Τεύχος 25

- Λ-_

Ultitt

: -vr ->rf *-"

aap^ÉÌpbtfm ΓΓ?

*=_

ΤΕΎΧΟς

25

ir tv ala ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΑΙΓΙΝΑ, ΑΝΟΙΙΗ

20U

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΜΑΡΚΟ ΔΡΑΓΟΥΜΗ

m^Am&'ì^

ϊ*:?'0'ί.;:'Γ2ΑϊΑ.

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση Τεύχος 25 Αίγινα, Άνοιξη 2014 Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «ΗΑιγίναία» Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8, Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα. ΑΦΜ; 099119847 Διευθυντής: Γεώργιος Ι. Μπόγρης Διαχειριστής: Γιάννης Φ. Πούντος Συντακτική επιτροπή: Κώστας Γαβρόγλου Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Προνόη Θεολογίδου Γιώργος Κουλικούρδης Βασίλης Λυκούρης Γιώργος Μπήτρος Γεώργιος Μπόγρης Δημήτρης Νικολόπουλος Γιάννης Πούντος Ελένη Σταμπόγλη Διόρθωση κειμένων: Προνόη Θεολογίδου Καλλιτεχνική επιμέλεια: Κατερίνα Μποτζάκη

«'Ονομάζεται δε ή έφημερίς αυτή. Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, ώς υπό παροικούντων εις Αϊγιναν εκδιδομένη» Παραγωγή: ANDY'S PUBLISHERS Σόλωνος 47 - Κολωνάκι 106 72 Τηλ.: 210 3390232 e-mail: info@andyspublishers.com

Συνδρομές: Εσωτερικού: 20 ευρώ Φοιτητές-Μαθητές: 15 ευρώ Εξωτερικού: 30 ευρώ Οργανισμών-Τραπεζών: 60 ευρώ Υπεύθυνος συνδρομών: Γιάννης Πούντος τηλ. 2297026278-6932648020 Επιταγές-Εμβάσματα: Γεώργιος Μπόγρης Μητροπόλεως 9,180 10 Αίγινα, τηλ: 2297026625-61876-6944370587 Γεώργιος Γουλάκος, Βαλαωρίτου 12,106 71 Αθήναι, τηλ. 2103628501 Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού: 241/47005110 Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Επιστολές-Συνεργασίες στη διεύθυνση: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «ΗΑιγιναία» Τ.θ. 38,180 10 Αίγινα Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr e-maiI:gebogris@cyta.gr

Το κόσμημα του εξωφύλλου της Αιγιναίας είναι του Γιάννη Μόραλη.

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ 25

1

Φωτογραφία: Φωτεινή Γιωτάκη

Π

Ε

ΣΗΜΕΊΩΜΑ

Ρ

ΤΟΥ

Ι

Ε

Χ

Ο

Μ

Ε

Ν

Α

ΔΙΕΥΘΥΝΤΉ

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΜΑΡΚΟ ΔΡΑΓΟΥΜΗ Παναγιώτης Κ. Ποΰλος και Ελένη Καλλιμοποΰλου Σημείωμα των επιμελητών

10

Παναγιώτης Κ. Ποΰλος Αιγινήτικα ηχοτοπία

11

Συνέντευξη: Παναγιώτης Ποΰλος Επιμέλεια συνέντευξης: Ελένη Καλλιμοποΰλου και Παναγιώτης Ποΰλος 0 Μάρκος Δραγούμης αφηγείται με αφορμή ηχογραφήσεις και φωτογραφίες

17

Ελένη Καλλιμοποΰλου Μάρκος Δραγούμης: Μεθοδικές ακροάσεις του ελληνικού μουσικού πολιτισμού

28

Άρης Λειβαδάς Από τη σχολική τάξη: ο Μάρκος Δραγούμης ως παιδαγωγός

42

Αλέξανδρος Μελέγκογλου 0 Μάρκος Φ. Δραγούμης και ο Υπερρεαλιστικός Όμιλος του Κολλεγίου Αθηνών

47

Θανάσης Μωραΐτης Ένας μουσικός μιλάει για τον μουσικό και συνεργάτη Μάρκο Δραγούμη

50

Λεωνίδας Εμπειρίκος Για τον Μάρκο

52

Μάρκος Φ. Δραγούμης Δύο ποιή ματα για την Αίγινα

60

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικοΰ Ο Μάρκος ο Δραγούμης. Ο παλιός φίλος της «τότε» Αίγινας

62

Μάρκος Φ. Δραγούμης Εργογραφία - Επιστημονικό Έργο

64

Αννίτα Λεούση-Χαρτοφύλακα Δημήτριος Μούρτζινος Ένας αιγινήτης κατασκευαστής μουσικών οργάνων

70

Από την εφημερίδα ΑΘΗΝΑΙ του Γ.Κ. Πωπ: θερινά ταξείδια. Η Αίγινα και τ' αγαθά της Εντυπώσεις - Συνεντεύξεις

72

Βασίλης Σωτηρακόπουλος Δημοσθένης Ν. Βρατσάνος. 0 ασυμβίβαστος Αιγινήτης

78

Ευγένιος Χατζούδης Camera Obscura στην Πέρδικα της Αίγινας

81

Δημήτρης Ποταμιάνος Όψεις και προοπτικές του πολιτιστικού τουρισμού

84

Λιλή Πέπτια-Σαρρηδημητρόγλου Το Αρχείο της Γεωργίας Κουλικούρδη

91

Λένα Καπνιά Αραποστάθη Στη σκιά της Αφαίας

94

Δημήτρης Ποταμιάνος Δύο συνάξεις

100

Άννα Ρόδη 0 Αράπης και τα φλουριά του Μια παλιά αιγινήτικη παραμυθική αφήγηση

102

Σοφία Φραγκοπούλου Έκθεση μαθητή 3ης Δημοτικού: Ποια είναι η αγαπημένη σας εποχή

106

Προνόη Θεολογίδου Μουσικός Σύλλογος Αίγινας «ΜΟΥΣΑ»

108

ΤΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ TOY ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ ΤΗΣ «ΑΙΓΙΝΑΙΑΣ»

Το τεύχος αυτό κυκλοφορεί λίγο πριν τις δημοτικές εκλογές που θα διεξα­ χθούν τον Μάιο. Οι Αιγινήτες και οι Αιγινήτισσες καλούνται για μια ακόμη φορά να επιλέξουν εκείνη την παράταξη, που θα μπορέσει να προτείνει λύσεις και να αντιμετωπίσει τα μεγάλα προβλήματα του νησιού μας. Είναι ίσως τώρα, περισσότερο από ποτέ, καιρός να αναλογιστούμε εμείς, οι πολί­ τες, με ποια κριτήρια κατεβαίνουμε στις κάλπες, για να στηρίξουμε τον έναν ή τον άλλο συνδυασμό. Χρόνια τώρα, στις παρέες μας, στους επαγγελματι­ κούς μας χώρους, στα σπίτια μας συζητάμε για τα τόσα που δυσκολεύουν την καθημερινότητα μας, που υπονομεύουν το φυσικό και δομημένο περιβάλλον του τόπου μας, που μπλοκάρουν τη δυνατότητα ανεύρεσης λύσεων εφικτών και βιώσιμων. Είναι σημαντικό, καλλιεργώντας έναν πολιτικό πολιτισμό, πριν οριστικά αποφασίσουμε, σοβαρά να σκεφτούμε: όσοι διεκδικούν την υπο­ στήριξη μας έχουν καταθέσει συγκεκριμένες προτάσεις στο πλαίσιο των πρωτοβουλιών τις οποίες μπορεί να αναλάβει μια δημοτική αρχή για τα τρο­ μακτικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η Αίγινα; Αναμφίβολα, η ανεργία, κυρίως των νέων, η αποδιοργάνωση των κοινωνι­ κών παροχών, η μεταφορά βασικών δομών εξυπηρέτησης πολιτών στην Αθήνα και τον Πειραιά, η ανυπαρξία ουσιαστικών πρωτοβουλιών για τον πολιτισμό και, βέβαια, η προκλητική στάση των κυβερνήσεων να περιφρο­ νούν τις νομικά και συνταγματικά κατοχυρωμένες οικονομικές υποχρεώσεις τους προς την τοπική αυτοδιοίκηση, είναι μόνο λίγα από τα προβλήματα που έχουν δημιουργηθεί λόγω της κρίσης που μας μαστίζει και για τα οποία πρέ­ πει να τοποθετηθούν με ξεκάθαρο τρόπο όλες οι παρατάξεις. Γιατί από αυτά υποφέρουν στον ίδιο βαθμό όλοι οι πολίτες, «δεξιοί», «κεντρώοι» και «αρι­ στεροί». Τα προβλήματα και οι αγωνίες των ανθρώπων, σαν τις ασθένειες, δεν κοιτούν πολιτικές επιλογές. «Μα είναι δυνατόν να αντιμετωπισθούν όλα αυτά σε τοπικό επίπεδο;», θα αναρωτηθούν πολλοί καλοπροαίρετα. Από αυτό το περιοδικό, στα δεκατέσ­ σερα χρόνια ζωής του, προσπαθούμε να προβάλλουμε ένα σύνολο απόψεων και επεξεργασιών, οι οποίες αναδεικνύουν τις πολλές δυνατότητες που έχει η τοπική κοινωνία και δεν αξιοποιούνται σχεδόν καθόλου από την τοπική αυτοδιοίκηση. Η κρίση θα αντιμετωπιστεί όχι με παρακάλια προς τους ισχυ­ ρούς αλλά με τη συσπείρωση σε εστίες δημιουργικών προτάσεων. Οι δομές

αλληλεγγύης για τα θέματα υγείας και παιδείας, τα κοινωνικά παντοπωλεία, οι χώροι πολιτισμού, οι πρότυπες δράσεις στα σχολεία, η ανάπτυξη ενός εθε­ λοντικού κινήματος, οι οικολογικές πρωτοβουλίες και πολλά άλλα αποτελούν μέρος αυτής της δυναμικής στάσης. Είναι αλήθεια πως, επί σειρά ετών, τόσο οι τοπικοί άρχοντες όσο κι εμείς, οι πολίτες, υποτιμήσαμε τις δυνατότητες που μας παρέχει η δραστηριοποίη­ ση στη μικρή, τοπική κλίμακα. Γίνεται όμως όλο και πιο φανερό πως τόσο οι νέες τεχνολογίες όσο και η εμπειρία από δράσεις τοπικής εμβέλειας -εθελο­ ντικής αλλά και επαγγελματικής φύσης- προσφέρουν νέα πρότυπα και εργα­ λεία για μια άλλου τύπου παρέμβαση στο τοπικό επίπεδο. Και, ενώ η συνερ­ γασία με την Περιφέρεια σε ένα βαθμό είναι επιβεβλημένη, η αυτονόμηση από έναν κεντρικό σχεδιασμό δείχνει να απελευθερώνει δυνάμεις φυγόκε­ ντρες που, εκμεταλλευόμενες ένα νέο πλαίσιο, παράγουν έργο χειροπιαστό και, κυρίως, σε συνεννόηση με αυτούς τους οποίους αφορά πρωτίστως, τους απλούς πολίτες. Ας ελπίσουμε, λοιπόν, ότι σε αυτές τις εκλογές θα προσανατολιστούμε όχι στους φθαρμένους, όχι σε όσους μας χορταίνουν με τα μεγάλα λόγια, όχι σε όσους προβάλλουν τους εαυτούς τους μέσα από γυαλιστερά φυλλάδια, αλλά σε όσους σεμνά αλλά και κατηγορηματικά θέλουν να αναλάβουν ευθύνη για τα κοινά. Και, ευτυχώς για τον τόπο μας, αυτοί είναι αρκετοί. Γι' αυτό το τεύχος ζητήσαμε από μία ομάδα νέων πανεπιστημιακών και ερευνητών να ετοιμάσουν ένα αφιέρωμα σε μία από τις μοναδικές πνευματι­ κές μορφές της σύγχρονης Ελλάδας, στον εθνομουσικολόγο Μάρκο Δραγού­ μη. Μέσα από αυτό θελήσαμε να τιμήσουμε το συνολικό έργο του ερευνητή, αλλά και να αναδείξουμε τους δεσμούς που τον συνδέουν, χρόνια τώρα, με την Αίγινα. Ευχαριστούμε τον Παναγιώτη Πούλο και την Ελένη Καλλιμοπούλου, που ανέλαβαν την ευθύνη της σύνταξης του, για το τόσο ολοκληρωμένο αποτέλεσμα που μας παρουσιάζουν. Ευχή όλων μας στην Αιγιναία είναι να καταφέρουμε, με αφορμή το αφιέρωμα, να οργανώσουμε μέσα στο καλοκαί­ ρι μια μουσική γιορτή και να δεξιωθούμε τον Μάρκο Δραγούμη αλλά και τη συγγραφική ομάδα του αφιερώματος συνοδεία αιγινήτικων τραγουδιών. Άλλωστε, ο αυξανόμενος αριθμός νέων μουσικών, που καταπιάνονται με τη μελέτη και ερμηνεία της λαϊκής μας μουσικής κληρονομιάς, αποδεικνύει πως το είδος διόλου μουσειακό δεν είναι, αλλά αποτελεί στοιχείο της πολιτιστικής μας ταυτότητας. Στην τελευταία συνάντηση της Συντακτικής Επιτροπής, αποφασίσαμε να συμπορευτούμε με τους καιρούς και να δημιουργήσουμε μια σελίδα της Αιγιναίας στο facebook (https://www.facebook.com/aiginaia). Η σελίδα αυτή είναι πλέον γεγονός και μας επιτρέπει να επικοινωνούμε με τον ολοένα και

διευρυνόμενο κύκλο των φίλων του περιοδικού. Είναι και για σας ένας εύκο­ λος τρόπος να μας στέλνετε τις ιδέες, τις προτάσεις και τα σχόλια σας. Και, φυσικά, είναι ευπρόσδεκτες φωτογραφίες ή μαρτυρίες, που αφορούν το παρελθόν ή το παρόν της Αίγινας και που μπορούν να δημοσιευτούν, ενδεχο­ μένως, σε κάποιο μελλοντικό τεύχος. Κλείνοντας, δεν μπορώ να μην ευχαριστήσω τον ζωγράφο Νεκτάριο Κοντοβράκη, που με τη φωτογραφία έργου του κοσμείται το εξώφυλλο αυτού του τεύχους. Γεώργιος Ι. Μπόγρης Διευθυντής «Αιγιναίας»

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΜΑΡΚΟ ΔΡΑΓΟΥΜΗ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Κ. ΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗ ΚΑΛΛΙΜΟΠΟΥΛΟΥ*

Σημειωμάτων επιμελητών

προετοιμασία του αφιερώματος στον Μάρκο Δραγούμη από μια τυπική, [ Η αρχικά, έρευνα, που θα επικεντρωνόταν στο έργο του και τη σχέση του 1

με τη( μουσική της Αίγινας, εξελίχθηκε σε μια γοητευτική εξερεύνηση πεδίων και θεμάτων, που ξεκινούσαν μεν από τη μουσική, αλλά προεκτείνονταν στη νεοελληνική λογοτεχνία και την ποίηση, την ιστορία και την εθνολογία του ελλαδικού χώρου αλλά και των ιστορικά συγγενικών πολιτισμών. Κατέληξε, με άλλα λόγια, σε μια ουσιαστική διδακτική διεργασία, που, με αφετηρία τις συζητήσεις μας με τον Μάρκο Δραγούμη, μας οδηγούσε σε περαιτέρω έρευνα και αναζήτηση υλικού και από κει πάλι πίσω, σε νέες συζητήσεις μαζί του. Η ενασχόληση του Μάρκου Δραγούμη με τη μουσική της Αίγινας αποτελεί έναν σημαντικό σταθμό στην αδιάκοπη περιήγηση του στον κόσμο της μου­ σικής. Συνολικά, στο πεδίο της μελέτης του ελληνικού λαϊκού μουσικού πολι­ τισμού, το έργο του Μάρκου Δραγούμη συγκροτεί ένα ιδιότυπο παράδειγμα. Κεντρικό συστατικό της ιδιαιτερότητας αυτής αποτελούν η έμφαση στη μεθοδικότητα, η μεθοδολογική συνέπεια και η κριτική ματιά σε ένα πεδίο έρευνας, το οποίο στην Ελλάδα έχει χαρακτηριστεί από ιδεολογικά φορτι­ σμένες προσεγγίσεις. Αυτή του η διάσταση, αντισταθμιζόμενη από τη δυνα­ μικότητα, την αμεσότητα και το χιούμορ, συνθέτουν την πολύπλευρη προ­ σωπικότητα ενός ανήσυχου ταξιδευτή. Για όλη αυτή την πολύτιμη εμπειρία ευχαριστούμε αρχικά τον Κώστα Γαβρόγλου, που μας παρακίνησε να ασχοληθούμε και μας εμπιστεύτηκε την επιμέλεια του αφιερώματος αυτού, τους στενούς συνεργάτες του Μάρκου Δραγούμη, Θανάση Μωρα'ίτη και Λεωνίδα Εμπειρίκο, για το χρόνο, τις γνώ­ σεις και τις εμπειρίες που μοιράστηκαν μαζί μας, τον Αλέξανδρο Μελέγκογλου, τον Αρη Λειβαδά για τα κείμενα τους και το σπάνιο αρχειακό και φωτογραφικό υλικό και την Κατερίνα Γεωργιάδου για την υποστήριξη της κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων. Τέλος, ευχαριστούμε τον Μάρκο Δρα­ γούμη, που είχε την υπομονή να μας «ξαναδιδάξει» πτυχές της ιστορίας της ελληνικής εθνομουσικολογικής έρευνας, τις οποίες έχει ο ίδιος διαμορφώσει * π. κ. Πούλος, με το πολύ ιδιαίτερο πνεύμα και την ευαισθησία που τον χαρακτηρίζουν. Παν. Αθηνών * Ε. Καλλίμοπούλου,

Παν. Μακεδονίας 10

, A6ì v

l a . 14 Μαρτίου 2014

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Κ. ΠΟΥΛΟΣ

Αιγινήτικα ηχοτοπία το κλείσιμο του εισαγωγικού σημειώματος του βιβλίου με τίτλο Αιγίνης μουσική περιήγησις ο Μάρκος Δραγούμης σημειώνει: Τελειώνοντας τις μουσικολογικές παρατηρήσεις θα ήθελα να τονίσω πως οι καταγραφές μου (όπως γενικά κάθε καταγραφή), όσο και να δουλεύτηκαν, δύσκολα αποδίδουν αυτό που ακούγεται σε όλες του τις διαστάσεις. Γιατί καμιά παρασήμανση δεν μπορεί να υποκαταστήσει το ηχόχρωμα μιας φωνής ούτε και τις φευγαλέες αυξομειώσεις της δυναμικής, της χρονικής αγωγής και του τονικού ύψους1. Οι «φευγαλέες αυξομειώσεις» στις οποίες αναφέρεται ο Μάρκος Δραγού­ μης είναι το στοιχείο εκείνο που μας συνδέει άμεσα με την ανθρώπινη διά­ σταση της μουσικής δημιουργίας. Δηλαδή, με εκείνη τη στιγμή ακριβώς που εκφέρεται ο λόγος και που βγαίνει το τραγούδι από τα στόματα των τραγου­ διστών. Αντίστοιχα, οι αυξομειώσεις της χρονικής αγωγής μάς συνδέουν με τα σώματα των μουσικών και των χορευτών, που πρωταγωνιστούν κατά τη στιγμή της μουσικής επιτέλεσης. Αυτές, λοιπόν, οι φευγαλέες αυξομειώσεις αναφέρονται στα σημεία συνάντησης της μουσικής με άλλα πεδία ανθρώπι­ νης δημιουργίας και έκφρασης, όπως η ποίηση, ο χορός και το θέατρο, αλλά και με τις διαφορετικές εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής και οργάνωσης (τελε­ τουργία, μαγεία κ.ά.], επιβεβαιώνοντας ότι «καμία μουσική δεν είναι μόνο 2 μουσική» . Ως δυο παραδείγματα τέτοιου τύπου από την πλούσια παράδοση της Αίγινας θα μπορούσε να αναφέρει κανείς το τραγούδι «Λειδινός», που είναι μέρος μιας περίτεχνης τελετουργίας που αφορά στην εργασία και τις διάφορες εποχικές μεταβάσεις, αλλά και τις περίφημες αιγινήτικες «βόγες» (τραγούδια των τρατάρηδων], όπου το τραγούδι δεν έχει μόνο συντονιστικό ρόλο στο τράβηγμα των κουπιών, αλλά ήταν και συνεκτικό στοιχείο της επαγγελματικής ομάδας των τρατάρηδων.

Σ

Σ' αυτόν τον κόσμο, τον έντονα προφορικό και απτό, που αδυνατεί το χαρτί και οι γραφικές συμβάσεις της σημειογραφίας να αποτυπώσουν, κατοικεί και κινείται με άνεση και με έντονο αίσθημα οικειότητας ο Μάρκος Δραγούμης. Το κείμενο αυτό επιχειρεί να αφουγκραστεί τους ήχους αυτού του κόσμου που αντηχούν με διάφορους τρόπους τη σχέση του Μάρκου Δραγούμη με την Αίγι­ να. Μέσα από αυτή την ακρόαση επιδιώκεταιη προσέγγιση και κατανόηση των

ιδιαίτερων πτυχών του έργου και της προσωπικότητας του Μάρκου Δραγούμη, που ξεφεύγουν από τα όρια μιας παραδοσιακής βιογραφίας. Μυστικά momma Πίσω από τις επιμελείς και σχολαστικές καταγραφές των τραγουδιών, που περιλαμβάνονται στον παραπάνω ογκώδη τόμο, υπάρχει ο προφορικός κόσμος της Αίγινας, βιωμένος διαισθητηριακά3 από τον Μάρκο Δραγούμη· κατά τρόπο τέτοιο, δηλαδή, όπου όλες οι αισθήσεις διαπλέκονται, επικαλύ­ πτονται και συμπληρώνονται. Η διαισθητηριακή αυτή εμπειρία αποτελεί τον συνδετικό κρίκο μεταξύ της υλικότητας του χώρου, των συναισθημάτων και της μνήμης4. Έτσι, η στενή επαφή και η έντονη εμπλοκή του με τους ανθρώ­ πους, τη μουσική και τα αντικείμενα της Αίγινας μπορούν να ιδωθούν ως μια διαμεσολάβηση μεταξύ του αιγινήτικου τοπίου και της ιδιωτικής μνήμης. Για τον ίδιο οι μνήμες της Αίγινας πηγαίνουν πίσω στην παιδική του ηλικία, στα «ειδυλλιακά καλοκαίρια», όπως ο ίδιος τα ονομάζει, που περνούσε με την οικογένεια του στο σπίτι στα Πλακάκια. Οι μνήμες συνεχίζονται στην εφηβική και ενήλικη ζωή και αφορούν, κυρίως, σχέσεις με σημαντικούς για τη ζωή του ανθρώπους, τη δική του οικογένεια και φίλους, και φθάνουν στο πρόσφατο παρελθόν, μέσω των ερευνητικών αποστολών μουσικής καταγραφής του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου, της επεξεργασίας του υλικού αυτού και της δημοσίευσης του. Αυτού του είδους η σχέση με τον τόπο αυτό που μαρτυρούν οι μνήμες είναι που τον κάνει να δηλώνει ότι αισθάνεται Αιγινήτης. Οι μνήμες της Αίγινας παραμένουν ζωντανές, καθώς η σχέση του Μάρκου Δραγούμη με την Αίγινα είναι συνεχής. Κάποιες, όμως, ανασύρονται μέσω της απουσίας συγκεκριμένων αισθητηριακών ερεθισμάτων. Η απουσία αυτή που δημιουργείται με το πέρασμα του χρόνου τονίζει και τις μεγάλες αλλαγές που έχουν συντελεστεί στον τόπο. Οι αλλαγές αυτές κλονίζουν τη σχέση μεταξύ της υλικότητας, των αισθήσεων και της μνήμης, υπενθυμίζοντας μας τη στενή διαπλοκή τους: Σ' αυτήν την Αίγινα [πριν το 1960] υπήρχαν κάποιες εικόνες, κάποιοι ιδιαί­ τεροι ήχοι και μυρουδιές που σήμερα πια έχουν εκλείψει, ενώ κάποιοι άλλοι που απέμειναν φθάνουν συγκεχυμένοι κι αλλοιωμένοι στις αισθήσεις μας. Σ' αυτά τα χρόνια, ακόμα και τα χρώματα όπως των φυκιών, ήταν διαφορετικά, ενώ πουθενά δεν έβλεπες, όπως τώρα, τα σημάδια της αδιάκοπης παρουσίας του σύγχρονου μαζικού ανθρώπου που αντιμετωπίζει τις μαγευτικές ακρογιαλιές του νησιού σαν αντικείμενα μιας χρήσης, μαγαρίζοντάς τες με τα πάσης φύσε­ ως σκουπίδια του. Όλη η Αίγινα περιείχε μια μυστική ζωή που σήμερα πια, αν δεν έχει χαθεί, βρίσκεται μόνο σε ελάχιστες απομακρυσμένες γωνιές5. Το παραπάνω απόσπασμα, πέρα από το αίσθημα νοσταλγίας για έναν κόσμο που έχει χαθεί και το οποίο εκφράζει εμμέσως κριτική στην ανθρώπι-

νη ασύδοτη παρέμβαση, είναι ένα τεκμήριο του έντονου βιώματος της Αίγι­ νας μέσω των αισθήσεων. Εδώ οι εικόνες, οι ήχοι και οι οσμές έχουν σημασία κατά τη διαδικασία πρόσληψης του φυσικού και πολιτισμικού περιβάλλο­ ντος. Αυτό το διαισθητηριακό βίωμα, που ο Δραγούμης ονομάζει «μυστική ζωή», περικλείει και την εμπειρία των ήχων και της μουσικής της Αίγινας, τα Αιγινήτικα ηχοτοπία. Ή, όπως καλύτερα θα τα ονόμαζε ο ιστορικός Alain Corbin, «ακουστικά τοπία»6. Ακούγοντας τη διαφορετικότητα Σε αυτά τα ακουστικά τοπία ανήκει και η μνήμη της αντήχησης ως την Αίγινα του πανηγυριού της Ζωοδόχου Πηγής, που γιορτάζεται την εβδομάδα της Διακαινησίμου στο Μεγαλοχώρι, στο Αγκίστρι. Την εποχή που η κίνηση στο Σαρωνικό ήταν σχετικά μικρή και δεν υπήρχε έντονη βοή μηχανικών ήχων, ο ήχος από τα μεγάφωνα του πανηγυριού με τη βοήθεια του αέρα έφτανε έως την Αίγινα. 0 Μάρκος Δραγούμης σημειώνει χαρακτηριστικά το παραπάνω στην καταγραφή του δημοφιλούς αρβανίτικου τραγουδιού Ρα καμπάνα ι Παπαντίσε (Χτύπησε η καμπάνα της Υπαπαντής]. Αυτό αποτελεί ένα ενδεικτικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο ο ήχος λειτουργεί ως όχημα πρόσληψης του χώρου και, μέσω αυτού, πρόσληψης των πολιτισμικών πρακτικών που τοποθετούνται σε αυτόν. Στο παραπάνω ηχοτοπίο εμπεριέχεται το στοιχείο της πολιτισμικής ετε­ ρότητας, που εκφράζει η αρβανιτοφωνία η οποία συναντάται και στο Αγκί­ στρι και τη Σαλαμίνα. Κατ' αυτόν τον πολύ ιδιαίτερο τρόπο, αναδεικνύονται στην ανάλυση του Δραγούμη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που συνθέτουν τον ευρύτερο πολιτισμικό χώρο μέσα στον οποίο εντάσσεται η μουσική της Αίγινας. Αυτός ο χώρος εκτείνεται από τη νότια Εύβοια προς την Ανατολική Πελοπόννησο μέσω των νησιών του Αργοσαρωνικού, με ισχυρά μουσικά κέντρα την Αττική και το Μοριά7. Αλλά δεν περιορίζεται μόνο σε αυτά τα όρια, καθώς περιλαμβάνει και τα ενσωματωμένα υπερτοπικά ρεπερτόρια από διά­ φορα απομακρυσμένα μέρη, κυρίως της νησιωτικής Ελλάδας ή της Μικράς Ασίας, που αποτελούν τεκμήρια των διαφόρων ιστορικών δικτύων επικοινω­ νίας και μετακίνησης πληθυσμιακών ομάδων. Σε αυτή την περίπτωση η πολι­ τισμική ετερότητα εκφράζεται μέσω αυτών των μελωδιών που «επιχωριά8 ζουν» στην Αίγινα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Δραγούμης. Αξιοσημεί­ ωτο παράδειγμα αυτού του χαρακτηριστικού της αιγινήτικης μουσικής απο­ τελεί η ύπαρξη αμανέδων τραγουδισμένων αποκλειστικά από γυναίκες. Συγκεκριμένα, στον τόμο Αιγίνης μουσική περιήγησις περιλαμβάνεται μια ενότητα πέντε αμανέδων, που τραγουδούν η Βάσω Χαλδαιάκη, η Μαρίνα 9 Αλυφαντή και η Κατίνα Μαργαρώνη . Το ύφος και τα μουσικά χαρακτηριστι­ κά των αμανέδων της Αίγινας, με τις λιτές μελωδικές γραμμές και την άπου-

σία του επιφωνήματος «αμάν», αποτελούν τεκμήριο των δυναμικών δημι­ ουργικών διεργασιών των προφορικών μουσικών παραδόσεων. Καταδεικνύ­ ουν ότι οι μουσικές μεταφέρονται και υιοθετούνται σε νέους τόπους και ανα­ μορφώνονται αλληλεπιδρώντας με το νέο πλαίσιο10. Οι αμανέδες κατέχουν ιδιαίτερη θέση στο ερευνητικό έργο του Μάρκου Δραγούμη. Σε διάφορα κείμενα του ανέλυσε και επιχειρηματολόγησε συστη­ ματικά γύρω από τα ζητήματα προέλευσης των αμανέδων, ιστορικής αλλη­ λεπίδρασης και πολιτισμικής εγγύτητας μεταξύ των διαφόρων ειδών ελληνι­ κής μουσικής και των μουσικών παραδόσεων του μουσουλμανικού κόσμου και, ειδικότερα, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας11. Αλλά και σε προσωπικό επίπεδο οι αμανέδες αποτελούν για το Δραγούμη ένα μουσικό είδος με έντο­ νες ταξικές συνδηλώσεις και η μελέτη τους ένα μέσο, κατά κάποιον τρόπο, υπέρβασης της ταξικότητας. Αναφέρει χαρακτηριστικά με αφορμή τη συνά­ ντηση του με τον Γιάννη Τσαρούχη: Ώσπου να γνωρίσω τον Τσαρούχη πίστευα ότι είμαι ο μόνος γόνος αστικής οικογένειας που αγαπά τον αμανέ. Η ανακάλυψη ότι τον θαύμαζε και κείνος με ενθουσίασε. Η αγάπη μου γι' αυτό το τόσο άδικα περιφρονεμένο από τους αστούς είδος μουσικής, νομίζω ότι έκανε τον Τσαρούχη να με ξεχωρίσει, γιατί τότε σχεδόν το σύνολο των Αθηναίων μουσικών και φιλόμουσων είχαν αυτιά μόνο για την κλασική μουσική, φτάνοντας συχνά στο σημείο να υποτιμούν την ιταλική ή τη γαλλική όπερα, που τη θεωρούσαν υποδεέστερη από τα εμπνευ­ σμένα αλλά βαρύγδουπα μουσικοδράματα του Wagner12. Η αγάπη του Μάρκου Δραγούμη για τους αμανέδες, πέρα από σημείο ταύ­ τισης με ανθρώπους με ουσιαστικό ενδιαφέρον για τον προφορικό λαϊκό πολιτισμό, όπως ο Τσαρούχης, αποτέλεσε και μέσο προσέγγισης της ετερό­ τητας. Η ενότητα με τους αιγινήτικους αμανέδες, τραγουδισμένους αποκλει­ στικά από γυναίκες, αποτελεί ένα καλό παράδειγμα αυτού. Όλα τα παραπά­ νω παραδείγματα αναδεικνύουν την ιδιαιτερότητα που χαρακτηρίζει το πεδίο της μουσικής δημιουργίας στο να ενσωματώνει την πολιτισμική ετερό­ τητα, μετασχηματίζοντας την σε κάτι νέο. Η Αίγινα ως ερευνητικό «τοπίο» Μέσα σε αυτό το διάστημα, όπου οι εικόνες, οι ήχοι και οι οσμές της παλιάς Αίγινας εξασθενούν και σταδιακά αλλοιώνονται, τοποθετούνται οι μουσικές αποστολές που οδήγησαν στη συλλογή του πλούσιου μουσικού υλικού του τόμου Αιγίνης μουσική περιήγησις. Η γενεαλογία των επιτόπιων εξορμήσεων στην Αίγινα ξεκινά με τη δουλειά της Δέσποινας Μαζαράκη, προκατόχου της θέσης του Μάρκου Δραγούμη στο Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο, και συνεχί­ στηκε και εμπλουτίστηκε από τον ίδιο σε συνεργασία με τον Γιάννη Avvivo [1962) KCL με τη Γεωργία (Γωγώ) Κουλικούρδη. Πρόκειται για μια γενεαλογία

συλλογής πολύτιμου υλικού, που σε άλλη περίπτωση θα είχε χαθεί, και, κατά συνέπεια, μια γενεαλογία συνευρέσεων στο πεδίο των ερευνητών με τους φορείς της μουσικής παράδοσης της Αίγινας, τους μουσικούς και τους τρα­ γουδιστές. Ο κόσμος αυτών των συνευρέσεων αποτυπώνεται με τον πιο παρα­ στατικό τρόπο τόσο στο ημερολόγιο πεδίου της Δέσποινας Μαζαράκη, που δημοσιεύεται στο παράρτη μα του τόμου, όσο και στις προσωπικές αναμνήσεις του Δραγούμη13. Αναδεικνύουν τα ηχοτοπία πίσω από τις καταγεγραμμένες αιγινήτικες μελωδίες. Σε αυτές μπορεί κανείς να συμπεριλάβει το «σαματά» μιας υπαίθριας ηχοληψίας σε ένα πανηγύρι του Σταυρού στο Κουρέντι, τις φωνές των Αιγινητών, που αντιμετωπίζουν με καχυποψία και φόβο την πρω­ τόγνωρη εμπειρία της ηχογράφησης, και τη φωνή του Μήτσου Στρατηγού ή «Μπακαλιάρου», που «βροντούσε σαν τρομπέτα», καθώς είχε γίνει ομιλητικό­ τατος υπό την επήρεια του κρασιού περιμένοντας να τραγουδήσει για τη Μαζαράκη14. Αντίστοιχα, ο Μάρκος Δραγούμης θυμάται από την αποστολή του στη νότια Αίγινα με τον Γιάννη 'Avvivo το 1962: Εδώ οι δρόμοι απ' το λιμανάκι της Πέρδικας στα χωριά Σφεντούρι, Ανιτσαίου και Παχειά Ράχη ήταν κατάλληλοι μόνο για κατσίκες. Το πρώτο βράδυ δια­ νυκτερεύσαμε στο Σφεντούρι σ' ένα υπόγειο με αναθυμιάσεις από τον μούστο που έβραζε. Λίγο νωρίτερα είχαμε ηχογραφήσει τον θαλερό γέροντα Αργύρη Μαργαρώνη ή «Σφελάρα», καθώς έπινε το κρασάκι του, σε διάφορα τραγούδια, μερικά από τα οποία μας έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση, γιατί ακόμα αγνοούσαμε την ύπαρξη των πασίγνωστων πια σήμερα αδιάντροπων ή αθυροστόπων τρα­ γουδιών που συνηθίζονται στις απόκριες15. Στα παραπάνω ηχοτοπία πρωταγωνιστούν οι Αιγινήτες, επαγγελματίες και ερασιτέχνες μουσικοί και τραγουδιστές, οι οποίοι στα κείμενα του Δρα­ γούμη είναι πάντα επώνυμοι δημιουργοί: ο Γιώργος Βατικιώτης ή Άπορος, ο Αργύρης και ο Μήτσος Μαργαρώνης, ο Μήτσος Παγκές, ο Αλέκος Κρεούζης, ο Παντελής Αμάφης, η Αντωνία Βεκρή, η Κατίγκω Γρυπαίου και πολλοί άλλοι. Αυτή του η προσέγγιση προς το ερευνητικό του αντικείμενο και τους ανθρώ­ πους με τους οποίους συνδιαλέγεται στο πεδίο είναι ενδεικτική της αντίθεσης του προς τις παλαιότερες ηγεμονικές αντιλήψεις που χαρακτήριζαν την πρώ­ 16 ιμη εθνομουσικολογική έρευνα και τη μελέτη της μουσικής λαογραφίας . Επανατροφοδοτώντας τις αισθήσεις Στη μελέτη του Μάρκου Δραγούμη για τη μουσική παράδοση της Αίγινας, παράλληλα με τις αναλυτικές καταγραφές των μελωδιών και των στίχων του τόπου αυτού, ενσωματώνονται και όλες εκείνες οι διαστάσεις, που το κείμε­ νο αυτό προσπάθησε να αναδείξει. Οι διαστάσεις αυτές αντηχούν στα περι­ θώρια των σελίδων, στα σχόλια των υποσημειώσεων και στις φωτογραφίες, και είναι ακουστές σε αυτόν που τις αφουγκράζεται. Όμως, πρέπει να σημει-

ωθεί ότι οι «μυστικές» αυτές διαστάσεις της Αίγινας σε καμία περίπτωση δεν αφορούν μόνο τον εθνογράφο του ήχου, που έχει μάθει να τις αναζητά και να τις ακούει. Αντιθέτως, αφορούν όλους όσους θα βρεθούν κάποια στιγμή εντός του ηχοτοπίου των ηχογραφήσεων του CD του βιβλίου. Επίσης, αφο­ ρούν αυτούς που θα καταπιαστούν να μάθουν και να παίξουν κάποιους από τους σκοπούς και τα τραγούδια που καταγράφονται στο βιβλίο, ενδεχομένως σε κοινωνικές συνευρέσεις ανάλογες με αυτές του Μάρκου Δραγούμη με τους παλαιότερους Αιγινήτες μουσικούς. Κατ' αυτόν τον τρόπο μουσικοί και χορευτές, ενδεχομένως υπό την επήρεια του κρασιού και με «φευγαλέες αυξομειώσεις» στις δυναμικές και το ρυθμό της μουσικής, θα γίνονται συνε­ χιστές όχι απαραίτητα κάποιας «πανάρχαιας» παράδοσης αλλά του προφο­ ρικού κόσμου της μουσικής έκφρασης και δημιουργίας, και κυρίως του διαισθητηριακού βιώματος του κόσμου αυτού.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Δραγούμης, Μάρκος, Αιγίνης μουσική περιήγησις, Αθήνα 2008, σελ. 17.

2. Δραγούμης, Μάρκος, Η παραδοσιακή μας μουσική. Τόμος 2. Οι μεταγραφές της μεγάλης δοξολογίας του Μελχισεδέκ και άλλα κείμενα, Αθήνα 2009, σελ. 191.

3. Για την πολιτισμική και κοινωνική μελέτη των αισθήσεων και την έννοια της «διαισθητηριακότητας», βλ. Howes, David, Sensual Relations: Engaging the Senses in Culture and Social Theory. Ann Arbor, MI, 2003.

4. Σερεμετάκη, Κ. Νάντια, 1997, Παλιννόστηση αισθήσεων, Αθήνα, 1997.

5. Δραγούμης, Μάρκος, Ο κόκκος του σταριού που φύτρωσε στη ζαρντινιέρα (Αυτοβιογρα­ φικό σχεδίασμα), Αθήνα (ανέκδοτο) 2010.

6. Corbin, Alain, Village Bells: Sound and Meaning in the 19th-century French Countryside, Martin Thorn (μτφ.), Νέα Υόρκη 1998.

7. Δραγούμης, Μάρκος. Αιγίνης μουσική περιήγησις, 2008, σελ. 17.

8. Ό.ιτ. σελ. 17.

9. Ό.π. σελ. 475-485.

10. Βλ. «Ο Μάρκος Δραγούμης αφηγείται...», στο παρόν τεύχος.

11. Για μια αναλυτική επισκόπηση αυτής της πτυχής του έργου του Μάρκου Δραγούμη, βλ. Καλλιμοπούλου, στο παρόν τεύχος.

12. Δραγούμης, Μάρκος, Η παραδοσιακή μας μουσική, Τόμ. Ι, Αθήνα 2003, σελ. 14.

13. Δραγούμης, Μάρκος, Ο κόκκος του σταριού που φύτρωσε στη ζαρντινιέρα (Αυτοβιο­ γραφικό σχεδίασμα), Αθήνα (ανέκδοτο) 2010.

14. Δραγούμης, Μάρκος, Αιγίνης μουσική περιήγησις, Αθήνα 2008, σελ. 499.

15 Δραγούμης 2010: 17.

16. Βλ. Καλλιμοπούλου, στο παρόν τεύχος.

16

Ο Μάρκος Δραγούμης αφηγείται με αφορμή ηχογραφήσεις και φωτογραφίες Συνέντευξη: Παναγιώτης Πούλος Επιμέλεια συνέντευξης: Ελένη Καλλιμοπούλου και Παναγιώτης Πούλος Ηχογράφηση #1: Ανδρέας Εμπειρίκος, απαγγέλλει το ποίημα «Παρουσία αγγέλων εντός ατμομηχανής», από την ποιητική συλλογή Υψικάμινος ΜΔ: Είναι..., βέβαια. Διαβάζει ο Εμπειρίκος, τυχαίνει να είναι από το πρώτο του βιβλίο το κομμάτι αυτό, την Υψικάμινο. Εγώ ευτύχησα να έχω φιλική σχέση με τον Εμπειρίκο στα τελευταία του χρόνια. Γιατί, βέβαια, εκτός απ' το ότι εκινείτο σε φιλολογικούς κύκλους που κινιόμουν κι εγώ λιγάκι, αυτός πιο πολύ βέβαια, είχα μαθητή το γιο του Λεωνίδα και με αφορμή αυτή, που ερχό­ τανε στο σχολείο και ρώταγε για την πρόοδο του παιδιού του κτλ, του εξέ­ φρασα το θαυμασμό μου καιλίγο λίγο γίναμε φίλοι. Καιταξιδέψαμε μαζί στην Αίγινα και στην Άνδρο, για μερικές μέρες με την οικογένεια του. Συνδεθήκα­ με πάρα πολύ, με ενθάρρυνε να εκδώσω το πρώτο ποιητικό βιβλίο μου. Μετά το θάνατο του οι σχέσεις με την οικογένεια του έγιναν ακόμα πιο στενές, και τώρα έχω κοντά μου τον Λεωνίδα, με τον οποίο δουλεύουμε πάνω σε διάφο­ ρα θέματα. ΠΠ: Πώς συνδυάζεται η αγάπη για την υπερρεαλιστική ποίηση του Ανδρέα Εμπειρίκου με το δημοτικό τραγούδι; ΜΔ: Η αλήθεια είναι ότι εκ των υστέρων ανακάλυψα πολλά στοιχεία που θα μπορούσα να πω ότι είναι προ-υπερρεαλιστικά στη δημοτική ποίηση. Υπάρχουν τολμηρές εικόνες μέσα στο δημοτικό τραγούδι που παραπέμπουνε, ή μάλλον στις οποίες παραπέμπουνε ίσως ασυνείδητα, οι υπερρεαλιστές ποιητές. Καμιά φορά θαυμάζει κανείς τη φαντασία των ανωνύμων αυτών ποιητών, ας πούμε. Ένα μεγαλειώδες δίστιχο είναι «Χτυπώ, νεκροί ανοίξτε μου, για να 'μπω να σκουπίσω/ τον τόπο τον παντοτινό, όπου θα κατοικήσω». Αυτό θυμίζει Σικελιανό σχεδόν, ας πούμε. Και πολλά άλλα, βέβαια, αυτό δεν είναι το πιο υπερρεαλιστικό παράδειγμα που έχω, υπάρχουν πω έντονα, αλλά δε μου 'ρχονται αυτή τη στιγμή στο μυαλό. ΠΠ: Και το στοιχείο της ανατροπής είναι, επίσης, πολύ χαρακτηριστικό, που το συναντάμε και στα δημοτικά τραγούδια. ΜΔ: Ναι, ξεκινάνε πολλές φορές τα ποιήματα με μια ειδυλλιακότητα και καταλήγουνε τραγικά.

ΠΠ: Δώσατε στον Ανδρέα Εμπειρίκο να διαβάσει ποιήματα δικά σας, σωστά; ΜΔ: Ναι, είχα μεγάλη συστολή και δεν ήθελα να του τα δείξω, αλλά επέμε­ νε. Κι έτσι του τα 'δειξα και εκείνος μου είπε να προχωρήσω, γιατί εγώ δίστα­ ζα να προχωρήσω. Και είναι κάτι που το αισθάνομαι πάντοτε, δηλαδή ακόμα και τώρα έχω έτοιμο ένα βιβλίο, θα είναι το έκτο, και πάλι ας πούμε, εχθές το βράδυ το ξανακοίταζα και λέω «αξίζει να το βγάλω;». Έχω αυτόν το δισταγ­ μό, ας πούμε. ΠΠ: Φιλολογικοί κύκλοι την εποχή του Εμπειρίκου: υπήρχαν σταθερές συναντήσεις εν είδει «φιλολογικών σαλονιών»; ΜΔ: Εγώ ξέρω δύο τινά. Πρώτον είναι ότι μαζευόντουσαν, όχι σε σαλόνια, αλλά σε καφενεία. Ας πούμε, μαζευόντουσαν στη λεωφόρο Πανεπιστημίου σ' ένα πολύ γνωστό καφενείο. Κι εκεί μαζευόντουσαν στα χρόνια λίγο πριν απ' την Κατοχή και κατά την Κατοχή και λίγο μετά, κι εκεί συζητούσαν και μιλού­ σαν κτλ. Και υπήρχε ένα μόνο σαλόνι, του Εμπειρίκου απ' ό,τι ξέρω, που τους μάζευε τακτικά πριν από τα Δεκεμβριανά, όπου τους διάβαζε και γινόντου­ σαν μεγάλες συζητήσεις. Ναι, γινότανε αυτό κάθε βδομάδα, κάθε δέκα μέρες. Γι' αυτά μιλάει στο τελευταίο της βιβλίο η 'Αλκή Ζέη. Τώρα στο τελευταίο της βιβλίο, που είναι αυτοβιογραφικό, μιλάει για αυτές τις συναντήσεις, είναι εξαιρετικό αυτό το βιβλίο, το διάβασα, μόλις βγήκε τώρα. Λέγεται «Με μολύ­ βι φάμπερ νούμερο δύο»1. ΠΠ: Με τον Εμπειρίκο σας συνδέει και η Αίγινα. Διάβαζα στο αυτοβιογρα­ φικό σας σημείωμα ότι του δείξατε την Αίγινα. ΜΔ: Ναι, του 'δειξα την Αίγινα, αλλά την ήξερε κιόλας πριν από μένα, φυσι­ κά. Ήταν ένα μέρος που είχε ξαναπάει. Εγώ του οφείλω το ότι μου απεκάλυ­ ψε την Άνδρο. Πήγα για πρώτη φορά στην Άνδρο, ναι. Πάντως, έμεινε 5-6 μέρες στην Αίγινα το Πάσχα του 73. ΠΠ: Μιας και λέγαμε για τον υπερρεαλισμό, συστήσατε και έναν όμιλο με τους μαθητές σας στο Κολλέγιο. ΜΔ: Με πλησίασε ένας μαθητής μου, ο Αλέξανδρος ο Μελέγκογλου, και μου είπε ότι θέλει να φτιάξει έναν όμιλο υπερρεαλισμού. Και του είπα ότι ευχαρίστως αναλαμβάνω να γίνω καθηγητής-σύμβουλος, και με την ευκαιρία αυτή φέραμε πολλούς συγγραφείς να μας μιλήσουνε στα διαλείμματα που είχαμε. Ας πούμε τον Τάσο Δενέγρη, τη Μαντώ Αραβαντινού, τον Πάνο Κουτρουμπούση και πολλούς άλλους. ΠΠ: Οπότε δημιουργήθηκε ένα δικό σας μικρό «φιλολογικό σαλόνι» εντός του Κολλεγίου Αθηνών. ΜΔ Ναι, ναι, μία φορά την εβδομάδα, στο σχολείο, τα μεσημέρια, που είχα­ με ένα μεγάλο διάλειμμα διάρκειας τριών τετάρτων.

Ηχογράφηση #2: Nigeh Giilçin-i Hasret Damenim Pürhär-ι Mihnettir, Hafiz Kemal Bey ΜΔ: Αυτό... εσύ, βέβαια, θα ξέρεις το μακάμιτου, αλλά απ' ό,τι νομίζω, απ' ό,τι κατάλαβα είναι σε ήχο τέταρτο από το δη2. Για τα αργά και ημιαργά μέλη, είναι ένας ήχος που με συγκινεί πάρα πολύ, είναι απ' τους πιο αγαπημένους μου. Υπάρχουν ρεμπέτικα σε αυτή την κλίμακα και, επίσης, βυζαντινά τροπά­ ρια που ψέλνονται σ' αυτήν. Μάλιστα η Μερλιέ είχε ηχογραφήσει ένα σ' αυτό το μακάμι, ναι. EivaL αμανές πολύ πιο ελεύθερος και ανοιχτός απ' ό, τι είναι οι αμανέδες από τους δίσκους, που οι δίσκοι περιορίζουνε τον τραγουδιστή. Κι έχουν αναγκάσει τους τραγουδιστές να κλείνονται σε τρεις φράσεις. Ενώ εδώ πέρα παρατήρησα ότι έχει περισσότερες φράσεις, είναι πιο σύνθετο, πιο σωστός αμανές. Ποιος είναι αυτός που τραγουδάει; ΠΠ: Λέγεται Hafiz Kemal. ΜΔ: Ναι, ναι, τρομερός, τρομερός. Τρομερός. Πέτυχες ακριβώς τον ήχο που πραγματικά με συγκινεί πάρα πολύ. Έχω υπόψη μου μια σύνθεση του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτη, ακριβώς σ' αυτό το μακάμι. «Μη της φθοράς διά πείραν». Το ψέλνει ο Καράς. ΠΠ: Δυο λόγια για τη σχέση αυτής της μουσικής με την εκκλησιαστική μουσική; ΜΔ: Ένα ανέκδοτο θα πω. Βρισκόμουνα σ' ένα ταξίδι για ένα συνέδριο που έγινε στη Σικελία, κι έλεγα ακριβώς ότι είχα ενθουσιαστεί με τη συναυ­ λία που έκανε ο Λυκούργος ο Αγγελόπουλος στο Μέγαρο3, όπου είχε αντιπα­ ραθέσει Έλληνες και Τούρκους μουσικούς, για να δείξει τη σχέση που υπάρ­ χει ανάμεσα στις δυο μουσικές παραδόσεις. Κι έλεγα σε ιδιωτική συζήτηση ότι σε πολλά σημεία συμπίπτουν οι δύο μουσικές. Και κάποιος Ελληναράς μού επετέθη εκείνη την ώρα μπροστά στους συνομιλητές μου και με πρόσβαλε. Μου είχε αποτείνει την ερώτηση ένας νέος Ελληνοαμερικάνος. Ήθελε να μάθει τη γνώμη μου. Και ο άλλος με διέκοψε και μου είπε τι είναι αυτά που λέτε, δεν είναι έτσι, κτλ. Αυτό ήταν το τέλος της φιλίας μου μ' αυτό το άτομο. ΠΠ: Ήτανε θέμα ταμπού το να μιλήσει κανείς, να συγκρίνει νηφάλια την ελληνική μουσική με την οθωμανική, για παράδειγμα, μουσική παράδοση; ΜΔ: 0 αμανές είναι το κατεξοχήν είδος μουσικής που λέμε ότι έρχεται απ' τη Μικρά Ασία κι απ' την Τουρκία. Είναι προφανώς οθωμανικής προέλευσης τραγούδι, το οποίο όμως προσαρμόσαμε στη δική μας ευαισθησία. Του δώσα­ με καινούργια στοιχεία, ας πούμε. Και μάλιστα στην Αίγινα οι γυναίκες λένε αμανέδες χωρίς «αμάν» και τέτοια, δηλαδή πολύ πιο απλά, με πιο δωρικές γραμμές. Έχω στο τέλος του βιβλίου μου για την Αίγινα δυο-τρεις τέτοιους αμανέδες. ΠΠ: Έχετε κάνει κι ένα σημαντικό ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη. ΜΔ: Ναι έκανα το '61 ένα ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη, για να μελετή-

σω στις βιβλιοθήκες της Χάλκης και του Πατριαρχείου και για να δω και τα μνημεία της Κωνσταντινούπολης. Φιλοξενήθηκα στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Ήταν ένα αξέχαστο ταξίδι, θυμάμαι πόσο ωραία πέρασα και τι καλή φιλοξενία είχα. Κι έκανα και μερικές ηχογραφήσεις τα βράδια που καθόμα­ σταν παρέα εκεί στη Χάλκη και μετά το δείπνο. Μάλιστα, ηχογράφησα και μία κοπέλα απ' την Τουρκία, που δεν ξέρω πώς βρισκόταν εκεί. Μου 'λέγε διάφο­ ρα τραγούδια της μόδας, βέβαια, εκείνης της εποχής, ας πούμε. Την έχω ηχο­ γραφήσει. Το ένα είναι σαν βαλς. Και είχα γνωρίσει και κάποιο συγγενή του ση μερινού Πατριάρχη - τότε Πατριάρχης ήταν ο Αθηναγόρας και με είχε καλέ­ σει και συμφάγαμε, όχι οι δυο μας αλλά μαζί με τους άλλους ιεράρχες στην τραπεζαρία. Μάλιστα, μου ζήτησε συγγνώμη για το φαγητό, διότι ήτανε νηστίσιμο, αλλά ήτανε απ' τα ωραιότερα φαγητά που έχω φάει στη ζωή μου. Λαδερά διάφορα, να τρελαίνεσαι. ΠΠ: Ποιος ήταν τότε Πρωτοψάλτης; ΜΔ: Ήτανε ο Στανίτσας και τον είχα ηχογραφήσει σ' έναν εσπερινό. Και μάλιστα μου 'κάνε εντύπωση που ο Στανίτσας μου είπε «γιατί με ηχογράφη­ σες σήμερα; έπρεπε αύριο το πρωί που θα πω κοινωνικά και τέτοια», δηλαδή αργά μέλη. Δηλαδή, θεωρούσε ότι μ' αυτά μόνο φανερωνόταν η τέχνη του... αλλά τα 'λέγε πάρα πολύ ωραία τα σύντομα. Ευτυχώς, τον ηχογράφησε ο Χατζηγιακουμής4 μετά κι έτσι σώθηκε η τέχνη του και εκεί που ήθελε. ΠΠ: Και δουλέψατε στις βιβλιοθήκες; ΜΔ: Ναι, μελέτησα σε βιβλιοθήκες και λυπούμαι που έχασα κάποιες σημει­ ώσεις αρκετά σημαντικές που είχα κάνει. Με τα πολλά ταξίδια από δω από κει χάθηκαν. Γιατί είχα βρει σ' ένα κράτημα φράσεις από μουσική μπαρόκ. Και μου 'χε κάνει μεγάλη εντύπωση πώς τις είχαν ενσωματώσει στα μέλη. Φαντά­ ζομαι ότι από τα παλάτια της Ρουμανίας. Οι πρίγκιπες της Ρουμανίας είχανε στην αυλή τους και δυτική μουσική. 0 Sulzer5, ο οποίος είχε γράψει για τη μου­ σική που άκουγε κτλ, φαίνεται ότι έπαιζε κρουστά στις αυλές των Υψηλάντηδων. Κάπου το διάβασα αυτό, πολύ ενδιαφέρον. Δηλαδή, ήταν μουσικός ο άνθρωπος, ενώ το επάγγελμα του ήταν κάτι το διαφορετικό, είχε πάθος με τη μουσική και ασχολιόταν πάρα πολύ. Δεν εμποδίζει το ένα το άλλο. Ήθελα να πω το εξής: όταν πήγα για πρώτη φορά στον Καρά, για να του ζητήσω να γίνω μαθητής, δεν ήθελε να με πάρει στην σχολή του, διότι λέει «εσύ είσαι του πιά­ νου». Επενέβη τότε ο καθηγητής μου Μίνως Δούνιας, που έτυχε να είναι μπρο­ στά στη σκηνή αυτή που έλεγε ο Καράς ότι δε θα με πάρει, και του 'πε «μα γιατί του μιλάς έτσι του ανθρώπου, είναι καλός» και τούτο κι εκείνο, και τελι­ κά με πήρε. Και με κορόιδευε, κι έλεγε ότι δεν θα μπορέσω ποτέ να αποδώσω τα διαστήματα. Και τώρα με την τριβή τα αποδίδω. Παραδείγματος χάριν, τρα­ γούδησα κάτι και μετά πήγα να το συνοδεύσω με το πιάνο και είδα ότι δεν συμπίπτουνε αυτά που τραγουδάω με αυτά που παίζει το πιάνο.

ΠΠ: Πάντως υπήρχε έντονη προκατάληψη. ΜΔ: Γιατί σου λέει ότι εκείνος που κάνει τη δυτική μουσική δεν μπορεί να κάνει την ανατολική. Δεν είναι αλήθεια αυτό, μπορείς και τα δύο. Αρκεί να έχεις, ας πούμε, την επιθυμία και την κλίση. Καλά, ο Καράς ήτανε ένας άνθρω­ πος τόσο ιδιόρρυθμος και τόσο προικισμένος που του συγχωρούσες τη δρι­ μύτητα στις εκφράσεις του και την οξύτητα στον τρόπο που αντιμετώπιζε ορισμένα θέματα. Ήτανε ακραίος, φανατικός, φονταμενταλιστής, ας πούμε. Αλλά μάθαινες τόσα πολλά κοντά του, κι έβλεπες τον ενθουσιασμό και το πάθος του, κι αυτά σ' έκαναν να τον παραδέχεσαι παρ' όλες τις διαφωνίες που είχες με τους φανατισμούς του.

Ο Μάρκος Δραγούμης στη χορωδία Ελληνικών Αντιλάλων του Συλλόγου προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής - Σίμωνα Καρά

ΜΔ: Πηγαίναμε τότε στον «Παρνασσό» και κάναμε τα μνημόσυνα για την 29η Μαΐου, και ψέλναμε θρήνους για την άλωση της Κωνσταντινούπολης και ορισμένα τροπάρια σχετικά και έτυχε να είμαι κι εγώ εκεί μέσα. Τότε γνώρι­ σα και αγάπησα περισσότερο απ' όλους τους μουσικούς του Καρά τον Αγά­ πιο Τομπούλη, ο οποίος ήταν ένας γλυκύτατος άνθρωπος που έπαιζε ούτι και είχαμε πιάσει μια ιδιαίτερη φιλία. Ενώ με τους άλλους μιλούσαμε λιγότερο. Με το Φυσάκη το λυράρη, επίσης, είχα φιλία και τον είχα ηχογραφήσει κιό­ λας. Ο Στεφανίδης ήταν ένας ευγενέστατος κύριος αλλά λίγο απόμακρος, ενώ ο Τομπούλης ήτανε ζεστός, πιο ζεστός. Πάρα πολύ ωραίος άνθρωπος. Νομίζω ότι πέθανε το '65-'66, εκεί. Τον είχα συναντήσει μια μέρα του 1964 κοντά στο σταθμό του τρένου στην Κηφισιά, στο τέρμα. Μόλις είχα γυρίσει από Αγγλία. Τον αγαπούσα πολύ.

21

: W"SW"St I

•ff IBB,

Η βιβλιοθήκη του Lincoln College, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης

ΜΔ: Αυτή είναι η βιβλιοθήκη του Lincoln College. Είχα επαφή με το Κολλέγιο αυτό, γιατί ο καθηγητής μου ·., \ PC ήτανε μέλος του. Είχα εγγραφεί στο Κολλέγιο αυτό. Και μάλιστα τους έχω στείλει τα βιβλία μου να τα έχουνε στη βιβλιοθήκη τους, να μου στέλ­ νουν το περιοδικό τους. Πέρασα δύο αξέχαστα χρόνια στην Αγγλία. Χάρη στις βιβλιοθήκες της, στα βιβλιοπω­ λεία της και στις δανειστικές της δισκοθήκες, αλλά και στις ωραίες συναυλίες, που γινόντουσαν εκεί πέρα. Ήτανε μία πανδαισία για ένα νέο άνθρωπο, ο οποίος, ας πούμε, ξεκινάει τη σταδιοδρομία του. Έχω φοβερές αναμνήσεις. Διάβαζα κυρίως στην Μποντλιανή βιβλιοθήκη6. Ό,τι βιβλίο ήθελα μου ερχότανε και έχω ακόμα τις σημειώσεις -αυτές δεν τις έχασα, ευτυχώς- που κρατούσα δια­ βάζοντας τα διάφορα βιβλία. Εκεί άκουσα για πρώτη φορά τους Τρώες του Μπερλιόζ σε ζωντανή εκτέλεση. Μου 'καναν τρομερή εντύπωση. Τι να πω τώρα; Μπορώ να μιλάω για πάρα

πολλή ώρα. ΠΠ: Μεταφέρθηκε το κλίμα των ακαδημαϊκών μουσικών σπουδών του εξωτερικού στην Ελλάδα; Τι γνώμη έχετε πάνω σε αυτό, μιας και κληθήκατε να ασχοληθείτε με τη μεταρρύθμιση της διδασκαλίας της μουσικής στην Ελλάδα; ΜΔ: Αυτό το οποίο με στενοχωρεί, τουλάχιστον για το Πανεπιστήμιο Αθη­ νών, είναι ότι τουλάχιστον μέχρι πρότινος επικρατούσε μία στενομυαλιά. Μονοπωλούνταν κυρίως από τους «βυζαντινιστές», ας πούμε. Δεν υπήρχε αυτή η ευρύτητα που σιγά σιγά ευτυχώς αποκαθίσταται. Ομολογώ ότι δεν έχω επισκεφθεί τη βιβλιοθήκη εκεί, αλλά επισκέφθηκα στην Κέρκυρα τη βιβλιοθήκη του Ιονίου Πανεπιστημίου και συγκινήθηκα πάρα πολύ. Είναι πολύ ωραία η βιβλιοθήκη τους και πλούσια. Ακόμα, βέβαια, πιο ωραία είναι του Μεγάρου7. Καταπληκτική. ΜΔ: Πω πω! Περνούσα πολύ ευχάριστες ώρες εκεί πέρα, στο ποταμάκι.

22

Εκεί κατέληγα, όταν έκανα περιπάτους

στην

Αγγλία,

κατέληγα σ' αυτό το, ας το πούμε, ουσιαστικά pub. Και καθόμουνα εκεί πέρα μόνος μου και έπινα τζιν με μπίτερ λέμον, και απολάμβανα, ας πούμε, τη φύση, το ποταμά­ κι... Το μόνο ότι το έκλειναν την Κυριακή, οι άτιμοι.

The Trout Pub, Οξφόρδη

ΠΠ: Μου 'κάνε εντύπωση που αναφέρεστε σε προσω­

πική στιγμή μόνος. ΜΔ: Ναι. Κι εκεί πήγαινα μοναχός μου. Δεν ξέρω, μ' άρεσε πολύ έτσι τότε. ΠΠ Και το αντιπαρέβαλα με ένα αντίστοιχο μέρος στην Αίγινα που πηγαί­ νατε. ΜΔ: Α, ναι. Στην Αίγινα πήγαινα..., πηγαίνω ακόμη, κοιτάζω να βρίσκω μέρη που να είναι λίγο..., να μην είναι μέσα στη βαβούρα, τον πολύ τον κόσμο. Παλιά ήτανε ο Πελαΐσιος,

που

ήτανε

κοντά στην ψαραγορά, αλλά τώρα εγκαταστάθη­ κε δίπλα ένα σουβλατζίδι­ κο και πάω πιο πέρα. ΜΔ:

Α,

είναι

το

Holywell Music Room; Κι αυτό το 'χα ξεχάσει τελεί­ ως. Έξι άνθρωποι είχαν έρθει να με ακούσουν σε μια φοιτητική συναυλία. Ήταν ο Γιώργος Χατζηνίκος στο πιάνο και η Καίτη Κοπανίτσα τραγούδησε. Πρώτα έπαιξε την τρίτη σονάτα του Σοπέν ο Γιώρ­ γος και μετά οι δυο τους ερμήνευσαν πέντε τρα­ γούδια σε στίχους Νάνου

Holywell Music Room 23

Βαλαωρίτη, τα οποία όμως τα έχω αναθεωρήσει από τότε. Γιατί μου 'χε πει ο Wellesz να τα ελαφρύνω λιγάκι, ότι ήταν πολύ βαρύ το μέρος του πιάνου, και είχε δίκιο. Τότε δεν ήθελα να το παραδεχτώ, αλλά μετά από χρόνια τα ξανα­ κοίταξα και τα άίλαΈ,α. Εδώ έδωσε συναυλία ο Χάιντν, όταν έγινε διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Μέσα σ' αυτό το δωμάτιο. ΠΠ: Στην Οξφόρδη πήγατε ως ερευνητής, ήσασταν ήδη συνθέτης, μετά ήρθε κι η ποίηση. Ποιο επικρατεί; ΜΔ: Σταμάτησα τη σύνθεση, γιατί έβλεπα ότι δεν μου 'ρχεται εύκολα, ούτε κι έχω τόσο πολύ την επιθυμία να γράψω μουσική, και σκέφτηκα ότι δεν είχα τη φιλοδοξία να γίνω συνθέτης. Θέλει κάποιο πάθος ιδιαίτερο, το οποίο δεν το είχα για τη σύνθεση, ενώ για την έρευνα το είχα. Τελικά, αποδείχθηκε ότι ήταν σωστή η απόφαση μου που δεν ανοίχτηκα προς τη σύνθεση περισσότε­ ρο. Αν και ο δάσκαλος μου ο Παπαϊωάννου8 μου 'χε πει, όταν γύρισα από την Αγγλία, να συνεχίσω μαζί του μαθήματα, να κάνω σύνθεση, γιατί θεωρούσε ότι μπορούσα να τα καταφέρω. Αλλά δεν συνέχισα. ΠΠ: Η ποίηση αντικατέστησε κατά κάποιο τρόπο τη σύνθεση; ΜΔ: Με την ποίηση εκφράζομαι. Δηλαδή, έχω πολύ περισσότερη επιθυμία να εκφραστώ με λόγια παρά με νότες. Έχω τέτοιο θαυμασμό για τους μεγά­ λους συνθέτες που αισθάνομαι ότι δεν μπορώ να κάνω εγώ τίποτε έστω και λίγο καλύτερο ή λίγο διαφορετικό. ΠΠ: Για να επιστρέψουμε στην Οξφόρδη και τη βυζαντινή μουσική, ο καθηγητής σας Egon Wellesz και ο J0rgen Raasted έδωσαν στην έρευνα της βυζαντινής μουσικής πολύ ιδιαίτερη ώθηση. ΜΔ: Ναι. Από διαφορετικές αφετηρίες. 0 Wellesz από τη μουσική και τη σύνθεση πέρασε στη βυζαντινή μουσική, ο Raasted από τη φιλολογία πέρασε στη βυζαντινή μουσική, γιατί ήταν φιλόλογος. Τον ενδιέφερε η παλαιογρα­ φία. Και, βεβαίως, τους επηρέασε η μορφή του Carsten H0eg. Είχε μεγάλη ακτινοβολία αυτός ο άνθρωπος. Ήτανε ισχυρή προσωπικότητα και, αν δεν 9 ήταν αυτός, ίσως δεν θα είχαν γίνει τα Μνημεία Βυζαντινής Μουσικής . Μόνο αυτός είχε τη δυνατότητα να βρει χορηγούς. ΠΠ: Πάντως φτιάξαν μαζί με τον Tillyard μια «σχολή» μελέτης της βυζα­ ντινής μουσικής. ΜΔ: Ε, βέβαια, πάρα πολύ σπουδαία! Βγάλανε από την αφάνεια μια μου­ σική που μπορεί ίσως να μην την κατέγραψαν ιδανικά σωστά, αλλά που έκα­ ναν μία αρχή, και η αρχή είναι το ήμισυ του παντός. Πράγμα το οποίο δεν το παραδέχονται εδώ και έχουν μια κριτική στάση. Τα πάντα ρει, όμως. Αν δεν ξεκίναγαν αυτοί, δεν θα γινόταν η περαιτέρω έρευνα. Και ο Raasted είναι ακριβώς ο μεσαίος σταθμός ανάμεσα στον Wellesz και τη νεότερη αντίληψη για τις καταγραφές, διότι αυτός είναι που πλησίασε τον Καρά και τον έκανε να μην είναι τόσο εχθρικός απέναντι στους δυτικούς.

ΠΠ: Ακριβώς αυτό θα ρώταγα. Ποια ήταν η στάση του Σίμωνα Καρά απέ­ ναντι σε αυτούς; ΜΔ: Στην αρχή ήτανε κάθετα αντίθετος, αλλά μετά το συνέδριο της Grottaferrata, που έγινε το '68, ήτανε τέτοια η επίθεση φιλίας που του έκανε ο Raasted, που άλλαξε τελείως. Τον θεώρησε δικό μας. Μιλούσε γι' αυτόν με πάρα πολλή αγάπη, ενώ παλιά κάποιους, τον Baud-Bovy και τον Wellesz, τους έλεγε και παλιανθρώπους! ΠΠ: Ήτανε θέμα πολιτισμικών καταβολών; Θεωρούσε, δηλαδή, ότι αυτοί ποτέ δε θα μπορέσουν να καταλάβουνε αυτήν την παράδοση; ΜΔ: Θεωρούσε ότι μόνο αυτός καταλαβαίνει. Δεν μπορούσε να υποφέρει ούτε και τον Περιστέρη, δηλαδή δεν μπορούσε να ανεχτεί την αντίθετη γνώμη ή τη διαφορετική γνώμη, ας πούμε. Πόσο μάλλον τον Wellesz και τους άλλους. Αλλά είχε την ευφυία να αλλάζει κιόλας και να μην μένει στη γραμμή που κρα­ τούσε για πάρα πολλά χρόνια. Ήτανε ιδιόρρυθμος άνθρωπος, ναι. Δεν μπορεί να κριθεί με κοινά μέτρα ο Καράς.

Aston Villa

ΜΔ: Είμαι πωρωμένος όσον αφορά την ομάδα αυτή, τη λατρεύω. Από μικρό παιδάκι στο σχολείο που αρχίσαμε να διαβάζουμε αθλητικές εφημερί­ δες, εγώ κατέληξα ότι αυτή είναι η ομάδα μου, και έκτοτε δεν μπορώ να σκε­ φτώ καμιά άλλη ομάδα εκτός απ' αυτήν, και τους ξέρω όλους τους παίκτες και τον προπονητή. Εξαιτίας της περνώ πολλές δυσάρεστες μέρες, γιατί, όταν 25

χάνει, αρρωσταίνω. Τέλος πάντων, έχω μανία. Δηλαδή, είμαι πραγματικά οπαδός, ενώ με τις ελληνικές ομάδες δεν είμαι οπαδός, μπορεί να συμπαθώ, ξέρω 'γω, μερικές αλλά δεν είμαι οπαδός. Ήμουνα 12 χρονών, όταν τη συμπά­ θησα, και μου κόλλησε το όνομα της, δεν ξέρω, κάτι μου κόλλησε. Καταλα­ βαίνετε τη χαρά μου, όταν το 1981 έγινε πρωταθλήτρια...

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2013 [ΣτΕ].

2. Ονομασία μουσικού τρόπου (κλίμακας) της εκκλησιαστικής μουσικής [ΣτΕ].

3. Συνεργασία της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας και του μουσικού συνόλου Kudsi Erguner Muezzins of Istanbul, Μέγαρο Μουσικής, Απρίλιος 2006 [ΣτΕ].

4. Ηχογραφήσεις του Θρασύβουλου Στανίτσα (1910-1987) στο πλαίσιο της εκδοτικής σει­ ράς Μνημεία Εκκλησιαστικής Μουσικής, επιμέλεια του Μανόλη Χατζηγιακουμή, http://ekere.gr/ [ΣτΕ].

5. F. J. Sulzer (1753-1926).

6. Η ιστορική βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, μία από τις παλαιότερες της Ευρώπης, δεύτερη σε μέγεθος στη Βρετανία μετά τη Βρετανική Βιβλιοθήκη [ΣτΕ].

7. Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη», Μέγαρο Μουσικής, http://www.mmb.org.gr/Page/ [ΣτΕ].

8. Γιάννης Α. Παπαϊωάννου.

9. Monumenta Musicae Byzantinae, σειρά εκδόσεων βυζαντινών μουσικών χειρογράφων [ΣτΕ].

27

ΕΛΕΝΗ ΚΑΛΛΙΜΟΠΟΥΑΟΥ

Μάρκος Δραγούμης: Μεθοδικές ακροάσεις του ελληνικού μουσικού πολιτισμού

Εις νήσον πεφιλημένην Σκύβω να 'δω πού σ' έχω βάλει Άραγε εδώ ή στ' άλλο συρτάρι; Μάτια μελένια σας ξαναβρήκα Όλα στη μνήμη μου ήταν θαμμένα Θαλασσινά τραγούδια για τον Πουνέντη Ρυάκια, αλώνια, σαράντα ξωκλήσια... Αδιάκοπα φτερούγιζαν οι νυχτερίδες Κλαδί πλατανίσιο, πού κρύφτηκε ο γκιώνης; Ήλιε, για γύρισε πίσω λιγάκι. Μάρκος Δραγούμης (Του Αλή Πασά το άλογο)

αποτίμηση του μουσικολογικού έργου του Μάρκου Δραγούμη δεν είναι 1 απλή υπόθεση. Πρώτον, έχει ήδη γίνει εύστοχα και περιεκτικά . Δεύτε­ ρον, το έργο του είναι πολυσχιδές, άρα φωτίζοντας μία όψη κινδυνεύουν να σκιαστούν άλλες. Τρίτον, η μουσικολογική του δραστηριότητα είναι μέρος ενός ευρύτερου πνευματικού βίου, όπου συνυπάρχουν η ποίηση, η διδασκα­ 2 λία και η μουσική δημιουργία. Τέταρτον, η όποια αποτίμηση απαιτεί μεθο­ δολογική εγρήγορση, ώστε να προσεγγίσει κανείς διαλεκτικά και διαλλακτι­ κά, πέρα από θεωρητικούς δογματισμούς, το επιστημονικό παράδειγμα που αντιπροσωπεύει ένας άλλος ερευνητής.

Η

Ας ξεκινήσω από τον ευρύτερο ορίζοντα. Εκτός από μουσικολόγος, ο Μάρ­ κος Δραγούμης έχει στο ενεργητικό του συνθετικό και ποιητικό έργο. Μελο­ ποίησε τρεις κύκλους τραγουδιών σε στίχους Νάνου Βαλαωρίτη, Ανδρέα Εμπειρίκου και Βασίλη Μοσκόβη. Έγραψε σκηνική μουσική για τις τραγωδίες του Σοφοκλή Αίας και Φιλοκτήτης. Έχουν εκδοθεί πέντε ποιητικές συλλογές

του, στις οποίες κυριαρχούν ποιήματα σε στίχους που του «έρχονται έτσι, κάπως αυθόρμητα, πού και πού με μια τάση χιουμοριστική»3, ακροστιχίδες, που γράφει για αγαπημένους ανθρώπους και ενίοτε τόπους, και σύντομα ποι­ ητικά πεζά. Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο ότι οι συνεργάτες του στο Μουσικό Λαο­ γραφικό Αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, όπου εργάζεται ως ερευνητής από το 1960 και ως υπεύθυνος του αρχείου από το 1975, βλέπουν τον Μάρκο Δραγούμη πρωτίστως ως καλλιτέχνη και έπειτα ως ερευνητή. Πράγματι, οι μουσικές περιπλανήσεις του φαίνεται να τον εμπνέουν δημι­ ουργικά. Ο τρόπος που μιλά ή γράφει για αγαπημένες μελωδίες -που άκουσε ή ηχογράφησε, που πρωτοακούει κάπου και ξανασυναντά αλλού- και η ευκο­ λία με την οποία τις ανασύρει από τη μνήμη, σου δίνει την εντύπωση ότι είναι θησαυρισμένες μέσα του. Οι συναντήσεις του με εθνογραφικούς τόπους γεν­ νούν ποίηση. Την ακροστιχίδα για τη Σαμοθράκη, που παραθέτουμε στην αρχή του άρθρου, την έγραψε έπειτα από πρόσφατη επίσκεψη στο νησί, που του ξύπνησε νοσταλγικές αναμνήσεις από την πρώτη του ερευνητική απο­ στολή εκείτο 19614. Η Αίγινα, δεύτερη πατρίδα του Μάρκου Δραγούμη μιας και περνά τα καλοκαίρια του εκεί από μικρό παιδί, είναι επίσης πηγή έμπνευ­ σης ποιητικής και μουσικής. Αυτό μαρτυρά η σημαντική του μονογραφία Αιγίνης μουσική περιήγησις (2008, έκδ. Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο Μέλπως Μερλιέ) και τα δύο ποιήματα του με θέμα το νησί, που επίσης παραθέτουμε στο παρόν αφιέρωμα. Θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι τα μουσικολογικά του κείμενα έχουν μία ποιητική ευαισθησία - αν και ο ίδιος σπεύδει να τα διαχωρίσει από την ποίηση, που του δίνει ένα μοναδικό μέσο έκφρασης5. Στις επιστημονικές μελέτες η γλώσσα του είναι λιτή και προσιτή, ίσως από την επιθυμία να είναι κατανοητός και στους μη ειδικούς. Κείμενα πιο ελεύθερα, όπως για παρά­ δειγμα ορισμένες περιγραφές από επιτόπιες έρευνες, αγγίζουν το πεδίο της λογοτεχνίας. Το παρακάτω απόσπασμα, από εξιστόρηση της τελευταίας του σημαντικής αποστολής για το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο τη δεκαετία του '60 στη Σκόπελο, είναι λες βγαλμένο από τις σελίδες αστυνομικού αφηγήμα­ τος ή σύγχρονου ιστορικού μυθιστορήματος: Όλα αυτά συνέβησαν τον Σεπτέμβριο του 1967, μόλις πέντε μήνες από το πραξικόπημα της χούντας του Παπαδόπουλου και η καχυποψία κι ο φόβος των νησιωτών ήταν διάχυτη. Μια μέρα που περπατούσα πάνω κάτω στο λιμανάκι της Γλώσσας, γιατί αργούσε να έρθει το καράβι με το οποίο θ' αναχωρούσα, αισθάνθηκα ότι με παρακολουθούν. Κάποια στιγμή το άτομο που περπατούσε πίσω μου με ρώτησε με χαμηλή φωνή: «Εσείς δεν είστε ο καινούργιος νωματάρχης;» Μόλις του απάντησα ευγενικά ότι είχε κάνει λάθος, έγινε καπνός. Κι έτσι μένω ακόμα με την διπλή απορία όχι μόνο αν κατάφερε τελικά να συνα­ ντήσει τον νωματάρχη, αλλά και τι ήταν αυτό που τόσο βιαζόταν να του πει6.

Εξίσου απολαυστικά είναι και τα πορτρέτα σημαντικών προσωπικοτή­ των της μουσικής, μουσικών ερευνητών, καλλιτεχνών, δασκάλων του: Νικό­ λαος Φαρδύς, Πέτρος Φιλανθίδης, Μάρκος Βασιλείου, Κωνσταντίνος Ψάχος, Γεώργιος Παχτίκος, Αγλαΐα Αγιουτάντη, Βασίλης Τσιτσάνης, Δημήτρης Ατράίδης, Μάνος Χατζιδάκις, Έγκον Βέλλες, Μέλπω Μερλιέ και άλλοι7. Η αίσθηση του ρυθμού εδώ είναι συχνά αξιοζήλευτη. Νιώθεις σαν να σου διη­ γούνται παραμύθι και ανυπομονείς να μάθεις «τι έγινε μετά». Μουσικές ιστο­ ρίες ειπωμένες με οικονομία, με γλώσσα απλή, που αγγίζει κάποτε τον προ­ φορικό λόγο. Καθώς ξεδιπλώνεται η πλοκή, ο Δραγούμης διανθίζει με μικρές, ασήμαντες φαινομενικά, πληροφορίες, και αναπάντεχα εμφανίζεται στην ιστορία να αναζητά στοιχεία και να διατυπώνει υποθέσεις. Χωρίς διάθεση να πλέξει το εγκώμιο ή να εξωραΐσει - μάλιστα ενίοτε ομολογώντας μιαν αρχική αντιπάθεια - επιχειρεί μία δίκαιη αποτίμηση.

0 ποιητικός και ο μουσικολογικός κόσμος του Μάρκου Δραγούμη συνα­ ντιούνται και σε άλλο επίπεδο. Μήπως η αγάπη του για την υπερρεαλιστική ποίηση8 και για το δημοτικό τραγούδι υποδεικνύει μεταξύ τους σημεία επα­ φής; Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ίδιος στην συνέντευξη του παρόντος αφιερώματος, Εκ των υστέρων ανακάλυψα πολλά στοιχεία που θα μπορούσα να πω ότι είναι προ-νπερρεαλιστικά στη δημοτική ποίηση. Υπάρχουν τολμηρές εικόνες μέσα στο δημοτικό τραγούδι [...] στις οποίες παραπέμπουνε ίσως ασυνείδητα οι υπερρεαλιστές ποιητές. Καμιά φορά θαυμάζει κανείς τη φαντασία των ανωνύ­ μων αυτών ποιητών ας πούμε. Ένα μεγαλειώδες δίστιχο είναι «Χτυπώ νεκροί ανοίξτε μου, για να 'μπω να σκουπίσω/ τον τόπο τον παντοτινό, όπου θα κατοι­ κήσω». Αυτό θυμίζει Σικελιανό σχεδόν ας πούμε9. Στο δημοτικό και λαϊκό τραγούδι το ενδιαφέρον του Δραγούμη προσελ­ κύει η σχέση μουσικής και λόγου. Ειδικά στο ρεμπέτικο παρατηρεί την άρρη­ κτη σύνδεση των δύο. Ενώ τα κείμενα των δημοτικών τραγουδιών μπορεί να τραγουδηθούν άνετα μ' ένα σωρό διαφορετικές μελωδίες (μάλιστα στο παρελθόν φαίνεται ότι κάτι τέτοιο συνέβαινε συχνά), στο ρεμπέτικο οι μελω­ δίες «είναι πλασμένες για να ερμηνεύσουν το ψυχολογικό κλίμα ενός και μόνο κειμένου και δύσκολα μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να αποδώσουν άλλα διαφορετικά κείμενα. Η μελωδία του "Γεννήθηκα για να πονώ", ας πούμε, είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με το κείμενο της, κι αν επιχειρηθεί ν' απο­ κολληθεί απ' αυτό και να ταυτιστεί με κάποιο άλλο, είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο 10 νέος συνδυασμός θα καταλήξει σε αποτυχία» . Κλείνοντας την ενότητα αυτή, μια σύντομη αναφορά στους δασκάλους του, με τη στενή και την ευρεία έννοια, αποδίδει ως ένα βαθμό τα ποικίλα όσο και ετερογενή ερεθίσματα που τον προσέλκυσαν και τον διαμόρφωσαν. Στο σχολείο είχε δάσκαλο μουσικής τον Μίνω Δούνια. Σπούδασε πιάνο με την

Τάση Φίλτσου και ανώτερα θεωρητικά με τον συνθέτη Γιάννη Α. Παπαϊωάννου. Βυζαντινή μουσική διδάχθηκε κοντά στον Ιωάννη Μαργαζιώτη, ενώ για δυο χρόνια φοίτησε στη σχολή του Σίμωνα Καρά. Στη συνέχεια έκανε μετα­ πτυχιακές σπουδές μουσικολογίας με έμφαση στη βυζαντινή μουσική παλαι­ ογραφία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης με καθηγητή σύμβουλο τον Egon Wellesz (1962-1964], επιφανή αυστριακό μουσικολόγο και συνθέτη, που μέσα από τις εμβριθείς μελέτες του γνώρισε τη βυζαντινή μουσική στον δυτι­ κό κόσμο11. Δάσκαλοι με την ευρεία έννοια του όρου υπήρξαν επίσης η Μέλπω Μερλιέ12, ιδρύτριατου Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου, και ο ελβετός μουσι­ κολόγος και συνεργάτης της Μερλιέ Samuel Baud-Bovy. 0 ίδιος μνημονεύει και άλλους ανθρώπους που τον ενέπνευσαν. Ο Μάνος Χατζιδάκις του έμαθε το ρεμπέτικο και τον ενθάρρυνε να ακολουθήσει το δρόμο της μουσικής. 0 Γιάννης Τσαρούχης τον παρότρυνε να μελετήσει τον αμανέ. 0 Νάνος Βαλαω­ ρίτης υπήρξε σημείο αναφοράς ως προς τη σχέση του με την ποίηση, ενώ ο Ανδρέας Εμπειρίκος τον ενθάρρυνε να εκδώσει την πρώτη του ποιητική συλ­ λογή13. Ακρόαση μεθοδική - ματιά νηφάλια Διατρέχοντας τα μουσικολογικά κείμενα του Μάρκου Δραγούμη, ξαφνιά­ ζεται κανείς από την ευρύτητα του κόσμου ενός μελετητή από εκείνους που σπάνια συναντάς στις νεότερες γενιές της πιο κατακερματισμένης επιστημο­ νικής γνώσης. Η έρευνα του περιέρχεται, σχεδόν προκλητικά, το χρόνο, τα μουσικά είδη και τα γεωγραφικά πεδία. Γράφει με την ίδια οικειότητα για την κλασική ευρωπαϊκή μουσική (με αγαπημένο θέμα τον Berlioz), το ορθόδοξο εκκλησιαστικό μέλος, το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, το ρεμπέτικο και τον αμανέ. Πολυγραφότατος, έχει δημοσιεύσει κείμενα μουσικολογικού περιεχο­ μένου, μονογραφίες και συλλογές μελετών, ενώ μετέφρασε την Ιστορία της 14 δυτικής μουσικής του Christopher Headington (1994, εκδ. Gutenberg) . Η ματιά του, κατά βάση ιστορική, καλύπτει την περίοδο από τους πρώτους χρι­ στιανικούς χρόνους ως σήμερα. Το αξιοσημείωτο είναι ότι οι μουσικοί κόσμοι του Δραγούμη δεν είναι αγε­ φύρωτοι. Μπορούν να φωτίσουν ο ένας τον άλλον μέσα από σημεία σύνδεσης κι αλληλοεπικάλυψης. Μάλιστα, θα έλεγε κανείς ότι ακριβώς τα σημεία αυτά είναι που τον μαγνητίζουν. Έτσι, διερεύνησε τις ομοιότητες ανάμεσα στο γρηγοριανό και το βυζαντινό μέλος και τις εισαγωγές μουσικού υλικού από τη Δύση στο Βυζάντιο κατά τον 15° αιώνα15. Μελέτησε ακόμα τη σχέση του ρεμπέτικου με το δημοτικό τραγούδι και το βυζαντινό μέλος, αφουγκραζόμενος παράλληλα τις επιρροές που δέχθηκε το πρώτο από τη δυτική ελαφρά μουσική16. Εντόπισε κοινούς μελωδικούς πυρήνες σε ελληνικά δημοτικά τρα­ γούδια και σεφαραδίτικα τραγούδια από τα Βαλκάνια17 και συσχέτισε παλιά

γαλλικά τραγούδια με ελληνικές δημοτικές μελωδίες και μοτίβα της Βυζαντι­ νής μουσικής18. Η συγκριτική σκοπιά στη μουσικολογία δεν είναι βέβαια καινούργια. Στο πεδίο της μελέτης της ελληνικής μουσικής όμως οι μελετητές που επιχείρη­ σαν συγκρίσεις μεγάλης κλίμακας, είτε διαχρονικά στο παρελθόν και παρόν είτε συγχρονικά ανάμεσα στον ελληνικό και άλλους μουσικούς πολιτισμούς, ακολούθησαν συχνά μια μέθοδο επιστημονικά ανορθόδοξη: ξεκινώντας από ένα αξίωμα (με προσφιλέστερα την ελληνικότητα, την αυθεντικότητα και τη συνέχεια στο χρόνο), αναζητούσαν τα τεκμήρια που να το επαληθεύουν. Ο Δραγούμης εργάζεται ανάποδα - δηλαδή, σωστά - θεμελιώνοντας κάθε συμπέρασμα στην προσεκτική και αμερόληπτη εξέταση των μαρτυριών. Η προσέγγιση αυτή χαρακτηρίζει το μουσικολογικό έργο του στο σύνολο του. Απρόθυμος να εξαγάγει συμπεράσματα που δεν προκύπτουν από το ίδιο το υλικό, επισημαίνει τα σημεία που παραμένουν αδιευκρίνιστα. Με επιφύ­ λαξη αντιμετωπίζει και την ταξινόμηση, που υπήρξε ακρογωνιαία δραστηριό­ τητα των (μουσικών) λαογράφων. Η ταξινόμηση είναι μία ενέργεια που εξ ορισμού οδηγεί σε απλουστεύσεις και γενικεύσεις, άρα ενέχει τον κίνδυνο να παρουσιαστεί ως παγιωμένη μία κατάσταση δυναμική ή να τονιστούν ορι­ σμένες συνάφειες και σχέσεις σε βάρος άλλων, διαστρεβλώνοντας τη σύνθε­ τη όψη της πραγματικότητας. Όπως επισημαίνει και ο Δραγούμης, «Το δημο­ τικό μας τραγούδι έχει μιαν αμφισημία [...] που δύσκολα επιτρέπει την αυστη­ ρή κατηγοριοποίηση του»19. Η μεθοδολογία που χρησιμοποιεί στηρίζεται κατά βάση στη συστηματική μουσικολογική ανάλυση και την ιστορική έρευνα. Δίνει έμφαση στη συγκέ­ ντρωση μουσικού υλικού μέσα από αρχειακή και επιτόπια έρευνα, την κατα­ γραφή ή μεταγραφή του στο πεντάγραμμο, τη μορφολογική και δομική ανά­ λυση, και τη θεώρηση της μουσικής ως αυτόνομου έργου τέχνης. Ως εθνομουσικολόγος με προτίμηση προς την ερμηνευτική και κοινωνική θεωρία, οφείλω εδώ να ομολογήσω ότι η προσέγγιση μου διαφοροποιείται μιας και προτάσσει τη μελέτη της μουσικής μέσα στον πολιτισμό και ως πολιτισμό, δίνοντας προτεραιότητα τόσο στη μουσική όσο και στους ανθρώπους που κάνουν και βιώνουν τη μουσική. Όμως το έργο του Μάρκου Δραγούμη εμπε­ ριέχει χαρακτηριστικά που τον εντάσσουν παράλληλα σε ένα διαφορετικό κοινωνικό και πολιτικό παράδειγμα επιστημονικής εργασίας. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό είναι η έντονα κριτική του στάση απέναντι σε κάθε είδους εθνοκεντρικό ή άλλο κυρίαρχο παράδειγμα που λειτουργεί ηγεμονικά ως προς εναλλακτικές θεωρήσεις και ερμηνείες, αποσιωπώντας την ετερότητα.

0 Δραγούμης μίλησε ανοιχτά για συνάφειες και συσχετισμούς που δεν ήταν αποδεκτοί από το ελληνικό μουσικολαογραφικό και πνευματικό κατε­ στημένο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ανάδειξη της στενής σχέσης

του ρεμπέτικου και του αμανέ με τις μουσικές παραδόσεις της Μέσης Ανατο­ λής, της οθωμανικής μουσικής και του ισλαμικού κόσμου. Παίρνοντας θέση στο θέμα αυτό, συνεισέφερε στη μακρόβια συζήτηση γύρω από ζητήματα ελληνικότητας του μουσικού πολιτισμού των ρωμαίικων κοινοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας20, συντασσόμενος με τους προγενέστερους υπε­ ρασπιστές της, όπως ο Μάνος Χατζιδάκις, ο Φοίβος Ανωγειανάκης και άλλοι. Αξιοσημείωτο είναι ότι δεν τον απασχολεί να τεκμηριώσει την ελληνικότητα μουσικών ιδιωμάτων, όπως ο αμανές και το ρεμπέτικο, ανάγοντας τις κατα­ βολές τους στην ελληνική αρχαιότητα. Είναι συμφιλιωμένος με την ιδέα ότι τόσο ο ελληνικός όσο και ο τουρκικός μουσικός πολιτισμός έχουν κοινές ρίζες στην οθωμανική περίοδο και, άρα, είναι φυσιολογικό να εμπεριέχουν ο ένας στοιχεία του άλλου. Σε σχετικό κείμενο του το 1984 απέκρουε τη θεωρία ότι ο ελληνικός μου­ σικός πολιτισμός κλείνει μέσα του «μόνο ελληνικά στοιχεία, και μάλιστα στη μορφή που θα τα συναντούσαμε στο Βυζάντιο ή την Αρχαία Ελλάδα». Ομοί­ ως απέρριπτε την άποψη -γνωστή λαϊκιστί ως «θεωρία του ψυγείου» - σύμ­ φωνα με την οποία «δεν πήραμε τίποτα από τους Τούρκους, αφού οι Τούρ­ κοι, μην έχοντας τάχα δική τους μουσική, στήριξαν σε βυζαντινές βάσεις τη μουσική που θεωρούμε σήμερα για δική τους»21. Η θέση του Δραγούμη μπο­ ρεί να ακούγεται κοινότυπη στις μέρες μας, ωστόσο δεν ήταν τη δεκαετία του

1980. Εντοπίζοντας στοιχεία του οθωμανικού μουσικού πολιτισμού που είχαν ενσωματωθεί στην ελληνική παραδοσιακή μουσική -τη βυζαντινή, τη δημοτική, και τη ρεμπέτικη- σημείωνε ότι η διαδικασία αυτή ήταν όχι μόνο απολύτως φυσική αλλά και θεμιτή: «μια τέχνη που αποδέχεται ανοιχτά επι­ δράσεις από το περιβάλλον της και τις αξιοποιεί σωστά, σημαίνει πως προτι­ μά τη ζωή και την εξέλιξη από το μαρασμό και το θάνατο»22. Η άποψη του, εναρμονισμένη με την εθνομουσικολογική θεωρία για τη μουσική αλλαγή, λάμβανε υπόψη τη δυναμικότητα της μουσικής πρακτικής και τον ενεργό ρόλο των υποκειμένων στο μετασχηματισμό της. Έτσι, παρα­ τηρούσε ότι «κατά τη διαδικασία της αφομοίωσης τους [των νέων μουσικών στοιχείων] τα υποτάξαμε στους νόμους, κανόνες και αισθητικές αρχές που ταιριάζουν στο ιδιαίτερο μας μουσικό ένστικτο και ευαισθησία, και τα κάνα­ με δικά μας»23. Παράλληλα, επεσήμαινε τη συμβολή Ρωμιών συνθετών-ψαλτών στην οθωμανική μουσική, καταδεικνύοντας έτσι τον αμφίδρομο χαρα­ κτήρα που έχουν συνήθως τέτοιου είδους πολιτισμικές διεργασίες. Η θετική αναφορά στο ρόλο και τη θέση των Ρωμιών κατά την οθωμανική περίοδο ήταν μάλλον ρηξικέλευθη για την εποχή εκείνη, όχι μόνο στο πεδίο της μου­ σικής ιστοριογραφίας αλλά και της επίσημης πολιτικής και πολιτισμικής ιστορίας. Για τον Δραγούμη, η ουσία των μουσικών «ανταλλαγών» είναι αλλού. Όπως σημειώνει σε μεταγενέστερο κείμενο: «Εκείνο που έχει σημασία δεν είναι τόσο ποιος δανείστηκε από ποιον (συνήθως όποιος παίρνει δίνει κιόλας, και το αντίστροφο), όσο ότι η ομορφιά (ειδικά στη μουσική] υπερνι­ κά την προκατάληψη και συχνά καταφέρνει να προσελκύσει ό,τι εκ πρώτης όψεως φαίνεται μη προσελκύσιμο»24. Η θέση αυτή υπογραμμίζει την καλλιτε­ χνική διάσταση που χρωματίζει το μουσικολογικό του έργο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η σχέση του Μάρκου Δραγούμη με το μουσικό πολιτισμό του μικρασιατικού ελληνισμού στηρίζονταν και σε προσωπική επαφή με εκπροσώπους του ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Η πρώτη του μουσικολογική έρευνα ήταν για τον Δημήτρη Ατράί'δη25, εξαίρετο τραγουδιστή από την Ιωνία της Μικράς Ασίας. Τον γνώρισε το 1960 στο θρυ­ λικό καφενείο των μουσικών στην οδό Αθηνάς, και τον ηχογράφησε σε τρεις αμανέδες μαζί με τον (επίσης πρόσφυγα] σμυρνιό Γιάννη Σούλη στο ούτι. Μάλιστα, απόσπασμα από την καταγραφή του ζεμζεμανέ, του ενός από τους τρεις αμανέδες, είχε συμπεριλάβει σε άρθρο του με τίτλο «Ο αμανές», που δημοσιεύτηκε σε λογοτεχνικό περιοδικό της εποχής και κατόπιν, ξαναδουλε­ μένο, το 1976 με τίτλο «Σχόλιο για τον αμανέ»26. Την περίοδο μετά τη χούντα, η «ρεμπετομανία» έφερε στο προσκήνιο μέσα από την επανέκδοση ιστορι­ κών ηχογραφήσεων το «σμυρνέικο» τραγούδι, όρος που, κάπως παραπλανη­ τικά, αναφέρεται στις διάφορες εκδοχές του λαϊκού αστικού οθωμανικού ιδιώματος της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης27. Ο Γιάννης Σούλης ήταν

από τους λίγους εναπομείναντες μικρασιάτες εν ενεργεία μουσικούς με τον οποίο πρόλαβαν να έρθουν σε επαφή και να διδαχθούν από πρώτο χέρι οι νέοι μουσικοί, που πρωτοστάτησαν στην αναβίωση του μουσικού αυτού ιδιώματος. Τη δεκαετία του 1970 πολλοί κάτοικοι της πόλης είχαν αποξενωθεί από την παραδοσιακή μουσική, επειδή αυτή είχε αποτελέσει έμβλημα του δικτα­ τορικού καθεστώτος. Την περίοδο της επταετίας δημοτικά τραγούδια συνό­ δευαν τις επίσημες ανακοινώσεις και επετείους, ενώ οι εκπρόσωποι του καθεστώτος συνήθιζαν να χορεύουν τσάμικα και καλαματιανά στις δημόσιες εμφανίσεις τους. Το 1973 ο Μάρκος Δραγούμης μίλησε για τη δημοτική μου­ σική στο καλλιτεχνικό και πνευματικό κέντρο «Ώρα» του Ασαντούρ Μπαχαριάν. Ο χώρος αυτός πρόσφερε ένα πρώιμο βήμα επαφής και όσμωσης μετα­ ξύ φορέων του λαϊκού και του αστικού πολιτισμού. Μαζί με άλλες πρωτο­ βουλίες στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όπως οι βραδιές ρεμπέτικης μου­ σικής, που διοργάνωσαν ο Ηλίας Πετρόπουλος και ο Διονύσης Σαββόπουλος στο Κύτταρο, και οι παραστάσεις του Σαββόπουλου στο Κύτταρο και το Ροντέο με τη συμμετοχή γνωστών μουσικών της δημοτικής μουσικής, έπαι­ ξαν σημαντικό ρόλο στην ανανοηματοδότηση της μουσικής «παράδοσης» από τους νέους και τις νέες της μεταπολίτευσης28. Ένα ακόμα παράδειγμα αμερόληπτης έρευνας, τα ευρήματα της οποίας έρχονται σε ρήξη με εδραιωμένες και ηγεμονικές αντιλήψεις, αφορά το «ζακυνθινό μέλος», το εκκλησιαστικό ιδίωμα της Ζακύνθου. Το βιβλίο του Δραγούμη με τίτλο Η μουσική παράδοση της Ζακυνθινής εκκλησίας (2000) στηρίζεται σε οκταετή έρευνα, κατά την οποία ο συγγραφέας συνέλεξε χει­ ρόγραφα σε βυζαντινή παρασημαντική ή «ορνιθοσκαλισμένα στο πεντά­ γραμμο»29 και πραγματοποίησε επιτόπιες ηχογραφήσεις, μεταγράφοντας/ καταγράφοντας στη συνέχεια το υλικό στο ευρωπαϊκό πεντάγραμμο. Εδώ το εθνογραφικό υλικό τού αποκαλύπτει ένα πολύ ξεχωριστό, τοπικό εκκλησια­ στικό ιδίωμα που χαρακτηρίζεται από μία ιδιόρρυθμη τετραφωνία. Το ζακυν­ θινό μέλος εναρμονίζεται από τους ψάλτες εμπειρικά, με το αυτί, κατά την επιτέλεση. Δεν χρησιμοποιούν μουσική σημειογραφία, γεγονός που ίσως εξη­ γεί γιατί στα σωζόμενα χειρόγραφα δεν γράφεται συνήθως παρά μόνο η 30 πρώτη φωνή . Το ζακυνθινό μέλος διαφέρει σημαντικά από το λεγόμενο «νεο-βυζαντινό μέλος» που κυριαρχεί στις περισσότερες ελληνικές εκκλησίες. Μαζί με το μέλος της Κεφαλονιάς και της Κέρκυρας, με τα οποία συγγενεύει, ανήκει στο λεγόμενο «κρητοεπτανησιακό ιδίωμα», που προέρχεται από την Βενετοκρα­ τούμενη Κρήτη και το έφεραν στα Επτάνησα οι κρήτες πρόσφυγες του Κρη­ τικού πολέμου που μετανάστευσαν εκεί το 1669. Έχει και αυτό τις καταβο­ λές του στο Μεσαίωνα, διατηρεί όμως άλλα βυζαντινά στοιχεία. Είναι αρκετά

δυτικότροπο, με αποτέλεσμα να απέχει από τα καθιερωμένα στον εκκλησια­ στικό χώρο αισθητικά πρότυπα και ιδέες για το εκκλησιαστικό μέλος. Για το λόγο αυτό οι θιασώτες του νεο-βυζαντινού μέλους το περιφρόνησαν ή ακόμα το υποβάθμισαν. Όπως σημειώνει ο Δραγούμης, «ως σήμερα, οι περισσότε­ ροι Έλληνες μουσικοί μελετητές θεωρούσαν τις διάφορες μορφές του κρητοεπτανησιακού ψαλτικού ιδιώματος και ιδίως εκείνο της Ζακύνθου ως ένα ανακάτωμα αναφομοίωτων επιρροών από Ανατολή και Δύση»31. Μάλιστα, ο Δραγούμης επισημαίνει την «έλλειψη βούλησης εκ μέρους των εκκλησιαστι­ κών και πολιτικών αρχών να λάβουν μέτρα για τη διάσωση, διατήρηση και προβολή της τοπικής μουσικής παράδοσης», γεγονός που μαζί με άλλους παράγοντες οδηγεί στη σταδιακή εξαφάνιση του Ζακυνθινού μέλους32. Έχεις την αίσθηση ότι σκύβει πάνω στο ιδίωμα αυτό όπως πάνω από ένα σπάνιο, μοναδικό λουλούδι. Επί τόπου έρευνα Απαραίτητο ερευνητικό εργαλείο για τη μελέτη των προφορικών λαϊκών μουσικών πολιτισμών είναι η επιτόπια έρευνα. Μέσα από την επί τόπου παραμονή, την ακούραστη παρατήρηση, τη συναναστροφή με τα υποκείμενα της έρευνας και, συχνά, τη μουσική συμμετοχή, ο ερευνητής καταγράφει μου­ σική, συλλέγει πληροφορίες, συνάπτει σχέσεις, με στόχο να κατανοήσει τον τοπικό μουσικό πολιτισμό και να προτείνει ερμηνείες με όρους δόκιμους για τους φορείς του. Οι μουσικολογικές και μουσικολαογραφικές αποστολές που πραγματο­ ποιήθηκαν στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα στην Ελλάδα, όπως και αλλού στην Ευρώπη, εστιάζονταν στη συλλογή, ταξινόμηση και τεκμηρίωση των δημοτικών τραγουδιών και χορών με στόχο τη διαφύλαξη τους και τη δημι­ ουργία εθνικών μουσικών κανόνων. Οι αποστολές αυτές οδήγησαν στην έκδοση συλλογών και τη δημιουργία πολύτιμων αρχείων στην Ακαδημία Αθηνών, το Σύλλογο προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής - Σίμωνα Καρά, το Λύκειο Ελληνίδων και αλλού. Η άφιξη των μικρασιατών προσφύγων τη δεκα­ ετία του 1920 έδωσε το έναυσμα για την περισυλλογή και μελέτη του προ­ φορικού πολιτισμού του μικρασιατικού ελληνισμού, με πρωτοπόρο στον τομέα αυτό το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο (μετέπειτα Κέντρο Μικρασιατι­ κών Σπουδών), που ίδρυσαν η Μέλπω και ο Οκτάβιος Μερλιέ. Βετεράνος της επιτόπιας έρευνας ο Μάρκος Δραγούμης εντάχθηκε στους κόλπους του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου ξεκινώντας τις πρώτες του ερευνητικές αποστολές στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Το πρώτο του ταξίδι ήταν στη Σαμοθράκη. Ακολούθησαν εξορμήσεις στην Εύβοια, την Αίγι­ να και, μετά την επιστροφή του από την Αγγλία, στην Καστοριά, την Κύθνο, τη Σκόπελο, τη Σύρο, τη Σαλαμίνα, τη Λευκάδα, τη Ζάκυνθο, και αλλού. Στις

αποστολές αυτές, καθώς και στην Αθήνα, ηχογράφησε εκατοντάδες δημοτι­ κά και λαϊκά τραγούδια και εκκλησιαστική μουσική, πλουτίζοντας τη συλλο­ γή του Αρχείου. Μέρος αυτής της συλλογής άρχισε να γίνεται γνωστό στο ευρύ κοινό με τη δισκογραφική σειρά του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου, την οποία εγκαινίασε ο Δραγούμης το 1976 με το δίσκο «Δημοτικά τραγούδια από τη Συλλογή Μέλπως Μερλιέ». Σήμερα αριθμεί πάνω από 20 τίτλους σε μουσική επιμέλεια του ίδιου και του Θανάση Μωραΐτη. Μέσα από τα γραπτά του Μάρκου Δραγούμη μπορούν να εντοπισθούν τα απαραίτητα συστατικά των αποστολών του: πρώτον, η παρουσία ενός καλού συνεργάτη που τον συντροφεύει στο ταξίδι ή, εναλλακτικά, ενός ντόπιου που γνωρίζει πρόσωπα και πράγματα και λειτουργεί ως σύνδεσμος- δεύτερον, άμεσα εξαρτημένο από το πρώτο, καλές συστάσεις- τρίτον, ένα καλό, αξιόπι­ στο μηχάνημα ηχογράφησης που να περνά όσο γίνεται απαρατήρητο, ώστε να μην αποσπά την προσοχή- τέταρτον, χρόνος - όσον περισσότερο διαθέσεις τόσο καλύτερα θα αμειφθείς με αναπάντεχες, απρογραμμάτιστες συναντή­ σεις αλλά και με την εμπιστοσύνη των ανθρώπων, που κερδίζεται σιγά σιγάπάνω από όλα, υπομονή, καλή προαίρεση και σεβασμός προς τους ανθρώ­ πους που γίνονται οι πληροφορητές σου. Αξίζει να σταθώ λίγο στο τελευταίο, στο σεβασμό προς τους συνομιλητές στο πεδίο, αφού είναι ένα στοιχείο που διακρίνει τον Μάρκο Δραγούμη. Αυτό τουλάχιστον διαβεβαιώνουν εμφατικά οι δύο βασικοί του συνεργάτες στο Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο και συνοδοιπόροι στην επιτόπια έρευνα Λεωνί­ δας Εμπειρίκος και Θανάσης Μωραΐτης, μιλώντας για την επαφή του Δρα­ γούμη με τους ανθρώπους, τον τρόπο που τους πλησιάζει και την «απέχθεια του για την επέμβαση των καταγραφέων στους ανθρώπους που πάμε να ηχο­ γραφήσουμε»33. Είναι γνωστές στο χώρο των εθνογράφων οι παρεμβατικές πρακτικές μελετητών που έρχονται στο πεδίο περιβεβλημένοι με το ηγεμονικό κύρος που τους προσδίδει η ιδιότητα του πανεπιστημιακού δασκάλου, του κατα­ ξιωμένου ερευνητή ή του απεσταλμένου ενός σημαντικού φορέα. Ακόμα και στις μέρες μας, συμβαίνει ο ερευνητής να επιβάλλει στον συνομιλητή του στο πεδίο την άποψη που ο ίδιος έχει για τη σωστή μελωδία, τα αυθεντικά λόγια, το πραγματικό νόημα ή την προέλευση ενός τραγουδιού. Έτσι το αποτέλε­ σμα της έρευνας καθρεφτίζει περισσότερο την παγιωμένη αντίληψη του ερευνητή παρά τις λεπτές αποχρώσεις και τα σύνθετα νοήματα μιας δυναμι­ κής πραγματικότητας. Η στάση του Μάρκου Δραγούμη τον διαφοροποιεί από τέτοιου είδους πρακτικές, φέρνοντας τον πιο κοντά σε ένα κριτικό ερευνητικό παράδειγμα, που είναι προϊόν ανθρωπολογικών εθνογραφικών προσεγγίσεων μετά τη δεκαετία του 1970. Το παράδειγμα αυτό ανέδειξε το εξουσιαστικό κυ'ρος των

εθνογράφων και αμφισβήτησε την ουδέτερη επιστημονική τους στάση καθώς και τη νομιμοποίηση τους να μιλούν για τους άλλους. Χαρακτηρίζεται από σεβασμό προς το διαφορετικό, και έχει επίγνωση των υποκειμενικοτή­ των που εμπλέκονται στην εθνογραφική έρευνα καθώς και των συνθηκών και δομών εξουσίας που διέπουν αναπόδραστα τη σχέση ερευνητή-ερευνώμενου, επηρεάζοντας τον τρόπο που κάνουμε έρευνα και γράφουμε γι' αυτή34. Η γενικότερη πορεία του Μάρκου Δραγούμη δείχνει ότι είναι ανοικτός στο καινούργιο και στην αλλαγή. Διαβάζοντας κανείς πρόσφατα γραπτά του που αναφέρονται στην εθνογραφική έρευνα, εντοπίζει τα σημάδια μίας διεύρυν­ σης, ενός επαναπροσδιορισμού σε βάσεις γερά εθνομουσικολογικές. Σε ένα κείμενο με τίτλο «0 εθνομουσικολόγος και η τέχνη της επιτόπιας ηχογράφη­ σης», που αποτελεί έναν σύντομο πρακτικό οδηγό επιτόπιας έρευνας, περι­ γράφει τον ολοκληρωμένο εθνομουσικολόγο ωςπανεπιστήμονα, αφού «πρέ­ πει να γνωρίζει κοινωνική Ανθρωπολογία, Ιστορία, θρησκειολογία, Φιλολο­ γία, Ψυχολογία και, αν είναι δυνατό, τις γλώσσες των κοινοτήτων όπου πρό­ κειται να διεξαγάγει τις "μουσικές" μελέτες του. Τοποθετώ το "μουσικές" σε εισαγωγικά, γιατί καμιά μουσική δεν είναι μόνο μουσική, ιδίως οι μη δυτικές. Όλες συνδέονται στενά με την ποίηση, το χορό, τη διδαχή, τη μύηση, την τελετουργία, τη μαγεία, το θέατρο και ακόμη πολλά»35. Η θέση του αυτή συμ­ βαδίζει με την προσέγγιση που χαρακτηρίζει την πρόσφατη εθνομουσικολογική έρευνα για τη μουσική δημιουργία και πρακτική, σύμφωνα με την οποία η μουσική αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτισμού, ένα πεδίο στο οποίο η κοινωνία συμβαίνει. Θα ήθελα να κλείσω αυτή τη σύντομη αναφορά στον Μάρκο Δραγούμη και το έργο του με ένα κείμενο δικό του. Το παρακάτω απόσπασμα είναι από περιγραφή αποστολής το 1962 στα χωριά Σφεντούρι, Ανιτσαίου και Παχειά Ράχη της ανεξερεύνητης τότε νότιας Αίγινας. Εκδόθηκε πρόσφατα, το 2002 (40 χρόνια πριν, οι διηγήσεις από το πεδίο σε πρώτο πρόσωπο και η αναφο­ ρά σε προσωπικές ατυχίες ή εμπειρίες του ερευνητή δεν συνηθίζονταν]. Εκτός από τις γλαφυρές περιγραφές του τόπου και της ηθογραφίας/ψυχογραφίας των ανθρώπων του μισό αιώνα πριν, τις οποίες μας προσφέρε^ το απόσπασμα αποκρυσταλλώνει για μένα κάποια ιδιαίτερα στοιχεία στο έργο του Μάρκου Δραγούμη: την αποδοχή του τυχαίου που εμπλέκεται αναπό­ δραστα στην έρευνα του εθνογράφου, την ψύχραιμη εξιστόρηση χωρίς διά­ θεση εξωραϊσμού, τον ποιητικό ρυθμό της αφήγησης και το χιούμορ: Το επόμενο πρωί η πεθερά του βιολιστή του χωριού, η θεια Κατίγκω Γρυπαίου, είχε μεγάλη όρεξη να μας τραγουδήσει αλλά στο τρίτο ή τέταρτο τρα­ γούδι, εμφανίστηκε στην πόρτα της καλύβας ο άντρας της και μας έκανε νόημα να τα μαζεύουμε και να φεύγουμε. Δεν απορήσαμε γιατί το ίδιο και χειρότερο μας είχε συμβεί την προηγουμένη στην Πέρδικα. Αργότερα, στου Ανιτσαίου, μια

γυναίκα που πλησιάσαμε για να μας τραγουδήσει αρνήθηκε λέγοντας μας ότι φοβάται τα μαγνητόφωνα, γιατί έχει ακούσει ότι κλέβουν τις φωνές, καθιστώ­ ντας όσους μιλούν σ' αυτά βουβούς. Το δεύτερο βράδυ, μετά από μια ηχογρά­ φηση στην Παχειά Ράχη, ελλείψει ξενοδοχείου, μας έβαλαν να διανυκτερεύσου­ με σ' έναν αχυρώνα. Δεν μπορέσαμε όμως να σταθούμε εκεί από τις σκνίπες και επιστρέψαμε σχεδόν αμέσως στη βάση μας στα Πλακάκια, μετά από μια αρκε­ τά περιπετειώδη πορεία κατά την οποία κινδυνέψαμε από ένα κοπάδι από μαντρόσκυλα στους Τζίκηδες36.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Βλ. ενδεικτικά Λέκκας, Δημήτρης, «Ο Μάρκος Φ. Δραγούμης, μουσικολόγος και δάσκα­ λος», Πρακτικά Η'Συμποσίου, ΕταιρείαΛευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2004, σελ. 133-139, Λιάβας, Λάμπρος, «Ομιλία», Επίσημοι Λόγοι, Πρυτανεία Χρήστου Ν. Κίττα, Τόμ. 35ος, Μέρος Β', Αθήνα 2011, 548-554, Μαλιάρας, Νίκος, «Ομιλία», Επίσημοι Λόγοι, Πρυτανεία Χρήστου Ν. Κίττα, Τόμ. 35ος, Μέρος Β', Αθήνα 2011, 555-560. Το 1992 ο Μάρκος Δρα­ γούμης βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών για την 30χρονη δράση του στο χώρο της εθνομουσικολογίας, ενώ το 2008 αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

2. 0 Μάρκος Δραγούμης υπήρξε καθηγητής μουσικής και υπεύθυνος του μουσικού τμήμα­ τος Γυμνασίου-Λυκείου του Κολλεγίου Αθηνών για 24 χρόνια. Βλ. σχετικά και το σημεί­ ωμα του Αρη Λειβαδά με τίτλο «Από την σχολική τάξη: ο Μάρκος Δραγούμης ως παι­ δαγωγός» στο παρόν αφιέρωμα.

3. Συνέντευξη στον Μιχάλη Μεσσήνη, εκπομπή «Πρόσωπα» του 3ου Προγράμματος EPA, Κυριακή 10 Ιουνίου 2007 [ανέκδοτη).

4. Συνέντευξη στον Μεσσήνη (2007, ό. π.).

5. Βλ σχετικά και τη συνέντευξη στον Παναγιώτη Πούλο με τίτλο «Ο Μάρκος Δραγούμης αφηγείται με αφορμή ηχογραφήσεις και φωτογραφίες» στο παρόν αφιέρωμα.

6. «Ηχογραφώντας για το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο στη δεκαετία του '60». Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε το 2002 και συμπεριλήφθηκε στο Δραγούμης, Μάρκος, Η παραδο­ σιακή μας μουσική. Τόμος 1, Αθήνα 2003,154-156, σελ 156.

7. Πολλά από τα πορτρέτα αυτά περιέχονται στο Δραγούμης 2003.

8. Βλ. σχετικά και το σημείωμα του Αλέξανδρου Μελέγκογλου με τίτλο «Ο Μάρκος Δρα­ γούμης και ο Υπερρεαλιστικός Όμιλος του Κολλεγίου Αθηνών» στο παρόν αφιέρωμα.

9. Συνέντευξη στον Παναγιώτη Πούλο (Αθήνα, 22 Οκτωβρίου 2013). Περιλαμβάνεται στο παρόν αφιέρωμα με τίτλο «Ο Μάρκος Δραγούμης αφηγείται με αφορμή ηχογραφήσεις και φωτογραφίες».

10. «Το ρεμπέτικο σήμερα· μία επανεκτίμηση», στο Δραγούμης, Μάρκος, Η παραδοσιακή μας μουσική. Τόμος 2. Οι μεταγραφές της Μεγάλης Δοξολογίας του Μελχισεδέκ και άλλα κείμενα, Αθήνα 2009,188-190, σελ. 190.

11. Βλ. σχετικά «0 Μάρκος Δραγούμης αφηγείται με αφορμή ηχογραφήσεις και φωτογρα­ φίες», στο παρόν αφιέρωμα, καθώς και το κείμενο «Αναμνήσεις από τη μαθητεία μου με τον Έγκον Βέλλες», στο Δραγούμης 2003, σελ. 17-21.

12. Βλ. σχετικά και «Η οφειλή μου στη Μέλπω Μερλιέ», στο Δραγούμης 2003, σελ. 9-11.

13. Για τη σχέση του Μάρκου Δραγούμη με τον Ανδρέα Εμπειρίκο βλ. επίσης το κείμενο του Λεωνίδα Εμπειρίκου με τίτλο «Για τον Μάρκο» στο παρόν αφιέρωμα.

14. Στο παρόν αφιέρωμα περιλαμβάνεται αναλυτική εργογραφία του Μάρκου Δραγούμη.

15. Βλ. ενδεικτικά «Βυζάντιο και Δύση - Μουσικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις», στο Δρα­ γούμης 2009, σελ. 9-30, καθώς και Δραγούμης, Μάρκος, «Βυζάντιο και Δύση. Μουσικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις», Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου Καλλιέργεια της Μου­ σικής Τέχνης στην Ελλάδα της Ευρώπης, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, 29-31 Μαΐου 2009, επιμέλεια Πέτρος Βούβαρης, Ελένη Καλλιμοπούλου, Άννα-Μαρία Ρεντζεπέρη-Τσώνου καιΛελούδαΣτάμου, 2012,175-186.

16. Βλ ενδεικτικά «The music of the rebetes», στο Δραγούμης, Μάρκος, Από το Βυζάντιο στο ρεμπέτικο: μουσικολογικές περιπλανήσεις, Αθήνα 2007, 239-249, και «Πολίτισσα, μια δημοτική μελωδία που πέρασε στο ρεπερτόριο του ρεμπέτικου», στο Δραγούμης 2007, σελ. 193-200.

17. Βλ. σχετικά «Common elements in Jewish-Sephardic and Greek folk songs», στο Δρα­ γούμης 2007, σελ. 229-238.

18. ό.π., υποσ. 14.

19. Δραγούμης, Μάρκος, Αιγίνης μουσική περιήγησις, Αθήνα 2008, σελ. 28.

20. Η διαμάχη αυτή είναι ήδη σε πλήρη εξέλιξη στην Ελλάδα στα τέλη του 19™ και τις αρχές του 20™ αιώνα. Βλ. σχετικά Χατζηπανταζής, Θόδωρος, Της Ασιάτιδος Μούσης ερασταί. Η ακμή του αθηναϊκού καφέ αμάν στα χρόνια της βασιλείας του Γεωργίου Α'. Συμβολή στη μελέτη της προϊστορίας του ρεμπέτικου, Αθήνα 1986, και στο Ρωμανού, Καίτη, Εθνικής μουσικής περιήγησις 1901-1912: Ελληνικά μουσικά περιοδικά ως πηγή έρευνας της ιστορίας της νεοελληνικής μουσικής, Αθήνα 1996. Για μία επισκόπηση της εξέλιξης της διαμάχης αυτής κατά τον 20° αιώνα, βλ. Kallimopoulou, Eleni, Paradosiakà: Music, Meaning and Identity in Modern Greece, Farnham, 2009.

21. «To ισλαμικό στοιχείο στη μουσική μας παράδοση», στο Δραγούμης 2007 (σελ. 33-40): 34. Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε το 1984.

22. ό.π. σελ. 34.

23. ό.π. σελ. 40.

24. «Common elements in Jewish-Sephardic and Greek folk songs», στο Δραγούμης 2007, σελ. 238. To κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε το 1998. Όλες οι μεταφράσεις στα ελληνικά αγγλικών κειμένων είναι δικές μου.

25. «Δημήτρης Ατράί'δης (1900-1970) - Η συμβολή ενός άδικα παραγνωρισμένου μικρασιάτη λαϊκού μουσικού», στο Δραγούμης 2003 (σελ. 163-178): 163-164. Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε το 1993.

26. Αξιός, Διμηνιαία Εκδοση Θεσ/κης - Αθηνών, Μάρτιος-Απρίλιος 1960,18-19, και περιο­ δικό Τραμ (Β'διαδρομή, Β'τεύχος), Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 1976, σελ. 151-157. Βλ. «Δημήτρης Ατραΐδης (1900-1970) - Η συμβολή ενός άδικα παραγνωρισμένου μικρασιάτη λαϊκού μουσικού», στο Δραγούμης 2003, σελ. 163-178.

27. Για το «σμυρνέικο» τραγούδι βλ. Poulos, Panagiotis C, 'Smyrnaiika', Encyclopedia of Popular Music of the World, Μέρος 3: Genres, επιμέλεια John Shepherd, David Horn και Dave Laing (Continuum, υπό δημοσίευση, 2014).

28. Για την αναβιωτική αυτή κίνηση από τη δεκαετία του 1970 και μετά, βλ.

Kallimopoulou, Eleni, Paradosiakà: Music, Meaning and Identity in Modern Greece, Farnham, 2009.

29. Δραγούμης, Μάρκος, Η μουσική παράδοση της Ζακυνθινής εκκλησίας, Αθήνα 2000, σελ.

9.

30. ό.π. 2000:18-19, 27.

31. ό.π. 2000: 311.

32. ό.π. 2000: 20.

33. Θανάσης Μωραΐτης, συνέντευξη Θανάση Μωράίτη και Λεωνίδα Εμπειρίκου στον Παναγιώτη Πούλο (Αθήνα, 27 Νοεμβρίου 2013). Βλ. επίσης τη μαρτυρία του Λεωνίδα Εμπειρίκου στο κείμενο του με τίτλο «Για τον Μάρκο» στο παρόν αφιέρωμα.

34. Για μία κριτική παρουσίαση του ρεύματος αυτού και των κύριων μεθοδολογικών και θεωρητικών τάσεων στην εθνομουσικολογία, βλ. Καλλιμοπούλου, Ελένη και Αλεξάν­ δρα Μπαλάντινα, «Εισαγωγή», Εισαγωγή στην Εθνομουσικολογία, επιμέλεια Ελένη Καλλιμοπούλου και Αλεξάνδρα Μπαλάντινα, Αθήνα 2014, 9-58.

35. «0 εθνομουσικολόγος και η τέχνη της επιτόπιας ηχογράφησης», στο Δραγούμης 2009 (σελ. 191-195): 191.

36. «Ηχογραφώντας για το Μουσικό Λαογαφικό Αρχείο στη δεκαετία του '60». Στο Δρα­ γούμης 2003 (σελ 154-156): 155. Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε το 2002.

Φωτογραφία: Δ. Βλάικου

41

ΑΡΗΣ ΛΕΙΒΑΔΑΣ

Από τη σχολική τάξη: ο Μάρκος Δραγούμης ως παιδαγωγός

0

Μάρκος Δραγούμης δίδαξε το μάθημα της μουσικής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση για είκοσι τέσσερα χρόνια (1964-1988), στο Κολλέγιο Αθη­ νών, το σχολείο όπου είχε φοιτήσει και ο ίδιος. Αυτό που ίσως δεν είναι ευρύτερα γνωστό είναι ότι ορισμένες χρονιές ανέλαβε να διδάξει και σε μαθητές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, σε παιδιά του δημοτικού. Πράγματι, γνώρισα τον Μάρκο Δραγούμη σαν μαθητής της τρίτης τάξης του δημοτικού στο Κολλέγιο το 1975. Τη χρονιά εκείνη το σχο­ λείο γιόρταζε τα πενηντάχρονά του και, ως δάσκαλος μουσικής, είχε αναλά­ βει να προετοιμάσει τη μαθητική χορωδία στη σχετική επετειακή γιορτή που θα γινόταν, με καλεσμένο μάλιστα τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωνστα­ ντίνο Τσάτσο! Είχα επιλεγεί για τη χορωδία του σχολείου και θυμάμαι πως έκανε τη διδασκαλία της χορωδίας καθισμένος στο πιάνο, που είχε τοποθε­ τηθεί πλάι στα σκαλιά της εισόδου του σχολείου. Δύο χρόνια αργότερα, στην πέμπτη τάξη του δημοτικού πλέον, αξιώθηκα να τον έχω δάσκαλο μουσικής. Και ήταν ο καθηγητής της μουσικής που θα είχα όλα τα χρόνια στο σχολείο μέχρι το 1985, που αποφοίτησα. Μου έκανε εντύπωση πώς προσπαθούσε - πάσχιζε, είναι η αλήθεια - να διδάξει τη μουσική με τρόπο που να ενδιαφέρει τα παιδιά, και επιθυμούσε να κάνει σοβαρό και ουσιαστικό μάθημα σε μαθητές, που οι περισσότεροι ήταν αδιάφοροι και αντιμετώπιζαν την ώρα της «Μουσικής» με μια ελαφρότητα, σαν ώρα χαλάρωσης (στην καλύτερη περίπτωση] ή ευθυμίας και καζούρας (στη χειρότερη). Στην αίθουσα μουσικής στο ισόγειο του σχολείου είχαμε την τύχη να έχουμε ένα πιάνο με ουρά καθώς και ένα στερεοφωνικό. Στον τοίχο υπήρχε μικρός πίνακας με επιζωγραφισμένες πέντε άσπρες οριζόντιες γραμμές που σχημάτιζαν ένα μόνιμο πεντάγραμμο, έτσι ώστε να μη σβήνει, όταν σβήναμε με το σπόγγο όσα γράφαμε με την κιμωλία, σε εκείνες τις προ υπολογιστών εποχές. 0 Μάρκος Δραγούμης μας δίδασκε είτε από την έδρα είτε, πολλές φορές, από το πιάνο. Για να κάνει το μάθημα πιο ενδιαφέρον, είχε εφεύρει διάφορα εκπαιδευ­ τικά «παιχνίδια» και τεστ. Μας έβαζε, για παράδειγμα, να ακούμε σύντομα

κομμάτια κλασικής μουσικής στο στερεοφωνικό, χωρίς να μας πει τον τίτλο ή το συνθέτη. Έπειτα μας ζητούσε να γράψουμε τον τίτλο που θα δίναμε εμείς στο κομμάτι, ανάλογα με το χαρακτήρα του (χαρούμενο, πένθιμο, θριαμβευτικό κλπ.], χρησιμοποιώντας τη φαντασία μας. Στο τέλος διαβάζαμε τους τίτλους που είχαμε δώσει και επιλέγαμε τον πιο πετυχημένο. Άλλες φορές μας έβαζε να ακούσουμε τέσσερα πέντε σύντομα κομμάτια κλασικής μουσικής στο στερεοφωνικό, τα οποία ονόμαζε μόνο με τη σειρά τους (Α, Β, Γ, κλπ.). Σκοπός της άσκησης ήταν να τα προσέχουμε και να τα θυμόμαστε, γιατί στη συνέχεια μας τα έπαιζε στο πιάνο, ανακατωμένα, και έπρεπε να γράψουμε ποιο ήταν το κομμάτι που ακούσαμε. Οι ευρηματικές αυτές ασκήσεις φαίνονται ίσως απλές, αλλά άρεσαν στους μαθητές και ήταν ένας τρόπος να τους κεντρίσουν το ενδιαφέρον περισσότε­ ρο από μία στεγνή διδασκαλία του μαθήματος. Ήταν όμως και τρόπος εξέτα­ σης, καλύτερος από την απομνημόνευση, γιατί έλεγχαν την προσοχή του μαθητή. Μια πολύ ενδιαφέρουσα περιγραφή της διδακτικής του εμπειρίας από τον ίδιο το Μάρκο Δραγούμη βρίσκεται στο άρθρο του «Η διδασκαλία της Μουσικής στη Μέση Εκπαίδευση: Ένας απολογισμός», που δημοσιεύτη­ κε στο πρώτο τεύχος (2006) του περιοδικού Μουσική σε Πρώτη Βαθμίδα, περιοδική έκδοση της Ένωσης Εκπαιδευτικών Μουσικής Αγωγής Πρωτο­ βάθμιας Εκπαίδευσης. Επίσης, τραγουδούσαμε όλοι μαζί διάφορα τραγούδια, σχεδόν όλα με ελληνικό χαρακτήρα («κλέφτικο», «καλαματιανό» κλπ.) από μία συλλογή τραγουδιών που είχε επιμεληθεί ο ίδιος, που μας συνόδευε στο πιάνο. Πολλά χρόνια αργότερα και αφού είχα αποφοιτήσει, έμαθα ότι ένα από αυτά τα τρα­ γούδια - που μου άρεσε πολύ λόγω της ηρωικής μουσικής του - ήταν σύν­ θεση του ίδιου του δασκάλου μας! Και, βέβαια, μας έβαζε να ακούσουμε κλασικά έργα που εξηγούσε ο ίδιος, πάντοτε με έναν ενθου­ σιασμό που φαινόταν. Ο Μάρκος Δραγούμης μας δίδασκε όμως και βασικές γνώσεις θεωρίας της μουσικής. Μου προ-

Ο Μάρκος Δραγούμης και η δερμάτινη του τσάντα στην έδρα.

43

καλεί τώρα εντύπωση ότι ήδη από το δημοτικό δεν δίσταζε να μας αναφέρει σοβαρά θέματα θεωρίας της μουσικής, τα οποία πάντοτε παρουσίαζε με απλό και κατανοητό τρόπο. Όσα παιδιά ενδιαφέρονταν τα άκουγαν με ανοιχτά τ' αυτιά, ρουφώντας κυριολεκτικά τις πρωτόγνωρες αυτές γνώσεις (διότι αν δεν είχε την τύχη κανείς να μαθαίνει κάποιο όργανο, στην ηλικία αυτή δεν θα είχε την ευκαιρία να ακούσει θεωρία της μουσικής].

Η αίθουσα της μουσικής. Στιγμιότυπο από τις μέρες του ως δασκάλου τη δεκαετία του 1980 στο Κολλέγιο Αθηνών.

Το μάθημα, όταν είναι άμεσο και κατανοητό, εντυπώνεται στο μαθητή που ενδιαφέρεται. Όταν, έφηβος πια, μάθαινα στο ωδείο αρμονία, με έκπλη­ ξη αναγνώρισα ότι πολλά από όσα διδασκόμουν τα είχα ήδη ακούσει από το δάσκαλο μας στο δημοτικό, λ.χ. όταν μας μίλαγε για τους «αρμονικούς» που συνηχούν μαζί με κάθε νότα και μας έδινε μάλιστα το παράδειγμα χειροπια­ στό και κατανοητό, παίζοντας μας μια νότα και τους «αρμονικούς» της στο πιάνο με τη σειρά που εμφανίζονται. Τότε κατάλαβα αμέσως, γιατί ορισμένες συγχορδίες ηχούν αρμονικά και άλλες όχι, φέρνοντας στη μνήμη μου αυτά που είχα ακούσει από το Μάρκο Δραγούμη σε μικρή ηλικία. Μας μιλούσε συχνά για τη δημοτική μουσική, λέγοντας μας ότι αυτά τα τραγούδια που ακούμε τραγουδιούνται στο στόμα του λαού εδώ και εκατο­ ντάδες χρόνια. Αν μια φράση, μια νότα, μια λέξη δεν είναι καλή, βελτιώνεται από τον επόμενο τραγουδιστή και από τον επόμενο, και έτσι το τραγούδι

φτάνει σε ένα βαθμό τελειότητας, αφού έχει περάσει από χιλιάδες ανθρώ­ πους με μουσικό και ποιητικό αίσθημα που δεν θα ανέχονταν την παραμικρή ατέλεια ή αστοχία. Έτσι και εγώ απόκτησα ένα βαθύ σεβασμό και αγάπη για τη δημοτική μουσική, ασυναίσθητα και χωρίς να το καταλάβω, που όταν ρωτώ τον εαυτό μου από πού προέρχεται, νομίζω ότι οφείλεται σε αυτά που άκουγα από το Μάρκο Δραγούμη από μικρό παιδί. Μας εμφύσησε μία αγάπη για τη μουσική της πατρίδας μας, που δεν μπο­ ρεί να εξηγηθεί αλλιώς παρά σαν μία επιρροή της προσωπικότητας του. Φιλι­ κός σαν άνθρωπος, ειλικρινής και άμεσος, ενθουσιώδης, ίσως και λίγο από­ μακρος ως καλλιτεχνική φύση, πάντοτε όμως με πραγματικό ενδιαφέρον για τα παιδιά. Μπορούσες μετά από το μάθημα να μιλήσεις μαζί του για συνθέτες, ηχογραφήσεις, όπου θα σου έλεγε πάντοτε κάτι ενδιαφέρον από τις ανεξά­ ντλητες γνώσεις του. Μας άφηνε όμως να ακούμε στο μάθημα και ροκ μουσι­ κή, μάλλον ως παραχώρηση στα ενδιαφέροντα μας. Με την αίσθηση της οικο­ νομίας που έχουν οι πραγματικοί καλλιτέχνες, μιλούσε πάντοτε για την ουσία, λιτά, αλλά με ενθουσιασμό. Η αδιόρατη αλλά ισχυρή επιρροή του στους μαθητές του είναι απόδειξη του εκπαιδευτικού του έργου.

ΜΑΡΚΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ

—·

Ό,τι και νά π ή κανείς γ ι α το Μάρκο είναι λίγο. Μόνος τρόπος να καταλάβη κανείς το παιδί αάτό είναι να βρεθή δίττλα του, στα θρανία, με μόνο αντικειμενικό του σκοπό τήν παρακολού­ θηση του. Δεν ττρέττει να ϋπάρχη μαθητής που να απασχόλησε και νά έφερε σε δύσκολη θέση τον καθηγητή πιο πολύ ά π ' τον Μάρκο. Και τούτο, γιατί ποτέ κανείς δέν καταλάβαινε σε ποιες περιπτώσεις έκανε καζούρα και πότε μι­ λούσε στα σοβαρά. ΟΊ ακατάλληλες και άσχε­ τες προς τήν περίπτωση ερωτήσεις του, τ α κα­ ταπληκτικά συμπεράσματα_ τα όποια έβγαζε κατά την διάρκεια τοϋ μαθήματος εις έπήκοον όλων, οί^κινήσεις του, τα γέλια του, ή μουσική του — ώ π ό σ ο μεγάλη στ αλήθεια ά γ α π η τής έχει — τον ανέδειξαν υ π ' αριθμόν 1 «τύπο» τής τάξης μας και γνωστότατο στους καθηγητικούς κύκλους. Στις σοβαρές του στιγμές ό Μάρκος διακρίθηκε γ ι α τον ενθουσιασμό του και τήν αι­ σιοδοξία με τήν οποία αντιμετώπισε και θ' αν­ τιμετώπιση κάθε πρόβλημα. Έκτος α π ό τά Νο­ μικά πού θ' άκολουθήση, θ' άσχοληθή και μέ ανώτερη θεωρητική μουσική.

Από την επετηρίδα του Κολλεγίου Αθηνών, 1953.

4

κ«—«—ans—

; Δραγούμης ρε τον βασικό πυρήνα των μελών του ομίλου την προσκεκλημένη ποιήτρια Ολυμπία Καράγιωργα

ί:ψΨ:·:

Η 46

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΕΛΕΓΚΟΓΛΟΥ

Ο Μάρκος Φ. Δραγούμης και ο Υπερρεαλιστικός Όμιλος του Κολλεγίου Αθηνών

ον Δεκέμβριο του 1986 ανακάλυψα τα ποιήματα του Μάρκου Δραγούμη σε ένα παλαιότερο αφιέρωμα του περιοδικού Ηριδανός1. Ήταν μια βια­ στική αναζήτηση στη βιβλιοθήκη του Κολλεγίου Αθηνών σε ώρα σχολικού διαλείμματος. Η ανακάλυψη ήταν απροσδόκητη και η έκπληξη -τολμώ να πωπελώρια. Εκείνες τις ημέρες συγκέντρωνα υλικό γύρω από τον γαλλικό και τον ελληνικό υπερρεαλισμό. Ήταν παράλληλα οι ίδιες μέρες κατά τις οποίες μαζί με μερικούς ακόμα μαθητές της Β' Λυκείου προσπαθούσαμε να εντοπίσουμε τον απαραίτητο, σύμφωνα με τον σχολικό κανονισμό, καθηγητή-σύμβουλο, ώστε να δώσουμε επίσημη υπόσταση στον εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό μας όμιλο, κατά βάση όμιλο υπερρεαλιστικής ποιήσεως. 0 καθηγητής αυτός θα έπαιζε καθοριστικό ρόλο στην επιτυχία του ομίλου μας και, ως εκ τούτου, όλοι εμείς, τα επίδοξα μέλη, περνούσαμε στις μεταξύ μας συζητήσεις έναν προς έναν τους φιλολόγους από κόσκινο. Το όνομα του Μάρκου Δραγούμη κάθε άλλο παρά μού ήταν άγνωστο. Ένα αντίτυπο του βιβλίου του 45 τραγούδια του τόπου μου το έβρισκα στο σπίτι μας διαρκώς, επίμονα, προφητικά, μπροστά μου ήδη από τα επτά μου χρόνια. Στο Γυμνάσιο, ο ίδιος μάς δίδασκε το μάθημα της μουσικής. Οι συνάδελφοι του, φιλόλογοι και ιστορικοί, μας μιλούσαν με σεβασμό για το έργο των προ­ γόνων του, και κυρίως για το σημαντικότατο μουσικολογικό δικό του. Οι ανα­ φορές ετούτες πλήθαιναν και αρκετοί αντιλαμβανόμασταν ότι για τον δάσκαλο μας στην ουσία γνωρίζαμε ελάχιστα. Η αίθουσα μουσικής ήταν η τελευταία αίθουσα πριν από την πόρτα της ανατολικής εξόδου του Μπενακείου (του κεντρικού κτηρίου του Κολλεγίου Αθηνών] στο ισόγειο. Έμοιαζε στη φαντασία μου σαν ο τόπος μόνιμης κατοι­ κίας του Δραγούμη, σαν να μην έφευγε τα απογεύματα από κει, παρόλο που η μηχανή χαμηλού κυβισμού που άφηνε στην είσοδο κραύγαζε για το αντίθετο. Η αίθουσα ήταν διακοσμημένη εσωτερικά με τοιχογραφίες που είχαν αφήσει 2 πίσω τους στον πόλεμο Γερμανοί στρατιώτες με χιούμορ και καλλιτεχνικό

Τ

ταμπεραμέντο: ζωγραφισμένοι ένστολοι σε κατάσταση μέθης μπρο­ στά σε σειρές από κανάτες· δέντρα, καρότσια, φαντάροι και τεμπέλικα μουλάρια με θέα την Ακρόπολη. Στον πίνακα με κιμωλία οι νότες της βυζα­ ντινής μουσικής ή οι λέξεις Πολυφω­ νία, Αρμονία, Αντίστιξη, Μονοφωνία, Συγχορδία. Ένα πιάνο με ουρά, παλιό όσο και η αίθουσα. Ξύλινα στενά θρα­ νία για παιδιά. Στη μέση ο Δραγούμης να ξεκουράζεται κάπου κάπου σε μια Ένα μεσημέρι στο Κολλέγιο Αθηνών:

κατάλευκη αναδιπλούμενη ξαπλώ-

ο Μ. Δραγούμης στην κατάλευκη ξαπλώστρα του.

1

1

„

,

<-

Λ

,

στρα τα μεσημέρια στα διαλείμματα, παρέα με τους αγαπημένους του ήχους του Μπερλιόζ ή του Σατί, ίσως κιόλας απολαμβάνοντας τον ρόλο του καθηγητή που ζούσε μέσα σε αυτό το σκηνικό. Υπήρχε, πράγματι, μια θεατρικότητα στο καθετί: στον τρόπο που έδινε στις λέξεις μια περίεργη έμφαση και έναν πομπώδη σαρκασμό, καθώς μιλού­ σε για τη μουσική και τη ζωή σημαντικών λαών και ανθρώπων, σαν να σε ξεβίδωνε από την ξύλινη καρέκλα σου με την απρόσμενη ροή του λόγου του ή σαν να έστριβε τις σκέψεις σου για να σκεφτείς αλλιώς το όλο θέμα- στον τρόπο που κρατούσε ενίοτε μια ξύλινη μπαγκέτα, κάπως σαν διευθυντής μιας ακατέργαστης μαθητικής ορχήστρας· στις παθιασμένες συζητήσεις που ξεκι­ νούσαν με την παρουσίαση αυτοσχέδιων μουσικών οργάνων, από χαρτί και άλλα υλικά, κατασκευασμένα από εμάς τους μαθητές- στους δεκαπεντασύλ­ λαβους που μας ζητούσε και σκαρώναμε για άσκηση στην τάξη, μια αίθουσασκηνή θεάτρου ταυτόχρονα και καμαρίνι ενός ανθρώπου ευρηματικού, που πίσω απ' τον μανδύα του παρέμενε ένα αίνιγμα. Η εποχή του Γυμνασίου είχε περάσει και, δύο χρόνια αργότερα, η ανακά­ λυψη των ποιημάτων έφερνε τις εικόνες αυτές ξανά μπροστά στα μάτια μου. Ετούτη την φορά ένιωσα σαν να κρατούσα την άκρη ενός νήματος: «Εντός λαβυρίνθου /Αύσιν εξόδου / Εχάραξαν αρχαίοι»3. Δανείστηκα το τεύχος του περιοδικού και βγήκα από τη βιβλιοθήκη σαν ένας Θησέας ή σαν να είχα κλέψει ένα διαμάντι, ρίχνοντας κλεφτές ματιές στα ποι­ ήματα και αποφεύγοντας το βλέμμα και τις ερωτήσεις των περαστικών. Οι στίχοι ήταν ευαίσθητοι, γεμάτοι εκμυστήρευση και χιούμορ: «Έκανα σουηδική γυμναστική / στις πατρογονι­ κές μου πολυθρόνες/... /Κι υψώθηκα σαν πύραυ­ λος στους ουρανούς / ...»*.

48

'.'

ν

Και αλλού: «Η σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα / ... / Είναι ύαινα ανίερος / γκαρσόνι σε βρωμερό της Δώρου ρεστωράν / ... / κονσέρβα μάρκας PELI­ CAN / κι αλάτι ΚΑΛΑΣ5. Την επόμενη ημέρα η απόφαση είχε ληφθεί ομοφώνως απ' τα μέλη. Επισκε­ φθήκαμε τον Μάρκο Δραγούμη στην αίθουσα μουσικής και του προτείναμε τη θέση του καθηγητή-συμβούλου του ομίλου υπερρεαλιστικής ποιήσεως. Εκείνος αποδέχθηκε την πρόταση με φλογερό ενθουσιασμό και γρήγορα αρχίσαμε να σχεδιάζουμε τα πρώτα βήματα του ομίλου. Στα τρία χρόνια της λειτουργίας του υπό την καθοδήγηση του Μάρκου Δραγούμη ο όμιλος γνώρισε ημέρες σημαντικότατης επιτυχίας. 0 μικρός κύκλος των μελών γρήγορα μεγάλωσε και ήδη από τις αρχές του δεύτερου έτους η αίθουσα μουσικής αποδείχτηκε μικρή για τις εβδομαδιαίες συγκε­ ντρώσεις. Το θεματικό αντικείμενο διευρύνθηκε και ο όμιλος από Υπερρεαλι­ στικός μετονομάστηκε σεΣύγχρονης Λογοτεχνίας. Οι μαθητές παρουσίαζαν το έργο ποιητών και τα δικά τους ποιήματα ενώπιον μελών και επισκεπτών. Καθηγητές παρακολουθούσαν και εκείνοι από τα θρανία τις δράσεις του ομί­ λου, και διάβαζαν και οι ίδιοι τη δική τους ποίηση. Οι δημοσιεύσεις στο περιο­ δικό του σχολείου διαδέχονταν η μία την άλλη, και ένας διαγωνισμός ποίησης ξεπέρασε κάθε προσδοκία σε συμμετοχές. Και, βεβαίως, μεγάλο ήταν το ενδιαφέρον και η προσέλευση στις συναντήσεις με συγγραφείς και ποιητές, όπως η Μελισσάνθη, ο Κώστας Ταχτσής και ο Νάνος Βαλαωρίτης. Ένα τέταρτο του αιώνα μάς χωρίζει σήμερα από τα χρόνια αυτά, τα σχο­ λικά, του ομίλου. Αρκετοί μαθητές ευτυχήσαμε μέσα από την κοινή μας αγάπη για την ποίηση να γνωρίσουμε βαθύτερα τον ευρηματικό μας δάσκα­ λο της μουσικής στα τελευταία χρόνια πριν από τη συνταξιοδότηση του απ' το σχολείο. Οι αναμνήσεις και η ευγνωμοσύνη για τη μεγάλη προσφορά του θα μας συντροφεύουν πάντοτε.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ηριδανός, τχ 4, Φλεβάρης - Μάρτης 1976, «Αφιέρωμα στον Ανδρέα Εμπειρίκο - Ελληνι­ κός Υπερρεαλισμός».

2. Από το 1941 έως το 1944 οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν το σχολείο ως στρατιωτικό νοσοκομείο.

3. Μάρκος Δραγούμης, «Εις υποψήφιον φοιτητην».

4. Μάρκος Δραγούμης, «Τα μαχαιροπήρουνα της προγιαγιάς μου».

5. Μάρκος Δραγούμης, «Ύαινα ανίερος».

49

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΩΡΑΙΤΗΣ

Ένας μουσικός μιλάει για τον μουσικό και συνεργάτη Μάρκο Δραγούμη

' /Λ ντας κοντά στο Μάρκο Δραγούμη 22 χρόνια, υποκλίνομαι ως μουσικός ν/μπροστά στο μεγαλείο του μουσικού και, ταυτόχρονα, του λάτρη και ερευνητή της μουσικής κάθε είδους - αν μπορεί η μουσική να χωριστεί σε είδη- όπου γης. Μεγάλη η ανάγκη και η χαρά της μουσικής να ασχολούνται μαζί της τέτοιοι χωρίς προκαταλήψεις ερευνητές. Γιατί από τη φύση της η μουσική είναι άνεμος, ελεύθερη ψυχή, και μόνο ελεύθεροι μουσικοί αξίζει να καταγίνονται μ' αυτήν. Κανείς δεν έχει αμφισβητήσει την αξιοσύνη του Μάρκου Δραγούμη και την ικανότητα του να συνεχίσει την εμπνευσμένη διοίκηση και δραστηριότη­ τα των ιδρυτών του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου Μέλπως ΛογοθέτηΜερλιέ και Οκτάβιου Μερλιέ. Χαρακτηριστική περίπτωση ήσυχου πνεύματος κι αυτόφωτου. Φανατι­ κός και ταυτόχρονα αποστασιοποιημένος. Παραμερίζει, αφήνοντας την έντα­ ση των γεγονότων να πρωταγωνιστήσει. Έμπλεος πάθους και πολύπλευρη μουσική προσωπικότητα, δίνει έμφαση μόνον σε οτιδήποτε αφορά την υψηλής αισθητικής μουσική δημιουργία, είτε αυτό είναι ένα δημοτικό τραγούδι είτε ρεμπέτικο είτε συμφωνική μουσική. Σχεδόν ταυτίζεται με το δημιουργό όχι υποκαθιστώντας τον αλλά συμπάσχο­ ντας μαζί του στην τραγωδία της δημιουργίας, κατά Γκαίτε, άρα έτοιμος να αντιληφθεί τις λεπτεπίλεπτες αποχρώσεις τόσο αυτής όσο και της εποχής που δημιουργήθηκε. Χωρίς ίχνος σοβινισμού ή διάθεσης για καλλιτεχνική προπαγάνδα, χωρίς ίχνος υπεροψίας, χωρίς ίχνος έστω και ελάχιστης κακίας ή υστεροβουλίας απέναντι στους εκφραστές της μουσικής, ακόμα κι αν σε ανθρώπινο επίπεδο τους αντιπαθεί, στέκει δίκαιος και αληθινά μεγαλόψυχος απέναντι στη δημι­ ουργία των εμπνευσμένων. Δάσκαλος και μαθητής ταυτόχρονα. Ευγενικός και διακριτικά ορκισμένος εχθρός όλων των «εθνικώς» μουσικολογούντων. Ιδανικός στο να «κατεβάζει» τον τόνο του θορυβούντα δημιουργού και να «ανεβάζει» τον τόνο της δημι­ ουργίας αυτού. Αηδιάζει με την «επιλεγμένη αφαίρεση» οιουδήποτε ουσία-

σηκού συστατικού στοιχείου ενός τραγουδιού. Λάτρης του «διαφορετικού». Απόλυτα πεπεισμένος ότι όλα μα όλα τα δημιουργήματα αποσκοπούν στη διαιώνιση της συμπαντικής αρμονίας. Αν κάποιος μεταβεί μαζί με το Μάρκο σε αποστολές επιτόπιων ηχογρα­ φήσεων, θα δει και θα καταλάβει την περηφάνια του για τους -κατά πολ­ λούς- άξεστους και ήσσονος σημασίας μουσικούς και τραγουδιστές. Κατα­ ξιώνει και προσεγγίζει όλους τους άγνωστους μουσικούς με τον ίδιο τρόπο που καταξιώνει και τον λατρεμένο του συνθέτη Έκτορα Μπερλιόζ. Οι μουσικοί όπου γης οφείλουν πολλά σε όλους εκείνους που προσεγγί­ ζουν τη μουσική μ' αυτόν τον τρόπο. Ιδιαίτερα μεγάλη θα είναι η οφειλή των επερχόμενων μουσικών της χώρας μας απέναντι στο Μάρκο Δραγούμη, τον οποίο ασφαλώς η ιστορία της μουσικής ανεπιφύλακτα θα συμπεριλάβει στις σελίδες της.

51

ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ

1

Για τον Μάρκο

Γενεαλογίες και ρήξεις Ο Μάρκος κατάγεται από μια παλαιά μεγαλοαστική οικογένεια πολιτικών και λογίων, τους Δραγούμηδες. Τον προόριζαν να γίνει νομικός, για να συνε­ χίσει την πολιτική καριέρα του πατέρα του και της οικογένειας του. Όμως ο πατέρας του Μάρκου είχε ένα απωθημένο· δεν ήθελε να κάνει ποτέ αυτή τη δουλειά καθώς ήταν ένας πολύ ευαίσθητος άνθρωπος. Είχε φύγει για να σπουδάσει στο εξωτερικό, αλλά η δολοφονία του αδερφού του Ίωνα τον έκανε να γυρίσει, γιατί τον θέλανε για να πάρει τη θέση του. Ανήκε μεν σε ένα συντηρητικό στρατόπεδο, αλλά ήταν εντελώς διαφορετικός από τον αδερφό του, τον Ιωνα, τον οποίο όμως θαύμαζε. Αυτή η καταγωγή έκανε τον Μάρκο να έχει μια πάρα πολύ μεγάλη ευρύτητα. Όταν ο πατέρας του έγινε πολιτικός, έγινε συντηρητικός και ήθελε να τον κάνει να κάνει νομικά, όπως ακριβώς είχε αναγκαστεί και ο ίδιος.

0 Μάρκος όμως από μικρός τρελαινόταν για τη μουσική. Τις πρώτες του οικονομίες τις έκανε για να αγοράσει, σε δίσκο τότε, τη Φαντα­ στική Συμφωνία του Μπερλιόζ. Έτσι είχε μια αντίδραση απέναντι σ' αυτό το περιβάλλον, ενώ είχε αντιθέτως μεγάλη επαφή με τους ανθρώπους οι οποίοι έμπαι­ ναν και έβγαιναν απ' το σπίτι, και που δεν ανήκαν σε αυτήν την ελίτ, στην υψηλή τάξη. Ενώ οι γονείς του δεν ήταν, αυτό που θα λέγαμε σήμερα, σνομπ, παρ' όλ' αυτά τα πράγ­ ματα ήταν σαφή. Αυτό τον ωθούσε να δημι­ ουργεί μια σχέση άμεση με όλους τους ανθρώ­ πους που ερχόταν σε επαφή. Εν μέρει κι από αντίδραση σε εκείνη την εποχή, απέκτησε μια άμεση σχέση με τους ανθρώπους. Δεν τον ένοια­ ζε τίποτα άλλο παρά μόνο η άμεση επαφή. Πράγ­ μα που είναι πολύ σπάνιο. Δηλαδή, το να μη σε προσδιορίζουν οι συμβάσεις του βίου και των κοινωνι­ κών τάξεων ή των οικονομικών δυνατοτήτων ή των επαγΣε κη'πο στην Κηφισιά, 3-4 χρονών. γελματικών, των γνώσεων και μάλιστα σε τέτοιο Τέλη δεκαετίας '30 βαθμό. Όλ' αυτά τα πράγματα είναι παντελώς άσχε52

τα με τον Μάρκο. Οπότε, ναι μεν ο ίδιος γόνος αυτής της οικογένειας, χωρίς όμως να είναι σνομπ η οικογένεια του, αλλά αντέστρεψε ακριβώς τα στοιχεία τα οποία οι γονείς του θα μπορούσαν να του είχαν μεταδώσει. Έφτιαξε μια ειδική σχέση με όλο το χώρο, τον οποίο διαμόρφωσε πρώτα ως ιστορικός της δυτικής μουσικής και μετά μέσω της παραδοσιακής και της εκκλησιαστικής ελληνικής μουσικής. Αυτό το πράγμα είναι που τον έκανε να είναι τόσο δια­ φορετικός και από την ίδια του την οικογένεια. Ένα ακόμα έναυσμα ήταν και η ίδια η μητέρα του που ήταν πολύ πιο άμε­ σος άνθρωπος, Βαλαωρίτη το γένος - εξ ου και η συγγένεια με τον Νάνο- Λευκαδίτισσα, η οποία είχε μιαν άλλη αντίληψη των πραγμάτων. Η άρνηση όλου αυτού του συντηρητισμού έκανε το Μάρκο να χρειάζεται να εκφραστεί με έναν τρόπο που το λέει πολύ καλά ένα ποίημα στην πρώτη του συλλογή για το πώς μαγάρισε τα μαχαιροπίρουνα της προγιαγιάς του2. Τρεις σχέσεις 0 πατέρας μου και ο Μάρκος Δραγούμης είχανε γνωριστεί στο σπίτι του Νάνου Βαλαωρίτη στις αρχές της δεκαετίας του '60, όταν ήταν ακόμα εδώ ο Νάνος Βαλαωρίτης, αλλά δεν ήτανε φίλοι. Εγώ ήμουν, κατά κάποιο τρόπο, η αφορμή για να ξεκινήσει η φιλία τους: έλαβε ένα τηλεφώνημα ο Μάρκος από τον πατέρα μου, ο οποίος ήθελε να τον συγχαρεί για τον μεγάλο ενθουσιασμό που έχει εμπνεύσει στο γιο του σχετικά με τη μουσική. Έτσι, ήρθε ο Μάρκος στο σπίτι μας και διάβασε στον πατέρα μου ποιήματα του. Ο πατέρας μου ενθουσιάστηκε και τον παρότρυνε να τα βγάλει και να συνεχίσει να γράφει. Έτσι ξεκίνησαν δύο ή, μάλλον, τρεις σχέσεις. Ο Μάρκος έγινε πολύ φίλος με τον πατέρα μου, και μάλιστα ήταν ο τελευταίος στενός φίλος που έκανε, καθώς η φιλία τους άρχισε το 1969. Έγινε, επίσης, πολύ φίλος με τη μητέρα μου· ήτανε από τους στενότερους φίλους της μητέρας μου και η φιλία τους συνεχίστηκε και μετά το θάνατο του πατέρα μου, δηλαδή, μέχρι το θάνατο της το 2006. Μια τρίτη συνεχόμενη φιλία ήταν αυτή με μένα, η οποία άρχισε πρώτα ως σχέση μαθητείας στο Κολλέγιο Αθηνών και μετά εξελίχθηκε σε φιλία. Έγινα πολύ φίλος και με τα παιδιά του, το γιο του και τις κόρες του και μετά ήρθα στο Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο, όπου και άρχισα να εργάζομαι, στην αρχή εθελοντικά και μετά κανονικά, στη θέση που έχει τώρα ο Θανάσης Μωραΐτης. Λόγω της φιλίας του με τους γονείς μου αλλά και ως μαθητής του είχα προνομιακή πρόσβαση στη μουσική. Πήγαινα στο σπίτι του και για το γιο του και την κόρη του αλλά και για τον ίδιον και άκουγα απίστευτα πράγματα. Ο Μάρκος ξέρει και ακούει μουσική απ' όλο τον κόσμο και είχε μια απίστευτη δισκοθήκη στο σπίτι του, που τώρα βρίσκεται στο Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο. Άκουγα όλη αυτή τη μουσική αλλά και τους ανθρώπους που έρχο­ νταν εκεί. Έρχονταν διάφοροι περίεργοι άνθρωπος δερβίσηδες και άλλοι,

-y

M'

ì»m^

ι

Με τον ξάδελφο του Νάνο Βαλαωρίτη, Λευκάδα 1975 πράγματα απίστευτα για ένα παιδί 17-18 χρονών. Άνοιγε έναν κόσμο στον οποίο η ελληνική δημοτική μουσική δεν ήταν ποτέ μόνη της αλλά ως μέρος ενός συνεχούς. Επειδή αρχικά ο Μάρκος είναι ιστορικός της δυτικής μουσι­ κής, και πολύ εμβριθής μάλιστα, άκουγα συνθέτες της κλασικής μουσικής που δεν ήταν ακόμα τότε στο εμπόριο. Δεν έγινα μουσικός όμως. Μου άρεσε πάρα πολύ η μουσική, αλλά δεν έγινα μουσικός. Έχω διάφορες αναμνήσεις με τους γονείς μου και το Μάρκο μαζί, όπως τότε που γύρισαν και οι τρεις μαζί χαρούμενοι στο σπίτι μετά το δημοψήφι­ σμα του Καραμανλή με το οποίο έφυγε η βασιλεία. Αλλά και άλλες, από την Αίγινα και την Άνδρο. Είχαμε πάει εμείς στην Αίγινα και μας έκανε μια πολύ μεγάλη περιήγηση. Είδα την Αίγινα όπως δεν την είχα δει ποτέ έως τότε. Αν και είχαμε πάει στην Αίγινα δυο-τρεις φορές με τους γονείς μου, από μικρό παιδί, όπως εύκολα πάνε οι Αθηναίοι και την ήξερε ο πατέρας μου, ο Μάρκος μάς έδειξε απίθανα πράγματα. Πρώτα την Παλιαχώρα. Μας έδειξε σπίτια ιστορικά της πόλης που δεν την λένε πια Χώρα. Στην πόλη ήταν το σπίτι του Φίνλεϋ που το είχε ένας μακρινός, εξ αγχιστείας, εξάδελφος του, ο κύριος Ρωκ-Μελάς· λέγεται Κόκκινο Κάστρο και είναι στην έξοδο της πόλης. Μας έδειξε το σπίτι του Τρικούπη, καθώς και διάφορα σημαντικά σπίτια των περι­ χώρων της πόλης, που είναι ιστορικά σπίτια της Ελλάδος διότι είναι απ' τα πρώτα που χτίστηκαν κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και αμέσως μετά. Μας πήγε σε διάφορα χωριά και είδα απίστευτα μέρη. Είδα τον Κύλινδρα, ένα χωριό που δεν είχε δρόμο ούτε ηλεκτρικό. Το Μεσαγρό, την Πέρδικα, μέρη τα οποία ήταν εντελώς αδύνατον να φανταστώ ότι υπήρχαν στην Αίγινα.

54

Οι σχέσεις αυτές με την Αίγινα συνεχίστηκαν μέσω του Μάρκου, γιατί πήγαινα τα καλοκαίρια και έμενα στο σπίτι του. Στο σπίτι τους στα Πλακάκια περνούσα πολύ καιρό το καλοκαίρι με τα παιδιά του, τον ίδιον και τη γυναί­ κα του. Είχε πάει και ο πατέρας μου άλλη μια φορά πριν πεθάνει. Η μητέρα μου συνέχισε να πηγαίνει μετά, άσχετα από μένα, παράλληλα. Το Πάσχα του 74 ήρθε ο Μάρκος στην Άνδρο, όπου μάλιστα μου άνοιξε τα μάτια ως προς την κυκλαδίτικη μουσική. Ακούσαμε μια εξαιρετική κομπανία τριών μουσι­ κών, βιολί, λαούτο, σαντούρι και τραγούδι, τους αδελφούς Τριανταφυλλάκη απ' τις Κατακαλαίοι. Του άρεσαν πάρα πολύ του Μάρκου και χόρεψε και διά­ φορους χορούς με τη μάνα μου. Πρώτη φορά τους είδα τους γονείς μου να χορεύουν και το Μάρκο μοναδική, με αυτούς τους εξαιρετικούς μουσικούς, σε ένα πανηγύρι στην Παλιόπολη. Έμαθα τους χορούς και άρχισαν να μ' αρέ­ σουν οι ÎÔLOL οι χοροί. Δεν είχα άρνηση ως προς τα δημοτικά που μας έβαζε ο Μάρκος στο σχολείο, αλλά δεν είχα και ιδιαίτερη σχέση. Μέχρι τότε ασχολιό­ μουν με την κλασική μουσική και μέσω του γιου του Φίλιππου με το ροκ. Αυτός μαζί με τον Ζάχο Παπαδόπουλο, τον Τομ Παπαρρηγόπουλο και τον Σάκη Κριθαρά είχαν ένα συγκρότημα που λεγόταν The bended needle και απ' αυτό άκουσα πάρα πολύ ροκ. Αλλά μέσω του Μάρκου και της περιήγησης που του κάναμε εμείς στην Άνδρο δυνάμωσε κάπως καιη σχέση λίγο πριν απ' το θάνατο του πατέρα μου. Χώρος και Άνθρωποι: Αίγινα 0 Μάρκος έχει πολύ μεγάλη αίσθηση της ιδιαιτερότητας του κάθε χώρου και της ιστορικότητας του, καθώς και πολύ μεγάλη ένταση και αμεσότητα στην επικοινωνία του με τους ανθρώπους. Ανοίγονται οι άνθρωποι πολύ εύκολα στο Μάρκο. Τους τοποθετεί στο χώρο, χωρίς να περιορίζει την υπό­ σταση τους μόνο στο τοπικό αυτό σημείο, αλλά και χωρίς να χάνει τις ακρι­ βείς συντεταγμένες. Έχει ιδιαίτερη σχέση και με την έννοια της εντοπιότητας, η οποία όμως παραπέμπει σε πάρα πολλά πράγματα. Όχι μόνο στους άμεσα γειτονικούς τόπους ούτε μόνο στον πολιτισμικό χώρο, στον οποίο εγγράφεται ένας τόπος. Πριν πεθάνει ο πατέρας μου, μας είχε βάλει να ακού­ σουμε ποντιακά. Εγώ είχα καταλάβει από πολύ νωρίς, χάρη στο Μάρκο, και από πού έρχονται και ότι είναι κάτι το εντελώς ιδιαίτερο. 0 Μάρκος όμως μας είπε ότι εγκαταστάθηκαν «εδώ, εδώ, εκεί...» και μας πήγε και στο κέντρο δια­ σκέδασης Κορτσόπον. Την αίσθηση μιας πολιτισμικής περιοχής την απέκτη­ σα μέσω της μουσικής και της πρόζας, που πάει μαζί, από το Μάρκο. Η σχέση του Μάρκου Δραγούμη με την Αίγινα ήταν πολυσχιδής, γιατί ήταν από μικρό παιδί και τόπος του, κατά κάποιον τρόπο. Χωρίς να είναι η πατρίδα της καταγωγής του είναι ουσιαστικά η πατρίδα του. Είναι πολύ πιο συνδεδεμένος με την Αίγινα και ανέδειξε κάτι το οποίο ήτανε στα όρια του να σβήσει. Μια ιδιαιτερότητα, και μουσική αλλά και διαλεκτική. Είναι πολύ εντυ-

πωσιακό το ιδίωμα της Αίγινας, από το οποίο τώρα έχει μείνει μόνο ένας ελα­ φρός επιτονισμός. Πιάνεις έναν Αιγινήτη στο βαπόρι από έναν μη Αιγινήτη, αν είναι συνήθως πάνω από 45-50, από τον επιτονισμό, αλλά δεν έχει τη διά­ λεκτο πια. Μοιάζει πάρα πολύ με τα Μέγαρα. Μοιάζει, αφενός στην Κύμη της Εύβοιας, διακόπτεται από την αρβανιτοφωνία του νότιου τμήματος και συνε­ χίζει, κατά κάποιο τρόπο εξωεδαφικά, στη θάλασσα, μέχρι τη Μάνη. Ο Μάρ­ κος έχει καταλάβει την πολιτισμική ιδιαιτερότητα της περιοχής αυτής, που είναι νότια Εύβοια κυρίως, ο Σαρωνικός, και η Ανατολική Πελοπόννησος: όλη η Αργολίδα, όλη η Τσακωνιά, η Κυνουρία, η Λακωνία, και οι δύο χερσόνησοι της Λακωνίας, έχουν μια άμεση σχέση μεταξύ τους. Είναι ένας πολιτισμικός χώρος πέραν της θάλασσας. Και εξ αυτού είναι και διαλεκτικός χώρος, χωρίς να είναι μια ενιαία διάλεκτος. Αυτή την ιδιαιτερότητα μ' έκανε να την κατα­ λάβω ο Μάρκος από πάρα πολύ νωρίς. Ετερότητες Μια σημαντική διάσταση στην ερευνητική δουλειά του Μάρκου είναι η ανάδειξη της επτανησιακής εκκλησιαστικής μουσικής3. Το θεωρώ, από κάθε άποψη, μεγάλο έργο εξαιρετικής σημασίας. Και είναι πολύ πέρα αυτού που φαίνεται στην αρχή: μα τι το ιδιαίτερο τώρα έχει η εκκλησιαστική μουσική; Κάτι το οποίο μάλιστα το καταπολέμησε η Εκκλησία της Ελλάδας, ενώ παράλληλα η παράδοση αυτή έσβηνε. Είναι ζήτημα αν υπάρχουν ακόμα λίγοι ψάλτες που να γνωρίζουν την επτανησιακή ψαλτική παράδοση. Στην ουσία το επτανησιακό μέλος Κερκύρας, Ζακύνθου και Κεφαλονιάς, σε μεγάλο βαθμό και πολύ λιγότερο στα υπόλοιπα μικρότερα νησιά, έτεινε προς πλήρη εξαφάνιση. Ενώ είναι αφενός καταπληκτικό ως έργο τέχνης, μεγαλειώδες, και αφετέρου διατηρεί στοιχεία ίσως και παλαιότερα από τη μεταγραφή του Χρύσανθου - πλέον αφορά και τους ειδικούς του βυζαντινού μέλους. Παρ' όλη την, εκ πρώτης όψεως, πιο δυτική μορφή του. Αυτό το μέλος έμεινε, γιατί η Επτάνησος ανήκε στη Βενετία και αργότερα ήταν υπό αγγλική κυριαρχία, οπότε διατηρήθηκε κατά κάποιον τρόπο, ως δική τους παράδοση, όπως δια­ τηρήθηκαν και τα ιδιαίτερα δημοτικά τους. Αυτό το πράγμα ήθελε πια να το εξαφανίσει η εκκλησία, ενώ το κράτος δεν ανακατεύονταν. Ο Μάρκος Δρα­ γούμης αυτό που έκανε στο εξαιρετικό βιβλίο του για τη ζακυνθινή εκκλη­ σιαστική μουσική ήταν να αντιταχθεί σε μια παγιωμένη νοοτροπία, η οποία μάλιστα επικαλείτο την παράδοση. Χωρίς να λέγεται ποτέ ανοιχτά, υπαινίσ­ σεται ότι «Αυτά δεν τα θέλουμε». Αυτό που έκανε ο Μάρκος εδώ ήταν να ασχοληθεί με την αγάπη και το ενδιαφέρον και την απίστευτη γνώση για την επτανησιακή μουσική που αποτυπώνεται στο βιβλίο. Αντίστοιχη αγάπη και ενδιαφέρον έχει και για την αρβανίτικη μουσική παράδοση. Όταν άκουσε τον Θανάση Μωραΐτη στον πρώτο δίσκο με τα Αρβανίτικα4, αυτό ήτανε κάτι με το οποίο ήθελε πάντα πάρα πολύ να ασχο-

ληθεί. Ούτε ήξερε τη γλώσσα, ούτε είχε τα εργαλεία. Δεν μπορούσε να σχο­ λιάσει ούτε τη μουσική ούτε το στίχο ενός μη ελληνόγλωσσου τραγουδιού στην Ελλάδα, παρόλο που το ήθελε πολύ. Όταν βρέθηκε ο Θανάσης, ήταν ακριβώς αυτό που έπρεπε. Είναι και ο άνθρωπος τέτοιος. Πήρε μπρος ένα άλλο έργο, μια δραστηριότητα που δεν φανταζόταν ούτε ο ίδιος ότι θα μπο­ ρούσε να πάρει, αλλά νομίζω ότι του έκανε ένα πάρα πολύ μεγάλο άνοιγμα αυτό το πράγμα. Ήταν πολύ μεγάλη στιγμή η συνάντηση με το Θανάση. Και για τους δυο αλλά και για μένα. Και για άλλους πιθανόν.

Μάρκος και Θανάσης, 2014

Στου Μπόκολα 0 πατέρας μου μαζί με τον Νάνο Βαλαωρίτη πήγαιναν στου Μπόκολα5, που μαζευόντουσαν τότε ως παρέα με τον Αλέξη Τολστόι, τον Αλέξανδρο Σχοινά, τον Sinclair Baileys, τον Conrad Rüssel Rooks, τη Μαντώ Αραβαντινού και άλλους από το εξωτερικό. Η δεκαετία του '60 ήταν μια άνοιξη για την Ελλάδα. Άρχισε από τα τέλη της δεκαετίας του '50 και άνθισε στις αρχές του '60, λίγο πριν από τις εκλογές του '63 και μετά, μέχρι τη χούντα. Υπήρχε ένα ελευθεριακό πνεύμα που δεν επανήλθε στην συνέχεια, παρά μόνο σε λίγους ανθρώπους. Αυτό το ελευθεριακό πνεύμα που είχε ο Γιώργος Μακρής, ο Νάνος Βαλαωρίτης, εν μέρει ο Ταχτσής και πολύ ο Κουτρουμπούσης, ο Πουλικάκος και άλλοι μέσα σε αυτήν την παρέα, οι οποίοι δεν έχουν αφήσει ανα­ γκαστικά έργο, και άλλοι που ξεχνάω και που ήταν σημαντικοί. Σε αυτό το

Με τον Pierre Boulez και την Ελένη Αρβελέρ, Εθνική Πινακοθη'κη 1979

πνεύμα ανήκει και ο Μάρκος. Όχι μόνο ως λογοτέχνης αλλά και ως πνευμα­ τική και πολιτική παρουσία.

0 πατέρας μου είχε μια προκατάληψη για τα ρεμπέτικα, που δεν είχαν οι άλλοι που ήταν στον ελευθεριακό κύκλο της Αθήνας. Ήτανε, κατά κάποιο τρόπο, ένα marker, μια κουλτούρα μέσα στην Ελλάδα που θέλανε να 'ναι δική τους αλλά ως κάτι το ξένο. Ήταν η ετερότητα που τους τραβούσε, είχαν μια έλξη προς αυτό. 0 Μάρκος Δραγούμης έκανε τον πατέρα μου στα τελευταία χρόνια της φιλίας τους να αγαπήσει τα ρεμπέτικα. Αυτό δείχνει πως κατάφε­ ρε και άλλαξε έναν άνθρωπο εβδομήντα ετών. Δεν ήταν βέβαια κλειστός άνθρωπος ο πατέρας μου, αλλά κατάφερε φέρνοντας του μουσική να του αλλάξει τελείως τη γνώμη και να τον κάνει θιασώτη των ρεμπέτικων στα τελευταία του χρόνια. Του άρεσε η δημοτική μουσική πολύ, του άρεσαν και OL αμανέδες. Δεν του άρεσαν όμως το καφέ αμάν και όλο το λαϊκό ρεπερτόριο. Ούτε όμως το ρεμπέτικο το κλασικό, το οποίο δεν το ήξερε καλά. 0 Μάρκος τού άλλαξε τελείως τη γνώμη για όλη τη μουσική. Έφερνε πράγματα και μας τα έβαζε να τ' ακούμε όλοι. Στα ρεμπέτικα ο Μάρκος αλλά και ο πατέρας μου βρή­ καν γλωσσικό και ποιητικό ενδιαφέρον. Δηλαδή τα ίδια τα κείμενα, η γλώσσα τους αλλά και η μορφή που είχανε ήτανε εξαιρετικά ως ποιητικά κείμενα.

0 Μάρκος έχει πάρα πολύ καλή αίσθηση της γλώσσας, την οποία την έχει προφανώς αποκτήσει και από το σπίτι του, καθώς και μια αμεσότητα στην έκφραση που τον έκαναν να γράφει. Όχι αναγκαστικά εύκολα, ούτε μεγάλα

αλλά πάρα πολύ καλά κείμενα. Κάποια στιγμή όμως υπήρχε κάτι το οποίο δεν μπορούσε να εκφράσει, ας πούμε συμβατικά, με τα επιστημονικά κείμενα. Οπότε η σχέση που είχε με τον Νάνο Βαλαωρίτη από παιδί, μέσω του οποίου γνώρισε και τον ελεύθερο στίχο, και η αντίδραση προς τη συμβατικότητα των τελευταίων ετών του πατέρα του τον οδήγησε να εκφραστεί με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο, ο οποίος άγγιζε καμία φορά είτε τα όρια του παραλόγου είτε έναν τελείως ειρωνικό αλλά αγαθό, ειρωνικό τρόπο, είτε έναν οιονεί υπερρεαλιστικό λόγο. Πέρα από την επιστημονική του ιδιότητα είναι πέρα για πέρα καλλιτέχνης και αυτό φαίνεται απ' όλη του την ψυχική συγκρότηση και από τα ποιήματα του. Όλη του η στάση στη ζωή και η σχέση του με τη μουσική είναι πέρα για πέρα καλλιτεχνική.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Κείμενο βασισμένο σε συζητήσεις του Λεωνίδα Εμπειρίκου με τον Παναγιώτη Πούλο για τον Μάρκο Δραγούμη.

2. Πρόκειται για τη συλλογή Ταμαχαιροπήρουνατηςπρογιαγιάςμου, Αθήνα, 1986 [ΣτΕ].

3. Δραγούμης, Μάρκος, Η μουσική παράδοση της Ζακυνθινής εκκλησίας, Αθήνα, 2000.

4. Θανάσης Μωράίτης, Αρβανίτικατραγούδια. Ιουλιανός-CBS 1988 2 LPFM, επανέκδοση σε CD: FM Records 1995, 2002.

5.0 Μπόκολας ήταν ένα παλιό ζαχαροπλαστείο-καφενείο, κλασικό, στην πλατεία Κολω­ νακίου. Αρχικά ξεκίνησε στην οδό Κανάρη και μεταφέρθηκε, στις αρχές του '60, στην πλατεία, στον πλάτανο, εκεί που βρίσκεται σήμερα το Da Capo. Συγκεκριμένα, έπαιρνε το χώρο του Da Capo και του διπλανού καταστήματος, που τώρα πουλάει παπούτσια. Ήταν ένας τόπος συνάντησης καλλιτεχνών, ένα λογοτεχνικό στέκι [ΣτΕ].

59

ΜΑΡΚΟΣ Φ. ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ

Δύο ποιήματα για την Αίγινα

Ο ΠΕΛΑΙΣΟΣ Στην ταβέρνα-ουζερί του λιμανιού, όλα γαλάζια προς το ουρανί. Επί καταρτιού αιχμής, μελετώντας το πέλαγος, ένας γλάρος με ύφος στρατηγού. Μια γυναίκα ακαθορίστου ηλικίας, πίνοντας καφέ, καταβρο­ χθίζει το τερπνόν ανάγνωσμα «Ερωτική Φωλιά στη Βραζιλία». Υποβρύχια πια δεν υπάρχουν (υπάρχουν μόνο βάφλες), αλλά τις πρώην καλλο­ νές (πρασινομάτες κι άλλες] αντικαθιστούν επι­ τυχώς οι νυν, καθώς οι απόμαχοι τις θωρούν ακί­ νητοι προσποιούμενοι τους μπακαλιάρους. Αίγινα, καλοκαίρι 2003 • Η Β Β | | Β Β Η Η Β Β |

Αίγινα, στο Ναό" της Ανάληψης στο Όρος, Νοέμβριος 1960

;

ΣΤΟΝ ΠΗΛΟ* Στο πεζούλι αυτό Εγώ μονάχα ανεβαίνω Στο βάθος Τα ξερονήσια Κεφάλια δράκων Κουρεμένα γουλί Ήχοι στεριανοί και πελαγίσιοι Πάνε κι έρχονται Σαν τα πουλιά Μια βάρκα Ντυμένη στα κόκκινα Ψαρεύει σιωπηλά Νωχελικά στα κεραμίδια Λιάζεται Σιλβέστρος Πρόλαβε φέτος Η ζέστη τα τζιτζίκια Άλλος ένας Αύγουστος Μας περιμένει Χωρίς κανάτια Ούτε αράπη Στο πηγάδι του Αμούρα Στον Πηλό Τον τόσο δικό μας από καιρό Το κίτρινο χώμα ορφάνεψε

Αίγινα, Πάσχα 2013

* Πηλός: Αργιλώδης παραλία της Αίγινας γνωστή σήμερα με το όνομα «Πλακάκια».

61

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Ο Μάρκος ο Δραγούμης Ο παλιός φίλος της «τότε» Αίγινας

«τότε» Αίγινα ήταν το ίδιο νησί, με τα ίδια χρώματα με την ίδια γραφικό­ τητα, αλλά με πολύ διαφορετικό τρόπο ζωής για τη δική μας, τουλάχι­ στον, παρέα. Κυκλοφορούσαμε μόνο με ποδήλατο ή με τα πόδια, χορεύαμε στην «Καβουρίνα», στην περιοχή του Φάρου, μιλούσαμε πολύ μετά το μπάνιο καθι­ σμένοι στα βράχια ή στην άμμο και μαζευόμασταν στο καπηλειό του συμπα­ θέστατου Παναγάκη. Μας πουλούσε τη ρετσίνα του και μας ετοίμαζε - όπως το επιθυμούσαμε - τα ψάρια που του πηγαίναμε. Στην παρέα μας, εκτός από το Μάρκο το Δραγούμη κι εμένα, ήταν ο εξά­ δελφος του και στενός φίλος μου ο Αλέξανδρος ο Τσακαλώτος, ο Λιάκος ο Λιακόπουλος, ψυχαναλυτής σήμερα, κι αργότερα η γυναίκα του η Νταίζη, ο Νίκος ο Σκουτέρης, στενογράφος της Βουλής, και μερικοί άλλοι που μπαινό­ βγαιναν στην παρέα. Όλοι αυτοί είχαν μια ιδιαίτερη παιδεία, μεγάλη καλλιέργεια, γι' αυτό και οι συζητήσεις μας γύρω από τη μουσική, τη λογοτεχνία και την ποίηση ήταν πολύ ενδιαφέρουσες. Συχνά, πολύ συχνά, μ' έβαζαν και απήγγειλα τα ποιήματα του Μάρκου, που ήταν πάντα ιδιαίτερα. Τα απήγγειλα στα σπίτια του Λιάκου (το ροζ σπίτι κοντά στην Αύρα), στον πύργο του Αλέξανδρου (ο πύργος Μπενιζέλου Ζαΐμη, που ανήκει τώρα στον Σαλλιαρέλη), κάποια φορά στο σπίτι του Μάρ­ κου και της γυναίκας του της Αντας, στην Κηφισιά, και μερικές φορές στο σπίτι μου στην Αίγινα. Μια φορά μάλιστα που έβρεχε κι έσταζε το νερό από την οροφή, είχαμε βάλει κατσαρόλες και καζάνια στο πάτωμα για να μην μου­ σκεύει το χαλί και το τακ-τακ της βροχής που έπεφτε στις κατσαρόλες συνό­ δευε την απαγγελία μου! Αλλες φορές οργανώναμε τρελά πάρτι στο αθηναϊκό σπίτι του Τσακαλώτου, όπου μας συναντούσαν κι άλλοι φίλοι από τις παλιές συντροφιές. Ανάμεσα στις σοβαρές και ενδιαφέρουσες συζητήσεις, τις φάρσες και τα καλαμπούρια, θυμάμαι το Μάρκο, πάντα ίδιο, παρόντα μ' ένα αυθόρμητο, ζεστό χαμόγελο. Παρόλα αυτά είχα την αίσθηση ότι ένα κομμάτι του εαυτού του ταξίδευε μονίμως κάπου μακριά, σε κάποιες άλλες σφαίρες: της μουσικής,

Η

της ποίησης, της σκέψης... Το μετέπειτα σημαντικό του έργο μου έλυσε την απορία. Δεν πρόκειται εγώ να μιλήσω για το έργο του. Αφήνω αυτό το καθήκον στους ειδικούς. Αλλά, αφού η «Αιγιναία» ανέλαβε να κάνει αφιέρωμα στο Μάρκο Δραγού­ μη και το έργο του, θέλησα να προσθέσω αυτή τη νεανική κοινή μας ανάμνη­ ση, που διατηρώ με πολύ αγάπη και πολύ τρυφερότητα. Και να προσθέσω ότι, όταν τώρα αργά τα βράδια επιστρέφω στο σπίτι μου της λεωφόρου Καζαντζάκη, περνώντας από το δικό του και βλέποντας τον στο βεραντάκι του, χωμένο πάντα σε χαρτιά και βιβλία, μου ξανάρχονται όλες αυτές οι παλιές μνήμες της παρέας μας στην παλιά Αίγινα: οι συζητήσεις μας, οι «λογοτεχνικομουσικοί μας καυγάδες, τα τσιμπούσια μας στο ταβερ­ νάκι του Παναγάκη αλλά και το κρυφτό που παίζαμε στις τεράστιες κουζίνες του εξαδέλφου του Μάρκου και κοινού μας πολύτιμου φίλου Αλέξανδρου Τσακαλώτου, το γένος Μπενιζέλου - Ζαΐμη. Κι όλες αυτές οι μνήμες, πλαισιωμένες από το πλατύ φωτεινό χαμόγελο του Μάρκου...

Αίγινα, Καλοκαίρι του 1955 στην περιοχή' της Κολώνας

63

ΜΑΡΚΟΣ Φ. ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ - ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ Επιστημονικό Έργο Βιβλία Δραγούμης, Μάρκος Φ. 1977. 45 τραγούδια του τόπου μας: ειδική επιλογή για τις τελευ­ ταίες τάξεις του Δημοτικού και τις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου. Αθήνα: Νάκας.

- 1991. Ογδόντα πέντε δημοτικές μελωδίες από τα κατάλοιπα του Νικολάου Φαρδύ. Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών - Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο.

- 2000. Η μουσική παράδοση της Ζακυνθινής εκκλησίας. Αθήνα: Οι Φίλοι του «Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων».

- 2003. Η παραδοσιακή μας μουσική. Τόμος 1. Αθήνα: Φίλοι Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου Μέλπως Μερλιέ.

- 2007. Σελίδες από το ημερολόγιο ενός μουσικολόγου. Ματιές στον αιώνα του Ρομαντι­ σμού. Αθήνα: Γκόνη - 2007. Από το Βυζάντιο στο ρεμπέτικο: μουσικολογικές περιπλανήσεις. [Αθήνα]: Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Εργαστήριο Ελληνικής Μουσικής.

- 2008. Αιγίνης μουσική περιήγησις. Αθήνα: Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο Μέλπως Μερλιέ.

- 2008. Δημοτικές μελωδίες από τα χειρόγραφα του Νικολάου Φαρδύ. Αθήνα: Φίλοι Μου­ σικού Λαογραφικού Αρχείου Μέλπως Μερλιέ.

-2009. Η παραδοσιακή μας μουσική. Τόμος 2. Οι μεταγραφές της μεγάλης δοξολογίας του Μελχισεδέκ και άλλα κείμενα. Αθήνα: Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο Μέλπως Μερ­ λιέ. Επιμέλεια εκδόσεων Δραγούμης, Φίλιππος Στεφ. 1995. Ημερολόγιο 1916-1919, Μάρκος Φ. Δραγούμης (επιμ.). Αθήνα: Δωδώνη. Δραγούμης, Φίλιππος Στεφ. 2010. Ημερολόγιο 1919-1920, Μάρκος Φ. Δραγούμης (επιμ.). Αθήνα: Δωδώνη.

Pernot, Hubert, και Paul Le Fieni. 2006. Δημοτικές μελωδίες από τη Χίο. Νέα γραφή απλου­ στευμένη και διορθωμένη υπό Μάρκου Φ. Δραγούμη. Αθήνα: Φίλοι Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου Μέλπως Μερλιέ. Άρθρα - Κεφάλαια σε συλλογικούς τόμους (επιλογή) Δραγούμης, Μάρκος Φ. 1966. 'The survival of Byzantine chant in the monophonie music of the modern Greek church'. Studies in eastern chant (επιμέλεια Egon Wellesz και Milos Velimirovic] Vol. I: 9-36. [Oxford University Press].

-1967. «Η εκκλησιαστική μουσική στο Βυζάντιο». «Χαριστήριος τόμος τω Θεοδώρω Δ. Μοσχονά, επί τη 25ετηρίδιτηςεντη Π. Βιβλιοθήκη Διακονίας του, 1 Ιουλίου 19421 Ιουλίου 1967», Εκδόσεις του Ινστιτούτου των Ανατολικών Σπουδών της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξάνδρειας, αριθμός 16, σ. 125-132. Αλεξάνδρεια: Τυπογραφείον του «Εμπορίου».

- 1972. «Παρατηρήσεις και συμπληρώσεις στον 'Κατάλογο Βυζαντινών Μουσικών Χειρο­ γράφων της Οξφόρδης'». Βιβλιογραφικά, τεύχος 1: 26-36.

- 1976-8. «Η δυτικίζουσα εκκλησιαστική μουσική μας στην Κρήτη και στα Επτάνησα». Λαογραφία τ. 31: 272-293.

- 1978. «Στοιχεία του δυτικού μουσικού πολιτισμού στον υπόδουλο ελληνισμό από την Άλωση ως το 1821». Δελτίο της Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και

Γενικής Παιδείας, τ. 2, σ. 75-78. [Αθήνα].

-1978-9. «Πέντε σιφνέικες μελωδίες από τη συλλογή Μέλπως Μερλιέ σε καταγραφή Νίκου Σκαλκώτα». Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών.

-1980. «Μια ανέκδοτη συλλογή δημοτικών τραγουδιών του Αυλωναρίτη δασκάλου Γιάν­ νη Γκιζελή». Αρχείο Ευβοϊκών μελετών, τ. 13:265-311. Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών, τ. 22: 31-37 [Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών].

- 1981. «13 δημοτικές μελωδίες από χειρόγραφο του Ν. Φαρδύ γραμμένο στη Σμύρνη το 1876-7». Δελτίο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, τ. Β: 323-346. Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.

-1984. «Το ισλαμικό στοιχείο στη μουσική μας παράδοση». Στο Άμητος στη μνήμη Φώτη Άποστολόπουλου σ.310-316. Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.

- 1985. «Τρία πρόσφατα 'καππαδοκικά' τραγούδια από τη Νέα Σινασό». Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. Ε: 411-424. Αθήνα : Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.

-1986. «Πρόσφατες έρευνες στη Ζάκυνθο για την εκκλησιαστική μας μουσική». Δελτίον της Ιονίου Ακαδημίας, τόμος Β, Αφιέρωμα στη μνήμη Λίνου Πολίτη, σελ. 270-280, Κέρκυρα.

- 1993. «Νεκρολογίες: Τεντ Πετρίδης». Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. Γ: 369-376. Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.

-1993-1994. «Μια άγνωστη μελωδία για το Άναρχος Θεός' σε αγιορείτικο ειρμολόγιο του 1698». Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 9: 23-36. Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.

- 1994. «Συμπεράσματα από μια έρευνα για την εκκλησιαστική μουσική της Κεφαλονιάς: Αφιέρωμα στον καθηγητή Δημήτριο Σωτ. Λουκάτο». Κεφαλληνιακά Χρονικά 6: 266-277. Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών.

- 1995. «Ο Μπερλώζ και οι καντάτες του για το Μεγάλο Βραβείο της Ρώμης». Απόψεις, Περιοδική έκδοση του Συλλόγου Εκπαιδευτικών Λειτουργών του Κολλεγίου Αθη­ νών, τ. 7, σ. 561-567, Αθήνα. Δραγούμης, Μάρκος. 1996. «Μάνος και εγώ». Στο Ανοιχτές επιστολές στον Μάνο Χατζιδάκι, επιμέλεια Θάνος Φωσκαρίνης. Μπάστας-Πλέσσας, σ. 58-60. Αγγελόπουλος Λ, Μ. Δραγούμης, Δ. Λέκκας, Ν. Μαλιάρας, Ν. Μάμμαλης, Θ. Μωραΐτης, Κ. Παπαοικονόμου-Κηπουργού και Κ. Ρωμανού. 2003. Τέχνες Π: επισκόπηση ελληνι­ κής μουσικής και χορού, τ. Β', Ελληνική μουσική πράξη: αρχαίοι και μέσοι χρόνοι. Πάτρα: Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. Πρακτικά Συνεδρίων (επιλογή) -1972. "A contribution to the study of the interpretation of Late Byzantine notation".

Report of the eleventh Congress Copenhagen 1972, edited by Henrik Glahn, Soren Sorensen, and Peter Ryom, p. 751-757. Copenhagen: Edition Wilhelm Hansen.

[International Musicological Society].

- 1991. «Μια μουσική αποστολή στη Σαμοθράκη το 1961». Πρακτικά του Στ' Συμποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού Χώρου. Η ιστορική, αρχαιολογική και λαογρα­ φική έρευνα για τη Θράκη. Κομοτηνή-Αλεξανδρούπολη, 7-10 Μάιου 1989, σ. 3776.

-1991. "Markos Vasileiou, a pioneer of Byzantine musicology". Στο Rhythm in Byzantine chant: acta of the Congress held at Hernen Castle in November 1986, Πρακτικά Συνεδρίου, σ. 45-54. Hernen: Bredius Foundation.

-1998. «Μια ανέκδοτη μουσική συλλογή του 19ου αιώνα από την Πάνορμο». Ανάτυπο Μικρασιατικών Χρονικών [Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου Μικρασιατικής Λαο­ γραφίας), τ. 20,1996: σ. 37-47.

-1998. «Οι ηχογραφήσεις δημοτικής μουσικής του Τέντ Πετρίδη στα Μεσόγεια Αττικής». Ζ' Επιστημονική συνάντηση νοτιοανατολικής Αττικής, Κορωπί 19-22 Οκτωβρίου

1995,σ.357-372.

- 2003. «Μια δημοτική μελωδία που πέρασε στο ρεπερτόριο του ρεμπέτικου». Οι δύο όψεις της ελληνικής μουσικής κληρονομιάς: αφιέρωμα εις μνήμην Σπυρίδωνος Περιστέρη. Πρακτικά της Μουσικολογικής Συνάξεως που πραγματοποιήθηκε στις 10 και 11 Νοεμβρίου 2000 στο Μέγαρο της Ακαδημίας Αθηνών. Ακαδημία Αθη­ νών, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας.

- 2003. «Αναμνήσεις από την μαθητεία μου με τον Έγκον Βέλλες [Wellesz]». Στο Η αξία της μουσικής σήμερα: η μουσική μεταξύ ουμανισμού και εμπορευματοποίησης. Πρακτικά του 1™ Διεθνούς Συνεδρίου Μουσικολογίας, Αθήνα 25-27 Φεβρουαρίου 2002. Εκδόσεις Ορφέως - Περιοδικό Μουσικολογία, σ. 32-36.

-2012. «Βυζάντιο και Δύση. Μουσικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις». Στο Πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου Καλλιέργεια της μουσικής τέχνης στην Ελλάδα της Ευρώπης, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, 29-31 Μαίου 2009, επιμέλεια Πέτρος Βούβαρης, Ελένη Καλλιμοπούλου, Αννα-Μαρία Ρεντζεπέρη-Τσώνου και Λελούδα Στάμου. Πανεπι­ στήμιο Μακεδονίας - Fagotto. Άρθρα στο¥ Τύπο (επιλογή) -1970. «Ένα πρωτοπόρο κέντρο ερεύνης της δημοτικής μας μουσικής». Περιοδικό Τέχνη, τ. 4, Δεκέμβριος 1970, σ. 5-15. Αθήναι. [«Το άρθρο αυτό δόθηκε ως ομιλία από τον κ. Δραγούμη τον Μάιο του 1970 στο Εθνικό Θέατρο Ρόδου, μέσα στον κύκλο των πνευματικών εκδηλώσεων που είχε οργανώσει ο Εκπολιτιστικός και Καλλιτεχνι­ κός Όμιλος του Δήμου Ρόδου (ΕΚΤΌΔΡ)»].

-1977. «Ιχνηλασία ως τις ρίζες: μουσική λαογραφία». Καθημερινή, 30 Ιανουαρίου 1977. [Κάτω απ' τον τίτλο: Φοίβος Ανωγειανάκης «Ελληνικά λαϊκά μουσικά όργανα», Έκδοση Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήνα 1976, σ. 398, Εικον.»].

-1976. «Σχόλιο για τον αμανέ». Περιοδικό Τραμ. Σε Τραμ: ένα όχημα. Δεύτερη Διαδρομή, Δεύτερο τεύχος, σ. 151-157. Θεσσαλονίκη. Μεταφράσεις Headington, Christopher. 1994. Ιστορία της δυτικής μουσικής: από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Πρόλογος-μετάφραση Μάρκος Δραγούμης. Gutenberg. Πρόλογοι, Επίμετρα Φραντζή, Άντεια. 1993, Μισμαγιά: ανθολόγιο Φαναριώτικης ποίησης κατά την έκδοση Ζήση Δαούτη (1818). Επίμετρο Μ. Δραγούμη με τίτλο «Το Φαναριώτικο τραγούδι - μουσικά παραδείγματα». Εστία.

Hunt, Yvonne. 1996. Traditional dance in Greek culture. Πρόλογος Μ. Δραγούμη. Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο. Μωράίτης, Θανάσης. 2002. Ανθολογία αρβανίτικων τραγουδιών της Ελλάδας. Πρόλογος Μ. Δραγούμη, Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο.

Baud-Bovy, Samuel. 2006. Μουσική καταγραφή στην Κρήτη. Τόμος Α. Πρόλογος Μ. Δρα­ γούμη. Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο. Συνεντεύξεις Συνέντευξη στον Μιχάλη Μεσσήνη, Εκπομπή «Πρόσωπα» του 3°" Προγράμματος EPA, Κυριακή 10 Ιουνίου 2007 (ανέκδοτη). Καταγραφές (επιλογή) Δημώδη άσματα Αρετσούς. Κέντρο Αιγαιακών Λαογραφικών και Μουσικολογικών Ερευ­ νών, 1997. [Περιέχει σ.τ. στα Αγγλικά: Maria Asvesti's folk songs from Aretsou /

sung by Anastasia Vezyrtzi-Nicolson; musical arrangement by Markos Ph. Dragoumis; commentary by Theophanis A. Soulakellis]. Αυτοβιογραφικά - Ποίηση Δραγούμης, Μάρκος Φ. 1974.0 καρφιτσωμένος Σείκιλος Αθήνα: Δωδώνη.

- 1986. Γα μαχαφοπήρουνα της προγιαγιάς μου. Αθήνα: Δωδώνη.

-1988. Μάσκες, κάσκες και ψευδώνυμα: αποσπάσματα από ένα ημερολόγιο. Αθήνα: Δωδώ­ νη.

- 2007. Μετά τοπικών σποραδικών βροχών (ποιήματα και πεζά 1989-2006). Αθήνα: Δωδώνη.

- 2010. Ο κόκκος του σταριού που φύτρωσε στη ζαρντινιέρα (Αυτοβιογραφικό σχεδία­ σμα]. Αθήνα (ανέκδοτο).

- 2011. Του Αλή Πασά το άλογο. Θεσσαλονίκη: Θερμαϊκός.

67

... , , , , . „ „ ; „ , , - j . , - . ^ . „ . . . ,

Φωτογραφία: Δ. Βλάικου

ΙΣΤΟΡΙΑ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

69

ANNITA ΛΕΟΥΣΗ-ΧΑΡΤΟΦΥΑΑΚΑ*

Δημήτριος Μούρτζινος Ένας αιγινήτης κατασκευαστής μουσικών οργάνων

τις 22 Ιουνίου 2009 στον καθιερωμένο εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Μουσικής στον κήπο του Μουσείου Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργά­ νων, η Λήδα Χαλκιαδάκη, κόρη της τραγουδίστριας Δανάης Στρατηγοπούλου, που «είχε φύγει» εκείνη τη χρονιά και στη μνήμη της οποίας γινόταν τιμητι­ κό αφιέρωμα, αποφάσισε να δωρίσει στο Μουσείο την κιθάρα της μητέρας της, σύμφωνα με την επιθυμία που είχε εκείνη εκφράσει. Η κιθάρα αυτή είναι ένα μουσικό όργανο εξαιρετικής τέχνης, ένα από τα αριστουργήματα του ονομαστού αιγινήτη οργανοποιού των αρχών του 20ου αιώνα Δημήτριου Μούρτζινου. Ο Μούρτζινος είχε κατασκευάσει μόνο δυο πανομοιότυπα όργανα, ένα για τον πρίγκιπα Ανδρέα κι ένα για τον Πορφυρόπουλο, τον ονομαστό τροβαδούρο της Πάτρας. Μετά το θάνατο του Πορφυρόπουλου (που οι ρομαντικές αφηγήσεις της εποχής τον θέλουν ν' αφήνει την τελευταία του πνοή πάνω στην κιθάρα του), το όργανο πέρασε στα χέρια της Δανάης, όταν ξεκινούσε την καριέρα της στη μάντρα του Αττίκ, κι έκτοτε ταυτίστηκε μαζί της, καθώς αναγραφόταν πάντοτε στις εμφανίσεις της: «Η Δανάη με την κιθάρα της»! Ο Δημήτριος Μούρτζινος (Αίγινα 1857-1931) θεωρείται ένας από τους καλύτερους έλληνες οργανοποιούς. Σύμ­ φωνα με το Λεξικό Ελληνικής Μουσικής του Τ. Καλογερόπουλου, αρχικά ήταν επι­ πλοποιός καιγια μεγάλο διάστημα ο μονα­ δικός τεχνίτης οργανοποιός. Έμαθε την τέχνη του οργανοποιού στο εργαστήριο του Ιωάννη Γομπάκη. Το δικό του εργα­ στήριο ήταν αρχικά στην οδό Κολοκοτρώ­ νη 67 στο κέντρο της Αθήνας. Φαίνεται ότι εκείνη την εποχή η οδός Κολοκοτρώνη ήταν «η πιάτσα» της οργανοποιίας, γιατί εκεί υπήρχαν και άλλα εργαστήρια, όπως * Μαθηματικός Υια παράδειγμα του Ιωάννη Σταθόπουλου, Το μπουζούκι του Δ. Μούρτζινου

Σ

70

στην Κολοκοτρώνη 56. Το 1911 μετακόμισε στον αριθμό 57 της ίδιας οδού. Σε διαφημίσεις του εργαστηρίου στην εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» το 1916, αναφέρεται ότι είναι «το πρώτον εν τη Ανατολή εργοστάσιον μουσικών οργάνων».

0 Μούρτζινος θεωρείτο πολύ καλός κατα­ σκευαστής για μαντολίνα και κιθάρες. Για την καταπληκτική δουλειά του στην οργανοποιία βραβεύτηκε στις διεθνείς εκθέσεις του Παρισιού (1889 και 1900), των Αθηνών (1903), της Οστάνδης (1904) και της Λιέγης (1905). Στην έκθεση Η Δανάη και η κιθάρα της, των Παρισίων του 1900 είχε στείλει μερικά όργα­ έργο Δ. Μούρτζινου να, μεταξύ των οποίων κι ένα μαντολίνο ιδιαίτε­ ρης καλλιτεχνικής αξίας, κατασκευασμένο από σπάνια και ασυνήθιστα υλικά, όπως η ταρταρούγα (όστρακο χελώνας), και διακοσμημένο με ασήμι και όστρακα. Το όργανο ήταν τόσο περίτεχνα κατασκευασμένο, που η ελλανόδι­ κος επιτροπή θεώρησε ότι ήταν αδύνατο να κατασκευάστηκε από έλληνα οργανοποιό και γι' αυτό το λόγο δεν ήθελε να του απονείμει βραβείο. Μετά από έντονες διαμαρτυρίες της ελληνικής πλευράς και έγγραφες διαβεβαιώ­ σεις του Δ. Μούρτζινου ότι το όργανο ήταν δικό του και ότι θα μπορούσε ενώ­ πιον της να κατασκευάσει ένα καινούργιο πανομοιότυπο, η επιτροπή, «χάριν λεπτότητος, όπως μη φανώσιν ως εντελώς αμφιβάλλοντες», του απένειμε τελικά το χάλκινο βραβείο. Ενδιαφέρον έχει, επίσης, ότι το 1901 ο Μούρτζινος μήνυσε συνάδελφο του, επειδή αυτός με ανώνυμη επιστολή τον συκοφάντησε στην ελλανόδικο επιτροπή. Ο Μούρτζινος ήταν και τραγουδιστής. Από δημοσίευμα της εφημερίδας ΣΚΡΙΠ στις 14-3-1903 μαθαίνουμε ότι θα τραγουδούσε σε εκδήλωση στην αίθουσα του Παρνασσού δύο δημοτικά τραγούδια: «Στη γιόμιση του φεγγαριού μού 'κάνες, σκύλα, μάγια» και «Εφηνάκι μου». Αναζητούμε εδώ και καιρό μια φωτο­ γραφία του Δ. Μούρτζινου. Παρότι πολλοί λένε ότι έχουν δει κάποιες, μέχρι σήμερα καμία δεν έχει έλθει στη δημοσιότητα. Το εργαστήριο του Δ. Μούρτζινου στην Κολοκοτρώνη 71

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΑΙ ΙΛΙΟΚΤΚΤΗΪ Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Σ Κ . f l u i i

Στην εφημερίδα ΑΘΗΝΑΙ του Γεωργίου Κ. Πωΐΐ, τον Απρίλιο του 1907, δημοσιεύτηκε το παρακάτω κείμενο, το οποίο αναδημοσιεύουμε εδώ τόσο για το γλαφυρό της περιγρα­ φής όσο και για μια ιδιάζουσα επικαιρότητα, που σας αφήνω να ανακαλύψετε. Ευχαριστώ τη Μαίρη Γαλάνη για τον εντοπισμό του. Ε.Σ.

ΘΕΡΙΝΑ ΤΑΞΕΪΔΙΑ. Η ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ Τ' ΑΓΑΘΑ ΤΗΣ Επί της "Αμφιτρίτης" · Ο Δήμαρχος και ο Αστυνόμος - Αι ανάγκαι

της νήσου - Εις τας φύλακας της Αιγίνης Εντυπώσεις - Συνεντεύξεις

οίος ημπορεί να ταξειδεύση αυτήν την εποχή ν και δεν ταξειδεύει; Ποίος δεν γνωρίζει τας σημερινός ευκολίας και δεν επωφελείται αυτών; Διότι ομολογουμένως διαπράττουν μέγα αμάρτημα προς τον εαυτόν των όσοι περιφρονούν την γλυκυτάτην αύραν του Σαρωνικού, όταν τους καλεί με τα δροσερά ραπίσματα της. Κάτω εις τον Πειραιά πρωί πρωί ετοιμάζονται τόσα ατμόπλοια κομψά, προκλητικά, ελκυστικά, ώστε είνε αμαρτία αληθινή να μη έμβη κανείς εις εν εξ αυτών... Την αληθινήν αυτήν αμαρτίαν δεν ηθέλησα να διαπράξω, και όταν είδα από της προκυμαίας την "Αμφιτρίτην" του Παπαλεονάρδου να καπνίζη, έδωσα δύο δεκάρας εις ένα βαρκάρην και επήδησα εις το καλοπλυμμένον κατάστρωμα του νέου αυτού σκάφους. Μόλις ενός έτους ηλικίαν αριθμεί και είνε ακόμη κατακαίνουργον, όπως όταν ήλθε. Περιποιημένον και καλοτάξειδον, προσεκτικόν εις τας αναπαύσεις των επιβατών του, έχει καταλάβει δικαίως την πρώτην θέσιν εις την ελληνικήν ατμοπλοΐαν. Η πρώτη του θέσις καταλαμβάνει το κέντρον. Πλούσια εις επίπλωσιν παρουσιάζει όλα τα πλεο­ νεκτήματα αναπαυτικής θαλαμηγού. Εννοείται ότι αυτήν την συντήρησίν του την επιβλέπουν με όμματα σφιγγός οι δύο πλοίαρχοι του, ο α κ. Αργύριος Τζιφόρος και ο β' κ. Γεώργιος Πολίτης. Δύο ακούραστοι ναυτικοί, καμωμένοι δια την δυσχερεστάτην ακτοπλοΐαν εν συνδυασμώ προς την περιέργειαν των

Π

72

επιβατών. Πότε κοιμώνται! Πότε αναπαύονται, είνε μυστήριον. Το βέβαιον είνε ότι οσάκις ο ένας διευθύνει, ο άλλος κρατεί συντροφιάν των επιβατών, εις τους οποίους εξηγεί όλας τα καλλονάς των ελληνικών παραλίων. Και η "Αμφιτρίτη" σχίζει τα κύματα ασάλευτος, περιφρονήτρια παντός σάλου, αψηφούσα οιανδήποτε ριπήν σφοδρού Βορρά ή και ύπουλου Νότου. Η όψις της προκυμαίας Βλέπω την Αίγιναν με τας ευθύγραμμους ακτάς της. Πέραν διακρίνεται η χλόη της Ανοίξεως και η πλούσια χλωρίς του πλείστου μέρους της νήσου. Η ξηρά της παραλία, τμήμα κι αυτό της Αττικής ακτής με θέλγει. Με θέλγουν και οι καλοί λεμβούχοι. Οι άλλοτε ποτέ "Μαμελούκοι" μετεβλήθηκαν εις περιποι­ ητικούς και λογικούς ανθρώπους. Είνε μία γιγαντιαία πρόοδος την οποίαν δεν ημπορούν να εννοήσουν παρά μόνον όσοι εταξίδευον εκεί και προ 5 ετών ακόμη. Η προκυμαία της Αιγίνης, της οποίας ο έτερος των βραχιόνων ευρίσκεται εν τω τελειούσθαι όπως αντιμετωπίσει τον από πολλού ήδη έτοιμον αντικρυνόν λιμενοβραχίονα, παρουσιάζει την συνήθη όψιν των νησιωτικών πόλε­ ων. Σμήνος γελαστών ή περιέργων χαμινίων, υπό την επίβλεψιν των απαραι­ τήτων χωροφυλάκων παρακολουθούν τας αφικνουμένας λέμβους και τα φιλήματα των συναντωμένων συγγενών. Διασκεδάζουν τα χαμίνια με την σκωπτικήν ονομασίαν της Γκαβής ή της Μαριγούλας ή της Κουτάλας, την οποίαν αρέσκονται να δίδουν εις τους διαφόρους άρρενας συντρόφους των, όσον και με την φάπαν την οποίαν θα τους δώσουν οι μεγάλοι. Τα αγαθά της Αιγίνης Αυτή είνε η πρώτη εντύπωσις της Αιγίνης. Η κακή της όψη. Αλλ' η Αίγινα έχει πάντως καλήν όψιν. Έχει ωραίους οικίσκους καταλλήλους διά το θέρος, οι οποίοι ήρχισαν ήδη να ενοικιάζωνται. Έχει τους περιπάτους, έχει τας εξοχάς της τας δροσεράςς και βαθυσκίους, έχει τας εξόχως θελκτικάς παραλίας της, τα άπειρα μνημεία της, τας παραδόσεις της, την ιστορίαν της. Δύο ώρας απέχει από τας Αθήνας και είνε σχεδόν άγνωστος εις τους Αθη­ ναίους, καθ' ον χρόνον άνω των δισχιλίων περιηγητών εκκινούντων από τα πέρατα της Οικουμένης την επισκέπτονται. Η ιστορία δε αύτη της Αιγίνης συγκινεί ομολογουμένως. Πλήρης μνημείων τα οποία ίδρυσαν όλαι αι εποχαί πάσης ακμής. Μνημεία της προμυκηναϊκής εποχής, μνημεία των αρχαϊκών χρόνων, του κλασικού αιώνος, της παρακμής, μνημεία βυζαντινά και τέλος μνημεία της ελληνικής Παλιγγενεσίας, ή κατέρρευσαν τον 10' αιώνα ή εσυλήθησαν ή απεγυμνώθησαν διά να πλουτισθή το Μουσείον των Αθηνών. Αφ' ετέρου η νήσος, ήτις πρώτη συνέλαβε την ιδέαν του νομίσματος, σήμερον κιν­ δυνεύει να λησμονήση και το σχήμα του. Η πτώσις της σπογγαλιείας, ο απο-

κλεισμός ξένων και ελληνικών θαλασσών εις την πλουτοφόρον αυτήν άγραν ήτις εχρύσωσε επί δεκάδας τινάς ετών τας βασάνους των καλών Αιγινητών, ηνάγκασε τους μεν να μεταναστεύσουν με τας καταδυτικάς των «μηχανάς», τους δε να φυτοζωούν εις άξενους της Βεγγάζης ακτάς. Σήμερον όμως η νήσος αρχίζει ν' αναπνέη. Τα δεσμά της μικρόν κατά μικρόν λύονται. Πρακτικώτερον πνεύμα διέπει τας σκέψεις και τας πράξεις των Αιγινητών. Ο κακός ανταγωνισμός της άλλοτε μετεβλήθη εις σύμπραξιν, ην επιβοηθεί ευγενής άμιλλα. Έχει δήμαρχον καλόν, έχει αστυνόμον καλόν, λιμενάρχην φροντίζοντα τα του λιμένος, επιμελητήν των αρχαιοτήτων, επιτυχώς αγωνιζόμενον να συγκράτηση την πτώσιν τών εις την φύλαξίν του εμπεπιστευμένων ερειπίων. Ο κ. Ν. Πέπ-πας Υψηλός με μεγάλους μύστακας, αεικίνητος, τα πανθ' ορών εν Αιγίνη και τα πάντα θεραπεύων. Διότι είνε ιατρός παθολόγος και χειρούργος. Ιατρός όχι επαγεγλματίας, αλλ' ιατρός αφοσιωμένος εις την υγείαν των δημοτών του. Τα καλά τα οποία έκαμε εις αυτούς τον ανύψωσαν εις την θέσιν κοινού πατρός. Εκλέγεται ήδη επί δύο τετραετίας και εις τας προσεχείς εκλογάς δεν θα έχη ουδέ καν αντίπαλον.

- Ό,τΐ ημπορώ να κάμω, το κάμνω, μας έλεγε. Αλλά είνε πολλαί αι ανάγκαι της Αιγίνης και ολίγα τα έσοδα, μόλις 45.000 δρ. Μόνον η δημοτική εκπαίδευσις μας γονατίζει, κατά το δη λεγόμενον. Ευτυχώς κατωρθώσαμεν και έχομεν καλόν φωτισμόν με οινόπνευμα, καλούς δρόμους και με ό,τι περισ­ σεύει, όλο διορθώνομεν. Μπαλώματα μεν, αλλά πάντως κάτι γίνεται. Ευτύχη­ μα είνε ότι οι Αιγινήται παρουσιάζουν όλα τα πλεονεκτήματα των καλών πολιτών. Είνε οικοκυραίοι, τακτικοί, ευμάλλακτοι, πειθήνιοι. Εγώ ομολογώ ότι είμαι υπερήφανος διότι προΐσταμαι τοιούτων πολιτών και θα θεωρήσω ως μεγάλην μου νίκην, όταν δια το καλόν των κατορθώσω την αποπεράτωσιν της καθαρίσεως και της επισκευής του αρχαίου υδραγωγείου, δια του οποίου αφθόνως θα υδρεύεται η πόλις. Εκείνο το οποίο με λυπεί είνε αφ' ενός μεν η απελπισία των σπογγαλιέων, προς ους με αστοργίαν φέρεται η πολι­ τεία, αφ' ετέρου δε η πλήρης εγκατάλειψις των αγρών των ευφορωτάτων, οίτινες με καλήν καλλιέργειαν θαηδύναντο πολλά ν' αποδώσουν. Αλλ' η καλ­ λιέργεια ελλείπει ελλλείψει χρημάτων. Τα χρήματα δε μόνον διά Τραπέζης τινός διδόμενα με τόκον λογικόν δύναται να ανακουφίσουν τον χερσαίον πληθυσμόν. Η ίδρυσις ενός παραρτήματος τραπεζιτικού και κέρδη εις το ίδρυμα θα προσεκόμιζε και μεγίστην εις τον τόπον ανακούφισιν. Αυταί είνε εν συνάψει αι δημοτικαί της Αιγίνης ανάγκαι. Ο κατασκευαζόμενος λιμενοβραχίων, όστις και θα προεκταθή πολύ πέραν του υπάρχοντος μέχρι του φανού της Αιγίνης, θα χρησιμεύη ως θαυμάσιος

περίπατος, και ως μέρος, όπου πλησιέστατα θα επιβιβάζωνται των πλοίων και θ' αποβιβάζωνται οι επισκέπται. Εις το μέρος αυτό το όντως μαγευτικόν, έλαβα την φωτογραφίαν αυτήν των κ.κ.Χατζηαναργύρου, Ζερβουλάκου και Καλούδη, παρά τους οποίους φαίνεται είς Αιγινήτης λεμβούχος και μικρός περιπατητής προλειαίνων τον περίπατον του μέλλοντος. Αι φυλακαί της Αιγίνης Όσον αφορά την δημόσιαν ασφάλειαν παρατηρεί κανείς περιεργότατα πράγματα. Η Αίγινα ολόκληρος και η αντικρυνή νήσος του Αγκιστρίου φρου­ ρείται από ένα ανθυπομοίραρχον και πεντήκοντα περίπου άνδρας. Εις τους πεντήκοντα αυτούς άνδρας, οι οποίοι από ικανού καιρού λόγω της υπερβολι­ κής εργασίας δεν εξεδύθησαν καν, δεν ανεπαύθησαν, δεν εκοιμήθησαν επί συνεχείς ώρας, δεν εχόρτασαν τέλος τον ύπνον, συμπεριλαμβάνεται και η φρουρά πεντακοσίων περίπου βαρυποίνων δεσμωτών της Αιγίνης, οι οποίοι είνε κλεισμένοι εις τας ετοιμόρροπους σχεδόν φύλακας της. Διά να εννοηθή η φυλακοπρέπεια του ιδρύματος του περικλείοντος εκατοντάδας κοινοβιακώς διαιτωμένων κακούργων, αρκεί να είπωμεν ότι ιδρύθη υπό του Ιωάννου Καποδίστρια ως ενδιαίτημα ακάκων και αγαθών παιδιών, ως ορφανοτροφείον και σχολή των εξαγοραζομένων εις τας ανθρωποεμπορικάς της Ανατολής αγοράς ελληνοπαίδων. Οι λεπτοί τοίχοι τρέμουν, αι ποικίλαι αρχικαί οπαί και υπόνομοι ουδέποτε εκλείσθησαν ελλείψει πιστώσεων, και είνε απορίας άξιον πώς μέχρι τούδε οι κατάδικοι δεν απέδρασαν όλοι ομού συναποκομίζοντες και όλα τα τείχη του περίφημου αυτού φρουρίου. Τοιαύτα αι φυλακαί αίτινες μετά βίας κατωρθώνετο να φρουρηθούν προς τινός υφ' ολοκλήρου λόχου εξ 140 ανδρών και αι οποίαι σήμερον φρουρού­ νται από 30 δυστυχείς χωροφύλακες, ως τα πολλά νυσταγμένους, διότι αφ' ης παρέλαβον τας φύλακας δεν εκοιμήθησαν ακόμη! Μερικαί αλήθειαι Ο αστυνόμος της Αιγίνης και φρούραρχος των φυλακών, ανθυπομοίραρχος κ. Ζερβουλάκος είνε εκ των ολίγων εκείνων της θελήσεως και της αντο­ χής ηρώων, οι οποίοι θα ηδύναντο να τα βγάλουν πέρα εις τον τραγέλαφον αυτόν. Προ μηνός κατετσακίσθη πεσών μετά του ίππου του - ενός ίππου επί ενοικίω, διότι το Κράτος δεν του παρέχει ουδεμίαν ευκολίαν - έσπασε τας πλευράς του, και την τρίτην ημέραν δεμένος, πονών, εισώρμα εις τας φύλα­ κας δια να επαναφέρη την τάξιν εις μίαν εξεγερθείσα ακτίνα. Αυτό λέγεται πρόνοια της πολιτείας η οποία δεν εννοεί πώς είνε δυνατόν 31 άνθρωποι υποκείμενοι εις μύρια δυστυχήματα, να φθάση στιγμή, να μην επαρκούν ούτε αριθμητικώς, αλλ' ούτε και ψυχικώς δια την φρούρησιν 500 βαρυποίνων

καταδίκων, οι οποίοι ο,τιδήποτε κι αν κάμουν δεν φοβούνται να χειροτερεύ­ σουν την θέσιν των.

- Ζητώ ενίσχυσιν, μου έλεγεν ο κ. Ζερβουλάκος, όστις με ωδήγησε επί τόπου. Παρέστησα τους μύριους κινδύνους τους οποίους παρουσιάζει η κατάστασις. Αλλά τι να κάμη και το Κέντρον, αφού στερείται των απαιτου­ μένων ανδρών. Δι' αυτό και παιδευόμεθα νύκτα και ημέραν, διπλασιάζοντες τας δυνάμεις και την αντοχήν μας από τον φόβον μήπως πάθωμεν καμμίαν συμφοράν από την οποίαν ούτε ο Ιορδάνης δεν μας ξεπλένει. Διότι ποίος θα ακούση και ποίος θα πιστεύση ότι τόσους κατάδικους τόσοι φρουροί εφύλασσον. Το χειρότερον δε από όλα είνε ότι χάριν οικονομίας 40 δρ. το μήνα κατήργησαν το στρατιωτικόν θεραπευτήριον, και τώρα οι χωροφύλακες οι ένεκα της υπερβολικής κοπώσεως ασθενούντες, είνε ηναγκασμένοι να μεταφέρωνται εις τας Αθήνας! Σημειώσατε ότι τα οδοιπορικά είνε βεβαίως περισ­ σότερα των 40 δρ. τας οποίας απήτει η διατήρησις του θεραπευτηρίου. Ομολογώ ότι, αν δεν είχα από το άλλο μέρος την ευνομίαν και την τάξιν των Αιγινητών ώστε να μη απασχολώ δια την φύλαξίν των πολλούς άνδρας, δεν θα ηδυνάμην να φρουρήσω τας φύλακας. Τρεις κατάδικοι θεωρώ καθήκον μου να γράψω και κάτι το οποίον με συνεκίνησε, όπως θα συνεκίνει οιονδήποτε επισκέπτην. Όλοι σχεδόν οι κατάδικοι συνηγορούν υπέρ τριών συντρόφων των, οίτινες έχουν πλείστας εκθέσεις ότι είνε άξιοι Βασ. χάριτος. Ο Θεοφάνης Ανδριώτης, συμπαθέστατος πρεσβύτης, καταδικασθείς εις ισόβια δεσμά ως συνεργός φόνου. Επί είκοσι δύο έτη αγογγύστως διδάσκει τους κατάδικους. Είνε ο δάσκαλος των φυλακών και έμαθε γράμματα εις εκα­ τοντάδας των εν δυστυχία συντρόφων του. Εγκαταλελειμμένος εις την τύχην του αγωνίζεται να πείση τους κατάδικους να προσέλθουν εις τα μαθήματα των. 0 Ν. Ζαρναβέλλας, ισοβίτης και αυτός, άλλοτε υπαξιωματικός καταδικα­ σθείς ως συνεργός φόνου ενός δεκανέως. Μαθητής του Ανδριώτη, έμαθε γράμματα εν ταις φυλακαίς της Αιγίνης, οπόθεν δεν εξήλθεν από 26 ετών. Ο ησυχώτερος των καταδίκων. Ο τρίτος είνε και ο άξιος μεγαλειτέρας προσο­ χής. Λέγεται Ν. Στρατηγός, κατεδικάσθη εις ισόβια δεσμά ως δηλητηριάσας την σύζυγόν του χάριν της ερωμένης του. Ανεκαλύφθη κατόπιν ότι η ερωμέ­ νη του εδηλητηρίασεν εν αγνοία του την αντίζηλόν της, και όμως ο Ν. Στρα­ τηγός εξακολουθεί από 25 ετών να στενάζη εις τας φύλακας. Είνε τόσον αγα­ θός και τόσον φιλόπονος -ευρίσκεται εις την αποπεράτωσιν μικρού υποβρυ­ χίου - ώστε από 18 ετών ενδιαιτάται εις ιδιαίτερον διαμέρισμα, όπου και το εργοστάσιόν του. θαύματα υπομονής και εγκαρτερήσεως οι τρεις αυτοί κατάδικοι. Δυστυχώς όμως δεν είνε ούτε πελάται ούτε εκλογείς του κ. Βοκο-

τοπούλου ώστε να ελπίσουν εις καμμίαν Β. χάριν. Ελπίζουν όμως, - καίτοι οι χρόνοι παρέρχονται - ελπίζουν πάντοτε να επανακτήσουν την ελευθερίαν των. Οι άλλοι κατάδικοι παρουσιάζουν τους συνήθεις τύπους εγκληματιών, συνταρασσόμενοι από καιρού εις καιρόν και πάλιν ησυχάζοντες εις του πρώ­ του όπλου την κάνναν. Ό,τι κυρίως απαιτούν αι φυλακαί πλην των αναγκαι­ οτάτων επισκευών, είνε η ενίσχυσις της φρουράς. Άλλως υπάρχουν εν εκατομμύριον τρόποι να μας αφήσουν χρόνους πυκναί ομάδες από τα στρατολογήματα αυτά πάσης ηθικής υποστάθμης.

Το λιμάνι της Αίγινας την δεκαετία του '50, από τη συλλογή του Γρ. Συριώτη

ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΩΤΗΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Δημοσθένης Ν. Βρατσάνος Ο ασυμβίβαστος Αιγινήτης

Δημοσθένης Βρατσάνος γεννήθηκε το 1827 στην Αίγινα, όπου το 1824 ήλθε και εγκαταστάθηκε η οικογένεια του, αφού εγκατέλειψε τα Ψαρά, τον τόπο καταγωγής της, μετά την ολοσχερή καταστροφή του ηρωικού νησι­ ού από τους Τούρκους. 0 παππούς του ήταν από τους σπουδαιότερους ψαριανούς δημογέροντες και ο θείος του, αδελφός του πατέρα του, είχε ανα­ τινάξει την πυριτιδαποθήκη του Παλαιόκαστρου στο Ναυαρίνο. 0 πατέρας του Νικόλαος, σπουδαίος καπετάνιος, πήρε μέρος στον μεγάλο αγώνα για την απελευθέρωση της πατρίδας μαζί με άλλους Ψαριανούς, όπως τον μετέπειτα μεγάλο ευεργέτη Ιωάννη Βαρβάκη, Και οι δύο έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στη μεγάλη ναυμαχία του Τσεσμέ (1770} ανάμεσα στον Ρωσικό και Τουρκι­ κό στόλο, ο οποίος κατεστράφη τότε ολοσχερώς. Ήταν οι ψαριανοί μπουρλοτιέρηδες που κάψανε την τουρκική ναυαρχίδα.

Ο

Στην Αίγινα εγκαταστάθηκαν πολλοί πρόσφυγες από τα Ψαρά και συμμε­ τείχαν ομαδικά στην ίδρυση παροικίας. Ανέπτυξαν μεγάλη δραστηριότητα κυρίως στα χρόνια της κυβέρνησης Καποδίστρια, ο οποίος ιδιαίτερα τους τιμούσε και τους εμπιστευόταν. Η ψαριανή κοινότητα ήταν πλούσια και πολυάριθμη με αρκετά εμπορικά καράβια στην κατοχή της, πράγμα που αποτελούσε μεγάλη ευκαιρία για την Αίγινα στο να γίνει ο σημαντικότερος ναυτιλιακός παράγοντας του νεοσύστατου κράτους. Οι αιγινήτες όμως έμποροι, σε παρακμή τότε οι ίδιοι, δεν είδαν με καλό μάτι τους ψαριανούς και, προφανώς για λόγους ανταγωνισμού, αντιμετώπισαν αρνητικά το θέμα της μόνιμης εγκατά­ στασης τους στο νησί. Έτσι πολλοί Ψαριανοί έφυγαν και πήγαν στην Ερέ­ τρια και στην Ερμούπολη της Σύρου. Η παρουσία τους στην Ερμούπολη προφανώς συντέλεσε στην ταχύτατη ανάδειξη της σε πρώτη ναυτιλιακή δύναμη της εποχής. Δημοσθένης Ν. Βρατσάνος 78

Ελάχιστοι παρέμειναν στην Αίγινα, ανάμεσα τους και ο Ιωάννης Βαρβάκης, ο ανιψιός του οποίου παντρεύτηκε, όπως αναφέρει στο βιβλίο της η Γ. Κουλικούρδη, την κόρη του προύχοντα Γ. Λογιωτατίδη Άρτεμη. Το αρχοντικό τους, όπου φιλοξενήθηκαν πολλές προσωπικότητες, διατηρείται μέχρι σήμερα στην οδό Παλιοχώρας, πίσω από τον πύργο του Μάρκελου, και ανήκει στην οικογένεια Τ. Πρωτονοτάριου. Στη Σύρο μετακομίζει και η οικογένεια του Ν. Βρατσάνου, όπου το 1848 ο Δημοσθένης τελειώνει τις σπουδές του και αμέσως αναλαμβάνει καπετάνιος σ' ένα μικρό καράβι του πατέρα του. Προσλαμβάνεται κατόπιν ως υπάλληλος στο Υπουργείο Ναυτικών και στη συνέχεια ως γραμματέας στη Γερουσία. Σ' όλο αυτό το διάστημα δημοσιογραφεί και αναμειγνύεται ζωηρότητα στην πολιτική ζωή του τόπου. Επειδή τα δημοσιεύματα του, προοδευτικά και με έντονη κριτική, θεωρούνται ιδιαίτερα ενοχλητικά, τελικά τον διόρισαν υποπρόξενο στις Σέρρες. Ενώ ετοιμαζόταν για τη νέα του θέση, με τη συνδρομή του κερκυραίου κόμη Σπ. Θεοτόκη αναλαμβάνει γραμματέας της Δούκισσας της Πλακεντίας χωρίς, όπως αναφέρει ο Δημ. Καμπούρογλου στη βιογραφία της, να έχει τις απαραίτητες προϋποθέσεις που απαιτούσε η Δούκισσα για τη θέση αυτή, όπως γαλήνη, υπακοή και αφοσίωση. Ο Βρατσάνος έμεινε σ' αυτή τη θέση μόνο τρεις μήνες και έφυγε από τη Δούκισσα κακήν κακώς! Όπως λέγουν, τον κυνήγησε η ίδια με το ραβδί της! Το 1862 ως φιλελεύθερος εμφορούμενος με νέες προοδευτικές απόψεις έλαβε μέρος στην επανάσταση κατά του Όθωνα για καθιέρωση Συντάγμα­ τος. Εκλέχτηκε πληρεξούσιος του Έθνους, έγινε διευθυντής της αστυνομίας, και ταξίδεψε στην Κοπεγχάγη ως γραμματέας του Κων. Κανάρη για την παράδοση του στέμματος στον νέο βασιλιά Γεώργιο. Όταν επέστρεψε, ξανά­ γινε διευθυντής της αστυνομίας και στη συνέχεια νομάρχης σε διάφορες επαρχίες και στην Αττική. Τέλος, το 1881 εκλέχτηκε βουλευτής και τον επό­ μενο χρόνο πέθανε σε ηλικία πενήντα ετών. Από τον Δ. Καμπούρογλου διασώζεται μια περιγραφή του: «ωραίος του είδους της ρωμαλέας ομορφιάς, είχε παράστημα εμφατικόν, ήτο τολμηρότα­ τος, πολυγραφότατος, ηγαπάτο και επιβάλλετο. Αι διαθέσεις του ουδέποτε είχον δολίαν προαίρεσιν αλλά προήρχοντο εξ υπερβολικής αντιλήψεως κλινούσης πολλάκις εις αδικίαν διά τούτο ουδείς των αντιπάλων του τον εμίσησεν».

0 Δημ. Βρατσάνος υποστήριζε με πάθος τις ιδέες του και πολλές φορές το πάθος αυτό κατέληγε να καταπνίγειτη κρίση του. Επηρεασμένος από τη Γαλ­ λική επανάσταση, θαυμαστής του Βολταίρου και του σχεδόν σύγχρονου του Ε. About, δεν μπόρεσε να συμβιβαστεί με το σύστημα, παρόλο που το υπηρέ­ τησε. Σε αυτό τον έσπρωχνε ο υπεροπτικός χαρακτήρας του, ο ενθουσιασμός του να εφαρμοστούν και στην Ελλάδα προοδευτικές ιδέες και όλα αυτά με

έναν υπεροπτικό και σκωπτικό λόγο, φλύαρο και εν μέρει δύσληπτο. Υπήρξε πολυγραφότατος εξέδω­ σε (1851-1853) τα περιοδικά «Δημό­ κριτος» και «Δημόκριτος ο Αβδηρί­ της», «0 Αβδηρίτης και τα πηδήματα του Διαβόλου». Το 1859 δημοσίευσε το μυθιστόρημα «Η καταπεσούσα στήλη του Ολυμπίου Διός» και στη συνέχεια «Η φόνισσα», «Οι τρεις πει­ ράται» και «0 πυρπολητής των Ψαρών».

Η Σοφία Ντε Μπαρμπουά, Δούκισσα της Πλακεντίας.

Δυστυχώς, δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε κάποιο από τα έργα του εκτός από ένα δεκαεξασέλιδο υπό μορφή απομνημονευμάτων με τον τίτλο «Δημοσθένους Ν. Βρατσάνου: Τρεις μήνες παρά τη Δουκίσση της Πλακεντίας - έργον πρωτότυπον -

Φυλλάδιον πρώτον», που εξέδωσε το 1886 κάποιος συγγενής του, ονόματι Νικόλαος Θ. Βρατσάνος. Τα χειρόγραφα των απομνημονευμάτων αυτών βρήκε ο Καμπούρογλου και ο εγγονός του, από την κόρη του, Ζακ ντε Φοντανές τα δώρισε στο Ιστορι­ κό Μουσείο της Παλαιάς Βουλής μαζί με άλλα σημαντικά έγγραφα το Φεβρου­ άριο του 2002. Στις σελίδες αυτού του κειμένου, που στην ουσία είναι το ημε­ ρολόγιο της τρίμηνης παραμονής του Βρατσάνου κοντά στη Δούκισσα, δείχνει πόσο μισεί την πλουτοκρατία, περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες τη ζωή κοντά της και με κανένα τρόπο δεν παραδέχεται την προσφορά και το κοινω­ νικό της έργο. Την περιγράφει με τα χειρότερα λόγια και δε διστάζει να κατη­ γορήσει την εβδομηντάρα πλέον Δούκισσα για σεξουαλική παρενόχληση! Όλοι όσοι ασχολήθηκαν με την περίοδο αυτή θεωρούν άδικη την κριτική του Βρατσάνου για μια πονεμένη ηλικιωμένη αριστοκράτισσα, που ούτως ή άλλως προσέφερε πάρα πολλά στο νεόδμητο κράτος. Το μίσος του, άλλωστε, εκδηλώθηκε, αφού η Δούκισσα είχε πεθάνει! Ο Δημοσθένης Βρατσάνος πάντως υπήρξε μια ενδιαφέρουσα προσωπικό­ τητα που θα μπορούσε, αν δεν πέθαινε τόσο νωρίς, να είχε σπουδαιότερο ρόλο στην πολιτική ζωή του νεόδμητου κράτους.

80

ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΧΑΤΖΟΥΔΗΣ*

Camera Obscura στην Πέρδικα της Αίγινας

Η

Camera Obscura, όρος που χρησιμοποιήθηκε από τον Kepler στις αρχές του 17ου αιώνα, είναι ένα δωμάτιο ή ένα κουτί τελείως σκοτεινό, το

οποίο στη μία πλευρά έχει μια μικρή τρύπα και στην ακριβώς απέναντι μια γυαλιστερή επιφάνεια, πάνω στην οποία κατά τις ηλιόλουστες ημέρες η εικό­ να του τοπίου, το οποίο βρίσκεται έξω, παρουσιάζεται ανάποδη και έγχρωμη. Το φαινόμενο αυτό στηρίζεται σε ένα νόμο της οπτικής, ο οποίος ήταν γνω­ στός στους αρχαίους χρόνους. Η πρώτη αναφορά σχετικά με την camera obscura έγινε από τον Αριστοτέλη περίπου στα 330 π.Χ. στο βιβλίο του Προ­ βλήματα, στο οποίο εξετάζει πώς ο ήλιος μπορεί να δημιουργήσει μια εικόνα, όταν περνά μέσα από μια τρύπα, ενώ ο Ευκλείδης στην Οπτική (περίπου 300 π.Χ.) χρησιμοποιεί μια τέτοια διάταξη, για να δείξει ότι το φως ταξιδεύει σε ευθείες γραμμές. Τον 10 αιώνα μ.Χ. ο Άραβας λόγιος Alhazen (965-1039) θα ανακαλύψει τα κείμενα του Αριστοτέλη και του Ευκλείδη για το φαινόμενο του σκοτεινού δωματίου και θα τα μεταφέρει στα αραβικά. Για πολλά χρόνια πολλοί θεωρούσαν ότι ο Alhazen ήταν ο πρώτος που περιέγραψε την camera obscura. Η μετάφραση των ελληνικών και των αρα­ βικών κειμένων στα λατινικά μετέφερε τη γνώση αυτή στη Δύση. Έτσι βλέ­ πουμε τον Leonardo da Vinci στα 1490 να περιγράφει την camera obscura στις σημειώσεις του «Atlantic Codex» και είναι από την ημερομηνία αυτή που η χρήση της ως βοήθημα στο σχέδιο θεωρείται πιθανή, η πρώτη όμως έγγρα­ φη μαρτυρία για τη χρήση της προέρχεται από το επιστημονικό βιβλίο Magia naturalis (1558) (Φυσική Μαγία), του Ιταλού γιατρού Giambattista della Porta. Για την πιθανή παλιά χρήση της την υπενθύμισε ως camera obscura η ταινία για τον μεγάλο ζωγράφο Vermeer(1632-1673) με τίτλο «Το κορίτσι με το σκουλαρίκι», από τον ομώνυμο πίνακα του. Στο έργο αυτό, όπως και σε άλλα, η τεχνική δεξιοτεχνία του Vermeer δεν είναι δυνατό να αμφισβητηθεί. Η ικανότητα του να αποδίδει την προοπτική, να παίζει με το φως και τη ,

,

'

-ι n

'

'

*π. Διευθυντής

φωτοσκίαση, με το χρώμα, και η φωτογραφική αληθοφάνεια των έργων του, τ ο υ Ι ν σ τ ι τ ο υ τ θ υ έχουν όλα σχολιαστεί, όπως και το γεγονός ότι χρησιμοποιούσε πιθανόν την Φυσικοχημείας ,

,

,

,

του Εθνικού

πλέον σύγχρονη τεχνολογία της εποχής του, την camera obscura, με την βοή-κέντρου Έρευνας θεια ίσως του ολλανδού Antoni van Leeuwenhoek (1632-1723), που τον Φυσικών Επιστήμων

καιρό εκείνο, μαζί με τον Hook, ανακάλυψε το μικροσκόπιο.

«ΔΗΜΌΚΡΙΤΟς» 81

Ο άγγλος ζωγράφος και χαράκτης David Hockney (γ.1937), ο οποίος δραστηροποιήθηκε κυρίως στις ΗΠΑ, ένθερμος μελετητής των παλαιών τεχνολο­ γιών, πειραματίστηκε με αυτές KOL στο βιβλίο του Secret Knowledge (2006) ισχυρίστηκε ότι, εκτός από τον Vermeer, όλοι οι παλαιοί δάσκαλοιτης ζωγρα­ φικής τις χρησιμοποιούσαν στο έργο τους. Το βιβλίο του Hockney, παρά τις πολλές αμφιβολίες των ιστορικών της τέχνης και τις αντίθετες επιστημονικές θέσεις, έτυχε μεγάλης δημοσιότητας. Αυτό έκανε να εμφανιστούν μιμητές. Έτσι βλέπει κανείς τον άγγλο αρχιτέ­ κτονα και ιστορικό τέχνης Philip Steadman να δημοσιεύει το δικό του βιβλίο για οπτικές διατάξεις Vermeer's Camera (2002), μια μελέτη στην οποία προ­ σκομίζονται οπτικά και τεκμηριωμένα υλικά, που εξετάζονται σχολαστικά για να δείξουν ότι ο δάσκαλος της Delft πιθανώς χρησιμοποιούσε μια camera obscura από το τέλος του 1650 και μετά. Ο Steadman, ο οποίος μελέτησε τους πίνακες του Vermeer για δύο δεκαε­ τίες, λέει ότι στον καιρό του Vermeer κατασκεύαζαν διάφορους τύπους cam­ era obscura. Οι πιο κοινοί ήταν φορητοί, στους οποίους το φως από μια φωτι­ σμένη σκηνή έμπαινε σε έναν κλειστό θάλαμο μέσω μιας οπής ή ενός κυρτού φακού και προβάλλονταν σε μια επιφάνεια που μπορούσε να τη δει κανείς από μια σχισμή. Επειδή όμως τέτοια ανοίγματα αδυνατίζουν την εικόνα, ο Steadman ισχυρίζεται ότι ο Vermeer μάλλον χώρισε ένα μεγάλο χώρο στο δωμάτιο για να δημιουργηθεί μια μεγάλη camera obscura τύπου παραπήγμα­ τος, η οποία επέτρεπε στον παρατηρητή να βλέπει την εικόνα μέσα από τη συσκευή, όπου οι σκηνές που προβάλλονταν σε έναν τοίχο φαίνονταν πολύ καλύτερα και μπορούσαν να σχεδιαστούν σε μια προετοιμασμένη επιφάνεια. Μάλιστα, για να ισχυροποιήσει τη θέση του, ο Steadman κατασκεύασε ένα τέτοιο εργαστήριο, όπως υποτίθεται ότι ήταν του Vermeer, με μια camera obscura. Με αυτά τα ευρήματα, ο Steadman δεν θέλει να αμφισβητήσει τη μεγαλοφυία του Vermeer, αλλά να δείξει πως πολλοί καλλιτέχνες πειραματί­ ζονταν με τη νέα τεχνολογία. Η θεωρία του Steadman πάντως αμφισβητήθη­ κε σοβαρά από τον ιστορικό τέχνης στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης Walder Liedtke, ο οποίος συζητώντας πάνω σε διάφορους πίνακες του Vermeer, όπως «Η Γαλατού» λέει ότι ο Vermeer μπορούσε και επιτύγχα­ νε αποτελέσματα όμοια με αυτά που παρατηρούνται σε μια camera obscura αλλά και ενισχυτικές επιδράσεις του φωτός, οι οποίες είχαν περιγραφεί από ολλανδούς καλλιτέχνες μερικές δεκαετίες νωρίτερα, όπως του Franz Hals (1582/3-1666), ενός από τους πιο λαμπρούς προσωπογράφους της Ολλανδι­ κής Σχολής του 17ου αιώνα. Η camera obscura η οποία εκτίθεται στα περισσότερα μεγάλα Μουσεία Τέχνης του κόσμου εμφανίστηκε στην Ελλάδα στα χρόνια μας, και μάλιστα με πρωτοποριακή μορφή, σε ένα ανεμοδαρμένο ακρωτήρι, στην Πέρδικα της

Αίγινας, πάνω στη βάση ενός αντιαερο­ πορικού των Γερμανών κατά την Κατο­ χή. Σε μια περιοχή που είναι γεμάτη πολυβολεία και μπούνκερ, κατασκευά­ στηκε μια camera obscura. Είναι κυκλι­ κή και έχει διάμετρο 7 μέτρων με δώδε­ κα τρύπες προς κάθε ημισφαιρική Η Camera Obscura στην Πέρδικα, κατεύθυνση. Μέσα από τις δώδεκα τρύπες, το φως μπαίνει στο σκοτεινό θάλαμο και παρέχει μια εικόνα του πανοράματος του εξωτερικού κόσμου, χωρισμένη σε δώδεκα επιμέρους εικό­ νες, αναποδογυρισμένες και ανεστραμμένες, επάνω σε μια κυκλική ημιδιαφανή οθόνη κρεμασμένη από το ταβάνι. Η Camera Obscura στην Πέρδικα της Αίγινας είναι η πρώτη που εγκαινιά­ σθηκε ποτέ στην Ελλάδα. Ανοιξε για το κοινό τον Νοέμβριο του 2003 και είναι η πρώτη στον κόσμο που ανατυπώνει εικόνα 360 μοιρών. Δημιουργοί του έργου οι αυστριακοί Franz Berzi, αρχιτέκτονας, και Gusstav Deutsch, κινηματογραφιστής, μαζί με τον Γαβρήλο Μιχάλη. Λίγα ενδεικτικά τόξα με την επιγραφή «Camera Obscura», θα βοηθούσαν έλληνες και ξένους επισκέ­ πτες του νησιού να οδηγηθούν στο ενδιαφέρον αυτό έργο.

83

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΣ

Όψεις και προοπτικές του πολιτιστικού τουρισμού

ετά τις εμπεριστατωμένες εισηγήσεις των αρχαιολόγων μας και καθώς ξαναγυρνάμε τώρα σε θέματα τοπικής αυτοοργάνωσης με στόχο την προσφορότερη προβολή του φυσικού και ιστορικού πλούτου του νησιού μας και της χώρας μας γενικότερα, συμπληρωματικά δε με τα όσα μας είπαν στην αρχή, εκ μέρους των Ενεργών Πολιτών, ο Ασπέ Κουλόν και ο Αλέ­ ξης Κράους, θα ήθελα ν' αναφερθώ, ξεκινώντας, και στην ευρηματική πρότα­ ση που πρόσφατα κατέθεσε στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Φαντάσου την πόλη»- διοργάνωση Aegina Rising- ο φίλος διαφημιστής Παντελής Γιαννούλης. Η πρόταση με τίτλο «Βουτιά στην ιστορία» σχεδιαγραφείτα περιορισμέ­ νου κόστους έργα ευχερέστερης πρόσβασης στους βυθισμένους λιμενοβρα­ χίονες βορείως και νοτίως της Κολώνας σε συνδυασμό με μικρές παρεμβάσεις στην ξηρά, ώστε το σημαντικότερο ίσως αρχαιοελληνικό αυτό λιμενικό συγκρότημα να πάρει τη διπλή μορφή του αρχαιολογικού πάρκου και του επιμελημένου- με οικολογική πάντα συνείδηση- χώρου κολύμβησης/ αναψυ­ χής. Υπό κατασκευή τριήρεις, γιατί όχι όμως και πιο σύγχρονα τρεχαντήρια, θα μπορούσαν να εκτίθενται σε κατάλληλα σημεία του «πάρκου», ενώ σε βάθος χρόνου εξετάζεται και η δυνατότητα λειτουργίας ενός επιτόπιου εργα­ στηρίου τρισδιάστατης ψηφιακής αναπαράστασης των νεωσοίκων των αρχαίων λιμένων. Ταιριάζει, νομίζω, πολύ η σύλληψη αυτή με το πνεύμα της εισήγησης μου, κι ελπίζω τούτο να φανεί καθαρά από τις λίγες σκέψεις που ακολουθούν.

Μ

Μου έχει ήδη δοθεί η ευκαιρία στο παρελθόν να υποστηρίξω πως το δίπτυχο στο οποίο στηρίχθηκε η προβολή του τουριστικού μας προϊόντος στο εξωτερικό- μιλάμε για τους δύο βασικούς «κράχτες» μας- είναι πλέον ξεπερασμένο, και στο δεύτερο τουλάχιστον σκέλος του σαφώς ζημιογόνο. Ζητώ προκαταβολικά συγγνώμη από εκείνους που ενδεχομένως θα με ακούσουν να επαναλαμβάνομαι, υπόσχομαι όμως πως OL ενστάσεις μου θα διατυπωθούν σήμερα πολύ συνοπτικά. Δείξαμε, λοιπόν, κατ' αρχάς, υπερβο­ λική, θεωρώ, εμπιστοσύνη στον μνημειακό μας πλούτο. Ασφαλώς και δεν ήταν λάθος η επιλογή της συστηματικής προβολής του. Εκ των πραγμάτων, άλλωστε, προέκυπτε. Μαγνήτες ήταν, είναι και θα είναι για τους επισκέπτες μας απ' όλον τον κόσμο οι «σπασμένες πέτρες» μας, λαξεμένες με τόση χάρη

και αρχοντιά από τους προγόνους. Μόνο που θα 'λεγα πως το παρατραβήξα­ με κάπως το σχοινί. Αρκεστήκαμε να οργανώσουμε - και όχι πάντα με την απαιτούμενη επιμέλεια και συνέπεια - στριμωγμένες μόνο επισκέψεις σε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία, αψηφώντας - με αρκετή δόση υπερο­ ψίας- την όλο και πιο εμφανή αναζήτηση, από την πλευρά των πιο εκλεκτι­ κών τουριστών μας, της απολαυστικής εμπειρίας και της στενότερης επαφής με τα λαμπρά «εκθέματα» μας. Στο βρόντο έμελλε έτσι να πάει και το ομολο­ γουμένως αρκετά ευφάνταστο σύνθημα, που κάποια στιγμή σκαρφιστήκαμε: «Ζήσε τον μύθο σου στην Ελλάδα». Την περίοδο που το λανσάραμε, σημειώ­ θηκε πτώση μάλλον παρά άνοδος του τουριστικού ρεύματος προς τη χώρα μας. Μεταξύ μας, ας το ομολογήσουμε κάποια φορά κι αυτό: το πολύ το Κυριελέησον το βαριέται κι ο παπάς! Διακοπές ζητούσαν και ζητούν να κάνουν οι άνθρωποι, οι σχετικά εύποροι πλέον, μέσης κοινωνικής τάξεως και αναλόγου μορφωτικού επιπέδου δυνητικοί επισκέπτες μας, αυτοί ακριβώς που κατά προτεραιότητα, υποτίθεται, γυρεύουμε να 'ρθούν κοντά μας. Ανά­ παυλα από τις υποχρεώσεις της συχνά πιεστικής καθημερινής ζωής τους, όχι ντε και καλά προσκύνημα σε μια χώρα-μαυσωλείο. (Όσο κι αν αναγνώριζαν και συνεχίζουν κατά βάθος ν' αναγνωρίζουν οι περισσότεροι το μεγαλείο της αρχαίας κληρονομιάς μας). Για τον δεύτερο τώρα κράχτη μας, του μεταδοτικού δήθεν κεφιού και της ζωντάνιας -μετά τον «Απολλώνιο» θέλαμε, βλέπετε, και τον «Διονυσιακό» τουρισμό- η ένσταση μου θα είναι ακόμα πιο κατηγορηματική. Το πρότυπο του πολυμήχανου Αλέξη Ζορμπά εκφυλίστηκε γρήγορα σε ανοίκεια φερσίμα­ τα, σπασίματα πιατικών, γαρδενοπόλεμους και άτσαλες χορευτικές φιγού­ ρες. Πιστέψαμε οι πιο πολλοί πως τα έξω καρδιά και καταφανώς επιδεικτικά συρτάκια μας θα 'βαζαν στο χορό όλο και περισσότερους ανέκφραστους και ανέραστους δήθεν κουτόφραγκους, κι ελάχιστοι ήταν εκείνοι που διέβλεπαν πως το στημένο αυτό πανηγύρι είχε ημερομηνία λήξεως, όταν θα 'ρχόταν ο κορεσμός από όλην αυτήν την ψευτιά. Ναι, ψευτιά, διότι το χειρότερο ίσως κακό που έγινε μ' αυτούς τους κάλπικους τρόπους ήταν πως ψευτίσαμε τους ίδιους τους εαυτούς μας. Παρουσιαστήκαμε με το πρόσωπο του ασίκη, εξω­ στρεφούς γλεντζέ, ενώ στην πραγματικότητα θα έλεγα ότι μας περισσεύει πιο συχνά η εσωστρέφεια, ο ανεκπλήρωτος νταλκάς και η παρεπόμενη καψούρα. Όπως και να 'χει το πράγμα, μπούχτισαν κάποια στιγμή οι ξένοι μας, κι εκείνοι που έπαψαν να μας έρχονται είναι αυτοί ακριβώς που μας βλέ­ πουν τώρα από μακριά ως ανεπρόκοπους τζαμπατζήδες και, ναι, ασύμφο­ ρους από κάθε άποψη εταίρους στην Ευρωζώνη. Κι οι άλλοι που συνεχίζουν να έρχονται και να ξεσαλώνουν στα ανοχύρωτα και μπιρ παρά πια λημέρια μας, καμία χρεία δεν έχουν τα ζορμπαλίκια μας, τους αρκεί η παλιά καλή συνταγή του πιοτού- με τη συνδρομή ενδεχομένως και άλλων διεγερτικών

ουσιών- μέχρις τελικής πτώσεως (βλ. Μάλια Κρήτης και άλλα πολλά παρα­ δεισένια μέρη μας). Την έζησα από κοντά την εκκόλαψη του εκτρώματος αυτού, ως επικεφα­ λής της τουριστικής αντιπροσωπείας μας στις Σκανδιναβικές χώρες στα μέσα της δεκαετίας του '80. Ως ένα σημείο συνδυάστηκε με τις ευπρόσδεκτες κατά τα άλλα - σε απομακρυσμένες ιδίως περιοχές του πλανήτη - τσαρτεριτζήδίκες πτήσεις. Μόνο που σ' εμάς εδώ οι φθηνές αυτές αερομεταφορές- αξιέπαινα προσιτές, το επαναλαμβάνω, στο βαλάντιο του μέσου τουρίστα- τροφοδότη­ σαν σχεδόν αποκλειστικά στην αρχή (δεκαετία του 70 κι έπειτα) τα μεγάλα (έως και θηριώδη) παραλιακά ξενοδοχειακά συγκροτήματα, πλάι κατά κανό­ να στις πιο παρθένες ακρογιαλιές μας (δυσπρόσιτες μεταξύ των άλλων- βλ. Χαλκιδική, Ερμιόνη και αλλού, κάτι που ακύρωνε εν τέλει τη νομοτέλεια του τουρισμού αυτού). Κι εν συνεχεία, όταν επικράτησε το «αντί- Κόστα Μπράβα» δόγμα ΠΑΣΟΚ, ευνοημένα ήταν πια τα μικρομεσαία καταλύματα και τα ενοικιαζόμενα δωμάτια, σπαρμένα άναρχα σ' όλη την επικράτεια, υπό τις ευλογίες πάντα και με την τοκογλυφική υποστήριξη των tour operators του εξωτερικού - πάρε τόσα να χτίσεις τις «καλύβες» σου και θα στις νοικιάζω εγώ στην ίδια σταθερή τιμή, όχι αυξήσεις, νέες απαιτήσεις και παρασπονδίες, κυρίως, με τους ανταγωνιστές μου. Προσπερνώ το φαινόμενο, διότι όλοι μας, πιστεύω, έχουμε πλέον πεισθεί πως μας συμφέρει και μας αξίζει κάτι καλύτε­ ρο από τα συναλλαγματικά μπαλώματα της ευτελούς και σαφώς χρονικά περιορισμένης τουριστικής αυτής «δραστηριότητας». (Αν και, να που ξεπρο­ βάλλει πάλι η παραμυθητική οπτασία των 17 εκατομμυρίων τόσων τουρι­ στών φέτος. Λεφούσι σωστό, από το οποίο, επιτρέψτε μου, όμως, να εκτιμή­ σω, πως θ' αποκομίσουμε εντελώς δυσανάλογα οφέλη. Την παραοικονομία βλέπω να ενισχύεται ξανά, οι προσφερόμενες θέσεις εργασίας θα αμειφθούν -αμείβονται ήδη- εξευτελιστικά κι οι αποδόσεις και εισπράξεις φόρων θα υστερήσουν για μιαν ακόμα φορά των πλύσεων στα γνωστά πια εγχώρια και εξωχώρια πλυντήρια). Αλλού όμως μ' ενδιαφέρει να το πάω τώρα, με την άδεια σας, το πράγμα. Πριν μετατεθώ στη Στοκχόλμη, υπηρέτησα στα γραφεία μας του EOT της Αμερικής και του Καναδά. Ήταν τότε (τέλος 70 - αρχές '80), που μεταξύ των ευκατάστατων και διαρκώς πληθυνόμενων μεσοαστών των χωρών αυτών, εδραιωνόταν η πεποίθηση για τα οφέλη της «φυσικής» άσκησης, της κατά το δυνατόν ατάραχης ζωής, της υγιεινής διατροφής, αλλά και των γνήσιων απο­ λαυστικών εμπειριών, πολυτελών, κατά διαστήματα- γιατί όχι; το λούσο δεν ήταν πια μόνο για τους λίγους- με μεγαλύτερο όμως σεβασμό, απ' ό, τι παλιό­ τερα, προς το περιβάλλον. Εξ ου και τα γυμναστήρια, το κολύμπι, το τρέξιμο, οι ανατολικής κυρίως εμπνεύσεως διαλογισμοί, οι light διαιτητικές τροφές, με διαπιστευτήρια εντοπιότητας πάντως, κατά προτίμηση, η γοητεία του στιλά-

του επώνυμου ρούχου, όπως όμως και της «μόδας του δρόμου», ενώ προε­ τοιμαζόταν κι αργότερα βέβαια ήρθε και η έγνοια για το carbon footprint [πόσο διοξείδιο του άνθρακα αφήνει το σεργιάνι μας στον κόσμο]. Και κάποια στιγμή άρχισα, λοιπόν, να ψυλλιάζομαι πως αυτό που εμείς καμαρώναμε και διαλαλούσαμε ως «no snooze cruise», κρουαζιέρα της ξαγρύπνιας, ή ακριβέστερα ακόμα που δεν σ' αφήνει ούτε καν να λαγοκοιμηθείς- Αθήνα/Ακρόπολη/Αρχαιολογικό, Ηράκλειο/ Κνωσός/Αρχαιολογικό, Ρόδος/ Λίνδος/ Μεσαιωνική πόλη, Σαντορίνη/ Ακρωτήρι, Έφεσος/ Ελληνι­ στικά μνημεία, Πάτμος/ Αποκάλυψη, άντε και λίγο Μύκονος για τον πελαργό της και τα χαϊμαλιά της μέσα σε τέσσερις ή και τρεις μέρες- βάλτε και το βαρυφορτωμένο στομάχι από τους απανωτούς μπουφέδες και τα πομπώδη τραπεζώματα- δεν ήταν ακριβώς αυτό που αναζητούσαν οι, όχι κατ' ανάγκην εγκρατείς και γεμάτοι σύνεση, αλλά πάντως σαφώς πιο «ψαγμένοι» μεσοα­ στοί τουρίστες του καιρού μας. Ωραία και καλά όλ' αυτά τα αξιοθαύμαστα που είχαμε να τους δείξουμευπό διαρκή πίεση πάντως -, αλλά να που αβίαστα εντελώς είχαμε να τους προσφέρουμε και κάτι πολύ πιο συμβατό με τα νέα ήθη και τις συναφείς συμπεριφορές τους: την Γη της Επαγγελίας για τη σωματική άσκηση (jogging και περιπάτους να χαρούν τα μάτια και κορμιά τους, στις ακρογιαλιές και τα λαγκάδια μας). Τον επίγειο παράδεισο για τις επιλογές που οδηγούν στην αταραξία της ψυχής (καλή συντροφιά, φΛικό και θυμοσοφικό κουβεντολόι), και το υγιεινό και εν τ' αυτώ απολαυστικό φαγητό (κάτι είχε πάρει ήδη το αφτί τους για τα προτερήματα της Μεσογειακής διατροφής- οφείλαμε να τους τα θυμίζουμε κάθε τόσο). Την Εδέμ για τις καθημερινές βόλτες και τις βραδινές εξόδους τους με τα πιο κομψά κι ανάλαφρα λινά και μπαμπακερά τους- α, ναι, και λίγη απελευθερωτική γύμνια πότε πότε δεν έβλαφτε καθό­ λου. Ω, πόσο θα 'θελα μια τέτοια λιτή όσο και πειστική προβολή των χαρι­ σμάτων της χώρας μας στο βόρειο- αμερικανικό κοινό. Θέλετε να της βάλου­ με κι αυτής εδώ μιαν αρχαιοπρεπή ταμπέλα; Καμία αντίρρηση, θα πρότεινα, λοιπόν: Για έναν Επικούρειο τουρισμό. Δεν πτοούμαι - απόδειξη ότι επανα­ λαμβάνω και σήμερα την έκκληση μου - αλλά γεγονός είναι ότι δεν βρήκε ανταπόκριση, ως τώρα τουλάχιστον, η επιθυμία μου αυτή. Μείναμε στα δυσπρόσιτα, όπως τα περιέγραψα, μνημεία και στα σαφώς παραχαραγμένα τρία S: Sex (με καμάκι), Sun and Sea (κρυμμένος και ο ήλιος και η θάλασσα σχεδόν παντού πλέον από τις ομπρέλες και τις ξαπλώστρες). Μα, θα μου πουν ίσως τώρα μερικοί: μήπως δεν είχε εξ αρχής κανένα ειδι­ κό βάρος η πρόταση σας; Κι επί τέλους, για έναν εναλλακτικό πολιτιστικό του­ ρισμό ήρθαμε ν' ακούσουμε, και για συνεπή πολιτιστική πολιτική σχεδόν τίπο­ τα δεν ακούσαμε. Να απαντήσω: Πέραν του ότι οι εισαγωγικές παρατηρήσεις των εκπροσώπων των Ενεργών Πολιτών και, κυρίως, οι εμπεριστατωμένες

εισηγήσεις των αρχαιολόγων μας ασφαλώς και συνιστούν καίριες πολιτιστικές παρεμβάσεις, σε ό, τι ειδικότερα με αφορά, έχω να σημειώσω δύο πράγματα. Πρώτον, πολιτισμός δεν είναι μόνον τα μεγαλεπήβολα «κτήματα εσαεί» από τα οποία διδασκόμαστε το ωραίο και το υψηλό, παρά είναι και οι εφήμερες εκεί­ νες δημιουργίες, που δεν κεφαλοποιούνται, όπως ωραία έχει σημειώσει ο Μισέλ ντε Σερτώ, αλλά που δεν παύουν να ομορφαίνουν κι αυτές τη ζωή μας. Σ' αυτές κυρίως αναφερόμουν, σκιαγραφώντας το Επικούρειο πρότυπο μου. Και κατά δεύτερο λόγο - κι έρχομαι τώρα στο επιχείρημα που μ' ενδιαφέ­ ρει περισσότερο ίσως απ' όλα τ' άλλα - πώς αλλιώς να ορίσει κανείς καλύτε­ ρα τον πολιτισμό, παρά ως μοιρασιά. Θυμηθείτε βέβαια και την ανυπέρβλητη εκείνη περιγραφή της ανοιχτής κοινωνίας: Έλληνες είναι οι της ημετέρας παι­ δείας μετέχοντες. Έχει, λοιπόν, εφαρμογή και στον τουρισμό η εμπνευσμένη αυτή πρόταση. Ξεκίνησα σήμερα την ομιλία μου, επισημαίνοντας την αναζή­ τηση από την πλευρά των εκλεκτικών τουριστών μας μιας όλο και πιο στενής επαφής με τα λαμπρά - μνημειακά - εκθέματα μας. Για να διευκρινίσω την παρατήρηση μου αυτήν, επιτρέψτε μου μιαν ακόμα αναδρομή στην εμπλοκή μου με τα τουριστικά πράγματα, στην Ιαπωνία αυτήν τη φορά, όπου και ολο­ κλήρωσα πριν από είκοσι τόσα χρόνια τη σταδιοδρομία μου στον EOT. Είχα βρεθεί, λοιπόν, στο Τόκιο σ' ένα πολύ καλά προετοιμασμένο έδαφος. Διαδε­ χόμουν τον συνάδελφο Δήμο Βρατσάνο, ο οποίος με συντονισμένες προσπά­ θειες είχε καταφέρει ούτε λίγο ούτε πολύ να φέρει στις καρδιές και στα χείλη των Γιαπωνέζων μελλονύμφων το όραμα του Ege Kai (Αιγαίο πέλαγος). Από το δικό τους αρχιπέλαγος ονειρεύονταν να ταξιδέψουν στα δικά μας τα νησιά για να κάνουν εδώ τους γάμους και τις χαρές τους. Περίεργοι και «ξενομανείς» άνθρωποι αυτοί οι Γιαπωνέζοι (όσο κι αν - η άλλη ίσως όψη του νομίσματος- σε αρκετές συμπεριφορές τους υπερισχύει η ξενοφοβία, ενώ κι η ιστορία τους είναι η ιστορία μιας υπερπροστατευτικής κοινωνίας με αδιαπέραστα σύνορα). Ισχύει πάντως το ότι στο δημοφιλέστα­ το πια γραφείο της αντιπροσωπείας μας, χρειάστηκε να συνεχίσουμε ν' απα­ ντούμε στις πιο απροσδόκητες ερωτήσεις. Για τη διάταξη μάχης, λογουχάρη, στην οποία παρατάσσονται οι Δροσουλίτες, οι σκιές αυτές των έφιππων πολεμιστών που κάθε χρόνο τον Μάιο- Ιούνιο μοιάζει να σπιρουνίζουν ξανά τ' άλογα τους στον κάμπο του Φραγκοκάστελλου στα Χανιά της Κρήτης. Η για το πόσες ακριβώς σπιθαμές μετακινείται κάθε τόσο η Κουνόπετρα στο Ληξούρι της Κεφαλονιάς. Να μην σας κουράσω και με το άλλο φιλόδοξο σχέ­ διο των προεστών της Καναγκάουα να σηματοδοτήσουν το ξεκίνημα μιας νέας εποχής για την επαρχία τους, βαφτίζοντας την «Νέα Αρκαδία» (δυτικό­ τροποι απόηχοι μάλλον εδώ της ταφικής επιγραφής Et in Arcadia ego, γύρω από την οποία στέκονται αμέριμνοι οι βοσκοί του γάλλου ζωγράφου του 17ου αιώνα Nicolas Poussin.)

Ας είναι, αν κάναμε καλά τη δουλειά μας, καλύπτοντας κατά το δυνατόν τις απορίες και τις προσδοκίες αυτές, κερδισμένη θα 'βγαίνε οπωσδήποτε σε βάθος χρόνου και η εικόνα της δικής μας χώρας στην πολλά υποσχόμενη του­ ριστική αγορά της Ιαπωνίας. Το τρόπαιο όμως του συναδέλφου με τα «στεφανώματα» των Γιαπωνέζων στα Αιγαιοπελαγίτικα νησιά μας δεν με άφηνε να κοιμηθώ. Χρειαζόμαστε επειγόντως κι εμείς ένα σχέδιο άμεσης αποδοτι­ κότητας. Το επεξεργαστήκαμε από κοινού με ευρηματικούς τοπικούς τουρι­ στικούς πράκτορες. Για τους γιάπηδες της χώρας του Ανατέλλοντος Ηλίου, η μόδα του γάμου σε εξωτικούς προορισμούς (όπως, καλή ώρα, το Ege Kai) είχε επεκταθεί τότε και σε υποβρύχιες γαμήλιες τελετές ανά την υδρόγειο. Αλλά, βέβαια, οι καταδύσεις στο βυθό ασφαλώς και μπορεί να περιλάβουν και άλλες συναρπαστικές εμπειρίες, πέραν της ανταλλαγής όρκων αιωνίας πίστε­ ως. Την εξερεύνηση, ας πούμε, κοραλλιογενών ζωνών ή την αναζήτηση - φτά­ νουμε στα δικά μας πάλι - αρχαιολογικών θησαυρών. Ιδού, λοιπόν, το απλό, στα όρια ενδεχομένως της ριψοκίνδυνης πάντα αφέλειας, σχέδιο μας. Κατάλληλα προετοιμασμένες και «εξοπλισμένες» ομά­ δες περιηγητών/ δυτών, θα μπορούσαν να καταδύονται σε περιοχές πιθανο­ λογούμενου ενάλιου αρχαιολογικού πλούτου. Στη νοικιασμένη θαλαμηγό που θα τους μετέφερε, θα επέβαινε οπωσδήποτε, και ένα στέλεχος της αρμόδιας αρχαιολογικής εφορίας ή/και ένας αξιωματικός της τοπικής τουριστικής αστυνομίας. Σε αυτούς θα παραδίδονταν τα τυχόν ευρήματα της όλης «επι­ χείρησης», και οι τυχεροί ανασκαφείς του βυθού θα αρκούνταν στην παρα­ λαβή διπλωμάτων, στα οποία θα μνημονεύονταν τα κατορθώματα τους. Τσουχτερό, μεταξύ των άλλων, πακέτο, για το οποίο είχαν όμως ήδη εκδηλώ­ σει ζωηρό ενδιαφέρον αρκετοί ευκατάστατοι Γιαπωνέζοι τουρίστες. Δεν ευτύχησε το σχέδιο, που δεν θα αμφισβητήσω ÓTL βαρυνόταν με εγγε­ νείς αδυναμίες: διοικητικά και οργανωτικά προβλήματα, πιθανές «διαρροές» που θα ευνοούσαν πιο «μεθοδικούς» αρχαιοκάπηλους κλπ. Ωστόσο, μου έμει­ νε από τότε μια κάποια πικρή γεύση από την τελική αιτιολόγηση της απόρρι­ ψης του: Δεν χρειαζόμαστε Γιαπωνέζους εθελοντές γι' αυτές τις δουλειές. Ξέρουμε πολύ καλά τι θησαυρούς κρύβουν οι βυθοί μας. Όσο όμως δεν έχουμε τα μέσα να τους ανασύρουμε με ασφάλεια και να τους εκθέσουμε με τις τιμές που τους αρμόζουν, καλύτερα να μένουν εκεί που βρίσκονται. Ως παρακαταθή­ κη έστω για τις επόμενες, πιο προκομμένες ίσως γενιές. Όση βαρύτητα κι αν έχει το σκεπτικό αυτό, δεν παύει ν' αφήνει ανοιχτά δύο ερωτήματα: Μα, να τα βρούμε επί τέλους τα μέσα, πώς συνεχίζουμε να υστερούμε απέναντι σε τόσο επιτακτικές ανάγκες; Και, κυρίως τον θέλουμε ή δεν τον θέλουμε τον επιλεκτικό τουρισμό; Τον μπορούμε ή δεν τον μπορούμε; Και ξανασυνδέομαι έτσι εδώ με την κεντρική μου εκτίμηση, και κλείνω. Ο τουρίστας που μας ενδιαφέρει και μας αξίζει, δεν διανοείται πια να περιορι-

στεί σ' έναν παθητικό ρόλο. Δεν εννοεί πλέον να είναι απλός θεατής ή ακροα­ τής, όσο δέος κι αν του προκαλούν τα θαυμαστά πράγματα που ακούει και βλέπει. Διεκδικεί, αντιθέτως, μιαν ενεργό συμμετοχή στα νέα πράγματα που του αποκαλύπτονται, ώστε να επιχειρήσει τη δική του σύνθεση και ν' αποκο­ μίσει μια νέα ψυχαμοιβό εμπειρία. Αυτόν τον τουρίστα, εν πάση περιπτώσει, θα ήθελα να τον βλέπαμε σε λίγα χρόνια να χαίρεται και ν' αξιολογεί με τη σειρά του τις σπουδαίες λιμενι­ κές εγκαταστάσεις της αρχαίας Αίγινας, τις οποίες θα έχουν ήδη αναδείξει και προβάλει οι επίμονες εργασίες των προκομμένων αρχαιολόγων μας.

Φωτογραφία: Άρτεμις Λαβούτα.

ΛΙΛΗ ΠΕΠΠΑ - ΣΑΡΡΗΔΗΜΗΤΡΟΓΛΟΥ*

Το Αρχείο της Γεωργίας Κουλικούρδη **

ρχείο είναι ένα σύνολο εγγράφων και μαρτυριών που σχετίζονται με τη δραστηριότητα νομικών ή φυσικών προσώπων. Τα αρχεία προσώπων που διακρίθηκαν στις επιστήμες, τα γράμματα, τις τέχνες, και το περιεχόμενο τους παρουσιάζει ιδιαίτερο γενικό ενδιαφέρον χαρακτηρίζονται ως ιδιωτικά αρχεία. Στην προκειμένη περίπτωση, τα έγγραφα και οι μαρτυρίες ενός φυσικού προσώπου, δηλαδή της Γεωργίας Κουλικούρδη, αποτελούν ένα ιδιωτικό αρχείο. Η Γεωργία Κουλικούρδη από τα νεανικά της χρόνια συγκεντρώνει το υλικό που είναι η απαρχή του αρχείου της. Αργότερα, όταν ασχολή­ θηκε με την επιστήμη της και τα γράμματα, άρχισε να δομεί το ουσια­ στικό προσωπικό της αρχείο που έχομε σήμερα στη διάθεση μας. Στόχος μου από τη στιγμή που άρχισα να ασχολούμαι με την οργά­ νωση του αρχείου ήταν η όσο το δυνατόν καλύτερη επεξεργασία, ούτως ώστε να φθάσει στο χρήστη περισσότερο οργανωμένο και αξιοποιήσιμο. Το αρχειακό υλικό που βρέθηκε στους φακέλους περι­ λαμβάνει εν συντομία: α. πρωτότυπα ή αντίγραφα διαφόρων εγγράφων και εργασιών δακτυλογραφημένων ή χειρογράφων. β. πολλά μπλοκ με διάφορες σημειώσεις, τετράδια σχολικά δικά της και μαθητριών της, εικόνες από βιβλία ή από λευκώματα, καρτ ποστάλ, αποκόμματα εφημερίδων, αφίσες και προσκλήσεις εκδηλώ­ σεων, καταστατικά συλλόγων, σχέδια ζωγραφικής και σκίτσα από φίλους και μαθήτριες της, φωτογραφίες, χάρτες, χαρτονομίσματα παρελθόντων ετών και λοιπό υλικό. Τα έγγραφα, οι εργασίες και γενικά το περιεχόμενο του κάθε φακέλου διαβάστηκαν με μεγάλη προσοχή και μετά αρχειοθετήθηκαν * Βιβλιοθηκο­ ανάλογα. Μετά την αρχειοθέτηση των φακέλων το αρχείο χωρίστηκε νόμος, Μέλος Δ.Σ. σε 4 μεγάλες ενότητες: του Συλλόγου • Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει θέματα από το προσωπικό αρχείο Φίλων του Ιστορικού της Γεωργίας Κουλικούρδη. Λαογραφικού • Η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει διάφορες ομιλίες της, διδασκα­ και Μουσείου Δήμου λίες και πανηγυρικούς λόγους. Αίγινας.

Α

91

• Η τρίτη ενότητα περιλαμβάνει πηγές και έγγραφα από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και Εφημερίδες της Κυβερνήσεως.

• Η τέταρτη ενότητα περιλαμβάνει στοιχεία για διάφορα θέματα που αφορούν ως επί το πλείστον την Ιστορία, τη Λαογραφία και λοιπά πολιτιστικά στοιχεία της Αίγινας. Από τους φακέλους του προσωπικού της αρχείου έχω επιλέξει κάποια έγγραφα, που τιμούν ιδιαίτερα τη Γεωργία Κουλικούρδη.

• Ανακήρυξη της Γ. Κουλικούρδη ως Διδάκτορος από το Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης (Δεκέμβριος 1972).

• Διάλεξις Γ. Κουλικούρδη με θέμα: «0 Ναός της Αφαίας». Απονομή Πρώτου Βραβείου του Διαγωνισμού της Περιηγητικής Λέσχης στη Γεωργία Κουλικούρδη για την προαναφερθείσα διάλεξη (χ.χ.) *> Ευχαριστήρια «Καρτ-Ποστάλ» από τον Νίκο Καζαντζάκη προς τη Γ. Κουλικούρδη για την αποστολή προς αυτόν του βιβλίου της «Αίγι­ να» (Αντίμπ 20.1.1955).

• Ευχαριστήρια επιστολή μαθητών σχολείων Ανιτσαίου και Παχείας Ράχης για αποστολή δεμάτων από Γωγώ και μαθήτριες Ελληνογαλλικής Σχολής Saint Joseph (1961).

• Έκφραση «Ευαρέσκειας του Δήμου Αίγινας» προς τη Γ. Κουλικούρ­ δη για τις προσφερθείσες προς την Αίγινα παντοειδείς και πολύτι­ μες υπηρεσίες της (16.1.1973).

• Κάρτες και επιστολές που στάλθηκαν από μαθήτριες προς τη Γ. Κουλικούρδη παρακαλώντας την να μην φύγει από το Κολλέγιο Θηλέων και τιμητικά άρθρα από μαθήτριες του Saint Joseph.

• Κοινοποίηση αποφάσεως από το Δήμο Αίγινας προς Γ. Κουλικούρ­ δη για ορισμό της ως Μέλους Διοικήσεως του Πνευματικού Κέντρου Δήμου Αίγινας (23.12.1975 ).

• Σύνδεσμος των εν Πειραιεί Αιγινητών. «Απονομή εις την Γεωργίαν Κουλικούρδη διπλώματος εις αναγνώρισιν της πνευματικής της προσφοράς εις τον χώρον της Φιλολογίας-Λογοτεχνίας και Ιστο­ ρίας διά της οποίας προεβλήθη το όνομα της Αίγινας ανά το Πανελλήνιον». Εν Αιγίνη 1η Σεπτεμβρίου 1995.

• Υποβολή υποψηφιότητας από Σύλλογο Φίλων Λαογραφικού Μου­ σείου Αίγινας προς Ακαδημία Αθηνών για «Επιβράβευση Έργου» Γ. Κουλικούρδη. Στήριξη και από «Ελληνογαλλική Σχολή Άγιος Ιωσήφ» (1996).

• Χειρόγραφοι σημειώματα του Νίκου Καζαντζάκη (2 κείμενα) προς τη Γ. Κουλικούρδη για κάποιες εξυπηρετήσεις που ζητούσε από αυτήν (χ.χ.) Άφησα για το τέλος την παρουσίαση του Φακέλου του Λαογραφι-

κού Μουσείου Αίγινας που βρέθηκε στο αρχείο της Γ. Κουλικούρδη. Παράκληση του προέδρου του Συλλόγου των Φίλων του Μουσείου κ. Κώστα Γαλάνη, όταν ανέλαβα το έργο, ήταν η άμεση αρχειοθέτηση του φακέλου. Ο φάκελος μελετήθηκε και κατόπιν αρχειοθετήθηκε κατά χρονολογική σειρά, έγινε κατάλογος με σύντομη περιγραφή του κάθε εγγράφου και έτσι, όποιος θελήσει να μελετήσει το περιεχόμενο του, αυτομάτως θα έχει μια πλήρη εικόνα της δημιουργίας του Ιστο­ ρικού και Λαογραφικού Μουσείου του Δήμου Αίγινας από το 1981 έως το 1989. Μέσα από τα διάφορα έγγραφα του συγκεκριμένου φακέλου μπο­ ρεί κανείς να δει την προσπάθεια και τον αγώνα της Γωγώς για τη δη μιουργία Επιτροπών με εθελοντές Αιγινήτισσες και Αιγινήτες και φίλους της Αίγινας, που σκοπό είχαν να βοηθήσουν και να συμβάλουν στη δημιουργία Λαογραφικού Μουσείου στην Αίγινα. Οργανώνουν όλοι μαζί εράνους, θεατρικές παραστάσεις, μπαζάρ και πολλά άλλα δρώμε­ να. Γράφει η ίδια σε βουλευτές, σε Τράπεζες, σε Ιδρύματα των Αθηνών και ζητά βοήθεια. Σήμερα το Λαογραφικό Μουσείο είναι μία πραγματι­ κότητα χάρη στη Γ. Κουλικούρδη και την αείμνηστη φίλη της, δωρήτρια του κτηρίου και λαογράφο, Πολυμνία Ηρειώτη-Θωμάκου. Θέλω να ευχαριστήσω τον Πρόεδρο και τα μέλη του Δ.Σ. για την εμπιστοσύνη και τη συμπαράσταση που μου έδειξαν όλο αυτό το διά­ στημα. Θα συνεχίσω να ασχολούμαι με τη Βιβλιοθήκη και το Αρχείο, εφόσον φυσικά επιθυμεί το Δ.Σ. και ο Σύλλογος, με την προοπτική πλέον να κάνουμε το κληροδότημα των αδελφών Γεωργίας και Στέλ­ λας Κουλικούρδη - Πατίστα, ένα χώρο που θα προβάλλει την Ιστορία της Αίγινας και θα παράγει Πολιτισμό. Το κληροδότημα στεγάζεται και λειτουργεί επί της οδού Νικολάου Πέππα αρ.10, όπισθεν του Λαο­ γραφικού Μουσείου Αίγινας. Θα σας ενημερώνουμε για τις πολιτιστικές μας δραστηριότητες και θα είμαστε πάντα στη διάθεση των χρηστών της Βιβλιοθήκης και του αρχείου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1.

2.

3.

4.

Γενικά Αρχεία του Κράτους Εκδόσεις Γεωργίας Κουλικούρδη Εφημερίς της Κυβερνήσεως Φάκελοι Αρχείου Γεωργίας Κουλικούρδη

**Η παρουσίαση του Αρχείου της Γ. Κουλικούρδη έγινε στο Λαογραφικό Μουσείο του Δήμου Αίγινας σε εκδήλωση που οργάνωσε ο «Σύλλογος Φίλων του Ιστορι­ κού και Λαογραφικού Μουσείου Δήμου Αίγινας» στις 16 Δεκεμβρίου 2012. Το άρθρο δημοσιεύεται περιληπτικά.

ΛΕΝΑ ΚΑΠΝΙΑ ΑΡΑΠΟΣΤΑΘΗ

Η Λένα Καπνιά Αραποστάθη γεννήθηκε και ζει στην Αθήνα. Σπούδασε Φυσικομα­ θηματικά στην Αθήνα και Πληροφορική στην Τουλούζη της Γαλλίας. Δίδαξε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, στη Λεόντειο και στο Αρσάκειο. Έχει γράψει και εικονογραφήσει δύο παιδικά βιβλία προγραμματισμού, Μαθαίνω τη γλώσσα Basic και Μαθαίνω τη γλώσσα Logo, άρθρα για εφημερίδες, περιοδικά και επιστημονικές ημερίδες, καθώς και εκπαιδευτικό λογισμικό για παιδιά. Το πρώτο της μυθιστόρη­ μα «Δίπλα στην ίδια θάλασσα»κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κέδρος το 2010. «Το ρομπότ των βράχων^ επίσης από τις εκδόσεις Κέδρος, είναι το δεύτερο μυθιστόρη­ μα της. Τα τελευταία χρόνια περνάει μεγάλο μέρος του χρόνου στην Αίγινα.

Στη σκιά της Αφαίας

υνατές φωνές αναστάτωσαν την ήσυχη νύχτα. Άνθρωποι έτρεχαν. Βια­ στείτε..., φώναζε τραχιά ένας άντρας και η προσταγή του έφθανε ως τα ανοιχτά παράθυρα της κοιμισμένης πολιτείας. Η Δάφνη στριφογύρισε στο κρεβάτι και άνοιξε τα μάτια της. Άπλωσε μηχανικά το χέρι στο άδειο μαξιλάρι δίπλα της και, όπως κάθε πρωί, ο πόνος για την σκληρή απώλεια αναδύθηκε ασυγκράτητος μέσα της. Μισοκοιμισμένη σηκώθηκε, βγήκε από το δωμάτιο, ξεκλείδωσε την πόρτα της εισόδου και στάθηκε στο πλατύσκαλο. Να δει τι συμβαίνει. Πριν λίγες μόλις εβδομάδες, ο Σταύρος περίμενε στο ίδιο αυτό πλατύσκα­ λο, αξημέρωτα όπως τώρα, το φίλο του για τη συνηθισμένη τους εξόρμηση με τη βάρκα. Την είχε ακούσει να πλησιάζει, την είχε τραβήξει τρυφερά κοντά του και της είχε δώσει ένα φιλί. Το τελευταίο τους φιλί... Κόσμος κατέβαινε αλαφιασμένος προς το λιμάνι. Πυκνά σύννεφα έτρεχαν μπροστά από το φεγγάρι κρύβοντας το φως του. Στράφηκε σε μια ηλικιωμέ­ νη γυναίκα που προσπερνούσε βιαστικά...

- Τι τρέχει; Ρώτησε.

- Ένα πλοίο χτύπησε στη Ααγούσα. Βουλιάζει, της απάντησε χωρίς να σταματήσει. Στη Ααγούσα!.. Η Δάφνη μπήκε στο σπίτι και άνοιξε το παράθυρο που έβλε­ πε προς το μικρό ξερονήσι. Φώτα μικρά και μεγάλα έπλεαν μετέωρα στο σκο­ τάδι, σπεύδοντας όλα, προς το ίδιο σημείο στο κοντινό πέλαγος. Όπως τότε...

Δ

Στο φως ενός προβολέα που σάρωνε κατά διαστήματα τα σκοτεινά νερά, διέκρινε αμυδρά το μεγάλο βράχο. Δίπλα του, κατάμαυρος, γερμένος παράξε­ να στο πλάι, ξεχώριζε ο όγκος ενός πλοίου, κάτι που θα μπορούσε να είναι μια μεγάλη θαλαμηγός. Γύρω του η θάλασσα ήταν κατάστικτη από φωτάκια που χόρευαν ρυθμικά και που η απόσταση τα έκανε να μοιάζουν με πυγολαμπίδες. Έπεσαν στη θάλασσα, σκέφτηκε η νέα γυναίκα, αυτά είναι λαμπάκια από σωσίβια... Βοή γέμιζε την ατμόσφαιρα. Στο λιμάνι της Σουβάλας όλα τα φώτα ήταν αναμμένα. Η παραλία ήταν γεμάτη κόσμο και βάρκες ξεκινούσαν σπεύδοντας σε βοήθεια των ναυαγών. Να πάω κι εγώ, είπε μέσα της, μπορεί να χρεια­ στούν γιατρό. Όταν έφτασε στην προκυμαία, η πρώτη βάρκα με τους ναυαγούς είχε κιό­ λας πλευρίσει. Αταξία και ταραχή επικρατούσε τριγύρω, οι άνθρωποι όμως που έβγαιναν στην προβλήτα ήταν βρεγμένοι, τρομαγμένοι αλλά γεροί. Σκάφη συνέχισαν να φθάνουν, το ένα μετά το άλλο, με το πολύτιμο ανθρώ­ πινο φορτίο τους. Τελευταίος έφτασε ο καπετάνιος μ' ένα ταχύπλοο του λιμε­ νικού. Μέτρησε τους συγκεντρωμένους επιβάτες και είπε με ανακούφιση: - Είναι όλοι εδώ... Το πλήρωμα και οι είκοσι δύο επιβάτες.

- Είκοσι τρεις, είπε ο λιμενάρχης. Τους μέτρησα έναν έναν καθώς επιβιβά­ ζονταν στις βάρκες.

- Είκοσι δύο, επέμεινε ο καπετάνιος. Αλλά ο λιμενάρχης ήταν σίγουρος... Η συζήτηση δεν κατέληγε σε συμφωνία. Κόσμος άρχισε να μαζεύεται γύρω από τους δύο άντρες που χωρίς να πάψουν να διαφωνούν κατευθύν­ θηκαν στην άκρη της προβλήτας όπου δύο μεγάλες βάρκες πλησίαζαν φορ­ τωμένες ενώ μουσκεμένα κορίτσια κι αγόρια έσπευδαν προς το μέρος τους πριν ακόμα αράξουν. Η Δάφνη είδε να ξεφορτώνουν μια θήκη βιολοντσέλου και αμέσως μετά δυο άλλες μικρότερες, δυο βιολιά. 0 ένας μετά τον άλλο, οι συγκεντρωμένοι νεαροί έσκυβαν με ευλάβεια να παραλάβουν κάτι από το φορτίο της βάρκας και κατευθύνονταν στο υπόστεγο μιας από τις ταβέρνες του λιμανιού. Δέκα τουλάχιστον από αυτούς είχαν ήδη ανοίξει τις θήκες και ψηλάφιζαν με αγω­ νία το πολύτιμο περιεχόμενο τους - μην και είχε πειραχτεί απ' το νερό - ενώ άλλοι έρχονταν να προστεθούν στην ασυνήθιστη συντροφιά κρατώντας στοργικά καθένας τη δική του θήκη. Για δες, σκέφτηκε απορημένη η Δάφνη, εδώ μαζεύτηκε μια ολόκληρη ορχήστρα. Και ξαφνικά κατάλαβε. Η αυριανή συναυλία στην Αφαία.... Η ορχήστρα των νέων από τη Βιέννη. Γύρισε ν' απομακρυνθεί και, βλέποντας τον καπετάνιο με το λιμενάρχη να πλησιάζουν, αναρωτήθηκε διασκεδάζοντας αν είχαν αποφασίσει πόσοι ήταν τελικά οι επιβάτες! Όσοι και αν ήταν, κανένας, ευτυχώς, δεν είχε την ανάγκη της. Μπορούσε να φύγει.

Προχώρησε βιαστικά προς το σπίτι της. Δεν άντεχε να μείνει άλλο στο λιμάνι. Αυτό που ζούσε έφερνε οδυνηρά στην επιφάνεια την τρομερή ανάμνη­ ση εκείνης της άλλης νύχτας, εκείνης της άλλης βάρκας, που γύρισε τελικά από τη Λαγούσα, αλλά έφερε πίσω μόνο τον ένα από τους δυο επιβάτες της... Και τότε την είδε. Δυσκίνητη κάτω από το βάρος των κιλών της, ερχόταν προς το μέρος της αυτάρεσκη, αταίριαστα στολισμένη για μια τέτοια στιγμή, η αδιάκριτη γειτόνισσα. Αχ, όχι! Η Δάφνη δε θα μπορούσε ν' αντέξει μια συνά­ ντηση μαζί της: την κενότητα της, τα αδιάφορα συμβατικά λόγια της παρη­ γοριάς. Πρόφτασε μόλις να κρυφτεί πίσω από το ξύλινο καΐκι, τοποθετημένο από καιρό έξω από το νερό, στην άκρη της προβλήτας. Ανέπνευσε ανακουφι­ σμένη. Έχοντας αποφύγειτο ανεπιθύμητο συναπάντημα, σταμάτησε και κοί­ ταξε γύρω. Τον είδε με την πρώτη ματιά. Κρυμμένο στη σκιά, ένα αδύνατο κακοντυμένο αγόρι γύρω στα δεκαπέντε, την κοίταζε με το κεφάλι χαμηλωμένο, έτοι­ μο να το βάλει στα πόδια.

- Στάσου, μη μιλήσεις, του είπε η Δάφνη χωρίς να πλησιάσει. Δεν πρέπει να μας δουν. Το παιδί σήκωσε το κεφάλι. Την κοίταξε με ένα βαθύ, λαμπερό βλέμμα και της χαμογέλασε.

- Δεν είναι δυνατό, της είπε. Εσείς γιατί να κρύβεστε; Η Δάφνη δεν πρόφτασε να απαντήσει. Την σταμάτησε το μουντό μουρ­ μουρητό που κύλησε πάνω από τους συγκεντρωμένους, δυνάμωσε και έσβησε απότομα δίνοντας τη θέση του σε μια αναπάντεχη σιωπή. Τα φώτα της παρα­ λίας χλόμιασαν, διαλύθηκαν μέσα στο φως της αυγής καθώς ένα σιντεφένιο πέπλο από ατμό σκέπαζε ολότελα θάλασσα και ουρανό. Όλοι κοίταζαν χωρίς να μιλούν... Και ξαφνικά, πίσω από το σύννεφο αυτό του ονείρου, μια αμυδρή, αδιόρατη ανταύγεια ξεχώρισε και άρχισε να μεγαλώνει σχηματίζοντας ένα χλωμό ρόδινο κύκλο. Ένα κύκλο όλο και πιο κόκκινο όλο και πιο λαμπερό που το φως του χάραζε στον φιλντισένιο ατμό ένα μακρύ ρόδινο μονοπάτι και έσβηνε απαλά στα βράχια της παραλίας... Ύστερα, σιγά-σιγά, η θάλασσα άρχι­ σε να φανερώνεται, να ξεχωρίζει από τον ουρανό, να παίρνει χρώμα, να γίνεται γαλάζια λαμπρή και αληθινή. Η μαγεία της αυγής διαλύθηκε, ο κόσμος άρχισε πάλι να κινείται, να μιλά και τα βλέμματα στράφηκαν ξανά προς τη Ααγούσα.

- Αυτή η πάχνη έφταιξε για όλα... Ο καπετάνιος δεν είδε το βράχο, ακού­ στηκε να λέει μια φωνή. Το πλοίο ξεχώριζε τώρα καθαρά. Γερμένο στο πλάι, γαντζωμένο στο βράχο, τριγυρισμένο από τις μαούνες και τα ρυμουλκά που συνέχιζαν να δου­ λεύουν για να μην το αφήσουν να γλιστρήσει στο βυθό. Οι τελευταίες βάρκες έφταναν άδειες στην ακτή. Η ανθρώπινη αντάρα ημέρευε. Η Δάφνη στράφηκε προς το παιδί που τη κοιτούσε τώρα θαρρετά.

- Πες μου...

- Έπρεπε οπωσδήποτε να παρακολουθήσω την πρόβα. Δε μπορούσα να έρθω αλλιώς..., ψιθύρισε διστακτικά, λες και η γυναίκα ήξερε ήδη για τι της μιλούσε. Όμως εκείνη κατάλαβε. Οι επιβάτες ήτανε είκοσι τρεις!.. Μόνο που ο καπετάνιος δεν έπρεπε ακόμα να το μάθει. Ο Θάνος, είχε μπει κρυφά στο πλοίο, κρυφά από τον καπετάνιο, κρυφά από τον πατριό του, τον μόνο που είχε στον κόσμο μετά το θάνατο και της μητέρας του. Ήθελε να γίνει βιολιστής. 0 πατριός του το είχε απαγορεύσει ρητά αλλά εκείνος δε μπορούσε να υπακούσει. Βρήκε δάσκαλο, κάποιον που κέρδιζε τη ζωή του παίζοντας βιολί σε ταβέρνες, στην Πλάκα, στη γειτονιά του πατριού του. Αυτός του έδωσε ένα παλιό βιολί, αυτός τον ενθάρρυνε και τον φιλοξένησε για να μπορεί να μελετάει κρυφά, να διαβάζει βιβλία για μου­ σική και ν' ακούει δίσκους. Αυτός του έδειξε την κρυψώνα κοντά στο αρχαίο θέατρο της Αθήνας, απ' όπου μπορούσε να παρακολουθεί τις συναυλίες.

- Και πώς έμαθες για τη συναυλία της Αφαίας; Γιατί ήθελες τόσο πολύ να έρθεις; - Έχω ακούσει πολλές φορές αυτό το κοντσέρτο, αλλά κανένας δεν το παίζει όπως αυτός..., είπε δείχνοντας προς τη μεριά της ταβέρνας. Έπρεπε να παρακολουθήσω την πρόβα τους, να συνειδητοποιήσω τις λεπτομέρειες που μου είχαν ξεφύγει όταν τον άκουσα να παίζει στο Ηρώδειο. Και δεν είχα λεφτά...

- Πριν απ' όλα, πάμε να τηλεφωνήσεις στον πατέρα σου. Δε σκέφτηκες πόσο θ' ανησυχεί; - Δεν τον νοιάζει..., άρχισε να λέει το παιδί, αλλά δεν τέλειωσε τη φράση του. Μέσα από την ταβέρνα, ακούστηκαν ήχοι από χορδίσματα... Είχε ήδη κάνει λίγα βήματα προς τα εκεί, όταν συμπλήρωσε.

- Αρχίζουν πρόβα... Σας παρακαλώ.., με συγχωρείτε.., σε μία ώρα θα είμαι πάλι εδώ. Και χάθηκε στη σκιά. Άναυδη, η νέα γυναίκα τον είδε να εξαφανίζεται. Κάτι ασυνήθιστο συνέ­ βαινε με αυτό το παιδί. Τι έπρεπε να κάνει; Προβληματισμένη προχωρούσε προς το σπίτι της όταν, πίσω της, άκουσε να μιλάει μια γυναίκα.

- Είναι όλοι πολύ νέοι, σχεδόν παιδιά, έλεγε.

- Επιλεγμένοι όμως ανάμεσα στους πιο ταλαντούχους μουσικούς της Ευρώπης, συμπλήρωνε μια αντρική φωνή καθώς ένα ηλικιωμένο ζευγάρι την προσπερνούσε στον στενό δρόμο.

- Ο Νεκτάριος τους διέθεσε τη χειμωνιάτικη αίθουσα του μαγαζιού του. Να κάνουν πρόβα και ν' αφήσουν τα όργανα ως την ώρα της συναυλίας. Τους

κέρασε μάλιστα και το πρωινό..., συμπλήρωσε η γυναίκα και η συνέχεια της κουβέντας έσβησε στην απόσταση. Η Δάφνη σταμάτησε. Πρέπει να μιλήσω στο λιμενάρχη, σκέφτηκε. Είναι έξυπνος άνθρωπος, θα καταλάβει. Ο λιμενάρχης κατάλαβε και μαζί με τη Δάφνη, κατάφεραν να ξεπεράσουν για λογαριασμό του νεαρού λαθρεπιβάτη, τις ποικίλες δυσκολίες που δημι­ ούργησε ο όχι και τόσο ευέλικτος καπετάνιος!... Όταν οι τελευταίοι ήχοι της μουσικής έσβησαν στη χειμωνιάτικη αίθου­ σα της ταβέρνας, ο ήλιος ήταν ήδη ψηλά. Ένα σμάρι από χαρούμενα παιδιά ξεχύθηκε στην αυγουστιάτικη παραλία. Η νυχτερινή περιπέτεια που λίγο έλειψε να εξελιχθεί σε τραγωδία, ήταν πια για αυτούς παρελθόν, κάτι που θα μπορούσαν να διηγούνται στους φίλους τους, σκεφτόταν η Δάφνη πηγαίνο­ ντας να συναντήσει το Θάνο. Την περίμενε πίσω από το καΐκι. Όρθιος, εκστασιασμένος, μουρμούριζε το θέμα από το σόλο του βιολιού χαϊδεύοντας με τα δάχτυλα του αόρατες χορδές. Τον κάλεσε στο σπίτι της και το παιδί δέχτηκε με ανακούφιση.

- Πώς να σας ευχαριστήσω!.., της είπε και καθαρός, χορτασμένος, κάθισε στη σκιερή βεράντα του σπιτιού. Μέσα στα ορθάνοιχτα μάτια του περνούσαν σκέψεις που η νεαρή γιατρός δεν μπορούσε να ξεδιαλύνει. Βρισκόταν δίπλα της αλλά ήταν απών και εκεί­ νη σεβάστηκε αυτό που του συνέβαινε. Η ώρα της συναυλίας πλησίαζε όταν καινούρια ταραχή ξέσπασε στο λιμά­ νι, μπρος στη φιλόξενη ταβέρνα του Νεκτάριου. Η είδηση έφθασε την ίδια στιγμή παντού. 0 σολίστας της ορχήστρας ήταν άρρωστος... Ηλίαση, είχε πει ο γιατρός, αδύνατο να παίξει. Κανείς δεν μπορούσε να τον αντικαταστήσει και τα προβλήματα για μια αναβολή της εκδήλωσης ήταν αξεπέραστα.

- Ακόμα μία αναποδιά, σχολίασε η Δάφνη.

- Μπορώ να παίξω εγώ, είπε ντροπαλά ο Θάνος. Έχω ακούσει το κοντσέρ­ το από δίσκους και εξάλλου... παρακολούθησα την πρόβα. Το παιδί είναι τρελό, είπε μέσα της η Δάφνη. Όμως ο νεαρός επέμενε.

- Πάω..., της είπε και έφυγε τρέχοντας.

- Έχεις μελετήσει το έργο; Τον ρώτησε δύσπιστα ο μαέστρος.

- Όχι, αλλά το έχω ακούσει. Είμαι σίγουρος ότι μπορώ να το παίξω. Το παιδί είναι βλαμμένο, σκέφτηκε ο νέος άντρας. Αλλά υποκύπτοντας στην απελπισία του και την επιμονή του αγοριού, το φώναξε να μπει στην ταβέρνα. Του έδωσε ένα βιολί.

- Παίξε, του είπε γεμάτος δυσπιστία. Ήχοι μαγικοί γέμισαν την κλειστή αίθουσα. 0 μαέστρος άκουσε για λίγο σιωπηλός.

- Και μπορείς να το παίξεις όλο; Ως το τέλος; Δεν προλαβαίνουμε να δοκι­ μάσουμε.

- Μπορώ!

- Χωρίς παρτιτούρες; - Χωρίς... Στη σκιά του αρχαίου ναού εξελίχτηκε εκείνη τη βραδιά ένα θαύμα... Ένα παιδί με στοιχειώδεις γνώσεις μουσικής, συνοδευόμενο από μια ορχήστρα που δεν το γνώριζε και δεν τη γνώριζε, έπαιξε από την αρχή ως το τέλος, με το βιολί ενός σπουδαίου σολίστα, το περίφημο κοντσέρτο του Μπετόβεν, όπως το είχε καταγράψει στην ψυχή του χωρίς να έχει ποτέ αντικρίσει την παρτιτούρα.

- Είναι αδύνατο... Λένε ψέματα.., ακούστηκαν οι διαμαρτυρίες των πιο δύσπιστων από το ακροατήριο πνιγμένες κάτω από τα ασυγκράτητα χειρο­ κροτήματα. Δεν ήταν όμως ψέματα. Λίγο αργότερα ο κόσμος ολόκληρος μιλούσε για το θαύμα της Αφαίας. Το πρώτο βήμα ενός παιδιού φαινόμενου που μπορού­ σε να παίξει την πιο δύσκολη μουσική, αρκεί να την είχε ακούσει μια φορά. Δίπλα του, στη φωτεινή του πορεία, σα μάνα αόρατη, σιωπηλή, στάθηκε η Δάφνη... Όλο το απόθεμα της αγάπης που με το θάνατο του άντρα της έμει­ νε χωρίς αντίκρισμα, όλη η λαχτάρα για το παιδί που δεν πρόφτασε να απο­ κτήσει, έγιναν έγνοια και στοργή και φροντίδα για το μοναχικό αγόρι που τόσο παράξενα ήρθε να γεμίσει τη ζωή της. Για το θαύμα που αναδύθηκε από ένα ναυάγιο και από την πάχνη μιας αυγής στη θάλασσα της Αίγινας...

99

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΣ

Δύο συνάξεις*

αθώς έκλεινε μία ακόμη φορά τον κύκλο της η γιορτή της φιστικιάς, βρέ­ θηκα σε δύο συνάξεις. Τις ανακαλώ στη μνήμη μου με διαμετρικά αντί­ θετα συναισθήματα. Της πρώτης η ζωντάνια και το μεταδοτικό κέφι εξακο­ λουθούν να γεννούν μέσα μου την πιο χαμογελαστή διάθεση. Της δεύτερης η αφόρητη πλήξη με βαραίνει ακόμα. Σπεύδω να δηλώσω προκαταβολικά πως η καλλιτεχνική φύση της πρώτης -με το σχέδιο καταβύθισης σκόρπιων ιδιό­ κτητων κανατιών, ώστε κατά την περισυλλογή τους έναν χρόνο μετά να δια­ πιστωθούν οι τυχόν αλλοιώσεις από την παραμονή τους στον αιγινήτικο βυθό- κατ' αντιπαράθεση προς τον εργαστηριακό χαρακτήρα της δεύτερης συνεδριακή εκδήλωση με θέμα και τίτλο «Επιχειρη­ ματικότητα και αειφόρος ανάπτυξη στον του­ ρισμό, τον πολιτισμό και τον αγροδιατροφικό τομέα»- δεν αντιστοιχούν κατά κανένα τρόπο στα αντικρουόμενα αισθήματα που προανέφερα. Ασφαλώς και τιμώ εξί­ σου την τέχνη με την επιστημονική ανα­ ζήτηση, εκείνη ιδίως που εξετάζει ζωτικά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα.

Κ

Ούτε βάζω επίσης στη ζυγαριά το δροσερό αεράκι που φυσούσε πάνω στο όμορφο καΐκι που μας πήγε μέχρι τη σημαδούρα του , , ' , Λ λιμανιού οπού ποντίστηκαν τα κανάτια μας, συγκρίνοντας το με την αναπόφευκτη κλει­ σούρα της μικρής συνεδρια­ κής αίθουσας - φιλόξενης οπωσδήποτε πάντα- του ξενοδοχείου Δανάη. Μπορού­ με και πρέπει να καμαρώνου­ με τη φυσική χάρη του ενός χωρίς να υποβαθμίζουμε τα 100

"ί- V J # >

Η καθημερινότητα μιας άλλης εποχής στο κεντρικό λιμάνι του Πειραιά, Κανατάδες από την Αίγινα πωλούν στάμνες στην προκυμαία,

τεχνολογικά πλεονεκτήματα της άλλης. Όχι, λοιπόν, κανένα ειδικό βάρος δεν αποδίδω στα διαφορετικά χαρα­ κτηριστικά και στις ιδιότυπες συνθήκες της μιας και της άλλης μάζωξης. Εντελώς άλλη είναι η αιτία που τη βόλτα με το καΐκι, προκειμένου να ρίξουμε στο πέλαγος τις ελπιδοφόρες μποτίλιες μας, τη θυμάμαι με αγαλλίαση, ενώ η παρακολούθηση της συνεδριακής εκδήλωσης - οφείλω εδώ να ομολογήσω πως δεν άντεξα να μείνω ως την ολοκλήρωση της και πιθανόν έτσι να έχασα ορισμένα ενδιαφέροντα στιγμιότυπα (τόσο το χειρότερο βέβαια για μένα] με άφησε με μιαν έντονη αίσθηση δυσφορίας, που βαστάει, όπως προείπα, ως σή μέρα. Με δυο απλά λόγια η αιτία είναι η εξής: στην πρώτη περίπτωση είχα­ με να κάνουμε με το μεράκι σκόρπιων ατόμων, τα οποία, όμως, προϊούσας της τσάρκας με το τρεχαντήρι έβρισκαν κάτι πολύ σημαντικό να τα ενώνει. Οι ποικίλες ιδιωτικές βλέψεις και προσδοκίες αποκτούσαν έτσι έναν κοινό παρονομαστή. Η ευφορία της συλλογικότητας, που αύξανε ολοένα- ενδεικτι­ κά, τα χωρατά μεταξύ γνωστών και αγνώστων πολλαπλασιάζονταν διαρκώςκορυφώθηκε πλέον με τον ενθουσιώδη ομαδικό αποχαιρετισμό των μεμονω­ μένων -πολύτιμων κατά τεκμήριο, χωριστά για τον καθένα μας- κανατιών. Στη δεύτερη περίπτωση τώρα σαφώς ξεκινούσαμε από έναν κοινό προβλη­ ματισμό. Συλλογικό πρόταγμα είναι ασφαλώς στις μέρες μας η βιώσιμη ανά­ πτυξη και η πρόσφορη αξιοποίηση των τοπικών συγκριτικών πλεονεκτημά­ των (της μακράς πολιτισμικής μας πολιτισμικής μας παράδοσης, εδώ στην Αίγινα, καθώς και του τουριστικού και γαστρονομικού μας «χαρτοφυλακί­ ου»). Όσο προχωρούσε όμως η ώρα, οι παράλληλοι μονόλογοι -για να μην πω και η δεδηλωμένη ή η άδηλη μάχη εντυπώσεων- των ομιλητών (από τους «χαιρετισμούς» μέχρι τις επιστημονικοφανείς ανακοινώσεις] έκαναν την κοινή υπόθεση να ξεφτίσει. Και λίγοι ήταν εκείνοι μες στην αίθουσα που ένιωθαν πως αυτά που άκουγαν είχαν στόχο το λεγόμενο «κοινό καλό». Πιο πολύ εξυπηρετούσαν το υπερτροφικό εγώ των διαδοχικών ρητόρων. Δεν θα επιμείνω στις ενστάσεις μου για την αναπτυξιακή ημερίδα. Φοβά­ μαι πως μπορεί και να αδικήσω μια πρωτοβουλία που ενδεχομένως θ' απο­ φέρει καρπούς στο μέλλον. Αυτό που πάντως ήθελα οπωσδήποτε να κατα­ γραφεί είναι πως όταν εμπιστευόμαστε τη βάση -τα σκόρπια άτομα γύρω μας, με του καθενός τις μύχιες γνώσεις και επιδιώξεις- το ζωτικό νήμα της κοινότητας δεν αργεί να υφανθεί. Ενώ όταν ξεκινάμε -όπως κατά κανόνα ξεκινάμε- από την κορυφή -από τη σοφία και τις παραινέσεις των ειδημόνων και των λογής λογής ταγών μας-, αυτά που θα μπορούσαν να μας ενώσουν πολύ δύσκολα αναδεικνύονται. * Από το τελευταίο βιβλίο του Δημ. Ποταμιάνου Αλληλέγγυες μέρες, εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα 2013, σελ. 150-152

101

ΑΝΝΑ ΡΟΔΗ

Ο Αράπης και τα φλουριά του Μια παλιά αιγινήτικη παραμυθική αφήγηση Όταν στα χρόνια τα παλιά την Αίγινα κούρσευαν τς' ανατολής οι πειρατές που όλα τα κατάστρεφαν στη νύμφη του Σαρωνικού εφάνηκε μια αρμάδα γεμάτη με μαλάματα, σεντέφια και μπριλάντια. Μέσα στο σαρακήνικο, το άγριο σκυλολόι, ένας Αράπης έκρυβε μες στη φαρδιά του βράκα φλουριά κι ασημοκούταλα και κόκκινα πετράδια. Ήταν του τρόμου πρόσωπο για τους φτωχούς νησιώτες και άρπαζε το έχει τους, μα και σοδειές και κότες. Όμως βαρέθηκε πολύ, κόσμο να μακελεύει, κατέβηκε στην Αίγινα κι άρχισε να χορεύει. Κουδούνιζαν τα ρούχα του κι οι κρίκοι στα αυτιά του, όμως κανείς δεν κόταγε, για να βρεθεί σιμά του. Οι σύντροφοι του πίστεψαν πώς ήταν μαγεμένος κι απ' τα στοιχειά της θάλασσας βαθιά στιγματισμένος. Τρέξανε στα καράβια τους τρελοί κι αλαλιασμένοι, πήραν δρόμο και χάθηκαν πολύ συλλογισμένοι. Οι Αιγινήτες έτρεξαν κι ανάψαν τα καντήλια και οι παπάδες φόρεσαν τα άγια πετραχήλια Τρεις μέρες προσευχόντανε, τρεις νύχτες λειτουργούσαν και ο Χριστός κι η Παναγιά γλυκά χαμογελούσαν.

0 'Αι Νικόλας κι οι Άγιοι της Παλιαχώρας όλοι απ' τους Κουρσάρους έσωσαν την τιμημένη πόλη. Μα ο Αράπης τι έγινε; Κανείς δεν τον ξανάδε... Έφυγε για τη Μπαρμπαριά, το Χάνδακα, την Πόλη ή να κρυβότανε κοντά, μακριά τς' αθρώποι όλοι; Τα παλικάρια του νησιού έψαξαν να τον εύρουν μα η τύχη δεν τους βοήθησε κι ακόμη τον γυρεύουν. Στους παλιούς εκείνους χρόνους και σε δίσεκτους καιρούς, κάπου ανάμε­ σα στο μοναστήρι του Αγίου Μηνά1 και στο παλαιό εκκλησάκι του Άι Γιάννη 102

2. Η εικόνα είναι έργο της αγαπημένης μου μαθήτριας Υρώς (Αργυρώς) Κοραχάη. Την ευχαριστώ ιδιαιτέρως για την προσφορά της, που συμπλήρωσε το κείμενο από αισθητική πλευρά.

του Κρυφού2, σε χαλδαίικο τότε χτήμα, υπήρχε - και πιθανόν να υπάρχει ακόμη κρυμμένη μέσα σ' αστιβές, σκίνα, ασπάλαθους και πεύκα ή καλυμμένη με πέτρες και χώματα - μια μικρή σπηλιά. Μια μέρα, που δεν έμοιαζε διόλου μ'όλες τις άλλες, ο Θανάσης ο Χαλδαίος3 αποφάσισε να πάει στο χτήμα του για αγροτικές δουλειές και έμελε να ζήσει μιαν απίστευτη μαγική περιπέτεια. Καθώς πλησίαζε στην σπηλιά, άκουσε αλαφροπατήματα και είδε να ξεπροβάλλει μέσα από τη σκοτεινή της μπούκα - ποιος άλλος; - ο Αράπης! Χόρευε λικνιστικά στο ρυθμό μιας μουσικής που μόνο εκείνος άκουγε, φορούσε μια φαρδιά κατακόκκινη βράκα, πορφυρό τουλπάνι και χρυσοκέντητο γιλέκο και πίσωθέ του ακολουθούσαν και σιγά σιγά τον περιτριγύρισαν τα χρυσά φλουριά του. Τα «βόσκαγε» και τα διαφέντευε, όπως ο τσοπάνος τα πρόβατα, κι εκείνα έμοιαζαν να χορεύουν στο δικό του αργόσυρτο ρυθμό. Γρήγορα όμως ο Αράπης, με την κουρσάρική του πονηριά, ψυχανεμίστηκε την ξένη παρουσία και κάλεσε μ' ένα νεύμα τα φλουριά - πρόβατα του να τον ακολουθήσουν πίσω στη σπηλιά. Εκείνα υπάκουσαν αμέσως σαν τα παλιά μαθητούδια το δάσκαλο. 0 Θανάσης δεν πίστευε στα μάτια του, αλλά γρήγορα συνήλθε και με μαεστρία πρόφτασε να πετάξει τη φανέλα του και να «αιχμαλωτίσει» ένα και μοναδικό φλουρί που φάνηκε λίγο να ξεστρατίζει απ' τα υπόλοιπα. Έπειτα έκανε να ακολουθήσει τον Αράπη στη σπηλιά του, αλλά εκείνος, φτάνοντας στην είσοδο της, του έγνεψε με άγριο βλέμμα και σηκώ103

νοντας το χέρι να μην κάνει βήμα προς το μέρος του, KL έπειτα χάθηκε στο σκοτεινό της κόσμο μαζί με τη λαμπερή του ακολουθία. Τρομαγμένος ο αγρό­ της από το παράδοξο θέαμα και κρατώντας σφιχτά το μικρό του θησαυρό έφυγε, βάζοντας, που λένε, τα πόδια στην πλάτη από το φόβο του και δεν πλησίασε ποτέ πια στο κτήμα και στη σπηλιά που στο εξής ονομάστηκε Σπη­ λιά του Αράπη.

0 Θανάσης Χαλδαίος κυκλοφορούσε από τότε σ' όλη του τη ζωή, επιδει­ κνύοντας με καμάρι τη μοναδική λεία της θαρραλέας του πράξης. Το χρυσό, αστραφτερό φλουρί ήταν πάντα κρεμασμένο στο ζωνάρι του. Από τότε όμως που πέθανε δεν ξέρει κανείς τι απέγινε. Μπορεί και να... επέστρεφε στον πρώτο του αφέντη, τον Αράπη, και να βρήκε ξανά τη θέση του στο... κοπάδι του. Ζωηρή φαντασία, ευφάνταστο ψέμα για να εντυπωσιάσει τους συγχω­ ριανούς του, προσπάθεια κάλυψης κάποιου μυστικού, διάθεση για μυθοπλα­ σία; Όπως και να έχουν τα πράγματα, ο παλιός αυτός λαϊκός αιγινήτης κατά­ φερε να φτιάξει ένα όμορφο ατμοσφαιρικό παραμύθι που θυμίζει τις αλλοτι­ νές εποχές, τότε που κάθε λίγο και λιγάκι εμφανίζονταν στο νησί οι πειρατές που προξενούσαν μεγάλες καταστροφές και έφερναν στους ανθρώπους τον πόνο, το θάνατο, την απόγνωση και τη σκλαβιά. Πάντως, καθώς φαίνεται, έκανε μεγάλη εντύπωση σ' όσους το πρωτάκουσαν, αφού έφτασε από γενιά σε γενιά κι από στόμα σε στόμα μέχρι τον Παναγιώτη Ρόδη, που ήταν μικρό παιδί, όταν του το διηγήθηκε ο πατέρας του ο Γιώργης. Χαράχτηκε μάλιστα ανεξίτηλα στη μνήμη του, ώστε το θυμάται τόσο έντονα ακόμη και τώρα στα ογδόντα πέντε του χρόνια και το παραδίδει σ' εμάς. Ως εκπαιδευτικός της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, θεωρώ ότι μια τέτοια ιστορία, παρ' όλο που έχουν αλλάξει οι καιροί, μπορεί να γοητέψει τα παιδιά ακόμη και σήμερα, τόσο λόγω του περιεχομένου της όσο και επειδή αφήνει πολλά κενά που μπορούν τα ίδια να τα «γεμίσουν» με τη ζωηρή και συχνά αχαλίνωτη φαντασία τους, πράγμα πολύ σημαντικό και επιθυμητό. Ελπίζω οι συνάδελφοι εκπαιδευτικοί αλλά και οι γονείς, που θα τύχει να τη διαβάσουν, να την αξιοποιήσουν αναλόγως.

Σημείωση: Η παραμυθική αυτή αφήγηση του Π. Ρόδη, που καταγράφεται και δημοσιεύεται για πρώτη φορά εδώ, αποτελεί μικρή συμβολή μου στη διάσω­ ση της λαϊκής παράδοσης των παραμυθιών της Αίγινας. Ο τόπος, τα πρόσω­ πα και η βασική ιστορία διατηρήθηκαν αυτούσια. Ωστόσο το κείμενο εμπλου­ τίστηκε με μερικά στοιχεία, με στόχο να τονωθούν κάποιες απαραίτητες, κατά τη γνώμη μου, τυπικές συμβάσεις του παραμυθιού, που ή ήταν έξω από τις δυνατότητες του δημιουργού του να τις συμπεριλάβει στην αρχική αφή­ γηση ή ξεθώριασαν με το πέρασμα του χρόνου και ξεχάστηκαν. Χάριν εντιμό104

τητας αυτές οι μικρές προσθήκες είναι σε πλάγια γραφή. Τέλος, η απόπειρα μου στην ποίηση ήρθε αυθόρμητα μέσα από την ενασχόληση μου με τη μικρή αυτή ιστορία και δε διεκδικεί κανενός είδους ποιητικές περγαμηνές. Νομίζω, παρ' όλα αυτά, ότι είναι μια καλή αφόρμιση, γιατί το παραμύθι, όπως έφτασε ως τις μέρες μας, δεν έχει κάποια αρχή. Αυτή είναι μια δική μου αρχή που θα μπορούσε να είναι οποιαδήποτε άλλη ανάλογα με τη φαντασία του καθενός.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Το μοναστήρι του Αγίου Μηνά, πολύ κοντά στο ναό της Αφαίας, ιδρύθηκε από το γέρο­ ντα Αμφιλόχιο Μακρή της Πάτμου και είναι από τα νεότερα του νησιού (1952). Η παλαι­ ότερη εκκλησία, που συμπεριλήφθηκε στο μοναστήρι, δεν είναι γνωστό πότε και από ποιον χτίστηκε.

2.0 ναός του Άγιου Ιωάννη (του Προδρόμου) γιορτάζει στις 29 Αυγούστου (απότομη της Τίμιας Κεφαλής του), του 'Αι Γιαννιού του Νηστικού, και η θέση του δικαιολογεί απόλυ­ τα, κατά τη γνώμη μου, την επωνυμία Κρυφός. Όπως θυμάμαι από τα παιδικά μου χρό­ νια, τριγύρω του, υπήρχε πλούσια βλάστηση. Για τη χρονολογία ίδρυσης του δεν υπάρ­ χει κανένα στοιχείο και για τον ιδρυτή του κυκλοφορούν δύο σενάρια, που όμως θεω­ ρούνται φήμες, αφού δεν υπάρχουν αποδείξεις που να τα στηρίζουν. Σύμφωνα με το πρώτο φέρεται να χτίστηκε από κάποιον Γαλάρη, που τον έφτιαξε, για να εξιλεωθεί για έναν φόνο που είχε διαπράξει ανήμερατου 'Αι Γιαννιού (είχε σκοτώσει κάποιον, για του πάρει τα χρήματα), ενώ το δεύτερο υποστηρίζει ότι η εκκλησία χτίστηκε από κάποιον που ήθελε να ασκητέψει στο μέρος αυτό.

3. 0 Θανάσης Χαλδαίος ήταν πατέρας της Σπυριδούλας, που ήταν γιαγιά του Παν. Ρόδη από τον πατέρα του Γιώργο.

105

ΣΟΦΙΑ ΦΡΑΚΤΟΠΟΥΛΟΥ

Έκθεση μαθητή Γ" Δημοτικού: Ποια είναι η αγαπημένη σας εποχή

αγαπημένη μου εποχή είναι το καλοκαίρι. Πώς και πώς περιμένω τον ερχομό του. Σκεφτείτε ότι το καλοκαίρι δεν έχουμε σχολείο. Αυτό και μόνο, από μόνο του, με κάνει ευτυχισμένο. Όλος ο χρόνος είναι μπροστά μου για ψάρεμα και βουτιές στη γαλανή θάλασσα, βόλτες με το ποδήλατο, παγω­ τά, και το βράδυ στον καλοκαιρινό κινηματογράφο. Πώς θα μπορούσα να μην λατρεύω το καλοκαίρι; Πολλές φορές, όταν πρέπει να διαβάσω την αριθμητική, που μου φαίνεται και δύσκολη, με πιάνει μια ανάγκη για φλυαρία. Τρέχω τότε στη μητέρα μου να τη ρωτήσω αν το καλοκαίρι θα μπορώ να τρώω κάθε μέρα παγωτό ή αν θα επιτρέπεται να φτιάξω με τον φίλο μου τον Νεκτάριο ένα σπιτάκι στο πεύκο της αυλής. Τότε όμως βλέπω το βλέμμα της να γίνεται ανήσυχο και να διασταυρώνε­ ται με αυτό του πατέρα μου και κάτι πιάνει το αυτί μου σαν... «ωχ! Έρχεται το καλοκαίρι και πάλι δε θα έχουμε νερό!... Και τα καημένα τα δένδρα, το περιβόλι, πώς θα τα ποτίζουμε;». Και τέτοια. Η αλήθεια είναι πως δεν τα πολυκαταλαβαίνω αυτά. Γιατί στο ψυγείο υπάρχουν πάντα μπουκάλια νερού και όσο αφορά την καθαριότητα μια χαρά τα βολεύουμε με το θαλασσινό νερό. Η μαμά το καλοκαίρι μαζεύει το νερό απ' τη μπανιέρα και τη λάτρα και ποτίζει τα λουλούδια και όλο γκρινιάζει για να προσέχουμε. Η γιαγιά, που μένει μαζί μας, φωνάζει όταν με το φίλο μου το Νεκτάριο πάμε τουαλέτα: - Ε, πού πάτε; Τσισάκια και κακά έξω! Έτσι κάναμε κι εμείς, όταν ήμασταν παιδιά! Εμείς γελάμε και καμιά φορά πηγαίνουμε έξω και έχει πολύ πλάκα. Το καλοκαίρι κάποιες φορές η βρύση τρέχει πολύ κι άλλες φορές καθόλου και τότε η μαμά ξεφυσάει και λέει πως το καλοκαίρι είναι εφιάλτης και πως δεν είναι πια κατάσταση αυτή. Απ' ότι καταλαβαίνω, η μαμά δεν περνάει καθόλου καλά το καλοκαίρι. Νομίζω και ο μπαμπάς το ίδιο. Δεν σας μίλησα γι' αυτόν. 0 μπαμπάς μου δουλεύει σερβιτόρος σε εστια­ τόριο. Γυρνάει συνήθως πολύ αργά το βράδυ, ιδρωμένος και κουρασμένος κι όταν δεν έχει πια καθόλου μα καθόλου νερό, τότε λέει κάτι κουβέντες σαν

«τους ανίκανους..., τον παλιάνθρωπο!...». Αλλά εγώ δεν καταλαβαίνω, γιατί δεν πάει στη θάλασσα να πλυθεί και κάθεται σπίτι και θυμώνει. Η μαμά τότε στενοχωρημένη και θυμωμένη καθώς είναι, κουνάει το κεφά­ λι της και λέει κάτι για λάθος επιλογές και ότι της έρχεται να γυρίσει στην Αθήνα, αλλά εγώ τρομάζω γιατί δεν μου αρέσει καθόλου η Αθήνα και τι θα κάνω χωρίς το φίλο μου το Νεκτάριο και τα άλλα τα φιλαράκια, χωρίς τη θάλασσα και χωρίς το ποδήλατο και αρχίζω να κλαίω και η μαμά λέει «όχι μπροστά στο παιδί» και μου δίνει να φάω καρπούζι, να δροσιστώ και μου λέει ότι αύρ ιο θα πάμε σινεμά και να πάω για ύπνο και να μην ανησυχώ και τέτο ια. Εγώ τότε πάω για ύπνο και αρχίζω να σκέπτομαι πώς θα φτιάξω καλό δόλωμα για το ψάρεμα και πώς θα σφίξω λίγο τα φρένα στο ποδήλατο κι έτσι κοιμάμαι ευτυχισμένος. Γιατί ούτως ή άλλως ο κόσμος των μεγάλων είναι για μένα ανεξιχνίαστος, όπως θα έλεγε και η δασκάλα μου. Αλήθεια, μια που τη θυμήθηκα, θα μπορούσα να τη ρωτήσω για τα περίεργα που συμβαίνουν στο σπίτι μου και που κάνουν τους γονείς μου τόσο λυπημένους. Εγώ πάντως αγαπάω πολύ το καλοκαίρι και για μένα είναι η ωραιότερη εποχή του χρόνου και μακάρι να ήταν πάντα καλοκαίρι.

Έργο μαθητή που συμμετείχε στη δράση του Μουσείου Ελληνικής Παιδικής Τέχνης "Ζωγραφίζοντας το καλοκαίρι".

ΠΡΟΝΟΗ ΘΕΟΛΟΠΔΟΥ

Μουσικός Σύλλογος Αίγινας «ΜΟΥΣΑ»

αγάπη συμπολιτών μας για τη μουσική είχε πριν χρόνια δημιουργήσει τη

ΗΔημοτική Φιλαρμονική, που έδινε το παρόν της στις θρησκευτικές και

κοινωνικές εκδηλώσεις και συμμετείχε στις εθνικές μας γιορτές. Κοντά στους έμπειρους μουσικούς της εκπαιδεύονταν παιδιά, νέοι που μάθαιναν κοντά στους παλιούς, και ενίσχυαν το δυναμικό της. Παρ' όλα αυτά η οικονομική δυσπραγία του Δήμου οδήγησε αναπόδραστα στην αναστολή της λειτουρ­ γίας αυτής της ξεχωριστής πολιτιστικής νότας στο νησί μας. Ωστόσο, το 2012, σπουδαστές, γονείς και φίλοι της μουσικής, κρίνοντας απαραίτητη τη διατήρηση της φιλαρμονικής μπάντας και τη συνέχιση των δραστηριοτήτων της, με πείσμα και αγάπη συναντήθηκαν και ίδρυσαν το Μουσικό Σύλλογο Αίγινας «Μούσα». Εκτός από τον πρωταρχικό στόχο - τη συμμετοχή στις παρελάσεις, γιορτές και λιτανείες - ο Σύλλογος αναλάμβανε να συνεχίσει τα μαθήματα στα παιδιά. Οι ανάγκες του εγχειρήματος, όπως μας πληροφόρησε ο κ. Κώστας Λάμπρου, μέλος της Φιλαρμονικής και ένα από τα βασικά ιδρυτικά μέλη του Συλλόγου, «θα αντιμετωπίζονταν από τις συνδρομές των μελών και την ενί­ σχυση των φίλων. Ο δικηγόρος κ. Γ. Τσατήρης προσφέρθηκε να αναλάβει τις

Η Φιλαρμονική της «Μούσας». Κέντρο Νεότητας, Ιούνιος 2013,

;-5!~5:-JÎ"Ï"'Î-":5=s»'-' --';-

tsoi:p:î-::--ij:HS3sîirB!çsî

Trio Altalena (Ν. Λασκαρίδου, Ν. Μανωλάκου, Μ. Μιχαηλίδης), Κέντρο Νεότητος, Μάρτιος 2014.

απαραίτητες διαδικασίες ώστε ο Σύλλογος να αποκτήσει νομική υπόσταση, η Ιερά Μητρόπολη μας διέθεσε τη χρήση αιθουσών στο Πνευματικό Κέντρο και ο Δήμος μάς παραχώρησε τη χρήση των οργάνων της παλαιάς δημοτικής φιλαρ­ μονικής. Αρχικά οργανώθηκαν οι σχολές των μουσικών οργάνων για κλαρινέ­ το, σαξόφωνο, τρομπέτα, τρομπόνι, τούμπα και κρουστά. Η φιλαρμονική ξαναστήθηκε και άρχισε να συμμετέχει στις παρελάσεις και λιτανείες, σε γιορτές του νησιού, προχώρησε σε συνεργασίες με φορείς και κάποιοι ζήτησαν τη συμμε­ τοχή της ακόμη KaL σε κοινωνικές εκδηλώσεις (γάμους). Στη συνέχεια, δημι­ ουργήθηκαν σχολές οργάνων, πέραν αυτών της μπάντας, για πιάνο, κιθάρα, βιολί, βιολοντσέλο, ακορντεόν, καθώς επίσης και τμήματα προσχολικής μουσι­ κής αγωγής και μουσικής θεωρίας. Με την προσφορά των δασκάλων - μελών του Συλλόγου και την ενίσχυση των γονιών, των μελών και των φίλων, σταθε­ ροποιήθηκε η εύρυθμη λειτουργία των σχολών. Το πιάνο, η κιθάρα και το βιολί λειτουργούν για δεύτερη συνεχή χρονιά και ήδη υπάρχουν σπουδαστές που παίζουν μελωδίες σόλο ή και σε μικρά σύνολα στις μαθητικές συναυλίες». Πρόεδρος του Συλλόγου είναι ο εκπαιδευτικός Γ. Τσολάκος, ενώ την καλλι­ τεχνική διεύθυνση του έχει η αιγιναία Ελένη Αθανασοπούλου, που είναι συγ­ χρόνως μαέστρος της Φιλαρμονικής καθώς και δασκάλα στο κλαρινέτο, το ακορντεόν και τη μουσική θεωρία. Είναι απόφοιτος του Ωδείου Αθηνών και πέραν των οργάνων έχει σπουδάσει ανώτερα θεωρητικά (διεύθυνση και σύν­ θεση). Διδάσκουν ακόμη ο Γιάννης Δημόπουλος σαξόφωνο, ο Τάκης Μπαλαμός τρομπέτα, ο Μιχάλης Μιχαηλίδης τρομπόνι, κόρνο και τούμπα, ο Γιώργος Φίλιππας κρουστά, η Χρύσα Γρένδα πιάνο, η Άρτεμις Φουρναράκου κιθάρα, η Ορνέλα Μέμα βιολί, η Μαριλύ Μήλια βιολοντσέλο, ενώ στην προσχολική μου­ σική αγωγή βρίσκουμε την Αγγελική Γκίκα. Εντυπωσιακό είναι το ενδιαφέρον

των Αιγινητών, καθώς τα μαθήματα παρακολουθούν 80 περίπου μαθητές. Η δραστηριοποίηση του Συλλόγου μέσα στα δύο μόλις χρόνια λειτουργίας του είναι πλέον εμφανής στην Αίγινα. Το περασμένο καλοκαίρι πραγματο­ ποίησε δύο συναυλίες με μουσικά θέματα από μεγάλες κινηματογραφικές επιτυχίες και μουσική τζαζ, τη μία στον προαύλιο χώρο του Κέντρου Νεότη­ τας και την άλλη στην παραλία, μπροστά από την Εθνική Τράπεζα, σε συνερ­ γασία με το Aegina Rising στην περίοδο της διοργάνωσης «Φαντάσου την πόλη: Αίγινα 2013». Συμμετείχε, επίσης, στις εκδηλώσεις «Ανέβασε μιαν ευχή - Ταξίδεψε μιαν ευχή», που διοργάνωσε η ίδια ομάδα, συνοδεύοντας μουσικά το μοίρασμα των ευχών μέσα στα μπουκαλάκια το βράδυ της 6"ς Ιανουαρίου 2013 στην παλιά προβλήτα. Συμμετέχοντας στις χριστουγεννιάτικες εκδηλώσεις του 2013-14 παρουσίασε σε μεγάλη οθόνη, σε υψηλή ποιότητα εικόνας και ήχου, το μπαλέτο «Καρυοθραύστης» του Π. Ι. Τσαικόφσκυ, με την ορχήστρα και το παιδικό μπαλέτο του θεάτρου Mariinsky της Αγίας Πετρούπολης, ενώ στο τέλος Μαρτίου, στο Κέντρο Μεότητος, διοργάνωσε συναυλία του «Trio Altalena», με όμποε, τρομπόνι και κλασσική κιθάρα, σε κλασικά και σύγχρο­ να έργα ξένων συνθετών και Χατζηδάκι και σε διασκευές ελληνικών δημοτι­ κών τραγουδιών. Η Φιλαρμονική εξάλλου είναι εντυπωσιακά παρούσα στις εθνικές και θρησκευτικές εκδηλώσεις μέσα στην πόλη και έξω από αυτήν καθώς και στο «Fistiki Fest». Για το καλοκαίρι προγραμματίζεται μία συναυλία των δασκάλων των σχολών, η ετήσια μαθητική άσκηση στο τέλος της εκπαιδευτικής περιόδου και συναυλία της Φιλαρμονικής με καινούργιο ρεπερτόριο. Σημαντικό είναι ότι ο Σύλλογος άμεσα ξεκινά τη συγκρότηση Δανειστικής Μουσικής Βιβλιο­ θήκης με μουσικά βιβλία, DVD (όπερες κυρίως), κλασικά CD και παρτιτούρες. Είναι προφανές ότι η «Μούσα» έχει διάθεση και δυνατότητες να διαδρα­ ματίσει σπουδαίο ρόλο στα πολιτιστικά μας πράγματα. Γι' αυτό είναι ανα­ γκαία η θερμή ανταπόκριση μας στο κάλεσμα της: «Γίνε μέλος στη ΜΟΥΣΑ... Έλα να ταξιδέψουμε μαζί στον θαυμαστό κόσμο της Μουσικής».

110

ΐ Μ τ # ili if

ISSN 1 1Ü8-74H

Π 08-748