Τεύχος 23

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

ΑΙΓΙΝΑ, ΙΟΥΑΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2012

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ

ΕΚΔΟΣΗ

MAIA« ΦΪΑ;ΟΑ0Χ.ΐΤίη; Ε Κ ϊ S T E M Ο NI RH RAI τι sa ΟΛΟ ris it, u t « « n « AUS« ïoï «sag* .ino r. leo-sxoAfftOY &O.:SE)BXÎ>Î.

pltyitiat, rafcrsith, Äivyfo "£*

.ΪΙΡΟΑΓΓΕΑΙΑ,

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση Τεύχος 22 Αίγινα, Ιούλιος-Δεκέμβριος 2012 Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «ΗΑιγιναία» Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8, Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα. ΑΦΜ: 099119847 Διευθυντής: Γεώργιος Ι, Μπόγρης Διαχειριστής: Γιάννης Φ. Πούντος Συντακτική επιτροπή: Κώστας Γαβρόγλου Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Προνόη θεολογίδου Γιώργος Κουλικούρδης Βασίλης Λυκούρης Γιώργος Μπήτρος Γεώργιος Μπόγρης Δημήτρης Νικολόπουλος Γιάννης Πούντος Ελένη Σταμπόγλη Αχιλλέας Χαλδαιάκης Διόρθωση κειμένων: Προνόη Θεολογίδου Καλλιτεχνική επιμέλεια; Κατερίνα Μποτζάκη

«'Ονομάζεται δε ή έφημερίς αυτή. Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, ως υπό παροικούντων ε'ις Αΐγιναν εκδιδομένη» Παραγωγή: Μποτζάκης Ανδρέας, Γραφικές Τέχνες Τζαβέλλα 10, Αθήνα, τηλ.: 210 3301604

Συνδρομές: Εσωτερικού: 20 ευρώ Φοιτητές-Μαθητές: 15 ευρώ Εξωτερικού: 30 ευρώ Οργανισμών-Τραπεζών: 60 ευρώ Υπεύθυνος συνδρομών: Γιάννης Πούντος τηλ. 2297026278-6932648020 Επιταγές-Εμβάσματα: Γεώργιος Μπόγρης Μητροπόλεως 9,180 10 Αίγινα, τηλ: 2297026625-61876-6944370587 Γεώργιος Γουλάκος, Βαλαωρίτου 12,106 71 Αθήναι, τηλ. 2103628501 Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού: 241/47005110 Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Επιστολές-Συνεργασίες στη διεύθυνση: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «ΗΑιγιναία» Τ.θ. 38,180 10 Αίγινα Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr e-mail:gebogris(S) cyta.gr

Το κόσμημα του εξωφύλλου της Αιγιναίας είναι του Γιάννη Μόραλη.

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ 23

J- 4 Ì mm

ιναια

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΑΙΓΙΝΑ, ΙΟΥΛΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ

2012

*=a^-

Ä*

, ι ΊΓ'

*^--

Π

Ε

ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ρ

ΤΟΥ

Ι

Ε

Χ

Ο

Μ

Ε

Ν

Α

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ Ειρήνη Γρατσία, Χριστίνα Δημητροπούλβυ, Ελένη Παπαθωμά Τα αγγειοπλαστικά κέντρα της Αίγινας και η παραγωγή τους από το πρώτο μισό του 19ου ως τα μέσα του 20ού αιώνα

11

Δημήτρης Γκουζιώτης «Από πηλό»

29

ΙΣΤΟΡΙΚΑ - ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ Μάρκος Δραγούμης Τρεις Ελβετοί στην Αίγινα 1930

40

Βασίλης Σωτηρακόπουλος Το Αιγινήτικο μειδίαμα

44

Donald Mason Η επίθεση του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα εναντίον της Αίγινας το 1537

49

Παναγιώτης Πασπαλιάρης 0 Καποδίστριας ως διπλωμάτης 1808-1818

62

Διονύσιος Καλαμάκης 0 Ιωάννης Καποδίστριας στη Νεοελληνική Λογοτεχνία

73

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Λίνα Μπόγρη-Πετρίτου Το Καλαντάρι

90

Σπύρος Γαλάρης Μεσαγρίτικη αρχιτεκτονική - Μεσαγρίτικα σπίτια

103

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ Χρήστος Χρυσανθόπουλος Η Γεωργία Κουλικούρδη και η αναμέτρηση της με την τοπική ιστορία

111

Άννα Ρόδη Η Ζωρζ Σαρή και η Αίγινα

116

Μαίρη Γαλάνη - Κρητικού Η Γερμανική Κατοχή στην Αίγινα

132

Γιώργος Μπήτρος Η Αίγινα στα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής

137

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Κική Σαραντάκου Ποιήματα

142

Λιλή Μαυροκέφαλου Τρία ανέκδοτα διηγήματα

146

Προνόη Θεολογίδου Θ. Παπαθανασόπουλος, Γύρω στον Καζαντζάκη

155

Δημήτρης Νικολόπουλος Ελληνοκινεζική πολιτιστική προσέγγιση

158

SUSP?» .·ν:., :.

s

5 |

.,

|

:

• -.X: :.'i- •• :

.f ••."" F"""f: '•'''' S ''•5'"";:';"'T" 7""

....,,.

3SSî3

. . ..... ,;,. .. ...

5 •

;

".

".

•'

' '.

. ·.

'

g

"

. : ' . '.; :.. | . ::

.•: ..••?- .':•:•. 'V....T.'.•'• •'..:_.: •••ΐ -.'^: '•*.. '••.':'..:••• Λ

=1

.'.

-

'..

-

Ι ι

: ,

.·

: "•"::....S ::('•'. &..'.:

• ÌMbi'TsT :3e^|i

•Χ. "'χ :

::.

'

.''.'• ί?.: . .••!••

':•. '•.-: . ' ' 3

'•

•

•

·'

.''•' . . .

. · .

:

• • •• • "'• •• • '. ϊ . : : • ;

..'.....·

;

.

;

:

. :' •

. •

;

..

;

^^^V

!"

i

.

.

.

I

.

:

|.

:

• ; .

;,". iii .ii "5'ÌÌÌÌ.ÌÌÌ!

ΐ--Α.,ΐ.-.î.

;

». ...

i'i iii• ',;•• "i i i

.'.-',i.i; Vi

: .

*i'B8SS§lfl! ;!::«. *:

«- « "., Λ! li

: :

.

"...

....

'....

'.

.

: · . '

'

::

.'.'

'

'

'

':

.:

.

.

'

.

.'.

•

.

.

.

• " •. I

·..

'<: ii i' ii ' '""•'"••J""·/

J'!.^iMiÎZiZiSlS-S .'.

.

•'•'!

"'.:

...'·

.-'

':..:

:

Oiiiiii: il .'il iiii . ii.i ί :•:•

•'.

- j

!

:

..

|

.

-

:

. . . . .

." '". .

".......•:.'•

.

:;

•'••:

.

'

.' :

.

' .

•

'

.

'

.

'

"."..": ,

. . : '

. :

. "

'' " ''

"

•

' ί

.

.

.

.

.

. .

.

•

"

.

•

. .

.

.

•

.

'

.

.·.

.

'

'

••

.

.

.

. · ' .

.

'

. .

|

••'

.....

:: . :.· ; f

..

•• ·. '• •' ;

: ... ..

.·

;

.

ν |

|

.

..

.:;

.

|

...

;

;;.. ;

| ·' | '. :' .:':' .. .' | ; ä | ·. ; : | .' .:- '· ': - ·' .·". :..

" :

.

ii.'i'i S '* '.;.'.?:; .'i: i .;iiiii''üi"'i ii-ï. ::Γ.::; i •.••' iii ii X'ZWÊm

I

.' :'.'

.

.

- O i i" '. : :"•.

|

||

•

.

...

|

•••

^ B P C P:?rvi i s:K * S M 'ir ''l Γ " ' '

'

'

S I -••-••-

-Τ'·'"

•

•

îlïS'i.ii 1 : ."• .i - '\"i Siiî

-Λ"·- ft. -.Λ£ιί

:

· '

î. ' ' "•

si*#yiüi

4ML

:

.:· Ì

:

":'·. :. '.:' ::.' •..''.

'

.'

·:'•",

.•'•. ;j

:

iiii........ i ii.i. ii..ii"ÌÌ iiii iii iiii. 1 .i' i Ϊ'-ΙΙΗΒ 'W9&WÌSÌS:"::,. i ΐ i"' .·• ii.i|AÎi|Î:ICïi'Ii.ii':Î

.

••; ": ί ':

:

:

.

. ' ' .

· " .

· " . '

'

•

.

•

•

•

•

•

.

•

'

. '

'

.

·

,

'

. .

. "

i iiiiii i'iii'ii ~ k ïi i'i iii ii i ii.i i iiii ..i. 'kMÎSSMS '

..

"•

.ι

Τ*?

•

·:.

"".

:

:••

•'

·

"

|

-

ί

.

•••.

.' i

:,"

"•• |

.

' . '

:

.

.

.

;

"

'

•••.

'

.

••.

• • • •

.'. ·'.. .'..' ..'' ·.': ;.': '· '· \. ' :

."

••.

...

:

".

•

;:

':'". •.'.:'

• • • •

"' •':; 'i· :',': '., V ί ;'"••: "ί Ü S"? ••''".'

:..

,·

..

.'ζ ,;ΐ. i

Λ ' Ü ''

3. '•': •;'• i i i i i'Ì'; i-.:.iiiiii i i i i iiiiii I ii iiiiiiii '."* iisASf||:|SÏ i"Ì .ΐ" ii -.ii. i i. ''iü ν-ίft"I, ίΓ ii .Ü" ii iiiiii i i i ' : . •••' i'"ii 'i.:. ϋ , ' ΐ ΐ ' iiii iiii';i ii i .iii^iSiSSiilSiiliiiSrii i'· '•'• i': i i "i. i' ..i ii" i i " i i .i. ii iii'. ii; %.:C î i'iiiii Ji. i'i' ii. i i i i i. i i.i ΐ .îi ii ii ii i" i i i'.ï."'».'.' ''Si-'^HB j| j | | || j

•

|

I

j

|

.:•

1 \ •

••

..

. "

.f.

i

|

,

i t ': : 1 '•' I

•

'

'

:

.

:

. . .

.

n

.

•;':

.

"

"."•••

·"

'

."••••.":•:

..·." ;..'• :

·.·

·

ΐ

"".; '.. .

".

•{ .; ·.

: ."."" ":•.: |

.·

".. 'G (.

:

•:.· :• "

r

i i S i l i i i: l ;iiii' i'?ii i 1 ' i ί ifiiii Üi Ü5. υ iiii iiii'iiii. iiii·'! i'i .'iiii ii.ii ü ii i' il Ü. i" ii" "iiii i'i. ν i;'iii. 'i.iîi..i.I .i..'ii'ft.i" .' • ••.' • ,;. . . ' • • . '. I l } ') ' :."• :• ·:. '· '· i .î· ' •• i i • i . ' i ; ·'. » ' •; ••

' .

:

.

. " . . '

'.". '·.. ί·' .

."

.""

·.'.'

| '

·

"

|

. ' " •

." ί

'.

:

·.".

. . · : . '".Γ :.:»' ·:' : ' "..

,"

"

-..

t.

...

'» .'. ..

.Γ' / ' . : · . i . ' : : . . ' : ' . . ' : ' : , . ..

..'.

."

••.

.:

:

·

:

·;.

•• • :••

'.':'.' .·

-..

[

·"

'.» " ·'

. ·.

"·.

:

".".

.".

·.; ... J :.'

."

• : :• "

"

•:

"

\

(

"'

; ·.'

""

» '

"ί

•• <

..

ΤΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ TOY ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ ΤΗΣ «ΑΙΠΝΑΙΑΣ»

Το χώμα (η γη), το νερό, η φωτιά, ο αέρας, τα τέσσερα αρχέγονα στοιχεία, ριζώματα κατά τον προσωκρατικό φιλόσοφο Εμπεδοκλή, συνιστούν την αρχή του παντός, είναι τα συστατικά στοιχεία του κόσμου που μας περιβάλ­ λει, συμπλεκόμενα μεταξύ τους ή μεταπίπτοντα το ένα στο άλλο, δημιουργώ­ ντας τον υλικό μας κόσμο, το σύμπαν και την ίδια τη ζωή και τον άνθρωπο. Και στην Παλαιά Διαθήκη ο θεός έπλασε τον άνθρωπο «κατ' εικόνα και ομοίωσιν», πλάθοντας γη (πηλό] και ύδωρ, και, εμφυσώντας αέρα στα σωθικά του, του έδωσε πνοή [ζωή). Η αγγειοπλαστική ή πηλοπλαστική ή κεραμική, επάγγελμα, τέχνη και τεχνική μαζί, από τους προϊστορικούς ακόμα χρόνους απετέλεσε ανθρώπινη δραστηριότητα με σκοπό την παραγωγή προϊόντων για είδη χρήσης και εστίασης ή αμιγώς καλλιτεχνικών-διακοσμητικών. Ο πηλός ως πρώτη ύλη χρησιμοποιήθηκε σε όλες τις ιστορικές περιόδους και από όλους σχεδόν τους λαούς για την κατασκευή αντικειμένων, τα οποία μέσω της φόρμας ή της κόσμησης τους εκφράζουν τις ανάγκες και τις ιδέες των δημιουργών τους, ατομικά ή συλλογικά. Η πενιχρή αξία του πηλού ως πρώτης ύλης και βάσει των δημιουργημά­ των τους, μετατρέπεται σε αξία χρηστική ή καλλιτεχνική μέσα στα εργαστή­ ρια από τα επιδέξια χέρια των αγγειοπλαστών. Η «οπτή γη» μετατρέπεται σε κεραμικό προϊόν τη στιγμή που ο νους και τα χέρια του αγγειοπλάστη αξιο­ ποιούν παραστάσεις από τα γνωστά αντικείμενα, τις εικόνες και τις εμπειρίες του οικείου περιβάλλοντος. Τέχνη και τεχνικές μέθοδοι εφαρμόστηκαν και εξακολουθούν να υφίστανται σε όλες τις ιστορικές περιόδους και σε όλα σχε­ δόν τα μήκη και πλάτη της γης. Από τους αρχαίους Μινωίτες μέχρι τους Κινέ­ ζους, Οθωμανούς, Ινδιάνους, Ολλανδούς, Νιγηριανούς και πολλούς άλλους λαούς. Οι μέθοδοι μορφοποίησης του πηλού ελάχιστα ή καθόλου άλλαξαν στο πέρασμα του χρόνου. Μέσω της αναγωγής της εμπειρίας σε γνώση προσφέ­ ρονται δυνατότητες τόσο για την κάλυψη αναγκών όσο και για την έκφραση ιδεών.

0 πηλός, το συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης ζωής κατά τη χριστιανι­ κή κοσμολογία, προέρχεται από το αργιλώδες χώμα, που σε πετρώδεις συσ­ σωματώσεις βρίσκεται σχεδόν πάντα σε σημεία όπου άλλοτε ή και σήμερα είναι φυσικές λεκάνες, στις οποίες σωρεύονταν βρόχινα ή ποταμίσια νερά. Η επίδραση και η κίνηση του νερού και του αέρα δίνουν στο αργιλώδες χώμα,

μετά τη διάλυση των πετρωμάτων του σε πολύ λεπτά σωματίδια σχεδόν μοριακής μορφής, το συστατικό της πρώτης ύλης. Η γη, λοιπόν, το αργιλόχωμα, μαζί με το νερό σχηματίζουν τον πηλό, ο αέρας τον στεγνώνει και η φωτιά τον ψήνει για να αποκτήσει στερεότητα και ανθεκτικότητα. Τα τέσσερα δημι­ ουργικά στοιχεία των προσωκρατικών Ιώνων φιλοσόφων! Το εργαστήρι του παραδοσιακού αγγειοπλάστη, εξοπλισμένο με τον ποδοκίνητο τροχό και τα λίγα απαραίτητα εργαλεία, τυποποιημένα ή αυτο­ σχέδια, και με εγκαταστάσεις δεξαμενής και καμινιού, απέδωσε πληθώρα αντικειμένων καθημερινής χρήσης. Μέθοδοι μορφοποίησης, όπως η συνθετι­ κή (προσθετική)και η τεχνική του κορδονιού καθώς και η τεχνική μέθοδος του καλουπιού, το είδος των ενεργειών και της θέσης των χεριών του, προσ­ δίδουν τη σταδιακή μεταμόρφωση της άμορφης μάζας του πηλού και τη μετατροπή της σε χρηστικό ή καλλιτεχνικό αντικείμενο. Η εφευρετικότητα και η σταδιακή συσσώρευση εμπειρίας, οι ιδέες και οι παραστάσεις, η φαντασία και οι ανάγκες πλουτίζουν τα είδη και τις φόρμες των παραγόμενων έργων. Οι κεραμίστες, μέσα στην πορεία του χρόνου στα διάφορα μέρη του κόσμου, θα δημιουργήσουν όλο και πιο ευφάνταστα έργα και θα προσθέσουν διάφορα μοτίβα για την κόσμηση τους με εγχάρακτη ή προσθετική τεχνική. Κατά τους δύο τελευταίους αιώνες αναπτύχθηκαν πάμπολλα κέντρα αγγειοπλαστικής ανά τον ελληνικό χώρο. Το νησί της Αίγινας υπήρξε ένα από τα πλέον σπουδαία, ιδιαίτερα από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου μέχρι και λίγο μετά τα μέσα του 20ου, οπότε η δραστηριότητα αυτή άρχισε να φθίνει σε όλη την Ελλάδα. Όλα τα αιγινήτικα εργαστήρια λειτούργησαν στο πλού­ σιο σε αργιλοχώματα βόρειο και βορειοανατολικό τμήμα του νησιού. Εξέχον και αντιπροσωπευτικό δείγμα της ακμάζουσας πηλοπλαστικής του νησιού υπήρξε το περίφημο «αιγινήτικο κανάτι», γνωστό σε όλη σχεδόν την Ελλάδα για την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του και, κυρίως, για την ιδιότητα του να δια­ τηρεί δροσερό το πόσιμο νερό. Ο πηλός που χρησιμοποιούσαν οι ντόπιοι αγγειοπλάστες προερχόταν από την «πασπάρα», ένα κίτρινο στο χρώμα αργιλόχωμα που υπάρχει σε αφθονία στα βορειοανατολικά του νησιού. Το μίγμα του είχε την ιδιότητα, μετά και από το ψήσιμο, να προσδίδει πορώδη σύσταση στην επιφάνεια του αγγείου, που επέτρεπε την εφύγρανσή του και με την εξάτμιση του δρόσιζε το νερό. Δεκάδες χΛιάδες τέτοια κανάτια εξάγο­ νταν από την Αίγινα σε πολλά μέρη της Ελλάδας και, φυσικά, η μεγαλύτερη ποσότητα στην Αθήνα και τον Πειραιά, μέχρις ότου η επικράτηση του ψυγεί­ ου σήμανε το τέλος της παραγωγής του. Θυμάμαι στα παιδικά μου χρόνια το αιγινήτικο κανάτι σε σκιερό μέρος της πατρικής αυλής μας στον Πειραιά, δροσερό και με ιδρωμένο το τοίχωμα του και με κάλυμμα ένα κουκουνάρι να μας προσφέρει τα ζεστά καλοκαίρια

το δροσερό νεράκι του με ένα κρυφό καμάρι, μια και ήταν το ξακουστό προϊ­ όν του τόπου καταγωγής μου. Υπήρχαν πολλές παραλλαγές και μορφές και μεγέθη του αιγινήτικου κανατιού ανάλογα με τις ανάγκες: διπλό, κανατάκι, σταμνοκάνατο, δίχερο κ.α. Μια ιδιαίτερη, όσον αφορά τη χρήση αλλά και την ονομασία, ήταν το περίφημο «δίκωλο» κανάτι, με δύο βάσεις. Με κάποια περιπαικτική διάθεση οι Αιγινήτες είχαν αποκτήσει και το παρατσούκλι «κανατάδες», σαν προσδιο­ ριστικό της καταγωγής τους. Ακόμα πιο περιπαικτική και υποτιμητική ήταν για τους Αιγινήτες η έκφραση «δίκωλο κανάτι», για να χαρακτηρίσουν κάποι­ ον που εύκολα άλλαζε τη στάση του ανάλογα με τη περίσταση. Τα εργαστήρια, όπου δούλευαν ο πατέρας, τα παιδιά και η σύζυγος, η οποία, κυρίως, ασχολούταν με τη διακόσμηση των κανατιών, υπήρξαν κατά βάση οικογενειακές επιχειρήσεις: οι Γκαρήδες, Ροδάκηδες, Κουλικούρδηδες, Λαδάδες, Αυκούρηδες κ.α. Στις αρχές του 20ου αιώνα ήρθε στην Αίγινα και η οικογένεια Σκλάβαινα στο Μεσαγρό από τη Σίφνο, άλλο σπουδαίο νησιωτικό κέντρο αγγειοπλαστικής. Η δραστηριότητα ήταν κυρίως στο Μεσαγρό, το Βαθύ, τους Αγίους. Κάποια στιγμή έγινε και προσπάθεια δημιουργίας Σχολής Αγγειοπλαστι­ κής στην Αίγινα. Βρέθηκε το κτήριο, αγοράστηκαν τροχοί και καμίνια. Το εγχείρημα σκόνταψε στις μικροκομματικές αντιπαραθέσεις και σκοπιμότητες, για να εκλείψει η πιθανότητα να συνεχιστεί στο νησί μια παραδοσιακή επαγ­ γελματική και συγχρόνως καλλιτεχνική δραστηριότητα, που θα μπορούσε να αναδιοργανώσει και να ανανεώσει μία απασχόληση, που θα έδινε προοπτική και ελπίδα σε κάποιους νεότερους, ιδιαίτερα στη σημερινή οικονομική, κατα­ στρεπτική για τη χώρα και την κοινωνία, συγκυρία. Η έλλειψη συνέχειας είναι και το μεγάλο παράπονο των αδελφών Γκαρή στο Μεσαγρό, των δύο τελευ­ ταίων συνεχιστών της αγγειοπλαστικής παράδοσης του νησιού μας. Μετά το μικρό αυτό αφιέρωμα στη μαραμένη πια παραδοσιακή αγγειο­ πλαστική της Αίγινας, σκοπεύουμε να παρουσιάσουμε ένα πλουσιότερο για τη σύγχρονη κεραμική δραστηριότητα και τους δημιουργούς της, που, αντι­ θέτως, γνωρίζει εξαιρετική ακμή. Φίλες και φίλοι, σας ευχόμαστε Καλή Χρονιά! Γεώργιος Ι. Μπόγρης Διευθυντής της «Αιγιναίας»

Η φωτογραφία του εξωφύλλου είναι του Γιάννη Μάί'λλη

Ο Σκλάβαινος στον τροχό. Φωτογραφία Γιάννη Μαΐλλη από το λεύκωμα Τα φωτογραφικά ταξίδια του Γιάννη Μαΐλλη, εκδ. Αδάμ.

'•'

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΙΡΙΝΗΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ

ΕΙΡΗΝΗ ΓΡΑΤΣΙΑ* ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ** ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΘΩΜΑ***

Τα αγγειοπλαστικά κέντρα της Αίγινας και η παραγωγή τους από το πρώτο μισό 1 του 19ου ως τα μέσα του 20ού αιώνα

1

Ί

m:

,;

1 '. ι

ο 1995 ξεκίνησε το ερευνητικό πρόγραμμα2 του «Κέντρου Μελέτης Νεώτερης Κεραμικής» στην Αίγινα με σκοπό τη διάσωση, καταγραφή, αξιολόγηση και βαθύτερη κατανόηση της κεραμικής του νησιού στους νεότε­ ρους χρόνους και της θέσης της στην τοπική κοινωνική και οικονομική ιστο­ ρία. Στο πλαίσιο του ερευνητικού αυτού προγράμματος, έγινε η καταγραφή όλων των αγγειοπλαστικών εργαστηρίων που λειτούργησαν στη νεότερη περίοδο και η συλλογή ενός μεγάλου αριθμού στοιχείων για την τεχνολογία, τα είδη των προϊόντων, την οργάνωση των εργαστηρίων κο.κ. Η συστηματι­ κή επιτόπια έρευνα3, η βιβλιογραφική και η αρχειακή αναζήτηση" έφεραν στην επιφάνεια ένα πλήθος ονομάτων αγγειοπλαστών και ένα σημαντικό αριθμό εργαστηρίων, που τοποθετούν το νησί της Αίγινας στα σπουδαία κέντρα αγγειοπλαστικής παραγωγής του ελλαδικού χώρου κατά το 19ο και 20ό αιώνα. Η διάδοση και η φήμη, εξάλλου, του αίγινήτικου «κανατιού» πιστοποιούν τα παραπάνω. Η παρούσα μελέτη σκιαγραφεί αυτή τη σημαντική κεραμική παράδοση, πραγματοποιώντας μια πρώτη παρουσίαση του ογκώδους πληροφοριακού υλικού που η έρευνα συγκέντρωσε. Ως χρονική αφετηρία της αναζήτησης του θέματος ορίστηκε το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, οπότε με ασφάλεια εντοπίζεται η ύπαρξη της νεότερης

Τ

* Αρχαιολόγος ** Αρχαιολόγος ***ΙστορικόςΛαογράφος 11

:ιγινήτικης κεραμικής παραγωγής. Η εξέταση του θέματος φθάνει ως τα μέσα του 20ού αιώνα, εποχή που σημειώνεται ι η αρχή του μαρασμού, όχι μόνο για την αιγινήτικη αλλά και για όλη την ελληνική Ι ίί s? '.;r •··•• I S • παραδοσιακή χρηστική κεραμική. Η πρώτη ασφαλής χρονολογική μαρ­ τυρία που έχουμε είναι από την εποχή της -Ä-J" βασιλείας του Όθωνα (έγγραφα του 1837 και του 1841) και κάνει λόγο για την Αγγειοπλαστείο Γιώργου και Νεκτάριου Γκαρή, αποστολή «νέων κεραμέων» από την Μεσαγρός 2008, Πηγή: Ε. Γρατσία. Αίγινα στο Μόναχο με σκοπό να διδα­ χθούν «την κεραμικήν του φαρχουρίου και πηλοπλαστικής δι' εξόδων δημο­ σίων»5. Από το 1860, εξάλλου, μαρτυρείται αυξανόμενη παραγωγή που επέτρε­ πε και την εξαγωγή αντικειμένων6. Τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι λίγο πριν τα μέσα του 19ου αιώνα υπάρχει αγγειοπλαστική δραστηριότητα στο νησί, γνωστή και εκτός των ορίων του, τουλάχιστον σε βαθμό που οι εκπρό­ σωποι της να συμπεριλαμβάνονται σε μια κρατικής πρωτοβουλίας δραστηριό­ vF :;îS τητα. Οι προφορικές μαρτυρίες των παλιών αγγειοπλαστών της :; ;.: ,f •Ψί περιοχής7 αναφέρονται Ύ% σε αγγειοπλάστες προ­ '· w γόνους, για τους παλαι­ '-. IX '.ι.·;;* ότερους από τους οποί­ •ίΐ $• 4. ' ους (όπως τον Αργύρη { Τ:* 8 Γκαρή , τον Δημήτρη Γκαρή και τον Γιώργο Γκαρή) η περίοδος δρά­ Αγγειοπλαστείο Γιώργου και Νεκτάριου Γκαρή, σης φαίνεται να τοποθε­ Μεσαγρός 2008, Πηγή: Ε. Γρατσία. τείται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Έτσι, με βεβαιότητα διαπιστώνεται ότι τουλάχιστον από τα μέσα του 19ου αιώνα και εξής η αιγινήτικη αγγειοπλαστική παραγωγή υπήρξε συνεχής και μεγάλη. Ορόσημο στην πορεία της αποτέλεσε η άφιξη στο νησί σιφναίου αγγειο­ πλάστη, γύρω στο 1910, στο πλαίσιο της πάγιας τακτικής των κεραμέων αυτού του μεγάλου αγγειοπλαστικού κέντρου να ιδρύουν εργαστήρια σε νέους τόπους, που πληρούσαν τις προϋποθέσεις κεραμικής παραγωγής9. Συγκεκριμένα, τότε έγινε η εγκατάσταση της οικογένειας του Νίκου Σκλάβαινα στο Μεσαγρό10, η οποία ασχολήθηκε κυρίως με την παραγωγή σταμνών •'

'

:

s

r;

:

••:

12

••;

•

•

;

•

και άλλων κεραμικών ειδών από κόκκινο πηλό, ενώ στη συνέχεια ασχολήθη­ κε και με την κατασκευή «κανατιών» με τον χαρακτηριστικό αιγινήτικο υπόλευκο πηλό. Έτσι, από τις αρχές του 20ού αι. συνυπάρχουν, στο πλαίσιο της αιγινήτικης κεραμικής των νεότερων χρόνων, δύο παραδόσεις, δύο τεχνοτροπικά ρεύματα: από τη μια, η ντόπια αιγινήτικη παράδοση11, με χαρακτηριστικό προϊόν το υπόλευκο «κανάτι», και από την άλλη, η σιφναίικη παράδοση, που παρήγε, με κόκκινο πηλό, όλα τα είδη αντικειμένων, με περισσότερο χαρα­ κτηριστική τη στάμνα σιφναίικου τύπου. Ενδιαφέρον είναι ότι δεν υπήρξε ανάμιξη στοιχείων στις τεχνικές κατασκευής και διακόσμησης, ακόμα κι όταν οι τεχνίτες της μιας παράδοσης κατασκεύαζαν αγγεία της άλλης. Υπήρξε, ωστόσο, ανταλλαγή γνώσεων σε θέματα τεχνολογίας. 0 μοναδικός μικρασιάτης αγγειοπλάστης, ο Ζαχαίος, που εγκαταστάθηκε το 1922 στο νησί12, φαί­ νεται ότι δεν αποτέλεσε ξεχωριστό κομμάτι στην ιστορία της αιγινήτικης αγγειοπλαστικής. Η γεωγραφική θέση της Αίγινας έπαιξε ανέκαθεν καίριο ρόλο στην ιστο­ ρική της εξέλιξη. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαία η αναγόρευση της σε πρωτεύου­ σα του ελληνικού κράτους στα πρώτα χρόνια της δη μιουργίας του. Η εγγύτη­ τα της με το λιμάνι του Πειραιά και την πρωτεύουσα -πλέον- Αθήνα αλλά και η δυνατότητα επικοινωνίας της με τα λιμάνια της Πελοποννήσου και των νησιών του Αιγαίου δημιουργούσαν πολύ καλές προϋποθέσεις για την ανά­ πτυξη ναυτικής και εμπορικής δραστηριότητας13. Η διαθεσιμότητα των απαραίτητων για την κεραμική πρώτων υλών -αργιλοχώματα, νερό, καύσιμη ύληπαρείχαν τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της αγγειοπλαστικής, ενώ η ιδιαιτερότητα της σύστα­ σης ενός από τα αργιλοχώματα που το νησί διαθέ­ τει ευνόησε την εξειδίκευση και μαζική παραγωγή ενός είδους, του «κανατιού», που είχε εκτεταμένη διακίνηση σε μεγάλο μέρος του ελλαδικού χώρου. Οι περιοχές όπου ιδρύθηκαν εργαστήρια εντοπί­ ζονται στο βόρειο τμήμα του νησιού, γεγονός που αιτιολογείται από την ύπαρξη αργιλικών αποθέσε­ ων σε αυτό το τμήμα αλλά και από την εκεί συγκέ­ ντρωση των πολυπληθέστερων οικισμών (εικ. 1). Η μέχρι τώρα έρευνα14 έχει καταδείξει 11 θέσεις με κεραμική παραγωγή. Πρόκειται για την πόλη της Αίγινας, τους Αγίους Ασώματους, τον Προφήτη Ηλία, την Κυψέλη (Χαλασμένη), το Βαθύ •Αγγειοπλαστείο Γιώργου και Νεκτάριου 15 (Κοκκαλάκι) , το Λεόντι16, τους Αγίους, το Γκαρή, Μεσαγρός 2008, Πηγή: Ε. Γρατσία.

13

Μεσαγρό17, την Αγία Μαρίνα18, το Μαραθώνα και τις Πολλές Ελιές. Από τις παραπάνω θέσεις το Βαθύ και ο Μεσαγρός μπορούν να χαρακτηριστούν ως τα κύρια αγγειοπλαστικά κέντρα του νησιού, αφού εκεί ήταν συγκεντρωμένα τα περισσσότερα εργαστήρια. Τα στοιχεία δείχνουν ότι το Βαθύ είναι μάλλον το πρωιμότερο κέντρο, με δώδεκα (12} συνολικά, σε όλη τη διάρκεια, δηλαδή, της ορισμένης χρονι­ κής περιόδου- εργαστήρια, ενώ σε μεταγενέστερη εποχή, στις αρχές του 20ού αιώνα, εξελίσσεται σε κέντρο ο Μεσαγρός με εννέα (9} εργαστήρια. Στο Βαθύ, από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ού αιώνα, δούλεψαν τουλάχι­ στον 20 αγγειοπλάστες, όπως ο Στέλιος Πάλλης και ο Νίκος Πάλλης ή «Γουδής», οι Μιχάλης και Λευτέρης Μπήτρος, οι Στενάκηδες, ο Γεωργούλης, ο Αντώνης Κουλικούρδης, ο Φωτογραφία που απεικονίζει Προβολέας και μέλη της μεγάλης οικογένειας των Γκαρήτο έθιμο του Λειδινου. δων. Στο Μεσαγρό εγκαταστάθηκε και ίδρυσε εργαστήριο ο Γιώργος Γκαρής στις αρχές του 20ού αιώνα, αφού εγκατέλειψε το Βαθύ19. Κοντά σε αυτόν έμαθαν την τέχνη οι μεσαγρίτες Δημοσθένης Ρόδης και Κυριάκος Χαλδαίος, οι οποίοι στη συνέχεια ίδρυσαν τα δικά τους εργαστήρια. Τα παιδιά του Γιώρ­ γου Γκαρή (Κώστας, Γιάννης και Δημήτρης) ίδρυσαν κι αυτά δύο νέα εργα­ στήρια, αυξάνοντας έτσι το συνολικό αριθμό εργαστηρίων στο Μεσαγρό, στον οποίο εγκαταστάθηκε και ο σίφνιος αγγειοπλάστης Νίκος Σκλάβαινας, του οποίου τα παιδιά (Σπύρος, Γιώργος και Πανα­ γιώτης] ίδρυσαν αργότερα δύο νέα εργαστήρια20.

H I Συνολικά, στο Μεσαγρό δούλεψαν 16 αγγειοπλά: :Ι στες. Στους Αγίους υπολογίζεται ότι δούλεψαν εννέα (9} αγγειοπλάστες (Κουλικούρδηδες και Γκαρήδες), στους Αγίους Ασώματους και τον Προφήτη Ηλία υπήρχαν τέσσερα (4) εργαστήρια -του Πανα­ γή Λαδά, του Γελαδάκη, του Γιάννη Ασημαντώνη και των Κλώνηδων- στην Κυψέλη δούλεψαν ο Νίκος Κλώνος (ή «Λυκούρης»), ο Σπύρος Λυκούρης Ι %] και ο Σπύρος Πάλλης, στην Αίγινα (πόλη) φαίνεται ότι ιδρύθηκαν προπολεμικά δύο (2) εργαστήρια21, ενώ στην Αγία Μαρίνα ιδρύθηκε το πρώτο εργα-

itili

ι

!

i i 14

Φjfî

Ε

• > - %

Αγγειοπλαστείο Γιώργου και Νεκτάριου Γκαρή, Μεσαγρός 2008, Πηγή: Ε. Γρατσία.

στήριο το 194922 από τον Δημή­ τρη Γκαρή, που εγκατέλειψε το Μεσαγρό κι ένα δεύτερο το 1965 από τον ανιψιό του Γιώρ­ γο Γκαρή23. Η μέχρι τώρα έρευνα δείχνει ότι, από το 1880 έως το 1950, στην Αίγινα λειτούργησαν συνολικά περίπου 30 εργαστή­ ρια και δούλεψαν 64 περίπου αγγειοπλάστες. Η τέχνη βρι­ σκόταν, κατά κύριο λόγο, στα Αγγειοπλαστείο Γιώργου και Νεκτάριου Γκαρή, Μεσαγρός 2008, Πηγή: Ε. Γρατσία. χέρια οκτώ (8] οικογενειών υπήρχαν, ωστόσο, και αγγειο­ πλάστες που δεν είχαν δικά τους εργαστήρια και απασχολούνταν σε εργα­ στήρια μελών των παραπάνω οικογενειών (π.χ. ο Παναγιώτης Χαλδαίος ή «Πρεβέντζας»)24. Στο νησί της Αίγινας, τα εργαστήρια εμφανίζονται είτε μεμονωμένα είτε περισσότερα μαζί, έτσι ώστε κάποιες θέσεις να μπορούν να χαρακτηριστούν τελικά, τόσο από τον αριθμό των εργαστηρίων όσο και από το μέγεθος της παραγωγής τους, ως κέντρα κεραμικής παραγωγής (όπως το Βαθύ και ο Μεσαγρός- βλ. παραπάνω). Επισημαίνεται, ωστόσο, ότι ακόμα και στη δεύτε­ ρη περίπτωση δεν διαπιστώνεται η τάση για άμεση γειτνίαση των εργαστη­ ρίων ή για συγκέντρωση τους σε ιδιαίτερο χώρο εντός ή εκτός των ορίων του οικισμού. Μόνο στο Μεσαγρό παρατηρείται συγκέντρωση εργαστηρίων σε κοντινή απόσταση. Με αυτό το στοιχείο, που αφορά ένα «εξωτερικό» χαρα­ κτηριστικό, τη διάταξη των εργαστηρίων στο χώρο, θα μπορούσε να συσχε­ τιστεί κι ένα «εσωτερικό» χαρακτηριστικό, το γεγονός δηλαδή ότι ποτέ στην Αίγινα δεν υπήρξε κάποια μορφή συντεχνιακής, συνεταιριστικής, σωματεια­ κής ή άλλης συλλογικής οργάνωσης των αγγειοπλαστών. Αντίθετα, η αντα­ γωνιστικότητα μεταξύ των αγγειοπλαστών φαίνεται ότι υπήρξε μεγάλη. Έτσι, τα περισσότερα κεραμικά εργαστήρια των νεότερων χρόνων στην 23 Αίγινα ήταν ενταγμένα, χωρίς σχέδιο, στο πλαίσιο των οικισμών του νησιού και βρίσκονταν σε άμεση συνάρτηση με το σπίτι του αγγειοπλάστη. Σπίτι και εργαστήριο αποτελούσαν μια ενιαία μονάδα, πράγμα που διευκόλυνε και τη συμμετοχή όλων των μελών της οικογένειας στην παραγωγική διαδικασία, όπως, άλλωστε, η ανάγκη της δουλειάς επέβαλλε. Το κυρίως εργαστήριο ήταν ένας ορθογώνιος, συνήθως, πετρόκτιστος χώρος, με τον έναν ή τους περισσότερους τροχούς τοποθετημένους δίπλα στα παράθυρα, έτσι ώστε να υπάρχει η δυνατότητα συνεχούς εργασίας από 15

το ξημέρωμα ως τη δύση του ήλιου. Ο χώρος, όμως, ήταν κατά βάση σκιερός, γιατί εκεί φυλάσσονταν τα ωμά κεραμικά μέχρι να στεγνώσουν αρκετά, ώστε να αφεθούν κατόπιν για λίγο στον ήλιο και μετά να «καμινιαστούν» -να τοποθετηθούν, δηλα• .] δή, στο καμίνι- και να ψηθούν. Στον ίδιο χώρο φυλασσόταν και ο σωρός του πηλού. Εκεί, τελικά, • γίνονταν και όλες οι εργασίες: το πλάσιμο, η διακό­ σμηση, το στέγνωμα των αγγείων. Στον εξωτερικό χώρο του εργαστηρίου υπήρΡΙ χαν: α) ένας χώρος όπου συσσωρευόταν και κοπαgafgf νιζόταν το χώμα, β) οι «καρούτες», όπου γινόταν η «g' W$r$mlß ανάμειξη του χώματος με το νερό, και γ) ο κλίβανος, το «καμίνι», για το ψήσιμο των αντικειμένων.

0 χώρος για το «κοπάνισμα» του χώματος δεν ήταν παρά ένα απλό, επίπεδο και καθαρό μέρος στον υπαίθριο χώρο26 του εργαστηρίου. Αγγειοπλαστείο Γιώργου και Νεκτάριου „ , , „ . , . , 0 ι Γκαρή, Μεσαγρός 2008, Πηγή: Ε. Γρατσία. «««ρουτες» ήταν δεξαμενές, που χρησίμευαν για την ανάμειξη του χώματος με το νερό και την παρασκευή του πηλού (εικ. 2). Αρχικά άνοιγαν απλούς λάκκους σκαμμένους στο χώμα, χωρίς καμία επένδυση ή επίχρισμα στα τοιχώματα τους, γεγονός που δημιουργούσε προβλήματα, αφού έτσι μεγάλο μέρος από το νερό που έριχναν το απορροφούσε η γη27. Αργότερα επένδυαν τους λάκκους αυτούς με πέτρες ή έχτιζαν »•Mmwffl τις «καρούτες», με αποτέλεσμα να υψώνονται σε μερικό ύψος πάνω από το επίπεδο του εδάφους28. Άλλες φορές ήταν μία «καρούτα», μέσα στην οποία αφηνόταν το μείγμα νερού και χώματος να κατα­ } ksz? καθίσει και να γίνει πηλός29' άλλες φορές, πάλι, ήταν δύο, οι οποίες επικοινωνούσαν μεταξύ τους • εσωτερικά μέσω μικρού ανοίγματος30. Σημειώνεται εδώ ότι δεν υπήρχαν πάντοτε «καρούτες» στα ! . εργαστήρια. Υπήρχε και άλλος τρόπος παρασκευής του πηλού, που δεν απαιτούσε τη χρήση τέτοιων δεξαμενών (βλ. παρακάτω). ; ν ν ί : ,; Τα καμίνια κατασκεύαζαν είτε επαγγελματίες Ϊ&Μ χτίστες31 με την καθοδήγηση των αγγειοπλαστών

*t Αγγειοπλαστείο Γιώργου και Νεκτάριου Γκαρή, Μεσαγρός 2008, Πηγή: Ε. Γρατσία.

16

είτε οι ίδιοι οι αγγειοπλάστες. Ο σίφνιος αγγειοπλάστης Γιώργος Σκλάβαινας είχε μεγάλη πείρα στην κατασκευή καμινιών32. Το καμίνι ήταν συνήθως κυκλικής κάτοψης εσωτερικά33 (εικ. 3), ενώ εξωτερικά ποίκιλλε -ανάλογα προφανώς και με την εκάστοτε διαμόρφωση του εδάφους: ορθογώνιο, κυκλι­ κό, ημικυκλικό, κ.ο.κ.34 Εξωτερικά ήταν χτισμένο με αργούς λίθους (πωρόλι­ θος κ.ά.), ενώ εσωτερικά ήταν χτισμένο με ειδική πέτρα35, ανθεκτική στη φωτιά, τη λεγόμενη «μαυρόπετρα»36, την οποία προμηθεύονταν από την περιοχή του μοναστηριού της Παναγίας της Χρυσολεόντισσας37 ή από τον Κακοπέρα στην Πέρδικα38. Οι τοίχοι ήταν εσωτερικά επιχρισμένοι με πηλό από «σουβαλίτικο» χώμα39, όπως το ονόμαζαν οι αγγειοπλάστες. Τα καμίνια ήταν μονώροφα, ανοδικής καύσης. Στον κάτω θάλαμο (θάλαμος καύσης), υπήρχε το στόμιο για την τροφοδοσία της φωτιάς, η «μπούκα» (εικ. 4). 0 θάλαμος αυτός χτιζόταν συνήθως κάτω από το επίπεδο του εδάφους, μέσα στο βράχο, έτσι ώστε να προστατεύεται από τον αέρα και να αντέχει τις υψη­ λές θερμοκρασίες. Στον επάνω θάλαμο (θάλαμος όπτησης), υπήρχε μια είσο­ δος για την τοποθέτηση, το «καμίνιασμα», των αντικειμένων. Οι δύο επάλλη­ λοι θάλαμοι χωρίζονταν με διάτρητο δάπεδο, τη λεγόμενη «πατούρα»40 ή «σκάρα»41, η οποία ήταν πετρόχτιστη. 0 αριθμός των οπών -των «φανών», όπως λέγονται σε πολλές περιοχές αλλά και στην Αίγινα- για τη διέλευση των ρευμάτων θερμού αέρα εξαρτιόταν από το είδος του αντικειμένου που επρό­ κειτο να ψήσουν π.χ. για τα κιούπια, των οποίων το στόμιο είχε μεγαλύτερη διάμετρο, έπρεπε οι «φανοί» να είναι αραιοί42, ενώ για τα «κανάτια», που είχαν μικρότερης διαμέτρου στόμιο, οι «φανοί» έπρεπε να είναι σε πυκνότε­ ρη διάταξη έτσι ώστε να αντιστοιχεί ένας «φανός» ανά δύο «κανάτια» (τα αντικείμενα ήταν κυρίως τοποθετημένα με το στόμιο προς τα κάτω)43. Η στή­ ριξη της «πατούρας» γινόταν παλαιότερα με πετρόκτιστο στύλο, ενώ αργό­ τερα με καμάρες44, που κατασκευάζονταν με τη βοήθεια ξύλινων καλουπιών45. Το καμίνι ήταν κλειστό από πάνω, με ελαφρώς θολωτή οροφή. Στο κέντρο της υπήρχε άνοιγμα, το «φουγάρο», για τον ελκυσμό του θερμού αέρα και την έξοδο των αερίων της καύσης. Αρκετά εργαστήρια είχαν περισσότερα από ένα καμίνια, για το ψήσιμο είτε διαφορετικού χαρακτήρα αντικειμένων (π.χ. από άσπρο ή κόκκινο πηλό, μικρού ή μεγάλου μεγέθους κο.κ.) είτε διαφορετικού αριθμού αντικειμένων (μικρότερη ή μεγαλύτερη ποσότητα)46. Στην περίπτωση αυτή, το μέγεθος και, ως ένα βαθμό, η μορφή τους ποίκιλλαν47. Ένα εργαστήριο κεραμικής ήταν συνήθως οργανωμένο με τη μορφή οικο­ γενειακής επιχείρησης. Τόσο η γυναίκα όσο και τα παιδιά του αγγειοπλάστη βοηθούσαν σε όλα τα στάδια της διαδικασίας. Η γυναίκα βοηθούσε παντού, απ' όταν όμως άρχισε η συστηματική γραπτή διακόσμηση των κανατιών (μετά το 1960, για τουριστική πλέον χρήση), αυτή αποτέλεσε και την κύρια

εργασία της. Το εργαστήριο είχε, συνήθως, έναν τροχό, το πολύ δύο. Ακόμα και στις περι­ πτώσεις που αυτοί ήταν περισ­ σότεροι, δεν φαίνεται ότι απα­ σχολούνταν ξένοι τεχνίτες για τη δουλειά αυτή, απλώς ήταν Iι αρκετά τα μέλη της οικογένει­ ας48 και αρκετά καλές οι προο­ πτικές διάθεσης των προϊόντων. i> Φαίνεται, όμως, ότι υπήρχαν και περιπτώσεις - ή και περίοδοιπου ο «μάστορας» μίσθωνε Ο Νεκτάριος Γκαρής κατά τη διαδικασία ψησίματος ξένους ανθρώπους για να τον και ξεκαμινιάσματος, Μεσαγρός 1998. Πηγή: Κέντρο μελέτης Νεώτερης Κεραμικής. βοηθούν, ώστε να μη χάνει χρόνο από τη δουλειά στον τροχό49 και να αυξήσει το μέγεθος της παραγωγής, είτε εργάτες για την προ­ ετοιμασία του πηλού, όπως ο «λασπιτζής» ή «βοηθός»50, είτε τεχνίτες για επι­ πλέον δουλειά στον τροχό51. Το νησί της Αίγινας είναι μια πλούσια σε αργιλοχώματα περιοχή. Όλες οι θέσεις απ' τις οποίες οι αγγειοπλάστες των νεότερων χρόνων εξόρυσσαν τα απαραίτητα αργιλοχώματα εντοπίζονται στο βορειοανατολικό τμήμα52, στοι­ χείο που συνέβαλε στην ίδρυση των αγγειοπλαστείων στο βόρειο τμήμα του νησιού, όπως ήδη αναφέρθηκε. Ανάλογα με το είδος των αντικειμένων που επρόκειτο να κατασκευάσουν, οι αγγειοπλάστες χρησιμο­ ποιούσαν διάφορα είδη αργιλοχωμάτων, σε διάφορους συνδυασμούς και αναλογίες: το κόκκινο, το μαύρο, το μολυβί και το άσπρο. Το χρωματικό και ποιοτικό αποτέλεσμα των ψημένων κεραμικών οφείλεται στο συνδυα­ σμό των παραπάνω χωμάτων σε διάφορες αναλογίες, τα λεγόμενα «χαρμάνια». Το άσπρο, το μολυβί και το μαύρο χώμα έπαιρ­ ναν από τη θέση «Αγιος Θωμάς» στην περιο­ χή του Μεσαγρού, ενώ το κόκκινο από τους

0 Νεκτάριος Γκαρής κατά τη διαδικασία ψησίματος και ξεκαμινιάσματος, Μεσαγρός 1998. Πηγή: Κέντρο μελέτης Νεώτερης Κεραμικής.

18

«Μύλους» και τον «Άη-Γιάννη», θέσεις που επίσης ανήκουν στην κοινότητα του 53 Μεσαγρού . Το κάθε αργιλόχωμα είχε ορισμένα ιδιαίτερα I ;.,. ', ~i'"'([%-ii':; χαρακτηριστικά που προσέδι­ δαν διαφορετικές ιδιότητες στα κεραμικά. Για την κατασκευή, π.χ., των «κανατιών» χρησιμο­ ποιούνταν τρία είδη χωμάτων54, το άσπρο, το μολυβί και το μαύρο' το «χαρμάνι» αυτό είναι γνωστό στην Αίγινα με το Ο Νεκτάριος Γκαρής κατά τη διαδικασία ψησίματος όνομα «πασπάρα». Το άσπρο και ξεκαμινιάσματος, Μεσαγρός 1998. Πηγή: Κέντρο μελέτης Νεώτερης Κεραμικής. χώμα είναι λεπτό55 και έχει την ιδιότητα να δίνει ιδιαίτερα πορώδη επιφάνεια στο κεραμικό, με αποτέλεσμα το νερό στο αγγείο να δια­ τηρείται πολύ δροσερό. Το κόκκινο χώμα, που δίνει μια λιγότερο πορώδη επι­ φάνεια στο κεραμικό, το χρησιμοποιούσαν οι σίφνιοι αγγειοπλάστες. Υπήρχαν δύο μέθοδοι παρασκευής του πηλού. Η μία μέθοδος δεν απαι­ τούσε τη χρήση «καρούτας», ειδικής δηλαδή δεξαμενής, και ο πηλός που προ­ έκυπτε ονομαζόταν «κοπανόλασπη»56 ή «πατητή λάσπη»57. Στην περίπτωση αυτή, το χώμα «κοπανιζόταν» με τον «κόπανο», ένα ειδικό ξύλινο εργαλείο, και κατόπιν κοσκινιζόταν σε ένα μεγάλο κόσκινο, το «σουρωτήρι»58. Το χοντρό χώμα που έμενε μετά από το κοσκίνισμα, τα λεγόμενα «σκύβαλα», το έλιωναν μέσα σε ένα βαρέλι' έπειτα, το ανακάτευαν με το λεπτότερο χώμα σ' ένα λάκκο πρόχειρα φτιαγμένο στο έδαφος59. Η άλλη μέθοδος παρασκευής πηλού συνεπαγόταν την ανάμειξη του «κοπανισμένου» χώματος με το νερό πρώτα σε ένα βαρέλι' κατόπιν, το μείγμα αυτό «σουρωνόταν» στο «τρυπητό» και διοχετευόταν στην «καρούτα», όπου έμενε να κατακαθίσει 4-5 μέρες. Αφού εξατμιζόταν το περισσότερο νερό, έκοβαν τον πηλό σε κομμάτια και τον ζύμωναν πολύ καλά με τα πόδια και στη συνέχεια και με τα χέρια. Όταν ήταν πια έτοιμος, φυλασσόταν μέσα σε τσουβάλια, σε σκιερό μέρος, για να διατηρείται νωπός. Κάθε φορά που ο τεχνίτης κατασκεύαζε αγγεία, έπαιρνε την απαιτούμενη ποσότητα σε κομμάτια που ονομάζονταν «σβουλαράκια», «σβούλοι» ή «καβούλες»60. Στην Αίγινα χρησιμοποιήθηκε κατά κύριο λόγο η τροχήλατη τεχνική, ακόμη και για τα μεγάλα αγγεία, όπως τα πιθάρια, τα οποία κατασκευάζο­ νταν τμηματικά στον τροχό61. Στην κατασκευή αρχιτεκτονικών μελών, όπως ακροκέραμα και κολωνάκια, χρησιμοποιήθηκε η τεχνική της μήτρας. 0 ποδο19

κινητός τροχός, λοιπόν, και τα χέρια ήταν τα βασικά εργαλεία για την κατα­ σκευή ενός αγγείου. Μπορούμε να διακρίνουμε τα αγγεία που κατασκευάζονταν στην Αίγινα σε δύο κατηγορίες: εκείνα που έφτιαχναν οι αιγινήτες αγγειοπλάστες και εκείνα που έφτιαχναν οι σιφναίοι. Οι πρώτοι ειδικεύονταν στο «κανάτι» και διάφορους άλλους τύπους υδροφόρων αγγείων, ενώ έφτιαχναν και μερικά άλλα είδη αγγείων (π.χ. κουμπαράδες, γλάστρες, κ.ά.], όλα από υπόλευκο πηλό, ενώ οι δεύτεροι κατασκεύαζαν στάμνες και όλα τα είδη αγγείων που ήταν απαραίτητα στην καθημερινή οικιακή ζωή, χρησιμοποιώντας, ωστόσο, κόκκινο πηλό. Σύμφωνα με τις προφορικές μαρτυρίες62, μόνο όταν ήρθαν οι σιφναίοι άρχισε η κατασκευή μεγαλύτερης ποικιλίας κεραμικών ειδών, όπως στάμνες -με κόκκινο πηλό-, φουφούδες, γλάστρες, κιούπια, πιθάρια, λεκάνες για ζύμωμα, «τσανακάκια» (πιάτα), σφυριχτράκια, θυμιατά κ.ά.63 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το «κανάτι». Πρόκειται για ένα αγγείο του οποίου η μορφή επιχωριάζει στην Αίγινα. Το υποκίτρινο χρώμα του, το ωοειδές σώμα του με τη μία λαβή, τη διακριτική προχοή και την επίπεδη βάση, κάνουν σαγηνευτική την αναζήτηση της καταγωγής του σχήματος του. «Κανάτια» κατασκευάζονταν σε διάφορα μεγέθη και σε διάφορες μορφές, ανάλογα με τις ανάγκες που εξυπηρετούσαν. Ήταν το «κανάτι» το «μονό», το «διπλό», οι «σουρλάδες» -που είχαν μεγάλη κοιλιά-, το «καραμποκάνατο» για επιτραπέζια χρήση-, οι κανάτες, τα «κανατάκια» -η «σαβούρα», όπως τα ονόμαζαν οι αγγειοπλάστες-, το «σταμνοκάνατο», το «δίχερο κανάτι» κ.ά. Επίσης, οι «κανατάδες» κατασκεύαζαν στάμνες -με τον χαρακτηριστικό, όμως, υπόλευκο πηλό κι όχι με τον κόκκινο, όπως οι σιφναίοι-, «πλακουτά» σταμνιά64, κανάτες, τον «γούργουλα» -επιτραπέζιο σκεύος-, ποτίστρες, κου­ μπαράδες, γλάστρες και άλλα. Οι στάμνες που κατασκεύαζαν οι Σιφναίοι είχαν επίσης διάφορα μεγέθη

f

it I'M

Si •

M „M

HR :

""•• X '.ï:t ••••Si.% ?;* l i t i ? -i Πηγή: Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμικής.

20

.•./•• • .•

•,.. •

g

••:•:••

και τύπους: υπήρχαν cu πολύ μεγάλες, οι «λαδόσταμνες», OL στάμνες οι «φαρδύκωλες» για τους ψαράδες, οι στάμνες οι κανονικές, τα «μισόσταμνα», τα «μποτσάρικα», τα «κοσαρούδια» και άλλα. Η διακόσμηση των αγγείων της Αίγινας είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική και μπορεί να διακριθεί σε δύο κατηγορίες: τη σιφναίικη -λιτή γραπτή διακό­ σμηση σε αγγεία από κόκκινο πηλό65- και την αιγινήτικη, η οποία εντοπίζεται κατά κύριο λόγο στα «κανάτια». Αυτά έφεραν επίθετα πλαστικά κοσμήματα, όπως άνθη, σταφύλια, γυναικείες προτομές, περίτεχνα πλαίσια που περιέκλειαν τα αρχικά των ονομάτων των τεχνιτών κ.ά. Όλα αυτά τα κοσμήματα, τα «ξόμπλια», όπως χαρακτηριστικά ονομάζονταν, γίνονταν σε ξύλινες ή γύψινες μήτρες66, τις «στάμπες»67. Η εξάπλωση του ψυγείου και, κατά συνέπεια, η διακοπή της χρήσης του «κανατιού» για τη φύλαξη του δροσερού νερού και η μετατροπή του σε του­ ριστικό αντικείμενο, ευνόησαν την εισαγωγή μιας άλλης μορφής διακόσμη­ σης με χρώματα68. Η γραπτή αυτή διακόσμηση δεν επέτρεπε την εφίδρωση του αγγείου, γι' αυτό και δεν χρησιμοποιήθηκε παλαιότερα. Μετά τον πόλεμο του 194069 εφαρμόστηκε εκτεταμένα ένα είδος γραπτής διακόσμησης με βερνικοχρώματα, της οποίας το θεματολόγιο περιελάμβανε μεγάλες ανεμώνες, ελληνικές σημαίες με βαποράκια, επιγραφές, όπως «ενθύμιον», «Αίγινα» και άλλα. Η διακόσμηση αυτή γινόταν συχνά από λαϊκούς ζωγράφους, όπως ήταν ο Πέτρος Κάτσας, ονομαστός τεχνίτης, γνωστός και με το παρωνύμιο «Πελα­ γίσιος»70, και από γυναίκες που αναλάμβαναν αποκλειστικά αυτή τη δουλειά, όπως η Φλωρεντία Αλυφαντή71. Όταν η γραπτή διακόσμηση των «κανατιών» γινόταν μέσα στο ίδιο το εργαστήριο, δεν ασχολούνταν με αυτήν οι αγγειο­ πλάστες αλλά κυρίως οι γυναίκες και τα παιδιά τους. Η κατασκευή ενός αγγείου ολοκληρωνόταν με την όπτησή του72. Οι αγγειοπλάστες συγκέντρωναν την καύσιμη ύλη χρησιμοποιώντας υπο-

Πηγή: Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμικής.

21

:

'

. •

ζύγια για τη μεταφορά. Κόβαν πεύκα, πουρνάρια, διάφορους θάμνους ή χαμόκλαδα. Παλιότε­ ρα, φαίνεται ότι δεν χρειαζόταν να ακολουθηθεί κάποια ιδιαίτε­ ρη διαδικασία για την κοπή της καύσιμης ύλης. Αργότερα όμως οι αγγειοπλάστες όφειλαν να ;; » s 1IP# # έχουν άδεια από το Δασαρχείο Πειραιά73. y Στη συνέχεια τοποθετούσαν τα αγγεία μέσα στο καμίνι. Το λεγόμενο «καμίνιασμα» ξεκίνα­ Μαγαζί στην Αίγινα, δεκαετία 1950. γε από κάτω προς τα επάνω με Φωτογραφία Βούλα Παπαίωάννου. Αρχείο Μουσείου Μπενάκη τα αγγεία «πίστομα»74, ανάποδα δηλαδή τοποθετημένα. Πρόσεχαν να μην κλείνουν τις οπές : : του δαπέδου. Όσα αγγεία έφεραν εφυάλωση (όπως «προζυμολόγοι», πιάτα, λεκάνες) τοποθετούνταν μέσα σε άλλα % * i ' 0 *t| αγγεία (π.χ. γλάστρες) για να μη λερώνονται75 από τις στά­ χτες. Μετά την ολοκλήρωση του «καμινιάσματος» η είσοδος του πάνω ορόφου χτιζόταν με πέτρες («μαυρόπετρα») ή και τούβλα και καλυπτόταν εξωτερικά με πηλό. Το πρώτο στά•••• m ι» • «s .•

m

iîïifc

διο της όπτησης ήταν το «πύρωμα» r°:v'.>:'-/.S."'f••' -'»': : Ï : . Î : : Ï S : ή «προπύρωμα» Πηγή: Μουσείο Ελληνικής του καμινιού, το Λαϊκής Τέχνης. σταδιακό, δηλαδή, ζέσταμα του. Σ' αυτήν τη φάση η φωτιά δεν έπρεπε να είναι δυνατή, ούτε να είναι στο εσωτερικό του θαλάμου, ώστε να «μη φύγει κατευθείαν επάνω»76. Γι' αυτό, δεν έκαιγαν κλαδιά -που θα έβγαζαν μεγάλη φλόγα- αλλά «φρίσουρα», ροκανίδι ή αμυγδαλόφλουUo •••S-.'çi. δα, και κρατούσαν τη φωτιά στην «μπούκα», στην είσοδο του θαλά­ Bì**,'| ; !;-.

• μου καύσης. Το «πύρωμα» διαρ­ κούσε περίπου 3 ώρες77. Σιγά-σιγά, Πηγή: Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμικής.

22

άρχιζαν να δυναμώνουν τη φωτιά τροφοδοτώ­ ντας την με μεγαλύτερα κλαδιά και να τη «σπρώχνουν» στο εσωτερικό του θαλάμου. Η πλήρης καύση επιτυγχανόταν με τη συνεχή τροφοδοσία της φωτιάς και διαρκούσε περί­ που 8 ώρες' Η θερμοκρασία στο εσωτερικό του καμινιού ανέβαινε συνεχώς και η φωτιά ήταν πια τόσο δυνατή που ο θάλαμος καύσης γέμιζε ολοκληρωτικά από αυτήν, σε βαθμό που μερι­ κές φορές να «μπουκώνει» και να πρέπει να «ανασάνουν» το καμίνι, όπως χαρακτηριστικά λένε, τραβώντας την προς τα έξω με την «τσάτσαρη», ένα εργαλείο με τέσσερα δόντια και μακρύ στέλεχος, και ξανασπρώχνοντάς την βαθμιαία στο εσωτερικό. Το στάδιο αυτό ήταν καθοριστικό και αρκετά δύσκολο, καθώς έπρε­ πε να προσέξουν ώστε να μην υπάρξουν από­ τομες αυξομειώσεις της θερμοκρασίας.

•ä

1

.. I •

,#&«*

Ομοίωμα νεκρού με κανάτι στη θέση του κεφα­ λιού. Αναβίωση του εθίμου του Λειδινού στην Κυψέλη της Αίγινας, 1995. Πηγή: Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμικής.

Σε όλη τη διάρκεια αυτής της φάσης, παρα­ κολουθούσαν την πορεία της όπτησης των αντι­ κειμένων από το μοναδικό άνοιγμα του καμινι­ ού στην οροφή. Κριτήριο ήταν το χρώμα που σταδιακά άλλαζαν τα κεραμικά: αρχικά, γίνονταν μαύρα (αναγωγική καύση) κατόπιν κόκκινα και στο τέλος άσπρα (οξειδωτικές καύσεις) -σε ό,τι αφορά τουλάχιστον τα κανάτια με τον χαρακτηριστικό τοπικό άσπρο πηλό. Την πορεία του ψησίματος και την εξέλι­ ξη της θερμοκρασίας έλεγχαν, εξάλλου, και από τον καπνό που έβγαινε από το άνοιγμα τόσο από το χρώμα όσο και από την ποσότητα του. Όταν πια «πετα­ γόταν καθαρή φλόγα», τότε η θερμοκρασία ήταν γύρω στους 1000°C και η όπτηση είχε ολοκληρωθεί. Και αυτό το σημείο ήταν κρίσιμο, αφού και η παρα­ μικρή άνοδος της θερμοκρασίας μπορούσε να προκαλέσει την παραμόρφωση και αχρήστευση των αντικειμένων. Τότε, το «παρατούσαν», δηλαδή τραβού­ σαν τη φωτιά έξω, και έκλειναν την «μπούκα», προκειμένου να μην αλλάξει απότομα η θερμοκρασία στο εσωτερικό του καμινιού. Έμενε να κρυώσει το καμίνι, για να αρχίσει η αφαίρεση των αγγείων, το «ξεκαμίνιασμα». Υπολογίζεται ότι μηνιαίως λειτουργούσαν δύο φορές το καμίνι- τρεις όταν είχε πολλή δουλειά™. Ένα καμίνι χωρούσε συνήθως 600-1.000 «κανά­ τια» διαφόρων μεγεθών79, αριθμός μεγάλος, που δείχνει τη μεγάλη ζήτηση του συγκεκριμένου είδους. Μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας κατασκευής των αγγείων, άρχιζε η πώληση τους. Αυτή γινόταν είτε στα ίδια τα αγγειοπλαστεία είτε σε μαγαζιά

23

είτε στα λιμάνια80 της Σουβάλας, της Αίγινας, της Βαγίας και, αργότερα, της Αγίας Μαρίνας. Τα υποζύγια, φορτωμένα με τα αγγεία, τα μετέφεραν στους τόπους πώλησης. Έμποροι αγόραζαν τα κανάτια και με καΐκια τα έστελναν στον Πειραιά, στην ανατολική Πελοπόννησο, στα γύρω νησιά έως και την Κρήτη81. Οι μαρτυρίες και οι παλιές φωτογραφίες δείχνουν ότι τα υδροφόρα αυτά αγγεία διοχετεύονταν κατά χιλιάδες στον Πειραιά και την Αθήνα. Από την ντόπια κεραμική παραγωγή, το «κανάτι» αποτελούσε το βασικό εμπορεύσιμο είδος εκτός των ορίων του νησιού, ενώ τα υπόλοιπα είδη αγγεί­ ων που κατασκευάζονταν στην Αίγινα απορροφούνταν κυρίως -αν όχι απο­ κλειστικά- στην τοπική αγορά. Αυτό ακριβώς το αιγινήτικο «κανάτι», γνωστό για το δροσερό νερό του, αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα μιας ακμάζουσας τέχνης με ιδιαίτερη φυσιογνωμία και υψηλή τεχνογνωσία, η οποία, χάρη στη συνέχιση της και σήμερα από αγγειοπλάστες του Μεσαγρού, των Αγίων και της Αγίας Μαρίνας, επιτρέπει τη μελέτη και ανακάλυψη των στοιχείων που τη διαμόρ­ φωσαν στο πέρασμα των χρόνων.

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΙΕΕ 1977 Κορρέ-Ζωγράφου 1995 Κουλικούρδη 1957

Κουλικούρδη 1990 Κυριαζόπουλος 1984 Λαδάς 1962 Σπαθάρη-Μπεγλίτη 1992 Τρούλλος1991 Hampe-Winter 1965 Jones 1986

24

-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, τόμος ΙΓ, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977 Κ. Κορρέ-Ζωγράφου, Η ελληνική παραδοσιακή κεραμική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1985 Γ. Κουλικούρδη, «Νίκος Καζαντζάκης: Ένας πραγματικός άνθρωπος», εφημ. Αίγινα, περίοδος Β, αρ. φύλλ. 12-13,12-12-1957 Γ. Κουλικούρδη, Αίγινα 1, εκδ. Πιτσιλάς, Αθήνα 1990 Β. Κυριαζόπουλος, Ελληνικά παραδοσιακά κεραμικά, 1984 Γ. Δ. Λαδάς, «Ο θάνατος του μπαρ μπα-Νικόλα», εφημ. Αίγινα, περίοδος Γ', αρ. φύλλ. 62, 24-6-1962 Ελ. Σπαθάρη-Μπεγλίτη, Οι αγγειοπλάστες της Σίφνου, εκδ. Αρσενίδη, Αθήνα 1992 Α. Τρούλλος, Η αγγειοπλαστική στο νησί της Σίφνου, Σίφνος 1991 R. Hampe - Α. Winter, Bei Töpfern und Zieglern in Süditalien, Sizilien und Griechenland, Mainz 1965 R. E. Jones, Greek and Cypriot pottery: A Review of Scientific Studies, British School at Athens, Athens 1986

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Το κείμενο αποτέλεσε ανακοίνωση στο 1° Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας - Αρχαιολογίας Αργοσαρωνικού, που πραγματοποιήθηκε στον Πόρο το 1998 και επρόκειτο να δημοσι­ ευθεί στον τρίτο τόμο των πρακτικών. Μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί οι δύο πρώτοι τόμοι, που καλύπτουν την ιστορία και αρχαιολογία από τους προϊστορικούς έως τους ρωμαϊ­ κούς χρόνους.

2. Τη δεκαετία του 1980 η Μπέτυ Ψαροπούλου επισκέφτηκε την Αίγινα για μια πρώτη ανί­ χνευση. Ακολούθησε μία δεύτερη διερευνητική επίσκεψη το Μάιο του 1993' σε αυτήν συμμετείχαν οι αρχαιολόγοι Μιμίκα Γιαννόπουλου, Μαρία Καλλιμάνη, Στέλλα Δεμέστιχα και οι φοιτητές του τμήματος Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ελένη Παπαθωμά, Χριστίνα Δημητροπούλου, Άννα Κακαδιάρη, Νώντας Καπράνος, Ασημίνα Λεοντή, Ειρήνη Καϊμαρά. Από το 1995 ως το 1998 πραγματοποιήθηκε συστηματικό ερευνητικό πρόγραμμα από τις υπογράφουσες, οι οποίες δεν εργάζονται πια στο ΚΜΝΚ στα πρώτα στάδια του προγράμματος αυτού συμμετείχαν επίσης οι αρχαιολόγοι Άννα Κακαδιάρη και Νώντας Καπράνος. Σε μία από τις επισκέψεις συμμετείχε και ο γεωλόγος Γιώργος Κακαντές.

3. Από αυτή τη θέση οφείλουμε να εκφράσουμε θερμές ευχαριστίες στους αγγειοπλάστες της Αίγινας Νεκτάριο και Γιώργη Γκαρή, Σπύρο Σκλάβαινα, Γιώργο Σκλάβαινα και Παναγιώτη Σκλάβαινα (Μεσαγρός), Παντελή Κουλικούρδη [Άγιοι), Γιώργο καιΔημήτρη Γκαρή (Αγία Μαρίνα], Στέλλιο Πάλλη (Βαθύ), Δημήτρη Γκαρή (Βαθύ), Παναγιώτη Στενάκη (Βαθύ), Λευτέρη Ρόδη (Μοσχάτο)' στις δικές τους προφορικές μαρτυρίες στηρί­ χτηκε, κατά κύριο λόγο, η προσπάθεια ανασύνθεσης της εικόνας του παρελθόντος της νεότερης αιγινήτικης κεραμικής. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλουμε στους Νεκτάριο Γκαρή, Γιώργη Γκαρή και Κατερίνα Γκαρή για τη συνεργασία και φιλοξενία τους.

4. Θερμές ευχαριστίες οφείλουμε στο Μουσείο Μπενάκη, τόσο στον Διευθυντή κ. Άγγελο Δεληβοριά όσο και στην υπεύθυνο του Φωτογραφικού Αρχείου κα Φανή Κωνσταντίνου και την αρχαιολόγο κ, Κάτε Συνοδινού, για την πρόθυμη παραχώρηση φωτογραφιών αλλά και για την άδεια πρόσβασης στη συλλογή των αντικειμένων από την Αίγινα. Ευχαριστούμε ακόμη το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Αίγινας και την υπεύθυνο του κα Άννα Γιαννούλη, καθώς και τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Αίγινας και τον υπεύθυνο της κ. Γ. Κασελούρη. Ιδιαίτερα ευχαριστούμε το Δήμο Αίγινας και τις Κοινότητες Μεσαγρού, Βαθέος και Κυψέλης, για τη συνεργασία και φιλοξενία τους. Ευχαριστούμε, τέλος, τον εκδότη της εφημερίδας Αιγινήτικα Νέα κ. Κ. Αδάμ για την παροχή φωτογραφικού υλι­ κού, τον εκπαιδευτικό Γιάννη Μάντζαρη για τις πληροφορίες που αφορούν τον αγγειο­ πλάστη Παναγή Λαδά και τον Αργύρη Στενάκη για τις πληροφορίες και τη συνεργασία.

5. Κουλικούρδη 1990, σελ 95, σημ. 99-101.

6. ΙΕΕ ΙΓ, σελ. 180.

7. Θα πρέπει, ωστόσο, εδώ να σημειώσουμε ότι εύλογα η μνήμη των ντόπιων και η προ­ φορική παράδοση δεν μπορούν εύκολα να πάνε πιο πίσω από έναν αιώνα.

8.0 Αργύρης Γκαρής μνημονεύεται από όλους τους αγγειοπλάστες με τους οποίους μιλή­ σαμε, ως σπουδαίος τεχνίτης, με μεγάλη φήμη όχι μόνο στην Αίγινα αλλά κι εκτός αυτής. Γι' αυτόν υπάρχει η παράδοση ότι είχε κόψει ένα δάχτυλο του επειδή τον εμπόδιζε στη δουλειά του στον τροχό. Συν. Γεωργίας Κουλικούρδη, 6-2-1996. Βλ. και Κουλικούρδη 1957.

9. Σπαθάρη-Μπεγλίτη 1992, σελ. 58-107.

10. Τρούλλος 1991, σελ. 159. Λαδάς 1962. Συν. Σπύρου Σκλάβαινα (79 ετών, 8-6-1995).

11. Η έρευνα για τις απαρχές της ντόπιας αιγινήτικης κεραμικής βρίσκεται σε εξέλιξη. Στην επίλυση αυτού του προβλήματος θα βοηθήσει σημαντικά το ανασκαφικό υλικό που αφορά τους τρεις τελευταίους αιώνες.

12. Συν. Σπύρου Σκλάβαινα (79 ετών, 8-6-1995).

13.Για τη ναυτική και εμπορική δραστηριότητα των Αιγινητών, βλ Κουλικουρδη 1990, σελ. 126-161.

14. Το μεγαλύτερο μέρος των στοιχείων που παρατίθενται στη συνέχεια προέρχεται από την καταγραφή, διασταύρωση και αξιολόγηση προφορικών μαρτυριών. Το ίδιο ισχύει και για τα αριθμητικά δεδομένα.

15. Βλ. και Hampe-Winter 1965, σελ. 137-138.

16. Το Λεόντι ανήκει στην περιοχή του Βαθέος' γι' αυτό, στη συνέχεια του κειμένου τα εργαστήρια του συνυπολογίζονται σε εκείνα του Βαθέος.

17. Βλ σημ. 14.

18. Βλ. σημ. 14.

19. Συν. Νεκτάριου Γκαρή (40 ετών, 9-3-1996).

20. Στη συνέχεια, οι απόγονοι του Νίκου Σκλάβαινα θα αναφέρονται ως «σίφνιοι», παρά το γεγονός ότι γεννήθηκαν και έδρασαν στην Αίγινα, γιατί κληρονόμησαν και συνέχι­ σαν τη σιφναίικη κεραμική παράδοση.

21. Η πληροφορία αυτή δεν έχει επιβεβαιωθεί.

22. Την περίοδο αυτή η Αγία Μαρίνα διαμορφώνεται σε οικισμό. Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-6-1998). Κουλικουρδη 1990, σελ. 180.

23. Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-6-1998).

24. Συν. Λευτέρη Ρόδη (72 ετών, 23-12-1998).

25. Στο Μεσαγρό παρατηρείται ότι τα εργαστήρια είχαν άμεση γειτνίαση με τον κεντρικό δρόμο, ενώ στις άλλες περιοχές δεν διαπιστώνεται κάτι ανάλογο.

26. Ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση του εργαστηρίου του Παντελή Κουλικουρδη στους Αγίους (που λειτουργεί και σήμερα), όπου ένα διπλανό αλώνι χρησιμεύει πλέον ιδιαί­ τερα αποτελεσματικά για τη συγκέντρωση και το «κοπάνισμα» του χώματος.

27. Συν. Παναγιώτη Σκλάβαινα (50 ετών, 22-9-1985).

28. Συν. Δημήτρη Γκαρή (79 ετών, 7-7-1996).

29. Συν. Λευτέρη Ρόδη (72 ετών, 23-12-1998).

30. Όπως, για παράδειγμα, οι «καρούτες» που και σήμερα ακόμη χρησιμοποιεί ο Παντελής Κουλικούρδης στους Αγίους.

31. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Νίκος Κλώνος. Συν. Δημήτρη Γκαρή (79 ετών, 7-7-1996). Σημειώνεται εδώ ότι οι χτίστες είχαν μεγάλη παράδοση στην Αίγινα.

32. Συν. Γιώργου Σκλάβαινα (83 ετών, 8-6-1995).

33. Υπήρχαν και τετράγωνα καμίνια, όπως, π.χ., του Σπύρου Σκλάβαινα. Αυτά είχαν 2-3 καπνοδόχους, κι όχι ένα κεντρικό άνοιγμα όπως τα άλλα καμίνια (βλ. παρακάτω).

34. Σε ό,τι αφορά τις διαστάσεις των καμινιών, ενδεικτικά αναφέρουμε το παράδειγμα του καμινιού του Νεκτάριου και του Γιώργου Γκαρή στον Μεσαγρό, το οποίο είναι ορθο­ γώνιο εξωτερικά και έχει ύψος 2,78 εκ., μήκος 2,20 εκ. και πλάτος 2,07 εκ.

35. Συν. Παντελή Κουλικουρδη (63 ετών, 6-7-1996).

36. Συν. Δημήτρη Γκαρή (79 ετών, 7-7-1996). Συν. Βαγγέλη Κουλικουρδη (δεκ. 1980). Συν. Παναγιώτη Σκλάβαινα (58 ετών, 2-5-1993). Συν. Σπύρου Σκλάβαινα (79 ετών, 8-61995). Συν. Γιώργου Σκλάβαινα (83 ετών, 8-6-1995).

37. Συν. Δημήτρη Γκαρή (79 ετών, 7-7-1996). Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-6-1995).

38. Συν. Σπύρου Σκλάβαινα (γενν. 1916), 8-6-1995.

39. Συν. Δημήτρη Γκαρή (79 ετών, 7-7-1996).

40. Συν. Νεκτάριου Γκαρή (40 ετών, 3-4-1996 και 9-3-1996). Συν. Παντελή Κουλικουρδη (60 ετών, 2-5-1993).

41. Συν. Δημήτρη Γκαρή (79 ετών, 7-7-1996).

42. Συν. Νεκτάριου Γκαρή (40 ετών, 3-4-1996 KOL 9-3-1996).

43. Συν. Νεκτάριου Γκαρή (40 ετών, 3-4-1996 και 9-3-1996).

44. Συν. Παντελή Κουλικουρδη (63 ετών, 6-7-1996). Ο αγγειοπλάστης επισημαίνει ότι τα καμίνια που δεν είχαν στήριξη με στύλο ονομάζονταν «θολικά».

45. Συν. Λευτέρη Ρόδη (72 ετών, 23-12-1998). Ο Λευτέρης Ρόδης κάνει μια ενδιαφέρουσα επισήμανση: η ύπαρξη του στύλου αφενός συνεπαγόταν δυσκολία στην τροφοδοσία της φωτιάς και αφετέρου απαιτούσε μεγαλύτερη ποσότητα καύσιμης ύλης, αφού η φωτιά δεν διοχετευόταν ομοιόμορφα κι έτσι η όπτηση διαρκούσε περισσότερες ώρες.

46. Π.χ. ο Παναγιώτης Σκλάβαινας είχε ένα «κανονικό» καμίνι και ένα μικρότερο «για τα ακροκέραμα» και τις μικρές «καμινιές», τις μικρές, δηλαδή, ποσότητες αντικειμένων. Συν. Παναγιώτη Σκλάβαινα (58 ετών 2-5-1993). Συν. Σπύρου Σκλάβαινα (79 ετών, 86-1995).

47. 0 Γιώργος Γκαρής επισημαίνει ότι τα καμίνια με μεγαλύτερο αριθμό ανοιγμάτων στην οροφή δεν μπορούσαν να αναπτύξουν μεγάλη θερμοκρασία, γι' αυτό ήταν κατάλληλα για την όπτηση αντικειμένων από κόκκινο κι όχι από λευκό πηλό. Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-6-1998).

48. Για παράδειγμα, στο εργαστήριο του Γιώργου Γκαρή υπήρχαν 4 τροχοί, για τα 4 αγό­ ρια της οικογένειας. Συν. Νεκτάριου Γκαρή (40 ετών, 3-4-1996 και 9-3-1996).

49. Συν. Νεκτάριου Γκαρή (40 ετών, 3-4-1996 και 9-3-1996).

50. Συν. Νεκτάριου Γκαρή (40 ετών, 3-4-1996 και 9-3-1996).

51. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Παναγιώτη Χαλδαίου, γνωστού και με τα παρωνύμια «Πρεβέντζας» ή «Κράκαρης», ο οποίος ήταν σπουδαίος τεχνίτης αλλά δεν είχε δικό του εργαστήριο' «έβαζε τον τροχό στον ώμο» και, «με συμβόλαιο», εργαζόταν σε άλλα εργαστήρια από 1 Μαρτίου ως 14 Αυγούστου. Συν. Λευτέρη Ρόδη (72 ετών, 23-12-1998).

52. Jones 1986, σελ. 150,164-169 και 855.

53.Οι Σκλαβαιναίοι έπαιρναν χώμα KaL από τη θέση «Σαλιάρη». Συν. Σπύρου Σκλάβαινα (79 ετών, 8-6-1995).

54. Συν. Λευτέρη Ρόδη (72 ετών, 23-12-1998). Συν. Στέλιου Πάλλη (82 ετών, 4-4-1996).

55. Η ιδιαίτερα λεπτόκοκκη υφή του άσπρου χώματος καθιστούσε απαραίτητη την ανά­ μειξη του με το μαύρο και το μολυβί χώμα.

56. Συν. Λευτέρη Ρόδη (72 ετών, 23-12-1998).

57. Συν. Παντελή Κουλικούρδη (60 ετών, 2-5-1993).

58. Συν. Στέλιου Πάλλη (82 ετών, 4-4-1996).

59. Συν. Λευτέρη Ρόδη (72 ετών, 23-12-1998). Ο Λευτέρης Ρόδης επισημαίνει ότι η μέθο­ δος αυτή εφαρμοζόταν για να αποφύγουν την κατανάλωση μεγάλης ποσότητας νερού, την οποία απαιτούσαν οι «καρούτες». Ο ίδιος, ωστόσο, χαρακτηρίζει «άγρια λάσπη» τον πηλό που προέκυπτε από αυτή τη διαδικασία και θεωρεί ότι τα «κανάτια» που κατασκευάζονταν από αυτήν ήταν κατώτερης ποιότητας από τα άλλα.

60. Συν. Παντελή Κουλικούρδη (60 ετών, 2-5-1993).

61. Σημειώνεται ότι πιθάρια έφτιαχναν μόνο οι Σίφνιοι. Η κατασκευή τους γινόταν στον τροχό, σε τρία τμήματα, τα λεγόμενα «μπουκιά». Συν. Σπύρου Σκλάβαινα (79 ετών, 86-1995). Συν. Λευτέρη Ρόδη (72 ετών, 23-12-1998).

62. Συν. Λευτέρη Ρόδη (72 ετών, 23-12-1998).

63. Πριν την εγκατάσταση της οικογένειας του Νίκου Σκλάβαινα στην Αίγινα φαίνεται ότι οι ανάγκες των κατοίκων του νησιού σε τέτοια κεραμικά είδη καλύπτονταν με εισα­ γωγές από άλλες περιοχές. Συν. Ελένης Κάτσα, 6-7-1996.

64. Τα «πλακουτά» σταμνιά ήταν αγγεία με 2 λαβές και επίπεδη τη μία όψη, πράγμα που επέτρεπε την ασφαλέστερη μεταφορά τους στη ράχη του ζώου ή στην πλάτη των ανθρώπων, που τα έπαιρναν μαζί τους όταν πήγαιναν στη δουλειά. Συν. Λευτέρη Ρόδη (72 ετών, 23-12-1998).

65. Τα γραπτά αυτά κοσμήματα γίνονταν με «πλουμιστήpia» και πινέλα. Συν. Σπύρου Σκλάβαινα (79 ετών, 8-6-1995).

66. Συν. Δημήτρη Γκαρή (79 ετών, 7-7-1996). Συν. Παντελή Κουλικούρδη (60 ετών, 2-51993). Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-6-1995).

27

67. Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-6-1995). Συν. Δημήτρη Γκαρή (79 ετών, 7-7-1996).

68. Βλ. και Κορρέ-Ζωγράφου 1995, σελ 229' Κυριαζόπουλος 1984, σελ. 37.

69. Συν. Ελένης Κάτσα (6-7-1996).

70. Συν. Ελένης Κάτσα, 6-7-1996. Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-6-1995). Επίσης: Κουλικούρδη 1990, σελ. 93 (φωτ.)· Κυριαζόπουλος 1984, σελ. 37, σημ. 204, εικ. 78-80.

71. Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-6-1995). Συν. Δημήτρη Γκαρή (79 ετών, 7-7-1996). Συν. Γεωργίας Κουλικούρδη, 6-2-1996.

72. Τα στοιχεία σχετικά με τη διαδικασία όπτησης των κεραμικών στην Αίγινα προέκυψαν τόσο από τις συνεντεύξεις με τους αγγειοπλάστες όσο και από την άμεση παρακολού­ θηση της όλης διαδικασίας, στο ξυλόκαυστο καμίνι του Νεκτάριου και του Γιώργη Γκαρή στο Μεσαγρό (Μάρτιος 1996).

73. Μπορούσαν να κόψουν κλαδιά από δέντρο σε ύψος μέχρι ένα μέτρο από τη ρίζα του, «καθαρίζοντας» το 30% από τα κλαδιά στο κάτω μέρος. Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-6-1995).

74. Συν. Δημήτρη Γκαρή (79 ετών, 7-7-1996).

75. Αυτό ισχύει για τους αγγειοπλάστες που κατασκεύαζαν αγγεία της σιφναίικης παρά­ δοσης. Οι «κανατάδες» δεν εφυάλωναν ποτέ τα κεραμικά τους. Συν. Λευτέρη Ρόδη (72 ετών, 23-12-1998).

76. Συν. Νεκτάριου Γκαρή (40 ετών, 3-4-1996 και 9-3-1996).

77. Όταν το «πύρωμα» κρατούσε πολλές ώρες (έως και 13 ώρες), αυτό γινόταν είτε επει­ δή το καμίνι είχε καιρό να λειτουργήσει και τα τοιχώματα του κρατούσαν υγρασία, είτε απλώς και μόνο «για να είσαι σίγουρος», όπως χαρακτηριστικά λέει ο Γιώργος Γκαρής. Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-6-1995).

78. Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-6-1995).

79. Συν. Δημήτρη Γκαρή (79 ετών, 7-7-1996). Συν. Στέλιου Πάλλη (82 ετών, 4-4-1996). Συν. Παντελή Κουλικούρδη (60 ετών, 2-5-1993). Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-61995).

80. Συν. Σπύρου Σκλάβαινα (79 ετών, 8-6-1995). Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-61995). Συν. Νεκτάριου Γκαρή (40 ετών, 3-4-1996 και 9-3-1996).

81. Ο Γιώργος Γκαρής επισημαίνει ότι τα «κανάτια» έφταναν ως και τη Λειβαδιά, ενώ η Ελένη Κάτσα μας πληροφορεί ότι τα καΐκια πήγαιναν «κανάτια» μέχρι και στο Βόλο κι έφερναν από εκεί μήλα και καλαμπόκι. Συν. Γιώργου Γκαρή (64 ετών, 24-6-1995). Συν. Ελένης Κάτσα (6-7-1996).

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΚΟΥΖΙΩΤΗΣ

«Από πηλό» Χρονικό μιας ταινίας

την Ελλάδα υπάρχει, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του εξήντα, μεγάλη και αξιόλογη παραγωγή ταινιών ντοκιμαντέρ με θέμα τον πολιτισμό της υπαίθρου. Πρωτοπόροι αυτού του κινηματογραφικού είδους υπήρξαν σημα­ ντικοί δημιουργοί, όπως ο Βασίλης Μάρος, ο Ρούσος Κούνδουρος, ο Ροβήρος Μανθούλης, ο Τάκης Κανελλόπουλος, ο Νέστωρ Μάτσας, ο Φώτης Μεσθεναίος. Δεν θα μπορούσε, άλλωστε, να συμβαίνει διαφορετικά, αφού ο λαϊκός πολιτισμός αποτελεί σημαντικό στοιχείο της πνευματικής, της οικονομικής και της κοινωνικής ζωής του τόπου. Ήθη, έθιμα, δημιουργήματα, μουσικά ακούσματα, μαρτυρίες και επαγγέλματα έχουν καταγραφεί - και συνεχίζουν να καταγράφονται - από το σύνολο, σχεδόν, των Ελλήνων κινηματογραφι­ στών. Αποτελεί παράδοση, για τους Έλληνες κινηματογραφιστές, η δημιουρ­ γία έργων εμπνευσμένων από την ελληνική παράδοση. Σ' αυτό έχει παίξει και συνεχίζει να παίζει - ση μαντικό ρόλο η κρατική τηλεόραση, η οποία παρά­ γει και προβάλλει με συστηματικό τρόπο τα ντοκιμαντέρ αυτά, είτε πρόκει­ ται για αυτοτελή έργα είτε για σειρές. Αντιθέτως, η ιδιωτική τηλεόραση δεν έχει προβάλει ποτέ της ούτε ένα ντοκιμαντέρ για τον λαϊκό πολιτισμό (ούτε καν ελληνικό ντοκιμαντέρ με οποιοδήποτε θέμα).

Σ

Η σημασία του ντοκιμαντέρ αυτού του είδους (λαογραφικό, εθνολογικό, μουσικό, ανθρωπολογικό, πολιτισμικό, ιστορικό) είναι τεράστια για την εξέ­ λιξη του οπτικοακουστικού πολιτισμού μιας χώρας. Τα έργα αυτά αποτελούν μοναδικά ντοκουμέντα και μαρτυρίες για την μη αστικοποιημένη Ελλάδα, παρακαταθήκες για την υγιή σχέση του ανθρώπου με την ιστορία, τη φύση, το περιβάλλον, τη θρησκεία. Οι έλληνες κινηματογραφιστές, παλαιότεροι και νεότεροι (ευτυχώς) τιμούν αυτό το είδος και φροντίζουν να το καθιστούν συνεχώς σύγχρονο και ζωντανό. Συνεργάζονται στενά με τους κατοίκους της υπαίθρου, τεχνίτες, μουσικούς, ζωγράφους και αγρότες αλλά και σημαντι­ κούς μελετητές και ερευνητές, λαογράφους, εθνολόγους, συγγραφείς, μουσι­ κολόγους, εκπαιδευτικούς, ταξιδευτές, ώστε να υπάρχει πάντοτε ολοκληρω­ μένη τεκμηρίωση. Στους θεσμούς παραγωγής, πέραν των καθαρά κινηματογραφικών και τηλεοπτικών (ιδιώτες παραγωγούς, ΕΡΤ, Ελληνικό Κέντρο Κιν/φου, Υπουρ-

γείο Πολιτισμού] πρέπει να αναφέρουμε τους διάφορους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης, συλλόγους, μουσεία, ομάδες, πανεπιστήμια, σχολεία, που στη­ ρίζουν την παραγωγή ντοκιμαντέρ όλο και πιο συχνά τα τελευταία χρόνια, καθώς έχει γίνει πια σαφές ότι όποιος ενδιαφέρεται για την ανάπτυξη αλλά και την προβολή ενός τόπου είναι αδύνατον να αποκλείσει τα οπτικοακουστι­ κά εργαλεία, τη γλώσσα του σινεμά, της τηλεόρασης και του διαδικτύου. Σημαντική είναι, επίσης, στην προβολή των ντοκιμαντέρ και η ύπαρξη των διάφορων φεστιβάλ (όχι μόνον των κινηματογραφικών). Απέχουμε, βεβαίως, ακόμη αρκετά από το σημείο εκείνο στο οποίο η τοπική αυτοδιοί­ κηση θα κατανοήσει τη σημασία του ντοκιμαντέρ έξω από τα στενά τουρι­ στικά - αναπτυξιακά πρότυπα, αλλά αυτό είναι ένα θέμα γενικότερης οπτι­ κοακουστικής παιδείας η οποία, δυστυχώς, δεν χαρακτηρίζει τις προηγούμε­ νες γενιές. Αποτελεί, όμως, χαρακτηριστικό της νεότερης γενιάς καθώς η οπτικοακουστική γλώσσα έχει αρχίσει να διδάσκεται στα παιδιά από τις πρώτες τάξεις του γυμνασίου. Εκτός του ότι πρόκειται για μια γνώση ιδιαίτε­ ρα ευχάριστη και συναρπαστική, γίνεται γρήγορα αντιληπτό ότι με τη βοή­ θεια της τεχνολογίας το ντοκιμαντέρ είναι ένα εργαλείο άμεσης έκφρασης με πολλούς αποδέκτες. Στην Αίγινα υπάρχει σημαντικό και συνεχές ενδιαφέρον πολλών ατόμων και φορέων για την τέχνη, τον πολιτισμό, την ύπαιθρο, την οικολογία. Αυτό αναπτύσσεται ταυτόχρονα με την αστικοποίηση και την τουριστική δραστη­ ριότητα, άλλοτε αρμονικά ως προς αυτήν και άλλοτε διαλεκτικά. Σε ό,τι αφορά στο ντοκιμαντέρ όμως δεν έχουν γυριστεί αρκετά έργα, ώστε να είναι συγκρίσιμα - ποσοτικά - με άλλες μορφές έκφρασης (μουσική, θέατρο, εικα­ στικά, λογοτεχνία). Αυτό είναι παράξενο, διότι στο νησί υπάρχουν πολλά ερε-

θίσματα για τη δημιουργία ντοκιμαντέρ είτε από ντόπιους, σε μια καλώς εννοούμενη ερασιτεχνική βάση, είτε από άλλους δημιουργούς. Αρχαιότητα, φύση, οικολογία, λαϊκός πολιτισμός, πολιτική, θρησκεία, περιήγηση, τέχνη και, φυσικά, ένα από τα πλέον καθοριστικά ερεθίσματα για τη δημιουργία μιας ταινίας, η μοναδική φωτογραφική ποιότητα του αιγινήτικου φωτός, θα μπορούσαν να προκαλέσουν το ενδιαφέρον περισσότερων καλλιτεχνών ή ομάδων με σκοπό τη δημιουργία ταινιών. Ως τώρα έχουν γυριστεί στην Αίγινα λίγα αλλά αξιόλογα ντοκιμαντέρ και ελπίζουμε να γυριστούν και άλλα. Αυτά είναι: "Παλιαχώρα - η μεσαιωνική ακρόπολις της Αίγινας" του Δήμου Θέου για την ΕΡΤ, 1980. "Αίγινα - Αγγελάκη Ρουκ" του Μάριου Καραμάνη, για την εκπομπή της ΕΡΤ "Τα λόγια της πόλης", 1991. "Ο Ελαιώνας της Αίγινας" του Νίκου Αλπαντάκη, παραγωγή "Ηρωνικός", 2010. "Φυστίκι Αιγίνης"του Νίκου Αλπαντάκη, παραγωγή "Ηρωνικός", 2010. Στα έργα αυτά, προστέθηκε πρόσφατα και το δικό μας "Από πηλό". Μας ζητήθηκε από την "Αιγιναία" (περιοδικό που σχεδόν κάθε θέμα του αποτελεί ολοκληρωμένη πρόταση για ντοκιμαντέρ] να καταθέσουμε την εμπειρία μας από την παραγωγή αυτής της ταινίας, η οποία έχει ως θέμα της τη διαδικασία δημιουργίας των αιγινήτικων παραδοσιακών κεραμικών από τους τελευταίους αγγειοπλάστες της Αίγινας Νεκτάριο και Γιώργο Γκαρή στο Μεσαγρό. Επειδή η καταγωγή μου δεν είναι από την Αίγινα αλλά από τα Τρίκαλα, δεν γνώριζα το έργο των Νεκτάριου και Γιώργου Γκαρή. Γνώριζα μόνον ελά­ χιστα πράγματα για το αιγινήτικο κανάτι, σύμβολο της Αίγινας, που το θυμό­ μουν από ένα αναγνωστικό δημοτικού, σε μια εικόνα η οποία πάντοτε μου

~-°/'·~?'*Χ .':'•:••

•

sfa

* 'HièiKi'VlftssÌ;

προκαλούσε μια ευχάριστη και δροσερή διάθεση. Ώσπου ήρθα, πριν από 2 χρόνια, να εγκατα­ σταθώ μόνιμα στην Αίγινα, ιδιαί­ τερη πατρίδα της γυναίκας μου Δήμητρας. Άρχισα να αναζητώ με το βλέμμα τα περίφημα κανά­ τια, όπου υπάρχουν, στις αυλές, στα μαγαζιά, στις εικόνες, στις γιορτές. Διαβάζοντας μια συνέ­ ντευξη του Νεκτάριου Γκαρή στο περιοδικό Saronic Magazine και βλέποντας μιαν, ασυνήθιστα, εκφραστική φωτογραφία του από τον Δημήτρη Βλάικο, το ενδιαφέρον μου κεντρίστηκε. Ένα πρωί επισκεφτήκαμε το εργαστήρίτης οικογένειας Γκαρή στο Μεσαγρό. 0 χειμαρρώδης λόγος του Νεκτάριου και του Γιώργου, οι αφηγήσεις τους, οι γεμάτες μικρές και μεγάλες ιστορίες από τη ζωή της οικογενείας τους (που όλα τα μέλη της ήταν ταγμένα στον πηλό!) όσο και άλλων παλαιών αγγειοπλαστών, μας έκαναν να νιώσουμε ότι έχουμε μπροστά μας δύο γνήσι­ ους τεχνίτες, δεμένους σφιχτά, μοιραία, με την αιγινήτικη γη αλλά και με τους αρχαίους τεχνίτες, αυτούς που τα έργα τους βρίσκονται στο αρχαιολογικό μουσείο του νησιού αλλά και σε άλλα. Με παραξένεψε ιδιαίτερα το γεγονός ότι αυτοί οι δύο καλλιτέχνες είναι οι τελευταίοι εναπομείναντες, ύστερα από χιλιάδες χρόνια δημιουργίας κεραμικών. Τους παρομοίασα με δύο σπάνια πουλιά για τα οποία όμως δεν υπάρχει κάποιο καταφύγιο περίθαλψης. Πέραν αυτών, ουδείς άλλος θα μπορέσει να φτιάξει ένα απλό, πανέμορφο αιγινήτικο κανάτι, μια στάμνα, ένα πιθάρι, από γνήσιο αιγινήτικο λευκό πηλό, ψημέ­ να στο ξυλοκάμινο με ελιά και πεύκο, τα μοναδικά κεραμικά που κρατούν το νερό δροσερό χάρη στην ιδιαιτερότητα του πηλού και της επεξεργασίας του. Έτσι τους είδα, ως δραματικά πρόσωπα που κουβαλούν ένα αρχαίο βάρος, μόνοι, επίμονοι, αφανείς και απίστευτα πιστοί σε αυτό που κάνουν. Κι αυτό ήταν, βεβαίως, αρκετό ώστε να αποφασίσουμε να γυρίσουμε ένα φιλμ για τους καλλιτέχνες αυτούς. Το δέχτηκαν με απλότη­ τα και τους διαβεβαιώσαμε πως θα είναι μια διακριτική κινημα­ τογράφηση, που δεν πρόκειται να τους βγάλει από τον ρυθμό τους. Επειδή η απόφαση ήταν 32

αρκετά αυθόρμητη, ακολούθησε ένα διάστημα προβληματισμού και σκέψεων για το σενάριο και το ύφος της ταινίας. Πέραν του on δεν είχαμε καμία προηγούμε­ νη σχέση με την αγγειοπλαστική και έπρεπε να καλύψουμε το κενό γνώσης γύρω από το θέμα, εκείνο που μας προβλημάτιζε επίσης ήταν το αν θα μπορέσου­ με να αποδώσουμε το μοναδικό πάθος, τη δημιουργική εμμονή και την ολο­ κληρωμένη αντίληψη των αδερφών Γκαρή για την κεραμική τέχνη. Ευτυχώς, βρέθηκαν πολύτιμοι αρωγοί, οι οποίοι μας μετέδωσαν τις γνώσεις τους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο: η αρχαιολόγος Ειρήνη Γρατσία, ο γεωλόγος Γιάννης Μπαντέκας, η κεραμίστρια Αγνή Σιαμπανοπούλου και ο Γιώργος Μπόγρης. Χάρη σε αυτούς και την αφιλοκερδή συμμετοχή τους μπορέσαμε να πραγματοποιήσουμε την έρευνα μας σχετικά με τις τεχνικές, τεχνολογικές, αρχαιολογικές, γεωφυσικές, αισθητικές και πολιτισμικές παραμέτρους του ντοκιμαντέρ. Νιώθοντας πως έχουμε κάποια θεωρητικά εφόδια επισκεφτήκαμε ξανά το εργαστήρι και, έχοντας επιλέξει να λειτουργήσουμε, από αισθητική και τεχνική άποψη, όσο πιο απλά και αθόρυβα, αρχίσαμε την κινηματογράφηση [στην αρχή μόνος και στη συνέχεια με την πολύτιμη συμμετοχή του συνάδελ­ φου Θωμά Γκίνη). Κάθε επίσκεψη στο Μεσαγρό γινόταν από διαφορετική διαδρομή, με σκοπό να κινηματογραφηθούν διάφορα πλάνα του νησιού της Αίγινας, αυτοσχεδιάζοντας πάνω σε μιαν ολιγοσέλιδη σεναριακή "σκαλέτα", η οποία εμπλουτιζόταν διαρκώς με νέα γνωστικά, αισθητικά, τεχνικά, γεω­ γραφικά ή αφηγηματικά στοιχεία.

0 Νεκτάριος και ο Γιώργος αγαπούν πολύ τη συζήτηση, ακόμη και όταν σπάζουν την πασπάρα ή όταν κάθονται στον τροχό, ιδιαιτέρως τότε. Μια πρώτη σεναριακή προσέγγιση χαρακτηριζόταν από τη δυνατότητα χρήσης των αφηγήσεων και των επεξηγήσεων των καλλιτεχνών συμπληρωματικά ως προς την προετοιμασία των υλικών και τη δημιουργία των έργων τους. Γρήγορα όμως αντιληφθήκαμε ότι είναι αδύνατον να έχουμε σωστή ηχολη­ ψία του λόγου τους εξαιτίας των θορύβων του εργαστηρίου και, επίσης, δεν θέλαμε να γυρίσουμε συνηθισμένες συνεντεύξεις, στήνοντας τους εμπρός στην κάμερα για να μιλήσουν. Αυτό και αισθητικά δεν θα ταίριαζε αλλά, επί­ σης, θα έσπαζε την ενότητα της ταινίας η οποία βασίζεται στην σχολαστική απόδοση της δουλειάς των αγγειοπλαστών με τη χρήση ελάχιστων, εμβόλι­ μων, σύντομων ενοτήτων σχετικών με το κυρίως θέμα: πλάνα από ένα μικρό 33

παιδί που παίζει με χώμα και νερό, εικόνες από την αιγινήτικη γη και τη θάλασσα, στιγμιότυπα από τις τελετές του Κλήδωνα και του Λειδινού στο Βαθύ και στην Κυψέλη, όπου η στάμνα παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο. Επιλέξαμε να μην υποβαθμίσουμε αλλά να τονίσουμε τη ρυθμική, εσωτε­ ρική, σχεδόν μαγική διαδικασία, την ήρεμη συνεργασία των χεριών με το βλέμμα και το μυαλό των δημιουργών, αφήνοντας τη δράση να εξελιχθεί μέσω των κινήσεων των δαχτύλων, των εκφράσεων του προσώπου και του βλέμματος, της στάσης του σώματος, όλα σε μια συναρπαστική διαλεκτική σχέση με το χώμα, το νερό, τη φωτιά και τα εργαλεία, για μιαν απολύτως ακριβή μορφοποίηση του πηλού σε κανάτι, στάμνα ή πιάτο. Έτσι αντί για συνεντεύξεις, συζητήσεις ή σχόλια υπό μορφή σπικάζ προτιμήσαμε τον γρα­ πτό λόγο, σε σύντομους μεσότιτλους, όπου αυτό ήταν αναγκαίο: Η πρώτη ύλη. Αρχαία Γη της Αίγινας σπάνιος άργιλος. Κάτω από τον ναό της Αφαίας Αθηνάς οι τελευταίοι τεχνίτες του Μεσαγρού πλάθουν μια γλώσσα από πηλό αρχαία. Η ζωή της οικογένειας του Νεκτάριου και του Γιώργου Γκαρή είναι ταυτι­ σμένη με τον πηλό και τη δημιουργία. Από μικρά παιδιά έμαθαν να βοηθούν με κάθε τρόπο στην οικοτεχνία, όπου η μητέρα τους, η κυρία Κατερίνα, ήταν ο βασικός βοηθός του πατέρα τους και υπεύθυνη για πολλές δουλειές του εργαστηρίου και φυσικά του νοικοκυριού. Ηταν εκείνη που έως πρόσφατα φιλοτεχνούσε τις ζωγραφιές και τα σχέδια μετά το ψήσιμο των αντικειμένων. Τα παιδιά συμμετείχαν σε όλα τα στάδια προετοιμασίας, από την εξόρυξη της πασπάρας, τη μεταφορά, το σπάσιμο, το λιώσιμο σε νερό, το κοσκίνισμα και το στέγνωμα ως την αποθήκευση και σιγά σιγά στο πλάσιμο στον τροχό ή

34

στα ανάγλυφα. Ο Νεκτάριος ειδικεύτηκε στον τροχό και ο Γιώργος στα ανά­ γλυφα και στη διακόσμηση. Το περιβάλλον του Μεσαγρού ήταν ιδανικό για τη δραστηριότητα των αγγειοπλαστών, όχι μόνο για την οικογένεια Γκαρή αλλά και για άλλες οικο­ τεχνίες που αποτελούσαν μια συντεχνία με ιδιαίτερες σχέσεις, κώδικες και επαγγελματικά μυστικά που παραδίδονταν από γενιά σε γενιά. Μέσα από τον υγιή ανταγωνισμό προσπάθησαν με κάθε τρόπο να διατηρήσουν την τέχνη τους και να την εξελίξουν, σεβόμενοι την παράδοση. Το εργαστήρι των Γκαρήδων ήταν και είναι πάντοτε ανοιχτό σε κάθε επι­ σκέπτη, ερευνητή, καλλιτέχνη, επαγγελματία ή ερασιτέχνη που θέλει να γνω­ ρίσει καλύτερα την αγγειοπλαστική. Ξεπερνώντας τα παλιά συντεχνιακά στεγανά, τα δύο αδέρφια απολαμβάνουν να μεταδίδουν τη γνώση, που και οι ίδιοι απέκτησαν από τους παλιούς τεχνίτες. Όνειρο τους είναι να μπορέσουν να διδάξουν, όσο είναι ακόμη καιρός, σε νέους καλλιτέχνες, να μεταδώσουν την εμπειρία τους, για να μη χαθεί, καθώς είναι οι τελευταίοι των αγγειοπλα­ στών της Αίγινας. Δυστυχώς, δεν υπάρχει σοβαρό ενδιαφέρον από τους αρμόδιους φορείς του νησιού προς αυτή την κατεύθυνση και αυτό τους προ­ βληματίζει και τους πικραίνει. Αυτός είναι και ο λόγος που δέχτηκαν με προ­ θυμία να γυριστεί το ντοκιμαντέρ "Από πηλό", ώστε να υπάρχει μια πλήρης καταγραφή της δημιουργικής διαδικασίας με τη δυνατότητα χρήσης της ται­ νίας (και μακάρι να υπάρξουν κι άλλες ανάλογες) σε οποιαδήποτε εκπαιδευ­ τική προσπάθεια στο μέλλον. Οι συνεργάτες μου κι εγώ δεν συνηθίζουμε να αρχίζουμε το μοντάζ μιας ταινίας πριν ακόμη ολοκληρωθούν τα γυρίσματα, ούτε καν να βλέπουμε το γυρισμένο υλικό (παρά μονάχα για τεχνικούς ελέγχους). Το ίδιο κάναμε και

35

σε αυτή την ται­ νία, κρατώντας όμως πολλές σημειώσεις και σχέδια για το μοντάζ και τη σύνθεση. Γρήγο­ ρα έγινε αντιλη­ πτό ότι το θέμα μας - η δουλειά του Νεκτάριου και Γιώργου Γκαρή - ξεφεύγει από το να είναι το μοναδικό θέμα της ταινίας. Το υλικό άρχισε να φανερώνει κι άλλα επίπεδα. Πως υπάρχει ένα έντονο συμβολικό στοιχείο που σχετίζεται με τον παγκόσμιο μύθο της ανθρώπινης γένεσης από πηλό. Έτσι, ο τίτλος ήρθε να ορίσει αυτό το αρχετυπικό επίπεδο. Ενώ τα γυρίσματα άρχισαν τον Ιούλιο, φτάσαμε στον Οκτώβριο κι ακόμη δεν είχαμε καταφέρει να κινηματογραφήσουμε δύο πολύ βασικές ενότητες που αφορούν στην προπαρασκευή και είναι πολύ σημαντικές για τη διαδικα­ σία: την εξόρυξη της πασπάρας, του μοναδικού στο είδος του λευκού αιγινήτικου αργίλου από το νταμάρι στον Άγιο Θωμά και το ψήσιμο των αντικει­ μένων στο ξυλοκάμινο. Στο νταμάρι δεν μπορούσαμε να πάμε εύκολα, διότι ο δρόμος που οδηγεί σε αυτό έχει μετατραπεί σε οικόπεδο και δεν έχει υπάρξει καμία πρόβλεψη για το πώς θα μπορούσαν να διευκολυνθούν οι αγγειοπλά­ στες για τις μία-δύο φορές τον χρόνο που πρέπει να μεταφέρουν τον άργιλο. Το ξυλοκάμινο δεν μπορούσε να λειτουργήσει εξαιτίας της υψηλής υγρασίας στη φθινοπωρινή ατμόσφαιρα που αυξάνει τον κίνδυνο ραγισμάτων στα κεραμικά,Η αναμονή έδωσε την ευκαιρία στον συνθέτη Γιώργο Μαγουλά να γράψει τη μουσική για την ταινία, η οποία προστέθηκε ως λυρικό σχόλιο μετά την ολοκλήρωση του μοντάζ εικόνας και ήχου. Ξαφνικά, ένα πρωινό του Οκτωβρίου, ο Νεκτάριος και ο Γιώργος, μόλις διαλύθηκε η πρωινή ομίχλη, αποφάσισαν να γεμίσουν το καμίνι με όλα τα αντικείμενα που είχαν πλάσει το καλοκαίρι. Η εμπειρία ήταν μοναδική σε ένταση, σε προσοχή και σε ακρίβεια στην εκτέλεση του εγχειρήματος. Το μεσημέρι έφραξαν το στόμιο του καμινιού με τούβλα και λάσπη και το δειλινό άναψαν τη φωτιά, τελετουργικά, στην αρχή με φύλλα ελιάς και στη συνέχεια με ξύλο ελιάς και πεύκου. Ξενύχτησαν τροφοδοτώντας συνεχώς με καλά υπο­ λογισμένες ποσότητες ξύλου τη φωτιά και ελέγχοντας με αγωνία τη διαδικα­ σία. Το πρωί άνοιξαν το καμίνι, ευτυχείς που μόνον ελάχιστα ραγίσματα υπήρ­ χαν στα αντικείμενα. Ένα απόγευμα Σαββάτου καταφέραμε να επισκεφτούμε και το νταμάρι για το γύρισμα της εξόρυξης και συλλογής της πασπάρας και 36

είναι αυτή η πρώτη σκηνή της ταινίας, ενώ του καμινιού είναι η τελευταία. Ο τελευταίος μεσότιτλος της ταινίας αναφέρει ότι η NASA σε συνεργασία με το Μουσείο Getty προσπαθεί να ανακαλύψει τον τρόπο κατασκευής των αρχαίων αττικών αγγείων, διότι είναι τα μοναδικά κεραμικά υλικά που αντέ­ χουν στις πολύ υψηλές και στις πολύ χαμηλές θερμοκρασίες στις οποίες εκτί­ θενται τα διαστημικά σκάφη στα ταξίδια τους. Όταν το ανέφερα στο Νεκτά­ ριο, το αντιμετώπισε ως κάτι φυσικό, ως κάτι που το γνωρίζει από παιδί, μαζί και με άλλους "μαγικούς" τρόπους που η ύλη συμπεριφέρεται, αντιδρά, μορ­ φοποιείται και αντιστέκεται. Μια γνώση που του μεταδόθηκε από τον πατέρα και τον παππού του και ο ίδιος προσπαθεί να την διατηρήσει καινά την εξελί­ ξει μέσα στο χρόνο, μοναχικός, λίγο σαν δον Κιχώτης, αποφεύγοντας τις ευκο­ λίες του βιομηχανικού εισαγόμενου έτοιμου πηλού και του ηλεκτρικού καμινι­ ού. Παραδοσιακός καλλιτέχνης, ναι, αλλά με την ολοκληρωμένη φιλοσοφία χρήσης μιας πανάρχαιας τεχνολογίας, η οποία αποτελεί παράδειγμα ακόμη και για τη σημερινή τεχνολογία αιχμής στην κατασκευή κεραμικών υλικών. Αγνοημένος από την πολιτεία αλλά τιμώμενος και σεβαστός από το σύνο­ λο του αιγινήτικου λαού, των ανθρώπων του πολιτισμού και των ομοτέχνων του, ο Νεκτάριος Γκαρής και ο αδερφός του Γιώργος μάς παρουσίασαν για τις ανάγκες της ταινίας ό,τι καλύτερο έχουν κι αυτό το έκαναν, όπως και όλοι OL συνεργάτες της ταινίας, από αγάπη για την τέχνη τους και για το ευλογημένο νησί της Αίγινας. Η πρεμιέρα της ταινίας έγινε στο 2° Φεστιβάλ Ψηφιακού Κινηματογρά­ φου Αθήνας, τον Ιούνιο του 2012 και τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο καλύτε­ ρου ντοκιμαντέρ στην απονομή που έγινε στο Ιδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης. Το Σεπτέμβριο προβλήθηκε για πρώτη φορά στην Αίγινα, στο Λαογραφικό

37

Μουσείο, σε μια όμορφη εκδήλωση του γυμνασίου Μεσαγρού με θέμα την ιστορία και τον πολιτισμό του χωριού, στα πλαίσια της Γιορτής Φιστικιού. Συμμετείχε, επίσης, στο Φεστιβάλ Ελληνικού Ντοκιμαντέρ Χαλκίδας τον Οκτώβριο και θα ακολουθήσουν και άλλες προβολές. Οι Αιγινήτες δέχτηκαν με εκτίμηση την ταινία, νιώθοντας ότι παρουσιάζει ένα σημαντικό κομμάτι του πολιτισμού τους, διότι, όπως αναφέρεται και στο φιλμ, Στο εργαστήριο του πατέρα. Από γενιά σε γενιά η ποίηση τον πηλού τέχνη που δεν πρέπει να σβήσει ποτέ. Στοιχεία της ταινίας: Τίτλος: Από πηλό (Αγγλικά: Pottery poetry) Διάρκεια: 46' 35' Σκηνοθεσία-σενάριο-φωτογραφία: Δημήτρης Γκουζιώτης Μοντάζ: Δήμητρα Μπέσση Μουσική: Γιώργος Μαγουλάς Βοηθός σκηνοθέτης: Θωμάς Γκίνης Ήχος: Παναγιώτης Κυριακόπουλος Παραγωγός: Δήμητρα Μπέσση Έτος παραγωγής: 2012

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ

Αφαία. Φωτογραφία Γιάννη Μάίλλη από το λεύκωμα Τα φωτογραφικά ταξίδια του Γιάννη Μάίλλη, εκδ. Αδάμ.

39

Τρεις Ελβετοί στην Αίγινα του 1930 Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Samuel Baud-Bovy Μετάφραση: Μάρκος Φ. Δραγούμης

Ελβετός Samuel Baud-Bovy (Γενεύη 1906-1986) καταγόταν από οικογέ­ νεια καλλιτεχνών και διανοουμένων, Ο συγγραφέας και φιλέλληνας πατέ­ ρας του μαζί με τον φωτογράφο συμπατριώτη του Fred Boissonas στις 2 Αυγούστου 1913 έγιναν οι πρώτοι ορειβάτες που κατάφεραν να πατήσουν την κορυφή του Ολύμπου οδηγούμενοι από τον Χρήστο Κάκκαλο. Ακολούθησε μια δεύτερη ανάβαση το 1927, στην οποία συμμετείχε και ο εικοσάχρονος Samuel, σπουδαστής τότε της κλασικής φιλολογίας και δυτικής μουσικής (βιολί, σύνθε­ ση, διεύθυνση ορχήστρας, μουσικολογία).

Ο

Το επόμενο ακαδημαϊκό έτος (1928-9) ο Samuel Baud-Bovy, ενθουσιασμέ­ νος από τα δημοτικά τραγούδια που άκουσε και είδε να χορεύονται σ' αυτό το πρώτο ταξίδι του στην Ελλάδα, πήγε στο Παρίσι για να φοιτήσει στο Νεοελλη­ νικό Ινστιτούτο της Σορβόνης κοντά στον ελληνιστή Hubert Pernot Και το Φθι­ νόπωρο του 1929 ήρθε πάλι στην Ελλάδα με υποτροφία, για να τελειοποιηθεί στη γλώσσα και να μελετήσει βυζαντινή και δημοτική μουσική. Στο διάστημα που βρισκόταν εδώ, έγραφε σχεδόν καθημερινά ένα ημερολόγιο, μέρος του οποίου παραχώρησε ο γιος του Manuel για να εκδοθεί προσεχώς σε μετάφρα­ ση από τα γαλλικά στο Δελτίο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Το παρα­ κάτω ανέκδοτο απόσπασμα αφορά τη μέρα που πέρασε ο Baud-Bovy στην Αίγι­ να μαζί μ' ένα νιόπαντρο φιλικό ζευγάρι από τη Γενεύη. Αίγινα 2012 Μάρκος Φ. Δραγούμης

40

Δευτέρα 7 Απριλίου 1930 Μετά από ένα πρωινό που το περάσαμε ετοιμάζοντας τις αποσκευές μας και που μπορέσαμε μόνο να επισκεφθούμε το Βυζαντινό Μουσείο (όπου θαυ­ μάζω τον ανατολίτικο Ορφέα που γοητεύει τα ζώα, ένα εκφραστικό γυναι­ κείο κεφάλι σχεδόν σαν γαλλίδας, και ένα θαυμάσιο κέντημα για τον επιτά­ φιο θρήνο του Χριστού] φεύγουμε στη 1 για τον Πειραιά. Επιβιβαζόμαστε στο «Μάνα» που αναχωρεί για Αίγινα. Ανεβαίνουμε στη γέφυρα κάτω απ' το φουγάρο και την εκκωφαντική σειρήνα. Οι επιβάτες είναι κυρίως ναύτες που επιστρέφουν στον Πόρο. Ένας κουτσός πουλάει μερικά ζευγάρια ζωντανά περιστέρια κρεμασμένα ανάποδα με τα πόδια δεμένα σ' ένα σπάγκο. Βγαίνο­ ντας απ' τον Πειραιά διασταυρωνόμαστε με το «Πατρίς». Ο καιρός είναι καλός και πολύ διαυγής. Τα νησιά αγγίζουν με ελαφράδα στη θάλασσα. 0 Λυκαβηττός και μετά η Ακρόπολη υψώνονται απ' τον Πειραιά με φόντο τις αρμονικές κορυφογραμμές της Πεντέλης. Περνάμε μπρος από τις άγονες πλαγιές της Σαλαμίνας. Πέρα μακριά τα χώνια του Χελμού ενώνονται με τον ουρανό. Η θάλασσα έχει ένα καθαρό γαλάζιο χρώμα. Μ' αρέσει να τη βλέπω ν' ανοίγεται στον άπειρο ορίζοντα του Αιγαίου ανάμεσα στο Σούνιο και την Ύδρα. Κοιτάζοντας τις πλαγιές της Αίγι­ νας και προσπαθώντας να εντοπίσουμε το ναό της Αφαίας διακρίνουμε μόνο μερικούς ερειπωμένους μύλους. Αφού καβαντζάραμε ένα μικρό ακρωτήρι, βλέπουμε μπροστά μας τη μικρή πρωτεύουσα. Μας αποβιβάζει μια βάρκα και χωρίς να χάσουμε χρόνο αφήνουμε τις αποσκευές μας στο πρώτο ξενοδοχείο που μας υποδεικνύει ο οδηγός μας και φεύγουμε (για την Αφαία) με τα πόδια, προτιμώντας αυτό απ' το να νοικιάσουμε μουλάρια. Γρήγορα όμως αισθάνο­ μαι την ανάγκη από κάποια καθοδήγηση. Καθώς βρισκόμαστε κοντά στο σχολείο μάς περιστοιχίζουν δεκάδες μαθητές κι ένας τους μας δείχνει από πού να πάμε. 0 δρόμος επισκευάζεται και σ' ορισμένα σημεία ανασκάπτεται, καθώς περνάει συχνά από ανοιχτούς τάφους ή βράχους σημαδεμένους από ίχνη τροχών. Το φως θαυμάσιο. Και τα χωράφια σπαρμένα με στάρια. Τα σκιάζουν λιόδεντρα με γερούς κορμούς που ανάμεσα τους λαμπυρίζει η θάλασσα. Στα δεξιά μας, πιστεύω, τα όμορφα βουνά των Μεθάνων. Μας προ­ φταίνει σε λίγο ο μικρός αγωγιάτης που νωρίτερα είχαμε αρνηθεί τις υπηρε­ σίες του και που χωρίς μνησικακία μας οδηγεί, ενώ αναπνέουμε τη βαριά μυρουδιά του καημένου μουλαριού του. Το παιδί για τρίτη φορά σήμερα το απόγευμα ανεβάζει τσιμέντο στο γυναικείο μοναστήρι που βρίσκεται κοντά στη στενωπό, από την οποία πρέπει να περάσουμε. Πριν φτάσει εκεί, μας παραδίδει σε μια οικογένεια από το χωριό Μεσαγρό που γειτονεύει με το Ναό.

Πάει μπροστά η μητέρα με αδρά χαρακτηριστικά βαστώντας το αποκοιμι­ σμένο παιδί της. Από πίσω ο νέος πατέρας με πρόσωπο τίμιο τσιγκλάει το μουλάρι. Πιάνουμε κουβέντα. Μου μιλάει κυρίως για την ελληνική πολιτική, την εκστρατεία της Μικράς Ασίας, στην οποία συμμετείχε ως την καταστρο­ φή, μου κάνει ερωτήσεις για την Ελβετία και χάβει τα θρυλούμενα για τον Μουσολίνι ότι 1) μπόρεσε να φέρει την Ιταλία στο πλευρό των συμμάχων και 2) ότι κατάφερε να αναδιοργανώσει το εσωτερικό της χώρας του. Αυτή η συζήτηση μ' εμποδίζει λίγο να δω το τοπίο, αλλά μ' ενδιαφέρει να τον ακούω να σχηματίζει τα ουδέτερα με την κατάληξη «-ον» και στα τριτόκλιτα (στη γενική] να βάζει «-ως». Μετά τη στενωπό, όπου πολυάριθμα παρεκκλήσια σημαδεύουν τη διαδρομή όταν πανηγυρίζει το μοναστήρι, κατεβαίνουμε σε μια κοιλάδα, από το βάθος της οποίας βλέπουμε τη θάλασσα και την Αθήνα. Περνώντας από κάθε ερημοκλήσι ή νεκροταφείο ο σύντροφος μου σταυροκοπιέται. Διασταυρωνόμαστε μ' έναν Ολλανδό που είχα δει στο «Ωμέγα», αλλά είναι τόσο καλά μασκαρεμένος από το μυτερό καπέλο του, τα γυαλιά του και τα λουριά (του σακιδίου;) του που, όταν τον αναγνωρίζω, έχει πια απομακρυνθεί. Τώρα φαίνεται ο ναός της Αφαίας. Είναι ακόμα μακριά κι οι σύντροφοι μου δεν φαίνονται να έχουν πολλή όρεξη να περπατήσουν ως εκεί. Στην είσο­ δο του χωριού οι κουμπάρες πληροφορούνται για την υγεία του μικρού, που το ελαφρό κρυολόγημα του είχε τόσο ανησυχήσει τους γονείς του, ώστε να κάνουν όλο αυτό το ταξίδι για να το εξετάσει ο γιατρός. «Τι κάνει ο Γιαννά­ κης;» «Σαν καλύτερα». Αφήνουμε τους οδηγούς μας για ν' ανέβουμε στο Ναό. Μπροστά από ένα σπίτι στεγνώνουν τα πήλινα κανάτια, τα αιγινήτικα, κι ένας νέος 19 χρονών που μας βλέπει τρέχει προς το μέρος μας για να μας πει ότι πήραμε λάθος δρόμο. Τον ακολουθούμε μέσα στα πεύκα με τις τελευταίες ακτίνες του ήλιου που βασιλεύει. Στη σκιά των πεύκων λουλουδίζουν οι τριανταφυλλιές με τα ροζ κι άσπρα τους χρώματα. Κι ο ναός δέχεται το τελευταίο τριανταφυλλένιο φιλί του ήλιου τη στιγμή που φτάνουμε. Είναι πολύ ωραίος, τέλεια προσαρ­ μοσμένος στο περιβάλλον του. Ξεπροβάλλοντας απ' τα πεύκα ανάμεσα σε δυο θάλασσες έχει την εύρωστη υγεία των αρωμάτων τους. Στηρίζεται σε γερά θεμέλια, οι κίονες του είναι λιτοί και τα κιονόκρανα από πωρόλιθο πιο φαρδιά απ' του Παρθενώνα. Καθώς ο Antoine συμβουλεύεται τον Fougères, αφήνω τον καινούριο φίλο μου να μου διηγηθεί τις αρχαιολογικές του γνώσεις. «Υπήρχε μια παλιό­ τερη θεά που εκείνη πρώτη έκανε ένα ναό με πιο μικρές κολώνες, που τις βλέ­ πεις εδώ. Και μετά ήρθαν οι Τούρκοι ή οι Πέρσες και τον κατέστρεψαν. Τότε η ίδια η Αφαία φρόντισε να κτισθεί ένας πρώτος δικός της ναός, πιο μικρός, και στο τέλος, όταν οι Αθηναίοι κατατρόπωσαν τους Πέρσες, η Αφαία που

ήταν πια και Αθηνά έφτιαξε αυτόν τον δεύτερο ναό. Εκεί αυτές οι τρύπες ανοίχτηκαν για να βάλουν μέσα τα αγάλματα, που τα βρήκαν ένα βράδυ οι Γερμανοί και τα έκλεψαν. Κι αυτά εδώ ήταν τα κελιά και τα λουτρά των ιερέ­ ων». Τον ακούω λίγο αφηρημένα, καθώς το βλέμμα μου στρέφεται στα τρυ­ φερά αλλά έντονα χρώματα των νησιών που γίνονται μαβιά, το χρώμα των διάφανων σύννεφων που ροδίζουν και του ουρανού που πρασινίζει πίσω απ' τα πεύκα. «Καληνύχτα Αφαία», λέει ο ξεναγός μας, καθώς φεύγουμε απ' το Ναό. Μας προσκαλεί στο σπίτι του. 0 πατέρας του πλάθει το χώμα. Υπάρχουν ολόγυρα κανάτια έτοιμα για ψήσιμο. Τέσσερα παιδάκια μας κοιτάζουν με περιέργεια. 0 πατέρας, στο άνθος της ηλικίας του, μου κάνει ερωτήσεις για την Ελβετία, την κυβέρνηση και τη θρησκεία της. Τους λέω ότι λέγομαι Ανδρέας, για να τους διευκολύνω. Αναχωρούμε φορτωμένοι με ευχές και ήδη υπό το σεληνόφως κατεβαί­ νουμε στο Μεσαγρό, όπου μπαίνουμε στο μαγαζί του κυρ Παύλου, του συντρόφου μας. Είναι συγχρόνως παντοπώλης, τσαγκάρης και καφετζής. Κερνάει ο ένας τον άλλο ρετσίνα. 0 ευγενικός ξεναγός του Ναού δεν τρώει το τυρί που του προσφέρουμε, γιατί νηστεύει. Φεύγοντας η γυναίκα μάς δίνει τρία αυγά της ημέρας και ψωμί ζυμωμένο από τους ίδιους. Θα βοηθήσουν να μας φανεί πιο σύντομος ο δρόμος, που είναι μακρύς παρόλη τη μαγεία του φεγγαρόφωτος, που σχηματίζει μια όμορφη ασημένια κορδέλα στο μονοπάτι μας, διανοιγμένο από τις οπλές των μουλαριών ανάμεσα στη στρώση των χαλικιών. Είναι 11, όταν φτάνουμε στο ξενοδοχείο, όπου κοιμόμαστε χωρίς να ενοχληθούμε από ζωύφια. (Το επόμενο πρωί η παρέα έφυγε για τα Μέθανα με «Κωνσταντίνος Τόγιας»).

43

ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΩΤΗΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Το Αιγινήτικο μειδίαμα

r i p ο 1811 ξένοι αρχαιολόγοι, κάνοντας ανασκαφές στα ερείπια του ναού της Αφαίας, που δεσπόζει στο λόφο πάνω από τον κόλπο της Αγίας Μαρίνας, έφεραν στο φως υψηλής αισθητικής αγάλματα, φτιαγμένα κυρίως από παριανό μάρμαρο, που από πολλούς θεωρούνται τεχνικά ανώτερα από εκεί­ να του Παρθενώνος. Οι αρχαιολόγοι παρατήρησαν στα πρόσωπα αυτών των αγαλμάτων και κατέγραψαν, για πρώτη φορά και μάλιστα σε «ομαδική εμφάνιση», ένα περίεργο, ασυνήθιστο αισιόδοξο χαμόγελο. Την ασυνήθιστη αυτή έκφραση του προσώπου ονόμασαν Aeginitian Smile (Αιγινήτικο ή Αιγιναίο μειδίαμα), όπως τη χαρακτήρισε ο άγγλος αρχαιολόγος C. Cockerell, μέλος της ομάδας που έκανε τις ανασκαφές και που, στη συνέχεια, υπεξαίρεσε και πούλησε τα ευρήματα στον διάδοχο της Βαυαρίας, Λουδοβίκο, πατέρα του μετέπειτα βασιλιά της Ελλάδος Όθωνα. Σήμερα όλα αυτά βρίσκονται στη γλυπτοθήκη του Μονάχου.

0 Μ. Henri Belle1, στο βιβλίο του «Ταξίδι στην Ελλάδα» το 1868, μας δίνει μια εντελώς φανταστική αλλά συνάμα συναρπαστική περιγραφή των αγαλ­ μάτων στη φυσική τους θέση, καθώς δύει ο ήλιος κι αρχίζει το σούρουπο, επι­ μένοντας ιδιαίτερα στην έκφραση του προσώπου: «Αυτό που συγκινεί περισσότερο είναι η ικανότητα με την οποία αυτή η τέχνη αναδεικνύει την φόρμα και τις κινήσεις των ανθρωπίνων κορμιών, με την δυνατότητα να εκφράσουν την σκέψη. Η μίμηση των μυών των μορφα­ σμών είναι απόλυτα μίμηση της φύσης. Τα κεφάλια αυτών των ηρώων των οποίων τα κορμιά είναι τόσο ζωντανά, μοιάζουν δανεισμένα από κάποιες θεό­ τητες Αιγυπτιακές ή Ετρουσκικές. Οι κόμες με μικρές μπούκλες αρμονικά τακτοποιημένες, τα μάτια σχιστά αμυγδαλωτά, ελαφρά ανασηκωμένα στις 2 άκρες όπως τα αγάλματα του Vichnou , τα χείλη λεπτά με απλοϊκή έκφραση θα έλεγα σχεδόν αφελή, που βρίσκεται σ' όλα τα πρόσωπα των ηρώων, σαν απο­ τέλεσμα ενός βίαιου θυμού ή σ' επιθανάτιο σπασμό. Όλα αυτά αναδεικνύουν μία τέχνη που είναι ατελής μεν, αλλά αναζητάει το ιδανικό και γνωρίζει να εκφράσει ανθρώπινα συναισθήματα που δέχονται επίδραση και από τη θρη­ σκευτική παράδοση. Πάντως σ' αυτά τα έργα παρουσιάζεται μία ευκαμψία, μία

ELK. 1 Κεφαλή ανδρός σε Αιγινήτικη τεχνική. Ζωγραφική, Sellier. Από τα γλυπτά της Αφαίας.

ελευθερία ένα είδος φωτισμένου ρεαλισμού σαν σημεία ξεκινήματος για κάθε επανάσταση στη τέχνη»[εικ. 1). Πολύ αργότερα, το 1885, σε ανασκαφές στην Ακρόπολη των Αθηνών βρέ­ θηκαν αγάλματα αρχαϊκής εποχής, στα μαρμάρινα πρόσωπα των οποίων, επίσης, οι αρχαιολόγοι παρατήρησαν χαμόγελο αντίστοιχο με κείνο των γλυ­ πτών της Αφαίας. Είναι γνωστό ότι αιγινήτες γλύπτες, όπως ο Κάλλων, δού­ λεψαν στα έργα της Ακρόπολης. Αυτό το περίεργο χαμόγελο, που πρώτα ονο­ μάστηκε «Αιγινήτικο», και στη συνέχεια οι αρχαιολόγοι ονόμασαν «Αρχαϊκό», έχουν και οι κόρες των Αθηνών, οι Καρυάτιδες. Το αρχαϊκό χαμόγελο το βλέπουμε, κυρίως, σε αγάλματα του δεύτερου τέταρ­ του του 6ου π.Χ. αιώνα. Μ' αυτό ο καλλιτέ­ χνης επιδιώκει να δηλώσει ότι το έργο είναι ζωντανό καθώς το διαχέει μία αίσθηση ευε­ ξίας. Οι ρεαλιστές, ωστόσο, το χαρακτηρί­ ζουν επίπεδο, ήρεμο, με αφύσικη έκφραση, αν και μπορεί να ιδωθεί ως μία κίνηση προς το νατουραλισμό. Τα πιο γνωστά δείγματα του αρχαϊκού μειδιάματος βρίσκουμε στον Κούρο (Κροί­ σο] (εικ. 2] και τον Μοσχοφόρο της Ακρόπο^ „ „ ,,., , J J ^ Λ -r r i7 r λης (570 π.Χ.], που βρίσκονται στο E0VLKÓ

Εικ.2 Κεφαλή Κούρου. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας 45

Εικ. 3 Ο θνήσκων πολεμιστής από το δυτικό αέτωμα του ναού της Αφαίας. Γλυπτοθήκη Μονάχου. Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας (εικ. 7). Ο θνήκων πολεμιστής (εικ. 3) από το δυτικό αέτωμα του ναού της Αφαίας (Γλυπτοθήκη του Μονάχου] αποτε­ λεί ξεχωριστό παράδειγμα και προσφέρει ποικίλες ερμηνείες, καθώς ο ετοι­ μοθάνατος πολεμιστής προσπαθεί να αφαιρέσει το βέλος από το στήθος του. Στην αρχαϊκή περίοδο (600 - 480 π,Χ.) το μειδίαμα βρίσκεται ευρύτατα αποτυπωμένο σε αγάλματα που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές σ' όλη την ηπειρωτική Ελλάδα, στα νησιά του Αιγαίου, στη Μικρά Ασία, στη Μεσοποτα­ μία ακόμη και σε μακρινές χώρες, όπως τις Ινδίες, το Πακιστάν, την Κορέα και αλλού. Ερευνώντας στη διεθνή βιβλιογραφία βρήκαμε στη νότια Μεσοποτα­ μία την κεφαλή του GUDEA, ηγεμόνα του κράτους του Lagash (2144 - 2124 π.Χ.) (εικ. 4] και μία κεφαλή BUDDA με περίεργο χαμόγελο από το αρχαίο βασίλειο του GANDAHARA, βόρεια του Πακιστάν και ανατολικά του Αφγανι­ ς στάν (1Γ αι. π.Χ.) (εικ. 5). Επίσης στο BEAKJE, ένα από τα τρία βασίλεια στη νοτιοδυτική Κορέα (18 πΧ. 660 μ,Χ.) βρίσκουμε μορφές BEAKJE με παρόμοιο χαμόγε­ λο, που περιγράφεται ως αινιγματικό και ταυτόχρονα γλυκό. Οι αρχαιολόγοι και οι ιστορικοί, τέλος, το συγκρί­ νουν με το αρχαϊκό και το ονόμασαν Baekje smile. Στο Εικ. 4 Κεφαλή Gudea. Μουσείο Λούβρου, Παρίσι.

EÎK. 5 Κεφαλή Budda από Gandahara. Μουσείο Grimet, Παρίσι

Mm

Îm

Μουσείο «Εθνικός θησαυρός της Κορέας» βρίσκεται το μπρούτζινο άγαλμα του Bangasajusang, ενός μελλοντικού Βούδα (7ος αι. π.Χ. )(εικ. 6). Θα μπορούσα να αναζητήσω ακόμη κι άλλες παρουσίες αυτής της περίεργης έκφρασης, αλλά, όταν συνάντησα στη νουβέ­ λα «Ο Μάγος» του άγγλου νομπελίστα John Fowles3 τη συγκλονιστική περιγραφή αυτού του μειδιάματος, είπα ότι είναι περιττό και αποφάσισα να τελειώσω την ερασιτεχνική ιστορική αυτή αναφορά με την παράθεση ατόφιου αυτού του αποσπάσματος: Ήταν ένα πέτρινο κεφάλι, που ήταν δύσκολο να πεις αν ανήκε σε γυναίκα ή άντρα. Η μύτη κομμένη. Τα μαλλιά ήταν μαζε­ μένα σε ένα δίκτυ με δύο πτερύγια. Η δύναμη του κομματιού ήταν στο πρόσωπο. Ήταν φτιαγμένο μ'ένα θριαμβευτικό χαμόγελο, ένα

χαμόγελο που θα ήταν αυτάρεσκο, αν δεν ήταν τόσο γεμάτο με το πιο αθώο μεταφυσι­ te* κό χιούμορ. Τα μάτια ήταν ελαφρά ανατολίτι­ I κα μακρουλά, και, καθώς τα κοίταζα, χαμογε­ ή:λούσαν επίσης. Το στόμα ήταν όμορφα σχη­ Xx::i I ματισμένο διαχρονικά έξυπνο και διαχρονικά εύθυμο. «Αυτή είναι η αλήθεια. Όχι το σφυρί και ! το δρεπάνι. Όχι η Αστερόεσσα. Όχι ο Σταυ­ ρός. Όχι ο ήλιος, όχι το χρυσάφι, όχι το γιν και Β το γιανγκ. Αλλά το χαμόγελο.»... Αυτό το ηλιό­ Ψï λουστο πραγματάκι είχε μια θεϊκότητα, όχι πως ήταν θεϊκό, αλλά σαν να είχε γνωρίσει το s ••*" θείο, σαν να ήταν απόλυτα βέβαιο. Αλλά Εικ. 6 Μπρούτζινος Bangasajusang. καθώς το κοίταζα άρχισα να αισθάνομαι κάτι Εθνικό Μουσείο Κορέας. άλλο. «Υπάρχει κάτι αμείλικτο σ' αυτό το χαμό­ γελο.» «Αμείλικτο;» «Είναι η αλήθεια. Η αλή­ θεια είναι αμείλικτη. Αλλά η φύση και η έννοια αυτής της αλήθειας δεν είναι». «Πόσο παλιό είναι;» «Έκτος ή έβδομος αιώνας προ Χριστού.» «Επειδή πέθαναν, ξέρουμε ότι ζούμε ακόμα. Επειδή ένα

S

47

άστρο εκρήγνυται και χίλιοι κόσμοι σαν το δικό μας πεθαίνουν, ξέρουμε πως υπάρχει αυτός ο κόσμος. Αυτό είναι το χαμόγελο ότι αυτό που μπορεί να μην είναι, είναι.» «Όταν πεθάνω θα το έχω στο πλάι μου. Είναι το τελευταίο ανθρώπινο πρόσωπο που θέλω να δω.»

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Henri Belle: Γάλλος διπλωμάτης, στοχαστής, περιηγητής. Τις περιηγήσεις του στην Ελλάδα δημοσίευσε στο έργο του «Ταξίδι στην Ελλάδα 1861-1874».

2. Vishnou: Υπέρτατος θεός του Ινδουισμού. Αγάλματα του βρίσκονται στο Μουσείο Καμπότζης, Ινδονησία (Τζακάρτα).

3. John Fowles: (1926 - 2005). Νομπελίστας μυθιστοριογράφος και δοκιμιογράφος. Σπού­ δασε γαλλική και γερμανική φιλολογία. Δίδαξε φιλολογία σε πολλά πανεπιστήμια και για πολλά χρόνια Αγγλικά στην Αναργύρειο Σχολή των Σπετσών. Αγάπησε την Ελλάδα και το μυθιστόρημα του «0 Μάγος» διαδραματίζεται στην Ελλάδα.

Εικ. 7 0 Μοσχοφόρος της Ακρόπολης. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας.

DONALD MASON*

Η επίθεση του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα εναντίον της Αίγινας το 15371

Η

επίθεση του Μπαρμπαρόσα ζει στην κοινή μνήμη της Αίγινας ως ένα από τα χειρότερα δεινά, πιθανόν το χειρότερο, που συνέβη στο νησί κατά τα

προηγούμενα χίλια χρόνια. Η Γ. Κουλικούρδη και ο Σ. Αλεξίου την περιγρά­ φουν ζωηρά στο βιβλίο τους Αίγινα: Ένα μέρος του στόλου του [Σουλεϊμάν] (30 γαλιότες και 30 γαλέρες) γυρίζο­ ντας από την Αδριατική με αρχηγό τον Χαϊρεντίν Βαρβαρόσσα έκανε επίθεση στα νησιά του Αιγαίου, πρώτα στα Κύθηρα και τον Οκτώβριο του 1537 στην Αίγινα. Πριν διατάξει απόβαση ο Βαρβαρόσσα ζήτησε από τον Βενετό ρέκτορα Γραγκίσκο Soriano να παραδοθεί. Εκείνος αρνήθηκε. Η πρώτη φοβερή μάχη έγινε στην παραλία, καθώς προσπαθούσαν οι Αιγινήτες

να εμποδίσουν την

απόβαση των εχθρών. Ήταν όμως πολύ λιγότεροι από τους Τούρκους και κατα­ λαβαίνοντας

πως δε θα το κατόρθωναν, τραβήχθηκαν στο εσωτερικό και

κλείστηκαν στο κάστρο. Οι Τούρκοι έβγαλαν κανόνια στην ξηρά, έκοψαν τα περισσότερα δέντρα κι άρχισαν μια μανιασμένη επίθεση. Οι Αιγινήτες

τους

κράτησαν τέσσερες μέρες. Στο τέλος όμως κατέλαβαν την πόλη, έσφαζαν τους άντρες και τους γέρους, γκρέμισαν ως τα θεμέλια τα τείχη, λεηλάτησαν τα σπίτια και τα έκαψαν. Τις γυναίκες, αφού τις παράδωσαν χωρίς διάκριση στην ωμότητα των στρατιωτών, ύστερα, με τα παιδιά και τους νέους, κάπου 6-7χιλιά­ δες, τους πήραν αιχμαλώτους στα καράβια μαζύ με τα λάφυρα. Μόνο μερικές εκκλησίες κι ερείπια έμειναν στην Παλιαχώρα, που είχε αρκετούς κατοίκους - ο αριθμός των αιχμαλώτων το δείχνει - κι εμπορική κίνηση. Ο βαρώνος de Blancard, που πέρασε λίγο μετά την καταστροφή, δεν είδε ψυχή ζωντανή στο νησί?. . Η πρώτη αντίδραση σε τούτο το παράθεμα πρέπει να είναι: τι άσπλαχνος αγριάνθρωπος που ήταν ο Μπαρμπαρόσα! Έπειτα όμως μπορεί κανείς να σκε­ φτεί: πόσες λεπτομέρειες για ένα γεγονός που συνέβη πριν από σχεδόν πεντακόσια χρόνια έχουν διατηρηθεί τόσο ζωντανές! Πάρα πολλά γεγονότα ακόμα και του σχετικά πρόσφατου παρελθόντος έχουν χαθεί, αφού καμιά ανα­ φορά κανενός από όσους ήταν κοντά στα συμβάντα δεν τυχαίνει να έχει σωθεί, ούτε σε επίσημη έκθεση ούτε σε γράμμα ούτε σε ημερολόγιο. Το σκότος του

* Ιστορικός

παρελθόντος, του πιο μακρινού ή του πιο πρόσφατου, μπορεί κάποτε να φωτι-

son.org.uk 49

στεί μόνο από ένα τυχαία διατηρημένο έγγραφο. Το γενικό φόντο των γεγονότων στην Ελλάδα του δέκατου έκτου αιώνα ήταν ο κατά περιόδους επαναλαμβανόμενος αγώνας μεταξύ των Ενετών και των Οθωμανών. Μεγάλες περίοδοι ειρήνης διακόπτονταν από συντομότερες περιόδους συγκρούσεων, που συνήθως κατέληγαν στο να αυξήσουν οι Οθω­ μανοί το έδαφος τους σε βάρος της Βενετίας. Απομονωμένες πόλεις και νησιά, όπως η Αίγινα, ήταν πιόνια σε τούτη την υπόθεση. Οι κάτοικοι τους ήταν, ως επί το πλείστον, αδιάφοροι απέναντι στη ενετική και οθωμανική κυριαρχία. Ζωή κάτω από τη μια ή την άλλη εξουσία σήμαινε γι' αυτούς το ίδιο, σκληρή δουλειά, φόρους αλλά και φτώχεια. Ο πόλεμος των ετών 1537-1540 ξεκίνησε (λίγο πολύ) με την ανεπιτυχή πολιορκία της Κέρκυρας από τους Οθωμανούς, και τέλειωσε με την παράδοση σ' αυτούς από τη Βενετία πολλών κατεχομένων εδαφών της στο Αρχιπέλαγος, συμπεριλαμβανομένης και της Αίγινας. Μέσα σ'αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, ποια είναι τα έγγραφα που διασώθηκαν και επέτρεψαν στην Κουλικούρδη και στον Αλεξίου («Κ&Α» από τώρα και εμπρός) να γράψουν τη λεπτομερή τους διήγη­ ση; Ποιες ήταν δηλαδή οι πηγές τους; Για το προκείμενο χωρίο δεν παραθέτουν παραπομπές, βρίσκονται όμως μερικά σχετικά έργα στη βιβλιογραφία τους. Δύο απ' αυτά είναι παλιές πηγές, χειρόγραφα που δημοσίευσαν ο Κωνσταντίνος Σάθας και ο Σπυρίδων Λάμπρος αντίστοιχα. Το παλιότερο από τα δυο χειρόγραφα, ένα μεγάλης κλίμακας έργο για τους Οθωμανούς, είναι από τον Θεόδωρο Σπαντούνη, που καταγόταν από ελληνική οικογένεια και έγραφε στα ιταλικά. Δεν είναι σίγουρο πότε γεννήθηκε - πιθανό τη δεκαετία του 1460 - φαίνεται όμως ότι πέρασε το τελευταίο μέρος της ζωής του στη Γαλλία. Ο Σάθας δημοσίευσε την τελευταία εκδοχή του έργου του Σπα­ ντούνη, που χρονολογείται από το 1538, ένα μόνο χρόνο μετά την έναρξη αυτού του ενετο-οθωμανικού πολέμου. Θα έλπιζε κανείς πως θα ήταν χρυσωρυχείο πληροφοριών. Στην πραγματικότητα, δυστυχώς, αναφέρει πολύ σύντομα: Ο Μπαρμπαρόσα με ογδόντα γαλέρες βγήκε στο Αρχιπέλαγος, επιτέθηκε στην Αίγινα και τη λεηλάτησε3... Στην περίπτωση του Λάμπρου, η παραπομπή των Κ&Α, "Ν. Έλληνομνήμων (σύντομες ειδήσεις)", είναι σκοτεινή. Δεν μπορώ να βρω ίχνος ενός τέτοιου έργου στο Νέος Έλληνομνήμων του Λάμπρου, άρα ο μόνος πιθανός υποψήφιος φαίνεται να είναι τα «Βραχέα Χρονικά» (1932, επιμ. Αμάντου), μια συλλογή σύντομων, αδημοσίευτων μέχρι τότε χειρογράφων. Το σχετικό χωρίο θα είναι τότε από ένα χειρόγραφο στη Μποντλιανή Βιβλιοθήκη της Οξφόρδης, το οποίο χρονολογείται στο τελευταίο μέρος του δέκατου έκτου αιώνα, ένα συνοπτικό χρονικό των πράξεων των οθωμανών σουλτάνων. Μετά την αναφορά της επίθεσης του Σουλεϊμάν κατά της Κέρκυρας συνεχίζει: 5G

Έν ετει ,ζμστ' 'Οκτωβρίου κδ'η άναλώθη ή Α'ίγενα υπό του Χαρατοϋ μπασιά και ήχμαλωτίσθησαν ψυχαΐ ,δψη'. Η αναφορά αυτή μας δίνει κάτι περισσότερο, την ημερομηνία, 24 Οκτω­ βρίου 1537, κι έναν αριθμό αιχμαλώτων, 4.708, αλλά δεν έχουμε ακόμα καμιά από τις ζωντανές λεπτομέρειες των Κ&Α. Η πλησιέστερη στα γεγονότα από όλες τις πηγές των Κ&Α είναι αναμφι­ σβήτητα αυτή που παρήγαγε την αναφορά τους, του βαρόνου de Blancard. Είναι το έργο του Jean de Véga "Journal de la croisière du baron de SaintBlancard, 1537-1538". Ο de Véga ταξίδευσε με το βαρόνο κρατώντας ημε­ ρολόγιο, σύμφωνα με τη διαταγή του Francois Ι της Γαλλίας. Πέρασαν από την Ύδρα, στις 11 Νοέμβριου 1537, και την Αίγινα λίγο μετά, δηλαδή κάτι περισ­ σότερο από δυο εβδομάδες μετά την επίθεση του Χαϊρεντίν. Ο de Véga έγραψε: Περάσαμε μπροστά ano την Αίγινα ... που ο στρατός του σουλτάνου είχε καταλάβει και κάψει και λεηλατήσει, όπου δε βρήκαμε κανέναν5. Αυτό προσθέτει ένα σημαντικό πράγμα: την πυρπόληση της πόλης. Ξανακοιτάζοντας τη βιβλιογραφία των Κ&Α γίνεται σαφές ότι βασίστηκαν αρκετά στο έργο του William Miller The Latins in the Levant, που εκδόθηκε στα αγγλικά το 1908 και σε ελληνική μετάφραση το 1909-10 με τίτλο Ή Φρα­ γκοκρατία έν 'Ελλάδι6. Ο Miller έδωσε ένα κατάλογο των δικών του πηγών. Αυτός, μαζί με την αληθοφανή υπόθεση ότι ούτε οι Κ&Α ούτε ο Miller κατέγραψαν όλα όσα είχαν συμβουλευτεί, μας οδηγεί σε πέντε βασικά έργα, εκτός από τα τρία που ήδη παραθέσαμε. Τα παλαιότερα από τα πέντε είναι δυο ενετικές ιστορίες του τέλους του δέκατου έκτου αιώνα, η τυπωμένη Ιστορία της Βενετίας του Paolo Parata, και η Ιστορία της Κάνδιας [Κρήτης] του Ανδρέα Κορνάρου, αδελφού του Βιτσέντζου, που υπάρχει μόνο ως χειρόγραφο. Ο Parata έγραψε: Αλλά ο Μπαρμπαρόσα ... διέσχισε τα νησιά του Αρχιπελάγους που έμεναν αφοσιωμένα και υπάκουα [στη Βενετία]· μερικά απ' αυτά μην έχοντας τρόπο, είτε από τη δυνατότητα του τόπου είτε από την προστασία στρατιωτών, να υπε­ ρασπίσουν τον εαυτό τους, άλλα έχοντας ως κίνητρο το φόβο, παραδόθηκαν μόλις είδαν την αρμάδα. Αυτά ήταν η Σκύρος ...· η Πάτμος ...· η Αίγινα, με μικρή περίμετρο, αλλά πυκνά κατοικημένη, τόσο που λεγόταν ότι οι Τούρκοι πήραν εξ/ χιλιάδες αιχμαλώτους- επίσης ήταν πιο γνωστή για την ευκολία του λιμανιού, άρα συνήθως έμεινε ένας βενετός κυβερνήτης εκεί, ο οποίος τότε ήταν ο Γραγκίσκο Σουριάνο7. Εδώ μας δίνει την ταυτότητα του κυβερνήτη, όχι όμως τις άλλες πληρο­ φορίες στις διηγήσεις των Κ&Α και του Miller. Στην πραγματικότητα, ο Parata είναι σε θεμελιώδη αντίφαση με εκείνες. Λέει ότι η Αίγινα, δηλαδή ο Σουριάνο

και η βενετική φρουρά, «παραδόθηκαν μόλις είδαν την αρμάδα». Συνεπώς, ουσιαστικά λέει ότι δεν έγινε καμιά μάχη, αλλά πιάστηκαν πολλοί αιχμάλωτοι, ο αριθμός των οποίων ανέρχεται σε 6.000, και απ' αυτό συμπεραίνει ότι ο συνο­ λικός πληθυσμός ήταν μεγάλος. Από την άλλη μεριά, διαισθάνομαι πως υπο­ νοεί ότι ο αριθμός μπορεί να μην είναι αξιόπιστος, λόγω της προσθήκης της φράσης «που λεγόταν ότι ». Η διήγηση του Κορνάρου είναι πολύ πιο σύντομη από του Paruta, αλλά παρόμοια σε ουσία. Γράφει: ... ο Μπαρμπαρόσα πήρε [την Αίγινα] χωρίς πολλή μάχη, αιχμαλωτίζοντας τον κυβερνήτη και 5.000 χιλιάδες ψυχές5 και επιβεβαιώνει ότι ο κυβερνήτης ήταν ανάμεσα στους αιχμαλώτους. Στο σημείο αυτό η κατάσταση είναι λίγο περίεργη. Από τις πηγές που έχου­ με και που είναι οι χρονικά πλησιέστερες στα γεγονότα, οι δύο, ο Σπαντούνης και ο ανώνυμος έλληνας χρονικογράφος, δεν λένε σχεδόν τίποτα για την επίθεση εναντίον της Αίγινας· οι άλλες δύο, ο Paruta και ο Κορνάρος, λένε ότι το νησί παραδόθηκε χωρίς ή μετά από μικρή μάχη· και η τελευταία, ο de Véga, αναφέρει και λεηλασία και πυρπόληση, δεν λέει όμως τίποτα για μάχη. Εν τούτοις, η επόμενη πηγή, που χρησιμοποιείται από τον Miller και τους Κ&Α, λέει μια διαφορετική ιστορία. Είναι η διήγηση του Οθωμανού Χάτζι Χαλιφέ (ή Κατίπ Τσελεμπί) σ'ένα έργο που δημοσιεύτηκε στα αγγλικά το 1831. Γαλλικές μεταφράσεις της δημοσιεύτηκαν επίσης, δεν ξέρω όμως καμιά ελλη­ νική που να ύπηρχε το 1950 και να ήταν διαθέσιμη στους Κ&Α. Το βιβλίο γράφτηκε στα 1656 περίπου και τυπώθηκε στα οθωμανικά κατά την αρχή του δέκατου όγδοου αιώνα. Το σχετικό κείμενο είναι: Ο βασιλικός στόλος, αφού έφυγε από την Κεφαλονία, προχώρησε στη Μεθώνη, όπου ο Χαϊρεντίν επέλεξε εξήντα σκάφη, με τα οποία έμεινε στη θάλασ­ σα, ενώ ο Λύτφι Πασά γύρισε στην Κωνσταντινούπολη. Ο Χαϊρεντίν έπιασε πρώτα στα Κύθηρα, απ όπου πήγε σ ένα νησί ονομαζόμενο Αίγινα, που ήταν δυνατό κάστρο. Αυτό, αφού είχε προετοιμάσει το πυροβολικό του, το πολιόρκησε, και μετά τρεις μέρες μάχης, κατάφερε να το κυριέψει την τέταρτη μέρα, οπότε πήρε τέσσε­ ρις χιλιάδες οκτακόσιους αιχμαλώτους, μαζί με άφθονα λάφυρα9. Όπως το ελληνικό χειρόγραφο στα «Βραχέα Χρονικά», όπως και ο Κορνά­ ρος, έτσι κι ο Χαλιφέ αναφέρει ένα αριθμό αιχμαλώτων διαφορετικό από αυτό του Paruta - θα γυρίσουμε σ' αυτό. Το κείμενο όμως προσθέτει την πληρο­ φορία ότι ο Χαϊρεντίν είχε 60 σκάφη, ότι χρησιμοποίησε πυροβολικό, κι ότι η πολιορκία διήρκεσε μέχρι την τέταρτη μέρα, όπως αναφέρουν και οι Κ&Α. Για τις επόμενες δυο βασικές πηγές πρέπει να έλθουμε σε πιο πρόσφατες εποχές, στο The History of Greece under Ottoman and Turkish Domination, του άγγλου ιστορικού George Finlay, και το Mémoire sur l'île d'Égine του γάλλου Edmond About, που δημοσιεύτηκαν το 1854. Και τα δύο μας λένε ότι ο Χαϊρε-

ντίν έσφαξε τους άντρες και έκαψε την πόλη, αλλά και ότι όλοι οι αιχμάλωτοι ήταν γυναίκες και παιδιά (ο About αναφέρει μόνο γυναίκες). Δυστυχώς, κανένας απ' τους δύο δεν παραθέτει πηγές για τις πληροφορίες του10. Στον Miller, στην αρχή του εικοστού αιώνα, οφείλουμε νομίζω την πρώτη αναφορά της άποψης ότι ο Χαϊρεντίν στην Παλιαχώρα εξαίρεσε τις εκκλησίες από την πυρπόληση. Έπειτα, για τις αναφορές ότι στην αρχή έγινε υποχώρη­ ση στο κάστρο, μετά την άρνηση του κυβερνήτη να παραδοθεί, κι ότι οι υπε­ ρασπιστές ήταν λιγότεροι από τους Οθωμανούς, δεν μπορώ να πάω πιο πίσω από την ομιλία του Ι. Λυκούρη το 1950, που τυπώθηκε στο περιοδικό Κήρυξ της Αίγινας11. Όλα αυτά δεν αναφέρουν ακόμα στοιχεία της ιστορίας που διηγήθηκαν οι Κ&Α που δεν μπορώ να τα ανακαλύψω πουθενά αλλού: ότι, δηλαδή, η πρώτη μάχη ήταν στην παραλία· ότι οι Οθωμανοί έκοψαν τα δέντρα· ότι έσφαξαν τις γριές μαζί με τους γέρους· ότι πρόσφεραν τις γυναίκες στους στρατιώτες. Τώρα, λοιπόν, έχουμε πηγές για ένα μεγάλο μέρος, όχι για όλο, της διήγη­ σης των Κ&Α, αλλά οι περισσότερες δεν είναι και τόσο παλιές. Υπάρχει, συνεπώς, μεγαλύτερη πιθανότητα να μεταφέρουν μυθεύματα μεταγενέστερων εποχών. Άλλες πηγές Άφθονα στοιχεία δημοσιεύθηκαν αφότου έγραφαν οι Κ&Α, αλλά και το διαδύκτιο έχει διευκολύνει πολύ την ανεύρεση στοιχείων. Άρα είναι χρήσιμο να ξαναξεκίνήσουμε από την αρχή, για να προσπαθήσουμε να βρούμε όλα τα κείμενα που μπορεί να φωτίσουν τα συμβάντα του 1537. Τέτοιες διηγήσεις υπάρχουν γενικά όσον αφορά την πολιορκία της Κέρκυ­ ρας. Το ζήτημα όμως είναι τι έγινε μετά; Κι εδώ είναι, κατά κανόνα, απογοη­ τευτικές. Ο Ανδρόνικος Νούκιος (Nicandre de Corcyre), που ζούσε κατά τη διάρκεια της πολιορκίας και την περιέγραψε λίγα χρόνια μετά, δεν αναφέρει την Αίγινα· ούτε και ο Paolo Giovio, στη σπουδαία του ιστορία της Βενετίας του 1551· ούτε και το χειρόγραφο του δέκατου έκτου αιώνα δημοσιευμένο ως Ecthesis Chronica, ούτε κι ένας λίγο μεταγενέστερος ενετός ιστορικός, ο Nicolo Doglioni. Άλλοι επέτρεψαν στην Αίγινα την ελάχιστη αναφορά: ο Francesco Sansovino, λεηλασία· ο Antonio Longo, γράφοντας στη Βενετία το 1538, έναν αριθμό αιχμαλώτων12. Αλλά, υπάρχει μια ζωντανή και λεπτομερής διήγηση σ' ένα άλλο ελληνικό χειρόγραφο του δέκατου ένατου αιώνα, που παραθέτει ο Γ. Κορδάτος: ... [ο Βαρβαρόσα] υπήγεν εις την Αίγινα, όπου ήτον των Βενετικών και έδωκεν πόλεμον εις αυτήν- ο δε ρετώρης, ο αυθέντης του τόπου και ο λαός ως είδαν ότι καμμίαν δύναμιν ουδέ βοήθειαν έχουν να πολεμήσουν, ή να αντισταθούν εις

τα λεοντάρια έδραμαν και υπήγαν κάτω εις τον αιγιαλόν και εηροσκύνησαν τον Χαρατί πασιά και επαραδόθησαν εις αυτόν διότι ο Φίλτον ηασιάς ως είδε τους Γενήτας ότι επαραδόθησαν, ώρισε και εσύναξαν όλον τον λαόν μικρούς τε και μεγάλους, άνδρας, γυναίκας και παιδία, νέους και γερόντισσας και έβαλεν όλους αυτούς αιχμαλώτους εις τα κάτεργα και αφήκεν το κάστρον έρημον χωρίς άνθρωπον. Και τούτο ήτο εις τας εικοσιέζη του αυτού Οκτωβρίου μηνός εις τα χίλια πεντακόσια τριάντα επτά από Χριστού γεννήσεως13... Η διήγηση αυτή αντιστοιχεί με ακρίβεια στη διήγηση του Parata. Το νησί, δηλαδή οι ενετοί διοικητές του, παραδόθηκε χωρίς μάχη, και πιάστηκαν πολ­ λοί αιχμάλωτοι, για τους οποίους ο χρονικογράφος δεν αναφέρει αριθμό. Αυτό θα μπορούσε να μας οδηγήσει στη σκεπτικιστική άποψη, ότι μια σειρά από μεταγενέστερους συγγραφείς έχει τόσο μεγαλοποιήσει και παραποιήσει την ιστορία, ώστε λίγες από τις τόσο ανατριχιαστικές λεπτομέρειες να είναι πιστευτές. Απομένει όμως να ληφθεί υπόψη άλλη μια παλιά πηγή, το «Γαζαβάτ του Χαϊρεντίν Πασά». "Γαζαβάτ» σημαίνει «ιερός πόλεμος» ή «ιεροί πόλεμοι».Έτσι, γαζαβάτ είναι η διήγηση των πολέμων που ανάλαβε ένας ήρωας. Είναι εν μέρει βιογραφία και εν μέρει παιάνας. Το «Γαζαβάτ του Χαϊρεντίν Πασά», έργο εκατοντάδων σελίδων, είναι του Seyyid Murad, που ισχυρίστηκε ότι είχε αγωνιστεί με το Χαϊ­ ρεντίν στις μεταγενέστερες εκστρατείες του και ότι για τις προγενέστερες εποχές είχε βασιστεί στις αναμνήσεις του ίδιου του Χαϊρεντίν. Το έργο άρχισε να γράφεται πριν το θάνατο του Χαϊρεντίν, το 1546, και, το πιθανότερο, τελεί­ ωσε το 1541". Αφού, λοιπόν, άλλη μια φορά βρισκόμαστε κοντά στα γεγονότα, ελπίζουμε να έχουμε θησαυρό πληροφοριών· κι αυτή τη φορά δεν απογοη­ τευόμαστε. Να η διήγηση του Murad: Γύρισαν στη Μεθώνη. Έπειτα ο Χαϊρεντίν Πασά, αφού έλαβε άδεια, έμεινε στις επαρχίες με εξήντα γαλέρες, ενώ ο Λύτφι Πασά γύρισε στην υπό την προ­ στασία του Θεού Κωνσταντινούπολη με τα υπόλοιπα σκάφη. Ο Χαϊρεντίν Πασά έφτασε σ ένα νησί ονομαζόμενο Αίγινα, που είχε κάστρο στο οποίο η ανάβαση ήταν απότομη.[...]'Αμέσως μετάφερε κανόνια από την παραλία. Κανονιοβόλησε το κάστρο τρεις μέρες και τρεις νύχτες, και την τέταρτη μέρα το κυρίευσε. Επέ­ τρεψε τροφές και υλικά να λεηλατηθούν και, εκτός από τους σκοτωμένους, αιχ­ 15 μαλώτισε τέσσερις χιλιάδες οκτακόσιους άπιστους . Εξήντα γαλέρες, κανόνια, μια πολιορκία τεσσάρων ημερών, 4.800 αιχμάλω­ τοι. Το πρώτο πράγμα που είναι σαφές είναι ότι αυτό που παρατίθεται πιο πάνω ήταν η πηγή της διήγησης του Χάτζι Χαλιφέ εκατόν είκοσι χρόνια αργό­ τερα. Πραγματικά, ο Χάτζι Χαλιφέ (στα οθωμανικά) ακολουθεί το Γαζανάτ σχεδόν λέξη προς λέξη.

,·>,»• «„ ».ν , ^, , ( ; ; d ^ kj»Ä«>U;- ^jvjrjü · j * * oAi> v J ^ - J * J |

\<Jiß;^i:>^^j&:>iS * "

'

To δεύτερο σημείο είναι · ^ώ έχουμε μια αρκετά λεπτομερή ιστορία της επίθε-

οτι

ε

σης που

χρ° ν ο λ °Υ ε ί τ α ι σε

"

έναν καιρό λίγο μετα­ γενέστερο από το συμβάν και που επί πλέον περιγράφει σημαντική μάχη. Αυτό περι­ πλέκει την κατάσταση. Δεν μπορούμε πια να πούμε ότι οι παλιές διηγήσεις είτε αγνο­ ούν την επίθεση τελείως είτε την αναφέρουν χωρίς περι­ γραφή είτε αναφέρουν ότι το νησί παραδόθηκε χωρίς ή με λίγη μάχη· ενώ οι μετα­ γενέστερες έχουν ζωντανές ιστορίες μάχης και σφαγής. Έχουμε βρεθεί, απ' ό,τι μπορώ να δω, με τρία στοι­ χεία: Πρώτα, πολλές Το οθωμανικό κείμενο που αφορά την Αίγινα. Η λέξη λεπτομέρειες, π.χ. η μαζική για την Αίγινα «Ιγκενε» σημειώνεται. σφαγή, ο βιασμός, δεν έχουν καμιά βάση σε παλιές πηγές και ενδέχεται να είναι μυθεύματα μεταγενέστερων συγγραφέων. Δεύτερο, οι παλιές ενετικές αλλά και ελληνικές πηγές λένε, ή τουλάχιστον είναι σύμφωνες, με μια ιστορία, ότι το νησί παραδόθηκε χωρίς ή μετά λίγη μάχη αλλά κι ότι χιλιάδες αιχμαλωτίστηκαν. Τρίτον, έχουμε μια πολύ παλιά οθωμανική διήγηση που ισχυρίζεται ότι είναι από έναν αυτόπτη, που μας λέει ότι ο Χαϊρεντίν μετέφερε κανόνια, κανο­ νιοβόλησε το κάστρο επί τρεις μέρες, το κατάκτησε την τέταρτη μέρα και αιχ­ μαλώτισε μερικές χιλιάδες, αφού σφαγιάσθηκε ένας αόριστος αριθμός. Ομολογώ πως και οι δυο αντιφατικές εκδοχές των συμβάντων μού φαίνο­ νται αρκετά αληθοφανείς. Παράδοση χωρίς μάχη Είσαι ο ενετός κυβερνήτης στο κάστρο της Αίγινας και μαθαίνεις ότι ο Χαϊ­ ρεντίν πλησιάζει με 60 γαλέρες. Η φρουρά σου δεν είναι μεγάλη/Εχεις ακούσει ιστορίες για την καταστρεπτική δύναμη του οθωμανικού πυροβολικού. Μάλ­ λον δεν έχεις μεγάλη εμπιστοσύνη στη νομιμοφροσύνη του ελληνικού πληθυ55

σμού. Ξέρεις ότι η οθωμανική πολιτική συνίσταται στο να επιβάλει φόρους στα εδάφη που κατακτώνται και στο να εξαγοράζονται οι σπουδαίοι αιχμάλωτοι. Συνεπώς μπορείς να επιλέξεις ανάμεσα σε μια ηρωική αλλά πιθανόν απέλπιδα υπεράσπιση, κατά την οποία ενδέχεται να σκοτωθείς, και στην άμεση παράδο­ ση, τη διαπραγμάτευση των όρων της και, πιθανό, την επιβίωση. Προφανώς η παράδοση είναι η λογική επιλογή. Έτσι κατεβαίνεις στην παραλία (υποθέτω ότι εννοούμε εδώ την παραλία στην περιοχή της σημερινής Σουβάλας). Σίγουρα δεν κατεβαίνεις στην παραλία παρά για να παραδοθείς το μόνο μέρος που πιθανό θα είσαι ασφαλής είναι το κάστρο. Αυτή, λοιπόν, είναι η διήγηση των ελληνικών πηγών και των ενετών ιστο­ ρικών. Η προέλευση των ελληνικών πηγών είναι άγνωστη, όσο για τους ενε­ τούς ιστορικούς, αυτοί, φυσικά, βρίσκονταν στη Βενετία, πολλές εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από τα γεγονότα. Μπορεί να είχαν πληροφορίες για την ενετική πλευρά, αλλά θα μπορούσαν να πουν πολύ λίγα για τις οθωμανικές δράσεις, κυρίως γιατί ο Χαϊρεντίν κυκλοφορούσε γρήγορα, οι Ενετοί που αντι­ μετώπιζε ήταν σκόρπιοι και οι εκθέσεις τους, που η καθεμία σχετίζονταν σε ένα μικρό μόνο μέρος ολόκληρης της εικόνας, μπορεί να έφταναν στη Βενετία μερι­ κούς μήνες μετά τα γεγονότα. Στην περίπτωση της Αίγινας, ο Σουριάνο αιχ­ μαλωτίστηκε μαζί με τους συντρόφους του16. Δεν απόμεινε κανένας να συντάξει επίσημη έκθεση. Επομένως, το γεγονός ότι μια περιγραφή ήταν χρο­ νολογικά σχετικά κοντά στα συμβάντα που περιγράφηκαν δεν είναι εγγύηση της αλήθειας της. Μπορούμε, επίσης, να μαντέψουμε τι άλλο μπορεί να έχει επηρεάσει τους ενετούς ιστορικούς μαζί και τους έλληνες χρονικογράφους. Εκπροσωπούν τους χαμένους. Είναι πιθανό να έχουν υποτιμήσει τη μάχη, προκειμένου να στερήσουν τους Οθωμανούς από τη δόξα τους; Μια πολιορκία τεσσάρων ημερών Τον προγενέστερο δέκατο έκτο αιώνα οι Οθωμανοί προηγούνταν στο σχε­ διασμό και στη χρήση του πυροβολικού. Ήταν φυσικό ο Χαϊρεντίν να το χρη­ σιμοποιήσει στην πολιορκία του κάστρου της Αίγινας. Τα κανόνια όμως ήταν βαριά, ζύγιζαν μερικούς τόννους, και δεν ήταν μεγάλης ακρίβειας.Έχει υπολο­ γιστεί ότι για να έχεις πιθανότητα να πετύχεις το στόχο σου, έπρεπε να τον πλησιάσεις στα 50μ περίπου17. Επομένως μπορούμε να φανταστούμε άντρες ή μουλάρια να ανεβάζουν τα βαριά κανόνια σ' όλη τη μακριά πλαγιά από τη Σουβάλα μέχρι την Παλιαχώρα κι έπειτα μέσα στην πόλη. Ο Murad περιέγραψε την ανηφοριά στο κάστρο ως «απότομη». Βέβαια, είναι πολύ απότομη και τα κανόνια πρέπει να πυροβο­ λούσαν με δυσκολία στον ανήφορο. Δεν θα ήταν εύκολη δουλειά. Και δεν εκπλήσσεται κανείς που το κάστρο άντεξε τρεις μέρες και παραδόθηκε μόνο την τέταρτη. Υποθέτοντας ότι αυτή είναι η σωστή ιστορία, μπορεί και ο Σου-

ριάνο να είχε υπολογίσει ότι, πράγματι, το κάστρο ήταν αρκετά δυνατό, η ανη­ φοριά ήταν πολύ απότομη, το να ανεβάσει ο Χάίρεντίν κανόνια και να τα τοπο­ θετήσει ήταν πολύ δύσκολο πράγμα. Μπορεί να σκεφτόταν την πρόσφατη περίπτωση της Κέρκυρας, όπου, τελικά οι Οθωμανοί εγκαταλείψαν την πολιορκία, αφού το κάστρο είχε αντέξει περίπου δυο εβδομάδες. Ο Murad ισχυρίστηκε πως είχε δει ο ίδιος τα γεγονότα που περιέγραφε, και από αυτή την άποψη μπορεί να θεωρηθεί πιο αξιόπιστος από τους Ενετούς ή τους Έλληνες. Από την άλλη πλευρά, είχε τη δική του ισχυρή μεροληψία: το Γαζαβάτ ήταν ουσιαστικά μια δοξολογία του Χάίρεντίν. Συνεπώς, θα έπρεπε να περιμένουμε ότι ο Murad θα μεγαλοποιούσε και θα διάνθιζε τις νίκες του. Πόσοι αιχμάλωτοι; Για μένα, τουλάχιστον, η επιλογή ανάμεσα στις δυο εκδοχές των συμ­ βάντων δεν γίνεται πιο εύκολη, αλλά μπορούμε να πούμε κάτι για τον αριθμό αιχμαλώτων/Εχω αναφέρει ότι ο αριθμός που παρατίθεται ποικίλλει ανάλογα με την πηγή, από τον απίστευτα ακριβή των 4.708 του χειρογράφου του Lincoln College της Οξφόρδης, δημοσιευμένου από το Σάθα, μέχρι τις 6.000 του Parata, και ακόμη περισσότερο τις 7.000 στο έργο του Andrea Morosini, διαδόχου του Parata ως επίσημου ιστορικού της Βενετίας18.Έχω ήδη πει ότι ο Parata έβρισκε τον αριθμό των 6.000 δύσκολα πιστευτό· και πραγματικά, φοβάμαι πως όλοι αυτοί οι αριθμοί πρέπει να μας βάζουν σε υποψία. Μπορούμε πρώτα να επιχειρηματολογήσουμε για τον πιθανό πληθυσμό του νησιού. Με βάση την έκταση της καλλιεργήσιμης γης και των βοσκότοπων της Αίγινας αλλά και τις ελάχιστες ανάγκες της εποχής, ο Thomas Figueira υπολόγισε ότι ο πληθυσμός που μπορούσε να στηριχτεί από το νησί στις αρχαϊκές και κλασικές εποχές μόνο από την καλλιέργεια ήταν περίπου 4.0001'. Φυσικά, ο πραγματικός πληθυσμός ήταν πολύ μεγαλύτερος λόγω του πλούτου που επέφεραν οι εμπορικές δραστηριότητες της Αίγινας. Αλλά τον δέκατο έκτο αιώνα η καλλιέργεια ήταν η μόνη σημαντική δραστηριότητα, που έπρεπε να στηρίξει όχι μόνο τον ελληνικό πληθυσμό, αλλά και τους ενετούς άρχοντες. Συνεπώς, νομίζω ότι μπορούμε να αποδεχτούμε τις 4.000 ως τον απόλυτο μέγι­ στο πληθυσμό για τον δέκατο έκτο αιώνα. Με βάση αυτό το συμπέρασμα, ο αριθμός των αιχμαλώτων του Χάίρεντίν δεν είναι δυνατό να ήταν τόσο μεγάλος όσος λέει οποιαδήποτε από τις αναφορές των κειμένων20. Κατά τον Miller και μεταγενέστερα τους Κ&Α, με βάση το ημερολόγιο του θαλάσσιου ταξιδιού του de Saint-Blancard, οι Οθωμανοί ερήμωσαν το νησί από τον πληθυσμό του. Αξίζει τον κόπο όμως να ξανακοιτάξει κανείς προσεχτικά τι έγραψε ο de Véga: Περάσαμε μπροστά από την Αίγινα... που ο στρατός τον σουλτάνου είχε και καταλάβει και κάψει και λεηλατήσει, όπου δε βρήκαμε κανέναν.

Το πρώτο αξιοσημείωτο είναι ότι ο γαλλικός στόλος δεν σταμάτησε στην Αίγινα, μάλλον πέρασε «μπροστά από», καθ' οδόν από τα Κύθηρα προς στην Αθήνα. Όσα είδαν οι Γάλλοι τα είδαν από τη θάλασσα. Θα μπορούσαν να δια­ κρίνουν δραστηριότητα στο μέρος της παραλίας μπροστά από το οποίο περ­ νούσαν ή κοντά του, οπωσδήποτε όμως δεν θα είχαν καμιά θέα της Παλιαχώρας, κι ούτε θα ήταν σε θέση να σχηματίσουν γνώμη για το πόσους κάτοικους διατήρησε το νησί. Πρέπει να θυμηθούμε, επίσης, ότι οι Γάλλοι ήταν σύμμαχοι των Οθωμανών στον πόλεμο εναντίον της Βενετίας. Το θαλάσσιο ταξίδι του de Saint-Blancard ήταν ρητά για υποστήριξη των Οθωμανών, ακολουθώντας σκόπιμα τα απόνερα του Χάίρεντίν. Ο γαλλικός στόλος αποτελείτο από δεκάξι σκάφη, μαζί με δεκατρείς γαλέρες21. Μπορεί κανείς να φανταστεί πως όσοι κάτοι­ κοι της Αίγινας απόμειναν μετά την αναχώρηση του Χάίρεντίν, δεν θα ήθελαν να γίνουν ορατοί βλέποντας τον γαλλικό στόλο δυο εβδομάδες αργότερα. Επίσης, αξιοσημείωτη είναι η διατύπωση του χειρογράφου που παραθέτει ο Γ. Κορδάτος, ότι οι Οθωμανοί «αφήκεν το κάστρον έρημον χωρίς άνθρωπον». Δηλαδή, ο χρο­ νικογράφος μιλά για το κάστρο, όχι για την πόλη ούτε γενικά για το νησί. Η επίθεση του Χάίρεντίν έγινε για να πάρει το νησί από τους Ενετούς. Για να το πετύχει, έπρεπε να κατακτήσει το κάστρο και ιδανικό θα ήταν να αιχμαλωτίσει τους ενετούς κατοίκους αλλιώς να τους σκοτώσει ή τους διώξει. Ποια σημασία είχαν οι έλληνες κάτοικοι της πόλης δεν ξέρουμε. Υπήρχε ανάγκη ανθρώπων για τα κάτεργα ή γυναικών και παιδιών ως δώρων για το σουλτάνο; Πώς ήταν η αγορά δούλων γενικά; Ποια ανάγκη υπήρχε για πληθυσμό στο νησί, ώστε να αποδοθεί κεφαλικός φόρος στο μέλλον; Κι όπως και να είναι, πόσο εύκολο ήταν να αιχμαλωτιστεί όλος ο πληθυσμός; Για αυτό το τελευταίο ζήτημα, ας γυρίσουμε στη διήγηση του Murad. Αν είναι μια ακριβής περιγραφή της διαδοχής των συμβάντων, τότε αυτά τα συμ­ βάντα δεν έγιναν γρήγορα. Το πλησίασμα του στόλου θα ήταν ορατό πολλή ώρα πριν την άφιξη του στο νησί. Οι Ενετοί, σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, έχουν αποφασίσει να μείνουν και να καλυφθούν στο κάστρο σε μια κορυφή ψηλά πάνω από την παραλία. Το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να περιμένουν, να παρακολουθούν και να εμποδίζουν όσο το δυνατό περισσότε­ ρο τις ετοιμασίες των Οθωμανών. Για τους κατοίκους της πόλης όμως η κατάσταση είναι τελείως διαφορετική/Εχουν την επιλογή να σκορπίσουν στις άκρες του νησιού, παίρνοντας μαζί όσα υπάρχοντα τους μπορούν να μεταφέ­ ρουν. Δεν πρέπει καθόλου να περιμένουν, καθώς τα βαριά κανόνια μεταφέρο­ νται από την παραλία όλο και πιο υψηλά από τις στενές οδούς της πόλης, για να τοποθετηθούν κοντά στο κάστρο τόσο ώστε να έχουν πιθανότητα να το χτυπήσουν. Ο Χάίρεντίν είχε πολλές ασχολίες, άλλα νησιά να προσβάλει, πριν να τον αναγκάσει ο χειμώνας να γυρίσει πίσω στην Κωνσταντινούπολη. Δεν είναι καθόλου προφανές ότι θα είχε σπαταλήσει το χρόνο του κυνηγώντας

τους κατοίκους της Αίγινας. Φυσικά, με 60 γαλέρες δεν είχε έλλειψη από άνδρες, αλλά πάλι δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι. Κάηκε η πόλη; Ο de Vega, γράφοντας λίγο μετά το γεγονός, φαίνεται να λέει ότι η πόλη κάηκε, πάλι όμως πρέπει να προσέξουμε. Στην κυριολεξία, αυτό που έγραψε ήταν ότι «το νησί» κάηκε. Βέβαια, δεν είδε το αποτέλεσμα με τα δικά του μάτια - ανάφερε όσα του είχαν πει - και δεν είναι να εκπλήσσεται κανείς που ήταν λίγο αόριστα. Σε αυτή την περίπτωση όμως μπορούμε να επιχειρηματολογήσουμε από τις ενδείξεις στο έδαφος. Η Παλιαχώρα είναι γνωστή για τη διάσωση των εκκλη­ σιών της. Πολλές απο αυτές χρονολογούνται αλλά και περιέχουν τοιχογραφίες που χρονολογούνται πριν από το 1537. Συνεπώς, αν κάηκε η πόλη, η φωτιά μπόρεσε να αποφύγει τις εκκλησίες. Φαίνεται ότι αυτή η σκέψη πέρασε από το μυαλό του Miller αλλά και των Κ&Α. Σε άρθρο στο αγγλικό Morning Post22, που έγινε η βάση για τη διήγηση της επίθεσης του Χαϊρεντίν στο The Latins in the Levant, ο Miller έγραψε ότι ο Χαϊρεντίν «κατέστρεψε την πόλη αλλά εξαίρε­ σε τις εκκλησίες» και οι Κ&Α παρόμοια ανέφεραν ότι «δεν άφησε τίποτα να στα­ θεί εκτός από τις εκκλησίες»23. Λοιπόν, νομίζω ότι υπάρχουν δυο παράδοξα εδώ. Το πρώτο είναι η ιδέα ότι ο Χαϊρεντίν, ως ευσεβής μουσουλμάνος και υπηρέτης του σουλτάνου θα διέτα­ ζε τους στρατιώτες του να κάψουν ή αλλιώς να καταστρέψουν την πόλη, αλλά να εξαιρέσουν τις εκκλησίες. Το δεύτερο είναι, εφόσον η καταστροφή ήταν από φωτιά, αν θα ήταν πραγματικά πιθανό να σωθούν επιλεγμένα κτήρια. Μου φαί­ νεται ευκολότερο να πιστέψω ότι η καταστροφή και η φωτιά περιορίστηκαν στο κάστρο. Συμπέρασμα Τι να πιστέψουμε; Το βρίσκω δύσκολο να αντισταθώ στη διήγηση του Murad και κλείνω σε μια ιστορία κάπως έτσι: Ο Χαϊρεντίν φτάνει με το στόλο του. Ο πληθυσμός της πόλης έχει σκορπίσει καθώς αυτός πλησιάζει. Τα κανόνια του μεταφέρονται από την παραλία και τους έρημους δρόμους της πόλης. Οι Ενετοί και όσοι'Ελληνες είναι μαζί τους αλλά κι η φρουρά είναι στο κάστρο. Μετά τρεις μέρες και τρεις νύχτες κανονιοβολισμού και, στη συνέχεια, μάχης εκ του συστάδην, όπου άγνωστος αριθμός από τους υπερασπιστές σκοτώθηκε, το κάστρο κατακτιέται. Ο Σουριάνο μαζί με όλους τους δικούς του, άντρες, γυναίκες, παιδιά, Ενετούς κιΈλληνες, αιχμαλωτίζεται, πιθανό μαζί με μερικούς από την πόλη ή από άλλα μέρη στο νησί. Το κάστρο καταστρέφε­ ται, πιθανό καίγεται. Ο Χαϊρεντίν δίνει την άδεια στους στρατιώτες του να λεη­ λατήσουν την πόλη/Επειτα οι Οθωμανοί φεύγουν. Αλλά όπως έχω τονίσει, οι πηγές που έχουν έρθει στο φως μέχρι τώρα και έχουν σχέση με την επίθεση είναι δύσκολο να ερμηνευτούν, γιατί λένε διαφο-

ρετικές αλλά και αντιφατικές ιστορίες. Συνεπώς καταλήγοντας, το συμπέρα­ σμα μας κατ' ανάγκη συνεπάγεται την αποδοχή κάποιων πηγών και την απόρ­ ριψη άλλων, που μπορεί να είναι περισσότερο ιδιόρρυθμες παρά λογικές. Στο μέλλον μπορεί να βρεθούν περισσότερα στοιχεία από τα αρχεία της Βενετίας ή της Κωνσταντινούπολης. Εν τω μεταξύ το καλύτερο που μπορούμε να κάνου­ με είναι να αποφύγουμε ό,τι δεν βασίζεται σε καμία πηγή.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ευχαριστώ θερμά την κ. Προνόη Θεολογίδου για την ελληνική εκδοχή αυτού του άρθρου.

2. Γεωργίας Π. Κουλικούρδη και Σπύρου Ν. Αλεξίου, Αίγινα. Οδηγός για την ιστορία και τα μνημεία της Αίγινας (1950), σ. 34-35.

3. "Barbarossa con ottanta galere andò alla volta dell'Arcipelago pigliò Lezena et saccheggiolla, ...". C.N. Sathas, Documents inédits relatifs à l'histoire de là Grèce au moyen âge, τ.

9, σ.199 (Paris, 1890). Οι πληροφορίες για τον Σπαντούνη από το Villain-Gandossi, Christiane, "La cronaca italiana di Teodoro Spandugino", Il Veltro. Rivista della civiltà italiana 2-4, anno XXIII (marzo-agosto 1979), σ.152-153- Nicol, Donald Μ. (μετάφρ. και εμπιμελ.), Theodore Spandounes. On the origins of the Ottoman Emperors, (Cambridge, 1997), σ.ίχ- Ganchou, Thierry, κριτική του Nicol ό.π., Revue des études byzantines, 56 (1998), σ.324-326.

4. Σ. Λάμπρου (επιμ. Κ. Αμάντου) Βραχέα Χρονικά (1932) , σ.6, από Oxford, Bodleian Library, ms Lincoln Coll. Gr.lO, 173v-174 (185v-186).

5. "Passâmes par devant Egine, isle d'où estoit natifve Hélène, laquelle l'armée du seigneur avoir prins, bruslée et sacaigé, dont n'y trouvasmes personne." Charrière, E., Négociations de la France dans le Levant: ou, Correspondances, mémoires et actes diplomatiques des ambassadeurs de France à Constantinople et des ambassadeurs,...il (1848), σ. 372.

6. H διήγηση της επίθεσης, μαζί με μια υποσημείωση που προσφέρει τις σχετικές πηγές, βρίσκεται στη σ.507 της αγγλικής εκδοχής.

7. "Ma Barbarossa ... trascorse l'Isole dell'Archipelago, le quali si tenevano à divotione, ed ubidienza della Rep.ma, alcune non havendo modo, ò per fortezza di sito, ò per presidio di soldati di difendersi, altre commose da timore, al primo apparire dell'armata se gli arresero. Furono queste Sciro ...; Patmo ...; Legina di picciolo circuito, ma bene habitata, in modo che di questa [ijsola fu detto havere I Turchi condotti via sei mila prigioni· era anco più stimata per la commodità del porto, ed però resideva in essa per l'ordinario un Magistrato Vinetiano, il quale era allhora Francesco Suriano." Paruta, Paolo, Historia Vinetiana (1643), σ.437. Η πρώτη έκδοση του έργου ήταν το 1599.

8. "... Barbarossa sensa troppo combatterla prese, menando[ss]e priggne il Rettor del luogo ed m/5 anime. » Cornaro, Andrea, «Historia de Candia», London, British Libraiy Add. MS 8,637, φ.92ν. Κατά το τέλος του δέκατου έκτου αιώνα.

9. «The royal fleet leaving Cephalonia proceeded to Motone, where Khair-ad-din chose sixty vessels, with which he remained at sea, Lutfi Pasha returning with the rest to the Porte.

Khair-ad-din first touched at Cerigo, whence he went to an island called Egina, which was a strong fortress. To this, having prepared his artillery, he laid siege, and after three days' fighting, suceeded in capturing it on the fourth day, when he took four thousand eight hundred prisoners, besides considerable booty». Haji Khalifeh, The history of the mar­ itime wars of the Turks, μετάφρ. J. Michel (1831), σ. 58.

10. Finlay, George, The History of Greece under Ottoman and Turkish Domination (1854), σ.83- About, Edmond, "Mémoire sur l'île d'Égine" στο Archives des Missions scientifiques et littéraires. Choix de rapports et instructions publié sous les auspices du Ministère de l'Instruction publique et des culte (1854), III, σ.539.

11.1. Λυκούρη, "Αι ανά τους αιώνας καταστροφαί της Αιγίνης και η ζωτικότης του πληθυ­ σμού της" Κήρυξ της Αιγίνης τεύχ. 39-40 (1950), σ.76.

12. Sansovino, Francesco, Gl'Annali Turcheschi (1573), σ.216· Longo, Antonio, « Istoria della Guerra tra Veneziani e Turchi dall' anno 1537 al 1540 », Αθήνα, Βιβλιοθήκη Γεν­ νάδιος, MSS80, φ.60.

13. Γ. Κορδάτου, Ιστορία της νεώτερης Ελλάδας, Ι (1957) σ. 75-76, παραθέτοντας Ms. Korais 161, δημοσιευμένο στα Ελληνικά, Ι (1928), σ.48-49. Οφείλω αυτή την αναφορά στον Σταμάτη, Κ, Αίγινα Ιστορία-Πολιτισμός (1989), τ.Α' σ.165-6.

14. Murad, Seyyid, Gazavât-i Hayreddìn Pafa : (MS 2639 Universitätsbibliothek Istanbul), επιμελ. Mustafa Yildiz, kommentierte Edition mit deutscher Zusammenfassung (1993), σ.17, 19, 30-31· Gallotta, Aldo, II „Gazavät-i Hayreddìn Pa§a" di Seyyid Muräd, (1983), σ.10,12.

15. Gallotta, Aldo, ό.π. φ. 274r, γ. 13 - φ.274ν, γ.11. Ευγνωμονώ την Δρ. Melek Özyetgin για τη βοήθεια της στη μετάφραση αυτού του χωρίου.

16. Δεν έχω καμιά πληροφορία για το τι έγινε ο Σουριάνο.

17. Guilmartin, J.F. Jr., Gunpowder and Galleys (1974), σ.164.

18. Maurocenus, Andreas (Andrea Morosini), Historia Veneta (1623). σ. 182.

19. Figueira, Thomas, Aegina: Society and Politics (1981), σ.23-26.

20 Όταν η οθωμανική αυτοκρατορία κατακτούσε μια περιοχή ή ένα νησί, γινόταν συνήθως λεπτομερής οικονομική και πληθυσμιακή καταμέτρηση με στόχο την εκτίμηση φόρων. Δυστυχώς, φαίνεται ότι καμία τέτοια καταγραφή δεν υπάρχει για την Αίγινα. Ευγνω­ μονώ τον Δρ. Γεώργιο Λιακόπουλο γι' αυτή την πληροφορία.

21. Charrière, Ε., Négociations de la France dans le Levant : ou, Correspondances, mémoires et actes diplomatiques des ambassadeurs de France à Constantinople et des ambassadeurs,...,T.l (1848): 340-41, υποσημείωση.

22. 23 του Δεκέμβρη 1904.

23. Κουλικούρδη-Αλεξίου, ό.π., σ.72.

61

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΣΠΑΛΙΑΡΗΣ*

Ο Καποδίστριας ως διπλωμάτης 1808-1818*

Ε

δώ, στην Αίγινα, και στην πατρίδα μου, το Ναύπλιο, είναι πάρα πολύ λίγοι αυτοί που θυμούνται τον Καποδίστρια. Όσο μελετώ το θέμα αυτό και όσο γράφω διάφορα άρθρα και βιβλία γι αυτόν, αισθάνομαι σα να απο­ καλύπτω μια κρυφή ιστορία, μια μυστική ιστορία. Πολλές φορές, επίσης, πιάνω τον εαυτό μου να βρίσκεται σε αντιπαράθεση με την επίσημη ιστοριο­ γραφία, με όσα μας έχει μάθει για τον Καποδίστρια. Αυτό οφείλεται σε δύο λόγους: ένας είναι ότι κανένας δεν μπόρεσε μέχρι τώρα να μελετήσει σε βάθος και σε πλάτος όλη τη δραστηριότητα του Καπο­ δίστρια, από τότε που έγινε «πρωθυπουργός» των Ιονίων Νήσων, μέχρι που έγινε κυβερνήτης της Ελλάδας. Από πού πέρασε, πού ταξίδεψε, σε ποιες γλώσσες άφησε ίχνη, σε ποια αρχεία βρίσκονται όλα αυτά. Κανένας δεν έχει την εποπτεία του θέματος σε όλο το βάθος και το πλάτος. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι η βιβλιογραφία είναι για μένα φτωχή, περιορίζεται σε έλληνες ιστο­ ριογράφους, σε ένα σπουδαίο ρώσο ιστοριογράφο και μελετητή των αρχεί­ ων, τον Γκριγκόρι Αρς, και σε κάποιους άλλους ακόμα. Ενδεικτικά αναφέρω τον Πολύχρονη Ενεπεκίδη, που έχει κάνει σπουδαία δουλειά στα αρχεία της Βιέννης. Το θέμα είναι σκοτεινό, γιατί το κράτος, το οποίο επιβίωσε του Καποδίστρια, έκανε το γνωστό damnatio memoriae, προσπάθησε δηλαδή να

IHl·.

O£WCJL£l>ONjy}/

ι

i f

σβήσει τη μνήμη του Κυβερνήτη. Ο Μέττερνιχ θεωρείται σήμερα ο σπουδαιότερος διπλωμάτης όλων των εποχών, γιατί με θέμα αυτόν έκανε τη διπλωματική του εργασία ο γνωστός σε όλους μας Χένρι Κίσσινγκερ1. 0 Κίσσινκερ έλεγε πως ο αυστριακός καγκελά­ ριος είχε το σπουδαιότερο όραμα για την Ευρώπη και τον κόσμο, ο οποίος εν τέλει και ακολούθησε αυτό. Στην πραγματικότητα, δεν ήταν το σπουδαιότερο ούτε αυτό που επικράτησε ή ήθελαν οι λαοί. Αντίθετα, αυτό που επικράτησε στην Ευρώπη,είναι το όραμα του μεγάλου αντιπάλου του Μέττερνιχ, του Καποδίστρια. Και θα ξεκινήσω με μια παράγραφο του ίδιου του Μέττερνιχ σε επιστολή του προς την ερωμένη του βαρόνη Λίβεν: "Ο Capo a" Istria δεν είναι κακός άνθρωπος αλλά μιλώντας ειλικρινά είναι ένα τέλειο θαύμα λανθασμένης ξεροκεψαλιάς. Ζει σε ένα δικό του κόσμο που για μας αποτελεί εφιάλτη"1. Ποιος ήταν ο εφιάλτης αυτός; Τα εθνικά κράτη. Σύμφωνα με γραπτές αποδείξεις3, ο Καποδίστριας, κατά τον Μέττερνιχ, είχε σκοπό να απελευθε­ ρώσει την πατρίδα του από τους Τούρκους, για να διαταράξει το status της Ευρώπης. Ήταν κρυφός επαναστάτης και ακραία φιλελεύθερος. Ήταν ο αρχηγός των ultra liberals, των ακραία φιλελεύθερων. Ο Μέττερνιχ είχε το παρατσούκλι «μεγάλος ανακριτής της Ευρώπης», γιατί διηύθυνε ένα τερά­ στιο δίκτυο μυστικής αστυνομίας στη Βιέννη και αλλού, που μάζευε πληρο­ φορίες για να αποσοβήσει τον κίνδυνο που σήμερα θα λέγαμε εθνικισμό. Τότε λεγόταν φιλελευθερισμός ή πατριωτισμός και είχε αφετηρία του τη Γαλλική Επανάσταση του 1789. Για τους σύγχρονους του άγγλους υπουργούς ήταν ο «δεύτερος προφήτης των Οθωμανών»4, γιατί ήταν αυτός ο οποίος προσπα­ θούσε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο να προστατέψει την Οθωμανική Αυτοκρατορία από τη διάλυση. Τι σήμαινε, όμως, φιλελεύθερος εκείνη την εποχή; Ήταν αυτός που είχε μαγευτεί από τις αρχές τις Γαλλικής Επανάστασης: ελευθερία, ισότητα, αδελ­ φότητα -τις τρεις αρχές της επανάστασης, τα τρία χρώματα της γαλλικής σημαίας. Φιλελεύθερος ήταν ο Ούγγρος που ήθελε να ζει στην Ουγγαρία και όχι στην Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία, ο Έλληνας που ήθελε να ζει στην Ελλάδα και όχι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ο Σέρβος που ήθελε να ζει στη Σερβία και όχι πάλι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ο Γάλλος που ήθελε να ζει στη Γαλλία, ο Γερμανός που ήθελε να ζει στην ενωμένη Γερμανία, η οποία ήταν τότε διασπασμένη σε πριγκιπάτα. Αυτός ήταν, λοιπόν, ο φιλελεύ­ θερος. 0 Έλληνας έπρεπε τότε να λέει: είμαι Οθωμανός υπήκοος ελληνικής καταγωγής. Υπάρχουν πολλές απόψεις για το ότι ο κόσμος πήρε λάθος τροχιά, ότι ο φιλελευθερισμός, που κατέληξε στα έθνη και τον εθνικισμό, ήταν η λάθος τροχιά και ότι θα έπρεπε ο κόσμος να έχει μείνει όπως τον οραματίστηκε ο Μέττερνιχ, Θα έπρεπε, δηλαδή, να υπάρχουν 2-3 αυτοκρατορίες και 3-4 ελέω

Θεού ηγεμόνες, ώστε ο κόσμος να ζήσει καλύτερα και χωρίς πολέμους. Εδώ, όμως, θα προσπαθήσουμε να αποδείξουμε ότι ο κόσμος που οραματίστηκε ο Καποδίστριας ήταν αναπόφευκτος και κράτησε για πρώτη φορά την Ευρώ­ πη σε ειρήνη για 99 χρόνια, από το 1815, όταν τελείωσε το συνέδριο των Παρισίων, ως το 1914. Ας πάρουμε ωστόσο τα πράγματα από την αρχή. Το 1797 οι Γάλλοι κατέ­ λαβαν την Επτάνησο. Το 1800 δημιουργήθηκε εκεί το πρώτο ελληνικό κρά­ τος, με την καθοριστική συμμετοχή της οικογένειας Καποδίστρια. Ο πατέρας του Ιωάννη, ο Αντώνιος Μαρία Καποδίστριας, διέσχισε έφιππος τους δρό­ μους της Κωνσταντινούπολης και πήρε με κάθε επισημότητα από το Σουλτά­ νο το διάταγμα της αυτονομίας της Επτανήσου Πολιτείας. Πίσω στην πατρί­ δα ο γιος του Αυγουστίνος το είχε βάλει σε ένα δισάκι και το περιέφερε στην Κέρκυρα. Επιτέλους, οι Έλληνες έχουν το πρώτο αυτόνομο κράτος μετά από πολλά χρόνια5. Η αυτονομία δεν στέριωσε και οι Γάλλοι επανακάμπτοντας το 1807, επέ­ βαλαν ένα καθεστώς, το οποίο δεν μπόρεσε να το σηκώσει ο Ιωάννης Καπο­ δίστριας, ο γραμματέας της επικράτειας. Από το 1801 είχε δώσει τεράστιο αγώνα για το νεοπαγές αυτό κράτος. Για παράδειγμα, είναι ο πρώτος και μοναδικός πολιτικός που κατάφερε να πείσει τους Ληξουριώτες και τους Αργοστολίτες να ζήσουν ειρηνικά, γιατί μέχρι τότε, στην κυριολεξία, αλληλο­ σκοτώνονταν. Σκοτώνονταν στο δρόμο, έκαιγαν νοσοκομεία μαζί με τους ασθενείς κ,ο.κ. Κατάφερε, παρόλα αυτά, να τους ενώσει όλους κάτω από ένα Σύνταγμα που είχε φτιάξει ο ελληνικής καταγωγής απεσταλμένος του ρώσου αυτοκράτορα κόμης Μοτσενίγος. Ο Μοντσενίγος προφανώς διαμεσολάβησε για να προσκληθεί ο Καποδί­ στριας στη Ρωσική Αυλή. Ετσι ξεκίνησε το 1808 με λίγους παράδες στα χέρια του και έφτασε στη Βιέννη, τον πρώτο σταθμό του. Μια περιγραφή στο ημε­ ρολόγιο του είναι χαρακτηριστική του τι θα ακολουθήσει και ίσως αποτελεί προάγγελο της αφοσίωσης του στην Ελληνική υπόθεση. Λέει, λοιπόν, «οι αβρότητες, τα γεύματα, οι εσπερίδες τερπνών διασκεδάσεων διαδέχονται η μία την άλλη με τόση ταχύτητα ώστε κατορθώνουν να με κουράσουν»6. Ήταν ένας κόμης, ο οποίος μπήκε στη διπλωματική αντιπροσωπεία του Τσάρου και αντί να σταθεί μέσα σε αυτό το κλίμα των ευγενών, να προσπαθήσει να κάνει καριέρα, να προσπαθήσει να μπει σε χορούς, να καλοπαντρευτεί, να αυξήσει την περιουσία του, είχε άλλα πράγματα στο μυαλό του, όλα αυτά τον κούρα­ ζαν. Εκεί, στη Βιέννη, έχει και την πρώτη επαφή με το σύστημα του Μέττερνιχ. Από τότε άρχισε να μαθαίνεται το όνομα του στα αστυνομικά γραφεία, τα οποία έλεγχε ο Μέττερνιχ. Στη συνέχεια πήγε στην Αγία Πετρούπολη, όπου ξεκίνησε ως Σύμβουλος της Επικράτειας με κύρια ασχολία του τη σύνταξη υπομνημάτων. Το μόνο

που έκανε είναι να γράφει και να προσπαθεί να είναι καίριος. Λίγα πράγματα έχουν σωθεί από εκείνη την εποχή. Έχει σωθεί μια δική του περιγραφή που λέει ότι γράφει λιτά και πού και πού πετάει και κάποια ιδέα που ανεβάζει το ενδιαφέρον7. Γράφει για το ελληνικό ζήτημα. Από τότε ο καημός του είναι να ελευθερώσει την Ελλάδα. Γράφει στον προϊστάμενο του για διάφορα θέματα με απόψεις που τεί­ νουν πάντα προς το φιλελευθερισμό. Κρυώνει πάρα πολύ στην Αγία Πετρού­ πολη, λεφτά δεν έχει, ούτε για το καθημερινό κρασί. Παραπονιέται στον πατέρα του γιατί στις γιορτές δεν μπορεί να πιει λίγο κρασί, καθότι «ελλειμματίας από ρούβλια»9 και οι γονείς του παίρνουν δάνεια, δανείζονται με τοκο­ γλυφικούς όρους, για να μπορέσει να αντιμετωπίσει το κρύο, να πάρει μια γούνα. Παρακαλεί το διφθερουργό της ρωσικής αυλής, ο οποίος είναι Έλλη­ νας, να του φτιάξει μια γούνα. Κοιμάται αγκαλιά με τη σόμπα για να ζεσταθεί. Διαβάζει πάρα πολύ, είναι συνέχεια στη βιβλιοθήκη της Αυτοκράτειρας και προσπαθεί χωρίς πολλές ελπίδες να πετύχει τους στόχους του. Το 1811 μετά από συνεχείς ενοχλήσεις στον προϊστάμενο του για να τον στείλουν σε κάποια άλλη υπηρεσία, νοτιότερα, τον στέλνουν ως υπεράριθμο διπλωματι­ κό ακόλουθο της Ρωσικής Πρεσβείας στη Βιέννη. Εκεί παρουσιάζεται στον πρεσβευτή Στάκλενμπεργκ που εκνευρίζεται, γιατί δεν θέλει υπεράριθμους' ακολούθους. Τελικά, ο Καποδίστριας τον πείθει για την αξία του και αρχίζει στη Βιέννη τη δράση του, η οποία είναι εθνική. Ο Μέττερνιχ πάλι βάζει τον αρχηγό της αστυνομίας να κάνει έρευνα γι αυτόν. Τον παρακολουθεί στις επαφές του και διαπιστώνει ότι συναντιέται με Έλληνες, με εμπόρους, με τον Ανθιμο Γαζή και άλλους. Είμαστε μόνο 14 χρόνια μετά τη δράση του Ρήγα στη Βιέννη, τη σύλληψη και τη δολοφονία του, και οι κινήσεις του δεν περ­ νούν απαρατήρητες από τον Μέττερνιχ9. Στην αναφορά του ο αρχηγός της βιενέζικης αστυνομίας έγραφε ότι ο Καποδίστριας ήταν πράκτορας της Ρωσίας με στόχο τη διείσδυση στους Έλληνες της Βιέννης και τον προσηλυτισμό τους στα σχέδια της Ρωσίας. Πιθανότατα αυτή ήταν πραγματικά η αποστολή του, να προσηλυτίσει τους Έλληνες στα σχέδια της Ρωσίας, δηλαδή να πετύχει τη διάλυση της Οθωμα­ νικής Αυτοκρατορίας. Ανάμεσα στα δεκάδες υπομνήματα που γράφει, ένα κάνει εντύπωση στον Τσάρο. Αφορούσε στα θέματα της Ιταλίας και με αυτό συνέβαλε ώστε ο λαός της Ιταλίας να μην υποδουλωθεί στους Αυστριακούς. Βρισκόμαστε στο 1812.0 Ναπολέων έχει πλέον ξεκινήσει την εκστρατεία του για να καταλάβει την Ευρώπη. Γίνονται κοσμοϊστορικές αλλαγές, τις οποίες βιώνουμε και σήμερα: μετράμε σε Κιλά και όχι σε οκάδες, σε μέτρα και όχι σε γιάρδες ή πηγαίνουμε δεξιά στο δρόμο, ενώ στην Αγγλία αριστερά, ακριβώς γιατί ο Ναπολέων εξάγει τα μέτρα και τα σταθμά της Γαλλίας, αλλά κυρίως τις γαλλικές ιδέες. Πρώτα πηγαίνουν οι πένες των Γάλλων διαφωτι-

στων σε όλη την Ευρώπη, προσκαλώντας τον κόσμο στις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, και έπειτα έρχεται και τον κατακτά ο Ναπολέοντας. Το 1812 λοιπόν ετοιμαζόμαστε για μεγάλους πολέμους, ήδη έχουν ξεκινή­ σει οι εχθροπραξίες και είναι ανάγκη όλοι οι διπλωματικοί υπάλληλοι, οι πιο ικανοί της Ρωσίας και των άλλων κρατών να πάνε στο μέτωπο. 0 Τσάρος τον αποσπά και τον στέλνει στη στρατιά της Βεσαραβίας. Το σημερινό κράτος της Μολδαβίας με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου έχει περάσει από την Οθω­ μανική Αυτοκρατορία στην κυριαρχία της Ρωσίας. Αυτό που ενδιαφέρει τον Καποδίστρια είναι να τηρηθούν οι όροι της Συνθήκης να μην τους καταπατή­ σει η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Παράλληλα, οργανώνει ένα δίκτυο που, κατά τη γνώμη μας, τον έκανε τον πιο αποτελεσματικό διπλωμάτη της εποχής, πιο αποτελεσματικό και από τον Μέττερνιχ. Έστησε, λοιπόν, ένα δίκτυο, κυρίως από Ελληνες. Όλες οι επαφές που έκανε στην Αγία Πετρούπολη και στη Βιέννη ήταν για να εντοπίσει κατάλληλους ανθρώπους, για να βρει τους έξυπνους και τους ικανούς και να τους βάλει, όταν οι συνθήκες το επέτρεπαν, στην υπηρεσία του. Έστησε το δίκτυο σε όλα τα λιμάνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Νομίζω και στη Βιέννη είχε ανθρώπους οι οποίοι ανέλαβαν δύο ρόλους, πρώτα να συλλέγουν πληροφορίες και να του τις στέλνουν και, δεύτερον να μεταφέρουν οι ίδιοι πληροφορίες στις κοινωνίες όπου ζούσαν10. Το 1813 οι Οθωμανοί αρχίζουν να εκμεταλλεύονται την εμπλοκή των Ρώσων με το Ναπολέοντα και εκτελούν Σέρβους επαναστάτες. Τότε ο Καπο­ δίστριας επεμβαίνει στον Τσάρο της Ρωσίας και προσπαθεί να τους γλυτώ­ σει. Τα καταφέρνει και έτσι σώζεται η αυτονομία της Σερβίας, που είχε έρθει ως αποτέλεσμα της εξέγερσης του Μίλος Ομπρένοβιτς. Γίνονται ανακατατάξεις και ο στρατηγός Κουτούζωφ, αρχηγός της ρώσι­ κης στρατιάς, νικιέται από τον Ναπολέοντα και διαλύεται η στρατιά του. Την αρχιστρατηγία αναλαμβάνει ο Μπαρκλέι Ντε Τογί, του οποίου γραμματέας ήταν ο Καποδίστριας. Μόλις αναλαμβάνει ο στρατηγός, όλοι προσπαθούν να διώξουν το γραμματέα του και να αναλάβουν τη θέση του. Όμως ο Ντε Τογί εκτιμά πάρα πολύ τις δυνατότητες του και τον κρατάει, και έτσι αυτός γίνε­ ται στην ουσία αρχηγός της ρωσικής αντικατασκοπείας στο μέτωπο. Γυρνάει όλη την Ευρώπη, όπου πάει ο στρατός, και στήνει διάφορες επι­ χειρήσεις ψυχολογικού πολέμου. Προσπαθεί να μεταδώσει το μήνυμα ότι οι Ρώσοι είναι απελευθερωτές και όχι κατακτητές όπως ο Ναπολέων. Τα κατα­ φέρνει πολύ καλά, αν και δεν είναι καθόλου εύκολο, δεδομένου ότι ο Ναπο­ λέων θεωρείται συνεχιστής της Γαλλικής Επανάστασης, αυτός ο οποίος φέρ­ νει τις δημοκρατικές ιδέες. Και όμως, όπου ο Καποδίστριας αναλαμβάνει έργο, το φέρνει σε πέρας ουσιαστικά. Αυτό εκτιμάται πάρα πολύ. Το 1813, μια ημέρα πριν τη μάχη της Λειψίας, τη μάχη των Εθνών, όπου ο Ναπολέων

νικήθηκε και δεν μπόρεσε ποτέ να επανακάμψει, βρέθηκε στη σκηνή του στρατηγού και ο Τσάρος.

- Εσείς είστε ο Καποδίστριας; Τον ρωτά απευθυνόμενος σ' αυτόν.

- Ναι, του απαντά.

- Ωραία, από δω και πέρα θα ήθελα να έρχεσθε να μου αναφέρεσθε προ­ φορικά, να σταματήσετε τα υπομνήματα11.

0 Τσάρος διάβαζε πάντα τα υπομνήματα του Καποδίστρια - ουσιαστικά από κει ξεκινάει η γνωριμία τους και η τεράστια διπλωματική καριέρα του ήθελε όμως ν' ακούει την άποψη του άμεσα, για να την κάνει πολιτική, να ξέρει τι θα λέει στα στρατεύματα του. Τα χρόνια που ο Καποδίστριας γυρ­ νούσε στα μέτωπα, τον είχαν κάνει ατρόμητο, καθώς πήγαινε στις γραμμές του εχθρού για να συναντήσει τον εχθρό. Το είχε κάνει και στην Κεφαλονιά, στο Αργοστόλι. Μια νύχτα πήγε στο σπίτι ενός ευγενούς της εποχής, του Ανδρέα Μεταξά, ο οποίος ήθελε για λογαριασμό του την εξουσία του νησιού. Τον βρήκε στο σπίτι του, που ήταν περιτριγυρισμένο από τους δολοφόνους του χωριού που είχε με το μέρος του. Πήγε μόνος του με ένα φαναράκι και του είπε: «Εγώ είμαι η εξουσία» και στο τέλος τον έπεισε. Το ίδιο έκανε και στα πολεμικά μέτωπα της Ευρώπης κερδίζοντας εκτός από τα παράσημα του Τσάρου και τα άσπρα του μαλλιά. Έγινε, λοιπόν, η Μάχη των Εθνών στη Λειψία και νίκησαν οι σύμμαχοι, Αγγλοι, Ρώσοι και Πρώσοι. 0 Ναπολέοντας συλλαμβάνεται και φυλακίζεται στη νήσο Έλβα από όπου δραπετεύει, μαζεύει πάλι στρατό και οδεύει προς το Βατερλό. Και αφού λήγει KŒL αυτή η μάχη, γίνεται το Συνέδριο της Βιέννης και στήνεται ο κόσμος όπως τον ξέρουμε, στήνεται η νέα τάξη πραγμάτων. Πριν φτάσουμε όμως στο Συνέδριο, χρήσιμο είναι να μιλήσουμε για τα γεγονότα που επέβαλαν την παρουσία του Καποδίστρια σε αυτό. Στη Φραν­ κφούρτη ο Τσάρος λέει στον Καποδίστρια: «Να αγαπάτε τις δημοκρατίες, πρόκειται να σώσουμε μία από αυτές που ο Γαλλικός δεσποτισμός υποδούλω­ 12 σε» . Και τον στέλνει στην Ελβετία ανεπίσημα, χωρίς ιδιότητα. Εκεί αυτός προσκολλάται στον αυστριακό απεσταλμένο και μαζί προσπαθούν να δουν τι θα γίνει με την Ελβετία, που είναι χωρισμένη σε 28 καντόνια, σε τρεις γλώσ­ σες, σε ευγενείς και πληβείους, που δεν ξέρουν τι θέλουν να κάνουν για την πατρίδα τους, αν έχουν πατρίδα. Φυσικά, δεν έχουν σύνταγμα. Αυτό που έχουν είναι το Act de Meditation, μία πράξη διαμεσολάβησης, που έχουν επι­ βάλει οι Γάλλοι και με το οποίο ουσιαστικά αφαίρεσαν τα προνόμια των ευγε­ νών και καθιέρωσαν μια δημοκρατική εξουσία. Όταν ηττάται ο Ναπολέοντας στη Λειψία, οι ευγενείς θέλουν πίσω τα προνόμια τους και αρχίζει μια έντονη ταξική διαμάχη. Η Βέρνη επαναστατεί και ξεκινάει μια διαδικασία που είναι σίγουρο ότι θα καταλήξει σε εμφύλιο πόλεμο. Κανένας δεν ξέρει με ποιον θα πάει η Ελβετία, με το Ναπολέοντα ή τους Αυστρο-ρώσους.

Και εδώ, στο κέντρο αυτού του πολύ συγκεχυμένου πολιτικού πεδίου βρί­ σκεται ο κόμης μας. Η Αυστρία θέλει να εισβάλει στην Ελβετία, να εγκαταστή­ σει στρατεύματα και να πάρει με τη βία τους Ελβετούς με το μέρος της. 0 Μέττερνιχ στέλνει σχετική οδηγία στον πρεσβευτή του και αυτός τη μεταφέρει στον Καποδίστρια, που αν και έχει αντίθετες διαταγές από τον Τσάρο, απο­ φασίζει να συμφωνήσει με τους Αυστριακούς. Την επόμενη μέρα βρίσκεται με τον Τσάρο, ο οποίος του λέει: «Ελπίζω να υπακούσατε στις διαταγές μου». «Απεναντίας»11, του απαντά και ο Τσάρος θυμώνει, αλλά ο Καποδίστριας του εξηγεί ότι συμφώνησε ενώ παράλληλα δημοσιοποίησε τα σχέδια των Αυστριακών, με σκοπό να αντιδράσουν οι Ελβετοί και να εκτεθεί έτσι η αυστριακή διπλωματία. Όντως, σε 24 ώρες οι Αυστριακοί αλλάζουν στάση και περνάει η πολιτική του Αλέξανδρου, ο οποίος γίνεται ουσιαστικά ο κυρίαρχος του παιχνιδιού στην Ελβετία. 0 Τσάρος καταλαβαίνει ότι ο Καποδίστριας είναι ο μόνος που μπορεί να αντισταθεί στις ραδιουργίες του Μέττερνιχ και του δίνει πλήρη εξουσιοδότηση ώστε να κάνει ό,τι θέλει στην Ελβετία.

0 Καποδίστριας έρχεται σε συνεννόηση με τους ευγενείς και τους αστούς και δουλεύοντας, όπως ήταν χαρακτηριστικό του, από τις 5 το πρωί μέχρι τις 12 το βράδυ, συντάσσει τάχιστα το Σύνταγμα, που αποτελεί τη βάση αυτού που ισχύει και σήμερα. Ενώνει τα 28 καντόνια με ένα Σύνταγμα, το οποίο είναι το πιο φιλελεύθερο ακόμα και σήμερα, ουσιαστικά είναι κοντά στην άμεση δημοκρατία. Το δεύτερο που θεσμοθετεί είναι η ουδετερότητα, πάνω στην οποία οι Ελβετοί έχτισαν το πιο οργανωμένο, πλούσιο και ανταγωνιστι­ κό κράτος στον κόσμο. Γι' αυτό προτιμώνται οι τράπεζες τους, γιατί οι Ελβε­ τοί κρατούν σε οποιονδήποτε πόλεμο την ουδετερότητα. Όλα αυτά είναι έργο του Καποδίστρια, οι απόγονοι του οποίου και σήμερα παίρνουν αυτό­ ματα την ελβετική υπηκοότητα. Θα μπορούσε να σταματήσει εδώ την πολύ επιτυχημένη καριέρα του. Ποιος άλλος κατάφερε τόσα πράγματα από μια θέση που δεν ήταν καν επί­ σημη; Αξίζει ακόμη να αναφέρουμε ότι, καθώς ενδιαφερόταν πάντα για τα εκπαιδευτικά ζητήματα, στην Ελβετία γνώρισε τη διδασκαλία του Πεσταλότσι και έγραψε σχετικό υπόμνημα στον Τσάρο. Για ό,τι όμορφο γινόταν εκεί­ νη την εποχή ήταν ενήμερος. Εκεί γνώρισε και τον Εϋνάρδο, πρόσωπο κλειδί για να είμαστε εμείς ελεύθεροι σήμερα, και γνώρισε και άλλες προσωπικότη­ τες στις οποίες, όταν τον έδιωξαν από την υπηρεσία του Τσάρου, κατέφυγε για να δημιουργήσει τη φιλελληνική παράταξη της Ευρώπης. Τον Οκτώβριο του 1814 φτάνει στο Συνέδριο της Βιέννης. Εκεί τον κάλε­ σε ο ίδιος ο Τσάρος, γιατί θεωρούσε ότι είναι ο μόνος που μπορούσε να ενα­ ντιωθεί στα σχέδια του Μέττερνιχ, και τον έκανε μυστικό του σύμβουλο. Εκεί, λοιπόν, στο Συνέδριο της Βιέννης, ο Καποδίστριας αποκαλύπτει στον Τσάρο ότι η Αγγλία, Γαλλία και η Αυστρία έχουν κάνει μυστική συμμαχία εναντίον

της Ρωσίας. Ο Τσάρος γελάει και το αποκλείει. Μετά από λίγες μέρες έρχεται επιστολή από το Ναπολέοντα, που έχει δραπετεύσει από την Έλβα, με το κεί­ μενο της συμφωνίας που έχουν κάνει όντως οι Αγγλία, Γαλλία και Αυστρία. Τότε καταλαβαίνει ότι έχει να κάνει με έναν άνθρωπο που διαβάζει πίσω από τις γραμμές, εκεί που δεν μπόρεσε να διαβάσει ο υπουργός εξωτερικών του, ο Νέσελροντ, ο οποίος είναι εξαιρετικός αλλά κάπως αργός στη σκέψη. Στο Συνέδριο της Βιέννης θέτει και το ζήτημα της Ελλάδας. Πληροφορεί τον Τσάρο ότι οι Άγγλοι έχουν μια Φιλόμουσο Εταιρεία στην Αθήνα και προ­ σπαθούν να πάρουν με το μέρος τους Έλληνες επιδιώκοντας καταρχήν να υφαρπάξουν αρχαία. Τον πείθει να κινηθούν ανάλογα κι έτσι δημιουργούν τη Φιλόμουσο Εταιρεία, υπέρ της οποίας μάλιστα στο παλάτι οργανώνεται γιορ­ τή. 0 Τσάρος προσφέρει χρήματα, η Αυτοκράτειρα επίσης, οι ευγενείς το ίδιο, και ο Καποδίστριας εμφανίζεται μπροστά στον Μέττερνιχ λέγοντας του: «Εσείς που είστε χριστιανικότατος κόμης πρέπει να συνεισφέρετε». Και δίνο­ ντας του το χρυσό δαχτυλίδι της Εταιρείας, τον υποχρεώνει να συνεισφέρει κι αυτός. Δεν ξέρουμε πώς αισθάνθηκε ο Μέττερνιχ εκείνη τη στιγμή, σίγου­ ρα όχι καλά. Το Συνέδριο μεταφέρεται στο Παρίσι και εκεί συντάσσεται το κείμενο της Ιερής Συμμαχίας, της συμμαχίας Ρωσίας, Αυστρίας, Πρωσίας. Ιερή Συμμαχία σημαίνει ότι οι χριστιανοί ηγέτες της Ευρώπης αναλαμβάνουν, με τη δύναμη που τους δίνει ο Θεός, να καταστείλουν κάθε εθνικιστική, αθεϊστική, κοινωνική επανάσταση διά της βίας. Όταν το είδε ο Καποδίστριας, αντέδρασε, όμως ο Τσάρος του ζήτησε να το δώσει για υπογραφή σε όλους τους εμπλεκόμενους14. Μετά την Ελβετία, μετά τις υπηρεσίες που είχε προσφέρει στους Σέρβους έχουμε τη μεγαλύτερη και τη σπουδαιότερη υπηρεσία που έκανε σε έθνος κράτος: καταφέρνει να σώσει τη Γαλλία. Και πώς; Οι Άγγλοι ζητούσαν πολε­ μικές αποζημιώσεις από τους Γάλλους, οι Πρώσοι ζητούσαν εδάφη. Όλοι κάτι ζητούσαν από τους Γάλλους, όπως έναν αιώνα αργότερα, με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, οι σύμμαχοι ζητούσαν από τους Γερμανούς. 0 μόνος αρνητικός στις αποζημιώσεις ήταν ο Τσάρος. 0 Καποδίστριας συνεννοείται με το φίλο του δούκα Ρισελιέ, που ήταν παλιότερα δήμαρχος της Οδησσού, να του δοθεί ένα κείμενο από το βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο 18°, όπου αυτός έλεγε ότι «αν μου ζητήσετε παραπάνω από αυτά που μπορώ να δώσω, θα παραιτηθώ». Ο Καποδίστριας δείχνει το κείμενο στον Τσάρο, ο οποίος τον ρωτάει τι πρέπει να κάνουν κι εκείνος του προτείνει να το δημοσιεύσουν. Και έτσι γίνε­ ται. Ως συνέπεια η κοινή γνώμη τάσσεται υπέρ της Γαλλίας, γιατί φοβάται ένα καινούργιο πόλεμο σε περίπτωση που οι Γάλλοι δεν μπορούν να ανταπο­ κριθούν στις υποχρεώσεις τους. 0 Καποδίστριας ουσιαστικά τους εκβίασε και κατάφερε να δοθούν ελάχιστες αποζη μιώσεις, ώστε η Γαλλία να μπορέσει να ανασάνει. Ως αποτέλεσμα η Ευρώπη έμεινε για 30 χρόνια χωρίς πόλεμο.

Γιατί, αν η Γαλλία ανέπτυσσε εθνικιστικές τάσεις ή εμφανιζόταν ένας και­ νούργιος Ναπολέοντας, θα είχαμε πάλι πόλεμο. Ο Λουδοβίκος για την εξυπηρέτηση προσφέρεται να δώσει λεφτά ως δώρο στον κόμη. 0 Καποδίστριας όμως ζήτησε να σταλούν τα διπλά αντί­ γραφα βιβλίων από τις βιβλιοθήκες της Γαλλίας στην Ελλάδα, για να μορφω­ θούν τα παιδιά εκεί, πράγμα το οποίο δεν έγινε ποτέ. Γνώμη μου είναι μια επι­ τροπή να ζητήσει αυτά τα βιβλία όχι για να τα πάρει αλλά για να υπενθυμίσει στους Γάλλους πώς σώθηκαν, ποιος τους έσωσε και ποιοι είναι οι δεσμοί με τον άνθρωπο που έσωσε και εμάς. Μια μέρα πριν φύγει ο Καποδίστριας από το Παρίσι τον καλεί ο Τσάρος και του λέει ότι τον χρίζει υπουργό των Εξωτερικών. Εκείνος απαντά πως δεν μπορεί, γιατί η ανάγκη του είναι να αγωνίζεται για τους Έλληνες. Ο Τσάρος τού απαντά πως νοιάζεται κι ίδιος για τους Έλληνες, και τον διορίζει υπουρ­ γό Εξωτερικών δίπλα στον Νέσελροντ, τρίτο στην ιεραρχία του Ρωσικού κρά­ τους15. Στο δρόμο προς την Αγία Πετρούπολη περνάει από διάφορες χώρες και άπαντες τον παρασημοφορούν και τον δέχονται με μεγάλες τιμές.

0 Τσάρος τού παραχωρεί κατοικία στην Αγία Πετρούπουλη και για πρώτη φορά το Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας, που έως τότε έδρευε σε σκηνές του μετώπου, αποκτά έδρα. 0 Καποδίστριας ήταν καλός υπάλληλος, ρωτού­ σε πάντα τον Αυτοκράτορα. Το ζήτημα είναι αν ο Αλέξανδρος ήταν αντίθετος στην Ελληνική Επανάσταση. Υπάρχουν ενδείξεις ότι όχι μόνο δεν ήταν, αλλά την προκάλεσε κιόλας. Απλά στη διπλωματική αρένα έλεγε αυτά που έπρεπε, όπως γίνεται και σήμερα. Μία από τις αρμοδιότητες του Καποδίστρια μετά τον πόλεμο ήταν η οργά­ νωση της Βεσαραβίας. Έκανε κτηματολόγιο, έδωσε γη στους ακτήμονες, έφτιαξε θεσμούς και δημιούργησε ένα οργανωμένο κράτος, το πιο οργανω­ μένο της εποχής, υπό την κυριαρχία του Τσάρου, βέβαια. Εφτιαξε σε δύο χρό­ νια όσα εμείς προσπαθούμε δύο αιώνες να φτιάξουμε, και δεν μπορούμε. Αν τον είχαμε αφήσει ένα δυο χρόνια, θα ήμασταν άλλο κράτος αυτή τη στιγμή. Δεν ξέρω αν οι Μολδαβοί γνωρίζουν για τον Καποδίστρια. Εκεί στην Μολ­ δαβία, έστειλε και έναν ποιητή που είχε κόντρα με τον τσάρο. 0 Καποδίστριας τον εκτιμούσε πάρα πολύ και αποφάσισε να τον στείλει στο Κισινάου. Μιλά­ με για τον Αλέξανδρο Πούσκιν, τον πατέρα της Ρωσικής λογοτεχνίας, τον οποίο σύμφωνα με κουτσομπολιό της εποχής ο Καποδίστριας έβαλε να γρά­ ψει το πρώτο Σύνταγμα της Ελλάδας. Το Σύνταγμα της Επιδαύρου κατά πάσα πιθανότητα είναι μεταγραφή γαλλικών συνταγμάτων που έκανε ο ίδιος ο Πούσκιν. Στο Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας ο Νέσελροντ κάνει όλες τις φανε­ ρές ακροάσεις, ενώ ο Καποδίστριας τις μυστικές, ασκώντας ουσιαστικά την εξωτερική πολιτική της Ρωσίας. Τα συνέδρια συνεχίζονται. Το 1818 γίνεται

το Συνέδριο του Aix-la-Chapelle, όπου επιβάλλει τους όρους του στον Κάστλεριγ και τον Μέττερνιχ: αποσύρονται οι δυνάμεις της Αυστρίας από τη Γαλλία, η οποία απαλλάχτηκε από όλα τα βάρη. Ουσιαστικά, σφραγίζεται η πολιτική, η οποία κάνει τη Γαλλία ένα ισχυρό κράτος μέχρι σήμερα. Μπορεί να μην ήταν το ίδιο ισχυρό, αν ένα μεγάλο μέρος της άνηκε στην Αυστρία εκεί­ νη την εποχή ή αν είχε εξωθηθεί σε μεγάλες αποζημιώσεις. Ο Λοντόουνερι (Κάστλεριγ) είναι ο μεγάλος σύμμαχος του Μέττερνιχ όπως και ο βασιλιάς της Αγγλίας Γεώργιος 4°ς, ένας άνθρωπος ο οποίος είναι σε ένα άλλο κόσμο, δυστυχώς όμως είναι πολύ σημαντικός για την Ευρώπη. Όλοι αυτοί επικοινωνούν μέσω της ερωμένης του Μέττερνιχ, πιθανόν και του Κάστλεριγ, που είναι και ο μεγάλος έρωτας της ζωής του Γεώργιου 4ου, της βαρόνης Λίβεν. Κρίμα γι' αυτούς, καθώς η βαρόνη, κατά πάσα πιθανότη­ τα, είναι κατάσκοπος του Καποδίστρια ήδη από εκείνη την εποχή16. Από αυτήν μαθαίνουμε ότι αποκαλούν τον Καποδίστρια εχθρό τους και Άγιο Ιωάννη της Αποκάλυψης. Έτσι τον ονομάζει ο Μέττερνιχ, γιατί δεν πήγαινε σε χορούς, δεν έπινε, δεν είχε ανθρώπινες αδυναμίες, ήταν προσηλω­ μένος στο στόχο του, ένας καλόγερος ο οποίος εισβάλλει στα σαλόνια της Ευρώπης εκείνης της εποχής. Δεν συμμετείχε στο διεφθαρμένο κλίμα των ευγενών. 0 Μέττερνιχ τον μισεί θανάσιμα, θέλει να τον δει νεκρό17. Εκεί λοιπόν στο συνέδριο της Aix-la-Chapelle περνάει η γνώμη του Καπο­ δίστρια. Στο ίδιο συνέδριο ο Καποδίστριας ζήτησε την κατάργηση της δου­ λείας στις αμερικανικές αποικίες. Το πρόβλημα είναι τεράστιο. Από την Αφρι­ κή φεύγουν καράβια που ναυλώνουν οι δουλέμποροι με παιδάκια και νέους για την Αμερική. Στέλνει, λοιπόν, ο Καποδίστριας στον πρόεδρο Τζάκσον επι­ στολή λέγοντας του «εσείς που ψηφίσατε το mo φιλελεύθερο σύνταγμα, πώς διατηρείτε τη δουλεία;» Δεν το καταλαβαίνει ο Τζάκσον, γιατί το θέμα είναι και οικονομικό. Προτείνει, λοιπόν, ο ρώσος υπουργός τη δημιουργία της Αφρικανικής Ένωσης. Προτείνει ακόμα να κατέβει ο ρωσικός στόλος στη Μεσόγειο, για να σταματήσει τα δουλεμπορικά, προτείνει ανάληψη δράσης. Ακόμα δεν έχω καταλήξει αν είναι τόσο μεγάλη η ανθρωπιστική διάσταση στη σκέψη αυτού του ανθρώπου ή αν το έκανε για να κατεβάσει ρωσικό στόλο στη Μεσόγειο, ο οποίος θα ήταν πολύ χρήσιμος στις επαναστάσεις των Ελλήνων. 0 Καποδίστριας δικαιώθηκε 40 χρόνια αργότερα, όταν δημιουργή­ θηκε η Αφρικανική Ενωση και καταργήθηκε η δουλεία. Κι είμαστε ακόμα στο 1818. Τα επόμενα χρόνια η δράση του σπουδαίου αυτού άνδρα θα καταλήξει στη δημιουργία του νέου Ελληνικού Κράτους και θα θέσει τις βάσεις για την αλλαγή του ευρωπαϊκού χάρτη. Η Ευρώπη είναι προορισμένη να ανήκει στους λαούς της και όχι σε ελέω Θεού αυτοκράτορες. Ο πρώτος που οραματίστηκε αυτό ήταν ο Καποδίστριας. Η Ελβετία, η ισχυρή Γαλλία, η Μολδαβία, η αυτόνομη Σερβία, η υπό ένωση Γερμανία ήταν ο δρό-

μος που έστρωνε ο Καποδίστριας κατά της αυτοκρατορικής, αντιδραστικής Ευρώπης. Η Ελληνική επανάσταση θα γίνει το πιο καίριο χτύπημα στα θεμέ­ λια της Ιερής Συμμαχίας και η απαρχή της Ευρώπης των ελεύθερων λαών.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. A World Restored: Metternich, Castlereagh and the Problems of Peace 1812-1822 2. The private letters of Princess hieven to Prince Metternich, 1820-1826, edited and with a biographical foreword by Peter Quennell 3. Ó.TL

* Ομιλία που έγινε στις 27 Ιουνίου 2012 στα πλαίσια της «Εβδομάδας του Γκιώνη» στην Οικία Καραπάνου στην Αίγινα.

4. Correspondence of Princess hieven and Earl Grey. Edited and translated by Guy Le Strange (1890) 5. Παναγιώτης Πασπαλιάρης, Μεγάλοι Έλληνες, Ιωάννης Καποδίστριας, Σκάι Βιβλίο 2008 6. Αυτοβιογραφία Ιωάννου Καποδίστρια (μτφ. Μιχαήλ Αάσκαρι), Εκδόσεις Ερμείας 1940 7. Πολύχρονης Ενεπεκίδης, Ιωάννης Καποδίστριας, 176 Ανέκδοτα Γράμματα προς τον Πατέ­ ρα του 1809-1820, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1972 8. ό.π.

9. Πολύχρονης Ενεπεκίδης, «Ρήγας - Υψηλάντης - Καποδίστριας», Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1965 10. Παναγιώτης Πασπαλιάρης, ό.π.

11. Αυτοβιογραφία Ιωάννου Καποδίστρια ό.π.

12. ό.π.

13. ό.π.

14. ό.π.

15. ό.π.

16. Παναγιώτης Πασπαλιάρης, Διαρροή στο Άγιο Δισκοπότηρο της Ιερής Συμμαχίας, Περιοδικό Hot Doc τεύχος 1 17. The private letters of Princess hieven to Prince Metternich, 1820-1826, ό.π.

72

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Χ. ΚΑΛΑΜΑΚΗΣ*

Ο Ιωάννης Καποδίστριας 1 στη Νεοελληνική Λογοτεχνία

Η

βιβλιογραφία για το βίο και το έργο του Ιωάννη Καποδίστρια είναι πλέον δύσκολο να παρακολουθηθεί2. Στην παρούσα μελέτη προσεγγίζομε το θέμα της παρουσίας του πρώτου κυβερνήτη στη νεοελληνική λογοτεχνία, δίνοντας όσα στοιχεία εντοπίσαμε και παρέχοντας την αφορμή στους ειδι­ κούς για περαιτέρω έρευνα. α'. Το 1831 ο ποιητής Αλέξανδρος Σούτσος (1803 - 1863]3, κινούμενος από αντιπολιτευτικά κίνητρα4, δημοσιεύει σατιρικά ποιήματα, ρομαντικής κυρίως τεχνοτροπίας, αναφερόμενα στον Κυβερνήτη και στην πολιτική του. Σ' ένα απ' αυτά αναφέρεται στον επιστάτη των εθνικών οικοδομών, τον οποίο εμφανίζει να πλουτίζει με αθέμιτο τρόπο, εν αγνοία του Κυβερνήτη. Φοίνικες και ταλαράκια το πουγκί μου κουδουνίζει, και το στόμα μου σαμπάνιες και ρυζόγαλο μυρίζει ' χαιρετάτε με με σέβας, με βαθύν προσκυνισμόν' επιστάτης, κύριοι μου, έγινα οικοδομών. Τερερέμ, λαλά, λαλά Η δουλειά πάγει καλά. Έκτακτε Διοικητή μου, πόσα γρόσια θησαυρίζεις; όσα παίρνω σ' ένα μήνα σ' ένα χρόνο τα κερδίζεις; έκτακτα τον μήνα παίρνεις εσύ χίλια., κι ας να μη! εγώ παίρνω τρεις χιλιάδες εις την κάθε πιθαμή. Τερερέμ, λαλά, λαλά η δουλειά πάγει καλά Η αυτού Πανεξοχότης μ' αγκαλιάζει κάθε μέρα. μα ρημάζω το Ταμείον; Αλλού βλέπει, βρέχει πέρα, φθάνει μόνον, πουρνό βράδυ, να τον λέγω εις τ' αυτί τι φρονεί ο ένας κι άλλος και τι δρόμο περπατεί. Τερερέμ, λαλά, λαλά η δουλειά πάγει καλά

*Αν. Καθ. ΕΚΠΑ, επίτ. Πρόεδρος Συνδέσμου των εν Αθήναις Αιγινητών.

73

Σήμερον το Ναύπλίόν μας η πρωτεύουσα μας είναι ' αύριο θα είναι, λέγουν, αι περίφημοι Αθήναι, τότε, γρόσια μιλιούνια τότε δα θα ξοδευθούν. Τερερέμ, λαλά, λαλά η δουλειά πάγει καλά. Κριματίζει όποιος λέγει πως εγώ μισώ τα φώτα' τα σχολεία, στην τιμή μου, τ' αγαπώ απ' όλα πρώτα και πολλές φορές λαχαίνει στ' όνειρο μου να ιδώ πως οικοδομώ Μουσεία, κι απ' το στρώμα τραγουδώ: Τερερέμ, λαλά, λαλά η δουλειά πάγει καλά. Με κολνούνε οι γυναίκες και γλυκές ματιές με ρίχνουν' μ' όλες μου τες άσπρες τρίχες πως μ' ορέγουνται με δείχνουν ' γαμβρός είμαι όπου πάγω, κι εις το κάθε σπιτικό ταπεινότατες προτάσεις υπανδρείας αγρικώ. Τερερέμ, λαλά, λαλά η δουλειά πάγει καλά. β'. Το 1942 ο Γιώργος Θεοτοκάς (1905 - 1966) γράφει το θεατρικό έργο «Αντάρα στ' Ανάπλι»5, ενώ η Αθήνα βρίσκεται υπό γερμανική κατοχή και δια­ φαίνονται τα προμηνύματα του εμφυλίου πολέμου. Ο συγγραφέας διάβασε το έργο για πρώτη φορά στο σπίτι του Αγγέλου Σικελιανού, στον οποίο και το αφιερώνει. Το Πάσχα του 1944, μετά τη δημοσίευση του έργου, ο Νίκος Καζα­ ντζάκης γράφει από την Αίγινα στον συγγραφέα: «Όλο σας το βιβλίο τούτο είναι σημαντική συμβολή στη δημιουργία νεοελληνικής τραγωδίας. Και τόσο μ' έχει γοητέψει που, αν είχα εδώ στην ερημιά όσα βοηθητικά μου χρειάζο­ νται να μελετήσω τη ζωή του Καποδίστρια, θα με συνέπαιρνε ο πειρασμός να γράψω απάνω στο θέμα αυτό μια τραγωδία...». Τον Μάιο του 1944 σε δεύτε­ ρο γράμμα του προς τον Θεοτοκά, ο Καζαντζάκης του γράφει: «Θαρρώ δεν γλυτώνω και θα γράψω Καποδίστρια. Όλη η προεργασία έγινε, όλο το διά­ γραμμα, η κεντρική ιδέα, οι λεπτομέρειες, μα κρατιέμαι και δε θέλω να τον αρχίσω πριν να μου ξανακάμετε τη χάρη να μου ξαναδώσετε για λίγες μέρες το Μακρυγιάννη...». Ο Θεοτοκάς του έστειλε τον «Μακρυγιάννη» και την 1-96 44 ο Καζαντζάκης του γράφει: «Τελείωσα τον Ιούλιο τον Καποδίστρια....» . Έτσι, λοιπόν, η «Αντάρα στ' Ανάπλι» έγινε η αιτία να γραφεί και μια από τις τραγωδίες του Καζαντζάκη, ο «Καποδίστριας», και μάλιστα στην Αίγινα. Το έργο του Θεοτοκά διαδραματίζεται στο Ναύπλιο. Στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα ορκίζονται οι συνωμότες να υπερασπισθούν την ελευθερία

της πατρίδας. Αρχηγοί τους είναι ο Γιώργης και ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχά­ λης. 0 συγγραφέας, θέλοντας να παρουσιάσει τις αντιθέσεις μεταξύ των Ελλήνων, δραματοποιεί τον διάλογο Καποδίστρια - Μιαούλη, όταν φέρνουν μπροστά του αιχμάλωτο τον ναύαρχο μετά το κάψιμο του στόλου στον Πόρο, και τον διάλογο Καποδίστρια - Μαυρομιχαλαίων, λίγο πριν από τη δολοφο­ νία του Κυβερνήτη. Στο τέλος εμφανίζεται ο Άγιος Σπυρίδων και συμβου­ λεύει τους Ελληνες να σταματήσουν τον αλληλοσπαραγμό. Τη θετική εικόνα του Θεοτοκά για τον Καποδίστρια αποτυπώνουν έκδη­ λα τα λόγια του χορού των γυναικών, οι οποίες εκθειάζουν τον Κυβερνήτη και το έργο του. ΧΟΡΟΣ Ελλάδα, ηλιοφίλητη πατρίδα, αιώνες οι Ασιανοί πολεμιστές σε κρατήσανε σκλαβωμένη, τυραννήσανε το λαό σου, ρημάξανε τ' αγαθά σου, αλλαξοπιστήσανε τα τέκνα σου και στους ναούς των αρχαίων θεών σταβλίσανε τ' αλογά τους. Ώσπου μια μέρα δε βάσταξες, πήρες τα όπλα! Εφτά χρόνια μετρήθηκες μοναχή σου με τη βαριά δυναμή τους, αφάνισες τα καμαρωμένα φουσάτα τους μες στα φαράγγια, ύψωσες τα κορφοβούνια πυραμίδες από κομμένα κεφάλια KL έστειλες στους ουρανούς τους χρυσοπλούμιστους πασάδες της θάλασσας με τις πανύψηλες ναυαρχίδες. Στο τέλος η Ευρώπη σε παραδέχτηκε. Τα έθνη δήλωσαν πως έχεις το δικαίωμα να ζεις. Μα η νίκη σου ήτανε πένθος κι η λευτεριά σου σπαραγμός. Η γη σου ήτανε χέρσος τόπος κι άφραχτο κοιμητήρι κι οι πολιτείες σου και τα χωριά σου συντρίμμια και καπνοί.

0 λαός σου ζούσε στις σπηλιές με τα όρνια και τα αγρίμια.

0 ληστής εξουσίαζε τα βουνά και τους κάμπους, κι ο κουρσάρος τους γιαλούς. Κι αντιμετριότανε ο λιμός με την πανούκλα. Ώσπου ήρθε ο Κυβερνήτης. Ήτανε το παιδί από το νησί που δεν το χωρεί ο τόπος, που τριγυρίζει μοναχό του στο περιγιάλι και λογίζεται ταξίδια, δασκάλους κι έργα μεγάλα, το παιδί με την ονειροπαρμένη ματιά και με το πάθος της δόξας, 75

που φεύγει, μ' όποιον καιρό κι όπου το πάνε τα κύματα, σ' Ανατολήν ή σε Δύση, μα ποτές δεν ξεχνά την πικρήν ευωδιά της πατρίδας. Ήτανε το έξυπνο παιδί, το ξεθαρρεμένο, το δεξιό, που ξέρει να βαδίζει μοναχό στις δημοσιές της Οικουμένης. Στη μεγάλη Ρωσία έγινε άρχοντας τρανός, πήρε στα χέρια του την εξουσία των Αυτοκρατόρων. Στα ελβετικά βουνά χάρισε την ομόνοια και τη λευτεριά, θεμελίωσε τη Δημοκρατία. Όριζε τον πόλεμο και την ειρήνη, έγραφε τις συνθήκες της Ευρώπης. Συμβίβαζε τις ταραχές, μαστόρευε την ευτυχία, δίδασκε στους λαούς την αρετή και τη σωφροσύνη, και για την πατρίδα έφτιανε σχολειά και πλαστουργούσε άντρες που να τη στυλώσουνε μια μέρα στα πόδια της, να τη διαφεντέψουνε και να την τιμήσουν. Και να η πατρίδα τον κάλεσε, στη δύσκολην ώρα, να τη βγάλει απο τη συμφορά της. Κι αυτός έρχεται με τις φρεγάδες της Ευρώπης που σηκώσανε στα κατάρτια τη γαλάζια σημαία, και βροντούν τα κανόνια και σημαίνουν καμπάνες κι ο λαός κατεβαίνει από τις σπηλιές, με τις δάφνες και τις μυρτιές και με ξαφτέρυγα και θυμιατήρια, και το γένος ξαναζωντανεύει μες στα δάκρυα και τους ψαλμούς. Και να ο κυρ Γιάννης ο Καποδίστριας, ο Κυβερνήτης της Ελλάδας! Διώχνει την Ασία από το Μεσολόγγι, τη διώχνει κι από την Αθήνα. Διώχνει το ληστή από παντού και βουλιάζει τα κουρσάρικα καράβια. Σαν καλός περιβολάρης φράζει τη γη της πατρίδας, Την τσαπίζει, την οργώνει, τη σπέρνει. Χτίζει σχολειά και λιμάνια και δρόμους και μοιράζει βιβλία και συνάζει σε σπίτια τα ορφανά του πολέμου, τα θρέφει και τα δασκαλεύει και σ' άλλα σπίτια συνάζει τ' αγάλματα των αρχαίων Ελλήνων, για να βλέπει ο λαός ομορφιές και να χαίρεται μες στις τόσες του θλίψεις.

\ KaL να ο κυρ Γιάννης αγρυπνά και φροντίζει για μένα, για το ρημάδι μου και για τη παιδογονιά μου. Κι η πατρίδα γαληνεύει ξανά και καρπίζει κι ολοένα ομορφαίνει. Κι εγώ, γυναίκα αδύναμη και πονεμένη, βλέποντας την τόση προκοπή και την καλοσύνη, παρακαλώ σε, Θεέ, να τον πολυχρονίζεις. γ'. Τον Ιούλιο του 1944 ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957) γράφει στην Αίγινα την τραγωδία «Καποδίστριας», η οποία εκδίδεται για πρώτη φορά το 19567. Η τραγωδία αυτή παρουσιάσθηκε στην Αίγινα (1983), στην Κόρινθο (1983) και στο Ναύπλιο (1983)8. Το έργο κατανέμεται σε τρεις πράξεις, που διαδραματίζονται στο Ναύ­ πλιο, τη νύκτα πριν από τη δολοφονία (27-9-1831). 0 Καποδίστριας συνομι­ λεί με τον Κολοκοτρώνη και τον Μακρυγιάννη. Στη συνέχεια ζητεί ιερέα για να εξομολογηθεί το μεγάλο κρίμα του: «Σιχάθηκα τους Έλληνες». 0 ιερέας τον συγχωρεί, γιατί την επομένη το πρωί θα μεταλάβει. Ακολουθούν οι εμφύ­ λιες διαμάχες μεταξύ στεριανών και νησιωτών. 0 Κολοκοτρώνης, ο οποίος εμφανίζεται από τον Καζαντζάκη με αρνητική εικόνα (ως ιδιοτελής και αυταρχικός), προσπαθεί να τους συμφιλιώσει. 0 Καποδίστριας αποφασίζει να μοιράσει τις εθνικές γαίες, απόφαση στην οποία αντιτίθεται ο Κολοκο­ τρώνης. Μια ξορκίστρα Σουλιώτισσα, η μόνη που είχε σωθεί από τον χορό του Ζαλόγγου, λέει ότι άκουσε στα μνήματα στους στίχους: «Αν δεν στοιχειώσετε άνθρωπο, γεφύρι δε στεριώνει ' και μη στοιχειώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη, παρά τον Πρωτομάστορα...». Στην τελευταία πράξη παρουσιάζεται η σκηνή της δολοφονίας. 0 παπαΓιώργης εξομολογεί τον Καποδίστρια, ο οποίος προφητεύει το θάνατο του. 0 συγγραφέας εμφανίζει τον ιερέα να ευλογεί τους Μαυρομιχαλαίους και να συνεργάζεται μαζί τους στο φόνο. Οι τελευταίες λέξεις του κυβερνήτη είναι: «Παιδιά μου, ομόνοια». Στην τραγωδία αυτή η θετική εικόνα του Καζαντζάκη για τον Καποδί­ στρια ενισχύεται με τον χορό των ελληνίδων γυναικών, οι οποίες θεωρούν τον Κυβερνήτη ως σωτήρα και τον στηρίζουν στο αγώνα του. Συμπαραστά­ της στην προσπάθεια του εμφανίζεται και ο στρατηγός Μακρυγιάννης. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ Θ' ανοίξει την αγκάλη του ο Θεός, μην κλαίτε, τη μαύρη χωματένια αγκάλη, να με κρύψει... Μα έχουμε ακόμα, λέω, καιρό πα στο άγιο χώμα 77

για την πατρίδα να δουλέψουμε...

(- Παιδιά μου), έχω ένα λόγο να σας πω, γρικήξετέ με: τόσο η πατρίδα μας ερήμαξε και τόσο λιγοθυμάει στις πέτρες πάνω που της μείναν, που θα χαθεί, και φταίμε εμείς, εμείς μονάχα! Απ' τον Αράπη λυτρωθήκαμε τον όξω, ας λυτρωθούμε κι απ' το μέσα μας Αράπη ' όλοι μαζί, παιδιά, να βρούμε σωτηρία' τούτη τη νέα βαθιά επανάσταση κηρύχνω! Δεν είμαι εγώ τραγουδιστής, με λόγια θεία ν' ανάβω τα μυαλά και τις καρδιές να σμίγω, μα τραγουδώ κι εγώ με το δικό μου τρόπο, φυτεύοντας δεντρά, σκαρώνοντας καράβια, σκολειά και σπίτια χτίζοντας, ανοιώντας δρόμους και πολεμώντας τα θεριά να κάμω ανθρώπους. Ρήγας Βελεστιλής κι εγώ, μα δίχως λόγια, με πράξες τραγουδώ και χτίζω την Ελλάδα βοηθάτε με, στεριάς και πελάγου σύντροφοι! ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ Γρικώ και ντρέπουμαι, αχ! τα μάτια μου βούρκωσαν ' στάρι σπειρί 'ναι ο κάθε λόγος σου και πέφτει μες στα οργωμένα σωθικά μου και φυτρώνει ' καινούργιο σπέρνεις, πιο μεγάλο Εικοσιένα! Γιουρούσι, ορέ παιδιά, τον μέσα μας Μπραϊμη απ' το στερνό του να τον διώξουμε ταμπούρι, απ' την καρδιά, στην κόκκινη μηλιά να πάει, κι αληθινή να δούμε αδέρφια, ελευτερία! Είκοσι πάλι γίνουμαι χρονών και νιώθω της παρθενιάς ξανά το χνούδι στην ψυχή μου ' καινούργιο εντός μου αστράφτει φως, καινούργια Ελλάδα. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ Μεγάλη, αρχοντικιά, χιλιόχρονη η γενιά μας' όλοι, το ξέρω, εμείς, αρχόντοι, καπετάνιοι, καλαμαράδες και λαός, οχτροί και φίλοι, ένα είμαστε κορμί κι αθάνατη η πνοή μας 'Ολοι μαζί καινούρια ας πλάσουμεν Ελλάδα! Σίγουρα πάλι απ' τα' άγια χώματα ένας νέος

στην ώρα τον θα πεταχτεί Κολοκοτρώνης, πιο τιμημένος στρατοκράτορας, κι ο νους του, φαρδύς, πιο πέρα απ' το Μοριά θα ξεχειλίζει' κι ένας καινούριος πά στα κύματα Μιαούλης. Αστέρευτη η πηγή 'ναι ετούτη που αναβρύζει, κι όλοι μας ζούμε βουτηγμένοι στα γαλάζια, τα διάφανα νερά του μύθου της Ελλάδας και σαν αθάνατα κορμιά λαμποκοπούμε! (Συγκινημένος σιωπάει μια στιγμή ' άξαφνα ξεσπώντας:) Όσο μιλώ πληθαίνει ο πόνος κι η χαρά μου, πληθαίνει ο νους, πρώτη φορά μακριά ξεκρίνω του Ρήγα τ' όνειρο να λάμπει σαν Ελλάδα! δ'. Το 1944 και ο Τάσος Αθανασιάδης (1913-2006) γράφει το «Ταξίδι στη μοναξιά. Λυρικό χρονικό από τη ζωή του Καποδίστρια»9, όπου περιγράφει στιγμιότυπα από τη σχέση του Καποδίστρια με τη Ρωξάνη Στούρτζα και από τη διπλωματική καριέρα του. Ο συγγραφέας, στη προμετωπίδα του βιβλίου, μας πληροφορεί ότι «σε μιαν ώρα της ζωής μου δύσκολη, οραματίστηκα έναν Καποδίστρια, πικραμένον και μοναχικό, - ωστόσο, δυνατό κι' αισιόδοξο, - να πολεμά τη μοίρα του, που θα τον εδικαίωνε σαν άνθρωπο εσωτερικό...». Στα οκτώ κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζονται: η συνάντηση του Καπο­ δίστρια με τη Ρωξάνη στην οικία του πατέρα της, στο Πέτερχοφ' η παραμονή του στη Βιέννη, όπου συναντά τον φίλο του Νικολόπουλο, με τον οποίο συνδιασκεδάζουν, και τη Ρωξάνη με την οποία ο δεσμός γίνεται ισχυρότερος' η συνάντηση του μέλλοντα κυβερνήτη με τα εξέχοντα μέλη της ελληνικής παροικίας της Βιέννης (Στέφανο Κομμητά, Άνθιμο Γαζή, Δημήτριο Δάρβαρη, Δανιήλ Φιλιππίδη, Πέτρο Δάρβαρη κ.ά.], πολλούς από τους οποίους κάλεσε αργότερα ως συνεργάτες του στην Ελλάδα, ιδιαίτερα στον τομέα της παιδεί­ ας' το Συνέδριο της Βιέννης (1814), στο τέλος του οποίου ο Τσάρος της Ρωσίας αναγγέλλει στον Καποδίστρια ότι του αναθέτει το αξίωμα του Υπουργού Εξωτερικών. Με τη γνωστή αφηγηματική και περιγραφική ικανότητα του ο Αθανασιά­ δης αποδίδει την πρώτη συνάντηση Καποδίστρια - Μέτερνιχ στη Βιέννη και τον διάλογο που διαμείφθηκε.

- Θα σας οδηγήσουν αμέσως. Ο εξοχώτατος έχει δώσει εντολή. Ένας ασθενικός σεμιναρίστας με εξαίσια πρασινογάλανα μάτια πολύ κομέ79

να τον πέρασε από γκρίζους διαδρόμους βουτηγμένους σε χαλιά, βυθισμένους στη σιωπή, που έπνιγε το γέλιο και την αυθόρμητη χάρη για να γίνει επίσημη και τυραννική. Ωστόσο, το δωμάτιο είταν ένα φαιδρό καταφύγιο. Οσμιζόσουν το λεπτό, παμπόνηρο γούστο του ανθρώπου, που ανάπνεε εκεί μέσα για τον εαυτό του και μόνο, σκεπτόταν γι' αυτόν, λάτρευε μονάχα το πεπρωμένο του... Στο βάθος της μακρύτατης αίθουσας, κάτω απ' το μισόφωτο που καταχώ­ νιαζε κάθε λεπτομέρεια, είταν ξαπλωμένος σ' ένα ντιβάνι σκεπασμένο με κανε­ λί αρμένικο χαλί, βαρύθυμος, ακόμη, ο Κλήμης - Λοθάριος, πρίγκιπας Μέττερνιχ. Κρατά ένα χρυσοδεμένο βιβλίο. Πάνω στ' ανοιχτό μέτωπο του πέφτουν λίγα γκρίζα, σγουρά μαλλιά. Μα είναι απέραντο το ροδαλό τούτο μέτωπο, καθώς ρυτιδώνεται απ'τα βαθύχρωμα καμπύλα φρύδια, έτσι όπως ανεβαίνουν με νευρική χάρη και καταλήγουν ριζώνοντας σε δυό ολοκάθαρα γαλάζια μάτια, έτοιμα να ρίξουν τον ιό. Είναι δροσερό, παιδικό το δέρμα. Πεταχτά και πρόθυ­ μα τ' αυτιά. Γ απάνω χείλι, λεπτό σαν μια σταγόνα ρόδινη που ξεχείλισε, έπει­ τα πάγωσε κι έγινε σάρκα. Τούτο το πρόσωπο έχει διάχυτη παντού μια θήλυκάδα, καμωμένη για να σοφίζεται λογιώ στραφτερές αλήθειες, να οσμίζεται παντού και να περιφρονεί... Στ' αντίκρυσμα του ξένου που σηκώθηκε ολόκληρος ένα χαμόγελο. Τα τόξα των φρυδιών αυλάκωσαν, αυλάκωσαν κι' απόμειναν δυό μαύρες ίσες, γεμάτες τιμιότητα γραμμές. Δίνει ένα χέρι μικρό, σχεδόν εύθραυστο, μα που κρατά δυνατά και ξέρει να υπόσχεται τ' αδύνατα: - Ω ! αγαπητέ μου Καποδίστρια... Τέλος πάντων εσείς οι Ρώσοι... Α ! με συγ­ χωρείτε, ήθελα να πω εσείς οι Έλληνες, ερχόσαστε πάντοτε στην πιο κατάλλη­ λη στιγμή. Δε σας νοιάζει τίποτ' άλλο απ' την επιφάνεια. Αυτή σας γοητεύει Για το βάθος είσαστε αδιάφοροι, - μήπως γιατί το γνωρίσατε πικρά; Να: ήρθατε ακριβώς την ώρα που διαβάζω τον 'Ομηρο σας. Του πρόσφερε μιαν εγκάρδια θέση κοντά του: - Ξέρετε, ο καθένας μας στις δύσκολες ώρες του καταφεύγει σε τεχνάσματα για να τονώσει τις δυνάμεις του. 0 αγαπητός μου Ταλλεϋράνδος, όταν τα βρει σκούρα, το ρίχνει στον ύπνο. Εγώ, πάλι, στη μελέτη. Σήμερα διαβάζω απ' τον Όμηρο σας κείνη την έξοχη ραψωδία, όπου ο Έκτορας αποχωρίζεται την Ανδρομάχη του. Αλοίμονον: Όλοι απαρνιόμαστε μιαν Ανδρομάχη, όταν κατε­ βαίνουμε ανάμεσα στους ανθρώπους, - άλλοι τη λένε γυναίκα, άλλοι συνείδηση, άλλοι λογική... Τι σημαίνει... Πιστεύω, πως εσείς περιφρονήσατε το βάθος, γιατ' είχατε τη βεβαιότητα πως καθρεφτίζεται στην επιφάνεια. Μα, ποιος από σας είπε εκείνο το «Οία η μορφή τοιάδε και η ψυχή...»; Έτσι και στην Τροία: Γοη­ τευθήκατε απ' τον εξαίρετο Δούρειο κι' αμελήσατε μιαν ανατομή του... Στη γωνιά, πάνω σε μια κονσόλα, ένα παγόνι είχε αφήσει την αρχοντιά του βουβή μέσα στο βάλσαμο. Κοιτούσε περιπαιχτικά τους ανθρώπους, που μιλού­ σαν τόσο συγκαταβατικά για τα έργα των θεών, - για τις πράξεις που γίνανε

ma βουλή της μοίρας. Ο πρίγκιπας Μέττερνιχ άπλωσε νωθρά το χέρι κι' αλαφρόπαιξε με τη χρυσή πόρπη, που κρατούσε τη μεταξωτή κάλτσα του. Τότε, το μειδίαμα που ξεχύθη­ κε απ' τα ζουμπούλια του μάτια σκορπίστηκε μεσ' στο δωμάτιο κι' ανατάραξε την ήρεμη ατμόσφαιρα του. Όλα γύρω φτώχηναν από ουσία, οι ιδέες από νόημα, και προχωρούσαν μ' έναν επικήδειο ρυθμό προς την περιοχή της μαται­ ότητας... Α! είναι ανυπόφορο τούτο το μειδίαμα, που προκαλεί τους Θεούς. Τινάχτηκε με πολλή χάρη και κράτησε το χέρι του Ιωάννη μεσ' στο δικό του: - Αγαπητέ μου κόμη, όλοι εδώ βρισκόμαστε σε μία νέα Τροία. Καθένας μας φέρνει το δούρειο ίππο του ανάθημα στην Παλλάδα, - που είναι τόσο σοφή, ώστε να μην καταδεχτεί να διαλέξει... Αγαπητέ μου κόμη, - κι έπαιξε λίγο με το χρυσάχτινο μενταγιόν του στήθους του, - δεν αναρωτηθήκατε ποτέ, σαν τι να κρύβει ο καθένας μας στην κοιλιά του δούρειου του; Οι μόνοι που δεν θα κάνουν ποτέ μια τέτοια παράλογη ερώτηση, είναι οι αυτοκράτορες μας. Είναι τόσο απλοί κι' ευκολόπιστοι, οι υψηλοί μας κύριοι... Εσείς γράφετε πάνω στην κοιλιά του δούρειου σας «Χριστιανικότης», οι Πρώσοι «Ισορροπία», αυτό το άτακτο παιδί, ο μαρκήσιος του Λοντόντερυ, «Ασφάλεια», τα δουκάτα «Προστα­ σία». Κι εμείς, ω! εμείς, αγαπητέ μου, που σας φιλοξενούμε, θελήσαμε να φανούμε οι πιο ανιδιοτελείς. Προτιμήσαμε το πιο ανθρώπινο αίτημα: «Δικαιο­ σύνη»! Μονάχα ο αντιπρόσωπος της Γαλλίας δεν καταδέχτηκε να φέρει ανάθη­ μα στη θεά. Το βρήκε ταπεινωνικό να δελεάσει μια γυναίκα με τέτοιες μηχανές. Πήρε λίγο απ' όλους μας κι' έκαμε τη «Γενική Επιτροπεία» του. Προσέξτε τον! Είναι ο Λαοκόων. Στείλτε δυό φίδια να του βουλώσουν το στόμα, γιατί... Είναι ανυπόφορο αυτό το γέλιο, που κατεβάζει τους θεούς.... Τινάχτηκε σύγκορμος. Κρύος ιδρώτας περιέχυνε τους κροτάφους του. Ένιωθε όλο του το σώμα αλαφρύ, άδειο, αδύνατο. Πήδησε απ' το κρεβάτι και στάθηκε μπρος στο παράθυρο, που έβλεπε στη μεσαυλή του εβραιομεσίτη. Τα περιστέρια στα κλουβιά τους έγρουζαν μ' έναν ανάλαφρο σκοπό. Βημάτιζε μ' απελπισία. Για μια στιγμή σκέφτηκε να καθίσει στο γραφείο του και να εργα­ στεί' μα είταν περασμένες τρεις. Έμεινε ακίνητος πάνω στο τραπέζι, κρατώ­ ντας το κεφάλι ανάμεσα στα χέρια, - σε ρέμβη πικρή. Τι φριχτό γέλιο είταν εκεί­ νο, που προκαλούσε τους θεούς. Πήρε μηχανικά την πένα κι' έγραψε στο ημερολόγιο του: «Ο Αυτοκράτορας πρέπει να πειστεί για τον κίνδυνο. Γίνε δυνατός και θα βασανίσεις τη μοίρα, που σε ταπεινώνει. Μέσα σε κάθε άνθρωπο παλεύει η μοίρα της ανθρωπότητας με την ατομική του μοίρα. Μην ελπίζεις πιά στη λευ­ τεριά του ανώνυμου ευτυχισμένου. Είσαι μονάχος, γι' αυτό είσαι λεύτερος!» Σηκώθηκε ξαφνικά δυνατό αγέρι, που χτυπούσε τα πορτοπαράθυρα με μανία. Έτρεξε να προφυλάξει το τζάμι. Μια βροχή λεπτή, διακριτική, βιεννέζι­ κη άρχισε να πέφτει... Σε λίγο σκέπασε την πόλη με την κραυγή της, - έπνιξε

φωνές, τάραξε τη γαλήνη των περιστεριών κι' έριξε πάνω στους ανθρώπους ίδρωτα και δάκρυ... Ρωξάνη ! Ρωξάνη ! δυο φίδια για το Λαοκόοντα! ε'. Ο Δημήτρης Χρονόπουλος, δημοσιογράφος - λογοτέχνης το 1977 έγραψε το θεατρικό έργο «Καποδίστριας»10, με την ευκαιρία του έτους Καπο­ δίστρια, οπότε εορτάσθηκε η συμπλήρωση 200 ετών από τη γέννηση του (1776). Το έργο παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά στο ραδιόφωνο του ΕΙΡ σε σκηνοθεσία Μήτσου Λυγίζου, με τον Θάνο Κωτσόπουλο στο ρόλο του Κυβερ­ νήτη. Το 1977 το έργο παρουσιάσθηκε και από την τηλεόραση της ΥΕΝΕΔ σε σκηνοθεσία Νίκου Πράπα, με τον Μάκη Ρεύματα στο ρόλο του Καποδίστρια. Το έργο κατανέμεται σε δέκα εικόνες. Ο Εμμανουήλ Ξάνθος μεταβαίνει στην Αγία Πετρούπολη για να προτείνει στον Καποδίστρια την αρχηγία του αγώνα. Εκείνος αρνείται, υπόσχεται, όμως, να στηρίξει την εθνική υπόθεση. Τον Καποδίστρια επισκέπτεται ση συνέχεια ο Αλ. Υψηλάντης και ο μέλλων κυβερνήτης εγκρίνει την έναρξη της Επαναστάσεως την 22-2-1821. Τον Ιού­ λιο του 1831 διαδραματίζονται τα γεγονότα στον ναύσταθμο του Πόρου, όπου οι Μιαούλης, Μαυροκορδάτος και Λάζ. Κουντουριώτης αποφασίζουν να πυρπολήσουν το στόλο, παρά την οξύτατη διαφωνία του Κανάρη. 0 Καποδί­ στριας ονειρεύεται την αγαπημένη του Ρωξάνη και ψυχομαχώντας, μετά το θανατηφόρο χτύπημα, λέει: «Άργησα πολύ να καταλάβω το βαθύτερο νόημα της ελευθερίας. Άργησα να νιώσω τον Έλληνα... Να αγαπάτε την Ελλάδα... Την Ελλάδα και την ελευθερία». Με αφηγηματική δύναμη και παραστατικότητα ο συγγραφέας παρουσιά­ ζει, στην πέμπτη εικόνα, τον Κολοκοτρώνη, τον Μαυροκορδάτο, τον Κανάρη, τον Μιαούλη και τον Πετρόμπεη, συγκεντρωμένους στο σαλόνι του σπιτιού του κυβερνήτη, στο «παλάτι του μπαρμπα-Γιάννη», στην Αίγινα, το 1828, να του καταθέτουν την εξουσία, δεχόμενοι την προσωρινή αναστολή του Συντάγματος. Νομίζομε ότι το έργο αδικεί κάπως τον Καποδίστρια, εμφανί­ ζοντας τον να παραδέχεται ευθύνες οι οποίες δεν του αναλογούν. Παραθέτομε στη συνέχεια το διάλογο που διαμείφθηκε στο κυβερνείο της Αίγινας. ΚΛΠ.

Κύριοι, καλημέρα σας. Καλημέρα στρατηγέ, καλημέρα κύριε Μαυ­ ρομιχάλη. ΚΟΛΟΚ. Καλή νάναι η κάθε μέρα στην εξοχότητα σου. Ήρθαμε εδώ, σύμ­ φωνα με τις προσταγές σου.... ΚΑΠ. Ευχαριστώ. Και τι αποφασίσατε; ΠΕΤΡ. Η επιτροπή και η συνέλευση, εξοχότατε, καταθέτουν την εξουσία στα χέρια σου. ΚΑΠ. Και δέχονται την προσωρινή διοίκηση; Και την αναστολή του συντάγματος;

ΠΕΤΡ. ΚΑΠ.

Τη δέχονται.... Κι εσείς γενναίοι μου, τι λέτε; Εσείς ναύαρχε Μιαούλη, εσείς πλοί­ αρχε Κανάρη; Κι ο κύριος Μαυροκορδάτος τι φρονεί; Ο στρατηγός τι λέει; ΚΟΛΟΚ. Σύμφωνοι, εξοχότατε... (Στο Μαυροκορδάτο]. Πες τα του λόγου σου, που 'σαι γραμματιζούμενος. ΜΑΥΡ. (Λίγα βήματα). Εξοχότατε, το έθνος σού δίνει την πληρεξουσιότη­ τα που ζητάς... Είναι βέβαιο όμως το έθνος πως θα κάνεις καλή χρήση. ΚΑΠ. (Επίσημα). Κύριοι, σας ευχαριστώ. Εδώ δεν ήρθα ούτε για να δοξασθώ ούτε για ν' απολαύσω κέρδη. Ήρθα γιατί το χρέος μου ήταν ν' ακούσω τη φωνή της πατρίδος. Και τώρα ακούστε με... Τα διατάγ­ ματα είναι έτοιμα. Αντί συνέλευση θα έχουμε ένα σώμα που θα το λέμε Πανελλήνιο. Εσείς κύριε Μαυρομιχάλη θα μπείτε στο Πανελ­ λήνιο επικεφαλής των πολεμικών. Κοντά σας ο κ. Μαυροκορδά­ τος... Κι εσείς στρατηγέ Κολοκοτρώνη.... ΚΟΛΟΚ. Όχι, να σε χαρώ, εξοχότατε... Εγώ δεν είμαι για τέτοια. Κοντά σου θα στέκω, στις προσταγές σου θα είμαι, αλλά μακριά από συμβού­ λια και πάρλες... (Όλοι γελούν). ΚΑΠ. Καλά στρατηγέ... Να μείνεις να τα πούμε... Στο τμήμα Οικονομίας πρόβουλος ο κ. Κουντουριώτης, των Εσωτερικών ο κ. Ζαΐμης, των Πολεμικών, όπως είπαμε, ο κ. Μαυρομιχάλης. ΜΑΥΡ. Στις προσταγές σου, εξοχότατε... ΚΑΠ. Και γραμματέας της Επικρατείας διορίζεται ο κ. Σπυρίδων Τρικού­ πης... ΚΑΝ. Σωστό, εξοχότατε... του αξίζει... ΚΑΠ.

0 στρατηγός Τζωρτζ θα οργανώσει το στρατό της Δυτικής Ελλά­ δος κι ο στρατάρχης Δημήτριος Υψηλάντης της Ανατολικής... 0 κύριος Γεώργιος Σταύρου θα ιδρύσει αμέσως την Εθνική Χρηματι­ κή Τράπεζα της Ελλάδος... ΚΟΛΟΚ. Τι να την κάνουμε την τράπεζα εξοχότατε, αφού δεν έχουμε γρόσι. Ξέχασε η εξοχότητα σου πως το ταμείο το βρήκαν άδειο ή, για να το πω καλύτερα, βρήκαν μέσα ένα γρόσι κι αυτό κάλπικο (Όλοι γελούν). ΚΑΠ. Αυτά τα ξέρω, στρατηγέ Κολοκοτρώνη... Αλλά η τράπεζα θα γίνει...

0 κύριος Ευνάρδος, ο τραπεζίτης από τη Γενεύη, θα καταθέσει τα πρώτα κεφάλαια... Το ίδιο όλοι οι Έλληνες του Εξωτερικού. Κι εγώ το μεγαλύτερο μέρος της δικής μου περιουσίας, στην τράπεζα θα το βάλω. Όλοι μας πρέπει να κάνουμε το ίδιο. Οι εισφορές θα φθά­ σουν το μισό εκατομμύριο.

ΚΟΛΟΚ. Αμ, σαν είναι έτσι, εμένα δε μου πέφτει λόγος. Μόνο τώρα που μιλάμε για παράδες κι είμαστε εδώ, θα πρέπει να παρακαλέσουμε να μας πεις τι λεφτά χρειάζεται η εξοχότητά σου. ΠΕΤΡ.

Βέβαια.

ΚΑΠ,

Μισθό; Όταν μας τριγυρίζει η δυστυχία, η πείνα και τα ερείπια, θα είναι έγκλημα να πάρω μισθό... Όχι κύριοι. Δεν θέλω πληρωμή. Κόντε...

ΚΑΠ.

(Αυστηρά). Δεν είμαι κόντες πια... Ένας τέτοιος τίτλος θα ήταν γελοίος ανάμεσα στα μπαρουτοκαπνισμένα ερείπια. Είμαι απλά και σκέτα, χωρίς τίποτα, ο Ιωάννης Καποδίστριας.

ΚΟΛΟΚ. 0 κυβερνήτης... Εμείς έτσι σε λέμε... ΚΑΠ.

0 κυβερνήτης ναι... θέλω να με πιστέψετε κύριοι... Δεν νομίζω ότι απέκτησα τίποτα μεγάλο. Το χρέος μου κάνω και τίποτα δεν θα μ' εμποδίσει να το κάνω. Σας ζήτησα εξουσία για να βάλω τάξη στη φτωχή μας την πατρίδα... Σεις ναύαρχε Μιαούλη αναλάβατε αμέ­ σως να καθαρίσετε την ελληνική θάλασσα από την πειρατεία... Σεις πυρπολητή Κανάρη, θα διευθύνετε τα ναυτικά μας πράγμα­ τα...

ΚΑΝ.

Έλεγα, εξοχότατε, να ησύχαζα.

ΚΑΠ.

Αργότερα, τώρα ίσως να σας στείλω κάπου βιαστικά...

KAM.

Όπως προστάζετε...

ΚΑΠ.

Ευχαριστώ. Σκοπός μας είναι η τάξη. Πρέπει το χωράφι να οργωθεί ξανά, ο κάμπος να ποτιστεί, τα γεννήματα να μαζευτούν, τα ζωντα­ νά να μαντρωθούν. Θα διδάξουμε το λαό καινούργιες καλλιέργειες. Θα φτιάξουμε σχολεία... ορφανοτροφεία... δικαστήρια... θα βγά­ λουμε νόμισμα ελληνικό.

ΠΕΤΡ. ΚΑΠ.

Και για τους αγωνιστές, τι σκέπτεται η εξοχότητά σου; 0 στρατός θα σχηματίσει χιλιαρχίες και οι αγωνιστές θα είναι οι αρχηγοί.... Για τα παιδιά τους θα ιδρύσω τη Σχολή των Ευελπί­ δων...

ΜΑΥΡ.

Αργότερα βέβαια...

ΚΑΠ.

Όχι, μέσα σε μήνες θα γίνουν όλ' αυτά. Κι αν η Ευρώπη θαυμάζει τη δική σας την ανδρεία, τώρα θα θαυμάσει και την ικανότητα όλων μας να γίνουμε οργανωτές, δημιουργοί...

ΠΕΤΡ.

Για τον Ιμπραήμ δεν μας είπες, εξοχότατε. Πως θα τον διώξουμε απ' το Μοριά;....

ΚΑΙ.

(Συλλογισμένος). Αυτό είναι το σπουδαιότερο, το ξέρω. 0 Ιμπραήμ έχει στρατό οργανωμένο, ενώ εμείς δεν έχομε τίποτα.

ΚΟΛΟΚ. (Ανήσυχος). Τότε λοιπόν; ΚΑΠ, 84

Ησυχάστε, θα τον διώξει η Ευρώπη...

ΠΕΤΡ. ΚΑΠ.

ΠΕΤΡ. ΚΟΛΟΚ. ΠΕΤΡ.

ΚΑΠ.

ΚΟΛΟΚ. ΚΑΠ. ΚΟΛΟΚ. ΚΑΠ. ΚΟΛΟΚ. ΚΑΠ. ΚΟΛΟΚ. ΚΑΠ. ΚΟΛΟΚ.

ΚΑΠ. ΚΟΛΟΚ. ΚΑΠ. ΚΟΛΟΚ.

(Με θαυμασμό]. Η Ευρώπη... Ναι. Μετά το Ναυαρίνο, η Ευρώπη μελετά να στείλει στρατό να τον διώξει. Ο στρατηγός Μαιζόν θα είναι επί κεφαλής. Αυτό το νέο σάς φέρνω από τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Αυτό που μας λες, εξοχότατε, είναι μεγάλο πράμα. Είναι μια μεγάλη νίκη, μπέη μου, που τη χρωστάμε στην εξοχότητά του. Σίγουρα... Ύστερα απ' αυτό, εξοχότατε, δεν έχουμε τίποτ' άλλο να σου πούμε. Είμαστε στις προσταγές σου και ο τόπος στα χέρια σου. (Στους άλλους]. Πάμε αφεντάδες μου. (Όλοι υποκλίνονται]. Σας ευχαριστώ κύριοι. Είστε πατριώτες, το ξέρω. Τα διατάγματα του διορισμού θα τα λάβετε σήμερα. Σας χαιρετώ. (Όλοι φεύγουν.

0 Καποδίστριας γυρίζει στον Κολοκοτρώνη]. Στρατηγέ, τι λες για όλ' αυτά; Λέω πως η εξοχότητά σου καλά τα είπες. Όμως εγώ ίδρωσα για να τους φέρω σε θεογνωσία... Πώς; Έχουν αντιρρήσεις; Δεν είναι λοιπόν πατριώτες; Πώς δεν είναι. Ποτάμι χύσανε το αίμα τους. Μόνο που ο καθένας μας είναι πατριώτης με τον τρόπο του. Όμως εδώ μου είπανε πως όλοι είναι σύμφωνοι. Μπροστά ήσουνα. Και είναι σύμφωνοι, εξοχότατε. Αυτό όμως δεν τους εμποδίζει να τα κρυφολένε. (Συλλογισμένα]. Τα κρυφολένε; Ας τους να κάνουν το κέφι τους. Γιατί όσο και να στραβοκοιτάνε, καλαμαράδες και καπεταναίοι, ο λαουτζίκος ξέρεις τι λέει; Λέγε στρατηγέ... Αυτό μ' ενδιαφέρει πιο πολύ. Να. Ακόμα δεν ήρθες, ακόμα δεν σε είδανε κι όμως νιώθουν την παρουσία σου. 0 χωριάτης δεν φοβάται για το χωράφι του. Του το φυλάει ο κυβερνήτης. Ο βοσκός κοιμάται ξένοιαστος. Τα ζωντανά τα φυλάει ο κυβερνήτης. Το ίδιο κι ο ζευγάς, το ίδιο και ο θεριστής, ο ψαράς κι ο ξυλοκόπος. Όλοι πάψανε ν' αγκομαχάνε. Ήρθε ο κυβερνήτης. (Συγκινημένος]. Σ' ευχαριστώ στρατηγέ... Πολύ με συγκίνησαν τα λόγια σου. Όμως θα ήθελα... Να μου πεις για την υπηρεσία μου. Λσε με λεύτερο κοντά σου, εξο­ χότατε, κι εγώ θάχω τα μάτια μου δεκατέσσερα. Όπως θέλεις στρατηγέ. Έχω ανάγκη από τη βοήθεια σου. Δώσε μου το χέρι σου. (Ενώ δίνει το χέρι]. Προσκυνώ την αφεντιά σου. Αύριο το πρωί θαρθώ.

85

ΚΑΠ.

Καληνύχτα κύριε Κολοκοτρώνη. Καληνύχτα... [0 Κολοκοτρώνης φεύγει). (0 Καποδίστριας μόνος]. Μεγάλε λαέ, λαέ των φτωχών και των ταπεινών. Βρήκες τη γλυκιά λέξη που βαλσαμώνει την καρδιά για τους τόσους κόπους μου. 0 κυβερνήτης... Είμαι ο κυβερνήτης! Μα στην αλήθεια, ένας πιστός υπηρέτης σου, ένας πιστός δουλευτής σου που θα προσφέρει το ασθενικό κορμί του για να σου ξαναδώσει κάτι από το παλιό μεγαλείο σου. στ'. Το 1959 ο Θεόφιλος Δ. Φραγκόπουλος τυπώνει στην Αθήνα, σε περιο­ 11 ρισμένο αριθμό αντιτύπων, το θεατρικό έργο του «Καποδίστριας» . Το έργο παρουσιάστηκε σε πρώτη θεατρική ανάγνωση, την 2-1-1954, στο σπίτι του Κωνσταντίνου Τσάτσου12.

0 συγγραφέας εμφανίζει τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, υπέργηρο, το 1856, στο σπίτι του στην Αίγινα, να αναπολεί τα πεπραγμένα του βίου του και να συνομιλεί με τον Κωνσταντίνο Καρατζά, τον Ανδρέα Μουστοξύδη και τον υποτιθέμενο «νεώτερο αδελφό του Κυβερνήτη, Ιωάννη - Γεώργιο Καπο­ δίστρια», οι οποίοι εμφανίζονται ενώπιον του σ' ένα νυχτερινό εφιάλτη. Όλοι ψάχνουν τον πραγματικό ένοχο της δολοφονίας του Ιωάννη Καποδίστρια. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα, στο οποίο ο Φραγκόπουλος, με ψυχο­ γραφική δύναμη, παρουσιάζει τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο σε στιγμές αυτοκριτικής: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ (τον διακόπτει με έξαψη] Όχι! Δεν μπορεί να ξέρετε! Δεν είναι διόλου απλούστατο! Τι ξέρετε σεις από τις τρομερές εκείνες στιγμές που σε βιάζουν να πάρεις μιαν απόφαση, όταν νιώθεις την κατάσταση να σου ξεφεύγει, το τιμόνι να μη σε υπακούει και το έδαφος να γλιστράει κάτω από τα πόδια σου; Όχι, Κύριοι, δεν λύνονται οι καταστάσεις με αποφάσεις της στιγμής που στο τέλος σε λυτρώνουν απ' τη βασανιστική σκέψη μπρος σε προβλήματα έστω και με την αυτοκτονία! (πιο ήρεμα). Το δίλημμα, Κωστάκη Καρατζά, είναι τεράστιο: Με ένα ρεύμα που τρέ­ χει ορμητικό, τρεις θέσεις και μόνο μπορείς να πάρεις: Ν' αγωνισθείς εναντίον του ρεύματος' να αγνοήσεις τα πάντα και να αφοσιωθείς στην κλειστή σου ζωή'ή να το δαμάσεις, χωρίς να το συντρίψεις και χωρίς να σε συντρίψει, αλλά να το ρυμουλκήσεις ξανά στο δρόμο που θέλεις.... ΜΟΥΣΤΟΞΎΔΗς

Και πώς γίνονται όλα αυτά; Γιατί, απ' ό,τι κατάλαβα, θέλετε, ή προτίθεσθε, να μας πείτε πως πήρατε τον τρίτο δρόμο. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Όχι. Δεν είχα κάν τη δυνατότητα να τον πάρω. Ήμουν πια ύποπτος στις

συνειδήσεις των φίλων μου, στη συνείδηση των Άγγλων που άρχισαν να υποβλέπουν την κίνηση μου. Προσπάθησα να βρω πολιτικούς για να μιλήσουμε μαζί και να σταματήσουμε στον κατήφορο που είχαμε αρχίσει να κατρακυλά­ με. Χαμένος κόπος. Ο μόνος που άκουσε το κάλεσμα μου κι ήρθε ήταν ο σιχαμε­ ρός αυτός χαφιές, ο Χριστάκης Ζωγράφος, με αποτέλεσμα να με προδώσει και στους συνταγματικούς της Ύδρας και στην αστυνομία του Βιάρου. Ύστερα απ' αυτό σώπασα κι αποτραβήχτηκα. Και τον είδα να σκοτώνεται, όπως ακριβώς το 'χα προβλέψει, όπως δεν μπορούσα να προλάβω να το εμποδίσω...[παύση] ΜΟΥΣΤΟΞΥΔΗΣ (στον Καποδίστρια] Κύριε Κόμη, μου φαίνεται πως μπορούμε να πηγαίνουμε. Το πλοίο μας πρέ­ πει να ετοιμάζεται. Ασφαλώς στη νεοελληνική λογοτεχνία υπάρχουν και άλλα ποιήματα και πεζά που αναφέρονται στον Ιωάννη Καποδίστρια και αναμένουν τον ερευνη­ τή που θα τα καταγράψει και θα τα καταστήσει προσιτότερα στο κοινό. Ένα απ' αυτά είναι και το ποίημα με τίτλο «Ιωάννης Αντωνομαρία Καποδίστριας» του Κώστα Νησιώτη, ποιητή από τη Χίο που ζει και γράφει στην Αίγινα13. 0 ποιητής, σ' έναν εσωτερικό διάλογο του Καποδίστρια, λίγο πριν από τη δολο­ φονία του, τον παρουσιάζει να μονολογεί: «Δεν κατάφερα να τους κερδίσω να δουν το κοινό καλό... Δεν τους κέρδισα. Κέρδισα το Λονδίνο κι έχασα την Ύδρα. Κέρδισα τη Μόσχα κι έχασα τη Μάνη... Πόσο με θλίβουν ολ' αυτά... Ερχόμουν στη χάρη σου Άγιε Σπυρίδωνα... Ποιοι ε/ν' αυτοί που με πλησιάζουν; Τι να θέλουν άραγε;»

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Επεξεργασμένη μορφή εισηγήσεως που παρουσιάσθηκε την 27-1-2012 στο Πνευματικό Κέντρο Κυψέλης Αίγινας, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για την επέτειο της αφίξεως και ορκωμοσίας του Κυβερνήτη στην Αίγινα. Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στον φιλό­ λογο Δημ. Νικολόπουλο για την πολύτιμη συνεργασία του στην τεκμηρίωση της μελέ­ της, στον ηθοποιό Ανέστη Κορνέζο για την πρόθυμη και επιτυχημένη συμμετοχή του στην απόδοση των κειμένων, στον καθηγητή Γ. Μπήτρο για τον συντονισμό, στον (τότε) αντιδήμαρχο Φίλ. Τζίτζη για την οργάνωση και στον Δήμαρχο Αίγινας Θεοδόση Σακκιώτη για την πρωτοβουλία της εκδηλώσεως.

2. Βλ. ενδεικτικά: Π. Πετρίδη, Βιβλιογραφία Ιωάννη Καποδίστρια. 1776-1831. Κείμενα του για την ευρωπαϊκή παλινόρθωση, Θεσσαλονίκη 1981. Ελένης Κούκκου, Ιωάννης Καποδί­ στριας: Ο άνθρωπος - ο διπλωμάτης 1800 -1828. Αθήνα 1998", σσ. 411-422. Χριστίνας Κουλούρη - Χρ. Λούκου, Τα πρόσωπα του Καποδίστρια. Ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλά­ δας και η νεοελληνική ιδεολογία (1831-1996). Αθήνα 1996, σσ.197 κεξ.

3. Για τον ποιητή Αλέξανδρο Σούτσο και τα αντικαποδιστριακά ποιήματα του βλ. Μ. Παναγιωτόπουλου Νεοελληνική ποιητική ανθολογία, τ. Α', Αθήνα 1968, σ.σ. 129-187, και Η δολο­ φονία του Καποδίστρια. Το τίμημα της ανεξαρτησίας Συγγραφή: Τάσος Βουρνάς. Συγκέ­ ντρωση υλικού: Μαρία Σαμολαδά. Εκδ. Τα Νέα Φοβερά Ντοκουμέντα, No. 7 σσ. 126-173.

4. Για την αντιπολίτευση στον κυβερνήτη και τις αντικαποδιστριακές σάτιρες βλ. Χρ. Κωνσταντινόπουλου, Αντικαποδιστριακές σάτιρες. Ανέκδοτα κείμενα, Αθήνα 1972.

5. Γ. Θεοτοκά, Θεατρικά έργα Α'. Νεοελληνικό λαϊκό θέατρο, Αθήνα 1965, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σ. 15-57 6. Γ. Θεοτοκά, ό.π., σ. 399 - 400 7. Ν. Καζαντζάκη, Θέατρο. Τόμος Γ'. Τραγωδίες με διάφορα θέματα, Αθήνα 1956, σ. 9-147 8. Βλ. σχετικά Βασ. Μουσουλέα, «Το θεατρικό τμήμα του Μορφωτικού Συλλόγου Αίγινας "0 Καποδίστριας"», στο περ. ΗΑιγιναία, τεύχος 22 (Ιαν. - Ιούν. 2012), σ. 136.

9. Τ. Αθανασιάδη, Ταξίδι στη μοναξιά. Λυρικό χρονικό από τη ζωή του Καποδίστρια. Κείμε­ νο οριστικό, Αθήνα 20014.

10. Δ. Χρονόπουλου, Θέατρο. Καποδίστριας, Αθήνα χ.χ.

11. Θ.Δ. Φραγκόπουλου, Καποδίστριας. Θέατρο. Αθήνα 1959, σ. 56.

12. Θ.Δ. Φραγκόπουλου, ό.π., σ. 51 13. Κ. Νησιώτη, «Ιωάννης Αντωνομαρία Καποδίστριας», στο περ. Η Αιγιναία, τεύχος 20 (Ιαν. - Ιουλ. 2011), σ. 180

88

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Ο κυρΤιάννης ζωγραφίζει κανάτια. Φωτογραφία Γιάννη Μαΐλλη από το λεύκωμα Τα φωτογραφικά ταξίδια του Γιάννη Μά'ίλλη, εκδ. Αδάμ.

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ- ΠΕΤΡΙΤΟΥ*

Αντί εισαγωγής

ε τούτο το «Καλαντάρι» ασχολήθηκα περισσότερο με τις μετεωρολογικές παροιμίες για τον κάθε μήνα ξεχωριστά. Γνώριμες, οι περισσότερες, από τα παιδικά μου χρόνια, όπως και το δίστιχο του υπότιτλου για τις εποχές, που συνήθιζε να λέει ο πατέρας μου. Σε μια εποχή που δεν υπήρχε η σημερινή τεχνολογία, η ανάγκη της πρόγνωσης των καιρικών συνθηκών έκανε τους γεωργούς, τους βοσκούς, τους ναυτικούς να ερμηνεύουν και να προλέγουν τα καιρικά φαινόμενα, ανάλογα με τα σημάδια του ουρανού, της θέσης του ήλιου, της σελήνης, των αστεριών, τις κινήσεις των ζώων. Από τον καιρό εξαρτιόταν η σοδειά όλου του χρόνου, άρα η επιβίωση όλης της οικογένειας.

Σ

Το καλαντάρι (μέρος Α') Τρεις μήνες είν' η Ανοιξη και τρεις το Καλοκαίρι Τρεις είναι το Φθινόπωρο και τρεις βαρύς Χειμώνας ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ Χιόνια' έβρεξ' ο Γενάρης, όλοι οι μύλοι μας θ' αλέθουν.

0 Ιανουάριος, ο Γενάρης του λαού μας, (από το γεννώ, επειδή γεννούν τα γιδοπρόβατα), πρώτος μήνας του χρόνου και δεύτερος του χειμώνα, οφείλει το όνομα του στον διπρόσωπο θεό των Ρωμαίων τον Ιανό. Πολλά τα ονόμα­ τα που του έδωσαν: Πρωτάρης, Τρανός, Μεγαλομηνάς, γιατί είναι ο πρώτος μήνας του χρόνου, με τριάντα μία ημέρες, Καλαντάρης, από τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων, Γατομηνάς, γιατί ζευγαρώνουν οι γάτες, Μεσοχειμωνάς, ο μεσαίος μήνας της καρδιάς του χειμώνα, Κλαδευτής, από τις αγροτικές ενασχολήσεις, Γελαστός, για την καλοκαιρία στις Αλκυονίδες ημέ­ ρες, κ. ά.

-Γενάρη μήνα τον Χριστού κι αρχιμηνιά του κόσμου. Μήνας με έθιμα και προλήψεις: με την πρωτοχρονιάτικη πίτα και το φλουρί της, το ποδαρικό που θα κάνει εκείνος που πρώτος θα έρθει στο σπίτι και πρέπει να 'ναι σίγουρα γουρλής, να φέρει την καλοτυχιά για όλο το χρόνο,

το στέρνιασμα ή το ασήμωμα (τα χρήματα που βάζουν οι μεγαλύτεροι στο μαξιλάρι των παιδιών, τη νύχτα πριν αλλάξει ο χρόνος], το ρόιδι (ρόδι), σύμ­ βολο της αφθονίας και της γονιμότητας που σπάνε στην πόρτα, για ν' απο­ κτήσει το σπίτι τόσα καλά, όσα και οι σπόροι του, κάτι σιδερένιο ν' αγγίζουν για να 'ναι σιδερένιοι (υγιείς), όλο το χρόνο, η αγριοκρεμμύδα ή ασκέλλα ή κρεμμυδασκέλλα (σκίλλη η παραθαλάσσια), το βολβοφόρο αυτό φυτό, που μπαίνει στα σπίτια την Πρωτοχρονιά για την καλή τύχη, και το κρεμούν στην εξώπορτα ή το βάζουν σε γλάστρα για να διώχνει το κακό μάτι! Στις Αγιασες, τα Θεοφάνεια, μετά τον αγιασμό των υδάτων, ραντίζουν με τον αγιασμό σπίτια, μαγαζιά και κτήματα. Τον φυλάνε στα εικονίσματα όλο το χρόνο. Την πρώτη μέρα του χρόνου αποφεύγουν να δανείσουν χρήματα, να πλη­ ρώσουν χρέος και ό,τι άλλο. Γιατί ό,τι κάνεις ή πάθεις αυτή την ημέρα θα σου συμβαίνει όλο το χρόνο! Τα τυχερά παιχνίδια που επιτρέπονται εκείνη την η μέρα αλλά και εκείνα τα πιο αθώα των παλιών μας χρόνων: κορώνα ή γράμ­ ματα, στριφτό, μονά- ζυγά, 31, σβουράκι πάρτα όλα. Η γη τον Ιανουάριο βρί­ σκεται βόρεια απ' τον ήλιο και σε πλάγια θέση, οι νύχτες είναι πιο σκοτεινές κι όταν είναι ξαστεριά, το φεγγάρι φωτίζει πολύ.

-Του Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα μέρα μοιάζει ή την ημέρα σιγοντάρει (πλησιάζει).

•Του Γενάρη το φεγγάρι μοιάζει σαν μαργαριτάρι. Μεγάλες οL νύχτες του: - ...να 'ταν οι μέρες του Μαγιού, οι νύχτες του Γενάρη.

-Αν δεις ήλιο του Άι Βασιλιού, βγες να λιαστείς. Σαράντα μέρες θα περάσουνε να τόνε ξαναδείς. Το κρύο είναι πιο τσουχτερό.

-Αρχιμηνιά καλή χρονιά με σύγκρυα και παγωνιά, -Αδελφέ Μιχάλη, τώρα το Γενάρη, οι δύο ένας γίνονται κι ο μοναχός κουβάρι! Στα μισά του μήνα το κρύο «σπάει», μειώνεται: -Ως του 'Αι Γιαννιού τρυγόνα, είν' η φούρια του χειμώνα.

-Στις δεκαεφτά του Γεναριού είναι κυρά του Αγι' Αντωνίου. Τότε, κυρά μαντόνα, είν' η φούρια του χειμώνα.

-Απ' τ' Αγι' Αντωνίου και πέρα, δώσ'του φουστανιού σου αέρα. Για τους γεωργούς όμως: -Γενάρης χωρίς χιόνι, κακό μαντάτο. Γιατί μόνο αν: -Χιόνι πέφτει το Γενάρη, χαρές θα V τον Αλωνάρη.

-Χιόνια' έβρεξ' ο Γενάρης όλοι οι μύλοι μας θ' αλέθουν. Και η απογοήτευση τους μεγάλη για την αναβροχιά: -Αν δεν ποτίσεις το Γενάρη, άλλο Γενάρη να καρτεράς. Αντίθετα με τους βοσκούς που πιστεύουν ότι: 91

-Το Γενάρη κι αν δε βρέξει, δεν ξινίζουν τα τυριά! Από την άλλη όμως η βροχή συμβάλλει με την υγρασία της να βαρύνουν τα τυριά!

-0 Γενάρης αν δε βρέξει... δεν ζυγίζουν τα τυριά! Και επειδή: -0 Γενάρης δε γεννά μήτε αβγά, μήτε πουλιά, μόνο κρύα και νερά, γι' αυτό και: -0 Γενάρης κι αν γεννάται, του καλοκαιριού θυμάται, θυμάται το καλοκαίρι, τα προϊόντα του, δηλαδή, που έχουν αποθηκευτεί για το χειμώνα που θα τα χρειαστούν.

-Ο Γενάρης κι αν γεννά, του καλοκαιριού μηνά, αυτό για τις ηλιόλουστες μέρες παρά το τσουχτερό κρύο. Τώρα είναι καιρός για τα κλαδέματα, πριν ανέβουν οι χυμοί στο δέντρο: -Κόψε ξύλο το Γενάρη και μη καρτερείς φεγγάρι.

-Κόψε, κλάδεψε Γενάρη, να γεμίσει το κελάρι. Δεν οργώνεις ούτε σπέρνεις σε παγωμένο από το κρύο χώμα: -Του Γενάρη, το ζευγάρι (το όργωμα], διάβολος θε να το πάρει.

- Όποιος το Γενάρη σπέρνει, την ανεμοζάλη παίρνει. Κι ούτε πρέπει να μας ξεγελούν οι καλοκαιριές του: -Του Γεναριού η καλοκαιριά όλα τα δέντρα τα γελά. Η εξαίρεση μόνο για την αμυγδαλιά: -Η καλή αμυγδαλιά ανθεί μεσ' το Γενάρη, και κρατάει τα μύγδαλα όλο τον Αλωνάρη. Και οι γαστρονομικές παροιμίες για τον Ιανουάριο: -Γενάρη πίνουν το κρασί, το θεριστή το ξύδι.

•Ο λαγός και το περδίκι κι ο καλός ο νοικοκύρης το Γενάρη χαίρονται.

- Όρνιθα το Γενάρη, κέφαλος τον Αλωνάρη.

-Κόταχήνα το Γενάρη και παπί τον Αλωνάρη.

-Κότα πίτα το Γενάρη, κόκορας τον Αλωνάρη. Αλλά και επιθυμίες μέσα από την έμμετρη λαϊκή μας παροιμία: -Να 'μουν το Μάη γάιδαρος, σκύλος τον Αλωνάρη, όλο το χρόνο κόκορας και γάτος το Γενάρη! ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει Μα αν τύχει και κακιώσει, μέσ' το χιόνι θα μας χώσει. Φεβρουάριος, δεύτερος μήνας του χρόνου στο Γρηγοριανό ημερολόγιο και τελευταίος του χειμώνα με 28 ημέρες και με 29 κάθε τέσσερα χρόνια. Το όνομα του προέρχεται από το λατινικό ρήμα februare = εξαγνίζω, καθαρίζω,

γιατί το μήνα αυτό γίνονταν στη Ρώμη καθαρτήριες γιορτές για τους νεκρούς. Εμείς, στα ψυχοσάββατα του Φλεβάρη πηγαίνουμε κόλλυβα [στάρι] στην εκκλησία, για τις ψυχές. 0 λαός μας τον είπε Φλεβάρη, επειδή από τις πολλές βροχές ανοίγει τις φλέβες του, (τις «φλέβες» της γης), και γεμίζει με νερά τον κόσμο!

-Του Φλεβάρη είπαν να βρέξει κι αλησμόνησε να πάψει.

-Φλεβάρη, φλέβες μ' άνοιξες, -0 Φλεβάρης με νερό, κουτσός μπαίνει στο χορό, γιατί μέσα στο Φλεβάρη συνήθως πέφτουν οι Απόκριες και έτσι πολλοί είναι εκείνοι που τον λένε μήνα χορευταρά και ξένοιαστο. Είναι ο πιο μικρός μήνας του χρόνου σε διάρκεια, γι' αυτό και τον ονόμα­ σαν Κουτσοφλέβαρο! Αν και για όλα φταίνε οι Ρωμαίοι! Από τη μια οι αλλα­ γές στα ημερολόγια (από το Ιουλιανό - παλιό- με το ηλιακό έτος, στο Γρηγοριανό -νέο- με το σεληνιακό έτος) κι από την άλλη για να μην υστερεί ο μήνας Αύγουστος, που ήταν αφιερωμένος στον Οκταβιανό Αύγουστο, από τον Ιού­ λιο, που ήταν αφιερωμένος στον Ιούλιο Καίσαρα, τον άφησαν με 28 ημέρες! Στη λαϊκή μας παράδοση όμως οι ιστορίες είναι διαφορετικές: 0 Μάρτης, που θέλησε να τιμωρήσει τη γριά, όταν καυχήθηκε πως δεν τον φοβάται πια με τα κρύα του, αφού είχε φτάσει στις 29 ο μήνας και τα κατσικά­ κια της γεννήθηκαν κι ήταν μια χαρά. Πριτς, Μάρτη μου, παρ' τα κατσικάκια σου, λέγεται ότι του είπε, κι αυτός ζήτησε και πήρε δανεικές δυο μέρες από τον αδερφό του, το Φλεβάρη. Έτσι έκανε τις δικές του τριάντα μία κι έφερε τόση κακοκαιρία και παγωνιά, που για να γλυτώσει η καημένη η γριά αναποδογύρι­ σε το μεγάλο λεβέτι (σιδερένιο καζάνι) και χώθηκε από κάτω! Ο Μάρτης τα κατάφερε κι έκανε το δικό του, δεν κράτησε όμως το λόγο του κι επιστροφή δεν έγινε στη χάρη που 'χε ζητήσει. «Δανεικά κι αγύριστα», δηλαδή, όπως σοφά χαρακτηρίζει ανάλογες περιπτώσεις ο λαός μας, και ο καημένος ο Φλεβάρης έμεινε λειψός με όλες κι όλες 28 μέρες! Κάθε τέσσερα χρόνια όμως που κάνου­ νε τη μεγάλη σύναξη τα δώδεκα αδέρφια, ο γερο-πατέρας τους, τους βάζει να φιλιώσουνε. 0 Μάρτης γυρίζει μόνο τη μια μέρα πίσω, θυμωμένος όμως με τον Αύγουστο που δεν δίνει κι αυτός τη δική του, αποφασίζει τελικά να μη τη , δώσει. Τούτα τα νιτερέσα και οι γκρίνιες με τα «χρεωμένα» αδέρφια αλλά και το παράπονο του άλλου που μένει λειψός, μας κάνουνε το χρόνο δίσεχτο, κακότυχο δηλαδή, όλοι τόνε φυλάγονται κι ούτε που πρέπει να φυτεύουνε, να χτί­ ζουνε, να παντρεύονται...

-Το Φλεβάρη μη φυτέψεις, ούτε να στεφανωθείς. Τρίτη μέρα μη δουλέψεις. Σάββατο μη στολιστείς. Για τις «λειψές» ημέρες του Φλεβάρη αλλά και τον άστατο καιρό του, ο λαός μας έχει μια δική του ιστορία: Κάποια χρονιά που στ' αμπέλια η σοδειά ήτανε φτωχική και το κρασί λίγο-

ατό, τρία απ' τα παιδιά του γερο- Χρόνου, ο Γενάρης, ο Φλεβάρης κι ο Μάρτης, είπανε να κάνουνε συρμαγιά με το κρασί τους και να το βάλουνε σ' ένα μεγάλο βαρέλι. Και για να είναι όλα σωστά και νοικοκυρεμένα, βάλανε τρεις κάνουλες να παίρνει ο καθένας από τη δική του, για να μη «ρίχνει» τους άλλους! Πρώτος έριξε το κρασί του στο βαρέλι ο Φλεβάρης, έβαλε την κάνουλα κάτω κάτω, επει­ δή ήτανε ο πιο κοντακιανός και ζήτησε να τραβήξει πρώτος. Μόνο που παρα­ τράβηξε και δεν τους άφησε κόμπο! Θυμώσανε με το δίκιο τους τα άλλα δυο αδέλφια και για να τον τιμωρήσουνε του πήρανε από μια μέρα, και τον άφησαν με 28! Και επειδή το μεθύσι του ήτανε μεγάλο, αφού «κατέβασε» όλο το βαρέ­ λι -πού να 'χει μυαλό να κουμαντάρει με τάξη και φρόνηση τις καιρικές συνθή­ κες- για τούτο ο καιρός είναι άστατος! Μήνας των αμπελιών για τους αγρότες μας και «κλαδευτής». Το μήνα ανοίγει ο Άγιος Τρύφωνας, προστάτης των αμπελιών, που εικονίζεται μ' ένα κλαδευτή ρ ι στο χέρι. Κανείς δε δουλεύει στ' αμπέλια εκείνη την ημέρα!

-Φλεβάρης κουτσοφλέβαρος και του τσαπιού ο μήνας.

- Όταν ανθίσει η αμυγδαλιά, αγρότες πάρτε τα τσαπιά. Οι αγρότες μας θέλουν το μήνα με χιόνια, γιατί •Το χιόνι του Φλεβάρη, γεμίζει το αμπάρι, αλλά και με βροχές από τη δεύτερη κιόλας ημέρα του, που γιορτάζουμε την Υπαπαντή του Χριστού.

-Πεπαντή καλοβρεμμένη, με κοφίνια γιομισμένη. Και ημέρα προτροπής για την έγκαιρη προετοιμασία της μεγάλης γιορτής της Ανάστασης του Χριστού (να υφάνουν στον αργαλειό το ύφασμα για τα ρούχα της Λαμπρής): -Πεπαντή, Πεπαντή, βάλε το πανί στ' αντί, αλλά και μετεωρολογικών παρατηρήσεων: -Καλοκαιριά της Παπαντής, Μαρτιάτικος χειμώνας, που σημαίνει ότι ο χειμώνας είναι ακόμα πίσω. Λένε επίσης: -Ζεστός Φλεβάρης, Πάσχα παγωμένο. Όλος ο μήνας κρίνεται από τις τρεις πρώτες ημέρες του, για το αν θα επα­ κολουθήσει καλοκαιρία ή κακοκαιρία και λένε, -Τρεις καλές, όλες καλές. Τρεις κακές, όλες κακές. Όπως και να 'χει όμως από τα μέσα του μήνα ο καιρός είναι πιο ζεστός.

-Στις 15 του Φλεβάρη, βαρεί τ' άλογο ποδάρι ή -Στις 15 του Φλεβάρη, θα ζεσταθεί το νύχι του βοδιού.

-Όταν γελάει ο Φλεβάρης, γελάει καλύτερα κι από καλοκαίρι. Μήνας που φέρνει την ξενοιασιά και τους χορούς με το άνοιγμα του Τριω­ δίου, με τους μουσούδους (μασκαράδες], με τον Καρνάβαλο, και συμβουλεύ­ ουν: -Απόκριες στο σπίτι σου και Λαμπριά όπου λάχει.

ΜΑΡΤΙΟΣ Ο που 'χει κόρην ακριβή, του Μάρτη ο ήλιος μην τη δει. Μάρτιος, τρίτος μήνας του χρόνου, με 31 ημέρες, και πρώτος μήνας της Άνοιξης. Στο ρωμαϊκό ημερολόγιο ήταν ο πρώτος του χρόνου και το όνομα του προέρχεται από το λατινικό Mars= Άρης, του οποίου γιόρταζαν τα γενέ­ θλια την πρώτη ημέρα του μήνα (την Πρωτοχρονιά]. Πρώτη Μαρτίου και κανένας δεν έβγαινε το πρωί απ' το σπίτι αν δεν είχε φορέσει το «Μάρτη» του! Έθιμο που το συναντάμε ακόμα στις μέρες μας. Άσπρη και κόκκινη κλω­ στή στριμμένη, που τη φορούσαν στον καρπό του χεριού (βραχιόλι), στο δάχτυλο (δαχτυλίδι), ή στο λαιμό(κολιέ). Ιδιαίτερα το φορούσαν οι γυναίκες, οι νέες κοπέλες, τα παιδιά. Οι άντρες φορούσαν κι αυτοί, αλλά αρκετοί το έδε­ ναν στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού να μη φαίνεται! Η μαγική δύναμη της ασπροκόκκινης κλωστής έλεγαν, επίσης, ότι προσφέρει πολλά καλά σε όποι­ ον τη φορά: αν στο μικρό παιδί την έδεναν στο πόδι, δεν θα σκόνταφτε! Πολ­ λοί την έδεναν στο φυτί (αυτί) της στάμνας, για να κάνει κρύο το νερό! Πίστευαν ότι έτσι απέτρεπαν την επίδραση του ήλιου, που αυτόν τον μήνα πλησιάζει το βόρειο ημισφαίριο (το δικό μας), είναι δυνατός και καίει.

-Του Μάρτη οι αυγέςμε κάψανε, του Μάη τα μεσημέρια.

-Κάλιο Μάρτης στις γωνιές (τζάκια), παρά Μάρτης στις αυλές (για το κρύο ή τον ήλιο που καίει).

•Του Μάρτη ο ήλιος βάφει και πέντε μήνες δεν ξεβάφει.

-0 καλός Μάρτης στα κάρβουνα κι ο κακός στον ήλιο.

-Ο ήλιος του Μαρτίου τρυπάει κέρατο βοδιού.

-Κάλλιο Μάρτης καρβουνιάρης παρά Μάρτης λιοπυριάρης.

- Όπου 'χει κόρην ακριβή, του Μάρτη ο ήλιος μην τη δει. Η πεθερά αποφασίζει για τις δουλειές έξω απ' το σπίτι και προτείνει: -Το Μάρτη η νύφη μου, το Μάη η κόρη μου! Και η παροιμία, -Του Μάρτη και του Τρυγητή Ισα τα μερονύχτια, δηλώνει την εαρινή ιση­ μερία (21 Μαρτίου) αλλά και την φθινοπωρινή (23 Σεπτεμβρίου). Και αφού η μέρα μεγαλώνει και η δουλειά άρχιζε με την ανατολή και τέλει­ ωνε με τη δύση, «ήλιο με ήλιο», οι γεωργοί συμβουλεύουν: -Το Μάρτη βάλε εργάτες κι ας είναι ακαμάτες. Εύχονται και ελπίζουν: •Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά κι Απρίλης άλλο ένα, χαρά σε κείνον το ζευγά, πο 'χει πολλά σπαρμένα.

-Μάρτης έβρεχε, θεριστής χαιρότανε.

-Σαν ρίξει ο Μάρτης μια βροχή κι Απρίλης άλλη μία να δεις κουλούρες στρογγυλές και πίτες σαν αλώνι.

95

Πιστεύουν δε ότι τώρα ψηλώνουν τα σπαρτά: -0 Μάρτης εδιαλάλησε: μικρά μεγάλα απάνου. Και υποστηρίζουν: -Λείπει ο Μάρτης απ' τη Σαρακοστή; επειδή η νηστεία της Τεσσαρακοστής, περιλαμβάνεται κατά το κύριο μέρος αυτόν το μήνα, αλλά το λέμε επίσης και για κείνον που βρίσκεται ή ανα­ μειγνύεται παντού. Για τον καιρό του Μάρτη με τις απότομες και ξαφνικές μεταβολές έχουν πολλά να λένε: -Μη σε γελάσει ο Μάρτης το πρωί και χάσεις την ημέρα.

-Μάρτης γδάρτης, κακός παλουκοκάφτης, από το ξαφνικό και πολύ κρύο δεν φτάσανε τα ξύλα για το τζάκι και κάψανε ακόμα και τα παλούκια του φράχτη.

-Τα παλιά παλούκια καίει, τα καινούρια ξεριζώνει.

-Φύλα ξύλα για το Μάρτη να μην κάψεις τα παλούκια.

-Το Μάρτη ξύλα φύλαγε κι άχερα των βοδιώνε, και λίγα ξυλοκέρατα (χαρούπια), να δίνεις των παιδιώνε.

-Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, εφτά φορές εχιόνισε και πάλι το μετάνιωσε που δεν εξαναχιόνισε.

-0 Μάρτης ώρα βρέχει και χιονίζει, κι ώρα μαρτολουλουδίζει.

-Τι να περιμένεις αφ' το μισοκούτελο το Μάρτη που χιόνισε το πρωί τσάι εψόφησε τη γαϊδάρα μας (από το πολύ κρύο), το μεσημέρι τηνε βρώμησε (από την πολλή ζέστη) τσάι το βράδυ τηνε πήρε το ποτάμι (από τη βροχή).

-Έβαλε τη γριά κάτω αφ' το κακάβι, ξεγελάστηκε η καημένη πως έφτιαξε ο καιρός και για να φυλαχτεί από το κρύο, χώθηκε κάτω απ' το καζάνι!

-Του Μάρτη χιόνι βούτυρο, κι όταν παγώσει μάρμαρο. Πίστευαν πως για την αστάθεια του καιρού έφταιγε η ιδιωτική του ζωή! Είχε παντρευτεί δύο γυναίκες, μια πλούσια αλλά πολύ άσκημη, και μια όμορ­ φη αλλά φτωχιά. Όταν γυρνούσε προς την άσκημη, έκλαιγε απ' τον καημό του και χάλαγε ο καιρός. Γελούσε ευχαριστημένος σαν έβλεπε την όμορφη γυναίκα του και ο καιρός έφτιαχνε! Όσο όμως κι αν μας ταλαιπωρεί είμαστε πάντα σίγουροι πως: -Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο Χειμώνα! Και έτσι τον αντιμετωπίζουμε με καλή διάθεση, γιατί -Μάρτης είναι, νάζια κάνει! ΑΠΡΙΛΙΟΣ Απρίλης με τα λούλουδα και με τα ψέματα του. Απρίλιος, δεύτερος μήνας της Άνοιξης και τέταρτος μήνας του χρόνου, σύμφωνα με το Ιουλιανό αλλά και το Γρηγοριανό ημερολόγιο. Έχει τριάντα

ημέρες. Το όνομα του, από το λατινικό Aprillis και το ρήμα aperio= ανοίγω, επειδή είναι ο μήνας που ανοίγουν τα μπουμπούκια. Την πρώτη ημέρα του μήνα, κυριαρχεί το πρωταπριλιάτικο ψέμα! Ένα έθιμο, που συνεχίζεται στις μέρες μας και που, σύμφωνα με το θρύλο, ξεκίνη­ σε από τη Γαλλία κατά τον 16° αιώνα, όπου γιορταζόταν η V Απριλίου σαν αρχή του χρόνου. Ο πάπας Γρηγόριος όμως έδωσε διαταγή να μετατεθεί η πρωτοχρονιά από την 1η Απριλίου, στην 1η Ιανουαρίου, κάτι που υλοποίησε ο βασιλιάς Κάρολος ο Θ'. Οι άνθρωποι μπερδεύτηκαν με τις αλλαγές και πολλοί ήταν εκείνοι που δεν μπορούσαν ν' αλλάξουν συνήθειες χρόνων. Η κοινωνία χωρίστηκε σ' εκείνους που δέχτηκαν την αλλαγή και στους άλλους που δεν δέχονταν τη νέα κατάσταση. Μαθημένοι οι δεύτεροι να ανταλλάσσουν ευχές και δώρα την 1η του έτους που είχαν συνηθίσει τον μήνα Απρίλιο, δέχονταν δώρα ψεύτικα και ψεύτικες ευχές από τους άλλους. Έτσι υπερίσχυσε ο λόγος της πράξης και τα λόγια ήταν ψεύτικα, μέχρις ότου φτάσαμε στις πρωταπρι­ λιάτικες φάρσες, που όλοι προσπαθούν με τα ψέματα τους να ξεγελάσουν όσο το δυνατόν περισσότερους.

-Απρίλης, λεν οριστικά πως μπαίνει καλοκαίρι, αλλά μπορεί πρωταπριλιά να 'ναι κι αυτό. Ποιος ξέρει; Περιμένουν πολλά από τον Απρίλη οιγεωργοί και με αγωνία "ψάχνουν για σημάδια" από τον χειμώνα ακόμα.

-Αν δεις Φλεβάρη γελαστό, καρτερά Απρίλη σκοτεινό. Συνήθως αυτόν το μήνα πέφτει το Πάσχα. Η Ανάσταση του Θεανθρώπου αλλάζει τη διάθεση του γεωργού και αυξάνει την πίστη του για την καλή σοδειά μαζί με την ανάστασχ] της φύσης.

-ΤώραΑπρίλης κι Άνοιξη, τώρα Χριστός Ανέστη..., (από δημοτικό τραγούδι).

-Ο Απρίλης δείχνει τον ανθό κι ο Μάης τον καθαρίζει.

-Ο Απρίλης ρίχνει τη δροσιά κι ο Μάης τα λουλούδια.

•Απριλομάη τα πουλιά φτιάχνουνε τη φωλιά τους.

-Απρίλης με τα λούλουδα και Μάης με τα ρόδα.

-Απρίλη μέρες ζύμωνε κι αν έχεις στράτες πήγαινε.

-Απριλιάτικο μεθύσι, όπου κάτσει θα γιομίσει. Ευλογία Θεού λένε τις βροχές του Απρίλη οι γεωργοί και υποστηρίζουν πως είναι ό,τι καλύτερο για τα σπαρτά, τα αμπέλια, τις ελιές. Αρκετές και οι «μετεωρολογικές» παροιμίες, όπου αναφέρεται η ευεργετική απριλιάτικη βροχή: -Του Απρίλη η βροχή, κάθε στάλα και φλουρί.

-Ο Μάης για τον τρυγητή κι Απρίλης για το θέρο.

-Κάθε σταγόνα τ' Απριλίου, ένα βαρέλι λάδι.

-Οι μέρες τ' Απριλίου, λεν' τα μαντάτα του λαδιού.

97

-Αν κάνει ο Απρίλης δυο νερά, κι ο Μάης άλλο ένα, τότε τ' αμπελοχώραφα χαίρονται τα καημένα.

-Καιρός φέρνει τα λάχανα, καιρός τα παραπούλια, κι αν δείξει ο Απρίλης δυο χαρές, γιομίζουν τα σακούλια.

-Απρίλης βρεμένος, άρχοντας κορδωμένος.

-Αν δεις Απρίλη άβρεχο και Μάη ποτισμένο, θα δεις το δόλιο γεωργό, αρκούδι πεινασμένο.

-Αν βρέξει ο Απρίλης τρεις και τέσσερις, κι ο Μάης μία δύο αξίζει βασιλέα μου για όλο σου το βίο.

-Κάλλιο Γενάρης άχιονος, παρά Απρίλης άβρεχος.

-Βροχή τ'Απρίλη θέλει ο γεωργός κι ο κεραμιδάς την ξέρα.

-Τα νερά τ' Απρίλη, του φτωχού τα πλούτη.

-Η βροχή τ' Απρίλη μόνο τους ψαράδες βλάφτει. Επειδή ο καιρός δεν έχει ακόμα "στρώσει", ο λαός πιστεύει ότι σταθερο­ ποιείται στις 18 Απριλίου και συμβουλεύει μέσα από τις παροιμίες: -Το Μάρτη ξύλα φύλαγε μη κάψεις τα παλούκια, και τ' Απριλίου τις δεκαο­ χτώ μη κάψεις τα καρούλια [του αργαλειού], -Ως τ' Απριλίου τις δεκαοχτώ να 'χεις το μάτι σου ανοιχτό. Περάσανε οι δεκαοχτώ, άραξε πάνω σ' ένα αβγό.

-Και στ'Απριλίου τις δεκαοχτώ, ξεραθεί η πέρδικα στ' αβγό, (από το κρύο].

-Στον τόπο τον αμαρτωλό, Απριλομάη χιονίζει.

-Αν τρελαθεί ο Απρίλης μας και θέλει να χιονίσει, κακό έκανε στο γεωργό που θέλει ν' αλωνίσει. Τούτο το μήνα τα αποθέματα λιγοστεύουν και, περιμένοντας τις καινού­ ριες σοδειές, οι γεωργοί τινάζουν ακόμα και τα κοφίνια μήπως κι έχει μείνει ακόμα κάτι μέσα από προμήθειες.

-Απρίλης, γρίλης (γκρινιάρης), τιναχτοκοφινίδης. Πολλοί είναι εκείνοι που τον λένε Αγιωργίτη, επειδή πέφτει τούτο το μήνα η γιορτή του Αγίου Γεωργίου, του ήρωα, τροπαιοφόρου και δρακοκτόνου, που σκοτώνει το «θηρίο», σώζει την κόρη και έτσι ξανατρέχει και πάλι ελεύ­ θερο το νερό, όπως αναφέρεται στο θρύλο. Την ημέρα της γιορτής του μαζεύ­ ουν από τους αγρούς το μυρωδάτο χαμομήλι, για να έχουν ισχύ οι θεραπευ­ τικές του ιδιότητες με την ευλογία του αγίου. Και επειδή ο λαός μας πιστεύει πως «κάθε πράγμα στον καιρό του», έχει και για τον Απρίλη κάτι να πει: -Μη πας Απρίλη για γαμπρός, το Θεριστή κουμπάρος, μήτε Γενάρη σώγαμπρος, για θα σε πάρει ο χάρος. Αλλά και για τις αγροτικές εργασίες που δεν πρέπει να αργούν : -Αλί στα Μαρτοκλάδευτα και τ' Απριλοσκαμένα. Είναι πολύ αργά να κλα­ δεύεις τον Μάρτιο, όπως το ίδιο είναι αργά και για τον Απρίλιο το όργωμα.

Μέσα σε όλα αυτά και ο φόβος, του ή της ερωτευμένης, από δίστιχο του Κλήδονα: Μην είναι η αγάπη μας σαν τ' Απριλίου το χιόνι, όπου το ρίχνει από βραδύς και το πρωί το λιώνει. ΜΑΙΟΣ

Καλώς τόνε το Μάη, το χρνσομάη Μάιος, ο πέμπτος μήνας του χρόνου, και στο Ιουλιανό και στο Γρηγοριανό ημερολόγιο. Έχει 31 ημέρες. Παλιότερα είχε την τρίτη θέση, στο χρόνο, όταν το ημερολόγιο άρχιζε με τον μήνα Μάρτιο. Ονομάστηκε έτσι από τη ρωμαϊκή θεότητα Μάγια. Το όνομα της προέρχεται από την ελληνική λέξη Μαία, (σημαίνει τροφός και μητέρα), τη μητέρα του Ερμή, που ήταν η προ­ σωποποίηση της γόνιμης Μάνας-Γης. Στην αρχαιότητα ήταν αφιερωμένος στη θεά της γεωργίας, τη Δήμητρα, και την κόρη της Περσεφόνη, που αυτόν το μήνα άφηναν τον Άδη και ανέ­ βαιναν στη γη. Η πρώτη μέρα του, η Πρωτομαγιά, συμβολίζει τη νίκη της άνοιξης πάνω στο χειμώνα και έχει χαρακτηρισθεί ημέρα αργίας- απεργίας, ως εργατική γιορτή και ημέρα μνήμης κοινωνικών αγώνων. Το πρωτομαγιάτικο στεφάνι, έθιμο που ακόμα αντιστέκεται, στολίζει τις πόρτες των σπιτιών. Φτιαγμένο από πολύχρωμα λουλούδια, μένει εκεί μέχρι το βράδυ της γιορτής τ' Αγιαννιού του Ριζικάρη (24 Ιουνίου], που το καίνε στις φωτιές του Κλήδονα. Πάνω στο στεφάνι εκτός από τα λουλούδια βάζουν ένα σκόρδο για το κακό μάτι, αγκάθι για τους εχθρούς, στάχυ για την ευφορία της γης, ελιά για την ευτυ­ χία. Και πριν να το κρεμάσουν, το βρέχουν με λίγο νερό και ραντίζουν με τις σταγόνες του στεφανιού μέσα το σπίτι, λέγοντας: - Έξω ψύλλοι και κοριοί, μέσα Μάης και γιορτή. Η συνήχηση των λέξεων μάγια, μαγεία, Μάης ήταν η αφορμή για τις δει­ σιδαιμονίες και τις προλήψεις του λαού μας: -Μάη μήνα μη φυτέψεις, Μάη μη στεφανωθείς, Μάη μήνα μη δουλέψεις, Μάη μη ταξιδευτείς.

-0 γάμος ο μαγιάτικος πολλά κακά αποδίδει.

-Μη σ' εύρει η κακιά ώρα του Μάη.

-Σαν έμπει ο Μάης Κυριακή, χαρά στον κόσμο κι όπου ζει, σαν έμπει ο Μάης Σάββατο, δέξου καημό και θάνατο.

-Μάη δέντρο μη φυτέψεις και παιδί να μη παντρέψεις.

-Το Μάη εγεννήθηκα και μάγια δεν φοβάμαι εκτός κι αν με μαγέψουνε στην κλίνη που κοιμάμαι.

99

Οι μέρες του είναι μεγάλες και οι αγροτικές δουλειές «αυγατίζουν»: -Το Μάη βάλε εργάτες κι ας είναι ακαμάτες.

-Μάης πενταδείλινος και πάντα δείλι θέλει.

-Που δε χορτάσει το Μάη τη δουλειά, έχει κατάρα στην κοιλιά. Οι απότομες αλλαγές του καιρού είναι πολλές φορές απρόβλεπτες, και δημιουργούν προβλήματα στις αγροτικές καλλιέργειες, στα ταξίδια. Η θάλασ­ σα κάνει ξαφνικές και μεγάλες φουρτούνες.

-Του καλού του καπετάνιου η γυναίκα το Μάη μήνα χήρεψε.

-Όταν έπρεπε δεν έβρεχε, κι ο Μάηςχαλαζώνει.

-Τον Απρίλη και το Μάη κατά τόπους τα νερά.

-Σαν έπρεπε δεν έβρεχε, το Μάη εχαμοβρόντα.

-Ο Μάης έχει τ' όνομα, κι ο θεριστής την πείνα (η νέα σοδειά που έδειχνε από το Μάη ότι θα πάει καλά, φτάνει ο θεριστής κι ακόμα δεν έχει γίνει).

-Μη βγάλεις ποτέ το ρούχο σου, πριν έβγει ο Μάης μήνας.

-Στο κακορίζικο χωριό, το Μάη ρίχνει το νερό, ή -Στον καταραμένο τόπο το Μάη μήνα βρέχει.

- Όταν πρέπει δεν βροντά, και το Μάη δροσολογά.

-0 Μάης φτιάχνει τα σπαρτά, κι ο Μάης τα χαλάει.

-Του Μάρτη οι αυγές με κάψανε, του Μάη τα μεσημέρια.

-Το Μάη με πουκάμισο, τον Αύγουστο με κάπα.

-Το Μάη κρασί μην πίνετε κι ύπνο μην αγαπάτε.

-Μάης άβρεχος, μούστος άμετρος.

-Μη βγάλεις μήτε μπάλωμα, πριν έβγει ο Μάης μήνας. Παρ' όλα αυτά οι ομορφιές του είναι πολλές: -0 Απρίλης έχει τη δροσιά κι ο Μάης τα λουλούδια.

-Μάης με τα λούλουδα κι Ιούνης με τα μήλα.

-Να 'μουν το Μάη μπιστικός, τον Αύγουστο δραγάτης.

-Κάτσε, γέρο, κι ανήμενε να φας το Μάη χορτάρι.

-Όπου σπείρει ή δε σπείρει, το Μάη μετανοεί (τότε κάποιος καταλαβαίνει αν έκανε καλά που καλλιέργησε τη γη ή όχι).

-Όποιος φυλάει τον Αύγουστο, το Μάη θερίζει μόνος.

-0 Αύγουστος πουλά κρασί κι ο Μάης πουλάει στάρι (κρίνεις ανάλογα με τον καιρό, από πριν τη σοδειά και καθορίζεις την τιμή). Για τη λαϊκή μούσα, όλη η φύση γιορτάζει; -Το Μάη λαλούν οι πέρδικες, το Μάη λαλούν τ' αηδόνια, το Μάη κατεβαίνουνε στις βρύσες τα τρυγόνια.

-Να 'μουν το Μάη γάιδαρος, τον Αύγουστο κριάρι, όλο το χρόνο κόκορας, και γάτος το Γενάρη. Και έμμετρα σε προειδοποιεί: -Το Μάη βόδι μη ρεχτείς και τη Λαμπρή γυναίκα, 100

κι αν είναι κι εκατό χρονώ, θαρρείς πως είναι δέκα, (τα ζώα τρώνε περισ­ σότερο και φαίνονται γερά, και η γυναίκα στολίζεται τη Λαμπρή και μπορεί να ξεγελαστείς). Οι δουλειές αυξάνουν: -0 Απρίλης ο γρίλλης, ο Μάης ο πολυψωμάς [τον Απρίλη οι γεωργοί έχουν λίγες δουλειές, το Μάη είναι περισσότερες και θέλουν πολλά ψωμιά για τους εργάτες). Αλλά και για τον έρωτα του νέου, στα δίστιχα του Κλήδονα, πάλι ο Μάης φταίει: -Πρωτομαγιά μου τα 'ριξες τα μάγια και με μάγειρες, και μ' έχεις κάνει σαν τρελό, κόρη που σέρνεις το χορό.

-Εβγήκες την Πρωτομαγιά να δροσιστείς, κυρά μου, εξώστης στην αγράμπελη, κι έκαψες την καρδιά μου. ΙΟΥΝΙΟΣ Καλός, κακός Ιούνης, το δεμάτι είναι στ'αλώνι. Ιούνιος, Θεριστής για το λαό μας, γιατί ο θερισμός των δημητριακών αρχί­ ζει και τελειώνει αυτόν το μήνα. Ο έκτος μήνας του χρόνου κατά το Γρηγοριανό ημερολόγιο και έχει 30 ημέρες. Το όνομα του από τη λατινική λέξη Junius: Juno= Ήρα. Αφιερωμένος στη θεά Ήρα. Κατά άλλους πήρε το όνομα από τον Λεύκιο Ιούνιο Βρούτο, που θεμελίωσε τη δημοκρατία στην αρχαία Ρώμη. Στο αρχαίο αττικό ημερολόγιο ήταν ο 12°9 μήνας και λεγόταν Σκιροφοριών, από τη γεωργική γιορτή των Σκιροφορίων προς τιμή της Σκιράδος Αθη­ νάς, που προστάτευε τους αγρούς από τον καύσωνα. Η έναρξη του θερισμού προσδιορίζεται από τους γεωργούς με το λάλημα του τζίτζικα, αρχή δηλαδή του καλοκαιριού.

-Τζίτζικας ελάλησε; Πάρτε τα δρεπάνια σας. Ο λαός μας του έχει δώσει κι άλλες ονομασίες: θερμαστής, από τη ζέστη που κάνει, Κερασάρης ή Κερασινός, γιατί ωριμάζουν τα κεράσια, Τζιτζικάρης, επειδή αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα, Ριγανάς, γιατί ανθίζει η ρίγανη, Ριζικάρης ή Λαμπαδιάρης, από τον Κλήδονα. Σ' αυτόν το μήνα ξεκινάνε οι αγροτικές δου­ λειές και, επειδή η συγκομιδή των αγροτικών προϊόντων δεν μπορεί να ανα­ βληθεί, ο λαός μας σοφά λέει: -Από το θέρο ως τις ελιές, δεν απολείπουν οι δουλειές.

-Θέρος, τρύγος, πόλεμος και οι χαρές στ' αλώνισμα. Μικρή ανάσα, η γιορτή της γέννησης του Ιωάννη του Πρόδρομου, στις 24 Ιουνίου, με το έθιμο του Κλήδονα και τις φωτιές, που προέρχονται από τα βάθη των αιώνων, τις καθαρτήριες πυρές, που συνέπιπταν με τις θερινές τρο101

πες του ήλιου. Το βασικό χαρακτηριστικό του Ιουνίου είναι ότι στις 21 του μήνα έχουμε το θερινό λιοστάσι. Την ημέρα αυτή, γίνεται η θερινή τροπή του ήλιου και έχουμε τη μεγαλύτερη μέρα. Η τροπή του ήλιου έχει επηρεάσει το λαό μας, γιατί πιστεύει ότι όπως ο ήλιος αλλάζει τροπή και μπαίνει στο θερι­ νό λιοστάσι, έτσι και η τύχη του ανθρώπου μπορεί ν' αλλάξει! Και επειδή το έθιμο του Κλήδονα είναι ένα είδος λαϊκής μαντείας, συμμετείχαν όλοι, γιατί τα δίστιχα που ακολουθούσαν κάθε ριζικό τα θεωρούσαν χρησμό για το πρόσω­ πο στο οποίο ανήκε! Το ίδιο συνέβαινε την ίδια μέρα με τη μολυβδομαντεία (το λιωμένο μολύ­ βι μέσα στ' αμίλητο νερό, όπου θα έδειχνε κάτι που θα 'χε σχέση με τον μέλ­ λοντα σύντροφο ή την εργασία του), αλλά και την κατοπτρομαντεία (ο ανε­ στραμμένος καθρέφτης με τις κάθετες ακτίνες του μεσημεριάτικου ήλιου να πέφτουν στο νερό του πηγαδιού, για να ξεχωρίσουν ανάμεσα απ' τις αντανα­ κλάσεις, το πρόσωπο εκείνου που θα παντρευτούν!]. Κι όμως, το έθιμο του Κλήδονα με ή χωρίς τον κάματο του θερισμού, σε πολλά μέρη ζει ή αναβιώνει από πολιτιστικούς συλλόγους ή από αθεράπευτα νοσταλγούς.

-Απ' την αρχή του θεριστή, του δρεπανιού μας η γιορτή.

-Και συ κακό χερόβολο και γω κακό δεμάτι.

-0 Μάης έχει τ' όνομα κι ο θεριστής την πείνα (η νέα σοδειά δεν έγινε ακόμα).

-Γενάρη πίνουν το κρασί, το Θεριστή το ξύδι.

-Μάρτης έβρεχε, Θεριστής χαιρότανε.

-Ιούνη αφήνουν το δρεπάνι και πιάνουν το ρεπάνι.

-Καλός, κακός Ιούνης, το δεμάτι είναι στ' αλώνι.

-Το τραγούδι του Θεριστή, η χαρά τ' αλωνιστή.

-Θέλεις θέριζε και δένε, θέλεις δένε και κουβάλα (και τα δυο έχουν τον ίδιο σκληρό κόπο).

-Θέριζε γέρο γέννημα, και παλικάρι στάρι (το γέννημα, δηλαδή το κριθάρι, πρέπει να θερίζεται γινωμένο, γέρο, να έχει ωριμάσει, ενώ το στάρι να είναι νέο, παλικάρι, νωπό για να μη τρίβεται).

-Έκανε τ' άχυρα κομμάτια (για τους... νταήδες).

•Κάλλιο λόγια στο χωράφι, παρά ντράβαλα (φασαρίες) στ' αλώνι, (οι συνε­ ταίροι γεωργοί πρέπει να έχουν τακτοποιήσει τη μοιρασιά από το χωράφι, γιατί στο αλώνι η δουλειά τέλειωνε κι αλλοίμονο αν δεν τα είχαν βρει από πριν). Κι επειδή όλοι μπορούν να βοηθήσουν και κανείς δεν περισσεύει: -Καλόπιανε γριά το γέρο, να τον έχουμε στο θέρο, και σαν αποθερίσουμε, να τον κρεμολογήσουμε. * Η Λίνα Μπόγρη- Πετρίτου ασχολείται συστηματικά με την Τοπική Ιστορία και την Λαο­ γραφία της Αίγινας και αρθρογραφεί για τα θέματα αυτά στον τοπικό τύπο.

ΣΠΥΡΟΣ Α. ΓΑΛΑΡΗΣ

Μεσαγρίτικη αρχιτεκτονική- Μεσαγρίτικα σπίτια

Ο

Μεσαγρός έχει τρία σπουδαία ορυκτά υλικά, που οι τεχνίτες (μαστόροι) τα λάτρεψαν και δουλεύοντας τα έφτιαξαν αριστουργήματα παραδο­ σιακής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Το ένα είναι το «πουρί», που από αυτό έχει γίνει και ο ναός της Αφαίας. Το άλλο είναι ο «αργιλίτης», πέτρωμα από άργι­ λο, από το οποίο έχουν κτιστεί πολλά σπίτια στις περιοχές Ροδάκικα, Κατοίσα και Κρόκο. Ιδιαίτερα στον Κρόκο ο αργιλίτης είναι περισσότερο «κροκοβαφής». Το τρίτο είναι το «αργιλόχωμα» - πασπάρα - που εκτός της αγγειο­ πλαστικής, κατασκευής των μεσαγρίτικων κανατιών κλπ., χρησίμευε και για λάσπη ποιότητας. Μερικοί, λόγω δυσκολιών στη μεταφορά, χρησιμοποιού­ σαν λάσπη με χώμα χωραφιού. Από το «πουρί» κατασκευάζονταν - εκτός από το μεγάλο μέρος του κτί­ σματος - αγκωνάρια για τις γωνίες, θολωτές πόρτες και παράθυρα, παλεθούρες, θέσεις για βασιλικά, καλύφτες, για να φεύγουν τα νερά από τα λιακωτά, πρεβάζια κεραμιδοσκεπής και κουφωμάτων, περίγυροι και στόμια πηγαδιών και δεξαμενών, πρόβολοι τζακιών, ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα κεφάλια, ακροκέραμα, ανάγλυφα στα πλαίσια στις πόρτες - παράθυρα, πάλε.. - .. ... . :

.....................

'•"••• •

,/'*""""""'

mr

.. ;,; : .is- " *

Ì

:·-\

.

i

f: il > •"- -

1111

'

s

$

" '

•üufl :"••'.:.. :.:%:::-.

^

.'!

,„• ':%• -Vr !.

".V'- .':l1

'••: '.': ,

W ..

' .

/

•

•

,

li::

θούρες - ποδιές κουφωμάτων, πεζούλες, θέσεις για λουλούδια, 1 «αλετάνες», αλλά και φεγγίτες τρυπητοί σε κάποιες πόρτες εισό­ δου (εξώπορτες]. Το σπίτι του Ροδάκη στο Μεσαγρό, που κτίστηκε από τον Αλέξαν­ δρο Ροδάκη, υπολογίζω γύρω στο 1885 - 1890 (δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς, γνωρίζουμε όμως ότι αυτός γεννήθηκε το 1854 και ο : .:: .€'"•*'*-• ένας γιος του, ο Παναγής ο Σούρας, î : ' γεννήθηκε το 1902 και ο δεύτερος Βαγγέλης το 1906), είναι σίγουρα ένα σπουδαίο δημιούργημα παρα­ δοσιακής λαϊκής αρχιτεκτονικής όχι μόνο για το Μεσαγρό και την Αίγινα αλλά και πανελλαδικά και βρίσκεται στα ανατολικά «Ροδάκικα», σχεδόν στις παρυφές του όμορφου βουνού Παρλιάγκος. Ο Αλέξανδρος Ροδάκης έκτισε αυτό το σπίτι και του έδωσε τον εαυτό του, με σεβασμό στον τόπο, στην προϋπάρχουσα αρχιτεκτονική αλλά και στην οικογενειακή παράδο­ ση, αφού οι Ροδάκη δες ήταν οι πρω­ τομάστορες του Μεσαγρού. Του έδωσε το τοπικό χρώμα με υλικά από το γύρω περιβάλλον - αργιλίτη, αργιλόχωμα και πουρί - σε σχήμα Γάμα σχετικά επαναλαμβανόμενο, που καταλήγει κάπως σε σχήμα Ζήτα, με όγκους σε πολλά επίπεδα για το κυρίως σπίτι, το κελάρι, το παράσπιτο, το πατητήρι, το φουρνόσπιτο και κοντά οι στά­ βλοι και το πηγάδι, όλα αυτά απαραίτητα για τις ανάγκες μιας πολυμελούς φτω­ χής οικογένειας, αφού ήταν αγρότης και κτίστης βιοπαλαιστής. :

'

•

•

.

'

•

:

•

•

.

.

• • • • • • . . • • • • • '

r*it:i

Όμως με το αποτέλεσμα τα πράγματα α?Λάζουν: βλέπουμε το πνευματι­ κό δημιούργημα ενός ανθρώπου με φιλοσοφημένη έμπνευση. Μπορούμε, λοι­ πόν, να επιβεβαιώσουμε την πνευματικότητα του και να το χαρακτηρίσουμε ως «το σπίτι του πνεύματος», λαμβάνοντας υπόψη τα πιο κάτω: 104

Σε κάθε γωνιά των τοίχων, τη στέγη, σε κάθε πόρτα, παραπόρτι, παράθυ­ ρο, παλεθούρα, πρεβάζι, στα υλικά, στο περιβάλλον, στις γωνίες της στέγης διαγώνια ανθρώπινα κεφάλια αφιερωμένα στους αέρηδες. Στο παραπόρτι της δυτικής πρόσοψης ανάγλυφα κλαδιά - ως επίκεντρο - κάτω από το σαμάρι του λιακού που βρίσκονταν - γουρούνι, ρολόι, φίδι, περιστέρι που συμβόλιζαν την τύχη, το χρόνο, το κακό, την ειρήνη. Στο εσωτερικό, στις κολώνες του τζακιού, χέρια προσεύχονται. Νοτιοανα­ τολικά είναι η κύρια είσοδος (με αγάπη στον ήλιο ]. Έξω από την πόρτα στον τοίχο η πέτρα - θέση για το βασΛικό- από «πουρί». Ο εσωτερικός χώρος δια­ κοσμημένος με ανάγλυφα κλαδιά σε «πουρί». Το σπίτι είναι λιακωτό με γύρω - γύρω σαμάρια, για να οδηγούν τα βρόχινα νερά στους «πουρένιους καλύφτες», λούκια. Με τα πιο πάνω είναι καταφανής η λαϊκή σοφία, οι θρύλοι και παραδόσεις και ο σεβασμός προς όλες τις κατευθύνσεις, στους προγόνους, στο περιβάλ­ λον αλλά και στα τοπικά ήθη και έθιμα, ένα σπίτι γεμάτο δύναμη, ζωή και πνεύμα. Το σπίτι του Ροδάκη το έχουν μελετήσει και θαυμάσει ως εξαιρετικό δείγμα παραδοσιακής λαϊκής αιγινήτικης αρχιτεκτονικής πολλοί αρχαιολό­ γοι, έλληνες και ξένοι. Ακόμα πολλοί ζωγράφοι, λογοτέχνες, πνευματικοί άνθρωποι έχουν επισκεφτεί και έχουν μιλήσει γι' αυτό. Το κράτος έχει λάβει γνώση και το μόνο που έκανε με υπουργική απόφαση ήταν να το χαρακτηρί­ σει διατηρητέο το 2001. Έτσι ένα ακόμη σπουδαίο αξιοθέατο του Μεσαγρού Αίγινας συνεχίζει να καταρρέει - δυστυχώς - συμπαρασύροντας συγχρόνως το σεβασμό στην παράδοση αυτού του τόπου. Οι Ροδάκηδες - που από αυτούς προέρχεται ο Αλέξανδρος Ροδάκης - ήταν κάτοικοι Μεσαγρού ίσως και από το 1770 - 1780 στα «Ροδάκικα» και υπηρέ105

τησαν τη «μαστοριά» της πέτρας, ιδιαίτερα το «πουρί», ως κτίστες, λαξευτές, σμιλευτές με καλλιτεχνικό πνεύμα μέχρι πριν κάποια χρόνια. Τα πρώτα χρό­ νια υπήρξαν κι άλλοι, όπως ο Κωνσταντής Στουραΐτης «Ζάπας», ο Γιάννης Χαλδαίος «Μπουγάς», ο Μανώλης Κασιμάκης, ο Νικολής Χαλδαίος «Σμιρλής». Στα μετέπειτα χρόνια ο Γιώργης Θωμά Χαλδαίος «Γαλάρης», οι Σκλάβαινες, ο Γιώργης Σκλάβαινας- ήταν κτίστης αλλά έκανε και καλλιτεχνήματα από «πουρί». Όλοι οι κτίστες έφτιαχναν και όμορφους φούρνους - κάθε σπίτι είχε τον φούρνο του.

0 Μεσαγρός είχε πολλά νταμάρια, «πουροκόμματα», και πολλούς πετρά­ δες και λαξευτές. Με «πουριά» μεσαγρίτικα έχουν κτιστεί πολλά κτήρια και εκκλησίες στον Πειραιά και στην Αθτ)να. Ο αριθμός των νταμαριών ήταν μεγάλος. Υπήρχαν και νταμάρια ασβεστόπετρας, μαρόρας και αργιλίτη, Λαξευτές αγκωναριών από «πουρί» ήταν πολλοί. Μεταξύ αυτών πρωτομά­ στορας ήταν ο μπάρμπα Παναγής Καλαμάκης. Μετά έγιναν λαξευτές ο Γιώρ­ γης Παύλου Χαλδαίος, ο Σκλάβαινας, ο Νίκος Χαλδαίος «Ξουράφιας». Πρέπει να πούμε ότι το τέλειο κτίσιμο με «πουρί» σε λεπτομέρεια τέλειωσε σε δυο σπουδαίους μαστόρους - καλλιτέχνες, τον Ανδρέα Ν. Χαλδαίο «Σμιρλή» και τον Κώστα Δ. Λοράντζο «Πολιτσιμάνο». Οι Μεσαγροί, μια μεγάλη αγροτική περιοχή, στα χρόνια της τουρκοκρα­ τίας και αυξημένης πειρατείας τον 15°, 16" και 17° αιώνα, μιας πολύ σκοτει­ νής εποχής, κατοικούνταν μόνο σε πολύ κρυφά σημεία και στην Παλιαχώρα, για λόγους ασφαλείας, για να μην γίνονται άμεσα ορατοί και να έχουν περι­ θώρια να κρυφτούν. Η ζωή τους ήταν ταυτισμένη με αυτή της Παλιαχώρας και πολλές φορές κατέφευγαν στο κάστρο για να σωθούν. Για τους λόγους αυτούς τα σπίτια τους ήταν πολύ χαμηλά [χαμηλόσπιτα]. Αρχικά τα σημεία κατοίκησης ήταν στη Γιαρνή, στο Κουσουλάντο και κάτω από τα βράχια του νότιου Παρλιάγκου. Εκεί υπήρξαν και «σπηλαιόσπιτα» όπως και σε άλλα σημεία, Γραμματικού, Βρούνα, Παπαλέου και αλλού. Στο βόρειο Παρλιάγκο, μέσα στο Βαθυπόταμο, ήταν το Παλιοχώρι, στην Πολίτισσα, και σε άλλα αγροτικά σημεία που έχουν ονόματα οικογενειών όπως: Κυρμιλής, Λαφρής, Ζαφίρης, Παπαλέου, Γραμματικός, ακόμα Τριγώνι, Βρούβα και αλλού.

106

Μετά το τέλος του 17ου αιώνα η δόμηση βελτιώθηκε κάπως και συνεχί­ στηκε με τα λεγόμενα «μακρινάρια» που ήταν γύρω στα 5 - 6 μέτρα με ένα χώρισμα για «κελάρι», μια πόρτα και κάνα δυο μικρά παραθυράκια. Στο πίσω μέρος ήταν τα παράσπιτα για κοτερικά, γιδοπρόβατα και χοντρά ζώα. Στην αυλή υπήρχε ένας μικρός πρόχειρος φούρνος και κάτω από αυτόν ο «πυρομάχος». Μέσα είχε έναχερόμυλο, τζάκι «γουβό» και δυο τρεις παλεθούρες και παλούκια ξύλινα στους τοίχους για τις ανάγκες της νοικοκυράς. Με το πέρα­ σμα των χρόνων τα σπίτια αυτά μεγάλωσαν σε μάκρος και γύρισαν σε σχέδιο Γάμα. Έτσι έφτασαν τα 12 μέτρα περίπου και έδωσαν την ευκαιρία για μεγα­ λύτερες ανέσεις. Τέτοια σπίτια έχουν συντηρηθεί και υπάρχουν. Είναι λιακωτά με «σαμά­ ρια» γύρω - γύρω και «καλύφτες» για να φεύγουν τα νερά του λιακού, συνή­ θως με μια πόρτα εξωτερική με δυο θέσεις στα πλάγια τους, πεταλοειδείς, από «πουρί» για τα βασιλικά. Δυστυχώς, κάποια μεγαλύτερα έχουν γίνει ερεί­ πια. Τέτοια σπίτια κτίστηκαν στα Ροδάκικα, στον Κρόκο, στο Σκάφωνα, στον Κοσκινά, στα Λουριά, στην Κατοίσα, πολλά στα Χαλδαίικα, στην Πολίτισσα και αλλού. Προς τα μέσα του 19ου αιώνα τα σπίτια γίνονταν κάπως μεγαλύτερα λια­ κωτά, αλλάζοντας ιδιαίτερα την εμφάνιση τους ως προς το ύψος και σχέδιο (γάμα), μισοδιώροφα με ψιλή καμινάδα στο υπερυψωμένο που ήταν και το τζάκι. Η κεντρική είσοδος γινόταν στρογγυλή, πολλές φορές διακοσμημένη με ανάγλυφα κλαδιά στο «πουρένιο» πλαίσιο. Μπροστά, κατά μήκος του σπιτιού, αλετάνες «πουρένιες» με λουλούδια. Στο συγκρότημα του κατοικήσιμου σπι­ τιού ήταν και το πάτημα με το «πουρλάκι», που χρησιμοποιείτο για κελάρι. Πριν το τέλος του 19ου αιώνα αρχίζουν να κτίζονται τα λεγόμενα «νεοκλα­ σικά» με σκεπή κεραμίδια «λούκια» και γύρω γύρω πουρένια «πρεβάζια», >

107

ισόγεια αλλά και διώροφα με σκάλα και πλατύσκαλο «πουρένια» και κάτω από το πλατύσκαλο «καμάρα» με βάθος για «σταμνοστάτες». Στο πλατύσκα­ λο υπήρχε προστατευτικό μπαλκόνι, υπήρχαν και κελάρια κάτω από τα πλα­ τύσκαλα, όπως και υπόγεια. Το πρώτο κεραμοσκεπές ισόγειο «μακρινάρι» κτίστηκε από τον Θωμά Νικολάου Γαλάρη «Καζακλάρη», τον παππού μου, το 1893 στο Βαθυφρέα Γέφυρα, κέντρο του χωριού, εκεί που υπήρξε και το πρώτο μαγαζί -γενικό εμπόριο, τρόφιμα, κρασοπουλιό- που έμεινε ιστορικό. Ακολούθησαν πολλά που άλλαξαν σκεπές, όπως του Αντώνη Γιαννάκου Ροδάκη του «Καλατζή», του Δημήτρη Παυλή Χαλδαίου «Κιούπα», παππού μου, που το αναπαλαίωσε ο πατέρας μου Αργύρης, του Γιώργη Παν. Μπόγρη «Μπισκατόρη», του Διονύ­ ση Σολωμού στην άκρη του χωριού (κοιμητήριο), του «Σινιόρου» στον Άγιο Θωμά, του Κυρίκου και μετά του Χρήστου Γεωργ. Γαλάρη, του Δημήτρη Γεωργ. Μπόγρη στην Κατοίσα πάνω γειτονιά. Η αλλαγή των σκεπών και το ύψος δεν άλλαζε την παραδοσιακή γραμμή των σπιτιών. Μετά τα πιο πάνω βλέπουμε πως οι Μεσαγρίτες σιγά σιγά βελτίωναν το σπίτι τους στην πορεία των αιώνων. Και βλέπουμε, παρ' όλες τις δυσκολίες της εποχής, ότι πάντα είχαν ένα πνευματικό μεράκι για το σπίτι τους. Στη δραστηριότητα τους αυτή ίσως έπαιξαν ρόλο και τα μεσαγρίτικα υλικά, «πουρί», «αργιλίτης», «άργιλος»- αργιλόχωμα. Αλλά και τα υλικά της σκεπής, «πατερά» από κορμούς τσιντρών (κέδρων), που η παρουσία τους ήταν πλού­ σια, πάνω από τα «πατερά» λεπτότεροι κορμοί και βέργες κλαριών τσιντρών, από πάνω φύκια που κρατούσαν ζέστη και δροσιά ανάλογα την εποχή, και στο τέλος αργιλόχωμα από τις πιο ανόθευτες με άλλα χώματα θέσεις, που είναι στο πάνω Κουτσούρι Γαλάρικα, στον Άη Αντώνη Κρόκο, στου Δούκα 108

και στον Άγιο Θωμά. Να πούμε ακόμα ότι το μεσαγρίτικο σπίτι εξελίχθηκε σταδιακά στην ίδια παράδοση. Αρχίζοντας από τα «χαμηλόσπιτα», πήγε στα λιακωτά ισόγεια «μακρινάρια», μετά στα μεγάλα «μακρινάρια» σε σχήμα Γάμα και στη συνέ­ χεια υπερυψωμένα λιακωτά μακρινάρια ημιδιώροφα (πολύ ελάχιστα σε σχήμα Ζήτα), με κεραμοσκεπή νεοκλασικά ισόγεια και διώροφα. Πολλά λια­ κωτά έμειναν όπως ήταν ή έβαλαν μπετό πάνω από το λιακό. Έτσι σώζονται πολλά. Ένα δωμάτιο ήταν δοσμένο στη «σάλα», δεν έμπαιναν μέσα τις καθημερι­ νές, ήταν για τις γιορτές. Είχε μέσα τραπεζαρία, κομό, εταζέρα. Το πάτωμα στη σάλα έπρεπε να είναι οπωσδήποτε σανίδι και από κάτω αμπάρι ή υπό­ γειο. Πολλά σπίτια είχαν ένα υπερυψωμένο πλατύσκαλο και από εκεί γινόταν η επικοινωνία. Το εσωτερικό χρώμα ήταν ωχροκίτρινο, στο χρώμα του «που­ ριού», το εξωτερικό βαθυκόκκινο. Το εικονοστάσι ήταν πάντα στο ανατολι­ κότερο δωμάτιο. ου Στα μέσα του 19 αιώνα όλα τα σπίτια άρχισαν να αποκτούν αλώνι για τα δημητριακά, πάτημα με «πουρλάκι» για τα σταφύλια και αργότερα «λουτσάρια» για το ρετσίνι, που ήταν πιο μακριά στην αυλή. Τα πατήματα, όπως και οι φούρνοι, ήταν και μέσα, ήταν και έξω. Τα ζωντανά τους τα είχαν πάντα δίπλα, κοντά τους σε παράσπιτα, πίσω από τα σπίτια.

109

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

110

ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΡΥΣΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ*

Η Γεωργία Κουλικούρδη και η αναμέτρηση της με την τοπική ιστορία. Μια εισαγωγική προσέγγιση.

τοπική ιστοριογραφία στην Ελλάδα, συνή­ θως, συνδέεται με πρόσωπα που δεν έχουν εκπαιδευτεί στην ιστορική έρευνα και στη σύνθε­ ση και αφήγηση του παρελθόντος. Εκπαιδευτικοί, στρατιωτικοί, ιερείς, λόγιοι, διανοούμενοι κ.α. κινούμενοι από την αγάπη για τον τόπο που ζουν ή την «πατρίδα» που μεγάλωσαν, παράγουν ή αναπαράγουν την τοπική τους ιστορία. Όλη σχε­ δόν η ελληνική επικράτεια, από το μεγαλύτερο αστικό κέντρο έως τον μικρότερο οικισμό, έχει μια ή παραπάνω μονογραφίες για την ιστορική του εξέλιξη. Όπως έχει σημειωθεί στη βιβλιογραφία, όλες αυτές οι τοπικές ιστορίες ακολουθούν ίδιες ιστοριογραφικές και αφηγηματικές νόρμες. Με κεντρικό άξονα τον «τόπο» αφηγούνται το παρελ­ θόν διαχρονικά από την αρχαιότητα έως πιθανότατα τις μέρες των συγγρα­ φέων. Το γραμμικό χρονολογικό εκτόπισμα των αφηγήσεων στηρίζεται στο εθνικό ιστοριογραφικό σχήμα του Σπ. Ζαμπέλιου και του Κων. Παπαρρηγό1 πουλου . Πολλές φορές αυτές οι τοπικές ιστορίες τηρούν αποστάσεις από την ερευνητική τεκμηριωτική μεθοδολογία της ακαδημαϊκής ιστορίας αναπαρά­ γοντας έτσι εθνικούς μύθους και τοπικά στερεότυπα. Εξ αιτίας αυτού η διά­ κριση και η απόσταση που δημιουργήθηκε μεταξύ ακαδημαϊκής και τοπικής ιστοριογραφίας οδήγησε στη σταδιακή απαξίωση της δεύτερης από τον ακα­ δημαϊκό χώρο και τους επαγγελματίες ιστορικούς. Από την άλλη, οι τοπικοί ιστορικοί στα έργα τους πολλές φορές διέσωσαν ιστορικά τεκμήρια και πλη­ ροφορίες που δεν θα είχαν διασωθεί με κανέναν άλλο τρόπο2.

Η

Φέτος κλείνουν δέκα χρόνια από το θάνατο της Γωγώς Κολικούρδη. Η Αιγιναία, ως φόρο τιμής στην αιγιναία ιστορικό παράγγειλε το άρθρο αυτό στον κ. Χρ. Χρυσανθόπουλο που ειδικεύεται στη μελέτη της τοπικής ιστορίας.

!

Ιστορικός 111

Όμως δε θέλω να πλατειάσω σχετικά με την τοπική ιστορία. Όλα τα παραπάνω ήταν το πλαίσιο για να πιάσω το νήμα και να γράψω για μια ξεχω­ ριστή περίπτωση τοπικής ιστορικού. Η διάθεση μου είναι να σας βοηθήσω να περιπλανηθούμε στις ερευνητικές διαδρομές και στον τρόπο που έγγραψε ιστορία η «ιστορικός της Αίγινας», όπως εγγράφεται στο θυμικό και τη συλ­ λογική μνήμη των κατοίκων και φίλων του νησιού, Γεωργία Π. Κουλικούρδη3. Να ξεκαθαρίσω, εξ αρχής, πως τη Γεωργία Κουλικούρδη τη γνωρίζω απο­ κλειστικά από το συγγραφικό της έργο. Στην προκειμένη περίπτωση ο ανα­ γνώστης δεν έρχεται σε επαφή με έναν λόγιο που γράφει την ιστορία του τόπου του, όπως αυτοί που προανέφερα, αλλά με μια εκπαιδευμένη ιστορικό που γράφει ιστορία με σαφή γεωγραφικά και χρονολογικά όρια. Η Γεωργία Κουλικούρδη είχε παιδευτεί στις «δύσβατες» ιστοριογραφικές διαδρομές από τα φοιτητικά της χρόνια στη Φιλοσοφική έως την απόκτηση του διδα­ κτορικού της διπλώματος στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονί­ κης4. Μέχρι να φτάσει να δοκιμαστεί με την ιστορία της Αίγινας, επιμελείται το βιβλίο της Γ' Γυμνασίου «Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία», όπου στην εισα­ γωγή συναντάμε μια πρώτη δήλωση της ίδιας για τη σχέση της με την ιστο­ ρία και την εκπαίδευση. Η Κουλικούρδη επιζητά να προσφέρει στους μαθητές την παιδεία, που συνίσταται στη γνώση-ανθρωπιά-καλλιέργεια, προκειμέ­ νου να κατανοήσουν τις αντιθέσεις του σύγχρονου κόσμου και την ανάγκη της παγκόσμιας συνεργασίας για ειρηνική πρόοδο5. Η πρώτη συγγραφική της απόπειρα για την Αίγινα πραγματοποιήθηκε το 1950 με την έκδοση του «Οδηγού της Αίγινας»6 σε συνεργασία με τον Σπ. Αλε­ ξίου. Αργότερα το 1962 εκδίδεται, με τη φιλολογική της επιμέλεια και τον έλεγχο των παραπομπών, το χειρόγραφο του γερμανού αρχαιολόγου Βέλτερ7 για την Αίγινα. Η επιμελήτρια, με σκοπό να κάνει πιο προσιτό το κείμενο του συγγραφέα, ευρετηριάζει τα κύρια ονόματα, τα γεωγραφικά και εθνικά ονό­ ματα, τα τοπωνύμια, τις παραθέσεις αρχαίων κειμένων, τις δημοσιεύσεις, τα μουσεία και συλλογές, που υλικό τους έχει χρησιμοποιηθεί για την τεκμηρίω­ ση και, τέλος, προσθέτει σχετικό εικονογραφικό υλικό. Στη συνέχεια, μετά από πολυετή έρευνα δημοσίευσε τα βιβλία Αίγινα Ι και II8. Η συγγραφέας, απόλυτα ταγμένη στη μεθοδολογία της ιστορικής έρευ­ νας, τεκμηριώνει τις αφηγήσεις της παραθέτοντας γραπτές πηγές ή παραπέ­ μποντας στο αντίστοιχο αρχειακό υλικό που χρησιμοποίησε. Σε συνδυασμό με τον τύπο, εφημερίδες, περιοδικά και την υπάρχουσα βιβλιογραφία διανθί­ ζει τις αφηγήσεις τις με σημαντικές πληροφορίες για το παρελθόν. Ο μεγαλύ­ τερος όγκος πρωτογενούς υλικού, που χρησιμοποίησε για να τεκμηριώσει την ιστορία της Αίγινας, προέρχεται από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, χει­ ρόγραφα της Εθνικής Βιβλιοθήκης, τεκμήρια από το Πρωτόκολλο του Δήμου Αίγινας και κάποια αρχεία που φιλοξενούνται στο Λαογραφικό Μουσείο της 112

Αίγινας9. Πολλές φορές την αφήγηση της πλαισιώνουν και παραπομπές εθνο­ γραφικού τύπου, παραθέσεις προσωπικών και συλλογικών αναμνήσεων. Τα αποτελέσματα της έρευνας της για την Αίγινα δεν εξαντλούν όλες τις πηγές, θεματικές και χρονικές περιόδους, καθώς ο σκοπός είναι ξεκάθαρος και αναφέρεται από την ίδια στην αρχή του έργου της. Επιθυμία της είναι τα πονήματα της να αποτελέσουν μια εισαγωγή για την ιστορία της Αίγινας και να παρουσιάσουν όψεις της οικονομικής, δημογραφικής και γεωφυσικής ιστορίας του νησιού. Πολλές φορές η συγγραφέας δεν αρκείται στην απλή παραπομπή ή απο­ δελτίωση ενός τεκμηρίου, αλλά το μεταγράφει και φέρνει σε επαφή τον ανα­ γνώστη με αυτό. Η Γεωργία Κουλικούρδη δεν επιλέγει την ιστοριογραφική συνήθεια άλλων συγγραφέων τοπικής ιστορίας. Δηλαδή, δεν εξετάζει αναλυ­ τικά και με λεπτομέρεια τη διαδρομή του νησιού από την αρχαιότητα έως την εποχή συγγραφής του έργου. Εισαγωγικά μόνο αναφέρει κάποιες πληροφο­ ρίες για το μακρινό παρελθόν της αρχαιότητας και των μεσαιωνικών χρόνων. Η κυρίως έρευνα της αφορά τα νεότερα χρόνια. Ζητήματα που μέχρι τότε απασχολούσαν τη λαογραφία και αργότερα την κοινωνική ανθρωπολογία, όπως τα παραδοσιακά επαγγέλματα και οι γυναι­ κείες ενασχολήσεις, έρχονται στο προσκήνιο της μελέτης της, δίνοντας μια στοιχειώδη διεπιστημονική διάσταση στο έργο της. Τα υποκείμενα έχουν όνομα, ταυτότητα και μνήμες στα συγγραφικά της εγχειρήματα. Επίσης, στο έργο της κεντρικό ζήτημα αποτελεί η δράση των Αιγινητών και η συμβολή τους στην Ελληνική Επανάσταση. Η συμβολή της είναι εξαιρετικά σημαντική ειδικά στο πλαίσιο του εντοπισμού, της επεξεργασίας και δημοσίευσης πρω­ τογενών πηγών για την νεότερη ιστορία της Αίγινας. Η συγγραφέας δεν παραθέτει απλά τα μεμονωμένα έγγραφα. Τα συγκεντρώνει σε ομάδες ή του­ λάχιστον προσπαθεί να καταστήσει εμφανείς τους δεσμούς που τα συνδέουν μεταξύ τους. Δεν περιορίζεται μόνο στο να τα απαριθμήσει και να τα περι­ γράψει. Μέσα από τη διαλεκτική της σχέση με τις πηγές, συνθέτει και αφη­ γείται όψεις του παρελθόντος. Με την έκδοση στο έργο της όλων των τεκμη­ ρίων δεν καλύπτει μόνο πρακτικές ανάγκες αλλά, κυρίως, επιστημονικές. Η δυσκολία αναδίφησης των μεγάλων όγκων του αρχειακού υλικού που χρησι­ μοποίησε για να ερευνήσει το παρελθόν της Αίγινας μαρτυρείται από το πλή­ θος των εγγράφων, όχι μόνο τοπικών αρχείων αλλά μεγάλων και κεντρικών αρχειακών συνόλων, όπως υπουργείων, εκμαιεύοντας έτσι ψηφίδες για το παρελθόν που συσσωρεύονταν στο «άπειρο» των αρχειακών συλλογών των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Οι πηγές απαντάνε στα ερωτήματα που θέτει η ερευνήτρια χαρίζοντας, αργότερα, στον αναγνώστη στιγμές του παρελθό­ ντος και της ταυτότητας του νησιού. Η ιστορικός προσπαθεί να προσεγγίσει την ιστορία της Αίγινας με συνθε113

τικό και ολιστικό τρόπο, παρουσιάζοντας πολλαπλές όψεις της κοινωνικής και οικονομικής ζωής του νησιού στα χρόνια που μελετάει. Πολλές φορές παραπέμπει στα πρωτότυπα μέρη βιβλίων άλλων συγγραφέων για γεγονότα και φαινόμενα, πιθανότατα με σκοπό να μη διογκώσει το έργο της, αλλά κυρίως γιατί η πνευματική και ηθική της εντιμότητα δεν της επέτρεπε να ενσωματώσει τις εργασίες των άλλων έστω και μαρτυρημένα. Στους προλό­ γους των έργων της πάντα απολογείται για τις ατέλειες του εκάστοτε εγχει­ ρήματος της. Αυτή η γρήγορη και συνοπτική περιδιάβαση στο έργο της Γεωργίας Κουλικούρδη ελπίζω να ανέδειξε τις σταθερές που ακολουθεί, την αντίληψη της για την ιστορία, τοπική αλλά και συνολική. Η ιστορικός μελετάει και γράφει την τοπική ιστορία μέσα από τα ευρήματα της έρευνας της και αξιοποιεί προηγούμενες αναλύσεις σε μια προσπάθεια ισορροπημένης σύνθεσης, σε λόγο βαρύ και σημαίνοντα, κοντά στον ατόφιο λαϊκό λόγο, χωρίς τις ευκολίες του φολκλόρ ή των ρηχών σηματοδοτήσεων. Η διαχρονική πορεία της κοι­ νωνίας της Αίγινας και οι αποσπασματικές πηγές και προσεγγίσεις κωδικο­ ποιούνται καλά. Όπως φαίνεται, μέσα από το έργο της για την Αίγινα αλλά και στα επιμέ­ ρους βιβλία και άρθρα της, η Γεωργία Κουλικούρδη ακολούθησε αυστηρά την ιστοριογραφική μεθοδολογία, τεκμηριώνοντας τα συμπεράσματα της τόσο σε ανέκδοτες αρχειακές πηγές, όσο και στη σχετική επιστημονική βιβλιογρα­ φική παραγωγή της εποχής. Είναι δυνατό να υποστηρίξουμε ότι το έργο της αποτελεί αναφορά και αφετηρία για νέες ερευνητικές προσεγγίσεις, καθώς θέτει στον επιστημονικό διάλογο πολλαπλά ζητήματα τόσο από μια ανθρω­ πολογική προσέγγιση, όπου το τοπικό παρουσιάζεται ως ποικιλία του γενι­ κού, όσο και από μια πιο θετικιστική άποψη, που θέλει το τοπικό σαν μερική έκφραση του. Τελειώνοντας, θα ήθελα ακόμα να πω πως είναι αδέξιο και ανε­ παρκές να μελετάμε ένα έργο αποκομμένο από την κοινωνιολογία της σκέψης του δημιουργού του. Εύχομαι αυτή η εισαγωγική προσπάθεια προσέγγισης του τρόπου που ερεύνησε και έγγραψε ιστορία η Γεωργία Κουλικούρδη, ίσως άδικη για το έργο της καθώς δεν αφιέρωσα το χρόνο που άξιζε, να δώσει το κατάλληλο ερέθισμα, μελλοντικά, να γίνει μια μελέτη για την ίδια, ανάγοντας σε κεντρικά ζητήματα την τοπική λογιοσύνη, την οργανική και εκπαιδευμένη διανόηση.

114

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Αναλυτικότερα για τη δομή και παραγωγή της τοπικής ιστοριογραφίας στον Αιγιακό χώρο βλ. Δημήτρης Δημητρόπουλος, «Διαδρομές της ιστοριογραφίας στα νησιά του Αιγαίου: το παράδειγμα των Κυκλάδων και η Σίφνος», Πρακτικά Β' Διεθνούς Σιφναϊκού Συμποσίου, Αθήνα 2005, σ. 495-510.

2 Για μια αξιολόγηση των τοπικών ιστορικών και των έργων τους από τον Κ. Θ. Δημαρά βλ. Παναγιώτης Μιχαηλάρης, «Οι προσλήψεις της τοπικής ιστοριογραφίας», Επιστημονική συνάντηση στη μνήμη του Κ.Θ. Δημαρά, ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 1994, σ. 211-221.

3. Μνήμες και αφηγήσεις για τη ζωή και το έργο της Γεωργίας Κουλικούρδη βλ. ΗΑιγιναία, τ. 10, Αίγινα Ιαν.-Ιουν. 2005, σ. 39-97.

4. Γεωργία Π. Κουλικούρδη, Ο Αλέξανδρος του Χατζή Αλεξανδρή : ένα πολεμικό καράβι των Ψαρών, ημερολόγιο και δράση (1821-1838), Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανε­ πιστήμιο Θεσσαλονίκης 1972, 398σ.

5. Γεωργία Κουλικούρδη, Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1978[-1983], σ. 7.

6. Γεωργία Κουλικούρδη, Σπύρος Αλεξίου, Αίγινα. Οδηγός για την ιστορία και τα μνημεία της, χ.τ. 1950.

7. Γαβριήλ Βέλτερ, Αίγινα. Μέρος πρώτον: 3000 π.Χ. - 395 μ.Χ., επιμ.: Γεωργία Κουλικούρδη, εκδ. Μορφωτικού Συλλόγου Αιγίνης, Αθήνα 1962,160σ.

8. Γεωργία Κουλικούρδη, Αίγινα Ι, Αθήνα 1990 και της ίδιας Αίγινα II, Αθήνα 2002.

9. Ό.π., σ. 229-251 και 477-495.

115

ΑΝΝΑ ΡΟΔΗ

Η Ζωρζ Σαρή και η Αίγινα Αναζητώντας το... «Θησαυρό της Βάγιας» με... «Στενά παπούτσια»

ια σημαντική προσωπικότητα της πνευματικής ζωής της χώρας μας έφυγε πλήρης ημερών πριν από μερικούς μήνες, στις 9 Ιουνίου του 2012. Πρόκειται για τη Ζωρζ Σαρή (εικ. 1), που υπήρξε κατά τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες η αγαπημένη συγγραφέας παιδιών και εφήβων. Μέσα στα έργα της άγγιξε θέματα που σχετίζονται με την πρόσφατη ιστορία της Ελλάδας με από­ λυτο σεβασμό στην ελληνική νεολαία αλλά και αφοπλιστική ειλικρίνεια. Η _αναμφισβήτητη ικανότητα της να χειρίζεται το μύθο και να αφηγείται με τρόπο εύληπτο και ευχάριστο γεγονότα σοβαρά με βαριές επι­ πτώσεις στις ζωές κυρίως των απλών ανθρώ­ πων καθώς και η ευγένεια και η ευαισθησία της απέναντι στην ειδική και με ιδιαίτερες g e B l ανάγκες και ενδιαφέροντα ηλικιακή κατηγοΒ ρία, στην οποία απευθύνθηκε, στάθηκαν ίσως οι σπουδαιότεροι λόγοι, για τους οποίους τα βιβλία της βρήκαν τόσο μεγάλη ανταπόκριση από ένα εξαιρετικά απαιτητικό KOLVÓ. Αλλά ας Εικ. 1: Η Ζωρζ Σαρή [1925 - 2012) πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. σε νεαρή ηλικία στο Παρίσι Η Ζωρζ Σαρή (Γεωργία Σαριβαξεβάνη) γεννήθηκε στα 1925 στην Αθήνα. Ο πατέρας της, που καταγόταν από τις Κυδωνιές (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας, ονομαζόταν Σωκράτης Σαριβαξεβάνης και ήταν οικονομολόγος και καθηγητής στην Α.Σ.Ο.Ε.Ε., ενώ παράλληλα δια­ τηρούσε στην πρωτεύουσα, με συνέταιρο το σύζυγο της αδελφής του Χατζηκαμπούρη, δική του εμπορική σχολή με την επωνυμία «Κερδώος Ερμής»1. Η 2 μητέρα της ονομαζόταν Ορτάνς τ' Ερνεβίλ και ήταν Γαλλίδα, γόνος πλούσιας οικογένειας από το νησάκι Σαιν Λουί της Σενεγάλης. Επρόκειτο για μια εκλε­ πτυσμένη κι ευγενική γυναίκα που εντυπωσίαζε τους γύρω της τόσο με το παρουσιαστικό όσο και με τη συμπεριφορά της. Η Ζωρζ είχε και δυο μεγαλύ­ τερες αδελφές, τη Νινέτ και τη Ρενέ. Ποια ήταν όμως η σχέση της μεγάλης αυτής κυρίας της παιδικής και νεα­ νικής λογοτεχνίας με το νησί μας, την Αίγινα, και ιδιαίτερα με τη Βαγία; Πώς

Μ

116

άραγε συνδέθηκε τόσο πολύ με τον τόπο και τους ανθρώπους του ένα μικρό κορίτσι προερχόμενο από ένα πλούσιο σε μαθησιακές και πνευματι­ κές εμπειρίες περιβάλλον; Στα ερωτή­ ματα αυτά θα προσπαθήσω παρακά­ τω να ρίξω φως, δίνοντας μερικές σχηματικές απαντήσεις και ακολου­ θώντας ταυτόχρονα τα βήματα της στην τέχνη και τη ζωή γενικότερα. Αν και στο βιβλίο της «Τα Στενά παπούτσια» αναφέρεται στα καλοκαί­ ρια του 1934 και κυρίως του 1935, σύμφωνα με τη μαρτυρία της Ελένης Σολωμού, η οικογένεια πέρασε τρία, ίσως και τέσσερα καλοκαίρια, στη Βαγία (εικ. 2). Οι Σαριβαξεβάνηδες έρχονταν με την «μπενζίνα» από το λιμάνι του Πειραιά στη Σουβάλα. Εκεί τους περίμεναν οι Βαγιώτες με γαϊδουράκια, στα οποία φορτώνονταν οι αποσκευές τους και έπειτα όλοι μαζί έπαιρναν με τα πόδια το δρόμο για το χωριό. Την πρώτη γνωριμία τους με τους Χαλδαίους, στο σπίτι των οποίων επρόκειτο να καταλύσουν, την έκανε ο Καλοκούβαρος (Νίκος Χαλδαίος) κι έτσι νοίκιασαν δωμάτιο στο σπίτι της κυρα - Λένης Χαλδαίου (εικ. 3), των Νταγιαννάκηδων, όπως ήταν το παρατσούκλι της οικογένειας. Η κυρα - Λένη ήταν χήρα με «τέσ­ 3 σερα παιδιά και τρεις θυγατέρες» . Τα αγόρια της ήταν ο Νίκος, που υπήρξε δεινός περιβολάρης και αρχηγός της οικογένειας στη θέση του πεθαμένου πατέρα, ο Γιώργης και οι «μπινιάρη4 δες », ο Παναγιώτης, που ήταν άρι­ στος μαθητής και ονειρευόταν να γίνει δάσκαλος, και ο Σώζος, που δεν

Π

Εικ. 2: Άποψη της Βάγιας

ψ

ELK. 3α, β: Το σπίτι της κυρα - Λένης Χαλδαίου, όπως είναι σήμερα

117

έπαιρνε τα γράμματα, έψελνε όλη την ώρα και αγαπούσε πολύ τη γη, ενώ τα κορίτσια Lv ήταν η εργατική Ιουλία, η μελαχρινή Φωτεινή και η πανέμορφη Βαγγελιώ (εικ. 4). Από την πρώτη κιόλας μέρα οι οικογένειες Χαλδαίου και Σαριβαξεβάνη έγιναν ένα. Οι δεσμοί που αναπτύχθηκαν ανάμεσα τους υπήρξαν τόσο ισχυροί, ώστε η αδελφή της Ζωρζ, η Ρενέ, που έζησε και Εικ. 4: Ο Παναγιώτης, η Βαγγελιώ και ο Σώζος σε μεγάλη ηλικία πέθανε στην Ελβετία, εξέφρα­ σε την επιθυμία να ταφεί κάπου που να «αντικρίζει» το νησάκι Ζωοδόχο Πηγή, που οι Αιγινήτες ονομά­ ζουν Νησίδα. Επειδή όμως κάτι τέτοιο δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί, οι οικείοι της, για να ικανοποιήσουν την επιθυμία της, έφεραν και σκόρπισαν εκεί λίγη από την τέφρα της. Η ίδια μάλιστα είχε σμιλέψει σε πέτρα ένα μικρό άγαλμα που τοποθετήθηκε στη Νησίδα αλλά σήμερα έχει μάλλον χαθεί5. Η καθημερινή ζωή κυλούσε ευχάριστα στο σπίτι της Βάγιας κι εδώ θα πρέ-

Το σπίτι της Σημέλας Σολωμού.

118

πείνα ση μειωθεί το, φαινομενικά τουλάχιστο, παράδοξο του όλου πράγματος. Τα παιδιά, έστω κι αν προέρχονται από εντελώς διαφορετικούς κόσμους κι αν ακόμη δε μιλούν την ίδια γλώσσα, έχουν ένα πολύ σημαντικό όπλο αλληλοκα­ τανόησης και αρμονικής συνύπαρξης, το παιχνίδι. Πώς όμως μπόρεσαν άραγε να συνυπάρξουν αρμονικά απ' τη μια μεριά η σικάτη κυρία Ορτάνς (Έμμα) και από την άλλη η «δωρική μορφή» της σκληρά εργαζόμενης κυρα - Λένης, που εφάρμοζε αυστηρά το παιδαγωγικό σύστημα «όπου δεν πίπτει λόγος, πίπτει ράβδος», ενώ συγχρόνως διέθετε ζωηρότατη φαντασία που κατακλυζόταν από... «κολοτσέντες6», ξωτικά και φαντάσματα αλλά και μια τυφλή εμπιστο­ σύνη στα... ξόρκια δια την θεραπείαν πάσης ασθενείας, σε αντίθεση με τους γιατρούς - «αχρείαστοι να 'ναι»7; Η απάντηση ίσως θα έπρεπε να αναζητηθεί στη διαπαιδαγώγηση που είχε λάβει η μητέρα της Ζωρζ στο νησάκι στις εκβο­ λές του ποταμού Σενεγάλη από την οικογένεια της, που της είχε εμπνεύσει το σεβασμό στους απλούς ανθρώπους και τη λαϊκή σοφία τους8. Και η κυρα Λένη ήταν μια γνήσια και λιτή ανε­ πιτήδευτη φιγούρα, που έκλεινε μέσα στην ψυχή της και διατηρούσε με θρησκευτική ευλάβεια τον λαϊκό πολιτισμό. Στην παρέα των παιδιών των δύο οικογενειών, όπως αναφέρεται στα «Στενά παπούτσια», γρήγορα προστέθηκαν κι άλλα παιδιά του χωριού. Ανάμεσα τους ήταν ο Τζούβας9 (Παναγιώτης Χαλδαίος) με την όμορφη αδελφή του Λέλα, κάμποσα από τα παιδιά των αδελφών Σολω­ μού, όπως ο Νίκος, ο επονομαζόμε­ νος «χοντρός», οι δύο Θοδωρήδες, η 10 Σταματίνα κ,ά. Δυο όμως μικρά κοριτσάκια έπαιξαν σημαντικό ρόλο τόσο στο βιβλίο όσο και στη ζωή της Ζωρζ αργότερα. Αυτά ήταν η Ελένη και η Σοφία (υπήρχε και ο Σάββας αλλά ήταν μωρό) της Ση μέ­ λας. Η Ελένη Σολωμού, το μεγαλύ­ τερο από τα δυο κορίτσια, θυμάται ακόμη και σήμερα με συγκίνηση ό,τι έχει να κάνει με τη Ζωρζ αλλά και τη Ρενέ, όπως για παράδειγμα την

Εικ. 5: Η Κουρσοσπηλιά (ή Κρασοσπηλιά), κρυψώνα και στοιχείο μελέτης για την καταγωγή των Χαλδαίων

'βί^

Εικ. 6: Λήμνος με το μοναδικό του φοίνικα

119

αγάπη τους για τα κοχύλια που τα συγκέντρωναν για να φτιάξουν κολιέ και βραχιόλια. Η Σημέλα και ο νεαρός σύζυγος της, Πόντιοι πρόσφυγες, ήρθαν στο χωριό και η κυρα-Λένη με την οικογένεια της ήταν από τους λίγους που τους συμπα­ ραστάθηκαν και τους βοήθησαν να χτίσουν το σπιτάκι τους, κουβαλώντας αιγινήτικο πωρόλιθο με τα ζώα τους από το Μεσαγρό. Η δυστυχία τους όμως δεν περιορίστηκε στον ξεριζωμό και τη φτώχεια, αφού η μοίρα τους χτύπησε ακόμη σκληρότερα. Ο νεαρός - μόλις είκοσι τριών χρόνων - άντρας του σπιτι­ ού Νίκος Παναγιωτίδης έφυγε με μια βάρκα μαζί με τρεις άλλους ψαράδες με άγριο πουνέντη για να πουλήσουν την ψαριά τους στον Πειραιά, αλλά, δυστυ­ χώς, κανείς τους δεν επέστρεψε. Έτσι η χήρα, η πεθερά της κυρα - Μαργαρώ και τα τρία ορφανά, έμειναν χωρίς στον ήλιο μοίρα. Όλα τούτα τα πρόσωπα και ακόμη περισσότερα με τις ιστορίες τους σε συνδυασμό με τα ακατέργαστα διαμάντια του ντόπιου λαϊκού πολιτισμού (ήθη και έθιμα, συνήθειες, προλήψεις κ,τ.λ.) εντυπωσίασαν τη Ζωρζ που τα διαφύλαξε ευλαβικά, τα επε­ ξεργάστηκε γόνιμα και με σεβασμό τα χρησιμοποίησε δημιουργικά στο έργο της. Έτσι συνέθεσε με επιτυχία τα γεμάτα ευαισθησία «αληθινά της παραμύθια». Στο βιβλίο που προανέ­ φερα, η συγγραφέας πια Ζωρζ Σαρή τοποθετεί στη θέση του αφηγητή τον Πανα­ γιώτη Χαλδαίο της κυρα Εικ. 7: Η Ζωρζ Σαρή με τον αγαπημένο της φίλο Παναγιώτη Χαλδαίο και την αδελφή του Βαγγελιώ με φόντο τη ζαφειρένια θάλασσα της Βάγιας

, Ί?

ΛενΤ

, <^εσα

K0ÎL

α π 0

τ α

λθ

., Υια

π ο υ βάζει στο στόμα του, περιγράφει

γλαφυρά

το

ζεστό και ενδιαφέρον καλοκαίρι του 1935, ενώ η αλήθεια φαντάζει αξεδιάλυ­ τη από το μύθο. Η θάλασσα, σμαραγδένια και διάφανη, και το παρθένο φυσι­ κό περιβάλλον αποτέλεσαν το ιδανικό σκηνικό για την παρέα των παιδιών που ήταν γεμάτη δίψα για ζωή και ακόρεστη διάθεση για... σκανταλιές. Η Βαγία, ένας μικρός μαγικός κόσμος γεμάτος συκιές, αμπέλια, ελιές, περιβόλια με κάθε λογής ζαρζαβατικά αλλά και μυστικά ή μυστηριώδη μέρη, άλλα ιδα­ νικά για κρυψώνες, όπως η Κουρσοσπηλιά (εικ. 5), ο λόφος του Προφήτη Ηλία ή η Λήμνος (ή αλλιώς Λημνονάρι) με το μοναδικό του φοίνικα (εικ. 6), και άλλα κατάλληλα για εξερεύνηση, όπως το «τρομαχτικό» πέτρινο ερείπιο του σπιτιού του Καλούδη.

120

IlillflMBMBMHM^

ELK. 8: Τα ερείπια του «στοιχειωμένου» σπιτιού του Καλούδη Η δεκάχρονη Ζωρζ έγινε η ψυχή της παρέας των παιδιών που αναστάτω­ νε ευχάριστα το μικρό χωριό. Πληθωρική παρουσία, γεμάτη πάθος για ζωή και δράση, συνήθιζε να ξεδιπλώνει από τότε το υβριδικό ακόμη υποκριτικό της ταλέντο, απαγγέλλοντας ποιήματα και παίζοντας ρόλους από έργα, όπως το «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» του Σαίξπηρ. Με τούτα και μ' εκείνα κέρδιζε εύκο­ λα την αγάπη και τη συμπάθεια των ανθρώπων και όλοι είχαν να λένε για τις γλυκές της σκανταλιές. Οι φυσικοί της σύμμαχοι, τα παιδιά, την ακολουθού­ σαν και τη σιγοντάριζαν, αλλά εκείνος που δεν της χάλαγε ποτέ χατίρι ήταν ο Παναγιώτης με τον οποίο συνδέθηκε με μια βαθιά τρυφερή φιλία που κράτη­ σε μια ολόκληρη ζωή (εικ. 7). Ένα περιστατικό σχετικό με την ανήσυχη φύση της, που δεν αναφέρεται στα βιβλία της, μας παραδίδουν η Ελένη Σολωμού και η Ιουλία Χαρπίδου, κόρη της Φωτεινής Χαλδαίου και εγγονή της κυρα - Λένης. Κάποια μέρα η μικρή επινόησε ένα μάλλον μακάβριο παιχνίδι για τα ήθη του χωριού, και όχι μόνο. Ξάπλωσε μέσα σε μια σκάφη και παρίστανε τη νεκρή, ενώ είχε συνεν­ νοηθεί με τα υπόλοιπα παιδιά να τη... νεκροστολίσουν με λουλούδια και να τη μοιρολογάνε. Ως και η μάλλον χαμηλών τόνων κυρία Ορτάνς «βγήκε από τα ρούχα της» και τη μάλωσε.

121

Σύμφωνα με την ευφάνταστη μυθοπλασία της, που έχει σίγουρα σημαντι­ κή δόση αλήθειας αφού τα παιδιά συνηθίζουν να πλάθουν του κόσμου τις ιστορίες γύρω από τα εγκαταλειμμένα έρημα σπίτια, η ίδια στάθηκε για μια ακόμη φορά η πέτρα του σκανδάλου, όταν ξεσήκωσε τους φίλους της να πάνε να εξερευνήσουν το... στοιχειωμένο σπίτι του παλιού μεγαλοκτηματία και αρχοντονοικοκύρη Καλούδη (εικ. 8). Αυτός υποτίθεται ότι είχε έναν ανεπρό­ κοπο γιο που ο... «αταγιάντιχτος»11 δεν τίμησε τον πατέρα του ούτε στάθηκε ικανός να διατηρήσει την περιουσία του. Σαν να μην έφταναν όλ' αυτά, όταν πέθανε, «βορδολάτσιασε12» και το... φάντασμα του, τρομοκρατούσε όλη την περιοχή, τριγυρίζοντας στο ερειπωμένο πατρικό σπίτι που, σε πείσμα του αμείλικτου καταστροφέα χρόνου, συνεχίζει να στέκεται ακόμη και σήμερα βαριά λαβωμένο στις παρυφές της Βαγίας προς το Μεσαγρό. 0... βρικόλακας μάλιστα γκρεμοτσάκισε τον Παναγιώτη που τόλμησε να πατήσει στο κατα­ ραμένο ερείπιο του. Το πόδι του παιδιού τουμπάνιασε αλλά ευτυχώς τον θεράπευσε με τα ξόρκια και τα μαντζούνια της η καθ' όλα υπαρκτή κυρα Μαρίκα, μάγισσα, γιάτρισσα και μαμή, γνωστή ως Τεβεκέλαινα13. Στην πραγματικότητα ο Αιγινήτης Δημήτριος Ιω. Καλούδης14, εκτός από κάτο­ χος μιας σημαντικής περιουσίας στο νησί, υπήρξε αξιωματικός του ναυτικού κι ένας από τους σημαντικότερους ναυπηγούς (καραβομαραγκούς) της εποχής του. Ένα από τα σημαντικότερα δημιουργήματα του ήταν το πλοίο «Αμαλία». Το 1839 έχτισε το καλαίσθητο ψηλό κτήριο του λιμανιού της Αίγινας (σημερινή ιδιο­ κτησία Μουσουλέα] και πιθανότατα την ίδια εποχή το εξοχικό στα κτήματα του στα όρια μεταξύ Μεσαγρού και Βαγίας15, που τόσο εξήψε τη φαντασία και το ενδιαφέρον της Ζωρζ. Όσο για τα υπόλοιπα στοιχεία της οικογενειακής του ζωής, που αναφέρονται στο βιβλίο της, ούτε αναιρούνται ούτε επιβεβαιώνονται από τις διαθέσιμες μέχρι στιγμής πηγές και είναι υπό διερεύνηση. Η Αφαία δέσποζε στον Κοταρίνο16 και η «Ανεμώνη», ένα μικρό καραβάκι της εποχής, έριχνε άγκυρα στ' ανοι­ χτά κι έφερνε μαζί της τουρίστες, που οι ντόπιοι τους αποκαλούσαν «λόρ­ δους»17. Τα παιδιά μετέφεραν τους πιο μεγάλους σε ηλικία και τους πιο βραδυκίνητους στο ναό της ύστερης αρχαϊκής εποχής με τα γαϊδουράκια. Σε μια τέτοια μεταφορά, ίσως και σε περισσότερες, πρωταγωνίστησε αλη­ θινά η μικρή Ζωρζ, που με την τόλμη και τη γλωσσομάθεια της (γαλλικά] Εικ. 9: Παλιά φωτογραφία της εκκλησίας ενθουσίασε τους ξένους και τους της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα £κανε ν α α ν ο ίξουν τις καρδιές και τα

πορτοφόλια τους. Τότε ήταν που ένας νεαρός ξένος γοητεύτηκε από την ελληνική ομορφιά της Φωτεινής Χαλδαίου και τη φωτογράφισε δίπλα στο μαγκανοπήγαδο. Έπειτα η Νινέτ, η αδελφή της Ζωρζ, ανέλαβε να αλληλο­ γραφεί μαζί του στα γαλλικά στη θέση της, παριστάνοντας όμως ότι ήταν η ίδια η Φωτεινή18. Με τα χρήματα που μοιράστηκαν από το αγώι της Αφαίας τα παιδιά «πέρασαν ζάχαρη» στο πανηγύρι του Σωτήρα (εικ. 9] στις 6 Αυγούστου. Το μικρό εκκλησάκι χτίστηκε λίγο πριν την εκπνοή του αιώνα από τον Αποστό­ λη Χαλδαίο και τη γυναίκα του Ξανθή, νονά του πατέρα μου Παναγιώτη Ρόδη. Κάθε χρόνο τέτοια μέρα το χωριό έχει την τιμητική του. Έτσι κι εκείνα τα χρόνια φορούσε τα γιορτινά του, για να υποδεχτεί επισκέπτες απ' όλο το νησί αλλά κι απ' αλλού. Οι μικροπωλητές έστηναν τους πάγκους τους και πάνω σε μπλε κόλλες έστρωναν την πραμάτεια τους: καραμέλες και ζαχαρωτά, εικονίτσες, παιχνιδάκια κι ό,τι άλλο γοήτευε τότε τα μικρά παιδιά. 0 Αντώνης Λαλαούνης, γιος του μπάρμπα - Παναγή του Απένταρου, γνωστός με το παρα­ τσούκλι Βρασερύζης, που είχε κρασοπουλειό στο Μεσαγρό, έστηνε από το τίποτα στο παλιό αλώνι, κοντά στην εκκλησία, την υπαίθρια ταβερνούλα του19. Τα μικρά τούτα θαύματα που ενθουσίαζαν μικρούς και μεγάλους περι­ γράφονται με τόση ζωντάνια από τη συγγραφέα που είναι σαν να τα ζει (ή να τα ξαναζεί) κανείς εκείνη τη στιγμή που τα διαβάζει. Στην καλοκαιρινή Βαγία του 1935 έγινε κι ένας... γάμος που άφησε εποχή.

123

SI Γ;" I : ' i r :''•;'; •"'• • I I I " ••••"• :'.''" ""'ΐ "'.•"• ' •"• .':

•·•

. * ' .

W t î ί 5**? *'*"

-'

' :::: :

: ••-.ν: . • :••. :

;

'••••

Το μαγκανοπήγαδο.

Η Ζωρζ «παντρεύτηκε» τον παιδικό της φίλο Παναγιώτη και διάλεξαν το πιο όμορφο μέρος. Ήταν το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία, που χτίστηκε περίπου στα 1835 - 1840 πάνω στον ομώνυμο λόφο από τον Παυλή Λευτέρη Χαλδαίο20. 0... γαμπρός κατά τη διάρκεια της τελετής φορούσε για κακή του τύχη εκείνα τα τζαναμπέτικα «στενά παπούτσια» και μια γραβάτα, σκέτη θηλιά στο λαιμό21. Η Ζωρζ τότε ήταν η ζωή του και θα έκανε τα πάντα για κείνη. Ως και σπίτι έχτισε για να της το αποδείξει. «Ιερέας» στην ιδιότυπη τούτη τελε­ τή ήταν ο δίδυμος αδελφός του Σώζος, που γνώριζε καλά από ψαλτική, κου­ μπάρα η Λέλα, η αδελφή του Τζούβα, και καλεσμένοι τα περισσότερα παιδιά. Οι διακοπές όμως κάποτε τέλειωσαν, όπως όλα τα ωραία, και η αθηναϊκή οικογένεια αναχώρησε, παίρνοντας μαζί της πλήθος από ευχάριστες αναμνή­ σεις αλλά και τον Παναγιώτη, που δεν μπορούσε να πιστέψει στην καλή του μοίρα, για να συνεχίσει τις σπουδές του στην Αθήνα. Δεν πήραν όμως μόνον εκείνον αλλά και τα δύο ορφανά πατρός κορίτσια της Σημέλας. Η Σοφία, που ήταν πολύ μικρή, έμεινε στο σπίτι της Ζωρζ, ενώ η Ελένη στην οικογένεια Χατζηκαμπούρη. Τα παιδιά αυτά πάντως πολύ δύσκολα έμπαιναν στο χώρο εργασίας του κυρίου Σωκράτη, όχι τόσο επειδή ένιωθαν δέος μπροστά στα

βαριά, σκούρα, ξύλινα έπιπλα και τις μεγάλες βιβλιοθήκες, όσο γιατί μπροστά στο γραφείο του κειτόταν το τομάρι μιας τίγρης με αγριωπό βλέμμα και σου­ βλερά δόντια22.0 μικρός Βαγιώτης, που δεν είχε ξεκολλήσει από τον τόπο του, παρά μόνο για να πάει στη Χώρα να υποδεθεί23, αν και δεν μπόρεσε να κάνει πραγματικότητα το παιδικό του όνειρο και να γίνει δάσκαλος, κατάφερε ωστόσο να σπουδάσει στον «Κερδώο Ερμή» και να γίνει τελικά λογιστής24, Η Ζωρζ και ο Παναγιώτης μεγάλωναν μαζί. Κάποτε μάλιστα η απρόβλε­ πτη μικρή έγραψε ένα γράμμα στη... Φρειδερίκη και ανάγκασε τον Παναγιώ­ τη, παρ' όλες τις διαμαρτυρίες του, να το πάει για χάρη της στα ανάκτορα. Με ένα «Αν μ' αγαπάς, θα το πας», έκαμψε τις όποιες αντιστάσεις του25. Τα χρόνια κύλησαν καιήρθε ο πόλεμος και η Κατοχή. 0 Παναγιώτης έφερ­ νε από την Αίγινα ό,τι φαγώσιμο μπορούσε, για να ανακουφίσει τους Σαριβαξεβάνηδες που πάλευαν, όπως οι περισσότεροι κάτοικοι της χώρας, με το θανατηφόρο φάσμα της πείνας, ενώ η νεαρή Ζωρζ συμμετείχε ενεργά στην Αντίσταση, μέσα από τις γραμμές του Ε.Α.Μ.. Στα φοβερά και τρομερά Δεκεμ­ βριανά (1944) απειλήθηκε σοβαράη ζωή της, αφού τραυματίστηκε στα χέρια και τα πόδια. Το πλήγμα ήταν βαρύ τόσο για την ίδια όσο και για τη μητέρα της, που κλονίστηκε ψυχολογικά26. Όπως αναφέρει στο βιβλίο της «Τότε...», εκείνος που τη βοήθησε τελικά να πετάξει τις πατερίτσες καινά στηριχτεί και πάλι στα πόδια της ήταν ο πρωτοπόρος νευροχειρουργός Πέτρος Κόκκαλης27. Στη Βαγία οι Χαλδαίοι δεν πρόλαβαν να χαρούν την απελευθέρωση, γιατί βυθίστηκαν στο πένθος. Λίγο μετά την αποχώρηση των Γερμανών, τα αδέλ­ φια του Παναγιώτη Νίκος και Γιώργης πάτησαν νάρκη στην περιοχή Νησίδα (όχι στο νησάκι), μεταξύ των αμπελιών και των κτηρίων της γερμανικής διοί­ κησης (ΣΤΑΠ) και σκοτώθηκαν επιτόπου, ενώ ο Σώζος, που ήταν μαζί τους, τραυματίστηκε και θεραπεύτηκε μετά από νοσηλεία στο μοναστήρι της Χρυσολεόντισσας. Η Ζωρζ είχε αρχίσει από πολύ νωρίς να ασχολείται με το θέατρο με δάσκα­ λο το Βασίλη Ρώτα. Μεγαλώνοντας, στα χρόνια της Κατοχής και αφού τελείω­ σε το σχολείο, άρχισε να παρακολουθεί μαθήματα υποκριτικής στη Δραματι­ κή Σχολή του Δημήτρη Ροντήρη. Το 1946 ερμηνεύει ρόλους ενζενί στο θέατρο, πλάι στον Αιμίλιο Βεάκη, τη Σμάρω Στεφανίδου και άλλους σπουδαίους ηθο­ ποιούς, ενώ στον ευρύτατο κύκλο των γνωριμιών της περιλαμβάνονταν σημα­ ντικές προσωπικότητες της τέχνης, της διανόησης, της πολιτικής και της επι­ στήμης της πολυτάραχης εκείνης εποχής. Μια νύχτα όμως επρόκειτο να δεχτεί μια δεύτερη επικίνδυνη επίθεση από τους Χίτες28. Αυτή τη φορά στάθηκε πιο τυχερή, αλλά αποφάσισε να φύγει, πριν να είναι πολύ αργά. Έτσι, στις 17 Ιανουαρίου 1947, ενώ μαινόταν ο Εμφύλιος, αναχώρησε για τη Γαλλία. Στο Παρίσι συνέχισε να σπουδάζει υποκριτική στη σχολή του Σαρλ Ντιλέν, ενώ παράλληλα εργαζόταν σε διάφορες δουλειές. Εκεί γνωρίστηκε με τη Μελί125

να Μερκούρη, τον Άδωνι Κύρου, τον Κώστα Αξελό, το γάλλο κωμικό Μαρσέλ Μαρσώ και τον αιγυπτιώτη χειρουργό Μάρκελλο Καρακώστα, με τον οποίο παντρεύτηκε και απέ-, κτησαν μαζί δύο παιδιά, τη Μελίνα και τον Αλέξη. Το 1962 επέστρεψε για να μείνει στην Ελλάδα και άρχισε να εμφανίζεται στο θέατρο και στον κινηματογράφο, αλλά τα οικονομικά προβλήματα την ανάγκασαν να αποχωριστεί την οικογένεια της για δεκα­ τρείς ολόκληρους μήνες. Με το Πειραϊκό θέατρο του Ροντήρη έκανε μια περιοδεία ζωής, παίζοντας ρόλους αρχαίας τραγωδίας υψηλών απαιτήσεων, όπως την Κλυταιμνή­ στρα, την Αθηνά, τη Μήδεια και ταξιδεύο­ ντας μέχρι τη φασιστική Ισπανία του Φράν­ κο. Στα επόμενα χρόνια η χούντα των Συνταγματαρχών τής άλλαξε τα σχέδια παραμονής στην Ελλάδα και βρέθηκε για μια ακόμη φορά στο καταφύγιο της, το Παρίσι, όπου συντάχτηκε με την κίνηση των καλλιτεχνών ενάντια στο καθεστώς που επικρατούσε στην Ελλάδα. Η κίνηση είχε επιλέξει ως μορφή διαμαρτυρίας και αντίστασης την αποχή από κάθε καλλιτεχνική δουλειά29. Στον κινηματογράφο συμμετείχε ως ηθοποιός σε δέκα ταινίες στις οποίες συνεργάστηκε με σπουδαίους σκηνοθέτες και ηθοποιούς. Όταν όμως, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, έμεινε άνεργη, στράφηκε σχεδόν αποκλειστικά, στο γράψιμο. Η συγγραφή τελικά, καθώς φαίνεται, την κέρδισε αποκλειστι­ κά. Χαρακτηριστική είναι η δήλωση που έκανε για το θάνατο της η επίσης σπουδαία Ελληνίδα συγγραφέας και αδελφική της φίλη Άλκη Ζέη: «Παμένα είναι μεγάλος πόνος, γιατί από δώδεκα χρόνων είμαστε αχώριστες, κι όταν χωρίζαμε, εγώ για τη Ρωσία, εκείνη για τη Γαλλία, πάντα βρίσκαμε τρόπους να συνεννοηθούμε. Η συμφωνία μας, μικρές, ήταν εκείνη να γίνει ηθοποιός κι εγώ 30 συγγραφέας. Μου την έσκασε. Θα μου φανεί πολύ άδεια η θέση της» . Καιη αλήθεια είναι ότι συνέγραψε πολλά και σημαντικά βιβλία για παιδιά και νέους που η απήχηση τους ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Μερικά απ' αυτά είναι Το Γαϊτανάκι, Όταν ο ήλιος... και Οι Νικητές, που αναφέρονται στην Κατοχή και τον αλληλοσπαραχτικό Εμφύλιο πόλεμο, το μυθιστόρημα Τα γενέθλια, Το Ψέμα, Τα Χέγια, Γράμμα από την Οδησσό, Κρίμα κι άδικο, το βρα­ βευμένο της έργο Νινέτ κ.ά..

126

Η πρώτη της όμως και πολύ πετυχημένη εμφάνιση στο χώρο των γραμ­ μάτων πραγματοποιήθηκε το 1969 με τον δικό μας Θησαυρό της Βαγίας που αγαπήθηκε πολύ από το αναγνωστικό κοινό. Έχει σημασία να ειπωθεί ότι η συγγραφή του οφείλεται σ' ένα παιχνίδι που επινόησε με σκοπό να απασχο­ λήσει τα παιδιά της για να μη βαρεθούν στις θερινές διακοπές τους και πάλι στην αγαπημένη της Αίγινα. Είχε, όπως αποδείχτηκε, βαθιά γνώση της παιδι­ κής ψυχοσύνθεσης, αφού επέλεξε το παιχνίδι του «κρυμμένου θησαυρού» που είναι ό,τι καλύτερο για να εξάψει κανείς το ενδιαφέρον και τη φαντασία των παιδιών. Μολονότι όμως άφησε τα ίδια παιδιά σε πρώτο πλάνο και δεν ήταν εκείνη που έπαιζε πια τον πρωταγωνιστικό ρόλο, η παιγνιώδης διάθεση δεν της έλειπε και για τον εαυτό της. Άλλωστε, σύμφωνα με την άποψη του κορυφαίου Ολλανδού ιστορικού Γιόχαν Χουιζίνγκα [1872-1945], ο άνθρωπος πάντα παίζει31. Έτσι επέλεξε να είναι μια προστατευτική μεν αλλά μάλλον διακριτική παρουσία, η μαμά Ζωή. Η Αίγινα και οι προσωπικές παιδικές της αναμνήσεις την τροφοδότησαν με ποικίλο και πλούσιο υλικό για το εγχείρη­ μα της και το πρώτο μέρος που έφερε στο μυαλό της δεν ήταν άλλο από το μικρό, σχεδόν άγνωστο, χωριουδάκι στα βόρεια του νησιού που σημάδεψε ανεξίτηλα την παιδική της ηλικία, τη Βαγία. Όπως αναφέρει η ίδια «Η Αίγινα για μένα είναι το πιο ωραίο νησί. Στη Βαγία πέρασα τα πιο όμορφα καλοκαίρια μου... Το χωριό είχε όλα κι όλα έξι σπίτια, μποστάνια, μουριές μαγκανοπήγαδα και συκιές. Σε κείνο το μέρος του νησιού η θάλασσα είναι συχνά φουρτουνιασμένη, γιατί το πιάνει ο βοριάς...»32. Η Βαγία με τους απλούς και ζεστούς της ανθρώπους υπήρξε, κατά τα φαινό­ μενα, ο δικός της θησαυρός. Είναι απ' αυτούς τους θησαυρούς που οι άνθρω­ ποι βαστούν μες στην ψυχή τους όσα χρόνια τους είναι γραφτό να ζήσουν και δεν έχουν να κάνουν με καμιά υστεροβουλία ή υπολογισμό. Γι' αυτό και τον μοιράστηκε τόσο με τα παιδιά της όσο και με όλα τα παιδιά που έγιναν ή πρόκειται να γίνουν ανα­ γνώστες της. Λ Αν και ο μύθος αναφέρεται στη γερμανική κατοχή, η αφήγηση του περνάει μέσα από την ιστορία της Αίγινας, «αγγίζοντας» με σεβασμό και αναδεικνύο­ ντας τα μνημεία της (Κολώνα, Ελλάνιον Όρος, Παλιαχώρα, Αφαία}. Το βασικότερο όμως είναι ότι, πέρα από την ανακάλυψη των 203 λιρών, ο πραγμα­ τικός θησαυρός είναι ένα ηχηρό αντιπολεμικό μήνυΕικ. 10: Η εγγονή της κυρα-Λένης Χαλδαίου Ελένη Κονδυλίδου, η Ζωρζ Σαρή σε μεγάλη ηλικία, η κόρη της κυρα-Λένης Βαγγελιώ και η άλλη εγγονή της Ιουλία Χαρπίδου στο σπίτι της τελευταί­ ας στη Βαγία.

127

μα, που καταλύει το μίσος και την εμπάθεια. Μια τέτοια «Ιθάκη» αξίζει στα παιδιά μετά από ένα αληθινά συναρπαστι­ κό ταξίδι «γεμάτο περιπέτειες γεμάτο γνώσεις33». Το βιβλίο μεταφέρθηκε στην τηλεόραση (1983) κι έγινε μια από τις δημοφιλέ­ στερες παιδικές σειρές της δεκαετίας του '80. Η διασκευή και η σκηνοθεσία ήταν του Δημήτρη Δημογεροντάκη, η ELK. 11: Η Φωτεινή Χαλδαίου - Χαρπίδου με την εγγονή υποβλητική μουσική έφερε της Κατερίνα στην αγκαλιά, ο Παναγιώτης, η Ζωρζ, την υπογραφή του Σταμάτη η Ιουλία Χαρπίδου, η Βαγγελιώ, η Ρενέ και ο Σώζος. Σπανουδάκη και συμμετείχαν αξιόλογοι ηθοποιοί, όπως η Νίνα Παπαζαφειροπούλου, η Άννα Γεραλή, κ.ά.. Ως συνέχεια του Θησαυρού της Βάγιας μπορεί να θεωρηθεί αναμφίβολα Το Ψέμα. Οι ήρωες του είναι τα ίδια αξιοθαύμαστα παιδιά που μαζί με νέα πρόσωπα, ψάχνουν και ανακαλύπτουν νέους αμύθητους θησαυρούς, όπως η φιλία, ο σεβασμός της προσωπικότητας του άλλου, όσο ταπεινός κι αν φαί­ νεται αυτός, κ.τ.λ„ Η Αίγινα ξεχειλίζει στις σελίδες και αυτού του βιβλίου, ως νοσταλγία και ανάμνηση του προηγούμενου περιπετειώδους καλοκαιριού και ως αναμονή ενός επόμενου, ακόμα περισσότερα υποσχόμενου, παρέα με τους νέους φίλους στα «σπιτάκια του Μούντι» που ξεπροβάλλουν από μακριά «σαν κύβοι από ζάχαρη»34. Ακόμα όμως και στο βιβλίο «Κρίμα κι άδικο», που είναι πραγματικά άσχετο με το νησί μας, ξάφνου μέσα στις σελί­ δες του ξεπηδά ο παπα - Νεκτάριος, μετανάστης από την Αίγινα στην Ουτρέ­ χτη της Ολλανδίας. Η Αίγινα, παντού και πάντα! Η προσωπικότητα της Ζωρζ Σαρή συνδύαζε δυο φαινομενικά ετερόκλητα αλλά στην περίπτωση της αρμονικά συνδυασμένα χαρακτηριστικά, από τη μια μεριά την παιδικότητα και από την άλλη την ανυπότακτη φύση μιας συγκροτημένης δυναμικής γυναίκας. Με αυτά τα εφόδια βάδισε στη ζωή της, αφήνοντας στην Ελλάδα μια σημαντική πνευματική παρακαταθήκη που δεν είναι άλλη από το έργο της το οποίο διαπνέεται από το ήθος ενός βαθιά πολι­ τικοποιημένου αγωνιζόμενου ανθρώπου. Αξίζει, λοιπόν, να τη γνωρίσουμε καλύτερα μέσα από τα σπουδαία βιβλία της, τόσο εμείς όσο κυρίως τα παιδιά μας. Το μέλλον, καθώς φαίνεται από όσα ζούμε τα τελευταία χρόνια, θα έχει πολλή ξηρασία35 και θα μας είναι απαραίτητες οι σταγόνες δροσιάς που προ­ σφέρουν οι ειλικρινείς και έντιμοι πνευματικοί άνθρωποι.

128

Παρά τα όποια προβλήματα και τις οδυνηρές καταστάσεις που συναντούσε στο διάβα της ζωής της η συγγραφέας με την τόσο έντονη και δημιουργική πορεία δεν έπαψε να επισκέπτεται την Αίγινα, τη Βαγία και τους αγαπημένους της Χαλδαίους μέχρι τα τελευταία της χρόνια (εικ.

10 και 11], γιατί «το νήμα μαζί τους ποτέ δεν κόπηκε» (βλ. εικ. 12). Αγάπησε και τίμησε το νησί μας και τους ανθρώπους του τόσο, που έγιναν μια από τις πιο σημαντικές πηγές της έμπνευσης της. Μήπως άραγε ήρθε η ώρα να την τιμή­ σουμε σήμερα κι εμείς; Το αφήνω στην κρίση σας.

ΖΩΡ/

ΣΑΡΗ

ΑΜΦΙΤΡΊΤΗς as

«Λ f-^chu μίνο un nou IM πως etnei, ν.οιτά οου και Μ εύχομαι η CoiAevi σον να χει την ανΐβικίκαι-στι Ecu της «ΐ.ίζει, τς 1ί\εις

i-ie.at Êvtt KcjiiE-it ŒIÎC %T, ζωή μοίι είτκ είτε <5χι

TCV ^«vayMÛ"!, IMI »'£μαΐ ne

tec ζγσ.πύ έλους πολ^, ι vfiia &srv Êifet. ..κοπι

s afcifiiA

-£tt(ïL γειίΐΐη y οί

«ι εξαίσιες ,:•- ^Lv.fç, Που XcCnei, ιορι,ο (ici; «cAunfKi-

l

"Ó!TUC

ve. fluì ufi^C -

Ο

h

•rJ~

w

Μαρτυρίες (Co, Οι κύριες μαρτυρίες γι' αυτό κείμενο προέρχονται από την Ιουλία Χαρπίδου, τη «φλογερή Ιουλία» που αναφέρει η ίδια η Ζωρζ Σαρή στην εισαγωγή του βιβλίου Εικ. 12: Επιστολή της Ζωρζ Σαρή της «Τα Στενά Παπούτσια», και την Ελένη προς την Ιουλία Χοφπίδου. Σολωμού, την κόρη της Ση μέλας. Γενικότε­ ρα στοιχεία μού έδωσαν οι Σπύρος Γαλάρης, Καίτη Κοντέα, Παναγιώτης Ρόδης, Παύλος Χαλδαίος. Τους ευχαριστώ πολύ όλους. Ιδιαίτερα όμως αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω την Ιουλία Χαρπίδου, που υπέμεινε το χείμαρρο των ερωτημά­ των και των αποριών μου και με τίμησε με την εμπιστοσύνη της, προσφέρο­ ντας μου το σημαντικότατο αδημοσίευτο φωτογραφικό υλικό της και την επιστολή της Ζωρζ Σαρή προς την ίδια. Χωρίς όλα τα παραπάνω η εργασία αυτή θα ήταν ελλιπέστατη.

129

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Σαρή Ζωρζ, Το Ψέμα, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1974. Σαρή Ζωρζ, Τα στενά παπούτσια, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1992. Σαρή Ζωρζ, Τότε..., εκδ. Πατάκη, Αθήνα, Νοέμβριος 2004. Σαρή Ζωρζ, Το προτελευταίο σκαλοπάτι, εκδ. Πατάκη, Ιούνιος 2009. Σαρή Ζωρζ, 0 θησαυρός της Βάγιας, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2011 Κουλικούρδη Γεωργία: Αίγινα Ι (Γεωλογικές, οικονομικές, δημογραφικές παρατηρήσεις), Αθήνα. Κουλικούρδη Π. Γεωργία: Αίγινα II - Η Αίγινα στην επανάσταση του 1821, Αιγινήτες αγωνι­ στές, Αίγινα 2002. Κουλικούρδη Π. Γεωργία: Αίγινα III (Τοπογραφικά και ιστορικά στοιχεία για τη νεότερη πόλη (1800 -1828), εκδ. Πετρά, Αθήνα 2006. Νεοελληνική Ποιητική Ανθολογία Παπύρου, Εκδ. Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα 1995. Χουιζίνγκα Γιόχαν, 0 άνθρωπος και το παιχνίδι (Homo ludens), μτφ Στέφανος Ροζάνης, Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, εκδ. «Γνώση», Αθήνα 1989.

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ https://anthologio.wordpress.com http://www.greekbooks.gr/books/pedika/o-thisairos-tis-vagias.product http://sevenart.gr http : //www.tanea.gr http://3gym-rodou.dod.sch.gr http://hegel-platon.blogspot.gr

ΑΛΛΕΣ ΠΗΓΕΣ Υποθηκοφυλακείο Αίγινας

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικ. 1: freequencyradio.wordpress.com ELK. 2, 3: Φωτογραφικό Αρχείο Άννας Ρόδη Εικ. 4, 5, 6, 7, 9,10,11 και 12: Φωτογραφικό Αρχείο Ιουλίας Χαρπίδου. Εικ. 8: Φώτο: Μαρία Χαλδαίου

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Μαρτυρίες Ελένης Σολωμού και Ιουλίας Χαρπίδου.

2. Η Ζωρζ στα βιβλία της την ονομάζει Έμμα, αλλά στην πραγματικότητα αυτό ήταν το όνομα της αδελφής της. Η πληροφορία για το πραγματικό της όνομα δόθηκε από τον Αλέξη Καρακώστα, γιο της αείμνηστης συγγραφέως, στην Ιουλία Χαρπίδου, ενώ η πηγή για το επίθετο είναι η ιστοσελίδα http://3gym-rodou.dod.sch.gr.

3. Έτσι έλεγε η ίδια, όταν μιλούσε για τα παιδιά της, όπως άλλωστε και η συντριπτική πλειοψηφία των παλαιών, βλ. στο Σαρή Ζωρζ, Τα στενά παπούτσια, εκδ. Πατάκη, Αθήνα

130

1992, σ. 45.

4. Μπινιάρηδες έλεγαν παλιά τους διδύμους.

5. Μαρτυρίες Ελένης Σολωμού και Ιουλίας Χαρπίδου.

6. Καλικάντζαρους, ξωτικά, αερικά, παγανά.

7. Βλ. Σαρή Ζωρζ, ό. π., σ. 74.

8. Σαρή Ζωρζ, Το προτελευταίο σκαλοπάτι, εκδ. Πατάκη, Ιούνιος 2009, σ. 15 -16 και αλλού.

9. Τα παρατσούκλια δίνουν και παίρνουν ακόμη και σήμερα στο νησί.

10. Βλ. Σαρή Ζωρζ, Τα στενά παπούτσια, ό. π., σ. 71.

11. Αυτός που δεν αντέχεται, βλ. Σαρή Ζωρζ, ό. π., σ. 78.

12. Βρικολάκιασε.

13. Μαρτυρία Ιουλίας Χαρπίδου.

14. Κουλικούρδη Π. Γεωργία, Αίγινα II - Η Αίγινα στην επανάσταση του 1821, Αιγινήτες αγωνιστές, Αίγινα 2002, σ. 140 - 141 και Κουλικούρδη Π. Γεωργία, Αίγινα III (Τοπο­ γραφικά και ιστορικά στοιχεία για τη νεότερη πόλη (1800 -1828), εκδ. Πετρά, Αθήνα 2006, σ. 225.

15. Στοιχεία για την ιδιοκτησία του στην περιοχή μπορεί να βρει κανείς στο Υποθηκοφυ­ λακείο Αίγινας.

16. Αυτό είναι το όνομα του λόφου πάνω στον οποίο χτίστηκε ο ναός.

17. Μολονότι προσπάθησα να βρω κάποιο στοιχείο για το καραβάκι, η ερευνά μου απέβη άκαρπη. Πάντως όλα όσα σχετίζονται με αυτή την ιστορία που περιλαμβάνεται στα «Στενά Παπούτσια» επιβεβαιώνονται πλήρως από τις μαρτυρίες που έχω στη διάθεση μου.

18. Μαρτυρία Ιουλίας Χαρπίδου.

19. Μαρτυρίες Σπ. Γαλάρη και Π. Ρόδη.

20. Τα στοιχεία προέρχονται από την αδημοσίευτη εργασία του Σπύρου Γαλάρη «Βαγία: "Η ευλογημένη".

21. Βλ. Σαρή Ζωρζ, ό. π., σ. 129 -151.

22. Μαρτυρία Ελένης Σολωμού.

23. Να αγοράσει παπούτσια.

24. Μαρτυρίες Ελένης Σολωμού και Ιουλίας Χαρπίδου.

25. Ό. π.

26. Μαρτυρία Ιουλίας Χαρπίδου.

27. Βλ Σαρή Ζωρζ, Τότε..., εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2004, σ. 17.

28. Βλ. Σαρή Ζωρζ, ό. π., σ. 44 - 45.

29. Μαρτυρία Ιουλίας Χαρπίδου.

30. Βλ. https://anthologio.wordpress.com 31. Βλ Χουιζίνγκα Γιόχαν, Ο άνθρωπος και το παιχνίδι (homo ludens), εκδ. «Γνώση», Αθήνα 1989.

32. Σαρή Ζωρζ, Ο θησαυρός της Βάγιας, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2011, σ. 13 - 14.

33. Στίχος από το ποίημα «Ιθάκη» του Κων/νου Καβάφη από τη Νεοελληνική Ποιητική Ανθολογία Παπύρου, Εκδ. Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα 1995, σ. 146 -147.

34. Σαρή Ζωρζ, ό. π., σ. 20.

35. Χρήση μέρους στίχου από το ποίημα του Μιχάλη Κατσαρού «Θα σας περιμένω», βλ. στο http ://hegel-platon.blogspot.gr

131

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ - ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Η Γερμανική Κατοχή στην Αίγινα μέσα από τις σελίδες των βιβλίων του Αργύρη Φορτούνα

Τ

ην τελευταία πενταετία όλο και περισσότεροι Αιγινήτες βάζουν τις ανα­ μνήσεις τους στο χαρτί. Αναμνήσεις ποικίλων εποχών του νησιού, ανα­

μνήσεις από πρόσωπα και γεγονότα που είχαν μια ιδιαιτερότητα. Ανάμεσα σ' αυτούς ξεχωριστός ο Αργύρης Φορτούνας που περιέγραψε τις μέρες της Γερ­ μανικής Κατοχής στην Αίγινα στα δύο από τα τέσσερα βιβλία του. Το πρώτο μάλιστα μεταφράστηκε και στην αγγλική γλώσσα.

0 συγγραφέας, όπως και οι δυο αδελ­

ψ

φές του Ελένη και Διονυσία, είχαν ζήσει από πολύ κοντά τους κατακτητές, τις ιστορίες της καθημερινότητας τους και τη ζωή των Αιγινητών κατά την Κατοχή, εφόσον ήταν διερμηνείς, ο Αργύρης στα οχυρά του Τούρλου, η Διονυσία στην Κομαντατούρ και η Ελένη στο Επαρχείο. Η Κομαντατούρ, όπου γινόταν όλο το αλι­

Ο σμήναρχος WILHELM SÜSSMANN, διοικητής της 7ης σμηναρχίας της γερμανικής LUFTWAFFE με το επιτελείο του. (Αρχείο του Νορβηγού F.M. Christiansen).

σβερίσι, είχε εγκατασταθεί στο ξενοδο­ χείο «Μπράουν» και το Επαρχείο στο μέγαρο Βογιατζή στην παραλία. Θα προσπαθήσω να δώσω στους ανα­ γνώστες της «Αιγιναίας» την εικόνα της Γερμανικής Κατοχής όπως ακριβώς προ­ σφέρεται μέσα από τα βιβλία του Φορ­ τούνα, «Οι αναμνήσεις μου: Αίγινα 19411944» (2007, Κήπος της Αίγινας) και «Αίγινα, στα χρόνια της γερμανικής κατο­ χής» (2012, Οσελότος). Στις 22 Απριλίου του 1941 η Αίγινα πανικόβλητη περιθάλπει τους τραυματίες του αντιτορπιλικού «Ύδρα» που χτύπη­

Αξιωματικοί του Τούρλου. (Αρχείο F.M. Christiansen) 132

σαν τα γερμανικά στούκας στις Λαούσες. Οι Αιγινήτισες εθελόντριες δίνουν μάχη

να τους κρατήσουν στη ζωή στο τότε νοσοκομείο, εγκα­ τεστημένο στο σημερινό ξενοδοχείο «Μιράντα». Λίγο αργότερα δύο αεροπλάνα Στούκας ρίχνουν δύο βόμβες. Μία πέφτει στη θάλασσα, μπροστά στο Μπράουν, και η δεύτερη στο Λιβάδι. Η τρίτη επίσκεψη των Στούκας είναι πιο οδυνηρή, αφού καταστρέφει τους δύο λιμενοβραχίο­ νες στο λιμάνι βουλιάζοντας τα περισσότερα καΐκια. Απεδόθη σε θαύμα του Αγίου Νεκταρίου το ότι δεν υπήρξε ουδείς νεκρός. Οι πρώτοι Γερμανοί φτάνουν στην Αίγινα το Μάη του 1941 και εγκαθίστανται στα δύο οχυρά του Τούρλου και της Πέρδικας. Ακολουθεί το κύριο σώμα που ψάχνει για καταλύματα. Οι Γερμανοί είναι πλήρως ενημερωμένοι για ό,τι αφορά την Αίγινα. Ιστορία, γεωγραφική θέση, χαρα­ Ο πρώτος διοικητής του Τούρλου και του νησιού κτήρας κατοίκων, επίσημοι Αιγινήτες και ξένοι υπήκοοι, της Αίγινας, υποπλοίαρχος ΙΜΜΟ κτήρια, μουσεία! Είχαν δουλέψει γι' αυτό οι ειδικοί κατά­ HOPPMANN. σκοποι - ανάμεσα τους και ο γνωστός αρχαιολόγος Βέλτερ, που έπαιζε διπλό παιχνίδι και που ο ρόλος του υπήρ­ ξε αήθης. Αφού επιτάσσουν τα καλύτερα κτήρια για τις ανάγκες τους, εγκαθι­ στούν τους στρατώνες στο Καποδιστριακό πρώτο Κυβερνείο της Ελλάδας, τη λέσχη των στρατιωτών τους στο ξενοδοχείο «Ακταίον» και το ναυτικό νοσο­ κομείο στο «Μιράντα». 0 φρούραρχος διαλέγει για κατοικία του τη βίλλα «Βηθανία». Αρχίζειη παρέλαση των φρουράρχων της Αίγινας, η οποία είχε την τύχη να «φιλοξενεί» μονάδες του Γερμανικού Ναυτικού που προήρχοντο από πόλεις της Γερμανίας και όχι από χωριά, των οποίων η νεολαία αποτελείτο από σκληροπυρηνικούς Ναζί. Ούτε η Γκεστάπο ήλθε στο νησί μας. Πρώτος φρούραρχος ήταν ο υπολοχαγός Νικόλας. Συμπα­ θής, ντροπαλός, καλλιεργημέ­ νος. Αντικαθίσταται σύντομα από τον υπολοχαγό Βάγκνερ, ο οποίος ήταν σκληρός, αντιπα­ θής και απείλησε τον Φορτούνα με στρατοδικείο. Επόμενος ήταν ο Βίινεκε, χωρίς προβλήματα, για να καταλήξουμε στον Χόφ­ μαν, που παρά τη φαινομενική αγριάδα του κράτησε καλές ισορροπίες στην Αίγινα. Οι Αιγι­ νήτες τού έδωσαν το παρατσού-

HfiSeSl

ι

9 .J UH!

WÊÊËÊÊÊÊÊÊÊL

'UHI

Πρωινό προσκλητήριο στον Τούρλο. (Αρχείο F. Μ. Christiansen).

133

κλι «Βεληγκέκας». Παρατσού­ κλια έδωσαν και στον γερμανό λιμενάρχη Πφάιφερ, τον είπαν «ο Σφυρίχτρας», γιατί το όνομα dm·, του σημαίνει σφυρίχτρα στα Γερμανικά και, επίσης, ονόμα­ σαν «Βοσκό» τον γερμανό στρατιώτη που έβγαζε περίπα­ το τις Γερμανίδες, που εγκατέ­ στησε στην Αίγινα ο στρατός της κατοχής, για να βολεύουν τους στρατιώτες τους. Τούρλος. Παρέα αξιωματικών με μια Γερμανίδα Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο από την υπηρεσία τους K.d.F. (Αρχείο F. Μ. Christiansen] αρχίζει η οδυνηρή ζωή της Κατοχής. Καθημερινοί θάνατοι από ασιτία κυρίως παιδιών lì αλλά και ενηλίκων. Ό,τι φαγώ­ σιμο υπήρχε αφαιρέθηκε από \ τους Γερμανούς. Οι κάτοικοι προσπαθούν να επιζήσουν με λίγο λάδι και κάποια αγριόχορτα. Στη μεγάλη πείνα συμβαίνει κάτι απρόσμενο. Το λιμάνι της Αίγινας γεμίζει μ' ένα μικρό είδος ψαριού, το μαλεμπί, που οι κάτοικοι μάζευαν με απόχες και το τηγάνιζαν με λίγο αλεύ­ Το επίτακτο καΐκι «ΚΙΚΙ» που άραζε μπροστά στην παλιά προβλήτα της Αίγινας. Οι παλιοί Αιγινήτες ασφαλώς θα το ρι, όταν είχαν λάδι. θυμούνται. Μπροστά ο ανθ/γος Fr. von Göls με μια κοπέλα της Η νεολαία της Αίγινας τη υπηρεσίας K.d.F. Στο βάθος καθιστός ο Γερμανός καπετάνιος βγάζει με κρεμμυδόσουπες! του καϊκιού Otto. Προσπαθεί να «γλεντήσει» με την παρέα παίζοντας χαρτιά ή κρυφακούγοντας BBC από μη σφρα­ γισμένα ραδιόφωνα. Οι ξενύχτηδες, που συλλαμβάνονται μετά την απαγόρευση της κυκλοφορίας τη νύχτα, υποχρεούνται να σκουπί­ σουν όλη την παραλία. Συχνά στην αγγαρεία αυτή φιγουράριζε η Ζηνοβία Αρχιμαντρίτου - Μπήτρου, που δεν το έβαζε κάτω. Κι ενώ οι δρόμοι γεμίζουν από πεθαμένους και το φρουραρχείο

Ο πρώτος φρούραρχος της Αίγινας, Ιούνιος - Σεπτέμβριος 1941, ανθ/γός Helmut Nikolas.

134

πνίγεται στις ανώνυμες καταγγελίες ενα­ ντίον συμπατριωτών που κάποιοι ελεει­ νοί ήθελαν να τους κάψουν, ο Αργύρης Φορτούνας μάς μιλά για τους «καλούς ήρωες» της εποχής που έσωσαν κόσμο: οι δύο γιατροί Γαλάνης και Ξυδέας κάνο­ ντας αγώνα, χωρίς αμοιβή, ενάντια στις αρρώστιες που θέριζαν, ο Τότης ο Χατζής, πρώην δήμαρχος που επεμβαίνει ανάμε­ σα σε Αιγινήτες και Γερμανούς, ο έλλη­ Το κατεστραμμένο κτίριο του επιτελείου της μονάδος νας λιμενάρχης Κουμπανιός και ο ειρηνο­ Μ.Α.Α. 603 στον Τούρλο της Αίγινας, όπως το άφησαν οι Γερμανοί φεύγοντας. δίκης Κίντζιος που σώζουν κόσμο και οι τρεις Φορτούνα που με κίνδυνο της ζωής τους κρύβουν καταγγελίες, παρεμβαίνουν, ειδοποιούν. Συνήθως παιζόταν το εξής επικίνδυνο θέατρο. Όταν έφτανε στο Φρουραρχείο η ανώνυμη καταγ­ γελία, η Διονυσία την καθυστερούσε δυο μέρες πριν την μεταφράσει για τους Γερμανούς, μιλούσε κρυφά στον αστυνομικό πατριώτη Γιάννη Αρχιμαντρίτη, ο οποίος τη νύχτα ειδοποιούσε τους Αιγινήτες που οι συκοφάντες ήθελαν να καταστρέψουν, ώστε να μπορέσουν να κρυφτούν για λίγο καιρό. Ο ρόλος των συκοφαντών καταγράφεται με απέχθεια από το Φορτούνα, ο οποίος δεν θέλησε να αποκαλύψει ονόματα γνωστών -όπως γράφει Αιγι­ νητών- κρατώντας κλειστό το κουτί της Πανδώρας. Κοντά στους συκοφά­ ντες που έκαψαν κόσμο, το ίδιο αισχρός ήταν ο ρόλος των μαυραγοριτών που εξαγόρασαν περιουσίες για μια οκά φασόλια και ένα μπουκαλάκι λάδι. Ο Αργύρης Φορτούνας αναφέρει πολλές λεπτο­ μέρειες από τη Γερμανι­ κή Κατοχή που δεν είναι δυνατόν να αναφέρω μέσα στο άρθρο μου. Στο τέταρτο βιβλίο του φιγουράρουν «μου­ σειακές» πλέον φωτο­ γραφίες των οχυρών της Αίγινας, των φρουράρ­ χων, των στρατιωτών. ,-,

η

.

Θα ήταν παράλειψη 1

r τ ι όμως να μην α ν α φ έ ρ ω

Το υποβρύχιο U 133 μετά την ολοκλήρωση των εργασιών του στο Ναύη

„,

,

,

.

•,„

,

Λα/ιη

σταθμό της Σαλαμίνας, έτοιμο για αναχώρηση στις 14 Μαρτωυ το 1942. (Αρχείο Dimitri Galon).

135

δύο πολύ μεγάλα γεγονότα. Το πρώτο, αφορά τη μεγάλη κλοπή τεραστίου αριθμού αρχαιοτήτων της Αίγινας από την περιοχή της Κολώνας. Για να την πραγματοποιήσουν χωρίς μάρτυρες, έκλεισαν μέσα τους Αιγινήτες με το πρόσχημα «στρατιωτικών γυμνασίων» και φυγάδευσαν τα αρχαία με το πλοιά­ ριο «Κική». Στην επιχείρηση πρωτοστάτησε ο Βέλτερ! Το δεύτερο αναφέρε­ ται στις φυλακές της Αίγινας, που ήταν γεμάτες με δύο ειδών κατάδικους, τους ποινικούς και τους τραγικούς ομήρους. Τους τελευταίους τους κρατού­ σαν οι Γερμανοί για να τους εκτελούν ως αντίποινα στα σαμποτάζ των Ελλή­ νων αντιστασιακών. Ο διευθυντής Πανιάς, γράφει ο Φορτούνας, φυγάδευσε σιωπηλά πολλούς ομήρους. Όταν το 1944 φεύγουν οι Γερμανοί από την Αίγινα εκτυλίσσονται άλλου είδους δράματα. Ο Χόφμαν - Βεληγκέκας μάζεψε τους υπεύθυνους του νησι­ ού και τους παρέδωσε όλα τα πυρομαχικά. Επρεπε να φυλαχτούν για να μην πέσουν στα χέρια των ανταρτών που ήταν στα Μέθανα. 0 ίδιος ομολόγησε, ότι είχε διαταγή ν' ανατινάξει όλο το λιμάνι της Αίγινας, διαταγή την οποία δεν εξετέλεσε και γιατί αγαπούσε την Αίγινα και γιατί τον είχαν επηρεάσει οι Φορτούνα. Σ' αυτούς τους τελευταίους η Αίγινα πρέπει να έχει ευγνωμοσύνη γιατί με την πατριωτική τους στάση εμπόδισαν πολλά έκτροπα και έσωσαν πολλές ζωές. Τελικά, ο καθένας μας συμπεριφέρεται ανάλογα με τη συνείδηση του ή την έλλειψη συνείδησης και έτσι γράφεται η Ιστορία των ανθρώπων.

0 πύργος του υποβρυχίου U 133, που παραμένει βυθισμένο σε βάθος περίπου 75 μέτρων, ενάμιση ναυτικό μίλι βορειανατολικά του Τούρλου. (Αρχείο Dimitri Galon).

136

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ

Η Αίγινα στα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής*

ο χειμώνα της σχολικής χρονιάς 2000 -2001 με την ομάδα Περιβαλλοντι­ κής Εκπαίδευσης του 2°" Γυμνασίου Αίγινας είχαμε επιλέξει ως θέμα «Τα ναυτικά οχυρά και παρατηρητήρια της Αίγινας». Το πρωτότυπο αυτό θέμα γρήγορα κέντρισε το ενδιαφέρον μαθητών και καθηγητών, καθώς τα βήματα της έρευνας και της μελέτης μάς οδηγούσαν στον ανεξερεύνητο κόσμο των οχυρών της Πέρδικας και του Τούρλου, ενώ άνοιγε ταυτόχρονα μπροστά στα μάτια μας διάπλατα μια σελίδα της σύγχρονης τοπικής ιστορίας της Αίγινας, για την οποία ελάχιστα μέχρι τότε είχαν γραφεί. Ο ενθουσιασμός των παιδιών ήταν μεγάλος και κορυφώθηκε, όταν με τη βοήθεια ανθρώπων που υπηρέτησαν στη στρατιωτική μονάδα του Τούρλου επισκεφτήκαμε τα οχυρά και τη γύρω περιοχή με τα εγκαταλελειμμένα κτή­ ρια, τα πολυβολεία, τα κρατητήρια, το χώρο εκτελέσεων και το μνημείο των πεσόντων. Σε απόσταση μόλις μιας ώρας από το πολύβουο κέντρο της Αθή­ νας, ένας άλλος κόσμος, άγνωστος, μας αποκαλυπτόταν. «Άκρα του τάφου σιωπή» επικρατούσε στα οχυρά του Σαρωνικού. Μόνο το κρώξιμο των γλά­ ρων έσπαγε την απόλυτη σιγή που βασίλευε στα τεράστια τσιμεντένια αμπριά, στους άδειους υπόγειους θαλάμους και στα πολυβολεία. Οι βαριές θωρακισμένες πόρτες οδηγούν στα υποβλητικά και σκοτεινά υπόγεια και επάνω στους τσιμεντένιους τοίχους, πάχους δύο μέτρων, χαραγμένα ανάκα­ τα ονόματα Ελλήνων και Γερμανών ναυτών, σκίτσα από την καθημερινή ζωή τους, ζωγραφιές πουλιών και καραβιών μαρτυρούν την Ιστορία. Τη σύγχρο­ νη ιστορία της Ελλάδας των χρόνων του Ιταλικού Πολέμου και της Γερμανι­ κής Κατοχής, τη σύγχρονη ιστορία της Αίγινας, που με τον δικό της ιδιαίτερο τρόπο συμμετείχε στα γεγονότα εκείνων των πέτρινων χρόνων. Η νευραλγική θέση του νησιού, στο κέντρο της θάλασσας του Σαρωνικού, είχε κεντρίσει από νωρίς το ενδιαφέρον των κατακτητών, που χρησιμοποίη­ σαν τα δύο άκρα του, την Πέρδικα και τον Τούρλο, για να ελέγχουν τα περά­ σματα και τις εισόδους του κόλπου προς την πρωτεύουσα. Εκεί οι Γερμανοί, παραλαμβάνοντας τα ήδη υπάρχοντα οχυρά που είχε κατασκευάσει τέσσερα χρόνια πριν ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς σε συνεργασία και με τη βοήθεια και τις υποδείξεις των Γερμανών ειδικών, αφού πραγματοποίησαν τις απα­ ραίτητες προσθήκες, επιδιορθώσεις και τον απαιτούμενο εκσυγχρονισμό,

Τ

137

προχώρησαν στην επάνδρωση και λειτουργία τους. Στην προσπάθεια μας να έχουμε μια πιο σφαιρική εικόνα της εποχής εκεί­ νης, αναζητήσαμε τα πρόσωπα που περπάτησαν στα οχυρά, που έζησαν ή εργάστηκαν σε αυτούς τους ιερούς χώρους - όσους είχαν απομείνει ή τους συγγενείς, τα παιδιά, τους φίλους. Πέρα από λίγες σκόρπιες μαρτυρίες ορι­ σμένων, βρεθήκαμε αντιμέτωποι με την απροθυμία ή, καλύτερα, την άρνηση των περισσοτέρων να αφηγηθούν, να μιλήσουν για την Κατοχή. Ίσως δικαι­ ολογημένα, γιατί οι μνήμες ήταν νωπές, οι πληγές ανοιχτές, ο πόνος αθερά­ πευτος. Έντεκα χρόνια μετά, με χαρά διαπιστώνουμε ότι αρκετοί τόλμησαν να καταθέσουν άφοβα τη δική τους μαρτυρία για τα χρόνια εκείνα. Προσωπικά θεωρώ ότι είναι μεγάλη ευλογία για τον τόπο και την ιστορική γνώση του οι αναφορές μέσα από τα γραπτά κείμενα, όπως αυτά που έχουν δει τα τελευ­ ταία χρόνια το φως της δημοσιότητας. Με τόλμη και περισσό θάρρος άνθρω­ ποι του αναστήματος του κ. Αργύρη Φορτούνα καταθέτουν πολύτιμες ψηφί­ δες από την προσωπική τους εμπειρία και ζωή στο ιστορικό ψηφιδωτό της Αίγινας. Ο Αργύρης Φορτούνας γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε Οικονομικές και Εμπορικές Επιστήμες και ασχολήθηκε επαγγελματικά με τη μελέτη και την παραγωγή βιομηχανικών θερμοπλαστικών προϊόντων και, κυρίως, με την κατασκευή σωλήνων για εγκαταστάσεις μεταφοράς υγρών και αερίων. Εχει γράψει αρκετές τεχνοοικονομικές μελέτες πάνω στην κατεργασία των θερ­ μοπλαστικών υλών. Πολλές έχουν δημοσιευθεί σε ελληνικά και γερμανικά περιοδικά του κλάδου. Παντρεύτηκε το 1954 τη Νίκη Οικονόμου κι έχει δύο παιδιά. Μετά το θάνατο της γυναίκας του ζει μόνιμα στην Αίγινα. Γεμίζει τις ώρες του με διάβασμα αλλά και τη συγγραφή προσωπικών του βιωμάτων, που ξεχώρισαν στη μνήμη του από τα πέτρινα χρόνια του Πολέμου, της Γερ­ μανικής Κατοχής και του μετέπειτα Εμφύλιου σπαραγμού, μιας τραγικής η περιόδου για τη χώρα, που ξεκινάει από την 28 Οκτωβρίου του 1940 μέχρι και τον Αύγουστο του 1949. Είχα την τιμή να γνωρίσω τον κ. Αργύρη Φορτούνα στην παρουσίαση των βιβλίων του, που πραγματοποιήσαμε μαζί με τη φίλη κ. Μαίρη Γαλάνη Κρητι­ κού στην αυλή του Πνευματικού Κέντρου Κυψέλης τον Αύγουστο του 2009. Δύο βιβλία που φέρουν τον τίτλο «Οι Αναμνήσεις μου, Αίγινα 1941 -1944» και «Οι Αναμνήσεις μου, Μέρος Β' τα χρόνια της νιότης» και που προκάλεσαν το έντονο ενδιαφέρον τόσο των παλαιών όσο και των νεότερων Αιγινητών αλλά και των φίλων και επισκεπτών του νησιού μας. Δύο εκδόσεις, που πλαισιώ­ νονται από πλούσιο και σπάνιο φωτογραφικό υλικό των χρόνων της Κατο­ χής που προέρχεται από το προσωπικό αρχείο του συγγραφέα. Στα χρόνια που ακολούθησαν ο κ. Α. Φορτούνας προχώρησε στη συγγραφή και έκδοση

του πρώτου του μυθιστορήματος με τίτλο «Κάποτε στην Αίγινα», αντλώντας και πάλι υλικό από τα ταραγμένα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής και των χρόνων που την ακολούθησαν. Πριν δύο μήνες σε αυτόν τον κήπο παρου­ σιάστηκε και η αγγλική έκδοση του πρώτου βιβλίου. Το ενδιαφέρον μεγάλο και στο διαδίκτυο, όπου πολλοί επικοινωνούν με τον κ. Φορτούνα και του ζητούν επιπλέον πληροφορίες. Σήμερα ο ακάματος και ανεξάντλητος συγγραφέας, άριστος γνώστης και χειριστής του διαδικτύου, έρχεται να ταρακουνήσει τις κοιμισμένες μνήμες των νεοελλήνων με το τέταρτο βιβλίο του, που έχει ως θέμα του και πάλι τους χρόνους της Κατοχής. Υλικό, μνήμες, αφηγήσεις που δεν χώρεσαν στα δύο πρώτα βιβλία αλλά κυρίως σπάνιο φωτογραφικό υλικό, που ανακαλύφθηκε σε πλειστηριασμό στην Ιταλία, τροφοδοτούν τις σελίδες του παρόντος βιβλί­ ου και δεν το καθιστούν απλά ενδιαφέρον αλλά συλλεκτικό. Το βιβλίο κοσμείται από μια σπάνια εικόνα εποχής του λιμανιού και της πόλης της Αίγι­ νας του 1941. Είναι μεσαίου, κανονικού μεγέθους και αριθμεί 173 σελίδες και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Οσελότος». Αφιερώνεται από το συγγραφέα στα παιδιά και στα εγγόνια του. 0 τίτλος του: «Αίγινα στα χρόνια της γερμα­ νικής κατοχής». Οι δεκατρείς πρώτες σελίδες του βιβλίου φιλοξενούν τον πρόλογο του ομιλούντος και το σημείωμα του ίδιου του συγγραφέα, ο οποίος αναπτύσσει τους λόγους που τον οδήγησαν στην παρούσα έκδοση. Από τη σελίδα δεκα­ πέντε ως την 167 ο κ. Φορτούνας ξεδιπλώνει το υλικό, το οποίο χωρίζει σε μικρά κεφάλαια, ξεκινώντας από την εισβολή των Γερμανών στη χώρα μας, την καταστροφή του Πειραιά, την αναφορά στους πρώτους Γερμανούς στην Αίγινα, εξιστορώντας διάφορα περιστατικά, κωμικά, κωμικοτραγικά, τραγι­ κά, άγνωστα, προσωπικά της οικογένειας του αλλά και στιγμιότυπα από την παραλία της Αίγινας και τους τότε καφενέδες με τους απίθανους θαμώνες τους. Η συνέχεια της γραφής διακόπτεται ευχάριστα από σπάνιες φωτογρα­ φίες, πρωτοσέλιδα εφημερίδων, έγγραφα. Και το υλικό αυτό ολοκληρώνεται με τον ανελέητο βομβαρδισμό του Πειραιά από τους άγγλους συμμάχους μας. Στις τελευταίες σελίδες του ο συγγραφέας επιχειρεί κάποια προσωπικά σχό­ λια για την εποχή εκείνη και για το σήμερα. Τελειώνει με τις ευχαριστίες του προς όσους βοήθησαν στην έκδοση του. Μέσα από ένα εξαιρετικό φωτογραφικό υλικό, που περιήλθε στην κυριό­ τητα του συγγραφέα χάρη στην επιμονή και την αγάπη φίλων του αναγνω­ στών από το εξωτερικό και που στάθηκε η αιτία για τη συγγραφή του, ο ανυ­ ποψίαστος αναγνώστης, εμείς όλοι, έχουμε την ευκαιρία να αντικρίσουμε τα πρόσωπα των γερμανών διοικητών της Αίγινας, των φρουράρχων, των απλών στρατιωτών, των αιγινητών εργατών, των γυναικών που διασκέδα­ ζαν τους στρατιώτες. Εικόνες από μια Αίγινα που πλέον έχει φύγει ανεπι-

στρεπτί, όπως το καΐκι «Κική» που εκτελούσε δρομολόγια μεταξύ Πειραιά και Αίγινας και που με αυτό «μετέφερε» ο Βέλτερ τις αρχαιότητες. Φωτογραφικό υλικό από το ναύσταθμο της Σαλαμίνας με το πλήρωμα του υποβρυχίου που μετά από μία ώρα έμελλε να βυθιστεί ανοικτά του Τούρλου αλλά και γερμα­ νικών στρατιωτικών αεροπλάνων και πολυβόλων. Τέλος μοναδικές φωτο­ γραφίες από τον ανελέητο βομβαρδισμό του Πειραιά.

0 κ. Αργύρης Φορτούνας για άλλη μια φορά επεξεργάζεται με θαυμαστή πνευματική ενάργεια το υλικό του και με τη χαρισματικά παραστατική αφή­ γηση του κρατά το ενδιαφέρον του αναγνώστη μέχρι την τελευταία σελίδα του βιβλίου του. Τα κείμενα του γραμμένα σήμερα και έχοντας την απαραί­ τητη ασφάλεια της ωριμότητας των χρόνων που πέρασαν, αναφέρονται σε ιστορίες και γεγονότα από την περίοδο της γερμανικής κατοχής. Κυρίως όμως εστιάζουν στο ρόλο, τη συμπεριφορά και το ήθος των ανθρώπων που πρωταγωνίστησαν εκείνα τα χρόνια. Διερμηνέας ο ίδιος αλλά και η αδελφή του Διονυσία Μπράουν - Φορτούνα κατόρθωσαν να διαδραματίσουν έναν ιδιαίτερο ρόλο μεταξύ Ελλήνων και Γερμανών, προειδοποιώντας, αποσιωπώ­ ντας, προφυλάσσοντας ή κρύβοντας ακόμα συκοφαντικές επιστολές Ελλή­ νων προς τους Γερμανούς διοικητές. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου ανα­ δύεται μια ολόκληρη εποχή: η συμπεριφορά των κατακτητών αλλά και όσων κατακτημένων είχαν κατορθώσει να έχουν εξοικειωθεί με τον κατακτητή και να συναλλάσσονται άφοβα, προκλητικά και με αναίδεια, η πείνα, η αθλιότη­ τα, ο αγώνας του λαού για αξιοπρεπή επιβίωση αλλά και η ελπίδα για ελευ­ θερία και ανεξαρτησία. Διαβάζοντας τις σελίδες του βιβλίου, αναγνωρίζει ο αναγνώστης το κου­ ράγιο του συγγραφέα να σπάσει μετά από τόσα χρόνια τη σιωπή. Όχι τη σιωπή που σήμερα απλώνεται στους χώρους των οχυρών και επιβάλλεται από τα πρώτα βήματα στον επισκέπτη αλλά εκείνη τη σιωπή που κάποιοι συνειδητά επιβάλλουν κλείνοντας ερμητικά την πύλη της ιστορικής γνώσης.

0 κ. Αργύρης Φορτούνας τολμά και γράφει ιστορία. Για τους νεότερους Αιγι­ νήτες η ιστορία δεν γράφεται πλέον στους τσιμεντένιους τοίχους των οχυ­ ρών και των παρατηρητηρίων, στα σκοτεινά υπόγεια και στα πολυβολεία, στους θαλάμους και στις στοές. Η ιστορία καταγράφεται με πόνο ψυχής από αυτούς που απόμειναν να θυμούνται και να προκαλούν τη μνήμη και την κρίση μας. Από αυτούς που στέκονται αγέρωχοι στο αλώνι της ιστορίας έτοι­ μοι να μας ταξιδέψουν σε χρόνους περασμένους αλλά όχι ξεχασμένους. Σε αφηγήσεις, ιστορίες, διηγήσεις που πονούν ακόμα και ματώνουν. Για να επα­ ληθευτεί η φράση του ποιητή: «Ανεβαίνω στους ώμους των παλαιοτέρων και ατενίζω με σιγουριά το μέλλον». *Ομιλία που έγινε στις 5 Σεπτεμβρίου 2012 στο ξενοδοχείο Μπράουν 140

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ

141

KIKH ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΥ

Αργοσβήνει το καλοκαίρι... Στον Μίμη Αργοσβήνει το καλοκαίρι στην Αίγινα... Κι η ζέστα του ήλιου συμπυκνώΒη στη ρόγα του σταφυλιού, στη γλύκα του σύκου, στο χρώμα των φιστικιών, μ' όλες τις αποχρώσεις του κόκκινου. Και στα μάτια σου! Τώρα, που καταλάγιασε το πλάνταγμα της ζωής, είναι σαν τις θάλασσες του Σεπτέμβρη, μετά τα μελτέμια... Αργοσβήνει το καλοκαίρι στην Αίγινα... Φυλακίζω τον ήλιο στις γυάλες με το γλυκό, στο βαρέλι την αψάδα του μούστου. Πιάνομαι στα χέρια σου ν' απαγκιάσω. Είναι βαρύς ο χειμώνας που έρχεται...

Μια μάνα στην εποχή της λιτότητας... Αργότερα! Βιάζομαι! Να τελειώσω! Περίμενε! Τέσσερις λέξεις μαζί ή δυο-δυο ή μία μόνη της...

142

Τις γαζώνω με τις κλωστές στα υφάσματα, στα πουκάμισα μάρκες τις ράβω. Τις κρεμάω στα μπράτσα του γιου μου σα μ' αγκαλιάζουν... Του μωρού μου την κούνια στολίζω, τις βάζω δίπλα στα μαξιλάρια με τα παιγνίδια του... Κι είναι οι πρώτες λεξούλες που συλλαβίζει: Αργό-τερα, βιά-ζομαι, να τελειώ-σω, περί-μενε...

Μεταλλαγές Πόσες φορές, αληθινά, κοιτάζουμε την εξωτερική εικόνα, μόνο, των αντικειμένων! Πόσες φορές αγγίζουμε μ' ελπίδα χέρι φιλικό χωρίς η ζεστασιά του να περάσει στο δικό μας. Μπορεί καιτη ζωή μας όλη να ξοδέψουμε να μάθουμε τις γλώσσες όλων των ανθρώπων μα να ξεχάσουμε τον μυστικό τον κώδικα της επικοινωνίας με τους διπλανούς μας! Έτσι, που η ζωή μας καταντά σαν αδιάκοπη προσπάθεια προσέγγισης χωρίς να πετυχαίνει, πάντα, το σκοπό της... Ώσπου μια μέρα, αναπάντεχα, η σπίθα μες τα αρχέγονα μας κύτταρα, κληρονομιά της σπίθας της ζωής, που κάποτε συνένωσε τα πρώτα μόρια της ύλης, ανάφτει μέσα μας φωτιά. Και ξεκινούν εκείνες OL μεταλλαγές, που αλλάζουνε την όψη, όλου του κόσμου, μέσα κι έξω!

143

Πανσέληνος Λούζομαι στην Πανσέληνο, Όπως λουζόμουνα στη ματιά σου... Νιώθω το φως της να με χαϊδεύει, όπως το βλέμμα της μάνας μας, που διαπερνά το κορμί μας, βρίσκει την παιδική μας φιγούρα και λαχταράει... Η σχέση με το φεγγάρι μοιάζει με σχέση γενετική, απ' την πρωταρχική, την αστρική μας προέλευση. Αλλιώς, πώς πρέπει να εξηγήσεις την αναστάτωση τα βράδια με την Πανσέληνο! Να νιώθεις τα κύτταρα σου να ξεκολλάνε, να λιώνουν μες τις ακτίνες της για να σμίξουν μαζί της! Από τη συλλογή «Εφεδρείες», 1994

144

Επιστρέφεις... Στον Μίμη Σαν τον πολύπλαγκτον Οδυσσέα, επιστρέφεις, στις ρίζες σου. Δεν περιμένουν το γυρισμό σου κι ο δρόμος ερήμωσε, κι όμως εσύ επιστρέφεις, πολύπειρος, νουνεχής, τριγυρισμένος με απογόνους και νέους συντρόφους, που 'χουν πλανέψει οι διηγήσεις σου... Επιστρέφεις, εκτελώντας γενετικές εντολές των προγόνων σου... Επιστρέφεις για να στεγάσεις τις μνήμες, πριν σκορπίσουν, σαν ερινύες, ακολουθώντας σε... (Ανέκδοτο)

145

ΛΙΛΗ ΜΑΥΡΟΚΕΦΑΛΟΥ*

Τρία ανέκδοτα διηγήματα Κάρολος ο αξιοπρεπής

χ, είναι ωραία εδώ, πάρα πολύ ωραία, σου λέω. Γιατί είναι ζεστά. Πολύ ζεστά. Μ ' αρέσει πολύ η ζέστη, το ξέρεις. Με φτιάχνει. Μη μου πεις όμως για κρύο. Κι όχι μόνο τώρα. Ανέκαθεν. Μικρή κολλούσα στο καλοριφέρ. Γάτα. Και να τα πουλόβερ επανωτά, κρεμμύδι, κι όμως να κρυώνω, να μαζεύομαι. Μια κακομοίρα. Το καλοκαίρι όμως, βασίλισσα. Τώρα βέβαια αντέχω το κρύο. Τόσος καιρός πέρασε, χειμώνες και χειμώνες, ε, σκληραγωγήθηκα. Αλλιώς θα την έβγαζα; Πάντως αυτός ο ήλιος είναι σούπερ. Λούζει ολόκληρη την κορμάρα μου. Μωρέ, ας είναι το τζάμι κατασκονισμένο, αυτός περνά και με βρίσκει. Όχι ακριβώς με βρίσκει. Μετακινούμαι κι εγώ λιγάκι μην τον χάσω, μην χάσω ούτε πόντο ήλιο. Κι ο Κάρολος από κοντά, ακολουθεί κάθε μου κίνηση. Όχι για τον ήλιο, μάλλον όχι μόνο για τον ήλιο. Για μένα. Για να μην ξεκολλήσει απ' το πλευρό μου. Για να με ζεσταίνει. Υπέροχη η ζεστασιά του. Με χαλαρώνει, με κάνει να θέλω να κοιμηθώ... Ωραίο όνομα το Κάρολος, μη μου πεις, ε; Εγώ του το 'δωσα και του πηγαίνει γάντι. Πώς τον λέγανε πριν δε με νοιάζει. Μ' ένα καινούριο όνομα αρχίζεις καινούρια ζωή. Κι εμείς οι δυο θ' αρχίσουμε και­ νούρια ζωή. Καλά. Καλά. Το ξέρω, δε χρειάζεται να μου το πετάς κατάμουτρα. Το 'χεις ξανακούσει το παραμύθι, το βαρέθηκες. Εντάξει. Μπορεί όμως τώρα να γίνει. Εσύ δε μου έλεγες να μην το βάζω κάτω; Μου τα γυρνάς τώρα; Επει­ δή, λες, πέρασαν τόσα χρόνια. Ε, βούλωσ' το, επιτέλους. Δεν είμαι εγώ λογί­ στρια να μετρώ. Κι εσύ ποια είσαι στο κάτω κάτω της γραφής; Από πού παίρ­ νεις το δικαίωμα να με κρίνεις, να μου το παίζεις αφεντικό; Τι είσαι; Δεν είσαι τίποτε. Κι όμως. Με αναγκάζεις να απολογούμαι. Με ελέγχεις, που να σε πάρει, και σε μισώ ώρες ώρες. Ακου, λοιπόν, και χώνεψε το. 0 Κάρολος με λατρεύει. Μου είναι τελείως αφοσιωμένος. Αυτό μετράει. Με κάνει να νιώθω χάι. Να φανταστείς με το που με είδε, με πήρε από πίσω ο γλυκούλης μου. Στο βενζινάδικο μάλλον ήταν. Εγώ ούτε που του έδωσα σημασία. Ήμουν, ξέρεις τώρα πώς... Με δυσκολία έσερνα τα βήματα μου, ήθελα κάπου να ξαπλώσω, μα ήταν κόσμος γύρω. Σερνόμουνα. Αυτός εκεί. Πλάι μου πια. Σαν να είχε πάρει την πρωτοβουλία, σαν να με οδηγούσε. Γιατί με διάλεξε; Μυστήριο. Πάντως κολακεύτηκα. Γιατί δεν είναι κανένας ασκημομούρης, κανένας πάρα-

Α

κατιανός. Κούκλος είναι. Με μάτια χρυσοκάστανα. Εντάξει, είναι πολύ αδύνα­ τος, αλλά αυτό φτιάχνεται. Κι έχει μια έμφυτη αξιοπρέπεια. Αν τον έδιωχνα, θα 'φεύγε αμέσως. Δεν είναι από εκείνους τους γλοιώδεις που κολλάνε. Τζέ­ ντλεμαν. Αμ' και το άλλο; Σε κοιτά κατευθείαν στα μάτια και πιάνει στο φτερό τη διάθεση σου. Τη σκέψη σου. Τέτοια εξυπνάδα! Μόνο εξυπνάδα; Υπάρχει μια καλύτερη λέξη. Πού είναι όμως πανάθεμά την; Πού κρύφτηκε η πουτάνα και την έχασα; Όλο χάνω λέξεις. Σαν να 'χει γεμίσει τρύπες το μυαλό μου και ξεφεύγουν. Αυτήν όμως την τσάκωσα. Ενορατικός! Ενορατικός είναι ο Κάρο­ λος. Κι ευαίσθητος. Μπορούμε οι δυο μας να κάνουμε πολλά. Δεν το πιστεύ­ εις, ε; Εντάξει. Δε σου ρίχνω κι άδικο. Έχεις βαρεθεί τα ίδια και τα ίδια. Μ' έχεις για τελειωμένη, αλλά κι εγώ σ' έχω γραμμένη. Δεν ξόφλησα. Όχι. Μια σπίθα καίει μέσα μου, πολύ βαθιά. Πώς να τη δεις; Αλλά υπάρχει. Καίει. Με καίει. Όταν ο Κάρολος με κοιτά με τόση αφοσίωση, τότε καίω ολόκληρη. Λιώνω. Εσύ, βρε πολύξερη, πες μου, ένα ενορατικό πλάσμα σαν τον Κάρολο θα μου έδειχνε τόση εμπιστοσύνη, αν δεν άξιζα; Τι έχω να του προσφέρω εγώ; Πλούτη; Καλή ζωή; Τίποτε απ' αυτά. Και θα μπορούσε να τα κυνηγήσει με τέτοια ομορφιά που έχει. Κατάλαβε όμως πως αξίζω να μου αφοσιωθεί. Αυτός είναι ο λόγος που με διάλεξε. Εντάξει, δε λέω, μόλις που στέκομαι στα πόδια μου, μόλις που ανασαίνω. Εντάξει. Όμως και στέκομαι κι ανασαίνω. Αυτό έχει σημασία. Από δω και πέρα θα πάρω την επάνω βόλτα. Στοίχημα πως θα τα καταφέρω τώρα που έχω ξεμπερδέψει με το πιο μεγάλο μου βάσα­ νο; Τα δόντια μου. Σαπάκια όλα, με τάραζαν στον πόνο, τα πέταξα, σώθηκα. Κάποιος, να 'ναι καλά, μου το σφύριξε: Οι φοιτητές της οδοντιατρικής σχολής ζητάνε εθελοντές να τους βγάλουν δόντια, να μάθουν τη δουλειά τα παιδιά, αύριο μεθαύριο ανοίγουν δικό τους μαγαζί. Ήμουν τρελαμένη από τον πόνο, πρησμένη σαν μπαλόνι και πήγα. Πήγα και γλύτωσα. Μερικά δόντια, λέει, κρατούσαν ακόμη, μπορούσαν να μου τα βουλώσουνε. Ούτε ν' ακούσω! Πετάξτε όλα τα κωλόδοντα, τους είπα. Όλα! Κι ούτε μασέλα θέλω ούτε βιδω­ τά. Το 'ξέρες εσύ ότι σου βιδώνουνε δόντια; Με βίδες. Κανονικές... Κι έτσι, που λες, έγινα φαφούτα. Εντάξει, είμαι νέα για φαφούτα. Πόσο χρονών ακριβώς, δεν είμαι σίγουρη. Θα κοντεύω τα τριάντα, αν δεν τα 'χω περάσει λίγο. Πάντως δεν πονώ. Μόνο που δεν μπορώ να μασήσω. Αλλά και πότε τρώω; Στη χάση και στη φέξη. Οπότε, μικρό το πρόβλημα... Αλλά βέβαια, τώρα υπάρχει κι ο Κάρολος... Μάλλον αυτός θα μ' έφερε εδώ πέρα, εγώ δεν ήξερα πού πήγαινα. Μοιάζει με εγκαταλειμμένη αποθήκη ελαστικών. Παντού λάστι­ χα. Μυρίζει λαστιχίλα. Τι μ' αυτό; Είναι καλά, πολύ καλά εδώ. Ο ήλιος, βλέπεις. Και ψυχή πουθενά. Τι; Μπορεί να είναι καμιά γιορτή ή Κυριακή, γι' αυτό. Ό,τι και να 'ναι, εδώ μέσα δεν έχει πατήσει άνθρωπος για καιρό. Οπότε εγώ κι ο Κάρολος μπορούμε να στήσουμε μια χαρά νοικοκυριό. Με τι λεφτά; Χωρίς λεφτά. Δεν έχεις πάρει είδηση τι ωραία πράγματα πετιούνται στο δρόμο.

147

Μωρέ, φτιάχνεις παλατάκι. Και σκέψου τι ήλιος θα μπαίνει έτσι και καθαρί­ σω το τζάμι! Κουρτίνες, όχι, δε θέλω. Θέλω ήλιο. 0 ήλιος με δυναμώνει. Εντά­ ξει, χρειάζεται και το φαί. Κανένα πρόβλημα. Στους κάδους, έξω από τα σουπερμάρκετ, πετάνε ένα σωρό τρόφιμα, ψιλοληγμένα, αλλά τρώγονται. Εγώ διαλέγω γιαούρτια, επειδή δε θέλουν μάσημα. Προτιμώ αυτά με τα φρούτα που είναι και βιταμινούχα. Για τον Κάρολο θα μαζεύω κονσέρβες. Είναι αδυνατούλης και θα τον παχύνω. Μαζί θα παχαίνουμε. Θρεφτάρια θα γίνουμε. Λες μετά να τρέχουμε σε διαιτολόγους και πλαστικούς χειρούργους για λιπο­ αναρρόφηση και τα σχετικά; Πού τα ξέρω εγώ αυτά; Ε, ρίχνω και καμιά ματιά στα περιοδικά στα περίπτερα. Λοιπόν, για τον ήλιο σου 'λεγα. Αχ, πώς μου ζεσταίνει τα κοκαλάκια! Και να δεις, βρε συ, τι μου θυμίζει... Τον ήλιο στο δωμάτιο μου, στο σπίτι μας στην Καλαμαριά! Το παράθυρο μου έβλεπε στην ανατολή κι ήλιος απλωνόταν στο κρεβάτι μου. Ας έλεγε η μάνα μου να κλείνω τα παντζούρια μη με ξυπνάει πρωί πρωί. Να τον κλείσω έξω; Με τίποτε. Αγαπώ το φως... Αλλά ζω στο σκοτάδι. Να το! Το πέταξες πάλι το καρφί σου, φαρμακόγλωσσα. Σε μισώ. Σε μισώ, επειδή έχεις δίκιο... Εννοώ για το σκοτά­ δι... Μάλλον στα δεκάξι πρωτομπήκε μέσα μου. Ήταν τότε εκείνος ο πόλε­ μος... Καμένα χωριά, λαμπαδιασμένα σπίτια, άνθρωποι κυνηγημένος ακρω­ τηριασμένοι. KL εκείνο το παιδί δίχως χέρια και πόδια, δίχως γονείς κι αδέλ­ φια, ένα κούτσουρο, να με κοιτάζει οργισμένο KL ανήμπορο από την οθόνη της τηλεόρασης, να με κοιτάζει σαν να 'μουν εγώ η φταίχτρα! Έκλαιγα. Η μάνα μου έλεγε συμβαίνουν αυτά στον κόσμο, να χαίρομαι που δε συμβαίνουν στον τόπο μας. Στον τόπο μας όμως συνέβαιναν άλλα. Δεν ήμουν πια παιδί, κατα­ λάβαινα. Καταλάβαινα τη σαπίλα, την αδικία, την υποκρισία. Με αηδίαζαν, με αρρώσταιναν, πολύ περισσότερο επειδή στους άλλους φαίνονταν φυσικά. Ένιωθα μοναξιά. Ήθελα κάτι να κάνω, μα ήμουν μόνη. Μ' έπνιγε η αγωνία. Τότε το άρχισα... Ήταν βέβαια κι η παρέα κι εκείνο τ' αγόρι. Αμέσως ένιωσα όμορφα, ήταν σαν να 'χα μπει σε μια πολύχρωμη σαπουνόφουσκα και πετού­ σα. Ξέρω τι θα μου πεις. Είχα ευκαιρίες να κόψω και δεν έκανα τίποτε, είμαι μια θρασύδειλη, που δε θέλει ν' αγωνιστεί, μια υποκρίτρια που εφευρίσκει δικαιολογίες. Αντε, βούλωσ' το! Δεν έχω όρεξη για τη γκρίνια σου. Άλλωστε είσαι ανύπαρκτη. Μια φωνή μέσα στο μυαλό μου, τίποτε άλλο. Υποτίθεται πως είσαι η συνείδηση μου, που να μην έσωνες. Πάντως να το ξέρεις, κι εξαι­ τίας σου πίνω. Πώς αλλιώς να σ' αντέξω; Να σε ξεριζώσω δεν μπορώ, σε κοι­ μίζω λοιπόν. Ε, Κάρολε, πού πας; Έλα κοντά μου, Κάρολε, παράτα την αυτήν! Όσο κι αν χοροπηδάς, δεν μπορείς να τη φτάσεις εκεί ψηλά. Μην χάνεις την αξιοπρέπεια σου, βρε Κάρολε, για μια παλιόγατα. Και το γάβγισμα δεν σου πάει καθόλου...

148

Τα ηλιοτρόπια

Καθόταν ζαρωμένος πλάι στη μάνα του που είχε για την περίσταση βάλει τα καλά της: τη μαύρη, τσιτωτή μπλούζα με τα στρας, αγορασμένη στη λαϊκή, και τις μυτερές, ψηλοτάκουνες και αρκετά στραβοπατημένες γόβες. Το μαλλί της, φρεσκοβαμμένο χρυσαφί, έδειχνε πιο μαυριδερό και σπασμένο το πρό­ σωπο της. Ως και ψεύτικες βλεφαρίδες είχε βάλει για πρώτη φορά στη ζωή της και του φαινόταν πως μεγάλωναν την απελπισία των ματιών της. Ωστό­ σο προσπαθούσε να δείχνει χαμογελαστή και με αυτοπεποίθηση, αυτός όμως διαισθανόταν το τρέμουλο, την αγωνία της. Ένας θεός ήξερε πώς είχε κατα­ φέρει να φτάσουν μέχρις εκεί, στον προθάλαμο του υπουργού, για να του ζητήσει και αυτοπροσώπως λύση στο πρόβλημα της: η υπηρεσία καθαριό­ τητας την πετούσε στο δρόμο, πάμφτωχη, ολομόναχη γυναίκα, με ανήλικο παιδί μάλιστα! Αν δεν ανανεωνόταν η σύμβαση της, πώς θα τα 'βγάζε πέρα; Τον είχε κουβαλήσει μαζί της, για να ενισχύσει το αίτημα της, έτσι κακο­ τράχαλος, χλωμός και ραχιτικός που ήτανε. Έβραζε από βουβό θυμό εναντίον της, μέχρι που απορροφήθηκε από το περιβάλλον κι αποξεχάστηκε. Ποτέ του βέβαια δεν είχε ξαναπατήσει σε υπουργικό προθάλαμο κι όλα εκεί μέσα του φαίνονταν παράδοξα και θαυμαστά, ιδιαίτερα όμως το φως που έμπαινε από τον κρυστάλλινο φεγγίτη. Αν και ενισχυμένο από τον τεχνητό φωτισμό, ήταν απαλό κι εξευγενισμένο, τόσο διαφορετικό από το άγριο και εκτυφλωτικό φως έξω. Του δυνάμωνε την πεποίθηση πως, μολονότι η λεωφόρος Κηφισίας δεν απείχε παρά μερικά μέτρα, βρισκόταν σ' έναν άλλον κόσμο, με όμορφες, αλλά ακατάδεχτες υπαλλήλους. Έξω δεν ένιωθε ντροπή για τη μάνα του, όμως εκεί μέσα τού φαινόταν φρικτή. Ήθελε να μην είναι γιος της. Έτσι και τον ρωτούσαν αν πράγματι την είχε μητέρα, θα την απαρνιόταν στο πι και φι, όπως ο Πέτρος στα θρησκευτικά είχε αρνηθεί το Χριστό. Και η μάνα του ήταν ένα είδος Χριστού. Έλεγε ότι η ζωή τη σταύρωνε κάθε μέρα. Είχαν έρθει πρωί και κόντευε να μεσημεριάσει. Με το δουλικό της χαμό­ γελο, που τόσο μισούσε, η μάνα του είχε ρωτήσει κάποια από τις κοπέλες πότε θα βλέπανε τον υπουργό και μήπως τους είχαν ξεχάσει. Δυο φορές είχε επαναλάβει την ερώτηση, πριν εισπράξει ένα αγανακτισμένο και υπεροπτι­ κό: «Σας είπαμε, κυρία μου, να περιμένετε! Πηγαίνετε στη θέση σας!» Αυτόν δεν τον ένοιαζε η αναμονή, πρώτον επειδή είχε γλυτώσει το σχολείο και δεύ­ τερον, γιατί μπορούσε να παρατηρεί και να θαυμάζει με όλη του την άνεση τις ψηλομύτες, που ούτε μια ματιά δε ρίχνανε προς τη μεριά τους, σαν να ήταν καθίσματα. Όσο τα όμορφα πρόσωπα τους μένανε προσηλωμένα στον υπο149

λογιστή και τα χαρτιά τους, του φαίνονταν σαν να ανήκαν σε αγάλματα, έτσι κλειστά κι ανέκφραστα που ήταν. Ζωντάνευαν λιγάκι, όταν έπιναν καμιά γουλίτσα από το νεσκαφέ τους ή μιλούσαν μεταξύ τους. Και ξαφνικά η πόρτα ανοίγει, μπαίνει μέσα ένα αγόρι σχεδόν συνομήλικο του. Αδύνατον να ανακαλέσει αργότερα στη μνήμη του τα χαρακτηριστικά, την κορμοστασιά, το ντύσιμο του αγοριού. Θυμόταν όμως ολοκάθαρα και δυνατά - και ποτέ δε θα το ξεχνούσε - τα μάτια των υπαλλήλων, τα μάτια που περιφρονητικά αγνοούσαν αυτόν και τη μάνα του, να χαμογελάνε, να λάμπουν, να πανηγυρίζουν, καθώς τα πρόσωπα τους ανασηκώνονταν, στρέ­ φονταν προς τον νεαρό επισκέπτη, ολάνοιχτα και φωτεινά, όπως τα ηλιο­ τρόπια στρέφονται προς τον ήλιο και παρακολουθούν την πορεία του. Όση ώρα το αγόρι έμεινε στον προθάλαμο- τι ήθελε δεν κατάλαβε- η ατμόσφαιρα ήταν γιορτινή, τα πρόσωπα αγαλλιούσαν. Ακόμη κι όταν έκλει­ σε η πόρτα πίσω του, απόμεινε κάτι να αιωρείται στον αέρα, κάτι ανάλαφρο και ευφρόσυνο. Τόλμησε να ξεκολλήσει από το κάθισμα του και να ρωτήσει μια υπάλληλο, που ακόμη χαμογελούσε, ποιος ήταν ο επισκέπτης. «0 ανιψιός του πρωθυπουργού!» είπε. Επέστρεψε στη θέση του ανυπόμονος να πληρο­ φορήσει τη μάνα του. «Ας ήταν όποιος θέλει. Εμείς πότε θα μπούμε μέσα; Ρώτησες;» Έγνεψε όχι. «Αυτό έπρεπε να κάνεις! Τα άλλα τι μας νοιάζουν;» Τον ένοιαζαν και τον παραένοιαζαν «τα άλλα». Σ' εκείνον τον προθάλαμο είχε ποθήσει μ' έναν πόθο που τον έλιωνε να γίνει κάποτε αυτός που θα μετα­ μόρφωνε τους ανθρώπους σε ηλιοτρόπια. «Μα τι έπαθες; Χάζεψες;», τον αποπήρε η μάνα του. «Άντε, κουνήσου! Δεν άκουσες που μας είπαν τα κορίτσια να πάμε μέσα; Εσύ να στέκεσαι κακομοι­ ριασμένος και σκυφτός μπρος στον υπουργό μήπως μας λυπηθεί. Κι αν σου 'ρθουν τα κλάματα, μην τα κρατάς...» Ενώ η μάνα διεκτραγωδούσε την κατάσταση με κομμένη ανάσα, μη δεν προλάβει να τα πει όλα, ο ασπρομάλλης υπουργός, με τα χοντρά γυαλιά, κοι­ τούσε επίμονα τα χαρτιά επάνω στο τεράστιο γραφείο του. Ούτε μια φορά δεν σήκωσε τα μάτια επάνω τους, όμως δυο φορές κούνησε βαριεστημένα το κεφάλι, σημάδι πως άκουγε. «Περάστε δίπλα στο γραμματέα!» είπε τέλος κουρασμένα κι η μάνα του, αντί να κουνήσει τα πόδια της, μεταμορφώθηκε σε στήλη άλατος, σαν να είχε ακούσει το παράγγελμα «προσοχή!» Αυτός ήταν που την έσυρε σχεδόν με το στανιό στο πλαϊνό γραφείο, για να επαναλάβει τα ίδια, με κομμένη και πάλι ανάσα, σ' έναν γυαλάκια, με κεφάλι ξυρισμένο γουλί. «Θα τακτοποιηθεί το θέμα σας. Ηρεμήστε, κυρία μου!» Σημείωσε κάτι κι έριξε μια ματιά στο ρόλεξ του. «Αχ, σας ευχαριστώ, κύριε! Σας ευχαριστώ πολύ. Πότε όμως;» «Μάλλον εντός του μηνός. Θα σας έρθει ειδοποίηση». Δεν ήρθε ποτέ τίποτε. Ήρθαν μόνο ακόμη πιο βαριές μέρες. Κάθε φορά που απειλούσαν να τον συντρίψουν, αυτός καλούσε την εικόνα με τα πρόσω150

πα- ηλιοτρόπια κι άντεχε. Πότε σερνάμενος, πότε κλοτσώντας και βάζοντας τρικλοποδιές, πάντα στην κόψη του ξυραφιού, συχνά στα όρια του νόμου, άγρυπνος, δραστήριος, υπομονετικός άνοιγε δρόμο, ανέβαινε σκαλάκι σκαλάκι, μέχρι που το μεγάλο κύμα της πολιτικής αλλαγής τον σήκωσε απότομα ψηλά, όχι ψηλότερα ωστόσο από κάποιους άλλους. Αυτός όμως έκανε το κύμα βράχο, γαντζώθηκε γερά με νύχια και δόντια, με τίποτε δε θα κυλούσε κάτω, στο σκουπιδαριό. Στο μεταξύ οι παλιοί φίλοι του είχαν σχεδόν όλοι χαθεί: στην αλητεία, στη φυλακή, στα ναρκωτικά, στα εργατικά ατυχήματα... Εκείνοι δε νοιάζονταν παρά να ξεγελούν λιγάκι τον άχρηστο καιρό, δεν ορα­ ματίζονταν ηλιοτρόπια... Η γραμματέας του εμφανίστηκε με το συνηθισμένο τρομαγμένο ύφος της. Τον φοβότανε κι ας μη συνήθιζε να την κατσαδιάζει. Φοβότανε αυτό που δεν καταλάβαινε. Την αδιαφορία του. Τέτοια κάλλη και μάλιστα ξεσκέπαστα μέχρι εκεί που δεν παίρνει άλλο, επιπλέον δερμάτινος καναπές στο γραφείο, φαρδύς και μαλακός, σκέτη πρόκληση, κι αυτός ούτε τυφλός ούτε γκέι ούτε τόσο γέρος, εντούτοις να αδρανεί! Ανεξήγητο! Διάφανα, σαν τυλιγμένα σε ζελατίνα, τα αισθήματα της κοπέλας τού προκαλούσαν θυμηδία και οίκτο. Ακόμη κι αν δεν ήταν παραχορτάτος, το είχε αρχή να μην μπλέκει τη μια δου­ λειά με την άλλη. Και στις αρχές του ήταν ανυποχώρητος. «Είναι όλοι τους στη μεγάλη αίθουσα, κύριε Υπουργέ. Σας περιμένουν», είπε η γραμματέας. Αν και ντυμένη με ζωηρά χρώματα, είχε φωνή άχρωμη. Ανέβηκε στο βήμα. Τα φλας άστραψαν. Η αίθουσα, απέραντο χωράφι και τα ηλιοτρόπια, πυκνοφυτεμένα, πανομοιότυπα, στράφηκαν με λαχτάρα προς αυτόν. Δεν υποπτεύονταν πόσο τα περιφρονούσε...

Περίπατος στην παραλία

Απλώνω τα χέρια μου! Φτερούγες... Απλώνω τα χέρια, τα μανίκια μου ανεμίζουν στον αέρα και δε με νοιάζει αν κάποιοι με κοιτάνε παράξενα... Στοι­ χηματίζω, πολλοί από τους περιπατητές θα 'θελαν να κάνουν το ίδιο, αλλά δεν τολμάνε. Εγώ έμαθα να τολμώ. Δεν ήταν παιγνιδάκι, έφτυσα αίμα, αλλά τώρα έχω την απολαβή μου. Ααχ!.. Ανασαίνω βαθιά το θαλασσινό αεράκι. Γεμίζω τα πνευμόνια μου. Όχι, να το παινευτώ, αλλά από πνευμόνια σκίζω! Πώς μυρίζει τ' ώριμο καρπούζι, όταν τ' ανοίγει στα δυο το μαχαίρι; Έτσι μυρί­ ζει κι η θάλασσα αυτήν την ώρα. Σαν ώριμο καρπούζι! Μυστήριο κι αυτό ανά­ μεσα στα τόσα άλλα! Ιώδιο θα 'πρεπε να μυρίζει! Μου 'ρχονται και μυρουδιές από σαρδέλες που ψήνονται στα κάρβουνα, από καλαμαράκια και μαριδάκια που τσιτσιρίζουν στο καυτό λάδι. Τα παρα151

θαλάσσια ταβερνάκια αυτήν την εποχή είναι στις δόξες τους. Σ' ένα απ' αυτά θα τελειώσουμε τη βραδιά μας εγώ κι η Δανάη. Έχω τα γενέθλια μου - κλεί­ νω τα τριάντα έξι- και θα της κάνω το τραπέζι. Κι άλλες μυρουδιές, θεέ μου! Τις ξεχωρίζω μία μία. Φύκια, κοχύλια, βότσα­ λα, ψάρια από τις πρωινές ψαρόβαρκες πεταμένα στην άμμο, όλα έχουν τις μυρουδιές τους. Η Δανάη λέει πως έχω καταπληκτική όσφρηση, κυνηγόσκυ­ λο θα'μουνα στην προηγούμενη ζωή μου! Η αλήθεια είναι πως μόνο οι τυφλοί αποκτούν τέτοια όσφρηση, αλλά εγώ βλέπω μια χαρά. Μάλιστα μου λένε πως έχω ωραία μάτια. Εκφραστικά... Απ' τον πατέρα μου τα πήρα. Ήταν ωραίος άντρας απ' όσο θυμάμαι και στα νιάτα του, αθλητής. Σταματάμε με τη Δανάη να δούμε το ηλιοβασίλεμα. Τόσα χρώματα! Τόση ομορφιά! Παράξενη και σπάταλη. Κάνω το σταυρό μου! Η Δανάη γελά. Στην εκκλησία κάνουμε το σταυρό μας, όχι στην παραλία. Όμως εμένα εδώ μου 'ρχεται, βρε παιδί μου! Εδώ με πιάνει το δέος. Η καρδιά μου σαν να σταματά! Απ' την πολλή χαρά. Απ' την πολλή ομορφιά. Και νιώθω κι έναν πόνο μες στη χαρά μου. Η ομορφιά, βλέπετε, πάντα απειλείται... Λένε πως κάποτε ο ήλιος θα χαθεί... Εγώ, έτσι κι αλλιώς, τον κοιτάζω σαν να μην πρόκειται να τον ξαναδώ... Κοιτάζω και τη θάλασσα με τα άσπρα κυματάκια της. Με τις ώρες μπορώ να την κοιτάζω... Ακόμη κι όταν δεν τη βλέπω, έχω τον τρόπο να τη βλέπω... Ναι, κάνω τα κόλπα μου! Τη βγάζεις δίχως κόλπα; Η παραλία όλο και γεμίζει περιπατητές. Μου θυμίζουν ποτάμι. Πέρυσι πήγαμε εκδρομή στο Λούσιο... Έφευγε το νερό και δεν έφευγε. Έτρεχε κι ήταν εκεί. Μ' αρέσει πολύ να 'μαι μες στον κόσμο, να 'μαι κι εγώ μια σταγονίτσα στο ποτάμι της ζωής... Πόσο να 'ναι άραγε αυτός ο μπόμπιρας; Ενός έτους; Δεν αντέχει άλλο το καθισιό και το δέσιμο στο καροτσάκι του. Χτυπιέται και στριγκλίζει να τον κατεβάσει η μαμά του. Τελικά πετυχαίνει το σκοπό του. Η μαμά τον αφήνει στο πεζοδρόμιο. Το παιδί γελάει, απλώνει τα χεράκια του, ξεφωνίζει από χαρά, κάνει αστεία βηματάκια με τα ανοιχτά, στραβά ποδαράκια του. Ταλα­ ντεύεται... Ξαναβρίσκει την ισορροπία του... Κάθε βήμα κι απειλή πτώσης. Κάθε στιγμή κίνδυνος και θρίαμβος. Τι πάθος ζωής στα πυρωμένα μαγουλάκια! Τι λάμψη ευτυχίας στα μάτια! Μα γιατί η μαμά το ξαναβάζει στο καρό­ τσι; Οχ, το ξαναδένει με τα λουριά! Δεν ακούει τ' απελπισμένο του κλάμα; Οι άλλοι της παρέας της γιατί δεν επεμβαίνουν; Πιστεύουν κι αυτοί ότι είναι καλύτερα τ' απείραχτα γονατάκια από τα βηματάκια; Καλύτερο το δέσιμο από το δρόμο; Αχ, αν είχα παιδί εγώ, θα τ' άφηνα να ματώνει τα γόνατα του, για να μάθει να περπατά, να τρέχει. Η μαμά χώνει στο στόμα του μικρού ένα σοκολατάκι. Το κλάμα σπάει. Το υποκατάστατο πιάνει. Η μαμά χαμογελάει ανακουφισμένη. Το παιδί είναι ασφαλές... Μα δεν υπάρχει ασφάλεια, μαμά. Πουθενά. Είναι μια αυταπάτη.

152

Αυτός ο αδέσποτος σκύλος μ' έχει πάρει στο κατόπι. Είμαι πια βέβαιος... Είναι πετσί και κόκκαλο, η γούνα φαγωμένη, η ουρά κολοβή. Για κλάματα... Όμως έχει ωραία εκφραστικά μάτια. Όπως κι εγώ. Φως φανάρι, ο καημένος, ψάχνει για αφεντικό. Θα τον έπαιρνα μαζί μου, θα κάναμε καλή παρέα οι δυο μας, αλλά δε γίνεται! Όμως ας παρηγορηθεί. Αν είχε αφεντικό, θα είχε και λουρί. Δεν θα μπορούσε να μυρίζει ότι κι όση ώρα γούσταρε, ούτε να κατου­ ρά κάθε λίγο και λιγάκιγια σπορ. Θα πήγαινε με το βήμα του αφεντικού. Έτσι είναι, βρε αλητάκο! Κάθε νόμισμα έχει δύο όψεις... Τι νόμισες; Αλλά πού είναι ο μούργος; Με παράτησε. Θα πήρε άλλο υποψήφιο αφεντικό από πίσω! Απίστευτο, αλλά μετά από τόσο καιρό μ' έχει πιάσει χτυποκάρδι! Θα την ξαναδώ άραγε; Εντάξει, όμορφη ήταν, αλλά δεν ήταν η ομορφιά της που με είχε μαγέψει. Ήταν κάτι στην έκφραση της που είπα, να, μια τέτοια θα μπο­ ρούσε να μ' αγαπήσει! Όσο για μένα... Α, εγώ την είχα κιόλας είχα αγαπήσει! Σ' εκείνο το σημείο ήταν! Λίγο πριν από το κιόσκι... Θεέ μου, ας την ξαναδώ! Δεν είναι πια εδώ! Βλακεία μου να ελπίσω... Έχουν περάσει εβδομάδες... Αλλά να, κάτι έχει απομείνει! Μια μπούκλα απ' τα μαλλιά της, λίγο απ' το κόκ­ κινο των χειλιών της... Τα πατάνε! Ανυποψίαστοι κι αδιάφοροι οι περιπατη­ τές τα πατάνε! Μου' ρχεται να βάλω τα κλάματα. Συγκρατούμαι. Λογικεύομαι. Στο κάτω κάτω τι ήταν η κοπέλα; Μια ζωγραφιά επάνω στο πεζοδρόμιο ήταν φτιαγμένη απ'το χέρι άσημου ζωγράφου! Η βροχή,η αλμύρα, τα παπού­ τσια, τη φθείρανε. Κι ο χρόνος... Το ψάρι μας υπέροχο. Γόπα στα κάρβουνα, φρεσκότατη, με μπόλικο λαδο­ λέμονο και ρίγανη. Και ν' ακούς και το κυματάκι να σπάει πλάι σου! Θα κρα­ τήσω αυτόν τον ήχο στο μυαλό μου, θα τον εγγράψω στους νευρώνες του να τον ακούω κατά βούληση... Παραγγέλνουμε και χωριάτικη σαλάτα με μπόλι­ κο κρεμμύδι, επίσης κολοκυθάκια τηγανιτά και μελιτζανοσαλάτα. Εννοείται και κρασί. Αργά αργά τρώω. Απολαμβάνω κάθε μου μπουκιά. Σκέψου να μην είχα γεύση! Υπάρχουν άνθρωποι που στη γλώσσα τους έχουν λιγοστά γευ­ στικά κύτταρα, οπότε όλα τους φαίνονται εξίσου άνοστα. Ευτυχώς, εγώ δια­ θέτω προικισμένη γλώσσα! Η Δανάη κάνει πολύ ωραία παρέα. Μιλάει για όλα και για τίποτε, αλλά είναι ο τρόπος που τα λέει, οι μορφασμοί κι οι χειρονομίες της που αδύνατον να τη βαρεθείς. Με συμπαθεί πραγματικά, λέει πως την καταβρίσκει μαζί μου. Περασμένες έντεκα κι η Δανάη τηλεφωνεί να 'ρθει το ταξί να μας πάρει. 0 ταξιτζής είναι γνωστός μας, πολύ ευγενικός, αλλά και χειροδύναμος. Μεμιάς με σηκώνει και με βάζει στη θέση του συνοδηγού. Το καροτσάκι μου το διπλώνει στο άψε σβήσε και το τοποθετεί στο πορτ-μπαγκάζ. Η Δανάη κάθε­ ται πίσω. Είναι εθελόντρια η Δανάη στο ίδρυμα μας και θα ήταν πρόθυμη να βγαί­ νουμε πιο συχνά, αλλά δε γίνεται. Είναι οι κανονισμοί... Και οι εθελοντές

λίγοι... Όμως δεν παραπονιέμαι. Έχω και μέσα καλή συντροφιά. Κι ασχολίες... Και το κυριότερο, ο καιρός περνάει γρήγορα. Άντε, να πιάσω ν' αναπολώ την αποψινή έξοδο, άντε να κάνω σχέδια για την επόμενη, ου, ούτε θα καταλάβω πότε θα ξανάρθει η σειρά μου...

* Η κ. Λιλή Μαυροκεφάλου έχει μόνιμα εγκατασταθεί στην Αίγινα τα τελευ­ ταία χρόνια. Στο χώρο της λογοτεχνίας εμφανίστηκε το 1977 με ένα ιστορικό μυθιστόρημα για νέους, το «Άγης». Έχει βραβευτεί από τη Γυναικεία Λογοτε­ χνική Συντροφιά και την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών. Έργα της είναι: «Κλε­ ομένης», «Το Άλλο», «Βίος και Πολιτεία του Γερακάρη Λυμπεράκη», «Δύο στον καθρέφτη» και άλλα. Για το ιστορικό της μυθιστόρημα «Της φωτιάς και της Ερημιάς» (1997) ο καθηγητής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Βαγγέ­ λης Αθανασόπουλος αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «κατορθώνει να συνδυάσει την επινοητική εκμετάλλευση των ιστορικών μαρτυριών με έναν επεξεργασμέ­ νο αφηγηματικό λόγο». Π. Θ.

154

ΠΡΟΝΟΗ ΘΕΟΛΟΓΙΔΟΥ

Θ. Παπαθανασόπουλου, Γύρω στον Καζαντζάκη

ο ευρύτατο φάσμα της πνευματικής δημιουργικότητας του Θανάση Παπαθανασόπουλου αποτυπώνεται στις ποιητικές του συλλογές, στα θεατρικά του έργα και στα λαογραφικά του πονήματα, στις μεταφράσεις αρχαίων ελλήνων συγγραφέων και στα δοκίμια του. Φίλος της Αίγινας και της «Αιγιναίας», ο ακάματος αυτός ρέκτης, έχει πολλές φορές τιμηθεί για το πλούσιο και πολυσήμαντο πνευματικό έργο του από διάφορα πνευματικά ιδρύματα και το 1990 από την Ακαδημία Αθηνών για το επικό του ποίημα «Δ ιγενής Ακρίτας». Το 2000 έλαβε το βραβείο Καζαντζάκη από τον Δήμο Ηρακλείου Κρήτης για το έργο του «Γύρω στον Καζαντζάκη». Όπως ο ίδιος δηλώνει, «το έργο του Καζαντζάκη υπήρξε το πλέον πνευματοφόρο εντρύφημα ολόκληρης της ζωής μου». Είναι προφανές ότι το ενδιαφέρον και το υλικό που είχε συγκε­ ντρώσει για τον μεγάλο συγγραφέα δεν εξαντλήθηκε σ' εκείνο τον τόμο, καθώς ένα βιβλίο του κυκλοφόρησε πρόσφατα με τον ίδιο τίτλο: «Γύρω στον Καζαντζάκη, Μελετήματα, τόμος Β'», από τις «Εκδόσεις των φίλων», Αθήνα 2012.

Τ

Το νέο του πόνημα χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο, «Η γενετήσια παράμετρος στη ζωή και το έργο του Καζαντζάκη», ο συγγραφέας με σοβα­ ρότητα και επιστημονική ευθύνη διερευνά μέσα από τις μαρτυρίες ομοτέ­ χνων και φίλων του «την ανημπόρια του συγγραφέα για μία φυσιολογική επι­ κοινωνία με το θήλυ». Σε ξεχωριστά κεφάλαια εξετάζει τις αντιτιθέμενες από­ ψεις της Γαλάτειας Καζαντζάκη, της Έλλης Αλεξίου, του Γ. Σταματίου, του Π. Πρεβελάκη, της Ελένης Καζαντζάκη, της Λιλής Ζωγράφου, του Γ. Γουδέλη, του Γ. Στεφανάκη, όπως έχουν καταγραφεί σε έργα και σε συνεντεύξεις τους ή έχουν προφορικά κατατεθεί στον ίδιο σε φιλική συνομιλία μαζί τους. Μια τέτοια περίπτωση αποτελεί η αναφορά στον επί χρόνια πρόεδρο της κοινό­ τητας Κυψέλης στην Αίγινα Δίον. Λορέντζο, στενό φίλο του Καζαντζάκη στα χρόνια της παραμονής του στο νησί. «Την άποψη του για την ασεξουαλικότητα του συγγραφέα ο Λορέντζος μού την είχε τονίσει κατ' επανάληψη», γράφει ο Θαν. Παπακωνσταντίνου. Και απαντά στις ενδεχόμενες ενστάσεις για την επιμονή στο θέμα: «Θα μου αντιτείνει κάποιος: είναι απαραίτητο όλο αυτό το ξεψάχνισμα της ζωής του άλλου και μάλιστα του ιερότερου κομματιού της που είναι η σεξουα­ λική του ζωή, για να μελετήσει καλύτερα τη βαθύτερη ουσία του έργου του; Την απόκριση τη δίνει ένας μεγάλος της βιογραφίας, ο Στέφαν Τσβάιχ. Θα μας πει: "Συνήθως δεν είναι ανάγκη σε μια βιογραφία να θίγουμε τα μυστικά του φύλου. Μα εκεί πολλές φορές, βρίσκεται το κλειδί των πιο μυστηριωδών δυνά­ μεων"». Η ενότητα, φυσικά, καμία σχέση δεν έχει με γαργαλιστικές αναφορές και πονηρά υπονοούμενα - το επιβεβαιώνει και η παράθεση της προδικαστικής και οριστικής απόφασης του Πρωτοδικείου Αθηνών για το διαζύγιο του Νίκου και της Γαλάτειας Καζαντζάκη. Ο Θ. Παπακωνσταντίνου δεν κρυφο­ κοιτάζει στην κρεβατοκάμαρα κανενός ζευγαριού. Αντίθετα, με σεβασμό στέ­ κεται απέναντι στον αναγνώστη του και με αγάπη απέναντι στον μεγάλο λογοτέχνη, για να καταλήξει: «Λοιπόν μην κρύβουμε το μεγάλο δράμα του συγ­ γραφέα... Ο Καζαντζάκης δεν υπήρξε ανώμαλος ούτε συμπαθούσε τους ανώ­ μαλους». Το Β' μέρος του έργου, το «Καζαντζακικό ποίκιλμα», συνθέτουν έξι ενότη­ τες. Οι τέσσερις πρώτες, «Η πρώτη και δεύτερη έκδοση της Οδύσσειας του Καζαντζάκη από φιλολογική άποψη», «0 Καζαντζάκης υπουργός στα χρόνια του εμφυλίου», «0 "Καποδίστριας" του Καζαντζάκη», «Δυο ιερείς-δυο κόσμοι σε αντιπαράθεση στο μυθιστόρημα "ο Χριστός ξανασταυρώνεται"», γραμμέ­ νες μεταξύ των ετών 2002-2010, αποκαλύπτουν το ασίγαστο πάθος του Θ. Παπακωνσταντίνου για το συγγραφέα που τον σημάδεψε από την εποχή που, ως μαθητής Γυμνασίου, τον πρωτογνώρισε και «τον έφερε αντιμέτωπο με τα δίχως απόκριση αιώνια ερωτήματα» του ανθρώπου.

Μια «μικρή εισαγωγή» προτάσσεται ως πρόλογος στην ενότητα που ακο­ λουθεί με 16 γράμματα της Ελένης Καζαντζάκη προς το συγγραφέα. Όλα, σταλμένα από τη Γενεύη από τις 20-1- 83 μέχρι τις 30-1-88, ξεκινούν με τη φράση «Αγαπητέ κύριε Παπαθανασόπουλε» και είναι ενδεικτικά της φιλικής σχέσης ανάμεσα στον αποδέκτη των επιστολών και την επιστολογράφο, η οποία διατυπώνει σύντομες εύστοχες κρίσεις για το έργο εκείνου, ενδιαφέ­ ρον για την έκδοση των έργων του συζύγου της και την ίδρυση μουσείου Καζαντζάκη στην Αίγινα, αναφορές σε δικές της ασχολίες αλλά και αγωνία για θέματα εθνικά, όπως το Κυπριακό. Το τελευταίο σύντομο δέκατο έβδομο γράμμα «από μέρους της κ. Ελένης Καζαντζάκη», καθώς η ίδια «έχει πρόβλημα με τα μάτια», έχει γραφεί από τη Μαίρη Σταύρου. Ο μεστός λόγος του Θ. Παπαθανασόπουλου στις τελευταίες δεκατέσσερις σελίδες περιορίζεται σε σύντομα επεξηγηματικά κείμενα, τα οποία συνοδεύ­ ουν χαρακτηριστικές φωτογραφίες και σχέδια που οπτικοποιούν στιγμές από τη ζωή και το έργο του μεγάλου συγγραφέα μας. Διάσπαρτες στις διάφορες ενότητες είναι σημαντικές αναφορές του κ. Θ. Παπαθανασόπουλου που έχουν σχέση με την Αίγινα, όπου, όπως ξέρουμε, ο Καζαντζάκης έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του κι έγραψε μερικά από τα μεγάλα έργα του.

157

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

Ελληνοκινεζική πολιτιστική προσέγγιση*

ι γνώσεις μας για την Κίνα μέχρι και πρόσφατα ήταν ελάχιστες. Η Κίνα για τους Έλληνες ήταν η μακρινή, εξωτική χώρα που περισσότερο ως μύθος και πολύ λιγότερο ως απτή πραγματικότητα είχε εικονογραφηθεί στο μυαλό μας. Κάποια ελάχιστα στοιχεία διδασκόμασταν στα σχολεία για τον αρχαίο κινεζικό πολιτισμό στα πλαίσια ενός ευρύτερου κεφαλαίου «περί του πολιτισμού των αρχαίων ανατολικών λαών». Ωστόσο, πάνω σ' αυτόν τον στενό γνωστικό ορίζοντα λειτούργησε η διαίσθηση και η φαντασία μας και «κάπως πως» αναπλήρωσαν τις ελλιπείς γνώσεις. Υπάρχει κάποια εξήγηση γι' αυτό: οι Έλληνες από παράδοση είναι λαός ανοιχτών οριζόντων. Έλκο­ νται από το μακρινό και το άγνωστο και, εκ προοιμίου, το σέβονται, αξιολο­ γώντας το ως ευκαιρία για νέες εμπειρίες, για «λιμάνια πρωτοϊδωμένα», κατά τη φράση του ποιητή Κ. Π. Καβάφη. Σήμεραη Κίνα, ο αρχαίος και ο σύγχρονος πολιτισμός της, η κοινωνική και οικονομική της ζωή και οι σχέσεις της με τον υπόλοιπο κόσμο είναι περισσό­ τερο γνωστά, οικεία, στους Έλληνες. Το μυθικό και το εξωτικό, αφού άφησαν μέσα μας, εν είδει πνευματικής παρακαταθήκης, μία σφύζουσα νοσταλγία, υποχωρούν και δίνουν τη θέση τους στο ρεαλισμό. Οι εικόνες μας για την Κίνα δεν είναι πια απ' τα ταξίδια του Μάρκο Πόλο αλλά από τη σύγχρονη ειδησιογραφία. Και οπωσδήποτε η εξωτική εικόνα του στίχου του Νίκου Καββαδία «πέρα στη γέφυρα του Αδάμ στη Νότια Κίνα» αποκτά ευκρινέστερο γεωγρα­ φικό στίγμα. Η Κίνα εκπέμπει σήμερα το μήνυμα ότι παρακολουθεί ή και δυναμικά η ίδια διαμορφώνει τα δεδομένα ενός κόσμου που, εν πολλοίς, παγκοσμιοποιείται. Ειδικότερα, η λειτουργική της προσέγγιση με τον αποκα­ λούμενο Δυτικό Κόσμο, τις δομές και τις αξίες του, την φέρνει πιο κοντά στην Ελλάδα. Ήδη πολλοί Κινέζοι δραστηριοποιούνται οικονομικά στη χώρα μας. Οι ειδήσεις που αναφέρονται στην Κίνα γίνονται καθημερινά πιο συχνές αλλά και πιο ενδιαφέρουσες για τους Έλληνες. Τα ταξίδια και οι εκδρομές των Ελλήνων στην Κίνα είναι τώρα πυκνότερα. Η κινεζική γλώσσα, η άλλοτε συνωνυμούσα με την έννοια της ακαταληψίας, κατακτιέται απ' όλο και περισσότερους Έλληνες και τώρα μάλιστα ευκολότερα, λόγω της εντατικό­ τερης επικοινωνίας των δύο λαών. Αντίστοιχα, στα πανεπιστήμια του Πεκί­ νου και της Σαγκάης υπάρχουν τμήματα διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας.

158

Διαφαίνεται μια μεταναστευτική τάση Ελλήνων προς την Κίνα. Κι ακόμη, η Ελλάδα, ως χώρα, στα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής διατηρεί εύλογες προσδοκίες για στενότερη συνεργασία. Στις πολιτιστικές ανταλλαγές υπάρ­ χει μια ιδιαίτερη ώσμωση μεταξύ των δύο λαών, που «πατάει» στέρεα στην αναγνώριση κοινών πολιτιστικών αξιών, που εκπηγάζουν από τους αρχαίους πολιτισμούς τους. Αυτό φάνηκε ιδιαίτερα καθαρά και στη συνεργασία Ελλή­ νων και Κινέζων ενόψει της Ολυμπιάδας του 2008 στο Πεκίνο. Ας αναφερθεί ακόμη, ως άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα ουσιώδους πολιτιστικής επικοι­ νωνίας, η θερμή φιλοξενία στην Κίνα, διαρκούντος του ψυχρού πολέμου, του μεγάλου έλληνα λογοτέχνη Νίκου Καζαντζάκη. Πολλά έργα του Ν. Καζαντζά­ κη μεταφράστηκαν στα κινεζικά, διαβάστηκαν και αγαπήθηκαν από τους Κινέζους, ιδιαίτερα, βέβαια, το βιβλίο «Κίνα», στο οποίο καταγράφονται και σχολιάζονται οι εντυπώσεις του απ' την παραμονή του σ' αυτή τη μεγάλη και ιστορική χώρα. Διατηρούμε την αντίληψη ότι οι κινέζοι αναγνώστες των έργων του Νίκου Καζαντζάκη αναγνώρισαν στο πρόσωπο του ένα σύγχρονο Οδυσσέα της γνώσης, που, και σ' αυτόν, συνάδει ο ομηρικός στίχος «πολλών ανθρώπων άστεα και νόον έγνω». Η πολιτιστική επικοινωνία είναι ο προάγγελος και για κάθε άλλη προσέγ­ γιση και συνεργασία. Η αντίληψη αυτή, νομίζουμε, δίνει και το νόημα της αποψινής εκδήλωσης, που εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της αδελφοποί­ ησης του Δήμου Αίγινας με την πόλη Λισούι της Κίνας, με την οποία έχουμε συνάψει, από το Νοέμβριο του 2011, σύμφωνο φιλίας και συνεργασίας σ' όλους τους τομείς κοινού ενδιαφέροντος.

* Το κείμενο αυτό προλόγισε την εκδήλωση του Δήμου Αίγινας, 16 Ιουλίου 2012, με το γενικό θέμα «Ελληνοκινεζική πολιτιστική προσέγγιση». Η εκδήλωση έγινε στην αυλή του Λαογραφικού μουσείου Αίγινας καιήταν ενταγμένη στα πλαίσια της αδελφοποίησης της Αίγινας με την κινεζική πόλη Λισούι.

159

:

ι

O.Ì

•λ :

r

ΤΓ

,n ÜN

::^S':l'"'