Τεύχος 19

• a # ^ ' ^Är^i^·; >tarrtao.\X.<]. E.

lcFlu*riTE.3*Na<

£φα* vu du MouilLig'c.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΑΙΓΙΝΑ, ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2010

Σ Τ Ο Ν ΚΗΠΟ ΜΕ ΤΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΜΑΡΙΝΗ

ΤΕΥΧΟΣ

ΕΦΗΜΕΡΙΑ ΦΙΛΟ Α Οι IK H, Eil IS TU St Ο Hl Κ« ΚΛί TEKSÇAOFKS, t a 6 Γ. ABOSTOaiaOÏ tOSHKTQi.

ΠΡΟΑΓΓΕΑΙΑ. Äi&ßtüiw t^i.&isa* -nëS- »sudimi: RIJIÏÎBÎOÏ aif{fgi|(,aasSi) «ρίζω. «pimi t i |ΐϊϊρώ«ϊτ(β« Ι α VriTSÎtiïut i i Èçûott», -rrs </ii «a - p '.)• s, is.,, tjsiifm^ ifiit, i(ai,|sA*iit W

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση Τεύχος 19 Αίγινα, Αύγουστος-Δεκέμβριος 2010 Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «Η Αιγίναία» Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8, Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα. ΑΦΜ: 099119847 Διευθυντής: Γεώργιος Ι. Μπόγρης Διαχειριστής: Γιάννης Φ. Πούντος Συντακτική επιτροπή: Κώστας Γαβρόγλου Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Ευτυχία Δρούκα Προνόη θεολογίδου Γιώργος Κουλικούρδης Βασίλης Λυκούρης Γιώργος Μπήτρος Γεώργιος Μπόγρης Δημήτρης Νικολόπουλος Γιάννης Πούντος Δημήτρης Σαραντάκος Ελένη Σταμπόγλη Αχιλλέας Χαλδαιάκης Διόρθωση κειμένων: Προνόη Θεολογίδου Καλλιτεχνική επιμέλεια: Κατερίνα Μποτζάκη

«'Ονομάζεται δε ή έφημερίς αυτή. Η ΑΙΓΙΝΙΑΙΑ, ως ύπο παροικούντων εις Αΐγιναν εκδιδομένη» Παραγωγή: Μποτζάκης Ανδρέας, Γραφικές Τέχνες Τζαβέλλα 10, Αθήνα, τηλ.: 210 3301604

Συνδρομές: Εσωτερικού: 20 ευρώ Φοιτητές-Μαθητές: 15 ευρώ Εξωτερικού: 30 ευρώ Οργανισμών-Τραπεζών: 60 ευρώ Υπεύθυνος συνδρομών: Γιάννης Πούντος τηλ. 2297026278-6932648020 Επιταγές-Εμβάσματα: Γεώργιος Μπόγρης Μητροπόλεως 9,180 10 Αίγινα, τηλ: 2297026625-61876-6944370587 Γεώργιος Γουλάκος, Βαλαωρίτου 12,106 71 Αθήναι, τηλ. 2103628501 Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού: 241/47005110 Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Επιστολές-Συνεργασίες στη διεύθυνση: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «ΗΑιγιναία» Τ.θ. 38,180 10 Αίγινα Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr e-mail:gebogris(ô) cyta.gr

Το κόσμημα του εξωφύλλου της Αιγιναίας είναι του Γιάννη Μόραλη.

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ 19

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η ΕΚΔΟΣΗ ΑΙΓΙΝΑ, ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2010

ΤΜΗΜΑ

ίίΑΡΑΑίΛΣ - Α1ΠΝΜΕ

•

,,, J l , -r il - •

:

,1

(

\

·'

•M

.aftÉU«' ι·*·«·»! " .fe. r •

••'*^Ρρ

•

Κ* *

*

"

"

MJ

.. & -i

Ajr^;i*äS6&-. f

•

" ^ ^ ^ ^

ÉÌÉLÌ^

ί

F" - • "

Ι !

-

Η H παραλία της Αίγινας, σε παλιά καρτ ποστάλ (Από τις συλλογές του Ελληνικού Λογοτεχνικού Ιστορικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης).

SA

;

ύ

lfffiwffliMipiSi§wM!PIPffifW*Siw

:'••:•

:

'

''

.'

'

'

'

',:

,..'•

'

...

:'

.:

"

:

'•

.

:

:

·•

ijfijï'p'lï

ΜίβΪίβΜΑβ

.

:r

:

.. :·

ι

>(«»

Στο προηγούμενο τεύχος μας, που ήταν μία ειδική, επετειακή έκδοση για τα 10 χρόνια κυκλοφορίας της "Αιγιναίας", παρουσιάσαμε εικαστικούς και λογοτέχνες μέχρι και το πρόσφατο παρελθόν, που συνέδεσαν τη ζωή και το έργο τους με την Αίγινα,. Είναι πολύ ευχάριστο και ελπιδοφόρο ότι και σήμερα δεν λείπουν οι άνθρωποι, που με ευαισθησία και γνώση, υπηρετούν τη λογοτεχνία και συμ­ βάλλουν στην πνευματική παραγωγή στο νησί μας. Σε προηγούμενα τεύχη της "Αιγιναίας", είχαμε την τιμή και τη χαρά να δημοσιεύσουμε λογοτεχνικές συνεργασίες γνωστών και καταξιωμένων στο Πανελλήνιο λογοτεχνών. Στο παρόν τεύχος, σε μία ιδιαίτερη ενότητα, φιλοξενούμε συνεργασίες των νεότε­ ρων δημιουργών. Πρόκειται για ανθρώπους γνωστούς μας, φίλους, που σε καιρούς αντιπνευματικούς, όπως οι σημερινοί, διακονούν με ιδιαίτερη ευαι­ σθησία και συνέπεια τον γραπτό λόγο και ειδικά την ποίηση. Μπορεί να φανεί λίγο παρακινδυνευμένο, αλλά η αξιόλογη αυτή πνευματική κίνηση δεν απο­ κλείεται να δη μιουργήσει σε λίγα χρόνια ένα ρεύμα "αιγινήτικης λογοτεχνίας". Παρουσιάζουμε, λοιπόν, το έργο τους, ποιητικό κυρίως, για να τους γνω­ ρίσουν οι φίλοι και αναγνώστες της "Αιγιναίας", γιατί πιστεύουμε καταρχήν στην αξία αυτού του έργου. Και, επίσης, για μια γνωριμία με τον ποιητή ως άνθρωπο που ζει ανάμεσα μας. 0 ποιητής δεν είναι ούτε ο αναχωρητής ούτε ο βαρεμένος ούτε ο σαλός. Είναι ο διπλανός μας, ζει στον ίδιο χώρο με μας, έχει το κουράγιο να αναζητά την αλήθεια και τη βαθύτερη, την πρωταρχική ουσία των πραγμάτων, όσων συμβαίνουν γύρω μας. Ο ποιητής δεν υπηρετεί κανενός είδους ατομικά ή οργανωμένα συμφέροντα. Νοιάζεται για τον άνθρωπο, τη φύση και την αληθινή ζωή. Ψάχνει και παρουσιάζει τον αληθινό πυρήνα της ύπαρξης. Είναι στον αντίποδα του κόσμου της φτήνιας που προ­ βάλλει η τηλοψία και τα Μ.Μ.Ε. γενικότερα. Εφόδιο του είναι οι λέξεις. Οι λέξεις που, πέρα από το σημασιολογικό τους φορτίο, έχουν και το καθαρά αισθητικό τους ισοδύναμο. 0 ποιητής ψάχνει τις λέξεις, ματώνει μαζί τους, για να δώσει κάτι που ξεπερνά τις όποιες ωραίες εικόνες, έννοιες και κατα­ στάσεις. Στον αγώνα του αυτό, προσπαθεί να αποκαθάρει τις λέξεις, να τις μετουσιώσει από τη φθορά της καθημερινής χρήσης και κατάχρησης τους. Και με αυτές τις λέξεις να μας ξαναφέρει στην εσώτερη ουσία της Ζωής. Είναι αυτός που παραμένει μακριά από την εξάρτηση της όποιας εξουσίας και των όποιων συμφερόντων. Δεν είναι ούτε ο αποκομμένος από τη ζωή και τους ανθρώπους ούτε ο λαπάς, όπως προσπαθούν να μας τον παρουσιάσουν, γιατί έτσι τους συμφέρει. Βλέπετε, η Ποίηση δε φέρνει χρήμα ούτε προσδίδει δύνα­ μη και εξουσία. Το μόνο που μπορεί να αποδοθεί στον ποιητή είναι η ανα­ γνώριση. Η Ποίηση και ο ποιητής παραμένουν ελεύθεροι και ανυπότακτοι. Συμφέρει λοιπόν στη κάθε εξουσία να την ωθεί στο περιθώριο και να υποτι­ μά ή να λοιδορεί τους ποιητές. Και να προβάλλει τα διάφορα δικά της ψόφο-

δεή και αναλώσιμα, λαμπερά τάχα μου, πρότυπα. Τίποτα από αυτά δε θα μεί­ νει για πολύ διάστημα. Το αληθινό ποιητικό έργο όμως μένει για πάντα. Γιατί εκεί βρίσκεται η αληθινή ουσία των πραγμάτων, η αληθινή Ζωή. Οι άλλοι είναι και θα είναι στον...κόσμο τους! Φίλες και φίλοι αναγνώστες, Καλές Γιορτές και ευτυχισμένος ο νέος χρόνος! Γεώργιος Ι. Μπόγρης Διευθυντής της "Αιγιναίας"

9

το μέλλον. Να δούμε χωρίς κόμπλεξ τι συμβαίνει γύρω μας. Να παραδεχτούμε ταλάθη. Να εντοπίσουμε τις ελλείψεις. Επιτέλους, είναι η πλέον πρόσφορη στιγμή η Αίγινα να κάνει τη διαφορά. Να προβάλει την ιδιαιτερότητα της. Αυτήν που θα την καθιστά απόλυτο και αδιαφιλονίκητο προορισμό. Όταν κάθε νησί και κάθε χωριό της ηπειρωτικής και ορεινής Ελλάδας έχει αξιοποιήσει την ιδιαιτερότητα του, η Αίγινα έχει αρ­ κεστεί στην προβολή κάποιων εικόνων και προορισμών, που πλέον δεν μπο­ ρούν να ενδιαφέρουν, γιατί απλά είναι συμβατικοί, αναγνωρίσιμοι, τετριμμένοιή - στην καλύτερη περίπτωση- προσφέρονται και από άλλους σε καλύτερο καιπιο δελεαστικό αμπαλάζ. Τι θα προκαλέσει τον σημερινό άνθρωπο της πόλης να επισκεφτεί καιπάλι την Αίγινα; Σε μια παλαιότερη επίσκεψη του είχε προσκυνήσει τον Άγιο Νε­ κτάριο ή σαν μαθητής μπορεί με το σχολείο του να είχε επισκεφτεί την Αφαία. Φτάνουν όμως αυτά; Είναι αρκετά σήμερα; Γεμίζουν ικανοποιητικά μια μο­ νοήμερη ή διήμερη απόδραση; Ακόμα στριφογυρίζει στο μυαλό μου η φράση ενόςπαλιού φίλου εκπαιδευτικού, που ειρωνικά μού επαναλάμβανε το ερώτη­ μα: «μα δεν έχει να δει κανείς τίποτε άλλο στην Αίγινα;» Η διαχρονική ιστορία της Αίγινας, που επιμελώς προσπερνάμε, είναι μια μεγάλη ευκαιρίαγιατο νησί. Τόποιγεμάτοι ιστορία, μύθο και θρύλους περιμέ­ νουν υπομονετικά την αξιοποίηση και προβολή τους. Η ορεινή Αίγινα, το Ελλάνιον Όρος με τις αρχαίες σουβάλες, τα πέτρινα μονοπάτια, ο μπουρδέχτης στον Άγιο Λέοντιο, το καστρομονάστηρο της Χρυσολεόντισσας, οι αγροτικοί ή κτηνοτροφικοί οικισμοί, οι ανεμόμυλοι, τα παρατηρητήρια, ο αιωνόβιος ελαι­ ώνας, τα αλώνια, τα παλιά πατητήρια, φέρνουν στο φως μια άλλη Αίγινα. Είναι αυτή που ξαφνιάζει πολλούς δημοσιογράφους, οι οποίοι επιχειρούν αφιερώ­ ματα που προκαλούν αίσθηση. Δίπλα σε αυτά η νεότερη ιστορία με τα απαρά­ μιλλα ίχνη της στα εγκαταλελειμμένα από την πολιτεία Καποδιστριακά κτή­ ρια. Από κοντά και τα παραδοσιακά προϊόντα της Αιγινήτικης γης, όπως τελευταία προβλήθηκαν με τόση επιτυχία και φαντασία στα δύο φεστιβάλ φι­ στικιού. Ναι, η Αίγινα έχει τα δικά της προϊόντα, αλλά ποιος τα είχε προσέξει μέχριτώρα; Ποιοιτα είχαν προβάλει; Στον ευλογημένο τόπο της Αίγινας δεν χρειάζεται να κτίσουμε κάτι άλλο ούτε να δημιουργήσουμε ή να διαμορφώσουμε τόπους αναψυχής και περιπά­ του. Δεν χρειάζεται να ξεκινήσουμε από την αρχή, όπως έκαναν σε άλλα νησιά. Αρκεί μόνο να ξεχορταριάσουμε την αυλή μας. Να την αγαπήσουμε και να φιλέψουμε σε αυτήν τον ξένο. Να οργανώσουμε την καθημερινότητα, να βάλου­ με κανόνες που θα είναι από όλους σεβαστοί. Να δημιουργήσουμε στοιχειώ­ δεις υποδομές. Γιατί ο τόπος μας τα έχει όλα. Αυτό που του λείπει μόνο είναι η αγάπη των ανθρώπων, που θα τον κάνει να ανθίσει και πάλι. Τότε θα φανεί καιπάλιη ομορφιά του. Αγάπη που θα συνοδεύεται από βαθιά γνώση τουτό-

που. Πραγματικά, αγνοούμε τον τόπο μας. Καθόμαστε στα πρώτα δωμάτια και πεισματικά αρνούμαστε να ανοίξουμε την πόρτα που οδηγεί στο κελάρι ή στο πατάρι. Μόνο που εκεί βρίσκεται ο θησαυρός. Μας αρκούν οι πρωτευουσίάνικες ανέσεις, οι ρυθμοί της πόλης, που υιοθετούμε απερίσκεπτα, οι φωταψίες, το τουριστικό κιτς, οι αλυσίδες καταστημάτων κινητής τηλεφωνίας ή ταχυφαγίας. Ονειρευόμαστε να πίνουμε το εσπρέσο σε πλακόστρωτες πλατείες τύπου πόλης. Και όταν το κατορθώσουμε, μετά από πολλές σπάταλες μελέτες και φτηνά υλικά, απολαμβάνουμε την «ανάπτυξη», που με κόπους πετύχαμε. Ξεχνώντας ότι έχουμε μπολιαστεί, θαμπωθεί, ξελογιαστεί με κάτι τόσο ξένο, που μας οδήγησε να απαρνηθού με τα προνομιακά μας υπάρχοντα - όπως ανα­ φέρει η συγγραφέας Ιωάννα Καρυστιάνη - δηλαδή, τον σπιτικό κήπο, την το­ πική αρχιτεκτονική, αυτή την μικροκλίμακα που είναι πολύ πιο κοντά στα αν­ θρώπινα μέτρα. Αν για κάτι αγαπήθηκε παράφορα η Αίγινα από ανθρώπους των γραμμάτων και της τέχνης και τους οδήγησε να την κάνουν μόνιμο τόπο κατοικίας και δημιουργίας, είναι για αυτήν τη μικροκλίμακα, που δυστυχώς σήμερα έχει απεμπολήσει. Θα έλεγε κανείς πως η Αίγινα σα να μη θέλει να εί­ ναι επαρχία. Σα να ντρέπεται. Όμως εδώ βρίσκεται το λάθος αλλά και η ζητού­ μενη διαφορά. Καιυπεύθυνοι γι' αυτό είμαστε όλοι. Όλοι εμείς που δε θελήσα­ με να αποκτήσουμε ουσιαστική γνώση του τόπου, αυτοπεποίθηση και μια στοιχειώδη περηφάνιαγια το νησί μας. Από το σημείο αυτό μπορεί ναγίνει μια καινούργια αρχή. Η ουσιαστική γνώση του τόπου μπορεί να σταθεί αφετηρία μιαπορείας αποκατάστασης καιανάπτυξηςτης Αίγινας.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΣ

θεμελιώδη προβλήματα υποδομής της Αίγινας

α τελευταία πενήντα χρόνια, η Αίγινα κάνει εισαγωγή νερού και εξαγωγή λυμάτων και σκουπιδιών. Εντούτοις στα προεκλογικά προγράμματα των υποψηφίων για τις αυτοδιοικητικές εκλογές δεν είδα κάποια συγκεκριμένη και, κυρίως, ριζοσπαστική πρόταση για την εξάλειψη αυτού του αβδηριτισμού. Από όλες τις προτεινόμενες λύσεις απουσιάζει η φαντασία, η τόλμη και η τεκμηριωμένη μελέτη και αυτό είναι θλιβερό φαινόμενο, αφού, στη λήξη της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα, η τεχνολογική εξέλιξη μας δίνει τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα αυτά με τον βέλτιστο δυνα­ τό τρόπο. Όσα αναφέρω παρακάτω δεν είναι μόνο προϊόν της πείρας που αποκόμι­ σα με την πολύχρονη ενασχόληση σε σχετικούς τομείς, αλλά στηρίζονται σε έγκυρες μελέτες, όπως δείχνει η βιβλιογραφία που παραθέτω στο τέλος του άρθρου. ΓΤ1

Ι. Η ΥΔΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΝΗΣΙΟΥ 1. Η υπάρχουσα σήμερα κατάσταση Τα υφιστάμενα υδατικά αποθέματα Οι βροχοπτώσεις στην Αίγινα είναι περιορισμένες και σε ποσότητα και σε συχνότητα. Το μέσο ετήσιο βροχομετρικό ύψος δεν ξεπερνά τα 320 χιλιοστά [1]**, αλλά και η κατανομή αυτής της μικρής βροχόπτωσης δεν είναι ομοιό­ μορφη. Πολύ συχνές είναι οι μικρής διάρκειας, αλλά μεγάλης έντασης καται­ γίδες, σπανιότερες, ευτυχώς, είναι οι μεγάλης έντασης και διάρκειας καταιγί­ δες, όπως αυτή του Σεπτεμβρίου αυτού του χρόνου, που προκάλεσε σοβαρές καταστροφές στο ΝΔ τμήμα του νησιού, ενώ σπανιότατες (μία φορά ανά δεκαετία) είναι οι χιονοπτώσεις. Αποτέλεσμα της μόνιμης αυτής ανομβρίας είναι ο περιορισμένος αριθμός επιφανειακών πηγών και η σπανιότητα πηγαδιών, ενώ φυσικά απουσιάζουν τελείως οι ποταμοί. Μολονότι ορισμένοι περιηγητές, που επισκέφθηκαν το νησί κατά τους προηγούμενους αιώνες, αναφέρουν τουλάχιστον δύο ποτα­ μούς (στην πραγματικότητα ρυάκια), σήμερα υπάρχουν μόνο χείμαρροι. Από στοιχεία του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) 16

προκύπτει ότι οι εντόπιες πηγές και δυνατότητες (επιφανειακές πηγές, πηγά­ δια, υπεδάφια υδατικά αποθέματα κλπ] είναι πολύ περιορισμένες. Οι σημερινές υδατικές ανάγκες Οι ανάγκες σε νερό έχουν αυξηθεί κατακόρυφα κατά τη διάρκεια του δεύ­ τερου μισού του 20ου αιώνα και αυτό ισχύει και για την Αίγινα. Αν οι Αιγινή­ τες της δεκαετίας του '50 αγόραζαν το νερό «με τον τενεκέ», τα εγγόνια τους σήμερα αγοράζουν το νερό με το κυβικό. Η μονάδα υπολογισμού της κατανά­ λωσης του νερού έχει, δηλαδή, εξηκονταπλασιαστεί! Οι ποσότητες του νερού που καταναλώνει ο σημερινός άνθρωπος, κάτοι­ κος μιας ανεπτυγμένης χώρας, για να ικανοποιήσει τις διάφορες ανάγκες του, φαίνονται στον πίνακα 1 Πίνακας 1 Μέση κατανάλωση νερού (σε λίτρα/24ωρο) Προσωπικές ανάγκες (πόση, καθαριότητα) Οικιακές ανάγκες (λάτρα σπιτιού κλπ) Ξενοδοχεία (άτομο ανά διανυκτέρευση) Νοσοκομεία (ανά κλίνη) Στρατώνες (ανά άτομο) Σφαγεία (ανά σφαγή μεγάλου ζώου) Εκτροφεία μεγάλων ζώων (κατά κεφαλή) Εκτροφεία μικρών ζώων Δημοτικές ανάγκες (πλύσιμο δρόμων, πλατειών, λειτουργία σιντριβανιών ανά δημότη) Άρδευση καλλιεργειών (ανά στρέμμα - ετήσιος μέσος όρος)

220 100 300-600 400-600 100-150 400 50-80 10-20 1000 100-1500 Πηγή:ΕΣΥΕ.

Όπως συνάγεται από τον πίνακα αυτό, ένας τόπος χρειάζεται μεγάλες ποσότητες νερού, όχι μόνο για την υγιεινή διαβίωση των κατοίκων του αλλά και για την ανάπτυξη της οικονομίας του. Στην περίπτωση της Αίγινας είναι προφανές ότι ο τουρισμός με υφάλμυρο νερό ή έστω με εμφιαλωμένο, με δια­ κοπτόμενη παροχή και με παμπάλαιο και φθαρμένο δίκτυο παροχής δεν είναι δυνατόν να επιβιώσει. Ούτε εξ άλλου είναι δυνατόν, με αυτές τις συνθήκες, να εφαρμοστεί κάποιο βιώσιμο πρόγραμμα αλλαγήςτων σημερινών ξερικών καλλιεργειών (φιστικιών, ελιών, αμπελιών) με αρδευόμενες, που έχουν πολύ μεγαλύτερες αποδόσεις. Δεν είναι όμως μόνο η ποσότητα του νερού που ενδιαφέρει εν προκειμέ­ νω. Ίσης αν όχι μεγαλύτερης σημασίας είναι και η ποιότητα του. Σύμφωνα με πρόσφατες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το νερό, ανάλογα με τον προο17

ρισμό του, κατατάσσεται στις εξής κατηγορίες: α) Νερό ανθρώπινης κατανάλωσης. Είναι γλυκό νερό, που χρησιμοποιεί­ ται για πόση, μαγείρεμα, οικιακές χρήσεις και παρασκευή τροφίμων και ποτών [2] β) Νερό γεωργικής χρήσης. Είναι γλυκό νερό, που χρησιμοποιείται για αρδεύσεις καλλιεργειών και άλλες γεωργικές χρήσεις [υδροπονία κλπ) [3] γ) Νερό καθαριότητας. Νερό που χρησιμοποιείται για το πλύσιμο των δρό­ μων, των επιφανειών των κτηρίων, των αυτοκινήτων, σε αποχωρητήρια κλπ. Μπορεί να είναι γλυκό, αλλά και υφάλμυρο νερό. δ) Νερό για βιομηχανικές χρήσεις. Νερό που χρησιμοποιείται για ψύξη μηχανών, ατμοπαραγωγή, χημικές αντιδράσεις (πλην της παρασκευής τροφίμων και ποτών). Μπορεί να είναι γλυκό, υφάλμυρο, ακόμη και (σε ειδικές περιπτώσεις) θαλασσινό νερό [4], Η αντιμετώπιση των υδατικών αναγκών Παλαιότερα έφερναν νερό από τον Γαλατά Τροιζηνίας με ειδικά πλοιάρια και το διέθεταν στους καταναλωτές με ειδικά κάρα, ενώ σήμερα οι ανάγκες καλύπτονται: α) με νερό του δικτύου της ΕΥΔΑΠ, που μεταφέρεται με βυτιοφόρο πλοίο από παροχές της, που καταλήγουν στη Σαλαμίνα. β) με νερό γεωτρήσεων, το οποίο αναμιγνύεται στις δεξαμενές του Δήμου με το μεταφερόμενο από την ΕΥΔΑΠ και γ) με εμφιαλωμένο νερό. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία ακόμα και για την ποσότητα του νερού που αγοράζει ο Δήμος από την ΕΥΔΑΠ και μεταφέρει με βυτιοφόρα πλοία, δοθέντος ότι κατά καιρούς έχουν διαπιστωθεί (και επιβεβαιωθεί με δικαστικές αποφάσεις) απώλειες χιλιάδων κυβικών νερού από το αγοραζό­ μενο από την ΕΥΔΑΠ. Πόσο μάλλον για τις ποσότητες του νερού των γεω­ τρήσεων ή για το εισαγόμενο εμφιαλωμένο νερό, για τις οποίες ουσιαστικά δεν υπάρχουν καν επίσημα στοιχεία. Το διαπιστωμένο πάντως γεγονός είναι πως η Αίγινα διαθέτει πολύ λίγες πηγές γλυκού νερού, που δεν αρκούν για να καλύψουν τις ανάγκες της. Επι­ πλέον, από τη διαπιστωμένη, από πολλά χρόνια τώρα, φθορά του δικτύου ύδρευσης, σημαντικές ποσότητες νερού ημερησίως χάνονται, ενδεχομένως δε, σε περιπτώσεις διακοπής της ροής του νερού και συνεπώς της πτώσης της πίεσς του, το νερό του δικτύου μολύνεται από την εισροή σ' αυτό ακαθαρ­ σιών από το υπέδαφος. Αλλά και το νερό των πηγαδιών της έχει γίνει υφάλ­ μυρο εξαιτίας της υπεράντλησης ή, το χειρότερο, έχει μολυνθεί εξαιτίας της εγκληματικής μετατροπής των πηγαδιών σε βόθρους.

2. Δυνατότητες που προσφέρει η επιστήμη και η τεχνολογία Το 71,4% της επιφάνειας του πλανήτη σκεπάζεται από τις θάλασσες, τις λίμνες και τους ποταμούς, ενώ παγετώνες σκεπάζουν ολόκληρη σχεδόν την ήπειρο της Ανταρκτικής, τεράστιες περιοχές πάνω από τον Βόρειο Αρκτικό Κύκλο και τις κορυφές πολλών οροσειρών. Δυστυχώς, το 98% του συνολικού νερού του πλανήτη δεν είναι πόσιμο ούτε κατάλληλο για ανθρώπινη οικιακή ή γεωργική χρήση. Καθώς ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνεται συνεχώς, ενώ παράλληλα τα υφιστάμενα υδατικά αποθέματα είτε περιορίζονται εξ αιτίας της ληστρικής διαχείρισης των φυσικών πόρων είτε γίνονται ακατάλληλα λόγω μόλυνσης και ρύπανσης, δεν είναι υπερβολή το λεγόμενο ότι ο επόμενος παγκόσμιος πόλεμος δε θα γίνει για το πετρέλαιο ή άλλες πρώτες ύλες αλλά για το νερό. Η απαισιόδοξη αυτή προφητεία είναι στο χέρι του ανθρώπου να μην επα­ ληθευθεί, γιατί η επιστήμη και η τεχνολογία μάς έχουν σήμερα εξοπλίσει με πολλά μέσα, για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα της λειψυδρίας. Τα μέσα αυτά είναι: Ο εμπλουτισμός των υπεδαφίων αποθεμάτων, ο οποίος συνίσταται στη συστηματική κατασκευή αναβαθμών στους χείμαρρους. Οι αναβαθμοί περιορίζοντας την ταχύτητα της ροής του βρόχινου νερού και μειώνοντας τη συρτική του ικανότητα, εμποδίζουν το χώμα (και το νερό) να παρασύρεται στη θάλασσα. Στον εμπλουτισμό των υπεδαφίων αποθεμάτων περιλαμβάνε­ ται, επίσης, η αναδάσωση των πρανών, η διοχέτευση του νερού της βροχής κατευθείαν στα πηγάδια κλπ, με παράλληλη απαγόρευση μετατροπής των πηγαδιών σε βόθρους και με δραστικό περιορισμό της χρήσης λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων και άλλων ρυπογόνων ουσιών. [4] Η συλλογή των ομβρίων σε οικιακή και σε κοινοτική κλίμακα. Η πρώτη περίπτωση εφαρμοζόταν στην Αίγινα από αμνημονεύτων χρόνων. Οι υπόγει­ ες στέρνες που συνεχώς ανακαλύπτει η αρχαιολογική σκαπάνη και το σύστη­ μα συλλογής ομβρίων στο ναό της Αφαίας το μαρτυρούν. Στα μέσα του 20ου αιώνα, υπολογίζεται ότι το 1/3 των σπιτιών στα χωριά και οι περισσότερες μεμονωμένες αγροικίες διέθεταν υπόγεια στέρνα. Η συλλογή ομβρίων σε κοινοτική κλίμακα συνίσταται στην κατασκευή εκτεταμένων ομβροδεκτών και λιμνοδεξαμενών σε προσφερόμενα σημεία του νησιού. Η αφαλάτωση του θαλασσινού νερού, που ήδη εφαρμόζεται σε δεκά­ δες νησιά της Ελλάδας, πρέπει να αποτελέσει για την Αίγινα τη βασική επιλο­ γή για την επίλυση του προβλήματος της ύδρευσης της. Άλλωστε στην Πέρ­ δικα για σύντομο χρονικό διάστημα (1965-1967) λειτούργησε μικρή εγκατά­ σταση αφαλάτωσης, πρωτόγονης, με τα σημερινά δεδομένα, τεχνολογίας που λειτουργούσε με ηλιακή ενέργεια.

Υπάρχουν πέντε βασικοί τύποι διεργασιών αφαλάτωσης [5]: • Ηλιακή εξίδρωση*, κατά την οποία το θαλασσινό νερό θερμαίνεται σε αβα­ θείς λεκάνες από την ηλιακή ακτινοβολία και οι παραγόμενοι υδρατμοί συμπυκνώνονται στο διαφανές κάλυμμα των λεκανών.

• Πολυβάθμια ακαριαία απόσταξη, κατά την οποία μέρος του θαλασσινού νερού που περνά πάνω από θερμαινόμενες επιφάνειες (πχ. κατά την ψύξη μηχανών εσωτερικής καύσης) εξατμίζεται ακαριαία και εν συνεχεία συμπυ­ κνώνεται. ο Ψύξη του θαλασσινού νερού σε καταψύκτες, που λειτουργούν με ηλεκτρική ενέργεια και τήξη εν συνεχεία του παραγόμενου (και απαλλαγμένου από αλάτι) πάγου.

• Διπλή όσμωση του θαλασσινού νερού.

• Διάσπαση των υδριτών (ασταθείς ενώσεις νερού με υδρογονάνθρακες), που παράγονται με διοχέτευση αερίων υδρογονανθράκων σε θαλασσινό νερό θερμοκρασίας 4° Κελσίου. Οι τεχνικές αυτές συνεχώς βελτιώνονται, με αποτέλεσμα το κόστος του παραγομένου νερού να είναι απολύτως ανταγωνιστικό με το κόστος του νερού άλλων πηγών. Το μέγα πλεονέκτημα της αφαλάτωσης για τα νησιά είναι οι ανεξάντλητες ποσότητες του νερού-πρώτης ύλης. Η ανάκτηση του νερού των βοθρολυμάτων, από εγκαταστάσεις βιο­ λογικού καθαρισμού λυμάτων τριών βαθμίδων [6] και φυσικά αφορά μόνο την παραγωγή καθαρού νερού των κατηγοριών γ (νερό για δημοτικές χρή­ σεις), δ (νερό για βιομηχανικές χρήσεις), ενδεχομένως δε και β (νερό για την άρδευση των αναδασωτέων εκτάσεων, των δημοτικών αλσών και ανθοκαλλιεργειών). Συμπύκνωση των ατμοσφαιρικών υδρατμών. Άφησα για το τέλος μια πρωτότυπη πρόταση του διαπρεπούς υδραυλικού μηχανικού Δημητρίου Φουντούλη, που δημοσιεύτηκε στον «Κήρυκα της Αίγινας» και αφορά την αναβίωση μιας αρχαίας τεχνολογίας.

3. Συμπεράσματα και προτάσεις Συμπεράσματα Πιστεύω πως οι αναγνώστες έχουν ήδη καταλήξει σε συμπεράσματα. Με τα μέσα που μας δίνει η τεχνολογία το πρόβλημα της ύδρευσης της Αίγινας μπορεί να λυθεί από επιτόπιες πηγές και να σταματήσει η εξάρτηση της από πηγές που βρίσκονται έξω από αυτήν. Δυστυχώς, τα προγράμματα των τριών από τους τέσσερις συνδυασμούς, που πήραν μέρος στις αυτοδιοικητικές εκλο­ γές είχαν επιλέξει την εξάρτηση από εξωαιγινήτικες πηγές, δείγμα απηρχαιω­ μένης νοοτροπίας και απόλυτης άγνοιας της τεχνολογικής προόδου. Οι από­ γονοι μας θα μας οικτίρουν, αν τελικά μείνουμε στην τελευταία αυτή λύση,

μεταφέροντας νερό απέξω είτε με βυτιοφόρα πλοία είτε με υποβρύχιο αγωγό. Πολύ σωστά θα μας κατηγορήσουν για πλήρη έλλειψη φαντασίας, τη στιγμή που μας τριγυρίζει μια ανεξάντλητη και δωρεάν πηγή νερού: η θάλασσα. Σφαιρική αντιμετώπιση με γηγενείς πηγές Λέγοντας σφαιρική αντιμετώπιση εννοώ το συνδυασμό πολλών επί μέρους λύσεων για την ύδρευση του νησιού. Και εδώ είναι ολοφάνερη η έλλει­ ψη φαντασίας που έχουν όσοι υποστηρίζουν να συνδεθεί το νησί με το δίκτυο της ΕΥΔΑΠ. Εκτός από το μεγάλο κόστος του έργου, που θα έχει επιπτώσεις στην τελική τιμή του κυβικού που θα κληθεί να πληρώσει ο καταναλωτής, παγιώνει την εξάρτηση του νησιού από ξένες υδατικές πηγές, εγκυμονεί κιν­ δύνους από ενδεχόμενη βλάβη του υποβρύχιου αγωγού και δεν είναι βέβαιο αν η αναλογούσα στην Αίγινα παροχή της ΕΥΔΑΠ, θα επαρκεί για τις ανάγκες της. Και η μερίδα αυτή δεν μπορεί να μεγαλώσει, δεδομένου πως η ΕΥΔΑΠ σήμερα μετά βίας ικανοποιεί τις ανάγκες της Αττικής. Αντίθετα, νησιά εξίσου άνυδρα με την Αίγινα έχουν λύσει αυτό το πρό­ βλημα με την αφαλάτωση του θαλασσινού νερού. Χαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση της Σύρου. Το νησί αυτό των Κυκλάδων έχει την ίδια περίπου έκταση με την Αίγινα, είναι πολύ πιο φτωχό σε πηγές νερού και, επί πλέον, έχει τριπλάσιο μόνιμο πληθυσμό. Από τη δεκαετία του 70 όμως άρχισαν να κατασκευάζουν εγκαταστάσεις αφαλάτωσης του θαλασσινού νερού, που σήμερα έχουν φτάσει τις 8. Το παραγόμενο νερό είναι κατάλληλο για μαγεί­ ρεμα, για τη λάτρα του σπιτιού και για την άρδευση των κήπων και των καλ­ λιεργειών, με αποτέλεσμα να ευδοκιμούν σήμερα στη Σύρο υδροβόρες καλ­ λιέργειες κηπευτικών και λουλουδιών, να υπάρχουν εκατοντάδες θερμοκή­ πια, που επίσης καταναλώνουν πολύ νερό, να έχουν όλα τα σπίτια τρεχούμε­ νο νερό και, το πιο εντυπωσιακό, να πλένονται οι δρόμοι της Ερμούπολης καθημερινά με γλυκό νερό! Το επιχείρημα που προβάλλουν οι εντόπιοι υποστηρικτές της μεταφοράς νερού στην Αίγινα από την ΕΥΔΑΠ, ότι στη Σύρο και τις λοιπές Κυκλάδες προ­ κρίθηκε αφαλάτωση, γιατί η μεταφορά του θα κόστιζε πολύ, είναι απλό σόφι­ σμα, που το καταρρίπτει η σύγκριση της τιμής του κυβικού που πληρώνει ο καταναλωτής: 1 €/κμ στη Σύρο, 1,6 €/κμ στην Αίγινα! Δείγμα εξάλλου της ευαισθησίας που δείχνει η εκεί δημοτική αρχή είναι πως, επειδή το αφαλατωμένο νερό, από πλευράς γεύσης, είναι ίδιο με το βρόχινο, ο Δήμος αγοράζει πόσιμο νερό, που το διανέμει δωρεάν στους καταναλωτές. Να σημειωθεί πως οι ανάγκες σε πόσιμο νερό φτάνουν στο 2%, ενώ το υπόλοιπο 98% για όλες τις άλλες χρήσεις καλύπτεται με την αφαλάτωση. Όσο για το επιχείρημα που με παρρησία πρόβαλε ένας υποψήφιος δήμαρχος, ότι η μέθοδος της αφαλάτωσης έχει δυσμενείς οικολογικές επιπτώσεις, αυτό μόνο παχυλή αμάθεια προδίδει.

Πρέπει, λοιπόν, όχι μόνο να εγκαταλειφθεί κάθε ιδέα μεταφοράς νερού από εξωτερικές πηγές, αλλά η λύση που θα επιλεγεί να στηρίζεται μεν, κατά κύριο λόγο, στην αφαλάτωση, αλλά να συνδυάζεται και με άλλες, που προα­ νέφερα (αναβαθμοί στους χείμαρρους, δενδροφυτεύσεις, λιμνοδεξαμενές), ορισμένες από τις οποίες έχουν εγγειοβελτιωτικά ή περιβαλλοντικά χαρα­ κτηριστικά.

II. Η ΔΙΑΘΕΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ Με τον όρο απόβλητα χαρακτηρίζονται αφενός μεν τα υγρά λύματα αφε­ τέρου δε τα στερεά απορρίμματα, Πρέπει να τονιστεί πως, όπως για την ύδρευση, έτσι και για τη διάθεση των αποβλήτων η τεχνολογία, εδώ και πολ­ λές δεκαετίες, έχει δώσει αξιόπιστες λύσεις, που πέρασαν με επιτυχία τη βάσανο του χρόνου και, αν η εφαρμογή τους στην Αίγινα μετατίθεται διαρ­ κώς στο μέλλον, αυτό δεν οφείλεται σε τεχνικά προβλήματα αλλά σε άλλης φύσης εμπόδια, που σε τελική ανάλυση προκαλούνται από την άγνοια, την προκατάληψη και την ιδιοτέλεια. Η εδραιωμένη, δυστυχώς, σε πολλούς αρμόδιους νοοτροπία της κατα­ σκευής μεγάλων εγκαταστάσεων, δημιουργεί πρόσθετες δυσκολίες, για λόγους που θα εξηγήσω στη συνέχεια.

1. Υγρά οικιακά λύματα Αποχέτευση και επεξεργασία λυμάτων Καθώς στην Αίγινα δεν λειτουργούν βιομηχανικές ή έστω βιοτεχνικές μονάδες εκτός από κάποια ελαιοτριβεία και κάποιες εγκαταστάσεις καθαρι­ σμού φιστικιού, δεν έχουμε ευτυχώς να αντιμετωπίσουμε βιομηχανικά λύμα­ τα παρά μόνον αστικά. Στην πραγματικότητα το πρόβλημα έχει δύο σκέλη: 1) τη συγκέντρωση των λυμάτων από τα σημεία όπου παράγονται και 2) την επεξεργασία τους και τη διάθεση τους, με τρόπο που δεν θα επιβαρύ­ νει το περιβάλλον. Η συγκέντρωση των λυμάτων προϋποθέτει την ύπαρξη ή την κατασκευή δικτύου υπονόμων. Σε κανέναν οικισμό του νησιού, με εξαίρεση τμήματος της Αγίας Μαρίνας, δεν υπάρχει δίκτυο υπονόμων αποχέτευσης λυμάτων. 0 υπο­ τιθέμενος συλλεκτήριος υπόνομος κατά μήκος της παραλίας, για την κατα­ σκευή του οποίου η τότε δημοτική αρχή δαπάνησε τεράστια ποσά και, κατά την πολύμηνη διάρκεια της κατασκευής του, ταλαιπωρήθηκαν οι κάτοικοι και οι επισκέπτες της πόλης, ουσιαστικά είναι ανενεργός. Εκτός του ότι δεν έγινε κανονική παραλαβή του, για να διαπιστωθεί η στεγανότητα των συνδέ­ σεων των σωλήνων και η ορθή κλίση τους, δεν συνδέεται με το (ανύπαρκτο άλλωστε) δίκτυο υπονόμων ούτε καταλήγει πουθενά, έστω και στη θάλασσα.

Η όλη υπόθεση στοιχειοθετεί μεγάλο οικονομικό σκάνδαλο, που θα πρέπει κάποτε να απασχολήσει τη δικαιοσύνη. Πρέπει, λοιπόν, καταρχήν να κατασκευαστούν δίκτυα υπονόμων τουλάχι­ στον στον ιστορικό πυρήνα της πόλης της Αίγινας αλλά και των άλλων σημα­ ντικών οικισμών του νησιού (Κυψέλης, Μεσαγρού, Βαθέως, Πέρδικας), τά οποία δίκτυα θα καταλήγουν σε κεντρικούς συλλεκτήριους υπόνομους. Φυσικά, τα δίκτυα αυτά δεν είναι δυνατόν να καλύψουν όλες τις κατοικίες του νησιού, δοθείσης της εξαιρετικά μεγάλης διασποράς τους. Για τις απο­ κομμένες από τα δίκτυα υπονόμων κατοικίες η μόνη λύση είναι η διάθεση τους σε βόθρους. Το δεύτερο βήμα μετά τη συγκέντρωση των λυμάτων είναι η επεξεργασία και η διάθεση τους. Βεβαίως εξ αρχής πρέπει να αποκλειστεί και η σκέψη ακόμα να διοχετευθούν ανεπεξέργαστα στη θάλασσα. Αυτό σήμερα αποτελεί οικολογικό έγκλημα, που τιμωρεί η κοινοτική νομοθεσία με βαρύτατα πρό­ στιμα. Κατ' ανάγκην, λοιπόν, θα πρέπει να κατασκευαστούν εγκαταστάσεις βιο­ λογικού καθαρισμού των λυμάτων. Εδώ ανακύπτουν δύο ζητήματα: Θα υπάρξει ένα κέντρο βιολογικού καθαρισμού των λυμάτων, στο οποίο θα καταλήγουν οι επί μέρους συλλεκτήριοι υπόνομοι ή περισσότερα κέντρα κατά οικισμό; Στο σημείο αυτό προβάλλονται αντιρρήσεις, που, κατά την άποψη μου, πηγάζουν είτε από άγνοια και προκατάληψη είτε από ιδιοτέλεια. Πολλοί αντιδρούν στη λειτουργία μονάδων βιολογικού καθαρισμού λυμά­ των στη γειτονιά τους με το επιχείρημα πως δημιουργούν ενοχλητικές οσμές. Φυσικά, αυτό είναι ανακριβές και εν πάση περιπτώσει δεν αφορά κέντρα επε­ ξεργασίας που λειτουργούν με τη σύγχρονη τεχνολογία. Εξ άλλου, πολλοί είναι της φιλοσοφίας να κατασκευάζονται σε κάθε περί­ πτωση και για κάθε σκοπό μεγάλες μονάδες, με το επιχείρημα πως είναι οικο­ νομικότερη η λειτουργία τους. Αν η άποψη αυτή δεν οφείλεται σε άγνοια των τεχνολογικών εξελίξεων, τότε υποκρύπτει ιδιοτέλεια και εμπίπτει στον «4ο Νόμο του Πάρκινσον», σύμφωνα με τον οποίο «όσο μεγαλύτερο είναι το κόστος ενός έργου τόσο ευκολότερα εγκρίνεται η κατασκευή του». Και ο νοών νοείτω. Προσωπικά προκρίνω τη λύση των πολλών μικρών μονάδων, στις οποίες θα καταλήγουν οι συλλεκτήριοι υπόνομοι των διαφόρων οικισμών και θα αδειάζουν τα φορτία τους τα βυτιοφόρα βοθρολυμάτων. Στα κέντρα αυτά, κατά την πρώτη φάση επεξεργασίας, δηλαδή την απλή καθίζηση, αποστείρω­ ση και διαύγαση, θα παράγεται νερό κατάλληλο για άρδευση. Κατά τη δεύτερη φάση επεξεργασίας, δηλαδή με ζύμωση του πυκνότερου υγρού μέρους των λυμάτων, θα παράγεται καύσιμο βιοαέριο, ενώ με επεξεργασία του στερεού υπολείμματος που θα απομένει θα παράγεται λίπασμα ή κηπαίοχώμα.

Οικιακοί βόθροι σύγχρονης τεχνολογίας Εφόσον κατασκευαστούν τα δίκτυα υπονόμων στους οικισμούς, το σύνο­ λο των κατοικιών τους θα εξυπηρετείται από αυτά. Για μεμονωμένες κατοι­ κίες η μόνη λύση που απομένει είναι η διάθεση τους σε βόθρους. Η επικρα­ τούσα τεχνική βασίζεται στην κατασκευή ενός σηπτικού [στεγανού) βόθρου και ενός απορροφητικού, ο οποίος δέχεται τα σχετικώς λεπτόρρευστα λύμα­ τα από τον σηπτικό και τα διαχέει στο έδαφος. Φυσικά, και στο σημείο αυτό υπεισέρχεται η ιδιοτέλεια. Πολλοί συμπολίτες μας δεν διστάζουν, αντί απορ­ ροφητικού βόθρου και σε πολλές περιπτώσεις αντί καν συστήματος βόθρων, να διοχετεύουν τα λύματα τους στο πηγάδι τους, εφόσον έχουν. Πρόκειται για αληθινό οικολογικό έγκλημα, το οποίο τιμωρεί η ισχύουσα νομοθεσία, ενώ οι αρχαίοι μας πρόγονοι, στο σημείο αυτό τιμωρούσαν με εξο­ ρία τους ιερόσυλους, εφόσον θεωρούσαν τα φρέατα ιερά. Σύμφωνα με τη σύγχρονη τεχνολογία, οι σηπτικοί βόθροι δεν εκχύνουν τα διαυγασμένα λύματα σε απορροφητικό βόθρο αλλά σε σύστημα κοινών πηλοσωλήνων με ειδική συναρμογή, που επιτρέπει τη διάχυση τους στο έδαφος ή ακόμη καλύτερα την υπόγεια άρδευση καλλωπιστικών φυτών και δένδρων. Ειδικές περιπτώσεις υγρών λυμάτων Στην Αίγινα οι μόνες βιοτεχνικού χαρακτήρα εγκαταστάσεις που παρά­ γουν υγρά απόβλητα είναι τα ελαιουργεία. Κατά κανόνα είναι μικρού ή μεσαί­ ου μεγέθους και περιοδικής λειτουργίας επί 2-3 μήνες τον χρόνο. Εντούτοις τα λύματα τους, ο γνωστός κατσίγαρος, έχει εξαιρετικά μεγάλη ρυπαντική ικανό­ τητα και επί πλέον η έντονη και ενοχλητική οσμή του δεν μπορεί να αγνοηθεί. Φυσικά, για καθαρά οικονομικούς λόγους αποκλείεται η κατασκευή δαπα­ νηρών και περίπλοκων εγκαταστάσεων βιολογικού καθαρισμού αυτών των αποβλήτων. Αντί γι' αυτές από τρεις τουλάχιστον δεκαετίες ειδικοί της Διεύ­ θυνσης Τεχνικών Έργων της ΑΤΕ έχουν εφαρμόσει με επιτυχία απλά συστή­ ματα εξουδετέρωσης του κατσίγαρου με ασβεστόνερο σε στεγανές δεξαμενές, από τις οποίες το μεν υγρό προϊόν της εξουδετέρωσης μπορεί να χρησιμοποι­ ηθεί σαν υγρό λίπασμα το δε στερεό κατάλοιπο μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν βελτιωτικό του εδάφους.

2. Στερεά απορρίμματα Αντί της εξαγωγής των σκουπιδιών, που γίνεται σήμερα και στοιχίζει ακριβά στο Δήμο, τα απορρίμματα, αφού προηγηθεί συστηματική και οργα­ νωμένη ανακύκλωση των αξιοποιήσιμων συστατικών τους, που σήμερα γίνε­ ται από κάποιες εταιρείες ανακύκλωσης δίνοντας τους σημαντικά κέρδη, πρέπει να οδηγούνται στην εγκατάσταση επεξεργασίας των υγρών λυμάτων, μαζί με τα οποία θα μετατρέπονται σε βιοαέριο και λίπασμα.

Η λύση αυτή εφαρμόζεται σε πολλούς Δήμους της Ελλάδας και έχει συγκε­ ντρωθεί μεγάλη σχετική πείρα. Οπωσδήποτε πρέπει να εγκαταλειφθεί κάθε ιδέα αποτέφρωσης των σκουπιδιών, γιατί μολύνει τον αέρα του νησιού με διοξίνες και άλλες επικίν­ δυνες ουσίες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Μαριολόπουλος-Καραπιπέρης Αι βροχοπτώσεις εν Ελλάδι, 1955 2. Οδηγία 80/778 του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Η ποιότητα του νερού ανθρώ­ πινης κατανάλωσης 3. Οδηγία 80/778 του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Τα επιφανειακά ύδατα 4. Γ.Δ. Σαραβάκου: Τεχνολογία βιομηχανικού ύδατος, Αθήνα 1978 5. Department of Interior/USA: TheA-B-Seas of desalting 6. Αγγελάκης -Τσομπάνογλου Γεώργιος, Τεχνολογία επεξεργασίας λυμάτων, Αθήνα 1955 7. Πουλοβασίλης Αλεξ., Εισαγωγή στις αρδεύσεις, εκδ. Έμβρυο 8. Ε. Καλογήρου: Η ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης. Δελτίο ΠΣΧΜ 153/2002

25

'1-lu.

ΑΝΝΑ ΡΟΔΗ

ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΣΤΟ ΣΑΡΩΝΙΚΟ Μικρές ιστορίες για καράβια Αφιερωμένο στον πατέρα μου Παναγιώτη Ρόδη, που μ' έμαθε ν' αγαπώ τη θάλασσα

«Το πλοίο Αίγινα και ο Άγιος Νικόλαος ο θαλασσινός», πυρογραφία του Αιγινήτη καλλι­ τέχνη Τάκη Σώρρου από το ουζερί της Ευγενίας Σ. Γελαδάκη, πίσω από τα Ψαράδικα της Αίγινας (φώτο: Άννα Ρόδη, Οκτώβριος 2010)

\Ja μπορούσε να πει κανείς ότι ένα από τα στοιχεία που καθόριζαν και καθορίζουν τη ζωή των Αιγινητών και των Αιγινητισσών είναι η γραμμή Αίγι­ νας - Πειραιά και αντίστροφα. Αυτή η στενή σχέση με την αντίπερα όχθη, το αέναο πήγαινε - έλα προς και από το μεγάλο λιμάνι, μας έχει «ποτίσει» λίγο πολύ όλους. Πόσες φορές δεν ήταν που λιαστήκαμε ή μας χάιδεψε τρυφερά το πρόσωπο ο μπάτης, το απαλό αεράκι του Σαρωνικού, στο κατάστρωμα μικρών ή μεγαλύτερων πλοίων και πόσες άλλες που θαλασσοπνιγήκαμε με τη σοροκάδα ή από κάποιο ξαφνικό καθούρι (να φοβάσαι τα κατσαρά σύννεφα, μου έλεγαν, όταν ήμουν μικρή); Και ποιος μπορεί ακόμη να μετρήσει τους αναρίθμητους «βαπορίσιους» καφέδες, τα ατέλειωτα τσιγάρα και το... ακα­ τάπαυστο κουβεντολόι με φίλους αλλά και άγνωστους μας συνταξιδιώτες, που η τύχη διασταύρωσε τους δρόμους μας γι' αυτό το λίγο χρόνο στα σαλό­ νια των πλοίων;

Τα χρόνια πέρασαν, αλλά το «Αίγινα», το «Καμέλια», το «Χαρά», ο «Πορτοκαλής Ήλιος», το «Δελφίνι Εξπρές», το «Μυκήναι» και κάμποσα άλλα πλοία συνδέθηκαν με τα παιδικά ή τα νεανικά μας χρόνια και καταχωρήθηκαν στη συλλογική μνήμη του τόπου. Κάθε τόσο άλλωστε μας υπενθυμίζουν κάποια απ' αυτά αρκετές ελληνικές ταινίες της εποχής της αθωότητας του νησιού, όπως οι περίφημες «Διακοπές στην Αίγινα» του Ανδρέα Λαμπρινού [1958) με πρωταγωνιστές τους Λάμπρο Κωνσταντάρα, Αλίκη Βουγιουκλάκη και Ανδρέα Μπάρκουλη ή τα «Ερωτικά Παιχνίδια» του Γιώργου Θεοδοσιάδη (1960) με τους Λάμπρο Κωνσταντάρα, Γιάννη Γκιωνάκη, Γιώργο Πάντζα, Μίρκα Καλαντζοπούλου, Αλέκα Στρατηγού και άλλους. Στην πρώτη ταινία μπορεί να δει κανείς το μικρό χαριτωμένο postal «Αίγινα». Όταν μάλιστα βγαίνει απ' αυτό η αείμνηστη Αλίκη με τον κινηματογραφικό της πατέρα, στο δρόμο έξω απ' τα κιγκλιδώματα του λιμανιού περιμένει να τους παραλάβει με την άμαξα του ο θείος μου Κυριάκος Ρόδης, ενώ λίγο πιο κάτω εμφανίζεται σε έναν αρκετά σημαντικό ρόλο ο θαλασσογράφος Πάρις Ποταμιάνος. Στη δεύ­ τερη ταινία βλέπουμε πλάνα από τα αγνώριστα χωματένια στενοσόκακα με τα παραδοσιακά καφενεία, όπως αυτό του Βατικιώτη (μέχρι προ τίνος παντοπωλείο Κουλικούρδη), και από την πολύβουη (όχι φυσικά, λόγω του δαιμονισμένου θορύβου των οχημάτων) παραλία της Αίγινας, τη γεμάτη φιγούρες ντόπιων, που σήμερα έχουν χαθεί από την καθημερινότητα μας, αλλά και παραθεριστών, που βολτάρουν ανέμελα πάνω σε ποδήλατα ή απο­ λαμβάνουν το παγωτό ή το αναψυκτικό τους στα ζαχαροπλαστεία. Και στο λιμάνι κάνει την εμφάνιση του γεμάτο κόσμο, όχι μια αλλά αρκετές φορές, ένα ακόμη αγαπημένο πλοίο των Αιγινητών, το «Χαρά». Θα κάνουμε, λοιπόν, σήμερα μαζί ένα μακρύ ταξίδι μέσα στο χρόνο με τα σκάφη του Αργοσαρωνικού και θα κοιτάξουμε στο παρελθόν, ξεκινώντας από κείνα που έχουν καλυφθεί πλέον από τη σκόνη της λήθης (τριάντα περί­ που χρόνια πριν από την έναρξη του 20 αι.) και καταλήγοντας στα πλοία των πιο πρόσφατων αναμνήσεων μας. Στο ταξίδι μας αυτό θα μας συνοδέψουν εικόνες από το φωτογραφικό αρχείο - συλλογή του Βασίλη Οικονόμου αλλά και από άλλες πηγές. Όποιος αγαπά και δε φοβάται τη βαθιά γαλάζια θάλασ­ σα μας, ας επιβιβαστεί και... βίρα τις άγκυρες! Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα και ακόμη παλαιότερα τα σκάφη ήταν ιστιοφόρα και ξεκινούσαν από την Αίγινα το πρωί, για να καταλήξουν στον Πειραιά πολλές ώρες αργότερα, να διανυκτερεύσουν εκεί και να επι­ στρέψουν στο νησί την επόμενη μέρα. Για την περίπτωση της άπνοιας (νηνεμίας) υπήρχε δεμένη σ' αυτά μια κωπηλάτη βάρκα, που έπαιζε το ρόλο ρυμουλκού. Με δυο λόγια, τα ταξίδια κάθε άλλο παρά εύκολα ήταν για τους κατοίκους του νησιού, αφού, εκτός των άλλων, θα έπρεπε να μείνουν το βράδυ στον Πειραιά. Χρυσές δουλειές έκαναν τότε οι ταχυδρόμοι και οι κάθε

λογής μεταφορείς, ενώ τα... καλάθια έδιναν κι έπαιρναν. Τρία είναι τα πιο παλαιά σκάφη, για τα οποία βρήκα μερικά στοιχεία. Το πρώτο είναι το τροχήλατο πλοίο «Ευνομία» (εικ. 1), που έκανε ταξίδια στο Σαρωνικό στις αρχές της δεκαετίας του 1870. Αναφέρεται μάλιστα ότι στις 21 Ιουνίου 1871, ανάμεσα στα νησιά Δοκός και Ύδρα, εκδηλώθηκε φωτιά στο λέβητα του και τότε πενήντα άνθρωποι κάηκαν ζωντανοί. Επισκευάστη­ κε και μετονομάστηκε «Ίρις» 1 .

-&•? ι

Εικόνα 1: Το πλοίο «Ευνομία» που έκανε ταξίδια στον Αργοσαρωνικό το 1871, (από την ιστοσελίδα F:\TA ΠΑΛΙΑ ΠΛΟΙΑ ΤΟΥ EAPüNIKOY.mht) Ακολουθεί η... πάπια του Γουδή, το «Σπέτσαι», που φέρεται να έπλεε στα νερά του Σαρωνικού από τα 1883 μέχρι τουλάχιστον το 1912. Και το τρίτο είναι η «Δοροθέα»2 του Γιαννέ(ού)λη, ένα μικρό καραβάκι, για το οποίο, παρά τις γενικά ελάχιστες πληροφορίες, έτυχε να ανακαλύψω ορισμένα σημαντικά πράγματα. Ουσιαστικά αποκλειστική πηγή πληροφόρη­ σης γι' αυτό είναι η κ. Κορίνα Πετρίτου, η οποία μου είπε ότι ήταν ένα απλό καΐκι που έκαιγε κάρβουνο. Σύμφωνα με τα λεγόμενα της, υπήρξε σφουγγα­ ράδικο, που έφτανε για συλλογή σπόγγων ως τη Γάζα και έπειτα μετασκευά­ στηκε και έγινε μάλλον το πρώτο επιβατικό καΐκι, που ακολουθούσε τη γραμ­ μή Αίγινας - Πειραιά. Χρονολογίες δεν είναι διαθέσιμες. Η κ. Κορίνα με δέχτη­ κε φιλόξενα στο σπιτικό της, το διακοσμημένο με πολύ μεράκι από πληθώρα παλαιικών αντικείμενων, και μου έδωσε την άδεια να πάρω μερικές φωτο­ γραφίες. Καθένα απ' αυτά τα αντικείμενα «κουβαλά τα μυστικά του και θα μπορούσε να διηγηθεί τη δική του γοητευτική ιστορία» και όλα μαζί, ως άλλη μηχανή του χρόνου, με ταξίδεψαν σε μια Αίγινα που έχει πια χαθεί. Ανάμεσα τους βρίσκονται μια ελαιογραφία της «Δοροθέας», ο μακαράς, ο μπού­ σουλας και ένα φανάρι της (εικόνες 2°, 2β, 2ν και 2δ],

»ι

30

Εικόνα 2α : Παλαιά ελαιογραφία του καϊκιού «Δοροθέα» του Αν. Γιαννέ(οΰ)λη (φώτο: Άννα Ρόδη, Μάιος 2010, από το σπίτι της κας Κορίνας Πετρίτου)

.rt:sS:rfe"iiJ'--:Ì-:i:«:i»-i- %

iùr-

; :;

1

:; ;;.

L

Στο γύρισμα του αιώνα η Αίγινα Εικ. 2β: 0 μακαράς για τα σκοινιά του πλοίου «Δοροθέα». Εικ. 2γ: Έναφανάριτου πλοίου «Δοροθέα». Εικ. 2δ: 0 μπούσουλαςτου πλοίου «Δοροθέα» (όλεςοίφωτο: 'ΑνναΡόδη, Μάιος 2010, από το σπίτι της καςΚορίναςΠετρίτου)

είχε γίνει ήδη ένας ιδιαίτερα ελκυστικός προορισμός για τους Αθηναίους. Η αθηναϊκή εφημερίδα "Σκριττ", που δεν έχανε ευκαιρία μέσω των κειμένων των ανταποκριτών της να διαφημίζει το νησί, γράφει σε φύλλο της τον Ιού­ νιο του 1908 με αρκετή δόση υπερβολής ότι τα πλοία που εκτελούσαν τα δρο­ μολόγια προς αυτήν τότε έκαναν να φτάσουν μιάμιση ώρα. Αλλά ας ρίξουμε μια ματιά στο ίδιο το δημοσίευμα: «Η συγκοινωνία: Η Αίγινα, μη απέχουσα περισσότερον της Vh ώρας εκ Πειραιώς, αντικατέστησε τον Κυριακάτικον περίπατον πολλών Αθηναίων και Πειραιωτών, οίτινες μέχρι τινός μετέβαινον εις τα Φάληρα και την Κηφισσιάν. Εις τούτο δε συνέτεινε το ότι τα έξοδα είνε ελάχιστα, καθότι από Πει­ ραιώς μέχρις Αιγίνης πηγαίνει κανείς με 70 λεπτά, μετά λεμβουχικών, διά των συναγωνιζόμενων ατμόπλοιων, άτινα αναχωρούσι καθ' εκάστην περί την 2αν ώραν μ. μ.». (Εφημερίδα "Σκριπ": «Η Αίγινα και αι απολαύσεις της», υπο-κείμενο: «Συγκοινωνία», 14/6/1908) Στα χρόνια αυτά η αύξηση του αριθμού των επιβατών έφερε ακόμη περισ­ σότερα επιβατικά καΐκια αλλά και ατμοκίνητα πλοία, που έκαιγαν κάρβουνο και έκαναν την απόσταση σε δύο με τρεις ώρες. Τέτοια μέχρι το ξέσπασμα του πολέμου του 1940 ήταν τα πλοία «Χρυσώ», «Ξυλάρα», «Αθηνά», «Αυλίς», «Πόρος», «Ελένη», «Καφηρεύς», «Πτερωτή», «Κεραυνός», «Μάνα», «Άκτιον», «Αμφιτρίτη», «Άρης», «Αστραπή», «Ιωάννα», «Γόησσα»3, «Κωνσταντίνος Τόγιας» και «Μοσχάνθη» του Τόγια (η οικογένεια Τόγια προερχόταν από την Κάρυστο), «Ύδρα - Υδράκι», «Τρίγ(γ)λια», κ.ά.. Η «Τρίγ(γ)λια» του Καβουνίδη (1912 - 1941) ήταν ένα οθωμανικό πλοίο,

31

που ήρθε στην Ελλάδα το 1928 και χρησιμοποιήθηκε ως τα 1931. Σύμφωνα με τις πηγές μας4, συνήθιζε να προσφέρει στους επιβάτες της... μακαρονάδα. Μάλλον η μακαρονάδα ήταν κάτι σαν... γιατρικό, για να ξεχνούν οι άνθρωποι τον πόνο τους, που ξεκινούσαν το πρωί και κατάφερναν να φτάσουν στον προορισμό τους το... μεσημέρι!5 Την αρχή πάντως στο κέρασμα των μακαρο­ νιών φαίνεται πως την είχε κάνει το επτανησιακών συμφερόντων πλοίο «Πύλαρος», που δραστηριοποιείτο από το 1889 - 90 σε δρομολόγια στη δυτι­ κή Ελλάδα, κυρίως μεταξύ δυτικής Ελλάδας - Πειραιά. Ο πατέρας μου Πανα­ γιώτης Ρόδης θυμάται μια φράση που είχε ακούσει ότι φώναζε ο πράκτορας εισιτηρίων του, για να δελεάσει τους επιβάτες να το προτιμήσουν: «Άλλος με το Πύλαρος κι ένα πιάτο μακαρούνια...!» ή κατά την εκλογική περίοδο «... δωρεάν ταξίδι κι ένα πιάτο μακαρούνια»6. Απ' αυτό το πλοίο πρέπει να πήραν την ιδέα οι άνθρωποι της «Τρίγγλιας». Όχι όμως μόνον αυτοί. Ο «Κεραυνός» (1884 - 1936;) ήταν το αγαπημένο πλοίο των Σπετσών και δούλευαν σ' αυτό πολλοί Σπετσιώτες. Είχε ναυπηγηθεί αρχικά ως γιωτ για έναν πλούσιο Αιγύπτιο, αλλά βρέθηκε στο Σαρωνικό από το 1922 ως το 1930. Εκείνη την εποχή άλλαξε δύο ιδιοκτήτες και δύο πλοιάρχους. Οι ιδιοκτήτες ήταν οι Θεόδωρος Βουρίκης και Κων/νος Πετσάλης και οι πλοίαρχοι οι Αντώ­ νης Λαπατάς και Νικόλαος Γαλέτας. Όταν στις εκλογές ήταν υποψήφιος ο δεύτερος πλοιοκτήτης Κων/νος Πετσάλης, το πλοίο μετέφερε τους ετεροδημότες δωρέαν στις Σπέτσες, ενώ έπαιρναν ρεγάλο κι ένα χιλιάρικο. Για να μην πάνε όμως να ψηφίσουν ... νηστικοί, μαντέψτε τι άλλο τους έδιναν. Μα, φυσικά, μια... περιποιημένη μακαρονάδα, μαγειρεμένη από το μάγειρο του πλοίου Ιωάννη Λαπατά! Το πλοίο «Καφηρεύς» (1867 - 1942] είχε μια μακρά «ναυτική ζωή». Δεν μπόρεσα να μάθω πότε ακριβώς ταξίδευε στο Σαρωνικό αλλά πιθανόν στις αρχές του 20ου αι.. Το τέλος της δράσης του, μετά από περισσότερα από εβδομήντα χρόνια, γράφτηκε στην Τουρκία, όπου είχε πουληθεί κι είχε πάρει το όνομα Struma. Συγκεκριμένα τορπιλίστηκε στο λιμάνι της Κωνσταντινού­ πολης από σοβιετικό υποβρύχιο. Για το «Πόρος» (1871 - 1932), μετέπειτα «Γεώργιος» και «Ευρώτας», που αγοράστηκε από τον Παπαδόπουλο στα 1903 ή 1904, και για το «Ελένη» (11/7/1908 - 1918) του Αιγινήτη Μιχάλη Γκίκα, διαβάστε τα δύο δημοσιεύ­ ματα της αθηναϊκής εφημερίδας "Σκριπ", που ακολουθούν: «Το ατμόπλοιον «Πόρος» εις Τήνον.

- Οι ευγενέστατοι αδελφοί Παπαδοπούλου, ιδιοκτήται του εκτελούντος την συγκοινωνίαν Πειραιώς - Αιγίνης - Πόρου ταχυπλόου και αναπαυτικωτάτου ατμόπλοιου ο «Πόρος», χάριν των κατά την εορτήν του Ευαγγελισμού μεταβαι­ νόντων προσκηνυτών εις Τήνον ανέλαβον την μέχρι Τήνου συγκοινωνίαν διά του ατμόπλοιου των, όπερ (επειδή ως γνωστόν η εορτή του Ευαγγελισμού θα

εορτασθή την Τρίτην του Πάσχα) θα αναχώρηση εξ Αιγίνης την Τρίτην του Πάσχα με τιμήν τεσσάρων (4) δραχμών μετ' επιστροφής. Όσον διά την ανάπαυσιν και περιποίησιν της οποίας τυγχάνει ο ταξιδεύων δια του «Πόρου», είμεθα εις θέσιν να πληροφορήσωμεν τους ταξιδιώτας ότι θα είνε πρωτοφανής». (Του ανταποκριτή της Μιχαήλ Αγγ. Πεταλά, Εφημερίδα "Σκριπ", Αθήναι, 21/3/1909) Και... «ΑΙΓΙΝΑ: Η υπό του Συλλόγου η «Πρόοδος» εκδρομή της Πρωτομαγιάς εις Προφήτην Ηλίαν (Περιβόλων Ιεράς Μονής). ΑΙΓΙΝΑ, 3 Μαΐου (ανταποκριτού μας) Η υπό του Συλλόγου η «Πρόοδος» διοργανωθείσα εκδρομή την Ιην Μαίου εις Προφήτην Ηλίαν (περιβόλων ιεράς Μονής) υπό πάσαν άποψιν υπήρξεν επι­ τυχής και απολαυστική. Το ατμόπλοιον «Ελένη» του κου Γκίκα, ναυλωθέν υπό του διοικητικού συμβουλίου, μετέφερε τους πανηγυριστάς αθρόους εις το ρωμαντικόν τοπίον της Μονής, το κατάφυτον εξ ελαιοδέντρων, λεμονιών και πορτοκαλιών. Και συμμετείχον της εκδρομής εκτός των μελών του Συλλόγου και πλείστοι μη όντες εγγεγραμμένοι, όπως απολαύσωσι του ωραίου θαλασσί­ ου ταξειδίου αφ' ενός, αφ' ετέρου διελθώσι ώρας διασκεδαστικάς, αφού μάλι­ στα η τιμή του εισιτηρίου ήτο 50λεπτος(;) μετ' επιστροφής. Απερίγραπτον είνε το τι εγένετο καθ' όλην την ημέραν. Γλέντι, φαγοπότι, άσματα κλ κλ, χορός μέχρι νυκτός επηκολούθησεν υπό τους ήχους του Κατσούλη, Βολτέρη(;) και Παγγέ, εις το ωραίον της εορτής συνετέλεσαν αυτά και μόνα τα μέλη του δ. συμβουλίου, τα οποία ειργάσθησαν υπερανθρώπως διά να ευχαριστήσουν τους πάντας. Οι εκδρομείς περί την 7 μ.μ. επιβιβασθέντες πάλιν της «Ελένης» επανέκαμ­ ψαν εις την πάλιν της 7V2 (!!!) πλήρεις ευθυμίας. Ημείς συγχαίροντας την πράξιν του συλλόγου ευχόμεθα πάντοτε με την αυτήν προθυμίαν και ενέργειαν να εργάζεται προς επίτευξιν του έργου, ω ανέλαβε». (Του Σπύρου Μπήτρου, Εφημερίδα "Σκριπ", Αθήναι, 9/5/1911) Το «Αμφιτρίτη», που ήταν ένα παλιό πλοίο του Παπαλεονάρδου, ταξίδεψε για λίγο στα νερά μας (1914) και το «Χειμάρρα» ήταν το πρώτο καράβι του Χανδρή, που έκανε ταξίδια εδώ από το 1922 - 23. Το 1924 πουλήθηκε σε τούρκικη εταιρεία. Το «Ιωάννα» πάλι ήταν πρώτα γιωτ με το όνομα «Kathleen» και το έφερε στη γραμμή ο Ελευθέριος Βελιώτης. Εξυπηρετούσε τα νησιά (και την Αίγινα) για δεκαοχτώ ολόκληρα χρόνια (1916 - 1934). Το μικρό σκαρί «Αυλίς» (1888 - 1941) ήταν ένα από τα πρώτα ατμόπλοια της γραμμής και είχε ναυπηγηθεί στη Σκωτία με το όνομα «TINGHAMARA». Υπήρξε αρχικά η θαλαμηγός του Ανδρέα Συγγρού (1891). Μετά το θάνατο

: :,.-. :•,••:•,.:;'• φΜβ^β ^ . ^ ''. * ΐ #Spgj .

-

•

• :

του το 1899 το αγόρασε ο πλοίαρχος πρίγκιπας Γεώρ­ γιος (γιος του βασιλιά Γεωρ­ γίου του Α'] κι από κείνον οι επιχειρηματίες Ν. και Χ. Καβουνίδης, που το έβαλαν στον Αργοσαρωνικό. Τον Απρίλη του 1941 τα γερμα1 νικά στούκας το βύθισαν Ι κοντά στις Λαούσες (εικ. 3), Ι στο σημείο που με διαφορά

-

!

ΙΪ:ϋΓ :

Εικόνα3:ΗβραχονησίδαΛαούσες,πολύκοντάστηνοποίατονΑπρίλητου βυθίστηκε με τον ιοιο τρόπο 1941 βυθίστηκαν από τα γερμανικά στούκας το αντιτορπιλικό «Ύδρα» και το αντιτορπιλικό και το επιβατικό «Αυλίς», καθώς και πολεμικό πλοίο «Κάσος» το 1943 «'γβηα» Ποιν ΤΟ καταπιεί ΤΙ ίφώτο: Άννα Ρόδη, 2008)

„..,,

_,

θάλασσα, οι επιβάτες του πρόλαβαν να σωθούν, περνώντας στο μικρό ξερονήσι7. Αλλά και το 45 μ. πλοίο «Μάνα» (εικ. 4), που ναυπηγήθηκε το 1904 στη Σκο­ τία (Γλασκόβη) και αγοράστηκε από την Ακτοπλοΐα Σαρωνικού το 1928, έμελλε να χαθεί με παρόμοιο τρόπο. Ήταν το ταχύτερο πλοίο της γραμμής κι ένα από τα πρώτα ελλη­ νικά κρουζιερόπλοια. Έκανε κρουα­ ζιέρες στην ανατολική Μεσόγειο από το 1921. Το 1939 εντάχτηκε Εικόνα 4: Το πλοίο «Μάνα», 1938 (ιστοσελίδα στο ελληνικό πολεμικό ναυτικό και F:\TA ΠΑΛΙΑ ΠΛΟΙΑ ΤΟΥ EAPÜNIKOY.mht) στις 24/4/1941 βυθίστηκε από τα 8 στούκας στα Γιάλτρα της Εύβοιας . Το «Ακτιον» (1915-1945) υπήρξε ένα πρώην γερμανικό ναρκαλιευτικό, που ήρθε στο Σαρωνικό το 1924 κι έπειτα από μερικά χρόνια πουλήθηκε στον Καναδά, όπου μετονομάστηκε σε «Prince William». Η «Αστραπή» ναυπηγήθηκε στη Σκωτία το 1876 με το παράξενο όνομα «Dobhran» που σημαίνει υδρόσκυλος. Αφού παρέμεινε γιωτ στην Αγγλία και τη Γαλλία για 26 χρόνια, ήρθε στην Ελλάδα και από τις 13/12/1902 ως το 1922 δρομολογήθηκε στο Σαρωνικό. Έπειτα το αγόρασαν άλλοι κι άλλοι και κατέληξε να αποσυρθεί σε ηλικία εξήντα ετών. Ανήκε στην εταιρεία Λεούση, που ήταν ιδιοκτήτρια και του προπολεμικού πλοίου «Ύδρα», στο οποίο θα σταθούμε αρκετά αμέσως μετά. Στο διαδίκτυο9 βρήκα ότι το «Ύδρα» της εταιρείας Λεούση ταξίδευε στα 34

μέρη μας τουλάχιστον από τα 1920 - 30.0 Π. Ρόδης αναφέρει στη μαρτυρία που μου έδωσε ότι το πλοίο ξεκινούσε από τον Πειραιά και έφτανε ως την Ύδρα. Μεταξύ άλλων μου διηγήθηκε όμως κι ένα γεγονός, που συνέβη πιθανό­ τατα το καλοκαίρι του 1937 και μάλλον δείχνει ότι αυτά τα ταξίδια τα έκανε για περισσότερα από τα δέκα χρόνια που αναφέρει η πηγή. Πρόκειται για ένα παράξενο ναυτικό ατύχημα, που έχει άμεση σχέση με την Αίγινα και κατέλη­ ξε σε τραγωδία. Το πλοίο «Ύδρα» (γνωστό και ως «Υδράκι»] ξεκινούσε από τον Πειραιά για το δρομολόγιο του, που έφτανε ως την Ύδρα (ή γι' αλλού;), και το μικρό καΐκι «Ανάστασις» ερχόταν από τη Σουβάλα (εκτελούσε δρομο­ λόγια Σουβάλα - Πειραιά], κουβαλώντας τελάρα με σταφύλια. Τα δύο σκάφη συγκρούστηκαν μάλλον από κακούς χειρισμούς έξω από το λιμάνι του Πει­ ραιά και βυθίστηκαν. Τρεις ή τέσσερις επιβάτες πνίγηκαν, ανάμεσα τους και η κόρη του ιδιοκτήτη και καπετάνιου του «Ανάστασις» Χαράλαμπου Λεούση, η μικρή Σταματίνα. Καπετάνιος του «Ύδρα» ήταν ο Σπετσιώτης Παύλος Καρ­ μανιόλας, που ο πατέρας μου τον γνώριζε προσωπικά, τόσο από το πλοίο «Νεράιδα», που χρησιμοποιούσε ως επιβάτης, όσο και από τα γραφεία της εταιρείας Λάτση, για την οποία εργαζόταν. Ας σημειωθεί εδώ ÓTL Ο Χαράλαμπος Λεούσης είχε παλαιότερα μια παπορόβαρκα10, που βούλιαξε ύστερα από σύγκρουση με μικρό σκαρί, που ταξί­ δευε για την Ύδρα. Ο καπετάνιος του τελευταίου ήταν πάλι Σπετσιώτης, ο Μεσοτζερής(;) και το ατύχημα είχε συμβεί πάλι έξω απ' το λιμάνι του Περαιά. Το πάθημα των δύο καραβιών, «Ύδρας» και «Αναστάσεως», έγινε τρα­ γούδι που τραγουδήθηκε από τον παλιό ρεμπέτη Κώστα Ρούκουνα: «Δυο καπετάνιοι κάνανε μεγάλη απροσεξία και τόσος κόσμος πνίγηκε χωρίς καμιάν αιτία. Κοσμάκη, δώσε προσοχή ν' ακούσεις τα χαμπάρια απόξω από τον Πειραιά βούλιαξαν δυο καράβια. Το ένα η «Ανάσταση» το άλλο το «Υδράκι» απέναντι στου Παρλαμά11 σκόρπισαν το φαρμάκι. Σκεφτείτε τώρα, βρε παιδιά, 35

με κλάματα να κράζουν γυναίκες, άντρες και παιδιά «σώστε μας», να φωνάζουν, Έτσι τους ήτανε γραφτό άδικα να πνιγούνε κι όσοι τους περιμένανε στα μαύρα να ντυθούνε». Στο δισκάκι του Ρούκουνα υπήρχε κι άλλο ένα τραγούδι, που τότε φημολογείτο ότι γράφτηκε για τον καπετάνιο του «Ανάστασις» και την τραγική απώλεια του παιδιού του στο ναυάγιο: «Πάθη που δεν περίμενα ρίζωσαν στην καρδιά μου. Ο Χάρος μού τα φύτεψε βαθιά στα σωθικά μου. Αν ήταν πάθη πρόχειρα με τον καιρό ξεχνιούνται. Του Χάρου οι λαβωματιές ποτέ δε λησμονούνται. Όλα τα σπίτια στο ντουνιά είναι χαροκαμένα από του Χάρου τη φωτιά και μαυροφορεμένα. Γι' αυτό κι εμένα έκαψε το σπίτι το δικό μου και θα'μαι απαρηγόρητος μέχρι το θάνατο μου.»12 Ο ποιητής Κώστας Βάρναλης (εικ. 5) πέρασε τα καλοκαίρια του 1921,1922 και 1923 στην Αίγινα, όπου βρήκε την έμπνευση και την ψυχική ηρεμία να συγ­ γράψει έργα που έμειναν στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας, όπως το ανατρεπτικό αριστούργημα «Το φως που καίει». Αν η φαντασία του Οδυσσέα Ελύτη «κατοικείτο» από κορίτσια, όπως το Αιγαίο «κατοικείτο» από νησιά, τα μεστά δημιουργικά αιγινήτικα καλοκαίρια του Βάρναλη, όπως τα περιγράφει στα Φιλολογικά του Απομνημονεύματα,

αποδεικνύουν περίτρανα ότι, όταν βρισκόταν στην Αίγινα, και στη δική του φαντασία, στεριανή και θαλασσινή, «συνωστίζονταν» πολλά κορίτσια. Απ' τη μια θαύμαζε, εξ αποστάσεως βέβαια, τα σεμνά θρησκευόμενα κορίτσια, που άκουγαν με δάκρυα συγκίνησης το φιλάνθρωπο λόγο του Παντελεήμονα Φωστίνη και παρακολουθούσαν κατανυκτικά τον εσπερινό στην Παναγία τη Μυρτιδιώτισσα, και απ' την άλλη απολάμβανε να βλέπει από κοντά και χωρίς φόβο τα κορίτσια - σκάφη του Σαρωνικού, που έμπαιναν... «σινάμενα κουνάμενα», όλο νάζια και τσαλίμια στο λιμάνι του νησιού. Αλλά απ' αυτά κινού­ νταν με άνεση, γεμάτα κομψότητα και χάρη, όπως η «Πτερωτή», και άλλα προκαλούσαν συναισθήματα αποστροφής με την αγαρμποσύνη και το θόρυ­ βο τους, όπως η... σαματατζού «Ξυλάρα». Συγκεκριμένα γράφει ότι «... ένα απόγευμα πήρα το βαποράκι στον Πει­ ραιά, την περίφημη "Χρυσώ", και πήγα πρώτα στην Αίγινα... Στην Αίγινα που πρωτοπήγα, εκεί έριξα άγκυρα για πάντα»13. Και μετά από καναδυό σελίδες περιγράφει με αναπόληση και νοσταλγία, χρησιμοποιώντας φράσεις όπως «poesie pure!» (καθαρή ποίηση) και «τέχνη για την τέχνη», τις μανούβρες των «εμψυχωμένων πλεούμενων», της «Πτε­ ρωτής» (γεια σου, κουμπάρε!), του «Άρη», του «Αγίου Κωνσταντίνου» και της «Αγίας Βαρβά­ ρας» κατά την είσοδο τους στο λιμάνι του νησι­ ού. Και η χαρά που μπορούν να δώσουν στους ανθρώπους τα απλά πράγματα, όπως η θέα της θάλασσας και των σκαριών που πλέουν σ' αυτήν, συνοψίζεται με ενάργεια από τη λαμπρή πένα του ποιητή ως εξής: «Ήτανε αληθινή ευφροσύνη να τα βλέπει κανείς όλα αυτά να 0 U V £ Εικ. 5: Ο Κώστας Βάρναλ" ^ P ^ πλαγιαστά με την κουπαστή τους (1883 - 1974] σε νεαρή ηλικία το νερό και να πηγαινοέρχουνται όλο σκέρτσο (Βάρναλης Κώστας, Φιλολογικά κ α ι καμώματα στο υγρό τους... "Κόρτε"!»14.

ί^ένΤτοΓ™' ε κ δ ' Κέδρ ° ς '

Ό σ ο για την <<ΞυΜ

Ρα>>< ^

πλ

ηρ°Φ°Ρεί

ότι

«χρωστούσε το... νενομισμένον της παρατσού­ κλι στην αντένα της, που ήτανε... ατελείωτη». Και συνεχίζει λέγοντας ότι «...Αυτή η "Ξυλάρα" μάς καθότανε στο στομάχι όλο το καλοκαίρι. Έκαμνε μεγάλο ταβατούρι με το δαιμονισμένο θόρυβο της μηχανής της και βρώμιζε όλην την περιοχή, απ' όπου περνούσε. Γυρίζοντας κάθε βράδυ αδειανή από τον Πειραιά, πριν ακόμα στρίψει από τ' ακρωτήρι τα Πλακάκια και μας δείξει την άγαρμπη σιλουέτα της, μας έστελνε τ' αστραπόβροντάτης, εκείνο το απαί­ σιο πατ - πατ, κοφτό, ρυθμικό, μονότονο, λες και το έκαμνε πεισματικά, για να μας νευριάσει»15.

37

Η «Ξυλάρα», που το κανονικό της όνομα έχει μάλλον ξεχαστεί, ήταν γνωστή και ως το γκαζολίνι του Ξυλάρα (παρατσούκλι του ιδιο­ κτήτη της Διονύση Πέππα) και κουβαλούσε πουριά, αλάτι και σπίρτα για το μονοπώλιο, είδη μπακαλικής και ενίοτε ... επιβάτες16, ενώ για τη «Χρυσώ» (των αδελφών Μπιτούνη από τον Πόρο, 1891 - 1932) βρήκα μόνο ότι ήταν ένα μικρό καραβάκι, που είχε ναυπηγηθεί ως

Εικ.6α :Η «Πτερωτή» στο λιμάνι της Αίγινας , , (φωτογραφικό αρχείο-συλλογή του Β. Οικονόμου) Θαλαμηγός με το όνομα «Queen Mab».

Η «Πτερωτή» (1897 - 1941) (εικ. 6°) ωστό­ σο ήταν ένα σκαρί, για το οποίο υπάρχουν αρκετά στοιχεία και αναφορές. Πρόκειται για ένα κλασικό μικρό πλοίο του Σαρωνικού 146 τόνων, μήκους 35,1 μέτρων και πλάτους 5,9 μ., που ναυπηγήθηκε το 1897 με το όνομα «San Marco» στην Αυστροουγγαρία και συγκεκριμένα σε ένα μικρό ναυπηγείο του δαλματικού νησι­ ού Lussinpiccolo. Ήλθε στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και ανήκε •Si: •••„, αρχικά στην ακτοπλοΐα Παγαση­ τικού (Αντωνόπουλου), που το ΊΗ δρομολόγησε στον Ευβοϊκό και τις Σποράδες. Έπειτα πέρασε Εικ. 6β: Παλιά φωτογραφία του λιμανιού της Αίγι-

Μ

νας [1940] στην οποία εικονίζεται η «Πτερωτή»

στην κυριότητα του ευτραφέ- (λευκό σκαρί στο βάθος). στατου Σταμάτη Σαχτούρη, που ήταν και ο καπετάνιος του, και μπήκε στη γραμμή του Αργοσαρωνικού μέχρι το 1940, πράγμα που επιβεβαιώνεται κι από τη φωτογραφία του λιμανιού της Αίγινας (1940), στην οποία υποστηρίζεται ευρέως ότι εικονίζεται το πλοίο Ρ (εικ. 6 ). Γύρω στα 1940 κατέληξε στη γραμμή Χαλκίδας - Αιδηψού, ώσπου στις 24/4/1941 βυθίστηκε από τα γερμανικά στούκας. Η «Πτερωτή» έχει σχέση με ένα ξεχωριστό συμβάν της ιστορίας του νησι­ ού μας17. Στις 20 Σεπτεμβρίου 1920 εισήχθηκε στο Αρεταίειο ο μητροπολίτης Πενταπόλεως Νεκτάριος Δ. Κεφάλας, που στην αρχή της δεκαετίας του '60 με την υπ' αριθμ. 260/ 20 - 4 - 1961 πράξη ανακηρύχτηκε Άγιος από την ορθό­ δοξη Εκκλησία. Υπέφερε από χρόνια κυστίτιδα και υπερτροφία του προστάτη και το βράδυ της 8ης Νοεμβρίου παρέδωσε το πνεύμα του σε ηλικία 74 ετών. Η σορός του, αφού έμεινε για αρκετές ώρες στο νοσοκομείο και το ναό του, μεταφέρθηκε την επόμενη μέρα με άμαξα, μέσω της λεωφόρου Συγγρού, στον Πειραιά. 'Υστερα από μια στάση στην Εκκλησία της Αγίας Τριάδας για προ38

σκύνημα, τοποθετήθηκε μέσα στο πλοίο αυτό, για να μεταφερθεί στην Αίγινα. Το λείψανο του γέροντα υποδέχτηκε σύσσωμος ο αιγινήτικος λαός, που με συγκίνηση το ακολούθησε ως την τελευταία του κατοικία στο μοναστήρι. Μέτοχος στο «Πτερωτή» ήταν και ο Αιγινήτης Νικόλαος Στάθης, που ήταν γνωστός για τα ανέκδοτα και τα πειράγματα του18. Ακολουθεί ο «Άρης», ένα επιβατηγό πλοίο που είχε ναυπηγηθεί ως τέτοιο στην Ιταλία και ταξίδευε στην περιοχή από το 1904 ως το 1920. Το 1920 τίθε­ ται υπό αμφισβήτηση, αν λάβει κανείς υπ' όψιν του το κείμενο του Βάρναλη που βρισκόταν στην Αίγινα τα καλοκαίρια του '21, '22 και '23. Υπάρχει, φυσι­ κά, και η πιθανότητα η αναφορά του να σχετίζεται με κάποιο άλλο σκαρί με το ίδιο όνομα. Στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο πάντως μετατράπηκε σε ναρκαλιευτικό και μετά απ'αυτόν, αφού πέρασε από διάφορες εταιρείες και γραμμές και μετονομάστηκε σε «Μύκονος» και ακολούθως ι σε «Λευκάς», στις 24/4/1941 βομβαρδίστηκε και βυθίστη­ κε από τους Γερμανούς στον Ψαθόπυργο. Στο Σαρωνικό προπολεμικά έκαναν δρομολόγια και δυο πλοία του Τόγια, τα «Μοσχάνθη» (έτος ναυπήγησης 1895, εικ. 7) και «Κωνσταντίνος Τόγιας» (έτος ναυπήγη­ σης 1891]. Το «Μοσχάνθη», σύμφωνα με τις μαρτυρίες19, Εικ. 7: Το πλοίο «Μοσχάνθη» ήταν ένα μεγάλο για την εποχή πλοίο, από κείνα που δε του Τόγια, (1935) (ιστοσελίδα F:\TA ΠΑΛΙΑ ΠΛΟΙΑ ΤΟΥ μπορούσαν να εισέλθουν στο λιμάνι της Αίγινας και αποβί­ lAPnNIKOY.mht) βαζε τους επιβάτες αρόδου σε λέμβους, που τους μετέφε­ ραν στην ξηρά. Και τα δύο ναυπηγήθηκαν στη Σκωτία ως θαλαμηγοί με το όνομα «Catania» και «Mira» αντίστοιχα, αλλά είχαν και παρόμοιο τέλος. Το μεν «Μοσχάνθη» βυθίστηκε μέσα στο λιμάνι του Πειραιά μετά από βομβαρδισμό από τα γερμανικά αεροπλάνα στις 6/4/1941 και ο «Κ.Τ.» βυθίστηκε με τον ίδιο τρόπο στη Σούδα στις 26/4/1941. Στην Κατοχή τα περισσότερα απ' αυτά τα πλοία, κυρίως λόγω της βιαιότητας και της κατα­ στροφικής μανίας των Γερμανών, «εξαφανίστη­ καν». «Πτερωτή», πιθανότατα η «Τρίγ(γ)λια» (αν κρίνει κανείς από το έτος που σταμάτησε να ταξι­ δεύει, γιατί μόνο αυτό βρήκα), «Μάνα», «Αυλίς», «Κωνσταντίνος Τόγιας», «Άρης» (ίσως και άλλα που διέφυγαν της ερευνάς μου] είχαν, όπως και Εικ. 8: Η μπενζίνα «Λγιος Σώζων» του ένα σωρό άλλα ελληνικά πλοία της εποχής εκείνης, Ν. Λεούση (Νικολάτση) το 1953 στο λιμάνι την ίδια θλιβερή τύχη, που συνεπαγόταν και την της Αίγινας (φωτογραφικό αρχείο-συλλογή του Βασίλη Οικονόμου) τραγική απώλεια ανθρώπινων ζωών.

39

Κατά την περίοδο αυτή, τόσο η συγκοινωνία της Αίγινας όσο και όσες μεταφορές επιτρέπονταν, διεξάγονταν με τις μπενζίνες, που ένας Θεός ξέρει γιατί τις αποκαλούσαν έτσι. Στην πραγματικότητα ήταν καΐκια που έκαιγαν πετρέλαιο. Οι μπενζίνες της πόλης της Αίγινας ανήκαν σε δύο αδέρφια: η μια ονομαζόταν «Άγιος Σώζων» (εικ. 8] και ανήκε στο Νίκο Αεούση (Νικολάτση) και η άλλη «Ευαγγε-

Εικ. 9: Η μπενζίνα «Ευαγγελίστρια» του ,, ν

.

,

,

,

„.„

, ,

Χ. Λεουση γεμάτη κόσμο το 1948 στο λιμάνι

,

„,

,

„ < - , « /

λιστρια» (εικ. 91 και άνηκε στο Χαράλαμπο Λεουση r

"·

J

!

r

r

ι

της Αίγινας (φωτογραφικό αρχείο-συλλογή (θυμηθείτε την παπορόβαρκα και το καΐκι «Ανάτου Βασίλη Οικονόμου) στασις» που προαναφέρθηκαν). Τότε υπήρχαν και τρία τέτοιου είδους καΐκια στη Σουβάλα. Αυτά ήταν τα «Δημήτριος» του Δημήτρη Σπυριδάκη (που έκανε δρομολόγια Πόρο - Πειραιά στην Κατοχή), «Ευαγγελίστρια» του Στυλιανού Λεουση και «Γεώργιος» του Βασίλη Σπυρι­ δάκη. Αυτά τα πλεούμενα, ιδιαίτερα τα δύο πρώτα, συνέχισαν τα ταξίδια τους για αρκετά χρόνια μετά την αποχώρηση των Γερμανών, κουβαλώντας εμπο­ ρεύματα και επιβάτες20. Μετά τον πόλεμο και την Κατοχή εμφανίστηκαν άλλα πλοία, όπως τα «Βρυσηίς»21 «Ύδρα», «Καλαμαρά», «Γλάρος», «Πίνδος», τα «Έφη», «Νίκη» και «Νεράιδα» του Ιω. Λάτση, τα «Σαρωνίς», «Μαριώ» και «Αίγινα» του Κονταρίνη, τα «Εριέττα», «Σπύρος», που αργότερα πήρε το όνομα «Άγιος Νεκτάριος», και «Εξπρές» πάλι του Λάτση, «Κύκνος», «Μάχη», «Καμέλια», «Χαρά», «Πορτοκαλής Ήλιος», «Μυκήναι», κ.ά.. Το πρώτο... θαλασσόβρεμα22 (έτσι αποκαλούσαν τα φεριμπότ τότε), που μπήκε στη γραμμή για την εξυ­ πηρέτηση των επιβατών με αυτοκίνητα, ήταν ο «θαλάσσιος Λέων» (1962) ,^^^^^α^^^^^^^^^^^ και το δεύτερο το «Αφαία» (πάλι το 1962), ενώ άλλα τέτοιου είδους πλοία που ακολούθησαν ήταν τα φέρι «Γεώργιος Διόγος», «Ελλάς», «Αίγινα» του 1 Μαλτέζου, κ.ά.. Το «Βρυσηίς» (1945 -1956) (εικ. 10), ένα στενό \ μετασκευασμένο ρυμουλκό23, ανήκε στον Κουλού! ριώτη Μίμη Μανιάτη, που υπήρξε και ο καπετάνιος Β του. Ένα άλλο ιδιαίτερα γνωστό πρόσωπο από το Εικ. 10: Το πλοίο «Βρυσηίς» (1947-1956) πλήρωμα του πλοίου ήταν ο μηχανικός του, που δεν (εφημερίδα "Saronic Magazine": Στη μνήμη περνούσε απαρατήρητος, λόγω της... καμπούρας του καπετάν Μίμη Μανιάτη, Σεπτ. 2010, σ. 7) wv> j ^ δχ)ατυχώς> Αλίμονο & γνωρ(ζουμε« πάντως αν βρισκόσουν πάνω στο «Βρυσηίς» σε περίπτωση φουρτούνας. Προς επιβεβαίωσιν των τελευταίων γραφομένων μου, παραθέτω ένα απόσπασμα κειμένου του Πέτρου Καλονάρου, που δημοσιεύτη­ κε στο περιοδικό «Κήρυξ της Αιγίνης» το 1947. Το κείμενο τιτλοφορείται «Ένα 40

ταξίδι στην Αίγινα» και περιγράφει με ζωντάνια και χιούμορ την εμπειρία ενός ταξιδιού με αυτή τη... θαλαμηγό-καρυδότσουφλο25: «...0 Σαρωνικός δε χωρατεύει, κι' όταν φυσάει μελτέμι, τα κάνει θάλασσα. Τότε τα νερά μπαίνουν μέσα στο πλοίο και βρέχουνε δικαίους και αδίκους. Και τώρα να η θαλαμηγός μας «Βρυσηίς» που είναι σαν καρυδότσουφλο μας κάνει λούτσα. Είμαστε εκεί μέσα στιβαγμένοι σαν ποντικοί βρεγμένοι και το καΐκι μας δεν διαφέρει από τα αρχαία εκείνα πλοία, που αναφέρει ο Λουκιανός πως κάνα­ νε στα χρόνια του τη συγκοινωνία απ' τον Πειραιά στην Αίγινα - αντί τεσσάρων οβολών. Η διαφορά είναι ότι σήμερα οι τέσσαρες οβολοί έγιναν ισάριθμα χιλιά­ ρικα. Τόσος είναι προς το παρόν ο ναύλος... Κι'έχει ο Θεός... Ως τόσο είμαστε φτασμένοι στη μέση του Σαρωνικού, η θάλασσα αναταρά­ ζεται κι' ο Πειραιάς μόλις σα σημάδι φαίνεται, πολύ μακρυά. Βρισκόμαστε με την ψυχή στο στόμα, στιβαγμένοι σαν πρόβατα μες στο μαντρί τους, πατημέ­ νοι σαν σαρδέλες μες το βενζινόπλοιο και αηδιασμένοι απ' τη μυρωδιά του κατραμιού, του πετρελαίου και του μοτέρ το κούνημα. Η θάλασσα που μας δέρ­ νει απ' εδώ κι απ' εκεί, εξακολουθεί να μας ξεπλένη κάθε τόσο από πλώρη ως πρύμνη. Είμαστε σαν το Σίνδβαδ το θαλασσινό της Χαλιμάς, αληθινοί καραβοτσακισμένοι, χωρίς να ταξιδεύουμε όπως εκείνος στον Ινδικόν Ωκεανό για τα νησιά Βακ Βακ. Μα ευτυχώς, αυτό δε διαρκεί πολύ, γιατί σε λίγο πλησιάζουμε στην Αίγινα κι' η θάλασσα ησυχάζει κάπως». Π. Καλονάρος: «Ένα ταξίδι στην Αίγινα», περιοδικό "0 Κήρυξ της Αιγίνης", μηνιαίον όργανον των απανταχού Αιγινητών, έτος Α', Ιούνιος 1947, αριθμ. φ. 5, σ. 3.

0 Μίμης Μανιάτης είχε μετά απ' αυτό κι ένα άλλο πλοίο, τον «Αργύρη Τ» (1956 65), που εκτελούσε κι αυτό δρομολόγια στην περιοχή. Έπιανε μάλι­ στα Αγία Μαρίνα (όπως και το «Βρυσηίς») και 26 Αγκίστρι . Το «Ύδρα» του Τυ­ πάλδου (1942-1971, εικ. 11) ήταν το μετα­ σκευασμένο αμερικάνι-

:

:

' .

:•

• • . ' • : • ; •

• • •

:

' '

,

. ' ·

:

' . ·

t ι

Εικ. 11: Το πλοίο «Ύδρα» (1948) στο λιμάνι της Αίγινας (φωτογραφικό αρχείο-συλλογή του Βασίλη Οικονόμου).

41

κο πολεμικό Wapakoneta και ταξίδευε εδώ από το 1962-1965. Διαλύθηκετο 1971.

0 «Γλάρος» (εικ. 12) ναυπηγήθηκε το 1913 και ανήκε, όπως αρκετά άλλα που προαναφέραμε, στην Εικ. 12: Το πλοίο «Γλάρος» του Καβουνίδη [Σίλα Αλεξίου: Για την ακτοπλοΐα του κατηγορία των «λόρδικων» σκαριών. Ως «λόρδικα» Σαρωνικού με αγάπη, "Saronic Magazine", ή τ α ν ν ν ω σ τ α τ α πλοία που κατασκευάζονταν στη Ιούλιος 2010, σ. 391.

*,"•'''#

n

Λ

< «

<

e

Σκωτια για θαλαμηγοί. Αγοράστηκε δε απο την ακτο­ πλοΐα Καβουνίδη το 1947. Ταξίδευε κυρίως στο Ιόνιο (έφτανε ακόμη και στην Ιταλία), στο Αιγαίο αλλά έκανε και κάμποσα δρομολόγια στο Σαρωνικό. Στην Αίγινα έπιανε έξω από το λιμάνι, γιατί ήταν μεγάλος και στην τσιμινιέρα του είχε ζωγραφισμέ­ νο έναν γλάρο και ένα μεγάλο Κ. Στις 12/12/61, ενώ βρισκόταν παροπλισμέ­ νο στα Αμπελάκια της Σαλαμίνας, λόγω ισχυρών ανέμων κόπηκε ο κάβος του διπλανού πλοίου «Ρίτα», το οποίο προσέ­ κρουσε πάνω του και του έσπασε τα φινι­ στρίνια. Ακολούθησε μεγάλη εισροή υδά­ των και ο «Γλάρος» βούλιαξε. Τα πλοία «Έφφη», «Νίκη» και «Νεράι­ δα» τα εισήγαγε στη γραμμή ο Γιάννης Λάτσης. Το «Έφφη» 2 7 (εικ. 13) ήταν το παλιό σκανδιναβικό σκαρί «Ronneby», που όμως, για τα δεδομένα της εποχής και Εικ.13: Τα πλοία «Έφφη» του Γιάννη Λάτση και της περιοχής, φαινόταν ένα σύχρονων «Ύδρα» στο λιμάνι της Αίγινας το 1948 (φωτογραφι­ προδιαγραφών καράβι28, ενώ στο ατμό­ κό αρχείο-συλλογή του Βασίλη Οικονόμου) πλοιο «Νίκη» (εικ. 14), που ήταν το μετα­ σκευασμένο ρυμουλκό «Bison» και μπήκε στη γραμμή το 1946, καπετάνιος ήταν ο ίδιος ο Γιάννης Λάτσης. Με αυτό το πλοίο κατόρθωσε να αντιμετωπίσει την άνοιξη του 1946 το πρόβλημα, που είχε ανακύψει με τους λεμβούχους. Με επιδέξιους χειρισμούς κατόρθωσε να

7

ΙΒΒΗ-·£'· ••ΜΗ

*:·

Εικ. 15α: Το πλοίο «Νεράιδα» του Γιάννη Λάτση στο λιμάνι της Αίγινας (1953) (φωτ. αρχείο-συλλογή του Βασίλη Οικονόμου).

42

Εικ.14: το πλοίο «Νίκη» του Γιάννη Λάτση (1949) (φωτ. αρχείο -συλλογή του Βασίλη Οικονόμου),

το δέσει στην Αίγινα και να αποβιβάσει τους επιβάτες e με σκάλα από την πλώρη. Έπειτα από ένα χρόνο περίπου οι λεμβούχοι καταργήθηκαν από το Υπουρ­ γείο Εμπορικής Ναυτιλίας29. Και τα δύο αυτά πλοία κατέληξαν στη συνέχεια να μετατραπούν σε φορτη­ CS«.'.' . « γά. ft"' n • ρ Το «Νεράιδα» (εικ. 15" και 15 ) ήταν, πέρα από £I3S'ÎC.Ï.:.ÎJ iXtLi«4 κάθε αμφισβήτηση, ένα από τα πιο πολυσυζητημένα Εικ. 15β: Το πλοίο «Νεράιδα» (1953) επιβατικά σκαριά στην Ελλάδα. Η φιγούρα του έχει (φωτογραφικό αρχείο-συλλογή του αποτυπωθεί σε αρκετές ελληνικές ταινίες και μ' αυτό Βασίλη Οικονόμου) ταξίδεψαν εξέχουσες προσωπικότητες της καλλιτεχνικής και πολιτικής ζωής του τόπου και όχι μόνο. Ήταν η θαλαμηγός του Τσιάνο (γαμπρού του Μουσολίνι) και ονομαζόταν «Laurania». Αγοράστη­ r · : « ç: ' ': :•;; ••:;; :;; .,, β©*:.;; κε από το Γιάννη Λά­ J|l§pcî» •*• τση, ήρθε στην Ελλάδα μέσω Μάλτας και στις 8 Ιουνίου 1950 άρχισε να ακολουθεί τη γραμμή Αίγινας, Μεθάνων, Πό­ ρου, Ύδρας, Ερμιόνης, Σπετσών και συνέχισε μέχρι το 1970 με μικρά διαστήματα διακοπών, λόγω επισκευών. Έπει­ τα χρησιμοποιήθηκε ως :

'

':

·'•

•;.;.-is; .;•.

5

• • : • • ' ' • •

»

θαλαμηγός της ΟΙΚΟγέ-

:

· .

ι,

Εικ. 16: Το πλοίο «Εριέττα» (φωτογραφικό αρχείο του Νεκτάριου Κουκούλη)

νειας Λάτση και, ακόμη και σήμερα, αφού επι­ σκευάστηκε εξονυχι­ στικά πρόσφατα στην nm~\ fc. Κροατία, χωρίς να αλι a κ * '« ':,füf 11 λάξει εξωτερικά, πρό* κείται, σε θεωρητική η­ λικία πάνω από εβδομήντα ετών και με Apyns :; c 'cavaccov το ίδιο όνομα, να συνε­ :; i.;U χίσει να επιτελεί τον ί­ Εικ. 17: Ο «Άγιος Νεκτάριος», πρώην «Σπύρος», στο λιμάνι διο σκοπό. της Αίγινας (φωτογραφικό αρχείο-συλλογή του Βασίλη Οικονόμου) Η «Εριέττα» (1951

wot nomimi

43

- 1983, εικ. 16], όπως και ο «Σπύρος» (από το 1956 «Άγιος Νεκτάριος» και με­ τά «Νηρεύς», εικ. 17) του Γ. Λάτση πα­ ραγγέλθηκαν από την Τουριστική Ακτο­ πλοΐα της Ελλάδος στη Σουηδία και έφτασαν

εδώ στις

15/7/1952 και

23/8/1952 αντίστοιχα, για ταξίδια στο Σαρωνικό, που κράτησαν χοντρικά μέχρι το 1970. Το πρώτο πλοιάριο πήγε για διάλυση το 1983 και το δεύτερο ολοκλή­

ELK. 18α: To πλοίο «Καλαμαρά» (αρχείο του Βασίλη Οικονόμου)

ρωσε τη ναυτική του πορεία το 1988. Το 1948 ο Γεώργιος Βατικιώτης του Νικολάου αγόρασε το ατμόπλοιο «Cala Mara» (εικόνες 18" και 18ρ), του οποίου Γ« ì

το όνομα διατήρησε και, σύμφωνα με το ναυτικό του φυλλάδιο, αποσύρθηκε απ' αυτό στις 2/2/50. Ο πυκνός μαύρος καπνός ακολουθούσε το «Καλαμαρά» σ' όλη τη διαδρομή από τον Πειραιά και μουντζούρωνε τον κόσμο, όταν έμπαινε στο λιμάνι της Αίγινας30.

Το 1954 προσάραξε στα Τσελεβίνια31. Εικ. 18β: Το πλοίο «Καλαμαρά» το 1960 στην αποβάθρα του Έπειτα επισκευάστηκε και μετονομά­ λιμανιού της Αίγινας (αρχείο του Βασίλη Οικονόμου]. Αν ισχύει η ημερομηνία που αναγράφεται στη φωτογραφία, στηκε σε «Πόρος». Για το πάθημα του το πλοίο πρέπει ήδη να είχε μετονομαστεί σε «Πόρος» πλοίου υπάρχει κι ένα τραγούδι του Αιγι­ νήτη ρεμπέτη Μιχάλη Γεννίτσαρη, που εκείνη την εποχή το τραγουδούσε στο μαγαζί του στους Αγίους Ασώματους. Απόσπασμα του ακολουθεί: «Στην Ερμιόνη ανοιχτά λες κι ήτανε κατάρα σε ύφαλο τρακάρησε το πλοίο «Καλαμαρά». Τι λαχτάρα, τι λαχτάρα πήρε ο κόσμος μες στο «Καλαμαρά»! Το κλάψανε όλα τα νησιά, μωρέ, παιδιά, να δείτε προπάντων όμως το 'κλαψαν οι φίλοι Αιγενήτες.»32 44

Εικ. 19α: To «Πίνδος» με τρικυμία στα Μέθανα Eue 19β: Το «Πίνδος» αποβιβάζειαρόδου (1955) (ιστοσελίδα: Ρ:\Γενεαλογικό ôévTpo.mht)

Το 1951 ο ίδιος πλοιοκτήτης αγόρασε από τον Ποταμιάνο ένα καλό και μεγάλο καράβι, το «Πίνδος II», που τελικά έμεινε σκέτο «Πίνδος» (εικ. 19°}. Το 1955 αυτό περιήλθε στην ιδιοκτησία των Δημοσθένη Βατικιώτη και Γιάννη Τρόπου,

-:, „,ωΜ„Λ,„„,„Μ

πλοίαρχου και γαμπρού της οικογένειας, ενώ λίγο αργότερα πέρασε στην πλήρη κυριότητα του δεύτερου. Το καράβι ανήκε σ' αυτά που δεν μπορού­ σαν να μπουν, αρχικά τουλάχιστο, μέσα στο λιμάνι της Αίγινας και έβγαζε τους επιβάτες αρόδου (εικ. 19ρ), όπου τους παραλάμβαναν οι λέμβοι, για να τους βγάλουν στην ξηρά.

Εικ. 19γ: Το «Πίνδος» το 1954 μέσα στο λιμάνι της Αίγινας (αρχείο του Βασίλη Οικονόμου).

Αυτό συνέβαινε όμως στα πρώτα χρόνια. 0 Σ. Χαλδαίος θυμάται κάποιες φορές που ο καπετάν Γιάννης Τρύπος, που το κυβερνούσε, το έβγαζε μέχρι έξω τόσο που έβρισκε στην άμμο και ανασηκωνό­ ταν και ο Π. Ρόδης συμπληρώνει ότι, όταν έγιναν κάποια έργα βάθυνσης του ΟΤΑΝ Ο Τ Ο Κ Γ r C E E P X E T A I Ε Ν - Π Λ β 1

λιμανιού, το πλοίο κατάφερνε να

*οί!Β.πτ„ ΜΈΚΕΥ H H W . Ι ν

φτάσει και να αποβιβάσει τον κόσμο

mumm Bwnw iii'osni-irmi στην παλιά προβλήτα (εικ. 19 ). γ

A

i,

Aì«fi«?i»ft#B» oopiojiffiMY uss»«(*nisraoΤΛ<... oï&iAiœjQïîgç, frac M&loyiHi EU tel ηίοιάρχοιι 01 ΕΠΙΒΛΤΑ! «ΕΒΑίΙΤΠΛΝ 1 0 Β Κ Φ 0 Ϊ JAPSNIS

Σε κείμενο ιστοσελίδας

34

33

δίνο­

νται για το «Πίνδος» πολλές κι ενδιαφέρουσες πληροφορίες, που ,„ο , , ,c, θα προσπαθήσω να αξιοποιήσω Εικ. 19ό: Απόκομμα εφημερίδας της εποχής που αναφέρεται στη γέννα και την... πρώτη π ο Ψ α κ θ ί τ ω - 10 1957 απέκτησε ντίζεβάπτιση από τους επιβάτες της μικρής Σαρω- λομηχανή. Αυτό και το «Νεράιδα» νίδος πάνω στο πλοίο «Πίνδος» (ιστοσελίδα ε ( χ α ν μ άλ_ ι σ τ α τη δυνατότητα να Ρ:\Γενεαλογικό δέντρο.mht) 45

φτάνουν ως το Λεωνίδιο, τη Μονεμβα­ σιά και το Κυπαρίσσι. Το «Πίνδος» ήταν το πλοίο των συμπατριωτών και των φίλων, στο οποίο αρκούσε μια λέξη, μια χειραψία ή τα χαιρετίσματα από κάποιο φίλο, για να «κόψει» κανείς μισό ή να μην «κόψει» καθόλου εισιτή­ ριο. Το 1957, επίσης, κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού από την Αίγινα στον Πει­ Εικ. 20: Το πλοίο «Σαρωνίς» του Κονταρίνη ραιά, συνέβη ένα ευχάριστο περιστατι­ (τη φωτογραφία που μου έδωσε η Ευγενία Γελαδάκη) κό, που έγινε θέμα στις εφημερίδες της εποχής [βλ. σχετικό απόκομμα εφημερίδας, εικ. 19δ). Γεννήθηκε εν πλω η δεύ­ τερη κόρη του Δημοσθένη Βατικιώτη και οι επιβάτες δεν άργησαν να τη βαπτίσουν με το εντυπωσιακό όνομα «Σαρωνίς», γιατί πρωτοείδε το φως της ζωής μέσα στα γαλανά νερά του Σαρωνικού. Τον επόμενο χρόνο (1958) βαπτίστηκε επισήμως με το ίδιο όνομα στην Αγία Μαρίνα της Αίγινας και λίγο αργότερα ο εφοπλιστής Κονταρίνης, φίλος της οικογένειας, θεωρώντας το γεγονός της γέννησης της μικρής πάνω στο πλοίο γουρλίδικο, έδωσε το ασυ­ νήθιστο όνομα της σε ένα δικό του καράβι που θα έκανε δρομολόγια στο Σαρωνικό μεταξύ 1959 και 1971. Εκτός από το «Σαρωνίς», δικά του ήταν τόσο το «Μαριώ» όσο και το postal «Αίγινα». Το «Σαρωνίς» (1959 - 2004, εικ. 20) και το «Μαριώ» (1959 2006, εικ. 21) ναυπηγήθηκαν στα ναυπηγεία Peters του Αμβούργου, ήρθαν στην Ελλάδα το 1959, έκαναν δρομολόγια χοντρικά ως το 1966 και, αφού άλλαξαν ονόματα και γραμμές, Εικ. 21: Το πλοίο «Μαριώ» του Κονταρίνη το οδηγήθηκαν στα διαλυτήρια το 1961 στην Αίγινα (αρχείο Βασίλη Οικονόμου).

2004 και 2005 ή 2006 αντίστοι­ χα. Για το «Αίγινα» θα μιλήσουμε παρακάτω. Για το «Πίνδος» και το «Νεράιδα» χαρακτηριστικός ήταν ο διάλογος των πρακτόρων, που στην προσπάθεια τους να κερδίσουν το επιβατικό κοινό, γίνονταν και... τελάληδες, όπως είδαμε και σε άλλη περίπτωση. Οι μεν πράκτορες του «Νεράιδα» φώναζαν: «Περάστε με το Νεράιδα, τη νύφη του Σαρωνικού» Οι δε ανταγωνιστές πράκτορες του «Πίνδος» απαντούσαν; 46

«Να κι ο γαμπρός, ο Πίνδαρος...!»34 <&Μ Λίγο αργότερα το «Πίνδος» μετονομάστηκε σε «Άρης» και ταξίδεψε για λίγο ακόμη αλλού Ο καπετάν Γιάννης Τρύπος ωστόσο είχε αποκτήσει κι ένα άλλο πλοίο, τη «Μάχη» (εικ. 22), που κατασκευάστηκε το 1939 και μπήκε στον Αργοσαρωνικό από το 1958 1962. Στα 1963 οι απόγονοι της εφοπλι­ ELK.22: TO «Μάχη» του Τρόπου συναντιέται με το «Χαρά» στικής οικογένειας Βατικιώτη αγόρα­ (1960) έξω από το λιμάνι της Αίγινας (αρχείο Βασίλη Οικονόμου) σαν το «Καμέλια» (εικ. 23), το πρώτο επιβατικό πλοίο που κατασκευάστηκε εξολοκλήρου στο Πέραμα στα ναυπη­ γεία Αναστασιάδη-Τσορτανίδη. Το πλοίο ξεκίνησε τα δρομολόγια του στο Σαρωνικό το 1962 και έκανε σ' αυτόν . ι πάνω από 7.500. Οι τηλεθεατές έχουν την . »»«»»,-..«. ευκαιρία να το βλέπουν επί τω... έργω στο λιμάνι του Πόρου, στην κωμωδία του Ορέστη Λάσκου «Τύφλα να 'χει ο Μάρλον 1 Μπράντο» (1963) με το Θανάση Βέγγο. | Έπειτα το πλοίο πήγε στη Ρόδο, όπου με το όνομα «Κολοσσός» έκανε κρουαζιέρες στη Σύμη και στο Ηράκλειο. Τέλος, κατέ­ ληξε στα διαλυτήρια το 2005.

ELK. 23: Το «Καμέλια» πλησιάζει στο λιμάνι (αρχείο Βασίλη Οικονόμου) Το «Εξπρές» του Λάτση (1961 2006), που μπήκε στη γραμμή τη Μ. Πέμπτη του '62, ήταν το πρώτο ταχύ­ πλοο ιπτάμενο σκαρί που ήρθε στην περιοχή. Το εισιτήριο του ήταν πανάκρι­ βο κι έτσι δεν απευθυνόταν στον πολύ κόσμο αλλά σε πλούσιο επιβατικό κοινό ή σε ανθρώπους που ήθελαν να φαίνονται σπουδαίοι, λέγοντας στην ομήγυρη τους ότι πήγαν στην Αίγινα με το «Εξπρές»36. Το 2005 βρέθηκε παρατημένο στη στεριά σε κακά χάλια, περιμένοντας τη διάλυση του. ' '" "- ; Το «Κύκνος» του Σκριβάνου (εικ. 24) ναυπηγήθηκε το 1932 στις ΗΠΑ ως κότερο του δημάρχου της Νέας Υόρκης. Στα χρόνια του πολέμου μετατράπηκε σε πολεμικό και μετά τον πόλεμο χαρίστηκε από την κυβέρ- Ι ': r! νηση των ΗΠΑ στην Ελλάδα. Ήρθε στον Πει­ Εικ. 24: Το «Κύκνος» μέσα στο λιμάνι της Αίγινας ραιά γεμάτο με αμερικάνικη βοήθεια και (αρχείο Βασίλη Οικονόμου). ikW.** t*e»

*· - « .,« •

;

ι

•

• • · . . · •

•

.;.;:•:••:

..

-

βγήκε σε πλειστηριασμό από το ελληνικό δημόσιο. Αγοράστηκε από την εται­ ρεία Σαρωνικός κι έγινε γνωστό από τα ταξίδια του μεταξύ Βόλου και Βορείων Σποράδων. Δεν κατάφερα να μάθω για πόσον καιρό ταξίδεψε στην περιοχή μας αλλά Εικ. 25: To «Αίγινα» του Κονταρίνη το 1954 στο λιμάνι της Αίγινας (αρχείο του Βασίλη Οικονόμου) μάλλον για λίγο. Μπορώ όμως να επιβεβαιώσω ότι έκανε δρομολόγιο στην Αίγινα στις 28 ή 29 Μαΐου του 1966. Εκείνη τη μέρα με αυτό το πλεούμενο με έφεραν οι γονείς μου νεο­ γέννητη στο νησί37. Στο μπροστινό μέρος του υπήρ­ χε ζωγραφισμένος μέσα σε κύκλο ένας ευθυτενής, λευκός κύκνος που έπλεε στα νερά. Το καράβι ολο­ κλήρωσε τον κύκλο του στα διαλυτήρια τον Οκτώ­ βριο του 1974. Το πασίγνωστο «Αίγινα» (εικ. 25) ήταν ένα γρή­ γορο και αξιόπλοο σκαρί, που από το 1958 και γενι­ κά στη δεκαετία του '60 έκανε καθημερινά δρομοΕικ. 26α: Το «Χαρά» (1958) στην αποβάθρα λόγια ως τον Πόρο. Το 1984 μετονομάστηκε σε (αρχείο του Βασίλη Οικονόμου). «Πυθαγόρας» και εκτελούσε δρομολόγια Πυθαγό­ ρειο Σάμου - Πάτμο, καθώς και κρουαζιέρες Σάμο Κουσάντασι. Τέλος, αφού έμεινε για μερικούς μήνες παροπλισμένο στο λιμάνι του Πυθαγορείου, το i 2006 ρυμουλκήθηκε στα διαλυτή­ tmÈtÊlaMt ρια Aliaga της Τουρκίας, όπου «γράφτηκε η τελευταία σελίδα της μακράς ναυτικής του πορείας». Εικ. 26β: To «Χαρά» (1960) πλησιάζει στο Ένα από τα πιο αγαπημένα λιμάνι (αρχείο του Βασίλη Οικονόμου). πλοία των Αιγινητών ήταν το ρ «Χαρά» (εικ. 26" και 26 ), πρώην «Ursvik», που το αγόρασε από τη Νορβηγία ο Νικόλαος Μεταξάς το 1958. Διαλύθηκε το 1976. Ο «Πορτοκαλής Ήλιος» (εικ. 27") ήταν ένα πλοίο με ταχύτητα 14 κόμβων, που είχε τη δυνατότητα μεταφοράς 600 επιβατών. Αγοράστηκε από την εται­ ρεία Costas Spyrou Latsis Coast Lines of Greece και δρομολογήθηκε στο 48

: : Σαρωνικό, ενώ στα 1972 πωλήθηκε '· : J" J σε άλλη εταιρεία και έκανε δρομολό­ για Ηράκλειο - Σαντορίνη. Το 1997 πουλήθηκε εκ νέου στην Υδραϊκή Ναυτική Εταιρεία, μετονομάστηκε σε «Γιώργης» (εικ. 27β] και επέστρεψε στην περιοχή, εκτελώντας κρουαζιέ­ ρες από το Τροκαντερό στα νησιά. Σε μικρό χρονικό διάστημα προσάραξε τρεις φορές, δύο στην Αίγινα (στις ELK. 27α: Ο «Πορτοκαλής Ήλιος» στον Πειραιά (1967) 8/10/03 και 23/11/07) και μια τρίτη (ιστοσελίδα Η:\Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΠΛΟΙΩΝ ΤΟΥ (13/3/08) στη βραχονησίδα Πλατιά ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ.πιΙιΐ) με επιβαίνοντες 278 Ιάπωνες raL 35μελές πλήρωμα. Στην τελευταία περί­ πτωση στήθηκε μεγάλη επιχείρηση εκκέ­ νωσης του πλοίου. Περίπου ένα μήνα πριν (18/2/08), είχε εκδηλωθεί σ' αυτό και πυρκαγιά μέσα στο κεντρικό λιμάνι του Πειραιά. Εγώ πάντως δεν παύω να θυμάμαι με ιδιαίτερη συμπάθεια το λευκό σκαρί με τις πορτοκαλί πινελιές να σχίζει με μαεστρία τα νερά. Στο κατάστρωμα του άλλωστε, ξεκινά και η μαγική περιπέτεια της παρέας Εικ. 27β: Ο «Πορτοκαλής Ήλιος» ως «Γιώργης» δίπλα στο μουράγιο του Άη Νικόλα του θαλασσινού του «Θησαυρού της Βάγιας», ενός απ' τα (αρχείο του Βασίλη Οικονόμου). πιο αγαπημένα βιβλία της Ζωρζ Σαρή, που διάβαζα στα μικράτα μου. Τέλος, το καλοτάξιδο «Μυκήναι» (εικ. 28) κατασκευάστηκε από ελληνικά χέρια στα ίδια ναυπηγεία με το «Καμέλια», στο Πέραμα, και ανήκε στους κατασκευαστές του μέχρι το 1986. Καπετάνιος του ήταν ήταν ο Κρανιδιώτης Τζίμης Μαστροκόλιας. Στα 1989 πωλήθηκε και σήμερα εξακολουθεί να κάνει κρουαζιέρες στην περιοχή με το όνομα «Aegean Glory»38. Κι ακολούθησαν νέα πλοία, κλειστού ή ανοιχτού τύπου, όπως τα «Ιωάννης», «Οδυσσέας», «Απόστολος», «Σαρωνικός», «Ευτυχία», «Γεώργιος», κ.ά., ενώ στις μέρες μας τα «Άγιος Νεκτάριος», «Ποσειδών», Εικ.28: Το «Μυκήναι» (ιστοσελίδα Η:\Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ «Απόλλων», «Φοίβος», «Νεφέλη», τα υδροΠΛΟΙΩΝ ΤΟΥ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ.πιΜ) πτέρυγα, και θα έρθουν κι άλλα κι άλλα., 49

I Με κούρασε όμως το... μακρύ ταξίδι και λέω, αν δεν έχετε αντίρρηση, να πιά­ σουμε για λίγο στεριά39. Έτσι κι αλλιώς τα θαλασσινά ταξίδια δεν τελειώνουν ποτέ. Συνεχίζονται και θα συνεχίζονται πάντα και για πάντα, με μικρά ή μεγαλύ­ τερα, παλαιότερα ή πιο καινούργια, αργά ή πιο γρήγορα, σκαριά, όσο υπάρχει η ατέλειωτη, αφρόεσσα, γαλαζοπράσινη έκταση, αυτός ο άλλοτε θολός κι άλλοτε διαφανής καθρέπτης τ' ουρανού, κι όσο υπάρχουν άνθρωποι - «εραστές των γαλάζιων πόντων»40, μικρών σαν το Σαρωνικό ή μεγάλων σαν τον ωκεανό. Καλά μας ταξίδια, λοιπόν... Και με... φθηνότερα εισιτήρια! Φρούδες ελπί­ δες; Όσο ζει όμως κανείς, πρέπει να ελπίζει. Δεν είν' έτσι;

Ανεμολόγιον νήσου Αίγινας, που πλαισιώνεται από τις σημαίες των ακτοπλοϊκών εταιρειών και διάφορα άλλα σχέδια (από γκραβούρα που μου έδωσε η Ευγενία Γελαδάκη}.

Ευχαριστώ την κ. Κορίνα Πετρίτου για τη ζεστή της φιλοξενία, καθώς και για τις ενδιαφέρουσες πληρο­ φορίες και τις φωτογραφίες των αντικειμένων του καϊκιού «Δοροθέα», που μου έδωσε την άδεια να τραβήξω, τον κ. Απόστολο Κασελούρη, που μου εμπιστεύθηκε τα δημοσιεύματα της εφημερίδας "Σκριπ", την κ. Ευγενία Γελαδάκη για τη φωτογραφία του πλοίου «Σαρωνίς», το ανεμολόγιο και το έργο του Τάκη Σώρρου, που μου έδωσε την άδεια να φωτογραφίσω, τον κ. Σαράντη Χαλδαίο, την κ. Σοφία Στάθη και τον Παναγιώτη Ρόδη για τις μαρτυρίες τους αλλά και όσους άλλους με βοήθησαν, λόγω και έργω, να ολοκληρώσω αυτή την εργασία. Όλοι τους μου παραχώρησαν κάτι από την καρδιά τους, χωρίς το παραμικρό όφελος. Ιδιαιτέρως όμως ένα μεγάλο ευχαριστώ αξίζει στον κ. Βασίλη Οικονόμου, που μοιράστηκε μαζί μου ανι­ διοτελώς το σπάνιο κι εντυπωσιακό φωτογραφικό του υλικό, χωρίς το οποίο το άρθρο μου θα ήταν ελλιπές.

50

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ α) Προφορικές μαρτυρίες Αλυφαντή - Πετρίτου Κορίνας Ρόδη Παναγιώτη Στάθη Σοφίας Χαλδαίου Σαράντη β) Βιβλία - άρθρα Αλεξίου Σίλα: Για την ακτοπλοΐα του Σαρωνικού με αγάπη, Saronic Magazine, Ιούλιος 2010, σ. 38-39. Βάρναλης Κώστας, Φιλολογικά Απομνημονεύματα, εκδ. Κέδρος, 1981. Δημητρακόπουλος Γ. Σοφοκλής, Ο Άγιος Νεκτάριος, η πρώτη αγία μορφή των καιρών μας, ιστορική βιογραφία βασισμένη σε αυθεντικές πηγές, Αθήνα 1998. Δημητρακόπουλος Γ. Σοφοκλής, Χριστιανική Αίγινα, γενική και εκκλησιαστική ιστορία, άγιοι, επίσκοποι, πρεσβύτεροι, εκκλησίες, μοναστήρια, εκδ. Παρρησία, Αθήνα 2009. Εφημερίδα "Σκριπ", Αθήνα, φύλλα των 14ης/6/1908, 21/3/1909 και 9ης/5/1911. Εφημερίδα "Saronic Magazine", Στη μνήμη του καπετάν Μίμη Μανιάτη, Σεπτ. 2010, σ. 7. Καββαδίας Νίκος, Μαραμπού, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1990. Κουλικούρδη Π. Γεωργία, Αίγινα Ι, Αθήνα, Q). Περιοδικό: Ο Κήρυξ της Αιγίνης, τόμος Α' (1947). Σαραντάκος Δημήτρης, Τα δημιουργικά καλοκαίρια του Κώστα Βάρναλη στην Αίγινα, περοδικό Η Αιγιναία, τ.1, Ιανουάριος - Ιούνιος 2000, σ. 113 - 129. Σαρή Ζωρζ: Ο θησαυρός της Βάγιας, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1969. Σταμάτης Μ. Κώστας, Αίγινα, ιστορία - πολιτισμός, τόμος Β', Αθήνα 1998. γ) Ιστοσελίδες http://www.Koutouzis.gr http://www.nautilia.gr/forum/showthread.php?p=372324 Nicholas Peppas: Πλοία του Αργοσαρωνικού (1945 - 1970], http://www.nautilia.gr/forum/showthread.php?p=328181 http://www.Koutouzis.gr/navagia.htm http://www.Koutouzis.gr/ploia.htm http://img.pathfinder.gr/clubs/files_3/112041/20.doc F:\To Κύκνος των Σποράδων, περιοδικό ΕΦΟΠΛΙΣΤΗΣ, Skopelos Web Site.mht F:\showthread.htm Ρ:\Πτερωτή [San Marco, Pteroti] - Nautilia_gr - Forum - Your Way To Sea.mht F:\Auo πλοία θρύλοι Ασσος - Πύλαρος_ Αντίπαλοι ακόμα και στις εκλογές Kefalonitis_com.mht F:\H ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΠΝ ΠΛΟΙΩΝ ΤΟΥ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ^Μ Ρ:\Γενεαλογικό δέντρο.πΛΐ F:\TA ΠΑΛΙΑ ΠΛΟΙΑ ΤΟΥ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ.ηιΙιΐ Δ) Πηγές εικόνων και δημοσιευμάτων Οι πηγές, από τις οποίες προέρχονται οι εικόνες και τα δημοσιεύματα, είναι γραμμένες κάτω από αυτά.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Βλ. http://www.Koutouzis.gr.

2. Η ορθογραφία της λέξης διατηρείται, όπως είναι στην ελαιογραφία που αναφέρω παρα­ κάτω.

3. Γι' αυτό το πλεούμενο, δυστυχώς, δεν έχω βρει παρά μόνο το όνομα του.

4. Σταμάτης Μ. Κώστας: Αίγινα, ιστορία - πολιτισμός, τόμος Β, Αθήνα 1998, σ. 260. Η προ­ σφορά της μακαρονάδας επιβεβαιώνεται και από τη μαρτυρία του Σαράντη Χαλδαίου, 51

παλιού ναυτικού του νησιού, στη συγγραφέα.

5. Η παρατήρηση είναι του Παναγιώτη Ρόδη.

6. Βλ. και ¥:\&υο πλοία θρύλοι Άσσος - Πύλαρος_ Αντίπαλοι ακόμα και στις εκλογές Kefalonitis_com.mht 7. και 8. http://www.Koutouzis.gr.

9. F:\showthread.htm 10. Μεγάλη βάρκα χωρητικότητας 2 ως 3 χιλιάδων οκάδων εμπορευμάτων.

11. Μπιραρία στον Πειραιά, κάτω από τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων.

12. Όλες τις πληροφορίες για το ατύχημα των πλοίων «Ύδρας» και «Αναστάσεως» και για το Χ. Λεούση προέρχονται από τη μαρτυρία του Π. Ρόδη στη συγγραφέα. Επίσης, τα τραγούδια του Κ. Ρούκουνα μου τα υπαγόρευσε από μνήμης ο ίδιος, αλλά δε θυμάται τους τίτλους τους.

13. Βάρναλης Κώστας: Φιλολογικά Απομνημονεύματα, εκδ. Κέδρος, 1981, σ. 241 - 242.

14. 0.π„ σ. 246.

15. Ο.π., σ. 246 - 247.

16. Μαρτυρία Παναγιώτη Ρόδη στη συγγραφέα.

17. Βλ. Δημητρακόπουλος Γ. Σοφοκλής: 0 Άγιος Νεκτάριος, η πρώτη αγία μορφή των και­ ρών μας, ιστορική βιογραφία βασισμένη σε αυθεντικές πηγές, Αθήνα 1998, σ. 308 -310 και Σταμάτης Μ. Κώστας: ό.π., σ. 326.

18. Μαρτυρία Σοφίας Στάθη στη συγγραφέα.

19. Μαρτυρίες Ρόδη Παναγιώτη και Χαλδαίου Σαράντη στη συγγραφέα.

20. Μαρτυρία Ρόδη Παναγιώτη στη συγγραφέα.

21. Η ορθογραφία, αν και λανθασμένη, διατηρείται ως είχε.

22. Μαρτυρία Ρόδη Παναγιώτη στη συγγραφέα.

23. και 24. Ο.π.

25. Περιοδικό: 0 Κήρυξ της Αιγίνης, μηνιαίον όργανον των απανταχού Αιγινητών, έτος Α', Ιούνιος 1947, αριθμ. φ. 5, σ. 3, 26. Εφημ. "Saronic Magazine", Στη μνήμη του καπετάν Μίμη Μανιάτη, Σεπτ. 2010, σ. 7 27. Η ορθογραφία διατηρείται ως είχε.

28. Μαρτυρία Σαράντη Χαλδαίου στη συγγραφέα.

29. Βλ. κείμενο Κουτουζή Βασίλη στο http://img.pathfinder.gr /clubs/files_3/112041 /20.doc.

30. Μαρτυρίες Π. Ρόδη και Σ. Χαλδαίου στη συγγραφέα.

31. Τσελεβίνια ή Τσελεβίνες: Μικρά ξερονήσια, που αντικρίζει κανείς μόλις βγει από το στενό του Πόρου και «κόψει» στον κάβο προς Ύδρα [Π. Ρόδης).

32. Το απόσπασμα από το τραγούδι του Μιχ. Γεννίτσαρη μου το υπαγόρευσε από μνήμης ο Π. Ρόδης, αλλά δε θυμάται τον τίτλο του τραγουδιού.

33. Μαρτυρίες Σαράντη Χαλδαίου και Παναγιώτη Ρόδη στη συγγραφέα.

34. Ρ:\Γενεαλογικό δέντρο.ιηΐιί 35. Μαρτυρία Παναγιώτη Ρόδη στη συγγραφέα.

36. Βλ. Nicholas Peppas: Πλοία του Αργοσαρωνικού (1945 - 1970), http://www.nautilia.gr/forum/showthread.php?p=328181 37. Μαρτυρία Παναγιώτη Ρόδη στη συγγραφέα.

38. Αυτό ισχύει μέχρι την τελευταία ενημέρωση της ιστοσελίδας F:\H ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΠΛΟΙΩΝ ΤΟΥ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ.ίπΜ.

39. Σίγουρα κάποια πλοία παραλείφθηκαν άλλα, λόγω έλλειψης χώρου, γιατί το κείμενο μάκρυνε ήδη πολύ, και λόγω του ότι ορισμένα απ' αυτά άφησαν αμυδρά τα ίχνη τους. Για τα τελευταία χρειάζεται μια εξειδικευμένη έρευνα, πέραν των ενδιαφερόντων και των δυνατοτήτων μου.

40. Παραφρασμένο τμήμα στίχου δανεισμένου από το ποίημα του Νίκου Καββαδία Mal du depart της συλλογής «Μαραμπού», εκδ. Άγρα, Αθήνα 1990, σ. 41 - 42.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΝΟΥΤΣΟΣ

Η

ΠΑΡΕΑ

fi/, /Κ*^«Μ1~-

ΤΗΣ

ΑΙΓΙΝΑΣ

/'/*-*•'^ y/*<η Xt'^^CnÀ PS

Το κείμενο που παρατίθεται είναι απόσπασμα από τη μελέτη που πραγμα­ τοποιήθηκε από τον Γιάννη Γιαννούτσο, τελειόφοιτο της σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών στο Ε. Μ. Π., με επιβλέποντα καθηγητή τον Τάση Παπαϊωάννου. Η εργασία παρουσιάστηκε στα πλαίσια των διαλέξεων Σεπτεμβρίου 2010. Ι Εισαγωγή Η έρευνα αυτή αναφέρεται στη ζωή και το έργο τριών από τους σημαντι­ κότερους εκπροσώπους της νεοελληνικής τέχνης που ανήκουν στη "Γενιά του '30", τον Χ. Καπράλο, τον Γ. Μόραλη και τον Ν. Νικολάου. Οι τρεις αυτοί καλ­ λιτέχνες, γνωρίζονται κατά τα φοιτητικά τους χρόνια στην Αθήνα, όπου συγκροτούν έναν πυρήνα, μια παρέα. Από εκείνη τη στιγμή αρχίζει μια ιστο­ ρία παράλληλων βίων, κατά την οποία καθένας διαγράφει τη δική του καλλι­ τεχνική πορεία με ένα όμως κοινό στοιχείο που τους ενώνει, το χώρο διαμο­ νής τους. Επιλέγουν την Αίγινα, τόσο για να μείνουν όσο και για να ολοκλη­ ρώσουν το έργο τους, το οποίο παρόλο που κινείται σε διαφορετικές κατευ­ θύνσεις, έχει έναν κοινό παρονομαστή. Λιγότερο ή περισσότερο επηρεάζο­ νται από τις μεταξύ τους σχέσεις αλλά και από το χώρο, στον οποίο διαμέ­ νουν και δημιουργούν, την Αίγινα.

53

II Για την Αίγινα Αίγινα, ο τόπος που αγκάλιασε τους πνευματικούς ανθρώπους Με τα νώτα στραμμένα στον Πειραιά και την Αθήνα, το πρόσωπο κατά την Αργολίδα, η Αίγινα αποτελεί μια κοντινή και ανέπαφτ\ ομορφιά, λουσμέ­ νη στο αττικό φως. Ήταν ένας κοντινός προορισμός, γνωστός και δημοφιλής στην παλιά καλή κοινωνία της Αθήνας.1 Όπως αναφέρει ο Δημήτρης Ποταμιάνος, «...αυτό που εντυπωσίασε τόσο πολύ τους ζωγράφους και τους τράβη­ ξε στην Αίγινα ήταν το φως του νησιού, γλυκό, απαλό, διάφανο. Οι ζωγράφοι ανέπτυξαν μια ιδιαίτερη σχέση με αυτό το φως. Όσον αφορά όμως στους συγ­ γραφείς, ποιητές και εν γένει όλους τους καλλιτέχνες και τους πνευματικούς ανθρώπους, η βασική αιτία που προσέγγισαν την Αίγινα ήταν η εγγύτητα της με την Αθήνα». Λόγω των παραπάνω, πολλοί ήταν οι καλλιτέχνες της γενιάς του '30 που βρέθηκαν στην Αίγινα. Ήταν το νησί του Καζαντζάκη, ο οποίος έφθασε εκείτο 1935. Στην Αίγινα, επίσης, υπήρχε «το σπίτι του Ροδάκη», που αποδείκνυε τη σοφία του λαϊκού τεχνίτη να κτίζει σε διάλογο με τη φύση, όπως το είχε ανα­ δείξει ο Δημήτρης Πικιώνης, που κι αυτός είχε το δικό του σπίτι στην Αίγινα. Για τους καλλιτέχνες του '50, μια εξόρμηση στην Αίγινα αποτελούσε και μια οικονομική λύση που ανταποκρινόταν στην ανάγκη τους να βρεθούν, έστω και για λίγο, κοντά στη φύση. Οι περισσότεροι γνωρίζονταν μεταξύ τους από την Αθήνα. Συσπειρώνονταν σε καλλιτεχνικές ομάδες, συζητούσαν, έγραφαν και εξέδιδαν περιοδικά τέχνης, ζούσαν μαζί. θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η Αίγινα υπήρξε ένας τόπος που από μόνος του είχε τα στοι­ χεία για να έλκει ανθρώπους του πνεύματος και των τεχνών.2

Οι λόγοι που οι τρεις καλλιτέχνες επέλεξαν την Αίγινα ως τόπο διαμονής και δημιουργίας ; Ο πωρόλιθος Το υλικό αυτό, που ονομάζεται και αλλιώς πουρί3, είναι το ντόπιο πέτρω­ μα της Αίγινας, υλικό από το οποίο είναι κτισμένοι οι αρχαϊκοί ναοί της Αφαί­ ας και του Απόλλωνα. Από την αρχαιότητα μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του ου 20 αιώνα γινόταν μεγάλη εξαγωγή πωρόλιθου. Το πουρί εξορυσσόταν από λατομεία, που υπήρχαν στη μεγάλη πεδιάδα Β.Δ. του νησιού. Το αιγινήτικο πουρί χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή σπιτιών της Αίγινας, αρχαίων και 4 νεότερων μνημείων της αλλά ακόμη και κτισμάτων της Αττικής. Ο κύριος λόγος, για τον οποίο ο Καπράλος πηγαίνει στην Αίγινα, είναι για να βρει το κατάλληλο υλικό, ώστε να υλοποιήσει τις καλλιτεχνικές προθέσεις του. Σκοπός του ήταν να μεταφέρει τα πήλινα και γύψινα ανάγλυφα προ-

πλάσματα με τους Ηπειρώτες πρόσφυγες, που είχε φιλοτεχνήσει παλαιότερα, στον πωρόλιθο. Με αυτό το σκοπό, το καλοκαίρι του 1951 καταφθάνει στην Αίγινα. Τότε γνωρίζει τον ιδιοκτήτη ενός λατομείου πωρόλιθου, νοικιάζει ένα μικρό δωμάτιο και στον αυλόγυρο μιας μικρής εκκλησίας ξεκινά τις πρώτες δοκιμές μαθαίνοντας τα μυστικά της πέτρας.5

Ι-'*'-'*'

Πωρόλιθος

Ξερολιθιά. Μαντρότοιχος χτισμένος με πουρί.

Πωρόλιθος

Το φως της Αίγινας, «το Αττικό φως» Είναι γνωστό ότι το φως της Αττικής αλλά και της Αίγινας, που αποτελεί συνέχεια της, είναι εξαιρετικά "διάφανο", αναδεικνύει τα χρώματα και διαχέ­ εται παντού' στο τοπίο, στην πέτρα, στα αντικείμενα, στη θάλασσα, που περι­ βάλλει το νησί. Το φως, χαρακτηριστικό του Μεσογειακού τοπίου, στον αντί­ ποδα του βορειοευρωπαϊκού, με τις βαριές φωτοσκιάσεις που, όπως αναφέ­ ρει ο Γ. Μπόγρης «καθιστούν απόμακρα και μυστηριακά, σχεδόν απόκοσμα, πλάσματα και αντικείμενα».6 Ένας από τους βασικούς λόγους, που συνετέλεσαν στο να οδηγηθούν οι τρεις καλλιτέχνες στην Αίγινα, είναι το ιδιαίτερο αυτό φως που έχει το νησί και το οποίο εκφράζει καλύτερα την ιδιοσυγκρασία τους.

0 ίδιος ο Μόραλης διαπιστώνει, όταν μετακόμισε με την οικογένεια του από την Πρέβεζα στην Αθήνα, τη διαφορά του φωτός. Το φως του Ιονίου δια­ φέρει από του Αιγαίου και συγκεκριμένα της Αττικής. Το αττικό φως της Αίγινας ήταν αυτό που τον εξέφραζε καλύτερα. Αντίστοιχα, ο Νίκος Νικολάου επέλεξε να εργαστεί και να κατοικήσει στην Αίγινα, γιατί ξαναβρήκε σ' αυτόν τον τόπο το «αττικό φως» που, όπως έλεγε, εξέλειπε από την Αθήνα.7 Χαρακτηριστικές, επίσης, είναι οι σημειώσεις του Καπράλου για το φως και τον ήλιο. Συγκεκριμένα, επισημαίνει πως ο ήλιος και το φως γέννησαν τη γλυπτική στον τόπο μας. Τη λατρεία για τον ήλιο της Ελλάδας τη χάραξε σε ένα ανάγλυφο. «Χαίρομαι σα βλέπω τον ήλιο για πρώτη φορά. Εργάζομαι σα δε θα ζήσω άλλη μέρα»3.

55

BÄÄtat»

•^

""rtSUS* ν<Ψ

Το νησί Αίγινα και τα Πλακάκια.

III Τα Πλακάκια της Αίγινας ως "Ακρόπολη για την Τέχνη και το Λόγο" Η περιοχή που επιλέγουν οι τρεις φίλοι καλλιτέχνες να εγκατασταθούν είναι τα Πλακάκια της Αίγινας, στο βορειοδυτικό κομμάτι του νησιού.

Ακρωτήριο Πλακάκια Η περιοχή ονομάζεται Πλακάκια, διότι 80 εκ. κάτω από το έδαφος υπάρ­ χει μια παχιά φλούδα από πουρί. Τα λατομεία, τα αρχαία κατάλοιπα, οι τάφοι9, το μικρό ψαράδικο λιμανά­ κι, καθώς και τα ποικίλα αρχαία λείψανα στη περιοχή, αποκαλύπτουν την ύπαρξη εκεί ενός μικρού εργατικού οικισμού, που μπορεί να λειτουργούσε μόνο κατά την περίοδο λειτουργίας των λατομείων. Το λατομείο δούλεψε έντονα στην εποχή των αρχαϊκών και πρώτων κλασικών χρόνων.10

Το Βουνάκι11 Δυτικά από το εκκλησάκι των Αγίων Αναργύρων και σε απόσταση 500 μ. από το ακρωτήριο Πλακάκια, υψώνεται ένας τεχνητός αυγοειδής λόφος με επίπεδη κορυφή. 0 λοφίσκος που θυμίζει τύμβο στους Αιγινήτες Σαλαμινομάχους, ήταν παρατηρητήριο - πύργος, από το ύψος του οποίου έλεγχαν τη θάλασσα και επιτηρούσαν τους πολυάριθμους δούλους του λατομείου στα Πλακάκια.

56

Οι πνευματικοί άνθρωποι της περιοχής Σ' αυτό το κατάγιαλο, στα Πλακάκια, στην Αίγινα, έχει δημιουργηθεί μια «Ακρόπολη γιατψ Τέχνη και το Λόγο», αναφέρει σε άρθρο του ο Βασίλης Πλά­ τανος12. Εκεί βρίσκεται η Κολόνα από το ναό του Απόλλωνα, το νέο Αρχαιο­ λογικό Μουσείο μέσα στο πευκοδάσος, το καρνάγιο με τα πλεούμενα και τα σπίτια - εργαστήρια των καλλιτεχνών. 0 Νίκος Καζαντζάκης, ο Τάκης Καλμούχος, ο Νίκος Νικολάου, ο Χρήστος Καπράλος, ο Γιάννης Μόραλης, η γλύ­ πτρια - ζωγράφος Αργυρώ Καρύμπακα μαζί με τον ποιητή Γιάννη Νεγρεπόντη, η σκηνογράφος Μαριλένα Αραβαντινού, ο γλύπτης - ζωγράφος Κώστας Ανδρέου, ο ζωγράφος Γιώργος Γεραλής και ο αρχαιολόγος Gabriel Welter ήταν κάποιες προσωπικότητες που έζησαν εκεί.

Η παρέα συγκεντρώνεται στην περιοχή 0 Καλμούχος και ο Καζαντζάκης, στενοί φίλοι, το 1935 αποφασίζουν να ζήσουν στην Αίγινα, σ' ένα ερημικό μέρος του νησιού, για να δουλέψουν μακριά απ' τον κόσμο. Βρήκαν και απέκτησαν μια έκταση σ' ένα ακρωτήρι στο βορειοδυτικό μέρος της Αίγινας, μέσα στην οποία έκτισαν τα σπίτια τους.13 0 πρώτος από την παρέα των τριών φίλων που ανακάλυψε την Αίγινα ήταν ο Καπράλος το ' 50, προσκεκλημένος του ζωγράφου Τάκη Καλμούχου, για να δοκιμάσει τον πωρόλιθο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. 0 Νικολάου για πρώτη φορά πήγε στην Αίγινα λίγο αργότερα και, ενθουσιασμένος με το νησί, παρότρυνε και τον Μόραλη να το επισκεφτεί.

14

Στην Αίγινα, ο Νικολάου εγκαθίσταται μόνιμα το 1962 , ενώ ο Καπράλος και ο Μόραλης ζουν μεταξύ Αθήνας και Αίγινας. Συγκεκριμένα, ο Καπράλος ερχόταν πάντα σε τακτή ημερομηνία, στις αρχές του Ιουνίου, και έφευγε για την Αθήνα τις πρώτες μέρες του Ιανουαρίου, ενώ ο Μόραλης έφτανε στο νησί συνήθως πριν το Πάσχα και έμενε ως τον Οκτώβριο.

0 Καπράλος, ο Μόραλης και ο Νικολάου, η παρέα που το χειμώνα δούλευε στην Αθήνα, τους θερινούς μήνες μεταφέρονταν στην Αίγινα, όπου δημιουρ­ γεί ο καθένας το εργαστήριο του και συνεχίζει το έργο του. Στην Αίγινα, βιώ­ νοντας έναν εντελώς διαφορετικό τόπο, οι τρεις καλλιτέχνες έκαναν ατελεί­ ωτες βόλτες στις εξοχές του νησιού, ζωγράφιζαν σε κλίμα ενθουσιασμού, ευφορίας και χαλάρωσης, συζητούσαν για τα τοπία, τις μυρωδιές και τις γεύ­ σεις του νησιού.15 Τα σπίτια - εργαστήρια Καπράλου, Μόραλη, Νικολάου Λόγω της επιτυχίας που είχε ο Καπράλος στη Biennale της Βενετίας, καταωέονεί να Υτίσει τα εοναστιίοιά του στα Πλακάκια ττκ Aivivac. όπου και θα

δικά τους σχέδια, αλλά πάντοτε με τη βοήθεια Αιγινητών μαστόρων. Η ανά­ γκη για εύρεση νέων χώρων τους οδήγησε στην προσθήκη νέων κτηριακών όγκων στα ήδη υπάρχοντα κτίσματα. Οι χώροι αυτοί, ανάλογα με τις ανάγκες τους, άλλοτε ήταν πινακοθήκες και γλυπτοθήκες, άλλοτε χώροι διαβίωσης.

0 Μόραλης ανέφερε πως ο Νικολάου κατάφερε να αποκτήσει το σπίτι του στην Αίγινα πουλώντας μια Βυζαντινή εικόνα17, ενώ ο ίδιος, με τα χρήματα που συγκέντρωσε από την έκθεση του το 1972, ανέθεσε στον αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη το σχεδιασμό του δικού του σπιτιού - εργαστηρίου. Το σπίτι - εργαστήριο του Καπράλου Στο συγκρότημα του σπιτιού - εργαστηρίου του Καπράλου, που σήμερα λειτουργεί ως μουσείο, αρχικά κατασκευάστηκε η οικία, η οποία διατηρείται μέχρι σήμερα αναλλοίωτη, ενώ ο χώρος του εργαστηρίου ήταν ένα απλό υπό­ στεγο . Με την πάροδο του χρόνου, τα έργα αυξάνονταν και η ανάγκη στέγα­ σης τους απαιτούσε τη δημιουργία νέων χώρων. Το γεγονός αυτό οδήγησε τον Καπράλο στην αγορά μικρών οικοπέδων γύρω από το αρχικό. Το βασικό δομικό υλικό που χρησιμοποιεί στα παραπάνω κτίσματα είναι ο πωρόλιθος. Όσον αφορά στη διαμόρφωση του εξωτερικού χώρου, ο Καπράλος ως γλύπτης εκμεταλλεύεται το ανάγλυφο του φυσικού εδάφους και δημιουργεί επιμέρους επίπεδα. Στα επίπεδα αυτά, ο καλλιτέχνης τοποθετεί ανθρωπόμορφα καθίσματα, συνθέσεις και έργα του σε πωρόλιθο, αξιοποιώντας έτσι κάθε φορά τον διαθέσιμο χώρο. Τέλος, ο ελεύθερος χώρος που απομένει φυτεύεται με αμπέλια, συκιές, ελιές και οπωροκηπευτικά.

Το σπίτι - εργαστήριο του Καπράλου,

Το σπίτι - εργαστήριο του Νικολάου 0 Νικολάου, στη δική του κατοικία, προσθέτει και αυτός συνεχώς χώρους

μαζί με το εργαστήριο του και τους βοηθητικούς χώρους. Στη συνέχεια επεκτεί­ νεται ο χώρος της κουζίνας, ενώ προστίθενται και άλλοι χώροι γύρω από το αρχικό κτίσμα, όπως ένας μικρός χώρος - αποθήκη, που χρησιμοποιείται ως πατητήρι και τρεις ξενώνες στο πίσω μέρος του οικοπέδου. Και εδώ το υλικό που χρησιμοποιείται για την ανέγερση των οικοδομημάτων είναι ο πωρόλιθος.

0 υπόλοιπος χώρος της αυλής φυτεύεται με συκιές, ροδιές, ελιές, δενδρολίβανα, ενώ είναι γεμάτος από παλιά πιθάρια, πέτρινα φιλιατρά πηγαδιών, μυλόπετρες, γλάστρες με λουλούδια και πέτρες.

II •••••ΗΝΗΗ Ι Το σπίτι - εργαστήριο του Νικολάου.

Το σπίτι - εργαστήριο του Μόραλη 0 Μόραλης, σε αντίθεση με τον Νικολάου και τον Καπράλο που κατα­ σκεύασαν μόνοι τα σπίτια τους, ανέθεσε στον Άρη Κωνσταντινίδη την ανέ­ γερση του δικού του εργαστηρίου - σπιτιού. 0 Μόραλης, ίσως και λόγω της παιδείας του, αναγνώριζε πιθανόν περισσότερο την ανάγκη να αφήσει έναν αρχιτέκτονα να επιμεληθεί εξ ολοκλήρου το θέμα της κατασκευής του σπιτι­ ού του. Εμπιστευόταν το έργο του Κωνσταντινίδη, του αρχιτέκτονα που συνέβαλε στην πλατιά διάδοση των πνευματικών ιδεών, που έτρεφαν και τον Μόραλη στο πεδίο της αρχιτεκτονικής. Επίσης, ο Μόραλης με τον Κωνστα­ ντινίδη είχαν φιλική σχέση. 0 Μόραλης ήταν πιο κοσμικός άνθρωπος από

Το σπίτι - εργαστήριο του Μόραλη.

59

τους άλλους δύο και συνδεόταν με καλλιτέχνες από όλους τους χώρους, αρχι­ τέκτονες, ποιητές, λογοτέχνες, μουσικούς.

0 Μόραλης κατοικούσε και δούλευε στον έναν όγκο, όπου στο ισόγειο ήταν το εργαστήριο, η κουζίνα και οι βοηθητικοί χώροι, ενώ στον όροφο, το υπνοδωμάτιο του και οι χώροι διημέρευσης.

Η διαδρομή ττου συνδέει τα σπίτια - εργαστήρια των καλλιτεχνών Σε καθημερινή βάση, ο Καπράλος και ο Μόραλης, μετά το τέλος της δου­ λειάς τους και πριν τη δύση του ηλίου, ακολουθούσαν τη διαδρομή κατά μήκος της παραλίας, για να καταλήξουν στο σπίτι του Νικολάου. Πρόκειται για ένα δρόμο που αρχικά ήταν χωματόδρομος και μεταγενέστερα ασφαλτοστρώθη­ κε και ονομάστηκε "Λεωφόρος Καζαντζάκη". Η διαδρομή από το σπίτι του Καπράλου έως το σπίτι του Νικολάου έχει συνολικό μήκος 1.200 μέτρα. Ξεκινώντας από το μουσείο Καπράλου, ο περιπατητής έχει απέναντι του τις μικρές βραχονησίδες, που παρεμβάλλονται μεταξύ της Πελοποννήσου και της Αίγινας, την Ψηλή και την Πλατιά, ενώ στο βάθος αχνοφαίνονται τα βουνά της Πελοποννήσου προς τη μεριά της Κορίνθου. Στη συνέχεια, περνάει από το μικρό λιμανάκι και τον κολπίσκο, που βρί­ σκονται κάτω από τα εργαστήρια του Καπράλου, και συνεχίζει τη διαδρομή του πάνω σε μια μεγάλη ευθεία, που στο δεξί της μέρος αντικρίζει μια ακτή από πωρόλιθο και τη θάλασσα. Ακολουθεί άλλος ένας μικρός κολπίσκος και αμέσως μετά ο διαβάτης αντικρίζει το "Ακρωτήριο Πλακάκια", όπου βρίσκε­ ται η εκκλησούλα "Άγιοι Απόστολοι" και δεσπόζει το "Φανάρι του Μπούζα". Σε εκείνο το σημείο της διαδρομής, που ορίζει τη μια από τις τρεις γωνίες της Αίγινας, η θέα είναι μοναδική, αφού διακρίνεται ολόκληρος σχεδόν ο Σαρωνι6.0

κός με τα νησιά του. Ο περιπατητής βρίσκει την ευκαιρία να ξαποστάσει για λίγο αγναντεύοντας το Αγκίστρι, τη βραχονησίδα "Μετώπη", ανάμεσα στο Αγκίστρι και την Αίγινα, ενώ πιο πίσω μπορεί να διακρίνει και τα Μέθανα. Η διαδρομή συνεχίζεται νοτιοανατολικά, όπου βρίσκεται η τελική ευθεία για το σπίτι του Νικολάου. Στα δεξιά ο περιπατητής έχει τώρα το Αγκίστρι, ενώ μπροστά του ξεδιπλώνεται ο λόφος της Κολώνας, πίσω από την οποία μπορεί κανείς να διακρίνει το νησάκι της Μονής, που βρίσκεται σε κοντινή απόσταση με την Αίγινα, απέναντι από την Πέρδικα. Καθ' όλη τη διάρκεια της διαδρομής από το Ακρωτήριο Πλακάκια μέχρι και το σπίτι του Νικολάου, παρεμβάλλεται ανάμεσα στο δρόμο και στη θάλασσα ένας γκρεμός ύψους 15 μέτρων. Αυτή η υψομετρική διαφορά μεταξύ του δρόμου και της θάλασσας, προσφέρει στο διαβάτη την εποπτεία του Σαρωνικού. Τα βράχια, που παρεμ­ βάλλονται μεταξύ του δρόμου και της θάλασσας, είναι πώρινα και κατά τη δύση του ηλίου αποκτούν ένα χρυσαφί χρώμα, όπως στα χρυσά ντύνεται και ολόκληρη η Αίγινα.

0 Καπράλος ξεκινούσε την πορεία από το εργαστήριο του λίγο πριν τη δύση του ηλίου. Στο διάστημα αυτό, οι μεταβολές του φωτός είναι δραματικές και διακριτές κάθε λεπτό. Τα χρώματα του ηλίου και μαζί και του νησιού γίνο­ νται όλο και πιο θερμά, το μπλε το διαδέχεται με τη σειρά του το πράσινο, το βιολέ, ενώ λίγα λεπτά πριν τη δύση του ηλίου ο ουρανός γίνεται κόκκινος. Ο περιπατητής, λίγο πριν το τέλος της διαδρομής για το σπίτι του Νικο­ λάου, στα αριστερά του, μπορεί να διακρίνει το σπίτι του Μόραλη και, αφού •'•Ι-'-Λ':-.

:

lift 1 S 11 I t •.;:•..;:: I

: -J.- M. M -φ-Μ.-Ì

Η διαδρομή 61

περάσει το στενάκι που οδηγεί σε αυτό, πάλι στα αριστερά του αντικρίζει το σπίτι του Νικολάου, ένα σπίτι δίχως πόρτα, αφού ήταν πάντα ανοιχτό. Ένα σπίτι που άλλοτε έσφυζε από ζωή, ένα σπίτι που οι καλλιτέχνες βρίσκονταν στο μπροστινό πεζούλι και περιμένανε τον Καπράλο και τον Μόραλη, για να δουν όλοι μαζί τη δύση του ηλίου. Το σπίτι του Νικολάου, μια πραγματική «κυψέλη»18 Το σπίτι του Νικολάου στην Αίγινα ήταν ένας τόπος σύναξης των πνευματι­ κών ανθρώπων της εποχής, ένα τοπόσημο για την περιοχή, όπου η λέξη φιλοξε­ νία συναντούσε το πραγματικό της νόημα. 0 Νικολάου, παράλληλα με την τέχνη του, ήταν ταλαντούχος και στην "τέχνη της ζωής"". Το σπίτι του, όπως και ο ίδιος, ήταν ανοιχτός σε όλους, ήταν το μέρος όπου δρούσε η παρέα, το στέκι της. Για τον Καπράλο, τον Μόραλη και τον Νικολάου η ανατολή του ηλίου σήμαινε την έναρξη της δουλειάς τους, ενώ η δύση σήμαινε τη συνεύρεση τους.

0 Μόραλης, αναφέρει σχετικά με την ατμόσφαιρα που επικρατούσε στην οικία του Νικολάου: «Τα βράδια μαζευόμαστε στον Νικολάου, ο Καπράλος, ο Σπανούδης, ο Ελύ­ της και άλλοι φίλοι. Καθόμασταν από νωρίς στο μεγάλο πεζούλι έξω από το σπίτι και βλέπαμε το ηλιοβασίλεμα. Η Αίγινα έχει εκπληκτικό φως. Γίνονταν συζητήσεις, καβγάδες, γέλια ως το πρωί...».

0 ζωγράφος Τριαντάφυλλος Πατρασκίδης πιο αναλυτικά αναφέρει: «Η πόρτα του σπιτιού του Νικολάου έμενε πάντα ανοιχτή και το μακρύ μοναστηριακό τραπέζι του στρωμένο. Περίμενε τους φίλους του, ήξερε να περι­ ποιείται, να ακούει πολύ και να μιλά λιγότερο αλλά με πάθος. 0 Οδυσσέας Ελύ­ της, μόνιμος φιλοξενούμενος, σπανιότερα ο Πικιώνης με την κόρη του, η Μαρία Πωπ, ανήκαν στους "κολλητούς". Από κει και πέρα, το σπίτι ήταν ανοιχτό σε όλο τον κόσμο. 0 ΛουίΑραγκόν, ο Γάλλος γλύπτης Σεζάρ, ο κριτικός τέχνης Πιερ Ρεστανί, πέρασαν από το ανοιχτό στέκι των καλλιτεχνών και φιλότεχνων. Πολύ

Καπράλος, Μόραλης στο σπίτι του Νικολάου στην Αίγινα.

62

Restangy και Cezar στο σπίτι του Νικολάου στην Αίγινα.

συχνά έφερνε τους μαθητές του από τη Σχολή Καλών Τεχνών, τον Δημήτρη Κούκο, τον Νεκτάριο Κοντοβράκη, τον Σακελλίωνα, τον Παύλο Σάμιο, που τους είχε σαν παιδιά του. Η βάση της παρέας όμως ήταν η αρχική τριάδα, Νικολάου, Καπράλος, Μόραλης».20 IV Το έργο Το έργο με θέμα την Αίγινα ή με αφορμή την Αίγινα Οι πρώτες καταγραφές μετά την άφιξη στο νησί Τα πρώτα έργα των καλλιτεχνών κατά την άφιξη τους στο νησί είχαν θέμα την Αίγινα, όπως τοπία, κτήρια και σοκάκια της περιοχής. Ξεκινούν, δηλαδή, με την ανίχνευση και την "ψηλάφηση" της εξωτερικής επιφάνειας του τόπου που διαμένουν. Σταδιακά ανακαλύπτουν τις πραγματικές ομορ­ φιές του νησιού και την πεμπτουσία του, το φως. Απομακρύνονται από τα απτά πράγματα, που είναι το προφανές, την πρώτη εικόνα, παίρνουν τα στοι­ χεία που θέλουν και προχωρούν ο καθένας στην ουσία του έργου του. Όσον αφορά τον Νικολάου και τον Μόραλη, τον πρώτο καιρό της άφιξης τους στην Αίγινα ζωγραφίζουν και σχεδιάζουν εικόνες από το νησί που τους κινούν το ενδιαφέρον. Σε αντίθεση με αυτούς τους δύο, ο Καπράλος ήρθε στην Αίγινα με ορισμένο σχέδιο. 0 σκοπός του ήταν να φτιάξει το Μνημείο της μάχης της Πίνδου στον πωρόλιθο της Αίγινας και καταπιάστηκε ολοκληρωτι­ κά με αυτό από τις πρώτες κιόλας μέρες της παραμονής του στο νησί.

;

ΙΤΓΓΓΓΓ?

ΐ <:.

Νίκος Νικολάου. Η απαγωγή της Αίγινας, 1980. Λάδι σε μουσαμά.

Νικολάου «Η απαγωγή της Αίγινας» Στην Αίγινα ο Νικολάου αφιέρωσε και έναν από τους καλύτερους πίνακες του, την Απαγωγή της Αίγινας.21

63

«gè

»

Σημειώσεις από την Αίγινα. Σύνθεση σχεδίων σε χαρτόνι. Γκουάς, 1950. Γιάννης Μόραλης.

Αίγινα, τοπίο. Λάδι σε μουσαμά, 1971. Γιάννης Μόραλης

Ιόραλης Ο πρώτος καιρός της παραμονής του Μόραλη στο νησί συνοδεύεται από ζωγραφιές και σχέδια υπό μορφή σημειώσεων. Ζωγραφίζει τοπία, νεοκλασι­ κά σπίτια, καφενεία και ό, τι άλλο του κάνει εντύπωση, διατηρώντας παράλ­ ληλα την επαφή του με την περιοχή. Το έργο στην Αίγινα Καπράλος «Το Μνημείο της μάχης της Πίνδου»22 Το σύνολο αναπτύσσεται με βασικά στοιχεία του θέματος: Ειρήνη - πόλε­ μος - Ειρήνη, ανοίγει, δηλαδή, με την Ειρήνη και κλείνει με την Ειρήνη. Το έργο χωρίζεται σε επτά ενότητες, που ανταποκρίνονται στα επτά τμήματα της ζωφόρου. Στην πρώτη ενότητα την Ειρηνική Ζωή, βλέπουμε τους αγρότες, άνδρες και γυναίκες, που πηγαίνουν στις εργασίες τους. Κρατούν τα εργαλεία των αγροτικών τους απασχολήσεων, αλλά και κουβεντιάζουν, ενώ δεν λείπουν από τη σύνθεση τα ζώα και τα παιδιά.

: :

"'" ΊΤΓΙΪΓ f 64

ν { » : 11 Ι 1 1

Στη δεύτερη ενότητα έχουμε την Κήρυξη του πολέμου, που αναπτύσσεται σε δύο τμήματα, με το στρατό που προχωρεί, ενώ οι κάτοικοι εγκαταλείπουν τα χωριά τους με ό, τι μπορούν να πάρουν μαζί τους. Στη μια πλευρά με τους στρατιώτες, που κινούνται σε απόλυτη τάξη, απαντά η αταξία της άλλης, με τους χωρικούς να κινούνται σε αντίθετη κατεύθυνση, φορτωμένους στις πλάτες τα υπάρχοντα τους, ενώ μικρά και μεγάλα ζώα τους ακολουθούν.

«ώ

Λ-

/ ;-Λ •

À

·

η1'

Στην τρίτη ενότητα έχουμε μία Σκηνή του πολέμου με τους Έλληνες στη μια πλευρά και τους Ιταλούς στην άλλη, τους πρώτους να προχωρούν, τους δεύτερους να υποχωρούν.

—

- „

.

" Α ; Vt.A

'

• -\

,

ν

"Λ,1

>

1

'.....

•

-, ί:

.

Στην τέταρτη ενότητα έχουμε την Επιστροφή από τον πόλεμο και τη συνά­ ντηση των πολεμιστών με τους δικούς τους.

•.^'ί.'-ί..;,

s

65

Στην πέμπτη έχουμε μια σκηνή της Κατοχής, με ακρωτηριασμένους ήρωες, τσακισμένες από τις στερήσεις μορφές, άνδρες και γυναίκες, που προσπα­ θούν να μείνουν στη ζωή ακόμη και με τη ζητιανιά. Μάλιστα εδώ ο Καπράλος χρησιμοποιεί τη γλώσσα των χεριών, την επαιτεία, για να δώσει όλο το περιε­ χόμενο της σκηνής.

Στην έκτη ενότητα έχουμε την Αντίσταση με τις μεγάλες χειρονομίες και τις έντονες κινήσεις των ανθρώπων.

Ι-Ί\ύ]νν Τέλος, στην έβδομη ενότητα, αυτή της συμφιλίωσης των χθεσινών εχθρών «νικητών και ηττημένων», που γίνεται με τη μουσική, Η λατέρνα παί­ ζει και γύρω της αδελφώνονται οι αντίπαλοι. 0 Καπράλος με τη μουσική και το χορό, γλώσσες κατανοητές από όλους, αδελφώνει τους εχθρούς.

Παρωδία από το αέτωμα της Ολυμπίας, Ξύλο, 1972 (αριστερά). Σταύρωση, (Χριστός, Παναγία, δύο ληστές, Μαγδαληνή). Ευκάλυπτος, 1973-74 (δεξιά)

Η σχηματοποίηση των μορφών και η χρησιμοποίηση γεωμετρικών στοι­ χείων είναι φανερή στο έργο αυτό. Με το Μνημείο της Πίνδου ο Καπράλος κατορθώνει να μεταφέρει την πάλη ενός λαού για τη ζωή και να ανεβάσει μια ιστορική στιγμή στο καθολικό και το διαχρονικό.

Λϋ**"

Xu :

Χρήστος Καπράλος. Οικογένεια. Ανάγλυφη ζωγραφική

Τερακότα

Πέτρα της θάλασσας.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1960 ο Καπράλος ασχολείται με το ξύλο, τους κορμούς από ευκάλυπτο, και φιλοτεχνεί τη Σταύρωση, την Παρωδία από το Αέτωμα της Ολυμπίας, τον Αχιλλέα που διαπομπεύει τον νεκρό Έκτορα. Κάποια άλλα επίσης χαρακτηριστικά του έργα είναι OL Πέτρες της θάλασσας, όπως και πολλά άλλα έργα σε πωρόλιθο και σε ξύλο. Όταν ο Καπράλος δουλεύει για ένα διάστημα ένα υλικό, νιώθει την ανά­ γκη της ξεκούρασης. Την ξεκούραση τη βρίσκει πάλι μέσα στη δουλειά του, 23 δοκιμάζοντας ένα άλλο υλικό . Έτσι λοιπόν ασχολείται με την ανάγλυφη ζωγραφική αλλά και με τις τερακότες. ρ^ψψ-*Ψψ?0 ψψψ:ψ

p

"*'T' tJ Ι • ''

» ( . » « « » « i s s a •'•;;."' - : ':%

Γιάννης Μόραλης. Άνοιξη 'Β. Λάδι σε μουσαμά, 1963 - '66.

67

Μόραλης Πανσέληνος - Συνάντηση Το 1978 παρουσιάζονται έργα, που έχουν φιλοτεχνηθεί κυρίως στην Αίγι­ να, και μια μεγάλη ενότητα φέρει τον τίτλο Πανσέληνος24. Το χρώμα που χρη­ σιμοποιεί ο Μόραλης στα έργα της Αίγινας είναι το μπλε, που παραπέμπει στο χρώμα του ουρανού και της θάλασσας. Ο Μόραλης οδηγείται σε μια διάλυση των μορφών. Το ανθρώπινο σώμα "τεμαχίζεται", και τα μέρη του γεωμετρικοποιούνται σε κανονικά σχήματα, τα οποία βρίσκονται με ακρίβεια στη θέση τους, μέσα από μια αντίληψη λογι­ κής συγκρότησης της ζωγραφικής επιφάνειας. Η ατμόσφαιρα παραμένει έντονα ερωτική. Η γυναίκα είναι και πάλι το θέμα ως μοναχική φιγούρα, αλλά κυρίως η συνάντηση της με τον άνδρα. Ο Μόραλης ζωγραφίζει τη θάλασσα του Αιγαίου, την Αίγινα, το φως της Παν­ σελήνου. Οι τίτλοι, που εμφανίζονται συχνά σε άλλες συνθέσεις του [Συνάντηση, Ερωτικό, Μορφή), είναι αποκαλυπτικοί της θεματικής του. Στα περισσότερα από αυτά τα έργα ενδιαφέρον έχει ο τρόπος με τον οποίο διαχωρίζει τις φόρ­ μες, καθώς χρησιμοποιεί την αντίθεση 'θετικού - αρνητικού'. Αντιπαραθέτει σκουρόχρωμες σε ανοιχτόχρωμες επιφάνειες του γυναικείου και του ανδρι­ κού σώματος. Στη Συνάντηση Α' (1976), το μνημειακό σύμπλεγμα διαχωρίζεται με σαφήνεια σε μια λευκή και σε μια γκρίζα επιφάνεια, προβάλλει μέσα από το σκοτεινό μαύρο, ενώ το μικρό κόκκινο παραλληλόγραμμο σχήμα φορτίζει τη σύνθεση και έρχεται να συνεισφέρει καθοριστικά στο περιεχόμενο της. Σχε­ διαστική πληρότητα, συνθετική ισορροπία και χρωματική λιτότητα οδηγούν σε αξιόλογα επιτεύγματα. Τα σχήματα διαρθρώνονται συμμετρικά γύρω από έναν κεντρικό πυρήνα ή αναπτύσσονται στο χώρο.25

Πανσέληνος 'Μ, ακρυλικά σε πανί, 1977-78.

68

Συνάντηση Ά, Ακρυλικό σε μουσαμά, 1976,

Ο Οδυσσέας Ελύτης χαρακτηριστικά αναφέρει για το έργο του Μόραλη: «Ταχρώματα της Αττικής και της Αίγινας, τα σώματα των νέων κοριτσιών, το φως το ταυτόσημο μιας φυσικής και ηθικής ευγένειας, τα βλέπουμε στα τελευταία έργα του Μόραλη να αναδύονται κάποτε με μια υγρασία θαλασσινή, σαν μεγεθυσμένα θραύσματα από αρχαίες ληκύθους ή σμικρυμένες νωπογρα­ φίες τόπων λατρείας που χάθηκαν για πάντα. Με ένα ολιγοψήφιο αλφάβητο στα χέρια του, όπου τα στοιχεία που επα­ νέρχονται περισσότερο είναι οι δύο αντίθετες καμπύλες, η ώχρα και το μαύρο, πέτυχε ο Μόραλης να μετατρέψει την ομιλία των πραγμάτων σε οπτικό φαινό­ μενο, κατά τρόπο μοναδικό μέσα στη σύγχρονη ελληνική τέχνη».26

Πανσέληνος 'θ. Ακρυλικό σε μουσαμά, 1977

Πανσέληνος 'Ζ. Ακρυλικό σε πανί.

Συνάντηση Τ. Ακρυλικό σε πανί, 19

0 Μόραλης, επίσης, φιλοτέχνησε έργα με θεματολογία τον Έρωτα - Θάνα­ το, αλλά ασχολήθηκε και με τη γλυπτική, ακριβέστερα με τη μικρογλυπτική, μεταφέροντας σε ορείχαλκο κάποιες από ης αναγνωρίσιμες μορφές της ζωγραφικής του. Οι Άγγελοι του παραμένουν επίπεδοι και μονοδιάστατοι, με τα κυκλικά σχήματα των κεφαλιών, τη συμμετρική οργάνωση και ανάπτυξη γύρω από έναν κεντρικό κάθετο άξονα, τις αντίθετες καμπύλες, τις έντονες γραμμικές πτυχώσεις των φτερών τους. Οι Μορφές και τα Ζευγάρια αποκαλύ­ πτουν με τη σειρά τους την καταγωγή τους από τη ζωγραφική του. Στην έκθεση του με τίτλο Προεκτάσεις το 2004, οι απλοποιημένες μορφές των τριών χαρακτηριστικών του συνθέσεων ξέφευγαν από την επιφάνεια του καμβά, μεγεθύνονταν, έρχονταν να κατακτήσουν την τρίτη διάσταση. Οι φόρμες των γλυπτικών του συνθέσεων σε σίδηρο, διατηρούν την επιπεδότητα της ζωγραφικής τους προέλευσης και στον πραγματικό χώρο.27 Τέλος, τα σχέδια του Μόραλη, κατά τον Νίκο Πάί'σιο, «...μοιάζουν τα σχέδια του με σπό­ ρους μουσικών μοτίβων, που χρειάζονται καιρό για να βλαστήσουν, να οργα­ νωθούν και να αναπτυχθούν σε τραγούδι ή ολόκληρη συμφωνία»28.

69

mù

S, "

Β I

'

'

Mi

J

aas»

.·<^τ"*-* ι s •Κ

Ερωτικό. Σίδηρος, 2003.

:

ι

- ••••••••Η '^W^oi, ορείχαλκος.

Νικολάου Πέτρες της θάλασσας Στην Αίγινα, ένα καλοκαιρινό πρωινό ο Νικολάου πλάι στη θάλασσα παρατήρησε την ιδιαίτερη φυσιογνωμία που είχαν φτάσει ν' αποκτήσουν μερικές πέτρες, εργασμένες αιώνες τώρα από το χέρι της Τύχης.29 Ο μαθητής του Νικολάου Παύλος Σάμιος αναφέρει σχετικά με τις Πέτρες: «Ο Νικολάου δεν μπορούσε να ασχοληθεί με τη γλυπτική, με την πέτρα, όπως έκανε ο Καπράλος. Ήταν τέτοια η μανία του Νικολάου για τον όγκο (αν λάβει κανείς υπόψη τις μορφές από τις γυναίκες που ζωγράφιζε, τότε καταλαβαίνεις τι θα πει όγκος), που τον οδήγησε να ασχοληθεί με τις πέτρες της θάλασσας. Οι Πέτρες αυτές βγήκανε από την ανάγκη του να πλησιάσει ένα τελάρο με όγκο»30. Σε συνέντευξη του με αφορμή την έκθεση των Θεαινών, ο Νικολάου λέει στο δημοσιογράφο Κ. Λιναρδάτο: «Δουλεύοντας στην Αίγινα έβλεπα ότι ορι­ σμένα βότσαλα είχαν από τη φύση τους σχήματα και μορφές που τις ανακάλυ­ πτα σιγά σιγά, όταν εξέταζα αυτές τις πέτρες». «...Κατά τη γνώμη μου, "εν αρχή ην η Ζωγραφική" και με μια σωστή αφαίρεση του όγκου και με ένα σωστό υπο­ λογισμό του όγκου αυτού "εγεννήθη" η γλυπτική. Στην Αίγινα διαπίστωσα ότι από μόνες τους οι πέτρες της θάλασσας είχαν την αφαίρεση του όγκου. Και άρχισα να εργάζομαι πυρετωδώς τις μορφές και τα σχήματα μου με ζωγραφι­ κό τρόπο»?1

Πέτρες της θάλασσας.

Στην αρχή της δεκαετίας του '50, ο Νικολάου ανακαλύπτει τη συκιά και την Αίγινα, δύο πράγματα που υπήρξαν καθοριστικά για τη ζωή και τη διεύ­ ρυνση του καλλιτεχνικού του οράματος, που τον οδήγησαν προς την αφαίρε­ ση και του άνοιξαν το δρόμο προς τη φύση.32 Σχετικά με τα έργα με θεματολογία τη Συκιά, ο Νικολάου αναφέρει πως η συκιά έχει τεράστια δύναμη στο σχήμα των φυλλωμάτων της. Επίσης, ασχο­ λείται και με τη Ροδιά. Η ενότητα των έργων του Νικολάου με θέμα την Ύδρα, όπως επισημαίνει και ο ιστορικός τέχνης Χάρης Καμπουρίδης, «...μοιάζει σα μια παλιά, βαθιά υποχρέωση την οποία ο ζωγράφος ξεπληρώνει και μάλιστα τα τελευταία χρό­ νια της ζωής του, τα χρόνια που ολοκληρώνονται οι κύκλοι και οι άνθρωποι ξαναψάχνουμε τις ρίζες μας... Η Ύδρα του Νικολάου γενικεύεται έτσι ως σύμ­ βολο νησιού - πατρίδας, μιας Ιθάκης που τη νοσταλγεί όταν η Οδύσσεια της ζωής του τελειώνει»."

71

Ύδρα, 1986. Λάδι σε μουσαμά. αριστερά: Γυναίκα με κλαδί συκιάς, 1978. Λάδι σε μουσαμά.

SS Λ

δεξιά: Η ροδιά μου, 1983. Λάδι σε μουσαμά.

V Για το έργο Όσον αφορά το έργο των τριών καλλιτεχνών,34 Ο Νίκος Νικολάου, σαν γνήσιος εκπρόσωπος της γενιάς του '30, πετυ­ χαίνει έναν δημιουργικό διάλογο της σύγχρονης τέχνης με την κληρονομιά της αρχαίας, της ελληνιστικής, της Βυζαντινής, ακόμη και της λαϊκής τέχνης, διατηρώντας πάντοτε την αγάπη του για την ανθρώπινη μορφή και τη φύση. Ο Χρήστος Καπράλος κατορθώνει να δώσει μια πλαστική, η οποία δια­ κρίνεται για τη μνημειακή της διάσταση, τον εσωτερικό πλούτο, τη δυνατό­ τητα να εκφράζει τη συνάντηση του με τον άνθρωπο και τον κόσμο. Διατηρεί ένα σταθερό διάλογο με την αρχαιότητα σε όλη τη διαδρομή της δημιουργίας του, όπου η παράδοση της αρχαϊκής γλυπτικής σμίγει με το δίδαγμα της μοντέρνας τέχνης.

0 Γιάννης Μόραλης μεταφέρει τις εμπειρίες του σε ένα περισσότερο γεωμετρικό και σύνθετο ιδίωμα, στο οποίο ακόμα και η ανθρώπινη μορφή μεταβάλλεται σε πρωτογενή αρχετυπικά χαρακτηριστικά. Πρόκειται για έργα στα οποία καθοριστικό ρόλο παίζουν η συνομιλία των χρωμάτων, η συμπλοκή των μορφών, η σχηματοποίηση και η μνημειακότητα.

72

VI Επίλογος Η Αίγινα επηρέασε το έργο τους Το φαινόμενο της "παρέας" απαντάται στους κύκλους των καλλιτεχνών όχι μόνο στον ελληνικό χώρο αλλά και σε όλο τον κόσμο. Η περίοδος εκείνη ευνόησε τη συνύπαρξη καλλιτεχνών από διαφορετικούς χώρους - βασικό χαρακτηριστικό της γενιάς του '30. Η εποχή ευνοούσε τέτοιου είδους φιλίες και σχέσεις. Σήμερα κυριαρχεί η πρόκληση, η βία, ο ανταγωνισμός. Για την ολοκλήρωση των έργων του Μόραλη, του Νικολάου και του Καπρά­ λου σημαντικό ρόλο έπαιξε και η φιλία τους. Ποτέ όμως οι τρεις τους δεν απο­ τέλεσαν ομάδα καλλιτεχνική. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν αλληλοεπηρεάζονταν. Κι από τη στιγμή που βρέθηκαν στην Αίγινα είχαν τη δυνατότητα να συνδιαλέ­ γονται πολύ περισσότερο, να ανταλλάσσουν απόψεις, ιδέες και μορφές. Ο Χ. Χρήστου αναφέρει σχετικά: «Με τη λιτότητα, με την ασφάλεια, με το φως, με το χαρακτήρα γενικά που έχει το τοπίο επηρέασε λιγότερο ή περισσό­ τερο τους καλλιτέχνες. Σαν κοινό στοιχείο των τριών καλλιτεχνών από την επί­ δραση της Αίγινας είναι τρία πράγματα: η γνησιότητα, η αμεσότητα και ο εκφραστικός πλούτος»3*. Η Αίγινα δίνει αφορμές στους καλλιτέχνες για να δημιουργήσουν. Ο Νικο­ λάου εμπνέεται από τη μυθολογία του νησιού και φιλοτεχνεί μια παραλλαγή βασισμένη στο μύθο της αρπαγής της Αίγινας.

Ο Νίκος Νικολάου στο σπίτι-εργαστήριο του Χρήστου Καπράλου στην Αίγινα, πίσω διακρίνεται ένα έργο του Καπράλου σε ξύλο 1966.

Νίκος Νικολάου και Γιάννης Μόραλης.

Η Αίγινα βρίσκεται ατόφια τόσο στο έργο του Νικολάου, όσο και του Καπράλου. Οι καλλιτέχνες διαλέγουν το πρωτογενές υλικό του νησιού (πέτρες της θάλασσας, πωρόλιθο) και το μετουσιώνουν σε έργο. Τα έργα του Καπράλου έχουν άμεση σχέση με την Αίγινα, αφού ο πωρόλιθος που χρησι­ μοποιεί είναι κομμάτι της γης της. Σχετικά με τον πωρόλιθο, ο Καπράλος επι73

σημαίνει πως η πέτρα που έβγαινε από τα σπλάχνα της γης ρόδιζε σαν ανθρώπινη σάρκα. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τα ξύλινα έργα του. Πριν ακόμη οι κορμοί ευκαλύπτου μορφοποιηθούν από τον Καπράλο, ρίχνονται στη θάλασσα για να ποτιστούν με την αλμύρα, που δε θα τους επιτρέψει να σαπίσουν. Η Αίγινα, κατά κάποιο τρόπο, ενυπάρχει στα έργα αυτά, τα οποία έχουν "μπολιαστεί" από το περιβάλλον της. Διαμονή, οικειοποίηση τον τόπου 0 Καπράλος, ο Μόραλης και ο Νικολάου έρχονται στην Αίγινα όχι σαν επι­ σκέπτες αλλά ως κάτοικοι. Αποκτούν μια εστία στο νησί και γι' αυτούς ο τόπος πια είναι μια πατρίδα που τους έχει "αγκαλιάσει". Το γεγονός ότι ο Καπράλος και ο Νικολάου καλλιεργούν τη γη, δείχνει μια έγνοια για τον τόπο. Δημιουργούν ο καθένας στο κτήμα του το δικό του κήπο, και έρχονται σε άμεση επαφή με τη φύση, με τη γη. Ο δεσμός τους όμως με το νησί γίνεται ακόμη πιο ισχυρός, αφού αναπτύσσουν σχέσεις και με τους ντόπιους ανθρώ­ πους. Κατοικούν, διαμένουν πλησίον των πραγμάτων, κάτω από τον ουρανό της Αίγινας, επάνω στην Αίγινα και πλησίον των ανθρώπων της Αίγινας. Το τοπίο για τον Χάιντεγκερ είναι ένας τρόπος ύπαρξης «ως προς το όν που έχει συνείδηση». Ο Χάιντεγκερ υπενθυμίζει ότι το νοήμον όν είναι πρώτα κάτοικος. Ταυτίζομαι με έναν τόπο και ως κάτοικος ανήκω, νιώθω οικεία ή ανοίκεια, αποκτώ ιδιαίτερη σχέση και μέλημα για τον τόπο, νοιάζομαι.36 Η λέξη που είναι άξια θαυμασμού είναι η λέξη «έννοια». Η λαϊκή παραφθο­ ρά της «έγνοια» δηλώνει τη μέριμνα. Οι «λαϊκές» εκφράσεις, όπου απαντά ο νους, έχουν παραπλήσιο νόημα, «Έχε το νου σου» σημαίνει «μερίμνησε», δηλαδή ακριβώς «(γ}νοιάσου», Η έννοια είναι εκείνο για το οποίο πρέπει να έχουμε το νου μας, να κοιτάξουμε, δηλαδή, να νοιαστούμε και να μεριμνούμε.37 Η Αθήνα είναι ένα ανθρωπογενές περιβάλλον, στο οποίο ο άνθρωπος αισθάνεται ανέστιος και επιτείνεται η νοσταλγία του για τη φύση. Ο Καπρά­ λος, ο Μόραλης και ο Νικολάου είναι καλλιτέχνες, που τα πρώτα τους βιώμα­ τα αναφέρονται στην επαφή τους με τη φύση και την ύπαιθρο. Η Αίγινα τους προσέφερε την εμπειρία αυτή. Λειτούργησε σαν ανάμνηση ως προς τον τόπο που μεγάλωσαν οι καλλιτέχνες. Ξαναβρίσκουν στο νησί την πατρίδα τους, την εστία τους. Για τους τρεις καλλιτέχνες, η Αίγινα αποτελούσε το χώρο απ' όπου θα μπο­ ρούσαν να αποκομίσουν την εμπειρία - γνώση και να εμβαθύνουν στην τέχνη τους. Η μετάβαση τους από την Αθήνα στην Αίγινα μπορεί να παραλληλιστεί με το ταξίδι προς τη γνώση, που περιγράφει ο Πλάτωνας, τη διαδρομή από το φαίνεσθαι στο είναι" δίνει τον τόνο μιας αντίληψης περί της έννοιας του πνευ­ ματικού διαφωτισμού, της κίνησης προς μια πηγή φωτός, ως κίνηση προς τη γνώση. Το ταξίδι, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, έχει πάντα προορισμό τη φώτι-

ση. Κάθε νέος σταθμός, κάθε νέο επίπεδο ρίχνει φως στην περιοχή που προη­ γείται, που είναι σκοτεινότερη, που διαγράφεται λιγότερο αμυδρά.38 Ο Ελύτης, αναφερόμενος στην παρουσία και το ρόλο του φωτός στην τέχνη, επισημαίνει: «Η θέση του ηλίου μέσα στον ηθικό κόσμο παίζει τον ίδιο ρόλο που παίζει και μέσα στη φύση των πραγμάτων. Το μέρος του σκότους, που εξουδετερώνεται μέσα του από τη συνείδηση, προσμετράται σε φως που επαναστρέφεται ξανά επάνω του για να κάνει ολοένα πιο καθαρό το είδωλο του, το είδωλο του ανθρώπου. Αν υπάρχει ανθρωπιστική άποψη για την απο­ στολή της τέχνης, μόνον έτσι θα μπορούσε να εννοηθεί. Σα μια λειτουργία αόρατη και πανομοιότυπη του μηχανισμού που ονομάζουμε Δικαιοσύνη. Οι σταγόνες, το φως, πέφτουν αργά κάθε τόσο μέσα στη μεγάλη νύχτα της ψυχής. Το φυσικό και το νοητό, ανάμεσα στο σώμα του ανθρώπου και στις άπειρες προεκτάσεις του»39.

0 τίτλος του θέματος "Η παρέα της Αίγινας" δεν αναφέρεται μόνο στη χωρική γειτνίαση αλλά πολύ περισσότερο σε μια πνευματική συγγένεια. Μέσω της παρέας, οι καλλιτέχνες τροφοδοτούνται με ενέργεια, μοιράζονται ένα κοινό πόθο, ένα κοινό στόχο, την προσέγγιση της αλήθειας μέσα από την τέχνη τους. Μια αλήθεια, που δεν περιορίζεται στον ορατό κόσμο, αλλά που ενυπάρχει στον αόρατο, αυτόν που δε φαίνεται, όπως δηλώνει το όνομα της πανάρχαιας θεότητας Α-φαία, αυτή που αποσύρεται από το φαίνεσθαι, η άφαντη40. Αυτή την αλήθεια, που ο Μόραλης, ο Καπράλος και ο Νικολάου έφε­ ραν πιο κοντά σε μας μέσω του έργου τους.

75

4T

Ο Νίκος Νικολάου, ποζάρει με τα έργα του, Αίγινα.

• # i p

0 Χρήστος Καπράλος στην αυλή του εργαστηρίου του στην Αίγινα.

Μεταφορά κορμού από τη θάλασσα στο εργαστήριο του Καπράλου, 1974.

76

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Π. Κατζημερτζή, Νίκος Νικολάου, Σύγχρονοι Έλληνες εικαστικοί, Εκδόσεις Τα Νέα, Αθήνα 2009, σελ. 69.

2 Π. Κατζημερτζή, ό.π. σελ. 71.

3 Πωρόλιθος (πουρί]: Το κεντρικό και Νότιο μέρος του νησιού σκεπάζεται από βουνά ηφαιστιογενή, χαμηλά και ήμερα, υπερβολικά ξερά, στεγνά και βραχώδη. Η μοναδική πεδιάδα απλώνεται Β. Δ. Αλλά και εκεί 80 εκ. κάτω από την επιφάνεια υπάρχει μια παχιά φλούδα από πουρί. Γ. Κουλικούρδη - Σ. Αλεξίου, "Αίγινα, οδηγός για την ιστορία και τα 1 μνημεία της 2" έκδοση", Εκδόσεις Αίγινα, Αθήνα 1980, σελ. 8.

4 Ελένης Παπασταύρου, Η ύλη των ιστορικών χρονών, άρθρο στην Καθημερινή, Επτά ήμε­ ρες, στις 7/9/1997, Αίγινα (ιστορία -μνημεία -τέχνη].

5 Χρήστος Καπράλος, Αυτοβιογραφία, Συμπληρωμένο από τη Σούλη Καπράλου. Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2001, σελ. 132,134,135.

6 Γ. Μπόγρης, Αιγιναία τεύχος 18, σελ. 9.

7 Ίρις Κρητικού, ζωγραφίζοντας την Αίγινα, Αιγιναία τεύχος 18, σελ.13.

8 Άρτεμις Ζερβού, Μαρίνα Λαμπράκη - Πλάκα: Χρήστος Καπράλος, Σύγχρονοι Έλληνες εικαστικοί, Εκδόσεις Τα Νέα, Αθήνα 2003, σελ. 16.

9 Ο Γερμανός αρχαιολόγος Γαβριήλ Βέλτερ, αναφέρει πως στο ακρωτήριο Πλακάκια υπάρχουν αρχαίοι θαλαμοειδείς τάφοι φρεατόσχημοι. Γαβριήλ Βέλτερ, Αίγινα. Μέρος πρώτο, Εκδόσεις Μορφωτικού Συλλόγου Αίγινας, Αθήνα 1962, σελ. 113, (εικόνα 15].

10 Κ. Σταμάτης, Αίγινα, Ιστορία - Πολιτισμός, τόμος πρώτος. Εκδόσεις Αίγινα, Αθήνα 1988, σελ.46.

11 Κ. Σταμάτης ό.π. σελ. 46.

12 Βασίλης Πλάτανος, Μνημειακή ζωφόρος για ένα έπος τον λαού, Μουσείο Χρήστου Καπρά­ λου, Εφημερίδα Ριζοσπάστης. Ένθετη έκδοση, 7 μέρες μαζί.

13 Χρήστος Καπράλος, ό.π. σελ. 132.

14 Στην Α.Σ.Κ.Τ., ο Νικολάου δίδαξε δέκα χρόνια, από το 1964 έως το 1974. Ανέλαβε το προπαρασκευαστικό τμήμα. Επί δέκα χρόνια πηγαινοερχόταν με το καραβάκι από την Αίγινα στη Σχολή Καλών Τεχνών, αφού είχε επιλέξει συνειδητά να μείνει στην περιφέ­ ρεια. Π. Κατζημερτζή, ό.π. σελ. 107.

15 Π. Κατζημερτζή, ό.π. σελ. 59.

16 ΌπωςχαρακτηριστικάαναφέρειοΚαπράλοςγια την Αίγινα στην αυτοβιογραφία του, «Κά­ τω από τον καθαρό ουρανό αυτού του ήσυχου, γαλήνιου νησιού αισθάνομαι μόνος, σαν ο πο­ λιτισμός να ξεκινάει με εμένα, και προσπαθώ να φτιάξω το έργο μου με την αίσθηση ότι τίπο­ τε δεν έχει γίνει πριν από αυτό».

17 Π. Κατζημερτζή, ό.π. σελ. 72.

18 Ν. Νικολόπουλος, Νίκος Νικολάου, Ο πληθωρικός, Η Μάχη της Αίγινας, Αίγινα 2010.

19 Απομαγνητοφώνηση από την εκπομπή του Γιάννη Νεγρεπόντη στο ραδιοφωνικό σταθμό 9.84, Η Αίγινα των Ζωγράφων, Ίρις Κριτικού, σελ. 167, εκδόσεις πολιτισμικού οργανισμού δήμου Αθηναίων.

20 Τριαντάφυλλος Πατρασκίδης, Συνέντευξη, εφ. Ελευθεροτυπία, 24/1/2004.

21 Π. Κατζημερτζή, ό.π. σελ. 79.

22 Χρύσανθος Χρήστου, Το μνημείο της μάχης της Πίνδου 1951 -1956, κατάλογος του μου­ σείου Καπράλου.

23 Συνέντευξη από τη Σούλη Καπράλου. Προσωπικό αρχείο Αθήνα 16/7/2010, 24 Γιάννης Μόραλης, Κατάλογος έκθεσης στη Γκαλερί Ζουμπουλάκη, Εκδόσεις Γκαλερί Ζουμπουλάκη, Αθήνα 1978.

25 Γιάννης Μπόλης, Γιάννης Μόραλης, εκδόσεις ΑΔΑΜ, Αθήνα 2005, σελ. 94, 97,100,101.

26 Γιάννης Μπόλης, ό.π. σελ. 93.

27 Γιάννης Μπόλης, ό.π. σελ. 154,155.

28 Νίκος Πάίσιος, Τα σχέδια του Γιάννη Μόραλη, Διαδίκτυο.

77

29 Π, Κατζημερτζή, ό.π. σελ. 89.

30 Παύλος Σάμιος, συνέντευξη, προσωπικό αρχείο, 12/9/2010 31 Π. Κατζημερτζή, ό.π. σελ. 90.

32 Π. Κατζημερτζή, ό. π. σελ. 57.

33 Π. Κατζημερτζή, ό. π. σελ 126.

34 Συνέντευξη από τον Χρύσανθο Χρήστου. Προσωπικό αρχείο Αθήνα 9/9/2010.

35 Συνέντευξη από τον Χρύσανθο Χρήστου, ό.π.

36 Μάρτιν Χάιντεγκερ, Διαμονές, Το ταξίδι στην Ελλάδα, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 1998, σελ. 14,15.

37 Μάρτιν Χάιντεγκερ, ό.π., σελ. 22.

38 Πλάτων, Πολιτεία, μτφρ. N.M. Σκουτερόπουλος, Αθήνα, Πόλις, 2002, Z,514a, σελ. 503, 504, 505, 507. William Kendridge, Ύμνος στη σκιά.

39 Οδυσσέας Ελύτης, Το χρονικό μιας δεκαετίας, Ανοιχτά Χαρτιά Ζ. Αστερίας, 1974. 356.

40 Σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ, το όνομα της πανάρχαιας θεότητας Α-φαία σημαίνει αυτή που δεν φαίνεται, που αποσύρεται από το φαίνεσθαι, η άφαντη - κατονομάζει ό, τι δηλώνει η αλήθεια. Ετσι, η θεά Αφαία φυλάσσει το αίνιγμα της αλήθειας.

78

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Δ. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ:

Η αρχαία Αίγινα υπό το φως σύγχρονων ιστορικών ερευνών

α τελευταία χρόνια, μέσα από το φως συγκροτημένων επιστημονικών ερευνών από αρχαιολόγους, ιστορικούς και άλλους επιστήμονες, άρχισε να εμφανίζεται μια αλήθεια για την αρχαία Ελλάδα, η οποία απέχει αρκετά από πλασματικές αναζητήσεις του παρελθόντος, που μερικές φορές στόχευ­ αν σε ιδεολογική εξυπηρέτηση και άλλους στόχους. Οι νέες ανασκαφές και η βοήθεια προηγμένων τεχνικών στην αξιολόγηση των ευρημάτων έριξαν φως σε πολλές πτυχές της. Ένα παράδειγμα προς αυτή την κατεύθυνση είναι οι μελέτες που αφορούν την αρχαία Αίγινα που, δυστυχώς, όπως και οι περισ­ σότερες για την αρχαία Ελλάδα, δεν διεξήχθηκαν από Έλληνες αλλά από ξένους επιστήμονες, αφού η χρηματοδότηση τους δεν προσφέρει άμεσα κομ­ ματικούς ψήφους. Στις παρακάτω σελίδες, που αποτελούν μια συνοπτική παρουσίαση του άρθρου μου «Η Αρχαία Αίγινα υπό το φως σύγχρονων Ιστο­ ρικών Ερευνών: Η συμβολή του Thomas J. Figueira» (Φιλολογικό περιοδικό Παρνασσός, τομ. ΝΑ', 2009, σσ. 437-452), θα παρουσιασθούν στο πρώτο μέρος κάποιες πτυχές της, που αφορούν την οικονομική και κοινωνική της εξέλιξη, ενώ στο δεύτερο θα εξηγηθεί η διαπάλη της με την Αθήνα καθώς και 1 οι επιπτώσεις της.

Τ

Ι. Η Αίγινα στην αρχαιότητα Η Αίγινα στους πρώιμους αρχαϊκούς χρόνους κατοικήθηκε από Δωριείς που ήρθαν από τις ακτές της Πελοποννήσου και κατά το 700-640 βρισκόταν υπό την κατοχή του Άργους. Αργότερα, την ηγεμόνευσαν οι Επιδαύριοι (63513) από τους οποίους, κατόπιν επανάστασης και μάχης, οι Αιγινήτες απέκτη­ σαν την ελευθερία τους. Το 595-90 ήρθαν σε ρήξη με τους Αθηναίους και, με τη μεγάλη επέκταση του εμπορίου τους, εισήγαγαν το 580-50 για πρώτη φορά στην ανθρωπότητα ένα νομισματικό σύστημα, που στηριζόταν σε πολύτιμο μέταλλο (άργυρο): την περιώνυμη «χελώνα». Το 570-50 συμμετεί­ χαν στο εμπορικό κέντρο Ναύκρατις της Αιγύπτου, ενώ ο έμπορος τους Σώστρατος ξεκίνησε κατά τη διάρκεια του 535-15 επιτυχημένο εμπόριο με πόλεις της Δύσης (Κάτω Ιταλία, κ.ά).

*Καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς 79

T E M P L E O F MtNCftVA. AT

AtG

0 ναός της Αφαίας, καρτ ποστάλ (Από τις συλλογές του Ελληνικού Λογοτεχνικού Ιστορικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης).

Το 519 οι Αιγινήτες έδιωξαν τους Σαμίους από την Κυδωνία της Κρήτης και ίδρυσαν αποικία, που λειτούργησε κυρίως ως εμπορικός σταθμός προς την Αίγυπτο. Περίπου το 500 ίδρυσαν εμπορικό σταθμό στην Ούμπρια της Αδριατικής, από όπου εισήγαγαν δούλους και γεωργικά προϊόντα, και το διά­ στημα 500-490 υιοθέτησαν από τους Κορίνθιους την κατασκευή του νέου πολεμικού πλοίου, την τριήρη. Το 491-90 άρχισαν οι προστριβές τους με τους Αθηναίους, ενώ την επόμενη δεκαετία άρχισε η θαλασσοκρατορία τους. Το 488 έλαβε χώρα στην Αίγινα η επανάσταση του Νικόδρομου και των δημο­ κρατικών οπαδών του εναντίον της ολιγαρχίας, που κυβερνούσε το νησί. Η επανάσταση αυτή πνίγηκε στο αίμα και πολλοί Αιγινήτες δημοκρατικοί κατέ­ φυγαν στο Σούνιο, για να γλιτώσουν. Τα όσα επακολούθησαν στη συνέχεια, περιγράφονται συνοπτικά στο επόμενο τμήμα. Εδώ θα δούμε τους θεσμούς και τη λειτουργία της Αιγινήτικης κοινωνίας και οικονομίας. Η Αίγινα, όπως σήμερα έτσι και στην αρχαία περίοδο, είχε περιορισμένους παραγωγικούς πόρους και κυρίως καλλιεργήσιμα εδάφη, που δεν φημίζο­ νταν για τη γονιμότητα τους. Αυτό δείχνει και γιατί δεν ανιχνεύονται αγροτι­ κοί θεσμοί, ήθη και θρησκευτικές τελετές τόσο έντονα όσο σε άλλες πόλεις. Παρά τη σημαντική αυτή αδυναμία, κατόρθωσε να συντηρεί μεγάλο για το μέγεθος της πληθυσμό και να θεωρείται από τους αρχαίους συγγραφείς θαλασσοκράτειρα. Δηλαδή, η Αίγινα αντιμετώπισε ένα παρόμοιο οικονομικό πρόβλημα με την Αθήνα: την ανεπάρκεια καλλιεργήσιμων εδαφών σε σχέση

με τον πληθυσμό. Η Αίγινα είχε ακόμη μικρότερο λόγο πληθυσμού - εδάφους από την Αθήνα και πολύ μικρότερο από τη Σπάρτη. Σύμφωνα με τις πηγές2, το ένα τετραγ.χιλιομ. αντιστοιχούσε σε 150 Αθηναίους, 29 Σπαρτιάτες και 465 Αιγινήτες. Και οι τρεις αυτές πόλεις αντιμετώπιζαν, σε διαφορετικό βαθμό εκάστη, το πρόβλημα της επάρκειας των ειδών διατροφής. Η Αθήνα έλυσε το πρόβλημα εγκαθιστώντας για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας ένα σύστημα ελεύθερης οικονομίας και άμεσης δημοκρα­ τίας. Η Σπάρτη διάλεξε άλλο δρόμο. Για να εξασφαλίσει τα αναγκαία είδη δια­ τροφής του πληθυσμού της, εγκαθίδρυσε ένα κεντρικά ελεγχόμενο σύστημα ισοκτημοσύνης με πολύ χαμηλό βιοτικό επίπεδο σε ένα μάλλον ολιγαρχικό πολιτικό καθεστώς. Η Αίγινα, από τη δική της πλευρά, αντιμετώπιζε πολύ έντονο πρόβλημα ανεπάρκειας εδάφους και μάλιστα καλλιεργήσιμου, αφού λιγότερο από το 50% του εδάφους της ήταν κατάλληλο για γεωργική αξιοποί­ ηση. Σύμφωνα με διάφορους υπολογισμούς, η πολεμική της δυνατότητα ανερ­ χόταν σε 70 τριήρεις, δηλαδή διέθετε 35-45.000 αυτόχθονες και 7-10.000 σκλάβους και απελεύθερους ναύτες και στρατιώτες. Αυτή η έντονη πληθυ­ σμιακή πίεση, σε συνδυασμό με την έλλειψη ειδών διατροφής και την ανάγκη κεφαλαίων για τη στρατιωτική της ισχύ, ώθησε τους Αιγινήτες να βρουν πόρους από άλλες πηγές και κυρίως από το θαλάσσιο εμπόριο. Για να λει­ τουργήσει όμως και να ακμάσει μια τέτοια προσπάθεια, υπήρχαν -όπως και σήμερα υπάρχουν- ορισμένα προαπαιτούμενα, που κατέληγαν σε θεσμούς και κοινωνικές αξίες, ικανές να αποφέρουν τα καλύτερα αποτελέσματα. Ας τα δούμε αυτά καλύτερα. Δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι στην πόλη υπήρχε κοινοκτημοσύνη αγαθών ή επιβεβλημένη ισότητα πλούτου, όπως στη Σπάρτη. Αντίθετα, τα περιουσιακά στοιχεία ανήκαν σε ιδιώτες, στην πόλη και στα ιερά. Αυτό από μόνο του άφηνε ελευθερία στους Αιγινήτες εμπόρους να επιχειρούν να ανακαλύψουν την καλύτερη ευκαιρία εμπορικού κέρδους. Ένας άλλος θεσμός, που επιβοήθησε την προσπάθεια διαβίωσης και ανάπτυ­ ξης τους, ήταν η καθιέρωση δικαίων νόμων για τις συναλλαγές μεταξύ των ατόμων, περιλαμβανομένων και των ξένων που εμπορεύονταν στην πόλη τους. Η σχετική μαρτυρία στις Ωδές του Πινδάρου δείχνει ξεκάθαρα αυτό τον ακρογωνιαίο λίθο της κοινωνίας τους. Ένας τρίτος θεσμός, που σε σημαντι­ κό βαθμό είναι απόρροια του προηγούμενου, ήταν η ισονομία που απολάμ­ βαναν οι πολίτες ανεξάρτητα του ποιος είχε την αρχή. Αναμένεται έτσι να είχαν και μια εκπαίδευση των νέων, όπου θα ξεχώριζαν η παραγωγική (εμπο­ ρική] προσπάθεια, η πολεμική ετοιμότητα και η υπακοή στους νόμους, στους θεσμούς και τα ήθη της πόλης Όσον αφορά τη λειτουργία της αγοράς της, δεν έχουμε στοιχεία που να δείχνουν κάποιον κρατικό έλεγχο - εκτός της φορολόγησης - κάτι που συνά­ δει με μια εμπορευματική οικονομία. Συνεπώς, μάλλον ο νόμος προσφοράς

και ζήτησης ήταν αυτός που θα ξεκαθάριζε την αγορά και θα δημιουργούσε ευκαιρίες κέρδους. Από το άλλο μέρος, όπως όλα δείχνουν, η πολιτική εξουσία που κυριαρχούσε στην Αίγινα δεν φαίνεται να ήταν κληρονομικής διαδοχής μεγαλοκτηματιών αλλά μια ολιγαρχία πλούτου, που επειδή εκπορευόταν κυρίως από τις δυνάμεις της αγοράς, θα ήταν ανοικτή σε όσους κατόρθωναν να πλουτίσουν. Με άλλα λόγια, θα κυβερνούσε μια ελίτ πλούτου, τα μέλη της οποίας θα άλλαζαν ανάλογα με την επιτυχημένη ή μη επιχειρηματική τους προσπάθεια. Ας έρθουμε τώρα σε πιο συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και δραστηριότη­ τες οικονομικής και πολιτικής υφής, που εισήγαγαν οι Αιγινήτες, όχι μόνο για να λύσουν το πιεστικό πρόβλημα της διαβίωσης τους, αλλά και για να επιτύ­ χουν μια αξιοθαύμαστη ανάπτυξη, που τα αποτελέσματα της είναι ορατά ακόμη και σήμερα (π.χ. ο ναός της Αφαίας). Με τη διερεύνηση διαφόρων πηγών, ο Figueira, αφού άσκησε θεμελιωμέ­ νη κριτική στην παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο άρχων του Άργους Φείδων είναι ο πρωτεργάτης της εισαγωγής της «χελώνας», καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι Αιγινήτες ήταν αυτοί, όταν πλέον είχαν επιτύχει την ανε­ ξαρτησία τους από τους Αργείους και Επιδαυρίους, που είναι οι πραγματικοί εφευρέτες της «χελώνας». Αν και νόμισμα υπό μορφή ήλεκτρου είχε χρησιμο­ ποιηθεί στην Ιωνία και τη Λυδία πριν από το 600, οι Αιγινήτες ερχόμενοι με τα εμπορικά τους ταξίδια σε επαφή με πόλεις που το χρησιμοποιούσαν, κατα­ νόησαν την ισχύ ενός νομίσματος με σταθερά και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Γι' αυτό και εισήγαγαν περίπου το 580-550 ένα μεταλλικό (αργυρό) νόμισμα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, δηλ. της μη αλλοίωσης των συστατικών του, της μακροχρόνιας διατήρησης και της σταθερής του αξίας, καθοριζόμενης από την κεντρική αρχή (σημάδι της πόλης). Το νόμισμα αυτό αρχικά εξαπλώθηκε στις πόλεις της Πελοποννήσου και αργότερα σχεδόν σε όλες τις πόλεις της Ελληνικής αρχαιότητας. Από τα αρχαιολογικά ευρήματα τέτοιων νομισμάτων σε διάφορους θησαυρούς, που έχουν ανευρεθεί, και την νομισματολογία (ανάλυση ισοτόπων) φαίνεται ότι ο άργυρος που περιέχουν μάλλον δεν προέρχεται από περιοχές εκτός Ελλάδος, όπως για παράδειγμα την Ισπανία, αλλά από το Λαύριο, νησιά του Αιγαίου και πόλεις της Ιωνίας. Οι Αιγινήτες τον αποκτούσαν εμπορευόμενοι διάφορα αγαθά που παρήγαγαν άλλες πόλεις ή η δική τους (π.χ. αγγεία, λάδι, όπλα, 3 μεταλλικά αντικείμενα κ.λπ). Η χρονολογία όμως εισαγωγής του Αιγινήτικου νομίσματος μπορεί να ανατραπεί με την ανεύρεση νέων ευρημάτων ή με την υπόθεση ότι οι Αιγινήτες σταδιακά απέσυραν τα παλαιά νομίσματα και τα ξανάλιωναν με στόχο είτε να ωφεληθούν από τη μεγαλύτερη καθαρότητα τους σε άργυρο ή για να κυκλοφορεί το νόμισμα τους με αψεγάδιαστη μορφή, ώστε να ελκύει, ως προς τη διατήρηση της αξίας του, όσους θα το χρήσιμο-

ποιούσαν. Όπως και να έχει συμβεί, εάν αποδεχθούμε τη θέση πολλών οικο­ νομολόγων και άλλων κοινωνικών ερευνητών ότι οι «λέξεις» ως μεταφορές εννοιών και το «νόμισμα» ως μεταφορά αξίας είναι ίσως οι μεγαλύτερες εφευρέσεις των ανθρώπων, τότε η Αίγινα, είναι ο πατρογονικός τόπος της δεύτερης. Γι' αυτό και το όνομα της θα έπρεπε να αναφέρεται σε κάθε βιβλίο που αναφέρεται στο νόμισμα και τις λειτουργίες του. Με την εφεύρεση αυτή η Αίγινα έγινε η πρώτη πόλις-κράτος με οικονομία στηριζόμενη στο νόμισμα της, που είχε διεθνή απήχηση, ήταν δηλ. το δολάριο της εποχής. Με αυτό το νομισματικό σύστημα είχαν σημαντικά οφέλη. Κατ' αρχήν, η πόλη εισέπραττε την τιμή κοπής του νομίσματος που δεν ήταν άλλη από το κόστος κατασκευής του και επιπλέον μια πρόσθετη αξία, για να παρα­ μένει ως νόμισμα και να μη μετατρέπεται σε μετάλλευμα. Πέραν αυτού, η υψηλή κυκλοφορία του νομίσματος της έδειχνε την οικονομική της ισχύ και έδινε τη δυνατότητα στους Αιγινήτες εμπόρους να αγοράζουν και να μετα­ πωλούν οτιδήποτε είχε ευκαιρία κέρδους με μόνο το νόμισμα τους. Αυτή η τελευταία ωφέλεια του νομισματικού τους συστήματος μείωνε πολύ το κόστος συναλλαγών των Αιγινητών, με αποτέλεσμα να έχουν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα από τους τυχόν ανταγωνιστές τους. Επίσης, η εγχρήματη εμπο­ ρική οικονομία της Αίγινας οδήγησε σε πιο αποδοτικό σύστημα συλλογής των φόρων και δασμών, έτσι ώστε η πόλη κατόρθωσε όχι μόνο να κατα­ σκευάσει σημαντικά αμυντικά έργα (π.χ. το φρούριο του λιμανιού τη δεκαε­ τία του 480) αλλά και να καλλωπίσει την πόλη με ναούς (π.χ. ναός της Αφαί­ ας το 510-480) και δημόσια κτήρια, που μνημονεύονται με θαυμασμό από τους αρχαίους επισκέπτες. Τα οφέλη αυτά ήταν τόσο σημαντικά, που από μόνα τους δικαιολογούν μια ισχυρή οικονομική ανάπτυξη της πόλης. Η μεγά­ λη αυτή ανάπτυξη της υπολογίζεται να έλαβε χώρα πριν από το 530 και διήρ­ κεσε μέχρι τουλάχιστον την εποχή που ενεπλάκη σε πόλεμο και ηττήθηκε από την Αθήνα (μέσα του 450). Η Αίγινα, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ήταν κατεξοχήν μια εμπορική πόλη, που εμπορευόταν αγαθά που παράγονταν εντός και εκτός Ελλάδας και παρείχαν ευκαιρίες κέρδους που εκπορεύονταν κυρίως από το ότι, ενώ υπήρ­ χε μεγάλη προσφορά ενός αγαθού σε ένα τόπο και συνεπώς χαμηλή του τιμή, υπήρχε ταυτόχρονα έλλειψη του σε έναν άλλον με υψηλή τιμή. Οι Αιγινήτες αξιοποιούσαν αυτές τις διαφορές ποσοτήτων και τιμών και έτσι αποκόμιζαν καθαρά υψηλά κέρδη. Αυτό είχε ως απώτερο αποτέλεσμα να ενοποιούνται οι διάφορες κατακερματισμένες αγορές στο Αιγαίο και έτσι να επέρχεται κάποια ισορροπία σε αυτές, με συνεπακόλουθο αποτέλεσμα την αύξηση της ευημερίας των κατοίκων τους και των Αιγινητών εμπόρων - μια διαδικασία της αγοράς που συνεχίζει και σήμερα να αποφέρει τα οφέλη αυτά. Για παρά­ δειγμα, οι Αιγινήτες έμποροι, έχοντας εμπορικές βάσεις στην Κρήτη (Κυδω-

νια) και στην Αίγυπτο (Ναύκρατις)4, εξήγαγαν προϊόντα (αγγεία, κρασί, λάδι, μεταλλικά προϊόντα κ.λπ) σε αυτά τα μέρη και εισήγαγαν κυρίως σίτο, που πωλούσαν σε πόλεις της κυρίως Ελλάδας που είχαν έλλειψη (π.χ. Αθήνα). Η εμπορική αλλά και στρατιωτική ισχύς της Αίγινας στη θάλασσα την περίοδο της ακμής της τονίστηκε από πολλούς αρχαίους συγγραφείς - αν και από κάποιους, όπως ο Ηρόδοτος, με σχετική μνησικακία. Παράλληλα, πολλά εμπορεύματα που διακινούσαν οι Αιγινήτες από τους αγοραστές τους θεω­ ρούνταν ως «Αιγινήτικα», είτε αυτά ήταν αγαθά αγγειοπλαστικής ή μεταλ­ λουργίας ή ακόμη και αρώματα, που παράγονταν σε άλλες πόλεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είχαν αναπτυχθεί βιοτεχνίες στην Αίγινα, όπως ήταν η αγαλματοποιία και η γλυπτική, αλλά φαίνεται ότι δεν έλαβαν την ανάπτυξη που θα έπρεπε. Οι Αιγινήτες έμποροι δεν περιορίσθηκαν όμως μόνο στα νερά του Αιγαίου. Από νωρίς επέκτειναν το εμπόριο τους με τη Δύση, απ' όπου εισήγα­ γαν στην Ελλάδα δούλους και άργυρο, εκμεταλλευόμενοι κάθε ευκαιρία εμπορικού κέρδους που αναγνώριζαν ή δημιουργούσαν. Έχασαν όμως αυτό το εμπόριο μετά το 480, όταν ανήλθε η Καρχηδόνα ως νέα δύναμη στην περιοχή. Περιώνυμη είναι η περίπτωση του Αιγινήτη εμπόρου Σώστρατου, ο οποίος πριν από τους Περσικούς πολέμους άφησε μαρτυρία της παρουσίας του σε πόλεις της Κάτω Ιταλίας και της Ετρουρίας. Το εμπορικό του σήμα με τα δύο πρώτα γράμματα του ονόματος του εμφανίζεται σε πλήθος αγγείων σε αυτές τις περιοχές. Και αυτονόητο είναι να συμπεράνουμε ότι οι αγορα­ στές αυτών των αντικειμένων ήξεραν ότι ήταν του Σώστρατου και εγγυόταν υψηλή ποιότητα, αντοχή και καλαισθησία. Ίσως να είναι η πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας που καθιερώθηκε το εμπορικό σήμα ως στοιχείο αναγνώρισης της ποιότητας και πιστότητας ενός εμπορεύματος και, εάν όντως συνέβη αυτό, τότε η πρωτοπορία της Αίγινας και σε αυτό το θέμα αξί­ ζει να μνημονεύεται. Αυτή όμως η εμπορική ισχύς της πόλης ήταν η ζωή και τελικά ο θάνατος της. Η ζωή της συνεχίσθηκε όσο είχε εμπορικά πλεονεκτήματα και όσο άλλες πόλεις δεν είχαν ακόμη εισέλθει σε αυτό το στίβο. Ο θάνατος της επήλθε από την προσπάθεια των εχθρών της (κυρίως των Αθηναίων, όπως θα δούμε παρακάτω), που επέλεξαν τον πολεμικό αντί τον εμπορικό αγώνα, για να αντιπαρατεθούν σ' αυτήν. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της Αίγινας, ήταν το ολιγαρχικό της πολιτικό σύστημα, όπως είπαμε, που στηριζόταν σε μια χωρίς στεγανά αριστοκρατία πλούτου, που κυρίως ήταν προϊόν του εμπορίου. Η ολιγαρχία αυτή είχε καθιερώσει ευνομία στο νησί και δεν φαίνεται να ήταν καταπιεστική στο λαό. Οι Αιγινήτες οπλίτες, που επάνδρωναν τα πλοία της, ήταν ως επί το πλείστον μικροί ιδιοκτήτες και έμποροι και δεν φαίνεται να ξεσηκώθηκαν κατά της εξουσίας, με εξαίρεση μια μικρή μερίδα τους κατά την επανάσταση του Νικόδρομου, που είχε σχεδιαστεί με την ώθηση των Αθη-

ναιων. Η συμμετοχή των πλουσίων Αιγινητών στην κατασκευή του στόλου και η επάνδρωση του κυρίως από τους πολίτες, φαίνεται να λειτούργησε ως έμμεσος τρόπος αναδιανομής πλούτου (όπως περίπου η τριηραρχία των Αθη­ ναίων), αλλά και ως μέσο σύσφιξης των δεσμών μεταξύ της άρχουσας τάξης και του λαού. Μολονότι δεν αποκλείεται η ύπαρξη διαφόρων φατριών στο νησί, η πλέον έκδηλη παρουσία τους ήταν σε θρησκευτικά θέματα ως προ­ στάτες ή ιερείς των ναών. Ένα άλλο στοιχείο που αναδεικνύει την αποδεκτή λειτουργία του κοινωνικο-πολιτικού συστήματος στην Αίγινα είναι η σημαντική της παρουσία σε πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες, στους οποίους είχαν 22 γνωστούς νικητές. Μάλιστα οι Πίνδαρος συνέθεσε 11 «επινίκια», για να τους τιμήσει. Αυτό δεί­ χνει ότι όχι μόνο οι Αιγινήτες είχαν την οικονομική δύναμη να εκγυμνάζουν τα παιδιά τους, αλλά τους καλλιεργούσαν και την ευγενή άμιλλα, στοιχεία που δύσκολα συναντώνται σε μη ειρηνική και ανοργάνωτη πόλη. Η ζωή στην Αίγινα συνεχίσθηκε, όπως θα δούμε παρακάτω, μέσα σε μια συνεχή πολεμική διαπάλη με την Αθήνα με αρνητικά αποτελέσματα για την ανάπτυξη της νήσου. Παρ' όλα αυτά, όταν πλέον και οι δύο πόλεις έχασαν τη δύναμη τους μετά την εμφάνιση της Μακεδονίας του Φιλίππου Β', έχουμε την παρουσία αξιόλογων Αιγινητών στα πολιτιστικά πράγματα της εποχής. Μια οικογένεια πλουσίων εμπόρων έχοντας σχέσεις με την Αθήνα, ενώ ακόμη δεν είχαν κατασιγάσει τα πάθη μεταξύ των δύο πόλεων, η οικογένεια του Ονησίκριτου, έγιναν θιασώτες του Διογένη του Κυνικού, όταν αυτός διέμενε στην Αθήνα (μεταξύ 360-340). Αργότερα, ένας άλλος γόνος της ίδιας οικογένειας με το ίδιο όνομα, Ονησίκριτος, συνόδευσε ως αρχικυβερνήτης τον Μ. Αλέξαν­ δρο στον διάπλου του Ινδού ποταμού και έγραψε έργο για την ανατροφή του στρατηλάτη. Οι Αιγινήτες, ενώ ως φαίνεται είχαν καλές σχέσεις με τη Μακε­ δονία του Φιλίππου Β', αφού ο Φιλίσκος, μέλος Αιγινήτικης αριστοκρατικής οικογένειας, ήταν και δάσκαλος του Μ. Αλεξάνδρου, με την ανάρρηση του στο θρόνο στράφηκαν υπέρ του αντι-Μακεδονικού μετώπου και μάλιστα φιλοξέ­ νησαν τον Δημοσθένη και τον Υπερείδη στο νησί, όταν διώχτηκαν από τη Μακεδόνικη μερίδα των Αθηναίων. Αργότερα η Αίγινα, στη διαμάχη των Επι­ γόνων του Μ. Αλεξάνδρου, άλλαξε χέρια στους διάφορους επίδοξους διαδό­ χους του αποτελώντας βάση ελλιμενισμού των στόλων τους, μέχρι που κατέφθασε η υποδουλωτική λαίλαπα των Ρωμαίων και το 129 συμπεριλήφθηκε στις κατακτήσεις τους.

II. Οι σχέσεις με την Αθήνα Ας δούμε τώρα τη διαπάλη των Αιγινητών με τους Αθηναίους, που οδήγη­ σε τους πρώτους στην πλήρη καταστροφή. Ο Αθηναϊκός ιμπεριαλισμός της εποχής εκείνης, για να επεκταθεί, ήταν απαραίτητο να υποδουλώσει ναυτικές

δυνάμεις, όπως της Αίγινας, που τον εμπόδιζαν ή μπορεί να συνασπίζονταν με τους αντιπάλους του. Αυτός ήταν ο λόγος που οι Αθηναίοι ήδη από τον 6° αιώνα έβλεπαν ως ανταγωνιστές και εχθρούς τους Αιγινήτες. Η αποτυχημένη τους προσπάθεια στα μέσα της δεκαετίας του 480 να καταλάβουν το νησί και η συνεχώς αυξανόμενη οικονομική και πολεμική ισχύς των Αιγινητών τους έκανε να προετοιμασθούν για την ανταπόδοση. 0 θαλάσσιος νόμος που πρό­ τεινε ο Θεμιστοκλής (482), με τον οποίο ζήτησε από τους συμπολίτες του να εκφράσουν με άμεση δημοκρατία την απόφαση τους για τη διάθεση των χρη­ μάτων από ένα νέο κοίτασμα των αργυρωρυχείων του Λαυρίου είτε στη ναυ­ πήγηση νέου στόλου ή στην καταβολή κάποιου χρηματικού ποσού στον καθένα από αυτούς, τους έδωσε τη ναυτική πρωτοπορία. Οι Αθηναίοι, ψηφί­ ζοντας τη ναυπήγηση νέου στόλου μπόρεσαν με αυτά τα χρήματα όχι μόνο να αντισταθούν στους Πέρσες στη Σαλαμίνα, αλλά καινά εκτοπίσουν την εμπο­ ρική και ναυτική ισχύ της ανταγωνίστριας δύναμης, δηλ. της Αίγινας. Η πολι­ τική αυτή αποτελεί μια από τις ισχυρότερες αποδείξεις ότι, μέσω της άμεσης δημοκρατίας, οι πολίτες παίρνουν όχι μόνο πιο υπεύθυνες αλλά και περισσό­ τερο ορθολογικές αποφάσεις από ότι μεμονωμένα οι ηγέτες τους. Οι δύο ανταγωνίστριες πόλεις, Αίγινα και Αθήνα, έναντι του εξωτερικού κινδύνου των Περσών του Ξέρξη συμμάχησαν και το 480 οι Αιγινήτες συμμε­ τείχαν ενεργά στις ναυμαχίες του Αρτεμισίου και της Σαλαμίνας, όπου κάτω από τις διαταγές του αρχηγού τους Πολύκριτου έλαβαν το αριστείο ανδρεί­ ας5. Μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας η ισχύς της Αίγινας αυξήθηκε και άρχι­ σε πάλι να κυριαρχεί εμπορικά στο Αιγαίο επεκτείνοντας τη δράση της και στη Μαύρη θάλασσα. Αυτή η δράση, ίσως και η παλιά έχθρα με τους Αθηναί­ ους, προκάλεσε τους δεύτερους να ξαναεπιχειρήσουν την υποδούλωση της, μολονότι υπήρχαν κάποια σημεία εποικοδομητικής επαφής μεταξύ των Αθη­ ναίων αριστοκρατών, όπως ο Θουκυδίδης του Μελησία (όχι ο ιστορικός Θου­ κυδίδης), που ως αντίπαλος του Περικλή και συνεχιστής της πολιτικής του Κίμωνα επιθυμούσε ειρηνικές σχέσεις με την Αίγινα. Δεν προχώρησε όμως αυτή η πολιτική και οι Αθηναίοι δημοκρατικοί επιδίωξαν τη σύγκρουση με την Αίγινα. Το 457-6 κατόρθωσαν να την νικήσουν και της επέβαλαν να καταστρέψει τα τείχη της, να παραδώσει το στόλο της, να πληρώνει ετησίως μεγάλο φόρο και να έχει φρουρά Αθηναίων οπλιτών. Μετά την κυριαρχία των Αθηναίων στο νησί, οι μέτοικοι που ήλθαν από την Αθήνα κατόρθωσαν και πήραν μεγάλο μέρος του εμπορίου στα χέρια τους, με ταυτόχρονη εξασθένηση του πλούτου των Αιγινητών. Ο Πειραιάς πλέον αρχίζει να γίνεται το εμπορικό κέντρο του Αιγαίου και οι Αιγινήτες όλο και παραγκωνίζονται από τα πελάγη. Ενώ βρίσκονται υπό τον έλεγχο των Αθηναίων, το 432-1 ζητούν τη βοήθεια των Σπαρτιατών, για να ξαναβρούν την αυτονομία τους. Το 431 ο Περικλής εισβάλλει με νέες δυνάμεις στην Αίγι-

να και εξορίζει τους περισσότερους Αιγινήτες. Δεν το έκανε αυτό μόνο γιατί θεωρούσε την Αίγινα «τσίμπλα στο μάτι του Πειραιά», αλλά και γιατί φοβή­ θηκε ÓTL οι Αιγινήτες θα ήθελαν να συμμαχήσουν με τη Σπάρτη. Το να αφήσει στα νώτα του έναν εχθρικό πληθυσμό, ενώ θα είχε εμπλακεί σε πόλεμο με τη Σπάρτη, θα ήταν λανθασμένη στρατηγική. Επιπλέον, γνώριζε ότι το νησί θα του χρησίμευε ως βάση του Αθηναϊκού στόλου, αφού έχει στρατηγική θέση έναντι της Πελοποννήσου. Οι Αιγινήτες, κυρίως της άρχουσας τάξης και οι έμποροι, εξορίσθηκαν και αναγκάστηκαν να καταφύγουν στην Κυδωνιά, στη Ναύκρατι και σε άλλα νησιά του Αιγαίου, ενώ οι περισσότεροι πήγαν στη Θυρέα (κοντά στο Άστρο της Κυνουρίας), που τους παραχώρησαν οι Σπαρτιάτες, και προσπάθησαν να οργανώσουν νέα πόλη. Στη θέση τους δεν εστάλησαν Αθηναίοι κληρούχοι αλλά έποικοι. Αυτοί ιδιοποιήθηκαν την περιουσία των Αιγινητών, ενώ διατή­ ρησαν τα πολιτικά τους δικαιώματα ως Αθηναίοι. Πολλοί από αυτούς τους εποίκους ήταν στρατιώτες μαζί με αγρότες, βιοτέχνες, εμπόρους, όπως και μέλη της αριστοκρατίας, μεταξύ των οποίων και ο πατέρας του φιλόσοφου Πλάτωνα. Άλλος γνωστός για την παραμονή του στην Αίγινα εκείνη την εποχή είναι ο Αριστοφάνης, που είχε ιδιοκτησία στο νησί και πιθανώς ο πατέ­ ρας του να ήταν Αιγινήτης. Επίσης, επέστρεψαν οι αυτόχθονες Αιγινήτες που είχαν καταφύγει στο Σούνιο μετά την αποτυχημένη απόπειρα του Νικόδρομου. Όλοι αυτοί οι νέοι κάτοικοι της Αίγινας έφεραν τη δημοκρατία στο νησί και συνέχισαν τις θρησκευτικές τελετές που υπήρχαν, αν και φαίνεται ότι οι Αιγινήτες δεν έλαβαν πολιτικά δικαιώματα.

OL Αιγινήτες στη Θυρέα εγκαταστάθηκαν όχι ως σε αυτόνομη πόλη αλλά ως περίοικοι, πληρώνοντας ενοίκιο στους Σπαρτιάτες. Η εγκατάσταση τους εκεί δεν έγινε χωρίς ιδιοτελή σκοπό από την πλευρά των Σπαρτιατών. Τους συνέφερε γιατί αποτελούσαν, ως παλαιοί φίλοι με τους Αργείους, ανάχωμα σε πιθανή επίθεση τους και επειδή θα αύξαναν τη γεωργική παραγωγή της περιοχής. Επίσης, οι Σπαρτιάτες παραχώρησαν αυτή την έκταση, γιατί ήθε­ λαν να κάνουν τους Αιγινήτες πιο στενούς συμμάχους τους κατά τη διάρκεια του πολέμου τους με την Αθήνα. Το 424 όμως οι Αθηναίοι επιτέθηκαν σε αρκετές περιοχές περιοίκων των Λακεδαιμονίων, μεταξύ των οποίων και στη θυρέα. Κατέστρεψαν την πόλη, σκότωσαν και έπιασαν πολλούς Αιγινήτες και τους έστειλαν στην Αθήνα, για να πουληθούν ως δούλοι και κάποιοι να εκτε­ λεστούν. Όσοι Αιγινήτες διασώθηκαν συνέχισαν να ζουν στην περιοχή αυτή μέχρι που ο Σπαρτιάτης αρχηγός Λύσανδρος τους επανεγκατέστησε στην Αίγινα (405-4). Με την επιστροφή των Αιγινητών στις εστίες τους, κάτω από τη διοίκηση Σπαρτιάτη αρμοστή, το νησί αποτέλεσε βάση των Πελοποννησίων στις συνε­ χιζόμενες συγκρούσεις τους με τους Αθηναίους. Με άλλα λόγια, οι Σπαρτιάτες

δεν επανεγκατέστησαν τους Αιγινήτες μόνο γιατί ήθελαν να τους έχουν συμ­ μάχους ή για να ανταποδώσουν την βοήθεια τους στον πόλεμο κατά των ειλώ­ των, αλλά κυρίως γιατί το νησί αποτελούσε μια σημαντική ναυτική βάση κατά του Πειραιά. Λίγα χρόνια αργότερα, το 389-8, οι Αθηναίοι προσπάθησαν να καταλάβουν πάλι δύο φορές την Αίγινα, αλλά αποκρούσθηκαν από τους Αιγι­ νήτες και τους Σπαρτιάτες, Εκείνη περίπου την εποχή ο Πλάτων πιάστηκε αιχ­ μάλωτος επιστρέφοντας από τη Σικελία και πουλήθηκε στο νησί ως δούλος. Τη δεκαετία του 370 οι Αιγινήτες συνέχιζαν τις καταδρομές τους στα παράλια της Αττικής και την πειρατεία σε Αθηναϊκά πλοία, με αποτέλεσμα να προκαλέσουν την μήνιν των Αθηναίων, που προσπάθησαν πάλι χωρίς επιτυ­ χία να καταλάβουν το νησί. Παρά την ειρήνη του 371 μεταξύ Αθήνας και Σπάρ­ της, οι Αιγινήτες συνέχιζαν την ίδια πολεμική στρατηγική κατά της Αθήνας, αφενός για να εκδικηθούν την καταστροφή που υπέστησαν από τους Αθηναί­ ους και αφετέρου έχοντας την ελπίδα ότι με κάτι τέτοιο θα ξανακερδίσουν κάποια πολεμική και εμπορική ισχύ στη θάλασσα. Δεν φαίνεται να κατόρθω­ σαν τίποτα από τα δύο, μέχρι που ο Φίλιππος Β' πέτυχε κάτω από την ηγεσία του να ενώσει τους Έλληνες. Από τις ιστορικές όμως μαρτυρίες για τη συμπε­ ριφορά των εμπολέμων Αθηναίων και Αιγινητών προς τους αιχμαλώτους και τους αμάχους επιβεβαιώνεται το μέχρι τις ημέρες μας αδιάψευστο συμπέρα­ σμα του Θουκυδίδη (Ιστοριών III, 82-4) ότι: ο πόλεμος διαστρέφει τα ήθη, τις συνήθειες αλλά πάνω από όλα τις αρχές και την ηθική των ατόμων. Από αυτή τη συνεχιζόμενη επί πολλά χρόνια διαμάχη μεταξύ Αθήνας και Αίγινας, όπως φαίνεται από το αποτέλεσμα, η δεύτερη ήταν η μεγάλη χαμένη. Η θαλασσοκρατορία ποτέ πλέον δεν επανήλθε στην Αίγινα, που φαίνεται να την έχασε διαπαντός από τη μεγάλη ήττα της από την Αθήνα το 457-6. Τι μαθαίνουμε όμως από αυτά; Η Αίγινα, ως πρωτοποριακή περίπτωση μιας κοινωνίας που έθεσε βασικούς θεσμούς στη διεξαγωγή του εμπορίου και των συναλλαγών (π.χ. νόμισμα, νόμους κ.ά.), φαίνεται να λειτούργησε ως παράδειγμα που υιοθέτησαν και άλλες πόλεις και κυρίως η Αθήνα. Η θέση της στον Σαρωνικό κόλπο και οι ενεργητικοί της κάτοικοι ήταν παράγοντες που της επέφεραν κοινωνικο-οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη αλλά και δια­ μάχες με άλλες αναδυόμενες πόλεις (κυρίως την Αθήνα), που επεδίωκαν τη θέση της θαλασσοκράτειρας που αυτή κατείχε. Ακόμη και να μην είχε επηρε­ άσει η Αίγινα την Αθήνα σε τίποτα, επέδρασε αποφασιστικά στην πολιτική και στρατιωτική ανάπτυξη των Αθηναίων. Πέραν αυτών, η εφεύρεση του μεταλλικού χρήματος ως βάση ενός νομισματικού συστήματος που τα βασι­ κά του χαρακτηριστικά ακόμη ισχύουν στον πλανήτη, είναι η μεγαλύτερη συμβολή της Αίγινας στην ιστορία της ανθρωπότητας. Από όσα αναφέρθηκαν, διαφαίνεται ότι η Αίγινα είναι ένα από τα πρώτα παραδείγματα, εάν όχι το πρώτο, μιας κοινωνικο-οικονομικής και πολιτικής

οντότητας που διήγε τον κύκλο της ακμής και παρακμής. Αν και ο Πλάτων, από τους πρώτους που περιέγραψαν αυτό το φαινόμενο, είχε στα μάτια του την Αθήνα, είναι αδύνατο να μην είχε επηρεασθεί από την εξέλιξη της Αίγινας, του νησιού που γνώριζε καλά. Μπορεί κάποιες πόλεις ή κράτη να διήγαν αυτό τον κύκλο της ακμής και παρακμής εξαιτίας πολιτικών και κοινωνικών ανα­ ταραχών, η Αίγινα αποτελεί όμως παράδειγμα κυρίως οικονομικής ερμηνείας αυτού του φαινομένου. Η μεγάλη ακμή της, οικονομική και στρατιωτική, διήρκεσε όσο είχε πλεονεκτήματα στο διεθνές εμπόριο. Η παρακμή της έλαβε χώρα, όταν έχασε αυτά τα πλεονεκτήματα, κυρίως λόγω των επίδοξων μιμη­ τών της (Αθηναίοι) που κατέλαβαν τη θέση της. Η αδυναμία εναλλαγής του οικονομικού προσανατολισμού της Αίγινας από το εμπόριο στη βιοτεχνία ήταν μάλλον η ταφόπλακα, που σκέπασε την εξέχουσα θέση της μεταξύ των Ελληνικών πόλεων στην κλασική αρχαιότητα. Αυτό είναι ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα και για τη σημερινή οικονομική κατάσταση της χώρας μας, που έχει σε μεγάλο βαθμό προσανατολιστεί στον τουρισμό ως πηγή οικονομικών πλεονεκτημάτων, ένα κλάδο που δεν εγγυάται τη συνέχιση της ευημερίας παρά μόνο κάτω από ιδεατές καταστάσεις. Γι' αυτό, εάν θέλουμε να μην φθά­ σουμε στο σταδιακά φθίνον επίπεδο της αρχαίας Αίγινας, καλό είναι να προ­ σπαθήσουμε να βρούμε άλλες πηγές ευκαιριών κέρδους και απασχόλησης, κυρίως μέσα από την εργατικότητα και επιχειρηματικότητα των Ελλήνων, χωρίς εμπόδια και αγκυλώσεις ενός κομματικού κράτους, που το μόνο που έχει αποδώσει μέχρι σήμερα είναι να εκπληρώνει το συμφέρον των πολιτι­ κών και των παρατρεχάμενων τους.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Υπάρχουν αρκετά δημοσιεύματα για την αρχαία Αίγινα, όπως των Welter, Σταμάτη, κ.ά. και στοιχεία τους βρίσκονται στο διαδίκτυο. Τα πλέον όμως πρόσφατα και σε πολλές παραμέτρους πρωτοποριακά, και στα οποία βασίζομαι, είναι προϊόν των εργασιών του Thomas J. Figueira: Aegina: Society and Politics, New York: Arno Press, 1981, Athens and Aigina in the Age of Imperial Colonization, Baltimore: The John Hopkins University Press, 1991, Excursions in Epichoric History: Aiginetan Essays, Maryland: Rowman & Littlefield Publishers, 1993.

2. Βλ. G. Bitros, A.D. Karayiannis "Morality, institutions and the wealth of nations: Some les­ sons from ancient Greece", European Journal of Political Economy, Τομ. 24, No 4, 2009.

3. Για την επιχειρηματικότητα των αρχαίων Ελλήνων και Αιγινητών, βλ. ΑΔ.Καραγιάννης, Χ. Μπαλόγλου, Χ Η Επιχειρηματικότητα στην Αρχαία Ελληνική Οικονομία, Μελέτη No 8 Ακαδημίας Αθηνών, 2008.

4. Γι' αυτό και βρέθηκαν πολλά Αιγινήτικα νομίσματα στην Αίγυπτο, την Κρήτη και τις Κυκλάδες.

5. Η εμπλοκή αυτή εξιστορείται μυθιστορηματικά στο βιβλίο μου Το δόρυ της Θεάς Αφαί­ ας, Αθήνα: Ιωλκός, 2008.

ΑΝΝΑ ΧΙΤΖΑΝΙΔΟΥ και ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ-ΠΕΤΡΙΤΟΥ

Δρόμοι της φιστικιάς: Η εν Αιγίνη πορεία

1. Πρώτες αναφορές (1867). Η φιστικιά είναι συνδεδεμένη με την Αίγινα. Δεν ξέρουμε όμως πότε ήρθε στο νησί. 0 διάσημος Γερμανός Βοτανικός Theodor von Heldreich επισκέ­ φθηκε την Αίγινα κατά τον 19ο αιώνα έξι φορές. Στο έργο του «Η χλωρίς της Αιγίνης» αναφέρει όλα τα αυτοφυή φυτά που προσδιορίστηκαν από τον ίδιο και από προγενέστερους βοτανικούς. Καταγράφει επίσης τα φυτά που καλ­ λιεργούν™ στις διάφορες περιοχές (αμπέλι, ελιές, σιτηρά, λαχανικά κ.α.). Τη φιστικιά δεν την αναφέρει. Αυτό όμως δεν αποκλείει να υπήρχαν μεμονωμέ­ να δένδρα μέσα σε κήπους που διέφυγαν της προσοχής του. ΣΗΜ: Το κείμενο που ακολουθεί παρουσιάστηκε ως συνοδευτικό της έκθεσης για το φιστίκι, το καλοκαίρι που πέρασε, στο Λαογραφικό Μουσείο, με τίτλο «Δρόμοι της φιστικιάς - Η εν Αιγίνη πορεία». Οι παράγραφοι που εισάγονται με αριθμό είναι της Α.Χ. ενώ οι παράγραφοι που εισάγονται με γράμμα είναι της Λ.Μ.Π.

Υπάρχει μια εκδοχή ότι η φιστικιά ήρθε από την Περσία στην Αίγι­ να το 1867. Αξίζει να σημειωθεί επίσης, ότι στο κτήμα Κυπραίου υπήρχαν μερικά πολύ γέρικα δένδρα που έφερε κάποιος πρόγονος από τη Χίο στα τέλη του 19ου αιώνα. Ένα από αυτά τα δένδρα υπάρχει ακόμα. Τελευταία στα ιστορικά αρχεία της Αίγινας, η Άννα Γιαννούλη βρήκε ένα έγγραφο που αποτελεί σοβαρή ένδειξη ότι υπήρχαν στην Αίγινα καρποφορούντα δένδρα φιστικιάς το 1896. Το έγγραφο είναι μια αγωγή που έκανε ο Κωνσταντίνος Τσούμας κατά του Βασιλείου Γρανίτσα. Ο Τσούμας γράφει ότι παρέδωσε στον Γρανίτσα 12 Ο Theodor von Heldreich οκάδες φιστίκι για να τις πουλήσει για λογαριασμό του προς 4 δραχμές την οκά. Ο Γρανίτσας, εφόσον τις πουλούσε, έπρεπε να δώσει στον Τσούμα το αντίτιμο εκ 48 δραχμών. Ο Γρανίτσας, αν και πούλησε το φιστίκι, αρνήθηκε να καταβάλει την αξία του. Από την αγωγή φαίνεται ότι πρόκειται για μια απλή τοπική συναλλαγή και η ποσότητα του καρπού μπορούσε να προέρχεται από 1-2 παραγωγικά δέν­ δρα σε έναν κήπο.

Ι— •

;••.

•

.

•'•

•

*

. • : . . : •

••'.

T^A -.y

•

. ,'•

·

. · . · . . . x/i?7!:&>.<'--

' •-

2. Ο πρώτος οργανωμένος φιστικιώνας (1896). Ο πρώτος οργανωμένος φιστικιώνας εγκαταστά­ *rfÇkp.. it*$i xMäsy. v&$cß. f^HUJ&AutCfitt^r θηκε στην Αίγινα από τον Νικόλαο Περόγλου το Λί% jnhbÂiMi t*(*f.

1896, στη θέση Αγ. Ειρήνη-Λίμπονες, κοντά στη ir θάλασσα. Ο Περόγλου είχε αγοράσει μια έκταση από „ ...„..^^.^ rJ'jytsK^ — -1 20 περίπου στρέμματα. Στο μεγαλύτερο μέρος του κτήματος φύτεψε οπορωφόρα δένδρα, μεταξύ των r.r: οποίων και φιστικιές. Το φτωχό έδαφος και η γειτ­ νίαση με τη θάλασσα δεν ευνόησαν την ανάπτυξη των διαφόρων ειδών με μια εξαίρεση, τη φιστικιά. Τότε αντικατέστησε όλα τα άλλα είδη με φιστικιές. Η φιστικιά αναπτύσσεται πολύ αργά. Όταν τα δέν­ H αγωγή του 1896 δρα έφτασαν σε μια ηλικία 12-15 ετών ο Περόγλου διαπίστωσε ότι η φιστικιά ήταν ένα δένδρο με λίγες απαιτήσεις και ότι ο καρ­ πός της είχε υψηλή τιμή. Το ξηρό φιστίκι πουλιόταν 3-4 δραχμές η οκά, ενώ το ψωμί είχε 75 λεπτά. Εξ άλλου, παρατήρησε ότι το κλίμα και τα εδάφη της Αίγινας ήσαν κατάλληλα για την ανάπτυξη του δένδρου. Αποφάσισε λοιπόν να διαδώσει την καλλιέργεια της φιστικιάς. Το 1916 δημοσίευσε ένα μικρό βιβλίο με τίτλο «Η φιστικιά», στο οποίο περιγράφει όλες τις καλλιεργητικές φροντίδες για το δένδρο. Προέτρεπε τους Αιγινήτες να φυτέψουν φιστικιές, μοίραζε εμβόλια από τα καλύτερα του δένδρα και 91

όταν ήθελε να κάνει ένα δώρο, χάριζε ένα δενδρύλλιο. Δύο τέτοια δέντρα, δώρα του Περόγλου, υπάρχουν ακόμη στην πόλη της Αίγινας.

3. Η δεκαετία του 1910, οι πρώτοι καλλιεργητές 0 Περόγλου, όπως λένε όσοι τον γνώρισαν, ήταν πολύ πειστικός όταν προέτρεπε τους κτηματίες να καλλιεργή­ σουν τη φιστικιά. Δεν είναι όμως εύκολο για έναν καλ­ λιεργητή να εγκαταλείψει μια παραδοσιακή καλλιέργεια για να φυτέψει ένα δέντρο που δεν το γνωρίζει. Γι' αυτό και η διάδοση της φιστικιάς ήταν πολύ αργή στην αρχή. Οι πρώτοι που μιμήθηκαν το παράδειγμα του Περό­ γλου ήταν γνωστοί και φίλοι του Αθηναίοι, που διέθεταν στην Αίγινα κτήματα ή περιβόλια και είχαν και οικονομι­ κή άνεση. Από τους πρώτους που αναφέρονται ήταν ο Αλέξαν­ Ο Νικόλαος Περόγλου δρος Καραπάνος στην Περιβόλα, ο Στρατηγός Βασιλάκης Μελάς και η γυναίκα του Ελένη στο Χαλικάκι, ο Γ. Μπενιζέλος στα Πλακάκια και ο Παναγιώτης Γκιόλμαν, του οποίου το κτήμα συνόρευε με του Περόγλου. Οι Αιγινήτες καλλιεργητές ήταν πιο επιφυλακτικοί. Υπήρξαν όμως και μερικοί που πείστηκαν. 0 Παναγιώτης Γαλάρης, γείτονας και αυτός του Περό­ γλου, φυτεύει φιστικιές και τα πρώτα λιγοστά φιστίκια τα πουλάει στη Σύρα στους λουκουματζήδες. Το 1910 η Ελένη Χαϊμσντά (Αλυφαντή) φύτεψε μερικά φιστίκια στον κήπο της στο Φάρο. Τα δενδρύλλια που αναπτύχθηκαν μπολιά­ στηκαν και έγιναν μεγάλα δένδρα, που υπάρχουν και σήμερα. Με την παρότρυνση της, ο σύζυγος της Νικο­ λής Χαϊμαντάς το 1915 μεταβαίνει στη Χίο για να προμηθευτεί σπόρο τσικουδιάς. Το σπόρο αυτό τον χρη­ σιμοποίησε για να δημιουργήσει δικό του φυτώριο, ώστε να φυτέψει φιστικιές στα μεγάλα του κτήματα. Τις νέες μικρές φιστικιές τις φυτεύει στα αμπέλια ανάμεσα στα κλήματα.

gg^w^a^MMMMMMMMM^M

viLfJ fif

siiti

ί Ξ " ^

ί

,Λ==,._,,^Τ~:

Ι ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΟΥ

Το βιβλίο που εξέδωσε ο Ν. Περόγλου 92

ΛΕΠΤΑ

APIO. 2

B£$JSU£0&

Το κτήμα του στρατηγού Μελά 4. Η δεκαετία του 1920. Το πρώτο εμπορικό φυτώριο (1925). Τη δεκαετία του 1920 η επέκταση της φιστικιάς συνεχίζεται. Φυτεύονται δένδρα στο Βαθύ στο κτήμα Κάτσα και αλλού από Αιγι­ νήτες καλλιεργητές. Η ζήτηση για δενδρύλλια αυξάνεται αλλά στην Αίγινα δεν υπάρχουν φυτώρια. Οι Αιγινήτες προμηθεύονται δεν„. δρύλλια από την Αττική και την Πελοπόν­ νησο. Το πρώτο μεγάλο εμπορικό φυτώi pio στην Αίγινα εγκαταστάθηκε από τον Γεώργιο Φορτούνα το 1925. Ο i Φορτούνας είχε αγοράσει στην Αίγινα f χωράφια στη θέση Λίμπονες. Θέλοντας να τα αξιοποιήσει απευθύνθηκε στον Καθηγητή Δενδροκομίας της Ανωτάτης

Ä

S

Ο Γεώργιος Φορτούνας 93

Γεωπονικής Σχολής Αθηνών Πάνο Αναγνωστόπουλο. Ο Αναγνωστόπουλος του συνέστησε να φυτέψει φιστικιές. Ο Φορτούνας δημιούργησε ένα μεγάλο φυτώριο. Στην αρχή με τα δενδρύλλια που παρήγαγε συμπλήρωσε τις ανά­ γκες του κτήματος του. Κατόπιν όμως πουλούσε δενδρύλλια στους κτηματίες της Αίγινας και άλλων περιοχών της χώρας. Επίσης χάριζε σε φίλους. Αυτή ήταν η μεγάλη προσφορά του Φορτούνα: η παραγωγή δενδρυλλίων την εποχή της αύξησης της ζήτησης. Στην Αίγινα πολλές εκτάσεις φυτεύτηκαν με δενδρύλλια του φυτωρίου του Φορτούνα, ο οποίος συνέβαλε στη διάδοση της φιστικιάς στο νησί. Μετά το θάνατο του το 1939 η εκμετάλλευση του φυτωρίου συνεχίστηκε από τη σύζυγο του Παναγιώτα μέχρι και το 1960. Α. Το φωτερό σημάδι (1922) Το νέο διαδόθηκε στόμα με στόμα, από γειτονιά σε γειτονιά. Από τη Μαύρη ίσαμε την Περιβόλα, αφ'τους Ασώματους ίσαμε του Παγώνη, αφ'τους Τζίκηδες ίσαμε το Βουρκάνο. Οι γυναίκες σταυροκοπιοντουσάνε, οι άντρες δείχνανε να τ' ακούνε πιο ψύχραιμα.

- «Που λες, κυρά Σιδερή, μου' λέγε η θεια μου η Λευτεράτσαινα, ότι τότες που εσηκωθήκανε οι ανεμογαζούδες και εγίνηκε η χάση κόσμου στο νησί, ένα τέτοιο φωτερό σημάδι, εθωρούσανε αφ'την πλαγιά του Δέντρου. Μόνο που σα να γέρνει πιότερο κατά τη Μπουρίτσα, τούτο 'δω».

- «Να βάλει, ο Παντοδύναμος, το χέρι του να μας εσώσει αφ'την ώρα την κακιά. Και η θεια Βαγγελινή τα ίδια μολόγαγε για ένα τέτοιο φως που ετρεμόπαιζε τότες που επνιγήκανε τόσοι νοματαίοι αφ'το τρεχαντήρι, όξω αφ'το λιμάνι, με'κείνο το ξαφνικό μπουρίνι, θιος, χωρέσ'την ψυχούλα τους!», κι έκανε το σταυρό της, η Μαρδικούλα. Και'κει που τα λέγανε πρωί, πρωί οι γειτόνισσες, να'σου κι ο Νικολής ο Χαϊμαντάς απάνου στη γαϊδάρα.

- «Ελόγου σου, κουμπάρε Νικολή, τι άκουσες; Να'ναι λες κάνα θάμα; Για σημά­ δι του Θεού το'χουνε οι περσσότεροι. Να δώσει μόνο η χάρη Του, να'ναι για καλό!» Ο Νικολής, μόνο που δεν έγκρεμίστηκε κάτου αφ'τη γαϊδάρα, αφ'τα γέλια τα πολλά.

- «Ωχού, γέλια και τούτα πρωϊνιάτικα! Μπα, σε καλό! Εχαζέψατε όλως διό­ λου, μωρή Ερήνη; Απάνου, στη Μπουρίτσα, το βλέπετε, ε; Ωχού, αγωσύνη το λαδοφάναρό μου!» Και έτσι, πεζά και... άδοξα, λύθηκε το μυστήριο με το φωτερό σημάδι! Πού να φτάσει το φως της μέρας για τόση δουλειά; Σαν έπεφτε η νύχτα, άναβε ο Νικολής το λαδοφάναρό, κι από λάκκο σε λάκκο, από δέντρο σε δέντρο, έφτασε να δημιουργήσει στη Μπουρίτσα και όχι μόνο, το δικό του θαύμα, σε καλλιέργειες δέντρων φιστικιάς.

5. Τα χρόνια 1930-1931. Η πρώτη μεγάλη επιφυτεία (επιδημία). Κατά τα έτη 1930 και 1931 οι φιστικιές της Αίγινας προσβλήθηκαν από ένα μικρό κολεόπτερο (σκαθάρι) που τρυπούσε τα μάτια. Η ζημιά ήταν πολύ μεγάλη. Η νεαρή βλάστηση καταστρεφόταν και τα δέντρα παρουσίαζαν καχεξία. Οι Αιγινήτες ονόμασαν το νέο εχθρό «τρυπίτη» ή «τυφλίτη». Ο διάσημος φυτοπαθολόγος Lionello Petri από τη Φλωρεντία, στον οποί­ ον έστειλαν δείγματα της ζημιάς, αποφάνθηκε ότι επρόκειτο για το έντομο Acrantus vestitus, το οποίο προσβάλλει εξασθενημένα δένδρα. Ο φυτοπαθολόγος καθηγητής Γιάννης Σαρεγιάννης επισκέφθηκε την Αίγινα τον Αύγουστο του 1930 και σε σχετικό δημοσί­ ευμα του γράφει ότι οι φιστικιές ήσαν φορ­ τωμένες με καρπό, αλλά δεν έφεραν ούτε ένα φύλλο. Το φύλλωμα είχε πέσει από προ­ σβολή του μύκητα Σεπτόρια. Αυτή ήταν η αιτία της εξασθένησης των δένδρων, τα οποία στη συνέχεια προσβλήθηκαν από τον Το έντομο Acrantus vestitus Α. vestitus. (Τα χρόνια 1930-31) Το έντομο Α. vestitus αντιμετωπίζεται χωρίς φυτοφάρμακα. Βασικό μέτρο για την καταπολέμηση του αποτελεί η συλλογή και καύση, καθ' όλο το έτος, των ξερών κλαδιών μέσα στα οποία το έντομο τοποθετεί τα αυγά του. Σήμερα ο «τυφλίτης» είναι εχθρός μικρής σημασίας για τις φιστικιές της Αίγινας.

6. Η δεκαετία του 1930. Η εγκατάσταση φυτωρίων (1935). Κατά τη δεκαετία του 1930 η επέκταση της καλλιέργειας της φιστικιάς συνεχίζεται. Ο καθηγητής Πάνος Αναγνωστόπουλος στο βιβλίο του «Η φιστικιά στην Ελλάδα» το 1935 γράφει ότι φιστικιές υπάρχουν στην Αττική και στην Αίγινα. Ο Νικολής Χαϊμαντάς ως τις αρχές του 1930 είχε φυτέψει με φιστικιές ένα μεγάλο τμήμα της ιδιοκτησίας του και ήδη τα δένδρα του παρήγαγαν καρπό. Στο τέλος του 1930 εγκατέστησε το μεγάλο επαγγελματικό του φυτώριο. Βοηθό και εμβολιαστή στη δουλειά του πήρε τον Διονύση Λουκάτο, απόφοι­ το Γεωργικής Σχολής. Ο Χαϊμαντάς πουλάει τα δενδρύλλια που παράγει στην Αίγινα αλλά και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Δενδρύλλια χαρίζει και στους εργάτες του για να έχουν ένα καλύτερο εισόδημα. Τόσο πολύ πίστεψε στη φιστικιά, την οποία θεωρούσε πηγή πλούτου για το νησί, που στη διαθήκη του αφήνει εντολή στους κληρονόμους του να συνεχίσουν το έργο του. Οι γιοι του ασχολήθηκαν και αυτοί με φυτώρια φιστικιάς και όπως έλεγε ο γιος του Αντώνης περισσότερες από τις μισές φιστικιές της Αίγινας προέρ95

-[j

-

,

-

^

:

'•'•

Δενδρύλλια σε φυτώριο

χονταν από τα φυτώρια των Χαϊμαντάδων, Η Οικογένεια Χαϊμαντά ασχολή­ θηκε με τα φυτώρια της φιστικιάς πάνω από 60 χρόνια. Φυτώρια φιστικιάς εγκατέστησαν και πολλοί άλλοι κτηματίες. Με τα δεν­ δρύλλια που παρήγαγαν συμπλήρωναν κατ' αρχήν τις ανάγκες του κτήματος τους, ταυτόχρονα όμως πουλούσαν και σε άλλους.

7. Η δεκαετία του 1940, Ο πόλεμος (1940). Τα χρόνια του πολέμου έπεσε μεγάλη δυστυχία και φτώχια στην Αίγινα. Υπολογίζεται on το ποσοστό θανάτων από πείνα κατά την Κατοχή στην Αίγι­ να ήταν το υψηλότερο στην Ελλάδα. Όσοι καλλιεργούσαν τη γη ασχολήθηκαν με την καλλιέργεια φυτών, όπως η πατάτα, που αποτελούν βασική τροφή για τον άνθρωπο. Η καλλιέρ­ γεια της φιστικιάς δεν πρέπει να επεκτάθηκε, αλλά όσοι είχαν παραγωγή φιστικιού μπορούσαν να ανταλλάξουν τα φιστίκια με άλλα τρόφιμα ή ακόμη να συμπληρώσουν με αυτά τις ανεπαρκείς μερίδες στο τραπέζι τους. Το 1950, σύμφωνα με στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, η καλλιέργεια της φιστικιάς στην Αίγινα καλύπτει 1.050 στρέμματα. Υπολογί­ ζεται ότι πολλά από αυτά φυτεύτηκαν μετά το τέλος του πολέμου. Β. Τα «κεράκια»... γίνανε δέντρα χρυσοφόρα! (1948). Όλο γκρίνια ήτανε, η γριά Μαριγώ, η πεθερά του Κώστα. Άσε που φού­ σκωνε και τη Μαριγούλα, την κόρη της.

- «Αωλάθηκε, βάιζά μου, (κόρη μου), ο άντρας σου. Βγάζει τα κούτσουρα 96

και φυτεύει τα «κεράκια». Μπιτ για μπιτ. Αμή, τα έξοδα; Πού ακούστηκε να ταΐζει τέτοιο φαΐ τους εργάτες; Εψές ακόμα, πείνα και κατοχή! Πουσό, βγιεν, (πάψε, έρχεται]». «Κεράκια», έλεγε απαξιωτικά τις φιστικιές. Και όλο το κουβεντολόι, στ'αρβανίτικα. Να μη παίρνει χαμπάρι κι ο γαμπρός, ο γενήτης. Βλέπεις, στο χωριό (στον Κόρφο), αυτά ήτανε η άλλη γλώσσα, για να μη την πούμε, «η κύρια»! Εκείνος όμως, το χαβά του! Άνοιγε λάκκους, φύτευε, πότιζε, και τάιζε τους εργάτες του, μπακαλιάρο πλακί και μπόλικο κρασί αφ'την ταβέρνα του. Κι επειδή, «από κτίσεως κόσμου», η εκδίκηση είναι ένα πιάτο που τρώγεται πάντοτε κρύο, σαν ήρθε το πλήρωμα του χρόνου και πούλησε τα πρώτα του φιστίκια στον Καρλή (παραβγόλι του Γιάννη Τζίτζη, ταχυδρόμου-φιστικέμπορας), μπαίνει γελώντας στο σπίτι, και ρίχνει στην ποδιά της πεθεράς του, το μάτσο με τα χάρτινα λεφτά!

- «Τα «κεράκια», όπως τα'λεγες, κυρά μάνα, δίνουνε μάτσο τα λεφτά. Να δεις πόσο θα πάρει τα πάνω της τώρα η Αίγινα! Μόνο να βάλουμε νωρίς μυαλό, οι Γενήτες, να δούμε το συμφέρον μας», της φώναξε, ο Κώστας, για να πάρει δυο φορές το αίμα του πίσω. Μια για τ'αρβανίτικα (που αν και δεν τα μίλαγε, τα καταλά­ βαινε όμως), έτσι για να τους κόψει το βήχα, και μια για τα «κεράκια», που όσο θα θεριεύανε, τόσο και θα αβγατίζανε το μάτσο με τις «χήνες» (χιλιάρικα)!

8. Οι δεκαετίες του 1950 και 1960. Η εμφάνιση της φυλλοξήρας - η μεγάλη ανάπτυξη της καλλιέργειας της φιστικιάς. Η μεγάλη ανάπτυξη της καλλιέργειας της φιστικιάς στην Αίγινα έγινε στις δεκαετίες 1950 και 1960 όταν εμφανίστηκε η φυλλοξήρα στα αμπέλια του νησιού. Η φυλλοξήρα είναι ένα μικρό έντομο, που προσβάλλει τις ρίζες της ευρω­ παϊκής αμπέλου και ξηραίνει τα προσβεβλημένα κλήματα. Πέντε χρόνια μετά την είσοδο της σ' έναν αμπελώνα όλα τα κλήματα έχουν ξεραθεί. Στις αρχές του 1950 η φυλλοξήρα εμφανίστηκε στην Αττική. Το Υπουρ­ γείο Γεωργίας για να προστατέψει την Αίγινα, της οποίας η κύρια καλλιέργεια ήταν το αμπέλι, εγκατέστησε στο λιμάνι φυτοϋγειονομικό έλεγχο για να εμποδιστεί η είσοδος προϊόντων, που μπορούσαν να μεταφέρουν το έντομο (έρριζα δενδρύλλια κλπ.). Ο έλεγχος δεν μπόρεσε να σταματήσει τη φυλλοξή­ ρα. Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς μπήκε στην Αίγινα αλλά μάλλον θα ήταν στο τέλος της δεκαετίας του 1950. Στους μολυσμένους αμπελώνες οι παραγωγοί φύτεψαν φιστικιές ανάμε­ σα στα κλήματα, ώστε μετά την ξήρανση της αμπέλου να είναι εγκατεστημέ­ νη η νέα καλλιέργεια. Τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι η στρεμματική έκταση των αμπελώ-

^ffpwBMMwiBff^f||BHip^pi^wM^BMM^BBB»wa»3«wMrawawwi«i^iiiiiiiii

ι ι ™ « ™ ™ ™ « « ™ — ™ ™ « ^ Β ™ » " - ' · "

IIIIIIIIMIIII ΙΙΙΙΙΙΙΙΜΙΜΙΙ IIIIIIIIIWIIIIIIIIIII Ι IIIIIIIII Ι 11111111111111111111111 imi IH UNII WIIIIIIIIIM

νων από 13.000 στρέμματα το 1950 έπεσε στα 4.382 στρέμματα το 1961. Η καλλιέργεια της φιστικιάς το 1961 ήταν 3.200 στρέμματα έναντι των 1.050 στρεμμάτων το 1950.

C. Εδώ το διαλεχτό, εδώ το ξακουστό! (1961).

- «Εδώ το φρεσκοψημένο... φιστίκι Αιγίνης, το μοναδικό!» Και ο μικρός, αεικίνητος και πανέξυπνος Τάσος, (Μπόγρης-Ταλιούρης το οικογενειακό παρατσούκλι), εμβληματική φιγούρα της δεκαετίας του '60, στην παραλία της Αίγινας, με το άσπρο καλοκαιρινό σακάκι, που το Υγειονο­ μείο της εποχής, επέβαλλε σε μικρούς και μεγάλους λιανοπωλητές, γλιστρού­ σε ανάμεσα στα τραπέζια των καφενείων, στις ταβέρνες, στις ουρές των καραβιών, διαφημίζοντας το εμπόρευμα του! Ο Τάσος, που όποιος τολμούσε να του δώσει λίγα κέρματα αντί ν'αγοράσει φιστίκια, αντιδρούσε φωνάζοντας: - «Εγώ, είμαι έμπορος, κύριε! Δεν επαιτώ!», και έφευγε. Ο ακούραστος Τάσος, που έμπαινε στα καράβια της γραμμής, έφτανε στην Ύδρα, κατέβαινε στον Πόρο, έβγαινε στον Πειραιά, ανεβοκατέβαινε τα βαγό­ νια στα τρένα, πήγαινε στο Ελληνικό, κρατώντας το ψάθινο πανεράκι του, γεμάτο από τα μασούρια των φιστικιών, τυλιγμένα στο διάφανο γυαλιστερό σελοφάν, μπερδευότανε ανάμεσα στα γκρουπ και τους επιβάτες του αεροδρο­ μίου, προβάλλοντας το φιστίκι και το νησί του. Ο Τάσος, που δεν πρόλαβε να μεγα, ,,-Γ,,λώσει και να γίνει ένας σπουδαίος έμπο­ ρας, γιατί κάπου εκεί στα δεκατέσσερα χρόνια του, έξω από το αεροδρόμιο, ένα αυτοκίνητο, έκοψε το νήμα της ζωής του (14 Δεκέμβρη 1965), και σκότωσε το μεγάλο του όνειρο, σκορπίζοντας γύρω απ' τ' άψυχο κορμί του, «φιστίκια, διαλε­ χτά φρεσκοψημένα»! Ό,τι σπουδαιότερο και μεγαλύτερο, αντί ανθοδέσμης, για τον άτυχο δικό μας Τάσο, που δεν πρόλαβε να καμαρώσει το φιστίκι μας, αναγνωρισμένο επίσημα πια και σε Εθνικό και σε Κοινοτικό επίπεδο, με το ονοματεπώνυμο του: Φιστίκι Αιγίνης! Ο Τάσος Μπόγρης (Ταλιούρης) στην Ύδρα

9. Η ίδρυση του Αγροτικού Συνεταιρισμού Φιστικοπαραγωγών Αίγινας (1975). Το 1947 ιδρύθηκε ο Αγροτικός Συνε­ ταιρισμός Αίγινας. Εν τούτοις στο αρχείο του Συνεταιρισμού αναφέρονται ενέργειες που έγιναν από μια μικρή ομάδα εμπνευσμένη από τον Ευάγγελο Μαρίνη του Χαραλάμπους ήδη από την περίοδο της Κατοχής. Το Νοέμβριο του 1959 στην εφημε­ ρίδα «Η Αίγινα» δημοσιεύεται άρθρο, στο οποίο διατυπώνεται η άποψη ότι επιβάλλεται η ίδρυση Συνεταιρισμού Φιστικοπαραγωγών Αιγίνης για να στα­ ματήσει η εκμετάλλευση των παραγω­ γών από τους εμπόρους. Το 1975 ο Συνεταιρισμός δημιουργεί τον κλάδο των Φιστικοπαραγωγών. Στη Γενική Συνέλευση της 18-08-1996 τρο­ ποποιείται η επωνυμία του εις «Αγροτι­ κό Συνεταιρισμό Φιστικοπαραγωγών Αίγινας». Ο Συνεταιρισμός αριθμεί σήμε­ OL εγκαταστάσεις του Συνεταιρισμού ρα 350 μέλη. [φωτ.ΗΡ Coulon) Στόχοι του Συνεταιρισμού είναι: α] Να δημιουργηθεί θετική παρέμβαση υπέρ των φιστικοπαραγωγών της Αίγινας στην τιμή του προϊόντος. β] Να ελεγχθεί η διακίνηση της επεξεργασίας του φιστικιού της Αίγινας.

10. Οι δεκαετίες μετά το 1970 και μέχρι το 1990. Η καλλιέργεια της φιστικιάς συνεχίζεται να επεκτείνεται και κατά τις δεκαετίες 1970, 1980 και μέχρι το 1990. Η απογραφή του 1974 αναφέρει 4.200 στρέμματα. Αυτά μέχρι το 2000 πρέπει να έχουν αυξηθεί κατά 1.000 ακόμα. Είναι πολλοί αυτοί που φύτεψαν φιστικιές στην Αίγινα. Πολλοί από αυτούς δεν είναι γεωργοί. Μερικοί φύτεψαν φιστικιές γύρω από τα σπίτια τους, άλλοι σε μικρά περιβόλια και άλλοι σε κτήματα δεκάδων στρεμμάτων. Δεν είναι δυνατόν να βρεθούν και να αναφερθούν εδώ τα ονόματα τους. Αυτό είναι αντικείμενο διατριβής. Όλοι όμως συνέβαλαν στη διάδοση της φιστι­ κιάς και στη διάδοση της φήμης της εξαιρετικής ποιότητας [γεύσης) του αιγινήτικου φιστικιού.

99

11. Το «φιστίκι Αιγίνης» ως προϊόν ΠΟΠ (1994). Το 1994 έγινε η ένταξη του «φιστικιού Αίγινης» στα προϊόντα Προστα­ τευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ).

0 θεσμός των προϊόντων ΠΟΠ είναι μία απόφαση της Ευρωπαϊκής Ένω­ σης (ΕΕ) για την προστασία ονομαστών προϊόντων συγκεκριμένης περιοχής, τα οποία πλήττονται από αθέμιτο ανταγωνισμό. Η ένταξη του φιστικιού Αιγίνης στα προϊόντα ΠΟΠ έγινε κατ'εφαρμογή του Π.Δ. 81/19-03-1993, ύστερα από αίτηση που κατέθεσε ο Αγροτικός Συνε­ ταιρισμός Αίγινας, μετά από ενημέρωση και πρόταση της Διεύθυνσης Γεωρ­ γίας Πειραιά. Την ευθύνη από πλευράς Διεύθυνσης Γεωργίας είχε ο τοπικός γεωπόνος Αριστοτέλης Τέκος και τη μελέτη, οικονομική και σκοπιμότητας, έκανε ο γεωπόνος Μιχάλης Μουτσάτσος. Σύμφωνα με τη μελέτη, ο λόγος για τους οποίους το φιστίκι Αιγίνης εντάχτηκε στα προϊόντα ΠΟΠ είναι: α) Το φιστίκι Αιγίνης είναι προϊόν συγκεκριμένης περιοχής, όπως αποδει­ κνύεται από την πανελλήνια φήμη του και τη σύνδεση του ονόματος του με την Αίγινα. β) Το φιστίκι Αιγίνης, λόγω ενός σπάνιου συνδυασμού παραγόντων, έχει ιδιαίτερη γεύση, που το έχει καταστήσει διάσημο. γ) Η καλλιέργεια της φιστικιάς μαζί με άλλους παράγοντες έχει συγκρα­ τήσει τον πληθυσμό της Αίγινας και δεν παρατηρείται η τάση ερήμωσης της επαρχίας. Το 1996 το «φιστίκι Αιγίνης» καταχωρήθηκε ως προϊόν ΠΟΠ στην επίση­ μη εφημερίδα της ΕΕ.

100

H

"ΈΕΧ^ΛΕΑ*'

' ) ' " •

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ-ΠΕΤΡΙΤΟΥ

Ιστορίες με Κολοτσέντες της Αίγενας

φαντασία του λαού μας οργιάζει τις ημέρες του Δωδεκαήμερου. Δημι­ ούργημα του και οι Καλικάντζαροι. Στα παραμύθια που μας έλεγαν οι παππούδες και οι γιαγιάδες, τους παρουσίαζαν τόσο τρομαχτικούς και επικίνδυνους, που ούτε σκέψη να βγεις έξω μετά το ηλιοβασίλεμα όσο διαρκούσε το Δωδεκαήμερο, και έτσι εξασφά­ λιζαν την ησυχία τους. Κατά γενική ομολογία, οι Καλικάντζαροι ήταν: τριχωτοί, αχτένιστοι, μαυ­ ριδεροί, άπλυτοι, τραγοπόδαροι, ξερακιανοί, κακάσχημοι, με σουβλερά δόντια, μύτη και αυτιά. Άλλοτε κοντοί και άλλοτε πανύψηλοι, ευκίνητοι αλλά και κουτοί! Τόσο κουτοί, που αφού όλο το χρόνο πριονίζουν με τα μικρά τους πριονάκια ή πελεκάνε με τα τσεκουράκια τους τον κορμό του τεράστιου δέντρου, που κρατάει τη γη, τ' αφήνουν όλα, για να ανέβουν επάνω την παραμονή των Χριστουγέννων, να κάνουν όσες σκανταλιές αλλά και μεγάλες ζημιές προλάβουν στις δώδεκα ημέρες, μέχρι να φύγουν κακήν κακώς «για κάτω», με τον αγιασμό των υδάτων, όπου τους περιμένει η πιο δυσάρεστη έκπληξη: Το δέντρο του κέντρου της γης να στέκει θαλερό και χωρίς κανένα σημάδι, αφού έθρεψε, τις ημέρες που έλειπαν!

Η

Αν και ο δικός μου παππούς «υποστήριζε» πως δεν ήταν διόλου κουτοί. Απλά, την κατάλληλη στιγμή ανέβαιναν πάνω στη γη, για ν' αποφύγουνε το πέσιμο της, πάνω τους, αφού λίγο ήθελε ο κορμός του δέντρου για να κοπεί! Πολλά τα ονόματα που τους έδωσαν σε όλο τον Ελλαδικό χώρο. Κάπου τους λένε Παγανά, αλλού Παρωρίτες. Στην Αττική Κωλοβελόνηδες, Καλιτσάγκαροι στην Τήνο, Λυκοκάντζαροι στη Μεσσηνία, Καλισπούδηδες στη Σάμο, Καλιοντζήδες στο Ζαγόρι Ηπείρου, Τσιλικρωτά στη Μάνη, Σκαλικάντζαροι στη Σκιάθο. Πλανήταροι, στην Κύπρο. Εδώ, στην Αίγινα, τους λέμε... Κολοτσέντες! Ψέματα οι Κολοτσέντες; Αμ δε που είναι! «Σαν εκοντοζύγωνε του 'Αι Φιλίππου τσάι αποκρεύαμε για του Χριστού τα Γέννα, εμπαίναμε πια για τα καλά στου χειμώνα τις γιορτάδες.

102

Στα πρώτα κρύατα με τ' Άι Νικολοβάρβαρα, εκάναμε τις κουμπάνιες μας: άχερα στ' αχιούρι, να 'χουνε φαΐ τα ζωντανά, στοιβιάζαμε σκεπά τα ξύλα (λιόκλαρα, περνάρια, αστοιβές), για το παραγώνι τσάι το φούρνο, να μη βρεχόντουνε, τσάι επαίρναμε τη «σειρά» αφ' το μυλωνά ν' αλέσουμε τα γεννήματα, προτού να έμπει το Δωδεκάμερο τσάι έχουμε ντράβαλα με τσείνα τα καταρα­ μένα, τους κολοτσέντες. Τσάι τι δεν εκάμανε! Ετούτοι, που λες, οι κατσικοπόδαροι, εβγαίνανε παγανιά μόνο τις νύχτες, όπως ούλοι οι κριματισμένοι. Βουρλιζόντουσάνε με το φως, τσάι ετρουπώνανε στις σαράντα τρούπες. Όποιονε όμως επετυχαίνανε μοναχό να πορπατάει τη νύχτα, τόνε πειράζανε μέχρι σκασμού. Εξόν αν είχες κατά νου σου να τους κάνεις τον κουζουλό τσάι να τους μπερδέψεις, να κερδέψεις τον καιρό, ωσότου να λαλήσουνε οι πρώτοι αλέχτορες, να ξημερώσει ο Θεός τη μέρα του. Βλέπεις, σαν εβασίλευε ο ήλιος τσάι δεν είχε φεγγάρι, μαύρα σκοτάδια επέφτανε από νωρίς ολούθε. 0 Μπούσουλας δεν είχε φτάσει ακόμα στο νησί να μας φωτίσει, αλλά τσάι όταν έφτασε κάπου στα '25 (1925), μόνο κάτω τη Χώρα εφώτισε! Εμείς εδώθε τσάι ολούθε στα χωριά, να μην ειπείς τσάι στα ψηλώματα, το φως το έδινε το παραγώνι τσάι οι λύγνοι! Όσο να ειπείς για τις λάμπες με το πετρέλιο, αυτές τις ανάβανε μόνο σε καμιά σκόλη.

0 φόβος τσάι ο τρόμος ήντονε οι κολοτσέντες για τις νοικοτσυρές! Έτσι τσάι δεν εβάζανε στο ντουλάπι ή στο φανάρι τα καλούδια τσάι τις μαγεριές τους για φύλαξη, μαύρο φίδι όπου τις εδάγκωσε. Οι καταραμένοι, δεν είναι όπου τα ετρώγανε, κακιά υπομονή, είναι που τα εμαγαρίζανε. Απομόναχοι τους! Από παντού ξετρουπώνανε. Πιότερο όμως αγαπάγανε την καμινάδα. Δώσε βάση τσάι άκου τι εκάμανε οι τρισκατάρατοι. Οι κολοτσέντες δύο πράματα τα φοβόντουνε όσο τίποτα; το 'να είναι η αγιαστούρα του παπά, που αγιάζει την παραμονή στις Αγιασες, στην Πρωτάγιαση, για τούτο τσάι εξεκουμπιζοντουσάνε από ετσείνη την ημέρα, για να μας ξαναρθούνε, οι καουνιασμένοι, ξανά μανά, παραμονή, στα Γέννα του Χριστού. «Φεύγετε να φεύγουμε, τι έρχεται ο μουρλόπαπας με την αγιαστούρα του τσάι με τη μαγκούρα του». Ετούτο το τραγουδάτσι μου το έλεγε η τσυρούλα μου, που το 'χε ακου­ σμένα σαν ήντονε παιδί, αφ' τους ίδιους που πηλαλάγανε απάνου στο λιακό, για να γλυτώκουνε αφ' τον παπά. Το άλλο που φοβόντουνε, είναι η φωτιά. Βλέπεις η φωτιά δε είναι που φωτάει, είναι που τσουρουφλάει κιόλα. Αμή τι εκάμανε όμως οι αχρόνιαγοι; Κατουράγανε απάνου αφ' την καμι­ νάδα να σβήσουνε τη φωτιά, τσάι μαγαρίζανε τσάι το φαΐ, τσάι τη στάχτη, που άμα ξεχνιότανε η νοικοτσυρά τσάι την έβαζε αλισίβα, όλη η μπουγάδα της εγιόμιζε τρούπες!

103

Το καλό το παλικάρι όμως ξέρει τσ' άλλο μονοπάτι, που λένε, για τούτο τσάι κάθε τόσο επετάγαμε λίγα σπυριά αλάτι απάνου αφ' τα κάρβουνα τσάι όπως έσκαγε, εγινότανε σαματάς τρανός αφ' τους κρότους. Έτσι φοβόντουσάνε, τσάι μη τους είδατε. Εκάμανε τσάι άλλα οι νοικοτσυραίοι: εγράφανε σταυρό με κάρβουνο σε ξώθυρα, σε παλεθύρια, σε χαρανί, σε κανάτι, σε γούργουλα. Προσέχανε να τα 'χουνε ούλα σκεπασμένα, τσάι το νερό αλλά τσάι τα λαδικά με το λάδι, γιατί ερίχνανε μαγαρισές. Βάζανε αστοιβή, περνάρι, θήμο, απάνου στο λιακό, κοντά στην καμινάδα τσάι στις ξώθυρες, γιατί ετούτα είχανε βελόνια τσάι τους τζιλώνανε, τσάι όπου φύγει, φύγει, οι κατσικοπόδαροι. Πίσω αφ' την ξώθυρα, αλλά τσάι εμπροστά, όσοι το θέλανε, αφήνανε ένα κόστσινο. Έτσι τσάι το εθωρούσανε οι βουρλισμένοι, μετράγανε τις τρούπες. Μία, δύο...τσάι ξανά αφ' την αρχή, μία, δύο..., που να πούνε το τρία, που είναι η Αγια Τριάδα! Τους εκρεμούσανε, επίσης, μια πλεξούδα λινάρι. Πάλε τα ίδια ετσείνοι. Ντε τσάι καλά να μετράνε τις κλωνές του λιναριού τσάι να κολλάνε μέχρι το δύο. Τσάι ξανά μανά ωσότου εξημέρωνε τσάι εξεκουμπιζόντουσάνε. Το φως της μέρας τους εμούρλαινε! Θαρρείς πως είναι παραμύθια, όσα τους καταμαρτυράνε; Αμ δε που είναι! Έχουνε ακούσει τ' αυτιά μου, εμένανε... Έχουνε διει τα μάτια μου... Άλλη μέρα να 'χωμε υγεία, που θα σε φέρει η νόνα σου, να φωνάξω τη Σιδερή τσάι τη γριά Λασκαρού, να σου μολοήσουνε τσαί τα εδικά τους, έτσι για να μη βάνεις με νου σου, ότι ο μπάρμπα Χρήστος, λέει όσα λέει, για να περ­ νάει η ώρα...». Διήγηση Χρήστου Κουνουπιώτη (1875-1959) Παγώνη-Αίγινα

ΓΛΩΣΣΑΡΙ αποκρεύαμε= νηστεύαμε το κρέας κουμπάνιες= προμήθειες παραγώνι= τζάκι γεννήματα= στάρια, κριθάρια Δωδεκάμερο= δωδεκαήμερο, το χρονικό διάστημα από τα Χριστούγεννα έως τα Θεοφάνεια ντράβαλα= φασαρίες κουζουλό= τρελό αλέχτορες= κοκόρια 104

Μπούσουλας= όνομα ιδιοκτήτη ηλεκτρ. εταιρίας στην Αίγινα λύγνοι= λυχνάρια σκόλη= σχόλη, γιορτή εμαγαρίζανε= βρωμίζανε με ακαθαρσίες φανάρι= κρεμαστό σιδερένιο ντουλάπι με σίτα Καουνιασμένοι= μαύροι σαν καμένοι Τσυρούλα= κυρούλα, (εδώ η γιαγιά] Λιακό= είδος στέγης Χαρανί= σιδερένιος κουβάς Γούργουλας= στάμνα Κόστσινο= κόσκινο Κλωνές= κλωστές

Τα φοινίκια της Βεργένας «Τρεις μέρες μεινέσκανε για τη γιορτή του Άι Βασιλιού τσάι η Βεργένα ακούμπησε στο σκαμνί, κοντά στο παραγώνι, να ξαποστάσει. Έπρεπε να μάσει όσες δουλειές απομένανε ίσαμε την αυριανή, αλλιώς δεν θα επρόκανε τίποτις.

0 άντρα της με τον πεθερό της ήντονε πηγαιμένοι με το καΐκι τους στα Βάτικα, να φέρουνε κρομμύδια, πατάτες τσάι άλλες παραγγελίες που είχανε αφ' τα μαγαζιά κάτω της Χώρας. Κατά πως τα υπολογίζανε, μέχρις αύριο το βράδυ, πρώτα ο Θεός, θα ήντονε στο σπίτι τους. Με την πλύση της είχε τελειώσει αφ' το ξημέρωμα. Η μέρα ήντονε καλή, το βοριαδάτσι βοήθαγε τη μπουγάδα να στεγνώσει τσάι σε λίγο θα τα εμάζευε παστρικά τσάι μοσκοβολημένα αφ' την αλυσίβα. Με το που θα 'βάζε τα παι­ διά στον ύπνο, θα ξεκίναγε το σίδερο. Ζωή να 'χουνε, στασό δεν έχουνε ολη­ μερίς! Πέντε παιδόπουλα τσάι όλα σερνικά! Τρία τα εδικά της τσάι δύο της Μαριορής, της αδερφής της. Περίμενε γεννητούρια η Μαριορίτσα, στο τρίτο της, από μέρα σε μέρα, αφού είχε έμπει στο μήνα της. Σκέψου τις χαρές τους έτσι τσάι γεννιόντανε ένα θηλυκό! «Γερό παιδί όμως να 'ναι», παρακαλιέται ολημερίς η Βεργένα, «να 'χει τα σημάδια του Θεού τσάι ας είναι σερνικό. Να βοηθήσει η Παναγιά, η Παρθένα, να το βγάλει μ' ένα πόνο!». Αύριο θα πέρναγε από τη θεια της, τη Θοδώρα, θα άφηνε τους δυο κοκόρους στον μπάρμπα Όθωνα, να τους «ετοιμάσει», να μη βλέπουν τα παιδιά, τσάι το βράδυ που θα κοιμόντουνε, ετσείνη θα τους ξεπουπούλιαζε να είναι ούλα έτοιμα για τη σούπα της Κυριακής του νέου χρόνου. Έτσι όπως τα έβαλε με νου της, θα 'χε περισσευούμενο χρόνο να κάμει τις ετοιμασίες για το 105

ζύμωμα, θα έπιανε τσάι το προζύμι για τα «φουσκάτσα», θα τους έφιανε ένα μεγάλο αφράτο τυρόψωμο, που αρέσει του πεθερού της, αλλά τσάι τρία ταψά φοινίκια, για το καλό του χρόνου. Είχανε να το κάνουνε στην Περιβόλα για το πόσο τα πετύχαινε! Συνταγή παλιά, αφ' τη σχωρεμένη τη νουνά της. Αλλά όσο να ειπείς όμως, είναι τσάι το χερικό της. Δεν θα ελησμόναγε να κρατήσει τσάι ένα μεγάλο κομμάτι αφ' το ζουμάρι να τους κάμει τηγανίτες με το φετινό πετιμέζι. Είναι βλέπεις που πρέπει να ετοιμάσει τσάι τα πιάτα με τα γλυκά για τα πεσκέσια στους εδικούς της στη γειτονιά... Της ήρθανε ούλα για ούλα βολικά. Δόξα να 'χει! Άξια κοπελούδα, αφ' τα μικράτα της, η Βεργένα! Ούλα τα επρόλαβε! Τα ρούχα σιδερωμένα, το τυρόψωμο να μοσκοβολάει, τα ψωμία καλοβαλμένα απάνου στο ψωμοσάνιδο να κρυώνουνε, στο τραπέζι έτοιμα τα πιάτα με τα γλυκά, δεμένα με άσπρες πετσέτες, να τα μοιράσει το πρωί, στο συγγενολόι τσάι στη γειτονιά. Η μοσκοβολιά όμως που εβγάζανε ετούτα τα φοινίκια λες τσάι δεν την είχανε άλλη φορά. Εκαμάρωνε τις δυο μεγάλες πιατέλες όπου τα 'χε βάλει με την τάξη σαν να 'τανε δυο όμορφα βουνάτσα! Φχαριστημένη αλλά ψόφια αφ' τον κάματο των ημερώνε, έτσι όπως ακούμπησε το τσεφάλι της στη μαξιλάρα του καναπέ τσάι εφωτίζανε τα κάρ­ βουνα στο παραγώνι, εβαρύνανε τα μάτια της τσάι την επήρε ο ύπνος... Ε! το κακό δεν θέλει πολύ για να γένει! Με τις φούριες που είχε να προκάνει τις δουλείες η Βεργένα ούτε που έβαλε με νου της ότι τώρα που 'ναι Δωδεκάμερο έπρεπε να μανταλώσει καλά, να βάλει τις αστοιβές στα παλεθύρια, στην ξώθυρα. Ε, για πότε εζώσανε το σπίτι οι κολοτσέντες, ούτε που θα τους επρόκανε τσάι ξυπνητή να ήντονε! Οι μοσκοβολιές, βλέπεις... Βάνει τις φωνές, αρπάει το περίσαρο, να τους κυνηγήσει, πού να τους κάνει καλά. Ξυπνάνε από τη φασαρία τα δυο μεγάλα παιδιά, βλέπουνε τη μάνα τους που έτρεχε απάνου, κάτου στην κουζίνα... Αρχινεύουνε τσάι τούτα τον... πόλεμο μέχρις που εκαταφέρανε τσάι τους επετάξανε όξω αφ' το σπίτι. Τώρα ποια ήντονε τα βόλια άλλο να τα λέμε τσάι άλλο να εβλέπατε: τα φοι­ νίκια τα μοσκοβολιστά! Τι να εκάνανε τα έρημα παιδία; Να εσώζανε τη μάνα ή να εκαμαρώνανε τα φοινίκια; Ωστόσο μέχρι να στεναχωρεθεί για τη μοίρα που 'χάνε τα φοινίκια της η Βεργένα τσάι να ηρεμήσουνε τα παιδιά, να που εφτάκανε ο παππούς με τον πατέρα με μποναμάδες τσάι καλούδια για όλους, να τσάι τα συχαρίκια για τα γεννητούρια της Μαριορής που έκαμε την κόρη τσάι όλα γένανε καλά τσάι ευλογημένα με τόσες χαρές!

- Την υγειά μας να έχουμε τσάι θα κάνω μια σκάφη ολάκερη, φοινίκια, να

κεράσουμε ούλη τη γειτονιά, τσάι για το καλό του χρόνου τσάι για το θηλυ­ κό, που ήρθε με τη βοήθεια του Θεού τσάι της Παναγίας, στο σπιτικό μας, έλεγε συγκινημένη από TLÇ τόσες χαρές η Βεργένα τσάι έκαμε το σταυρό της.

ΓΛΩΣΣΑΡΙ φουσκάτσα, φουσκιά = λουκουμάδες φοινίκια = γλυκά σαν τα μελομακάρουνα πεσκέσια = δώρα βουνάτσα = βουναλάκια στο σχήμα αστοιβές = αγκαθωτοί θάμνοι παλεθύρια = παράθυρα περίσαρο = σκούπα φτιαγμένη από αστοίβή

107

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ - ΚΡΗΤΙΚΟΥ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΎΠΟΛΙς - ΙςΤΑΝΜΠΟΥΛ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ Η ΙΡΙΣ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΕΚΘΕΤΕΙ 101 ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΙΚΛΣΤΙΚΟΥΣ

Με τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο και τον Υπουργό Πολιτισμού κ. Π. Γερουλάνο, στην έκθεση

108

Οι παλιές και οι καινούριες μνήμες μου από την Πόλη 1946! Βρισκόμαστε με τους συμμαθητές μου στην Αίγινα, στο Δημοτικό Σχολείο, σε μια από τις στριμωγμένες αίθουσες του Αρχοντικού του Μπάρμπα-Γιάννη του Καποδίστρια! Ζαλισμένοι ακόμα από τη Χιτλερική Κατοχή προσπαθούμε να πιστέψουμε πως οι Γερμανοί όντως φύγανε και είμαστε ελεύθεροι. Είχαμε μόλις δοκιμάσει τη γεύση του κρέατος που αγνοούσαμε κι είχαμε βρει θεσπέσιο το κάτασπρο άχαρο αμερικάνικο ψωμί. Ήμασταν παι­ διά αδύνατα, φοβισμένα και υποσιτισμένα, γεμάτα αδενίτιδες. Είχαν περάσει λίγοι μήνες από τη Γερμανική Κατοχή και μόνο είκοσι χρό­ νια από το Ελληνικό στραπάτσο του στρατού μας στη Σμύρνη και τα καμένα όνειρα της ανάκτησης της Κωνσταντινούπολης. Όμως παρ' όλη την πανωλε­ θρία μας εκείνη την εποχή κρατούσαμε ακόμα έντονα το όνειρο του «πάλι με χρόνια και καιρούς, πάλι δικιά μας θα 'ναι» και περιμέναμε πάντα τον εξαδά­ κτυλο βασιλιά του θρύλου, που θα έμπαινε στην Πόλη με το άσπρο του άλογο και θα λειτουργούσε με τους δεσποτάδες στην Αγιά-Σοφιά! Εκείνη, λοιπόν, την ημέρα του 1946 είχαμε Βυζαντινή Ιστορία με δασκάλα τη μάνα μου, που με τις ζωντανές της αφηγήσεις με είχε ήδη ταξιδέψει στον κόσμο ολόκληρο. Ορθή στην έδρα μάς ξετύλιγε με συγκίνηση κι ενθουσιασμό τη λαμπρή νίκη του Ιουστινιανού εναντίον των Βαρβάρων, το πώς τον είχε βοηθήσει η Παναγία, το πώς είχε μπει με το ολόλαμπρο στέμμα του στην ΑγιάΣοφιά, όπου ο Πατριάρχης Σέργιος έκανε την ευχαριστήρια δοξολογία και ακούστηκε για πρώτη φορά το «τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα Νικητήρια...». Και .· .:,

ν,,,

,

"

. •->•;.• ,'•.'

Μαρίνα Στελλάτου, Ορτάκιοϊ τζαμί και γέφυρα Ατατούρκ, ακουαρέλα, 2010 109

σαν να τους έβλεπε, μας περιέγραφε ζωντανά τους αρχοντάδες, τα εξαπτέρυγα, τον κόσμο, τον ενθουσιασμό, τις ιαχές... Κι εμείς, τα αγόρια με κοντά μπα­ λωμένα παντελονάκια και τα κορίτσια με σοσόνια και παγωμένα πόδια στην κρύα αίθουσα, παραμυθιαζόμασταν υπνωτισμένα από το όραμα της μαγεμέ­ νης ένδοξης Πόλης. Της Πόλης μας της Ελληνικής. Και τα χρόνια πέρασαν... Και το όραμα ξέφτισε και αναγκάστηκα ν' αντιiji.i,

,. ifctni ' l i t '

Χαρίτων Μπεκιάρης, The Tyger, gouache, μελάνι, χρυσός σε χαρτί, 2010

κρύσω την πραγματικότητα με ρεαλισμό. Κι έφτασα να σκέφτομαι πως και μερικές σελίδες της Πηνελόπης Δέλτα δεν είναι της παρούσης διπλωματίας για τα σημερινά παιδιά που χρειάζονται άλλα ιδανικά και άλλη «ενόραση» του κόσμου!

1985! Ο άνδρας μου, ο γιος μου κι εγώ συναντιόμαστε με την κόρη μου την Ίριδα στην Κωνσταντινούπολη. Εκείνη είχε έλθει από το Λονδίνο, όπου έκανε μεταπτυχιακό σε Βυζαντινή και σύγχρονη ιστορία της Τέχνης. Μας ξενάγησε στην Πόλη με τον ενθουσιασμό και την αγάπη της για τους ιστορικούς αυτούς τόπους. Ένιωσα τρομερή συγκίνηση μπαίνοντας στην Αγιά-Σοφιά, όπου όμως δέσποζαν τα τέσσερα οθωμανικά «εξαπτέρυγα» και μελαγχόλησα στριφογυρί­ ζοντας στα ερείπια του παλατιού του Βουλγαροκτόνου. Παράλληλα όμως ένιω­ σα τεράστιο θαυμασμό για το Μπλε Τζαμί, που υψώνεται πανέμορφο μέσα στην Πόλη των Πόλεων... Η ανάγνωση των μυθιστορημάτων του Michel de Grèce μου είχε δώσει κι έναν άλλο καθρέφτη της Πόλης: της elite των Σουλτά­ νων, της ζωής των χαρεμιών, της πανέξυπνης Διπλωματίας, των δολοφονιών, της ίντριγκας, της ποικιλίας των δηλητηρίων, της τελετής της ετοιμασίας των 110

ωραίων παρθένων, πριν τις οδηγήσουν στο κρεβάτι του Σουλτάνου, της εκδίκησης των αντιζήλων και το κυνηγητό στους σκοτει­ νούς δαιδάλους των χαρεμιών, όπου γενι­ κοί δερβέναγες ήταν οι παχύσαρκοι φρι­ κτοί ευνούχοι... Και το πνίξιμο των άπιστων στο Βόσπορο... Τόσες μνήμες, τόσοι θρύλοι, τόσες δόξες, τόσα δράματα συνυφασμένα με την Μάριος Βουτσινάς, Τσόκαρα Πόλη των Πόλεων. Την Πόλη των Πόλεων, χαμάμ, ασήμι-ξύλο, 2010 που όμοια της δεν υπάρχει στον κόσμο. Την Πόλη του δοξασμένου παρελθόντος μας, τη σημερινή Κωνσταντινού­ πολη - Ιστανμπούλ, όπου συναντώνται δύο τεράστιοι πολιτισμοί, δύο θρη­ σκείες και εκατοντάδες παρακλάδια τους... Μία Πόλη που κολυμπάει στ' αρώματα της τουλίπας, των γιασεμιών και των μπαχαρικών όλης της Ανατολής. Μια Πόλη που λικνίζεται στους ήχους ποικίλων μουσικών, μια Πόλη που απλώνεται σε δυο ηπείρους, μια Πόλη γεμάτη μυστήριο και μνήμες. Στην Πόλη αυτή, τη σημερινή Ιστανμπούλ, η Κωνσταντινούπολη των Ορθοδόξων προσπαθεί να κρατήσει τα πόστα της με νύχια και με δόντια: το

Νίκος Στεφάνου, Χωρίς τίτλο, τέμπερα σε σοβά, ιδιωτική συλλογή, 1959

111

Πατριαρχείο, τα Ελληνικά σχολεία για τους εναπομεί­ ναντες συμπατριώτες μας και κάποια οφίτσια. «Το κλίμα έχει αλλάξει. Υπάρχουμε και δεν θα σβή­ σουμε», λέει ο Γιάννης Δερμιτζόγλου, διευθυντής του Ζωγραφείου Σχολείου της Κωνσταντινούπολης.

2010! Ξαναπαίρνω το δρόμο για την Πόλη με όλη μου την οικογένεια. Αυτή τη φορά για να βρεθώ στα εγκαίνια των δύο Μεγάλων εκθέσεων που έστησε η Ίρις, στο Σισμανόγλειο Μέγαρο στο Κέντρο της Κων­ σταντινούπολης και στη Χάλκη! Το άνοιγμα της Χάλ­ κης, της φημισμένης Θεολογικής Σχολής, που είναι εδώ και τριάντα χρόνια κλειστή, ήταν μια συγκινητική επιτυχία. Το άνοιγμα της έγινε όμως μόνον για να φιλοξενήσει την έκθεση των 101 εικαστικών, που κινητοποίησαν η Ίρις Κρητικού ως επιμελήτρια και η Αναστασία Μάνου ως οργανώτρια, με τη γνωστή εται­ Δημήτρης Μεράντζας, Αντίο, ανοξεί­ ρεία της White Fox. δωτα τσιγκέλια, ανοξείδωτο πλαίσιο, Η έκθεση με τίτλο «Ιχνηλατώντας την Κωνσταντι­ καθρέπτης, σκουριασμένη πρόκα, νούπολη» έδωσε νέες ελπίδες για το άνοιγμα της Σχο­ 2009 λής στη Χάλκη, όπου τα θρανία στις αίθουσες λες και περιμένουν πάλι τους μαθητές τους. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος είπε στα εγκαίνια της έκθε­ σης: «Όλα είναι έτοιμα εδώ. Λείπει μια υπογραφή. Αναμένουμε και εμμένουμε». Καν ο Τούρκος καθηγητής Ιλμπέρ Ορταϊλίμ, πρόεδρος του Τοπ-Καπί, του μεγαλύτερου Μουσείου της Κωνστα­ ντινούπολης, τόνισε: «Αν ο κόσμος, που συγκεντρώθηκε εδώ, θέλει να γίνει κάτι, αυτό πρέπει να αποτελέσει μήνυμα για την Τουρκική Κυβέρνη­ ση». «Η ανταπόκριση των καλλιτε­ χνών στην πρόσκληση μας ήταν μεγάλη κι ενθουσιώδης και ήταν πολύ δύσκολο να περιορίσουμε τις συμμε­ τοχές», είπε σε συνέντευξη που έδωσε στον Τύπο η Ίρις Κρητικού, η οποία χαρακτήρισε τα έργα, που

Νατάσσα Πουλαντζά, Laie, ακουαρέλα σε χειροποίητο χαρτί, 2004 112

Ανδρέας Γεωργιάδης, Βασιλική κινστέρνα, μελάνι σε χαρτί, 2010

εμπνέονται από το μύθο, την ιστορία και την καθημερινότητα της Πόλης, «ένα ενδιαφέρον εικαστικό παλίμψηστο». Η ίδια βρήκε το χρόνο να μας ξεναγήσει στα καταπληκτικά ψηφιδωτά της Μονής της Χώρας KOL στη Βασιλική Κινστέρνα, ζωγραφισμένη συγκινητικά από τον Ανδρέα Γεωργιάδη. Οι επιλογές των 101 ζωγράφων, που «ιχνηλάτησαν» την Κωνσταντινού­ πολη, ήταν ποικίλες. Μερικοί παρουσίασαν την αγορά μπαχαρικών, όπως η Τάνια Δημητρακοπούλου, άλλοι τα τούρκικα φέσια και τα ασημένια τσόκαρα του Χαμάμ, όπως ο Μάριος Βουτσινάς.

0 Χαρίτωνας Μπεκιάρης γέμισε με χρυσάφι τον ορίζοντα πέρα από τις εκκλησίες και τα τζαμιά της Πόλης, η Νατάσα η Πουλαντζά ζωγράφισε την τουλίπα, το λουλούδι σύμβολο της Πόλης [δεν ήξερα ότιη Ολλανδία πήρε την τουλίπα από την Κωνσταντινούπολη). Ο Σπαθάρης ζωγράφισε με τον τρόπο του τον Ρωμανό τον Μελωδό. Εκκλησίες, τζαμιά, οδαλίσκες, χαρέμια, παλάτια, καφενέδες, χαμάμ, μονα­ στήρια και λιμάνια, χάρτες και μιναρέδες παρελαύνουν σ' αυτή τη συγκλονι­ στική έκθεση, που ήλθε και στην Αθήνα, φιλοξενούμενη στον Τεχνοχώρο από το Δήμο Αθηνών. Οι πίνακες- σύμβολα έδωσαν, επίσης, το παρόν σ' αυτήν την πλούσια ποι­ κιλία της φαντασίας των εικαστικών. Ο σπασμένος και καρφωμένος με σκου113

ριασμένο καρφί καθρέπτης του Δημήτρη Μεράντζα και η ξαπλωμένη κοπέλα στην επιφάνεια του ψηφιδωτού της Έλενας Παπαδημητριού, όπως και η αλληγορική σύνθεση της μεγάλης καλλιτέχνιδας Βάνας Ξένου, που είναι σαν την Ίριδα μισή Αιγινήτισσα και που οι εγκαταστάσεις των έργων της γέμισαν τον Εθνικό Κήπο της Αθήνας, αφού ταξίδεψαν στο Παρίσι και την Αμερική, είναι μερικοί απ' αυτούς. Η ανταπόκριση του κόσμου στις δυο εκθέσεις στην Κωνσταντινούπολη ήταν πάρα πολύ μεγάλη. Έλληνες και Τούρκοι μπαινόβγαιναν στις αίθουσες, θαύμα­ ζαν, σχολίαζαν και εύχονταν, όπως ο Τούρκος ζωγράφος Νουρ Οζάλ; «Είναι μια ευκαιρία για ν' ανοίξει η Σχολή της Χάλκης». Και ο άλλος Τούρκος καλλιτέχνης, ο Ομέρ Καλεσί, που ζει σαράντα χρόνια στο Παρίσι κι ήταν φίλος στενός του φιλέλληνα συγγραφέα ΖακΛακαριέρ και του δικού μας, του Αλέκου Φασιανού, κριτικάρίσε: «Η τέχνη μπορεί να κάνει ό,τι δεν μπορεί να κάνει η πολιτική». Ανάμεσα στους επισκέπτες της έκθεσης στη Χάλκη, η οποία είναι κτισμένη πάνω στο Λόφο της Ελπίδας, ήλθαν και δυο αραβόφωνα ορθόδοξα αδέλφια, ο Χρυσοχόος Τζελάς και ο αδελφός του Ζεκί, που ζουν στην Κωνσταντινούπολη και που έλεγαν πως βλέπουν πολύ θετικά το άνοιγμα της Σχολής της Χάλκης. Μέσα στο λίγο διάστημα της τωρινής επίσκεψης μου στην Πόλη έζησα τον παλμό της έκθεσης στο Σισμανόγλειο και τη Χάλκη, την ένταση της συγκίνη­ σης των στιγμών εκείνων και παρακολούθησα το αγωνιώδες τρέξιμο της Ίρι^••'•WMgÊ&mm

.vawBEi .:.;„i.,::üi,^...j=v:J::;

Ρ mm

m

òir

i

•f

Ευγένιος Σπαθάρης, Ο Ρωμανός ο Μελωδός στην Κωνσταντινούπολη, ακρυλικό σε χαρτόνι, 2005 114

l

-U-

δας και της Νατάσας, που έπαιζαν με το χρόνο και αντιμετώπιζαν, βεβαίως, ποικίλες αντιδράσεις. Στα μάτια μου ξεδιπλώνεται πάντα η απέραντη πολυπλόκαμη Πόλη, ντυ­ μένη με το μανδύα των θρύλων της, βουτηγμένη στο μυστήριο και τ' αρώμα­ τα της. Στη λογική μου πια τη δέχτηκα σαν Ιστανμπούλ με τους μιναρέδες και τα τζαμιά της, με τη φωνή του μουεζίνη, που καλεί τους πιστούς στην προ­ σευχή, με τα χαρέμια και τη γοητεία των Σουλτάνων της. Στη μνήμη μου, όμως, μένει η παλιά Πόλη της αφήγησης της μάνας μου, ο Ιουστινιανός που μπαίνει στην Αγιά-Σοφιά και ο Πατριάρχης Σέργιος που ψάλλει το «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα Νικητήρια». Η Ίρις με τους ζωγράφους της μίλησαν για όλ' αυτά... Κι αυτό ήταν η επιτυχία της προσπάθειας τους.

115

S M H H H

•

" •

: .

•

•

•

•''

.

ΙΡΟΣΩΠΑ

ì : ' ' • .

•

:

'••'• •;••

-ΐ. vii: i-

ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ

Παναγιώτης Μαρίνης

^ i \ p ó v o και πέτρα» ονόμασε την έκθεση του με γλυπτά ο λαϊκός καλλιτέ­ χνης Παγιώτης Μαρίνης, που παρουσίασε το περασμένο καλοκαίρι στο Λαο­ γραφικό Μουσείο Αίγινας. Σ' ένα περιβόλι, στην αιγινήτικια Κυψέλη, έχει απλώσει περίπου διακόσια γλυπτά, ανάγλυφα, σκαλιστά. Πετρογλυπτική, ξεχωριστά σε πωρόλιθο-πουρί και μαυρόπετρα. Κι η γλυφή, το σμίλεμα, το σκάλισμα, το ανάγλυφο, γίνεται με σμίλη και ματσακόνι, κοφτερό σιδερένιο όργανο, σφυρί χτένα, με χαραγματιές για να σκάβει, εργαλείο για λάξεμα που χρησιμοποιούν οι πετράδες, οι μαρμαράδες, για να κατεργαστούνε την πέτρα, το μάρμαρο. Με γλύμμα, γλυφή, έκανε το σμίλεμα, το σκάλισμα. Με τη σμίλη σμίλεψε, λάξευσε, σκάλι­ σε, έγλυψε το λαξευτό, το σκαλιστό, το γλυπτό, την έγγλυφη κι ανάγλυφη παράσταση, ξεχωριστά σε ανθρώπινες μορφές. Ο λαϊκός γλύπτης, λαξευτής, πετρογλύπτης, πετροκόπος, πετράς Πανα­ γιώτης κατασκεύασε στο πουρί και στην πέτρα αγάλματα, αγαλματάκια, προτομές, γλυπτικές παραστάσεις, το πάνω ανθρώπινο σώμα. Δυο βασικά 118

εργαλεία χρησιμοποίησε για τη σμίλευση, την κατερ­ γασία: το γλύφανο-σμιλάρι-κοπίδι και το ματσακόνι, σκαρπέλο χτένα. Πάνω στο πουρί από το Μεσαγρό και στη μαυρόπετρα, πρωτόγονα, χωρίς κανένα δασκάλεμα κι ανεπηρέαστος απ' οπουδήποτε, γλύ­ φει, λαξεύει, σμιλεύει, σκάβει, σκαλίζει, αναγλύφει προεξοχές, ανάγλυφα. Κι έτσι τα δημιουργήματα, λαϊκά κατασκευάσματα βγαίνουνε γλυπτά, λαξευτά, σκαλιστά, ανάγλυφα κι ολόγλυφα. Τα περισσότερα σε κλασική πρωτόγονη μορφή, φόρμα, έκφραση, με εξογκωμένα τ' ανθρώπινα χαρακτηριστικά στο πρό­ σωπο, στα μάτια, στα βλέφαρα, στη μύτη, στα χείλια, στα φρύδια, στα μουστάκια, σχεδόν παραμορφωμέ­ να. Αρχέγονα, μορφές σε άγρια κατάσταση, που δεν εκφράζουνε πολιτισμό. Μερικά πρωτογεωμετρικά, σα να προέρχονται από την πρώιμη γεωμετρική τέχνη, ρυθμός που καλ­ λιεργήθηκε στην αρχαία Ελλάδα (1100-700 π.Χ. περίπου), με κύριο χαρακτηριστικό τα γεωμετρικά σχήματα, που μ' αυτά στολίζανε τα κεραμικά αγγεία, τα πρωτογεωμετρικά αγάλματα με ομόκεντρους κύκλους. Η αρχαϊκότητα σ' αυτά τα έργα εκφράζει το απηρχαιωμένο, το αρχαιοπρεπές, μορφές αρχαΐζου­ σες, με αρχαϊκό ύφος. Ο αρχαϊσμός δίνει αρχαιόπρε­ πες μορφές, είναι μίμηση αρχαίων. Υπάρχουνε και έργα με κάποια αισθητική, καλλι­ τεχνική έκφραση κι αντίληψη για το έργο τέχνης, το ωραίο, όπως ένας άγιος, μάνα με παιδί, γυναίκα με φωτοστέφανο, κεφαλομάντηλο, κι άλλη με κορώνα, πουλιά, πλάγιες φιγούρες στο πουρί, συνδυασμός ξύλο με σίδερο, ένα έργο που θυμίζει δημιούργημα του Πικάσο κι άλλες δυο φιγούρες σε πέτρα, όμοιες μ' αυτές από το Γιάννη Μόραλη, κι ένα ανάγλυφο φιστι­ κιάς έξω από την πόρτα του Δημαρχείου. Γενικά στα εργάτου ο Παναγιώτης Μαρίνης δίνει αρχαιοπρεπή μορφή, εξαρχάίζει, καθώς φτιάχνει με τον τρόπο των αρχαίων, αρχαϊκό, αρχαϊστικό, αρχαι­ όπρεπο, αρχαιότροπο, παλαιικό, αρχαιοφανές δημι­ ούργημα. Ξεχωρίζει η αγριοσύνη, ο εξαγριωτικός, βαρβαρικός ρυθμός. Η γλυπτική τέχνη κατασκευάζει

γλυπτές μορφές, έργα γλυπτικής ανάγλυφα κι ολόγλυφα. 0 γλύ­ πτης γλύφει, σκαλίζει με αιχμηρόμυτερό εργαλείο, εικονίζει μορφές ή άλλες παραστάσεις ανάγλυφες κι ολόγλυφες (τρισδιάστατες) σε σκληρό υλικό, πέτρα, μάρμαρο, χαλκό. Για τον λαϊκό καλλιτέχνη Αιγι­ νήτη Παναγιώτη η εικονιστική επι­ φάνεια έγινε πεδίο δράσης με από­ λυτη ελευθερία να χρησιμοποιήσει οποιαδήποτε μέθοδο και υλικό. Κάνει αντιτέχνη, που εκφράζει το παράλογο. Έχει μπροστά του το υλικό, την πέτρα, κι όταν πιάσει να την κατεργάζεται, να την πελεκά, δε βασίζεται στη λογική, αλλά στο συναίσθημα και στον αυθορμητι­ σμό. Ξεκινά από το ίδιο το υλικό, 0 Παναγιώτης Μαρίνης (αριστερά] με τον διευθυντή της την πέτρα, κι όπου τον πάει, αυτο­ ΑΙΓΙΝΑΙΑΣ Γιώργο Μπόγρη, στον κήπο του καλλιτέχνη σχεδιάζει. Από εσωτερική παρακί­ νηση και προτροπή. Αρνείται την τελειότητα, σύμφωνα με τον ορθολογισμό, την πράξη με τον ορθό λόγο. Ξεφεύγει, απελευθερώνεται από κανόνες, από το φορμαλισμό, την αυστηρή προσκόλληση σε προκαθορισμένες μορφές. Γι' αυτό είναι σχεδόν τερατώδεις, ασυνήθιστες, διαπλασμένες όχι φυσιολογικά, εκτρώ-

Βρ

120

^^^:

ματα, αλλά το ξεχωριστό και σε μερικές εκφράσεις υπερφυσικό. Στην Ιστορία της Τέχνης, τα έργα του Παναγιώτη, από αισθητική πλευρά, ανήκουν στη «βάρβαρη, χονδροειδή, ακατέργαστη» τέχνη (άγρια, σκληρή, αμόρφωτη, απελέκητη, αδούλευτη] με αυστηρά προσωπική έκφραση. Γι' αυτό χαρακτηρίζεται από αυθορμητισμό, που μ' αυτόν ο λαϊκός καλλιτέχνης παίρνει τις εκφραστικές του δυνατότητες από τις δικές του και μόνο κατα­ βολές. Η τέχνη από τρελούς, παιδιά, αυτοδίδαχτους χαρακτηρίζεται «βάρβα­ ρη, χονδροειδής, ακατέργαστη». Ο Παναγιώτης ανήκει στην κατηγορία από λαϊκούς καλλιτέχνες, που δημι­ ουργούν αυθόρμητα, χωρίς καμιά ειδική παιδεία, έξω από τις καθιερωμένες πολιτιστικές και καλλιτεχνικές αξίες. Είναι απλοϊκός, αφελής, αμόρφωτος, πρωτόγονος. Εργάζεται προσωπικά, με προσωπική αισθητική, αισθησιακή ή ονειρική πραγματικότητα, μακριά από αναζητήσεις και προβληματισμούς γύρω από θέματα ύφους ή έκφρασης, με τρόπο απλό, ακόμα και απλοϊκό ή αφελή. Ερεθισμός για ν' ασχοληθεί ο Παναγιώτης με τη λαϊκή γλυπτική υπήρξαν οι συχνές επισκέψεις του στο εργαστήρι του κορυφαίου γλύπτη Χρήστου Καπράλου, γύρω στο 1970. Από το 1982 ξεκίνησε να πελεκά πέτρες, κι ό,τι του 'βγαίνε. Έτσι σχημάτισε μια γλυπτική δημιουργία με διακόσια έργα, που απ' αυτά πούλησε είκοσι. Γεννήθηκε στο Βαθύ της Αίγινας στα 1955, μαζεύει παλιά λαϊκά αντικείμενα και συνεχίζει με τον ίδιο οίστρο την καλλιτεχνική τρέλα του.

121

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Οι πρόσφατες εκθέσεις γλυπτικής της Αργυρώς Καρύμπακα-Νεγρεπόντη στην Αίγινα και σε άλλες πόλεις

• ετά την πολύχρονη απουσία της από την [Αίγινα, η γνωστή μας γλύπτρια και φίλη Αργυρώ Καρύμπακα - Νεγρεπόντη ήλθε πάλι στο νησί μας, που υπήρξε και δικό της για πολλές δεκαετίες. Τα έργα της εκτέθηκαν στην αυλή του Πύργου του Μάρκελλου φέτος τον Αύγουστο μαζί με γλυπτά κι άλλων καλλιτεχνών, σε μια μεγάλη και ενδιαφέρουσα έκθεση, που συνδιοργάνωσαν η Νομαρχία Πειραιά, ο Δήμος της Αίγινας και ο Σύλλογος Γλυπτών Ελλάδος. Η έκθεση εγκαινιάστηκε με μεγάλη επισημό­ τητα με την παρουσία του Νομάρχη κυρίου Μίχα, της διευθύντριας της Εθνικής Πινακο­ θήκης Αθηνών κ. Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα Παιδί, ανάγλυφο, άσπρη πέτρα Αίγινας, ύψος 38 εκ. και του Δημάρχου της Αίγινας κυρίου Τάκη Κουκούλη. Η Αργυρώ χάρισε όλα τα εκτεθειμένα στον «Μάρκελλο» έργα της στο Δήμο της Αίγινας. Στη συνέχεια είχα την ευκαιρία να δω ακόμα μία έκθεση της Αργυρώς στην γκαλερί «Ανεμος» στην Κηφισιά, στις 2 Νοεμβρίου 2010. Γλυπτά μαρμάρινα, μπρούτζινα και από πωρόλιθο και ζωγραφισμένες γυναικείες φιγούρες. Η Αργυρώ προχωρεί, δοκιμάζει, παρουσιάζει καινούργιες δουλειές αλλά, όπως είχε γράψει πολύ σωστά η Φάνη Πετραλιά: «Με την τέχνη της Αργυρώς, τη γλυπτική και τη ζωγραφική, συμβαίνει το εξής παράδοξο: ενώ συνεχώς περνάει σε νέες δημιουργικές φάσεις, σε νέες φόρμες και υλικά, κατορθώνει να είναι πάντα αναγνωρίσιμη χάρη στην εντελώς δική της σφραγίδα και συγχρόνως πάντα καινούργια, απρόβλεπτη. Με μια απίστευτη, 122

κάθε φορά, δύναμη, μας ευαισθητοποιεί και μας εκπλήσσει». Η ίδια η Αργυρώ εξομολογείται ότι είναι επηρεασμένη από την Ελληνική Τέχνη και θεωρεί τυχερό τον εαυτό της που γεννήθηκε σ' αυτή τη γη και που η φύση τής έδωσε το χάρισμα να κάνει τέχνη στο μέτρο που μπορεί. Η καλλιτέχνις προσθέτει κάτι σημα­ ντικό: Ότι νιώθει πως τη σώζει το διάβασμα - ειδικά τα κείμενα των Αρχαίων Ελλήνων -και τονίζει ότι «χωρίς αυτό, ο καλλιτέχνης παραμένει απλώς ένας χεψώναξ». Η τρυφερή παρουσία της Αργυρώς παραμένει ζωντανή, ακρι­ βή και αγαπημένη σε όλους τους παλιούς της φίλους της Αίγινας. py*f Ελπίζω ÓTL η συμμετοχή της στην έκθεση του Πύργου του Μάρ­ Το φιλί, πωρόλιθος κελλου και η προσφορά τόσων έργων της στην Αίγινα θα γίνει Αίγινας, ύψος 30 εκ. αφορμή να την βλέπουμε συχνότερα στο νησί μας. Θα ήθελα να κλείσω αυτό το σημείωμα με το απόσπασμα ενός ποιήματος από τη συλλογή «Η ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ» της αδελφής της γλύπτριας, Λίλης Καρύμπακα, με τίτλο: Αίγινα (τοποθ. Πλακάκια)

ί

της Αργυρώς Στα χρώματα βυθίζομαι του δειλινού και του βυθού με τους πολύχρωμους γλάρους κι ανασύρω από τα βάθη τη χαμένη αίσθηση μου Και τούτη η γης από πουρί καμωμένη μεταμορφωμένη στην τέλεια μορφή της απ' ανθρώπινα χέρια γη με χρώμα αστραφτερό ανακατεμένο με φυλαχτά των Μυρμιδόνων μέσα στα δάκτυλα μου χώμα ανακαλύπτω την τελειότητα σου σε πανσέληνο Αυγούστου.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ:

îï*3ïl ppsms

Siti Φιγούρα 6, μαύρη πέτρα Αίγινας, ύψος 150 εκ.

ά

Η συλλογή «ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ» είναι διακοσμημένη με σκίτσα της Αργυρώς Καρύμπακα - Νεγρεπόντη. Αεράκι, μάρμαρο Διονύσου, ύψος 35 εκ.

123

ΠΡΟΝΟΗ ΘΕΟΛΟΓΙΔΟΥ

Η Αίγινα της Μαίρης

ον Ιούλιο του 2010 κυκλοφόρησε στην Αίγινα, αποκλειστικά από το βιβλιοπωλείο «Λυχνάρι», το βιβλίο της : κ. Μαίρης Γαλάνη-Κρητικού «Αίγινα, τα πρόσωπα- οι τόποι-οι μνήμες». Η καλαί­ σθητη έκδοση, που το εξώφυλλο της κοσμεί το αποτύπωμα ενός έργου του Γ. Μόραλη, σε επιμέλεια Γ. Καραγιάννη και σχεδιασμό Α. Γεωργιάδη, περιλαμβάνει άρθρα «που έχουν κατά καιρούς δημοσιευ­ τεί σε αιγινήτικα περιοδικά και εφημερίδες και που αποτελούν ένα καθρέφτη του παρελθόντος».

Τ

Ι

Όπως και από τον τίτλο του βιβλίου φαίνεται, το περιεχόμενο διακρίνεται σε τρεις θεματικές ενότητες. Στο «Μέρος Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού, ΑΙΓΙΝΑ πρώτο, τα πρόσωπα», σελ. 17-153, κατα­ τα πρόσωπα-Οί τόποι-οι μνήμες, χωρίζονται είκοσι ένα κείμενα, που η συγ­ Αίγινα 2010 γραφέας με θέρμη και συγκίνηση παρου­ σιάζει συντοπίτες και μη, φίλους δικούς της και της Αίγινας. Άλλοι άγνωστοι κι άλλοι εξέχοντες, όχι μόνο στο Μέγα Πανελλήνιον αλλά και στην Ευρώπη, γίνονται αποδέκτες της βαθιάς ευγνωμοσύνης, που νιώθει η ακάματη αιγινήτισσα έφηβη απέναντι σε ανθρώπους, που με την παρουσία τους και τη στάση ζωής τους συνέβαλαν στη διατήρηση και προβολή της φυσιογνωμίας του νησιού μας. Η ποιήτρια Κ. Αγγελάκη-Ρουκ και η Ζακυνθινή μάνα που ήθελε να βάλει τα παιδιά της στο «γράμμα», η μεγάλη Γωγώ Κουλικούρδη και η φίλη Λιλή Μαΐλλη, η Πώλα Καρατζά του πολιτισμού και η σεμνή οδοιπόρος της ζωής Κική Σαραντάκου, η αδελφή Τερέζα της Αθήνας Μαρία ΠέππαΚαψάληκαιη ιέρεια της γερμανικής σκηνής Joana-Maria Gorvin, ο καθηγητής Γ. Αλυφαντής και ο Μανούσος της Αιγινήτικης «πρεσβείας», ο φωτισμένος σχολάρχης κι αείμνηστος παππούς Αντώνιος Πελεκάνος, ο φίλος Αλέξανδρος Τσακαλώτος και οι τρεις επιφανείς Καρακατσάνηδες από την Παχειά Ράχη, οι 124

μεγάλοι καλλιτέχνες Μαρία Πωπ, Ντόρα Μπακοπούλου, Γιάννης Μόραλης και Νίκος Νικολάου, όλοι αγαπημένοι «Αιγινήτες», δημιουργούν μία μοναδικού ενδιαφέροντος τοιχογραφία. Το «Μέρος δεύτερο, οι τόποι-η ιστορία», σελ. 155-229, περιλαμβάνει δέκα θέματα, όπου με λεπτομερείς αναφορές και συναισθηματική φόρτιση αποτυ­ πώνονται αναμνήσεις στενά δεμένες με χαρακτηριστικά τοπία-μνημεία του νησιού: τα μαθητικά χρόνια στο σχολείο- σπίτι του Μπαρμπα-Γιάννη του Καποδίστρια, οι αλλαγές- μεταμορφώσεις που έχει με τα χρόνια υποστεί ο Άγιος Νικόλαος ο θαλασσινός, η ζωή στα σπίτια της λεωφόρου Τότη Χατζή, οι ιστορίες από τον θαυμαστό κόσμο της λεωφόρου Καζαντζάκη, οι άνθρω­ ποι που έζησαν και έδρασαν πριν εξήντα χρόνια στην οδό Αφαίας, το «Αιάκειον» με την πενηντάχρονη παρουσία του. Ο αναγνώστης παρακολουθεί τους προβληματισμούς που γεννάει στη συγγραφέα η έκθεση των αριστουρ­ γημάτων του Ναού της Αφαίας στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, νιώθει να τον διαπερνά βαθιά συγκίνηση από την αφήγηση της επίσκεψης του Ελευθέ­ ριου Βενιζέλου στο σπίτι του δήμαρχου Πέππα, συναισθάνεται την ικανοποί­ ηση από τη γέννηση και τα εγκαίνια του Ιστορικού και Λαογραφικού Μου­ σείου. Επώνυμοι κι ανώνυμοι, άρχοντες κι αμαξάδες, μαντρότοιχοι και ιστο­ ρικά κτήρια, πευκώνες και μαγαζιά, εκκλησάκια και αρχαιολογικά μνημεία, όλα καταγραμμένα με μαεστρία συνθέτουν έναν μαγικό πίνακα, που θυμίζει τα υπέροχα κεντήματα-έργα τέχνης της κ. Γαλάνη. Στο «Μέρος τρίτο-οι μνήμες», σελ. 231-319, περιλαμβάνονται δεκαεννέα, σύντομα ως επί το πλείστον, κείμενα γύρω από διάφορα θέματα: εικόνες του σήμερα που ξυπνούν γλυκές και πικρές αναμνήσεις του χτες, καυστικά σχό­ λια για τη βαρβαρότητα, όπου κι αν απαντάται, καταγραφές γεγονότων της καθημερινής ζωής και της πολιτιστικής δραστηριότητας στην Αίγινα, μιας θαυμαστής δραστηριότητας συλλόγων, ομάδων και μεμονωμένων ατόμων, που μεταφράζεται σε εκθέσεις, παραστάσεις, λαογραφικές και μουσικές εκδηλώσεις, με κορυφαίο γεγονός το φεστιβάλ μουσικής της Μπακοπούλου. Η Αίγινα των παρασκευάδων και των ανθρώπων του μόχθου, του πόνου που ζητάει ανακούφιση στο Νοσοκομείο και στις ενίοτε άθλιες αίθουσες αναμο­ νής των ιδιωτικών ιατρείων, της κουλτούρας και της αλόγιστης ανάπτυξης, του καλοκαιρινού ξεφαντώματος και της φθινοπωρινής δροσιάς, η Αίγινα, η «πατρίδα μας, ο τόπος που αγαπάμε», όπως μόνο εκείνοι, που πραγματικά την αγαπούν και την πονούν, μπορούν να δουν και να κάνουν και μας να τη δούμε, βρίσκεται εδώ. Με αγάπη και ευαισθησία, τόλμη και ευθυκρισία, ρεαλισμό καιχιούμορ, με τη χαρακτηριστική της παρρησία, η κ. Γαλάνη σ' αυτό το πρώτο βιβλίο της, που προλογίζει η Ίρις Κρητικού και συμπληρώνεται από πλούσιο και σπάνιο φωτογραφικό υλικό, σκιαγραφεί «ανθρώπους που πέρασαν και σφράγισαν 125

την Αίγινα με την παρουσία τους», ζωγραφίζει με δυνατά χρώματα «κάποι­ ους δρόμους που σήμερα έχουν χάσει την παλιά τους μορφή», καταγγέλλει την αδιαφορία και τη στενομυαλιά, όπου κι αν τη συναντά. Άλλοτε με ποιη­ τική διάθεση κι άλλοτε με ακρίβεια κινηματογραφικού φακού καταγράφει ως πανταχού παρούσα «γεγονότα-καθρέφτες της αιγινήτικης ζωής». Σε κάθε σελίδα έκδηλη είναι η έννοια της για τον τόπο της. «Η κάθε πέτρα, η κάθε γωνιά, το κάθε δρομάκι είναι δεμένα με μια μικρή ή μεγαλύτερη ιστο­ ρία που αποτελεί το μωσαϊκό της ζωής μου», τονίζει η συγγραφέας, που «λει­ τουργώντας ως πρόσωπο, τόπος και μνήμη της Αίγινας» προσφέρει ασφαλώς στον αναγνώστη, Αιγινήτη και μη, την ευχαρίστηση, στην οποία αποσκοπεί. Και κατορθώνει, μέσα από την ανάμνηση που μας συντηρεί, η μνήμη της να μας διδάσκει, εφόσον « τα γραπτά μένουν, γίνονται αιώνιες μαρτυρίες, που ο χρόνος δεν μπορεί να καταστρέψει».

Φωτογραφίες: Νουνού Αλεξοπούλου

: t.: ίί: Î 3 ïi Ì: fit fi » Ï -fi fi 1

; i1 > * Isitïlfflt

;# l i i f ; gg ;:|

^

fififi

;..Π:Τ.ν£::;!.1

fififiîfififi-

• : • ' i !: ' î :·.•?' ï -• ?' ifi

fis., fiï

/'ν* : 0;.':'ϊ;.ΐ Γ ίΓί

.:ί'ί'':'..;

: -.

,127

ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ

Μνήμη Ράλλη Κοψίδη

ον πολύ καλό, ευαίσθητο και παθιασμένο φίλο της Αίγινας, ξεχωριστό ζωγράφο και λογοτέχνη Ράλλη Κοψίδη, τον κάλεσε κοντά της η Χρυσολεόντισσα τον περασμένο δεκαπενταύγουστο, παραμονή στην «Κοίμηση της Θεοτόκου», για να ξεκουραστεί, ύστερα από τις πολλές εικόνες που ιστόρησε με την άχραντη μορφή Της με απέραντη αγάπη, κατάνυξη, βαθιά συγκίνηση και σεβασμό.

0 Ράλλης «έφυγε» στα 81 του χρόνια με πλούσια, καρποφόρα, σοφή καλ­ λιτεχνική και πνευματική δημιουργικότητα. Γύρω στα 1960 ξεκινήσαμε να περπατάμε μαζί στα δρομάκια, στις γειτονιές, στα κατάγιαλα, στους λόφους, στα τραυματισμένα τοπία, στα ερειπωμένα αρχαία, μεταβυζαντινά και λαϊκά μνημεία της, «ερείπια μαύρα της ζωής μου βλέπω εδώ», σημαδεύει ο Κων­ σταντίνος Καβάφης, κι όταν «χνωτίστήκαμε» με το νησί, ύστερα από πολλές περιδιαβάσεις, βγάλαμε ένα μικρό, λιτό, απλό, φτωχικό αφιέρωμα στην ομορ­ φιά και στην αγνότητα που είχε τότε το νησί, «Το προσκυνητάρι της Αίγινας», με 43 ξυλογραφίες από το Ράλλη (τρεις χρωματιστές), το 1965. Ο Κωστής Μπαστιάς έγραψε ύμνο στην αθηναϊκή εφημερίδα «Βραδυνή», γι' αυτό το μικρό, ταπεινό ψηφί. Κι ο Ράλλης, που ξεχώρισε κι αγάπησε τότε αυτό το τόσο κοντινό νησί στο Σαρωνικό, έγραψε:

Τ

«Την Αίγινα φχαριστίεμαι να την ζωγραφίζω, να την περπατώ και να την καμαρώνω. Πηγαίνω αργά σαν εκείνο το ψαροπούλι που κόβει βόλτες πάνω από τη θάλασσα, όλο ηρεμία, όπως αρμόζει μέσα σε τούτο το μικρό δείγμα από κάποιο παραδείσιο περιβόλι. Κάθομαι απέναντι σ' έναν τοίχο χρωματι­ σμένο μ' ένα λερωμένο κεραμιδί και τον κοιτάζω σαν να βλέπω κανένα παλιό χειρόγραφο γραμμένο σ' έναν πάπυρο αρχαίο. Μέσα στο τετράγωνο σχέδιο του ξεπετάγεται ένα καταπράσινο παντζούρι, που το κλείσανε ίσως για τελευταία φορά στο τέλος του περασμένου καλοκαιριού. Και θα μείνει έτσι μανταλωμένο όλον τον χειμώνα. Πάνω ψηλά, στην κορφή, αναπτύσσουν την κανονική διακοσμητική δαντέ­ λα τους καφετιά ακροκεράμια, που το καθένα τους έχει στη μέση κι από έναν «εφέσηο δαίμονα», φύλακα του έρημου σπιτιού. Ένα τόσο δα κεφάλι ανθρω­ πινό από κεραμίδι. Κι όλο το πλαγιαστό ορθογώνιο του σπιτιού κάθεται ακου-

•δ #i""'*—^ *$ *^

iMZEÛIlQlISnoj^ÎJ^lEfOïî^^ ί·'»

• • fM

'^ ρ*»

-^.- ν >^ ι.

•:;

Αί-·

ι

μπισμένο πάνω σ' ένα σύννεφο σταχτί που το σχηματίζουν τα γυμνά κλαδιά απ' τις φιστικιές, σα ν' αρμενίζει στον γαλάζιο αιθέρα τοποθετημένο μέσα σ' ένα πλαίσιο μυθικό. Γύρω σ' αυτό το σπίτι ένας παλιός λογιότατος θα 'βλέπε και τις αρχαίες θεό­ τητες να χορεύουν κρατημένες απ' το χέρι. Θα εξιστορούσε συμβολικά εκφρα129

σμένα μ' ανθρώπινες μορφές τ α ιαμβικά του αισθήματα. Στο φωτεινό βάθος ξαπλώνεται μια θάλασσα

λουλακιά, κεντημένη από λευκά κυματάκια, σαν αυτά

που ζωγραφίζουν μ' επιμέλεια ένα ένα ξεχωριστά οι παλιοί αγιογράφοι. Και κείνος ο πυρίμορφος τροχός, ο ήλιος, κυλάει από τη μια άκρη του ουρανού στην άλλη, κι οι ζεστές του αχτίνες περνάνε τον διάφανο ουρανό και πάνε και χρυσώνουν το χωματένιο κόκκινο του τοίχου, και τότες αυτό το τιποτένιο ανθρώπινο χτίσμα μεταμορφώνεται σαν τον Χριστό. Φοράει

η 1° ο

Γ

ζ nr? ΑΦΐ€'5 mar .«ΕΡΗΜΟΝΗΣΙΑ · Ο ΜΕ'ΓΑΟ HAÌOC ΣΠΙ­ ΤΙΑ ΡΑΚ6ΝΛΤΤΑ ΦΛΟΠΖ€Ι*ΔΤ2θίΛΝΑ ΛΟΓΊΑ Γ>ΑΦϋΝ 2ΚΟΤ€»Ν€ί ΤΑΜΠ€Λ€Ϊ# ΑΝΘΡΠΠΟΙ Τίέ ΕΓΙΝΑΝ ΦΧ1ΤΑ KAÌ Φ€ΓΓ#Ν, ΤΗΝ ΆΜϊλΗΤΗ^ θ A'A ACCA-* ΦΠΤΙΖΟΝ # θ Γ ΖίχΓΡΑΦί€5 MfcE €ÎNâï ΜΙ­ ΚΡΑ' fePHMONHC|A#ÓW ΤΑ' ΛΟΓΙΑ ΠΝΟΝχΑΪ KOMMA'TIA#MOP0€C ΆΓΑΠΗτεΟ ïYXNOAlASAWtfN^ oiy

ffl»ayres

Tat?

κ « · ι ρ ν , KVU pbk

K Ü T ^ U V » Hai

K*VÌ flsV arati ^oW> 1

Α

^

-Coi/

0.^*3*.

UMfteigit

. n » u , -Afe*

1 feftttfrtiA*» its. Xx« ntutfiW

ft*.

(ΛΙΤο

KOV-ΙΓΛ' Τίίτί . T o *

VifiO

flS

-to' K^TwJf) « "

ή-cm

utnuptitfa.

<*«

iîiws/A trc'à-

Ì i f « W fui)

tojMiifcj

(?jfvi

ìfiWA^p-fjV».

ffiiöm'fcs

-ïffu·

tiÈWifii υ

λαμπρή βασιλική π ο ρ φ ύ ρ α βυζαντινή. Γύρω του παιδιά παίζουνε κι είναι η καρδιά τους όλο ευτυχία. Ά σ π ρ α πουλιά περνάνε διαβατικά. Κάποιο σκυλί κουνάει την ουρά του όσο με βλέπει. Τα μεγάλα του μάτια είν' όλο καλοσύνη. Μπροστά σ' ένα χαμηλό πετρόχτιστο καλύβι στέκεται κάποιο μικροκα­ μωμένο γαϊδουράκι. Σα να 'τανε μέσα σε μια παλιά κορνίζα τοποθετημένο. Πώς να την ζωγραφίσω, θεέ μου, αυτή την αγιασμένη εξοχή; Την πολύχρωμη τούτη ιλαρότητα, π ο υ τη συνθέτουν σπιτάκια με κρεβατές, κυπαρισσάκια και 130

φιστικιές και φράχτες, όπου απάνω τους ακουμπάνε σοφά συλλογισμένα γαϊδουράκια ή βοσκάνε γριές καλόγνωμες κατσίκες; Ποια γήινα χρώματα μπορούν πάνω σ' ένα τετράγωνο αδειανό χαρτί να καταγράψουν μια τέτοια απίστευτη ευτυχία; Είναι σαν μαξιλαροθήκη κεντημένη με μια ειδυλλιακή σκηνή ποιμενική, που στο γαλάζιο φόντο της κεντήσανε, μέσα σε μια ρόδινη κορδέλα, το αρχαίο της όνομα: «Αίγενα». Φεύγω με μια λύπη κι έρχομαι κοντά της με χαρά κι όλο κάτι τι κρατάω από τη μορφή της πάνω στο χαρτί, όπου μπορεί καμιά φορά ο άνθρωπος να εμπιστευτεί ένα κομμάτι απ' την καρδιά του. Τα παράθυρα των σπιτιών της λάμπουν μέσ' στον ήλιο σαν χαμόγελα παι­ δικά. Υπάρχει ελπίδα μέσα σ' αυτόν τον κόσμο, όσο μπορεί να βρεις έναν παράδεισο σαν τούτο το νησί». Αυτά έγραφε ο Ράλλης στα 1965 για την Αίγινα. Όμως, όταν όρμησαν οι βάρβαροι από «μέσα» από τον Πειραιά και κατασκευάστηκε μια αγνώριστη Αίγινα, ο Ράλλης από αγάπη στο νησί, γράφει στο «Κάνιστρο» (τ. 4,1973], στο κείμενο του «Στις φασκο μηλιές του Μεσαγρού», τούτα: «Ας έρθουμε όμως στα τωρινά. "Τα χωριά είν' ωραία να τα βλέπεις στο σινεμά", είπε κάποιος φίλος. Μα την αλήθεια, τι θαύμα ήταν το χαμηλό νησάKL να το κοίταζες από μακριά. Μόλις όμως ζύγωσε το βαπόρι, φανήκανε στα μάτια μας τα "ελενίτ", τα "ντέξιον" και τα τσιμέντα, άσοφα χρησιμοποιημένα τήδε κακείσε ανάκατα στην τύχη, βάρβαρα συμπληρώματα στα ωραία δρο­ μάκια, που είναι απ' τα πιο συμπαθητικά σ' ολόκληρη την Ελλάδα. Κάναμε ένα γύρο να ξεζαλιστούμε και να δούμε. Σιδεριές απαίσιες και δω. Βαμμένη κάποτε με πλαστικό η ξανθιά αιγινήτισσα πέτρα, που άλλοτε φτιάξανε μ' αυτήν τον ναό της Αφαίας, τον συλημένο απ' τους Γερμανούς... Από μια άκρη αντικρίσαμε τον γνώριμο πύργο του Μάρκελλου, όσο δηλαδή φαινότανε απ' αυτόν, τριγυρισμένος όπως είναι τώρα από μεγάλες ταμπέλες μαγαζιών. Σ' ένα καφενεδάκι κάποιος είχε γιομίσει τους τοίχους με καράβια ζωγραφισμέ­ να με λαδομπογιά σε σελοτέξ, που τα ξέραμε από καιρό. Τώρα όμως είδαμε πως τα 'κάνε βιομηχανία. Δυο τρεις τύποι, να επαναλαμβάνονται σε εκατο­ ντάδες αντίτυπα ο καθείς. Δεν δουλεύανε έτσι εκείνοι OL παλιοί λαϊκοί ζωγρά­ φοι των πλοίων, ο περιώνυμος Α. Γλύκας και τόσοι άλλοι μερακλήδες. Κρίμα... και πάλι κρίμα...»

0 Ράλλης φιλοτέχνησε αρκετές ζωγραφιές και χαράγματα, εμπνευσμένα από την Αίγινα, σκιτσάρισε, σχεδίασε πολλά διακοσμητικά λαϊκά στοιχεία σε σπίτια, ταβέρνες, εκκλησίες, όπως ένα πέτρινο πουλί από υπέρθυρο στον Άγιο Νικόλα του Μαύρικα στην Παληαχώρα και τ' ακιδογραφήματα-χαράγματα με καρφί, μαχαίρι ή άλλο σιδερικό στην ίδια εκκλησία και στην Ομορφοκκλησιά.

0 Ράλλης Κοψίδης είχε γεννηθεί στη Μύρινα-Κάστρο της Λήμνου στα

1929. Ζωγράφος, αγιογράφος, χαράκτης και λογοτέχνης. Σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών το 1949, στο εργαστήρι του Ανδρέα Γεωργιάδη, ως το 1953, οπότε σταμάτησε, ύστερα από συμβουλή από το Γιάννη Μόραλη, για ν' ακολουθήσει και να μαθητεύσει κοντά στο Φώτη Κόντογλου [1954-1960], που μαζί του τοιχογραφήσανε τις εκκλησιές Αγιο Νικόλα, στα Κάτω Πατήσια (1957], Αγιο Γεώργιο Κυψέλης (1958), Αγιο Χαράλαμπο, Αγιο Αντρέα στην Αθήνα. Με τον Γ. Κοχλιδάκη τοιχογραφήσανε την ορθόδο­ ξη εκκλησιά στο Σεβετόν, στο Βέλγιο, και τον τρούλο στην εκκλησιά στο μοναστήρι της Κερνίτσας, κοντά στην Τρίπολη, το 1966. Στα πρώτα χρόνια στη σταδιοδρομία του, ασχολήθηκε ξεχωριστά με την αγιογραφία. Όλο το έργο του είναι εμπνευσμένο από την ελληνική παράδο­ ση. Έργα του παρουσιαστήκανε σε αρκετές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, με σπουδαιότερη την αναδρομική έκθεση με δημιουργίες του στην Εθνική Πινακοθήκη, στην Αθήνα, το 1989. Μαζί, ασχο­ λήθηκε και με τη λογοτεχνία, ενώ αρκετά δοκιμιακά άρθρα-μελέτες του, σχε­ τικά με την τέχνη, έχουν δημοσιευτεί σε διάφορα περιοδικά κι εφημερίδες. Είχε βγάλει τα βιβλία: Σταυροί εις τον Άθωνα, 1963, Εξοχή (ξυλογραφίες-κείμενο Β. Πλάτανος),1964, Πρβσκυνητάρι της Αίγινας, 1965, Κερνίτσα,1968, Το Άδυτον (ξυλογραφίες τα μοναστήρια στο Αγιονόρος),1968, Μάνη η πολύπυργος, 1972, Σπίτια απ'την Ελλάδα, 1973, Ρακένδυτοι, 1976, Το τετράδιο του γυρισμού, 1978, Κάστρο ηλιόκαστρο, 1980, Τα κουρσούμια και άλλα ιστορήματα, 1985, Στα μπάζα του Λαυρίου, 1985. Έκανε σχέδια χρωματιστά: ξυλο­ γραφίες στα βιβλία μου «Ο χορός των αλόγων»,1962, «Ελληνικά λαϊκά πανη­ γύρια» (Πρόλογος Στράτη Μυριβήλη, α' έκδοση 1963, β' Φιλιππότη, 2002). Εικονογράφησε επίσης «Συναξάρι» και θρησκευτικά σχολικά βιβλία. Τον Απρίλη 1967, όταν μας πλάκωσε η χούντα, αρνήθηκα να βγάζουμε με λογο­ κρισία το «Κάνιστρο» (είχαμε εκδώσει δύο τεύχη), οπότε το συνέχισε ο Ράλ­ λης κι έβγαλε ως το 1974 έξι με το όνομα του. Ανέκδοτα έργα του: Σύγχρονη ελληνική πατριδογνωσία (ημισατιρικό δοκίμιο με θλιβερές αποχρώσεις), Ο κήπος των Θαυμάτων (ή Μικρό παιδί στο Κάστρο Λήμνου), Ιστόρησις του μάταιου βίου του Αγαθοκλή Κιμσέογλου, Η άλλη όψη του Ιανού, Ο δικέφαλος όφις των Αγ. Αναργύρων, Ενθυμήματα απ'τη ζωή μου με τον Φώτη Κόντογλου, Μακριά απ' τον ήλιο [Το ημερολόγιο του Σεβετόν). Ο Ράλλης είχε κατασταλάξει σε προσωπικό ζωγραφικό ρυθμό, βασισμένο στη λαϊκή παράδοση, με βυζαντινά στοιχεία. «Οι ζωγραφιές μου είναι μικρά ερημονήσια», έλεγε. Καλό του ταξίδι.

ΕΒΗ ΤΟΥΛΟΥΠΑ

Rena Dumas (1934-2009)

t Τ"* ρχεται μια ώρα που αποφασίζεις να τακτοποιήσεις ϋ τ α συρτάρια σου - τότε ανακαλύπτεις γράμματα αγαπημένων προσώπων, γράμματα από άτομα πια ξεχα­ σμένα, άλλα προσωπικά που πρέπει να εξαφανίσεις, άλλα σημαντικά που καλό θα ήταν να πάνε σε κάποιο αρχείο. Βρίσκεις γράμματα που, πριν τα εξαφανίσεις, θα ήθελες να τα κάνεις γνωστά και σε κάποιους που θα ενδιαφέρονταν για το περιεχόμενο τους. Ένα τέτοιο γράμμα βρήκα τελευταία και πιστεύω ότι θα ενδιέφερε κάποιους Αιγινήτες. Είναι της Ρένας Dumas-Γρηγοριάδη, που περνούσε με την οικογένεια της πολλές μέρες το χρόνο στο κτήμα της στην Παχειαράχη. Έζησε τα παιδικά της χρόνια στην Αθήνα, σε ένα ωραίο σπίτι της οδού Μαυρομματαίων και ήταν μαθήτρια της σχολής Αηδονοπούλου, ενός προοδευτικού για την εποχή του εκπαιδευτηρίου. Οι συμμαθήτριες της Φαλή Βογια i ™ p a i HfH Καββαδία θα μείνουν ως το τέλος οι πιο πιστές της φίλες. Παρακολουθώντας τις σπουδές του αδελφού της, αρχιτέκτονα Βασίλη Γρηγοριάδη, στο Πολυτεχνείο, γοητεύθηκε από την αρχιτεκτονική. Αποφάσι­ σε να ακολουθήσει τον κλάδο αυτό στο Παρίσι, όπου πήρε δίπλωμα από την Ecole Normale Supérieure des Arts Appliqués et des Métiers d' Art. To 1962 παντρεύεται τον Jean-Louis Dumas, γιο του προέδρου των πολυτελών κατα­ στημάτων Hermes. Μετά από πολλά ταξίδια στην Ανατολή, το ζεύγος εγκαθί­ σταται στις ΗΠΑ, όπου η Ρένα κάνει την πρακτική της εξάσκηση και το 1968 αρχίζει να έρχεται σε επαφή με προσωπικότητες του κλάδου καινά συνεργά­ ζεται με μεγάλα γραφεία. Το 1972 άνοιξε στο Παρίσι δικό της γραφείο για εσωτερική αρχιτεκτονι­ κή με ειδίκευση αργότερα στο έπιπλο και στο αντικείμενο. Η ίδια γράφει: «Η αναζήτηση του φωτός αποτελεί τον πιο σταθερό στόχο στη δουλειά μου, πράγμα που έχει σίγουρα σχέση με τις ελληνικές μου ρίζες».

133

Κάθε Πρωτοχρονιά η Ρένα έστελνε στους φίλους της ένα δώρο κατα­ σκευασμένο με δική της έμπνευση - και ήταν πάντα μια έκπληξη να βρίσκεις, ανοίγοντας ένα πακέτο με πολλαπλά κουτιά, χαρτιά και χόρτα, ένα πρωτότυ­ πο αντικείμενο. Την τελευταία φορά ήταν ένα κουκλάκι που, όταν το κούρδι­ ζες, μπορούσε να κολυμπάει σε μια λεκάνη με νερό. Της είχα τότε γράψει ότι στο ανθρωπάκι αυτό δεν αρέσει το γλυκό νερό και θα περιμένω να το βάλου­ με μαζί στην θάλασσα το καλοκαίρι, ενώ ήξερα ότι άρρωστη πια η ίδια δεν θα ξανάρχονταν στην Αίγινα. Η κηδεία της έγινε στην εκκλησία της Παχειαράχης και η ταφή της στο κοντινό νεκροταφείο. Μετά από δύο χρόνια την ακολούθησε και ο άντρας της Jean-Louis Dumas. Ευτυχώς, τα παιδιά και τα εγγόνια τους συνεχίζουν να περνούν τις διακοπές τους στο σπίτι της Παχειαράχης. Δεν ξέρω πολλά για τη ζωή της Ρένας στην Αίγινα, όμως αν κρίνω από την ομιλία του Μητροπολίτη Εφραίμ, που πρωτοστάτησε στην κηδεία, συμπεραί­ νω ότι εκείνος πρέπει να γνώριζε κάποιες καλές της πράξεις. Θέμα του γράμματος, που έχω στα χέρια μου, είναι ο θρύλος γύρω από τους αγίους Ιούλιο και Ιουλιανό, γεννημένους πιθανόν στην Παχειαράχη τον 4ο μ.Χ. αι. Σύμφωνα με την παράδοση, τα δυο αδέλφια ταξίδεψαν στη Β. Ιταλία, για να διαδώσουν το Χριστιανισμό. Εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της λίμνης Λάγκο ντι Όρτα, όπου έκτισαν 98 εκκλησίες. Φαίνεται ότι κάποτε συζητήσαμε με τη Ρένα το θέμα και εκείνη αποφάσισε να επισκεφθεί την περιοχή.

134

Παρίσι, 4 Σεπτεμβρίου 1995 Αγαπητή φίλη, Όπως συνεννοηθήκαμε στη συνάντηση των «Φίλων της Αίγινας», σας στέλνω ένα μικρό ιστορικό για τον άγω Ιούλιο και άγιο Ιουλιανό μετά το σύντομο ταξίδι μας στο Lago di Orta San Julio: Τα δύο αδέλφια, Ιούλιος και Ιουλιανός, άφησαν την Αίγινα, όπου, όπως φαίνε­ ται, είχαν γεννηθεί στο χωριό της Παχειαράχης, και έφτασαν στη Βόρειο Ιταλία τον 4ο αιώνα μ.Χ., για να διαδώσουν και αναπτύξουν τον Χριστιανισμό. Η προφορική παράδοση αναφέρει ότι ήταν κτίστες (με την έννοια bâtisseur) και θαυματουργοί. Έκτισαν περίπου 98 εκκλησίες, ώσπου έφτασαν κοντά σε μια λίμνη, λεγόμενη σήμερα Lago di Orta San Julio.

OJuliano έμεινε μέσα στο δάσος, κοντά στη σημερινή πόλη Gozzamo, τέσσερα ως πέντε χιλιόμετρα από τη λίμνη. 0 Julio έφτασε στη λίμνη και θέλησε να περάσει σ' ένα μικρό νησάκι, που βρίσκεται στη μέση της λίμνης. Η φύση ήταν πολύ πυκνή και οι ψαράδες δεν θέλησαν να τον πάνε στο νησί που ήταν, φαίνεται, γεμάτο φίδια και δράκους. 0 Julio έριξε πολύ απλά το μανδύα του επάνω στο νερό και ανεβαίνο­ ντας επάνω, με τη βοήθεια του μπαστουνιού του, έφτασε ακράδαντος στο νησί. Τα δύο αδέλφια, ο καθένας στο σημείο που διάλεξε, έκτισαν μία εκκλησία. Φαί­ νεται ότι με μία θαυμαστή δεξιοτεχνία πετούσε ο ένας στον άλλο το εργαλείο που χρειαζόταν! 0 San Julio και ο Sanjuliano πέθαναν ο ένας στο νησί San Julio, ο άλλος στο Gozzamo. Τα λείψανα τους διατηρούνται στην ανάλογη Μητρόπολη. Οι πρώτες εκκλησίες που έκτισαν στα δύο μέρη υπάρχουν πάντα και λειτουργούνται. Έχουν, βέβαια, υποστεί πολλές αλλαγές και πολύ λίγα στοιχεία αρχιτεκτονικά μένουν από την πρώτη κατασκευή. Το νησί San Julio έγινε ένα ισχυρό κέντρο της καθολικής εκκλησίας και η όμορ­ φη πόλη, που είναι απέναντι του, λέγεται Orta San Julio. Αν ο αιγινήτης επισκέπτης φτάσει στην εκκλησία που έκτισε ο San Juliana στο Gozzamo για τη μνήμη του μάρτυρα αγίου Λαυρέντη (San Lorenzo) και πει στον πατέρα Juliane ή στον πατέρα Carlo ότι έρχεται από την Αίγινα, θα καλωσοριστεί με συγκινητικό τρόπο. Έχουν έρθει και οι δύο στην Παχειαράχη. Το Gozzamo και η Παχειαράχη είναι αδελφωμένα χωριά. Οι αντιπρόσωποι της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αίγινας τους υποδέχτηκαν στην εκκλησία του αγίου Διονυσίου στην Παχειαρά­ χη το 1991. Αν η επίσκεψη συμπέσει μια Κυριακή αρχές Αυγούστου με το πανηγύ­ ρι, ο επισκέπτης θα προσκληθεί αυθόρμητα στο μεσημεριανό γεύμα της ενορίας του Gozzamo και όταν ο πατήρ Carlo αναγγείλει στο μικρόφωνο την παρουσία του αιγινήτη επισκέπτη, όλοι οι παρευρισκόμενοι θα χειροκροτήσουν δυνατά! Ελπίζω αυτές οι πληροφορίες να σας διασκεδάσουν. Σας εσωκλείω φωτοτυπίες από τέσσερις cartes postales, που είχαμε βρει ενδιαφέρουσες. Φιλικά Ρένα Dumas 135

Vf, ~JtyÎw~^~T3~Ywïefê?°-ï-

iHMtwmievß

Εϊ0β

~f9if

Ê& f ^ Î Û ^ &t Ë î ~h,!fè ET ÊÇÎ ÈJ-

_ Α 1 ^ ώ " s * ^ Ü1'1 κ οΓΡΤΜΦΗΙΓΈΙΤΟΙΊΡ PI o a i ' P ^ ^ P '

ΑΛ.

ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ

'-2*«/

•**«

étoffée <.

iffuf À4jUt —

•*i Utst^-"

equipe

ï*sW ïr^f;&Î*X(?^

fföt-ttrO*

SfiH cf^t &•

«*m Pi %^ /Â

%f $0r'ä%v- L·:

Χειρόγραφη εικονογραφημένη εφημερίδα που κυκλοφόρησε στην Αίγινα το 1915 (Από τις συλλογές του Ελληνικού Λογοτεχνικού Ιστορικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης).

136

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ

137

ΚΩΣΤΑΣ ΝΗΣΙΩΤΗΣ Ι

!

ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ j

ι

Ο Κώστας Νησιώτης γεννήθηκε το 1954 στη Χίο. Σπούδασε ναυπηγική στην Αγγλία, όπου ασχολήθηκε με την ποίηση και τη λογοτεχνική μετάφρα­ ση. Με το ψευδώνυμο Κώστας Παρίσης έχει μεταφράσει το έργο του Khalil Gibran «Ο Προφήτης» (Printa, 2001, 2004). Το 2009 εξέδωσε την ποιητική συλλογή «Όταν σβήσουν τα φώτα» (Ίαμβος), και τη συλλογή διηγημάτων «Το Επιτύμβιο» (Ιδεόγραμμα). «Το κεντρί της ύπαρξης», μια ανθολόγηση του φιλοσοφικού έργου του S0ren Kierkegaard θα κυκλοφορήσει από τις εκδό­ σεις Κέδρος τον επόμενο χρόνο, καθώς και μια ανθολογία γαλλικής λυρικής ποίησης σε έμμετρη μετάφραση από τις εκδόσεις Ιδεόγραμμα. «Το Επιτύμβιο», τη συλλογή επιγραμματικών στοχασμών του με τίτλο «Γραμμική γραφή» (Εριφύλη) και την υπό έκδοση ποιητική του συλλογή «Βραδινές ψιχάλες» (Ίαμβος) παρουσίασε στο καφέ «Έναστρον» της Αθήνας, την Πρωτομαγιά του 2010, η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ. Στη «Βιβλιοθήκη» της «Ελευθεροτυπίας» (25-6-2010) η Μάρη θεοδοσοπούλου έχει δημοσιεύσει επαινετική κριτική για το «Επιτύμβιο». Ο Κώστας Νησιώτης ζει μόνιμα στην Αίγινα. Τα διηγήματα που παρουσιάζουμε είναι αδημοσίευτα, ενώ τα ποιήματα είναι από την υπό έκδοση συλλογή «Βραδινές ψιχάλες».

Ì \

i

ΚΩΣΤΑΣ ΝΗΣΙΩΤΗΣ

«Βραδινές ψιχάλες»

Όταν μας νανουρίσουν τα παιδιά μας και θα μας γλύφουν τα δάχτυλα οι σκύλοι που γέρασαν μαζί μας οι μέρες θα έχουν μικρύνει η βροχή θα ξεσπά στους τοίχους και θα την ακούμε δυνατή στα παραθύρια. Τα δέντρα του δρόμου θα γυαλίζουν στη μοναξιά τους, ενώ εμείς Όχι, εμείς δεν θα είμαστε μόνοι. Σκεπασμένοι, φροντισμένοι στο κρεβάτι μας με το ζεστό τσάι στο κομοδίνο και το χέρι τους στο μέτωπο μας θα ρουφάμε τα αυτοσχέδια παραμύθια τους και θα ονειρευόμαστε κήπους και στρογγυλές λιμνούλες με κύκνους νωχελικούς, ερωτιάρηδες.

Km θα μας παίρνει σιγά-σιγά ο ύπνος και ο σκύλος μας θα αποκοιμιέται και το φως θα χαμηλώνει και η βροχή θα κοπάζει και το παιδί θα μας σκεπάζει στοργικά, πατρικά, αποχαιρετιστήρια.

13 Απριλίου 2010

Ο δρόμος

Μπροστά μου ο δρόμος, η κίνηση και η προοπτική. Ψηλαφίζω τα δάχτυλα στις φούχτες μου. Ανακουφίζομαι που είμαι ακόμη αρτιμελής. Σφίγγω τα χέρια μου σε γροθιές οι βραχίονες γίνονται πέτρα. Όπως τότε. Μια ψευδαίσθηση η δύναμη τώρα. Βηματίζω. Θυμάμαι παλιά, στο στρατό, Δεν μπορούσα να συγχρονιστώ με τους άλλους στην παρέλαση. Έχανα το βήμα μετά από λίγα λεπτά, κουνούσα τα χέρια σα να μην ήταν δικά μου. Αυτιστική αντίδραση στις κινήσεις κατά διαταγήν. Εμπρός μαρς! Ένα το δεξί!

0 δρόμος ανοίγεται εμπρός μου ήρεμος. Το περπάτημα είναι η ελευθερία του ανθρώπου η υπερηφάνεια του. Περπατάω γρήγορα, ανοίγω βήμα, τα πνευμόνια μου γεμίζουν αέρα. Ευγνωμονώ τον Θεό για τα πόδια μου που με περιφέρουν αδιαμαρτύρητα τόσα χρόνια κάνοντας τις ίδιες κινήσεις. Άθελα μου, έχω φτιάξει γερά πόδια. Δρόμε, σου το χρωστάω. Στη διασταύρωση ένας τυφλός. Το ένστικτο και η ενόραση τον περνούν απέναντι. Με πιάνει δέος όταν βλέπω τους τυφλούς. Πόσο ανίδεοι είμαστε, πόσο άτολμοι, πόσο φτωχοί σε πεποίθηση. Ακολουθώ για λίγο τον τυφλό. Θέλω να τον πλησιάσω να τον πιάσω από το χέρι και να του πω «Χρειάζεσαι βοή­ θεια;» Δεν τολμώ. Είμαι δειλός.

0 δρόμος κρύβει τα κουσούρια μου, τα πόδια καμουφλάρουν την αναπηρία μου. Περπατώ, σταματώ, αφήνω τον τυφλό να πάρει απόσταση. Πάντα εγώ και ο άλλος: Εγώ, παρατηρητής δειλός κι αναποφάσιστος.

Δεν πρέπει να δουν ότι κοιτάζω. Σκύβω το κεφάλι. Μελετώ τους αρμούς της πλακόστρωσης. Και ο άλλος; Πού πήγε; Πού εξαφανίστηκε; Αναζητώ τον τυφλό μου. Ανοίγω βήμα, τρέχω σχεδόν. Είναι δυνατόν να πήγε τόσο μακριά; Περπατούσε σταθερά, αποφασισμένα, θυμάμαι. Προς τα πού; Αναρωτιόμαστε αν βαδίζουμε σωστά αν απέχουμε, αν φτάνουμε. Στην επόμενη διασταύρωση τον βλέπω. Περιμένει να περάσει απέναντι. Θέλω να τον ακολουθήσω. «Μπορώ να σε ακολουθήσω; Να περπατήσω μαζί σου;» Αυτή τη φορά το λέω δυνατά. Ξαφνιάζεται. «Ποιος είστε;» «Εγώ; Ένας φίλος. Ένας δειλός.» Το ηχητικό σήμα της διάβασης μας διακόπτει. Περνώ απέναντι, εγώ και ο οδηγός μου. Τον λοξοκοιτάζω. Δεν φορά μαύρα γυαλιά. Μου θυμίζει έναν τυφλό που συναντούσα στο Λονδίνο. Το ίδιο γαλήνιο πρόσωπο, τα ίδια κλειστά βλέφαρα. Η ίδια στάση του κεφαλιού. Οι τυφλοί του κόσμου μοιάζουν μεταξύ τους. Δεν περπατούν αναποφάσιστοι, δεν χασομερούν. Έχουν όλοι το ίδιο βήμα, την ίδια σιγουριά τα ίδια στεγνά μάτια. Προχωρούν μόνοι, σιωπηροί, ντυμένοι με ρούχα που δεν τραβούν την προσοχή. Στα πρόσωπα τους κρύβεται το φως και στο σκοτάδι τους απλώνει ο Θεός το μεγαλείο Του. Δρόμε, σου το χρωστάω.

13 Απριλίου 2010

141

θυμάμαι Κρατούσαμε σφιχτά τα χέρια των παιδιών μας σανά εξαρτιόνταν από αυτό το κράτημα ο χτύπος της καρδιάς μας. Κρατούσαμε σφιχτά το απέραντο αίσθημα της σιγουριάς που δίνειη παιδική παλάμη. Δεν τους το είπαμε ποτέ. Δεν τους είπαμε πόσο μας δυνάμωνε η αδυναμία τους πόσο μεγάλωνε μέσα μας την ανάγκη της αγάπης πόσο ανάγκη είχαμε αυτή την ανάγκη.

23 Ιανουαρίου 2010

142

Ανεπάρκεια

Από τη μια μοναξιά στην άλλη ο δρόμος μάς φαίνεται μακρύς. Δεν έχουμε τη διάθεση να τον διανύσουμε. Δε θέλουμε να ξεμακρύνουμε από τη δική μας μοναξιά. Κι αν κάτι πάει στραβά; Κι αν το μετανιώσουμε; Κι αν δεν τα βγάλουμε πέρα; Είναι παγίδα η μοναξιά παγίδα και βολή.

Στους συντρόφους Δεν μιλώ μονάχα για λογαριασμό μουΕίναι πολλοί στην ίδια μοίρα. Μιλώ για όλους εμάς που γίναμε κατάρτι στη σχεδία τυλιγμένοι στο πανί της φυγής μας. Δεν αγνοήσαμε τις Σειρήνες. Τις αφήσαμε να μας μαγέψουν. Ξέραμε τι κάναμε. Τα ξέραμε όλα: Τις Συμπληγάδες τους Λαιστρυγόνες και την Ιθάκη που σβήσαμε. Σβήσαμε και τα πηγάδια και δεν έμεινε ούτε ένας καθρέφτης να κοιταχτούμε μαζί με τα αστέρια στο νερό της γαλήνης. Μιλώ για τους ανειρήνευτους που δεν ξέρουν να γράφουν ποιήματα που γράφουν τα ίδια και τα ίδια και τους βαριέται ο κόσμος. Μιλώ για εκείνους που μάταια περιμένουν το πρωτοβρόχι να πρασινίσει την ερημιά τους.

27 Ιανουαρίου 2010

Ο δικός μου Σεφέρης

' άσπρο χαρτί σκληρός καθρέφτης /επιστρέφει μόνο εκείνο που ήσουν», γράφεις στο Θερινό Ηλιοστάσι. Τ' άσπρο χαρτί εξομολογητής, καθρέ­ φτης, συνωμότης, σύντροφος, μαύρισε με τη γραφή σου και φώτισε τη μαυρί­ λα μου. Η φωνή σου ρωτά και σωπαίνει. «Σκύψε να μπεις πάλι στη θήκη/ λεπί­ δι της σιωπής μου, χίμαιρα». Φωνή ζεστή, λυπητερή, επικριτική. Φωνή ποιητή. Σε βλέπω φρακαρισμένο στα προξενεία, να συγχρωτίζεσαι με την εξουσία, να ακούς και να κουνάς το κεφάλι, να απαντάς διπλωματικά αλλά με το μάτι πάντα στον τόπο που αγάπησες. Στα αυλάκια του μυαλού σου γοργοκυλά ο στίχος και η κρίση. Στα ίδια δυνατά, βαθιά αυλάκια που χάραξαν οι θεοί της Ιωνίας, τρέχει η καθημερινότητα, το βίωμα και το όραμα. Τον Σεπτέμβρη που ξενιτεύτηκα εσύ κοιμήθηκες. Η Ελλάδα σταμάτησε πια να σε πληγώνει. Αλλά η ουλή χάσκει. «Ο Σεφέρης ήταν ενσυνειδήτως διδακτικός. Μετά τον Παλαμά ο τελευταίος διδάσκαλος του Γένους. Δεν θα υπάρξει άλλος. Μας τελείωσε το είδος», γράφει η Νόρα Αναγνωστάκη. «Δεν περίσσευε ψυχή» να σε διαβάσω τότε, άλλα είχα στο μυαλό μου. «Δεν περίσ­ σευε ψυχή να συλλογιστούμε εκτός απ'τη δύναμη να χαράξουμε λίγα σημά­ δια στις πέτρες που άγγιξαν τώρα πια το βυθό κάτω απο τη λίμνη». Βιαζό­ μουν να χαράζω πέτρες, όχι για να πάω κόντρα στη λήθη, ήταν πολύ νωρίς για τέτοιες εμμονές. Τις στόλιζα και τις έβλεπα να βουλιάζουν. Στη χώρα που έκανες πρόξενος και σου έλειψαν οι άνθρωποι, όπως έλεγες, εγώ άντεξα τριά­ ντα χρόνια. Παντρεύτηκα, έκανα παιδιά, αλλά δεν έκανα φίλους. Πώς να ται­ ριάξουν τα χνώτα του Έλληνα με τη μανιέρα του Εγγλέζου; Εκεί έμαθα το δίκοπο μαχαίρι της μοναξιάς. Την κρυστάλλινη ελευθερία της.

Τ

«Πάντα τον φανταζόμουν να γράφει τα ποιήματα ισοζυγιάζοντας τη γλώσσα της συνείδησης με τη συνείδηση της γλώσσας του», έγραφε για σένα ο Τάκης Σινόπουλος. Διαβάζοντας την Κίχλη, το Μυθιστόρημα, τον Ευριπίδη Αθηναίο, βλέπω κάτι παραπάνω. Ένα μάγο που ανασταίνει νεκρούς κόσμους και τους τοποθετεί ανάγλυφους στη φαντασία μας, όχι σαν παραμύθια αλλά σαν αλλοτινή πραγματικότητα. «Τ' αηδόνια δε σ'αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες». Ξαγρυπνάς. Μας παρακολουθείς ανήσυχος ουράνιος ιεροφάντης. Μαζί με τον Στράτη θαλασ­ σινό, τον Μαθιό Πασκάλη και τον Βαρνάβα Καλοστέφανο. «Πώς ακούγεται αυτό το ποίημα;» Σε φαντάζομαι να διαβάζεις μεγαλόφωνα κάθε σου στίχο. Οι ηχογραφήσεις σου, κληροδότημα στην ακουστική βιβλιοθήκη της γλώσ145

σας μας. Τα λόγια πότε αλυσίδα, πότε νησιά, πότε καμπάνες. Τα ονόματα τονισμένα με δέος. Αίαντας, Πρίαμος, Εκάβη, Τεύκρος. Και η πικρή εξομολόγηση: «Ήμουν κι εγώ στον πόλεμο τοξότης / το ριζι­ κό μου ενός ανθρώπου που ξαστόχησε». 0 αυτοβιογραφικός απόηχος: «ψυχές μαραγκιασμένες απο δημόσιες αμαρτίες, καθένας κι ενα αξίωμα σαν το πουλί μες στο κλουβί του». Η οδύνη της θύμησης: «Ένα παρθένο δάσος σκοτωμένων φίλων το μυαλό μας». Η θλιβερή αποδοχή: «Η μοίρα μας, χυμέ­ νο μολύβι, δεν μπορεί ν' αλλάξει/ δεν μπορεί να γίνει τίποτε». Ρωτάς το «Αηδόνι ποιητάρη» εσύ, ο διορατικός διπλωμάτης: «Αηδόνι αηδόνι αηδόνι/ Τι είναι θεός; Τι μη θεός; Και τι τ' ανάμεσό τους;» Δεν παίρ­ νεις απάντηση. Δεν την ζητάς, μήτε την περιμένεις. «Τα ερωτήματα είναι πιο χρήσιμα από τη σιωπή», γράφεις στο δοκίμιο για τον Ερωτόκριτο. «Ποιος θα μας λογαριάσει την απόφαση της λησμονιάς;» Ερώτημα καυτό για σένα αλλά αναπάντητο, να μας απελπίζει, όπως όλα τα ερωτήματα σου. Μας απελπίζουν και τα συμπεράσματα σου. Μπας και γίνουμε καλύτεροι. «Είμαστε όλοι καθώς η Νεκρή Θάλασσα πολλές οργιές κάτω από την επιφά­ νεια του Αιγαίου». Στοχάζεσαι με θλίψη, ξέροντας ότι δεν πρόκειται να αλλά­ ξει τίποτα. «...Τη σκέψη του πρόσφυγα τη σκέψη του αιχμάλωτου/ τη σκέψη/ του ανθρώπου σαν κατάντησε κι αυτός πραμάτεια/ δοκίμασε να την αλλά­ ξεις, δεν μπορείς./ Ισως και να 'θελε να μείνει βασιλιάς ανθρωποφάγων / ξοδεύοντας δυνάμεις που κανείς δεν αγοράζει». Δεν παύεις ωστόσο να αναρωτιέσαι αν ο άνθρωπος έχει από κάπου βοή­ θεια, μέσα σε τόσα δεινά. Θρηνείς τους συμπατριώτες σου που χάθηκαν σ' ένα μάταιο [Τρωικό] πόλεμο και επικαλείσαι: «Αηδόνι αηδόνι αηδόνι/ Τι είναι θεός; Τι μη θεός; Και τι τ' ανάμεσό τους;» Η φωνή σου τραγουδιστή, το παιδί πλαντάζει μέσα σου. Θέλει να πετάξει στα Βουρλά και στη Σαλαμίνα, να παίξει κρυφτούλι στα κάστρα, να γίνει σπόρος πράσινος στο έδαφος τους, να ριζώ­ σει. «Κι όμως λυπούμαι ακόμη γιατί δεν έγινα κι εγώ όπως θα το ήθελα σαν το χορτάρι που άκουσα να φυτρώνει μια νύχτα κοντά σ' ένα πεύκο...» Σκαλίζω μέσα μου να βρω τι είναι αυτό που με τραβά ξανά και ξανά στα ποιήματα σου. Η σιωπή που σφίγγει τη γλώσσα στη γραφή σου; («κι είναι η σιγή τάσι αργυρό όπου πέφτουν οι στιγμές»). Οι περιγραφές σου που θυμίζουν εγκαυστικές εικόνες; Οι κατατρεγμένοι ήρωες και η πίκρα για ό,τι δεν κατάφερες να κρατήσεις; Πόσο συγκινεί η εμμονή, το πάθος σου με την έκφραση, σήμερα που η γλώσσα έχει καταντήσει φρασεολόγιο! «Κανένας κόπος, καμιά φροντίδα, καμιά ανάγκη του ύφους δεν αξίζει να λογαριαστούν, όταν πρόκειται για την ακρίβεια της ελληνικής έκφρασης», γράφεις κάπου, «η ακρίβεια είναι η ομορ­ φιά που έχει χρέος να ανακαλύψει η γενιά μας». Και αλλού: «όσο λιγότερο σε απασχολεί η έκφραση, τόσο περισσότερο νομίζεις πως έχεις μέσα σου στοι146

βαγμένα αξιόλογα πράγματα».

0 ποιητής είναι καταδικασμένος στη μοναξιά του. Μέσα από αυτή την ηθε­ λημένη μοναξιά νιώθει κι εκφράζεται καλύτερα. «Αν το θέλησα να μείνω μόνος, γύρεψα τη μοναξιά, δε γύρεψα μια τέτοια απαντοχή». Αλλά η μοναξιά, η παραγωγική μοναξιά, κατατρύχεται από την αμφισβήτηση. «Κάποτε συλλο­ γίζομαι πως τούτα εδώ που γράφω δεν είναι άλλο παρά εικόνες που κεντούν στο δέρμα τους φυλακισμένοι ή πελαγίσιοι». Κεντούσε πάνω σου ομορφιά και ασχήμια ο κόσμος, Πελαγίσιε, κι εσύ τις χάραζες με τα δικά σου κοπίδια σε ξύλο και σε πέτρα ελληνική. «Η δουλειά μου δεν είναι οι αφηρημένες ιδέες, αλλά ν' ακούω τι μου λένε τα πράγματα του κόσμου, να κοιτάζω πώς συμπλέκουνται με την ψυχή μου και με το σώμα μου, και να τα εκφράζω», γράφεις στις Δοκιμές. «Τα δέντρα που ανασαίνουν τη μαύρη γαλήνη των πεθαμένων ...τα χαμόγελα, που δεν προχωρούν, των αγαλμάτων», «Ιστορισμένα παραμύ­ θια στην καρδιά μας σαν ασημένια σκούνα μπρος στο τέμπλο μιας άδειας εκκλησιάς...», εικόνες βγαλμένες από μια μακραίωνη Ιωνική ψυχή. «Τη νύχτα πάνω στην κουβέρτα του "Άϊ-Νικόλα" ονειρεύτηκα μια παμπάλαιη ελιά να δακρύζει». Το συναίσθημα σου, κόμπος στους αρχέτυπους του λαού μας. Θα έλεγε κανείς πως αποζητούσες τη μοναξιά για να γράψεις. Όμως όχι. «Δεν είμαστε ποτέ μόνοι όταν γράφουμε. Πίσω από τα φώτα της ράμπας που αποτυφλώνουν και βυθίζουν την αίθουσα του θεάτρου στο σκότος, αισθανό­ μαστε ένα άγνωστο πλήθος που μας κρίνει. Συζητούμε μαζί του με το νου μας». Το πλήθος σε έζωνε, δεν σε άφηνε να χαλαρώνεις. Εξάλλου δεν σου ταί­ ριαζε το χαλάρωμα. Το βλέμμα σου σπάθιζε το φως, τα αντικείμενα, τη φύση και το άρρητο. «Τη φλόγα τη γιατρεύει η φλόγα / όχι με των στιγμών το στά­ λαγμα / αλλά μια λάμψη, μονομιάς». Κάποιοι σε είπαν δαιδαλώδη. Εσένα που λάτρευες το φως. Στο Βασιλιά της Ασίνης το φως εξουσιάζει το δημιουργό. «0 ποιητής ένα κενό./ Ασπιδο­ φόρος ο ήλιος ανέβαινε πολεμώντας/ κι απο το βάθος της σπηλιάς μία νυχτε­ ρίδα τρομαγμένη/χτύπησε πάνω στο φως σαν τη σαΐτα πάνω στο σκουτάρι:/ Άσίνην τε Ασίνην τε..."». Και στην Κίχλη η λυτρωτική επιταγή «όποιος ποτέ του δεν αγάπησε θ' αγαπήσει /στο φως». Ίσως επειδή δεν έπαψες να φροντίζεις το δέντρο της γλώσσας, ίσως επει­ δή κρατάς στα δόντια το μαλαματένιο καράβι με τις μνήμες και τους όρκους, ίσως επειδή οι ασπάλαθοι ξέθαψαν 2500 χρόνια θλίψης σα να ήταν χτες, ίσως γι αυτή και μόνο τη συμβουλή σου, σε νιώθω να κυλάς στις φλέβες μου. Απελάτη της απώλειας. Για να πεις αυτό που θέλεις να πεις πρέπει να φτιάξεις μιαν άλλη γλώσσα και να τη θρέψεις για χρόνια και χρόνια μ' ότι αγάπησες, μ ο,τι έχασες, μ' ότι δε θα ξαναβρείς ποτέ...

147

Ναυτίλος

ίλησε με, θάλασσα, προτού σε χάσω». Συγκινήθηκα όταν πρωτοδιάβα­ σα το στίχο του Ελύτη. Νόμιζα πως άκουγα τον πατέρα μου, τον καπε­ τάνιο που είδα δέκα φορές όλες κι όλες μέχρι να βγάλω το Γυμνάσιο. Του άρεσε να τον φωνάζουν καπεταν-Νικόλα. Τα φορτία, που χαπιάρισε στ' αμπάρια του μισή ζωή στη θάλασσα, έφτιαχναν βραχονησίδα, τα μίλια που τα­ ξίδεψε τον πήγαιναν στο φεγγάρι. Είτε αρμένιζε φορτωμένος είτε όχι, η έγνοια τον βούλιαζε μέχριτα ίσαλα. Ήταν από κείνουςπου «οιψυχέςτους έγιναν ένα με το σοβαρό πρόσωπο της πλώρης», όπως λέει ο Σ μυρνιός ποιητής, ο κοντοχωριανός του. Όταν ήρθε ο καιρός να ξεμπαρκάρει, μελαγχόλησε. Βγήκε στη στεριάγκρίζος, μέσα-έξω. Είδε κι έπαθε να συνηθίσει. Πάειτο καφεδάκι στη γέ­ φυρα «και τ' ωραίο γλυκό της Κυριακής», που λέει ένας άλλος ποιητής, που ήταν και μαρκόνης.

Φ

Μπορεί να τον ήξερες. Να κάματε μαζί σε κάνα φορτηγό. Σ' έχω φλομώσει στους ποιητές, αχθοφόρε του πελάγου, εσύ που πέρασες από σαράντα κύματα. «Μόνο σαράντα;» σ'ακούω να λες, μ' εκείνο το πικρό χα­ μόγελο. Η συντροφιά σου σαλπάρισε νωρίς και σ' άφησε καραβοφάναρο. Την έ­ βλεπες με τα μάτια της ψυχής, όπως σε βλέπουν όλοι όσοι έκαναν μαζί σου. Μου μιλούσαν για σένα και το βλέμμα τους σπίθιζε. Λίγο το'χεις; Η πίκρα ερχόταν πάντοτε από τη στεριά. Σε θυμάμαι, όταν πηγαίναμεγια μπάνιο το καλοκαίρι. Έμπαινες στο νερό κοιτάζοντας εμπρός, λες και πήγαινες να παραβγείς κάποιον στο κολύμπι. Λίγες απλωτές κι είχες ξεμακρύνει. Βλέπαμε το κεφαλάκι σου, σημαδούρα στα βαθιά, και βάζαμε τα γέλια. Η μάνα μου έτρεμε. Σου έγνεφε να βγεις έξω. Κι εσύ γύριζες αργά, θριαμβευτικά, σαν να είχες κερδίσει κάποιο στοίχημα. Έχασες πολλά στοιχήματα από τότε. Αλλά κέρδισες την αγάπη των ταπει­ νών. Σου στέλνω κάτι τώρα που η θάλασσα είναι κάλμα μπουνάτσα. Αν και δεν είσαιτου διαβάσματος, θα σ' αρέσει. Το έγραψε ο Σαραντάρης. Όχι ο φίλος σου, ο λοστρόμος απ' την Αμοργό. 0 Γιώργος Σαραντάρης, ο ποιητής. Απάνω κι αυ­ τός. Μαζί σου. Ουράνιο πλήρωμα. Ω περιστέρι της ψυχής πήγαινε στο καλό Πήγαινε τώρα με το μελτέμι Και φίλησε μου όσα μαργαριτάρια συναντήσεις. Αν δεν με βλέπεις μη φοβάσαι θα γιορτάζω μαζί σου. Στο ταξίδι μας θα σηκώσουμε τα νερά της θάλασσας να ευλογήσουν ό,τι αγαπήσαμε κι ό,τι δεν ξεχνάμε πια.

Ο φιλόλογος εις μνήμην Κ. Μ.

Δ

ευτέρα Γυμνασίου. Ημέρα Δευτέρα. Περίοδος πρώτη. Ώρα Αρχαίων Ελληνικών. Θέμα, η έκτη ραψωδία της Ιλιάδας. Η εβδομάδα άρχιζε με μια γερή δόση Όμηρου. 0 φιλόλογος με το ζωηρό βλέμμα, το ρυτιδωμένο μέτω­ πο και την τεφρή κόμη κρατούσε στο ένα χέρι ανοιχτή την Ιλιάδα και στο άλλο την κιμωλία. Μας μάθαινε τη γλώσσα μας. Του είχα αδυναμία. Ήμουν ο καλύτερος μαθητής στο μάθημα του. Ισως επειδή το έπος με συγκινούσε. Όμως ασύγκριτα πιο επικό έβρισκα τον μετα­ δότη. Ακούραστος στα πενήντα του, μας πολιορκούσε με αδιάλειπτο πάθος από την πρώτη μέρα της σχολικής χρονιάς μέχρι την τελευταία. Λες κι είχε πάρει όρκο να μας κάνει ξεφτέρια στα Αρχαία. Όταν αποκαρδιωνόταν, βροντούσε το βιβλίο στην έδρα. Η αγανάκτηση τον όργωνε σαν δρεπανηφόρο άρμα. Όσοι τον «είχαμε» δεν αντιλαμβανόμα­ σταν την προσφορά του. Στην τελετή της αποφοίτησης, μερικοί από μας του σφίξαμε το χέρι. Ακόμη και τότε, τη στιγμή της στερνής οικειότητας μαθητή και δασκάλου, του είπαμε, όλο κι όλο, ένα τυπικό ευχαριστώ. Μια στεγνή φιλοφρόνηση. Η επίγνωση ήρθε πολύ αργότερα. Κι όταν ήρθε, ο κύριος Κώστας δεν έστεκε απέναντι μας με την Ιλιάδα ανοιχτή στην έκτη ραψωδία και την κιμω­ λία να ασπρίζει τα δάχτυλα του. Έστεκε πολύ πιο ψηλά. Πάνω από αίθουσες, τάξεις και απείθαρχους μαθητές. Έστεκε πιο ψηλά και πιο κοντά, με εκείνο το πλατύ χαμόγελο που φώτι­ ζε το πρόσωπο του και με πλημμύριζε με την πιο αγνή ικανοποίηση. Του μαθητή που νιώθει υπερήφανος απέναντι σε τέτοιο δάσκαλο.

Η έκθεση δάσκαλος του μονοτάξιου Δημοτικού Σχολείου Ροδής Αμοργια­ νός, γεννημένος στη Θάσο, εκπαιδευμένος στην Πάτρα και διορι­ σμένος στο Καστελόριζο, δεν βαθμολογούσε ποτέ τις κόλλες του εβδομαδιαίου διαγωνίσματος της έκθεσης, που ήταν η μεγάλη αδυνα­ μία του. Οι αριθμοί πρωτοστατούσαν στην άλγεβρα, στην έκθεση το λόγο είχαν τα λόγια. Και ήταν πάντα ενθαρρυντικά τα λόγια του δάσκαλου με τα σγουρά καστανά μαλλιά και τα γκριζογάλανα μάτια. Το πρωινό της Δευτέρας, προτού αρχίσουν τα άλλα μαθήματα, τα παιδιά έγραφαν την ιστορία του Σαββατοκύριακου, που ο δάσκαλος συζητούσε με υποδείξεις, το μεσημέρι της Τρίτης. Η Τρίτη ήταν η μόνη μέρα της εβδομάδας που το κουδούνι εκνεύριζε με τον χτύπο του το τέλος των μαθημάτων. Η τάξη του κυρίου Ροδή δεν το κουνούσε ρούπι, αν δεν είχε τελειώσει η ομαδική ανάλυοη των εκθέσεων. Όλοι ήθελαν να προτείνουν μια βελτίωση, να δικαιολογήσουν μια υπερβολή, να υπε­ ρασπίσουν μια άποψη. Τα τεντωμένα χέρια και τα Κύριε!, Κύριε! έδιναν την εντύπωση φλογερών μαχητών καβάλα σε στάσιμα άλογα. «Το καλοκαίρι πηγαίνω με το μπαμπά και τη μαμά στη θάλασσα. 0 μπαμπάς μου κολυμπάει σα δελφίνι και του αρέσει να πηγαίνει στα βαθιά. Η μαμά τρομάζει, αλλά εκείνος δεν την ακούει. 0 μπαμπάς κάνει αυτό που του αρέσει κάθε φορά. Είναι σωστό;» Ανεξαιρέτως θέματος, η έκθεση του Γρηγόρη έκλεινε πάντα με αυτές τις τρεις σειρές. Κάθε φορά που ο Ροδής Αμοργιανός τη διάβα­ ζε, ένιωθε ένα σφίξιμο στο στομάχι. Το ερώτημα του παιδιού ήταν σα να απευθύνονταν σ' εκείνον. Μήπως ο Γρηγόρης περίμενε κάποια απάντηση; Κάποια επιβεβαίωση, τη στήριξη του δασκάλου του; Σε λίγες μέρες το σχολείο έκλεινε για τις διακοπές των Χριστου­ γέννων. 0 Ροδής πήρε τον Γρηγόρη παράμερα στο διάλειμμα. «Θα μου κάνεις μια χάρη, Γρηγόρη;» «Τι είναι, κύριε;» «Τώρα που θα κλείσουμε για τα Χριστούγεννα, θέλω να κάτσεις και να μου γράψεις μια ιστορία. Ό,τι θέλεις εσύ. Έχεις τρεις ολόκληρες βδομάδες, θα βαρεθείς να παίζεις. Τι λες; θα το κάνεις αυτό για μένα;» Το παιδί κούνησε καταφατικά το κεφαλάκι του. «Σε ευχαριστώ πολύ. Τράβα να παίξεις τώρα. Οι φίλοι σου θα ανη­ συχούν.»

Ο

150

«KL εσείς φίλος μου είστε, κύριε.» Ίσα που πρόλαβε να του ανακατώσει τα μαλλιά. Ο Γρηγόρης εκσφενδονίστηκε στο προαύλιο. Τα Χριστούγεννα πέρασαν στο νησί με ισχυρούς βοριάδες και ταραγμένες θάλασσες. Ένα γέρικο πεύκο ξεψύχησε πάνω στη στέγη του σχολείου πλημμυρίζοντας δυο αίθουσες με σκασμένα κουκουνά­ ρια, ανήμερα των Φώτων. Το οίκημα έμεινε κλειστό για τρεις βδομά­ δες επιπλέον. Η κεντρική πλατεία απόκτησε πρωτοφανή ζωντάνια, ποδηλάτες-σαΐτες αναποδογύριζαν τραπεζάκια και μια αδέσποτη μπάλα έσκασε πάνω στο τάβλι του καφετζή από τη μέσα μεριά της τζαμαρίας. 0 ένοχος συνέχισε ασύλληπτος τη δράση του στις αλάνες.

0 Ροδής Αμοργιανός έπινε το καφεδάκι του στα γρήγορα, έμπαινε στα αθλητικά παπούτσια του κι έφερνε γύρω το νησί. Ο βανδαλισμός του σχο­ λείου από ένα πεύκο που έγειρε λάθος μεριά να κοιμηθείτον είχε ρίξεισε εκνευριστική απραγία,Του έλειπαν τα παιδιά, τα Κύριε! Κύριε!, τα γέλια, καιπροπάντωνοιεκθέσειςτους. Για να δώσεινόη μα στα βράδια το,υ, σκέ­ φτηκε να καθαρογράψειτα καλύτεραγραφτάπου είχε μαζέψει μετά από πέντε χρόνια θητείας στο μονοτάξιο δημοτικό σχολείο. Αγόρασε τρία με­ γάλα σκληρόδετα τετράδια κι έπεσε με τα μούτρα στη δουλειά. Η παιδική σκέψη, οιγραφικοίχαρακτήρες καιη πηγαία έκφραση τον συνέπαιρναν όσο τίποτε άλλο. Κάπως έτσιδιασώθηκεη αρχαία μας κληρονομιά, από τουςγραφιάδες στα μοναστήρια, έλεγε στον εαυτό του. Εργένης και μο­ ναχικός, ήταν κι αυτός συντηρητής μιας πολύτιμης κληρονομιάς. Το σχολείο άνοιξε με το Τριώδιο. Οι μαθητές, κουρασμένοι από τις παρατεταμένες παύσεις, έβλεπαν χαρούμενα τους δασκάλους, τον επιστάτη, και τα φρεσκοβαμμένα θρανία στις ανακαινισμένες αίθου­ σες. Όλα έδειχναν πιο φωτεινά κάτω από το φως του ζεστού χειμω­ νιάτικου ήλιου.

0 Γρηγόρης καθόταν στο πεζούλι με τα χέρια πάνω στην τσάντα. Έδειχνε σκεφτικός. Τον πλησίασε ο δάσκαλος και τον ακούμπησε στον ώμο. «Γεια σου, Γρηγόρη! Καλή χρονιά! Πέρασες καλά;» «Ναι, κύριε, ευχαριστώ. Σας έφερα αυτό που μου ζητήσατε.» Άνοιξε την τσάντα του κι έδωσε ένα φάκελο στον δάσκαλο. «Ε, λοιπόν, είσαι απίθανος. Το ήξερα πως δε θα μου χάλαγες το χατίρι!» «Αν έχει ορθογραφικά λάθη, δε φταίω εγώ. 0 Μιχάλης όλο ξεχνά να μου φέρει το λεξικό.» «Θα κάνω τα στραβά μάτια», είπε ο δάσκαλος γελαστά. «Κύριε, γίνεται να μην το διαβάσετε στην τάξη;» «Όχι, Γρηγόρη μου, δεν θα το διαβάσω τώρα. Το απόγευμα στο

σπίτι, με την ησυχία μου». Χτύπησε το κουδούνι και τα παιδιά μπήκαν ζωηρά στην αίθουσα. Γύρισε σπίτι με δυο σακούλες τετράδια. Τα στοίβαξε πάνω στο γραφείο. Οι διορθώσεις μπορούσαν να περιμένουν. Προείχε η έκθεση του Γρηγόρη. «Σήμερα είναι Χριστούγεννα. Έξω φυσάει πολύ δυνατά, αλλά μέσα στο σπίτι μας η μαμά μου, εγώ και η γιαγιά μου είμαστε πολύ ζεστά. Καθόμαστε στην κουζίνα που μοσχοβολάει φαγητό και παίζουμε ντό­ μινο. Της-μαμάς της αρέσει πολύ το ντόμινο. Μας νικάει συνέχεια και κάθε φορά που μας νικάει, η γιαγιά ξεκαρδίζεται στα γέλια. Μου αρέ­ σει να βλέπω τη γιαγιά να γελάει, γιατί μας κάνει όλους χαρούμενους. Όμως χτες δεν ήμασταν χαρούμενοι. Η μαμά έκλαιγε, γιατί το χρι­ στουγεννιάτικο δέντρο της φάνηκε λειψό. Εγώ ανέβηκα στο πατάρι να βρω κι άλλες μπάλες, για να το στολίσω κι όπως έψαχνα μέσα στο μπαούλο, βρήκα τις φωτογραφίες. Ήτανε του μπαμπά μου. Ήταν όλες σκισμένες, μέσα σε μια μαύρη πλαστική σακούλα. Άρχισα να κλαίω. Έχω να τον δω από το καλοκαίρι. Δεν ήθελα να σκεφτώ ποιος τις έσκισε. Ήξερα όμως. Θυμήθηκα τη μαμά που έκλαιγε πολλές φορές τα βράδια. Έβαλα τις φωτογραφίες μέσα στο μπαούλο κι έκατσα εκεί. Δεν ήθελα να κατέβω κάτω. Με φώναξε η γιαγιά και κατέβηκα. Δεν βρήκα μπάλες, τους είπα, βρήκα άλλα πράγματα. Τις είδα που κοιτά­ χτηκαν. Πάμε μια βόλτα, μου είπε τότε η γιαγιά. Όταν βγήκαμε έξω στην παγωνιά, τη ρώτησα πού πάμε. Στου Λευτέρη για λουκουμάδες, μου είπε. Το ζαχαροπλαστείο δεν είχε καθόλου κόσμο. Η γιαγιά παράγγειλε τους λουκουμάδες κι εγώ τους μύριζα κιόλας. «Γιαγιά, γιατί η μαμά έσκισε τις φωτογραφίες;» τη ρώτησα ξαφνικά. «0 μπαμπάς σου είναι στην Αμερική. Εκεί ζει τώρα», μου είπε η γιαγιά κι εγώ τη ρώτησα σα χαζός: «Του αρέσει πιο πολύ εκεί;» Την είδα που σφούγγιζε τα μάτια της. Μου ήρθε να κλάψω και κρύφτηκα στην αγκαλιά της, γιατί άκου­ σα τον κυρ-Λευτέρη να έρχεται με τους λουκουμάδες. Ντρεπόμουνα. Όταν γυρίσαμε σπίτι το τραπέζι ήταν στρωμένο. Η μαμά το είχε στολίσει με χρυσόχαρτα και κόκκινα κεράκια. Χίμηξα πάνω της και την αγκάλιασα όσο πιο σφιχτά μπορούσα. Άκουγα την καρδιά της να χτυπά σαν χριστουγεννιάτικη καμπάνα. Της είπα κάτι που δεν θέλω να το γράψω, γιατί είναι μυστικό. Η γιαγιά μάς έβλεπε και σφούγγιζε τα μάτια της. Ξέρετε κάτι; Για πρώτη φορά κέρδισα τη μαμά μου στο ντόμινο τα Χριστούγεννα. Κέρδισα τη μαμά μου!» «Για πάντα, Γρηγόρη», συμπλήρωσε ο δάσκαλος, ανοίγοντας το λεύκωμα με τις εκθέσεις. Έξω από το παράθυρο μοναχικές χαρούμε­ νες νιφάδες φωτίζανε τη νύχτα.

152

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ παρουσιάζει τρία αδημοσίευτα ποιήματα από τη συλλογή της καταξιωμένης ποιήτριας "Η ανορεξία της ύπαρ­ ξης", που θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις Εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ

Η θεά Συνήθεια (.

.

Όταν σε προστατεύει η θεά Συνήθεια σε κάνει να ευλογείς το κάθε βαρετό χορταράκι γιατί μαγικά αυτό σου κάνει το δρόμο βατό ένα δρόμο χωρίς πραγματικό προορισμό χωρίς ξεκίνημα αφού για να κινήσεις πρέπει νάχεις σκοπό. Κάνει η θεά Συνήθεια τις επικίνδυνες ισορροπίες πάνω απ' το καθημερινό κενό και τα άδεια ηλιοβασιλέματα βαμμένα πορφυρά σαν από αδέξιο ζωγράφο τα κάνει όλα κινήσεις αυτόματες που ευκολύνουν τη μέρα χωρίς μήνυμα κανένα να κλείνουν μέσα τους. Η θεά Συνήθεια ακόμη και την ανάσα διατάζει να μπαινοβγαίνει αν οργανικά όλα πάνε καλά και λείπει μόνο η χαρά της ζωής.

153

"Συνήθισα" λέω και θέλω να πω "ξέχασα" - για να επιζήσω το σώμα εκείνο μ' ιδέες κι όνειρα τυλιγμένο. Και να έρχεται η αυγή να στεφανώσει το λεηλατημένο απ' το χρόνο πρόσωπο μου με το θαύμα της ζωής που η γλώσσα η φτωχή άλλη λέξη από "φως" δεν βρήκε να του δώσει. Ναι, θεά Συνήθεια σε πιστεύω και σε υπηρετώ. Μείνε μου κι εσύ πιστή ως να σε βαρεθώ.

154

Η Νομοτέλεια των Δακρύων Πριν η ψυχή ανακαλύψει το δάκρυ - η ψυχή ήταν ή η φύση; - τι έκανε για να εκφράσει την πιο απόλυτη απώλεια, την απώλεια του μελλοντικού χρόνου; Όταν όλο αποδυναμώνεται το ΘΑ και θολώνει ο ορίζοντας απ' το ανοιχτό παράθυρο; Αλλά εφεύρε η πανέξυπνη αυτή - ψυχή ή φύση; το δάκρυ. Μ' αυτό δροσίζεται ο πόνος ποτίζεται και καρποφορεί η απορία ενώ φυτρώνουν άλλα ερωτήματα στο νου, πιο κοντά στην ουσία. Αραγε γιατί, όσο προχωράει όλο αυτό που νομίζουμε πως κάτι είναι στην πραγματικότητα να πλησιάζουμε το ακλόνητο τίποτα; Αυτό το τίποτα που ποτέ δεν θ' αντικρύσουμε ούτε την άδεια σάρκα του θ' αγγίξουμε ποτέ. Αυτό το στείρο τίποτα που και δάκρυα στεγνώνει.

155

Κάηκε «ολοσχερώς» το «εγώ» ... KL αντί για την απόγνωση μπρος στο τσακισμένο δέρμα σου τον πνιγμό μες στον κατακλυσμό της ανάμνησης εκείνου την απελπισία σαν αντικρίζεις την κατάξερη πεδιάδα του μέλλοντος σου - ενώ από συνήθεια προφέρεις πάντα τη λέξη «αύριο» αντί για την εσωτερική συντέλεια του κόσμου την εγωκεντρική ελπίδα πως κάποιο νόημα ίσως έχει η ζωή σου, απρόσμενο αισθάνεσαι πόνο βαθύ κοιτώντας εικόνες καταστροφής της φύσης αυτής που στο βάθος της σκέψης σου ήταν η μόνη σου παρηγοριά πως θα ζήσεις για πάντα κάτω απ' τις ρίζες των παιδιών της κάτω απ' το χώμα πως θα νιώθεις τα φύλλα να κυλιούνται τα πουλιά για ένα λεπτό να ξεκουράζονται. Όμως ο τρόμος μπρος στην ολόμαυρη καταστροφή που τυλίγει τα δάση η φρίκη σαν ακούς τα προγνωστικά των άχρηστων σοφών πως ίσως ποτέ στην πλαγιά αυτή οι κορφές των δέντρων δεν θα ξαναγαργαλίσουν τους ουρανούς, μπερδεύεται παράξενα στη ρίζα της καρδιάς σου με μια αγαλλίααΐ} γιατί επιτέλους ξέφυγες απ' τη φυλακή του «εγώ» αυτό που με ανούσιες συχνά λεπτομέρειες καταργεί ό,τι ποσοστό συμπόνιας που σου έχει δοθεί. Για μια στιγμή δεν γαντζώνεσαι πια στα κάγκελα της ασημαντότητας σου τη συγκρίνεις με την αιώνια σημασία της βλάστησης και σ' αυτή παραδίδεσαι μ' όλο σου το κορμί. Αίγινα 6/9/2007

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ*

Σ. Μπέση «Ώρες και Ματιές»: συνέχεια στην τοπική ποιητική παράδοση «Κοιτάω μπροστά, επώνυμα Ταυτόχρονα ένας άλλος» Σώζων Μπέσης

ποιητική συλλογή «Ώρες και Ματιές» του Αιγινήτη ποιητή Σώζου Μπέση

Η(γενν.1955) έρχεται να προστεθεί λειτουργικά στην τοπική παράδοση, που προϊόντος του χρόνου εμφανίζεται όλο και πιο ακμαία. Άλλωστε, ο Σ.Μ. για πολλά χρόνια συνέπλευσε πνευματικά και ιδεολογικά με τον καταξιωμένο ήδη στη μνήμη της τοπικής κοινωνίας ποιητή Βασίλη Κουμπενά (1950-1997). Μια σύγκριση του έργου των δύο ποιητών φανερώνει, κάπως πως, τους κοι­ νούς προβληματισμούς και τα κοινά στοιχεία της αισθητικής τους. Αρχικά, εκτιμώ ότι οι θεματικοί άξονες, τα στοιχεία έμπνευσης του Σ.Μ., είναι τα παρακάτω: α) Η προσβολή της μνήμης από τις αλλοτριωτικές επιδράσεις του σύγχρονου χρησιμοθηρικού πολιτισμού β] Η έλλειψη ουσιαστικής ανθρώπινης επικοινωνίας, η μοναξιά, η αποξένωση και γ) Η σχέση των πραγ­ μάτων με τις λέξεις ως ηθικό γεγονός. Αναφορικά με τον α' θεματικό άξονα: Στο πρώτο ποίημα της συλλογής «Σερνάμενη ματιά Αττικής» (σελ. 11), που εκτιμώ ότι λειτουργεί και ως προ­ σανατολισμός για τον αναγνώστη, οι δύο πρώτοι στίχοι είναι: «Γκρίζα τσιμέ­ ντα κτίρια, πικρά / ονομαστές σειρές, ούτε μια μνήμη». Στους στίχους αυτούς απαξιώνεται η σύγχρονη πόλη, η τσιμεντούπολη, η χτισμένη σε χρόνο dt σύμ­ φωνα με τα σχέδια και τα συμφέροντα της εργολαβικής κερδοσκοπίας, της αναγκαστικής αστυφιλίας και, γενικά, των κατ' οικονομίαν εκτιμήσεων. Από το σύγχρονο αυτό «επίτευγμα» λείπει η συναίνεση. Οι πολλοί υπέστησαν τα άνωθεν και τα ανεξήγητα και, ούτως ειπείν, οι αυλές και οι κήποι τους έγιναν φωταγωγοί, οπίσθιοι ακάλυπτοι χώροι, μεσοτοιχίες και, κατά τον ποιητή, «ονομαστές σειρές». Απ' το παλιό, το βιωμένο, το καθαγιασμένο απ' το χρόνο, δεν έμειναν ούτε τα χνάρια. Στις κατ' οικονομίαν κατασκευές, «στη βασιλεία των πραγμάτων», δεν χωράει η μνήμη. Η ψυχή αναδομείται πια χωρίς το *ΦΛόλογος

παρελθόν της. Η μνήμη θάφτηκε στα ερείπια της πόλης και πάνω της χτίστη­ κε ένα φαίνεσθαι. Αυτό οι αρχιτέκτονες του Κακού το ονόμασαν «νέα πόλη» και «πρόοδος». 0 ποιητής, όμως, εμμένει στους δικούς του χαρακτηρισμούς: «Οι βάναυσοι καγχασμοί της προόδου» («Πόλεις του '80», σελ. 25] και «Τόσο ασχήμια, τόσο αηδία / καταπίεση και αδικία / τόση απογοήτευση.» («Σερνάμενη ματιά Αττικής», σελ. 11). Ο Σ.Μ. έζησε τα φοιτητικά του χρόνια στην Αθήνα του 70. Ήταν η εποχή της κατ' ευφημισμόν «αντιπαροχής». Το βίωμα ή, ούτως ειπείν, η θέα της μπουλντόζας που εισβάλλει στην κεντρική πόρτα του σπιτιού, ήταν κατάλλη­ λο υλικό, για να μετουσιωθεί σε συμβολισμό με πολλά σημαινόμενα. Άλλοις λόγοις, να καταγραφεί σε ποιητικό λόγο. Αναφορικά με το β' θεματικό άξονα: Η έλλειψη ουσιαστικής επικοινωνίας προσδιορίζεται απ' τον Σ.Μ. ως αναίρεση της ουσίας του εγώ. Είναι η απόλυ­ τη αλλοτρίωση. Ο στίχος «εγώ είμαι ένας άλλος» («Φλόγα η ματιά και ό,τι αυτή αγγίζει», σελ. 17), πυκνός και αφοριστικός, θυμίζει βιβλικό Αποκαλυ­ πτικό λόγο, που περιγράφει τον κόσμο μιας αιώνιας τιμωρίας. Το νόημα του στίχου, βέβαια, φωτίζεται πληρέστερα απ' τα συμφραζόμενα ολόκληρου του ποιήματος. Αρκούμαι να παραθέσω τη στροφή που ανήκει ο συγκεκριμένος στίχος: «Κανένα δε γνωρίζεις πια εδώ / άκρυπτη τυφλή κραυγή / εγώ είμαι ένας άλλος / εικονικές εικόνες βιαστικές / θεαματικές ομαδικές ψυχώσεις / χωρίς ονόματα η σιωπή / παρατημένη μεσ' το άδειο. / Απίστευτη εποχή / αδιαφορία ειρωνική / σχεδόν ακατόρθωτη επικοινωνία». Οι «ομαδικές ψυχώσεις» υποκαθιστούν το εγώ, εντάσσοντας το σε μια απρόσωπη, ανώνυ­ μη και ετεροκαθοριζόμενη συλλογικότητα, σε μια μάζα. Το εγώ γίνεται «ένας άλλος», όχι ο συγκεκριμένος επώνυμος άλλος αλλά ο μαζάνθρωπος: αυτός που, ως ετεροκαθοριζόμενος, δεν προσφέρει και δεν προσφέρεται για επικοινωνία. Η μοναξιά («ακατόρθωτη επικοινωνία») είναι ήδη γεγονός. Συγκαλύπτεται, όμως, κάτω απ' το μανδύα της μάζας, την ψευδαισθητική ανακούφιση της αγελαίας συνεύρεσης. Η διεισδυτική ματιά του ποιητή την συλλαμβάνει επ' αυτοφώρω: «Η μοναξιά ανίδεη κρύβεται πίσω απ' τις κουρτίνες» (απ' άλλη στροφή, του ίδιου ποιήματος). Σ' άλλα ποιήματα συμπληρώνεται το πορτρέτο αυτής της κατάστασης. Αλιεύω δύο στίχους, ιδι­ αίτερα χαρακτηριστικούς, απ' το ποίημα «Πόλεις του '80»: «Έφθασε ο καιρός που δεν ακούει κανείς / ή μήπως κατοικούν κουφοί σ' αυτή την πόλη». Αναφορικά με τον τρίτο θεματικό άξονα: Οι τελευταίοι στίχοι του ποιή­ ματος «Φανάρι του Μπούζα» (σελ. 54) είναι: «Τώρα που ο ήλιος / πιστοποιεί την ηλικία του στα δέντρα / για μερικούς φίλους / αρχίζει η πάλη των λέξε­ ων». Η ουσιαστικότερη σχέση του ανθρώπου με τα πράγματα είναι ότι μπο­ ρεί και τα ονοματίζει. Τα πράγματα δεν είναι, στην περίπτωση του ανθρώπου, μια παθητική αντανάκλαση στο οπτικό νεύρο, αλλά ένα ερέθισμα για να

παραχθούν σημαίνοντα, λέξεις. Ο Οδυσσέας Ελύτης είχε πει: «και μόνον με την ονομασία τους τα πράγματα ξαναγεννιούνται» (Σύντομη Αντιφώνηση στην Aula του Πανεπιστημίου της Ρώμης, «Εν λευκώ»). Ο άνθρωπος με τις λέξεις γίνεται, τρόπον τίνα, συνδημιουργός των πραγμάτων. Τα πράγματα προϋπήρχαν των λέξεων και τις «ανέμεναν». Όταν «ήρθαν» οι λέξεις, προϊό­ ντα μακροπερίοδης ανθρώπινης εξέλιξης, τα πράγματα νοηματοδοτήθηκαν, «ξαναγεννήθηκαν». Στην αγωνία του ο Σ.Μ. να προσδιορίσει, με το δικό του κανόνα, το χρόνο αυτής της αναμονής αλλά και τη στιγμή της νοηματοδότησης, εμπνέεται τους (ήδη προαναφερθέντες) στίχους: «Τώρα που ο ήλιος / πιστοποιεί την ηλικία του στα δέντρα». Τα νοηματοδοτηθέντα πράγματα δεν έγιναν μόνο τα σημαινόμενα των λέξεων, προσφέρθηκαν και ως αντικείμενο ερμηνειών, που δεν στερούνταν ηθικών αποχρώσεων και αναφορών: Στις θρησκείες, αρχαίες και νεότερες, στις ιδεαλιστικές αλλά και τις υλιστικές θεωρίες τα πράγματα, άμεσα ή έμμεσα, συσχετίστηκαν με κάποιο ανώτερο, απώτερο σκοπό, που τα υπερέβαινε καθαυτά και τα «καθοσίωνε». 0 Σ.Μ. αυτά τα νοήματα, εν πλήρει επιγνώσει, με εύστοχες αλληγορίες τα μεταφρά­ ζει σε ποιητικό λόγο. Παραθέτω ενδεικτικά, για πληρέστερη στήριξη των παραπάνω απόψεων, και κάποιους άλλους στίχους του: «Όλα τα πράγματα του κόσμου / κοντά στο ηλιόγερμα / ανοιχτά και δυνατά / ευλογημένα / όλα εννοιωμένα» («Παναγίτσα - Άγιος Νικόλαος Θαλασσινός», σελ. 37). Ας πάρατηρηθούν, εδώ, ιδιαίτερα οι λέξεις «ευλογημένα» και, κυρίως, «εννοιωμένα». Άλλοι στίχοι: «Η λέξη γονατίζει / παιδί δέντρου / τρέμοντας μη σπάσει» («Χριστίνα», σελ. 90). Άλλοι στίχοι: «Λικνίζοντας / μπροστά στα μάτια μας μια θάλασσα / μακρόσυρτη / ανθόσπαρτα νερά από τα βαθειά έως τα βράχια / σαν προσευχή, σαν νόημα, σαν θαύμα» (Φανάρι του Μπούζα» σελ. 54). Ας παρατηρηθούν, εδώ, ιδιαίτερα οι λέξεις «προσευχή», «νόημα» και «θαύμα». Συμπληρωματικά, κάνω και μια γενικότερη παρατήρηση: Η κατίσχυση της ηθικής αναφοράς στην ποίηση του Σ.Μ. έχει ως επακόλουθο, σε υφολογικό επίπεδο, ο λυρισμός να περιορίζεται σε υφέρπουσα παρουσία, παρότι «τυπι­ κά - στατιστικά» κατέχει επαρκή έκταση στο σωμάτων ποιημάτων του. Αυτή η «αντινομία» περνάει μάλλον απαρατήρητη, γιατί ο αναγνώστης, εικάζω τουλάχιστον, «δρομολογείται» με ασφάλεια απ' τ' άλλα, τα ακμαιότερα, χαρακτηριστικά των ποιημάτων.

Ι Ι

Ολοκληρώνω τη σχηματοποίηση μου παρατηρώντας επιλογικά: Ο Σ.Μ. επιδίδεται στην «πάλη των λέξεων» πιστεύοντας ότι δεν γίνεται επί ματαίω, τουλάχιστον γιατί επιχειρεί, αυτή η πάλη, να ακυρώσει τη ματαιότητα. Άλλωστε, απ' αυτή την ηθική πρόθεση προκύπτει η ανάγκη της ποίησης. Ο Σ.Μ., αθόρυβος και σεμνός δημιουργός, παράγει έργο που πράγματι αξίζει να του ρίξουμε τη ματιά μας.

ΣΩΖΟΣ ΜΠΕΣΗΣ

Φαιδρού 2, Παγκράτι

Καθώς κρυφά γυρίζοντας μέσα μου σε είδα να κλαις μακιγιάζ στέργουν την έκπληξη δεν τολμώ να αντικρίσω κοντή σκιά ταυτότης των ημερών μας το όνειρο -απουσίας τόποςίσως το τελευταίο σταματημένη ώρα Οι άνθρωποι στον κόσμο δίχως μάτια

Θεσσαλονίκη Στους Γιώργο και Ρίτσα Κουλικούρδη

Οι ακίνητες ομίχλες των σταθμών Μια ειλικρίνεια Κούραση παλιά της πόλης Μπαίνω στην ανάγκη για το τίποτα Νύχτας αφύλαχτοι καπνοί διακριτικές πολύτιμες λάμψεις -η χρόνια θλίψη ακόμη ακάμωτηαπό ίσκιους σιωπής και πυρωμένα είδωλα -είναι ιεροί του πόνου οι νόμοισίδερο πάνω στο σίδερο η αιώνια στάχτη των στιγμών 160

στο ξαφνικά λαμπάδιασμα των φώτων Αυτό που έχασα είναι το μόνο που έχω.

Ασκήσεις Στον Γιώργο και την Όλγα Κυριακού

Τέσσερις ανάσες, άνθρωποι τέσσερις τοίχοι, αγάπη ένα παράθυρο ψηλά, ουρανός όλος ο κόσμος Και είναι η θάλασσα που ονομάζουμε ματιά η αγάπη που λέμε μοναξιά ανάσα κόσμου που λασπώνει τα τζάμια απλήρωτο δάκρυ Ηχοι και χρώματα ταξιδεύοντας στο φως παλικαρίσιες ράχες των κυμάτων δάχτυλα που τρέχουνε χιλιάδες όνειρα πάνω στο σώμα αδιάσπαστη αλυσίδα εαυτός Μεταξύ δύο στιγμών η αιωνιότητα κρίνει Στο καμπαναριό ψηλά αγγίζοντας τον ουρανό δυο γλάροι ταίρι πάνω στο σταυρό -να συναντιέσαι να ενώνεσαιένα φως χειροπιαστό όρθια γαλήνη

161

Παναγίτσα - Άγιος Νικόλαος Θαλασσινός Στον Πατέρα μου Σπύρο Βγαίναμε έξω μια στιγμή mo μπροστά στα πεζοδρόμια της θάλασσας που μας γνωρίζει από παιδιά ο ήλιος μες τους ύπνους μας τέλειο πορτοκάλι άφατη μιλιά Όλο το λιμάνι μύριζε καλόγνομες, σφουγγάρι, Β.Π. Γεύσεις θάλασσας οι μνήμες μας οι δρόμοι του αλατιού πάνω στα βράχια πατημασιές του αιώνιου αποτυπώματα του τώρα Νοσταλγία στην αδυναμία του ορίζοντα ποτισμένα κόκκαλα στου νόστου την αλμύρα όνειρα μυριστικά μιας ουτοπίας που με καλούν στον ίσκιο τους διαβατικά πουλιά συνείδηση και ομορφιά μες τις φλέβες -ο άνθρωπος σαν άνθρωποςπλήρωμα της μέρας, γνώση μυθική Η ευαισθησία είναι η αλήθεια σου, είναι το πέρασμα απέναντι, μια καλλιέργεια ψυχής αληθινή ζωή μέσα στο πνεύμα, τώρα Απώτερες καρδιές σιωπηλές μεγάλες αμμουδιές λυμένο μισοσκόταδο μέσα στην γαλήνη

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Ιερά Οδός

Το όνειρο αληθοφανές και πλούσιο σε λεπτομέρειες κρυμμένο πίσω απ' το χλευαστικό χαμόγελο του πονηρού. Βαδίζουν στην οδό της Ελευσίνας ο σαρανταπληγιάρης στρατηγός και η αρκούδα η αιμορροούσα. Πηγαίνουν στην αρχέγονη σπηλιά των μυστηρίων και των απόκοσμων αποκαλύψεων διαβαίνοντας από 'να σκοτεινό «στένωμα όλο κοντόρεικον και αγριόβατα τυλιγμένον».

0 κυκεώνας που θα μεταλάβουν οι θνητοί θα είναι απ' τις πληγές των δύο σωμάτων: του ανθρώπου που αγρίεψε και του θεριού που πάει να ημερέψει.

163

Των Θεοφανίων (στο προαύλιο του αγίου Παύλου Αθηνών) Εκεί που ψαλμωδούσε ο παπά Μίλτος «εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε η της Τριάδος εφανερώθη προσκύνησις», εγώ ο σαλός ενορίτης Χρήστος Ανθηρός ούτε πατέρα είδα να επιμαρτυρεί στον Ουρανό ούτε Υιό να προχωρεί στον Ιορδάνη προς μια γαλάζια γούρνα για να βαπτιστεί με την καρό βυζαντινή περισκελίδα. Είδα μόνο το πνεύμα που 'μοιάζε με περιστέρι και θάμπωνε τον Ουρανό καλύπτοντας σαν κλώσα προστατευτική με τα φτερά Του, τα λογικά πουλιά του εκκλησιάσματος. Μόνο το πνεύμα ήταν εκεί, το περιστέρι! Εκείνο έβλεπα ν'ακινητεί από πάνω μας εκπροσωπώντας την τρισήλια θεότητα και κάνοντας λαμπρότερη την αθηναία ημέρα.

Τα τελευταία λόγια μας Κουρέλια από παλιά λαμπρά βελούδα ριγμένα στις πλαγιές του φθινοπώρου καθώς ο ήλιος μπαίνει απ' τα φυλλώματα. Κουρέλια από αγάπες που ξοδεύτηκαν τόσο ασυλλόγιστα μέσα στο χρόνο. Μια αράχνη απ' το κέντρο του ιστού την είσοδο στο σπίτι μού εμποδίζει κι ο έλατος ο μυθικός καμένος απ' τα χιόνια. Τα λόγια μας επάνω στα ξεράγκαθα στεγνώνουνε την άχρηστη δορά τους.

164

Αντίνοος Για Εκείνον δεν είχα ψυχή- μονάχα σώμα. Και όσα ζήτησε απ' αυτό τα πήρε! Τότε βαθιά ξεχώρισα το αδιέξοδο όπου οι έρωτες σκληρά σκοντάφτουν. Κι εμπρός στον κίνδυνο της πλησμονής αφέθηκα να με τυλίξουν τα μετάξια του θείου ποταμού. Πάνω στην ώρα ο ερωτάς μου περισώθηκε για πάντα από την περιφρόνηση και την ανία.

Η σπηλιά του Αυξεντίου

Του Σολωμού τριγύρω οι μαύρες πέτρες και τα ξερά ολόχρυσα χορτάρια. Μπροστά η Σπηλιά, το φοβερό του βήματο άγιο βήμα της ψυχής. Και πάνω η Δόξα μελετώντας νέα παλικάρια, η δόξα η αφτέρουγη σεμνών Ελλήνων. Και το στεφάνι αειθαλές στη φλογισμένη κόμη. Και της Σπηλιάς το άνοιγμα κάθοδος Άδη βωμός πυρπολημένου Ηρακλή και θύρα Αναστάντος.

165

Πολιτιστικά περιοδικά από όλη την Ελλάδα

Μετά το διάλειμμα που κάναμε στην παρουσίαση πολιτιστικών περιοδικών από άλλα μέρη της Ελλάδας λόγω της εορταστικής έκδοσης της ΑΙΠΝΑΙΑΣ το καλοκαίρι που μας πέρασε, ξαναπιά­ νουμε το νήμα, κι από το Ιόνιο πέλαγος και τον ΠΟΡΦΥΡΑ της Κέρκυρας, περνάμε στο ανατολικό Αιγαίο, στο ΠΕΛΙΝΝΑΙΟ της Χίου. Ε.Σ.

Το περιοδικό «ΠΕΛΙΝΝΑΙΟ» στη Χίο

ο πρώτο τεύχος του περιοδικού «Πελινναίο» κυκλοφόρησε την Άνοιξη του 1997. Επρόκειτο για μια ιδέα του μαθηματικού Γιάννη Μακριδάκη ο οποίος συνεπαρμένος από τον φυσικό και πολιτιστικό πλούτο του νησιού, καθώς και από την ταχύτητα με την οποία πολλά τεκμήρια εξαφανίζονταν στο χρόνο, θέλησε να καταγράψει όσα περισσότερα μπορούσε. Έκτοτε, υπό τη διεύθυνση του, το περιοδικό κυκλοφορεί κάθε τρεις μήνες, καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, φωτογραφίζοντας, σχεδιάζοντας, αποτυπώνο­ ντας, ηχογραφώντας και καταγράφοντας κάθε τι που έχει σχέση με τη Χίο και τους κατοίκους της. Το «Πελινναίο» πήρε το όνομα του από το ομώ­ νυμο βουνό στη βόρεια Χίο, του οποίου η κορυφο­ γραμμή φαίνεται στο λογότυπο κάθε τεύχους. Κάθε Άνοιξη, διοργανώνεται ανάβαση στην κορυ­ φή του για να γιορταστούν τα γενέθλια του περιο­ δικού. Η ύλη του περιοδικού ποικίλει. Σημαντικό μέρος της καταλαμβάνει η αρχιτεκτονική του νησι­ ού. Στις σελίδες του «Πελινναίου» φιλοξενήθηκαν είκοσι έξι αρχοντικά του Κάμπου της Χίου, νεοκλα­ σικές κατοικίες από την πόλη και παραδοσιακά σπίτια από τα χωριά, αρχαία κτίσματα, βυζαντινά, γενοβέζικα και οθωμανικά μνημεία, κάστρα και βίγλες, ναοί, μοναστήρια και τάφοι. Καταγράφη-

Τ

166

καν δεκάδες οικοδομήματα αιώνων, τα οποία βρίσκονται διάσπαρτα στο νησί, ενίοτε σε μέρη με πολύ δύσκολη πρόσβαση. Άλλο σημαντικό κεφάλαιο το οποίο καλύπτει το περιοδικό είναι η χιώτι­ κη φύση. Φυτά, λουλούδια, δέντρα -για κάποια όπως η «κλαμένη ελιά» στα Μεστά γράφτηκαν μονογραφίες- γεωλογικά φαινόμενα, ζώα, πουλιά και έντομα μελετήθηκαν, φωτογραφήθηκαν και παρουσιάστηκαν σε πολλά από τα 56 τεύχη που έχουν κυκλοφορήσει έως σήμερα. Με επιστημονικό τρόπο αποτυπώθηκαν δώδεκα σπήλαια και παρουσιάστηκε ένα εξερευνητικό έργο, μοναδικό στον ελληνικό χώρο. Επιπροσθέτως μελετήθηκαν χιλιόμετρα αχα­ νών τούνελ σε κρήνες, πηγάδια και πηγές. Καταγράφηκαν είκοσι δύο διαδρο­ μές πεζοπορίας και προτείνονται στους αναγνώστες με όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για το βαθμό δυσκολίας τους, τα μνημεία που μπορεί να συνα­ ντήσει κανείς, όλα αυτά που πρέπει να προσέξει, να θαυμάσει ή να αποφύγει. Ο άνθρωπος και τα βιώματα του κυριαρχούν στην αρθρογραφία του «Πελινναίου». Οικογένειες και γενεαλογίες, ήθη και έθιμα, γιορτές και πανη­ γύρια, επαγγέλματα και επαγγελματίες, χαρές και πένθη, συνήθειες και μνή­ μες, αναμνήσεις ιστορικών στιγμών, η μικρή και η μεγάλη Ιστορία του νησιού και των ανθρώπων του, της πόλης και των γειτονιών της, των χωριών και των αγρών της Χίου, ημερολόγια και εμπειρίες χιωτών στην ξενιτιά αλλά και ξένων στη Χίο, η χιώτικη διασπορά στα πέρατα της γης αλλά και η μοναξιά στο ίδιο το νησί, κάτω από τον καυτό, καλοκαιρινό ήλιο στο κέντημα της μαστίχας ή μέσα στα χειμωνιάτικα, γαλακτώδη σύννεφα, στα χειμαδιά των βορειοχώρων. Ανάμεσα στους αρθρογράφους του περιοδικού βρίσκονται δημοσιογρά­ φοι, αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες, εκπαιδευτικοί, φοιτητές και σχεδόν όλοι οι χιώτες που ασχολούνται με τη διάσωση και τη μελέτη της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς του νησιού, σήμερα. Τα ενδιαφέροντα κείμενα πλαισιώνει ένα εντυπωσιακό φωτογραφικό υλικό, παλαιό και σύγ­ χρονο, που προέρχεται είτε από ανέκδοτα ιδιωτικά αρχεία είτε από επαγγελ­ ματίες και ερασιτέχνες φωτογράφους. Τα δύο τελευταία χρόνια σε κάθε τεύ­ χος φιλοξενείται ένθετο της Φωτογραφικής Λέσχης Χίου. Δεκατέσσερα χρόνια και πενήντα έξι τεύχη από την πρώτη του εμφάνιση, το «Πελινναίο» αποτελεί αναμφισβήτητα για τη Χίο μια πολύτιμη κιβωτό πληροφοριών για πλήθος θεμάτων που καλύπτουν αιώνες.

167

/

fr .«-Γ; ï

J

a .4 ;?:*- J.'4 fye-;:· i;-rf