Τεύχος 22

— ' ''"-"'Isir :§&& ^v%IS&ËÈ!&fâ\ ^yfm^l^mh ^J^tàì pCÈA "'**"">

Vfr^jT

^^^^ΤΠΓ·*«-*1 an I* E<&i le v u tin 31ouilLifi'c.

ΑΙΓΙΝΑ.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ

- ΙΟΥΝΙΟΣ 2012

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΟΙ ΚΑΤΑΛΑΝΟΙ Σ Τ Η Ν ΑΙΓΙΝΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ Σ Τ Η Ν ΑΙΓΙΝΑ ΣΗΜΕΡΑ

ΕΦΗΜΕΡΙΕ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, ΈΠ1ΧΤΗΜΟΝΙΚΗ

RAI TBXBOÀoriEH, sxM*»ssNB *n*B fot aanoar tuo r. ΑΙ»Ο3ΧΟΛ(ΔΟΤ a.oKa«T«iï.

• W •*> **fen (vurtt t utìwfitΡ»

» Spinta ÎIWM nil·, afe Mit ί*ί» • OU*<M.iu«<faM **"« CUmJr«* - HU?J)«!·* muri' αη^ηβι,·!

ΠΡΟΑΓΓΕΑΙΑ. *ΐκΓ/,ΙΙrà-(.ivii/lj li.j uij <i;«iÎMÎj flirti *al )ΐΛ«ΐ* t«

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση Τεύχος 22 Αίγινα, Ιανουάριος-Ιούνιος 2012 Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «Η Αιγιναία» Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8, Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα. ΑΦΜ: 099119847 Διευθυντής: Γεώργιος Ι. Μπόγρης Διαχειριστής: Γιάννης Φ. Πούντος Συντακτική επιτροπή: Κώστας Γαβρόγλου Μαίρη Γαλάνη-Κρητικοΐι Προνόη Θεολογίδου Γιώργος Κουλικούρδης Βασίλης Λυκούρης Γιώργος Μπήτρος Γεώργιος Μπόγρης Δημήτρης Νικολόπουλος Γιάννης Πούντος Ελένη Σταμπόγλη Αχιλλέας Χαλδαιάκης Διόρθωση κειμένων: Προνόη Θεολογίδου Καλλιτεχνική επιμέλεια: Κατερίνα Μποτζάκη

«'Ονομάζεται δε ή έφημέρίς αυτή. Η ΑΙΓΊΝΑΙΑ, ως υπό παροικούντων ε!ς Αϊγιναν εκδιδομένη» Παραγωγή: Μποτζάκης Ανδρέας, Γραφικές Τέχνες Τζαβέλλα 10, Αθήνα, τηλ.: 210 3301604

Συνδρομές: Εσωτερικού: 20 ευρώ Φοιτητές-Μαθητές: 15 ευρώ Εξωτερικού: 30 ευρώ Οργανισμών-Τραπεζών: 60 ευρώ Υπεύθυνος συνδρομών: Γιάννης Πούντος τηλ. 2297026278-6932648020 Επιταγές-Εμβάσματα: Γεώργιος Μπόγρης Μητροπόλεως 9,180 10 Αίγινα, τηλ: 2297026625-61876-6944370587 Γεώργιος Γουλάκος, Βαλαωρίτου 12,106 71 Αθήναι, τΓ|λ. 2103628501 Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού: 241/47005110 Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Επιστολές-Συνεργασίες στη διεύθυνση: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «Η Αιγιναία» Τ.θ. 38,180 10 Αίγινα Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr e-mail:gebogris<B> cyta.gr

Το κόσμημα του εξωφύλλου της Αιγιναίας είναι του Γιάννη Μόραλη.

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ 22

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η

ΕΚΔΟΣΗ

ΑΙΓΙΝΑ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ • ΙΟΥΝΙΟΣ 2012

Κυριάκος Κρόκος

•/_^_

'

•'

' • • ' . ' • ' • :

Χ

π

ΣΗΜΕΊΩΜΑ

ΤΟΥ

Ο

•..

M

.:

Ν

•

\^Äwm

Α

ΔΙΕΥΘΥΝΤΉ

Δημηήτρης Νικαλόπβυλος Η Αίγινα ευγνωμονούσα... Μνήμη Δημήτρη Σαραντάκου (1929 - 2011) Εουσέμπι Αγιένσα Οι Καταναλανοί στην Αίγινα

9

14

Μαρία Δβύρου-Ηλιβπούλου Φραγκικές ηγεμονίες στον ελληνικό χώρο

26

Donald Mason Μερικές σκέψεις για τα λιμάνια της Αίγινας

36

Γιώργος Γεωργής Κυτφοαιγινήτικα μυθικά

46

Βασίλης Σωτηρακόπουλος - Προνόη Θεβλβγίδου Η κυριαρχία της Περγάμου στην Αίγινα (210-133 π.Χ.)

51

Λίνα Μπόγρη - Πετρίτου Την ώρα που άναβαν οι λύχνοι...

57

Πάνος Χασάπης 2ος Διεθνής Αγώνας Κλασικών και Παραδοσιακών Σκαφών 21-24 Ιουνίου 2012

68

Αλέξης Κράους Εθνική χρεοκοπία και Εθνική Τράπεζα

74

Βασίλης Ι. Λυκούρης Το ποδήλατο στην ζωή μας

84

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Ένας διεθνής Παρασκευάς της Αίγινας Ο εικαστικός Σεραφείμ Μπάκουλης

93

Άννα Ρόδη Ο κοινοτάρχης Αιγίνης Σπύρος Ρόδης και "η ωραιτέρα των Ελληνίδων"

98

Ίρις Κρητικού Με αφορμή την έκθεση του Κυριάκου Κρόκου στο Μουσείο Μπενάκη

108

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Καίτη Κοπανίτσα - Σούλη Καπράλου Το τελευταίο ταξίδι των δύο κυριών της Λεωφόρου Καζαντζάκη

114

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ ΣΗΜΕΡΑ Γιώργος Μπήτρος Μικροί και μεγάλοι εν δράσει... θεατρική Μια αναφορά στο θέατρο των νέων παιδιών της Αίγινας

117

Άννα Γεραλή Σκέψεις για το θέατρο στην Αίγινα

132

Βασίλης Βασιλάκης Το θέατρο στην Αίγινα

134

Βασίλης Μουσουλέας Το Θεατρικό τμήμα του Μορφωτικού Συλλόγου Αίγινας «Ο Καποδίστριας»

136

Νίκος Καλαμό Σκέψεις για το θέατρο της Αίγινας

139

Ανέστης Κορνέζος Θέατρο και δη στην επαρχία: Επικίνδυνο σπορ

140

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Χρήστος Ρέππας Δημήτρης Σαραντάκος, Σχίζοντας τις γραμμές των οριζόντων, Εξερευνήσεις, Περιηγήσεις κατά την Αρχαιότητα

143

Γιώργος Μαρίνος Ποιήματα

149

Oscar Wilde, Ποιήματα σε πρόζα (Poems in prose)Επιλογή-Μετάφραση: Κ. Νησιώτης

151

Δημήτρης Νικολόπουλος Η ονοματοδοσία του ισογείου του Πύργου Μάρκελλου

155

Θανάσης Παπαθανασόπουλος Ποιήματα

158

ιΑΟΣ» (άριστί

1

•

•

•

•

•

•

•

.

.

.

.

.

.

ΤΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ TOY ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ ΤΗΣ «ΑΙΠΝΑΙΑΣ»

Δυο τρεις μέρες πριν κυκλοφορήσει το προηγούμενο τεύχος της «Αιγιναίας» συνέβη ο ξαφνικός και αδόκητος θάνατος του Δημήτρη Σαραντάκου, σημαντικού πνευματικού ανθρώπου του νησιού μας και μέλους της Συντα­ κτικής Επιτροπής του περιοδικού από το ξεκίνημα του. 0 Μίμης, όπως ο ίδιος προτιμούσε να τον αποκαλούμε, ήταν από τους πρώτους που ήλθαμε σε επι­ κοινωνία, όταν μπήκε η ιδέα της δημιουργίας ενός πολιτιστικού εντύπου, που θα αποτελούσε βήμα έκφρασης όλων των ζωντανών πνευματικών δυνάμεων και χώρο προβολής της ιστορίας, της παράδοσης, της καλλιτεχνικής και λογο­ τεχνικής δημιουργίας αλλά και των σύγχρονων προβλημάτων της Αίγινας. Ο Μίμης, με την εμπειρία στον τοπικό εκδοτικό χώρο από "Το Φιστίκι" του, είχε πολύτιμη συμβολή στο στήσιμο και την ορθοπόδηση της «Αιγιναίας» στα πρώτα της βήματα. Στη δημιουργική παρουσία του στα γράμματα προφανώς συνέβαλαν ο δυναμισμός και ο ενθουσιώδης χαρακτήρας του, στοιχεία της μανιάτικης καταγωγής του, σε συνδυασμό με τη γέννηση και ανατροφή του στο κατεξοχήν πνευματικό, λογοτεχνικό και προοδευτικό περιβάλλον που χαρακτηρίζει το νησί της Λέσβου. Η πλούσια λογοτεχνική προσφορά του έγινε γνωστή και στην ευρύτερη ελληνική επικράτεια. Στη σύζυγο του, τη γνωστή και εκλεκτή αιγινήτισσα επιστήμονα και ποιήτρια Κική Πρωτονοταρίου-Σαραντάκου, και στα παιδιά του εκφράζουμε για άλλη μία φορά τη μεγάλη μας λύπη για την απώλεια του. Μία από τις λιγότερο γνωστές ιστορικές περιόδους της Αίγινας είναι εκείνη της καταλανικής κατάκτησης του νησιού, στα πλαίσια της πρώτης άλωσης του Βυζαντίου από τους Φράγκους κατά την Δ' Σταυροφορία. Μάλιστα για το Καταλανικό Στέμμα η Αίγινα υπήρξε η πλέον μακροχρόνια κτήση στον ελληνι­ κό χώρο. Από το 1317 μέχρι το 1451 το νησί βρέθηκε να διοικείται από καταλανούς ηγεμόνες, μετά το μοίρασμα των εδαφών της πάλαι ποτέ κραταιάς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ιππότες, βαρόνοι, μαρκήσιοι, δούκες, πρίγκιπες και πριγκιπέσσες από τη Βενετία και τη Γένοβα, Βουργουνδοί, Λομβαρδοί, Φρά­ γκοι, Σάξονες, Νάίτες και Ιωαννίτες ιππότες, ευγενείς στην καταγωγή ή τυχο­ διώκτες ή και τα δύο, βρέθηκαν να κατέχουν κομμάτια του ελληνικού χώρου, μοιρασμένα μεταξύ τους με συμφωνίες ή με προσαρτήσεις μετά από πολεμικές διαμάχες ή παρασπονδίες. Πριγκιπάτα, μαρκιονίες, βαρονίες, φέουδα ιπποτών άλλαζαν ηγεμονία μέσω επιγαμιών, κληρονομιών και δωρεών, ποικίλων συγκρούσεων μεταξύ των εισβολέων και των Βυζαντινών και με όλους τους δυνατούς συνδυασμούς περιστασιακών συμμαχιών και συμπράξεων.

Θυμίζει τίποτε από το πολιτικό παρόν και τις αντιπαραθέσεις ευρωπαϊκών κρατών εντός της Ε.Ε. και της αντιπαράθεσης Βορρά-Νότου ή κάτι από πολι­ τικά και οικονομικά συμφέροντα εκείνη η όχι και τόσο απομακρυσμένη αλλά σχετικά άγνωστη εποχή; Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος για το Καταλανικό Στέμμα αλλά και άλλους διεκδικητές βρέθηκε σε κάποια περίοδο και η κάρα του Αγίου Γεωρ­ γίου, που, με περιπετειώδη τρόπο και κάτω από συνθήκες σκεπασμένες με την αχλή του θρύλου, για 50 περίπου χρόνια φυλαγόταν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Καθολικού στην Παλιαχώρα, τη μεσαιωνική πρωτεύου­ σα της Αίγινας. Η αλησμόνητη Γωγώ Κουλικούρδη προσέγγισε την περίοδο αυτή όσο πρό­ λαβε. Μένουν όμως, όπως φαίνεται, πολλά να ειπωθούν, αρκεί να βρεθούν τα αρμόδια πρόσωπα και να υπάρξει πρόσβαση στα καταλανικά αρχεία και στα αρχεία της Βενετίας. Η σκόνη του χρόνου έχει για τα καλά κατακάτσει πάνω σε αυτά τα ιστορικά κεφάλαια και κάποιες μόνο δαχτυλιές χαραγμένες στο στρώμα της, μέσα από λίγες ακαδημαϊκές έρευνες ή μέσα από την τοπική αιγινήτικη αφηγηματική και τραγουδιστική παράδοση των γιαγιάδων και των παππούδων μας (δυστυχώς, όλο και αραιότερα) φέρνουν στο ημίφως κάποια ψήγματα ιστορίας, θρύλων και μύθων της εποχής εκείνης. Η επίσημη ιστορία μας, όπως παρέχεται μέσα από την εγκύκλια υποχρεωτική εκπαίδευ­ ση, συστηματικά παραλείπει ή υποβαθμίζει την ιστορία του τόπου για τα μεσαιωνικά χρόνια. Οιπάντες έχουν εμπειρία αυτού του τεράστιου ιστορικού κενού, που μέσα από τα σχολικά εγχειρίδια αποκομίζουν οι ελληνόπαιδες μαθητές. Από την ιστορία της αρχαίας Ελλάδας και λίγο από την αρχή και το τέλος των βυζαντινών χρόνων ένα τεράστιο ιστορικό άλμα μάς μεταφέρει στην Ελληνική Επανάσταση. Ολόκληροι αιώνες, σα να μην υπήρξαν για τον ελληνικό χώρο. Αιώνες κρίσιμοι, που διαμόρφωσαν την ταυτότητα του νεο­ έλληνα μέσα από γεγονότα και ιστορικές διεργασίες και αλλαγές που συνέ­ βησαν κατά τα μεσαιωνικά χρόνια στο χώρο μας. Η επίσημη πλάνη, ότι δηλα­ δή η ταυτότητα του νεοέλληνα είναι μία και η αυτή από την αρχαιότητα και εντεύθεν και ότι 15 κατοπινοί αιώνες ιστορικών διεργασιών και εξελίξεων ουδαμώς επέδρασαν στην εθνική, πολιτιστική και κοινωνική μας συγκρότη­ ση, τεκμηριώνεται με την απροθυμία να ερευνήσουμε και να εξηγήσουμε τις αιτίες και το υπόβαθρο των σημερινών αδυναμιών και δυνατοτήτων μας. Γι' αυτήν την τόσο λίγο γνωστή ιστορική περίοδο της Αίγινας στο παρόν τεύχος υπάρχουν δύο σχετικά άρθρα, γραμμένα από το διευθυντή του Ινστι­ τούτου Θερβάντες της Αθήνας, τον κ. Εουσέμπι Αγιένσα, και την ιστορικό Μαρία Δούρου-Ηλιοπούλου, υπό τον τύπο ενός μικρού αφιερώματος, μίας μικρής προσέγγισης του θέματος. Και από το παρελθόν, στο παρόν της Αίγινας, όπου μία πανάρχαια καλλι-

τεχνική δραστηριότητα, η θεατρική, δείχνει να γνωρίζει μία πρωτοφανή άνθι­ ση στο νησί μας τα τελευταία χρόνια. Πιστεύω ότι μπορούμε να μιλάμε για μία άνοιξη του Θεάτρου στην Αίγινα, που δικαιολογεί και το ειδικό αφιέρωμα, παρουσιασμένο από τους ίδιους τους ανθρώπους που πρωτοστατούν σε αυτή. Πολλοί και ποικίλοι φορείς, σύλλογοι, σχολικές θεατρικές ομάδες, κατα­ ξιωμένοι άνθρωποι του Θεάτρου, ο Δήμος, μας προσφέρουν θεατρικές παρα­ στάσεις, πολλές από τις οποίες διακρίνονται για το ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο τους και τυγχάνουν θερμής αποδοχής από το θεατρόφιλο και όχι μόνο κοινό. Μία παρουσία, η οποία δεν εξαντλείται στους θερινούς τουριστικούς μήνες, αλλά συνεχίζεται και στους χειμερινούς, θα έλεγα μάλιστα ιδιαίτερα σ' αυτούς. Το πλέον σημαντικό και ενθαρρυντικό είναι ότι κοντά και δίπλα στους ώριμους και καταξιωμένους επαγγελματίες της τέχνης, ιδιαίτερα τα νέα παι­ διά και πολλοί μαθητές του νησιού βρίσκουν διέξοδο και ενδιαφέρον στην ενασχόληση με το θέατρο, έχοντας δίπλα ως εμψυχωτές και συμπαραστάτες τους δασκάλους τους. Η θεατρική τέχνη με την αμεσότητα και τη ζωντάνια της, με την ποικιλία του ρεπερτορίου της, κλασικού ή επίκαιρου, με τη ζωντα­ νή και ενθουσιώδη πολλές φορές ανταπόκριση του κοινού και την αμφίδρο­ μη συχνά πυκνά επικοινωνία της μαζί του, με την ποικιλία των συναισθημά­ των που μπορεί να διεγείρει, προσελκύει τη νεολαία του νησιού, την ενθαρ­ ρύνει και τη δικαιώνει για την επιλογή της. Μόνο θετικά μπορεί κανείς να περιμένει από μια τέτοια ενασχόληση που δίνει διεξόδους στις ανησυχίες, το δυναμισμό και την αστείρευτη ενεργητικότητα των νέων αλλά και των μεγα­ λύτερων σε ηλικία, που διαθέτουν τον ελεύθερο χρόνο τους σε κάτι χρήσιμο, όμορφο και δημιουργικό. Χαιρετίζουμε και συγχαίρουμε την απόφαση του Δήμου Αίγινας να προβάλει και να ενισχύσει τη θεατρική δραστηριότητα, μέσω του θεσμού του Θεατρικού Φεστιβάλ Αίγινας, που για δεύτερη χρονιά πραγματοποιείται ακριβώς τις ημέρες αυτές στο νησί μας. Φίλες και φίλοι αναγνώστες, καλό σας καλοκαίρι.

0 Διευθυντής της «Αιγιναίας» Γεώργιος Ι. Μπόγρης

Η φωτογραφία του εξωφύλλου είναι από καταλανικό χειρόγραφο (Codex Manesse, 14ος αι.)

8

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ*

Η Αίγινα ευγνωμονούσα... Μνήμη Δημήτρη Σαραντάκου (1929 - 2011) "Ο θάνατος ουδέν προς ημάς, επειδήπερ, όταν ημείς ώμεν, θάνατος ου πάρεισί, όταν δ' αυτός παρή, τόθ' ημείς ουκ εσμέν" Επίκουρος

υστεροφημία του Δημ. Σαραντάκου (Δ.Σ.) εξασφαλίζεται, στην τοπική κοινωνία της Αίγινας, αναφορικά με τα εξαιρετικά στοιχεία που διέκρι­ ναν το πρόσωπο και τη δράση του, σε συνάρτηση, βέβαια, με τη μακρόχρονη, αν και περιοδική, παραμονή του στο νησί. Ως πρώτο στοιχείο, αξιολογικά, εντοπίζω την πρωταγωνιστική του συμ­ μετοχή στην πολιτιστική ζωή του νησιού. Ο Δ.Σ., κατά το πρότυπο του ανα­ γεννησιακού homo universalis (καθολικού ανθρώπου], διέθετε μια πολύ­ πλευρη καλλιέργεια. Από την άποψη των τυπικών του σπουδών ήταν θετικός επιστήμονας, χημικός μηχανικός του Ε.Μ.Π. Είχε συγγράψει και δύο σχετικές επιστημονικές μελέτες, «Στοιχεία χημείας (1958] και «Στεγανώσεις και στεγανωτικά υλικά» (1964], Ωστόσο, η εντρύφηση του σε θέματα ανθρωπιστι­ κών επιστημών, εν συνδυασμώ και με την, κατά το μάλλον, βαθύτερη κλίση του, του εξασφάλισε κατάρτιση φιλόλογου ή και ιστορικού. Παράλληλα, ασχολήθηκε με τη συγγραφή βιβλίων ανάλογου περιεχομένου, συνήθως δοκιμιακής μορφής. Ενδεικτικά παραθέτω τίτλους τους: «Χαράλαμπος Κανόνης» (1987], «Απάρες» (1999], «Ο άγνωστος ποιητής Αχθος Αρούρης» (1995], «Τα έπη των Αριμασπών» (2004], «Γιατί η θεία μου μπορεί να πήγε στον Παράδεισο» (2006], «Μαθητές και δάσκαλοι» (2008], «Η αποκρουστέα μυθολογία» (2010], «Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους» (2009], «Τι μας έμα­ θαν επιτέλους οι Αρχαίοι Έλληνες» (2010], «Σχίζοντας την γραμμή των ορι­ ζόντων» (2011]. Ο Δ.Σ. δεν απευθύνθηκε προς την κοινωνία μόνο με το συγγραφικό του έργο. Αυτό που κυρίως τον εξέφρασε, ως πνευματικό άνθρωπο, ήταν η έντο­ νη και συνεχής δράση του στο πολιτιστικό γίγνεσθαι. Το συγγραφικό του έργο λειτούργησε, εν πολλοίς, ως υποδομή αυτής της δράσης. Ο Δ.Σ. διακατε-

Η

* φ^όλογος 9

-><:^

: ~ ::• r: — :y

^:^--V^r::p^:^M^^:::^»^

;

χοταν απο την αγωνία της μετουσίωσης της γνώσης, μέσα απο τις εκάστοτε διαμορφούμενες συλλογικότητες, σε ποιοτικές μορφές ζωής. Προφυλάχθηκε αλλά και άλλους, με το παράδειγμα του, προφύλαξε, ώστε η θεωρητική ανα­ ζήτηση να μη γίνει η άγουσα στην εφησυχαστική απομάκρυνση από την, έτσι κι αλλιώς, σκληρή κοινωνική πραγματικότητα. Μ' άλλα λόγια, και κατά το στερεοτυπικά λεγόμενο, δεν υπήρξε ένας διανοούμενος του γραφείου. Για τον Δ.Σ. η διανόηση δεν έγινε ποτέ η προνομιακή εξέδρα της μακρόθεν και εκ του ασφαλούς θέασης των πραγμάτων, αλλά ήταν ένα όπλο καθημερινής μάχης ενάντια σε κάθε μορφή κοινωνικής, πνευματικής και ηθικής ευτέλειας. Χωρίς δισταγμό εκτιμώ ότι το χαρακτηριστικό του homo universalis συμπληρώθη­ κε, στο πρόσωπο του Δ.Σ., από το χαρακτηριστικό του διαφωτιστή, έτσι όπως αυτό μας κληροδοτήθηκε από ταηρωικάγια τον πολιτισμό χρόνια του Ευρω­ παϊκού Διαφωτισμού (17ος- 18ος αι.]: 0 διαφωτιστής είναι πρωτίστως κινη­ ματικός, ακτιβιστής, δρων υποκείμενο και δευτερευόντως διανοούμενος, θεωρητικός, συγγραφέας. Υπενθυμίζεται ότι ο μεγάλος Βολτέρος υπέστη την ποινή της φυλάκισης μετά από ιδεολογικό διαπληκτισμό με ευγενή αξιωμα­ τούχο. Η πολιτιστική δράση, λοιπόν, του Δ.Σ. σχετίστηκε με δύο πολιτιστικούς φορείς: το «Μορφωτικό Σύλλογο Αίγινας ο Καποδίστριας» και το έγκριτο εξαμηνιαίο περιοδικό «Η Αιγιναία». Διετέλεσε πρόεδρος (1987- 89) και για πολλά χρόνια μέλος του ιστορικής σημασίας για την Αίγινα, λόγω της μακρό­ χρονης και αδιάλειπτης πολιτιστικής του προσφοράς, Μορφωτικού Συλλό­ γου. 0 Δ.Σ. πρωτοστάτησε στη διοργάνωση διαφόρων εκδηλώσεων του Συλ­ λόγου, κυρίως ομιλιών. Στις περισσότερες απ' αυτές ήταν ο βασικός ομιλητής και ο εμψυχωτής του διαλόγου, που επακολουθούσε με τους συμμετέχοντες. Τα θέματα που επέλεγε για τις ομιλίες του, ιστορικά, φιλολογικά, κοινωνικά, λογοτεχνικά, ήταν ενδιαφέροντα και για το ευρύτερο κοινό και, με κάποια έννοια τουλάχιστον, αναγώγιμα στην επικαιρότητα και στα προβλήματα της σύγχρονης κοινωνίας. 0 λόγος του διακρινόταν για την απλότητα και τη σαφήνεια του. Έτσι, η πληθωρικότητα των γνώσεων σε συνδυασμό με την εκλαϊκευτική του ικανότητα, τον καθιστούσε γοητευτικό και πειστικό ομιλη­ τή. Εκείνο, όμως, που προσέδιδε το ουσιωδέστερο χαρακτηριστικό στις ομι­ λίες του, ήταν η κριτική αντιμετώπιση των θεμάτων, ο αντιδογματισμός, η εξασφάλιση «χώρου» για την αντίρρηση, την ένσταση, το αντεπιχείρημα. Το εν γένει πνεύμα των ομιλιών του, παρά την ισχύ των επιχειρημάτων του, υπέ­ βαλλε αναφανδόν στο ακροατήριο την αντίληψη ότι ο ομιλητής δεν εκχώρη­ σε εις εαυτόν το δικαίωμα της απόλυτης βεβαιότητας. Θυμάμαι, κάποτε, ανα­ φερόμενος στη σύγκριση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού μ' αυτόν των αρχαίων ανατολικών λαών διατύπωσε συμπερασματικά την παρακάτω άποψη: ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός δεν υπερείχε του πολιτισμού των ίο

αρχαίων ανατολικών λαών ως προς το εύρος ή και ως προς τη σημασία των διαφόρων ανακαλύψεων. Υπερείχε κατά τούτο, που τελικά τον κατέστησε ανώτερο, ότι τις ανακαλύψεις του τις έθετε υπό το καθεστώς του διαλόγου, τη βάσανο της κριτικής ανασκόπησης, ενώ οι αρχαίοι ανατολικοί λαοί τα επι­ τεύγματα τους τα κατανοούσαν αλλά και τα πρόβαλλαν ως θέσφατα. 0 Δ.Σ., επίσης, υπήρξε μέλος της συντακτικής επιτροπής και τακτικός αρθρογράφος του εξαμηνιαίου περιοδικού «Η Αιγιναία». Ενδεικτικά αναφέρω κάποια από τα άρθρα του σ' αυτό: «Τα δημιουργικά καλοκαίρια του Κώστα Βάρναλη στην Αίγινα» (τχ. 1), «0 Πίνδαρος και η Αίγινα» (τχ. 5], «Η ύδρευση της Αίγινας (τχ.

7), «Η παρουσία των Εβραίων στην Αίγινα» [τχ. 15), «Θεμελιώδη προβλήμα­ τα υποδομής» (τχ. 17), «Ειδύλλιο στη Σουβάλα» (τχ. 21).

0 Δ.Σ. έδωσε το αγωνιστικό του «παρών» και στις κινητοποιήσεις για τα καθημερινά προβλήματα του νησιού. Την Αίγινα, ως κοινωνία και ως τόπο, παρότι Λάκωνας στην καταγωγή αλλά και, τύποις, κάτοικος Παλαιού Φαλή­ ρου, την γνώριζε πολύ καλά και την αγαπούσε ιδιαίτερα. Ήταν, άλλωστε, παντρεμένος με Αιγινήτισσα, την Κική Πρωτονοτάριου, χημικό - πανεπιστη­ μιακό. Οπωσδήποτε, όμως, το ενδιαφέρον και η δράση του για τα τοπικά προβλήματα εκπήγαζαν και από την αποδοχή του πρότυπου του ενεργού πολίτη και της αμεσοδημοκρατικής συμμετοχής. Παράλληλα, ως μηχανικός είχε ολο­ κληρωμένη και τεκμηριωμένη άποψη για πολλά σχετικά με τη δουλειά του προβλήματα, για παράδειγμα, την ανεπάρκεια και την κακή ποιότητα του νερού, το κυκλοφοριακό στην περιοχή του λιμανιού, τη διαπλάτυνση των πεζοδρομίων της παραλίας, τη συντήρηση και περαιτέρω αξιοποίηση των Καποδιστριακών κτηρίων, την οικιστική δόμηση, τη στάθμευση, την αξιοποί­ ηση των ακάλυπτων χώρων, τις τιμές των εισιτηρίων των πλοίων. Στην ανάδειξη των τοπικών προβλημάτων συνέβαλε και με την έκδοση ενός δικού του τριμηνιαίου περιοδικού με τον τίτλο «Το φιστίκι». Το εξέδιδε αδιάλειπτα την τελευταία δωδεκαετία (2000 - 2011). Πρόκειται για ένα περιοδικό με κύρια στόχευση τα τοπικά προβλήματα αλλά και με ευρύτερη ποικίλη ύλη. Το διακρίνει η επαρκής πληροφόρηση για τα τοπικά προβλήμα­ τα, η καλλιεπής έκφραση, η πλούσια εικονογράφηση και, ειδικότερα, η πλη­ θώρα των έξυπνων γελοιογραφιών. Κυρίως, όμως, η μαχητική στάση, που ενίοτε εκφράζεται με χαριτόλογο και σατιρικό τρόπο. Είναι χαρακτηριστικός ο υπότιτλος του «Απαγορεύεται η ανάγνωση του από σοβαροφανείς». Και ο ίδιος ο Δ.Σ., ως άτομο, στην προφορική του επικοινωνία διέθετε πηγαία χαριτολογία και ευχέρεια στη χρήση του φιλοπαίγμονος λόγου. Συνήθιζε, μάλι­ στα, να λέει ότι το έξυπνο αστείο είναι το καλύτερο αντίδοτο στη σοβαροφά­ νεια, δηλαδή την κοινωνική υποκρισία. Ο Δ.Σ. από παλαιότερα είχε αποκτήσει οικειότητα με τις εκδοτικές εργα­ σίες και ως συνεργάτης του επανεκδοθέντος, το 1975, εγκυκλοπαιδικού λεξι-

'

i

'

'

'

_

_

'

_ _

•'

:

^JfVljJ££v__

κού «Ήλιος», πρωτοποριακού στο είδος του τα προπολεμικά και τα αμέσως μεταπολεμικά χρόνια. Στο λεξικό αυτό, στα χρόνια της πρώτης έκδοσης του, ήταν βασικός συνεργάτης ο πατέρας του, ο λόγιος και ποιητής Νίκος Σαραντάκος ή Άχθος Αρούρης (Βάρος της Γης), κατά το λογοτεχνικό του ψευδώ­ νυμο. 0 Δ.Σ. μνημόνευε τον Νίκο Σαραντάκο με σεβασμό και θαυμασμό και έμμεσα, τουλάχιστον, εννοούσε ότι του όφειλε πολλά. Στο βιβλίο του «0 άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης» παραθέτει μια αναλυτική βιογραφία του πατέρα του και μια αξιόλογη κριτική προσέγγιση της ποίησης του. Θα ολοκληρώσω αυτή την επιμνημόσυνη αφιέρωση στον Δ.Σ. με κάποιες αναφορές πιο προσωπικές. Τον γνώρισα περίπου πριν από μια δεκαετία. Ήταν στην πρώτη συνάντηση, στο εντευκτήριο του Συλλόγου, των ανθρώ­ πων που ίδρυσαν το Φιλολογικό Καφενείο και καθόρισαν το σκοπό και τη λειτουργία του ως νέου τμήματος του Συλλόγου. Από τα πρώτα λόγια του κατάλαβα ή και διαισθάνθηκα ότι οι σκέψεις του, οι τοποθετήσεις του, απη­ χούν βαθιές εμπειρίες και καλά επεξεργασμένες ιδέες. Απ' αυτόν πρωτάκουσα τη λέξη «καφελόγιος». Μας περιέγραψε ένα πρότυπο λειτουργίας φιλολο­ γικού καφενείου της Αθήνας, στο οποίο συμμετείχε ήδη από πολλά χρόνια. Συνέχισε κάνοντας αξιολογικές κρίσεις για τη σημασία τέτοιων συλλογικών δραστηριοτήτων. Κατασταλαγμένος, σαφής, πειστικός, διδακτικός αλλά όχι δασκαλίστικος. Ευρυμαθής αλλά και σεμνός, ισότιμος με τους «μυούμενους», κυριολεκτικά primus inter pares (πρώτος μεταξύ ίσων). Μου εμπέδωσε την αντίληψη ότι η γνώση μπορεί να «περάσει» στην καθημερινότητα όλων των ανθρώπων και να αναβαθμίσει την ποιότητα της ζωής τους. Και ταυτόχρονα μ' αυτό να ωθήσει και προς τα άλλα, που ακόμη ενδημούν στη χώρα του ονεί­ ρου. Από τις κατοπινές τακτικές συναντήσεις του Φιλολογικού Καφενείου (δύο φορές το μήνα, ανά δεκαπενθήμερο) θυμάμαι πολλά, που σχετίζονται με το πρόσωπο του. Παραθέτω, πιεσμένος από την οικονομία του χώρου, τα ελάχιστα. Σε μια συνάντηση μάς παρουσίασε με τη μορφή σύντομης «εισήγη­ σης» το βιβλίο του «Το τετράδων του μαθητού Δημητρίου Σαραντάκου». Αναφέρθηκε στα χρόνια της φοίτησης του στο οχτατάξιο Α' Γυμνάσιο Μυτι­ λήνης (1941- 47). Στην αφήγηση του διαπλέχθηκαν λειτουργικά οι αναμνή­ σεις με τους κριτικούς σχολιασμούς για τη λειτουργία του συγκεκριμένου σχολείου, αλλά και την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα της Μυτιλή­ νης εκείνης της εποχής (Κατοχή, Απελευθέρωση, Εμφύλιος). Στο διάλογο που ακολούθησε το θέμα διευρύνθηκε στο επίπεδο της σχέσης της εκπαίδευσης με τη γλώσσα, την ιδεολογία αλλά και την κοινωνία γενικότερα. Η «εισήγη­ ση» του Δ.Σ. μάς είχε οδηγήσει, ως συνήθως, σταθερά και αβίαστα, σ' έναν, πράγματι, εποικοδομητικό διάλογο. Σε μια άλλη συνάντηση, ολοκληρώνοντας κάποιες σκέψεις του για την ποίηση του Κ. Π. Καβάφη, απήγγειλε, από στή­ θους, το ποίημα «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον». Διαπίστωσα την κραταιά

?

μνήμη του, που αντιστεκόταν στο φθοροποιό χρόνο, αλλά και τη θεατρικό­ τητα της απαγγελίας του. Ορθοφωνικός, υποβλητικός, έντονος αλλά όχι στομφώδης' πειστικός. Και ομολογώ ότι δεν εξεπλάγην, όταν μου είπε ότι, παλαιότερα, συμμετείχε σε ερασιτεχνικές θεατρικές ομάδες της Αίγινας. Δια­ τηρούσε, μάλιστα, ισχυρή ανάμνηση από την παράσταση του έργου «Το τάβλι» του Δημ. Κεχαΐδη, στην οποία είχε τον συμπρωταγωνιστικό ρόλο. Η παράσταση είχε δοθεί το καλοκαίρι του 1989 στο προαύλιο του Β' Δημοτικού Αίγινας. Και τον θυμάμαι, ακόμη, σε στιγμές έξαρσης του παρεΐστικου οίστρου να παίζει φυσαρμόνικα. Έπαιζε θαυμάσια. Είναι, άλλωστε, η φυσαρ­ μόνικα ένα όργανο που ταίριαζε απόλυτα στον γλυκό και πράο χαρακτήρα του. Ο Δ.Σ. έφυγε από τη ζωή το Δεκέμβριο του 2011. Μας αποχαιρέτησε με μια πράξη συνέπειας: κηδεύτηκε με πολιτική τελετή. Η Αίγινα ευγνωμονούσα θα τον θυμάται για πάντα.

13

ΕΟΥΣΕΜΠΙ ΑΠΕΝΣΑ*

1

Οι Καταλανοί στην Αίγινα

Στον Βασίλη, τη Λορέν και την Ξένη, τους φίλους μου απ' την Αίγινα

Μια απαραίτητη εισαγωγή: Οι Καταλανοί στην Ελλάδα Στις αρχές του 14ου αιώνα, σημαντική στρατιωτική δύναμη του Στέμμα­ τος της Αραγονίας εγκαταστάθηκε σε βυζαντινό έδαφος, με επικεφαλής τον αλμογάβαρο στρατηγό Ρουζέ ντε Φλο, ο οποίος, με τον μισθοφορικό του στρατό, αποδέχτηκε το 1303 την πρόταση του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου να αναλάβει την εξουδετέρωση του τουρκικού κινδύνου, που απειλούσε σοβαρά τα ανατολικά σύνορα της ψυχορραγούσας βυζαντινής αυτοκρατορίας. Μετά από μια σειρά νικηφόρων εκστρατειών στη Μικρά Ασία, οι σχέσεις μεταξύ του αυτοκράτορα και των καταλανο-αραγονέζων μισθοφόρων διαρρήχθηκαν ανεπανόρθωτα για διάφορους λόγους: βία που άσκησαν οι τελευταίοι εναντίον ελληνικών πληθυσμών, φαινόμενα ανταρ­ σίας κατά υψηλά ισταμένων της βυζαντινής ιεραρχίας, δολοφονία, το 1305 στην Αδριανούπολη, του Ρουζέ ντε Φλο2 από το γιο του Ανδρόνικου, τον μετέ­ πειτα Μιχαήλ Θ' Παλαιολόγο, κτλ Έκτοτε οι Αλμογάβαροι μετατράπηκαν σε μισητό εχθρό της βυζαντινής αυτοκρατορίας και, στην απεγνωσμένη φυγή τους προς το νότο, εγκαταστάθηκαν οριστικά στο δουκάτο της Αθήνας το 1311, μετά τη νίκη που κατήγαγαν κατά του στρατού του φράγκου δούκα Γκωτιέ Ε' ντε Μπριέν, κατά τη διάρκεια της γνωστής μάχης του Κηφισού, η οποία δε διεξήχθη στη Βοιωτία, όπως πιστεύαμε αρχικά, αλλά κοντά στην 3 πόλη του Αλμυρού, νότια της Θεσσαλίας . Η καταλανοαραγονική κυριαρχία επεκτάθηκε και στο γειτονικό δουκάτο των Νέων Πατρών, μετά την επιτυχη­ μένη στρατιωτική εκστρατεία που πραγματοποίησε ο Αλφόνς Φαδρίκ, γενι­ κός βικάριος του δουκάτου της Αθήνας, το 1319. Και τα δύο δουκάτα προ­ σαρτήθηκαν και παρέμειναν υπό την κυριαρχία του καταλανοαραγονικού στέμματος, μέχρι την πτώση τους, στα τέλη του 14ου αιώνα, και την κατάκτη­ ση τους από τους Φλωρεντινούς και τους Τούρκους. Έτσι, το εμβληματικό * Διευθυντής Castell de Cetines4, για παράδειγμα, που δεν είναι άλλο απ' την Ακρόπολη των του Ινστιτούτου Αθηνών, έπεσε στα χέρια του φλωρεντινού εμπόρου Νέριο Ατσαγιόλιτο Μάιο της Αθήνας του 1388, Λίγα ίχνη της καταλανοαραγονική ς παρουσίας στα ελληνικά εδάφη 14

διατηρούνται μέχρι σήμερα, αν εξαιρέσουμε τα φράγκικα κάστρα που ξανα­ χρησιμοποίησαν οι προγονοί μας στις περιοχές που κατέκτησαν, απ' τα οποία ξεχωρίζουν τα κάστρα της Άμφισσας, της Λειβαδιάς, της Λαμίας, της Υπάτης και του Σιδηροκάστρου. Ιδιαίτερα σημαντική είναι, επίσης, η περίφημη μνεία για την Ακρόπολη- το πρώτο εγκώμιο της Δύσης γι' αυτό το εκπληκτικό μνη­ μείο- του Πέτρου του Δ' της Αραγονίας (1380), ο οποίος την χαρακτηρίζει ως «το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο, που όμοιο του μετά βίας θα κατόρ­ θωναν να φτιάξουν όλοι οι χριστιανοί βασιλείς μαζί».5 Οι Καταλανοί στην Αίγινα Η καταλανική παρουσία στην Αίγινα (Eguena ή Leguena στα έγγραφα εκείνης της εποχής] διήρκεσε πάνω από εκατόν τριάντα χρόνια, από το 1317 έως το 1451, δηλαδή, πολύ αργότερα από την πτώση των καταλανοαραγονικών κτήσεων στην ηπειρωτική Ελλάδα, OL οποίες περνούσαν, η μια μετά την άλλη, σε χέρια Φλωρεντινών και Τούρκων την τελευταία εικοσαετία του 14ου αιώνα. Δύο καταλανικές οικογένειες, η οικογένεια των Φρειδερίκων και η οικογένεια των Καουπένα, κράτησαν τις τύχες του νησιού στα χέρια τους καθ' όλη τη διάρκεια του ενός και πλέον αιώνα που το νησί διατηρούσε, λίγοπολύ, ισχυρούς δεσμούς με το Στέμμα της Αραγονίας. Τα έγγραφα της βασι­ λικής μας καγκελαρίας καθώς και μια επιγραφή που βρέθηκε στην αιγινήτικη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή μάς επιτρέπουν να ανασυν­ θέσουμε τη λίστα με τους διάφορους καταλανούς άρχοντες της Αίγινας. Πρώτα απ' όλα, θα πρέπει να σημειωθεί ότι το νησί αυτό, καθώς και τα κάστρα της Καρύστου και της Λάρμενας στη νότια Εύβοια (το Negrepont των Καταλανών),6 πέρασαν στην κατοχή του Αλφόνσου Φρειδερίκου, δούκα των Αθηνών από το 1317 έως το θάνατο του, το 1338, λόγω του γάμου του με τη Μαρούλα, κόρη του Βονιφάτιου της Βερόνας, κυρίου του ενός τρίτου του Negrepont, την οποία ο Μουντανέ χαρακτηρίζει ως «la mellor dona e la pus sàvia qui anc fos en aquell pais», «την πιο όμορφη και πιο σοφή γυναίκα που υπήρξε ποτέ σ' εκείνη τη χώρα»7. Σ' ένα έγγραφο που εντόπισε ο Ρουμπιό στα αρχεία του Βατικανού, υπογεγραμμένο στην Αβινιόν στις 26 Απριλίου του 1350, το οποίο περιέχει την άρση του κωλύματος γάμου8 μεταξύ του Ιωάννη Φρειδερίκου της Αραγονίας, μικρότερου γιου του Αλφόνσου Φρειδερίκου, και της Μαρούλας Ζακσάρια, κόρης του Μπαρτομέου Ζακσάρια, μαρκησίου της Βοδονίτσας, εμφανίζεται, ως άρχοντας της Αίγινας καιτης Σαλαμίνας («domicello insularum Egene et Cullure domino»),9 ο ίδιος ο Ιωάννης Φρειδερίκος, μικρότερος γιος, όπως είδαμε, του Αλφόνσου Φρειδερίκου και της Μαρούλας της Βερόνας. Πάντως, μια επιγραφή που βρέθηκε στην εκκλησία του Ευαγγε­ λιστή Ιωάννη (εικόνες 1-2), η οποία είναι χτισμένη στην ακρόπολη της Παλαιοχώρας,10 και δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1935 από τον Λιουίς Νικολά-

ου Ντόλβερ, καταδεικνύει πως ανάμεσα στην ηγεμονία του Αλφόνσου και του Ιωάννη Φρειδερίκου τις τύχες του νησιού κρατούσε στα χέρια του ο Πέτρος Φρειδερίκος, μεγάλος αδελφός του Αλφόνσου, από το θάνατο του πατέρα του μέχρι πιθανότατα το 1350". Η εν λόγω επιγραφή -η οποία είναι χαραγμένη πάνω σε πλάκα από τοπική ηφαιστειακή πέτρα 43 x 38 εκ. και φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο της Αίγινας- γνωστοποιεί ότι μια από τις μικρές εκκλησίες της Παλαιοχώρας, κοντά στα ερείπια του κάστρου που βρί­ σκεται στην κορυφή αυτού του λόφου, είναι αφιερωμένη στον Ιωάννη τον Ευαγγελιστή. Το περιεχόμενο της επιγραφής είναι πολύ απλό, αφού το μόνο για το οποίο μας πληροφορεί είναι ότι εκείνη η εκκλησία είναι αφιερωμένη στον «άγιο και ένδοξο απόστολο, ευαγγελιστή, παρθένο και θεολόγο Ιωάννη» και καθιστά σαφές ότι η πράξη αυτή γίνεται «υπέρ αφέσεως αμαρτιών του δούλου σου Πέτρου Κόμητος». Είναι προφα­ νές, όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο Ντόλβερ, ότι αυτός ο κόμης Πέτρος δεν μπορεί να ήταν ο Πέτρος Β' Φρειδερίκος, γιος του Βονιφάτιου Φρειδερίκου, ενός άλλου αδελφού του Πέτρου και του Ιωάννη, ο οποίος κυβέρνησε το νησί της Αίγινας από το 1376 έως το 1380, δεδομένου ότι αυτός δεν ήταν κόμης. Δε χωράει, λοιπόν, αμφιβο­ λία ότι ο εν λόγω Πέτρος ήταν ο μεγάλος γιος του Αλφόνσου Φρειδερίκου, που πράγματι διατηρού­ σε τον τίτλο του κόμη

Εικ. 1 Πρόσοψη της εκκλησίας του Ευαγγελιστή Ιωάννη στην Παλαιοχώρα.

16

(των Σαλώνων, της σημερινής Αμφισ­ σας), και στον οποίο λογικά θα κλη­ ροδότησε ο πατέρας του τις κτήσεις του πριν πεθάνει. Αν ευσταθεί αυτός ο συλλογισμός, η χρονολογική σειρά των τριών πρώτων καταλανών αρχό­ ντων της Αίγινας διαμορφώνεται ως εξής: Αλφόνσος Φρειδερίκος (13171338), Πέτρος Φρειδερίκος, μεγαλύ­ τερος γιος του προηγούμενου (13381350 περίπου) και Ιωάννης Φρειδερί­ κος, μικρότερος γιος του Αλφόνσου και αδερφός του Πέτρου (1350-1355 περίπου). Ο διάδοχος του Ιωάννη Φρειδερί­ κου στη διοίκηση του νησιού της Αίγι­ νας ήταν ο αδελφός του Ιάκωβος, στον οποίο ο Ιωάννης πιθανότατα παραχώρησε το νησί (όπως ξέρουμε, Εικ. 2 Επιγραφή που βρέθηκε στην εκκλησία του Ευαγγελιστή Ιωάννη, η οποία αποδεικνύει επίσης, ότι προσπάθησε να πείσει τον την αφιέρωση του ναού στον άγω από τον κόμη Φρειδερίκο Γ' της Σικελίας να του Πέτρο Φρειδερίκο (Αρχαιολογικό Μουσείο Αίγινας] παραχωρήσει την κομητεία των Σαλώνων και το κάστρο του Λιδορικίου)12. Ο Ιάκωβος διοίκησε για λίγο καιρό το νησί, ως το 1359, οπότε και το παραχώρησε σ' έναν άλλο αδελφό του, το Βονιφάτιο, ο οποίος χαρακτηρίζε­ ται σε έγγραφο της 6ης Νοεμβρίου του 1365 ως «dominus castri et insulae Ligena», δηλαδή «άρχοντας του κάστρου και του νησιού της Αίγινας»13. Η διοίκηση του Βονιφάτιου στο νησί, η οποία πιθανότατα έληξε το 1375, θα πρέπει να ήταν διακεκομμένη, αφού μέσα από ένα έγγραφο που σφραγίστη­ κε στη Μεσίνα στις 28 Μαΐου του 1368 από το Φρειδερίκο Γ' της Σικελίας, συνάγεται ότι κατά την απουσία του ο πραγματικός άρχοντας της Αίγινας 14 ήταν ο γιος του Ιωάννης . Ωστόσο, ο Ιωάννης χρίστηκε διοικητής της νήσου της Μάλτας στις 31 Ιανουαρίου του 1376 κι έτσι έγινε de jure διάδοχος του Βονιφάτιου στη διοίκηση της Αίγινας ένας άλλος γιος του, ο Πέτρος Β' Φρει­ δερίκος -τον οποίο αναφέραμε και πιο πάνω- που κράτησε τις τύχες του νησιού στα χέρια του από το 1376 έως το 1380, οπότε και, κατόπιν επιθυμίας του Πέτρου Δ' της Αραγονίας, η διοίκηση του νησιού πέρασε στο Λουδοβίκο Φρειδερίκο, γιο του Ιακώβου Φρειδερίκου, ενάντια στον οποίο είχε επανα­ στατήσει ο ίδιος ο ξάδερφος του Πέτρος15. Μετά το θάνατο του Λουδοβίκου Φρειδερίκου, το νησί της Αίγινας παρα17

ELK. 3 Τοιχογραφία στην αψίδα της εκκλησίας του Ευαγγελιστή Ιωάννη που αναπαριστά την Παναγία με το Θείο Βρέφος και δύο αγγέλους.

χωρήθηκε από τον Πέτρο τον Δ'16 στην Ντόλσα, χήρα του Βονιφάτωυ Φρει­ δερίκου, και στο γιο του Ιωάννη -τον οποίο αναφέραμε και πιο πάνω- που, όπως επισημαίνει ο Κένεθ Σέτον, δεν έπαψε ακόμα και μετά την ανακήρυξη του σε διοικητή της Μάλτας να προσπαθεί να επιβάλει τα κυριαρχικά του δικαιώματα στην Αίγινα, σε τέτοιο βαθμό που, σύμφωνα με τον αμερικανό ιστορικό, «must have shared the lordship of Aegina with his brother Pedro» («πρέπει να διοίκησε την Αίγινα από κοινού με τον αδελφό του Πέτρο»)17. Για δώδεκα χρόνια (1382-1394), ο Ιωάννης Φρειδερίκος κυριάρχησε σ' αυτό το μικρό και μακρινό νησί που τόσο πολύ λαχταρούσε. Το γεγονός, ωστόσο, ότι πέθανε χωρίς αρσενικούς απογόνους, διέρρηξε τη γραμμή της διαδοχής των Φρειδερίκων και το νησί πέρασε στην κυριαρχία μιας άλλης οικογένειας, των Καουπένα, πιθανότατα από το γάμο, το 1394, της κόρης του Ιωάννη με τον Αντονέλο Α' Καουπένα, γιο του ηγεμόνα του Ναυπλίου, Αλιότ Α' Καουπένα18. Η οικογένεια αυτή -σαρδηνικής καταγωγής, σύμφωνα με τον Μίλλερ-19 διοί­ κησε το νησί της Αίγινας για παραπάνω από πενήντα χρόνια (1394-1451), και οι διαδοχικοί ηγεμόνες του ήταν, εκτός από τον Αντονέλο Α', ο γιος του Αλιότ Β' (1418-1440) και ο Αντονέλο Β', νόθος γιος του προηγούμενου, ο οποίος παντρεύτηκε με τη θετή κόρη του Αντόνιο Ατσαϊόλι, δούκα της Αθή­ νας (1440-1451). Ο Αλιότ Β' υπέγραψε το 1425 σύμφωνο με τη Δημοκρατία της Βενετίας, με το οποίο η Βενετία δεσμευόταν να προστατεύει την Αίγινα 18

από TLÇ επιθέσεις των Τούρκων, με αντάλλαγμα μια ορισμένη ποσότητα σιτα­ ριού για τις ελληνικές της κτήσεις και την προσάρτηση του νησιού στην ισχυ­ ρότατη αυτή δημοκρατία της Αδριατικής σε περίπτωση θανάτου κάποιου εκ των αρχόντων του χωρίς αρσενικούς απογόνους20. Η ρήτρα αυτή τέθηκε σε εφαρμογή το 1451, κι έτσι η Αίγινα πέρασε στα χέρια των Βενετών, παρά τις διαμαρτυρίες του Αντόνιο Ατσαϊόλι, η θετή κόρη του οποίου είχε παντρευτεί, όπως είδαμε, τον Αντονέλο Β' Καουπένα. Το γεγονός αυτό, όπως θα δούμε και στο επόμενο κεφάλαιο, γκρέμισε οριστικά την όποια φιλοδοξία των διαφό­ ρων μοναρχών του οίκου της Αραγονίας, από τον Πέτρο Δ' μέχρι τον Αλφόνσο Ε', να αποκτήσουν τη σεπτή κάρα του Αγίου Γεωργίου, η οποία είχε μετα­ φερθεί από τον Νέριο Ατσαϊόλι -άγνωστο πότε, πάντως μετά το 1385- σ' αυτό το νησί, πιθανότατα μετά την πτώση της πόλης της Λειβαδιάς, όπου φυλασσόταν για σχεδόν έναν αιώνα. Μετά την προσάρτηση της Αίγινας στη Βενετία κι αφού είχαν ήδη χαθεί οριστικά, μισόν αιώνα πριν, οι ηπειρωτικές καταλανικές κτήσεις, η περιοχή της Πιάδας στην Αργολίδα, κοντά στο Ναύπλιο (η Peyada, στα έγγραφα εκεί­ νης της εποχής), αποτελείτο μοναδικό απομεινάρι της καταλανικής Ελλάδας, δωρεά του Αλιότ Α' στον ανιψιό του Αρνάου Γκιλιέμ ντε Καουπένα, ο οποίος τη διοικεί μέχρι το θάνατο του, το 1460. Μπορούμε λοιπόν να πούμε, όπως επισημαίνει ο Λιουίς Νικολάου Ντόλβερ, ότι «η κυριαρχία μας (δηλαδή, η καταλανική) στην Ελλάδα, η οποία ξεκίνησε με το δουκάτο των Αθηνών το 1311, έληξε με το κρατίδιο της Πιάδας το 1460. Διήρκεσε ενάμιση αιώνα»21. Η κάρα του Αγίου Γεωργίου Όπως είναι γνωστό, κατά το Μεσαίωνα τα λείψανα των αγίων είχαν τεράστια εγγενή θρησκευτική αξία και επιπλέον, σύμφωνα με τη νοοτροπία της εποχής, προσέδιδαν κύρος και προστασία στους κατόχους τους. Ένα από τα λείψανα που προσέλκυσε το έντονο ενδιαφέρον των μοναρχών του Οίκου της Αραγονίας και πέρασε από σαράντα κύματα ήταν η κάρα του Αγίου Γεωρ­ γίου, η οποία ακολούθησε μια μακρά διαδρομή από τη Λειβαδιά, όπου εντο­ πίζεται αρχικά, μέχρι τη Βενετία, κάνοντας και μια ενδιάμεση στάση στο νησί της Αίγινας, όπως θα δούμε παρακάτω. Απόδειξη του εν λόγω ενδιαφέροντος είναι τα περισσότερα από είκοσι έγγραφα της καγκελαρίας του Στέμματος της Αραγονίας που αναφέρονται στο λείψανο και τα οποία συντάχθηκαν μεταξύ 1354 και 1409. Μετά από πολλές προσπάθειες -άκαρπες όλες- που κατέβαλε μεταξύ 1354 και 1381 ο βασιλιάς Πέτρος ο Τελετουργικός (Pere el Cerimoniós) -τις οποίες επανέλαβε ο γιος του και διάδοχος του Ιωάννης Α' (1387-1396)- για να αποκτήσει «la testa del benayrat Sent Jordi» («την κεφαλήν του ευλογημέ­ νου Αγίου Γεωργίου»)22, ο νέος βασιλιάς Μαρτίνος Α', ο οποίος ανέβηκε στο

θρόνο μετά από τον ξαφνι­ κό και χωρίς απογόνους θάνατο του αδελφού του Ιωάννη Α' το 1396, έκανε τα πάντα για να την απο­ κτήσει. Οι επιστολές που στέλνει, ωστόσο, δεν απευ­ θύνονται πια στους καταλανούς αξιωματούχους της πόλης της Λειβαδιάς, αλλά σε διάφορα μέλη της οικο­ γένειας Καουπένα, η οποία i^UA^tl, εξουσίαζε το νησί της Αίγι­ Εικ. 4 Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Καθολικού στην Παλαιοχώρα. νας. Πράγματι, αφού ο Νέριο Ατσαϊόλι κατέκτησε τη Αειβαδιά μετά το 1385 - χωρίς να γνωρίζουμε όμως την ακριβή ημερομη­ νία - το εν λόγω λείψανο πρέπει να μεταφέρθηκε για φύλαξη του στην Αίγι­ να καινά εναποτέθηκε στην ομώνυμη εκκλησία, η αφιέρωση της οποίας στον άγιο Γεώργιο πρέπει να συμπίπτει με την άφιξη του τόσο πολύτιμου λειψά­ νου (εικόνες 4-5). Σ' αυτήν ακριβώς την τοποθεσία το είδε ο ιταλός ταξιδιώ­ της Κριστόφορο Μπουοντελμόντι, ο οποίος επισκέφτηκε την Αίγινα το 1410, με αποτέλεσμα να γράψει στ' απομνημονεύματα του ότι σε αυτό το νησί «caput Sti. Georgii adoratur in conspectu urbi Athenis» («απέναντι από την πόλη των Αθηνών λατρεύεται η κάρα του Αγίου Γεωργίου»)23. Ας επιστρέψουμε στο Μαρτίνο Α' της Αραγονίας, ο οποίος, στις 21 Δεκεμ­ βρίου του 1399, έγραψε στο γιο του Μαρτίνο, βασιλιά της Σικελίας, για να του πει πως είχε μάθει ότι ο Αλιότ Καουπένα κατείχε «Ιο cap del benaventurat màrtir e cavalier de Jesu Crist mossèn sant jordi (...), cap, patró i intercessor de la dita nostra casa» [(«την κάρα του Αγίου Γεωργίου, μακαρίου μάρτυρος και ιππότη του Κυρίου Ημών Ιησού Χριστού (...), επικεφαλής, πολιούχου και πρεσβευτή υπέρ του λεγόμενου δικού μας οίκου»)]24. Το γράμμα τελείωνε, όπως ήταν αναμενόμενο, με την έκκληση στο γιο του να στείλει κάποιον Ιωάννη Πόιλο, σικελιανό υπήκοο του και καλό φίλο του Αλιότ, στην Αίγινα, για να καταφέρει να πάρει το άγιο λείψανο. Για να διασφαλίσει την επιτυχία του εγχειρήματος, ο καταλανοαραγονέζος μονάρχης έγραψε την ίδια μέρα στον Αλιότ, ζητώντας του το λείψανο, καθώς και στον Ιωάννη Πόιλο, δίνο­ ντας του λεπτομερείς οδηγίες για το πώς έπρεπε να κινηθεί25. Για να γίνει ακόμα πιο συναρπαστική η ιστορία, στις αρχές Ιουνίου του 1400, ο μονάρχης έλαβε ένα μήνυμα από τον αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγο, ο οποίος βρισκόταν στο Παρίσι με τρία μέλη της αυλής του, έναν 20

επίσκοπο και δυο ακόμα θρησκευτικούς αξιωματούχους. Στο μήνυμα, ο αυτο­ κράτορας τον διαβεβαίωνε ότι είχε μαζί του την κάρα του Αγίου Γεωργίου και θα του την πρόσφερε, αν έφταναν σε μια ικανοποιητική καιγια τους δύο συμ­ φωνία. Αφού διαπίστωσε ότι η προσφορά αυτή ήταν αβάσιμη, ο μονάρχης έγραψε εκ νέου στον Αλιότ, στις 27 Φεβρουαρίου του 1402, ζητώντας να του στείλει στην Καταλονία την κάρα του αγίου, μέσω ενός ανθρώπου της εμπι­ στοσύνης του και έναντι γενναιόδωρης αμοιβής26. Η τελευταία απόπειρα του Μαρτίνου του Α' να αποκτήσει το λείψανο του αγίου χρονολογείται τον Ιού­ νιο του 1409, όταν ο μονάρχης, γνωρίζοντας ότι ο Αλιότ σχεδίαζε να επισκε­ φθεί την Καταλονία, έστειλε τον ανιψιό του Αρνάου Γκιλιέμ στην Αίγινα, για να του υπενθυμίσει την επιθυμία του να αποκτήσει τόσο το εν λόγω λείψανο όσο και άλλα που ο Αλιότ φύλασσε στο νησί. MLa ακόμα απόδειξη του έντο­ νου ενδιαφέροντος του είναι ένα πολύ εγκάρδιο γράμμα που έστειλε ο Μαρτίνος στον ίδιο τον Αλιότ στις 26 Ιουνίου του ίδιου έτους, με το οποίο τον δια­ βεβαίωνε ότι θα έχαιρε ενθουσιώδους υποδοχής στην καταλανική αυλή, αν έφερνε μαζί του το εν λόγω λείψανο, που έμοιαζε άρρηκτα συνδεδεμένο με την ελληνική γη: «e haurem singular piaer que -ns aportets lo cap de mossèn Sant Jordi e les altres reliquies» («θα ήταν ιδιαίτερη χαρά για μας να μας φέρ­ νατε την κάρα του Πατρός ημών Αγίου Γεωργίου και τα άλλα λείψανα»)27. Πιθανότατα, ο Αλιότ δεν πραγματοποίησε ποτέ το ταξίδι εκείνο στην Καταλονία και, τελικά, ούτε ο Μαρτίνος Α' κατάφερε ν' αποκτήσει, παρά τις

Εικ. 5 Εσωτερικό της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου του Καθολικού,

προσπάθειες του, το πολύτιμο λείψανο το οποίο ο πατέρας του, εξήντα πέντε χρόνια πριν, είχε KL αυτός προσπαθήσει ν' αποκτήσει. Αυτή, ωστόσο, δεν ήταν η τελευταία προσπάθεια εκ μέρους των βασιλιάδων μας να αποκτήσουν αυτό το αιγινήτικο λάφυρο, ενώ, για να είναι πλήρης αυτή η ιστορία, έπρεπε να πραγματοποιηθεί και κάποιο θαύμα. Σύμφωνα με μια αναφορά που συμπερι­ λαμβάνεται στις Acta Sanctorum (Πράξεις Αγίων) των βολλανδιστών (ιησουιτών μοναχών, οι οποίοι συνέχισαν το αγιογραφικό έργο που είχε ξεκινήσει κατά τον 17ο αιώνα ο πατήρ Ζαν Μπολάν ή Βολλάνδος), ο Αλφόνσος Ε' ο Μεγαλόψυχος, πιο πρακτικός από τους προκατόχους του, έστειλε στην Αίγι­ να έναν κουρσάρο, τον Μπερνάτ ντε Βιλαμαρί, με την αποστολή να φέρει πίσω στη Βαρκελώνη το sanctissimum caput (τη σεπτή κάρα), με αντάλλαγμα πιθανότατα κάποιο χρηματικό ποσό. Σύμφωνα με την αγιογραφική διήγηση, το πλοίο με το οποίο ο Μπερνάτ ντε Βιλαμαρί μετέφερε τη σεπτή κάρα έπεσε σε τρικυμία. Όταν ο Μπερνάτ και το πλήρωμα του έκαναν δέηση στον άγιο, την κάρα του οποίου είχαν μαζί τους, και του ζήτησαν να τους προστατεύσει για να ξεπεράσουν με ασφάλεια εκείνο το εμπόδιο, συνειδητοποίησαν ότι το κεφάλι είχε εξαφανιστεί. Η έκπληξη τους ήταν ακόμα μεγαλύτερη, όταν δια­ πίστωσαν κατά την επιστροφή τους στο λιμάνι της Αίγινας, απ' όπου είχαν ξεκινήσει, ότι το κεφάλι δεν είχε φύγει ποτέ από το νησί. Αν και η αφήγηση μοιάζει εμπνευσμένη από θρύλους και χρησιμοποιείται για να δείξει ότι τα βέβηλα χέρια δεν μπορούν ποτέ ν' αγγίξουν τα άγια λείψανα, είναι πολύ πιθα­ νό να υπάρχει κάποια βάση στην όλη ιστορία και να είναι εμπνευσμένη από κάποια πρωτοβουλία του μονάρχη για ν' αποκτήσει το λείψανο28. Ό, τι κι αν συνέβη, κανένας βασιλιάς του οίκου της Αραγονίας δεν κατά­ φερε ν' αποκτήσει την κάρα του Αγίου Γεωργίου, που η τύχη την έφερε, στα μισά του 15°" αιώνα, στα χέρια των Βενετών, οι οποίοι κληρονόμησαν την Αίγι­ να από τον τελευταίο άρχοντα της, τον Αντονέλο Καουπένα, όταν, όπως είδα­ με και προηγουμένως, αυτός πέθανε χωρίς κληρονόμους το 1451. Έμελλε να περάσουν, ωστόσο, ακόμα δέκα χρόνια, μέχρι να μάθουν οι Βενετοί για την ύπαρξη στο νησί της κάρας του κατεξοχήν ιππότη των αγίων. Τότε, με διά­ ταγμα της βενετικής γερουσίας, η κάρα του Αγίου Γεωργίου εγκατέλειψε ορι­ στικά την Ελλάδα και στις 13 Δεκεμβρίου του 1462 έτυχε επίσημης υποδοχής στο αβαείο του San Giorgio Maggiore και τοποθετήθηκε σ' ένα όμορφο παρεκ­ κλήσι, αφού είχε ταξιδέψει είκοσι δύο μέρες μακριά από την Αίγινα. Ωστόσο, οι περιπέτειες αυτού του λειψάνου δεν τελειώνουν εδώ, αφού γλίτωσε -αυτή τη φορά κυριολεκτικά εκ θαύματος- από τη λεηλασία, τη βεβήλωση και την καταστροφή του αβαείου κατά τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, όταν η Βενετία παραδόθηκε στους αυστριακούς, με τη Συνθήκη του Καμποφόρμιο, η οποία υπογράφηκε στις 17 Οκτωβρίου του 1797, μεταξύ του Ναπολέοντα και του αυστριακού κόμη Αούντβιχ φον Κόμπενζλ. Η κυριαρχία των αυστριακών

είχε καταστροφικές συνέπειες γι' αυτή την παλιά ιταλική δημοκρατία, η οποία είδε τα χειρόγραφα και τα έργα τέχνης της να εξαφανίζονται και, το 1851, το αβαείο του San Giorgio να μετατρέπεται σε γενικό επιτελείο του αυστριακού πυροβολικού. Οι αυστριακοί εκμεταλλεύτηκαν όλους τους χώρους του παλιού αβαείου, μετατρέποντας τους σε στρατιωτικούς κοιτώνες και στάβλους για τα άλογα, ενώ έφτιαξαν ακόμα και μια μεγάλη κουζίνα. Έμελλε να περάσει πάνω από ένας αιώνας ώσπου να γλιτώσει ο κόμης Σίνι το νησάκι του Αγίου Γεωρ­ γίου και τα κτήρια του από την επονείδιστη εγκατάλειψη στην οποία είχαν περιέλθει από τότε. Πολλά από τα έργα τέχνης του όμως χάθηκαν για πάντα και όλοι πίστευαν ότι η κάρα του Αγίου Γεωργίου είχε την ίδια τύχη, αφού ακόμα και οι Βενεδικτίνοι μοναχοί, που επέστρεψαν στο San Giorgio μετά την αποκατάσταση του και προσπάθησαν να του ξαναδώσουν λίγη από την παλιά του δόξα, δε γνώριζαν τίποτα για το λείψανο. Ωστόσο, η κάρα του Αγίου Γεωρ­ γίου δεν είχε ακόμα πραγματοποιήσει το τελευταίο και μεγαλύτερο της θαύμα. Έτσι, οι προσπάθειες του αμερικανού ιστορικού Κένεθ Σέτον να εντοπίσει αυτό το λείψανο στέφθηκαν με επιτυχία το Μάιο του 1971, όταν, παρά το σκε­ πτικισμό των μοναχών, τους οποίους επανειλημμένως κατά τη διάρκεια πολ­ λών επισκέψεων είχε ρωτήσει ο Σέτον, κατάφερε να πείσει ένα νεαρό και έξυ­ πνο μοναχό ονόματι Ταρσίτσιο Πανιτσόλο να του δείξει τη συλλογή με τα λεί­ ψανα (το custus reliquiarum), η οποία φυλασσόταν σε μια ξύλινη ντουλάπα, μέσα σ' ένα παρεκκλήσι του πάνω ορόφου με το όνομα «αίθουσα του κονκλα­ βίου», αφού εκεί είχε πραγματοποιηθεί η εκλογή του καρδινάλιου Βαρνάβα Κιαραμόντι ως Πάπα Πίου Ζ' το 1800. Έτσι, σαν σε παραμύθι με ευτυχισμένο τέλος, μέσα σε μια χρυσαφή ξύλινη λειψανοθήκη που βρισκόταν στο πάνω ράφι εκείνης της ντουλάπας, ο Σέτον ανακάλυψε το πάνω μέρος ενός κρανίου, γύρω απ' το οποίο υπήρχε μια χρυσή κορδέλα. «Η αναζήτηση είχε ολοκληρω­ θεί. Η επιγραφή», αποφαίνεται ο Σέτον, «ταυτοποιούσε το λείψανο ως την κάρα του Αγίου Γεωργίου», η οποία για παραπάνω από πενήντα χρόνια φυλασσόταν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Καθολικού, στην Παλαιοχώρα της Αίγινας. Ο αμερικανός ιστορικός, αφού εξέτασε προσεκτικά το λεί­ ψανο και διάβασε την επιγραφή, το τοποθέτησε ξανά, όπως λέει ο ίδιος, «στη 29 λειψανοθήκη της δικής του ιστορίας» .

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ο συγγραφέας θέλει να εκφράσει τις ευχαριστίες του στον εκλεκτό φίλο Δημήτρη Ψαρρά, που τον βοήθησε να μεταφράσει στα ελληνικά αυτό το άρθρο.

2. Στα ελληνικά, έχει επικρατήσει να μεταφράζεται λανθασμένα ως "Ροζέ ντε Φλορ" (ΣτΜ).

3. Σχετικά με την τοποθεσία όπου διεξήχθη αυτή η μάχη, βλ. D. Jacoby, «Catalans, turcs et

vénitiens en Romanie [1305-1332): un nouveau témoignage de Marino Sanudo Torsello», που συμπεριλαμβάνεται στο Studi Medievali, τ. XV, σ. 223-230 (= Recherches sur la Méditerranée orientale du Xlle au XVe siècle. Peuples, sociétés, économies. London: Variorum Reprints CS105,1979).

4. H αρχαία ονομασία του βράχου της Ακρόπολης είχε περιέλθει για αιώνες στη λήθη και το μνημείο ήταν γνωστό μόνο ως λατινικό κάστρο (ΣτΜ).

5. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την καταλανική παρουσία στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του 14™ αιώνα από ιστορικής, αρχιτεκτονικής, εμπορικής και λογοτεχνικής σκοπιάς, αξίζει να διαβάσετε τον τόμο Η καταλανοαραγονική κυριαρχία στον ελληνικό χώρο, που δημοσιεύθηκε από το Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας το 2012, όπου συγκε­ ντρώνονται σημαντικές μελέτες σχετικές με το θέμα - ορισμένες μάλιστα ανέκδοτες των Μαρία Ντούρου-Ηλιοπούλου, Τάσου Τανούλα, Νίκου Κοντογιάννη, Χρύσας Μαλτέζου και Κυριακής Πετράκου. Το εγκώμιο για την Ακρόπολη που γράφτηκε το 1380 από τον Πέτρο Δ' της Αραγονίας, δημοσιεύθηκε κι αυτό φέτος [2012), με τη μορφή πανομοι­ ότυπου, από το Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας, συνοδευόμενο από δύο κείμενα κριτι­ κής των Κάρλος Λόπεθ και Εουσέμπι Αγιένσα [Το εγκώμιο της Ακρόπολης [Πέτρος Δ' της Αραγωνίας, 11 Σεπτεμβρίου 1380], έκδοση σε 500 αριθμημένα αντίτυπα).

6. Παρετυμολογία από τον ελληνικό τύπο Εύριπος, Έγριπος και την πρόθεση εν, 'ν: Νέγριπο(ΣτΜ).

7. R. MUNTANER, L'expedició dels catalans a Orient. (H εκστρατεία των καταλανών στην Ανατολή] Βαρκελώνη: Barcino [Els Nostres Classics, 7) [Οι κλασικοί μας), 1981. Ανατύ­ πωση της έκδοσης του 1951, κεφ. CCLI1I, σ. 112.

8. Άρση κωλύματος γάμου" είναι η ειδική άδεια, ώστε να μπορέσουν να παντρευτούν δύο άνθρωποι που, υπό τις κρατούσες συνθήκες, δε θα μπορούσαν να έλθουν εις γάμου κοι­ νωνία, είτε γιατί έχουν μεταξύ τους δεσμούς αίματος είτε γιατί ανήκουν σε διαφορετι­ κές θρησκείε ή ακόμα και σε διαφορετικά δόγματα της ίδιας θρησκείας, όπως οι γάμοι μεταξύ καθολικών και ορθόδοξων ή διαμαρτυρόμενων χριστιανών (ΣτΜ).

9. Α. RUBIÓ I LLUCH, Diplomatari de l'Orient Català (1301-1409]. Συλλογή εγγράφων από την ιστορία της καταλανικής εκστρατείας στην Ανατολή και των δουκάτων των Αθηνών και των Νέων Πατρών. Βαρκελώνη: Ινστιτούτο Καταλανικών Σπουδών, 1947 (επανέκ­ δοση στη Βαρκελώνη το 2000), έγγ. CXCVI, σ. 298-299. Εφεξής θα αναφέρομαι σ' αυτό με την ένδειξη: RUBIÓ, DOC. 10. Σύμφωνα με τη γνώμη των περισσότερων ειδικών, η εκκλησία του Ευαγγελιστή Ιωάν­ νη - αφιερωμένη στον άγιο από τον δεύτερο καταλανό κόμη της Αίγινας, τον Πέτρο Φρειδερίκο, γιο του Αλφόνσου Φρειδρίκου -, δύο ακόμα εκκλησίες λατινικού σταυρού στην Παλαιοχώρα, ο Αγιος Δημήτριος και ο Ταξιάρχης, και το μοναστήρι της Αγίας Κυριακής, χρονολογούνται κατά πάσα πιθανότητα από την εποχή της καταλανικής κυριαρχίας στο νησί. Πιο συγκεκριμένα, οι τοιχογραφίες στην αψίδα της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη, οι οποίες αναπαριστούν την Παναγία με το Θείο Βρέφος, μια σκηνή μετά­ ληψης με αγγέλους και ιερείς, και τον Ιησού με τον Αβραάμ και τους αγγέλους, είναι του τελευταίου τετάρτου του 14ου αιώνα (εικόνα 3). Για να περιηγηθείτε σ' αυτές και στις υπόλοιπες εκκλησίες της Παλαιοχώρας, μπορείτε να προσφύγετε στον χρήσιμο οδηγό της Ξένης Πετρίτου-Τριανταφύλλου, εικονογραφημένο με όμορφες φωτογραφίες και πίνακες της ίδιας της συγγραφέως (διαβάστε Παλαιοχώρα, Η μεσαιωνική καστροπολιτεία της Αίγινας / Paleochora. The medieval Acropolis ofAegina. Αθήνα: Εκδόσεις Περπινιά, 2011, σ. 23-32 [ελληνικό κείμενο] καισ. 62-69 [αγγλικό κείμενο]).

11. LL. Ν. D'OLWER, «Les seigneurs catalans d'Egine» («Οι καταλανοί άρχοντες της Αίγι­ νας»), που συμπεριλαμβάνεται στο Εις μνήμην Σπυρίδωνος Λάμπρου, Αθήνα: 'Επιτροπή Εκδόσεων καταλοίπων Σπυρίδωνος Λάμπρου, 1935, σ. 389-392.

12. Βλέπε RUBIO, DOC, CCXXIII, της 7ης Δεκεμβρίου του 1355, σ. 298-299.

13. Μουτσόπουλος Νικόλαος, Η Παλαιοχώρα τηςΑιγίνης. Ιστορική και μορφολογική εξέτασις

των μνημείων. Αθήνα: Τύποις Π. Παπαδογιάννη, 1962, σ. 16.

14. RUBIO, DOC, CCCIII, σ. 390.

15. Ο.π., DOC, CDXVI, ρ. 498. Οπως επισήμανε ο Raymond ]. Loenertz, με έγγραφο που υπο­ γράφηκε στα Σάλωνα (Αμφισσα) την 1η Ιουνίου του 1380, ο Πέτρος ο Δ' παραχώρησε το νησί της Αίγινας στον Λουδοβίκο Φρειδερίκο, κατόπιν απαίτησης του τελευταίου, λόγω της εναντίον του ανταρσίας του ξαδέρφου Πέτρου Φρειδερίκου, ο οποίος είχε μόλις οριστεί γενικός βικάριος των καταλανικών δουκάτων της Ελλάδας (βλ. «Athènes et Néopatras. Regestes et documents pour servir à l'histoire ecclésiastique des duchés catalans (1311-1395]», που συμπεριλαμβάνονται στο Archivimi Fratrum Praedicatorum, 1958, τ. XXVIII, εγγ. 172, σ. 144 [ = Byzantina et Franco-Graeca, τόμος 2: Articles choisis parus de 1936 à 1969, Roma: Edizioni di Storia e Letteratura, 1978.

Raccota di Studi e Testi, 145, p. 305-393]).

16. RUBIO, DOC, CDLXXXIII, της 8ης Μαΐου του 1381, σ. 544.

17. Κ. SETTON, Catalan domination of Athens, 1311-1388. Cambridge-Massachussets: The Mediaeval Academy of America, 1948, σ. 109, v. 27.

18. Αυτή την υπόθεση του γάμου μεταξύ του Αντονέλο Α' Καουπένα και της κόρης του Ιωάννη Φρειδερίκου -το όνομα της οποίας δε γνωρίζουμε- ως την πιο πιθανή εξήγηση για την απόκτηση του νησιού της Αίγινας από την οικογένεια Καουπένα, την είχε ήδη διατυπώσει από τον προηγούμενο αιώνα ο Τάσος Νερούτσος (βλ. «Χριστιανικαί Αθή­ ναι», που συμπεριλαμβάνεται στο Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τ. 4, σ. 189), και έχειγίνει αποδεκτή απ' όλους όσοι έχουν ασχοληθεί από τότε με το θέμα (βλ. D'OLWER [Les seigneurs catalans d'Egine, σ. 140], SETTON [Catalan domination of Athens, a. 109, ν. 27] και [ΜΟΥΣΤΟΠΟΥΛΟΣ, Η Παλαιοχώρα της Αιγίνης, σ. 18]).

19. W. MILLER, The Latins in the Levant. A history offrankish Greece (1204-1566). Λονδίνο: J. Murray, 1908, a. 326, v. 2.

20. G. F. HERTZBERG, Geschichte Griechenlands seit dem Absterben des antiken Lebens bis zur Gegenwart. Vol. II: Vom lateinischen Kreuzzuge bis zur Vollendung der osmanlichen Eroberung (1204-1470). Gotha: F. A. Berthes, 1879, σ. 518.

21. D'OLWER, Les seigneurs catalans d'Egine, a. 140.

22. RUBIO, DOC, CCXXI, της 17ης Μαρτίου 1355, σ. 297.

23. CH. BUONDELMONTI, Liber insularum Archipelagi. Εκδοση του G. R. Ludovicus de Sinner. Lepizig-Berlin: G. Reimer, 1824, κεφ.79, σ. 133.

24. RUBIÓ, DOC, DCLIII, σ. 680-681.

25. Ο.π., DCLIV, σ. 681-682.

26. Ο.π., DCLXIX, σ. 693.

27. Ο.π., DCXCVIII, σ. 720.

28. Σχετικά μ' αυτή την παράξενη ιστορία με την οποία ολοκληρώθηκαν οι προσπάθειες των βασιλιάδων του οίκου της Αραγονίας ν' αποκτήσουν την κάρα του Αγίου Γεωργί­ ου, βλ. Κ. SETTON, «Saint George's head», που συμπεριλαμβάνεται στο Speculum, 1973, τ. XLVIII (Ιανουάριος του 1973), σ. 1-12.

29. Ο.π., σ. 11-12.

25

ΜΑΡΙΑ ΔΟΥΡΟΥ-ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ*

Φραγκικές ηγεμονίες στον ελληνικό χώρο Δ' Σταυροφορία υποκινήθηκε από τον πάπα Ιννοκέντιο Γ' για την απε­ λευθέρωση της Ιερουσαλήμ, αλλά κατέληξε στην εκτροπή της εκστρα­ τείας και στην άλωση της Κωνσταντινούπολης στις 13 Απριλίου 1204, μετά από διαπραγματεύσεις των Βενετών και των σταυροφόρων με τον Αλέξιο, γιο του εκθρονισθέντος Ισαακίου Β'. Τα αποτελέσματα ήταν ολέθρια για τη βυζαντινή αυτοκρατορία, διότι δημιουργήθηκαν στο χώρο της φραγκικές ηγεμονίες βάσει του εγγράφου διανομής της (Partitio terrarum imperii Romaniae), που είχε υπογραφεί ένα μήνα πριν από την άλωση, ενώ ανεδείχθη η οικονομική κυριαρχία των Βενετών με τις γνωστές συνέπειες σε ό,τι αφο­ ρούσε τον πολιτικό, κοινωνικοοικονομικό και πολιτισμικό τομέα. Σύμφωνα με το έγγραφο διανομής, το 1/4 της βυζαντινής αυτοκρατορίας περιερχόταν στον λατίνο αυτοκράτορα, ενώ τα υπόλοιπα 3/4 εξ ημισείας στους Βενετούς και στους σταυροφόρους. Έτσι ο Βαλδουίνος έλαβε τα 3/8 της Κωνσταντι­ νούπολης, τη Θράκη, Μικρά Ασία, Λήμνο, Χίο, Σάμο, Λέσβο κ.ά., ενώ οι Βενε­ τοί, εκτός από τα 3/8 της Κωνσταντινούπολης, έλαβαν την περιοχή από το Δυρράχιο έως τη Ναύπακτο, τη δυτική Πελοπόννησο (Πάτρα, Μεθώνη, Κορώ­ νη) και νησιά του Αιγαίου, όπως την Αίγινα, τη Σαλαμίνα, την Εύβοια, την Ανδρο, τη Νάξο, την Κρήτη κ.ά.

Η

Μετά τη στέψη του Βαλδουίνου της Φλάνδρας ως πρώτου λατίνου αυτο­ κράτορα της Κωνσταντινούπολης, το επόμενο βήμα ήταν να κατακτηθούν οι διεκδικούμενες περιοχές. Έτσι καταλήφθηκε η Θεσσαλονίκη και στο θρόνο ανέβηκε ο Βονιφάτιος Μομφερρατικός, αρχηγός της σταυροφορίας, ενώ λίγο αργότερα εκστράτευσε προς νότο, όπου δεν συνάντησε αντίσταση από τους κατοίκους, όπως κατακρίνει έντονα ο βυζαντινός ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης, και προέβη στη διανομή των νέων περιοχών σε συμπολεμιστές του. Την Αθήνα και τη Θήβα παρέδωσε στον Όθωνα de la Roche, τη Βοδονίτσα (Μενδενίτσα, πλησίον των Θερμοπυλών), που ονομάστηκε μαρκιωνία στον Guido Pallavicini, τα Σάλωνα (σημ. Αμφισσα), που ονομάστηκαν βαρονία ή κομη­ τεία στο Θωμά de Stromoncourt, την Εύβοια στον Ιάκωβο dAvesnes, ενώ την κατάκτηση της Πελοποννήσου, όπου συνάντησε δυσκολίες λόγω της αντί­ στασης του Λέοντα Σγουρού στην Ακροκόρινθο, ανέθεσε στο Γουλιέλμο Champlitte και το Γοδοφρείδο Βιλλεαρδουίνο, ανιψιό του ομώνυμου χρονικό-

γράφου της Δ' Σταυροφορίας. OL νέες κτήσεις προσήλκυσαν εποίκους από τη Δύση, κυρίως Γάλλους, Ιταλούς και αργότερα Καταλανούς, που αναζητούσαν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης και ευημερίας, με αποτέλεσμα να δημιουργη­ θεί ένα πολιτιστικό μωσαϊκό που συμβίωνε ειρηνικά με τους κατοίκους, επι­ τρέποντας την ανάπτυξη αλληλεπιδράσεων, προσαρμογής και αποδεκτικότητας χωρίς όμως απόλυτη ταύτιση ή αφομοίωση. Οι φράγκοι σταυροφόροι εμφύτευσαν στις νέες κτήσεις θεσμούς διοικητικούς, εκκλησιαστικούς και φεουδαρχικούς καθ' ομοίωση των δυτικών, χωρίς όμως να αγνοήσουν τη βυζαντινή υποδομή. Ας σημειωθεί ότι το πριγκιπάτο της Αχαΐας αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα λατινικής ηγεμονίας που δημιουργήθηκε στην άλλοτε βυζαντινή επαρχία, όπως προκύπτει από τις σύγχρονες δυτικές πηγές, το δυτικότροπο Χρονικό του Μορέως, το νομικό φεουδαρχικό κώδικα των Ασσιζών της Ρωμανίας αλλά και βενετικών και ανδεγαυικών εγγράφων, που μας βοηθούν να συγκροτήσουμε τη διάρθρωση των εσωτερικών δομών μιας δυτικού τύπου ηγεμονίας στον ελληνικό χώρο. Για τις άλλες ηγεμονίες, ιδιαί-

0 Άγιος Γεώργιος 27

τερα σε ό,τι αφορά την οργάνωση κατά τα δυτικά πρότυπα, οι πηγές μας είναι ανεπαρκείς και ελλιπείς. Ήδη στα μέσα του 1205 είχε δημιουργηθεί ο πυρήνας της φραγκικής ηγε­ μονίας της Αχαΐας και ο Γουλιέλμος Champlitte ονομαζόταν, σε παπική επι­ στολή του Ιννοκεντίου Γ', princeps totius Achaie provincie. To 1209 ο Champlitte επέστρεψε στη Γαλλία και άφησε εκπρόσωπο το Γοδοφρείδο Βιλλεαρδουίνο, ο οποίος προέβη στη διοικητική οργάνωση των κατακτημένων περιοχών, όπως αναλυτικά περιγράφεται στο Χρονικό του Μορέως, Το 1210 καταλήφθηκε η Κόρινθος και το Ναύπλιο, ενώ το 1212 το Άργος και αρκετά αργότερα, το 1248, η Μονεμβασία, ολοκληρώνοντας έτσι τη φραγκική κατά­ κτηση της χερσονήσου. Δύο σημαντικές συνθήκες που υπογράφηκαν το 1209, η συνθήκη της Ραβένικκας, που ρύθμιζε τις σχέσεις με την εκκλησία, και η συνθήκη της Σαπιέντζας, που αναγνώρισε τα κυριαρχικά δικαιώματα του Γοδοφρείδου και την εμπορική ελευθερία των Βενετών όπως και τις βάσεις τους στη Μεθώνη και Κορώνη, αναφέρουν το Γοδοφρείδο ως prin­ ceps. Μετά το θάνατο του Γοδοφρείδου Α' (1228) την εξουσία ανέλαβαν OL γιοι του, ο Γοδοφρείδος Β' έως το 1246 και ο Γουλιέλμος Β' έως το 1278. Στοι­ χεία για την καθολική εκκλησία, τις σχέσεις με την ορθόδοξη, τον Πάπα αλλά και την κοσμική εξουσία δίνουν τα αρχειακά τεκμήρια. Έτσι στο πριγκιπάτο της Αχαΐας το 1205 ιδρύθηκε η αρχιεπισκοπή των Πατρών και λίγο αργότερα της Κορίνθου, με εισόδημα οκτώ ιπποτικών φέουδων η καθεμιά, και οι επι­ σκοπές Ωλένης με έδρα την Ανδραβίδα, Μεθώνης, Κορώνης, Βελιγοστής, Αμυ­ κλών και Λακεδαίμονας με τέσσερα φέουδα η καθεμιά. Από τέσσερα φέουδα έλαβαν, επίσης, τα εκκλησιαστικά τάγματα των Ιωαννιτών, Ναϊτών και Τευτόνων. Επί της εποχής του Γουλιέλμου το πριγκιπάτο γνώρισε ακμή και η αίγλη του, όπως προκύπτει από σύγχρονα χρονικά, είχε διαδοθεί στις ηγεμο­ νικές αυλές της δυτικής Ευρώπης. Το 1259 η μάχη της Πελαγονίας ήταν καθο­ ριστική για τη μελλοντική εξέλιξη του πριγκιπάτου, διότι ο φραγκικός συνα­ σπισμός ηττήθηκε από τις βυζαντινές δυνάμεις της αυτοκρατορίας της Νίκαι­ ας και ο Γουλιέλμος συνελήφθη αιχμάλωτος. Για να ανακτήσει την ελευθερία του έπρεπε να παραδώσει τα κάστρα της Μάνης, της Μονεμβασίας, του Μυστρά και του Γερακίου στον Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο δημιουργώντας ένα βυζαντινό πυρήνα και ένα πεδίο διαμάχης με τους Φράγκους (μάχες της Πρινίτσας, των Σεργιανών, του Μεσίσκλη και του Μακρυπλαγίου από το 12621264) στο πριγκιπάτο. Η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς το 1261 ανάγκασε τον έκπτωτο λατίνο αυτοκράτορα Βαλδουίνο Β' να καταφύγει στη Δύση για να ζητήσει βοήθεια. Η συνθήκη του Viterbo το Μάιο του 1267 άλλα­ ξε το σκηνικό στην Ρωμανία, διότι καθόριζε αφενός τη διαδοχή στο πριγκι­ πάτο μετά το θάνατο του Γουλιέλμου, ενώ από την άλλη προετοίμαζε εκστρα-

τεία εναντίον του Παλαιολόγου για την παλινόρθωση της λατινικής εξουσίας στην Κωνσταντινούπολη. 0 Κάρολος Α' ο Ανδεγαυός ανέλαβε το πριγκιπάτο μετά το θάνατο του Γουλιέλμου Β' Βιλλεαρδουίνου το 1278, αποδέχθηκε την οργάνωση των σταυροφόρων και δεν επέφερε θεσμικές αλλαγές, εγκαινιάζο­ ντας την ανδεγαυική κυριαρχία, η οποία διατηρήθηκε έως το 1432, όταν τα υπολείμματα της φραγκικής ηγεμονίας απορροφήθηκαν από το βυζαντινό δεσποτάτο του Μορέως και τελικά το 1460 από τους Τούρκους. Η ηγεμονία των Αθηνών περιελάμβανε την Αττική και τη Βοιωτία, ενώ λίγο αργότερα (1210-1212) το Ναύπλιο και το Άργος. Το 1210-1211 ο Όθων de la Roche μοιράστηκε τη Θήβα με το γιο του Γκυ (Guy], ο οποίος μετά την αποχώρηση του Όθωνα παραχώρησε τη μισή στη φλαμανδική οικογένεια των Saint Omer, λόγω του γάμου της αδελφής του Bonne de la Roche με τον Bela de Saint Omer το 1230. Σε ό,τι αφορά τις οργανωτικές δομές της ηγεμο­ νίας, αν και τα στοιχεία είναι ελάχιστα, έχουμε να παρατηρήσουμε ότι υπήρ­ χαν διαφορές με το πριγκιπάτο της Αχαΐας, όπως στο θέμα της κοινωνικής διάρθρωσης. Έτσι ενώ ο πρίγκιπας της Αχαΐας ήταν primus inter pares, ισό­ τιμος δηλαδή των βαρόνων του, ο ηγεμόνας των Αθηνών είχε κοντά του έναν ευγενή, τον Saint Omer, ενώ οι Λατίνοι που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή ήταν κατώτερης κοινωνικής θέσης. Οπωσδήποτε οι Βουργουνδοί ηγεμόνες εισήγαγαν τον εκφεουδαρχισμό μοιράζοντας φέουδα στους συμπολεμιστές τους και εφήρμοσαν το νομικό κώδικα των Ασσιζών της Ρωμανίας. Δεν έχου­ με ενδείξεις για αντίσταση εκ μέρους των Ελλήνων, οι οποίοι εντάχθηκαν στις κατώτερες κοινωνικές βαθμίδες και αποκλείστηκαν από το διοικητικό μηχα­ νισμό της ηγεμονίας. Οι Φράγκοι οργάνωσαν βάσει συγκεκριμένων κανόνων τη διοίκηση και το εμπόριο της περιοχής, ενώ έθεσαν την Εκκλησία υπό τον αυστηρό έλεγχο τους. Οι ηγεμόνες έκοψαν νόμισμα προκειμένου να καλυ­ φθούν οι εμπορικές ανάγκες τους, έδωσαν προνόμια σε Βενετούς και Γενου­ άτες εμπόρους, ενώ η Θήβα, που ήταν η έδρα της ηγεμονίας, εξελίχθηκε σε σημαντικό οικονομικό κέντρο, κυρίως λόγω της μεταξουργίας αλλά και των εξαγωγών σιτηρών. Λατίνος αρχιεπίσκοπος τοποθετήθηκε στην Αθήνα και στη Θήβα, όπως συνέβη σε όλες τις λατινικές ηγεμονίες. Η Αίγινα, η Εύβοια, οι Θερμοπύλες, η Δαύλεια, τα Μέγαρα και τα Σάλωνα υπόκειντο στη λατινική αρχιεπισκοπή των Αθηνών. Το 1210, στο δεύτερο κονκορδάτο της Ραβέννικας ρυθμίστηκαν οι σχέσεις λατινικής Εκκλησίας και Κράτους και ορίστηκε να καταβάλει ο λατινικός και ο ορθόδοξος κλήρος το ακρόστιχο, έγγειο φόρο βυζαντινής προέλευσης, στην κοσμική εξουσία, ενώ η εκκλησιαστική περιου­ σία περιήλθε στον λατίνο αρχιεπίσκοπο της Κωνσταντινούπολης. Υποθέτου­ με ÓTL ο Όθων, ο οποίος στα έγγραφα ονομάζεται dominus Athenarum ή sire d'Athènes, και στο Χρονικό του Μορέως «μέγας κύρης» και η ηγεμονία «μεγαλοκυράτο», επέστρεψε στη κομητεία της Βουργουνδίας το 1225 και άφησε

την ηγεμονία στο γιο του Γκυ Α' (1225-1263). Σύμφωνα με τις Ασσίζες της Ρωμανίας αλλά και το Χρονικό του Μορέως, οι υποτελείς των Αθηνών ανα­ γνώριζαν ως επικυρίαρχο τον πρίγκιπα της Αχαΐας και μετά την παραχώρη­ ση του πριγκιπάτου στους Ανδεγαυούς, τον ίδιο το βασιλέα της Σικελίας και όχι τους εκπροσώπους του. Έτσι, όταν με διατάγματα του 1279 ο Ανδεγαυός βασιλέας διέταζε το διάδοχο του Γκυ Ιωάννη de la Roche (1263-1280) και τον αδελφό του Γουλιέλμο να δώσουν όρκο υποτέλειας για τη γη που κατείχαν στην Αχαΐα, ίσως μόνο για το Αργός και το Ναύπλιο, εκείνοι αρνούνταν να δώσουν υποτέλεια στο βάιλο του βασιλέα Galeran d'Ivry, διότι η υποτέλεια δινόταν αυτοπροσώπως στον ίδιο το βασιλέα. Πιθανότατα το 1280 επήλθε συμφωνία μεταξύ τους και ο ηγεμόνας των Αθηνών έδωσε όρκο υποτέλειας παίρνοντας σε αντάλλαγμα τον τίτλο του δούκα και έκτοτε η ηγεμονία ονο­ μάστηκε δουκάτο, ενώ συχνές είναι οι αναφορές (dilecti militis et fidelis nostris) για διευκολύνσεις, όπως εξαγωγές ίππων και τροφίμων από το βασίλειο χωρίς φόρο εξαγωγής. Επίσης, σε νόμισμα του Γουλιέλμου de la Roche ανα­ φέρεται η επωνυμία dux Atenensium. Ενδεχομένως το πρόβλημα της επικυ­ ριαρχίας της ηγεμονίας ανέκυψε στον πόλεμο της Ευβοϊκής διαδοχής, όταν ο Γκυ αρνήθηκε να αναγνωρίσει τον πρίγκιπα της Αχαΐας ως ανώτερο θεωρώ­ ντας τον ισότιμο. Η διαμάχη αυτή προκλήθηκε μετά το θάνατο της δεύτερης συζύγου του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου Carintana dalle Carceri, κατόχου του ενός τρίτη μορίου της Εύβοιας, το 1255, όταν ξεσηκώθηκαν οι άλλοι ηγε­ μόνες της Εύβοιας, όπως και η Βενετία λόγω των διεκδικήσεων του πρίγκιπα στο τριτημόριο της συζύγου του. Στο συνασπισμό εναντίον του πρίγκιπα Γουλιέλμου συμμετείχε ο ηγεμόνας των Αθηνών Γκυ και ο βαρόνος της Καρύ­ ταινας Γοδοφρείδος de Bruyères, σύζυγος της θυγατέρας του Γκυ Ισαβέλλας αλλά και ανιψιός του πρίγκιπα. Το Χρονικό του Μορέως αναφέρει ως αιτία της διαμάχης του πρίγκιπα Γουλιέλμου με τον ηγεμόνα των Αθηνών την άρνηση του τελευταίου να τον αναγνωρίσει ως επικυρίαρχο θεωρώντας τον απλώς ως ισότιμο. Σύμφωνα με το Χρονικό, ο ηγεμόνας των Αθηνών όφειλε υποτέλεια στον πρίγκιπα για το Άργος και το Ναύπλιο, αλλά τον είχε βοηθή­ σει να κατακτήσει την Κόρινθο και τη Μονεμβασία. Η μάχη στο Καρύδι της Βοιωτίας το 1258 έληξε υπέρ του πρίγκιπα και οι δύο προδότες έπρεπε να τιμωρηθούν. Ετσι η κούρτη (curia principis) του πριγκιπάτου αποφάσισε να κατέχει ο βαρόνος της Καρύταινας το φέουδο του ως «νέο δόμα», δηλ. λιγό­ τερο προνομιούχο από τα «γονικά» φέουδα με δυνατότητα μεταβίβασης μόνο σε απευθείας απογόνους και όχι σε πλάγιους, αλλά αρνήθηκε να απο­ φανθεί για τον ηγεμόνα των Αθηνών, ο οποίος παρεπέμφθη στον ίδιο το βασιλέα της Γαλλίας το Λουδοβίκο Θ' για να τον δικάσει. Σύμφωνα με το Χρο­ νικό του Μορέως, ο Αγιος Λουδοβίκος θεωρώντας αρκετή την ταλαιπωρία του ταξιδιού δεν απήγγειλε τιμωρία, αλλά του απένειμε τον τίτλο του δούκα

(1260). Σχετικά με την απονομή του τίτλου του δούκα στον ηγεμόνα των Αθηνών από το Λουδοβίκο, η άποψη του χρονικού του Μορέως αμφισβητεί­ ται, εφόσον ο βασιλέας της Γαλλίας δεν είχε αρμοδιότητα στις λατινικές ηγε­ μονίες της Ρωμανίας. Αυτό επιβεβαιώνεται στα ανδεγαυικά έγγραφα, στα οποία μέχρι το 1280 οι ηγεμόνες των Αθηνών Γκυ και αργότερα ο Ιωάννης ονομάζονται domini Athenarum. Αλλά και σε νόμισμα που κόπηκε από τον Γκυ υπάρχει η επωνυμία dominus Athenarum. Όταν επέστρεψε ο Γκυ από τη Γαλλία, ο πρίγκιπας Γουλιέλμος ήταν ήδη αιχμάλωτος των Βυζαντινών μετά την επικράτηση του Μιχαήλ Παλαιολόγου στη μάχη της Πελαγονίας (1259) και συμμετείχε στις συζητήσεις για τους όρους απελευθέρωσης του πρίγκιπα. Στα επόμενα χρόνια η εξουσία του Γουλιέλμου στο πριγκιπάτο μειώθηκε κυρίως λόγω της παράδοσης των κάστρων της Μάνης, του Μυστρά, της Μονεμβασίας και του Γερακίου στους Βυζαντινούς, ενώ δεν συνέβη το ίδιο στην ηγεμονία των Αθηνών. Επίσης, να υπενθυμίσουμε τα κυριότερα στοιχεία της πολύκροτης δίκης της Μαργαρίτας του Πασσαβά το 1276, που δίνει εικόνα της φεουδαρχικής ζωής στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα (περιγράφεται αναλυτικά σε περισ­ σότερους από 450 στίχους στο Χρονικό του Μορέως) και στην οποία εμπλέ­ κεται ο ηγεμόνας των Θηβών Saint Omer. Συγκεκριμένα η Μαργαρίτα, κόρη του βαρόνου του Πασσαβά Ιωάννη de Neuilly, δεν κατάφερε να διεκδικήσει τη βαρονία της Άκοβας, που της είχε κληροδοτήσει ο θείος της Gautier de Rosières, ÔIOTL είχε περάσει το νόμιμο χρονικό όριο των δύο ετών και δύο ημερών, σύμφωνα με τις Ασσίζες της Ρωμανίας, επομένως η περιουσία επέ­ στρεφε στον πρίγκιπα. Ο λόγος που η Μαργαρίτα απουσίαζε ήταν δικαιολο­ γημένος, διότι βρισκόταν αιχμάλωτη στην Κωνσταντινούπολη στη θέση του πρίγκιπα Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου. Όμως η μεγάλη κούρτη ήταν αμείλι­ κτη παρά τη συνδρομή του ηγεμόνα των Θηβών Νικολάου de Saint Omer, αδελφού του συζύγου της Ιωάννη. Τελικά, ο πρίγκιπας, από γενναιοδωρία και όχι επειδή ήταν υποχρεωμένος, εκχώρησε στη Μαργαρίτα το 1/3 της βαρο­ νίας της Άκοβας ως νέο δόμα και όχι ως γονικό, προνομιούχο δηλαδή φέου­ δο της κατάκτησης. Όσον αφορά την οικογένεια που επικράτησε στη Θήβα, να επισημάνουμε ότι ιδιαίτερα διακρίθηκε ο Νικόλαος Β' de Saint Omer (1258-1294), ο οποίος παντρεύτηκε τη χήρα του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου Άννα και έγινε βάιλος του πριγκιπάτου της Αχαΐας (1287-1289). Το κάστρο του στη Θήβα το κατέστρεψαν ολοσχερώς αργότερα οι Καταλανοί και φέρε­ ται ότι έκτισε το καστέλλι του Μανιατοχωρίου (επαρχία Πυλίας) και το κάστρο του Αβαρίνου. Πληροφορίες για το Νικόλαο Saint Omer δίνει το ανδε­ γαυικά αρχείο σχετικά με περιουσία που απέκτησε στο βασίλειο της Σικελίας αλλά και στο πριγκιπάτο, όπως και για διευκολύνσεις που του παρέχονταν από την ανδεγαυική ηγεσία. 0 αδελφός του Ιωάννης νυμφεύθηκε τη Μάργα-

ρίτα του Πασσαβά το 1276 και ο γιος τους Νικόλαος Γ' κληρονόμησε από τη μητέρα του τον τίτλο του πρωτοστράτορα (marescalus) του πριγκιπάτου, ενώ έκτισε το κάστρο του Σαντομερίου στην επαρχία των Πατρών. Τον Ιωάννη de la Roche διαδέχθηκε ο αδελφός του Γουλιέλμος (12801287), ο οποίος το 1285 ορίστηκε βάιλος της Αχαΐας έως το 1287. Καρπός του γάμου του με την Ελένη ήταν ο Γκυ Β' de la Roche [Guido, Guyot), τελευ­ ταίος εκπρόσωπος της οικογένειας de la Roche, ο οποίος διαδέχθηκε τον πατέρα του το 1287 με την επιτροπεία της μητέρας του και του δεύτερου συζύγου της Ούγου de Brienne, κόμη του Lecce. Άξιο προσοχής αποτελεί η άρνηση της δούκισσας Ελένης να δώσει τον όρκο υποτέλειας στο Φλωρέντιο και την Ισαβέλλα Βιλλεαρδουίνου με τη δικαιολογία ÓTL χρωστούσε υποτέ­ λεια μόνο στον ίδιο τον ανδεγαυό βασιλέα. Η ασταθής νομική θέση του δου­ κάτου των Αθηνών προκάλεσε τα επόμενα δέκα χρόνια μακρά διαμάχη σχε­ τικά με το ζήτημα της υποτέλειας της δούκισσας Ελένης στον πρίγκιπα της Αχαΐας Φλωρέντιο d' Hainaut (1289-1297) και τη σύζυγο του Ισαβέλλα, κόρη του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου. Ακόμη και μετά το γάμο της με τον Ούγο de Brienne το 1291, έναν από τους ισχυρότερους ευνοούμενους της ανδεγαυικής αυλής, αλλά και μετά την ενηλικίωση του γιου της Guyot το 1294 και την υποβολή της υποτέλειας από τον ίδιο στον Κάρολο, η Ελένη δεν άλλαξε την αδιάλλακτη θέση της, να μην αναγνωρίζει δηλαδή την επικυριαρχία του Φλωρέντιου, γεγονός που προκάλεσε έντονη δυσαρέσκεια. Το πρόβλημα συνεχί­ στηκε και μετά την εκχώρηση όλων των ανδεγαυικών κτήσεων στη Ρωμανία το 1294 στο Φίλιππο του Τάραντα, νεότερο γιο του Καρόλου Β', επ' ευκαιρία του γάμου του με την Θαμάρ, κόρη του δεσπότη της Ηπείρου Νικηφόρου, όταν ο ανδεγαυός βασιλέας επέβαλε την υποβολή της υποτέλειας σε όλους τους φεουδάρχες και στον ίδιο τον Φλωρέντιο. Το .1296 μετά την παραίτηση του Φιλίππου από την υποτέλεια της δούκισσας το πρόβλημα επανήλθε και η κατάσταση φαίνεται ότι εξομαλύνθηκε μόνο το 1299, όταν η Ισαβέλλα Βιλλε­ αρδουίνου, δύο χρόνια μετά το θάνατο του Φλωρέντιου, αποφάσισε να συσφίξει τις σχέσεις της με το δουκάτο των Αθηνών οργανώνοντας το συνοι­ κέσιο της κόρης της Ματίλδης (Mahaut) με το δούκα Guyot, ο οποίος όμως πέθανε το 1308. Διάδοχος του ορίστηκε ο Gautier (Βαλτέριος) (1308-1311), γιος του Ούγου de Brienne και της Ισαβέλλας, χήρας του βαρόνου της Καρύ­ ταινας, ο οποίος όμως σκοτώθηκε στη μάχη του Ορχομενού της Κωπαϊδας από τους Καταλανούς το 1311. Έκτοτε οι de Brienne από τη βάση τους το 'Αργός και το Ναύπλιο αποτελούσαν τους νόμιμους διεκδικητές του δουκά­ του από τους σφετεριστές Καταλανούς. Πολλά παπικά έγγραφα προς τη Βενετία και τον ανδεγαυό βασιλέα της Νεάπολης αναφέρονται στον αφορι­ σμό των Καταλανών και σε αιτήσεις για συνεργασία των λατινικών δυνάμε­ ων προκειμένου να τους εκδιώξουν από το δουκάτο (invasores et usurpa-

tores]. Η επιχείρηση αυτή δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, διότι οι Καταλανοί είχαν ήδη συνάψει συμμαχία με τη Βενετία αλλά και με τους Τούρκους, ενι­ σχύοντας έτσι τη θέση τους στο χώρο. Η Εύβοια (Negroponte) παραχωρήθηκε στο Φλαμανδό Ιάκωβο d'Avesnes στα τέλη του 1204, αλλά τον επόμενο χρόνο μετά το θάνατο του ο Βονιφάτιος διαίρεσε το νησί σε τρία τριτημόρια (τρίαρχοι, terzieri, τερτσέρια του Ευρί­ που), τα οποία έδωσε σε τρεις λομβαρδούς ευγενείς από τη Βερόνα, στον Pergoraro de Merconuovo (1205-1209) τη βόρεια Εύβοια, στον Γιβέρτο dalle Carceri (1205-1209) την κεντρική, και στον Ravano dalle Carceri (1205-1216) τη νότια. Από το 1209 έως το 1216 ο Ravano παρέμεινε μόνος κύριος του νησι­ ού, αναγνώρισε όμως την επικυριαρχία της Βενετίας, η οποία επικυρώθηκε το 1211 και έστελνε κάθε χρόνο 2100 υπέρπυρα και δύο χρυσοϋφαντά υφάσμα­ τα. Η Βενετία είχε απόλυτη εμπορική ελευθερία και δικαίωμα για ίδρυση εκκλησίας και κατοχή αποθήκης σε κάθε πόλη. Αντιπρόσωπος της ήταν ο βάιλος, ο οποίος επενέβαινε όλο και περισσότερο στα εσωτερικά της ηγεμονίας και στη διαδοχή των φέουδων, όντας ουσιαστικός κύριος. Τυπικά, βέβαια, η Εύβοια ανήκε στην επικυριαρχία της λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνστα­ ντινούπολης, εφόσον ο Ravano είχε δώσει όρκο υποτέλειας στον λατίνο αυτο­ κράτορα. Μετά το θάνατο του Ravano η Βενετία διαίρεσε το νησί σε έξι εκτημόρια δίνοντας το καθένα σε ένα ευγενή που ορκιζόταν υποτέλεια στο βάιλο, με τη συμφωνία ο συγκυρίαρχος στο τρίτη μόριο να κληρονομεί το εκτημόριο όποιου πέθαινε και όχι οι απόγονοι του. Το 1248 η επικυριαρχία της ηγεμονίας μεταβιβάστηκε στον πρίγκιπα της Αχαίας και επικυρώθηκε με το γάμο του με την Carintana dalle Carceri. Μετά το θάνατο της συζύγου του ο Γουλιέλμος Β' διεκδίκησε την κληρονομιά της, αλλά οι άλλοι δύο τριτημόριοι αρνήθηκαν, σύμφωνα με τη συνήθεια, δηλώνοντας υποταγή στη Βενετία. Αυτός ήταν ο λόγος που προκάλεσε τον πόλεμο της Ευβοϊκής διαδοχής το 1256, όπως ανα­ φέρθηκε παραπάνω. Σε τορνέζιο που χρονολογείται από την περίοδο της δια­ μάχης αναφέρεται η επιγραφή Gulielmus princeps Achaie Negriponte. Λατίνος επίσκοπος είχε εγκατασταθεί στο νησί ήδη από το 1208, όπως και μοναχικά και στρατιωτικά τάγματα, ενώ για την απονομή της δικαιοσύνης ίσχυαν οι Ασσίζες της Ρωμανίας. Μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς το 1261 στην Εύβοια μεταφέρθηκε η έδρα της λατινικής αρχιεπι­ σκοπής της Κωνσταντινούπολης. Επί Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου ο Λικάριος, ιππότης από την Κάρυστο, εξυπηρέτησε την αντιλατινική πολιτική του, συμ­ μετείχε στην ήττα των Λατίνων στη Δημητριάδα το 1276, ενώ το 1279 ολό­ κληρη η Εύβοια, εκτός από τη Χαλκίδα, βρισκόταν στα χέρια του Λικάριου, ήδη κύριου των περισσοτέρων νησιών του Αιγαίου. Με τη βενετοβυζαντινή συν­ θήκη του 1310 όμως οι Βυζαντινοί απομακρύνθηκαν από την Εύβοια και οι Βενετοί προσπαθούσαν να επιβληθούν στους Φράγκους. Το Regno di

Negroponte αναδείχθηκε σε σημαντικό κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου. Ολοκληρώνουμε με μια συνοπτική αναφορά στις άλλες φραγκικές ηγεμο­ νίες, όπως τη Βοδονίτσα, τα Σάλωνα και το δουκάτο του Αιγαίου. Η Βοδονίτσα (σημερ. Μενδενίτσα, πλησίον των Θερμοπυλών] ήταν μια μικρή αλλά πολύ σημαντική σταυροφορική ηγεμονία που παραχωρήθηκε από το Βονιφάτιο Μομφερρατικό στο γιο του μαρκησίου της Scipione Γου­ λιέλμου Guido Pallavicini (1204-1237) ή Μαρκεζόπουλο, όπως τον αποκα­ λούσαν οι Έλληνες της περιοχής. Στην μαρκιωνία (ή μαρκιζάτο) σώζεται κάστρο που αντιμετώπισε επιδρομές Καταλανών και Τούρκων μέχρι τον 15ο αιώνα και διαδραμάτισε αξιόλογο ρόλο στην ιστορία της περιοχής. Η Βοδονί­ τσα είχε λατινική επισκοπή, που ήταν υπό τη δικαιοδοσία της λατινικής αρχιεπισκοπής των Αθηνών. Αρχικά βρισκόταν υπό την επικυριαρχία του λατίνου αυτοκράτορα και πιθανόν το 1248 περιήλθε στον πρίγκιπα της Αχαίας Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο, για να περάσει αργότερα, μετά το θάνατο του το 1278, κάτω από τον έλεγχο του Καρόλου Α'του Ανδεγαυού. Σύμφωνα με τις Ασσίζες της Ρωμανίας, ο μαρκήσιος της Βοδονίτσας θεωρούνταν ισότι­ μος του πρίγκιπα της Αχαΐας (equale de misier lo principo, judicium sangui­ nis), όπως ο δούκας των Αθηνών, οι τριτημόριοι της Εύβοιας, ο κόμης της Κεφαλονιάς, ο δούκας της Νάξου, οι βαρόνοι των Πατρών, Καρύταινας, Καλα­ βρύτων και ο μαρεσάλος Αχαΐας. Άλλη σημαντική ηγεμονία, που δημιουργήθηκε μετά την τέταρτη σταυ­ ροφορία και διαδραμάτισε αξιόλογο ρόλο στην ιστορία της περιοχής, ήταν η κομητεία ή βαρονία των Σαλώνων. Η περιοχή των Σαλώνων (αρχ. Άμφισσα, La Sole) παραχωρήθηκε από τον Βονιφάτιο στον Θωμά de Stromoncourt ή d' Autremoncourt (1205-1210), ο οποίος έκτισε κάστρο πάνω στα ερείπια της αρχαίας ακρόπολης που σώζεται ακόμη. Στα 1210 η ηγεμονία πέρασε στον έλεγχο του Μιχαήλ Α' της Ηπείρου (1204-1215), αλλά λίγο αργότερα τέθηκε υπό την επικυριαρχία του πρίγκιπα της Αχαΐας. Το 1259 ο ηγεμόνας των Σαλώνων υποχρεώθηκε να συνοδεύσει το Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο στη μάχη εναντίον των Βυζαντινών. Το 1311 ο Θωμάς Γ' de Stromoncourt (1294-1311) σκοτώθηκε στη μάχη του Ορχομενού και από το 1318 η κομητεία πέρασε στην καταλανική οικογένεια των Fadrique. Το δουκάτο του Αιγαίου αποτελεί μια ηγεμονία που συγκροτήθηκε το 1207 (ή 1214 σύμφωνα με νεότερες έρευνες) από υπηκόους της Βενετίας που ανέλαβαν να κατακτήσουν τα νησιά. Εν τούτοις η ηγεμονία είχε ενταχθεί στο φεουδαρχικό κλοιό (με δεσμούς υποτέλειας) στην αυτοκρατορία της Κων­ σταντινούπολης αρχικά και αργότερα στο πριγκιπάτο της Αχαΐας και γι' αυτό εξετάζεται ως σταυροφορική. Το 1227 το Μάρκο Σανούδο διαδέχθηκε ο γιος του Άγγελος (+1262) και το 1240 το δουκάτο περιήλθε στην επικυριαρχία του Γοδοφρείδου Β' Βιλλεαρδουίνου. Η ηγεμονία δέχθηκε ισχυρό πλήγμα επί

Μάρκου Β' Σανούδου (1262-1303) μετά τη πτώση της λατινικής αυτοκρατο­ ρίας της Κωνσταντινούπολης, όταν ο βυζαντινός στόλος υπό το ναύαρχο Φιλανθρωπινό κυριαρχούσε στο Αιγαίο και πολλά νησιά κατακτήθηκαν από τους Βυζαντινούς. Την αντιλατινική πολιτική του Μιχαήλ Η' εξυπηρετούσε η στάση του ιππότη από την Κάρυστο Λικαρίου, ο οποίος δυσαρεστημένος από τους τρίτημορίους είχε έλθει σε συνεννόηση με τον Παλαιολόγο. Ο Λικάριος το 1276 κατέλαβε τη Σκόπελο, τη Σκιάθο, τη Σκύρο, τη Λήμνο αλλά και άλλα νησιά, όπως τη Σαντορίνη, την Ίο, τη Σίφνο, τη Σίκινο, τη Φολέγανδρο, την Αστυπάλαια, τα οποία πέρασαν στην κυριαρχία των Βυζαντινών. Μόνο οι Σανούδοι και οι Ghisi (Γκίζι] παρέμειναν στο Αιγαίο. Το 1265 με τη βυζαντινοβενετική συνθήκη η Βενετία παραιτήθηκε από όλα τα νησιά. Αυτά τα ταραγμένα για το Αιγαίο χρόνια σημαντικός παράγοντας αστάθειας και δια­ τάραξης της ασφαλούς ναυσιπλοΐας και συγχρόνως μια ιδιαίτερα επικερδής επιχείρηση ήταν η πειρατεία, παρά τις διαβεβαιώσεις του Μιχαήλ Η' ότι την κατέστειλε και ευνόησε την ασφαλή διεξαγωγή του εμπορίου. Μετά το θάνα­ το του πρίγκιπα της Αχαΐας Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου ο Σανούδος ορκί­ στηκε υποτέλεια στον Κάρολο Ανδεγαυό, όπως μαρτυρούν τα έγγραφα. Τυπι­ κά το δουκάτο και τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου υπέκυψαν στους Τούρ­ κους το 1566, αλλά όλο τον 16ο αιώνα η λατινική κυριαρχία ήταν σε πλήρη παρακμή με την πειρατεία να πλήττει την οικονομία των νησιών, τους κατοί­ κους να διαμαρτύρονται λόγω των καταχρήσεων και του μειωμένου κύρους των διοικητών, ενώ οι Τούρκοι εξαπλώνονται και αποκτούν την επικυριαρχία στα περισσότερα νησιά.

Η κάρα του Αγίου Γεωργίου που λατρευόταν στην Αίγινα μέχρι τον 15ο αιώνα, οπότε μεταφέρθηκε στο ναό του Αγίου Γεωργίου στη Βενετία

DONALD MASON*

1

Μερικές σκέψεις για τα λιμάνια της Αίγινας

* Ιστορικός

το άρθρο μου «Είναι του Απόλλωνα ο ναός στην Κολόνα;», που δημοσιεύ­ τηκε στο προηγούμενο τεύχος της Αιγιναίας, κατέληγα στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει ισχυρό επιχείρημα για να αποκαλείται ο ναός στην Κολόνα «ναός του Απόλλωνα», όπως λέγεται τα τελευταία σαράντα χρόνια, ενώ παλιό­ τερα αναφερόταν ως «ναός της Αφροδίτης», σύμφωνα με το πασίγνωστο χωρίο του Παυσανία πλησίον δε τον λιμένας έν φ μάλιστα όρμίζονται ναός εστίν Αφροδίτης2. Η παρατήρηση αυτή επικεντρώνει την προσοχή μας στα λιμάνια της Αίγι­ νας. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να ξέρουμε πώς ήταν αυτά γύρω στα 170 μ.Χ., δηλαδή την εποχή που έγραφε ο Παυσανίας, όταν η Ελλάδα ήταν τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Εξετάζοντας τις φυσικές και τις γραπτές ενδείξεις του παρελθόντος, θα προσπαθήσουμε να φτάσουμε σε μια ερμηνεία του απο­ σπάσματος του Παυσανία, διαφορετική μεν απ' όσα έχουν προταθεί μέχρι τώρα, αλλά σίγουρα πιο πειστική. Όλοι γνωρίζουμε καλά τα δυο λιμάνια της Αίγινας. Πηγαινοερχόμαστε με τα καράβια και τα ιπτάμενα δελφίνια, βλέπουμε τα καΐκια και τις θαλαμηγούς δεμένα στην προκυμαία. Αυτό είναι το σύγχρονο λιμάνι. Πλάι του, στην Αύρα, διακρίνουμε τα ερείπια του λιμανιού, που ο Gabriel Welter αναγνώρισε ως το αρχαίο πολεμικό λιμάνι3. Υπάρχει όμως, ή τουλάχιστον υπήρχε, ένα τρίτο λιμάνι στα βόρεια της Κολόνας, το οποίο ο Paul Knoblauch ερεύνησε στα 1964-66 και περίγραψε με κάθε λεπτομέρεια. Ο Knoblauch ανακάλυψε ένα τεράστιο κυματοθραύστη ή μόλο, που αποτελούσε το βόρειο τμήμα αυτού, με μήκος μεγαλύτερο από 200μ., πλάτος περισσότερο από 20μ. και αρχικό ύψος πάνω από 4μ. ( Εικόνα Ι)4. Αν κοιτάξεις σήμερα κάτω στο γαλήνιο κόλπο στα βόρεια της Κολόνας, δεν βλέπεις τίποτα απ' αυτό. Ο λόγος είναι ότι η αρχή του μόλου βρίσκεται σε από­ σταση μεγαλύτερη των 50μ. από την ακτή, και το υψηλότερο τμήμα του βρί­ σκεται 2μ. κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, ενώ η απόληξη του βρίσκε­ ται 200μ. πέρα από την ακτή και 4μ. υπό την επιφάνεια της θάλασσας. Μπορείς να περάσεις ένα ολόκληρο καλοκαίρι κολυμπώντας στην Κολόνα χωρίς να αντιληφθείς την πελώρια κατασκευή που είναι κάτω στο βυθό. Καθώς ανοίγεσαι από την παραλία, αρχικά είναι δύσκολο να το διακρίνεις, έπειτα όμως δια-

Εικ. 1 To λιμάνι στα βόρεια της Κολόνας, σε μια πολύ απλοποιημένη εκδοχή της Εικ. 5 του Knoblauch (1972). Τα βάθη είναι σε μέτρα.

μορφώνεται ένας πάρα πολύ μακρύς όγκος από πέτρες, τελείως γυμνός από βλάστηση, που κάθε πλευρά του κατεβαίνει απότομα στο βυθό. Προφανώς, ένας μόλος βυθισμένος μέσα στη θάλασσα δεν χρησιμεύει σε τίποτα. Έτσι πρέπει να υποθέσουμε ότι την εποχή που κατασκευάστηκε η επι­ φάνεια της θάλασσας βρισκόταν χαμηλότερα από ό,τι σήμερα. Ο Knoblauch, βάσει διαφόρων στοιχείων, υπολόγισε ότι πρέπει να ήταν περίπου 3,5 - 4μ. πιο κάτω5. Μπορούμε και μεις, κατά κάποιο τρόπο, να το υπολογίσουμε κοιτάζο­ ντας την Εικόνα 1. Η άκρη του μόλου προς την παραλία βρίσκεται σε βάθος δύο μέτρων περίπου. Πιθανώς ο μόλος αρχικά συνδεόταν με τη στεριά, συνε37

πώς η άκρη του θα βρισκόταν στη θέση της σημερινής ισοϋψούς καμπύλης των 3 μ. ή λίγο χαμηλότερα. Τότε θα περιλάμβανε μια έκταση του λιμανιού μεγαλύ­ τερη κατά 2-3 εκτάρια. Αλλά για ποια εποχή μιλάμε; Η επιφάνεια της θάλασσας στη Μεσόγειο σήμερα είναι, πράγματι, πολλά δέκατα του μέτρου ψηλότερα απ' όσο ήταν στο τέλος της προηγούμενης περιόδου των παγετώνων. Το λιώσιμο των πάγων είχε πλήθος από συνέπειες, διαφορετικές σε κάθε εποχή και σε κάθε τόπο. Αλλες λιγότερο σημαντικές επι­ δράσεις λειτούργησαν ακόμα και, κατά συνέπεια, η εικόνα είναι περίπλοκη. Παντού ωστόσο ο πελώριος όγκος νερού από τον διαλυμένο πάγο ύψωσε το επίπεδο της θάλασσας. Στη βόρεια Ευρώπη η επίδραση στις ακτές αντιστα­ θμίστηκε, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, από την ύψωση της στεριάς μετά την απώλεια του βάρους του πάγου, αλλά αυτό δεν συνέβη στη Μεσόγειο. Αμέσως μετά το τέλος της περιόδου των παγετώνων, το επίπεδο της θάλασσας υψώθηκε πολύ γρήγορα, αλλά μέχρι το 5.000 π.Χ. είχε σημαντικά επιβραδυν­ θεί. Έχει υπολογιστεί ότι από αυτή την εποχή υπήρχε μία αργή αλλά αρκετά σταθερή ανύψωση περίπου 0,5 - 1,0 χιλιοστόμετρου το χρόνο. Στηρίζομαι εδώ στη δουλειά του Kurt Lambeck, ιδιαίτερα στο άρθρο του «Αλλαγή του επιπέδου της θάλασσας στην αιγαιοπελαγίτικη Ελλάδα από την Παλαιολιθική Εποχή»6. Από τις πληροφορίες σ'αυτό κατασκεύασα την Εικόνα 2, που δείχνει, τουλάχιστον κατά προσέγγιση, με ποιο τρόπο το επίπεδο της θάλασσας στην Αίγινα άλλαξε κατά τις προηγούμενες λίγες χιλιάδες χρόνια. Βλέπουμε από την Εικόνα 2 ότι ένα επίπεδο της θάλασσας, 3μ. χαμηλότερο από το σημερινό, αντιστοιχεί στα 2.500 π.Χ. περίπου, κατά την αρχή της Εποχής του Χαλκού και την εποχή των αλλεπάλληλων εξαιρετικών οικισμών στην

5.β00π.Χ.

4.08ÖTIX

3.000ΤΤ.Χ.

2.δΟΟπ.Χ.

LCOOrrX

JIX

2.Ο0Ο μΧ

Ο Παυσανίας, 170 μ.Χ.

-2,0(1

Τα τείχη της πάΛης και του ττοΑεμικοό λιμανιού, Ι-4801Τ.Χ.

-4,0μ

38

Εικ. 2 Υπολογισμένη ανύψωση του επιπέδου της θάλασσας στην Αίγινα. Οι θέσεις των δυο κατώτερων σταυρών υπο­ λογίστηκαν από Εικ. 4c και 4d του Lambeck (1996). Σχεδίασα την καμπύλη υποθέτοντας ότι η ύψωση ήταν σχετικά σταθερή από το 5.000 π.Χ.

Κολόνα, που έχουν πλήρως ανασκαφεί κατά τα τελευταία 50 χρόνια. Με πρόσθετες υποθέσεις, για παράδειγμα σχετικά με το πόσο ο μόλος έχει διαβρωθεί από τα κύματα, ο καιρός της κατασκευής του θα προωθούνταν επί μερικές εκατοντάδες χρόνια στην εποχή της ακμής της Κολόνας, όταν ασφα­ λώς η πόλη θα είχε τους απαραίτητους πόρους και τα εργατικά χέρια για την κατασκευή του. Οπωσδήποτε είναι ελκυστικό να συνδεθεί ο μόλος με την περίοδο που η Κολόνα ήταν κυρίαρχη δύναμη στον Σαρωνικό Κόλπο και ίσως ακόμη πιο πέρα. Χαρακτηριστικό είναι ένα θραύσμα αγγείου από το πρώτο μισό της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. που βρίσκεται στο Μουσείο της Αίγινας και στο οποίο παριστάνε­ ται ένα σκάφος με πλήρωμα από οπλισμένους άντρες (Εικόνα 3). Μπορούμε να φανταστούμε ότι το σκάφος, που είχε μείνει αγκυροβολημένο στο βορινό λιμάνι, προφυλαγμένο από το μεγάλο μόλο, ετοιμάζεται να ξεκινήσει με τα κουπιά για να επιβάλει τη θέληση της Αίγινας σε κάποιο δύστυχο γείτονα. Η εικόνα έχει μια θαυμάσια ζωντάνια αλλά και μια οικονομία του στιλ. Ο δημιουργός της, πριν από σχεδόν τέσσερις χιλιάδες χρόνια, ήταν πραγματικός καλλιτέχνης. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι ο μόλος κατεβαίνει δυο μέτρα περίπου από την αρχή μέχρι την απόληξη του. Σε χώρες, όπως η Αγγλία, που συνορεύουν με μεγάλους ωκεανούς, συνηθίζεται οι μόλοι να κατηφορίζουν λόγω των παλιρροιών. Στη Μεσόγειο όμως αυτές δεν είναι σημαντικές. Τότε, γιατί κατηφορίζει ο μόλος; Μια ελκυστική υπόθε­ ση είναι ότι εδώ έχουμε το αποτέλεσμα μιας κατα­ σκευής που κράτησε πολλούς αιώνες, ξεκινώντας σε πολύ αρχαίες εποχές και συνεχίζοντας μέχρι τη μέση της Εποχής του Χαλκού. Αφού η επιφάνεια της θάλασσα ανέβαινε, ο μόλος επεκτεινόταν στα ανατολικά σε όλο και υψηλότερα επίπεδα. Ο Knoblauch είναι ο πρώτος που περιγράφει το μόλο, αλλά δεν είναι καθόλου ο πρώτος που αναφέρεται σ'ένα λιμάνι στα βορινά της Κολόνας. Εικ. 3 Μεσοελλαδικό θραύσμα αγγείου Πριν από σχεδόν 500 χρόνια, στη δεκαετία του (Μουσείο της Αίγινας, Αρ. 2462).

1520, ο οθωμανός ναύτης, πολεμιστής αλλά και χαρτογράφος Πιρί Ρέις έγραψε στο «Βιβλίο της ναυτικής» του: Κατά τη νοτιοανατολική πλευρά [εννοείται, της Σαλαμίνας] υπάρχει νησί ονομαζόμενο Αγάνα. Το κάστρο του νησιού, που είναι σε καλή κατάσταση, ανήκει στους Βενετούς. Υπάρχει φυσικό λιμάνι στα δυτικά του και πάνω στο νότιο ακρωτήριο του βρίσκεται ένας πύργος. Υπ' αυτές τις συνθήκες, τα πλοία για να μπουν στο λιμάνι πρέπει να έλθουν από την πλευρά του πύργου, γιατί η 39

[βορινή] πλευρά είναι βραχώδης. Αυτή τη βραχώδη περιοχή την λένε Αντίργια7. Η αναφορά σένα «νότιο ακρωτήριο» σημαίνει ότι το λιμάνι στα βόρεια από την Κολόνα είναι αυτονόητο. Μέχρι τη δεκαετία 1520 ο μόλος ήταν βαθιά κάτω από το νερό. Ενδέχεται να μην γνώριζε ο Πιρί την ύπαρξη του8 και, συνεπώς, αναφέρεται στο λιμάνι ως «φυσικό», «δημιουργημένο από το θεό», κατά την οθωμανική αντίληψη. Στα ελληνικά, όπως και σε άλλες γλώσσες, η λέξη «λιμάνι» μπορεί να σημαίνει είτε μια περίκλειστη κατασκευή ανθρώπου είτε ένα μέρος «δημιουργημένο από το θεό», όπου εκ φύσεως υπάρχουν αρκετά βαθιά νερά σε αρκετά μεγάλη έκταση, με επαρκή προστασία από τους ανέμους αλλά και παραλία, στην οποία μπορεί να τραβηχτούν τα σκάφη έξω. Όταν, λοιπόν, διαβάζουμε για «λιμάνια» του παρελθόντος, ενδέχεται να αναφέρονται τόσο σε φυσικά όσο και σε κατασκευ­ ασμένα λιμάνια. Σήμερα στην Κολόνα δεν υπάρχει ίχνος μεσαιωνικού πύργου, παρατηρήθη­ κε όμως από περιηγητές μετά τον Πιρί. Υπάρχει μια αφήγηση πιθανόν του 1555, σίγουρα πριν το 1586, ενός γάλλου, του André Hievet. Περιέγραψε την Αίγινα στο έργο του «Grand Insulaire», που, όπως το «Βιβλίο της ναυτικής» του Πιρί, υπάρχει μόνο στην πρωτότυπη μορφή του ως χειρόγραφο. Υπάρχει η υποψία ότι ο Thevet δεν επισκέφτηκε όσους τόπους ισχυρίζεται και ότι, σε κάποιες περι­ πτώσεις, απλούστατα αντέγραψε έργα άλλων. Αλλά, αν η διήγηση της Αίγινας είναι δική του ή την πήρε από κάποιον άλλο δεν μας ενδιαφέρει εδώ. Το σημα­ ντικό είναι ότι μ' αυτή έχουμε μια πολύ πρώιμη αφήγηση για τα λιμάνια της Αίγινας. Βοηθώντας μας ο Thevet περιέλαβε ένα χάρτη (Εικόνα 4), που αντα­ ποκρίνεται στη διήγηση του, και αναφέρει τρία λιμάνια. Αλλά δεν είναι εκείνα με τα οποία άρχισα αυτό το άρθρο, κοντά στη σημερινή πόλη. Το πρώτο είναι προφανώς το λιμάνι στα βόρεια της Κολόνας, αυτό του Πιρί Ρέις. Το δεύτερο, ένα φυσικό λιμάνι, φαίνεται, βάσει του χάρτη και της περιγραφής του Thevet, να βρίσκεται στον κόλπο της Πέρδικας ή μάλλον της Αιγινήτισσας. Και το τρίτο είναι ή το αρχαίο πολεμικό λιμάνι ή όσο υπήρχε τότε από το σημερινό. Ο Thevet έγραψε: [Η Αίγινα] έχει τρία καλά λιμάνια. Το ένα από αυτά στρέφεται προς το βορρά και επαρκεί για εκατό μεγάλα σκάφη. Η είσοδος είναι καλή και το βάθος επίσης, ούτως ώστε εκεί να μπορούν να βρεθούν δώδεκα και δεκατρείς μπρατσέρες μαζί. Ήταν μέσα σ'αυτό που οι Αθηναίοι, όταν πολεμούσαν ενάντια στους Ροδίτες, τους Σάμιους, τους Λακεδαιμόνιους και άλλους, έβαζαν εύκολα τον πολεμικό στόλο τους, [ ] τα μεγάλα καράβια. Και στο άλλο λιμάνι, που βρίσκεται στο νότιο μέρος, επειδή η έκταση του δεν είναι τόσο μεγάλη ούτε η είσοδος τόσο φαρδιά σαν του άλλου, φύλαγαν τα κωπήλατα σκάφη, όπως γαλέρες, γαλιότες κτλ. Όταν φυσάει νοτιάς, είναι επικίνδυνο, οπότε ο πιλότος πρέπει να έχει το νου του και να είναι προσεχτικός, εξίσου την ημέρα και τη νύχτα. Ως για το τρίτο λιμάνι, που

βρίσκεται στο δυτικό μέρος, είναι πολύ επικίνδυνο, επίσης, λόγω πολλών υφάλων κοντά στην επιφάνεια, που φαίνονται όταν η θάλασσα είναι γαλήνια. Γι' αυτό δεν είναι καθόλου προσβάσιμο, όπως τα άλλα, λόγω επικινδυνότητας. Το βάθος του δεν είναι καλό παρά μόνο για τους ψαράδες που βγαίνουν με τις μικρές τους βάρκες και λένε ότι το καλύτερο ψάρεμα του νησιού βρίσκεται σε τούτη την περιοχή9. Ο χάρτης του Thevet παραμορφώνει το νησί, όπως είναι φυσικό για ένα επι­ σκέπτη του οποίου η εμπειρία επικεντρώνεται στην περιοχή γύρω από την Κολόνα. Το μέγεθος του ακρωτηρίου της Κολόνας είναι ιδιαίτερα υπερβολικό. Αλλά η τοποθέτηση των αγκυροβολίων με τις φράσεις «bonne sonde» και «bonne rade» και των επικίνδυνων υφάλων, αντιστοιχεί με ακρίβεια στο κείμενο και, τηρουμένων των αναλογιών, στην πραγματικότητα. Και σημειώνει την ύπαρξη ενός «Forteresse», πύργου δηλαδή, στην Κολόνα, ακριβώς όπως ο Πιρί το είχε πει. Ο Thevet κάνει σαφές ότι το βορινό λιμάνι είναι το μόνο κατάλληλο για τα μεγαλύτερα σκάφη, λόγω του μεγέθους του και του βάθους του νερού. Επι­ πλέον προσθέτει αυτές τις πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις για το τρίτο λιμάνι, πιθανόν το αρχαίο πολεμικό ή το προηγούμενο του σημερινού. Το χαρακτηρίζει ρηχό, χρήσιμο μόνο για μικρά ψαράδικα με επικίνδυνη πρόσβαση λόγω της παρουσίας υφάλων, που μπορείς να δεις, όταν είναι γαλήνη. Δηλαδή,

Εικ. 4 Χάρτης της Αίγινας από το «Grand Insulaire» του André Thevet.

όπως καταλαβαίνω, μόνο τότε μπορείς να δεις τους βράχους κάτω από την επι­ φάνεια του νερού. Αυτοί οι βράχοι είναι κάπως αινιγματικοί. Το πρώτο σχεδόν πράγμα που είπε ο Παυσανίας για την Αίγινα του 170 μ.Χ„ μετά την ιστορική αναδρομή του, ήταν: προσπλεϋσαι δε Αϊγινά έστι νήσων των 'Ελληνίδων άπορωτάτη- πέτραι τε γαρ ύφαλοι περί πασαν και χοιράδες άνεστήκασι. Αυτό είναι εξαιρετικά ακριβές. Οι βράχοι είναι και «ύφαλοι» και «χοιράδες»,

που βρίσκονται κάτω από τη θάλασσα ή λίγο πάνω από την επιφάνεια της. Απεικονίζονται καθαρά στο σε μικρή κλίμακα χάρτη του νησιού του Bartolommeo dalli Sonetti από το 1485 (Εικόνα 5). Ο Thevet τοποθετούσε τους βράχους λίγο πιο κάτω από την επιφάνεια, αλλά στην αρχή του δέκατου ένατου αιώνα ο Edward Dodwell παρατήρησε: Είναι δύσκολο να πλησιάσεις το λιμάνι, λόγω του πλήθους βράχων που υψώνονται λίγο πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας10. Η Εικόνα 2 έδειξε ύψωση της επιφάνειας της θάλασσας λίγο μικρότερη από ένα μέτρο μεταξύ του δεύτερου και του δέκατου ένατου αιώνα μ.Χ. Όλες οι παρατηρήσεις μπορούν, λίγο πολύ, να είναι συνεπείς μ' αυτό, αν και είναι λίγο περίεργο να είδε ο Dodwell βράχους πάνω από την επιφάνεια. Παραμένει, βέβαια, αίνιγμα το τι έγινε κατόπιν, αφού σήμερα τίποτα δεν είναι ορατό πάνω από την επιφάνεια. Είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι οι Sonetti, Thevet και Dodwell απλώς αντιγράφουν τον Παυσανία. Ο Thevet, για παράδειγμα, είναι πιο ακριβής τοποθετώντας τους υφάλους μόνο μπροστά στο χώρο της κλασικής πόλης αλλά και προσθέτοντας τη λεπτομέρεια ότι ήταν όρατοι, μόνο όταν έκανε γαλήνιο καιρό. Επί πλέον, οι ύφαλοι υπήρχαν και πιθανό υπάρχουν ακριβώς εκεί που ο Thevet τους τοποθέτησε. Ένας ναυτικός χάρτης του 183911, σχεδια­ σμένος από τον άγγλο Thomas Graves, δείχνει το βορινό λιμάνι μαζί με τα δυο νότια λιμάνια Εικ. 5 Η Αίγινα από το χάρτη του Negroponte αλλά και, σε μια σειρά μπροστά από αυτά, τους (Εύβοια) στο Isolarlo (1485) του Bartolommeo υφάλους που μπορούμε να τους θεωρήσουμε ως dalli Sonetti. Άλλαξα τον προσανατολισμό αυτούς που περιγράφηκαν από τον Thevet και, για να βάλω το βοριά στο πάνω. πριν από αυτόν, από τον Παυσανία. Ο Graves σημειώνει στους υφάλους τους αριθμούς 8 και 9, που σημαίνει βάθος οχτώ και εννιά πόδια, ή 2,5 - 3 μέτρα υπό την επιφάνεια, εκεί που η γύρω θάλασσα έχει βασικά 5 - ΙΟμ. βάθος. Ο ελληνικός ναυτικός χάρτης της Αίγινας, δημοσι­ ευμένος το 1930 και αναθεωρημένος το 1962, δείχνει λίγο πολύ την ίδια εικόνα. Σήμερα βλέπεις τα καράβια, καθώς ξεκινάνε για τον Πειραιά, να στρέφουν απότομα αριστερά, ακριβώς για να αποφύγουν τους υφάλους μπροστά στο αρχαίο πολεμικό λιμάνι· και ένας από αυτούς μπροστά στο σημερινό λιμάνι σημειώνεται από μόνιμα φωτισμένη σημαδούρα. Αν μπορούμε να βασιστούμε στην αλλαγή του επιπέδου της θάλασσας σύμ­ φωνα με την Εικόνα 2, τότε, όταν ο Παυσανίας επισκέφτηκε την Αίγινα, οι ύφαλοι θα ήταν κατά προσέγγιση ένα μέτρο πιο κοντά στην επιφάνεια απ' όσο 42

ήταν το 1839. Πήρα πληροφορίες για το βύθισμα σκάφων από το βιβλίο Το Ναυτικό στην Ιστορία των Ελλήνων του Μ. Σίμψα. Φαίνεται ότι στη ρωμαϊκή εποχή το βύθισμα των σκαφών που είχαν ιστία και κουπιά μπορεί να έφτανε στο 1,5μ. Γι' αυτά προφανώς οι ύφαλοι έξω από το πολεμικό λίμανι θα ήταν πραγματικά επικίνδυνοι, αν δεν ήξερες καλά τις θέσεις τους, και το καράβι σου χτυπιόταν από τα κύματα. Μέχρι τα χρόνια του Πιρί Ρέις και του Thevet, οι γαλέρες που αποτελούσαν τους στόλους, για παράδειγμα των Βενετών και του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, είχαν βύθισμα πάνω από 3μ. Επομένως, δεν είναι περίεργο που ο Πιρί αναφέρθηκε μόνο στο λιμάνι στα βορινά από την Κολόνα. Ακόμη είναι περίερ­ γο που οι βράχοι, όπως έχουν καταγραφτεί στη σύγχρονη εποχή, δεν θα βρίσκονταν πάνω από την επιφάνεια, σε καμιά περίπτωση κατά τις δυο περα­ σμένες χιλιετίες, εκτός αν έκανε μεγάλη τρικυμία. Τέλος, τώρα είναι δυνατό να ερμηνευθεί μία, σε άλλη περίπτωση, δυσνόητη αναφορά του τέλους του δέκατου έκτου αιώνα από τον επίσημο ιστορικό της Βενετίας, τον Paolo Parata. Σ'ένα χωρίο για την πολιορκία της Κέρκυρας και τις μεταγενέστερες επιθέσεις του Μπαρμπαρόσα κατά των νησιών του Αιγαίου που βρίσκονταν υπό την κυριαρχία της Βενετίας, ο Parata λέει ότι πρωτύτερα η Αίγινα ήταν γνωστή κυρίως για την ευκολία του λιμανιού της, μια παρατήρηση που επαναλήφθηκε στην ουσία μετά είκοσι χρόνια από το διάδοχο του, τον Andrea Morosini12. Μόνη της η αναφορά φαίνεται περίεργη. Αλλά στο φως των προηγούμενων συζητήσεων είναι σαφές ότι αναφέρει το βορινό λιμάνι και επα­ ναλαμβάνει με λίγα λόγια αυτό που είχαν γράψει ο Πιρί και ο Thevet. Η επόμενη σημαντική περιγραφή του λιμανιού που γνωρίζω είναι του Οθω­ μανού περιηγητή και διπλωμάτη Εβλιγιά Τσελεμπή, που επισκέφτηκε την Αίγι­ να το 1667 και η διήγηση του οποίου είναι η ίδια με αυτές που ήδη αναφέραμε, με τον πύργο σημειωμένο από τον Πιρί και σχεδιασμένο από τον Thevet. Ακόμα μια φορά ο Εβλιγιά δεν ανάφερε άλλο λιμάνι από το βορινό. Είναι μεγάλο λιμάνι δημιουργημένο από το θεό, που χωράει εκατό σκάφη και η είσοδος του στρέφεται προς τα νοτιοδυτικά. Στη δεξιά πλευρά του λιμανιού βρίσκε­ ται ένας ερειπωμένος οχυρωμένος πύργος. Ο Κίλιτς Άλι Πάσα τον κατέστρεψε εύκολα. Σκάφη μπορούν να αγκυροβολήσουν και μπροστά σ αυτό τον πύργο13. Φαίνεται όμως ότι μέχρι τότε το βορινό λιμάνι πραγματικά έμενε σε αχρη­ στία. Ο γάλλος πρόξενος Jean Giraud, που επισκέφτηκε το νησί το 1673 έγραψε: Κυριολεκτικά στο νησί δεν υπάρχει λιμάνι για καράβια. Αλλά ανάμεσα στο νησί Αίγινα, στη θέση που την λένε Άγιος Βασίλης, και στο νησί το ονομαζόμενο Μονή τα καράβια αγκυροβολούν πολύ βολικά, αλλά και ανάμεσα στα νησιά Αγκίστρι και Δορούσα... Τα λιμάνια της Αίγινας για φρεγάδες και γαλέρες είναι: Το καθημερινό λιμάνι, που είναι πολύ καλό κι ασφαλές σε κάθε είδος ανέμων,

αν και λίγο εκτεθειμένο στους δυτικούς αλλά και νοτιοδυτικούς ανέμους, χωρίς όμως κίνδυνο· στην είσοδο του προκείμενου λιμανιού βρίσκεται μια εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο και στο βάθος του μια άλλη, της Θεοτόκου.... Το άλλο λιμάνι είναι το αρχαίο λιμάνι που ονομάζεται Άγιος Μόλος [ή Μώλος] όπου βρίσκεται μια μεγάλη εκκλησία, πολύ ωραία και παλιά, αφιε­ ρωμένη στον Άγιο Νικόλαο". Το συγκεκριμένο λιμάνι έχει τώρα καταστραφεί και έχει σχεδόν επιχωματωθεί και μόνο μικρές βάρκες μπαίνουν μέσα". Το χωρίο είναι ενδιαφέρον, καθώς αναφέρει ότι το εκκλησάκι του Άγιου Νικόλαου βρισκόταν εκεί τόσο πρώιμα. Ο Giraud εδώ κάνει διάκριση ανάμε­ σα σε «καράβια» (στα γαλλικά «vaisseaux»), για τα οποία δεν υπήρχε κατάλλη­ λο λιμάνι, και τις μικρότερες «φρεγάδες» και «γαλέρες», που μπορούσαν να μπουν στο νέο λιμάνι. Δεν ξέρουμε τι εννούσε ο Giraud με αυτούς τους όρους, αλλά τα πλεούμενα δεν μπορούσε να ήταν πολύ μεγάλα, αφού μετά 50 χρόνια ο άγγλος John Montague, που έφτασε εδώ το 1738, δεν εντυπωσιάστηκε. Έγραψε: Το λιμάνι, που αποτελείται από δυο τεχνητούς μόλους, είναι ακόμα ακέραιο, και φαίνεται, λόγω του μικρού μεγέθους του, να υποδηλώνει ότι τα σκάφη των αρχαίων δεν ήταν τόσο μεγάλα όσο γενικά πιστεύεται. Αόγω και του βάθους και της περιμέτρου του δεν μπορεί να χώραγε πάνω από λίγες μικρές βάρκες'5. Να γυρίσουμε συνεπώς στους αρχαίους. Η λύση του προβλήματος του Montague δεν ήταν, όπως πρότεινε αυτός, ότι τα σκάφη των αρχαίων ήταν μικρά, αλλά ότι οι αρχαίοι στην πραγματικότητα δεν χρησιμοποιούσαν το λιμάνι που κοίταζε ο Montague. Τα επιχειρήματα του Thevet στα μέσα του 16ου αιώνα, ότι δηλαδή δεν υπήρχε αρκετό βάθος νερού και βρίσκονταν επικίδυνοι ύφαλοι, ήταν πολύ πιο πειστικά αυτή την εποχή, όταν η επιφάνεια της θάλασσας ήταν περίπου ενάμισι μέτρο χαμηλότερα απ' ότι ήταν την εποχή του Thevet. Το βορινό λιμάνι ήταν και μεγάλο και βαθύ. Ο μόλος του δεν ήταν απαραίτητος. Επομένως για δυο περίπου χιλιάδες χρόνια «λιμάνι της Αίγινας» ήταν το λιμάνι στα βορινά από την Κολόνα. Και να πάλι ο Παυσανίας: πλησίον δε του λιμένος έν ψ μάλιστα όρμίζονται ναός έστιν Αφροδίτης. Δεν αναφέρεται σε καράβια που δένουν σε μια προκυμαία. Το λιμάνι είναι αυτό όπου κυρίως «όρμίζονται», δηλαδή «αγκυροβολούν». Η ετυμολογία της λέξης «όρμίζω» από το «δρμος» κάνει σχεδόν παράλογη κάθε άλλη ερμηνεία. Προτείνω επομένως ως εκ τούτων: Τουλάχιστον από την Εποχή του Χαλκού, όταν ο μεγάλος μόλος κατα­ σκευάστηκε, το βορινό λιμάνι ήταν «το λιμάνι της Αίγινας».Έμεινε έτσι καθώς το επίπεδο της θάλασσας ανέβαινε. Στην αρχαϊκή περίοδο, όταν το νησί είχε γίνει πάλι πλούσιο και το επίπεδο της θάλασσας είχε ανεβεί σημαντικά, κατα­ σκευάσθηκε, κατά πάσα πιθανότητα, ένα «πολεμικό λιμάνι», δηλαδή ένας ναύ-

σταθμός, στην Αύρα. Αλλά λόγω του ακόμα ανεπαρκούς βάθους του νερού και της ύπαρξης βράχων κοντά στην επιφάνεια, το κύριο μέρος για το αγκυροβόλημα σκαφών έμεινε στα βορινά από την Κολόνα, μέχρι τη ρωμαϊκή εποχή και μεταγενέστερα, τουλάχιστον μέχρι τον δέκατο έβδομο αιώνα. Κι αυτό ήταν το λιμάνι, στο οποίο ο Παυσανίας αναφέρεται! Στο προηγούμενο άρθρο μου εξέφρασα έκπληξη που ο αρχαίος περιηγητής δεν παρατήρησε το ναό στην Κολόνα, ο οποίος ήταν πολύ μεγαλύτερος απ' αυτόν της Αφαίας και δέσποζε στο ακρωτήριο κοντά στο οποίο περνούσε κανείς παραπλέοντας στο νησί. Τώρα όμως έχουμε μια καλύτερη ιστορία. Το σκάφος του αγκυροβολεί εκεί που τα σκάφη αγκυροβολούν συνήθως, στα βορινά της Κολόνας. Το πρώτο που βλέπει είναι ο ναός που υψώνεται πάνω του. Συνεπώς είναι το πρώτο που αναφέρει στη διήγηση του. Έπειτα απο­ βιβάζεται με μικρή βάρκα και κοιτάζει το υπόλοιπο της πόλης. Και ο ναός στην Κολόνα γίνεται πάλι ναός της Αφροδίτης!

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ευχαριστώ θερμά την κ. Πρ. Θεολογίδου για την απόδοση του άρθρου μου στα Ελληνικά.

2. Παυσανίας, 'Ελλάδος Περιήγησις, II Κορινθιακά, 29,6.

3. Welter, Gabriel, Aigina (1938), 50.

4. Knoblauch, Paul, "Die Hafenlagen der Stadt Ägina", Αρχαιολογικόν Δέλτιον, 27Α (1972), 50-85.

5. Knoblauch (1972): 60.

6. Lambeck, Kurt, "Sea-level change and shoreline evolution in Aegean Greece since Upper Palaeolithic time", Antiquity, 70 (1996), 588-611.

7. Piri Reis, Kitab-i Bahriye (Βιβλίο της ναυτηκής) επ. Bülent Ari (Ankara, 2002): 220. Ευγνω­ μονώ την Christine Woodhead για τη βοήθεια της με τη μετάφραση αυτού του χωρίου.

8. Είναι πιθανό η «βραχώδης περιοχή», που αναφέρει ο Πιρί Ρέις, να ήταν ο μόλος.

9. Thevet, André, "Le grand Insulaire et pilotage dAndré Thevet, Angoumoisin, cosmographe du Roy, dans lequel sont contenus plusieurs plants d'isles habitées et deshabitées et description d'icelles." (1586, Bibliothèque national de France, ms. Français 15452-15453), ff.31-32.

10. Dodwell, Edward, A classical and topographical tour through Greece (1819): 563.

11. Κουλικούρδη, Γεωργία, Αίγινα Ι, Αθήνα, σ.46 12.Paruta, Paolo, Historia vinetiana (1599): 437· Maurocenus, Andreas (Andrea Morosini), Historia Veneta (1623): 182.

13. Μπίρης, Κώστας, Τα Αττικά του Εβλία Τσελεμπή: αι Αθήναι και τα περίχωρα των κατά τον 17ον Αιώνα (1959): 69.

14. Ο Giraud έγραφε ένα χρόνο μετά την επίσκεψη του - νομίζω ότι μάλλον έχει μπερδευτεί σ'αυτή την πρόταση.

15. Collignon, M., Le consul Jean Giraud et sa relation de VAttique au XVIIIe siede (1913): 19-20.

16. Montague, John, 4th earl of Sandwich, A voyage performed by the late Earl of Sandwich round the Mediterranean in theyears 1738 and 1739 (1799): 44. Προφανώς ο Montague πίστευε ότι όσα έβλεπε ήταν πολύ παλιότερα απ' ότι ήταν πραγματικά.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ*

Κυπροαιγινήτικα μυθικά Του Στέλιου ίναι μια μυθική ιστορία, που αρχίζει από την Αίγινα, περνά στη γειτονική Σαλαμίνα, φτάνει στην Τροία και καταλήγει στην Κύπρο. Κάποιες παραλ­ λαγές της φτάνουν ως τα ισπανικά παράλια. Οι βασιλιάδες, λοιπόν, της κυπριακής Σαλαμίνας ήσαν περήφανοι για την καταγωγή τους από τον Αιακό, που τους εξασφάλιζε ρίζες θεϊκές από τον ίδιο το Δία. Ο Δίας ερωτεύθηκε και άρπαξε την Αίγινα, την κόρη του Ασωπού, και την μετέφερε σ' ένα από τα νησιά του Αργοσαρωνικού, την Οινώνη, που πήρε στη συνέχεια το όνομα της. Από την ένωση του Δία με την Αίγινα γεννήθηκε ένας από τους πιο γνωστούς ημίθεους, ο Αιακός. Όμως η ζήλια της Ήρας αποδεκάτισε με λιμό τους κατοίκους του νησιού. Έτσι, ο Αιακός βρέθηκε μόνος στην Αίγινα, βασιλιάς χωρίς υπηκόους. Μια μέρα, παρακολουθώντας τα μυρμήγκια που ανέβαιναν σε μια ιερή βελανιδιά, παρακάλεσε το Δία πατέ­ ρα του να στείλει στο νησί του τόσους κατοίκους όσα τα μυρμήγκια που έβλε­ πε στο δέντρο. Για χάρη του ο Δίας, εισακούοντας την προσευχή του γιου του, μεταμόρφωσε τα μυρμήγκια σε ανθρώπους. Έτσι η Αίγινα έγινε η πρώτη πατρίδα των Μυρμηδόνων. Ο Αιακός, βασιλιάς με περιούσιο λαό, πήρε γυναίκα την κόρη του βασιλιά των Μεγάρων Σκίρωνα, την Ενδηίδα, από την οποία απέκτησε δύο γιους, τον Πηλέα και τον Τελαμώνα. Αργό­ τερα ερωτεύθηκε τη θαλασσινή νύμφη Ψαμάθη, που την κυνήγη­ σε στις αμμουδιές της Αίγινας. Παρά τις μεταμορφώσεις της Ψαμάθης σε φώκια κατόρθωσε να ενωθεί μαζί της και έτσι απέ­ κτησε ένα τρίτο γιο, το Φώκο. Η εύνοια και προτίμηση του βασι­ λιά προς το Φώκο είχε ως αποτέ­ * Αν. Καθηγητής λεσμα την οργάνωση μιας συνο­ της Νεότερης Ελληνικής μωσίας ανάμεσα στον Πηλέα, Ο Τεύκρος γονατιστός τοξεύει προς τους Τρώες. Εικόνα από θραύσμα πήλινου πίνακα, Ιστορίας στο τον Τελαμώνα και την Ενδηίδα, γύρω στο 560 π.Χ. (Μουσείο Βερολίνου) Παν/μιο Κύπρου.

Ε

46

που οδήγησε στη δολοφονία του Φώκου. Πικραμένος και οργισμένος ο Αια­ κός έδιωξε τους γιους του από την Αίγινα. Ο Πηλέας έφυγε στη Θεσσαλία, παίρνοντας μαζί του τους Μυρμηδόνες και έγινε βασιλιάς της Φθίας. Ο Τελαμώνας εξορίστηκε στη γειτονική Σαλαμίνα, όπου πήρε γυναίκα τη Γλαύκη, κόρη του βασιλιά Κυχρέα, τον οποίο διαδέχθηκε στο θρόνο. Η στάση του Αιακού απέναντι στους αδελφοκτόνους γιους του μεγάλωσε τη φήμη του ως σοφού και δίκαιου βασιλιά. Η δικαιοσύνη και η ευσέβεια του ήταν αρετές ξακουστές σ' όλη την Ελλάδα. Έλεγαν ότι ήταν ο πιο σεβάσμιος και ευσεβής ανάμεσα στους ανθρώπους. Πολλές φορές τον καλούσαν ως κριτή σε φόνους ή δυναστικές διαμάχες. Όταν ύστερα από τη δολοφονία του Στυμφάλου από τον Πελόπα θεομηνία κάλυψε όλη την Ελλάδα και εκδηλώ­ θηκε η οργή των θεών ως ανομβρία και λιμός, οι βασιλιάδες των ελληνικών πόλεων κατέφυγαν στον Αιακό, ως το μόνο, λόγω της θεϊκής καταγωγής και της ευσέβειας του, που μπορούσε να εισακουσθεί από τους θεούς. Ο Αιακός ανέβηκε στο Όρος της Αίγινας και προσευχήθηκε στο Δία να τερματίσει την οργή και την τιμωρία, που είχε επιβάλει στην Ελλάδα. Σε λίγο η βροχή ξανά­ κανε καρποφόρα την ελληνική γη. Ευγνωμονούντες οι Έλληνες έστησαν στον τόπο της προσευχής του Αιακού πανελλήνιο ιερό προς τιμή του Δία. Σ' αυτό το γεγονός αναφέρεται ο μεγάλος αθηναίος ρήτορας Ισοκράτης στον αινετικό του λόγο για το βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα, του οποίου τον πρόγονο και γενάρχη της οικογένειας του επαινώντας, αναφέρει: Ο Αιακός, γιος του Δία, γενάρχης των Αιακιδών, υπερείχε απ' όλους, ώστε όταν ανομβρία μάστιζε την Ελλάδα και πολλοί πέθαιναν από το λιμό και το μέγεθος της συμφο­ ράς ξεπερνούσε κάθε άλλο, ήλθαν οι επικεφαλής των πόλεων για να τον παρακαλέσουν, επειδή πίστευαν ότι εξαιτίας της συγγένειας και της ευσέβειας του γρήγορα θα εύρισκαν απαλλαγή από τα δεινά που τους είχαν βρει. Αφού σώθηκαν και πέτυχαν όσα είχαν δεηθεί, ίδρυσαν ιερό στην Αίγινα, κοινό όλων των Ελλήνων, στον τόπο που εκείνος έκανε την προσευχή του. Κι εκείνα τα χρόνια και για όσο ζούσε ανάμεσα στους ανθρώπους, ζούσε σε μεγάλη δόξα- κι όταν έφυγε από τη ζωή λέγεται πως είχε μεγάλες τιμές κοντά στον Πλούτω­ να και την Κόρη (την Περσεφόνη) ως πάρεδρος δικαστής κοντά σ' εκείνους. (Ισοκράτης, Ευαγόρας, 14-15) 0 Ισοκράτης προβάλλει ως αιακίδη τον Ευαγόρα, που έτσι η γενιά του 47

ήταν από τις πιο μεγάλες και ξακουστές, αφού όλοι συμφωνούσαν ότι οι ευγενέστεροι από τους ημίθεους ήσαν όσοι κατάγο­ νταν από τον Δία, και από αυτούς δεν υπήρχε κανείς υπέρτερος από τους Αιακίδες· γιατί ανάμεσα στις άλλες γενιές (των ημίθεων) βρίσκουμε και ανώτερους αλλά και κατώτερους, ενώ αυτοί (οι Αιακίδες) είχαν γίνει οι πιο ένδοξοι ανάμεσα στους σύγχρονους του. (Ισοκράτης, Ευαγόρας, 13-14) Μόνος, τιμή μένος, αλλά απομονωμένος στη μοναξιά του, χωρίς τους γιους του, έζησε τα τελευ­ ταία του χρόνια στην Αίγινα ο Αιακός. Οι ποιητές τραγούδησαν την παροιμιώδη δικαιοσύνη του. Μετά το θάνατο του οι θεοί τού εμπιστεύτηκαν τα κλειδιά του Αδη και μαζί με το Μίνωα και το Ραδάμανθο δίκαζαν τις ψυχές. Ο Ραδάμανθος τις ψυχές των Ασιατών, και ο Αιακός των Ευρωπαί­ ων. Τις διαφιλονικούμενες περιπτώσεις έκρινε ως αρχιδικαστής ο Μίνωας. Στην Αίγινα τον τιμούσαν με γυμνικούς αγώνες, τα Αιάκεια, ενώ την αγαθή του μνήμη τιμούσαν όλοι οι Έλληνες. Ο Τελαμώνας μετά το θάνατο της Γλαυκής, με την οποία δεν απέκτησε παιδιά, παντρεύτηκε την Τ":'ν t f l ä V i S : Εροίβια ή Περίβοια, με την οποία απέκτησε τον 0 Τεύκρος μπροστά στην Τέκμησσα, που Αίαντα. Ο Τελαμώνας ακολούθησε τον Ηρακλή σε κρατά τον Ευρυσάκη, γιο της από τον Αίαντα. πολλές περιπέτειες του. Σε μια από αυτές, στην Γύρω στα 400 π.Χ. (Πετρούπολη, Ermitage) εκστρατεία του Ηρακλή εναντίον του Ιλίου, που προηγήθηκε της Τρωικής με τον Αγαμέμνονα, ο jgHMftAaΤελαμώνας είχε πάρει ως λάφυρο, ως «αριστείο», από τον Ηρακλή την Ησιόνη, κόρη του βασιλιά της Τροίας Λαομέδοντα, αδελφή του Πριάμου, από την οποία απέκτησε τον Τεύκρο. Ο Αίαντας και ο Τεύκρος, ετεροθαλή αδέλφια, μεγάλωσαν στη Σαλαμίνα κάτω από την αυστηρή επίβλεψη του Τελαμώνα, που χωρίς επιτυχία προσπαθούσε να εξασφαλίσει συγχώρεση από τον πατέρα του στην Αίγινα, υποστηρίζοντας ότι 0 Αίαντας, λίγο πριν πέσει πάνω στο σπαθί δεν ενεχόταν στο φόνο του Φώκου. Μάταια απο­ του. Ερυθρόμορφη λήκυθος γύρω λογήθηκε στον Αιακό πίσω από το ανάχωμα που '.

•;•'

:

στα 450 π.Χ. (Βασιλεία, Antikenmuseum]

48

ύψωσε ανάμεσα στη Σαλαμίνα και την Αίγινα, καθώς ο πατέρας του δέχθηκε να τον ακούσει, χωρίς όμως να τον βλέπει. Οι δύο γιοι του αιακίδη Τελαμώνα έγιναν ξακουστοί για την εμφάνιση και την ανδρεία τους. Υπήρξαν και οι δύο υποψήφιοι μνηστήρες της Ελένης και, μετά την αρπαγή της από τον Πάρη, σύμφωνα με τους όρκους με τους οποί­ ους είχαν δεθεί, ακολούθησαν τον Αγαμέμνονα και το Μενέλαο στην Τρωική εκστρατεία. Ο Αίας ήταν ένας από τους ικανότερους πολεμιστές, «ο πύργος», «το έρκος τ ω ν Αχαιών», που η παλικαριά και η ασπίδα του σκόρπιζαν το φόβο στους Τρώες. 0 Τεύκρος ήταν ο πιο σπουδαίος τοξότης του πολέμου. Οι δύο εγγονοί του Αιακού είχαν έρθει από τη Σαλαμί­ να με 12 καράβια. 0 Τεύκρος πολεμούσε γονατι­ στός, π ά ν τ α δίπλα στον αδερφό του, τοξεύοντας

Zraç-yAiyr«

κάτω από την προστασία της τεράστιας ασπίδας του. Με τα βέλη του σκότωσε πολλούς επώνυμους

*"Λ Ttaôç T W ?

Τρώες KL ανάμεσα τους τον Γοργυθίωνα, γιο του

)

Πριάμου, π ρ ώ τ ο εξάδερφό του. 0 Έκτορας γλίτωσε από την ευθυβολία του με παρέμβαση του Δία, που έσπασε τη νευρά του τόξου του. Αλλά η προσβολή

^

Ππλεύς

Epjßoa -γ-Τ^ρ Τ · Boèri

που δέχθηκε ο Αίαντας κατά την κρίση για τα όπλα του Αχιλλέα, η παράκρουση και η π α ρ ά φ ο ρ α του, τον οδήγησαν στην αυτοκτονία. Μετά το τέλος του δεκάχρονου πολέμου, μόνος πια ο Τεύκρος άραξε r

στην ακτή της Σαλαμίνας, όπου ο Τελαμώνας όχι

Τέκμηοοα-,-Αίός

Tew;';.

Ι Ειροάκκ

μόνο αρνήθηκε να τον υποδεχθεί, αλλά πικραμένος και οργισμένος τού καταλόγισε την ευθύνη για το

Η ΜΥΘΙΚΗ ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΑΙΑΚΙΔΩΝ

χαμό του Αίαντα. Στις κατηγορίες του για το θάνατο του Αίαντα, ανάφερε τη δειλία, επειδή δεν τον υπερασπίστηκε στην απόφα­ ση για τα όπλα του Αχιλλέα, την αμέλεια, επειδή δεν έφερε πίσω στην πατρί­ δα τα οστά του Αίαντα για ταφή, και την ιδιοτέλεια, επειδή δεν φρόντισε για την ασφαλή επιστροφή της Τέκμησσας, δορυάλωτης συντρόφου του Αίαντα στην Τροία, και του γιου τους Ευρυσάκη, νόμιμου κληρονόμου του. Μάταια ικέτευσε ο Τεύκρος. Σκληρός και αμετάπειστος ο Τελαμώνας κατηγόρησε το νεότερο γιο του ουσιαστικά για αδελφοκτονία, όπως κάποτε ο πατέρας του εκείνον για το θάνατο του Φώκου. Κι όπως τον έδιωξε ο Αιακός από την Αίγι­ να, έτσι έδιωξε και αυτός τον Τεύκρο από τη Σαλαμίνα. Ήταν μοιραίο η γενιά τ ω ν Αιακιδών να σβήσει στον Αργοσαρωνικό και να συνεχιστεί στην Κύπρο. Ο Τεύκρος, εγγονός του Αιακού, γιος του Τελαμώνα, αδελφός του Αίαντα, π ρ ώ τ ο ς εξάδελφος του Αχιλλέα, εγγονός του Λαομέδοντα και ανιψιός του Πριάμου, εξάδελφος του Έκτορα και του Πάρη, που πρώτευσε στην τοξοβο­ λία στους επιτάφιους αγώνες στη μνήμη του Αχιλλέα, που ήταν ανάμεσα σ' 49

αυτούς που κρύφτηκαν στο Δούρειο Ίππο, ήταν από τη φύση του μια τραγι­ κή φυσιογνωμία. Στο πρόσωπο του διασταυρώνεται το αιμάτων Αιακιδών με εκείνο των Δαρδανιδών. Αχαιός από τον πατέρα του, Τρώας από τη μάνα του, συμμετείχε στην εκστρατεία εναντίον των συμπατριωτών του από τη μητέ­ ρα του και συνέβαλε στην άλωση της μιας προγονικής του πατρίδας. Μπροστά στην πατρική οργή και την απόφασί] της εξορίας του, ο Τεύ­ κρος, αποδιωγμένος από τον πατέρα του, παίρνει το δρόμο της εξορίας και στους συντρόφους που τον ακολουθούν δηλώνει πως πατρίδα του κάθε ανθρώπου δεν είναι μόνο ο τόπος που γεννήθηκε, αλλά εκεί που μπορεί να ζήσει καλά. Ύστερα από χρησμό του Απόλλωνα φτάνει στην Κύπρο, όπου ίδρυσε την κυπριακή Σαλαμίνα, για να του θυμίζει τη χαμένη του πατρίδα. Έτσι γίνεται ιδρυτής της δυναστείας των Αιακιδών της Κύπρου, που θα βασι­ λεύσουν συνεχώς στη Σαλαμίνα ως την κατάληψη του νησιού το 310 π.Χ. από τον Πτολεμαίο. Ήταν μια από τις μακροβιότερες δυναστείες του ελληνικού κόσμου και ανέδειξε βασιλιάδες ονομαστούς για το εκπολιτιστικό τους έργο, για τα πλούτη και τη δύναμη τους. Ανάμεσα τους ο Ονήσιλλος, ο Ευαγόρας, ο Νικοκλής και ο τελευταίος βασιλιάς της δυναστείας, ο Νικοκρέων. Όλοι καυχιόντουσαν για την καταγωγή τους από τον αιγινήτη ημίθεο, τον Αιακό.

Ο Δίας κυνηγά την Αίγινα, θυγατέρα του Αισώπου. Ερυθρόμορφη στάμνος γύρω στα 450. (Ρώμη, Μουσείο Βατικανού) (Οι εικόνες προέρχονται από την Ελληνική Μυθολογία της Εκδοτικής Αθηνών, τόμοι 3 και 5)

ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΩΤΗΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ - ΠΡΟΝΟΗ ΘΕΟΛΟΓΙΔΟΥ

Η κυριαρχία της Περγάμου στην Αίγινα (210-133 π.Χ.)

ετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου η τεράστια αυτοκρατορία του δια­ λύεται σε επιμέρους κρατίδια και οι διάδοχοι του επιδίδονται σε εξο­ ντωτικούς πολέμους επικράτησης. Τα όρια των βασιλείων γύρω από τη Μεσόγειο συνεχώς μεταβάλλονται και η ζωή των ανθρώπων που κατοικούν σ' αυτά ορίζεται από τον κατά περίπτωση ισχυρό αφέντη τους. Η Αίγινα κατά τον 3° π. Χ. αιώνα έχει χάσει την παλιά της αίγλη. Οι ελλη­ νικές πόλεις έχουν συσπειρωθεί, προκειμένου να αντιμετωπίσουν νέα επέ­ κταση των Μακεδόνων, στην Αιτωλική Συμπολιτεία και στην Αχαϊκή, στην οποία έχει προσχωρήσει και η Αίγινα. Κανείς ωστόσο δεν βλέπει τον επερχό­ μενο από τα δυτικά κίνδυνο, τους Ρωμαίους, που καιροφυλακτούν και με χαρά παρατηρούν τη φθορά των ελληνικών δυνάμεων, καθώς με ανυπομο­ νησία περιμένουν την ώρα για τη δική τους επικράτηση. Στην άλλη άκρη του Αιγαίου οι Ατταλίδες, κληρονομώντας την Πέργαμο από το Λυσίμαχο, έχουν καταφέρει μέσα σε ελάχιστο χρόνο να μετατρέψουν την πατρίδα τους από άθροισμα λίγων ασήμαντων πόλεων σε ισχυρό ανταγωνιστή των μεγάλων δυνάμεων της εποχής τους1.

Μ

Ο Ατταλος Α' [241-197 π.Χ.), ο επιλεγόμενος Σωτήρ, κήρυξε την Πέργαμο ανεξάρτητο βασίλειο το οποίο και διεύρυνε με επεκτατικούς πολέμους. Κάτω από την απειλή του Φίλιππου Ε', βασιλιά της Μακεδονίας, στράφηκε προς τους Ρωμαίους και μαζί τους συνήψε συμμαχία, ενισχύοντας τον ρωμαϊκό στόλο και προκαλώντας φθορές στις μακεδόνικες κτήσεις στο Αιγαίο. Ο περγαμο-ρωμαϊκός στόλος στρέφεται και εναντίον των Αιγινητών που αρνού­ νται να εγκαταλείψουν την Αχαϊκή Συμπολιτεία. Έτσι η Αίγινα καταλαμβά­ νεται και λεηλατείται (210 π.Χ.) από τους Αιτωλούς, οι οποίοι, με υπόδειξη των Ρωμαίων, την πουλάνε για 30 τάλαντα2 στον Ατταλο, που την κατέστη­ σε έδρα των επιχειρήσεων του στον ελλαδικό χώρο. Ο πληθυσμός, όσος έχει 3 απομείνει, εξανδραποδίζεται , ενώ ο Ατταλος φτάνει στο νησί το 208 π.Χ. Πολλές φορές έκτοτε διαχειμάζει στην Αίγινα, από όπου την περίοδο αυτή πολλά έργα τέχνης μεταφέρονται στην Πέργαμο, μεταξύ των οποίων και το άγαλμα του Απόλλωνα, έργο του Ονάτα, από το ναό της Κολόνας. Τον Ατταλο Α' διαδέχθηκε ο γιος του Ευμενής Β' ο Σωτήρ (197-158 π.Χ.),

που παρά την ασθενική του κράση και χάρη στη μεγάλη ενεργητικότητα και δύναμη του μυαλού του κατάφερε να εξελιχθεί, ασκώντας φιλορωμαϊκή πολι­ τική, από βασιλιάς ενός σχετικά ασήμαντου βασιλείου σε ηγεμόνα μιας ισχυ­ ρότατης μοναρχίας, Ο Ευμενής στην Αίγινα, που για τους Περγαμηνούς απο­ τελούσε πια σπουδαία βάση, διόρισε διοικητή πριν το 159π.Χ. τον Ικέσιο Μητροδώρου από την Έφεσο: Ικέσιος Μητροδώρου Εφέσιος ο κατασταθείς επί Αιγίνης υπό βασιλέως Ευμενούς*. Το 172 π.Χ., επιστρέφοντας από τη Ρώμη, ο βασιλιάς της Περγάμου έπεσε σε ενέδρα αντιπάλων του στους Δε?ιφούς, όπου είχε σταματήσει για να ζητή­ σει χρησμό. Αν και τραυματίστηκε σοβαρά, ανέρρωσε στην Αίγινα, όπου με μυστικότητα κατέφυγε. Κατά τον Γ' Μακεδόνικο πόλεμο (171-169 π.Χ.) ο Ευμενής προσπάθησε να προσεταιριστεί την Αχαϊκή Συμπολιτεία προσφέρο­ ντας 120 τάλαντα, αλλά οι Αχαιοί απέρριψαν την προσφορά του με περιφρό­ νηση καλώντας τον να απελευθερώσει την υπό την κυριαρχία του Αίγινα. Μετά το θάνατο του Ευμένη στο θρόνο της Περγάμου ανέβηκε ο αδελφός του Άτταλος Β' (220-138 π.Χ.], ο επιλεγόμενος Φιλάδελφος, που παντρεύτη­ κε τη Στρατονίκη, τη χήρα του Ευμένη. Ο Άτταλος Β' αγαπούσε πολύ τα γράμματα και τις τέχνες, όπως φαίνεται από τα έργα που έγιναν επί των ημε­ ρών του. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του (158-138 π.Χ.) ολοκλήρωσε την περίφημη βιβλιοθήκη της Περγάμου και το βωμό του Δία, που σήμερα βρί­ σκεται στο «Μουσείο της Περγάμου» στο Βερολίνο. Στην Αθήνα έκτισε την ομώνυμη στοά, ένα είδος εμπορικού κέντρου της εποχής, και στην Αίγινα διό­ ρισε άρχοντα τον Κλέωνα, έμπιστο συνεργάτη του, ο οποίος διοίκησε το νησί 16 χρόνια. Οι Αιγινήτες μάλιστα, έστησαν μια τιμητική στήλη εκφράζοντας έτσι τις ευχαριστίες τους προς αυτόν. Ο Άτταλος Γ' ο Φιλομήτωρ, γιος του Ευμένη Β' (κατ' άλλους, του Άττα­ λου Β') και της Στρατονίκης, βασίλευσε για πέντε χρόνια (138 - 133 π.Χ.) με τυραννικό τρόπο5. Ανάξιος των προκατόχων του, δύσθυμος και σκληρός, ανα­ θέτοντας τη διακυβέρνηση του βασιλείου του σε τρίτους, που δεν δίσταζε να εξοντώνει, αφοσιώθηκε στην κηπουρική, τη συγγραφή γεωργικών έργων (τον ενδιέφεραν τα δηλητηριώδη φυτά), την κηροπλαστική και τις καλές τέχνες. Αινιγματική προσωπικότητα, υπηρετώντας πολιτικές που στην εποχή του δεν ήταν σπάνιες αλλά -τηρουμένων των αναλογιών- αναγνωρίζονται και 6 σε σημερινές συνθήκες, με διαθήκη του , όταν αιφνίδια πέθανε, παραχώρησε το βασίλειο της Περγάμου με όλους τους θησαυρούς της και, φυσικά, την Αίγινα στους κοσμοκράτορες της εποχής Ρωμαίους!

Sic passit gloria mundi! Έτσι εξαφανίστηκε και το βασίλειο της Περγά­ μου! Όμως την αναθηματική στήλη προς τιμή του Κλέωνα, του διορισμένου από τον Ατταλο άρχοντα της Αίγινας, ανακάλυψε κατά το 1829-1830 κοντά

στους Λαζάρηδες ο Ανδρέας Μουστοξύδης, τον οποίο ο Ιω. Καποδίστριας είχε διορίσει προϊστάμενο EXPLICATION του νεοϊδρυθέντος Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσεί­ INSCRIPTION GRECQUE ου στην Αίγινα7. Το 1842 ο γάλλος αρχαιολόγος Μ.

Ph. Le Bas εξέδωσε μια λεπτομερή πολυσέλιδη μελέ­ SB S ' H I S Ì i a » ! 2 < B J 3 i ä τη για το εύρημα αυτό8, το οποίο ξεχωρίζει απ' όλα AI. I*H. I.G B A S , τα επιγραφικά μνημεία που έχουν βρεθεί στην Ελλά­ δα και έχει συγκεντρώσει η επιτροπή Moree, όχι τόσο για το περιεχόμενο όσο για το μέγεθος του: πρόκειται για τη μεγαλύτερη επιγραφική στήλη που έχει βρεθεί στην Ελλάδα.

PARIS, Σύμφωνα με τον M. Trezel, μέλος της επιτροπής ÎÏP06RAPIUR DE FiRMlN DIDOT HlfiliES. Moree, η επιγραφή είναι χαραγμένη σε πλάκα από συμπαγή γκρι ασβεστόλιθο, παρόμοια με εκείνη της —γ* επιγραφής της Σαλαμίνας, που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από τον Μ. Raul Ruchette και καταχω­ Το εξώφυλλο του βιβλίου του M.Ph. Le Bas ρήθηκε στο No 108 του καταλόγου Corpus inscriptiorum graecarium. Η επιγραφική στήλη στη βάση Γ ΑΓ.',ΟΗΙΤΥΧΗΙΔ της είναι πλατύτερη. Το συνολικό Λ , ΑΓΑΟΗΪΤΥΧΝΙ.Ι ΤΑΪΤΕΙβΟΥΛΕΙΚΑΊ I I Α Μ Μ Ο Ι g A f A O K ΤΥίΐΗ ύ ÀΣ!X Λ Ε : \ Α filA ft.) Α Γ Α Ο Η Ι Τ Υ Χ Η Ι Δ Ε Δ Ο Κ Τ Α Π Ή Ϊ Β Ο Υ Λ Η Ι Κ Α Ι Τ Ω Ι Δ Η Μ Π Ι ύψος της είναι 1,37μ., το πλάτος της ΤΟΥΔΗΜΟΥΡΑΣΙΝΜΕΝΤΟΙΉΑΡΚΤΑΛΜΕΝΟΙΣΕΡΙ ΤΟΥΛΗΜΟΥΡΑΣΙΝΜΕΝΤΟΙΪΑΡΕΣΤΑΛΜΕΝΟΙΪΕΡΙΣ στο πάνω μέρος 0,48μ. και στη βάση Ο Υ Δ Η Μ Ο Υ Ρ Α 5 Ι Ν Μ Ε Ν Τ Ο Ï A P E I T A A M E N O N EPI TOYAKMOYPAÏINMENTOIIAPESTAAMEMOIÏEPITBNPO 0,53μ. και το πάχος της 0,12μ. Στο ρνΐ-ΙΠΟ (I 1 J 1 1 . . T • . « l E l C t O N H N A Y H A f P N / l b •,-,lHi'>El'r.t!M!X'.*0'IOl1-.-if!fV.*!t,.if4.-(i.'.i'Jr!l'.T-. πάνω μέρος της στήλης και στα δύο ΑΙΝη·ϊΡ.:-ΙΟΛί-ΧΚΚΟΤΟϊΤΕΊ<ΑΙΕ5>ο Krf!,Ä\'M.4TC»ili«T Λ!ΚΡΕΡΕΙ0λΡΧΗΚσΤ0ίΤεΚΑΙΕΦ0ίΟΝΗΝΔΎ«ΑΤΟΝΚΑΤΗΚΟ πλάγια αυτής υπάρχει ένα μικρό 'ΛΟΥΟΗΚΟΤΟΪΤΑΙΪΕΚΑΪΤ0ΝΑΥΤηΝΒΟΥΛΗ3ΕΪ1ΜΚΑ ΑΟΥΟΗΚΟΤΟΓΓΑΙ5£ΚΑ2ΤΏΝΑ¥ΤΏΝΒΟΥΛΗ2Ε12!ΝΚΑΤ ΛΟΥΟΗΚΟΤΟΪΤΑΙΣΕΚΑΪΤΟΝΑΥΤΠΝΒΟΥΛΗίΕΣΙΝΚΑ περιθώριο που εξέχει 0,003 μ. Η επι­ ΛΟΥΘΗΚΟΤ05ΤΑ1ΣΕΚΑ2ΤίίΜΑ¥ΤΑΝΒΟΥΛΗ2ΕΪΙΝΚΑΤΑΡ£^Φ γραφή αποτελείται από 58 στίχους, ; •·Γϋ£·/ί!-;ί:γ:'.!Τ£.·,ΗΤΑ;τΑ6 mima 'V YMf)»! .

F . οι οποίοι - εκτός από τους πέντε '!

YfNpM'HÎÏYNTEAIs ΪΑΙΓΑΜΉΦΙΪΜΕΝΑ Ι » »ΥΤΟΥΓΝηΜΗΪΪΥΜΤ8 ΛΗΤ*ΙΤΑΕ*ΗιΙ>Ιΐ1«1Ε()Α τελευταίους- καλύπτουν όλο το 54. ΗΒΟΥΛΗ 55. Ο Λ Η Μ Ο Ϊ Η ΟΥΛΗ ΟΔΗΜ02 εύρος της πλάκας9. Η80ΥΛΗ ΟΔΗΜΟί ΗΒΟΥΛΗ 0ΔΗ«03 Το περιεχόμενο της, χαρακτηρι­ 57. Ϊ Τ ΡΑΤΑΓΟΥ 56 ΚΛΕΩΝΑ ΚΛΕΩΝΑ ΪΤΦΑΤΛΓΟΥ Ϊ Τ Ρ ΑΙ matti στικό του τρόπου με τον οποίο οι ΪΤΡΑΤΜΓΟ« USE (INA s» r s p r s s i H M O N κατ' όνομα δημοκρατίες εγκωμιά­ ΡΕΡΓΑΜΗΝΟΝ PSftAtA Ι N O N ζουν και τιμούν τους δοτούς τους ΡΕΡΓΑΜΗΝΟΝ άρχοντες σε περιόδους εξάρτησης ΐικ Ι και κατοχής, αναμφίβολα αποτελεί ' 1 ._ PL· { ' σημαντικότατη πηγή για τη ζωή στην Vlfo ^ C'Y' ' h^Λ ' PHt-ehjs". Αίγινα κατά τη διάρκεια της κυριαρ­ χίας της Περγάμου στο νησί. Με την H αρχή και το τέλος από την αναθηματική στήλη πεποίθηση αυτή επιχειρούμε μια προς τιμήν του Κλέωνα. :

1

:

53

παρουσίαση του μεταφράζοντας στα νεοελληνικά το αρχαιοελληνικό κείμε­ νο, όπως το συμπλήρωσε ο αρχαιολόγος M. Ph. Le Bas10: Τύχη καλή, από τη βουλή και το λαό της Αίγινας αποφασίστηκε: 0 λαός της Αίγινας, που πάντα πειθαρχεί σε όσους διοικούν την πόλη και, όσο είναι δυνατό, υπακούει στις επιθυμίες τους, όταν στάλθηκε ο Κλέων, έμπι­ στος του βασιλέα Αττάλου του Φιλαδέλφου, και 16χρόνια έμεινε (στην Αίγινα) και σ' αυτό το διάστημα επέδειξε μετριοπάθεια και σωφροσύνη στη διαχείριση των κοινών, όπως και στην ιδιωτική του ζωή, και υπήρξε αμερόληπτος, δίκαιος και αδιάφθορος, και στις σχέσεις του με όλους τους κατοίκους ποτέ δεν προ­ σπάθησε να επωφεληθεί από υποθέσεις που αφορούσαν τους πολίτες, ποτέ στις αποφάσεις του δεν απομακρύνθηκε από τον σωστό δρόμο, αλλά απέφυγε τις αυθαιρεσίες και τις περισσότερες φορές προτιμούσε να συμβουλεύει τους αντιδίκους να οδηγηθούν σε διαπραγματεύσεις, σύμφωνα με τα σοφά και δίκαια νομοθετήματα του βασιλείου, που ήταν υποχρεωμένος να εφαρμόσει, όπως και με τη βούληση των θεών, όπως εκφράζεται στους χρησμούς, και τέλος με τους ισχύοντες νόμους· ποτέ δεν αρνήθηκε μια φιλική αντιμετώπιση στους αδύνατους απέναντι στους ισχυρούς, ούτε στους φτωχούς απέναντι στους πλούσιους- κατά τη διάρ­ κεια αυτών των χρόνων στις δίκες, που δίκαια έκρινε, ή οδηγούσε τους αντιδί­ κους σε συμβιβασμό ή ξανασυζητούσε κατόπιν τις υποθέσεις και στο διάστημα που μεσολαβούσε προετοίμαζε την αντιδικία έτσι ώστε να κερδίζει την ευγνω­ μοσύνη όλων των παραγόντων της δίκης· σ' όλη τη διάρκεια της πολιτείας του ανέδειξε αισθήματα ευγένειας και αξιοπρέπειας προς το βασιλέα και τον λαό. Δεν ήθελε, όσο εξαρτιόταν από αυτόν, να γίνει αίτιος κανενός κακού, αντίθετα, επιζητούσε να κάμει κάθε καλό, σύμφωνα με το νόμομε τη διαγωγή του, τόσο τη δημόσια όσο και την ιδιωτική, κατέβαλε προ­ σπάθεια για όλους και για τον καθένα χωριστά, σύμφωνα με τις ευγενείς δια­ θέσεις που οι βασιλείς μας πάντα δείχνουν για την πόλη μας· ευπρόσιτος σε όσους προσέτρεχαν σ' αυτόν όσο και σε όσους επιζητούσαν τη φιλία του, όπως και σε κείνους που έρχονταν στην Αίγινα εκ μέρους του βασιλέα, και στους ξένους που τυχαία βρίσκονταν στο νησί, ακόμη και στους υπότροπους πταισμάτων, ο λαός ζητά επίσημα από τους βασιλείς ως το μεγαλύτερο ευεργέτημα που μπορούσαν να παραχωρήσουν, να εγκρίνουν, ώστε ο Κλέων να συνεχίσει να διοι­ κεί τον τόπο. Για όλους αυτούς τους λόγους και επειδή υπηρέτησε τα συμφέρο­ ντα του βασιλέα με τη μεγαλύτερη προθυμία προσπαθώντας συνεχώς με όλες τις πράξεις του κατά τη διαχείριση των κοινών να είναι σταθερά τίμιος και δίκαιος, ο δήμος και ο λαός επαινεί τον Κλέωνα δημόσια και ανακηρύσσει αυτόν και τους συνεργάτες του ευεργέτη της πόλης και <αποφασ'ιζει> να τιμηθούν με χρυσό στε-

φάνι και μ'ένα άγαλμα χάλκινο, ανταμοιβή της αφοσίωσης που συνεχώς επέδει­ ξαν και προς το βασιλέα Ευμένη και το βασιλέα Άτταλο το Φιλάδελφο, τη βασί­ λισσα Στρατονίκη και τον Άτταλο το Φιλομήτορα, το γιο του Ευμένη. Το στεφά­ νι θα προκηρυχθεί στους γυμνικούς αγώνες των Ατταλείων11 και των Νικηφορίων και στην αναπαράσταση των τραγωδιών στις Διονυσιακές γιορτές. Η φροντίδα των διαφορετικών αυτών μέτρων ανατίθεται στις υπηρεσίες των στρατηγών. Ο Κλέων, ως προστάτης της δημόσιας ζωής του τόπου, επιτρέπεται να γρα­ φεί σ' όποια φυλή, δήμο ή φατρία επιθυμεί και να σιτίζεται εφ' όρου ζωής στο Πρυτανείο. Ο γραμματέας του δήμου εντέλλεται να εγγράψει αυτή την απόφαση σε μια στήλη, η οποία θα τοποθετηθεί μέσα στο Αττάλειο, η δε δαπάνη αυτών θα εξο­ φληθεί από τον ταμία. Η επιμέλεια της τοποθέτησης του αγάλματος ανατίθε­ ται στους στρατηγούς και στους συνεργάτες τους. Τέλος, ο δήμος, τιμώντας με τη θέληση του αυτούς που έδειξαν σεβασμό στο βασιλέα μας και διαχειρίστηκαν με ισότητα και δικαιοσύνη τα κοινά του νησιού, ορίζει εντεταλμένοι στρατηγοί να σταλούν στο βασιλέα και να του ανα­ κοινώσουν τα αποφασισθέντα. Η βουλή, ο δήμος, για τον Κλέωνα, στρατηγό από την Πέργαμο. Για 77 χρόνια οι Αιγινήτες έζησαν υπό την κυριαρχία της Περγάμου. 0 γερμανός αρχαιολόγος Γ. Βέλτερ θεωρεί ότι «η περγαμηνή κυριαρχία εσήμανε δια την Αίγιναν εποχήν ησυχίας, μακράν της πολιτικής και κοινωνικής αναρ­ χίας, η οποία εμάστιζε κατά την εποχήν εκείνην τας άλλας πόλεις της Ελλάδος. Οι βασιλείς της Περγάμου και οι αυλικοί των, διαχειμάζοντες πολλάκις ενΑιγήνι, ως και η μόνιμος φρουρά και οι πλούσιοι εξόριστοι ξένοι, ανεζωογόνησαν το εμπόρων. Οι περγαμηνοί διοικηταί διώκουν τον τόπον κατά τρόπον εντελώς ευχάριστον εις τους κατοίκους, όπως δεικνύει το εκτενές τιμητικόν ψήφισμα των Αιγινητών περί του Κλέωνος, διοικήσαντος την νήσον επί 16 συνεχή έτη. Η εντύπωσις, την οποίαν αποκομίζομεν εκ των πλουσίων τάφων, είναι ότι επεκράτει μεγάλη ευημερία»12.

0 τόπος ευημερεί, αλλά οι άνθρωποι είναι δυστυχείς! Γιατί ο ίδιος ο Βέλ­ τερ, λίγο πιο πάνω από τα προηγούμενα, σημειώνει ότι με την επικράτηση των Περγαμηνών «οι κάτοικοι απάγονται πλην των εξαγορασθέντων υπό των 13 φίλων» και ότι «ο πληθυσμός είχεν απολεσθεί κατά μέγα μέρος» . Και είναι, αλήθεια, τραγικό που η ευημερία και η ανάπτυξη του εμπορίου της Αίγινας έρχεται ως επακόλουθο της εκ θεμελίων καταστροφής της Κορίνθου από τους Ρωμαίους μετά τη μάχη της Λευκόπετρας (146π.Χ.], που σηματοδοτεί την υποταγή της Ελλάδας στη Ρώμη. Και είναι, επίσης, τραγικό που δέκα χρό­ νια αργότερα, με τη διαθήκη του Άτταλου Γ', η Αίγινα θα βρεθεί κάτω από

τους ίδιους κατακτητές και θα γίνει, όπως όλες οι υποταγμένες περιοχές, «αντικείμενον αγρίας εκμεταλλεύσεως εκ μέρους της ρωμαϊκής συγκλήτου14».

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Το περγαμηνό βασίλειο περιλάμβανε τις πιο πλούσιες χώρες της Μικράς Ασίας: Φρυγία, Μυσία, Λυδία, Λυκαονία, Πισιδία και ένα μέρος της Παμφυλίας.

2. Τάλαντο: μονάδα βάρους αλλά και χρηματικό ποσό , διαφορετικού βάρους και αξίας κατά τόπους. Στον Όμηρο δεν προσδιορίζεται το βάρος του. Ο Ηρόδοτος [3.89] αναφέ­ ρει δύο σταθμά στο περσικό κράτος του Δαρείου του Υστάσπου, το βαβυλώνιο, για ζύγι­ σμα αργύρου, και το ευβοϊκό, για το χρυσό. Η μεταξύ τους αναλογία ήταν 4 προς 3. Καθένα διαιρείτο σε 3.000 στατήρες. Το βαβυλώνιο ισούται με 52 γαλλικά λίτρα ή 33 οκάδες και 359 δράμια. Στην Αθήνα, όπως και στις περισσότερες ελληνικές πόλεις, χρη­ σιμοποιούσαν το αιγινήτικο τάλαντο, με τις υποδιαιρέσεις του σε 60 μνας και 6.000 δραχμές.

3. Πολυβίου, Ιστορίαι 22,8,9-12 4. Βλ. Γ. Βέλτερ, Ιστορία της Ελλάδος κατά περωχάς- Αίγινα, Αθήναι 1962, σ. 107.

5.0 Άτταλος Γ', μοιραίο πρόσωπο για την ιστορία της Περγάμου, και η επανάσταση του Αριστόνικου, νόθου γιου του Ευμενή Β', ενάντια στη Ρωμαιοκρατία (133-128 π.Χ.] έδω­ σαν στον Κ. Βάρναλη το θέμα για το δράμα του «Άτταλος ο Τρίτος», το οποίο ο ποιητής αρχίζει να γράφει κατά τη διάρκεια του Εμφύλιου και εκδίδει ο «Κέδρος» το 1971.

6. "Populus Romanus honorum meorum hères est". Η πρακτική της κληροδοσίας ανθρώ­ πων και τόπων κατά την περίοδο αυτή είναι συνήθης! 0 Νικόδημος IV της Βιθυνίας, ο Πτολεμαίος Απίων της Κυρήνης και ο Αλέξανδρος II της Αιγύπτου κληροδότησαν τα βασίλεια τους στους Ρωμαίους με τον ίδιο ιδιόρρυθμο τρόπο! Βλ. και Π. Λεκατσά, Η πολι­ τεία του Ήλιου, Αθήνα 1946, σ.23.

7. Ο Γ. Βέλτερ, ό. π., σ.160 αναφέρει ότι η στήλη βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μου­ σείο της Αθήνας.

8. M. Ph. Le Bas, Explication à! une inscription grecque de Γ ile g' Egine, Paris 1842 9. M. Ph. Le Bas, ό. π., σ.1-2.

10. Βλ. Ed. About, Memoire sur Γ Egine, Paris 1854, σ.58: «Ο σοφός μου δάσκαλος M. Ph. Le Bas συμπλήρωσε, μετέφρασε και ερμήνευσε αυτή την επιγραφή με τέτοιο τρόπο που δεν χρειάζεται να κάνει κανείς τίποτε περισσότερο».

11. Γιορτές προς τιμή του Άτταλου Α' διοργανώνονταν στην Πέργαμο και στην Τέω αλλά και στην Αίγινα, όπου υπήρχε και ομώνυμος ναός.

12. Γ. Βέλτερ, ό.π., σ. 24.

13. Ο.π.

14. Γ. Βέλτερ, ό.π., σ. 25.

56

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ - ΠΕΤΡΙΤΌΥ*

Αντί εισαγωγής Τούτο το αφήγημα φτιάχτηκε από θύμησες και σκόρπιες διηγήσεις ανθρώπων της περιοχής Περιβόλα και είναι κομμάτι μιας ιστορικής έρευνας, που έχω ξεκινήσει μετά το 1980 με προτροπή της αναντικατάστατης Γωγώς Κουλικούρδη και την πρόσθετη βοήθεια της αγαπημένης οικογενειακής φίλης Λένας Δρόση- Παπαευστρατίου, που συμπληρώνει με την άριστη πνευματική της διαύ­ γεια τα ιστορικά κενά μου.

Την ώρα που άναβαν οι λύχνοι1...

ενάρης στα 1828. Από τις Αγιασες2 τα μαντάτα πηγαίνανε από ραχούλα σε χωριό κι από γιαλό σε ρούγα.

0 Δημάκης της Διασενούς δεν έχει στάση να σταθεί. Με το που τελειώνει τα θελήματα στον παπά Γιάννη, τρέχει στ' αχούρι και, καβάλα στον Σταχτή3, ανηφορίζει σε κείνη την πλαγιά του Ρουμελιώτη4 και περνάει στο Κοτρόνι5, κατά κει στου Ανικέου6. Αγναντεύει ίσαμε κάτω στη θάλασσα, πέρα απ' το 7 Πετροκάραβο , όσο που φτάνει το μάτι του. Και άντε πάλι. Μέρες τώρα...

Γ

Στα πεταχτά ανοίγει τούτες τις μέρες το Οχτωήχι8 και τη Χρηστομάθεια9. Ο παπά Γιάννης τόνε καταλαβαίνει και δεν τόνε πολυζορίζει για το διάβασμα, γιατί και διαβαστερό και σεβαστικό παιδί είναι. Εφτά χρόνια τώρα, ζει για τη μεγάλη μέρα. Στα έξι του, είδε τη σημαία της Επανάστασης να σηκώνεται εδώ πάνω, στους Ταξιάρχες10. Στα έντεκα, ντυ­ μένος παπαδάκι στη Μικρή Παναγιά11, ανήμερα του Άι Μηνά12, που η λει­ τουργία έμεινε στη μέση μόλις ήρθε το μαντάτο, πετάχτηκε και κείνος έξω με τους άλλους που ζητωκραυγάζανε, καθώς περνάγανε οι αντιπρόσωποι της Εθνοσυνέλευσης. Μαζί κι ο παπά Γιάννης, που τους εβλόγαγε. Όμως πάλι

* Η Λίνα Μπόγρη- Πετρίτου, ασχολείται συστηματικά με την Τοπική Ιστορία και την Λαο­ γραφία της Αίγινας και αρθρογραφεί για τα θέματα αυτά στον τοπικό τύπο.

57

κάπου σκαλώσανε τα πράματα... Δεν τους καταλάβαινε τους μεγάλους. Από τότε, Νοέμβρης του '26, περάσανε τόσοι μήνες για να τα βρούνε. Έσωσε πια, καιτον Απρίλη του '27 μονιάσανε κείθε κάτω στην Τροιζήνα13 και όλοι τα συμφωνήσανε να 'ρθει ο κόντες Καποδίστριας για κυβερνήτης. Λένε ότι μεγαλύτερο δώρο για την Ελλάδα μας δεν θα μπορούσε να κάνει ο θεός! Πάλι όμως τα πράματα γίνανε όπως γίνανε. Σκοτώνονται πάλι αδέρφια μ' αδέρφια. Και πού; Στ' Ανάπλι, που ορίσανε να πάει ο Κυβερνήτης! Τώρα τον περιμένουνε, λέει, να φτάσει εδώ στο νησί. Έτσι το αποφασίσανε εκείνοι που ξέρουνε καλύτερα από τον καθένα μας. Δεν είναι και λίγο εδώ που τα λέμε. Από δω θα κυβερνάει! Η Αίγενά μας θα γίνει πρωτεύουσα! Αλλά πότε; Αργού­ νε τα καλά για την Ελλάδα μας. Κι ας ακούστηκε ο καπετάν Αυγουστής πολύ σίγουρος, χτες μετά την από­ λυση. «Εφύγανε πάνου από δέκα μέρες αφ'τη Μάλτα. Παγκιάσανε στ'Ανάπλι14, σου λέω παπά μου, για μια δυο μέρες, για τον καιρό. Φτάνουνε όπου να 'ναι. Ο Αστυνόμος κάτου στη Χώρα15 κάμει κιόλα ετοιμασίες». Πέρα μακριά, στο βάθος, πίσω απ' το Πετροκάραβο, φανήκανε τα σημά­ δια που περίμενε μέρες τώρα ο Δημάκης. Με το χέρι του αντήλιο, στάθηκε ορθός λίγο ακόμα, να σιγουρευτεί.

«0 Θεός της Ελλάδας, είναι πολύ μεγάλος, παιδί μου, να χεις υπομονή», του 'λέγε ο παπά Γιάννης. Και να το τώρα. Πήρε τον κατήφορο ζορίζοντας μέχρις εκεί που δεν έπαιρνε το φουκαριάρικο το «ζωντανό»16 και, πριν φτάσει στα πρώτα σπίτια, φώναζε το μεγάλο νέο. Για πότε βγήκανε όλοι έξω! Για πότε κατεβαίνανε το μονοπάτι που βγάζει ίσαμε τη θάλασσα! Ένας κόσμος ανάκατος από γέρους και παιδιά, από γυναί­ κες κι άντρες! Ήρθανε κι άλλοι κοντά τους από τα γύρω σπίτια, τα χωράφια. Γίνανε πολλοί. Μαζευτήκανε κάτου στα Βροχεία17, στη μεγάλη απλωσιά, κοντά στις γούρνες που βροχίζουνε το λινάρι.

0 ήλιος κόντευε στη δύση του, σαν ξεμύτισε απ' τη Μονή18 το πρώτο πλε­ 19 20 ούμενο. Ητανε το ρωμαίικο μπρίκι . Μεγαλόπρεπα ακολουθούσανε το 'να 21 22 23 πίσω απ' τ' άλλο, το δίκροτο της ινγκλετέρας , η ρούσικια και η φραντζέζικια24 φρεγάτα25. Με την κάθε μανούβρα που κάνανε τα καράβια, εκείνοι τρέ­ χανε πότε από τη μια και πότε από την άλλη. Πολλοί ήτανε που τσαλαβουτάγανε ακόμα και μέσα στη θάλασσα με το πήγαινε κι έλα τους. Ρίξανε τις άγκυρες. Το εγγλέζικο σηκώνει στο μεσιανό κατάρτι την ελλη­ νική σημαία. Τη χαιρετάει με κανονιές, το ίδιο κάνουνε και τα άλλα δύο αλλά και όλα τα άλλα που ήτανε εκεί! Το τι έγινε! Άλλο να τα ακούς και να τα βλέ­ πεις, και άλλο να τα λες! Βροντάγανε τα κανόνια, αντιλαλούσανε τριγύρω τα βουνά, όλοι αρχίσανε τα ζήτω, τις ευχές, τις φωνές... Έπαψε κάποια στιγμή η πολλή βουή. Τα καράβια πήρανε τη θέση τους.

26 Εδώ, καταμεσής, στη θάλασσα του Μαραθώνα θα κουρνιάσουνε για τη

νύχτα, κατά πως γίνεται για όλα τα μεγάλα πλεούμενα από τα πολύ παλιά χρόνια. «Από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, μετά οι Ρωμαίοι, οι Βενετσιάνοι, όλοι οι στόλοι εδώ ερχόντουσάνε», τους είχε πει στο μάθημα ο παπά Γιάννης. «Θες για τα βαθειά νερά, θες για απάγκιο, θες για προστασία...». Αυτά σκεφτότανε ο Δημάκης, θαμπωμένος με όσα έβλεπε και συγκινημέ­ νος με όσα ζούσε, όταν κάποια στιγμή στο πάνω κατάστρωμα του δίκροτου, μια φιγούρα προβάλλει. «Είναι Εκείνος... είναι Εκείνος...», ακούγεται ψιθυριστά απ' όλους. Μαζεύ­ ονται στ' ακρογιάλι, ο ένας κολλητά στον άλλον. Κοιτάνε κατά κει, άφωνοι, μαρμαρωμένοι λες. Σηκώνει ψηλά το χέρι του. Μοιάζει σα να βγήκε να τους χαιρετίσει. Ένα πανί ξεδιπλώνεται, τ' αεράκι το φουσκώνει, του δίνει ζωή. «Είναι η σημαία μας, πατριώτες. Η δικιά μας σημαία. Η ρωμαίικη!27», φωνά­ ζουν ένας δυο ανάμεσα τους. Κι άξαφνα, σα να φύσηξε κάποιος μέσα στα βουβά στόματα τους τη ζωή, άρχισαν να ζητωκραυγάζουν μ' όση δύναμη κρατάγανε τα πνεμόνια τους. Πού να βρεις τα λόγια για να πεις τι έγινε! Φέσια, σκούφοι και γυναίκιες μαντήλες, κουνιόντουσάνε στον αέρα. «Πατέρα μας», άκουγες ανάμεσα σε κλάματα κι ευχές. Ο ήλιος, είχε από ώρα κρυφτεί και, καθώς η νύχτα έφτανε, οι φωνές σιγά σιγά καταλαγιάσανε. Ολο το βράδυ μείνανε κει κάτω. Ποιος νοιαζότανε τώρα για την παγούρα και το κρύο του Γενάρη! Κάτι καλύβες ανοίξανε τριγύρω στα χωράφια ίσα για να τσουτιάσουνε28 οι γυναίκες και τα παιδιά. Κανένας δεν έφυγε. Λες KL έπρεπε να φυλάξουνε, να προστατέψουνε τον Κυβερνήτη τους κι από στεριάς.

0 Δημάκης της Διασενούς αγκάλιασε τα δυο μικρότερα αδέρφια του κι έγειρε το κεφάλι στον ώμο της μάνας του, μέχρι που τόνε πήρε ο ύπνος, εκεί, στριμωγμένος κατάχαμα, μέσα στην καλύβα. Ονειρεύτηκε τον πατέρα του. Κοντά έξι χρόνια είχε να τον ιδεί, απ' όταν ήρθε στη βάφτιση του Λάμπη. Σαν κηρύχτηκε η Επανάσταση, ήτανε από τους πρώτους που δήλωσε στρατιώ­ της. Κι αφού ήξερε KL από θάλασσα, τόνε πήρανε στο μπρίκι29 του κυρ Μαρτσέλλου30. Αρμενίζανε ολημερίς κι ολονυχτίς να κουβαλάνε πολεμοφόδια, αγωνιστές, πυρπολικά, ακόμα και κανόνια. Πού και πού ήτανε που 'φτάνε κανά μαντάτο του, από άλλο πλεούμενο, στο νησί, κι έτσι μαθαίνανε πως ήτανε ακόμη στη ζωή. Για τούτο και τόνε φωνάζανε της Διασενούς κι όχι του Παναγή. 0 Παναγής ήτανε τώρα της Πατρίδας! Για τα παιδιά, έφτανε η μάνα τους! Και όλοι, μα όλοι, για ήρωα τόνε λογιάζανε! Τ' αστέρια δεν είχανε ακόμα σβήσει που οι αλέχτορες31 με το λάλημα τους πετάξανε απάνου όσους ακόμα λαγοκοιμόντουσάνε. Είχανε γυρίσει κι όσοι πήγανε με βάρκα ίσαμε το υδραίικο, όπου τους είπανε για την επίσημη υπο­ δοχή του Κυβερνήτη στο λιμάνι, στη Χώρα, και τη δοξολογία στη Μεγάλη

Εκκλησία32. Σουλουπωθήκανε όπως όπως. Όσοι είχανε φέρει μαζί τους κανά «ζωντανό», βάλανε πάνου τις γυναίκες με τα πιο μικρά κι όποιον είχε χρεία. Κακοτράχαλα εκείνα δα τα μέρη. Ο Ρουφέας33, με τόσες βροχάδες τελευταία, είχε τρέξει πολύ νερό. Είχε κατεβάσει τροχάλους και χώματα, είχε ανοίξει χαντάκια, είχε σκάψει λάκκους λασπερούς. Τα ίδια κι η Σκοτεινή34 πιο κάτω. Είχανε δυσκολέψει τα περάσματα. Άντρες και παιδιά καθώς κατηφορίζανε, σκαρφαλώνανε δω και κει, κόβανε αγκαλιές τις μυρτιές και τα σκίνα. Εκεί δα, στον Πύργο του Λαμπίρη35, αγναντέψανε το λιμάνι. Οι κρότοι από τα κανόνια τραντάζανε το νησί συθέμελα. Ητανε η ώρα που χαιρετάγανε κι εδώ τη σημαία μας! Γύρω από τα μεγάλα καράβια είχανε παραταχτεί βάρκες, λατίνια36, τρε­ χαντήρια37. Ό, τι έχει μείνει ακόμα στο νησί και δεν βοηθάει ετούτο τον καιρό στον αγώνα. Ένα λιμάνι αλλιώτικο. Σα να 'σουνα αλλού... Έξω στη στεριά, λαοθάλασσα! Είχανε παστρέψει τους δρόμους, είχανε κλείσει τους λάκκους, είχανε σκορπίσει παντού δαφνόφυλλα και μυρτιές σ' όλο το δρόμο, ίσαμε τη Μεγάλη Εκκλησία. Δεν έβρισκε λόγια να περιγράψει αυτό που έβλεπε ο Δημάκης, σαν πάτη­ σε το πόδι του ο Κυβερνήτης. Οι καμπάνες χτυπάγανε, οι άνθρωποι φωνάζα­ νε από χαρά, κλαίγανε, κουνάγανε τις μυρτιές και τα δαφνόκλαρα, σπρωχνόντουσάνε ποιος θα τον ακουμπήσει. Έγινε η δοξολογία, του είπανε λόγο τρανό. 0 κόσμος, ένας κόσμος παρά­ ταιρος, άλλοι με ρούχα φράγκικα, άλλοι με ρωμαίικα του κάθε τόπου και της προσφυγιάς, οι περισσότεροι με κουρέλια που δύσκολα σκεπάζανε τα σκελε­ τωμένα τους κορμιά, με μάτια που γυαλίζανε από κλάμα και πείνα, άρχισε ν' αραιώνει. Σήμερα όμως, λες κι η παρουσία του Κυβερνήτη σκέπασε με μιας όλες εκείνες τις ανάγκες που πνίγανε χρόνια τώρα ένα βασανισμένο λαό. Έδωσε άλλο φως στα σβησμένα μάτια τους κι άλλη δύναμη στο περπάτημα τους. Ο Δημάκης με τη μάνα, τ' αδέρφια του, τον παπά Γιάννη και τους άλλους 38 χωριανούς, πήρανε την ανηφόρα για την Παχιοράχη , απόγιομαπια. Σ' όλο το δρόμο, όλοι κάτι είχανε να λένε για τούτη τη μεγάλη μέρα... Τη νύχτα, κοντά στο παραγώνι, έλεγε, έλεγε, στον παππούλη του, το γέρο Δημητρό, όσα είδε κι άκουσε, μέχρι που απόκαμε και τόνε πήρε ο ύπνος. Στις μέρες που ακολούθησαν, ο Δημάκης κρεμότανε από τα χείλια του παπά Γιάννη, να μάθει όλα τα νέα που έφερνε από τη Χώρα, και δεν είναι λίγα. «Το πιο σπουδαίο απ' όλα είναι η απόφαση του Κυβερνήτη να φυτέψει την πατάτα εδώ στο νησί», είπε μια μέρα ο παπά Γιάννης. «Πολλοί άνθρωποι, σον λέω, παππούλη μου. Μετράω, μετράω, κι όλο χάνω το λογαριασμό», έχει να λέει στο γέρο Δημητρό κάθε τόσο ο Δημάκης, που βρίσκει το χρόνο και καβάλα στον Σταχτή κατηφορίζει στο Μαραθώνα. Βλέπει με τα

ίδια του τα μάτια την ευλογία που τους έστειλε ο Θεός με τέτοιο Κυβερνήτη! «Ο παπά Γιάννης λέει ότι είναι ίσαμε χίλιοι πρόσφυγες που φυτεύουνε. Μπορεί και περσότεροι. Όλα τα χτήματα στην Περιβόλα39 μέχρι την πέρα άκρη του Μαραθώνα. Τώρα σκάφουνε κι αλλού. Είπανε ότι έχουνε πάει στη Φανε­ ρωμένη40, στους Λίμπονες41, στου Παγώνη42, στου Λαμπίρη... Τρώνε ψωμάκι, λέει, οι χριστιανοί Τελειώνει κι ο μεγάλος δρόμος. Πού να δεις, παππούλη! Πάει, πάει, πάει, ατέλειωτος είναι! Και πόσοι άνθρωποι δουλεύουνε... Ο Κυβερνήτης μας μένει τούτο τον καιρό εκεί, στον μπέη τον Βούλγαρη43. Λένε ότι πάει σννέχεια εκεί πον φυτεύουνε και μιλάει με όλους. Κανένανε δεν ξεχωρίζει... Είπα και στους δυο μικρούς, κάθε βράδυ με την προσευχή μας, μαζί με τ' όνομα του πατέρα να μελετάμε και του Κυβερνήτη μας. Καλά δεν έκανα, παπ­ πού;» Τα γεγονότα προλαβαίνουνε το 'να πίσω απ' τ' άλλο το Δημάκη και τόνε σαστίζουνε. Βλέπει να γίνονται πράγματα που αλλάζουνε τη ζωή του, τη ζωή τους, την πατρίδα. Ο μεγάλος δρόμος τέλειωσε. Φυτευτή κάνε από τη μια άκρη του ίσαμε την άλλη μουριές44, χιλιάδες μουριές. Όπως το 'θελε ο Κυβερνήτης. Μέρες ξεφορτώνανε τα καΐκια. «Παράδεισος θα γίνει το νησί μας», έλεγε κα ξανάλεγε ο Δημάκης. Οι βροχές του Μάρτη κάνανε καλό στην πατάτα, αλλά μαζί με τη Σκοτει­ νή KaLTOV Ρουφέα, κάνανε ζημιές στο μεγάλο δρόμο. 0 Κυβερνήτης όμως είχε φροντίσει να φτιάξει ένα μόλο, μια μικρή αποβάθρα, εκεί δα στα Βροχεία, κι έτσι η πατάτα φορτωνότανε στα καΐκια που την πηγαίνανε στο λιμάνι της Χώρας, χωρίς μεγάλη καθυστέρηση. Είχε τρανούς και πλούσιους φίλους στον έξω κόσμο. Στέλνανε χρήματα 45 και έκανε έργα. Ένας, ο κυρ Χάου , γιατρός απ' την Αμερική, έδωσε τους παράδες και φιάξανε όλο το λιμάνι. 0 κυρ Εϋνάρδος46 του έχει δώσει για τα περσότερα που έχει ζητήσει. Τι για φορτία με τρόφιμα, τι για χτήρια! Εκείνο στα πλαϊνά της Μεγάλης Εκκλησίας, στη Μητρόπολη, με δικούς του παράδες 47 φιάχτηκε. Το ονοματίσανε Εϋνάρδειο Κεντρικό Σχολείο . Θα είναι για πιο σπουδαία γράμματα. Και το μεγάλο χτήριο, το Ορφανοτροφείο48, που πιάνει από τον Πύργο του Λαμπίρη ίσαμε κάτω στη Χώρα; Χάνεται το μάτι σου, να το θωρείς. «Μόνο στην Ευρώπη βλέπεις τέτοια», λέει ο καπετάν Αυγουστής! Έβαλε μέσα τα ορφανά και το γέμισε με σχολεία για γράμματα και για ό,τι μαστοριλίκια μπορείς να φανταστείς! Ακόμη και βιβλία τυπώνουνε, για τούτο το σκοπό! «Σε λίγονς μήνες, τον είπε ο παπά Γιάννης, θα ζητήσω να σε πάρουνε και σένα κάτου στη Χώρα για ανώτερα γράμματα. Μπορεί να γίνεις σπονδαίος

γραμματικός, άμα συνεχίσεις να 'σαι διαβαστερό και σεβαστικό παιδί!». Για πότε περάσανε τόσοι μήνες... Σα νερό... Σε λίγες μέρες θα πάει στο Κεντρικό Σχολείο. Εκανε και το δάσκαλο τρεις μήνες στο αλληλοδιδακτικό49, σαν πρωτόσχολος50. Μόνο που τούτο τον καιρό γίνονται απανωτά, διάφορα πράματα... Είναι και κείνος ο κόμπος που τόνε πνίγει μέρες τώρα... Αλλάξανε τα πράματα στο νησί. Πήγανε την πρωτεύουσα στ' Ανάπλι. Έφυγε κι ο Κυβερνήτης51... Αδειάσανε και το παλάτι του... Είπανε ότι σταματήσανε οι φασαρίες εκεί κάτω και πρέπει η Κυβέρνηση να πάει εκεί όπου είχανε ορίσει απ' την Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας. Κοντεύει ν' αδειάσει κι από κόσμο το νησί. Οι πρόσφυγες μπαίνουνε όπως όπως στα καΐκια, ακόμα και σε βάρκες. Όπου βρούνε. Πήρανε από πίσω τον Κυβερνήτη. Δεν έχουνε τι άλλο, πάρεξ εκείνον. «Να 'ναι μόνο για καλό... Ό,τι είναι για το καλό της Πατρίδας», σκεφτότα­ νε ο Δημάκης με μια πίκρα που δεν έλεγε να εξηγήσει. Μπορεί εκείνες οι μισοκουβέντες που 'πιάσε τ' αυτί του στο καπηλειό του Κλιάφτη, σαν πήγε ν' αποθέσει το σακούλι με τους βροβούς52, να τόνε βάλανε σε μεγάλη έννοια. «Εμένα, μπάρμπα Δήμητρα, δε μου αρέσουνε ετούτες οι μαζώξεις μέσα στα σκοτάδια, που κάνουνε στο σπίτι του κυρ Κσντόσταυλου53, Μπαίνανε σκυφτοί σκυφτοί και ένας ένας. Ούτε φως φαινότανε. Απ' όξω είχανε και δυο νοματαίους να φυλάνε. Άκου μπάρμπα, μόνο οι κριματισμένοι πορπατάνε έτσι δα μες τα σκοτάδια. Κάτι δε μ' αρέσει που σου λέω...», έλεγε τις άλλες, ο μάστρο Στε­ φανής στον παππού του. Κάτι βαρύ πλάκωνε το νησί. Μυρμήγκιαζε τα φυλλοκάρδια του. Έτσι πήρε πάλι το δρόμο για κει κάτου, στη μικρή αποβάθρα, στη θάλασσα του Μαραθώνα. Το 'χε συνήθειο να πηγαίνει κατά κει κάθε φορά που ήτανε στε­ νάχωρα τα πράματα από γύρω. Σα να 'παίρνε δύναμη. Έτσι το 'χε νιώσει από κείνο τ' αποσπερνό που είδε με τα ίδια του τα μάτια τον Κυβερνήτη απάνου στο δίκροτο να τιμάει την παρουσία τους ανεμίζοντας τη σημαία τη ρωμαίι­ κη. Όταν τέλειωνε απ' τα διαβάσματα του τώρα πια, έμπαινε και στο Μου­ σείο54. 0 κύριος Μουστοξύδης55 τού είχε δείξει πώς να γράφει σ' ένα ειδικό κατάστιχο τα αρχαία που συγκεντρώνανε εκεί. Έτσι τις πιο πολλές φορές, με τη δική του άδεια, έμενε μέσα στο Ορφανοτροφείο και είχε περισσότερο χρόνο να καταγίνεται μ' αυτά. «Μέγιστο και ιερό καθήκον η φροντίδα και η φύλαξη τους», όπως είχε πει ο Κυβερνήτης, και ο Δημάκης, εκτός από την καταγραφή τους, φρόντιζε καιγια τον εντοπισμό τους, όπου ό ίδιος εύρισκε ή μάθαινε ότι βρεθήκανε σε χωρά­ φια, σε αυλές.

0 Αύγουστος του '31 τόνε βρήκε βοηθό του Γραμματέα κύριου Γρηγόριου

Ραστή, να καταγράφει στον κατάλογο τους κατοίκους στα χωριά και στη Χώρα για τις εκλογές, όπως η Σεβαστή Κυβέρνηση διέταξε. Κι από τότε, τόνε φώναζε συχνά για να καθαρογράφει. Όλοι ήτανε ευχαριστημένοι μαζί του. Οι δάσκα­ λοι του, ο παπά Γιάννης, ο παππούς ο Δημητρός, η μάνα, τ' αδέρφια του, οι χωριανοί, ο κυρ Μαρτσέλλος... Ήτανε άξιος, λέγανε, και τόνε καμαρώνανε. Ήρθε κι η μεγάλη χαρά με τον ερχομό του πατέρα! Για όσο δεν τον είχε χρεία η πατρίδα, θα τον είχανε κοντά τους! Μπορεί και μήνα να κράταγε η άδεια, είχε πει ο καπετάν Σπύρος. Δε χόρταινε ν' ακούει τον πατέρα να διη­ γιέται, για τα πολεμοφόδια που κουβαλάγανε, για τη βοήθεια που δώσανε Γενήτες κι Αγκιστριώτες στην οργάνωση της πολιορκίας του Ακροκόρινθου το Μάη του 1821, για τα μαντάτα που στέλνανε στους δικούς μας, όπου βλέπανε τον τούρκικο στόλο, για το αλεύρι, τα πυρπολικά και το μολύβι. Και ο Δημάκης, είχε τόσα και κείνος να του πει. Για όσα γίνανε στα χρόνια που τους έλειψε, σαν ήτανε στη δούλεψη της πατρίδας. Για τον Κυβερνήτη, που τους τίμησε εκεί που τόνε περιμένανε στη θάλασσα του Μαραθώνα, για τη μεγάλη υποδοχή την άλλη μέρα στη Χώρα, για τη φύτεψη της πατάτας, για τα χτήρια, για τη δική του πρόοδο στα γράμματα... Μέσα στο Μουσείο, έγραφε στον κατάλογο τις δυο πλάκες με τα γράμμα­ τα και το μαρμάρινο κεφάλι που τους φέρανε, όταν μια φασαρία από δυνατές φωνές τον ανάγκασε να πεταχτεί έξω. Εκεί στην πρώτη αυλή, μαζεμένοι άνθρωποι, που άλλοι χειρονομούσανε, άλλοι μιλάγανε όλοι μαζί, κάποιοι κλαίγανε. «Σκοτώσανε τον Κυβερνήτη», ήτανε κείνο που ξεχώρισε κι ένιωσε άξαφνα να σβήνει, λες, ο ήλιος. Δεν έβγαζε άκρη με όσα άκουγε. Τρέχοντας πήρε το δρόμο για το λιμάνι. Κουμούλια κουμούλια οι άνθρωποι, άλλοι κλαμένοι, άλλοι με παγωμένα πρόσωπα, ακούγανε από κείνους που φέρανε το μαύρο μαντάτο για τα όσα γίνανε στ' Ανάπλι. «Κυριακή πρωί, όξω αφ'τον Άγιο Σπυρίδωνα, που πήγαινε να λειτουργηθεί τόνε σκοτώσανε. Οι Μαυρομιχαλαίοι ήντονε. Ο Γιωργάκης μαζί με τον μπάρμπα του τον Κωσταντή Πετρόμπεη, γιατί είχε, λέει, ρίξει στη φυλακή τον πατέρα του Γιωργάκη. Ο κόσμος, κομμάτιασε εκεί μπροστά στην εκκλησιά, τον Κωστα­ ντή. Τόνε σούρανε σκοτωμένο πια στους δρόμους, όπου μετά πετάξανε το κου­ φάρι του στη θάλασσα. 0 άλλος πρόλαβε και κλείστηκε στο σπίτι του φραντζέζου πρόξενου...». Κάποιο παιδί τού τράβηξε το ρούχο και κάτι έλεγε. Έσκυψε ν' ακούσει. Τόνε ζητάγανε, λέει, στη Δημογεροντία... Λίγη ώρα μετά, με παγωμένο το φυλλοκάρδι του, ξεκίνησε να καθαρο­ γράφει από το χαρτί που του έδωσε ο Γραμματέας, ο κ. Γρηγόριος Ραστής: Προς τον Διοικητήν Αιγίνης

Οι υποφαινόμενοι αυτόχθονες της νήσου ταύτης Αιγίνης με ανέκφραστον λύπην της ψυχής μας και βεβυθισμένοι πικρώς εις δάκρυα εμάθομεν την δολοφονίαν του Κηδεμόνος και σεβαστού ημών κοινού Πατρός, Κυβερνήτου της Ελλάδος. Το δυστυχές τούτο συμβάν κατετόξευσε βαρέως τας ψυχάς ημών, ώστε αδυνατούμεν να παραστήσομεν το άλγος μας. Επειδή όμως γνωρίζομεν εκ πείρας τα προ της ελεύσεως τηςΑ,Ε. συμβάντα δεινά εξ αιτίας της αναρχίας, προλαμβάνοντες κάθε ενδεχόμενον εκ ταύτης κακόν, παρακαλούμεν την Ευγένειάν σας, ίνα μεριμνάτε απάσαις δυνάμεσι, λαβόντες τα απατούμενα μέτρα προς διατήρηση της ησυχίας και ευταξίας των πολιτών της νήσου μας, ως και άλλοτε προθυμοποιούμενοι εις τούτο εδείξατε εμπράκτως, εις το οποίον και ημείς άπαντες ομοφώνως αφιερούμεθα. Εν Αιγίνη τη 29 Σεπτεμβρίου 1831 έτος Οι προκριτοδημογέροντες και λοιποί αυτόχθονες Αιγίνης Τέλειωνε από κάτω και όλα τα ονόματα, κάπου εκατόν πενήντα, όταν ήρθε κοντά του ο κυρ Σπύρος Μαρτσέλλος, που του είπε σιγανά στ' αυτί: «Φύγε τώρα Δημάκη για το χωριό, και στείλε κάτου τον πατέρα σου. Μας περιμένουνε πολλά...». Ό,τι και να 'κάνε από την ώρα που άκουσε για το χαμό του Κυβερνήτη, γινότανε λες και το 'κάνε κάποιος άλλος. Χάθηκε με μιας η δύναμη του. Σα να χύθηκε και το δικό του αίμα. Σα ν' άδειασε η κεφαλή του από μυαλό. Καλά που ήξερε ο Σταχτής το δρόμο. Εκείνος τόνε πήγε ίσαμε έξω στην αυλή.

0 πατέρας το κατάλαβε από το ιδές το τι κακό μαντάτο τους έφερνε ο πρωτογιός. Τόνε είχανε ζώσει και κείνονε τα φίδια; καιρό τώρα. Κάτι βουβό τον έτρωγε, κάτι κακό περίμενε... Ήτανε βλέπεις πολλοί που είχανε αλλάξει τη ρότα τους, απ' όσα άκουγε τελευταία... Η μάνα έσουρε φωνή και τράβαγε τα μαλλιοκέφαλά της. Ο Λάμπης, ο πιο μικρός έβαλε τα κλάματα, κι ο παππούς, ο γέρο Δη μητρός, άρχισε το παραμύ­ θι για να ησυχάσει το στερνοπούλι, που 'χε γαντζωθεί απ' το λαιμό του, «...που έλιωσε, γιόκα μου, ο νιος, για να 'βρει την αρχοντορήγισσα, σαράντα ζευγάρια σιδερένια παπούτσια, διαβαίνοντας γυάλινα βουνά και κοκαλένιους κάμπους...». Και άναβε το λύχνο να διώξει τα σκοτάδια, για να μη το σκιάζουνε.

0 Δημάκης, έξω στην αυλή τώρα, κοιτάει προς τα κάτω, εκεί στην άδεια θάλασσα του Μαραθώνα. Ώρα που ο ήλιος βουτάει στη δύση. Ίδια η ώρα ήτανε και τότε που φτάσανε τα μεγάλα καράβια. Που γέλασαν τ' αχείλη του κάθε πικραμένου. Που πήρανε αέρα τα στήθια της Πατρίδας. «... Κοπάσαντος των ανέμων απέπλευσεν το Ουόρσπιτ... και περί λύχνων αφάς άραξεν εις τον θαλάσσιον όρμον του Μαραθώνος...», έγραψε η Γενική

Εφημερίς, για κείνη τη μεγάλη, για το Έθνος, ημέρα! Έτσι λέγανε το εγγλέζικο δίκροτο, που μας έφερνε τη μεγάλη Ελπίδα και τ' ακριβό δώρο του Θεού σε τούτη την άμοιρη Πατρίδα. Πιο άδεια κι από άδεια τώρα η θάλασσα. Ένα κρύο χέρι λες και του σφίγγει το λαιμό. Πόση παγωνιά και πόση μαυρίλα θα τους φέρει ετούτη η ορφάνια!

0 πατέρας τους αποχαιρέτισε και πήρε τον κατήφορο καβάλα πάνου στο Σταχτή, για τη Χώρα. Ένας ένας μαζεύονται τριγύρω του οιχωριανοί. Ακούνε ασάλευτοι για τη μεγάλη συμφορά, μέχρι που το μοιρολόι που αρχίζουνε οι γυναίκες, σκόρπιες τριγύρω στις ξερολιθιές, σκίζει τις καρδιές και τις σκορπάει κατάχαμα, κομ­ μάτια: «Ο ήλιος εβασίλεψε και το φεγγάρι εχάθη, Ελληνα μου... Και το φεγγάρι εχάθη...». Συντομογραφίες: Δ.Ε. Διοικητική Επιτροπή Γ.Ε. Γενική Εφημερίς Δ. Διοικητής Αίγινας Βοηθήματα: Γ.Α.Κ.: Γενικά Αρχεία Κράτους Γ.Ε.: Γενική Εφημερίς της Ελλάδος Ειπστολαί Ιωάννη Καποδίστρια Γ.Κουλικούρδη, ΑΙΓΙΝΑ Ι, ΑΙΓΙΝΑ II Ο ΜΕΝΤΩΡ, τεύχος 26, Ορφανοτροφείο της Αίγινας, Μάρως Καρδαμίτση-Αδάμη ΥΠΟΣΗΜΕΙΣΕΙΣ 1. Γ.Ε. 14 Ιανουαρίου 1828, αρ. 4, έτος Γ': «... και περί λύχνων αφάς, άραξεν εις τον θαλασ­ σών όρμον του Μαραθώνος...».

2. Τα Θεοφάνεια, 6 Ιανουαρίου.

3. Το όνομα του μουλαριού.

4. Βουνό του Ρουμελιώτη Β. Α. στην Παχιοράχη. Τα τελευταία χρόνια μετά τη χαρτογρά­ φηση, επί Πετρίτη στα 1962, αναφέρεται ως βουνό Νικολάκη.

5. Κοτρόνι, βουνό όπου και ο σημερινός οικισμός Λαζάρηδες.

6. Παλιά ονομασία του χωριού Ανιτσαίου, ανατολικά στην Παχιοράχη.

7. Βραχονησίδα με ανάλογο σχήμα, νότια της Αίγινας, στο ανοιχτό πέλαγος.

8. Λειτουργικό εκκλησιαστικό βιβλίο.

9. Ανθολόγιο διδακτικών αποσπασμάτων αρχαίων συγγραφέων.

10. Μικρή εκκλησία στο χωριό Παχωράχη (1809 επιγραφή), όπου κατά την παράδοση ύψωσαν τη σημαία της Επανάστασης, 18 Απριλίου 1821.

11. Η εκκλησία των προσφύγων, σημερινός ναός «Παναγίτσα», Ν.Α. του λιμανιού, απένα­ ντι από το μόλο του ΚΑΙ.

12. Γ.Ε. 24 Νοεμβρίου 1826, αρ.6. Το επεισόδιο αναφέρεται στην είδηση της άφιξης της Δ. Ε. των αντιπροσώπων της Γ' Εθνοσυνέλευσης, ημέρα του Αγ. Μηνά, 11 Νοεμβρίου 1826.

13. Γ' Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας 27 Απριλίου 1827.

14. «... πνεύσαντος βορέου (ανέμου], ηναγκάσθη το πλοίον να παρεκτραπή της οδού και 65

να καταφυγή εις τον Αργολικόν κόλπον...». Γ.Ε. 14 Ιανουαρίου 1828, αρ. 4, έτος Γ'.

15. Γ.Α.Κ. Υπουργ. Εσωτερ. φακ. 117 αρ. 1682/17 Δεκεμβρίου 1827, (προς την Αστυνομία Αίγινας, για την προετοιμασία της υποδοχής του Καποδίστρια) «...να διορίσει όλους τους πολίτας να καθαρίσουν το έμπροσθεν των οσπιτίων αυτών και εργαστηρίων ανάλογον μέρος του δρόμου και να φροντίσουν διά να γεμισθώσιν οι εντός της πόλεως λάκκοι».

16. Υποζύγιο, μουλάρι, γάιδαρος.

17. Περιοχή στην παραλία του Αγ. Βασίλη, όπου υπήρχαν λαξευτές γούρνες που βρόχιζαν το λινάρι.

18. Νησί στον όρμο του Μαραθώνα.

19. Το ελληνικό βρίκι ΕΚΤΟΡΑΣ ως προπομπός των τριών πλοίων των προστάτιδων δυνά­ μεων, που συνόδευσαν τον Ι. Καποδίστρια, στην Ελλάδα.

20. Βρίκιον: δικάταρτο ιστιοφόρο. Χρησιμοποιήθηκε στην Επανάσταση και για ανεφοδια­ σμό.

21. Δίκροτον: μεγάλο πολεμικό πλοίο, ευέλικτο, με 64-78 πυροβόλα σε 2 καταστρώματα.

22. Το Εγγλέζικο δίκροτο Warspite.

23. Η Ρώσικη φρεγάτα ΕΛΕΝΗ.

24. Η Γαλλική φρεγάτα ΗΡΑ.

25. Φρεγάτα ή φρεγάδα μεγάλο τρικάταρτο ταχυκίνητο ιστιοφόρο με 38-64 πυροβόλα στο υπόστρωμα.

26. Ο μεγάλος κόλπος Ν.Δ. της πόλης. Από την αρχαιότητα αγκυροβολούσαν εκεί οι στόλοι αλλά και τα μεγάλα εμπορικά και πολεμικά καράβια.

27. Η γαλανόλευκη, που ορίστηκε ως επίσημη σημαία του Έθνους από την Α' Εθνοσυνέ­ λευση της Επιδαύρου (20 Δεκεμβρίου 1821 -16 Ιανουαρίου 1822).

28. Να κουρνιάσουνε, να μαζευτούνε στριμωχτά.

29. «Κατά την ελληνική επανάσταση τα αιγινήτικα καΐκια, επειδή ήταν μικρά, δεν πήραν μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις, χρησιμοποιήθηκαν όμως πάρα πολύ για μεταφορές στρατευμάτων και εφοδίων. Τα καράβια που χρησίμεψαν ως πολεμικά ήταν από 200 τόνους και πάνω». Γεωργία Κουλικούρδη, ΑΙΓΙΝΑ Ι σ.127.

30. Μάρκελλος: ένας από τα δύο αδέλφια. Φιλικοί και πρόκριτοι της Αίγινας.

31. Κοκόρια.

32. Η Μητρόπολη.

33. Χείμαρρος. Ξεκινά από Τζίκηδες ι«η χύνεται στον Άγιο Βασίλη.

34. Χείμαρρος. Ξεκινά από τα βουνά της Χρυσολεόντισσας, περνά την Περιβόλα και χύνε­ ται στον Άγιο Βασίλη.

35. Πύργος του Λαμπίρη, σπίτι σε κτήματα του Γ. Ηρειώτη- Κοντογιώργη, στα δεξιά (Ν.Α.), του Ορφανοτροφείου, που έδωσε το όνομα του στην περιοχή, πριν από την Περιβόλα. (Βλ. σχετικό πίνακα του Καρλ Κρατσάιζεν).

36. Βάρκα μεγάλη, με τριγωνικό πανί.

37. Τύπος υδραίικου σκαριού, ιστιοφόρο.

38. Μεγάλο και σημαντικό κεφαλοχώρι μέχρι και τα 1960. Χτισμένο πάνω σε πλαγιά πάνω από τον Μαραθώνα.

39. Περιβόλα, όνομα της έπαυλης Γ. Βούλγαρη, όπου το πήρε και η πεδιάδα Ν.Α. της πόλης.

40. Υπόγεια εκκλησία, κατακόμβη, της Φανερωμένης, πίσω από το Ορφανοτροφείο.

41. Οικισμός πέρα από το Ορφανοτροφείο, αρχή οικισμού Λεύκης (ή Μαύρης).

42. Παλιός αγροτικός, κτηνοτροφικός οικισμός στην κορυφή ομώνυμου λόφου.

43. α) Γ.Ε. Ετος Γ αρ. 8 σ.34, 1 Ιανουαρίου 1828: «Ο Καποδίστριας υπάγει καθ' εκάστην κατά την 3 ώραν, εις τον τόπον, όπου θέλει γίνει η νέα φύτευσις». β) Επιστολαί, ΙΑΚαποδίστρια σ. 336, στον Α.Στούρτζα 26 Φεβρουαρίου 1828: «Καιπολλάκις παρευρέθην εις τα έργα αυτά και τότε μόνον η καρδία μου διεστέλλετο οπωσούν και ανέπνεον». γ) «...απέκτησε ήδη εν πλατύν και καλόν δρόμον, φθάνοντα έως εις το παρά-

λιον. Εις δε το παράλιον κατασκευασθείς μικρός μόλος ευκολύνει ικανώς την συγκοινωνίαν της πόλεως με τον λιμένα». Γ.Ε. έτος Γ, αρ.12, σ.52,15 Φεβρουαρίου 1828. δ) Επιστολαί Β', Ι.Α.Καποδίστρια σ.70, 4 Μαΐου 1828: «...τα γεώμηλα φύονται και εις Αίγιναν και τα βλέπω ων έχων την έπαυλιν εν τω Βουλγαρικώ κήπω».

44.Επιστολαί Α', Ι.Α.Καποδίστρια σ. 354, στον ΔΑίγινας, από Πόρο, 5 Μαρτίου 1828. «0 Στέβενσων δια να τελειοποιήσει το έργον του, επιθυμεί ενόσω σηκώνει η ώρα να φυτεύσει δένδρα χρήσιμα, παρά τε την μεγάλην οδόν και περί τα χωράφια τα από γεω­ μήλων σπαρτά...» (και ζητά ν' αγοραστούν 10-12 χιλ. μουριές από την Πελοπόνησσο).

45. Samuel Griendley Howe (Σαμουήλ Γκρίντλεϋ Χάου), αμερικανός φιλέλληνας γιατρός. Έχτισε μια νέα προκυμαία στο αρχαίο λιμάνι στα 1828-1829.

46. Jean-Gabriel Eynard (Ιωάννης-Γαβριήλ Εϋνάρδος 1775-1863), γάλλος τραπεζίτης, θερ­ μός φιλέλληνας και προσωπικός φίλος του Ι.Καποδίστρια.

47. Το κτήριο στο προαύλιο της Μητρόπολης (το παλιό αρχαιολογικό Μουσείο), δωρεά Εϋνάρδου, έργο των αρχιτεκτόνων Κλεάνθη και Schaubert, για να στεγασθεί το Κεντρικό Σχολείο, με σκοπό να μορφώσει δασκάλους, για τα αλληλοδιδακτικά σχολεία, «...δια τους έχοντας έφεσιν ν' αναδεχθώσιν το διδασκαλικόν επάγγελμα», αλλά καινά προπαρασκευάσει εκείνους που ήθελαν να ακολουθήσουν ανώτατες σπουδές σε άλλους κλάδους. Η φοίτηση ήταν τριετής και λειτούργησε μέχρι τον Απρίλιο 1834, όταν έγινε η μεταφορά του στην Αθήνα.

48. Σκοπός της ανέγερσης του Ορφανοτροφείου ήταν η στέγαση, σίτιση και η επαγγελμα­ τική εκπαίδευση των ορφανών, ιδιαίτερα, του απελευθερωτικού αγώνα. Εγκαινιάστη­ κε τον Απρίλιο του 1829.

49. Αλληλοδιδακτικό σχολείο, όπου οι μαθητές των ανώτερων τάξεων δίδασκαν τα παιδιά που φοιτούσαν στις κατώτερες τάξεις.

50. 0 καλύτερος μαθητής του αλληλοδιδακτικού, που δίδασκε με την καθοδήγηση του δασκάλου ή και μόνος του τους μικρότερους.

51. Με το τέλος του ρωσοτουρκικού πολέμου (νίκη της Ρωσίας), Νοέμβριο 1829, ο Καπο­ δίστριας μεταφέρει την πρωτεύουσα στο Ναύπλιο, έτσι ώστε να παρακολουθεί και να καθοδηγεί, όσο του ήταν δυνατόν, τις διαπραγματεύσεις στον Πόρο των Πρέσβεων των τριών δυνάμεων, που ήθελαν να περιορίσουν τα σύνορα της Ελλάδας στην Πελο­ πόννησο. Έτσι πρώτα οι Αγγλοι, μετά οι Γάλλοι, χρησιμοποίησαν διάφορους μικροφιλόδοξους Έλληνες πολιτικούς, δημιουργώντας εσωτερική αντιπολίτευση με σκοπό να τον ανατρέψουν (ξεσήκωσαν τους Μαυρομιχαλαίους και προκάλεσαν τη δολοφονία του).

52. Τα κρεμμυδάκια (οι βολβοί), του μπλε υάκινθου, στο βουνό ή κοντά στη θάλασσα. Βρα­ σμένοι τρώγονται σαν σαλάτα (τότε ήταν κυρίως φαγητό), με λάδι και λεμόνι ή ξύδι, μεζές νη στη σιμός.

53. Αλέξανδρος Κοντόσταυλος, Χιώτης, συνεργάτης του Καποδίστρια σε οικονομικά θέμα­ τα (οργάνωσε το Νομισματοκοπείο, φρόντισε να κοπεί το πρώτο ελλην. Νόμισμα). Αργότερα συγκρούστηκε με τον Καποδίστρια και το σπίτι του (δίπλα στο σπίτι του Σπ. Τρικούπη, πίσω από το νεκροταφείο της Αγίας Ειρήνης), έγινε κέντρο της αντικαποδιστριακής κίνησης.

54. Οι δύο μεγάλες στοές δεξιά και αριστερά της εκκλησίας του Σωτήρα στο Ορφανοτρο­ φείο στέγασαν προσωρινά το Μουσείο με τα διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα, που τα περισσότερα είχαν βρεθεί στις εκσκαφές των θεμελίων του Ορφανοτροφείου και του λοιμοκαθαρτηρίου της Κολώνας.

55. 0 Ανδρέας Μουστοξύδης, κερκυραίος λόγιος, προσωπικός φίλος του Καποδίστρια, ήρθε από Ιταλία, αρχές φθινοπώρου 1829 και διορίζεται αντικαταστάτης του Βιάρου Καποδίστρια. Πρόεδρος του Ορφανοτροφείου, Διευθυντής και Εφορος του Μουσείου, Διευθυντής του Εθνικού Τυπογραφείου.

ΠΑΝΟΣ ΧΑΣΑΠΗΣ

2ος Διεθνής Αγώνας Κλασικών και Παραδοσιακών Σκαφών ΗΛΙΟΠΟΤΙΣΣΑ, ΑΛΚΜΗΝΗ, ΑΦΡΟΔΙΤΗ, ΑΦΡΟΕΣΣΑ, ΑΘΗΝΑ, ISABELLA, LADY ANNE, MILLY II, VELSHEDA, ALONDRA, NAVISA, KANDIDA, GLARAMARA, FLAMIN­ GO, CARETTA-CARETTA, ELIANA, SALANA, LARNE, ESCAPADE, BACARA, BOLERO, SAGITARIUS, FLEURTJE, STEELHEAD, ΤΡΙΤΩΝ, ΠΑΡΑΛΟΣ, ΝΟΤΙΟΣ ΑΝΕΜΟΣ, ΑΙΟΛΟΣ ΣΠΕΤΣΩΝ, ΓΑΒΡΙΗΛ, ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ, ΧΡΥΣΟΠΗΓΗ, ΑΓΙΟΣ ΓΙΩΡΓΗΣ, ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ, ΚΥΡΙΑ ΝΙΚΗ, ΚΙΡΚΗ, ΚΥΜΟΘΟΗ, ΝΗΡΙΗΣ, SIRENE III, ΝΑΥΣΙΘΟΗ, ΧΡΙΣΤΙΝΑ

νόματα ξύλινων σκαριών, μεγάλων και μικρών, πλούσιων και ταπεινών, νεαρών και γερασμένων, αναψυχής και εργασίας. Ψίθυροι ανάμεσα στο θόρυβο του ανέμου και του αφρού. Συγκεντρώθηκαν (πάνω από πενήντα) τον Κλύδωνα στις Σπέτσες, για να προβάλουν με την ομορφιά τους τη δημι­ ουργική αγάπη και το σεβασμό προς τη θάλασσα και τις ανθρώπινες δρα­ στηριότητες, με τις οποίες εκδηλώνεται αυτή η αγάπη. Για λίγες ημέρες (21-24 Ιουνίου) το στενό των Σπε• • . • • • < J • .• .' ? . / • ' " •••: · • τσών γέμισε από ξύλινα ιστιοφόρα κάθε τύπου και μεγέθους. Πότε αγκυροβολημένα, πότε περιφερό­ : ; μενα μπροστά στη Ντάπια, πότε : '."*;?'.-£•••:•• ,r,-'"ï?rr.; i αγωνιζόμενα, πρόσφεραν θέαμα, • li ·• ; ': απόλαυση και χαλάρωση στους ,.,;. ••., •,; i. ί... ι, i.-r •' ùzrnk στους κυβερνήτες, στα πληρώματα και στους διοργανω-

Ο

;

:

Η ΧΡΥΣΟΠΗΓΗ αγκυροβολημένη στην Μπάλτιζα (δίπλα στις φαλαινίδες των ναυτοπροσκόπων).

τές (NOE και Δήμος Σπετσών). Άνθρωποι ετερόκλητοι και εν μέρει αντίπαλοι κοινω­ νικά, στην εκδήλωση αυτή αισθάνθηκαν φίλοι, καθώς τους ενώνει ο έρωτας για τα ίδια «ασήμαντα» πράγματα. Για τη μυρω­ διά του βρεγμένου ξύλου, για τα τριξίματα της αρματωσιάς στις ατέλειωτες ώρες του ταξιδιού, για τις όμορφες καμπύλες ενός σκαριού, για το κουπαστάρισμα και τη φυγή του σκάφους στον άνεμο, για το ελα­ φρύ τιμόνι στο χέρι του κυβερνήτη, για Το «ΚΙΡΚΗ», πανέμορφο, κατάλευκο, την ελευθερία και την ένωση του ανθρώ­ αμπάσο τρεχαντήρι. που με τη φύση. Τρία σκάφη της Αίγινας πήγαν στις Σπέτσες γι' αυτό το σκοπό και διακρί­ θηκαν στις πρώτες θέσεις των αγώνων. Η «ΗΛΙΟΠΟΤΙΣΣΑ» του Νίκου Δαρουκάκη και η «ΧΡΥΣΟΠΗΓΗ» του Πάνου Χασάπη ταξίδεψαν μαζί από την Αίγινα και η «ΑΘΗΝΑ» του Κώστα Γουζέλη, που ταξίδεψε από την Πάρο. Τα τρία σκάφη είναι διαφορετικά αλλά έχουν ιστορία που τα συνδέει, αφού ναυπηγός και των τριών είναι ο Νίκος Δαρουκάκης και τα δύο από αυτά φτιάχτηκαν στην Αίγινα (η ΧΡΥΣΟΠΗΓΗ στο Κλειδί το 2003-2004 και η ΑΘΗΝΑ στο καρνάγιο του Κανόνη το 2008-2009}. Την ΗΛΙΟΠΟΤΙΣΣΑ (δωδεκάμιση μέτρα) έφτιαξε ο Δαρουκάκης το 1985 στο Βανκούβερ (Καναδά) από ακακία και τοπική ξυλεία. Είναι ψαράδικη σκούνα της δεκαετίας του 1920, τυπική για το ψάρεμα τόνου στις ΗΠΑ, και ως υπο­ ί,'.Ο'ί: >"Υ δειγματική ναυπήγηση εκτέθηκε στο Ναυ­ τικό Μουσείο του Βανκούβερ για δύο χρό­ νια, μέχρι το 1987, οπότε ο Νίκος την ταξί­ δεψε από δύο ωκεανούς για την παλινόστησή του στην Ελλάδα. Έκτοτε αγκυρο­ 111 βολεί στην Αίγινα. ί1ì Τη ΧΡΥΣΟΠΗΓΗ παρήγγειλε στο Δαρουκάκη ο Πάνος Χασάπης το 2002. Είναι γρήγορη εξάμετρη μισοκουβερτωμένη βάρκα, με βάση τον υδραίικο βαρκαλά, S'!"* i •* *ί· που αράζει στο Φάρο. Η ιστορία της ναυ­ πήγησης της είναι ενδιαφέρουσα και την Τα τρεχαντήρια «ΑΛΚΜΗΝΗ» και «ΑΓ. ΓΙΩΡΓΗΣ», μόλις τερμάτισαν (2ο και Ιο] έχει γράψει η ΑΙΓΙΝΑΙΑ στο τεύχος του στην ιστιοδρομία της 1ης μέρας. Ιουλίου 2009 (αρ. 16).

69

Το θαυμάσιο προπολεμικό καραβόσκαρο «ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ» του Κωνσταντίνου Περατικού

Η ΑΘΗΝΑ (δεκατριάμιση μέτρα) είναι «συμιακή σκάφη» με ιστιοφορία μπρατσέρας. Η ξυλεία της είναι κυρίως ακακία που διάλεξε ο μάστορας στα δάση της Μακεδονίας, πεύκο και κυπαρίσσι. Μετά από την καθέλκυση της στο Αεόντι, αγκυροβολεί στη Νάουσα της Πάρου, όπου ζει και εργάζεται ο Κώστας Γουζέλης. Στις Σπέτσες έγιναν μία «παρέλαση» Σπετσιώτικων καϊκιών και πολλές ιστιοδρομίες κάθε μέρα, χωριστά για τα σκάφη που οι διοργανωτές χαρα­ κτήρισαν «κλασικά», χωριστά για εκείνα που χαρακτήρισαν «παραδοσιακά» και χωριστά για τις παραδοσιακές «Λέμβους Ανοιχτού Τύπου». Είναι εντυ­ πωσιακό ότι διακρίθηκαν και τα τρία σκάφη της Αίγινας. Η ΧΡΥΣΟΠΗΓΗ έτρεξε και τις τρεις ημέρες συνολικά σε έξι ιστιοδρομίες στην κατηγορία των «Λέμβων» και κατέκτησε την πρώτη θέση (καθώς και την 1η θέση ενός ημερήσιου αγώνα). Οι θέσεις της στις επιμέρους ιστιοδρο­ μίες ήταν: 4η, 2η, 1η, 5η, 1η και 1η. Η «ΑΘΗΝΑ» έτρεξε μόνο την Κυριακή 24/6 στην κατηγορία των «παρα­ δοσιακών», διότι έφθασε στις Σπέτσες καθυστερημένη, καθώς την είχε απο-

Οι φαλαινίδες των ναυτοπροσκόπων είναι ανοιχτές γρήγορες βάρκες, με δύο λατίνια και φλόκο, ευάλωτες όμως στον άνεμο και το κύμα. Κάθε μία μετέφερε στην πλώρη της τουλάχιστον πέντε κουβάδες μεγάλου μεγέθους (για να αδειάζουν τα νερά) 70

κλείσει στην Πάρο η φουρτούνα του Αιγαί­ ' ••• ''"!' ;•"'.;•'ν r : ' r ''A ' ' ; ' Τ ΓΓΠ Γ^ΤΓ'ΗΤ": ου (8 μποφόρ). Έλαβε την 1η θέση του ημε­ ';•'.'V·; • ρήσιου αγώνα. Η ΗΛΙΠΟΤΙΣΣΑ έτρεξε εκτός συναγωνι­ σμού στην κατηγορία των «παραδοσια­ κών», διότι οι διοργανωτές την είχαν κατα­ τάξει από πλάνη στα «κλασικά σκάφη», TÎ '{'fi <Λ '.,.': Τ": r · 1 : Ϊ "''•""'" πράγμα που αρνήθηκε να δεχθεί ο Νίκος ÏÏÏ^" *TÎiÎÎf'i Δαρουκάκης. Ηταν η γρηγορότερη (σε αλη­ θινό χρόνο) από όλα τα παραδοσιακά, σε όλες τις ιστιοδρομίες που αγωνίσθηκε.

To GLARAMARA. Μοναδικής αξίας αγωνιστικό ιστιοφόρο J Class, που αγγίζει την τελειότητα, Σημαντική διάσταση του "Spetses Classic φτιαγμένο για το America's Cup μιας εποχής Yacht Race 2012" αποτέλεσε η πρωτοβουλία που έχει περάσει εδώ και πολλές δεκαετίες. ανάδειξης του κοινωνικού - οικολογικού χαρακτήρα του αγώνα. Σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέ­ λαγος», δόθηκε η δυνατότητα στους συμμε­ τέχοντες, αλλά και στην τοπική κοινωνία να εντρυφήσουν σε μεθόδους ναυσιπλοΐας με οικολογική συνείδηση, μέσω του σεμιναρίου Eco-Navigation. Με το πέρας του σεμιναρίου διανεμήθηκε σε όλους τους κυβερνήτες ένας πρότυπος οδηγός αειφόρων πρακτικών ναυ­ σιπλοίας με την ονομασία "blue passport", ο οποίος θα πιστοποιεί τη συμβολή τους στην Η «ΝΑΥΣΙΘΟΗ» μεταλλική ολλανδέζικη βάρκα προστασία των θαλάσσιων οικοσυστημά­ με ιστιοφορία «μάτσα-πίκι» (Guff rig), και πίσω των κατά τη διάρκεια των πλόων τους. (Για το εντυπωσιακό FLEURTJE. περισσότερες πληροφορίες για το έργο της Μ.Κ.Ο. «Αρχιπέλαγος», www.archipelago.gr) ..,;

^

J ;

,.

; ,

: • ,- , . , • , . . . ,

:

'

.

. - :

...

ϊ

• "

:

;

'

'

.

'·'

• • : • • • „ • • • •

.

·

.

'

,. - , - .·-..••; , , ; :

...

••

.

.

:

•

:

:

•

•

.

•

'

'

.

'

,

:

,

, . - - ,..- = • ί -

;

' • • . . , • • ; : • : ! • . • • . . . ' • •

•:,•:••.:,,

:

^

Î ϋ •. " ' . .•'• . .;. •· •< '

;

.'

•:

J. .:

'

:•

'

•·

'

.·

:

' .

•:

. . . . . . .

Παράλληλα, δείχνοντας έμπρακτη στή­ ριξη στη ναυτική παράδοση των Σπετσών, μέρος των εσόδων από τις εγγραφές συμμε­ ' ί. . τοχής δόθηκε στο Σωματείο Καραβομαρα- ; Γ". •• '' ' ' .' • • .Γ ' Ì' ' Ì :Γ γκών Σπετσών για την προστασία και την ; Ι f i Γ Γ. y'ί. "ν- • ";• '.•' • ,'".• '. ". "• • ' ";• 'Τ'?} Γ'" * | 'f.i • r 'f;y ενίσχυση των καρνάγιων, που αποτελούν ;: ι yy· ' y.; ':•':; y , yyy*| Ι * • ιστορική κληρονομιά και αναπόσπαστο μέρος της παράδοσης του νησιού. (Για περισσότερες πληροφορίες για το Σωμα­ τείο «Αγαμέμνων» ή να γίνετε μέλος επισκε­ φθείτε το karnagiaspetson.wordpress.com) Το FLEURTJE με ανοιχτά όλα τα πανιά του.

71

.

•

'

•

•

•

'

•

'

•

"

:

•

•

.

•

:

.

•

•

.

:

:

•

:

·

.

'

'

•

.

•

: ;

'; ~'i ; • ΐ' "'.. ',', 1' ''111

'

• . • . . ' • • , •

' =' Ν. • •

if.

Συναγωνισμός στην κατηγορία των «κλασικών σκαφών»

. : Τ ν ϊ ''.': Ί' •'• '•''•1';11 : Ι'ΙΧΐ

liti •

"

•;.

;

:

.:•

•

..

.

Η ΗΛΙΟΠΟΤΙΣΣΑ φωτογραφημένη κάτω από τοπανίτηςΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ μπροστά στην Αίγινα επιστρέφοντας τη Δευτέρα 25.6.2012

' i'-'i Vi J 1 l'ili ;";·

Μετά από τον τερματισμό τους διακρίνονται κατά σειρά: 1η η ΗΛΙΟΠΟΤΙΣΣΑ, πίσω της η ΑΦΡΟΕΣΣΑ και κοντά στην ακτή η ΑΘΗΝΑ, που ήταν και η νικήτρια της ημέρας 72

ΐΜΛΐ'ί

A t e ' - • --•

SUS Η ΧΡΥΣΟΠΗΓΗ στο λιμανάκι του Φάρου με τα κύπελα που κέρδισε στην πλώρη της

i ν:,t e l i l a I I ; :: :.

•'.ft Λ V i

i'i'M#a*i.:É

HHHHHHHI

ïîïlïTH

Η ΧΡΥΣΟΠΗΓΗ πλαγιοδρομεί με απλωμένα τα πανιά της

:':λ'-:"ί

i •'•••

ν

λ.;:,· ••••.;:, :; νν\

,.^«#»*«Α_: +lfieAiiÎ^ ! ^*W

1 * 5 * * *

Λ:>:?,

' , : , ;••??-••;.,; / •.,

^ * * ' ' * *****i i l i i Ail''' /

t i - fi

ν*33β:

Œ!Hîffiï*iiïII333BÌI I i ! i

"visi

sels

H ΧΡΥΣΟΠΗΓΗ μέσα σε ψηλό αντιμάμαλο, έχοντας πάρει καλό άνεμο στα πανιά της 73

ΑΛΕΞΗΣ ΚΡΑΟΥΣ*

Εθνική χρεοκοπία και Εθνική Τράπεζα Artémond de Regny Πρώτη εθνική χρεοκοπία (1843) και ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας (1841)

τίτλος του κειμένου αυτού είναι μια πρόκληση. Πρόκειται για πληροφο­ ρίες που συγκέντρωσα στο τέλος της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του 1980 σαν πρώτος ποντικός που μπήκε στο υπό ίδρυση τότε Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας [Ι.Α.ΕΤΕ] το 1977. Οι πληροφορίες αυτές σήμε­ ρα συνδυάζονται με τη συγκυρία, η οποία απρόσμενα φέρνει την εθνική χρε­ οκοπία στο προσκήνιο, θέτοντας όμως και το πρόβλημα του ρόλου των τρα­ πεζών, ιδίως δε της Εθνικής Τράπεζας. Η κρίσιμη συγκυρία που διανύουμε έχει προκαλέσει αρκετή αρθρογραφία γύρω από το θέμα των εθνικών χρεοκοπιών της νεότερης Ελλάδας. Ομολογώ πως δεν έχω παρακολουθήσει συστηματικά αυτούς τους προβληματισμούς, που συντάσσονται συνήθως από οικονομολόγους ή, γενικότερα, από εκεί­ νους που η δραστηριότητα τους έχει σχέση με τα δημόσια οικονομικά περισ­ σότερο και σπανιότερα με την ιδιωτική ελληνική οικονομία. Υπάρχουν, όμως, πολλές παρεξηγήσεις πάνω στο θέμα αυτό, κατά την γνώμη μου, γιατί είμαι απ' αυτούς που πιστεύουν ότι περισσότερες από μια εθνικές χρεοκοπίες δεν είχαν οικονομικά αίτια αλλά μάλλον διπλωματικά ή πολιτικά, στα οποία είναι πιο προσηλωμένοι οι ιστορικοί ερευνητές. Και εδώ, όμως, ομολογώ ότι δεν έχω παρακολουθήσει συστηματικά την ιστορική βιβλιογραφία τα τελευταία χρόνια. Μια σχετική συζήτηση με την Ελ. Τριανταφυλλίδη, δημοσιογράφο της «Καθημερινής», γύρω από κάποιες ανολοκλήρωτες ιστορικές έρευνες για το νεότερο Ελληνισμό με ώθησε να συντάξω το κείμενο αυτό, έμβρυο αναζήτη­ σης που δεν προχώρησε.

Ο

*Αρχειονόμος 74

Σκοπός μου είναι να αναδείξω ότι μέσα από τη διαδικασία της (περίπου) πρώτης εθνικής χρεοκοπίας μας, αυτής του 1843, ιδρύθηκε το 1841 η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδας, η μεγαλύτερη δηλαδή διαχρονικά ελληνική τράπεζα. Η ETE, όπως αποκαλείται, άρχισε να παίζει αρκετά γρήγορα μετά από την ίδρυ­ ση της πρωτοποριακό και κυρίαρχο ρόλο στην οικοδόμηση της εμβρυακής τότε ελληνικής εσωτερικής αγοράς και τη σύνδεση της αγοράς αυτής με την αποταμίευση της ελληνικής διασποράς. Η αποταμίευση αυτή έφτανε στο

εθνικό κέντρο και κατέληγε στο θησαυροφυλάκιο της ETE, χρηματοδοτώ­ ντας μεγάλα και άλλα έργα από τα κληροδοτήματα μεγάλων και μικρών δωρητών, όπως επίσης τον Κρητικό και άλλους απελευθερωτικούς αγώνες στις περιοχές όπου επεκτάθηκε το Ελληνικό Κράτος από το 1828 μέχρι το 1948. Σπουδαίο εθνικό ρόλο έπαιξε η τράπεζα αυτή και ως εγγυήτρια πολε­ μικών δανείων στη θέση του διαχρονικά μη φερέγγυου κρατικού τομέα, ακόμα και τον 20 αιώνα, π.χ. στους βαλκανικούς πολέμους. Πώς γίνεται αυτό; Πώς ήταν δυνατόν μέσα από την πρώτη χρεοκοπία της αναδυόμενης και ανάργυρης τότε Ελλάδας, που περιελάμβανε μόνο την Πελο­ πόννησο, τη Στέρεα μέχρι τη Βοιωτία, την Εύβοια, τα νησιά του Σαρωνικού και τις Κυκλάδες, να ξεκίνησε μια τρομερά δυναμική τραπεζική επιχείρηση που έμελλε να αποτελέσει τον εθνικό κουμπαρά της διασποράς και την οικο­ νομική ραχοκοκαλιά του νεότερου Ελληνισμού, μέχρι την εθνική ολοκλήρω­ ση του 1948 με την ένταξη της Ρόδου και των Δωδεκανήσων στον εθνικό κορμό, και ακόμη πιο πέρα; Μέχρι σήμερα εξάλλου, η ETE παραμένει το ισχυρότερο εργαλείο των κυβερνήσεων για παρεμβάσεις στην ιδιωτική οικονομία της χώρας παρά τον ηθελημένο περιορισμό της κυριαρχίας της στις τελευταίες δεκαετίες και την εμφάνιση άλλων δυναμικών ανταγωνιστών στον τραπεζικό τομέα. Από τον Καποδίστρια στον Όθωνα Όσον αφορά την εθνική χρεοκοπία του 1843, πρώτη και λιγότερο διε­ ρευνημένη χρεοκοπία που συνήθως αναφέρεται με ντροπαλή συντομία στα εγχειρίδια Ιστορίας, γνωρίζουμε ότι αυτή προκλήθηκε από τους Άγγλους. Πράγματι, ξαφνικά, το 1839, η Αγγλία και πάλι απαίτησε την πληρωμή των περίφημων εθνικών δανείων. Γιατί άραγε; Όπως ξέρουμε, οι Αγγλοι, μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια και την επιλογή του ανήλικου Όθωνα ως βασι­ λέα της Ελλάδος, έλεγχαν τα ελληνικά πράγματα στη δεκαετία του 1830, μέσω του Άρμανσμπεργκ, μέλους της αντιβασιλείας της Ελλάδας, κατά την περίοδο μέχρι την ενηλικίωση του Όθωνα. Ας σημειώσουμε εδώ, ανοίγοντας μια παρένθεση, πως ο Λουδοβίκος, πατέ­ ρας του Όθωνα και βασιλέας της Βαυαρίας, απάντησε θετικά στην πρόταση για την ενθρόνιση του υιού του στην Ελλάδα, τρεις μόνο μέρες μετά το θάνατο του Κυβερνήτη. Αυτό τουλάχιστον δήλωσε ο ιστορικός και ειδικός του Καποδί­ στρια καθηγητής Χρήστος Λούκος στο συνέδριο που διοργανώθηκε για τα 180 χρόνια από την ορκωμοσία του Καποδίστρια στην Αίγινα [1828 - 2008]. Δηλα­ δή, όπως φαίνεται, απαντούσε πρώτον, χωρίς να γνωρίζει το γεγονός του θανά­ του του Κυβερνήτη, και δεύτερον, σε μια πρόταση που ο ίδιος μάλλον ο Καπο­ δίστριας θα του είχε κάνει πολλούς μήνες πριν, σύμφωνα με τα σχετικά τότε έθιμα. Όλα αυτά, έχουν σημασία μια και η αιτιολογία της πρώτης χρεοκοπίας

είναι εμφανώς διπλωματική. Θέλω να πω πως υποθέτω βάσιμα ότι υπάρχει συνέχεια στην ελληνική αντί-αγγλική διπλωματία ανάμεσα στον Καποδίστρια και τον Όθωνα και πως πρόκειται για ένα ουσιαστικό στοιχείο για το θέμα που προσπαθώ να αναπτύξω, Ας μη ξεχνάμε ότι ο Καποδίστριας, ως υπουργός εξω­ τερικών της Ρωσίας, είχε υποστηρίξει στα πλαίσια της αναδιοργάνωσης του ευρωπαϊκού χώρου στη μετα-ναπολεόντεια περίοδο τη διαφύλαξη της εδαφι­ κής ακεραιότητας της Γαλλίας όπως και παράλληλα μεταρρυθμιστικά σχέδια για το πολίτευμα των γερμανικών κρατιδίων. Στο πλαίσιο της διπλωματίας ενός εξαιρετικά παραδοσιακού και αντιδρα­ στικού ηγεμόνα, δούλευε ακατάπαυστα για να φέρει μια νέα εποχή. Η έξοχη εργασία του στην Ελβετία είναι περισσότερο γνωστή, μια και το όνομα του αναφέρεται ακόμα και σήμερα στα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας του Ελβετι­ κού κράτους, επειδή υπήρξε βασικός συντελεστής στην ίδρυση αυτής της μοναδικής αβασίλευτης δημοκρατίας στη νέα τότε Ευρώπη των βασιλιάδων. Έτσι ο Καποδίστριας δημιούργησε συμμαχίες από τη Μόσχα μέχριτη Μαδρί­ τη, συμμαχίες που εμφανέστατα χρησιμοποίησε για την πραγματοποίηση του μεγάλου οράματος και σκοπού της ζωής του, δηλαδή την ανάδυση του νεοελληνικού κράτους. Η προηγουμένη διαπίστωση με ωθεί να υποθέσω ότι οι Άγγλοι πρέπει να υποκίνησαν τη δολοφονία του Καποδίστρια το 1832, αλλά τους χρειάστηκαν άλλα 30 χρόνια για να διώξουν τον Όθωνα και να τον αντικαταστήσουν με τον Γεώργιο που ήταν, όπως ξέρουμε, καθαρά δική τους επιλογή. Κέρδισαν έτσι ένα ακόμα πολύτιμο πόντο στον ανταγωνισμό τους με τους Γάλλους και τους συμμάχους τους στην ανατολική Μεσόγειο και τα Βαλκάνια. Να τονίσω εδώ πως δεν μπορούμε να καταλάβουμε τίποτα από την ιστορία του νεότε­ ρου Ελληνισμού, αν δεν αντιληφθούμε πως οι ευρωπαϊκές κυρίως δυνάμεις που αποφάσισαν, επιτέλους, τον 19ο αιώνα να κόψουν τα γένια του Σουλτά­ νου στα Βαλκάνια, ξεκινώντας από τον ελληνικό χώρο, έκαναν αυτό μέσα σε πλαίσιο ανταγωνιστικό, όπου, παράλληλα με την υποχώρηση των Ρώσων, κυρίως Άγγλοι και Γάλλοι βρίσκονταν σε μόνιμο σκληρό ανταγωνισμό. Όπως ξέρουμε, η Γαλλία είχε κληρονομήσει το βενετσιάνικο imperio στην ανατολική Μεσόγειο σαν καθολική δύναμη αλλά και μέσα από τη δυναμική της Γαλλικής Επανάστασης. Η δε θαλασσοκράτειρα πλέον Αγγλία ερχόταν, προϊόντος του 19ου αιώνα, να κυριαρχήσει στην περιοχή μας. Όταν ο Καποδίστριας το 1828 έφτασε στην Αίγινα, ο Ιμπραήμ ήταν ακόμα στην Πελοπόννησο, την οποία εγκατέλειψε διωγμένος από το εκστρα­ τευτικό γαλλικό σώμα. Με την κίνηση αυτή, η Γαλλία έδειξε την ιδιαίτερη στήριξη της στον Καποδίστρια, δίνοντας επιπλέον στη νεότερη Ελλάδα τις Κυκλάδες, πρώτη συστάδα νήσων του Αιγαίου, που η χώρα μας θα κυριαρ­ χούσε πλέον εκατό χρόνια μετά, αποκτώντας την κυριαρχία του Αιγαίου (το

περίφημο seapower] στο μεσοπόλεμο, παρά την Μικρασιατική Καταστροφή. Επανέρχομαι τώρα στην ενηλικίωση του Όθωνα, ο οποίος απομάκρυνε αμέσως τον Άρμανσμπεργκ και άλλαξε τις διπλωματικές επιλογές του, γεγο­ νός που προκάλεσε την αγγλική απαίτηση των δανείων, η οποία οδήγησε στη χρεοκοπία. Ι.Γ. Εϋνάρδος και Artémond de Regny Αναφέρω παρεμπιπτόντως ότι έτυχε το 1977 να είμαι ο πρώτος ειδικός συνεργάτης του Ιστορικού Αρχείου της ETE που άνοιξε τη βαριά πόρτα του Γενικού Αρχείου της 3ης Σεπτεμβρίου συνοδεύοντας τον Ε. Κάσδαγλη, τότε διευθυντή των Δημοσίων Σχέσεων της ETE και του Μορφωτικού Ιδρύματος, που είχε ο ίδιος ιδρύσει πριν τη δικτατορία, όπως και τον αείμνηστο και κορυ­ φαίο ιστορικό Φίλιππο Ηλιου, που μαζί με τον Σπύρο Ασδραχά συνεργάζο­ νταν στην ίδρυση του Ιστορικού Αρχείου, το οποίο λειτούργησε για αρκετά χρόνια ως πρωτοποριακό ερευνητικό ιστορικό κέντρο. Ένα από τα πρώτα καθήκοντα, που μου ανέθεσε ο Φ. Ηλιου, ήταν η αποδελτίωση της αλληλο­ γραφίας του φιλέλληνα Ελβετού τραπεζίτη Εϋνάρδου, συνεργάτη και φίλου του Καποδίστρια, με ένα άγνωστο σχεδόν ακόμα σήμερα πρόσωπο κλειδί της νεοελληνικής μας ιστορίας ονομαζόμενο Artémond de Regny. Το πρόσωπο αυτό ήταν πρώην επιχειρηματίας και άνθρωπος εμπιστοσύνης με ειδίκευση στο εμπόριο και τα τραπεζικά που ο Εϋνάρδος είχε στείλει στον Καποδίστρια για να αναλάβει το βαρύτατο έργο της ίδρυσης της ελληνικής τράπεζας, την οποία είχαν οραματιστεί μαζί, όπως και του Ελεγκτικού Συνεδρίου και μάλι­ στα την εξισορρόπηση των δημόσιων οικονομικών του νέου μας κράτους. Έτσι, από τότε, έμαθα από πρώτο χέρι τα κοινά σχέδια και τη στενή συνερ­ γασία του Καποδίστρια και του Εϋνάρδου, που είχαν γνωριστεί λίγο πριν το Συνέδριο της Βιέννης το 1814, όπου αναδιοργανώθηκε ο Ευρωπαϊκός χώρος στην περίοδο της Παλινόρθωσης. Εκεί είχαν συνεργαστεί και ανέπτυξαν στενή φιλία, που στη συνέχεια αποδείχθηκε πολύτιμη και ουσιαστική για το νεότερο Ελληνισμό, ιδίως όσον αφορά την ίδρυση της ETE. Η αλληλογραφία αυτή, δηλαδή οι επιστολές του Artémond de Regny προς τον Εϋνάρδο, μου παραδόθηκαν σε φωτοκόπιες των πρωτοτύπων, που βρί­ σκονται στο Αρχείο του Εϋνάρδου στη Γενεύη. Δούλεψα αρκετούς μήνες πάνω σε αυτές τις επιστολές που κάλυπταν την περίοδο 1832-1840, αλλά, όταν τελείωσα, έμαθα από τον Φ. Ηλιου ότι ο ιστορικός Κ. Βακαλόπουλος είχε μόλις εκδώσει όλα αυτά τα έγγραφα το 1979. Έτσι, τελείωσε άδοξα η ενα­ σχόληση μου με το θέμα, μου έμεινε όμως η γνώση που παραθέτω σήμερα. Αν θυμάμαι καλά, η πρώτη επιστολή του Artémond de Regny περιγράφει την άφιξη του στην Ελλάδα και τη συνάντηση του με τον Καποδίστρια που δολο­ φονείται 15 μέρες περίπου αργότερα. Κατόπιν τούτου, φαίνεται ότι λείπουν

από τη σειρά μια η δυο επιστολές και η επόμενη αναφέρει μόνο τη φράση «η μεγάλη δύναμη που δολοφόνησε τον Καποδίστρια». Περίεργη παραμένει η εξαφάνιση των επιστολών της περιόδου της δολοφονίας από τη σειρά. Άραγε, ενδιαφέρθηκε και είχε τη δυνατότητα να εξαφανίσει αυτά τα έγγρα­ φα η οικογένεια Μαυρομιχάλη ή κάποιο χέρι πιο δυνατό; Πάντως, στη συνέ­ χεια, ο Artémond de Regny στέλνει στο φίλο και εργοδότη του επί οχτώ χρό­ νια μεγάλη σειρά επιστολών, όπου περιγράφει τις προσπάθειες του για το έργο που έχει αναλάβει. Οι προσπάθειες αυτές υπονομεύονται από τον Άρμανσμπεργκ και γίνονται σκοπός ζωής για τον ίδιο. Σε τέτοιο βαθμό που ο de Regny υπήρξε το πρώτο και μοναδικό φυσικό θύμα της διαδικασίας που οδήγησε στην ελληνική χρεοκοπία του 1843. Βλέποντας τις προσπάθειες του να γκρεμίζονται, ο άνθρωπος αυτός, που ήδη είχε ζήσει τη χρεοκοπία της δικής του επιχείρησης το 1830, παθαίνει καρδιακή προσβολή και πεθαίνει με το άκουσμα της είδησης της αγγλικής απαίτησης. Ο Εϋνάρδος όμως δεν εγκαταλείπει το σχέδιο του και πιστός στην πολιτι­ κή και στη μνήμη του φίλου του Καποδίστρια συνεχίζει τις προσπάθειες. Πράγματι, η τελική φάση της ίδρυσης της Εθνικής Τράπεζας στα πρώτα χρό­ νια της δεκαετίας του 1840 πραγματοποιείται με τη βοήθεια στελέχους του Υπουργείου Οικονομικών της Γαλλίας ονόματι Lemaitre, που αντικαθιστά τον εκλιπόντα. Η παρουσία του στελέχους του Γαλλικού Υπουργείου Οικονο­ μικών είναι η απόδειξη ότι η ίδρυση της ETE έχει στηριχθεί από τη γαλλική διπλωματία και όχι μόνο από την Ελβετία και τον Εϋνάρδο, όπως λανθασμέ­ να, έχειγια χρόνια διαδοθεί στο ιστορικό της ίδρυσης της Τράπεζας. Για όποι­ ον εξάλλου αναζητάει και άλλες αποδείξεις, υπάρχουν οι δευτερογενείς πηγές, όπως το κλασικό έργο του Driault-Lhéritier, αλλά και άλλες μελέτες που ολο­ κληρώθηκαν τα τελευταία 30 χρόνια, π.χ. το διδακτορικό του Β. Κουγέα για την ίδρυση του Ελεγκτικού Συνεδρίου κλπ. Όσον αφορά τις πρωτογενείς, η προξενική και πρεσβευτική αλληλογραφία των γάλλων διπλωματών της περιόδου από την Ελλάδα φυλάσσεται στο Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερι­ κών του Quai d'Orsay. Εκεί είχα την ευκαιρία να τις μελετήσω για αρκετό καιρό το 1983 κατά την παραμονή μου στο Παρίσι με σκοπό τότε την παρα­ κολούθηση του διεθνούς σεμιναρίου Αρχείων στα Αρχεία της Γαλλίας. Ανα­ φέρω ενδεικτικά πόσο εντυπωσιάσθηκα διαπιστώνοντας ότι ο τόμος της αλληλογραφίας του γάλλου προξένου του έτος 1840 είναι διπλάσιος σε πάχος σε σχέση με τους προηγουμένους και τους επόμενους. Το γεγονός αυτό μαρ­ τυρεί το έντονο ενδιαφέρον του γάλλου διπλωμάτη και την προσπάθεια της γαλλικής διπλωματίας να στηριχθεί ο Όθωνας.

78

Εθνική εστία και διασπορά Η προοπτική της χρεοκοπίας πάντως φαίνεται να αντιμετωπίζεται τότε επιθετικά και από όλη την ελληνική ομάδα επιχειρηματιών και οικονομικών στελεχών της διασποράς που στηρίζει τον Όθωνα. Πρόκειται πρώτα από όλα, για τον Γεώργιο Σταύρο, έμπορο-τραπεζίτη Ηπειρώτη, που είχε δραστη­ ριοποιηθεί στη Βιέννη και αργότερα γίνεται ταμίας της Ελληνικής Επανάστα­ σης, για να καταλήξει ιδρυτικός διοικητής της ETE, θέση την οποία κατείχε σχεδόν τρεις δεκαετίες και πάντως μέχρι το θάνατο του [1841-1869). Ο άνθρωπος αυτός ήταν πολύπειρος στο εμπόριο και την τοκογλυφία αλλά και πατριώτης που πίστευε στην εθνική ιδέα και έδινε άλλους αγώνες με όπλο όχι το καριοφίλι αλλά τη γνώση των οικονομικών. Αυτή τη γνώση την συνδύαζε με το μεγάλο αριθμό πληροφοριών που συγκέντρωνε από ένα εκτεταμένο δίκτυο πληροφοριοδοτών, ενήμερος πάντα για όλα όσα συνέβαιναν τόσο στην αγορά όσο στην πολιτική. Κατάφερε έτσι να στήσει την ETE με δρακό­ ντεια μέτρα ασφαλείας, αναγκαία για την ύπαρξη και τη λειτουργία της, που ξεκίνησε μέσα στη διαδικασία εθνικής χρεοκοπίας και συνέχισε να μεγεθύνε­ ται μέσα στην Ελλάδα της μεγάλης καθημερινής ανασφάλειας των ληστών και των εξεγέρσεων. Οι Αυστριακοί μπορεί να είχαν βοηθήσει στη δολοφονία του Ρήγα Φεραίου στο Βουκουρέστι, άνθρωποι όμως όπως ο Γ. Σταύρος πέρασαν από την πρωτεύουσα της Αυστροουγγαρίας, έκαναν περιουσίες και αφιέρωσαν τη ζωή τους στην οικοδόμηση των θεμελίων της νεότερης Ελλά­ δας στον οικονομικό τομέα και όχι μόνο. Μαρτυρία της τεράστιας αυτής προ­ σφοράς της διασποράς στο νεότερο Ελληνισμό αποτελεί η καταγραφή των εθνικών κληροδοτημάτων στους δυο τόμους του Σκεύου Ζερβού, που φυλάσ­ σεται στη βιβλιοθήκη του Ι.Α.ΕΤΕ. Μαζί με τον Γ. Σταύρο, λοιπόν, πρέπει να ονομάσουμε τους μεγάλους επιχειρηματίες ευεργέτες της εθνικής μας εστίας, όπως ο Σίνας και οι αδελφοί Ζωσιμάδες, όλοι τους Ηπειρώτες, με τεράστια οικονομική επιφάνεια στην περιοχή της Αυστροουγγαρίας και των Βαλκα­ νίων, που υπήρξαν οι πρώτοι Έλληνες μέτοχοι της ETE. Ας υπογραμμίσουμε εδώ ότι, από όσα θυμάμαι, η αγορά των πρώτων μετοχών της ETE ήταν ένα δύσκολο θέμα, όπως διαπίστωσα από τα βιβλία των μετοχών. Πράγματι, ελά­ χιστοι είναι οι ιδρυτικοί μέτοχοι που, αν δεν με απατά η μνήμη, περιορίζονται στον πατέρα του Όθωνα και βασιλιά της Βαυαρίας, στον Ρότσιλντ Παρισιού (και όχι Λονδίνου) και σε κάποια μεγάλα ονόματα της διασποράς, μεταξύ των οποίων οι Ζωσιμάδες, οι οποίοι φαίνεται ότι είχαν πλέον περάσει εκτός κιν­ δύνου, στο απυρόβλητο. Πράγματι, η ETE ξεκίνησε τη λειτουργία της, όπως φαίνεται, με δυο κατηγορίες ισχυρών αντιπάλων, τους ντόπιους τοκογλύ­ φους, που κρατούσαν τότε την αγορά της Αθήνας δανείζοντας με υψηλό τόκο 40 %, ενώ η ETE προσέφερε αμέσως 8%, και προφανώς, τους Άγγλους, που είχαν ήδη προτείνει την ίδρυση άλλης τράπεζας με το όνομα τράπεζα Ράιτ. Ο

ανταγωνισμός Αγγλίας - Γαλλίας, είχε, όπως ήταν φυσικό, πολλές διαστάσεις. Μια από αυτές περνούσε και μέσα από τις επιχειρήσεις, την τοπική ανάπτυ­ ξη και, βεβαία, την τράπεζα. Όποιος, λοιπόν, στήριζε την ETE αγοράζοντας μετοχές ή καταθέτοντας χρήματα μάλλον θα έμπαινε στη μαύρη λίστα των Εγγλέζων στο εμπόριο της Μεσογείου. Χρειάστηκαν, νομίζω, πάνω από δέκα χρόνια για να διευρυνθεί ο κύκλος των μετόχων και των καταθετών της ETE, όπως μας λένε τα βιβλία μετοχών και καταθέσεων του Ι.Α.ΕΤΕ που ξεφύλλι­ σα τότε. Σημειώνω παρεμπιπτόντως ότι στις αναζητήσεις μου στη βιβλιοθή­ κη και το αρχείο της ETE είχα εντοπίσει, μεταξύ άλλων, τον πρώτο απολογι­ σμό ή ισολογισμό της ETE του 1841 που ήταν χειρόγραφος. Έτσι θυμάμαι ότι τον παρέδωσα το 1983 αυτοπροσώπως στην υπεύθυνη του ΙΑ.ΕΤΕ Γ. Χατζή για τις ανάγκες της φωτογράφισης του ιστορικού υλικού, που μόλις είχε ξεκι­ νήσει. Μάλιστα, ώρες πολλές συνεργαζόμουν με τον φωτογράφο Γ. Τζαγκαράκη που ζητούσε τη βοήθεια μου, για να αντιμετωπίσει τα πολύπλοκα προ­ βλήματα που συναντούσε. Εξάλλου και πολλοί ερευνητές του I.A. ζητούσαν συχνά τη συνδρομή μου, γεγονός που είχαν την ευγένεια να αναφέρουν στις έρευνες τους. Εξαιρετικά πλούσιο προβληματισμό είχαν οι συζητήσεις ειδικά με τον Θ. Καλαφάτη με αντικείμενο τον πραγματικό ρόλο της ETE την εποχή της ίδρυσης της. Από τη μεριά μου, αποκόμισα σημαντική εμπειρία συμμετέ­ χοντας στις συζητήσεις που ακολουθούσαν τις παρουσιάσεις των ερευνητών του ερευνητικού προγράμματος του Ι.Α.ΕΤΕ. Επρόκειτο για πραγματικό φυτώριο, που μπόλιασε τον ιστορικό προβληματισμό εκείνης της περιόδου. Τράπεζα - καπιταλιστικός νεωτερισμός Δεν είμαι οικονομολόγος ούτε ειδικευμένος στα τραπεζικά. Η θητεία μου όμως στο ΙΑ.ΕΤΕ μού έμαθε να διακρίνω την ιδιαιτερότητα αυτής της συγκε­ κριμένης τραπεζικής επιχείρησης. Η ανάγνωση τότε του μνημειώδους έργου του γάλλου ιστορικού Jean Bouvier, για την τράπεζα Crédit Lyonnais με είχε διαφωτίσει ιδιαίτερα. Όπως ξέρουμε, το όραμα του Καποδίστρια για το νεό­ τερο Ελληνικό Κράτος περνούσε από την ίδρυση τράπεζας. Γιατί αυτό; Θυμί­ ζουμε ότι οι τράπεζες, που τον 19 αιώνα αντικατέστησαν τους τοκογλύφους μέσα στον ανερχόμενο ευρωπαϊκό καπιταλισμό, είχαν ιδιαίτερα αναπτυγμέ­ νη εκμεταλλευτική και κερδοσκοπική δραστηριότητα. Ο Μπαλζάκκαι ο Μαρξ αναφέρθηκαν διεξοδικά σε αυτό το φαινόμενο. Η λειτουργία των τραπεζών, όμως, είχε και μια άλλη διάσταση, αναπτυξιακή. Χρησιμοποιώντας τους τότε νεωτερισμούς των μετοχών και των καταθέσεων, οι τράπεζες συγκέντρωσαν διευρυμένα κεφάλαια και, δανείζοντας με πολύ χαμηλότερα επιτόκια από τους τοκογλύφους, διοχέτευσαν στις αγορές χρήμα φθηνό και πολύ που τις ζωογόνησε. Αυτή είναι μια σημαντική πτυχή της ανόδου και της κυριαρχίας του καπιταλισμού στον ευρωπαϊκό χώρο. Αυτούς, λοιπόν, τους νεωτερι-

σμούς, που γνώριζαν καλά ο Ιωάννης Καποδίστριας και ο Ι.Γ. Εϋνάρδος, τρα­ πεζίτης και πολιτικό στέλεχος στην Ελβετία, θέλησαν να τους χρησιμοποιή­ σουν για να στηρίξουν την εμβρυακή νεοελληνική αγορά και έμμεσα το νεο­ σύστατο κράτος. Το δικαίωμα χρήσης του τραπεζογραμματίου της ETE ως εθνικού χαρτονομίσματος από το 1841 μέχρι το 1928, έτος ίδρυσης της Τρά­ πεζας της Ελλάδος, δηλαδή το εκδοτικό προνόμιο, συμπλήρωσε το τραπεζικό οπλοστάσιο της νέας τράπεζας.

ETE. Αναπτυξιακό σχέδιο μακράς διαρκείας Όλος αυτός ο τραπεζικός μηχανισμός, δηλαδή μια αντλία χρημάτων με τη μορφή μετοχών και καταθέσεων από τα κεφάλαια του διευρυμένου χώρου της αγοράς της διασποράς, θωρακισμένη με το εκδοτικό προνόμιο, τέθηκε στην υπηρεσία της οικοδόμησης της αγοράς και της κοινωνίας, δηλαδή του νέου κράτους-έθνους μας από τους μεγάλους αυτούς μασόνους μεταρρυθμι­ στές. Όπως αναφέραμε ήδη, πολύ γρήγορα ένα μέρος από την αποταμίευση της ελληνικής διασποράς ήρθε στο εθνικό κέντρο μέσω ιδίως των κληροδο­ τημάτων αλλά και αρκετών επενδύσεων και κατατέθηκε στην ETE, για να ισχυροποιήσει, σε τεράστια κλίμακα, την πενιχρή κεφαλαιοποίηση του εσω­ τερικού. Η ανάπτυξη της χαμηλότοκης, για τα τοπικά δεδομένα, δανειακής δραστηριότητας της ETE αποτέλεσε ένα αναπτυξιακό σχέδιο μακράς διάρ­ κειας. Σε όλες τις μικρές πόλεις η Τράπεζα δημιούργησε ένα δίκτυο ανταπο­ κριτών, ÖL οποίοι δάνειζαν στην τοπική αγορά μόνο με υποθηκευτικά δάνεια. Με την πρώτη όμως ευκαιρία και τις πρώτες ενδείξεις εμπορικής δραστηριό­ τητας, όπως νομίζω κατάλαβα τότε, η ETE προωθούσε με ιδιαίτερη προσπά­ θεια τον εμπορικό δανεισμό και άνοιγε κατάστη μα με σκοπό το ανέβασμα της τοπικής αγοράς. Προσθέτω εδώ ότι, για να αντιληφθούμε σωστά τα πράγμα­ τα του καιρού εκείνου, πρέπει να έχουμε υπόψη ότι προτεραιότητα της επο­ χής ήταν η εθνική ολοκλήρωση και όχι η εκβιομηχάνιση. Η ETE φαίνεται να έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ενοποίηση της εσωτερικής αγοράς και του εθνικού χώρου. Παράλληλα, επειδή ακριβώς η πρώτη μορφή δανείων ήταν τα υποθηκευ­ τικά δάνεια, που προϋποθέτουν ιδιοκτησία, αναπτύχθηκε από την ηγεσία της ETE νομοθετική δραστηριότητα για τη στήριξη του ιδιοκτησιακού δικαίου. Το θέμα αυτό ήταν πολύ σημαντικό εκείνη την εποχή, που στην Ελλάδα δεν υπήρχε ανεπτυγμένη η ιδιοκτησία ούτε το σχετικό δίκαιο. Αυτός ο τομέας δίκαιου υπήρξε, νομίζω, μεταξύ άλλων, αντικείμενο της δραστηριότητας του Ε. Κεχαγιά, υποδιοικητή της ETE και βουλευτή του Ελληνικού Κοινοβουλίου για μεγάλο διάστημα τον 19ο αιώνα. Πρόκειται, πιστεύω, για μια παράπλευ­ ρη ωφέλεια της λειτουργίας της ETE στον εν εξελίξει ελληνικό χώρο, που διπλασιαζόταν κάθε περίπου τριάντα χρόνια μέχρι το 1948.

Σήμερα η τράπεζα αυτή διαθέτει ακόμη δυνατή, εάν όχι κυρίαρχη, παρου­ σία στον ελληνικό τραπεζικό τομέα. Εργαλείο ιδιωτικό στα χέρια της Ελληνι­ κής Κυβέρνησης, φορτώθηκε στη δεκαετία του 1980 με τις προβληματικές επιχειρήσεις και έλαβε πορεία προς τον περιορισμό, στα πλαίσια ενός γενικό­ τερου σχεδιασμού, όπου προετοιμάστηκε η εμφάνιση άλλων ιδιωτικών τρα­ πεζών και μάλιστα του φαινομένου Κοσκωτά, ουρανοκατέβατου τραπεζίτη, ιδιοκτήτη του Ολυμπιακού και μεγάλου εκδότη της Παλλήνης με τη συνέχεια που γνωρίζουμε. Αργότερα, στη δεκαετία του 1990, οι προβληματικές επιχει­ ρήσεις της περιόδου του Σχεδίου Μάρσαλ εκκαθαρίστηκαν στην ETE που ξεκίνησε σε νέα βάση. Η τοποθέτηση των διοικητών ήταν πάντα συμβολική της βαρύτητας που έδινε η εκάστοτε κυβέρνηση. Η σημερινή επιλογή, ελπίζουμε να δείχνει το δρόμο της προσαρμογής της ιστορικής διαδρομής της ETE στα νέα δραματι­ κά δεδομένα, της επικίνδυνης και βαθιάς κρίσης και των μεγάλων ευκαιριών, διατηρώντας τη διάσταση του τραπεζικού ιδρύματος Γενικού Συμφέροντος που οραματίστηκε ο Κυβερνήτης. Ας το ευχηθούμε εκ βάθους καρδίας.

Ιδιαίτερες ευχαριστίες στον Ζ. Συνοδινό, για την πολύτιμη βοήθεια τον στην ενημέρωση της μικρής βιβλιογραφίας που παρατίθεται, όπως και στον Θ. Καλαφάτη για τις παρατηρήσεις του.

Στοιχεία Βιβλιογραφίας Αμπού Ε., Η Ελλάδα του Όθωνα, Εκδ. Αδελφοί Τολίδη. Ο Βασιλεύς των Ορέων, Αθήνα, Γαλαξίας, 1968.

C. Vacalopoulos, L'économiste français Artémond de Régny et son rôle dans l'histoire financière de la Grèce (1831-1841], Θεσσαλονίκη 1977.

C. Vacalopoulos, Lemaître et la crise financière de la Grèce (1842-1843), Θεσσαλονίκη 1979. Βαλαωρίτης Ι., Ιστορία της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος (1842-1902), Αθήνα 1902.

Bouvier J., Le Crédit Lyonnais de 1863 à 1882, Paris, Imprimerie Nationale, 1961.

Bouvier-Bron M., Jean Gabriel Eynard (1775-1863) et le Philhellénisme genevois, Association gréco-suisse Jean Gabriel Eynard, 1963. H Αποστολή του Καποδίστρια στην Ελβετία (1813-1814). Εκδοση Καποδίστριας - Σπινέλι Ευρώπη - Πρακτικά Συνεδρίου Δήμου Αίγινας 2009.

Driault - Lhéritier, Histoire diplomatique de la Grèce de 1821 à nos Jour, Ed. PUF, 1925.

Ζωγράφου Δ., Η Ιστορία της Ιδρύσεως της Εθνικής Τραπέζης (1833-1843), Αθήνα 1925,1 Ζερβός Σ., Εθνικά κληροδοτήματα. Θωμαδάκης Σ., Πίστη και εκ χρηματισμός τον 19 αιώνα, ΜΙΕΤ, 1981. Κούκου E., Jean Capodistrias 1776-1831, Visionnaire et précurseur d'une Europe unie, Librairie Kauffmann 2003. Κουγέας Β., H Συμμετοχή του Ελεγκτικού Συνεδρίου στις Εσωτερικές λει­ τουργίες της Δημόσιας Διοίκησης, Διδακτορική έρευνα, Αθήνα 1986. Κράους P., Ο Εϋνάρδος και η φιλελληνική του δράση, εφημ. Η Πρωία 18.5.1930. Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ', Εκδοτική Αθηνών. Σβορώνος Ν., Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, Θεμέλιο. Συνοδινός Ζ.-Νοταράς Γ., Ιωάννης-Γαβριήλ Εϋνάρδος, Εκδ. ΙΑ.ΕΤΕ. Αθήνα, 1999. Ο Ηπειρώτης Γεώργιος Σταύρος 1788-1869, Εκδ. ΙΑ.ΕΤΕ, Αθήνα 2010. Συνοδινός Ζ., Χρονολόγιο ίδρυσης των υποκαταστημάτων της ETE (1842 -1848). Περιοδικό Εμείς· της ETE, 1989. Παντελάκης Ν., Πολεμικά Δάνεια, Εκδ. ΜΙΕΤ.

Sivignon M., La Grèce sans monuments, Editions Guides Bleus 1979. Αφιέρωμα στο επιστημονικό Συνέδριο για τον Καποδίστρια, Περιοδικό Η Αιγιναία, τχ. 15, Ιούλιος-Δεκέμβριος 2008. Αρχεία: I.A. ETE : Σειρά Βιβλία Μετοχών και Καταθέσεων. Αρχεία Γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών Quai d'Orsay, Σειρά Πρεσβευτι­ κή και Προξενική Αλληλογραφία.

83

ΒΑΣΙΛΗΣ Ι. ΛΥΚΟΥΡΗΣ*

Το ποδήλατο στην ζωή μας ρωτόγονος τύπος ποδηλάτου είχε ήδη εμφανισθεί από της εποχής της Γαλλικής Επαναστάσεως (1789) και ωνομάζετο «σελεριφέρ». Μετά από διάφορες παραλλαγές και βελτιώσεις, σε παγκόσμιο πεδίον, έφθασε στην σημερινή μορφή του. Ποδήλατα υπάρχουν πολλών κατηγοριών, χρήσεων και αξίας, όπως δίτροχα, τρίτροχα, διπλά για δύο άτομα, τα οποία κάθονται το ένα πίσω από το άλλο αλλά με κοινό μηχανισμό κινήσεως, διπλά, το ένα ποδή­ λατο πλάι στο άλλο αλλά συνδεδεμένα μεταξύ τους, αθλητικά, μεταφορικά μικρών αντικειμένων, αναδιπλούμενα, ηλεκτροκίνητα, ανδρικά, γυναικεία, αλλά και περίεργα ποδήλατα. Το ποδήλατο υπήρξε μια πολύ χρήσιμη εφεύρεσις, διότι εξυπηρέτησε και εξυπηρετεί τους ανθρώπους πολλαπλώς, όπως για προσωπικές και επαγγελ­ ματικές μετακινήσεις, για μεταφορά εμπορευμάτων μικρού βάρους και όγκου, για ταχυδρομικούς ή στρατιωτικούς σκοπούς κλπ., χωρίς να διακρίνει πλουσίους ή πτωχούς, επιστήμονες ή μη, νέους ή ηλικιωμένους, άνδρες ή γυναίκες κλπ.

Άε ποδήλατα ηροσερκοντοι οι νεοδιόριστοι υπουργοί της κυβέρνησης της Δανίας. Η πρώτη γυναίκα πρωθυπουργός της χώρος, η ηγέΐις των Σοσιαλδημοκρατών Χέ*£ τόρνινγκ-Σμιτ, ηγείιαι ουνοοπιαμού στον οποίο μετέχουν πρώην κομμουνιστές, αλλά και φιλελεύθεροι. ,.

* Δικηγόρος Ε.Τ.

84

*.

,

Για τους περισσοτέρους πολίτες είναι αναγκαίο ένα απλό αλλά γερό ποδή­ λατο για την μετακίνηση, κυρίως, εντός της πόλεως, το οποίον προσφέρει άνετη μετακίνηση, χωρίς έξοδα, ενώ γυμνάζει το σώμα και δεν μολύνει την ατμόσφαιρα. Οι κάτοικοι των βορείων χωρών της Ευρώπης αλλά και άλλων ηπείρων, οι οποίοι χαρακτηρίζονται για τον προγραμματισμό των αναγκών τους και πει­ θαρχία στην συμπεριφορά τους, χρησιμοποιούν από πολλών ετών το ποδή­ λατο ως μεταφορικό μέσον, διότι χωρίς να μειώνεται η αξιοπρέπεια τους αποβλέπουν στο όφελος που αποκομίζουν από την γυμναστική που κάνουν, στην εξυπηρέτηση τους, διότι κυκλοφο­ ρούν χωρίς την συμφόρηση που προκαλούν τα πολλά αυτοκίνητα, διότι δεν προκαλούν μόλυνση στην ατμόσφαιρα, αλλά και διότι αποφεύγουν δαπάνες εισιτηρίων, δαπά­ νες χώρου σταθμεύσεως κλπ. Σε πολλές Ευρωπαϊκές πόλεις έχουν καθιερωθεί από πολλών ετών ποδηλατοδρόμοι. Οι χώρες του ευρωπαϊκού νότου, μεταξύ των οποίων και η Ελλάς, ακο­ λουθούν, τώρα τους βορείους με αργά βήματα αλλά με πρωτοπόρους τους νέους, οι οποίοι πρωτοστατούν σε κάθε νεωτερισμό και εξέλιξη που συμβάλλει στην καλυτέρευση της ζωής. Και στις μεγάλες πόλεις της Ελλάδος γίνονται ποδηλατοδρομίες συχνά με διάφορες ευκαιρίες, όπως και στην Αίγινα, στον Πόρο, στις Σπέτσες κτλ. Σε επαρχιακές πόλεις της Ελλάδος, όπως π.χ. στην Καρδίτσα, έχει απαγο­ ρευθεί, με ορισμένες εξαιρέσεις βεβαίως, η κυκλοφορία των αυτοκινήτων σε κάποια τμήματα της πόλεως και έχουν καθιερωθεί και επισημανθεί, στην άκρη του κυρίως δρόμου, λωρίδες για την κυκλοφορία των ποδηλάτων, όπως συμβαίνει και σε άλλες πόλεις π.χ. Καλαμάτα κτλ. Στην χώρα μας, δυστυχώς, δεν υπάρχουν, στις μεγάλες πόλεις, πολλοί, άνετοι δρόμοι, ώστε να είναι δυνατή η καθιέρωσις λωρίδων κυκλοφορίας ποδηλάτων. Και αυτό το πρόβλημα, όμως, σε άλλα κράτη, αντιμετωπίσθηκε από τους αρμοδίους. Επετράπη, έτσι, η κυκλοφορία των ποδηλάτων στους λεωφορειοδρόμους. Στα περισσότερα προβλήματα εξευρίσκονται λύσεις, όταν οι αρμόδιοι ασχοληθούν με το θέμα και με την προϋπόθεσιν ότι οι εξυπηρετούμενοι δεν θα κάνουν κατάχρησιν του δικαιώματος, ενώ τόσον οι οδηγοί των λεωφορεί85

ων όσον και οι ποδηλάτες οφείλουν να επιδεικνύουν την επιβαλλομένη ανοχή και συμπεριφορά. Πάντως, όλοι στην Ελλάδα οφείλουμε να βοηθήσουμε στην καθιέρωση του ποδηλάτου ως μεταφορικού μέσου. Τα πλεονεκτήματα είναι πολλά τόσον για όλους, όσον και για τον καθένα χωριστά. Η προσπάθεια πρέπει να γίνει τόσον για τις μεγάλες πόλεις, όσον και για τις μικρό' < . τερες και τα χωριά μας. Τα κυριότερα πλεονεκτήματα που προσφέρει το ποδήλατο ως μεταφορικό μέσον είναι : 1)Η σωματική άσκησις, η οποία συντελείται κατά τον χρόνον της διά των ποδών κινήσεως του ποδηλάτου.

2)Η οικονομία, η οποία επιτυγχάνεται εν σχέσει με την χρήσιν άλλων μεταφορικών μέσων.

3]Η αποφυγή ηχορυπάνσεως και μολύνσεως της ατμοσφαίρας.

4)Η χρήσις του ποδηλάτου συμβάλλει στην αποφυγή κυκλοφοριακής συμφορήσεως.

5)Η χρήσις του ποδηλάτου καθιστά δυνατή την πρόσβασιν και κίνησιν και σε δύσκολα σημεία προορισμού (π.χ. στενούς δρόμους).

6)Τα ανταλλακτικά του ποδηλάτου είναι πολύ φθηνότερα εν σχέσει με εκείνα άλλων μεταφορικών μέσων.

7)0 ποδηλάτης, για να εξυπηρετηθεί στις δουλειές του, μπορεί να αφήσει το ποδήλατο οπουδήποτε, αρκεί να μη δημιουργεί εμπόδιο (πάντως είναι φρόνιμο να το κλειδώνει).

8)Η χρήσις του ποδηλάτου, συμβάλλει στην ψυχική ηρεμία του οδηγού του, διότι εκείνος γνωρίζει ότι θα φθάσει στον προορισμό του εγκαίρως, ενώ με την χρήσιν του αυτοκινήτου, το σύνηθες είναι να καθυστερεί. Δηλαδή, ο οδηγός του ποδηλάτου απαλλάσσεται από το άγχος, που δημιουργεί η κυκλο­ φοριακή συμφόρησις και αποφεύγει φθορά της υγείας του και πρόκλησιν εκνευρισμού.

9)Τα ποδήλατα κυκλοφορούν εντός του δακτυλίου των μεγάλων πόλεων. Θεωρείται ευτύχημα ότι οι νέοι μας είναι πρόθυμοι να κυκλοφορούν με ποδήλατο. Επειδή όμως δεν εξαρτώνται όλα από την διάθεση των νέων, οι οποίοι είναι πιθανόν να μη έχουν την οικονομική δυνατότητα να αποκτήσουν ποδήλατο, πρέπει να δημιουργηθούν μηχανισμοί, οι οποίοι θα βοηθήσουν τους νέους να αποκτήσουν ένα ποδήλατο εφ' όσον με την προσπά­ θεια τους επιτύχουν σε κάποιο προσδιορισμένο σκοπό. Αυτοί οι μηχανισμοί θα μπορούσαν να είναι : 86

1] είτε υπό μορφήν βρα­ βείων, με σκοπόν δηλαδή, ο αριστεύσας π.χ. μαθητής, να πάρει ως έπαλθο αντί άλλου βραβείου, ένα ποδήλατο.

2] είτε υπό μορφήν λαχειο­ φόρου αγοράς, με λαχνόν μικρής αξίας, εις την οποίαν θα εκτίθεται σε κλήρωση ένα ποδήλατο, το οποίον εν τέλει θα λάβει ο τυχερός.

3) είτε υπό μορφήν προϋ­ ποθέσεως, την οποίαν θέτει κάποια επιχείρησις προς τους υπαλλήλους της, κατά την οποίαν, π.χ. εάν μεταβαίνει ο υπάλληλος εις την υπηρεσίαν του με ποδήλατο, θα έχει μια συγκεκριμένη αύξηση στις αποδοχές του.

4) ορισμένες επιχειρήσεις πωλήσεως ποδηλάτων, όταν αντελήφθησαν, την διάθεσιν και την ανάγκην των πολιτών εις την χρήσιν του ποδηλάτου, εμείωσαν σημαντικά την τιμήν πωλήσεως των ποδηλάτων, ώστε να προσελ­ κύσουν πελάτες, με την σκέψιν ÓTL θα καταστήσουν γνωστή την επιχείρησίν των εις το αγοραστικό κοινό, αλλά και την βεβαιότητα ότι οι πελάται των, κάποτε θα χρειασθούν ανταλλακτικά και θα επανέλθουν. Εφαρμόζουν, δηλα­ δή, το εμπορικό δόγμα «το κέρδος στην κατανάλωση».

5) είτε υπό μορφήν δώρου εις εκείνον ο οποίος ψωνίζει από συγκεκριμέ­ νη επιχείρησίν και υπό την προϋπόθεσιν ότι θα συγκεντρώσει ορισμένους πόντους, θα επιλέξει, μεταξύ περισσοτέ­ ρων δώρων, ένα ποδήλατο. ΐ • Ι : .:. ..: - ,, ..,. '..,. Ασφαλώς υπάρχουν και άλλοι μηχανι­ Ία κ." ε pcTÄcviü σμοί. Όλες αυτές, όπως και άλλες, σκέψεις μπορούν θαυμάσια να εφαρμοσθούν και S ì i στην Αίγινα ολόκληρη, αλλά πολύ περισ­ iffSËi σότερο στην πόλη της Αιγίνης της οποίας •"•••"' U'Ï£Î.Vv n το πολεοδομικό σχέδιον είναι του 1898, με τα γνωστά για τις σημερινές συνθήκες μειονεκτήματα, όπως οι στενοί δρόμοι, εποχής δηλαδή κατά την οποίαν δεν IT'' υπήρχαν, στην Αίγινα ούτε ποδήλατα, ούτε πολύ περισσότερον αυτοκίνητα, τα οποία σήμερα είναι πάρα πολλά όχι μόνον

m ili

87

για την πόλη της Αιγίνης, άλλα •Κ·, και για τα χωριά. Στην προσπάθεια αυτή θα μπορούσαν να βοηθήσουν οι Δημοτικοί μας άρχοντες, οι οποίοι είναι βέβαιον ότι ενδια­ φέρονται για τις επικρατού­ σες κυκλοφοριακές συνθήκες στην Αίγινα και θέλουν να υπάρξουν λύσεις προς εξυπηρέτησιν τόσον των Αιγινητών <lpvev»e»1KOif es όλη την Ευρώπη αΜά δβν είχαν παντού τόσο »βο«<Ηώδη όσον και των επισκεπτόμενων «wpjtecejrt 6οο « g BougtmggBi, aw* ô»tou «Irto ottytuotuno. ïtrjν Ελλάδα Βήραρ« το awwtwiîôpeç S «ήγομε ve δοώμεtooέχει «x0ncvwyic». για διαφόρους λόγους την Αίγινα. Μία πρώτη λύσις θα ήταν η δημιουργία χώρων σταθμεύσεως δωρεάν, με στοιχειώδη υποδομή για στάθμευση και κλείδωμα των ποδηλάτων σε διάφορα σημεία της πόλεως, ώστε να εξυπηρετούνται όλοι όσοι καταφθάνουν στην πόλη από διαφορετι­ κές κατευθύνσεις. Βεβαίως, θα μπορούσαν να βοηθήσουν και άλλες υπηρεσίες, όπως π.χ. η Αστυνομική Αρχή, πάντα πρόθυμη και εξυπηρετική, με τις υποδείξεις της και την συνεργασία με τους πολίτες. Η ενημέρωσις και η αγωγή των πολιτών στους κανόνες κυκλοφορίας των τροχοφόρων είναι απαραίτητη και επιβεβλημένη, όπως δε τονίζεται από τους ειδικούς, η εκπαίδευσις των νέων πρέπει να αρχίζει από τις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου και να εφαρμόζεται σε χώρο με πραγματικές συνθήκες κυκλοφοριακής κινήσεως. Αυτή η προσπάθεια μέχρις ότου εξευρεθεί και οργανωθεί ο χώρος (διότι απαιτείται ένας μεγάλος σχετικά χώρος) με πραγ-

κυκλοφορούν μονό noortAoit* xUfy* Πραχύποριακό ηεί(ιαμα-στο γερμανού προάστιο Vauban στο Φράιμπουργκ

,:--.:&;.<^.-ÌSS,.:ÌPÌ.S-O:-.!,:. ïûJ^ôp.-

ìlHV.Ot 1&1WUK& (ÎÊOClS SIC10:•:':.•••$•:•,§• £>u$m-. to <:i*H&ROpie- • ili .piv..o-ΐίθ'V.i-.fer: r o t i ψ •-,(,•: \.<ύ.ί,'-ς, .v,mia

s Püff.ies KO-

firn

•

«

iiJiiC •:;,;,!. S.t.wtf'KJ.;-

ματικές συνθήκες κυκλοφοριακής κινήσεως, μπορεί να ξεκινήσει, με συστάσεις και υποδείξεις προς τους μαθητάς, εντός του σχολείου και κατά την ώραν λειτουργίας του σχολείου, από καταλ­ λήλους αστυνομικούς υπαλλήλους της τροχαίας, πάντα βέβαια εν συνεννοήσει με την Διεύθυνσιν του Σχολείου. Η προσπάθεια αυτή θα βοηθήσει και στην προσέγγισιν των αστυνομικών με τους νέους και αντιθέτως, αλλά και στον περιορισμό των τροχαίων ατυχημάτων, κυρίως μεταξύ νέων ανθρώπων, της παραγωγικής δηλαδή ηλικίας. Στο θλιβερό αυτό φαινόμενο, των τροχαίων ατυχημάτων, είναι γνωστόν, δυστυχώς, ότι η Ελλάς κατέχει μία από τις χει­ ρότερες θέσεις. Η σημερινή δυσχερής οικονομική κατάστασις είναι ένας πολύ σοβαρός λόγος διά να αρχίσει εσπευσμένως η ενημέρωσις, σε ό,τι αφορά το ποδήλατο, όχι μόνον των νέων, αλλά και προσώπων μεγαλυτέρων ηλικιών. Θα λυθούν πολλά προβλήματα, π.χ. οικονομικά, υγείας, μειώσεως της κυκλοφορίας αυτοκινήτων κλπ. Πρέπει ο καθένας στον τομέα του να κάνει κάτι, να βοηθήσουμε ο ένας τον άλλον, για να ξεπερασθούν οι δυσκολίες. Ήδη μελετάται, και μερικώς εφαρμόζεται η επί καθημερινής βάσεως δωρεάν μεταφορά του ποδηλάτου, σε ειδικώς διασκευασμένον χώρο, του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου, του μετρό, του τραμ κλπ, ενώ ήδη, οι ακτοπλοϊκές επιχειρήσεις, από ικανού χρόνου, εφαρμόζουν, και είναι βεβαίως προς τιμήν τους αυτή η συμβολή, να μεταφέρουν δωρεάν το ποδήλατο, αρκούμενες εις το εισιτήριον του επιβάτου. Αυτήν την «παροχή» πρέπει να την πληροφορη­ θούν οι Αιγινήτες, οι οποίοι μπορούν να φύγουν από το σπίτι τους, στην Αίγι­ να, με το ποδήλατο, να επιβιβασθούν στο πλοίο, να κάνουν τις δουλειές τους στον Πειραιά, την Αθήνα κλπ. και να επιστρέψουν στο σπίτι τους, γρήγορα και χωρίς να δαπανήσουν ούτε ένα ευρώ για το ποδήλατο, χάριν της εξυπηρετήσεως Παιχνίδια και άνθρωποι που τους προσέφεραν το ποδήλατο και τα μέσα μετα­ φοράς. Τέλος το ποδήλατο, εν σχέσει με άλλα μεταφορικά μέσα, μπορεί ο κάτοχος του, να το παρκάρει εύκολα, λόγω του μικρού όγκου και βάρους του, στο μπαλκόνι ή την αυλή του σπιτιού του, όπως και στον διάδρομο του γραφείου του, αλλά και στο καφενείο ή άλλον χώρον αναψυχής. Ακόμη πρέπει να ληφθεί υπ' όψιν ότι η αποθήκευ89

σις του ποδηλάτου, είναι απλούστερη από εκείνην άλλων μεταφορικών μέσων λόγω του μικρού όγκου του, διότι μπορεί να αποθηκευθεί σε οιονδήποτε βοηθητικό χώρο, Πριν κλείσω αυτήν την σύντομη αναφορά στο ποδή­ λατο, αξίζει, νομίζω, να σημει­ ώσω ότι σε μεγάλες ευρωπαϊ­ I * " ;: κές πόλεις, όπως το Παρίσι, το r' τις mén|KfMvécTOv Ρ Λονδίνο κτλ., έχουν οργανωθεί επιχειρήσεις, και δη δημοτικές, εκμισθώσεως ποδηλάτων (όπως περίπου είναι η εκμίσθωσις αυτοκινήτων), τα οποία εκτίθενται σε ειδικούς χώρους σταθμεύσεως και τα οποία είναι ασφαλισμένα, όπως είναι περίπου το σύστη­ μα σταθμεύσεως αμαξιδίων για τις αποσκευές, στα αεροδρόμια. Ο ενδιαφε­ ρόμενος παραλαμβάνει ένα ποδήλατο, πληρώνει κατά την παραλαβή αυτού και φθάνει εις το ση μείον της πόλεως που θέλει. Εκεί, εάν δεν χρειάζεται το ποδήλατο, το παραδίδει εις τον πλησιέστερο σταθμό της επιχειρήσεως εκμι­ σθώσεως ποδηλάτων, κάνει τις δουλειές του και, εφόσον χρειάζεται, παίρνει άλλο ποδήλατο, επι­ στρέφει στο σπίτι του και το ποδήλατο το αφήνει σε ειδικό χώρο DGÏV σταθμεύσεως, κοντά στο σπίτι του (δηλαδή ' μακριά από εκεί που ι το παρέλαβε). Εδώ θα ήθελα να σημειώσω ότι οι δημο­ ûpxwiei va oiioittoî'iv noSiiÄanτικές επιχειρήσεις, ; που εκμεταλλεύονται την εκμίσθωση ποδη­ s. \! il "· WBPeeiii λάτων, έχουν πρόσθε­ | •s j i ' •• 3f& τα έσοδα από το Îi':•:';'s

ύνΛ

•

Ι |

Ι

ji'i "]ψ

•

•

jupiosttv£|i€ìsϊΐ¥εε ποδηλάτων) Μ ι

λeff«|iTtf.Ç

ββα^ή:Γθύν<ψΐ}

H

Γ Ε λ λ α ο α α(:χιζΕ» να μοιά\ ÎSÎIffi-ΚίναοταrrciSnXd-

'wapxïiouv va «yopaiöir ο 1 AÀiWes-c \ι ;.ιάνο y sa ««a*. \am άλλα itat v a va ï-mya;'votiv otis SowÌSfiiisstMiS. H.iìH.;iXE1u?ils~-!iin t-pil· rit ϊχι.λιν s ai.iviÎi-A.^a-'.iL-Îmo.Wva Îi:v'n;-:;:iii.5ai"it:En)'t ujv-.m ;><•; r ï r r j v

.

•

•• :•:• fi

i:-n.oui,siënua Ο Ό Ι TÎI.V <;.=pa:nw

νΐΊΐίΛ-οΐί}ίκ-«νουΐ

o:wn'ci:;o-fJE

KQ(> ifiLmiurfGCtiüs οι f:iuî|i\i;s

•Ώ,;οφί)Μτ.αΐρία.Γί·>,(:ϋταιο>:ριίνκ( ι ΐί;ΐ;:Γ>ίΐθ-Μκαΐανρ;ιφ-Ί LÌ ι. tiì!S; fi:>«tì% Λίγο τνίΐίϊδα. Λίγο r.o.:;i> •οίί-ίί; in-; iii-vÇvvT- Hoi.» iljfKi yr.-εϊ aoììv::;iiTfì;om--:!'iif>«!.vfi:nc BÉJ'Ì'.'ÌI ii twuiivfavifi όϋ:6>!'ιων .MÎT ti την

tìiWJouv-TO i ^ ' k i J i i . Μ1\ίοτα.. η ι,α(ί(::τί.ο\'Λ'.';ΐΐ^<τ:ί>των avrai TÓtSif lie^XiVKöunoftiitiSsvußäföcouv a g o ï ï i -iii!ïswii'ffii-ipi-.:-(î-!JÎ5;Ai.v.;

S

A

S

«

δρομοΐκ." l e i t m o i m t a o . «Sminiι-<-:Κί!).ΐί: νυί>γοίΜριϊομιι;υ-ί "•• ;

LitKo

,·: • Ί "•: •

η '.: •:'ΐ

mis είναντο yeyovos όηκοχά τιι δι-

dpKeiaiïïijaaiâMiiovneTLJiâ νέα ίΐοίίι Λαϊΰ'ιΐΐ-ι. jT-iv Α θ ή ν α , ΐ « ώ

90

Περωοοκμ» π

«·

»

,

-

-

"ν».

„[ η

ât.Ku8ei. v'ca 1K-YC-/ÎM ί'Λοίι,οιίι {ifiii&.iuaïAiiiLi.n o f a e u v m i% τηνωραποιιιηκ ·

σ

0

ω

η

α

π

ο

υ

ε

ί

σ

.

n

πράττουν, αλλά και από τις διαφημίσεις που αναρτούν επί των

ποδηλάτων. Δυστυχώς, KCU στις περιπτώσεις αυτές δεν λείπουν οι βανδαλι­ σμοί, στους οποίους επιδίδονται ορισμένα άτομα, καταστρέφοντας ξένες περιουσίες. Ας τολμήσουμε, λοιπόν, με το ποδήλατο, εκτιμώντας τις καλές και οικονο­ μικές υπηρεσίες του.

Σημείωσις: OL φωτογραφίες του κειμένου ελήφθησαν από τις τοπικές εφημερίδες της Αιγίνης, όπως «Νέα Εποχή», «Η φωνή της Αίγινας» κτλ. και από άλλες εφημερίδες των Αθηνών και του Πειραιώς, όπως «Η Καθημερινή», "Free Sunday", "City Press", "Metropolis", "Real News", Sunday News", «Ελ Τύπος», κτλ. όπως και περιοδικά, όπως το «Κ» της Καθημερινής, «Τηλεθεατής», "Saronic" κτλ.

91

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

92

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ - ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Ένας διεθνής Ποφασκευάς της Αίγινας Ο εικαστικός Σεραφείμ Μπάκουλης

e s s a s i , .ρ:·ϊ':ς;„!τ

ν ^ τ α ν παίρνει το πλοίο της Παρασκευής για ν_/να πάει στην Αίγινα, δεν κάθεται πουθενά. Στριφογυρίζει στα σαλόνια, στους διαδρόμους, στις γέφυρες. Κόβει βόλτες, για να «κόψει» και­ νούργιες εικόνες, καινούργιες σκηνές: στιγμιό­ τυπα, καταστάσεις, πρόσωπα, που μια λεπτό μέρεια πάνω τους θα του κάνει εκείνο το «κλικ» in που χρειάζεται για να πλάσει την εικόνα-κριτική, την εικόνα-παράσταση που απευθύνεται στο χιούμορ μας. s Ss MsMutä um Πολλές φορές, βλέποντας τη γελοιογραφίααναπαράσταση της κοινωνίας, όπως έξυπνα και πιπεράτα την έχει αποδώσει ο καλλιτέχνης, νιώθουμε λύπη και δυσφορία, όσο κι αν η πρώτη αντίδραση προκαλεί γέλιο ή χαμόγελο. Όπως γράφει ο Henri Bergson στο βιβλίο του «Το γέλιο», δοκίμιο για τη σημασία του κωμικού, μόνον ο άνθρωπος προκα­ λεί το γέλιο. «Ένα τοπίο μπορεί να είναι ωραίο, χαριτωμένο, υπέροχο, ασή­ μαντο ή άσχημο. Δεν είναι ποτέ γελοίο. Γελάει κανείς με ένα ζώο, αλλά μόνο όταν δει πάνω του μία στάση ή μία έκφραση που θυμίζει άνθρωπο. Μπορεί να γελάσουμε με ένα καπέλο. Μα αυτό που βρίσκουμε κωμικό σ' αυτό δεν είναι το ύφασμα ή η ψάθα του, αλλά το σχέδιο που του έδωσαν οι άνθρωποι ή η ανθρώπινη όψη που πήρε η φόρμα του». Και είναι γνωστό ότι το μόνο ζωντανό ον που γελάει είναι ο άνθρωπος. Σ' αυτόν, λοιπόν, απευθύνονται οι γελοιογράφοι, που με το ταλέντο τους σκι­ τσάρουν, ζωγραφίζουν, τονίζουν με λίγες ή πολλές γραμμές, με λεζάντες ή καμιά φορά χωρίς αυτές, τις αδυναμίες και τα ελαττώματα, το φανφαρονισμό και την εθελοτυφλία, την άρρωστη φιλοδοξία, τον δονζουανισμό, το ψεύτικο του χαρακτήρα, την κίνηση του σώματος, την αλαζονεία, χωρίς να χαρίζονται σε κανένα! Κανένα έλεος! Όλα στη φόρα! Και το τραγικό είναι ότι αυτοί που υφίστανται μια τέτοια κριτική αλλά κι οι ομοϊδεάτες τους δεν παίρνουν είδη­ ση τις περισσότερες φορές. Τέτοια τύφλωση! Κατά τη γερμανική κατοχή, για

ìàumm"

93

lo Βραβείο Γουατεμάλα 2011, συμμετοχή 50 κρατών. Θέμα: Extreme-art

παράδειγμα, στο Παρίσι, οι Γερμανοί είχαν υποχρεώσει μεγάλα βιβλιοπωλεία να βάλουν στις βιτρίνες τους τις φωτογραφίες του Χίτλερ και του Μουσολίνι. Ένας γνωστός οίκος τους την έφερε: έβαλε τις φωτογραφίες, όπως τον υπο­ χρέωσαν, και κάτω από αυτές έστησε στη σειρά αντίτυπα από το έργο του Β. Ουγκώ, που το εξώφυλλο τους υπογράμμιζε το θέμα: «Οι Άθλιοι»! Γελοιογράφοι υπάρχουν πολλοί. Αναγνωρισμένοι, καλοί, μέτριοι, ουδέτε­ ροι. Ο «Παρασκευάς» Σεραφείμ Μπάκουλης είναι από τους πιο επιτυχημέ­ νους. Γνήσιος Αθηναίος, μεγάλωσε στους πρόποδες της Ακρόπολης. Ο πατέ­ ρας του ήταν συντηρητής στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Ο Σεραφείμ ή Μάκης, όπως τον αποκαλούν οι φίλοι του, ήταν στην παιδι­ κή του ηλικία ένας διαβολάκος που έπαιζε κρυφτό και πετροπόλεμο με τις παι­ δικές «συμμορίες» ανάμεσα στις μπότες των Γερμανών και στις οβίδες των παρτιζάνων του εμφυλίου. Η οικογένεια του έκρυψε κατά την Κατοχή την οικογένεια εβραίων του Π. Σιμχά. Στις αφηγήσεις του Παύλου Σιμχά στο βιβλίο «Οικογένεια Δημητρίου» παρακολουθώ τον Μπάκουλη σε όλη τη δόξα της παι­ δικής του τρέλας: τις φάρσες του, τις αντιδράσεις της ζωής του, που δεν ήταν καθόλου απαλλαγμένη από κινδύνους. Νομίζω, όμως, πως το παιδί εκείνης της εποχής μάζευε εικόνες και παραστάσεις, το μυαλό του κατέγραψε γεγονότα και ανθρώπους και σε κάποια στιγμή έγινε η έκρηξη. Βγήκαν όλα στην επιφά­ νεια και μπήκαν με χιούμορ στο χαρτί. Με ποικίλα συναισθήματα... Ως γελοιογράφος έχει παλιότερα συνεργασθεί με εφημερίδες και περιοδι­ κά: «Εικόνες», «Θεατής», «Διάπλαση των παίδων», «Ταχυδρόμος», «Φιστίκι» 94

Αίγινας, «Ο Ρωμιός», «Τένις». Η αγάπη του, μάλιστα, για το τένις έχει αποτυπωθεί σε ξεχω­ ριστό βιβλίο γελοιογραφίας.

0 Μπάκουλης πέρασε από πολλά «σχολεία», πριν φοιτήσει στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου σπούδασε ζωγραφική και εφαρ­ μοσμένες τέχνες έχοντας δάσκαλο τον Π. Τέτση. itfAS,.ê*t Εργάστηκε 6 χρόνια στο Τμήμα αντιγράφων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Άρχισε να παίρνει μέρος σε εκθέσεις ζωγραφικής από το 1965 και γελοιογραφίας από το 1966. Έχει εκθέσει έργα του σε πολλές γκαλερί στην Ελλά­ δα και στο εξωτερικό - στην Κύπρο, σε πολλές χώρες της Ευρώπης, της Ασίας και της Νοτίου Αμερικής- και έχει αποσπάσει πολλά βραβεία και επαίνους. Στην Αίγινα έχει πάρει μέρος στη Διαδρομή Καλλιτεχνών 2010 και 2011. Πρό­ σφατα, το 2011, πήρε το Ιο βραβείο στην Γου­ ατεμάλα, όπου συμμετείχαν 50 κράτη με θέμα EXTREME - ART. Βραβεύτηκε, επίσης, στην Κορέα το 2009 με ελεύθερο θέμα σε συμμετοχή 50 χωρών, και στην Κροατία το 2010 με θέμα Κ.Τ.Ε.Ο., στη Βουλγαρία το 2009 με θέμα την οικολογία και στο Αζερμπαϊτζάν πήρε τιμητική διάκριση το 2008 με ελεύθε­ ρο θέμα. Αναφέρεται στο Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών (εκδόσεις «Μέλισ­ σα») και στη σύγχρονη Ελληνική Τέχνη (εκδόσεις «Ώρα») και είναι τακτικό μέλος του Καλλιτεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος. Έργα του υπάρχουν στο Υπουργείο Πολιτισμού και Παιδείας και σε ιδιωτικές συλλογές καθώς και στην Πινακοθήκη του Δημαρχείου Νίκαιας. Ο «διεθνής» Σεραφείμ Μπάκουλης περνάει τα σαββατοκύριακα και τα καλοκαίρια του στο σπίτι του στην Αιγινήτισσα μαζί με τη γυναίκα του, την Κατερίνα Βαβλίτου, αναγνωρισμένη ζωγράφο και σπουδαία δημιουργό κοσμημάτων και μικρογλυπτών. Μέσα από τα πυκνά φυλλώματα του κήπου του βλέπει μπροστά του να απλώνεται σε όλο του το θαύμα ο Σαρωνικός και παίρνει δύναμη και έμπνευ­ ση από το αιγινήτικο φως για νέες δημιουργίες.

95

''•"''.""'"111 !'Λ (1

x'I'll III

•• !•

Ιΐβϊ

Mam

Olili

: Ρ Φ Η ••% . ' i . ;'.;• '.?''] /^::s'C'S4H

Lft ί.ΰψ/JÊa

•-.;;

ï"SI? ' 11*,· -1

-* •••' V Î f " Wg#?\ κ

EP | : /

WÊL-

19Ì : : #*Bf' :î Ï :ïf ï t

f •-"'*1

!'";"» " *

t/A}

11 1 1

I "| j

: • •

• • '

..•••.

i I •

1

:

:":

l.A.(—4*"*-

97

ΑΝΝΑ ΡΟΔΗ

Ο κοινοτάρχης Αιγίνης Σπύρος Ρόδης και "η ωραιωτέρα των Ελληνίδων"

ο:I την οδό Σπ. Ρόδη. Για τον ίδιο, όμως, τον Σπύρο Ρόδη που διετέλεσε κοι­ l περισσότεροι από μας τους Αιγινήτες και τις Αιγινήτισσες γνωρίζουμε

r

JBP <flMi

Εικ. 1: 0 πρόεδρος της Κοινότητος Αιγινης

Σπύρος Ρόδης (1872 -1951)

98

νοτάρχης της πόλης μας λίγα πράγματα γνωρίζουμε. Επειδή, λοιπόν, θεωρώ πώς οι αναφορές σε τέτοιου είδους θέματα έχουν ενδιαφέ­ ρον, επιχειρώ εδώ να ανασύρω κάποιες μνήμες από τα παλιά, πριν τις σβήσει οριστικά ο χρόνος που μας ποτίζει καθημερινά με το νερό της λησμονιάς. Η Αίγινα από το 1836 ως το 1912 υπήρξε δήμος που συμπερι­ λάμβανε όλες τις περιοχές του νησιού. Από το νόμο ΔΝΖ (4057]/1912 και μετά διάφορες περιοχές και οικισμοί του νησιού άρχισαν να διεκδικούν και να πετυχαίνουν σταδιακά την αυτοδιοί,τ ^τσί μ ε τ α τ ρ ά π η Κ α ν σ ε κοινότητες. Από την άλλη μεριά .

,

,

,

,

^^ Ά π ο λ ι Ί xrlÇ Αίγινας έχασε πολύτιμο ζωτικό χώρο με αποτελεσμα το 1923 να υποβιβαστεί με υπουργική απόφαση από "Δήμος Αιγινητών" σε "Κοινότητα Αιγίνης". Ως τελευταίος δήμαρχος μέχρι τότε που έγινε αυτή η αλλαγή αναφέρεται ο Νικόλαος Πέππας του Σωτηρίου και τον ακολούθησε, ως κοινοτάρχης πλέον, κατά την τετραετία 1923 - 1927, ο Σπύρος Ρόδης1. Ο Σπύρος Ρόδης (εικ. 1) του Νικολάου και της Χρυσούλας γεννήθηκε στην Αίγινα το 1872 και πέθανε, σε ηλικία 79 ετών, στις 2/2/1951. Το επάγγελμα του ήταν φαρμακοποιός και το σπίτι και το φαρμακείο του βρίσκονταν επί της οδού Αφαίας, που στην ουσία είναι προέκταση της Σπ. Ρόδη, λίγο πριν τη στροφή της οδού Μητροπόλεως. Κατά τη διάρκεια της δημαρχίας του ασχο­ λήθηκε, καθώς φαίνεται, αρκετά με το δυσεπίλυτο έως και άλυτο - αφού μέχρι τις μέρες μας καμιά από τις προτεινόμενες λύσεις δεν έχει τελεσφορή­ σει- πρόβλημα της ύδρευσης. Για του λόγου το αληθές επί των ημερών του κατασκευάστηκε η υδαταποθήκη που διατηρείται ακόμη και σήμερα δίπλα στο μοναστήρι του Αγίου Χριστόφορου στην οδό Κυψέλης (εικ. 2). Πάνω από την είσοδο του εν λόγω κτίσματος υπάρχει ακόμη η επιγραφή που φέρει το όνομα και την ιδιότητα του, καθώς και την ημερομηνία κατασκευής του

Λφαελλο]. gLK_ 2, 3: Η υδαταποθήκη που κατασκευάστηκε το 1923 0 Κοινοτάρχης ήταν και.η ταμπέλα πάνω από την είσοδο της πρώτος εξάδελφος του προπαπάππου μου Κών/νου Ρόδη και θείος του παππού μου Γεωργίου Ρόδη. Θείος κι ανιψιός είχαν μια αρκετά στενή σχέση και μιλούσαν, πράγμα όχι και τόσο συνηθισμένο, στον ενικό. 0 πατέρας μου Παναγιώτης Ρόδης παραδίδει δύο διάλογους που έγιναν ανάμεσα τους. Κάποια μέρα ο παππούς μπήκε μέσα στο φαρμακείο και βρήκε τον κυρ Σπύρο να κοπανάει2 με ένα γουδοχέρι στο μεγάλο μαρμάρινο γουδί του κινίνη με κρίθινο αλεύρι, φτιάχνοντας από τα 99

δύο υλικά μια λεπτή σκόνη, αφού τότε :1 θέριζαν τον πληθυσμό, και ιδιαίτερα τα Η.ΠΡδΤΗ ΠΡΕΠΗΗ ΕΦΗΜΕΡΙΕ ËB$ÇmAtSBKH X t ^ > " S, ΤΕΤΑΡΤΗ Kilt .(ir ™-™. ^fr v « »•..„•..,..,.

0 % * ' •' •' μικρά παιδιά, οι θέρμες από την ελονο­ Vit I I ' t ι I 1 ' σία. Έτσι ακολούθησε μεταξύ τους η εξής στιχομυθία: Γεώργιος Ρόδης (παππούς): «Τι κάνεις εκεί, βρε Σπύρο; Με κρίθινο αλεύ­ ρι ανακατεύεις το κινίνο;» Σπύρος Ρόδης: «Είσαι καλά, μωρέ Γιώργο; Είναι βαρύ το κινίνο. Αν το δώσω σκέτο, θα πεθάνουν τα παιδιά». Ο παππούς δεν παρέλειπε να «πατά­ ει» με τους γιους του στο πάτημα του σπιτιού του Κοντού ροϊδίτες, σαββατια­ νά και άλλα σταφύλια από τ' αμπέλι του και να γεμίζει με μούστο τα βαρέλια του, για να εξασφαλίσει το κρασί της χρο­ νιάς, είδος που θεωρείτο πρώτης ανά­ γκης εκείνα τα χρόνια. Κάποια άλλη • στιγμή, λοιπόν, ήρθε η ώρα του φαρμα:. κοποιού να ρωτήσει: Σπύρος Ρόδης: «Πού τα πας, βρε 1 Γιώργη, τα κρασιά και τα «φτιάχνεις» ΒΜΚΙΟ;' (εννοώντας, προφανώς, το χημείο);» Γεώργιος Ρόδης: «Πουθενά, τα φτιά""jg^r " ^MmeaiiiMiâ χνω μόνος μου». Μ Σπύρος Ρόδης: «Α, κατάλαβα. Τα 1 θέλεις βαριά για να... τρελαίνεσαι», είπε Ι κι έφερε το δεξί του χέρι κοντά στο δεξί ini nuts if μηνίγγι, για να συνδυάσει το ρήμα με την 7 ανάλογη κίνηση. Καθώς φαίνεται, όμως, δεν πείστηκε από την απάντηση που του έδωσε ο Εικ. 5, 6, 7, 8: Διάφορα δημοσιεύματα εφημερίδων της Γιώργος και ρώτησε τα ίδια και τον εποχής που αφορούν τη Χρυσούλα Ρόδη και πατέρα μου, που ήταν τότε μικρός. Εκεί­ την κατάκτηση του τίτλου της Μις Ελλάδος (1931) νος του απάντησε ότι τα κρασιά τα πάνε στου Παπασιλέκα στον Πειραιά3 - αν και είχαν πάει μόνο μια φορά εκεί το κρασί κάποια χρονιά που πήγαινε να τους χαλάσει. Τότε εκείνος φανερά ενοχλημένος είπε στο παιδί: «Να πεις στον πατέρα σου να τα φέρνει στο θείο».

ΜΑΚ6ΔΟ

;

:

J

I M I i l " α « , Μ πκι:

w

1

W

ΕΙς TO B E T O N . . I O N T I W II Κ

PI ΑΚΡΟΠΟΛ :M ^ΛΛΗΗΙΚΩΠ

100

ι '> j-iìt.P Λ

Εκτός δηλαδή από την πολιτική και τη φαρμακευ­ τική καταπιανόταν και με την οινολογία. Η ενασχόλη­ ση πάντως με την επιστήμη του επί πολλά συναπτά έτη συνέβαλλε πιθανότατα στην έντονη μικροβιοφοβία και στη μεγάλη μανία για την καθαριότητα που τον διακατείχε. Μια από τις τελευταίες εικόνες που θυμάται ο Παναγιώτης Ρόδης απ' αυτόν τον άνθρωπο ήταν σε Εικ. 4: Η Μις Θεσσαλονίκη κάποια λιτανεία από τις πολλές που γίνονταν συχνά Νίκη Παυλίδου (αριστερά) τότε στο νησί για να βρέξει. Στην οδό Αφαίας στο ύψος και η Μις Κοκκινιά Γεωργία Χατζή στυλιανού (δεξιά) του σπιτιού του Χάνου η εικόνα της Παναγίας, που την είχαν κατεβάσει στην πόλη από το μοναστήριτης Χρυσολεόντισσας, «σταμάτησε» μπροστά στον τέως κοινοτάρχη κι εκείνος, όντας σε μεγάλη πια ηλικία, την προσκύνησε κλαίγοντας. «Έστεκε» καλά οικονομικά και είχε αρκετά εισοδήματα. Κατείχε μάλιστα μια έκταση, με σπί­ τια, μαντριά κ.ά., ούτε λίγο ούτε πολύ πεντακοσίων στρεμμάτων στην περιο­ χή του Τούρλου που όμως κάποια στιγμή απαλλοτριώθηκε από το κράτος χωρίς να του δοθεί καμιά αποζημίωση. Διέθετε, επίσης, ένα πολύ μεγάλο κοπάδι με αμνοερίφια που το φρόντιζε ένας βοσκός, γνωστός ως «γερο Βαγγέλαρος του Αστόκου» που πολλές φορές κατέβαζε το κοπάδι του από τον Τούρλο ως του Μπαρού (περιοχή στην άκρη του Μεσαγρού προς τον Κοντό). Ο βοσκός είχε βγάλει μάλιστα κι ένα ποιηματάκι: «Η κουραμάνα να 'ν' καλά και το καζάνι βράζει. Ας είν' καλά ο κυρ - Μιλής (εννοούσε το Νικόλαο Ρόδη, πατέρα του κοι­ νοτάρχη] κι εμένα δε με νοιάζει».

0 φαρμακοποιός παντρεύτηκε με την ιθακήσια Αγγελική (Κούλα) Καρα­ βιά (1891 - 1986) και απέκτησαν μαζί τέσσερα παιδιά, δυο αγόρια και δυο κορίτσια, τη Χρυσούλα (1911), τη Μαρία (1917), το Νίκο (1922) και το Βαγ­ γέλη (1928). Τα κορίτσια ήταν, κατά γενική ομολογία, πανέμορφα. Η Χρυσηίς, όπως ήταν το βαφτιστικό της, ήταν μια όμορφη, ψηλή και λυγερή κοπέλα με ιδανικές αναλογίες. Οι θείοι μου Κυριάκος και Δημήτρης την ανέβαζαν συχνά, όπως και την ισάξια ως προς την ομορφιά, αν όχι ομορφότερη Μαρία, το σύζυγο και την κόρη της με το γαϊδουράκι και το μουλάρι τους στο μονα­ στήρι της Παναγίας της Χρυσολεόντισσας. Εκεί πήγαιναν να επισκεφτούν τη θεία τους μοναχή Ευβούλη, αδερφή της μητέρας τους. Η Ευβούλη ήταν αρχι­ κά στο μοναστήρι του Αγίου Νεκταρίου και αργότερα, όταν το μοναστήρι της Χρυσολεόντισσας έγινε γυναικείο, συνέχισε το μοναχικό βίο εκεί. Μεγάλη εντύπωση προκαλούσε στους ντόπιους ότι οι δύο αδελφές κυκλοφορούσαν 101

εκείνη την εποχή (προπολεμικά) με παντελόνι. Τον Ιανουάριο τώρα του 1931 η Ελλάδα, αν ανατρέξει κανείς στην πλη­ θώρα των σχετικών δημοσιευμάτων των εφημερίδων, συγκλονιζόταν από δύο κυρίως θέματα. Από τη μια μεριά ήταν η στυγερή δολοφονία και ο τεμα­ χισμός του άτυχου Αθανασόπουλου από τη γυναίκα του, την περιλάλητη Φούλα, τον εξάδελφο και εραστή της Μοσκιό και τη «θηριώδη» πεθερά του, ενώ από την άλλη όλη η χώρα έδειχνε να ζει στον πυρετό των ...καλλιστείων. Αυτός ο πυρετός ήταν μεταδοτικός, αφού πολλές περιοχές έσπευδαν άρον άρον να επιλέξουν τις πιο όμορφες κοπέλες τους και να εξασφαλίσουν τις μεγαλύτερες δυνατές πιθανότητες για την ανάδειξη τους στο μεγάλο διαγω­ νισμό. Σ' αυτόν έμελλε να λάβει μέρος ως «Μις Αίγινα» και η Χρυσούλα Ρόδη. Θυμίζω ότι το 1931 ήταν ο τρίτος κατά σειρά διαγωνισμός που διεξήχθη στην Ελλάδα. Οι νικήτριες των προηγούμενων δύο ήταν η Αθηνά Καρατζά (1929), εγγονή του αγωνιστή Παναγιώτη Καρατζά από την Πάτρα, και η Αλίκη Διπλαράκου (1930) από τη Μάνη. Η πρώτη εστεμμένη ελληνικών καλλιστείων κατόρθωσε να αποσπάσει τον πρώτο διεθνή τίτλο της 2ης Μις Ευρώπη, ενώ την επόμενη χρονιά η Αλίκη Διπλαράκου ήταν η πρώτη Ελληνίδα που κατά­ φερε να πάρει τον πολυπόθητο τίτλο της Μις Ευρώπη αλλά και τον τίτλο της 2ης Μις Υφήλιος. Το ενδιαφέρον για τα τεκταινόμενα στο χώρο της ομορφιάς ήταν τόσο μεγάλο που ξεπερνούσε τα σύνορα. Έτσι, εκτός από τα δημοσιεύματα που αφορούσαν τον ελληνικό χώρο, δεν έλειψε η ενημέρωση και από τα διαδρα­ ματιζόμενα σε άλλες χώρες. Για παράδειγμα, στο πρωτοσέλιδο της εφημερί­ δας «Μακεδονία» της 23ης/1 υπάρχει κείμενο και φωτογραφία της Μις Τουρ­ κία με κατατοπιστικά σχόλια. Τα τοπικά καλλιστεία ξεκίνησαν και η πολυπληθής προσφυγική Κοκκινιά, που μετρούσε ακόμη τις πληγές του μεγάλου ξεριζωμού, αφού από τότε είχαν περάσει μόλις εννέα χρόνια, έσπευσε να κάνει γρήγορα γρήγορα την επιλογή της πιο όμορφης κοπέλας της. Το γεγονός στάθηκε αφορμή για τρικούβερτο γλέντι. Οι Μικρασιάτες, ανέκαθεν λάτρεις του ωραίου, με πολυμελή κριτική επιτροπή και εν μέσω μεγάλου ενθουσιασμού στις 3 Ιανουαρίου εξέλεξαν «Μις Κοκκινιά» την εντυπωσιακή Γεωργία Χατζήστυλιανού (βλ. εικ. 4). Η κεφάτη ατμόσφαιρα περιγράφεται γλαφυρά στη σελίδα 2 της εφημερίδας «Αθηναϊκή Ζωή» της 5ης/1. Αυτή η κοπέλα στάθηκε μια από τις κυριότερες αντίπαλους της αιγινήτισσας καλλονής. Συνολικά εκλέχτηκαν από τους τόπους τους τριάντα κοπέλες, μεταξύ των οποίων ήταν η Νίκη Παυλίδου (Μις Θεσσαλονίκη, βλ. εικ. 4), η Λούκια Κωσταρά (Μις Πειραιεύς), η (;) Κοκκαλά (Μις Ηράκλειο), η Ζαΐρα Μπερνάλντη (Μις Κέρκυρα) και η Μαρίτσα Ανδρικίδου (Μις Αθήναι), που η εκλογή της έγινε λίγο πριν τον τελικό διαγωνισμό. Ανάμεσα στις προηγούμενες φιναλίστ βρι102

σκόταν μια ακόμη επικίνδυνη αντίπαλος της Μις Αίγινα, που δεν ήταν άλλη από τη Μις Κέρκυρα. Η αντιπαλότητα και το τοπικιστικό πνεύμα μεταξύ Αίγινας και Κέρκυρας δίνεται με χιουμοριστικό τρόπο στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας «Ακρό­ πολις» της 19ης Ιανουαρίου, στην οποία ανακοινώνεται και η νίκη της Μις Αίγινα. Συγκεκριμένα, Αιγινήτες και Κερκυραίοι έστειλαν σωρεία τηλεγραφη­ μάτων προς διάφορες κατευθύνσεις με σκοπό να αλιεύσουν πληροφορίες, ο καθένας για λογαριασμό του, για τις δύο κοπέλες. Έτσι οι Αιγινήτες έστελναν μηνύματα σε γνωστούς και φίλους στο Ιόνιο, ρωτώντας τα πάντα για τη δεσποινίδα Μπερνάλντη, ενώ οι Κερκυραίοι έκαναν το ίδιο, ζητώντας τη γνώμη των Αθηναίων φίλων τους για τη Ρόδη. Οι Αιγινήτες όμως μάλλον το... παρατράβηξαν. Μόλις πληροφορήθηκαν ότι η Κερκυραία καλλονή θα αναχω­ ρούσε με το πλοίο «Πολικόν» από το νησί της, ανέθεσαν σε κάποιο δικηγόρο με διαπιστωμένο καλό γούστο στις γυναίκες να ανέβει στο ατμόπλοιο, όταν αυτό θα έπιανε Πάτρα, να τη δει από κοντά και να τους πει τη γνώμη του. Εκείνος εκτέλεσε ευσυνείδητα την αποστολή του και τους τηλεφώνησε ότι «πρόκειται περί ακίνδυνου αντιπάλου». Το πρωί η άποψη του επιβεβαιώθη­ κε από ένα τηλεγράφημα, που ήρθε αυτή τη φορά από τον Πειραιά και ανέ­ φερε ότι η Μπερνάλτη ήταν ακίνδυνη, επειδή είχε «μεγάλο στόμα»! Δυστυχώς, δε έχω βρει κάποια στοιχεία για τον τρόπο με τον οποίο έγινε η επιλογή της Χρυσούλας Ρόδη, που εμφανίστηκε ως Μις Αίγινα στο μεγάλο διαγωνισμό που διοργανώθηκε από την Ένωση Συντακτών. Τοπικά καλλι­ στεία δεν προκύπτει από πουθενά να έγιναν. Αν είχε πραγματοποιηθεί άλλω­ στε κάτι τέτοιο σε ένα τόσο μικρό μέρος, θα είχε οπωσδήποτε καταγραφεί στη συλλογική μνήμη, ως κάτι το ιδιαίτερο και σπάνιο. Το πιθανότερο είναι ότι ήρθε στον τελικό με... απευθείας ανάθεση. Ωστόσο με όπλο τα νιάτα, την ομορφιά και την αναμφισβήτητη «ελληνοπρέπειά» της, σε ηλικία είκοσι ετών το 1931, αποφάσισε να δοκιμάσει την τύχη της και βγήκε κερδισμένη. Εξάλλου σε πολλά σχετικά δημοσιεύματα παρουσιαζόταν ως η επικρατέστερη υποψήφια. Για παράδειγμα, η «Ακρόπο­ λις» στο πρωτοσέλιδο της 18ης Ιανουαρίου στη λεζάντα κάτω από τη φωτο­ γραφία της αναφέρει τα εξής: «Η "Μις Αίγινα" δνις Χρυσούλα Ρόδη ήτις μέχρι της στιγμής συγκεντρώνει τις περισσότερες πιθανότητες εις τον τελικόν διαγωνισμόν διά την εκλογήν της ωραιοτέρας Ελληνίδος. Η δνις Ρόδη, εξ όλων των διαγωνιζομένων, θεωρείται ως ο πλέον αντιπροσωπευτικός τύπος της ελληνικής καλλονής». Τα ίδια πάνω κάτω γράφει και η «Αθηναϊκή Ζωή» της 14ης Ιανουαρίου στη δεύτερη σελίδας της. Ο τελικός διαγωνισμός πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 18 Ιανουαρίου 1931 σε δύο φάσεις. Πρώτα έγινε η προκριματική εκλογή και στη συνέχεια αργά το βράδυ η τελική. Την ελλανόδικο επιτροπή αποτελούσαν γνωστά πρό-

σωπα της κοσμικής και πνευματικής ζωής της εποχής, όπως οι πεζογράφοι Σπύρος Μελάς και Ζαχαρίας Παπαντωνίου (ο ποιητής Μιλ­ τιάδης Μαλακάσης την τελευταία στιγμή απεχώρησε4], οι δημοσιογράφοι Χρήστος Δαραλέξης και Αλέκος Λιδωρίκης, ο ζωγράφος Κων/νος Παρθένης, η Εύα Σικελιανού και άλλοι. Στην προκριματική φάση περίμεναν τις Μις στον τρίτο όροφο του μεγάρου του Μετοχικού Ταμείου Στρατού στην οδό Σταδίου, για να κάνουν μια πρώτη επιλογή. Εκεί στεγά­ ζονταν τα γραφεία και βρίσκονταν οι αίθουσες της Ενώσε­ ως. Οι κοπέλες άρχισαν να παρελαύνουν γύρω στις 5 το απόγευμα. Τότε επιλέχτηκε και η Μις Αθήναι. Μετά από δια­ βουλεύσεις και μικροεντάσεις ξεχώρισε η τελική ομάδα των διαγωνιζόμενων. Τα καλλιστεία ολοκληρώθηκαν με το χορό που δόθηκε στο θέατρο Ολύμπια. Σ' αυτόν παρευρέθηκε πολύς κόσμος, παρ' όλο που το εισιτήριο έφτανε τις 3000 δρχ.. Ο μπουφές ήταν γεμάτος νόστιμα εδέσματα και το καλλιτεχνικό πρό­ γραμμα πλούσιο. Γύρω στις 11 το βράδυ οι εναπομείνασες Μις παρουσιάστηκαν στο κοινό, περνώντας πάνω σε μια άνθινη γέφυρα. Περίπου τα μεσάνυχτα ανακοινώθηκε το αποτέλεσμα. Μις Ελλάς 1931 ανακηρύχτηκε η Μις Αίγινα Χρυσούλα Ρόδη [βλ. τα σχετικά δημοσιεύματα των εφημε­ ρίδων στις εικ. 5,6,7 και 8] που κατάφερε να ξεχωρίσει, εξο­ βελίζοντας όλες τις αντιπάλους της. Μ' αυτόν τον τρόπο κέρδισε και το πολυπόθητο εισιτήριο για το διαγωνισμό για την ανάδειξη της Μις Ευρώπη, που θα διεξαγόταν ύστερα από λίγο καιρό στο Παρίσι. Την ίδια χρονιά οι διαγωνισμοί ομορφιάς στην Ελλάδα σταμάτησαν, για να αρχίσουν πάλι μετά από είκοσι περίπου χρόνια, το 1952. Τις ημέρες των καλλιστείων της Αθήνας η αιγινήτισσα υποψήφια φιλοξενείτο στο σπίτι του μηχανικού Καλούδη, όπου την επισκέπτονταν μοδίστρες, κομμώτριες, φωτογρά­ φοι κ.ά. Εκεί το βράδυ, λίγο πριν να μεταβεί στο θέατρο Ολύμπια, της πήρε συνέντευξη ο δημοσιογράφος της «Ακρο­ πόλεως» Μεγαλοοικονόμου, που της έπλεξε το εγκώμιο γράφοντας ότι: «Η δνις Ρόδη είναι ο τύπος της κοσμικής, έξυπνης, αναδειγμένης και πνευματωδέστατης γυναίκας.

ELK. 9,10,11: Η Μις Ελλάς 1931 Είναι γεμάτη ψυχικά χαρίσματα, που εναρμονίζονται απολύ­ τως με το ονειρώδες εξωτερικό της. Είναι λίγο ιδιότροπη, αλή­ Χρυσούλα Ρόδη σε διάφορες πόζες θεια, αλλ' αυτό δε μπορεί να λεχθεί ελάττωμα». Ακολουθούν 104

δύο αποσπάσματα από τη συνέντευξη: Δημοσιογράφος: Δεσποινίς είστε αισιόδοξη; Χρυσούλα Ρόδη: Ελπίζω. Απλώς ελπίζω. Και παρακάτω... Δ.: Να σας πάρουμε μια φωτογραφία ή προτιμάτε μετά την εκλογή; XP.: Αν εκλεγώ, ναι. Δ.: Μα θα εκλεγείτε.

XP.: Αντιπροσωπεύετε την γνώμην της Επιτροπής; Δ.: Όχι, έχω εμπιστοσύνην στην κριτικήν μου.

XP.: Και νομίζετε ότι εγώ πρέπει να βγω; Δ.: Ασφαλώς.

XP.: Σας ευχαριστώ αλλά επιτρέψατε μου να μην είμαι βεβαία ακόμη5. Όταν το νέο της νίκης της μαθεύτηκε στην ιδιαίτερη πατρίδα της Χρυ­ σούλας, την Αίγινα, επεκράτησε μεγάλη χαρά και δεν άργησε να σκαρωθεί και το σχετικό δίστιχο: «Βαράτε τις καμπάνες, βαράτε τα βιολιά του Σπύρου Ρόδη η κόρη εβγήκε Μις Ελλάς»6. Η νεαρή αιγινήτισσα, με τα μάτια ελαφίνας και το λαιμό κύκνου (εικ, 9,10 και 11), εκπροσώπησε την Ελλάδα στο Παρίσι στις 5 Φεβρουαρίου 1931, αντιμετωπίζοντας τις Berta von Haetjens (Αυστρία), Anita Netta Duchâteau (Βέλγιο, που ανακηρύχτηκε Μις Υφήλως 1931), IngeArvad (Αανία), (;) Mason (Αγγλία), Lilli Silberg (Εσθονία), Ingrid Ruth Richard (Γερμανία), Mary Lelyveld (Ολλανδία), Maria Tasnady-Fekete (Ουγγαρία), (;) Nocetti (Ιταλία), Tanti Vuroseanu (Ρουμανία), Marina Shalyapina (Ρωσία), Ermelina Carreno (Ισπανία), Naschide Saffet Hanim (Τουρκία), Katica Urban (Γιουγκοσλαβία) (εικ. 13). Εδώ όμως η «ωραιότερα των Ελληνίδων», όπως την αποκαλούσε η εφημερίδα «Μακεδονία» στο πρωτοσέλιδο της 20ης Ιανουαρίου 1931 (βλ. εικ. 5)7, δεν μπόρεσε να αποσπάσει κάποιον τίτλο. Παρ' όλα αυτά δεν μπορεί κανείς να αμφισβητήσει την επιτυχία της να βρεθεί ανάμεσα στις δεκαέξι ομορφότερες κοπέλες της Ευρώπης, αφήνοντας στη γαλλική πρωτεύουσα το χνάρι της ευγενικής οπτασίας μιας ακόμη ελληνίδας καλλονής. Μις Ευρώπη τελικά στέφθηκε η Μις Γαλλία Jeanne Juilla8. Πρόσφατα η Γιάννα Φαρμακίδου - Κονταρίνη, ανιψιά της Χρ.Ρόδη προσέ­ φερε στο Λαογραφικό Μουσείο του Δήμου Αίγινας, μεταξύ άλλων αντικείμε­ νων, μια ωραιότατη φωτογραφία της με τον υπότιτλο «Χρυσηίς Ρόδη, Μις Ελλάς 1931». Επίσης, στο ίδιο Μουσείο υπάρχει μια ακόμη φωτογραφία, δωρεά του κ. Σώζοντα Βελιώτη, που την εμφανίζει έξω από την Ελληνική Βουλή μαζί με το βουλευτή του κόμματος των Φιλελευθέρων, μετέπειτα δήμαρχο Αίγινας, Τότη Χατζή. Κοντά τέσσερις δεκαετίες μετά από κείνη τη χρονιά, το 1968, ένα ακόμη 105

όνομα που έχει σχέση με την Αίγινα αναδείχτηκε Μις Ελλάς. Πρόκειται για τη γλυκύτατη κ. Λία Κανέλλα, που κέρδισε τον τίτλο με το πατρικό της Λία Μάλτα9. Οι τίτλοι ομορφιάς τότε, βέβαια, είχαν αλλάξει. Τέλος, και κλείνω με αυτό, πριν από περίπου τριάντα πέντε χρόνια, μπο­ ρεί και παραπάνω, ένα ηλιόλουστο καλοκαιριάτικο μεσημέρι τρώγαμε οικο­ γενειακώς, αν θυμάμαι καλά στην ταβέρνα του Νώντα, στην Πέρδικα. Σε μια στιγμή κάποιος ήρθε στο τραπέζι μας και είπε στον πατέρα μου ότι μια κυρία που καθόταν μέσα στο μαγαζί ήθελε να του μιλήσει. Εκείνος μπήκε για λίγη ώρα στην ταβέρνα και, όταν επέστρεψε, μας είπε ότι η κυρία που τον ζητού­ σε ήταν η Χρυσούλα Ρόδη, η Μις Ελλάς 1931. Με την παιδική περιέργεια και αφέλεια μου έτρεξα μέσα στο μαγαζί, με σκοπό να δω από κοντά μια Μις. Βρέ­ θηκα μπροστά σε μια λεπτή σικάτη γιαγιά, που καμιά σχέση δεν είχε με τις δροσερές νεαρές κοπέλες των καλλιστείων που έβλεπα στην τηλεόραση. Δεν ήξερα ακόμη πόσο αδυσώπητος μπορεί να φανεί ο χρόνος!

Πηγές; Μαρτυρία Παναγιώτη Ρόδη Μοίρας Κουλής, Ο διαχωρισμός της επαρχίας Αίγινας στην Τοπική Αυτοδιοίκησης, περιο­ δική πολιτιστική έκδοση: Η Αιγιναία, τ. 6, σ. 87 - 99. http://www.koutouzis.gr http://el.wikipedia.org http://www.pageantopolis.com http://www.paron.gr, Πέμπτη 24 Φεβρουαρίου 2011 http://photo.prevelakis.com http://portal.kathimerini.gr http://wwwaristofanis.blogspot.com Δημοτολόγιο Δήμου Αίγινας Εφημερίδες Αθηναϊκή Ζωή, Ακρόπολις, Μακεδονία από το Αρχείο Εφημερίδων της Βιβλιο­ θήκης της Βουλής των Ελλήνων.

Πηγές εικόνων: Εικ. 1, 2, 3: Φωτογραφικό Αρχείο Άννας Ρόδη Εικ. 4, 5, 6, 7: Αρχείο εφημερίδων της Βουλής των Ελλήνων Εικ. 8: Εφημ. «Ακρόπολις», Σάββατο 17 Ιανουαρίου 1931, σ. 5. Εικ. 9,10: http://www.armleg.com/missit Εικ. 11: Παλαιά καρτ ποστάλ των εκδόσεων Δέλτα, που αγοράστηκε τυχαία πριν από δέκα χρόνια από στενή φίλη σε παλαιοβιβλιοπωλείο του Μοναστηρακίου.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Τα παραπάνω στοιχεία που αφορούν την τοπική αυτοδιοίκηση αντλήθηκαν αϊτό το άρθρο του Κούλη Μοίρα που αναφέρεται στις πηγές, σ. 90 - 91.

2. Δίκω δεν είχε λοιπόν ο λαός που εκείνη την εποχή που αποκαλούσε αστεϊζόμενος τους φαρμακοποιούς... φαρμακοτρίφτες; 3. Ο Παπασιλέκας καταγόταν από τον Έβρο, σπούδασε στη Γαλλία και άνοιξε το πρώτο οινολογικό χημείο στον Πειραιά. Υπήρξε μάλιστα ένα από τα ιδρυτικά μέλη της Ένωσης Ελλήνων Χημικών.

4. Εφημ. «Ακρόπολις», 19 Ιανουαρίου 1931, σ. 1.

5. Εφημ. «Ακρόπολις», ό.π..

6. Μαρτυρία Παναγιώτη Ρόδη 7. Ας σημειωθεί εδώ ότι μέχρι το φύλλο της 18ης Ιανουαρίου η «Μακεδονία» διαφήμιζε κατά κόρον τη Μις Θεσσαλονίκη Νίκη Παυλίδου, ενώ μετά την εκλογή της Ρόδη τα πρω­ τοσέλιδα της για αρκετές μέρες ήταν αφιερωμένα σ' αυτήν.

8. http://www.pageantopolis.com.

9. Βλ. http://photo.prevelakis.com.

Σημείωση: Με τούτο το κείμενο δεν έχω στόχο να υπερασπιστώ τα καλλιστεία, με τα οποία γενικά διαφωνώ, αλλά απλά να καταγράψω ένα γεγονός που αφορά το νησί μας. Σήμερα, κατά τη γνώμη μου, αυτού του είδους οι διαγωνισμοί δεν έχουν τίποτα απολύτως να προσφέρουν, αφού υπάρχουν πιο αξιόλογα πράγματα, για να αναδείξουν την προφορά της γυναίκας στην κοινωνία. Εκείνα τα χρόνια, παρ' όλα αυτά, ο κόσμος «διψούσε» για οποιαδήποτε νέα ιδέα προερχόμενη από την... πολιτισμένη Ευρώπη και μιμείτο ο,τιδήποτε μπορούσε να του προσφέρει μια ανάπαυλα από τη μίζερη καθημερινότητα. Τα συγκε­ κριμένα γεγονότα άλλωστε δεν έχουν τις ίδιες αναλογίες με τις εκχυδαϊσμένες καταστά­ σεις που βιώνουμε σήμερα. Για τους παραπάνω, λοιπόν, λόγους θεωρώ ότι μάλλον θα πρέ­ πει να είμαστε περισσότερο επιεικείς.

107

ΙΡΙΣ ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Με αφορμή την έκθεση του Κυριάκου Κρόκου στο Μουσείο Μπενάκη

χεδίαζα από παιδί. Θυμάμαι πόσο ελεύθερος ένιωθα όταν ζωγράφιζα, Η κλίση μου αυτή έγινε αφορμή να δώσω εξετάσεις στην Αρχιτεκτονι­ κή Σχολή. Ήταν γύρω στο 1960. Ο Πικιώνης είχε φύγει. Μπαίνοντας στο Πολυτεχνείο με εντυπωσίασε το κτίριο της Αρχιτεκτονι­ κής Σχολής, επιβλητικό και λαμπερό μαζί. Σήμερα αισθάνομαι ότι είχα την τιμή πέντε χρόνια να μπαινοβγαίνω σ' αυτό και στενοχωριέμαι όταν καμιά φορά πηγαίνοντας εκεί το βλέπω κακοποιημένο. Μιλάμε για το περιβάλλον και νέα παιδιά βρωμίζουν τις μαρμάρινες κολώνες της Αρχιτεκτονικής Σχο­ λής, γιατί δεν έμαθαν να αγαπούν και γράφουν με μανία συνθήματα με λαδο­ μπογιά. Είναι λυπηρό! Πόσο άλλαξαν τα πράγματα, η Πατησίων που σαν φοι­ τητές περνούσαμε σχεδόν αβίαστα για να πάμε στο απέναντι χαρτοπωλείο, έγινε ένα θολό απροσπέλαστο ποτάμι [...]. Έπρεπε να περάσουν χρόνια για να σταθώ κριτικά απέναντι στο λεγόμενο μοντέρνο κίνημα και τότε η ανα­ δρομή στα μονοπάτια της μνήμης έγινε αναπόφευκτη. Ήταν το 1970 που γνώρισα τον Τσαρούχη και μαθήτευσα ένα διάστημα κοντά του. Πέρα από τη δυνατότητα που μου δόθηκε να καλλιεργήσω τη κλίση μου στη ζωγραφική, βοηθήθηκα απ' αυτόν τον μεγάλο άνθρωπο να καταλάβω ότι δεν υπάρχει άλλος δρόμος από τον ίδιο τον εαυτό μας, που είναι ριζωμένος στο φως που αποκάλυψε στα μάτια μας τον κόσμο όταν ήμασταν μικροί. Τότε που όλα μας τύλι­ γαν μαγικά...». «Το μοντέρνο κίνημα στην Ελλάδα υπήρξε εισαγόμενη υπόθεση. Αλλού γεννήθηκε μέσα σε μια πορεία εξελικτική. Υπήρξαν λόγοι, γνωστοί άλλωστε, που το δημιούργησαν και άνθρωποι εμπνευσμέ­ νοι που έθεσαν τις αρχές του. Αλλά στον τόπο μας ήρθε άκαιρα. Σ' έναν τόπο χωρίς αστικό πολιτισμό αλλά αντίθετα μ' έναν μεγάλο λαϊκό πολιτισμό που συντηρούσε ακόμα και με το ένστικτο αξίες πολύτιμες των μεγάλων παραδόσεων του Έθνους. Βλέπουμε σήμε­ ρα πόσο γρήγορα αλλοιώθηκαν όλα. Ο λαϊκός αυτός πολιτισμός ήταν τόσο ευαίσθητος επειδή ακριβώς ήταν λαϊκός. Σαν τα αγριο-

Σ

••••••:

108

ì

λούλουδα που είναι όμορφα αλλά μαραίνονται γρήγορα. Το μοντέρνο κίνημα με την αφαιρετι­ κή του πρόταση δημιούργησε μία εύκολη μόδα, εν ονόματι της οποίας έπρεπε ν' αλλάξουν όλα. Και επειδή ήταν εύκολη, έγινε καταφύγιο στις ανθρώπινες αδυναμίες γιατί ο άνθρωπος είναι επιρρεπής στις ευκολίες. Η ματιά πάνω στα πράγματα και τον κόσμο άλλαξε, η μαστοριά και το μεράκι που συντήρη­ σε και καλλιέργησε θα έλεγα η μόδα του Νεο­ κλασικισμού καταστράφηκε. Κάναμε πράγμα­ τα χωρίς να καταλαβαίνουμε, χωρίς κανένα βάθος, γιατί δεν είχαμε πεισθεί πραγματικά. Οι αρχές της νέας μόδας με το μπετόν σαν κυρίαρ­ χο υλικό -αυτό δεν φταίει βέβαια- μας μπέρδε­ ψαν. Ο μηχανικός έπρεπε πια να πει πώς θα γίνει το σπίτι. Οι άνθρωποι δεν λένε πια θα χτίσω αλλά θα ρίξω πλάκα. ...[Η μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική] δεν μ'

Ακρυλικό σε χαρτί

ενδιαφέρει καθόλου. Είναι μια εικονογραφία ενοχλητική. Πιστεύω πως η αρχιτεκτονική πρέπει ν' αρχίζει απ' τα θεμέλια, από το σκάμμα που θα γίνει για να δεχτεί το κτίριο. Αυτό το κτίριο που σε κάθε φάση του πρέπει να είναι κάτι, πρέπει να εκφράζει την τάξη και την αρχιτεκτονική αναζήτηση. Αυτό θα ήταν το ιδανικό, σε κάθε στάδιο να έχει ενδιαφέρον, να μην επιδιώκεται η εικόνα στο τέλος, δηλαδή να περιμένεις να τελειώσει για να δείξει κάτι. Χρει­ άζεται μεγάλη προσπάθεια στο σκαρί από μπετόν καινά μην αφήνεται μόνο στους υπολογισμούς του Πολιτικού Μηχανικού. Αυτό μ' ενδιαφέρει πάρα πολύ και όχι τα ψεύτικα αετώματα. Έχω την ανάγκη να θυμηθώ ξεχασμένους κανόνες και να δουλέψω πάνω σ' αυτούς γιατί πιστεύω ότι οι κανόνες δεν I I δημιουργούν δεσμεύσεις αλλά αντί­ θετα απελευθερώνουν. Δες τα παλιά κτίρια πόσο σωστή τυποποίηση είχαν, το ίδιο παράθυρο και όμως δεν είχαν μια κουραστική ομοιομορφία. Δουλεύοντας την ταμπλαδωτή πόρτα που είχαν δεχτεί ότι είναι σωστή την έκαναν όλοι με μικρές παρεκκλίσεις. Τώρα ο καθένας κάνει την πόρτα του. Ακουαρέλα σε χαρτί Στην Πομπηία είδα μια τέτοια 109

πόρτα που είχε σωθεί μέσα στη λάβα, ήταν σαν τις πόρτες που είχα δει όταν ήμουν παιδί, ίδια ακριβώς. Τώρα αλλάζουν όλα για ν' αλλάξουν εν ονόματι του μοντερνισμού λες και πρέπει οπωσδήποτε να είναι διαφορετικά για να 'ναι μοντέρνα. Υπάρχουν πράγμα­ τα που έχουν γίνει από ανθρώπους με ταλέντο, όμως κανόνες που να πείθουν δεν έγιναν. Για να απελευθε­ ρωθούμε πρέπει κάπου να συμφωνήσουμε. Ας θυμη­ θούμε ένα περιβάλλον που έγινε χωρίς αρχιτέκτονες αλλά μόνο με τους κανόνες που υπαγόρευε η παράδο­ ση κι' ας το συγκρίνουμε μ' όλα αυτά τα συνονθυλεύ­ ματα που μας κατακλύζουν»*. Ακουαρέλα σε χαρτί «Οικοδομώ σημαίνει συναρμολογώ στοιχεία ομοιογενή. Χτίζω σημαίνει δένω στοιχεία ετερογενή. Υπάρχει ένας αφορισμός του Μπρακ, που μου αρέσει να τον επαναλαμβάνω γιατί διατυπώνει τέλεια την τεράστια αυτή διαφορά. Το χτίζω είναι συνθετι­ κή εργασία ενώ το οικοδομώ δεν είναι. Το χτίσιμο απαιτεί τεχνίτη, το οικοδό­ μημα εργολάβο. Χτίζοντας συνθέτω, οικοδομώντας παραγεμίζω»**. Από τις ωραιότερες εκθέσεις των τελευταίων ετών στο Μουσείο Μπενά­ κη της Οδού Πειραιώς (διάρκεια έως 29/7/2012), η έκθεση «Κυριάκος Κρό­ κος (1941-1998)», εξαιρετικά επιμελημένη από τη σύζυγο του αρχιτέκτονα, Λέτη Αρβανίτη Κρόκου και υποδειγματικά σχεδιασμένη από τη Λίλη Πεζανού, είναι αφιερωμένη στο έργο του γνωστού Έλληνα αρχιτέκτονα. Καλωσορίζοντας τον επισκέπτη με ένα συμπαγές τοιχίο ώχρας (σοβάς, ξύλο και τσιμέντο από τα εναπομείναντα στοιχεία που χρησιμοποίησε ο ίδιος για να προβάλει την υλικότητα του έργου του, όταν εκπροσώπησε την ελληνι­ κή συμμετοχή στην VI Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, το 1996) που αποτελεί ιδανική αναφορά στο λιτό και απέριττο σύνολο των αρχιτεκτονημά­ των του, η έκθεση διατρέχει επιλεκτικά το σύνολο του αρχιτεκτονικού αλλά και του εξίσου σημαντικού ζωγραφικού έργου του Κυριάκου Κρόκου, συγκε­ ντρώνοντας πρωτότυπα σχέδια, σκίτσα και μακέτες από τις μελέτες, καθώς και φωτογραφίες από τα υλοποιημένα κτήρια. Παράλληλα, ο τρυφερός ελάσσων αλλά υπέρμετρα ποιητικός μικρόκοσμος που σχηματίζεται από τα δείγ­ ματα της ζωγραφικής του δραστηριότητας που συγκεντρώθηκαν για την έκθεση, διασώζει κάτι βαθύτερο που προϋπήρχε ενδεχομένως και που εντέλει όριζε την αρχιτεκτονική του πορεία: τον τρόπο με τον οποίο ο Κρόκος «παρα­ τηρούσε και στοχαζόταν τον κόσμο πολύ πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της πορείας του στην αρχιτεκτονική». Συνολικά, στην ενότητα της αρχιτεκτονικής παρουσιάζονται 20 κτήρια και μελέτες, ενώ η ενότητα των ζωγραφικών έργων καλύπτει τη χρονική 110

περίοδο από την αρχή της δεκαετίας του '60 μέχρι την αρχή της δεκαετίας του '90: λιγοστές ώχρες, πολύτιμα χοντροκόκκινα, καθαροί δομικοί όγκοι, μοναχικές συστάδες δέντρων, γαλάζιο και φως ανασυνθέτουν με λιτή ευγλωττία το βλέμμα του, επιβεβαιώνοντας τα σημαντικά ελάχιστα που τον συγκινούσαν και συγκρατούνταν στο βλέμμα του. Η έκθεση ολοκληρώνεται με τη διαμορφωμένη μικρή αίθουσα, όπου προ­ βάλλεται το βίντεο με τίτλο «Κυριάκος Κρόκος - αρχιτέκτων και ζωγράφος»: πρόκειται για μια ευαίσθητη σύνθεση των πολύτιμων διαθέσιμων εικόνων και ήχων για τη ζωή και τα έργα του Κυριάκου Κρόκου από τον σκηνοθέτη Γιάννη Τριτσιμπίδα. Γνωστός στους περισσότερους από εμάς για το εξαιρετικό πολυβραβευ­ μένο δημόσιο έργο του -το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης-, που αποτελεί, πιστεύω, επιτομή και ιδανικό συγκερασμό της μνήμης της εικό­ νας και της απαντοχής του μέτρου, βραβευμένος με έπαινο για τη συμμετοχή του στο διεθνή διαγωνισμό για το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης (πόσο διαφο­ ρετικό θα ήταν, αλήθεια, το αθηναϊκό τοπίο της ρίζας της Ακρόπολης εάν το έργο αυτό είχε υλοποιηθεί...], δημιούργησε ακόμη το εξαιρετικό θέατρο της Οδού Κυκλάδων (πολύτιμο σε όλους τους θεατρόφιλους) αλλά και μερικές από τις ωραιότερες αθηναϊκές και εξοχικές ελληνικές κατοικίες, από την Κρήτη ως τη Χαλκιδική, ορίζοντας εξαρχής την αθέατη ραχοκοκαλιά του «χτι­ σμένου» που ο ίδιος φρόντισε να διαφοροποιήσει από το «οικοδομημένο», κλιμακώνοντας στα επιλεγμένα δομικά και τα διακοσμητικά στοιχεία τους τον ορισμό της ελληνικής παράδοσης και της διαχρονικής αισθητικής που γνωρίζει πώς να εγκολπώνεται με γνώση και τρυφερότητα την ανθρώπινη παρουσία: τα βήματα μας στην Αίγινα και ιδιαίτερα στο Σφεντούρι που και ο ίδιος αγάπησε και κατοίκησε, εξακολουθούν να διαχέουν τον ίσκιο του στο φωτεινό άπειρο. Την έκθεση συνοδεύει μια εξίσου καλαίσθητη μονογραφία για τον Κυριά-

111

κο Κρόκο, επιμελημένη με πλεόνασμα φροντίδας και αγάπης από τους Λέτη Αρβανίτη Κρόκου, Ηλία Κωσταντόπουλο και Αλέκο Λεβίδη. Περιλαμβάνονται πλούσιο φωτογραφικό υλικό, σχέδια γραμμικά, ελεύθερα και σκίτσα, μακέ­ τες, καθώς και ένας μεγά­ λος αριθμός ζωγραφικών έργων και σπουδών. Κείμε­ να για την αρχιτεκτονική έχουν γράψει οι καθηγητές Ανδρέας Γιακουμακάτος, Ηλίας Κωνσταντόπουλος και Wilfried Wang, ενώ Κατοικία στο Σφεντούρι παράλληλα περιλαμβάνο­ νται μαρτυρίες των αρχιτεκτόνων Μαρίας Κόκκινου και Ανδρέα Κούρκουλα. Για τη ζωγραφική του Κρόκου γράφουν ο ζωγράφος Αλέκος Λεβίδης και ο ιστορικός τέχνης Θανάσης Μουτσόπουλος, ενώ περιλαμβάνονται ένα περι­ γραφικό χρονολόγιο από την Λέτη Αρβανίτη Κρόκου, καθώς και δύο λιγότε­ ρο γνωστές συνεντεύξεις του.

0 Κυριάκος Κρόκος γεννήθηκε το 1941 στη Σάμο. Φοίτησε στην Αρχιτε­ κτονική Σχολή του ΕΜΠ και πήρε το δίπλωμα του το .1967. Παράλληλα με τις σπουδές του, εργάστηκε στο αρχιτεκτονικό γραφείο του καθηγητή Ι. Λιάπη. Μετά τη στρατιωτική του θητεία έζησε για ένα χρόνο στο Παρίσι κάνοντας αυτοσπουδή και μαθητεύοντας ζωγραφική κοντά στον Γιάννη Τσαρούχη. Γυρνώντας στην Ελλάδα, παράλληλα με την αρχιτεκτονική του εργασία συνέ­ χισε να ζωγραφίζει, ακολουθώντας την κλίση που είχε από παιδί. Το 1976 δημιούργησε δικό του αρχιτεκτονικό γραφείο. Η αρχιτεκτονική του δραστηριότητα αφορούσε κυρίως μελέτες και επιβλέψεις ιδιωτικών έργων, ενώ συμμετείχε με επιτυχία σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς. Από τις βραβευμένες εργασίες του ήταν το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσ­ σαλονίκης (Α' βραβείο 1977) και η συμμετοχή του στο διεθνή διαγωνισμό για το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης [έπαινος 1990). Η μελέτη για το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού παρουσιάσθηκε στην III BIENNALE Αρχιτεκτονικής Δημοσίων Κτηρίων, στο κέντρο Pompidou (Παρίσι 1990). Το κτήριο βραβεύ­ τηκε από το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, σαν υπόδειγμα δημοσίου κτηρίου στην Ελλάδα (Αθήνα 2001). Έργα του, όπως το Θέατρο της οδού 112

Κυκλάδων στην Αθήνα, η κατοικία Βέττα στη Φιλο­ θέη, το Μουσείο Βυζαντι­ νού Πολιτισμού Θεσσαλο­ νίκης, η μελέτη για το Νέο Μουσείο Ακρόπολης, το ιδιωτικό Μουσείο Φασια­ νού στην Αθήνα, η κατοικία Ανδρεάδη στη Χαλκιδική κ.ά., είναι δημοσιευμένα σε ελληνικά και ξένα αρχιτε­ κτονικά περωδικά. Δείγμα­ τα της ζωγραφικής του δουλειάς είχε παρουσιάσει σε ομαδικές εκθέσεις, ενώ το 1987 εκδόθηκε το Κατοικία στο Σφεντούρι βιβλίο Αρχιτεκτονικά Τοπία με σχέδια και κείμενα δικά του και του Αλέκου Φασιανού,Το φθινόπωρο του 1996, ο Κυριάκος Κρόκος εκπροσώπησε την Ελλάδα στην VI BIENNALE Αρχι­ τεκτονικής της Βενετίας, εκθέτοντας τα πιο αντιπροσωπευτικά από τα έργα του. Ήταν παντρεμένος με την Λέτη Αρβα­ νίτη και είχε τρία παιδιά. Έφυγε από τη ζωή τον Ιούνιο του 1998.

* Απόσπασμα από συνέντευξη στον αρχιτέκτο­ να Κυριάκο Κοσμά με τίτλο «Στο Βάθος της Μνήμης» στο περιοδικό La Mia Casa τον Ιούνιο του 1990. ** Απόσπασμα από συνέντευξη στον ποιητή Σωτήρη Κακίση. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Έψιλον» της Ελευθεροτυπίας στις 29.3.1995.

113

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ - ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Καίτη Κοπανίτσα - Σούλη Καπράλου Το τελευταίο ταξίδι των δύο κυριών της Λεωφόρου Καζαντζάκη

ε διαφορά λίγων ημερών εγκατέλειψαν τα ζεστά τους σπίτια της Λεω­ φόρου Καζαντζάκη της Αίγινας για το τελευταίο τους ταξίδι οι δύο γνω­ στές και πολύ αγαπητές φίλες του νησιού: η Καίτη Κοπανίτσα και η Σούλη Καπράλου. Αξιοπρεπείς και αξιοσέβαστες άφησαν η κάθε μία ένα μεγάλο έργο πίσω τους και μνήμες που θα μιλούν για την παρουσία τους για πολύ χρόνο ακόμα. Η Καίτη Κοπανίτσα, μουσικός, αοιδός και καθηγήτρια φωνητικής, μετάγ­ γισε στους μαθητές της τη μουσική παιδεία. Στο καλλιτεχνικό μνημόσυνο που αυτοί οργάνωσαν στο «Ατενέουμ» στην Αθήνα μίλησαν με περισσή συγκίνη­ ση για το ήθος της, την ευαισθησία της και την αγάπη της για τους νέους. Εκτός από τους στενούς συγγενείς της και τους φίλους της παρόντες ήταν πολλοί Αιγινήτες που ήλθαν ν' ακούσουν τους μαθητές της να εκτελούν τα αγαπημένα τραγούδια της καθηγήτριας τους. Δεν ξεχνώ πως την Καίτη την πρωτογνώρισα ακούγοντας την να τραγου­ δάει Lieder στο ισόγειο σαλόνι του σπιτιού της, της οδού Καζαντζάκη, μια νύχτα με φεγγάρι... Της Σούλης Καπράλου το έργο υπήρξε πιο δύσκολο. Ανέλαβε δυναμικά τη ζωή του ανδρός της, του μεγάλου γλύπτη Χρίστου Καπράλου, ταλαντούχου καλλιτέχνη αλλά μοναχικού, κλειστού χαρακτήρα. Η Σούλη έβαλε σκοπό της ζωής της να λειαίνει σε κάθε δευτερόλεπτο τις δυσκολίες που θα μπορούσαν να ταράξουν τη γαλήνη, την αυτοσυγκέντρωση και την έμπνευση του Καπρά­ λου. Κι όταν ο Χρίστος φερόταν ανυπόμονα σε κάποιο γείτονα, έτρεχε αμέ­ σως εκείνη με το λόγο-μπαμπάκι να επουλώσει, να διορθώσει, να εξηγήσει. Όλα περνούσαν από τη Σούλη: οι δημόσιες σχέσεις του καλλιτέχνη, οι οικονομικές δυσκολίες, οι επαφές με τον κόσμο των μουσείων, τα ταξίδια του ίδιου και των έργων του. Και όχι μόνο. Αυτή ενέπνεε τον Καπράλο. Όταν τον έβλεπε κουρασμένο, κατάφερνε να τον ζωντανεύει στήνοντας ένα αντικείμε­ νο - δόλωμα σε κάποια μεριά, όπου μοιραία θα σταματούσε η ματιά του. Κάθε πρωί έβλεπα το ζευγάρι, τη Σούλη και το Χρίστο, στο γειτονικό μας

Μ

114

λιμανάκι να κάνουν γυμναστική, για να διατηρήσουν τη σωματική φόρμα τους. Η Σούλη υπήρξε χορεύτρια και γυμνάστρια σαν την αδελφή της την Ελευθερία Μίληση, που δίδασκε τα χορευτικά στο Εθνικό Θέατρο. Κι όταν πέθανε ο καλλιτέχνης και της άφησε τη βαριά κληρονομιά του έργου του και του Μουσείου του, η Σούλη εξετέλεσε πιστά τις επιθυμίες του! Έγραψε το βιβλίο που είχε αρχίσει ο Καπράλος, μάζεψε τα χρήματα για το Μουσείο και, όταν είδε ότι η Αίγινα, στην οποία ο καλλιτέχνης κληροδότησε έργα και Μουσείο, δεν ήταν ικανή να τα αναλάβει, τα έθεσε υπό τη σοβαρή κηδεμονία της Εθνικής Πινακοθήκης. Την ημέρα της κηδείας της Σούλης Καπράλου, η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης κ. Μαρίνα Πλάκα Λαμπράκη είπε ότι το Μουσείο είναι σε «απόσταση ανάσας» από την πραγ­ ματοποίηση του. Την εποχή που έφυγαν οι δύο κυρίες η λεωφόρος Καζαντζάκη ήταν γεμά­ τη κίτρινες και άσπρες μαργαρίτες, από τα γειτονικά λιμανάκια ερχόταν η λεπτή ευωδιά της ροζ θαλασσινής βιολέτας και τα χελιδόνια χτίζανε τις και­ νούργιες φωλιές τους στις στέγες των σπιτιών μας. Και παρόλο που αυτό το ανοιξιάτικο γιορτάσι έκανε πιο θλιβερή την απώ­ λεια τους, σκέπτομαι πως στη μνήμη μας θα μείνουν πάντα πολύ ζωηρές οι μορφές τους, η παρουσία τους και η αύρα τους.

Το μουσείο Καπράλου στην Αίγινα

115

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ ΣΗΜΕΡΑ

%

116

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ

Μικροί και μεγάλοι εν δράσει... θεατρική Μια αναφορά στο θέατρο των νέων παιδιών της Αίγινας

ένε πως μία θεατρική παράσταση είναι επιτυχημένη, όταν οι θεατές, μετά το τέλος της, φτιάχνουν πηγαδάκια και συζητούν χαρούμενοι. Όταν πει­ ράζονται με τις ατάκες ή τις καταστάσεις του έργου. Όταν έχουν ενέργεια και δε θέλουν αμέσως να πάνε σπίτι τους, αλλά να συνεχίσουν τη βραδιά τους κάπου αλλού, για να συζητήσουν για το έργο, τους ηθοποιούς, την παράστα­ ση. Όταν τις επόμενες μέρες δεν φεύγουν από το μυαλό οι εικόνες, από τα μάτια η υγρασία, από τη σκέψη η αλήθεια. Όταν θέλουν να ξαναδούν την παράσταση έστω και όρθιοι. Αυτές οι εικόνες έρχονται στο νου μου, καθώς γράφω αυτές τις γραμμές για το Θέατρο των παιδιών της Αίγινας. Γυρίζω πίσω νοερά σε ανεπανάλη­ πτες βραδιές που έχουμε ζήσει με αυτά τα παιδιά και εκατοντάδες θεατές χει­ ροκροτούν ενθουσιασμένοι ή δακρυσμένοι κάποιες φορές. Είναι οι στιγμές που ομολογείς πως «άξιζε πραγματικά τον κόπο». Είναι το Θέατρο των παι­ διών, των εφήβων, των νέων ανθρώπων της Αίγινας, που τα τελευταία χρό­ νια έχει αλλάξει στην κυριολεξία τη ζωή μας. Είναι ένα θέατρο από παιδιά, εφήβους, νέους, για μεγάλους. Είναι παραστάσεις, όπου τα νέα παιδιά υπο­ δύονται όχι απλά τους «μεγάλους», αλλά σατιρίζουν, διορθώνουν, κριτικά­ ρουν ή, αν θέλετε, κοροϊδεύουν και απορρίπτουν κάποιες φορές τον κόσμο των «μεγάλων». Είναι παραστάσεις που τα παιδιά ανεβάζουν στη σκηνή την αλήθεια τους.

Λ

Αναρωτιέμαι πολλές φορές αν, πριν από δεκαπέντε ή είκοσι χρόνια, περί­ μενε κανείς στην Αίγινα να ανθίσει και να καρποφορήσει μια μορφή θεάτρου που στηρίζεται εξ ολοκλήρου σε παιδιά σχολείου, που κινητοποιείται από εκπαιδευτικούς και παρουσιάζει έργα ρεπερτορίου. Ασφαλώς οι ρίζες του θεάτρου στην Αίγινα είναι βαθιές και αρκετά απλωμένες, με καρπούς που όλοι γνωρίζουμε και έχουμε γευτεί, γι' αυτό και δεν είναι σωστό να μην ανα­ γνωρίζονται. Με πρωτοπόρο τον «Μορφωτικό Σύλλογο Αίγινας» και πρωτερ­ γάτες σημαντικούς επαγγελματίες του χώρου που δούλεψαν στο Δημοτικό Θέατρο και πρόσφεραν δουλειές που άγγιξαν το κοινό, το Θεατρικό Φυτώριο, τον Ορμίσκο. Όμως αυτό που συμβαίνει τα τελευταία χρόνια στην Αίγινα 117

είναι καταπληκτικό. Το ζούμε, το χαιρόμαστε, το μοιραζόμαστε και δεν το αλλάζουμε με τίποτε άλλο. Γιατί το θεατρικό παιχνίδι, η μαγεία της σκηνής, η ομαδική δουλειά, η συνεργατικότητα, το νοιάξιμο για το κοστούμι και την ατάκα του άλλου, τα μαλλιά, το βάψιμο, η αγωνία της έναρξης, ο λυτρωμός του φινάλε, τα χαμογελαστά πρόσωπα των θεατών, το κείμενο που χάρισε το παιχνίδι, είναι εμπειρίες που δεν περιγράφονται, αλλά βιώνονται. Και όλα αυτά οφείλονται στο γεγονός ότι η εκπαίδευση στην Αίγινα έχει πλέον αλλάξει σελίδα. Το αυταρχικό σχολείο ηττήθηκε κατά κράτος. Οιτελευταίοι εραστές του ξεδοντιάστηκαν και μπήκαν στο περιθώριο. Στη θέση τους λειτουργούν πλέον άνθρωποι με γνώση, με αγάπη για το αντικείμενο τους, με αφοσίωση στους στόχους τους, με ευαισθησία για τα παιδιά. Άνθρωποι της προσφοράς με μεράκι και έρωτα για την παιδεία. Και η ανταπόκριση των παι­ διών το μαρτυρεί. Σήμερα στα σχολειά της Αίγινας εκπονούνται πολλά προ­ γράμματα Σχολικών Δραστηριοτήτων, Επαγγελματικού Προσανατολισμού, Θεατρικής Παιδείας, Περιβαλλοντικής Αγωγής, Αγωγής Υγείας, Φωτογραφι­ κές Ομάδες, χάρη στην έμπνευση των Διευθυντών των Σχολικών Μονάδων και τον επαγγελματισμό και την αυταπάρνηση πολλών καθηγητών που μοχθούν και προσφέρουν αγωγή, ήθος, ευκαιρίες για δημιουργία, αξιοποίηση ταλέντων, δραστηριοποίηση, κοινωνικοποίηση. Η εκπαίδευση στην Αίγινα, λοιπόν, άλλαξε σελίδα. Οι μαθητές παρακο­ λουθούν ταινίες, θεατρικές παραστάσεις, συζητούν, ενημερώνονται, ευαισθη­ τοποιούνται, δεν ντρέπονται να τραγουδήσουν, να χορέψουν και να λάβουν μέρος στο θεατρικό παιχνίδι, συμμετέχουν δημιουργικά, συλλογικά και δημο­ κρατικά στα θέματα των σχολείων τους, που δεν είναι μόνο χώροι μόρφωσης αλλά και χώροι δημιουργίας, χαράς και ουσιαστικής πνευματικής καλλιέργει­ ας. Κάθε χρόνο όλο και περισσότερα παιδιά τολμούν να βγουν από το καβού­ κι του ατομισμού, της αδιαφορίας και της επαρχιώτικης κλειστής νοοτροπίας καινά ανακαλύψουν κόσμους καινούργιους και γοητευτικούς. Ιδιαίτερα στο χώρο του θεάτρου δραστηριοποιούνται τα τελευταία χρό­ νια με μεγάλη επιτυχία και αναγνώριση από την τοπική κοινωνία αλλά και από τους επισκέπτες και φίλους της Αίγινας δύο νεανικές ομάδες Θεάτρου, οι οποίες παρουσιάζουν τη δουλειά τους στο χώρο του Δημοτικού Θεάτρου Αίγινας και του Πνευματικού Κέντρου Κυψέλης. Πρόκειται για τη Θεατρική ομάδα του ΕΠΑΛ - Γενικού Λυκείου και ΙΕΚ Αίγινας και τη Θεατρική Ομάδα Κυψέλης, οι οποίες δημιουργούν πολιτιστική κίνηση που θα ζήλευαν άλλοι τόποι, συμβάλλουν καλλιτεχνικά στην καλλιέργεια κάποιων ανθρώπων που τους ακολουθούν, δίνουν ζωή στην Αίγινα, ζεσταίνουν και φωτίζουν τα άνυ­ δρα και ξηρά βράδια του χειμώνα. Πίσω από αυτές τις δύο ομάδες βρίσκονται οι καθηγητές Λάγια Μαστρογιαννίδου και Γιώργος Μπήτρος αντίστοιχα, με τους συνεργάτες τους.

Τα μέλη των ομάδων αυτών, μαθητές Γυμνασίου, Λυκείου αλλά και από­ φοιτοι, προσέρχονται αποφασισμένοι να εκφραστούν χωρίς φτιασίδια, να εργαστούν συλλογικά, συμμετοχικά, να ανακαλύψουν τον εαυτό τους και τον άλλο, να αξιοποιήσουν το τάλαντο τους και να μεταγγίσουν αλήθειες. Ξεπερ­ νώντας δυσκολίες, όπως το βαρύ πρόγραμμα του σχολείου, τις εξεταστικές, το ωράριο εργασίας για κάποιους, τις χιλιομετρικές αποστάσεις, αφιερώνουν πολλές ώρες στην προετοιμασία μιας παράστασης, όχι για να ικανοποιήσουν την ματαιοδοξία τους, αλλά για να δημιουργήσουν, να αξιοποιήσουν το λιγο­ στό ελεύθερο χρόνο, να δώσουν ώθηση στα ενδιαφέροντα τους, να αναζητή­ σουν αλήθειες μέσα σε κείμενα ελλήνων και ξένων συγγραφέων. Στις προη­ γούμενες δυσκολίες και αντιξοότητες έρχονται να προστεθούν και οι άθλιες συνθήκες ενός χώρου, του Δημοτικό Θεάτρου, που μόνο για παραστάσεις θεάτρου δεν προσφέρονται. Σκουπίδια στο εξωτερικό του κτηρίου, μέσα ξεφλουδισμένοι τοίχοι, πεσμένοι σοφάδες, καμένες λάμπες, ανύπαρκτη θέρ­ μανση, σπασμένα καθίσματα, καρέκλες σχολείου (ευτυχώς), επικίνδυνες σκάλες, πόρτες που τρίζουν και δεν κλείνουν. Τα μέλη των ομάδων αυτών καλούνται να υπερβούν όλες τις δυσκολίες, τις ελλείψεις, τα κενά και να κάνουν ανθρώπινο το χώρο, ώστε σε ένα αξιοπρεπές περιβάλλον να παρου­ σιάσουν τη δουλειά τους και να υποδεχτούν τους θεατές τους. Για τους λόγους αυτούς μόνοι τους καθαρίζουν, βάφουν, μαστορεύουν, αλλάζουν λάμπες, στρώνουν μοκέτες, βάζοντας το χέρι βαθιά στην τσέπη τους. Με άλλα λόγια μεταμορφώνουν έναν βρώμικο, άχαρο, αφιλόξενο και, γενικά, ακατάλ­ ληλο χώρο σε αίθουσα θεάτρου. Με όπλα το πείσμα, την επιμονή, την προσήλωση στο στόχο και την αγάπη γι' αυτό που κάνουν, τα παιδιά βγαίνουν κάθε φορά νικητές. Το «δικό τους θέατρο» ανθίζει και η ευωδιά των ανθών έχει συνεπάρει όλους μας. Θεατρική Ομάδα Γενικού Λυκείου -ΕΠΑΛ - ΙΕΚ Αίγινας Κινητήρια δύναμη της Θεατρικής Ομάδας του Γενικού Λυκείου, του ΕΠΑΛ και του ΙΕΚ Αίγινας, είναι η καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής στο ΕΠΑΛ Αίγινας κ. Λάγια Μαστρογιαννίδου. Το χειμώνα 2005 -06 η ομάδα ανεβάζει το πρώτο θεατρικό έργο, τα «Παραμυθιάσματα» της Έλενας Ακρίτα, μια παρωδία γνω­ στών και αγαπημένων παραμυθιών. Η παράσταση προκαλεί μεγάλη αίσθηση και συζητείται αρκετά. Βάζει όμως και τις βάσεις, γίνεται το εφαλτήριο για τις επόμενες απόπειρες. Η «Μαρία Περδικιώτισσα», παράφραση της «Μαρίας της Πενταγιώτισσας» του ανατρεπτικού Μποστ, είναιη παράσταση που στην κυριολεξία «χάλασε κόσμο» τη χρονιά 2006 -07. Ακολουθεί την επόμενη χρο­ νιά ένα γοητευτικό παραμύθι από τη μακρινή Σύμη, «Το Σκλαβί», σε θεατρι­ κή διασκευή της Ξένιας Καλογεροπούλου. Ένα έργο απαιτητικό, πολυπρό­ σωπο με εντυπωσιακή ατμόσφαιρα, που καθήλωσε τους θεατές. Τη χρονιά

Θεατρική Ομάδα Γενικού Λυκείου

120

Θεατρική Ομάδα Κυψέλης

121

2008-09 ένα πολιτικό έργο «Το αγόρι με τη βαλίτσα» του Μάικ Κένι είναι η επιλογή που ξαφνιάζει αλλά και προβληματίζει με τα σύγχρονα μηνύματα του. Ένα, επίσης, δύσκολο και πολυπρόσωπο έργο συνεχίζει την αλυσίδα των έργων της Θεατρικής Ομάδας, «Η φάρμα των ζώων» του Τζ. Οργουελ, που ανεβάζει πολύ ψηλά τον πήχυ της ομάδας. Και πάλι Μποστ για τη συνέχεια με τη πασίγνωστη και αγαπημένη «Μήδεια». Τον τελευταίο χειμώνα η ομάδα ανέβασε το έργο του Ρώσου συγγραφέα Ευγένιου Σβαρτς «Ο δράκος», ένα έργο ανατρεπτικό που κτυπά κάθε μορφή εξουσίας και καταπίεσης. Ευρημα­ τικά σκηνικά, άψογη κίνηση, αμείωτη ενέργεια και συλλογικότητα είναι τα στοιχεία που αναδεικνύονται μέσα από τις δουλειές της Θεατρικής Ομάδας αυτής. Θεατρική Ομάδα Κυψέλης (απόσπασμα από το πρόγραμμα της τελευταίας παράστασης] Στην Κυψέλη της νήσου Αίγινας εδώ και πολλά χρόνια κάποια παιδιά ανε­ βαίνουν στο σανίδι και παίζουν θέατρο. Πότε κωμωδίες, πότε δράματα. Άλλοτε έργα ελλήνων ή ξένων συγγραφέων και κάποιες άλλες φορές ντόπιας παραγωγής (Γ.Μ.], γραμμένα από το κέφι και τη φρεσκάδα που δανείζουν στο δάσκαλο τους. Τα παιδιά αυτά είναι πολλά. Μικρά και μεγάλα. Κάποια μεγάλωσαν τόσο που τέλειωσαν το σχολείο, έφυγαν από το νησί, σπούδασαν και ξαναγύρισαν. Αλλά η Κυψέλη... Κυψέλη! Και μέσα σε μια Κυψέλη δεν υπάρχουν μόνο οι βασίλισσες. Υπάρχουν και οι εργάτες και οι εργάτριες. Οι κηφήνες έξω και μακριά... Η Θεατρική ομάδα της Κυψέλης ξεπήδησε μέσα από τις εκδηλώσεις της Περιβαλλοντικής Ομάδας του 2°" Γυμνασίου. Είναι, δηλαδή, παιδί της Περι­ βαλλοντικής Ομάδας. Γιατί η κάθε παρουσίαση εργασίας μας πλαισιωνόταν από ένα θεατρικό σκετς με σκοπό να περάσουν τα μηνύματα και τα συμπε­ ράσματα της εργασίας στο ακροατήριο με εύληπτο τρόπο. Σιγά σιγά το θεα­ τρικό μέρος επικράτησε σε αυτές τις εκδηλώσεις, αγαπήθηκε από τον κόσμο, ο οποίος ανταποκρινόταν με μεγάλο ενθουσιασμό και αγάπη σε κάθε μας κάλεσμα. Έτσι στα πλαίσια των προγραμμάτων της Περιβαλλοντικής Ομάδας παρουσιάστηκαν οι κωμωδίες: «Ο ανεμόμυλος του Ξενοφώντα», «Διακοπές στα Μέθαινα», «Δωμάτια με θέα», «Περσινά ξινά σταφύλια» και το θρυλικό «Γύρω - γύρω όλοι και η γριά στ' αλώνι». Από κει και πέρα το πράγμα «ξέφυ­ γε», δηλαδή πήραν τα πανιά... αέρα. Παράλληλα με την ευκαιρία κάποιων εορτών και επετείων ανέβηκαν τα έργα «Ο σκληρόκαρδος γίγαντας» του 0. Ουάιλντ, «Ο ξένος των Χριστουγέν­ νων» του Στ. Δάφνη, «Μια καινούργια μέρα» διασκευή από διήγημα του Ηλ. Βενέζη, «Η σκόνη του δρόμου», «Γαμήλιο εμβατήριο» του Α. Τερζάκη.

122

Τα τελευταία τρία χρόνια μέσα στο Γυμνάσιο δημιουργήθηκε μια υπό ομάδα, από την οποία ανέβηκαν αγαπημένα έργα, όπως «Ο μικρός πρίγκι­ πας» του Α. Εξυπερύ, «Η γειτονιά του Τσέχωφ» του Ν. Περγιάλη, και πρό­ σφατα η κωμωδία των Αλ. Σακελλάριου και Χρ. Γιαννακόπουλου «Οι Γερμα­ νοί ξανάρχονται». Οι δύο αυτές ομάδες λειτουργούν όπως τα συγκοινωνούντα δοχεία. Η μία τροφοδοτεί την άλλη κι έτσι δημιουργείται μια «Θεατρική Κυψέλη», που δίνει την ευκαιρία σε πολλά παιδιά να εκφραστούν. Από το 2009 η ομάδα έγινε γνωστή και εκτός Αιγίνης με τις κωμωδίες: «Ένας χρόνος πέρασε μα η γριά δε γέρασε» και την ανανεωμένη επανάληψη του «Περσινά ξινά σταφύλια», το οποίο παίχτηκε για δέκα παραστάσεις, οκτώ στο Πνευματικό Κέντρο Κυψέλης και δύο στην αυλή του Λαογραφικού Μουσείου Αίγινας. Την τελευταία χρονιά η ομάδα παρουσίασε το σατιρικό έργο «Εδώ καράβια χάνονται... κουμπάρες αρμενίζουν», έργο που περιέγρα­ φε ένα περιπετειώδες ταξίδι από τον Πειραιά μέχρι... την Αίγινα. Μέσα στο σαλόνι ενός πλοίου γεμάτο από διαφορετικούς επιβάτες, που όσο περνά η ώρα συγκρούονται, διαπληκτίζονται, αλλά καταφέρνουν στο τέλος να πάρουν την υπόθεση στα χέρια τους για να σωθούν, μιας και το πλοίο έχει προσαράξει σε ιχθυοκαλλιέργειες και το πλήρωμα αδιαφορεί. Και συνεχίζουμε επί σκηνής! Συνέντευξη με παιδιά και των δύο ομάδων. Ένα βραδάκι του Ιουνίου κατορθώσαμε - εν μέσω εξετάσεων - να συνα­ ντηθούμε με παιδιά και των δύο ομάδων, για να συζητήσουμε για την εμπει­ ρία που έχουν αποκομίσει από τη συμμετοχή τους στις ομάδες. Ανταποκρί­ θηκαν οι: Καλαφάτη Δέσποινα, Καρβούνης Νίκος, Λυκούρη Θεοδώρα, Λυκούρη Μαρία, Μπέσης Παντελής, Πεσλή Κατερίνα, Πιτσιλάς Νεκτάριος, Πιτσιλού Δήμητρα, Ρουσσάκου Ελένη, Σκλάβαινας Αντώνης, Τζάθα Τίνα.

- Πώς αποφασίσατε να γίνετε μέλος μιας θεατρικής ομάδας; Δώρα: Συνήθως στην αρχή λειτουργεί η παρέα. Είναι παρεΐστικο το θέμα. Πάει ο φίλος μου, πάω κι εγώ. Νιώθεις ότι με αυτή τη δραστηριότητα είσαι πιο ενεργός μέσα στη σχολική ζωή, αλλά με τον καιρό συνειδητοποιείς ότι αυτή η συμμετοχή σου σε διευκολύνει να ζεις τη ζωή κάποιου άλλου, δηλαδή αναλαμβάνεις έναν ρόλο κι αυτό σε εξιτάρει, γιατί ζεις τη ζωή ενός άλλου προσώπου έστω και για λίγο. Και ειδικά σε μια τέτοια εποχή που έχουμε τόσα προβλήματα, αυτό σε κάνει να ξεχνιέσαι. Δήμητρα: Σε βγάζει από την καθημερινότητα. Κατερίνα: Είναι ένας τρόπος έκφρασης, ένας τρόπος να απελευθερωθείς, να μην έχεις ταμπού, να ξεχαστείς, να μπορείς να δεχθείς κριτικές, να μην παρεξηγηθείς, να νιώσεις πιο ελεύθερος, πιο δημιουργικός.

Παντελής: Είναι ένας τρόπος να ξεφεύγεις από σένα και από τις καταστά­ σεις που σε αγχώνουν, σε κάνει πιο ενεργό σε κάθε βήμα, σου δίνει τη δύνα­ μη να αντιλαμβάνεσαι κάποια πράγματα.

- Περιμένατε, όταν ξεκινούσατε, ότι στην Αίγινα σήμερα θα φθάναμε στο σημείο να έχουμε τόσες θεατρικές ομάδες; Όλοι: Όχι. Δήμητρα: Γιατί όχι; Πάντα ελπίζεις ότι θα γίνει κάτι καλό στον τόπο σου. Αντώνης: Είναι πολύ θετικό για όλους και για τα παιδιά να αναπτύσσεται τόση πολιτιστική δραστηριότητα σε ένα τόσο μικρό μέρος με αποτέλεσμα να αναβαθμίζεται το νησί ακόμα και μέσα από τις θεατρικές παραστάσεις μας. Παντελής: Ναι, αλλά μην ξεχνάμε ότι δεν μπορεί ο καθένας να κάνει θέα­ τρο, γιατί δεν μπορεί να αναλάβει το ρίσκο της ευθύνης. Δώρα: Μιλάμε για το ερασιτεχνικό θέατρο και εκεί έχει δικαίωμα ο καθέ­ νας να συμμετέχει. Δέσποινα: Το θέατρο είναι το μεγαλύτερο πανεπιστήμιο και από αυτό «παίρνει» όχι μόνο αυτός που παίζει αλλά και ο τελευταίος συντελεστής, ο κάθε θεατής. Σκοπός δεν είναι μόνο να «δώσεις» αλλά και να «πάρεις».

- Έχετε έρθει σε επαφή με κείμενα λογοτεχνικά, με κείμενα που μπορεί να μην τα διαβάζατε ποτέ, αν δεν είχατε ασχοληθεί με μια θεατρική ομάδα. Αυτό τι σας έχει δώσει; Κατερίνα: Πολλά πράγματα, βλέπουμε έναν διαφορετικό κόσμο μπαίνο­ ντας ακόμα και στη διαδικασία να υποδυθούμε ένα πρόσωπο. Ελευθερία: Όταν διαβάζεις ένα βιβλίο, είναι διαφορετικά. Εδώ είναι πιο ζωντανό το πράγμα, διότι ο κάθε ρόλος - πρόσωπο μιλά, ζει. Δήμητρα: Είναι επίσης συναρπαστικό, όταν ένα κείμενο ζωντανεύει από εμάς. Αντώνης: 0 κάθε ρόλος αντιπροσωπεύει το χαρακτήρα μας. Όλοι: Όχι πάντα. Δώρα: Μπορεί να ταιριάζει φυσιογνωμικά, ενώ άλλες φορές να είναι εντε­ λώς κόντρα. Όσο περισσότερη προσπάθεια κάνεις να συμβαδίσεις με το χαρακτήρα του ρόλου, τόσο καλύτερο είναι το αποτέλεσμα. Κατερίνα: Και όταν ο ρόλος είναι κόντρα, τότε μαθαίνεις περισσότερα πράγματα, είναι μεγαλύτερη η δουλειά που έχεις να κάνεις με τον εαυτό σου, μαθαίνεις τον εαυτό σου καλύτερα. Δέσποινα: Όσο δουλεύεις κι ενώ στην αρχή έβλεπες ότι αυτός ο χαρακτή­ ρας είναι τόσο μακρινός από σένα, στο τέλος μπορεί να ανακαλύψεις ότι έχεις κι εσύ τα στοιχεία αυτού του χαρακτήρα, απλά δεν είχε τύχει μέχρι τώρα να τα ανακαλύψεις. Κατερίνα: Μπορεί να ταυτιστείς με αυτό, να νιώσεις και να δεις τα πράγ­ ματα διαφορετικά, να μπορείς στη ζωή σου να αντιμετωπίζεις πιο αποτελε-

σματικά διάφορες καταστάσεις.

- Τελικά ποιο είναι το ωραιότερο κομμάτι αυτής της υπόθεσης, ξεκινώντας από τις μέρες της ανάγνωσης του έργου ως την τελευταία παράσταση; Όλοι: Όλες οι στιγμές! Δήμητρα: Είναι η επαφή με τα παιδιά, το ότι ξεχνιέσαι, ότι ζεις κάτι άλλο, ότι περνάς καλά μέσα σε αυτή τη φριχτή καθημερινότητα. Βέβαια, υπάρχουν και στιγμές έντασης, αλλά μετά αποζημιώνεσαι από την ανταπόκριση του κόσμου, το «μπράβο», το χειροκρότημα, από μια καλή κουβέντα. Δώρα: Το καλύτερο συναίσθημα είναι όταν τελειώνεις την παράσταση το βράδυ και προσπαθείς να καταλάβεις τις εντυπώσεις από το χειροκρότημα. Παντελής: Αυτοί οι άνθρωποι μην ξεχνάμε - κι ας είναι δωρεάν η παρά­ σταση - αφιέρωσαν μία, δύο ώρες για σένα, ήρθαν να σε δούνε. Ντύθηκαν, ετοιμάστηκαν κι έφυγαν από την Πέρδικα, το Μεσαγρό, την Κυψέλη, το Βαθύ, με βροχή, με κρύο.

- Έχετε συνειδητοποιήσει, δηλαδή, ότι κάποιοι άνθρωποι έχουν φύγει από τα ζεστά τους, για να έρθουν να δουν μια παράσταση, στην οποία δεν παίζουν γνωστοί ηθοποιοί αλλά παιδιά και μάλιστα με το ενδεχόμενο να μη βρουν θέση και να φύγουν; Δήμητρα: Το ξέρουμε, το έχουμε ζήσει πολλές φορές και είναι συγκινητι­ κό.

- Αισθάνεστε ίσως κάποια ευθύνη να πάνε όλα καλά και να φύγουν ικανο­ ποιημένοι από την παράσταση; Κατερίνα: Είναι περίεργο συναίσθημα. Τίνα: Είναι τιμή. Χαιρόμαστε που τους βλέπουμε χαρούμενους και θέλου­ με να φύγουν ευχαριστημένοι και όχι απογοητευμένοι ή δυσαρεστημένοι. Δέσποινα: Το θέμα είναι να τους δώσεις κάτι, έναν προβληματισμό, ένα συναίσθημα, να ξεχαστούν από αυτά που έχουν στο κεφάλι τους. Δήμητρα: Να πάρουν ένα μήνυμα.

- Πιστεύετε ότι αυτές οι δύο ομάδες έχουν αλλάξει το θεατρικό χάρτη της Αίγινας; Αντώνης: Φυσικά. Μαρία: Έχουν αλλάξει το ενδιαφέρον του κόσμου για το θέατρο. Υπάρχει ενδιαφέρον πια. Ρωτούν τι θα κάνετε; Τι ετοιμάζετε; Τίνα: Είναι και κάτι άλλο. Παλιά ήταν δύσκολο να πάει ένα παιδί σε μια τέτοια ομάδα, ήταν λίγο κατακριτέο, περίεργο, υπήρχαν κάποιες επιφυλάξεις. Δώρα: Τώρα δεν ισχύουν αυτά, έχει ανοίξει το μυαλό. Ελένη: Τα σχόλια του κόσμου είναι ενθαρρυντικά. Δήμητρα: Όλοι περιμένουν την καινούργια δουλειά, ρωτούν πότε θα ξεκι­ νήσουμε. Αντώνης: Ρωτάνε συνέχεια, όπου μας βρουν.

125

Παντελής: Ήταν και οι γονείς που φοβόντουσαν παλιά.

- Οι γονείς σας πώς το αντιμετώπισαν; Εντάξει, στην αρχή παίξατε σε μια παράσταση του σχολείου, αλλά όταν είδανε και βλέπουν ακόμα ότι συνεχίζετε; Δεν βρέθηκε κάποιος να σας πει ότι «αυτά δεν είναι σοβαρά» ή ότι «θαχαλάσετε»; Μαρία: Ποτέ δεν αντιμετώπισα άρνηση ή κάποια τέτοια σχόλια. Δέσποινα: Εγώ είχα μόνο προτροπή. Δώρα: Εγώ δεν είχα προσωπικά πρόβλημα, επειδή συμμετείχα σε μια σχο­ λική παράσταση ή σε μια θεατρική ομάδα. Αλλά, αν το έβλεπα ως επαγγελ­ ματική κατεύθυνση, τότε ίσως, μπορεί και να είχα πρόβλημα. Είμαστε σε επαρχία, ζούμε σε χωριά, σε κλειστές κοινωνίες, που τέτοιες δραστηριότητες ίσως να μην τις αποδέχονται ακόμα. Παντελής: Στις αρχές κοίταγαν λίγο περίεργα... ο τρελός του χωριού κι έτσι. Τώρα λαμβάνω θετικά σχόλια. Δώρα: Έχει συμβάλει και η απήχηση. Είδαν ότι γίνεται κάτι σοβαρό και ειλικρινές. Ελένη: Φθάσαμε στο σημείο να μας χαιρετά ο κόσμος στο δρόμο, άγνω­ στοι άνθρωποι.

- Πώς διαχειρίζεστε την αναγνωρισιμότητα που αποκτήσατε; Παντελής: Άνετα μπορεί κάποιος να τη ψωνίσει. Δήμητρα: Όμορφα. Κατερίνα: Δεν θα κάτσουμε να ψωνιστούμε, αλλά τα μικρότερα παιδιά αδιαφορούν για αυτά και αυτό είναι προς τιμή τους. Παντελής: Είναι πάντως πολύ εύκολο να ψωνιστείς κι εξίσου εύκολο να σου κόψουν τα φτερά. Δώρα: Είναι και θέμα χαρακτήρα.

- Μέσα από όλη αυτή την προσπάθεια έχει περάσει ποτέ από το μυαλό σας ότι έχετε βάλει ένα λιθαράκι στα πολιτιστικά της Αίγινας; Παντελής: Δεν το έχω σκεφτεί ποτέ. Αντώνης: Ούτε εγώ. Δήμητρα: Είναι μεγάλη ευθύνη. Παντελής: Πάντως εκτός από την ταβέρνα, τον καφέ, κάποιοι έβαλαν στο πρόγραμμα τους και το θέατρο κι αυτό οφείλεται σε εσάς, τους καθηγητές, σε εσάς και στη Λάγια. Δέσποινα: Βοήθησε και η μεγάλη προσέλευση των παιδιών, γιατί μπορού­ σε ο καθένας να είχε την πρωτοβουλία αλλά να μην είχε ανταπόκριση.

- Ξεκόλλησε η γενικότερη ιδέα που υπήρχε για το θέατρο, ότι είναι κάποια σκετσάκια με φουστανέλες και Αμαλίες; Όλοι: Ναι, αρκετά. Δώρα: Αυτά είναι πολύ πίσω με μεγάλη διαφορά... Βέβαια, έχουμε παίξει και σε αυτά.

- Πιστεύετε ότι το θέατρο πρέπει να έχει δωρεάν είσοδο στην Αίγινα; Παντελής: Και ναι και όχι. Δήμητρα: Πιστεύω ότι και με εισιτήριο θα είχαμε προσέλευση. Μπορεί, βέβαια, στο κουτί κάποιος να ρίξει 10 ή 20 ή ακόμα και 50 - το έχουμε δει κι αυτό - αλλά υπάρχουν κάποιοι που δεν μπορούν να δώσουν ούτε 1 ευρώ. Αντώνης: Σκέψου όμως με την κατάσταση που ζούμε τώρα ότι το Ιευρώ κάποιος το στερείται. Δήμητρα: Σίγουρα, αλλά και εμείς καταβάλλουμε πολύ μεγάλη προσπά­ θεια και έξοδα. Δώρα: Πάντως και στην αρχαιότητα ήταν «τσάμπα». Δέσποινα: Υπήρχαν χορηγοί, ώστε όλοι οι Αθηναίοι να παρακολουθούν θέατρο. Κατερίνα: Εμένα με έχουν βεβαιώσει ότι δεν θα τους εμπόδιζε και το εισι­ τήριο για να έρθουν. Παντελής: Μα τι λέτε! Αφού μας βοηθάει ο Δήμος! (γελούν όλοι] Δέσποινα: Εδώ στην αρχή ήθελαν να πληρώνουμε εμείς και για την αίθου­ σα, αλλά ευτυχώς αυτό δεν πέρασε. Δήμητρα: Πάντως είναι πολύ δύσκολο για μας, γιατί πέρα από την κούρα­ ση, έχουμε και τα έξοδα της βενζίνης. Παντελής: Δεν είναι μόνο το βάσανο να γίνει η παράσταση, είναι και πολλά τα έξοδα. Θα μπορούσαμε να βρούμε χορηγούς, αλλά και πάλι αυτό σε μια τέτοια εποχή δεν είναι και τόσο εύκολο.

- Τι νιώθετε, όταν τελειώνει μια παράσταση; Δήμητρα: Συγκίνηση. Παντελής: Αν πάει καλά, νιώθω μεγάλη χαρά. Αν πάει άσχημα, μεγάλη απογοήτευση ως και νεύρα, που δεν έδωσα αυτά που έπρεπε να δώσω, γιατί αυτοί οι άνθρωποι «ξεσπιτώθηκαν», μπορεί να άφησαν τις δουλειές τους, κάποια υποχρέωση, για να έρθουν να μας δουν.

- Όταν τελειώνει και η τελευταία παράσταση και αρχίζουν να μαζεύονται τα σκηνικά, τα ρούχα, τα διάφορα αντικείμενα; Όλοι: Κλάμα, θλίψη, νοσταλγία, σαν να βλέπεις ένα κομμάτι του εαυτού σου να ξεκολλάει. Δήμητρα: Εμένα μου λείπουν και τα παιδιά. Μαρία: Εγώ μπορεί να ηρεμώ, αλλά μετά σκέφτομαι: αύριο τι θα κάνω; Δώρα: Πολλά ερωτηματικά. Τι θα κάνουμε μετά; Τι δώσαμε στον κόσμο; Τι πήραμε; Ανάμεικτα συναισθήματα και μια ανακούφιση. Μαρία: Έχουμε την εντύπωση ότι θα ξαναπάμε να παίξουμε την επόμενη μέρα.

- Πώς είναι η μέρα σας, τι νιώθετε, όταν έχετε παράσταση το βράδυ; Δώρα: Περίεργα... Πονάει το στομάχι μου.

127

Παντελής: Ότι σήμερα είναι η μέρα του θεατρικού και δεν μπορώ να κάνω τίποτε άλλο. Δήμητρα: Διαβάζω όλη μέρα το κείμενο.

- Είναι εύκολη υπόθεση το θέατρο; Γιατί μερικοί έχουν την εντύπωση πως παίρνουμε το βαλιτσάκι μας, φοράμε το σακάκι μας, ανεβαίνουμε στη σκηνή και λέμε τα λόγια μας. Όλοι: Όχι, καθόλου εύκολη! Πολύ δύσκολη. Δέσποινα: Έξω από το χορό, πολλά μπορείς να πεις. Κατερίνα: Είναι πολύ δύσκολο, γιατί θέλει συντονισμό η ομάδα, ο καθένας προσωπικά αλλά και σαν ομάδα. Πρέπει να δουλεύεις στο σπίτι αλλά και σαν ομάδα, να βοηθήσεις τον άλλον. Δώρα: Αυτό που διδάσκει το θέατρο είναι πειθαρχία και αυτό είναι δύσκο­ λο, γιατί η πειθαρχία λείπει από τη ζωή μας.

- Έχετε παίξει έχοντας κάποιο σοβαρό προσωπικό πρόβλημα; Όλοι: Μια και δύο; Πολλές φορές! Δήμητρα: Ναι, με πυρετό, να ψήνομαι. Κατερίνα: Εγώ χάνομαι, δεν ξέρω την επόμενη σκηνή, πότε ξαναβγαίνω... Δώρα: Συμβαίνουν όμως και ευτράπελα. Κάποτε ο παρτενέρ μου σε ένα θεατρικό στην κατασκήνωση είχε πει από την αρχή την τελευταία ατάκα του έργου. Ε, βέβαια, τα μπάλωσα και τότε νιώθεις μεγάλη ανακούφιση, όταν δια­ πιστώνεις ότι τα έχεις καταφέρει.

- Πώς είναι το κοινό της Αίγινας; Όλοι: Ζεστό!

- Οι συμμαθητές σας πώς σας αντιμετωπίζουν; Πολλοί έρχονται και ξανα­ έρχονται και πολλές φορές παρακολουθούν και όρθιοι την παράσταση σας. Κατερίνα: Υπάρχουν αυτοί που σέβονται αυτή τη δουλειά, αλλά υπάρχουν καικάποιοιπου έρχονταιγια άλλους λόγους. Υπάρχουν άτομα που είναι πολύ σοβαρά.

- Οι καθηγητές σας; Όλοι: Μια χαρά, έρχονται οι περισσότεροι να μας δουν και μας λένε όμορ­ φα πράγματα. Αντώνης: Υπάρχει διαφορετικό κοινό κάθε βράδυ. Τίνα: Το μαγικό είναι ότι το νιώθεις, όταν είσαι πάνω στη σκηνή. Νιώθεις κάτι όμορφο να ανεβαίνει ή πάλι, άλλες φορές, κάτι άσχημο. Νικόλας: Οισυμμαθητές μας συνήθως μπορεί να είναι οι πιο αυστηροί κρι­ τές μας, όταν κάνουμε κάποιο λάθος ή όταν χάσουμε τα λόγια μας. Δέσποινα: Δεν μπορεί κάποιος να σε κατακρίνει, όταν είσαι ερασιτέχνης. Υπάρχουν ένα δισεκατομμύριο λόγοι για να μην παίξεις καλά.

- Έχετε «αλλάξει» ως πρόσωπα, ως άνθρωποι, μέσα από αυτή την προσπά­ θεια;

Όλοι: Ναι! Κατερίνα: Εγώ νιώθω ότι το θέατρο με ακολουθεί πλέον καθημερινά, ένας ρόλος, μια ατάκα, μια σκέψη.

- Έχετε ανακαλύψει καινούργια πράγματα για τον εαυτό σας; Όλοι: Ναι! Κατερίνα: Στον κάθε ρόλο που παίζεις βρίσκεις και άλλα στοιχεία του εαυ­ τού σου που δεν ήξερες ότι υπάρχουν, όπως και ότι σε κάθε ρόλο μπορεί να βάλεις και στοιχεία από τον εαυτό σου. Τίνα: Για να βγάλεις ένα ρόλο πρέπει να βάλεις και στοιχεία του εαυτού σου, αγάπη, κακία, μίσος ... Δώρα: Και μόνο το γεγονός ότι αυτό στο οποίο συμμετέχουμε είναι μια εκπαιδευτική διαδικασία, λειτουργεί και ως θεατρικό παιχνίδι, ως μέσο για να λυθούν τα παιδιά, να εκφραστούν, να νιώσουν περισσότερο «ομάδα» και να μάθουν πράγματα, αυτό τα λέει όλα. Μαρία: Εμένα με έχει βοηθήσει να αγαπήσω περισσότερο τους άλλους. Δώρα: Καμιά φορά μπορεί να λειτουργείς ως ομάδα, αλλά υπάρχουν και πράγματα που δύσκολα τα πετυχαίνεις. Η ομαδικότητα κρίνεται και από την προσωπική εργασία που πρέπει να προσφέρεις. Π.χ. όταν πρέπει να καθαρί­ σουμε το θέατρο, εκεί κρίνεται η ομαδικότητα, η συλλογικότητά μας. Δήμητρα: Στο ερασιτεχνικό θέατρο τα κάνεις όλα. Δέσποινα: Και στο επαγγελματικό μπορώ να σου που. Παντελής: Είναι όμως και πολύ δύσκολο μέσα σε μια ομάδα να δεθούν τόσες διαφορετικές ηλικίες. Για μένα ο μεγαλύτερος φόβος είναι μην πω λάθος ατάκα και κρεμάσω τον άλλο. Κατερίνα: Εγώ πιστεύω ότι, παρά τις διαφορές, σε μαθαίνει να έχεις μια επαφή με το διπλανό σου ακόμα κι αν έχετε διαφορές. Τίνα: Είναι το νοιάξιμο για τον άλλον, να θέλεις να μην πάθει ο άλλος κάτι πάνω στην σκηνή. Ελένη: Όλοι νοιάζονται ο ένας τον άλλο. Μπορεί να είσαι στην ίδια ομάδα, να μην έχεις επαφή, αλλά αν πάθει κάτι ο άλλος - και το έχω δει - να σου 'ρχεται να τον ρωτήσεις: «Αντώνη, πες μου τι έχεις;» Δήμητρα: Το πιο δύσκολο είναι να κατακερματίσεις τον εγωισμό σου. Να πείσω τον εαυτό μου ότι πρέπει να ασχοληθώ και με τον άλλο και ίσως καθό­ λου με τον εαυτό μου. Δέσποινα: Έτσι είναι. Στο θέατρο δεν μπορείς να δουλέψεις αλλιώς. Είσαι ομάδα, δεν ανεβαίνεις στη σκηνή για να κάνεις το κομμάτι σου ή για να κάνεις πλάκα.

- Κάποιοι «συνάδελφοι» σας το βλέπουν και σαν πλάκα; Τίνα: Μπορεί να συμβεί κι αυτό. Γι' αυτό λέγαμε στην αρχή ότι δεν μπο­ ρούν όλοι να μπουν σε μια θεατρική ομάδα, αν δεν ξέρουν έκτων προτέρων 129

ότι πρέπει να σεβαστούν ο ένας τον άλλον. Αντώνης: Επιβάλλεται να υπάρχει σεβασμός, όταν π.χ. εσύ παίζεις στην πρόβα και οι άλλοι είναι από κάτω. Τίνα: Όποιος δε σέβεται, δεν θα αντέξει, θα φύγει από μόνος του, θα τον αποβάλλει το θέατρο από μόνο του. Παντελής: Όσον αφορά το σεβασμό και την πειθαρχία, εγώ ως Παντελής έχω μεγάλη αυτοπεποίθηση πολλές φορές. Μου έρχονται ιδέες για αυτοσχε­ διασμό μέχρι και την τελευταία παράσταση, αλλά φοβάμαι όχι μη τα χάσω εγώ, αλλά μην κρεμάσω τους άλλους.

- Ποιο είναι το αγαπημένο σας έργο από αυτά που έχετε παίξει μέχρι σήμε­ ρα; Αντώνης: Το αγαπημένο μου είναι το «Σκλαβί», μακράν αγαπημένο. Νεκτάριος: Έχω παίξει σε τρία. Το καθένα ήταν διαφορετικό. Δεν μπορώ να ξεχωρίσω κάποιο. Δώρα: Ούτε κι εγώ. Ελευθερία: Το αγαπημένο μου ίσως είναι το «Σκλαβί», που είχα κάνει με την προηγούμενη ομάδα μου στην Αθήνα. Εκεί είχαμε ανεβάσει και τους «Βάτραχους» του Αριστοφάνη και, αν δεν έφευγα, θα συμμετείχα στην «Ιφι­ γένεια εν Αυλίδι». Μαρία: Εγώ θα πω αυτά που με δυσκόλεψαν πιο πολύ: το «Γαμήλιο Εμβα­ τήριο» του Α. Τερζάκη και «Η μικρή μας πόλη» του Θ. Ουάιλντερ. Δέσποινα: Έχω αγαπημένους ρόλους, όχι έργα. Υπάρχει πάλι η περίπτω­ ση να μην έχεις αγαπήσει ένα έργο από την αρχή. Να μην σου έχει δημιουρ­ γήσει ενδιαφέρον. Αλλά στο τέλος, μετά τις πρόβες και τις παραστάσεις, να το αγαπήσεις. Και αυτό είναι το πιο ωραίο.

- Κρίνετε τη συμμετοχή σας σε ένα έργο σε μια ομάδα από το μέγεθος του ρόλου σας; Όλοι: Όχι. Μπορεί ένας μικρός ρόλος να είναι πολύ δυνατός. Παντελής: Ένας μεγάλος ρόλος μπορεί να φέρει και μεγάλες ευθύνες, δυσκολίες, αλλά και το ενδεχόμενο μιας αποτυχίας. Κατερίνα: Αυτός που επιδιώκει το μεγάλο ρόλο μπορεί και να μην τα καταφέρει στο τέλος. Κι αν συμβεί αυτό, τότε αποκαλύπτεται. Δέσποινα: Το θέμα δεν είναι τι θα πεις, πόσο μεγάλο ρόλο έχεις, αλλά πώς θα το πεις. Οι μεγάλοι ηθοποιοί ξεκίνησαν από ασήμαντους ρόλους. Μαρία: Μου έχει τύχει ένας μικρός ρόλος να έχει γειώσει τον πρωταγωνι­ στικό.

- Έχετε παίξει μέχρι τώρα σε γεμάτες αίθουσες με πολύ κόσμο. Πώς θα αντι­ δρούσατε, τι θα αισθανθείτε, όταν κάποια στιγμή με ένα δύσκολο έργο αλλά ακόμα και με μια κωμωδία δεν βρείτε ανταπόκριση και έχετε στην πλατεία λίγους θεατές;

Τίνα: Ότι και σε αυτήν την περίπτωση πρέπει να ικανοποιήσουμε και αυτούς τους λίγους, ακόμα κι ένα θεατή. Αντώνης: Θα πρέπει να δώσουμε τον καλύτερο εαυτό μας. Δώρα: Και με ένα θεατή να παίξω, μου φαίνεται το ίδιο. Παντελής: Εγώ δεν συμφωνώ, μπορεί να ξενερώσω. Θα παίξω καλά, αλλά θα στενοχωρηθώ, θα ψάξω να βρω τι φταίει.

- Θα συνεχίσει κάποιος από εσάς επαγγελματικά στο θέατρο; Δέσποινα: Το θέατρο δεν είναι τελικά θέμα επαγγελματικού προσανατο­ λισμού. Εγώ έχω ήδη τελειώσει Δραματική Σχολή. Για μένα είναι θέμα γνώ­ σης, γίνεται η ζωή σου. Παντελής: Να το ακολουθήσεις με σκοπό να ζήσεις από αυτό; Εγώ που ήδη το σκέφτομαι, δεν σας κρύβω ότι το τρέμω. Δέσποινα: Το θέατρο το κάνεις όχι για βιοπορισμό αλλά από δική σου ανάγκη. Αντώνης: Εγώ δεν θα το έκανα επαγγελματικά. Μόνο ερασιτεχνικά. Είναι και πολύ ψυχοφθόρο. Άλλωστε ζούμε και σε μια περίοδο που δεν υπάρχουν λεφτά, οι ηθοποιοί πεινάνε, δεν υπάρχουν δουλειές... Βγαίνουν πολλοί ηθο­ ποιοί από σχολές. Δέσποινα: Δεν είναι ούτε χόμπι ούτε επάγγελμα... είναι ζωή!

131

ΑΝΝΑ ΓΕΡΑΛΗ*

Σκέψεις για το θέατρο στην Αίγινα εννήθηκα και μεγάλωσα, σπούδασα και εργάστηκα στην Αθήνα. Οι γονείς μου έχτισαν το 1950 το σπίτι μας, πλάι στη θάλασσα, στα Πλακάκια, στην Αίγινα, όπου περνούσαμε σχεδόν όλα τα καλοκαίρια μας. Αγάπησα πολύ αυτό τον τόπο και ευγνωμονώ τη ζωή που μου έδωσε τη δυνατότητα από πολύ μικρή να ζήσω τόσο κοντά στη φύση, σ' ένα πανέμορφο τόπο. Τα τελευταία έξι χρόνια περίπου, αποφασίσαμε με τον άντρα μου να κατοικήσουμε μόνιμα στο νησί KL έτσι είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω από κοντά τα τεκταινόμενα σε σχέση με το θέατρο στην Αίγινα. Πράγματι, υπάρχει αρκετή δραστηριότητα γύρω από το θέατρο στο νησί, όπως και σε πολλά μέρη της Ελληνικής επαρχίας -άλλοτε με περισσότερες οικονομικές δυνατότητες από την άποψη της συμμετοχής των Δήμων, άλλοτε με ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Το αξιοπρόσεχτο είναι ότι εδώ έχουν δημιουργηθεί διάφορες ομάδες, κυρίως σχολικές, οι οποίες με επικεφαλής καθηγητές ή δασκάλους που αγαπούν το θέατρο, επιχειρούν κάθε χρόνο θεατρικές παραστάσεις. Το κοινό, συνήθως γονείς, συγγενείς και φίλοι των παιδιών και των δασκάλων, συμμετέχουν με ενθουσιασμό και ενθαρρύνουν αυτές τις προσπάθειες, καθώς και ο τοπικός Τύπος, αντίστοιχα. Αυτό είναι θετικό. Πράγματι, κάποια παιδιά έχουν προσόντα - και το αποδεικνύουν χρόνο με το χρόνο - που θα μπορούσαν με μια κατάλληλη διδασκαλία και εκπαίδευση να εξελιχθούν σε πραγματικούς τεχνίτες του θεάτρου. Ηθοποιούς δηλαδή, επαγγελματίες ή ερασιτέχνες, και να στελεχώσουν ομάδες ερασιτεχνικές ή και επαγγελματικές με πολύ μεγαλύτερες αξιώσεις από αυτές των σχολικών ομάδων. Φυσικά, αυτό απαιτεί πραγματικό μεράκι, αγάπη και σοβαρότητα γι' αυτό που θέλει να κάνει κανείς.

Γ

* ΗΗ

-

Σκηνοθέτις 132

Εξέλιξη του καλλιτέχνη πάντως, δεν νοείται χωρίς θητεία πλάι στους «μαστόρους» του είδους. Όπως σε κάθε τέχνη. Υπάρχει, επίσης, στο νησί και αυτό που λέμε «ερασιτεχνικό θέατρο», από ομάδες ενηλίκων δηλαδή, ανθρώπους που αγαπούν τη διαδικασία της τέχνης του θεάτρου και προσφέρουν αφιλοκερδώς τις ελεύθερες ώρες τους και το μεράκι τους, για να γίνουν παραστάσεις που θα μπορούσαν να προσφέρουν στο κοινό της Αίγινας, ντόπιους και επισκέπτες, αξιόλογες παραστάσεις απ' ττ ί στιγμή που οι επικεφαλής των ομάδων αυτών έχουν γνώσεις, πείρα και ταλέντο για να τους οδηγήσουν σωστά.

Όταν ξεκίνησα να ασχολούμαι εδώ στην Αίγινα με τη σκηνοθεσία και γενικότερα με την οργάνωση των παραστάσεων, σε συνεργασία με το Μορ­ φωτικό Σύλλογο «0 Καποδίστριας» στην αρχή, και από πέρυσι σαν μέλος της «Επιτροπής Θεάτρου του Δήμου Αίγινας», ανεβάζοντας ως τώρα οκτώ δια­ φορετικές παραστάσεις, είχα την ελπίδα ότι θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένας φορέας, όπου όλοι οι άνθρωποι που ασχολούνται εδώ στην Αίγινα με το θέατρο θα μπορούσαν να συνεργαστούν, ο καθένας με τις δυνατότητες του, ώστε να γίνει πιο πλούσιο και ενδιαφέρον το θεατρικό τοπίο στο νησί. Δυστυ­ χώς, αυτό, παρ' όλες τις προσπάθειες μου, δεν μπόρεσε να γίνει ως τώρα του­ λάχιστον. Μικρός ο τόπος αλλά μεγάλες φιλοδοξίες, αξεπέραστες, όπως φαί­ νεται, δυσκολίες επικοινωνίας και γενναιοδωρίας. Είμαι πολύ περήφανη για τη δημιουργία του Ιου Φεστιβάλ Θεάτρου του Δήμου Αίγινας, που οργανώσαμε ως επιτροπή θεάτρου του Δήμου τον Ιούλιο του 2011 και τώρα ετοιμάζουμε το 2ο Φεστιβάλ, τον Ιούλιο 2012. Είμαι πολύ χαρούμενη για την αποδοχή της δουλειάς της ομάδας μας και, φυσικά, απο­ λαμβάνω τις υπέροχες σχέσεις μεταξύ μας κάθε φορά που προκύπτει μια και­ νούργια συνεργασία, που καταλήγει σε μια παράσταση με αξιώσεις. Λυπάμαι, όμως, γιατί θα μπορούσαμε να κάνουμε πάρα πολλά για το θέατρο αν ο καθέ­ νας από μας σεβόταν και συμμετείχε με την καρδιά του σε μια συνολική προ­ σπάθεια, χωρίς αναίτιους ανταγωνισμούς. Το να συνεργαστούν οι άνθρωποι διαφορετικών ομάδων, δε σημαίνει φυσικά ότι προδίδουν τη δική τους ομάδα. Το αντίθετο, κατά τη γνώμη μου. Σημαίνει ότι πλουτίζουν τις γνώσεις τους και, φυσικά, εξελίσσονται μαζί με τους άλλους με σκοπό ένα καλύτερο αποτέλεσμα γι' αυτό που αγαπούν. Εγώ θα συνεχίζω να ελπίζω σ' αυτήν την ιδέα και, ασφαλώς, θα συνεχίσω να δουλεύω, όσο αντέχω, αυτό που σπούδασα, βίωσα και εξακολουθώ να μαθαίνω όσο οι αγαπημένοι μου συνεργάτες- φίλοι με εμπιστεύονται και όσο η διαδικασία της μαγικής Τέχνης του Θεάτρου μού δίνει τη δυνατότητα να την γεύομαι.

133

ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ*

Το θέατρο στην Αίγινα

Πριν προχωρήσω το σημείωμα αυτό για το θέατρο στην Αίγινα, θα ήθελα να απευθύνω ένα ύστατο "χαίρε" στον αγαπητό φίλο Φραγκίσκο Κάππο, που μας άφησε πρόσφατα. Δεν θα ξεχάσω ποτέ το ενδιαφέρον του και την αγάπη του για τα πολιτιστικά δρώμενα του νησιού μας και τα καλά του λόγια για τη θεατρική μας ομάδα, Καλό σου ταξίδι, Φραγκίσκο. Πάντα ζωντανός στη μνήμη μας. ο θέατρο στην Αίγινα, λοιπόν... Δεν θα αναφερθώ σε ονόματα και ημερο­ μηνίες και τίτλους παραστάσεων, γιατί ο κατάλογος είναι μακρύς και σίγουρα κάτι ή κάποιον θα ξεχάσω. Η θεατρική μου σχέση με την Αίγινα ξεκίνησε το 2000, όταν, σε συνεργα­ σία με τον Μορφωτικό Σύλλογο «Ο Καποδίστριας», πραγματοποιήσαμε στο Δημοτικό Θέατρο Αίγινας δύο θεατρικές παραγωγές με μαριονέτες που κατα­ σκεύασε ο David Kennedy - μετά από ένα εξάμηνο σεμινάριο χειρισμού μαριο­ νέτας. Τα επόμενα χρόνια ακολούθησαν άλλες τέσσερις παραγωγές σε συνερ­ γασία αυτή τη φορά με το θεατρικό τμήμα του Συλλόγου. Το 2006 φτιάξαμε με πολύ δουλειά και μεράκι ένα μικρό αλλά "θαυμα­ τουργό" θεατρικό χώρο στην οδό Πηλέως και η Κατερίνα Αγγελάκη Ρουκ, η νονά, το βάφτισε «Ορμίσκο». Τα οικονομικά προβλήματα μας ανάγκασαν να διακόψουμε τη λειτουργία του μετά από τέσσερα χρόνια έντονης και ποιοτικής δραστηριότητας. Η έλλειψη χώρου πάντως δεν σταμάτησε και τη δραστηριότητα της ομάδας, η οποία συνεχίζει να παράγει, έχοντας παρουσιάσει αυτά τα έξι χρόνια δεκα­ τέσσερα θεατρικά έργα και κάποια από αυτά ταξιδεύουν εκτός Αιγίνης, στην Αθήνα και την υπόλοιπη Ελλάδα. Όμως το θέατρο στην Αίγινα ανθίζει και με πλήθος παραστάσεων, με ποι­ ότητα, έμψυχο υλικό με πλούσιο τάλαντο και μεράκι - οι άνθρωποι του θεά­ τρου δουλεύουν όσο μπορούν καλύτερα σε σχετικά δύσκολες συνθήκες χώρου και χωρίς οικονομικό όφελος - αλλά κάτι συμβαίνει. Η συνεχής απα­ σχόληση των ερασιτεχνών ηθοποιών από ομάδα σε ομάδα και από έργο σε έργο σε σύντομα χρονικά διαστήματα, όπως θα λέγαμε στη θεατρική γλώσ-

Τ

* Ηθοποιός 134

σα, «τους στεγνώνει». Το υπέροχο στοιχείο της αυθόρμητης έκφρασης και καθαρότητας συρρικνώνεται. Η «εμπειρία» δεν γίνεται δημιουργικό μονοπά­ τι εξέλιξης αλλά... «μανιέρα» κουραστική για τον ηθοποιό και το κοινό. 0 μεγαλύτερος κίνδυνος είναι να κάνουμε «επιτυχίες» με έργα ανιαρά. Η παραπάνω εκτίμηση δεν αφορά τις παραστάσεις των σχολείων, όπου η ζωτικότητα και η φαντασία ξεπερνούν τα προβλήματα και αναδεικνύουν με τον καλύτερο τρόπο τη δυναμική τους. Πιστεύω ότι αυτό που θα μπορούσε να δώσει ώθηση και συνέχεια στο αδιαμόρφωτο θεατρικό υλικό θα ήταν η δημιουργία μιας θεατρικής σχολής. Όχι όμως μιας σχολής που θα πάρει κάποιος «το χαρτί» και θα αυξήσει το ποσοστό ανεργίας των ηθοποιών, αλλά μιας σχολής στην οποία η εκπαίδευ­ ση δε θα σταματά ποτέ.

0 ρόλος του σκηνοθέτη είναι παράξενος: ο σκηνοθέτης δε ζητάει να γίνει θεός, κι ωστόσο ο ρόλος του το υπονοεί. Δεν επιθυμεί να είναι αλάνθαστος, κι ωστόσο η ενστικτώδης συνωμοσία των ηθοποιών τον ανάγει σε ανώτατο ρυθμιστή, υποχρεωμένο να καθοδηγεί, μαθαίνοντας κι αυτός το δρόμο καθώς προχωρεί. Το θέατρο είναι μια ενότητα και όλα τα στοιχεία πρέπει να συγ­ χωνευθούν. Αυτό οδηγεί στην αναγκαιότητα του σκηνοθέτη. Μια καθαρή και αρμονική κοινωνία θα χρειαζόταν να αναζητήσει στα θέατρα της τους τρόπους που αντανακλούν και επιβεβαιώνουν την αρμονία της, μα ο κλυδωνιζόμενος χαοτικός κόσμος μας πρέπει να διαλέξει ανάμεσα σ' ένα θέατρο που προσφέρει ένα ψεύτικο αρμονικό κόσμο ή σε μια πρόκληση που κομματιάζει το ψέμα. Αν θέλουμε να διατηρήσουμε το θέατρο μας ζωντανό, πρέπει κάθε φορά να υποβάλλουμε τις ερωτήσεις: Γιατί υπάρχει το θέατρο; Γιαποω λόγο; Είναι αναχρονισμός; Ένα αλλόκοτο έθιμο; Γιατί χειροκροτούμε και τι; Τι θα μπο­ ρούσε να υπηρετήσει; Τι θα μπορούσε να εξυπηρετήσει; Ίσως έτσι γλιτώσουμε την παραποίηση της λέξης ΘΕΑΤΡΟ, που κάποτε ήταν γεμάτη νόημα.

135

ΒΑΣΙΛΗΣ ΜΟΥΣΟΥΛΕΑΣ*

Το Θεατρικό τμήμα του Μορφωτικού Συλλόγου Αίγινας «Ο Καποδίστριας»

Ο

Μορφωτικός Σύλλογος Αίγινας «Ο Καποδίστριας» ιδρύθηκε το 1949 και το 1983, επί προεδρίας Κ. Χάνου, δημιουργήθηκε το θεατρικό του τμήμα.

Μέχρι τότε γίνονταν περιστασιακά κάποιες παραστάσεις θεατρικών έργων, όμως από την ίδρυση του θεατρικού τμήματος παρουσιάστηκαν συστηματι­ κά έργα από το ελληνικό και ξένο δραματολόγιο με τη βοήθεια επαγγελμα­ τιών και ερασιτεχνών σκηνοθετών και τη συμμετοχή πολλών ερασιτεχνών ηθοποιών. Πολλές φορές παρουσιάστηκαν δύο και τρία έργα μέσα στον ίδιο χρόνο. OL προσπάθειες του τμήματος, με τη συμμετοχή του σε Πανελλήνια Φεστιβάλ ερασιτεχνικού θεάτρου, επικυρώθηκαν με επαίνους και βραβεία καλύτερης παράστασης, σκηνοθεσίας, σκηνογραφίας, ενδυματολογίας, ερμη­ νείας, μουσικής επένδυσης. Το Θεατρικό Τμήμα συμπληρώνει φέτος 29 χρόνια παρουσίας και είναι ανοιχτό σε όποιον θέλει να βοηθήσει με τη συμμετοχή του και τις γνώσεις του. Χαρακτηριστικά σημειώνουμε τις παραστάσεις που μέχρι τώρα έχουν γίνει: Ν. Καζαντζάκη, Καποδίστριας (τραγωδία). Σκηνοθεσία: Μ. Βενιέρης. Συμ­ μετοχή στο 9ο Πανελλήνιο Φεστιβάλ Κορίνθου: έπαινος για τα κουστούμια του έργου (Μάιος 1983). Μετά από πρόσκληση του Δήμου Ναυπλιέων το έργο παρουσιάστηκε στην κεντρική πλατεία του Ναυπλίου (Σεπτέμβρης 1983). Μ. Χουρμούζη, Ο Λεπρέντης. Σκηνοθεσία: Μ. Βενιέρης (Σεπτέμβρης 1983). Το έργο παρουσιάστηκε και στους Δήμους Νίκαιας και Κερατσινίου μετά από πρόσκληση τους. Ι. Σουρή, Φασκέλωσ' τα και βράσ' τα (3 μονόπρακτα). Σκηνοθεσία: Μ. Βενιέρης (1983). Γαμπροί και πατερούληδες

(4 μονόπρακτες κωμωδίες). Σκηνοθεσία: Μ.

Βενιέρης (Ιούλιος 1984). Δ. Ευαγγελίδη - Α. Σακελλάριου - Θ. Σακελλαρίδη, Μπράβο, Κολονέλλο. »Πρόεδροςτου

Σκηνοθεσία: Μ. Βενιέρης (Οκτώβρης 1984).

Μορφωτικού Συλλόγου Αίγινας

Ι. Καμπανέλλη, Η αυλή των θαυμάτων. Σκηνοθεσία: Τ. Βουτέρης (1988).

«ο Καποδίστριας»

Δ. Ψαθά, Ο εαυτούλης μου. Σκηνοθεσία: Τ. Σώρρος. Συμπαραγωγή με το

136

ΔΗ.ΘΕ.Α Β' σκηνή (1988). Ο άσπρος σίφουνας του μπαμπά. Σκηνοθεσία: Τομ Ρόθφιλντ. Συμπαραγω­ γή με το ΔΗ.ΘΕ.Α (1995). Ν. Γκόγκολ, Παντρολογήματα. Σκηνοθεσία: Μ. Βενιέρης (Μάρτης 1996). Μετά από πρόσκληση του Δήμου Σαλαμίνας το έργο παρουσιάστηκε στο υπαίθριο θέατρο Σαλαμίνας. Δ. Σιμιτζή, 0 Φιάκας. Σκηνοθεσία: Μ. Βενιέρης. Συμπαραγωγή με το ΔΗ.ΘΕ.Α (Αύγουστος 1996). Μ. Κορρέ, Οίκος ευγηρίας. Σκηνοθεσία: Μ. Βενιέρης. Συμπαραγωγή με το ΔΗ.ΘΕ.Α (1997).

NATO... Ελλάς... εδώ γελάς. Σκηνοθεσία: Μ. Βενιέρης (Ιούλιος 1998). Δ. Μπόγρη, Πολυαγαπημένη μου Αίγινα. Σκηνοθεσία- διασκευή: Τ. Σώρρος. Συμπαραγωγή με το ΔΗ.ΘΕ.Α, Β' σκηνή (Αύγουστος 1999). Οι τρελοίτης εποχής. Σκηνοθεσία: Τ. Σώρρος. Συμπαραγωγή με το ΔΗ.ΘΕ.Α (Φεβρουάριος 2000). Αριστοφάνη, Πλούτος. Σκηνοθεσία: Τομ Ρόθφιλντ (24/3-3/4 2000). Μ. Κορρέ, Το διπλανό κρεβάτι. Σκηνοθεσία: Α. Σιδεράτος. Συμπαραγωγή με το ΔΗ.ΘΕΑ. Συμμετοχή στο 2ο Πανελλήνιο Φεστιβάλ Βέροιας: Α' βραβείο ανδρικού ρόλου στον Κ. Φύσσα, Γ' βραβείο καλύτερης παράστασης (Νοέμ­ βρης 2000). Κοκκινοσκουφίτσα. Σκηνοθεσία- διασκευή: Α. Σιδεράτος. Συμπαραγωγή με το ΔΗ.ΘΕΑ. (2001). Σ. Πανταζή, Δον Καμίλλο. Σκηνοθεσία- διασκευή: Α. Σιδεράτος. Συμπαρα­ γωγή με το ΔΗ.ΘΕΑ. Συμμετοχή στο 18ο Πανελλήνιο Φεστιβάλ ερασιτεχνικού θεάτρου Καρδίτσας: Α' βραβείο ανδρικού ρόλου στον Γ. Κοττάκη, Β' βραβείο γυναικείου ρόλου στην Α. Λοράνδου, Γ' βραβείο μουσικής επένδυσης στον Α. Σιδεράτο, ειδικός έπαινος προσέγγισης ερασιτεχνών ηθοποιών από επαγγελ­ ματία σκηνοθέτη στον Α. Σιδεράτο. Συμμετοχή στο 3ο Πανελλήνιο Φεστιβάλ ερασιτεχνικού θεάτρου Βέροιας: βραβείο σκηνογραφίας στον Γ. Καρύδη, βραβείο ενδυματολογίας στην Α. Χάνου, Γ' βραβείο καλύτερης παράστασης στο Μορφωτικό Σύλλογο Αίγινας (Φεβρουάριος 2002). Γ. Σκούρτη, Κομμάτια και θρύψαλα. Σκηνοθεσία: Β. Βασιλάκης. Συμπαρα­ γωγή με το ΔΗ.ΘΕΑ. (Δεκέμβρης 2003). Συμμετοχή στο Πανελλήνιο Φεστιβάλ ερασιτεχνικού θεάτρου Βέροιας. (Μάιος 2004). Δύο ιστορίες με καλό τέλος. Σκηνοθεσία- ερμηνεία: Α. Γεραλή (Αύγουστος 2003). Π. Μπωμαρσαί, 0 κουρέας της Σεβίλλης. Σκηνοθεσία- ερμηνεία: Α. Γεραλή (Φεβρουάριος 2005). Μπ. Μπρεχτ, Η Εβραία και Ζ. Κοκτώ, Την έχασα. Σκηνοθεσία- ερμηνεία: Αννα Γεραλή (Αύγουστος 2005).

137

Ν. Τσιφόρου, Η πινακοθήκη των ηλιθίων. Σκηνοθεσία: Β, Βασιλάκης (Φεβρουάριος- Μάρτιος 2006). Γ. Σταύρου, Καληνύχτα, Μαργαρίτα (Μάρτιος 2007). Ερωτικά γράμματα με τον Κ. Καστανά και Α. Γεραλή. Οδυσσέας- πρόβα με τον Κ. Καστανά (Ιούλιος 2007). Κ. Γκολντόνι, Η λοκαντιέρα. Σκηνοθεσία: Β. Βασιλάκης (Ιούλιος 2008). Ντ. Φο - Φ. Ράμε, Ένα ελεύθερο ζευγάρι και Μαμά φρικιό. Σκηνοθεσία: Β. Βασιλάκης (Αύγουστος 2008). Ο Μώμος. Κείμενο-ερμηνεία-σκηνοθεσία: Γ. Μαρίνος (Ιανουάριος 2009). Συμμετοχή στο Ιο Πανελλήνιο Φεστιβάλ Σάτιρας ερασιτεχνικών θιάσων Πάτρας: τιμητικός έπαινος στον Γ. Μαρίνο. Συμμετοχή και στο 2ο Πανελλήνιο Φεστιβάλ Σάτιρας ερασιτεχνικών θιάσων Πάτρας (Ιανουάριος 2010). Συμμε­ τοχή και στο 3ο Πανελλήνιο Φεστιβάλ Σάτιρας ερασιτεχνικών θιάσων Πάτρας: βραβείο σύγχρονης παράβασης στον Γ. Μαρίνο (Ιανουάριος 2011). Γρ. Ξενόπουλου, Στέλλα Βιολάντη. Σκηνοθεσία: Α. Γεραλή (Φεβρουάριος 2009). Α. Τσέχωφ, Οι βλαβερές συνέπειες του καπνού - Όλια, ψυχούλα μου - Πρό­ ταση γάμου. Σκηνοθεσία: Α. Γεραλή (Αύγουστος 2009). Ε. ντα Φίλιππο, Φιλουμένα Μαρτουράνο. Σκηνοθεσία: Α. Γεραλή (Φεβρου­ άριος- Μάρτιος 2010). Η. Leonard, Ντα. Σκηνοθεσία: Α. Γεραλή (Φεβρουάριος 2011). Για το 2012 ετοιμάζεται το έργο Οικογενειακή γιορτή σε σκηνοθεσία Β. Φλώρου.

138

ΝΙΚΟΣ ΚΑΛΑΜΟ*

Σκέψεις για το θέατρο της Αίγινας να σημαντικό κίνητρο για την εικοσάχρονη διαμονή μου στην Αίγινα είναι και οι θεατρικές δραστηριότητες στο νησί. Δεν ήταν δύσκολο εξαρχής να διαπιστώσω ότι οι δραστηριότητες αυτές ήταν σημαντικές, καθώς παίζονταν σπουδαία θεατρικά έργα ελλήνων και ξένων δραμα­ τουργών. Τα περισσότερα από αυτά ανέβαιναν στη σκηνή του Δημοτικού Θεάτρου. Επαγγελματίες σκηνοθέτες και σκηνογράφοι συνεργάζονταν με ερασιτέχνες ηθοποιούς - υπάρχουν πολλοί και ταλαντούχοι στην Αίγιναπου στελέχωναν τις παραστάσεις αυτές. Το ένθερμο θεατρόφιλο κοινό της Αίγινας με το χειροκρότημα και την παρουσία του τους ενθάρρυνε. Τα συντελούμενα θεατρικά δρώμενα στην Αίγινα είναι μία ακόμη έμπρακτη απόδειξη ότι ο Έλληνας έχει καλή σχέση με το διονυσιακό στοι­ χείο. Ας ληφθεί υπόψη ότι όλες αυτές οι θεατρικές παραστάσεις συντε­ λούνται με ελάχιστα χρήματα. Όσοι γνωρίζουν καλά το θέατρο αντιλαμβάνονται, βέβαια, ότι η γνώση και το ταλέντο, στην προκειμένη περίπτωση, υπερέχουν του χρήματος. Μέσα από το θέατρο όλοι οι άνθρωποι, ανακαλύπτουν τα βαθύτερα νοή­ ματα της ζωής και τον κόσμο των ιδεών. Ο Αισχύλος, ο Τσέχωφ, ο Μολιέ­ ρος και τόσοι άλλοι ευφυείς και βαθυστόχαστοι συγγραφείς γίνονται οικείοι. Η θεατρική κουλτούρα με τον τρόπο της επηρεάζει και την καθη­ μερινότητα των ανθρώπων. Αξίζει, λοιπόν, κάθε τόπος να αναπτύσσει τις δικές τους θεατρικές δραστηριότητες. Πιστεύω ότι στην Αίγινα το τοπικό θέατρο θα αναβαθμιστεί, αν δοθεί προσοχή στα παρακάτω σημεία: 1) να ενθαρρυνθούν οι ερασιτέχνες ηθοποιοί με κάθε τρόπο. Γιατί είναι, πράγματι, ηρωισμός να ασχολούνται με το θέατρο μετά από τις βιο­ ποριστικές τους ενασχολήσεις.

2) στο μέτρο του δυνατού, να συνεργαστούν και, γενικότερα, να ανταλλάξουν εμπειρίες οι διάσπαρτες θεατρικές ομάδες της Αίγινας.

3} να δημιουργηθεί ένας αυτόνομος πολιτιστικός οργανισμός στην Αίγινα, ο οποίος θα συντονίζει τις διάφορες πολιτιστικές δραστηριότητες (εικαστικές, φιλολογικές, μουσικές, χορευτικές, θεατρικές). Αναφορικά με τις προσωπικές μου δραστηριότητες θέλω να υπενθυ­ μίσω στους αναγνώστες της φιλόξενης «Αιγιναίας» ότι είμαι ο ιδρυτής του θεατρικού φορέα «Θεατρικό φυτώριο Αίγινας», το οποίο δραστήριοποιείται επί μία δεκαπενταετία.

Ε

* Ηθ , σκηνοθέτης 139

ΑΝΕΣΤΗΣ ΚΟΡΝΕΖΟΣ

Θέατρο και δη στην επαρχία: Επικίνδυνο σπορ

ύμπτωμα επιδεινούμενο η ματαιοδοξία και η υπεροψία στην τέχνη. Αυτές οι δυο μικρές ομοαίματες αδελφές ανέκαθεν απειλούσαν να γίνουν το απαραίτητο συνοδευτικό μιας θεατρικής παραγωγής, προσβάλλοντας την πραγματική ουσία του θεάτρου. Του θεάτρου, έτσι τουλάχιστον όπως μας το κοινώνησαν οι δάσκαλοι του και οι άξιοι συνεχιστές του, οι οποίοι εξακολου­ θούν να το τοποθετούν τόσο ψηλά όσο του πρέπει, θεωρώντας το ως μια προσφορά του ανθρώπου προς την κοινωνία και όχι τροφή για εκκολαπτό­ μενους Νάρκισσους της υποκριτικής. Η ταπεινότητα δεν έχει να κάνει με την υποβίβαση του αυτοσεβασμού, μα με τον περιορισμό της κριτικής, των προσ­ δοκιών και τις απαιτήσεις από τους άλλους. Ή τις καταστάσεις.

Σ

Η θεατρική υποκριτική θεωρείται ως η δεύτερη πιο άμεση των τεχνών, μετά τη μουσική. Εμπεριέχει ζωντανά οπτικοποιημένες, συμπυκνωμένες μέσα σε μια μιάμιση πάνω-κάτω ώρα, όλες τις συνιστώσες που αποτελούν τη ζωή. Το ιλουστρασιόν περιτύλιγμα, στο οποίο έχει πλέον περιέλθει το θέατρο, προσδίδει στους συμμετέχοντες τη λάμψη, την αίγλη των φώτων και της σκηνής. Μα πιο ζηλευτή και αξιοθαύμαστη είναι η διαχρονική και συνάμα σκανδαλώδης πολυτέλεια του ηθοποιού να μπορεί, έστω και για όσο βρίσκε­ ται επάνω στο σανίδι, να απεκδύεται την ανίερη καθημερινότητα του και να βιώνει δεύτερη ζωή μες στη δική του. Στην κλειστή κοινωνία της επαρχίας, όπου τα πάντα μαθαίνονται πριν καν συμβούν, η άμεση αναγνωρισιμότητα αποτελεί το πιο επικίνδυνο δόλωμα, δημιουργεί τις κατάλληλες προϋποθέ­ σεις για τη γιγάντωση του Εγώ και την ψευδαίσθηση της ανωτερότητας. Η εργασία του ηθοποιού οφείλει να είναι πειστική και αυθεντική. Να είναι συγκινητική, βαθειά και ειλικρινής. Πρέπει ο ηθοποιός να μπορεί να στοχάζε­ ται τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος και, μέσω αυτού του στοχασμού, να κερδί­ ζει ανυποκρισία, θάρρος και χάρη. Το ταλέντο, που πολλοί ανακαλύπτουν με μια συμμετοχή π.χ. σε ερασιτεχνική ομάδα, μπορεί να οδηγήσει μέσω της περιέργειας και της ταπεινότητας σε έργο ζωής. Να μας διδάξει πώς χτυπά η καρδιά σε όλη την πολυπλοκότητα της. Το υπέρτατο δώρο του θεάτρου, κι αυτό σε σπάνιες και σύντομες δόσεις, είναι η επίτευξη διατύπωσης του βασι­ κότερου των ερωτημάτων: «Με ποιο τρόπο ζούμε;» Δεν επηρεάζονται οι ηθοποιοί από τους ρόλους. Είναι η γύρω από το έργο 140

κοινή ζωή που τους οδηγεί στην έπαρση ή τη σοφία. Τα όρια είναι πολύ λεπτά. Αν κάποιος τα σεβαστεί, του δίνεται η σύνδεση και η δύναμη που απορρέει μέσα από τη συνέχεια. Ο σωστός ηθοποιός βλέπει πίσω από τους κώδικες της αναγνώρισης και τους προσωπικούς του υποκειμενισμούς. Μπο­ ρεί να μεταμορφώσει το δυναμικό του χειροκροτήματος, αφού έχει γνωρίσει σε βάθος την αληθινή καταγωγή του. Η κοινωνία της διαρκώς ανοιχτής τηλε­ όρασης, της ανίας και της καχυποψίας είναι το αντίβαρο στην τέχνη του και όχι το βάθρο πάνω στο οποίο θα πατήσει για να προβληθεί ως εξέχων. Πρέ­ πει να παλέψει για να συναντηθούν οι ανήσυχοι, να τους πείσει πως η εποχή του παιχνιδιού δεν έχει περάσει. Οι επευφημίες, η υποκριτική απόδοση, τα συγχαρητήρια στο δρόμο από αγνώστους είναι ψίχουλα μπροστά στη γοη­ τεία από την υπόσχεση μια εφήμερης απόλαυση, όπως το θέατρο. Να προσευχόμαστε, πριν βγούμε στη σκηνή. Είναι καθήκον του ηθοποιού. Όχι για να «παίξουμε καλά», μα για να ανταπεξέλθουμε στο ανελέητο ενερ­ γειακό σφυροκόπημααπότα δεκάδες ζευγάρια μάτια. Να προσευχηθούμε για το κοινό μας. Και εκεί ακριβώς η υπεροψία θα συγκρούεται με τον άνθρωπο και θα ηττάται κερδίζοντας.

0 Ανέστης Κορνέζος είναι απόφοιτος του τομέα Υποκριτικής της Ακαδημίας Τέχνης ΑΚΜΗ και πτυχιούχος Bachelor του Παν/μίου Queen Margaret της Σκοτίας. Έχει εργαστεί για το θέατρο, τον κινηματογράφο και το ραδιόφωνο.

141

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

142

ΧΡΗΣΤΟΣ ΡΕΠΠΑΣ

Δημήτρης Σαραντάκος, Σχίζοντας τις γραμμές των οριζόντων, Εξερευνήσεις, Περιηγήσεις κατά την Αρχαιότητα, εκδ. ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 2011

Τ

ο βιβλίο του Δ. Σαραντάκου Σχίζοντας τις γραμμές των οριζόντων, Εξε­ ρευνήσεις, Περιηγήσεις κατά την Αρχαιότητα είναι μια περιήγηση στην ιστορική πολιτισμική γεωγραφία του αρχαίου κόσμου, μια μελέτη, για το ρόλο των ταξιδιών και των εξερευνήσεων στην εξέλιξη του, οικονομική, κοι­ νωνική, πολιτισμική. Η αξία της μελέτης βρίσκεται στον συνθετικό της χαρα­ κτήρα. Διαπραγματεύεται το θέμα συνολικά, στα πλαίσια ολόκληρου του αρχαίου κόσμου. Αυτό του δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσει το μεγάλο ρόλο της ιστορικής γεωγραφίας στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας του. Η συνεχής μετακίνηση στο χώρο, είτε λόγω πολεμικών συγκρούσεων είτε για καθαρά οικονομικούς λόγους, αποτελεί ένα μεγάλο ιστορικό εργαστήρι ανα­ μόρφωσης της αρχαίας κοινωνίας (εμπορικοί δρόμοι και ο ρόλος του στην ανάπτυξη μεγάλων πολιτισμών, εποικισμοί, ταξίδια στη Μεσόγειο). Η μετακί­ νηση στο χώρο, η προσπάθεια γνώσης άλλων περιοχών και λαών δεν είναι μόνο χαρακτηριστικό της νεότερης εποχής της ιστορίας αλλά και του αρχαί­ ου κόσμου. Οι πρώτες αναφορές του βιβλίου είναι στην αρχαία μυθολογία και συμπε­ ριλαμβάνει, εκτός από την αρχαία ελληνική, την εβραϊκή, την ινδική και την κινέζικη. Από την ελληνική περιγράφονται τα ταξίδια του Διόνυσου στην Ινδία, η εισβολή και οι περιπλανήσεις του Περσέα στην Αφρική, τα ταξίδια του Ηρακλή στη Δυτική Μεσόγειο, η επίσκεψη του στον Κήπο των Εσπερί­ δων, η Αργοναυτική εκστρατεία και τα ταξίδια περιπέτειες του Οδυσσέα στην Οδύσσεια. Παράλληλα, υπάρχουν αναφορές στη μυθολογία των Σουμερίων, των Εβραίων και στα δύο έπη της Ινδικής Μυθολογίας, τη Μαχαβαράτα και τη Ραμαγιάνα. Η πρώτη οργανωμένη αποστολή εξερεύνησης πραγματοποιείται το 2275 π.Χ. από τον Χαρκούφ, διοικητή Αιγυπτιακής επαρχίας Ελεφαντίνης, ο οποί­ ος κατ' εντολή του Φαραώ της 6ης δυναστείας ταξιδεύει πολύ βαθιά στην Αφρική. Ακολούθησαν άλλες εξερευνητικές αποστολές από άλλες δυναστείες των Φαραώ, όπως η εξερευνητική αποστολή στη χώρα Παντ από τη 18η δυνα-

στεία του Φαραώ Χατσεπσούτ, στη σημερινή Σομαλία. Το ιστορικό της απο­ στολής βρίσκεται χαραγμένο στον τάφο Χατσεπσούτ. Πεντακόσια χρόνια μετά Φοίνικες ναυτικοί που βρίσκονταν στην υπηρεσία των βασιλέων της Σύρου και της Ιερουσαλήμ έφτασαν στην Υεμένη και, σύμφωνα με άλλους ερευνητές, στην Αιθιοπία. Οι ελληνικές εξερευνήσεις ξεκινούν με το ταξίδι του Αριστέα στη Δυτική Ασία και τη Σιβηρία. Ο Αριστέας ο Προκοννήσιος είναι ο σημαντικότερος εξε­ ρευνητής της αρχαϊκής εποχής, ο οποίος προσπάθησε να φτάσει στη χώρα των Υπερβόρειων, χώρα της οποίας οι κάτοικοι πίστευαν στον θεό Απόλλω­ να και έστελναν κάθε επτά χρόνια δώρα στη Δήλο. Ξεκίνησε το ταξίδι του στα μέσα του 7™ αι. π.Χ. χωρίς να καταφέρει να το ολοκληρώσει, επειδή, όταν έφτασε στη χώρα των Αριμασπών, έπεσε πάνω στον πόλεμο που αυτοί είχαν ξεκινήσει με τους Γρύπες, τους φύλακες του χρυσού του Βορρά. Μετά την επι­ στροφή στην Προκόννησο, ύστερα από πολλά χρόνια, δημοσίευσε το περίφη­ μο έπος των Αριμασπών, το οποίο διηγούνταν το συγκεκριμένο ταξίδι του. Η χώρα των Αριμασπών βρίσκεται στη σημερινή Μογγολία και πέρα από τις ακτές της ετέρας θάλασσας κατοικούσαν οι Υπερβόρειοι. Το δεύτερο σημαντικό ταξίδι είναι αυτό του Κωλαίου του Σάμιου στην Ταρτησσό. Το ταξίδι αυτό θεωρείται ιστορικό γεγονός που έγινε γύρω στο 630 π.Χ. και πραγματοποιήθηκε για επιστημονικούς σκοπούς. Ο Κωλαίος ο Σάμιος ήταν γεωγράφος. Αφού διέσχισε τη Μεσόγειο, κατάφερε να περάσει τις στήλες του Ηρακλή και έφτασε στην πόλη της Ταρτησσού, που ήταν πόλη γειτονική στις Ηράκλειες στήλες και ήταν ενδεχομένως μινωική ή μυκηναϊκή αποικία. Το δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου περιλαμβάνει, επίσης, στοιχείαγια τις εξερευνήσεις των Καρχηδονίων και των Περσών. Το τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου αναφέρεται στους αποικισμούς, φαινόμε­ νο που χαρακτήρισε τη ζωή των περισσότερων αρχαίων λαών. Υπάρχουν περίοδοι στην ιστορία της αρχαιότητας που έχουμε οργανωμένες μετακινή­ σεις πληθυσμών και εγκατάστασης σε άλλους τόπους, φεύγοντας από τις πατρογονικές εστίες είτε λόγω υπερπληθυσμού είτε για άλλους λόγους. Αποι­ κισμούς στον ελληνικό χώρο έχουμε από την προϊστορία. Ο μινωικός αποικι­ σμός (1700-1400). Οι Μινωϊτες κάτοικοι της Κρήτης, λόγω της εξοικείωσης τους με τη θάλασσα, είχαν ιδρύσει αποικίες σε πολλά νησιά του Αιγαίου, ενώ είχαν αναπτύξει στενές εμπορικές σχέσεις με την Αίγυπτο. Επαφές με τον Μινωικό πολιτισμό είχαν και οι Αχαιοί, οι Λάπιθες και οι Αρκάδες, δηλαδή τα πρώτα ελληνόφωνα φύλα, τα οποία από τη Δυτική Μακεδονία μετανάστευ­ σαν στη Θεσσαλία, τη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο. Τα φύλα αυτά διέφεραν πάρα πολύ από τους Κρήτες της μινωικής εποχής. Η κοινωνική τους οργάνωση είχε στοιχεία πατριαρχίας σε αντίθεση με τους μινωικούς Κρήτες, των οποίων η κοινωνία είχε σημαντικά στοιχεία μητριαρχικής οργάνωσης.

Είχαν εξη μερώσει το άλογο και ήταν πολεμοχαρείς, σε αντίθεση με τους μινωίτες που ήταν φιλειρηνικοί και δεν γνώριζαν τ' άλογα. Το κεφάλαιο συμπλη­ ρώνεται με σημαντικά στοιχεία για τους φοινικικούς αποικισμούς, τις αποι­ κίες της Καρχηδόνας, τους ελληνικούς αποικισμούς της αρχαϊκής και κλασι­ κής εποχής και τους αποικισμούς στον Ινδικό Ωκεανό. Το 4° κεφάλαιο αναφέρεται στις εξερευνήσεις της ελληνιστικής εποχής, αρχί­ ζοντας από την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου. Κατά τη διάρκεια της εκστρα­ τείας του ο Αλέξανδρος διατηρούσε αλληλογραφία με τον Αριστοτέλη και του έστελνε οποιοδήποτε στοιχείο ή πληροφορία θεωρούσε ότι είχε επιστημονικό ενδιαφέρον. Υπήρχε για το σκοπό αυτό και ειδικό τμήμα με επικεφαλής τον Ονησίκριτο, στελεχωμένο με πολλούς ειδικούς, γεωγράφους, ιστορικούς και μηχανι­ κούς, το οποίο ακολουθούσε το στρατό και συγκέντρωνε ό, τι θα ενδιέφερε τον Σταγειρίτη σοφό, όπως φυτά, ζώα, βιβλία. Τα ευρήματα συγκεντρώνονταν και προωθούνταν με ειδικούς ταχυδρόμους στον Αριστοτέλη. Η εκστρατεία του Αλεξάνδρου στην Ινδία παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο γεω­ γραφικό ενδιαφέρον, όπου και επιχειρήθηκε η εξερεύνηση των υδάτινων δρόμων της περιοχής. Ο Αλέξανδρος διέταξε την εξερεύνηση του Ινδού ποτα­ μού με τη ναυπήγηση νέου στόλου, με επικεφαλής τον κρητικό ναύαρχο Νέαρχο. Του ζήτησε να τηρεί λεπτομερές ημερολόγιο, στο οποίο θα κατέγρα­ ψε τη διαδρομή που ακολούθησε και τα συμβάντα σ' αυτήν.

0 Εύδοξος ο Κυζικηνός θεωρείται ο σημαντικότερος εξερευνητής της ελληνιστικής εποχής, ο οποίος είναι, επίσης, και ένας από τους σημαντικότε­ ρους εξερευνητές της ελληνικής αρχαιότητας. Η πρώτη του εξερευνητική αποστολή χρονολογείται γύρω στο 120 π.Χ. και αφορούσε την εξερεύνηση της Ινδικής χερσονήσου, ενώ το 115 π.Χ. με εντολή της βασίλισσας Κλεοπά­ τρας, συζύγου και διαδόχου του Πτολεμαίου, του ανατέθηκε νέα αποστολή στην Ινδία, αλλά παρασύρθηκε στις ακτές της Ανατολικής Αφρικής, τις οποί­ ες και εξερεύνησε. Ακόμα οργάνωσε μεγάλο ταξίδι στον Ατλαντικό Ωκεανό, το οποίο δεν ολοκλήρωσε λόγω έλλειψης εφοδίων, ενώ από το τέταρτο ταξί­ δι που επεχείρησε στην ίδια διαδρομή δεν γύρισε ποτέ, αν και ήταν καλύτερα εφοδιασμένος. Τόπος του χαμού του θεωρείται το ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας. Σημαντικός ακόμα εξερευνητής της ελληνικής αρχαιότητας ήταν και ο Ίπαλλος. Τα ταξίδια του αναφέρονται από το Στράβωνα, τον Κλαύδιο τον Πτολεμαίο και τον Πλίνιο. Πραγματοποίησε πολλά ταξίδια μεταξύ Αιγύπτου, Ερυθράς Θάλασσας, Αραβίας και Ινδίας, ενώ έκανε και σημαντικές χαρτογρα­ φήσεις των ακτών και προσδιόρισε τις θέσεις των λιμανιών της Ερυθράς Θάλασσας. Μελέτησε ακόμα τους ανέμους του Ινδικού Ωκεανού, τους μουσώνες, που ονομάστηκαν για πρώτη φορά Ιπάλλιοι άνεμοι. Γνωρίζοντας την κατεύθυνση των ανέμων αυτών ήταν ο πρώτος που διέσχισε τον Ωκεανό, ο 145

οποίος στην εποχή του ήταν ήδη γνωστός στους Έλληνες εμπόρους της Αιγύ­ πτου σε διάφορα μέρη της Ινδικής Χερσονήσου. Στη ρωμαϊκή εποχή απουσίαζαν τα μεγάλα ταξίδια και οι συστηματικές εξερευνήσεις μια και η ρωμαϊκή εξουσία ενδιαφερόταν κυρίως για την επίλυ­ ση πρακτικών ζητημάτων, για τα οποία υπήρξαν κάποιες εξερευνήσεις. Ρωμαϊκά νομίσματα έχουν βρεθεί στις ακτές της Κεϋλάνης και της Ινδίας, απ' όπου φαινόταν ότι οι Ρωμαίοι είχαν επισκεφτεί τα μέρη αυτά για εμπορικούς λόγους. Ρωμαϊκές αφίξεις έχουν καταγραφεί το 166 π.Χ. στο λιμάνι της Καντώνας, που φαίνεται ότι ήταν εμπορικές ιδιωτικές και καμιά από τις δύο πλευρές (Κινέζοι και Ρωμαίοι] δεν τις θεωρούσε σημαντικές. Σύμφωνα με το συγγραφέα του έργου, χαρακτηριστικό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν η κακή διάρθρωση της οικονομίας της και η προκλητική αύξηση των κοινωνι­ κών ανισοτήτων. Η τελευταία συνδυάστηκε με εξαθλίωση των αγροτικών στρωμάτων της επαρχίας, τη μετανάστευση προς το άστυ της εποχής, όπου ζούσαν παρασιτικά με άρτον και θεάματα. Η δουλοκτητική τάξη ζούσε μέσα σε προκλητική πολυτέλεια και η καθη­ μερινή της ζωή χαρακτηριζόταν από μεγάλη κατάπτωση των ηθών. Για την τροφοδότηση της πολυτέλειας των πλουσίων γίνονταν εισαγωγές διαφόρων ειδών πολυτελείας από την Ανατολή. Διαμορφώθηκε έτσι ένα καθεστώς ετε­ ροβαρών εμπορικών συναλλαγών με προϊόντα μεγάλης αξίας που έρχονταν από τη Ρώμη στην Ανατολή. Για τη Ρώμη αυτή η ετεροβαρής εμπορική συναλ­ λαγή σήμανε έλλειμμα 30 εκατ. σηστέρτιων κάθε χρόνο. Τα προϊόντα που έρχονταν από την Ανατολή ήταν ιδιαίτερα ακριβά, λόγω του ότι στη διαδρο­ μή άλλαζαν πολλά χέρια, πράγμα που αύξανε την αξία τους. Ιδιαίτερα ακριβό ήταν το μετάξι που στοίχιζε όπως ο χρυσός. Οι Κινέζοι της εποχής είχαν το μονοπώλιο της παραγωγής και το περιφρουρούσαν αυστηρά. Από τους ελλη­ νιστικούς χρόνους είχε δημιουργηθεί ο εμπορικός δρόμος του μεταξιού. Ο ίδιος χρησιμοποιήθηκε και στη Ρωμαϊκή Εποχή και κατέληγε στα συριακά λιμάνια, απ' όπου το μετάξι μεταφερόταν στη Ρώμη. Στις μικρές εξερευνήσεις της ρωμαϊκής εποχής εντάσσουμε το ταξίδι του Πετρώνιου στην Αιθιοπία το 23 π.Χ,, που έγινε κατ' εντολή των Ρωμαίων έπαρχων και δεν είχε συνέχεια, και το ταξίδι του στρατηγού Ιουλίου Αγκρίκολα για εξερεύνηση της Βρετανίας στα χρόνια της εξουσίας Βεσπασιανού (78- 79 π.Χ.), ο οποίος κατέλαβε όλη τη Βρετανία, ερχόμενος σε πολεμική σύγκρουση με το σκληρό λαό της περιοχής, τους Καλυδώνιους. Ο Αγκρίκολας πραγματοποίησε τον περίπλου ολόκληρης της γης, πριν φτάσει ν' ανακληθεί από την ίδια τη Ρώμη. Πριν την ανάκληση του πραγματοποίησε τον περίπλου ολόκληρης της Βρετανίας. Σπουδαίος περιηγητής της Αρχαιότητας της Ρωμαϊκής εποχής ήταν ο Παυσανίας. Έζησε τον 2° αιώνα μ.Χ. στους χρόνους της εξουσίας του Αδρια146

νού και του Μάρκου Αυρήλιου. Στην ιστορία έμεινε ως ο κατεξοχήν περιηγη­ τής. Το εκτενέστατο έργο του Ελλάδος Περιήγησις είναι πολύτιμο για τις γεω­ γραφικές πληροφορίες που δημοσιεύει σχετικά με τα διάφορα μέρη που ο ίδιος επισκέφτηκε. Ο ίδιος πριν την περιήγηση του στην Ελλάδα είχε γνωρί­ σει την Αντιόχεια, την Ιερουσαλήμ και τις όχθες του ποταμού Ιορδάνη. Έμει­ νε πολλά χρόνια στην Ελλάδα σε περιοχές όπως η Πελοπόννησος, η Φωκίδα, η Βοιωτία, η Αττική, οι Κυκλάδες και η Αίγυπτος. Ενδιαφέρθηκε για τα έργα τέχνης της αρχαϊκής και της κλασικής περιόδου. Το έργο του αποτελείται από 10 βιβλία, στα οποία μνημονεύει το ιστορικό πλαίσιο ανέγερσης των μνημείων. Οι περιγραφές του είναι ακριβείς και αυτό έχει επιβεβαιωθεί από τις ανασκαφές. Ο συγγραφέας δεν θεωρεί τον Παυσανία ιστορικό ή γεωγρά­ φο, με την επιστημονική έννοια του όρου, ούτε δόκιμο συγγραφέα, καθώς δεν διαθέτει κριτικό πνεύμα ούτε διακρίνεται για την επιλογή του υλικού του. Σπουδαίος περιηγητής της ρωμαϊκής εποχής υπήρξε και ο αυτοκράτορας Αδριανός. Το 121 μ.Χ. ξεκίνησε από τη Ρώμη συνοδευόμενος από αρχιτέκτο­ νες, μηχανικούς , οικοδόμους αλλά και καλλιτέχνες. Πέρασε τη Γαλατία και μπήκε στο ρωμαιοκρατούμενο τμήμα της Γερμανίας, έπλευσε στο Ρήνο ως τις εκβολές του και από εκεί στη συνέχεια πέρασε στη Βρετανία. Το 122 π.Χ. πήγε στη Γαλατία και ξεχειμώνιασε στην Προβηγκία και στην Ισπανία. Το επόμενο καλοκαίρι συνέχισε το ταξίδι του και πήγε στην Έφεσο της Μικράς Ασίας. Αναφέρονται ακόμα ταξίδια του στην Αφρική. Το 128 - 129 μ.Χ. πήγε στην Αθήνα, όπου έμεινε για δύο χρόνια. Αντιμετώπισε τα σοβαρά προβλή­ ματα της πόλης, τη χαώδη νομοθεσία και το σοβαρό πρόβλημα της ανεργίας, από το οποίο μαστιζόταν η AQr\va την εποχή εκείνη και έδωσε εντολή να γίνουν εκτεταμένα τεχνικά και οικοδομικά έργα. Το 129 μ.Χ. φτάνει στα Ιεροσόλυμα, που τα βρίσκει κατεστραμμένα από τον Τίτο. Στη θέση της κατεστραμμένης πόλης προσπαθεί να δημιουργήσει μια καινούργια με πληθυσμό αποκλειστικά εθνικό. Στη θέση του ναού, που είχε κάψει ο Τίτος, θα δημιουργήσει ναό του Δία. Αυτό πυροδότησε την εξέ­ γερση των εναπομεινάντων στην πόλη Εβραίων, που θεώρησαν αυτή την απόφαση του Αδριανού ιεροσυλία. Η εξέγερση κράτησε τρία χρόνια και στο τέλος καταστάληκε με μεγάλη σκληρότητα. Μετά την καταστολή της η Παλαιστίνη άδειασε από εβραϊκό πληθυσμό για 1800 χρόνια. Μετά τα Ιεροσόλυμα ο Αδριανός ταξίδεψε στην Αίγυπτο, όπου έμεινε μέχρι το 131 μ.Χ. Ασχολήθηκε με τον εμπλουτισμό και του Μουσείου της Αλεξάνδρει­ ας και της βιβλιοθήκης της και έχτισε μια νέα πόλη, την Αντινοούπολη, προς τιμήν του Αντίνοου, νέου που είχε πνιγεί στον Νείλο ποταμό. Το 132 μ.Χ. επέ­ στρεψε στη Ρώμη, όπου μετά από λίγα χρόνια πέθανε σε ηλικία 62 ετών. Το βιβλίο περιέχει αρκετά στοιχεία για τα ταξίδια και τις περιηγήσεις στην ύστερη αρχαιότητα και το Μεσαίωνα, διαπραγματευόμενο το θέμα σε 147

συσχέτιση με την κοινωνική ιστορία του τέλους του αρχαίου κόσμου, την κατάρρευση του δουλοκτητικού συστήματος και το ρόλο του χριστιανισμού. Αυτό είναι και ένα από τα σοβαρά προτερήματα του. Το 7ο κεφάλαιο του αφορά στοιχεία και πληροφορίες για τους αρχαίους γεωγράφους. Ο συγγρα­ φέας ολοκληρώνει τη διαπραγμάτευση του θέματος του μ' ένα παράρτημα που αφορά ταξίδια και ανακαλύψεις που δεν έγιναν ποτέ.

148

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΙΝΟΣ

OL ρακοσυλλέκτες

Άνθρωπος: όνομα ουσιαστικό Πολύ ουσιαστικό Γένους ανυπεράσπιστου. Ενικός: ο άνθρωπος υποφέρει Πληθυντικός: οι άνθρωποι εξευτελίζονται

Συνήθως περιφέρονται σαν τις σκιές τα βράδια, απρόσκλητοι παράξενοι, ή νωρίς το πρωινό με τα δυο χέρια μπρούμητα στους κάδους τα κεφάλια και τα δυο πόδια να πατούν ψηλά στον ουρανό. Κι απόκληροι βουλιάζουνε τα σκοτεινά τους μάτια σε μυστικά που κρύβουνε οι σωροί των σκουπιδιών σε τρόφιμα λιωμένα και μπλεγμένα με τις πάνες με χρώματα πονόκοιλου νιογέννητων παιδιών. Λάμπουνε τ' άδεια τα κουτιά της Πέψης και της Κόλας πλάι σε φασόλια γίγαντες και σάπιο μαϊντανό σ' ένα ποντίκι που έφαγε και τ' ανακάτεψε όλα κι ένα σκουλήκι που έδειχνε τον κόσμο ζωντανό. Και οι κάδοι στόματα ανοιχτά λες και μασάνε ανθρώπους ανθρώπους μες στον πόνο τους που δεν αντέχουν πια. Γι' αυτό βλέπεις να φτύνουνε οι απόκληροι όπου όπου στης πολιτείας το πρόσωπο τη λέξη ανθρωπιά. Κι ύστερα συνεχίζουνε τον πόνο τους και πάνε με βήμα αργό και ένοχο σχεδόν δισταχτικό σαν ν' ακλουθάνε κατιτίς που αληθινά αγαπάνε και τους χρωστάει να τους πει κάποιο τους μυστικό.

149

Μια μέρα ένας απ' αυτούς -γι' αυτόν είν' η ιστορίαένα ολοκαίνουργιο παλτό βρήκε κι ω, τι χαρά! Κι αμέσως τόνε ρώτησα γιατί είχα απορία, έβλεπα πως ξεπάγιαζε, γιατί δεν το φορά; Ακούμπησε στον ώμο μου δυο χέρια παγωμένα στα μάτια μου με κοίταξε και μου 'πε τρυφερά: «Ντύνω με τούτο το παλτό κομμάτια από μένα Αυτόν που ονειρευόμουνα να γίνω μια φορά». Αθήνα, Γενάρης 2011

Παρέλαση Εν δυο, εν δυο η παρέλαση κορίτσια και αγόρια κι ενώ άλλοι τα φάγανε σεις θα πεινάτε χώρια. Εν δυο, εν δυο η παρέλαση δυο μέτρα απ' τα εμβατήρια η οργή του ανέργου φούντωσε μες στα συλλαλητήρια. Εν δυο και τούτα τα παιδιά αιχμάλωτα αιώνια απ' όλα που τους κλέψανε στα παιδικά τους χρόνια. Εν δυο κι οι αρχές περήφανες και πάντα επί το έργον χειροκροτώντας τις στρατιές μελλοντικών ανέργων.

OSCAR WILDE

Ποιήματα σε πρόζα (Poems in prose) Μετάφραση και επιλογή: Κώστας Νησιώτης

0 Καλλιτέχνης Ένα απόγευμα η ψυχή του ένιωσε τον πόθο να απεικονίσει τη Χαρά που μένει μια Στιγμή. Και πήγε στον κόσμο να ψάξει για ορείχαλκο. Γιατί μόνο σε ορεί­ χαλκο μπορούσε να σκεφτεί. Όμως ο ορείχαλκος είχε εξαφανιστεί από προσώπου γης- δεν υπήρχε ορείχαλκος πουθενά, εκτός απ' τον ορείχαλκο του έργου της Θλίψης που διαρ­ κεί για Πάντα. Αυτό το έργο ήταν τώρα δικό του. Το έφτιαξε με τα χέρια του και το έβαλε πάνω στο μνήμα του μοναδικού πράγματος που αγάπησε στη ζωή του. Πάνω στο μνήμα του άψυχου πράγματος που αγάπησε όσο τίποτα άλλο, τοποθέτη­ σε το έργο που είχε φτιάξει, για να αποτελεί έμβλημα της αγάπης που δεν πεθαίνει ποτέ, και σύμβολο της θλίψης που διαρκεί για πάντα. Και δεν υπήρ­ χε άλλος ορείχαλκος στον κόσμο, παρά μόνο εκείνος. Και πήρε το έργο που έφτιαξε και το έβαλε σ' ένα μεγάλο φούρνο. Και το παρέδωσε στις φλόγες. Και από τον ορείχαλκο της Θλίψης που διαρκεί για Πάντα, έφτιαξε Τη Χαρά που μένει μια Στιγμή. Αυτός που έκανε Καλό Ήταν νύχτα και Αυτός ήταν μόνος. Και είδε πέρα μακριά, τα τείχη μιας στρογγυλής πόλης και τράβηξε κατά κει. Και όταν πλησίασε, άκουσε απ' το εσωτερικό της ποδοβολητό από κεφά­ τα πόδια, και γέλιο από χαρούμενα στόματα, και αχό από αμέτρητα λαούτα. Και χτύπησε την πύλη και κάποιοι από τους φύλακες του άνοιξαν. Και είδε ένα σπίτι φτιαγμένο από μάρμαρο, με λεπτούς μαρμάρινους κίο­ νες στην πρόσοψη του. Οι κίονες ήταν στολισμένοι με γιρλάντες, και το εσω­ τερικό, όπως και το εξωτερικό του σπιτιού, φώτιζαν δάδες από κέδρο. Και μπήκε μέσα. Και όταν πέρασε την αίθουσα του χαλκηδόνιου και την αίθουσα του ίασπι και έφτασε στη μεγάλη αίθουσα των εκδηλώσεων, είδε ένα νεαρό ξαπλωμέ151

νο σε βιολετί ανάκλιντρο, με ρόδινο στεφάνι στα μαλλιά και χείλη κόκκινα απ' το κρασί. Και τον πλησίασε, τον άγγιξε στον ώμο και είπε: «Γιατί ζεις έτσι;» Και γύρισε ο νεαρός και Τον αναγνώρισε και είπε: «Ήμουν λεπρός και με θερά­ πευσες. Πώς πρέπει να ζω;» Και Αυτός βγήκε από το σπίτι και γύρισε στο δρόμο. Και είδε μια γυναίκα που το πρόσωπο της ήταν βαμμένο, το φόρεμα της φανταχτερό και τα πόδια της φορτωμένα μαργαριτάρια. Πίσω της βάδιζε, αργά σαν κυνηγός, ένας νεαρός με δίχρωμη κάπα. Το πρόσωπο της γυναίκας ήταν όμορφο σαν ίνδαλμα και στα μάτια του νεαρού άστραφτε η λαγνεία. Και Αυτός άνοιξε βήμα, άγγιξε το χέρι του νεαρού και είπε: «Γιατί κοιτάς αυτή τη γυναίκα, γιατί την κοιτάς έτσι;» Και ο νεαρός γύρισε και Τον αναγνώρισε και είπε: «Ήμουν τυφλός και μου έδωσες το φως μου. Τι πρέπει να κοιτάζω;» Και Αυτός έτρεξε μπροστά και άγγιξε το φανταχτερό φόρεμα της γυναί­ κας και τη ρώτησε: «Δεν υπάρχει άλλος δρόμος να βαδίζεις από το δρόμο της αμαρτίας;» Και η γυναίκα γύρισε και Τον αναγνώρισε και είπε γελαστά: «Μα εσύ συγ­ χώρεσες τις αμαρτίες μου και ο δρόμος είναι ευχάριστος.» Και Αυτός βγήκε από την πόλη. Και όταν άφησε την πόλη πίσω του, είδε ένα νεαρό να κλαίει στην άκρη του δρόμου. Και τον πλησίασε και άγγιξε τα μακριά μαλλιά του και ρώτησε: «Γιατί κλαις;» Κι ο νεαρός σήκωσε το βλέμμα και Τον αναγνώρισε και είπε: «Είχα πεθά­ νει και με ανάστησες. Τι άλλο να κάνω από το να κλαίω;» 0 Μαθητής Όταν πέθανε ο Νάρκισσος, η μικρή λίμνη της χαράς του άλλαξε από κύπελλο γλυκού νερού σε κούπα από αλμυρά δάκρυα. Τότε ήρθαν οι Ορεάδες θλιμμένες από τα δάση να τραγουδήσουν στη μικρή λίμνη και να την ανα­ κουφίσουν. Και όταν είδαν πως η μικρή λίμνη είχε αλλάξει από κύπελλο γλυκού νερού σε κούπα από αλμυρά δάκρυα, ξέπλεξαν τις πράσινες πλεξούδες τους και είπαν στη μικρή λίμνη: «Δεν πρέπει να κλαις για τον Νάρκισσο, γιατί ήταν πολύ όμορφος». «Αλήθεια, ήταν όμορφος ο Νάρκισσος;» ρώτησε η μικρή λίμνη. «Ποιος μπορεί να το ξέρει αυτό καλύτερα από σένα;» απάντησαν οι Ορεά­ δες. «Τον βλέπαμε να μας προσπερνά και να γυρεύει να ξαπλώσει στις όχθες σου για να σε κοιτάζει και να καθρεφτίζει την ομορφιά του στον υδάτινο καθρέφτη σου».

152

! |

Και η μικρή λίμνη αποκρίθηκε: «Κι εγώ αγάπησα τον Νάρκισσο γιατί καθώς έγερνε στις όχθες μου και με κοιτούσε, έβλεπα στον καθρέφτη των ματιών του το καθρέφτισμα της δικής μου ομορφιάς». Ο Κύριος Το σκοτάδι απλώθηκε στη γη και ο Ιωσήφ από την Αριμαθαία, κρατώντας αναμμένο πυρσό, κατέβηκε το λόφο και διάσχισε την κοιλάδα. Γύριζε στο σπίτι και στη δουλειά του. Και γονατίζοντας στις μολυβένιες πέτρες της Κοιλάδας της Απόγνωσης είδε ένα νέο άνδρα που ήταν γυμνός κι απαρηγόρητος. Τα μαλλιά του ήταν μελένια και το κορμί του, λευκό σαν άνθος, ήταν πληγωμένο από τα αγκάθια και στα μαλλιά του είχε ένα στεφάνι από στάχτη. Και είπε ο Ιωσήφ, που είχε μεγάλη περιουσία, στο νεαρό που ήταν γυμνός κι απαρηγόρητος: «Δεν απορώ για τη θλίψη σου, γιατί Εκείνος ήταν δίκαιος». Και ο νεαρός απάντησε: «Δεν είναι για Εκείνον που κλαίω, αλλά για μένα. Άλλαξα το νερό σε κρασί, γιάτρεψα τους λεπρούς, έδωσα στους τυφλούς το φως τους. Περπάτησα πάνω στο νερό, λύτρωσα από τα δαιμόνια εκείνους που κατοικούν στα μνήματα. Τάισα τους πεινασμένους στην έρημο, όπου δεν εύρισκαν τροφή, ανάστησα τους νεκρούς από το στενό τους σπίτι, και παρα­ κάλεσα μια άκαρπη συκιά να μαραθεί μπροστά στα μάτια του πλήθους. Όλα όσα έκανε αυτός ο άνθρωπος τα έκανα κι εγώ. Όμως δεν με σταυρώσανε». Ο Οίκος της Κρίσης Και έγινε σιωπή στον Οίκο της Κρίσης και ο Άνθρωπος πρόβαλε γυμνός μπροστά στο Θεό. Και ο Θεός άνοιξε το Βιβλίο της Ζωής του Ανθρώπου. Και είπε ο Θεός στον Άνθρωπο: «Η ζωή σου ήταν κακή, φέρθηκες απάν­ θρωπα σ' αυτούς που ζητούσαν σωτηρία και στους αβοήθητους ήσουν σκλη­ ρός και άκαρδος. Οι φτωχοί σε φώναξαν κι εσύ δεν τους άκουσες. Τα αυτιά σου ήταν κλειστά στις κραυγές εκείνων που εγώ δοκίμασα. Άρπαξες από τα ορφανά την κληρονομιά και την κράτησες και στον αμπελώνα του γείτονα σου έστειλες αλεπούδες. Άρπαξες το ψωμί από τα παιδιά και το πέταξες στα σκυλιά. Τους λεπρούς μου, που ζούσαν ήρεμα στον βάλτο και μ' ευγνωμονού­ σαν, εσύ τους έβγαλες στη δημοσιά και πάνω στο χώμα μου απ' όπου σε έπλασα, εσύ έχυσες αίμα αθώο». Και ο Άνθρωπος απάντησε και είπε: «Έτσι έκανα, είναι αλήθεια». Και ο Θεός άνοιξε πάλι το Βιβλίο της Ζωής του Ανθρώπου. Και είπε ο Θεός στον Άνθρωπο: «Η ζωή σου ήταν κακή. Την Ομορφιά που φανέρωσα εσύ ακόμα την γυρεύεις, και το Καλό που έκρυψα εσύ το προσπέ­ ρασες. Οι τοίχοι της κάμαρας σου ήταν ζωγραφισμένοι με είδωλα κι από την

κλίνη της κατάντιας σου μόνο ο ήχος της φλογέρας μπόρεσε να σε σηκώσει. Έχτισες εφτά βωμούς στα αμαρτήματα που με βασάνισαν, έφαγες από αυτό που δεν έπρεπε να αγγίξεις, και στην πορφύρα που φοράς κέντησες τα τρία σύμβολα του αίσχους. Δεν έφτιαξες είδωλα από χρυσάφι ή ασήμι που διαρκεί αλλά από σάρκα που σαπίζει. Πότισες τα μαλλιά τους με αρώματα κι έβαλες ρόδια στις παλάμες τους. Έβαψες τα πόδια τους με ζαφορά και άπλωσες χαλιά για να πατήσουν. Χρωμάτισες τα βλέφαρα τους με αντιμόνιο και άλει­ ψες τα κορμιά τους με μύρο. Υποκλίθηκες βαθιά στα είδωλα σου και στον ήλιο τους έστησες θρονιά. Φανέρωσες την κατάντια σου στον ήλιο και την τρέλα σου στη σελήνη». Και ο Άνθρωπος απάντησε και είπε: «Έτσι έκανα, είναι αλήθεια». Και ο Θεός άνοιξε για τρίτη φορά το Βιβλίο της Ζωής του Ανθρώπου. Και είπε ο Θεός στον Άνθρωπο: «Με το κακό που γέμισε τη ζωή σου ξεπλήρωσες το καλό, και με το άδικο ξεπλήρωσες τη φιλοφροσύνη. Πλήγω­ σες τα χέρια που σε τάισαν και περιφρόνησες τα στήθη που σε θήλασαν. Αυτός που σου έφερε νερό έφυγε διψασμένος, και τους κυνηγημένους που σε κρύψανε στις σκηνές τους τη νύχτα, εσύ τους πρόδωσες προτού χαράξει. Τον εχθρό που σε λυπήθηκε τον παγίδεψες σ' ενέδρα, πούλησες το φίλο που στά­ θηκε πλάι σου κι αυτούς που σου έφεραν Αγάπη εσύ τους ξεπλήρωσες με Λαγνεία». Και ο Άνθρωπος απάντησε και είπε: «Έτσι έκανα, είναι αλήθεια». Και ο Θεός έκλεισε το Βιβλίο της Ζωής του Ανθρώπου και είπε: «Γνώριζε ότι θα σε στείλω στην Κόλαση. Γνώριζε ότι εκεί θα πας». Και ο Άνθρωπος φώναξε: «Δεν μπορείς να με στείλεις στην Κόλαση». Και ο Θεός ρώτησε τον άνθρωπο: «Και γιατί δεν μπορώ να σε στείλω στην Κόλαση;» «Γιατί πάντα στην Κόλαση ζούσα», απάντησε ο Άνθρωπος. Και έγινε σιωπή στον Οίκο της Κρίσης. Κι έπειτα από λίγο ο Θεός μίλησε και είπε στον Άνθρωπο: «Δε θα σε στείλω στην Κόλαση, αλλά στον Παράδεισο. Γνώριζε ότι εκεί θα πας». Και ο Άνθρωπος φώναξε: «Δεν μπορείς να με στείλεις στον Παράδεισο». Και ο Θεός ρώτησε τον Άνθρωπο: «Και γιατί δεν μπορώ να σε στείλω στον Παράδεισο;» «Γιατί ποτέ και πουθενά δεν κατάφερα να τον φανταστώ», απάντησε ο Άνθρωπος. Και έγινε σιωπή στον Οίκο της Κρίσης.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

Η ονοματοδοσία του ισογείου του Πύργου Μάρκελλου Η ομιλία αυτή εκφωνήθηκε στις 26/1/12, στα εγκαίνια της ονοματοδοσίας του ισογείου του Πύργου του Μάρκελλου με το όνομα Νίκος Καζαντζάκης. Η εκδήλωση ήταν ενταγμένη στα πλαίσια του εορτασμού της 184ης επετείου από την άφιξη του Ι. Καποδίστρια στην Αίγινα ως Κυβερνήτη της Ελλάδας. απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Αίγινας να ονοματοδοτήσει το ισόγειο του Πύργου του Μάρκελλου με το όνομα Νίκος Καζα­ ντζάκης [Ν.Κ.] είναι από κάθε άποψη εύστοχη και αξιέπαινη. Βέβαια, ο μεγάλος Ελληνας λογοτέχνης και στοχαστής έχει τιμηθεί, με ανάλογους τρόπους, και στο παρελθόν από το Δήμο Αίγινας: Ήδη από το 2003 υπάρχει στην παραλία της Αύρας η προτομή του Ν.Κ., ο κεντρικός παρα­ λιακός δρόμος του νησιού φέρει το όνομα «Λεωφόρος Ν.Κ» και το ιδιόκτητο σπίτι του, στην περιοχή Πλακάκια, που έζησε περιοδικά, αλλά για μεγάλα χρονικά διαστήματα και αδιάλειπτα σ' όλη τη διάρκεια της Κατοχής, εκλαμ­ βάνεται στη συνείδηση των Αιγινητών και των επισκεπτών του νησιού ως χώρος μουσειακός, χώρος μνήμης και συμβολισμού, που παραπέμπει στις αξίες της γνώσης, της τέχνης και του στοχασμού.

Η

Σ' όλα αυτά έρχεται να προστεθεί σήμερα και μια άλλη τιμή, πιο εξέχουσα, καθώς για πρώτη φορά, με τόσο άμεσο και εμφανή τρόπο, συνδυάζεται το όνομα Ν.Κ. με την τοπική ιστορία της Αίγινας. Αρκεί να θυμηθούμε ότι ο Πύρ­ γος του Μάρκελλου, που το ισόγειο του από σήμερα ονομάζεται Ν.Κ, χτίστη­ κε το 1802 και υπήρξε η κατοικία της επώνυμης οικογένειας του Σπύρου Μάρκελλου, Φιλικού και οπλαρχηγού της επανάστασης του '21. Και αργότε­ ρα στέγασε την επαναστατική κυβέρνηση του Α. Ζαΐμη, στα κρίσιμα χρόνια που ο Κιουταχής πολιορκούσε την Ακρόπολη και ο τουρκικός στρατός ήλεγ­ χε το μεγαλύτερο τμήμα της Αττικής. Στον ίδιο χώρο στεγάστηκε και η Αντι­ κυβερνητική Επιτροπή πριν από την έλευση του Ι. Καποδίστρια στην Αίγινα ως Κυβερνήτη της Ελλάδας. Αξίζει, πράγματι, ο Ν.Κ. και αυτής της εξέχουσας τιμής. Όχι μόνο γιατί ήταν ο μεγάλος λογοτέχνης που για πολλά χρόνια έζησε και δημιούργησε στην Αίγινα, αλλά και γιατί την αγάπησε και συνδέθηκε μαζί της με μια σχέση

βιωματική. Προσκομίζουμε από τις πολλές μία αλλά χαρακτηριστική μαρτυ­ ρία γι' αυτό. Σε επιστολή του σταλμένη από το Παρίσι το 1946 ^ρος τον αιγι­ νήτη φίλο του, δικηγόρο Γιάννη Αγγελάκη, γράφει ανάμεσα στ' άλλα: «...Το σπίτι της Αίγινας... ο Παράδεισος ... εκεί είναι η σωτηρία». Η Αίγινα, λοιπόν, δικαιούται να χαρακτηρίζεται δεύτερη πατρίδα του Ν.Κ., δεύτερη αμέσως μετά τη γενέτειρα του, τη λεβεντογέννα Κρήτη. Ωστόσο, θα ήταν τοπικιστική μεροληψία να παραμείνουμε αποκλειστικά στη σχέση του Ν.Κ. με την Αίγινα. Οφείλουμε να αναφερθούμε και στο έργο του, στο συγγραφικό του μεγαλείο, σ' αυτό που τον καταξίωσε πανελλήνια αλλά και παγκόσμια. Στα πλαίσια μιας τέτοιας, κατ' ανάγκην, συντομότατης αναφοράς παρατηρούμε τα εξής. Το συγγραφικό μεγαλείο του Ν.Κ. οφείλεται, κυρίως, σε τρεις λόγους: Λόγος 1ος: Η ικανότητα του Ν.Κ. στη λογοτεχνική ανάπλαση της πραγμα­ τικότητας. Δηλαδή η ξεχωριστή ικανότητα του να περιγράφει το φυσικό τοπίο, τα κτίσματα και τα αντικείμενα με τρόπο παραστατικό και ταυτόχρο­ να βαθιά συγκινησιακό. Πρόκειται για περιγραφές στις οποίες συνδυάζεται άριστα η απεικονιστική ακρίβεια με το συναισθηματικό και κριτικό σχολια­ σμό. Οι καζαντζάκειες περιγραφές είναι υποβλητικές και ευχάριστες. Είναι, όμως, και κάτι περισσότερο, είναι διδακτικές. Έτσι, ενσταλάζονται, τελικά, στη συνείδηση του αναγνώστη ως πνευματικές εμπειρίες. Λόγος 2ος: Το έργο του Ν.Κ. σχετίζεται και με την προβολή ενός αγωνι­ στικού προτύπου ζωής, που ενσαρκώνεται, και μάλιστα με τρόπο πειστικό­ τατο, από τους μυθιστορηματικούς του ήρωες. Οι ήρωες του Ν.Κ. αγωνίζο­ νται ενάντια σε κάθε μορφή καταπίεσης και διακατέχονται από το πάθος της ελευθερίας και της δικαιοσύνης. Αντιστρατεύοναι τη συμβατικότητα και επι­ χειρούν την υπέρβαση ή και το «αδύνατο». Εμπνέονται από ιδανικά και είναι έτοιμοι να θυσιαστούν γι' αυτά, παραμένοντας συνεπείς μέχρι τέλους. Μας πείθουν μέσα, βέβαια, από την καζαντζάκεια ηθογράφησή τους ότι πράγματι αδιαφορούν για το θάνατο και τοποθετούν το νόημα της ανθρώπινης αξιο­ πρέπειας πάνω απ' αυτόν. Λόγος 3ος: Ο βαθύς φιλοσοφικός στοχασμός που διέπει τα έργα του, πεζογραφικά και ποιητικά. Ο Ν.Κ., ως στοχαστής, αναμετρήθηκε με απόλυτο θάρρος, ψυχραιμία, ειλικρίνεια και τεράστια οξυδέρκεια με τα σοβαρότερα και σκληρότερα ερωτήματα που απασχολούν τον άνθρωπο. Προσπάθησε, δηλαδή, να διεισδύει στα μυστήρια της ζωής και να τα διαλευκάνει, να κάνει τις αποκρυπτογραφήσεις και τις ανακαλύψεις του. Μ' άλλα λόγια, προβλημα­ τίστηκε πάνω στα ζητήματα του θεού, του νοήματος της ανθρώπινης οντό­ τητας, της έννοιας του Καλού και του Κακού, της ύλης και του πνεύματος και της μεταξύ τους υπαρκτής ή ανύπαρκτης διαχωριστικής γραμμής, της Δημι­ ουργίας και της σκοπιμότητας του Σύμπαντος, της ανθρώπινης ελευθερίας,

της ιστορικής αναγκαιότητας ή της κατίσχυσης του τυχαίου, του μεταφυσι­ κού φόβου και της ελπίδας. Μέσα από το έργο του ο Ν.Κ. παραμένει αιωνίως παρών. Και ολοκληρώνουμε με την ευχετική προτροπή: Η σημερινή ονοματοδοσία, ας γίνει μια ακόμη αφορμή να μελετήσουμε όλοι οι Αιγινήτες καλύτερα και βαθύτερα το έργο του μεγάλου Ν.Κ., ο οποίος, κατά την τοπική ιστορική μνήμη, είναι και συντοπίτης μας.

157

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΑΟΣ

ΗΡΩΙΚΟΝ ΑΠΕΛΠΙΣΜΑ Στον στιχηρό συναξαριστή και ληξίαρχο απελπίσμάτων Κώστα Ριζάκη

Η πυροστιά KL αν καρτερεί, το τζάκι δεν ανάβει. Λοιπόν, όταν σωθούνε τα «αφιερώματα» τι θα γενεί ο Ριζάκης; Αυτά τα απολυτίκια ρακένδυτων αγίων δεν σε κούρασαν; Καλά που δεν σε λάβωσαν τα άραχλα φεγγάρια τους τα κακορίζικα, Ισως γιατί ακόμα την καρδιά σου την προστατεύει ουρανός γεμάτος φέγγος. Πολλοί οι ακάθιστοι ύμνοι σου για τόσους καθισμένους. Αχ, Κώστα συνεξόριστε μες στην απελπισία, το όρθιο ακροκέραμο μιλάει με ορθοφροσύνη για το πεσμένο σπίτι μας, το λεηλατημένο. Όμως ακόμα υπάρχουμεμα το ευθύγραμμο κενό (το ωραίο σύμπαν μας) πώς θα το περπατήσουμε με λέξεις; Αίγινα, 15-4-2011

158

ΕΛΛΑΔΑ 2011 Τώρα είμαι πια συνταξιούχος κοιτάω τα φύλλα που σαλεύει ο άνεμος και τη ζωή που πέφτει στον Καιάδα, Κοιτάζω τις στατιστικές που δε με αφορούν, τον ήλιο που μπορεί ν' αποχωρήσει στο άλλο ημισφαίριο της ματαιότητας. Στέκω βουβός στο αέτωμα της λύπης, απελπισμένος βιολιστής που όλο μετράει τ' αστέρια δίχως λόγο. Και λέω, χαίρε Καίσαρ λαμπερέ Έλληνα εαυτέ μου ευκατάστατε μες στην ωραία σου χρεοκοπία. Μαρούσι, 3-7-2011

ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΗΔΕΙΑ Τον κηδέψαμε μ' όλες τις τιμές που επιτάσσουν του χωριού οι παραδόσεις. Όταν γυρίσαμε στο σπίτι είδα τη μασέλα του λησμονημένη στο περβάζι του παραθυριού δίπλα στο κρεβάτι που ξεψύχησε και το καδράκι με το Στάλιν που χαμογελούσε κοντά στο λυπημένο πρόσωπο της Παναγίας. Αίγινα, 26-8-2011 (Από τη συλλογή «Το ανθισμένο δέντρο», 2012)

ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΗ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ κ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α. ΠΡΟΒΟΟΟΥΛΟΥ ΣΤΗΝ 79Η ΕΤΗΣΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΜΕΤΟΧΟΝ 24AIÎPIAÏOY2012 ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΔΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΞΟΔΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ (Απόσπασμα)

01 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΕΥΝΟΪΚΟΤΕΡΕΣ, ΑΛΛΑ Η ΕΞΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΘΑ ΕΞΑΡΤΗΘΕΙ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΑΠΟ ΤΗ ΒΟΥΛΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΝΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΕΙ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΚΛΗΣΗ Το ιστορικό διακύβευμα παραμένει Δύο χρόνια μετά το πρώτο Μνημόνιο, βρισκόμαστε σήμερα μπροστά σε μια νέα πρόκληση, ιδιαίτερα κρίσιμη για το μέλλον της χώρας. Παρά την πρόοδο που συντελέστηκε, οι ολιγωρίες, οι καθυστερήσεις και η ύφεση, κατά το ενδιάμεσο διάστημα, επιδείνωσαν τη δυνα­ μική του δημόσιου χρέους και κατέστησαν αναπόφευκτη τη νέα συμφωνία χρηματοδοτικής στήριξης. Η νέα συμφωνία και το πρό­ γραμμα οικονομικής προσαρμογής διαμορφώνουν ευνοϊκότερες συνθήκες για τη συνέχιση της προσπάθειας και αποτελούν έμπρακτη απόδειξη της βούλησης των εταίρων μας να τη στηρίξουν. Από την άλλη πλευρά, το διεθνές περιβάλλον παραμένει ρευστό και εξακο­ λουθεί να επικρατεί αβεβαιότητα για την πορεία της παγκόσμιας οικονομίας και την εξέλιξη της κρίσης χρέους στις ευρωπαϊκές οικο­ νομίες. Αυτά τα αντικειμενικά δεδομένα στο εσωτερικό και το εξωτερικό δεν επιτρέπουν καμία χαλάρωση ή εφησυχασμό. Για να αξιοποιηθεί η νέα ευκαιρία, πρέπει τώρα να εφαρμοστούν, χωρίς χρονοτριβή, όσα έχουν συμφωνηθεί και να καλυφθούν τα κενά που άφησαν οι καθυστερήσεις των προηγούμενων ετών. Για την έξοδο από την κρίση δεν υπάρχει εύκολος δρόμος, Η προσαρμογή πρέπει να συνεχι­ στεί με αποφασιστικότητα. Η τρέχουσα προεκλογική περίοδος έχει εκ των πραγμάτων επιβραδύνει την υλοποίηση των προγραμματισμένων αλλαγών. Αν μετά η ς εκλογές τεθεί εν αμφιβάλω η βούληση της νέας κυβέρνησης και της κοινωνίας να εφαρμοστεί το πρόγραμμα, οι σημερινές ευνοϊκές προοπτικές θα αντιστραφούν και η χώρα κινδυνεύει να περιέλθει γρήγορα σε κατάσταση ιδιαίτερα δυσχερή με αρνητικό αντίκτυπο και στην ψυχολογία των πολιτών. Έτσι, το ιστορικό διακύβευμα παραμένει και είναι καίριο:βωΣυντεταγμένη και επίπονη προσπάθεια για την ανασυγκρότηση της οικο­ νομίας εντός της ζώνης του ευρώ με τη συμπαράσταση των εταίρων μας ή άτακτη οπισθοδρόμηση, οικονομική και κοινωνική, δεκαε­ τίες πίσω, που θα οδηγούσε τελικά τη χώρα εκτός της ζώνης του ευρώ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης; OL ολιγωρίες και η παρελκυστική τακτική πολλαπλασίασαν το κόστος της προσαρμογής Η δανειακή σύμβαση και η συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα στην αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους, που συνεπάγεται σημαντική μεί­ ωση του, κλείνουν μια φάση της κρίσης. Με τη βοήθεια των εταίρων, με προσπάθεια και υψηλό κόστος πραγματοποιήθηκαν αλλαγές που ήταν σημαντικές, αλλά ανεπαρκείς σε σχέση με το μέγεθος του οικονομικού προβλήματος. Γι' αυτό, μετά το πρώτο Μνημόνιο χρει­ άστηκαν αλλεπάλληλες αναθεωρήσεις των στόχων του προγράμματος. Οι αναθεωρήσεις θα είχαν αποφευχθεί, αν είχαμε εξ αρχής απο­ δεχθεί τη δική μας απόλυτη ευθύνη. Δηλαδή την ευθύνη ότι πρέπει να αλλάξουμε πορεία, γιατί το στρεβλό πρότυπο ανάπτυξης που ακο­ λουθούσαμε είχε πλέον καταρρεύσει. Αυτό δεν συνέβη ή τουλάχιστον δεν συνέβη στον απαιτούμενο βαθμό. Το Μνημόνιο, το οποίο περιλάμβανε αλλαγές που έπρεπε να έχουν εφαρμοστεί προ πολλού, αντιμετωπίστηκε αμυντικά, θεωρούμενο ως έξωθεν επιβολή. Η τακτική όμως αυτή είχε το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα: πολλαπλασίασε το κόστος, βάθυνε και παρέτεινε την ύφεση. Μια νέα ελπιδοφόρα αφετηρία: κερδήθηκε μια μάχη, αλλά ο πόλεμος συνεχίζεται Φθάσαμε έτσι στην αναδιάρθρωση του χρέους και τη νέα δανειακή σύμβαση, επιλογές OL οποίες υπό τις συνθήκες που είχαν διαμορ­ φωθεί ήταν πλέον αναπόφευκτες. Με τη συμφωνία βελτιώνεται η δυναμική του δημόσιου χρέους και δημιουργείται ένα ευνοϊκότερο πλαίσιο για την οικονομία. Κλείνει έτσι, με σοβαρό κοινωνικό κόστος, αλλά χωρίς καταστροφικές συνέπειες, μια επικίνδυνη φάση της κρίσης και δημιουργείται μια ελπιδοφόρα αφετηρία. Κερδήθηκε μια μάχη, όχι όμως ο πόλεμος, ο οποίος συνεχίζεται. Γι' αυτό δεν δικαι­ ολογείται καμία χαλάρωση ή εφησυχασμός. Αντίθετα, επιβάλλονται συνεχής επαγρύπνηση, ένταση της προσπάθειας, ταχύτεροι ρυθ­ μοί. Για να πετύχουμε, πρέπει να προχωρήσουμε άμεσα σε ουσιαστικές ποιοτικές αλλαγές. Οι αλλαγές αφορούν κυρίως τη λειτουργία του κράτους, της δημόσιας διοίκησης και γενικότερα τους θεσμούς, το πολιτικό σύστημα, τη δικαιοσύνη, τους κοινωνικούς εταίρους, τις αξίες και νοοτροπίες που διαμορφώνουν συμπεριφορές. Απαιτείται κοινωνική και πολιτική συμφωνία στο μείζον, που είναι η ευρωπαϊκή προοπτική και η ανάπτυξη Για να προχωρήσουν οι αλλαγές αυτές, απαιτείται η μέγιστη δυνατή συναίνεση στην κοινωνία και τις πολιτικές δυνάμεις. Οι πολίτες πρέπει να πειστούν για την αναγκαιότητα των αλλαγών τις οποίες συνεπάγεται η ευρωπαϊκή επιλογή. Να κατανοήσουν ότι ενδεχόμενη αποτυχία ισοδυναμεί με καταστάσεις που θα πολλαπλασίαζαν τις απώλειες και θα διαρρήγνυαν ανεπανόρθωτα την κοι­ νωνική συνοχή. Οι πολιτικές δυνάμεις ευκταίο είναι να συμφωνήσουν πάνω σε αυτά που τις ενώνουν, δηλαδή την ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας και την ανάπτυξη, διασφαλίζοντας τη συνέχεια του κράτους. Προβλέψεις των βασικών μεγεθών για το 2012 Οι διαθέσιμοι βραχυχρόνιοι δείκτες για τους πρώτους μήνες του 2012 υποδηλώνουν ότι η ύφεση στη χώρα θα συνεχιστεί και εφέτος. e Η Τράπεζα της Ελλάδος εκτιμά ότι ο μέσος ετήσιος ρυθμός μείωσης του ΑΕΠ θα πλησιάσει το 5%, δηλαδή η ύφεση θα είναι λιγότερο έντονη από ό,τιτο 2011, υπό την προϋπόθεση βεβαίως ότι τα μέτρα διαρθρωτικού χαρακτήρα θα εφαρμοστούν χωρίς καθυστέρηση. * Το μέσο ποσοστό ανεργίας θα αυξηθεί εφέτος σε σύγκριση με το 2011 και θα υπερβεί το 19%, έναντι 17,7% πέρυσι. ° Η αναμενόμενη το 2012-13 μείωση του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος, σε συνδυασμό και με την προβλεπόμενη εξέλιξη των τιμών, οδηγεί σε αισθητή βελτίωση της ανταγωνιστικότητας, που θα συμβάλει σε άνοδο των εξαγωγών και υποκατάσταση των εισα­ γωγών. Ειδικότερα, εκτιμάται ότι έως το τέλος του 2012 θα έχουν ανακτηθεί τα 2/3 έως 3/4 της συνολικής απώλειας της ανταγωνι­ στικότητας κόστους της περιόδου 2001-2009. Επιπλέον, εντός του 2013 θα έχει ανακτηθεί πιθανόν ολόκληρη η απώλεια. » Το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών προβλέπεται να υποχωρήσει από 9,8% του ΑΕΠ το 2011 στο 7,5% περίπου το 2012, ενώ η υποχώρηση θα συνεχιστεί και τα επόμενα έτη. " Τέλος, η πτωτική τάση του πληθωρισμού συνεχίζεται το 2012 και ο μέσος ετήσιος πληθωρισμός αναμένεται να διαμορφωθεί γύρω στο 1,2%. Το 2013 ο πληθωρισμός αναμένεται να υποχωρήσει περαιτέρω, ενδεχομένως και κάτω από το 0,5%.

160