Τεύχος 16

Eiçiiie vu du 51oui]lij>*o.

ΑΙΓΙΝΑ,

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΑΙΟΣ

2009

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΑΙΓΙΝΑ: ΞΥΛΙΝΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΣΚΑΦΗ, ΑΛΙΕΙΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΝΑΥΠΗΓΕΙΟ ΚΑΝΟΝΗ ΤΗΛ 2237 24151 FAX 53544 KIN. £344952242

jaawaBs

— I M — M — η — —

ι Airman, ΕΦΗΜΕΡΙΑ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, E t H S T H M O N I K H ΚΛΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ, • UMOüiiMS t n i i ται u a x o i

ÎHO F. AQOÏTOAÎiOT K.OIMHTOÏ.

. υ ; !ir..,«., & υ unii; Ow3»i>

-IbirtyMlÌTiMuthar^Wtf.

SiÄiJI

^P^SIllf^

UBI

ΠΡΟΑΓΓΕΑΙΑ. ΛϊϊγγΛΐμϊ vii Mow του «aji.ts{ cifiaJtpu «/j^rpi(i:(LinK»

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση

«'Ονομάζεται, δε ή έφημερίς αυτή, ΗΑΙΠΝΑΙΑ, ώς υπό παροικούντων εις Αϊγιναν εκδιδομένη» Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Κατερίνα Μποτζάκη

Τεύχος 16ο. Αίγινα, Ιούλιος - Δεκέμβριος 2009

Παραγωγή: Ανδρέας Μποτζάκης, Γραφικές Τέχνες Τζαβέλλα 10, Αθήνα, τηλ.: 210 3301604

Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Συνδρομές:

«Η Αιγιναία».

Εσωτερικού: 20 ευρώ

Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8,

Φοιτητές-Μαθητές: 15 ευρώ

Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα.

Εξωτερικού: 30 ευρώ

ΑΦΜ: 099119847

Οργανισμών-Τραπεζών: 60 ευρώ Υπεύθυνος συνδρομών:

Διευθυντής:

Γιάννης Πούντος

Γεώργιος Ι. Μπόγρης

τηλ. 2297026278-6932648020

Διαχειριστής: Γιάννης Φ. Πούντος

Επιταγές-Εμβάσματα:

Συντακτική επιτροπή:

Γεώργιος Μπόγρης,

Κώστας Γαβρόγλοσ Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Ευτυχία Δρούκα Προνόη Θεολογίδου Γιώργος Κουλικούρδης Βασίλης Λυκούρης Γιώργος Μπήτρος Γεώργιος Μπόγρης

Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα, τηλ. : 2297026625-61876-6944370587 Γιώργος Γουλάκος, Βαλαωρίτου 12, 106 71 Αθήναι, τηλ.: 2103628501 Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού: 241/47005110 Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

Δημήτρης Νικολόπουλος Γιάννης Πούντος

Επιοτολές-Συνεργασίες

Δημήτρης Σαραντάκος

στη διεύθυνση:

Ελένη Σταμπόγλη Αχιλλέας Χαλδαιάκης

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Το κόσμημα του εξωφύλλου

«Η Αιγιναία».

της Αψναίας

Τ.Θ. 38, 180 10 Αίγινα

του Γιάννη Μόραλη.

Διόρθωση κειμένων:

Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr

Προνόη Θεολογίδου

e-mail:gebogris@otenet.er

είναι

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ

1 (

/

ιγιναια Ι

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ Ε ΚΔΟΣΗ

ΑΙΓΙΝΑ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2009

«âsttk^ If'"

-

.'.

'•

'

....

:,

:

..

•ΙΐΞ^^Γ

;

,

•• :

.

..•:.

il .,:..

ί Ϊ

? .

1^^^^.

.

Αόβερ-καραβόοκαρο, του Πέτρου Κάτοα από την έκθεση στο Ναυτικό Μουσείο Πειραιάς

Π

Ε

Ρ

Ι

Ε

Χ

Ο

Μ

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ

Ε

Ν

Α

5

ΑΦΙΕΡΟΜΑ - ΞΥΛΙΝΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΣΚΑΦΗ, ΑΛΙΕΙΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Νίκος Δαρουκάκης Τρεχαντήρια στο Σαρωνικό

7

Μανώλης Ψ α ρ ρ ό ς Η αναβίωση των ξύλινων παραδοσιακών σκαφών

10

Π ά ν ο ς Χασάπης Χ Ρ Υ Σ Ο Π Η Γ Η ΣΑ 84 Η ιστορία της ναυπήγησης μιας ξύλινης βάρκας

12

Γιώργος Μ π ι ί τ ρ ο ς Πέτρινοι φάροι στο Σαρωνικό

24

Φ ί λ ι π π ο ς Χαχζηπέρης Ακτοπλοϊκή Συγκοινωνία, Λιμάνια και Κυκλοφοριακές Ρυθμίσεις της Αίγινας

29

Γιάννης Λουκάχος Τα σφουγγάρια και το ψάρεμα τους

38

Μ α ί ρ η Γαλάνη Οι μεταμορφώσεις του Αγίου Νικολάου του θαλασσινού, της εκκλησίας του λιμανιού

41

Έ λ σ α Κάτσα - Λορέντζοιι Ο Πέτρος Κ. Κάτσας

47

Κώστας Γούλας - Γεώργιος ϊ. Μ π ό γ ρ η ς Αίγινα και αλιεία

52

Π ρ ο ν ό η θ ε ο λ ο γ ί δ ο υ - Γεώργιος Ι. Μ π ό γ ρ η ς Καρνάγια και σπογγαλιείς στην Αίγινα

57

Ιωάννα Φ ρ ά ν κ ε Η Αίγινα και η θάλασσα

63

Προνόη θεολογίδου Τ ' αγάλματα που είναι στο μουσείο

72

Βασίλης Πλάτανος Αιγενίτικα ξύλινα σκαριά

Π

Μανώλης Τσακίρης Σύλλογος Οικολόγων Ύδρας. Υδραίισσα Φώκια

91

Λίνα Μπόγρη - Πετρίτου Θάλασσα, λίκνο ζωής 94 ΚΕΙΜΕΝΑ Γεώργιος Ι. Μ π ό γ ρ η ς ΠΑΥΛΟΣ Α Ι Γ Ι Ν Η Τ Η Σ Ο περιώνυμος Βυζαντινός ιατρός του 7ου μ.Χ.

99

Ζωή Ε. Ρωπαίτου Το κοπανέλι στην Αίγινα

115

Λίνα Μπόγρη - Πετρίτου Η καλή νοικοκυρά είναι και δούλα και κυρά και γιάτρισσα και... τόσα άλλα!

128

Δημήτρης Νικολόπουλος Το έργο του Αιγινήτη ποιητή Βασίλη Κουμπενά ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΠΟ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Τάσου Π. Καραντή «ΡΥΘΜΟΙ» της Σαλαμίνας. Το ιστορικό ενός πολιτιστικού περιοδικού

141

133

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ Το υγρό στοιχείο της θάλασσας, με το οποίο μοιραία και διαχρονικά είναι συνδεδεμένη η ίδια η ύπαρξη ενός νησιού, αποτελεί συγχρόνως και μία από τις σημαντικές ορίζουσες της ίδιας της κοινωνικής και οικονομικής του ζωής. Η θά­ λασσα του Αργοσαρωνικού συνδέει και αποκλείει ταυτόχρονα την Αίγινα με τους γύρω της τόπους. Προσφέρει ζωή, πλούτο, διόδους επικοινωνίας και πο­ λιτισμικών αλληλεπιδράσεων, διαμορφώνει το χαρακτήρα αυτών που την κα­ τοικούν και σημαδεύει, διαχρονικά, μέσω των ποικίλων ιστορικών περιπετει­ ών, τη φυσιογνωμία της. Η θαλάσσια επικοινωνία, μέχρι τις αρχές του 2 ο ο υ αιώνα, αποτελούσε για τον παράλιο ελληνικό χώρο το κατεξοχήν συγκοινωνιακό μέσο. Οι χερσαίες ε­ πικοινωνίες, οι κύριοι οδικοί άξονες που διατρέχουν τη χώρα μας, δημιουργή­ θηκαν τις δεκαετίες που ακολούθησαν τον τελευταίο μεγάλο πόλεμο, και δη­ μιουργούνται ακόμη. Μοιάζει απίστευτο για τις σημερινές γενεές, μαθημένες στη χρήση των αυ­ τοκινήτων για τις μετακινήσεις τους, πόσο εξαρτημένες ήταν μέχρι τις αρχές της ιοετίας του 1950, οι συγκοινωνίες και οι μεταφορές αγαθών από τα θα­ λάσσια μέσα, σε όλο σχεδόν τον παράκτιο ελληνικό χώρο. Οι έχοντες κάποια ηλικία θυμούνται ακόμη την περιπέτεια ενός ταξιδιού από την Αίγινα στον Πειραιά και τανάπαλιν: με τα καΐκια, ξύλινα βεβαίως! Με τον ίδιο τρύπο γινόταν και ο εφοδιασμός του νησιού με αγαθά, όπως π.χ. τα οπωροκηπευτικά, από τις γύρω ευφορότερες περιοχές, για παράδειγμα τα Μέθανα. Γραφικό απομεινάρι τους σήμερα και τουριστική ατραξιόν του νησι­ ού, τα καΐκια με τα φρούτα και τα ζαρζαβατικά στο λιμάνι της Αίγινας. Η αλιεία, ένας υπολογίσιμος οικονομικός πόρος για πολλές αιγινήτικες οι­ κογένειες, με τους ποικίλους τρόπους της, βασίστηκε και βασίζεται στον με­ γαλύτερο βαθμό μέχρι και σήμερα στα ξύλινα σκάφη. Και βέβαια, η μεγάλη εποποιία των σφουγγαράδικων, που έπαιξαν τεράστιο ρόλο στην οικονομία του νησιού μέχρι και τη ιοετία του 1950, συνδέθηκε στενά με τη ναυπήγηση των κατάλληλων ξύλινων σκαφών. Παραδοσιακά ξύλινα σκάφη, έργα αυτοδί­ δακτων μαστόρων ( ναυπηγοξυλουργών), καμωμένα με μεράκι, ευαισθησία, ευρηματικότητα και γνώμονα το ανθρώπινο μέτρο και την ανθρώπινη ανάγκη. Καθένα από αυτά φέρνει και τη σφραγίδα, το αποτύπωμα του δημιουργού του, το χνάρι του, για να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο του συναφιού!! Η Αίγινα ως ναυτική υπερδύναμη της αρχαιότητας, έσβησε με την πάρο­ δο των αιώνων. Η επιδεξιότης των Αιγινητών στη ναυπηγοξυλουργική ξαναέλαμψε (τη χρονική περίοδο) πριν και μετά την Επανάσταση με τη δημιουργι­ κή παρουσία του ξακουστού αρχιτεχνίτη καραβομαραγκού Αντώνη Καλούδη, για να ανθίσει πάλι τις πρώτες δεκαετίες του 2 0 ο υ αιώνα . Η επέλαση του πλαστικού και η αναζήτηση της ταχύτητας ,ως αδήριτης α-

νάγκης της εποχής μας αλλά και ως μέσου καταξίωσης και επιδεικτικής υπε­ ροχής, εκτόπισε το ξύλινο σκάφος σταδιακά. Λίγοι πια καραβομαραγκοί (α­ κριβέστερα ναυπηγοξυλουργοί) επιβιώνουν στις μέρες μας και ακόμη λιγότε­ ροι στην Αίγινα. Τα παλιά καρνάγια έχουν πια μεταβληθεί σε χώρους φύλα­ ξης και επισκευών σκαφών αναψυχής και πολυτελών γιωτ. Το κοινωνικό στάτους του επιτυχημένου επαγγελματικά νεοέλληνα επιβάλλει και την κατοχή ενός ταχύπλοου σκάφους, με πολυτελείς ανέσεις. Οι λίγοι, που επιμένουν στη μαγεία και το χειρωνακτικό μεράκι του ξύλινου παραδοσιακού σκαριού, θα δυσκολεύονται όλο και περισσότερο να το αποκτήσουν.

0 μάστορας Νεκτάριος Χελιώτης και οι Ασπράκηδες παραμένουν οι τε­ λευταίοι εκπρόσωποι της τέχνης στην Αίγινα. Και όπως φαίνεται, πολύ δύ­ σκολα θα βρεθούν άλλοι, που θα ακολουθήσουν τα χνάρια που άφησαν ο πα­ λιός πρωτομάστορας της Αίγινας Αντώνης Καλούδης και ο θρυλικός μπάρμπα Γιώργης Ψαρρός , που έγραψε τη δική του εποποιία με το καρνάγιο του στο Πέραμα και τα ξύλινα σκαριά του, που κάνουν, μέχρι και σήμερα, υπερήφα­ νους τους ιδιοκτήτες τους. Είναι, πάντως, παρήγορο ότι υπάρχουν στην εποχή μας και νέοι άνθρωποι που συγκινούνται από το ρομαντισμό, την ομορφιά και την ζωντάνια της αν­ θρώπινης τέχνης και ευαισθησίας, που εμπνέουν τα ξύλινα σκαριά. Ο νεοδημιουργηθείς στο νησί μας Σύλλογος Φίλων Παραδοσιακών Ξύλινων Σκαφών μπορεί να συμβάλλει τα μέγιστα, τουλάχιστον, στο να μη χαθεί εντε­ λώς αυτή η θαυμάσια παράδοση. Και, ίσως, ποιος ξέρει, και να συνεχιστεί. Παρουσιάζουμε μερικές από τις τόσες πολλές και ενδιαφέρουσες πτυχές αυτού του συναρπαστικού και γοητευτικού, συνάμα, κεφαλαίου στο αφιέρω­ μα του παρόντος τεύχους. Τιμή σε μια παράδοση που χάνεται, όπως και τό­ σες άλλες και προσφορά γνωριμίας για τους νεότερους, που ίσως την αγαπή­ σουν. Το κεφάλαιο, φυσικά, δεν εξαντλείται εδώ. Ελπίζουμε σε κάποιο από τα προσεχή τεύχη να προσεγγίσουμε και άλλες περιοχές του αστείρευτου πλού­ του του, όπως π.χ. τη σπογγαλιεία και το σπογγεμπόριο. Τελειώνοντας, σας καλούμε όλους στην εκδήλωση της Αιγιναίας, για τα πα­ ραδοσιακά ξύλινα σκάφη και το ρόλο τους στην αλιεία και την εν γένει θα­ λάσσια οικονομία της Αίγινας, το Σάββατο, 8 Αυγούστου, στο χώρο όπου εί­ ναι το εκκλησάκι του Άγιου Νικόλα του Θαλασσινού, στο λιμάνι. Αμέσως με­ τά την παρουσίαση του καινούργιου μας τεύχους, θα επακολουθήσει παρα­ δοσιακό ψαράδικο γλέντι, με θαλασσινή μουσική και ψαρομεζέδες, σε συνερ­ γασία με το Σωματείο Αλιέων Αίγινας « Ο Άγιος Νεκτάριος». Καλό σας καλοκαίρι. Σημείωση: Η Αιγιναία απέκτησε πλέον και δικτυακό τόπο, το www.aiginaia.gr Οι φίλοι τοο περιοδικού θα μπορούν στο εξής να τον επισκέπτονται, για να ενημερώ­ νονται, αλλά και να παραγγέλλουν παλαιότερα τεύχη, που επιθυμούν να αποκτήσουν. Φίλοι και αναγνώστες νχ,Αιγιναίας, θερμούς χαιρετισμούς Ο Διευθυντής του περιοδικού: Γεώργιος Ι. Μπόγρης

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΑΙΓΙΝΑ: ΞΥΛΙΝΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΣΚΑΦΗ, ΑΛΙΕΙΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΝΙΚΟΣ ΔΑΡΟΥΚΑΚΗΣ*

Τρεχαντήρια στο Σαρωνικό

Τ

ο τρεχαντήρι είναι το πιο χαρακτηριστικό σκάφος των ελλη­ νικών θαλασσών. Θεωρείται το παλιότερο σχήμα καϊκιού που χτίζεται στην Ελλάδα, εδώ και τουλάχιστον τριακόσια χρόνια. Χρησιμοποιήθηκε για όλες τις χρήσεις: αλιεία, εμπόριο, αλ­ λά και ως επιβατηγό. Τα τελευταία σαράντα χρόνια, μάλιστα, και ως σκάφος αναψυχής. Τρεχαντήρια κατασκευάστηκαν από μικρά, 3"4 τόνων, έως και 40 τόνων ή και ακόμη μεγαλύτερα. Σήμερα βλέ­ πουμε πολλά τρεχαντήρια, πρώην αλιευτικά τα περισσότερα, που έχουν μετατραπεί σε σκάφη αναψυχής. Μερικά κατασκευάζονται ακόμη για αυτήν ακριβώς τη χρήση. Αυτά έχουν σχεδόν όλα κα­ τάρτια, μπούμα και πίκι. Αρκετά έχουν και μπαστούνι. Όμως σπά­ νια βλέπει κανείς τρεχαντήρι να ταξιδεύει με πανιά. Γιατί άραγε; Τη δεκαετία του 1920 τ α καΐκια άρχισαν να αντικαθιστούν τ α πανιά τους με μηχανές. Την δεκαετία του 1930, τα περισσότερα καΐκια ήταν πλέον μηχανοκίνητα και μέχρι το 1950, τα πανιά είναν e

/ /ΤΤ»

/

καταργηοει. Ηοη απο τις αρχές του 1930 οι καραβομαραγκοί είχαν

*Ναυπηγο-

ξυλουργός 7

αρχίσει να αλλάζουν τις γραμμές των καϊκιών για τις ανάγκες της μηχανής, εις βάρος των αναγκών των πανιών, με πιο σημαντική τη μείωση του βυθίσματος. Έτσι το καΐκι μπορούσε να πλέει πιο κο­ ντά στην ακτή για να γίνονται οι όποιες δουλειές με τη στεριά ευ­ κολότερα, μιας και πρακτικά δεν υπήρχαν λιμάνια, όπως τα ξέ­ ρουμε σήμερα. Επίσης, το μικρότερο βύθισμα έκανε την ανέλκυση και την καθέλκυση ευκολότερη και πιο ασφαλή. Για δεκαετίες δε ναυπηγήθηκε κανένα ιστιοφόρο τρεχαντήρι. Γύρω στο 197° τ(> τρεχαντήρι άρχισε να γίνεται δημοφιλές ως σκά­ φος αναψυχής. Οι περισσότεροι ιδιοκτήτες έβαλαν ξανά πανιά, άλ­ λοι από μεράκι για το πανί, άλλοι για την όμορφη εικόνα που π α ­ ρουσιάζει. Όμως το τρεχαντήρι είναι τώρα πολύ ρηχό, για να μπο­ ρεί να χρησιμοποιήσει πανιά σε όλες τις πλεύσεις. Η ιστιοφορία του σχεδιάζεται από ανθρώπους που δεν είναι ναυτικοί και δεν έχουν εμπειρία. Από παλιές φωτογραφίες, ως πίνακες θαλασσογραφιών, παίρνουν πληροφορίες και κατασκευάζουν μια ιστιοφορία που εί­ ναι πολύ όμορφη ως εικόνα, όμως στην πράξη είναι φορτωμένη με άχρηστα σχοινιά, συρματόσχοινα, ανεμόσκαλες, μακαράδες και σχοινάκια. Η σωστή αρματωσιά πρέπει να έχει μόνο ό,τι είναι α­ πολύτως απαραίτητο για τις ανάγκες της ιστιοφορίας. Το σκάφος αναψυχής χρειάζεται χώρους όπου να μπορεί να σταθεί κάποιος όρθιος και, επειδή το τρεχαντήρι είναι πολύ ρηχό, σήκωσαν καμπί­ να. Σε ένα σκάφος μήκους 12 μέτρων αυτή είναι περίπου 70 π ό ­ ντους πάνω από τη γραμμή του καταστρώματος. Έφτιαξαν και γέφυρα-καμπίνα στην πρύμνη και το αποτέλεσμα είναι πολύ αρνητι­ κό. Όχι μόνο αισθητικά. Σε ένα ήδη ρηχό σκάφος, το επιπλέον βά­ ρος τόσο ψηλά επηρεάζει την ευστάθεια του. Η αυξημένη αντίστα­ ση στον αέρα που προβάλλει η γέφυρα και τα περιττά σχοινιά, συρ­ ματόσχοινα, ανεμόσκαλες κλπ. επιδρούν κι αυτά αρνητικά στην ευ­ στάθεια του. Το πανί έγινε αναγκαστικά πιο μικρό εξαιτίας του ύ­ ψους της γέφυρας και για τον ίδιο λόγο, τα πανιά είναι αδύνατο να μουδαριστούν με ασφάλεια, σβελτάδα και ευκολία. Το τρεχαντήρι ως ιστιοφόρο αχρηστεύθηκε. Και όμως, το τρεχαντήρι θα μπορούσε να γίνει ένα υπέροχο ιστιοφόρο, προσαρμοσμένο στις σημερινές απαιτήσεις μας: άνε­ το, ασφαλές, με απλή ιστιοφορία, ικανό να μας ταξιδέψει οπου­ δήποτε, και παντού να τραβάει τα μάτια πάνω του. Για να είναι πετυχημένο ένα σκάφος, θα πρέπει να σχεδιαστεί για τη χρήση που το προορίζουμε. Αν αποδεχτούμε ότι η παράδοση εξελίσ­ σεται, μπορούμε να έχουμε ένα τρεχαντήρι που να ανταποκρί-

νεται, κατά το δυνατόν, στις ναυτικές απαιτήσεις μας. Με αυτό το σκεπτικό, κάθησα και σχεδίασα ένα τρεχαντήρι κα­ θαρόαιμο ιστιοφόρο, που σημαίνει ότι έδωσα έμφαση στην καλύ­ τερη δυνατή συμπεριφορά με πανιά., πιστός φυσικά στις βασικές γραμμές του τρεχαντηριού, που είναι η καμπύλη της πλώρης, η γω­ νία της πρύμνης και η καμπύλη της κουπαστής. Το έκανα πιο βα­ θύ, για να μπορεί κάποιος να στέκεται όρθιος, χωρίς όμως υπερ­ βολικά ψηλές κατασκευές για καλύτερη ευστάθεια. Αυτό βοηθά και στο να έχει πιο αργό και πιο μαλακό μπούζι (το κούνημα από κου­ παστή σε κουπαστή) κάτι που παρουσιάζουν όλα τα μηχανοκίνητα τρεχαντήρια, με αποτέλεσμα να γίνονται πολύ κουραστικά. Η ιστιοφορία του είναι απλή. Πολύ σύντομα θα μπορεί κάποιος να τη χειριστεί με ασφάλεια και ευκολία, μέρα ή νύχτα να μουδάρει τα πανιά ή να τα κατεβάσει. Η κατασκευή με παραδοσιακό τρό­ πο και υλικά, που συνδυάζεται παράλληλα με καλύτερους τρόπους εφαρομογών που γνώρισα αλλού, σαφώς κάνουν ένα σκάφος ελα­ φρύτερο και πιο γερό/Ενα ξύλινο σκάφος σωστά κατασκευασμέ­ νο, με σοφή επιλογή και χρήση υλικών, θα χρειάζεται πολύ λιγότε­ ρη συντήρηση α π ' ό,τι ξέρουμε για τα ξύλινα καΐκια. Και επειδή μου αρέσει να ονειρεύομαι ταξίδια μακρινά σε άγνωστα μέρη, το σχεδίασα ώστε να μπορεί να πάει παντού. Το μηχανοκίνητο τρεχαντήρι μπορεί να τα καταφέρει μια χαρά στο Αιγαίο, όμως δεν είναι κατάλληλο για ανοικτές θάλασσες. Πριν από χρόνια γνώρισα στην Costa Rica έναν Αμερικάνο που ταξίδευε με ένα τρεχαντήρι. Μου έκανε μεγάλη εντύπωση να δω ελληνικό καΐκι σ' εκείνα τα μέρη. Με τη γνωριμία, ήρθαν και οι ερωτήσεις. Το είχε αγοράσει στην Κύπρο και πήγαινε στο Σαν Φραντσίσκο. Του είχε κάνει κάποιες μετατροπές και του έφτιαξε κανονική ι­ στιοφορία. Ήταν γύρω στα ι ο-11 μέτρα. Το αγαπούσε, αλλά είχε δύο π α ρ ά π ο ν α , πολύ βασικά όμως: το μπούζι, μου έλεγε, του έ­ φερνε τρέλα. Το χειρότερο όμως ήταν πως τα δεσίματα του σκά­ φους δεν άντεχαν στις καταπονήσεις του καταρτιού και των π α ­ νιών. Έτσι ταξίδευε πάντα με μικρή ιστιοφορία κάνοντας πολύ αρ­ γ ά και κουραστικά περάσματα, γεμάτα άγχος, αφού έκανε νερά α­ κόμη και σε ήρεμες θάλασσες. Το τρεχαντηράκι μας, λοιπόν, είναι ίο μέτρα στο μήκος, 3,4° μέ­ τρα στο πλάτος και έχει βύθισμα ι,8ο μέτρα. Τα 59 τ·ί^· επιφάνει­ ας των πανιών είναι μοιρασμένα σε τρία πανιά, που του δίνουν δύ­ ναμη και ευελιξία. Η ιστιοφορία του σχεδιάστηκε για να ανταπο­ κρίνεται σε όλες τις καιρικές συνθήκες. Φιλοξενεί άνετα 4 άτομα.

ΜΑΝΩΛΗΣ ΨΑΡΡΟΣ*

Η αναβίωση των ξύλινων παραδοσιακών σκαφών ο ελληνικό παραδοσιακό σκάφος αποτελεί σημαντικό και αναπό­ σπαστο κομμάτι της ναυτικής και τεχνικής παράδοσης της χώρας μας. Η αντικατάσταση του από πλοία σύγχρονης μορφής και τε­ χνολογίας αποτέλεσε το κύριο αίτιο για την δραματική μείωση της παρα­ γωγής του στις τελευταίρες δεκαετίες του 20 ο υ αιώνα, σε αντίθεση με την άνθιση που παρουσίασε αυτός ο τομέας μέχρι και τη δεκαετία του 195°· Τα καΐκια δεν περνούν απαρατήρητα όπου κι αν τα συναντούμε, αφού με­ ταφέρουν την παράδοση αιώνων και αποτελούν παραδείγματα αρμονίας και παρελθούσης αισθητικής η οποία τείνει να εξαφανιστεί, συγκρινόμενη με τα σύγχρονα δεδομένα. Οι νοσταλγοί των ελληνικών παραδοσιακών σκαφών που ενδιαφέρο­ νται για την απόκτηση τους, συχνά αποθαρρύνονται από την πρόβλεψη για το υψηλό κόστος κατασκευής και συντήρησης. Στα παράλια της γειτονικής Τουρκίας όμως, παρατηρείται τα τελευταία χρόνια μεγάλη δραστηριότη­ τα στη ναυπήγηση σκαφών παραδοσιακής μορφής. Η άνθιση αυτή οφείλε­ ται στο διαρκώς αυξανόμενο ενδιαφέρον για θαλάσσιο τουρισμό. Το ξύλο, σαν υλικό, είναι φιλικό προς τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Η ξύλινη γάστρα, εκτός από την καλή καλή αισθητική και τη ζεστασιά της, παρουσιάζει και πλεονεκτήματα θερμομόνωσης και απορρόφησης θορύ­ βων και κραδασμών, στοιχεία πολύ σημαντικά για την ευχάριστη διαμονή στο εσωτερικό της. Η αρμονική κατανομή των βαρών της κατασκευής, προσ­ δίδει στη γάστρα χαρακτηριστικά καλής πλεύσης, με την αποφυγή υψηλών επιταχύνσεων που δημιουργούν δυσφορία στους επιβαίνοντες. Η χαμηλή ισχύς μηχανών και η δυνατότητα πρόωσης με πανιά, συμβά­ λουν στην χαμηλή κατανάλωση καυσίμων και στη μείωση της ρύπανσης του περιβάλλοντος. Η μακρά οικογενειακή παράδοση και η αγάπη μας για τα ξύλινα πα-

Τ

NotuTCYivoç

συνεχιστής του ραδοσιακά σκάφη, αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την αναβίωση της ναυιστορικού πήγησής τους. Με σκοπό τη μείωση του κόστους κατασκευής και συντήκαρναγιου της ρη σ ης ; αχ\ά και για να ξεπεραστεί το πρόβλημα της έλλειψης ειδικευμέστο Πέραμα, νων καραβομαραγκών, αξιοποιείται η σύγχρονη τεχνολογία υλικών, και η 10

τεχνολογία που έχει αποκτήσει το ναυπηγείο την τελευταία δεκαπενταε­ τία στη μέθοδο συγκολλητής κατασκευής (cold molded boat building) με χρήση εποξικών υλικών. Με τη μέθοδο αυτή, τα σκάφη διατηρούν τα παραδοσιακά μορφολογι­ κά στοιχεία, ενώ ταυτόχρονα χαρακτηρίζεται από υψηλή ποιότητα κατα­ σκευής και αυξημένη αντοχή. Ακολουθείται η laminted μέθοδος κατασκευής για τους νομείς και όλα τα ενισχυτικά του σκάφους που παρουσιάζουν μεγάλες καμπυλότητες. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται οικονομία υλικών, ενώ είναι δυνατή η ταυ­ τόχρονη παραγωγή ενισχυτικών για περισσότερες από μία γάστρα. Το εξωτερικό περίβλημα αποτελείται από δύο ή τρεις στρώσεις συ­ γκολλητές και καρροτές στους νομείς και μεταξύ τους. Σημαντικό πλεονέκτημα της συγκολλητής μεθόδου είναι ότι μεγάλο μέ­ ρος της ναυπήγησης μπορεί να εκτελεστεί από λιγότερο ειδικευμένους τε­ χνίτες. Οι γάστρες αυτές χαρακτηρίζονται από μακροζωία και ευκολία συντή­ ρησης, διότι δεν απαιτούνται πλέον εργασίες, καψίματος, καλαφατίσματος και κατακαρφώματος που θεωρούνται μειονεκτήματα των παραδο­ σιακών σκαφών. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιείται κατά κανόνα ξυλεία ιρόκο. Η ξυλεία ιρόκο θεωρείται άριστο ναυπηγικό υλικό με υψηλή αντοχή, μεγάλη διάρκεια ζωής, δεν προσβάλλεται από μικροοργανισμούς και μύκητες, δεν κινδυνεύει από σαράκι ή άλλους ξυλοφάγους οργανισμούς και μύκητες, που ευδοκιμούν στην Ελλάδα, έχει καλή εμφάνιση και επιδέχεται οποια­ δήποτε μορφής φινίρισμα.

ΠΑΝΟΣ ΧΑΣΑΠΗΣ*

ΧΡΧΣΟΠΗΓΗ ΣΑ 8 5

Η ιστορία της ναυπήγησης μιας ξύλινης βάρκας*

^Ρ^

* Δικηγόρος, Γραμματέας του Ναυτικού Ομίλου «Φίλοι των Ξύλινων Σκαφών και της Ναυτικής Παράδοσης».

12

ι. Η γνωριμία με τον μάστορα. Αν και Αύγουστος πριν από της Παναγίας, η θάλασσα στο μπουγάζι της Δονούσας ήταν ανεκτική και παιχνιδιάρα εκείνο το πρωινό του 1991. Κό­ ντευαν δύο ώρες που είχα φύγει από την Αιγιάλη στην Αμοργό με προορι­ σμό τη Σχοινούσα. Μόνος στο «ΗΩΣ», ένα ξύλινο μηχανοκίνητο κότερο του 1970 έντεκα τόνων με σουλούπι αμερικάj νικου αλιευτικού της ανατολικής ακτής, ταξί: δευα σταθερά με ταχύτητα τρεχαντηριού και κόντευα στην Κέρο για να μπω στο μικρόκο­ σμο των Μικρών Κυκλάδων, αυτή τη θάλασσα τη σπαρμένη με κατοικημένα κι ακατοίκητα μικρά νησιά και βραχονησίδες, όλα προφυ­ Το ΗΩΣ (Σχέδια AMERICAN ΜARINEλαγμένα κάτω από την επιβλητική και προ­ ΐί,οημ. ναυπήγηση tgjο από μαόνι στατευτική σκιά της Νάξου. Συντροφιά μου ο 0 νδούρας σε YACAL & ΤΙΚ). βόμβος της μηχανής και η ακρόαση στο κανάλι 8 του VHF από τις συνομιλίες αόρατων ψαράδων μεταξύ τους, με τις γυ­ ναίκες τους και τα παιδιά τους στο Κουφονήσι και του Σκοπελίτη με όλους. Του καπετάνιου (πατέρας και γιος) που χρόνια τώρα, με όποιο καραβάκι κι αν είχε, εξασφαλίζει ακόμα την επικοινωνία των μικρών και εξαρτημέ­ νων αυτών τόπων με τη Νάξο, χειμώνα - καλοκαίρι ανεξαρτήτως καιρού και δυσκολιών. Πίσω μου στον ορίζοντα της ανατολής στην ίδια πορεία διακρινόταν από ώρα ένα ασυνήθιστο πανί μέσα στο φως του πρωινού. Γρήγορα όμως στα­ μάτησα να του δίνω σημασία καθώς απασχολήθηκα να βρω το δρόμο μου

προς τη Σχοινούσα, επισκέπτης της για πρώτη φορά. Αργότερα, καθισμένος στη σκιερή ταρατσούλα του «ΝΙΚΟΛΑ» παρήγ­ γειλα ψωμοτύρι με ντομάτα και χάζευα τον περίγυρο και το ΗΩΣ μου, μοναδικό ξένο πλεούμενο στο μικροσκοπικό λιμανάκι της Σχοινούσας, όταν εμφανίστηκε να γλυστράει αργά στο διάφα­ νο νερό μία πανέμορφη σκούνα (το ασυνήθιστο «πανί» του πρωif σκούνα ΗΛΙΟΠΟΤΙΣΣΑ ϊνού). Στο κατάστρωμα ένας η­ στο Νοτιανατολικό Αιγαίο τον Αύγουστο iggi. λιοκαμένος λιπόσαρκος τύπος και μία γυναίκα κινούνταν αργά και μεθοδικά για να βάλουν τάξη στο κατά­ στρωμα και για όλες τις εργασίες της αγκυροβολιάς χωρίς κανένα μηχανι­ κό βοήθημα, μόνο με τα χέρια τους, τα σχοινιά και τα παλάγκα. Σε λίγο πίναμε παρέα στον ίδιο τραπέζι, οι μόνοι θαμώνες στο ταβερ­ νάκι. Έτσι γνώρισα το Νίκο Δαρουκάκη, εμπειροτέχνη ναυπηγό που έζησε πολλά χρόνια στην περιοχή του Βανκούβερ στον Καναδά, έφτιαξε από το­ πική ξυλεία τη σκούνα «ΗΛΙΟΠΟΤΙΣΣΑ», στην οποία φόρτωσε όλη του την οικοσκευή, τα εργαλεία της δουλειάς του, τις θυσίες και τα όνειρα του για να περάσει τον Ωκεανό και να ρθει στην Ελλάδα, στην Αίγινα, στον πα­ ράδεισο των ξύλινων σκαφών και της ναυτικής παράδοσης, όπως νόμιζε. ι. Η παραγγελία Τον επόμενο χρόνο η διαρκώς εντεινόμενη υπεραπασχόληση με τη δου­ λειά μου με ανάγκασε να δώσω το ΗΩΣ σ'έναν ξένο, που μπορούσε να συ­ νεχίσει τη φροντίδα του καλύτερα από μένα. Είχα την πεποίθηση τότε, ότι σε 2-β χρόνια θα το αναπλήρωνα με ένα παρόμοιας γοητείας και μεγέθους σκάφος. Με αυτή την ψευδαίσθηση πέρασαν δέκα χρόνια ώσπου ωρίμασε η απλή ιδέα να αγοράσω ή να φτιάξω μία όμορφη μικρομέγαλη παραδο­ σιακή βάρκα, με λίγες απαιτήσεις συντήρησης αλλά κατάλληλη για να α­ πολαμβάνω το γυαλό και ικανή να μετακινηθώ με ασφάλεια μέχρι την α­ πέναντι (εκάστοτε) στεριά. Οι πρώτες έρευνες μου φανέρωσαν με έκπληξη, ότι η ιδέα αυτή στην Ευρώπη είχε ήδη πολλούς οπαδούς. Στη Γαλλία, στα Βρετανικά νησιά, στις

* Γοργόνα με δύο ουρές σκαλισμένη

Κάτω Χώρες και άλλου είχε αρχίσει να ανθεί από τα μέσα της δεκαετίας στην πρύμνη της του '8ο η κατηγορία "voile-aviron" (πανί-κουπί) και το παράκτιο κάμπιν- ΧΡΥςΟΠΗΓΗς ,

,

-,

,

,.

,

».

,

,

γκ γινόταν η αγαπημένη δραστηριότητα για πολλούς ιδιοκτήτες μικρών

(από το σχέδιο τουΓ

Σεφέρη) 13

σκαφών από 4,5 μέχρι 6,5 μέτρα. Αρκετοί από αυτούς συνασπίζονταν σε παρέες και ομίλους. Παλιά σχέδια από μικρά αλιευτικά του μεσοπολέμου ανασύρθηκαν από ιδιωτικά και δημόσια αρχεία, σκάφη που είχαν επιζήσει αποτυπώθηκαν ή επισκευάσθηκαν και διαγωνισμοί ναυπηγικού σχεδίου διοργανώθηκαν από τους ομίλους αυτούς. Παράλληλα, εκτός από τον πολιτισμό κινήθηκε η οικονομία και δημι­ ουργήθηκε και η σχετική αγορά. Παραγγελίες δόθηκαν σε τοπικά ναυπη­ γεία και μαστόρους, η παραγωγή παραδοσιακού ναυτικού εξοπλισμού άρ­ χισε να κινείται ξανά, ειδικές εκδόσεις - βιβλιογραφία, αρθρογραφία, με­ λέτες, φωτογραφίες διαδόθηκαν ευρέως. Αρκετές τοπικές γιορτές εξελί­ χθηκαν σε κανονικά φεστιβάλ με XENUS διεθνή απήχηση, επιτυχία και με­ DOSSIER DE CONSTRUCTION γάλη διάρκεια. Δημιουργήθηκε και τζίρος γύρω από ένα πανέμορφο αντικείμενο. Για την υλοποίηση της ιδέας μου αγόρασα από το Γάλλο ναυπηγό Roger Picard τα σχέδια του "XENUS", με τα οποία είχε δια­ κριθεί σ'έναν από τους παραπάνω διαγωνισμούς. Ήταν σχέδια για ο^ μία ανοιχτή βάρκα "lougre" ή "lugger" με ψηλά παραπέτα, δύο Σχέδιο του XENUS του Roger Picard άρμπουρα και ιστιοφορία ψάθας με φλόκο σε μπαστούνι. Το Φθινόπωρο του 2002 με τα σχέδια υπομάλης ήρθα στην Αίγινα να βρω τον μάστορα που είχα γνωρίσει στη Σχοινούσα το 1991. Βρήκα το Νίκο απογοητευμένο στη βεράντα του σπιτιού του στο Κλει­ δί. Οι δουλειές δεν του έλλειπαν αλλά ήταν όλες ανούσιες. Καμία παραγ­ γελία νέου ξύλινου σκάφους καμία ενδιαφέρουσα δραστηριότητα σαν αυ­ τές που ανθούσαν αλλού.

Συζητήσαμε την ιδέα μου, "Le bateäll pOIXt a f a âllXφ îles" του εξήγησα τις απαιτή-

! :

Kaspration frndit.ionn.eHt;

σεις μου για το είδος της χρήσης, για τη συντήρη­ ση, για την εμφάνιση και για τον προϋπολογισμό. Του έδειξα και τα σχέ­ δια. Ο Νίκος «ζωντάνε­ ψε». Όμως το βόρειας νοοτροπίας σχέδιο της U

ToXENUS του Roger Picard με τον ίδιο (μάλλον) στο τιμόνι.

βάρκας δεν τον ενθουσίασε και, προσφέρθηκε να μου σχεδιάσει ένα πρω­ τότυπο σχέδιο εμπνευσμένο από τον υδραίικο βαρκαλά ως προς τα έξαλα αλλά με βρεχάμενα ιστιοφόρου. Με ιστιοφορία λατίνι! πρόσθεσα εγώ. Μετά από λίγες βδομάδες η εμφανής ικανότητα του Νίκου στο σχέδιο και η ιδέα ενός μικρού πλεούμενου ταιριαστού στα νερά του Σαρωνικού και στο μάτι του Αιγινήτη μού έδωσαν την απόφαση και του ζήτησα να προ­ χωρήσει στο οριστικό σχέδιο. 0 Νίκος δέχθηκε με επιφύλαξη για την ι­ στιοφορία. Οι κανόνες του λατινιού του ήταν άγνωστοι. Συμφωνήσαμε για το σκαρί και ως προς το λατίνι είπαμε να πειραματισθούμε. Αφοσιώθηκα στην έρευνα.

3· Το λατίνι. Το τρίγωνο πανί που δένεται σε μία αντένα μακρύτερη από το άρμπουρο και από το μήκος του σκά­ φους, ήταν για πολλούς αιώνες η χα­ ρακτηριστική ιστιοφορία σε όλη τη Μεσόγειο. Απαιτούσε πολύ απλό σταθερό εξαρτισμό αλλά μεγάλη ι­ κανότητα στους χειρισμούς.Έδινε ταχύτητα και ευχέρεια πλεύσης όρ­ τσα στον άνεμο αλλά μπορούσε να γίνει πολύ επικίνδυνο σε περίπτω­ ση απροσεξίας. Εξακολουθεί να χρη­ σιμοποιείται από ψαράδες και άλ­ λους επαγγελματίες μόνο στις α­ φρικάνικες ακτές της Μεσογείου και στο Νείλο . Στην Ισπανία, στη με­ σογειακή Γαλλία, στην Ιταλία και στην Κροατία το λατίνι έχει ανα­ βιώσει από ερασιτέχνες και συλλό­ γους παραδοσιακών σκαφών από τα τέλη της δεκαετίας του '8ο. Τα­ κτικές και έκτακτες συναθροίσεις και αγώνες λατινιών διοργανώνο­ νται κάθε χρόνο στο Σαν Τροπέ και σε άλλα θέρετρα των ακτών αυτών.

-+-*£* Σκίτσα λατι νιων σε παλιό χάρτη. Φελούκα με λατίνι στο Νείλο τον Μάιο 2 οο8

Στην Ελλάδα το λατίνι πρακτικώς είναι εξαφανισμένο. Η έρευνα μου σε ελληνικές πηγές είχε απογοητευτικά αποτελέσματα. Η μικρή βιβλιογραφία (Κοτσοβίλλη, Δαμιανίδη, Λεοντίδη) έδινε κάποιες πληροφορίες αλλά μη α15

ξιοποιήσιμες στην κατασκευή. Οι επιζώντες παραδοσιακοί καραβομαραγκοί στο Πέραμα και αλλού καθώς και οι_επαγγελματίες και ερασιτέχνες μοντελιστές που βρήκα δεν μπορούσαν να προ­ σθέσουν τίποτα. Τον καιρό που φτιάχνονταν λα­ τίνια ήταν παιδιά. Οι νεώτεροι δεν τα γνώρισαν. Πληροφορίες δεν είχαν. Μόνο αναμνήσεις οι πα­ λιότεροι. Μία ναυτική τέχνη χάθηκε ή ήταν έτοιμη να χαθεί. Στράφηκα σε αναζήτηση πηγών στο ε­ ξωτερικό. Τις πιο πολύτιμες πληροφορίες βρήκα στο "Construction & Manœuvre des Bateaux & Embarcations à Voilure Latine" του Jules Vence (εκ­ δόσεις Augustin Challamel 17, rue JACOB, Παρί­ σι 1897), στο Guide de la manœuvre des petits voiliers traditionnels (εκδόσεις Le Chasse-Marée/ArMen, Douarnenez 2001), στο "Voiles Laines" (ίδιες εκ­ δόσεις), στο "Et voguent tartans et voiles latines.. !' (εκδόσεις ÉDISUD, Aix-en-Provence 2001) σε ιτα­ τηςΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ (Νίκος Δαρουκάκης). λική βιβλιογραφία και αλλού. Από τις πληροφορίες αυτές, από το συνδυασμό τους, από την εξέταση πολλών φωτογραφιών με μεγεθυντικό φακό, από τις αναμνήσεις των πα­ λιών μαστόρων και ναυτικών, από τη δική μας κρίση και από διαίσθηση κα­ θορίσαμε τη θέση του άρμπουρου στη βάρκα, το μήκος του, τη διάμετρο του, το μήκος και το προφίλ της αντένας, τον τρόπο χειρισμού του πανιού και τα αναγκαία σχοινιά του. Σχοινιά σύγχρονης τεχνολογίας (πολυεστερικά) με όψη κανάβινου παραγγέλθηκαν στην Αγγλία. Τους μακαράδες α­ νέλαβε ο Νίκος.

L

Σχέδιο

ill')« •'•'JV-^-T.A.V

Τα σχέδια ολοκληρώθηκαν μέσα στο Γενάρη του 2003. Η βάρκα θα εί­ χε εκτόπισμα 1,5 τόνο, μήκος 6 μ., πλάτος 2 μ. και βύθισμα 0,85 πλέον την κόντρα καρίνα από μολύβι.

4· Η ναοπήγηση. Η κατασκευή θα γινόταν με τη μέθοδο "strip planking" Pf (πέτσωμα με μικρά πηχάκια), l·--επειδή στη συνέχεια έχει ε- gH λάχιστες απαιτήσεις συντή­ ρησης. Η μέθοδος είναι ελά­ χιστα γνωστή στην Ελλάδα και ο μοναδικός άλλος μά­ στορας που πληροφορήθηκα 16

ότι είχε σχετική εμπειρία είναι από ένα ναυ­ πηγείο στο Παγασητικό μετά από το Βόλο. Στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική η μέ­ θοδος είναι συνηθισμένη και φαίνεται ότι επινοήθηκε στις αρχές του 20 ο υ αιώνα. Το δίλημμα στην επιλογή της ξυλείας το έθεσε ο μάστορας υπεύθυνα από την αρχή με σαφήνεια: η βάρκα μπορούσε να γίνει χωρίς έκπτωση στην ποιότητα είτε με ακρι­ βή (ευγενή) ξυλεία είτε με φθηνή ξυλεία της επιλογής του (πεύκο, έλατο, κυπαρίσσι, α­ κακία). Αποφάσισα το πρώτο και μία μέρα του Φεβρουαρίου (2003) από το πρωί μέχρι αργά το απόγευμα το περάσαμε στο ξυλεμπορικό του Μουράτογλου στον Πειραιά, όπου διάλεγε ο ίδιος ένα ένα τα κατάλλη­ λα ξύλα. Λευκός δρυς Αμερικής για την κα­ ρίνα, το ποδόσταμο, τους νομείς και τα κα­ μάρια, σίπο (μαόνι) για το πέτσωμα, τικ Ινδοκίνας για την κουβέρτα, πεύκο όρεγκον για το άρμπουρο, την αντένα και τη γουργούλα (ένα κουπί στην πρύμνη), κόντρα πλα­ κέ θαλάσσης με τις σωστές κόλλες. Στο χωράφι δίπλα στο σπίτι του ο Νί­ κος έφτιαξε ένα πρόσκαιρο υπόστεγο για τις διαστάσεις της βάρκας. Σε μεγάλα φύλ­ λα κόντρα πλακέ μετέφερε από το σχέδιο τις ναυπηγικές γραμμές στις πραγματικές τους διαστάσεις ("lofting") και έστησε από το δρυ την καρίνα και τα ποδοστάματα. Στη συνέχεια κατασκεύασε την παπαδιά από το μαόνι και καλούπια από ρετάλια και υπολείμματα του εργαστηρίου και τα τοποθέτησε σε επιλεγμένα σημεία κατά μή­ κος της καρίνας από την παπαδιάμέχρι την πλώρη. Από το μαόνι έσχισε μονοκόμματους πήχεις περίπου 20X25 m m σ ε μήκος από την παπαδιά μέχρι την πλώρη. Κάθε πήχης συγκολλάται και βιδώνεται στα δύο άκρα

και καμπυλώνεται, με σφιχτήρες στη γραμ­ μή που τον υποχρεώνουν τα καλούπια. 0 επόμενος πήχης συγκολλάται και καρφώ­ νεται από πάνω προς τα κάτω στον προη­ γούμενο. Η κόλα είναι εποξική (west system) και τα καρφιά μπρούτζινα. Με αυτό τον τρόπο σιγά - σιγά ολοκληρώθηκε το πέτσωμα από την καρίνα μέχρι το ύψος της κουβέρτας. Το πέτσωμα αυτό είναι άκαμπτο, χωρίς καλαφάτι και μετά την ολο­ κλήρωση του συμπεριφέρεται σαν μονο­ κόμματη ενιαία κατασκευή, μέρος του φέροντος οργανισμού του σκάφους. Νο­ μείς δεν είναι αναγκαίοι σ'αυτή την κα­ τασκευή αλλά εμείς τοποθετήσαμε. Έγι­ ναν από τον δρυ και για να λυγίζουν ατμίσθηκαν σε ειδικό ατμολέβητα που έ­ φτιαξε ο μάστορας. Αφαιρούσε ένα ένα τα καλούπια και προχωρούσε τοποθε­ τώντας τους νομείς και βιδώνοντας τους , στο πέτσωμα. Παράλληλα παραγγέλθηκαν οι δεξαμενές (2X70 λίτρων για νερό και 2X45 λίτρων για πετρέλαιο), η μηχανή, το αξονικό, το πανί και ο λοι­ πός εξοπλισμός. Το πέτσωμα στοκαρίστηκε εξωτερικά με εποξικό στόκο και μπογιά. Εσωτερικά περάστηκε με λάδι, αστάρι και λαδομπογιά. Η κουβέρτα ενισχύθηκε μελετημένα για να προσλαμβάνει μόνη της τις δυνάμεις του άρμπουρου, το οποίο θα ήταν αυτοφερομενο χωρίς κανένα ξάρτι. Αυτό παρέχει ελευθερία χειρισμών στο λατίνι και κυκλοφορίας στην κουβέρτα. Το άρμπουρο έγινε στο μή­ κος της βάρκας, αφαιρούμε­ νο και στηρίζεται σε ειδικά ε­ νισχυμένη βάση στο σοτρόπι. Η κλίση του μπορεί να ρυθμι­ στεί αρκετά προς την πλώρη ή 18

ΦΩΤΟ i-j: Φάσεις από τη ναυπήγηση της ΧΡΥΣΟ ΠII ΓΗ Σ στο Κλειδί της Αίγινας.

την πρύμνη και, ακινητο­ ποιείται στην τρύπα της κουβέρτας με σφήνες. Η αντένα έγινε αρχικά μονοκόμματη και ύστερα μετατράπηκε σε δύο τμή­ ματα συνολικού μήκους εν­ νέα μέτρων και ματίστηκε με σχοινί 8 χιλιοστών σε δύο σημεία. Η όλη κατασκευή άρχι­ σε τον Μάρτιο 2003 και τε­ λείωσε ένα χρόνο μετά, με μεγάλα διαστήματα συμ­ φωνημένης διακοπής το κα­ Συγκινηθήκαμε, αγκαλιαστήκαμε, τραπεζοθήκαμε άψογα και μέχρι αργά στο μαγαζίτου συγχωρεμένου λοκαίρι. 0 χρόνος αυτός ήταν απολαυστικός με όλη τη σημασία της λέξης. Την ΐ7·4· 2 0 0 4 έγινε η καθέλ­ κυση και η βάπτιση στην Πέρδικα με φίλους και συγγενείς. Η «ΧΡΤΣΟΠΗΓΗ» στάθηκε στην ίσαλο της και έπλευσε ακριβώς όπως σχεδιάστηκε.

5· Η εμπειρία από το λατίνι. Με σαβούρα από μολύβι 230 κιλά σε χυτήριο του Πειραιά βιδωμένη εξωτερικά κατά μήκος της καρένας και 35° κΙ·λά σε τεμάχια των 15 κιλών τοποθετημένα κατά βούληση εσωτερικά κάτω από το πάτω­ μα, η ΧΡΤΣΟΠΗΓΗ έδειξε ότι κρατάει κα­ λά στα όρτσα τα 2 2 τμ. του πανιού της με αέρα μέχρι δύναμη 5-6. Η μέση ταχύτητα της υπολογίσθηκε (επί χάρτου) το 2005 σε 5,5 κόμβους με αυτές τις συνθήκες βόρει­ ου ανέμου και ανάλογου κυματισμού, χω­ ρίς μούδες στο πανί, βαρυφορτωμένη και με όλη τη σαβούρα της από την Αντίπαρο στο Κατωμέρι της Νάξου. Το απόνερο που αφήνει η βάρκα είτε με τη μηχανή είτε με το πανί είναι μικρό και περνάει τα κύμα­ τα πολύ γλυκά. Η αίσθηση του τιμονιού ό­ μως με το πανί ήταν βαρειά. Όσο αυξάνει η ένταση του ανέμου τόσο η βάρκα θέλει

γλεντήσαμε τουΝώντα.

ΗΧΡΥΣΟΠΗΓΗ στις εκδηλώσεις NOE τονΟκτ. 2005 στο Φαληρικό όρμο (στη μνήμη Αντωνίου Μπενάκη). (ΦώτοDKStudio. Δ. Κουμαράς) 19

Στο Βαθύ της Σίφνου με λατίνι.

να ορτσάρει και η πίεση στη λαγουδέρα μεγαλώνει. Αυτό σήμαινε ότι έ­ πρεπε να μετατοπισθεί το κέντρο ιστιοφορίας προς την πλώρη. Για να γί­ νει αυτό προσθέσαμε ένα φλόκο σε μπαστούνι, που όταν δεν χρειάζεται μπορεί να ανασυρθεί εύκολα πάνω στην κουβέρτα. Αυτομάτως το σύστη­ μα ισορρόπησε και το τιμόνι ελάφρυνε. Η δυσκολία με το λατίνι ανακύπτει όταν δεν υπάρχει βοήθεια για το χει­ ρισμό του και ιδίως όταν πρέπει (χωρίς βοήθεια) να μειώσεις την ιστιοφο­ ρία (παίρνοντας ι ή 2 μούδες) και να το μαζέψεις με δυνατό άνεμο. Για το χειρισμό του χρησιμοποιούνται έξι σχοινιά: δύο σχοινιά δεμένα στο πλωριό άκρο της αντένας (στο «μπάνιο»), από τα οποία το ένα έρχεται στην πίσω αριστερή πλευρά της βάρκας μέσα από οδηγούς στην πλώρη και στο πλάι και το δεύτερο έρχεται στην πρύμνη ελεύθερο, η σκότα, ένα άλλο σχοινί από το πάνω μέρος της αντένας στην πρύμνη, η «τρόσσα», που είναι ένα είδος βαρδαριού που επί πλέον φιμώνει την αντένα με το άρμπουρο και το μα­ ντάρει. Για να πάρεις μούδες πρέπει να λασκάρεις τα μπροστινά σχοινιά και τη σκότα, να μαϊνάρεις την αντένα χαμηλά για να τη φτάνεις, να πάρεις τα μπόσικα στην τρόσσα (αν χρειαστεί), να δέσεις όλα του μουδόσχοινα, να μεταφέρεις το σημείο ανάρτησης της αντένας πιο μπροστά, να λασκάρεις 20

την τρόσσα, να ξαναβιράρεις και να ξαναφερμάρεις την τρόσσα. Αυτά δεν είναι εύκολα για ένα άτομο, ιδίως αν δεν υπάρχει δεύτερος στη βάρκα. Το λατίνι λοιπόν χαρίζει πράγματι συγκινήσεις αλλά θέλει πλήρωμα και έχουν δίκιο αυτοί που είπαν ότι μπορεί να γίνει επικίνδυνο.

6. Πειραματισμός με νέα ιστιοφορία. Το JUNK. Κινέζικο πανί σε παραδοσιακή βάρκα στην Αίγινα; ΝΑΙ χωρίς δισταγ­ μό, αν το πανί αποδίδει, είναι ευκολότερο στους χειρισμούς και πιο α­ σφαλές. Η ιδέα ήταν του Νίκου. Τεχνικές οδηγίες πήραμε από αγγλόφωνη βι­ βλιογραφία και από παλιούς φίλους του στον Καναδά με μεγάλη εμπει­ ρία από πολύμηνα ταξείδια με τις «τζόνγκες» τους στους ωκεανούς. Η εικόνα αυτών των πανιών, συχνά ψάθινων, με τις πολλές επάλληλες μπανέλες, συνήθως από μπαμπού, που ανοίγουν και μαζεύουν σαν βε­ ντάλιες, είναι χαρακτηριστική στα Στο Βαθύ της Σίφνου με]ϋΝΚ. λιμάνια της Άπω Ανατολής και της θάλασσας της Κίνας. Μ ε JUNK στο Φαληρικό όρμο το 2 ocrj. Διακρίνεται η πλώρη του Η μεγαλύτερη δυσκολία αποδεί­ χθηκε να βρούμε τα κατάλληλα μπα­ μπού (έξι τεμάχια). Θέλαμε να εί­ ναι συμπαγή (όχι κούφια), με τη φλούδα τους, με διάμετρο μεταξύ 3,5 και 4,0 cm και μήκος περίπου 3,5 μέτρων. Τελικά βρέθηκαν σε ένα τε­ χνίτη σχετικών επίπλων στου Γκύζη στην Αθήνα. Τα είχε αχρησιμοποίη­ τα από τις αρχές της δεκαετίας του '70 σε αποθήκη στην Καρδίτσα!

εκπαιδευτικού

ιστιοφόρου των ναυτικών δοκίμων της ΟΝΔΟΥΡΑΣ. (Φώτο DK Studio, Δ. Κουμαράς)

Το σχέδιο του πανιού και τις λε­ πτομέρειες του σχεδίασε ο Νίκος. Το πανί έκοψε και έραψε στο ιστιοραφείο του στον Πειραιά ο Κώστας Καφετζιδάκης, που είχε ράψει και το λατίνι. Δέθηκαν τα μπαμπού στο πανί, τοποθετήθηκε σε νέο άρμπουρο (ψηλότερο και από ελαφρύτερο ξύλο, έ­ λατο, αγορασμένο στην Αίγινα) και έγιναν οι πρώτες δοκιμές με κατα­ πληκτικά αποτελέσματα. Οι δυνάμεις δεν εξασκούνται στο πάνω μέρος 21

y.

Με ιστιοφορία JUNK και φλόκο

του άρπουρου, όπως με το λατίνι, αλλά επιμερίζονται σε όλο το μήκος τοο. Σε περίπτωση ανάγκης (π.χ. σπηλιάδας) αφήνεις τη σκότα και το πανί λασκάρει χωρίς να χτυπάει καθόλου. Σε αντίστοιχες συνθήκες το λατίνι χτυπάει σαν τρελό παρα; σέρνοντας και το μακαρά της σκό' τας, που μπορεί να γίνει φονικό ό: πλο. Για να μειώσεις ιστιοφορία αρ­ κεί να λασκάρεις το μαντάρι για να πέσει η δεύτερη μπανζλα πάνω στην πρώτη ή η τρίτη πάνω στις δύο πρώ­ τες και ούτω καθ' εξής. Στο λατίνι για να μουδάρεις πρέπει να εξοπλι­ σθείς με το απαιτούμενο θάρρος και να μπεις στην περιπέτεια που προ­ ανέφερα.

Η απόδοση του νέου πανιού σε συνδυασμό με το φλόκο ήταν πολύ καλή. Με άνεμο 5-6 από την Κύθνο ι στη Σέριφο και δευτερόπρυμα από τη Σέριφο στη Σίφνο, με 2-3 μούδες (Φώτο DK Studio. Δ. Κουμαράς) έδινε στη βάρκα ταχύτητα 6+ κόμ­ βων. Στο Φαληρικό Όρμο με βοριά δύναμης 3-4 έδινε (χωρίς μούδα) μέση ταχύτητα 4+ κόμβων. Η αίσθηση ασφάλειας που παρέχει αυτό το πανί είναι αναντικατάστα­ τη. Αν μπορούσε στην πλώρη της βάρκας να τοποθετηθεί αντί του φλόκου ένα δεύτερο JUNK, η αίσθηση αυτή θα ήταν απόλυτη.

7. Η χρήση και το αποτέλεσμα. Η κατοχή και η χρήση μιας βάρκας σαν την ΧΡΤΣΟΠΗΓΗ είναι απαλ­ λαγμένη από τα άγχη του μεγάλου σκάφους και χαρίζει στιγμές πραγμα­ τικής ευτυχίας τόσο όταν τη χρησιμοποιείς όσο και όταν την περιποιείσαι ή σχεδιάζεις τα ταξείδια και τις βόλτες της. Η συντήρηση που απαιτεί εί­ ναι στοιχειώδης. Μεταφέρει με ασφάλεια δέκα άτομα για ημερήσιες ε­ ξορμήσεις και τέτοιες προσφέρονται απεριόριστα στα νερά της Αίγινας. Όταν αντιμετωπίζει χοντρό καιρό (για τα μέτρα της) αισθάνεσαι ασφαλής και θαυμάζεις την ικανότητα της να περνάει γρήγορα, μαλακά και χωρίς ζόρι από τα κύματα. Το πανί σε συνδέει αρμονικά με τις δυνάμεις της φύ22

σης και δεν χαρίζει μόνο απόλαυση και απεριόριστη αυτονομία αλλά και την αίσθηση ότι πολύ δύσκολα θα βρεθείς σε κατάσταση ακυβερνησίας. 0 πετρελαιοκινητήρας παρέχει και αυτός τη δική του σιγουριά και είναι α­ παραίτητος για να απολαύσεις τη μπουνάτσα. Η ΧΡΤΣΟΠΗΓΗ ελλιμενίζεται στο λιμανάκι του Φάρου. Τον Οκτώβριο 2005 προσκλήθηκε να συμμετάσχει στις εκδηλώσεις παραδοσιακών σκα­ φών του NOE στη μνήμη Αντωνίου Μπενάκη. Συναγωνίσθηκε τις μεγαλύ­ τερες και ταχύτατες φαλαινίδες των ναυτοπροσκόπων, διακρίθηκε και βρα­ βεύθηκε από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας με ιδιαίτερη μνεία για το ότι ναυπηγήθηκε στις μέρες μας στην Αίγινα. Ο τόπος που γέννησε τη ΧΡΤΣΟΠΗΓΗ είναι ελαφρύς και θετικός. Οι μακρινοί ορεινοί όγκοι της Πελοποννήσου που περιτριγυρίζουν τη θάλασ­ σα της Αίγινας σε συνδυασμό με τον προσανατολισμό και τα χρώματα που δίνει το φως στα σύννεφα, στα βουνά, στη θάλασσα, στα νησιά και τις βρα­ χονησίδες, συνθέτουν ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο σκηνικό, σαν θεάτρου, μοναδικής ομορφιάς. Η ΧΡΤΣΟΠΗΓΗ ανήκει σ'εκείνα τα ανθρώπινα δημιουργήματα που δεν λεκιάζουν ένα τέτοιο περιβάλλον αλλά γίνονται αβίαστα μέρος της ομορ­ φιάς του.

β*

•

Θέα από το Κλειδί, ένα απόγευμα

του χειμώνα 2003-2004.

23

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ*

Πέτρινοι φάροι στο Σαρωνικό. Απόσπασμα από την εργασία της Ομάδας Περιβαλλοντι­ κής Εκπαίδευσης του 2 ο υ Γυμνασίου Αίγινας Περιβαλλοντική Ομάδα του 2°" Γυμνασίου Αίγινας επέλεξε για την τρέχουσα σχολική χρονιά 2οο8 -og, να μελετήσει τους «Φάρους του Σαρωνικού». Οι μαθητές επέλεξαν αυτό το θέμα ανάμεσα σε άλ­ λα που προτάθηκαν, ανυποψίαστοι σ' ό,τι αφορά το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την τοπική ιστορία και ζωή που έκρυβε αυτό το «απλό και συμβατικό ίσως θέμα», που μπορεί να είχε επιλεγεί με δημοκρατικές διαδικασίες αλ­ λά με έντονες νατουραλιστικές διαθέσεις και καλοκαιρινές θαλασσινές α­ ναπολήσεις. Από τα πρώτα βήματα, στις πρώτες συναντήσεις, αποφασί­ σαμε να επισκεφτούμε το «δικό» μας φάρο. Το φάρο της Αίγινας, το Φά­ ρο του «Μπούζα», όπως τον ξέρουμε όλοι. Στα πλαίσια, λοιπόν, αυτού του θέματος πραγματοποιήσαμε επίσκεψη στο Φάρο του Μπούζα την Τρίτη,

Η

2 ° ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΑΙΓΙΝΑΣ ΜΑΔΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ! ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ 2ÔG8 - 09

* Θεολόγος.

2° Γυμνάσιο Αίγινας.

24

24 Μαρτίου, το πρωί. Είχε προη­ γηθεί έρευνα από τους ίδιους τους μαθητές στο διαδίκτυο, σε βιβλία αλλά και ενημέρωση τους από τον κ. Δημήτρη Μπέση, ο οποίος επί πολλά χρόνια υπη­ ρέτησε στην Υπηρεσία Φάρων και επισκέφθηκε πολλούς φά­ ρους στην Ελλάδα. Αν και η πε­ ριοχή του Φάρου στα Πλακά­ κια είναι γνώριμη, η επίσκεψη των μαθητών έκρυβε αρκετές εκπλήξεις. Η ηλιόλουστη μέρα και η γαλήνια θάλασσα βοήθη­ σαν, ώστε η επίσκεψη να γίνει ένας μικρός περίπατος. Εκεί στη νοτιοδυτική άκρη της Αίγι­ νας, οι μαθητές κατάλαβαν πό-

σο σημαντικές υπηρεσίες προσφέρει το φως του συγκεκριμένου Φάρου στα πλοία που διέρχονται προς Πειραιά αλλά και προς τα υπόλοιπα σημεία του Σαρωνικού. Η ύπαρξη του Ισθμού της Κορίνθου απέναντι, η Ελευσίνα και τα μεγάλα διυλιστήρια με τις συχνές διελεύσεις μεγάλων εμπορικών πλοί­ ων καθιστούν την ύπαρξη του Φάρου σημαντική.

0 Φάρος του «Μπούζα» κατασκευάστηκε το ι88ι. Το ύψος του πέτρι­ νου πύργου είναι g μέτρα και το εστιακό του ύψος (από την επιφάνεια της θάλασσας) είναι 11 μέτρα. Σε παλαιότερες φωτογραφίες δίπλα στο Φάρο διακρίνεται το μικρό σπιτάκι του φαροφύλακα. Σήμερα ο Φάρος είναι αυ­ τόματος και μοιάζει εγκαταλελειμμένος. Κανένα ίχνος συντήρησης και φρο­ ντίδας δε διακρίνεται στο κτήριο, που είναι φτιαγμένο από αιγινήτικη πέ­ τρα, αλλά δυστυχώς ασβεστωμένο. Πολλοί επισκέπτες έχουν φροντίσει να «διακοσμήσουν» τον εξωτερικό τοίχο με κακόγουστα γκράφιτι και φρά­ σεις. Η σιδερένια πόρτα, που θα έλεγε κανείς ότι «σφαλίζει» το εσωτερικό του, είναι ξεχαρβαλωμένη και στέκεται με ένα λουκέτο. Οι μεντεσέδες από την άλλη μεριά έχουν διαλυθεί/Ετσι κατορθώσαμε να την ανοίξουμε και να «παραβιάσουμε» τον εσωτερικό χώρο του Φάρου, αντικρίζοντας όχι μόνο την παλαιότερη σκουριασμένη πόρτα του αλλά και έναν μικρό σκουπιδό­ τοπο από εργαλεία και αντικείμενα, που χρησιμοποιούνταν παλιά. Η έκ­ πληξη όλων ήταν μεγάλη, όταν αποκαλύφθηκε στα μάτια μας μία θαυμά­ σια πέτρινη στριφτή σκάλα που οδηγούσε στο «μπαλκόνι» του Φάρου. Τα συναισθήματα των μικρών εξερευνητών ήταν ανάμεικτα. Τέτοια αρχιτε­ κτονική ομορφιά και τόση εγκληματική εγκατάλειψη μαζί! Τούτος ο Φάρος είναι μία αναπόσπαστη ψηφίδα του Αιγινήτικου τοπίου, συνέχεια εκείνου του πρώτου Φάρου, του πυρσού που άναψε ο Ι. Καποδίστριας στο λιμάνι της Αίγινας, όταν επέλεξε την Αίγινα ως έδρα του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους.Ήταν το 1829, όταν άναψε ο πρώτος φανός στο στόμιο του λιμα­ νιού της, από τον κυβερνήτη Ι. Καποδίστρια. Μέχρι το 1831 που άναψαν άλλοι δύο φανοί (στις Σπέτσες και στην Κέα) ήταν ο μόνος φανός στο ε­ λεύθερο ελληνικό κράτος. 0 πρώτος αυτός παράκτιος πυρσός τοποθετή­ θηκε πάνω στο εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου του Θαλασσινού. Σήμερα θεωρείται ο πρώτος φάρος του Ελληνικού κράτους. Στοιχεία για τη λει­ τουργία του ή την πρώτη «αφή» του δεν υπάρχουν. Οι πληροφορίες, ωστό­ σο, που έχουμε είναι προφορικές και διασώθηκαν από γενιά σε γενιά. Στον προϋπολογισμό του κράτους για το 1848 βρίσκουμε πίστωση 368.00 δραχ­ μών για τη λειτουργία του. Αυτό το στοιχείο αποτελεί και τη μοναδική επί­ σημη πληροφορία που έχουμε για την ύπαρξη του φανού. Στο Σαρωνικό κόλπο όμως βρίσκονται και άλλοι ιστορικοί πέτρινοι φά­ ροι. Θάλασσα με μεγάλη και συχνή διέλευση πλοίων ο Σαρωνικός από νω­ ρίς εφοδιάστηκε με πολλούς και σημαντικούς φάρους, σε τέτοια συχνότητα

που δεν συναντάμε σε κανένα άλλο κόλπο και καμιά περιοχή της Ελλάδας.

0 επόμενος σταθμός μας ήταν οι Σπέτσες, όπου βρίσκεται ο δεύτερος ιστορικά φάρος της Ελλάδας. Επισκεφτήκαμε τις Σπέτσες το τριήμερο g 11 Απριλίου 2009.

Το «Παρίσι των Φάρων», όπως αποκαλείται ο πανέμορφος Φάρος των Σπετσών, είναι ίσως ο πιο καλοδιατηρημένος σε όλη την Ελλάδα και ο μο­ ναδικός στο Σαρωνικό που διαθέτει φαροφύλακα και «φαροικία»([σπίτι του φαροφύλακα) σε άριστη κατάσταση και λειτουργία. Όμως η μοναδι­ κότητα του δε σταματά εδώ. Είναι από τους ελάχιστους παγκοσμίως που βρίσκεται σε κατοικημένη περιοχή. Τόσο ο πύργος του όσο και η φαροικία κοσμούν την πόλη των Σπετσών. 0 φάρος αυτός μαζί με αυτόν της Τζιας είναι οι δύο πρώτοι φάροι του Ελληνικού Φαρικού Δικτύου, που άρχισε να δημιουργείται μετά την απελευθέρωση/Ηδη από το 1827 είχε λειτουργή­ σει πυρσός στο λιμάνι της Αίγινας και από το 1831 άρχισε η κατασκευή των δύο πρώτων πέτρινων φάρων στις Σπέτσες και την Τζια. 0 φάρος των Σπε­ τσών πρωτολειτούργησε το 1837· Το ύψοςτου πύργου του είναι 11,6 μέ­ τρα και το εστιακό του ύψος 27 μ. Αυτοματοποιήθηκε το 1986. Μια σύντομη ξενάγηση στο σημαντικότατο Ιστορικό αρχείο Σπετσών από την υπεύθυνη κ. Μ. Κουμπή, φιλόλογο, μας αποκάλυψε ότι σύμφωνα με έγγραφα που φυλάσσονται στο αρχείο, ο φάρος λειτουργούσε με φυτί­ λι και λάδι. Στα έγγραφα ισολογισμού του Δήμου Σπετσών αναγράφονται τα έξοδα για το λάδι και το φυτίλι ή για τη συντήρηση του φανού. Το 1875 διασώζεται η πληροφορία ότι ο φανός στάλθηκε στην Αθήνα για επισκευή. Το 1885 σημειώνονται έξοδα για αγορά πετρελαίου για το φανό. Άρα ο φά­ ρος λειτουργούσε πλέον με πετρέλαιο. Η υπόθεση του φάρου είναι όμως ι­ διαίτερα επικερδής για το Δήμο, διότι τα πλοία που έδεναν στις Σπέτσες πλήρωναν για το φάρο το λεγόμενο «δικαίωμα φάρου». Το 1882 αναφέ­ ρονται 74° δραχμές για έξοδα φάρου. Άρα, λοιπόν, η επιλογή να κτιστεί φά­ ρος στις Σπέτσες εκείνη την εποχή δεν ήταν τυχαία. Οφείλεται στο μεγάλο στόλο που διέθεταν οι Σπετσιώτες οι Υδραίοι και οι Κρανιδιώτες ναυτικοί. Νότια των Σπετσών, στο νησί Μπελοπούλα ή Βελοπούλα, ιδρύεται φά­ ρος από το έτος 1884. Θεωρείται από τους δυσκολότερους φάρους της Ελλάδας, διότι είναι απομονωμένος και οι φαροφύλακες που υπηρετούν εκεί κάνουν αρκετό διάστημα να επιστρέψουν στο σπίτι τους. Ενδεικτικό της δυσκολίας πρόσβασης στο Φάρο αλλά και ανεφοδιασμού του ήταν η φράση που έλεγαν μεταξύ τους οι φαροφύλακες, όταν κάποιος από αυ­ τούς επρόκειτο να πάει για βάρδια στην Μπελοπούλα. Του πρότειναν να «πάρει απ' όλα».Έτσι με τον καιρό ο φάρος ονομάστηκε «Παραπόλα». Στα χρόνια που ακολούθησαν ιδρύθηκαν αρκετοί φάροι στο Σαρωνικό, αποτέλεσμα της όλο και αυξανόμενης κίνησης των πλοίων σε συνδυασμό

με την ανάπτυξη του λιμανιού του Πειραιά και της συγκέντρωσης της οι­ κονομικής και βιομηχανικής ζωής στο λεκανοπέδιο της Αττικής. Το 1856 κατασκευάζεται ο μεγάλος πέτρινος φάρος στο νησί της Ψυτάλλειας προκειμένου να διευκολύνει τη νυχτερινή είσοδο και έξοδο των πλοίων από το πρώτο λιμάνι της χώρας | αλλά και τη διέλευση στο στενό του Κερατσινίου προς την Ελευσίνα. Το ύψος του g πέτρινου πύργου είναι 14 μέτρα και το ε­ στιακό του ύψος είναι 47 μέτρα. Το 1870 η Γαλλική Εταιρεία (Εθωμανικών Φάρων κατασκευάζει στην είσοδο του δίαυλου του Πόρου ένα όμορφο πέ­ τρινο φάρο με ύψος 9 μέτρα και εστιακό WÊmmmmim t:2y if* ζ ζ::,: ύψος 32 μέτρα. Είναι ο φάρος Ντάνα του Πόρου. Στην ανατολική πλευρά της'Τδρας, σε ένα δύσβατο και απρόσιτο ση­ μείο κατασκευάζεται το 1883 ο περίφημος φάρος της Ζούρβας. Το ύψος του πύργου είναι ίο μέτρα και το εστιακό του ύψος είναι 36. 0 φάρος αυ­ τός καταστράφηκε από τους Γερμανούς στον Β' Παγκόσμιο πόλεμο και ξαναχτίστηκε το 1946· Μέχρι το 1986 άναβε με πετρέλαιο. Από το 1989 εί­ ναι αυτόματος. Στην περιοχή Κόγχη, στο νοτιότερο άκρο της Σαλαμίνας, κοντά στον οι­ κισμό Περιστέρια, κτίστηκε το 1901 ο φάρος της Κόγχης. Το ύψος του πύρ­ γου του είναι 13 μέτρα και το εστιακό του ύψος 34 μέτρα. Είχε προηγηθεί η διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου λίγα χρόνια πριν και η διέλευση πλοί­ ων από αυτή την περιοχή ήταν αυξημένη. Η ύπαρξη του, ωστόσο, κατευ­ θύνει με ασφάλεια και τα πλοία που βγαίνουν από τον κόλπο της Ελευσίνας με προορισμό το Αιγαίο.

— — Δυτικά της'Τδρας και νότια της Αργολίδας, απέναντι από την Ερμιονίδα, στο νησί της Δοκού, κατασκευάζεται το 1923 ο πέτρινος φάρος της Δοκού με ύψος 9 μέτρα και εστιακό ύψος 23 μέτρα. Σήμερα η εικόνα που παρουσιά­ ζει το κτήριο του Φάρου είναι τραγική/Ισως είναι ο πλέ­ ον εγκαταλελειμμένος σε όλο το Σαρωνικό, αν και βρί­ σκεται σε μια θαλάσσια περιοχή με συχνή διέλευση τα­ χύπλοων και σκαφών αναψυχής, που έχουν προορισμό τις Σπέτσες, την Ερμιόνη, το Πόρτο Χέλι. Αξίζει να αναφέ­ ρουμε ότι, σύμφωνα με έρευνες του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών, στο νησάκι της Δοκού εντοπί­ στηκε το αρχαιότερο γνωστό ναυάγιο του Αιγαίου. Μπο-

ì

27

ρεί ίχνη από το πλοίο να μην βρέθηκαν, αλλά εντοπίστηκαν δύο λίθινες ά­ γκυρες, μεγάλες ποσότητες κεραμικής και πλήθος λίθινων εργαλείων. Από­ δειξη του γεγονότος ότι η περιοχή είχε μεγάλη διέλευση πλοίων που μετέ­ φεραν προϊόντα της Αργολικής γης. Σήμερα το Πολεμικό Ναυτικό έχει εγκαταστήσει ένα σύγχρονο δίκτυο φάρων σε όλη την ακτογραμμή και τη νησιωτική Ελλάδα, που διευκολύνει τη ναυσιπλοία. Ειδικά φαρόπλοια επισκέπτονται σε τακτικά χρονικά δια­ στήματα τους φάρους για τον απαραίτητο έλεγχο και τη συντήρηση τους. Το ενδιαφέρον για τους φάρους ως μνημείων αρχιτεκτονικής και πολιτι­ σμού έχει αναζωπυρωθεί και ήδη έχει προχωρήσει η αποκατάσταση πολ­ λών πύργων και φαροικιών στην Ελληνική επικράτεια, μέσω ειδικών κον­ δυλίων και από την Ευρωπαϊκή Ένωση με τα προγράμματα ΕΣΠΑ 2007 2013- Σε μικρό αριθμό φάρων, η διαδικασία συντήρησης έχει παραχωρη­ θεί σε τοπικούς φορείς, ενώ σε κάποιους εκτελείται παραθεριστικό πρό­ γραμμα στελεχών του Πολεμικού Ναυτικού (Σπέτσες). Στη Μεσόγειο, που θεωρείται η «μάνα των Φάρων», και στην Ελλάδα, που το στίγμα της στην παγκόσμια ναυτική ιστορία δίνουν οι πέτρινοι φάροι ως τα σημαντικότερα σύγχρονα μνημεία της, η κατάσταση των πέτρινων φά­ ρων του Σαρωνικού, με εξαίρεση το φάρο των Σπετσών, είναι άσχημη. Ειδικότερα ο Φάρος του Μπούζα, ο δικός μας φάρος, είναι παραδομέ­ νος στη φθορά του χρόνου και την εγκατάλειψη. Τόπος περιπάτου τα καλο­ καιρινά απογεύματα, τόπος ψαρέματος και κολύμβησης, τόπος ρεμβασμού και ψυχικής ηρεμίας. Πόσοι αγάπησαν, ερωτεύτηκαν και τραγούδησαν στα βράχια του; Σημείο αναφοράς για όσους ταξιδεύουν. Σύμβολο και σήμα κα­ τατεθέν της Αιγινήτικης ομορφιάς. Μήπως του αξίζει μια καλύτερη μετα­ χείριση; Μήπως αξίζει λίγη από την προσοχή και τη φροντίδα μας; Μήπως του οφείλουμε ένα ευ­ χαριστώ, που ως ακοίμητος και ακάματος φρου­ ρός συντροφεύει τα ταξίδια μας; Τη στιγμή που σε πολλές περιοχές της πατρίδας μας οι πέτρινοι •f" -. φάροι αναπαλαιώνονται και προβάλλονται, μή­ πως ήρθε η ώρα και για το δικό μας φάρο; Στο λιμάνι της Αίγινας και σε άλλα σημεία του νησιού (Τούρλος- Μονή) υπάρχουν σύγ­ χρονοι φανοί. Ωστόσο ο φάρος στα Πλακάκια ( του Μπούζα - όπως χαρακτηριστικά είναι γνω­ στός σε όλους) στέκεται αγέρωχος και πεισμαWÉÊM τάρης να θυμίζει εκείνες τις εποχές που το «ά1 ναψε - σβήσε» του ήταν παρηγορητικό και σω| Β τήριο για τους ναυτικούς.

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΧΑΤΖΗΠΕΡΗΣ*

Ακτοπλοϊκή Συγκοινωνία, Λιμάνια και Κυκλοφοριακές Ρυθμίσεις της Αίγινας ίναι γεγονός ότι το κυκλοφοριακό πρόβλημα στην Αίγινα έχει γίνει ανυπόφορο, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες της Δημοτικής Αρχής να βρει κάποιες λύσεις. Η επίλυση του είναι πραγματικά πολύ δύ­ σκολη, διότι είναι σύνθετο από πολλά επί μέρους προβλήματα, καθένα από τα οποία παρουσιάζει τις δικές του δυσκολίες, οι οποίες έχουν φτάσει σε σημείο να θεωρούνται δυσεπίλυτες ή άλυτες! Βέβαια, τα προβλήματα αυ­ τά δεν παρουσιάστηκαν ξαφνικά και από το πουθενά. Γεννήθηκαν, μεγά­ λωσαν, έγιναν μέρος της ζωής μας, γιατί εμείς τα δημιουργήσαμε και τα εκθρέψαμε! Τελικά, απειλούν να μας εκτοπίσουν από τον τόπο, όπου ζού­ με, ή να μας περιορίσουν στο χώρο, που πιάνει το σπίτι μας. Φυσικά, η ευ­ θύνη είναι δική μας, διότι δεν προβλέψαμε να δημιουργήσουμε τις απα­ ραίτητες προϋποθέσεις, για να τα αντιμετωπίσουμε με επιτυχία. Αντίθε­ τα, τα αφήσαμε όλα στην τύχη τους, αποβλέποντας στο προσωρινό κέρ­ δος, χωρίς να φροντίσουμε και για τη μελλοντική αειφορία του, αφού, επί πλέον, καταστρέφουμε την πηγή του, το περιβάλλον και τις παραδόσεις του τόπου μας! Αντί να σταματήσουμε έγκαιρα την καταστροφή, που ε­ μείς προκαλέσαμε, αποδεχόμαστε μοιρολατρικά την κατάσταση, λέγοντας ότι «δεν γίνεται τίποτα», συμβιβαζόμενοι πάντοτε με το «μη χειρότερο»! Τα αυτοκίνητα δεν ήλθαν απρόσκλητα στην Αίγινα ούτε ο πολύς ο κό­ σμος! Ήταν φυσικό να προτιμούν το νησί μας, γιατί είναι κοντά στη πρω­ τεύουσα και γιατί είναι «απείρου κάλλους»! Όλοι θα ήθελαν, μια που βελ­ τιώθηκε και το βιοτικό τους επίπεδο, να το επισκεφτούν ή και να φτιάξουν ένα σπίτι στην εξοχή, φέρνοντας μαζί τους ένα ή και περισσότερα αυτοκί­ νητα ανά οικογένεια. Όμως, από την αρχή της δεκαετίας του '6ο, τουλάχι­ στο, δεν προβλέψαμε να το εξοπλίσουμε με τα απαραίτητα έργα υποδο­ μής, για να είναι έτοιμο να υποδεχτεί και να ενδιαιτήσει περισσότερο κό­ σμο και αυτοκίνητα. Δεν βάλαμε ένα μέγιστο όριο κατοίκων, μόνιμων και επισκεπτών, ανάλογο με τα έργα υποδομής που κατασκευάζονταν. Προ­ χωρήσαμε στα τυφλά, χωρίς πρόγραμμα, άμεσο, μεσοπρόθεσμο και μα„ κροπρόθεσμο... Ε.Ν., έφεδρος.

Ε

29

Καλή η Ακτοπλοϊκή Συγκοινωνία, απαραίτητα τα λιμάνια, αλλά πρέ­ πει να γίνονται με σωστές προδιαγραφές! Διαφορετικά, μετά40 χρόνια, α­ ναγκαζόμαστε να ρυθμίζουμε τα αρρύθμιστα του κυκλοφοριακού μας προ­ βλήματος!!! ι. Ακτοπλοϊκή Συγκοινωνία Οι Αιγινήτες ανέκαθεν είχαν εξαιρετικές επιδόσεις στην ανάπτυξη της Ναυτιλίας, γενικά, και το θαλασσινό εμπόριο, το οποίο τους απεκόμισε πο­ λύ πλούτο. Δημιούργησαν πολλούς θαλασσοδρόμους, οι οποίοι τους βοή­ θησαν να εγκαθιδρύσουν αποικίες στις περισσότερες ακτές της Μεσογεί­ ου και του Ευξείνου Πόντου. Είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν άλλους πο­ λιτισμούς, να τους αφομοιώσουν και να αναπτύξουν το δικό τους. Ειδικά, μετά το 75° π.Χ., ο εμποροπλοίαρχος Σώστρατος, γιος του Λαοδάμαντος, ανέπτυξε το εμπόριο με την αρχαία Ταρτησσό απ' όπου φόρτωνε τον άργυρο, τον μετέφερε πρώτος στα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου και τον πωλούσε σε καλές τιμές. Όπως είναι γνωστό, με τον άργυρο έφτιαξαν το δικό τους νόμισμα, τη χελώνα, με την οποία επικράτησαν στην οικονο­ μία όλου του τότε γνωστού κόσμου και ανάδειξαν την Αίγινα σε θαλασσο­ κράτειρα της Μεσογείου. Σ' όλες τις περιόδους της ιστορίας της, εκτός εκείνης που έγινε υποτε­ λής των Αθηνών, η Αίγινα υπήρξε πρωτοπόρος σ' όλες της μορφές της Ναυ­ τιλιακής Βιομηχανίας, ακόμη και στην Ακτοπλοϊκή της Συγκοινωνία, την ο­ ποία ασκούσε με επιβατηγά πλοία, που avqyiav σε ντόπιες οικογενειακές επιχειρήσεις. Ωστόσο, το 2οοο, ατυχείς συγκυρίες προκάλεσαν την απώ­ λεια της ιδιοκτησίας των πλοίων τους. Έκτοτε, επικράτησαν στη Γραμμή μας ξένες ή και πολυεθνικές εταιρίες, οι οποίες ρυθμίζουν την οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική ζωή του νησιού, καθορίζοντας τα δρομολόγια και τους ναύλους, όπως τους συμφέρει! Μετά την άρση του προνομίου της Ακτοπλοΐας, να εκτελείται μόνο με υπό ελληνική σημαία πλοία, του καμποτάζ, επίσημα το 2004, επικράτησε ο Κανονισμός της Ε.Ε. 3577/92> ° °" ποίος μαζί με τον ελληνικό νόμο 2932/2001 ρυθμίζουν το σημερινό νομικό καθεστώς. Όμως, υπάρχουν δυσαρμονίες μεταξύ τους, ένεκα των οποίων εγκαλείται πολλές φορές το ελληνικό κράτος από το Ευρωπαϊκό Δικαστή­ ριο! Παρόλα αυτά η Ακτοπλοϊκή μας Συγκοινωνία είναι πολύ καλή και μπο­ ρεί να γίνει ακόμη καλύτερη, εάν το θελήσουν οι επιβάτες και η κοινωνία της Αίγινας.

2. Λιμάνια 2.1. Το «Νέο Λιμάνι» της Αίγινας Το λεγόμενο «Νέο Λιμάνι »της Αίγινας, στη σημερινή του μορφή, απο-

τελείται, από δυο προβλήτες, που εκτείνονται, η μία ΒΔ και η άλλη ΝΔ, με την κορυφή της γωνίας τους απέναντι από το κτήριο του Βογιατζή. Είναι ημιτελές, γιατί του λείπει ο εξωτερικός λιμενοβραχίονας, ο οποίος, σύμ­ φωνα με το σχέδιο, θα εκτεινόταν σε μήκος 900 μέτρων περίπου, με κα­ ταληκτική διεύθυνση ΝΔ, αρχίζοντας από την είσοδο προς τις προβλήτες και καταλήγοντας ανοιχτά του λευκού φανού, με τον οποίο θα σχημάτιζε την είσοδο των πλοίων (μπούκα). Προκειμένου να προστατεύονται οι ε­ σωτερικές προβλήτες των λιμανιών, κατά τη διάρκεια της κατασκευής τους και μετά, συνηθίζεται να κτίζεται πρώτα ο εξωτερικός λιμενοβραχίονας και στη συνέχεια οι εσωτερικές προβλήτες. Στη δική μας περίπτωση, κα­ τά πρωτότυπο τρόπο, έγινε το αντίθετο. Δεν μπορούμε να ξέρουμε τους λόγους, που ανάγκασαν τους κατασκευαστές ν' ακολουθήσουν αυτή τη σει-

i

ι

ρά εργασιών, αλλά υποθέτουμε ότι φοβούνταν την έλλειψη χρηματοδότη­ σης. Έτσι υπολόγισαν να ξοδέψουν τα χρήματα, που υπήρχαν, για την κα­ τασκευή μόνο των εσωτερικών προβλητών και του χώρου φορτοεκφόρτω­ σης και διακίνησης των αυτοκινήτων, ο οποίος, αλήθεια, είναι αρκετά με­ γάλος σε όγκο μπαζώματος και μπετόν. Γεγονός που σημαίνει ότι το «μι­ κτό» κόστος τους θα ήταν αρκετά μεγάλο! Βέβαια, πρέπει να σημειώσουμε ότι την εποχή κατασκευής του λιμανι­ ού, τη δεκαετία του '6ο, άρχιζε η περίοδος της «ανάπτυξης» και θα έπρε­ πε να παραδοθούν (τουλάχιστο, η ΝΔ) οι προβλήτες στα ανοιχτά οχημα­ ταγωγά της εποχής εκείνης, τις λεγόμενες «παντόφλες». Το επιχείρημα ή­ ταν αληθοφανές, αλλά και τα ρίσκα, που αναλήφθηκαν μεγάλα. Διότι δεν υπολόγισαν ότι θα έλθουν πλοία νέας τεχνολογίας, μεγάλης χωρητικότη-

τας και, κατά συνέπεια, μεγαλύτερου βυθίσματος. Αυτό φάνηκε πολύ σύ­ ντομα με τη περίπτωση του κρουαζιερόπλοιου «Ερμής», το οποίο χρεια­ ζόταν μεγάλο βύθισμα, για να διπλαρώσει. Το γεγονός ανάγκασε τον τό­ τε πρόεδρο του Λιμενικού Ταμείου να σκάψει το βυθό κοντά στο μέτωπο των προβλητών, προκαλώντας ζημιές στη θεμελίωση τους, η οποία απο­ δείχθηκε σαθρή! Συνέπεια αυτής της «απερισκεψίας», αλλά και των κα­ κών προδιαγραφών της θεμελίωσης των προβλητών, ήταν να γκρεμιστεί ένα τμήμα τους, στο πρόσφατο παρελθόν και να προκληθούν σπηλαιώσεις σε όλο το μήκος και των δύο προβλητών! Επί πλέον, η ΒΔ προβλήτα δεν χρησιμοποιείται από τα μεγάλα πλοία λόγω του μικρού βάθους της. Εάν συνοψίσουμε όλα τα μειονεκτήματα του, θα συμπεράνουμε ότι το «νέο λιμάνι» της Αίγινας κατασκευάστηκε χωρίς πρόβλεψη για την ασφάλεια πλοίων και επιβατών. Αλλά και χωρίς σεβα­ σμό στο «παλιό λιμάνι», το οποίο διατηρείται εύχρηστο μέχρι σήμερα. Οι λιμενικές εγκαταστάσεις είναι ανύπαρκτες, εκτός από τις «παράγκες», που χρησιμεύουν για εκδοτήρια εισιτήρια των πλοίων, ενώ θα μπορούσε να κατασκευαστεί ένας σύγχρονος επιβατικός σταθμός, για παράδειγμα, ο οποίος θα κάλυπτε όλες τις ανάγκες πρακτόρων και επιβατών. Κυρίως, δεν προβλέφθηκε η ομαλή φορτοεκφόρτωση, αναμονή, στάθμευση και κυ­ κλοφορία των αυτοκινήτων μέσα και έξω από τη πόλη της Αίγινας! Η γεωγραφική θέση του λιμανιού δεν επιλέχθηκε με σκοπό να διευκο­ λύνει την είσοδο και έξοδο των αυτοκινήτων και τη σύνδεση του με την Αστική Συγκοινωνία του νησιού, για να γίνει, με αλλά λόγια, ένας συγκοι­ νωνιακός κόμβος (σταθμός, terminal), που να συνδέει τους δρόμους του νησιού με τους θαλασσοδρόμους του Αργοσαρωνικού. Από αρχαιολογική ^^•;,;^ΜΒΜΕΜΜΜΗΗΜ

?

• UH

ΐ"Γ"'.'*.-.. ,..

•

_ ,

. _ -

...

•JEU ,

':"-ΐ:ν--ϊΐ

ί 32

•

Κ

• ' •' :*

Β

και ναυτική άποψη η εν λόγω θέση είναι, ατυχής, διότι κάλυψε το αρχαίο ε­ μπορικό λιμάνι (Καραντίνα) και δεν λήφθηκε σοβαρά υπόψη η συχνότητα των ΝΔ-ΒΔ ανέμων, οι οποίοι το καθιστούν ανασφαλές, όταν φυσούν! Αλλά και από άποψη επικοινωνίας με το εσωτερικό του νησιού δεν είναι η κα­ ταλληλότερη, διότι υπάρχει μόνο η λεωφόρος Καζαντζάκη για την έξοδο των αυτοκινήτων καθιστώντας υποχρεωτική τη χρήση και της παραλιμάνιας λεωφόρου Δημοκρατίας. Κατά την άποψη μας το νέο λιμάνι της Αίγινας θα έπρεπε να κατα­ σκευαστεί νότια του παλιού, όπως δείχνει το σχέδιο ι. Τα προτερήματα αυτής της λύσης είναι: ι) Υπάρχουν τρεις δρόμοι, οι οποίοι οδηγούν προς τη νότια πλευρά και προς το εσωτερικό του νησιού, χωρίς να περνούν από το παραλιακό δρόμο. Εάν διευρυνθεί και ο δρόμος της Αγίας Παρασκευ­ ής ή γίνει νέος περιφερειακός θα διευκολύνει περισσότερο την κυκλοφο­ ρία. 2) Θα δημιουργηθούν πολλές θέσεις στάθμευσης, κοντά στο κεντρικό πυρήνα της πόλης. 3) Θα δοθεί χρόνος να επισκευαστούν οι προβλήτες του «νέου λιμανιού», που έχουν πάθει ζημιές, για να χρησιμοποιούνται πα­ ράλληλα ή εναλλακτικά σε περίπτωση συνωστισμού πλοίων ή κακοκαιρίας.

4) Θα μπορεί να διανυκτερεύει ασφαλώς το βαπόρι, που θα κάνει το πρω­ ινό δρομολόγιο, αλλά και οποιοδήποτε άλλο. 5) Το κόστος θα είναι πολύ λιγότερο από αυτό που θα απαιτήσει η κατασκευή του λιμανιού του Λεόντι, διότι τα βάθη είναι μικρά. Κατά την εκτίμηση μας, μπορούν να γίνουν και τα δύο λιμάνια, με τα ίδια χρήματα, εάν αξιοποιηθεί και η πρόταση μας για το Λεόντι, όπως αναφέρουμε πάρα κάτω (σχ. 2). 6) Θα μπορεί να ελ­ λιμενίζει και μεγάλα κρουαζιερόπλοια εσωτερικά του ΒΔ λιμενοβραχίονα. η) Δε θα χρειάζονται «κυκλοφοριακές ρυθμίσεις», διότι η παραλιμάνια λε­ ωφόρος Δημοκρατίας θα γίνει πεζόδρομος και θα απαγορευθεί αυτεπάγ­ γελτα η κυκλοφορία και στάθμευση τροχοφόρων, εκτός από τις τακτές ώ­ ρες ανεφοδιασμού των καταστημάτων και συλλογής των απορριμμάτων από τα αυτοκίνητα του Δήμου.

2.2. Το «Εμπορικό Λιμάνι» του Λεόντι 0 βασικός στόχος των αρμοδίων, όταν αποφάσισαν να κτίσουν το «λι­ μάνι του Λεόντι», ήταν να φύγουν τα πλοία, που ξεφόρτωναν αδρανή υλι­ κά στο κεντρικό λιμάνι της Αίγινας. Εξάλλου, ήταν απαραίτητο να υπάρ­ χει εναλλακτική λύση σε περίπτωση ισχυρών ΝΔ-ΒΔ ανέμων. Επίσης, να γίνει ένα οργανωμένο «Εμπορικό λιμάνι», το οποίο, παράλληλα, θα μπο­ ρούσε να ελλιμενίσει όλα τα πλοία της εποχής εκείνης (Οκτώβριος 1988), ακόμη και το «Ερμής», ολικού μήκους 9°>32 V- Είναι προφανές ότι εάν εκ­ πληρωνόταν ο στόχος του εμπορικού λιμανιού, δεν θα αναγκαζόταν η ε­ κάστοτε Δημοτική Αρχή να αυτοσχεδιάζει ή και να «αυθαιρετεί», για να ε-

πιβάλει ορισμένες κυκλοφοριακές ρυθμίσεις αμφιβόλου στόχου και χρησι­ μότητας. Το κυκλοφοριακό πρόβλημα δεν θα ήταν τόσο έντονο, όσο έχει γίνει σήμερα. Δυστυχώς, αυτό που κατόρθωσαν οι αρμόδιοι της εποχής ε­ κείνης ήταν να κτίσουν ένα λιμάνι, που δεν έκανε ούτε για αλιευτικό κα­ ταφύγιο! Διότι ενώ το αρχικό βάθος προβλήτας, πριν την κατασκευή, ήταν, περίπου, 4,5 μέτρα, μετά την κατασκευή έγινε 2,5 μ.! Ο λόγος είναι απλός: Αντί να προκατασκευάσουν μπλόκια και να τα κτί­ σουν κατακόρυφα, άδειασαν πέτρες στο βυθό, μετά καλούπωσαν το σωρό από την κορφή μέχρι τη μέση του, περίπου, γέμισαν το καλούπι μπετόν και έκαναν προβλήτα! Όμως, δεν υπολόγισαν ότι οι πέτρες απλώνονταν στο βυ­ θό κατά μία γωνία που λέγεται «γωνία αναπαύσεως», όπως τη λέμε στις φορτώσεις χύμα φορτίων των πλοίων. Αυτό είχε ως συνέπεια να μη μπο­ ρούν να διπλαρώσουν πλοία με βύθισμα μεγαλύτερο των 2,5 μ. Οπότε α­ ναγκάστηκαν να αφαιρέσουν τις πέτρες, που εξείχαν από την κατακόρυφο της προβλήτας και να κτίσουν σακιά τσιμέντου! Δυστυχώς, αυτό είναι ένα δείγμα προχειρότητας (ή άλλης σκοπιμότητας;), για να συμπεράνει ο κάθε πολίτης, γιατί δεν υπάρχει σήμερα ένα λιμάνι της προκοπής στην Αίγινα... Ωστόσο, η παρούσα όψη του «εμπορικού» λιμανιού του Λεόντι είναι ό­ πως εμφανίζεται στην κάτοψη από τον δορυφόρο, μέχρι το σημείο που αρ­ χίζει η στιγματισμένη γραμμή. Η εν λόγω γραμμή δείχνει και τη πρόταση μας, την οποία θα αναπτύξουμε πάρα κάτω. Η Νομαρχία Πειραιά έχει ο­ λοκληρώσει τις μελέτες της για το σχέδιο του καινούργιου λιμανιού του Λε­ όντι. Τώρα βρίσκεται σε κατάσταση αναμονής χρηματοδότησης από κά­ ποιο πρόγραμμα. Πρέπει να επισημάνουμε εδώ ότι, κατά πάγια τακτική, οι Δημοτικές Αρχές του τόπου, ουδέποτε συμβουλεύτηκαν και την άποψη των πλοιάρχων του (και έχει αρκετούς και πεπειραμένους). Αν το έκαναν, ίσως προλάβαιναν κάποια λάθη και τη σπατάλη του δημοσίου χρήματος. Όπως έγινε και στο κεντρικό λιμάνι της Αίγινας,Έτσι θα γίνει και σ' αυτή τη περίπτωση, εκτός αν αλλάξουν γνώμη οι «αρμόδιοι», για το καλό το δι­ κό τους και του τόπου μας! Διότι, σύμφωνα με το σχέδιο, το προβλεπόμενο λιμάνι θα έχει μέγιστη διάμετρο λιμενολεκάνης 2θομ, το οποίο θεωρείται πολύ μικρό για τα υ­ πάρχοντα, σήμερα, πλοία της Γραμμής μας, αποκλείοντας κάθε πρόβλεψη για μεγαλύτερα. Η αιτία, κατά την άποψη μας, είναι ότι και να ήθελαν δεν μπορούσαν να το κάνουν μεγαλύτερο, διότι το βάθος της περιοχής είναι πάνω από 20 μέτρα σε απόσταση 300Μ· α π ο την ακτογραμμή, γεγονός που θα έκανε το κόστος απαγορευτικό! Προφανώς, οι μελετητές σκέφτηκαν ότι θα είναι προτιμότερο να σκάψουν το βυθό από την ακτογραμμή μέχρι την ισοβαθή των 6,5 μέτρων, παρά να τον μπαζώσουν και να επεκτείνουν το λιμάνι στα πιο βαθιά νερά. Νομίζουμε ότι γίναμε σαφείς, γιατί ο χώρος δεν

μας επιτρέπει να βάλουμε και το σχέδιο της Νομαρχίας μέσα σ' αυτό το κείμενο. Ωστόσο, η Αίγινα χρειάζεται, οπωσδήποτε, ένα οργανωμένο εμπορικό λιμάνι, για να απαλλάξει το κεντρικό της, τουλάχιστο, από τα φορτηγά αυ­ τοκίνητα και να ανακουφίσει σημαντικά το κυκλοφοριακό της πρόβλημα. Το λιμάνι του Λεόντι είναι ιδανικό για το σκοπό αυτό. Όμως, με αυτό το σχέδιο, που έχει ετοιμάσει η Νομαρχία, νομίζουμε ότι θα πάνε χαμένα κι άλλα χρήματα, εάν δεν το ξαναμελετήσουν και αναθεωρήσουν. Αντί αυ­ τού εμείς προτείνουμε: «Να παραμείνει το λιμάνι του Λεόντι στη κατά­ σταση που βρίσκεται σήμερα με τις ακόλουθες επεμβάσεις: • Να επεκταθεί ο λιμενοβραχίο νας - κυματοθραύστης, όπως δείχνει η στιγ­ ματισμένη γραμμή στο σχέδιο.

• Να εκβαθυνθεί η λιμενολεκάνη μέχρι τα 6,β μ. σύμφωνα με το σχέδιο της Νομαρχίας.

• Να κτιστούν οι προβλήτες εσωτερικά του κυματοθραύστη (βόρεια), να συμπληρωθεί η δυτική και να κτιστεί η νότια προβλήτα. Οι διαστάσεις του, υπό τη νέα μορφή θα είναι: Μήκος, ι66 μ., πλάτος 148 μ., βάθος 6,5 μ. Οι χειρισμοί στροφής των πλοίων για την πρυμνοδέτηση ή και πλαγιοδέτησή τους μέσα στο λιμάνι, θα γίνονται εκτός λιμενολεκάνης. Οι λιμενικές του εγκαταστάσεις θα είναι σύγχρονες και άνετες, ο χώρος για τη φορτοεκφόρτωση και αναμονή των αυτοκινήτων αρκετός. Σε γενικές γραμμές, νομίζουμε ότι το εμπορικό λιμάνι του Λεόντι μπορεί να εξελιχθεί σ' ένα σύγχρονο σταθμό - κόμβο, που θα συνδέει τους θαλασσοδρόμους του Αργοσαρωνικού.

35

3· Κοκλοφοριοίκές Ρυθμίσεις Από όσα αναφέρθηκαν παραπάνω συνάγεται ότι το «νέο Λιμάνι» της Αίγινας ευθύνεται για ένα σημαντικό ποσοστό του «κυκλοφοριακού εμ­ φράγματος» της και θα εξακολουθήσει να το συντηρεί, εάν δεν ληφθούν έ­ γκαιρα τα κατάλληλα μέτρα, μέρος των οποίων αποτελούν και οι προτά­ σεις μας. Πιστεύουμε ότι οι «κυκλοφοριακές ρυθμίσεις» πρέπει να στο­ χεύουν στη μόνιμη πεζοδρόμηση της παραλιακής λεωφόρου, γεγονός που θ' αποτελέσει την αναβάθμιση της πρόσοψης της, από το Ακρογιάλι μέχρι την Κολώνα. Ν' απαγορευτεί η στάθμευση στο πευκοδασάκι της Κολώνας, για να αναζωογονηθεί. 0 χώρος του δεν θα χρειάζεται για στάθμευση, για­ τί θα δημιουργηθούν πολλές θέσεις εκατέρωθεν του παλαιού λιμανιού, στο καρνάγιο, στο ΚΑΙ, μπροστά στο Καποδιστριακό Ορφανοτροφείο κλπ. Κα­ λή είναι η ελεγχόμενη στάθμευση στους εσωτερικούς δρόμους της πόλης, αλλά, νομίζουμε ότι πρέπει να είναι συνεχής, καθ' όλο το 24ωρο, και όχι αμφίπλευρη! Το τέλος στάθμευσης πρέπει να είναι λογικό αλλά και δίκαιο για τους εργαζόμενους στο κέντρο. Τελειώνοντας, συμπεραίνουμε ότι η υποβάθμιση της Αίγινας δεν οφεί­ λεται μόνο στην έλλειψη ολοκληρωμένων λιμανιών, αλλά και άλλων έργων υποδομής, όπως είναι η αποχέτευση, βιολογικός καθαρισμός βοθρολυμάτων, μόνιμη υδροδότηση, οδικό δίκτυο, εκσυγχρονισμός δικτύου ύδρευσης, έλεγχος άναρχης και εμπορευματοποίησης της δόμησης κλπ. Όμως, σε κά­ θε περίπτωση, είναι απαραίτητο να τεθεί κάποιο όριο ασφάλειας στον α­ ριθμό των κατοίκων και αυτοκινήτων, που μπορεί να αντέξει και να ενδιαιτήσει ανθρώπινα το νησί! Προ πάντων, όμως, πρέπει να πιστέψουμε ότι η σωτηρία της Αίγινας εί­ ναι υπόθεση του καθενός μας, χωριστά και όλων μαζί, ως οργανωμένης κοι­ νωνίας! Για να γίνει όμως αυτό, πρέπει ν' αλλάξουμε τρόπο ζωής, να ξα­ ναβρούμε τη Δημοκρατία και να συνηθίσουμε να ζούμε με τους νόμους και τους κανόνες της. Μόνο έτσι θα ξαναβρούμε και τον πολιτισμό μας!

36

•

i ^ry^j.r^jïi

-•••

If: ;IÏ": KÜ&

37

ΓΙΑΝΝΗΣ ΛΟΥΚΑΤΟΣ*

Τα σφουγγάρια και το ψάρεμα τους

Επεξεργασία σφουγγαριών στην Αίγινα.

πό τα παιδικά μου χρόνια άκουγα ιστορίες για τα σφουγγαράδι­ κα της Αίγινας, με τα οποία οι βουτηχτάδες έβγαζαν σφουγγάρια από το βυθό της θάλασσας του Σαρωνικού κόλπου, γύρω από την Αίγινα, το Αγκίστρι, την Μετώπη και τ' άλλα τα νησιά. Έκαναν και ταξί­ δια στα παράλια της βόρειας Αφρικής, στη Μπαρμπαριά, Λιβύη, Τυνησία και στα νησιά Λαμπιδούσα και Παντελερία. Έφευγαν συνήθως μετά το Πά-

Α

* Ναυτικός.

38

σχα και, γύριζαν Οκτώβρη, Νοέμβρη. Η συγκομιδή ήταν πάντα πλούσια, από την οποία ζούσαν πολλές οικογένειες και μάλιστα πολυμελείς. Στη στεριά διατηρούνταν βιοτεχνίες επεξεργασίας των σφουγγαριών, όπως του Μπράουν στην Παναγίτσα, του Μαγκλή (Χαλιπίλια) στην Καραντίνα και άλλες, οι οποίες απασχολούσαν πολύ προσωπικό, άνδρες και γυναίκες. Παλαιότερα, η βιομηχανία της σπογγαλιείας ήταν αναπτυγμένη στην Αίγινα και περιλάμβανε την αλιεία, την επεξεργασία, τη συσκευασία και την εξαγωγή των σπόγγων στις αγορές της Αγγλίας και της Γαλλίας. Ακό­ μη και μεταπολεμικά, περνούσαν πλοία τακτικών γραμμών και φόρτωναν παρτίδες σφουγγαριών. Την εποχή της σπογγαλιείας, η οικονομία της Αί­ γινας ήταν πολύ αναπτυγμένη. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, το 1941» αναγκάστηκα να ασχοληθώ επαγγελματικά με το ψάρεμα, όπως και τόσοι άλλοι, για να ε­ πιζήσω. Μου άρεσε να ψαρεύω με το γυαλί και το καμάκι. Είχα δε την τύ­ χη να μάθω από άλλους ψαράδες να ψαρεύω και τα σφουγγάρια. Τα σφουγ­ γάρια φυτρώνουν στο βυθό, πάνω στα βράχια, στις φυκιάδες και την τρα­ γάνα. Το δύσκολο μ' αυτά είναι η αναγνώριση και η αξιολόγηση τους, διό­ τι υπάρχουν πολλά είδη που μοιάζουν μεταξύ τους, όπως είναι οι ρουκούτες, τα αγριοσφούγγαρα, οι σκατιάδες και άλλα. Όλα τα είδη καλύπτονται από μια μεμβράνη μαύρη και δύσκολα μπορείς να ξεχωρίσεις το ήμερο (καλό) από το άγριο (άχρηστο). Το ήμερο το ξεχωρίζεις από τις τρύπες που έχει, τα «ρουθούνια του», αλλά και από τη συμπεριφορά του καμα­ κιού κατά το κάρφωμα. Όταν το καμάκι κλωτσάει, τότε το σφουγγάρι εί­ ναι άγριο, ενώ αντίθετα, στο ήμερο, το καμάκι καρφώνεται μαλακά. Το ξεκόλλημα του σφουγγαριού από το βράχο πρέπει να γίνεται με προσοχή, για να μην το χαλάσεις. Βάζεις το καμάκι ανάμεσα στο βράχο και στην ά­ κρη του σφουγγαριού, το οποίο τρυπώνεις σιγά-σιγά, μετά το στριφογυ­ ρίζεις και το ξεκολλάς. Στη φυκιάδα είναι διαφορετικά. Τα φύκια, όπως και τα χόρτα της στε­ ριάς, το καλοκαίρι ξεραίνονται και ξεκολλάνε από τις ρίζες τους. Παρα­ μένουν, όμως, σαν πάπλωμα πάνω στη φυκιάδα, ώσπου να χειμωνιάσει. Τότε αρχίζουν οι φουρτούνες, από τα κύματα των οποίων ταρακουνιού­ νται τα νερά κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας μέχρι το βυθό, με συ­ νέπεια να παρασύρουν τα κομμένα φύκια και να ξεσκεπάζουν τις φυκιά­ δες, οι οποίες μοιάζουν σαν κουρεμένες. Τα καινούρια φύκια είναι κοντά και δεν μπορούν να καλύψουν τα σφουγγάρια, και τότε είναι εύκολο να α­ ναγνωρίσεις τα ήμερα από τα ρουθούνια τους. Τότε κατεβάζεις το κοντά­ ρι με το καμάκι, το καρφώνεις στο κέντρο του και, στριφογυρίζοντας το μαλακά, το ξεριζώνεις και το παίρνεις επάνω. Στην περίπτωση που τα νε­ ρά είναι βαθιά και δεν φτάνει ένα κοντάρι, τότε ματίζεις ακόμη ένα ή και

δύο. Στη συνέχεια ψάχνεις για άλλα μέχρι το βράδυ, που θα τελειώσει το ψάρεμα. Στην τραγάνα, επειδή τα σφουγγάρια βρίσκονται βαθιά, στα 25 ή και 35 μέτρα, το ψάρεμα των σφουγγαριών γίνεται από το Μάιο μέχρι τον Αύ­ γουστο, οπότε ο βυθός φωτίζεται καλύτερα από το φως της ημέρας. Τις άλλες εποχές δεν μπορεί να γίνει το ψάρεμα των σφουγγαριών στους συ­ γκεκριμένους τόπους, γιατί δε διακρίνονται στον πάτο του βυθού. Τώρα, για να βγάλουμε τα σφουγγάρια από τόσο βαθιά, )(ρησιμοποιούμε το «κακκαβί». Το κακκαβί είναι ένα βαρίδι από μολύβι, γύρω στα 8 κιλά, σε σχή­ μα αρχαίας χύτρας, η μέση του οποίου διαπερνάται από μία τρύπα, μέσα στην οποία σφηνώνεται ένα στειλιάρι. Στην μπροστινή πλευρά του, σε κα­ τάλληλη υποδοχή, προσαρμόζουμε το καμάκι και στο πίσω μέρος του στειλιαριού, όπου υπάρχει μια τρύπα, δένουμε το σχοινί. Το βάφουμε άσπρο, για να φαίνεται στο βυθό. Μόλις εντοπίσουμε το σφουγγάρι, κατεβάζου­ με το κακκαβί και, με κατάλληλους χειρισμούς, το σημαδεύουμε με το κα­ μάκι και το καρφώνουμε. Στη συνέχεια, κάνουμε λίγο πίσω τη βάρκα, κρα­ τώντας το σχοινί, για να το αναγκάσουμε να γείρει προς το μέρος της βάρ­ κας και λασκάρουμε το σχοινί. Το βάρος του κακκαβιού δημιουργεί μοχλό και αναγκάζει το σφουγγάρι να ξεκολλήσει από την τραγάνα. Τότε το λεβάρουμε επάνω και συνεχίζουμε το ψάρεμα μέχρι το βράδυ, ελπίζοντας η συγκομιδή να είναι καλή, για να βγει καλό μεροκάματο. Σήμερα, αγαπητέ αναγνώστη, στο βυθό του Σαρωνικού, γύρω από τα μέρη 7ΐου προαναφέραμε, δεν υπάρχει ούτε ίχνος σφουγγαριού. Παντού είναι όλα ψόφια, λόγω της ρύπανσης και άλλων αιτίων, ανεξήγητων. Εξαί­ ρεση αποτελούν τα άγρια σφουγγάρια, τα οποία εξακολουθούν να υπάρ­ χουν, χωρίς να μπορώ να εξηγήσω πώς.

40

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ - ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Οι μεταμορφώσεις του Αγίου Νικολάου του Θαλασσινού, της εκκλησίας του λιμανιού παίνοντας στο λιμάνι, της Αίγινας σε υποδέχεται το εκκλησάκι του Αϊ- Νικόλα. Κι είναι η εικόνα του που παίρνεις φεύγοντας από το νησί. Είναι η χαρά της συνάντηση με την Αίγινα και η θλίψη του αποχαιρετισμού της τελευταίας αιγινήτικης παρουσίας, πριν ξανοιχτείς στο πέλαγος. Ο Aï-Νικόλας βρίσκεται εκεί, φρουρός του λιμανιού από τις τελευταί­ ες δεκαετίες του 19 ο υ αιώνα. Κανείς δεν θυμάται πότε κτίστηκε ακριβώς. Ξέρουμε όμως πως έγινε με τις εισφορές των ναυτικών της Αίγινας, που τον αφιέρωσαν στον Άγιο προστάτη τους. Έντονες μένουν πάντα οι μνήμες μου απ' αυτό το εκκλησάκι που για μένα, όπως για πολλούς Αιγινήτες, συμβολίζει την Αίγινα με την ίδια ανά­ γλυφη εικόνα που μας δίνει κι ο Ναός της Αφαίας. Κι ας χωρίζουν χιλιετη­ ρίδες του καθενός την γέννηση πάνω στο νησί. Παλιά ήταν ένα σεμνό λευκό εκκλησάκι με ασπρισμένους τοίχους και με ανώμαλη πλάκα στο πάτωμα. Υπήρχε στη μέση ένα εικονοστάσι, όπου

Μ

Ο Άγιος Νικόλαος σε παλιά καρτ ποστάλ.

ήταν ακουμπισμένη η εικόνα του Αγί­ ου Νικολάου, μεγάλη, ασημένια και γεμάτη τάματα. 0 Άγιος ήταν λίγο αλ­ λήθωρος σε κείνη την εικόνα. Κανείς, όμως, δεν έδινε σημασία σ' αυτό. Ού­ τε οι καπετάνισσες, που περίμεναν την επιστροφή των ανδρών και των γιων τους ανάβοντας λαμπάδες, ούτε και εμείς οι άλλοι, που γεμίζαμε τα μανουάλια κάθε τρεις και λίγο με κεριά. Δεν μπορώ να θυμάμαι πόσο μεγάλη ήταν η ευσέβεια μας, αλλά δεν ξεχνώ την ευχαρίστηση που νιώθαμε, όταν βά­ ζαμε τα αναμμένα κεριά μας στις υποδοχές των κηροπη­ γίων. Υπήρχε και μια εικόνα της κόλασης, που στοιχειώ­ νε την παιδική μου ηλικία με τις μακάβριες σκηνές της. Άνθρωποι μέσα σε καζάνια που βράζανε πάνω σε φωτιά, διάολοι που συδαύλιζαν τις φλόγες και τρυπούσαν τις σάρ­ κες των δύστυχων «προς παραδειγματισμόν» ημών των ασεβών ακόμη ζώντων ... Η εικόνα αυτή ήταν κρεμασμέ­ νη στη δεξιά μεριά του τοίχου, καθώς μπαίναμε. Οι με­ γαλύτεροι δεν κουράζονταν να μας την επιδεικνύουν προς γνώση και συμμόρφωση μας...

M

G:

Ή :.&\W :':«.

Στο Φανάρι του Αγίου Νικολάου, Πρωτοχρονιά του ige?

42

Δεν νομίζω πως κατάφεραν να μας κάνουν ν' αποφύ­ γουμε την καταπάτηση πλείστων εντολών... Οπωσδή­ ποτε, όμως, η εικόνα αυτή τυραννούσε τον ύπνο μας και μας είχε γίνει εφιάλτης. Ευτυχώς, την κλέψανε! Όπως κλέψανε και την εικόνα του Aï-Νικόλα του αλλήθωρου. Για την τελευταία λυπήθηκα πολύ. Είχε ακούσει τόσες κουβέντες μου ο Aï-Νικόλας! Είχα περάσει μαζί του τό­ σα παιδικά δράματα, τόσες μαθητικές αγωνίες, τόσους νεανικούς έρωτες! Πόσες φορές πήγαινα τρέχοντας στις 2 το πρωί προσπαθώντας να μένω στεγνή από τα κύ­ ματα της φουρτούνας, που αγκάλιαζε όλη τη στενή -τό­ τε- λωρίδα του μπράτσου του λιμανιού, που οδηγούσε στον Α'ί-Νικόλα και λοξά στο Φανάρι! Εκείνο τον καιρό η εκκλησία ήταν και έμενε ανοιχτή όλο το εικοσιτετρά­ ωρο, έτσι ακριβώς όπως το είχαν θελήσει οι καπεταναί­ οι που την έχτισαν. Την είχαν θελήσει άσυλο και κατα­ φύγιο κάθε ανεμοδαρμένου ανθρώπου, που ζητούσε γα­ λήνη μέσα στο εκκλησάκι...

Πόσες φορές είχα συναντήσει τρελαμένες γυναίκες και, μάνες ναυτικών που περίμεναν τους ανθρώπους τους μ' αγωνία εκεί στο μόλο, μπαινο­ βγαίνοντας στον Αϊ -Νικόλα και λέγοντας: «Άγιε μου Νικόλα, κάνε να φα­ νεί το καΐκι...». Πόσες φορές έκλαψα από συγκίνηση μαζί τους, όταν βλέ­ παμε το σκάφος να ζυγώνει χοροπηδώντας στα μανιασμένα κύματα! Τό­ τε μ' αγκάλιαζαν από ενθουσιασμό και τρέχανε να το υποδεχτούν στο λι­ μάνι...Κι εγώ έμενα μέσα στην εκκλησιά, να ηρεμήσω, εκείνες τις προχω­ ρημένες βραδινές ώρες ή μάλλον τις πρώτες πρωινές! Μέσα στην εβδομάδα υπήρχαν οι τακτικοί περιπατητές. Οι γονείς μου κάθε απόγευμα έπαιρναν τον αδελφό μου κι εμένα και κάναμε τον περί­ πατο μας μέχρι το Φανάρι, ανάβοντας πάντα τα κεράκια μας στον Άγιο και στο γυρισμό πηγαίναμε για γλυκό στο καφενείο του Καραγιάννη. 0 πολύς κόσμος της Αίγινας ε­ κείνα τα χρόνια έ­ βγαινε για περίπατο Τ) Λ ^Τ) (~\ V Ί\Τ μόνο το απόγευμα της , »« Κυριακής. Ήταν πά­ ντα η ίδια βόλτα, το U «νυφοπάζαρο», όπως - j^cy^CaA^.^^ji το λέγαμε γελώντας. ^"*?? ~ '= ^jg&- ' ' ; Άλλωστε το λιμενο­ βραχίονα που οδηylÎ*«oi$ γουσε στον Αγιο Nis·-"-"*' •> . ,i κολα τον ονόμαζαν οι περισσότεροι Αίγινή-

Γελοιογραφία που δημοσιεύτηκε στον ΑιγινήτικοΤύπο.

τες «Κόρτε». Αυτή την ονομασία μεταχειριζόμαστε τότε. Μάλιστα, όπως τον απέναντι λιμενοβρα­ χίονα που βρίσκεται σήμερα ο ΝΟΑ τον ονόμαζαν «Κε» (σίγουρα από τη γαλλική λέξη quai, δηλαδή προκυμαία), κάποιος κυκλοφόρησε και την γε­ λοιογραφία που βλέπετε ότι στο Κόρτε γίνεται το φλερτ και στο Κε τα... υ­ πόλοιπα. Γιατί στον άλλο λιμενοβραχίονα, τότε, δεν πάταγε άνθρωπος. Μόνο αρ­ γότερα, όταν έκαναν ένα κλαμπ, απέκτησε ζωή, αλλά στην ουσία ζωντά­ νεψε από τη στιγμή που έγινε το καινούργιο κτίριο του ΝΟΑ. Προπολεμικά και, ίσως, λίγο αργότερα δίπλα στο εκκλησάκι του Αϊ-Νικόλα υπήρχε ένα ωραίο καφενείο, στο οποίο μάλιστα έγιναν και πολλοί χο­ ροί. Όμως οι αέρηδες της σοροκάδας έκαναν δύσκολη τη ζωή του και γι' αυτό το έκλεισαν. Ήταν αξέχαστα το πηγαινέλα και πάνω κάτω μεταξύ παραλίας και κα­ φενείων, για να κόβουμε τις κινήσεις των κηδεμύνων μας και να χωνόμα43

στε πάλι στο σκοτάδι με τη μαγεία του φευγαλέου αγγίσματος, το πέ­ ταγμα ενός κρυφού σημειώματος, η συνεννόηση με τα μάτια, περι­ μένοντας το νεύμα της κατάφασης και το μήνυμα για ένα αθώο τότε ραντεβού. Σεβόμενοι όλα αυτά, οι Δημο­ τικοί Σύμβουλοι της δεκαετίας του 50 είχαν πάρει ομόφωνη απόφαση να μην ηλεκτροφωτιστεί το «Κόρτε», για να κρατήσει το μυστήριο της νύχτας και την αντανάκλαση της μαγείας του ολόγιομου αιγινήτικου φεγγαριού. Στη δεκαετία του 6ο έγιναν πολ­ λές μεταβολές στο λιμάνι και στον Άγιο Νικόλα. Έτσι δημιούργησαν ΣτονΆϊ-Νικόλα, με φίλες. το μικρό λιμανάκι μπροστά στο σπίτι των Βογιατζή, πλάτυναν τον λιμενοβραχίονα, για να μπορούν να δένουν τα φέριμποτ. Στον καιρό των αλλαγών ο χώρος είχε γεμίσει με μεγάλα πέτρινα μπλόκια, όπου κάναμε πλάκα και δίναμε ραντεβού φωνάζοντας στο «μπλόκι 14» ή στο « μπλόκι 3». Ο ρομαντικός περίπατος είχε πάρει τέλος! Μέσα στις αλλαγές αντικαταστήσανε και το σιδερένιο φανάρι, όπου σκαρφαλώναμε για να δούμε καλύτερα τα πλοία ή για να βγάλουμε φω­ τογραφίες, με ένα κτιστό. Τον Α'ί-Νικόλα τον θάψανε μισό μέτρο μέσα στην πλατεία δημιουργώντας ένα προαύλιο γύρω του. Ακόμα, όμως, δεν είχαν κάνει τη μεγάλη «ανακαίνιση». Η βάναυση επέμβαση στο εσωτερικό --η ο­ ποία υπάρχει μέχρι σήμερα- έγινε αργότερα. Αυτόν τον μικρό, τον στενό χώρο τον γέμισαν με τοιχογραφίες της κακιάς ώρας, οι οποίες σου κόβουν την ανάσα μόλις μπεις στο εσωτερικό του νάίσκου. Εικόνες ψυχρές αντικατέστησαν τις παλιές που έκλεψαν άγνωστοι, τα κεριά τα «καρφώνουμε» μέσα σε άμμο, το εικονοστάσι έχει γίνει βαρύ, α­ σήκωτο και -το χειρότερο!- το εκκλησάκι που υπήρξε το άσυλο της νιότης μας, το καταφύγιο μας σε βροχές και σε φουρτούνες κλειδαμπαρώθηκε και απέκτησε και φύλακα!Ήταν η μεταμόρφωση - αλλοίωση της τρίτης φάσης! Η προηγούμενη φύλακας, γυναίκα συμπαθής αλλά δυσάρεστα παρού­ σα στη στιγμή της επιθυμητής απομόνωσης του προσκυνητή του Αϊ-Νικό­ λα, ήταν διακριτική. Η σημερινή αντικαταστάτριά της επιβάλλει την πα-

ρουσία της στους επισκέπτες της εκκλησιάς, που θέλουν ήρεμα ή μοναχικά vae ανάψουν το κεράκι τους και να εκφράσουν σιωπηλά ή και μουρμουριστά κάποια ευχή ή κάποια αγωνία, δεν αρκείται μόνο στη φύλαξη και την καθαριότητα της εκκλησίας. Κάνει δυσάρεστες παρεμβάσεις σύμφωνα με την προσωπική της νοοτροπία, «χριστιανικές» υποδείξεις και παρατηρή­ σεις! Δεν ξέρω ποιος την τοποθέτησε εκεί, αλλά δεν είναι το κατάλληλο πρό­ σωπο γι' αυτό ο πόστο, εφόσον εννοούν να μας επιβάλλουν φύλακα την ώρα του προσκυνήματος στο ταπεινό εκκλησάκι του Αϊ-Νικόλα! Σήμερα ο λιμενοβραχίονας του «Κόρτε» είναι λουσμένος στο φως και οι ελληναράδες ταράζουν τη γαλήνη του κάνοντας σούζες με τις μηχανές τους, ξεγλιστρώντας παράνομα από τις μπάρες που οι υπεύθυνοι έβαλαν, για να χαρίσουν τον χώρο στους περιπατητές και στα παιδάκια. Τίποτα δεν απέμεινε από τη ρομαντική ομορφιά αυτού του τόπου και βρίσκω ότι οι μεταμορφώσεις του Aï-Νικόλα του «Κόρτε» υπήρξαν από τις πιο οδυνηρές...

Ο Άγιος Νικόλαος, όπως ήταν παλιά.

45

IM

46

ΕΛΣΑ ΚΑΤΣΑ-ΛΟΡΕΝΤΖΟΥ*

Ο Πέτρος Κ. Κάτσας

Ο

πατέρας μου Πέτρος Κάτσας του Κωνσταντίνου, αναγνωρισμένος «λαϊκός ζωγράφος» σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, συγκαταλέγεται μεταξύ των δέκα σημαντικότερων λαϊκών ζωγράφων της Ελλάδας, από το 1935 έως σήμερα. Γεννήθηκε στην Κυψέλη Αίγινας στις 29 Ιουνίου 1894, ημέρα των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, κι έτσι έλαβε και το όνομα Πέτρος. Φοίτησε στη «Δημοτική Σχολή Αρρένων» -ι° Δημοτικό σήμερα- και στη συνέχεια, αγαπώντας τα γράμματα και τη μόρφωση, πήγε στο Ελληνικό Σχολαρχείο, που λειτουργούσε τότε στην Αίγινα. Όλα τα τέλειωσε με άρι­ στα. Όνειρο και επιθυμία του ήταν να πάει στο Πολυτεχνείο της Αθήνας, και μάλιστα στην Αρχιτεκτονική. 0 πατέρας του είχε την οικονομική ευχέ­ ρεια και την ευγενική διάθεση να τον στείλει να πραγματοποιήσει τον πό­ θο του. Όμως η μοιραία τύχη που έλαχε στον αδελφό του Νίκο (τον σκό­ τωσε κεραυνός μέσα στο καΐκι, ενώ ταξίδευε) τον ανάγκασε να μείνει στο μαγαζί που έχουμε και σήμερα, βοηθώντας τον πατέρα του Κωνσταντίνο Κάτσα. Το μαγαζί λειτουργούσε ως εμπορικό για είδη καϊκιών (χρώματα πάσης φύσεως, σχοινιά, λάδια, νέφτι, ρετσίνι, πίσσα, κατράμι κ.ά.) και σαν ταβέρνα, όπου έπιναν το κρασάκι τους οι ψαράδες, οι βουτηχτάδες, οι κα­ ραβοκύρηδες, όλοι γνωστοί και φίλοι του πατέρα μου, που διηγούνταν ι­ στορίες από την καθημερινή ζωή τους στη θάλασσα του Σαρωνικού μας, στα πέλαγα και στις μεγάλες θάλασσες. Η παιχνιδιάρα γαλάζια θάλασσα και τα καΐκια της είχαν γεννηθεί μέσα του. Από μικρό παιδί ζωγράφιζε ψαράδικα, γρι-γρι, τράτες, τρεχαντήρια, μπρατσέρες, καραβόσκαρα, μπάρκο κ.ά. Χωρίς θάλασσα δεν ζούσε. Πή­ γαινε πρωί-πρωί στα κτήματα και στις g π.μ. το πολύ επέστρεφε στο μα­ γαζί του. Δεν μπορούσε να μείνει εκεί χωρίς να βλέπει τη δική του φύση, το γαλάζιο νερό να παιχνιδίζει με τις ακτίνες του ήλιου, τους γλάρους, τα λιμασμένα πουλιά του λιμανιού, τα λευκά καΐκια. Υπηρέτησε την πατρίδα ως ναύτης στο θωρηκτό πλοίο «Λήμνος» το 1914· Σε ηλικία 32 ετών πα­ ντρεύτηκε την Ευαγγελία Γελαδάκη και απέκτησαν δύο παιδιά, τον Κων­ σταντίνο και την Ελένη. * Εκπαιδευτικός 47

Η μπρατσέρα

αυτή βραβεύτηκε στην

Μπρατισλάβα.

Ήταν άνθρωπος αγαπητός στην κοινωνία της Αίγινας. Έχαιρε μεγάλης εκτίμησης. Ήταν εργατικός, προκομμένος, δραστήριος, ομιλητικός, τίμιος, ηθικός, απλός και ταπεινός. Επειδή ήξερε γράμματα, έκανε και το συμ­ βολαιογράφο στις αγοροπωλησίες των καϊκιών, προ παντός για να εξυπη­ ρετεί τους φτωχούς ψαράδες. Λάτρευε την τέχνη. Τα χέρια του έφτιαχναν καλλιτεχνήματα. Η μητέ­ ρα μου έλεγε πολλές φορές «Πέτρο, εσύ φτιάχνεις και της Παναγιάς τα μά­ τια». Η ζωγραφική, όμως, του γέμιζε την ψυχή και εκφραζόταν με τα χρώ­ ματα που πουλούσαν στο μαγαζί, με αυτοσχέδια πινέλα και καμβά, με ό,τι τύχαινε, χαρτόνι, χαρτί, τσίγκο, ξυλοτέξ τελευταία. Τις ελεύθερες στιγμές ζωγράφιζε ό,τι έβρισκε, αρκεί να έφευγε από μέσα του η πλημμυρίδα της φύσης και της παράδοσης που φώλιαζε στο είναι του. Διάβαζε πολύ εφημερίδα, καθημερινά. Η κ. Πωπ, η ζωγράφος, τον είχε ζωγραφίσει μέσα στο μαγαζί με την εφημερίδα στα χέρια, με τα εκατο­ ντάδες κανατάκια γύρω του και τους πίνακες στη σειρά. Σε έκθεση που έ­ κανε, τον αγόρασε ο Γιάννης Τσαρούχης, μετά κάποιος άλλος, και δεν μπό­ ρεσα να τον πάρω. Αλλά τον είχαν στην εφημερίδα και τον έχω από εκεί. Επίσης μελετούσε λογοτεχνία, ελληνική και παγκόσμια, βιβλία, όπως «Το γύρο του κόσμου» και ιστορία πολεμική. Είχε μεγάλη πίστη στο Θεό, στην πατρίδα, στην οικογένεια/Ηταν αμε­ τακίνητος στις πεποιθήσεις, στις αξίες, στις αρχές του. Ασχολιόταν και με

τα κοινά. Υπήρξε από τα ιδρυτικά μέλη της ΕπαγγελματικήςΈνωσης Αί­ γινας και αιρετός κοινοτικός σύμβουλος για πολλά χρόνια (προπολεμικά). Στα χρόνια της Κατοχής της Ελλάδας από τους Γερμανούς 1940-1944» ο Φρούραρχος τον πίεσε πολύ ν' ανέβει στο Δήμο ως Δήμαρχος. Αρνήθηκε σθεναρά. Δε δέχτηκε να συνεργαστεί με τον κατακτητή, παρόλο που του έτεινε το πιστόλι στον κρόταφο απειλώντας τον. Πήγε όμως υπεύθυνος των τροφίμων για τα συσσίτια των παιδιών, που αποθηκεύονταν στο ι° Δημο­ τικό Σχολείο και τα φρουρούσαν Γερμανοί στρατιώτες. Στην Κατοχή ήταν φίλος αγαπητός με το Ν. Καζαντζάκη, τον Περσάκη, τον Ν. Αλεξίου, οι οποίοι έρχονταν στο μαγαζί του πατέρα μου, συζητού­ σαν τα της εποχής κι έπιναν τα λίγα κρασάκια τους με το φτωχό μεζεδάκι της πείνας. Μετά την Κατοχή, όταν βρέθηκε, όπως όλοι οι'Ελληνες, χωρίς δραχμή, άρχισε να ζωγραφίζει κανάτια. Τα 'φτιάχνε πολύ όμορφα τα «ψυ­ γεία» της εποχής, μικρά και μεγάλα. Ανθοδοχεία κόκκινα, κίτρινα, μαύρα. Άλλα τα αγόραζαν οι επισκέπτες της Αίγινας για διακοσμητικά στα σπί­ τια τους, άλλα, τα περισσότερα, για να πίνουν δροσερό νερό. Τα αιγινήτικα κανάτια την εποχή εκείνη ήταν τα ψυγεία μας. Άλλα με όμορφα χα­ ρούμενα κόκκινα λουλούδια και πράσινα φύλλα, άλλα με καραβάκι στη μέση, πλαισιωμένο με τις δύο ελληνικές σημαίες, σύμβολα ζωντανά της φύ­ σης και της ιστορίας μας. Από το 1958 και μετά ο Πέτρος Κάτσας ζωγρά­ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΙΓΙΝΑΣ ΑΦΙΕΡΩΜΑ φιζε καΐκια που αρμένιζαν κατάλευκα κι έπαιζαν Στο λαϊκό ζωγράφο Πέτρο Κάτσα με τη θάλασσα του Σαρωνικού και τα κύματα της. " Τα Καΐκια μας " Ικανοποίησε έτσι τη μεγάλη λατρεία και όνειρο της ζωής του, τη ζωγραφική, που κυριαρχούσε στην ψυ­ χή του. Αυτοδίδακτος λαϊκός ζωγράφος, με σκέψη καθάρια και ψυχή γεμάτη αισθήματα από τη φύση και τη λαϊκή παράδοση, χαιρόταν τα δημιουργήμα­ τα του. Πόσο χαιρόμουν να τα βλέπω με τη σειρά μου, κρεμασμένα στον τοίχο του μαγαζιού: σακο­ λέβες, τρεχαντήρια, μπρατσέρες, σκούνες, κατά­ λευκα πουλιά να πετούν πάνω από τη θάλασσα και τα βουνά. Κι ο ίδιος, στέκοντας δίπλα τους, τα κα­ Στις 2 ) Ιουλίου 1996 ημέρα Σάββατο και ώραfyiu.στην Αιθοϋαα TOD Λαογραφικού Μουσείου Αίγινας 8α τιμήσουμε το έργο του λαϊκού μας μάρωνε. Δεν ενδιαφερόταν για το χρήμα όσο για τη Ζωγράφοι! Πέτρου Κάτσα και θα έχουμε την ευκοιρια vu δούμε την συνέχεια της δουλειάς του ano την κόρη του Ελένη Κάτσα. διάδοση της ναυτικής λαϊκής τέχνης. Όλοι γνωρίζουν Äiöfnra« έκβεβης a t ó 29 - 6 toc 9 - 7 -1996 Ωρες λειτουργίας aitò 16 -12 π.μ και 7 -10 p-u. σε τι ευτελείς τιμές πουλούσε τα έργα του. Το έργο του ταπεινού Πέτρου Κάτσα συγκίνησε πολλούς ζωγράφους που τον γνώρισαν καθώς και αγαπητούς φίλους, ό­ πως το Σπύρο Σκαρπαλέζο, καθηγητή γιατρό νευρολόγο, το Νίκο Νικολά­ ου, ζωγράφο, καθηγητή της Σχολής Καλών Τεχνών, το Θωμά Μπράουν, οι (

49

ΛΙ6

τ

οποίοι άρχισαν να στέλνουν έργα του στο εξωτερικό: στο Παρίσι, στη Βιέννη, στο Μόναχο, στις Βρυξέλες, στο Λονδίνο. Στην Αμερική τα πήγαινε ως δώρα ο τέως υ­ πουργός εξωτερικών και μετέπειτα μό­ νιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδας στον OHE Γεώργιος Παπούλιας. Εκτιμώντας το έργο του, το Υπουργείο Πολιτισμού, σύμφωνα με τις γνώμες δια­ φόρων μεγάλων ζωγράφων, του ζήτησε το 1972 «να συμμετάσχει εις διεθνή έκθεσιν έργων art naif, οργανουμένην εις Bratislava της Τσεχοσλοβακίας». Πήγα η

rriPTs.^

Το κανάτι που χρησιμοποιήθηκε στο κουτί των σπίρτων.

fôm

τ 0

,

φγο

τ ο υ

σ τ 0

γ π 0 υ ρ γ ε ί θ , μ «Χ λευ-

,

κη μπρατσέρα, που έπλεε με χάρη, ο­ μορφιά και περηφάνια στα γαλάζια νερά της ελληνικής θάλασσας, του Σαρωνικού μας. Όσοι την είδαν, ενθουσιά­ στηκαν. Την ασφάλισαν για ιοο.οοο δραχμές, ενώ εδώ τις πουλούσε προς 50 και ι οο δραχμές. Η απάντηση από τους διοργανωτές της έκθεσης στη Μπρατισλάβα ήταν ικανοποιητική. Γράφει το Υπουργείο στον πατέρα μου με την από 1 3 ^ Απριλίου 1972 επιστολή: προς κ. Πέτρον Κάτσαν, Αίγινα:«Αι έγχρωμαι διαφάνειαι των έργων σας ενεποίησαν αρίστην εντόπωσινειςτηνοργανωτικήν επιτροπήν». Στην έκθεση αυτή πήρε διάκριση «...δια την ηλιοφάνειαν και λαμπρότητα των χρωμάτων». Κατόπιν τούτων, το Υπουργείο Πολιτισμού τού απένειμε σύνταξη λαϊκού καλλιτέχνη 5·9 1 0 δραχ­ μών το καλοκαίρι του 1973· Αυτό ήταν μια μεγάλη ηθική ικανοποίηση του καλλιτέχνη που χρόνια πολλά χάριζε τα έργα του σε καραβοκύρηδες της Αίγινας και στόλιζαν τα αρχοντικά τους με τα έργα του, με τα καΐκια που ζωγράφιζε ο αγαπητός φίλος τους Πέτρος. Στις 2 2 Ιουλίου 1974 έχασε τη σύζυγο του Ευαγγελία, την οποία υπε­ ραγαπούσε/Εκτοτε στην ψυχή του δημιουργήθηκε μεγάλος πόνος και θλί­ ψη, κενό βαθύ και δυσαναπλήρωτο. Σιγά-σιγά άρχισε να αραιώνει τη ζω­ γραφική του δημιουργία, να μην τρώει όσο έπρεπε, να μη διαβάζει, να μα­ ραίνεται σα λουλουδάκι του αγρού από το χαμό της αγαπημένης του. Ευ­ αίσθητη ψυχή, δεν άντεξε/Ηθελε να πεθάνει. Έλεγε πολλές φορές «το μό­ νο αληθινό πράγμα στη ζωή είναι ο θάνατος». Εγώ ήμουν πάντα μαζί του. Έμεινε στο κρεβάτι πέντε ημέρες. Την έκτη ημέρα, ig Σεπτεμβρίου ΐ975> πήρε ένα κάικάκι απ' αυτά που ζωγράφιζε, κι ανοίγοντας τα κατάλευκα πανιά του, έβαλε μέσα τη ζωή και την ψυχή του και ταξίδεψε στο γαλάζιο ουρανό για την αιώνιο ζωή.

Πολλά περιοδικά έγραψαν για τον πατέρα μου. Πολλοί μεγάλοι ζω­ γράφοι πέρασαν και τον γνώρισαν. Δημοσιογράφοι και ειδικοί καλλιτέχνες αφηγήθηκαν το έργο του. Το 1976 κυκλοφόρησε στην Ελλάδα και την Ευ­ ρώπη το αιγινήτικο κανάτι πλαισιωμένο με τις δύο ελληνικές σημαίες, της ξηράς και της θάλασσας, ζωγραφισμένο από τον πατέρα μου (Europa Cept 1976 ΕΛΛΑΣ HELLAS 11) ως γραμματόσημα, ένα μικρό κι ένα με­ γάλο. Έγιναν ανάρπαστα. Σήμερα τα Ελληνικά Ταχυδρομεία τα έχουν κορνιζάρει και τα πουλούν. Το ΐ979> «Έτος για την ελληνική παράδοση», κυ­ κλοφόρησε σε γραμματόσημο το κανάτι με το λαμπρό και εντυπωσιακό κόκκινο λουλούδι με τα πράσινα φύλλα και το κουτάκι με τα σπίρτα του Ελληνικού Μονοπωλίου με το ίδιο λουλούδι.

To 2004, έτος των Ολυμπιακών Αγώνων, η επιτροπή εξέδωσε και κυ­ κλοφόρησε πολλά συλλεκτικά κομμάτια, μαζί και ένα χαριτωμένο κανάτι του Πέτρου Κάτσα, που διαφημίζει την Αίγινα μας και την αγγειοπλαστι­ κή της ιστορία σε καρφίτσα πέτου. Σήμερα πολλοί ζητούν και τους πίνα­ κες και τα κανάτια του, και σε αρκετά ψηλές τιμές. Έργα του παρουσιά­ ζονται συχνά σε δημοπρασίες. Εκτός της Αίγινας τον τίμησαν πολλοί, ίσως και άπειροι, από την Αίγινα ουδείς! Το όνομα του έμεινε στην ιστορία της έκφρασης της ελληνικής λαϊκής τέ­ χνης και παράδοσης. Κλείνοντας, θα αναφέρω λίγα λόγια του Κώστα Σταυρόπουλου από την έκθεση των έργων του πατέρα μου στο Πνευματικό Κέ­ ντρο του Δήμου Αθηναίων, τον Ιούνιο του 1989: «Το πηγαίο και άδολο ει­ καστικό αίσθημα του Πέτρου Κ. Κάτσα, μεταβάλλει σε λευκές ψυχές ονεί­ ρου τα ταπει νά ψαροκάικα κι ο Σαρωνικός γίνεται επίγειος Παράδεισος, για να χωρέσει το νόημα της Ελευθερίας και να καταλήξει προσευχή μύχιας επικοινωνίας του Καλλιτέχνη με τον υπαρκτό κόσμο της Ζωής. Αιωνία του η μνήμη»!

ΚΩΣΤΑΣ ΓΟΥΛΑΣ* - ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΜΠΟΓΡΗΣ**

Αίγινα και αλιεία

Γιαλέσσα, γιαλέσσα, για λέσσα και βραδιάζει και το καζάνι βράζει... Έσα για λέσσα και ψάρια έχει μέσα. (Τραγούδι της Αίγινας) την Αίγινα σήμερα δραστηριοποιούνται περισσότεροι από 300 ε­ παγγελματίες αλιείς, ιδιοκτήτες και πληρώματα σκαφών, ηλικίας 13 έως 85 χρόνων. Οι περισσότεροι από αυτούς συσπειρώνονται στα δύο σωματεία του νησιού στο «Άγιος Νεκτάριος », που ιδρύθηκε το 1975' κ α ι σ τ 0 «Σωτήρας» που ιδρύθηκε πρόσφατα. Πολλοί είναι και οι ε­ ρασιτέχνες αλιείς που συσπειρώνονται σε διάφορους κατά περιοχές συλ­ λόγους.

Σ

Τα επαγγελματικά σκάφη στην Αίγινα ήταν πολύ περισσότερα παλιό­ τερα. Όμως με τις επιδοτήσεις της Ε.Ε. πολλά έχουν αποσυρθεί κι ο αριθ-

* ΓιατρόςΜικροβιολόγος. ** ΓιατρόςΟρθοπεδικός, Χειρουργός.

52

μός τους συνεχώς συρρικνώνεται. Σήμερα από τα 250 ενεργά σκάφη, 3° περίπου έχει η Πέρδικα, ίο περίπου έχει ο Φάρος, 15 ο Άγιος Βασίλειος,5 οι Πόρτες, ίο η Βαγία, 6 η Αγία Μαρίνα, η Σουβάλα έχει 15 και τα υπό­ λοιπα στην Αίγινα. Τα αλιευτικά σκάφη του νησιού διακρίνονται σε: α) Μηχανότρατες (ανεμότρατες). Πρόκειται για τρία μεγάλα σκάφη, με 4"5 ή κ α ι περισσότερα άτομα για πλήρωμα και 30-50 κόρους το καθέ­ να. Αλιεύουν 8 μήνες το χρόνο, από τον Οκτώβρη έως το Μάιο. Είναι συ­ ρόμενα εργαλεία που χρησιμοποιούν ένα δίχτυ από πολύ ανθεκτικό υλικό, για να αντέχει στην τριβή. Το δίχτυ, οι πάντες και ο σάκος του έχουν μή­ κος 30-35 μέτρα. Αυτά τα δυναμικά σκάφη καλύπτουν καθημερινά από­ σταση 20-25 μιλίων και πολλές φορές γίνονται πρόξενοι καταστροφών στα αλιεύματα και στα εργαλεία των μικρών ψαράδων. Φυσικά και υπάρχουν περιορισμοί, όπως π.χ. όριο απόστασης από την ακτή στο ένα μίλι- ενώ υπήρχε οδηγία της Ε.Ε. αρχικά για τρία-, οι οποίοι όμως δεν τηρούνται! Το πρόβλημα γίνεται οξύτερο, καθώς γύρω από την Αίγινα δεν αλιεύουν μόνο οι αιγινήτικες μηχανότρατες αλλά και πολλές άλλες, 2θ πάνω κάτω, που έρχονται από αλλού, από τον Πειραιά, την Κόρινθο, τη Χαλκίδα , την Πάτρα. β) Τράτες. Είναι τέσσερα σκάφη, με 4 άτομα για πλήρωμα και χωρητι­ κότητα 7-8 τόνους. Τα δίχτυα τους είναι συρόμενα και το μήκος τους φτά­ νει τα 400 μέτρα. Το σκάφος, αφού ρίξει το δίχτυ παράλληλα με την ακτή σε απόσταση από τα παράλια μέχρι ιοοο μέτρα-ανάλογα με τη μορφο­ λογία του βυθού- έρχεται και αγκυροβολεί στα ρηχά, απ' όπου με σχοι­ νιά τραβάει το δίχτυ. Το δίχτυ έχει στις άκρες του μεγάλα ανοίγματα, «μά­ τια», τα οποία , όσο πλησιάζουν προς το κέντρο, γίνονται μικρότερα. Για την απαγόρευση/κατάργηση της τράτας υπάρχει οδηγία από την Ε.Ε. γ) Γριγρί. Στην Αίγινα υπάρχει ένα μόνο γριγρί. Πρόκειται για σχετικά συρόμενο εργαλείο, με 6-8 άτομα για πλήρωμα και 3°"4° τόνους χωρητι­ κότητα. Το μήκος του διχτύου φτάνει τα 400 μ. και το ύψος του 40- 7ομ., ανάλογα με τον τύπο του. Υπάρχουν δύο τύποι διχτύων: δίχτυ ημέρας με σχετικά μεγάλα «μάτια» και χοντρό νήμα, που καλάρει μεγάλα ψάρια (π.χ. τόνους, παλαμίδες) και δίχτυ νύχτας με πολύ μικρό «μάτι» και λιγότερο χοντρό νήμα, που ψαρεύει μικρότερα ψάρια (π.χ. γαύρο, γόπα, σαρδέλες). Το δίχτυ ρίχνεται στη θάλασσα από ένα σκάφος -παλιότερα χρειάζονταν δύο-, που διαγράφει ένα μεγάλο κύκλο. Όταν «κλείσει» ο κύκλος, τραβούν ένα σύρμα που είναι περασμένο σε κρίκους στο κάτω μέρος του διχτύου. Όλο το ύψος του γίνεται σάκος και τα ψάρια συγκεντρώνονται στο σημείο που το δίχτυ είναι πιο χοντρό. δ) Αιχτυάρικα. Είναι περίπου ιοο μικρά σκάφη, 6-ΐ2μ., με πλήρωμα ι-

3 άτομα. Για κάθε είδος αλιεύματος χρησιμοποιείται το αντίστοιχο δίχτυ. Το μανομένο στέκεται, δεν είναι συρόμενο/Εχει μήκος ιοοο-2θοομ. και μπορεί να πιάσει όλα τα είδη ψαριών, ανάλογα με το μέγεθος του «ματι­ ού» του. Το δίχτυ είναι τριπλό και στη μέση έχει σχετικά μικρά «μάτια», ενώ από τις δυο πλευρές τα «μάτια» είναι πολύ μεγαλύτερα. Το απλάδι στέκεται, επίσης στο βυθό/Εχει το ίδιο περίπου μήκος με το μανομένο ή και μεγαλύτερο - μέχρι 3000 μ., ανάλογα με το σκάφος. Το α­ πλάδι με μικρά «μάτια», 18-1 g χιλιοστά, πιάνει μπαρμπουνάκια, κουτσομούρες και μαρίδα. Υπάρχουν και μεγάλα απλάδια στον αφρό με 42-46 χι­ λιοστά για παλαμίδες κ. ά. Ένας τύπος από αυτά λέγεται καρτέρι, επειδή η μια άκρη του (περι)μένει έξω στην ακτή, ενώ η άλλη είναι στο πέλαγος. Με αυτό πιάνουν μανάλια, μελανούρια, παλαμίδες κ.λπ. Το αθερινόδιχτο πέφτει πολύ κοντά στην ακτή. Είναι πολύ μικρό σε μή­ κος και χρησιμοποιείται, ως επί το πλείστον, από μικρά σκάφη για να πιά­ σουν μόνο αθερίνα. ε) Παραγαδιάρικα. Είναι too περίπου σκάφη, που χρησιμοποιούν διά­ φορα είδη παραγαδιών, από πολύ μεγάλα αγκίστρια μέχρι πολύ μικρά, πολύ χοντρά Το ξιφοπαράγαδο φτάνει 15000-25000 μ. μήκος και ρυθμίζε­ ται με ειδικές σημαδούρες (καλαδούρια). Στέκεται λίγα μέτρα κάτω από την επιφάνεια και παρασύρεται από τα ρεύματα σε μεγάλη απόσταση. Με πιο μικρά αγκίστρια ψαρεύουν συναγρίδες, στείρες, ροφούς, σκορπιούς, με μικρότερα λυθρίνια, σαργούς, μουρμούρια, φαγκριά και με πολύ λε­ πτά κατσούλες και σπάρους.. Το κάθε εργαλείο χρησιμοποιείται στην κα­ τάλληλη εποχή. Για παράδειγμα, το χειμώνα που δεν έχει κατσούλες, δεν χρησιμοποιούνται τα πολύ λεπτά παραγάδια. Το πλήρωμα τους αποτε­ λείται από ι -3 άτομα το πολύ. στ) (Εστρακαλιευτίκά. Πρόκειται για 4-5 σκάφη, Αιγινήτικα και Αγκιστριώτικα, που δραστηριοποιούνται γύρω από τη Μετώπη. Τη Σαρακοστή έρχονται πολλά κι από άλλες περιοχές, Πειραιά, Σαλαμίνα, Μεγάλο Πεύ­ κο. Μια φορά είχαν μετρηθεί 30 σκάφη σε μια μέρα! Φέτος, τη Σαρακοστή, αλιεύτηκαν περίπου 25000-30000 κιλά οστράκων στη Μετώπη. ζ) Χταποδιάρικα. Είναι πολλά σκάφη μικρού μεγέθους, 5- 7 V·· συνή­ θως. Αλιεύουν χταπόδια όλο σχεδόν το χρόνο, αν και η καλύτερη εποχή εί­ ναι από (Εκτώβρη έως Απρίλη, χρησιμοποιώντας την μπρακαρόλα ή χταποδιέρα. Αυτή αποτελείται από ένα βάρος ενός περίπου κιλού, που πιο πάνω του δένονται αγκίστρια και ακόμη πιο πάνω δολώματα και ψεύτικα ψαράκια, για να ξεγελούν τα χταπόδια. Ως πλήρωμα στα μεγάλα κυρίως σκάφη δουλεύουν σήμερα 20 περίπου αλλοδαποί, Αιγύπτιοι ως επί το πλείστον, σε θέσεις για τις οποίες οι'Ελλη-

νες δεν ενδιαφέρονται. . Τα πληρώματα αποζημιώνονται ανάλογα με τη συμφωνία: άλλοι με μισθούς, άλλοι με μερτικά. Επίσημη καταγραφή των αλιευμάτων δεν υπάρχει. Δεν υπάρχουν , ως εκ τούτου, ανάλογα στοιχεία για τις ποσότητες, τα είδη, τις τιμές τους. Ωστόσο, αν κρίνουμε από τον αριθμό των σκαφών της περιοχής και εκεί­ νων που έρχονται από άλλες περιοχές της χώρας, αναμφίβολα συμπεραί­ νουμε πως ο Σαρωνικός είναι πλούσιος ψαρότοπος. Αν λάβουμε υπόψη ότι 50 βάρκες βγαίνουν για χταπόδια και πιάνουν ίο κιλά η καθεμιά, σε 5 μήνες αλιεύονται 150 τόνοι χταποδιών! Πολύ καλή σοδειά έχουμε εξάλλου και με τα όστρακα: ένα σκάφος μπορεί να μαζέψει 1500 κιλά το μήνα! Όλα τα οστρακαλιευτικά μαζεύουν 20 τόνους σε διάστημα σχεδόν ενός μήνα. Μόνο για την Καθαρή Δευτέρα αλιεύονται 30 τόνοι! Δεν υπάρχει αμφιβολία: η Αίγινα είναι σπουδαίος βιότοπος! Χαρακτη­ ριστικά αλιεύματα της περιοχής σε μεγάλες ποσότητες είναι τα λυθρίνια (όλο το χρόνο), τα μπαρμπούνια (το φθινόπωρο και το χειμώνα), οι μπα­ καλιάροι, οι σαργοί, οι σφυρίδες, οι στείρες, τα βραστόψαρα, οι κατσούλες, τα χταπόδια, τα οστρακοειδή, οι γαρίδες και σε μικρότερες ποσότη­ τες πολλά άλλα, όπως για παράδειγμα τα αφρόψαρα. Ασφαλώς και υ­ πάρχουν «εισαγόμενα» στην αγορά, όχι απαραίτητα από το εξωτερικό αλ­ λά και από την ιχθυόσκαλα του Πειραιά. Πρόκειται για είδη που δεν αλι­ εύονται στην περιοχή, όπως γαύρος, σαρδέλα κ.ά. Υπάρχουν πάντως και προβλήματα για τους ψαράδες. Τα μεγαλύτερα έχουν να κάνουν με τα συρόμενα, τους ερασιτέχνες, και τη διάθεση των ει­ δών στην αγορά. Οι ζημιές που προκαλούν τα συρόμενα εργαλεία, κυρίως στους μικρούς ψαράδες, είναι πολύ σοβαρές, με συνέπεια όχι μόνο το κό­ στος της επισκευής αλλά και την αναγκαστική αποχή από το μεροκάματο για αρκετό καιρό! Στην περιοχή του Σαρωνικού εξάλλου δραστηριοποιούνται χιλιάδες ε­ ρασιτέχνες ψαράδες που αλιεύουν ως επαγγελματίες. Ο έλεγχος τους εί­ ναι αδύνατος. Μερικοί ψαρεύοντας δεν περιορίζονται στην κάλυψη των οι­ κογενειακών τους αναγκών, αλλά διοχετεύουν τα αλιεύματα τους στην α­ γορά! Αρκετοί όμως από τους επαγγελματίες ψαράδες έχουν πρόβλημα επιβίωσης. Τα σκάφη που χρησιμοποιούν δίχτυα και παραγάδια δεν έχουν σταθερή απόδοση. Οι καιρικές συνθήκες δεν τους επιτρέπουν να εργαστούν ούτε τις μισές μέρες του χρόνου. Συχνές είναι και οι περίοδοι αναψαριάς. Η θάλασσα έχει τις καλές αλλά και τις κακές της εποχές. Από την άλλη με­ ριά τα χαριτωμένα δελφίνια σχίζουν με τα παιχνίδια τους τα δίχτυα, ενώ οι χελώνες έχουν εξαφανίσει τα όστρακα από μια ολόκληρη περιοχή της Μετώπης. Τα περισσότερα από τα αλιεύματα διατίθενται στην τοπική αγορά και

τα υπόλοιπα προωθούνται στην αγορά του Πειραιά. Η κατανάλωση ψα­ ριών στο νησί είναι μεγάλη και η μικρή απόσταση του από την Αθήνα αυ­ ξάνει τον αριθμό των ενδιαφερομένων για καλό φρέσκο ψάρι, ιδιαίτερα τα Σαββατοκύριακα. Οι τιμές διάθεσης τους στην αγορά είναι σχετικά καλές. Ωστόσο από τον ψαρά στον πελάτη η τιμή ανεβαίνει. Πολλοί προσπαθούν να πουλήσουν την ψαριά τους μόνοι, χωρίς τη μεσολάβηση του «μανάβη», σε γνωστούς τους ή και στις ταβέρνες σε καλύτερες γι' αυτούς τιμές. Μεγάλο πρόβλημα είναι και η υπεραλίευση. Στην περιοχή της Αίγινας, όπως είπαμε, δραστηριοποιούνται πολλά σκάφη κι από άλλες περιοχές και πιάνουν πολλά ψάρια. «Όλοι, βέβαια, παίρνουμε κάτι από τη θάλασσα, όμως ορισμένοι κάνουν κατάχρηση. Το κακό δεν είναι τα είδη που πιά­ νουμε, αλλά τα είδη που πετάμε», λέει χαρακτηριστικά ο κ. Χρ. Χιώτης. Σημαντικός παράγοντας είναι η ευσυνειδησία του καθενός. Σκεφθείτε πό­ σα λιλιπούτεια χταποδάκια έχετε δει καμακωμένα σε τεράστιες πιρούνες - κι ας αιωρούνται απειλητικά χοντρά πρόστιμα, καθώς όλοι ξέρουν ότι απαγορεύεται να τα πιάνουμε, αν είναι κάτω από μισό κιλό! Υπάρχουν α­ κόμη και λίγες -ευτυχώς- περιπτώσεις κάποιων που χρησιμοποιούν δυνα­ μίτη ή ψαρεύουν με μπουκάλες και κινούνται με τα ιδιωτικά τους κότερα και ειδικό εξοπλισμό! Τα μεγαλύτερα σκάφη περνούν από έλεγχο κάθε χρόνο, τα μικρά κά­ θε δύο. Το κόστος της διαδικασίας μπορεί να φαίνεται μικρό, στην πραγ­ ματικότητα όμως αποτελεί πολύ σοβαρό οικονομικό πρόβλημα για τους ψαράδες. Τα έξοδα για ανανέωση αδειών, για σωστικά και πυροσβεστήρες, που πρέπει να ανανεωθούν, κάνουν το κόστος συντήρησης των σκαφών πολύ μεγάλο. Το πετρέλαιο είναι ακριβό και ο ΦΠΑ ανάλογος με το μήκος του σκάφους. Μεγάλο είναι και το κόστος εξοπλισμού (δίχτυα, εργαλεία), όπως και τα έξοδα ελλιμενισμού Οι Αιγινήτες αλιείς έχουν μια σημαντική κοινωνική παρουσία, καθώς πολλές φορές έχουν συμβάλει σε διάσωση σκαφών μέσα σε δύσκολες και­ ρικές συνθήκες. Αλλά και η συμβολή τους και στην προστασία του περι­ βάλλοντος είναι καίρια, καθώς κάθε βδομάδα εδώ και 8 μήνες στέλνουν ο­ στρακοειδή και δείγμα θαλάσσιου νερού στην Κτηνιατρική Υπηρεσία της Νομαρχίας Πειραιά. Οι μέχρι σήμερα έλεγχοι δείχνουν πόσο καθαρά είναι και τα νερά και τα αλιεύματα! Είναι ανάγκη το Κράτος να ενδιαφερθεί για τους αλιείς, να τους βοη­ θήσει με ελαφρύνσεις ουσιαστικές, όπως επιδότηση αλιευτικού εξοπλισμού και αποζημιώσεις σε περιπτώσεις καταστροφών.

ΠΡΟΝΟΗ ΘΕΟΛΟΠΔΟΥ* - ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΜΠΟΓΡΗΣ

Καρνάγια και σπογγαλιείς στην Αίγινα οινή είναι στις μέρες μας η διαπίστωση πως ένα μεγάλο μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς κινδυνεύει να εξαφανιστεί. Συνή­ θειες, τρόποι ζωής, δραστηριότητες και επαγγέλματα, που χαρα­ κτήριζαν το χτες, προσαρμόζονται στα νέα δεδομένα ή εξαφανίζονται, πα­ ραχωρώντας τη θέση τους σε άλλα, καινούργια. Στην Αίγινα, για παράδειγμα, πριν λίγα χρόνια λειτουργούσαν δύο καρνάγια, του Βαγγέλη Πέππα - προπολεμικά στο Ακρογιάλι και μετέπειτα στην Κολώνα- και του Γιάννη Ασπράκη. Ο Ασπράκης ήταν Συμιακός που στις αρχές του ι goo πήγε στην Αμερική, πέρασε από τη Γαλλία, όπου γνώ­ ρισε τη γυναίκα του, και μετά εγκαταστάθηκε στον Πειραιά. Εκεί μπήκε στο καρνάγιο του μπάρμπα-Γιώργη του Ψαρρου κι έμαθε πολλά μυστικά της δουλειάς, όπως ποίλοί άλλοι. Όμως οι παραγγελίες ήταν περιορισμένες και

Κ

Καρνάγιο στο χώρο έξω από το Αρχαιολογικό

Μουσείο.

οι τεχνίτες πήγαιναν όπου τους καλούσαν, στην'Τδρα ή και στη Ρόδο ακόμη! Στην Αίγινα ο Ασπράκης ήλθε γύρω στα 1920 να φιάξει 2-3 αλιευτικά σκάφη, ίσως σπογγαλιευτικά, για λογαριασμό του Βαγγέλη Πέππα. Κι άλ­ λες παραγγελίες ήλθαν κατόπιν από αλλού, από τα Μέθανα -όπου τον πλή­ ρωναν με λάδι!- κι από το Αγκίστρι. Στην Αίγινα δεν είχε αρχικά χώρο δου­ λειάς οργανωμένο. Χρησιμοποιούσε ένα μέρος πίσω από την Παναγίτσα και αργότερα, σαν αυξήθηκαν οι παραγγελίες, ήλθε στο Ακρογιάλι. Για ένα διάστημα ο Ασπράκης, που τον βοηθούσαν πια οι δυο γιοι του, ο Γιώρ­ γος και ο Αντώνης, δούλεψε στην Κολώνα μαζί με τον Πέππα, ο οποίος μά­ λιστα είχε βαφτίσει τον Αντώνη Ασπράκη. Στη συνέχεια, το καρνάγιο με­ ταφέρθηκε στο «Δανάη». Οι χώροι αυτοί νοικιάζονταν προσωρινά από το Δήμο κατόπιν δημοπρασίας. Το 1974 τ 0 καρνάγιο του Ασπράκη μεταφέρ­ θηκε σε ιδιόκτητο οικόπεδο στην Καβουρόπετρα.

0 μεγαλύτερος εν ζωή ναυπηγοξυλουργός της Αίγινας, ο Νεκτάριος Χελιώτης, που μέχρι σήμερα έχει φτιάξει 6ο περίπου σκαριά, δούλεψε σαν μά­ στορας στου Πέππα. Εκεί, θυμάται, δούλευαν 6- η άτομα: ο Βαγγέλης και ο Νότης Πέππας ή «Πεινάοι» , ο Μιχάλης ο Στρατηγός, ο Στέλιος και ο Διο­ νύσης Κουνελάκης, ο Γιώργος Στάθης, ο Τάσος ο Χελιώτης ή Ζούμερας. Στο καρνάγιο υπήρχε ιεραρχία. Πρώτος ήταν ο ναυπηγοξυλουργός, που «έστηνε» το σκαρί, όπως ήταν ο Βαγγέλης και ο Νότης Πέππας. Μετά ερ­ χόταν ο καλαφάτης, που έκανε την τελευταία αλλά πολύ δύσκολη δουλειά, το καλαφάτισμα, τη στεγανοποίηση, δηλαδή του σκάφους. Κι ακολουθού­ σαν οι μαστόροι και οι βοηθοί.

Για κάθε σκαρί ακολουθούσαν την ίδια, συγκεκριμένη διαδικασία. Με βάση τα «χνάρια», που υπήρχαν από παλιότερες κατασκευές, έκαναν το «χνάρι» του νέου σκάφους, σχεδίαζαν τα ποδοστάματα, την πλώρη, την πρύμη και την καρίνα δηλαδή. Έπειτα έβαζαν τα μεσαία στρα­ βόξυλα και έκαναν τις φόρμες, τα «ανοίγματα» του σκάφους, τις γραμμές του, ώστε να είναι αρμονικές, «τραβηχτές». Στη συ­ νέχεια γέμιζαν τις φόρμες με τα στραβόξυλα, σε όλο το μήκος και σε ίση απόσταση από το κεντρι­ κό στραβόξυλο. Ακολουθούσαν οι στραγαλιές, επιμήκη ενισχυτι­ κά ξύλα, για να δέσουν τα στρα­ βόξυλα μεταξύ τους - τρία από κάθε πλευρά περίπου- και το σοΠαραδοσιακό τρεχαντήρι που διασώθηκε και συντηρείται στο καρνάγιοτουΝ. Χελιώτη (Στραβόκωλου). τρόπι (ένα επίμηκες ξύλο, που έ­ δενε με βίδες το σκελετό, δηλα­ Το παραδοσιακό τρεχαντήρι ΒΕΝΕΤΙΑ που κοσμεί το λιμάνι. δή την καρίνα και τα στραβόξυ­ λα). Ακολουθούσε το κούρεμα, η εξομάλυνση των γραμμών της φόρμας με κόψιμο των στραβό­ ξυλων που προεξείχαν. Κατά μή­ κος των στραβόξυλων έμπαινε ο­ δοντωτά το χαρακτό, στρωνόταν η κουβέρτα, το κατάστρωμα με τις υπερκατασκευές του δηλαδή, και, τέλος, γινόταν το εξωτερικό πέτσωμα. Το πέτσωμα έπρεπε να γίνει καλοκαίρι, που τα ξύλα είναι στεγνά, για να σφίξουνε με το πέσιμο στο νερό. Τελευταίο έμενε το καλαφάτισμα και, όταν τελείωνε κι αυτό, το σκαρί βαφόταν και βαφτιζόταν στη θάλασσα. Όλη η δουλειά γινόταν εμπειρικά, με το μάτι/Ετσι στηνόταν το «χνά­ ρι» της καρίνας και έτσι προχωρούσε το έργο. Μα πόσο καταπληκτικά ή­ ταν τα σκαριά αυτά! Κανένα δεν έμοιαζε με κανένα άλλο, καθένα ήταν μο­ ναδικό. Το κάθε σκάφος είχε το «αποτύπωμα» του, δήλωνε την προέλευ­ ση του, την περιοχή που είχε ναυπηγηθεί, το καρνάγιο που το έβγαλε, τον ίδιο τον κατασκευαστή του!

59

Τα ξύλα που χρησιμοποιούσαν ήταν ποικίλα: κατά κύριο λύγο, πεύκο από τη Σάμο και τη Μυτιλήνη, αλλά και κυπαρίσσι, ευκάλυπτο, δρυ. Σπα­ νιότερα δούλευαν ιρόκο για όλο το σκάφος ή συνηθέστερα για ένα μέρος του, καθώς το κόστος του ήταν υψηλό. Για το άλμπουρο συνήθως χρησι­ μοποιούσαν κυπαρίσσι. Την ξυλεία προμηθεύονταν βασικά από τον Ζα­ χαρία τον Μητσάκη, που είχε εμπόριο ξυλείας στο Πέραμα. Τα ξύλα τα μούσκευαν στο νερό, για να δουλεύονται καλύτερα, τα στράβωναν, για να τους δώσουν σχήμα. Τα σκαριά που φτιάχνονταν ήταν, κατά κύριο λόγο, τρεχαντήρια αλλά και γάίτες, βαρκαλάδες, περάματα, λάντζες, λιμπερτάκια, υδραίικες βάρ­ κες. Τα πιο πολλά ήταν παραγγελίες από άλλα μέρη. Μια φορά στου Ασπρα κη παραγγέλθηκαν 16 γάίτες από την Αίγυπτο! Οι παραγγελίες μειώθηκαν πάντως, όταν σταμάτησε η χορήγηση επαγγελματικών αδειών, εδώ και 1520 χρόνια. Τώρα πλέον πάνε οι καλές εποχές. Σπάνια κατασκευάζεται και­ νούριο σκαρί. Τα καρνάγια είναι πιο πολύ για επισκευές και συντήρηση των σκαφών. Δεν υπάρχουν νεότεροι για να συνεχίσουν. Στο Πέραμα κλεί­ σανε . Μόνο στις Σπέτσες λειτουργεί ένα, του Λέκκα. Το τελευταίο σκαρί που έφτιαξε εξαρχής ο Νεκτάριος Χελιώτης, ο Στραβόκωλος, είναι αυτό που αγοράστηκε για λογαριασμό της Ε.Ε. και υπάρ­ χει ως έκθεμα στη Σουβάλα. Το «Βενετία» του Γιώργου Γρυπαίου από την Πέρδικα, τρεχαντήρι κατασκευής Ψαρρού προ πεντηκονταετίας, απο­ σύρθηκε πριν 8-9 χρόνια και με επιδότηση της Ε.Ε., επισκευάσθηκε και ε­ κτίθεται στην είσοδο του λιμανιού της Αίγινας. Το «Άγιος Νεκτάριος» του Αντώνη Μπέση, τρεχαντήρι κι αυτύ, κατασκευάσθηκε από τον Κασουλάκη στο Πέραμα. Αποσύρθηκε την ίδια περίοδο με το «Βενετία» και τώρα επισκευάζεται με επιδότηση της Ε.Ε. Ένα τρεχαντήρι και αρκετές γάίτες, μικρές και μεγάλες, δουλεύουν ακόμη. Από την Αίγινα πέρασαν και δούλεψαν σπουδαία σκαριά, κυρίως σφουγ­ γαράδικα, φτιαγμένα στη Ρόδο και στην Κάλυμνο, αλλά τα περισσότερα στον πρωτομάστορα Ψαρρό, στο Πέραμα. Αυτά ήταν τρεχαντήρια ορθόπλωρα, 12-15 μ. μήκος, που ψάρευαν σφουγγάρια σε όλες τις θάλασσες της Μεσογείου. Περασμένα μεγαλεία! Το πλαστικό κυριαρχεί σήμερα παντού, είτε πρύκειται για σκάφος είτε για σφουγγάρι! Άλλωστε το τελευταίο και μεγα­ λύτερο σπογγαλιευτικό συγκρότημα της Αίγινας, του Τρικεριώτη Μανώλη Μάνου, σταμάτησε το 1970. Το αποτελούσαν τρία καΐκια, από τα οποία ένα ντεπόζιτο, το «Ερωτόκριτος», και δύο σφουγγαράδικα, το «Ποσει­ δών» και το «Χριστύφορος». Το «Ποσειδών» ήταν το μόνο που εργάστη­ κε στην Αίγινα, την τελευταία χρονιά πριν αποσυρθεί, με αυτοδύτες, με μπουκάλες, για σφουγγάρια. Το «Χριστύφορος» δούλευε με το σύστημα

του σκάφανδρου, όπως δούλευαν όλα. Το πρώτο ταξίδι αυτού του συ­ γκροτήματος το 1954 ή τ α ν σ τ γ ί Βεγγάζη (Μπιγάζα, όπως την έλεγαν), τό­ πο πλούσιο σε σφουγγάρια. Αλλά και σε πολλά μέρη της Ελλάδας, ιδιαί­ τερα στην Κρήτη και στη Μάνη, έβρισκαν σφουγγάρια καλής ποιότητας, όταν η Λιβύη δεν χορηγούσε άδεια για τη Βεγγάζη.. Τα σκάφη αρχικά πήγαιναν με πανί και με κουπιά. Μηχανές μπήκανε στη δεκαετία του '30.Ήταν ξύλινα, τρεχαντήρια μικρά, ιδιόμορφα, ψηλοκέφαλα, χωρητικότητας 10-15 τόνων. Είχαν πολλά «βαθικά», μεγάλο βύ­ θισμα στην πρύμνη δηλαδή, για να μπορούν να γυρίζουν επί τόπου και να παρακολουθούν το δύτη. Το ντεπόζιτο ήταν η αποθήκη, όπου υπήρχαν όλα

s

Το «Ποσειδών» του καπετάν-Μανόλη Μάνου. κατασκευής Ψαρρού.

τα απαραίτητα εφόδια (νε­ ρό και άλλες προμήθειες). Ήταν φουνταρισμένο σ' ένα ορισμένο σημείο κι εδώ έρ­ χονταν τα καΐκια, για να α­ φήσουνε τα σφουγγάρια και να πάρουνε το φαγητό. Σ' αυτό έμεναν δύο ναύτες, ο μηχανικός, ο μάγειρας και ™ « Φ ^ τ ί κ Ο X0CI π ά ν ω του

γινόταν η επεξεργασία, η διαλογή, το άπλωμα, το στέγνωμα και το σκαρτάρισμα, η διαλογή δηλαδή των σπόγγων. Κάθε σφουγγαράδικο είχε: 4-6 δύτες , ένα κολαουζέρη, που κρατούσε το σχοινί και έδινε τα σινιάλα στο δύτη -ο κολαουζέρης ήταν το Α και το Ω της ζωής του δύτη-, ένα τρεχαντηνιέρη (βάσταγε το τιμόνι), ένα μηχανικό, ένα μαρκουτσιέρη (κοίταγε το γράδο και έλεγε τις οργιές φωναχτά σ' όλο το καΐκι) και ι -2 ναύτες. Όλοι κοιμόντουσαν στο καΐκι, οι δύτες στις κου­ κέτες και οι υπόλοιποι στρωματσάδα στο αμπάρι ή επάνω στην κουβέρ­ τα. Οι καλύτεροι κολαουζέρηδες ήταν ο Νικηφόρος, ο Φαντάρος, ο Μπακόμητρος και ο Νίκος Δρυμωνίτης -Ποντικός. Το ταξίδι ήταν επτάμηνο. Ξεκίναγαν τον Απρίλη- Μάιο και γύριζαν τον Οκτώβρη. Για να κρατάνε το πλήρωμα -όσο πιο έμπειρο ήταν αυτό τόσο καλύτερο το εμπόρευμα - δούλευαν και δυο μήνες το χειμώνα γύρω στην Αίγινα. Η αναχώρηση των σφουγγαράδικων γινόταν μέσα σε φορτισμένη ατμόσφαιρα. Το ταξίδι είχε μεγάλους κινδύνους. Όλοι κατέβαιναν να τους αποχαιρετήσουν κι έτρωγαν μαζί τους καβουρμά, 200-300 κιλά βρασμένο μοσχαρίσιο κρέας μέσα σε λίπος χοιρινού για να το συντηρούν, αφού, όσο απέμενε, το έπαιρναν μαζί τους. Η Αίγινα ήταν από τα μεγαλύτερα κέντρα σπογγεμπορίου που είχαν 61

σφουγγαράδικα με σκάφανδρο. Από τους παλαιότερους με τέτοια σφουγ­ γαράδικα εδώ ήταν οι Μπήτροι και οι Γιαννουληδες και άλλοι ακόμη πιο πριν, που έφυγαν στην Αμερική, στο Τάρπον Σπρινγκ. Σπογγαλιευτικά με σκάφανδρο είχαν επίσης: ο Μάίλης το «Θεολόγος», ο Γενίτσαρης τα «Άγιος Σπυρίδων» και «Άγιος Γεώργιος»,ο Κυριάκος Αεβεντόπουλος -Μουγκρής το «Χριστόφορος» (που πρώτα ήταν του Μάίλη, του γνωστού σπογγέμπορου και πουλήθηκε μετά στο Μάνο), ο Μήτσος Χελιώτης -Μπαγώγος το «Άγιος Νικόλαος», οι Πέππας Ηλίας -Παπαδιάς και ο Πέππας Νίκος τα «Δήμητρα», «Φανούρης» και «Κώστας», ο Λυκούρηςτο «Μαριώ», ο Γκρινέζος το «Άγιος Σώζων», ο Δημ. Καραγιάννης (;), ο Μπήτρος - Κουκουμάς το «Μερκούρης», ο Γ. Βιρβιλιός το «Γεώργιος», ο Ευάγγελος Στρατηγός το «Πρόδρομος», ο Δεληκωνσταντής τα «Άγιος Δημήτριος», «Άγιος Ελευ­ θέριος» και «Ευαγγελίστρια». 0 «Ποσειδώνας» ήταν το μεγαλύτερο από τα τρία που είχε ο καπετάν Μανόλης Μάνος και, ίσως, το ωραιότερο σκα­ ρί που πέρασε από την Αίγινα, κι αυτό κατασκευής Ψαρρού. Σφουγγαρά­ δικα με γκαγκάβες, που ήταν συρόμενα εργαλεία, είχαν οι: Στάθης Ηλίας -Μπισμπίνης, Γιαννούλης Γιάννης -Σαλμπούκος, Γιαννούλης Αναστάσιος και Γιαννούλης Αντώνιος, Αδάμ Κωνσταντίνος -Σαφάκας, Καλαμαράς Διο­ νύσιος, Καρύδης Αργύρης, Δημήτρης Δρακάκης. Οι μεγαλύτεροι -και καλύτεροι- σπογγέμποροι ήταν ο Κινδύνης και ο Γιαλουράκης, αλλά και ο Πελεκάνος, ο Μπράουν, ο Θ. Στρατηγός, ο Μαστρός, κ.ά.. Εννοείται ότι οι επισκευές και οι συντηρήσεις, τα καρναγιώτικα, γίνονταν στου Πέππα και, στη συνέχεια, στου Ασπράκη, στην Καβουρόπετρα, όπου λειτουργεί έως σήμερα κι ευχόμαστε να υπάρχει για χρόνια πολλά ακόμη. Ευχαριστούμε

θερμά τους κυρίουςΝότη Ασπράκη, Μανόλη Μάνο και Νεκτάριο Χε-

λιώτη, για όσα με προθυμία και συγκίνηση θυμήθηκαν και μας χάρισαν.

62

ΙΩΑΝΝΑ ΦΡΑΝΚΕ

Η Αίγινα και η θάλασσα / " Ι Γ Τ ρθα για πρώτη φορά για διακοπές στο Μαραθώνα Αίγινας το 1978. Ι Ι Για τα τρία μου παιδιά, ηλικίας τότε η-\ 2 ετών, η θάλασσα - πολύ -•- -*- PTO γ ι α αρκετά μέτρα - ήταν ιδανική και συνεπώς περάσαμε ώ­ ρες ολόκληρες στη παραλία. Η καθημερινή μονοτονία άρχισε όμως να με κουράζει και έψαξα για κάποια ασχολία. Έτσι άρχισα τότε να μαζεύω κο­ χύλια και το ίδιο συνέχισα επί πολλά χρόνια μετά. Κάποτε αγόρασα και καλά βιβλία αναφερόμενα σ' αυτά, για να μπορέσω να τα ονομάσω. Η εν­ διαφέρουσα αυτή καλοκαιρινή ασχολία ήταν αιτία που απέκτησα μια ση­ μαντική συλλογή κοχυλιών από τον Κόλπο του Μαραθώνα, αλλά, επίσης, ήταν η αιτία που γνώρισα την κυρία Βαρβάρα Καλμούτη.

-

HBHRRB9RHDH9I

Η συλλογή κοχυλιών της κυρίας Βαρβάρας Καλμούτη Όταν γνώρισα την Βαρβάρα Καλμούτη, Ρωσο-Αμερικανίδα παντρεμέ­ νη με Ελληνο-Αμερικάνο, ζούσε ήδη αρκετά χρόνια στην Αίγινα, αλλά τα Ελληνικά τα κατείχε ελάχιστα/Ηρθε στην Ελλάδα, όταν ήδη είχε κλείσει τα 50, κι έτσι της ήταν δύσκολο να μάθει μια τόσο περίπλοκη γλώσσα. Συ­ νεπώς, αναζητούσε παρέες που μιλούσαν αγγλικά και μιλώντας σε μένα Αγγλικά γνωριστήκαμε. Παρά τη μεγάλη διαφορά ηλικίας, γρήγορα αναπτύχθηκε μια φιλία α­ νάμεσα μας, επειδή είχαμε το ίδιο χόμπι: τα κοχύλια. Περάσαμε ώρες πολ­ λές συζητώντας για την ταυτότητα διαφόρων κοχυλιών και δείχναμε η μια στην άλλη τα ξεχωριστά ευρήματα μας. Κάποτε η Βαρβάρα κι ο σύζυγος της γύρισαν μόνιμα στις ΗΠΑ, λόγω 63

πολλών προβλημάτων υγείας. Έρχονταν πού και πού ακόμα για λίγο στο Μαραθώνα Αίγινας, όταν τους το επέτρεπε η υγεία τους. Έτσι πρόπερσι η Βαρβάρα, χήρα πια και 88 ετών, ήρθε για τελευταία φορά μαζί με την κό­ ρη της, για να μαζέψει τα προσωπικά της είδη από το διαμέρισμα της στο Μαραθώνα και να αποφασίσει αν θα το πουλούσε ή όχι. Τι έπρεπε να κάνει όμως με τη μεγάλη συλλογή κοχυλιών της; Να τα πάρει μαζί της στις ΗΠΑ, έτσι όπως τα είχε σε κούτες, κουτιά, κουτάκια και δοχεία σε όλα τα σχήματα και μεγέθη, ήταν αδύνατον. Μου είπε ότι θα ήθελε να τα δωρίσει στο Δήμο της Αίγινας ή σε κάποιο σχολείο, αλλά θα έ­ πρεπε πρώτα να μπει σε αυτά κάποια τάξη. Προσφέρθηκα να τακτοποιήσω τη συλλογή της και, αφού μου πήρε αρ­ κετούς μήνες, τελικά τα κατάφερα. Έπειτα ήρθα σε επαφή με το Δήμο Αί­ γινας, για να προσφέρω τη συλλογή κογχυλιών της κ. Καλμούτη από τις θάλασσες της Αίγινας. Η συλλογή περιλαμβάνει σχεδόν όλα τα κοχύλια που μπορεί να βρει κανείς στις παραλίες και στα ρηχά της θάλασσας της Αίγινας, εκτός από τα πολύ μικρά κοχύλια που τα βρίσκει κανείς μόνο όταν σκαλίζει την άμ­ μο από πολύ κοντά. Είναι όμως μια πολύ αξιόλογη συλλογή, το αποτέλε­ σμα σχολαστικών ερευνών πολλών ετών στις παραλίες και τη θάλασσα της Αίγινας. Το φυσικό μας περιβάλλον Το σχολικό έτος ι994"4995 ο ι μαθητές του 3 ο υ Λυκείου Πετρούπολης στην Αττική έκαναν μια περιβαλλοντική εργασία με θέμα τη χλωρίδα της Αττικής. Στον πρύλογο αυτής της αξιόλογης εργασίας αναφέρουν στοι­ χεία του WWF σχετικά με τις απειλές για την Ελληνική γη και τελειώνουν με τη φράση: Η γη δεν ανήκει σε μένα, σε σένα. σε κανέναν. Τη δανει­ στήκαμε από τα παιδιά μας, που κι αυτά έχουν δικαίωμα να ζήσουν σ' αυτό τον πλανήτη. Αυτά τα έλεγαν παιδιά ι6-ι8 χρονών, που δεν έχουν ακόμα δικά τους παιδιά. Εμείς που έχουμε παιδιά και ίσως και εγγόνια και δισέγγονα, τι κάναμε με τη γη - και τη θάλασσα - που δανειστήκαμε απ' αυτούς; Ποια γη και ποια θάλασσα θα τους αφήσουμε; Η Αίγινα είναι νησί με μεγάλη τουριστική ανάπτυξη. 0 ρυθμός με τον οποίο χτίζονται κατοικίες σε όλο το νησί είναι τεράστιος. Θα φέρει όμως τουρίστες -Έλληνες και ξένους - και περισσότερους μόνιμους κατοίκους. Καλό αυτό, αν γίνει με τον κατάλληλο σχεδιασμό της συνολικής υποδομής και χωρίς να χαθούν οι φυσικοί θησαυροί που διαθέτει το νησί.. Εδώ και δύο χρόνια ξέφυγα από το τσιμέντο και την κίνηση της Αθή­ νας, για να βρω τη φυσική ομορφιά και ηρεμία της Αίγινας, και διαμένω σε

διαμέρισμα με θέα τη θάλασσα, το βουνό και τον μικρό υγρότοπο του Μα­ ραθώνα. Μικροί υγρότοποι της Αίγινας Ήδη τα τελευταία χρόνια πριν από τη συνταξιοδότηση μου είχα αρχίσει να παρατηρώ πιο στενά τη ζωή στον μικρό υγρότοπο έξω από το μπαλκόνι μου. Το μικρό ποταμάκι και ο περιβάλλων αυτό χώρος αποτελούν ζωτικά μέρη για ψάρια, πουλιά κι άλλα είδη αυτού του οικοσυστήματος. Λευκοτσικνιάς στον υγρό­ τοπο του Μαραθώνα Στην περιοχή ζουν ά­ φθονα περιστέρια, γλάροι και σπουργίτια αλλά και κο­ τσύφια, σπίνοι και μαυροσκούφηδες, φλώροι και κοκSHUHH κινολαίμηδες κι άλλα που­ Μαραθώνα. λιά που τραγουδούν το τραΛευκότατος στον υγρότοπο τον γούδι τους σ' αυτό το μικρό κομμάτι σχεδόν παρθένας φύσης. Λέω σχεδόν παρθένα, γιατί κι εδώ ο άνθρωπος έχει αφήσει τα ίχνη του: πλαστικές σα­ κούλες, άδεια μπουκάλια και κάποια σπασμένη καρέκλα ή ένα παλιό κασόνι διακοσμούν το τοπίο! Αυτό δεν εμπόδισε όμως κάποτε έναν πελαρ­ γό να έρθει εκεί να ψαρεύει στο ποταμάκι, μερικές εβδομάδες τον Αύ­ γουστο. Καθημερινά διέσχιζε το ποταμάκι με τα μακριά του πόδια, ψά­ χνοντας δεξιά αριστερά για λιχουδιές. Αλλά και λευκοτσικνιάδες έχω δει εκεί, και φέτος ένα πελώριο σταχτοτσικνιά. Κι ανάμεσα σ' αυτούς τους διακεκριμένους επισκέπτες έρχονται και μικρότερα πουλιά, όπως σταχτοσουσουράδες, λευκοσουσουράδες, αλκυόνες, ποταμότρυγγες, ποταμοσφυριχτές , ακόμα κι ένας απροσδόκητος πρασινοσκέλης, που τον πε­ ρασμένο Σεπτέμβρη επί δέκα μέρες ψάρευε εκεί καθημερινά. Τον πρώτο χειμώνα που πέρασα εδώ, είδα πως με τις πρώτες βροχές το τοπίο κοντά στη θάλασσα αλλάζει μορφή. Γίνεται μια λίμνη που αντι­ κατοπτρίζει τον ουρανό με τα σύννεφα και το ηλιοβασίλεμα, με φόντο τη Μονή και το Αγκίστρι. Μέσα και δίπλα στη λίμνη αυτή ζουν αλόφυτα που όσο προχωράει το φθινόπωρο κοκκινίζουν όλο και περισσότερο. 0 υγρότοπος του Μαραθώνα το χειμώνα Αν κοιτάξει κανείς καλά, θα δει ότι υπάρχουν διάφορα φυτά εδώ που φυτρώνουν μόνο σε ελώδη τοπία με αλμυρό έδαφος. Φυτά που, όπως η αρ65

Ο υγρότοπος του Μαραθώνα το χειμώνα. Ανθισμένα

σπεργουλάρια.

.

ι

**=!*£

-h.

Β1ΜΤ

'

.

.

.

•

μυρήθρα, προσφέρουν πολύτιμη τρο­ φή σε διάφορα πουλιά. Τέλος Νοεμ­ βρίου φυτρώνουν εκεί μικροσκοπικά ολοπράσινα φυτά που σκεπάζουν σαν ανοιξιάτικο χαλί το καφέ-γκρίζο έδα­ φος, δίπλα στα νερά. Είναι τα σπερ­ γουλάρια. Το Φεβρουάριο ανθίζουν με πανέμορφα μικρά λουλουδάκια που οι περισσότεροι άνθρωποι τα πατάνε ή τα προσπερνάνε χωρίς να τα προσέ­ ξουν. Εκεί ήρθε να μείνει και μια ά­ σπρη πάπια το Νοέμβριο. Της άρεσε το τοπίο και ήταν πολύ φιλική. Ανακάλυ­ ψε το φαγητό που έβαζα καθημερινά έξω για τις γάτες και έτρωγε κι εκεί­ νη. Μετά από μερικές εβδομάδες με­ τακόμισε στο ποταμάκι, αλλά πάντα ερχόταν, όταν τη φώναζα για να της δώσω μερικές λιχουδιές. Μέχρι που μια μέρα ένας κυνηγός την πυροβόλησε και τη σκότωσε, εκεί, μόλις πέντε μέτρα από το δρόμο, ανάμεσα στα σπίτια του Μαραθώνα....

Τον περασμένο Σεπτέμβριο, κατά την επίσκεψη του αδελφού μου, που επί πολλά χρόνια ήταν αρμόδιος για την πολιτική και το σχεδιασμό του πρασίνου στην πόλη Eindhoven της Ολλανδίας, αποφασίσαμε να δούμε αν υπάρχουν κι άλλοι μικροί υγροβιό­ τοποι στην Αίγινα. Βοηθούμενοι από μια φωτογραφία της Αίγινας από το Google Earth, που μας έδειχνε όλα τα ρέματα που στην έκβαση τους πι­ θανόν να καταλήγουν σε υγροβιότοπο, ξεκινήσαμε την έρευνα μας. Γρήγορα ανακαλύψαμε ότι μεταξύ Αίγινας και Πέρδικας - εκτός του Μαραθώνα - δεν υπάρχει κανένας αξιόλογος υγρότοπος, γιατί ο δρόμος περνάει κοντά στη θάλασσα και παντού στα πεδινά έχουν χτιστεί σπίτια κι έχουν φτιαχτεί κήποι. Αίγα απομεινάρια υπάρχουν στην Αιγινήτισσα και στην έκβαση της Σκοτεινής, αλλά ο «πολιτισμός» έχει αποστραγγίσει σχε­ δόν τα πάντα. Το ίδιο συμβαίνει στις άλλες μεριές της Αίγινας, με εξαίρε­ ση στα βόρεια, όπου υπάρχει ο υγρότοπος της Βαγίας, και στα ανατολικά, κοντά στους Αλωνες, όπου βρίσκεται επίσης ένας μικρός υγρότοπος. Στη Βαγία, στο τέλος της πλαζ, ένα όμορφο ποταμάκι μπαίνει λίγο στην ενδοχώρα, πλαισιωμένο από πυκνές καλαμιές. Υπάρχει ένα μικρό γεφύρι 66

πάνω απο το ποταμάκι κι ενα μονο­ πάτι ανάμεσα στα καλάμια, μέχρι το σημείο που τελειώνει το ποταμάκι, απ' όπου μπορείς να πας στην απέναντι » πλευρά. Εκτός από τα καλάμια συνα­ ντάς κι εκεί μερικά αλόφυτα και στο ποταμάκι υπάρχουν αρκετά ψάρια, αλ­ λά -δυστυχώς - και άφθονα σκουπίδια. Και σαν να μην φτάνει αυτό, τώρα χτί­ ζεται δίπλα κάποιο μεγάλο κτήριο.

HUM Ελπίζω οι ιδιοκτήτες να καταλάβουν τη σημασία ενός μικρού υγρότοπου δί­ Ta νερά της βροχής άνοιξαν διέξοδο προς τη θάλασσα. πλα στο κτήμα τους και να το προσέ­ ξουν, γιατί χωρίς πολύ κόπο αυτό το Ο υγρότοπος κοντά στις Άλωνες. μέρος θα μπορούσε να γίνει ένα κό­ /'•>;ΓΪ σμημα για το περιβάλλον τους. Τέλος, κοντά στους Αλωνες, νύτια της Αγίας Μαρίνας, εκεί που ο δρόμος μπαίνει πιο μέσα στο νησί, πριν από το ακρωτήριο Κυρ- Αννίτσα, υπάρχει α­ νάμεσα στο βουνό και την πεδιάδα ένα ρέμα - ως επί το πλείστον στεγνό - που πλαισιώνεται από καλάμια άλλου τύ­ που/Ενας περίπατος από το δρόμο illììì αυτό μέχρι τη θάλασσα , σ' ένα χωματόδρομο που περνάει ανάμεσα σε α­ γρούς και ελαιώνες, σε φέρνει κοντά στη θάλασσα, αλλά εκεί πρέπει να ψάξεις να βρεις δρόμο προς την ακτή ανάμεσα σε πέτρες και σκουπίδια. Στην έκβαση του ρέματος υπάρχει αρκετό νερό, αλλά στο νερό δεν παρα­ τήρησα ψάρια, ίσως επειδή πολλές πέτρες φράζουν την επαφή με την θά­ λασσα. Εκτός από ένα καταφύγιο για μικρά ψάρια, πουλιά κι άλλα ζω­ ντανά, με λίγο κόπο ο τόπος αυτός θα μπορούσε, επίσης, να αποτελέσει μια όαση ηρεμίας για τον επισκέπτη που λατρεύει τη φύση.

fa

•

S ,,

Καθαρισμός Περπατώντας συχνά δίπλα στη θάλασσα, δεν μπορώ να μην αγανακτώ για τα πολλά σκουπίδια που ξεβράζει η θάλασσα με κάθε δυνατό αέρα προς την ακτή. Έτσι, για να ανακουφίσω το περιβάλλον, έχω αρχίσει πού και πού να μαζεύω τα σκουπίδια - σε λίγα μέτρα μπορεί να γεμίσει κανείς μια μεγάλη σακούλα απορριμμάτων. Για να απαλλάξω το χώρο, κατά το δυνατό, από τα σκουπίδια, έβαλα και δικούς μου ανθρώπους που με επι67

Βαγία, Σεπτέμβριος 2 οο8.

σκέπτονται να βοηθήσουν να καθαριστεί η ακτή και ο υγρότοπος. Περίπου 25 σακούλες γεμίσαμε τον περασμένο χειμώνα! Η λίμνη, όπως λέγεται εδώ ο υγρότοπος, μέχρι τέλος Δεκεμβρίου ήταν όντως λίμνη, επειδή τα φύκια είχαν φράξει την έξοδο του νερού προς τη θάλασσα, μα με τις δύο μέρες βροχή μετά τα Χριστούγεννα, τα νερά είχαν ανοίξει μεγάλη διέξοδο προς αυτήν. Μετά από λίγες εβδομάδες, όμως, τα φύκια έφραζαν ξανά τη διέξοδο κι έτσι παρέμενε κλειστή η λίμνη μέχρι τον Απρίλη. Τον Απρίλιο για δυο εβδομό:δες είχα επισκέπτες, που κι αυτοί αγαπούν πολύ τη φύση/Ετσι κάποια στιγμή αποφασίσαμε να σκάψουμε ένα μικρό κανάλι από τη λίμνη μέχρι τη θάλασσα, για να φύγει η δυσοσμία των υδά­ των του υγροτόπου. Το μικρό αυτό κανάλι δε βοήθησε μόνο να καθαρι­ στούν τα νερά στον υγρότοπο - που για αρκετές μέρες ήταν άσπρα, προ­ φανώς επειδή κάποιος είχε ρίξει μπάζα ή κάτι άλλο στον υγρότοπο -, αλ­ λά έδωσε και τη δυνατότητα σε πολλά μικρά ψάρια, που είχαν περάσει το χειμώνα στη λίμνη, να πάνε μια βόλτα στη θάλασσα! Σχεδόν κάθε μέρα τα κύματα της θάλασσας φράζουν ξανά με άμμο και φύκια το τέλος του μικρού καναλιού. Αλλά κι εγώ σχεδόν κάθε πρωί πη­ γαίνω και το ξανανοίγω.

Λίγα λίγα βγάζω και μερικά από τα πολλά φύκια που έχουν γεμίσει τη λίμνη, για να ελευθερωθεί από αυτά το ποταμάκι. Και χαίρομαι που σιγά σιγά το ποταμάκι καθαρίζει και ο τόπος ομορφαίνει. Αλλά θα μπορούσε να είναι πολύ πιο καθαρό και πιο όμορφο, αν δεν ήμουν η μόνη που εργά­ ζεται γι' αυτό το σκοπό! Συχνά, μετά τον ·- - . ••. ,,· . · κόπο στον οποίο υ- ,„ ~ : 2%,; ; ποβάλλομαι, κά- Ζ..

-&Hw^?r. : θομαι λίγο στην ά- _ -*: •κρη του καναλιού να ξεκουραστώ και να κοιτάξω τα ψαράκια που διασχί­ ζουν το κανάλι H B προς κι από τη θά- i λασσα. Σκέφτομαι τότε τι ωραίο θα ή- • • : < ,1 Ι ^ ι ταν, αν ήταν καθα­ ρός ο τόπος, να υ­ πήρχε εκεί ένα πα­ γκάκι για να καθ ί- B B H σει κανείς να απο­ Ψαράκια περνούν το μικρό κανάλι προς τη θάλασσα. λαύσει τη φύση κι ^

:•*

';:'•:%

.

ένα γεφυράκι για όλους αυτούς που με ή χωρίς σκύλο θα ήθελαν να περ­ πατήσουν δίπλα στη θάλασσα, από τη μια μεριά του Μαραθώνα μέχρι την άλλη, σε χώμα κι άμμο, ανάμεσα στα καλάμια, τις αρμυρήθρες, τα αμά­ ραντα κι άλλα φυτά που φυτρώνουν στους υγροτόπους και τις παραλίες. Τα φύκια Στο Μαραθώνα και σε άλλα μέρη της Αίγινας, ένα μεγάλο πρόβλημα αποτελούν τα νεκρά φύκια που γεμίζουν τις ακτές και τον μικρό υγρότοπό του. Όμως, αυτά τα νεκρά φύκια προέρχονται από το είδος Poseidonia oceanica, που όχι μόνο είναι προστατευμένο είδος σε όλη την Μεσόγειο, αλ­ λά που η παρουσία του δείχνει ότι εκεί που υπάρχουν η θάλασσα είναι κα­ θαρή. Σε αντίθετη περίπτωση δε θα μπορούσε να ζήσει εκεί. Φυσικά θέ­ λουμε οι θάλασσες μας να είναι καθαρές και πρέπει και να προστατέψου­ με τα ζωντανά υποβρύχια δάση της Ποσειδωνίας. Αλλά τι να κάνουμε με τα νεκρά φύκια; Έχει γίνει ποτέ μελέτη για τη διαχείριση ύλων αυτών των νεκρών φυ­ κιών; Μήπως θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν, πχ. για την παρασκευή λι69

πασμάτων; Είναι καλό ή κακό για τη ζωή στον υγρότοπο, αν μένει επί μή­ νες αποκλεισμένος από την θάλασσα; Ωφελούν ή βλάπτουν τη ζωή μέσα στα νερά του υγροτόπου τα πολλά νεκρά φύκια που σαπίζουν εκεί; Πολλές οι ερωτήσεις, για τις οποίες εγώ, μια συνταξιούχος μεταφράστρια, δεν έχω απαντήσεις. Αλλά κάποια αρ­ μόδια αρχή θα μπορούσε να συμβουλευθεί ειδικούς σ' αυτό τον τομέα, πχ. τον οργανισμό MedWet για τους Μεσογειακούς υγροτόπους. Ποιος ξέρει; Ίσως τότε να μετατραπεί το πρόβλημα σε ωφέλεια για την Αίγινα. Προστασία της φύσης Στην Ευρωπαϊκή Ένωση η προστασία της φύσης αποχτά ολοένα και πε­ ρισσότερη σημασία. Στις αναπτυγμένες χώρες της Δυτικής Ευρώπης ήδη από τη δεκαετία του εβδομήντα άρχιζε η αναστροφή στο θέμα της αλόγι­ στης τσιμεντοποίησης. Κατάλαβαν ότι η εξαφάνιση των υγροτόπων, όπως και η εξολόθρευση των άγριων λουλουδιών δίπλα στα ποτάμια και τους δρόμους, επέφεραν τεράστιες αλλαγές στα οικοσυστήματα. Αν εξαφανι­ στούν οι υγροβιότοποι, πού θα πάνε τα χιλιάδες μικρά ψαράκια που βρί­ σκουν τώρα εκεί καταφύγιο από τα μεγάλα ψάρια στη θάλασσα; Και πού θα βρουν τροφή τα νεροπούλια που ψαρεύουν στα ρηχά; Αν εξαφανιστούν τα καλάμια δίπλα στα ποτάμια, πού θα φωλιάζουν τα πουλιά που μας α­ παλλάσσουν από αρκετά ενοχλητικά έντομα; Αν εξαφανιστούν τα αλόφυτα, είναι σίγουρο ότι θα φύγουν και πολλά πουλιά που τώρα βρίσκουν τρο­ φή εδώ. Πρόσφατα μάθαμε ότι, επειδή λιγόστεψαν τα ψάρια στη Μεσόγειο κι αλλού, αυξάνεται ο αριθμός των τσούχτρων και μεδουσών. Μάλιστα βρέ­ θηκε και θανατηφόρα μέδουσα στις ακτές της Γαλλίας. Κι εμείς, οι άν­ θρωποι, φταίμε γι' αυτό. Ας μην κάνουμε, λοιπόν, τα λάθη που έκαναν πρώτα τα πιο αναπτυγ­ μένα κράτη. Ας φυλάξουμε τουλάχιστον τους μικρούς υγροτόπους, που λόγω του ελώδους εδάφους τους, έτσι κι αλλιώς, δεν προσφέρονται για άλ­ λη χρήση. Ας σταματήσουμε να ρίχνουμε τα σκουπίδια όπου να 'ναι: κακό στον εαυτό μας κάνουμε! Η θάλασσα κάθε φορά φέρνει όλων των ειδών τα σκουπίδια στην ακτή, αλλά ποιος τα ρίχνει εκεί μέσα; Σε κανένα δεν αρέ­ σει να βλέπει άδεια μπουκάλια, πλαστικές σακούλες κλπ., όταν κάνει μια βόλτα είτε δίπλα στη θάλασσα είτε στο δρόμο είτε στο βουνό. Όμως κά­ ποιοι τα έχουν αφήσει εκεί!!! Ας σκεφτούμε πώς θέλουμε να είναι το περι­ βάλλον μας, ποια εικόνα θέλουμε να δείξουμε στους επισκέπτες του νησι­ ού και ποια κληρονομιά θέλουμε να αφήσουμε στα παιδιά μας. Θέλουμε τα παιδιά μας να γνωρίσουν τη φύση αποκλειστικά από το internet; Ελπί­ ζω πως όχι....

Η ιστοσελίδα μου για την Αίγινα (www.hanfranke .com) Όταν συνταξιοδοτήθηκα και, επιτέλους, είχα χρόνο να κάνω αυτό που ήθελα, ξεκίνησα την ιστοσελίδα μου για την Αίγινα. Άρχισα με τη συλλογή των κοχυλιών που βρήκα στον Κόλπο του Μαραθώνα. Υπάρχουν πάνω από 70 σελίδες με κοχύλια που ανήκουν σε ισάριθμες οικογένειες. Όλα τα κο­ χύλια τα βρήκα στην παραλία ή στα ρηχά της θάλασσας - δεν πήγα ποτέ πιο βαθιά από τα 2 μέτρα περίπου. Το ίδιο ισχύει για τα ψάρια και άλλα είδη που μπορεί να δει κανείς στον Κόλπο του Μαραθώνα και που μπήκαν στη συνέχεια στην ιστοσελίδα. Τα φωτογράφισα τα τελευταία δυο χρόνια και καταλαμβάνουν στην ιστοσε­ λίδα μου πάνω από 8ο σελίδες. Μετά σειρά είχαν οι υγρότοποι, μαζί με τα φυτά τους. Για τον υγρότοπο του Μαραθώνα, επίσης, τα πουλιά που τον επισκέπτονται. Όμως για τα φυτά χρειάζεται ακόμα δουλειά, επειδή για τη χλωρίδα των υγροτόπων, όπου τα φυτά ως επί το πλείστον δεν έχουν ωραία λουλούδια, δεν βρίσκει κανείς εύκολα πληροφορίες. Στη συνέχεια, πρόσθεσα στην ιστοσελίδα φωτογραφίες από διάφορες τοποθεσίες της Αίγινας. Και τώρα σειρά έχουν τα αγριολούλουδα της Αί­ γινας. Αυτό, βέβαια, θα πάρει πολύ χρόνο, γιατί συνέχεια βλέπει κανείς καινούργια λουλούδια. Τα πρώτα λουλούδια, που ανθίζουν Φεβρουάριο και Μάρτιο, ήδη μπήκαν στην ιστοσελίδα και μέχρι να τυπωθεί το άρθρο αυτό θα έχουν μπει και τα λουλούδια του Απρίλη που είναι πάρα πολλά. Ανάμεσα τους είναι και το Chenopodium rubrum. Ελληνική ονομασία δεν βρήκα για το φυτό αυτό και η μόνη ελληνική ιστοσελίδα που αναφέρεται σ' αυτό (1994) τ 0 χαρακτηρίζει ως σπάνιο στην Ελλάδα. Ας το προσέξου­ με, λοιπόν, όπως όλα τα άλλα που μας προσφέρουν η πανίδα και η χλωρί­ δα της Αίγινας!

71

ΠΡΟΝΟΗ ΘΕΟΛΟΓΙΔΟΥ

Τ' αγάλματα που είναι στο μοοσείο... Ρ /f '\\ σες φορές κι αν βρεθεί, κανείς στην αίθουσα 15 του Εθνικού Αρχαί­ ο] 1 ολογικού Μουσείου της Αθήνας, με θαυμασμό και δέος στέκεται 'Kjs μπροστά στον υπέροχο χάλκινο Ποσειδώνα του Αρτεμισίου. Το έρ­ γο προκαλεί μεγάλη εντύπωση με το ύψος του (2,09 μ.) και, πάνω απ' όλα, με το μέγα πλάτος του. Τα ανοιχτά του χέρια, που κάποτε κράδαιναν την τρίαινα, του δίνουν κίνηση, μια ελευθερία από το βάρος τού υλικού από το οποίο πλάστηκε πριν από αιώνες (460-450 π.Χ.).Το εξαίσιο κεφάλι, με τους βοστρύχους στο μέτωπο και τα μαλλιά δεμένα πίσω σε ερατεινή πλε­ ξούδα, το άνοιγμα των ποδιών με το ελαφρά λυγισμένο γόνατο δείχνουν πως πρόκειται για έργο μοναδικής αξίας, που δημιούργησε ο Κάλαμις ή ο Ονάτας, ο περίφημος χαλκοπλάστης της Αίγινας. Στην Αίγινα, μεγάλο κέντρο εμπορίας σπόγγων, στο σπίτι του Ηλία Μάνθου, ήλθε και εγκαταστάθηκε με την οικογένεια του το 1938 ο Δημή­ τρης Δεληκωνσταντής, πλοίαρχος του σφουγγαράδικου «Άγιος Δημήτριος». Βουτηχτής κι ο ίδιος, το 1926, ψάχνοντας για σφουγγάρια στην περιοχή του Αρτεμισίου, είχε την ευτυχία πρώτος αυτός να συναντήσει στο βυθό της θάλασσας τον Ποσειδώνα! Στην προσπάθεια του να ανελκύσει το α­ ναπάντεχο εύρημα, τα δίχτυα του σκίστηκαν και μόνο ένα χέρι τού θεού κατάφερε να φέρει στην επιφάνεια. Πέρασαν δυο χρόνια κι η τύχη τον έ­ φερε πάλι μπροστά στο βασιλιά της θάλασσας. Αοτή τη φορά δεν αστόχη­ σε. Κατάφερε να ανελκύσει το θαυμάσιο γλυπτό, που τόσους αιώνες κρυ­ βόταν στη λάσπη. Τεράστια η συγκίνηση στο μέγα Πανελλήνιο! Εσπευ­ σμένα τότε η κυβέρνηση, παρότι είχε λήξει η περίοδος αλίευσης και είχε ξεκινήσει η ραστώνη του χειμώνα για τους σπογγαλιείς, αποφάσισε να έλ­ θει σε συνεννόηση με εκείνους που είχαν βρει τον Ποσειδώνα, ώστε άμεσα να ερευνηθεί συστηματικά ο βυθός στη συγκεκριμένη περιοχή. Οι λόγοι ήταν πολλοί. Στη συγκίνηση που προκάλεσε η ανέλκυση του αρχαίου θεού, προστέθηκε η προσδοκία ανεύρεσης και άλλων αριστουρ­ γημάτων της αρχαιότητας, τα οποία, κατά πάσα πιθανότητα, βρίσκονταν μέσα σε πλοίο που ναυάγησε στα χρόνια της Ρωμαϊκής κατάκτησης, με­ ταφέροντας πολύτιμο φορτίο. Πολλοί ήταν σίγουροι πως θα έβρισκαν τω-

ρα και το άγαλμα της θεάς Αρτέμιδος, η οποία από τον αφιερωμένο σ' αυ­ τήν ναό είχε δώσει το όνομα της και στο ιστορικό ακρωτήρι εκεί κοντά. Ο φόβος ότι ο επερχόμενος χειμώνας με τις τρικυμίες του θα συσσώρευε λά­ σπες και θα εξαφάνιζε τα σημάδια, που έπρεπε να είχε αφήσει η ανέλκυ­ ση του Ποσειδώνα, λειτούργησε πιεστικά. Έτσι, το αρχαιολογικό τμήμα του Υπουργείου Παιδείας έκλεισε συμφωνία με «τον πλοίαρχον του ανασύραντος τον Ποσειδώνα σκάφανδρου Δημ. Δεληκωνσταντήν να εξακο­ λούθηση την έρευναν του βυθού», διαθέτοντας του ως βοηθητικό το πολε­ μικό «Πλειάς». Οι εργασίες ξεκίνησαν στις 9 Νοεμβρίου του 1928. Τα μέσα ήταν πρωτο­ γενή και ο καιρός ακατάλληλος. Εντούτοις, μέσα σε κλίμα θρησκευτικής ευλάβειας ο πλοίαρχος και οι τέσσερις δύτες του, ανάμεσα τους κι ο γα­ μπρός του Μανόλης Μάνος, ξεκίνησαν τις έρευνες. «Και αι καταδύσεις ήρχισαν να διαδέχωνται η μία την άλλην. Όλοι, δύται και ναύται, είχον γίνει ως εις άνθρωπος γεμάτος από ζήλον και ενθουσιασμόν δια το αρχόμενον έργον. 0 καθένας των κατέβαλλε και το τελευταίον απομένον ποσόν των

δυνάμεων του προ­ τού αφήση να ava πληρωθή από τον έχοντα σειράν σύντροφόν του. Ήτο πράγματι συγκινητική η σκηνή την ημέραν εκείνην. όπως και όλας τας άλλας, καθ' ην επί του μικρού πλοίου τού φέροντος την μηχα νήν δεν ηκούετο τίποτε άλλο παρά η φωνή τού εκάστοτε παρακολουθού- Λ ντος το βυθόμετρον της μηχανής και Jjj φωνάζοντος δυνατά τον εκάστοτε αριθμόν των οργυιών, όστις εδείκνυε, εις ποίον σημείον ευρίσκετο ο δύ- Μ της: 2,3,3 με 4···ΐ4 μ ε ^ δ ο ς ™ 0 Â μία! 20, δοςτου δύο!». ' Μετά από δυο μέρες απο­ γοητεύσεων, την Κυριακή, 11 Νο­ εμβρίου, εντοπίστηκε ο λάκ­ κος που άφησε μέσα στη λάσπη ο Ποσειδών. Λίγο αργότερα ανασύρθηκε

„_™

73

πέτρινο αντικείμενο, προφανώς το κάτω μέρος πέτρας χειρομύλου. Την ί­ δια μέρα άλλος δύτης ανέβασε ένα κομμάτι από χαλκό, τμήμα αγγείου ή ανθρώπινου σώματος, όπως αρχικά κρίθηκε. Η κακοκαιρία ήταν μεγάλη, όση και το πείσμα των δυτών πάντως , που κατόρθωσαν να καθαρίσουν τη λάσπη, να ξεκολλήσουν τα κοχύλια, να δέσουν και να ανεβάσουν με α­ σφάλεια το εύρημα! Όλοι περίμεναν πια να δουν την Άρτεμη και -τι απο­ γοήτευση!- είχαν βρει το μπροστινό μέρος ενός αλόγου με το κεφάλι και το μπροστινό αριστερό του πόδι! «Κρίμα στους κόπους μας», είπε ο Δεληκωνσταντής. «Γι' αυτό το ψοφάλογο δουλεύαμε τόσες μέρες!» 2 . 0 επι­ κεφαλής των ερευνών χρειάστηκε πολύ κόπο να καταβάλει, για να πείσει τον περίγυρο των ανυποψίαστων ανθρώπων ότι το ψοφάλογο είχε μεγα­ λύτερη αξία από το όποιο άγαλμα της Άρτεμης. Στόχος τους τώρα γίνεται να βρουν το υπόλοιπο τμήμα του αλόγου. Μέσα στο βυθό, καθώς καθάριζαν το σπουδαίο εύρημα, ένας άλλος δύ­ της βρήκε χάλκινο δεξί βραχίονα μικρού παιδιού. Όμως το ενδιαφέρον για παραπέρα αναζήτηση πάγωσε, καθώς ο καιρός είχε αγριέψει. Πέρασαν τρεις μέρες απραξίας μέχρι να πέσουν πάλι στο νερό. Από την πρώτη κα­ τάδυση ο δύτης προσέκρουσε σε σκληρό αντικείμενο, που πίστεψε ότι ή­ ταν το ένα από τα πόδια του αλόγου. Άλλος δύτης, που κατόρθωσε να το καθαρίσει και να το δέσει στον κολαούζο για να το ανελκύσουν, ανέβηκε και ανακοίνωσε ότι αυτό που βρήκαν ήταν ένα μικρό παιδί! Πράγματι, σε λίγο είχαν μπροστά τους το χάλκινο άγαλμα ενός μικρού, δεκάχρονου πε­ ρίπου παιδιού, που του έλειπε ο δεξιός βραχίονας! Από τη στάση των πο­ διών του ήταν φανερό πως ο μικρός με τα αφρικανικά χαρακτηριστικά ίπ­ πευε! Το πίσω μέρος, πάντως, του αλόγου βρέθηκε λίγο αργότερα, σε μια έρευνα που μεθοδεύτηκε από το Υπουργείο ναυτικών. Πολλές αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις διατυπώθηκαν σχετικά με την ταυτότητα αυτών των καταπληκτικών ευρημάτων. Σήμερα, σε μια μεγά­ λη κεντρική αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας το άλογο και ο μικρός αναβάτης του δέχονται αδιάφορα το θαυμασμό των επισκε­ πτών. Στο προς τα αριστερά στραμμένο πρόσωπο του παιδιού, στις κα­ μπύλες του λαιμού και του τραχήλου του, φαίνεται ο δυναμισμός και το πάθος που το θερμαίνει, για να πετύχει τη νίκη. Το ένα του χέρι είναι ελα­ φρά υψωμένο -κρατούσε προφανώς τα ηνία- ενώ στο άλλο, το δεξί, τρα­ βηγμένο προς τα πίσω, είχε μάλλον το μαστίγιο. 0 χιτώνας του από δέρ­ μα ζώου συγκρατείται στον αριστερό του ώμο, σκεπάζει το σώμα του και φτάνει μέχρι τη ράχη του αλόγου. Μοιάζει πολύ μικροκαμωμένο πάνω στο μεγάλο ζώο, που ορμάει ανασηκωμένο στα πίσω πόδια του με όλη την έ­ νταση του αγώνα, να πηδήσει κάποιο εμπόδιο. Το λεπτοκόκκαλο κεφάλι αυτού με τις εξογκωμένες φλέβες και η κοντοκουρεμένη χαίτη του δεί-

χνουν ότι πρόκειται για αγωνιστικό κέλητα, που δημιούργησε σπουδαίος καλλιτέχνης του 2 ο υ αι. π.Χ. Το 1982 ο Ζαν Ζακ Κουστό παρουσιάστηκε με το «Καλυψώ» στο Τρίκερι. Ζητούσε να βρει έναν από τους τέσσερις δύτες του σπογγαλιευτικού του Δεληκωνσταντή, τον Γιώργο Μιχάλη. Μαζί μ' αυτόν πήγε στη μυθική πια περιοχή του Αρτεμισίου, με όργανα ειδικά για υποθαλάσσιες έρευνες, και καταδύθηκαν. Ποτέ ωστόσο δεν έγινε καμία ανακοίνωση για άλλα και­ νούρια ευρήματα.

0 καπετάν Κώστας Μάνος, που μας είπε αυτή την ιστορία, καμαρώνει δικαιολογημένα για τον παππού του, τον Δημήτρη Δηληκωνσταντή, και τον πατέρα του, Μανόλη Μάνο. Όχι μόνο γιατί χάρη σ' αυτούς βρέθηκε να ζει στην πανέμορφη Αίγινα, αλλά και γιατί δικοί του άνθρωποι συνέβαλαν στην ανεύρεση αυτών των μοναδικών αγαλμάτων, που είναι σε περίοπτη θέση στο Μουσείο. ι. Παράρτημα του Αρχαιολογικού Δελτίου ig2 6 σ. 8γ.

2. Ό. π. σ. 8g.

flfek.

•1

Λ;

Τοιχογραφία για τη Δευτέρα Παρουσία που απεικονίζει προσωποποίηση της θάλασσας από την Αγία Κυριακή στην Παληαχώρα.

Όλα τα έργα που κοσμούν αυτό το άρθρο είναι λαϊκών καλλιτεχνών και εκτέθηκαν στο Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας, στην έκθεση Αιγενητες και Θάλασσα.

76

ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ*

Αιγενίτικα ξύλινα σκαριά

Τ

ην ξυλοναυπηγική τέχνη καλλιέργησε η Αίγινα από την αρχαιότηητα ως τις μέρες μας. Πρωτοκατασκεόασε κωπήλατα και ιστιοφόρα πλοία, γύρω στα 700 π.Χ., όπου κι αναδείχτηκε σπουδαία ναυτική δύναμη. Η Αφροδίτη προστάτευε τη ναυσιπλοΐα και τους ναυτικούς, και οι αρχαίοι Αιγινήτες την τιμούσαν κοντά στα λιμάνια ως "ποντία", "εύπλοια" ή "λιμενία". Το ιερό στην Αφαία είναι δεμένο με τη ναυτι­ κή παράδοση, τη θαλασσινή της Αίγενας. Πρωτόκοψε νόμισμα ασημένιο μ' έμβλημα τη θαλάσσια χε­ λώνα. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αίγινας υπάρ­ χουν μεγάλα πιθάρια μ' αμαυρόχρωμες (θαμπόχρωμες) παραστάσεις με πλοία, που δηλώνουνε ταυ­ τόχρονα τη ναυτική κυριαρχία του νησιού στο πρώ­ το μισό της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. Ένας πρωτομι­ νωικός αμφορέας, με διακόσμηση ένα χταπόδι, και το πιο ξεχωριστό, μια πέτρινη άγκυρα με την επι­ γραφή "ΜΗ ΚΙΝΕΙ ΤΟΔΕ". Η επιγραφή απευθύνε­ ται στους δαίμονες του θαλάσσιου βυθού, κάνει ε­ Ναύτης στην πλώρ-η πλοίου από αγγείο στο πίκληση σ' αυτούς να μη μετακινήσουνε την άγκυ­ Αρχαιολογικό Μουσείο Αίγινας, ρα και κινδυνεύσει το αγκυροβολημένο πλεούμενο. Οι Αιγενήτες, από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, δουλέψανε ως ναυ­ τικοί και ως ψαράδες, με διχτυάρικα, τράτες, ανεμότρατες, γρι-γρι, τρε­ χαντήρια, τσερνίκια, καΐκια. Στον Αγιονικόλα Μαύρικα και στην Όμορφη Εκκλησιά, στους τοίχους, για αφιερώματα, υπάρχουνε χαράγματα από ναυτικούς, που φανερώνουνε πλεούμενα. Αιγενήτες λαϊκοί ζωγράφοι και γλύπτες, το 1991, στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο του Δήμου Αίγι­ νας, παρουσίασαν τα έργα τους από τη ναυτική και θαλασσινή παράδοση του νησιού. Στον ίδιο χώρο και την ίδια χρονιά, παρουσιάστηκε η έκθεση "Τα καΐκια μας στην Αίγινα", με σκαριά και παραδοσιακά πλεούμενα, που κατασκευάσανε με οίστρο Αιγενήτες τεχνίτες. Η ίδια έκθεση πρωτοπα­ ρουσιάστηκε στην Αθήνα και στον Πειραιά.

* Δημοσιο­ γράφος, Λαογράφος.

77

Στην Παλιαχώρα, στο ναό για την Αγιακυριακή, σε τοιχογραφία για τη Δευτέρα Παρουσία, εικονίζεται προσωποίηση της θάλασσας, που κάθεται πάνω σε κήτος μ' ανθρώπινο κεφάλι στο στόμα του, γύρω διάφορα ψάρια, ένας κάβουρας. Φοράει κορώνα στο κεφάλι και βαστά στο δεξί χέρι πλε­ ούμενο δικάταρτο μ' έξι ναύτες πάνω του, ενώ στο αριστερό κρατά σκή­ πτρο. Η τοιχογραφία είναι του 17ου αιώνα. Τα πλεούμενα για τους Αιγενήτες ήτανε και είναι ακόμα η ζωή, η τέ­ χνη, οι δραστηριότητες, το εμπόριο, τα ταξίδια από τον Εύξεινο Πόντο ως την Αίγυπτο. Και με τα σφουγγαράδικα αλώνιζαν όλη τη Μεσόγειο. Σχε­ δόν όλα τα σκαριά "χτίστηκαν" ή περάσανε στην Αίγενα, στα δυο λιμάνια της, το αρχαίο και το τωρινό. Πλοία, σκάφη, καράβια, πλοιάρια, καραβάκια, σκυλοπνίχτες, ατμοκί­ νητα, ιστιοφόρα, αμφικίνητα, κωπήλατα, βενζινοκίνητα, πετρελαιοκίνητα, σάλια, πάχτωνες, βαπόρια, μπενζίνες, άρμενα, καΐκια, μπρατσέρες, μπρί­ κια, φρεγάδες, κορβέτες, γολέτες, καραβέλες, γαμπάρες, γολετόμπρικα, σκούνες, σακκολέβες, τρεχαντήρια, ακτοπλοϊκά, ψαράδικα, ψαροκάικα, ψαροπούλες, καρβουνιάρικα, δεξαμενόπλοια που κουβαλάνε το ευλογη­ μένο νεράκι στο νησί, εμπορικά, επιβατηγά, ποστάλε, θαλαμηγοί, κότερα, κουρσάρικα, στραπόρτα, πιλοτιέρες, περάματα, περαταριές, σλέπια, ρεμουλκαδόροι, σφουγγαράδικα, ντουανιέρικα, νεροκουβαλήτρες, διήρεις, τριήρεις, γαλέρες, μονόκροτα, δίκροτα, διπόντες, τριπόντες, μπουρλότα, βάρκες, βαρκούλες, φελούκες, σκαμπαβίες, μαούνες. Όλ' αυτά γίνονται στους ταρσανάδες, στα καρνάγια, πάνω σε βάζια, πιτροπίδια, στα σκαριά στο νησί, όπου τ' αρμάτωμα και ξαρμάτωμα. καθώς και το καρενάρισμα. Η βάρκα έχει την κουπαστή της, την πέλα, τα κουπιά, την παγαία, κου­ πί χωρίς σκαρμό, τη γουργούλα, το πρυμιό κουπί, το σκαρμό, την αρμαδούρα, την τροπωτήρα, τον πάγκο, τον παραμπάγκο, τη σκάτσα. 0 βαρκάρης είναι κωπηλάτης, λαμνοκόπος. Το κύριο σκάφος, το κουφάρι, αποτελείται από το κοράκι στην πλώρη, τη στείρα, το ποδόστημα, το κοράκι στην πρύμη, τους παραστάτες, μπα­ μπάδες στο κοράκι, τις αστραγαλιές, τη μπίντα, τις πόστες, τα στραβόξυ­ λα, τα φόδρα, τα μαδέρια, το πανιόλο, το σωτρόπι, το καμάρι, το μπαμπά, τα ρεπίδια. Κι έχουμε πλώρη, πρύμη, τον καθρέφτη, όπου το όνομα στο πλοίο, τα μάγουλα, τις πλευρές στην πλώρη, τη μάσκα, το μερί στην πρύ­ μνη, το γοφό, τη φούσκα. Η καρένα, καρίνα, η δεύτερη, το ακράπι. Τα ί­ σαλα, νερά, η γάστρα, τα βρεχάμενα, τα ψηλά. Το αμπάρι, τον μπουλμέ. Την κουβέρτα, το πλωριόκαιτο πρυμνιό κατάστρωμα, τον κουραδόρο, υπόφραγμα, το καμπούνι στην πλώρη και το κάσαρο στην πρύμνη. Στη μέ­ ση το ταμπούκι. Το περιτοίχισμα στο κατάστρωμα, το παραπέτο, η κου­ παστή, η βαρδαζέντα στις σκάλες. Το καπόνι, δοκάρι για να κρεμαστεί η

βάρκα, η άγκυρα, η βαρδαλάντσα, κεραία που δένονται οι βάρκες. Υπάρ­ χουν ακόμα το μηχανοστάσιο, η προπέλα, η τσιμινιέρα, καμινάδα, η φινέστρα, το φινιστρίνι, φεγγίτες, η καμπίνα, η κουκέτα, το σηματθέσι, το σαντάρδο, κοντάρι για τη σημαία. Η τρύπα στο τσιμπούκι, η μπουκαπόρτα, το κουβούσι για να κατεβούμε στο αμπάρι. Η τρύπα για το κατάρτι, το όκιο, απ' όπου περνά η αλυσίδα για την άγκυρα. Τα μπούνια, απ' όπου φεύγουνε τα νερά. Το σωσίβιο, η βαρδαμάνα και το στρωμάτσο, φούσκος, για το τρακάρισμα. Τα πλεούμενα έχουνε πηδάλιο, τιμόνι, διάκι, λαγουδέρα. Υπάρχει η ρό­ δα στο τιμόνι, η σάγουλα στο τιμόνι, το σκαντήλι στη λαγουδέρα, κι η τρύ­ πα για το τιμόνι. Στη γκριζόλα είναι η πυξίδα. Η κυβέρνηση του πλοίου εί­ ναι το τιμονιάρισμα, από τον πηδαλιούχο, τον τιμονιέρη. Ακόμα, τα πλεούμενα έχουν ιστό, το κατάρτι, το άρμπουρο, το τουρκέτο, το αρμπορέτο, τη μετζάνα, το τσιμπούκι, το μπομπρέσο,χαμηλά την κολόμπα και τον προφυλακτήρα, την κόφα. Η τοποθέτηση ιστού είναι το αρμπούρισμα, η αφαίρεση το ξαρμπούρισμα με τη μαλτσίνα. Κεραία είναι η αντέ­ να και η τσιβάδα, και γίνεται μπρατσάρισμα. 0 καραβοξυλοναυπηγός αρμπουρίζει, ξαρμπουρίζει και μπρατσάρει. Τα πλε­ ούμενα είναι μονοκάταρτα, μονάρμπουρα, δικάταρτα, τρικάταρτα. Μεσίστια εί­ ναι μεντζάστρα. Στα πλεούμενα υπάρχει το πανί, το άρ­ μενο. Το πλωριό και το πρυμνιό, ο τρίγκος, η τουρκετίνα, ο φλόκος, η γάμπια, το παρουκέτο, η κοντραμετζάνα, η μπού­ μα, ο φόγος, το κουντρινέλι, η γκλίζα, η σκοτίνα, το φλίσι, το λατίνι, η μαΐ­ στρα, η σεραμπούνια, η σκουπαμάρα, η κουρτελάτσα, ο κοντραφλόκος, τα βελαστράλια, η σκαντζιέρα, η κοντραπαπαφίγκος, ο παπαφίγκος. Η κάτω γωνιά στο πανί είναι η μπούνια, το σκοινί ραμμένο γύρω από το πανί είναι το γραντί και το ραφή, το γραντολόγημα. Έχουμε το άνοιγμα και το μάζε­ μα στο πανί, το καλάρισμα και το μα'ίνάρισμα. Όλα τα πανιά, η ιστιοφορία και πέτασμα είναι το βελάγιο, πλωριό και πρυμνιό βελάγιο, μεταβολή στο πέτασμα, το τιραμολάρισμα.Έτσι, ανοίγουμε πανιά, μαζεύουμε τα πανιά, μαϊνάρουμε και τιραμολάρουμε τα πανιά, κάπου γραντολογούμε. Ταξιδεύουνε τα πλεούμενα με γεμάτα πανιά και ξυλάρμενα. Κι οι ναυτικοί φω­ νάζουνε "μάινα τα πανιά, τψαμόλα! ". Τα σκοινιά στα πλεούμενα είναι το καραβόσκοινο, η γούμενα, το παλαμάρι, το καρλίνο, ο μπότσος, η θηλειά, γάσα και τρότσα. Τα σκοινιά εί­ ναι σερνάμενα, αμορόζα, μπατικούλο, ποριώτη, μπαρμπαρέσα, λιγαδού79

poc, πασαδούρος. φελαδούρι, κρεμάμενα, ξάρτια, βαρδαβέλα, μαντίκι, μπράτσο, παραράτσο, ρεμέντζο, μπαρούμα, μπουρίνα, λεντία, σκότα, κό­ ντρα, μούρα, στάντζος, πρυμάτσες, κουτούκι,, μούδα, τριτσαρόλι, τσαμαντάλι, σάγουλα, σαντζακόσκοινο, βαρδαμάνα στην τέντα, βαρδατέντα, πικάγιο, μπρούλι, στίγγος, καπουτσίνος, μουστάκι, καργέλι. Με τη σκαλιέρα μετράνε. Όλα τα σκοινιά και οι σκευές είναι τα ξάρτια, η αρματωσιά, τ' άρμενα. Και γίνεται καλουμάρισμα, πατερνάρισμα, ρεμεντζάρισμα, μουδάρισμα. Αφήνω αλυσίδα για την άγκυρα, καλουμάρω, πατερνάρω, δένω λεντία, μουδάρω, πιάνω μούδες, τσιτσαρόλια, ρεμεντζάρω. Κι είναι μουδαρισμένο το πλεούμενο. Η άγκυρα, άγκουρα, έχει το αγκουρέτο, τον τεσσαροχάλη, με τέσσερεις βραχίονες. Η ελαφρά άγκυρα είναι το πινέλι, η βοηθητική, άγκουρα παραξάρτα, σε μεγάλη ανάγκη, η σπεράντζα. Κάθε άγκυρα έχει ανέλο, τσίπο, αδράχτι, δόντι, λάφτσα, νύχι, αφτί, μπράτσο, αγκώνα, καδένα. Το μά­ κρος της αλυσίδας στην ποντισμένη άγκυρα είναι το καλούμο. Το κρέμασμα είναι το καπονιάρισμα. Και χρησιμοποιούνε καβολάργανο, πεσκαδούρο, αγκυροδέτη, μπότσο. Αγκυροβόλημα είναι το φουντάρισμα, πινελάρισμα, βιράρισμα, σαλπάρισμα όταν φεύγει το πλεούμενο. Όταν παρα­ τάνε την άγκυρα με την αλυσίδα από ανάγκη, γίνεται μπαντονάρισμα. Αφή­ νω άγκυρα, καλουμάρω, αφήνω καλούμο, αγκυροβολώ, φουντάρω άγκυ­ ρα, βιράρω, σαλπάρω, σηκώνω άγκυρα, μπαντονάρω. Κι οι ναυτικοί φω­ νάζουνε "φούντα, σάλπα, βίρα". Οι άνθρωποι που εργάζονται στα πλεούμενα είναι: ναύτες, ναυτικοί, ναυτιλόμενοι, γεμιτζήδες, θαλασσινοί, μαρινάριοι, μαρνέροι, θαλασσοπό­ ροι, πελαγοδρόμοι, θαλασσομάχοι, θαλασσόλυκοι, θαλασσοπούλια, γερό­ λυκοι, καραβόγατοι, καραβόσκυλα, μούτσοι, ναυτόπουλα. Με ειδικότητες: καρβουνιέρης, θερμαστής, αρμενιστής, γαμπιέρης, λεμβίτης, αμπαρτζής, λοστρόμος, πιλότος, περατάρης, περάτης, πρυμνήτης, πρωράτης, σηματωρός. Πλήρωμα είναι το τσούρμο. Κυβερνήτης στο πλοίο, ο πλοίαρχος, ο καπετάνιος, ο εμποροκαπετάνιος. ο υποπλοίαρχος, ο σκουνιέρης στη σκούνα, που κάνουνε καπετανίκι, ναυκληρία. Ιδιοκτήτης στο πλοίο είναι ο κα­ ραβοκύρης που κάνει τσουρμάρισμα, βάζει τσούρμο, πλήρωμα στο πλοίο, και τσουρμάρει τους ναυτικούς, τους καραβίσιους, τους μαρνέρικους, τους πρωρατικούς. «Τώρα 'ναι Μάης κι άνοιξη, τώρα 'ναι καλοκαίρι, τώρα μισσεύουν κάτεργα, τώρα κινούν φεργάδες, τώρα κι ο Μικροκωνσταντής να ταξιδέψει θέλει! »

Λαϊκοί καλλιτέχνες, Αιγινήτες απλοί και ταπεινοί ζωγραφίσανε, πετροσκαλίσανε, σκαρώσανε, ξυλοναυπηγίσανε με οίστρο, όσα πλεούμενα «χτίσανε» στοος ταρσανάδες και στα καρνάγια τους, ή όσα περάσανε κι αράξανε στα δυο λιμάνια τους. Στον «κρυπτό λιμένα», στο βορεινό αρ­ χαίο ναύσταθμο με νεωσοίκους για εξήντα τριήρεις στην Καραντίνα, και στο αρχαίο εμπορικό λιμάνι, το ίδιο με το σημερινό, που έγινε το 500 π.Χ., σαν οχύρωση στην αρχαία πόλη. Και τα σκαριά είναι: Τριήρης, τριακόντορος, καΐκι, φρεγάτα, γαλέρα, διαχτυάρικο, ταράτα, ανεμότρατα, γρι-γρι, δικάταρτο, τρικάταρτο, τσερνίκι κακάβα-γκαγκάβα, σπογγαλιευτικόσφουγγαράδικο, ντεπόζιτο, μηχανοκάικο, τρεχαντήρι, μπρατσέρα, παλαμαριάτικο, καμακατζίδικο, γαγγάμη-γαγγάβα, σακκολαίφη-σακκολέβα, λατίνι, αχταρμά, σκούνα, ερμαφρόδιτο-μούλο, γαίτα, μπάρκο ιστιοφόρο, ψαράδικο, πέραμα ιστιοφόρο, μπρίκι ιστιοφόρο, γολέτα, καραβόσκαρο, μπάρκο, κότερο, κάτεργο, μαούνα, μπασαρώ. «Δεν σου τόπα παντρεμένη, στο γιαλό μην κατεβείς; Τι ο γιαλός κάνει φουρτούν( Και σε πάρει και πνιγείς.

-Κι αν με πάρει και με πάει Κάτω στα βαθιά νερά, Το κορμί μου κάνω βάρκα Και τα χέρια μου κουπιά, Το μαντήλι μου πανάκι Κι ανεβαίνω στη στεριά». Μερικοί από τους Αιγινήτες λαϊκούς καλλιτέχνες που σκαρώσανε πλε­ ούμενα, μ' ύποιο οίστρο είχανε την έμπνευση είναι: Πέτρος Κάτσας, Αντρέ­ ας Πετράς, Θεοδ. Διονυσίου, Π. Ποταμιάνος, Ελένη Κάτσα, Αργύρης Κά­ τσας, Κωνσταντίνος Μπέσης, Θεοδ. Δρακάκης, Αιγενίτης, Ρένα Παππά, Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού, Παντελής Παπαδόπουλος, Μιχάλης Πανταζής, Βασίλης Τρίμης, Αριστοτέλης Λεούσης, Σοφία Αρκαδινού, Νίτσα. «Είκοσι μέρες και κάτι ώρες, ώρες που μετράνε μια ζωή μισεμένη, μέσα στα γέρικα σκαριά π' αγκομαχούν, στον λεγόμενο Ειρηνικό Ωκεανό, που μ' ανθρώπινες θυσίες, στ' άμετρα σκοτεινιασμένα βάθη του,

αν κατεβάσει τότε μόνο καταλαγιάζει.. Είκοσι μέρες και κάτι ώρες αγωνίας, το κύμα θεριό ανήμερο αφηνιασμένο, ορμάει ακούραστο μουγκρίζοντας, στο έρμο σκαρί π' αγωνίζεται, μαζί με τις ψυχές κάπου να φτάσει και να δεθεί γερά, να μην μπορεί με τα θανατερά υγρά του πλοκάμια τ' ανήμερο θεριό να τ' αρπάξει...» Το 'γράψε ο πρώτος μηχανικός Παντελής Παπαδόπουλος, στις 26-11982, στο M/V «Θεόλιπτος», χίλια μίλια από την Ιαπωνία, με δύναμη και­ ρού io-i ι μποφόρ. Από το 1986 άρχισε να δημιουργεί έργα λαϊκής τέχνης σε πουρί και να ζωγραφίζει σκαριά. Στο κορβέτο-δρόμων (γρηγοροτάξιδο πλοίο), στο πρώτο μέρος είναι το πλωριό άμπουρο, στο τρίτο το μεσαίο ή μεγάλο άρμπουρο και στην πρύ­ μνη της πρύμης ή μπέρμπερι. Στο πλωριό άρμπαρο είναι το κατάρτι της, το κολομπύρι, το τσιμπούκι της γάπιας, το τσιμπούκι του μπαφίγκου και του κόντρα. Στα μεγάλα πλεούμενα υπάρχουνε λάντες, από το πρυμιό μέ­ ρος και πάνω σ' αυτές κοντρίνια (πανιά ίδια με τους κόντρους). Το μεγά­ λο και το πρυμιό άρμπουρο, το μπομπρέσο, τα μπαστούνια για τους φλό­ κους, το πίκι, η ράντσα, ο θαλασσομάχος και διάφορες αβαρίες. Από τις κεραίες-αντένες ή πινά είναι ο τρίγκος, η μαΐστρα, ο κόντρας, τα μπαστούνια για τις κουρτελάτσες. Σκοινιά είναι τα ξάρτια, τα παταράτσα, τα στράλια, τρίγκες, βέντα και μουστάκια. Τα πανιά είναι: φλοκίνι, φλόκος, κόντρα φλόκος, τουρκετίνα, αράπης, τρίγκος, κάτω και πάνω γάπια, κάτω και πά­ νω μπαφίγκος, κόντρας, κοντρίνι, μαΐστρα, μπούμα, πρυμιές στραλιέρες, βέλλα-στράλια, σκουπαμάρες, κουρτελάτσες και κουρτελατσίνια. Ράγουλα, σερβίτσια, γραντιά. Στο βιντάριο (βιβλίο απογραφής του πλοίου) ση­ μειώνονται η αρματωσιά του κορβέτου, οι αντένες, οι άγκυρες, οι αλυσί­ δες, τα τσέρκια, οι μακαράδες, τα ξάρτια, οι γούμενες και οι πρυμάτσες, τα σερβίτσια (σερνάμενα), τα πανιά, τα διάφορα ρεσπέτα, τα εργαλεία για τους μαραγκούς, τους καλαφάτες, τους ναύτες, τα υλικά, διάφορα άλλα (καμπάνα, τρούμπες, σημαίες, σινιάλα, σωσίβια κ.λπ.), εργαλεία ναυτικής (πυξίδες, χάρτες), βάρκες. «Όλοι τραβούνε τα κουπιά, κι η βάρκα δεν κινάει, γιατί μας μαγειρέψανε, πατάτες δίχως λάδι.

Όλοι τραβούνε τα κουπιά, κι η βάρκα κάνει, πέρα, γιατί μας μαγεφέψανε, πατάτες με το κρέας. Η μηχανή ν' η μάνα μου, κι η ρόδα η αδερφή μου, σ' αυτά τα παλιομάρκουτσα,| κρέμετα η ζωή μου. (Μπράβο!) (Τραγούδι από τους σφουγγαράδες και για να σταματήσει η κωπηλασία). Στο μπάρκο ή γαβάρα (μυοδρόμωνα, τρικάταρτο ιστιοφόρο πλοίο), έ­ χουμε άρμπουρα στην πλώρη, στη μέση και στη μετζάνα, στην πρύμνη. Πίκι, ράντα, μπομπρέσο και μπαστούνι, θαλασσομάχο. Στις αντένες είναι ο τρίγκος, τα μπαστούνια στις κουρτελάτσες, ξάρτια, παπαράτσα, στράλια, τρίγκες και βέντα. Τα πανιά είναι ίδια με το κορβέτο. Σκοινιά διάφορα και γραντιά. «Γιαλό να 'πα γιαλό να 'ρθει, τα λόγια μου να θυμηθεί. Γιαλό γιαλό πηγαίναμε, Κι όλο για σένα λέγαμε. Κάθου αργό». Στο μπάρκο-μπέστια (ημιμυοδρόμωνα) έχουμε το πλωριό άρμπουρο, τη μεσαία και την κολώνα στη μετζάνα, στην πρύμνη. Κολώνες στο πλω­ ριό και στο μεγάλο άρμπουρο. Μετζάνα, πίκια, ράντες, μπομπρέσο και μπαστούνι, θαλασσομάχος, αντένες, μπαστουνιά στις κουρτελάτσες, ξάρ­ τια διάφορα, παταράτσα, στράλια, τρίγκες και βέντα (δεσμοί). Πανιά, μακαράδες, ράγουλα, σκοινιά διάφορα, πρυμάτσες και γραντιά. «Καβομαλιά, Καβομαλιά, άναψε το φανάρι, να δουν τα τραταρόπουλα, να μπούνε σε- λιμάνι. Καβομαλιά, Καβομαλιά, να σε περάσω με πανιά». Το μπρίκι (πάρωνας, δικάταρτο ιστιοφόρο πλοίο) έχει άρμπουρα στην πλώρη και στην πρύμνη. Το μεγάλο κατάρτι, πίκι, ράντα, κόντρα πίκι, μπο83

μπρέσο, αντένες, θαλασσομάχο, μπαστούνια στις κουρτελάτσες, όπως στ' άλλα πλεούμενα, ξάρτια, παταράτσα, στράλια, τρίγκες και βέντα, μακαράδες διάφορα, μπιγότες, σκοινιά, πρυμάτσες και γραντιά. «Η τράτα μας η ρεμπελού, σήμερα εδώ κι αύριο αλλού. Για ζάπα αντένα κι άλμπουρο, να πάμε για το φλάμπουρο. Για ζάπα το, για τράβα το, για την κουβέρντα σάγια το». (λέγεται όταν κάνει μπουρμπουλήθρες το κουπί). Η γαλέτα (μυοπάρωνας) έχει δυο άρμπουρα, στη πλώρη και στην πρύ­ μνη. Κολώνες στο πλωριό και πρυμιό άρμπουρο, πίκι, ράντα, αντένα στο φλίσι, μπομπρέσο και μπαστούνι, θαλασσομάχο, αντένες, μπαστούνια στις κουρτελάτσες, όπως στ' άλλα πλοία, ξάρτια, παταράτσα, στράλια, μακαράδες, ράγουλα και μπιγότες διάφορα, σκοινιά, πρυμάτσες και γραντιά στις γάπιες, στο μπαφίγκο, στην μπούμα, στην τουρκετίνα, μούδες και ντριτσαρόλια. «Η βάρκα μας απ' τα σκαριά, κι η τράτα από βελόνι, εβγήκαμε να παραβγούμε, καμιά δε μας ζυγώνει. Καταμεσής στη θάλασσα, είν' ένα πηγαδάκι, πίνουν οι ναύτες το νερό, κι αρνούνται την αγάπη». Σκούνα (ημιολία με σταύρωση) με πλωριό, και πρυμιό άρμπουρα. Πίκι, αντένα στο φλίσι, πίκι στη γλίζα, μπομπρέσο και μαστούνι, θαλασσομάχο, αντένες, μπαστούνια στις κουρτελάτσες, ξάρτια, παταράτσα, στράλια, βέ­ ντα, τρίγκες και μουστάκια, μακαράδες, ράγουλα, σκοινιά διάφορα. Τα πα­ νιά είναι ίδια με τ' άλλα πλεούμενα, εξόν από τον τρίγκο, που ονομάζεται «φουστανέλα», γιατί ισάρεται με τους σολόγκους, μόνο όταν αρμενίζει πρύμα το πλεούμενο, και η πλωριά μπούμα, που ονομάζεται «γλίζα».

«Μπαρμπούνι μου θαλασσινό και ψάρι μου γιαλίσιο,

όποιος μου πει να σ' αρνηθώ, το αίμα του θα χύσω. Μπαρμπούνι μου θαλασσινό, κι ολόχρυσο μου ψάρι, τα χείλη μου σε λαχταρούν, καρδιά μου σε γουστάρει». Σκούνα (επιδρομίς, δίχως στρώση) με πλωριό και πρυμιό άρμπουρα. Έχει πίκια, ράντες, αντένες, φλίσια, μπομπρέσο και μπαστούνι, ξάρτια, στράλια, μακαράδες, γούμενα, ράγουλα, γραντί για μπούμα και γλίζα, α­ ράπη, τουρκετίνα, φλόγο, κόντρα φλόγο, και φουστανέλα. «Όποιος ακούει τους όρκους σου, τα λόγια σου πιστεύει, στη θάλασσα πιάνει λαγούς και στα βουνά ψαρεύει. Δος μου τον ουρανό χαρτί, τη θάλασσα μελάνη, και θα σου γράψω για να δεις, πόσες βελόνες βγάνει». Στην μπρατσέρα δύο άρμπουρα, στην πλώρη και στην πρύμνη. Τσι­ μπούκι στη γάπια, πανιά, κόντρα φλόκος, φλόκος, τουρκεντίνα, πλωριά ψάθα, πρυμιά ψάθα και γάπια. Αντένες στις ψάθες, ράντες, μπομπρέσο, θαλασσομάχο, μακαράδες, μπιγότες, σκοινιά, ξάρτια και γραντί στις ψά­ θες. «Εσύ που ξέρεις τα πολλά, κι ο νους σου κατεβάζει, γιατί ν' η θάλασσα αρμυρή, κι ανάλατο το ψάρι; Μην αδικήσεις γεμιτζή, τ' είναι μεγάλο κρίμα γιατ' ανεβάνει στα πανιά, κ' έχει ανοιχτό το μνήμα». Το τσιρνίκι (σακκολέβα) έχει ένα άρμπουρο. Αντένες, μπαστούνι, πανιά, φλόκο, τουρκετίνα, τρίγκο, γάπια, μπαφίγκο και πανί ή σακκουλέβα. Ξάρτια και παταράτσα, στράλια, γιακά, ένα χοντρό σκοινί, από την τσούντα ως την καπελλαδού85

ρα, γαδάρα, άλλο χοντρό σκοινί από την καπελλαδούρα στο τρίγκο, ως το μπαστούνι στην αντένα, για να σαγιάρεται εύκολα μέσα κι έξω, όταν φερμάρουμε ή λασκάρουμε το παλάγκο στο μπάνι, βέντα, μακαράδες, ράγουλα, σκοινιά, λαντσάνα, ξάρτια, γραντί. «Έχει ο καιρός γυρίσματα κι οι μήνες μερονύχτια, και τα ψαράκια του γυαλού, πιάνονται με τα δίχτυα. Άντρο, Αίγενα και Πάρο, περιβόλι των κουρσάρω». Στην μπελού ή σακκουλέβα το άρμπουρο δεν έχει τσιμπούκι, ούτε σταύ­ ρωση/Εχει σχέδιο με το τσιρνίκι και το ίδιο τοποθετείται η μεγάλη αντέ­ να. Μπαστούνι στο φλόκο. Το μεγάλο πανί είναι και τουρκετίνα μονοκόμ­ ματο/Ενα τρίγωνο πανί είναι η μετζάνα. «Άντε να πάει η μπασαρώ 1 πούχει τα δεκατέσσερω,2 κι από τα δεκατέσσερα, τραβούν μόνο τα τέσσερα, και τ' άλλα δέκα τα κουπιά, τραβούνε γέροι και παιδιά», ί. τράτα με πολλά κουπιά.

2 εννοείται κουπιά. Το κότερο (κέρκουρος) έχει ένα άρμπουρο. Τσιμπούκι, μπαστούνι με κασκαβάλι (πείρα) και σαγιάρεται μέσα, ανάλογα με τον καιρό και με το μέγεθος, που έχει ο φλόκος. Τρίγκο, φάλτσο-κουρτελάτσα, τρίγωνο πανί, ράντα, πίκι, αντένα στο φλίσι, ξάρτια και παταράτσα, στράλια, κόντραμπούμα, πανιά, φλίσι, μπούμα, κόντρα-μπούμα, τσίγκο (φουστανέλα), τουρκετίνα, φλόκος πάνω φλόκος και φάλτσο-κορτελάτσα. Μακαράδες, ράγουλα, διάφορα γούμενα, ξάρτια γραντί στην μπούμα.

«0 πουνέντης κι ο γαρμπής, να βραδυάσει και να δεις. Το καλό το μαϊστράλι, γέψου και καρτερά το». Στη μπομπάρδα (λιβυρνίδα) είναι δυο άρμπουρα, στην πλώρη και στην

πρύμνη. Ράντα, πίκι, μπομπρέσο και μπαστούνι, αντένες, ξάρτια, στράλια, φλίσι, μακαράδες, ράγουλα διάφορα σκοινιά, μια λαντσάνα, γραντί στο τρίγκο και στη γάπια. «Χάνος είμαι χάνομαι, πέρκα είμαι πιάνομαι, γιούλος είμαι σε γελώ και το δόλωμα σου τρω». Στην μπομπάρδα σαμπατιέρα (ερμαφρόδιτο, γαυλολιβιρνίδα), τ' άρμπουρα είναι στην πλώρη και στην πρύμη. Όσα πλεούμενα σ' αυτή την αρ­ ματωσιά έχουνε το πρυμιό άρμπουρο αρματωμένο όπως η μπρατσέρα, λέ­ γονται μπομπάρδες σαμπατιέρες. Όταν το πλεούμενο έχει σκαρί τρέχαντήρα, αρματώνεται σαμπατιέρα. Το πλωριό άρμπουρο στην αρματωσιά έχει το ίδιο με την μπομπάρδα. «Ένα πουλί θαλασσινό κι άλλο πουλί βουνίσιο, τα δυο πουλιά μαλώνανε, στου σταυράίτού τον τόπο. Γυρίζει το θαλασσινό και λέγει του βουνήσιου: -Μη με μαλώνεις, βρε πουλί, και μη με παραδιώχνεις, τι εγώ πολύ δεν κάθομαι στον τόπο τον δικό σου αν κάτσω Μάη και Θεριστή κι όλον τον Αλωνάρη, κι αν πάρω κι απ' τον Αύγουστο, τον Τρυγητή μισεύω, κι αφήνω γεια στις όμορφες, και γεια στις μαυρομάτες κ' εγώ πάγω στον τόπο μου, γυρνώ στους ειδικούς μου». Στη βάρκα με δυο λατίνια (τριάερμενη) είναι άρμπουρα στην πλώρη και στην πρύμη. Αντένες, μπάνιο στο πανί, ράντα, μπαστούνι, πανιά, φλό­ κο, λατίνι τουρκέτο, λατίνι μεγάλο, ξάρτια τα άρμπουρα έχουν δυο από κάθε μπάντα, το πλωριό έχει και στάντζο, μακαράδες, ράγουλα και τρότσες στρογγυλές, με γάντζους, για να στέκονται κοντά στο άρμπουρο οι α­ ντένες, όταν πιάνουμε μούδες.

87

Βάρκα λατίνι (ακάτιος) έχει ένα άρμπουρο. Αντένα, μπαστούνι, μετζάνα, ράντα, ξάρτια, μακαρά, ράγουλο, τρότσα για τις μούδες. Απ' όλες τις βάρκες, το λατίνι είναι το καλύτερο, γρηγορώτερο και οικονομικώτερο. Η βάρκα με δυο πέννες (τετράρμενη) έχει άρμπουρα στην πλώρη και στην πρύμη. Αντένες, μπαστούνι, ράντα, ξάρτια, μακαρά, ράγουλα και μπαστέκες, τσέρκια, τρότσες, σστάντζο και διάφορα σκοινιά. Η βάρκα πέννα (ακάτιος) έχει ένα άρμπουρο. Αντένα, ράντα, μπαστούνι, μακαράδες, σκοινιά για το φλόκο, την τουρκετίνα και το πρυμιύ πανί, σκάτσα. Βάρκα με δυο μπούμες (επιδρομίδα) έχει πλωριό και πρυμιό άρμπου­ ρα. Πίκια, μπαστούνι, ράντα, μακαράδες, ράγουλα, έχει ένα η ράντα για τη σκότα και δυο τα άρμπουρα για τα μαντάρια στην κούτσα. Η βάρκα κότερο (κερκίδα) έχει ένα άρμπουρο. Τσιμπούκι με την αβα­ ρία, ράντα, πίκι, αντένα στο φλίσι, μπαστούνι. «Καράβι έρχεται από τη Χιό η μέση μέση το γιαλό, και φέρνει μέσα Χιώτισσες και Βλαχομπουχτανιώτισσες. Στο μώλο τις αράξανε και τις εδιαμοιράσανε, κ' εξετιμιώσαν το φιλί πασαμιανής με την τιμή. Της παντρεμένης τέσσερα, της χήρας δεκατέσσερα, του μπυρισμένου κοριτσιού χίλια χλωριά βενετικά». Η βάρκα με δυο ψάθες (διψίαθη) έχει δυο άρμπουρα, στην πλώρη και στην πρύμη. Αντένες, μπαστούνι, ράντα. Η βάρκα ψάθα (ψίαθη) έχει ένα άρμπουρο στη μετζάνα, αντένες, μπα­ στούνι από το κοράκι κι όξω. Η βάρκα σακκουλέβα η μαλτέζα (σακκολέφη η μελιτταία) έχει ένα άρ­ μπουρο. Μπαστούνι, αντένα, που βαστά τεντωμένο το πανί από το μέρος που είναι η τσούντα. «Του νατ' ο γιος παινεύτηκε μπροστά σ' έναν αφέντην -Αφέντη, γω τη θάλασσα κολύμπι την περνάω.

-Αν την περνάεις, ναύτη γιε, τη θάλασσα κολύμπι, γαμπρό στη πρώτη μ' αδερφή, γαμπρό στη δεύτερη μου, γαμπρό στη δεχατέρα μου τη νυχτογεννημένη, όπου γεννήθη σκοτεινά τσάι λαψ' ο κόσμος όλος, έλαψ' η γη, η θάλασσα τσ' όλα τα περιγιάλια. Σαν τ' άκουτσε του ναυτ' ο γιος, στη θάλασσα κατέβει γδύνεται, ξυπολίζεται τσ' αρχίνητσε να πλέει. Σαράντα μίλια διάει ο νιος παίζοντας τσάι γελώντας τσ' άλλα σαράντα τέσσερα πάει μοιρολογώντας.

- Θάλασσα, πικροθάλασσα τσάι πρικοτσουματούσα, όλοι σε λένε θάλασσα, τσάι γω σλε' αθούσα, οπού είν' τα ψάρια σου γλυκά τσάι σ' είσαι αρμυρούσα. Πολλές φορές σ' επέρακα γελώντας τραγουδώντας, τώρα που στοιχημάτικα βουλήθεις να με πλίξεις. Η θάλασσα σαν τ' άκουτσε πολύ της κακοφάνει τσ' αφ τα μαλλιά τον έπιατσε στο φούντο τόνε πάει. Ετσεί που πλίγητσε ο νιος πύργος εθεμελιώθει, πύργος αλυσιδόχτιστος τσ' αλυσιδοχτισμένος τσάι μέσα κόρη κάθεται τριά χρόνια ξωρισμένη. Η μάνα της της έλεε τσ' η μάνα της της λέει.

89

- Αρνήσου τηνε, κόρη μου, του ναύτη την αγάπη.

- Αρνιέσαι συ την εκκλησιά, τα δώδεκα βγαντζέλια, τότες αρνιούμαι, την τσ' εγώ του ναύτη την αγάπη». Ένα από τα ξεχωριστά αιγενήτια δημοτικά τραγούδια. Όλα τα δημοτι­ κά τραγυύδια σ' αυτό το κείμενο είναι αιγενήτικα, εκτός από το «Ένα θα­ λασσινό πουλί» και το «Καράβι έρχεται από τη Χιό», που είναι πανελλή­ νια. «Μάινα τα πανιά, τιραμόλα!»

90

ΜΑΝΩΛΗΣ ΤΣΑΚΙΡΗΣ*

Σύλλογος ΟικολόγωνΎδρας Υδραίισσα Φ ώ κ ι α ούμε σ' έναν α π ό τους πιο ενδιαφέροντες τόπους, τον Σα­ ρωνικό, λίκνο του πολιτισμού. Οι κοινωνίες όλων των επο­ χών ζουν επηρεασμένες α π ό την πνευματική οντότητα του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο αναπτύσσονται, και η οποία τις κι­ νητοποιεί προς την πραγμάτωση θαυμαστών έργων. Υπολείμματα αυτών συναντούμε σε όλα τα νησιά του Αργοσαρωνικού. Η Αίγινα, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά κατάλοιπα, έχει σίγουρα τη θέ­ ση της σ' αυτό το φυσικό και ανθρωπογενές οικοσύστημα. Η φύση, όμως, και το θαλάσσιο περιβάλλον, που μας αφορά πιο συγκεκριμένα στη συγκεκριμένη τοποθέτηση, που τόσα χρόνια μας παραστέκεται, βρίσκεται σε οριακό σημείο εξαιτίας της αγνωμοσύνης πολλών από εμάς. Η ρύπανση των θαλασσών από τα αστικά και βιομηχανικά λύματα, η καταστροφή του θαλάσσιου οικοσυστή­ ματος α π ό την υπεραλιεία, οι παρεμβάσεις π ο υ επιφέρουν οι ι­ χθυοκαλλιέργειες, είναι παράγοντες που επιβαρύνουν το θαλάσσιο οικοσύστημα του Αργοσαρωνικού. Αν θέλουμε να σταθούμε ενεργά απέναντι στην αγωνία της φύ­ σης και στην κρυφή οδύνη της για την περιφρόνηση που δέχεται από τα αδηφάγα οργανωμένα συμφέροντα, που βλέπουν το περιβάλ­ λον και τον πολιτισμό ως πηγή εύχολου πλουτισμού και ευδαιμο­ νίας, πρέπει να πάρουμε δραστικά μέτρα για την αντιμετώπιση των κινδύνων που την απειλούν. Και πρώτα πρώτα, πρέπει να πιέσου­ με προς κάθε κατεύθυνση για την εφαρμογή του Ν. ι6ο8/86 ο ο­ ποίος προβλέπει, μεταξύ άλλων, αποζημιώσεις ψαράδων από φ υ ­ σικές καταστροφές (φώκιες, δελφίνια, χελώνες). Πρέπει οι ε π α γ ­ γελματίες ψαράδες να πειστούν πως το κράτος φροντίζει και προ­ στατεύει τα επαγγελματικά τους συμφέροντα και πως η λύση στο πρόβλημα των ζημιών, που υφίστανται, δεν είναι η εξόντωση των ζωντανών, που τις προξενούν. Πρέπει, επίσης, να εφαρμοστεί αυστηρά η νομοθεσία για τις α-

Ζ

*πΡόεδΡοςτου Συλλόγου.

91

νεμότρατες και τα γριγρί, μέχρι να καταργηθεί σταδιακά αυτό το είδος ψαρέματος, που καταστρέφει το γόνο και τη βλάστηση στο θαλάσσιο πυθμένα. Ένας επιπλέον παράγοντας, που επιβαρύνει το θαλάσσιο οικοσύστημα, είναι η λειτουργία ορισμένων ιχθυοτροφεί­ ων, που παραβιάζουν την ελληνική και την ευρωπαϊκή νομοθεσία, κάνοντας υπερβολική χρήση αντιβιοτικών, επιδιώκοντας πάχυνση με μη φυσιολογικούς ρυθμούς. Η αλιεία, που γίνεται από ιδιώτες, προξενεί κι αυτή μεγάλες κα­ ταστροφές. Και δεν εννοούμε τους ιδιώτες, που είναι οργανωμένοι σε συλλύγους και έχουν άδειες ατομικής αλιείας και ταυτόχρονα σέβονται το περιβάλλον. Μιλάμε για τους δήθεν φυσιολάτρες, οι ο­ ποίοι χρησιμοποιούν τα πληρώματα των σκαφών αναψυχής και πολ­ λά, ακριβά εργαλεία, με τα οποία ψαρεύουν ποσότητες πολύ πέρα από τις ανάγκες μιας εκδρομής ή μιας παρέας. Αυτού του είδους η κατάχρηση είναι αμάρτημα σε βάρος του θαλάσσιου οικοσυστήμα­ τος αλλά και των επαγγελματιών ψαράδων. Η ψήφιση από τα δύο μεγάλα κόμματα του νόμου για τις κατα­ δύσεις αναψυχής, που επιτρέπει τις καταδύσεις σε όλη την Ελλά­ δα, εκτός από ελάχιστα σημεία, που παρουσιάζουν αρχαιολογικό ενδιαφέρον, στη στιγμή που όλη η χώρα είναι διάσπαρτη από ναυ­ άγια (ι.οοο επισημασμένα), θέτει σε έναν ακόμη κίνδυνο το ανθρωπογενές περιβάλλον, γιατί κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι ο­ ρισμένοι τουλάχιστον α π ό τους ξένους αυτόνομους δύτες δεν θα προβούν σε αρχαιοκαπηλία. Διαβάζουμε συχνά για πλειστηρια­ σμούς σε ολόκληρο τον κόσμο, όπου πωλούνται εναλίες αρχαιότη­ τες. Ευτυχώς, έως σήμερα, δεν έχουν εμπλακεί σε τέτοιες εγκλη­ ματικές πράξεις'Ελληνες. Φυσικά, δεν πρέπει να βάζουμε στο ίδιο τσουβάλι τους εκατοντάδες λάτρεις του βυθού, που βουτούν με αυ­ τόνομη συσκευή χάριν αναψυχής και μόνον. Ο Σύλλογος Οικολόγων Τδρας και ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων έχουν προσφύγει στο Σ.τ.Ε. ελπίζοντας ότι θα έρθει ένας νέος νόμος, που θα καθησυχά­ ζει τους αρχαιολόγους και όσους νοιάζονται πραγματικά για το θα­ λάσσιο οικοσύστημα και τους θησαυρούς που κρύβει. Η «Τδραίισσα Φώκια», πέρα από την επισήμανση των παραγό­ ντων, που απειλούν το θαλάσσιο οικοσύστημα του Αργοσαρωνικού, υλοποιεί και μία σειρά δράσεων. Μία σημαντική τέτοια δραστη­ ριότητα φέρνει σε επαφή το Σύλλογο με τους παράκτιους ψαρά­ δες, από τη Νεάπολη έως την Αίγινα. Κάθε χρόνο, προσφέρει so.ooo περίπου λίτρα λάδι για τις μηχανές των σκαφών τους, προσφορά του Ομίλου Βαρδινογιάννη, παραλαμβάνοντας ίση ποσότητα κα-

μένου λαδιού. Στόχος της ενέργειας αυτής είναι να καλλιεργηθεί η συνείδηση για προστασία του περιβάλλοντος από τους ίδιους τους επαγγελματίες ψαράδες. Οι Δήμοι της περιοχής, οφείλουν να χτί­ σουν πάνω σ' αυτήν την πρωτοβουλία και μαζί με τα υπόλοιπα σκου­ πίδια, που διοχετεύουν για ανακύκλωση, να εντείνουν τις προσπά­ θειες τους για τη συλλογή των καμένων λαδιών. Οι δράσεις που προτείνει ο Σύλλογος ΟικολόγωνΎδρας απαι­ τούν τη στενή συνεργασία όλων των φορέων -οικολογικών, πολιτι­ στικών, εκπαιδευτικών- αλλά και της τοπικής αυτοδιοίκησης, προ­ κειμένου να οργανωθεί ένα ενιαίο μέτωπο άμυνας σ' αυτές τις ε­ πιθέσεις που δέχεται το περιβάλλον. Σε μια τέτοια προσπάθεια, χωρίς αρχηγούς, χωρίς κομματικές δεσμεύσεις, δεν πρέπει να λεί­ ψει κανείς.

0 Σύλλογος Οικολόγων Υδρας δραστηριοποιείται εδώ και είκοσι χρόνια σε ζητήματα περιβάλλοντος και πολιτισμού. Στη διάρκεια αυτής της πορείας κ α τ ά φ ε ρ ε να π ρ ο κ α λ έ σ ε ι την έκδοση έξι Προεδρικών Δ ι α τ α γ μ ά τ ω ν γ ι α την Τ δ ρ α , τη Δοκό και την προστασία του περιβάλλοντος, γενικότερα. Έχει 300 ε­ νεργά μέλη και έδρα την'Υδρα, παρόλο π ο υ η δράση του εκτείνεται πολύ ευ­ ρύτερα. Έχει στηρίξει την π α ρ α γ ω γ ή δύο ταινιών για την'Υδρα και τη Δοκό αλ­ λά και την ανασκαφή μυκηναϊκών τάφων στην'Υδρα. ενώ εκδίδει και την εφη­ μερίδα «Το φανάρι τ η ς Υ δ ρ α ς » .

93

δαίμων κανείς...όταν παλαίη με το άγνωστον και δεν ηξεύρη αν αύριον θα επιπλέη ή θα καταποντισθή». Όπως οι στεριανοί έτσι κι οι θαλασσινοί πίστευαν πως υπάρχουν πράγ­ ματα που φέρνουν τύχη ή ατυχία. Φρόντιζαν πριν από κάθε μπάρκο, όπως έλεγαν οι παλιοί ναυτικοί, να παίρνουν μαζί τους εκτός από τα αγιωτικά, και άλλα διάφορα φυλαχτά, για να αποτρέψουν τα όποια δυσάρεστα και ανεξήγητα φαινόμενα. Για να είναι καλότυχο το καράβι, έλεγαν: α) το όνομα του να έχει επτά γράμματα β) στο όνομα του να υπάρχουν τρία άλφα. Κακότυχο είναι: α) αν αλλάξει όνομα β) όταν το ρίξουνε για πρώτη φορά στη θάλασσα αβάπτιστο και του δώσουν όνομα κατόπιν γ) αν το όνομα αρχίζει από άλφα δ) αν έχει όνομα φιδιού ή σαύρας ε) αν πάρει όνομα καραβιού που βούλιαξε Αγιοι «Όταν είναι μεγάλη φουρτούνα, ο καπετάνιος παίρνει το καντήλι, που καίει πάντα μπροστά στο εικόνισμα του Αγίου Νικολάου, και το αδειάζει στην αγριεμένη θάλασσα ή ρίχνει κερί και λουλούδια του Επιταφίου, για να τη γαληνέψει. Οι γυναίκες των θαλασσινών πηγαίνουν στα παραθαλάσσια ξωκλήσια του Αγίου Νικολάου, αλλά και στον Άγιο Νικόλα το Θαλασσινό, που έχου­ με στο έμπα του λιμανιού, και ρίχνουν το λάδι του καντηλιού στη θάλασσα. Προσέχουν πολύ και την ημέρα που γιορτάζει ο Άγιος Αντώνιος (17 Γε­ νάρη). Οι γυναίκες και τα παιδιά της οικογένειας του ναυτικού αλλά και ο ίδιος, όταν είναι ξέμπαρκος, πηγαίνουν στην εκκλησία. Άλλοι τάζουν και λαμπάδες, για τις άσκημες καιρικές συνθήκες που βγάζει συνήθως αυτή η μέρα. Λένε: «του Αγίου Αντωνίου τ' αστροπελέκι». Τελώνια «Τα τελώνια βγαίνουν με την κακοκαιρία. Τα προκαλεί ο Λεβάντης, ο πολύ δυνατός ανατολικός άνεμος, που φυσάει συνήθως το φθινόπωρο και την άνοιξη. Είναι κάτι αστρουλάκια σαν πούλιες. Γεμίζανε παντού τα ξάρ­ τια και τα πανιά και ήταν πολύ επικίνδυνο φαινόμενο, γιατί όπως έλεγαν, αυτό προκαλεί τον κεραυνό. Για να τα αποφύγουνε τον παλιό καιρό, ανάβανε λιβάνι, δένανε ένα κομμάτι ψωμί στο παντιερόσκοινο και το κρεμάγανε. Αργότερα, τα πιο τελευταία χρόνια, σβήναν τα φανάρια».

Τρούμπα ή τρόμπα «Έτσι λένε την μπόρα. Αντλεί τη θάλασσα, ο ανεμοστρόβιλος την ανε­ βάζει απάνω και τη στέλνει πίσω. Παλιά βάζανε ψωμιά, βαράγανε ό,τι τεντζερέδες είχανε. Είχανε πάντοτε ένα γρούνι στο καΐκι και του τραβάγανε την ουρά ή του κόβανε το αυτί, για να φωνάξει/Επρεπε με λίγα λόγια να ακούγεται από μεριάς τους μεγάλη φασαρία, για να τηνε ξαποστείλουνε. Άμα φανεί η τρούμπα, ο καπετάνιος χαράζει την πεντάλφα στο κατάρτι -άλλοι τηνε χαράζουνε στο κατάστρωμα - τρυπάει με το μαχαίρι στη μέ­ ση την πεντάλφα και λέει: "Αρχή είναι ο Λόγος και ο Λόγος είναι ο Θεός και Θεός είναι ο Λόγος". Τελευταία την χτυπάνε με όπλα». (Οι αφηγήσεις είναι από παλιούς ναυτικούς, που μιλούσαν για μπάρκα πριν τη δεκαετία του 1950).

97

s

H î s ; - t " n i M «»«.«(M*

\ι [«Tri ri 1 *

•ili f

4*,' •v-.i f -

O óp^oc του Ιπποκράτη σε στσ.υρόσχημη γραφή από βυζαντινό χειρόγραφο.

ΚΕΙΜΕΝΑ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΜΠΟΓΡΗΣ

ΠΑΥΛΟΣ Ο ΑΙΓΙΝΗΤΗΣ Ο περιώνυμος Βυζαντινός ιατρός του 7ου μ.Χ. αι. ΠΑΥΛΟΥ ΠΟΝΟΝ ΜΕ ΓΝΩΘΙ ΤΟΥ ΓΗΣ, ΤΟ ΠΛΕΟΝ ΔΙΑΔΡΑΜΟΝΤΟΣ ΦΥΝΤΟΣ ΕΚ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΗΣ Εισαγωγή: Ζώντας και ασκώντας την Ιατρική στην Αίγινα, με είχε πραγ­ ματικά συναρπάσει, εδώ και αρκετά χρόνια, το γεγονός ότι 14 αιώνες πριν, σ' αυτό εδώ το νησί, γεννήθηκε ένας ομότεχνος μου, που εμέλλε να γίνει γνωστός ως ο μεγαλύτερος ιατρός του 7ου μ.Χ. αιώνα. Και που το φημι­ σμένο συγγραφικό του έργο, «Πραγματεία» ή «Επιτομή της Ιατρικής», επέπρωτο να επιδράσει στην εποχή του, αλλά και για πολλούς αιώνες κα­ τόπιν, στην Ιατρική διδασκαλία και τέχνη. Η Ιστορία της Ιατρικής (επίση­ μο μάθημα τις τελευταίες ιοετίες και στις Ιατρικές Σχολές της χώρας μας), δυστυχώς, στον ελληνικό χώρο απέχει πολύ από το επίπεδο ανάπτυξης της σε άλλες χώρες και πολύ λίγα έχει να μας πληροφορήσει για τη ζωή και το έργο του Παύλου. Με συνέπεια, μόνον οι λίγοι και ειδικοί να γνωρίζουν κά­ τι περισσότερο γι' αυτόν και να παραμένει σχεδόν λησμονημένος, ακόμη και στον τόπο που τον γέννησε. Χρειάστηκε να καταφύγω, κυρίως στην ξέ­ νη βιβλιογραφία που παρέχει πολύ επαρκέστερη πληροφόρηση. Και αυτό επιλεκτικά, γιατί ελάχιστα από τα βιβλία στην Αγγλική, Γαλλική, Γερμα­ νική και Ιταλική γλώσσα, είναι προσβάσιμα και επιπλέον παραμένουν α­ μετάφραστα στα Ελληνικά. Με όλους τους κινδύνους, λοιπόν, που ενέχει ένα τέτοιο εγχείρημα, προσπάθησα να συλλέξω περισσότερα, μεταφρά­ ζοντας ο ίδιος προσωπικά, από Αγγλικά και Γερμανικά, τα λίγα στα οποία επέτυχα πρόσβαση. Ελπίζω στο μέλλον να έχω την τύχη να συγκεντρώσω περισσότερα στοι­ χεία, ώστε να πραγματοποιήσω μια έμμονη επιδίωξη μου, που είναι η συγ­ γραφή,μίας ολοκληρωμένης και επαρκώς τεκμηριωμένης μονογραφίας, για τη μεγάλη αυτή ιατρική μορφή του πρώιμου (Βυζαντινού) Μεσαίωνα ή, άλλως, της'Τστερης Αρχαιότητος. Βιογραφικά: Δυστυχώς, πολύ λίγα είναι γνωστά γύρω από τη ζωή του.

Παλαιότεροι συγγραφείς τον είχαν κατατάξει στον 50 μ.Χ. αιώνα. Σήμε­ ρα πλέον, τεκμηριωμένα, η γέννηση του τοποθετείται το 625 μ.Χ. στην Αί­ γινα και ο θάνατος του το 6go μ.Χ. στη Ρώμη. Το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του το έζησε στην Αλεξάνδρεια, ό­ που σπούδασε και άσκησε την Ιατρική (πρακτικά και θεωρητικά), αλλά και ως διδάσκαλος. Αναφέρεται, επίσης, χωρίς ιδιαίτερη τεκμηρίωση, ότι πραγματοποίησε διάφορα ταξίδια στη Μικρά Ασία, ασκώντας την Ιατρι­ κή. Σίγουρα όμως πριν το θάνατο του στη Ρώμη, άσκησε και εκεί για κά­ ποια χρόνια την επιστήμη του. Όλες αυτές οι πληροφορίες προκύπτουν από πηγές Αράβων συγγραφέων,Α που άντλησαν από το σύγγραμμα του. Η πιο σημαντική πηγή εί­ ναι αυτή του Abu-al-Faraj1, ο οποίος στο έργο του «Ιστορία της βασιλείας του Αυτοκράτορα Ηρακλείου», (ο Ηράκλειος πέθανε το 641), αναφέρει: «Μεταξύ των επιφανών ανδρών που ήκμασαν την εποχή αυτή, ήταν ο Παύ­ λος ο Αιγινήτης». Τοποθετεί τη γέννηση του στο ι° τέταρτο του 7ου αιώ­ να. Ο ίδιος ο Παύλος αντλεί ευρέως στο γραπτό του έργο απο τον προη­ γηθέντα μεγάλο ιατρό Αλέξανδρο από τις Τράλλεις (6ος αιώνας). Μνημο­ νεύεται επίσης ως μεταγενέστερος του Ιωάννη του Γραμματικού 2 . Επι­ φανείς ιστορικοί της Ιατρικής3, με διασταύρωση στοιχείων όπως τα πα­ ραπάνω, αλλά και από άλλες γραπτές Αραβικές και Συριακές πηγές [ό­ πως ότι έζησε στην αρχή του Ισλάμ], τοποθετούν με ακρίβεια τη χρονολο­ γία γέννησης και θανάτου του. Παραμένει άγνωστο πότε και κάτω από ποιες συνθήκες μετανάστευσε από την άσημη τότε Αίγινα στην Αλεξάνδρεια. Το πιθανώτερο για να σπου­ δάσει Ιατρική. Δεν έχουν διασωθεί άλλα στοιχεία για την οικογενειακή του κατάσταση ή την προσωπική του ζωή. Σπούδασε την ιατρική στην Αλεξάνδρεια και συνέχισε την άσκηση της εκεί και μετά την Αραβική της κατάκτηση το 642 μ.Χ. Διακρίθηκε, κυρίως ως χειρουργός και μαιευτήρας, αποκτώντως σύντομα μεγάλη φήμη και με­ ταξύ των κατακτητών. Πλην των πολυαρίθμων αναφορών στο έργο του, ό­ που σταθερά μνημονεύεται ως «Παύλος ο Αιγινήτης», αξιοσημείωτα της Αιγινήτικης καταγωγής του είναι τα ακολουθούντα ανώνυμα σύντομα στιχουργήματα: Το ι° κοσμεί και την προμετωπίδα της μνημειακής έκδοσης του έργου του από τον HEIBERG4, και έχει βρεθεί σε ι χειρόγραφα: «Παύλου πόνον με γνώθι του γης το πλέον/ διαδραμόντος φόντος εκ της Αιγίνης».(Μάθε ότι είμαι έργο του Παύλου, που ταξίδεψε στα περισσότερα μέρη της γης και γεννήθηκε στην Αίγινα). Η αλήθεια πάντως των πολλών ταξιδιών του αμφισβητείται. Το 2°: «Παύλος ιατρός πολλών αντάξιος άλλων/ανδράσι ηδέ γυναιξί

νούσων εύρετο παύλαν/Αίγινα δ' αυτόν έτεκε βαβαί πόσον άνδρα τοσήδε». (0 Παύλος ο ιατρός, πάρα πολύ άξιος, όσον πολλοί άλλοι άνδρες, βρή­ κε ένα τέλος (μία παύλα, δηλ. θεραπεία) για τις παθήσεις ανδρών και γυ­ ναικών. Η Αίγινα, αυτό το μεγάλο νησί, τον γέννησε, ω τι άνδρα». Η μικρή και άσημη στην τότε ιστορική εποχή Αίγινα, μνημονεύεται ως μεγάλη, ε­ πειδή έτεκε τον Παύλο!! Το 3°: «Ούνομά μοι Παύλος πατρίς Αίγινα, πολλά μογήσας/πάσαν ακεοτορίην βίβλον έτευξα μίαν». (Το όνομα μου Παύλος, πατρίδα μου η Αί­ γινα. Μετά από πολύ μόχθο, έγραψα ένα βιβλίο που περιέχει όλη την τέ­ χνη της θεραπευτικής). Σε αραβικά χειρόγραφα πάλι αναφέρεται συχνά και ως «περιοδευτής».

0 όρος όμως δεν αφορά τόσο στην άσκηση της ιατρικής μέσω ταξιδιών, όσο μάλλον αντιπροσωπεύει έναν τίτλο παρόμοιο με αυτόν του «ιατροσοφιστού», του διδασκάλου της Ιατρικής. Προκειμένου να γίνουν καλύτερα κατανοητά το έργο και η προσφορά του Παύλου του Αιγινήτη, έχει νομίζω σημασία να λάβουμε υπ'όψη το γε­ νικότερο κλίμα της εποχής κατά την οποία έδρασε. Γι'αυτό και θα επιχει­ ρήσω μια πολύ αδρομερή ιστορική περιγραφή της Βυζαντινής Αυτοκρατο­ ρίας κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα. Επίσης, θα παραθέσω πολύ σύντομα την ιατρική της ίδιας εποχής στο Βυζάντιο και, ιδιαίτερα, στην Αλεξάνδρεια.

0 7ος και 8ος αιώνας έχουν χαρακτηρισθεί από τους ιστορικούς ως και οι σκοτεινοί αιώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Πρόκειται για μία πε­ ρίοδο στρατιωτικών αποτυχιών και εδαφικής συρρίκνωσης5, πολιτικής α­ στάθειας (με συχνές και κατόπιν συγκρούσεων εναλλαγές αυτοκρατόρων), οικονομικής ύφεσης, παρακμής της παιδείας και ελάττωσης του πληθυ­ σμού, κυρίως του αστικού. Οι γραπτές ιστορικές μαρτυρίες είναι πτωχές, με αποτέλεσμα να έχουμε σήμερα μόνο αδρομερή περιγραφή των γεγο­ νότων και δυσκολία στην εκτίμηση της προσωπικότητας των πρωταγωνι­ στών. Γενικώς ειπείν, η Βυζαντινή κοινωνία έγινε περισσότερο πρωτόγο­ νη. Γι' αυτό και αναφέρονται ως «σκοτεινοί αιώνες». Παρά ταύτα, η πρώιμη αυτή Βυζαντινή κοινωνία είχε ένα πνευματικό πλεονέκτημα έναντι της Δύσης, λόγω της αδιάσπαστης συνέχειας με την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και το Ελληνικό Πνεύμα. Τα κύρια κέντρα της μά­ θησης παραμένουν στο Βυζάντιο. Η Ανατολική Αυτοκρατορία διέσωσε τη γλώσσα, το πνεύμα και τη γραμματεία των αρχαίων Ελλήνων και, κατά συ­ νέπεια, και των ιατρικών συγγραμμάτων. Η Βυζαντινή ιατρική, ήταν βαθύτατα εξοικειωμένη και επηρεασμένη από τα έργα των αρχαίων Ελλήνων ιατρών και η πρακτική της βασίσθηκε στο πνεύμα του Ιπποκράτη και του Γαληνού. Ένα δεύτερο κύριο χαρακτηριστικό της πρώιμης Βυζαντινής ιατρικής

είναι η δημιουργία συμπηλιμάτων-εγκυκλοπαιδειών, οι οποίες κατέγρα­ φαν την υπάρχουσα ιατρική γνώση. Ιδιαίτερη πρόοδος και εξέλιξη της ια­ τρικής γνώσης δεν υπήρξε, αφ' ενός μεν λόγω της δογματικής επίδρασης του έργου του Γαληνού και αφετέρου λόγω της επικράτησης του χριστια­ νικού πνεύματος έναντι του αρχαίου εθνικού-ειδωλολατρικού. Δύσκολα κανείς αμφισβητούσε τα θεωρητικά δόγματα του μεγάλου Περγαμηνού, του Γαληνού. Παρά ταύτα υπάρχουν καινοτομίες, οι οποίες εισήχθησαν κυ­ ρίως στην Χειρουργική, με βαρύνουσα σε αυτή τη συμβολή του Παύλου του Αιγινήτη. Ως μια ξεχωριστή ένδοξη σελίδα μπορεί να χαρακτηριστεί η δημιουρ­ γία και ανάπτυξη της κλειστής νοσοκομειακής περίθαλψης καθώς και της κοινωνικής μέριμνας. Ήδη από τον 5° αιώνα ιδρύονται τα πρώτα νοσοκο­ μεία ή «ξενώνες» (π.χ. ο Ξενών του Σαμψών στην Κωνσταντινούπολη), σε εξάρτηση από μοναστήρια ή μεγάλες εκκλησίες, όπου παρέχεται δωρεάν επιστημονική νοσηλεία από πεπαιδευμένους ιατρούς, πραγματοποιούνται χειρουργικές επεμβάσεις καθώς και εξετάσεις (ουροσκοπία, αιματοσκοπία κ.λπ.). Παράλληλα αναπτύσσονται λωβοχομεία, λοχοκομεία, γηροκο­ μεία, ορφανοτροφεία, όπου συγχρόνως προσφέρεται και ιατρική περίθαλ­ ψη. Ιστορικά, λοιπόν για πρώτη φορά το κράτος, η θρησκεία και η επιστή­ μη συγκλίνουν σε μια ιερή συμμαχία. Στο νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού περιλαμβάνονται διατάξεις για τους ιατρούς και τις ιατρικές πράξεις που σχετίζονται με το δίκαιο. Σε μια παράγραφο γίνεται αυστηρός διαχωρισμός μεταξύ κανονικών ιατρών και εκείνων που συνδυάζουν ιατρική και αστρολογία (ιατρομαθηματικών), ε­ ξορκιστών καθώς και μετερχομένων μαγικές ή μεταφυσικές πρακτικές, και οι οποίοι γι' αυτό το λόγο δεν έπρεπε να αμείβονται. Οι επιστήμονες ιατροί προσφέρουν τις υπηρεσίες τους και στο δημόσιο (Νοσοκομεία, στρατό, δικαστήρια κ.λπ.). Παράλληλα, συνυπάρχουν τα θαύματα από θεραπευτές-αγίους, καθώς και αναζήτηση θεραπειών σε προχριστιαναικές θεραπευτικές παραδόσεις, όπως οι εγκοιμήσεις του Ασκληπιού, μαγείες, εξορκισμοί και τα τοιαύτα. Όσοι διέθεταν επιστημονικό νου αρνούνται την θεραπευτική φύση των θαυ­ μάτων, εξηγώντας τις θεραπείες με όρους της διδασκαλίας του Γαληνού. Η επίσημη πολιτεία, όμως, καθώς και η εκκλησία, δεν δεχόταν ως αιτία των διαφόρων ασθενών τη βασκανία, το φθόνο και τα παρόμοια. Το θαύμα στο Βυζάντιο δεν είχε σαφή όρια. Η συμβολική διαχωριστι­ κή γραμμή μεταξύ φυσικού και υπερφυσικού ή μαγικού ήταν θολή στη Βυ­ ζαντινή νοοτροπία, η οποία χρησιμοποιούσε ποικιλία ερμηνειών για κατα­ στροφικά ή θαυματουργικά γεγονότα, όπως νατουραλιστικές υποθέσεις, θεία οργή, έλλειψη σκοπού. Γι'αυτό ακόμη και στο έργο του Παύλου ή του

Αλεξάνδρου υπάρχουν αναφορές σε μεταφυσικές εξηγήσεις. Η Ιατρική Σχολή της Αλεξάνδρειας: Η Βυζαντινή ιατρική διακρίνεται σε δύο εποχές: την πρώιμη και την όψιμη. Στα αρχικά της στάδια γαλου­ χήθηκε με το αληθές πνεύμα της αρχαιότητος, γιατί αναπτύχθηκε σε πε­ ριοχές μακράν της Κωνσταντινούπολης και κυρίως στην Αλεξάνδρεια. Η πρώιμη βυζαντινή ιατρική φθάνει μέχρι την κατάληψη της Αλεξάνδρειας από τους Άραβες το 642 μ.Χ., οπότε ο ελληνικός κόσμος έχασε τη σπου­ δαιότερη ιατρική σχολή του. Ήδη τον 6ο αιώνα η Ιατρική Σχολή της Αλε­ ξάνδρειας γνωρίζει μια όψιμη άνθηση. Σπουδαστές από παντού, όπως ο Παύλος από την Αίγινα, συρρέουν εκεί για να σπουδάσουν την ιατρική. Στην Αλεξάνδρεια επικρατεί ο νεοπλατωνισμός και ο αριστοτελισμός και οι γιατροί και φιλόσοφοι έρχονται σε επαφή με τα φιλοσοφικά ρεύματα και διδάσκονται, κυρίως τον Ιπποκράτη και τον Γαληνό. Μετά το 6οο μ.Χ. το πρόγραμμα σπουδών επικεντρωνόταν σε έναν κα­ νόνα του Γαληνού, αποτελούμενο από τα 16 βιβλία του, ως εξής: ι) «Περί αιρέσεων τοις εισαγομένοις», 2) «Τέχνη Ιατρική», 3) «Περί σφυγμών τοις εισαγομένοις», 4) «Των προς Γλαύκωνα θεραπευτικών», 5) «Περί των καθ' Ιπποκράτην στοιχείων», 6) «Περί κράσεων», 7) «Περί δυνάμεων φυσικών», 8) «Περί μυών ανατομής, Περί νεύρων ανατομής, Πε­ ρί αρτηριών και φλεβών ανατομής», g) «Περί των εν τοις νοσήμασιν αιτίων, Περί διαφοράς νοσημάτων, Περί αιτίων συμπτωμάτων» ίο) «Περί των πεπονθότων τόπων», 11) «Περί των εν τοις σφυγμοίς αιτίων, Περί της δια­ φοράς σφυγμών, Περί διαγνώσεως σφυγμών», 12) «Περί διαφοράς πυρε­ τών», 13) «Περί κρίσεων», 14) «Περί κρισίμων ημερών», 15) «Περί Θερα­ πευτικής Μεθόδου», ι6) «Περί ευεξίας». Είχαν γραφτεί σχόλια και περιλήψεις διάφορες του κανόνα, για την ευκολώτερη απομνημόνευση από τους σπουδαστές. Υπήρχε, επίσης, ένας βυ­ ζαντινός κανόνας των Ιπποκρατικών γραπτών, διηρημένος σε 12 μέρη. Από τον 6ο έως και τον 70 αιώνα (δηλ. αμέσως πριν και μετά την Ισλα­ μική κατάκτηση), περίοδο κατά την οποία ο Παύλος ασκεί και διδάσκει την Ιατρική στην Αλεξάνδρεια, το πρόγραμμα σπουδών της Ιατρικής της Σχο­ λής, σύμφωνα με τον Ibn Ridwanö, ήταν το ακόλουθο: Ι. Προπαρασκευαστικά (εισαγωγικά) μαθήματα: ι) Προαιρετικά: Γλώσσα και Γραμματική.

2) Υποχρεωτικά: Λογική, Φυσική, Λογιστική, Γεωμετρία, Σύνθεση (Παρα­ σκευή) φαρμάκων, Αστρολογία και Ηθική. Βιβλία: Μαθηματικά, Ευκλείδου « Στοιχεία Γεωμετρίας», Πτολεμαίου «Πρόχει­ ροι κανόνες» και Πτολεμαίου «Τετράβιβλος». Σύνθεση Φαρμάκων:

Συμβούλου .Γαληνού- «Περί θεραπευτικής Μεθόδου», «Περί'ϊλης Ια­ τρικής», «Περί συνθέσεων φαρμάκων των κατά γένη», «Περί συνθέσεων φαρμάκων των κατά τόπους» και η 2η διατριβή από το «Περί αντιδότων».

II. Κύρια Μαθήματα: ι) Λογική. Βιβλία: Αριστοτέλους «Κατηγορίαι», «Περί ερμηνείας», «Συλ­ λογισμοί» και «Απόδειξις» (από τα «Αναλυτικά'Τστερα»). i) Ιατρική, τα κύρια. Βιβλία. α) Ιπποκράτους: «Αφορισμοί», «Προγνωστικόν», «Περί διαίτης οξέων νο­ σημάτων» και το «Περί Αέρων, Υδάτων και Τόπων», β) Τα ι6 βιβλία του Γαληνού, τα οποία πρέπει να μελετηθούν σε η διαδο­ χικά στάδια. Στάδιο ι: «Περί αιρέσεων», «Τέχνη Ιατρική», «Περί σφυγμών» και «Πε­ ρί θεραπευτικής». Στάδιο 2: «Περί των καθ' Ιπποκράτην στοιχείων», «Περί κράσεων», «Πε­ ρί δυνάμεων φυσικών» και «Περί ανατομικών εγχειρήσεων τοις σωζομένοις». Στάδιο 3: Για τις νόσους και τα συμπτώματα. Στάδιο 4: Για τη διάγνωση των παθήσεων των εσωτερικών οργάνων και περί σφυγμών. Στάδιο 5: «Περί διαφοράς πυρετών», «Περί κρίσεων» και «Περί κρισίμων ημερών. Στάδιο 6: «Περί Θεραπευτικής Μεθόδου». Στάδιο η: «Περί ευεξίας». Οδηγός βιβλιογραφίας για τη Γενική Ιατρική Εκπαίδευση: Έργα του Γαληνού, ιδιαίτερα το «Περί της τάξεως των ιδίων βιβλίων προς Ευγενιανόν» και το «Ότι άριστος ιατρός και φιλόσοφος». Στην ιατρική, λοιπόν, της Αλεξάνδρειας ο Γαληνός καταλαμβάνει κε­ ντρική θέση, θέση η οποία παρέμεινε στην Ισλαμική Ιατρική και εν συνε­ χεία στη Δυτική Μεσαιωνική ιατρική και εκπαίδευση, μέχρι την Αναγέννη­ ση, δηλαδή για περίπου ιοοο χρόνια. Η Ιατρική Σχολή της Αλεξάνδρειας παρέμεινε σε δεσπόζουσα θέση μέχρι την εποχή του χαλίφη Umayyad Umar Ibu Abd al-Aziz (περ. 717- 720 μ.Χ.), όταν νέα ιατρικά κέντρα εμφανί­ στηκαν αλλού,(όπως η Βαγδάτη). Για την Βυζαντινή ιατρική τη σκυτάλη παρέλαβε η Κωνσταντινούπολη. Το συγγραφικό έργο του Παύλου, το οποίο μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλ­ λον της Αλεξάνδρειας συνέθεσε, είναι το τμήμα που θα αναπτύξουμε ε­ κτενέστερα. Χάρις στο μνημειώδες σύγγραμμα του «Επιτομή της Ιατρι­ κής - Βιβλία 7», ή «Υπόμνημα», ή «Πραγματεία», διεσώθη το έργο και η

προσωπικότητα του δια μέσου των αιώνων, μέχρι και την εποχή μας. Πρό­ κειται για μια εγκυκλοπαίδεια της Ιατρικής ,μέσα από την οποία παρέχε­ ται σε περιεκτική -συνοπτική μορφή κάτι παραπάνω από περίληψη, όλη η προηγούμενη ιατρική γνώση του καιρού του. Δεν είναι ωστόσο η μοναδι­ κή. Παρόμοιες ιατρικές εγκυκλοπαίδειες είχαν συγγράψει και οι 3 προη­ γηθέντες αυτού μεγάλοι ιατροί της πρώιμης περιόδου δηλ. ο Ορειβάσιος ο Περγαμηνός7 (325-403 μ·Χ·), ο Αέτιος ο Αμιδινός° (502-575 μ·Χ·) και ο Αλέξανδρος9 από τις Τράλλεις (525-605 μ.Χ.). Στη χορεία αυτών των ια­ τρών ο Παύλος θεωρείται ο τελευταίος μεγάλος'Ελληνας εκλεκτικός και ε­ ρανιστής και ιατρικός εγκυκλοπαιδιστής. Και οι τρεις προηγηθέντες σπού­ δασαν στην Αλεξάνδρεια.0 Παύλος αντλεί ευρέως από το έργο των τριών προκατόχων του και ιδίως από τον Αλέξανδρο τον Τραλλειανό. Για όλους τους, βεβαίως, κύριες πηγές και πρότυπα είναι οι εργασίες του Ιπποκρά­ τη και του Γαληνού αλλά και άλλων, όπως π.χ.ο Διοσκουρίδης και ο Σωρανός ο Εφέσιος. Το ιατρικό του σύγγραμα διεσώθη μέχρι τις ημέρες μας δια μέσου συγ­ γραφέων, οι οποίοι ανά τους αιώνες το αντέγραψαν,το σχολίασαν, το υπομνημάτισαν, άντλησαν ή βασίστηκαν σε αυτό. Το έργο αυτό φέρεται με διάφορες ονομασίες: α) «Επιτομή της Ιατρικής - Βιβλία η», ή «Επιτομή της Ιατρικής» ή α­ πλώς «Επιτομή», β) «Υπόμνημα Ιατρικής» ή απλώς «Υπόμνημα», γ) «Πραγματεία της Ιατρικής - Βιβλία η», ή απλώς «Πραγματεία», δ) «Περί Ιατρικής», ε) «Τα επτά βιβλία του Παύλου του Αιγινήτου». Στα Λατινικά με τις ονομασίες: α) «Memorandum» (δηλ. Υπόμνημα), ή «Compendium» (δηλ. Επιτομή), ή «De Re Medica - Libri Septem» (Περί Ιατρικής - Βιβλία 7), ή και «Epitomae Medica-Libri Septem» (Επιτομή Ιατρικής - Βιβλία 7). Στην Αραβική γλώσσα πολύ συχνά αναφέρεται ως «Επιτομή των Πλει­ 10 άδων» . Σύμφωνα με τη σύγχρονη εμπεριστατωμένη και πρωτοποριακή εργα­ σία του Peter Ernst Pormann 11, ο οποίος μελέτησε το έργο συγκριτικά μέ­ σα από Αραβικές και Συριακές πηγές, η πιο ορθή ονομασία του έργου θα πρέπει να είναι «Πραγματεία», δεδομένου ότι ο ίδιος ο Παύλος, στον δια­ σωθέντα Πρόλογο του έργου του, το αναφέρει ως «Πραγματεία», όπως και σε πολλές άλλες περιστάσεις. Διευκρινίζει δε περαιτέρω ότι προτίθε­ ται αυτό να γίνει ένα «υπόμνημα» για τους αναγνώστες του. Στον Πρόλογο του μεταξύ των άλλων αναφέρει και το σκοπό της συγ­ γραφής του: «Είναι δύσκολο να θυμάται κανείς τις διάφορες ιατρικές με­ θόδους, γι' αυτό και συνέστησα την επιτομή αυτή», (Τήνδε την επιτομήν εκ των αρχαίων συνεστησάμην συναγωγήν). Και προσθέτει ότι παρέθεσε και μερικές δικές του παρατηρήσεις από την άσκηση της ιατρικής. Πάρα-

πτικά τις βασικές αρχές της πλαστικής χειρουργικής τής σήμερον, η) Μια ακόμη αξιοπρόσεκτη παρατήρηση στην εγχείρηση της βρογχοκήλης είναι η προσοχή που εφιστά στο χειρουργό σχετικά με «τας αρτηρίας και τα παλινδρομούντα νεύρα». Αφορά στην προσεκτική παρασκευή του ονομαζό­ μενου παλίνδρομου λαρυγγικού νεύρου, η αποκοπή του οποίου καθιστά άφωνους τους χειρουργουμένους (κάτι που μπορεί να συμβεί και σήμερα από απροσεξία του χειρουργού). Ακόμη, υπάρχουν αναλυτικές περιγραφές για τους τρόπους ανάταξης και θεραπείας των καταγμάτων και των εξαρθρημάτων, δεδομένου ότι σε κάθε περίπτωση τα ορθοπεδικά προβλήματα στον καιρό του αντιμετωπί­ ζονταν συντηρητικά. Όλα αυτά και άλλα πολλά δικαιολογούν τη φήμη του ως ιδιοφυούς χειρουργού. Όσον για τη φήμη του ως μαιευτήρα, ενδεικτικά αναφέρουμε την πε­ ριγραφή της χρήσης του μητροσκοπίου (διαστολέα), που γίνεται τόσο με­ θοδικά και πλήρως, όσο σε ένα σύγχρονο εγχειρίδιο γυναικολογίας. Την ε­ ξέταση ονομάζει «διοπτρισμό». Επίσης, ξεχωρίζει τις μητρίτιδες από τον καρκίνο της μήτρας. Ευρύτατες είναι οι γνώσεις του στον κύκλο της εμμή­ νου ρύσεως και γνωρίζει ένα μεγάλο μέρος του τρόπου αντιμετώπισης των διαταραχών της. Περιγράφει και τη θεραπεία μητρορραγιών με ειδική ε­ πίδεση, μέθοδο που χρησιμοποιήθηκε για αιώνες κατόπιν. Ενδεικτική της μη δογματικής προσκόλλησεώς του στις διδαχές του Γα­ ληνού είναι η, τολμηρή για τον καιρό του και την τότε πρόσληψη της ιατρι­ κής , διατύπωση στο κεφάλαιο «Περί ανευρυσμάτων». Αφού παραθέσει το κείμενο του Γαληνού από το έργο του «Περί των παρά φύσιν όγκων», σημειώνει: «Ταύτα μεν ο Γαληνός. Ημείς δε διακρίνομεν αυτά απ'αλλήλων ούτως» και επεξηγεί στη συνέχεια, τις προσωπικές του απόψεις περί ανευρύσματος, απότοκες δικών του παρατηρήσεων. Ασχολήθηκε διεξοδικά με την αποπληξία και την επιληψία, για δε τις ψυχικές παθήσεις αναγνωρίζει την ύπαρξη δαιμονικών επιδράσεων και κα­ τάληψης. Άλλωστε ουδείς ιατρός εκείνους τους αιώνες ξέφευγε από αυτήν την παραδοχή. Κάτι τέτοιο φάνταζε αδιανόητο τότε, αλλά θεωρεί ότι αυ­ τά είναι επινοήσεις της φαντασίας του ασθενούς, τα οποία προκαλούνται από βιολογικά αίτια. Γι' αυτό και προτείνει θεραπεία με φυσικούς τρό­ πους και όχι με εξορκισμούς. Ακόμη ενδεικτική της ευρύτητος των περιεχομένων του είναι η εύστο­ χη διατύπωση των ιδεών του για την αξία της γυμναστικής ως προς τη δια­ τήρηση ισορροπημένης υγείας και αναφέρει τα διάφορα είδη ασκήσεων: τα εύτονα, τα ταχέα και τα σύνθετα. Η γλώσσα του Παύλου στην «Πραγματεία» είναι η γλώσσαα των μορ­ φωμένων της εποχής του. Δηλαδή κατά βάσιν η ελληνιστική κοινή στη με-

τεξέλιξή της προς ένα τύπο λόγιας βυζαντινής γλώσσας της πρώιμης Βυ­ ζαντινής εποχής. Ωστόσο εμπεριέχει και γλωσσικά στοιχεία της προελληνιστικής περιόδου, κυρίως από την Αττική διάλεκτο της κλασικής εποχής αλλά και κάποιους αρχαϊσμούς. Μεταφράσεις, Διάδοση και Επίδραση του έργου του: Πολλά ελληνικά χειρόγραφα του έργου του έφθασαν ως εμάς (αρκετά με σχολιασμούς), μιας και το εγχειρίδιο του ήταν το πιο διαδεδομένο ια­ τρικό κείμενο στο Βυζάντιο/Εχοντας ζήσει, όπως προαναφέραμε, στην Αλεξάνδρεια μετά και την Αραβική κατάκτηση το 642 μ.Χ., έγινε γρήγο­ ρα γνωστός και δημοφιλής στους Άραβες, συμβολίζοντας, τρόπον τινά, τη μετάδοση της ιατρικής γραμματείας και γνώσης από τους'Ελληνες στους Άραβες και, γενικότερα, στην Ανατολή. Οι πρώτες μεταφράσεις της «Πραγματείας» 12 έγιναν στα Συριακά και από εκεί αργότερα στα Αραβικά, δεδομένου ότι οι Άραβες στην αρχή δεν γνώριζαν(δεν ήταν εξοικειωμένοι με) την ελληνική γλώσσα. Η πρώτη γνωστή συριακή μετάφραση είναι του Bar Bahlu^, από την οποία σώζονται περίπου 50 πολύ σύντομα αποσπάσματα σε ένα λεξικό,

Λατινικό χειρόγραφο του Παύλου του Αιγινήτη.

PAVLI

AEGINETAE

ΪΝ S V Ο S D E RE M E D I C A

LI

bros PraHfatio, Albano Tonno interprete, pittili Lümrcm mt nofcc.qui plttrimttm Pcragratut fenye, AtgùM nittis patria, Ü | | | O M qtâ uctcribm, coram quœ ad

ì'ful Ayfefàfji'e&àttonvter>ìùfjkm mie

quam pittcm, ntftitutum nobis hoc opus eftjed qui in compendium do 8nna redtgatur. G$trà enim, non tarn rcfl^quam ctbfolutl· ctiam, ii* lis ad HHgiii omniA elaborata cm* fco. Rcccti orci uiro^pneicrquàm quad cos at tingere non cu rant, ctiam u-tnitatis aceußmt. unde comment.itionss huiits canfüimn ex'pîmasthfc quidvm commentar•iolm»iquod ut«e rtfimilc ciì^iiumtm.Lompendioftomnohis nero cxtrcitiiw, fiiiuram, Abfurdu own e&frhctor.ts forenfium rerum pra* tcptiibmi&us, cOiKimth'q;codiati», uc licititi coamhdcnì httsCfic cairn meant) quibus Icgum qutdtm omnium fummo, qtuvdam ad tifimi expedita tcnctur, uti: KOS ante cadem negli perc.qtunqtt.vn Uti non folumpcrcxigtuim, fid lußum cogi tandi,rcpui-\ndiip negoci) tempts prorogarefib:poßtmlvso his contraici ìmnquattuuel pcrr-ir'òfirn:faatlUK cxdMufy q:i.tndoi:imorbis qu.ibufdam cur.fhri firpcmtmtrl·abfiptt grani ìifcrimim wnliccLiinde reità admodìi Hippocrates, pcrnictmtffcoccafiomwaoattt.ìliosfiquidoninfòlif pì-o* vcmodum urbibm tifitioccupâtixgoaoruiHyttUmagnali* bromn copia cfì:Mediai nero mh in urbilus,agris'uc}aut folìuiry locis Untimi/ed ïam tj margin tpfu pcrfixpe na* mhui reperaitim »lorbornnccißitas inctdtt, in quihus mor-A ml interiUm. nel cxtrcm'ipertculumadfKrt.O^Uoqmdcm amen)

PAVLI

ÄÖTNETÄ

éditent mitterfivt medendi rationes, itdontr.em perßftgiiU materiam memoria tenere? arduus q ' impoßtbtlis conatm efh'BpiiuiJJcf! illam parmimwyi prijcorum mcdtcorummo numcntisconfiircinaut NcqimmexnobifnatUquicquam adiitiixinniSip-Uicii quthtfdäcxccpiis\ψα marte exereen* da notaui, çjr cxpcrìeniia deprehendi- Pierif φ Kerb medica rum tllufirium feriptis congreffits, Onhaftjprxfcrtim (qui &'pfifl(-{ aliundedcccrpfìtfimde volume ,ήί quo miuèrjàm uatctadinisUicndtrr-ttiOìicmcomplcxitsfìtm.tranfiulr.nam potiG alcnum&'imitons eiiam Galeno fuit) prcccipiiacx omtlìhus ddcg^morhomdlo.qiiantii id fieri pattai-, prater* . grcffu.ì^Miillttdinfiptu.tgtnta librai dùvjttm Orihafi} né famcxihlodomceontobillonappclUtu) Medicine qitidc.ni argumentum omneterxt. S ed par-ire ta»: immeitfun%cpuf7 hand ctuitfttiïcïi.V.pitomc nero ad ipjiusfdiumïïuft*tbiim fcripta.qua ab integra morborum omnium tr.tÜAiiorx timi tuta ahch; ctiam caierarum rerum Ificcidatior.em imperfe* e-wibM^alni·: c^ufisMi^s notti ^iterduni ctiam ahfoluta curationc, tanqmmdia fubterint pnetcrmSis. Hccuerà quicquid eff opufadi, morborum onnic gema, qui tnfìmiUri husjKlinßrunicntarijs corporiepartibuì, nel continui diffo lutwnc uifur.tttr,cum notas jum caufiisAum curationcs com kîlthtr:ncq; in fumma tantum, fed ubicur.q; res ipfafere. at f.ßttt ctùtm* Ante nero hoc,dc menda fccudaualttiidtnt pcrlcripfimus negoan totum. Pojircmb dvßmpltciitm^com poßtoruni^mcdican:cntorufacul[.xiib.hbrumcondidtmHS.

f

SKPTRM T O T I V S OPKRIS (VNl,. ucrßtm emm m tovtdcm Itlros dtdaäum eft)/copi. Ï» Primo uolumine, onmem φ& ad imlctudtttem tutu* damß>eä.it,iMicriam comptrics. & qui wtmaffeSmes, tciaiibus^nnt tcnyoribia3tempcraturif}&- alijs auiußmht peculi**

109

το οποίο συνέγραψε. Η Συριακή εκδοχή χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα από τον Yahya ibn Sarabiyun1^, ο οποίος συνέθεσε μια δική του επιτομή, που διασώθηκε τμηματικά σε Αραβική και Λατινική μετάφραση. Από τα Συ­ ριακά στα Αραβικά υπάρχουν αποσπάσματα και από άλλους συγγρα­ φείς'5. 0 πρώτος Άραβας που φαίνεται ότι τον μετέφρασε απευθείας από τα ελληνικά στα αραβικά είναι ο Husain-ibn-Ishaq , που ταξίδεψε και στην Αλεξάνδρεια αναζητώντας ελληνικά χειρόγραφα. Η επιβεβαίωση υ­ πάρχει στο Fihrist (Κατάλογος βιβλίων) του Ibn an Nadim1? (το 987-8), ο οποίος γράφει: «Παύλος ο Αιγινήτης, γνωστός επίσης και ως ο Μαιευτή­ ρας. Τα βιβλία του είναι το Kunnas (Επιτομή-Compendium) σε μετάφρα­ ση του Husain (εννοείται Ibn Ishaq), 7 maqales (βιβλία). Επίσης ένα βιβλίο γυναικολογίας». Πιο επαρκή πληροφόρηση έχουμε στην «Ιστορία των μορφωμένων (σπου­ δαγμένων) ανδρών» του al Qifri (περ. 1248). «0 Παύλος ο Αιγινήτης, επί­ σης γνωστός και σαν ο μαιευτήρας^ Qawabili), ήταν ένας διάσημος ιατρός της εποχής του. Ήταν ειδικός στις γυναικείες παθήσεις και είχε πολλές θε­ ραπείες γι' αυτές. Οι μαίες έρχονταν σε αυτόν να τον ρωτήσουν για τα πράγματα που συμβαίνουν στις γυναίκες μετά τον τοκετό και τους απα­ ντούσε με ευχαρίστηση, (πάντοτε) ανταποκρινόμενος στις υποθέσεις τους με τις γνώσεις του. Γι' αυτό και απεκαλείτο «0 Μαιευτήρας». Έζησε με­ τά τον Γαληνό και ήκμασε στην Αλεξάνδρεια/Εζησε μετά τον Yahya τον Γραμματικό (Ιωάννης ο Γραμματικός) στην αρχή του Ισλάμ. Συνέγραψε: το Kunnas (Πραγματεία) στην Ιατρική, που μετέφρασε ο Husain (Ibn Ishaq), 7 βιβλία (maqales), γνωστό και ως επιτομή των Πλειάδων/Ενα βιβλίο για τη γυναικολογία». Τα ίδια επιβεβαιώνει και ο Abul Faraj, στις περιγραφές του οποίου, όπως γράψαμε παραπάνω, οφείλουμε την αποσαφήνιση της εποχής που έζησε ο Παύλος. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι ο Παύλος στους Άραβες ήταν ευρύτατα γνωστός και με το προσωνύμιο «ΑΙ Qawabili» (0 Μαιευτήρας).

0 Πέρσης μεγάλος ιατρός al Razii8 (Ραζής), άντλησε ευρέως από το έρ­ γο του στη συγγραφή του Kitab-al-Manur (Βιβλίο του Αλ Μανούρ). Όπως επίσης και ο Abu-al-Qasimig (ο γνωστός Αμπουκασής), ο μεγαλύτερος χει­ ρουργός του Ισλάμ, δανείστηκε ευρύτατα από το 6° (Περί χειρουργικής) βιβλίο του, για να συνθέσει το 300 Κεφάλαιο του έργου al-Tant (Η μέθο­ δος). Μεγάλη επίδραση άσκησε και στον θεωρούμενο ως τον μεγαλύτερο Άραβα γιατρό, τον Αβικέννα 20 . Οι σύγχρονοι ιστορικοί αμφισβητούν το περί γυναικολογίας έργο του, το οποίο φαίνεται ότι δεν είναι τίποτε άλλο παρά το τμήμα της «Πραγμα­ τείας» με γυναικολογικό περιεχόμενο. Κάποια άλλα έργα, αποδιδόμενα σε αυτόν από την αραβική βιβλιογραφική παράδοση, όπως «Περί Ούρο-

σκοπιάς» και «Περί θανάσιμων δηγμάτων», αμφισβητούνται επίσης. Όμως το αναφερόμενο από τον Ibn abi Usaibi21 (περ. 1270), ότι ο Παύ­ λος συνέθεσε τη μονογραφία «Περί της θεραπευτικής και ανατροφής του παιδιού» είναι επιβεβαιωμένο. Το μέγιστο μέρος του έργου στα Ελληνικά έχει απωλεσθεί, υπάρχει όμως σε εκτενή αποσπάσματα στην Αραβική. Η απόδοση του ονόματος του στην αραβική γλώσσα είναι Baulus ή Faulus al Aganiti και φυσικά το προσωνύμιο Al Qawabili (0 Μαιευτήρας). Μετά τη διάδοση του έργου του προς Ανατολάς, η κατάκτηση της Ισπα­ νίας από τους Άραβες το έκανε γνωστό και στη Δύση, μέσω αραβικών χει­ ρογράφων. Αρχικά γίνονται κάποιες αποδόσεις σε δημώδη γαλλική και ι­ ταλική γλώσσα της εποχής, μετά τον ι ίο αιώνα και ιδίως από αραβικά έρ­ γα που γράφονται έχοντας ως πρότυπο το σύγγραμμα του. Οι πρώτες α­ ποδόσεις στα λατινικά (γλώσσα της επιστήμης για τη Δύση), είναι λίγες και τμηματικές, λόγω της περιορισμένης γνώσης/χρήσης της κατά τον 11° και 120 αιώνα στη Δύση. Τέτοιες είναι του Στεφάνου της Αντιοχείας και του Κωνσταντίνου του Αφρικανού 22 . Λίγες λατινικές μεταφράσεις έφθασαν ως τις μέρες μας και αυτές υστερώτερες, όπως της Λυών το 1551 α π ό τον Jacobus Gouplyn, ο οποίος ξαναδούλεψε μετάφραση του Guinterius, με επανέκδοση το 1567. Με την ίδρυση Ιατρικών Σχολών στη Δύση, όπως αυτών του Σαλέρνο και του Μονπελλιέ23, το έργο του διδάσκεται εκεί, επηρεάζοντας την Ια­ τρική της Δύσης και ιατρούς, όπως ο ονομαστός Ρογήρος του Σαλέρνο24. Το 1528 με επανέκδοση του ΐ553> α π ό την τυπογραφία του Άλδου Μανούτιου στη Βενετία, εκδίδεται το έργο του στα ελληνικά, με τίτλο «Παύ­ λου Αιγινήτου, ιατρού αρίστου, βιβλία επτά», καθώς και στη Βασιλεία το 1538. Στη συνέχεια, στην πιο σύγχρονη εποχή, μεταξύ 1844 και 1847, ο Dr. Francis Adams μεταφράζει το σύνολο της «Πραγματείας» στην αγγλική γλώσσα, με έξοχο σχολιασμό του κάθε κεφαλαίου ξεχωριστά, για λογα­ ριασμό της Syndenham Society του Λονδίνου. Το 1855 ο René Briau μεταφράζει το 6° βιβλίο στη γαλλική γλώσσα. Μνημειακή έκδοση του πλήρους και αποκατεστημένου ελληνικού κει­ μένου γίνεται το 1921 και το 1924, από τον κορυφαίο Δανό φιλόλογο J.Z. Heiberg, σε έκδοση της Λειψίας και του Βερολίνου. Επίσης, μετάφραση στα γερμανικά με σχολιασμό εξεδόθη το 1908-13. Μέρος του έργου του υπάρχει σε 6 χειρόγραφα του ι ιου-ι 2°" αιώνα. Τα 4 ευρίσκονται σε βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους (3 στη Μονή Μεγίστης Λαύ­ ρας και ι στη Μονή Ιβήρων) και από ι στην Πατριαρχική Βιβλιοθήκη Ιερο­ σολύμων και στη Βιβλιοθήκη Αλεξίου Κολυβά. Το περιεχόμενο τους είναι κατά κανόνα «ιατροσόφια», δηλαδή συνταγές που χρησιμοποιούσε ο λα-

ός στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, για να καλύψει τις θεραπευτικές του ανάγκες, λόγω κυρίως ελλείψεως επιστημόνων ιατρών. Το κείμενο έχει α­ ποδοθεί σε γλώσσα της εποχής, για να είναι κατανοητό και ο αντιγραφέας έπαιρνε εκείνα τα τμήματα από το έργο του, που νόμιζε ότι θα ήταν απα­ ραίτητα για τις θεραπευτικές του ανάγκες. Τέτοιου είδους κείμενα μαρ­ τυρούν τη διάδοση του έργου του διαχρονικά σχεδόν μέχρι τις αρχές του περασμένου αιώνα, μέσα από τη λαϊκή-δημώδη ιατρική. Επίλογος: Θα μπορούσαμε εν συνόψει να αναφέρουμε ότι ο Παύλος ο Αιγινήτης υπήρξε για την Ιστορία της Ιατρικής μια μεγάλη ιατρική μορφή της εποχής του πρώιμου Βυζαντίου και η μεγαλύτερη του 7ου αιώνα μ.Χ. Με την «Πραγματεία» του μετέδωσε το σύνολο της προηγηθείσας ιατρι­ κής γνώσης, αλλά και ξεχωριστά συνέβαλε στην εξέλιξη της Χειρουργικής στην Ανατολή κατ' αρχήν, μέσω της επιδράσεως του έργου του στους Άρα­ βες, και εν συνεχεία μέσω των Αράβων στη Δυτική Μεσαιωνική Ευρώπη. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Για την αποσαφήνιση κάποιων όρων από τα λατινικά στα ελληνικά, ευ­ χαριστώ τη φίλη φιλόλογο Προνόη Γούλα-Θεολογίδου και τον καθηγητή Παν/μίου Κώ­ στα Γαβρόγλου. Επίσης, τον φίλο φιλόλογο Δημήτρη Νικολόπουλο για το θέμα της ερ­ μηνείας του γλωσσικού ύφους της «Πραγματείας». ι. Abu al Faraj(8971)67): Πέρσης λόγιος ο οποίος συνέθεσε μια μεγάλη εγκυκλοπαίδεια με θεμελιώδεις εργασίες για τις τέχνες και τις επιστήμες.

2. Ιωάννης ο Γραμματικός ή Φιλόπονος ή Αλεξανδρινός. Χριστιανός φιλόσοφος και ε­ πιστήμονας της Νεοπλατωνικής Σχολής της Αλεξάνδρειας (περ. 49°~57° μ·Χ·)> ° Ψε' ρόμενος ως ο πλέον μορφωμένος άνθρωπος του καιρού του.

3· Sprengel, Garrison, Briau, Castiglioni, Tabanelli και άλλοι.

4. J.L. HEIBERG: μεγάλος Δανός φιλόλογος, που αποκατέστησε τεράστιο μέρος της αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας. Μεταξύ των άλλων και το σύνολο της «Πραγματεί­ ας» του Παύλου στο Corpus Medicorum Graecorum.

5. Απώλειες μεγάλων γεωγραφικών περιοχών, όπως Αιγύπτου, Συρίας, Μεσοποταμίας, Βόρειας Αφρικής και συνεχείς και μακροχρόνιοι πόλεμοι με Πέρσες, Άραβες και Αβάρους.

6. Πλήρες όνομα Abul Hasan ali ibn Ridwan Al-Misri (περ. 988-περ. 1064). Αιγύπτιος Μουσουλμάνος ιατρός, αστρονόμος και αστρολόγος γεννημένος στη Γάζα, σχολιαστής της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και ιδιαιτέρως του Γαληνού. η. 0 μεγάλος ιατρός Ορειβάσιος κατήγετο από την Πέργαμο της Μικράς Ασίας.

8. 0 Αέτιος κατήγετο απο την Άμιδα(σημερινό Ντιγιάρμπεκιρ). g. 0 Αλέξανδρος από τις Τράλλεις της Μικράς Ασίας(σημερινό Αιδίνι). ίο. Οι Πλειάδες ήσαν θεότητες του βουνού. Την ύπαρξη τους εμπνεύσθηκαν οι αρχαίοιΈλληνες από τον αστερισμό των Πλειάδων (τη γνωστή μας Πούλια).Ήταν η, όσα δη­ λαδή και τα βιβλία του Παύλου.

11. Peter Ernst Pormann: Γερμανός φιλόλογος και γλωσσολόγος (γεν. 1974)' ° οποίος εξέδωσε το θαυμάσιο βιβλίο «The oriental tradition of Paul of Aeginas Pragmateia», α­ μετάφραστο στα ελληνικά.

12. Στο εξής θα αποκαλούμε το έργο του «Πραγματεία» σύμφωνα με την άποψη του Peter Ernest Pormann.

13. BarBahlul: Σύρος Νεστοριανός Χριστιανός συγγραφέας. Έζησε περί το 963 μ.Χ.

14. Yahya ibn Sarabiyun: Σύρος Νεστοριανός Χριστιανός ιατρός του ιοου μ.Χ. αιώνα, ο Σεραπίων ο Πρεσβύτερος.

15. Όπως ο Al-Baladi, ο ar Razi az-Zahrawi και άλλοι. ι6. Husain Ibn Ishaq, ο λεγόμενος και Ιωαννίτιος. Έζησε τον go αιώνα μ.Χ. και είναι γνωστός και από άλλες μεταφράσεις ελληνικών επιστημονικών και φιλοσοφικών κει­ μένων στην Αραβική, αλλά και τη συριακή γλώσσα. ιη. Ibn an Nadim. Μουσουλμάνος βιβλιοσυλλέκτης και βιβλιοπώλης. To Fihrist(g88), περιέχει όλη σχεδόν την αραβική γραμματεία μέχρι και τον ιοο° αιώνα.

2 ι8. Al Razi(865"9 5X γνωστός και ως Ραζής. Πέρσης ιατρός, φιλόσοφος, αλχημιστής. Θεωρείται ο μεγαλύτερος Μουσουλμάνος ιατρός του Μεσαίωνα, ig. Abu al Qasim, γνωστός και ως Αμπουκασής: 0 μεγαλύτερος χειρουργός του Ισλάμ.

20. Αμπού Αλι αλ-Χουσε'ίν ιμπν Αμπντάλλαχ ιμπν Σίνα (980-1037): Μουσουλμάνος ια­ τρός και φιλόσοφος, Περσικής καταγωγής. Οι Βυζαντινοί τον ονόμαζαν Αβιτζιανόν.

21. Ibn abi UsaibiC 1203-1270). Αραβας Ιατρός, γεννημένος στη Δαμασκό.

22. Κωνσταντίνος ο Αφρικανός(ιθ2θ-ιο87).Μεταφραστής ελληνικών και αραβικών ια­ τρικών εργασιών στη Λατινική.

23. Η Σχολή του Σαλέρνο αρχίζει περί το ιοοο μ.Χ. Η Σχολή του Μονπελλιέ λίγο αργότερα και θα αναγορευθεί σε κορυφαία περί το 12θο μ.Χ.

24. Ρογήροςτου Σαλέρνοίπερ.ίί^ο-περ.

11%).Ιατρός, κυρίως χειρουργός. Συνέγρα­ ψε πραγματεία περί Χειρουργικής. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(τα κυριώτερα). ι .Cyril Mango: «Ιστορία του Βυζαντίου».

2..Castiglioni Arturo: «Ιστορία της Ιατρικής».

3.Garrison F.Η. 'An Introduction to the History of Medicin", ig2g.

4.Francis Adams: " The Seven Books of Paulus Aegineta".

5.Peter Ernst Pormann: " The Oriental Tradition of Paul of Aeginas Pragmateia).

6.Plinio Prioreschi: Ά History of Medicine: Byzantine and Islamic medicin".

7.J.L.Heiberg: Die Sieben Bucher von Paulus Aegin. g. Ι.Λασκαράτος: «Ιστορία της Ιατρικής». ίο.Βασίλης Κατσαρός: «Φάρμακα και θαύματα...», Καλειδοσκόπιο. Αλλες δημοσιεύσεις. ι. «Η θυρεοειδεκτομή για βρογχοκήλη στη Βυζαντινή περίοδο».-Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής,2θο6.

2. «Ορειβάσιος και Παύλος Αιγινήτης.(Δύο Βυζαντινοί ιατροί, πρωτοπόροι στην Πλα­ στική Χειρουργική)».

3· Δημήτριος Καραμπερόπουλος: «Βυζαντινή Θεραπευτική».

4· Δημήτριος Καραμπερόπουλος: «Παύλος ο Αιγινήτης».

5. Ντιάνα Τρίκα: «Η Βυζαντινή Ιατρική».

113

Αριστερά, παράσταση με εσωτερικό σπιτιού, στο κέντρο γυναίκα με τουλούπα μαλλί για τη ρόκα της και δεξιά γυναίκα όρθια με φορητό πλαίσιο Β τύπου. Πυξίδα, §ος αιώνας π.Χ.. Μουσείο Λούβρου. Παρίσι. Από το βιβλίο της Τατιάνας Ιωάννου-Γιανναρά. Ελληνικές κλίώστινες συνθέσεις. Κοπανέλι. Εκδόσεις Μέλισσα.

114

ΖΩΗ Ε. ΡΩΠΑΙΤΟΥ*

Το κοπανέλι στην Αίγινα ι. Οι Δαντέλες ή οι κλώστινες συνθέσεις 0 όρος «δαντέλα» χαρακτηρίζει ένα συγκεκριμένο είδος διακοσμητι­ κής τέχνης, τις συνθέσεις από κλωστή, ανεξάρτητα από την τεχνική της κα­ τασκευής: με τα χέρια, με τη βελόνα του ραψίματος, ή άλλες βελόνες, με σαΐτα ή κοπανέλια . Η λέξη «δαντέλα» πρωτοεμφανίστηκε στη Γαλλία το 1545· Όμως, το είδος αυτό της τέχνης είχε αναπτυχθεί πολλούς αιώνες νωρίτερα στην α­ νατολική Μεσόγειο και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, όπως αποδεικνύεται από την πολυετή και επισταμένη έρευνα πάνω στο θέμα αυτό, της Τατιάνας Ιωάννου Γιανναρά1. Για τη μελέτη της εξέλιξης κάθε είδους χειροτεχνίας, είναι αναγκαίο να ανατρέξουμε στις καταβολές της. Μας βοηθούν τόσο οι αναφορές των συγ­ γραφέων και η ορολογία που χρησιμοποιούν, όσο και οι παραστάσεις των αντικειμένων που κάθε φορά ερευνούμε. Ό, τι, επομένως, ονομάζουμε με το γενικό όρο δαντέλα, δαντελωτό, δεντελένιο κλπ (όλα μεταφορά από τη γαλλική λέξη dentelle) δεν είναι παρά η εξέλιξη της τέχνης των κλώστινων συνθέσεων. Οι κλώστινες συνθέσεις στον ελληνικό χώρο χωρίζονται σε τρεις βασι­ κές κατηγορίες, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο γίνεται η διαπλοκή των κλωστών σε αυτές. Έτσι έχουμε: Ι.α) Τις κλώστινες συνθέσεις στις οποίες η διαπλοκή ή το δέσιμο των κλωστών γίνεται με τα χέρια χωρίς βοηθητικά εργαλεία. β) Τις κλώστινες συνθέσεις στις οποίες η διαπλοκή των κλωστών γίνε­ ται με τα χέρια βοηθούμενα από την σαίτα ή την βελόνα του ραψίματος. Π. Τις κλώστινες συνθέσεις στις οποίες η διαπλοκή των κλωστών γίνε­ ται σε αλλεπάλληλες σειρές από θηλειές, με βοηθητικά εργαλεία το βελο­ νάκι, ή τις καλτσοβελόνες και III. Τις κλώστινες συνθέσεις στις οποίες η διαπλοκή των κλωστών γίνε­ ται με τη βοήθεια των κοπανελιών, επεξεργασμένων μικρών ξύλων και ε­ νός ειδικού μαξιλαριού που ονομάζεται κουσούνι2 και χρησιμεύει ως πλαί­ σιο. Η τεχνική η οποία στα νεότερα χρόνια ονομάστηκε κοπανέλι δεν είναι

άλλη από τη διαπλοκή πολλών ινών ή κλωστών - σε κατακόρυφη διάταξη τοποθετημένων - χωρίς κόμπους και δεσίματα ανάμεσα. Η πρόσφατη ονο­ μασία κοπανέλι προέρχεται από το ρυθμικό κτύπημα που κάνουν τα ξυλάκια όπου βρίσκονται τυλιγμένες οι κλωστές, καθώς μετατοπίζονται, κα­ τά τη διαπλοκή τους. Τα ξυλάκια αυτά ονομάστηκαν κοπανέλια3 και από αυτά πήρε την ονομασία της ολόκληρη η δαντέλα που γίνεται με τη βοήθεια τους και ονομάζεται δαντέλα στα κοπανέλια ή απλούστερα κοπανέλι.

2. Κοπανέλι ή δαντέλα "εν πλαισίω" και η ιστορία της Όσον αφορά στην "αρχή", την καταγωγή του κοπανελιού, αυτή έχει ά­ μεση σχέση με τις διαπλοκές των κλωστών στον αέρα. Εύκολα μπορεί να φανταστεί κανείς πως, όταν τα στελέχη μιας ανοιχτής διαπλοκής, δηλαδή

Ί Ανδρική μορφή με φορητό πλαίσιο, από πομπή θυσίας σε θεότητα. Κρήτη, Αγία Τριάδα, λεπτομέρεια από λάρνακα, i/fio π.Χ.. Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Από το βιβλίο της Τατιάνας Ιωάννου-Γιανναρά. Ελληνικές κλώστινες συνθέσεις. Κοπανέλι. Εκδόσεις Μέλισσα.

ενός πλοχμού=πλεξίδας, είναι χοντρά, διαπλέκονται άνετα στον αέρα, ό­ πως τα μαλλιά της κεφαλής πιασμένα σταθερά στη μια άκρη τους. Όταν ό­ μως πρόκειται για λεπτές κλωστές, που μπερδεύονται εύκολα, αισθάνεται 116

η πλέχτρα την ανάγκη να τις τοποθετήσει κάπου πιο σταθερά, σε κάποιο πλαίσιο και να τις διαπλέξει με ένα η περισσότερα εργαλεία. Από την α­ νάγκη της πλέχτρας να έχει ένα σταθερό πλαίσιο, για να βοηθηθεί στη δια­ πλοκή των κλωστών, γεννήθηκε το κοπανέλι. Ως πλαίσιο λειτουργεί ένα ειδικό μαξιλάρι, που στην Αίγινα το ονομάζουν "κουσούνι" και ως εργα­ λεία διαπλοκής λειτουργούν επεξεργασμένα ξυλάκια που ονομάζονται κοπανέλια. Στην Ευρώπη η τεχνική της διαπλοκής των κλωστών πάνω σε φορητό πλαίσιο έχει ιστορία 3000 χρόνων. Στην Ελλάδα το παλιότερο πλαίσιο ει­ κονίζεται στη λάρνακα της περιοχής της Αγίας Τριάδας, η οποία χρονολο­ γείται από το 1400 π.Χ. Στον ευρύτερο ελληνικό χώρο οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αγγεία του 6ου π.Χ. αιώ­ να, με απεικονίσεις πλαισίων.4 Οι περισσότεροι ξένοι μελετητές της δαντέλας δίνουν ελάχιστα στοι­ χεία για τις κλώστινες συνθέσεις του Μεσογειακού χώρου. Όλοι τους, ό­ μως, συμφωνούν ότι η δαντέλα, όπως την ξέρουμε σήμερα, θα περιμένει τα τέλη του 15ου αιώνα, για να κάνει τα πρώτα της βήματα στη Βενετία και τα μέσα του ι6ου αιώνα για να περάσει στη Γαλλία και απ' εκεί να δια­ δοθεί σε όλη την Ευρώπη και στην Ελλάδα. Από το 1854-55 π ο υ ιδρύει η βασίλισσα Αμαλία και η πριγκίπισσα Υψη­ λάντη το Αμαλίειο, αρχίζει η συστηματική επεξεργασία της δαντελοπλεκτικής στην Ελλάδα. Ακολούθησαν η ίδρυση των Εργαστηρίων των γυναι­ κών το 1872 και οι Βασιλικές Σχολές Χειροτεχνίας των Αθηνών, το 1897, που ίδρυσαν αντίστοιχες σχολές στην Αίγινα, Σπέτσες κλπ.

3· Το κοπανέλι στην Αίγινα Την εποχή του Γεωργίου του Α', η σύζυγος του τότε Άγγλου Πρέσβη στην Αθήνα, Λαίδη Edgerton, φιλοξενήθηκε στην Αίγινα από την κυρία Κοντοστάβλου, Κυρία επί των Τιμών της βασίλισσας Όλγας, και βλέποντας τη σκληρή ζωή των γυναικών του νησιού στους αγρούς, είχε την ιδέα της ίδρυ­ σης μιας σχολής κοπανελιού (τεχνική κατασκευής δαντέλας με κοπανέλια), ώστε να έχουν ένα επιπλέον εισόδημα. Έτσι, στην Περιβόλα της Αίγινας ι­ δρύθηκε τότε σχολή κοπανελιού, στην οποία η πρώτη δασκάλα ήταν Γαλλί­ δα και προερχόταν από την Βασιλική Σχολή Χειροτεχνίας της Αθήνας. Πολλές κοπέλες έμαθαν σ' αυτή τη Σχολή την τέχνη του κοπανελιού για βιοποριστικούς λόγους, όπως και κάποιες νοικοκυρές, που άρχισαν να περ­ νούν τις ελεύθερες ώρες τους με αυτήν την ωραία ενασχόληση. Η πρώτη σειρά των μαθητριών που αποφοίτησε από τη Σχολή της Περιβόλας, αποτέλεσε την πηγή απ' όπου βγήκαν και οι πρώτες ντόπιες δασκά­ λες. Τα σχέδια τα "έβγαζαν" οι δασκάλες.5 Τις δαντέλες τις έδιναν στη Βα-

σιλική Σχολή των Αθηνών οι μεσάζουσες, όπως η Όλγα Μαρμάρινου, η Κική Λορέντζου, η Σοφία Γιαννίτση και άλλες. Οι δασκάλες οργάνωναν εκθέσεις με τη δουλειά των κοριτσιών που έπαιρναν τα «κουσούνια» τους, επάνω στα οποία στερέωναν το σχέδιο, και έπλεκαν παρουσία πλουσίων επισκεπτριών, για να διαλέξουν το σχέδιο και να κάνουν τις παραγγελίες τους.Έπλεκαν ύ­ φασμα με τον πήχη τότε, τραπεζομάντιλα, κουρτίνες, εσάρπες και κομμά­ τια που τοποθετούσαν σε κάδρα, πραγματικά έργα τέχνης. Τώρα πια, οι δουλειές με τα μεγάλα κομμάτια φτιάχνονται σπάνια, για­ τί κοστίζουν πανάκριβα. Χρειάζονται μήνες σκληρής δουλειάς για να πλε­ χτούν, αφού το νήμα είναι λεπτό σαν την τρίχα του κεφαλιού. Φτιάχνονται όμως μικρά πετσετάκια, καρέ, και γωνίες για τραπεζομάντιλα. Το κοπανέλι αγαπήθηκε πολύ από τις Αιγινήτισσες. Πάρα πολλές οι­ κογένειες του νησιού, με την τέχνη αυτή, την οποία εξασκούσαν τα θηλυ­ κά μέλη τους, είχαν ένα πρόσθετο εισόδημα, που τις βοήθησε πάρα πολύ, στηρίζοντας τες οικονομικά, ώστε να ανταπεξέρχονται σε δύσκολες στιγ­ μές του βίου/Ετσι είχαν τα πράγματα στην Αίγινα για αρκετές δεκαετίες. Από τη δεκαετία του 1980 όμως, που ο τουρισμός σημείωσε μεγάλη αύξη­ ση και πολλοί Αιγινήτες και Αιγινήτισσες άρχισαν να απασχολούνται στον τομέα αυτόν, ατόνησε η ενασχόληση των γυναικών με το κοπανέλι. Έτσι, αν η προηγούμενη γενιά γνώριζε κατά ένα ικανό ποσοστό την τέχνη αυτή, η σημερινή δεν την γνωρίζει σχεδόν καθόλου.

. Ο Μορφωτικός Σύλλογος ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ και το κοπανέλι

4

jÜ

Μ. Σ. ΑΙΓΙΝΑΣ " 0 Καποδίστριας"-

Τμήμα Φίλων για τη διάδοση της Αιγίνήτικης Δαντέλας - Κοττανέλϊ

Παγκόσμια Έκθεση Δαντέλας I1É1ËË3È·'

**π.ήφ200&ώαν

am • < : . . / - .

mm.ä^Mm

·

BKSSIBIJ ν E 'VI :^--p Η Η

Η

Στο σημείο αυτό, επενέβη ο Μορφωτικός Σύλ­ λογος Αίγινας «Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ»6, περιλαμ­ βάνοντας στους τομείς τού ενδιαφέροντος του τη διάσωση και τη διάδοση του κοπανελιού ι­ δρύοντας το αντίστοιχο τμήμα. Ο Σύλλογος πα­ ραχωρεί το χώρο του, εδώ και δέκα ολόκληρα χρόνια, για να διδάσκεται το κοπανέλι δωρεάν, σε όλες τις γυναίκες, που θέλουν να κρατούν την Αιγινήτικη παράδοση και να στολίζουν με όμορ­ φα κομμάτια τα σπίτια τους. Οι δασκάλες του «κοπανελιού», που μοχθούν με απεριόριστη υΗ αφίσα του Μορφωτικού Συλλόγου Αίγινας "Ο Καποδί­ στριας" για την παγκόσμια έκθεση δαντέλας του 2θο6, στην Αθήνα και στην Αίγινα.

118

πομονή και αγάπη να διδάξουν όσες γυναίκες επιθυμούν να μαθητεύσουν κοντά τους για να μάθουν "κοπανέλι", στα πλαίσια πάντα του συλλόγου "0 ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ", είναι οι κυρίες: Άννα Μοίρα και Σπυριδούλα Αλιφραγκή, οι οποίες είναι πρόθυμες να επιδείξουν την τεχνική εκτός από τις μαθήτριες τους και σε κάθε ενδιαφερόμενη, ανεξάρτητα αν γίνει μαθήτρια τους ή όχι: Επάνω σε ένα κυλινδρικό μαξιλάρι (κουσούνι) βάζουν το σχέ­ διο της δαντέλας, σχεδιασμένο σε ριζόχαρτο, και με καρφίτσες μπηγμένες, πλέκουν με τα κοπανέλια (ξύλινα καρούλια) το λεπτό εκρού νήμα. Το τμήμα διάσωσης και διάδοσης του Αιγινήτικου Κοπανελιού του Μορ­ φωτικού Συλλόγου "0 ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ", οργανώνει κάθε χρόνο, τον Ιού­ νιο, ετήσια έκθεση δαντέλας με την ευκαιρία της λήξης των μαθημάτων κο­ πανελιού. Στις εκθέσεις αυτές εκτίθενται και έργα προς πώληση.

5· Αλλες προσπάθειες διάδοσης του κοπανελιού στην Αίγινα Κοπανέλι διδασκόταν για ένα διάστημα στην Κυψέλη στο πλαίσιο του Μορφωτικού Συλλόγου της (βλ. μαρτυρία Γεωργίας Λαζάρου) και στη Σχο­ λή Οικοκυρικής του Αγίου Νεκταρίου (βλ. μαρτυρία Άννας Ροδάκη το γέ­ νος Κουτσούκου). Οι προσπάθειες αυτές δεν συνεχίζονται.

6.0 Διεθνής Σύλλογος φίλων Δαντέλας και το Αιγινήτικο κοπανέλι 0 διεθνής Σύλλογος φίλων δαντέλας κάθε δύο χρόνια καλεί τα μέλη και τους φίλους του σε συναντήσεις εκθέσεων δαντέ­ λας σε διάφορες χώρες. Το 2οο6, για πρώτη φορά, η συνάντηση αυ­ τή έγινε στην Αθήνα, στο Πνευ­ ματικό Κέντρο του Δήμου Αθη­ ναίων και την τί­ μησαν με την πα­ Στα πλαίσια της παγκόσμιας έκθεσης δαντέλας που έγινε στην Ελλάδα το ίοοβ, ρουσία τους 582 η κ. Σπυριδούλα Σώρρου Αλιφραγγή πλέκει κοπανέλι παρουσία Ιαπώνων συνέδρων σύνεδροι από 12 στο Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας χώρες: Γαλλία, Ισπανία, Αγγλία, Ιταλία, Ολλανδία, Μάλτα, Βέλγιο, Τσεχία, Δανία, Φιλαν δία, Ρωσία, Αμερική (San Francisco, Ν. Μεξικό), Καναδάς, Βραζιλία, Ιαπω νία, Αυστραλία και, φυσικά, Ελλάδα.

119

Στα πλαίσια της συνάντησης αυτής, έγινε, επίσης, πσλύ επιτυχημένη έκ­ θεση και στο Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας, η οποία διήρκεσε από 25 έως 29 Μαΐου 2οο6, και την επισκέφτηκαν εκτός από τους συνέδρους7, και πολ­ λοί απλοί'Ελληνες επισκέπτες. Οι σύνεδροι έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για το αιγινήτικο κοπανέλι και ζήτησαν από τις δασκάλες Άννα Μοίρα και Σπυριδούλα Αλιφραγκή να τους επιδείξουν την τεχνική. Ας σημειωθεί ότι η Αί­ γινα έχει συμμετάσχει και σε προηγούμενες διεθνείς εκθέσεις που έγιναν στο Λονδίνο, στην Πράγα και αλλού. Το καλοκαίρι του 2007 η παγκόσμια έκθεση δαντέλας έγινε στην Ολλανδία, όπου η Αίγινα είχε συμμετοχή με ένα συλλογικό κομμάτι (πετσέτα), πλεγμένο από τις προχωρημένες μαθήτριες της τάξης του κοπανελιού. Το 2009 η παγκόσμια έκθεση θα γίνει στην Ια­ πωνία και θα συμμετάσχει πάλι η Αίγινα.

7 .Μαρτυρίες γυναικών της Αίγινας σε σχέση με το κοπανέλι Ξανθούλα Μοίρα. Λιβάδι Αίγινας, Ιούλιος του 1989 Εκεί στο Μεριστό, ήμουνα παϊδάκι οχτώ χρονών κι έβλεπα τη γειτόνισ­ σα μας την Πιπίνα Πάνου, που ήξερε κι έκανε κουσούνι, και ήθελα να μάθω κι εγώ. Όταν με είδε που έπαιρνα ένα παλιό μαξιλάρι της μάνας μου και κλη­ ματόβεργες και έπαιζα, έκανα δηλαδή πως το παλιό μαξιλάρι ήτανε τάχα κουσούνι και οι κληματόβεργες κοπανέλια, μου είπε: "Εγώ θα σε μάθω κου­ σούνι, αλλά θα χαλάσεις τα μάτια σου". Πράγματι, τα μάτια μου πονέσανε, αλλά έμαθα. Ο πατέρας μου ήθελε καλύτερα να μάθω μοδιστρική, αλλά εγώ

Από μάθημα κοπανελιού που γίνεται στο χώρο του Μορφωτικού Συλλόγου, από το τμήμα του που αφορά στη διάσωση και τη διάδοση του κοπανελιού.

είχα μεγάλη κλίση για το κουσοόνι, κι έτσι κι εκείνος είπε τελικά: "εν τάξει ". Ρίτσα Καλογιάννη9 το γένος Κάπου και Ελένη Φουρναράκου. Λεύκη Αίγινας, Ιούλιος του 2oo8 Ελευθερία (Ρίτσα) Καλογιάννη: Κοπανέλι έπλεκε η αδερφή μου η μεγάλη, η Μαριάνθη, και καθόμουνα κοντά της και έβλεπα. Τη βοηθούσα κιόλας, όταν εκείνη κουραζότανε. Απο­ τελείωνα εγώ το κομμάτι. Εκείνη φοβόταν ότι θα της το χαλούσα και μου φώναζε. Όταν όμως είδε ότι πιάνανε τα χέρια μου, με άφηνε. Τη Μαριάν­ θη, την είχε μάθει κοπανέλι η α­ δελφή της μητέρας μου, η θεία μας, Κατερίνη Γιαννίτση. Εκείνη είχε μάθει από την αδελφή της μητέ­ ρας της, Γεωργία Χατζίνα. Η αδελφή μου έπλεκε επαγ­ γελματικά. Έφτιαχνε κομμάτια που της παραγγέλνανε. Από τα δεκατρία μου μπήκα και εγώ σε αυτή τη δουλειά, γιατί οι γονείς τότε, παλαιών αρχών, θέλανε να μαςβλέπουνε μέσα στο σπίτι. Οι ,

,

.,

,

μισές γυναίκες στην Αίγινα, όταν ήμουνα Τ7£,\

παιδί, κοπανέλι κάνανε. ..À, ^ „ , .,~ „^5

Μαθήτρια στο τμήμα για τη διάσωση και διάδοση του κοπανελιοό του

Μορφωτιχοό

Συλλόγου

Αίγινας

ν

Kam8impiaç»

κατά

^

ώρα του μαθήματος. Η αγάπη και η ικανοποίηση γι' αυτό που κάνει φαίνεται στο πρόσωπο της.

Ύ Εοω στη γειτονία υπήρχανε πολλές που φτιάχνανε: Η Γεωργία Βατικιώτη, η Αθηνά Χατζίνα, οι αδερφές του πατέρα μου, αδερφές Κάπου, η Τασία η Αλυφαντή, ηΆνναηΚανάκη, κλπ. Υπήρχανε κυρίες που τα παίρνανε από εμάς και τα μεταπουλούσανε στην Α θή να, όπως η Αθηνά η Δόξα, που έδειχνε τα σχέδια σε διάφορες γνωστές της και διάλεγαν ό,τι ήθελαν. Η τελευταία δουλειά που έκανα εγώ, επαγ­ γελματικά, ήτανε ένα τραπεζομάντιλο που είχε παραγγείλει στην Αθηνά τη Δόξα, μία Γαλλίδα. Με αυτόν τον τρόπο, τότε, εμείς τα κορίτσια βοηθού­ σαμε τους εαυτούς μας, αφού οι γονείς μας δεν μπορούσαν να μας προ­ σφέρουνε τίποτα. Τότε δεν υπήρχανε δουλειές και όλες ασχολούμασταν με το κοπανέλι. Εάν είχα τα πλεχτά που έχω πλέξει μέχρι σήμερα, θα έπρεπε να έχω σκεπάσει όλη την Αίγινα. Υπήρχανε γυναίκες που κάνανε τις ενώ­ σεις. Δηλαδή προσάρμοζαν το κοπανέλι, τη δαντέλα, πάνω στο ύφασμα. Εδώ στη Λεύκη αυτή τη δουλειά την έκανε η Μαρδικούλα η Φόρναρι. 0 πε­ θερός της ήτανε από την Ιταλία, γι ' αυτό είχε ιταλικό όνομα. Το κουσούνι είναι από χοντρό ύφασμα, για να αντέχει. Το ράβουμε σε

r

"

121

κυλινδρικό σχήμα και το γεμίζουμε με άχυρο. Επάνω του προσαρμόζουμε με μεγάλες καρφίτσες ένα χαρτόνι και επάνω στο χαρτόνι, λεπτό χαρτί ξε­ σηκώματος, στο οποίο είναι ζωγραφισμένο το σχέδιο. Το σχέδιο πλέκεται με οκτώ ζεύγη κοπανελιών, δηλαδή δεκαέξι ξυλάκια. Υπάρχουν και σημεία που θέλουν εννέα και έντεκα ακόμη ζεύγη κοπανελιών για να γίνουνε. Τα κοπανέλια στην αρχή ήτανε δύσκολο να τα βρούμε. Τα δικά μου τα είχε φτιάξει ένας κρατούμενος από ξύλο ελιάς, μέσα στη φυλακή. Φουρναράκου Ελένη: Όταν κλάδευε ο Γιάννης τη λεμονιά, μου είπε: "θα πάω στον Τσίτρα τα κλωνάρια, για να έχει να κάνει τη δουλειά του". Γιατί αυτός έφτιαχνε κο­ πανέλια από ξύλο λεμονιάς που θεωρείται το καλύτερο ξύλο γι ' αυτή τη δουλειά. Άννα Ροδάκη, το γένος Κουτσούκου. Μεσαγρός Αίγινας. Νοέμβριος του 2οο8 Γεννήθηκα στους Αγίους, αλλά με το γάμο μου, στα δεκαέξι μου χρόνια ήρθα στο Μεσαγρό. Είμαι, δηλαδή, εδώ πενήντα τέσσερα χρόνια. Κοπανέλι είχα μάθει στους Αγίους από τη ΓεωργίαΡόδη. Εδώ) στο Μεσαγρό, που ήρθα, ξέρανε όλες: η Ουρανία η Κρεμμύδα, η Χριστίνα η Ρόδη, η Αλεξάν­ δρα η Ρόδη, η συνυφάδα μου Παναγιώτα Ροδάκη και άλλες, που τις ξεχνάω. Το ig] 6 με φώναξε μια καλόγρια στο μοναστήρι του Αγίου Ν εκταρίου, η Μαρκέλλα η Γιαννούλη, που ήξερε τον άντρα μου, γιατί έκανε αγροτικές δουλειές στον Αγιο, και μου είπε αν ήθελα να διδάξω κοπανέλι στη Σχολή του Αγίου Νεκταρίου. Εγώ δέχτηκα. Η Σχολή αυτή λεγότανε «Σχολή Οικο­ κυρικής του Αγίου Νεκταρίου» και είχε ιδρυθεί την προηγούμενη χρονιά, από τον Δεσπότη Ιερόθεο. Την πρώτη χρονιά δεν διδασκόταν το κοπανέλι, διδασκόταν όμως η ραπτική και το îgj 6 προστέθηκε και το κοπανέλι. Εκεί έρχονταν μαθήτριες από την Αίγινα αλλά και από άλλα μέρη, Μέθανα, Πό­ ρο κλπ. Είχα ΐ2 μαθήτριες που τους μάθαι να κοπανέλι. Θυμάμαι ακόμα την Κατερίνα Σολωμού από τη Βαγία, που ήτανε εφτάχρονων μόνο, τη Θεανώ την Τζίτζη και άλλες. Ακόμα, μετά από τόσα χρόνια, με αναγνωρίζουνε και μου μιλάνε οι παλιές μου μαθήτριες και μου αρέσει πολύ αυτό. Όταν έκλεινε η Σχολή, κάναμε εκθέσεις με τα εργατών παιδιών. Δίδασκα μία το μεση­ μέρι με τέσσερις και μετά ερχόμουνα μετά πόδια εδώ στο σπίτι μου και συνέχιζα να πλέκω ως τις δύο τα μεσάνυχτα, για να βοηθάω οικονομικά το σπίτι μου. Στη σχολή δίδαξα τρειςχρονιές:ΐ(^6, îgyy και igj8. Έχω πολύ ω­ ραίες αναμνήσεις από τη Σχολή αυτή. Τώρα δεν πλέκω πια. Έχω πολλά χρό­ νια που έχουνε πάθει τα μάτια μου.

Μαρτυρίες δασκαλισσών και μαθητριών του τμήματος διάσωσης και διάδοσης του Αιγινίτικου κοπανελιού του Μορφωτικού Συλλόγου Αίγινας " 0 ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ" Μάθημα Κοπανελιού Δευτέρα 3 Νοεμβρίου2θο8 Άννα Μοίρα, δασκάλα: Είμαι από την Κυψέλη, αλλά μένω κάτω, στην Αίγινα, εδώ και σαράντα χρόνια. Από τα δώδεκα χρόνια μου πλέκω κοπανέλι και πουλάω. Στην Κυ­ ψέλη πλέκανε κοπανέλι όλες οι κοπέλες: Δρόσου Μαρία, Ελευθερία και Μαριάνθη, Χελιώτου Αρτεμη, Λορέντζου Ευθυμία, Κάπου Ελένη, Λαδά Στα­ ματία, Περάκη Βαγγελία και Γεωργία, Μαρμάρινου Παναγιώτα, Καλοκέντη Μαρία και άλλες. Το καλοκαίρι στα στενά της Βάρδιας, που έχουν σκιά, όλες οι γυναίκες πλέκανε και ακουγότανε η μουσική από τα κοπανέλια και πέρασε μια μέρα ο παπά Νικόλας Μακαραντζής και είπε στις γυναίκες: "έ­ τσι όπως πλέκετε, να λέτε κύριε ελέησον, κύριε ελέησον, κύριε ελέησον". Και να σας πω κάτι; Ξέρετε τί ωραία που πάει το κύριε ελέησον με τον ήχο του κοπανελιού!Εγώ το εφαρμόζω... Εκτός αυτού είναι η καλύτερη ερ­ γασιοθεραπεία το κοπανέλι. Σας το λέω εγώ που πέρασα μια πολύ μεγάλη στενοχώρια, έχασα ένα πάρα πολύ αγαπημένο μου πρόσωπο και το ξεπέ­ ρασα πλέκοντας. Επαιρνα το κουσούνι μου, έπλεκα και του κουβέντιαζα. Το λέω γιατί το έζησα. Το κουσούνι αποσπά την προσοχή από τα προβλή­ ματα και κάνει καλό στην ψυχή μας. Το ψυχολογικό μετράει περισσότερο, αλλά και το οικονομικό δεν πάει πίσω. Σπούδασα το παιδί μου με αξιο­ πρέπεια. Και η μητέρα μου τον αδελφό μου με το κοπανέλι τον σπούδασε. Τότε, την προίκα μας με το κοπανέλι την κάναμε. Οι γονείς μας ήτανε ψα­ ράδες, είχανε βαρκούλα, πού να πάνε με τον κακό καιρό; Καθόντουσαν στο σπίτι. 0 πατέρας μου έλεγε στη μάνα μου: «Βρε Μαρία, τόσα χρόνια δεν με μάθαινες κι εμένα να πλέκω κι εγώ;» Οι γυναίκες, όταν ήμουνα κοπέλα, παίρνανε τα κουσούνια τους συνα­ ντιόντουσαν όλες μαζί και κουβεντιάζανε πλέκοντας. Όπως εδώ εμείς[εννοείστο Σύλλογο]. Ξέρετε τί ωραία που είναι; Γίναμε φίλες και έχουμε ένα δέσιμο αλλιώτικο. Εδώ όλες τις αισθάνομαι σαν κόρες μου και με προσέ­ χουν κι αυτές σαν μάνα τους. Σπυριδούλα Αλιφραγκή, δασκάλα: Εγώ έμενα κοντά στο Νοσοκομείο. Εκεί, στα παιδικά μου χρόνια, οι γει­ τόνισσες μαζεύονταν όλες μαζί και πλέκανε. Μια μέρα ανέβηκα στην ελιά και έκοψα ξυλάκια, για να τα κάνω κοπανέλια. Τα είδε ο πατέρας μου και πήγε και μου πήρε κοπανέλια από τις φυλακές. Έτσι βλέποντας τις γειτό­ νισσες μας, από μικρό, πολύ μικρό παιδάκι, έμαθα κοπανέλι και πλέκω α-

κόμα και το αγαπώ πάντα πολύ. Μαριάνθη Χαλδαίου, [νεαρή κοπέλα]: Είμαι αγιογράφος αλλά αγαπώ πολύ και το κοπανέλι. Έχω φέρει και την ανιψούλα μου, Δήμητρα Κουτσουράκη, που είναι οκτώ χρονών. Είναι η πιο μικρή μαθήτρια εδώ. Αθανασία Λεούση, [νεαρή κοπέλα]: Είμαι από τη Χλόη. Έρχομαι εδώ κι ένα χρόνο και μου αρέσει πολύ Δέσποι,να Μπήτρου: Είμαι από τη Σουβάλα. Είχαμε μαγαζιά στην παραλία της Σουβάλας, τα­ βέρνα και καφενείο, και η μάνα μου ήθελε να τη βοηθάω, γιατί είχαμε πολ­ λή δουλειά. Έτσι δεν μπορούσα να ασχοληθώ με το κοπανέλι, που μου άρε­ σε πολύ. Όταν όμως έμεινα έγκυος, είπα του αδελφού μου να με πάει στους Αγίους, όπου έχω μία εξαδέλφη που με έμαθε. Από τότε δεν το αφήνω. Δέσποινα Λαζάρου: Είμαι από τη Σουβάλα. Η μητέρα μου και η θεία μου ξέρουν κοπανέλι πολύ καλά. Έχω, δηλαδή, κι εγώ βιώματα από τα παιδικά μου χρόνια. Έρχο­ μαι στο Σύλλογο τρία χρόνια και πάω για τέσσερα. Μου αρέσει πάρα πο­ λύ. Μου αρέσει ακόμα και ο θόρυβος που κάνουν τα κοπανέλια. Και τώρα που μεγαλώσανε τα παιδιά μου, ασχολούμαι περισσότερο. Μαρία Μισιντζή: Είναι κάποια χρόνια που ήρθα από την Αθήνα και εγκαταστάθηκα μό­ νιμα στην Αίγινα. Είμαστε φίλες με τη Δέσποινα. Μου αρέσει πολύ το κο­ πανέλι. Εδώ και πέντε περίπου χρόνια έρχομαι στο μάθημα και γίναμε μια παρέα εδώ. Αργυρούλα Αποστόλου: Έμαθα κοπανέλι από την πεθερά μου Ελένη Αποστόλου. Εκείνη, λοιπόν έχει τρία παιδιά, μεταξύ αυτών και τον άντρα μου και τα μεγάλωσε με το κοπανέλι, γιατί ο πεθερός μου ήτανε ψαράς και πότε πήγαινε για ψάρεμα, πότε όχι. Εγώ εκπροσωπώ στο Σύλλογο το τμήμα του κοπανελιού. Είναι πολύ ζωντανό τμήμα. Έχουμε ακόμη ένα τμήμα που αποτελείται κυρίως από μαθήτριες του σχολείου. Σε αυτό έρχεται και η Δήμητρα που είναι η μι­ κρότερη μας, όπως σας είπε η Μαριάνθη. Αυτό που φτιάχνω είναι αντιγραφή από παλιό σχέδιο. 0 Σύλλογος μας έχει αρχείο από παλιά σχέδια. Όταν είχε γίνει στην Πράγα η παγκόσμια έκθεση, είχαμε πάει και είχα-

με περάσει πολύ ωραία. Στην Ολλανδία δεν πήγαμε οι ίδιες, στείλαμε μό­ νο τη δουλειά μας. Όταν είχε γίνει εδώ η παγκόσμια έκθεση και το συνέδριο, οι σύνεδροι είχαν εντυπωσιαστεί πολύ με τα έργα μας. Είχαμε νιώσει τότε πολύ όμορφα και τώρα νιώθουμε όμορφα και σας ευχαριστούμε που ήρ­ θατε σήμερα και τις άλλες φορές και ενδιαφερθήκατε για το Αιγινήτικο κοπανέλι, που είναι άγνωστο στον πολύ κόσμο, ενώ εδώ, στο νησί μας, είναι ακόμα κάτι τόσο ζωντανό που το αγαπάμε τόσο πολύ! Ρούλα Σοφιανού: Γεννήθηκα και μεγάλωσα στον Πειραιά, αλλά ερχόμουνα συχνά στη για­ γιά μου Θεοδώρα Χαλδαίου, που έμενε στο Μεσαγρό. Τότε, στο Μεσαγρό, θυμάμαι πάρα πολλά κορίτσια να πλέκουν: Τη Νικολέτα, την Ειρήνη και τη Χριστίνα Ρόδη και άλλες πολλές. Από τότε που ήρθα να μείνω μόνιμα στην Αίγινα, μπήκα και εγώ στην ομάδα αυτή. Ευαγγελία Ξυδέα: Είμαι από την Εύβοια. 0 άντρας μου, όμως, Σπύρος Ξυδέας, είναι από εδώ, και έτσι έβλεπα την πεθερά μου να πλέκει. Έμαθα κι εγώ, γιατί μου ά­ ρεσε πάρα πολύ και μου αρέσει πάντα. Καίτη Οικονόμου: Είμαι γεννημένη και μεγαλωμένη στο Πασαλιμάνι. Ερχόμουνα όμως συχνά στην Αίγινα και το είχα λαχτάρα από χρόνια να μάθω κοπανέλι. Τώ­ ρα μένω εδώ, στη ν Κυψέλη. Ο πρόεδρος του Συλλόγου, ο Βασίλης ο Μουσουλέας είναι αδελφός μου και ξέροντας τη λαχτάρα μου, μου είπε: Δεν έρ­ χεσαι στο Σύλλογο να μάθεις;Έτσι ήρθα, και θα συνεχίσω. Γεωργία Λαζάρου: Είμαι από την Κυψέλη. Για δύο χρόνια μάθαινα κοπανέλι στον Μορ­ φωτικό Σύλλογο Κυψέλης. Μετά, για λόγους πέρα από τη θέληση μου, το παράτησα για δέκα ολόκληρα χρόνια, και τώρα, εδώ, συνεχίζω αυτό που είχα αφήσει στη μέση. Επιλογικά Οι επισκέψεις μου στον Μορφωτικό Σύλλογο με γέμισαν χαρά. Σκέ­ φτομαι, στο πολύ κοντινό μέλλον, που θα συνταξιοδοτηθώ, να μάθω κι εγώ κοπανέλι στην Αίγινα. Άλλωστε αιγινήτικη καταγωγή έχω και είμαι περή­ φανη γι' αυτό. Ευχαριστώ όλες τις κυρίες και δεσποινίδες που μου μίλησαν σχετικά με το κοπανέλι, είτε στα πλαίσια του Συλλόγου είτε εκτός.

Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον παπά Αναστάσιο Μαλτέζο από τον Ασώματο, ενενήντα χρόνων σήμερα, ο οποίος με συνόδευσε στο Μεσαγρό, για να πά­ ρω τη μαρτυρία της κυρίας Ροδάκη. Με την ευκαιρία αυτή, ο παπά Ανά­ στασης μου είπε ότι οι αδελφές του Σοφία, Κυριακή, Μυρσίνη και Κυρίακούλα πλεκανε μέρα νύχτα κοπανέλι. Ευχαριστώ, επίσης, την Ελένη Φουρναράκου, χάρη στην οποία γνώρισα τη Ρίτσα Καλογιάννη, και την εξαδέλ­ φη μου Μαίρη Σταυρίδου, που είναι πάντα δίπλα μου σε ό,τι κάνω. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω και στην «Αιγιναία» για τη φιλοξενία.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1

Βλ. Τατιάνας Ιωάννου Γιανναρά: Ελληνικές κλώστινες συνθέσεις, Δαντέλες, Μέλισσα 1986 2

κουσούνι λέγεται στην Αίγινα και στη Νάξο, κοσίνο ή κουσέτο λέγεται στην Κρήτη και προέρχεται από τη γαλλική λέξη coussin= μαξιλάρι. Βλ. Τατιάνας Ιωάννου Γιαν­ ναρά, Ελληνικές κλώστινες συνθέσεις κοπανέλι, Μέλισσα, ìggo, σελ. 52.

3 Στην Αίγινα πιο παλιά τα κοπανέλια τα έφτιαχναν οι φυλακισμένοι από ελιά ή από λεμονιά. Και τα ίδια τα κορίτσια, όπως φαίνεται από τις μαρτυρίες, έκοβαν μικρά κλα­ διά από τα δέντρα και έφτιαχναν αυτοσχέδια κοπανέλια. Τώρα πωλούνται στα κατα­ στήματα.

4 Βλ. Τατιάνας Ιωάννου Γιανναρά, ό.π. σελ. 59 κ α ι ^3 5 Στην Αίγινα μέχρι πρόσφατα σχεδίαζε υπέροχες δαντέλες η κυρία Άννα Ποταμιάνου γνωστή σε όλους ως «Πάραινα» " 0 Μορφωτικός Σύλλογος Αίγινας " 0 ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ", με ιστορία ηο ετών (ι 949" 2009) είχε από τη στιγμή της ίδρυσης του και συνεχίζει να έχει πλούσια δράση στα πο­ λιτιστικά πράγματα του νησιού. Διοικείται από επταμελές συμβούλιο: Πρόεδρος: Βα­ σίλης Μουσουλέας, αντιπρόεδρος: Στέλιος Κοττάκης. Γραμματέας: Άννα Χάνου, Ειδι­ κή Γραμματέας: Αργυρούλα Αποστόλου, Ταμίας: Μαίρη Σταυρίδου και μέλη: Βουτσαράς και Κώστας Φύσσας. Εκτός από το τμήμα της διάσωσης εκπαίδευσης και διά­ δοσης του κοπανελιού ο Σύλλογος έχει θεατρικό τμήμα, εκδρομικό, σκακιστικό, τμή­ μα πινγκ-πονγκ, φιλολογικό καφενείο και άλλες ποικίλες δραστηριότητες.

7 Την πρώτη ημέρα της έκθεσης, 25-5-2006, την επισκέφτηκαν 27 σύνεδροι από την Ισπανία και το Βέλγιο, την δεύτερη, 26-5-2006, 6ο σύνεδροι από την Ιταλία, τη Δανία και το S. Francisco, την τρίτη ημέρα, 27-6-2006, 127 σύνεδροι από τη Γερμανία, την Αγγλία και το Νέο Μεξικό, την τέταρτη ημέρα, 28-6-2006, 193 σύνεδροι από τη Γαλλία και τη Φινλανδία και την τελευταία ημέρα, 29-5-2006, 175 σύνεδροι από τη Βραζιλία, τις Η.Π.Α.. τον Καναδά, την Ιαπωνία, την Αυστραλία, τη Σουηδία, το Βέλγιο, την Ολλαν­ δία, την Τσεχία, τη Ρωσία και τη Μάλτα/Εργα τους εξέθεσαν οι δασκάλες Άννα Μοί­ ρα και Σπυριδούλα Αλιφραγκή και οι πλέχτρες Αλεξάνδρα Γουργούλη, Μαρία Μαρ­ μάρινου, Ευγενία Πάλλη, Θεοδώρα Λαμπαδαρίου, Θεοδώρα Λάλλου, Δέσποινα Μουτσάτσου, Δέσποινα Κανάκη, Ολυμπία Γλατζή, Ευαγγελία Ξυδέα. Ευδοκία Χαλδαίου, Ρούλα Σοφιανού. Δέσποινα Λαζάρου, Αργυρούλα Αποστόλου, Μαρία Μισιτζή, Λίτσα Σκούλου, Μαρία Ρεκλείτου και Γεωργία Κανάκη. Τα στοιχεία είναι από το αρχείο του 126

μορφωτικού συλλόγου Αίγινας "0 ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ" ° Τον Ιούλιο του 1989 ήμουν για ένα μήνα στην Αίγινα με λαογραφική αποστολή και προϊόν της αποστολής αυτής είναι το χειρόγραφο υπ' αυξ. 443°> κατατεθειμένο στο Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών 9 Οι κυρίες Ρίτσα Καλογιάννη και Ελένη Φουρναράκου μου μίλησαν για το κοπανέλι τον Ιούλιο του 2θο8 στο πλαίσιο της εντεταλμένης λαογραφικής μου αποστολής για τη χρονιά αυτή, στην Αίγινα

127

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ - ΠΕΤΡΙΤΟΤ

Η καλή νοικοκυρά είναι και δούλα και κυρά και γιάτρισσα και... τόσα άλλα! το συρτάρι της παλιάς σιφονιέρας της γιαγιάς Βασιλικός και μέσα στο παράκλι, στο ξύλινο φορτσέρι, είναι από χρόνια φυλαγμένα μι­ κρά χάρτινα σημειώματα, άλλα με συνταγές και συμβουλές νοικο­ κυριού, άλλα με μαντζούνια και γιατροσόφια. Τα περισσότερα, από τη γιαγιά Μαρία, την αδελφή της Ευανθία και τις άλλες αγαπημένες θείες. Εκείνα όμως, που η γιαγιά Μαρία με θρησκευτική ευλάβεια τηρούσε, ήταν όσα άκουγε και μάθαινε, κοριτσάκι ακόμα, από την κ. Λία Λεώνη και δεν δεχόταν καμιά μα καμιά αντίρρηση πάνω σ' αυτά! Αυτά, λοιπόν, αλλά και όσα στο σεντούκι της δικής μου θύμησης κρά­ τησα, είπα να τα μοιραστώ μαζί σας! «Για κείνα τα χρόνια, όταν το σπίτι είχε το λάδι του, το αλεύρι του, το κρασάκι του, τις κοτούλες του, και η νοικοκυρά φρόντιζε από νωρίς την κά­ θε εποχή να κάνει τις κουμπάνιες της για το χειμώνα ιδιαίτερα, η οικογέ­ νεια, και με τη βοήθεια του Θεού - Δόξα να 'χει η χάρη Του- καλά πορευ­ ότανε», έλεγε η θεία Ευδοκία, καθώς έδενε μαζί με τη γιαγιά και τη θεία Μαρίκα σε μπουκετάκια τη ρίγανη, το δυόσμο, το τσάι του βουνού, το φα­ σκόμηλο και τόσα άλλα βότανα, που τα κρεμούσαν στην anoQr\x-q, για να αποξηρανθούν σιγά σιγά μακριά από τον ήλιο. Να σημειώσω εδώ πως τα «γιατροσόφια» που ακολουθούν ήταν το πρώ­ το βήμα πριν την επίσκεψη στο φαρμακοποιό κ. Μώρο, (ιατρικό σύμβουλο της γιαγιάς και «συμβουλάτορά» της!) και ακολουθούσε, αν ήταν αναγκαίο, η επίσκεψη, ανάλογα με το πρόβλημα, στο γιατρό κ. Γαλάνη ή κ. Ξυδέα . Για τη γιαγιά μου, ένα από τα «δώρα του Θεού» ήταν το χαμομήλι! Το μάζεμα του έπρεπε να γίνει μόνο την ημέρα του Αγίου Γεωργίου, «για να 'ναι ευλογημένο και αποτελεσματικό στις θεραπευτικές του ιδιότητες», ό­ πως έλεγε.

-Πονοκέφαλος; Χαμομήλι, όχι πολύ ζεστό, με μια κουταλιά μέλι!

-Άγχος για τους διαγωνισμούς; Χαμομήλι αρκετά γλυκό!

-Πονούσαν τα μάτια; Κομπρεσούλες από βαμβάκι βουτηγμένες σε χα­ μομήλι για λίγα λεπτά επάνω στα κλειστά βλέφαρα!

-Ημικρανίες; Κομπρέσες με χαμομήλι στους κροτάφους! Τσιμπήματα εντόμων; Επαλείψεις με κρύο χαμομήλι πάνω στο ερεθισμένο δέρμα! Πιστεύω πως ήταν η πρώτη που... λανσάρισε το παγωμένο τσάι και στή­ ριξε τις ευεργετικές του ιδιότητες. Ιούνιος 1966, διαγωνισμοί στην Α' Λυ­ κείου και η γιαγιά πάγωνε στο ψυγείο του πάγου, γυάλινα μπουκάλια τσάι με ζάχαρη και λεμόνι! «Αυτό το αναψυκτικό είναι ένα καλό τονωτικό, για να σου διώχνει τη νύστα και να μπορείς να διαβάζεις με άνεση τις βραδι­ νές ώρες με τη δροσιά», έλεγε. Και το ταξίδι στις έξυπνες «τεχνικές» του νοικοκυριού, τότε που ακό­ μα η τεχνολογία δεν είχε μπει επιθετικά στα σπίτια μας, για να μας κάνει τη ζωή ευκολότερη, συνεχίζεται με το... ξίδι! Το ξίδι που χρησιμοποιούσε για «ίαση», το ήθελε να προέρχεται από κρασί, πουδεν έκανε και πολύ κό­ πο να το βρει. Όλο και κάτι δε θα πήγαινε καλά με το «ψήσιμο του μού­ στου» σε κάποιο από τα βαρέλια του θείου Αποστόλη απέναντι μας ή στην μπακαλοταβέρνα της κυρά Κυριακούλας λίγο πιο πάνω! Κάψιμο από τον ήλιο ή φαγούρα στο δέρμα; Ξίδι! Σε λάρωνε (δάγκωνε) σφίγγα; Ξίδι! Αν το τσίμπημα έδειχνε «επίμονο», πίεζε να βγει το κεντρί και μετά, αμμω­ νία! Αν δεν είχε αμμωνία, έλιωνε μια γεμάτη κουταλιά αλάτι σε ένα ποτή­ ρι νερό. Να πέσει ο πυρετός; Κομπρέσες στο μέτωπο με ξίδι και νερό σε ίσα μέρη! Αρωματικό ξίδι για τις σαλάτες;Ένα δύο κλωναράκια αποξη­ ραμένου δυόσμου ή ρίγανης ή βασιλικού μέσα στο γυάλινο μπουκάλι με το ξίδι! Άλατα σε καράφες και μποτίλιες; Μια ολόκληρη νύχτα συντροφιά με ξίδι και την άλλη μέρα μετά το πλύσιμο τους, λαμπερές και αστραφτε­ ρές! Για να πλυθούν καθρέφτες και τζάμια; Νερό και ξίδι για θεαματικά αποτελέσματα! Δυσάρεστη μυρωδιά αβγού σε πιάτα ή ποτήρια; Ξίδι, και στη σαπουνάδα και στο ξέβγαλμα! Γυαλιστικό για καραβάνες, ταψιά, μπρί­ κια και ό,τι χάλκινο; Μείγμα από ξίδι και αλάτι, λίγο τρίψιμο, και τα χαλκώματα καλύτερα από καινούρια! Άτονα τα χρώματα στα υφαντά χαλά­ κια; Ψέκασμα με ξίδι και νερό, βούρτσισμα με τρίχινη βούρτσα. Σαν να τα 'βγάλε, λες, η ανυφάντρα μόλις απ' τον αργαλειό! Κάτι ενοχλεί τη μύ­ τη σαν πλησιάζεις το νεροχύτη; Ξίδι και μαγειρική σόδα σε ίσα μέρη για μισή ώρα μέσα στο σιφόνι του νεροχύτη! Το ξίδι, το αλάτι, η αμμωνία, η μαγειρική σόδα, το λεμόνι, τα αρωμα­ τικά φυτά, τα βότανα, ο ελληνικός καφές ήταν μερικά από τα δυνατά ό­ πλα της γιαγιάς, για να τα βάζει με τον κάθε «εχθρό», που απειλούσε την υγεία μας ή την καθαριότητα του σπιτιού!

-Εσωτερικό πλύσιμο του ψυγείου; Μαγειρική σόδα και νερό!

-Αστραφτερή λάμψη σε ασημένια κοσμήματα και μαχαιροπήρουνα; Μαγειρική σόδα!

-Φωτιά στο τηγάνι με το λάδι; Μαγειρική σόδα για άμεση πυρόσβεση!

-Κιτρινισμένο ή λεκιασμένο το μάρμαρο του νεροχύτη; Κάτασπρο με ... οξυζενέ!

-Για τις μυρωδιές του ψυγείου ; ι ) Ελληνικός καφές πηχτός σ' ένα πο­ τηράκι! 2)Μια κιμωλία στο βάθος ενός ραφιού! 3)Ενα μπολάκι με ξίδι! 4) Ένα μπαστουνάκι κανέλας στο ράφι! Έμεινε μυρωδιά στα δάχτυλα από σκόρδο ή κρεμμύδι; Πολύ απλό. Τα τρίβεις με λίγο ελληνικό καφέ!

-Ψάχνουμε κι άλλον τρόπο για να διώξουμε την αβγουλίλα από πιάτα και ποτήρια; Ελληνικός καφές!

-Λεκέδες στα δάχτυλα της γιαγιάς από βύσσινα, καθώς αφαιρούσε τα κουκούτσια με την ... ειδική φουρκέτα; Βγαίνουν με ... οδοντόπαστα!

-Και δεύτερος τρόπος για εκθαμβωτική γυαλάδα στα ασημικά και τα ασημένια; Οδοντόπαστα!

-Τρόποι για να μειώσεις τις μυρωδιές στην κουζίνα από κουνουπίδι ή λάχανο που βράζουν ; Μια φέτα ψωμί μέσα στην κατσαρόλα ή στύβεις μισό λεμόνι και ρί­ χνεις μέσα την πλυμένη λεμονόκουπα!

-Αρωματικό κρεμώδες σαπούνι; Όλα τα υπολείμματα των διαφόρων αρωματικών σαπουνιών σε βαζά­ κι και κάθε τόσο λίγες σταγόνες καυτό νερό. Γινόταν μια ομοιογενής μά­ ζα και δεν ξέμενες ποτέ από σαπούνι για τα χέρια!

-Καθαρίζεις επικίνδυνες δράκαινες ή σκορπιούς (ψάρια); Δίπλα στο νεροχύτη ετοιμοπόλεμος ο σφογγός (αγριόχορτο), για να στά­ ξει το γάλα του αν δεχτείς ...επίθεση.(0 σφογγός έσωσε κάποτε το μεγά­ λο δάχτυλο στο δεξί χέρι της γιαγιάς από χτύπημα δράκαινας, αφήνοντας μόνο τρεις μικρές ουλές πίσω από το νύχι, και δεν χρειάστηκε να το α­ κρωτηριάσουν! Από τότε στην αυλή μας υπήρχε πάντα ο σφογγός, που τον περιποιόταν καλύτερα κι από βασιλικό πλατύφυλλο!) «Κι όλα μοιάζαν ουρανός...», όπως λέει το τραγούδι, με τη γιαγιά μου στο σπίτι! Ένα σπίτι, που οι «διαχρονικές» μυρωδιές του είναι ακόμα τρι­ γύρω μου! Χειμώνας, και το σπίτι μοσχοβόλαγε από τα «μαγικά» της γιαγιάς, που είχε το δικό της τρόπο να εξαφανίζει τις μυρωδιές που μας χάριζε η κου­ ζίνα, αφού τα παράθυρα λόγω εποχής άνοιγαν λίγες φορές κι από λίγο!

-Θέλεις να διώξεις μυρωδιές; ι) Πάνω στη ζεστή σόμπα μέσα σ' ένα ταψάκι, σκόνη ... ελληνικού κα­ φέ! Ϊ) Στο ταψάκι, επίσης, μόνο φλούδες εσπεριδοειδών!

3) Σε κατσαρόλα που βράζει νερό, μια χούφτα μπαχαρικά: γαρίφαλα, κανέλα, βανίλια ή αρωματικά φυτά: δεντρολίβανο, ευκάλυπτο, δυόσμο.

Μια δυο βράσεις με κλειστό καπάκι κι, όταν το ανοίξεις, οι υδρατμοί με­ ταφέρουν παντού το άρωμα!

-Ήθελες οι «ελβιέλες» σου να μη προκαλούν με το ... άρωμα τους; Εκτός από το εβδομαδιαίο πλύσιμο τους, μόλις ζέσταινε ο καιρός, η για­ γιά συμβούλευε: «αν αποβραδίς τα περνάς εσωτερικά με πανάκι ποτι­ σμένο σε μπλε οινόπνευμα ( κάθε δυο μέρες να το επαναλαμβάνεις) και τα αφήνεις όλη τη νύχτα έξω και κάτω από το πεύκο της αυλής, καμιά ...ευ­ ωδιά δε θα τους κάνει γειτονικό»!

-Σ' ενοχλεί κάπου το παπούτσι; «Ποτίζεις» το σημείο εκείνο με μπλε οινόπνευμα και το φοράς αμέσως! Οι γνώσεις της γιαγιάς για τα παπού­ τσια ήταν οι πλέον έγκυρες και ούτε δεχόταν αμφισβήτηση, γιατί τις είχε πάρει από τα γνωστά καταστήματα υποδημάτων, ΜΟΤΓΕΡ και ΦΥΤΑΝΙΔΗΣ του Πειραιά αλλά και το επίσης γνωστό «Τποδηματοποιείον Δημ. Μαργαρώνη» στην Αίγινα!

-Υποψία για γρίπη; Βράζουμε για 2-3 λεπτά μια φλούδα κανέλας κι ένα γαρίφαλο. Το ξεκουράζουμε 2ο λεπτά, σουρώνουμε, προσθέτουμε το χυμό μισού λεμονιού και μια κουταλιά μέλι. Το πίνουμε ζεστό!

-Αρχή πονόλαιμου; Μια ή δυο κουταλιές χλιαρό πετιμέζι και μαλακά πανάκια ζεσταμένα με το σίδερο, ως επιθέματα, γύρω από το λαιμό!

-Βήχας; Σ' ένα ποτήρι νερό βράζουμε για λίγα λεπτά, ένα κουταλάκι θυμάρι με λίγους σπόρους γλυκάνισο. Αφήνουμε να μείνει «ήσυχο» 2θ λε­ πτά, το σουρώνουμε και προσθέτουμε μια κουταλιά μέλι. Πίνουμε τρεις φορές την ημέρα και φτιάχνουμε καινούριο κάθε τρεις με τέσσερις ημέρες!

-Σπιτική καταπραϋντική λοσιόν για τα χέρια; Η μπουγάδα με αλισίβα, άφηνε κόκκινα, σκασμένα και ταλαιπωρημένα τα χέρια. Τα υλικά για τη λο­ σιόν, που η γιαγιά τη χάριζε και στις γειτόνισσες, ήταν: μία κουταλιά κοφτή μέλι, μία λάδι και μία λεμόνι, ή με τις ίδιες δόσεις χρησιμοποιούσε γλυκερί­ νη, λεμόνι και ανθόνερο. Τα έριχνε μέσα σ' ένα μικρό βαζάκι με βιδωτό κα­ πάκι, που, πριν το ανοίξει, το κούναγε δυνατά, για να «δέσουν» τα υλικά!

-Ναυτία από το λεωφορείο στη διαδρομή από το λιμάνι μέχρι να φτά­ σεις στον Κοντό για τον Άγιο Νεκτάριο και η ώρα να είναι 6:30 το πρωί; Οι γνωστές «Δραμαμίνες», που μου προκαλούσαν, ακόμα και στο άκουσμα, ναυτία, αποκλείονταν. Έπρεπε να είμαι νηστική, για να κοινωνήσω. Τού­ τη τη φορά ο παππούς έδινε τη λύση. Δάγκωνα ένα σπίρτο με κλειστό το στόμα, με τη «σπιρτάδα» προς τα μέσα, χωρίς να ακουμπώ τη γλώσσα! Έτσι όλα πήγαιναν πολύ καλά και στο γυρισμό το έπαθλο ήταν μια στάση στη «Στάνη», του Σωκράτη του Χατζίνα, για παγωτό χωνάκι με εκείνη την ονειρεμένη γεύση, φιστίκι και βανίλια!.. Όλ' αυτά αλλά και άλλα πολλά τότε, στην όμορφη Αίγινα, εκείνου του παλιού καλού καιρού!...

Ο ποιητής Βασίλης

132

Κουμπενάς

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ*

Το έργο του Αιγινήτη ποιητή Βασίλη Κουμπενά (Β.Κ.) μνήμη του Αιγινήτη ποιητή Βασίλη Κουμπενά (Β.Κ.), 12 χρόνια με­ τά το θάνατο του, είναι παρούσα στον κύκλο των ανθρώπων που τον γνώρισαν προσωπικά, αλλά και σε άλλους που άκουσαν γι' αυ­ τόν ή, κυρίως, διάβασαν τα ποιήματα του. Οι τοπικές κοινωνίες, άλλωστε, μικρές και με κάποιο τρόπο περιορισμένες, ευνοούν τη διατήρηση της μνή­ μης των ανθρώπων που εξέθρεψαν στους κόλπους τους και ιδιαίτερα αυ­ τών που έκαναν ή, ακριβέστερα, πρόσφεραν κάτι πέραν του συνήθους. Η εικόνα που προβάλλεται μέσα απ' αυτήν τη μνήμη, αν βέβαια μπορεί να ειπωθεί κάπως έτσι, είναι: ποιητής με γενικότερα καλλιτεχνικά ενδιαφέ­ ροντα, γιατρός στο επάγγελμα, μποέμ που συνδύαζε τη διασκέδαση με την ποιοτική συζήτηση και το στοχασμό. Πέθανε πρόωρα, 47 ετών, από καρ­ κίνο. Αυτά ως προς την εικόνα. Στην κριτική επαφίενται τα ειδικότερα: η παρουσίαση και ο σχολιασμός των ποιημάτων του.

Η

Ο Β.Κ., λοιπόν, εξέδωσε μία και μοναδική ποιητική συλλογή, το Μάιο του 1995' δύο χρόνια πριν από το θάνατο του, με δικά του έξοδα, σε 300 αντίτυπα. Η συλλογή περιλαμβάνει 182 ποιήματα που καλύπτουν περίπου μια εικοσιπενταετία ποιητικής έμπνευσης. Δεν υπήρξαν επανεκδόσεις. Δεν είναι εύκολα εξακριβώσιμο πώς και πού διατέθηκαν αυτά τα 300 αντίτυ­ πα. Πάντως, κάποια απ' αυτά μοιράστηκαν δωρεάν από τον ποιητή σε φί­ λους και γνωστούς. Πριν από την έκδοση αυτή, που πιθανότατα περιλαμ­ βάνει τα «άπαντα» του ποιητικού του έργου, ο ποιητής μοίραζε ποιήματα του σε χειρόγραφα. 0 τίτλος της συλλογής είναι: «Φωτοβολίδες στο μαύ­ ρο του τηλεσκοπίου». Η συλλογή δεν προλογίζεται. Ωστόσο, η απουσία αυτή είναι ερμηνεύσιμη: ο Β.Κ., κατά το μάλλον, απέφυγε τον πρόλογο, για να αφήσει τον αναγνώστη ανεπηρέαστο από κρίσεις και αξιολογήσεις που κατ' ανάγκην υπάρχουν σε τέτοιους προλόγους. 0 αναγνώστης, έτσι, καλείται να κατανοήσει τα ποιήματα καθαυτά, στην «απόλυτη τιμή» τους, πέρα από θεωρητικές παρεμβάσεις που, συνήθως, λειτουργούν σε βάρος της υποβλητικής δύναμης, της μαγείας, του ποιητικού λόγου. Τα πνεύμα„φιλόλο τικά δικαιώματα ενός συγγραφέα δεν είναι και ερμηνευτικά, είχε χαρά- Λύκειο Αίγινας.

133

κτηριστικά πει, από τη δεκαετία, ήδη του '30, η συγγραφέας Μ. Γιουρσενάρ στον πρόλογο του σπουδαίου βιβλίου της «Το στεφάνι και η λύρα». Άλλωστε, η αντίληψη του Β.Κ. για την ποίηση ή, και ειδικότερα, για τη δι­ κή του ποίηση ή, ας ειπωθεί τελικά έτσι, ο «κατά Κουμπενάν» ορισμός της ποίησης, αυτά δηλαδή που θα στοιχειοθετούσαν τον πρόλογο «βγαίνουν», και μάλιστα με επαρκή σαφήνεια, από τα ποιήματα του. Κι αυτή η σαφή­ νεια, ούτε κατ' ελάχιστον δεν παρεκτρέπεται στο διδακτισμό ή την απλοϊκότητα. Αντιθέτως, παραμένει παράλληλη με τη διανοητική κομψότη­ τα που απαιτεί η λογοτεχνική αισθητική. Πράγματι, η ποίηση του Β.Κ. εί­ ναι διαυγής: οι συμβολισμοί της είναι προφανείς και οι αμφισημίες της εύ­ κολα διαγνώσιμες ως προς την εναλλακτικότητα των ερμηνειών τους. Εκεί που απαιτείται μια δεύτερη ανάγνωση καταγράφεται μεγαλύτερο βάθος, όχι πραγματική νοηματική δυσκολία. Και πέρα απ' αυτά, στην κατανόη­ ση της βοηθούν κυρίως, θα 'λεγα, κάποιοι σταθεροί και ευκρινείς θεματι­ κοί άξονες που τη διαπερνούν, λίγο - πολύ, σε όλη της την έκταση. Θα παρουσιάσω και θα σχολιάσω αυτούς τους θεματικούς άξονες με ενδεικτικές αναφορές στα ποιήματα. Η παρουσίαση αυτή πέρα από τις νοηματικές παρατηρήσεις, φυσικώ τω λόγω, συνέλκει και παρατηρήσεις γλωσσοϋφολογικού χαρακτήρα. Θεματικός άξονας α': Η ποίηση είναι άμυνα απέναντι στο Κακό. Στο πρώτο ποίημα της συλλογής που τιτλοφορείται «Ρωγμή» οι τρεις πρώτοι στίχοι είναι: «Τραγούδι μου η ποίηση / νυχτερινού ερωτιδέα / που ξέβαψε το μακιγιάζ του». Το ξεβαμμένο μακιγιάζ στερεί από τον ερωτι­ δέα την ακτινοβολία. Το Κακό ήδη συντελέστηκε με τη συνεργεία της νύ­ χτας. Χωρίς το μακιγιάζ το σκοτάδι παντοκρατορεί και ο ερωτιδεύς είναι πεπτωκώς, αφανής, ανενεργός, άοπλος, εξόριστος. Προσφεύγει, τότε, στην ποίηση. Εκεί επιχειρεί την αποκατάσταση της χαμένης του δύναμης. Η ποί­ ηση είναι για όλους, είναι το χωρίς σύνορα βασίλειο, φιλοξενεί και τους πεπτωκότας ή κυρίως αυτούς. Είναι στήριγμα. Η ακραία συνέπεια μιας τέ­ τοιας στάσης, όπου η ποίηση επιστρατεύεται ως έσχατη γραμμή άμυνας, διατυπώθηκε με επιγραμματική έμφαση από τον μεγάλο ποιητή Ράινερ Μαρία Ρίλκε: «Δεν ζω για να γράφω ιτοιήματα, αλλά γράφω ποιήματα για να ζω». Εκτιμώ, λοιπόν, ότι δεν είναι τυχαίο που η «Ρωγμή» είναι το πρώ­ το ποίημα της συλλογής και κυρίως για την επιγραμματικά διατυπωμένη σημασία του πρώτου στίχου: «Τραγούδι μου η ποίηση». Κάπου εδώ ανι­ χνεύεται και ο πυρήνας του «κατά Κουμπενάν» ορισμού της ποίησης (ή και της ποίησης του). Εναπόκειται, βέβαια, η λέξη τραγούδι να λειτουρ­ γήσει στο γλωσσικό αίσθημα του αναγνώστη με τις έννοιες παρηγορητικός λόγος και λανθάνουσα ελπίδα. Και σ' αυτό συνηγορούν, εμφανώς, τα συμ­ φραζόμενα του ποιήματος, οι άλλοι στίχοι. Ως σχετικό δείγμα παραθέτω

αυτούσια τη β' στροφή της «Ρωγμής»: «ρωγμή στο κέλυφος / που άνοιξες δίοδο στη σιωπή του / φωνή λαού, ν' ανέβω τα σκαλιά, / να δω τον αριθμό σου φωτισμένο / τώρα που η ελπίδα του, μεστή / μέλλει να γίνει μαύρη τρύ­ πα / συρρικνωμένη αντιύλη / στο ουρανολόγιο του μυστηρίου». Χωρίς άλ­ λα σχόλια υπογραμμίζω τις λέξεις: «ρωγμή στο κέλυφος», «δίοδο», «φω­ τισμένο», «ελπίδα». Στο ποίημα που τιτλοφορείται «Οι ρακοσυλλέκτες» (σελ. 65) οι ποιη­ τές εμφανίζονται ως οι ενσαρκωτές του αγώνα για το Καλό. Αυτοθυσιάζονται «με την κρυφή κι ανίατη αιμορραγία τους» (8°ζ στίχος), «μέχρι να δώσουνε φωνή σ' αυτόν τον τόπο / τον άδειο από πρόσωπα και πράγμα­ τα γνωστά» (6°ζ και 7 ο ς στίχοι). Οι ποιητές είναι οι Μεσσίες. Μόνον αυτοί μπορούν να αναλάβουν αυτό το ρόλο. Μόνον αυτοί εμφανίζονται πρόθυ­ μοι για τη μεγάλη υπέρ πάντων θυσία. Το ποίημα φαίνεται να είναι βιβλι­ κής έμπνευσης, αφού η αιμορραγία των ποιητών παραπέμπει, σχεδόν συ­ νειρμικά, στη βιβλική φράση: «τούτο εστί το αίμα μου το περί πολλών εκχυνόμενον εις άφεσιν αμαρτιών». Ωστόσο, αυτή είναι, εκτιμώ, μια μορφο­ λογική, δηλαδή εξωτερική αναλογία. Το περιεχόμενο του ποιήματος, όσο τουλάχιστον μπορεί να αποδεσμευτεί από τη μορφή, είναι κοινωνικής έ­ μπνευσης, ενδοκοσμικό, και ξένο προς μια θεολογικού τύπου μεταφυσική: Η «φωνή του τόπου» που αγωνίζονται να αναστήσουν οι ποιητές είναι μια υψηλή και μακραίωνη πολιτιστική παράδοση, που ανατρέχει, βέβαια, και στους προχριστιανικούς χρόνους. Και βρίσκεται, τώρα, σε μαρασμό, ανα­ ξιοπαθεί, στις σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες. Τα «πρόσωπα και τα πράγ­ ματα τα γνωστά» είναι τα εκ της παραδόσεως υπάρχοντα εν ημίν, που δεν μπορούν να επανεμφανιστούν στο προσκήνιο της πεπτωκυίας σύγχρονης ζωής. Ελλοχεύουν κάπου στο ασυνείδητο, εξ ου και «γνωστά». 0 ποιητής καταγγέλλει το σύγχρονο εκβαρβαρισμό, όπου το πνεύμα εξορίζεται και η ιστορική μνήμη τελεί εν υπνώσει. Αυτό είναι το Κακό, απέναντι στο ο­ ποίο αμύνεται η ποίηση. Το εξόριστο πνεύμα δικαιούται μια ολική επανα­ φορά, πρέπει όμως κάποιοι να μιλήσουν εξ ονόματος του. Και αυτοί είναι οι ποιητές, γιατί αυτοί μπορούν να δουν τα υπό των άλλων μη ορώμενα. Η καταγγελία του Β.Κ., εδώ, οπωσδήποτε έχει κάποια αναλογία με το πε­ ρίφημο Ελύτειο σπάραγμα: «Εξύριστε ποιητή, στον αιώνα σου λέγε τι βλέ­ πεις». Παραθέτω ολόκληρο το ποίημα «Οι ρακοσυλλέκτες»: «Οι ποιητές / σαν στοργικοί ρακοσυλλέκτες / μαζεύουν τ' απορρίμματα τις νύχτες / ό­ πως παιδιά τους κερδισμένους βώλους / και τα στοιβάζουν μες τις φλέβες τους / μέχρι να δώσουνε φωνή σ' αυτό τον τόπο / τον άδειο από πρόσωπα και πράγματα γνωστά / με την κρυφή κι ανίατη αιμορραγία τους». Θεματικός άξονας ßse: Η ποίηση έχει τη δική της, ξεχωριστή, μεταφυ­ σική.

Τα ποιήματα του Β.Κ. είναι σύντομα και οι στίχοι ολιγόλεξοι. Κυριαρ­ χεί η αίσθηση του απέριττου, είναι απαλλαγμένα από «μουσικές και μα­ λάματα», όπως θα 'λέγε και ο Σεφέρης, που θα τους πρόσθεταν βάρος και επιτήδευση. Στο ύφος τους υπάρχει μια αποφθεγματική χροιά, αλλά ο με­ τρικός τους ρυθμός εκπέμπεται χαμηλόφωνα και ήρεμα. Ωστόσο, αυτή η ηρεμία ενίοτε διακόπτεται, χωρίς αντιαισθητικά αποτελέσματα, από ασυ­ νήθιστες λέξεις που έρχονται από τον κόσμο των θετικών επιστημών και δη της ιατρικής: «λαθρόβιες μαρμαρυγές», «θρόμβος εκκόλαψης», «κο­ χλίας δίχως βλέννη», «μονοκυττάριες ειδήσεις», «βαθύ αιδοίο», «λόχμες του εγκεφάλου», «μοίρα αιμομιξίας», «αντιύλη», «οστεοθήκη». Το χα­ μηλόφωνο και ανεπιτήδευτο ύφος, πέρα από τα άλλα, είναι η αναγκαία συνθήκη για να κάνει ο ποιητής τις εξομολογήσεις του («Το μεράκι, το φαρ­ μάκι / που το σώμα πλημμυρίζει / είναι η μόνη προσευχή / που το πνεύμα μου γνωρίζει».) Χαρακτηριστικό, επίσης, του ποιητικού ύφους του Β.Κ. είναι μια υφέρπουσα ή και ανοιχτή, ακόμη, ειρωνεία, δηλωτική ενός πνεύ­ ματος αποστασιοποίησης του ποιητή από τα ρηχά και ευτελή πράγματα («Της είπε περισσότερα / απ' ότι ο Ρωμαίος στην Ιουλιέττα / όμως εκείνη είχε πάθει / χρονία χρηματιύδη κώφωση»). Κλείνω μ' αυτό: 0 Β.Κ. είναι ένας άξιος ποιητής που δεν πρέπει να πε­ ράσει στη λήθη. Κανένας, άλλωστε, ποιητής δεν πρέπει να χάνεται στη λή­ θη. Οι ποιητές είναι εκείνα τα όντα που δικαιώνουν, πράγματι, το περίφη­ μο απόφθεγμα του Μαγιακόφσκι: «Η δημιουργία του κόσμου δε σταμά­ τησε, τη συνεχίζουν οι ποιητές».

140

Πολιτιστικά περιοδικά από όλη την Ελλάδα

Από αυτό το τεύχος, σε μια μόνιμη στήλη, η Αιγιναία θ« φιλοξενεί το πορ­ τρέτο μιας πολιτιστικής έκδοσης από κάποιο άλλο μέρος της Ελλάδας. Αντί­ στοιχες περιοδικές εκδόσεις με αυτήν της Αιγιναίας υπάρχουν πολλές, μόνο που σπάνια καταφέρνουν να γίνουν γνωστές έξω από τα τοπικά όρια της κοι­ νωνίας στην οποία απευθύνονται. Θελήσαμε, λοιπόν, να αφιερώσουμε μια στή­ λη σε αυτές τις εντόπιες, λόγιες, ομάδες, που μέσα από τις σελίδες τους α­ πευθύνονται σε ένα δικό τους αναγνωστικό κοινό με θέματα λογοτεχνίας και αρχιτεκτονικής, τοπικής ιστορίας, προστασίας του περιβάλλοντος, λαϊκού πο­ λιτισμού. Είπαμε να ξεκινήσουμε με τη Σαλαμίνα, με την ευχή το κλείσιμο του περιοδικού να είναι παροδικό και Οι Ρυθμοί της Σαλαμίνας να ξαναβρούν σύ­ ντομα και πάλι τη θέση τους στην πολιτιστική κίνηση του νησιού. Ελένη Σταμπόγλη ΤΑΣΟΥ Π. ΚΑΡΑΝΤΗ*

«ΡΥΘΜΟΙ» της Σαλαμίνας Το ιστορικό ενός πολιτιστικού περιοδικού ο 1999' ¥·ζ τ ο κλείσιμο της δε­ καετίας του 'go και την έναρξη του νέου αιώνα και της νέας χιλιετίας (2000), δημιουργήθηκε στη Σαλαμίνα η Πολιτιστική Κίνηση «Ρυθ­ μοί», η οποία ήταν μια ιδέα του γρά­ φοντος, που την υλοποίησε μαζί με τον Ηλία Δρίβα και που, στην ουσία, αποτέλεσε την ένωση των Σαλαμινίων συγγραφέων - λογοτεχνών. Αλφαβητικά τα αρχικά μέλη της ή­ ταν οι εξής : Τζένη Αλάισκα, Αντώ­ νης Ανδριανός, Στεργιάννα Γιαφεντή, Αθηνά Γραμματικού, Ευαγγε­ λία Δουμένη, Ηλίας Δρίβας, Τάσος

Τ

PY0MGI Τ Η ς : ΖΑΛΑΜΙΝΑς

Η ΒΙΤΟΡΙΑ THE MOVEIKHS ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ Ο ΤΡΟΜΟΣ ETON ΚΪΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ ΤΟ ΚΑΡΝΑΠΟ ΤΟΥ Αϊ ΝΙΚΟΛΑ ΣΑΡΩΝΙΚΟ* ΚΟΛΠΟΣ ΤΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΚΑΪΕΡΙΝΛ ! £ ! ί ί Υ · M . W J .

LfiKYÖEPIOY

* 0 Τάσος Π. Καραντής διετέλεσε Πρόεδρος της Πολιτιστικής Κίνησης «Ρυθμοί» και Εκδότης του περιοδικού «Ρυθμοί της Σαλαμίνας» (2001-2003).

141

ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΗ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ ΧΡΗΣΗΣ 2008

Qjliè.J«J°».Ai°!^.n.Î^..?!1^.XP^.^»<Tn^,Ë,AAa5oç; K.rtuìfiy\pi}_ Α. ΠροβόττουΑου στην Ετήσια Γενική Συνέλευση των Μετόχων 1S Απριλίου 20Q9

Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Ol ΠΡΟΟΠΤίΚΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ KAt ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Η παγκόσμια κρίση έχει επηρεάσει αρνητικά και την ελληνική οικονομία. Και εν μέρει λόγω αυτής, έχουν αποδυναμωθεί οι ευνοϊκοί παράγοντες που επί πολλά χρόνια στήριζαν την αναπτυξιακή διαδικασία στη χώρα μας Στα χρόνια της ισχυρής ανάπτυξης, η εγχώρια ζήτηση αυξανόταν ταχύτερα από την εγχώρια προσφορά, ο πληθωρισμός διαμορφωνόταν σε επίπεδα μονίμως υψηλότερα αττά το μέσο όρο της ζώνης του ευρώ, το έλΛειμμα ταυ ισοζυγίου τρεχουσών αυναλΑανών διευρυνόταν και το εξωτερικό χρέος του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα διογκωνόταν συνεχώς. Το μέγεθος και η επιμονή των ανισορροπιών αυτών υποδήλωναν καθαρά ότι οι διαρθρωτικές αλλαγές που συντελέστηκαν δεν ήταν επαρκείς Ίσως ενέπνεαν εφησυχασμό οι σχετικά υψηλοί ρυθμοί οικονομικής ανάπτυξης και η συμμετοχή στη ζώνη του ευρώ, η οποία εξασφάλιζε συνθήκες σταθερότητας με χαμηλά επιτόκια. Σήμερα, η παγκόσμια κρίση έχει αναδείξει εναργέστερα τις χρόνιες μακρό-ανισορροπίες και τις διαρθρωτικές αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας Ο ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης επιβραδύνθηκε από 4% το 2007 σε 2,9% το 2008 (2,4% το τελευτοίο τρίμηνα του έτους), κυρίως λόγω της μεγάλης πτώσης των επενδύσεων. Εκτιμάται ort το 2.000 ti οικονομική δραστηριότητα θα είναι στάσιμη. Είναι μάλιστα πιθανό να σημειωθούν μέσα στο έτος και αρνητικοί ρυθμοί ετήσιας μεταβολής του ΑΕΠ, ενώ ενδέχεται η εξέλιξη της δραστηριότητας να είναι ακόμη δυσμενέστερη σν οι διεθνείς οικονομικές συνθήκες χειροτερεύσουν ουσιωδώς. Τα μέχρι στιγμής στοιχεία είναι χαρακτηριστικά Σε ετήσια βάση, τον Ιανουάριο εφέτος, σε σύγκριση με πέρυσι, ο όγκος των λιανικών πωλήσεων μειώθηκε κατά 5,8% και ο όγκος της ιδιωτικής οικοδομικής δραστηριότητας βάσει αδειών κατά 33,5%, ενώ το πρώτο δίμηνο η παραγωγή της μεταποίησης υποχώρησε κατά 10% και η αξία των εξαγωγών αγαθών (εκτός καυσίμων και πλοίων) κατά 20% περίπου. Τέλος, το πρώτα τρίμηνο οι νέες κυκλοφορίες αυτοκινήτων ιδιωτικής χρήσεως μειώθηκαν κατά 33,7% Η κρίση επηρεάζει, μεταξύ άλλων, την οικονομική δραστηριότητα με διττό τρόπο. Πρώτον, οι τράπεζες εφαρμόζουν αυστηρότερα κριτήρια όταν χορηγούν πιστώσεις, καθώς αναμένουν άνοδο του πιστωτικού κινδύνου και των επισφαλειών, Περιορίζεται έτσι η προσφορά δανείων, Δεύτερον, υποχωρούν σημαντικά αι προσδοκίες και η εμπιστοσύνη των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών Παρατηρείται έτσι συγκρότηση της κατανάλωσες (ιδίως διαρκών καταναλωτικών αγαθών), πτώση των επενδύσεων σε κατοικίες και υποχώρηση της διάθεσης των επιχειρήσεων για ανάληψη κινδύνων, με αποτέλεσμα να μειώνονται οι επιχειρηματικές επενδύσεις. Περιορίζεται επομένως και η ζήτηση πιστώσεων από τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις. Η υποχώρηση της παγκόσμιας οικονομικής δραστηριότητας και του διεθνούς εμπορίου δα πλήξουν καίρια τις ελληνικές εξαγωγές αγαθών. Επίσης 8α υποχωρήσουν οι ταξιδιωτίκές εισπράξεις, ενώ οημαντικά μειωμένες 8α είναι και οι εισπράξεις άπό τη ναυτιλία, λόγω της υποχώρησης των ναύλων και της συρρίκνωσης του πογκόσμιου εμπορίου. Εκτιμάται ότι η πτώση των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών, σε σταθερές τιμές, θα είναι της τάξεως του 12%. Ορισμένοι πάντως παράγοντες ενδέχεται να μετριάσουν τις δυσμενείς επιπτώσεις της κρίσης Μεταξύ άλλων, η πτώση των τιμών του πετρελαίου οδηγεί σε αισθητή αποκλιμάκωση του πληθωρισμού και ενίσχυση του πραγματικού διαθέσιμου εισοδήματος Επίσης, η προβλεπόμενη αύξηση των μέσων πραγματικών αποδοχών των μισθωτών - ακόμη και αφού ληφθούν επίσης υπόψη ο παρατηρούμενος περιορισμός του μέσου xpóvou εργασίας και η αναμενόμενη μείωση της απασχόλησης - μπορεί να στηρίξει αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης έως και 1%, Τέλος, η εφαρμογή του σχεδίου ενίσχυσης της ρευστότητας εκτιμάται ότι 8α συμβάλει ώστε ο ρυθμός πιστωτικής επέκτασης προς τον ιδιωτικό τομέα να είναι υψηλότερος από το ρυθμό αύξησης του ονομαστικού ΑΕΠ. Η τελική διαμόρφωση βεβαίως του ρυθμού αυτού δεν εξαρτάται μόνο από την προσφορά, αλλά και από τη ζήτηση δανείων. Και η τελευταία, λόγω της χαμηλής ροπής προς διενέργεια δαπανών, θα τείνει να εξασθενήσει.

144

Η απασχόληση το 2008 αυξήθηκε κατά 1,1%, αλλά εφέτος εκτιμάται ότι θα καταγραφεί μικρή μείωση του αριθμού των απασχολουμένων. Σχετικά ττιο σημαντική όμως 8α είναι η μείωση του μέσου χρόνου εργασίας, τόσο επειδή σε ορισμένες επιχειρήσεις περικόπτονται οι υπερωρίες, όσο και επειδή μειώνεται το κανονικό ωράριο εργασίας. Προβλέπεται ότι η μείωση ταυ συνολικού αριθμού απασχολουμένων 8α είναι στα επίπεδα του 0,5-0,8%. ενώ η μείωση του αριθμού των απασχολούμενων μισθωτών θα είναι περίπου 1%. Για τους αυτοαπασχολούμενους η εξασθένηση της δραστηριότητας συνεπάγεται κατά κανόνα περιορισμό του χρόνου εργασίας, δηλαδή υποαπασχόληση και επομένως μείωση εισοδήματος, αλλά όχι ανεργία Πάντως, σύμφωνα με προσωρινά στοιχεία της ΕΣΥΕ. εφέτος τον Ιανουάριο η συνολική απασχόληση μειώθηκε κατά 0,6% σε σύγκριση με πέρυσι, ενώ το ποσοστό ανεργίας αυξήθηκε στο 9.4%, από 8,9% το Δεκέμβριο και 8,0% τον Ιανουάριο του 2008. Στην παρούσα φάση, ευπαθέστερες κατηγορίες εργαζομένων είναι κυρίως οι ανειδίκευτοι, άσοι έχουν χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης, οι προσωρινά απασχολούμενοι και οι μετανάστες. Η υποχώρηση, από τα μέσα του 2008, των διεθνών ημών των καυσίμων και των τροφίμων οδήγησε το τελευταίο τρίμηνο του 2008 σε σημαντική πτώση του πληθωρισμού, η οποία συνεχίστηκε το πρώτο τρίμηνο του 2009. Ο ετήσιος ρυθμός πληθωρισμού (βάσει του Εναρμονισμένου Δείκτη Τιμών Καταναλωτή} υποχώρησε στο 1,5% το Μάρτιο και ενδέχεται να διαμορφωθεί γύρω στο 1 % ή και χαμηλότερα περί το μέσα του έτους. Στη συνέχεια όμως Ôa αυξηθεί και πάλι, ανιανακλώντας κυρίως την αναμενόμενη διαμόρφωση των διεθνών τιμών του πετρελαίου στον κάθε μήνα του 2009 at σύγκριση με τον αντίστοιχο μήνα του προηγούμενου έτους (αποτέλεσμα βάσης) Εκτιμάται ότι το 2009, σε μέσο επίπεδο έτους, ο ρυθμός πληθωρισμού είναι δυνατόν να υποχωρήσει στο 1,5% ή κσι λίγο χαμηλότερο, έναντι 4,2% το 2008. Ο πυρήνας του πληθωρισμού όμως θα παραμείνει σχετικά υψηλός, γύρω στο 2,9%, δηλαδή θα εμφανίσει μικρή μόνο υποχώρηση αε σχέση με το 2008 (3,4%). Θα διαμορψωθεί έτσι και πάλι σε επίπεδο σημαντικά υψηλότερο από ό,τι στη ζώνη του ευρώ, με αποτέλεσμα να συνεχιστεί η διάβρωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας ως προς τις τιμές. Σημειωτέον ότι εφέτος διαμορφώνονται συνθήκες που θα έπρεπε λογικά να ευνοήσουν την ταχύτερη μείωση του πυρήνα του πληθωρισμού. Εφέτος, λόγου χάρη. (α) Öev θα υπάρχουν συνθήκες υπερβάλλουσας ζήτησης, και (β) ο ρυΒμος ανόδου του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος θα επιβραδυνθί:ί αισθητά. Επειδή όμως αρκετοί κλάδοι της ελληνικής οικονομίας εξακολουθούν να χαρακτηρίζονται από συνθήκες ατελούς ανταγωνισμού, εκτιμάται ότι ο vtupi)vaç του πληθωρισμού θα υποχωρήσει λιγότερο από ό,τι θα ήταν κατ' αρχήν εφικτό. Το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών παραμένει πολύ υψηλά, Το 2008 ανήλθε στο 14,4% του ΑΕΠ. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται κυρίως στις αυξημένες καθαρές πληρωμές για εισαγωγές καυσίμων και για τόκους, μερίσματα και κέρδη Επιβαρυντικά στις πληρωμές τόκων έχει συμβάλει η αύξηση του τμήματος του δημόσιου χρέους που διακρατείται από κατοίκους εξωτερικού Το 2009 το ισοζύγιο τρεχουσών ουναΑλαγών θα επηρεαστεί από την επιδείνωση του διεθνούς και του εγχώριου οικονομικού περιβάλλοντος και αναμένεται ότι το έλλειμμα του 9α περιοριστεί στο 12,5-13% του ΑΕΠ. Αυτό θα οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι, σε απόλυτα μεγέθη, οι εισαγωγές θα μειωθούν περισσότερα από τις εξαγορές. Παρά την αναμενόμενη μείωση, το εξωτερικό έλλειμμα παραμένει δυστυχώς υψηλό- Και θα τείνει και πάλι να διευρυνθεί, όταν ξεκινήσει η ανάκαμψη της οικονομίας, λειτουργώντας ως τροχοπέδη της ανάπτυξης. Παραμένει, επόμενους, επιτακτική η ανάγκη της εφαρμογής μέτρων πολιτικής που να έχουν μεσομακροπρόθεσμο ορίζοντα και να θεραπεύουν τις χρόνιες αιτίες του ελλειμματικού ισοζυγίου. Στην επιμονή του εξωτερικού ελλείμματος να διαμορφώνεται ae ανησυχητικά επίπεδα, έχουν συντελέσει η διαρκής υποχώρηοη της ανταγωνιστικότητας κόστους και τιμών και η επί σειρά ετών σημαντική υστέρηση της εθνικής αποταμίευσης, έναντι των εγχώριων επενδύσεων. Απαιτείται, μεταξύ άλλων, να βελτιωθεί η διεθνής ανταγωνιστικότητα και παράλληλα να διορθωθούν οι μακροοικονομικές ανισορροπίες, κυρίως μέσω δημοσιονομικής εξυγίανσης. Το έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης (σε εθνικολογιοτική βάση) ΐ,αίίραοί το 2008, για δεύτερο συνεχές έτος. την τιμή αναφοράς της

Συνθήκης του Μάαστριχτ, με αποτέλεσμα να ενεργοποιηθεί η Διαδικασία Υπερβολικού Ελλείμματος. Και ταυτόχρονα, το 2008 το ενοποιημένο χρέος της γενικής κυβέρνησης υπερέβη το 95% του ΑΕΠ. Αν το έλλειμμα εξακολουθήσει και το 2009 να κινείται σε υψηλά επίπεδα, το μήνυμα που θα εκπέμπεται στις διεθνείς αγορές είναι ότι, για μια ακόμη ψορό. η δημοσιονομική προσαρμογή αναβάλλεται ή βραδυττορεί. Και ως εκ τούτου οι ανορές θα αντιδράσουν ανάλογα. Ήδη οπό το Σεπτέμβριο του 2008 παρατηρήθηκε μεγάλη διεύρυνση της διαφοράς αποδόσεων μεταξύ των ελληνικών και των γερμανικών κρατικών ομολόγων. Το πρώτο τρίμηνο του 2009, η διαφορά αυτή στην αρχή αυξήθηκε και στη συνέχεια παρουσίασε διακυμάνσεις, ενώ πρόσφατα υποχώρησε ελαφρά, παραμένοντας ωατόαα. Œ υψηλό επίπεδο. Η εξέλιξη αυτή αντανακλά τις ανησυχίες των αγορών για το πολύ υψηλό δημόσιο χρέος της χώρας (το δεύτερο σε μέγεθος στην ΕΕ ως ποσοστό του ΑΕΠ). για τη συνεχιζόμενη αδυναμία επίτευξης μιας διατηρήσιμης δημοσιονομικής θέσης, για το ογκούμενο εξωτερικό έλλειμμα, καθώς και για την καθυστέρηση των απολύτως αναγκαίων διαρθρωτικών προσαρμογών. Ο αήσιος ρυθμός πιστωτικής επέκτασης προς τις επιχειρηθείς, που από το Νοέμβριο ίου 2008 παρουσίαζε έντονη επιβράδυνση, το Φεβρουάριο του 2009 διαμορφώθηκε σε 15,3%. Η επιβράδυνση αυτή οφείλεται στην αυστηρσποίηση των όρων και κριτηρίων χρηματοδότησης των επιχειρήσεων και στην τάση αποδυνάμωσης της ζήτησης.

.

:

'

.

'

"

.

:

•

'

•

"

• • ' • . "

•'.

'

:•'

:

:

:

'

' • • • • • : ; • • • •

-

••':'

•

•

, ,

•

.

•

•

'

.

.

.

.