Τεύχος 17

•mj&*~- ^A^W-, ,.«rrf««XE t S.

Jiçiiie vuilu Mouillage.

ΕΚΔΟΣΗ ΑΙΓΙΝΑ, ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ • ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ

2009

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΗ ΑΙΓΙΝΑ

* • V..J»

.

'

•>

^ > "V >.' *>«Α!Γ ^VV* ^J^Ä ~^*ί** 5^ i T ; ^ ^ v » r v " · >^*ί·"*'Ν" ««κ

ii Äinnaia* ΛΟΓΙΚΗ, Ε Ή ϊ Σ Τ Η Μ Ο Η Ι Κ Η ΚΑΙ τϋΧΙΐΟΑΟεί-ΕΠ,

ΠΡΟΑΠ tcpßit Ktpirrrt. «a (ratfiujpfoü ì l i ι' κιβίϋξω *i» ùçûa«*.

«'Ονομάζεται δε ή εφημερίς αυτή, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, ώς υπό παροικούντων εις Αΐγιναν εκδιδομένη»

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ

Παραγωγή :

Περιοδική πολιτιστική έκδοση

Τζαβέλλα ίο, Αθήνα, τηλ.: aio 3 3 0 , D 0 4

Ανδρέας Μποτζάκης, Γραφικές Τέχνες

Τεύχος 17 Αίγινα, Αύγουστος - Δεκέμβριος 2009

Συνδρομές:

Ιδιοκτήτης - Εκδότης:

Εσωτερικού: 2ο ευρώ

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Φοιτητές-Μαθητές: 15 ευρώ

«Η

Εξωτερικού: 3° ευρώ

Αιγιναία».

Έδρα: Ιωάννοο Σακκιώτου 8,

Οργανισμών-Τραπεζών: 6ο ευρώ

Κυψέλη Αιγίνης, 18ο ίο Αίγινα. ΑΦΜ: 099ΐΐ9 8 47

Υπεύθυνος συνδρομών: Γιάννης Πούντος

Διευθυντής:

τηλ. 2297026278-6932648020

Γεώργιος Ι. Μπόγρης Διαχειριστής: Γιάννης Φ. Πούντος Συντακτική επιτροπή: Κώστας Γαβρόγλου Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Ευτυχία Δρούκα Προνόη Θεολογίδου Γιώργος Κουλικούρδης Βασίλης Λυκούρης Γιώργος Μπήτρος

Επιταγές- Εμβάσματα: Γεώργιος Μπόγρης. Μητροπόλεως g, 180 10 Αίγινα, τηλ. : 2 297026625-61876-6944370587 Γιώργος Γουλάκος, Βαλαωρίτου 12, ιο6 71 Αθήναι, τηλ.: 2103628501 Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού: 24»/47005110 Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

Γεώργιος Μπόγρης Δημήτρης Νικολόπουλος Γιάννης Πούντος Δημήτρης Σαραντάκος Ελένη Σταμπόγλη Αχιλλέας Χαλδαιάκης

Διόρθωση κειμένων: Προνόη Θεολογίδου

Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Κατερίνα Μποτζάκη

Επιστολές- Συνεργασίες στη διεύθυνση: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «Η

Αιγιναία».

Τ.Θ. 38, ι8ο ίο Αίγινα

Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aigiaaia.gr e -mai 1 : gebogris@cy ta. gr

Το κόσμημα τοο εξωφύλλου της Αιγιναίας είναι του Γιάννη Μόραλη.

ISSN

1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ 17

lYLVOUOC Ι

Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η ΕΚΔΟΣΗ

ΑΙΓΙΝΑ, ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2009

...

,.

I

' I'

. ..

Ify

'J'::

\ |

Π

Ε

ΣΗΜΕΊΩΜΑ

Ρ

ΤΟΥ

Ι

Ε

Χ

Ο

Μ

Ε

Ν

Α

ΔΙΕΤΘΥΝΗ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΗ ΑΙΓΙΝΑ Άννα Τ α μ π ο ύ κ ο υ Έδαφος: Γνωριμία με το θησαυρό της γης

9

Άννα Α σ η μ α κ ο π ο ύ λ ο υ Ανόργανη Θρέψη της Φιστικιάς: Τροφοπενίες,Τοξικότητες

21

Γ ε ώ ρ γ ι ο ς ΜΗτόγρ-ης Αγροτικές καλλιέργειες και απασχολήσεις στην Αίγινα

26

Γ ι ώ ρ γ ο ς Μ π ή τ ρ ο ς (ειΐίμ.) Στα αλώνια της Αίγινας Η καλλιέργεια του αμπελιού στην Αίγινα

50 57

Προνόη Θεβλογίδου «Το τιμαλφέστατον γέννημα» στην Αίγινα

69

Σ ο φ ί α Ριξοπβύλβ« Theodor von Heldreich (Θεόδωρος Χελδράιχ)

76

Άννα Χ ι τ ζ α ν ί δ ο υ Ο Theodor von Heldreich στην Αίγινα

81

AEG1NA FISTIKI FEST 2009-ΑΠΟΑΟΠΣΜΟΣ

85

Ο α π ό γ ο ν ο ς No 2 Ο κάμπος

89

Βασίλης Π λ ά τ α ν ο ς Αιγενήτες βοσκοί

91

Βασίλειος Αυκούρης Η απασχόληση στην Αίγινα με τη γεωργία

109

ΚΕΙΜΕΝΑ Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Η αιγινήτικη ζωή της Joana - Maria Gorvin

120

Βασίλης Πλάτανος Λίγο πριν το τέλος...

126

Άννα Ρόδη ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΙΓΙΝΑ

129

Δημήτρης Νικολόπουλος Κριτική παρουσίαση της ποιητικής συλλογής του Σπύρου Ραδίτσα «0 Διαβάτης»

142

Στ ρ ατή ς Μ αϊστ ρ έλλη ς 0 Ζαχαρίας Παπαντωνίου στην Αίγινα

147

ΛουκίαΡοδίτου Ασπασμός στην Αίγινα

154

Φωτεινή Γιωτάκη-Μπόγρη Σπονδή στην Αίγινα

157

Σώζων Μπέσης - Γιώργος Κουλικούρδης Για το Βασίλη Κουμπενά

158

Σεβαστή Μπούρα-Μπούτου Ποιήματα

161

Βασίλης Πλάτανος Μνήμη Γιάννη Μόραλη

164

Έβη Τουλούπα Το Νέο Μουσείο Ακροπόλεως και το Μουσείο της Αίγινας

168

Πολιτιστικά περιοδικά από όλη την Ελλάδα Το περιοδικό «Πορφύρας»

173

ΤΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ TOY ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ Στη διαδοχή των εποχών, το καλοκαίρι είναι εγγεγραμμένο στην ατομική και συλλογική συνείδηση ως η κατ'εξοχήν χρονική περίοδος βίωσης του φυσι­ κού περιβάλλοντος. Άλλωστε, πέραν της ως επιθετικού προσδιορισμού σημα­ σίας της, η χρήση του όρου «κατ'εξοχήν» παραπέμπει και στον/στους χώρους, όπου η διάθεση του χρόνου κατανάλωσης του επιδόματος αδείας της μισθω­ τής εργασίας για τους ασθενέστερους οικονομικά αλλά και της κορύφωσης της επιδεικτικής σπατάλης των αποκαλουμένων και προνομιούχων, κατά κα­ νόνα συντελείται. Το αναφέρω πέραν πάσης διαθέσεως ψόγου ή μομφής, ακό­ μη καιγια τα κακώς κείμενα της άλλως πώς και τουριστικής βιομηχανίας απο­ καλούμενης. Η έννοια και το περιεχόμενο της προσδιοριζόμενα, καθ' ομολογίαν, με κριτήρια αποκλειστικά οικονομικά και μόνον, προεξοφλούν, ως ένα βαθμό τουλάχιστον, την τροχιά που θα προσλάβει η αδήριτη ανάγκη, μα­ ζών και ατόμων, στην απόλαυση των καλοκαιρινών διακοπών. Το φαινόμενο της βαθμιαίας, αδιαφοροποίητης διαδοχής των εποχών του έτους, ένα από τα διαφορετικά δυσμενή επακόλουθα του γενικότερου φαινο­ μένου της πλανητικής κλιματικής αλλαγής, παρουσιάζεται και με την παρατη­ ρούμενη, περισσότερο ή λιγότερο εμφανή, στη διαδοχή του χρόνου εκτροπή, προς τη συρρίκνωση των εποχών σε δύο αντί των τεσσάρων, που οι ιστορικοί τουλάχιστον χρόνοι μαρτυρούν. Φαίνεται, χωρίς να παραπέμπει σε παράδο­ ξο, ωσάν ο χρόνος (ως ετήσιος κύκλος τεσσάρων εποχών νοούμενος) να τείνει να ακολουθεί, την ολοένα και πλέον φρενήρη επιδίωξη της τεχνολογίας για αύξηση στην ταχύτητα της επικοινωνίας και μετάδοσης της πληροφορίας, καθώς και της προσβασιμότητας των εδαφικών αποστάσεων. Με δεδομένο ότι όσο μεγαλύτερη η ταχύτης τόσο τα στον διαμεσολαβούντα χώρο συμβαί­ νοντα καιυποπίπτοντα στην αντίληψη και την εμπειρία μοιάζουν ελαττούμενα έως ως μη συμβαίνοντα. Όσο η ταχύτης αυξάνεται, τόσο ο χρόνος στον ο­ ποίο τα γεγονότα συμβαίνουν, μοιάζει να βαίνει μειούμενος. Και πρακτικώς, για τις ανθρώπινες αισθήσεις, ως μη αντιληπτά, μοιάζουν σαν να μην συνέβη­ σαν ποτέ. Και ότι η -άλλο παράδοξο αυτό- αύξηση των ταχυτήτων και, κατά συνέπεια, θεωρητικά, η προσφορά περισσότερου υπολοίπου διαθέσιμου χρό­ νου για περιήγηση στον χρήστη της αυξημένης ταχύτητος οδηγεί, παρόλα αυ­ τά, σε μείωση του βιούμενου χρόνου (ως εποχικού και πάλιν νοουμένου]. Διό­ τι, στην πραγματικότητα, του περιορίζει την δυνατότητα να αφεθεί να κολυμπήσει ελεύθερα στον φυσικώς βιούμενο χρόνο. Ο ίδιος διαλέγει την πε­ ριήγηση του σε αυτόν (τον χρόνο), εποχούμενος βολίδος εξαπολυομένης με ταχύτητα προσιδιάζουσα σε αυτή των συστημάτων πληροφορικής. Τη στιγ­ μή μάλιστα που ο φυσικός χρόνος, ο οποίος αναλογεί σε κάποιες από τις εποχέςτου έτους, τείνει να επιμηκυνθεί, διαιρούμενος δια δύο, αντί του μέχριτού-

δε τέσσερα. Οιτέσσερεις εποχές του έτους τείνουν να περιοριστούν σε δύο. Ακολουθώντας ως περιηγητής στο δάσος του χρόνου ή κολυμπώντας στον ωκεανό του ίδιου αυτού χρόνου, κατ' ουσίαν καλύπτεις περισσότερες βιωμέ­ νες εμπειρίες σε πολύ μικρότερες χρονικές και εδαφικές αποστάσεις. Δηλαδή, το ταξίδι στην διαστημική κάψουλα της επιστημονικής φαντασίας, παρότι διανύει ασύγκριτα μεγαλύτερες αντίστοιχες αποστάσεις, σε αποστερεί από την γνωριμία με τις μεταξύ αφετηρίας και προορισμού ενδιάμεσες, μεσολα­ βούσες και συμβαίνουσες παραστάσεις και εμπειρίες. Η φαντασιούμενη επα­ φή άλλων προηγηθέντων στην ανθρώπινη ιστορία πολιτισμών ή ετέρων πλέ­ ον προηγμένων, στο επέκεινα του Διαστήματος, μέσω της Μηχανής του Χρόνου, εκτός του μέχρι σήμερα μη εφικτού της, προϋποθέτει, εφόσον τελικά επιτευχθεί, το ματαιόδοξον του εγχειρήματος, καθόσον συνεπάγεται την ανα­ πόδραστη απώλεια του παρόντος χρόνου και των περιεχομένων σε αυτόν ε­ μπειριών και συμβαινόντων. Επιπρόσθετα, ο αποκαλούμενος καθημερινός ελεύθερος χρόνος ή ο όμοιος του χρόνος των ετήσιων διακοπών, στην κατάληξη του, προσφέρεται με περι­ τύλιγμα δώρου, στην ουσία σαν ένα επί πλέον καταναλωτικό προϊόν, το οποίο πρέπει να καταναλωθεί σύμφωνα με τους όρους της επικρατούσας τάσης και των επιταγών της παγκόσμιας ή περιφερειακής τουριστικής αγοράς. Το δώρο καταντάει άδωρον. Κάθε δώρο αποτελεί, εξ ορισμού, μία διαδικασία, η οποία προϋποθέτει αμοιβαιότητα προσφοράς και ευγνωμοσύνης. Καταργούμενης της αμοιβαιότητος αυτής, ο ελεύθερος χρόνος μετουσιώνει το χρήστη του (ή τον εποχούμενο αυτού) σε μοντέρνο καταναλωτή. Η βίωση του καλοκαιριού στην Αίγινα, για να αναφερθούμε και στην τοπι­ κή μας περίπτωση (ιδιαιτερότητα], προσφέρει μια κορύφωση γεγονότων και δρωμένων, κοινωνικών, πολιτιστικών και άλλων. Παρακολουθώντας την στην πορεία των τελευταίων χρόνων, φαίνεται ότι το φυσικό περιβάλλον, οι υπάρχουσες κοινωνικές αλληλοσυσχετίσεις και ο πολιτισμός (του τοπικού α­ ποτελούντος σοβαρή συνιστώσα) υφίστανται κάποιες μεταβολές, προϊόντος του χρόνου. Κάτι τέτοιο ασφαλώς είναι αναπόφευκτο και, ως ένα βαθμό, βέ­ βαια, επιθυμητό. Και συμβαίνει παντού, εντός και εκτός ελληνικού χώρου. Μάλιστα, το αντίθετο, μόνο οπισθοδρόμηση θα συνιστούσε. Η θεατή πλευρά των γεγονότων μιλάγια την υποβάθμιση του φυσικού πε­ ριβάλλοντος. Κύρια αιτία, η μαζική, ανεξέλεγκτη, θηριώδης και άναρχη δόμη­ ση. Αυτής έπεται η εγκατάσταση νέων ομάδων πληθυσμού. Φυσική συνέπεια, η εισαγωγή και σύμμειξη ή η αντιθετική συνύπαρξη με νέες νοοτροπίες και α­ ντιλήψεις. Η γειτνίαση με τη μεγαλούπολη και η ευχερής εισαγωγή των επικρατουσών συνηθειών διασκέδασης και πολιτισμού καθώς και η καταλυτική και ακαταμάχητη διαβρωτική επίδραση του τηλεοπτικού πολιτιστικού (υπο)προϊόντος προσφέρει νέα πρότυπα, καταναλωτικού κυρίως τύπου, σε ό,τι ορίζεται ως ψυχαγωγία ή, άλλως, βίωση του ελευθέρου χρόνου ενός εκά­ στου εξ ημών.

Οι θιασώτες του τηλεοπτικού πολιτιστικού (υπο]προϊόντος των ακκιζομένων τηλεαστέρων καιτηλεπαρουσιαστριών, καταναλωτές της, συνήθως, θο­ ρυβώδους διασκέδασης τύπου Μυκόνου ή νυχτερινών κέντρων της παραλια­ κής Γλυφάδος-Σουνίου, δείχνουν μία ιδιαίτερη κινητικότητα, με αύξουσα προσφορά καταναλωτικών προϊόντων προσιδιαζόντων σε αυτό το είδος και κινουμένων στη σφαίρα της αποκαλούμενης «γκλάμουρ» συμπεριφοράς. Ίσως, ο δημοφιλής στους ειρημένους αυτούς κύκλους όρος θα είχε χάσει την αίγλη του, αν η διάθεση ετυμολογικής ερμηνείας κάποιων λέξεων της Ελληνι­ κής γλώσσας είχε περισσότερους εραστές. Σε μία τέτοια περίπτωση, προς με­ γάλη τους απογοήτευση, θα διαπίστωναν, ότι η λέξις αποτελεί «όρον αντιδάνειον» της αγγλική ς γλώσσας έκτης ελληνικής λέξεως «γραμματική». Κατόπιν τούτου, η αυξημένη πιθανότης αποβολής της λέξεως από το εν χρήσει λεξιλό­ γιο τους πιθανώς να επέφερε περιορισμό και της συνεπαγόμενης «γκλαμουριάς» ως κοινωνικού, καταναλωτικού και, εν γένει, πολιτιστικού πρόσημου. Όσον φορά τις επιλογές ενός εκάστου εξ η μών, φαίνεται ότι οι υπάρχουσες δυνατότητες ευρίσκονται στα δύο προσφερόμενα (αντιθετικά) ζεύγη: βίωση ή κατανάλωση του ελεύθερου χρόνου μας και διασκέδαση ή ψυχαγωγία; Βιώ­ νουμε όσα το φυσικό νησιώτικο περιβάλλον της Αίγινας μας προσφέρει στον διαθέσιμο ελεύθερο χρόνο μας ή καταναλώνουμε σε συσκευασίες ιλλουστρασιόν απομιμήσεις προκατασκευασμένης και κατ'επιταγήν διασκέδασης; Το καλοκαίρι που πέρασε, μέσα από τις σελίδες τη ς Αιγιναίας, δώσαμε ένα μικρό αφιέρωμα για το θαλάσσιο περιβάλλον, την αλιεία και τα παραδοσιακά ξύλινα σκάφη της Αίγινας. Μέσα από αυτό το αφιέρωμα πιστεύουμε ότι πέρα­ σαν εικόνες του χθες αλλά και του σήμερα, που φέρνουν στο νου ζωντανές στιγμές της αληθινής σχέσης και της αλληλεπίδρασης του θαλασσινού στοι­ χείου μετον ανθρώπινο δημιουργικό χρόνο και μόχθο. Και κάποια βραδιά βιώ­ σαμε τον ελεύθερο χρόνο μας στον ειδυλλιακό παραθαλάσσιο χώρο του Άη Νι­ κόλα του Θαλασσινού, ψυχαγωγούμενοι με παραδοσιακή νησιώτικη μουσική. Στο παρόν 17ο τεύχος, θεωρήσαμε καλό, σαν μία φυσική συνέχεια, να σας παραδώσουμε ένα αφιέρωμα στην αγροτική Αίγινα. Κάποιες σελίδες και κά­ ποιες πτυχές ενός άλλου, όχιπολύ μακρινού χρόνου και κόσμου, που πολύ λίγα από αυτόν επιβιώνουν στο σήμερα. Ένας κόσμος, που βιώσαμε, οι περισσότε­ ροι, στην παιδική μας ηλικία. Και μπορεί το συναίσθημα της νοσταλγίας, που μερικές φορές δημιουργεί η θύμηση του, να αντιπαραβάλλεται, και πολύ σω­ στά, με τις δυσκολίες των εποχών τότε. Όμως, το σίγουρο είναι ότι ως χρόνος και ως εναλλαγή των εποχών, ήταν πολύ πιο κοντά στον φυσικό ρυθμό, με τον οποίο έχει συνδέσει την ύπαρξη του ο άνθρωπος. Ο χρόνος, τον οποίο βιώνει και όχι καταναλώνει, μέσα στο φυσικό περιβάλλον ο άνθρωπος και σε ρυθμό συγχρονισμένο με τη Φύση. Φίλες και Φίλοι, Καλό χειμώνα Γεώργιος Ι. Μπόγρης ΔιευθυντήςτηςΑιγιναίας

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΗ ΑΙΓΙΝΑ

Σ

ε ένα από τα παλαιότερα τεύχη της Αιγιναίας (αρ. 8), είχαμε παρουσιά­ σει ένα αρκετά εκτενές αφιέρωμα για το εμβληματικό για το νησί δέ­ ντρο, τη φιστικιά. Αυτή η αγροτική δραστηριότητα έχει συνδέσει το ό­ νομα της Αίγινας, ανά το πανελλήνιο και όχι μόνον, με το παγκοσμίου φήμης αιγινήτικο φιστίκι. (Και εδώ να χαιρετίσουμε την πρωτοβουλία του Δήμου Αί­ γινας αλλά και τοπικών φορέων και προσώπων, που είχαν την ιδέα και δούλε­ ψαν το καλοκαίρι που μας πέρασε για την πραγματοποίηση του Φεστιβάλ Φι­ στικιού Αίγινας. Η καθιέρωση μίας τέτοιας ετήσιας γιορτής μόνο καλά αποτελέσματα για το νησί και τους παραγωγούς μπορεί να έχει.) Το αφιέρωμα στο παρόν τεύχος στην αγροτική Αίγινα έρχεται ίσως ως φυ­ σική και οφειλόμενη συνέχεια μετά το αφιέρωμα του προηγούμενου τεύχους (αρ, 16) στην αλιεία και στις άλλες πτυχές της θαλάσσιας οικονομίας του νησι­ ού μας. Το εγχείρημα ενέχει πολλές δυσκολίες για δύο κυρίως λόγους. Πρώτος, τα επίσημα στοιχεία είναι ελάχιστα έως παντελώς ανύπαρκτα. Όπου και αν α­ πευθυνθήκαμε (Διεύθυνση Γεωργίας Νομαρχίας Πειραιά, Υπουργείο Γεωρ­ γίας κ.α. φορείς), δήλωσαν παντελή έλλειψη στοιχείων. Και δεύτερος, οι αγρο­ τικές ενασχολήσεις στο νησί, με την εξαίρεση της φιστικοκαλλιέργειας, ελάχιστο πλέον ποσοστό του πληθυσμού του απασχολούν επαγγελματικά, σε σχέση βέβαια με το παρελθόν. Έτσι, πέραν κάποιων άρθρον, τα οποία αφορούν συγκεκριμένα επιστημο­ νικά θέματα και τα οποία υπογράφονται από ειδικούς, τα υπόλοιπα προέρχο­ νται από προσωπικές μαρτυρίες και συνεντεύξεις ή από παλαιότερες σχετικές περιγραφές και δημοσιεύσεις σε βιβλία, περιοδικά κ.λπ. Κατά συνέπεια το α­ φιέρωμα στην αγροτική Αίγινα, πέραν των όποιων λίγων, πραγματικών και οικονομοτεχνικών, στοιχείων έγινε εφικτό να ανευρεθούν και παρουσια­ σθούν, περισσότερο θα μπορέσουμε, ίσως νατο προσλάβουμε ως μία ιστορική και λαογραφική προσέγγιση του θέματος. Ας είναι και έτσι όμως, για ένα πε­ ριοδικό, όπωςη Αιγιναία, καιγιατο αναγνωστικό κοινό το οποίο την περιβάλ­ λει, κάτι τέτοιο δεν είναι διόλου αξιοκαταφρόνητο. Στις εποχές των ραγδαίων αλλαγών, όπως αυτή που βιώνουμε τώρα, η ιστορική και λαογραφική γνωρι­ μία με τον τόπο πού ζούμε και αγαπάμε, αποτελούν, πιστεύω, σπουδαία στοι­ χεία πολιτισμικής και πολιτιστικής συνείδησης. Γ.Ι.Μ.

8

ΑΝΝΑΤΑΜΠΟΥΚΟΥ*

Γνωριμία με το θησαυρό της γης

Τ

ο έδαφος είναι ίσως ο σπουδαιότερος φυσικός πόρος, ο τροφοδότης ανθρώπων, ζώων και φυτών. EivaL μια πολύτιμη πηγή αγαθών που μας τρέφει, μας ντύνει, μας ζεσταίνει, στηρίζει και χτίζει τα σπίτια μας, αλλά και την ίδια μας τη ζωή. Δικαιολογημένα, λοιπόν, οι Ινδοί, 1500 χρόνια πριν, έγραφαν: Η επιβίωση μας εξαρτάται από μια χούφτα γη ς. Ας την περιποι­ ηθούμε και αυτή θα παράγει την τροφή, τα καύσιμα και τη στέγη μας, ενώ θα μας περιβάλλει με ομορφιά. Αν τη βιάσουμε, η γη θα καταρρεύσει και θα πεθά­ νει, παρασύροντας μαζί της κι εμάςτους ίδιους... Χώμα, μια πολύτιμη πρώτη ύλη εδώ καιχιλιάδεςχρόνια... Στην εποχή μας, που χρησιμοποιούμε κυρίως σκεύη μεταλλικά καιπλαστικά, είναι δύσκολο να φανταστούμε πόσο χρήσιμο ήταν το χώμα για τα παλιά νοικοκυριά. Από αυτό φτιάχνονταν τα πήλινα σκεύη, καλύπτοντας κάθε εί­ δους ανάγκη της καθημερινής ζωής: τσουκάλια για το μαγείρεμα, πιάτα και ποτήρια, λυχνάρια για το φωτισμό, πιθάρια για την αποθήκευση και τη μετα­ φορά των σιτηρών, του κρασιού καιτου λαδιού. Πήλινα ήταν ακόμα τα παιχνίδια - κούκλες, ζωάκια κ.ά- όπως και τα μπι­ μπερό για τα μωρά. Στις προθήκες των μουσείων βλέπουμε πολλά τέτοια δια­ κοσμημένα αγγεία και αντλούμε χρήσιμες πληροφορίες για τους αρχαίους πο­ λιτισμούς μελετώντας τις παραστάσεις τους. Πράγματι τα παλιότερα κεραμικά που γνωρίζουμε έχουν βρεθεί σε νεολιθικούς οικισμούς. Πολύ αργό­ τερα, γύρω στον 5ο π.Χ. αιώνα, τα αγγεία της Αθήνας ήταν περιζήτητα σε ολό­ κληρο τον τότε γνωστό κόσμο. Από πολύ παλιά όμως ο πηλός χρησιμοποιήθηκε, επίσης, για την κατασκευή τούβλων και κεραμιδιών για το χτίσιμο των σπιτιών, όπως και σωλήνων αποχέ­ τευσης. Οιπαλιότεροιπλίνθοιπου έχουν βρεθεί είναι κατασκευασμένο ι πριν από 10.000 χρόνια και ανακαλύφθηκαν σε ένα ναό στην κοιλάδα του Ευφράτη. Πλιν­ θόκτιστος ήταν, πιθανότατα, και ο Πύργος της Βαβέλ, που αναφέρεται στην Πα­ λαιά Διαθήκη. Ακόμα, πρωτότυπη συνδετική λάσπη λέγεται ότι χρησιμοποιήθη­ κε στην κατασκευή του τρούλου της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Και σήμερα όμως, σε ορισμένα χωριά της Αφρικής, οι άνθρωποι χτίζουν τα σπίτια τους μευλικάπου τους δίνειτο έδαφος, δηλαδή μελάσπη και βέργες από φυτά.

9

Τέλος, με λάσπη χτίζουν τις φωλιές τους και πολλά ζώα. Οι μέλισσες, οι σφή­ κες και τα μυρμήγκια χρησιμοποιούν άργιλο, που τον ανακατεύουν με το σάλιο τους για ναγίνειλάσπη. Όταν στεγνώσειη λάσπη αυτή, γίνεται σκληρή σαν πέ­ τρα. Οι τερμίτες μάλιστα, χτίζουν έτσι ολόκληρους «ουρανοξύστες»! Αλλά και τα πουλιά προτιμούν τον πηλό. Όλοι έχουμε δειχελιδονοφωλιές στα μπαλκόνια μας - και τα χελιδόνια έχουν πολλούς μιμητές στο φτερωτό βασίλειο... Τι είναι τελικά το έδαφος Ψάχνοντας στα βιβλία θα συναντήσουμε πολλούς και πολύπλοκους ορι­ σμούς για το έδαφος. Απομονώνοντας κάποιον, με τον οποίο φαίνεται να συμ­ φωνούν οιπερισσότεροι επιστήμονες, βλέπουμε ότι: Το έδαφος είναι ένας φυ­ σικός σχηματισμός. Αναπτύσσεται πάνω στην επιφάνεια της γης, από τα προϊόντα της αποσάρθρωσης των πετρωμάτων, με την μακρόχρονη επίδραση του κλίματος, του ανάγλυφου και των οργανισμών, φυτικών και ζωικών. Το λεπτό αυτό επιφανειακό στρώμα του στερεού φλοιού της γης αποτελείται από ορυκτάκαι οργανική ουσία. Περιέχειδιάφορεςποσότητεςνερού και αέρα, ενώ ακόμα κατοικείται από μια τεράστια ποικιλία οργανισμών. Η διαδικασία του σχηματισμού και της εξέλιξης των εδαφών ονομάζεται εδαφογένεση και μπορεί να διαρκέσει εκατοντάδεςή και χιλιάδες χιλιάδες χρό­ νια, χωρίς την παραμικρή συμμετοχή του ανθρώπου. Αρκεί να σκεφτούμε ότι, για να σχηματιστούν 4-5 εκατοστά επιφανειακού εδάφους, χρειάζονται χίλια περίπου χρόνια! Δυστυχώς όμως ,πολύ συχνά, το πολύτιμο χώμα που δημι­ ουργείται με τόσο εξαιρετικά αργούς ρυθμούς, παρασύρεται από χείμαρρους στη θάλασσα, και χάνεται σε ελάχιστο χρόνο. Το παραμύθι της εδαφογένεσης Παρατηρώντας έναν παγκόσμιο γεωφυσικό χάρτη, εύκολα μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι μεγάλο μέρος της Γης καλύπτεται από βουνά. Βραχώδεις δηλαδή, όγκους, που αποτελούνται από διάφορα πετρώματα. Οι καιρικές συν­ θήκες, όπως η βροχή, ο πάγος, ο αέρας, οι διακυμάνσεις της θερμοκρασίας, σπάζουν και θρυμματίζουν σιγά σιγά αυτά τα πετρώματα, τα «αποσαθρώ­ νουν», σχηματίζοντας έτσι τους κόκκους εδάφους. Η αποσάθρωση -φυσική, χημική και βιολογική - είναι φαινόμενο που προχωρεί πάρα πολύ αργά. Τα φυ­ τά βοηθούν, επίσης; στην αποσάθρωση. Στις ρωγμές των βράχων πέφτουν σπόροι που ταξιδεύουν με τον αέρα ή με τα πουλιά και ριζώνουν. Οι ρίζες, τόσο με τις εκκρίσεις τους, όσο και με την πίεση που ασκούν στο πέτρωμα, το "λιώ­ νουν" και βοηθούν στη μετατροπή του σε χώμα. Οι βροχές το κατεβάζουν σε χαμηλότερα επίπεδα και έτσι, με τα χρόνια, σχηματίζονται οι πεδιάδες. Σε αυ­ τό το νεογέννητο χώμα γίνονται με τον καιρό διάφορες μεταβολές. Φυτά και ρίζες που πεθαίνουν, πεσμένα φύλλα αλλά και άλλα οργανικά υπολείμματα α-

ποτελούν τροφή για τους διάφορους μικροοργανισμούς (βακτήρια, μύκητες κ.ά.], καθώς επίσης και άλλα ζωικά είδη [γαιοσκώληκες, έντομα, τρωκτικά, κ.λπ], που εγκαθίστανται στο "καινούργιο τους σπίτι", συμβάλλοντας ουσια­ στικά στη διαμόρφωση της δομής καιτηςσύστασηςτου εδάφους. Και το έδαφος έχειπροφίλ... Θα σας έχει τύχει, ταξιδεύοντας στην Εθνική Οδό, να διασχίσετε τμήματα του δρόμου που περνούν ανάμεσα από βουνά. Εκεί ακριβώς μπορείτε να δείτε εύκολα μια κάθετη τομή εδάφους. Παρατηρώντας την προσεκτικά, θα διαπι­ στώσετε ότι δεν είναι ομοιόμορφη, αλλά ότι αποτελείται από οριζόντια στρώ­ ματα ποικίλου πάχους, το καθένα από τα οποία δεν μοιάζει με τα άλλα. Αυτό είναι το προφίλ του εδάφους, η εδαφική κατατομή, όπως ορίζεται από τους εδαφολόγους. Με τον όρο προφίλ του εδάφους εννοούμε την κάθετη τομή που κάνουμε στο έδαφος, για να μελετήσουμε τη γένεση του. Κάθε έδαφος έχει το δικό του προφίλ, το οποίο αποτελείται από μια ή περισσότερες στρώσεις, πα­ ράλληλες περίπου μεταξύ τους, που θυμίζουν κατά κάποιο τρόπο σάντουιτς. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το προφίλ του εδάφους αποτελείτο DNA του. Οι στρώσεις, από τις ο­ ποίες αποτελείται μια εδα­ φική κατατομή, ονομάζο­ νται εδαφικοί ορίζοντες. Αυτοί διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τις ιδιότητες τους, όπως είναι το χρώμα, η δομή, το πορώδες και η εδα­ φική αντίδραση (pH). Μπο­ ρεί να είναι παχείς ή λεπτοί, μεόριαπου δεν είναι πάντα σαφή και ευδιάκριτα. Ας δούμε, όμως, ποιοι είναι οι κυριότεροι ορίζοντες που περιλαμβάνει μια εδα­ φική κατατομή: Ορίζοντας Α: Αρχίζει από την επιφάνεια. Είναι σκούρου συνήθως χρώμα­ τος και πλούσιος σε οργανικά υλικά. Ονομάζεται και αποπλυμένος, γιατί από τον ορίζοντα αυτό μετακινούνται χαμηλότερα τα περισσότερα υλικά. Γενικά, όσο προχωρούμε προς τα κάτω, τα οργανικά υλικά ελαττώνονται. Ορίζοντας Β: Δέχεται υλικά από τον ορίζοντα Α, γι' αυτό ονομάζεται ε­ μπλουτισμένος. EivaL πιο φτωχός σε οργανικά υλικά, αλλά πιο πλούσιος σε ο­ ρυκτά. Από εδώ αντλούν τα φυτά τα απαραίτητα για τη ανάπτυξη τους θρεπτι­ κά συστατικά, χάρη στις ρίζες που εισχωρούν με ευκολία στον ορίζοντα αυτό. Ορίζοντας C (ή μητρικός ορίζοντας): Είναι ένα άγονο στρώμα. Λέγεται

έτσι, επειδή αποτελείται κατά κύριο λόγο από τα υλικά του μητρικού πετρώ­ ματος, σε θρυμματισμένη όμως μορφή. Στα εδάφη που δεν έχουν καλλιεργηθεί, όπως είναιγια παράδειγμα τα δα­ σικά, υπάρχει στην επιφάνεια τους, πάνω από τον ορίζοντα Α,στρώση οργανι­ κών υλικών, η λεγόμενη φυλλοστρωμνή. Ένα δηλαδή στρώμα από νεκρά φύλ­ λα και άλλα φυτικά υπολείμματα σε διαδικασία αποσύνθεσης. Το στρώμα αυτό αποτελεί τον ορίζοντα 0. Τέλος, στο κατώτερο όριο της εδαφικής κατα­ τομής, υπάρχει συνήθως το μητρικό πέτρωμα ΙΙ,από το οποίο και σχηματίζε­ ται™ έδαφος. Γενικά πάντως θαπρέπει να έχουμε υπόψη ότι οι εδαφικοί ορί­ ζοντες μειώνονται, εφόσον τα εδάφη υποστούν καλλιέργειαή διάβρωση. Απότιαποτελείταιτο έδαφος Το έδαφος δεν είναι ένα συμπαγές σώμα. Αποτελείται κατά το μισό πε­ ρίπου του όγκου του από στερεά συστατικά ( ανόργανα και οργανικά), ενώ το υπόλοιπο μισό, περιέχει αέρα και νερό .Τα ανόργανα συστατικά προέρχονται από αποσαρθρωμένα πετρώματα. Διαφέρουν μεταξύ τους, τόσο ως προς το μέγεθος των κόκκων τους, όσο και ως προς την ορυκτολογική τους σύσταση. Τα τεμαχίδια (κόκκοι) του εδάφους, ανάλογα με το μέγεθος τους ( διάμετρο), υποδιαιρούνται σε τρεις κατηγορίες ή κλάσματα μηχανικής σύστασης: την άμ­ μο ( 0,05-2,00mm), την ιλύ ( 0,û05-0,002mm) και την άργιλο (< 0,002mm [< 0,002mm).To πιο λεπτόκοκκο από αυτά συστατικό είναι τα σωματίδια αργί­ λου, στην επιφάνεια των οποίων περιέχονται τα αναγκαία για την ανάπτυξη των φυτών θρεπτικά στοιχεία, είναι δηλαδή η αποθήκη τροφίμων τους. Τα οργανικά συστατικά αποτελούνται από πολύπλοκες ενώσεις που προ­ έρχονται από τη δράση των μικροοργανισμών του εδάφους πάνω στα νεκρά φυτικά και ζωικά υπολείμματα, τα οποία συγκεντρώνονται στη επιφάνεια του εδάφους. Το ποσοστό με το οποίο συναντώνται τα οργανικά συστατικά στο έδαφος εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως είναι το κλίμα της περιοχής, η βλάστηση, ενώ ακόμα πολύ σημαντικό ρόλο παίζει ο τρόπος καλ­ λιέργειας του εδάφους. Τέλος ο αέρας και το νερό βρίσκονται στους εδαφικούς πόρους, δηλαδή στα κενά ανάμεσα στους κόκκους των ανόργανων συστατικών. Ιδιότητες και χαρακτηριστικά του εδάφους Για να γνωρίσουμε το έδαφος σε βάθος, θα πρέπει να μελετήσουμε τις φυ­ σικοχημικές του ιδιότητες καθώς και τα ιδιαίτερα βιολογικά του χαρακτηρι­ στικά. Με βάση τα στοιχεία αυτά, μπορούμε να προσδιορίσουμε τις χρήσεις για τις οποίες το κάθε έδαφος είναι κατάλληλο. Οι φυσικές ιδιότητες του εδά­ φους, οι ιδιότητες δηλαδή εκείνες που σχετίζονται με τη φυσική του κατάστα-

ση, ρυθμίζουν, μεταξύ άλλων, τη διαθεσιμότητα του σε οξυγόνο. Οι χημικές ι­ διότητες εξαρτώνται από την ορυκτολογική σύσταση των ανόργανων συστα­ τικών του εδάφους, δηλαδή από τη σύσταση του μητρικού πετρώματος KÜL από τους παράγοντες εδαφογένεσης. Οι ιδιότητες αυτές επηρεάζουν άμεσα τον εφοδιασμό των φυτών με θρεπτικά στοιχεία. Τέλος, τα βιολογικά χαρα­ κτηριστικά έχουν σχέση με το πλήθος μικροσκοπικών μορφών ζωής που υ­ πάρχουν στο έδαφος και είναι αυτά που κρατούν το έδαφος ζωντανό και το βοηθούν να ανανεώνεται. Πώς καταλαβαίνουμε την υφή ενός εδάφους Ανάλογα με τα ποσοστά της άμμου, της ιλύος και της αργίλου που συμμε­ τέχει στη σύνθεση του εδάφους, το έδαφος εκδηλώνει και διαφορετικές ιδιό­ τητες. Διάφοροι συνδυασμοί των μηχανικών αυτών κλασμάτων μάς δίνουν την κλάση μηχανικής σύστασης ή υφής του εδάφους. Για να δούμε τη σύσταση του εδάφους και κατά πόσο αυτό είναι κατάλληλο για την ανάπτυξη των φυ­ τών, θα πρέπει να πάρουμε δείγμα καινά κάνουμε εργαστηριακή μέτρηση των ποσοστών άμμου, ιλύος και αργίλου που περιέχει (μηχανική ανάλυση). Μπο­ ρούμε ωστόσο να καταλάβουμε την κλάση υφής του εδάφους και χωρίς την α­ νάλυση αυτή, κάτι βέβαια που μπορεί να γίνει μόνο από έναν έμπειρο και εξα­ σκημένο άνθρωπο, με τη μέθοδο της αφής. Για παράδειγμα, εάν το έδαφος είναι βαρύ αργιλώδες, όταν το υγράνουμε θα δούμε ότι κολλάει στα δάκτυλα, πλάθεται εύκολα και παίρνει το σχήμα που του δίνουμε. Επιπλέον, είναι σταθερό και δε σπάζει, όπως περίπου δηλαδή συ­ μπεριφέρεται η πλαστελίνη. Αντίθετα, αν είναι αμμώδες, δεν πλάθεται καθό­ λου, είναι αδρό κι αυτό το καταλαβαίνουμε τρίβοντας το υγρό έδαφος με τα δάκτυλα μας. Εάν τέλος είναι ιλυώδες, τότε, καθώς τρίβουμε το υγρό έδαφος, νιώθουμε ότι έχουμε στα δάκτυλα μας κάτι το γλοιώδες. Οι ενδιάμεσες κλά­ σεις υφής απαιτούν μεγάλη εξάσκηση και εμπειρία, για να τις διαχωρίσουμε. Το έδαφος, λοιπόν, εμφανίζεται σε διάφορους τύπους. Τα διάφορα είδη φυ­ τών δεν μπορούν, όμως, να ευδοκιμήσουν σε οποιοδήποτε τύπο εδάφους. Για παράδειγμα, τα χονδρόκοκκα εδάφη καλλιεργούνται πιο εύκολα, γιατί αφήνουν μεγαλύτερα κενά μεταξύ των κόκκων, και έτσι ευνοείται ο αερισμός του εδάφους. Έχουν ωστόσο το μειονέκτημα ότι διψάνε πολύ. Αντίθετα, τα πολύ λεπτόκκοκα εδάφη, αυτά δηλαδή που περιέχουν λεπτή ιλύ και άργΛο, καλλιεργούνται σχετικά δύσκολα, γιατίπλη μμυρίζουν πολύ συχνά. Γενικά, τα εδάφη που πλημμυρίζουν εύκολα ή ακόμα εκείνα που συμπιέζο­ νται πολύ, δεν αερίζονται σωστά. Η έλλειψη αυτή του οξυγόνου κάνει τα φυτά να υποφέρουν και να μην μπορούν να αναπτυχθούν. Ως πιο κατάλληλα για καλλιέργεια εδάφη θεωρούνται, τα εδάφη μέσης σύστασης, δηλαδή εκείνα που περιέχουν άμμο και ιλύ.

twm

Έχει χρώμα το έδαφος; Και βέβαια έχει. Τις περισσότερες μάλιστα φορές δεν είναι ένα, αλλά μίγμα πολλών χρωμάτων, που προέρχεται από τα οξείδια και τα άλατα που περιέχει το έδαφος, αλλά και από το ποσοστό της οργανικής του ουσίας. Γενικά, τα ε­ δάφη μπορούννα εμφανίσουν όλα σχεδόν τα χρώματα της ίριδας: κοκκινωπά, κιτρινωπά, πρασινωπά, καφετιά, λευκά και μαύρα. Το χρώμα των εδαφών α­ ποτελεί στοιχείο, που μπορεί να δώσει χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με την προέλευση τους. Εδάφη, για παράδειγμα, με οξείδια του σιδήρου έχουν κόκκι­ νο χρώμα. Το χρώμα αποκαλύπτει, επίσης, το βαθμό γονιμότητας των εδα­ φών. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι από τα Ομηρικά χρόνια, ως χρώμα της γονι­ μότητας θεωρούσαν το μαύρο (η ύπαρξη οργανικής ουσίας σκουραίνει τα εδάφη},γιαυτόκαιτηθεάΔήμητρατην ονόμαζαν Μελαίνη. Τι σημαίνει όξινο και αλκαλικό έδαφος; Όπως οι διάφορες τροφές, έτσι και το χώμα έχει διαφορετικές γεύσεις. Άλλο είναι ξινό, "όξινο", σαν το λεμόνι, άλλο έχει μαλακιά γεύση, "ουδέτερη", ό­ πως το ψωμί και άλλο πάλι είναι λίγο γλυφό, "αλκαλικό", σαν το σαπούνι. Διαπι­ στώνουμε πόσο όξινο ή αλκαλικό είναι ένα έδαφος μετρώντας το pH (αντίδρα­ ση του εδάφους). Με βάση αυτό, τα εδάφη μπορούν να διακριθούν σε όξινα ,αλκαλικά και ουδέτερα. Οποιαδήποτε απότομη μεταβολή του pH στο έδαφος μπορεί να προκαλέσει σημαντικά προβλήματα στη γονιμότητα και παραγωγι­ κότητα του, καθώς κάθε καλλιέργεια αναπτύσσεται σε συγκεκριμένο εύρος pH, οπότε, εάν αυτό αλλάξει, θα έχει επιπτώσεις στην ανάπτυξη των φυτών. Γε­ νικά, οι τιμές του pH για τα καλλιεργούμενα εδάφη κυμαίνονται από 5-8. Γιατί λέμε ότι το έδαφος είναι ζωντανό ; Το έδαφος, επιφανειακά αλλά και σε βάθος, αποτελεί μια πολύτιμη κυψέ­ λη, μέσα στην οποία ζουν, κινούνται και πεθαίνουν δισεκατομμύρια οργανι­ σμών, φυτικών και ζωικών. Αυτοί ενεργοποιούν το έδαφος, με την παρουσία και δράση τους, δημιουργώντας έτσι έναν ιδανικό χώρο για την ανάπτυξη των

φυτών. Αρκεί να αναφέρουμε ότι σε επιφάνεια ενός τετραγωνικού μέτρου και βάθους 30cm γόνιμου εδάφους ζουν περισσότεροι από 1 δισεκατομμύρια ορ­ γανισμοί! Από τους εδαφικούς οργανισμούς, άλλοι φαίνονται με γυμνό μάτι, ό­ πως, για παράδειγμα, οι γαιοσκώληκες και τα σαλιγκάρια, ενώ άλλοι είναι ο­ ρατοί μόνο με το μικροσκόπιο, όπως τα βακτήρια, οι ακτινομύκητες, οι μύκητες κ.ά Την παρουσία στο έδαφος των διαφόρων ζωικών ειδών μπορεί να προδώσουν μια σειρά στοιχείων όπως: περιττώματα, αβγά, υπολείμματα δερ­ μάτων, ιστοί, φαγωμένες βελόνες και φύλλα, τρίχες, κόκαλα, ίχνη, τρύπες, φω­ λιές κλπ. Πώς το έδαφος τρέφει τα φυτά Τα οργανικά υλικά, που υπάρχουν στο έδαφος με τη μορφή των φυτικών και ζωικών υπολειμμάτων (φύλλα, κλαδιά, σπόροι, κορμοί, ρίζες, ζωικά εκκρί­ ματα αλλά και νεκρά σώματα μικρο-μακροοργανισμών), εξασφαλίζουν τρο­ φή για τα φυτά, με την πολύτιμη συνεργασία των εδαφικών οργανισμών. Η διαδικασία της διάσπασης-αποσύνθεσης των οργανικών υπολειμμάτων και της μετατροπής τους σε μορφές τέτοιες, ώστε να μπορούν να απορροφη­ θούν από τις ρίζες των φυτών (ανοργανοποίηση], είναι εξαιρετικά πολύπλο­ κη. Με απλά ωστόσο λόγια θα μπορούσε να περιγραφεί ως εξής: Οιεδαφικοίοργανισμοί,όπωςγιαπαράδειγμαοιγαιοσκώληκες, με τη βοή­ θεια της βροχής και της θερμότητας, ευνοούν τη διάσπαση των νεκρών οργα­ νικών υλικών που καταλήγουν στο έδαφος, παράγοντας έτσι το χούμο, ένα υ­ λικό σκούρου χρώματος, που αποτελεί ένα φυσικό θα λέγαμε λίπασμα. Για να μπορέσουν όμως τα φυτά να πάρουν, από το πολύτιμο αυτό υλικό, τα απαραίτητα για την ανάπτυξη τους θρεπτικά στοιχεία, χρειάζονται διαμε­ σολαβητές. Αυτό ακριβώςτο ρόλο αναλαμβάνουν οι "θαυματουργοί" μικροορ­ γανισμοί του εδάφους (βακτήρια, μύκητες κ.ά.). Με τη δράση τους καταφέρ­ νουν να μετατρέψουν την οργανική ουσία σε μορφές τέτοιες (ανόργανα στοιχεία), ώστε οι ρίζες των φυτών να μπορούν να τις απορροφήσουν. Τα α­ νόργανα αυτά συστατικά απελευθερώνουν στο έδαφος τα μέταλλα. Αυτά βρί­ σκονται με τη μορφή χημικών ενώσεων, δηλαδή είναι ενωμένα είτε με οξυγό­ νο, οπότε σχηματίζουν οξείδια, είτε με άλλα στοιχεία , οπότε σχηματίζουν άλατα. Οι ενώσεις αυτές διαλύονται στο νερό και σχηματίζουν το εδαφικό διά­ λυμα, το οποίο και εξασφαλίζει τελικά στα φυτά τα θρεπτικά εκείνα στοιχεία που χρειάζονται για να αναπτυχθούν. Τι εννοούμε με τον όρο γονιμότητα εδάφους; Εννοούμε την ικανότητα του εδάφους να εφοδιάζειτα φυτά με θρεπτικά συ­ στατικά. Η γονιμότητα δεν είναι στατική, αλλά έχει δυναμικό χαρακτήρα, καθώς μεταβάλλεται με το χρόνο εξαιτίας της επίδρασης διαφόρων παραγόντων (π.χ.

15

της έκπλυσης των θρεπτικών στοιχείων με το νερό της βροχής ή της άρδευσης, της απομάκρυνσης τους μέσω των συγκομιζομένων προϊόντων κλπ.). Γενικά πάντως, ως γόνιμα χαρακτηρίζονται τα εδάφη εκείνα που είναι πλούσια σε ορ­ γανική ουσία, ενώ ακόμα παρουσιάζουν έντονη βιολογική δραστηριότητα. Οργανική ουσία, ο πολύτιμος φίλος του εδάφους... Η οργανική ουσία αναφέρεται σε όλες τις ουσίες οργανικής προέλευσης που υπάρχουν στο έδαφος, ανεξάρτητα από το πού προέρχονται και από το στάδιο αποσύνθεσης τους. Περιέχει στοιχεία απαραίτητα για τη θρέψη των φυτών, όπως άζωτο και φωσφόρο, τα οποία ωστόσο για γίνουν διαθέσιμα στα φυτά, θα πρέπει- όπως είδαμε παραπάνω-να μετατραπούν σε ανόργανες μορφές, με τη βοήθεια των μικροοργανισμών του εδάφους. Η οργανική ουσία, λοιπόν, αποτελεί ζωτικής σημασίας συστατικό του εδάφους και ωφελεί το έ­ δαφος πολλαπλά, καθώς: • Βελτιώνει τη συσσωμάτωση και τη δομή του » Αυξάνει την ικανότητα συγκράτησης νερού καιθρεπτικών στοιχείων ο Βελτιώνει το πορώδες, τον αερισμό και την κίνηση του νερού ο Συμβάλλει στη συγκράτηση της θερμικής ενέργειας «.Εξουδετερώνει τα τοξικά στοιχεία, όπως τον μόλυβδο, κάδμιο κλπ. ο Προστατεύει™ έδαφος από τα διάβρωση κλπ. Μέτραγια έδαφος αφράτο καιγόνιμο θα πρέπει να εφαρμόζουμε τις κατάλληλες τεχνικές, προκειμένου το έδα­ φος να είναι αφράτο, γόνιμο και παραγωγικό. .... -

•Ι/Ι'if.

16

Το παράχωμα των υπολειμμάτων των καλλιεργειών στο έδαφος αυξάνει την πολύτιμη οργανική ουσία του εδάφους. Η καλλιέργεια βελτιωτικών φυτών, για παράδειγμα τριφυλλιού, τροφοδοτείτο έδαφος με άζωτο, άρα αυξάνειτη γονιμότητα του. Η αγρανάπαυση, το να αφήνουμε δηλαδή τα εδάφη ακαλλιέργητα για κά­ ποιο χρονικό διάστημα, τα βοηθά να "ξεκουραστούν" και τους δίνει τη δυνα­ τότητα να ξαναγίνουν γόνιμα. Η αμειψισπορά, το να εναλλάσσονται δηλαδή οι καλλιέργειες και να μη καλλιεργείται συνέχεια το ίδιο είδος, βοηθά τα εδά­ φη να διατηρούν τη γονιμότητα τους και να μη εξαντλούνται. Ακόμα, ιδιαίτε­ ρη προσοχή θα πρέπει να δοθεί στην τεχνική κατεργασίας του εδάφους. Έτσι θα πρέπει όσο είναι δυνατόν να αποφεύγεται η χρήση βαριών μηχανημάτων κατεργασίας, καθώς η υπερβολική πίεση που δέχεται το έδαφος από αυτά, μπορεί ναπροκαλέσεισοβαρόταταπροβλήματα στην εδαφική πανίδα. Μεγάλη, επίσης, προσοχή και σύνεση θα πρέπει να δείχνουν οι αγρότες σε ό,τι αφορά τη χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων, έτσι ώστε να μην επι­ βαρύνουν το έδαφος και γενικότερα το περιβάλλον. Η πραγματοποίηση ανα­ λύσεων εδάφους, αποτελεί μια πολύ καλή λύση προκειμένου να εντοπιστούν τα προβλήματα και να χρησιμοποιηθούν τα κατάλληλα λιπάσματα, στις σω­ στές δοσολογίες. Υποβάθμιση των εδαφών εξαιτίας ανθρώπι- | » -r5*!^ νων επεμβάσεων Δυστυχώς ο άνθρωπος, στην προσπάθεια του για γρήγορο και εύκολο κέρδος, οδηγείται συχνά σε ενέργειες που κουράζουν και ταλαιπωρούν τα εδάφη. Η καταστροφή των δασών, η βόσκηση χω­ ρίς κανένα έλεγχο, οι πυρκαγιές, τα υπερβολικά ποτίσματα, η κατεργασία της γης με βαριά μηχα­ νήματα, η υπερβολική χρήση χημικών λιπασμά­ των και φυτοφαρμάκων είναι μερικά μόνο από τα ανθρώπινα λάθη που υπο­ βαθμίζουν σοβαρά τα εδάφη και μπορούν τελικά να τα οδηγήσουν στην ερημοποίηση. Σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα που ταλαιπωρούν σήμερα περισσότε­ ρο από ποτέ τον πλανήτη μας, φαίνεται να έχουν άμεσες επιπτώσεις και στο έ­ δαφος. Μεταξύ εκείνων των αιτιών που υποβαθμίζουν σοβαρά το έδαφος και ο­ φείλονται , κατά κύριο λόγο, σε λανθασμένες επεμβάσεις του ανθρώπου είναι: η διάβρωση, η ερημοποίηση, η ρύπανση και το φαινόμενο της αλάτωσης των εδα­ φών. Δεν θα έπρεπε ωστόσο να παραλείψουμε να αναφέρουμε ότι την υποβάθ­ μιση των εδαφών συχνά εντείνουν και οι φυσικές καταστροφές, ενώ κινδύνους εγκυμονούν καιοιπαρεμβάσειςτου ανθρώπου στην τοπογραφία του εδάφους.

Διάβρωση Μια δυνατή βροχή θα μας έχει ίσως κάνει να προσέξουμε τη λάσπη στους δρόμους. Αλλά κι αν έχουμε βρεθεί κάποια στιγμή στην παραλία, με δυνατό αέ­ ρα, θα έχουμε σίγουρα ενοχληθεί από σύννεφα άμμου που μας τυφλώνουν. Αυτό που πιθανόν δεν έχουμε σκεφτεί είναι ότι ένας θυελλώδης άνεμος αλλά και μια δυνατή νεροποντή αποτελούν τις βασικές αιτίες για τη φυσική διά­ βρωση του εδάφους. Η διάβρωση, λοιπόν, σαν φυσικό φαινόμενο, δεν θα έπρεπε κανονικά να μας ανησυχεί. Το χώμα, που παρασύρεται, ως ένα βαθμό, από το νερό και τον άνεμο, θα μπορούσε φυσιολογικά να αναπληρωθεί. Κάτι τέτοιο ωστόσο δεν μπορεί εύκολα να συμβεί, τη στιγμή που η γη μένει συχνά γυμνή και ανυπερά­ σπιστη στις δυνατές βροχές και στους σφοδρούς ανέμους, εξαιτίας των κατα­ στροφικών ανθρώπινων επεμβάσεων. Η Ελλάδα, επειδή είναι χώρα ορεινή με απότομες κλίσεις και απογυμνωμέ­ νες πλαγιές λόγω των πυρκαγιών, θεωρείται ως χώρα της διάβρωσης". Σύμ­ φωνα με στοιχεία της Εθνικής Επιτροπής κατά της Ερημοποίησης,το 70% των εδαφών στη χώρα μας έχει υποστεί κάποιας μορφής διάβρωση, με αποτέλεσμα τη μείωση της παραγωγικής του δύναμης, αλλά και την υποβάθμιση του περι­ βαλλοντικού του ρόλου. Εξαιτίας του φαινομένου της διάβρωσης χάνεται πο­ λύτιμο έδαφος, θρεπτικά στοιχεία και οργανική ουσία. Το έδαφος υποβαθμίζε­ ται ως προς τη γονιμότητα και την παραγωγικότητα του και η γεωργική οικονομία στερείται των πόρων της. Παράλληλα καταστρέφονται υδρευτικά και αρδευτικά δίκτυα, καλλιέργειες, κτήρια καιδρόμοιμεγέφυρες... Μέτρα ενάντια »τη διάβρωση Από την άλλη πλευρά, για να ενισχύσουμε την αντίσταση του εδάφους στη διάβρωση, θα πρέπει να εφαρμόσουμε μια σειρά τεχνικών προστασίας του. Καταρχήν, θα πρέπει να φροντίζουμε ώστε το έδαφος να καλύπτεται με βλά­ στηση, γιατί αυτή παίζει προστατευτικό ρόλο κατά της διάβρωσης. Η αναδά­ σωση, επίσης, φυσική ή και τεχνητή, είναι ένα ακόμα αποτελεσματικό μέτρο. Σε περιπτώσεις όμως εδαφών, με έντονη κλίση, θα πρέπει να συνδυαστεί με την κατασκευή αναβαθμίδων, μια σωτήρια λύση για τον περιορισμό της ορμη­ τικότητας των νερών που «κατατρώγουν»™ έδαφος. Ας μην ξεχνάμε ότι οι α­ ναβαθμίδες (πεζούλες), εκτός από το ότι προστατεύουν τα εδάφη από την κα­ ταστροφική διάβρωση, ταυτόχρονα αποτελούν και ένα σημαντικότατο στοιχείο της ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς των μεσογειακών λαών και μαζί ένα στοιχείο ψηλής αισθητικής αξίας. Ερημοποίησηι «Το 35% των ελληνικών εδαφών κινδυνεύει να μετατραπεί σε έρημο...»,

«Η Δυτική Λέσβος έχει ερημοποιηθεί...», «Στη Βοιωτία και στη Θεσσαλία, οιλοφώδεις περιοχές κινδυνεύουν άμεσα από την ερημοποιηση...», «Στις νότιες παρυφές του Υμηττού ως το Σούνιο και σε περιοχές της Κορινθίας τα εδάφη έ­ χουν απογυμνωθεί...», «Κάθε δεκαετία στην Ελλάδα, χάνεται 3-4% των επι­ κλινών εδαφών...» Αυτά και άλλα πολλά, καθόλου ευχάριστα, μάλλον πολύ ανησυχητικά, μας επισημαίνουν καθημερινά στον Τύπο ειδικοί επιστήμονες, υπενθυμίζοντας μας ότι ο κίνδυνος της ερημοποίησης απειλεί καιτη χώρα μας και ιδιαίτερα τα νησιά του Κεντρικού Αιγαίου, την Κεντρική και Ανατολική Κρήτη, τις ανατολι­ κές περιοχές της Πελοποννήσου, τη Δυτική Στερεά Ελλάδα και τη Θεσσαλία, καθώς καιτις κεντρικές και νότιες περιοχές της Μακεδονίας. Το καμπανάκι του κινδύνου της ερημοποίησης χτυπά και στον υπόλοιπο κόσμο. Υπολογίζεται μάλιστα ότι το 40% περίπου των εδαφών που καλλιερ­ γούνται παγκόσμια έχουν υποβαθμιστεί σοβαρά, με αποτέλεσμα να μην μπο­ ρούν ίσως να θρέψουν μελλοντικές γενιές. Με πολύ απλά λόγια, με τον όρο ερημοποιηση εννοούμε το φαινόμενο εκείνο κατά το οποίο, κάθεχρόνο, μεγάλες εκτάσειςτηςγης μετατρέπονται σε έρημους, χάνοντας έτσι τη δυνατότητα που είχαν να συντηρούν τη ζωή.Αυτό μπορεί να ο­ φείλεται σε κλιματικές αλλαγές, σε παρατεταμένες, για παράδειγμα, ξηρασίες, αλλά και σε λανθασμένους χειρισμούς του ανθρώπου, ορισμένοι από τους οποί­ ους προκαλούν και κλιματικές μεταβολές [π.χ. υπερθέρμανση του πλανήτη λό­ γω της αυξανόμενης κατανάλωσης πετρελαίου και άλλων ορυκτών καυσίμων].

19

Τι μπορούμε να κάνουμε για την προστασία του εδάφους Για το σχηματισμό μερικών εκατοστών εδάφους απαιτούνται αιώνες ή και χιλιετηρίδες, ενώ ο άνθρωπος είναι αμέτοχος σε αυτή τη διαδικασία, Αντίθετα, η καταστροφή του εδάφους μπορεί να γίνει από τον ίδιο τον άνθρωπο εξαιρε­ τικά γρήγορα και εύκολα. Χρειάζεται, λοιπόν, μεγάλη προσοχή για μην κατα­ στρέψουμε σε μια μέρα, αυτό που η φύση δημιούργησε σε χιλιάδες χρόνια! Γε­ νικά, θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι οποιοδήποτε μέσο και πρακτική βοηθούν στην προστασία του περιβάλλοντος, είναι σίγουρο ότι θα επηρεά­ σουν θετικά και το έδαφος. Μπροστά στον εφιάλτη της ερημοποίησης των ε­ δαφών, που απειλεί σήμερα ολόκληρη την ανθρωπότητα, χρειάζονται και κά­ ποια επιπλέον «όπλα». Θα πρέπει να φροντίσουμε ώστε να υπάρχει ισορροπία ανάμεσα στα καλλιεργούμενα εδάφη και στα εδάφη με φυσική βλάστηση. Μό­ νο έτσι θα μπορέσουμε να διασφαλίσουμε την αειφορίατων εδαφικών πόρων, τη διατήρηση δηλαδή ζωντανών εδαφών, που θα μπορούν να θρέψουν και τις μελλοντικές γενιές. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναλογίδης Δ., Έδαφος: Θρεπτικά στοιχεία και φυτική παραγωγή, εκδόσεις ΑΓΡΟτυπος, Αθήνα 2000. Βασσάλα Π., Έδαφος, Φυλλάδιο της WWF, στα πλαίσια του Προγράμματος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Αθήνα 1995. ΒαασάλαϊΙ.,Εργαστηριακές Ασκήσεις Εδαφολογίας,ΤΕΙΗΠΕΙΡΟΥ,ΤμήμαΒιολογικής Γεωργίας. Βούτσινος Γ., Κοσμάς Κ. ,Καλκάνης Γ., Σουτσας Κ., Διαχείριση Φυσικών Πόρων, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1998 Brady N.,Well.R, 77ie nature and properties ofsoils, Prentice Hal! International Editions Γιάσογλου Ν., Εδαφολογία, Αθήνα 1980 Ελληνική Επιτροπή για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης, Ελληνικό Εθνικό Σχέδιο Δράσης κατά της Ερημοποίησης,ΕΘΙΑΓΕΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΓΕΩΡΓΙΑΣ-ΕΘΝΙΚΟ ΑΣΤΕΡΟΣΚΟΠΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ-UNCCD, Αθήνα 2001.

Fanning D/Fanning Μ, Soil: Morphology, Genesis and Classification, University ofMaryland. Καλτσίκης Π.,Γκούφα Μ.,Λώλος Γ., Σαιτάνης Κ., Ταμπουρατζή Σ., Περιβάλλον και Γεωργία, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1999 Καρακατσούλης Παν., Αρδεύσεις, Στραγγίσεις και προστασία εδαφών, Ίδρυμα Ευγενίδου, Αθήνα 1994 Καραμάνος Α., Έδαφος, Γεωπονικό Παν. Αθηνών, Εργαστήριο Γεωργίας, Αθήνα 1998. Κατζή - Μπελτράν Χ., Βιοποικιλότητα,στα πλαίσια του Προγράμματος Οικολογικών σχολεί­ ων σε συνεργασία με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Κουκουλάκης Π., Σιμώνης Α., Γκέρτσης Α., "Οργανική ουσία του εδάφους", εκδόσεις ΣταμούλήςΑΕ, Αθήνα 2000 Κουσκολέκα Ν., Διπλωματική εργασία για τη θρέψη των φυτών και τη γονιμότητα του, Διδα­ κτορική διατριβή για τη φυσικοχημεία εδάφους, 1977 Μήτσιου Ι., Εδαφολογία, εκδόσεις Zymel, Αθήνα 1999 Μήτσιου Ι.,Πασχαλίδη Χ., Παγανιά Κ., Διάβρωση των εδαφών - Αντιδιαβρωτικά μέσα προ­ στασίας, εκδόσεις Zymel Paul E./Clark F., So/7 Microbiology and Biochemistry, Academic Press

ΔρΑΝΝΑΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ*

Ανόργανη Θρέψη της Φιστικιάς Τροφοπενίες - Τοξικότητες**

Η

εδαφική υγρασία, η θερμοκρασία, οι εντομολογικοί εχθροί, οι ασθέ­ νειες αλλά και η θρεπτική κατάσταση του δένδρου αποτελούν μερι­ κούς από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρεάζουν τόσο την ανάπτυξη όσο και την ποσότητα και ποιότητα της παραγωγής της φιστι­ κιάς. Σκοπός του άρθρου που ακολουθεί είναι μια σύντομη αναφορά στις α­ παιτήσεις της καλλιέργειας σε θρεπτικά στοιχεία καθώς και σε ζημιές που προκαλούνται από ακατάλληλες λιπαντικές πρακτικές, ελλιπή άρδευση, κακή στράγγιση, αλατότητα, κ.ά. Με δεδομένο ότι η φυλλοδιαγνωστική, η ανάλυση εδάφους και η ανάλυση νερού αποτελούν σημαντικά εργαλεία στη διάθεση του καλλιεργητή για τη γνώση της θρεπτικής κατάστασης των δένδρων, της γονιμότητας του εδά­ φους και της ποιότητας του νερού άρδευσης αντιστοίχως, η λήψη αντιπροσω­ πευτικών δειγμάτων για ανάλυση αποτελεί κρίσιμο ζήτημα. Όσον αφορά στη δειγματοληψία εδάφους, πρέπει να ληφθούν 3-10 υποδείγματα εδάφους ανά φιστικεώνα, σε βάθος 0-40 cm, κάτω από την κόμη των δένδρων, που θα απο­ τελέσουν ένα ενιαίο τελικό δείγμα για ανάλυση. Στην περίπτωση της φυλλοδιαγνωστικής, πρέπει να ληφθούν από το 10-20% των δένδρων του φιστικε­ ώνα, τέσσερα ζεύγη φυλλαρίων ανά δένδρο, από τα νεαρότερα πλήρως αναπτυγμένα φύλλα, από μη καρποφόρους κλαδίσκους, κατά τα τέλη Ιουλίου μέχριτέλος Αυγούστου. Σε περίπτωση διάγνωσης προβλήματος θρέψης εκτός της προαναφερόμενης περιόδου, είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί συγκρι­ τική φυλλοδιαγνωστική ανάλυση, για την οποία η δειγματοληψία μπορεί να πραγματοποιηθεί οποτεδήποτε, αρκεί να ληφθούν δύο ξεχωριστά δείγματα φύλλων, ένα από υγιή και ένα από ασθενή δένδρα, υπό τον όρο τα φύλλα και των δύο δειγμάτων να είναι παρόμοιας ηλικίας. Στη χώρα μας οι συχνότερες διαταραχές θρέψης στη φιστικιά συνδέονται με έλλειψη ή περίσσεια αζώτου, καλίου, βορίου και ψευδάργυρου. *Γεωπό κ θ Όσον αφορά στη θρέψη των δένδρων με άζωτο, η έλλειψη του στοιχείου σε Εφαρμογών Εργ. δένδρα με μεγάλη καρποφορία θα προκαλέσει καθυστερημένη έκπτυξη ο- δενδροκομίας, 1

7

'

Σχολή Γεωπονίας, ATEI Καλαμάτας

φθαλμών, μετατροπή του χρώματος των φύλλων κοντά στις καρποταξίες σε α-

21

νοικτό πράσινο προς κίτρινο, ερυθρωπό μεταχρωματισμό των νεύρων και μί­ σχων καθώς και αραιό φύλλωμα προς το τέλος της βλαστικής περιόδου. Στο ση μείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι και τα συμπτώματα παρατεταμένης ανε­ πάρκειας νερού μοιάζουν με αυτά της τροφοπενίας αζώτου. Το δε εύρος επάρκειαςγιατη συγκέντρωση αζώτου στα φύλλα της φιστικιάς είναι2,5 - 2,8 % ξη­ ρής ουσίας. Με δεδομένο ότι οι ανάγκες σε άζωτο είναι μεγαλύτερες μετά τη συγκομιδή, ακολουθούν κατά το γέμισμα του φιστικιού και είναι μικρότερες κατά την έναρξη της βλάστησης, η αζωτούχος λίπανση πρέπει να εφαρμόζεται σε μικρότερη ποσότητα κατά την περίοδο έναρξης της βλάστησης (αργά το Μάρτη μέχρι μέσα Μαΐου) και η υπόλοιπη από τον Ιούνιο μέχρι τέλος Ιουλίου προκειμένου να είναι διαθέσιμη κατά την αύξηση και το γέμισμα του καρπού. Επίσης, πρέπει να αποφεύγεται η εφαρμογή υπερβολικών ποσοτήτων αζώτου λόγω πρόκλησης υπερβολικής βλάστησης σε βάρος της καρποφορίας, τροφο­ πενίας καλίου και φωσφόρου, καθώς και ρύπανσης των υπόγειων νερών. Επί­ σης, δεν πρέπει να εφαρμόζεται αζωτούχος λίπανση αργάτο φθινόπωρο. Όσον αφορά στη θρέψη των δένδρων με κάλιο, τα συμπτώματα της τροφο­ πενίας εκδηλώνονται από τις αρχές του καλοκαιριού και αφορούν σε αραιή βλάστηση, μεσονεύρια χλώρωση και περιφερειακή νέκρωση (κάψιμο) των φύλλων, τα οποία στη συνέχεια κυρτώ­ νουν προς τα κάτω (Εικ. 1). Στα δένδρα με έντονη τροφοπενία καλίου προκα­ λείται επίσης και νέκρωση ριζών. Εκτός από την πραγματική έλλειψη του στοι­ χείου στο έδαφος, συμπτώματα τροφο­ πενίας καλίου μπορεί να προκληθούν από την υψηλή αλατότητα του εδά­ φους, το υψηλό εδαφικό μαγνήσιο, την εφαρμογή μεγάλων ποσοτήτων αμμωνιακού λιπάσματος, την καταστροφή των ριζών κ,ά. Μάλιστα, η έλλειψη κα­ λίου συνδέεται και με αυξημένη προΣυμπτώματατροφοπενιας καλίου

σβολη των δένδρων απο διάφορους φυ- σ ε φ ύ λ λ α φ ι σ τ ί Κ ι α ς ( C r a i g K a l l s e i l ) 2 0 0 8 ) τοπαθογόνους μικροοργανισμούς, όπως από Verticillium albo-atrum, Camarosporium sp κ.ά. Η αντιμετώπιση της τροφοπενίας καλίου γίνεται με την προσθήκη καλιού­ χων λιπασμάτων στο έδαφος, σε ποσότητες ανάλογα με το μέγεθος των δέν­ δρων και τον τύπο του εδάφους. Σε πλήρως αναπτυγμένα δένδρα με τροφοπε­ νία καλίου, ποσότητες λιπάσματος ισοδύναμες με 2-4 kg καλίου ανά δένδρο, σε μέσης σύστασης εδάφη, είναι συνήθως επαρκείς. Με δεδομένο ότι το φυ-

σιολογικό εύρος τιμών για τη συγκέντρωση καλίου είναι 1,5 - 2,2%, νέα χορή­ γηση αποφασίζεται μόνο εφόσον το κάλιο των φύλλων βρεθεί κάτω από 1,5% ξηρής ουσίας. Η παρουσία συμπτωμάτων τροφοπενίας μαγνησίου στη φιστικιά είναι σπάνια. Στην πράξη παρουσιάζει ενδιαφέρον μόνο λόγω της ανταγωνιστικής σχέσης του στοιχείου με το κάλιο. Αντίθετα, η φιστικιά είναι ευπαθής στην έλλειψη ψευδαργύρου, η οποία παρατηρείται συνήθως σε ελαφριάς σύστασης εδάφη, πολύ ασβεστούχα, μετά από ενσωμάτωση μεγάλων ποσοτήτων κοπριάς. Τα συμπτώματα συνδέονται με καθυστερημένη έκπτυξη οφθαλμών, βλαστούς με έντονη μικροφυλλία και ροζέτες στις κορυφές (Εικ. 2), μικρότερους και λιγότερους καρπούς ανά ταξικαρπία καθώς και με καρπούς με έντονο ερυθρό χρωματισμό και υψηλό ποσο­ στό ασπερμίας. Φυσιολογικό εύρος τιμών για τη συγκέντρωση ψευδαργύρου στην ξηρή ουσία των φύλλων είναι τα 10 -15 ppm. Η αντιμετώπιση τηςτροφοπενίας γίνεται με διαβροχή των κλάδων των δένδρων με υδατικό διάλυμα θειι­ κού ψευδαργύρου (ZnS04.7H20), σε συγκέντρωση 3-4%, προς το τέλος του χειμώνα, ενόσω τα δένδρα βρίσκονται ακόμη σε λήθαργο, για αποφυγή εγκαυ­ μάτων στους οφθαλμούς. Για προληπτικούς λόγους στη συνέχεια, τα δένδρα μπορεί να ψε­ κάζονται με αραιότερο διάλυμα θειικού ψευ­ δαργύρου (50% ή και λιγότερο της προανα­ φερόμενης συγκέντρωσης) κάθε χρόνο ή κάθε 2ο χρόνο. Θεραπεία της τροφοπενίας μπορεί ναγίνει επίσης με ψεκασμό με διάλυμα 0,1-0,2 % θειικού ψευδαργύρου, 2-3 εβδομά­ δες μετά την άνθηση (Απρίλιο], εφόσον τα νε­ αρά φύλλα έχουν αποκτήσει τουλάχιστον το μισό του τελικού μεγέθους τους. Σε αυτήν την περίπτωση πρέπει να προστεθεί στο ψεκαστικό διάλυμα και διαβρεκτική ουσία. Η προΣυμπτώματατροφοπενίαςψευδαρ-

σΘι ΚΤ

γύρου σε φύλλα φιστικιάς

ποτελεί πρακτικά ασύμφορη τεχνική λόγω

(Craig Kallsen, 2008)

ί 1 Χηλικού ψευδαργύρου στο έδαφος α-

τηςυψηλήςτιμήςτου.

Η φιστικιά είναι, επίσης, ευπαθής στην τροφοπενία βορίου. Έλλειψη του στοιχείου παρατηρείται συνήθως σε πολύ ασβεστούχα καθώς και σε ελαφρά αμμώδη εδάφη, ιδίως εάν το νερό άρδευσης περιέχει λίγο βόριο. Η πρόσληψη του βορίου παρεμποδίζεται σε συνθήκες έλλειψης νερού, χαμηλής θερμοκρα­ σίας εδάφους καθώς και μετά από πλούσια αζωτούχο λίπανση. Συμπτώματα της τροφοπενίας αποτελούν η βραχυγονάτωση, τα χλωρωτικά, ζαρωμένα και παραμορφωμένα φύλλα, η πτώση μεγάλου αριθμού ταξιανθιών νωρίς πριν

από τη γονιμοποίηση καθώς και η αύξηση του ποσοστού των άδειων καρπών. Συνήθως, όμως,η τροφοπενία βορίου στη φιστικιά προκαλεί περιορισμένο δέ­ σιμο των καρπών χωρίς να παρατηρούνται άλλα συμπτώματα. Το εύρος ε­ πάρκειας για τη συγκέντρωση βορίου στα φύλλα είναι τα 120 - 250 ppm ξη­ ρής ουσίας. Η θεραπεία γίνεται είτε με ψεκασμό του φυλλώματος με διάλυμα 0,1 %βορικού οξέος πριν τη διόγκωση των οφθαλμών, αργά στο λήθαργο, ή με προσθήκη στο έδαφος 200-400 g βόρακα ανά δένδρο. Επειδή η απόσταση με­ ταξύ κανονικών και τοξικών δόσεων είναι μικρή και ο κίνδυνος τοξικότητας μεγάλος, απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή, ιδίως στα αμμώδη εδάφη. Η επίδραση της από εδάφους χορήγησης βόρακα μπορεί να διαρκέσει δύο με τρία χρόνια γι' αυτό κάθε νέα προσθήκη θα πρέπει να γίνεται μόνο βάσει αποτελεσμάτων φυλλοδιαγνωστικής ανάλυσης. Εκτός από την έλλειψη βορίου, μεγάλες ζημιές στη φιστικιά προκαλούνται και από την περίσσεια του στοιχείου στο έδαφος είτε λόγω υπερβολικής προ­ σθήκης βόρακαγια θεραπεία της τροφοπενίας ή λόγω άρδευσης με νερό υψη­ λής περιεκτικότητας σε βόριο. Τα συμπτώματα τοξικότητας εμφανίζονται το καλοκαίρι και συνδέονται με κάψιμο της κορυφής των φύλλων, που στη συνέ­ χεια επεκτείνεται σε ολόκληρη την περιφέρεια του ελάσματος. Τελικά, όλα σχεδόν τα φύλλα παρουσιάζουν έντονη νέκρωση και το δένδρο φαίνεται σαν να υπέστη την επίδραση φωτιάς. Προκειμένου να ληφθούν μέτρα αντιμετώπι­ σης του προβλήματος πρέπει κατ' αρχήν να εξακριβωθεί η προέλευση του βο­ ρίου με ανάλυση του εδάφους και ανάλυση του νερού άρδευσης. Στη συνέχεια να βελτιωθεί η στράγγιση προκειμένου να διευκολυνθεί η έκπλυση. Συνιστά­ ται, επίσης, η εφαρμογή ενισχυμένης αζωτούχου λίπανσης για τη δημιουργία πλούσιας βλάστησης, η οποία με τη σειρά της θα συντελέσει στην αραίωση του βορίου μέσα στους φυτικούς ιστούς. Ένα σημαντικότατο πρόβλημα για την καλλιέργεια της φιστικιάς στην Αί­ γινα, μια μόνιμη απειλή θα λέγαμε, αποτελεί η αλατότητα των εδαφών με δυ­ σμενείς συνέπειες τόσο στην ανάπτυξη του δένδρου όσο και στην καρποφορία, καθώς συχνά η φιστικιά καλλιεργείται σε οριακές από πλευράς άρδευσης συνθήκες. Σε αλατούχο έδαφος τα δένδρα υποβάλλονται ευκολότερα σε δίψα, ευνοείταιη συσσώρευση ιόντων χλωρίου, νατρίου και βορίου σετοξικά επίπε­ δα, αυξάνεται το pH, με συνέπεια τη μείωση τόσο της διαλυτότητας των θρε­ πτικών στοιχείων όσο και της διαπερατότητας του εδάφους. Οι συνήθεις πα­ ράγοντες αλάτωσης των εδαφών είναι η άρδευση με αλατούχο νερό ή η ανεπαρκής άρδευση, η κακή στράγγιση ή η υψηλή στάθμη υπογείων υδάτων καθώς και οι πλούσιες λιπάνσεις. Η εξακρίβωση του αίτιου κάθε φορά βασίζε­ ται στην ανάλυση του εδάφους και του νερού άρδευσης. Συμπτώματα τοξικό­ τητας αλάτων αποτελούν το «κάψιμο» στην κορυφή και τις πλευρές του ελά­ σματος των φυλλαρίων (Εικ. 3} από τον Ιούλιο και μετά, η μείωση του μήκους

των βλαστών αλλά και του μεγέθους των καρπών, η μεγαλύτερη ευαισθησία τουςσεηλιοκαύματακαθώςκαιη έντονη συρρίκνωση τωνσπερμάτων. Μείωση της αλατότητας μπορεί να επιτευχθεί με έκπλυση είτε με μικρότε­ ρες ποσότητες νερού σε περισσό­ τερες αρδεύσεις ή με πολύ μεγα­ λύτερες ποσότητες σε μία μόνο άρδευση. Πολύ αποτελεσματικές είναι οι βροχές και οι χειμερινές αρδεύσεις εφόσον υπάρχει επαρ­ κής στράγγιση του εδάφους για την απομάκρυνση των αλάτων από την περιοχή των ριζών. Σε ει­ δικές περιπτώσεις, μπορεί να α­ παιτηθεί προσθήκη γύψου στο έ­ Συμπτώματατοξικότητας αλάτων σε φύλλα δαφος καθώς και αύξηση της φιστικιάς ( Craig Kallsen, 2008] οργανικής ουσίας. Τελειώνοντας, θα πρέπει να γίνει μια σύντομη αναφορά στην ευαισθησία της φιστικιάς στην ασφυξία των ριζών, καθότι το δένδρο δεν είναι ανθεκτικό στην περίσσεια εδαφικής υγρασίας. Τα συμπτώματα που παρατηρούνται εί­ ναι καστανόμαυρες ρίζες με νεκρώσεις, αποκόλληση του φλοιού τους, οσμή "βούρκου" ή οινοπνεύματος, καχεκτική βλάστηση, ξήρανση των φύλλων και των βλαστών, καρποί με ηλωκαύματα, συρρίκνωση των σπερμάτων. Σε προ­ χωρημένο δε στάδιο προκαλείται απότομη ξήρανση δένδρων το καλοκαίρι. Βιβλιογραφικές πηγές: 1. «Ασθένειες & εντομολογικοί εχθροί της φιστικιάς στην Ελλάδα» των Α. Χιτζανίδου, Π. Α. Μουρίκη, Κ. Δ. Χολέβα. Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο, Κηφισιά, Αττική. 2004 2. Craig Kallsen. 2008. Diagnosing and Correcting Nutrient Deficiencies. Pistachio (5 short course). UCCE/Kern County.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ Συνοπτική μορφή της ομιλίας που δόθηκε στις 19.9.09 σε σεμινάριο για την καλλιέργεια της φυστικιάς στο πλαίσιο του FISTIKI FEST.

25

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΜΠΟΓΡΗΣ

Αγροτικές καλλιέργειες και απασχολήσεις στην Αίγινα. ο κλίμα, οι διαθέσιμοιυδάτινοιπόροι, το ανάγλυφο του εδάφους, η σύ­ σταση του, οι ανθρώπινες ανάγκες αλλά και άλλοι τυχαίοι ή απρόσμενοιλόγοι, που η ιστορική εξέλιξη επέφερε, καθόρισαν και τα είδη της α­ γροτικής ενασχόλησης των κατοίκων της Αίγινας. Οι ιστορικές μαρτυρίες για την αγροτική παραγωγή στο παρελθόν είναι ελάχιστες. Η πιο αξιόλογη και τεκμηριωμένη περίπτωση αφορά την εισαγωγή και εγκατάσταση της καλ­ λιέργειας της πατάτας από τον Ιωάννη Καποδίστρια στην Αίγινα, στην περιο­ χή της Περιβόλας. Υπάρχουν ακόμη μαρτυρίες και αναφορές για επείσακτες και ασυνήθεις για ένα νησί, όπως η Αίγινα, καλλιέργειες, όπως αυτές του λινα­ ριού και του βαμβακιού. Αυτά ήδη από τον 19ο αιώνα. Στην πορεία πολλά άλ­ λαξαν. Μέχρι τον τελευταίο Μεγάλο Πόλεμο, αναμφισβήτητα η αμπελοκαλ­ λιέργεια, κράτησε τα πρωτεία της αγροτικής παραγωγής, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, ώστε τα καΐκια της Αίγινας να τροφοδοτούν με μουστιές τις γύρω από το νησί στεριές καιτα νησιά. Μετά τον Πόλεμο σταδιακά η φιστικιά θα εκτοπί­ σει όλα σχεδόν τα αμπέλια τη ς Αίγινας και θα καταστείη μοναδική συστηματι­ κή δενδροκαλλιέργεια. Ωστόσο, διαχρονικά και άλλες καλλιέργειες θα συνυ­ πάρχουν, σε διαφορετική έκταση η καθεμιά. Δημητριακά, ελαιόδεντρα, κηπευτικά, ζαρζαβατικά, χορταρικά, πατάτα, όσπρια θα τυγχάνουν επιμελούς φροντίδας και θα παράγονται σε ποσότητες που ενίοτε αγγίζουν την αυτάρ­ κεια. Επίσης, δενδρώδεις καλλιέργειες, όπως συκιές, αμυγδαλιές, ροδιές, βερι­ κοκιές, πορτοκαλιές, χαρουπιές, σε ολιγότερο συστηματική βάση και κυρίως για τις οικογενειακές ανάγκες. Σημαντικός αριθμός κατοίκων του νησιού θα α­ σχολείται επαγγελματικά, σε όλα αυτά τα είδη γεωργικών καλλιεργειών για τις οικογενειακές ανάγκες και, όχι σπάνια, για ένα πρόσθετο οικογενειακό εισόδη μα από την εμπορία τους. Σχεδόν όλη η οικογένεια συνεισέφερε ασχολού­ μενη με περισσή φροντίδα και μόχθο στα οικογενειακά αλλά και σε άλλα κτή­ ματα ή και επαγγέλματα περιστασιακά, αποκομίζοντας κάποια πρόσθετα μεροκάματα σε χρήμαή σε είδος.

Τ

Όλα αυτά περίπου μέχρι το 1970. Από όλες τις μαρτυρίες και προσωπικές αναμνήσεις φαίνεται ότι στα τέλη της ΙΟετίας του '60 και στις αρχές του 70 γίνεται η μεγάλη καμπή. Η τελική επικράτηση της μονοκαλλιέργειας της φι-

στικιάς και η πλατύτερη εξάπλωση της τουριστικής απασχόλησης είναι δύο από τους βασικούς παράγοντες, που οδήγησαν ραγδαία στην εγκατάλειψη της καλλιέργειας της γης. Η κατάτμηση της αγροτικής γης για οικιστική επέ­ κταση και τουριστική εκμετάλλευση αλλοίωσε ακόμη περισσότερο τον αγρο­ τικό χαρακτήρα πολλών περιοχών του νησιού, υποβαθμίζοντας ταυτόχρονα καιτο φυσικό περιβάλλον, γενικότερα. Σήμερα, ελάχιστες οικογένειες στο νησί απασχολούνται κατά κύριο επάγ­ γελμα ή έστω και για συμπληρωματικό εισόδημα με την αγροτική παραγωγή. Μπορούμε να εντοπίσουμε, ανάλογα με τα κύρια παραγόμενα είδη, τις παρα­ κάτω αναφερόμενες γεωργικές απασχολήσεις. Λαχανικά, ζαρζαβατικά, χορταρικά, πατάτα. Οι απασχολούμενοι παραγωγοί, σύμφωνα με τα στοιχεία που συλλέξαμε, δεν ξεπερνούν τους δώδεκα. Μέχρι τη δεκαετία του 1970, οι απασχολούμενες οικογένειες έφταναν τις πενήντα με εξήντα τουλάχιστον, σε έναν πληθυσμό που ανερχόταν περίπου στο 1/3 του σημερινού. Οι περιοχές της γεωργικής αυτής δραστηριότητας ήταν, κατά κύριο λόγο, ο Μαραθώνας, ακολουθούσε η Περιβόλα και έπονταν με διαφορά το Λιβάδι καιη Κυψέλη και ακόμη μεγαλύτερη η Πέρδικα και ο Κοντός. Ακριβώς αυτές οι ίδιες περιοχές παραμένουν και σήμερα οι εστίες της δραματικά συρρικνωμέ­ νη ς παραγωγής αυτών των ειδών, χαράκτη ρ ιζόμενες και ως παραγωγές "περ ιβολιού". Είναι από τις λίγες πεδινές εκτάσεις του νησιού που διαθέτουν κάποι­ ες δυνατότητες ύδρευσης, με κλίμα ήπιο σε όλη τη διάρκεια του έτους και με σχετικά εύφορο χώμα. Ειδικότερα στο Μαραθώνα το χώμα, προερχόμενο από προσχώσεις, είναι ιδιαίτερα εύφορο, πράγμα που εξηγεί από μόνο του την ιδι­ αίτερη ενασχόληση με τα περιβόλια στην περιοχή αυτή. Τα καλλιεργούμενα μέχρι και σήμερα είδη περιλαμβάνουν κη­ πευτικά, όπως: κολοκύθια, ντο­ μάτες, μελιτζάνες, πιπεριές, ξυλάγγουρα, τα οποία φυτεύονται Μάρτιο και η παραγωγή τους γί­ νεται από τα τέλη Μαΐου και σ' όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού. Παντζάρια, ραδίκια, σπανάκι, ραπάνια, λάχανα, κουνουπίδια, μπρόκολα σπέρνονται το Σεπτέμ­ βριο καιη παραγωγή τους γίνεται από τέλη Νοεμβρίου μέχρι το τέ­ λος της άνοιξης.

27

Επίσης, σκόρδα και κρεμμύδια φυτεύονται το χειμώνα και δίνουν παραγωγή την άνοιξη. Και ακόμη βλίτα σπέρνονται κατά τον Απρίλιο κα δίνουν παραγωγή όλο το καλοκαίρι. Είδη από τη ντόπια καλλιέργεια, όπως ξυλάγγουρα, πα­ ντζάρια, κουνουπίδια, βλίτα και σκόρδα, θεωρούνται και εί­ ναι, πράγματι, ιδιαίτερης ποιότητας και εξαιρετικά εύγευστα. 0 σπόρος και τα μικρά φυτά για την καλλιέργεια των ειδών αυτών διατίθενται κυρίως από τους ίδιους τους πα­ ραγωγούς και, πολύ λιγότερο, από επαγγελματικά φυτώρια ή σπόρους του εμπορίου. Μ ία άλλη κα?Λιέργεια είναι τη ς πατάτας. Οι πατάτες φυ­ τεύονται δύο φορές το χρόνο και η παραγόμενη πατάτα α­ ποκαλείται αναλόγως καλοκαιρινή ή χειμωνιάτικη. Πιο α­ ποδοτική είναι η καλοκαιρινή σπορά. Κάποια χωράφια σπέρνονται μία φορά το χρόνο, εναλλασσόμενα την επόμενη χρονιά με άλλα είδη, για την σχετική "ανάπαυση" του χωραφιού. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις είναι περίπου 15 στρέμματα, κυρίως στο Μαραθώνα και λιγότερο στον Κοντό. Τα 5-6 στρέμματα αφορούν χειμερινή πατάτα καιτο σύνολο των 15 στρεμμά­ των σπέρνεται για καλοκαιρινή. Οι εκτιμώμενες ποσότητες παραγόμενης ετη­ σίως πατάτας ανέρχονται στους 22-25 τόνους, ποσότητα η οποία απορροφά­ ται εξ ολοκλήρου από την τοπική κατανάλωση. 0 σπόρος διατίθεται μέσω του Γεωργικού Συνεταιρισμού Αίγινας, αλλά γίνονται και εισαγωγές από τη Νάξο και την Αρκαδία. 0 σπόρος από την πάλαι ποτέ περίφημη αιγινήτικη πατάτα τείνει να γίνει πλέον σπάνιος και δυσεύρετος. Παλαιότερα μόνο στο Μαραθώ­ να καλλιεργούνταν περίπου 25-30 στρέμματα και κάποιες χρονιές γινόταν και εξαγωγή πατάτας από το νησί. Η λίπανση των χωραφιών γίνεται κυρίως με ζωική κοπριά (κοπρία στα αιγινήτικα), κυρίως ντόπια (αλογίσια, μοσχαρίσια, κατσικίσια) και πολύ λίγο με βιομηχανικά λιπάσματα. Τα ραντίσματα και οι ψεκασμοί είναι ελάχιστοι. Υπάρχουν δύο θερμοκήπια [Περιβόλα, Πέρδικα) και για τις διάφορες γεωργι­ κές εργασίεςχρησιμοποιούνταιπερίπου 10 γεωργικά μηχανήματα, μικρού και μεσαίου μεγέθους. Επίσης υπάρχουν λίγες, 3-4, βιολογικές καλλιέργειες, χωρίς πιστοποίηση όμως, κυρίως για λόγους γραφειοκρατικούς. Το πότισμα γίνεται κατά βάση με τις παραδοσιακές αλίες (διά κατακλύσεως), από παλαιά κυρίως πηγάδια ή στέρνες βρόχινου νερού (πολύ λιγότερο) και όχι από τις υπάρχουσεςγεωτρήσεις. Η συνολική έκταση, που καλλιεργούταν μέχρι και πριν από 40 χρόνια σε όλο το νησί, ανερχόταν στα 400 περίπου στρέμματα. Κάπου 120 στο Μαραθώ­ να, άλλα 120 στη Περιβόλα, 50 στο Λιβάδι, 50 στην Κυψέλη, 20 στην Πέρδικα και τα υπόλοιπα σε μικρές εκμεταλλεύσεις σε άλλες περιοχές. Ο Μαραθώνας,

λόγω παραγωγικότερου εδάφους, λέγεται ότι κάλυπτε το 60% ή και 70% πε­ ρίπου της παραγωγής. Κάποιες περιόδους του έτους, εξασφαλιζόταν αυτάρ­ κεια σε πολλά από τα παραγόμενα είδη και το πλεόνασμα εξαγόταν στον Πει­ ραιά. Τέτοια είδη ήταν: πατάτες, παντζάρια, ραπάνια, κολοκύθια, ντομάτα, ραδίκια, καρότα, σέλινο, σκόρδα και αμπελόφυλλα. Μόνο ο Μαραθώνας και η Περιβόλα, φόρτωναν τρεις φορές την εβδομάδα ένα μεγάλο τριαξονικό φορ­ τηγό. Τα φορτηγά ήταν ιδιοκτησίας των Σπύρου Πετρίτη, Κώστα Κάτσα KŒL Σπύρου Χαρτοφύλακα. Ο ι εναπο μείναντες σή μέρα παράγωγο ί, πωλούν τα προϊόντα τους στο γνω­ στό στέκι των παραγωγών στο Γήπεδο (μέχρι πριν λίγους μήνες στην Παναγί­ τσα) είτε απευθείας στα μανάβικα και τα σουπερμάρκετ της πόλης της Αίγι­ νας. Η συνολικά καλλιεργούμενη σήμερα έκταση ανέρχεται περίπου στα 60 -70 στρέμματα. Περίπου 10 στη Περιβόλα, 20-25 στο Μαραθώνα, 10 στην Κυ­ ψέλη, στο Λιβάδι 5, στην Πέρδικα 5-6 και άλλα 5-10 στον Κοντό. Κάνοντας μία μικρή παρένθεση, παραθέτω μία χαρακτηριστική περίπτωση περιβολάρη, όπως μου την διηγήθηκε ο εγγονός του Δ. Καρακατσάνης, παρα­ γωγός και ο ίδιος σήμερα. Ο Διονύσης Καρακατσάνης (πέθανεγύρω στο 1955], καλλιεργούσε αρκετά στρέμματα στην Περιβόλα. Κηπευτικά όλων των ειδών, χορταρικά, αλλά και δέντρα, ροδιές, αμυγδαλιές, βερικοκιές κ.α. Για την άρδευ­ ση των κτη μάτων χρησιμοποιούσε ένα πηγάδι με καλό νερό, αλλά μακριά, μπο­ ρεί και 1-1,5 χιλιόμετρο από τα κτήματα, κοντά στη θέση Καγιάρα. Το πηγάδιήταν κάπου στα όρια της Λεύκης, μετά την Περιβόλα, κοντά στο ποτάμι της Σκοτεινής. Είχε κατασκευάσει, λοιπόν, ένα αρδευτικό αυλάκι από λαξευμένα πουριά, που ακουμπούσαν πάνω σε τοιχάκι από ξερολιθιά, ύψους ενός περίπου μέτρου, και κατέβαζε το νερό μέχρι τον Άγιο Βασίλη, κοντά στην οικία Αβαγιανού, όπου είχε και τα κτήματα, περίπου 30 στρέμματα. Διατηρούσε και ταβέρ­ να, εκεί που είναι μέχρι και σήμερα το μεγάλο πεύκο. Το πηγάδι λειτουργούσε με μαγγάνι, ιππήλατο και ενδιάμεσα στο αυλάκι είχε κατασκευάσει και στέρνες αποθήκευσης του νερού, χωρητικότητας 30-40 κυβικών η καθεμία. Υπήρχαν και 2-3 ενδιάμεσα μικρότερα πηγάδια. 'ETOL, με αυτό το μεγάλο για τα μέτρα ε­ νός και μόνο περιβολάρη έργο, εξασφάλιζε επάρκεια νερού για τις καλλιέργειες του, σε ση μείο που να κάνει και εξαγωγές, ακόμη KaL μπάμιας! Ένα άλλο ιδιαίτερα παραγωγικό περιβόλι υπήρχε στην Αιγινήτισσα, με έ­ κταση 40-50 στρέμματα, πολλά και καλά νερά από πηγάδια, αλλά και από την υπάρχουσα ακόμη και σήμερα επιφανειακή πηγή (από τις 2-3 σε όλη την Αίγι­ να] και εύφορο χώμα. Ήταν του Χριστοφίδη και έκανε παραγωγή σε όλα τα εί­ δη κηπευτικών, αλλά και σε φρούτα, λεμόνια, πορτοκάλια κ.λπ. Η παραγωγή επαρκούσε και για εξαγωγές. Στο περιβόλι δούλευαν εργάτες από το Σφεντούρι και την Πέρδικα. Οι σημερινοί παραγωγοί συνεχίζουν όλοι το επάγγελμα του περιβολάρη

Ι από οικογενειακή παράδοση και είναι οι Ι εξής: Διονύσης Καρακατσάνης (ΠεριβόI λα, Κοντός), στο Μαραθώνα οι αδελφοί Ι Ανδρέας και Στέλιος Στρατηγός, ο Τάσος »Πιτσιλάς, οι Γιάννης και Ανδρέας Τρίμης Ι και ο Σπύρος Τρίμης, ο Χρήστος Μπόγρης Ι στην Πέρδικα, ο Σπύρος Μπόγρης στην Ι Περιβόλα, ο Παναγιώτης Λαδάς στην ΚυI ψέλη και ο Νεκτάριος Λάκκος στο Λιβάδι. Ι Προσφάτως σχεδόν αποσύρθηκαν ο Πα| ναγιώτης Ρόδης στον Κοντό και ο ΓιώρΜ γος Αντωνίου στο Μαραθώνα. Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι τα παραγόμενα προϊόντα είναι πολύ καλής ποιότητος, σε πολύ μικρότερες όμως ποσότητες από αυτές στο παρελθόν αλλά και σε σχέση με την αυξημένη ζήτηση, λόγω πολλαπλάσιου (μέχρι τριπλάσιου) πληθυσμού και της σχετικής ευμάρειας του σήμερα. Γενι­ κώς το εισόδημα, λόγω μικρών γεωργικών εκμεταλλεύσεων και τοπικών εδαφοκλιματικών συνθηκών, υστερεί έναντι άλλων γεωργικών περιοχών. Δεν γί­ νονται επεκτάσεις των καλλιεργειών, αντιθέτως, παρατηρείται συρρίκνωση τους και ελάχιστοι είναι οι σχετικά νέοι στην απασχόληση (μόλις 3-4). Ακόμη υπάρχει παντελής έλλειψη κάποιων έστω κινήτρων (προγράμματα, επιδοτή­ σεις, επιμόρφωση, ενημέρωση, εκσυγχρονισμός καλλιεργειών). Ούτε διαφαί­ νεται κάποια συστηματική ώθηση για στροφή προς την οικολογική γεωργία, πουίσωςαποτελείτηνπροσφορότερηδιέξοδογιατέτοιεςδραστηριότητες,σε ένα τόπο με τις ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες της Αίγινας. Δενδροκαλλιέργειες. Στο νησί πέραν της φιστικιάς, που είναι η μόνη συστηματική δενδροκαλλιέργεια, υπάρχουν διάσπαρτες και μεμονωμένες φυτεύσεις από αμυγδαλιές, βερικοκιές, λεμονιές, πορτοκαλιές, ροδιές και συκιές. Όλα τα δέντρα καλύ­ πτουν κάποιες οικογενειακές ανάγκες σε παραγόμενα είδη καθώς και καλλω­ πιστικούς σκοπούς, κυρίως οικογενειακών κήπων. Το περίφημο για τη γευστικότητάτου αιγινήτικο βερίκοκο, ιδιαίτερη ποικιλία που σπανίως μπορεί να βρει κάποιος σήμερα, ουδέποτε καλλιεργήθηκε συστηματικά. Παλαιότερα μό­ νο διετίθεντο στην εγχώρια κατανάλωση κάποιες μικρές ποσότητες από ρό­ δια. Πιο συστηματική φαίνεται ότι υπήρξε κάποιες παλαιότερες εποχές η συλ­ λογή και το εμπόριο των σύκων. Όπως μου είπαν οι συνομιλητές μου, μόνο από το Μαραθώνα εξάγονταν κάθε καλοκαιρινή περίοδο περίπου 20.000 κιλά συσκευασμένων σε τελάρα νωπών σύκων προς την αγορά του Πειραιά.

30

Σιτηρά (Δημητριακά) - Όσπρια. Στις μέρες μας η παραγωγή σιτηρών και οσπρίων έχει εκλείψει οριστικά από την Αίγινα. Αναφέραμε προηγουμένως τις καλλιέργειες των κηπευτικώνλαχανικών, που γίνονταν στα πιο εύφορα εδάφη του νησιού και αυτά ήσαν βέ­ βαια στα πεδινά. Για τα σιτηρά και τα όσπρια OL διαθέσιμες εκτάσεις βρίσκο­ νταν στις ορεινές, για την ακρίβεια ημιορεινές, εκτάσεις του νησιού και σε εδάφη όπου το λιγοστό χώμα συγκρατιόταν με τις ειδικά διαμορφωμένες πε­ ζούλες (σκάλες-σκαλιά), που απαντώνται στο μεγαλύτερο μέρος του. Υπήρ­ χαν και κάποιες, λίγες, πεδινές εκτάσεις, ιδίως στην Κυψέλη και στο Μεσαγρό, όπου γινόταν σπορά και καλλιέργεια σιτηρών. OL τοίχοι αντιστήριξης, που συ­ γκρατούσαν το λιγοστό χώμα στις σκάλες, ήταν κατασκευασμένοι από ξερολι­ θιά και σε αυτούς μπορεί να διακρίνει κανείς μέχρι και σήμερα τον κόπο και τη φροντίδα που θα πρέπει να κατέβαλαν γενεές επί γενεών οι προγονοί μας στην Αίγινα, για να εξασφαλίσουν "τον άρτον τον επιούσιον" για τις οικογένει­ ες τους ανά τους αιώνες. Κοιτώντας την τοπιογραφία του νησιού, βλέπουμε τις πεζούλες να εκτείνονται από την Πέρδικα, το Σφεντούρι, τον Ελαιώνα και το Μαραθώνα στα νότια, μέχρι την Παχειοράχη, τους Τζίκηδες, τους Λαζάρηδες, το Ανιτσαίου στο κέντρο και ακόμη στους Άλωνες και τις Πόρτες στα ανα­ τολικά. Σε όλους δηλαδή τους οικισμούς καιχωριά της ορεινής κυρίως Αίγινας. Δεν είναι δυνατόν να εκτιμηθεί σε στρέμματα η έκταση των αροτραίων αυτών καλλιεργειών, όπως αλλιώς χαρακτηρίζονται. Θα πρέπει να ήταν κάποιες χι-

λιάδες σε στρέμματα, αναμφισβήτητα. Πόσα; Δυστυχώς, δεν μπορέσαμε να βρούμε επίσημα στοιχεία, εάν βεβαίως υπάρχουν κάπου, καιθαήταν παρακιν­ δυνευμένο να υπολογίσουμε κατ'εκτίμησιν, όπως κάναμε παραπάνω για τα κηπευτικά. Κανείςπλέον δεν καλλιεργείστιςπεζούλες καικάποιοιπουθαήθελαν (και υπάρχουν κάποιοι, έστω και λίγοι), να σπείρουν δημητριακά σε κά­ ποιες πεδινές κυρίως εκτάσεις, το αποφεύγουν ελλείψει αλωνιστικής μηχανής στο νησί. Η τελευταία που υπήρξε, του Νεκτάριου Δόξα (Σατανά), χάλασε πριν από πέντε χρόνια περίπου και πια τα αλώνια αφέθηκαν σε αχρηστία πριν από κάποιες δεκαετίες. Κοντά σε αυτά εξαφανίστηκαν, σχεδόν ολοκληρωτικά, και τα απαραίτητα ζώα. Και όμως, πληροφορηθήκαμε ÓTL φέτος στην Πέρδικα και κάπου αλλού, μου διαφεύγει πού ακριβώς, κάποιοι (νέοι) άνθρωποι αλώνισαν με άλογα, έτσιγια τη χαρά της γιορτής και σαν ένα είδος προσφοράς στη Φύση και στη Γη. θα προσπαθήσουμε, λοιπόν, να πάρουμε έστω μία ιδέα αυτής της βασικής αγροτικής ενασχόλησης, της κατεξοχήν εμβληματικής και απαραίτητης, μέσα από τις πληροφορίες που αντλήσαμε σε μία τυπική κατά το παρελθόν γεωργοκτηνοτροφική κοινότητατου νησιού, το Σφεντούρι. Όλες ÖL πεζούλες από την Πέρδικα χαμηλότερα και ανεβαίνοντας προς το Σφεντούρι, καλλιεργούνταν με σιτηρά, σιτάρι, κριθάρι, βρίζα (σίκαλη), βίκο. Σιτάριγιατο αλεύρι που θα φτιαχτεί το ψωμί της οικογένειας στον οικογενει­ ακό υπαίθριο φούρνο, κριθάρι για τα ζωντανά (μουλάρια, άλογα, γελάδια και κανένα οικόσιτο μανάρι), βρίζα για τα δεματικά και βίκο για τα πρόβατα. Η παραγωγή ήταν τόση, ώστε να επαρκεί για τις ανάγκες της καθεμιάς οι­ κογένειας ξεχωριστά. Επίσης, καλλιεργούνταν σε μικρότερη έκταση και κυρίως σε χωράφια (πε­ ζούλες), κοντά ή μέσα στο χωριό, τα όσπρια: αρα­ κάς, κουκιά, φάβα, ρεβίθια. Όλα για τις οικογενει­ ακές ανάγκες, εκτός της φάβας που κάποιοι με περισσότερα χωράφια, πωλούσαν την περίσσεια στο εμπόριο. Κάποιοι, ελάχιστοι νοικοκυραίοι, με τα πολλά κτήματα, μπορεί μερικές φορές να . πουλούσαν και μερικά τσουβάλια αλεύρι ή κα­ νένα σακί με σιτάρι, για σπορά. Πάντως οι φούρνοι στην πόλη έκαναν εισαγωγή σε αλεύ­ ρι, απόδειξη της έλλειψης (μόνο για τα ημιορει­ νά χωριά υπήρχε) αυτάρκειας του νησιού σε α­ λεύρι. 0 μακαρίτης πια θοδόσης Πάνου (Αγκιστριώτης), που καλλιεργούσε το μεγάλο κτήμα της Μονής Χρυσολεόντισσας, το περιβό32

λι που βγαίνει στο λιμάνι της Πέρδικας (κάπου 15-17 στρέμματα), έκανε πα­ ραγωγή κηπευτικών κυρίως, αλλά πουλούσε και αρακά. Τα καλύτερα χωράφια σπέρνονταν σιτάρι. Ήταν και τα λεγόμενα "καθα­ ρά", δηλαδή τα πιο απλωμένα, όσο γίνεται πιο επίπεδα ή πιο πεδινά. Οκτώ­ βριο, με τα πρωτοβρόχια, άρχιζαν τα οργώματα, με τα ξύλινα αλέτρια, που τα έσερναν "ζευγάρι", δύο μουλάριαή δύο γελάδια. Μπροστά σπέρναν, πίσω ζευγαρίζαν. Κριθάρι, βίκος, βρίζα, φάβα, αρακάς, κουκιά. Το σιτάρι σπερνόταν αρ­ γότερα, από Νοέμβριο μέχρι και Ιανουάριο, ανάλογα με τις βροχές και, όπως είπαμε, στα καλύτερα χωράφια. Το ρεβίθι, σπορά μετά το Δεκέμβριο. Το μήνα Μάρτιο γινόταν ένα ξεβοτάνισμα, διαδικασία που κρατούσε 20-30 ημέρες. Πρώτη έβγαινε με θερισμό η φάβα, κατά τις 20 του μήνα Μαΐου. Μαζευό­ ταν νωρίς το πρωί, που έχει σχετική υγρασία, αλλιώς τριβόταν ο καρπός. Αλω­ νιζόταν μετά από 15-20 ημέρες και ακολουθούσαν, το λίχνισμα και το σάκιασμα. Μετά μεταφερόταν στην Πέρδικα, όπου άραζαν καΐκια από τη Σαντορίνη και την αγόραζαν για να την πουλήσουν αλλού, για... φάβα σαντοριναίϊκη! Το Μάρτη έβγαιναν τα κουκιά τα χλωρά, Απρίλη με Μάη ο αρακάς και Ιού­ νιο τα ρεβίθια και τα ξερά κουκιά. Ιούνω θεριζόταν το κριθάρι και, συνήθως, από τον Ιούλιο το σιτάρι. Ακολουθούσε το αλώνισμα, όπου αλωνιζόταν πρώτα το σιτάρι και ακολού­ θως το κριθάρι, που το φύλαγαν μέχρι τότε, για να μην αναμιχθεί με το σιτάρι και το "μπασταρδέψει". Το αλώνισμα κράταγε από 1-4 εβδομάδες και ακολου­ θούσε το λίχνισμα, όπου έπρεπε να περιμένουν να φυσήξει η μπουκαδούρα από τα νοτιοανατολικά, για να φύγει με το λίχνισμα ο "μπουχός", δηλαδή το ψι­ λό σαν σκόνη άχυρο,, που παρασυρόταν με τον αέρα. Πολλές φορές χρειαζόταν ναπεριμένουν μέρες ολόκληρες, ώσπου ναπιάσειη μπουκαδούρα. Και τέλος γινόταν το σάκιασμα, στα λεγόμενα τρίριγα σακιά από λινάρι, τις ονομαζόμενες "μπούρδες", που έπαιρναν 80 οκάδες. Το μέτρημα του καρ­ πού γινόταν με τα "μισάδια", μεγάλους μεταλλικούς φαρδύστομους κουβάδες με δύο μεγάλα χερούλια που έπαιρναν 20 οκάδες. Το άχυρο πήγαινε στην απο­ θήκη για τροφή των μουλαριών το χειμώνα. Το καλοκαίρι τα άφηναν στα θερισμέναχωράφια, να τρώνε τα απόρραφα, τα κοτσάνια δηλαδή που απέμεναν μετά το θερισμό. Και καρπό, κριθάρι, τα τάιζαν στα οργώματα. Η βρίζα θεριζόταν μαζί με τον αρακά, σχετικάχλωρή. Τη πανιάζανε στο νε­ ρό για να υγρανθεί και την πλέκανε σε κοτσίδα για να χρησιμοποιηθεί σαν δεματικό. Να δέσουν δηλαδή τα θερισμένα στάχυα, σε δεμάτια. Ο βίκος, στο χωράφιή θερισμένος, τροφή γιαταπρόβατακαιτις κότες. Η παραγωγή μπορούσε να είναι μέχρι και 100 οκάδες το στρέμμα, από τα κα­ λύτερα χωράφια, ιδιαίτερα αν οι καιρικές συνθήκες ήταν ευνοϊκές. "- Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σ'εκείνο το ζευγά, που 'χει πολλά σπαρμένα". Όσοινοίκιαζαν μοναστηριακά κτήματα, έδιναντο μισό του καρπού.

Ο Σπύρος Μαργαρώνης είχε κάπου 100 στρέμματα, νοίκιαζε κι άλλα 40 περίπου από το Μοναστήρι. Συνολικά, έκανε μέχρι Ι 3000 οκάδες στάρι, 1000 οκάδες κριθάρι •• και μέχρι 3000 οκάδες φάβα. Ο Μήτσος ορναράκης περίπου 1500 οκάδες στάρι, 300-400 οκάδες κριθάρι και άλλους τόσους φάβα. Ο Χρήστος Μπόγρης περίπου τις ίδιες οσότητες. Τα υπόλοιπα νοικοκυριά κατά μέσον όρο 500 οκάδες στάρι, 100-200 οκά­ δες κριθάρι και κάποιοι λίγοι από 200-300 οκάδες φάβα. Τα αλώνια ήταν πολλά, κάθε οικογένεια είχε το δικό της. Μερικές είχαν και δύο. Νομίζω ότι, με τη βοήθεια του φίλου Γιώργου Μαργαρώνη, μπορέσαμε να τα μετρήσουμε σχεδόν όλα. Τα παραθέτω αμέσως, στη συνέχεια, μαζί με τα ο­ νόματα των ιδιοκτητών καιτα παρατσούκλια τους. Στο Σφεντούριήταν 24: Ι.Του Χελιώτη (Ψαλιδόκωλος). 2.Του μπαρμπαΑνέστη (της Απλοχεριάς). 3.Του Αργύρη Κορναράκη (μπαρμπα-Κορνήλιου).

4.ΤουγεροΝικολή Μαργαρώνη (Φουσκαντρέλια). 5.Του Βασίλη Μπόγρη (Καμπουροβάσιλου). 6.Του μπαρμπα-Μιχάλη Λάζαρου (Κλανιά). 7.Του μπαρμπαΒασίλη Γρυπαίου (2 αλώνια). 9.Του κυρ-Μήτσου Μπόγρη (Τούρτουλη). ΙΟ.Του Σωτήρη Βατικιώτη. ΙΙ.Του Μιχάλη Μπόγρη (2 αλώνια). 13.Του Μή­ τσου Κορναράκη (Κολοκοτρώνη) στη θέση Κούτσουρας. 14.Του Μήτσου Μπόγρη (Φούρναρη) στη θέση Γυρίσματα. 15.Του Αργύρη Μαργαρώνη (Σφελάρα). 16.Του Κώστα Τρίμη (Γκέλης). 17.Του Σπύρου Μαργαρώνη (Πεντεσκούφης). 18.Του Αντώνη Μπόγρη (Λαγού). 19.Του Δημήτρη Μαργαρώνη (Γερμανού-2 αλώνια). 21.Της Σοφίας Μπόγρη (Μαλλιάρως). 22.Του Αντώνη Μαργαρώνη ( Ντομάτα). 23.Το Μοναστηριακό (στη θέση Αχλάδα ή Βίγλα).

24.Το έτερο Μοναστηριακό στη θέση Αλωνάκια, στη Μακροσουβάλα. Στην Πέρδικα υπήρχαν 5-6. ΑναφέΙρουμετου Βασίλη Κανάκη (Χρυf σαλοιφή), της Καρκαρίνας (κο•ντά στο σημερινό φούρνο), του |Γιάννη Μούρτζη, του Γιώργου Μπόγρη (Καραντάνη). Επίσηςυπήρχαν άλλα 2-3 στο Σταυρό, κοντά στο Μύλο, και άλλο 1 7TOV Ελαιώνα (του Μοναστήρι>υ). Μύλοι για το άλεσμα του 34

καρπού υπήρχαν δύο, αμφότεροι ανεμόμυλοι. 0 ένας στην Πέρδικα, εκεί που είναι η ταβέρνα 'Το Χωριό', ανήκε στο Βασίλη Κανάκη (Χρυσαλοιφή) και λει­ τούργησε μέχριτο 1950 περίπου. Ο δεύτερος πιο ψηλά, στο Σταυρό, κοντά στο ομώνυμο ξωκλήσι, μεταξύ Πέρδικας και Σφεντουρίου. Τα χαλάσματα του δια­ κρίνονται σήμερα και λειτούργησε και αυτός περίπου μέχρι το 1950. Υπήρχε και ένας τρίτος, παλαιότερος, στον κάβο της Πέρδικας, μετά τον Άγιο Σώστη. Απεικονίζεται μάλιστα σε μία πολύ χαρακτηριστική καρτποστάλ των αρχών του 20ου αιώνα, έγχρωμος και με υπότιτλο στα Γαλλικά, ζωγραφισμένος πι­ θανότατα από ξένο καλλιτέχνη. Μετά το 1950, τα αλέσματα γίνονταν στο Μύλο του Παναγιώτη Πιτσιλού, στο Μαραθώνα. Κάποιοι Σφεντουριώτες πήγαιναν ακόμη πιο μακριά, στο Μύ­ λο του Βαγγέλη Μαρίνη στην Αίγινα. Και οι δύο ήταν πετρελαιοκίνητοι καιλειτούργησαν περίπου μέχριτο 1965. Αξίζει να αναφέρω, για την ιδιαιτερότητα της περίπτωσης, την καλλιέρ­ γεια για αρκετά χρόνια μιας ποικιλίας κρίνων (παρθενόκρινοι) από τον υπέρ­ γηρο σήμερα μπάρμπα Σπυράκη Μπόγρη. Σε ένα μικρό χωραφάκι, μικρή σκαλίτσα 200-300 τ.μ., καλλιεργούσε με ιδιαίτερη επιμέλεια και φροντίδα τους κρίνους και τους πουλούσε την εποχή της ανθοφορίας τους, όλη την παραγω­ γή, απευθείας σε ανθοπώλες της Αθήνας, που έρχονταν γι'αυτό το σκοπό στο Σφεντούρι. Πριν μερικά χρόνια, όταν δεν μπορούσε πλέον να τους φροντίζει ό­ πως παλιά και χάλασε το χωράφι, μου χάρισε μερικούς βολβούς, που ακόμη ανθίζουν κάθε άνοιξη τους πανέμορφους παρθενόκρινους και απλώνουν τη φίνα μυρωδιά τους στον κήπο του σπιτιού μου. Η αγροτική παραγωγή σε έναν οικισμό, όπως το Σφεντούρι, φυσικά περιε­ λάμβανε και το λάδι και το κρασί της χρονιάς. Γι' αυτά όμως γίνεται λόγος αλ­ λού. Χαρακτηριστικό όμως της αξίας κάποιων προϊόντων στην αγροτική οικο­ νομία εκείνων των εποχών, είναι και το αναφερόμενο: "0 καλός ο νοικοκύρης έχει αλεύρι, λάδι, κρασί, γάτα και σκύλο."(Γάτα για τα ποντίκια που τρώνε τα σιτηρά και σκύλο για τους κλέφτες]. Ή το άλλο: "0 καλός ο νοικοκύρης το χειμώναχαίρεται/'Προφανώςγιατίτότεαπολαμβάνειτους κόπους του, χωρίς να κουράζεται ιδιαίτερα, μιας και τότε οι κοπιώδεις αγροτικές εργασίες λιγο­ στεύουν. Να αναφέρουμε ακόμη ότι κάποιοι Σφεντουριώτες δούλευαν και στις μυ­ λόπετρες για κάποιο επιπλέον μεροκάματο. Επίσης, αξιοσημείωτο και συνα­ φές προς τα παραπάνω είναι το ιστορικό της μετάβασης και, για αρκετά χρό­ νια, παραμονής και εργασίας πολλών Σφεντουρκοτών στα περιβόλια του Ρέντη. Μερικοί επέστρεψαν στο Σφεντούρι. Αρκετοί έμειναν μόνιμα εκεί και στην ευρύτερη περιοχή, Μοσχάτο, Ταύρο, Σφαγεία. Κάποιοι μάλιστα παντρεύ­ τηκαν γυναίκες Ανδριώτισσες, που οι οικογένειες τους είχαν τα περισσότερα κτήματα στη περιοχή, παίρνοντας ως προίκα περιβόλια.

VX.

Ως είδος αγροτικής δραστηριότητος η με­ λισσοκομία στην Αίγινα, υπάρχει σε περιορι­ σμένο βαθμό, τόσο κατά απόλυτη εκτίμηση όσο και σε σχέση με άλλες περιοχές της Ελλά­ δος και, κυρίως, άλλα νησιά, όπου οι φυσικές συνθήκες, που επικρατούν και ευνοούν την α­ νάπτυξη της, τυγχάνουν παρόμοιες με αυτές τη ς Αίγινας, Οι παραγωγοί που απασχολούνται πιο σο­ βαρά με τη μελισσοκομία είναι: οι Αντώνης και Παναγιώτης Τζίτζης (Παναγιωταράδες), πατέρας και γιος, στην Αίγινα και ο Γιώργος Σπυριδάκης στο Βαθύ. Διαθέτουν OL μεν πρώτοι περί τις 150 κυ­ ψέλες και ο δεύτερος γύρω στις 170. Υπάρ­ χουν ακόμη άλλοι 5-6, οι οποίοι διαθέτουν από 5-10 κυψέλες έκαστος και ακόμη κάποιοι λίγοι με 1-3 κυψέλες, ενσωματωμένες σε κά­ ποια μεγαλύτερη εκμετάλλευση. Στο σύνολο τους οι υπάρχουσες κυψέλες στο νησί είναι γύρω στις 350.0 αριθμός είναι πράγματι μικρός, αλλά φαίνεται ότι οι συνθήκες για την περαιτέρω ανάπτυξη της είναι οριακές. Κύριος λόγος, η υ­ ποβάθμιση καιη συρρίκνωση των περιοχών βόσκησης (νομής) των μελισσών, από την επεκτεινόμενη και ανεξέλεγκτη δόμηση, ιδίως των περιοχών όπου φύεται κατά κύριο λόγο το θυμάρι. Η ετήσια παραγωγή μελιού εκτιμάται κατά μέσον όρο στους 3 τόνους, ε­ φόσον δεν επικρατήσουν αντίξοες καιρικές συνθήκες, πλημμύρες, φωτιές κα­ θώς και κλοπές, πράγματα σπάνια για την Αίγινα, και δεν πέσει κάποια ασθέ­ νεια στα σμήνη. Δυστυχώς, όπως με πληροφόρησαν, ένας καινούργιος και απρόσμενος κίνδυνος είναι οι πολλές πισίνες, που κατασκευάζονται αθρόα τα τελευταία χρόνια στο νησί. Πετούν οι μέλισσες να πιουν νερό στις πισίνες και πνίγονται. Υπό κανονικές συνθήκες οι μέλισσες πίνουν νερό από ειδικά δια­ μορφωμένα βαρέλια κοντά στις κυψέλες χωρίς να πνίγονται. Όμως η πολύ­ πλοκη κοινωνία των μελισσών έχει τους δικούς της νόμους και κανόνες και, για ανεξήγητους ακόμη λόγους, το μελίσσι ασυνείδητα αυτοκτονεί δια πνιγ­ μού στις πισίνες της νεοελληνικής ματαιοδοξίας. Ο Γιώργος Σπυριδάκης πέρυ­ σι στην Αγία Μαρίνα έχασε περίπου 15 κυψέλες από πνιγμό σε πισίνες!

0 πρώτος που εφάρμοσε συστηματική μελισσοκομία στην Αίγινα είναι ο Αντώνης Τζίτζης. Μυήθηκε νέος, λίγο πριν το πόλεμο, στη μελισσοκομία από το θείο του Γιώργο Φλαμπούρη, ο οποίος, αν και πρακτικός, υπήρξε ένας από 36

τους πρωτοπόρους στην εισαγωγή σύγχρονων μεθόδων, ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα. Μέχρι τότε η μελισσοκομία στο νησί ασκούταν από ελάχι­ στους και με πρωτόγονες μεθόδους, στα παλιά κοφίνια, είδος υποτυπώδους κυψέλης. Οι ασχολούμενοι διέθεταν από 5-10 κοφίνια ο καθένας. Ο Αντώνης Τζίτζης, γύρω στο 1952, εκπαιδεύτηκε στη Σχολή Μελισσοκομίας (Μέσης Εκπαίδευσης, στο Κτήμα Συγγρού), για ένα εξάμηνο και κατόπιν για μερικούς μήνες έκανε πρακτική εξάσκηση με καθηγητή τον αείμνηστο Τριβυζά, όπως χαρακτηριστικά τον αναφέρει. Άλλος, από τους παλαιότερους που εφάρμο­ σαν σύγχρονη μελισσοκομία, ήταν ο Χαλδαίος (Μπανάς) από το Μεσαγρό. Και ακόμη, ο υπέργηρος Βαγγέλης Ροδάκης από το Μεσαγρό επίσης, 87 ετών σή­ μερα, ο οποίος είχε αρχίσει με κοφίνια και αποσύρθηκε πριν λίγα χρόνια.

0 Α. Τζίτζης- Παναγιωταράς, μετά τη Σχολή, επέκτεινε τη δραστηριότητα του και μάλιστα μέχρι το 1995 ασκούσε νομαδική μελισσοκομία. Στις αρχές μόνος του και αργότερα μαζί με το γιο του Παναγιώτη, από Ιούλιο μέχρι και Απρίλιο, μετέφεραν τις κυψέλες εκτός Αιγίνης σε Θήβα, Εύβοια, Θεσσαλία, Πε­ λοπόννησο, Πήλιο. Τις εγκαθιστούσαν εκεί και έκαναν ενδιάμεσες επιθεωρή­ σεις ανά εικοσαήμερο περίπου. Γενικώς, η νομαδική μελισσοκομία είναι πολύ πιο αποδοτική από τη στατική, λόγω αφθονότερης και πιο ποικίλης διατρο­ φής του μελισσιού. Στη σημερινή τους στατική μορφή εκτροφής, τα μελίσσια μεταφέρονται δύο φορές το χρόνο εντός Αιγίνης. Το Μάιο για θυμάρι και τους υπόλοιπους έντεκα μήνες στο Μεσαγρό για πεύκα και για ποικίλη ανθοφορία, ή τυγχάνουν φροντίδας κατ'οίκον: στο σπίτι 50 κυψέλες και οι άλλες 100 στο Μεσαγρό. Οι κάτοχοι λίγων κυψελών είναι σταθεροί, κοντά στις κατοικίες τους. Οι μέλισ­ σες είναι της ποικιλίας Χαλκιδικής, που θεω­ ρούνται μέσης παραγωγικότητας, αλλά είναι πιο ανθεκτικές. », „ "IPjR Η νομαδική μελισσοκομία είναι πολύ πιο παραγωγική, με τρύγους ακόμη και ανά δίμη­ νο. Αντίθετα, η στατική είναι λιγότερο αποδο­ τική, με 1-2 τρύγους ετησίως, αλλά το μέλι της θεωρείται καλύτερη ς, πρώτης ποιότητος. Οι παραγόμενοι τύποι μελιού είναι δύο, το θυμαρίσιο, που υπερέχει σε άρωμα, χρώμα και πηκτικότητα, και το ανθόμελο ή ποικίλης ανθοφορίας (άνθη και πεύκο], που στερείται των ανωτέρω χαρακτηριστικών, αλλά υπερέ­ χει σε θρεπτικά συστατικά. Τα υπόλοιπα προϊόντα της κυψέλης, κερί, πρόπολη, γύρις, βασιλικός πολτός, παράγονται μεν σε μικρές Γ

''?•:?*••••*'•

ί*

' • • ' . • • : :

·

:

- . •

37

ποσότητες, χωρίς όμως να αποφέρουν κάποιο αξιόλογο εισόδημα. Γενικώς, το εισοδημάτων μελισσοτρόφων της Αίγινας είναι συμπληρωματικό. Οι μελισσοκόμοι είναι άνθρωποι δοσμένοι στη δουλειά τους, γοητευμένοι κυριολεκτικά από τον, ούτως ή άλλως, συναρπαστικό κόσμο των μελισσών. Πιστεύουν ότι οι απασχολούμενοι με τη μελισσοκομία αποκτούν μακροζωία και σε όλη τους τη ζωή μαθαίνουν συνεχώς καινούργια μυστικά για την πολύ­ πλοκη κοινωνία της κυψέλης αλλά και για τον κόσμο γενικότερα. Όπως μου είπε ο Αντώνης Τζίτζης, μερικοί σοβαροί ερευνητές διατείνονται ότι, όταν χα­ θούν οι μέλισσες, θα χαθεί και η ανθρωπότητα, λόγω προφανώς του καίριου ρόλου που παίζουν στην επικονίαση των φυτών. Ελαιοτριβεία - Παραγωγή ελαιολάδου. Η Αίγινα δεν ανήκει ούτε και ανήκε ποτέ, από όσα γνωρίζουμε, στις ελαιο­ παραγωγούς περιοχές. Ωστόσο, φαίνεται ότι το νησί, μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα τουλάχιστον, είχε μία σχετική αυτάρκεια σε παραγωγή ελαιολάδου, κα­ τά μέσον ετήσιο όρο υπολογιζόμενης, δεδομένου ότι υπήρχαν συχνά χρονιές με μειωμένη παραγωγή ελαιοκάρπου. Τότε γινόταν και κάποια, περιορισμένη μάλλον, εισαγωγή ελαιολάδου από άλλες περιοχές. Εξαγωγή περίσσειας παρα­ γωγής ουδέποτε αναφέρεται να πραγματοποιήθηκε. Το κάθε νοικοκυριό φρό­ ντιζε τα ελαιόδενδρά του, ώστε να εξασφαλίσει το λάδι της χρονιάς αλλά ενδε­ χομένως και της επομένης, που τις περισσότερες φορές τυγχάνει περιορισμένη. Ίσως να γινόταν κάποιο μικρό, περιορισμένης έκτασης, τοπικό - εσωτερικό ε­ μπόριο, κυρίως για όσους δεν διέθεταν δικά τους ελαιόδενδρά. Και ασφαλώς θα πρέπει να υπήρχαν κάποιες τέτοιες οικογένειες μέσα στην πόλη της Αίγινας, ενώ οιπερισσότερες κατείχαν κτήματα με ελαιόδενδρά κάπου στο νησί.

?

*ÏL

38

Από τα στοιχεία, τα οποία συλλέξαμε, τα ελαιοτριβεία, τα οποία κατά και­ ρούς λειτούργησαν στο νησί τα τελευταία περίπου 150 χρόνια, ανέρχονται στα 17. Η κορύφωση του αριθμού τους, συνεπώς και οι υψηλότερες ποσότη­ τες συλλεγομένου ελαιοκάρπου και παραγομένου ελαιολάδου, αντιστοιχούν στο χρονικό διάστημα του Μεσοπολέμου. Τα λειτουργούντα σήμερα ελαιοτριβεία είναι δύο: του Νίκου Σακελλίου (του Κυ­ ριάκου ή Ντέντε) στην Κυψέλη και του Δημήτρη Χατζόπουλου στα Πλακάκια της Αίγινας. 0 Νίκος Σακελλίου το κληρονόμη­ σε από τον πατέρα του Κυριάκο και προέ­ βη σε ολοκληρωτικό εκσυγχρονισμό του προ δεκαετίας. Το ελαιοτριβείο λειτουρ_ γεί περίπου 150 χρόνια, από την εποχή ; WÊÊÊSÊKSÊ που ο προ-προπάππος του Νίκου Σακελ-

λίου, ερχόμενος από την περιοχή της Επιδαύρου στην Αίγινα, Νίκος Ντέντες ο­ νομαζόταν τότε, το πρωτολειτούργησε στη σημερινή του θέση, με τα μέσα της τότε εποχής. Το επίθετο Ντέντες άλλαξε κάποια εποχή σε Σακελλίου ή και Σακελλίων, όπως παραμένει μέχρι σήμερα. Το έτερο ελαιοτριβείο του Δημήτρη Χατζόπουλου είναι το νεότερο όλων και πρωτολειτούργησε, ως σύγχρονο πλέον ελαιοτριβείο (φυγοκεντρικό), στη δεκαετία του 1980. Είναι ενδιαφέρον ότι σήμερα λειτουργούν μόνο το παλαιότερο και το νεότερο ιστορικά, σαν σύγχροναπλέον ελαιοτριβεία στο νησί! Αναφέρουμε τα 17,γιατα οποία έχουμε σίγουρη πληροφόρηση ότιλειτούργησαν κατά καιρούς στο νησί: α) Στην Πέρδικα ήσαν δύο, του Μοναστηριού, που το λειτουργούσε ο Θοδόσης Πάνου (Αγκιστριώτης], εκεί που είναι η σημε­ ρινή καφετέρια "Το Λιοτρίβι" και του Δημήτρη Μαργαρώνη (Γερμανού), λίγα μέτρα παραπάνω, που αργότερα το λειτούργησε και ο Κυριάκος Ρόδης (Δεσπό­ της). Και τα δύο λειτούργησαν μέχριτη δεκαετία του 1970. β) στην Κυψέλη λει­ τούργησαν άλλα τρία, εκτός του Ντέντε: του μπαρμπα-Σταύρου του Μπήτρου (Ντεβέ), από τα παλαιότερα, μέχρι το 1960 πε­ ρίπου, του μπαρμπα-Χρήστου του Μοίρα (Κιντζέ), από το 1930-1960 περίπου, και για 2-3 χρόνια, γύρω στο 1945, του Νταλιάνη. γ) Στο Βαθύ ήταν ένα, του Μαλάμου (οικογένεια Μαρίνη), από 1955-1975 περίπου. Στο Μεσαγρό υπήρχαν δύο, του Χαλδαίου στη Γέφυρα και του Τάκη Γαλάρη. δ) Στη Βαγία ένα, του Ντιρλαντά. ε) Στην Αγία Μαρίνα ένα, των Βακαλόπουλου και Ροδιάδη. στ) Στις Πόρτες ένα, παλαιό, λειτούργησε μέχρι το 1940 περίπου, ζ) Η Παχειοράχη είχε δύο, το ένα πριν την είσοδο του χωριού (μέχρι το 1980), που το λειτούργησε ο Νεκτάριος Μουτσάτσος (Σκυλάκης), γαμπρός του μυλόπετρα Λαζάρου, και το άλλο λίγο μετά το Σχολείο, μέσα στο χωριό. Πριν λί­ γους μήνες, έτυχε να επισκεφθώ την κατοικία που έχει ανεγερθεί στη θέση του δευτέρου και που οι σημερινοί ιδιοκτήτες με πολύ σεβασμό διατήρησαν και α­ ποκατέστησαν το μεγαλύτερο μέρος του, μαζί με την εντυπωσιακή υπόγεια δε­ ξαμενή νερού, απαραίτητου για τη λειτουργία του. Και τέλος, η) στην πόλη υ­ πήρχαν τέσσερα, του Αριστείδη Γαλάρη στο Μεριστό, του Χαράλαμπου Μαλτέζου στο Χαλικάκι, του Ανδρέα Κρητικού (Γυαλιά) στις Φυλακές και του Γαλή (Λαδάς), κοντά στο σημερινό ΕΠΑΛ. Όλα αυτά τα ελαιοτριβεία έκλεισαν σταδιακά από το 1960-1970. Στο Μεσαγρό, τη Βαγία και την Αγία Μαρίνα λει­ τούργησαν για κάποια χρόνια και μετά τον πόλεμο. Το παραδοσιακό ελαιοτριβείο ήταν ένα, κατά κανόνα, ορθογώνιο και σπάVLa ψηλοτάβανο κτίσμα, αρκετά ευρύχωρο, μεγαλύτερο από μια κατοικία της εποχής εκείνης και ο απαιτούμενος εξοπλισμός ήταν τα εξής: ο χώρος με τις

• ,, Ι.,- ι γ a io άλεσμα του ελαιοκάρπου, το πιε: . κ στήριο με τον εργάτη, η λεκάνη συλλογής- διαχωριI στήρας και ο χώρος αποθήκευσης του εξαγομένου ε­ λαιολάδου. Υπήρχαν και άλλοι βοηθητικοί χώροι 1 εντός του κτίσματος ή στον προαύλιο χώρο του, όπως 1 τα παχνιά για τη ζωοτροφή, η δεξαμενή του νερού, ο χοαρος συλλογής του ελαιοπυρήνα, ο χώρος όπου θερ­ μαινόταν το νερό κ.ά. Οι εργαζόμενοι σε αυτή την επο­ χική απασχόληση ήσαν συνήθως οκτώ: οι δύο γυρο­ λόγοι, ένας ή δύο πετράδες, οι τρεις σύντροφοι και ο μάστορας, που ήταν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, και ο ι­ διοκτήτης. Κάποια μικρότερα λιοτρίβια μπορεί να α­ ϊ πασχολούσαν λιγότερους. Ας παρακολουθήσουμε πώς κυλούσε η ημέρα σε ένα παραδοσιακό λιοτρίβι την εποχή της συγκομιδής ί (από τέλη Οκτώβρη μέχρι αρχές Δεκέμβρη) στη φάση της κορύφωσης της δουλειάς. Η δουλειά άρχιζε πριν το ξημέρωμα, κατά τις 4-5 το πρωί, και μπορούσε να κρατήσει μέχριτις 12 το βράδυ. Πρωίπρωί οι δύο γυρολόγοι, με δύο γαϊδούρια ή μουλάρια ο καθένας, ιδιοκτησίας τους ή νοικιασμένα, κουβάλαγαν τον ελαι­ όκαρπο του κάθε παραγωγού σε τσουβάλια (λινάτσες] από το τόπο του στο ε­ λαιοτριβείο. Το κάθε ζώο φορτωνόταν περίπου 80 οκάδες ελιές. Με τα ίδια ζώα επέστρεφε το λάδι που παραγόταν αυθημερόν. Στη μεγάλη φούρια της δουλειάς μπορεί να έκαναν και 10-12 δρομολόγια την ημέραγια τον ελαιόκαρ­ πο και άλλα 3-4για το λάδι. Τα σακιά άδειαζαν στις μυλόπετρες, δύο σακιά κά­ θε φορά (80 οκάδες). Υπήρχε μία οριζόντια μεγάλη μυλόπετρα, ξαπλωτή μέσα στον ειδικό χώρο και πάνω της όρθια μία μικρότερη - αργότερα με τη μηχανοκίνηση προστέθηκε και δεύτερη. Στην τρύπα στο κέντρο της οριζόντιας μυλό­ πετρας περνούσε ένα ανθεκτικό όρθιο ξύλο και κάθετα σε αυτό, λίγο ψηλότε­ ρα, ένα άλλο, παράλληλο με το έδαφος. Με τον κατάλληλο τρόπο προσδενόταν ένα γερό άλογο, το οποίο είχε και κεφαλάρια, για να μη ζαλίζεται. Ο πετράς με το φτυάρι έστρωνε συνεχώς τον ελαιόκαρπο πάνω στις μυλόπετρες και το ά­ λογο έφερνε κύκλους, περίπου μισή ώρα κάθε φορά για την κάθε παρτίδα (80 οκάδες), μέχρι να γίνει ο καρπός μία σχεδόν πολτώδης μάζα, το λεγόμενο "χαμούρι". Στο ημίωρο το άλογο ξεκουραζόταν και ταϊζόταν, μέχρι να στρώσουν στις μυλόπετρες την επόμενη παρτίδα. Στο δεύτερο στάδιο οιτρεις "σύντροφοι", γέμιζαν με την καραβάνα ένα-ένα τα μουτάφια με το χαμούρι, τον ελαιοπολτό δηλαδή. Τα μουτάφια ήταν σακιά τρίχινα από μαλλί γιδίσιο. Παλιότερα δίπλωναν σαν πετσέτα, αφού πρώτα πα­ ραγεμίζονταν με το χαμούρι και έσφιγγαν με τρίχινο σχοινί. Αργότερα, χρησι-

μοποιούνταν ενισχυμένα με πλαστικό και δένονταν στο πλαϊνό, μοναδικό τους άνοιγμα. Τα μουτάφια στοιβάζονταν από τον ίδιο το μάστορα, προσωπικά, το ένα πάνω στο άλλο, στο πιεστήριο. Παρόλο που γνωρίζουμε ότι τα πρώτα πιε­ στήρια ήταν ξύλινα, οι παλαιότεροι του νησιού θυμούνται μόνο μεταλλικά. Το πιεστήριο αποτελούταν από δύο κατακόρυφες μεταλλικές κολόνες, οι οποίες λειτουργούσαν σαν οδηγοί της μεταλλικής πλάκας που συμπίεζε τα μουτάφια. Στην κορυφή αυτών των μεταλλικών κολόνων υπήρχε μεταλλικό δοκάρι, το ο­ ποίο έκλεινε το πλαίσιο KaL στο οποίο ήταν στερεωμένο μεγάλο παξιμάδι, εντός του οποίου ανεβοκατέβαινε το αδράχτι. Αυτό το μεγάλο, κάθετο ξύλο, το αδρά­ χτι [βίδα], ήταν στερεωμένο και ακινητοποιημένο στο πάτωμα. Από μία οπή στην πλάκα του τετράγωνου μεταλλικού πλαισίου που κατεβαίνοντας μετέφε­ ρε την πίεση, περνούσε η "μανέλα", το μακρύ οριζόντιο ξύλο από πουρνάρι α ρ ­ νητικό (περνάρι), μήκους 3,5 μέτρων και βάρους περίπου 80 κιλών. OL σύντρο­ φοι με τα χέρια έσπρωχναν τη μανέλα και γερό σχοινί στριβόταν γύρω από τον εργάτη (βίδα), που κατέβαζε το πιεστήριο μέχρι εκεί που έπαιρνε και η πίεση μεταδιδόταν στα στοιβαγμένα από κάτω μουτάφια. Στο τέλος ακινητοποιού­ νταν με σύστημα καστανιάς, για να εμποδιστεί η επαναφορά. Αυτό ήταν και το πρώτο στύψιμο, που λεγόταν "ξερόνημα". Η καστανιά τουμπάριζε καιη μανέλα έβγαινε, για να ανέβει ξανά το πιεστήριο. Η διαδικασία επαναλαμβανόταν, με την προσθήκη όμως βραστού νερού, περίπου 2 οκάδων για κάθε μουτάφί, και αυτό το στύψιμο ήταν ο πρώτος θερμός. Ακολουθούσε και δεύτερος θερμός. Το λάδι, ανάμεικτο με το νερό, έρρεε σε μία βάση κάτω από το πιεστήριο, σαν σκάφη, η οποία με ένα λούκι παροχέτευε το μείγ­ μα σε μία μεγάλη γούρνα. Εκεί γινόταν στατικά ο βασικός διαχωρισμός του λαδι­ ού από το νερό. Από μία τρύπα σε ένα κα­ θορισμένο ύψος της γούρνας μπορούσε να ρέει δίπλα σε κάποιο άλλο δοχείο συλ­ λογής καθαρό λάδι, όταν η στάθμη διαχω­ ρισμού λαδιού-νερού βρισκόταν χαμηλό­ τερα της. Ήταν και το τελικό στάδιο για όλη αυτή την κοπιώδη και χρονοβόρα, με τα σημερινά δεδομένα, διαδικασία, ώ­ σπου να βγειτο "άγιο" λαδάκι της κάθε οι­ κογένειας. Οι "σύντροφοι" καθάριζαν τα μουτάφια και η διαδικασία επαναλαμ­ βανόταν για τον επόμενο πελάτη (παραγωγό). Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, όλοι δούλευαν συνήθως ξυπόλητοι, για να μη γλιστράνε και από καιρό σε καιρό έτριβαν τα χέρια τους με την πυρήνα (το στερεό υπόλοιπο μετά την εξαγωγή του ελαιολάδου), για να είναι στεγνά. Η ε-

λαιοπυρήνα χρησίμευε και ως καύσιμη ύλη για το βράσιμο του νερού σε έναδύο βαρέλια κομμένα στη μέση. Το πιάσιμο, δηλαδή το μέτρημα καιη απόδοση του ελαιολάδου, απαιτούσε πείρα και εμπιστοσύνη. Γι' αυτό και γινόταν αποκλειστικά από το μάστορα (και ιδιοκτήτη) του ελαιοτριβείου. Είναι πολύ χαρακτηριστικές οι σκηνές που έχουν αποτυπωθεί στη μνήμη των περισσοτέρων που έτυχε να παρακολουθή­ σουν αυτή τη διαδικασία ή που την άκουσαν από διηγήσεις παλαιοτέρων. Με ένα μεταλλικό δοχείο με λαβή για το χέρι, την ο­ νομαζόμενη λόγω χωρητικότητας οκά, σαν αυ­ τό που σερβίρεται το κρασί, βούταγε ο μάστο­ ρας στη γούρνα καθέτως και το γέμιζε με λάδι. Το άδειαζε στο δοχείο του πελάτη (το γαλόνι], φωνάζοντας: «πρίμο»! Ακολουθούσε το δεύτε­ ρο, το τρίτο κ,ο.κ. μέχρι το δέκατο, που ήταν, ό­ πως φώναζε ο μάστορας δυνατά και εις επήκοον όλων, η "τάλια πρώτη", δηλαδή το δέκατο, το 10%,η αμοιβή του ελαιοτριβείου. Ακολουθούσε πάλι πρίμο, δεύτερο, τρίτο κ.ο.κ. μέχρι "τάλια δεύτερη", "τάλια τρίτη", "τάλια τέταρτη" κλπ. Η "τάλιαγράντα" ήταν η 100ή οκάγία τον πελά­ τη καιη δέκατη για το λιοτρίβι. Τα χαμόγελα άρ­ χιζαν στα πρόσωπα των παραγωγών και χα­ ρούμενες φωνές μπορεί να ακούγονταν. Όσο η στάθμη διαχωρισμού πλησίαζε προς το μικρό δάκτυλο του μάστορα, που το κρατούσε τεντω­ μένο προς τα κάτω, τόσο πιο προσεκτικός γινό­ ταν και αντιλαμβανόταν τη στάθμη νερού, με τη διαφορά θερμοκρασίας που ένιωθε στο τεντωμένο μικρό του δάκτυλο. Όταν το λάδιπου επέπλεε πάνω από το νερό έφτανε κάπου στα δύο εκατοστά ύψος, συνέχιζε με τον κόχυλα, το θαλασσινό μεγάλο όστρακο. Ακόμη, στρίμωχνε το λάδι σε μία περιοχή μέσα στη γούρνα με τη ράντα, ξύλινη ταβλίτσα των 10 ε­ κατ. ντυμένη στα άκρατης με μουτάφι. Τέλος μάζευε καιτα "αστέρια", τις τε­ λευταίες δηλαδή στάλες λαδιού που επέπλεαν πάνω στο νερό, πάντα με τον κόχυλα. Έκανε έναν ακόμη τελευταίο διαχωρισμό, ρίχνοντας ό,τι τυχόν λάδι είχε ανακατευτεί με νερό, μέσα από ένα χωνί στη χούφτα του και έλεγχε τη ροή, κλείνοντας με το δάχτυλο την οπή του χωνιού, μόλις εμφανιζόταν λάδι. Αρκετοί, οι περισσότεροι, έφταναν τις 200 οκάδες και τότε άρχιζαν οι ζητω­ κραυγές. Λίγοι έφταναν τις 300-400 οκάδες και τότε πια γινόταν σωστό πανη­ γύρι. Καθένας που έπαιρνε την παραγωγή του, μετά από μια διαδικασία που κρατούσε συνήθως από 1-2 ώρες, σπανίως 3, τραπέζωνε τους εργάτες καιτον 42

ιδιοκτήτη, που πνιγμένοι στη δουλειά τσίμπαγαν κά­ τι, συνήθως στα όρθια, και απέφευγαν οι περισσότε­ ροι να πίνουν κρασί. Το ξέπλυμα του χωνιού και των άλλων δοχείων μετά από κάθε πελάτη γινόταν με νερό σε μια ξεχωρι­ στή γούρνα. Το επόμενο πρωί, με τον ολονύχτιο στα­ τικό διαχωρισμό, μέσα στη δεύτερη αυτή γούρνα, μπορούσαν να μαζέψουν ακόμη και 4-5 οκάδες λάδι. Αυτός ήταν ο λεγόμενος "αράπης", το τρόπον τινά πρόσθετο κέρδος του ελαιοτριβείου. Της ημέρας το BBBHBBIHBRSHSSI λάδι έμπαινε σε δύο μεγάλα κιούπια διακοσάρια(σε οκάδες πάντα) και το βράδυ το άδειαζαν στην "κάσα", μεγάλη ξύλινη δεξαμενή με επένδυση λαμαρίνας εσωτερικά. Το λάδι που μάζευε το λιοτρίβι από το 10% γινόταν στο τέλος 20-22 μερί­ δια (μερτικά]. Οι τρεις "σύντροφοι" έπαιρναν από ένα μερτικό έκαστος, οι δύο πετράδες από ένα επίσης, το άλογο της πέτρας ένα μερτικό, ενάμιση έπαιρνε ο κάθε γυρολόγος, από μισό το κάθε γαϊδούρι και ο μάστορας δύο μερτικά. Τα υ­ πόλοιπα 8-9 ήταν του ελαιοτριβείου. Οι εργάτες αμείβονταν στο τέλος κάθε περιόδου, εκτός εάν κάποιος είχε μεγάλη ανάγκη. Η αμοιβή γινόταν πάντοτε σε λάδι. Κάθε καινούρια χρονιά οι μυλόπετρες έπρεπε να ξυστούν στην επιφά­ νεια τους, με το ειδικό εργαλείο, το "πικούνι", γιατί είχαν λειανθεί από τηη προηγούμενη χρήση. Η συνολική ετήσια παραγωγή, τουλάχιστον για τα μεγάλα λιοτρίβια της ε­ ποχής, έφτανε τις 35-40.000 οκάδες λαδιού σε μια καλή χρονιά. Μπορούσε να πέσει στις 15-20.000 οκάδες, εάν τύχαινε η χρονιά να είναι κακή, ή και να γίνει μηδενική, ιδίως για τα μικρότερα ελαιοτριβεία, που μπορεί και να μην άνοιγαν καθόλου. Η ελαιοπυρήναπου παρέμενε, κάπου 30 TÓVOL, πουλιόταν στη Χαλκί­ δα, όπου χρησίμευε ως καύσιμη ύλη για τα καμίνια. Η συνολική ετήσια παραγωγή του νησιού έ­ φτανε γύρω στις 300.000 οκά­ δες σε μία παραγωγική χρονιά. Τα δύο σύγχρονα ελαιοτρι­ βεία, που λειτουργούν σήμερα πλήρως μηχανοποιημένα και αυτοματοποιημένα, αποδίδουν το καθένα περί τους 40-80 τό­ νους λάδι ετησίως, κατά μέσον όρο. Είναι εφοδιασμένα με σπαστήρα και μαλακτήρα (αντί μυ-

,

:

ί;

II

43

λόπετρας), με οριζόντιο διαχωριστήρα (αντί του παλιού πιεστηρίου) και κά­ θετο διαχωριστήρα (αντίγούρνας και κόχυλα). Επιπλέον διαθέτουν αποφυλλωτήριο και πλυντήριο ελαιοκάρπου. Λειτουργούν με τη χρήση υδραυλικής και φυγοκεντρικής δύναμης. Η απόδοση τους είναιπερίτον 1 τόνο την ώρα, ό­ ταν τα παλιά λιοτρίβια είχαν περίπου 80 οκάδες την ώρα. Η απόδοση λαδιού σε σχέση με τον ελαιόκαρπο είναι κατά μέσον όρο 1/5, όση ήταν και με τον πα­ ραδοσιακό τρόπο. Συνολική, λοιπόν, ετήσια παραγωγή για την Αίγινα, 80-160 τόνοι. Ο εναπομένων ελαιοπυρήνας, κάπου 30-40 τόνοι, διοχετεύεται στα πυρηνελαιουργεία, όπου εξάγεται, με περαιτέρω κατεργασία, κατώτερης ποιό­ τητος ελαιόλαδο και επιστρέφεται ως πυρηνόξυλο (χωρίς καθόλου υγρασία), χρησιμοποιούμενο σαν καύσιμη πλέον ύλη, για τις ανάγκες του ελαιοτριβείου. Παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια γίνονται φυτεύσεις ελαιοδένδρων σε αρκετά σημεία της Αίγινας, η παραγωγή δεν έχει αυξηθεί εξαιτίας του οικο­ νομικά ασύμφορου και επί πλέον του εξαιρετικά κοπιώδους της συλλογής ε­ λαιοκάρπου. Την εποχή της συλλογής ελαιοκάρπου (του ελαιώνα, όπως την έλεγαν) και της παραγωγής του λαδιού στα λιοτρίβια, οι μέρες κυλούσαν ιδιαίτερα κοπια­ στικές για όλους, παραγωγούς και εργάτες. Ήταν όμως και μέρες γιορτής και χαράς, ιδιαίτερα την ώρα της παραλαβής, μόλις ο καρπός είχε μετουσιωθεί στο «ευλογημένο» από όλους τους θεούς και όλες τις θρησκείες και πολιτι­ σμούς της Μεσογείου αγνό και πολύτιμο ελαιόλαδο. Ένα βασικό είδος διατρο­ φής για την ελληνική οικογένεια, ιδιαίτερα την αγροτική, είχε για μια ακόμη χρονιά εξασφαλισθεί. Και κάθε βράδυ, μετά το τέλος της εξοντωτικής ολοήμε­ ρης εργασίας, οι εργάτες του λιοτριβιού, ρίχνονταν σε γερό φαγοπότι, με το κρασί τότε να ρέει ελεύθερα στους συντρόφους. Με όλη τους τη κούραση, τα αστεία, τα πειράγματα, ακόμη και οι χοροί και τα ακροβατικά πάνω στην πυ­ ρήνα, δεν έλειπαν. Τα λιοτρίβια, όπως ονομάζονται στην Αίγινα, την περίοδο που λειτουργούσαν, ήταν ο χώρος όπου μαζευόταν όλο το χωριό. Οι άντρες θα πέρναγαν τα βράδια για παρέα, κρασί, καλαμπούρι αλλά και για να προσφέ­ ρουν τη βοήθεια τους. Τα παιδιά πήγαιναν εκεί όσο πιο συχνά μπορούσαν, πριν ή μετά το σχολείο, πάντα με την ελπίδα ότι μπορεί να σταθούν τυχερά και να τους προσφέρουν οι εργάτες του λιοτριβιού ψωμί ζυμωτό, ψημένο πάνω στο καμίνι και βουτηγμένο μέσα στη γούρνα με το φρέσκο, ζεστό λάδι. Ρετσίνι και ρετσινάδες Η συλλογή ρετσινιού από τα πεύκα (πευκορητίνης) από τους ρετσινάδες (ρητινοσυλλέκτες) δεν ανήκει στις καθαυτό γεωργικές απασχολήσεις, θεω­ ρούμενη δασική εργασία. Ωστόσο αξίζει να αναφερθούμε σε αυτήν, γιατί πα­ ρουσιάζει ένα ξεχωριστό ενδιαφέρον σαν απασχόληση καθώς και επειδή οι α­ σχολούμενοι με αυτή τη δραστηριότητα ή σαν έτσι κι αλλιώς αγρότες.

To βορειοανατολικό τμήμα της Αίγινας και, κυρίως, ο Μεσαγρός καλύπτε­ ται από εκτεταμένα πευκοδάση, τα οποία επέτρεπαν αυτού του είδουςτη δρα­ στηριότητα. Η πλειοψηφία των ρετσινάδων ήσαν Μεσαγρίτες και, με ελάχιστες εξαιρέσεις, από τη Βαγία και τους Λαζάρηδες. 0 συνολικός τους αριθμός ήταν γύ­ ρω στους 40 και η δουλειά συνή­ θως ακολουθούσε την οικογενει­ ακή παράδοση, από πατέρα σε γιο, σύμφωνα δε με τις μαρτυρίες, WÈËÊÈÊÈÈËË πρέπει να γινόταν από τις αρχές του 19ου αιώνα. Η ίδια δραστηριότητα διεξαγόταν, επίσης, σε ιδιαίτερη έκτα­ ση και στο Αγκίστρι. Οι συλλεγόμενες ετησίως ποσότητες ρετσινιού ήσαν γύ­ ρω στους 200 τόνους, (150,000 σε οκάδες την εποχή εκείνη). Αλλοι 200 συλλέ­ γονταν και στο Αγκίστρι. Όλη η παραγωγή διοχετευόταν στο εργοστάσιο επεξεργασίας ρητίνης στην Ελευσίνα, ιδιοκτησίας Κωσταπαύλου, μέσω ντό­ πιων (Αιγινητών) εμπόρων. Τέτοιοι έμποροιήσαν ο ΠαναγιώτηςΛαλαούνης, ο Γιάννης Μπόγρης και ο Κώστας Κοτζιάς από το Αγκίστρι. Εκεί, με την κατερ­ γασία έβγαινε κυρίως νέφτι και κολοφώνω. Το τελευταίο προοριζόταν για ποικίλες χρήσεις και εξαγόταν σε μεγάλες ποσότητες και στο εξωτερικό. Πα­ ρόμοιο εργοστάσιο υπήρχε και στη Βόρεια Εύβοια, ιδιοκτησίας Βρεττάκη. Η ποσότητα που διετίθετο στην εγχώρια αγοράγια την παρασκευή κρασιού ρετσίναςήταν, αναλογικά, πολύ μικρή. Η δραστηριότητα στην Αίγινα σταμάτησε οριστικά το 1985, με το κλείσιμο του εργοστασίου, πιθανόν λόγω χρεωκοπίας. Μέχρι τότε οι περισσότεροι Αιγινήτες ρετσινάδες ασχολούνταν ακόμη με τη ρητινοσυλλογή. Ήταν μία ιδιαίτερα επικερδής απασχόληση και χωρίς ιδιαίτε­ ρα έξοδα ή απώλειες από απρόβλεπτους καιρικούς παράγοντες, ασθένειες κ.λπ., που μπορούσαν να απειλήσουν τους άλλους αγρότες. 0 μόνος σοβαρός κίνδυνος ήταν το ενδεχόμενο κάποιας πυρκαγιάς. Γι' αυτό και φρόντιζαν ιδιαί­ τερα για την αποτροπή ενός τέτοιου ενδεχομένου με τον καθαρισμό των δα­ σών από τα στρώματα με τις πευκοβελόνες και από τα ξερόκλαδα, δημιουρ­ γώντας ταυτόχρονα και μονοπάτια, για την απρόσκοπτη και ταχύτερη προσέγγιση των πεύκων. Κάθε χρόνο «νοίκιαζαν» πευκόφυτες εκτάσεις έναντι ενός καθορισμένου από τα πριν τιμήματος, το οποίο μπορούσε να ποικίλλει, ανάλογα με την τιμή του ρετσινιού, που είχε διακυμάνσεις. Οι δασικές εκτάσεις ανήκαν σε μεγαλοϊ­ διοκτήτες κυρίως, με τίτλους ιδιοκτησίας, οι οποίοι κάθε χρονιά κατέβαλλαν ένα ορισμένο χρηματικό ποσό σαν έγγειο φόρο ιδιοκτησίας στην αρμόδια δη­ μόσια υπηρεσία μέσω του εργοστασίου, που αγόραζε το ρετσίνι, προκειμένου 45

να επιτραπεί η εκμετάλλευση του δάσους. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι προπο­ λεμικά, που η τιμή του ρετσινιού μπορεί να ήταν από 5 μέχρι και 15 δραχμές η οκά, η έγγειος πρόσοδος οριζόταν από 0,50 δραχμές και κυμαινόταν ανάλογα. Αργότερα ο φόρος αυτός καταργήθηκε. Υπήρχαν ιδιόκτητες εκτάσεις 200, 300,400 ή και περισσοτέρων στρεμμάτων, όπως αυτές του Ρόδη (του φαρμα­ κοποιού), του Βακαλόπουλου στην Αγία Μαρίνα, του Παντελή Τζάνου στους Άλωνες (στον Ποταμό), του Τσακάλη (Αντώνη Λαμπαδάριου), του Ηλιόπου­ λου, του Παναγιώτη Πρωτονοτάριου (Σκεμπέ) στο Μαυρούδι της Μονής Αγίας Αικατερίνης, του Νίκου Κουκούλη (Φούρναρη) κ.ά. Κρατικές εκτάσεις φαίνε­ ται ότι δεν υπήρχαν καθόλου. Μεγάλες, βέβαια, δασικές εκτάσεις κατείχε και το Μοναστήρι της Χρυσολεόντισσας. Οι ρετσινάδες κατείχαν και οι ίδιοι μι­ κρές δασικές εκτάσεις ή μεμονωμένα πεύκα. Η δουλειά του ρετσίνα ήταν εποχιακή. Δούλευαν επτά μήνες το χρόνο, από 1η Απριλίου μέχρι τέλη Οκτωβρίου. Η χειμερινή περίοδος ήταν αδρανής, διότι το πεύκο δεν μπορούσε να παράγει και έπρεπε να «ξεκουραστεί». Το 1966 οι ρετσινάδες ασφαλίστηκαν στο ΙΚΑ και η καταβολή των ενσήμων γινόταν μέ­ σω του εργοστασίου. Το Δασαρχείο όριζε τα προς ρητίνευση δένδρα, από συ­ γκεκριμένη περίμετρο κορμού καιπάνω, που αντιστοιχούσε στα ώριμα πεύκα. Αλλά και οι ίδιοι οι ρετσινάδες ήξεραν από τηνπείρατους ποια δένδραείναιτα κατάλληλα για συλλογή ρετσινιού. Έτσι και καλύτερη απόδοση πετύχαιναν, αλλά και τα νεαρά δένδρα δεν καταστρέφονταν ούτε και επηρεαζόταν η ανά­ πτυξη τους. Με το πευκοσκέπαρνο, ένα πολύ αιχμηρό σκεπάρνι, ιδιαίτερης κατασκευ­ ής, πλάτους μέχρι 4 εκατ., που το κατασκεύαζαν ειδικοί και έμπειροι "γύφτοι", «χτύπαγαν» το πεύκο. Χάραζαν το "μέτωπο" συλλογής από τη βάση του κορ­ μού και προς τα πάνω. Το "μέτωπο" είχε πλάτος 5 εκατ. και ύψος 35-40 εκατ. και το δημιουργούσαν με την αφαίρεση του φλοιού σε όλη την προεπιλεγμένη, συγκεκριμένη επιφάνεια. Κάθε τέσσερεις ημέρες με το πευκοσκέπαρνο ανέ­ βαιναν 1 εκατοστό, χτυπώντας τον γυμνό κορμό και αφαιρώντας μία λεπτή φλούδα, πάχους περίπου όσο ένα χοντρό χαρτί (χαρτόνι). Σε κάθε επτάμηνη περίοδο έκαναν 40 "χτυπήματα". Το κοφτερό σαν ξυράφι πευκοσκέπαρνο α­ κονιζόταν κάθε τόσο με το "λαδάκονο", μία ειδική, σκληρή και λεία πέτρα που αλειφόταν με λάδι. Στη βάση του "μετώπου" ήταν καρφωμένο ένα τενεκεδένιο μικρό δοχείο συλλογής. Μέχρι το 1950 περίπου χρησιμοποιούσαν μικρές λα­ ξευμένες πέτρινες "γούρνες". Στο ίδιο "μέτωπο" χτυπούσαν καιγια τα επόμενα 5-6 χρόνια, συνεχίζοντας για άλλα 35-40 εκατ. προς τα πάνω κάθε χρονιά, μέ­ χρι το τέλος του κορμού, πριν τις διακλαδώσεις του. Η πληγή επουλωνόταν εύκολα εφόσον το πλάτος παρέμενε 5 εκατ. και από κάτω προς τα πάνω, κάθε χρόνο και ψηλότερα. Το ρετσίνι από τον πληγωμένο κορμό έρεε για τέσσερεις ημέρες, όχι περισσότερο. Κάθε 15 ημέρες με το "ρετσινοκούταλο" συνέλλεγαν

το περιεχόμενο από το ντενεκεδάκι (από τιςγούρνες κάθε εβδομάδα, ήταν πιο ρηχές) και το άδειαζαν σε ένα μεγάλο τενεκέ, χωρητικότητας 18-19 οκάδων, κρεμασμένο με ένα λουρί από τον ώμο. Το κάθε πεύκο μπορούσε να αποδώσει συνήθως από 3 μέχρι και 15 οκάδες. Και από εκεί το ρετσίνι συλλεγόταν σε δεξαμενές, συνήθως μία μεγάλη γούβα στο χώμα. Δεν χάλαγε, δεν είχε απώλειες ούτε φύρα και διοχετευόταν αναλλοίωτο στο εργοστάσιο. 0 κάθε ρετσίνας μπορεί να εκμεταλλευόταν και 2000,3000 ή και περισσότερα πεύκα. Ενδεικτικό του οικονομικού ενδιαφέρο,.*"

\

_J

—

ft

-~~«^.

Ι

-V

/

-

-*3Β*

Jam»

ντος είναι το γεγονός ότι στις αρχές του 1900 οι αδελφοί Θοδωρής και Νικόλα­ ος Κοτζιάς από το Αγκίστρι αγόρασαν μεγάλη δασική έκταση στο Μεσαγρό, ό­ που απασχολούσαν δύο ρετσινάδες. Η συλλογή ρετσινιού ήταν μία πολύ επικερδής για αγρότες απασχόληση, γι' αυτό και το ενδιαφέρον τους για την προστασία του δάσους και την υγεία των πεύκων ήταν ιδιαίτερα έντονο. Όπως χαρακτηριστικά ελέχθη, αγαπού­ σαν και προστάτευαν τα πεύκα πιο καλά και από τα αμπέλια τους, πιο πολύ και από τις ελιές τους. Φυτώρια Μια δραστηριότητα συναφής προς την αγροτική, η οποία, παραδόξως, α­ ντί να φθίνει διαγράφει μία πορεία ανοδική, είναι η παραγωγή και η εμπορία φυτών, δέντρων, ανθέων και θάμνων για καλλωπιστικούς σκοπούς. Αλλά και ειδών παραγωγικών, όπως καρποφόρων δέντρων, καθώς και φυτωρίων ή σπόρων για φυτεύσεις. Στο νησί δραστηριοποιούνται 7-8 τέτοιου είδους ε­ παγγελματίες, που απασχολούνται με την καλλιέργεια ή φροντίδα της γης, με την ευρύτερη έννοια.

47

Από αυτή την απασχόληση, μία επιχείρηση πραγματοποιεί ευρεία πρωτο­ γενή παραγωγή φυτωρίου, που αφορά περίπου το 80% των ειδών της, έναςδύο ακόμη διαθέτουν ίσως περιορισμένο αριθμό σε είδη αλλά και σε ποσότη­ τες από φυτώρια και οιυπόλοιπες εμπορεύονται φυτικά είδη. Πρώτος ο Αντώνης Τζίτζης (ο μελισσοκόμος Παναγιωταράς) δημιούργησε φυτώριο στην Περιβόλα, γύρω στο 1960. Έκανε αναπαραγωγή διαφόρων ει­ δών, κυρίως καλλωπιστικών ανθέων και θάμνων, κηπευτικών όλων σχεδόν των ειδών που καλλιεργούνταν στην Αίγινα, καθώς και δένδρων, όπως εσπε­ ριδοειδών, βερικοκιών, αμυγδαλιών, φιστικιών, ελαιόδεντρων κ.ά„ μέχρι πε­ ρίπου το 1980, και συνεχίζει μέχρι σήμερα με λίγα καλλωπιστικά, χωρίς να κά­ νει εμπόριο. Τότε πολλοί είχαν φυτώρια, κυρίως για φιστικιές, όπως οι Αλυφαντήδες (Χαϊμαντάδες) στην Περιβόλα, αλλά και οι παραγωγοί λαχανι­ κών για τις δικές τους φυτεύσεις. Γύρω στο 1965-70, ο Νίκος Λάκκος, ασχο­ λούμενος με παραγωγή φυτωρίων για φιστικιές και κηπευτικά, μετέφερε την αγροτική του δραστηριότητα από την Περιβόλα στο Λιβάδι. Λόγω της αυξανό­ μενης εν τω μεταξύ ζήτησης την επεξέτεινε βαθμηδόν σε μία έκταση περίπου 16 στρεμμάτων, όπου με την πάροδο του χρόνου προστίθενται όλο και περισ­ σότερα είδη, παραγόμενα σε φυτώρια, με φύτευση σπόρων ή με μοσχεύματα. Με τη δημιουργία μεγάλων κήπων από τους Αιγινήτες αλλά και τους παρα­ θεριστές, χρήστες δεύτερης, παραθεριστικής, κατοικίας, η ζήτηση στις μέρες

; \. .ι:

Cf

μας συνεχώς μεγαλώνει και μάλισταγια όλα τα είδη. Περιληπτικά και κατά κατηγορίες αναφέρουμε τα διάφορα φυτικά είδη που διατίθενται στην αγορά της Αίγινας και τα οποία σε συνολικό αριθμό ει­ δών ανέρχονται στα 400-450 περίπου. Πολλά από αυτά είναι αυτοφυή της Αί­ γινας, κάποια είναι της ευρύτερης ελληνικής χλωρίδας και υπάρχουν και είδη εισαχθέντα από το εξωτερικό. Όλα αυτά με τις φυτεύσεις προσαρμόστηκαν και ευδοκίμησαν στο εδαφοκλιματικό περιβάλλον της Αίγινας. Δασικά 10-15 είδη. Καλλωπιστικά μονοετή 20-25 και πολυετή γύρω στα 200. Θάμνοι περίπου 50 είδη. Αναρριχώμενα 30-35 είδη. Καρποφόρα δένδρα περίπου 40 είδη. Εσπεριδοειδή 8-10 είδη. Ελαιόδενδραγύρω στις 15 ποικιλίες. Ακακίες 18-20 ποικιλίες. ΣΗΜΕΙΩΣΗ. Θέλω να ευχαριστήσω θερμά όλους τους Αιγινήτες φίλους και γνωστούς, OL οποίοι με πολλή προθυμία μού έδωσαν τα στοιχεία και τις πληροφορίες για το ανωτέρω άρθρο. Συ­ γκεκριμένα τους: Διονύση Καρακατσάνη, αδελφούς Ανδρέα και Στέλιο Στρατηγό, το Γιώρ­ γο Μαργαρώνη, τους Αντώνη και Παναγιώτη Τζίτζη, τους Κυριάκο και Νίκο Σακκελίωνα, τον Παναγιώτη Μπόγρη και το Γιώργο Λάκκο.

49

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ*

Στα αλώνια τη ς Αίγινας Απόσπασμα από την εργασία της Ομάδας Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης του 2ου Γυμνασίου Αίγινας, σχολικής χρονιάς 2007-08.

Μ

εγάλος ο κόπος για να αποστηθίσουν οι μαθητές του παλαιού Ελλη­ νικού Σχολείου, όλες εκείνες τις λέξεις που έπαιρναν δασεία. Ανάμε­ σα σε αυτές, και το ρήμα «αλωνίζω». Μεγάλος και ο κόπος των αν­ θρώπων που αλώνιζαν τα γεννήματα τους κάτω από τον καφτερό ήλιο του Αλωνάρη μήνα! Τα πνεύματα της Ελληνικής γραμματικής ταλαιπώρησαν γε­ νιές και γενιές μαθητών, όμως τα πνεύματα που επισκέπτονταν τα αλώνια της αθώας υπαίθρου ήταν καλοδεχούμενα. Στην Αίγινα υπάρχουν ακόμα αλώνια. Αλώνια χορταριασμένα, πέτρινα, χωματένια, κι άλλα καθαρά, καλοδιατηρη μένα, ασβεστωμένα. Αλώνια απείρα­ χτα, περιποιημένα, σωστά στολίδια, που οι ιδιοκτήτες τους τα προσέχουν και τα διατηρούν ως οικογενειακή κληρονομιά. Το αλώνι, κρίκος αναπόσπαστος στην κυκλική αλυσίδα της γεωργικής πα­ ραγωγής. Το αλώνι, τόπος δουλειάς, κόπου, μόχθου και ιδρώτα. Τόπος ανέμε-

50

λου παιχνιδιού τραγουδιού, χορού γλεντιού αλλά και ερώτων. Τόπος ιερός, γιατί εκεί συγκεντρωνόταν η σοδειά, ξεκαθάριζε ο καρπός. Στην Αίγινα δεν υπήρχε σπίτι χωρίς πηγάδι και αλώνι. Απόδειξη ότι οι πα­ λαιότεροι από μας Αιγινήτες είχαν στενή σχέση με τη γη, την καλλιεργούσαν, την έσπερναν τη θέριζαν. Μπορεί η σοδειά να ήταν μικρή, ήταν όμως αρκετή για να ζήσειτην οικογένεια, για να «βγει» η χρονιά. Τα αλώνια σε πολλά μέρη της πατρίδας μας χάθηκαν...Μετά από λίγο χά­ θηκε και η δασεία τους! Κάποιεςπληροφορίεςγιατα αλώνια Τα αλώνια είναι ειδικά φτιαγμένοι στρογγυλοί επίπεδοι χώροι, που είχαν περίμετρο 12 μέτρα, ενώ υπήρχαν μεγαλύτερα αλώνια, τα οποία έφταναν και τα 20 μέτρα. Τα μικρότερα ήταν 5 μέτρα αλλά ποτέ μικρότερα. Τα έκτιζαν σε σημεία με υψόμετρο, σε ξέφωτα, και τα έζωναν με ξερολιθιά στα τόξα τους, για να στερεωθούν τα χώματα και να μην κατρακυλάνε μέσα στο αλωστήρι. Τα α­ λώνια ήταν κατασκευασμένα από πέτρες, συνήθως λείες και γυαλιστερές, για εύκολο αλώνισμα. Επίσης, ήταν στρωμένα με μείγμα αργίλου μεπλάκεςή πατη­ μένο χώμα. Στο κέντρο του τοποθετούσαν ένα σκληρό ξύλο που λεγόταν στιερό ή στυγερό ή στιχερό ή στρίγερος. Σ' αυτό έδεναν με ένα μακρύ σχοινίτα ζώα, που περιστρέφονταν γύρω του σε σταθερή απόσταση. Κοντά στο στιχερό υ­ πήρχε και ένα μικρότερο ξύλο, το οποίο βοηθούσε το ζώο να κάνει στροφή, να αλέθει με σιγουριά. Αυτό το ονόμαζαν «κλειδί». Γύρω από το αλώνι περιμετρι­ κά έφτιαχναν ένα πέτρινο περίφραγμα -έναν τοίχο- ώστε να μην σκορπά ο καρπός. Τις πέτρες αυτές τις έλεγαν πλάστιγγους. Τα αλώνια που βρίσκονταν στα ξεχώραφα και δεν είχαν πλάστιγγους, είχαν το έδαφος τους, κατά κανόνα, αλειμμένο με ακαθαρσίες ζώων, που ξεραμένες δημιουργούσαν μια σκληρή επι­ φάνεια. Στα αλώνια, επίσης, γινόταν και η αποξήρανση διάφορων καρπών, ό­ πως σταφίδας ή φιστικιού. Στα μικρά και παλαιά χωριά της Ελλάδας το αλώνι βρισκόταν στο κέντρο του χωριού καιχρησίμευεγιαπλατεία. Αλώνια υπάρχουν σε όλα τα χωριά της Αίγινας, όπου υπήρχαν στιςπαλαιότερες δεκαετίες αρκετοί αγρότες. Κυρίως βρίσκονται στις άκρες των χωριών, σε υψώματα, όπου φυσούν οι άνεμοι το καλοκαίρι. Αυτά που έχουν απομείνει βρίσκονται στις περιοχές της Κυψέλης, του Λεόντι, του Κοντού, των Αγίων, του Σφεντουρίου, του Μεσαγρού, του Ανιτσαίου, των Βλάχηδων. Στην Αίγινα παλαιότερα καλλιεργούσαν σιτάρι, κριθάρι, σίκαλη, βρώμη, φασόλια, ρεβύθια και φακές, αλλά τα προϊόντα που αλώνιζαν ήταν το κριθάρι, το στάρι, τα αράκια, η βρώμη και ο βίκος. Το σανό που έβγαινε από τα αράκια το ονόμαζαν αρακίστρα και το έτρωγαν οι κατσίκες. 0 θερισμός και ο αλωνισμός του σιταριού διαρκούσε από τα μέσα Ιουνίου έως και τον Δεκαπενταύ­ γουστο περίπου. Για το λόγο αυτό οι μήνες Ιούνιος και Ιούλιος ονομάστηκαν «Θεριστής» και «Αλωνάρης» ή «Αλωνιάτης». Σε μερικά μέρη Αλωνάρη λένε και τον Αύγουστο, γιατί καιτότε μπορούν να αλωνίζουν. Αφού τελείωνε και η τελευταία φαμελιά το θερισμό, άρχιζαν όλοι ταυτό­ χρονα να κουβαλούν τα δεμάτια στα αλώνια. Ο «κουβάλος» γινόταν με τα κά­ ρα, που τα έσερναν άλογαή βόδια στο αλώνιτης καθεμιάς οικογένειας.

Για το αλώνισμα χρησιμοποιούσαν ζώα, όπως αγελάδες, άλογα, μουλάρια, γαϊδούρια και σπανίως βόδια. Τα μουλάρια δεν ήταν κατάλληλα γι' αυτή τη δουλειά, γιατί δεν φορούσαν πέταλα. Το πιο κατάλληλο ζώο είναιτο άλογο, για­ τί φορά πέταλα και δεν βρωμίζεται. Έτσι είναι πάντα καθαρό και έτοιμο για τη δουλειά. Έζευαν τα ζώα ανά δύο, το ένα δίπλα στο άλλο, και το ένα άκρο του χαλιναριού το πέρναγαν στο στιχερό. Τα ζώα έσερναν το ντουένι, ένα επίπεδο με­ ταλλικό ή ξύλινο αντικείμενο, που από κάτω είχε κοφτερά λεπίδια ή αιχμηρές πέτρες. Πάνω σε αυτό ανέβαινε κάποιος δυνατός, συνήθως νέος, που οδηγούσε τα ζώαπου έτρεχαν κυκλικά γύρω από το στιχερό με μεγάλη ταχύτητα. Η διάρ­ κεια του αλωνίσματος κρατούσε ανάλογα με τη σοδειά, την παραγωγή : άμα ή­ ταν μεγάλη, έκαναν μια βδομάδα, κάποιοι [στο Βαθύ] αναφέρουν και μήνα, ενώ άμα ήταν λίγη τελείωνε σε δυο μέρες. Τα εργαλεία του αλωνιού. Ροκάνα ή ντουγένι ή ντουένι. Ήταν πλάκες, κομ- | μάτια ξύλου, σανίδες που είχαν μπηγμένες μέσα τους κοφτερές πέτρες ή σιδερέ­ νιες λάμες, για να σπάνε τα στάχυα και να βγαίνει ο καρπός, καθώς τις έσερναν τα ζώα. Σε κάποια μέρη της Ελλάδας λέγεται λουκάνη. Υπάρχουν οι μακρόστενες, και οι κυλινδρικές, ο συρ­ τής, το καρπολόι που ήταν τρίχαλο ή τετράχαλο ξύλι­ νο πιρούνι, για να ξανεμίζουν τα σπαρτά, το φτυάρι, το δρεμόνι, το λεπτό κόσκι­ νο, ο δάρτης με τον οποίο κτύπαγαν τα στάχυα, για να σπάσουν πριν το αλώνι­ σμα, το στιχερό ή στιγερό ή στιερό, το θρινάκιή λιχνιστήριπου ήταν εργαλεία ξύλινα σαν πιρούνες που ξανέμιζαν τους καρπούς, τα δίχερόνια ή τριχερόνια Ήταν ιδιοκατασκεύαστα εργαλεία από κλαδιά δέντρων που κατέληγαν σε δύο ή τρεις άκρες και με αυτά αναποδογύριζαν τα σπαρτά, για να τριφτούν και από την άλλη πλευρά, την πχουλή που ήταν ένα ξύλινο δίχαλο πιρούνι που μά­ ζευε τα στάχυα στο κέντρο, και τις λαιμαργίες με τις οποίες έδεναν τα ζώα.

• .'/•:'

.

;,

•

;•

•::: -:•• S

Αλώνια που επισκεφθήκαμε: Στο Βαθύ: Του Παναγή Στενάκη, της Αθανασίας Μεθενίτη, του Σπύρου Πάλλη στα Κλήματα και του Νίκου Χρυσοχόου. Στους Αγίους: του Ιωάννη Κουλικούρδη, του Δημήτρη Κουλικούρδη, του Γεωργίου Ηρειώτη και του Γεωργίου Ρόδη του Παναγιώτη Κουλικούρδη, του Στυλιανού Γκαρή.

52

Στην Κυψέλη: του Δημήτρη Πούντου, της κ. Βαρβάρας Αλυφαντή, του κ. Σακελλίωνα Σπύρου [Γιαγκλή]. Επίσης υπάρχουν αλώνια στον Άγιο Δημήτριο στη Σαρακίνα, στο Μποριατάδο που ανήκει στην οι­ κογένεια του κ. Δ. Μοίρα και είναι κοΒντά στην εκκλησία της Ανάληψης. "! Πιο κάτω υπήρχαν και άλλα δύο α­ λώνια τα οποία σήμερα δεν υπάρ­ χουν. Στο πρώτο, που ήταν «αδιανέ­ μητο», αλώνιζαν οι οικογένειες του Γ. Μπήτρου, Χ. Παυλινέρη. Αργότερα το ff | | Ü ì jjfl .J. j αγόρασε ο Γ. Μούρτζης. Το άλλο ανή­ κε στον Δ. Χατζόπουλο. Ψηλότερα, πάνω στο βουνό, μέσα σε ένα δασάκι από πεύκα που διακρίνεται και από τον κεντρικό δρόμο που οδηγεί στον Άγιο Νεκτάριο, υπάρχει ένα αλώνι δί­ πλα σε μια πολύ παλιά γκρεμισμένη κατοικία. Επίσης, ένα όμορφο αλώνι βρί­ σκεται στην είσοδο του κτήματος, κυριολεκτικά στην αυλή, του σπιτιού της κ. Μαργαρίτας Πετροπούλου. Ένα μεγάλο αλώνι στην Κυψέλη βρίσκεται δίπλα στη σημερινή παιδική χαρά. Λέγεται ότι είναι το αλώνι του Κριθηνού. Είναι κα­ τεστραμμένο παράτο γεγονός ότιυπάρχει ένα στιχερό σκουριασμένο στη μέση του. Ίσως το πιο γνωστό αλώνι της Κυψέλης, στην περιοχή του Λεόντι, να είναι του «Γαλανού τ' αλώνι». Το μεγάλο αυτό αλώνι βρίσκεται στο δρόμο που οδη­ γεί από του «Κωλέτζη» προς την Πασπάρα, λίγο μετά από το εκκλησάκι του Αγίου Μηνά, στα δεξιά του δρόμου.

p:;£l&;

• " ' "

:

•

••

;

;

'•

:

Το αλώνι του Δημήτρη Παυλινέρη στο Λεόντι που κτίστηκε το 1935. Είναι ένα από τα μεγαλύτερα αλώνια της Κυψέλης με διάμετρο 20 μέτρα περίπου. Αλώνιζαν 4 έως 7 ημέρες, ξεκινούσαν μετά τις εννέα το πρωί, για να έχει βγει καλά ο ήλιος. Κάθε φορά έριχναν μέσα στο αλώνι 120 δεμάτια που έφταναν μέχρι το λαιμό του ζώου. Το βράδυ κοιμούνταν στο αλώνιγια να μην τους κλέ­ ψουν τον καρπό. Το μεροκάματο για τον άνδρα ήταν 25 δραχμές ενώ για τη γυναίκα 15. Χαρακτηριστικά ήταν τα γλέντια που στήνονταν μόλις τελείωνε το αλώνισμα. Το καλύτερο φαγητό για τον αλωνάρη ήταν κρέας ή κότα. Στα γλέντια αυτά μαζευόταν όλη η γειτονιά και οι φίλοι. Στους Ασωμάτους: Στον Προφήτη Ηλία, στη λεωφόρο που οδηγεί από την Αίγινα προς τον Άγιο Νεκτάριο, στο ύψος του Προφήτη Ηλία, πριν από της «Γριάς το πήδημα», στη δεξιά πλευρά του δρόμου, λίγα μέτρα πάνω από το εκ­ κλησάκι, βρίσκεται ένα μεγάλο πέτρινο αλώνι. Κοντά στο Μέγαρο «Γκρόζα», υπάρχει ένα αλώνι που ανήκει στην οικογέ­ νεια Καμπανάου. Μας το υπέδειξε ο καθηγητής της Μουσικής του Σχολείου μας, κ. Αθανάσιος Γκρόζας. Στον Μαραθώνα: Ανάμεσα στις ταβέρνες, τα ενοικιαζόμενα δωμάτια, τα 53

εξοχικά σπίτια και δίπλα ακριβώς στη θάλασσα, αντικρίσαμε τη μοναδική και πρωτότυπη για την Αίγινα εικόνα: δύο αλώνια, το ένα πλάι στο άλλο. Σε πολύ καλή κατάσταση και τα δύο βρίσκονται στην αυλή σπιτιών με πε­ ρίμετρο γύρω στα δεκατέσσερα μέτρα. Το ένα από αυτά συντηρείται από την οικογένεια, είναι καθαρό και φρεσκοασβεστωμένο, έτοιμο, λες και περιμένει τον αλωνιστή του. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που μας έδωσε ο σημερινός ι­ διοκτήτης του, ανήκε στον Δημήτρη Τρίμη. Τα δύο αλώνια είναι στην κυριολε­ ξία πάνω στο κύμα. Και η θέση τους δικαιολογείται από το γεγονός ότι στον α­ πάνεμο από το βοριά κόλπο του Μαραθώνα, ο μόνος τρόπος για να αλωνίσεις είναι να περιμένεις να φυσήξει ο πουνέντης. Στον Κοντό: Στην περιοχή του Κοντού υπάρχουν ακόμα πολλά αλώνια. Η περιοχή βρίσκεται ανάμεσα σε βουνά που την προφυλάσσουν από δυνατούς ανέμους, ωστόσο η ύπαρξη τόσων πολλών αλωνιών μαρτυρεί ότι οι κάτοικοι του ήταν γεωργοί και κτηνοτρόφοι και η περιοχή είχε καλή παραγωγή. Το πρώτο αλώνι που επισκεφτήκαμε ήταν της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδας - Αγί­ ου Νεκταρίου. Βρίσκεται στα ανατολικά του μοναστηριού, σε περίοπτη θέση, κοντά στο πεύκο και το δωμάτιο του Αγίου. Κάποιες φορές, όπως μας πληρο­ φόρησε μια αδελφή της Μονής, πριν κατασκευαστεί το μεγάλο πάρκινγκ στο νέο ναό, προσγειωνόταν εκεί και ελικόπτερο. Επίσης υπάρχουν τα αλώνια του Παυλινέρη, του Γεννίτσαρη, του Περγιάννη καιτου Ρόδη.. Από το δρόμο που οδηγεί στο μοναστήρι του Αγίου Νεκταρίου, διακρίνου­ με ένα μικρό πέτρινο αλωνάκι, το οποίο, όπως πληροφορηθήκαμε, ανήκει στο μοναστή'ριτης Αγίας Αικατερίνης. Το αλώνι είναι ακριβώς στους πρόποδες της ΠαλιάςΧώρας, είναι μικρό, 12-14 μέτραη διάμετρος του. Στο Μεσαγρό: Στη θέση Μπαρού, στα αριστερά του δρόμου καθώς πηγαί­ νουμε προς το Μεσαγρό, υπάρχει το γραφικό ξωκλήσι των Αγίων Αναργύρων κάτω από τη σκιά των πεύκων. Δίπλα υπάρχει το καλύτερα συντηρημένο μέ­ χρι σήμερα αλώνι στην Αίγινα. Όλη η περιοχή είναι πανέμορφη. Το ξωκλήσι γιορτάζειτην 1η Ιουλίου καιτην 1η Νοεμβρίου και οργανώνεται μεγάλο πανη­ γύρι γύρω από αυτό. Στην είσοδο του χωριού του Μεσαγρού, στην περιοχή

;

Κ':< Υ:>"-"'Χ'ν::1 ;Γί':Γ:"ί,''.''"-.ί'"'-.'ν-:.:" Ύ'':'..:• ?"\ ;"Î!. -rT'S'r ΐ[Ψ'::*':::^/ί:'':1~''ΓΧ 54

tJf:^:2

που βρίσκεται το κοιμητήριο του χωριού, συναντάμε στα αριστερά της λεω­ φόρου το αλώνιτης οικογένειας Σολωμού. Στην περιοχή της Παναγίας της Πολίτισσας, στην πάνω μεριά του Μεσαγρού, συναντάμε το αλώνι του Διαμαντή, στο σπίτι με το πεύκο συναντάμε άλλο ένα αλώνι, στην είσοδο του σπιτιού. Ανήκει στον Ελευθέριο Κοτζιά. Ακριβώς απέναντι υπάρχει το αλώνι του Ροδάκη. Κι αυτό ήταν μεγάλο και πέτρινο. Σήμερα είναι χαλασμένο και χρησιμεύει για να αφήνουν εκεί αυτοκίνητα ή οικοδομικά υλικά. Δεν διασώζεται ούτε το στιχερό ούτε το τοιχίο στην περίμετρο του. Η σημερινή κάτοχος του μας έδω­ σε πληροφορίες για ένα αλώνι που βρίσκεται μέσα στο δάσος και είναι από βράχο. Το ανακαλύψαμε, ένα παμπάλαιο αλώνι που ο κύκλος του είναι, πράγ­ ματι, από βράχο, πίσω από τρία πεύκα, στην περιοχή του Σκάγια μετά από αρ­ κετή ανάβαση. Κάτω από τις πευκοβελόνες διακρίναμε την τρύπα του στιχερού. Όλη η περιοχή καλύπτεται από πεύκα και πολλά ελαιόδεντρα. Στην Αγια Μαρίνα: Στο κέντρο του οικισμού της Αγίας Μαρίνας και, συ­ γκεκριμένα, εκεί που σήμερα έχει κατασκευαστεί ένα γηπεδάκι μπάσκετ, υ­ πάρχει ένα πολύ παλιό αλώνι, δίπλα στο παλαιό σπίτι του Βακαλόπουλου. Η ο­ νομασία του οικισμού «Άλωνες» μαρτυρεί και την ύπαρξη πολλών αλωνιών αλλά καιτις ασχολίες των κατοίκων του οικισμού. Το αλώνι της Χρυσολεόντισσας: Είναι ένα πανέμορφο κτισμένο αλώνι σε περίοπτη θέση, νοτιοδυτικά του Μοναστηριού, με θέα προς το Μοναστήρι. Σε υψόμετρο, πιο ψηλά από το μοναστήρι και σε έδαφος επικλινές, έχει κατα­ σκευαστεί πεζούλα με πέτρα της περιοχής. Είναι στρωμένο με μαυρόπετρα και αργότερα ένωσαν τις πέτρες με τσιμέντο. Είναι σε πολύ καλή κατάσταση, για­ τί χρησιμοποιείτο μέχρι τελευταία. Το αλώνι αυτό είναι ίσως το μεγαλύτερο και ση μαντικότερο που υπάρχει στην Αίγινα. Αλώνια στα βουνά της Αίγινας: 0 μαθητής της Β * Γυμνασίου Ιούλιος Ιουλιανός Κρεούζης, που κατοικεί στο Ανιτσαίο, μας ξενάγησε στα πολλά και ενδιαφέροντα αλώνια της περιοχής του. Το πρώτο αλώνι που συναντήσαμε ή­ ταν αμέσως μετά την Εκκλησία του χωριού του Ανιτσαίου, στο μικρό δρόμο προς τους Βλάχηδες. Μέσα στο χωριό, σύμφωνα με μαρτυρίες, υπάρχει κάποιο άλλο, το οποίο έχει μετατραπεί σε αυλή σπιτιού. Στο δρόμο προς το χωριό Βλά­ χηδες, λίγο μετά τους ανεμόμυλους, στα αριστερά του δρόμου, βρήκαμε ένα ό­ μορφο αλώνι. Λίγο πριν τον οικισμό στα δεξιά του δρόμου συναντήσαμε ένα μεγάλο αλώνι, καλυμμένο από τσιμέντο. Στο κέντρο του βρήκαμε ένα ξύλινο στιχερό, κάτι που δεν συναντήσαμε στα υπόλοιπα αλώνια της Αίγινας. Λίγο πιο πάνω από τον οικισμό και στους πρόποδες σχεδόν της κορυφής του Όρους, ένα άλλο αλώνι μάς περίμενε. Φεύγοντας από τους Βλάχηδες, στους πρόποδες του βουνού του Αγίου Αντωνίου, είδαμε από μακριά άλλο ένα αλώνι, δίπλα σε γέρικες ελιές, πλάι στο χωμάτινο δρόμο που ανηφορίζει προς το εκκλησάκι του Αγίου Αντωνίου και το Γερμανικό παρατηρητήριο. Το μάτι μας έπεσε και προς τη θάλασσα. Στον ε­ γκαταλελειμμένο οικισμό των Κανάκηδων εντοπίσαμε τρία αλώνια. Η κ. Σωζία Κρεούζη μάς έδωσε έναν μικρό αλλά πολύτιμο κατάλογο με τα αλώνια της πε­ ριοχής και τους ιδιοκτήτες τους. Στους Βλάχηδες υπήρχαν τα αλώνια των: Ευάγ­ γελου Χαλδαίου, Δημήτρη Κρεούζη, Παναγή Κανάκη, στο δρόμο προς Άγιο Αντώ-

νιο, και του Βασίλη Αποσπόρη. Στο Ανιτσαίο υπήρχαν τα αλώνια των: Κώστα Μαργαρώνη, της Ανθούλας και άλλα τρία, τα οποία τα χάλασαν και τα έκαναν αυλές. Στον οικισμό των Αποσπόρηδων υπήρχαν τα αλώνια των: Μαργαρώνη Ευάγγελου, Ελένης Αποσπόρη και Σταύρου Μαργαρώνη. Στην επιστροφή θελή­ σαμε να επισκεφθούμε και τους Λαζάρηδες, το μικρό οικισμό μετά τα νταμάρια, με τους μυκηναϊκούς τάφους, τους μεγάλους πέτρινους ομβροδέχτες, τη γραφι­ κή εκκλησία της Αγίας Παρασκευής με το μεγάλο πανηγύρι της, αλλά και το δά­ σος από κεραίες! Ανάμεσα στις κεραίες βρήκαμε τα χαλάσματα ενός μεγάλου α­ λωνιού. Βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο, από όσα επισκεφθήκαμε, ιδανικό για αλώνισμα, εφόσον είναι ανοικτό σε όλο τον ορίζοντα. 0 επόμενος σταθμός μας ήταν ο οικισμός «Τζίκηδες». Μας υποδέχτηκε η Γκλόρυ, μια πανέμορφη μαύρη φοραδίτσα. Το αλώνι του Στέλιου και της Σοφίας Γκίκα είναι τεράστιο. Έχει 18 μ. διάμετρο και είναιτο μοναδικό στην Αίγινα που χρησιμοποιείται ακόμα. Στο Σφεντούρι: Από το γιατρό κ. Γεώργιο Μπόγρη, κάτοικο του χωριού, πήραμε πληροφορίες για την ύπαρξη πολλών αλωνιών στην περιοχή. Το πρώ­ το που αντικρίσαμε βρίσκεται μέσα στο κτήμα του κ. Μπόγρη, αρκετά μεγάλο, πέτρινο, που όμως έχει φθαρεί από το πέρασμα του χρόνου. Όπως μας είπε ο γιατρός, όταν έκτιζε το σπίτι, οι εργάτες ήθελαν να το χαλάσουν και τους ε­ μπόδισε. Λίγα μέτρα παραπάνω, μέσα στον οικισμό, συναντήσαμε άλλα δύο, στην πορεία μας προς το νεκροταφείο του χωριού. Η έκπληξη μας όμως και ο ενθουσιασμός μας ήταν μεγάλος, όταν επισκε­ φτήκαμε τον εγκαταλελειμμένο παλαιό αγροτικό οικισμό της Αμυγδάλας, που βρίσκεται μεταξύ Σφεντουρίου και Πέρδικας. 0 χώρος είναι ιδιωτικός και ανή­ κει στον κ. Κ. Μαυρακάκη. Πέρα από τα χαλάσματα του οικισμού διασώζεται ένας πανέμορφος πέτρινος ανεμόμυλος, αρκετά μεγάλος, με την εσωτερική του σκάλα, αλλά και ένα εκπληκτικό πέτρινο αλώνι με μεγάλη διάμετρο, αδιά­ ψευστες μαρτυρίες της ενασχόλησης των κατοίκων του με τη γεωργία. Στο Λιβάδι: Δίπλα στην εκκλησία των Αιγινητών Αγίων, συναντήσαμε ένα όμορφο μικρό αλώνι, φτιαγμένο σε ένα χωράφι, ένα ξέφωτο, ανάμεσα στα ε­ ξοχικά της περιοχής. Στο χωράφι αυτό υπάρχουν πολλά βράχια, μία παλιά α­ γροτική κατοικία και ένα παλιό μαγγανοπήγαδο. Το αλώνι βρίσκεται στη βό­ ρεια πλευρά του χωραφιού. Περιμετρικά υπάρχουν οι πέτρες που το οριοθετούν, έχει διάμετρο περίπου 13 μέτρα, ενώ δεν υπάρχει ίχνος από το στιχερό. Το αλώνι ανήκει στον Γεώργιο Παπαγεωργίου.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ

Η καλλιέργεια του αμπελιού στην Αίγινα Από την εργασία της Ομάδας Περιβαλλοντικής εκπαίδευσης του 2ου Γυμνασίου Αίγινας με τίτλο: «Άμπελος η Αιγιναία», σχολικής χρονιάς 2006 -07

Ψ

••

1 την Αίγινα μέχρι πριν από μερικά χρόνια υπήρχαν μικρά ταβερνάκια με L·^ βαρέλια που γέμιζαν κάθε Σεπτέμβρη με ντόπιο μούστο. Αυτά τα ταβερ­ νάκια ήταν μικρά μπακάλικα. Είχαν λίγα τραπέζια, πολλά ράφια στους τοίχους με παλιές διαφημίσεις, φωτογραφίες του βασιλιά Παύλου, της Φρειδερίκης, της πρώτης διαφήμισης της Αλίκης με την μπίρα ΦΙΞ, της ΙΟΝ και των κλω­ στών «Πεταλούδα». Αργότερα η διακόσμηση άλλαξε. Προστέθηκε το...πουλί της «επανάστασης» καιλίγο μετά ο Κ. Καραμανλής. Και ενώ στους τοίχους της ταβέρνας γραφόταν η πολιτική ιστορία του τόπου, λίγο πιο χαμηλά, γύρω από τα τραπέζια, παίζονταν καθημερινές ιστορίες απλών ανθρώπων του μόχθου και της βιοπάλης. Μέσα σε αυτά τα ταβερνάκια, στην παραλία της Αίγινας, στην Κυψέλη, στο Λεόντι, στο Μεσαγρό, στην Πέρδικα, οι παλαιοί Αιγινήτες τραγούδησαν τα βάσανα τους, χόρεψαν στους αρραβώνες τους, γλέντησαν στο γάμο των παιδιών τους, έπνιξαν στο κρασί τον πόνο τους, κτύπησαν το χέ­ ρι στο τραπέζι, όταν τα αίματα άναβαν, ερωτεύτηκαν, αγαπή θηκαν, έγιναν φίλοικαιαδελφοί. Τέτοια ταβερνάκια ήταν: της «Μπεμπέκας», του «Γερούλη», του «Σακκιώ-

τη», του «Κακούση», του «Γιωργαλάτση», του «Κακαρούκα», του «Φίάλε», του «Μπορμπιλά», του «Τσαμουτσαντώνη», στην Κυψέλη. Του «Παναγάκη», του «Κουκούλη», του «Πελαΐσου», του «Παπαδόπουλου», του «Ααβράτση», του «Καλοκρασσά» στην πόλη της Αίγινας. Του «Πετρίτη», του «Κανάκη», του «Άρωμα», «του Γιαννούλη» στη Σουβάλα. Του «Μελόγαμπρου», του «Χαλδαίου»,του «Πρωτονοτάριου» στο Μεσαγρό κ.ά. Όλα αυτά τα ταβερνάκια ήταν απόλυτα δεμένα με την καλλιέργεια του α­ μπελιού. Οι ιδιοκτήτες τους είχαν οι ίδιοι αρκετά αμπέλια, από τα οποία έβγα­ ζαν το μούστο της χρονιάς ή τον προμηθεύονταν από τα αμπέλια συγχωρια­ νών τους. Συναντούσες πατητή ρια και βαρέλια σε πολλά αγροτικά σπίτια, ενώ η καλλιέργεια του αμπελιού ήταν αναπόσπαστο μέρος της αγροτικής ζωής στην Αίγινα. Οι καλύτερες περιοχές για καλλιέργεια αμπελιών ήταν ο Μεσαγρός και η Μπαμπατσέα (Άγιοι). Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι σε αυτές τις πε­ ριοχές σήμερα συναντάμε μεγάλα αμπέλια. Μέχρικαιτη δεκαετία του '50 η Αίγινα ήταν κατάφυτη από αμπελώνες. Σχε­ δόν κάθε οικογένεια είχε το αμπέλι της. Η παραγωγή σε σταφύλια και κρασί ή­ ταν μεγάλη τόσο που κάλυπτε τις ανάγκες του νησιού και γίνονταν και εξαγω­ γές. Οι Αιγινήτες με τα καΐκια μετέφεραν τον εκλεκτό τους μούστο στον Πειραιά, στο Αγκίστρι, στον Πόρο, στη Λεσά (Επίδαυρο), στην Ύδρα και αλλού. Όταν έγινε γνωστή η καλλιέργεια της φιστικιάς, ο ενθουσιασμός για το και­ νούργιο και η υπόσχεση για μεγαλύτερο εισόδημα ώθησαν πολλούς παραδο­ σιακούς αμπελουργούς να εγκαταλείψουν τα αμπέλια τους και να στραφούν στην καλλιέργεια της. Χάλασαν, λοιπόν, τα εύφορα αμπέλια και στη θέση τους φύτρωσαν οιφιστικιές. Σιγά σιγάη καλλιέργεια των αμπελιών περιορίστηκε. Σήμερα στο νησί υπάρχουν ελάχιστα αμπέλια στην Κυψέλη, στο Λεοντή στους Αγίους, στο Μεσαγρό, στα μικρά χωριουδάκια γύρω από το Όρος, στο Λιβάδι και στη Χλόη. Έτσι χάθηκαν οριστικά και κάποιες τοπικές ποικιλίες. Γιατί την εποχή της μεγάλης αμπελοκαλλιέργειας στην Αίγινα ευδοκιμούσαν διάφορα είδη σταφυλιών, όπως: Α. Τα σαββατιανά, που ήταν άσπρα και τα έκαναν εξαγωγή. Β. Οι ροϊδίτες, που ήταν δύο ειδών, οι σκούροι, οι επιτραπέζιοι, και οι άλλοι, που έδιναν το ροζέ κρασί. Γ. Τα φιλέρια, που ήταν νόστιμα μαύρα σταφύλια επιτραπέζια, όπως το ροζακί, ο σιδερίτης καιτα αρωματικά μοσχάτα και αυγουλάτα. Δ. Τα σιρίτια, που γίνονταν κληματαριές, τα πρώιμα αποστολιάτικα και τα ό­ ψιμα σιφαγγιά. Ε. Η σταφίδα, λίγη μα εκλεκτή, για να φτιάχνουν οι νοικοκυρές το γλυκό του κουταλιού και την ξερή σταφίδαγια το χειμώνα. Η καλλιέργεια: Η σειρά στις εργασίες που θα έπρεπε να ακολουθήσει ο καλλιεργητής εί­ ναι: κλάδεμα, όργωμα, λίπασμα, πότισμα, ράντισμα, και θειάφισμα. Τον Οκτώ­ βριο ή το Νοέμβριο άνοιγαν τους λάκκους, για να βάλουν τα καινούργια κλή­ ματα. Μετά τα θεοφάνεια και ιδιαίτερα το Φεβρουάριο ξεκινούσε το κλάδεμα. Ακολουθούσε ελάχιστο πότισμα, κυρίως στα νέα κλήματα. Το χειμώνα, επί-

σης, έριχναν στο αμπέλι λίπασμα και μετά περίμεναν ως το δεύτερο σκάψιμο, που γινόταν Μάρτιο με Απρίλιο. Τον Απρίλιο γινόταν το κορφολόγημα και α­ κολουθούσε το ράντισμα. Τότε ο ι γυναίκες έκοβαν φύλλα για ντολμάδες. Αλλά έπρεπε να προσέξουν να μην κόψουν αυτά που προστάτευαν τα τσαμπιά. Αλλιώς θα έκαιγε ο ήλιος τις ρώγες του σταφυλιού. Το αμπέλι φυτεύεται σε όλα τα είδη χωμάτων αλλά όχι σε πολύ υγρά. Ιδιαί­ τερα ευδοκιμεί σε κοκκινόχωμα και σε αμμουδερά εδάφη, εμπλουτισμένα με βιταμίνες. Παλιά δεν έριχναν λιπάσματα, μόνο κοπριά. Η καρποφορία του α­ μπελιού άρχιζε το Μάιο. Οι αρρώστιες: Το αμπέλι υποφέρει από αρρώστιες, όπως η φυλλοξέρα, η χολέρα, η στακτίαση, ο περονόσπορος. Οι δύο πρώτες καταπο­ λεμούνται με ράντισμα, με θειάφι ή με γαλαζόπετρα. Τη χολέρα μπορού­ με να την καταλάβουμε από τα σημάδια της, που είναι το μαύρισμα του καρπού και το πέσιμο των φύλλων. Η χολέρα κάνει την ποιότητα του σταφυλιού πολύ χαμηλή. Από τις πολλές βροχές το κλή μα μπορεί να πάθει στακτίαση, δηλαδή να χαλά­ σουν τα φύλλα και ο καρπός του. Μια άλλη αρρώστια είναι ο περονόσπορος, ό­ ταν ξεραίνονται καιπάλι τα φύλλα καιτοσταφύλιγίνεται άσπρο. Ο τρύγος: Από τα τέλη Αυγούστου ως τα μισά του Σεπτεμβρίου γινόταν και εξακο­ λουθεί να γίνεται η συγκομιδή ή αλλιώς ο τρύγος, σε όσες περιοχές του νησιού υπάρχουν ακόμα αμπέλια. Τα σταφύλια μαζεύονται σε τελάρα ή καλάθια. Κα­ τόπιν τα ρίχνουν σε κοφίνια και τα μεταφέρουν στο πατητήρι. 0 τρύγος ήταν μέρα χαράς, ευτυχίας και αμοιβής για τους κόπους όλης της χρονιάς. Από τα χαράματα αντηχούσαν τραγούδια παντού. Με την ευκαιρία του τρύγου οι άν­ θρωποι επικοινωνούσαν, ερωτεύονταν, γλεντούσαν. Το πάτημα: Στη διαδικασία του πατήματος μαζεύονταν αρκετοίάντρες,οιοποίοιπάταγαν τα σταφύλια με τα πόδια τους όλη τη νύχτα, για να μην τους ενοχλούν οι σφήκες. 0 χυμός των σταφυλιών, ο μούστος, περνάει από ένα αυλάκι ή σωλη­ νάκι καιχύνεται μέσα στο πουρλάκι. Ό,τι έμενε από το πάτημα (κοτσάνια, κου­ κούτσια κ.ά.) τα έβαζαν σε μια άκρη. Από πάνω τους έβαζαν ξύλινες τάβλες με πουριά ή άλλα βαριά αντικείμενα, για να στραγγίξουν. Κατόπιν έβαζαν αυτά τα τσαμπιά μέσα σε τσιμπουρίτη, για νατα στύψουν περισσότερο. 0 μούστος από

το πουρλάκι έμπαινε στα βαρέλια. Τα βαρέλια έπρεπε να είναι οριζόντια και να πατάνε σε μια μεγάλη πέτρα. Εάν πατούσαν στο έδαφος υπήρχε περίπτωση να χαλάσει το ξύλο. Από πάνω τα έκλειναν με γύψο ή με ξύλο ή με φελλό, για να προστατευθεί το κρασί από το οξυγόνο. Επίσης, τοποθετούσαν και κλωνάρια από πεύκο. Όταν πια ο μούστος έμπαινε στο βαρέλι, όλοιησύχαζαν. Τώραπερίμεναν τη στιγμή να γίνει, το κρασί. Δεν βλάστη μούσαν, έλεγαν με φόβο το ξύδι «αμελέτητο» και αφουγκράζονταν με αγωνία τους ήχους του βαρελιού. Η ζύμωση: Στην πραγματικότητα ο μούστος δε βράζει. Όμως νομίζουμε ότι βράζει από το θόρυβο που κάνουν οι φυσαλίδες του διοξειδίου του άνθρακα, που πα­ ράγεται κατά την αλκοολική ζύμωση. 0 βρασμός σταματάει μετά από 40 ημέ­ ρες, είτε επειδή οι ζύμες κατανάλωσαν όλα τα σάκχαρα του μούστου είτε επει­ δή η περιεκτικότητα σε οινόπνευμα ξεπέρασε το 12% και τις σκότωσε. Στο σημείο αυτό μετρούν τα γράδα του μούστου με το γραδόμετρο, ένα όργανο που μοιάζει με θερμόμετρο. Μετρούν, με άλλα λόγια, την περιεκτικότητα σε οι­ νόπνευμα. Το νέο κρασί: Τα βαρέλια άνοιγαν του Αγίου Δημητρίου. Ο ένας δοκίμαζε το «γιοματάρι» του άλλου. Δε θέλανε τους νοτιάδες, γιατί θολώνανε τα κρασιά, αλλά περίμε­ ναν πώς και πώς τους βοριάδες, για να καθαρίσει το κρασί, «να γίνει σα διαμά­ ντι», όπως έλεγαν. Όταν άνοιγαν το βαρέλι, φρόντιζαν να μη στάξει αταγόνα κρασιού στο πάτωμα, γι' αυτό τοποθετούσαν από κάτω από την κάνουλα μια λεκανίτσαή ένα μισόκιλο. Αλλιώς το κρασί θα αποκτούσε μύκητες. Τα βαρέλια: Η χρήση των βαρελιών ως μέσου αποθήκευσης κρασιού, νερού ή λαδιού

χρονολογείται από τους Ρωμαϊκούς χρόνους και συνεχίζεται στη Βυζαντινή περίοδο, την περίοδο της Φραγκοκρατίας, μέχρι την Τουρκοκρατία. Τότε φθί­ νει και ανακάμπτει με την ίδρυση του Ελληνικού κράτους. Παλαιότερα υπήρ­ χαν πολλοί βαρελάδες, μιας και το ξύλο, από το οποίο κατασκεύαζαν τα βαρέ­ λια, ήταν εύκολο να βρεθεί, και δεν είχαν ακόμα ανακαλύψει τη χρήση του πλαστικού. Ως καλύτερα βαρέλια θεωρούνταιτα δρύινα και ακολουθούν αυτά από ξύλο οξιάς και καστανιάς. Ανάλογα με το είδος του κρασιού επιλέγεται και το βαρέλι που θα χρησιμοποιηθεί. Για λευκό κρασί θα χρησιμοποιηθεί βαρέλι από ξύλο καστανιάςγια καλύτερη μυρωδιά καιγεύση. Ο καθαρισμός των βαρελιών γινόταν στις αρχές του Σεπτέμβρη. Όσοι μπο­ ρούσαν τα μετέφεραν στην παραλία καιτα έπλεναν με θάλασσα. Η διαδικασία του καθαρισμού ενός νέου ή μεταχειρισμένου βαρελιού είναι πολύ σημαντική, για να έχουμε καλό αποτέλεσμα, δηλαδή καλό κρασί. Επίσης, σημαντικό είναι το πόσο καινούργιο είναι το βαρέλι. Το κρασί, κατά τη διάρκεια της ζύμωσης, ωφελείται πολύ από την ουσία του ξύλου. Τα παλιά βαρέλια τα έκαιγαν ή τα έ­ κοβαν στη μέση και τα έκαναν γλάστρες για τον κήπο. Υπήρχαν οιεξής συ νήθειες-παραδόσεις: Νακλαδεύουντο αμπέλι του Αγίου Πολυκάρπου (23 Φεβρουαρίου), για να κά­ νουν πολύ καρπό. Εύχονταν «καλά κρασιά» σε όσους έβαζαν βαρέλια. Προτι­ μούσαν να ξεκινήσει ο τρύγος την άλλη μέρα του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου] Όταν έκλειναν το βαρέλι, πάνω στην τάπα του βαρελιού, ακουμπούσαν το σταυρό. Οι ονομασίες τ ω ν σταφυλιών της Αίγινας από την Ασπασία Γκίκα θα γράψω για τα κλήματα πόσων ειδών σταφύλια που λέγανε στην Αίγινα των παλαιών τα χείλια. Τ'ασπρούδιακαιταροζακιά φιλέρ ια, γου ργουλάτα αγριάδες, τα πεντάκυλα μαβρούδιακαινυχάτα πρώιμα αποστολιάτικα μοσχάτα, αητονύχι και όλα της κληματαριάς τα λέγανε Συ ρ ίκι. Φαγητά καιγλυκά από το αμπέλι και το κρασί. Ντολμάδες - μουσταλευριά - μουστοκούλουρα -πετιμέζι - σταφίδες - στα­ φύλι γλυκό του κουταλιού - κρασί - ξύδι - λιαστό. Παροιμίες του κρασιού κ α ι τ ο υ αμπελιού.

• «Αγαπάει ο κάπελας το μεθυσμέν', αλλά δεν τον κάνει καιγαμπρό».

• «Κρασί, σε πίνω για καλό και συ με πας στον τοίχο».

61

• «Το ξεχασμένο το κρασί, αψύ θα γίνει ξύδι».

• «Όποιοςπίνει βερεσέ, δυο φορές μεθάει».

• « Ο ήλιος τρέφει το παιδί κι ο ήλιος το μοσχάρι και το κρασί το γέροντα, τον κάνει παλικάρι». » «Από ζουρλό και μεθυστή μαθαίνεις την αλήθεια».

• «Είδε ο τρελός το μεθυσμένο και φοβήθηκε». » « 0 τρελός κι ο μεθυσμένος, στην ανηφόρα τραγουδάνε».

• «Μήνας που δεν έχει ρο, ρίξε στο κρασί νερό». ο «Άλλος σκάφτει και κλαδεύει, άλλος πίνει και μεθάει».

• «Παλιό τ' αμπέλι, λίγο το κρασί».

• «Το μαστραπά τον έσπασες, κρασί τι μου γυρεύεις;» » «Ας το πίνουμε και μεις του κλημάτου το ζουμί, που το πίνουν οι άντρες μας και μεθούν καιδέρνου μας». Από τις επισκέψεις της ομάδας μας: Στο πάτημα της Ι. Μονής του Αγίου Νεκταρίου. Το πάτημα και το χώρο που βρίσκονταιτα βαρέλια του Μοναστηριού τα έ­ χει δημιουργήσει ο ίδιος ο Άγιος. Στο πάτημα, που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά της Μονής, μετά την είσοδο, μας ξενάγησε η κ. Στέλλα Κρεούζη με την ευχή της ηγουμένης Θεοδοσίας μοναχής. Το αμπέλι της Μονής βρίσκεται στον Κοντό, αριστερά του δρόμου πριν α­ νηφορίσουμε προς την Ι. Μ. Παναγίας Χρυσολεόντισσας. Το αμπέλι το δώρισε στη Μονή κάποιος ιδιώτης, που λεγόταν Νικήτας. Έτσι το αμπέλι ονομάζεται σήμερα «Νικήτας». Το αμπέλι αλλά και το κρασί προοριζόταν, και προορίζεται και σήμερα, αποκλειστικά και μόνο για τη χρήση του Μοναστηριού. Το Σε­ πτέμβριο του 2006 η παραγωγή ήταν περίπου δύο τόνοι. Τα σταφύλια τα πα­ τούν ÖL εργάτες της Μονής, Πριν πατήσουν τα σταφύλια γίνεται αγιασμός, ενώ για σαράντα ημέρες ανάβουν καντήλι και θυμιατίζουν. Στο χώρο του πατήμα­ τος και των βαρελιών δεν μπαίνει κανένας. Τα βαρέλια τα ανοίγουν την εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου (21 Νοεμ­ βρίου). Τα 4 βαρέλια έχουν το καθένα το όνομα του: το πρώτο λέγεται ηγού­ μενος, το δεύτερο αρχοντάρης, το τρίτο οικονόμος, ενώ το τέταρτο είναι... «α­ νεξάρτητο». Μέσα στα βαρέλια ρίχνουν λίγο ρετσίνι. Στο πάτηματου κ. Λουκά Μπακόμητρου ©την Κυψέλη. Το πατητήριτου κ. Λουκά Μπακόμητρου είναι το παλαιότερο που επισκε­ φτήκαμε. Έξω από το πάτημα υπάρχει ακόμα μέχρι σήμερα ένας μεγάλος αί­ θριος χώρος, μια αυλή, όπου τοποθετούσαν τα κοφίνιά με τα σταφύλια, πριν τα πατήσουν/Οταν έβγαζαν το μούστο από το πουρλάκι με το μουστοκάνατο, μετρούσαν και χρησιμοποιούσαν τη φράση «τάλια μια», «τάλια δύο» κ,ο.κ. Το πουρλάκι είχε ένα σκαλοπάτι, για να μπορούν να κατεβαίνουν και να το καθα­ ρίζουν, όταν τελείωνε το πάτημα των σταφυλιών. Επίσης, χρησιμοποιούσαν το κοφίνι, που ήταν μεγάλο ψάθινο καλάθι, και την κόφα, που ήταν πολύ μεγα­ λύτερο. Τα τουλούμια ήταν τα σακίδια, στα οποία έβαζαν το μούστο και το με­ γάλο καζάνι, που τον έβραζαν, λεγόταν λεβέτι. Σ' αυτό οι νοικοκυρές έβραζαν το μούστο και έφτιαχναν μουσταλευριά και πετιμέζι. Το συγκεκριμένο πατητήριυπάρχειαπότο1940.

Στο κελάρι του κ. Αντώνη Αξιώτη στο Λεόντι 0 κ. Αντώνης Αξιώτης είναι από τους παλαιότερους παραγωγούς και έμπο­ ρους κρασιού στην ευρύτερη περιοχή της Κυψέλης. Το παντοπωλείο του λει­ τουργούσε παλαιότερα και ως μικρό ταβερνάκι, που ήταν αρκετά γνωστό στην Αίγινα για το καλό κρασί του. Ανάμεσα στα κεράσματα και στο φρέσκο κρασί που μας κέρασε ο κ. Αξιώτης, μας ξενάγησε στο κελάρι του και θυμήθηκε ότι η Αίγινα παλαιότερα είχε μεγάλη παραγωγή σταφυλιού και κρασιού. Οι φιστικιές χάλασαν το αμπέλι. Οι καλλιερ­ γητές προτίμησαν τις φιστικιές προσβλέποντας σε μεγαλύτερο εισόδημα. Από την Αίγινα εξαγόταν κρασί σε πολλές γειτονικές περιοχές, το οποίο φορτωνόταν σε καΐκια. Το κρασίτο έβαζαν σετουλούμια καίτο φόρτωναν σε καΐκια, τα οποία είχαν προορισμό τη Λεσά, το Αγκίστρι, τα Μέθανα, τον Πειραιά. Οι παλαιότεροι 63

καλλιεργητές έβγαζαν εισόδη μα από τα αμπέλια και το εμπόριο του κρασιού, σε σημείο να φτιάχνουν ακόμα καιτις προίκες των κοριτσιών τους. Χαρακτηριστι­ κά ο κ. Αξιώτης μας ανέφερε ότι είχε δέκα μεροκάματα αμπέλι, τις εποχές που η Αίγινα καλυπτόταν στο μεγαλύτερο μέρος της από αμπέλια. Στην Κυψέλη υπήρ­ χαν πολλοί που έβαζαν κρασί στα βαρέλια και το πουλούσαν λιανικά ή το εί­ χαν για τα ταβερνάκια τους. Άλλωστε στην Αίγινα παλιά υπήρχαν περίπου 15 τέτοια μικρά ταβερνάκια με δικό τους κρασί. Στην Κυψέλη έβαζαν και πουλού­ σαν κρασί οι: Πούντος Γεώργιος, Μουτσάτσος Διονύσης, Μαρίνης Γιώργος (Γερούλης), Σακκιώτης Γιάννης (Κόκκορας) και ο Παναγής ο φούρναρης. Στο Λεόντιήταν ο Κακαρούκας, ο Δημήτρης Μπήτρος, ο Γιώργος Καλαμάκης, ο Νί­ κος Αξιώτης, ο Γιώργος Μπακόμητρος και ο Άγγελος Σακκιώτης. Στο πάτημα του Αλέξανδρου Ροδίτη στη Χλόη Το πατητήρι αυτό λειτουργεί από το 1956 και είναι σε υπαίθριο χώρο. Τα σταφύλια που πατιούνται είναι σαββατιανά και ροϊδίτες, που προέρχονται από τα αμπέλια της οικογένειας Ροδίτη. 0 Αλέξανδρος Ροδίτης έκανε εμπόριο μούστου παλαιότερα. Σταμάτησε όμως γιατί ασχολήθηκε με την οικοδομή. Στο πάτημα αυτό είδαμε δύο τσιμπουρίτες. Έναν παλαιό και ένα νεότερο. Επί­ σης, είδαμε το μουστοκάνατο, το οποίο είναι ένα κανάτι, που μετρούν το μού­ στο βγάζοντας τον από το πουρλάκι. Το μουστοκάνατο χωρά περίπου 2 οκά­ δες μούστο. Επίσης, πληροφορηθήκαμε ότι το σύστημα με το οποίο πατιούνται τα σταφύλια, λέγεται στροφυλιά. Στο πάτημα του Δημήτρη Χατζόπουλου στην Κυψέλη.

0 κ. Αγησίλαος Χατζόπουλος μας υποδέχθηκε και μας ξενάγησε στο πάτη­ μα του πατέρα του Δημήτρη Χατζόπουλου. Στο πάτημα αυτό, που λειτούργησε από το 1960, πάτησαν για τελευταία φορά το 1980. Σή μέρα είναι αποθηκευτι­ κός χώρος, όπου φυλάσσονται πολλά γεωργικά εργαλεία. Το μούστο τον έβγαζαν από το πουρλάκι με το μουστοκάνατο. Μέσα στο μουστοκάνατο έβαζαν το γραδόμετρο, με το οποίο μετρούσαν την περιεκτικό­ τητα σε οινόπνευμα. Όταν δούλευε ο τσιμπουρίτης, το γράδο έφτανε στους 19 βαθμούς. Τότε έβαζαν νερό, για να έρθει στους 12,5 με 13 βαθμούς. Όταν ήταν πολύ γλυκό (είχεπολύ οινόπνευμα), το έκαναν μαυροδάφνη. Για να φτιάξουν λιαστό, χρησιμοποιούσαν ροϊδίτη. Έβαζαν σταφύλια για 15 μέρες στον ήλιο. Κατόπιν τα πάταγαν και για σαράντα μέρες τοποθετού­ σαν το μούστο σεπιθάρι μαζί με τατσάμπουρα. Μετά τα ξαναέστυβαν. Στοπάτηματου κ. Παντελή Κουκούλη στην Κυψέλη Το μικρό σε διαστάσεις πάτημα είναι καινούργιο, κατασκευάστηκε το 2006, και είναι υπαίθριο. Η διαδικασία κράτησε μόλις μια ημέρα. Στο στύψιμο των σταφυλιών βοήθησε και ο τσιμπουρίτης. Όπως μας ενημέρωσε η κ. Κου­ κούλη, για να γίνει καλό το κρασί θα πρέπει να πάρουμε συμβουλές από έναν χημικό. Μεγάλη, επίσης, φροντίδα πρέπει να δείξουμε στη συντήρηση του κρασιού, διότι μπορεί να μας γίνει ξύδι. Επίσης, από το μούστο η νοικοκυρά φτιάχνειπετιμέζικαιλιαστό.

Στο πάτημα καιτα βαρέλια του κ. Γιώργου Πούντου στην Κυψέλη. Τα βαρέλια και το πάτημα του κ. Γιώργου Πούντου βρίσκονται στο κέντρο της Κυψέλης, δίπλα στο οπωροπωλείο του, στο παλιό μπακάλικο της «Μπεμπέκας». Στον συγκεκριμένο χώρο υπήρχε πατητήρι από το 1933. Στο χώρο υπάρ­ χουν αρκετά βαρέλια, ξύλινα και πλαστικά, χωρητικότητας 900 -1500 κιλών. Τα βαρέλια τα καθαρίζουν, πριν μπει ο μούστος. Στο καθάρισμα χρησιμο­ ποιούν ζεστό νερό και ασβέστη. Επίσης, βάζουν κοτσάνι πεύκου ή σκίνου. Πα­ λιότερα τα έπλεναν με αλάτι, διότι το αλάτι απολυμαίνει καλύτερα. Όταν βά­ λουμε το μούστο μέσα στο βαρέλι, το κλείνουν με ξύλινο καπάκι ή γύψο. Πολλές φορές βάζουν επάνω κλαδιά πεύκου. Ο μούστος κατά τη μεταφορά του δενπρέπεινα κτυπηθεί. Στο πάτημα του κ. Παναγιώτη Στενάκη στο Βαθύ.

0 κ. Παναγιώτης είναι από τους παλαιότερους αγρότες της Αίγινας. Δίπλα στο σπίτι του υπάρχει το πάτημα, ο χώρος με τα βαρέλια του αλλά και το φουρνάκι, όπου «έψηνε» τα κανάτια. Η ταυτότητα του γράφει «αγγειοπλά­ στης». Γύρω από το σπίτι του είδαμε το μποστάνι του και περπατήσαμε μέχρι το αλώνι του. Ένα παραδοσιακό αγροτικό σπίτι από τα λίγα που σώζονται α­ κόμα στο Βαθύ και, γενικότερα, στην Αίγινα. Η ζεστή και ανθρώπινη κουβέντα έγινε γύρω από το τζάκι. Ακούσαμε, λοι­ πόν, ότι: «Για να κάνουμε ένα αμπέλι τώρα, υπάρχουν φυτά -κλήματα, τότε δεν υ­ πήρχαν. Σήμερα υπάρχουν τα φυτώρια. Όταν θέλαμε ένα χωράφι νατο κάνου­ με αμπέλι, έπρεπε να ανοίξουμε τα λακκιά. Το κάθε λακκί είχε φάρδος όσο μια τσάπα και ένα μέτρο μάκρος και βάθος ίσαμε το γόνατο. Βάζαμε ένα κλήμα. Παίρναμε τις βέργες τις κατάλληλες- από παλιά κλήματα - το ονομαζόμενο κε­ φαλάρι και όχι το πεζό. Το κεφαλάριτο γνώριζες από το εξής. Σε ένα κλήμα παρατάγαμε ή δύο ή τρία κεφάλια, κόβαμε τη βέργα και παρατάγαμε δύο κό­ μπους από κάτω. Αυτοί οι δύο κόμποι ο πρώτος το επόμενο έτος θα είναι πιο χοντρός, έτσι τον γνωρίζεις και παίρνεις αυτή τη βέργα. Κατόπιν το φυτεύεις. Δεν τη βάζεις όρθια, για να τη σκεπάσεις, τη βάζεις χαμηλά και τη σκεπάζεις με το πόδι. Ακούμπαγε η βέργα στην άκρη του λάκκου. Ο λάκκος είναι ένα μέτρο, για να είναι σε απόσταση με το άλλο που φυτεύεις. Τώρα, αφού μεγαλώσει και πρέπει νατο καλλιεργήσεις, ακολουθείς την εξής σειρά. Ας πιάσουμε από τον τρύγο. Αφού το τρυγήσουμε, φτάνουμε στο κλάδος και στο ξελάκκωμα. Το κλάδευες -το κλάδεμα γίνεται τα Χριστούγεννα- και το ξελάκκωνες. Έπαιρνες εργάτες και το ξελάκκωνες. Αφού το ξελάκωνες, μετά έ­ πρεπε να το κάνουμε αράδες. Τι σημαίνει αράδες. Όπως είναιτο λακκί που σας έλεγα, ενδιάμεσα στις βέργες, έκανες ένα αυλάκι. Πέταγε μετά το κλήμα. Αφού πέταγε το κλήμα έπρεπε να το παστρέψεις. Έβγαζε πολλές βέργες και έπρεπε να αφήσεις το πεζό και το κεφαλάρι. Πηγαίναμε και το παστρεύαμε από κάτω και αφήναμε το πεζό και το κεφαλάρι. Μόλις το πάστρευες, έπρεπε να το θειαφίσεις. Είχαμε θειαφονούς καιτο θειαφίζαμε με θειάφι. Το θειάφι προστατεύ­ ει πάρα πολύ από μια αρρώστια που λέγεται χολέρα. Είναι σα μια στάχτη και το καίειτο σταφύλι. Καλό είναιτο θειάφιναπέσειπάνω στον κόμπο και πάνω

στο κούτσουρο να πέσει το θειάφι, ωφελεί. Το κατάλληλο θειάφισμα είναι το Μάρτιο, ψοφάει το μικρόβιο. Όμως θέλει κι άλλο θειάφισμα. Αφού μεγαλώ­ σουν οι βέργες, πρέπει να πας να το δέσεις. Όπως είναι ξαπλωμένες οι βέργες, πρέπει να τις σηκώσεις και να τις δέσεις με χόρτο. Αφού το δέσουμε, εκείνο αρ­ χίζει και δένει. Τα σταφύλια πήζουν και ανθίζουν, αλλά από τη στιγμή που το δένεις το κλήμα αρχινάει και δένει, γιατί χοντραίνειη ρογίτσα. Τότε θέλει ξανά θειάφισμα. Τώρα ήρθε η εποχή νατο τρυγήσουμε. Με τα χέρια τα φέρνανε στα κοφίνια, μετουςγάιδαρους στο πάτημα. Όλη η Αίγινα είχε πολλά αμπέλια. Εγώ συγκεκριμένα από τα αμπέλια μου έ­ κανα τρεις χιλιάδες κανάτια μούστο. Το κάθε κανάτι αντιστοιχούσε σε δυόμιση οκάδες μούστο. Είχαμε ένα κανάτι και βγάζαμε από το πουρλάκιτο μούστο καιτον δίναμε στον έμπορο.

0 Μήτσος ο Χατζόπουλος, ο Κώστας ο Στενάκης, εγώ στη Σουβάλα, ο Κανάκης, ο Χρήστος ο Γιαννούλης, ο Ριρίκος, ο πατέρας του Δημήτρη του Παυλινέρη, κάναμε εμπόριο. Παίρναμε του κόσμου τα σταφύλια και τα πατάγαμε. Έρχονταν καΐκια από τις Σπέτσες από την Ύδρα, τον Πόρο, τη Λεσά, και παίρνανε το μούστο. Μέσα στα καΐκια υπήρχαν βαρέλια, όπου έμπαινε ο μούστος. Τώρα πώς τα φορτώναμε; Τότε υπήρχαν τα κάρα, τα οποία είχαν πάνω τους βαρέλια. Παλαιότερα όμως, στα χρόνια του πατέρα μου, το μούστο τον κουβαλάγανε με τα τουλούμια. Τι ήταν τα τουλούμια. Ήταν ασκιά από δέρμα ενός τράγου, μιας κατσίκας. Έσφαζες έναν τράγο, ένα ζώο, και από το δέρμα έφτια­ χνες το τουλούμι. Η Αίγινα είχε πολλά αμπέλια, στη Μπαμπατσέα υπήρχαν πολλά. Είχε και ο Μεσαγρός αμπέλια, αλλά τα καλύτερα τα είχε η Μπαμπατσέα. Έβγαζε τον κα­ λύτερο μούστο. Καταλάβαινες το μούστο, αν ήταν καλός, με τα γράδα. Μετράγαμε τα γράδα με το γραδόμετρο. Της Μπαμπατσέας τα γράδα ήταν 13-14, του Μεσαγρού ήταν 11-12. Και στο Φαντάδο (Λιβάδι] είχε πολλά αμπέλια. Η καλλιέργεια του αμπελιού και το κρασί μπορούσε να είναι το κύριο επάγ­ γελμα κάποιου. Από κει προερχόταν το κύριο εισόδη μα του σπιτιού. Οι άνθρω­ ποι περίμεναν πότε θα έρθει η τσάπα, για να δουλέψουν. Εγώ άμα κατόρθωνα να κάνω σαράντα μεροκάματα τσάπα, θα ήμουν ο καλύτερος. Αφού τελείωνε το τρύγος, έπιανε αρχές Σεπτέμβρη, του Αγίου Σώστη. Το κλάδεμα ξεκίναγε των Θεοφανείων, γιατί έπρεπε να αγιαστούν τα νερά. Τα αμπέλια στην Αίγινα τα αφάνισε η φυλλοξέρα. Λέγαμε ότι ένα αμπέλι ήταν έξι μεροκάματα. Δηλαδή, για να το σκάψεις, έ­ πρεπε να πάρεις έξι εργάτες. Και λέγαμε ότι έχει έξι μεροκάματα. Το αμπέλι μου έκανε τέσσερις με τέσσερις χιλιάδες διακόσια κιλά σταφύλια το χρόνο. Και μέσα σε δύο χρόνια-από τη φυλλοξέρα-δεν έμεινε τίποτα. Στην Αίγινα είχαμε ροϊδίτες και λίγα φαγώσιμα. Εδώ είχα τα κτήματα, που είναι στη στάση Κλήματα. Από τα χωράφια μου βγήκε το όνομα της στάσης». Η κουβέντα συνεχίστηκε στο πάτημα, όπου είχαμε την ευκαιρία να γνωρί­ σουμε πολλά παραδοσιακά αγροτικά εργαλεία. Το πάτημα παλιά ήταν χαμη­ λό. Γέμιζε ως επάνω με σταφύλια και τα πάταγαν με τα πόδια. Ο μούστος κύλαγε στο πουρλάκι. Πριν πέσει μέσα στο πουρλάκι, έβαζαν ένα σουρωτό ή έναν τενεκέ με τρύπες, για να συγκρατεί τις ρώγες, τα κλαδάκια κι άλλες βρω-

μιές, ώστε ο μούστος να είναι καθαρός μέσα στο πουρλάκι. Υπήρχαν δύο τσιμπουρίτες. 0 ένας ήταν σταθερός στο έδαφος με την επιγραφή: «Μηχανουρ­ γείο "Ο Προμηθεύς" Γεωργιλάκης εν Αιγίνη». Επίσης, είδαμε τον ψεκαστήρα που ράντιζαν τα αμπέλια και πολλά αγροτικά εργαλεία και μάθαμε ότι στην Αίγινα φτιαχνόταν λιαστό αλλά όχι τσίπουρο.. Σήμερα στην Αίγινα υπάρχουν λιγοστά αμπέλια. Πολλοί καινούργιοι κάτοικοιτου νησιού φυτεύουν αμπέλια και αρκετοί ντόπιο ι κυρίως νέοι, δειλά δειλά αρχίζουν να βάζουν μικρά βαρελάκια για οικιακή χρήση, μέσα στα οποία ψή­ νεται το κρασί της χρονιάς. Έστω και με αυτόν τον τρόπο συνεχίζεται μια πα­ μπάλαια παράδοση, από τότε που το αμπέλι πρωταγωνιστούσε στον ετήσιο αγροτικό κύκλο του νησιού. Οι νεότερες γενιές μαθαίνουν παραδόσεις, χρή­ σεις, ασχολίες, έθιμα, συνήθειες και τρόπους ζωής. Ρυθμούς ζωής ανθρώπι­ νους, γεμάτους απλότητα και αρχοντιά. Και για όσους θέλουν να δοκιμάσουν κρασί από κάποω ντόπιο βαρέλι, ας έχουν κατά νου την παρακάτω μαντινάδα: «έλα σαν έχεις όρεξη μια βόλτα στην Κυψέλη, να δεις μεγάλη εργατιά μικρό να σκάβει αμπέλι».

Μαθητές και μαθήτριες που συμμετείχαν στις εργασίες: «Άμπελος η Αιγιναία» και «Τα αλώνια της Αίγινας», Αποσπόρη Βαρβάρα, Αραπογιάννης Χρήστος, Βασιλείου Χρήστος, Βλαχάκος Παύ­ λος, Γιάππαπας Αντρέας, Γιάππαπας Κώστας, Γκαρή Έλενα, Γκοτσούλιας Γιώρ­ γος, Δεληγιάννη Παναγιώτα, Ζωγράφου Βικτώρια, Ζωγράφος Όθωνας, Θωμά Γεωργία, Καβάσιλας Κώστας, Καλαμάκη Σοφία, Καλοκέντη Άννα, Κάππος Μιχά­ λης, Κλώνος Παναγιώτης, Κλώνος Πολύχρονης, Κουτσούκος Στέλιος, Κοντιζάς Κωσταντίνος, Κοντιζάς Γιώργος, Κόττορος Γιάννης, Κουκούλη Γεωργία, Λάζαρος Παναγιώτης, Λαζάρου Έλενα, Λαμπρόπουλος Ορφέας, Λορέντζος Δημήτρης, Λορέντζος Αντώνης, Λυκούρης Άγγελος, Λυκούρη Μαρία, Λάκκος Χρήστος, Λορέ­ ντζος Δημήτρης, Λορέντζου Ελένη, Λουρέντζου Μαρδικούλα, Λυκούρη Κατερίνα, Μανιάς Δημήτρης, Μαρίνης Νίκος, Μαρίνου Αναστασία, Μαρίνου Έλενα, Μπακομήτρου Μαριάνα, Μπεκίρι Μπρισίλντα, Μπέσης Παντελής, Μπήτρος Φίλιππος, Μπήτρου Αθηνά, Μπήτρου Φωτεινή, Μπέσης Σπύρος, Μοίρα Νεκταρία, Μπούζο Αουρόρα, Μπούφης Γιάννης, Μωραΐτη Κατερίνα, Μωρόγιαννη Δημήτρης, Νταμουράκη Άννα, Παπαδάκης Αναστάσιος, Πάλι Νεκτάριος, Παπασεβαστού Δήμη­ τρα, Παύλου Ειρήνη, Ρεκλείτης Λουκάς, Ρωπαίτης Παναγιώτης, Σαντοριναίος Γιώργος, Σακελλίων Θεόδωρος, Στενάκης Αλέξανδρος, Στρατηγός Μιχάλης, Συραγάκης Τζόναθαν, Σώρρου Γεωργία, Τριαντάφυλλου Μάρθα, Τσοτσορός Γιώργος, Τσολάκου Μαρία, Τσολάκου Πετρούλα, Χαμαλάκης Γιάννης, Χαζανδρούλη Εμμανουέλα, Χατζηθεοδώρου Νομική, Χελιώτης Νίκος, Χριστοφής Σοφοκλής.

68

ΠΡΟΝΟΗΘΕΟΛΟΠΔΟΥ*

«Το τιμαλφέστατον γέννη μα» στην Αίγινα ή πώς μας ήλθε η πατάτα

Ποσειδώνας, θεός της θάλασσας, χάρισε στους Αθηναίους μια πηγή νερού, εκείνοι όμως προτίμησαν την ελιά, το δώρο της θεάς Αθηνάς, και της αφιέρωσαν αιώνια ως αντάλλαγμα την πόλη τους. Δεν ξέρω ποιον λά­ τρευαν ως θεό της πατάτας στα μακρινά υψίπεδα της Χιλής, του Περού ή του Μεξικού, όπου βρέθηκε να φύεται πριν από αιώνες το υπέροχο αυτό μήλο της γης. Ξέρω όμως πως, χωρίς τη διορατικότητα και την επιμονή του Καποδί­ στρια, το καθημερινό μας τραπέζι θατ\ταν εντελώς διαφορετικό. Η διατροφική αξία τη ς πατάτας έγινε αντιληπτή στα μεσάτου 16ου αι. στις ΗΠΑ κι από εκεί οι Ευρωπαίοι κατακτητές την μετέφεραν στην Ευρώπη. Μέχρι τα μέσα του 18ου αι. η καλλιέργεια της ήταν περιορισμένη, με εξαίρεση την Ιρλανδία, όπου αποτελούσε τη βασικότερη τροφή των φτωχότερων τάξεων. Ο μύθος θέλει τους πεινασμένους Ιρλανδούς να την πρωτοδοκιμάζουν, όταν ξε­ βράστηκε ένα φορτίο της από ναυαγισμένο πλοίο σε κάποια παραλία τους. Έγινε πάντως τόσο σημαντική για τη διατροφή των Ιρλανδών η πατάτα, που η καταστροφή της σοδειάς της στα 1845 και 1846 στοίχησε τη ζωή σε 1.500.000 από αυτούς και οδήγησε πλήθος άλλους σε ομαδική μετανάστευση

'Φιλόλογος 69

στην Αμερική, ξεκληρίζοντας μια κοινωνία χωρικών, που είχε βασίσει σ' αυτήν μόνο την'τροφή την επιβίωση της. Σε όλη τη διάρκεια του 18ου αι. η Ευρώπη πλήττεται από μεγάλες σιτοδείες και τρομερούς λιμούς, ενώ η μάστιγα του πολέμου θερίζει ανθρώπους και χω­ ράφια. Είναι ανάγκη να βρεθεί τρόπος επιβίωσης του πληθυσμού: να επεκτα­ θούν οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις και, προπαντός, να αναζητηθούν νέες παρα­ γωγικές μέθοδοι προκειμένου να αντιμετωπιστεί η μόνιμη πλέον κατάσταση υποσιτισμού. Η πατάτα, καθώς αναπτύσσεται κάτω από τη γη, είναι προστα­ τευμένη από τις πολεμικές επιδρομές. Όπως αναφέρει ένα έγγραφο από την Αλσατία, "ποτέ δεν εκτέθηκε στις καταστροφές του πολέμου". Η καλλιέργεια της άλλωστε είναι ιδιαίτερα αποδοτική: μπορεί να φυτευτεί ως και τρεις φορές το χρόνο - φθινόπωρο, άνοιξη, καλοκαίρι - καινά αποδώσει τρεις και τέσσερις φορές περ ισσότερο σε σχέση με τις παραδοσιακές σιτοκαλλιέργειες. Οιπόλεμοικαι, κυρίως, ο επταετής του 1756-1763 υπέθαλψαν τη χρήση του νέου προϊόντος στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις της Γερμανίας. Οι τοπικές αρχές προσπαθούν να παρακινήσουν τους καλλιεργητές να υιοθετήσουν το καινοφα­ νές είδος τροφής, που αρχικά αντιμετωπίζεται αρνητικά λόγω της περίεργης γεύσης του αλλά και της αδυναμίας να παραχθεί ψωμί από αυτό, όπως μερικοί ένθερμα υποστηρίζουν. Για να ξεπεραστούν οι αντιδράσεις, επιστρατεύονται αφενός οι εφημέριοι, καθώς αυτοί απολαμβάνουν την εμπιστοσύνη των χωρι­ κών και μπορούν με τα κηρύγματα τους να διαδώσουν στον κόσμο τις χρήσιμες αλήθειες, και αφετέρου η επιστημονική αρθρογραφία, που προπαγανδίζει έ­ γκυρα τη θρεπτική αξία της πατάτας. «Οι πατάτες είναι εξαιρετικό φαγητό για τους ανθρώπους και για τα ζώα»! «Οι φτωχοί χωρικοί της Γερμανίας περνούν έξι ολόκληρους μήνες το χρόνο τρώγοντας μόνο πατάτες και είναι άνθρωποι πανέμορφοι, γεροδεμένοι και υγιέστατοι»! Οι επιστημονικές ακαδημίες προω­ θούν έρευνες και πειράματα, προσφέροντας βραβεία σε όποιον «εφεύρει» νέα τρόφιμα. Το 1772 η Ακαδημία της Μπεζανσόν βραβεύει τον Αυγουστίνο Παρμαντιέ για τη σχετική με την καλλιέργεια της πατάτας μελέτη του. Οι κρίσεις σιτοδείας συνέβαλαν ουσιαστικά ώστε να καμφθεί η δυσπιστία των χωρικών αλλά καιη αντίδραση των σιτεμπόρων, που φοβόντουσαν ότι το νέο προϊόν έθιγε τα συμφέροντα τους. Η διάδοση της πατάτας στη Γαλλία, Αγγλία, Σουηδία, Νορβηγία, Πολωνία, Ρωσία είναι πλέον γεγονός και όχι μόνο ανάμεσα στους φτωχούς. Ο Τζιοβάνι Μπατάρα, στην πραγματεία του «Pratica agrarian» το 1778, εξηγεί πώς μπορεί, από την πρόσμειξη πατάτας με σταρένιο αλεύρι, να γίνει ψωμί πραγματικά αριστοκρατικό. Στις αρχές του 1800 βι­ βλία μαγειρικής αποκαλύπτουν το ενδιαφέρον της «υψηλής» διανόησης για τα «μήλο της γης», όπως την ονομάζουν οι Γάλλοι. Στις αρχές του 19ου αι. ο Καποδίστριας ζώντας στην Πάντοβα, στη Βιέννη, στην Πετρούπολη, ταξιδεύοντας ως επικεφαλής των ρωσικών αντιπροσωπει­ ών στις μεγάλες πόλεις της Ευρώπης γνώριζε, βέβαια, τη διατροφική επανά­ σταση που είχε εκεί συντελεστεί/Οταν κατά τη Β' Γαλλική Κατοχή είχε συστα­ θεί στα Επτάνησα η «Επτάνησος Πολιτεία» (1800-1807), πήρε ενεργό μέρος στη διακυβέρνηση τους. Είναι κορυφαίο μέλος της κυβέρνησης αυτής, που το 1807 ιδρύει την «Ιονική Ακαδημία», με σκοπό να αναπτύξει τη βιομηχανία, το

εμπόριο, τα γράμματα, τις επιστήμες, τις τέχνες και τη γεωργία. Στο πλαίσιο αυτό είχαν εισαχθεί στα νησιά του Ιονίου καλλιέργειες νέων γεωργικών ειδών, προφανώς και της πατάτας. Η καλλιέργεια της ήταν οπωσδήποτε γνωστή στα Επτάνησα. Σε ιταλικά έγγραφα του 1811 στη Ζάκυνθο φαίνεται το ενδιαφέρον της Ιονίου Πολιτείας για τη διάδοση της. Ακόμη στα 1817, όταν τα Επτάνησα είναι ελεύθερο και α­ νεξάρτητο κράτος υπό την προστασία της Μεγάλης Βρετανίας, εκδίδεται στην Κέρκυρα από τον Σ. Παραμυθιώτη ένα φυλλάδιο για «Καλλιέργεια γεωμή­ λων». Τον Δεκέμβριο του 1825 ο Γ. Μ. Αντωνόπουλος αναφέρει στο Βουλευτι­ κό ότι έδωσε πατάτες σε Αργίτες γεωργούς να τις καλλιεργήσουν και πρότει­ νε, επίσης, να τις φυτέψουν στα φρούρια Ναυπλίου και Ακροκορίνθου για να τρέφεταιη φρουρά. «Είναι ειςχρήσιν εις όλην σχεδόν την Ευρώπην... εξ αυτών γίνεται ψωμίον... χρησιμεύουν εις παν είδος βρώματος και εν καιρώ ανάγκης και μόνα δύνανται να δώσουν τροφήν». Το Βουλευτικό και το Εκτελεστικό δέ­ χτηκαν την πρόταση χωρίς πάντως να προχωρήσουν σε έργα. Το Νοέμβριο του 1827, επηρεασμένη ίσως από τον Καποδίστρια, η Βουλή των Ελλήνων ε­ πανήλθε στο θέμα «περί εισάξεως και πληθυσμού εις την Ελληνικήν Επικράτειαν των γεωμήλων», της εισαγωγής και τη ς διάδοσης τους δηλαδή, και ζητά­ ει την επανέκδοση του φυλλαδίου του Παραμυθιώτη.

0 Καποδίστριας αναμφίβολα γνώριζε καιτα τεράστια προβλήματα του τό­ που που ερχόταν να κυβερνήσει. Προβλήματα «Ιμαλαΐων διαστάσεων» σ' ένα πολυμέτωπο αγώνα, απέναντι στα οποία παρέθετε τα οράματα, τους στόχους,

τις επιδιώξεις του. Από τη μια είχε να παλέψει για το βαθμό ανεξαρτησίας της χώρας του κι από την άλλη επιθυμούσε να κάνει τον ελληνικό λαό ικανό να ζει με τις δικές του δυνάμεις «ανδρούμενον μέσω έργων ειρήνης... δια της ηθικής και της εργασίας». Το θέμα της διατροφής του ελληνικού λαού τον απασχολεί άμεσα και «έθεσε εις τον νουν του...την μεγίστην και δριμυτάτην δι' αυτόν υπόθεσιν...την διατροφήν καιπεριποίησιν του ανέστιου καιπανδεούς...ελληνι­ κού λαού». Το ενδιαφέρον του στράφηκε αρχικά στην ανάπτυξη και στον εκ­ συγχρονισμό της γεωργίας. Πίστευε ότι «η ευημερία της Ελλάδος δεν βρίσκεται στο σπαθί αλλά στο αλέτρι» κι έβαλλε τις βάσεις για μια συστηματι­ κή αξιοποίηση της γης με την εισαγωγή νέων καλλιεργειών και επιστημονικών μεθόδων. Πριν ακόμη αποβιβαστεί στο ελληνικό έδαφος και συγκλονιστεί από την εικόνα του δυστυχισμένου λαού που τον υποδέχεται στην Αίγινα, έχει κατα­ στρώσει τα σχέδια του προκειμένου να εξασφαλίσει την επιβίωση του πληθυ­ σμού. «Πρόκειταιγία μια κρατική επιχείρηση», όπωςτηχαρακτηρίζειη Γ. Κουλικούρδη, με σκοπό να δώσει λύση στοτρομακτικό επισιτιστικό πρόβλημα της χώρας. Έτσι στις 11 Νοεμβρίου 1827 από την Αγκόνα, περιμένοντας το πλοίο που θα τον μεταφέρει στην ελεύθερη Ελλάδα, γράφει στον γεωπόνο Πικτέτ Καζανόβα, σημαντικό μέλος της Φιλελληνικής Εταιρείας της Γενεύης, ότι θα έπρεπε να καταβληθεί προσπάθεια ώστε ο ελληνικός λαός να δεχθεί «την τροφήν των γεωμήλων, τροφήν άγνωστον εις την Ελλάδα, μόλις δε προ ολίγου ειςτας Ιονί­ ους νήσους αξιωθείσαν τίνος προσοχής». Και παρακαλεί τον Πικτέτ να του στείλει «βιβλίον πραγματευόμενον περί της των γεωμήλων καλλιέργειας ή τί­ να καλήν οδηγίαν ίνα δύναμαι να εφορεύω την νέαν και σεμνήν ταύτην θεσμοφορίαν από την οποίαν θέλει αρχίσει η Πολιτεία μου», ένα «επιστάτην ικανόν να διευθύνει πρακτικώς την γεωργικήν επιχείρησιν» και, φυσικά, μεγάλη πο­ σότητα γεωμήλων για να καλλιεργή σει. Πράγματι, οι φιλέλληνες της Γενεύης, πρωτοστατούντος του Ευνάρδου, συγκέντρωσαν χρήματα και αγόρασαν από την Αγγλία πατάτα για σπορά, που τη φόρτωσαν μαζί με διάφορα εργαλεία σ' ένα καράβι στο Λίβερπουλ. Το πλοίο ξεκίνησε στις 31 Ιανουαρίου 1828, αλλά έπαθε αβαρίες κοντά στη Λισαβόνα και το φορτίο του χάθηκε! 0 Καποδίστριας το περιμένει ανυπομονώντας και στις 24 Ιανουαρίου - δεκάξι μόλις μέρες μετά την άφιξη του στην Αίγινα! γράφει στον αδελφό του Βιάρο, που είναι στην Κέρκυρα, να βιαστεί να του στείλει από εκεί «μίαν καλήν ποσότητα», για να σπείρει στα χωράφια που ήδη ετοίμαζε. Στην Αίγινα, βέβαια, δεν υπή ρχαν εθνικά κτή ματα για να τα καλλιεργή σει η κυβέρνηση. Ζητάει, λοιπόν, από τη Δημογεροντίατης Αίγινας να του υποδείξει κατάλληλο χώρο για το σκοπό του. Μετά από συμφωνία, του παραχωρείται για ένα χρόνο η «ευρύχωρος και αμμώδης» πεδιάδα της Περιβόλας, στα Ν.Α. της πόλης. Η κυβέρνηση θα έκανε την καλλιέργεια με δικά της έξοδα και οι ι­ διοκτήτες των χωραφιών, που πριν σπέρνονταν με κριθάρι, θα έπαιρναν το 1/5 του καθαρού καρπού. Το σχέδιο μπαίνει σε εφαρμογή. Ο μηχανικός του τακτικού Θ. Βαλιάνος α-

ναλαμβάνει, για να διευκολύνει τις εργασίες, να κατασκευάσει, από το Ορφα­ νοτροφείο μέχριτην παραλία της Περιβόλας, ένα μεγάλο καιπλατύ δρόμο, τον εσωτερικό δρόμο που και σήμερα μας φέρνει στον Άγιο Βασίλειο, τον πρώτο αμαξιτό δρόμο του κράτους! Το τοπίο αλλάζει. Από την Πελοπόννησο μεταφέ­ ρει και φυτεύει μουριές, «δένδρα χρήσιμα παρά τε την μεγάλην οδόν και περί τα χωράφια τα από γεωμήλων σπαρτά», όπως τον συμβουλεύει ο πολύτιμος για τις γεωργικές του γνώσεις ιρλανδός φιλέλληνας Στέφενσον, που εμφανί­ στηκε την κρίσιμη ώρα ως από μηχανής θεός, πρόθυμος να εκτελέσει τους μύ­ χιους πόθους του Κυ βερνήτη. Παράλληλα φροντίζει να εξασφαλίσει τα αναγκαία γεωργικά εργαλεία. Στον Θ. Βαλιάνο, που μετά την κατασκευή του δρόμου εποπτεύει τους εργά­ τες στα χωράφια, παραγγέλλει να παραδοθούν σαράντα τσάπες, φτυάρια και κασμάδες από τον αξιωματικό Κυριακίδη και από τον Παπαμανώλη, γραμμα­ τέα του προξένου της Αυστρίας Γρόπιου, άλλα είκοσι κομμάτια, για να χρησι­ μοποιηθούν στη φύτευση των γεωμήλων. Από εργατικά χέρια υπάρχει μεγάλη προσφορά. Χιλιάδες πρόσφυγες έ­ χουν συγκεντρωθεί στην Αίγινα απ' όλη την Ελλάδα. Ανέστιοι, άνεργοι κι α­ πελπισμένοι βρίσκουν «βέβαιον και φιλάνθρωπον καταφύγιον της αθλιότητος και της δυστυχίας των» στα χωράφια της Περιβόλας. Από τις 10 Ιανουαρίου τριακόσιες ή τετρακόσιες οικογένειες εργάζονται εις τον «θαυμάσιον κάμπον». Τη δεύτερη βδομάδα οι εργαζόμενοι φτάνουν τους 1500 σχε­ δόν. Τα έξοδα για την εργασία τους καλύπτονται από δωρεές φιλελλήνων. Από τη Φιλελληνική Εταιρεία στο Παρίσι ο Τερνό έχει ήδη στείλει δέκα χιλιάδες φράγκα με αποκλειστικό σκοπό να χρησιμοποιηθούν για την καλλιέργεια της πατάτας και άλλων σπόρων, κατάλληλων για τη διατροφή των Ελλήνων. Ο Καποδίστριας δεν θέλει να συνηθίσει το λαό σε ελεημοσύνη αλλά επιθυμεί να αμείβει όσους μπορούν να κερδίσουν το ψωμί τους «δια κόπου». Γι' αυτό πα­ ραγγέλλει να χρησιμοποιούνται όλοι εναλλάξ στα διάφορα έργα. Η πληρωμή γίνεται με μερίδες ψωμιού. Το έργο εποπτεύει ο Στέφενσον.

0 ίδιος ο Κυβερνήτης παρακολουθούσε άμεσα τις εργασίες στη φυτεία. Κάθε μέρα πήγαινε «κατά την 3 ώρα εις τον τόπον, όπου θέλει γίνει η νέα φύτευσις». Παρακολουθεί από κοντά την πρόοδο των εργασιών κι η ψυχή του γε­ μίζει από χαρά. «Και πολλάκις παρευρέθην εις τα έργα αυτά και τότε μόνον η καρδία μου διεστέλλετο οπωσούν και ανέπνεον». Υποχρεωμένος να λείψει για λίγο στον Πόρο, παραγγέλλει να μην διακο­ πούν οι εργασίες αλλά να περιοριστεί ο αριθμός των εργατών για λόγους οικο­ νομίας. Ο Στέφενσον, που έχει στήσει την καλύβα του ανάμεσα στους εργάτες και «περισσώς γνωρίζει το μέρος τούτο της γεωργίας», έχει αντίθετη άποψη, γιατί θέλει να προλάβει τον καιρό. Ο Καποδίστριας, περιμένοντας ακόμη μεδικαιολογημένη αγωνία το φορτίο από το Λίβερπουλ, αποφασίζειναπρομηθευτεί «μίαν καλήν ποσότητα γεωμήλων» από την Κέρκυρα, τη Ζάκυνθο ή τη Σύ­ ρο. Και, επιτέλους, ικανοποιημένος πια στις 22 Μαρτίου πληροφορεί τον Ευνάρδο ότι «η γεωργία δια την φύτευσιν των γεωμήλων συνετελέσθη... εκ των γεωμήλων όσα μ' έστειλαν από Σύρον και Κέρκυραν». Έτσι φυτεύτηκε η πατάταγια πρώτη φορά σταχωράφια της Αίγινας! Ο φι-

λέλληνας νομοδιδάσκαλος Ντιτρόν, που έμενε την περίοδο αυτή στην Αίγινα, γράφει ότι ο Καποδίστριας πίστευε πως τόση θα ήταν η ωφέλεια από την καλ­ λιέργεια της, ώστε θεώρησε γιορτή την πρώτη φύτευση και ήθελε «να αγωνοθετήση πανήγυριν διαγεωργούσαν και σπείρουσαν το πολύτιμον προϊόν». Η πανώλης, που έχει εντωμεταξύ ενσκήψει στο νησί, βρίσκει τον Καποδί­ στρια απομονωμένο στην έπαυλη του Βούλγαρη, στην Περιβόλα. Αρχές Μαΐου και η γη γύρω του τού στέλνει αισιόδοξο μήνυμα: οι κόνδυλοι τρυπούν με τις φύτρες τους το χώμα, τα νιόσπαρτα χωράφια πρασινίζουν! Προφανώς ικανο­ ποιημένος γράφει στον Στέφενσον, που βρίσκεται ήδη στην Απάθεια του Πό­ ρου: «τα γεώμηλα φύονταικαι εις την Αίγινανκαιτα βλέπω ως έχων την έπαυλιν εν τω Βουλγαρικώ κήπω»! Σίγουρα νιώθει μεγάλη ικανοποίηση ο Κυβερνήτης, καθώς βλέπει το «τιμαλφέστατον γέννημα» να ευδοκιμεί και ελ­ πίζει να θρέψει μ' αυτό πρόσφυγες, ορφανά και στρατιώτες. Όμως έχει χαθεί πολύτιμος χρόνος και τα αποτελέσματα είναι κατώτερα των προσδοκιών. Η παραγωγή είναι μικρή και ακατάλληλη για νέα σπορά! Τον Ιούλιο ο Στέφενσον, κάτω από το βάρος της αποτυχίας του εγχειρήματος αλλά και λόγω της επιδείνωσης της υγείας του, παραιτείται και επιστρέφει στην πατρίδα του. Στη θέση του διορίζεται ο Α. Κονοφάος, ο οποίος, με εντολή του Καποδίστρια, κάνει λεπτομερή έκθεση της κατάστασης: «περί δε των εις Αίγιναν χωραφιών πληροφορούμαι [ότι] και εκείνα δεν απέδωσαν καρπόν ανάλογον των ελπίδων και ούτε είναι χρήσιμα δια σπόρον, όθεν δια να μη ματαιω­ θούν ανάγκη να πωληθούν». Οι φυτείες της πατάτας στην Αίγινα απέτυχαν! Το ίδιο και στην Απάθεια! Ίσως ήταν το έδαφος ακατάλληλο, ίσως ο καιρός της σποράς. Ο ιταλός Αν. Μάγνος είχε ψέξει τον τρόπο καλλιέργειας που χρησιμοποιήθηκε και είχε υποδεί­ ξει άλλον, ασφαλέστερο τρόπο επιτυχίας. Στη «Γενική Εφημερίδα» τού απά­ ντησε ανώνυμος αρθρογράφος διαμαρτυρόμενος για την επέμβαση ενός ξένου στις υποθέσεις του κράτους! Η επιχείρηση έληξε άδοξα. 0 Καποδίστριας αποφασίζει να εγκαταλείψει την κρατική καλλιέργεια. Με νέους ανθρώπους και μεθόδους θα προσπαθήσει ναπείσειτους κατά τόπους γεωργούς, στην Πελοπόννησο κυρίως, όπου οιχωρικοί είναι πρόθυμοι, να φυτέψουν πατάτες με την υποστήριξη του κράτους. Μια εγκύκλιος προς τους επιτρόπους και προσωρινούς διοικητές της Πελο­ ποννήσου με οδηγίες και κίνητρα κυκλοφορεί το Φεβρουάριο του 1829. Από την Αίγινα το πείραμα επεκτεινόταν τώρα στην υπόλοιπη Ελλάδα. 0 Κυβερνή­ της ενεργούσε πάντα με σύστη μα και με σειρά. Στα σχέδια του έβαλαν τραγικό τέλος σκοτεινές δυνάμειςτο Σεπτέμβρη του 1831 στο Ναύπλιο. Η καλλιέργεια της πατάτας με τον καιρό διαδόθηκε σ' όλο το κράτος. 0 καρπός της, τελικά, αγαπήθηκε κι αποτελεί πλέον καθημερινό στοιχείο της διατροφής μας. 0 πασίγνωστος μύθος για τη διαρπαγή των φρουρούμενων α­ ποθεμάτων της στην Αίγινα ή στο Ναύπλιο, που εμφανίζει και τον Κολοκο­ τρώνη σε ρόλο συμβούλου του Κυβερνήτη, δεν επαληθεύεται ιστορικά. Αντί­ θετα, είναι αποδεδειγμένο ότι η εισαγωγή και η διάδοση της έγινε ομαλά, σε σχέση με τις συνθήκες που επικρατούσαν στις διάφορες περιοχές της Ελλά­ δας, και επί Καποδίστρια και πριν από αυτόν ακόμη.

Στην Αίγινα ση μεραη καλλιέργεια της είναιπεριορισμένη: χρειάζεται πότι­ σμα κι εμείς θέλουμε πισίνες! Το είδος της πάντως είναι νοστιμότατο κι οι θαυ­ μαστές της φανατικοί.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΔΑ.Ϊωγράφου,Ιστορίατηςελληνικήςγεωργίας{1821-33),Αθψαι1921,1,σ.267-82 Ε. Κοΰκκου, Ιωάννης Καποδίστριας, ο άνθρωπος-ο διπλωμάτης (1800-1828), Εστία 1978 Γ. Κουλικούρδη,Λί'χινα/, σ. 70-84 Χρ. Κωνσταντινόπουλου, Η Αίγινα οταχρόνια του Καποδίστρια, σ. 39 Στ.Λυκούδη, Η εισαγωγή της πατάτας στην Ελλάδα, περ. Κήρυξ της Αίγινας, τεύχ. 6/Ιούλιος 47,σ.4-6 Massimo Montanari, Πείνα και αφθονία στην Ευρώπη, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997 σ.227-245 Ο Καποδίστριας και η συγκρότηση του Ελληνικού κράτους, University Studio Press, σ. 133-4 Ιστορία Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΑ, σ. 401-403 Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Π. Δρανδάκης, τ. Β, σ.478-9 καιτ. Η, σ. 303

ΣΟΦΙΑ ΡΙΖΟΠΟΥΛΟΥ*

Theodor von Heldreich (Θεόδωρος Χελδράιχ) Theodor von Heldreich, με το εξελληνισμένο όνομα Θεόδωρος Χελδράιχ, ήταν ένας Γερμανός Βοτανικός που έζησε στην Ελλάδα για μισό αιώνα περίπου [1851-1902]. Γεννήθηκε στη Δρέσδη στις 3 Μαρτίου του 1822 [γιος του C. F. R. Heldreich και της Α. C. Humboldt) και πέθανε στις 7 Σεπτεμβρί­ ου του 1902 στην Αθήνα. Αρχικά σπούδασε φιλοσοφία, στη συνέχεια η αγάπη του για τα φυτά τον οδήγησε ως το Πανεπιστήμιο του Μονπελιέ (1837) και, αρ­ γότερα, ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Βοτανική στη Γενεύη [1838-1842). Η πρώτη εξερευνητική βοτανική αποστολή που έκανε ο Θ. Χελδράϊχήταν στη Σικε­ λία. Ύστερα, για μια πενταετία [1843-18489) περιηγήθηκε σε Ιταλία, Ελλάδα, Μικρά Ασία και Κρήτη. Έζησε για μικρό χρονικό διάστημα στην Αγγλία και στο Παρίσι [1850-1851) εργάστηκε ως επιμελητής φυτοθήκης [όπου φυλάσσονται αποξηραμένα δείγματα φυτών). Από το 1851 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ελλάδα και ασχολήθηκε με τη Βοτανική, δημοσιεύοντας σταδιακά δεκατρείς τόμουςγιαταφυτάτης Ελλάδας "Herbarium Graecum Normale" [1856-1896). Ο θ. Χελδράιχ νυμφεύθηκε τη Σοφία Κατακουζηνού (1855), με την οποία απέκτησε δύο κόρες, την Καρολίνα που παντρεύτηκε τον Gangolf von Kieseritzky, έφορο Αρχαιοτήτων στο Αυτοκρατορικό Μουσείο Ερμιτάζ στην Αγία Πετρούπολη, και την Ιωάννα, που παντρεύτηκε το δικηγόρο Mark Mindler, προϊστάμενο του γραφείου στενογράφων της Βουλής των Ελλήνων. Ο θ. Χελδράιχ διετέλεσε επιμελητής του βοτανικού κηπουρού Πανεπιστημί-

Ο

1. Το 1847 ο Θεόδωρος Χελδράιχ διορίστηκε επιμελητής του Βοτανικού Κήπου του Πανεπιστημίου Αθη­ νών, που βρίσκεται στη γωνία Ιεράς Οδού και Σπόρου Πάτοη 56. Η ιστορία του κήπου ξεκινά από το 1835, όταν με Β.Δ. «περί συστάσεως νεοφυτειών» ιδρύθηκε «Βοτανικός Κήπος εν Αθήναις, όστις θέλειχρησιμεύση εις την Φυσικοϊστορικήν Εταιρείαν, τα ιατρικά σχολεία καιτα ανώτερα εκπαιδευτήρια». Στο Διά­ ταγμα αναφερόταν ως χώρος εγκατάστασης του κήπου το δημόσιο κτήμα του Χασεκή, έκτασης 120 στρεμμάτων. Το κτήμα χρησιμοποιήθηκε ως δενδροκομείο από το 1836 και ως Βοτανικός Κήπος από το 1838, όταν καθηγητήςτης Βοτανικής (Φυτολογίας) στο Πανεπιστήμιο Αθηνώνήταν ο Κάρολος-Νικόλαος Φράας [Carl Nikolaus Fraas 1810-1875). Η αναδιοργάνωση του κήπου έγινε κυρίως από τον επι­ μελητή θ. Χελδράιχ καιτον καθηγητή Θ. Ορφανίδη (1817-1886). Τότε ο κήπος εμπλουτίστηκε με χιλιά­ δες φυτά, με ανταλλαγή σπερμάτων ελληνικών φυτών με ξενικά από κήπους άλλων χωρών και κατα­ σκευάσθηκαν καιδύο θερμοκήπια. Ο Βοτανικός Κήπος αναγνωρίσθηκε ως επιστημονικό παράρτημα του Πανεπιστημίου με νόμο (24/02/1867). Με διάταγμα (10/12/1867) συντάχθηκε ο κανονισμός του Κή­ που, στον οποίο Διευθυντής (ή Έφορος) οριζόταν ο εκάστοτε καθηγητής της Φυτολογίας. Το 1888 ι­ δρύθηκε στο Βοτανικό το Τριανταφυλλίδειο Γεωργικό Σχολείο, το οποίο μετατράπηκε με Β.Δ. σε Γεωρ­ γικό Σταθμό (1897), με άλλο διάταγμα (1914) σε Δενδροκομείο και Κηπουρικό Σταθμό και με Β.Δ. (1915) * Αναπληρώτρια σ £ Γ ε ω π ο ν ι κ ή Σχολή. Από τότε το μεγαλύτερο μέρος του Κήπου περιήλθε στη Γεωπονική Σχολή και στις Καθηγήτρια εγκαταστάσεις του σημερινού Ανωτάτου Γεωπονικού Πανεπιστημίου. Στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αρΤμήμα Βιολογίας, χικάπαρέμειναν περίπου 25 στρ., σήμερα έχουν απομείνειπερίπου 7 στρέμματα, που αποτελούν τον ιΠανεπιστήμιο στορικό Βοτανικό Κήπο του Πανεπιστημίου. Στο μεγάλο διάστηματηςύπαρξήςτου ο Βοτανικός Κήπος Αθηνών έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εκπαίδευση των φοιτητών και την έρευνα.

ου Αθηνών για 50 χρόνια περίπου, καθώς και διευθυντής του μουσείου2 φυσι­ κής ιστορίας, όπου εκτός από τον τομέα Βοτανικής3 συνέβαλε στη δημιουργία των τμημάτων Ζωολογίας και Παλαιοντολογίας. Ο Χελδράιχ δημιούργησε μια μεγάλη συλλογή φυτώναπόπολλέςπεριοχέςτηςΕλλάδαςκαιδημοσίευσεσειρά -9MÌ εργασιών, που αναφέρονται στο σημαντικό έργο του Halâcsy Conspectus Florae Graecae (1901-1904). To έργο του εξυμνείται από τον Boissier στην έκδοση f: Flora Orientalis (1872) και ένα τμήμα από τη συλλογή του με φυτά της Ελλάδας βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο (the Natural History departments' collection of the British Museum). Από την αναζήτηση που πραγματοποιήθηκε, φαίνεται πως στο δημοσιευμένο έργο του Θεόδωρου Χελδράιχ (στα ελληνικά, λατινικά, γερμανικά, ιταλικά και γαλλικά) περιλαμβάνονται πολλές εργασίες, ορισμένες έκτων οποίων παρατίθενται με χρονολογική σειρά: 1844 Über Griechische Arbutus Arten 1850 Catalogus Plantarum Hispanicarum στο Provincia Giennensi 1860 Über die neue arkadische Tanne 1860 Descriptio specierum novarum 1861 Zur Kenntniss der griechischen Tannen 1861 Über Pflanzen der griechischen, insbesondere der Attischen Flora, die als Zierpflanzen empfehlenswerthsind 1862 Tulipa Orphanidea Boiss. und die Tulpen Griechenlands 1862 Die Nutzpflanzen Griechenlands (με αναφορές στα σύγχρονα ελληνικά ονόματα των φυτών και πελασγικές κοινές ονομασίες). Αθήνα 1876 Sertulum plantarum novarum vel. minus cognitarum Florae Hellenicae. Φλωρε­ ντία.

1877 Zwei neue Pflanzenarten der der Jonischen Inseln. Βιέννη 1877 Τα φυτά του Αττικού πεδίου (μτφρ. Σπ. Μηλιαράκης). Εστία, Τόμ. 4, Αρ. 95,96, ;--s, 97,98,99.

1878 Über die Liliaceen-Gattung Leopoldia und ihre Arten. Μόσχα 1878 La faune de la Grèce. Αθήνα

*©

r

vv

s

2. To 1837 ξεκινά η συγκέντρωση συλλογών και αναζητούνται οικοδομήματα για τη στέγαση ' τους. Τα Εργαστήρια και τα Μουσεία κρίνονται απαραίτητα και πρέπει να συνυπάρχουν αλληλοβοηθούμενα, με σκοπό την εκπαίδευση και την έρευνα. Το πρώτο Φυσιογραφικό Μουσείο δημιουργήθηκε από τη Φυσιογραφική Εταιρεία, που ιδρύθηκε στις 16/4/1835 από τον βοτανικό Φράας Λάνδερερ, '"'"" τους γιατρούς Lindermayer, Roser, Rothland, Schuh, Sertorius, Wimper και άλλους φυσιοδίφες. Λόγω οικονομικών δυσκολιών η Φυσιογραφική Εταιρεία έδωσε τις συλλογές στο Πανεπιστήμιο. Με διάταγ­ μα (6/5/1868) οι συλλογές του Μουσείου κατανεμήθηκαν σε σειρές (Ζωολογική, Ορυκτολογική, Γεω­ λογική), που τοποθετήθηκαν όλες στο Φυσιογραφικό Μουσείο και τη Φυτολογική Συλλογή. Η προ­ σφορά του θ. Χελδράιχ υπήρξε καθοριστική για το Φυσιογραφικό Μουσείο. Το 1892 ιδρύθηκε Φυτολογικό Εργαστήριο, που νομιμοποιήθηκε με Β.Δ. (1895). Στο γύρισμα του αιώνα, από το Φυσιο­ γραφικό Μουσείο αναπτύχθηκαν το Ζωολογικό, το Ορυκτολογικό-Πετρολογικό, το Γεωλογικό-Παλαιοντολογικό και το Ανθρωπολογικό Μουσείο. Το Βοτανικό Μουσείο ήταν ήδη ανεξάρτητο (Συντακτική Ομάδα. Τα μουσεία του ΕΚΠΑ. Το Καποδιστριακό, 1/7/2004).

3. Το Βοτανικό Μουσείο ανήκει στο Τμήμα Βιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακό Πανεπιστη­ μίου Αθηνών και στεγάζεται σε ειδικά διαμορφωμένο μόνιμο εκθεσιακό χώρο του Τμήματος Βιολο­ γίας. Ως πρώτος διευθυντής του Βοτανικού Μουσείου ορίστηκε ο καθηγητής της Βοτανικής Ορφανίδης και ως επιμελητής της βοτανικής συλλογής (1872) ανέλαβε ο Θ. Heldreich, ο οποίος υπήρξε και γενικός επιμελητής του Φυσιογραφικού Μουσείου (1858-1883). Οι δύο επιστήμονες δημιούργησαν δύο από τις σπουδαιότερες συλλογές αποξηραμένων φυτών (φυτοθήκη ή ερμπάριο) της ελληνικής χλωρίδας, is αλλά και φυτών άλλων χωρών (με ανταλλαγές), αν και για κάποια περίοδο οι σχέσεις τους διαταράχτηκαν. Στα εκθέματα του Μουσείου περιλαμβάνεται μια σπάνια και πλούσια συλλογή αποξηραμένων φυτών κυρίως σπερματοφύτων μεγάλης επιστημονικής αξίας. Η συλλογή αυτή αποτελείται από 150.000 περίπου φυτικά δείγματα.

77

1880L'Attique au point de vue des caractères de sa végétation. Paris: Imprimerie Nationale 1880 Mussinitza, ποίημα.

1881 DerAsphodelos, ein griechisches Pflanzenbild. Βερολίνο 1882 Flore de l'ile de Cephalonie: ou, Catalogue des plantes qui croissent naturellement et se cultivent le plus fréquemment dans cette ile. Lausanne: Bridel 1882 1883 Μια βοτανική εκδρομή στην Αττική. Αθήνα 1883 Flore de l'ile de Cephalonie. Lausanne 1883 Bericht über die botanischen Ergebaisse einer Bereisung Thessaliens. Βερολίνο 1884 Hyoscyamus. Αθήνα 1884 θ. Χελδράϊχ, Η. Γεννάδιος, Ν. Χ. Αποστολίδης «Κρίσης των Ελλανοδίκων». Παρ­ νασσός, Τομ. 8, Αρ. 5:415-417.

1885 Η καλλιέργεια Humulus lupulus στην Ελλάδα. Αθήνα 1887 Σκιαγραφία: ο Θεόδωρος Ορφανίδης ως βοτανικός. Ημερολόγιον Σκόκου, Τόμ. 2 1887 The Flower, από ιστορική, φυσική και αισθητική άποψη 1889 Lily: εξεταζόμενη από μια φανταστική και ιστορική προοπτική 189 0 Note sur une nouvelle espèce de Centaurea de Γ ile de Crète. Παρίσι 1890 Ηχλωρίςτου Παρνασσού. Περιοδικό Παρνασσός Απρίλιος-Μάιος, Αθήνα.

1891 Φαινολογία της Αττικής. Δελτίον των κατά την γεωργίαν και την οργανικήν φύσιν εν τω αθηναϊκώ λεκανοπεδίω περιοδικών φαινομένων. Παρνασσός, 14 (3): 196-198.

1896 Homeric Flora. Αθήνα 1896 Μελέτη περί του παρθενίου, φαρμακώδους βοτάνης παρά τοις αρχαίοις. Παρ­ νασσός.

1898 Η χλωρίς της Αίγινας. Αθήνα.

1899 Μελέτη για το είδος Parietaria, ένα φαρμακευτικό φυτό των αρχαίων. Αθήνα 1899 Strychnos: των αρχαίων. Αθήνα 1899 Η χλωρίς της Θήρας. Εστία, Κ. Μάϊσνερ & Ν, Καργαδούρη, Αθήνα.

1900 On the Plants Providing Greek Tea. Αθήνα 1901Η Βοτανική σε σχέση με τα Μαθηματικά Αθήνα 1901 Συμβολαί προς σύνταξιν χλωρίδας των Κυκλάδων, χλωρίς της Μυκόνου και των παρακείμενων νήσων Δήλου και Ρήνειας. Εστία, Κ. Μάϊσνερ & Ν. Καργαδούρη, Αθή­ να.

1901. Οι μύκητες εν τη οικονομία της φύσεως. Αρμονία, Τόμ. 2.

1902 Τα άνθη: (μετά εικόνων). Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 1909 Τα δημώδη ονόματατων φυτών προσδιοριζόμενα επιστημονικώς, με επιμέλεια και συμπληρώσεις Σπ. Μηλιαράκη. Επετηρίδα Πανεπιστημίου Αθηνών. Εκδόθηκε ως Λεξικό των δημωδών ονομάτων των φυτών της Ελλάδας (Εικόνα 1), από τον Σπ. Μηλιαράκη, έκδ. επαυξημένη και βελτιωμένη, ΑφοίΤολίδη, Αθήνα (1980). Ο Χελδράϊχ αναφέρεται στα φυτά (Εικόνες 2-7) δίνοντας κοινά ονόματα, όπως άλυσσον το παράκτιον (Alyssum maritimum), ίον το εύοσμο (Viola odorata), ρους το λυγοειδές (Rhus viminale), στραμόμιον το δενδρώδες (Datura arborea), θαυμαστή η ιαλάππη (Mirabilis jalappa), κίκι η κοινή (Ricinus communis) κ.ά. Ο Heldreich Χελδράϊχ ανακάλυψε επτά νέα γένη και 700 νέα είδη φυτών, 70 από τα οποία φέρουν το όνομα του, όπως το φυτό Εικόνα 3. Ανθισμένη λεβάντα που καλλιεργείται για τα αιθέρια έλαια και τις φαρμακευτικές ιδιότητες των φυτικών ιστών [δείγμα από γκραβούρα για την Flora Graeca του Sibthorp, με την άδεια του Stephen Harris).

Ophrys heldreichii (Εικόνα 8]. Υπέροχη η ποικιλότητα των φυτών του μεσογειακού οικοσυστήματος που, πριν γεννη­ θεί ο Χελδράιχ, αποτυπώθηκε στο έργο του John Sibthorp (1758-1796), καθηγητή Βοτανικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Ο John Sibthorp απέκτησε διεθνή φήμη από το εκδοτικό έργο Flora Graeca (1806-1840). Όσοι βρέθηκαν στην πλεονεκτική θέση να έχουν δει την πολύ περιορισμέ­ νη έκδοση Flora Graeca αναφέρονται στην εξέχουσα εικο­ νογράφηση της έκδοσης, με περίπου χίλιες, χαλκόγραφες και επιχρωματισμένες με το χέρι γκραβούρες υδατογρα- Ε ι κ ό ν α 4- φύλλα βασιλικού (Odmum φιών φυτών, από τον Αυστριακό ζωγράφο Ferdinand b a s i l i c u m ^ Bauer (1760-1828) που συνέβαλε και συμβάλλει στη Κ / ' ^ Ι Ρ διάρκειατηςφήμηςτηςέκδοσης. 1 tU*m^Mß' Οι δραστηριότητες του Χελδράιχ έφταναν ως τις συνεδρίες του αρχαιολογικού Ινστιτούτου, όπου «ο δόκιμος διφήτωρ της φυσιογραφίας κ. Θ. Χελδράιχ απήγγείλεν α­ κρόαμα, όπερ διήγειρε το διάφορον πάντων των επί το αυτό συνειλεγμένων. Εξήτασε την άκανθον ως κόσμημα αρχιτεκτονικός επιχαρίτως συνδέσας την αρχαιολογίαν „ προς την φυτολογίαν. Διά δε της αμφιλαφούς πολυμαθεί- Εικόνα 5. Ντάλια η ευμετάβλητη (Dahlia ας άμα και σαφήνειας απέδειξεν ο κ. Χελδράιχ ότι πρότυ- v a r i a b i l i s l πον των κοσμημάτων θεωρητέα εισί δύο είδη ακάνθου α) η αγρία άκανθος (Acanthus spinosus), η διαφερόντως ελ­ ληνική και β) η απαλή άκανθος (Acanthus mollis), η άνευ δηλ. ακανθών, η ιδίως ιθαγενής εν Ιταλία. Και πραγματικώς επί των κορινθιακών κιονόκρανων παρατηρούνται δύο τύποι κοσμημάτων, άτινα αναφέρονται εις τα προειρημένα δύο είδη της ακάνθου (Εν Αθήναις, 22 Μαρτίου 1889)».

0 Χελδράιχ ήταν ενήμερος για τις δραστηριότητες του Κ. Δαρβίνου. Έτσι, στις αρχές του 1878, έστειλε επιστολή στο Δαρβίνο, για να πληροφορήσειτον μεγάλο φυσιοδίφη για την πρώτη μετάφραση έργου του στην ελληνική: «Ίσως θα σας ενδιέφερε να δείτε την πρώτη μετάφραση στα νέα ελληνικά ενός έργου σας Και γι' αυτό σας στέλνω Εικόνα 8. Αντιπρόσωπος της οικογένειας το φύλλο του οικογενειακού περιοδικού Εστία, στο οποίο °Ρχαδε^ >*ε τ ο ό ν ο ^ α °Phrys heidreichü. θα βρείτε τη μετάφραση του χαριτωμένου άρθρου "Biographische Skizze eines kleinen Kindes" (Βιογραφικόν σχεδίασμα μικρού τίνος παιδιού). Είναι, 4. Πρόσφατα, με την έκδοση «Υπέροχη Ελληνική Χλωρίδα» δημοσιοποιείται ευρύτερα μια υπέρο­ χη, σπάνια, δυσπρόσιτη, δεκάτομη έκδοση με τον τίτλο Flora Graeca Sibthorpiana (Ελληνική Χλωρίδα του Sibthorp). Ο συγγραφέας Stephen Harris εργάζεται στο χώρο που υπάρχει όλο το αρχειακό υλικό περί την Flora Graeca και έγραψε με γλαφυρό ύφος την πορεία της περιηγητικής ομάδας στην Ελλάδα του 18ου αιώνα στο βιβλίο The Magnificent Flora Graeca, των εκδόσεων Bodleian Library (2007), το ο­ ποίο κυκλοφορεί (2009) από τις εκδόσεις Δίαυλος (μτφρ. Σ. Ριζοπούλου).

5. Δάρβιν Κ. Βιογραφικόν σχεδίασμα μικρού τίνος παιδιού, μτφρ. Σπ. Μηλιαράκη, Μορφωτικό Ίδρυμα ΕθνικήςΤραπέζης, 2008.

6. Κριμπάς Κ. Θραύσματα κατόπτρου, θεμέλιο, 1993

79

όπως ήδη το είπα, η πρώτη φορά που κείμενο σας μεταφρά­ ζεται κατά λέξη στα ελληνικά. Ο μεταφραστής είναι ένας νέ­ ος κρητικός γιατρός, ο Σ. Μηλιαράκης5, ένας από τους θαυ­ μαστές και ενθουσιώδεις οπαδούς σας, οι οποίοι είναι αρκετά σπάνιοι στην Ελλάδα. Δεν είναι εντελώς απαλλαγμέ­ νο κινδύνου καιχρειάζεται αρκετό ηθικό θάρρος για να ομο­ λογεί κανείς και να αποδέχεται τις αρχές σας σε αυτή τη χώ­ ρα, όπου ακόμη βρισκόμαστε υπό το κράτος του δογματισμού. Πρέπει να προετοιμαστούν τα πνεύματα βαθ­ μιαία και με προφύλαξη, μολαταύτα η αλήθεια θα θριαμ­ Εικόνα 7. Κόκκινη βεύσει ακόμη κι εδώ, και πρέπει να ελπίζουμε ότι η μέρα παπαρούνα (Papaver δεν θα 'ναι και πολύ μακρινή». 0 Δαρβίνος, απάντησε στον rhoeas), αυτοφυής σχε­ δόν παντού στην Ανα­ Χελδράιχ και του ζήτησε να διαβιβάσει τις ευχαριστίες του τολική Μεσόγειο. \ Α στον Σπ. Μηλιαράκη [1852-1919].° Στη συνέχεια, ο Χελί δράιχ ασχολήθηκε με τη μετάφραση ορισμένων άρθρων του βοτανικού επι \ στήμονα Alphonse de Candolle7 (1806-1893) για τον Δαρβίνο, τα οποία δήμο σιεύτηκαν στο περιοδικό Εστία.8

Wjppr·-

Εικόνα 6. Σχεδιαστική απεικόνιση είδους Νάρκισσου (Narcissus). Εικόνα 2. Άνθος άγριας γαρυφαλλιάς (το γένος Dianthus ή Δίανθος ή άνθος του Δία} που παρουσιάζει μεγάλη ποικιλο­ μορφία (δείγμα από γκραβούρα για την Flora Graeca του 7. ΔεκανδόλΑλφόνσος 1882. ΣκέψειςπερίΔάρβιν: περίτης αιτίαςτης εν ταιςφυσικαις επιστημαις Sibthorp με την ευδοκιμήσεως καιτηςσπουδαιότητοςτων έργων αυτού (μτφρ. θ. Χελδράιχ). Εστία, 13 (339]. άδεια του Stephen 8. Ριζοπούλου Σ. 2009. Ανθισμένα φυτά του Δαρβίνου. Στον συλλογικό τόμο: Η διδασκαλία της θε­ Harris). ωρίας της εξέλιξης: θεωρητικά και παιδαγωγικά ζητήματα. Child Services Γείτονας, σσ. 71-88. Εκπαι­ δευτήρια Γείτονα Darwin 2009,7-8 Νοεμβρίου.

80

ΑΝΝΑΧΙΤΖΑΝΙΔΟΥ*

Ο Theodore von Heldreich στην Αίγινα

Ο

βοτανικός Theodor von Heldreich μελέτησε και κατέγραψε τη χλωρί­ δα της Αίγινας. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας δημοσιεύθηκαν στην εργασία: HELDREICH DE, TH. 1898. Flore de l'Ile d'Egine. Bulletin de l'Herbier Boissier, 6: 221-238,289-308, 379-400, avec une carte géologique.

Genève, Imprimerie Romet. Επίσης δημοσιεύθηκεη ελληνική μετάφραση του έργου: ΧΕΛΔΡΑΪΧ ΔΕ, Θ. 1898. ΗΧλωρίς τηςΑιγίνης (απόσπασμα εκ της Επετηρίδος του Παρνασσού). Εν Αθήναις, Τυπογραφείον της Εστίας: 59 σελίδες και έ­ νας χάρτης.

pen*"*

ν '"• "**

•Μ Moni

CARTE GÉOLOGIQUE DE L'ILE D' ÉGINE d'après Reiss et Stübel, 1866

* Γεωπόνος, Φυτοτταθολόγος 81

Η ελληνική μετάφραση επανεκδόθηκε το 2004 από τις εκδόσεις του Φοίνι­ κα ως αναστατική έκδοση σε 300 αντίτυπα αριθμημένα από 1-300. Στο τέλος του βιβλίου προστέθηκε και μια σύντομη βιογραφία του συγγραφέα. Στην εισαγωγή της δημοσίευσης ο ν. Heldreich γράφει ότι επισκέφτηκε την Αίγινα έξι φορές: πρώτη φορά τον Ιούνιο του 1848 επί δύο ημέρες, έπειτα τον Νοέμβριο του 1855 επί τρεις ημέρες, δύο φορές τον Μάιο του 1860 και τον Ιούνιο του 1864 και πάλι τον Μάιο του 1870 επί δύο η μέρες, καιτέλοςτο 1881 επί οκτώ ημέρες [από 21 ως 28 Απριλίου). Το 1881 επισκέφθηκε και τις νησί­ δες Αγκίστρι και Μετώπη. Στα ταξίδια του τον ακόλουθη σε ο αγαπητός του φί­ λος Timoleon Holzmann, φανατικός λάτρης της φύσης και πολλάκις σύντρο­ φος στις περιοδείες του. Τέλος, οι φίλοι του Δρ. Μάρκος Μίντλερ και Δρ. Β. Τούντας κατόπιν παράκλησης του έκαναν τον Νοέμβριο του 1897 περιοδείες στην Αίγινα, ο πρώτος μια φορά για να εξετάσει κάποια γεωλογικά θέματα και ο δεύτερος δύο φορές για να συμπληρώσει μερικές ελλείψεις στις παρατηρή­ σεις του ν. Heldreich. Στις επισκέψεις του ο ν. Heldreich προσπάθησε, όπως γράφει, να αποκτή­ σει κατά το δυνατόν μια πλήρη εικόνα της χλωρίδας της Αίγινας επισκεπτόμε­ νος κάθε προσιτή περιοχή. Πράγματι πρέπει να περπάτησε το νησί από άκρο σε άκρο, όπως φαίνεται από τις θέσεις που βρήκε το κάθε φυτό. Σ'αυτές περι­ λαμβάνονται οι πλαγιές του Όρους, ο ναός της Αθηνάς (Αφαία), η περιοχή γύ­ ρω από τη Μονή της Παναγίας Χρυσολεόντισας, η Παληαχώρα, οίκο ιλάδεςτου Μεσαγρού, το ακρωτήρι του Τούρλου, μικροί συνοικισμοί όπως, Κοντός, Πο­ ταμός, Πηγαδάκι, Μαρίνα, Περιβόλι, η περιοχή της πόλης, το ακρωτήρι της Πέρδικας, ακόμα και κτήματα όπως του Δ. Βούλγαρη και του Τρικούπη. Από τις παρατηρήσεις του ο ν. Heldreich προσέθεσε 380 είδη στον κατάλο­ γο των φυτών της Αίγινας, τα οποία είχαν βρεθεί καιπροσδιοριστεί από προη­ γούμενους επισκέπτες. Στη δημοσίευση του έργου του περιέλαβε όμως και τα δεδομένα προγενέστερων ερευνητών για να δώσει έναν πλήρη κατάλογο των φυτών του νησιού. Αναζητώντας στους αρχαίους συγγραφείς στοιχεία σχετικά με τη χλωρίδα της Αίγινας, βρήκε μία μόνον αναφορά του Θεόφραστου (371-287 π.Χ.), του πατέρα της Βοτανικής, στο έργο του «Περί οσμών». Ο Θεόφραστος περιγράφει τα αρώματα που παράγονται από φυτά και αναφέρει μεταξύ αυτών τον κρόκο. Ο καλύτερος κρόκος, κατ'αυτόν, βρίσκεται στην Αίγινα και στην Κιλικία. Από τους γνωστούς σοφούς φυσιοδίφες των νεώτερων χρόνων, ο Pittori de Tourneville (αρχές 18ου αιώνα), ο Sibthrop (τέλος 18ου αιώνα) και ο Dumont d'Urville (αρχές 19ου αιώνα), ενώ περιόδευσαν στην Ελλάδα δεν επι­ σκέφθηκαν την Αίγινα. Ο Bory de Saint Vincent, μέλος της επιστημονικής απο­ στολής στον Μωριά το 1828, επισκέφθηκε την Αίγινα αλλά έκανε μόνο γεωλο­ γικές και αρχαιολογικές έρευνες. Πρώτος ο E.R. Friedrichstahl έκανε βοτανικές μελέτες στην Αίγινα όπου έ­ μεινε τρεις μέρες. Σ'αυτό το μικρό χρονικό διάστημα συνέλεξε 133 φυτά. 0 Joseph Sartori, φαρμακοποιός του Βασιλιά Όθωνα, και ο Wilhelm von Spruner, φαρμακοποιός του Ελληνικού Στρατού, έκαναν επίσης στα μεσάτου 19ου αι­ ώνα βοτανικές περιοδείες στο νησί. Το 1857 ο Giacomo Guicciardi-Barazetti ε-

πισκέφθηκε την Αίγινα και βρήκε τον κρόκο που ανέφερε ο Θεόφραστος, και ο οποίος φέρει σήμερα το επιστημονικό όνομα Crocus Cartwrightianus Herbert. Τέλος, βοτανικές παρατηρήσεις στην Αίγινα έκανε ο καθηγητής της Βοτανικής Θ. Ορφανίδης, ο οποίος επισκέφθηκε το νησίτον Νοέμβριο του 1859. Ο αριθμός των φυτών του καταλόγου του ν. Heldreich ανέρχεται συνολικά σε 576 είδη και, όπωςγράφειο ίδιος, πρέπει να είναι σχεδόν πλήρης γιατίπολύ λίγα είδη θα ξέφυγαν μετά τόση έρευνα. Φυτά ενδημικά, τα οποία ανήκουν αποκλειστικά στη χλωρίδα της Αίγινας, προσδιορίστηκαν τέσσερατα οποία ο ν. Heldreich περιγράφει ως νέα είδη. Συ­ γκεκριμένα πρόκειται για τα είδη Cycìaminos Mindleri Heldr., Colchicum Tundasium Heldr1, Scilla Holzmannia Heldr., και Leopoldia graminifolia Heldr. Αξίζει να αναφερθεί ότι από τα τέσσερα αυτά φυτά, το πρώτο βρέθηκε από τον Μάρκο Μίντλερ και το δεύτερο και το τρίτο από τον Β. Τούντα κατά την σύντομη επίσκεψη τους στην Αίγινα το 1897. Ο ν. Heldreich για να τιμήσει τους φίλους του έδωσε στο πρώτο το όνομα του Μίντλερ, στο δεύτερο του Τούντα και στο τρ ίτο του συντρόφου του Holzmann. Ο ν. Heldreich στον κατάλογο του εκτός από τα αυτοφυή φυτά περιλαμβά­ νει και τα καλλιεργημένα, καθώς και τις περιοχές όπου καλλιεργούντο. Αρκε­ τές πληροφορίες για τις διάφορες καλλιέργειες αναφέρει και στην εισαγωγή της εργασίας του. Παρόλο ότι τα στοιχεία αυτά είναι πολύ συνοπτικά, δίνουν εντούτοις μια εικόνα της γεωργίας στην Αίγινα κατά τα μεσάτου 19ου αιώνα. Οι μικρές κοιλάδες του Μεσαγρού μέχρι την Παληαχώρα και τα προς βορράν παράλια, από το ακρωτήριτου Τούρλου μέχριτην προς δυσμάς κείμενη πό­ λη, είναιτα ομαλότερα και ευφορότερα μέρη. Εκεί όπως γράφει ο συγγραφέας «ενιαχον και λειψυδρούντεςρύακες αρδεύουση τας γαίας». Αυτά είναι τα κυρίως καλλιεργούμενα εδάφη του νησιού, όπου υπάρχουν κήποι και δενδροφυτείες γύρω από πολυάριθμα εξοχικά σπίτια και μικρούς συνοικισμούς, Κοντό, Μαρί­ να, Ποταμός, Πηγαδάκια, Περιβόλι. Μικρή παραλιακή πεδιάδα υπάρχει και νο­ τίως της πόλης, όπου βρίσκει κανείς κήπους κυρίως στη θέση Περιβόλα. Το έδαφος στα μέρη αυτά είναι ασβεστολιθικό και καλλιεργούντο εκεί ως επί το πλείστον οπωροφόρα δένδρα και λαχανικά. Ειδικά στον Μεσαγρό και στην κοιλάδα του Ποταμού καλλιεργείτο βαμβάκι και στη βόρεια παραλιακή πλευρά του νησιού σε μικρή έκταση λινάρι. Σ'αυτές τις περιοχές ενδημούν τα εσπεριδοειδή και κυρίως η λεμονιά. Από τα λαχανικά σημειώνονται τα κολοκυθοειδή, αγγούρια, πεπόνια, καρπούζια, κολοκύθια. Επίσης καλλιεργούντο μελιτζάνες και κυρίως τομάτες. Τα πετρώδη και ξηρά ηφαιστειογενή εδάφη στο κέντρο και στο νότιο μέ­ ρος του νησιού καλλιεργούντο εντούτοις με επιτυχία, χάρη στην εργατικότη­ τα των κατοίκων και στη φύση των ηφαιστειογενών εδαφών τα οποία είναι αρκετά παραγωγικά. Το αμπέλι, η συκιά και η αμυγδαλιά καλλιεργούντο σχεδόν παντού ακόμα και στις πλαγιές του Όρους. Στα καρποφόρα δέντρα ο ν. Heldreich αναφέρει 1. Σύμφωνα με τη διεθνή ονοματολογία των φυτών μερικά από τα λατινικά ονόματα που χρησιμοποιεί ο ν. Heldreich έχουν αλλάξει.

και τη βερυκοκιά, η οποία συναντάται πολύ στην Αίγινα και είναι φημισμένη για την εξαιρετική γεύση των καρπών της. Η φιστικιά δεν αναφέρεται στον κατάλογο. Αυτό όμως δεν αποκλείει να υ­ πήρχαν σε κήπους μεμονωμένα δέντρατα οποία διέφυγαν της προσοχής του. Γύρω από τη Μονή της Παναγίας Χρυσολεόντισας καλλιεργείτο κριθάρι καιψυχανθή (όσπρια), κουκιά, ρεβίθια, βίκος, λαθούρι και αφάκα. Ο συγγραφέας αναφέρει και τρία αυτοφυή φυτά, τα οποία συλλέγοντο από του κατοίκους όπως και σήμερα, και τρώγοντο βρασμένα. Αυτά είναι, η καρδαμίδα (Erucaria Aleppica GärtnJ, η βρούβα (Hirschfeidia incana L) και το στίφνο (Solanum nigrum LJ. Δεδομένου ότι το κλίμα της Αίγινας είναι ηπιότερο από της Στερεάς (κατά τον συγγραφέα δεν υπάρχουν δυστυχώς μετεωρολογικές παρατηρήσεις), τα σύκα, διάφορα οπωρικά και τα λαχανικά (κυρίως η τομάτα), είναιπιο πρώιμα στην Αίγινα και αποτελούσαν αντικείμενο εξαγωγών. Ο ν. Heldreich τελικά όμως καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η γεωργία του νησιού δεν είναι αρκετή για να απασχολήσει τους κατοίκους. Η ευπορία τους προέρχεται κυρίως από τη θάλασσα και συγκεκριμένα από την αλιεία και την σπογγαλιεία. Αντικείμενο εμπορίας είναι και τα «αιγινήτικα κανάτια», τα γνω­ στά πορώδη αγγεία που κατασκευάζονται από κατάλληλο πηλό από τον ο­ ποίο αποτελείταιτο λεγόμενο «Κανατοβούνι». Ένας μικρός αριθμός από τα φυτά που συνέλεξε ο ν. Heldreich στην Αίγινα είναι κατατεθειμένος στο Herbarium του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Αναδημοσιεύουμε τον απολογισμό του FISTIKI FEST, μιας πρωτοβουλίας που κινείται στη σωστή κατεύθυνση για την προβολή του νησιού μας.

^SgSi ΙτίΚΙ

AEGINA FISTIKI FEST 2009 ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ

!0

°° *

H γιορτή φιστικιού, Aegina Fistiki Fest, 17-20 Σεπτέμ­ βρη, υπήρξε ένα πολύπλευρο- πολυδιάστατο γεγονός, που άφησε βαθιά τα σημάδια του στα πράγματα του νησιού, το 2009. Μια γιορτή που μέσα από την οργανωμένη προβολή της έφερε την Αίγινα στο προ­ σκήνιο σε Πανελλήνιο επίπεδο. Οι στόχοι της όπως πρωτοπαρουσιάστηκαν στην πρώτη δημόσια ανοιχτή συγκέντρωση που έγινε στο Πνευματικό Κέντρο Κυψέλης στις 8 Φεβρουαρί­ ου 2009 ήσαν οι εξής: • Η προβολή ενός προϊόντος με μοναδική αξία. Η παραγωγή νέων προϊόντων με βάση το φιστίκι καιη δημιουργία εμπορικών «δρόμων».

• Η οικονομική ενδυνάμωση των φιστικοπαραγωγών μέσα από νέα κίνητρα • Η τουριστική - οικονομική ανάπτυξη της Αίγινας και η προσέλκυση θεματι­ κού τουρισμού • Η ανάδειξη του πολιτισμού και της λαογραφικής παράδοσης της Αίγινας, μέ­ σα σε κλίμαγιορτή ς, χαράς και διασκέδασης Κάνοντας αποτίμηση του φεστιβάλ μπορούμε να πούμε ότι; Α. Όλες οιπρογραμματισθείσες εκδηλώσεις πραγματοποιήθηκαν και μάλιστα με μεγαλύτερο εύρος και πλουσιότητα ως προς το αρχικό πρόγραμμα. Πιο συ­ γκεκριμένα έγιναν τα εξής : - Εμπορική έκθεση στο λιμάνι με την συμμετοχή 48 εκθετών. Τα προϊόντα που εκτέθηκαν ήταν φιστίκια, παράγωγα φιστικιού, άλλα παραδοσιακά προϊόντα, κεραμικά, είδη λαϊκής τέχνης, κοσμή ματα κλπ.

- «FistikiArt» Θεματική έκθεση ζωγραφικής από 14 καλλιτέχνες στον χώρο ε­ μπρός από τον Πύργο του Μάρκελλου.

- «Η διαδρομή των καλλιτεχνών» εικαστικές παρεμβάσεις 100 καλλιτεχνών σε 45 χώρους της πόλης (ξενοδοχεία, εστιατόρια, μπαρ, ζαχαροπλαστεία, φούρ­ νους, μπουτίκ, οπωροπωλεία, Αρχιεπισκοπή κλπ).

- «Δρόμοι της φιστικιάς» το ταξίδι της φιστικιάς στα πέρατα του κόσμου. Έκθεση στο Λαογραφικό Μουσείο.

- «Φιστικιά», έκθεση φωτογραφίας στην αυλή του Λαογραφικού Μουσείου.

- «Διεθνές Συμπόσιο Κεραμιστών», 15 καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο δημι85

ουργούν και εκθέτουν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αίγινας.

-Εξειδικευμένο σεμινάριο για αγρότεςπάνω σε νέες τεχνικές καλλιέργειας.

- Διαγωνισμός μαγειρικής και ζαχαροπλαστικής με ανοιχτή συμμετοχή του κοινού με βάση το φιστίκι.

- Τουρνουά σκάκι, Θέατρο Σκιών, Παιδικό θέατρο, Θέατρο δρόμου, Λαϊκοί χο­ ροί, παιδότοπος, clown, οικολογικό εργαστήρι.

- Μουσικές συναυλίες με τον Φίλιππο Πλιάτσικα, τον Γιάννη Παπαντωνίου και τον Ανδρέα Κούνδουρο. Εις ότι αφορά το προφεστιβαλικό τμήμα έγιναν τα εξής : - Μουσική συναυλία με τις Ελευθερία Αρβανιτάκη και Μελίνα Ασλανίδου.

- «Fistiki Rally Antica» ,αγώνας κλασσικών αυτοκινήτων και μοτοσυκλεττών. Β. Τα κέρδη σε κοινωνικό, οικονομικό, πολιτιστικό επίπεδο μπορούν να συνο­ ψιστούν ως εξής: Προβολή του νησιού Κάθε τόπος οφείλει να φροντίζει για την προβολή του, κυρίως για τη δη μιουργία ενός προφίλ που θα τον μετατρέπει σε πόλο έλξης επισκεπτ(ί)ν. Ίσως να είναιη πρώτη φορά, μετά από πολλά χρόνια, που υπήρξε μια μεθοδική, συ­ στηματική και σε μεγάλη έκταση παρουσίαση του νησιού στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας. Μέσα από αυτή την προβολή η Αίγινα ακούστηκε στο Πανελλή­ νιο όχι μόνο για τα αξιοθέατα της άλλα καιγια την κοινωνική δυναμική της. Τόνωση και ενδυνάμωση φιστικοπαραγωγών Μετά από πάρα πολλά χρόνια η Αίγινα θυμήθηκε ότι έχει και αγροτική πα­ ραγωγή. Οι παραγκωνισμένοι αγρότες και φιστικοπαραγωγοί αισθάνθηκαν ξανά ότι έχουν μια θέση σε αυτή την κοινωνία και ότι μπορούν να έχουν ρόλο στην οικονομία του νησιού. Παράλληλα, το Φεστιβάλ τους έδωσε την ευκαιρία να ξαναβρεθούν, να αναπτύξουν ένα νέο σκεπτικό για τις καλλιέργειες τους, να δουν με αισιοδοξία το μέλλον τους, να εντοπίσουν νέες ευκαιρίες για τα προϊόντα τους και βέβαια, να αποκτήσουν άμεση επαφή με πελάτες. Νέοι εμπορικοί δρόμοίγιατο φιστίκι Είναι ένα ακόμη μεγάλο στοίχημα που έβαλε το Φεστιβάλ. Μια μεγάλη γιορ­ τή δεν μπορεί από μόνη της να χτίσει νέες μεθόδους μάρκετινγκ, να λανσάρει το προϊόν με διαφορετικούς τρόπους και να αποδώσειυψηλότερα κέρδη στουςπαραγωγούς, τους εμπόρους και τους μεταποιητές. Αυτό που μπόρεσε να πετύχει όμως, είναι να ξεκινήσει ένας ουσιαστικός προβληματισμός, να ανοίξουν μάτια και αυτιά, ώστε να προκληθεί ένας διάλογος που μεσοπρόθεσμα θα αποφέρει σημαντικά αποτελέσματα. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα δούμε σταδιακά αύξηση της παραγωγής, καθώς και επιχειρηματίες που θα επιδιώξουν να δώσουν νέες κατευθύνσεις στο εμπόριο. Το κανάλι επικοινωνίας που άνοιξε με μια άλλη φιστικοπαραγωγό πόλη, το Bronte της Σικελίας, που έχει 20 χρόνια παράδοση

στην διοργάνωση φεστιβάλ και τεράστια γνώση στην δημιουργία προϊόντων με βάση το φιστίκι ίσως αποδειχτεί πολύ χρήσιμο για την Αίγινα. Η παρουσία εκ­ προσώπων της Δημοτικής Αρχής του Bronte στις εκδηλώσεις του Fistiki Fest αφήνειπεριθώριαγιαπεραιτέρω σύσφιγξη των σχέσεωντων δυο Δήμων. Νέες ιδέες αντιμετώπισης της οικονομική κρίσης Το Aegina Fistiki Fest έδωσε μια χειροπιαστή απάντηση στο πώς μπορεί μια μικρή κοινωνία να αντιμετωπίσει το πρόβλη μα, που ακούει στο όνομα «οι­ κονομική κρίση». Δημιουργήθηκε από το πουθενά ένα νέο τετραήμερο, στην καρδιά ενός δύσκολου μήνα. Ένα τετραήμερο, που κάποιοι το συνέκριναν με αυτό των Αποκριών ή του Πάσχα. Υπολογίζονται σε 20.000 οι επισκέπτες των εκδηλώσεων του φεστιβάλ. Το χρήμα κινήθηκε σε όλη την αγορά της πόλης, καφενεία, εστιατόρια, μπαρ, καταστήματα με ρούχα, με είδη δώρων, ξενοδο­ χεία, ένιωσαν μια απρόσμενη τόνωση και έμμεσα υπήρξαν θετικές επιρροές σε όλο το εμποροοικονομικό φάσμα του νησιού. Παραπονεμένη - ίσως δικαιολο­ γημένα - η περιφέρεια καιγια αυτό το λόγο θα ήταν καλό την επόμενη χρονιά να υπάρξουν δυνατές εκδηλώσεις και έξω από την πόλη. Πολιτισμική ανάδειξη και καταξίωση της Αίγινας Πόσοι γνώριζαν ότι η Αίγινα φιλοξενεί περισσότερους από 150 καλλιτέ­ χνες (και πόσους άλλους, που ίσως δεν μπορέσαμε να γνωρίσουμε μέσα στο τετραήμερο του Φεστιβάλ); Καιπόσες φορές μας έχει δοθείη ευκαιρία να δού­ με μια τόσο μαζική καλλιτεχνική έκθεση; Το πιο σημαντικό όμως κέρδος ήταν ότι η τέχνη «παντρεύτηκε» με την κα­ θημερινότητα. Η ευκαιρία που δόθηκε στον κάτοικο, τον μαθητή, τον παραθε­ ριστή και τον επισκέπτη να βιώσουν την τέχνη στον περίπατο τους, στα ψώνια τους, στη δουλειά τους. Στο σύγχρονο τουριστικό μάρκετινγκ, No 1 παράγο­ ντας έλξης για τον τουρίστα είναι το πολιτιστικό προϊόν μιας περιοχής. Η Αίγινα είχε ανέκαθεν μεγάλη δυναμική σε αυτόν τον τομέα. Αυτή τη φορά όμως ξεπέ­ ρασε την εσωστρέφεια και έστειλε ένα ηχηρό μήνυμα: δίπλα στην Αθήνα, μόλις μια ώρα από την Ακρόπολη, υπάρχει μια σπουδαία πολιτιστική κοιτίδα. Η Οργανωτική Επιτροπή δούλεψε ακατάπαυστα επι 12 μήνες για φέρει εις πέρας το μεγάλο αυτό έργο. Μέλη της ταξίδεψαν μέχρι το Bronte της Ιταλίας για να ζήσουν από κοντά την αντίστοιχη γιορτή του φιστικού.Η συμπαράστα­ ση και αυθόρμητη προσφορά βοήθειας από δεκάδες εθελοντές υπήρξε η ω­ ραία έκπληξη του φεστιβάλ. Οι μαθητές Άραγε, πώς βλέπει η νέα γενιά, τα παιδιά που σήμερα είναι 9-10-12 χρο­ νών, το φιστίκι, την αγροτική παραγωγή, τις αγροτικές εργασίες; Και πώς θα μπορούσε να αντιμετωπίζει αυτό το θέμα η νέα γενιά μετά από 3-4 χρόνια, έ­ χοντας συμμετάσχεισε επόμενα Φεστιβάλ καιλαμβάνονταςπερισσότερες πα­ ραστάσεις μέσα από περιβαλλοντικά προγράμματα στα σχολεία, στα φροντι-

στήρια, στα γυμναστήρια; Η Αίγινα οφείλει να συμφιλιώσει τη νέα γενιά με τις αγροτικές εργασίες. Η πρωτογενής παραγωγή πρέπει να ξαναπεράσει σε Ελληνικά νεανικά χέρια, αρκεί οι νέοι να αγαπήσουν αυτό το αντικείμενο, να μην το θεωρούν παράταιρο και σε κάθε περίπτωση να αντιληφθούν ότι υπάρ­ χει και κέρδος, εφόσον εκσυγχρονιστούν κάποια πράγματα. To Aegina Fistiki Fest έδειξε ότι ακόμα και μια αγροτική καλλιέργεια μπορεί να είναι «in» και έ­ στειλε ένα μήνυμα προς τους γονείς, τους εκπαιδευτικούς και όλους όσους μπορούν να δώσουν στα παιδιά μας έναν άλλο τρόπο σκέπτεσθαι για τη γη, την πρωτογενή παραγωγή, το περιβάλλον. Πρωτοποριακό εγχείρημα οικονομικής σύμπραξης Το Aegina Fistiki Fest υπήρξε πρωτοποριακό εγχείρημα οικονομικής σύ­ μπραξης μεταξύ πόρων που προήλθαν από το Δη μοτικό ταμείο, χορηγιών και εσόδων από εμπορικές δραστηριότητες. Τα έξοδα ισοσκελίσθηκαν με τα έσο­ δα που έφθασαν το ποσόν των 100.000 περίπου ευρώ ενώ το κόστος των μη χρηματικών προσόδων, ήτοι των προσφερθέντων χορηγιών επικοινωνίας (ΕΡΤ και Αττικό Μετρό) της εργασίας των εθελοντών, των υπαλλήλων και των εργατών του Δήμου και της προσφερθείσης εργασίας της Οργανωτικής Επιτροπής, εκτιμώνται σε 155.000 περίπου ευρώ. Αισιοδοξία καιχαμόγελο Για το τέλος αφήσαμε το συναίσθημα. Ίσως γιατί αυτό μένει σαν ανάμνη­ ση και επηρεάζει τη ζωή μας και την καθημερινότητα μας. Ο κόσμος χάρηκε στο Φεστιβάλ, έζησε στιγμέςπου του άφησαν γλυκές μνήμες, πέρασε όμορφα. Αυτή η αίσθηση υπήρξε διάχυτη στην ατμόσφαιρα για πολλές ημέρες μετά την γιορτή. Η κοινωνία τονώθηκε με μια γερή δόση θετικής ενέργειας. Και αυ­ τό είναι ίσως το σημαντικότερο. Γίνεται μια κοινωνία που «ανεβαίνει» η ψυχο­ λογία της και μπορεί να κάνει βήματα προς το μέλλον! Διοργάνωση ΔΗΜΟΣ ΑΙΓΙΝΑ -Κ.Ε.Δ.Α. σε συνεργασία με την ΝΟΜΑΡΧΙΑ ΠΕΙΡΑΙΑ Φορείς συνδιοργάνωσης ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΙ ΦΙΣΤΙΚΟΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΑΙΓΙΝΑΣ ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΑΙΓΙΝΑΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΝΕΡΓΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΑΙΓΙΝΑΣ ΣΥΛ. ΕΝΟΙΚΙΑΖΟΜΕΝΩΝ ΔΩΜΑΤΙΩΝ Η ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ ΝΕΑΕΠΟΧΗ,η εφημερίδατης Αίγινας ΧΡΩΜΑΤΑ & ΓΕΥΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ Οργανωτική Επιτροπή Π. Κουκούλης, Ν. Πούντος, Ν. Σταμπουλής, Ν.Α. Αλυφαντής, Μ. Παπαδόπουλος, Στρ. Πανταβός, Ν. Κωστάκος, Λ. Μαρίνη, Τ. Γρίζου, Η.Ρ. Coulon, Κ. Ντρής, Μ. Γιαννούλη, Ε. Αλυφαντή, Γ. Καλοκέντης.

ΟΑΠΟΓΟΝΟΣNo 2

Ο κάμπος «Το δύο γεννηθείς». Από έναν άνθρωπο, που γεννήθηκε το 1902 ή κάπου εκεί κοντά, αρχίζει η ιστορία. Αυτός κατάφερε να έχει μια μεγάλη περιουσία σε γη παρόλο που δεν είχε ζήσει εύκολα. Ορφάνια, πόλεμοι, κατο­ χή, εμφύλιος, λέξεις που ακούμε, αλλά δεν μπορούμε να καταλάβουμε. Εγώ το μόνο που ήξερα και καταλάβαινα στην ηλικία των πέντε χρόνων ήταν ότι είχα έναν παππού που με αγαπούσε πολύ, μαντάριζε δίχτυα και κάθε καλοκαίρι μάς έπαιρνε μαζί του, όλη την οικογένεια, στον «κάμπο», για να μαζέψουμε τα φιστίκια και ήταν «το δύο γεννηθείς», όπως έλεγε. Δεν θυμάμαι πώς πηγαίναμε, οι αναμνήσεις μου έχουν μπλεχτεί με εκείνες της μάνας μου, πάντως σίγουρα όχι με αυτοκίνητο. Μπορεί με κάρο, με γάιδα­ ρο, ίσως και με τα πόδια, δεν ήταν δα και τόσο μακριά, ούτε χίλια μέτρα, όπως ανακάλυψα αργότερα. Βέβαια, τότε μου φαινόταν ότι πηγαίναμε μακριά, επειδή μετακομίζαμε και παίρναμε προμήθειες για κάμποσο καιρό που πάλι μου φαινόταν πολύ, μπορεί να ήταν μόνο τρεις εβδομάδες. Εκεί στον «κάμπο» ο παππούς είχε ένα τεράστιο κτήμα. Υπήρχε μέσα ένα σπίτι με δύο δωμάτια κουζίνα και κάμαρα και η τουαλέτα έξω. Το κτήμα ήταν γεμάτο φιστικιές, αμέτρητες, έσκυβα από τη μια μεριά που ήταν το σπίτι και δεν μπορούσα να δω τη μαντουλάδα συκιά που βρισκόταν στην άλλη άκρη του. Μέσα στο κτήμα είχε ένα πατημένο μονο­ πάτι, που το έπαιρνα σχεδόν κάθε μέρα μαζί με κάποιον μεγάλο. Ξεκινώντας παίρναμε μαζί μας καλάθια, κοντά κοφίνια ή κουβά αναλόγως του τι πηγαίνα­ με να φέρουμε. Στην αρχή του μονοπατιού συναντούσες το κοτέτσι, μετά τον περιστεριώνα, μετά το πηγάδι, μετά το δωμάτιο του επιστάτη, του μπάρμπα Γιώργου, μετά τη μεγάλη στέρνα και, τέλος, τη συκιά με μια μαγκούρα κρεμα­ σμένη πάνω της για τα ψηλά κλαριά. Καμιά φορά πηγαίναμε και στο μικρό πηγάδι που όμως είχε στερέψει, να δούμε την μεγάλη χελώνα, που ζούσε εκεί κοντά μεσ' το καβούκι της με τα πράσινα και μπεζ τετραγωνάκια. Ήταν τόσο μεγάλη που μπορούσα να την κα­ βαλήσω κιόλας. Γυρνώντας όλο και κάτι φέρναμε. Ξύλα για να μαγειρέψουμε, αβγά, σύκα, νερό από το πηγάδι για να πιούμε και να γεμίσουμε τη βρύση. Από την πόλη μάς έφερναν τρόφιμα, παγοκολώνες για το ψυγείο, άσπρο πετρέλαιο για τις λάμπες και μπουκάλες για τη Lux που ανάβαμε στην αυλή το βράδυ για να βλε­ πόμαστε. Τότε ερχόταν και ο Μπάρμπα Γιώργος, ο επιστάτης, και έλεγε σε μας, τα παιδιά, ιστορίες για νεράιδες που συναντούσε μέσα στα χωράφια το μεση89

•

"

,

•

μέρι και του μιλούσαν. Αργότερα έμαθα ότι οι μεγάλοι δεν τον είχαν και πολύ σε υπόληψη γιατί είχε κάποια κακιά συνήθεια, σκορπαλευράς, πότης, ποιος ξέ­ ρει. Πώς μπορούσαν άλλωστε να εκτιμήσουν κάποιον «αλαφροΐσκιωτο»; Για μας, τα παιδιά όμως, ήταν πολύ σπουδαίος γιατί ήταν ο μόνος που έκανε πα­ ρέα με νεράιδες. Μετά η Lux έσβηνε, τα μολυντήρια κρυβόντουσαν και πηγαί­ ναμε όλοι για ύπνο, ο παππούς με τη γιαγιά στο μεγάλο κρεβάτι, οι γονείς σε ράντζα και ντιβανοκασέλες και τα μικρά στο πάτωμα στρωματσάδα. Περιμένοντας να γίνουν τα φ ιστίκια περνούσαμε πολύ ωραία. Κάναμε κού­ νια στη σανίδα που κρεμόταν από τη μεγάλη φιστικιά στην αυλή, ανεβαίναμε στα δέντρα, κάναμε ισορροfek: πια στον ψηλό μαντρό­ τοιχο, κυνηγούσαμε τις κότες, χαζεύαμε τα έντομα που έ­ μοιαζαν με ελικοπτεράκια στη στέρνα. Κι όταν ωρί­ μαζαν τα φιστί­ κια βοηθούσαμε κι εμείς γεμίζο­ ντας μικρά κουβαδάκια από τη χαμάδα κι ο παππούς μας πλή­ ρωνε για κάθε κουβαδάκι με μερικές δραχμές. Καμιά φορά ό­ ταν κουραζόμασταν, γεμίζαμε κρυφά τα κουβαδάκια με φιστίκια από τα κοφίνιαπου είχαν μαζέψει οι μεγάλοι. Μεγαλώνοντας σταμάτησα να πηγαίνω, δεν θυμάμαιγιατί. Κάποια στιγμή ο παππούς πέθανε και το κτήμα χωρίστηκε στα τρία, κληρονομιά στα παιδιά του. 0 μπάρμπα Γιώργος, ο επιστάτης, χωρίς αφεντικό πια, έφυγε καιπήγε κά­ που νατον γηροκομήσουν. Το πηγάδι άρχισε να βγάζει θάλασσα, η στέρνα δεν γέμιζε πια, η συκιά ξεράθηκε, τα ζώα τα χαλάσανε. Κανείς δεν πήγαινε πια να μείνει εκεί τα καλοκαίρια παρά μόνο τη μέρα που θα ρίχνανε τα φιστίκια. Το σπίτι παραδόθηκε στη φθορά του χρόνου, τα πράγματα σκορπίστηκαν, πετά­ χτηκαν, αργότερα έμαθα ότι είχαν «λαογραφική αί,ία». Σε λίγα χρόνια, όταν θα έρθει η σειρά των παιδιών του παππού να προικίσουν τα παιδιά τους, το κτή­ μα θα κοπείπάλικαιπάλι ... Ώσπου μια μέρα ένα μακρινός απόγονος, που μπορεί να μην έχει έρθει ποτέ στην Αίγινα να βάλει τοπογράφο και δικηγόρο να του βρουν ένα μικρό κομμάτιγης, που έμαθε ότικληρονόμησε. Μια σκέψη μόνο περνάει από το μυαλό του. Άραγε να χτίζεται και ποια εί­ ναι η «αντικειμενική αξία»; Τι σημασία έχει; Κάποιο παραθυράκι θα βρεθεί«

90

ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ*

Αιγενήτες βοσκοί Τον Ποιμένα Χριστό, με αρνί στην πλάτη και ταγάρι να κρέμεται από τον ώμο, βρίσκουμε στην Καινή Διαθήκη. Ως Καλό Ποιμένα, που πέθανε για να μας σώσει. Γραφείο Ευαγγελιστής Ιω­ άννης: «Εγώ είμαι ο ποιμένας ο καλός. 0 ποιμένας ο καλός την ψυχή του βάζει για τα πρόβατα του», (κεφ. Γ, II). Ως μέγα Ποιμένα, που ζει για να μας οδηγεί. Στην επιστολή προς Εβραίους, του δούλου Ιησού Χριστού, προσκαλεσμένου απόστολου Παύλου, διαβάζου­ με: «Ω δε Θεός της ειρήνης, που ανέβασε από τους νεκρούς τον μέγα ποιμένα των προβάτων με το αίμα της αιώνιας διαθήκης, τον Κύριον μας Ιησούν». (κεφ. Ιγ', 20). Ως Αρχιποιμένα, που έρχεται να μας δοξάσει. Στην καθολική επιστολή Πέ­ τρου Α'δ, διαβάζουμε: «Και όταν φανερωθεί ο αρχιποιμένας θα πάρεταιτο αμά­ ραντο στεφάνιτης δόξας» (κεφ. Ε', 4). Τους ποιμένες-βοσκούς βρίσκουμε στη βυζα­ ντινή παράσταση της Γέννησης του Χριστού σε δυο ναούς στην Αίγινα. Σε τοιχογραφία στην Όμορφη Εκκλησιά με την επιγραφή «Του Χ(ριστο)ύ η Γέννησις», με όλα τα γνωστά στοιχεία, το αστέρι, τους αγγέλους, τους ποιμένες, τον Ιωσήφ, τους μάγους και τη σκηνή του λουτρού του βρέφους, και ζωγραφίζεται ο ξεχωρι­ στά σπάνιος τύπος για την εποχή της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας (13ος αιώνας μ.Χ.). Και σε τοιχογραφία στο καθολικό της μονής Αγίας Κυριακής, στην Παλιαχώρα. Αιγενήτες ποιμένες-βοσκοί, κτηνοτρόφοι-ζωοτρόφοι, προβατοβοσκοί, κατσικοβοσκοί με τα ποίμνια-κοπάδια τους να τα βοσκούνε στα αιγενήτικα βουνά υπάρχουνε σήμερα στην Πέρδικα, στο Σφεντούρι, (απάγκιο για τους βοσκούς), στην Παχιοράχη, στον Ελαιώνα, στους Λαζάρηδες (οικογενειακό χωριό με βοσκούς), στον Κύλιντρα, στους Άλωνες, στους Τζίκηδες, στο Ανιτσαίο. Το έδαφος στην Αίγινα είναι ημιορεινό πετραδερό και ξερό στους περισσότερους τόπους και σχηματίζει ά-

* Συγγραφέας 91

γρια βουνά με ηφαιστειακή προέλευση και με την ψηλότερη κορυφή τους το Όρος (580 μ.) που ο Παυσανίας το αναφέρει με την ονομασία Πανελλήνιον. Άλλα μικρότερα ψηλώματα είναι: Βουνάκι, Δραγονέρα (275 μ.), στην κορυφή υπάρχουν λείψανα αρχαίου ναού, Μαδαρόβουνο, Βουνό του Δέντρου, Ψαχνή (250 μ.), Παλιά Χώρα, Μπάσκου, Σπασμένο Βουνάκι, Παρλιάγκος (250 μ.), Άγιος Ανδρέας (370 μ.), Βουνό του Σκρέκα, όπου σ' ελεύθερα βοσκοτόπια οιΑιγενήτες βοσκούνε τα κοπάδια τους, με σχετικά λίγα ζώα, πρόβατα ή κατσίκια. Η αιγινήτικη γη ξερή, πετραδερή και γεμάτη βουνά, έχει φτωχή βλάστηση για την κτηνοτροφία. Η φύση της λατρείας του Ελλάνιου Δία κι αργότερα Πα­ νελλήνιου ήταν σχετική με τις καιρικές μεταβολές, ειδικά με την πρόκληση της βροχής, γι' αυτό και λατρευόταν στο ψηλότερο βουνό στο νησί. Ο Θεόφραστος ο Ερέσιος (372-287 π.Χ., Λεσβίος) αναφέρει χαρακτηριστικά (Περί σημείων Ι, 24) ότι η παρουσία σύννεφου πάνω στην κορυφή του όρους, όπου υπήρχε το ιερό του ήταν σημάδι για μεγάλη βροχή. Η φύση αυτή του Δία ως θεού για τις καιρικές μεταβολές (υιέτιος, όμβριος κ,λπ.) διαπιστώνεται και από την ιστορία που αναφέρει ο Παυσανίας (2,29,7-9). Σύμφωνα μ' αυτή, όταν κάποτε είχε πέ­ σει ξηρασία σ' όλη την Ελλάδα, μετά από χρησμό του Μαντείου των Δελφών, οι αντιπρόσωποι από τις ελληνικές πόλεις παρακάλεσαν τον Αιακό, γιο της Αίγι­ νας και του Δία, που αφού θυσίασε στον Πανελλήνιο κατάφερε να προκαλέσει μεγάλη βροχή και λύτρωσε τη χώρα. Με τη θυσία έγινε ο ιδρυτής της λατρείας αυτής. Το ιερό βρισκότανε σε ύψος 580 μ. μέτρα και οι αρχαιολογικές ανασκα­ φές αποκάλυψαν ένα περίβολο καιτμήμα βωμού. Χαμηλότερα υπήρχαν ένα με­ γάλο ελληνιστικό οικοδόμημα, ίσως ξενώνας για τους επισκέπτες, λείψανα μι­ κρής στοάς και δύο δεξαμενές σκαλισμένες στο βράχο, όπως οι «σουβάλες» που βλέπουμε σήμερα, (υπάρχει μια πάνω από το Σφεντούρι), τεχνίτες ανοιχτές στέρνες για νερό, που μαζεύεται με τη βροχή. Ενδιαφέρον είναι πως στις ανα­ σκαφές στο ιερό του Ελλάνιου Δία βρέθηκαν λείψανα από αγροτικό οικισμό στα μυκηναϊκά χρόνια (13ος π.Χ. αιώνας). Διαπιστώθηκε ακόμα ότι η λατρεία υπήρχε αδιάκοπα στο ιερό, από τη Γεωμετρική εποχή ως το τέλος της αρχαιό­ τητας. Στο Μεσαίωνα χτίστηκε στη θέση του ιερού μοναστήρι και στα νεώτερα χρόνια έγινε το εκκλησάκι για τους Ταξιάρχες στο Ελάννιο Όρος, στις Σφυρί­ χτρες, όπου οι Αιγενήτες βοσκοί βρίσκουν καταφύγιο σε κακοκαιρίες. Επειδή η αιγινήτικη γη είναι βουνίσια, πετραδερή και ξερή οι κάτοικοι ζουν από τη γεωργία, λιγότερο την κτηνοτροφία, δου?ιεύουν στη θάλασσα ψαράδες, ναύτες, εμπόριο, τουρισμό και τα τελευταία χρόνια οικοδόμοι, αφού χτίζονται συνέχεια σπίτια από μη Αιγινήτες που αγοράζουν στο νησί οικόπεδα. Λειτουρ­ γεί κι αγγειοπλαστική, που ξεκινά από την αρχαιότητα. Φτιάχνονται τα φημι­ σμένα αιγενήτικα κανάτια, άβαφα ή βαμμένα, διακοσμημένα με φανταχτερά πολύχρωμα κοσμήματα, στο Μεσαγρό. Και στην Κυψέλη η χειροτεχνία δαντέ­ λας με κοπανέλι. Βέβαια, το φιστίκι είναι από τα βασικά προϊόντα που φέρνει

αρκετό εισόδημα στο νησί. Στην κτηνοτροφία, τα κτήνη, ανά­ μεσα τους το πρόβατο και το κατσίκι, σύμφωνα με την Αγία Γραφή, πλάστη­ καν από τον Θεό. Η δημιουργία τους α­ ποδείχνει τη δύναμη του Θεού. Έγιναν για την αίνεση και για τη δόξα του Θε­ ού. Διαφέρουν στη σάρκα από τα που­ λιά και τα ψάρια. Το χορτάρι από τα χωράφια δίνεταιγια τροφή. Η εξουσία πά­ νω στα κτήνη-ζώα δόθηκε στον άνθρωπο. Από ένστικτο φοβούνται τον άνθρωπο. Πήρανε τα ονόματα τους από τον Αδάμ. Διαβάζουμε στη Γένεση: «Και είπε ο Θεός, ας γεννήσει η γη ζώα με ψυχή κατά το είδος τους, κτήνη και ερ­ πετά και ζώα τηςγης κατά το είδος τους. Και έγινε έτσι. Κι έκανε ο Θεός τα ζώα της γης κατά το είδος τους, και τα κτήνη κατά το είδος τους, και κάθε ερπετό της γης κατά το είδος του. Και είδε ο Θεός ότι ήταν καλό (κεφ. Α', 24,25). «KL έ­ πλασε ο Κύριος ο Θεός από τη γη όλα τα ζώα του αγρού και όλα τα πετεινά του ουρανού, και τάφερε στον Αδάμ, για να δει πώς θα τα ονομάσει' και ό,τι όνομα ήθελε να δώσει ο Αδάμ σε κάθε έμψυχο, αυτό να είναι το όνομα του. Κι έδωσε ο Αδάμ ονόματα σ' όλα τα κτήνη και στα πουλιά του ουρανού και σ' όλα τα ζώα του αγρού» (κεφ. Β', 19, 20). Τα ζώα δόθηκαν στον άνθρωπο για τροφή, μετά από τον κατακλυσμό. Δεν θα πρέπει να τρώγονται ζωντανά ή με το αίμα τους. Όσα πεθαίνουν φυσικά ή κατασπαράσσονται, δεν θα πρέπει να τρώγονται. Εξασφαλίζουν ντύσιμο στον άνθρωπο. Είναι ιδιοκτησία του Θεού. Είναι κάτω από τη φροντίδα του Θεού. Τα κτήνη-ζώα περιγράφονται ως: Άφωνα, άμυαλα, φθειρόμενα, έχουν έν­ στικτα, τετράποδα, από τη φύση τους άγρια, μπορεί να δαμαστούν. Πολλά είδη βλαβερά και καταστρεπτικά. Σπιτικά. Μπορεί να διδαχτεί κάποιος σοφία από τα κτήνη-ζώα. Βρίσκονται στις έρημους, στους αγρούς, στα βουνά, στα δάση. Κατοικούν σε σπήλαια και φωλιές. Κάτω από σκιερά δέ­ ντρα. Σ' ερημωμένες πόλεις. Περ­ νάνε αρρώστιες κι επιδημίες. Συ­ χνά υπόφεραν εξαιτίας των αμαρτιών των ανθρώπων. Συχνά πέθαναν και καταστράφηκαν, χάρις στις αμαρτίες των ανθρώ­ πων. Από πολύ νωρίς είχαν ξεχω­ ριστεί σε καθαρά κι ακάθαρτα.

93

Καθαρά είναι: το βόδι, το άγρω βόδι, το πρόβατο, η κατσίκα, το ελάφι, το ζαρκάδι, το βουβάλι, ο αγριότραγος, η καμηλοπάρ­ δαλη. Τα χρησιμοποιούν για τροφή και για θυσίες. Τα πρωτότοκα τους δεν εξαγοράζο­ νται. Ακάθαρτα είναι: η καμήλα, το μουλά­ ρι, το άλογο, το γαϊδούρι, το άγριο γαϊδούρι, το λιοντάρι, η λεοπάρδαλις, η αρκούδα, ο λύκος, ο μονόκερως, ο πίθηκος, η αλεπού, ο σκύλος, το γουρούνι, ο λαγός, ο ποντικός, ο ασπάλακας, η γάτα, ο σκατζόχοιρος. Δεν τρώγονταν. Δεν προσφέρονταν σαν θυσία. Το πρωτότοκο τους εξαγο­ ραζόταν. Προξενούσαν ακαθαρσία όταν πέθαιναν. Τα σπιτίσια ζώα-κτήνη έπαιρναν μέρος στην αργία του Σαββάτου. Θα πρέ­ πει να φροντίζονται. Δεν θαπρέπει να τα κακομεταχειριζόμαστε. Κανένα ομοί­ ωμα των ζώων δεν θα πρέπει να λατρεύεται. Ομοιώματα των ζώων λατρεύο­ νταν από τους ειδωλολάτρες. Ιστορία τους γράφτηκε από τον Σολομώντα. Συχνά τα χρησιμοποιούσαν σαν μέσα τιμωρίας. 0 φυσικός άνθρωπος δεν είναι καλύτερος από τα ζώα. Τα κτήνη-ζώα απεικονίζουν: τους ασεβείς, τους άδικους κι αμαρτωλούς, τους διώκτες, τα βασίλεια, ανθρώπους από διαφορετικά έθνη, τον Αντίχριστο. Κτηνοτροφία είναι η τέχνη για την εκτροφή ζώων, που χρησιμοποιούνται κυρίως για τροφή του ανθρώπου. Η κτηνοτροφία παρουσιάστηκε στην αν­ θρώπινη ιστορία σε υποτυπώδη μορφή πριν από την γεωργική περίοδο κι α­ μέσως μετά το στάδιο του κυνηγιού. Από τα ζώα χρησιμοποιούσαν αρχικά το κρέας και το δέρμα. Όταν όμως ορισμένα απ' αυτά εξημερώθηκαν κι εξοικειώ­ θηκαν με τους ανθρώπους σε μεταγενέστερα στάδια άρχισαν να χρησιμοποι­ ούν κι άλλα προϊόντα τους, όπως το γάλα, το μαλλί και άλλα. Οι Βαβυλώνιοι α­ σχολήθηκαν με την εκτροφή σπιτίσιων ζώων ήδη από την έκτη χιλιετία π.Χ. Στην αρχαιοελληνική μυθολογία σαν ποιμενικοί θεοί αναφέρονται ο Απόλλω­ νας, η Άρτεμις και ο Ερμής. Στα ομηρικά χρόνια παρουσιάστηκε αναπτυγμένη η εκτροφή για ορισμένα ζώα (βόδια, γουρούνια, περιστέρια, μέλισσες και άλ­ λα) (8ος αιώνας π.Χ.] που είχαν ξεχωριστή σημασία για την αγροτική οικονο­ μία της χώρας μετά την κάθοδο των Δωριέων. Μεγάλος αριθμός συγγραφείς ασχολήθηκε τότε έμμεσα με τα θέματα της κτηνοτροφίας, όπως ο Ξενοφών στα έργα του «Περί ιππικής» και «Οικονομικός». Στα ρωμαϊκά και στα Βυζαντινά χρόνια η κτηνοτροφία ση μείωσε σημαντι­ κή ανάπτυξη, κυρίως γιατί υπήρχαν μεγάλα κτήματα. Η κτηνοτροφία περι­ λαμβάνει τα κατοικίδια και τα μη κατοικίδια ζώα. Στα πρώτα ανήκουν το άλο­ γο, το γαϊδούρι, το μουλάρι, το βόδι, το πρόβατο, η κατσίκα, το γουρούνι, του κουνέλι και άλλα. Η εκτροφή για ορισμένα ζώα χρειάζεται ξεχωριστούς κλά94

δους, όπως για τις μέλισσες η μελισσοκομία, και για τα πουλερικά η πτηνοτροφία. Στα μη κατοικίδια ζώα περι­ λαμβάνονται κυρίως αυτά που εκτρέφονται για το δέρ­ μα τους (αλεπούδες και άλ­ λα] και για ιατρικούς ή άλ­ λους σκοπούς. Γενικά ξεχωρίζονται δύο μορφές κτηνοτροφίας. Η «φυσική» όπου οι βοσκοί χρησιμοποιούν τους βοσκότοπους για την εκτροφή των κοπαδιών τους ή οι γεωργοίγιατις εκτάσεις που βρίσκονται σ' αγρανάπαυση. Καιη «τεχνητή», ό­ που ο κτηνοτρόφος χρησιμοποιεί ζωοτροφές και λειτουργεί τη λεγόμενη «σταβλική» κτηνοτροφία, που είναι περισσότερο αποδοτική. Τα προϊόντα της κτηνοτροφίας καιη διατροφή των ζώων, που γι' αυτά χρησιμοποιούνται, ε­ κτός από τις καλλιεργούμενες ζωοτροφές και τα υπολείμματα από ης καλ­ λιέργειες (χορτάρι) ή τις βιομηχανίες (σκύβαλα, βαμβακόπιττα κλπ.) που μ' αυτό τον τρόπο αξιοποιούνται, δίνουν την οικονομική σημασία της κτηνοτρο­ φίας. Τα προϊόντα αυτά είναι κυρίως το κρέας, το λίπος, το γάλα και τα παρά­ γωγα τους, τα αβγά, το μέλι, το μαλλί, ο ι τρίχες από τα ζώα, το δέρμα, τα κόκκαλα, τα πούπουλα, η κοπριά, τα κέρατα, το κερί, το μετάξι, η εργασία από τα ζώα και άλλα. Με την πλατύτερη έννοια στην κτηνοτροφία περιλαμβάνονταιη χρήση των σκύλων για φύλακες και κυνηγούς, το εμπόριο με ωδικά και διακο­ σμητικά πουλιά κ.λπ. Για παράδειγμα, τα κέρατα από πρόβατα και κατσίκες, που είναι φυσικά ό­ πλα στα κεφάλια τους, στη Βίβλο αναφέρονται ότι έχουν τα ζώα: βόδια, κριά­ ρι, τράγος, μονόκερως και χρησίμευαν για επιθετικούς σκοπούς. Τα κέρατα χρησιμοποιούσαν για δοχεία λαδιού, σαν μουσικά όργανα, και συμβολικά τα τοποθετούσαν στις τέσσερεις γωνιές, στο Θυσιαστήριο, όπου προσφέρονταν οι θυσίες. Τα κέρατα εικονίζουν τη δύναμη του Θεού, τη δύναμη του Χριστού, του Εφραίμ, των ασεβών, τους βασιλιάδες, τις αντιχριστιανικές δυνάμεις, την ίδρυση ή αναβίωση ενός έθνους, την αλαζονεία, τις κατακτήσεις, την παρακμή της δύναμης με τη σύντριψη τους. Ψηλότερα από την Πέρδικα ο προβατοβοσκός Δημήτρης Μπόγρης, γιος του Σωκράτη και στο Σφεντούρι ο γιδοβοσκός Σώζωντας Βατικιώτης, με βοσκοπατέρα τον Γιώργο, με τα κοπάδια τους στα λεύτερα βοσκοτόπια. 0 Ευαγγελιστή ς Ιωάννης διηγέται (κεφ. Κα', 15-17): «Αφού λοιπόν γευμάτισαν, λέγει στον Σί­ μωνα Πέτρο ο Ιησούς: Σίμωνα Ιωνά, με αγαπάς περισσότερο από αυτούς; Λέγει 95

σ' αυτόν ναι, Κύριε, συ ξέρεις ότι σ' αγαπώ, λέγει σ'αυτόν, βόσκε τα' αρνιά μου, λέγει σ' αυτόν ξανά δεύτερη φορά. Σίμωνα Ιωνά, με αγαπάς; Λέγει σ' αυτόν, ναι, Κύριε, συ ξέρεις ότι & αγαπώ, λέγει σ' αυτόν, βόσκε τα πρόβατα μου, λέγει σ' αυ­ τόν την Τρίτη φορά. Σίμωνα Ιωνά, με αγαπάς; Λυπήθηκε ο Πέτρος ότι είπε σ' αυτόν Τρίτη φορά, μ' αγαπάς; Και είπε α' αυτόν: Κύριε, συ τα ξέρεις όλα, συ γνωρίζεις ότι σε αγαπώ, λέγει σ' αυτόν ο Ιησούς βόσκε τα πρόβατα μου». Κι ο προβατάρης-προβατοβοσκός Δημήτρης Μπόγρης, πιο πάνω από την Πέρδικα, κάτω από το Σφεντούρι και το Όρος βοσκά τα πρόβατα του από το 1989 που ξεκίνησε, με εξήντα κεφάλια, δύο άλογα, είκοσι κότες κι δύο σκύ­ λους. Οι προβατίνες του είναι ράτσα από την Κάρυστο, αρχαία, βουνίσια, σκληρά ζώαγιατο βουνό, χωρίς αφτιά, «κάτσενα». Τα έφτασε εκατό είκοσι. Η προβατίνα-αρνάδα γκαστρώνεται Ì Ht αι™ τ 0 κριάρι-ζυγούρι-μπροστάρησούρτη και γεννά ένα ως τρία αρνιά. ΓενΙ νάνε Σεπτέμβρη κι Οκτώβρη. Υπάρχουν ili ] ι ρι πρόβατα «στέρφα», Ι που δεν γκαστρώνονται. Τα αρνιά, αφού | βυζάξουνε δύο μήνες και φτάσουν τα εν­ νιά με δέκα κιλά, τα Χριστούγεννα σφάζουνται, κι ο κρεοπώλης αγοράζει 5-7 •ΜΒΜΜΗΗ ευρώ το κιλό το κρέας. Έτσι έχουμε τον αμνό, το αρνί, το αρνάκι, το προβατάκι, την αμνάδα, το αρνί γάλακτος, το μα­ στάρι, το ψιμάρι, το μανάρι, το λαγιαρνί, το θρεφτάρι. Και τις εκφράσεις: «Πρόβατον επί σφαγήν», ο πασχαλινός αμνός ή ο άδικα καταδικασμένος, και το «απολωλός πρόβατον», τον αμαρτωλό. Το άρμεγμα γίνεται στην καρδάρα-βεδούρα, όπου πήζεται και το γιαούρτι. Πρωί-βράδυ, κάθε προβατίνα δίνει ένα ως ενάμισο κιλό γάλα. Από τον Δεκέμ­ βρη ως την Πρωτομαγιά, κάθε προβατίνα δίνει 30-40 κιλά γάλα το μήνα, με πολλά λιπαρά. Το γάλα είναι ο «λευκός χρυσός», με πολύ μεγάλη ευαισθησία. Δεν αποθηκεύεταιγια να πουληθεί μετά από μήνες. Μετά το άρμεγμα, ακολου­ θεί η κατανάλωση, η μεταποίηση καιη τυποποίηση με αυστηρούς κανόνεςυγιεινής. Έτσι στην Αίγινα φτιάχνουν κεφαλοτύρι, φέτα, γκερεμέζι, τσιγάρα, βού­ τυρο, γιαούρτι, μυτζήθρα. «Άσπρη σαι σαν τα γάλατα, π' αρμεύουν τις προβάτες, βασίλισσα σαι μάτια μου, σ' όλες τις μαυρομάτες» (αιγενήτικο] Από το άρμεγμα στην καρδάρα, το βραδινό γάλα χύνεται σε σκάφη τσίγγινη ανοξείδωτη που σκεπάζεται με σίτα, και τη βάζουν κοντά στο παράθυρο να 96

κάνει πέτσα. Η κορφή μαζεύεται με τρυπητή κουτάλα και τη βάζουν στον ήλιο, όπου ψήνεται με αλάτι. Όταν βράσει στη φωτιά η κορφή, από πάνω βγαίνει το βούτυρο και κάτω τα τσιγάρα. Το ανακάτεμα στο γάλα γίνεται κάθε μέρα. Με­ τά ρίχνεται η «πυτιά», η τυρομαγιά. Βράσιμο κι ανακάτεμα μια ώρα για να πή­ ξει η μάζα. Ξανά στη φωτιά, πατιέται και φεύγειη «ζάρα», το τυρόγαλο. Τη μά­ ζα, το τυροβλάσταρο, βάζουνε σε τυροβόλια με βούρλα. Τουμπάρεται σε σκάρα και ταψί για να φύγει το τυρόγαλο. Ακολουθεί αλάτισμα, μετά στην τά­ βλα για να στεγνώσει και βγαίνει το ξερό κεφαλοτύρι, που πουλιέται δώδεκα ευρώ το κιλό. Μετά 4-5 μέρες το βουτάνε στο λάδι και βγαίνει το λαδοτύρι. Τη «ζάρα» ξανά στη φωτιά, τη «σκαλάνε», ανακατώνουν, ρίχνουν κάπου δυο κιλά γάλα κατσικίσιο και βγαίνει 2-3 κιλά μυτζαήθρα «γκρεμινάτα», αφού σουρώ­ σει σε «τσαντίλα» από χασέ. Η ζάρα δίνεται τροφή σταγουρούνια. «Ως να σειστείς, να λυγιστείς, να πάρεις την καρδάρα, τα πρόβατα σου φύγανε καιπάνε στη Βλυχάδα». (αιγενήτικο) Τα χρονιάρικα αρνιά «μιλιόρια». Από τις προβατίνες, η μαύρη «λάγια», η μαυροκαφετιά«ραβανόλαγια»,η καστανόμαυρη «βάκρα»,η άσπρη με μαύρες βούλες πιτσιλωτή «λαθούρα», η γκρίζα σε ασημί «σίβα», η καστανοκόκκινηξανθή «μπούτσικα», η κόκκινη με μαύρες ρίζες «ραβανόντρενη», η άσπρη με μάβρα αφτιά και μύτη «καλέσα», η άσπρη «μπέλα». Πρόβατα με μάβρα αφτιά «τσούλα», με καθόλου αφτιά «κουφούτσουλα». Κουδούνια φοράνε τροκάνια, στρογγυλά, προβατοτρόκανα, πλάκες, μπιμπίκια, χοντρά, ψιλοτρόκανα και μπουμπούνες, για να τ' ακούει ο προβατοβοσκός και να τα προστατεύει από αλεπούδες (σπάνια). «Έτσι τα φέρνουν οι καιροί κ' οι βουρλισμένοιχρόνοι, να παίζει ο λύκος με τ' αρνί κι ο μπούφος με τ' αηδόνι» (αιγενήτικο) 0 προβατοβοσκός Δημήτρης Μπόγρης φροντίζει τα πρόβατα του. Τα «κουλουκωρίζει», τα κουρεύει με ψαλίδι, καθαρίζει τις κοιλιές, τις ουρές τους, τα λούζει ως τις πέντε Μάη. Το μαλλί από το κούρεμα παλαιότερα πουλιότανε, το γνέθανε και πλέκανε μπλούζες, φανέλες, λάγιες. Σε κακοκαιρία, τα ταΐζει βρώμη, μπαμπακόπιττα, κριθάρι, τρώνε πολύ και δεν κουνιούνται. Σημάδεμα στο πίσω μέρος στο αφτί, για να βρίσκονται μετά την κλεψιά. Πίσω κότσι, δε­ ξιό μπροστοκότσι στο αφτί, μεσοκότσι ακριανό, σαν ενώτια, σκουλαρίκια. Τ' αγριεύει με βαράρα, βέργα, για να φοβούνται τους κλέφτες. Στη βυζαντινή αγιογραφία: Ο άγιος Σπυρίδων νουθετήσας κλέψαι τα πρό-

βάτα του χαρίζει αυτοίς δύο πρόβατα. -Μάνδρα με πρόβατα και εν μέσω δύο άνθρωποι δεμένοι οπίσω τα χέρια, και ο άγιος εμπρός την θύραν της μάνδρας έχων την πατερίτζαν με το ρούχον του εις τον ώμον του και εις την άλλην θύ­ ραν της μάνδρας πάλιν ο άγιος ενδεδυμένος το ρούχον του και με το έναχέρι ακουμπίζει την πατερίτζαν, με την δεξιάν ευλογεί αυτούς, οι δε κλέπταιγονατι­ στοί έμπροσθεν του, βαστάζοντες δύο κριούς με σχοινί». (Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, Διονυσίου του εκ Φουρνά). Κι ο προφήτης Ζαχαρίας αποσώνει: «Πατάξω τον ποιμένα και διασκορπισθήσονται τα πρόβατα της ποίμνης». Σύμφωνα με τη Βίβλο τα πρόβατα ήταν καθαρά ζώα και τρωγότανε. Περι­ γράφονται σαν αθώα, έξυπνα, ευκολοκίνητα, σκεπασμένα με μαλλί, ξεχωρι­ στά γόνιμα, το βέλασμα τους έχει κάτι υπονοούμενο, ήταν κάτω από τη φρο­ ντίδα κι επιμέλεια του ανθρώπου από την πρώτη ακόμα εποχή, αποτελούσαν ένα μεγάλο μέρος από τον πατριαρχικό πλούτο, τ' αρσενικά τους ονομάζονταν κριάρια. Τόποι φημισμένοιγια πρόβατα ήταν: Κηδάρ, Βασάν, Νεβαϊώθ, Βοσόρα. Το κρέας τους χρησιμοποιείται πολύ ως τροφή, καθώς καιτο γάλα τους. Τα δέρματα τους φοριόνταν σαν φορέματα από τους φτωχούς, κι είχαν γίνει σκεπάσματαγιατη Σκηνή του Μαρτυρίου. Το μαλλί τους χρησίμευε για την κατα­ σκευή φορεμάτων. Προσφέρονταν σαν θυσία από την πρώτη ακόμα εποχή και στην περίοδο του Νόμου. Τα προβατοκοπάδια τα έβοσκαν μέλη της οικογένειας, υπηρέτες. Φυλασ­ σόταν συνήθως από τους σκύλους. Τα οδηγούσαν σε χλοερές βοσκές. Έβο­ σκαν στα βουνά, σε κοιλάδες, συχνά σκέπαζαν τις πεδιάδες. Τα πότιζαν κάθε μέρα. Τα έβαζαν ν' αναπαυθούν το μεσημέρι. Ακολουθούσαν τον βοσκό. Δεν α­ κολουθούσαν ξένους. Τα έπλεναν και τα κούρευαν κάθε χρόνο. Τα πρωτότοκα τους δεν έπρεπε να τα κουρεύουν, δεν έπρεπε να εξαγοράζονται, δεν μπορού­ σαν να τ' αφιερώσουν σαν ατομική προσφορά. Τα δέκατα από τα πρόβατα δί­ νονταν στουςΛευίτες. Το πρώτο μαλλί τους δινόταν στους ιερείς. Ο καιρός του κουρέματος τους ήταν χαράς. Συχνά τα πρόβατα προσφέρονταν σαν δώρα. Δίνονταν ως φόρος υποτέ­ λειας. Θανατώνονταν από τα άγρια θηρία. Τα εξαφάνιζαν οι εχθροί στον πόλε­ μο. Αφανίζονταν από τις αρρώστιες. Οι ψευτοπροφήτες υποκρίνονταν στην εμφάνιση τα πρόβατα. Τα πρόβατα εικονίζουν τους Ιουδαίους, το λαό του Χριστού, τους ασεβείς στο θάνατο τους, εκείνους που βρίσκονται κάτω από την κρίση του Θεού. Με την υπομονή και την απλότητα τους, την υπομονή και την απλότητα του Χρι­ στού. Με την τάση που έχουν για περιπλάνηση εικονίζουν όλους εκείνους που απομακρύνονται από τον Θεό. Χαμένα, τους μη αναγεννημένους. Όταν βρε­ θούν, τους συγχωρεμένους αμαρτωλούς. Χωρισμένα τα πρόβατα από τα ερί­ φια εικονίζουν τον αποχωρισμό των αγίων από τους ασεβείς.

Το πρόβατο του Χριστού, σύμφωνα τους Ευαγγελιστές, όποιος είναι από το Θεό, τους λόγους του Θεού ακούει. Τα πρόβατα Του ακούνε και πιστεύουν, μαθαίνουν, ακολουθούν, υπακούουν, ζουν σύμφωνα, μένουν πιστά. Τα πρόβα­ τα Του «θ' ακούσουν τη φωνή του» και θα βγουν «εις ανάστασιν ζωής». «Αμνός» λέγεται το κεντρικό τετράγωνο κομμάτι στη σφραγίδα που γράφει IC-XC-NIKA στο πρόσφορο που χρησιμοποιείταιγιατη Θεία Ευχαριστία. Ο Αιγενήτης προβατοβοσκός Δημήτρης Μπόγρης είναι και λαϊκός, αυτοδίδαχτος καλλιτέχνης-μουσικός, παίζει ποιμενική φλογέρα, βιολί, όταν βόσκει το κοπάδιτου, στουςγάμους και στα πανηγύρια από τις 23 Απρίλη με τη γιορ­ τή τ' Αηγιωργιού, φτιάχνει ακόμα μαγκούρες και σκαλίζειγκλίτσες, ποιμενικά ραβδιά. Στα πανηγύρια ακούγονται από παλιούς Αιγενήτες δημοτικά αιγενήτικα τραγούδια, όπως ο «Αντρειωμένος Κωνσταντίνος». «Μια καλογριά γαστρώθηκε τσ έκαν αντρειωμένο. Στο μήνα βγήτσε με σπαθί, στους δύο με τουφέτσι τσάι στις εφτά τσάι στους οχτώ εφάν η αντρεία του. Η μάνα του του έλεε, η μάνα του του λέει. |ΜΤΕ &Ρ&£THH ΕΒΔΟΜΑΔΑ "ΤΗ1 ΑΓΐ>θΤιν<μι1 ΛίΓιΗΑΣ.

ΘΑ "nAi*i%_ „ _ . , _

3è>Ss§î

99

«Κάσε, παιδί μου, φρόνιμα, τσοίταξετη δουλειά σου, να μην το μαθ ο βασιλιάς τσάι στείλειτσαι σε πάρει!

- Εγώ, μάνα,το βασιλιά Καθόλου δε φοβάμαι». Ο βασιλιάς σαν τό μάθε πολύ του κακοφάνει, βαίνειτελάλη σταχωριά, σ'όλαταβιλαέτια. «Ποιος ειν άξιος τσαιγλήγορος τογ Κωνσταντή να φέρει;» Κανείς δεν αποκρίθητσε σ'όλαταβιλαέτια, μον το μικρό κλεφτόπουλο ετσείναπηλοήθη. «Εγώ μάξοςτσαιγλήγορος τογ Κωνσταντή να φέρω, μα θέλω χίλιους από μπρος τσάι χίλιους από πίσω τσάι χίλιους αφ τη μια μεριά τσάι χίλιους αφ την άλλη». Τους μάζωξε, τους σούναξε τρεις τέσσερες χιλιάδες. Στο δρόμον που πηγαίνανε το θεό περικαλούσε. «θε μου, να βρω τογ Κωνσταντή στηγ κλίνη νατσουμάται, νάχει τσάι το τουφέτσι του στον τουφεξή παεμένο». Τσείνος άγιος δεν ήτανε, σαν άγιος απακούστει, όπωςπερικαλειότανε πηγαίνειτσαι τον βρίστσει. «Ώρα καλή σου, Κωνσταντή. Καλό στα παλικάρια. Κάτσετε χάμω, βρε παιδιά, να φάμε τσάι να πιούμε.

-Εμείς εδώ δεν ήρθαμε να φάμε τσάι ναπιούμε,

ο βασιλιάς μας έστειλε δεμένο να σε πάμε.

-Μετά χαράς σας, βρε παιδιά, δεμένο να με πάτε». Ετότεςτο κλεφτόπουλο θαρρεύειτσαιτουςλέει «Φέρτε τζιτζίμια δεκοχτώ φέρτε μεταξωτή κλωστή τσάι ράφτε του τα μάτια, φέρτετσάι μια μυλόπετρα τσάι βάντε του στις πλάτες.

-Περικαλώ σας, βρε παιδιά, τ ειμ αρρεβωνιασμένος, μη με περνάτ αφ τα στενά, αφ τα Παλιοκαλούβια, μην αγναντέψει τσάι με δει η δόλια σαστική μου». Ματσείνοι δε τα ακούσανε τσάι ξαργουτού το κάνουν, ίσαετσείτομπάουνε πο τσει τόνε περνάνε, τσάι όξω βγαίνειη λυγερή τσαιτομπεριγελάει. «Δε στο είπαγω, βρε Κωνσταντή, μη γίνεις παλικάρι, μη τσάι το μαθ ο βασιλιάς τσάι στείλειτσαι σε πάρει; -Έννοια σου σένα, λυγερή, θαιδείςτοτιθαγίνει, άσε να βγου μ αφ τα στεν ά να πιάτσωμε τους κάμπους να ιδείς τσεφάλιαπώς σκορπούν να ιδείς κορμιά πώςπέφτουν!» Εβγήκανε αφ τα στενά τσάι πιάκανε τους κάμπους, τα μάτια τα αναντράνισε τσάι σπάκαν τα μετάξα, τα χέρια τα ανατίναξε τσάι σπάκαν τα τζιτζίμια, άρπαξε τη μυλόπετρα

τη μ πέταξε σαν τόπι, απλώνει, παίρν ένα σπαθί από τα παλικάρια, ζερβά μεριά τους έπιατσε, δεξάτους θημωνιάζει, άφητσε ένα γέροντα τα ετσείνο λαβωμένο. «Σούρε να πας στο βασιλιά να τόνε χαιρετήτσεις, αν έχειτσ άλλα πρόβατα να στείλει νατα σφάξω!».

0 προβατοβοσκός Δημήτρης Μπόγρης απόσωσε με κάποια στιχάκια, που τα τραγουδάνε όταν γλεντάνε μαζί με τα κοπάδια τους: «Φουρνόξυλο αφ τα Μέθανα, πανιάρα από τα Αγκίστρι, πριν να σε δει ο φούρνος μου, έπεσε κι εγκρεμίστει. Στο Σταυρό στην αμύγδαλα, πέντε φούρνοι, μιαπανιάρα, δε μονοιάζουν να φουρνήσουν, τα ψωμιά θα τους ξινίσουν». Στον πιο ψηλό πετραδερό τόπο, πάνω από το Σφεντούρι, έχει τη μάντραστάνη του ο γιδοβοσκός -γιδάς Σώζωντας Βατικιώτης, γνωστός σα Μπαρμπάκος με διακόσιες γίδες-κατσίκες, να του ζήσουνε. Ο πατέρας του Γιώργος, ο λε­ γόμενος Άπορος, γιδοβοσκός κι αυτός, έχει κάνει δεκαπέντε παιδιά, είχε καμιά κατοσταριά γιδοπρόβατα, αγελάδες, γαϊδούρια, μουλάρια, κι ήτανε σπουδαί­ ος και ξακουστός βιολιτζής. Αλώνιζε την Αίγενα στα πανηγύρια. 0 παππούς Σωτήρης, στα 1912, είχε εκατό είκοσι γιδοπρόβατα και είκοσι γελάδες. Όλοι τους, από πάππο προς πάππο κτηνοτρόφοι, γεωργοί και μυλοπετράδες, ψηλά στο Κακοπέρατο. Αρχαίοι βοσκοί. Ποιμένες-βοσκοί, για πρώτη φορά γίνεται λόγος γι' αυτούς στη «Γένεση» της Βίβλου (κεφ. Δ', 2), όπου διαβάζουμε: «Κι ακόμα γέννησε τον αδερφό του τον Άβελ. Και ήταν ο Άβελ ποιμένας στα πρόβατα, ο δε Κάιν ήταν γεωργός». Οι βοσκοί είχαν συνήθιζαν, ένα ποιμενικό σάκκο. Βαστούσαν ραβδί στο χέρι. Έμεναν σε σκηνές, όταν φύλαγαν τα ζώα τους. Μέλη της οικογένειας, άντρες ή γυναίκες, πολλές φορές έκαναν τους βοσκούς. Είχαν μισθωμένους φύλακες. Φρόντιζαν τα ζώα τους. Τα γνώριζαν. Πήγαιναν μπροστά απ' αυτά και τα οδη­ γούσαν. Αναζητούσαν καλή βοσκή γι' αυτά. Τα μετρούσαν κάθε φορά που γύ101

ριζαν από τη βοσκή. Τα φύλαγαν τη νύ­ χτα. Τα υπερασπίζονταν όταν δέχονταν επίθεση από άγρια θηρία. Τα αναζητού­ σαν, όταν χάνονταν ή είχαν παραπλα­ νηθεί. Τα φρόντιζαν, όταν ήταν άρρω­ στα. Εικόνιζαν τον Θεό, σαν αρχηγό του λαού Ισραήλ. Τον Χριστό, σαν τον Καλό Ποιμένα. Τους βασιλιάδες σαν αρχη­ γούς του λαού. Τους κήρυκες του ΕυαγI γελίου. Αναζητώντας ζώα, αιγοπρόβαΗ Η Η Ι Η Η Η Η Η Η Η Η Η Β Η Ι τα, που έχουν περπλανηθεί, εικόνιζαν τον Χριστό που ζητά το χαμένο. Η φροντίδα και η τρυφερότητα τους, εικόνι­ ζαν την τρυφερότητα του Χριστού. Ο Σώζωντας βοσκά τις κατσίκες του όλη μέρα στο βουνό, πάνω από το Σφεντούρι, σ' ελεύθερα βοσκοτόπια. Το βράδυ στο μαντρί για άρμεγμα. Όταν υπάρχει κακοκαιρία τις ταΐζει καλαμπόκι και μπαμπακόπιτα. Με το άρμεγμα παίρνει πενήντα κιλά γάλα πρωί-βράδυ, από τον Απρίλη ως το τέλος Αυγού­ στου που γκαστρώνονται. Τέλος, Δεκέμβρη γεννάνε ένα με δύο κατσικάκια. Στη γέννα βοηθά κι ο γιδοβοσκός. Αφού τ' αφήσει να μεγαλώσουνε, το Πάσχα πουλιούνται στους κρεοπώλες, με δέκα ευρώ το κιλό το κρέας. Το γάλα που­ λιέται τρία ευρώ το κιλό, το κεφαλοτύρι και το γκερεμέζι από δέκα ευρώ. Ψη­ λά στο Σφεντούρι υπάρχει «σουβάλα», απ' όπου ποτίζονται οι κατσίκες σε πέ­ τρινες ποτίστρες-γούρνες, που τις έχουνε σκαλίσει-λοξεύσει οι μυλοπετράδες από χρόνια. Δηλαδή, η ίδια οικογένεια με τους γιδοβοσκούς. Ένας περαστικός ζήτησε από το γιδοβοσκό να του δανείσει τη γκλίτσα και την κάπα του.

-θέλω, είπε, να μιμηθώ και τη φωνή σου, για να μάθω αν θα με καταλάβουν ταγίδιακι αν θα έρθουν κοντά μου όταν τα φωνάξω.

-Δοκίμασε, απάντησε ο γιδοβοσκός. Αλλά κανένας από τα ζωηρά γίδια μου, δεν θα σε ακολουθήσει. Πραγματικά, ο ψευτοβοσκός άρχισε να φωνάει τις κατσίκες, αλλά αυτές α­ ντί να πηγαίνουν σ' αυτόν ξεφεύγανε πιο μακριά. Μόνο δυο-τρία άρρωστα ξε­ γελάστηκαν καικινήθη καν προς αυτόν.

-Τα άρρωστα, απόσωσε ο γιδοβοσκός, ακολουθούν οποιονδήποτε. Οι πραγματικοί πιστοί, ακούνε τη φωνή του Καλού Ποιμένα, μόνον Αυτού, και Τον ακολουθούνε. Τ' άλλα όμως, αυτά που τάχει προσβάλλει η αρρώστια της αμαρτίας, μ' ελαττωματική την ακοή τους και χαλασμένο το αισθητήριο για το ξεκαθάρισμα το καλό από το κακό, πάνε ν' ακολουθήσουνε την οποια­ δήποτε φωνή.

0 γιδοβοσκός Σώζωντας στο Σφεντούρι είναι και σπουδαίος τυροκόμος.

102

Από το κατσικίσιο γάλα φτιάχνει φέτα, κεφαλοτύρι, γκερεμέζι, γιαούρτι, βού­ τυρο, τσιγάρα, μυτζήθρα. Από την καρδάρα, όπου μέσα της αρμέγεταιτο γάλα, πηγαίνει στον λέβητα για βράσιμο, με λίγη «πυτιά» (μαγιά). Ανακατέβεται, βράζει και πήζει. Βάζεται στο τουλουπάνι, φεύγει το ζουμί, η «ζάρα», στραγγίζει. Κατόπι σε δοχεία με α­ λάτι, και σε είκοσι μέρες είναι φέτα ψη μένη. Στην άλλη τυροκομία, το γάλα βράζει λίγο με «πυτιά», ανακατεύεται, κι α­ φού πήξει, πάει σε τυροβόλια, για να φύγει το ζουμί, η «ζάρα». Βγαίνουν από τα τυροβόλια κι αλατίονται. Τοποθετούνται σε σανίδες και σε σκεπασμένο χώρο για να ξεραθούνε. Τουμπάρισμα, και σ' ένα μήνα είναι έτοιμο το κεφαλο­ τύρι. Μπαίνει και μέσα σε κιούπια με λάδιγια μαλάκωμα. Σ'αυτή τη φάση το γάλα βράζει στο λέβητα μ' ένα τέταρτο «πυτιά» από γιαούρτι, Κάπου δέκα κιλά, μεταφέρεται στο τουλουπάνι και η μάζα κρεμιέται σε καλάμια. Αλάτισμα κι ανακάτωμα στη σακούλα. Σε είκοσι μέρες είναι έτοιμο το γκρε- . μέζι. Με γάλα βρασμένο στο ίδιο τουλουπάνι ξα- ( ναγίνεται γκερεμέζι. Σε χλιαρό γάλα, με λίγη «πυτιά» από γιαούρτι, κρυώνει και την άλλη έρα βγαίνει γιαούρτι, αφού έχει σκεπαστεί με ρούχα κι έχειπεράσει από το ψυγείο. Σουρώνεται το γάλα, χύνεται σε κατσαρόλα, πάει στο ψυγείο και το πρωί πέρνεται η πέτσα, που μπαίνει σε γαβάθα-κούπα. Ανακατεύεται με αλάτι ένα μήνα. Ξανά στην κατσαρόλα. Βράσιμο τρεις ώρες, κι ανακάτεμα συνέχεια. Από την πάνω μάζα βγαίνει το βούτυρο, από την κάτω τα τσιγάρα, που στην Κρήτη λέγονται «ντράδα» και στη Λέσβο «μαρδάς». Το ζουμί, η «ζάρα» που βγαίνει από το κεφαλοτύρι, σε δέκα κιλά ανακατεύεται μ' ένα κιλό γάλα. Βράζεται, πή­ ζει, τοποθετείται σε τουλουπάνι, κι αφού στραγγίξει, βγαίνει η ανάλατη μυ­ τζήθρα. Με αλάτι και ξερή είναιγια τρίψιμο στο φαγητό.

0 γιδοβοσκός Σώζωντας στο Σφεντούρι είναι και νουνός στο κοπάδι του. Τα ονόματα που έχει δώσει στις κατσίκες του είναι: Μαργαρίτα, γιατί είναι ό­ μορφη σαν το λουλούδι. «Κόρμπα» τη μαύρη, «ντένια» την καφετιά, «ρούσα» την ξανθιά, «λιάρα» την ασπροκόκκινη-μαύρη, «παλίβα» την ασπρομαυροκοκκινωπή, «κρεκούκια» με όρθια τ' αφτιά, «τσούλα» με το μισό αυτίτσούλικο, «σούτα» χωρίς κέρατο, και Μαίρη, αυτή που τρώει στο χέρι και είναιήμερη. Έχει και δέκα τράγους, «Κόρμπης» ο μαύρος, «λιάρης» με πολλά ρώματα, «ρουσολιάρος» ασπροκόκκινος και στανός και Πάρης ο αρχιγαμνιάς. Από ρά­ τσες είναι οι αγριόγιδες, οι τσακώνικες, οι αλπίνες, οι μαλτέζες με μεγάλα μα­ στάρια για πολύ γάλα. Οι αγριόγιδες ξεκόβουν από το κοπάδι, αναπαράγουν μόνες τους στους Κήπους και κάνουν ξεχωριστό κοπάδι.

103

«Πέντε χιλιάδες πρόβατα και τρεις χιλιάδες γίδια τρία αδερφάκια τα φυλλάν, τα τρία αγάπη μένα. Τόνα αγαπάειτην κλεψιά τ' άλλο τα μαύρα μάτια και μένει ο Γιάννης μοναχός σταγιδοπρόβατάτου. Κι η μάνα του του έλεγε κι η μάνα του του λέε ι: -Φύλα, Γιάννη μ, τα πρόβατα, φύλα, Γιάννη μ, τα γίδια σε μονοδέντρι μη σταθείς, σε πεύκο μη σταλίσεις, κι απάνω σε ξερή κορφή φλουέρα μη λαλήσεις. Κι ο Γιάννης επαραήκουσε της μάνας του τα λόγια. Σε μονοδέντρι στάθηκε, σε πεύκο πάει και σταλίζει, κι απάνω σε ψηλή κορφή λαλάει τη φλουέρα. Και βγαιν η Λάμια του γιαλού κι η Λάμια του πελάου.

-Λάλα το, Γιάννη μ, λάλα το τ' ώριο σου το τραγούδι, κι αν σ αποστάσω λάλη μα, ν-εγώθενάσεφάω κι αν μ αποστάσεις στο χορό, Γιάννη μου, να με πάρεις. Σαράντα μέρες λάλαγε, πέσαν τα δάχτυλα του, κι απάνω στις σαρανταδυό τηςπαίρνειτο μαντίλι». (δημοτικό) Σύναξη με όλους σήμερα τους Αιγενήτες προβατοβοσκούς και γιδοβοσκούς: Άγιος Μηνάς, γυναικείο μονστήρι με εκατό γιδοπρόβατα, Διονύσης Αποστολόπουλος του Ξενοφώντα, στον Ελαιώνα, με διακόσια γίδια, Παναγής Αποστολόπουλος-Πανάγας, στον Ελαιώνα, με εξακόσια γίδια (πέθανε το 2008 στα 62 του χρόνια, σήκωνε 200 κιλά σίδερα), Σώζων Βατικιώτης-Μπαρμπάκος, στο

Σφεντούρι, με διακόσια γίδια, Σωκράτης Γκίκας, στους Τζίκηδες, με τριιάντα πρόβατα, Νίκος Δέδες, στην Πέρδικα, με τριάντα πρόβατα, Μιχάλης Ζαραβέλας-Αβγουλάς, στους Άλωνες, με εκατό γίδια, Γιάννης Λαβούτας-Γιάννακας, στο Βουρκάνο, με εκατό πρόβατα, Σωκράτης Λαζάρου στο Σφεντούρι, με εκατό γίδια από τετρακόσια, Δημήτρης Μπόγρηςτου Σωκράτη, στην Πέρδικα, με εκα­ τό πρόβατα, Μιχάλης Μπόγρης, στο Σφεντούρι, με πενήντα πρόβατα, Βαγγέλης Μαυρέας, στον Κύλιντρα, με ογδόντα γίδια, Γιώργος Μωρόγιαννης, στον Κύλιντρα, με εκατό πενήντα γιδοπρόβατα, Παπανεκτάριος, στην Κυψέλη, με είκοσι πρόβνατα, Βαγγέλης Σοφικίτης, στον Κύλιντρα, με εξήντα γίδια, Γιάννης Τζίτζης, Ανιτσαίο, εκατό πενήντα γίδια, Σωκράτης Τζίτζης, Ανιτσαίο, εκατό πενή­ ντα γίδια, Χρυσολεόντισσα μοναστή ρ ι, με σαράντα γιδοπρόβατα. Για τους βοσκούς ο Ευαγγελιστής Ιωάννης ξανά διηγιέται (κεφ. Γ, 1-17): «Αληθινά σας λέω, όποιος δεν μπαίνει από την πόρτα-θύρα στη στάνη που είναιτα πρόβατα, αλλά ανεβαίνει από αλλού, αυτός είναι κλέφτης καιληστης, ό­ ποιος όμως μπαίνει από την πόρτα είναι βοσκός στα πρόβατα, σ' αυτόν ο θυ­ ρωρός ανοίγει, και τα πρόβατα τη φωνή του ακούνε, και τα δικά του πρόβατα τα φωνάζει με τ' όνομα τους, και τα βγάζει και όταν βγάλει τα δ ίκά του πρόβα­ τα πηγαίνει μπροστά από αυτά, και τα πρόβατα τον ακολουθούν, γιατί γνωρί­ ζουν τη φωνή του, ξένον όμως δεν θέλουν ν' ακολουθήσουν, αλλά θέλουν να φύγουν απ' αυτόν, γιατί δεν γνωρίζουν τη φωνή από τους ξένους. Αυτή την παραβολή είπε σ' αυτούς ο Ιησούς, εκείνοι όμως δεν κατάλαβαν τι ήταν αυτά που έλεγε σ' αυτούς». «Είπε λοιπόν ξανάσ' αυτούς ο Ιησούς αληθινά σας λέγω ότι εγώ είμαι η θύ­ ρα στα πρόβατα, όλοι όσοι ήρθαν πριν από μένα κλέφτες είναι και ληστές, αλ­ λά δεν άκουσαν αυτούς τα πρόβατα, εγώ είμαι η θύρα, από μένα αν κάποιος περάσει, θα σωθεί και θα μπαίνει και θα βγαίνει και θα βρίσκει βοσκή, ο κλέ­ φτης δεν έρχεται, παρά για να κλέψει και σφάξει και καταστρέψει, εγώ ήρθα για να έχουν ζωή και να την έχουν σε αφθονία, εγώ είμαι ο βοσκός ο καλός και την ψυχή του βάζει για τα πρόβατα, ο δε μισθωτός κι αυτός που δεν είναι βο­ σκός, που τα πρόβατα δεν είναι δικά του, βλέπει τον λύκο νάρχεται, αφίνει τα πρόβατα και φεύγει, και ο λύκος τ' αρπάζει και σκορπίζει τα πρόβατα, ο δε μι­ σθωτός φεύγει, γιατί είναι μισθωτός και δεν τον νοιάζει για τα πρόβατα, εγώ είμαι ο βοσκός ο καλός, και γνωρίζω τα δικά μου και γνωρίζομαι από τους δι­ κούς μου, καθώς με γνωρίζει ο Πατέρας κι εγώ γνωρίζω τον Πατέρα και την ψυχή μου βάζω για τα πρόβατα, και άλλα πρόβατα έχω, που δεν είναι από τού­ τη τη στάνη και κείνα πρέπει να μαζέψω, και θ' ακούσουν τη φωνή μου, KaL θα γίνουν ένα κοπάδι, ένας βοσκός. Γι' αυτό ο Πατέρας με αγαπά, γιατί εγώ βάζω τηνψυχή μου,γιανατηνξαναπάρω». Κάποιες μικρολεπτομέρειεςγιαταγιδοπρόβατα στην Αίγινα. Φοράνε κου­ δούνια γιδοτρόκανα, τάισμα, πότισμα, σκούπισμα στο μαντρί κάθε μέρα, εμ105

βόλια ένα μήνα πριν από τη γέννα. Από κτηνιατρικό έλεγχο περνάνε τα γιδοπρόβατα κάθε χρόνο. Για την επιδότηση αρμόδιος και υπεύθυνος είναι ο γεω­ πόνος του νησιού, κι ο βοσκός παίρνει 20 ευρώ για κάθε ζωντανό. Ο Σώζωντας Βατικιώτης έχει παράπονο και καταγγέλλει πως δεν γίνεται δίκαια η επιδότη­ ση. Από διακόσια ζωντανά που έχει παίρνει επιδότηση για τριάντα. Και άλλοιι βοσκοί που έχουν μόνο είκοσι ζώα, παίρνουν επιδότηση για διακόσια. Τ' ανά­ ποδα δηλαδή, όπωςγίνεται στο ελληνικό-ξεφτίλα κράτος. Γύρω από το πρόβατο και τη γίδα έχουμε: Ζωοκομία, ζωοτεχνία, ζωοτροφία, ποίμανση, ποιμνιοβοσκή, ζωοτρόφο, κτηνοτρόφο, βοσκό, ποιμένα, βοσκο­ πούλα, ποιμενοπαίδι, βοσκόπουλο, αρχιποιμένα, ζωοτροφείο, κτηνοτροφείο, αγέλη, κοπάδι, ποιμνιοστάσιο, μάντρα, μαντρί, στάνη, στρούγγα, αιγοτροφία, αιγότροφος, γιδάς, αιγοβοσκός, γιδοβοσκός, κατσίκας, αιγοτροφείο, αιγοπρό­ βατα, γιδοπρόβατα, γίδα, κατσίκια, γκιόσα, τράγος, τραγί, μπροστάρης, σούρτης, ερίφι, γίδι, κατσίκι, τραγόπουλο, κατσικάκι, αγριόγιδα, αγριοκάτσικο. Όλα τα ονόματα ελληνικά. Ο «τσομπάνης» είναι λέξη τούρκικη, γι' αυτό και δεν ανα­ φέρεται στο κείμενο που εφαρμόζειτην, όσο δυνατό, ελληνική γραφή. Στις είκοσι Ιούλη 1951, στην κορυφή στο Σφεντούρι, δίπλα στη «σουβάλα», έγινε μια συνταρακτική τραγωδία, ανήμερα στη γιορτή για τον άγιο κι ένδοξο προφήτη Ηλία, τον θεοσεβίτη, προστάτη των βοσκών και των βουνίσιων. Ένας κεραυνός κεραυνώνει τη δωδεκάχρονη βοσκοπούλα Σταματίνα, που βόσκαγε το κοπάδι της. Το σπάνιο τραγικό γεγονός μπορεί να μη γινόταν αν δεν υπήρχε η «σουβάλα», γιατί το νερό, όπως νομίζουν οι βοσκοί και ο λαός μας, είναι σαν μα­ γνήτης, που τραβά τους κεραυνούς και γίνεται ο «αστροποκαμός» στους αν­ θρώπους. Το αστροπελέκι ήταν το βέλος του Δία. Ο Άγιος Ηλίας άρπαξε τη Σταματούλα και με το πύρινο αμάξι του με πύρινα άλογα, την ανέβασε στον ουρανό και την παρέδωσε στον Άη Γιάννη τον Πρόδροο, που το ξωκκλήσιτου βρίσκεται στην κορφή, στο Σφεντούρι, και στο κοιμητήριτου προστατεύει μερικές ανθρώ­ πινες ψυχές. Ανάμεσα τους και η βοσκοπούλα. Πάνω σ' ένα βράχο χαράξανε το σταυρό της, κιη γειτόνισσα της Ρηνούλας έγραφετο «παράπονο» της: «Άγγελος είμουν στη ζωή και βρέθηκα στον Άδη, με σκότωσε ο κεραυνός, ένα Σαββάτο βράδυ». Όμως, κάποιες γλυκόλαλες, οιστροποιητικές, παιδιάτικες φωνούλες, την ομορφομοιρολογήσανε: «Δε σούπρεπε, δε σούμοιαζε στη γη κρεβατοστρώση, μον σούπρεπε, μον σούμοιαζε 106

στου Μάη το περιβόλι, ανάμεσα σε δυο μηλιές, σε τρεις νεραντζοπούλες, να πέφτουν τ' άνθη απάνου σου, τα μήλα στην ποδιά σου, τα κρεμεζογαρούφαλα τριγύρω στο λαιμό σου». «Α δε φουσκώσει η θάλασσα, ο βράχος δεν αφρίζει, κι αν δε σε κλάψει η μάνα σου, ο κόσμος δε δακρύζει». «Εσύ, παιδί μου, εκίνησες να πας στον κάτου κόσμο, κι αφήνεις τη μανούλα σου πικρή, χαροκαμένη. Παιδάκι μου, τον πόνο σου που να τον απιθώσω, που κι αν τον ρίξω τρίστρατα, τον παίρνουν ο ι δ ιαβάτες, κι αν τον αφήσω στα κλαριά, τον παίρνουν τα πουλάκια. Πού να βαλθούν τα δάκρυα μου για τον ξεχώρισμα σου; Αν πέσουνε στη μαύρη γης, χορτάρι δε φυτρώνει, αν πέσουνε στον ποταμό, ο ποταμός θα στύψει, αν πέσουνε στη θάλασσα, πνίγονται τα καράβια, κι αν τα σφαλίζω στην καρδιά, γλήγορα σ' ανταμώνω». «Πάνε και συ, παιδάκι μου, με τ' άλλα τα παιδάκια, στου παραδείσου το πλατύ μαζεύουν λουλουδάκια». «Πού πας, περιστεράκι μου, 107

να φτιάσεις τη φωλιά σου; αν τήνε φτιάσεις στο βουνό, σου τη χαλάει το χιόνι, αν τήνε φτιάσεις στο γιαλό, σου τη χαλάει το κύ μα, κι αν τήνε φτιάσεις καταγής, σου τη χαλούν τα φίδια. Πού διάεις, περιστεράκι μου, να φτιάσεις τη φωλιά σου, κεμάρανεςταχείλη μου κ έκαψες την καρδιά μου»; (δημοτικά) Ο Προφήτης Ηλίας είναι προστάτης στους βοσκούς και στους βουνίσιους, τιμάται ξεχωριστά στον τόπο μας, στις βουνοκορφές, όπου υπάρχουνε τα ερημοκκλήσια του, γιατί στο βουνό πέρασε τη ζωή του κι αναλήφτηκε στους ου­ ρανούς. Υπάρχει όμως και η λαϊκή παράδοση που λέει ότι ο προφήτης ήτανε στην αρχή ναυτικός. Κι επειδή δεινοπάθησε στη θάλασσα και κιντύνεψε να πνιγεί, αποφάσισε να φύγει μακριά απ' αυτή. θέλησε να βρει τόπο που να μην ξέρου­ νε τη θάλασσα και τα καράβια. Έβαλε το κουτί στον ώμο του και τράβηξε. Ρω­ τούσε, κι όταν του απαντούσανε «κουπί», συνέχιζε την πορεία του. Κάποτε έ­ φτασε σε βουνοκορφή, όπου του απαντήσανε πως είναι «ξύλο» ή φουρναρόφτυαρο, που φουρνίζουμε τα ψωμιά. Τότε κατάλαβε πως οι άνθρω­ ποι εκεί δεν ξέραν από θάλασσα και πλεούμενα, κι έμεινε κοντά τους. Στην Αίγινα ξωκκλήσι, αφιερωμένο στον Προφήτη Ηλία, βρίσκεται ανάμε­ σα Αιγινήτισσας και Πέρδικας, δίπλα στη θάλασσα, μονόχωρο, αντί να είναι σε βουνοκορφή, για άγνωστο λόγο. Λειτουργιέται στη γιορτή του και πάνε βο­ σκοί από την Πέρδικα και Σφεντούρι.

108

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Ι. ΛΥΚΟΥΡΗΣ*

Η απασχόληση στην Αίγινα με τη γεωργία

Η

Αίγινα ένα μικρό νησί στο κέντρο του Σαρωνικού κόλπου, κατέχει πο­ λύ σημαντική θέση στην ζωή των ανθρώπων μέσα στην διαδρομή των αιώνων. Όπως και σήμερα, έτσι και κατά τους προηγουμένους αιώνες

είχε ήπιο κλίμα, πολύ φως, όμορφες ακρογιαλιές, θάλασσα με διάφοραχρώματα και καταπληκτικό ηλιοβασίλεμα. Τα προτερήματα αυτά, μέχρι πριν από λίγα χρόνια, μαζί με τα άφθονα ψά­ ρια, το καλό κρασί, τα μοναδικά σύκα, την γαλήνη που προσφέρει η θάλασσα καιτην ηρεμία της αγροτικής περιοχής, προσήλκυαν ξένους, μεταξύ των οποί­ ων και προσωπικότητες της εποχής, όπως Περγαμηνούς βασιλιάδες, Ρωμαί­ ους αυτοκράτορες και άλλους, αξιωματούχους και μη, να περάσουν το καλοκαίριτους στην Αίγινα. Η Αίγινα, όπως και άλλες αγροτικές περιοχές της Ελλάδος, ήταν αυτάρκης, καθ 'όσον αφορά την προ του πολέμου του 1940 περίοδο, αλλά και μερικά χρό­ νια μετά την λήξη του πολέμου, διότι μεγάλο μέρος του ανδρικού πληθυσμού ήσαν ναυτικοί και έστελναν χρήματα στα σπίτια τους ή ησχολούντο με την α­ λιεία και την σπογγαλιεία η οποία απετέλει σπουδαίο οικονομικό παράγοντα για την Αίγινα ή ακόμη ησχολούντο με την αγγειοπλαστική η οποία είχε παρά­ δοση αιώνων στην Αίγινα, από την οποίαν προέρχεται και το προσωνύμιο «Αι­ γινήτης κανατάς». Οι Αιγινήτες ήσαν αυτάρκεις διότι μπορούσαν να έχουν, χωρίς μεγάλη σκέ­ ψη ή δαπάνη το ψάρι, το λάδι, τις ελιές, τα ξύλα της ελιάς, το κριθάρι, το σιτάρι, για το ψωμί και τις κρίθινες κουλούρες, την κατσίκα και το πρόβατο ή και με­ γαλύτερα οικόσιτα ζώα, για το γάλα, το τυρί, το κρέας, το δέρμα και το μαλλί, τα σταφύλια και το μοναδικό κρασί, τα σύκα, φρέσκα ή ψημένα, τα αμύγδαλα, τα φιστίκια, τα πολύ νόστιμα χόρτα, το μέλι κ.λπ. Χαρακτηριστικό είναιτο ποί­ ημα της Ασπασίας Γκίκα «η Αίγινα» που έγραψε το 1976 Η Αίγενα είναι νησί μικρό καιπαινεμένο Με τα ωραία του χωριά και δεντροφυτεμένο Έχει συκιές και αμυγδαλιές, αμπέλια, περιβόλια Έχειελιές και φιστικιές, αχλάδια καιλεμόνια.

'•η

>

η

>

>

,

Ε,χει απάνω στα βουνά τα πεύκα φουντωμένα

* Επίτιμος

δικηγόρος 109

Και βγάζουν το ρετσίνι τους, αράδα ένα - ένα Οι ξένοι όταν έρχονταιγια να παραθερίσουν τη θάλασσα και τα βουνά τρέχουν να χαιρετίσουν Είναι νησάκι έμορφο, μικρό και ξακουσμένο Νυφούλα του Σαρωνικού στα πράσινα εντυμένο Αυτά τα προϊόντα έφθαναν για να περάσει η οικογένεια όλο το χρόνο, χω­ ρίς μεγάλη χρηματική δαπάνη, ενώ, ενδεχομένως, δεν είχαν σκεφθεί ότι μπο­ ρούσαν να εκμεταλλευθούν τις υφιστάμενες πηγές και να κερδίσουν χρήματα με την πώληση του περισσεύματος των προϊόντων τους, εκτός από μικρές ε­ ξαιρέσεις και σε μικρές ποσότητες, χωρίς οργάνωση, τεχνικά μέσα και επίβλε­ ψη, αλλά και με ασθενική και ανεπαρκή καθοδήγηση και προστασία. Η απα­ σχόληση στην γεωργία απαιτεί κατάλληλο έδαφος, ικανές ποσότητες νερού και εργατικά χέρια. Από τις προϋποθέσεις αυτές υστερούσαν στο άφθονο νε­ ρό. Στην Αίγινα ανέκαθεν υπήρχε αυτό το πρόβλημα. Όμως η σοφία της φύσε­ ως και των προγόνων μας, οι οποίοι έλεγαν «ουδέν κακόν αμειγές καλού» απέ­ δειξε ότι και με το λιγοστό νερό που διέθεταν, τα φυτά και τα δένδρα τους έδιδαν πολύ νόστιμα προϊόντα.

•

ς-\ Τις διαπιστώσεις αυτές ενισχύει και m Ι αποδεικνύει η μελέτη και κρίση των σχοληθέντων συστηματικά με την ιI στόρια της Αιγίνης και τα συναφή προΐ]ματα βιοποριστικής ασχολίας των | Αιγινητών, ως αγροτών, και των οποίων |· οι απόψεις καταγράφονται στα συγγραg§ §' φικά και ερευνητικά έργα των. Νομίζω, ρ δε, ότι συμφωνούν όλοι στα βασικά θέ­ ματα. Συγκεκριμένα:

1) Η αείμνηστη Γεωργία Π. Κουλικούρδη στο βιβλίο της «Αίγινα Ι» (έκδο­ Ο νερουλάς ση Πιτσιλάς Αθήνα 1990) γράφει στην σελ. 30 «...Επειδή όμως διαθέτει και καλλιεργήσιμη έκταση μπορεί να συντη­ ρήσει, όπως ανέφερα, ένα μόνιμο πληθυσμό ». Στην σελ. 37: «Το κλίμα είναι •

μεσογειακό, ξηρό και υγιεινό από τα καλύτερα της Ευρώπης». Στην σελ. 39 «Τα τρεχούμενα νερά είναι ελάχιστα. Ποτάμια φυσικά δεν υπάρχουν. Παλαιό­ τερα οι περιηγητές μιλούν για κάποια ρυάκια [...] Η Αίγινα είναι ξερή, αλλά όχι ολότελα άνυδρη ». Στην σελ. 44 «Τα βουνά και τα λιβάδια της Αίγινας σκε­ πάζονται από μια πλούσια και ποικίλη χλωρίδα. Τα είδη των φυτών έχει μελε­ τήσει και καταγράψει ο Θεόδωρος φόν Χελδράϊχ (Heldreich Γερμανός βοτανο­ λόγος, που γεννήθηκε στην Δρέσδη της Σαξονίας το 1822 και απεβίωσε στην Αθήνα το 1902). Αναφέρει ότι η χλωρίδα της Αίγινας μοιάζει με της Αττικής, 110

της Πελοποννήσου και των.Κυκλάδων». Έχει καταγράψει 576 είδη. Στην σελ 45 «Για την πανίδα» ο J. Giraud [Πρόξενος της Γαλλίας στην Αθή­ να) γράφει ότι υπήρχαν άγρια ζώα και πουλιά, αετοί και αλεπούδες που σήμε­ ρα έχουν εξαφανισθεί, ενώ έλειπαν εντελώς οι λαγοί». Ακόμη υπήρχαν πέρδι­ κες οι οποίες σήμερα είναι ελάχιστες και πλήθος άγριο μέλισσες, τρυγόνια, λαγοί και αγριοκούνελα. Στην σελ. 62 «Στα 1667 ο Εβλιά Τσελεπή (Τούρκος περιηγητής) γράφει ότι τα αμπέλια του νησιού είναιπολλά. Αμέτρητες είναι οι ελιές, λεμονιές και νερατζιές ».0 Giraud, στα 1673, αναφέρει ότι η Αίγινα έβγαζε στάρι, κριθάρι, ρεβύθια, μπαμπάκι, μέλι, κερί, αμύγδαλα, χαρούπια [...] λαχανικά» στη σελ. 65 φυστικιές [...] λινάρι, ριζάρι (που οι ρίζες του χρησίμευαν για την βαφή των νημάτων και υφασμάτων, έδινε ωραίο κόκκινο χρώμα), στη σελ. 66 λάδι, σύ­ κα, κρασί, ρόδια, στη σελ. 67 διάφορα όσπρια, αρακά κουκιά, λαθούρι. Χορτο­ νομές (βίκο, αράκια, βρίζα κ. ά.) φρούτα, ιδίως αχλάδια και βερίκοκα. Στην σελ. 68 γράφει η Γ. Κουλικούρδη για την γεωργία: «Οι πρόκριτοι στα 1827 αναφέρουν ότιτο μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων ασχολείται με την γεωργία, ιδίως των δημητριακών. Αυτό δεν είναι πέρα για πέρα αληθινό. Γενι­ κά όμως η μεγάλη απασχόληση για την γεωργία οφείλεται, όπως έχω αναφέ­ ρει σε δύο λόγους: την οικονομική και δημογραφική υποβάθμιση του νησιού εξ αιτίας των πολέμων και των επιδρομών και στο γεγονός ότι το νησί διαθέτει αρκετά μεγάλη καλλιεργήσιμη έκταση, έτσι ώστε οι κάτοικοι δεν ήταν υπο­ χρεωμένοι ν' αναζητήσουν αλλού αποκλειστικά πόρο ζωής, όπως στα γύρω νησιά και ιδίως στην Ύδρα». Στην σελ. 69: «Ο Θ. Χελδράϊχ γράφει, στα 1898, ότι στις πεδινές περιοχές έβαζαν αμπέλια, ελιές συκιές, αμυγδαλιές. Στις πλα­ γιές των βουνών έσπερναν κριθάρι, όσπρια, λαθούρι, αρακά, ρεβύθια, κουκιά, βίκο. Εξ αιτίας του κλίματος τα σύκα, τα όσπρια και οι ντομάτες ωρίμαζαν πιο πρώιμακαιγινόταν μια μικρή εξαγωγή». «Σήμερα δεν καλλιεργείται πια το σιτάρι, κριθάρι, ριζάρι, μπαμπάκι, λινάρι. Οι συκιές και τ' αμπέλια έχουν σχεδόν εγκαταλειφθεί. Η καλλιέργεια της φυστικιάς έχει εκτοπίσει όλα τα άλλα είδη. Στις ορεινές περιοχές φυτεύουν ακό­ μα ελιές και κάποιες αμυγδαλιές. Ένα μεγάλο μέρος από τα παλιά ορεινά χτή­ ματα μένει ακαλλιέργητο, από έλλειψη νερού, συγκοινωνίας και εργατικών χεριών». Εν συνεχεία στην σελίδα 70 γίνεται μνεία για την εισαγωγή και καλ­ λιέργεια της πατάτας, και στην σελ. 84 για την καλλιέργεια της φυστικιάς, ενώ στην σελ. 9 7 για λιοτρίβια και πατήματα.

2) 0 Κώστας Μ. Σταμάτης στον Α' τόμο του βιβλίου του «Αίγινα Ιστορία Πολιτισμός», Εκδόσεις ΑΙΓΙΝΑ, Αθήνα 1989 γράφει: Στην σελ. 26 «Στην Αίγινα δεν υπάρχουν ποτάμια. Ρέουν μόνο μικροί και μεγάλοι χείμαρροι, που πηγά­ ζουν από τα υψώματα του κέντρου του νησιού και καταλήγουν στην θάλασ­ σα» και εν συνεχεία απαριθμεί τους χείμαρρους με τις ονομασίες τους. «Παλαι111

ότερα το νησί υδρευόταν από πηγάδια και στέρνες. Υπήρχαν επίσης στα ορει­ νά οι ομβροδέχτες, οι λεγόμενοι στην Αί­ γινα μπουρδέχτες. Μέσα σε αυτές τις φυ­ σικές δεξαμενές συγκεντρωνόταν το βρόχινο νερό». Στον Β' τόμο του έργου του Αίγινα Ιστορία-Πολιτισμός», Αθήναι 1998, ο Κώστας Μ. Σταμάτης αναφέρει καθ'όσον αφορά την γεωργία: «Τα παραγώμενα στην Αίγινα προϊόντα ήσαν κλασική ταβέρνα, που, δυστυχώς,

σιτάρ ι, ελιές, σύκα, σταφύλια, κρασί, μέλι

δενυπάρχειταά.

.

,

,

αμύγδαλα, κηπευτικά κ.α. Αλλες ασχο­ λίες των Αιγινητών ήταν η πτηνοτροφία, η εξαγωγή πωρόλιθου κλπ.»

3] Η Σοφία Ν. Σφυρόερα στο έργο της «Αίγινα, πρώτη πρωτεύουσα της νε­ ώτερης Ελλάδας», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002, καθ'όσον αφορά την Γε­ ωργία, αναφέρει: «Στην Αίγινα δεν υπάρχουν ποτάμια, μονάχα χείμαροι - τους οποίους οι ντόπιοι ονομάζουν βιρούς- και το καλοκαίρι είναι κατάξεροι, μα τον χειμώνα κατεβαίνουν ορμητικοί, γεμάτοι λάσπη και χαλίκια. Οι πεδινές καλ­ λιεργήσιμες εκτάσεις του νησιού απλώνονται στην βορειοδυτική, βόρεια και δυτική πλευρά του, δηλαδή από την πόλη ως τον Μεσαγρό και την Αφαία και από την πόλη ως τον όρμο του Μαραθώνα. Ως την εισαγωγή και διάδοση της καλλιέργειας της φιστικιάς στις αρχές του 20ου αιώνα από τον Ν. Πέρογλου, η Αίγινα ήταν αυτάρκης, καλλιεργημένη μ' αμπέλια, ελιές, συκιές κι αμυγδαλιές, σπαρμένη με σιτάρι, κριθάρι, όσπρια, ριζάρι, μπαμπάκι και λινάρι ακόμα και στα ορεινά κτήματα. Σήμερα η φιστικιά έχει εκτοπίσει όλα σχεδόν τ' άλλα γε­ ωργικά προϊόντα και το νησί, που κάποτε έμοιαζε με κήπο, αναγκάζεται να κά­ νει εισαγωγές». Στην σελ. 35. «Τα βουνά και τα λιβάδια της Αίγινας καλύπτο­ νται από μια πλούσια και ποικίλη χλωρίδα η οποία είναι προσαρμοσμένη στο ξηροθερμικό κλίμα του νησιού και μοιάζει περισσότερο με την χλωρίδα της Αττικής, ύστερα με της Πελοποννήσου και μετά των Κυκλάδων...» Εν συνεχεία η συγγραφεύς αναφέρεται στα χαρακτηριστικά είδη των φυτών στην Αίγινα, μεταξύ των ο οποίων και ο κρόκος (η ζαφορά) για τον οποίον ο Θεόφραστος στο βιβλίο του «περί οσμών» γράφει «Όλα τα μύρα, όλα τ' αρώματα αναδίδο­ νται από τα λουλούδια και τα φύλλα [...] κι ανάμεσα σ' αυτά ο κρόκος, ο πιο ό­ μορφος της Αίγινας και της Κιλικίας» 4} 0 Ν.Γ. Λίσβας, στο θαυμάσιο έργο του με τίτλο «Γαρουφιάς», περιγρά­ φει σε διάφορα σημεία αυτού ταπροϊόντα καιτα ζώα της Αιγίνης, όπωςπ.χ. Στην ραψωδία Γ στ. 7 : «Έχει αργαλειούς, εληές, συκιές, φούρνο, κρασί κι αλώνι και είναι στο εμπόριο της κοπριάς η μόνη».

Και στην ραψωδία Η στ. 8 : «Εκεί ευρήκανήσυχη να βόσκη την Γαρούφω Με συντροφιά σε μια συκιά ένα μεγάλο Μπούφο». (ΚΑ 1947-1-18 και 19). Το έτος 1947 εξεδόθη το περιοδικό «Κήρυξ της Αιγίνης» του Αιγινήτου δι­ κηγόρου Ιωάννου Βασ. Λυκούρη, από την Κυψέλη [πρώην Χαλασμένη] της Αι­ γίνης εις το οποίο εδημοσιεύοντο, άρθρα και μελέτες ειδικών ή άλλων ασχοληθέντων με θέματα που αφορούσαν την ζωή και τις βιοποριστικές κυρίως δραστηριότητες των Αιγινητών, ιδίως εκείνων που ευρίσκοντο σε παραγωγι­ κή ηλικία. Έτσι βλέπουμε τις προσπάθειες του περιοδικού, για κάθε θέμα χω­ ριστά, όπως καταγράφονται στις σελίδες του: 0 Πολ. Μηχανικός και καθηγητής του Ε.Μ. Πολυτεχνείου Δ.Ν. Φουντούλης σε άρθρο του με τον τίτλο «Η αύξησις του Αιγινητικού εισοδήματος καιη ολο­ κληρωτική αξιοποίησις της νήσου» που εδημοσιεύθη στον Κήρυκα της Αιγίνης (1947-2-2), μεταξύ των προτάσεων του για την αναδάσωση, την αύξηση της ποσότητος του διαθεσίμου ύδατος, τον εξευγενισμό των γεωργικών προϊό­ ντων της νήσου, την προσπάθεια αυξήσεως της οικόσιτου πτηνοτροφίας και κτηνοτροφίας, για την θάλασσα ως πηγή πλουτισμού, για τον μεταλλευτικό πλούτο της νήσου, για τον τουρισμό κλπ., αναφέρει κατά λέξιν «"Οπως μοι διηγήθησαν οι παλαιότεροι, πρό του 21, τα βουνά της νήσου ήσαν κατάφυτα και μάλιστα από κέδρους. Εγώ ο ίδιος περιτρέχων την Νήσον έφιππος, πολλάκις παρετήρησα εις τας πλαγιάς, ξηρών σήμερον βουνών, κορμούς σύρριζα κομ­ μένων δένδρων καλώς ακόμη διατηρουμένων. Όλον αυτόν τον δασικόν πλούτον, κατέστρεψαν πρόσφυγες οι οποίοι κατέφυγον εις την νήσον κατά την επανάστασιν (εννοεί του 1821) και έκτοτε όχι μόνον δεν ηυξήθη ο πλούτος αυτός, αλλά καιγίνεται ολιγώτερος». Και συνεχίζει με τις κρίσεις, τα συμπερά­ σματα και τις προτάσεις του. Εδώ αξίζει να ση μειωθεί ότι έγιναν προπάθειες και προτροπές για την ανα­ 1 δάσωση, από τον Κήρυκα της Αιγίνης (1947-11/12-17) , αλλά και από τους μαθητάς του Γυμνασίου οι οποίοι με εξαιρετική ευχαρίστηση ανέλαβαν με προθυμία καιχαρά να εργασθούν και εργάσθησαν για την αναδάσωση του νη­ σιού μας ακόμα δε και από την συμβολή των καθηγητών τους, αλλά και του γε­ ωπόνου της περιοχής (1948-13/14-31), όπως και από την Τουριστική Επιτρο­ πή (1948-17-86). Η (πρώην Χαλασμένη) νύν Κυψέλη παράγει σύκα, σταφύλια, λάδι, αμύγδα­ λα, φιστίκια, κρασί ρετσινάτο (την ωραία Χαλασμενιώτικη ρετσίνα) η ποσότης των οποίων δεν μπορεί να προσδιορισθεί διότι εξαρτάται από τις καιρικές συνθήκες, όπως λέγουν οι κάτοικοι «αν πάει καλά η χρονιά». Η παραγωγή βέ­ βαια δεν είναι μεγάλη (1949-28-63). Η Αίγινα είχε γεωπόνον (1949-29-84), είχε την βοήθεια της Αγροτικής

Τραπέζης (1947-3-8), είχε ακόμα και Γεωργικό Συνεταιρισμό (1947-3-10), αλ­ λά και βιβλία σχετικά με τους γεωργούς και τους καλλιεργητάς, τα οποία μπο­ ρούσαν οι ενδιαφερόμενοι να συμβουλεύονται (1949-33-148). Για τα κατ' ιδίαν προϊόντα της Αιγίνης πηγές είναι οι ολοκληρωμένες μελέτεςπου αναφέρονται στην αρχή αυτής της προσπάθειας, τα άρθρα που εδημοσιεύθησαν στον Κήρυκα της Αιγίνης και σε άλλα έντυπα, αλλά και έμμετρα δη­ μιουργήματα γνωστών και αγνώστων λαϊκών ποιητών με τα οποία πλουτίζονται οιγνώσεις μας, ΓιαταχόρτατηςΑιγίνης; Αγνώστου: Πορίχι, μαυροπόριχο μες' από τη Βαγία Κι ασκάθαρε του Μεσαγρού, που τρώεις τα ψωμία (1947-10-4) Της γνωστής λαϊκής ποιήτριας, Ασπασίας Γκίκα ,από την Κυψέλη (πρώην Χαλασμένη) της Αιγίνης εις την οποίαν οφείλει πολλά η Αίγινα για τις πληροφορίεςπου μας άφησε με αυτόν τον χαριτωμένο τρόπο (1949-27-42). Οι ονομασίες των χόρτων της Αιγίνης Τώραχειμώνας έπιασε Ήλθαν τα πρωτοβρόχια Στο Μούλος θα πηγαίναμε παρέαγιαταχόρτα Θα βγάζω κάνα κάρβουλα αζούματα και βρούβες βοϊδόγλωσσες μοσκάγκαθα γλυκάνισο, πικρούλες. Κάτω στην ακροθαλασσιά είναι οιπικραλίδες σφογγοί, μαρίες, ασκόλιαμπρα σέπλα και καλκατσίδες. Θα βρούμεπετρομάρουλα λαψάνες, μεραλίδες σκαγκάτσα, γαϊδουράγκαθα σανίδες, καρδαμίδες πρασουλίδες και αμπέλουχα μαστίχες, μπαμπακάκια βρομούσες, αγριολεπαντιές μεγκουνίδες, κοπανάκια.

114

Για το ξελάκωματων αμπελιών δημοσιεύθηκαν τα άρθρα του αντιστράτη­ γου έ. α. Γ. Ν. Μπήτρου (1947-2-15) και για το ξεφύλλισμα των κλημάτων (1947-3-8]. Τις ονομασίες των σύκων μας άφησε η Ασπασία Γκίκα (1949-32-134). Τα σύκα Θαπούμε καίγια τις συκιές Πόσων ειδών τα σύκα Τα πρώιμα, τα κόκκινα Πούχαν γεύση καιγλύκα Μαύρα και μαντουλάδικα Δίφοραζαχαράτα Βασιλικά και Κρητικά Ξυνά και μυρωδάτα. Γιατοντρύγο έχουμε έναποίηματουΙΩΒ (1949-32-132). Βακχίδες οργιαστικά τραβάνε το χορό Γύρω απ' του Θεού Διόνυσου το θρόνο Γιορτάζουν στέφανο μένες με καρπό (Άλικο ή Ξανθό) το νέο οινοφόρο χρόνο. Κοπέλλες ξανθές- μελαχρινές Τρυγούν στ'αμπέλιατο σταφύλι Καλάθ ια γεμίζουν χαρωπές Και κουβαλάνε με τραγούδια τα'άγιο-φύλλι Καιοιπατητάδεςηλιοκαμένοινηοί Γεροί σαν το σκληρό τ' ατσάλι Πατάνε με ζωή και τραγουδούν κι αυτοί Στέλνοντας το χυμό για το βαρέλι Κι ο ταβερνιάρης με χαρά κρυφή Προσμένειτον καιρό για νατ'ανοίξει Τογιοματάριτηςχαράςμακαιτουπόνου Ναπιούνε οι μπεκρήδες οιπαληοί Και να φωνάξουνε τσουγκρώντας και του χρόνου. Για της Μουστιές έγραψε άρθρο η Ευτυχία Κυριακίδη (1948-22-164), και περιγράφει την διαδικασία του πατήματος των σταφυλιών, με τοπικές ιστο­ ρίες και χωρατά. Για τον οίνο σαν στοιχείο εξελίξεως του πολιτισμού έγραψε μια σειρά άρθρων ο χημικός-οινολόγος Αντ. Παυλάκης, διπλωματούχος του 115

Πανεπιστημίου της Λυών, ο οποίος διά της μελέτης του δίδει μίαν εικόνα της μεγάλης επιδράσεως την οποίαν είχε ο οίνος επί της εξελίξεως του πολιτισμού.

(1947-1-13),(1947-2-18),(1947-4-12),(1947-7-13),(1947~11/12-20).Στην προσπάθεια του Κήρυκος της Αιγίνης για την βελτίωση των συνθηκών ζωής των Αιγινητών βρίσκουμε την ιδέα για την δημιουργία Εργοστασίου Οινοπνευματοποιίας (1949-27-51). Αλκοολικός (1949-25-11) Με ένα ζεστό άρθρο του, στον Κήρυκα της Αιγίνης, ο αείμνηστος γιατρός Γρ. Κ. Γαλάνης επεχείρησε να εξηγήσει από ιατρικής και κοινωνικής απόψεως, αλλά με απλά λόγια, στους αγαπημένους του Αιγινήτες ποιος είναι αλκοολι­ κός, ποία είναι τα συμπτώματα της ασθενείας του, τι υφίσταται ο ίδιος και τι δεινά προξενεί στην οικογένεια του και στην Κοινωνία. Και σ'αυτή την περί­ πτωση θέλησε να προσφέρει τις υπηρεσίες του στους Αιγινήτες που τον αγα­ πούσαν και του είχαν εμπιστοσύνη. Οι ασθένειες των δένδρων και η θεραπεία τους Με άρθρο του Κήρυκος της Αιγίνης δίδονται οδηγίες στους ενδιαφερομέ­ νους για την καταπολέμηση των ασθενειών των καρποφόρων δένδρων βερι­ κοκιάς, αχλαδιάς, καστανιάς, κυδωνιάς, μηλιάς, φιστικιάς (ευρύτομον) (19474-9), Υλεζίνος ή Σκολύτις (1947-5-15), ίδιόκερως (1947-6-20) κλπ. αλλά και για την προφύλαξη ανθρώπων και ζώων από τις συνέπειες των φαρμάκων (1947-3-9) καιγια την ψώρα της συκιάς (1947-7-19). Για την σπορά της φιστι­ κιάς (1947-8-20) και την ωφελιμότητα αυτής εδημοσιέυθησαν(1948-16-62) άρθρα του στρατηγού Γεωργ. Ν. Μπήτρου και για την καλλιέργεια των φιστικοδένδρων άρθρον του γεωπόνου Αιγίνης κ. Στυλ. Αάππα. (1948-13/14-25) ό­ πως καιγια την αγκινάρα (1947-1-7) και (1948-23-191). ΓιατηνΑμυγδαλιάεδημοσιεύθηέναποίηματουΙώΒ (1949-26-30) Στο αντικρυνό ληοστάσι Η μικρή αμυγδαλιά Φόρεσε ταγιορτινά της Μεσ'τη βαρυχειμωνιά Ξαναντύθηκε και φέτο Όπως κάθε χρόνο Κι έβαλα στο βάζο Έναν ανθισμένο κλώνο Τι περίεργο στην φύση Ενώ είναι παγωμένη Η πανώρηα αμυγδαλιά Είναι σ' άνθη πλουμισμένη 116

Γιατί φέρνει την ελπίδα Πωςθαξανανθίσειπάλι Στους αγρούς και τους λειμώνες Η αιώνια χλωρίδα. Και για την ανθοκομία δημιουργήθηκε κίνηση με άρθρο του Κήρυκος της Αιγίνης για διάφορα φυτά και άνθη της Αιγίνης κυρίως δε για τους κρίνους της Παναγίας (και τα ζαμπάκια) από τα οποία τόσα εξήγε κάθε χρόνο η Αίγινα (1947-4-19). Η Ασπασία Γκίκα τον Ιούνιο του 1976 έγραψε με τίτλο «Τα άνθη» (αδημο­ σίευτο): Τα ρόδα, τα τριαντάφυλλα, τα κρίνα και ο μόσχος Είναιλουλούδιαέμορφαπουαρέσουντων ανθρώπων Με άνθη γίνονταιγίορτές είναι έμορφο στολίδι Με άνθη πάει ο γαμπρός της νύφης δαχτυλίδι Με άνθη γίνονται χαρές, οιγάμοιτα βάφτισα Με άνθη πάει ο άνθρωπος καιγια τα κυπαρίσσα. Νάταν τα νιάτα δυό φορές, ταγερατιά καμμία Ναήτανε μόνογιατροίχωρίς Νοσοκομεία Πόσες φορές με ζήτησε ο χάρος να με πάρει Μα δεν τον άφησε ο Θεός, πούχει Μεγάλη Χάρη. Όπως όλα τα προϊόντα έτσι και τα Αιγινήτικα έχουν ανάγκη προβολής. Μία μορφή προβολής είναι η δημιουργία εκθέσεως για την οποίαν έγιναν προσπά­ θειες να είναι μόνιμες και σε συγκεκριμένη εποχή και ημερομηνία. Στον Κήρυ­ κα της Αιγίνης υπήρξαν ανακοινώσεις για την οργανωθείσα έκθεση γεωργι­ κών προϊόντων, για την ανάγκη καθιερώσεως αυτής της εκδηλώσεως και τις ελπίδες που γεννώνται στην Αίγινα από την επιτυχία αυτής (1949-32-133), υ­ ποδείξεις για την προβολή των Αιγινητικών προϊόντων (1949-32-135), Συνα­ φής είναι η επιστολή του φίλου της Αιγίνης Μιχ. Περοδασκαλάκη (1949-33154), αλλά και ανακοίνωση για νέα έκθεση λαϊκής χειροτεχνίας (1949-33-167). Από την έρευνα αυτή προκύπτει : 1) ότι η Αίγινα ήταν (και θα μπορούσε να είναι ασφαλώς και σήμερα) αυ­ τάρκης σε αγαθά ώστε να θρέψει όχι μόνο τους μονίμους κατοίκους της, αλλά πολύ περισσοτέρους.

2) ότιτα προϊόντα που παρήγε η γη της Αιγίνηςήσαν άφθονα, και σε ποικι­ λία όσα περίπου παράγειη Ελληνική γη.

3) ότι πολλά από τα προϊόντα της Αιγίνης ήσαν ανωτέρας ποιότητος και γεύσεως, εν σχέσει με όμοια άλλων περιοχών, όπως φιστίκια, κρασί, χόρτα, βε117

ρίκοκα, σύκα, λουλούδια κλπ. Το έδαφος της Αιγίνης διαθέτει διάφοραπετρώματα όπως ο πωρόλιθος και ο ανδεσίτης, διαθέτειχώμα κατάλληλο για την κε­ ραμική και για την παραγωγή τσιμέντου και οι γυναίκες κατασκεύαζαν θαυ­ μάσια κεντήματα ιδίως σε καπανέλι που ήσαν ισάξια ή και καλύτερα, άλλων ευρωπαϊκών χωρών με ανάλογη παράδοση. Οι θάλασσες της Αιγίνης ήσαν πλούσιες σε ψάρια και άλλα θαλασσινά. Το κλίμα είναι μεσογειακό ξηρό και υγιεινό, από τακαλύτερατης Ευρώπης. Μετά την λήξη του τελευταίου παγκοσμίου πολέμου οι εξελίξεις σε όλο τον κόσμο, στην Ελλάδα, όπως και στην Αίγινα ειδικώς, υπήρξαν ραγδαίες. Η συ­ γκοινωνία μεταξύ Αιγίνης και Πειραιώς έγινε συχνή και ταχεία. Εκυκλοφόρησαν περισσότερα από ποτέ άλλοτε χρήματα. Απόδειξιν της διαπιστώσεως αυ­ τής αποτελεί το γεγονός ότι ενώ για αρκετά χρόνια μετά την λήξη του πολέμου, δεν υπήρχε ούτε μία Τράπεζα στην Αίγινα, αιφνιδίως δημιούργησαν υποκαταστήματα οι περισσότερες από τις μεγάλες Τράπεζες της Ελλάδος Εδημιουργήθησαν νέες θέσεις εργασίας, στην ξηρά και στην θάλασσα. Οι γυ­ ναίκες και ιδίως οι νέες βγήκαν από τα σπίτια εργάσθησαν, απέκτησαν δικά τουςχρήματα και κοινωνική υπόσταση. Η ενημέρωση των πολιτών από τις εφημερίδες και τα ραδιόφωνα, για ευ­ χάριστα και δυσάρεστα θέματα υπήρξε πλούσια. Εδημιούργησε όμως και ανά­ λογους προβληματισμούς στους ανθρώπους. Οι εξελίξεις υπήρξαν πολύ δελεα­ στικές. Υπήρξαν υπερβολικές εντυπώσεις και εδημιούργησαν ελπίδες ιδίως στους νέους οι οποίοι λόγω ελλείψεως πείρας, έβλεπαν τα πράγματα με άλλο πρίσμα. Έτσι στην Αίγινα, όπως και σε άλλες περιοχές, τα χωράφια χορτάρια­ σαν, τα αμπέλια, οι ελιές, ξεράθηκαν, τα ονομαστά βερίκοκα της Αιγίνης με το λεπτό άρωμα και το γλυκό κουκούτσι δεν υπάρχουν όπως δεν μπορεί κανείς να φυτέψει βερικοκιά διότι δεν υπάρχει, αντί για κρασί πίνουμε μπύρα και την γνωστή Χαλασμενιώτικη ρετσίνα δεν την εδοκίμασαν οι νέοι, ούτε οι ντόπιοι ούτε οι ξένοι. Οι εξελίξεις και οι πειρασμοί ήσαν τέτοιου μεγέθους και εντάσε­ ως που κατενίκησαν κάθε αντίσταση με αποτέλεσμα να λησμονηθεί η αυτάρ­ κεια της Αιγίνης, οι νέοι να φεύγουν από την Αίγινα και να ασχολούνται με άλ­ λα έργα, εκτός από εκείνα που εγνώριζανή που ευρίσκοντο μπροστά τους, στα πόδια τους. Η Ασπασία Γκίκα σε ποίημα που έγραψε το 1976 για το γνωστό έθιμο του Λειδινού, περιγράφει πολλά από τα προϊόντα της Αιγίνης και θρηνεί για τις με­ ταβολές καιτους νεωτερισμούς (αδημοσίευτο). ΟΑειδινός Της Παναγίας πέρασε και ήρθε του Σταυρού μας Να φιάξουμε το Λειδινό, έθιμο του χωριού μας Τον φίάχνανε τον παλαιό καιρό οιπαππούδες και οιγιαγιάδες

Και τον γυρίζαν τα παιδιά στις γειτονιές ομάδες. ΕφιάχνανετοΛειδινό έβράζανετο στάρι Πηγαίνανεστιςγειτονιέςγεμίζαντοταγάρι Ύστερα το μοιράζανε ο καθένας το δικό του Και τρώγανε στο σπίτι τους όλο ι το μερτικό τους Ελέγανεχρόνια πολλά τσε αποβόλας με υγεία Να έχομε καλή καρδιά, χαρά τσε ευτυχία. Ναγίνουνε τα στάρια μας ναγίνουν το κριθάρι Τα σκόρδα, τα κρεμμύδια μας τα βάνουμε στο αμπάρι Έσπερναν τα χωράφια τους, έκαναν την σοδειά τους Τα στάρια τους, ταλάδια, έβαζαν τα κρασά τους. Τώρατα παρατήσανε, δε σπέρνουν, δεν θερίζουν, Τα αλώνια τα χαλάσανε καιπιά δεν αλωνίζουν. Τα αμπέλια τα εβγάνανε, δεν σκάβουν δεν κλαδεύουν Εργάτες δεν υπάρχουνε να πάνε να δουλεύουν Μας έφαγε η εξέλιξιςκαιη αριστοκρατία" Μας έφαγε ο τουρισμός καιη γραφειοκρατία Με μηχανή αλωνίζουνε, με μηχανή αλέθουν Με μηχανή ποτίζουνε, με μηχανή όλοι τρέχουν. Όλοιγινήκαν ναυτικοί, πάνε με τα καράβια Ερίμαξεη εργατιά, φύγανταπαλληκάρια. Όσο υπάρχει η θεία Ασπασώ θα ζουν τα παλαιά μας Άμα πεθάνει η θεία Ασπασώ πάνε τα παλαιά μας Και τα εύθυμα μας.

Σημ. Συντάκτου: 1) οι εντός παρενθέσεως αριθμοί π.χ. (1947-1-18 και 19) παραπέμπουν εις το περιοδικό «Κήρυξ της Αιγίνης» και σημαίνουν ο πρώτος αριθμός (1947) το έτος κυκλοφορίας του τόμου, ο δεύτερος (1) τον αριθμό του τεύχους του προηγουμένου τόμου και οι αριθμοί (18 και 19) τους αριθμούς των σελίδων του προηγουμένου τεύχους.

119

ΚΕΙΜΕΝΑ ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ - ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Η αιγινήτικη ζωή της Joana - Maria Gorvin, της αξέχαστης ιέρειας της γερμανικής σκηνής Μνήμες από την τριανταπεντάχρονη πολύτιμη φιλία μας... * 1 « να σκοτεινό χειμωνιάτικο απόγευμα •HI του 1994 άφησα πάνω στον τάφο της J L J Joana το τελευταίο μου δώρο: λίγα βό­ τσαλα από τη θάλασσα που βρέχει το αιγινήτικο σπίτι της. Ήμουν μόνη μέσα στο νεκροτα­ φείο του Dahlem στο Βερολίνο, όπου βασίλευε απόλυτη σιωπή κι έπεφτε πυκνό χιόνι, μόνη στην πιο πικρή και άχαρη συνάντηση που είχα ποτέ με την Joana. Την Joana - Maria Gorvin, «το ερωτικό αηδόνι» της γερμανικής σκηνής, την καταξιωμένη καλλιτέχνιδα του θεάτρου με την τόση ευαισθησία και το σπάνιο ήθος, την Or,unr,m,nWorin;fKnnW^y\":^.W'!0

' «Joana μου», ό π ω ς την έλεγα.

Η παρουσία μου στο χώρο αυτό μου φαινό­ ταν σαν θέατρο παραλόγου με κακόγουστο σκηνικό. Ένοιωσα την ανάγκί] να ξεριζώσω από τη γη την Joana, την τόσο ζωντανή, την τόσο ανεξάρτητη καιν' αποδράσουμε στον ήλιο, στη θάλασσα, να ξαναπάμε κάτω από τις ελιές του κήπου της, εκεί όπου τα καλοκαίρια διάβαζε Όμηρο ή με παρακαλούσε να της διαβάζω Καβάφη και Νεγρεπόντη. Εκεί, στο νησί μας, στην Αίγινα! "Ήθελα από καιρό να σας γνωρίσω", μου είχε πει την πρώτη φορά που την συνάντησα σ' ένα καφενεδάκι του λιμανιού. Είχα χαμογελάσει ευγενικά. Η φί­ λη που μας συνέστησε μου είχε πει πως είναι μια γνωστή ηθοποιός και ήξερα πως ο πατέρας μου ήταν γιατρός της μητέρας της, γνωστής πιανίστριας στο Βερολίνο. Η επόμενη φράση της ήταν: «Θα ήθελα να μιλάμε στον ενικό».Ήταν το κα­ λοκαίρι του 1960 στην Αίγινα. Ήταν μόνη της. Περάσαμε μαζί εκείνες τις δια­ κοπές της. Της άρεσε ο τρόπος που ζούσα, τον εύρισκε ριζοσπαστικό για τις ελληνικές συνήθειες. Ακολούθησαν περίπατοι στο λιμάνι και τα χωριά του νησιού, μπάνια στη θάλασσα με πανσέληνο, διανυκτερεύσεις σε κελιά βυζαντινών μοναστηριών με άλλες ελληνίδες φίλες μου. «Τιγυρεύω, εγώ, Μαίρη, ανάμεσα σε τόσες παρ­ θένες;» με ρωτούσε μεχιούμορ. Δεν με είχε αφήσει να υποψιαστώ τη μεγάλη Gorvin. Είχα γοητευθεί από 120

την Joana που έδειχνε τόσο ενδιαφέρον για τη ζωή μου, για τη ζωή των Ελλή­ νων, που προσπαθούσε να βοηθήσει όλους μας με ιδέες, συμβουλές, με ευγενι­ κή κριτική, την Joana που έβλεπε την Ελλάδα να παλεύει να πάρει τη θέση της στον σύγχρονο κόσμο και που το ενδιαφέρον της δεν περιοριζόταν στην Ακρό­ πολη και τον Παρθενώνα. Και στα χρόνια που ακολούθησαν παρακολουθούσα μέσα από τα μάτια της την πρόοδο και τις διαφοροποιήσεις της ίδιας μου της χώρας. «Μαίρη, ξέρεις βρήκα πολύ εξελιγμένα τα χωριά της Πελοποννήσου, στο τελευταίο μου ταξίδι», «τα σπίτια της Αίγινας έχουν περισσότερα λουλούδια τώρα τελευταία», «η κυρά Map ία πήρε, επιτέλους, γυαλιά». Οι συναντήσεις μας τότε γίνονταν πάντα στην Ελλάδα. Επέμενε να πάω στο Αμβούργο να με φιλοξενήσει στο σπίτι της. Παρόλο που δεν είχα συνειδητοποι­ ήσει πόσο διάσημη ήταν, η ιδέα να βρεθώ μαζί της έξω από τον ελληνικό χώρο, με τρόμαζε. Δεν μπορούσε να δικαιολογήσει πως πήγαινα στο Παρίσι χωρίς να καταφέρω να περνώ από κείνη. Με φώναζε «Μαιριλάϊν», «θησαυρέ μου», «ποι­ ητικό μου πλάσμα». Κι όταν αγοράσαμε μαζί στην Αθήνα ένα ελληνικό υφαντό για το φόρεμα της Αγκνες, του ρόλου που θα έπαιζε στο «Όνειρο» του Στρίντμπεργκ, της υποσχέθηκα πως θα πήγαινα να την δω στο «Σάουσπιλχάους» Στο Αμβούργο. Η Joana, άυλη κόρη του Θεού Ιντρας, άφηνε σαν οπτασία τη σκηνή ανεβαίνοντας στον πατέρα της να του μιλήσει για τα πάθια των θνητών. «Δεν είναι τόσο εύκολο να είσαι καλός άν­ θρωπος...Είναικρίμαγια τους ανθρώπους...» Έτρεξα στο καμαρίνι της κλαίγοντας. Μ' έσφιξε στην αγκαλιά της σιωπηλά. Έξω περίμεναν ουρές θαυμαστών που ζητούσαν αυτόγραφα. Τους τα έδι­ νε ευγενικά, με συγκίνηση, χωρίς να δυσανασχετεί. Με την ίδια συγκίνηση με είχε υποδεχθεί στο σταθμό του τρένου μερικές ώρες πριν, φέρνοντας μου κόκκι­ να τριαντάφυλλα. Στην συνέχεια οι συναντήσεις μας γίνονταν σε πολλές πόλεις της Γερμανίας και της Αυστρίας. Την Με την Joana και την άνδρα μου στο σπίτι μας ξανάδα να παίζει κι άλλες φορές. Δεν θα την ξεχάσω στην Αίγινα (πάνω) και στο δικό της (κάτω). στο «Δον Χιλ με τα πράσινα παντελό­ νια» του Τάρσο ντι Μολίνα και στους «Φυσικούς» του Ντύρενματ. Χίλιες μνήμες, χίλια γεγονότα δε­ μένα με την Joana. Οι περίπατοι μας στην Πλάκα με φεγγάρι και στα χιο­ νισμένα χωριά της Βιέννης, οι παρα­ στάσεις στο Ηρώδειο και στην Επί­ δαυρο όπου κάποτε την άρπαξε ο Σολωμός και την ανέβασε στην σκη­ νή να συγχαρεί την Αννα Συνοδινού, χριστουγεννιάτικα τραπέζια στο 121

σπίτι μας αργότερα με τον Άγι και τον Μαξιμίλιαν, τον άνδρα της, ό­ που τα παιδιά μας τους τραγου­ δούσαν τα κάλαντα με τρίγωνα, φαγητό στα ταβερνάκια της Αίγι­ νας όπου έφερνε πάντα σοκολά­ τες στον Βατζούλια και στη γυναί­ κα του, την κυρία Ελένη, 'illul Μιαφοράπουγιόρτασεταγενέθλια του ανδρός της στην τα­ βέρνα του Μπαρούτη, όπου έδω­ σε ένα εκπληκτικό ρεσιτάλ αναφερόμενη στη ζωή της με τον Μαξιμίλιαν -τον πιο δαιμόνιο άν­ θρωπο που γνώρισα!- θυμάμαι ότι ξεχάσαμε στο πορτ μπαγκάζ του αυτοκινήτου μου τα 70 λευκά τριαντάφυλλα που είχε στείλει για το γεγονός ο τότε πρόεδρος της Γερμανίας Βάλτερ Σελ. Κι ό­ ταν τα θυμήθηκα, έτρεχα να τα βάλω, ελλείψει βάζου, σ' ένα ντενεκέ που τύλιξα με αλουμινόχαρ­ το και τον έστησα πριν από το τέ­ λος της γιορτής στο κέντρο του τραπεζιού. Οφηλία (Σαίξπηρ Αμλετ). Κι ύστερα στη Βιέννη, όπου μας κάλεσαν με τα παιδιά, και η Joana αναγκάστηκε να δανείσει πουλόβερ στην Ίριδα, στην οποία είχα επιτρέ­ ψει για πρώτη φορά να κάνει τη βαλίτσα της μόνη της κι εκείνη την γέμισε με δεκατριάμισι παπούτσια!! Και ξέχασε όλα τ' άλλα! Και τον Μιχαήλ να 'χει έ­ μπνευση και να τους τραγουδάει το ηπειρώτικο «Μωρή κοντούλα λεμονιά» και να τον ακούνε ενθουσιασμένοι... Την ξαναβλέπω να κατεβαίνει από το φλάινγκ στην Αίγινα δίπλα στον Μα­ ξιμίλιαν με το βιενέζικο καπελάκι τη ς, με τσάντες και βαλίτσες. Τους περιμέναμε με τον Άγι στο αυτοκίνητο να τους πάμε σπίτι τους, κοντά στο «Δανάη», όπου ένα έρη μο οικόπεδο το είχε κάνει ζούγκλα από πεύκα. Γινό­ ταν πάντα ο ίδιος διάλογος : -Είσαστε ελεύθεροι το βράδυ ; -Είμαστε στη διάθεση σας.

-Είσαστε καλεσμένοι μας.

-Κι αύριο δικοί μας... Μου έφερναν πάντα μια σακούλα με σοκολάτες! Την τελευταία φορά που την είδα στη σκηνή ήταν στο Αούντβιχχάφεν. Είχε τα γενέθλια της και ο Μαξι­ μίλιαν είχε καλέσει όλους τους φίλους της από τις τέσσερις ηπείρους για να 122

της κάνει έκπληξη. Η Joana νόμιζε πως θα έτρωγαν μόνοι κι όταν μπήκε στο ρουφ γκάρντεν του ξενο­ δοχείου, μας βρήκε μαζεμένους γύρω από ένα πιάνο με ουρά, όπου ο αδελφός της, ο γνωστός μαέστρος της ορχήστρας του Ανοβέρου, έπαιζε μια μουσική σύνθεση που την είχε εμπνευστεί από τα γράμματα του ονόματος της: JOANA. Την είχα βρει κουρασμένη και της το είπα. «Σε λί­ γους μήνες θα βρεθώ στο «νησί μου», στην Αίγινα, και θα συνέλθω!» μου είπε. «Όταν φύγεις, πήγαινε να δεις τι κάνει η αγελάδα μου -μια θαλασσινή πέ­ τρα με το σχήμα αγελάδας- δες αν ο κηπουρός φρό­ Εδώ ωριμάζει μια καινούρια Νόρα (Ίψεν), ντισε τα λουλούδια κι αν κλάδεψε την κληματαριά». Μόναχο 1949-2951 Στην τελευταία μας συνάντηση, που έγινε στην Αίγινα είμαστε μόνες μας, όπως την πρώτη ημέρα που την γνώρισα. Την πήρα για φαγητό το βράδυ. Θέλησε να φάμε στον Τάκη, στην Αγια Μαρίνα. Την επο­ μένη έφευγε για Βιέννη κιύστεραγια Βερολίνο, όπου έπαιξε για τελευταία φο­ ρά πριν πεθάνει. Σαν από κάποιο προαίσθημα περάσαμε όλες τις μνήμες της κοινής μας ζωής από την κουβέντα μας. Ήμουν ανήσυχη και, αφού την πήγα την επομένη στο πλοίο, ειδοποίησα το γιο μου, τον Μιχαήλ, να την πάρει από τον Πειραιά και να την συνοδεύσει στο αεροδρόμιο,. Ήταν ο τελευταίος που την είδε από μας, έφαγαν μαζί και φτάνοντας στη Βιέννη, η Joana μου τηλεφώνησεγιανα μου πειπόσο ενθουσιάστηκε με την κουβέντα του. Μετά τις παραστάσεις όλο το χειμώνα στο Βερολίνο, όπου έπαιζε έναν κουραστικό ρόλο σε έργο του Μπότο Στράους, γύρισε στη Βιέννη με σκοπό να έρθει στην Αίγινα. Δεν πρόλαβε! Ένα εγκεφαλικό επεισόδιο την κράτησε «κοι­ μισμένη» για τρεις μήνες κι έπειτα έφυγε χωρίς να ξυπνήσει ποτέ! Η προτομή της βρίσκεται φιλοτεχνημένη από μάρμαρο στην Ακαδημία τε­ χνών του Βερολίνου, της οποίας η Gorvin ήταν μέλος. 0 άνδρας της, ο Μαξιμίλιαν Μπάουερ, χρηματοδότησε ένα μεγά­ λο βραβείο που το παίρνει κάθε τέσσερα χρόνια μια ταλαντούχος ηθοποιόςτης Γερ­ μανίας. Το πρώτο πήρε η Πίνα Μπάους σε μια λαμπρή τελετή της Ακαδημίας στο Βε­ ρολίνο, όπου παρευρεθήκαμε με συγκίνη­ ση όλοι οι παλιοί της φίλοι. Στη διάρκεια αυτή ς τη ς τελετή ς η Γερμανική Τηλεόραση μας παρουσίασε ένα φιλμ μιας ώρας που γύρισε για τη ζωή και το έργο της Joana. Ένα μεγάλο μέρος του φιλμ, στο οποίο η καλλιτέχνης παρουσιάζεται σε διάφορους ρόλους της στο θέατρο, είναι γυρισμένο στην Αίγινα. Δείχνει το λιμάνι, τις αρχαιό­ τητες, το σπίτι που έζησε. Με κάλεσαν και Από τις Μυίγες του Σαρτρ. μένα να μιλήσω εκ μέρους των φίλων της Δεξιά ο μεγάλος σκηνοθέτης Γύργκεν Φέλιγκ 123

και είπα ανάμεσα στ' άλλα, ότι κάθε καλοκαίρι η Joana ξαναδιάβαζε τον Όμηρο κάτω από τις ελιές του κήπου της. Μέσα σ' αυτό το φιλμ μιλούν γι' αυτήν μεγάλοι σκηνοθέτες, μεγάλοι ηθο­ ποιοί καιγνωστοίκριτικοίτέχνης της Γερμανίας. Ένα πολυτελές πολυσέλιδο βιβλίο MMMMMMMMBWM για τη ζωή της Joana - Maria Gorvin εκ­ δόθηκε από τον Langen Müller με συγ­ γραφείς τις Edda Fuhrich και Dagmar Wünsche. Στο βιβλίο αυτό υπάρχουν φωτο­ γραφίες της από τους σπουδαίους ρό­ λους της στις μεγαλύτερες σκηνές των πόλεων της Γερμανίας και της Αυ­ στρίας. Είναι η «Οφηλία», η «Ιουλιέττα», η «Μαρία Στιούαρτ», η «Ηλέκτρα», η «Αντιγόνη», η «Έμπολυ», η «Άγκνες» του Στρίντμπεργκ. Είναι η Joana Maria Gorvin σε όλες τις ηλικίες της ζω­ ής της κάτω από την μπαγκέτα των γνωστότερων σκηνοθετών, όπως ο Φέλινγκ, ο Γκούσταφ Γκρύντγκενς, Κάρλ Χάιντς Στρου, Κουρτ Χόρβιτς. Το 1962 η Gorvin παίζει την «Αντιγόνη» του Σο­ φοκλέους με σκηνοθέτη τον Πέλο Κατσέλη στο Σάουσπιλχάους του Αμβούρ­ γου. Κι ακολουθούν άλλα θεατρικά έργα με γνωστούς σκηνοθέτες. Το 1969 Ο τελευταίος της ρόλος σε έργο του Μπότο Στράους πριν πάθει το η Gorvin σκηνοθετείται στο Αμβούργο εγκεφαλικό όπου την οδήγησε στο κώμα. από τον Πήτερ Στάιν, ο οποίος μιλά με συγκίνηση γι' αυτήν στο φιλμπουγυρίστηκεγιατη ζωή της, ενώ το 1974 η ίδια σκηνοθετεί τη «Δεσποινίδα Γιούλια» του Στρίντμπεργκ παίζοντας τον πρωτα­ γωνιστικό ρόλο. Ο τελευταίος της ρόλος ήταν το 1992 στο «Σλούσκορ» του Μπότο Στράους στο Βερολίνο με σκηνοθέτη τον Λυκ Μπόντυ. Η Joana - Maria Gorvin είχε κάνει άπειρες αναγνώσεις ποιημάτων και απο­ σπασμάτων θεατρικών έργων σεΑκαδημίες, θέατρα και Πανεπιστήμια. Δεν θέλησα να μιλήσω για την καλλιτέχνιδα Joana - Maria Gorvin ούτε ν' α­ ναφερθώ βαθύτερα και πληρέστερα στο έργο της. Το μόνο που θα προσθέσω είναι τα λόγια πολλών ανθρώπων του Γερμανικού θεάτρου που την ονόμασαν «το ερωτικό αηδόνι της σκηνής», την «ανεπανάληπτη Γκόρβιν» και αυτό που είπε ένας κριτικός τέχνης: «Δεν έχω το δικαίωμα να πω πως υπήρξε η καλύτε­ ρη (ή η καλλίστη), αλλά καλύτερη απ' αυτήν δεν υπάρχει». Όταν έγραψα γι' αυτήν ένα μεγάλο άρθρο στο «Βήμα» την 1η Αυγούστου 1964, οιτότε συνάδελφοι με ρωτούσαν πώς πέτυχα τέτοιο «κελεπούρι». Ξανάγραψα για την Joana στα «Νέα της Αίγινας» τη δεκαετία του 60. Μετά 124

το θάνατο της έγραψα γι' αυτήν στην ελληνογερμανική εφημερίδα CHRONICA μετά από παράκληση του Γερμανού ποιητή Dieter Straub. Αυτή τη φορά γρά­ φω για την «Αιγιναία» με σκοπό να θυμίσω την παρουσία της στην Αίγινα σ' αυτούς που την ήξεραν και την αγαπούσαν και σε όσους δεν υποπτεύτηκαν το πέρασμα τη ς από το νη σί μας. Ήταν ένα «πέρασμα» τριανταπέντε περίπου χρόνων, που έφερε στο νησί μας πολλές προσωπικότητες. Ανθρώπους της τέχνης, όπως την κόρη του με­ γάλου Βάγκνερ, της πολιτικής, όπως την Ντορίτα Στρέτερ, ιδιοκτήτρια καθη­ μερινής εφημερίδας μεγάλης πόλης της Γερμανίας και της οποίας ο πατέρας και ο σύζυγος υπήρξαν υπουργοί στην χώρα της. Κοντά της εκτός αυτών γνώ­ ρισα τον Στέφαν Μπέντεκερ, της οικογενείας που έκανε τους χάρτες και τους γνωστούς οδηγούς, τραπεζίτες και καλλιτέχνες. Όλους αυτούς η Joana τους έκανε φίλους της Αίγινας. Ήλθαν και ξαναήλθαν στο νησί μας. Έμαθαν να πίνουν τη ρετσίνα του Μιχάλη στο Μαραθώνα καινατρώνετο μουσακάτου Βατζούλια. Ποτέ δεν πίστεψα μέσα μου πως η Joana έφυγε. Και κάθε φορά που περνώ από το σπίτι της νομίζω πως θα βγει έξω, θα με σφίξει στα χέρια της με κείνον τον ζεστό ενθουσιασμό, το δικό της και θα μου ξαναπεί: «Μα γιατί άργησες να 'ρθεις, θησαυρέ μου»; Και θα μετανιώνω, ακόμα, πάντα, για όσες στιγμές τής στέρησα τη συντρο­ φιά μου αναλώνοντας τον εαυτό μου «στην συνάφεια του κόσμου» χωρίς να χαίρομαι την πολύτιμη συντροφιά της. Η πρόσκληση της Ακαδημίας της Τέχνης του Βερολίνου.

AKADEMIE DER KÜNSTE Joana-Maria-Gorvin-Stiftung Einladung zur Verleihung des Joana-yaria-Gorvin-Preises 1995 an

PINA BAUSCH Sonnabend, 30. September, 11.30 Uhr Hanseatenweg 10, 10557 Berlin-Tiergarten .Pina Bausch hat keinen neuen Stil erfunden, sondern eine neue Realität Körper und Sprache begegnen sich darin anders als zuvor Im Drama oder Ballett Von Budapest bis Tokio dankt man ihr, daß sie einen Weg geatmet hat über eine mögliche, noch rätselhafte Bedeutung von Tanz nachzudenken."

Preisübergabe: Thomas Langhoff Laudatio: Norbert Servos Uraufführung des Films von Helmar Harald Fischer:

Joana Maria Qorvin Ich bin mit Musik

aufgewachsen

Das durch dis Lebens- und Arbeitsgemeinschaft mit Jürgen Fehling geprägte Leben Joana Maria Gorvins repräsentiert einen Abschnitt der NacbkriagsgescMchte deutschsprachigen Theaters rtSS, und Veränderungen.

Als Protagonista des Hamburger Gründgens-Ensembies verlor sie mit dessen Auflösung ihre künstlerische Heimat, s eilte s,ch jedoch der Auseinandersetzung mit den besten Regisseuren der S S £ und konnte schließlichan ,hren Ausgangspunkt, Berlin, zurückkehren - ins Ensemble der Schaubühne Das Rlmportratt der Sorvm gestalteten mit: die Schauspieler Roll Soysen Helmut Grlem Wal,er & h D * o Ä ~ ? ^ " 5 QUadmlUnd ^ " S « i * Regisseure ÏÏÎ Β ndy! Oswaid Dupke Hans Neuenfels, Claus Peymann, Peter Stein und istvàn Szabó: die Kritiker Hellmuth Karasek Günther Ruhte, C. Bernd Suchen ihr Ehemann Maximilian Bauer, ihre S c h v S S » öiücSfe ihre Freundin Mary Gaiani-Gritlcou. (Dauer: 69')

125

ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ

Λίγο πριν το τέλος... Αναδημοσίευση από το Λαϊκό Τραγούδι, τ. 16, Ιούλης 2006 ε τον Μηχάλη Γενίτσαρη (γράφω το όνομα του όπως το υπογράφει ο ίδιος κι όχι όπως το γράφουν οι βιογράφοιτου: Μιχάλης Γενίτσαρης) τηλεφωνηθήκαμε πολλές φορές, για να τον καταφέρω τελικά ν' α­ νταμώσουμε στο σπίτι του και να κουβεντιάσουμε για λίγο. Πριν ένα χρόνο, θ1 ανταμώναμε κατά τις έξι το απόγευμα. Πήγα στα Μανιάτικα, στον Πειραιά (Καλλέργη 71-73), όπου ήτανε το σπίτι του. Χτυπώ το κουδούνι, καμία αντα­ πόκριση. Σε κάποια στιγμή ανοίγειη ξώπορτα. Ρωτώ, «εδώ μένει ο λαϊκός καλ­ λιτέχνης Γενήτσαρης;» «Ναι», μου απάντησαν, «αλλά ίσως λείπει». Στάθηκα έξω από το σπίτιτου δύο ώρες και τον περίμενα. Ήρθε, καθώς τον βαστούσε από το μπράτσο μια νεαρή όμορφη γυναίκα κι εκείνος ακουμπούσε στο μπαστούνι του. Από δυο κουβέντες που είπε κατάλαβα πως ήταν ξένη, βοηθός του. Έβαλε το χέρι της στην τσέπη του, πήρε ένα χαρτονόμισμα και του είπε: «Θα πάγω να πάρω το γάλα σου». Σε λίγο γύρισε και περίμενε να τε­ λειώσει η κουβέντα μας στην ξώπορτα και κατόπι τον πήρε κι ανεβήκανε στο σπίτι, στον πρώτο όροφο. Τον ρώτησα για την Αίγινα κι απάντησε: Το 1952 έκανα μαγαζί με μπου­ ζούκια στην Αίγενα μες στον Ασώματο. Στου Καμπένου το χτήμα το μαγαζί, α­ πέναντι απ' του Παπά. Μετά άνοιξε ο Σκέτος το δικό του, σ' άλλο μέρος. Έπαιζα εκεί μπουζούκι, είμαστε οχτώ νομάτοι. Ήμασταν η καλύτερη κομπανία των Αθηνών εκεί, το μαγαζί δικό μου. Θυμάσαι ονόματα; Έχουν πεθάνει όλοι. Το καλύτερο τσίμπαλο που υπήρχε στην Ελλάδα, είχα τον Βαγγέλη, αυτός πέθανε το 1955. Πέθανε μεγάλος. 0 Κανέλος κιθάρα, ο Βασίλης, ένας μπουζούκι, παλιά παιδιά, που παίζαμε τα χρόνια μαζί, προπολεμικά. Είχα κάνει μια κομπανία εγώ κι άνοιξα ένα μαγαζί εκεί και το βάστηξα δυο χρόνια, απ' το 1952 μέχρι το 1954. Από 'κει το 'κλεισα και ξα­ νάρθα στη δουλειά μου. Πάλι στα μπουζούκια στην Αθήνα, στον Πειραιά, πα­ ντού. 0 πατέρας μου ήτανγέννημα-ανάθρεμα Αιγενίτης, Γιώργος Γενήτσαρης. Αδέλφια έχω άλλα δυο αγόρια και τρία κορίτσια. Έξι παιδιά είμαστε. Εκεί, στην Αίγενα ζούνε όλοι, τ' αδέλφια μου έχουνε χτήματα εκεί χάμου. Εγώ έχω στον Μεριστό, αν πας εκεί, στου Γενήτσαρη θα σου πούνε, τα ξέρουν όλοι, εκεί στον Ασώματο που είχα το μαγαζί εγώ, του Καμένου το μαγαζί Το 'χα το '52 μέχριτο '54, δυο χρόνια. Το'50μέχριτο '52. Μετά εδώ πάλι στα όργανα.

- Μόνος σου έμαθες μπουζούκι; - Μόνος μου,μόνος μου.

Μ

126

- Είχες κάποιο δάσκαλο; - Δεν υπήρχανε μπουζουξή­ δες, δεν παίζανε μπουζούκια στα παλιά. Το μπουζούκι ή­ τανε απαγορευμένο, αναγνώριστο. 0 Μάρκος δού­ λευε στα σφαγεία, ο Μπάτης είχε στου Καραϊσκάκη το μα­ γαζί, εγώ ήμουνα λεβητοποι­ ός 15-16 χρόνια με το μπουζουκάκι κι άρχισα κι έπαιζα μόνος κι έβγαλα το 1935-36, έβγαλα το πρώτο μου τρα­ γούδι "Εγώ μάγκας φαινό­ μουνα", το οποίο γραμμοφώνησα στην «Κολούμπια» το 1937 και το 'χε κάνει δί­ σκο κι ακόμη πουλιέται «ο μάγκας φαινόμουνα», το 'χουνε γραμμοφωνήσει πολ­ λές εταιρείες και πολλά τρα­ γούδια, άλλα κι άλλα, έχω βγάλει εξακόσια τραγούδια.

- Και με τον Χαρίδημο που είσαστε φίλοι; - Με το Χαρίδη μο είμαστε φιλαράκια.

- Και βγάλατε το τραγούδι «Θα σαλτάρω, θα σαλτάρω»; - Το «Σαλτάρω» το 'χω βγάλει μόνος μου το 1942.

- Κάνατε σαλτάρισμα με τον Χαρ ίδη μο; - Ναι, δούλευα στην Αθήνα τότε, στου Βλάχου το μαγαζί, Αχαρνών και Ηπείρου. Τίνα σου πω, τα πάθη μου είναι πολλά. Έχουνε βγάλει πολλά βιβλία, έχουνεγράψει όλοι οι δη μοσιογράφοι. Κι από τα ξένα μέρη, από παντού. Έχου­ νε γράψει όλοι, να πούμε. Τι να σου πω τώρα, να σου πω ιστορία, τι ιστορία να σου πω, έχω δουλέψει σ' όλα τα μαγαζιά του κόσμου. Οι πρώτοι μπουζουξήδες που βγήκαν ήμασταν εφτά οχτώ. Εγώ, ο Μάρκος, ο Ανέστος ο Δελιάς, ο Στέλιος ο Κερομύτης, ο Μπαγιαντέρας, ο Χατζηχρήστος, ο Παπαϊωάννου. Αυτοί είμα­ στε οιπαλιοί μπουζουξήδες. 0 Μπάτης ο Γιώργος. Έχεις πάει στο εξωτερικό; Ολούθε έχω πάει. Τώρα τελευταία ήμουνα στη Γαλλία, έκανα συναυλίες εκείχάμου. Στη Γερμανία έκατσα, επήγαγια έξι μέρες κι έκατσα τρεις μήνες. Δεν μ' άφησαν να φύγω. Έκατσα τρεισήμισι μήνες εκεί χάμου, τίνα σου πω, εκεί βγαίνω δήμαρχος, εγώ. Οι καλύτερες επιτυχίες πού ήτανε; Οι καλύτερες επιτυχίες ήτανε μετά το '40, μετά τον πόλεμο να πούμε, που είχα βγάλει τον «Σαλταδόρο», «Θα σαλτά­ ρω, θα σαλτάρω», «Εγώ μάγκας φαινόμουνα» κι άλλα τραγούδια δικά μου, που κυκλοφορούσαν τότε στην Ελλάδα, εδώ, κι ήτανε πρώτα, πρωτάκουστα. Δηλαδή ο κόσμος τ' άκουγε, του αρέσανε και μέχρι τώρα τα μαγαζιά με τραβά127

νε να πάγω στη δουλειά, αλλά εγώ είμαι άρρωστος. Από πότε παράτησες το μπουζούκι; Τώρα, το 'χω παρατήσει λίγο καιρό. Το 'χω παρατήσει περίπου ένα χρόνο, το 'χω παρατήσει. Έξι μήνες παραπάνω. Ένα χρόνο. Εγώ αρρώστησα. Πέθανε η γυναίκα μου κι από τότες αρχίνησα κι αρρώσταγα. Βγάζεις άλλα τραγούδια; Πώς, έχω βγάλει. Κυκλοφοράνε πολλά τραγούδια δικά μου. Τα διαφημίζουνε και οι τηλεοράσεις. θα τα βρω; Άμα πας στο Μετροπόλ και μπεις μέσα και πεις του Γενήτσαρη τα τραγούδια, θα σου πούνε αυτό, αυτό, αυτό. Τώρα έχω «Ρεμπέτικοι δρόμοι», έχω τις συναυλίες της Γερμανίας, που είναι άλλα. Έχω το «Εγώ μάγκας φαινό­ μουνα», είναι τραγούδι, έχω «0 έρως έχει βάσανα» με την Αλεξίου, έχω με τη Γλυκερία τραγούδια, άμα πας στο Μετροπόλ, εδώ στον Πειραιά, απέναντι από την Ασφάλεια, αν πας μέσα, θα σου πούνε αυτά είναι του Γενήτσαρη, έχει αυ­ τό, αυτό, αυτό. Πολλά CD είναι. Και τι ετοιμάζεις τώρα; Τώρα έχω πολλά τραγούδια ακόμα. Τώρα, μόλις γί­ νω καλά, έχω να κάνω δύο φωνοληψίες, είκοσι οχτώ τραγούδια. Και τους στίχους και τη μουσική; Εγώ, όλα μου τα τραγούδια είναι στίχοι, μουσική και τα λέω μόνος μου. Και μουσική και λόγια και τα λέω μόνος μου... Πού γράφεις εκεί; Εκεί, το περιοδικό λέγεται «Αιγιναία».Αιγιναία; Ναι, θα στο στείλω. Ναι, πρόεδρος είναι ένας Μπόγρης. Ποιος Μπόγρης; Γιατρός, Γιώργος. Α, δεν μπορεί να μη με ξέρει. Σε ξέρει. Το Γενήτσαρη ποιος δεν τον ξέρει; Δεν μπορεί να μη με ξέρει. Το Γε­ νήτσαρη πόσο ι τον ξέρουνε; Άμα πάει από κάτου, στη Δημαρχία, στο καφενείο, που ήταν του Κυριάκου το καφενείο στη Δημαρχία, πέθανε τώρα ο Κυριάκος που είχε το καφενείο εκεί και πεις ποιος ξέρει το Γενήτσαρη, θα μπήξουν όλοι τις φωνές. Ευχαριστώ πολύ και περαστικά σου. Να 'σαι καλά, να 'σαι καλά. Να σου δώσω μια φωτογραφία να με θυμάσαι. Ναι, ναι, φχαριστώ πολύ. Γράψε μου. Φωτογραφία τα ρεμπέτικα στα Εννέα Όγδοα, την οποία πουλάνε κιόλας, την πουλάνε στο Μετροπόλ. Φχαριστώ πολύ. Να πας στο καλό, να πας στο καλό.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στη φωτογραφία που μου έδωσε, έγραφε: Στο φηλο Βασηλη Πλάτανο. Με εκτήμηση Μηχ. Γενήτσαρης. Τη μικρή κουβέντα μαςτη μαγνητοφώνησα στο δρόμο και την αντέγραψα στο χαρτί.

128

ΑΝΝΑΡΟΔΗ*

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΙΓΙΝΑ ΤΡΙΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

Προστατέψτε τα απομεινάρια της βασιλικής της Βάρδιας

Ο

Απόστολος Παύλος, μετά την Αθήνα, δίδαξε τη χριστιανική θρησκεία στην Κόρινθο. Κηρύττοντας στην εβραϊκή συναγωγή της πόλης, κα­ τόρθωσε να πείσει τον αρχισυνάγωγο Κρίσπο, που ασπάστηκε το Χρι­ στιανισμό μαζί με όλη την οικογένεια του. Το 51 μ.Χ. ο Κρίσπος χειροτονήθηκε πρώτος επίσκοπος Αίγινας. Στους επόμενους αιώνες, και ιδιαίτερα μετά την υπογραφή του διατάγμα­ τος των Μεδιολάνων από τους Κωνσταντίνο και Λικίνιο, σταμάτησαν οι διωγ­ μοί καιη νέα θρησκεία εξαπλώθηκε σχεδόν παντού. Το ίδιο έγινε και στο νησί, ό­ που οι Χριστιανοί ήταν, καθώς φαίνεται, πολυάριθμοι, αν κρίνουμε από τις τέσσερις παλαιοχριστιανικές βασιλικές που χτίστηκαν περίπου στη θέση που βρίσκονται σήμερα οι τρεις μεγάλες ενορίες της πόλης (Παναγίτσα, Μητρόπολη καιΑγιος Νικόλαος] και στη Βάρδια. Επιπλέον, μια πέμπτη εκκλησία λειτούργη­ σε στον κατάλληλα διαμορφωμένο ναό του Απόλλωνα στην Κολόνα μέχρι τον 9ο αι. μ.Χ.. Οι δύο από τους προαναφερθέντες ναούς στην Παναγίτσα και τη Βάρδια χρονολογούνται περίπου στην ίδια εποχή, ενώ για τους άλλους μάλλον δεν έχουμε αρκετά στοιχεία, για να εξαγάγουμε ασφαλή συμπεράσματα. Πίσω από την Παναγίτσα μάλιστα αποκαλύφθηκε σχετικά πρόσφατα, ε­ ξαιτίας κάποιων έργων του Ο.Τ.Ε., ένα ψηφιδωτό δάπεδο του 5ου αι. μ.Χ., ίσως από φιάλη ή βαπτιστήριο αλλά, δυστυχώς, δε σώζεταιπια, αφού, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία καιτιςπροφορικές μαρτυρίες, είχε υποστεί σοβαρές ζημιές ε­ ξαιτίας των επισκευών του δρόμου. Και τώρα ας αναφερθούμε λεπτομερέστερα στο ναό που μας απασχολεί σ' αυτή τη σύντομη εργασία. Ακολουθώντας την οδό Παντελή και Αρτέμιδος Κάππου, που περνά μπροστά από την κύρια είσοδο της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, μετά το 2ο Νηπιαγωγείο Αίγινας, συναντά κανείς το περιποιημένο άσπρο εκκλησάκι του Αγίου Μάμαντος, που οικοδομήθηκε το 1961 με έξοδα των Βασιλείου Γ. Κλώνου και Γεωργίου Γ. Ροδίτη. Ακριβώς πίσω από αυτό υ­ πάρχει ένα από τα δύο σημαντικά μνημεία της πρωτοχριστιανικής περιόδου, που σώζονται στο νησί. Πρόκειταιγια τα θεμέλια της βασιλικής της Βάρδιας ή της εκκλησίας της Αγίας Φωτεινής, όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι. Το άλλο είναι το ψηφιδωτό δάπεδο της Εβραϊκής Συναγωγής της Αίγινας, που βρίσκε- * Εκπαιδευτικός 129

ται σήμερα στον αρχαιολογικό χώρο της Κολόνας, ενώ ένα τρίτο σημαντικό­ τατο εύρημα των πρωτοχριστιανικών χρόνων που βρέθηκε στην Αίγινα είναι ο «Ορφέας», ένα εντυπωσιακό μαρμάρινο γλυπτό, που φυλάσσεται στο Βυζα­ ντινό και Χριστιανικό Μουσείο στην Αθήνα. Για τα δύο τελευταία κάνουμε λό­ γο σε ξεχωρ ιστά κείμενα. Η βασιλική της Βάρδιας πρωτομελετήθηκε από το Γερμανό αρχαιολόγο A.M. Schneider και τον καθηγητή Γ.Α. Σωτηρίου στη δεκαετία του1920 και έ­ πειτα από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, που προχώρησε σε μερική ανασκαφή. Χρονολογείται γύρω στον 6ο αι. μ.Χ. και ήταν μια ορθογώνια εκκλησία με σαμαρωτή σκεπή, χωρίς τρούλο, όπως συνηθιζόταν στα χρόνια εκείνα. Το εσω­ τερικό της χωριζόταν σε τρία κλίτη με δυο σειρές από κολόνες και στο βάθος υπήρχε το ημικύκλιο του ιερού, που στις μέρες μας είναι μάλλον το πιο ευδιά­ κριτο τμή μα του ναού. Σ' αυτό αποκαλύφθηκε η βάση της Αγίας Τράπεζας, ενώ στα πλάγια του υπήρχαν δύο δωμάτια, η ΠρόθεσιςκαιτοΔιακονικόν. Από μέ­ σα από την κόγχη του ιερού φαίνονται τα κατάλοιπα δυο χτιστών πεζουλιών, που προϊδεάζουν για την ύπαρξη του Συνθρόνου. Αν ισχύει αυτό, στα πεζούλια κάθονταν οι ιερείς γύρω από το θρόνο του επισκόπου. Επίσης, πιο μπροστά φαίνονται η κολόνα - βάση και τα ίχνη του χτιστού τέμπλου που ήταν χαμηλό, αφού κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες οι διαδικασίες που λάμβαναν χώρα στο ιερό πραγματοποιούνταν σε κοινή θέα. Το τέμπλο ήταν καλυμμένο με θωράκια που εκείνη την εποχή έφεραν, συνήθως, το χριστόγραμμα ή διακο­ σμούνταν με φυτικά ή ζωικά ανάγλυφα. Έξω από το ναό αλλά και κάτω από το δάπεδο του ανακαλύφθηκαν ένας λακκοειδής και δύο καμαροσκεπείς τά­ φοι, που, κατά πάσα πιθανότητα, ανήκαν σε επιφανή πρόσωπα (ίσως σε ιε­ ρείς). Κάπου κοντά στην εκκλησία θα πρέπει να υπήρχε κάποιο ιδιαίτερο κτί­ σμα με μια μεγάλη δεξαμενή νερού, το Βαπτιστήριο, αφού οι Χριστιανοί εκείνα τα χρόνια βαπτίζονταν σε μεγάλη ηλικία. Στις ανασκαφές ανακαλύφθηκαν χάλκινα νομίσματα της εποχής του αυ­ τοκράτορα του Βυζαντίου Ηρακλείου κι έτσι μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η θρησκευτική ζωή στην εκκλησία συνεχιζόταν κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 7ου αι. Η καταστροφή επήλθε αργότερα (κατά τον 9ο - ΙΟοαι.), πι­ θανότατα από πειρατικές επιδρομές, ενώ τα υπόλοιπα τα ανέλαβε ο πανδαμάτωρ χρόνος. Τα παραπάνω μπορεί να είναι αρκετά γνωστά, τουλάχιστον σε όσους αγα­ πούν την τοπική ιστορία, αφού έχουν γραφτεί από καταξιωμένους επιστήμο­ νες, όπως η αείμνηστη Αιγινήτισσα ιστορικός Γεωργία Κουλικούρδη, ο αρχαιο­ λόγος Χαράλαμπος Πέννας και πρόσφατα (2009) ο φιλόλογος Σοφοκλής Γ. Δημητρακόπουλος στην εμπεριστατωμένη μελέτη του Χριστιανική Αίγινα. Εκείνη όμως που θαπρέπειναγίνειγνωστή στο ευρύ κοινό είναιη σημερινή ά­ θλια και εξευτελιστική κατάσταση στην οποία έχειπεριέλθειτο μνημείο καιγι' αυτό άλλωστε επιλέχτηκε ο συγκεκριμένοςτίτλος. Η Αίγινα, ως γνωστόν, είναι διάσπαρτη με μνημεία όλων σχεδόν των ιστο­ ρικών εποχών, όπως της αρχαιότητας (Κολόνα και Αφαία), της βυζαντινής και - κυρίως -μεταβυζαντινής περιόδου (Όμορφη Εκκλησία, Παλίαχώρα) αλλά και νεότερα (τα καποδιστριακά κτίρια). Τα περισσότερα απ' αυτά έχουν αφε130

θεί στην τύχη τους. Έτσι τα βλέπουμε χρόνο με το χρόνο να εγκαταλείπονται, να φθείρονται, να καταρρέουν. Τη στιγμή που γράφεταιτο κείμενο αυτό ό,τι απέμεινε από την παλαιοχρι­ στιανική βασιλική της Βάρδιας κατακλύζεται από ξεροχόρτα και σκουπίδια, ενώ κάποιος που καθάρισε το κτήμα του δε δίστασε να σωρρεύσειτην ξερονομή δίπλα και πάνω στο υπάρχον συρματόπλεγμα. Λείπει ακόμη και η ταμπέλα που είχε τοποθετηθεί κάποτε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και ενημέρωνε τον επισκέπτη ή τον περαστικό γι' αυτό που έβλεπε. Η μια από τις τέσσερις πλευρές του χώρου της βασιλικής δεν είναι περιφραγμένη. Έτσι ο καθένας μπορεί να μπαίνει καινά βγαίνει όποτε θέλει, να μετακινεί τις πέτρες, αθέλητα ή θελημένα, και- γιατί όχι;- αν τις χρειαστεί, να τις χρησιμοποιήσει, για να επι­ σκευάσει τη μάντρα του. Κάτι παρόμοιο δεν είναι διόλου εξωπραγματικό, α­ φού έχει συμβεί στο παρελθόν, όταν πολλά αρχιτεκτονικά μέλη που ανέφερε ο Σωτηρίου είχαν χαθεί, όταν ανέλαβε να μελετήσει το μνημείο η Αρχαιολογική Υπηρεσία. Η περιοχή τριγύρω είναι κατοικημένη και πιθανόν γι' αυτό να σώ­ ζεται η κατάσταση ως προς το τελευταίο. Στον πολύπαθο αυτόν ιστορικό χώ­ ρο έτυχε κατά την επίσκεψη μας να δούμε τρεις μπάλες. Εκτός, λοιπόν, των άλ­ λων δεινών που υφίσταται, βγάλαμε το συμπέρασμα ότι χρησιμοποιείται και ως... παιδική χαρά! Δυστυχώς, τα παιδιά μιμούνται τις συμπεριφορές και τα πρότυπα των ενηλίκων. Ακολουθούν τα βήματα της άγνοιας και της έλλειψης σεβασμού γιατα μνημεία,τηςαδιαφορίαςκαιτου ατομισμού. Εμείς, από το βήμα που μας παραχωρεί «η Αιγιναία», κάνουμε έκκληση προς τους αρμοδίους, ελπίζοντας να φτάσει σε ώτα ευήκοα καινά δουν με με­ γαλύτερο ενδιαφέρον το πρόβλημα. 0 μικρός αυτός χώρος πρέπει να καθαρι­ στεί και να περιτοιχιστεί έγκαιρα, γιατί διαφορετικά δεν είναι δυνατόν να προστατευτεί, και η δαπάνη, ακόμη και εν μέσω οικονομικής κρίσης, δεν μπο­ ρεί να είναι ιδιαίτερα μεγάλη. Πιστεύουμε πάντως ότι, αν το θέμα καθυστερή­ σει κι άλλο, σε λίγο θα είναι πλέον αργά και θα χαθεί ένα σημαντικό μνημείο του τόπου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ Γιαννούλη Άννα,Αίγινα, 1986 Γιαννούλης Εμμανουήλ (πρωτοπρεσβύτερος), Η Μεγάλη Εκκλησία, ο Μητροπολητικός Ναός της Αίγινας, 1999 (;). Κουλικούρδη Π. Γεωργία - Αλεξίου Σπ.: Αίγινα, οδηγός για την ιστορία και τα μνημεία της. Δημητρακόπουλος Γ. Σοφοκλής, Χριστιανική Αίγινα, γενική και εκκλησιαστική ιστορία, άγιοι, επίσκοποι, πρεσβύτεροι, εκκλησίες, μοναστήρια, εκδ. Παρρησία, 2009. Πέννας Χαράλαμπος, Η βυζαντινή Αίγινα, εκδ. ΥΠ.ΠΟ., Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 2004. www.aeginaportal.gr: Ομιλία Κεσέν Συράκου - Ιωάννη του Ποντιφικιανού Ινστιτούτου της Ρώμης από την εκδήλωση του Μορφωτικού Συλλόγου Αίγινας "Ο Καποδίστριας" στον αύλειο χώρο του Ι.Ν. Αιγινητών Αγίων στις 3/8/09 με θέμα: "Πρωτοχριστιανική Αίγινα".

131

ΑΝΝΑΡΟΔΗ

Η Εβραϊκή συναγωγή της Αίγινας και το εντυπωσιακό ψηφιδωτό της δάπεδο* ι γνώμες για την ακριβή χρονική περίοδο, κατά την οποία εγκαταστά­ θηκαν οι πρώτοι Εβραίοι στην Αίγινα, διίστανται. Ενδεχομένως να ήρ­ θαν κατά τα ελληνιστικά χρόνια ή τη ρωμαιοκρατία. Υπάρχουν όμως σαφείς ενδείξεις ότι αυτοί ήταν αρκετοί κατά τα τέλη του 2 ου και τις αρχές του 3ου αι. μ.Χ., ώστε να συγκροτήσουν μια αρκετά μεγάλη εβραϊκή κοινότητα και να ιδρύσουν συναγωγή. Πιθανολογείται ότι κατέφυγαν στο νησί από κάποιες περιοχές της ενδοχώρας, στις οποίες αντιμετώπιζαν προβλήματα λόγω των ε­ πιδρομών που ήταν συχνότατες, κυρίως από το Βορρά. Ασκούσαν το ιουδαϊκό θρήσκευμα και ανήκαν στους Ρωμανιώτες Εβραίους. Είχαν δηλαδή ως μητρι­ κή τους γλώσσα την ελληνική και έδιναν ελληνικά ονόματα στα παιδιά τους. Δεγνωρίζουμε όμως σχεδόν τίποταγιατη ζωή τους στο νησί. Η συναγωγή της Αίγινας ήταν χτισμένη σε κομβικό σημείο της αρχαίας πό­ λης, δίπλα στον Κρυπτό Λιμένα (πίσω από το ξενοδοχείο Αύρα), στον οποίο «έ­ βλεπε» η πρόσοψη της. Το κτήριο αποτελείτο από τον προθάλαμο, την κύρια αίθουσα (με το υψηλής τέχνης ψηφιδωτό της δάπεδο) και την υπερυψωμένη αψίδα. Στην αψίδα, που βρισκόταν στο ανατολικό μέρος, φυλασσόταν η ειδική θήκη με την Torah ή αλλιώς το μωσαϊκό νόμο, ενώ στην κύρια αίθουσα είχε μέ­ τωπο το αναλόγιο απ όπου διαβαζόταν το ιερό κείμενο και λάμβανε χώρα το κήρυγμα του Σαββάτου. Η θέση του αναλόγιου ήταν στον κενό χώρο της δια­ κοσμημένης με φύλλα κισσού ταινίας του ψηφιδωτού, που χώριζε την αψίδα από την αίθουσα. Κατά τις ανασκαφές του Welter το 1932 η επιστημονική έ­ ρευνα κατέληξε σε σημαντικά συμπεράσματα, μεταξύ των οποίων και στο ότι η συναγωγή οικοδομήθηκε πάνω σε μια άλλη προγενέστερη κι αυτό υποστη­ ρίζεται ότι συνέβη, επειδή η παλιά συναγωγή κινδύνευσε από την άνοδο της στάθμης του νερού, αφού βρισκόταν πολύ κοντά στη θάλασσα. Έτσι θεωρή­ θηκε απαραίτητο να χτιστεί η νέα πάνω στην προηγούμενη, σε ψηλότερο δη­ λαδή σημείο από την επιφάνεια του νερού. Για την ανέγερση της συναγωγής χρειάστηκαν φυσικά χρήματα, αλλά η αποταμίευση χρημάτων ήταν εφικτή για τους Εβραίους μόνο σε περιόδους ασφάλειας και ειρήνης. Άρα το έργο, κα­ τά πάσα πιθανότητα, πρέπει να έγινε πριν από το 350 μ.Χ. και σίγουρα πριν το 415, που ήταν ο χρόνος κατά τον οποίο το κτίσιμο μιας νέας ή ακόμη και η επι­ σκευή μιας παλιάς συναγωγής, χωρίς ειδική άδεια, απαγορεύτηκε διά νόμου. Ο θρησκευτικός αυτός χώρος πρέπει να λειτούργησε για τρεις τουλάχι* Ευχαριστώ το Εβραϊκό Μουσείο Αθηνών και το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο για την πολύτιμη βοήθεια τους.

στον αιώνες (ως τον 7ο αι. μ.Χ.). Έπειτα καταστράφηκε και οι παλαιοχριστια­ νικοί τάφοι που βρέθηκαν στα θεμέλια του μαρτυρούν την εγκατάλειψη του. Τα αίτια που προκάλεσαν την καταστροφή της συναγωγής παραμένουν μέχρι στιγμής σκοτεινά και αδιευκρίνιστα. Σχετικά με το θέμα έχουμε υπ' όψιν μας δύο απόψεις. Η πρώτη υποστηρίζει ότι η καταστροφή και η εγκατάλειψη της συνδέεται πιθανώς με την επικράτηση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρη­ σκείας, γεγονός που ακολουθήθηκε από διώξεις των οπαδών των άλλων δογ­ μάτων. Τότε πολλοί ναοί, που γειτνίαζαν με χριστιανικούς ή χριστιανικά νε­ κροταφεία, ξεθεμελιώθηκαν και αγάλματα αρχαίων θεών κομματιάστηκαν, ύστερα μάλιστα κι από τα σκληρά μέτρα και διατάγματα των αυτοκρατόρων Θεοδοσίου και Ιουστινιανού. Η άλλη άποψη υποστηρίζει ότιη συναγωγή ίσως να καταστράφηκε και να εγκαταλείφθηκε, εξαιτίας κάποιων επιδρομών. Πράγματι, εκείνη την εποχή άρχισε να αυξάνεται η συχνότητα των πειρατικών επιδρομών, γεγονός που προκαλούσε μεγάλη ανασφάλεια στον πληθυσμό. Απ' αυτή την ανασφάλεια ίσως και οι Εβραίοι να οδηγήθηκαν στη φυγή . Άλλωστε σε κάτι παρόμοιο προέβησαν αργότερα και οι υπόλοιποι κάτοικοι του νησιού που ζούσαν κοντά στη θάλασσα. Άρχισαν δηλαδή σιγά σιγά να αποτραβιούνταιπροςτο εσωτερικό του καιγύρω στον 9ο αι. δημιούργησαν την Αίγενα (Παλιαχώρα). Μόλις το 1829 ο Γερμανός ιστορικός και αρχαιολόγος Αούντβιχ Ροζέ, που διεξήγαγε κάποιες ανασκαφές κοντά στον Κρυπτό Λιμένα, διαπίστωσε τυχαία την ύπαρξη της αιγινήτικης συναγωγής, ανακαλύπτοντας, ένα μέτρο κάτω από την επιφάνεια της γης, το ψηφιδωτό της δάπεδο. Το δάπεδο τότε ήταν σε εξαιρετική κατάσταση, όπωςυποστηρίζειη Belle D. Mazur, που υπήρξε συνερ­ γάτιδα του Dr. G. Welter στην ανασκαφή του 1932 και δίνει μια άψογη επιστη­ μονική περιγραφή του σε συνδυασμό με πολλές και ενδιαφέρουσες πληροφο­ ρίες για την ιστορία της μελέτης του από τους ειδικούς . Τότε η κυβέρνηση Καποδίστρια αποφάσισε να χτίσει έναν χαμηλό τοίχο γύρω του, για να το προ­ στατέψει και για να εμποδίσει την ανοικοδόμηση σπιτιών κοντά του ή πάνω του. Επειδή όμως βρέθηκε εκτεθειμένο στα καιρικά φαινόμενα, άρχισε έκτων πραγμάτων να φθείρεται και το κάλυψαν με χώμα. Αποκαλύφθηκε πάλι, για να μελετηθεί πολύ αργότερα, πρώτα από τον Thiersch (1901), έπειτα από τον Furtwangler (1904] και τον Sukenik (1928) και τέλος από τον Welter (1932) που μελέτησε και το αρχιτεκτονικό σχέδιο της συναγωγής, στοιχείο που είχε παραμεληθεί από τους προηγούμενους ερευνη­ τές. Αργότερα πέρασε στην ευθύνη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και τελικά α­ ποκολλήθηκε, μεταφέρθηκε και τοποθετήθηκε στο σημείο που βρίσκεται σή­ μερα, δεξιά καθώς μπαίνει κανείς στον αρχαιολογικό χώρο της Κολόνας. Αυτό έγινε μάλλον για να προστατευτεί από την έντονη οικοδομική δραστηριότητα που είχε αρχίσει να αναπτύσσεται εκείνη την περίοδο στο νησί. Το ψηφιδωτό δάπεδο, ό,τι απέμεινε δηλαδή από την εβραϊκή συναγωγή της Αίγινας, έχει διαστάσεις 13,50 Χ 7,60 μ. και, μολονότι έχειυποστεί σοβαρές φθο­ ρές, εξακολουθεί να φαίνεται σαν έναγοητευτικό μυστηριώδες «χαλί» που συ­ ναρπάζει τον επισκέπτη. Έχει πλούσιες αποχρώσεις αλλά είναι φτιαγμένο κυ­ ρίως από κοκκινωπές, λευκές και μαύρες ψηφίδες και διακοσμημένο με 133

χαρακτηριστικά μοτίβα του 4ου αι.. Το σχέδιο του χρησιμοποιείτο συχνά κατά τα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια, αλλά η τεχνική της συναρμογής μικρών σχε­ τικά ψηφίδων, χωρίς να φαίνεται η συγκόλληση τους, το τοποθετεί χρονικά πριν τη βυζαντινή περίοδο. Αποτελείται από ένα μεγάλο ορθογώνιο παραλλη­ λόγραμμο που εμπεριέχει ένα μικρότερο. Το εσωτερικό ορθογώνιο περιλαμβάνει εναλλασσόμενα οβάλ και κυκλικά γεωμετρικά κοσμήματα εξαιρετικής τέ­ χνης, ενώ το πλαισιώνει μια λευκή «ταινία». Η φαρδιά «κορνίζα» που απομένει από το μεγαλύτερο εξωτερικό ορθογώνιο γύρω από το εσωτερικό κυριαρχείται από ένα μοτίβο, που αναφέρεται από τη Mazur ως σβάστικα, αλλά είναιγνωστό στην ιουδαϊκή παράδοση με την ονομασία κόμβος του Σολομώντα. Ωστόσο εξαιρετικό ιστορικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα κείμενα των δύο επίσης ψηφιδωτών επιγραφών του δαπέδου που σώζονται, λαβωμένες κι αυτές από τον αδυσώπητο χρόνο. Βρίσκονται στην είσοδο της συναγωγής που ήταν στη δυτική της πλευρά. Η πρώτη μάς πληροφορεί ότι η ανέγερση της άρ­ χισε «εκ θεμελίων» από τον αρχισυνάγωγο Θεόδωρο, που διατήρησε το αξίω­ μα του επί τέσσερα έτη, και η δεύτερη αναφέρει ότι η ολοκλήρωση του οικοδο­ μήματος μαζί με την τοποθέτηση του ψηφιδωτού έγιναν από τον επίσης αρχισυνάγωγο Θεόδωρο το νεότερο, που ήταν γιος του προηγούμενου. Αυτή μάλιστα καταλήγει σε μια συνηθισμένη εβραϊκή ευχή - ευλογία σε όλους ό­ σους επισκέπτονταν τον ιερό χώρο της ιουδαϊκής θρησκείας. Τέλος, και οι δύο επιγραφές γνωστοποιούν στον επισκέπτη ότι οι δαπάνες της κατασκευής του οικοδομήματος καλύφθηκαν από τις εισφορές και τις δωρεές των μελών της κοινότητας. Οι επιγραφές είναι οι εξής: α] «Θεόδωρος αρχισυν [αγωγός φ]ροντίσας έτη τέσσερα [φθαρείσαν] / εκ θεμελίων την συναγ[ωγήν] οικοδόμησα προσοδεύ[θησαν] /χρυσίν[ο]ι/ [Ρ]Ε* και έκτων του θε(ού) χρυσίνοι ΡΕ'». β) «Θεοδώρου νεω(τέ)ρ(ου)φροντίζοντ(ος] [εκτηςπρ]ο[σ]όδουτης/συναγ(ωγής) εμουσιώθη. Ευλογία πάσιν [τοιςεισ]ε[ρ]χ[ο]μένοις». Το ψηφιδωτό δάπεδο αποτελεί τη μοναδική απτή απόδειξη της ύπαρξης της αιγινήτικης εβραϊκής συναγωγής και βρίσκεται σε ειδυλλιακό και φυλασ­ σόμενο μέρος. Επειδή όμως θεωρούμε ότι είναι εκτεθειμένο στις καιρικές συν­ θήκες, ελπίζουμε σύντομα να ληφθούν από την υπηρεσία που το έχειχρεωθεί περισότερο ουσιαστικά μέτρα για την επαρκή συντήρηση, την καλύτερη προ­ στασία αλλά καιτην ανάδειξη του. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ Γιαννούλη Άννα, Αίγινα, 1986 Μεσσίνας Β. Ηλίας, Οι Συναγωγές στην Ελλάδα, η αρχιτεκτονική τους και η σχέση τους με τον ιστό της πόλης και την εβραϊκή συνοικία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο - Τμήμα Αρχιτεκτό­ νων - Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας καιΧωροταξίας, Αθήνα 1999.

Mazur D. Belle, Studies on Jewry in Greece 1, printing office "Hestia", Athens 1935. Πέννας Χαράλαμπος, /i/Ju^ffvriVfi^iViva, εκδ.ΥΠ.ΠΟ.,Τ.ΑΠ.Α., Αθήνα 2004. Φρεζής Ραφαήλ Ψηφίδες Ιστορίας του Ελληνικού Εβραϊσμού, Βόλος 2007. www.tofistiki.gr http://e\wikipedia.org/wiki

ΑΝΝΑΡΟΔΗ

0 άγνωστος μας... Αιγινήτης Ορφέας του Βυζαντινού καίΧριστίανικού Μουσείου Αθηνών ι περισσότεροι από μας τους/τις αναγνώστες/-στριες της Αιγιναίας έ| χουμε περάσει από τη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας της ελληνικής πρωτεύουσας και πιθανόν έχουμε δει το εντυπωσιακό μέγαρο της ι­ διόρρυθμης Δούκισσας της Πλακεντίας ή αλλιώς τη βίλα Ιλίσια. Σ' αυτό από το 1930 λειτουργεί το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μου­ σείο. Πόσοι όμως άραγε το έχουμε επισκεφτεί, για να θαυμάσουμε από κοντά τα εκθέματα του καιγιατί θα πρέπει να μας ενδιαφέρει συγκεκριμένα αυτό το μουσείο ανάμεσα σε τόσα άλλα; Η δική μας απά­ ντηση είναι μια: επειδή σ' αυτό εκτίθεται ο Ορφέας από την Αίγινα, ένα υπέροχο πρωτοχριστιανικό γλυπτό που αξίζει την προσοχή μας, όχι μόνο γιατί προέρχεται από το νησί που αγαπάμε αλλά και για άλλους λόγους που θα προσπαθήσουμε να εξηγήσου με παρακάτω. Τα εκθέματα του μουσείου είναι ποικίλα και ση­ μαντικά. Ανάμεσα τους υπάρχει μια πλούσια συλλο­ γή μαρμάρινων χριστιανικών γλυπτών από ερειπω­ μένες εκκλησίες της Αττικής κι εδώ κρίνουμε αναγκαίο να αναφερθούμε εν συντομία στην παλαιο­ χριστιανική γλυπτική που σχετίζεται άμεσα με το θέ­ μα μας καιήταν πλούσια σε ειδωλολατρικά δάνεια. Η παλαιοχριστιανική γλυπτική (4ος - 6ος αι. μ.Χ.) απομακρύνθηκε από τα λιτά αρχαιοελληνικά και τα επιβλητικά ογκώδη ρωμαϊκά αγάλματα και επικεντρώθηκε στα διακοσμητικά ανάγλυφα και στη δημιουργία περίτεχνων μικρών γλυπτών. Στα Ο Ορφέας από την Αίγινα(4ος αι. μ.Χ.) ανάγλυφαχρησιμοποιήθηκαν τεχνικές, όπωςη επιπε(φωτο Ά. Ρόδη, 2009) δογλυφική, η διάτρητη και εκείνη του χαμηλού ανά­ γλυφου, ενώ παρέμεινε έντονη η επίδραση της αρχαιοελληνικής τέχνης. Έτσι ανάμεσα στα χριστιανικά σύμβολα του σταυρού, της κληματίδας, του προβά­ του, κ.ά., μπορούμε να διακρίνουμε σχέδια - δάνεια από την αρχαία παράδοση, όπως μαιάνδρους, ανθέμια, κυμάτια, κ.ά. ' 1. Για την παλαιοχριστιανική τέχνη συνοπτικά βλ. στο Δημητρακοπούλου - Σκυλογιάννη Νικολέττα, Η συλλογή γλυπτών, μαρμάρινα αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά μέλη εξαίρετης τέχνης από τον 4ο 18ο ai, περιοδικό Επτά Ημέρες της εφημερίδας Η Καθημερινή [συγκεντρωτική έκδοση αφιερωμάτων), Μουσεία, τόμος NE', Βυζαντινό Μουσείο, Αθήνα 2003, σ. 24-25.

135

Το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών (φωτο Ά. Ρόδη, 2009)

Όσον αφορά τώρα τα γλυπτά, αυτά παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ως προς την τεχνική με την οποία κατασκευάστηκαν και ως προς τη θεμα­ τολογία τους. ΟιΧριστιανοί καλλιτέχνες, τουλάχιστον μέχρι την εποχή του αυ­ τοκράτορα Ιουστινιανού (527 - 565 μ.Χ.), ήταν φανερά επηρεασμένοι από την τέχνη της κλασικής αρχαιότητας από την οποία αντλούσαν, όπως είδαμε και παραπάνω, στοιχεία με τα οποία «έντυναν» τη χριστιανική τους δημιουργία. Στο μουσείο υπάρχουν μεταξύ άλλων δύο πολύ χαρακτηριστικά δείγματα της δουλειάς τους: ο Καλός Ποιμένας και ο Ορφέας2. Ο Καλός Ποιμένας είναι από μάρμαρο και προέρχεται από την Κόρινθο, χρονολογείται στους πρωτοβυζαντινούς χρόνους (4ος αι.) και θυμίζει έντονα το Μοσχοφόρο, ένα άγαλμα που φτάχτηκε περίπου μιαχιλιετία πριν. Το τελευταίο είναι έργο της κλασικής αρχαιότητας από μάρμαρο του Υμηττού, βρέθηκε στην Ακρόπολη των Αθη­ νών, χρονολογείται μεταξύ 570 - 560 π,Χ. και μπορεί κανείς σήμερα να το δει 3 στο νέο Μουσείο της Ακρόπολης . Το θέμα του Καλού Ποιμένα φαίνεταιπωςήταν συνηθισμένο κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο, αφού συναντάται σε αρκετά γλυπτά τόσο στο Βυζαντινό και Χριστιανικό όσο, κυρίως, στο Αρχαιο­ λογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης αλλά και αλλού. Το μαρμάρινο γλυπτό του Ορφέα από την Αίγινα (διαστάσεων 1,10 εκ. Χ 0,50 εκ. Χ 0,15 εκ.) διατηρείται σε άψογη κατάσταση, χρονολογείται γύρω στον 4ο αι. μ.Χ. και αρκετοί είναι οι επιστήμονες που πιθανολογούν ότιπρόκει4 ταιγια επιτύμβια στήλη . Δυστυχώς, δεν είναιγνωστή ούτεη ακριβής τοποθε­ σία του νησιού στην οποία βρέθηκε αλλά ούτε πώς και από ποιον βρέθηκε και αυτό είναι συνηθισμένο φαινόμενο, ιδίως όταν η εύρεση τέτοιων αντικειμέ­ νων δεν είναι αποτέλεσμα της συστηματικής επιστημονικής εργασίας, που 2. Βλ. Σκλάβου - Μαυροειδή Μ., Γλυπτά του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, εκδ. ΤΑΠΑ, Αθήνα 1999, σ. 25 και 26 αντίστοιχα, και αλλού.

3. Η παρατήρηση δική μου.

4. Βλ Σκλάβου - Μαυροειδή Μ., ό.π., σ. 25, και αλλού.

προϋποθέτει μια αρχαιολογική ανασκαφή. Στη βιβλιογραφία μας όμως εντο­ πίσαμε τη χρονολογία εύρεσης του έργου, που είναι το 18855. Αρχικά πέρασε στην κατοχή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου αλλά, με εντολή του τότε διευθυντή του Β. Στάη, παραδόθηκε το 1915, μαζί με άλλα βυζαντινά και χρι­ στιανικά αντικείμενα, στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο6, 0 Ορφέας της Αίγινας δεν είναι όμως μοναδικός ούτε ως προς το είδος ούτε ως προς τη θεματολογία του. Στην πραγματικότητα παρόμοια γλυπτά έχουν ανακαλυφθεί και σε άλλα μέρη γύρω από τη Μεσόγειο, όπως ο Ορφέας από τις Θέρμες της Leptis Magna, που χρονολογείται στο α' μισό του 3ου αι. μ.Χ. και φυλάσσεται στο μουσείο της πόλης Σάβραθα της Λιβύης, και ο Ορφέας από το Νυμφαίο της πόλης Βύβλου του Λιβάνου, που χρονολογείται στο β' μισό του 3ου αι. μ.Χ. και φυλάσσεται στο Εθνικό Μουσείο της Βηρυτού. Επίσης, το θέμα έχει χρησιμοποιηθεί σε πολλά ψηφιδωτά, όπως για παράδειγμα στο μωσαϊκό από το San Anselmo της Ιταλίας που φυλάσσεται στο Museo Nazionale Romano της Ρώμης7. Ως προς το ερώτημα που τίθεται σχετικά με την περιοχή που βρισκόταν το εργαστήριο όπου κατασκευάστηκαν τα γλυπτά, είναι απίθανο αυτή να ήταν η Αίγινα, αφού δεν έχει βρεθεί τίποτ' άλλο στο νησίπου να μοιάζει μ' αυτά. Επίσης, τα αττικά και τα άλλα εργαστήρια που λειτουργούσαν στην κυρίως Ελλάδας δεν είχαν τέτοια θεματολογία στα έργα τους εκείνη την εποχή. Έτσι OL υποθέσεις και οι έρευνες στρέφονται μοιραία προς τα μικρασιατικά εργαστήρια8, στα οποία πιστεύεται ότι αυτά δημιουρ­ γήθηκαν και από κει διοχετεύτηκαν σε διάφορα μέρη της Μεσογείου9. Για το θέμα που παρουσιάζεται στα γλυπτά αρκετοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι πρόκειται για μια θρησκευτική ποιητική αλληγορία. Με άλλα λόγια θεω­ ρούν ότι ο Ορφέας, αυτή η τόσο αγαπητή και σεβαστή μορφή της ελληνικής μυθολογίας που γοήτευε με τη μουσική του τα άγρια θηρία, χρησιμοποιείται ως μια συμβολική παράσταση του Χριστού που με τη σειρά 0 Ορφέας από την Αίγινα του γοήτευε τους ανθρώπους με το λόγο και τη διδα­ ( κεντρική μορφή (φωτο Ά. Ρόδη, 2009) σκαλία του και τους μετέτρεπε σε οπαδούς της νέας θρησκείας10. Ενισχυτικά αυτής της γνώμης δρα ο ίδιος ο μύθος του Ορφέα που, για να σώσει την Ευρυδίκη του, δε δίστασε να κατέβει στον Άδη. Η κάθοδος (θάνατος] στον Αδη και η άνοδος (ανάσταση) απ' αυτόν θυμίζει έντονα την πο-

5. Σωτηρίου Α. Γεώργιος, Νεώτερος Καλός Ποιμήν του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών, Αρχαιολογική Εφημερίς 1915, σ. 42, εικ. 5 και ση μ. 2.

6. Βλ. Δημητρακόπουλος Γ. Σοφοκλής, Χριστιανική Αίγινα, εκδ. Παρρησία, Αθήνα 2009, σ. 356.

7. Βλ. Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae (LINC) Vili, 1994, σ. 70 - 71.

8. Βλ. στο Στεφανίδου - Τιβερίου Θεοδοσία, Τραπεζοφόρα με πλαστική διακόσμηση: η αττική ομά­ δα (δημοσιεύματα του αρχαιολογικού δελτίου, αρ. 50), έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 1993, σ. 205 (αναφορά στα γλυπτά του Καλού Ποιμένα).

9. Ό.π., σ. 24.

10. Βλ. Σκλάβου - Μαυροειδή Μ., ό.π., σ. 26, Δη μητρακοπούλου - Σκυλογιάννη Νικολέττα, ό.π., σ. 23 (εικόνα καιλεζάντα εικόνας) και σ. 25 και Δημητρακόπουλος Γ. Σοφοκλής, ό.π., σ. 356 - 357, και αλλού.

137

ρεία του Χριστού στον κόσμο11. Υπάρχουν όμως κι άλλα ε­ πιχειρήματα στήριξης της παραπάνω άποψης περί συμ­ βολισμού, όπως για παράδειγμα η ύπαρξη ανάλογης πα­ ράστασης στις κατακόμβες της Ρώμης, στην οποία, όπως και στα γλυπτά, πάνω από το κεφάλι του Ορφέα υπάρχει ένας αετός, που θεωρείται σύμβολο του Χριστού12.

0 Ορφέας του Βυζαντινού Μουσείου που μας απασχο­ λεί εδώ είναι γεμάτος χάρη και πλαστικότητα, ενώ εκπέ­ μπει μια γλυκύτητα, μια γαλήνη, μια φωτεινότητα. Είναι υπερμεγέθης σε σχέση με τα πραγματικά και μυθικά ζώα που τον πλαισιώνουν, σε διάτρητο έδαφος, και μοιάζουν με γιρλάντα. Αυτά τα πλάσματα (που είναι περίπου εικο­ σιπέντε) λες και φτιάχτηκαν απλά για να τον αναδείξουν, πράγμα που θυμίζει έντονα τη χριστιανική εικονογραφία, στην οποία η κεντρική μορφή ζωγραφιζόταν μεγαλύτερη, φωτεινότερη και με εντονότερα χρώματα, για να τονίζε­ ται περισσότερο η σημασία της13. Φοράει σανδάλια με δί­ χαλο και παριστάνεται ντυμένος με ιμάτιο, με λίγες βαθιές πτυχές ανάμεσα στα πόδια, που συγκρατείται στον δεξί ώμο με έναν πλούσιο φιόγκο, ενώ από τη μέση και πάνω είναι ακάλυπτος. Το πρόσωπο του πλαισιώνεται από ένα Ο Καλός Ποιμένας από την Κόρινθο που χρο­ είδος κόμμωσης, που εμφανίζεται στην τέχνη κατά το β' νολογείται στους πρωτοβυζαντινούς χρόνους μισό του 3ου αι. μ.Χ. και μοιάζει με εκείνη των Καλών Ποι­ (4ος αι.] (φωτο Ά. Ρόδη, 2009). μένων, που φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολη14, και το κάλυμμα της κεφαλής του είναι ανατολίτικης προ­ έλευσης. «Κάθεται» με άνεση πάνω στον κορμό ενός δέντρου, ο οποίος αποτε­ λεί τον άξονα στήριξης του γλυπτού15, και κρατά σταθερά με το αριστερό του χέριτη λύρα και μετο δεξί αγγίζει απαλάτιςχορδέςτης. Η γαλήνη του ανθρώπινου προσώπου έρχεται σε αντίθεση με τη βίαιη συμπεριφοράπου επιδεικνύεται από ορισμένα από τα ζώα απέναντι σε άλλα λιγό­ τερο δυνατά. Μ' αυτόν τον τρόπο απεικονίζεται ίσως η ανελέητη πάλη για την επιβίωση στο φθαρτό κόσμο, η υπαρξιακή αγωνία. Ωστόσο η παρηγοριά και η αισιοδοξία είναι παρούσες και βρίσκονται στην ελπίδαγια εξάλειψη του πόνου καινίκη επίτου θανάτου που δίνειοήμεροςκαιαθώος Ορφέας-Χριστός. Το κατώτατο συμπαγές τμήμα του γλυπτού, στο οποίο στηρίζεται όλη η σύνθεση, κοσμείται από διάφορα ανάγλυφα ζώα, όπως ο κοχλίας, ο κριός, η σαύρα, η χελώνα, κ.ά.. Τέλος, στη βάση του γλυπτού υπάρχει η ανάγλυφη πα­ ράσταση ενός ρωμαλαίου λέοντος, που γεμάτος κίνηση και ζωντάνια σπαρά­ ζει ένα ανήμπορο ζαρκάδι. Είναιη προαιώνια τραγική μοίρα όλων των θνητών πλασμάτων, που είναι υποχρεωμένα να αντιμετωπίζουν, μέσα στα μηδαμινά χρονικά περιθώρια της σύντομης ζωής τους και με τις όποιες δυνάμεις διαθέ­ τουν, την καθημερινή πάλη μεταξύ ζωής και θανάτου.

11. Ηπαρατήρηση δική μου.

12. Βλ. http://www.byzantinemuseum.gr//co]lections.php.

13. Ηπαρατήρηση δική μου.

14. Σκλάβου - Μαυροειδή Μ., ό.π., σ. 26.

15.Ό.π.,σ.26.

138

Πέρα όμως από το μύθο η ύπαρξη και άλλων αρχαιοελληνικών επιδράσεων είναι έκδηλη. Έτσι κάποιος μπορεί να διακρίνει τη Σφίγγα (που είναι φυσικά στοιχείο και του αιγυπτιακού πολιτισμού}, το μυθικό, φτερωτό πλάσμα με σώ­ μα λιονταριού και κεφάλι γυναίκας, που οι απαντήσεις στα αινίγματα του έκρι­ ναν τη ζωή και το θάνατο, τον αετό, σύμβολο του Δία αλλά και του Χριστού, τη γλαύκα (κουκουβάγια), σύμβολο της θεάς της σοφίας Αθηνάς, το ελάφι, σύμβο­ λο της θεάς του κυνηγιού Αρτέμιδος κ.τ.λ.. Από την άλλη μεριά ο φρυγικός σκούφος16, το διάτρητο έδαφος καιη παρουσία μιας μαϊμούς και ενός ελέφαντα σταθεροποιούν τη βεβαιότητα της ύπαρξης ανατολίτικων επιδράσεων", ενώ ο καθηγητής Ξυγγόπουλος μιλάει ακόμη καιγια κοπτικές επιρροές18. Όσο όμως κι αν αυτές οι απόψεις έγιναν αποδεκτές από ένα αρκετά μεγάλο μέρος της επιστημονικής κοινότητας, ορισμένοι αρχαιολόγοι εξέφρασαν δια­ φορετικές γνώμες πάνω στο ζήτημα που μας απασχολεί. Έτσι αμφισβητήθη­ καν έντοναη χρήση των γλυπτών του Ορφέα ωςταφικών μνημείων καιη σύν­ δεση του μυθικού Ορφέα με το Χριστό. Σύμφωνα με τους ερευνητές αυτής της ομάδας, δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία, για να υποστη­ ριχτούν τα παραπάνω. ..'..*-Î-;U:.Ï4.- -, ! Η μελέτη μάλιστα σημαντικών αρχαιολογικών ευρη­ μάτων και η συνεκτίμηση τους έδωσαν τη δυνατότητα να αναδειχτούν νέες ενδιαφέρουσες πτυχές του θέματος και άρχισε να φαίνεται η σοβαρότητα της δεύτερης αυ­ τής άποψης που στηρίζεται σε ισχυρά επιχειρήματα και συγκαταλλέγειτον Ορφέα του Βυζαντινού καιΧριστιανικού Μουσείου, τους άλλους παρόμοιους που έχουν βρε­ ψ I P ! * ,m^%^f.->;v-m θεί σε διάφορα σημεία της Μεσογείου και τους Καλούς 'Αλλα ζώα (λεπτομέρεια από τον Ορφέα) Ποιμένες στην κατηγορία των τραπεζοφόρων. Ο όρος (φωτο Ά. Ρόδη, 2009) τραπεζοφόρο χρησιμοποιείται στην αρχαιολογία για κά­ θε τύπο στηρίγματος τραπεζιού που φέρει πλαστική ή άλλου είδους διακόσμηση19. Η ειδική μελέτη, που γρά­ φτηκε από τη Θ. Στεφανίδου - Τιβερίου και πραγματεύε­ ται με μεθοδικότητα τα τραπεζοφόρα με πλαστική δια­ κόσμηση, μας δίνει πλήρη και διαφωτιστικά στοιχεία για το πώς κατέληξαν οι ερευνητές σ' αυτό το συμπέρασμα20. Πρώτος που θεώρησε τον Ορφέα του Βυζαντινού Μουσείου τραπεζοφόρο ήταν ο Κ. Lehmann - Hartleben (1924), χωρίς όμως να αμφισβητήσει τη σχέση του με τη • • • • • θρησκεία, αφού πίστευε ότι αναμφίβολα η χρήση του είχε σχέση με τους χρι­ στιανικούς τάφους. Για να αποδείξει μάλιστα ότι πρόκειται για στήριγμα, προ­ σκόμισε ως αποδεικτικό στοιχείο την εύρεση στη Μεθώνη ενός διονυσιακού συμπλέγματος μαζί με τμήματα πλάκας τραπεζιού. Άλλο ένα θραύσμα τραπε­ ζιού βρέθηκε πλάι σ' έναν «Καλό Ποιμένα» στη Marsa Matruh. Η θεωρία του 21 Lehmann - Hartleben έγινε αποδεκτή παρ' όλα αυτά πολύ καιρό αργότερα .

^W.-^ψ

i-A

SU

1

ι

16. Βλ. Δημητρακόπουλος Γ.Σοφοκλής, ό.π., σ. 356.

17. Η περ ιγραφή και οι παρατη ρήσεις απηχούν την προσωπική μας αντίληψη για το γλυπτό.

18. Δημητρακόπουλος Γ. Σοφοκλής, ό.π., σ. 357.

19. Στεφανίδου -Τιβερίου Θεοδοσία, ό.π., σ. 17.

20. Βλ. στο Στεφανίδου - Τιβερίου Θεοδοσία, ό.π. (στοιχεία απ' όλη τη μελέτη της), και αλλού.

21.Ό.π.,σ.21-22.

139

Μερικοί επιστήμονες μάλιστα τείνουν να αποσυνδέσουν εντελώς τη χρή­ ση των συγκεκριμένων γλυπτών από τη χριστιανική θρησκεία και να τα συν­ δέσουν ακόμη και με ιδιωτικές κατοικίες. Στην άποψη αυτή συνέτειναν καιτα ολόκληρα τραπέζια με τα τραπεζοφόρα τους, που είχαν αποκαλυφθεί σε πλούσια σπίτια της Πομπηίας, και τα οποία, κατά τη Στεφανίδου - Τιβερίου, δε λήφθηκαν καθόλου υπ' όψιν από τους αρχαιολόγους που υποστηρίζουν την πρώτη άποψη που έχουμε ήδη αναλύσει συνοπτικά22. Έτσι ενισχύεται κα­ τά πολύ ο αρχικός ισχυρισμός ότι τέτοιου είδους αντικείμενα μπορεί να χρη­ σιμοποιούνταν και από ευκατάστατους ιδιώτεςγια οικιακές ανάγκες. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι το πολύτομο επιστημονικό έργο Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae (LIMC) στο λήμμα Ορφέας, που υπο­ γράφει η Μαρία-Ξένη Καρέζου, κατατάσσει απερίφραστα τα γλυπτά της Αί­ γινας, της Leptiw Magna καιτης Βύβλου στα τραπεζοφόρα23, ενώ στην ιστοσελίδα του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου υποστηρίζεται ότι πιθανόν αυτά να χρησιμοποιούνταν ως στηρίγματα τραπεζιών αλλά και ως επιτύμβιες στήλες. Όποια πάντως κι αν είναι η επιστημονική αλήθεια, ο Ορφέας (Χριστός ή όχι, επιτύμβια στήλη ή τραπεζοφόρο] είναι, κατά τη γνώμη μας, ένα αριστουρ­ γηματικό έργο, που αποτελούσε κάποτε μέρος του πολιτισμού των παλιών κατοίκων της Αίγινας και ομόρφαινε τη ζωή τους. Σήμερα, που έχουμε περισ­ σότερη ανάγκη παρά ποτέ από ομορφιά μέσα στην τόση ασχήμια και παρακμή που μας περιβάλλει, ο Ορφέας μάς περιμένει στο Βυζαντινό Μουσείο, για να μαςχαρίσειστιγμέςυψηλής αισθητικής απόλαυσης καισπάνιας συγκίνησης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ Δημητρακόπουλος Γ. Σοφοκλής, Χριστιανική Αίγινα, γενική και εκκλησιαστική ιστορία, άγιοι, επίσκοποι, πρεσβύτεροι, εκκλησίες, μοναστήρια, εκδ. Παρρησία, 2009. Δημητρακοπούλου - Σκυλογιάννη Νικολέττα: Η συλλογή γλυπτών, μαρμάρινα αρχιτεκτονι­ κά και διακοσμητικά μέλη εξαίρετης τέχνης από τον 4ο-18ο αι., περιοδικό Επτά Ημέρες της εφημερίδας Η Καθημερινή (συγκεντρωτική έκδοση αφιερωμάτων), Μουσεία, τόμος NE', Βυζαντινό Μουσείο, Αθήνα 2003, σ. 23 - 27.

Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae (LIMC), Villa, (1994), σ. 81 -105. Σκλάβου - Μαυροειδή Μ·., Γλυπτά τον Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, εκδ. ΤΑΠΑ, Αθήνα 1999. Στεφανίδου - Τιβερίου Θεοδοσία: Τραπεζοφόρα με πλαστική διακόσμηση: η αττική ομάδα (δημοσιεύματα του αρχαιολογικού δελτίου αρ. 50), έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 1993. Σωτηρίου Α. Γεώργιος, Νεώτερος Καλός Ποιμήν του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθη­ νών, Αρχαιολογική Εφημερίς 1915.

22.Ό.π.,σ.24.

23.LINC,ó/rr.,a.94.

140

Ward Philip: Sabratha, a guidefor visitors, The Oleander Press, 1970. http://www.byzantinemuseum.gr/collections.php http://www.aeginaportal.gr, Ομιλία Κέσεν Συράκου - Ιωάννη του Ποντιφικιανού Ινστιτού­ του της Ρώμης από την εκδήλωση του Μορφωτικού Συλλόγου Αίγινας "Ο Καποδίστριας" στον αύλειο χώρο του Ι.Ν. Αιγινητών Αγίων στις 3/8/09 με θέμα: "Πρωτοχριστιανική Αίγινα".

Ευχαριστώ α) τον κο Αντώνιο Τσάκαλο, υπεύθυνο του Βυζαντινού και Χριστιανι­ κού Μουσείου Αθηνών, για την άδεια που μου εξασφάλισε για τη φωτογράφιση των γλυ­ πτών (Καλού Ποιμένα και Ορφέα) και ιδιαίτερα για τη σημαντική κι ευγενική βοήθεια του και β) τον αγαπημένο μου φίλο Προκοπή Μιχαηλίδη, υποψήφιο διδάκτορα του Πανε­ πιστημίου της Χαϊδελβέργης, για τις πληροφορίες που έκανε τον κόπο να συγκεντρώσει γιαχάρη μου και για τις εποικοδομητικές συμβουλές του.

Το κάτω μέρος της βάσης του γλυπτού κοσμείται με ανάγλυφα ζώα, όπως ο κοχλίας, η χελώνα κ.ά. και το μεσαίο μέρος με παράσταση ρωμαλαίου λέοντας που κατασπαράσσει αντιλόπη (φωτο Ά. Ρόδη, 2009)

ΔΗΜ. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ*

Κριτική παρουσίαση της ποιητικής συλλογής του Σπύρου Ραδίτσα «Ο Διαβάτης»

•Φιλόλογος 142

ποιητική συλλογή «Ο Διαβάτης» του Σπύρου Ραδίτσα (Σ.Ρ.), κατοίκου Αίγινας από τριακονταετίας, δεν είναι μόνο ένα στοιχείο στα πολιτι­ στικά δρώμενα του νησιού, αλλά παρουσιάζει και γενικότερο ενδιαφέ­ ρον. Η ερμηνευτική προσέγγιση που θα ακολουθήσει αυτό το δεύτερο επιχει­ ρεί να καταδείξει. Η συλλογή περιλαμβάνει 31 ποιήματα. Τα ποιήματα αυτά κατανέμονται, από τον ίδιο τον ποιητή, σε τρία μέρη. Η διάκριση των μερών γίνεται με κριτή­ ριο το θεματικό τους άξονα: Τα ποιήματα του α' μέρους είναι εμπνευσμένα απ' τη θάλασσα, το ταξίδι και τις ναυτικές εμπειρίες. Άλλωστε, ο ποιητής υπήρξε καπετάνιος. Το β' μέρος περιλαμβάνειποιήματαπου είναι εμπνευσμένα απ' το «μόχθο της Ζωής». Ως «μόχθος», κατά το μάλλον, εννοείται ο τίμιος κάματος που δημιουργείτις αξίες αλλά και αντίσταση στις φθοροποιούς δυνάμεις. Το γ' μέρος περιλαμβάνει ποιήματα εμπνευσμένα απ' τη γυναίκα, στη συμβολική αρχετυπική της υπόσταση, ως μάνας, συντρόφου και ερωμένης. Εξάλλου η συλλογή είναι αφιερωμένη σε γυναίκα. Στο κείμενο της αφιέρωσης εμπεριέχε­ ται μια αξιολογική κρίση, ηθικού περιεχομένου, που διαχέει ένα ερμηνευτικό φως για όλα τα ποιήματα της συλλογής. Παραθέτω την αφιέρωση κατά λέξη: «Αφιερωμένο στη Σοφία Κυριακοπούλου που στάθηκε με τον ανάλογο σεβα­ σμό σ' αυτό που συνηθίζω να ονομάζω σκελετό Ζωής». Η ερμηνευτική προσέγγιση της συλλογής διευκολύνεται απ' αυτή την τρι­ μερή κατανομή. Κυρίως, όμως, διευκολύνεται από τη σύγκλιση των νοημάτων των ποιημάτων προς μία «βαθεία δομή», ένα νοηματικό πυρήνα. Το σταθερό μορφικό σχήμα των ποιημάτων της συλλογής -σχεδόν όλα έχουν τετράστιχες στροφές- έμμεσα ή, έστω υπαινικτικά ενισχύει την αντίληψη για την ύπαρξη αυτής της νοηματικής σύγκλισης. Εκτιμώ ότι αυτή η σύγκλιση, κάπως σχημα­ τικά βέβαια, μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: οι εικόνες του κόσμου στην ευαί­ σθητη και ώριμη συνείδηση γίνονται αφετηρία για ηθικό προβληματισμό. Ή, και κάπως ειδικότερα, το ωραίο, σ' αυτή τη συνείδηση, βρίσκει την πλήρη κα­ ταξίωση του μετουσιούμενο σε καλό. Αναμφισβήτητα, η ποίηση του Σ.Ρ. είναι φιλοσοφούσα. Ωστόσο, πρέπει να διευκρινιστεί ότι αυτή η αναγωγή της εικό­ νας σε ηθική αξία δε γίνεται μ' ένα τρόπο νοησιαρχικό, με το πρόταγμα ενός θεωρητικού «πρέπει» αλλά αυθόρμητα, συγκινησιακά, με το «σκίρτημα της καρδιάς», όπως ο ίδιος ο ποιητής ομολογεί. Το πρώτο ποίημα της συλλογής

(σελ 3) είναι ιδιαίτεραχαρακτηριστικό: «Αυτότο μικρό βιβλίο έχειτηνπρόθε­ ση/ να ζωγραφίσει εικόνες/ έτσι όπως φθάνουν στα μάτια μου./ Δεν τις προ­ λαβαίνω όλες/ γιατί δεν είμαι τόσο ευαίσθητος./ Ίσως πάλι να καθυστερώ ό­ ταν κοιτάζω χωριστά/ την παλιά πόρτα, τη θάλασσα, τον άνθρωπο.../ Λίγες ή πολλές όμως, όσες και να 'ναι αυτές/ έρχονται μόνες τους από το σκίρτη μα της καρδιάς/ που δεν το προσπερνώ, γιατιτο σέβομαι». Η ποίηση του Σ.Ρ. δεν απο­ μακρύνεται απ' αυτό που ο αναγνώστης, χωρίς να «τεντώσει» ιδιαίτερα τη φαντασίαή τη διαίσθηση του, μπορεί να συλλάβει. Οι αλήθειες της είναιταπεινές, δε διατείνονται, ούτε καν υπαινίσσονται, ότι αποκωδικοποιούν τα μυστή­ ρια του κόσμου. Άλλωστε, η ηθική καταξίωση του ανθρώπου, που είναι το βα­ σικό της αίτημα, δεν προϋποθέτει την αποκάλυψη των μυστηρίων του κόσμου, την απόλυτη γνώση ή την αγωνία για την κατάκτηση της. Το «σκίρτη­ μα της καρδιάς» κατά κανένα τρόπο δεν παραπέμπει σε γνωσιοθεωρητικές και κοσμολογικές αποφάνσεις. Μ' άλλα λόγια, η ποιητική φωνή του Σ.Ρ. είναι χαμηλή και μετριοπαθής. 0 ίδιος ο ποιητής στο ποίημα του «Διαπιστώσεις» (σελ.15), που είναι το τελευταίο του α' μέρους της συλλογής και, κατά το μάλ­ λον, λειτουργεί ως επιμύθιο για όλα τα ποιήματα του μέρους αυτού, αυτοχα­ ρακτηρίζεται «αδαής»: «Όσο η θάλασσα γεννά εικόνες / κι ο φακός γίνεται α­ σεβής/ η θάλασσα αθροίζει αιώνες / και στα μυστικά της μένω αδαής». Προχωρώ στην ενδεικτική παρουσίαση και ερμηνευτική προσέγγιση ποιη­ μάτων του α' μέρους: Στο άτιτλο ποίημα της σελίδας 5 οι στίχοι είναι οι εξής: «Στης θάλασσας το τρέξιμο σκόνες αλατισμένες / αφήνουν στο πρόσωπο μου τα κύματα της / κι αυτά τα ταξιδιάρικα κύματα όταν τις καθαρίζουν / τις κά­ νουν πιο έντονες καιπιο πολλές / σαν να επιμένουν να μαρτυρήσουν την αγάπη μας». Η αμοιβαία αγάπη του ποιητή και της θάλασσας πέρασε μέσα από δρό­ μους σκόλιους. Οι «αλατισμένες σκόνες» ως άλλοι «τύποι επίτων ήλων» μαρτυ­ ρούν τη δοκιμασία καιτις πίκρες που προηγήθηκαν μέχρι την επιβεβαίωση και την εμπέδωση αυτής της αγάπης. Η δοκιμασία μετουσιώθηκε, τελικά, σε αγάπη με την καθαρτήρια επίδραση των κυμάτων. Στη συνείδηση του ποιητή η θά­ λασσα εκλαμβάνεται ως έμψυχη και θαυματουργή οντότητα, αφού αυτό που «καθαρίζει»γίνεταιπιο έντονο. Το λογοτεχνικό σχήμα που χρησιμοποιεί, εδώ, ο Σ.Ρ. υπερβαίνει τα όρια μιας συνήθους προσωποποίησης. Και, με κάποια έννοια τουλάχιστον, συντάσσεται μ' εκείνη την ποιητική παράδοση, αρχής γενομένης από τον Όμηρο, που θέλει τη θάλασσα ως κάτι το θεϊκό. Στο ποίημα «Ο γυρι­ σμός» (σελ. 7) η τελευταία στροφή είναι: «Δες το, κοιτά γλυκά στο πρόσωπο του λιμανιού τη δέστρα / σαν να 'ξέρε από καιρό για τη στερνή του μέρα / το δάκρυ από το όκιο του πρόλαβε να σκουπίσει, / τέλειωσαν τα ταξίδια του κου­ φάρι θα μείνει να σαπίζει». 0 ποιητής ταυτίζει τη ζωή με το ταξίδι. Το μπάρκο βλέπει το δεσμώτη του («δέστρα») με κατανόηση, «γλυκά», αφού αυτό που θα γίνει είναι το, έτσι κι αλλιώς, αναπόφευκτο, το κατά φύσιν τασσόμενον. Κάπο­ τε το ταξίδι της ζωής τελειώνει, έρχεται η «στερνή μέρα». Η φράση του δεύτε­ ρου στίχου «σαν να 'ξέρε από καιρό» συνειρμικά παραπέμπει στο καβαφικό «σαν έτοιμος από καιρό», που και αυτό παραπέμπει στην αξιοπρεπή αντιμετώ­ πιση του τέλους της ζωής. Από την άποψη της μορφής αξίζει να παρατηρηθεί ότι η εικόνα του μπάρκου που δακρύζει απ' το όκιο (την τρύπα που βγαίνει η α143

λυσίδα της άγκυρας) είναι εξαιρετικά ευρηματική και πανέμορφη. Ιδιαίτερα λειτουργική είναι και η προσωποποίηση «κοιτά γλυκά στο πρόσωπο του λιμα­ νιού τη δέστρα». Αξίζει, τέλος, να παρατηρηθεί ότι οι ναυτικές λέξεις «δέστρα» και «όκιο» έχουν ιδιαίτερο σημασιολογικό βάρος, γιατί εκτός από σημαίνοντα πραγμάτων, που συμβάλλουν στη σύνθεση της εικόνας την οποία εκπέμπει η στροφή, λειτουργούν και ως σύμβολα που διεγείρουν νοσταλγικά συναισθήμα­ τα. Στο ποίημα «Ταξίδι στο πέλαγος» (σελ. 6), η πρώτη στροφή είναι: «Μακρό­ συρτες ημέρες ταξιδιού / έρημες στράτες, άγνωστα καλντερίμια / πέλαγος γύ­ ρω η νύχτα τ' ουρανού / και μόνο ο άνεμος μιλά στης θάλασσας το κύμα». Η εκστατική ενατένιση του νυχτερινού θαλάσσιου τοπίου υποβάλλειτην αντίλη­ ψη ότι ο ουρανός καιη θάλασσα είναι «ένα», ότι συνθέτουν από κοινού ένα «άλ­ λο» και αυτοτελές σύμπαν. Μόνο μια άλλη υπεράνθρωπη δύναμη, ο άνεμος, συνδιαλέγεται μ' αυτό το σύμπαν. Η προγραμματισμένη πορεία του ταξιδιού, η ρότα, οι χάρτες και οι πυξίδες, μέσα σ' αυτό το «άλλο» σύμπαν αδυνατούν να αρθρώσουν το λόγο τους, αχρηστεύονται. Έτσι, άγνωστα παραμένουν τα «καλ­ ντερίμια» του πελάγου. Σ' αυτό το ποίημα ο Σ.Ρ. υμνείτη θάλασσα, τρόπον τίνα, ως υπερφυσική δύναμη. Η υποβλητική δύναμη της νυχτερινής θαλάσσιας εικό­ νας δημιουργεί στον ποιητή ένα αίσθημα κατάνυξης, μια ανάγκη παραίτησης από κάθε οίηση, ξορκισμού κάθε ενεδρεύουσας ύβρεως. 0 ποιητής, εδώ, εμφα­ νίζεται ως προσκυνητής, ως εν εκστάσει λάτρης. Παραθέτω και τη δεύτερη στροφή του ποιήματος, που είναι απόλυτα συμπληρωματική της εικόνας που συνθέτει η πρώτη στροφή: «Μονάχο του γυρίζει τ' άστρο του Βορρά / στο τε­ λευταίο το σκαλί της λαμπερής γιορτής / κατάμονο του φεγγαριού το ξέφωτο ζητά / να ζήσει τ' όνειρο ετούτης της στιγμής». Στην πρώτη στροφή του ποιή­ ματος «Σκίτσο» (σελ. 8), ο Σ.Ρ. σκιαγραφεί το πορτρέτο του ικανού και έμπει­ ρου καπετάνιου, αυτού που εμπνέει εμπιστοσύνη στο πλήρωμα. Οι στίχοι της στροφής είναι: «Γέρο-ζόρικο τον έλεγε το τσούρμο κι είχε το δόκιμο στο πλάι / καπετάνιος μαγκιόρος δεν είχε πίπα ούτε συνήθειες / ησύχαζε όλους μας και ένα πλατύ χαμόγελο τον έκανε να λάμπει / η πλώρη μας τρύπια, ολόστραβη μα με το γέρο ησύχαζες». 0 «γέρος» ενσαρκώνει τον ιδανικό ηγέτη του καραβιού. Αυτός παίρνει πάνω του την κρίσιμη ώρα. Στέκεται ψύχραιμος και ενθαρρύνει το «τσούρμο», όταν ο κίνδυνος καιη απειλή είναι αντρειωμένα, όταν η πλώρη είναι «τρύπια» και «ολόστραβη». Είναι ο «καλός ο καπετάνιος», της λαϊκής πα­ ροιμίας, που στη «φουρτούνα φαίνεται». Από την άποψη της μορφής, η ερμη­ νευτική προσέγγιση εστιάζεται στο εξής: Η «πίπα» και οι «συνήθειες», είναι τα σύμβολα της εξουσίας του καπετάνιου, τα οποία ο «γέρος» έχει απεκδυθεί. 0 η­ γετικός ρόλος τους αναδεικνύεται μόνον απ' την εκτέλεση του καθήκοντος. Τ' «άλλα» μπορεί να είναι παραπλανητικά, «φιγούρες». Ωστόσο, για τον αναγνώ­ στη του ποιήματος, η εικόνα του καπετάνιου με την «πίπα» και τις «συνήθειες» είναι ένα παραδοσιακό στερεότυπο, εικόνα μνήμης, που δημιουργεί ατμόσφαι­ ρα και ενισχύει την αισθητική συγκίνηση. Έτσι, το νόημα της στροφής δε δίνε­ ται «στεγνά» αλλά πιο ποιητικά. Στη στροφή συλλειτουργούν ιδανικά νόημα και μορφή. Προχωρώ στο β' μέρος της συλλογής: Στο άτιτλο ποίημα της σελίδας 16 οι πρώτοι στίχοι είναι: «Λίγες φωνές ακούω / να τραγουδούν το μόχθο της Ζωής

/ Ξεχωρίζουν δύσκολα μεσ' την ανθρώπινη βοή / μα υπάρχουν και είναι καθο­ ριστικές». 0 ποιητής ταυτίζεται με την αντίληψη, την τόσο παλιά αλλά και δια­ χρονικά ισχυρή, ότι οι ηθικά εκλεκτοί είναι λίγοι. Αρκούν, όμως, η ποιότητα τους καθιστά ικανούς να αναχαιτίζουν το κακό. Αυτοί είναι το «άλας» της γης.

0 Σ.Ρ., στο ποίημα αυτό, εμφανίζεται να διατηρεί τις ελπίδες του. Έτσι, ο κό­ σμος δεν του γίνεται ανυπόφορος, υπάρχει η αιτιολογία για την προσωπική του ύπαρξη, είναι αυτές οι «λίγες φωνές». Αυτές οδηγούν τον ποιητή στην ομο­ λογία του τελευταίου στίχου: «δικαιολογώ την παρουσία μου». Στο ποίημα «Συμβουλή» (σελ. 17) η πρώτη στροφή είναι: «Καταιγίδες, παιδί μου, που ξε­ σπούν θα συναντήσεις / στιγμές που χαρακτηριστικά αλλάζουν θα φθάσουν / εσύ μόνο τις καλές αναμνήσεις να κρατήσεις / και σκέψου πως πιο πολλά ακό­ μη θα περάσουν». Η στροφή θυμίζει το ποίημα του Κ. Παλαμά «Πατέρες»: «Κι αν είναι / κι έρθουνε χρόνια δίσεχτα, πέσουν καιροί οργισμένοι, / κι όσα που­ λιά μισέψουνε σκιασμένα, κι όσα δέντρα / για τίποτ' άλλο δε φελάν παρά για μετερίζια, / μη φοβηθείς το χαλασμό. Φωτιά! Τσεκούρι!». Ο ποιητής ως πατέ­ ρας, συ μβουλεύει το παιδί του, που συ μβολίζει τη νέα γενιά, για την αντιμετώ­ πιση της κακιάς ώρας, των «καταιγίδων». Η συμβουλή στον κόσμο των ηθι­ κών αξιών κατέχει μια θέση υψηλής προτεραιότητας. Ο Σ.Ρ. ως συμβουλάτορας είναι ιδιαίτερα πειστικός: η πειστικότητα μιας συμβουλής, και αυτό είναι κοινός τόπος, δεν εξαρτάται μόνο απ' το «κατά γράμμα» περιε­ χόμενο της αλλά και από τον τρόπο της υφολογικής της εκφοράς. 0 Σ.Ρ. συμ­ βουλεύει πειστικά (και) γιατί ο ποιητικός του λόγος είναι ζεστός και υποβλη­ τικός. Το ποίημα της σελίδας 20 έχει τίτλο «0 φίλος τιμής». Η πρώτη στροφή είναι: «Τιμής λεγότανε ένας παλιός μου φίλος πεθαμένος / τον άκουγα πιστά μα έμεινε στη μνήμη ξεχασμένος / γυμνός από φτιασίδια με πρόσωπο σπαθά­ το, / χρόνια γιορτής μου χάρισε γεμάτα από κουράγιο.» Ο φίλος, ο ηθικά ακέ­ ραιος καιπιστός, έμεινε «ξεχασμένος» στη μνήμη. Αυτή η αντίφαση, το οξύμω­ ρο σχήμα, αναιρείται αν ερμηνεύσουμε το «ξεχασμένος» ως διατηρημένος στην υποσυνείδητη, την μη αμέσως παρούσα, πλευρά της μνήμης. Αυτός ο φί­ λος ανασύρθηκε από το βάθος της μνήμης του ποιητή τη στιγμή της ωριμότη­ τας, τη στιγμή του σοβαρού και καθολικού απολογισμού. Τότε, που η συσσω­ ρευμένη εμπειρία της ζωής ονοματίζει τις αξίες με το πραγματικό τους όνομα, τότε που όντως ισχύει το «μετά λόγου γνώσεως». Προχωρώ στο γ' μέρος της συλλογής: Στο ποίημα «Μάνα» (σελ. 33) η τε­ λευταία στροφή είναι: «Μάνα, ενώ σε πλήγωσα / μου 'δωσες ευχή / κι όταν μα­ ζί σου θύ μωσα / έδωσες τόπο στην οργή». Οι στίχοι με εξαιρετική λιτότητα πε­ ριγράφουν την ακατάλυτη σχέση της μάνας με το παιδί. Το ύφος είναι εξομολογητικό και μεταδίδει αμέσως το στίγμα της ειλικρίνειας. Η αναγνώρι­ ση της μάνας ως πρότυπου καρτερίας και ανιδιοτέλειας, εικάζω ότι συμπίπτει μ' ένα αίσθημα ευγνωμοσύνης του ποιητή προς το πρόσωπο της δικής του μά­ νας. Ωστόσο, η λέξη μάνα λειτουργεί, ταυτόχρονα, και συμβολικά. Μια άλλη στροφή του ίδιου ποιήματος είναι: «Μάνα, σκέφτεσαι και λες / στον κίνδυνο που βρίσκεις / το σήμερα πάει στο χθες / όταν βοήθεια της ζητήσεις.» Η μάνα εμφανίζεται να μπορεί να βοηθήσει και από μακριά, όταν απουσιάζει ως φυσι­ κή οντότητα αλλά υπάρχει ως εικόνα στη μνήμη. Με κάποια έννοια, ο ποιητής 145

αναφέρεται στη μάνα ως να πρόκειται για ένα αγαθοεργό πνεύμα με ιδιότητες πέραν του φυσικού. Στο άτιτλο ποίημα της σελίδας 31 η γυναίκα παρουσιάζε­ ται ως μυστηριώδης υπόσταση, οιονεί αίνιγμα, που εμπνέειτον έρωτα και την αγάπη, ακριβώς, γι' αυτά τα χαρακτηριστικά της. Ο έρωτας και η αγάπη είναι πέρα από τη λογική. Η γυναίκα ως εράσμειο ον βιώνεται στη συνείδηση του ερώντος ως κάτι το μαγικό, που ενσαρκώνει εν αυτή, ως ομοούσια, το «εν» και τα «πολλά», το «είναι» και το «φαίνεσθαι». Παραθέτω κάποιους στίχους απ' το ποίη μα: «Το πρόσωπο σου χρησμός / που τον προφητεύει αλάθευτα η κάθε μορφή σου. / Ας μην τελειώσει η περιπλάνηση μου / στον έρωτα και την αγά­ πη σου, / ας μην τελειώσει αυτό το ταξίδι / [...] Σ' εκτίμησα όταν παρουσίασες /τις άλλες γυναίκες που κρύβεις μέσα σου. / [...] Ποιο ταξίδι θ' αρχίσειχωρίς ε­ σάς / και ποια προσδοκία θα έχει ο προορισμός / αν απουσιάζει το μυστήριο σας. / Αν σβήσει το αίνιγμα σας με ποιο άρωμα / ο έρωτας και η αγάπη σας / θα μεθάει την ψυχή μου.» Ολοκληρώνω μ' αυτό: Αξίζει, κάποιες φορές τουλάχιστον, να διαβάζουμε ποιητές που η «συγκυρία» δεν τους κατέταξε στη χορεία των «μειζόνων», αλ­ λά έχουν και αυτοί να μας πουν πολλά. 0 Σ.Ρ. ανήκει σ' αυτή την κατηγορία.

146

1

ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΑΙΣΤΡΕΛΛΗΣ

Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου στην Αίγινα Ένα ανέκδοτο κείμενο Στη μνήμη του Αιγινήτη φίλου Γιάννη Αυγερινού Ο ταξιδιώτης Ζαχαρίας Παπαντωνίου

Ο

Ζαχαρίας Παπαντωνίου, μαζί με τον Κώστα Ουράνη, το Σπύρο Μελά, το Νίκο Καζαντζάκη, αποτελεί έναν από τους προδρόμους στη διαμόρ­ φωση και στην ανάπτυξη της νεοελληνικής ταξιδιωτικής λογοτεχνίας. Όσο ζούσε, εξέδωσε δύο βιβλία με ταξιδιωτικό περιεχόμενο, το Όθων (1934], το οποίο αποτελεί περιγραφή του Μονάχου και, γενικότερα, του βαυ­ αρικού χώρου με προεκτάσεις προς την ιστορική και αισθητική ερμηνεία, και το Άγιον Όρος [1934], όπου κυρίως εξετάζεται η τέχνη στον Άθω και μάλιστα οι βυζαντινές τοιχογραφίες των μεγάλων αγιογράφων. Όπως είναι φανερό, ο χαρακτήρας αυτών των βιβλίων δεν είναι καθαρά ταξιδιωτικός (Μητσάκης; 1992). Δοκίμια τα χαρακτηρίζει ο Τ. Αθανασιάδης. Όταν όμως μιλούμε για την καθαρή ταξιδιωτική πεζογραφία του Παπα­ ντωνίου, εννοούμε τις εντυπώσεις του από τα ταξίδια του στο εξωτερικό και από τις περιηγήσεις του στον ελλαδικό χώρο, τις οποίες δημοσίευσε στις στή­ λες των καθημερινών εφημερίδων με τις οποίες συνεργάστηκε. Ο Παπαντω­ νίου, λόγω των επαγγελματικών του υποχρεώσεων, επισκέφθηκε πολλές χώρες της Ευρώπης. Έτσι ως δημοσιογράφος ή ως διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης ταξίδεψε στο Παρίσι, Λονδίνο, Βερολίνο, Μόναχο, Δρέσδη, Νυ­ ρεμβέργη, Στοκχόλμη, Κοπεγχάγη, Ρώμη, Νεάπολη και Κωνσταντινούπολη. Επιλογή από τις ταξιδιωτικές αυτές εντυπώσεις του παρουσιάζεται σε δύο βιβλία που εκδόθηκαν μετά το θάνατο του, με επιμέλεια του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου. Πρόκειται για τα Ταξίδια (1955) και τα Παρισινά γράμματα (1956). Στα Ταξίδια του περιλαμβάνονται εντυπώσεις από την Ιταλία, τη Γιουγκο­ σλαβία, την Ισπανία, τη Δανία και τη Σουηδία. Στα Παρισινά γράμματα ο Ζα­ χαρίας Παπαντωνίου αποτυπώνει τις εντυπώσεις του από το Παρίσι, όπου έ­ ζησε μια ολόκληρη τριετία (1908-1910) ως ανταποκριτής της εφημερίδας Εμπρός. Τα Παρισινά γράμματα εντυπωσίαζαν με την παρατηρητικότητα προσώπων και πραγμάτων και έγιναν το αγαπημένο ανάγνωσμα του ελληνι­ κού κοινού. Στον πρόλογο της έκδοσης τους ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος τα χα­ ρακτηρίζει ως φιλολογικά χρονογραφήματα (Παναγιωτόπουλος: 1956).

»Φιλόλογος 147

Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου έκανε όμως πολλά ταξίδια και στην Ελλάδα. Από τα τέλη του 19ου αι. περιηγείται τον ελληνικό χώρο καιπαίρνει μέρος σε οργα­ νωμένες εκδρομές. «Πότε περιπατητής, και συχνά φιλέρημος, πότε περιηγη­ τής, πηγαίνει όπου μπορεί, για να ζήσει την ελληνική ώρα, που είναι η πιο θαυ­ μαστή του κόσμου» (Παναγιωτόπουλος: 1955). Επίδαυρος, Μυκήνες, Άστρος, Πάτρα, Λαμία, Βόλος, Αμπελάκια, Καρπενήσι, Πόρος, Τήνος, Μήλος, Σύρος, Άγιον Όρος, είναι μερικοί από τους τόπους που επισκέπτεται. Αυτές οι ταξι­ διωτικές εντυπώσεις του βρίσκονται διάσπαρτες στις αθηναϊκές εφημερίδες της εποχής και περιλαμβάνονται στην καταγραφή του έργου του Ζαχαρία Πα­ παντωνίου, που έκανεη Φωτεινή Κεραμάρη. Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου στην Αίγινα Σ' ένα από τα ταξίδ ια του αυτά ο Ζ.Π. επισκέπτεται και τη ν Αίγινα σε μια εκ­ δρομή που είχε οργανώσει ο Αιγινήτικος Σύλλογος με το πλοίο «Αίγινα». Τις εντυπώσειςτου από ταξίδιτου αυτό τις βρίσκουμε δημοσιευμένες στην εφημε­ ρίδα Σκριπ, φ. 1025, 28-7-1898. Το άρθρο έχει τίτλο «Στην Αίγινα», δη μοσιεύεται κάτω από τον επίτιτλο Καλοκαιρινά ταξείδια και φέρει υπότιτλο Σημειώσεις από μίαν εκδρομήν. Το πρώτο μέρος του άρθρου αναφέρεται σε ευτράπελα περιστατικά που συνέβησαν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Ας μην ξεχνάμε ότι ένας από τους σκοπούς του ταξιδιωτικού ρεπορτάζ ήταν να διασκεδάσει το κοινό μιας εφη­ μερίδας. Η υπεραριθμία των εκδρομέων στο κατάστρωμα του ατμόπλοιου «Αίγινα», η βραδύτητα του πλου, η ναυτία που προκλήθηκε από τη θαλασσο­ ταραχή, η κακόηχη μπάντα και η ανυπόφορη χορωδία που έπαιζε στη γέφυρα του πλοίου, το ταξίδι ενός ψάθινου καπέλου που το άρπαξε ο αέρας, είναι κά­ ποια από τα συμβάντα της διαδρομής. Στο δεύτερο μέρος του άρθρου αφηγείται σκηνές από την υποδοχή του Αιγινήτιχου συλλόγου στο νησί. Επιμένει ιδιαίτερα στην υπερβολική ζέστη που επικρατούσε, αλλά και στον υπέρογκο λογαριασμό που πλήρωσαν για λίγα φρούτα σ' ένα εστιατόριο. Στο τρίτο μέρος αναφέρεται στα αξιοθέατα της πόλης. Κάνει μια απλή ανα­ φορά στο Κυβερνείο του Καποδίστρια και στην πρώτη πρωτεύουσα του ελλη­ νικού κράτους, για να επιμείνει ιδιαίτερα στο κτήριο των φυλακών της Αίγι­ νας, που δεν είναι άλλο από το Ορφανοτροφείο που έχτισε ο Καποδίστριας. Σχεδόν το ένα τρίτο του άρθρου του το αφιερώνει σ' έναν τρόφιμο των φυλα­ κών, θαυμάσιο καλλιτέχνη του Αιγινήτικου κανατιού, τον Αργύρη Γκαρή. 0 συγγραφέας εντυπωσιασμένος από την καλλιτεχνική ψυχή του κανατά, τον παρακολουθεί να δη μιουργείπερίκομψα κανάτια για τους επισκέπτες του και να τους επιδεικνύει τα καλλιτεχνήματα του «καμωμένα με απεριγράπτως λεπτεπίλεπτον τέχνην». Από την προσεκτική ανάγνωση του συγκεκριμένου άρθρου αλλά και τη με­ λέτη πολλών άλλων του συγγραφέα προκύπτει ότι από τη δημοσίευση ταξι­ διωτικών εντυπώσεων στις εφημερίδες δεν σημαίνει ότι απουσίαζε η ευαι­ σθησία, ο δημιουργικός στοχασμός και η έκφραση της υποκειμενικής συγκίνησης. Αντίθετα, διαπιστώνουμε ότι ο συγγραφέας βρήκε την ευκαιρία,

μέσα στα περιορισμένα δημοσιογραφικά πλαίσια, να εκφράσει την προσωπι­ κή του ευαισθησία και τα καλλιτεχνικά του ενδιαφέροντα. Ήδη από την αρχή του άρθρου του κάνει αναφορά στο διάσημο πρωτοψάλτη και μουσικοδιδά­ σκαλο του 19ου αι. Ζαφείριο Ζαφειρόπουλο, που διετέλεσε μουσικοδιδάσκα­ λος των παιδιών του Ορφανοτροφείου, χωρίς να παραλείψει να αναφερθεί και στα πασίγνωστα Αγινήτικα κανάτια.«Πλέομεν προς την γην του Ζαφειρίου και των κανατιών». Εντυπωσιάζεται από το κτήριο του Ορφανοτροφείου, του μετέπειτα Γυμνασίου, όπου δίδαξαν οι μεγάλοι δάσκαλο ι του Γένους. Ανά­ κτορο το χαρακτηρίζει με απέραντα προαύλια και διαδρόμους «επί των οποί­ ων απλέτως χύνεται το φως». Εκφράζει το θαυμασμό του για τον κυρ Αργύρη, τον κανατά των φυλακών, δείχνοντας έτσι την αδυναμία του στην προσωπική καλλιτεχνική δημιουργία. Τον χαρακτηρίζει θαυμάσιο καλλιτέχνη «εμφυσώντα την πρωτοτυποτάτην καλλιτεχνικήν του ψυχήν εις την άργιλλον της Αιγίνης» και του οποίου «οι φοβεροί δάκτυλοι ως σμίλαι γλύπτου παρουσίασαν μετά 5 λεπτά ένα κανάτι περίκομψον, καλλίγραμμον, άψογον». Ο συγγραφέας παρουσιάζει τις εντυπώσεις του με τη μέθοδο της αφήγη­ σης και της περιγραφής χρησιμοποιώντας ρεαλιστική αλλά και μεταφορική γλώσσα. (Μπουμπουλίδης: 1969]. Συχνά καταφεύγει στο χιούμορ και στην ει­ ρωνεία, κυρίως όταν θέλει να περιγράψει την πραγματικότητα, όπως την α­ ντιμετωπίζει ο ίδιος, τεχνική που θυμίζει χρονογράφημα (Κεραμάρη: 2001). Ως εδώ όμως τα σχόλια, καιρός να απολαύσουμε το κείμενο του Ζαχαρία Παπαντωνίου, το οποίο, απ' όσο γνωρίζουμε, δεν έχει αναδημοσιευθεί μέχρι τώρα. Ακολουθεί ο απαραίτητος υπομνηματισμός.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αθανασιάδης, T., (χ.χ.): «Ζαχαρίας Παπαντωνίου», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τ. ΙΑ, 324. Κεραμάρη, Φ., (2001): ΟΖ. Παπαντωνίου ωςπεζογράφος, εκδ. Βιβλ. της Εστίας, Αθήνα. Μητσάκης, Κ., [1992~):«Τα ταξιδιωτικά χρονογραφήματα του Ζαχαρία Παπαντωνίου(18771940]», περ. Διαβάζω, 285(Απρίλιος 1992), 66-67. Μπουμπουλίδης, Φ., (1969): «Τα ελληνικά ταξίδια του Ζαχ. Παπαντωνίου», περ. Θέσεις και Ιδέαι, 9(1969), 151-156. Παναγιωτόπουλος Ι.Μ., (1955): «0 ταξιδιώτης», εισαγωγή στα Ταξίδια του Ζαχ. Παπαντω­ νίου, Εστία, Αθήνα, σ. 7-30. , (1956): «Το Παρίσι και ο Παπαντωνίου», εισαγωγή στα Παρισινά Γράμματα του Ζαχ. Παπαντωνίου, Εκδοτική Εταιρεία, Αθήναι. Σταφυλάς, Μ., (2001): Ζαχαρίας Παπαντωνίου, τα θεία δώρα των εμπνεύσεων του, Τοπική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Ευρυτανίας.

/"

ΖΑΧΑΡΙΑ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ

Καλοκαιρινά ταξείδια στην Αίγινα ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΜΙΑΝ ΕΚΔΡΟΜΗΝ Πλέομεν προς τήν γήν του Ζαφειρίου1 καί των κανατιών. Πολλά παράξε­ να πράγματα συμβαίνουν εις τόν κόσμον καί δέν πρέπει νά άπορρήση αν οι 200 ήμεΐς ταξειδιώται έχωρέσαμεν εις κατάστρωμα δυνάμενον νά περιλάβη τό πολύ 50 άτομα. Πώς έχώρεσαν οι άλλοι 150; Μυστήριον. Καί όμως οΰτε εις τό άλμπουρο οΰτε εις τό φουγάρο έκάθησε κανείς. Έταξειδεύσαμεν όλοι επί τοΰ καταστρώματος, δυνάμει τών φυσικών νόμων περί πιέσεως καί έλαστικότητος τών σωμάτων. Έχωρέσαμεν εις τήν «Αϊγιναν» κατά τόν αυτόν τρόπον, κατά τόν όποιον ολόκληρος ό κόσμος χωρεί εις τόν έγκέφαλον ενός ανθρώπου καί μία μεγάλη εκτασις γης συλλαμβάνεται μέσα εις τήν όπήν της φωτογραφικής μηχανής. Άλλως τε αυτά εινε τά ώραΐα τών εκδρομών. Νά μην εύρίσκης θέσιν, νά κάθεσαι εις τά γόνατα τοΰ συνεπιβάτου σου καί άλλοςνά κάθεται συγχρόνως εις τά ιδικά σου, ή αν δέν σέ δεχθή φιλικόν ζεϋγος γονάτων, νά στέκεσαι μέ τά δύο σου πόδια -επί τη υποθέσει πάντοτε οτι έχεις δύο- καί όρθιος άπ ' 'Αθηνών εις Αϊγιναν νά ζητής νά συνειθίσης τήν ταραχήν της θαλάσσης, τήν οποίαν δέν έσυνείθισεν ακόμη ό κ. Σαχτούρης2. "Ολα αυτά οφείλονται εις τόν Αίγινητικόν σύλλογον, ό όποιος έκλεισε 200 ανθρώπους μέσα εις άτμόπλοιον έπονομασθέν άπό κάποιον έπιβάτην «ό πλωτός τροχιόδρομος τοΰ κ. Βωτύ». Πλέομεν τέλος πάντων.Ή ταχύτης της «Αίγίνης» εινε εκείνη τήν οποίαν είχε καί ή Ανατολική Μοίρα όταν έπλεε προς τά Δαρδανέλλια. Εϊχε σηκωθή καί ένας μέσης -ούτως ώστε δέν έβράδυνε νά έπέλθη καί ή έξέγερσις τών στομά 'χων, διαμαρτυρομένων διά τήν άδράνειαν. Ή ώχρότης της ναυτίας περιέχυνε τά πρόσωπα καί ένας ρωμαντικός της σχολής τοΰ Παράσχου3 συνεπιβάτης μας κατελήφθη έξαφνα άπό σφοδρόν έρωτα προς μίαν κόρην διότι τήν είδε λευκήν ώς μάρμαρον, χωρίς νά βλέπη οτι άπό καιροΰ εις καιρόν ή Αφροδίτη αύτη της Μήλου έκλινε προς τήν έμετοδόχον, καί ήτο κάθε άλλο τήν στιγμήν έκείνην παρά άντικείμενον λατρεί­ ας. Εις ένίσχυσιν της στομαχικής ταραχής ήλθε καί μία μπάντα, ή όποια άπό της γέφυρας τοΰ πλοίου εξερράγη εις κραυγάς. Κατόπιν ηκούσθησαν καί αί μελωδικοί φωναί ενός κόρου, φωναί πνιγομένων καλοΰσαι εις βοήθειαν, χάρις εις τάς όποιας ή ναυτία κατέλαβε καί τόν 150

άγαπητόν διευθυντήν ενός μουσικού σωματείου των Αθηνών, βεβαιοϋντα μέ­ χρι της στιγμής εκείνης οτι ποτέ δέν τόν πιάνει ή θάλασσα. Άλλα τό όδυνηρότερον των συμβάντων ήτο τό ταξείδι της ψάθας ενός έπιβάτου, ή όποια άφαρπασθεΐσα άπό τόν άνεμον ώρμησε προς τό πέλαγος καί ήρχισε ταξιδεύουσα παραπλεύρως της «Αίγίνης», ένώ κάποιος άπό τό κατάστρωμα έφώναξε: - Αύριο λοιπόν εις τό Φάληρο, θά έμφανισθή ό καρχαρίας... μέ καλοκαι­ ρινό καπέλλο! Άποβιβαζόμεθα εις τήν παραλίαν της Αίγίνης ένώ τά μάσκουλα βρο­ ντούν προς τιμήν τοΰ Αίγινητικοΰ συλλόγου καί εις ένωμοτάρχης αγωνιζό­ μενος νά τήρηση τήν τάξιν εις τό πλήθος τό συνηθροισμένον έπί της παρα­ λίας, φωνάζει διαρκώς: - Πίσου! Πίσου! Μηδινός έξερουμένου! Ό Σύλλογος διέρχεται τήν πόλιν παιανιζούσης τής μπάντας καί ηγουμέ­ νης στρατιάς ΑΊγινητοπαίδων ξελαρυγγιζομένων εις οξύτατα «ζήτω» υπέρ τής Αίγίνης. Πόσα παιδιά έχει αυτή ή Αίγινα! Τι μαρίδα! Καί τι ζωή καί σπιρ­ τάδα μέσα εις τόν παιδόκοσμον αυτόν, ό όποιος τρέχει διαρκώς ύπό τόν ήλιον καί φωνάζει καί βουτά εις τήν θάλασσαν καί γεμίζει άπό φαιδράν βοήν τήν παραλίαν.

-ΎλικόΓΥλικό! Λέγει ό μαέστρος μας κ. Καμηλιέρης4, κινών μετά θλίψεως τήν κεφαλήν καί υπολογίζων τί «μούζικα» θά είχεν ή εκκλησία τής Αίγίνης έάν εύρίσκετο ένας νά χρησιμοποίηση τουλάχιστον τόσους παιδικούς λάρυγγας. Αλλ' ας τρέξωμεν νά κρυβώμεν ύπό καμμίαν τένταν. Ό Αίγινήτικος ήλιος βάζει κάτω τόν Άθηναϊκόν. Ξεροψηστικώτατος ό άθλιος. Βάτος καιομένη καί μή καταφλεγομένη εΐνε ή Αίγινα. Βεβαίως τά κανάτια της ψήνονται εις τό ΰπαιθρονΓΕρχόμενος μακρόθεν εις τό ϋπαιθρον'.Έρχόμενος μακρόθεν ονειροπολείς νά δεχθής ολόδροσα φιλήματα νησιώτικου αέρος καί όταν πατήσης τό πόδι σου εις τήν παραλίαν νομίζεις οτι ευρίσκεσαι... εις τήν όδόν Σταδίου. Σαχάρα απέραντος. Ούτε σκιά δένδρου εις τήν Αϊγιναν! Απογοητευμένοι διά τήν άπανθράκωσιν τών δροσερών μας ονείρων έτρεξαμεν, νά στεγασθώμεν ύπό τό ξενοδοχέϊον, ύπό ενα καφφενεΐον δηλαδή, μεταβληθέν εκτάκτως τήν'Ημέραν έκείνην εις έστιατόριον. Ή εντύπωσης μέ τήν οποίαν έφύγαμεν άπό τό έστιαστόριον αυτό εΐνε ή εξής: Δι' ενα πεπόνι καί δύο οκάδες σταφύλια δραχμαί... 15!! Ό φρικώδης λογαριασμός εννοείται οτι είχε καί τά αγαθά του, διότι μάς εκαμεν όλους νά παγώσωμεν.Ήτο ή μόνη δροσιά πού ήσθάνθημεν εις τήν Αϊγιναν! Άς άφήσωμεν τό άνάκτορον τού Καποδίστρια, τοϋ όποιου τά λείψανα 151

μας υπενθυμίζουν τήν άλλοτε μητρόπολιν τοϋ ελληνικού Βασιλείου Αϊγιναν, και ας είσέλθωμεν εις τό άνάκτορον που έκτισεν ό αείμνηστος Κυβερ­ νήτης διά τά παιδιά των αγωνιστών του 21, τό'Ορφανοτροφείον, τό κατόπιν γυμνάσιον δπου έδίδαξαν οι μεγάλοι διδάσκαλοι του Γένους, και σήμερον sic transit κ.τλ.- σωφρονιστή ρ io ν περικλεΐον υπέρ τους 300 εγκληματίας. Αϊ ωραιότεροι, αϊ θαυμασιώτεραι φυλακαί τοϋ Κράτους. Μακάριοι οι διανύοντες έκεΐ τόν βίον της ποινής. Διά μέσου των απέραντων του προαυλίων και διαδρόμων, έπί των όποιων άπλέτως χύνεται τό φως, είσερχόμεθα εις τά ενδότερα. Ό άνθυπίατρος κ. Λαζαρίδης, ως θαυμαστός διά τήν προθυμίαν του και τήν καλωσύνην, μας οδηγεί εις τό πλέον άξιοπερίεργον των θεαμάτων της φυλακής, εις τόν κανατάν. Δεύτε θαυμάσωμεν τόν κανατάν των φυλακών Αίγίνης! Περιεργότερον άνθρωπον καί θαυμασιώτερον καλλιτέχνην δέν έχουν ϊσως νά επιδείξουν αί έλληνικαί φυλακαί. 'Ονομάζεται Άργύριος Γκαρής. Εινε κατάδικος. Κατάγεται άπό τήν Αϊγιναν. Είνε ό μοναδικός κανατάς της Αίγίνης καί ό μοναδικός καθηγητής της κανατοποιητικής εις τό μέγα εκείνο σωφρονιστήριον. Αλλ' ας τόν ϊδωμεν τόν κύρ Άργύρην έμφυσώντα τήν πρωτοτυποτάτην καλλιτεχνικήν του ψυχήν εις τήν άργιλλον της Αίγίνης.

- ΘανάσηΓΕφώναξεν εις τόν ψυχογυιόν του, κατάδικον καί αυτόν. Φέρε λάσπη νά κάνωμε ένα κανατάκι γιά τους κυρίους! Ό όγκος της άργίλλου έτοποθετήθη έπί διαρκώς περιστρεφόμενης μεταλλίνης κυκλικής βάσεως καί οι δάκτυλοι τοϋ κύρ Αργύρη ήρχισαν το έργον των. Μετά 5 λεπτά οι φοβεροί αυτοί δάκτυλοι, ως σμίλοι γλύπτου, παρουσία­ σαν ένα κανάτι περίκομψον καλίγραμμον, άψογον. Πώς έκινήιθησαν άστραπιαίως καί εντός 5 λεπτών εηλαοαν τό χαριτωμέ­ νο εκείνο πήλινον καλλιτέχνημα, ούτε ήμεΐς τό ένοήσαμεν. Τό πρώτον κα­ νάτι έπηκολούθησε δεύτερον, τό δεύτερον τρίτον, άλλου σχήματος, άλλου γούστου, άλλης ιδιοτροπίας καλλιτεχνικής καί καθεμία εύμορφωτάτη διάπλασις τοϋ άμορφου πηλοϋ μας έδείκνυε ποίας καλλιτεχνικής δυνάμεως ψυ­ χή κρύπτεται εις τόν υπέρ τά 45 έτη γεγονότα κατάδικον κύρ Άργύρην τόν Γκαρήν, εις τοϋ όποιου τά γένεια φαίνονται δαψιλώς αί λευκαί τρίχες της φυλακής.Έπειτα μας έδειξε καί άλλα του καλλιτεχνήματα. Αγγεία καμωμένα μέ άπεριγράπτως λεπτεπίλεπτον τέχνην, ανθοδοχεία, καπνοδοχεϊα, ολα άξια νά γίνουν στόλισμα σαλονιού. Εάν έβλεπαν Εγγλέζοι καί Αμερικάνοι τά έργα τοϋ κύρ Αργύρη θά έτρελλαίνοντο.Έάν ήτο άλλου θά έπλούτιζε. Αλλά ή μοίρα έκρυψε τήν ίδιοφυίαν αυτήν μέσα εις τά βάθη τής φυλακής

φρουρουμένην μέ λόγχας καί άποκλειομένην του κόσμου μέ σιδηροφράγματα, καί έκεΐ εις τό ήμίφως πνίγων την πικρίαν του ό κύρ. Αργύρης χύνει σιωπηλώς τήν καλλιτεχνικήν του ψυχήν μέσα εις την ύγράν Αίγινήτικην αργιλλον. Πότε θά επιτρέψουν εις τόν κ. Αργύρη νά ξεθάψη άπ ' έκεΐ μέσα τό κανατοποιεΐον του καί νά τό στήση εις τό ελεύθερον φως. Ζ.Π.

Υποσημειώσεις 1. Ζαφείριος Ζαφειρόπουλος, πρωτοψάλτης και μουσικοδιδάσκαλος του 19ου αι., γνωστός ως «Ζαφείριος ο Σμυρναίος». Δίδαξε στο Αϊβαλί και το 1826 κατέφυγε με άλλους Μικρασιάτες στην Αίγινα, όπου διετέλεσε μουσικοδιδάσκαλος των παιδιών του Ορφανοτροφείου. Πέθανε το 1851.

2. Αναφέρεται πιθανότατα στον υποναύαρχο Κωνσταντίνο Σαχτούρη (1835-1903), γιο του Γεωργίου Σαχτούρη. Ο Κων. Σαχτούρης συμμετείχε στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και διετέλεσε υπουρ­ γός Ναυτικών(1892). Ο Ζ.Π. αναφέρεται με ειρωνική διάθεση στον Κ. Σαχτούρη, ο οποίος κατηγορήθη­ κε για αδράνεια και ανακλήθηκε από τη διοίκηση του ελληνικού στόλου κατά τον πόλεμο του 1897, λί­ γους μήνες δηλαδή πριν γράψειτο άρθρο του ο Ζ.Π.

3.0 Αχιλλέας Παράσχος (Ναύπλιο 1838 - Αθήνα 1895) ήταν Έλληνας ρομαντικός ποιητής του 19ου αι­ ώνα, εκπρόσωποςτης πρώτης Αθηναϊκής σχολής.

4,κόρος = χορωδία(<χορός).

5. Τα μάσκουλα ήταν μπρούτζινοι σωλήνες γεμισμένοι με συμπιεσμένο χαρτί και μπαρούτι που, όταν τα άναβαν, δημιουργούσαν εκκωφαντικές εκρήξεις. Χρησιμοποιούνταν κυρίως στον εορτασμό της Ανάστασης.

6. Λαυρέντιος Καμηλιέρης (1878-1956), μουσικοσυνθέτης.

ΛΟΥΚΙΑ ΡΟΔΙΤΟΥ

Ασπασμός στην Αίγινα Πικρή γη, ενίοτε αφιλόξενη σκαμμένα απ' αρμύρα χαρακτηριστικά φως καλοκαιρινό χρυσοκίτρινο φεγγάρι πρόσωπο ασημένιο. Γοργόνες που λιάζονται στον Αι Νικόλα το θαλασσινό τα δίχτυα των ψαράδων αδολεσχία σε φόντο μπλε λακωνικότητα του πράσινου. Μεταλλική φωνή οι οπλές αλόγων, με τα κουδούνια τους κομματιάζουν την παχύρρευστη ζέστη που ρέει σα μέλι γύρω από το κορμί σου. Πουνέντης μαστιγώνει τις ξερολιθιές, σκελετοί φραγκοσυκιάς δορυφορούν αρχαίο ελαιώνα ετών 2.000 με μυστικά απόκρυφα. Βαρελιών μυρωδιά και ρετσινιού στο γιαλό της Παναγίτσας Σεπτέμβρη σκιερό αναγγέλλει. Γη με κανάτια ιδρωμένα από πηλό αργίλου, συκιές μοναχικές ελιές κι αμπέλια που φυστικιές γένηκαν.

154

Ρυθμικός ήχος μηχανής ψαροκάικου αγέννητου παιδιού καρδιά σε υπέρηχο. Στα στενά σοκάκια των ονείρων σου σφουγγαράδες σεργιανίζουν και καλόγνωμες στις πλώρες ξαποσταίνουν. Αρπαγή των πόθων στου Αχέροντα τα μακρινά ταξίδια ο υιός της Αιακός τα συνοδεύει μ' αν θες πολύ μπορεί και γυρισμό να έχουν. Αχλύ αιωρείται στο λόφο της Παλιαχώρας πάνω από ικεσίες δίδυμες αφήνοντας μακριά τις ιαχές του Μπαρμπαρόσα που λάμνει με συντρόφους στο λιμάνι. Νοτισμένα από δάκρυα κλαδιά μυρσίνης και δάφνης, ανάμεικτες ζητωκραυγές με πολυβόλων βροντές τον πρώτη κυβερνήτη συνοδεύουν στο δρόμο απ' τον αιγιαλό στο βουλευτήριο. Γη με ρημοκλήσια κεντημένα στο σώμα σου ανάμεσα σ' αμυγδαλιές και κυπαρίσσια λυγερά, άγιοι φρουροί συλλογισμένοι στέκουν στο κατώφλι σου μυρίζοντας κερί και θυμάρι. Μοιρολογίστρα γη του λειδινού που πεθαίνει στ' αντίκρισμα του φθινοπωρινού δειλινού 155

και την άνοιξη ανασταίνεται χορό Λαμπρής χορεύοντας βόγα της τράτας τραγουδώντας. Μορφή τριγώνου ισοπλεύρου η θωριά σου μα και κέντρο κύκλου σαρωνικού στην ασκητική θέα των βράχων σου πληγές άνοιξαν που δεν επουλώνονται. Αίγινα... Ολίσθησα σε αναμνήσεις ανώδυνες αποστασιοποιημένος παρατηρητής εγώ τοπίου, τόπου και χρόνου δε θέλω σ' αυτά να τοποθετούμαι διότι ακίδα βέλους αποκτούν. Αίγινα... Τις πατημασιές των ονείρων μας σε άλλο μονοπάτι ακολουθήσαμε.

~f

ΦΩΤΕΙΝΗ ΓΙΩΤΑΚΗ-ΜΠΟΓΡΗ

Σπονδή στην Αίγινα Ξαπλώνεις το κορμί σου, Κόρη εσύ, με τα ξανθά μαλλιά σου να λούζονται στην αγκαλιά του Πέλοπα καιτ' ακροδάχτυλάσου στη ς Ι ων ίας γη ς τη χάρη. Στη μέση σου η Αφαία, ομφάλιο στολίδι από ακροκέραμο, γέρνει στη σιωπή των ση μαντρών της Παλιαχώρας. Καιμεις, ιεροποιοί που θέλουμε να επιμεληθούμε μυστική τελετή, ποτίζουμε σπονδές αέναες • υποσχέσεις σε φίλους που ξεχάστηκαν να'ρθούνεπίσω, φυγάδες σ' άλλους τόπους, όπου δεν έχει θέση το καθημερινό.

ΣΩΖΩΝ ΜΠΕΣΗΣ-ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΥΛΙΚΟΥΡΔΗΣ

Για το Βασίλη Κουμπενά ήμερα* είμαστε εδώ, για να μιλήσουμε και να θυμηθούμε το φίλο μας Βασίλη Κουμπενά. Στα χρόνια της μεταπολίτευσης, μόλις είχαμε τελειώ­ σει το εξατάξιο γυμνάσιο, φίλοι και συμμαθητές φτιάξαμε έναν πυρήνα δράσης με το όνομα «Κεραυνός»: ο Γιώργος, η Ρίτσα, ο Σώζος ο Άλεξ, ο Κώστας, ο Τάκης, ο Λευτέρης, έχοντας συνείδηση του εαυτού μας και του κόσμου, έχο­ ντας ιδέες όνειρα, ιδανικά για μας και για τον τόπο μας, την Αίγινα. Ήταν μια α­ νάγκη επικοινωνίας, δράσης και συμμετοχής όπου οι ορμές της εφη βείας, οι α­ νησυχίες, τα ενδιαφέροντα βρήκαν δρόμο κι έκφραση. Μας ένωσε το ενδιαφέρον μας για τη μουσική, τα βιβλία, τον κινηματογράφο και όλα τα κοι­ νωνικά προβλήματα της εποχής. Ήταν η δεκαετία του 70, ένας αέρας διαμαρ­ τυρίας, επανάστασης έναντι στον συντηρητισμό, ήταν η μουσική ροκ, ο Μάης του '68, το Βιετνάμ και εδώ στα χρόνια μετά τη Χούντα και σ' όλη την Ευρώπη και Αμερική αντηχούσαν παντόγυρατα κινήματα νέας σκέψης καιτρόπου ζω­ ής, όπως θέλαμε να ζήσουμε και μείς. Ρουφάγαμε το καινούργιο, ελπίδες, όνει­ ρα, αγώνας, παντού ενθουσιασμός, όλα γύρω μύριζαν Άνοιξη. Όλος ο κόσμος, όλη η νεολαία, ανέπνεε φρέσκο αέρα, πίστευε ότι θα αλλάξουν τα πράγματα ότι οι οδύνες των καιρών προμήνυαν τοκετούς. Ήθελες να γνωριστείς με τον εαυτό σου, με τους ανθρώπους να ανταλλάξεις, να επικοινωνήσεις, να πλουτί­ σεις με σκέψεις κι εμπειρίες. Πόθος και στόχος, ένα καλύτερο αύριο για όλους. Μαζευόμαστε, συναντιόμαστε παντού, σε καφενεία, ταβέρνες, εστιατόρια, μπαρ, σπίτια, δρόμους, όπου το 'φέρνε η στιγμή. Άρχισε ένα δέσιμο της παρέας με σεβασμό και αλληλοεκτίμηση, δίναμε όλοι τον εαυτό μας. Σ' αυτό το κλίμα ή ρθε και ο Βασίλης, που μόλις είχε πιάσει δουλειά στο Νοσοκο μείο. Ko μίζοντας τις δικές του νεωτερικές ιδέες και απόψεις. Ήρθε και ο Πέτρος, ο Αλέκος, και άλλα παιδιά, Αθηναίοι που είχαν σπίτια εδώ, στην Αίγινα, μας έφεραν καινούρ­ για πράγματα, βιβλία, δίσκους, σκέψεις και ιδέες, καιη περίοδος αυτή ήταν μια σπουδή στην ανθρώπινη φύση και στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Τα καλοκαίρια πολλές φορές έμπαιναν κι έβγαιναν κι άλλοι στην παρέα. Το αγαπημένο μας στέκι ήταν η Αγάπη, δίπλα στο Αιάκειο, το καφενείο του κυρ-Αποστόλη με γκαρσόνι τον Πανσέληνο ή Τσιτσιδοκέφαλο. Εκεί γινόταν όλο το παιχνίδι, με τις ώρες κουβεντιάζαμε ιδέες και απόψεις, ό,τι μας ενδιέφερε, ό,τι καιροφυλα­ κτούσε στα θέματα της εποχής. Θυμάμαι, σαν τελείωνε το σινεμά, καθόμαστε μέχρι το πρωί αναλύοντας, εξηγώντας την κινηματογραφική ταινία και συζη-

Σ

* Το κείμενο εκφωνήθηκε σε εκδήλωση που έγινε από την «Αιγιναία» στην αυλή του Λαο­ γραφικού Μουσείου «εις μνήμην» Β. Κουμπενά στις 5 Σεπτεμβρίου 2009.

τώντας γύρω από τα θέματα αυτά. Η κουβέντα τράβαγε μέχρι πρωίας με ποι­ κίλες και συχνά εκ διαμέτρου διαφορετικές απόψεις. 0 ένας μάθαινε απ' τον άλλον. π.χ. πηγαίναμε στου Βασίλη να δούμε κινηματογραφικές βραδιές στην τηλεόραση (ο Βασίλης είχε τηλεόραση και μεγάλο σπίτι). Στου Σώζου για μου­ σική [ είχε δίσκους) στον Γιώργο και τη Ρίτσα για φαγοπότια φοβερά, γεύμα­ τα καιγλέντια μέχρι το πρωί, (γιατί είχαν φοβερά σπίτια). Προσέφερε ο καθέ­ νας ό,τι μπορούσε. Απόγευμα και βράδυ καφενεία, ταβέρνες και στο μπαρ του Γιάννη του Ποντικάκη (Περδικιώτικα), στο Οινώη, στο Ρέτρο και βόλτες ατε­ λείωτες με τα πόδιαή με αυτοκίνητα με φοβερές μουσικές. Η μουσική ήταν πά­ ντα παρούσα, τα γκρουπ έπαιζαν ζωντανά για μας, η μουσική έρρεε πάντα ζω­ ντανή, αγαπούσαμε όλα τα τραγούδια με νόημα και ιδέες, ρυθμός σε κάθε στιγμή, ζούσαμε έντονα τα πράγματα, οιχορευτικοίήχοι, τα μπιτ όλα στην πιο μεγάλη ένταση τους. Κάθε μέρα ήταν γεγονός, το κάναμε γεγονός, το θέλαμε έ­ τσι, ένταση, αλήθεια και ομορφιά της ζωής. Όλα τα θέματα μας καίγανε, τσου­ ρουφλιζόμαστε, για ό,τι αισθανόμασταν, για ό,τι σκεπτόμασταν, για ό,τι βλέ­ παμε κι ακούγαμε, για ό,τι θέλαμε να κάνουμε. Γινότανε χαμός! Ήταν όλα αυθόρμητα και δημιουργικά. Ό,τι κολλάει στη στιγμή. Μεγάλο πιστεύω μας η φιλία. 0 καθένας ήταν ελεύθερος για τον εαυτό του και ταυτόχρονα για όλους τους άλλους, μιλάγαμε για όλα, είμαστε δυνατοί, πάντα είχαμε κίνητρο την α­ ναζήτηση της βαθύτερης ουσίας των πραγμάτων και η σκωπτική διάθεση δεν έλεγε ν' απουσιάζει. Κοντά ο ένας στον άλλον, καθένας για τον εαυτό του και ταυτόχρονα για όλους. Αξέχαστοι είναι οι βαριοί χειμώνες της Αίγινας που εμείς μαζευόμασταν και διασκεδάζαμε. Ζούσαμε τα πράγματα με ένταση, μουσική και πολύ ποτό. Βρισκόμασταν κάθε βράδυ. Μας ταίριαζε αυτή η ζωή, ήταν εκλογή, επιλογή, ευθύνη και συνέπεια, ήταν σχεδόν απαραίτητο, ξέραμε, το θέλαμε. Αμφισβή­ τηση και διαφορετικότητα, συζητούσαμε για όλα, ευφυΐα. Είχαμε πολύ ελεύθερο χρόνο, φτιάχναμε ελεύθερο χρόνο ρεμπελεύαμε (άλλος ήταν φοιτητής, άλλος δούλευε και άλλον τον έθρεφε ο μήνας που θρέ­ φει τους άλλους έντεκα) αλλά τα βράδια, πάντα, τα δίναμε όλα για να συνα­ ντηθούμε, ήταν αυτό που θέλαμε. Το χρή μα ήταν το τελευταίο μέλημα μας. Πό­ θος μας, σκοπός μας ήταν οι ανθρώπινες σχέσεις, η φιλία, να κάνουμε πράγματα μαζί, η διάρκεια, η διατήρηση, η βελτίωση του εαυτού μας και όλης της παρέας, μακάρι και όλου του νησιού. Σ' αυτό το κλίμα ο φίλος μας Βασίλης ήταν ένα μεγάλο, σημαντικό κομμάτι της παρέας. Έντονη προσωπικότητα με οξύ λόγο και ευθύτητα στην έκφραση των σκέψεων του και των αποφάσεων του. Ψηλάφιζε πολύ τα πράγματα, με ευαισθησία και διεισδυτικότητα χωρίς να λογαριάζει το κόστος των λεγομέ­ νων του και των πράξεων του. Αυτό τον έκανε πολλές φορές δυσάρεστο στους άλλους, αλλά το χιούμορ του και η ειλικρίνεια του αναιρούσε αμέσως τη δυσα­ ρέσκεια και κέρδιζε το παιχνίδι. Το 'ξέρε κι αυτός ο ίδιος αλλά του άρεσε η έ­ νταση, γιατί από κει εμπνεότανε, απ' τις έντονες αντιδράσεις του εαυτού του και των άλλων. Από κει έψαχνε, αλίευε χαρακτήρες, τους ανίχνευε, τους μελε­ τούσε. Εξάλλου η παρέα αυτό έψαχνε, αυτό έκανε. Κάναμε όλοι μαζί ατέλειω­ τες αναλύσεις για τους ανθρώπινους χαρακτήρες, τα όνειρα τους, τις προσδο-

κίες τους. Σαρκάζαμε και αυτοσαρκαζόμασταν για μας, για τους άλλους. Έτσι πλουτίζαμε και μεις με ιδέες, σκέψεις και συμπεράσματα, ήταν πόθος ζωής για τον Βασίλη, ήταν πόθος ζωής για μας. 0 ίδιος πόθος για διασκέδαση, ένταση, μουσική, γέλιο, χορός και ποτό... πολύ ποτό. 0 Βασίλης πάντα καλλιεργούσε πνευματικούς δεσμούς με ανθρώπους την διανόησης και του χαβαλέ. Του ται­ ριάζει ο τίτλος μεμονωμένης προσωπικότητας της διανόησης στην Αίγινα. Όπως καταλαβαίνετε, αποτελούσαμε μια κλειστή ομάδα που την διαπερνού­ σαν ανωμοτί κώδικες συμπλεγμένοι με δεσμούς άρρηκτης φιλίας και κοινής αισθητικής. Έβραζε το αίμα μας.

0 Βασίλης, λίγο μεγαλύτερος από μας, ήταν γιατρός στο νοσοκομείο, έτσι δεν είχε επαγγελματικές έννοιες, όλες του οι ανησυχίες, τα ενδιαφέροντα ήτα­ νε για την ενδοσκόπηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Ήταν ο ηδονιστής της πα­ ρέας. Γι' αυτό πάντα ο Βασίλης μας έσπρωχνε, τσοντάριζε οικονομικά, βόλτες στην Πέρδικα, για ψάρι, για ούζα στου Μπαρμπα-Σάββα, στου Φέξα, μεζέδες στην αγορά, καφέδες και ποτά στα μπαρ, όπου η παρέα μας πήγαινε. Πρώτος στο ποτό και στη διασκέδαση μας κράταγε πολλές φορές μέχρι το πρωί. Ήταν γλεντζές, ήταν πότης εκπεποιθήσεως. Στην πορεία στο δρόμο της ζωής η περι­ πέτεια της κατάκοιτης για πολλά χρόνια άρρωστης μητέρας του τον ταλαιπώ­ ρησε και τον αποδιοργάνωσε, όμως η αίσθηση της φιλίας που είχε αναπτυχθεί μεταξύ μας, τον στήριξε σ' αυτή τη δύσκολη φάση και ο Βασίλης πάντα εύρι­ σκε τρόπους να μας το ανταποδίδει. Ήταν και γενναιόδωρος. Δυστυχώς, η κα­ κιά αρρώστια τον πήρε μακριά μας, τον πήρε πολύ νωρίς, στα 47 του χρόνια. Η απώλεια του πολύ μεγάλη, πρώταγια μας,για όλο το νησί. Βασίλη, μας λείπεις. Τώρα μετά τον χαμό σου και την πάροδο των χρόνων, με τις παράλληλες αλλαγές προσωπικών και κοινωνικών δεσμεύσεων, χαλά­ ρωσαν οιπαλιοί δεσμοί αυτής της συντροφιάς, της παρέας μας. Σιγήσαμε! Κρί­ μα! Όμως η μνήμη σου μας ωθεί να κρατήσουμε ζωντανή τη φωτιά και το φέγ­ γος αυτής της παρέας. Εμμένουμε και επανερχόμαστε. Τα χρόνια έχουν αλλάξει, υπάρχει όμως ακόμα η δύναμη και η διάθεση και τα απραγματοποίη­ τα όνειρα μας περιμένουν και οι εμπειρίες ζούνε, είναι ζωντανές, όπως και ο φίλος μας Βασίλης. Η ποώτητα και η αισθητική, η ευαισθησία μας ακολουθεί, έχουμε τη δύναμη, έχουμε το πάθος. Ευχαριστούμε το περιοδικό «Αιγιναία» και όλους αυτούς που εμπνεύστηκαν και πραγματοποιούμε αυτή την εκδήλω­ ση για το φίλο μας Βασίλη Κουμπενά, γιατί μας επανέφεραν να θυμηθούμε τη δεκαετία της αμφισβήτησης και του διαφορετικού.

160

ΣΕΒΑΣΤΗ ΜΠΟΥΡΑ-ΜΠΟΥΤΟΥ

Η

Σεβαστή Μπούρα - Μπούτου κατάγεται από την Αίγινα. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στα Μελίσσια της Αθήνας. Σπούδασε κτηνιατρική στην Ελλάδα, χειρουργική μικρών ζώων στο νοσοκομείο P.D.S.A. και εφαρ­ μοσμένα μαθηματικά στις Η.Π.Α. Από το 1998-2008 εργάσθηκε στο τμήμα τής Ακαδημαϊκής Τεχνολογίας του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης ως συντονίστρια σε υπολογιστές υψηλής τεχνολογίας. Από το 2003-2007 υ­ πήρξε ραδιοπαραγωγός σε δύο ραδιοφωνικούς σταθμούς της Νέας Υόρκης σε δίωρη εβδομαδιαία εκπομπή, με θέματα γύρω από τον Ελληνικό πολιτισμό. Ακόμη είναι αρθογράφος του ελληνοαμερικανικού τύπου. Άρθρα της έχουν κυκλοφορήσει στις εφημερίδες Greek News και Hellas News. Η πρώτη ποιητι­ κή της συλλογή, «Οι δύο Πατρίδες μου», κυκλοφόρησε τον Μάιο του 2005. Ο ποιητικός της λόγος, καταγγελτικός, παραινετικός, εξομολογητικός, εκφράζει τις υπαρξιακές και κοινωνικοπολιτικές αγωνίες μιας ευαίσθητης συνείδησης, που έντονα την πληγώνει ο καη μόςτης ξενητειάς. Τα τρία κακά και ένα ακόμη Τέσσερις μέρες κτυπάειη φύση παντού τους ανθρώπους. Χτύπησε πάλι τυφώνας την Φλόριδα φέτος. Κάποιων ηλίθιων σάλεψε τόσο πολύ το μυαλό των, Ώστε μετέτρεψαν έναν αγώνα της μπάλας σε μίσος. Χρόνια προβλήματα λαών που δεν έχουνε λήξει. Βλέπεις, η νίκη τους έμοιαζε πόλεμος, όνειδος, μένος. Φίλαθλο ι λέγονται τούτο ι, παράδειγμα φανατισμένων. Φρίκη καιχάος, μεγάλο το χτύπημα χθες στηνΤσεσνία. Μέσα σ' όλα αυτά μονοκόμματ'οιΤούρκοιοιλύκοι. Όρμησαν έξω απ' του Πατριάρχη τον οίκο με μίσος Στέλνοντας μηνύματα τάχα τρανά στην κοινότητα όλων. Ότ' η Τουρκία θα μείνει στους Τούρκους και όχι στα έθνη. Ψάχνουν τώρα να βρουν μες στα συντρίμμια τα αίτια Της αδικότερης πτώσης που έγινε σήμερα. Κρίμα. Πέτρος ο άμεμπτος Κύπριος. Αλεξανδρείας Πατριάρχης. Έφυγε μέσα σε ένα παλιό ελικόπτερο μ' άλλους Χλόη αφήνοντας πίσω του. Των ιερών μακαρίων. Μελαγχολία του Φθινοπώρου Άραγε πόσες φορές η ψυχή μυστικά θ'αναμένει Κάτω από της βροχής την δροσιά να δειπνήσει με μνήμες; 161

Όταν αισθάνεσαι μόνος στιγμές σαν αυτές, μη λυπάσαι. Κάποιοι σπέρνουν τη γη με χρυσάφι στο τέλος του δείπνου. Κάποιοιπροσεύχονται μες στους καθρέπτεςγιαπάντα μονάχοι. Είναι κι αυτοίπουανοίγουνε βήματα ερωτευμένων, Για να περνάνε σιμά σου φωτιά και καρδιά με μια φλόγα. Μείνε κοντά μου, ελπίδα μουντή του φθινοπώρου. Τόσουςπολλούςθερισμούςεπερίμεναχρόνιακαιχρόνια. Ίσως ακό μα πολλοίπεριμένουν μπροστά ναπεράσεις. Όμως εγώ περιμένω εσέναπριν να'χω γεράσει. Το ρολόι Κάθε σου λέξη μου φέρνειτην άνοιξη. Νατο θυμάσαι. Ώρες ρεμβάζω μαζί τους γυμνή στη λευκή καμαρούλα. Κάθε σου ψίθυροςγράφεισταχείλη αιώνιο όρκο. Λόγια παράξενα γίνονται ένταση όλη τη μέρα. Γράφε μου γράμματα. Ναι, άκοπα είναι τα λόγια. Σκέψου μια μέρα να δεις τις λεξούλες στα όμορφα ύψη ! Πέρασε έτσι κι απόψε κρυφά να με δεις που σου γράφω. Κάνε μια στάση στις τρεις. Θα'μαιεκείπριν να'ρθεις. Ανακύκλωση Πότε θα έλθειη ψεύτικη ώρα το μέλλον να ζήσω; Όμορφα λόγια γεννήθηκαν κι έσβησαν όλα τα άλλα. Νιώθω μονάχη χωρίς τον αέρα της νιότης που σβήνει. Πάνω στις δάφνες δεν κάνει να μένεις πολύ, να θυμάσαι. Έτσι προσπάθησε να ξαναβρείς τις χαμένες σου ρίζες. Βρες τον κορμό που φύτρωσαν φύλλα δικά σου και μείνε. Μόλις τρυπώσεις ξανά στα κλαδιά, παρακαλά. Μην φύγεις. Μείνε εκείναχαρείςτηχαράτης ζωής καιταύψη. θα 'ρθει φθινόπωρο κάποτε και θα ξανάρθεις στη γη σου. Όταν το φύλλο θα πέσει στο χώμα, δεν έχειγεράσει. Έτσι κι εσύ να γνωρίζεις πως όλα ανήκουν στο χρόνο. Ναπεριμένειςναέλθειηώραπουόλοιπεράσαν. Προσοχή Στην πατρώα μου γη που οι άγιοι σαρκωμένοι αλλάζουν τον κόσμο, ανεβαίνουν ψηλάλειτουργοί που τα κάστρα του κόσμου στολίζουν. Ετοιμάζουν, μας λένε, το νου, να αλλάζει διάσταση μόνο. Μες στο σχήμα του τάφου μας λένε, οι ψυχές συναντάνε το θείο. μάγια όποιουςπεθάναν μονάχοι στα πεδία μαχών και στης θάλασσας 162

το γαλάζιο νερό συντροφιά, με τον άκοπο πόνο για δρόμο, δεν μιλάει κανένας τους πια. Κι οι φτωχοί πονεμένοι αλήτες; Η κατάρα που λεν' απονιά; Και οι άμοιροι οι θεογνώστες που καρφώνουντουςήλους βαθιά; Δεν μας δίνουν ελπίδα καμιά. Σάββατο 8 Αυγούστου 04 Βράδυ 10:30 Να 'ταν η μνή μη πουλί να πετούσε μονάχα σε σένα. Να σου θυμίζει συχνά τη φωτιά που ζεσταίνει εμένα, Την Πηνελόπη που έγινε αγκυροφόρος γυναίκα Και την αστέρινη προφητικιά Αριάδνη Ν' αρραβωνιάζεται μ' ένα φουστάνι, που λέν' πανωφόρι. Να 'ταν η ώρα που έφυγα στα ξεχασμένα τα ξένα Ύφαλος που θα μ' εμπόδιζε το μισεμό ναγνωρίσω. Τη δολοφόνο βασίλισσα τη ς δυτικής κοσμοπλάνης Ναπροσκυ νήσω σαν να'μουν κι εγώ δουλοπάροικος κόρη. Όμωςτης μοίρας η άγνωστη πόρτα με έσπρωξε τότε, Ίσια στην ίδια τη θάλασσα που χαϊδεύει πνιγμένους, Που ταξιδεύει τους ναύτες και τους ναυαγούς με ελπίδα: Ποιοςτο γνωρίζει αν γύρισε ο μετανάστηςγια πάντα; Ποιος θα ρωτήσει αν ζει ο καθένας που έφυγε; Αλλοιωμένοι βαδίζουν οι άνθρωποιστοχρονοδρόμο. Πέρασμα είν' η ζωή που δεν έχει αρχή μα καιτέλος.

ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ

Ο Γιάννης Μόραλης καιη Αίγινα (Μνήμη Γιάννη Μόραλη) οναδική και τελευταία αποχαιρετιστήρια έκθεση με σχέδια του από την Αίγινα, όπου έμενε χρόνια και δημιουργούσε, παρουσίασε τον περαασμένο Αύγουστο στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο του νη­ σιού, που «έφυγε» στις 20 Δεκέμβρη 2009 στα93 του χρόνια. Με την ευκαιρία της πρώτης και μοναδικής του έκθεσης στην Αίγινα, ο Δή­ μος τον ανακήρυξε επίτιμο δημότη, με ομόφωνη απόφαση του Δημοτικού Συμ­ βουλίου, ύστερα από σχετική εισήγηση του Δημάρχου προς το σώμα, στη συ­ νεδρίαση της Τρίτης 28ης Ιούλη 2009, Ο Δήμαρχος της Αίγινας μίλησε με συγκίνηση και ευχαριστήρια για τον κορυφαίο καλλιτέχνη που ζούσε και δη­ μιουργούσε πο?Λά χρόνια στην Αίγινα, όπου είχε σπίτι, κι αναφέρθηκε στην ει­ καστική συντροφιά του νησιού, που την αποτελούσαν οι ζωγράφοι Γιάννης Μόραλης, Νίκος Νικολάου, οι γλύπτες Χρήστος Καπράλος και Γιάννης Παππάς. Την πρόταση του για την ανακήρυξη του Μόραλη ως επίτιμου δημότη τη χαρακτήρισε ο Δήμαρχος «απότιση τιμής ως ελάχιστη ανταπόδοση στον επι­ φανέστερο εν ζωή Ελληνα εικαστικό». Στα εγκαίνια της έκθεσης ο Γιάννης Μόραλης είπε ότι θεωρεί την Αίγινα τόπο του κι ότι τα περισσότερα από τα έργα του τα έχει δημιουργήσει στο νη­ σί. Αυτό φαίνεται από τις σημειώσεις του πάνω στους πίνακες, όπου γράφει το θέμα, την Αίγινα καιτην ημερομηνία δημιουργίαςτου έργου. Καθώς εξηγούσε μερικά από τα σχέδια του, στάθηκε σε μια σύνθεση, που το θέμα της πήρε ο ζωγράφος από την Μεγάλη Πέμπτη και την ακολουθία στο Μητροπολιτικό Ναό της Αίγινας. 0 σταυρός για το σταυρωμένο Χριστό, το σκούρο χρώμα για το πένθος, εκκλησιαστικά αντικείμενα και μια άσπρη λε­ πτομέρεια. «Ξέρετε τι είναι αυτό;», ρώτησε ο καλλιτέχνης μ' ένα αθώο χαμόγε­ λο κι ερωτηματικό. «Η μανσέτα του παπά», είπε και φανέρωνε την εξυπνοχιουμοριστική διάθεση του. Στη σεμνή τελετή της ανακήρυξης του ως επίτιμου δημότη στο Δήμο Αίγι­ νας, καθώς ακομπούσε στο μπαστούνι του, με δόση αυτοπερίγελαστική είπε με χιουοριστική, περιπαικτική, σαρκαστική γεροντίστικη φωνή πως «είναι πολύ περίεργο να παρακολουθείς το μνημόσυνο σου» (στα 93 του χρόνια του «έφυγε»).

Μ

164

•

;

·. .

.

.; ;. ..

:,. ; î

w.

:3:.:·':-;:ΐϊ|:''.;? ~Λ'Μ[. ' ί ' €'.?:

,s*,^.;^^?<^'iïîst%:ä;ί^a«;ί••t•3 •ί i?;.•:Vί ;

#

:

Σχέδια μιας ζωής από τον καλ­ λιτέχνη Γιάννη Μόραλη ήταν αυτά που παρουσιάστηκαν πριν στο Μέγαρο Εϋνάρδου, στην Αθήνα, και στη συνέχεια στο Πολιτιστικό Κέντρο του Μορφωτικού Ιδρύμα­ τος της Εθνικής Τράπεζας στη Θεσσαλονίκη. Αυτόνομη παρου­ σίαση μιας σειράς από 225 σχέδια και προσχέδια για ζωγραφικά έρ­ γα του Μόραλη, που ιστορούν εξή­ ντα χρόνια δημιουργίας του. Τα περισσότερα έχουν δημιουργηθεί ανάμεσα στα χρόνια 1930 και 1960 στην Αίγινα.

«Η δουλειά μου είναι κάτι σαν ημερολόγιο, βγαλμένο από τις συ­ ΓΙΑΝΝΗ ιΗΣ γκινήσεις, τις εντυπώσεις, τις ανα­ μνήσεις καιτις αναζητήσεις μιας ο­ λόκληρης ζωής», σημειώνει ο ίδιος ΜΟΡΦ.Ο.ΠΚί ΪΜ Γ\ \ F.ONtküE 'Ali L/M-Z, ΪΤΟΡ1ΚΟ RM ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ MOTÏÏFÏO ΔΗίνίΟΓ Α!ΠΝΑ2 ο καλλιτέχνης. ΙΔΡΤΜΑ ΠΑΝΑΓΗ KM ΕΛΕΝΗΣ ΗΡΕ1ΠΤΗ Για το «ίχνος και τη γραμμή του Μόραλη, την αίσθηση της ο­ μορφιάς, την ανθρωποκεντρική τέχνη του την σαφή, ειλικρινή και ζωγραφικά άρτιο δρόμο» του καλλιτέχνη κάνειλόγο ο Διονύσης με ξεχωριστό περπάτημα την «πορεία του Μόραλη, από τα πρώτα εργάτου, της σχολής ακάομα, στα επιτύμβια της μέσης περιόδου κι έπειτα σταπιο αφαιρετικά της μακράς κι εύλογη μένης ωριμότητάςτου». Για την πρώτη ατομική του έκθεση το 1959, στον «Αρμό» της Αθήνας, η κριτικός Ελένη Βακαλό, στο μηνιάτικο περιοδικό Καλών Τεχνών «Ζυγός», που έβγαζε ο Φραντζής Φραντζισκάκης (ανεπανάληπτο Απρίλης 1959, τεύχος 41) σημειώνει: «0 Γιάννης Μόραλης παρουσίασε την εργασία του πρώτη φορά σε ατομική έκθεση. Οσα γνωρίζαμε αποσπασματικά από τηνπορεία του ως σήνμερα, εδώ συντίθενται, ενώνονται και κορυφώνονται συγχρόνως. Η διάρθρωση της εκ­ θέσεως του στον «Αρμό» ήταν ανάλογη με τη διάρθρωση της εμφανίσεως του έργου του στην περυσινή Μπιεννάλε της Βενετίας. Και είναι ενδεικτική για την αντίληψη του Μόραλη. 0 καλλιτέχνης δεν εκφράζει απλώς τις στιγμές της προσωπικής του ζωής, ή τις στιγμές της εμπνεύσεως και των συγκινήσεων του, αλλά οικοδομεί με τις στιγμές αυτές, με τη ζωή αυτή, και με την πείρα του, 165

τον προβλη ματισμό του, την πειθαρχία του, με την ψυχή και με το πνεύμα του, την πειθαρχία χου, με την ψυχή και με το πνεύμα του, ένα έργο. Κεντρικός άξο­ νας, ψυχή καιπνεύματου έργου, είναι ο ρυθμός, κι αυτός είναι το κύριο θέμα ό­ λης της προσπάθειας του. Το αντιμετωπίζει στο χρώμα του, κρατώντας μιαν ε­ νότητα συνθέτων τόνων, που περικλείει, δεν καταλύει, την ένταση των καθαρών χρωμάτων απ' τα οποία αποτελείται. Το αντιμετωπίζει στο σχέδιο του όπου με την ρυθμολόγηση του κενού σε σχέση με το γεμάτο των μορφών κατορθώνει να αποδώσει την έννοια του βάθους του φυσικού χώρου σε μιαν επίπεδη αντίληψη του ζωγραφικού του χώρου. Κάτι ανάλογο, γίνεται και στην έκφραση, όταν από το επεισόδιο, τη μορφή, την ανάμνηση, ανάγεται σε μορ­ φές που μέσα στη στιγμιαία κίνηση της συγκεκριμένης ζωής του κλείνουν την νύξη κάποιου αιώνιου στοιχείου που προϋποθέτει και υποβάλλει συγχρόνως την έννοια της απόστασης στον χρόνο. Ετσι, και στηνέκφραση, όπως και στην πλαστική διάρθρωση του έργου ο ρυθμός κινείται σε δυο διαστάσεις, πολλα­ πλασιάζεται, ζει, με την άνεση, την ελευθερία και την ακρίβεια συγχρόνως,που τον βρίσκουμε τις μεγάλες τελευταίς συνθέσεις του». Δύο σημαδιακά ζωγραφικά έργα του Γιάννη Μόραλη υπάρχουν στη Δημο­ τική Πινακοθήκη Ρόδουσά «Καθισμένο γυμνό» του 1952 (λάδι σε μουσαμά] και ο «Βοτανικός» (λάδι σε χαρτόνι), και γι' αυτά ο Χάρης Καμπουρίδης σημει­ ώνει: «0 Γιάννης Μόραλης είναι ένας απ'τους πιο ολοκληρωμένους δημιουργούς που γεννιούνται στην αρχή του αιώνα. Είναι ένας καλλιτέχνης που ενδιαφέρει λιγότερο από τα ερεθίσματα από την τέχνη άλλων εποχών ή για όσα η σύγχρο­ νη δυτική ευρωπαϊκή ζωγραφική προσφέρει σαν λύσεις και περισσότερο για τη δική του σχέση με τα ζωγραφικά προβλήματα, όπως αυτά παρουσιάζονται στην προσπάθεια του καλλιτέχνη ν' αποδώσει το θέμα του. Ιδιαίτερα προικι­ σμένος στην τεχνική του ο Μόραλης, επιμένει στη ρεαλιστική απόδοση του αν­ θρώπινου σώματος, φθάνοντας στο στόχο του χάρη στην πειθαρχία και στην πίστη στα εκφραστικά μέσα του. Ετσι στο «Καθισμένο γυμνό», έργο του 1952, αυτό που εντυπωσιάζει αμέσως είναι η σχεδιαστική ακρίβεια, η βαθειά γνώση των χρωματικών συγγενειών, η μελετημένη απόδοση της κίνησης του μοντέ­ λου, όσο και η ισορροπία της όλης σύνθεσης. Στο «Βοτανικό» του, ασφαλώς ένα από τα πρώιμα έργα του της δεκαετίας του 30, φαίνονται ίσως καλύτερα οι εκφραστικές ανησυχίες του στο θέμα της λειτουργίας των χρωμάτων, πριν καταλήξει στα ώριμα έργα του, όπωςτο «Καθισμένο γυμνό». Ο Μόραλης αργό­ τερα προχώρησε και σε μια γεωμετρική αφαίρεση της φιγούρας, ενώ η επί δε­ καετίες διδασκαλία του στην ΑΣΚΕ υπήρξε καθοριστική για πολλούς μεταπο­ λεμικούς ζωγράφους μας». Ο Γιάννης Μόραλης γεννήθηκε στις 25 Απρίλη 1916 στην Αρτα. Σπούδασε ζωγραφική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Αθήνας, Σχολή Καλλών Τε-

χνών, Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων Παρισιού (φρέσκο και ψηφιδωτό). Πρωτοπαρουσίασε έργα του στην έκθεση Ελληνικής Χαρακτικής σε Κόλιτσε Πράγας, το 1936. Από τότε πήρε μέρος σε εκθέσεις των ομάδων «Ελεύθεροι Καλλιτέχνες», 1940, «Ρόμβοι», 1947, «Αρμός» 1949,1950 και 1952, σε Πανελ­ λήνιες εκθέσεις 1940,1948 και 1951, στις εκθέσεις Ελλήνων Καλλιτεχνών στο Αρχαιολογικό Μουσείο, 1942, Ελλήνων ζωγράφων στον Καναδά, Νέα Υόρκη, Ουάσιγκτον, 1954-1955, Ελληνικής Τέχνης στο Βελιγράδι, 1954. Επίσης πήρε μέρος στη Διεθνή Εκθεση έγχρωμης λιθογραφίας στο Οχάιο, 1956 και στη Διε­ θνή Εκθεση Βενετίας, 1958. Ατομικές εκθέσεις στη γκαλερί «Χίλτον» 1959, Γκαλερί Χίλτον 1963, Αθήνα. Το 1947 εκλέχτηκε τακτικώς καθηγητής στο Προκαταρκτικό Τμήμα στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και το 1957 τα­ κτικός καθηγητής στο Εργαστήρι Ζωγραφικής την ίδια σχολή. Εικονογράφη­ σε πολλά λογοτεχνικά βιβλία (Ελύτη, Σεφέρη κ,ά). Σχεδίασε σκηνογραφίες και κοστούμια για το Ελληνικό Χορόδραμα, το Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν καιτο Εθνικό Θέατρο. Εκανε τοιχογραφίες με διάφοραυλικά και σχέδια σε μια γραμμική σύνθεση στην πλευρά του Χίλτον Αθηνών. Σύμβουλος στο Ελληνικό Χορόδραμα. Μέλος στο Σωματείο «Οι φίλοι του Μουσείου Μπενάκη» και στην Ενωση Καλλιτεχνικών Υπευθύνων Θεάτρου. Ανάμεσα στα έργα που παρουσίασε στηνέκθεσή του στην Αίγινα είναι τού­ τα: γκουάς-προσχέδιο με μολύβι. Μαγαζί στην προκυμαία, γκουάς-προσχέδιο με μολύβι. Λαδοπαστέλ και χρωματιστά μολύβια. Μαγαζί στην παραλία, γκουάς. Σύνθεση 4 σχεδίων σε χαρτόνι, α] προσχέδιο για το έργο «Εδώδιμοπωλείο Αίγινας», μολύβι, β) Μελέτη για το έργο «Εδώδιμοπωλείο Αίγινας» λάδι σε μουσαμά, γ) Προσχέδιο για το έργο «Καφενείο Αίγινα» μολύβι, δ] Αποθήκη μα­ γαζιού, μολύβι. Σύνθεση σχεδίων σε χαρτόνι-γκουάς, σε χαρτόνι-μολύβι. Ση­ μειώσεις Αίγινα, Αύγουστος 1950. Τελευταίο έργο του Γιάνη Μόραλη είναι το «ερωτικό ζευγάρι», σε χαλκό, για την αφίσα στο Διεθνές Μουσικό Φεστιβάλ Αίγινας, που διευθύνη η εμπνευ­ σμένη πιανίστα Ντόρα Μπακοπούλου από το 2006.

ΕΒΗΤΟΥΛΟΥΠΑ*

Το Νέο Μουσείο Ακροπόλεως και το Νέο Μουσείο της Αίγινας 1.000.000 επισκέπτες έχουν επισκεφθεί™ νέο Μουσείο Ακροπόλεως μέσα στους τέσσερις πρώτους μήνες από την ημέρα των εγκαινίων του. Σε τι οφεί­ λεται η μεγάλη αυτή προσέλευση του κοινού; Μπορούμε να αναφέρουμε μερι­ κούς λόγους: Μετά από πολλές περιπέτειες, απογοητεύσεις και μακροχρόνια αναμονή είδαν οι Αθηναίοι να υψώνεται ένα μεγάλο μοντέρνο κτήριο στο οι­ κόπεδο που χρόνια είχε ταλαιπωρήσειτους αρχαιολόγους και τους περιοίκους με τις ανασκαφικές έρευνες. Μπορεί να μην συμφωνούν όλοι για την αρχιτε­ κτονική του νέου κτηρίου, αλλά όσοι το επισκέφθηκαν έμειναν ενθουσιασμέ­ νοι από τους φωτεινούς άνετους χώρους. Αρχίζοντας από την Μελίνα που το έβαλε σκοπό της ζωής της έως τον Σαμαρά που το εγκαινίασε όλος ο πολιτικός κόσμος θέλησε να συνδέσει το όνομα του με την ανέγερση του. Βρέθηκε και ο κατάλληλος άνθρωπος, ο καθηγητής Δ. Παντερμαλής που με θέληση και επι­ μονή ξεπέρασε όλες τις δυσκολίες (αφού δέχτηκε περί τις 120 μηνύσεις από διαφόρους φορείς) και επέλεξε άξιους συνεργάτες για την έκθεση των αντι­ κειμένων.

* Αρχαιολόγος Μ Η Η Β Β

Ας έρθουμε τώρα και στον δικό μας καημό. Στο 12ο τεύχος της «Αιγιναίας» είχαμε αναπτύξει τους λόγους για τους οποίους το Καποδιστριακό Ορφανο­ τροφείο είναι το ιδανι:••••;.••.•••• • • • ,

;

••.. κό κτήριο για να εκτε­ θούν όλα τα ευρήματα του νησιού από τα προϊ­ στορικά χρόνια έως τις ημέρες μας. Είχαμε υπο­ λογίσει πόσα τετραγω­ νικά μέτρα θα χρειάζο­ νταν για όλες τις συλλογές που σήμερα βρίσκονται εγκιβωτισμένες σε απρόσιτες α­ ποθήκες, εκτός από τον

m 168

αρχαϊκό Κούρο της Αφαίας που είναι εκτεθειμένος στο Μουσείο του Πειραιώς. Δεν θα τους επαναλάβω' θα επιμείνω μόνο σε δύο πράγματα που ο καθένας καταλαβαίνει πόσο λείπουν από την Αίγινα, μια μεγάλη αίθουσα διαλέξεων και συγκεντρώσεων και κάποια πρωτότυπα πωλητήρια που θα μπορούσαν να διαμορφωθούν στη θέση των εργαστηρίων που ο Καποδίστριας είχε προβλέ­ ψει για την εκπαίδευση των ορφανών. Σήμερα προτείνω και τη στέγαση της δημόσιας βιβλιοθήκης. Επανέρχομαι στο Μουσείο Ακροπόλεως. Πιστεύω ότι εκείνο που ελκύει τον κόσμο είναι ότιγια πρώτη φορά μπορεί να θαυμάσει όλον τον γλυπτό διά­ κοσμο του Παρθενώνα στη θέση που βρισκόταν επάνω στον ναό. Και ας είναι, πάνω από τα μισά, γύψινα αντίγραφα! Έτσι πιστεύω ότι, εάν στο Μουσείο της Αίγινας εκθέσουμε αντίγραφα των γλυπτών από τα αετώματα της Αφαίας που βρίσκονται στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου, η προσέλευση του κοινού θα είναι αθρόα. Μόνο που η παραγγελία πρέπει να αρχίσει το συντομότερο, γιατί η εργασία μετά εκμαγεία απαιτεί πολύ χρόνο. Πρέπει να ομολογήσω ότι για όλα τα παραπάνω δεν είμαι αισιόδοξη. Στα Υπουργεία οι αποφάσεις λαμβάνονται συνήθως μετά από κάποιες εισηγήσεις των βουλευτών της περιφέρειας και δεν έχω δει κανέναν από τους βουλευτές του Πειραιά να έχει δείξει ενδιαφέρον για το Μουσείο της Αίγινας. Και πώς θα ενδιαφερθούν οιπολιτικοί όταν δεν υποκινούνται από τους κατοίκους του νη­ σιού; Αυτή είναι η πικρή αλήθεια... Τίποτα απ' όσα σχεδιάζουμε δεν θα πραγ­ ματοποιηθεί αν δεν πεισθούν οι Αιγινήτες ότι το νέο διαχρονικό Μουσείο της Αίγινας θα αλλάξει τη ζωή τους.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΑΟΣ

Ο ΙΠΠΙΑΣ ΣΤΟ ΜΑΡΑΘΩΝΑ Γέροντας ήταν κι έβηξε καθώς βήχουν οι γέροι εκείνοι που τους ξέγραψε η ζωή και το γνωρίζουν. Κι από το βήχα το γερό του ξέφυγ'ένα δόντι απ'όσα του τραμπάλιζαν χρόνια στην εξορία. Το πήρε για κακό οιωνό κι έσκυψε στην αμμούδα του Μαραθώνα να το βρή ο πρώην τυρρανίσκος, που με τις πλάτες των Περσών ήρθε να καβαλήσει το ποσειδώνιο τ' άλογο και πάλι της Αθήνας. Όμως το δόντι του άφαντο και σίμωνε η μάχη. Οι Μήδοι πικρογέλασαν βαθιά ανησυχώντας με τις παλαβωμάρες του και τις γελοίες προλήψεις. «Θα πάει καλά ο αγώνας καλά στη γή σου, πώς τα βλέπεις;» 0 Αρταφέρνης τον ρωτάει κοιτάζοντας τον Δάτι. « Γή μου δεν είναι τούτη η γής, μόνο μικρό της μέρος που μόλις το κατάλαβε το δόντι μου, αφεντάδες», είπεν αυτός και πρόστεσε: « Γυρνούμε στη Μηδία». Μα εκείνοι πρόθυμο το αυτί δεν είχαν για κουβέντες ηττοπαθείς. Κι από το λίγο νου τους δεν περνούσε πως το Γραμμένο βρίσκονταν κάτω απ' του Μιλτιάδη τον οργισμένο αστερισμό. Και ήδη συντελούνταν.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ Ο Ιππίας και ο Ίππαρχος ήταν παιδιά του Πεισιστράτου, τον οποίο και διαδέχθηκαν στην Τυραννίδα των Αθηνών. Ο νεώτερος Ίππαρχος φονεύθηκε από τους τυραννοκτόνους Αρμόδιο και Αριστογείτονα, ενώ ο πρεσβύτερος Ιππίας διέφυγε τον κίνδυνο και κυβέρνη­ σε μόνος με σκληρότητα, ώσπου οι δημοκρατικοί τον ανέτρεψαν, αναγκάζοντας τον να εκπατρισθεί στο Σίγειον της Τρωάδας, όπου βασίλευε ο ετεροθαλής αδελφός του υπό περ­ σική επικυριαρχία. Επιδιώκοντας δε την ανάκτηση της εξουσίας, αφοσιώθηκε στους Πέρ­ σες και ακολούθησε την εκστρατεία τους κατά της Ελλάδας. Μετά την ήττα των Περσών στο Μαραθώνα, επιβιβάστηκε σε πλοίο τους και πέθανε στη Λήμνο. Το επεισόδιο με το δόντι συνέβη στο πεδίο της μάχης του Μαραθώνα, λίγο πριν από τη συμπλοκή και το ανα­ φέρει ο Ηρόδοτος στο έκτο βιβλίο της ιστορίας του, παρ.107

170

ΚΩΣΤΑΣ ΝΗΣΙΩΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑ. Από όλα τα Αιγινήτικα πορτραίτα, της Αφαίας και της Παλαιοχώρας της Κολώνας και του Μαραθώνα της φυστικιάς και του πωρόλιθου της τράτας και του όρμου, προτιμώ την Άιγινούλα, Αιγινούλα' που τραγουδούσε η γιαγιά μου στην κουπαστή καθώς την καλωσόριζε το λιμάνι το εκκλησάκι του Άη Νικόλα και ο μυρωμένος Άγιος στο μαρμάρινο κιβούριτου.

0 φίλος της Αίγινας και της Αιγιναίας, ποιητής Κώστας Νησιώτης, μας έστειλε το παραπάνω κείμενο. Είναι ένα αφιέρωμα στη μνήμη της μητέρας του, που ήταν τακτική προσκυνήτρια του Αγίου Νεκταρίου, όπως και η δική της μητέρα. Η ποιητική του συλλογή Όταν σβήσουν τα φώτα', κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις "Ιαμβος'. Μία συλλογή διηγημάτων του από τον εκδοτικό οίκο Ιδεό­ γραμμα, με τίτλο 'Το επιτύμβιο', θα κυκλοφορήσει τον Οκτώβριο.

171

ΒΑΛΑ*.

ζξ.

ΑΠΟ Γ AOHNAtKA ΞΕΚΑΛΟΚΑΙΡΙΑΣΜΑΤΑ

χ,Εον«, c e | i à καθώς μΒΚϊίνβϊ vò ιτίλσΐον at&y Γενικό ακΐτνο -cou νν/σίαν.~"Ό ]£α<η;οάίύζρ{,ας wttl -η ιτάλις zijs Αίγίνΐ}$- ~ ϊ " 4g%a'ìit£ ' λιμένα. Θα ε%-(5 ϊϊολίί ί^ίος, ΰ ^ ί · -ν« ip&CysïGf OÄÖ rrçî- — Ta Mavdtîav s^q na.'i ό », β * ? * * Ελα ΐ ά σημεία, tö« λιμένος Hai ö#& τήν άνοι«νήν ΛάλασσανΉ στήλη «otfuislw-t- ,;rî οϊάφοοα ανάγλυφα κοσμήματα καΐ με ανάγλυφαν τοϋ Βασιλέως κο,Ι στην κορυφήν £χβ.ι «etòv [ιέ éwx&xkç t i c φτερούγες. Mvs δέ %γον το© γλύκιτο« «. Καρακαταάνη, ό όποιος τώρα αυκοίΕροοώκΜς, a Stye κ" ή Αΐγιγα ά«ό τά ïw»ijâ γηστά sraù -. •:•.•.> ;• •-,·> --.-Ji'.;, ιηναίους -ίο καλοκαίρι.. κάτω άπό τον «otprsoov ήλιον amata-rat τοΐΐς έργάτας «Qfl ολοένα στήνουν τήν 'A.W^VÎCFÎI-* KÌ> σνήλην. Βέβαια η ι ι s I in •

&δνΜ>ν* t w v

• • > ' . .

' : '

S;retö<»v,

: .

οΐτε

•

<.

;

"

τήν « a ^ ï i

• • • ( ! " ; . !

ÎEQ«-

tìlVUfte. TOO IIOQOÎJ- M a itfßi Sva ΓτΛήίΗις ÎÔluï:,^.i'- c > i: - J "" "?(•-' ν,·ί-'π'νόι·:- iv.-f.ijo'i.fvn'cd-coi.'s:. ΐΐού HVfW-'-'· (.nVCüi <:;) îtnr^i.0. j \ t d ^ ά λ λ Ο υ V-'^'p'-"

";ri,,i(t" και Ίί)Τ.ί>«(5 ί:βΐΜ}0£α.( που ανα-^ληρ.ί>ί*WJyy r« δεύτερο.

M.ù έ κ ώ . in ' i.f>"ì,,A η Α.ιγ«α.-. gïva wftl ÎÏIO '•'i.,..:.:. ,;,j,ï,U. ύ\:0 (iifSSä ώτό rov XV^'ïlà. Και •> • I ' M · .

1.1

"Hi,

'

ι

γ .•

r-SfW,

"Εχει

οέ ή Αϊγινα και συγκοινωνί« Ο'ϋχ,νύτατη μέ τον Πειραιά. "Άλλοτε δυο, âkkaxe τρεις «ai άλλοτε τέίτσαρες ψοφς τήν ήμερο, XV auto τ) Αίγινα, ί.ίν κϊχΐΐ era μεγάλο και ovato ξενοδοχείο κι* EVO; μεγάλο ÏÎUQKO ilarav ίυ i ÛÎÎ ' « ' - , ' Λ Μ rsoo;;;, ϊβν'.i'ïÇffié^t^oVtiay

"(

ΙΓρασοχώς. Όά γίνουν -ι 'iOlH ÏÎ|Ç.

feKftlpatttt«

t " ÄKÖ·-

«al ïjtwïY£veto,t «sie νκ, SVJX1;ZÎQO.^. ^ij;tEu&-νί»με¥ ucftita ονόματα s a ^ f s e ì c ó v t c o y : Ό H. KowtOÏJfiuffTriç, ό Μ. ΛνκονΟης ΐμημβτάορ ί ς ΈΟΟ * ¥ ï t o v o y e i o ' u ί ω ν NÎÎVÏIMÎOV. Ô littfl-nγ η ΐ ή ς TOÖ Π α ν Ε η κ ΐ ΐ η μ ί α ι ι κ. Γ . ^ ω τ η ο ι ώ θ η ς ,

ο δικυΟ-υντής της "Λΐίηναϊχΐίς 'Γοαϋΐέξης «. ΉλιΟΛΟΐΐΪΛς, ή Κα KovtOffKWRo«, Ä «, Γ. Φλώρος, è otgaïicuttîÎOs μονΟΊκος χ. 2 . Κ«[ο«ρΐ5ς «αϊ «0?ΛκΙ οικογένεια«., Ό κ. 'Λλβ|. *Αθη¥Εϋν Kai 1itiYO"oxscai. μΕίαξΐ» SitetoSv τ* : ι τα οΐΐτβ οί- ΑίγΐΥΪΐαι 8èv ξέρουν ^óts ô κ. Ζαΐμης sïvs otò -νησί •υναΐ§ς ήμέ^βς ôjtfUc iîfrûç "EC&V μθ" KÌ)H0VCÓVT«ÌT πολλοί •'Αθηναίοι IJ£ ίμεωομβν ! 6 καοηγητής Τοο>ίθΕΐ«ΐ)λος> ο

κρές 'ΙίλληνικΑς mèXn%. Ta οκ£τια της gridi: 0vnv παραλία Ομοια Βαλμένα χαΐ δμοιάξοΥΏ*. lea* & κ. 3 . "ΒρΒϊϊός ν,Χτι. Μότης ΐης. "iSxet τα κτΕριαποΰ ËHTIOSV ô KascöSfengtßic έδώ, ΜΟΏ ητον ή «ρώτη Köoss^otiffa icîjç "ΒΚλάΟος. "Υπάρχει, tè SïoXatov δρφανοτροφβίον τοΰ KaîïoSte-ï^is,, s^-è^ τώρα e t ^ φυλακές, Ύ«άρχονν ΐο 0χολΕΜ>ν ÄOÖ Ιπΐίσθη irei Käno-

ιοίϊί^ρίζονίες καΐ οί άγαì-atoiKot μαζί s a l κλάϊ

ι { ;;fti: .>i

^ÎH eÌvs γδμίίετ« άτίο κ«* > --ii>f^a>yÎO¥8ç fifeô msgwea-

. 'ΚίΛ-ίΐΐζ Sfcv-^îiïiÊtitii..'.^' va t«ï}7^ orfi-i·''/^:'?;-;..; «αϊ γα μι'ΐν έγνώρισβ ÎOV κ, Πελβκα'νον. Λΐίΐος ξέρκι (irto <m$vt$ KÎÎÔB τε «οϋ ώιρορφ thv Ιατορί« ΐης Αΐγΐγης (irte τψ ίζβοϊσΐορ^ής I«οχ% εως βήμ-βρ«. Λυτός Si eïve «ai άφορος Wp «κεϊ Άρχ«ιολογ6«θδ Μουσκίου. Άλλα αύε« sire tfiHOte έμ«ρά=5 o w μεγάλη του, τΐιν ÌWGeuvffcciìrn) êoyaok για n w «ερίσωοιν των "Αρχαίο ϊή-τ«ν. Ή άρχκιο^κιτιλεία έπίργεΐτο άγρια ατό- νηβΐ JÏQO χό°νΐον. Ma ò jî. XleiuiKavos âvé?jîpe το μέγα έργον Va TÀV KOtaareULtìv ΊδρύΟη τ6 Movosîov « a l -co ανέ­ λαβε, lfol αρχιοε τήν ΗΚϊβδίοϊ|ιν τοο εμκοπίου οοτοΰ καί riiv Sta « â n è ; τροκο«, 6ιά ,-ιάΐΐης μεΟόδον «al «ονηρίας cnValiv Έ^ν ÄQ* χαιοί-ήΐοίν. Κ' ëtoi Inaijeäv stia ve βγαίνουν τά αρχαία ßto έξωνερίκό. Κ* έοχημαείσθη ϊ ο MOUÎÎEÎOV της ΜγΕνης. "Ετοι %"ώρί?, τ« MOIÏO^Î'OV της Αίγινας,—itoö Elve εγκατίϊΐϊτημέναν atò iï«?.a<.âv ανάκΐορον toi) KartoSÎ(ïtpta,—axev /ίνα ϊίληοος μώρμωρα, ϊδίως έϊΓκύμβΐο! καλής τέχνης καί Ιπιγραφόξ, καθώς και μίαν μαρμαρίνηΐ σφίγγα «al ϊβμάχια αγγείων και άλλα άνη«δίμενα δ | ι α ολα ?ϊθ?.λης ττροοοχ^ς, ΆλΑ« ιολλά άρ* χαϊα—άκρ^ως τα κα,λλίτυρα—αχό Κβντρίκον Μαΐκίεΐον ίων 'Λοηνίΐν.

3-,ΐ Ol ΑΙγινήΐαι τώρα ετοιμάζουν μίαν 'Λνβτ μγηατικίιν οτΐ)λην, ΐήν èîïoiar w ίΐΐήσουν ποος τιμήν t ö v Äeffovrojy ατούς δΰο τΕλκΰιαίοις πο?νέμοιις. Ή οτήλη aiirq Οάι βχηί)^ rtxiìv λιμκνοίίρα-

ένα «&*"$<>? «ομι|»ές βίλες aré«oymt «ερίφανκ «el ωραίες.

'Awòlva μ έ ρ ο ς τ % «αρβλίας,-^ϊοίοώΐββδ, Suo βίλες; ξεχωρίζουν : ΐοδ κ. Άλβ%, Ζαΐμη siti του ΑΙγινίτη κ, Βενιζέλου. *A«ò το (ϊλΐ^ο μέρος ομ«ς κνα «ΪΙ-ήθος ΐΈΟΐκιλόρυθμες βίλΐίς àyaoi-atovtai «tfiv ΓΕαρβ^-ί«) ατούς «ολπίακβυς και a t o u ; λοφίσκους. "Ιδ^αίϊορα ΐ) βίλα τΐ;ς •Ά, ΙΪαρα^άνοΐΐ sïve κάτί: τι .£-%<?,?: i>ii£(sia âïtto-υ* μητό, με τοΐις «ήκους ΐη^, j«; ΐά φροΰτο της, s.-è •••..;; ì;.(i{jiìtìSus ÏÎJÇ »tal μ έ τ ο ^ μύλους...

- * rateo μίά έκϊίληCF£«« eßitfnXiidt' rù '%X'Safii%m. Ά π λ % σε­ μνή έκκλησίτ«α, Εϊν" ανοικτή x Εοημη. Μόνο ό φλοΤο^ος tòS M^tatoç ακούεται. Ατούς τοίχο-υς της κΜβΰζ cn%ot elve γραμ«IÌOÓse|s μή σοΰ OÌÓOOUVS λΕλοοδι μαγεμένο· Kai μαγευτΐίς, άγάίϊη μοι», Καΐ ja; χί %± vii yfivo> • !> «Stâ ξένα αέ •ΟυμήΑηκ«· "ϊϊλ*0ς |ίέ ϊϊαρηγόρα SâKHs ISTOÎÎÎ. ί*ου, μήν «λα^, Καίγο) Έήν ϊδιαν (δρα Ι» ΛυριομοΙ Ιοχυμέΐοί dito τήν λυρική διάθε0ΐν ί κ δ fitpßova ^BK'i5vË.i το «εριΜλουν.

Kt" aitò ιόν "Αΐ-Βαοίλη καΐ πέρα καΐ dκάνω ε|««ολου-ί?Όΰν βίλυς και oïïita«ta αραιάdgavé, άνάμβαα oh Μήκους, <ÌÈ μεγάλους κή­ πους μέ οπωροφόρα δέναρα γεμάτα άπο σοκα καΙ αχλάδια » ώ αγάμεσα 08 άμπίλια κατάφορτεί dîtô κεχρίμΓεαρένια cta<?tÄia. . Aïitd -cà εξοχικά «τήματο ύκάρχονν ο ' 8λα t ò νηαί. Μόνον στα μέρος Λθ5 εΐνε ο ναός •ffgç 'Αφαίας etya Iva δάσος και προς τα μέρη ποδνβ τά μοναστήρια υπάρχουν μοναοτηριαχώ κτήμαΐα. Μα ολόκληρο t è vrjifi τής ΑΙγίνης aïv 1 ίνας ΐίήΐϊος

ί

φάΤϊ "Afivsyty·); s; μανΑον Φαλήρου J κϊ cn'ì θάλ(ΐ{σσα »t" dito t a δν« M" i -rè άλλο

XuaK-n Εκκίηίίία οπού ώρ«{οΌη ò KassoStórcwxg Hat üfZQv σώζεται το ömstdt toif«

' λ.(1 an-,) και -un"'« «λϊ/t jt«s ~a έ-ϊλίβο-

φ

"Λκανααν as&Ììfsmv

tiarcà -si/y woßagovaztjv iìjcAJS.. M S ΒαΰιΜως

Κατάκοιτος owiJ «όνου *Ô «ρε^ίάτι, 'Ο ίΜϊρκνμένος Γ'-ήγκς xwSïJveôst To %&Χ% τον Βίς 2ν δγομα βαλΐύ&ι 2!έ αναζητά μέ τά αχαμνό toy μάτι.

'% •Η ιϊϋϋλΐϊίσιά niUmâvet το. Ιίαλάτι... Ή KcöcfevÄTJ Sou τρε^Βΐ, taleiSsuet Too "ΙίΟνους -^ ψ;κΑ τ η cwößeiei 5 Εις τ ούρκγοί} ï d αΐ&έρω μονοπάτι. Ά«* ΐ β ί ; riNiöi; ΰΰήο^ις, ή 'Οιΐίή Sow 3

ΚΪ«α«οΰ£Γβη «it toy akXaeto Παΐέρ«, Γϊσο ξεροί Ώ'} μεγιί^η «oa-cij Σου. Έ β ΐ ιοί) Τέκνου τή ξίοιι ΐ!Β0δ£ζΒΐς' Μ', άλλη φορί; i'oö γίνεσαι Μιμ'Ερα, Κ«1 το Ρήγα 'ς κμας ξαναχηρίξενς.

Kûl ξανορχόμοβα οτήν ϊϊόλϊϊ τής Αίγίνης για νά Ϊ8οδμ6 ?/ έκεΤ ομορφιές. "Αλλά, Οχι τϊ}ς φιίσης «(α, Η,β ζωντανίς.

Sïve ρ©#ίί. S i * ö i o | 6 !εσρ«θ8ΰ£ξίΐ5ν κ%ψ 'Οικϊμος ζΕχΰνΒτσ* γύραΐ ατό λιμάνι. ÛÎ δυο λΐμβνοβοαχΐονβς γιομάτοι κόομο. Μάλιο^α ό άρίστερά. κα&ώς μπαίνουμε ατόν λιμ^ν«, δχκι αληθινό ατρίμωγμα τοϋ κόσμου κάθ« βράδυΈ«*ϊΐ βλέπει «avais s«i'&8 Ομορφιά. "Κ ξ®τική ομορφιά τ % 'Ατθίδος μέ τάΐταράξενκ μάτια, ή υγρή ομορφιά της γλυκύτα­ της Χμυρνιάς, η &pwvi\ ώμΟρφιά της Πολίτιασας και τέλος η ακλή καΙ κατακάΰαρη ομορ­ φιά τ % ΑΙγινίτισας έκδΐ away%5ivxai "Εκεί ή μ-Μ*'4ΐ*ϊί«ρυ «-ÏÏV« αλ'.-.γ. • ü t / ^ ^ - v ^ i u t u ^ f ^ w · - ρΙς SMMCÉAW, a'As·; μ ! ©κίρ^ες eco «βφάλι,, όλες asAc ; ου κκτράφϊουν. Ιί«ί τά κορίτσα ?4μπουν στά μάτια τ ο ν νέων καΐ Èva γλυΐϊά ρεΰ|ΐα φλερτ νεμίξει ΰ?Βη τήν Λτμοοφαϊρα, κα^ώς ό μπάτης t é » δροσίζει. Ϊ 6 κόρτ2 σΐήν ακμή του ! Μάλιστα—Ολα εΐίνίκρινη β* αυτόν τάν t ò sto !— «al ο λιμενο{ίοακίων αϊτός ονομά«Οη «Κυρτέ *ί K a i αργά τήν νύχτα, μβτά τά δβΐκνο, άλλος λυρισμός 1 Δέ«α-δ8κα«έντ8 βάρκες «άνουν βόλ%εζ ιϊτό λιμένα κι* ακέ|(3. "Ολες γεμάτες άπό κόσμον scoö οΐΒσκΒοάζει μέ τήν ΐίαρΟιά του «αχ'ω o s ò το κατακά^βρο φΕγγάβ^ TOO Αυ­ γούστου.

K a i μέσα στην λαμπερή νΰχια μαντολίνα καΐ KfflaÇBÇ «al φωνές χοριτσιών ««ούογεαι.

K a i τα τραγοί3&ι σχίζει τί|ν δλόγλυκη ατμόσφαϊοα... Se μιά βάρκα μερικά κορίτσια καΐ μι« ανδρική φωνή — 6λες φωνές πρώτης t à Isox;—ακούονται να τραγουδούν δλα τα £μνρ* νιώτικα καΐ τά XwciKuìtsya 'Ελληνικά τραγουδιά,...

Kai το τραγοοδι αυτό τ* όλόγλνκο ί»ίτου à«ò ΐ ό φΕγγαροφΐδςί στή θάλ-asoa τήν ί|συκ;η αΐτές τις νΐίχτίίς. γεννάει μέαα μας^μι« κλημμυρα, άφαντασίη πλήμμύρίκ λυρισμοί...

S* αδΐο τδ σημ8Ϊ0 τής μίΟΜϋ^ίαζ ο.ύτής στιγμής δς «άψω τήν κερι-γραφή μον. Φ. Γ.

Η φίλη της Αιγιναίας κ. Μαρία Κουκουλωμάτη από την Πέρδικα, συνταξιούχος φιλόλογος μας έστειλε αυτή τη σελίδα Αθηναϊκής εφημερίδας, που αναφέρεται στην Αίγινα. Μεχαράτο δημοσιεύουμε.

172

Πολιτιστικάπερίοδίκάαπό όλη την Ελλάδα

Στο τεύχος αυτό φιλοξενούμε ένα ιδιαίτερο περιοδικό από την Κέρκυρα, με μακροχρόνια προσφορά στα ελληνικά γράμματα. Τύχη αγαθή έκανε να συμπέσειη παρουσίαση αυτή μετη βράβευση του περιοδικού. Το κρατικό βραβείο λογοτεχνικού περιοδικού για το 2009 απονεμήθηκε εξ ημισείας στο κερκυραϊκό λογοτεχνικό περιοδικό «Πορφύρας» και στο λογοτε­ χνικό περιοδικό της Θεσσαλονίκης «Εντευκτήριο», για τη συμβολή τους στην προβολή και διάδοση της ελληνικής λογοτεχνίας. Συγχαρητήρια, λοιπόν, και εις ανώτερα! Ε.Σ.

Ο «Πορφύρας» Η «φυσιογνωμία» του περιοδικού «Συνέχεια» θα μπορούσε να ήταν ένα άλλο όνομα αυτού του περιοδικού. Γιατί την πνευματική συνέχεια σ' αυτή την πολιτεία έχει την πρόθεση να εκφράσει. Θέλει να'ναι μια έκ­ φραση της σημερινής πνευματικής συγκομιδής, όπως αυτή εμφανίζεται και ζει και κινείται κι εξελίσσεται στο χώρο τούτο, χωρίς ωστόσο να ξεκόβεται από τους άλλους χώ­ ρους. Ούτε από την εποχή και τον καιρό μας. Το σολωμικό δίδαγμα, που δεν έπαψε να 'ναι εδώ απτή ζωντανή παρου­ σία, μας δίνει το σύμβολο του, τον «πορφυρά». Μιαν ομορ­ φιά τής έξω από χρόνο και χώρο αμάχης, μιαν αντιπαράτα­ ξη στο άγριο τέρας. (από το εκδοτικό σημείωμα του Ιου τεύχους, 1980)

Στόχοι-Διαδρομή Η έκδοση του λογοτεχνικού περιοδικού «Πορφύρας» («Ο Πόρφυρας»στην παλαιότερη κερκυραϊκή διάλεκτο ο καρχαρίας- είναι και ο τίτλος ενός από τα σημαντικότερα ποιήματα του Δ. Σολωμού) ήλθε να καλύψει ένα κενό. Μετά τον πόλεμο, τρία εκδοτικά εγχειρήματα στην Κέρκυρα φιλοδόξησαν να εκφράσουν το παρόν του τόπου μέσα απ' τις χαίνουσες πληγές του πολέμου καιτης κατοχής: Τα «Φιλολογικά Νέα» (1945) του Κώστα Δαφνή, ο «Πρόσπερος» (1049-1954) της Μαρίας Ασπιώτη και Μιχαήλ Δεσύλλα, και «Το πρώτο σκαλί» (1954-1956), όργανο μιας ομάδας νέων τότε πνευματικών ανθρώπων (Λέων Λοΐσιος, αδελφοί Κατσίμη, Λέων Αυδής, Γιώργος Ρωμαίος κ.ά.). Δύο επί1.73

σης επετηρίδες, τα «Κερκυραϊκά Χρονικά» (1951-1987), επίσης του Κώστα Δαφνή, και το «Δελτίο της Αναγνωστικής Εταιρείας Κερκύρας» (από το 1969), επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους στην ιστορία του τόπου, κυρίως. Ο «Πορφύρας» σχεδιάστηκε από τους Δημήτρη Κονιδάρη, Περικλή Παγκράτη και Σωτήρη Τριβιζά, καθώς και από τον ζωγράφο Σπύρο Αλαμανό (για τα εικαστικά, μέχρι το τεύχος 42). Το πρώτο τεύχος του κυκλοφόρησε τον Ιούλιο 1980. Συμπαραστάτες στα πρώτα φύλλα του περιοδικού υπήρξαν, κα­ τά διαστήματα, και άλλοι νέοι κερκυραίοι συγγραφείς ή διανοούμενοι. Καθ' οδόν η εκδοτική του ομάδα (συντακτική επιτροπή) διευρύνθηκε, με τους ποιη­ τές Θεοτόκη Ζερβό (από το 15ο τεύχος) και Νάσο Μαρτίνο (από το 39ο τεύχος), ενώ για ένα διάστημα είχε συμμετοχή στη συντακτική επιτροπή κι ο ποιητής Δημήτρης Ι. Σουρβίνος (No 15 έως No 36). Στην πραγματικότητα, η ομάδα του «Πορφυρά» άτυπα υπήρξε πάντα πολύ ευρύτερη, αφού ένας κύκλος φίλων και στενών συνεργατών στάθηκε η κινη­ τήρια δύναμη του περιοδικού, τόσο στα πρώτα βήματα του περιοδικού όσο και στη διαδρομή του. Είναι απαραίτητο να αναφερθούν ενδεικτικά μεταξύ πολλών τα ονόματα φίλων και συμπαραστατών (αδικούνταιπροφανώς δεκά­ δες), όπως ο αείμνηστος ποιητής Διομήδης Βλάχος, η φιλόλογος Μαρία Μαρτζούκου, οι ποιητές Ορέστης Αλεξάκης και Γιάννης Δάλλας, ο ποιητής Σπύρος Τζουβέλης, ο συγγραφέας και ζωγράφος Γιάννης Καβάσιλας τα τελευταία χρόνια... Για το χρονικό διάστημα όπου το περιοδικό εκτυπωνόταν στη θεσ­ σαλονίκη, την επιμέλεια του είχε ένας ακόμη στενός φίλος και συνεργάτης, ο ποιητής Κώστας Σουέρεφ. Τέσσερις είναι οι σταθμοί στηνπορεία του περιοδικού: Το πρώτο στάδιο του περιοδικού, συμβατικά μέχρι το 14ο τεύχος (19801983) -κι αφού είχε μεσολαβήσει μια ανθολογία με τις πιο αξιόλογες κερκυ­ ραϊκές μεταπολεμικές ποιητικές φωνές- αποτελούσε ένα «προσκλητήριο», κατά κύριο λόγο, στους εργάτες των κερκυραϊκών γραμμάτων. Στάδιο δεύτερο, από το 15ο τεύχος μέχρι το 30ο (1983): δημιουργία της εκδοτικής ομάδας του περιοδικού, που πάντα υπήρχε ως κύκλος πνευματικών ανθρώπων, αλλά δεν είχε λειτουργήσει τυπικά. Με το τρίτο στάδιο (από το 31ο τεύχος, 1985), ο «Πορφύρας» μπαίνει στη φωτοσύνθεση και εν συνεχεία στον Η/Υ, οπότε στερείται ίσως την ομορφιά της κλασικής τυπογραφίας (στο χέρι) αλλά μπορεί να έχει περισσότερες σελί­ δες και ύλη. Αυτή περίπου την περίοδο σημειώνεται καιη απαρχή μιας στερεής συνερ­ γασίας -σε επίπεδο δημοσιεύσεων- με το Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Η σύνδεση του «Πορφυρά» με το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, εκτός από την πολυμέρεια των συνερ­ γασιών συνετέλεσε στο να προστεθεί στην εκδοτική ομάδα του περιοδικού ένα ακόμη όνομα, ο σύμβουλος έκδοσης Θεοδόσης Πυλαρινός, από το 101ο τεύχος. Τα αφιερωματικά τεύχη του περιοδικού για τον πεζογράφο Σπύρο Πλα­ σκοβίτη, τον ποιητή Ιωάννη Σαρακηνό και τον χαράκτη Νίκο Βεντούρα επι­ σφραγίζονται με δύο ογκώδη αφιερώματα στον πεζογράφο Κωνσταντίνο Θε174

οτόκη κι ακολούθως στον Διονύσιο Σολωμό, τον Ιάκωβο Πολυλά και τον Ανδρέα Κάλβο, αλλά και με αφιερώματα ή εκτεταμένες σελίδες σε δημιουρ­ γούς, όπως ο χαράκτης Νίκος Βεντούρας, ο Σπύρος Πλασκοβίτης, η Μαρία Ασπιώτη, ο γλύπτης Αχιλλέας Απέργης, ο Αγγελος Σικελιανός, ο Τάσος Κορ­ φής, ο Λορέντζος Μαβίλης, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Μπόρχες, ο Ανδρέας Εμπειρί­ κος, ο Θανάσης Βαλτινός, ο Έκτωρ Κακναβάτος, ο Δημήτρης Καλοκύρης, ο Μα­ νόλης Πρατικάκης, ο Γιάννης Δάλλας, ο Διομήδης Βλάχος (μεταθανάτιο αφιέρωμα), ο Δημήτρης Ι. Σουρβίνος (μεταθανάτιο αφιέρωμα), ο λατινιστής καθηγητής Κωνσταντίνος Γρόλλιος (μεταθανάτιο αφιέρωμα), ο Ευγένιος Αρανίτσης, ο καθηγητής Εμμανουήλ Κριαράς, ο Νάσος Βαγενάς και (τα δύο πρόσφατα αφιερώματα) η Κρίστα Βολφ και ο πορτογαλλικός υπερρεαλισμός. Η πνευματική σύνδεση του περιοδικού με το Ιόνιο Πανεπιστήμιο αποτελεί το τέταρτο στάδιο της πορείας του. Με την ευκαιρία, ωστόσο, ας προστεθεί ότι στόχος του «Πορφυρά» δεν ή­ ταν και δεν είναι να καλύψει όλους τους τομείς της πνευματικής ζωής του τό­ που, πολύ περισσότερο που υπάρχουν, ευτυχώς, άλλοι αρμοδιότεροι, λ.χ. για την ιστοριοδιφική έρευνα, τη λαογραφία κλπ., αλλά να προσθέσει το λιθαράκι του σε συγκεκριμένο τομέα και μάλιστα, ας το πούμε αυτό, χωρίς επ' ουδενί να περιχαρακωθεί. Αν παραδόξως όλη η πνευματική ζωή έχει συγκεντρωθεί στην πρωτεύουσα, αυτό δεν σημαίνει ότι τα περιφερειακά περιοδικά οφείλουν να περιχαρακώνονται. Το περιοδικό «Πορφύρας», λοιπόν, αποτελεί ένα από τα μακροβιότερα με­ ταπολεμικά λογοτεχνικά περιοδικά και ένα από τα ελάχιστα λογοτεχνικά πε­ ριοδικά της περιφέρειας που, διατηρώντας ένα σταθερό πυρήνα συνεργατών από τον τόπο έκδοσης του, στους οποίους παρέχει μόνιμο βήμα έκφρασης, αλ­ λά και επιχειρώντας ανοίγματα σε συνεργασίες και διευρύνοντας σταδιακά τις επιλογές του (εκδόσεις, επιστημονικά συνέδρια, «διήμερα λόγου», διαλέ­ ξεις, ποικίλες άλλες εκδηλώσεις), κατόρθωσε να χαίρει πανελλήνιας εμβέλειας και αποδοχής. Και τώρα, τι; Μετά από 134 τεύχη και τριάντα χρόνια αδιάλειπτης παρου­ σίας (κι αφού ο «Πορφύρας» πέτυχε να βρίσκεται στα κεντρικά βιβλιοπωλεία της πρωτεύουσας, της συμπρωτεύουσας και των μεγάλων περιφερειακών πό­ λεων, στις βιβλιοθήκες ελληνικών πανεπιστημίων και εδρών Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στις πέντε ηπείρους), πού πρόκειται να βαδίσει; Ποια ανανέωση θα επιτύχει; Τι άλλο πρόκειται να επιδιώξει; Αυτό είναι και το ζητούμενο τού­ της της εποχής. Δημήτρης Κονιδάρης Κέρκυρα, 31 Οκτωβρίου 2009

175

Το φωτογραφικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε για το αφιέρωμα στην Αγροτική Αίγινα, προέρχεται από τα αρχεία των: Αντώνη και Παναγιώτη Τζίτζη Νίκου και Κυριάκου Σακελλίου Βασίλη Λυκούρη Νεκτάριου Λυκούρη Διονύση Καρακατσάνη Δέσποινας Κανάκη Χριστίνας Πανταζή Βασίλη Πλάτανου Ελένης Σταμπόγλη

Τα σκίτσα είναιτου Βαγγέλη Αθανασίου

'

••

ISSN Π08-748Χ

: : : 1108-748

.

•

'

.

'

'

MIMliU—•!««• .

•

•

•

•

•

•

•