και την Ευρώπη— ο όροφος των συντακτών της Καθημερινής. Γι' αυτό μπήκε στην πόρτα η ελληνική σημαία, όπως η «Κυρά της Ρω», απεφάνθη χαμογελαστά ο συνάδελφος Δημήτρης Καπράλος, και ονομάστηκε «Καστελλόριζο»! Όχι μόνο επειδή αγαπούσε αθεράπευτα το ακριτικό γενναίο νησί, ουρανός, θάλασσα, βράχος και η μεγάλη καρδιά των πεισματάρηδων κατοίκων του, αλλά επειδή ώς εκεί είναι έδαφος και αέρας Καθημερινής. Αυτά είναι τα νέα. Όλο το καλλιτεχνικό τμήμα ήρθε προς τα πίσω, ο τέταρτος όροφος χώρεσε όλους τους συντάκτες και τα γραφεία των διευθυντικών στελεχών, κι ο Τήλεφος απέκτησε γραφείο με τρία μεγάλα παράθυρα, θέα στο «Ειρήνης και Φιλίας» και σε ένα μικρό λιμανάκι με βαρκούλες που λικνίζονται κάτω από γέφυρες και αυτοκινητόδρομους! Και τα ηλιοβασιλέματα πάνω από την Καστέλλα, μαζί κι αυτά, όλα ισχύουν. Ήρθαν, σε κούτες ακόμα, τα βιβλία και τα πάκα με τις φωτογραφίες, ήρθαν και λου­ λούδια από τους φίλους-αναγνώστες και ετοιμαζόμαστε να γιορτάσουμε την Πρωτο­ μαγιά από το νέο γραφείο μας - εννοώντας το έπιπλο. Γιατί όλα τα άλλα απαραίτητα συστατικά ενός γραφείου, με τη χαρτοπλημμύρα πρώτη και καλύτερη, μας ακολού­ θησαν! Σε αυτό το γραφείο, με τη σφραγίδα των χρόνων -παρά ένα τεσσαράκονταπου πέρασαν με τη σημαία της Καθημερινής, πήρα την κάρτα με τις ευχές της Ανω­ τάτης Σχολής Καλών Τεχνών, με τις υπογραφές του πρύτανη Χρόνη Μπότσογλου και του αντιπρύτανη Γιώργου Χουλιάρα. Μια κάρτα σαν στρείδι, με μέσα το πολύτιμο μαργαριτάρι -το DVD παραγωγής ΠΕΡΙΠΛΟΥ - ΕΡΤ - ΕΚΚ - CL Productions, με χορη­ γία Εθνικής Τράπεζας- Μαριάννας Λάτση και Ιδρύματος Ι. Φ. Κωοτόπουλου και θέμα τον Γιάννη Μόραλη, τη ζωή και το έργο του, το ντοκιμαντέρ του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου, παραγωγής Θάνου Λαμπρόπουλου, που βραβεύτηκε στο Φεστιβάλ της Θεσσαλονίκης και τώρα κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία από τις εκδόσεις Πατάκη. Με ΠΡΟΆΓΓΕΛΟς ΠΡΩΤΟΜΑΓΙΆς

Ι. Μόραλης: Ερωτικό, 2000, λάδι σε πανί, 120x120 εκ. «Αγαπώ τα γκρίζα, δεν ξέρω γιατί. Πάντα φιλοδοξούσα να ζωγραφίσω με τα χρώματα της πέρδικας». «Ο καλλιτέχνης εκφράζεται με τις πληγές της εποχής του». Αυτοπροσωπογραφία,

χαρακτικό.

το που κυκλοφόρησε, η στήλη έγραψε με τον θαυμασμό, το δέος αλλά και την οικειό­ τητα που δημιουργεί ο ίδιος ο Γιάννης Μόραλης σε όσους τον πλησιάζουν. «Δυο μυρουδιές και λίγες εικόνες ταξιδεύουν από την Άρτα μέχρι σήμερα», όπως λέει ο κορυφαίος μας ζωγράφος, με τη φωτογραφία του στο εξώφυλλο, το τραπεζάκι-ατελιέ του και την υπογραφή του, που δεν τη βάζει παρά μόνον όταν είναι για κάτι δικό του, κατάδικο του. 80 λεπτά αλήθειας με χρώμα, μουσική Νίκου Κυπουργού και φωτογραφία Γιάννη Βαρβαρίγου. Στο πίσω φύλλο χαρακτηριστική η φωτογραφία που έβγαλε ο στενός του φίλος, ο αείμνηστος Γιάννης Μαϊλλης, που ήταν τόσο καλός και επιτυχημένος δικηγόρος όσο και εξαιρετικός φωτογράφος. Σε μαυρο-άσπρο τα πορτρέτα και χρώμα μόνον για τους περίφημους «Αντικατοπτρισμούς» του, φωτογραφίες-πίνακες τέχνης. Ένα πολυσέλιδο αφιέρωμα για τον Γιάννη Μαίλλη, τον Αιγινήτη δικηγόρο και φίλο των τεχνών και διεθνούς φήμης φωτογράφο έχει το πολιτιστικό περιοδικό Αιγιναία που κυκλοφορεί. Όσοι βρεθείτε στη γενέτειρα του Αίγινα -από τις παλαιότερες αρχοντικές οικογένειες του νησιού, οι Μάίλληδες- αναζητήστε το. Στο πέτρινο σπίτι με τα δεντρολίβανα και τις ελιές του Νίκου και της Αγγέλας Νικολάου, ώς πριν από λίγο καιρό κρεμόταν το τελευταίο στεφάνι που είχε πλέξει η Αγγέλα, η οικοδέσποινα της Αίγινας. Φυλλορρόησε κι αυτό με το πέρασμα του χρό­ νου. Αλλά ο Γιάννης Μαΐλλης είναι πάντα κοντά μας μέσα από το έργο του, που το φροντίζει η σύζυγος του, η κ. Άννα Μαίλλη, με ανοιχτό το προγονικό σπίτι με τα ζωγραφιστά ταβάνια και την αυλή με τις πήλινες κόρες στην Αίγινα, κάτω στο λιμάνι. Και η κ. Σούλη Καπράλου, στο Εργαστήρι-Μουσείο του Χρήστου Καπράλου, κι αυτή είναι εκεί και αγναντεύει τον γαλάζιο καθρέφτη του πελάγου. Και η κ. Καίτη Αλεξίου, σύζυγος του αρθρογράφου Σπύρου Αλεξίου, με τον ωραιότερο κήπο της Αίγινας, στο Λιβάδι, που κατηφορίζει ώς τη θάλασσα, με όλα τα χρώματα και τις ευωδιές της άνοι­ ξης. Ολάκερο το νησί σαν το στεφάνι της Πρωτομαγιάς που ζωγράφισε ο Σπύρος Βασιλείου, άλλος ορκισμένος Αιγινήτης ici αυτός, για πολλά χρόνια της ζωής του, πριν τον κερδίσει η Ερέτρεια. Το ίδιο ήταν και ο Οδυσσέας Ελύτης και ο Γιάννης Παππάς και ο Ανδρέας Βουρλούμης, που ο γιος του Παναγής και οι κόρες του Ειρήνη και ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ. 14

Ελένη στο παραδοσιακό σπίτι τους με τον μοσκομύριστο κήπο με τις ανθισμένες λεμο­ νιές πάντα γιορτάζουν την Πρωτομαγιά. Όλα αυτά, ονόματα, έργα, τέχνη, ζωή, πώς χώρεσαν σε ένα Σημειωματάριο, με αφορμή μια πασχαλινή κάρτα; Είναι όλοι τους φίλοι του Γιάννη Μόραλη, είδαν τη ζωή με τα ίδια μάτια, και αν εκείνοι έφυγαν πρώ­ τοι -αυτή είναι η μοίρα των νεότερων- μένει πάντα το έργο τους και η ανάμνηση της ωραίας ζωής. Αν είμαστε τυχεροί, μπορεί να τον δούμε να πίνει το καφεδάκι του στο παραδοσιακό «Αιάκειον» στην παραλία της Αίγινας, κάτω στο λιμάνι... Επιστρέφοντας στην κάρτα της ΑΣΚΤ, μια-δυο φράσεις του Γιάννη Μόραλη, αποσπάσματα από συνομιλίες του με τη Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, όταν το 1998 η Εθνική Πινακοθήκη είχα κάνει τη μεγάλη αναδρομική έκθεση του. «Ο Καλλιτέχνης εκφράζεται με τις πληγές της εποχής του»... «Αυτό που με μάγευε και με συμφιλίω­ σε τελικά με την Αττική ήταν το χρώμα της ελιάς. Για σκέψου ότι η ελιά έχει όλα τα χρώματα της ζωγραφικής του Γκρέκο. Το έλεγα κάποτε στον Παντελή Πρεβελάκη και του άρεσε πολύ. Πάρε το φύλλο της ελιάς, με το ψυχρό γκρίζο μπροστά, πιο πρά­ σινο πίσω. Πάρε τον καρπό, με αυτά τα μαυριδερά χρώματα που μωβίζουν. Δεν ξέρω γιατί, η ελιά μού θυμίζει τον Γκρέκο». Και, τέλος, «Κάνοντας τον απολογισμό, θεωρώ τον εαυτό μου πολύ τυχερό που πήγα στη Σχολή. Αλλωστε, είχα ορκιστεί να μη γίνω ποτέ διευθυντής, ούτε να εκφωνήσω λόγους, και το κράτησα. Ο διάλογος με τους νέους, η επαφή μας με πλούτιζε αδιάκοπα. Αντλούσα δυνάμεις. Συνειδητοποιούσα βαθύτερα τα προβλήματα της δημιουργίας»... ΤΗΛΕΦΟΣ, Η Καθημερινή, 28/4/2006

Το Βασιλόπουλο, παραμύθι σε κείμενο Υπατίας Βουρλούμη και ζωγραφιές του Ανδρέα Βουρλούμη, γράφτηκε και ζωγραφίστηκε στο τέλος του 1942, δώρο των γονιών στα παιδιά τους, Παναγή 5, Ελένης 4 και Ειρήνης 2 ετών τότε.

• -' A db. ;••;

'-m. •••'«

II*

'.;·

.^••p; r

'••i

t

y ΠΡΟΆΓΓΕΛΟς ΠΡΩΤΟΜΑΓΙΆς

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΣ

Μεσογειακή κουζίνα ανά xouc; αιώνες

Θ

υμάμαι πάντα την ατάκα μιας φοιτήτριας μου, ύστερα από την επίσκεψη της σε ένα γνωστό «αρχαιοπρεπές» εστιατόριο της πρωτεύουσας, για να γράψει το

σημείωμα γαστρονομικής κριτικής, που είχα ζητήσει ως άσκηση από την τάξη: «Αχ βρε Προμηθέα, μαζί με τη φωτιά δεν έκλεβες από τους θεούς και καμιά πατατούλα!». Συνολικά, δεν έμοιαζε να είχε περάσει άσκημα εκείνο το βράδυ η Αστερούλα - όνομα και πράμα, σήμερα ασκεί το δηκτικό της χιούμορ στο τηλεοπτικό ρεπορτάζ του Βήματος της Κυριακής. Μάλλον της είχαν αρέσει τα διάφορα γλυκόξινα πιάτα, που θύμιζαν κάτι από τα «παλιά μεγαλεία» μας, αλλ' είχε όμως σαφώς στερηθεί τα πολύ πιο οικεία καμάρια της σύγχρονης μεσογειακής κουζίνας. Σε όλα μπορεί να πρώτευ­ αν τελικά οι αρχαίοι ημών πρόγονοι, έγραψα κι εγώ εν συνεχεία σ' ένα δικό μου σημείωμα, με οδηγό τη μαθήτρια μου, αλλά δε... λίγδωσαν οι δυστυχείς ποτέ το αντεράκι τους με πιπεριές, μελιτζάνες, ντοματούλες, πατατούλες... Για το μπριάμι τους δηλαδή, τις σαλάτες κι ενδεχομένως τα γεμιστά τους έπρεπε να περιοριστούν στα όντως «αυτόχθονα» κολοκύθια, που με λίγη φαντασία και καλή θέληση μπορούσαν βέβαια να συνδυαστούν με πολυσπόρια, φασόλια ή φακές και άφθονο σουσαμάκι. Καλά και νόστιμα όλα αυτά, δε λέω, πού είναι όμως τα ακαταμάχητα χρώματα κι αρώματα του σημερινού μεσογειακού τραπεζιού; Χρειάστηκε πράγματι να περιμέ­ νουμε κάμποσες εκατοντάδες χρόνια από τότε, ώστε να πλουτίσουν και να στολιστούν τα μποστάνια μας με τους άξιους αυτούς μετανάστες απ' όλα σχεδόν τα μέρη της γης - Αμερική, Αφρική, βαθιά και πιο κοντινή Ασία. (Εκ πρώτης όψεως, περίεργο ίσως είναι ότι λείπουν από το ... μενού οι βορειοευρωπαίοι «μέτοικοι», αλλά πάλι, πώς να τα βγάλουν πέρα εδώ στα εύκρατα και ημιτροπικά λημέρια μας, έτσι όπως ήταν μαθη­ μένοι αυτοί στα κρύα και τις παγωνιές;)

Διάλεξα, αγαπητοί φίλοι, να ξεκινήσω από αυτές τις ριζικές μέσα στο χρόνο αλλαγές στις διατροφικές μας συνήθειες με τη συνδρομή των ευπρόσδεκτων πάντα επιμιξιών, καθώς είναι υπαρκτός και εδώ ο κίνδυνος, όταν μιλάμε για τη Μεσόγειο, την πολυα­ γαπημένη αυτή μικρή-μεγάλη θάλασσα που βρέχει τις ακτές μας, να τη θέλουμε δική μας, ολόδική μας -ως mare nostrum δεν έχει άλλωστε καθιερωθεί;- και να λησμοΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 14

νούμε ότι, ευεργετικά σίγουρα και για μας, βρέχει ταυτόχρονα κι άλλα ακρογιάλια, κι άλλα περισσότερο ή λιγότερο εύφορα χώματα! Με άλλα λόγια, γίνεται και εδώ μια καταχρηστικά αναφορά στην ιδιαιτερότητα και τη μοναδικότητα μας, η οποία δε μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε όσο θά 'πρεπε τις εκλεκτικές συγγένειες που μας ενώνουν με τους άλλους, αλλά και τις μικροδιαφορές μας ακόμα, που δε μας χωρίζουν ούτε κι αυτές, παρά με την ποικιλία που δηλώνουν, δίνουν νόημα, δυναμισμό κ α ι . . . γού­ στο στην ευρύτερη κοινή μας ταυτότητα. Προτρέχω λίγο, αλλά δέστε, λογουχάρη, το ψευδοπρόβλημα του κατά πόσον η «νεοελληνική» κουζίνα είναι καθοριστικά επηρε­ ασμένη από την τουρκική -μα δε μπορεί να είναι, επιμένουν οι ακραιφνείς υπερα­ σπιστές της συνέχειας του «γένους», εφόσον δια μέσου της βυζαντινής εξακολουθεί να είναι πάντα πρωτίστως συνδεδεμένη με την αρχαιοελληνική (και οι ντομάτες τότε, που λέγαμε, και οι μελιτζάνες -χωρίς ν' αναφερθώ υποχρεωτικά στα... μπάίλντί και τα μπεγιεντί- πού κολλάνε;) Απερίσκεπτο βρίσκω επίσης -παρόλο που είχαμε σίγου­ ρα εδώ την υποστήριξη ορισμένων ειδικών επιστημονικών μελετών- το ότι υποβαθ­ μίσαμε στη γαστρονομική μας φιλολογία, αλλά και στα καθημερινά μας πάρε-δώσε, τη χρήση του όρου «μεσογειακή κουζίνα», και συγκρατήσαμε, για κάθε τι που θυμί­ ζει υγιεινή διατροφή και εγγύηση μακροζωίας (αν όχι και ευζωίας), το πιο κολακευ­ τικό και αυτάρεσκο «κρητική κουζίνα»!

1 Ιιστός και στον τίτλο της εισήγησης που μου ζητήθηκε να κάνω -ευχαριστώ για την τιμή και την ευκαιρία...-, θα επιμείνω, λοιπόν, με ευρύτερο πνεύμα, στον χάρτη ολό­ κληρης της Μεσογείου, με την ελπίδα πάντως πως σε ορισμένες περιπτώσεις ίσως αυτό μας βοηθήσει να δούμε καλύτερα και τα πιο δικά μας ελληνικά πράγματα. Για ευκολία, ας σταθούμε λίγο διαδοχικά στους μεγάλους ιστορικούς σταθμούς, έχοντας πάντα κατά νου ότι η διάδοση κατά πλάτος των διαφόρων καινοτόμων τοπικών «προ­ τάσεων» ήταν υποδειγματικά ευχερής σε μια γεωγραφική ζώνη με πολύ βατούς θαλασσινούς και ηπειρωτικούς διαδρόμους και με σαφώς παρεμφερείς κλιματικές συνθήκες, στον άξονα ιδίως ανατολής-δύσης. (Αν η μεσογειακή λεκάνη μπορεί να θεωρηθεί ευρύτερα το «λίκνο του πολιτισμού» -ευρύτερα εννοώ, πέρα από τον «υλικό/γευστικό πολιτισμό» που μας απασχολεί ειδικότερα σήμερα- τούτο εν πολλοίς οφείλεται ακόμα μια φορά στη δυνατότητα ανταλλαγής εμπειριών και τεχνογνωσίας ανάμεσα σε λαούς και κοινότητες, που αξιοποιούσαν απλώς στο έπακρο την «ειδο­ ποιό» ανθρώπινη μιμητική ικανότητα. Προεκτείνετε τώρα τα μεσογειακά μας σύνορα και θα δείτε πόσο η παρατήρηση μας αυτή ισχύει για ολόκληρη την ευρασιατική επι­ κράτεια, σαφώς ευνοημένη από άποψη δυνατοτήτων εσωτερικής μετακίνησης και επικοινωνίας, σε σύγκριση με τη δύσβατη αμερικανική ήπειρο και τη χωρισμένη στα δύο Αφρική, για να μη μιλήσουμε για την .. .απροσπέλαστη Ωκεανία.) Πίσω όμως ολοταχώς στις κατσαρόλες μας, γιατί θα... μας καεί το φαγητό μας. Και αρχίζουμε αμέσως την ιστορική μας αναδρομή (με εξυπηρετικό οδηγό σε πολλά σημεία το καλογραμμένο εγχειρίδιο της Claudia Roden, Mediterranean cookery). Η ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ ΑΝΑ ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ

μεγάλη συμβολή του όμορου «μισοφέγγαρου» του Ευφράτη είναι βεβαίως γνωστή και θαυ­ μαστή απ' όλους. Εδώ έχουμε πράγματι τα αδιάψευστα τεκ­ μήρια των αρχών της «γεωργι­ κής επανάστασης» (γύρω στο 10.000 προ Χριστού) - της εξημέρωσης

με

δυο απλά

λόγια των άγριων φυτών και ζώων, της συστηματικής καλ­ λιέργειας των μεν και εκτρο­ Αίγινα, ψαράδες oro λιμάνι

φής των δε, και της συνακό­ λουθης σταθερής πλέον εγκα­ τάστασης των νομαδικών πλη­

θυσμών, προκειμένου να δρέψουν και να διαφυλάξουν τους καρπούς των πρωτοπό­ ρων τεχνολογιών τους. Τα τεχνολογικά φώτα των μικρασιατών δεν άργησαν βέβαια να διαδοθούν ο' ολόκληρη τη γειτονική Μεσόγειο, ξεκινώντας από την Αίγυπτο με τον «βιβλικό» σιτοβολώνα, την Κρήτη και την Πελοπόννησο με τα δημητριακά τους επίσης αλλά και τα όσπρια και τους πρώτους καρπούς οπωροφόρων δέντρων. Οι Φοίνικες πρέπει να μνημονευθούν τώρα που ίδρυσαν τα πρώτα οργανωμένα λιμάνια με τους ισάριθμους εμπορικούς σταθμούς. Εκ παραλλήλου επιδόθηκαν στη συλλογή αλατιού από τις πρώτες αλυκές, εισήγαγαν το ψάρεμα στις λιμνοθάλασσες και θα πρέ­ πει μάλλον να πιστωθούν επίσης με την εισαγωγή της ροδιάς οτα μεσογειακά λημέ­ ρια. Οι ένδοξοι προγονοί μας που ακολουθούν κατά πόδας έχουν σαφή προτίμηση στους παραλιακούς και νησιωτικούς εποικισμούς. Στήνουν τους αμπελώνες, τους ελαιώνες και τα μποστάνια τους στις πλαγιές των βουνών με τις διαδοχικές ξερολι­ θιές, θερίζουν στάρι κι όλων των ειδών τα δημητριακά στις πεδιάδες και οργανώνουν βοσκοτόπια μέσα στα δάση για τα κοπάδια τους. Ασφαλώς και δεν παραμελούν το ψάρεμα και σ' αυτούς θα πρέπει να ανατρέξουμε τόσο για τα πρώτα παστά -βασιλι­ κό υλικό για το κολατσιό τους και όχι μόνο- όσο και για τις πρώτες βουτιές στο κουρκοΰτι και στο τηγανόλαδο' εμβληματική η περιγραφή από τον Δειπνοσοφιστή Αθη­ ναίο: Η δε φαληρική ιίλθ' αφυη, Τρίτωνος εταίρη, άντα παρειάων σχομένη ρυπαρά κρήδεμνα (κι έφτασαν μετά τα τηγανητά φαληριώτικα γαυράκια, που τόσο τα νοστιμευόταν ο Τρίτων, καθώς βαστούσε εμπρός στο πρόσωπο του το λερωμένο τους πέπλο (!). Αλίπαστα, τηγανητά ψάρια, ναι, αλλά και άφθονες ψαρόσουπες - η κακα­ βιά (χωρίς πάντως... πατατοόλες) δεν πρέπει να έχει αλλάξει πολύ από τότε, και με την αυθεντική της γεύση των πετρόψαρων σαφώς υπερτερεί απέναντι στις παραφορ­ τωμένες «κοκκινιστές» μπουγιαμπέσες, όπου είναι υπερβολικά τονισμένη ίσως η παρουσία της ζαφοράς κι όπου δεν έχουν τελειωμό τα διάφορα «τερτίπια» (και λίγος

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 14

τοπικισμός δεν έβλαψε ποτέ * ,..._.., ^ ·.,;:, , , f f - , . -

κανένα!). Οι Ετρούσκοι από την πλευρά τους σχεδόν ταυ­

..*,

τόχρονα (6ος αιώνας π.χ.) φύτευαν κι αυτοί αμπέλια και άνοιγαν αυλάκια για να ποτί­ σουν τις καλλιέργειες τους. Γνωστό σε όλους μας ξανά το

Ι

ρωμαϊκό τρίπτυχο: σταρένιο

Ι

αλεύρι, λάδι ελιάς και κρασί

Ι

(κάτι άλλον δεν παύει να μας

pf?1.

θυμίζει βέβαια επίσης αλλά μιλάμε πλέον εδώ για έναν ενιαίο

«κλασικό»

Μγινα

.

Καΐκια μανάρ

„

5 λιμάνι

πολιτισμό.)

Συζητήσιμο είναι τώρα αν τα περίφημα οργιαστικά ρωμαϊκά συμπόσια -κρέατα επί κρεάτων... μέσα σε κρέαταείχαν αξιοσημείωτη λαϊκή απήχηση και επιρροή -μάλλον όχι, έμειναν κυρίως στην ιστορία ως ακραίες επιδειξιομανείς εκδηλώσεις- αλλά κανείς δεν μπορεί να αμφι­ σβητήσει την ευεργετική επίδραση δύο άλλων ρωμαϊκών μαγειρικών τεχνολογιών: είναι το γουδί με το γουδοχέρι και ο «κυψελωτός» υπαίθριος ξυλόφουρνος. Κα ερχόμαστε τώρα σ' έναν σταθμό, τον πιο σπουδαίο ίσως και καθοριστικό για τη φυσιογνωμία της σύγχρονης μεσογειακής κουζίνας, που δεν έχει πάψει ωστόσο, στα μέρη μας τουλάχιστον, να προκαλεί διαφωνίες και αντιπαραθέσεις. Αναφέρομαι στην εξάπλωση του Ισλάμ και την «αραβοποίηση» της περιοχής. Συντελείται ήδη στα μέσα περίπου του 8ου αιώνα, με την αραβική κυριαρχία να εκτείνεται στη νοτιο­ δυτική Μεσόγειο, από τη Σικελία και την κάτω Ιταλία μέχρι την Ισπανία (την οποία οι Σαρακηνοί και οι Μαυριτανοί θα ελέγχουν μέχρι το 1500 μ.Χ.), με ορμητήριο βεβαίως τη βόρειο Αφρική και το Μαρόκο. Η Περσία εξάλλου, προς Ανατολάς, ήταν μία από τις πρώτες χώρες που ασπάστηκαν την ισλαμική θρησκεία και οι Άρα­ βες με τη σειρά τους υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό το πάθος των Περσών για τα καρπερά δέντρα. Ένα περιβόλι ήταν και είναι έτσι κι αλλιώς κι ο δικός τους ο παρά­ δεισος, και βάλθηκαν λοιπόν, όπως σημειώνει πολύ εύστοχα η Claudia Roden, να κάνουν τη Μεσόγειο ένα απέραντο περιβόλι. Με λεμονιές και πορτοκαλιές μέσα (γλυκά πορτοκάλια, όχι τα «ξινά» των κλασικών ελληνορωμαϊκών χρόνων), με αμυ­ γδαλιές, βερικοκιές, ροδιές και φιστικιές (τ' αγαπημένα μας ασφαλώς δέντρα εδώ στην Αίγινα), αλλά και με χουρμαδιές και μπανανιές. Από δίπλα μια σειρά από νέα καμάρια στα μποστάνια: μπάμιες, αγγινάρες, μελιτζάνες, σπανάκι κ.ά. και βέβαια άφθονα ελκυστικά μπαχάρια, με το σαφράν σε περίοπτη θέση. Βάλτε τώρα και τον «εκρηκτικό» συνδυασμό της παραδοσιακής χωριάτικης κουζίνας («φρούτα της ερή-

ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ ΑΝΑ ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ

89

μου» και κοψίδια από γιδοπρόβατα κυρίως -ταιριαστά με την ισλαμική απαγόρευ­ ση του χοιρινού- καθώς και πρόβεια και κατσικίσια γαλακτερά) με τους εκλεπτυ­ σμένους «πειραματισμούς» στις αυλές των χαλίφηδων, υπό το φως πάντα του περ­ σικού (κηπευτικού) «άστρου», και θα έχετε όλη τη σειρά των νέων μεγάλων επιτυ­ χιών: πιλάφια, «καπαμάδες» με λογής λογής ζαρζαβατικά και φρούτα, αλμυρές και γλυκιές πίτες, ριζόγαλο, σιροπιαστά και ούτω καθεξής.

\3α ξαναγυρίσουμε στην Ανατολή. Στον 14ο όμως αιώνα που είχαμε φτάσει φυσά­ ει ορμητικός δυτικός άνεμος. Από την Καταλωνία συγκεκριμένα, που κατακτά με τη σειρά της τη Σικελία και τη Νάπολη και ασκεί μεγάλη επιρροή στον Νότο της Ιτα­ λίας αλλά και της Γαλλίας (Rousillon και Languedoc). Έχουμε τώρα ένα καινούριο «χαρμάνι» στην κουζίνα με ανάμικτα χριστιανικά/ρωμανικά (επιστροφή του γου­ ρουνόπουλου στα ταψιά μας), γερμανικά και αραβικά στοιχεία. Προτίμηση για τα γλυκόξινα πιάτα, τολμηροί συνδυασμοί κρεάτων και φρούτων, άφθονα ψάρια και φρούτα της θάλασσας, έντεχνες σάλτσες δεμένες με αυγό και κοπανισμένους ξηρούς καρπούς - μεγάλο καταλάνικο πάθος τα αμύγδαλα. Δε μπορεί, θα φτάσαν απόηχοι των ανακατατάξεων αυτών στις αναγεννησιακές αυλές, αλλά το τι συνέβη στα παλά­ τια των Δόγηδων ή των Μεδίκων δεν μας αφορά άμεσα εδώ -προς το παρόν του­ λάχιστον- διότι η φορά που είχαν τα μαγειρέματα και τα τραπεζώματα εκεί ήταν προς βορά και όχι προς νότο - οι Λουδοβίκοι ήταν αυτοί που φρόντισαν κυρίως να αξιοποιήσουν τις περίτεχνες φλωρεντινές και βενετσιάνικες προτάσεις. Μένοντας για λίγο ακόμα στη Δύση, θά 'λέγε κανείς επίσης ότι ο ενθουσιασμός κατά την περίοδο των μεγάλων «υπερπόντιων» εξερευνήσεων (16ος-17ος) ίσως να υποδηλώνει και μια απαξίωση, κατά κάποιον τρόπο, της «κορεσμένης» μεσογειακής λεκάνης - υπάρχουν κι αλλού... εύφορα δέντρα που δίνουν κι αυτά ζουμερούς καρπούς! Ναι, αλλά, σε ό,τι αφορά τουλάχιστον την κουζίνα, τι ωραία εκδίκηση πήρε εδώ η Μεσόγειος μας! Οι θησαυροί (φυτικοί αλλά και ζωικοί) που κουβάλησαν από τα μάκρυνα τους ταξίδια οι ατρόμητοι δυτικοί εξερευνητές, εδώ ξανά στη Μεσόγειο μπόρεσαν τελικά να ριζώσουν και να δώσουν τον καλύτερο τους εαυτό. (Είπαμε στην αρχή ποιοι είναι αυτοί - ντομάτες, πατάτες, πιπεριές... προσθέστε, αν θέλετε, τα γαλοπούλα και μια σειρά από καινούρια μπαχάρια...)

Συγκεντρώσαμε λοιπόν προσεχτικά τα υλικά μας στο διάβα των αιώνων. Κατά τόπους ταλαντούχοι μάγειροι, για να τα επεξεργαστούν κατάλληλα, δεν έλειψαν ασφαλώς ποτέ. Αν θέλαμε όμως να «προσλάβουμε» και να χρίσουμε κάποιον αρχιμάγειρο -με συντονιστικό ας πούμε ρόλο στο μεσογειακό εργαστήριο μας- πάλι προς την Ανατολή θα πρέπει να στραφούμε. Στην Πόλη βέβαια θα κοιτάξουμε. Στην Πόλη όμως των Σουλτάνων, γιά νά 'μαστέ ξεκάθαροι. Δεν έχω ασφαλώς την παραμικρή πρόθεση να μειώσω τη Βασιλεύουσα των Βυζαντινών. Και είναι γεγο­ νός πως ούτε λίγες ούτε φειδωλές είναι οι μαρτυρίες των ξένων επισκεπτών για τα ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

χ. 14

πλούτη και την καλοπέραση στα τραπέζια των βυζαντινών αρχόντων. Μένουν ωστόσο κυρίως στο διάκοσμο και στις πληθωρικές προσφορές (κυνήγια κατά βάση αλλά και ψητά κοψίδια από ήμερα ζώα). Καμία σχέση με τη μαγειρική «κοσμογο­ νία» που ξετυλίγεται, από ένα σημείο και μετά, στο Τοπκαπί, όπου τις ημέρες, ας πούμε, που συνεδρίαζε το Συμβούλιο του Σουλτάνου (το Ντιβάνι) οι κουζίνες σέρβιραν ακαταμάχητες λιχουδιές -μαγειρευτά κυρίως πιάτα αλλά και «σύνθετα» γλυ­ κίσματα- σε 5.000 (!) άτομα (μαζί βέβαια και οι γυναίκες και οι ευνούχοι του χαρεμιού). Κεμπάμπ, σουτζούκια, ντονέρ, πιλάφια, γιαπράκια, γεμιστά διάφορα, χιουνκιάρ, ιμάμ μπαϊλντί, ντε, μπακλαβαδάκια, καταϊφάκια... για να μείνουμε στα πιο γνωστά κι αγαπημένα απ' όλους μας. Στο ίδιο αυτό ανάκτορο, σημειωτέον, λει­ τουργούσε μια πολύ αυστηρή μαγειρική σχολή, οι απόφοιτοι της οποίας ανέλαβαν ακριβώς να διαδώσουν την... πολιτική κουζίνα σε όλα τα σημεία «κατοχής» και επιρροής της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Είναι αδιαμφισβήτητες οι οφειλές μας προς τους τεχνίτες αυτούς. Είτε το αποδεχό­ μαστε πρόθυμα είτε όχι, αυτοί είναι που διαμόρφωσαν το σημερινό πρόσωπο της μεσογειακής κουζίνας, εκμεταλλευόμενοι όλη τη γκάμα των λαχταριστών υλικών της και τελειοποιώντας τις τεχνικές που λαοί και πολιτισμοί διάφοροι είχαν κατά σειρά καταθέσει και προωθήσει. Ας το μετριάσουμε ωστόσο το επιχείρημα, διότι ασφαλώς και δεν έχω τη διάθεση να υπερασπιστώ δογματικές κρίσεις. Κατ' αρχάς, επιστρέφο­ ντας εντελώς φυσιολογικά στη Δύση, δε γίνεται να παραμελήσουμε το κεφάλαιο αστι­ κή κουζίνα, που συναρτάται άμεσα με τη φινετσάτη γαλλική και βορειο-ιτολική κου­ ζίνα. Και μια δεύτερη τώρα, πολύ σημαντική υποσημείωση: Πέρα από τις τοπικές ιδι­ αιτερότητες, λόγω ειδικών γεωγραφικών, ευρύτερα περιβαλλοντικών και πολιτισμι­ κών συνθηκών (ας αναφέρουμε τις προφανέστερες: χριστιανική ή μουσουλμανική παράδοση, εγγύτητα προς τη θάλασσα, το βουνό ή την... έρημο, πολιτικο-οικονομικές διαφοροποιήσεις), ιδιαιτερότητες που έχουν σαφώς τη δική τους χάρη, ακόμα και αν ή μάλλον επειδή ακριβώς πρέπει να τις δεχτούμε ως ιδιοφυείς παραλλαγές πάνω στο ίδιο βασικό «μοτίβο», αυτό που κυρίως στηρίζει την εντυπωσιακή μεσογει­ ακή ποικιλία, η οποία ομολογουμένως εδώ παίρνει το πρώτο χέρι απέναντι σε οποι­ αδήποτε «συνθετική» απόπειρα, είναι η ζηλότυπη οικογενειακή οργάνωση, οι εξαιρε­ τικά στενοί συγγενικοί δεσμοί κάτω από μιαν ιερή και απαράμιλλα θελκτική -πάντα μοναδική- οικογενειακή στέγη. Να το πούμε με δυο λόγια απλά, με τα οποία πρέπει να κλείσω. Τα ντολμαδάκια και τα σουτζουκάκια της μανούλας, κι ακόμα περισσότε­ ρο ίσως οι κουραμπιέδες και τα μελομακάρονα της είναι ασύγκριτα καλύτερα από οτι­ δήποτε παρόμοιο δοκίμασα ώς τώρα και πρόκειται επίσης να δοκιμάσω στο μέλλον. Και βέβαια πολύ λίγη σημασία έχει πλέον το αν η συνταγή τους ανατρέχει στο Τοπ­ καπί, στον Αρχέστρατο, τον Απίκιο ή τους μεγάλους λιβανέζους αρχιμάγειρους.

ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ ΑΝΑ ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ

ΣΟΥΛΑ Μ Π Ο Ζ Η

Το φιστίκι στην Ανατολική Μεσόγειο και στην ελληνική κουζίνα

f—Γ

ο φιστίκι είναι από τους εκλεκτότερους ξηρούς καρπούς που κοσμούν το τρα­ πέζι μας, ταυτόχρονα δε προσθέτει ιδιαίτερες γεύσεις στα φαγητά και τα γλυκί­

σματα μας. Αυτοφυές φυτό, καλλιεργήθηκε από τους αρχαίους χρόνους στις απέραντες ορει­ νές και πεδινές κοιλάδες μιας μεγάλης γεωγραφικής περιοχής, από τα βορειοδυτικά του Αφγανιστάν, την Περσία, τη Μεσοποταμία, τη Συρία (Χαλέπι και Δαμασκό) έως και την Τυνησία. Με τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την χάραξη των συνόρων της Τουρκικής Δημοκρατίας, η μεγάλη και εύφορη επαρχία της Δαμασκού ανήκε πλέον, υπό Γαλλική κυριαρχία, στην Αραβική επικράτεια. Τέλη της δεκαετίας του 1930 αλλάζουν τα νοτιανατολικά σύνορα της Τουρκίας, καθώς μια μεγάλη γεωγραφική περιοχή, της ιστορικής Άνω Μεσοποταμίας έως και την Αλεξανδρέτα, δίνεται από τους Γάλλους στην Τουρκία. Όλη αυτή η περιοχή είναι περιτριγυρισμένη από φιστικοφυτείες. Το καλοκαίρι του 2000 ταξίδεψα κατά μήκος της συγκεκριμένης περιοχής. Απέ­ ραντες εκτάσεις με φιστικόδεντρα, φυτεμένα σε τακτές αποστάσεις σε ρομβοειδή διά­ ταξη' ομολογώ ότι εντυπωσιάστηκα από την επιμέλεια με την οποία ασκείται εδώ η καλλιέργεια τους. Σύμφωνα με την γαστρονομική εγκυκλοπαίδεια Larousse, η μισή ποσότητα της παγκόσμιας κατανάλωσης φιστικιού συγκεντρώνεται από αυτήν την περιοχή. Γι' αυτό άλλωστε έως τις μέρες μας στην παγκόσμια αγορά το φιστίκι είναι γνωστό με την ονο­ μασία «Φιστίκι Δαμασκού». Και τώρα ας προσεγγίσουμε το θέμα μας ιστορικά. Σε ανασκαφές που πραγμα­ τοποιήθηκαν από την δεκαετία του 1970 στον Νεολιθικό οικισμό «Kilis Oylum» στη Βόρεια Μεσοποταμία, ανάμεσα στα ταφικά κτερίσματα υπήρχαν υπολείμματα από σιτάρι, ελιές και φιστίκι, τα οποία χρονολογούνται την 3η χιλιετία. Από αρχαιολογικά ευρήματα και καταγραφές εξόδων στα σφινοειδή παλατιανά κείμενα των Ασυρίων και των Αρχαίων Αιγυπτίων γνωρίζουμε ότι το φιστίκι, το κουΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ. 14

κουνάρι, το ρόδι, τα σταφύλια, τα σύκα, τα τζιτζιφιά και τα κορόμηλα ήταν απαραί­ τητα στα τότε βασιλικά τραπέζια. Η συγγραφέας του βιβλίου Τέχνη, Πολιτισμός και Κουζίνα, καθηγήτρια αρχαι­ ολογίας, ιστορίας τέχνης και πολιτισμού, η Phyllis Pray Bober (της σχολής Annales), παραθέτει στο τέλος της μελέτης της, εκτός των άλλων, και μία σειρά από αρχαίες συνταγές. Θα αναφερθώ σε δύο από αυτές, τις οποίες αποκρυπτογράφησε από την σφηνοειδή γραφή ο Ασσυριολόγος καθηγητής Jean Boterò (Πανεπιστήμιο Γέηλ), συνταγές που μαγειρεύονταν στο βασίλειο Mari της αρχαίας Μεσοποταμίας (σημερι­ νή Συρία). Η πρώτη συνταγή θα μπορούσε να ονομαστεί «Πλιγοΰρι πιλάφι με φιστίκι», μόνο που σερβίρεται με σάλτσα από χουρμάδες. Η δεύτερη συνταγή ονομάζεται «Mersu» και είναι πιτάκια γεμιστά με μείγμα από φιστίκι, χουρμά, σταφίδες, σκόρδο, κύμινο κ.ά. Όπως μας πληροφορεί ο Αθηναίος στους Δειπνοσοφιστές

(2ος αιώνας μ.Χ.) το

φιστίκι ήταν γνωστό στους Έλληνες της ύστερης αρχαιότητας, καθώς στο τραπέζι των σοφών συνήθιζαν να προσφέρουν και φιστίκια, ως επιδόρπιο, τα οποία είχαν πράσινο καρπό, πολύ εύγευστο και προέρχονταν από τη Συρία και την Αραβία. Μελετώντας την κουζίνα της Ανατολικής Μεσογείου, ας κάνουμε μία στάση στον Μεσαίωνα, όπου Πέρσες και Άραβες μαγειρεύουν εκλεκτικότατες συνταγές φαγητών και γλυκών, στις οποίες μεταξύ όλων των άλλων υλικών σημαντική θέση κατέχουν οι ξηροί καρποί και το φιστίκι. Στην Περσική κουζίνα το φιστίκι, εκτός από επιδόρπιο, το συναντάμε κατά κόρον στα γλυκίσματα αλλά και σε κάποιες συνταγές μαγειρεμένες με αρνί ή κοτόπουλο, στις οποίες πρόσθεταν πολλά μπαχαρικά και ξηρούς καρπούς, φιστίκια, αμύγδαλα, δαμά­ σκηνα, σταφίδες, μέλι κ.ά. Γέμιζαν κεφτέδες με φιστίκι και κιμά, πιτάκια με γέμιση φιστίκι, αμύγδαλο, λεπτοκομμένο κρέας, μπαχαρικά κ.ά. Όσο δε για την μεσαιωνική Αραβική κουζίνα, τρία χειρόγραφα βιβλία μαγειρι­ κής, τα οποία σώζονται ώς τις μέρες μας, όπως μας πληροφορεί ο Sami zubaida στον πρόλογο της έκδοσης Ο Πολιτισμός της γεύσης στη Μέση Ανατολή, και περιέχει τις ανακοινώσεις του ομώνυμου συμποσίου που πραγματοποιήθηκε το 1992, περιέχουν σημαντικότατες πληροφορίες για την αραβική κουζίνα της εποχής των Αββασιδών. Εγώ θα αναφερθώ εδώ στα δύο πιο εμπεριστατωμένα, κατά την κρίση μου, χειρό­ γραφα, τα οποία όπως μαρτυρούν στον πρόλογο οι συγγραφείς τους στοχεύουν να ενημερώσουν σε θέματα γεύσης τους μάγειρους, τους προύχοντες και τους εύπορους Άραβες κατά τους Μεσαιωνικούς χρόνους. Το πρώτο από αυτά, το Kitabut-Tabh, που θα πει Βιβλίο Μαγειρικής, γράφτηκε τον 10ο αιώνα από τον Άραβα Ibn Seyyar El-Verrâk. Ο συγγραφέας στον πρόλογο μας πληροφορεί ότι απευθύνεται στους «εύπορους εραστές της γεύσης», ταυτόχρονα δε ότι στοχεύει να παρουσιάσει την καλύτερη στιγμή της εκλεκτότατης κουζίνας της περιόδου των Αββασιδών. Στο χειρόγραφο, εκτός των συνταγών, παραμένουν ιδιαίτερα αποκαλυπτικές για ΤΟ ΦΥΣΤΙΚΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

τον σημερινό αναγνώστη οι επισημάνσεις του El Verrâk για την αισθητική αρμονία που προκαλείται από τον χρωματικό συνδυασμό, τον τρόπο μίξης και διακόσμησης των υλικών για τα εδέσματα που ετοιμάζονται στα συμπόσια. Στις συνταγές γλυκισμάτων παρατηρούμε ότι είναι απαραίτητο το φιστίκι, το αμύ­ γδαλο και ο κρόκος. Όσο δε για τις συνταγές φαγητών, σημειώνεται ότι πρέπει να είναι γευστικές στην εκτέλεση, ταυτόχρονα όμως πρέπει να υπάρχει χρωματική εναλ­ λαγή στην παρουσίαση των πιάτων. Για το σκοπό αυτό ο συγγραφέας κωδικοποιεί τις συνταγές σε «λευκές», «πράσινες» και «φαιόχρωμες». Οι «φαιόχρωμες» συνταγές κατά τον ΕΙ Verrâk πρέπει να χρωματίζονται με «σουμάκι». Για τις «πράσινες» συνταγές προτείνει, να μεταχειρίζεται ο μάγειρας ένα κράμα από φιστίκι, φύλλα σέλινο και απήγανο για να τις χρωματίσει. Το δεύτερο βιβλίο, Kitabut-Tabh, χρονολογείται μεταξύ 1226-1227. Συγγραφέ­ ας του είναι ο Muhammed bin Hasan El—Bagdâdi. Στο χειρόγραφο αυτό κάθε συντα­ γή ξεκινά με σαφείς αναφορές στις θεραπευτκές ιδιότητες του εδέσματος που προ­ τείνει και ακολουθεί ο τρόπος εκτέλεσης. Εξετάζοντας το συγκεκριμένο βιβλίο παρα­ τηρούμε ότι υπάρχουν αρκετά φαγητά, εκτός των γλυκισμάτων, στα οποία προσθέ­ τουν φιστίκι. Σας μεταφέρω εδώ δύο από αυτά. Η συνταγή του «Hulviye», η οποία μαγειρεύεται με αρνί ή κοτόπουλο και πλη­ θώρα καρυκευμάτων και ξηρών καρπών με πρώτο το φιστίκι, κατά τον συγγραφέα ανοίγει την όρεξη, δυναμώνει τον οργανισμό, βοηθάει στη χώνεψη, διαλύει τις φλεγ­ μονές, ακόμα καταπολεμά τις φλεγμονές που δημιουργεί το τσίμπημα από δηλητη­ ριώδη έντομα. Η συνταγή «Hiinnap Kalyesi» (τζιτζιφιά γιαχνί) συνοδεύεται από κεφτεδάκια γεμιστά με ολόκληρο φιστίκι. Κατά τον συγγραφέα, η συνταγή αυτή δυναμώνει τον οργανισμό και ειδικά τους πνεύμονες, ενισχύει την καρδιακή κυκλοφορία, κατα­ πραΰνει το νευρικό σύστημα και ειδικότερα είναι ευεργετικό για τους αγχωτικούς και ευέξαπτους. Εκτός από φαγητά, το χειρόγραφο του El-Bagdâdi περιέχει διάφορες συνταγές γλυκών και γλυκισμάτων, πολλαπλές συνταγές χαλβάδων με φιστίκι, μέλι, κρόκο, σησαμέλαιο, ροδόνερο, αμύγδαλο, συνταγές με φιστίκι τύπου αμυγδαλωτών, διάφο­ ρα κουλούρια και σιροπιαστά γλυκά με φιστίκι. Ένα άλλο εγχειρίδιο, το οποίο περιέχει σημαντικά στοιχεία για τις διατροφικές παραδόσεις του μεσογειακού πολιτισμού και την κουζίνα του αραβοπερσικού κόσμου, είναι το βιβλίο με τα παραμύθια, οι Χίλιες και μια νύχτα, στα οποία πρωτα­ γωνιστεί ο χαλίφης Harun El-Resid. Οι Χίλιες και μια νύχτα μας δίνουν άφθονα στοι­ χεία για τις διατροφικές συνήθειες και την κουζίνα του αραβοπερσικού κόσμου, ενός γεωγραφικού χώρου ο οποίος αρχικά ήταν μέσα στα όρια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατο­ ρίας και μετέπειτα της Βυζαντινής. Οι διατροφικές παραδόσεις των μεσογειακών πολιτισμών διαδόθηκαν αμφίδρο­ μα, μέσα από το δρόμο του μεταξιού και το δρόμο των μπαχαρικών, διαμέσου των 94

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

1.14

εμπόρων, των δερβίσηδων και των άλλων θρησκευτικών ταγμάτων, των μεταξύ των εμπόλεμων σχέσεων ή ειρηνικών μεσοδιαστημάτων, σε αυτόν τον απέραντο γεωγρα­ φικό χώρο ο οποίος ήταν, όπως προανέφερα, κάτω από την Βυζαντινή κυριαρχία και αργότερα την Οθωμανική. Ο Φαίδωνας Κουκούλες στην εννιάτομη μελέτη του για το Βυζάντιο γράφει ότι: «οι ξυλώδεις καρποί, τους οποίους οι Βυζαντινοί ονόμαζαν πιατάκια, τρώγονται ως επιδόρπια, όπως τα καρύδια, τα φουντούκια, τα αμύγδαλα». Πιστεύω ότι τα καραβά­ νια μαζί με τα ακριβά μπαχαρικά της Αραβικής χερσονήσου μετέφεραν φιστίκια και χουρμάδες, από τις ανατολικές επαρχίες της Μεσοποταμίας και της Συρίας στις αγο­ ρές της πρωτεύουσας, στην Κωνσταντινούπολη. Δεν υπάρχουν όμως μέχρι στιγμής ενδείξεις ότι οι Βυζαντινοί πρόσθεταν φιστίκια στα φαγητά ή τα γλυκίσματα τους. Και τώρα ας μεταφερθούμε στην κουζίνα των Οθωμανών, όπου το φιστίκι, όπως και οι άλλοι ξηροί καρποί, έχουν σημαίνουσα θέση στο τραπέζι του σουλτάνου. Τα διάφορα πιλάφια με φιστίκι, σταφίδες, αμύγδαλο, κουκουνάρι, τα γεμιστά με φιστί­ κι κεφτεδάκια, λουκούμια και μπακλαβάδες, κρατούσαν σημαντική θέση στην παλαΤΟ ΦΥΣΤΙΚΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

95

τιανή κουζίνα. Θέλω να σταχυολογήσω εδώ κάποιους αριθμούς, από το βιβλίο αγο­ ρών και εξόδων της παλατιανής κουζίνας του Τόπκαπί, για να αντιληφθούμε το μέγε­ θος της ετήσιας κατανάλωσης στο τραπέζι του σουλτάνου. Το έτος 1573-1574 αγο­ ράστηκε για την παλατιανή κουζίνα φιστίκι Δαμασκού (fistik-i Sam) δυο κοντάρια (κάθε καντάρι είναι 44 οκάδες, κάθε οκά αντιστοιχεί σε 1 κιλό και 283 γραμμάρια, άρα τα δύο καντάρια ήταν 112 κιλά και 60 γραμμάρια). Επίσης ενδιαφέρον είναι ένα ιδιαίτερο γεύμα που μας περιγράφει τον 17ο αιώνα ο διάσημος Οθωμανός περιηγητής Εβλιά Τσελεμπί όταν επισκέπτεται τη Μικρά Ασία. Συγκεκριμένα, πρόκειται για ένα γεύμα που παρέθεσε ο διοικητής της επαρχίας Bitlis προς τιμήν του Melek Ahmet Pasa, στην πλατεία της ομώνυμης πόλης, για τους αξιω­ ματούχους της περιοχής. Ο Τσελεμπί, εντυπωσιασμένος από την εκλεκτικότητα των εδεσμάτων, γράφει: «Προσφέρθηκαν εκτός των άλλων και τρία διαφορετικά πιάτα πιλάφι, πιλάφι με ζαφορά, πιλάφι με φιστίκι, φλύδες αμυγδάλου, σταφίδες και κεφτεδάκια με φιστίκι, πιλάφι με μούρα, ρόδια και άμβρα (ένα πανάκριβο μυρωδικό που μεταχειρίζονταν στην κουζίνα του σουλτάνου και σήμερα στη βιομηχανία γυναι­ κείων αρωμάτων). Παρατηρώντας τα πανάκριβα προϊόντα (άμβρα = amber, διάφορα μπαχαρικά, ζαφορά, ακόμα και το φιστίκι που ήταν προσιτό μόνο για το τραπέζι των προυχό­ ντων) δηλαδή προϊόντα που χρησιμοποιήθηκαν στις συνταγές του γεύματος αυτού στη μακρινή ανατολική επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πιστεύω ότι ήταν εμφανέστατη η επίδειξη ισχύος και δύναμης του κυβερνήτη. Καθώς το επιτηδευμένο γεύμα, εκτός από την απόλαυση της γεύσης, έδειχνε προς τους δυνδαιτυμόνες, πραγ­ ματικά και συμβολικά, τον πλούτο και τη δύναμη της εξουσίας. Το φιστίκι αν και είναι από τους ακριβότερους ξηρούς καρπούς, τα τελευταία 200 χρόνια δεν έλειπε από τα κεράσματα στο Πολίτικο σπίτι, στις μικρές και μεγάλες γιορ­ τές. Είναι μικρή η χρήση του στα φαγητά. Κυρίως το μεταχειρίζονταν σε κάποιες συνταγές με ρύζι, πιτάκια με κιμά και φιστίκι, αλλά και σε κάποιες εξεζητημένες ευρωπαϊκές συνταγές των αρχών του 20ού αιώνα, όπως ήταν η «γκαλαντίνα» ή οι «κροκέτες με μυαλό», συνταγές που εκτός από μερικές επιτήδειες Ρωμιές που τις παρασκεύαζαν, οι λάτρεις της καλής κουζίνας τις γεύονταν στα εστιατόρια των ξενο­ δοχείων «Πέρα Παλάς» και «Τοκατλιάν» του Πέραν, της προπολεμικής εποχής. Είναι πάρα πολλές οι συνταγές με φιστίκι στα Πολιτικά γλυκά και γλυκίσματα. Από τα λουκούμια με φιστίκι, την Πολιτική βανίλια με τρίμμα φιστικού, φιστίκι με τη μορφή αμυγδαλωτού, τρίμμα φιστίκι πάνω από κάίμάκι συνοδευτικό του εκμέκ, διάφορων μπακλαβάδων με φιστίκι, σαραϊλί, ρεβανί, κανταΐφι, ψητά μήλα ή κυδώ­ νια, ασουρές (τον ετοίμαζαν όλες οι εθνότητες καθώς έχει και συμβολικό χαρακτήρα), γκιουλάτσι (γλύκισμα από φύλλα ρυζιού το οποίο ετοιμάζουν οπωσδήποτε οι Τούρ­ κοι την περίοδο της δικής τους νηστείας). Από τα γαλακτερά, τρίμμα φιστικιού στο­ λίζει τις κρέμες, το κεσκιούλ. Τελευταία να αναφέρω τις τούρτες, τις πάστες, τα παγω­ τά και τις σοκολάτες με φιστίκι των Ευρωπαϊκού τύπου ζαχαροπλαστείων της

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ. 14

Πόλης, τα οποία άφησαν εποχή με τις καινοτόμες δημιουργίες. Ένας άλλος τομέας ήταν η παραγωγή οριομένων αλλαντικών με φιστίκι, τα οποία πουλούσαν στα gourmet αλλαντοπωλεία του Πέραν. Και τώρα θέλω να αναφερθώ στο Αιγινήπκο φιστίκι, το οποίο, όπως γνωρίζουμε όλοι, ξεκίνησε να καλλιεργείται στα τέλη του 19ου αιώνα, στο εξοχικό του μικρασιάτη Νικόλαου Περόγλου στην Αγία Ειρήνη, στους Λίμπωνες. Δεν γνωρίζουμε αν τα δεντρύλλια φιστικιάς που ευδοκίμησαν στο κτήμα του Περόγλου μεταφέρθηκαν από τη Συρία ή αγοράστηκαν από το Δημόσιο Δενδροκομείο στον Βοτανικό. Έτσι ξεκί­ νησε η μεταλλαγή της τοπικής καλλιέργειας από αμπελώνες σε φιστικοκαλλιέργειες. Η Αίγινα έγινε διεθνώς γνωστή ώς τις μέρες μας, μάλιστα δάνεισε στο φιστίκι που παράγεται το δικό της τοπωνύμιο. Πιστεύω ότι ο καρπός της φιστικιάς τύπου Αίγινας είναι λίγο μεγαλύτερος, ίσως διαφορετικής ποικιλίας από το φιστίκι της Δαμασκού, του οποίου ο καρπός είναι μικρότερος και πιο σκουρόχρωμος. Όπως προανέφερα, φιστίκι Δαμασκού καλλιερ­ γείται στη νοτιανατολική Τουρκία και είναι γνωστό με το όνομα «Φιστίκι του Άντεπ», από την μεγαλύτερη πόλη της περιοχής η οποία επίσης φημίζεται και για τον περί­ φημο μπακλαβά της. Σύμφωνα με τις τουρκικές γραπτές πηγές, στην πόλη Άντεπ οι παραγωγοί του μπακλαβά μαθαίνουν την τεχνοτροπία από πατέρα σε γιο μέσα από την οικογενειακή παράδοση. Οι προπαππούδες τους θήτευσαν τον 19ο αιώνα δίπλα στους μπακλαβατζίδες της Δαμασκού όπου έμαθαν την τέχνη. Στη νεοελληνική κουζίνα το φιστίκι καταναλώνεται κυρίως ως ξηρός καρπός και ακολουθεί η πρόσμιξη του σε κάποια γλυκά ή γλυκίσματα, κουλουράκια, κέικ, σοκο­ λάτες, μπακλαβάδες, κανταΐφια, μασουράκια, γλυκό του κουταλιού, βανίλια με φιστί­ κι, παγωτό, παστέλια κ.ά. Θα κλείσω τη μικρή αυτή γευστική περιήγηση με μια προσωπική μου εμπειρία. Καθώς έχω δυο γέρικες φιστικιές στην αυλή μου, ξεκίνησα το 1995 και πειραματί­ στηκα την πολιτική σκορδαλιά με φιστίκι, αντί κουκουνάρι ή καρύδι όπως συνηθί­ ζεται. Έγινε εξαιρετική και από τότε την προτείνω σε φίλους και γνωστούς. Την ίδια χρονική περίοδο ζήτησα τη συνταγή από τα καταστήματα που πουλάνε φιστίκι γλυκό. Ξαφνιάστηκα όταν μου είπαν ότι μαζεύεται το φιστίκι, αποστέλλεται στη Χίο όπου παρασκευάζεται το γλυκό και έρχεται έτοιμο πλέον προς πώληση. Τα τελευταία χρόνια άκουσα ότι συμβαίνει κάτι ακόμα πιο απίθανο. Οι Χίοι λόγω φθηνού εργατι­ κού χεριού στέλνουν το φιστίκι απέναντι στα παράλια, εκεί παρασκευάζεται το φιστί­ κι γλυκό, αποστέλλεται στη Χίο και με τη σειρά του φτάνει στην Αίγινα.

ΤΟ ΦΥΣΤΙΚΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ-ΠΕΤΡΙΤΟΥ

Αινίγματα - Μανχέραια, ίων παιδικών μας χρόνων

Α

Τι

είναι;

Να

το πάρει

το

ποτάμι;

πό τα πολύ παλιά χρόνια οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν τα αινίγματα σαν δοκι­ μασία της ικανότητας του ανθρώπου να σκέφτεται και να βρίσκει την απάντηση

στο ερώτημα ή στο πρόβλημα, που σκόπιμα είναι διατυπωμένο με ασάφεια, συνήθως έμμετρο, με παρομοιώσεις ή μεταφορές. Ο τραγικός ποιητής μας Σοφοκλής, στον Οιδίποδα τύραννο», βάζει το μυθολογικό τέρας, τη Σφίγγα, να σταματάει τους δια­ βάτες, ζητώντας την απάντηση στο αίνιγμα, που ήταν «ο άνθρωπος και οι ηλικίες του», σκοτώνοντας πολλούς, ως την ημέρα που το έλυσε ο Οιδίποδας. Στη μυθολογία, αλλά και στην παράδοση, έχουμε πολλές περιπτώσεις όπου πρι­ γκίπισσες βάζουν αινίγματα στους άντρες που θα παντρεύονταν, για να δοκιμάσουν τη δύναμη του μυαλού τους, και στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες. Τα αινίγματα, που ακούγαμε από παιδιά, στην Αίγινα, λέγονται με μικρές παραλλαγές και σε άλλες περιοχές της πατρίδας μας. Μερικά απ' αυτά αναφέρονται πιο κάτω. Μια μικρή συλ­ λογή από θύμησες παλιές κι αγαπημένες, από ανθρώπους που έχουν φύγει χρόνια από κοντά μας: ο μπάρμπα Χρήστος Κουνουπιώτης, ο παππούς ο «γεροντάκος», οι θείοι Αποστόλης Πηγιαδίτης και Γιώργος Στρόμπλος, ο Κυριάκος Ρόδης (ο «Δεσπό­ της»), η θεία Ευδοκία, η νονά Αγγελίνα και τόσοι άλλοι. Βράδια καλοκαιρινά στην αυλή, με «έπαθλο», για όποιον έβρισκε τα περισσότερα, ένα μεγάλο άσπρο ή κόκκινο λουκούμι, ή ένα χορταστικό «υποβρύχιο», σε κουτάλι... της σούπας, και κριτή τον μπάρμπα Γιώργη τον «Ζαβουλών» (Χαλδαιάκη), αλλά και τα χειμωνιάτικα Σαββατόβραδα κοντά στο αναμμένο τζάκι, με «έπαθλα» δελεαστικό­ τερα των καλοκαιρινών: κάστανα ψητά, γαλόπιτα, τηγανίτες με πετιμέζι! Στο τέλος του αινίγματος, η ερώτηση πάντα η ίδια: «τι είναι;» Προσπάθεια, σκέψεις, συνδυασμοί, συνεννοήσεις...

- Να το πάρει το ποτάμι; σε ρωτούσαν όταν ο βαθμός δυσκολίας ήταν μεγάλος!!! Αν δεχόσουν, τότε το έπαθλο... έκανε φτερά! Έτσι σαν λαϊκό λογοτεχνικό είδος (τα αινίγματα), που κινδυνεύει να ξεχαστεί,

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.14

μεταφέρω εδώ όσα η δική μου μνήμη έχει συγκρατήσει, και κάποια απ' αυτά με το «γλωσσικό ιδίωμα» του νησιού μας, για να μη χάνεται η «δροσιά» τους και η λογοτε­ χνική τους αξία.

1. Άσπρο είναι το χωράφι τσάι μαυριδερός ο σπόρος τσάι λαλεί τσ' απαντυχαίνει σαν ετσείνον που τα σπέρνει (το βιβλίο) 2.

Τον ασπρίζεις και βρωμίζει, τον μαυρίζεις καθαρίζει (ο μαυροπίνακας)

3.

Μαύρος είναι ο πατέρας, μαύρη και η μάνα, άσπρα κάνουν τα παιδιά (η πλάκα, το κοντύλι, τα γράμματα)

4. Έχω 'δω ένα κουτί, πού 'χει μέσα κάτι τι. Αν χαθεί το κάτι τι, τι το θέλω το κουτί; (το κεφάλι με το μυαλό) 5.

Σεντούκι, σεντουκάτο, σεντεμεντέ γιομάτο. Κι αν λείψει το σεντεμεντέ, αλί στο σεντουκάτο (το κεφάλι με το μυαλό)

6.

Σε κήπο δε φυτεύεται. Σε περιβόλι όχι. Ο βασιλιάς το γεύεται, κι όλος το κόσμος τό 'χει (το αλάτι)

7.

Η μάνα μου με γέννησε, ο φώσφορος με τρέφει κι αν με βαρέσει η μάνα μου στα κλάματα πεθαίνω (το αλάτι)

8. Έχω ένα βαρελάκι, πού 'χει δυο λογιών κρασάκι (το αβγό) 9.

Ο μπάρμπας μας ο Θοδωρής, δεκαεφτά βρακιά φορεί. Κόβω τα γενάκια του, πέφτουν τα βρακάκια του (το κρεμμύδι)

10. Στο μαγειριά ευρίσκομαι, με ξέρουνε οι κήποι. Πολλές φορές για μένα κλαις, δίχως να έχεις λύπη (το κρεμμύδι) 11. Σαράντα δυο πουκάμισα απ' όξω το παλιό μου (το κρεμμύδι) 12. Ο παππούς μου ο Κοντοθόδωρος με τα δέκα οχτώ ζουνάρια (το λάχανο) 13. Σκίζω ανοίγω το δεντρό, βρίσκω νύφη και γαμπρό, πεθερά και πεθερό (το καρύδι) 14. Τέσσερα αδέρφια αγκαλιασμένα, στο στεντούκι είναι κλεισμένα (το καρύδι) 15. Ο γιος μου ο Κοντοθόδωρος με τα πολλά πουκάμισα (το αραποσίτι) 16. Του παππούλη μου τα γένια, μες το χώμα είναι χωσμένα (το σκόρδο) 17. Απ' έξω σαν μαλλί, από μέσα σαν πετσί, κι από μέσα απ' το πετσί, είναι μια μπουκιά καλή (το κάστανο) 18. Γύρω γύρω έχει πετσί, μέσα μέλι και κεχρί (το σύκο) 19. Χίλια τόσα τσανακάκια, με φαγάκι είναι γιομάτα (οι πεταλίδες) 20. Το ανάποδο πιατάκι με το νόστιμο φαγάκι (η πεταλίδα) 21. Ζει μαζί με τα κοχύλια κι έχει και βελόνια χίλια (ο αχινός) 22. Ολόγλυκα και νόστιμα τα τρων και τα πουλάκια και τα παιδιά στ' αυτάκια τους τά 'χουν σκουλαρικάκια (τα κεράσια) 23. Μια κοντούλα παχουλή, πάντα κόκκινα φορεί έχει πράσινα μαλλιά και φλουράκια στην κοιλιά (η ντομάτα) ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ - ΜΑΝΤΕΜΑΤΑ, ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΚΩΝ ΜΑΣ ΧΡΟΝΩΝ

24. Πράοινα είν' τα νιάτα μου, μαύρα τα γηρατειά μου χαροκόπια η θλίψη μου, τροφή τα δάκρυα μου (η ελιά) 25. Χίλιοι μύριοι καλόγεροι, ο' ένα ράσο τυλιγμένοι (το ρόιδι) 26. Άοκημη μάνα, όμορφα παιδιά, τρελά εγγόνια (αμπέλι, σταφύλι, κρασί) 27. Περιστέρι μαδημένο και στη στράτα πεταμένο (τσαμπί χωρίς τις ρόγες) 28. Άσπρο είναι σαν τυρί, τσάι τυρί δεν είναι. Έχει φύλλα σαν δεντρό, τσάι δεντρό δεν είναι. Έχει πεντικοΰ ορά (ποντικιού ουρά), τσάι πεντικός δεν είναι (ίο ρεπάνι) 29. Γούρνα μου πελεκητή, μαρμαρένια και χυτή πού 'χεις μαύρα ψάρια μέσα, κόκκινο γλυκό κρασί (καρπούζι) 30. Σαν με πίνουν τι με κάνουν; Τους ξεφεύγω και με χάνουν. Ως τα σύννεφα ανεβαίνω, κι αν αστράψει κατεβαίνω, στα ποτάμια μέσα τρέχω και στη θάλασσα ξεπέφτω. Πίσω πάνω ανεβαίνω και σαν βρέξει κατεβαίνω (το νερό) 31. Από ψηλά γκρεμίζεται, πέφτει και δεν τσακίζεται (η βροχή) 32. Το χαράζω και το δέρνω, και το δάκρυ του το παίρνω (το πεύκο και το ρετσίνι) 33. Ψηλός, ψηλός καλόγηρος γιομάτος κουδουνάκια (το κυπαρίσσι) 34. Κούφιο κορμί, δράκου φωνή (to τουφέκι) 35. Μια βαρκούλα φορτωμένη, στη σπηλίτσα πάει και μπαίνει (κουτάλι, φαγητό, στόμα) 36. Πέντε πέντε κουβαλούνε, τριάντα δυο σφυριά χτυπούνε, τσάι η μαούνα τα ξεσέρνει τσάι στον κάραβο τα σέρνει (δάχτυλα, δόντια, γλώσσα) 37. Γύρω τριγύρω κάγκελα και μέσα κόρη παίζει (χα δόντια και η γλώσσα) 38. Ψηλός, λιγνός καλόγερος, και πίτα το κεφάλι (το φτυάρι του φούρνου) 39. Μπαίνει πλένει και σκουπίζει, βγαίνει έξω και καθίζει (η πανιάρα του φούρνου) 40. Μαυρομούτζουρο πουλάρι ροκανίζει το πουρνάρι (ο φούρνος) 41. Από μάνα κόκκινη, γεννιέμαι παιδί μαύρο φτερά δεν έχω, μα πετώ, τα σύννεφα για νά 'βρω (ο καπνός) 42. Μακρύς, λιγνός καλόγερος, και κόκαλα δεν έχει (ο καπνός) 43. Τ ' αρνάκι μου, το μπίρμπιλο, στη μπιρμπιλιά ανεβαίνει τρώει κλαράκι θρέφεται, πίνει νερό ψοφάει (η φωτιά) 44. Ό,τι βρίσκω το χαλάω, μα σαν πιω νερό ψοφάω (η φωτιά) 45. Ο μικρός δε μεγαλώνει κι ο μεγάλος δε γερνά (ο βράχος) 46. Μ' ένα Α στην αρχή γίνονται της μάνας γιοι (Α-Δελφοί) 47. Όταν τα λύνω κάθονται κι όταν τα δένω φεύγουν (τα παπούτσια) 48. Καρακάξα μακρυνούρα, γρηγορομαγειρευτουρα (το τηγάνι) 49. Ανεβαίνει, κατεβαίνει, το ζωνάρι λύνει, δένει (ο κουβάς στο πηγάδι) 50. Κόκορας νυχάτος, νυχοποδαράτος. Ανεβαίνει τσάι τα κρίνει, όλα με δικαιοσύνη (το καντάρι) 100

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 14

51. Τσέρατα (κέρατα) έχει, βόδι δεν είναι. Σαμάρι φορεί, γάιδαρος δεν είναι. Πορπατεί τσάι γράφει, γραμματικός δεν είναι (χο σαλιγκάρι) 52. Από πάνω σαν τηγάνι, από κάτω σαν μπαμπάκι και από πίσω σαν ψαλίδι (το χελιδόνι) 53. Με κορόνα σαν στρατάρχης, σ' όλους τους στρατούς και στόλους έκανε πικρά να κλάψει, έναν απ' τους Αποστόλους (ο κόκορας) 54. Βασιλιάς δεν είναι, κορόνα φορά. Ωρολόγι δεν είναι, τις ώρες μετρά (ο κόκορας) 55. Μικρή, μικρή νοικοκυρά, μεγάλες πίτες κάνει (η μέλισσα) 56. Απ' τον καιρό που γεννηθώ, δεν ξέρω τι να κάνω δυο βουναλάκια κουβαλώ στη ράχη μου επάνω (η καμήλα) 57. Ουρανός και γη κασέλα και στη μέση περιστέρα (η χελώνα) 58. Απ' όξω αφ' το σπιτάκι μας συμπεθεριό περνάει (τα μυρμήγκια) 59. Με το κυνήγι τρέφομαι, στους λόγγους δεν πηγαίνω ψαράς δεν είμαι μα παντού τα δίχτυα μου τα σταίνω (η αράχνη) 60. Κοντακιανός καλόγερος παλούκια φορτωμένος (ο σκαντζόχοιρος) 61. Μουσουδέντι, δε χωρέντει. Ποδαρέντι, δε χωρέντει. Βάζει ουρέντι και χωρέντει και έβγαλέντει και έγλυφέντει και γιομίζει την κοιλέντι (ποντικός που τρώει μέλι ή λάδι) 62. Αν και θρόνος μου ταιριάζει, θέση μου είναι το περβάζι (ο βασιλικός) 63. Μέσ' τα πράσινα ντυμένος μένω όλον τον καιρό μα σαν έρθει ο Οχτώβρης τ' άσπρο φέσι μου φορώ (το μπαμπάκι) 64. Ανεβαίνει, κατεβαίνει και χωρίς να φάει παχαίνει. Μοναχά στριφογυρίζει, την κοιλίτσα του γεμίζει (το αδράχτι) 65. Εκατό καλογεράκια με τα μαύρα τα σκουφάκια (τα σπίρτα) 66. Χίλια δώδεκα ευζωνάκια με τα κόκκινα φεσάκια (τα σπίρτα) 67. Στον τοίχο με κρέμασαν ωσάν τον δικασμένο και η καρδούλα μου χτυπά ωσάν τον φοβισμένο το άψυχο το σώμα μου συχνά πυκνά κοιτάζουν, οι μαθητές κι οι δουλευτές και όσοι κοπιάζουν (το ρολόϊ) 68. Μικρό ταψάκι βούτυρο, όλον τον κόσμο αλείφει (ο ήλιος) 69. Κλειδώνω το σπιτάκι μου, κι ο κλέφτης πάλι μέσα (ο ήλιος) 70. Χρυσό καντήλι κρέμετα ψηλά απ' τα ουράνια Δίχως αλύσες κρέμεται, δίχως σκοινιά κρεμιέται Δίχως βοριά βορίζεται, δίχως αέρα σειέται Δίχως λαμπάδες και κεριά φέγγει τον κόσμο όλο Φέγγει και της μανούλας μου στ' αλώνι που δουλεύει Φέγγει και του πατέρα μου στο δρόμο που πηγαίνει (ο ήλιος) 71. Σαν κοιμάσαι αυτό ξυπνάει και τη νύχτα όλη γυρνάει Σαν ξυπνήσεις αυτό κάνει μοναχό του νάνι, νάνι (το φεγγάρι) ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ - ΜΑΝΤΕΜΑΤΑ, ΤΟΝ ΠΑΙΔΙΚΩΝ ΜΑΣ ΧΡΟΝΩΝ

101

72. Δαχτυλίδι πύρινο, πύρινο τριπύρινο Από γκρεμούς γκρεμίζεται και όμως δε ραγίζεται (χο φεγγάρι) 73. Ο παπάς κι η παπαδιά, ο Γιάννης και η Μαρία, έβρασαν έξη αβγά και φάγαν από τρία. Πόσοι ήταν; (δύο, δηλ. το ανδρόγυνο) 74. Γερανοί πολλοί πετούσαν. Τι πολλοί, πολλοί που ήσαν! Ένας είχε μπρος του δυο. Αλλος είχε πίσω δυο. Κι ένας μόνος γερανός, έναν πίσω ία άλλον μπρος. Πόσοι ήταν; (τρεις) 75. Δυο πατέρες τσάι δυο γιοι, βγήκαν όξω τσυνηγοί (κυνηγοί) τσάι σκοτώσανε λαγούς, τσάι τους φέραν κρεμαστούς. Έφεραν το όλον τρεις. Πόσους σκότωσε ο καθείς; (τρεις, παππούς, πατέρας, γιος) 76. Άψυχο, ψυχή δεν έχει, και ψυχές παίρνει και φεύγει (το καράβι) 77. Του μιλώ τσάι μου μιλά, τραγουδώ μου τραγουδά του γελώ τσάι μου γελά (ο αντίλαλος, η ηχώ) 78. Ήλιος δεν είναι, ακτίνες έχει Πόδια δεν έχει και όμως τρέχει (το ποδήλατο) 79. Εκκλησίτσα θολωτή, ένας στύλος την κρατεί (η ομπρέλα) 80. Από πέρα από τ' αλώνι, στέκει η μούλα και λαλεί και λαλεί κι αντιλαλεί (ο μύλος) 81. Ψηλός, ψηλός καλόγερος και πέρα η φωνή του (το καμπαναριό) 82. Χιλιόκομπος, χιλιόδετος και χιλιοσταυρωμένος. Χίλια να πεις, δεν θα το βρεις (το δίχτυ) 83. Πλούσια τό χει ο φτωχός, και ο πλούσιος δεν τό 'χει (το μπάλωμα) 84. Ποιος πατέρας είν' ετσείνος, πού 'χει δώδεκα υγιούς, τσάι ο κάθε υγιός του έχει απ' εξήντα δυχατέρες τις μισές τις έχει μαύρες, τις μισές τις έχει άσπρες. Ποτέ χάρο δεν φοβούνται, τσ' όμως όλες τους πεθαίνουν (ο χρόνος, οι μήνες, οι μέρες) 85. Ένας πατέρας κεφαλή, δώδεκα γιοι ποδάρια και κάθε γιος στη ράχη του έχει τριάντα κόρες από βραδύς πεθαίνει η μια, ταχιά γεννιέται άλλη (ο χρόνος, οι μήνες, οι μέρες) 86. Εξήντα έτη πέρδικες, τρακόσια περιστέρια Μέσα σε δώδεκα φωλιές, ένα αυγό κλωσάνε (ο δίσεκτος χρόνος) 87. Δωδεκάσφηνο καράβι κάθε σ(ρήνα το όνομα της (χρόνος και μήνες) 88. Κλείνω το σεντούκι μου, τα κρόσια έξω μένουν (τα βλέφαρα) 89. Ανοιγοκλειούν οι κάμαρες και χτύπος δεν γροικιέται (ία βλέφαρα) 90. Άμα βλέπω δεν το βλέπω, και το βλέπω όταν δεν βλέπω (το όνειρο) 91. Τόσο βαρύς σα σίδερο, τόσο γλυκός σα μέλι 102

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 14

Μήτε στο χέρι πιάνεται, μήτε στην τσέπη μπαίνει (ο ύπνος) 92. Γύρω, τριγύρω η θάλασσα, στη μέση είναι το φίδι. Το φίδι τρώει τη θάλασσα κι η θάλασσα το φίδι (το καντήλι, ο λύχνος) 93. Φίδι ρουφάει τη θάλασσα, κι η θάλασσα στερεύει μα στου φιδιού την κεφαλή, ο ήλιος βασιλεύει (το καντήλι, ο λύχνος) 94. Έχω το, έχεις το, κι αν δεν το πω, δεν βρίσκεις το (το όνομα) 95. Γάλα είναι το ζουμί μου, κι έχει τρύπες το κορμί μου, κι αν θελήσεις να με πιάσεις τη ζωή σου ίσως χάσεις (το σφουγγάρι) 96. Χιλιοτρύπητο λαγήνι και σταλιά νερό δεν χύνει (το σφουγγάρι) 97. Εγώ γι' αυτό σ' αγόρασα τσ' έδωσα τον παρά μου, για να σε βάζω ανάσκελα να κάνω τη δουλειά μου (η σκάφη) 98. Απ' τον κ... μου τη βγάζω και στον κ... σου τη βάζω (η καρέκλα) 99. Όλη μέρα τεντωμένη τσάι το βράδυ ζαρωμένη (η κάλτσα) 100. Σκύβω, γονατίζω εμπρός σου, το μακρό μου στο σχιστό σου (κλωστή και μάτι βελόνας) ή (η κασέλα και το κλειδί στην κλειδωνιά) 101. Η κοιλιά με την κοιλιά, το μακρό κάνει δουλειά (το πιθάρι και το χέρι που βγάζει το λάδι) 102. Της το βγάζω μεγαλώνει, της το βάζω και μικραίνει (η τρύπα και το χώμα) 103. Στην τρύπα μέσα μπαίνω, μα πάλι έξω μένω (το κουμπί στην κουμπότρυπα) 104. Στα αριστερά σου μ' έχεις και χτυπώ σαν με προσέχεις, αν σταματήσω να χτυπώ, ας μη σου πω τι προξενώ (η καρδιά) 105. Μία κόρη λυγερή, βήμα, βήμα περπατεί, κι από πίσω της πηγαίνει μια γριά βλογιοκομμένη (η βελόνα και η δαντυλίθρα) 106. Μικρή γυμνή μικρούτσικη, στολίζει όλο τον κόσμο Στολίζει και το βασιλιά, που κάθεται στο θρόνο (η βελόνα) 107. Το παχύ παχύτερο, το ταχύ ταχύτερο (το χέρι για προσκέφαλο (αν λείπει το μαξιλάρι), και ο νους, η σκέψη) 108. Άλογο ήταν πού 'τρέχε σε κάτασπρο λιβάδι Τρεις ήταν που το κράταγαν, πολλοί που ακολουθούσαν (το μολύβι που γράφει) 109. Ποιο είναι 'τσείνο το πουλί όπου γεννά αφ' τη μύτη. Πού 'χει φτερά τσάι δεν πετά, που έχει μαύρο σπίτι. Τρες το κρατούν όταν γεννά, τσάι πριν γεννήσει πίνει, τσάι τα πουλάκια που γεννά, οπίσω του τ' αφήνει. Τσάι τα πουλάκια που γεννά, ανθρώπινα μιλούνε, άλλοι θωρούν τσάι τα λαλούν, τσάι άλλοι τα γροικούνε (ο κονδυλοφόρος και η πέννα) ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ - ΜΑΝΤΕΜΑΤΑ, ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΚΩΝ ΜΑΣ ΧΡΟΝΩΝ

Σκετς π ο υ εγράφη από την Ασπασία Συρίγου, εγγονή της λ α ο γ ρ ά φ ο υ Ασπα­ σίας Γκίκα, από την Κυψέλη της Αίγινας. Το σκετς αυτό παρουσιάστηκε από κυρίες του χωριού και έγινε μεγάλη επιτυχία, α φ ο ύ θυμίζει την παλιά Αίγι­ να και βρίσκει κανείς εκεί την τοπιολαλιά την αυθεντική των κατοίκων.

ΑΣΠΑΣΙΑ ΣΥΡΙΓΟΥ könaöiac Σκηνή Α' Αυλή της Θειά-Μαρδικούλας και του μπάρμπα

Βαγγέλη.

Απόγευμα στην αυλή του σπιτιού. Κάθονται και κάνουν δουλειά, παρέα τα κορίτσια. Ο μπάρμπα Βαγγέλης νετέρνει το παραγάδι του. Η Πελαγιώ πλέκει κοπανέλι με την Φιορή. Κάθονται στις καρέκλες με τα κουοούνια τους. Η Μαρία, κόρη του μπάρμπα Βαγγέλη και της Θειά-Μαρδικούλας, ανάβει το σίδερο με τα κάρβουνα. κεντάει ασπρόρουχα. ΗΚατίνα

ΗΚατίνα

παρατάει το κέντημα,

πλησιάζει τα κορίτσια που πλέκουν κοπανέλι και τουςλέει:

RATINA: Κορίτσια, θέλω πολύ να μάθω κι εγώ κοπανέλι! Θα με μάθετε; ΠΕΛΑΓΙΏ: Και βέβαια θα σε μάθουμε! Το κοπανέλι είναι η παράδοση του νησιού μας. ΦΙΟΡΗ: Το κοπανέλι, είναι η πολιτιμώτερη και ακριβότερη δαντέλα. Και αυτό που πλέ­ κουμε εμείς, εδώ στην Αίγινα, δεν το βρίσκεις αλλού. Γι' αυτό, Κατίνα, πρέπει να σε μάθουμε οπωσδήποτε. ΠΕΛΑΓΙΏ: Πλέξαμε πολύ σήμερα, βρε Φιωρή, εγώ θα τα παρατήσω. Κουράστηκε η μέση μου και τα μάτια μου. ΦΙΩΡΗ: Την κοιτάει, παρατάει το πλέξιμο και την ρωτά: Π ό σ ε ς μ α ρ γ α ρ ί τ ε ς έ π λ ε ξ ε ς , Π ε λ α γ ι ώ ;

Εγώ έπλεξα δώδεκα. ΠΕΛΑΓΙΏ: Ε, τόσες έπλεξα κι εγώ. Καλά είναι για σήμερα. Πρέπει να δουλέψω όμως, γιατί τελειώνοντας κάθε δουλειά, ψωνίζω, με τα χρήματα που παίρνω, την προίκα μου. ΜΑΡΙΑ: Ανάβει το σίδερο με τα κάρβουνα και λέει στα κορίτσια: Τ ί Π α λ ί ο κ ά ρ β ο υ ν α ε ί ν α ί , δ ε ν Ονά-

βουν με τίποτα! Θα έλθει η μάνα μου, θα βρει τα ρούχα ασιδέρωτα και ποιος τ η ν α κ ο ύ ε ι ! Προσπαθεί ν' ανάψει το σίδερο και το πηγαινοφέρνει με το χέρι τπς. Έρχεται στην αυλή η Διασενοό με μια πιατέλα μουσταλευριά.

ΔΙΑςΕΝΟΥ: Σας έφερα μουσταλευριά, κορίτσια, τρυγήσαμε το αμπελάκι μας! Είχε φέτο σταφύλια αρκετά, γεμίσαμε το βαρέλι για κρασί, κάναμε πετιμέζι και μουστα­ λευριά. Για σταματήστε λίγο να φάτε, να δείτε τι νόστιμη που είναι! Εκεί, τους δίνει ένα κουταλάκι, και όλες τρώνε από την πιατέλα και της λένε:

ΦΙΩΡΗ: Γεια στα χέρια σου Διασενοό, πολύ ωραία την έκανες! ΠΕΛΑΓΙΩ: Κ α ι τ ο υ χ ρ ό ν ο υ , ν α μ α ς ξ α ν α κ ά ν ε ι ς . Π ά ν ε κ α ι τ ο υ μ π ά ρ μ π α Β α γ γ έ λ η μ ο υ ­ σ τ α λ ε υ ρ ι ά . Ο μπάρμπα Βαγγέλης νετέρνει το παραγάδι, κάθεται κατάχαμα, πάνω σε μια κουρελού.

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 14

ΜΠΑΡΜΠΑ ΒΑΓΓΕΛΗΣ: Βρε Πελαγιώ, ο πατέρας σου πώς τα πήγε χθες στο ψάρεμα; Έπιασε τίποτα; ΠΕΛΑΠΟ: Α, κάτι λίγα ψαράκια. Έπιασε όμως ένα μεγάλο χταπόδι! ΚΟΡΊΤΣΙΑ: Μην το φάτε μόνοι σας! Να μας καλέσετε και μας. ΠΕΛΑΓΙΏ: Ναι, ναι, θ' ανάψουμε τη φουφού και θα το ψήσουμε. Θα έλθετε να το φάμε. Η Κατίνα κεντάει ασπρόρουχα. Ρωτάει την Μαρία:

ΚΑΤΙΝΑ: Πού είναι η μάνα σου, Μαρία; ΜΑΡΙΑ: Είναι εδώ δίπλα, στο φουρνάκι, ψήνει τα σύκα, πρέπει να τα ετοιμάσει! Όπου νάναι θα ξαντίσει! Έρχεται η Θεια-Μαρδίκοόλα, κρατάει στα χέρια της μερικές τσαπέλες σάκα.

ΘΕΙΑ-ΜΛΡΔΙΚΟΥΛΑ: Γεια σας κορίτσια. ΤΑ ΚΟΡΊΤΣΙΑ ΜΕ ΜΙΑ ΦΩΝΗ: Καλώς την θεια. ΘΕΙΑ-ΜΑΡΔΙΚΟΥΛΑ: Γιατο χειμώνα, έκανα το κουμάντο μου, φούρνισα τα σύκα, γιατί αν τα άφηνα άλλο, θα έπιαναν σκουλήκι οι ασκάδες! Έφτιαξα γεμιστά που αρέ­ σουν στα παιδιά, και συκομαΐδες. Σας έφερα κι αυτά. Έκανα τσαπέλες να τα πάτε στις μανάδες σας να τους πείτε τι κάνουν; Έφτασε η μέρα για το έθιμο του χωριού μας, τον Λειδικό, πρέπει να πάμε όλες αύριο στο σπίτι της θειαΑσπασίας. ΘΕΙΑ: Βρε Βαγγέλη, που είναι ο γιος μας ο Κωσταντής; Πού πήγε το αγλίτσαστο; ΒΑΓΓΕΛΗΣ: Τον έχω στείλει δωδά στη χαρουπιά να μαζέψει χαρούπια, να ταΐσουμε την κατσίκα. ΘΕΙΑ: Α μπράβο, καλά έκανες! Έρχεται ο Κωσταντής με το κοφινάκι τα χαρούπια.

ΘΕΙΑ: Πάνω στην ώρα ήρθες Κωσταντή, που θέλω να πάω στην κατσίκα να την αρμέ­ ξω. Έχω να μαζέψω την κορφή για τα τσίγαρα και να ρίξω το γάλα στο γκερεμέζι. Φέρε Κωσταντή τα χαρούπια να την ταΐσω κιόλας. ΘΕΙΑ: στα κορίτσια Κι εσείς ετοιμαστείτε, δεν έχομε χρόνο για χάσιμο, η θεια-Ασπασία μας περιμένει. ΚΑΤΙΝΑ Ναι, θεια, θέλομε όλες να λάβουμε μέρος στις ετοιμασίες του Λειδινού. ΦΙΩΡΗ: Ναι! Να μαθαίνομε γιατί εμείς θα είμαστε συνεχιστές της αναβίωσης του εθί­ μου, στο χωριό μας την Κυψέλη! ΜΑΡΙΑ: Δεν πρέπει να το αφήσουμε να χαθεί. Σκηνή Β' Ανήμερα Λειδινού. Σπίτι Θεια-Ασπασίας. Είναι εκεί οι κοπέλλες της αυλής, ονγχωριανές, όπωςκοΛ οι μανάδες των κοριτσιών.

ΘΕΙΑ-ΑΣΠΑΣΙΑ: Καλώς τες! Μπράβο που όλες θυμηθήκατε και φέτος το έθιμο μας. Βρε Φιωτή, κέρασε τα κορίτσια ένα δροσερό νερό από τη στάμνα, είναι από τον Κουρέντη, κοντά στο Σταυρό στην Παληαχώρα. Βάλε και μια βανίλια, ένα λουκουμάκι! Ο ΛΕΙΔΙΝΟΣ ΤΗΣ ΘΕΙΑ-ΑΣΠΑΣΙΑΣ

105

ΘΕΙΑ-ΜΑΡΔΙΚΟΥΛΑ: Κρατά τις κρίθινες κουλούρες στο πανέρι Γΐα δοκιμάστε, αφράτες δεν είναί;

Έβαλα μπόλικο λάδι και τις ζύμωοα καλά. ΓΥΝΑΊΚΕς: Α μπράβο, πολύ καλές τις έκανες. ΜΑΡΙΩΡΗ: Δείχνει το στάρι στη Θειά-Ασπασία και λέει: Έβαλα ρόδια, σταφίδες, αμύγδαλα, στρα­ γάλια, όπως το έθιμο καλεί. ΠΑΝΤΈΛΙΩ: Κρατά τα φύτρα Μαρίνα έφερα το παντελόνι και το πουκάμισο για τον Λειδινό. Ελάτε όλες να τον ετοιμάσουμε. ΕΛΕΝΗ: Εγώ, πήγα στο αλώνι και γέμισα το τσουκάλι άχυρο για το σώμα του Λειδινού. ΠΕΛΑΠΩ: Στη Θεια-Ασπασία που κρατά και ζωγραφίζει ένα κανάτι, τη ρωτά για το κεφάλι του Λειδινού Καλέ

θεια-Ασπασία, πώς το κάνεις το κεφάλι, για να δω! ΑςΠΑςΙΑ: Να κόρη μου, παίρνω ένα κανάτι, που δόξα το θ ε ώ στην Αίγινα έχουμε πολλά! Αυτό, το πήρα από το μπάρμπα-Νίκο τον Κλώνο, και με ένα κάρβου­ νο ζωγραφίζω το πρόσωπο ενός αγρότη. Του κάνω μάτια, στόμα και ένα μεγάλο μουστάκι! Για δες το, σ' αρέσει; ΠΕΛΑΠΩ: Μπράβο, Θεια-Ασπασία, πολύ ωραίο τον έκανες. Οι γυναίκες τον ετοιμάζουν. ΑΣΠΑΣΙΑ: Μην ξεχάσετε τα ρόδια και το γουδοχέρι, γιατί όλ' αυτά συμβολίζουν την Ευφορία και την καρποφορία της γης. Δεν πρέπει να λείψουν από τον Λειδινό. Όταν τον έχουν έτοιμο, τον τοποθετούν σε μια πόρτα. ΕΛΕΝΗ: Θεια-Ασπασία, για πες μας λίγα λόγια για τον Λειδινό. ΘΕΙΑ-ΑΣΠΑΣΙΑ: Η τελετή αυτή του πανάρχαιου εθίμου του Λειδινού, είναι ο αποχαιρε­ τισμός του απογευματινού γεύματος και γινόταν στις 14 Σεπτεμβρίου, την ημέρα του Σταυρού, που τελειώνουν οι θερινές εργασίες: Θέρος, αλώνισμα, το μάζεμα της σποράς και σοδιάς. Λειδινός είναι δειλινός (άρτος) και κλεισαρωμένος με την ψιλή κλεισάρα γιατί γίνεται από κρίθινο αλεύρι. Τον περάσα­ νε μάλιστα από την Αγια-Βαρβάρα, γιατί στους ανεμόμυλους που είναι κοντά στην Αγια-Βαρβάρα, αλέστηκε το κριθάρι. Ταιριάζει ο στίχος που τον μοιρο­ λογούμε κι έτσι γίνεται πιεστικώτερη η ερμηνεία του Λειδινού. ΘΕΙΑ-ΑΣΠΑΣΙΑ: Για να ρίξω μια ματιά! Όλα είναι έτοιμα; Κοιτάει Για να δω πού είναι ο κουβάς με τις καβαλίνες! Δεν τον βλέπει και λέει: Όπου κακοχρόνο να μην έχετε, τον ξεχάσατε; Πού είναι η Νότα, η νύφη μου; Αυτή κάθε χρόνο τον λιβανί­ ζει! Αλιβάνιστος θα πάει φέτος; ΝΟΤΑ: Εδώ τον έχουμε τον κουβά! Αναμμένες και οι καβαλίνες, δεν θα πάει αλιβάνι­ στος ο Λειδινός και φέτος, μη στενοχωριέσαι θεια-Ασπασία! ΘΕΙΑ-ΑΣΠΑΣΙΑ: Τα καλάμια έτοιμα! Δώστε να τα κρατούν τα παιδιά, σε λίγο θα ξεκινή­ σουμε να τον φέρουμε γύρα στο χωριό, κι όλες να τον κλάψουμε και να τον μοιρολογήσουμε με το: Λειδινέ μου, Λειδινέ μου τσάι κλεισαρωμένε μου όπου σε κλεισαρώσανε με την ψιλή κλεισάρα τσάι όπου σε περάσανε απ' την Αγια-Βαρβάρα Λειδινέ μου, Λειδινέ μου ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 14

φεύγεις πάεις Λειδινέ μου τσάι μας αφήνεις κρύους, πεινασμένους, διψασμένους κι όχι λίγο μαραμένους Λειδινέ μου, Λειδινέ μου Πάλι θάρθεις Λειδινέ μου με του Μάρτη τις δροσιές με το' Απρίλη τα λουλούδια τσάι του Μάη τις δουλειές. Λειδινέ μου, Λειδινέ μου Ήρθε η ώρα να μας φύγεις, πάαινε εις το καλό τσάι με το καλό να έρθεις κι όλους να μας βρεις γερούς.

Είχε κλείσει ο σχεδιασμός του περιοδικού όταν έφτασε το κείμενο μνήμης για την απώλεια της Άννας Μπέση. «Η Αιγιναία» βρίσκεται στη δύσκολη θέση να το δημοσιεύσει εδώ.

ΑΝΝΑ ΜΠΕΣΗ Μια σεμνή και διαφορετική αιγινητική ποιητι­ κή φωνή έφυγε ξαφνικά από κοντά μας στις 57-2007. Η Άννα Μπέση, μέλος του Δ.Σ. του Συνδέσμου των εν Αθήναις Αιγινητών και δρα­ στήριο στέλεχος πολλών άλλων κοινωφελών προσπαθειών, ασχολήθηκε από τα νεανικά της χρόνια με τα γράμματα. Σπούδασε στο εξωτερι­ κό αγγλική, γαλλική και γερμανική γλώσσα, δημοσίευσε ποιήματα της σε αθηναϊκά και επαρχιακά λογοτεχνικά περιοδικά και εξέδωσε αυτόνομα δύο ποιητικές συλλογές, την «Αλλη συνείδηση» το 2001 και τον «Βίο ευρύτερο» το 2003. «Η άλλη συνείδηση» μεταφράστηκε και στα βουλγαρικά. Η ποίηση της διακρίνεται για τον πηγαίο λυρισμό, την συγκρατημένη μελαγ­ χολία, την έντονη έκφραση του θρησκευτικού συναισθήματος απ' την γνώση των παλαιοτέ­ ρων και νεωτέρων στιχουργικών χρόνων. «Η Αιγιναία», που είχε την χαρά να φιλοξενή­ σει ποιήματα της, αποχαιρετά την φίλη συμπα­ τριώτισσα, παραθέτοντας ένα ποίημα της με τίτλο το όνομα του αγαπημένου νησιού της.

ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ.

ΑΙΓΙΝΑ Μικρό μου όνειρο, Νησί μου, έτσι που ανάλαφρα αρμενίζεις μες στο τραγούδι των κυμάτων, σε φέρνω χελιδόνι στο μυαλό και μέσα μου πυργώνει η ξενιτειά. Πάνω ασημένιο το φεγγάρι, λούζει γοργόνες, κύματα, του πελάγου τους φλοίσβους

ασπρίζει,

χύνεται στην ψυχή μου βάλσαμο και τότε θέλω να φωνάξω, να κλάψω, να ξεχάσω. Λατρεία μου ατέλειωτη... Μικρό μου όνειρο, Νησί μου, τον πόνο μου απαλύνεις. Νησί μου, ο' αγαπώ μ' όλες τις αναμνήσεις των παιδικών μου χρόνων... Δ.Χ.Κ.

107

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Μια ευθεία ματιά στην ποίηση της ΙΊατρίτσιας Κολαΐτη

Η ποίηση της Π.Κ. είναι, κατά βάση, ερωτι­

σμένη"). Έτσι και μόνον έτσι μπορεί να γίνει η

κή και εξομολογητική. Το άλλο πρόσωπο, το

αποκαθήλωση απ' την κατάσταση της μη πραγ­

εράσμειο, λειτουργεί, τουλάχιστον σ' ένα πρώτο

μάτωσης, της οδυνηρής καρτερίας («Είμαι ο

επίπεδο, ως απείκασμα, ως αφορμή, για να

χαρταετός που περιμένει / Καρτερικά μες στο

αναδυθεί απ' τον κόσμο της μνήμης το παρελ­

λιοπύρι και την άπνοια»). Και όχι με μια μηχα­

θόν, τα παιδικά χρόνια, ή, ακριβέστερα, κάποι­

νική προσαρμογή, μια συμμόρφωση, στα «κατά

ες κρίσιμες στιγμές του. Η μνήμη καθώς λει­

τα ειωθότα», δηλαδή σε μια ψευδεπίγραφη ζωή

τουργεί «έτσι», κάτω απ' την επιταγή του ερωτι­

που θα έχει ως μοναδικό της «άλλοθι» το στε­

κού αισθήματος (θά 'ταν λάθος, εδώ, να ειπω­

φάνι της κυρίαρχης κοινωνικής ηθικής. Απ'

θεί «πάθους»), ανιχνεύει με ακρίβεια την αφε­

αυτήν την άποψη, η ποίηση της Π.Κ. είναι θαρ­

τηρία ενός ερωτικού προσανατολισμού που

ραλέα, αντικομφορμιστική αλλά και κοινωνικά

παρέμεινε συνεπής μέχρι και τα χρόνια της

προσανατολισμένη. Κατ' ουσίαν αναφέρεται,

συναισθηματικής ωρίμανσης αλλά και της ερω­

διακριτικά βέβαια, ώστε να μη χάνει την κομ­

τικής πραγμάτωσης στον αισθητικό πια (μη

ψότητα της και τις αισθητικές της αναλογίες, σε

φαντασιακό) κόσμο («Εγώ δεν ήμουν πάνω από

μια υπόθεση γενικότερη και που μας αφορά

έντεκα χρονών / Μ' άρεσε ο βοριάς κι οι παγω­

όλους: την επιχείρηση ενοχοποίησης εκείνων

μένες / χειμωνιάτικες μέρες / Τότε σε ζούσα /

των ατομικών επιλογών που δεν είναι ή, τέλος

Πριν καν σε γνωρίσω / Κι ήμουν μισή / Πριν

πάντων, δε φαίνεται να είναι οι «κατά πλειοψη-

καν το αντιληφθώ). Σ' αυτήν την πορεία το κρί­

φίαν» παραδεκτές («Σε τι κόσμο ήρθα / Που

σιμο σημείο που το «πιάνει», άλλωστε, σίγουρα

πρέπει να εφευρίσκω διαρκώς / Νέα εχέγγυα

ο αναγνώστης, μια και η ποίηση της Π.Κ. είναι

γι' αυτό που είμαι ή μπορώ να γίνω»).

άμεση και διαυγής, δεν είναι η «συνήθης» αδη­

Στην ποίηση της Π.Κ. είναι απόλυτα συνει­

μονία, η ανυπομονησία για τη στιγμή της ερω­

δητοποιημένο ότι η σχέση με το άλλο πρόσωπο

τικής πραγμάτωσης αλλά η αποφασιστικότητα

δεν είναι «κάτι» ανεξάρτητο απ' τη σχέση με την

για να είναι «τέτοια», η στιγμή αυτή, που θα

κοινωνία, ότι το ατομικό και το συλλογικό «μοι­

συμφωνεί με «αυτό που είχα θελήσει» ("Σήκω

ραία» διασταυρώνονται. Αυτή η συνειδητοποί­

τα πανιά και μην πτοείσαι / που μοιάζω ν'

ηση είναι ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτη, αν λάβουμε

αδρανώ / απ' τους ατέλειωτους πάγους μουδια­

τουλάχιστον υπόψη ότι η ποιήτρια είναι πολύ

108

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΗ, Η ΑΙΠΝΑ1Α,

1.14

νέα (μόλις τριαντάχρονη) και δεν έζησε εκείνη

κής ωριμότητας («Και μηχανεύομαι / ποιήματα

τη «φάση» της κοινωνίας μας που η κουλτούρα

/ δίκην επανορθωτικής / προσθετικής χειρουρ­

του συλλογικού ήταν έντονα παρούσα. Και

γικής»). Ακόμη, στο ύφος, τη γλωσσική εκφο­

οπωσδήποτε δεν πέφτει στην παγίδα, κάτι όχι

ρά, κάποιων ποιημάτων της ανιχνεύεται ένα

και τόσο σπάνιο στην ερωτική ποίηση, μιας στε­

στίγμα υφέρπουσας «μαγκιάς». Είναι και αυτό

γανοποιημένης αυτοαναφορικότητας (εσωστρέ­

ένα ενισχυτικό στοιχείο του αισθήματος αυτο­

φεια), που βλέπει τον «έξω» κόσμο όχι στην

πεποίθησης και αποφασιστικότητας που, έτσι

οντολογική του υπόσταση, ως πραγματικότητα,

κι αλλιώς, διαποτίζει ολόκληρη την ποίηση της

αλλά ως φαντασμαγορία, υποβαθμίζοντας τον,

(«Αν θες μπορείς να καθίσεις / Δεν είναι απα­

κατά κάποιο τρόπο, απ' την τάξη του Είναι

ραίτητο επειδή είμαστε γνωστοί να μιλάμε κιό­

στην τάξη του Φαίνεσθαι.

λας»). Ωστόσο, θά 'ταν λανθασμένη η εντύπω­

Στην ποίηση της Π.Κ. η φαντασμαγορία δεν

ση ότι η ποίηση της Π.Κ. είναι κραυγαλέα ή,

υποκαθιστά το Είναι αλλά παραμένει στα νόμι­

έστω, άκομψα προκλητική. Σε καμιά περίπτω­

μα όρια της, δηλαδή στην τάξη του Φαίνεσθαι,

ση δε μας κάνει «σινιάλο» από κάποιο κοινωνι­

και λειτουργεί μόνο ως εντύπωση, όχι ως

κό περιθώριο. Είναι ποίηση που απευθύνεται

ουσία. Στο έξοχο ποίημα που τιτλοφορείται

στους πολλούς. Η «άποψη» που εκφράζει είναι

«Φαντασμαγορία», και ιδιαίτερα σε κάποιους

«εκ των ένδον», με την έννοια, τουλάχιστον, ότι

στίχους του, αυτό δηλώνεται με σαφή τρόπο ή,

προβάλλει αιτήματα που για όσους δεν εθελο­

τουλάχιστον, σαφέστερο του υπαινικτικού («Σε

τυφλούν είναι άμεσα αναγνωρίσιμα και κατα­

φωνάζω / Και δεν είσαι πουθενά / Σε ψηλαφώ

νοητά.

/ Κι ας μην υπάρχεις / Σάμπως ετούτος ο τόπος

Τέλος, η ποίηση της Π.Κ. στο κλασικό ερώ­

μας ο χλοερός / Να ήταν εξαρχής / Μια φαντα­

τημα: «αισιόδοξη ή απαισιόδοξη» δεν μπορεί να

σμαγορία»). Μ' άλλα λόγια, και κάπως σχημα­

διαγνωσθεί με καμιά σιγουριά. Αφήνει όλα τα

τικά, θά 'λέγε κανείς, ότι η ποίηση της Π.Κ. και

περιθώρια στη διαισθητική σύλληψη του ανα­

στα νοήματα της και, αντίστοιχα βέβαια, στην

γνώστη, καθώς η ίδια δείχνει στο μέλλον μ'

υφολογική της πνοή, στην αύρα της, είναι μάλ­

έναν τρόπο αγνωστικιστικό: «Μέσα μου πετάω

λον στιβαρή και ρεαλιστική. Δεν εμπνέει τη

/ Όλα ακίνητα κι εγώ πετάω / Και μ' έχει πιάσει

φυγή απ' την πραγματικότητα αλλά μάλλον το

μια αισιοδοξία / μια σιγουριά ετούτο τον καιρό

αντίστροφο, την επιστροφή σ' αυτήν ή, σε από­

/ πως επιτέλους / αύριο θα ζήσουμε».

λυτη ακρίβεια, την εγνωσμένη επιστροφή. Μοι­ άζει να τα «προσγειώνει», τελικά, όλα (ονειρικά

Δημήτρης Νικολόπουλος Φιλόλογος

και φαντασιακά στοιχεία) στο απτό και το συγκεκριμένο. Κάποτε, μάλιστα, αυτή η «προ­ σγείωση» γίνεται με τέτοιο τρόπο, που φτάνει στα όρια μιας ιδιότυπης και σχεδόν σοκαριστι-

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΧΙΑΣΗ

109

Από τον ποιητική συλλογή της Παιρίτσιας Κολαί'ιη Σ ελέστε

ι α, Εκδόσεις Νεφέλη.

Ένα πουλί χτύπησε τα φτερά του τρομαγμένο. Ακολούθησαν κι άλλα.

Έβαλα το χέρι στην τσέπη κι έβγαλα τα κλειδιά Μονάχα για δικές μου πόρτες.

Με βιαστικά κρωξίματα ο ήχος σύρθηκε προς το ταβάνι

Τι είν' αυτό

Απέμεινα όπως ήμουν

Που μεταθέτει τη αρχή μας

Έρημη.

Ολοένα προς το μέλλον

Το ήξερα αυτό το μέρος. Το είχα δει ξανά

Και το κορμί μου

Ήταν το σπίτι μας

Αιλουροειδές μες στο κλουβί του

Τα κύματα τρώγανε τα σωθικά του

Ανεβοκατεβαίνει ανυπόμονο.

Και κάθε νύχτα τα σωθικά του ξαναγίνονταν Εκεί λοιπόν οι γυναίκες με τα παιδικά αφτιασίδωτα χέρια Εκεί κι εγώ Να στέκομαι στο βορινό παράθυρο Να βλέπω πως κάτω από τα πόδια μας βογγούσε η θάλασσα των παλαιών μου χρόνων μ' όλα τα φύκια της και τα γλυμμένα κούτσουρα.

Έλα καρδούλα μου Σήκω τα πανιά και μην πτοείσαι που μοιάζω ν αδρανώ απ' τους ατέλειωτους πάγους μουδιασμένη χωρίς να ξέρω από πού ν' αρχίσω και τι να πρωτοκάνω Μέσα μου πετάω Όλα ακίνητα κι εγώ πετάω Και μ' έχει πιάσει μια αισιοδοξία μια σιγουριά ετούτο τον καιρό

Εγώ δεν ήμουν πάνω από έντεκα χρονών

πως επιτέλους

Μ' άρεσε ο βοριάς κι οι παγωμένες

αύριο θα ζήσουμε.

χειμωνιάτικες μέρες Τότε σε ζούσα Πριν καν σε γνωρίσω Κι ήμουν μισή Πριν καν το αντιληφθώ.

ΦΑΝΤΑΣΜΑΓΟΡΙΑ Ι.

Καλά μας έβγαλε ως εδώ Το ανύπαρκτο άκρο Το αόρατο μέλος Τώρα τι γίνεται

110

ΣΕΛΕΣΤΕΙΑ,

Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 14

Με κόκκαλα μετράει ο χρόνος Ο αέρας σφύριζε όλο το βράδυ

Και με πτύελα η λήθη.

(1995)

Το σπίτι τρύπιο από παντού Όλο έκανα να σε σκεπάσω Και τα σκεπάσματα πέφτανε στο πάτωμα Πήγαινα να σε χαϊδέψω

Τη φθορά φαντάζεται αλλιώς το μαθημένο στην έκπληξη σώμα.

Αλλά με τι

(1999)

III.

Μακρύ ταξίδι αυτό που έχουμε μπροστά μας Κι ίσως επειδή κατά βάθος είμαι αυτό «το κοριτσάκι που δεν έχει ποδαράκι και κρατάει το μπαστουνάκι του» Σε φωνάζω

Μ' αγαπάς Μα έτσι ξέρεις να γράφεις την αγάπη

Και δεν είσαι πουθενά Σε ψηλαφώ

Με τα κακομούτσουνα γραμματάκια των

Κι ας μην υπάρχεις

παιδιών

Σάμπως ετούτος ο τόπος μας ο χλοερός Να ήταν εξαρχής Μια φαντασμαγορία

Κι εγώ θά 'μουν Τόσο ανόητη ή αφελής Να σου ζητήσω κάτι άλλο Σα να μην έβλεπα

IV.

Γι' αυτό θα ήθελα

Πόσο πασχίζεις

«Μόνο γι' απόψε αν γίνεται γιατρέ

ή πόσο αμηχανείς

να πάρω το χέρι μου στο σπίτι»

Μέσ' τα μουτζουρωμένα σου χαρτάκια.

(2003)

Μόνο γι' απόψε αν γίνεται να στήσω με αξιοπρέπεια όρθιο ετούτο το σακατεμένο πράμα

Αχ! Μόνο νά 'ταν

που είμαι

ο κόσμος λέει

Γιατί η αγάπη

αληθινός!

θέλει επάρκεια

Θα σε 'φερνα στα μέρη που μεγάλωσα

και σκόντο δεν κάνει.

Θα σού 'δειχνα μες στις σχισμές Τα ελάχιστα ανθάκια που δεν έχουν όνομα Τη γλύκα των γηραιών πεταλίδων

Πατρίτσια Κολαΐτη αδημοσίευτη

δουλειά

Στ' ορκίζομαι Δε θα λογάριαζα τις ανεμοσυρμές

Να ζωγραφίζεις κύκλους με το δάχτυλο σου

Μόνο δική σου θά 'μουν.

(2004)

σαν το κάρβουνο μες' στο θαλάμι του ματιού.

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

111

ΕΠΙΣΤΟΛΗ

Αγαπητή Αιγινωα,

Αθήνα 29/10/2007

Στο τεύχος 13 (Ιανουάριος-Ιούνιος 2007), που έλαβα από την καλή μου φίλη Μαίρη Κρητικού, και στο άρθρο «Οι Ανεμόμυλοι της Α'γινας» στη σελίδα 84, εδιάβασα την περιγραφή για το «Κόκκινο Κάστρο». Έχω να παρατηρήσω τα παρακάτω: Η πρώτη παράγραφος είναι περίπου σωστή, με τη διαφορά ότι ο Γεώργιος Φίνλεϋ (όχι Τ. Φίνλεϋ) έγραφε ο ίδιος την ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Οι περιγραφές του βασίστηκαν στις διηγήσεις διαφόρων Αγωνιστών και Πολιτι­ κών της εποχής, όπως αυτές του φίλου του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου. Η δεύτερη παράγραφος είναι δυστυχώς αυτό που είπε ένας φίλος καθη­ γητής: «Φαντασία οργιάζουσα, γνώσις ουδεμία». Το σπίτι κληρονόμησαν τα εγγόνια του Αλ. Μαυροκορδάτου: Σοφία Αλε­ ξάνδρου Σούτζου, Αλέξανδρος Νικολάου Μαυροκορδάτος και Χαρίκλεια Γ. Μπαλτατζή. Τα μερίδια των τριών αδελφών αγόρασε η γιαγιά μου Ελένη Βασιλείου Μελά (κόρη της Σοφίας Σούτζου). Κληρονόμος της Ελένης Μελά ήταν η κόρη της και μητέρα μου Σοφία Ρωκ, σύζυγος του γλύπτη Φωκίωνος Ρωκ. Στη συνέχεια, η μητέρα μου μου μεταβίβασε μικρό μέρος του κτήματος. Αδελφή δεν είχα ποτέ! Το Ελληνικό κράτος όχι μόνο δεν δώρισε σε εμένα ή την μητέρα μου ούτε πέτρα, όπως αναφέρει η Αιγιναία, αντίθετα, ενώ το σπίτι και το κτήμα ήταν ήδη χαρακτηρισμένα «Ιστορικό Μνημείο του κράτους», όταν στον σεισμό του 1981 το σπίτι και άλλα κτίσματα υπέστησαν καίριες ζημιές, το κράτος δεν μου πρόσφερε καμμία απολύτως επιχορήγηση όπως δικαιούμουν, αλλά πήρα προσωπικό δάνειο και μάλιστα με πολύ υψηλό επιτόκιο, για να επισκευάσω την στέγη του σπιτιού και να σωθεί από την κατάρευση. Στη συνέχεια, με πόνο ψυχής αναγκαστήκαμε να αποχωριστούμε το σπίτι και το κτήμα, γιατί δεν είχαμε την οικονομική ευχέρεια να τα συντηρήσουμε. Ο ανεμόμυλος είναι κτίσμα του 18ου αιώνα και την εποχή των παππού­ δων μου υπήρχαν γύρω από αυτόν αποθήκες με σοδιές, βαρέλια με κρασί, πατητήρι κ.λπ. Θα ήταν σκόπιμο, όταν γίνεται μια μελέτη, να προηγείται μια έστω και μικρή έρευνα και βέβαια αν με ερωτούσατε θα σας βοηθούσα με μεγάλη προθυμία. Μαθαίνω ότι ο σημερινός ιδιοκτήτης διατηρεί τα κτίσματα σε καλή κατάσταση. Ευχαριστώ, φιλικά

Νίκος Ρωκ-Μελάς

Υ.Γ. Παρακαλώ να δημοσιευθεί η επιστολή μου στο επόμενο τεύχος της Αιγιναίας.

112