Τεύχος 26

.•*"*~ • miri en XE q f.

Jüciup VU du SlouilLigv

ΤΕΥΧΟΣ

2 6

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΑΙΓΙΝΑ.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑ ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΤΑ ΟΧΥΡΑ ΤΗΣ

ίΦΗΜΕΡΚ KU, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ I TEXîïOAOntH,

A.,„a

Μ

«Ονομάζεται δε η εφημερίς αύτη, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, ως οπό παροικούντων εις Αίγιναν εκδιδομένη».

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση

Διόρθωση κειμένων:

Τεύχος 26, Αίγινα

Προνόη θεολογίδου

καλοκαίρι 201 5 Καλλιτεχνική επιμέλεια: Ιδιοκτήτης - Εκδότης:

Μαρίνα Δημοπούλου

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «Η Αιγιναία» ΑΦΜ: 099119847

Παραγωγή: ANDY'S PUBLISHERS

Διευθυντής:

Σόλωνος 47 - Κολωνάκι 10672

Γεώργιος Ι. Μπόγρπς

Τηλ.: 210 3390232 e-mail: info@andyspublishers.com

Συντακτική επιτροπή: Κώστας Γαβρόγλου Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού

Επιστολές - Συνεργασίες

Προνόη Θεολογίδου

στη διεύθυνση:

Μαίρη Κουκούλη

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Γιώργος Κουλικούρδης

«Η Αιγιναία»

Αννίτα Αεούση

Μητροπόλεως 9

Βασίλης Αυκούρης

ΤΚ 18010 ΑΙΓΙΝΑ

Γιώργος Μπήτρος

e-mail: gebogris@cyta.gr

Δημήτρης Νικολόπουλος

Σελίδα στο fb: bttps://www.facebook.

Ελένη Σταμπόνλη

com/akinaia

Το κόσμημα του εξωφύλλου της Αιγιναίας είναι του Γιάννη Μόραλη.

ISSN Π 0 8 - 7 4 8 Χ

ΤΕΥΧΟΣ 26

dir iv aia

Σ Τ Ι Κ Η ΕΚΔΟΣΗ * Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Η Π Ο ΛΙΙΤΤΙΗ

ΑΙΓΙΝΑ, ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 201S

:

y.

•'W-

m0*1i.

Φωτογραφία: Δημήτρης Βλάικος

Π

Ε

Ρ

Ι

Σ Η Μ Ε Ι Ω Μ Α ΤΟΥ

Ε

Χ

Ο

Μ

Ε

Ν

Α

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑ ΑΙΓΙΝΑ Νίκος Μπελαβίλας Η μετέωρη θέση της Αίγινας

10

Τηλέμαχος Παπαθανασιάδης Νότια Αίγινα - Παλιά προβλήματα, νέες πιέσεις

16

Περιβαλλοντική Ομάδα 2ου Γυμνασίου Αίγινας Με αφορμή μια επίσκεψη στα οχυρά

28

Παντελής Γιαννούλης Οχυρά της Πέρδικας και βιώσιμη ανάπτυξη

34

Δημήτρης Γκαλών Τα Ναυτικά Οχυρά της Αίγινας (Α' μέρος)

40

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Ελένη Σαλαβούρα Ο δημοδιδάσκαλος Α. Πελεκάνος στην Αίγινα των αρχών του 20ού αιώνα μέσα απο το Αρχείο της Αρχαιολογικής Υπη ρεσίας και τον Τύπο

66

Ελένη Σταμπόγλη Ψηφιακό αρχείο Ι.Καποδίστρια -Ένα εργαλείο για την έρευνα

84

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Το «Κόκκινο Κάστρο» της Αίγινας

90

Σπύρος Γαλάρης «Πετρωσή»: Το πετρένιο δασοτόπι της Αίγινας

104

Γιώργος Κουλικούρδης Οικιστική εξέλιξη της Αίγινας και ορεινοί οικισμοί

114

ΤΕΧΝΕΣ Προνόη Θεολονίδου Πινέλα, πηλός και... κλωστές από την Κατερίνα Γιάννακα

124

Jean-Jacques, ένας «κατασκευαστής» στο Σφεντούρι

128

Μαίρη Κουκούλη Κοπανέλι, μια ιστορία από τα παλιά...

130

Ελένη Σταμπόγλη Το Διεθνές Μουσικό Φεστιβάλ Αίγινας γιορτάζει τα δέκα του χρόνια!

132

Προνόη Θεολογίδου Κεραμικά στην Ψαραγορά!

138

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΛΕΣ Δη μήτρης Νικολόπουλος Δημήτρη Ποταμιανού, Αμφιθέατρο

142

Μάρκος Δραγούμης Ποιή ματα από τη συλλογή "Άχθος Αρούρης"

146

Βιβλιοπαρουσιάσεις

148

Γιώργος Μπήτρος Συνταγές, - Τετράδιο γλυκών

150

3

i

,:

ÎB im

Ϊ

.•

.

.

'

•

.

•

.

.

•

•

•

•

•

•

tifisi^ :

•.•/•-•' ••••••"•.•

"If ί:·.;ό

?S$Älää;••-,*•'-•»K'f,·.-·-'••: ••'''''•s'-fViBy.;;.^.:

Καλοκαίρι, η χαρά των παιδιών...

ΤΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ TOY ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ ΤΗΣ "ΑΙΓΙΝΑΙΑΣ'

Προσεγγίζοντας τη γεωμορφολογική αλλά και την πληθυσμιακή και, κατ' επέκταση, κοινωνική και παραγωγική αποτύπωση της τοπιογραφίας της Αίγινας, μπορούμε, όπως είναι ήδη γνωστό και επαρκώς μελετημένο, να τη διακρίνουμε σε τρεις βασικές γεωγραφικές ενότητες: τη βορειοδυτική, τη βορειοανατολική και τη νότια Αίγινα. Η πρώτη, η βορειοδυτική, περιλαμβάνει την πόλη και τους πέριξ οικι­ σμούς, τη Λεύκη, τους Αγίους Ασωμάτους, μέχρι χονδρικά την περιοχή του Βαθέως και της Σουβάλας. Η περιοχή αυτή είναι η πιο πεδινή και η πιο πυκνοκατοικημένη, απλωμένη σε ένα σχεδόν συνεχή οικιστικό ιστό, ο οποί­ ος διακόπτεται κατά περιοχές από τη μονοκαλλιέργεια της φιστικιάς που καταλαμβάνει εκτάσεις, όπου πριν κυριαρχούσε η καλλιέργεια της αμπέλου, σε ένα έδαφος που το κύριο εδαφικό στοιχείο είναι η πασπάρα. Η βορειοανατολική, βορείως του Όρους και εκτεινόμενη από τον Αγιο Νεκτάριο και το Μεσαγρό μέχρι την Αγία Μαρίνα και τις Πόρτες, χαρακτη­ ρίζεται από εκτάσεις με πευκοδάση και διάσπαρτες αγροτικές εκμεταλλεύ­ σεις. Να αναφέρουμε τον ήδη καταρρεύσαντα τουριστικό χαρακτήρα της πάλαι ποτέ υπερανεπτυγμένης και υπερκορεσμένης τουριστικά Αγίας Μαρίνας. Η έξοχη και εκτεταμένη αμμώδης παραλία της αποτέλεσε την ευχή αλλά και την κατάρα για τη σημερινή εικόνα της. Η τρίτη ενότητα, η νότια Αίγινα, συμπεριλαμβανομένης και της κεντρι­ κής ενδοχώρας του νησιού, με σημαντικότερο οικιστικό σύνολο το γραφικό ψαροχώρι της Πέρδικας, με έδαφος ηφαιστειογενές, άγονο και ξερό, με ορει­ νές και ημιορεινές εκτάσεις, προσομοιάζει με το κυκλαδικό αιγαιακό τοπίο. Ξερικές, εγκαταλελειμμένες σήμερα οι καλλιέργειες, ενώ η κτηνοτροφία και, πολύ περισσότερο, η αλιεία είναι οι κύριες ασχολίες των κατοίκων. Με μικρούς, πλήρως ή μερικώς εγκαταλελειμμένους, ημιορεινούς οικισμούς είναι το πιο αραιοκατοικημένο και μεγαλύτερο σε έκταση τμήμα της Αίγινας. Στο παρόν τεύχος δημοσιεύουμε ένα σχετικά εκτεταμένο αφιέρωμα σ' αυτή τη νότια Αίγινα, στην οποία, βέβαια, για λόγους γεωμορφολογικούς, κοινωνικοΐστορικούς, αλλά και ανθρώπινης παρουσίας και ασχολιών των κατοίκων, περιλαμβάνουμε και την κεντρική περιοχή του νησιού. Μία περιο­ χή που, χονδρικά, εκτείνεται νοτίως του δρόμου προς Ανιτσαίου-Πόρτες, αρχίζοντας από τους Τζίκηδες και την Παχεία Ράχη , περιλαμβάνει τον Ελαιώνα και το Όρος και καταλήγει από τις Πόρτες και τον Άγιο Αντώνη στο Σφεντούρι και την Πέρδικα.

Η γεωγραφική αυτή ενότητα αποτελεί περιβαλλοντικά το λιγότερο επιβαρυμένο μέρος του νησιού, διατηρεί αλώ^ψα αρκετά στοιχεία του φυσικού της τοπίου και σημαντικό μέρος των παραδοσιακών στοιχείων της κοινωνι­ κής ζωής και οργάνωσης του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος του. Διακρίνονται μικροί γραφικοί κολπίσκοι, οι λεγόμενες «βάλλες», με ερη­ μικές παραλίες, απόκρημνοι, απροσπέλαστοι βραχώδεις παραθαλάσσιοι σχηματισμοί, με μικρές, φανερές ή μυστικές, θαλασσινές σπηλιές και, ακόμη, δύσβατες χαράδρες και σημεία που, κυριολεκτικά, αδυνατεί να προσπελάσει ο οιοσδήποτε, παλιά, χαμένα ή μόλις διακρινόμενα μονοπάτια, γνωστά στους παλιότερους, που τα διέσχιζαν για να καλλιεργήσουν τα χωράφια και τα αμπέλια τους ή για να μεταβούν σε κάποιο παραδιπλανό χωριό. Στο ημιορεινό έδαφος, πάνω σε σκάλες ή, αλλιώς, πεζούλες, καλλιεργού­ σαν τα λιγοστά δημητριακά και λίγα λιόδεντρα, έβοσκαν και βόσκουν ακόμη πρόβατα και γίδια, κάποιοι και αγελάδες, και στις μικρές κοιλάδες διακρίνο­ νται τα αμπέλια και λιγοστά μποστάνια για λαχανικά. Ο τουρισμός διαφοροποίησε αρκετά τις ασχολίες των κατοίκων της νότι­ ας Αίγινας, κυρίως της Πέρδικας. Παρόλα αυτά, το περιβάλλον σε αρκετά μεγάλο βαθμό παρέμεινε ανεπηρέαστο σε ικανοποιητικό βαθμό. Η οικιστική επέλαση, που απότομα διέκοψε η ενσκήψασα εν τω μεταξύ οξεία και συνεχι­ ζόμενη βαριά οικονομική κρίση, δεν πρόλαβε, ευτυχώς, να αλλοιώσει σε σημείο μη αναστρέψιμο το φυσικό τοπίο. Η περιοχή της νότιας Αίγινας, που περιλαμβάνει μερικά από τα πιο όμορ­ φα και λιγότερο επιβαρυμένα μέρη του νησιού, δέχεται δυστυχώς στις μέρες μας, και κάποιες από τις μεγαλύτερες περιβαλλοντικές απειλές, που, αν τελεσφορήσουν, θα αλλοιώσουν σε πολύ μεγάλο βαθμό τις φυσικές της ομορφιές. Η περιοχή θα χάσει έτσι τα φυσικά πλεονεκτήματα που την καθι­ στούν ελκυστική για τους επισκέπτες και θα επηρεασθεί δυσμενώς ο τρόπος ζωής και οι ασχολίες των κατοίκων. Εκτός από την υποβάθμιση της φύσης, το γεγονός θα έχει και πολύ μεγάλες οικονομικές επιπτώσεις στο εισόδημα και την καθημερινότητα των ανθρώπων, παρά τις οποιεσδήποτε αόριστες και αμφισβητούμενες υποσχέσεις για δήθεν «ανάπτυξη», «αξιοποίηση» και άλλα έωλα επιχειρήματα. Πρόκειται για τέσσερα επιχειρηματικά ή αναπτυξιακά, τάχα μου, έργα, για κάποια από τα οποία επικρέμαται η απειλή της άμεσης πραγματοποίη­ σης. Το πρώτο είναι η εγκατάσταση ιχθυοκαλλιέργειας στον όρμο της Λυγέας, η οποία κατά τρόπο παράτυπο και υπογείως αδειοδοτήθηκε. Το δεύτερο, η απόφαση του ΤΕΣ (Ταμείο Εθνικού Στόλου) για επιχειρηματική εκμετάλλευση της περιοχής των Οχυρών της Πέρδικας, τόπου μοναδικής εθνικής, ιστορικής και περιβαλλοντικής σημασίας. Η προκήρυξη του πλειοδοτικού διαγωνισμού έγινε με τρόπο βιαστικό, παράτυπο, σχεδόν εν κρυπτώ

και με περιεχόμενο ασαφές. Το τρίτο αφορά το τουριστικό χωριό της Εταιρείας Λάμδα, ένα τεράστιο οικιστικό σύνολο για το οποίο δόθηκε χαρι­ στικά άδεια ιδιωτικής πολεοδόμησης. Και το τέταρτο και τελευταίο αφορά την επιλογή της περιοχής του ακρωτηρίου Πύργος, δίπλα στην ομορφότερη παραλία του νησιού, το Κλήμα, για την εγκατάσταση του βιολογικού καθα­ ρισμού. Μία επιλογή, υπερβολικά δαπανηρή, χρονοβόρα, απίστευτα κατα­ στροφική για το περιβάλλον, τη στιγμή που υπάρχουν άλλες πλέον πρόσφο­ ρες, ρεαλιστικές, σημαντικά φθηνότερες, περιβαλλοντικά φιλικές και χρονι­ κά αμεσότερα πραγματοποιήσιμες λύσεις. Όλες αυτές οι απειλές βρίσκουν αντίθετη τη συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων της περιοχής. Για όλους αυτούς τους λόγους, πιστεύουμε ότι το αφιέρωμα μας αποτελεί ένα χρήσιμο βήμα για την πληροφόρηση, την ευαισθητοποίηση και το γόνι­ μο διάλογο γύρω από αυτά τα σημαντικά θέματα που απασχολούν την Αίγινα και, ιδιαίτερα, το νότιο κομμάτι της. Φίλοι αναγνώστες, καλό σας καλοκαίρι. Γεώργιος Ι. Μπόγρης Διευθυντής "Αιγιναίας"

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑ ΑΙΓΙΝΑ

9

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΛΑΒΙΛΑΣ

Η μετέωρη θέση της Αίγινας

Η μετέωρη θέση της Αίγινας - μεταξύ της αστικής περιφέρειας της Αθήνας και της απομονωμένης νησιωτικής Ελλάδας φαίνεται να αποτελεί, ταυτό­ χρονα, το μεγαλύτερο πλεονέκτημα και μειονέκτημα της. Αυτός ο μετεωρι­ σμός υπάρχει στην ίδια τη φύση του τόπου: ένα όμορφο νησί, με ένα τοπίο μισό κυκλαδίτικο-οι γυμνές πλαγιές και οι ελάχιστες πινελιές βλάστησης στο βάθος των κοιλάδων του - και μισό αττικό, οι συστάδες των πεύκων και τα ομαλά αγροτικά τοπία του βορρά. Δεν είναι μόνο η φύση μετέωρη, μεταξύ της ήρεμης Αττικής και των ηλιο­ καμένων Κυκλάδων, είναι και τα ανθρωπογενή τοπία, η ίδια η σημερινή ταυ­ τότητα του νησιού. Μία περιοχή σχεδόν προάστιο της μητρόπολης, σε μια κατάσταση όμως απομόνωσης που θυμίζει μακρινά νησιά. Αν και σχεδόν οικιστικός παραθεριστικός δορυφόρος της Αθήνας, κάτι σαν τη Ραφήνα και το Σούνιο, δεν απόκτησε ποτέ υποδομές, οργάνωση, σοβαρό πολεοδομικό σχεδιασμό. Ενώ, ταυτόχρονα, αν και σχεδόν αποκομμένο νησί, δεχόταν και δέχεται επισκέπτες και λειτουργίες, σε μεγέθη τα οποία αντιστοιχούν σε προάστιο, σε μητροπολιτικό παραθεριστικό τόπο, χωρίς να τα αντέχουν οι υποδομές και η οργάνωση του. Το φαινόμενο της εξάντλησης της φέρουσας ικανότητας μικρονησιωτικών κόσμων το γνωρίζουμε από τη μεσογειακή εμπειρία- η Ισπανική Μαγιόρκα είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Το γνωρίζουμε, επίσης, από την αιγαιοπελαγίτι­ κη εμπειρία-η τοπιακή και περιβαλλοντική κατάρρευση της Σαντορίνης, της Μυκόνου και εν μέρει της Παροναξίας αποτελούν κραυγαλέο αντιπαράδειγμα καταστροφής του περιβαλλοντικού και του τοπιακού αποθέματος. Η γοητεία της Αίγινας, από τον Μεσοπόλεμο μέχρι σήμερα, εδραιώθηκε επάνω στην ίδια αυτή τη νησιωτική της απομόνωση, στην ομορφιά των αρχαιοτήτων και της παλιάς πόλης της, στο παρθένο σε σχέση με της υπό­ λοιπης Αττικής αγροτικό και φυσικό τοπίο της. Ο αρχαιολογικός, ο αρχιτε­ κτονικός και ο φυσικός πλούτος της Αίγινας, λοιπόν, που οι Αθηναίοι και οι Πειραιώτες ανταμώνουν σε απόσταση λίγης ώρας, ένα προάστιο που δεν είναι ούτε πρέπει να γίνει, είναι το κεφάλαιο προς διάσωση.

"A'^

O*ÏV . •

' •:••.• ••, -

•

•

%ΐ;ί

To προνόμιο της διαβίωσης των κατοίκων σε συνθήκες σχεδόν ίδιας εγγύτη­ τας με το ευρύ μητροπολιτικό συγκρότημα είναι η ποιότητα προς διατήρηση. Ας δούμε τα αρνητικά στοιχεία, τα οποία τραυματίζουν το νησί. Τα βαρύτερα εξ αυτών είναι δύο: Πρώτα, η αστική διάχυση - στη συγκεκριμένη περίπτω­ ση, η χαμηλή διάσπαρτη παραθεριστική ή τουριστική δόμηση - που απλώ­ θηκε ανεξέλεγκτα διαβρώνοντας σχεδόν τη μισή Αίγινα. Στη συνέχεια, οι γερασμένες τουριστικές υποδομές, ρημαγμένα ξενοδοχεία και ταβέρνες, εγκαταλειμμένες άλλοτε ανθούσες εγκαταστάσεις, οι οποίες απαξιώθηκαν άλλες πριν την κρίση και άλλες τα τελευταία χρόνια. Τα δύο αυτά αποτελούν, δυστυχώς, στοιχεία της σύγχρονης ταυτότητας της Αίγινας και δείχνουν ένα δυσοίωνο μέλλον, αν δεν βρεθεί τρόπος να αναστραφούν. Ενώ συμβαίνουν αυτά, οι καταστροφικές αντιφάσεις και επιλογές συνε­ χίζονται: Ρημάζουν οι τουριστικές υποδομές του '80 στην Αγία Μαρίνα, αλλά προτείνονται νέες στην Πέρδικα, που θα ρημάξουν με τη σειρά τους σε 1-2 δεκαετίες.

11

Καταστράφηκαν από την υπερδόμηση όλες οιλοφοσειρές και οι ακτές που είναι ορατές από την πόλη ή που βρίσκονται σε μικρή απόσταση από αυτή, δηλαδή όλη η βόρεια Αίγινα με εξαίρεση το πιεσμένο τμήμα της Αφαίας αλλά δεν υπάρχει πρόθεση να ανακοπεί αυτή η τάση και η δόμηση σε νέα τμήματα του νότου. Τϊ ΜΠΟΡΕΙ ΚΑΝΕΙΣ ΝΑ ΣΚΕΦΤΕΙ: Στο ζήτημα της δόμησης και του τοπίου, η εγγύς περιοχή γύρω από την πόλη έχει ήδη χαθεί. Μόλις ξεπεράσει κανείς το παλιό καποδιστριακό τμήμα, την Αγία Ειρήνη και τα Πλακάκια με τις μεσοπολεμικές θερινές κατοικίες, βρίσκεται σε ένα ανώνυμο αθηναϊκό θέρετρο ημιαυθαιρέτων, που μπορεί να συναντήσει σε όλο το μήκος της δυτικής ακτής του Σαρωνικού ή του νότιου Ευβοϊκού. Στην κλίμακα του νησιού, οι περιοχές που ακόμη διατηρούνται σε σχετι­ κά ασφαλή κατάσταση είναι το ιστορικό αστικό μέτωπο της πόλης και μικρό τμήμα της ενδοχώρας της, εν μέρει ο αρχαιολογικός χώρος της Κολώνας, τα δύο μικρά παράκτια τμήματα με τις επαύλεις εκατέρωθεν της πόλης, το δάσος της Αφαίας, η ευρύτερη περιοχή της Παλαιοχώρας, όλο το ορεινό και παράκτιο νότιο τμήμα, νότια της Αγίας Μαρίνας ως την Πέρδικα και, βέβαια, η νησίδα της Μονής.

*:ÄSi..ül5y-.i-^;.

Αν σε αυτές τις περιοχές δεν περιοριστεί άμεσα και αποτελεσματικά η δόμηση, δεν διαφυλαχθεί το ελκυστικό για τους τουρίστες και παραγωγικό για τους αγρότες υπόβαθρο, οι παλαιές γεωργικές γαίες, οι ακτές, τα ακρωτή­ ρια, οι λόφοι και ημιορεινοί όγκοι, το στοίχημα για την Αίγινα θα χαθεί. Σε μια γενιά θα την αναπολούν, όπως οι δικές μας γενιές αναπολούν με ανιστόρητη νοσταλγία τα όμορφα παλιά αρχοντικά ή λαϊκά θέρετρα της Αττικής, αυτά που οικοπεδοποιήθηκαν, δομήθηκαν και έγιναν πόλεις, από το Νέο Φάληρο ως τη Ραφήνα, από τη Φανερωμένη της Σαλαμίνας ως τους Αγίους Θεοδώρους και το Αουτράκι. Επομένως, χρειάζεται τόλμη για απαγόρευση πλέον των οικιστικών επε­ κτάσεων. Όσο και αν ακούγεται δραματικό, όσο και αν η τοπική κοινωνία δυσκολεύεται να το φανταστεί. Στη συνέχεια, στο ζήτημα της εγκατάλειψης της αγροτικής γης: Η αιγινήτικη κοινωνία, όπως και άλλες στις τουριστικές ζώνες της χώρας, εγκατέλειψε κατά το τέλος του 20ου αιώνα τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Ουσιαστικά, διατηρείται μόνο - ευτυχώς - η φιστικοκαλλιέργεια. Η κρίση επανέφερε το θέμα αυτό στο προσκήνιο. Φαίνεται πως παντού, και στην Αίγινα, νέοι άνθρωποι επιστρέφουν στις εργασίες της γης, τις εκσυγχρονίζουν, παρά­ γουν προϊόντα σημαντικά, φθηνά και ανταγωνιστικά λόγω της βιολογικής καλής τους ποιότητας. Στη γη των παππούδων τους γεωργοί και κτηνοτρό­ φοι, που δεν έχουν σχέση με τις άσχημες μνήμες και τη φτώχεια, είναι μορ­ φωμένοι, δικτυωμένοι, πηγαινοέρχονται στις πόλεις, εκσυγχρονίζουν με αυτές τις γνώσεις και το μεράκι τους την παραγωγή και τις εμπορικές επα­ φές. Είναι ανάγκη αυτοί να βοηθηθούν και κυρίως να κρατηθεί γη γι' αυτές τις πολύτιμες παραγωγικές λειτουργίες, γη για αγροτική εκμετάλλευση. Γνωρίζουμε πια ότι το ελληνικό τουριστικό μοντέλο είναι επιθετικό σε αυτή την προοπτική. Είναι άλλος ένας λόγος που πρέπει αυτό να διορθωθεί. Τρίτο ζήτημα είναι οι υποδομές: Η Αίγινα δεν έχει ανάγκη ούτε μεγάλους δρόμους, που θα διαλύσουν τα τοπία της, ούτε γιγαντισμό του λιμανιού της ούτε άλλα λιμάνια. Εχει ανάγκη από βελτίωση του υπάρχοντος οδικού δικτύου.Έχει ανάγκη για συντήρηση και μικροβελτιώσεις στις υπάρχουσες λιμενικές εγκαταστάσεις, αλιευτικά και ιστιοπλοϊκά αγκυροβόλια. Μικρά αγκυροβόλια ναι, μαρίνες όχι! Καλά λιμάνια ναι, νέα λιμάνια όχι! Τόσο απλό και τόσο φθηνό μπορεί να είναι το σχέδιο. Οι χωματόδρομοι μπορούν να είναι χωματόδρομοι φροντισμένοι και καλοκατασκευασμένοι, δεν είναι ανά­ γκη να είναι άσφαλτος. Οι ασφάλτινοι δρόμοι μπορούν να έχουν ποιότητα, διαδρομές ποδηλάτων, καλές σημάνσεις και καλή επίσης κατασκευή, δεν είναι ανάγκη να διαπλατύνονται διαρκώς εις βάρος της αγροτικής γης και

των φυσικών αγαθών, παραμένοντας στις ίδιες κακές και επικίνδυνες μορ­ φές τους. Οι θαλάσσιες μεταφορές μπορούν να εξορθολογιστούν ως προς τους ρυθμούς τους. Η διατήρηση της επαφής με το τΓειραϊκό λιμάνι, με μεγα­ λύτερο εύρος δρομολογίων ως προς τις μη "εμπορικές" ώρες και μήνες είναι απαραίτητη για την ασφάλεια της πόλης και του πληθυσμού. Τέλος, το σοβαρό ζήτημα της διαχείρισης νερού, υγρών αποβλήτων, στε­ ρεών απορριμμάτων είναι ανάγκη να φτάσει στην εποχή μας, καθώς ακόμη φαίνεται να βρίσκεται μισόν αιώνα πίσω. Αυτό σημαίνει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αυτάρκεια και ολοκληρωμένη διαχείριση. Είναι αδιανόητο ένα νησί με μία τόσο πολιτισμένη μικρο-κοινωνία να μην έχει κατορθώσει επί τόσες δεκαετίες να εξασφαλίσει τους υδάτινους πόρους για τη συντήρηση του και να έχει ανάγκη τη μεταφορά νερού από εκατοντάδες χιλιόμετρα. Να μην μπορεί να διαχειριστεί αξιόπιστα τα απόβλητα και τα απορρίμματα και ή να τα σκορπάει καταστρέφοντας τον πολύτιμο χώρο και τις ακτές ή να τα μεταφέρει, επίσης, στην απέναντι στεριά πληρώνοντας το μεγάλο κόστος αυτής της μεταφοράς, επιβαρύνοντας άλλες ήδη φορτωμένες φτω­ χές περιοχές, όπως η Φυλή και ο Ασπρόπυργος. Ολοκληρωμένα συστήμα­ τα διαχείρισης, μικροί βιολογικοί καθαρισμοί, μικρές μονάδες διαλογής και ανακύκλωσης, κύκλοι κομποστοποίησης και μικρά έργα αφαλάτωσης και υδρομάστευσης είναι πλέον οι μοναδικές βιώσιμες λύσεις για τέτοια ευαίσθητα ανθρώπινα και φυσικά οικοσυστήματα, όπως είναι τα νησιωτι­ κά. Δοκιμασμένα διεθνώς, φθηνά και σίγουρα, σε σχέση με τα σπάταλα «μεγάλα έργα» παντός τύπου. Για όλα αυτά χρειάζεται θάρρος, γνώση και σχέδιο. Ένα νησί σαν την Αίγινα δεν έχει αποκτήσει ούτε ενιαίο πολεοδομικό σχέδιο-για όλη την έκταση του νησιού-ούτε αναπτυξιακό σχέδιο για τους βασικούς τομείς της τοπικής οικονομίας και της λειτουργίας του χώρου. Δεν γνωρίζει κανείς πόσες κλί­ νες, πόσα λιμάνια, πόσες μαρίνες, πόσους δρόμους, πόσα εκατομμύρια τετραγωνικά μέτρα δόμησης έχει ανάγκη, αν έχει. Κάπως έτσι ένας ολόκλη­ ρος υψηλής αξίας μοναδικός τόπος καταστρέφει τα αποθέματα του, αυτά που τον κάνουν ελκυστικό και βιώσιμο. Σε αυτό το πλαίσιο, αν κανείς συμφωνήσει ότι αποτελεί άμεση ανάγκη η δρομολόγηση τέτοιων προγραμματισμών, πρέπει να ειδωθούν και τα χωρικά θέματα και οφείλουν να εντοπιστούν άμεσες οι προτεραιότητες, να βρεθούν λύσεις γι' αυτά. Επαναλαμβάνοντας μονότονα ίσως τις ερωτήσεις και τη συνολική απά­ ντηση ως κατακλείδα: Τι γίνεται με τα εγκαταλειμμένα τουριστικά τοπία που βρίσκονται σε κρίση;

Τι γίνεται με τα σχετικά αδόμητα και παρθένα τοπία, που δεν τα διέλυσε ο τουρισμός και δεν βρίσκονται σε κρίση; Η χειρότερη ιδέα είναι να συνεχιστεί η εγκατάλειψη των προβληματικών περιοχών και να υπάρξουν νέες οικιστικές επενδύσεις στις μη προβληματι­ κές, με άλλα λόγια να εγκαταλείψουμε τις ήδη ρημαγμένες περιοχές που εξαντλήθηκαν, για να εξαντλήσουμε και να ρημάξουμε και άλλες. Η καλύτερη ιδέα είναι ακριβώς η αντιστροφή αυτής της λογικής. Πιάνουμε το υπάρχον οικιστικό απόθεμα επιχειρώντας με μέτρο να το ανα­ βιώσουμε αφήνοντας το άλλο, το απείραχτο, ως έχει, καθώς αυτό αποτελεί το ελκυστικό περιβάλλον που πλαισιώνει τους υπάρχοντες οικισμούς και την πόλη της Αίγινας. Το κείμενο αυτό γράφτηκε για το αφιέρωμα της «Αιγιναίας» και με τού­ τες τις γενικές σκέψεις και το βασικό πλαίσιο αρχών, μπορεί κάποιος να σκεφτεί να συζητήσει το μέλλον της Πέρδικας. Το μέλλον του όμορφου αυτού οικισμού, ως τόπου υψηλού κάλλους, με ιστορική πλέον μορφή, πλαι­ σιωμένου από τη θάλασσα και το φόντο της νησίδας της Μονής. Σίγουρα, το μόνο που δεν έχει ανάγκη η Πέρδικα αυτή τη στιγμή είναι μία τουριστική μαρίνα και μία νέα συνοικία αναψυχής ή τουρισμού επάνω στα αδόμητα τμή­ ματα της γης και τα ακρωτήρια που την περιβάλλουν.

ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ

Νότια Αίγινα - Παλιά προβλήματα, νέες πιέσεις

Ι

ί

16

Ως πολύ παλιός φίλος της Αίγινας θα ήθελα να παραθέσω κάποιες απόψεις μου συνοδευόμενες από μερικά στοιχεία, που ελπίζω να είναι κοντά στα αληθινά, σχετικά με τα προβλήματα που απασχολούν το νησί, κυρίως δε το νότιο τμήμα του, επειδή νομίζω ότι είναι αυτό που θα δεχθεί το κύριο βάρος πιέσεων, μια και είναι το πιο αραιοκατοικημένο.

sii-, ΐ .;.••· •:•*

-·. -*,'!

mmm Δ

-

_TiSÉv?'^^s^'iSBBBRi

17

Ο Δήμος της Αίγινας οριοθετείται, βέβαια, από το θαλάσσιο περιβάλλον, η εγγύτητα όμως του νησιού με το λιμενικό σύστημα της Αττικής καθιστά την επιρροή του μητροπολιτικού κέντρου περισσότερο σημαντική σε σχέση π.χ. με τα νησιά των Κυκλάδων. Είναι σε όλους γνωστά τα μεγάλα προβλή­ ματα του νησιού: η ηλεκτροδότηση, η ύδρευση, τα στερεά απόβλητα, τα λύματα, η άναρχη οικοδόμηση, το λιμάνι, το οδικό δίκτυο, κλπ. Πολλά πράγ­ ματα πρέπει να γίνουν, αλλά ας γίνουν τουλάχιστον αυτά που μπορούν να υλοποιηθούν άμεσα. Αναφέρθηκα στο νότιο τμήμα, διότι, αν είμαι καλά πλη­ ροφορημένος, εκεί συγκεντρώνονται όλες οι προτάσεις για νέα έργα, όπως ο βιολογικός καθαρισμός, ιχθυοκαλλιέργειες, πολεοδόμηση νέων οικισμών, αξιοποίηση Οχυρού Πέρδικας και ίσως άλλα που δεν γνωρίζω. Να εκτελού­ νται νέα έργα κατ' αρχήν δεν είναι κακό, αρκεί να εντάσσονται σε ένα σχεδι­ ασμό που και οικονομική ανάπτυξη θα φέρει και θα ενισχύσει το περιβάλλον χωρίς να υποβαθμίζει την ποιότητα των φυσικών και ανθρωπογενών πόρων. Η μορφολογία του εδάφους της Αίγινας μας επιτρέπει να διακρίνουμε τρεις περιοχές: την κεντρική και νότια περιοχή όπου και οι περισσότεροι ορεινοί όγκοι, τη βορειανατολική με ηπιότερες κλίσεις εδάφους και με εκτά­ σεις θαμνώδεις και δασικές και, τέλος, τη βορειοδυτική περιοχή που είναι πεδινή και πυκνοκατοικημένη. Επειδή η νότια Αίγινα είναι η πιο παρθένα περιοχή του νησιού, εκεί, λόγω και της γεωμορφολογίας του, θα αυξηθεί η ζήτηση για τουριστικά καταλύματα και δευτερεύουσα παραθεριστική κατοι­ κία. Το θέμα είναι αν το νησί αντέχει μια αύξηση του αριθμού του μόνιμου και εποχιακού πληθυσμού, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Ας δούμε, λοιπόν, μερικά πληθυσμιακά στοιχεία, πρώτα του απώτερου παρελθόντος, μετά πρόσφατα, από τις τελευταίες απογραφές της τέως ΕΣΥΕ και νυν ΕΛ.ΣΤΑΤ., και τέλος στοιχεία των προβλεπομένων οικιστικών επεμβάσεων. Ο Δήμος Αίγινας αποτελείται σήμερα από τέσσερις (4) Δημοτικές Κοινότητες (Δ.Κ.) και μία (1) Τοπική Κοινότητα (Τ.Κ.), τέως Δημοτικά Διαμερίσματα (Δ.Δ.), τις Δ.Κ. Αίγινας, Βαθέος, Κυψέλης και Μεσαγρού και την Τ.Κ. Πέρδικας (ΕΛ.ΣΤΑΤ). Οι οικισμοί που συνθέτουν τις πέντε αυτές Κοινότητες είναι σήμερα δέκα πέντε (15) για τη Δ.Κ. Αίγινας, ένας (1) για τη Δ.Κ. Βαθέος και Κυψέλης, πέντε (5) για τη Δ.Κ. Μεσαγρού και τρεις (3) για το Τ.Κ. Πέρδικας, συνολικά δηλαδή ο Δήμος Αίγινας αποτελείται από είκοσι πέντε (25) οικισμούς, ως εξής: Δ.Κ. Αίγινας: Αίγινα, Ανιτσαίον, Βλάχηδες, Καπότηδες, Κοντός, Κύλινδρος, Λαγούσα, Λαγουσάκι, Λαζάρηδες, Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου, Παχεία Ράχη, Πόρτες, Σταχτορροή, Τζίκηδες, Υψηλή. Δ.Κ. Βαθέος: Βαθύ. Δ.Κ. Κυψέλης: Κυψέλη. Δ.Κ.: Μεσαγρού: Μεσαγρός, Αγία Μαρίνα, Άλωνες, Βαγία, Κάβος.

Τ.Κ. Πέρδικας: Αιγινήτισσα, Πέρδικα, Σφεντούρι Σημειώνεται ότι στους δέκα πέντε οικισμούς του Δ.Κ. Αίγινας περιλαμ­ βάνονται και οι οικισμοί Λαγούσα (επί της νήσου Ελεούσης), Λαγουσάκι (επί της νήσου Παναγίτσης), Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου, Σταχτορροή (νησίς) και Υψηλή (νησίς), συνολικά πέντε οικισμοί, οι οποίοι εμφανίζονται με μηδενικό πληθυσμό κατά την απογραφή του 2011. Ο συνολικός πραγματικός πληθυσμός του Δήμου Αίγινας κατά τις τέσ­ σερις τελευταίες απογραφές (1981, 1991,2001 και 2011), σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ.ΣΤΑΤ.), τέως ΕΣΥΕ, ο επιμερισμός του στις πέντε Κοινότητες, οι επιφάνειες, οι πυκνότητες του πληθυσμού ανά km2 και οι μεταβολές του δίνονται στον πίνακα 1.

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

Δήμος Αίγινας

.Λ.Κ,:

;

Αίγινας

Δ.Κ. Βαθέος

Δ.Κ. Κυψέλης

.

Δ:Κ. Μεσαγρού

' Τ.Κ. ..' Πέρδικα

. .

1981 Πληθυσμός %

11.127 100,00

6.730 60,48

917 8,24

1.397 12,56

1.406 12,64

677 6,08

1991 Πληθυσμός %

11.639 100,00

6.736 57,87

1.147 9,85

1.595 13,70

1.402 12,05

759 6,52

2001 Πληθυσμός %

13.552 100,00

7.783 57,43

1.474 10,88

1.949 14,38

1.603 11,83

743 5,48

12.930 100,00

7.119 55,06

1.486 11,49

2.093 16,19

1.419 10,97

813 6,29

87,410

38,657

7,351

6,524

20,676

147,92

184,16

202,15

319,28

68,63

Μεταβολή 1981-2011 (άτομα)

+1.803

+389

+569

+696

+13

+136

Μεταβολή 1981-2011

+16,20%

+5,78%

+62,05 %

+49,82 %

+0,92%

+20,09%

Μέσος Ετήσιος Συντελεστής Μεταβολής 1981-2011

+0,502%

+0,187%

+1,622%

+1,357%

+0,031 %

+0,612 %

2011 Πληθυσμός % Επιφάνεια (Κηι2) Πυκνότητα πληθυσμού (αν&Και2)

14,202

57,25

*

Πίνακας 1 19

Από τα στοιχεία της Eurostat βλέπουμε (πίνακας 2) ότι η πυκνότητα στην Ευρώπη των 28 έχει ανοδική τάση και στην Ελλάδα παραμένει σταθερή γύρω στο 84,5.

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009 ί 2010

2011

2012

2013

EU 28

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

Ελλάς

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013 Πίνακας 2

Εκτός από τα πληθυσμιακά στοιχεία, ας δούμε και μερικά άλλα που θα βοη­ θήσουν να δούμε καλύτερα την επικρατούσα κατάσταση. Στον επόμενο πίνακα 3 βλέπουμε τα αποτελέσματα της απογραφής κτηρίων του2011(ΕΛ.ΣΤΑΤ.).

ΚΤΗΡΙΑ .. Σύνολο κτηρίων

Δήμος .. Αίγινας 12.670

Δ.Κ. Αίγινας

Δ.Κ. Βαθέος

Δ.Κ. Κυψέλης

Δ.Κ. Μέσαγρού

Τ.Κ. Πέρδικα

5.611

2.399

1.749

1.746

1.165

_ Κατοικίες αποκλειστικής χρήσης

10.882

4.668

2.217

1.576

1.405

1.016

Κατοικίες μικτής χρήσης

185

170

3

8

3

1

χρήσης

210

50

38

0

105

17

Ξενοδοχεία μικτής χρήσης

14

6

2

1

5

0

Ξενοδοχεία αποκλειστικής

Πίνακας 3

20

Στα στοιχεία του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου Ελλάδος αναφέρεται ότι το ξενοδοχειακό δυναμικό της Αίγινας στις 18/5/2015 ήταν:

: •"

-

'

•

'

'

:

'

,1*

8

44

17

71

34

356

1.047

275

1.812

55

881

2.000

554

3.490

4*

Μονάδες

0

2

Δωμάτια

0

Κλίνες

ο

.

3*

:

·.

'

Σύνολο

2* ;

' 5*

Πίνακας 4

Το έτος 2003 ο EOT συνέταξε τη μελέτη «Τουριστική Ανάπτυξη Περιφέρειας Αττικής», στην οποία σχετικά με τη φέρουσα ικανότητα για βιώσιμη ανάπτυξη εκτιμά για την Αίγινα ότι, με την επιλογή μιας πολιτικής ελεγχόμενης ανάπτυξης σε συνδυασμό με την οικολογική αντιμετώπιση του περιβάλλοντος, ορίζεται η δυνατότητα ελάχιστης συνολικής αύξησης κλι­ νών στην ενδοχώρα και σε καμιά περίπτωση στις ήδη υπεραναπτυγμένες τουριστικά περιοχές. Η μέγιστη χωρητικότητα της περιοχής (περιλαμβάνε­ ται και το Αγκίστρι) εκτιμάται σε 5.000 κλίνες συνολικά, ενώ ο δείκτης του­ ριστικής λειτουργίας (ΤΙ) να μην υπερβεί το 35%. Στο τεύχος ΔΑΦΝΗ, ΑΙΓΙΝΑ 2006, διαβάζουμε: «Τα τελευταία χρόνια στο νησί παρατηρείται με ρυθμούς που τρομάζουν, μια γρήγορη, μαζική, και συχνά φορτωμένη με παρανομίες οικοδομική δραστη­ ριότητα. Η δραστηριότητα αυτή έρχεται να καλύψει τις έντονες οικιστικές πιέσεις για παραθεριστική κατοικία κοντά στην Αθήνα. Αναμενόμενο είναι επομένως και τα συναφή με τον κατασκευαστικό τομέα επαγγέλματα να παρουσιάζουν ιδιαίτερη άνθηση. Υπολογίζεται πως την περίοδο της μελέτης στο νησί βρίσκονταν σε εξέλιξη 1600 νέες οικοδομές.Έλεγχος από τον Δήμο δεν είναι εύκολο να διεξαχθεί στις οικοδομές, καθώς δεν διαθέτει το προσω­ πικό και τα κατάλληλα τεχνικά μέσα. Επίσης, γενικό πολεοδομικό σχέδιο στο νησί δεν υπάρχει. Το γενικό πολεοδομικό σχέδιο είναι υψίστης σημασί­ ας, γιατί καθορίζει τις χρήσεις γης και αποτρέπει την αλόγιστη οικοπεδοποί­ ηση... Το σημαντικότερο χαρτογραφικό δεδομένο που απουσιάζει από το νησί, είναι το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο. Φαντάζει επομένως ως επιτακτική ανάγκη στην Αίγινα ο χαρακτηρισμός των χρήσεων γης και ο καθορισμός όρων και περιορισμών δόμησης. Για την πόλη της Αίγινας έχει εγκριθεί ΓΠΣ από το 1994, έκτασης 1220 στρεμμάτων περίπου, ενώ οι υπόλοιποι οικισμοί ρυθμίζονται από ποικίλες διατάξεις».

21

Επίσης, το 2006 ο ΟΡΣΑ, προκειμένου να εκπονήσει, τότε, μελλοντικά μελέ­ τη τροποποίησης του ΓΠΣ και της ZOE Αίγινας, ανέθεσε την εκτέλεση εργασιών υποστήριξης αυτών σε ιδιώτη μελετητή. Οι εργασίες αυτές εκτελέ­ στηκαν (2008), αλλά δεν γνωρίζω την τύχη τους. Πάντως υπάρχουν τα κεί­ μενα για την Α' και Β' Φάση που περιλαμβάνουν όλη την έκταση του Δήμου και όχι μόνο της πόλης της Αίγινας. Η μελέτη αυτή περιλαμβάνει τις παρα­ κάτω προτάσεις: » Προστατεύονται τα αξιόλογα τοπία και οικοσυστήματα με τον καθορι­ σμό Περιοχών Ειδικής Προστασίας • Καθορίζονται ζώνες χρήσεων γης στον εξωασακό χώρο, για τις οποίες θα ισχύουν ειδικοί κανονιστικοί όροι, με σκοπό την προστασία των παραγωγι­ κών δραστηριοτήτων και την οργάνωση του χώρου με τρόπο που να μην δημι­ ουργεί προβλήματα συγκρούσεων χρήσεων γης.

• Εναρμονίζονται οι θεσμοθετημένες χρήσεις γης με την υφιστάμενη πραγ­ ματικότητα μέσω της τροποποίησης ορισμένων από αυτές ( π.χ. στις ZOE).

• Προτείνεται η ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού τόσο στον παράκτιο όσο και στο ορεινό-ημιορεινό χώρο, όπως είναι η ανάπτυξη του οικοτουρισμού, κυρίως στο νότιο τμήμα της Αίγινας, που αναπτυξιακά υστε­ ρούν και ταυτόχρονα συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ποσοστό των ευαίσθητα περιβαλλοντικά περιοχών των δύο νησιών.

• Προτείνεται η οριοθέτηση (με τις διατάξεις του Π.Α. 24.4.85 - ΦΕΚ 181 ΑΙ 85 ) όσων οικισμών Ι συνοικισμών δεν έχουν μέχρι σήμερα νόμιμα όρια, προκειμένου να καταστεί σαφής ο διαχωρισμός της αστικής και εξωαστικής / εκτός σχεδίου περιοχής.

• Προτείνεται η πολεοδόμηση των οικισμών που έχουν δυνατότητες να λειτουργήσουν ως κέντρα παροχής εξυπηρετήσεων, ώστε να βελτιωθεί η φυσιογνωμία τους και να αποκτήσουν την ιδιαίτερη ταυτότητα ο καθένας ανάλογα με τον ρόλο που διαδραματίζει στο ευρύτερο οικιστικό δίκτυο. Ταυτόχρονα αναβαθμίζεται το αστικό περιβάλλον και η ποιότητα ζωής των κατοίκων και των επισκεπτών της περιοχής. » Προτείνεται η δημιουργία - οργάνωση οικιστικών υποδοχέων Β' κατοι­ κίας σε εκείνες τις παράκτιες περιοχές που ήδη παρουσιάζουν έντονη ζήτηση προκειμένου η οικιστική ανάπτυξη να γίνει οργανωμένα.

• Προτείνεται η βελτίωση της τεχνικής υποδομής με σκοπό την αναβάθμι­ ση των παρεχόμενων υπηρεσιών στους κατοίκους και τους επισκέπτες.

• Προτείνεται να γίνουν βελτιώσεις στο υφιστάμενο οδικό δίκτυο, καθώς και νέες χαράξεις για την υποστήριξη α) της καλής λειτουργίας του νέου λιμανιού στο Αεόντι, β) ανάπτυξης του νότιου τμήματος του Δ. Αίγινας που παρουσιάζουν υστέρηση και γ) την επίλυση των έντονων κυκλοφοριακών προβλημάτων στους οικισμούς με σημαντική τουριστική κίνηση.

Τέλος, πρέπει να γίνει αναφορά στην απόφαση με αριθμό 67659, με την οποία εγκρίθηκε η τροποποίηση του Ειδικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον Τουρισμό και η Στρατηγική Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων αυτού (ΦΕΚΒ', 3155/12-12-2013). ΜΙΑ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΑΥΡΙΟ Όπως αναφέρθηκε στην αρχή, ο νότος θα δεχθεί τη μεγαλύτερη πίεση, υπό­ θεση που ενισχύεται και από τα παραπάνω στατιστικά στοιχεία. Στην ενό­ τητα αυτή θα περιοριστώ στα πληθυσμιακά στοιχεία, αφήνοντας τις υπό­ λοιπες πιέσεις. Είναι γνωστό το ιστορικό για το λεγόμενο «Οχυρό Πέρδικας». Το Ταμείο Εθνικού Στόλου (Τ.Ε.Σ.) με την από 21 Ιουλίου Ανοικτή Πρόσκληση κάλεσε φυσικά και νομικά πρόσωπα να υποβάλλουν αίτηση/προσφορά για μακρο­ χρόνια μίσθωση 25ετούς διάρκειας του αγροτεμαχίου ιδιοκτησίας του εκμι­ σθωτή, που βρίσκεται στην αριστερή πλευρά του λιμανιού της Πέρδικας. Όπως αναφέρεται στην Πρόσκληση, «η προαναφερόμενη έκταση δεν είναι χαρακτηρισμένη ως Δασική, ωστόσο αποτελεί χώρο αρχαιολογικού ενδια­ φέροντος, ήτοι πριν την ανέγερση τεχνικών έργων θα πρέπει να γίνουν δοκι­ μαστικές τομές από την αρχαιολογική υπηρεσία». Επίσης, στην Πρόσκληση αναφέρεται ως προθεσμία υποβολής των προσφορών η Πέμπτη 2 Οκτωβρίου 2014. Επί πλέον, αναγνωρίζεται η περιοχή ως περιβαλλοντικά ευαίσθητη καθώς και ως περιοχή όπου ο τουρισμός αποτελεί σημαντικό παράγοντα ανάπτυξης. Από τον επενδυτή απαιτείται επιπροσθέτως επενδυτικό σχέδιο, πρόταση-προσφορά, το οποίο θα αναβαθμίσει την περιοχή, θα αξιοποιήσει επί τα βελτίω την ακίνητη περιουσία του εκμισθωτή και θα προσελκύσει το ενδιαφέρον επισκεπτών, τουριστών, ιδιοκτητών σκαφών αναψυχής. Στην Πρόσκληση δεν περιγράφεται το αντικείμενο των εργασιών της αξιοποίη­ σης, απλώς ζητείται από τον εκμισθωτή Σύντομη Περιγραφή του Έργου. Η ιδέα να κηρυχθεί ο χώρος πάρκο ιστορικής μνήμης, αφού πρώτα περιέλθει στην κυριότητα του Δήμου, πρέπει να προωθηθεί. Εκτός από την περίπτωση του Οχυρού υπάρχει και το θέμα της ιδιωτικής πολεοδόμησης που ξεκίνησε το 2007, όταν εταιρεία συμμετοχών που δρα­ στηριοποιείται στην ανάπτυξη, επένδυση και διαχείριση ακινήτων μέσω κατά 100% θυγατρικής της εταιρείας, αγόρασε και κατέχει οικόπεδο 116 στρεμμάτων στην περιοχή Αμύγδαλα της Πέρδικας. Σύμφωνα με την εται­ ρεία, «Οι επιτρεπόμενες χρήσεις γης επιτρέπουν 22.000 τ.μ. της οικιστικής ανάπτυξης.Έχει ενημερωμένη πολεοδομική άδεια μέσω προεδρικού διατάγ­ ματος και μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Η εταιρεία αξιολογεί εναλλακτικές επιλογές που περιλαμβάνουν την πώληση του ακινήτου, ως έχει ή την ανάπτυξη και την πώληση ενός κτηρίου (ων) κατόπιν συμφωνίας

με τελικό χρήστη (ες) εντός του προαναφερθέντος πλαισίου». Η Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων εγκρίθηκε την 15/1/2015, με απόφαση του Υπουργού Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, δηλαδή εγκρίθηκαν «οι περιβαλλοντικοί όροι και περιορισμοί για το έργο "Πολεοδόμηση ιδιωτικού οικισμού έκτασης 115,65 στρεμμάτων, στη θέση Αμύγδαλα της κοινότητας Πέρδικας του Δήμου Αίγινας, της Περιφέρειας Αττικής", η εφαρμογή των οποίων αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την υλοποίηση και λειτουργία του έργου και βαρύνει τον φορέα κατασκευής και λειτουργίας του». Οι περιβαλλοντικοί όροι και οι περιορισμοί περιγράφονται στην αποφαστ]. Από την εν λόγω απόφαστ] σταχυολογώ: Η έκταση δεν έχει δασικό χαρακτήρα. Στην προς πολεοδόμηση έκταση υπάρχει μικρή μισγάγγεια με εποχιακά ύδατα που προστατεύεται αποτελε­ σματικά. Ο πληθυσμός του οικισμού υπολογίζεται, σε 650 άτομα. Το έργο περιλαμβάνει κατοικίες, ξενώνες επισκεπτών, αθλητικές υποδομές, κοινό­ χρηστους πράσινους χώρους, πεζοδρόμους και πλατεία, εσωτερικό οδικό δίκτυο, θέσεις στάθμευσης, ηλεκτρομηχανολογικές εγκαταστάσεις, δίκτυο υδροδότησης μέσω δύο υπογείων δεξαμενών, μονάδα βιολογικού καθαρι­ σμού τριτοβάθμιας επεξεργασίας, δίκτυο ομβρίων, δίκτυο ακαθάρτων, δίκτυο ηλεκτροδότησης, δίκτυο τηλεφωνοδότησης. Οι αιτούμενες χρήσεις γης είναι γενικής κατοικίας (περιλαμβάνονται και εστιατόρια, αναψυκτήρια, εμπορικά καταστήματα) και αμιγούς κατοικίας (κατοικία, ξενώνες, εμπορικά καταστήματα, κτήρια κοινωνικής πρόνοιας, αθλητικές εγκαταστάσεις). Έχουν προβλεφθεί 24 οικοδομικά τετράγωνα. Η δόμηση και κάλυψη έχουν καθοριστεί κατά 4 διαφορετικούς τομείς, με μέγιστο ποσοστό κάλυψης 40% ή 45% και συντελεστή δόμησης 0,25 - 0,35 - 0,40 - 0,45. Το μέγιστο επιτρεπό­ μενο ύψος των κτηρίων στους τρεις τομείς ορίζεται σε 7,5 m και στον τέταρ­ το σε 4 m. Επιβάλλεται η κατασκευή κεραμοσκεπούς στέγης ύψους μέχρι 1,5 m. Ηλιακοί συλλέκτες τοποθετούνται υποχρεωτικά στη στέγη. Οι ανάγκες σε πόσιμο νερό καλύπτονται με δύο δεξαμενές, οι οποίες θα τροφοδοτού­ νται από υδροφόρες. Οι ανάγκες άρδευσης θα καλύπτονται από τα επεξερ­ γασμένα ύδατα και, όταν αυτά περισσεύουν, θα χρησιμοποιούνται για υπεδάφια διάθεση εντός του οικοπέδου. Η τελικά παραγόμενη περίσσεια ιλύος απομακρύνεται με βυτίο από αδειοδοτημένο φορέα. Τα στερεά απόβλητα συλλέγονται από τον Δήμο Αίγινας. Δεν προβλέπονται αντισταθμιστικά έργα. Οι περιβαλλοντικοί όροι ισχύουν για 10 έτη. Για την ιδιωτική πολεοδόμηση ισχύει σήμερα ο νόμος υπ' αριθ. 4280, ΦΕΚ Τεύχος Πρώτο, Αρ. Φύλλου 159, 8/8/2014, «Περιβαλλοντική αναβάθ­ μιση και ιδιωτική πολεοδόμηση - Βιώσιμη ανάπτυξη οικισμών Ρυθμίσεις δασικής νομοθεσίας και άλλες διατάξεις». Σύμφωνα με το Νόμο 4280/2014, εδαφικές εκτάσεις εκτός σχεδίου πόλεως, εκτός οικισμών προ του 1923

καθώς και εκτός οικισμών μέχρι 2.000 κατοίκους, μπορούν να καθορίζονται ως Περιοχές Περιβαλλοντικής Αναβάθμισης και Ιδιωτικής Πολεοδόμησης (ΠΠΑΙΠ), σύμφωνα με τις οριζόμενες προϋποθέσεις. Οι εκτάσεις αυτές μπο­ ρούν να ανήκουν κατά κυριότητα σε ένα ή, εξ αδιαιρέτου, σε περισσότερα φυσικά ή νομικά πρόσωπα ιδιωτικού ή δημοσίου δικαίου ή να ανήκουν κατά διαιρετά τμήματα σε ένα ή, εξ αδιαιρέτου, σε περισσότερα φυσικά ή νομικά πρόσωπα ιδιωτικού ή δημοσίου δικαίου ή και σε φορείς αστικού αναδασμού ή Οικοδομικούς Συνεταιρισμούς. Το Τοπικό Συμβούλιο Πέρδικας στη συνεδρίαση του την 20/1/2015 «εκφράζει θετική γνώμη για την υλοποίηση του παραπάνω έργου με την προϋπόθεση της αυστηρής τήρησης όλων των μέτρων, όπως αυτά προβλέ­ πονται και καθορίζονται στην εισηγητική έκθεση της Δ/νσης Περιβάλλοντος της περιφέρειας Αττικής και αφορούν την αξιολόγηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων, τη διαχείριση και προστασία υδάτων, τα μέτρα προστασίας εδάφους και υδάτινων πόρων της περιοχής, τα μέτρα προστασίας της χλωρί­ δας και πανίδας, όπως και της προστασίας του ιδιαίτερου ιστορικού και

25

παραδοσιακού περιβάλλοντος της Τοπικής Κοινότητας και του νησιού της Αίγινας γενικότερα. Επίσης, το Τοπικό Συμβούλιο κατά πλειοψηφία συμφω­ νεί ότι η υλοποίηση του έργου θα συμβάλει στη γενικότερη αναβάθμιση της περιοχής, θα δημιουργήσει προσωρινές κατά τη φάση της υλοποίησης αλλά και μόνιμες θέσεις εργασίας και θα ενισχύσει την τοπική επιχειρηματικότητα αλλά και αυτή του νησιού της Αίγινας». Υπέρ της διατύπωσης θετικής γνώ­ μης ψήφισαν δύο τοπικοί σύμβουλοι, ενώ ένας δήλωσε «παρών». Το Δημοτικό Συμβούλιο Αίγινας, στη συνεδρίαση του στις 21/1/2015, απο­ φάσισε τα παρακάτω: «Ι. Διατυπώνει, κατά πλειοψηφία (με 14 ψήφους υπέρ-συμπεριλαμβανομένης της θετικής ψήφου του Προέδρου της Τ.Κ. Πέρδικας- έναντι 5 ψήφων κατά), σύμφωνη γνώμη για το έργο «Ίδρυση ιδιωτικού οικισμού δεύτερης κατοικίας, στη θέση «Αμύγδαλα», στην Τοπική Κοινότητα Πέρδικας, στη Νήσο Αίγινας της Περιφέρειας Αττικής» με προϋποθέσεις και κανόνες και με αντισταθμιστικά οφέλη για την τοπική κοινωνία. Μειοψήφισαν τρεις Δημοτικοί Σύμβουλοι, οι οποίοι ψήφισαν αρνητικά στην πρόταση έγκρισης του θέματος, καθώς και δύο Δημοτικοί Σύμβουλοι, οι οποίοι ψήφισαν «παρών».

IL Εγκρίνει ομόφωνα τη σύνταξη επιστολής διαμαρτυρίας και την απο­ στολή της προς το αρμόδιο Υπουργείο, την Περιφέρεια, την ΠΕΔΑ, στην οποία εμφατικά να τονίζεται ότι για θέματα εξαιρετικής σημασίας για την τοπική κοινωνία θα πρέπει, επιτέλους, να λαμβάνεται υπόψη η βούληση της τοπικής κοινωνίας και να ζητείται η θέση του Δήμου, διά των αρμοδίων καταστατικών οργάνων του». Άρα, οι τοπικές αρχές εξέφρασαν θετική/σύμφωνη γνώμη για την υλο­ ποίηση του έργου. Πάντως, σε πρόσφατα φύλλα αθηναϊκής εφημερίδας δημοσιεύματα με τίτλους «Πράσινο φως από ΣτΕ για δημιουργία τουριστικού χωριού στην Ερμιονίδα», «Σε εξέλιξη τουριστικές επενδύσεις σε Αίγινα, Μύκονο, Μεσσήνη και Σύρο» και «Οι τουριστικές επενδύσεις ξεπερνούν τις συμπλη­ γάδες» καταδεικνύουν τις πιέσεις που εκδηλώνονται πλέον μαζικά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Hansen, Μ. Η. 2006: Studies in the Population of Aigina, Athens and Eretria, Hist.-fil.

Meddelelser94, Copenhagen Eurostat: http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table8dnit=l&language=en& pcode=tps00003&plugin=l Δίκτυο Αειφόρων Νήσων (ΔΑΦΝΗ), 2006: Έρευνα για τη αειφόρο ανάπτυξη στην Αίγινα Ελληνική Στατιστική Αρχή (EA.ETAT.):http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ ESYE EOT, 2003: Μελέτη Τουριστικής Ανάπτυξης Περιφέρειας Αττικής, Α' και Β' Φάση Απόφαση έγκρισης ΜΠΕ οικισμού στη θέση Αμύγδαλα, 15/1/2015: Έγκριση περιβαλ­ λοντικών όρων για το έργο «Πολεοδόμη ση ιδιωτικού οικισμού έκτασης 115,65 στρεμ­ μάτων, στη θέση Αμυγδαλάτης κοινότητας Πέρδικας του Δήμου Αίγινας, στη νήσο Αίγινα, της Περιφέρειας Αττικής» Απόσπασμα από το πρακτικό συνεδρίασης του Τοπικού Συμβουλίου Πέρδικας, 20/1/2015: Συζήτηση και λήψη απόφασης (έκφραση γνώμης) σχετικά με την μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων του έργου " ίδρυση ιδιωτικού οικισμού 2ης κατοικίας στη θέση Αμύγδαλα Τοπ. Κοινότητας Πέρδικας" Απόσπασμα από το υπ' αριθ. 2/2015 πρακτικό συνεδριάσεως του Δημοτικού Συμβουλίου Αίγινας, 21/1/2015: Λήψη απόφασης επί της Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) του έργου: «Ίδρυση ιδιωτικού οικισμού δεύτερης κατοικίας, στη θέση «Αμύγδαλα», στην Τοπική Κοινότητα Πέρδικας, στη Νήσο Αίγινας της Περιφέρειας Αττικής» YEA, ΓΕΝ, ΤΕΣ, 2014: Ανοικτή Πρόσκληση, Εκδήλωση Ενδιαφέροντος για Μίσθωση Αγροτεμαχίου Ιδιοκτησίας ΤΕΣ στην θέση Πέρδικα ν. Αίγινας ΦΕΚ, Τεύχος Δεύτερο, Αρ. Φύλλου 3155,12/12/2013:Έγκριση τροποποίησης Ειδικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον Τουρισμό και της Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων αυτού ΦΕΚ, Τεύχος Πρώτο, Αρ. Φύλλου 156,1/8/2014: Νόμος υπ αριθ. 4277, Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας - Αττικής και άλλες διατάξεις 27

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ 2°Υ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΑΙΓΙΝΑΣ

Με αφορμή μια επίσκεψη στα οχυρά"

* Απόσπασμα εργασίας μαθητών που έγινε το σχολικό έτος 2000 - 2001 28

Λίγα μόλις χρόνια πριν από την κήρυξη του Β' Παγκόσμιου Πόλεμου, η στρατιωτική ηγεσία της Ελλάδας συζητά και προβληματίζεται για την καλύ­ τερη οχύρωση της χώρας με τη δημιουργία και κατασκευή οχυρωματικών έργων. Σημαντικό μέρος της οχύρωσης θα καταλάμβανε η ναυτική οχύρωση και προστασία των λιμένων και των παράκτιων περιοχών της Ελλάδος. Στην πραγματικότητα, αν και το θέμα αυτό απασχολούσε την Ελλάδα από το 1926, ουσιαστικές ενέργειες αναλήφθηκαν μόνο από τα τέλη του 1935. Με Βασιλικό Διάταγμα της 20.12.1935 καθορίστηκαν οι Ναυτικές Αμυντικές Περιοχές, υπό τη διοίκηση ανωτέρου διοικητικού Τοπικής Αμύνης. Συγκεκριμένα, ορίστηκαν οι περιοχές της Δυτικής Ελλάδας με έδρα την Πάτρα, Κρήτης με έδρα τα Χανιά, Νοτίου Αιγαίου με έδρα τον Πειραιά, Ευβοίας με έδρα τη Χαλκίδα, Βορείου Αιγαίου με έδρα τη Θεσσαλονίκη και Ανατολικών Νήσων με έδρα τη Χίο. Την κατασκευή των αναγκαίων έργων ανέλαβαν ειδικευμένοι αξιωματι­ κοί και πολιτικοί μηχανικοί στο Πυροβολικό και στις Οχυρώσεις. Αναγκαία όμως κρίθηκε και η μετάκληση ξένων ειδικών συμβούλων και μάλιστα Γερμανών. Τον Δεκέμβριο του 1936 ήλθε απόστρατος Γερμανός αντιναύαρχος για ένα μήνα και έδωσε τις πρώτες γενικές οδηγίες για την παράκτια και αντιαεροπορική άμυνα. Αργότερα έφθασαν δύο ακόμη Γερμανοί ειδικοί σύμβουλοι: ένας ταγματάρχης του Μηχανικού και ένας πλωτάρχης πυροβο­ λητής, οι οποίοι παρέμειναν στην Ελλάδα μέχρι το 1937. Ακολούθως έγινε επιλογή στρατηγικών παραθαλάσσιων προσβάσεων, στις οποίες, με βάση τις οδηγίες των παραπάνω συμβούλων, σχεδιάστηκαν, κατασκευάσθηκαν και εξοπλίστηκαν κατά την περίοδο 1937-1940 από ελληνικό προσωπικό, χρήματα και μέσα, τα παράκτια οχυρά. Βασικά, επρό­ κειτο για επάκτιες οχυρώσεις, οι οποίες σε συνδυασμό με φράγματα ναρκών και ανθυποβρυχιακά δίκτυα - φράγματα, εξασφάλιζαν εκείνη την εποχή την προστασία των ζωτικότερων λιμένων των ναυτικών βάσεων από προσβολές πολεμικών πλοίων επιφανείας και υποβρυχίων. Με την ύπαρξη των συγκεκριμένων οχυρών δημιουργήθηκαν ασφαλείς εσωτερικοί θαλάσσιοι δρόμοι στο μεγαλύτερο τμήμα της ελληνικής θάλασ­ σας τόσο στο Ιόνιο όσο και στο Αιγαίο αλλά και σε κλειστούς κόλπους, όπως είναι ο Κορινθιακός, ο Σαρωνικός, ο Ευβοϊκός, ο Θερμαϊκός. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα ναυτικά οχυρά του Αράξου και του Ρίου στον Πατραϊκό, του Νοτίου και Βορείου Ευβοϊκού, του Μεγάλου Εμβόλου στη Θεσσαλονίκη, τα οχυρά του Καραμπουρνού και Τούζλα, στον Σαρωνικό, στα νησιά Φλέβες και στην Αίγινα. Στην Αίγινα κατασκευάστηκαν δύο οχυρά στο νότιο άκρο του νησιού, κοντά στο χωριό Πέρδικα, και στο βορειοανατολικό άκρο του νησιού, στην περιοχή Τούρλος. Τα οχυρά ονομάστηκαν αντίστοιχα Νότιο Οχυρό

Αίγινας [Ν.Ο.Α.] και Βόρειο Οχυρό Αίγινας [Β.Ο.Α.]. Το πιο επιβλητικό και εντυπωσιακό λόγω όγκου, θέσης και κατασκευής ήταν αυτό στην περιοχή του Τούρλου. Η ύπαρξη των οχυρών αυτών στον ελληνικό χώρο σε συνδυασμό με τα φράγματα ναρκών, τα ανθυποβρυχιακά δίκτυα-φράγματα εξασφάλιζε την ασφαλή διέλευση των πλοίων στο μεγαλύτερο θαλάσσιο χώρο του Ιονίου και Αιγαίου πελάγους, με αποτέλεσμα το 1940 οι θαλάσσιες μεταφορές ελληνικών στρατευμάτων και εφοδίων να διεξά­ γονται χωρίς εμπόδια και απώλειες με ευθύνη πάντοτε του Πολεμικού Ναυτικού. Κάθε οχυρό, εκτός από μεγάλα πολυβόλα, ταχυβόλα και πολυ­ βόλα διάφορων διαμετρημάτων, διέθετε πλήρεις υπόγειες ή ημιυπόγειες προασπισμένες και θωρακισμένες εγκαταστάσεις, που στέγαζαν κεντρικό σταθμό ηλεκτροπαραγωγής, πυριτιδαποθήκες, βληματαποθήκες, κατα­ φύγια, θαλάμους φαγητού, ύπνου και υγιεινής προσωπικού, σταθμούς τραυματιών. Στους επίγειους εξοπλισμούς τα οχυρά διέθεταν, επίσης, προβολείς για έρευνες επιφανείας και αέρος, διαστημόμετρα, σταθμούς διευθύνσεως βολής, κατευθυντήρες πυροβολικού μεγάλου διαμετρήμα­ τος και αντιαεροπορικά. Συμπληρωματικά προς τα παράκτια οχυρά είχαν αναπτυχθεί στις προ­ σβάσεις του Σαρωνικού, του Πατραϊκού, του Νότιου και Βόρειου Ευβοϊκού φράγματα ναρκών και ανθυποβρυχιακά δίκτυα, τα περισσότερα από τα οποία ήταν ελληνικής κατασκευής. Ο εξοπλισμός αυτός είχε αγοραστεί από το εξωτερικό και κυρίως από τη Γερμανία, που δεχόταν παραγγελίες και πλη­ ρωμές σε είδος, σε αντίθεση με άλλα ευρωπαϊκά κράτη που απαιτούσαν την πληρωμή σε συνάλλαγμα. Αξίζει εδώ να υπογραμμιστεί η δυσκολία της προ­ μήθειας πολεμικού υλικού εκείνα τα χρόνια που η Ευρώπη ετοιμαζόταν για έναν ακόμη πόλεμο αλλά και η μεγάλη συμμετοχή της Γερμανίας στο σχεδι­ ασμό, στην κατασκευή και στον εξοπλισμό αυτών των οχυρών, που μετά από λίγα χρόνια θα έπεφταν στα χέρια του γερμανικού στρατού, ο οποίος θα τα χρησιμοποιούσε ανάλογα. ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΠΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΚΑΝ ΣΤΑ ΟΧΥΡΑ Στην Αίγινα σήμερα έχουν απομείνει λίγοι άνθρωποι από αυτούς που τότε δούλεψαν στην κατασκευή των οχυρών και στη διάνοιξη των υπόγειων στοών. Συναντήσαμε μερικούς από αυτούς, οι οποίοι μας έδωσαν πληροφο­ ρίες για τα οχυρά της Πέρδικας και του Τούρλου και μας διηγήθηκαν περι­ στατικά που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτές τις πληροφορίες, απαιτήθηκαν τέσσερα χρό­ νια για την κατασκευή των οχυρών, από το 1936 ως το 1940 επί δικτατορίας Ιωάννη Μεταξά. Όταν οι Γερμανοί έφτασαν στην Αίγινα, έκαναν προσθήκες και βελτιώσεις στα υπάρχοντα κτήρια και έκτισαν και κάποια καινούργια.

Χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή των οχυρών, σίδερο, μπετόν, χαλίκι, άμμος, πέτρες, μαυρόπετρες. Τα υλικά τα μετέφερε με καΐκι ο Αντώνης Μαλτέζος. Τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν ήταν αξίνες, φτυάρια, κομπρεσέρ και αρκετός δυναμίτης για τη διάνοιξη στοών και το σπάσιμο βράχων. Για την κατασκευή τους δούλεψαν αρκετοί Αιγινήτες και εργάτες από τη Σάμο, τη Νάξο, την Πάρο και την Αμοργό. Σύμφωνα με τις πληροφο­ ρίες που μας δόθηκαν, υπήρχαν και κάποιες εργολαβικές εταιρείες της επο­ χής εκείνης, οι οποίες εργάστηκαν εκεί, όπως οι ΒΙΟ, ο Γαβαλάς, ο Τσιμπιτίνι. Οι Αιγινήτες εργάτες που δούλεψαν στα οχυρά ήταν: Χαλδαίος Αντρέας, Σκλάβαινας Αντώνης, Χαλδαίος Δημήτρης, Λορέντζος Δημήτρης, Χαλδαίος Παναγιώτης, Ρόδης Λευτέρης, Ρόδης Γιώργος, Ροδάκης Ιωάννης, Λαλαούνης Σώζος, Χαλδαίος Λευτέρης, Χαλδαίος Σπύρος, Ροδάκης Αναστάσιος, Ροδάκης Μιχάλης, Κάππος Δημήτρης και άλλοι πολλοί, των οποίων τα ονόματα δεν έχουν διασωθεί. Το σχήμα των οχυρών ήταν κυρίως κυκλικό. Μερικά είχαν και διαφορετι­ κό σχήμα. Τα οχυρά χωρούσαν 200 - 250 άτομα, ενώ υπήρχαν και μικρότερα, των 5 -6 ατόμων.Ήταν εξοπλισμένα με πυροβόλα 65 τόνων, τα οποία μετα­ φέρθηκαν με μεγάλα καρότσια. Επίσης, κατά μήκος των ακτών οι'Ελληνες είχαν τοποθετήσει κανόνια, ενώ οβίδες αλλά και νάρκες τοποθέτησαν κατό­ πιν οι Γερμανοί σε όλο τον χώρο γύρω από τα οχυρά. Η έκταση που κάλυπταν τα οχυρά ήταν 20.000 στρέμματα. Σήμερα με εκτιμήσεις των ντόπιων καλύπτουν 30 στρέμματα στην Πέρδικα και 50 στρέμματα στον Τούρλο. Εδώ θα πρέπει, βέβαια, να προσθέσουμε και την έκταση που κάλυπταν οι υπόγειες στοές και οι γαλαρίες. Οι εσωτερικοί χώροι αποτελούνταν από πολυβολεία, κοιτώνες, μαγει­ ρεία, τραπεζαρία, φούρνους, αποθήκες πολεμικού υλικού και τροφοδοσίας και υλικών διαβίωσης. Υπήρχε το διοικητήριο και χώροι αναψυχής. Επίσης, υπήρχαν παράγκες για να κοιμούνται οι εργάτες. Η τροφοδοσία γινόταν με καΐκια και με γαιδουράκια από την Αίγινα. Τα καΐκια, όπως του Μιχάλη Κάππου, διέθεταν ρυμουλκό, όταν έρχονταν από τον Πειραιά. Όταν άνοιξε το οχυρό, μετέφεραν νερό με γαιδουράκια, αλλά αργότερα το νερό έφτανε με υδροφόρα, από την οποία γέμιζαν τις δεξαμενές. Επίσης, υπήρχαν και κάποια αυτοκίνητα. Τα οχυρά και οι υπόλοιποι εσωτερικοί χώροι χρησίμευ­ αν ως καταφύγια, όταν γίνονταν βομβαρδισμοί. Μνημονεύονται τα παρακάτω ονόματα Ελλήνων αξιωματικών: Παπαστόφας, Φρατζέσκος Μαρτίνος και Παπουτσής, ενώ από τους Γερμανούς αναφέρεται ο Βίλης. Σήμερα τα οχυρά της Πέρδικας δεν φυλάσ­ σονται, με αποτέλεσμα να έχουν μεταβληθεί σε στάβλους, ενώ τα οχυρά του Τούρλου φυλάσσονται μια και ο χώρος εποπτεύεται από τους άνδρες του Κέντρου Λήψης Σημάτων Αίγινας.

Σημείωση: τις παραπάνω μαρτυρίες μας έδωσαν οι Σολωμός Βαγγέλης, Στενάκης Παναγιώτης, Στενάκης Μιχάλης, Ροδάκης Γιώργος και Ανδρέας Χαλδαίος, Ροδάκη Ευαγγελία, Ροδάκη Παναγιώτα. Τις κατέγραψαν οι μαθη­ τές Μάιπας Σωτήρης, Μεθενίτη Δήμητρα, Στενάκης Παναγιώτης. ΣΤΑ ΟΧΥΡΑ ΤΗΣ ΠΕΡΔΙΚΑΣ Το Νότιο Οχυρό Αίγινας κατασκευάστηκε στο μικρό λόφο που βρίσκεται ακριβώς απέναντι από το πανέμορφο γραφικό χωριό της Πέρδικας. Η πρό­ σβαση σε αυτά είναι πολύ εύκολη, γιατί ο χώρος δεν είναι συρματοπλεγμένος ούτε φυλάγεται από στρατιώτες, όπως στον Τούρλο. Δύο τρόποι υπάρχουν για να πλησιάσεις τα οχυρά. Ο πρώτος είναι να σκαρφαλώσεις από τη βόρεια πλευρά του λόφου, στρίβοντας αριστερά από το δρόμο που οδηγεί στο λιμάνι της Πέρδικας, και ο δεύτερος είναι να περ­ πατήσεις παραλιακά από το λιμάνι της Πέρδικας. Στις δύο επισκέψεις που πραγματοποιήσαμε, πρώτα τον Οκτώβριο και έπειτα το Μάρτιο, ακολουθή­ σαμε διαδοχικά και τις δύο διαδρομές. Τα οχυρά άλλα είναι μικρά και άλλα μεγαλύτερα. Σήμερα είναι εγκατα­ λελειμμένα, άδεια από αντικείμενα και εξοπλισμό. Κτίστηκαν το 1936 και, όταν οι Γερμανοί τα κατέλαβαν, έκαναν όσες αλλαγές χρειάζονταν, για να καλυτερέψουν τον τρόπο δράσης τους. Ξεκινώντας από τα δυτικά την περιήγηση συναντάμε ένα μεγάλο οχυρό. Οι εσωτερικοί χώροι του είναι πολύ σκοτεινοί και πολύ βρώμικοι, γεμάτοι από κάθε είδους σκουπίδια, με αρκετή κοπριά από ζώα και ακαθαρσίες στο πάτωμα, ψόφια ζώα και γκράφιτι στους τοίχους. Την εικόνα αυτή ο επισκέ­ πτης θα συναντήσει σε κάθε οχυρό και κτίσμα. Μεγάλες, βαριές, σιδερένιες πόρτες χωρίζουν τους εσωτερικούς χώρους σε μικρά δωμάτια, που επικοινω­ νούν μεταξύ τους με στενούς διαδρόμους. Πέρα από τα οχυρά, υπάρχουν τα πολυβολεία. Στη μέση του κτίσματος διακρίνεται η βάση του πολυβόλου. Σκουριασμένες βίδες υπάρχουν ακόμα εκεί καθώς και εξαρτήματα από τις βάσεις του πολυβόλου. Η κατασκευή είναι κυκλική και υπάρχουν γύρω γύρω μικροί διάδρομοι και δωμάτια. Συνεχίζοντας την περιήγηση διακρίνεις κάποια χαντάκια ή τάφρους. Από όσα πληροφορηθήκαμε, πρόκειται για απομεινάρια από υπόγειες στοές, με τις οποίες επικοινωνούσαν όλα τα οχυρά μεταξύ τους, και από αεραγωγούς, που χρησίμευαν για εξαερισμό. Είναι χαρακτηριστικό, επίσης, ότι όλα τα οχυρά βρίσκονται σε μια ευθ εία. Λόφο ι από χώμα καλύπτουν τα περισσότερα κτίσμα­ τα έτσι, ώστε να είναι προφυλαγμένα και να μην εντοπίζονται από τα εχθρικά αεροπλάνα. Το τελευταίο είχαμε την ευκαιρία να το διαπιστώσουμε, όταν ανε­ βήκαμε στο παρατηρητήριο της Μονής από όπου με δυσκολία κανείς καταλα­ βαίνει ότι απέναντι σε αυτήν την περιοχή βρίσκονται οχυρά KÜL πολυβολεία.

Διακρίνονται μόνο τα μικρά λοφάκια από χώμα που καλύπτουν τα οχυρά. Ανάμεσα στα άλλα που συναντήσαμε ήταν και το μικρό εκκλησάκι του Αι-Σώστη. Σύμφωνα με την ιστορικό Γωγώ Κουλικούρδη, στο σημείο αυτό πάνω στο λόφο οι'Ελληνες αγωνιστές από την Πέρδικα, που είχαν συμμετά­ σχει στον αγώνα κατά του Δράμαλη, είχαν κτίσει εκεί μια εκκλησία προς τιμήν του Σωτήρα Χριστού. Οι Γερμανοί γκρέμισαν το εκκλησάκι, για να φτιάξουν εκεί τα οχυρά. Μετά τον πόλεμο και σύμφωνα με δημοσιεύματα στον τοπικό τύπο της εποχής εκείνης, αποφασίστηκε να ξανακτιστεί η εκκλησία στην αντικρινή πλαγιά της Πέρδικας, όπου υπάρχει ο ναός σήμερα. Η βλάστηση στην περιοχή δεν είναι καθόλου πλούσια. Τα μόνα φυτά και λουλούδια που υπάρχουν είναι θυμάρια, ανεμώνες, αγκάθια, βολβοί και ασπάλαθοι. Χαμηλότερα και προς την πλευρά της Πέρδικας υπάρχουν λίγα δέντρα, όπως πεύκα. Η επίσκεψη μας στην περιοχή ολοκληρώθηκε στο ανατολικότερο οχυρό, όπου και συναντήσαμε ένα κανόνι μήκους 13-15 ποδιών. Ο μύθος γύρω από τα οχυρά πολλές φορές εξάπτει και τη φαντασία κάποιων. Όπως και να έχουν τα πράγματα, ο χώρος αυτός είναι ιδιαίτερος για την Αίγινα, γεμάτος ιστορικές αναμνήσεις, μαρτυρεί την πρόσφατη ζωντανή ιστορία του τόπου και γι' αυτό αξίζει μια άλλη αντιμετώπιση. Αρκεί μόνο να αναλογιστούμε τον σπουδαίο ρόλο που έπαιξαν τα οχυρά εκείνη τη δύσκολη εποχή του '40.

ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ ΜΑΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΗΚΑΜΕ ΤΑ ΕΞΗΣ ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΑΡΘΡΑ: • ΑΙΓΙΝΑ Ι, Κουλικούρδη Γ.

• ΑΙΓΙΝΑ Π, Ιστορία- Πολιτισμός, Σταμάτη Κ. σελ. 182 -189.

• Ο ΚΗΡΥΚΑΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, τοπική εφημερίδα της Αίγινας, Τεύχη Α'έτους 1947,1 _2 -3 -6 -7 - 10 , τεύχη Β "Ετους 1948 13 -14, τεύχος 27 του Γ "Ετους 1949, και τεύχη 43-44 του Δ' Έτους 1950 • Τα ναυτικά οχυρά του Σαρωνικού, άρθρο της Β. Φλέσσα στην εφημερίδα Καθημερινή της Κυριακής, 27 Οκτωβρίου 1996.

• Άρθρο του Δ. Παπασηφάκη Υποναύαρχου Π.Ν. ε.α. στην εφημερίδα Καθημερινή της Κυριακής, 29 Οκτωβρίου 2000.

• ΚΥΨΕΛΗ, Ιστορία - Πολιτισμός - Φυσικό Περιβάλλον - Σύγχρονη ζωή, εργασία Περιβαλλοντικής Ομάδας 2ου Γυμνασίου Αίγινας, σχολική χρονιά 1997 - 1998.

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΓΙΑΝΝΟ ΥΛΗΣ

Οχυρά της Πέρδικας και βιώσιμη ανάπτυξη.

Η προσπάθεια του Ταμείου Εθνικού Στόλου (ΤΕΣ) να βρει επενδυτή για την "αξιοποίηση" των οχυρών της Πέρδικας που έχει στην ιδιοκτησία του, μας έφερε ξαφνικά αντιμέτωπους με ένα ευρύτερο πρόβλημα: Τι κάνουμε με τη δημόσια περιουσία, ειδικά όταν έχει σημαντική ιστορική ή αισθητική αξία; Η απάντηση που δίνουμε ο καθένας μας ξεχωριστά και όλοι μαζί ως κοινωνία, φανερώνει πολλά για το τι είμαστε και για το τι μέλλον θα έχουμε. Είναι θέμα τόσο ταυτότητας όσο και επιβίωσης. Στο σημείο αυτό και πριν εξετάσουμε τις διαφορετικές απόψεις για το μέλλον των Οχυρών και τις ενέργειες που πρέπει να κάνουμε για να προστα­ τέψουμε το φυσικό περιβάλλον, την ιστορική μνήμη και να συμβάλουμε στην τοπική οικονομία, χρειάζεται να γίνει μια σύντομη αναφορά στο χώρο, την ιστορία του και την κατάσταση στην οποία βρίσκεται σήμερα. Το 1936 η Κυβέρνηση Μεταξά απαλλοτριώνει 350 στρέμματα στη νότια χερσόνησο του κόλπου της Πέρδικας, με σκοπό να δημιουργήσει ναυτικό οχυρό (Νότιο Οχυρό) και κατεδαφίζει τα σπίτια που υπήρχαν στην περιοχή. Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της κατοχής, ο Γερμανοί επεξέτειναν τα οχυρά και κατεδάφισαν την εκκλησία του Αγίου Σώστη. Χάρη στο Νότιο Οχυρό και σε συνδυασμό με το Βόρειο του Τούρλου και τα ναρκοπέδια που τα συνέδεσαν με τις απέναντι ακτές, ο Σαρωνικός κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο μεταβλήθηκε σε κλειστή θάλασσα. Σύμφωνα με τον ιστορικό ερευνητή Δημήτρη Γκαλών, «Η ιστορική ιδι­ αιτερότητα των οχυρών αυτών... τα καθιστά τόπους ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας όχι μόνο για τους κατοίκους της Αίγινας, αλλά και για πολλούς ευρωπαϊκούς λαούς». Αυτή τη στιγμή στο χώρο διατηρούνται μια σειρά από κανονιοβολεία, πολυβολεία, μεγάλο τσιμεντένιο κανονιοβολείο, κάποια ορύγματα και μερικά βοηθητικά κτίσματα, καθώς επίσης και το σχολείο της εποχής του μεσοπολέ­ μου. Υπάρχουν ακόμα τρία ξωκλήσια, η εκκλησία της Αγίας Μαρίνας και ένα υπόσκαφο κτίσμα με γοτθικές αψίδες. Στο χώρο, όπως τον βλέπουμε από την

•hx Vii ::

M X

V

Γερμανικό σχεδιάγραμμα που δείχνει τη θέση του Βόρεωυ και του Νότιου Οχυρού και τις ναρκοθετήσεις προς τις απέναντι ακτές.

Πέρδικα, κυριαρχεί η Κάμερα Ομπσκούρα, η πρώτη αντίστοιχη κάμερα διε­ θνώς με πανοραμική οπτική 360 μοιρών, που έχει πια γίνει ορόσημο. Η ιδιο­ κτησία του Νότιου Οχυρού έχει πλέον περάσει στο Ταμείο Εθνικού Στόλου. Σε ό,τι αφορά το μέλλον των Οχυρών, για το Ταμείο του Εθνικού Στόλου (ΤΕΣ) τα πράγματα είναι πολύ απλά. Αποκλειστική του αποστολή έχει την οικονομική ενίσχυση της άμυνας της χώρας. Πιστό, με την πιο στενή έννοια, στην αποστολή αυτή το ΤΕΣ στις προκηρύξεις του περιγράφει τα οχυρά ως έκταση 350 στρεμμάτων στην Πέρδικα Αίγινας, χωρίς καμία αναφορά στις υπάρχουσες οχυρώσεις του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η μόνη νύξη που γίνε­ ται στον ιστορικό-πολιτιστικό πλούτο της περιοχής είναι η ενημέρωση του μελλοντικού επενδυτή για πιθανή ύπαρξχ] αρχαιοτήτων, ώστε να το λάβει υπόψη στα επενδυτικά του σχέδια. Εθνική περιουσία διατίθεται, λοιπόν, προς αξιοποίηση όχι μόνο χωρίς ενδιαφέρον για την ιστορία της χώρας και τις ανάγκες των κατοίκων της περι­ οχής αλλά και με όρους που υπονομεύουν το μέλλον της τοπικής κοινωνίας. Γιατί, αν η θέα των Οχυρών από την Πέρδικα υποβαθμιστεί και αν αλλοιωθεί

το τοπίο με "επενδύσεις", θα δεχτούν πλήγμα ο τουρισμός και το μέλλον της. Στον αντίθετο πόλο αυτής της "τσιμέντο να γίνει" λογικής, βρίσκεται μια άλλη επιχειρηματολογία που απαιτεί να μείνει η περιοχή ως έχει, χωρίς επεμ­ βάσεις στο φυσικό περιβάλλον, τόσο σαν άμεσα προσβάσιμος χώρος εξαιρε­ τικής ομορφιάς όσο και σαν θέα των επισκεπτών της παραλίας της Πέρδικας. Οι υποστηρικτές αυτής της άποψης, κυρίως Αθηναίοι με δεύτερη κατοικία στην Αίγινα, συνήθως έχουν μια βασική ανάγκη και ένα μεγάλο φόβο. Η ανάγκη είναι για ένα ανέγγιχτο φυσικό περιβάλλον, χώρο ανάρρωσης από την πίεση του αθηναϊκού άγχους. Ο φόβος τους είναι απέναντι σε οποιαδή­ ποτε ανθρώπινη παρέμβαση θα μπορούσε να αλλοιώσει αυτό τον παράδει­ σο. Το ενδιαφέρον τους για την ιστορία και τον πολιτισμό υποχωρεί μπρο­ στά στον φόβο της αισθητικής υποβάθμισης. Η τρίτη άποψη που έχει διατυπωθεί για το μέλλον της περιοχής ακολου­ θεί τη φιλοσοφία της βιώσιμης ανάπτυξης και στηρίζεται στις αρχές της

περιβαλλοντικής υπευθυνότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της οικονο­ μικής υγείας και της πολιτιστικής ζωτικότητας ως παραμέτρων για την εξεύ­ ρεση της βέλτιστης λύσης. Αυτή είναι η στάση που έχει πρακτικά την υποστήριξη της μεγάλης πλει­ οψηφίας των κατοίκων, όπως αποδεικνύεται από τις ομόφωνες αποφάσεις τόσο της Τοπικής Κοινότητας Πέρδικας όσο και του Δημοτικού Συμβουλίου της Αίγινας, που ζήτησαν ακύρωση του διαγωνισμού του ΤΕΣ, δημιουργία χώρου ιστορικής μνήμης και ήπιες παρεμβάσεις στον χώρο, όσο και από πρωτοβουλίες πολιτών και παρεμβάσεις οργανώσεων. Ακολουθώντας τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης, όταν εξετάζουμε τις πιθανές λύσεις σε ένα πρόβλημα, θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη πολλές παραμέτρους ταυτόχρονα, γιατί, αν βλέπουμε τα πράγματα μονο­ διάστατα, αντί να δώσουμε λύσεις, μπορεί να δημιουργήσουμε περισσό­ τερα προβλήματα.

•u, ψγ

>

?%;<

:

W

Η περιοχή των Οχυρών σε Google map.

37

Η οικονομία της Πέρδικας δεν μπορεί να ανθίσει μέσα σε ένα περιβάλ­ λον αισθητικής ή περιβαλλοντικής υποβάθμισης και αδιαφορίας για τον ιστορικό-πολιτιστικό πλούτο της περιοχής, ενώ η προστασία του περιβάλ­ λοντος δεν μπορεί να αγνοεί τις ανάγκες των κατοίκων για εργασία και αξιο­ πρεπή διαβίωση. Τέλος, η Εθνική Άμυνα δεν μπορεί να υποστηριχτεί από "επενδύσεις" που μπορεί να δώσουν άμεσα κάποιο μικρό εισόδημα στο ΤΕΣ, αλλά ανταγωνιζόμενες την τοπική οικονομική δραστηριότητα θα επηρεά­ σουν αρνητικά την οικονομία της Πέρδικας τώρα και στο μέλλον και, επομέ­ νως, τα δημόσια οικονομικά. Είναι άραγε εφικτή μια λύση που να ικανοποιεί ταυτόχρονα την ανάγκη του κράτους για έσοδα, τους υποστηρικτές της διατήρησης του τοπίου ανέ­ παφου, όπως το βλέπουμε από την παραλία της Πέρδικας, αλλά και την ίδια στιγμή να διατηρεί την ιστορική μνήμη και να συμβάλλει βιώσιμα στην οικο­ νομία του τόπου; Πιστεύω πως ναι και θα προσπαθήσω στη συνέχεια να τη σκιαγραφήσω. Η ικανοποίηση της λογικής απαίτησης των επισκεπτών της Πέρδικας, οι περισσότεροι των οποίων είναι Αθηναίοι, να χαίρονται τη θέα του τοπίου των Οχυρών στη φυσική του κατάσταση και χωρίς παρεμβάσεις, είναι κάτι που μπορεί εύκολα να ικανοποιηθεί, μια και οι οχυρώσεις βρίσκονται σχεδόν εξ ολοκλήρου προς την πλευρά των Μεθάνων και δεν είναι ορατές από τον οικισμό. Η πλευρά της χερσονήσου που είναι ορατή από την Πέρδικα και η αντίστοιχη θέα μπορεί, επομένως, να παραμείνει όπως έχει τώρα. Στην υπόλοιπη έκταση μπορούν να γίνουν ήπιες παρεμβάσεις, όπως συντήρηση των κανονιοβολείων και των πολυβολείων, δημιουργία μονοπα­ τιών για καλύτερη πρόσβαση στις οχυρώσεις, για τζόκινγκ ή ποδήλατο, τοποθέτηση υπαίθριων οργάνων γυμναστικής, όπως συμβαίνει σε πάρκα στο εξωτερικό, μετατροπή ενός από τα κανονιοβολεΐα σε χώρο που να δίνο­ νται θεατρικές παραστάσεις ή να γίνονται ομιλίες, παροχή διευκολύνσεων για αερομοντελισμό, χρήση κάποιου από τα κτίσματα ως στάβλου για μικρό­ σωμα άλογα και πόνι με σκοπό να έχουν οι επισκέπτες και ιδιαίτερα τα παι­ διά τη δυνατότητα για μια διαφορετική εμπειρία, χρήση ενός από τα κτήρια, ίσως του μεγάλου πολυβολείου, ως μουσείου για την ιστορία του χώρου και των οχυρώσεων και, επίσης, δημιουργία σε κατάλληλο σημείο πρόσβασης στη θάλασσα για άτομα με κινητικά προβλήματα. Μια τέτοια λύση θα αποτελέσει πόλο έλξης για την Πέρδικα και, επομέ­ νως, πέρα από τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης, την αναβάθμιση της ζωής των κατοίκων και την προστασία του περιβάλλοντος, θα αυξήσει την οικονομική δραστηριότητα και ακολούθως τα έσοδα του κράτους. Αντίθετα, η αντιμετώπιση των οχυρών ως οικόπεδου προς ανοικοδόμη­ ση ή άλλου είδους εκμετάλλευση θα λειτουργήσει ανταγωνιστικά προς την

Πέρδικα και θα την οδηγήσει σε οικονομικό μαρασμό. Το παράδειγμα της καταστροφής της ισπανικής ακτογραμμής στο βωμό μιας άναρχης ανάπτυ­ ξης πρέπει να μας γίνει μάθημα. Οι περιοχές αναπτύσσονται αξιοποιώντας έξυπνα τα ανταγωνιστικά τους πλεονεκτήματα, στην περίπτωση μας την ιστορία, τη φύση και την ποι­ ότητα ζωής. Και εδώ ξαναγυρνάμε στο ερώτημα της πρώτης παραγράφου αυτού του κειμένου. "Τι κάνουμε με τη δημόσια περιουσία, ειδικά όταν έχει σημαντική ιστορική ή αισθητική αξία;" Την αντιμετωπίζουμε, όπως ένας τραπεζίτης κάποιο ακίνητο με σκοπό το άμεσο κέρδος, αδιαφορώντας για παράλληλες απώλειες, ή την προστατεύουμε και αναδεικνύουμε με σκοπό το κοινό καλό όσων ζούμε τώρα και όσων μας διαδεχτούν; Την απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν μπορεί να δώσει τεχνοκράτης. Τη δίνει το ήθος που έχουμε ο καθένας μας ξεχωριστά και ως κοινωνία συνολικά και εδώ έχουμε λόγους να νιώθουμε καλά. Η κοινωνία της Αίγινας και της Πέρδικας έχει από χρόνια εκφράσει ένα συνεκτικό όραμα για την ευρύτερη περιοχή της Πέρδικας μέσα από μία σειρά ενεργειών και προτάσεων, στις οποίες μπορούμε να στηριχτούμε: • Κήρυξη του αλιευτικού οικισμού της Πέρδικας ως ιστορικού διατηρητέ­ ου μνημείου (ΦΕΚ621Β 7-5-1976) • Πρόταση της αείμνηστης καθηγήτριας του ΕΜΠΆννης Βρυχέα για την ανάδειξη των οχυρών ως χώρου ιστορικής μνήμης και ενέργειες κατοίκων προς το υπουργείο Αμύνης για την πραγματοποίηση της.

• Μελέτη του Λιμενικού Ταμείου για την επέκταση του κυματοθραύστη με σκοπό την προστασία των αλιευτικών σκαφών, πράγμα που αποκλείει τη δυνατότητα δημιουργίας μαρίνας στην πλευρά των οχυρών.

• Πρόβλεψη για κήρυξη της περιοχής ως αδόμητης έκτασης μέσα στο πλαίσιο του Νέου Πολεδομικού Σχεδιασμού.

• Κινητοποιήσεις κατοίκων για τη σωτηρία και ανάδειξη των οχυρών.

• Ομόφωνες αποφάσεις του Τοπικού Διαμερίσματος Πέρδικας και του Δήμου της Αίγινας με τις οποίες ζητείται να κηρυχτούν τα οχυρά χώρος ιστο­ ρικής μνήμης.

• Παρέμβαση της Ελληνικής Εταιρείας στο Υπουργείο Πολιτισμού με το ίδιο αίτημα.

• Ερωτήσεις Βουλευτών στον Υπουργό Εθνικής Αμύνης. Η απόπειρα του Ταμείου Εθνικού Στόλου να βρει επενδυτή για τον χώρο των Οχυρών ταρακούνησε την τοπική κοινωνία, την ένωσε και έδωσε νέα δυναμική στα αιτήματα της. Έχοντας παρακολουθήσει την προσπάθεια, αισιοδοξώ για το αποτέλεσμα.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΚΑΛΩΝ

Τα Ναυτικά Οχυρά της Αίγινας (Α* μέρος) Εις μνήμην Αργύρη Φορτούνα

;»«->"- - ':;te-

Kb

J^Pl! !

1

.

và? ; Γ -." : . : .:; μ

f •

^'

'·»

•·•";.:;ί,'; .

3i/a%W

Ilft^·;: ^ KïÎÏ''al'aiki'-ΐίΐ;

;

Sii :il

Η Αίγινα, πρωτίστως λόγω της εγγύτητας της στο λιμάνι του Πειραιά, υπήρξε πάντα ένας προσφιλής τόπος διακοπών και διαφυγών του Σαββατοκύριακου. Η εγγύτητα της όμως αυτή, καθώς και η γενικότερη γεω­ γραφική της θέση, την ανέδειξαν σε έναν από του κύριους αμυντικούς και στρατιωτικά στρατηγικούς τόπους του Σαρωνικού Κόλπου, κατατάσσοντας την στα επιτελικά σχέδια τόσο του ελληνικού στρατού, όσο και των γερμανι­ κών δυνάμεων κατοχής κατά την διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Αν και ο ανυποψίαστος επισκέπτης του νησιού δεν θα διαπιστώσει σήμε-

ΦωτογραφΙες: Αρχεία FlemmingMelin Christiansen και Δημήτρη Γκαλών

ρα το στρατιωτικό και πολεμικό παρελθόν της Αίγινας, καθώς αυτό βρίσκε­ ται σε λανθάνουσα μορφή ενσωματωμένο στις ρυμοτομικές διαμορφώσεις που έφερε το πέρασμα του χρόνου, τα υπάρχοντα ιστορικά ψήγματα παρα­ μένουν ωστόσο διακριτά αποτελώντας, ενίοτε, το αίτιο διέγερσης του κεντρικού νεύρου της ιστορικής συνείδησης, την χρονική αντίληψη. Μια επίσκεψη στην περιοχή του Τούρλου, στα βορειοανατολικά, και στην περιοχή της Πέρδικας, στα νοτιοδυτικά, θα φέρει αναπόφευκτα τον ενδιαφερόμενο επισκέπτη αντιμέτωπο με το πολεμικό παρελθόν του νησιού, εκφρασμένο μέσα από τα υπολείμματα των ναυτικών οχυρών, τις οχυρωμα­ τικές κατασκευές, τα πυροβολεία, τα πολυβολεία και τα εγκαταλελειμμένα κτήρια με τα εκάστοτε φραστικά σπαράγματα στους τοίχους, τα οποία παραμένουν ορατά μέχρι σήμερα.

Τα Ναυτικά Οχυρά Αιγίνης, το Οχυρό Φλε­ βών - το οποίο μόνο σε σχέση με το Βόρειο Οχυρό Αιγίνης, στον Τούρλο, αποκτά ιδιαίτερη στρατηγική υπόσταση - καθώς και τα πυροβο­ λεία Πούντας και Κεράμου (Αττική), αποτέλεσαν το τμήμα εκείνο της ελληνικής παράκτιας άμυνας το οποίο έγινε γνωστό, κατά την διάρκεια του Ελληνοϊταλικού και Ελληνογερμανικού Πολέ­ μου, ως «Ναυτικά Οχυρά Σαρωνικού» και στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της κατοχής και με την προσθήκη των παρατηρητηρίων της νήσου Μονής, του Αγίου Αντωνίου και της Βάρδιας στην Κυψέλη (Αίγινα), ως τμήμα της γερμανικής Seeverteidigung Attika (Επάκτια Άμυνα Αττικής). Καθ ' όλη τη διάρκεια της κατοχής τα οχυρά αυτά αποτέλεσαν την ραχοκοκαλιά της Seever­ teidigung Attika, καθώς ενισχύθηκαν, εξοπλίσθη­ καν και παρέμειναν ενταγμένα στην επάκτια αμυ­ ντική γραμμή του Σαρωνικού, αποτελώντας ένα από τα κύρια δομικά χαρακτηριστικά της έως την αποχώρηση του γερμανικού στρατού. Η νήσος Αίγινα, με τις δυο πυροβολαρχίες του Τούρλου και την πυροβολαρχία της Πέρδικας, έλαβε τον χαρακτηρισμό Festung Ägina (Φρούριο Αιγίνης) διαθέτοντας εκτός του διοικητή των οχυρών και διοικητή φρουραρχείου.

ΛΊγίνηςΓΕΏΡΠΟΣ Β' ΒΑΣΙΛενΣ ΎΏΝ ΕΛΛΗΝΩΝ T.y^-.iz òr.' £>£·£; -;ώ$ VÊJITOÇ Τ%ί~Ύ' (3210- τΐ,ς 30 lAojtKf J 9 0 1 « ' Ì : Ì ev-7-.'y.ft3Tiv.i;-ç άζζ*~/Λτρ·.ώα(Α>ι; £-;;«:*£« s.?: £&:&£)« -/—ί,'μίΐ^ν -epic avcytjfsiv ^κΐΐωϊΓ/Λϊ v.«: via· tfJ-.&V T.:-.fÌ(»V •xaj &pc«p,<ii(«jv v.oì: έν γ ί ν « £fy4>v.t y.?\ Γ=ΕΛΑ' (ä9äi) %f& h a t t u a t o t i 1914 «sâpî Awr/i.asB#.ï(5 asoX'/Atfibircv): α:.-/&ΐϋΐ,ν r ; r j ; «vs-vcjci* yjr;afi>\t Ζιν,χβΐτ,· f.Ì<tiv {y Ti^l'u·". c j c w s n i t i ir.'i ΐ δ ν ÎCa'J.ïtv.Îïv Tçy^wf•:r,;iv Ï C 5 Γ. Ε, Κ . îscg-asîsapiEv v.?- c t a t i s a t ^ t v ; 'Aftipw 1.

'Aν?**·/ω- •ζί.,ιεν t i r èvju.iiisy αντ^χφ

τί,-j àrxV.'-c-f!«j)5:v

*.(ϋ·-ΡΛο&μ£-*Γ,-: ÈV τώ rsvïiii.ltivw irci ^jtc^iytyia» 13 Όκτω: c.' 3fl8f.' irsrrîrj-.ïT! -re 5 Α-Μ".,Α3«ΑΡγίΑ&ί stVZ/.o; t o i sevw . ^ a w j Tyriy.r,; Av.vvr,;,

Α. Β, Î 7 * 3 r e r 2 : 1ϊ: ô, Î, Κ. Α. έν τφ btfewssq&v xîfr (Ttifr?TCÏ,'»7:v.i, ί ι ^ γ ^ ΐ μ μ α τ : y.=; i ' j τ ξ : έν K « ? ; i " v . < _ à νι-,,ιμένΐι. 7.iv.y;tj/iv(:> £aî $Mf (,?,-£*!» i S O'nltÄSfWt) 1930 ^ W Î * : ^ Ï : : ÇSS KTÇ:·.? TCAC-*·. yxì r::vav.cç ? t j aj7at/0Év;(.c Vii %fe Λ. Λ. Ύ. A-JVV^ &=* Ì pt &. - E ^ ; W v 1 ? ω = SO- lfiü.

J 8 I . 383? y.?' fPti Ε ω ; 225 s i . : i a i _ k i i i t S ç-?<.j li-.y; 13MÊÈ 'J-'J': ':f"'>"<• •>y^-^~ i S " w ¥ - f a ^ y r ü i v 'AtBX. i . lï.. 1. ι:. Κ. Λ. M. Ν . A ι - ' "ώ «"«^as-Tcyiv« Γ.;/,;!?::.Λ; ^a/./.c-T?:«Ttï-ç î : î l i e ί'-ΐ·.'ΐ.Λς ï t i 13. Ν *.·-::-/.&;· ï$4ç

TB» Alfr,»i:e s ? 21 i l K ^ . f Î K i !9äCi Γ Ε Ω Ρ Γ β ο ε S3" Οι ' T iti τί·ν O'KHvrçimiiv at. ï. ZAe;ra:tANOx

'Yiwwuvoi 'Kiii ιών Ναπι*ιϊιν 'Υιτίγο; etri iianubAXiACier

Απόσπασμα από το Φ.Ε.Κ. 555/ τεύχος Α' Δεκέμβριος 1936, όπου ανακοινώνε­ ται η απαλλοτρίωση γης στον Τούρλο και την Πέρδικα, με σκοπό την οργάνω­ ση της «Τοπικής Επάκτιας Αμύνης».

41

Αν και τα Ναυτικά Οχυρά Σαρωνικού δεν φέρουν τη βαριά ιστορία της «Μάχης των Οχυρών» της βόρειας Ελλάδας, η ιστορικότητα τους παραμέ­ νει ωστόσο σημαντική και αδιαφιλονίκητη, καθώς η ύπαρξη και ο οπλι­ σμός τους ήταν εκείνα που τους έδωσαν καθοριστικό ρόλο στα επιτελικά σχέδια των εκάστοτε εμπόλεμων, χωρίς να χρειαστεί ποτέ να τεθεί υπό αμφισβήτηση η πολεμική δεινότητα τόσο των οχυρών όσο και του ανθρώ­ πινου δυναμικού τους. Ελάχιστα έχουν γραφτεί για την ιστορία των Ναυτικών Οχυρών Σαρωνικού1, τόσο κατά την περίοδο που αυτά αποτέλεσαν τμή μα της ελληνι­ κής παράκτιας άμυνας, όσο και κατά την περίοδο της ενσωμάτωσης τους στο γερμανικό αμυντικό δίκτυο της Seeverteidigung Attika. Τα περισσότερα και κυριότερα από τα διασωθέντα στοιχεία, τα οποία είναι σε θέση να βοηθήσουν στην κατανόηση και προσομοίωση της ιστορίας των ναυτικών αυτών οχυ­ ρών, βρίσκονται καταχωρημένα σε ελληνικά και γερμανικά ημερολόγια πολέμου, εκθέσεις πεπραγμένων, εκθέσεις μάχης, καταλόγους απωλειών και σε προσωπικές μαρτυρίες εκφρασμένες πρωτίστως μέσω της βιβλιογραφίας. Το παρόν άρθρο έχει ως κύριο στόχο την ανάδειξη της ιστορίας των Ναυτικών Οχυρών Αιγίνης, προσεγγισμένης μέσα από το σύνολο της γενι­ κότερης ιστορίας των Ναυτικών Οχυρών Σαρωνικού και προσομοιωμένης μέσα από τις καταχωρήσεις των ημερολογίων πολέμου, των εκθέσεων πεπραγμένων, της βιβλιογραφίας και των διασωθέντων προσωπικών μαρ­ τυριών. Πρόκειται, εν ολίγοις, για την προσπάθεια μιας παρουσίασης, η οποία στηριγμένη στις αρχειακές καταγραφές και με την υποστήριξη γνω­ στού και άγνωστου φωτογραφικού υλικού και ντοκουμέντων, προσπαθεί αφενός να προσεγγίσει ολιστικά την ιστορία των Ναυτικών Οχυρών Αιγίνης, αποκαθιστώντας την ιστορική αλήθεια στον βαθμό που αυτό είναι δυνατό, αφετέρου να συμπληρώσει τα μέχρι τώρα γνωστά στοιχεία ενισχύ­ οντας την ιστορικότητα τους. Θα πρέπει να αναφερθεί, ότι ο συντάκτης του παρόντος πονήματος είχε την τύχη να γνωρίσει και να συνεργαστεί με έναν από τους τελευταίους αυτόπτες μάρτυρες και βαθιούς γνώστες της ιστορίας των Οχυρών Αιγίνης, τον κύριο Αργύρη Φορτούνα, ο οποίος διετέλεσε διερμηνέας των Γερμανών στην Αίγινα και του οποίου η συμβολή στην προσομοίωση της ιστορίας του νησιού, οδήγησε στην συγγραφή δυο βιβλίων2 τα οποία σήμερα αποτελούν,

1 Εξαίρεση στον κανόνα αυτόν αποτελεί η έρευνα του ιστορικού Χαράλαμπου ριανάκου για το Νότιο Οχυρό Αιγίνης, βλ. βιβλιογραφία.

2 Βλ. Βιβλιογραφία, λήμμα Φορτούνας.

Ζαγο-

για πολλούς ερευνητές και μη, τις κύριες πηγές άντλησης προσωπικών μαρ­ τυριών. Στη μνήμη του Αργύρη Φορτούνα, λοιπόν, αφιερώνεται η εργασία αυτή, συνοδευόμενη από την ευχή να βρει τους κατάλληλους αποδέκτες. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΑΜΥΝΑ ΚΑΙ ΤΑ ΝΑΥΤΙΚΑ ΟΧΥΡΑ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ

ι, "•''J^kmssmX-''\

.

·;-Α"

J4 •"••••:

'•' • "!'.•· .. • .·-- '"-'..'*'">>>:

Ένας από τους δυο δίδυμους πύργους με τα πυροβόλα των 305 χιλ. της 2ης Πυρο­ βολαρχίας του Β.Ο.Α. στον Τούρλα Οι πύργοι προέρχονταν από το παροπλισμένο θωρηκτό ΛΗΜΝΟΣ, πρώην αμερικανικό U.S.S. IDAHO. Κάτω το ίδιο σημείο όπως είναι σήμερα. © RM. Christiansen και Δ. Γκαλών 43

| Β » ;,gffiQK(Jt3-

• <»:,«.,

^wwp^flppÇ'"

É ';

4&» •

. . .

•

-,c

,-.::-;Λ,

i-âSlsP*

ι „,«*

':-'":::.: .

•

-

•

Το καταφύγιο πολυβολείου-παρατηρητή ρ ίου του Ν.Ο.Α. στην Πέρδικα. Κατασκευάστηκε το 1937/38 επί κυβέρνησης Ι. Μεταξά. © Δ. Γκαλών

3 Ημερολόγιο Πολέμου (στο εξής Ημ. Πολ.), τομ. Α ', σελ. 149, Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού (στο εξής Υ.Ι.Ν.), Τμήμα Ιστορικού Αρχείου.

4 Βλ. Φ.Ε.Κ. 635/ τεύχος Α ' Δεκέμβριος 1935.

44

Ήδη από το έτος 1935, το διάστημα κατά το οποίο διετέλεσε υπουργός ναυ­ τικών στην κυβέρνηση Παναγή Τσαλδάρη ο ναύαρχος Σοφοκλής Δούσμανης (1868-1952), η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της χώρας μέσα στα πλαίσια των προβλεπόμενων επιχειρησιακών δραστηριοτήτων, λόγω του διακριτά επερχόμενου πολέμου - ανέθεσε την εκπόνηση μιας μελέ­ της με σκοπό τη δημιουργία ενός πλήρους δικτύου οχυρώσεως των ελληνι­ κών ακτών3. Επρόκειτο για ένα αμυντικό πρόγραμμα το οποίο είχε προνοή­ σει, ήδη από το 1924, η κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου και το οποίο συστηματοποιήθηκε με νομοθετικό διάταγμα την 10.09.1926 από την κυβέρ­ νηση του Γεωργίου Κονδύλη. Η πλήρης διεκπεραίωση του όμως δεν πραγ­ ματοποιήθηκε μέχρι την εγκαθίδρυση της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου και τη σύσταση κυβέρνησης υπό τον Ι. Μεταξά το 1936. Το σημαντικότερο τμήμα της μελέτης αυτής το ανέλαβε η Α.Δ.Π.Α. (Ανώτερη Διοίκηση Παρακτίου Αμύνης) του Γ.Ε.Ν. (Γενικό Επιτελείο Ναυτικού), έχοντας ως στόχο την κατασκευή, τον εξοπλισμό, και την επάν­ δρωση, παράκτιων οχυρώσεων με άμεσο και έμμεσο σκοπό την προστασία των κύριων λιμένων, των θαλασσίων συγκοινωνιακών κόμβων της ελληνι­ κής επικράτειας και την ενίσχυση της ευρύτερης θαλάσσιας άμυνας των ελληνικών ακτών. Ανάμεσα στις επάκτιες αυτές οχυρώσεις συγκαταλέγο­ νταν το Βόρειο και Νότιο Οχυρό Αιγίνης (Β.Ο.Α. και Ν.Ο.Α.), το Οχυρό Φλεβών, τα Οχυρά Καράμπουρνου και Τούζλας (Θερμαϊκός Κόλπος), τα Οχυρά Βορείου και Νοτίου Ευβοϊκού, καθώς και το Οχυρό Αράξου. Ταυτόχρονα, από την 20.12.1935, είχε καθοριστεί με βασιλικό διάταγμα4η κατανομή των ελληνικών ακτών και η οργάνωση της θαλάσσιας άμυνας της χώρας σε έξι «Ναυτικές Αμυντικές Περιοχές», τις επονομαζόμενες Ν.Α.Π.5. Η διοίκηση της εκάστοτε Ν.Α.Π. είχε δικαιοδοσία επί των λιμένων και των ακτών που συμπεριλαμβάνονταν στην περιοχή της, έχοντας ως κύρια καθή­ κοντα την οργάνωση του δικτύου της επάκτιας συνεννόησης και των παρατη­ ρητηρίων, την οργάνωση και προετοιμασία των επάκτιων οχυρών, την οργά­ νωση της παθητικής αεράμυνας, τη σύσταση και εφαρμογή σχεδίων σχετιζό­ μενων με τις θαλάσσιες μεταφορές, την οργάνωση στρατολογικών θεμάτων, την προάσπιση των ζωτικών παράκτιων περιοχών της χώρας, σε περίπτωση πολέμου, την οργάνωση της υποβρύχιας άμυνας, την προστασία των θαλασ­ σίων συγκοινωνιών και γενικότερα την πιστή εφαρμογή των διαταγών του

5 Ν.Α.Π./1 (Δυτική Ελλάδα, έδρα Πάτρα), Ν.Α.Π./2 (Κρήτη, έδρα Χανιά), Ν.Α.Π./3 (Νότιο Αιγαίο, έδρα Πειραιάς), Ν.Α.Π./4 (Εύβοια, έδρα Χαλκίδα), Ν.Α.Π./5 (Βόρειο Αιγαίο, έδρα Θεσσαλονίκη), Ν.Α.Π./6 (ΑνατολικοίΝήσοι, έδραΧίος).

Γ.Ε.Ν.. Οι ναυτικές επάκτιες οχυρώσεις της εκάστοτε περιοχής αποτέλεσαν έναν από τους κύριους κεντρικούς πυρήνες των Ν.Α.Π./1,3,4 και 5. Η κατασκευή του συνόλου των ναυτικών επάκτιων οχυρώσεων διεκπε­ ραιώθηκε κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του '30, επί κυβέρνησης Ιωάννη Μεταξά, στοίχισε δυο δισεκατομμύρια περίπου δραχμές6 και αποπε­ ρατώθηκε λίγο πριν την έναρξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου τον Οκτώβρη

•1 IH

& ;

Στρατώνες και κτήρια αξιωματικών της γερμανικής Μ.Α. Α. 603 στον Τούρλα © Δ. Γκαλών

του 1940. Τα σχέδια και η κατασκευαστική μελέτη εκπονήθηκε σε συνεργα­ σία με γερμανούς μηχανικούς του Γ' Ράιχ7 και διεκπεραιώθηκε από τους μηχανικούς και το προσωπικό του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού, σε συνεργασία με ελληνικές κατασκευαστικές εταιρείες. Επίσης, κάθε καινούρ­ γιο εξοπλιστικό μηχάνημα των οχυρών ήταν γερμανικό, καθώς μόνο η Γερμανία δεχόταν καπνά ως αντάλλαγμα αντί συναλλάγματος, σύμφωνα με το ελληνογερμανικό Clearing8. Η Ν.Α.Π./3, η διοίκηση της οποίας συστάθηκε έναν περίπου χρόνο πριν την έναρξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, είχε ως αιχμή του δόρατος της επάκτιας άμυνας της τα Ναυτικά Οχυρά Σαρωνικού, αποτελούμενα από το Β.Ο.Α. (Βόρειο Οχυρό Αιγίνης) στον Τούρλο, το Ν.Ο.Α. (Νότιο Οχυρό Αιγίνης) στην Πέρδικα, και το Οχυρό Φλεβών καθώς και τα πυροβολεία Πούντας και Κεράμου στην Αττική. Τα δύο τελευταία υπάγονταν στην Αντιαεροπορική Άμυνα. Για την κατασκευή των Ναυτικών Οχυρών Αιγίνης απαλλοτριώθηκαν σύμφωνα με βασιλικό διάταγμα της 21.12.1936, υπό υπουργίας Ιπποκράτη Παπαβασιλείου, προσωπικού φίλου του δικτάτορα Ι. Μεταξά -1.215 στρέμ­ ματα γης στην περιοχή «Κουρσοσπηλιά» (Τούρλος) και 337 στρέμματα στην περιοχή Πέρδικας «δια τας ανάγκας του Βασιλικού Ναυτικού, προς οργάνω­ ση της Τοπικής Επάκτιας Αμύνης»9. Υπεύθυνος για τις οχυρώσεις Αιγίνης τέθηκε ο υποναύαρχος Γ. Ράλλης, διευθυντής της Α.Δ.Τ.Α. (Ανώτερη Διοίκηση Τοπικής Άμυνας). Τα Οχυρά Αιγίνης είχαν σχεδιαστεί να αποτελέ­ σουν, μαζί με τις ναυτικές οχυρωματικές εγκαταστάσεις των Φλεβών, το κυρίως τμήμα της Ν.Α.Π./3 σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης. Αν και αρχικά το Ν.Ο.Α. είχε προγραμματισθεί να κατασκευασθεί στη θέση Πύργος Αιγίνης, διαπιστώθηκε ότι η περιοχή της Πέρδικας ήταν ιδανικότερη, με αποτέλεσμα το Γ.Ε.Ν. να εγκρίνει εντός πέντε ημερών την αλλαγή θέσης 10 της κατασκευής του οχυρού . Τα ναυτικά Οχυρά Σαρωνικού αποπερατώ­ θηκαν λίγο πριν την έναρξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου και ήταν μάχιμα, πλην κάποιων ελασσόνων εργασιών, οι οποίες αφορούσαν την τελική συμπλήρωση του οπλισμού.

6. Supra υποσ. 3.

7 Vizeadmiral (αντιναύαρχος) Walther Kinzel (1880-1964), Major (ταγματάρχης) Habicht και Korvettenkapitän (πλωτάρχης) Mirus. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Φάκελος Ε.Υ.Ο. 2 Παλαιού Αρχείου Α.Δ.Π.Α. και Φωκάς, τομ. Α', σελ. 13,14.

8 Supra υποσ. 3, σελ. 150.

9 Βλ. Φ.Ε.Κ. 555/ τεύχος Α ' Δεκέμβριος 1936.

10 Για περισσότερες λεπτομέρειες, σχετιζόμενες με το σχεδιασμό και την κατασκευή του Ν.Ο.Α., βλ. Ζαγοριανάκος, σελ. 95-102.

•'••ï:' •'•• • ' ' * M ^ ; , : V - ·

:ΕΙίβ8Γ''''

t::f;SH:a;

'Λ>3&

kÊ:mMmM '

4

Vf

.:..-.;·••• ;Î;?Î ;'''rjf;;';·•••• s;;.;;:y*:->-;;:'.;;i-; , :

Λ

•' ^:'ν:»'Α ~ :":-.'',: •. •'•'ΐί : ·•'-. · • '• '•-' ί:*ί ;•.'.?:·-.;•;•..

Γερμανικό οχυρωματικό έργο για πυροβόλο των 150 χιλ. της 1ης Πυροβολαρχίας Τούρλου. Στην κάτω φωτογραφία διακρίνεται ο θυρεός του γερμανικού Πολεμικού Ναυτικού, της «Kriegsmarine». © Δ. Γκαλών

48

To B.O.A. ήταν εξοπλισμένο ως εξής: Π 2 δίδυμοι ηλεκτροκίνητοι πύργοι με πυροβόλα των 305 χιλ. και με δυνα­ τότητα πεδίου βολής 360°, προερχόμενοι από το 1932 παροπλισμένο θωρη­ κτό ΛΗΜΝΟΣ (πρώην αμερικανικό U.S.S. IDAHO, 13.000 τόνων, κατα­ σκευής 1904-1908).

4 ταχυβόλα των 102 χιλ..

2 αντιαεροπορικά ταχυβόλα των 76 χιλ..

6 αντιαεροπορικά πολυβόλα R.M. 37/60.

4 προβολείς εκ των οποίων ο ένας σταθερός και οι υπόλοιποι φορητοί (αντιαεροπορικοί και επιφανείας).

2 Σ.Δ.Β. (Σύστημα Διεύθυνσης Βολής) το ένα με στερεοσκοπικό διαστημόμετρο 6 μ. και το άλλο με διαστημόμετρο κατακόρυφης βάσης.

1 Σ.Δ.Β. με διαστημόμετρο 4 μ. για τα ταχυβόλα των 102 χιλ.. Υπόγειος ηλεκτρικός σταθμός, υπόγειες πυριτιδαποθήκες, βληματαποθήκες και καταφύγια.

To Ν.Ο.Α. ήταν εξοπλισμένο ως εξής: 3 πυροβόλα των 178 χιλ. προερχόμενα από το θωρηκτό ΛΗΜΝΟΣ.

3 ταχυβόλα των 76 χιλ. προερχόμενα επίσης από το θωρηκτό ΛΗΜΝΟΣ.

3 αντιαεροπορικά πολυβόλα Τ 40/39.

1 προβολέας φορητός (αντιαεροπορικός και επιφανείας).

1 Σ.Δ.Β. με στερεοσκοπικό διαστημόμετρο 6 μ. και κατευθυντήρα για τα πυροβόλα των 178 χιλ..

1 Σ.Δ.Β. για τα ταχυβόλα των 76 χιλ.. Υπόγειες πυριτιδαποθήκες και βληματαποθήκες. Το Οχυρό Φλεβών ήταν εξοπλισμένο ως εξής: 4 πυροβόλα των 178 χιλ. προερχόμενα από το θωρηκτό ΛΗΜΝΟΣ.

4 ταχυβόλα των 76 χιλ. προερχόμενα επίσης από το θωρηκτό ΛΗΜΝΟΣ.

4 αντιαεροπορικά πολυβόλα Τ 40/39.

4 προβολείς εκ των οποίων οι δυο σταθεροί και οι υπόλοιποι φορητοί (αντιαεροπορικοί και επιφανείας).

1 Σ.Δ.Β. με στερεοσκοπικό διαστημόμετρο 6 μ. και κατευθυντήρα για τα πυροβόλα των 178 χιλ..

1 Σ.Δ.Β. για τα ταχυβόλα των 76 χιλ.. Υπόγειος ηλεκτρικός σταθμός, υπόγειες και ημιυπόγειες πυριτιδαποθή­ κες, βληματαποθήκες και καταφύγια.

11 Για περισσότερες πληροφορίες, σχετιζόμενες με τον εξοπλισμό όλων των επάκτιων οχυ­ ρών, βλ. Φωκάς, τομ. Α ', σελ. 15-17.

49

Cam ? r'Ss

ι

. . .

, V* .

,

*

H a;. ••..:.'.

....i.Äi;i'„.i"ji

....

3:i5iÌM »ifï:';;,- .· a i ' i * i.ijfì;

ι.

1.1 . Ί y; χ . « s j ! ..'.nui. *·. '' -'

1

t'i

J*

„ mut-st«.»

iîj*

"

' > • • .ι*

<;

in

> . v.

·,'

,,.,ι

(

ψ'

ΐ, Et-tr-tt..,* « » «•»<

!

Η καταχώρηση πόντισης του ναρκοπεδίου Τούρλου Αιγίνης Φλεβών στο Ημερολόγιο Πολέμου του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού. © Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού

ΤΑ ΝΑΡΚΟΠΕΔΙΑ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ Αμέσως μετά τη βύθιση του εύδρομου ΕΛΛΗ από το ιταλικό υποβρύχιο DELFINO στην Τήνο, τη ν 15η Αυγούστου 1940, το Γενικό Επιτελείο Ναυτικού (Γ.Ε.Ν./Γ) εκπόνησε ένα επιπλέον αμυντικό σχέδιο με σκοπό την ενίσχυση της επάκτιας άμυνας του Σαρωνικού. Επρόκειτο για την πόντιση δυο ναρκο­ πεδίων στις θαλάσσιες περιοχές Τούρλου Αιγίνης - Φλεβών και νήσου Μονής Αιγίνης - Αγίου Γεωργίου Μεθάνων. Σκοπός του σχεδίου, το οποίο γνωστο­ 12 ποιήθηκε την 23η Αυγούστου 1940 ως «Απόρρητη Διαταγή Κ/27/4332» , ήταν η δημιουργία ενός φράγματος το οποίο θα μετέτρεπε τον Σαρωνικό Κόλπο σε κλειστή θάλασσα, της οποίας οι δίοδοι θα ήταν οι δίαυλοι Βουλιαγμένης-Φλεβών και Πέρδικας-Μονής (Αίγινα), στα βορειοανατολικά και νοτιοδυτικά, καθώς και η προστατευμένη διώρυγα της Κορίνθου στα δυτι­ κά. Το φράγμα αυτό ήταν σύνθετο και αποτελείτο αφενός από τα προγραμμα­ τισμένα αυτά ναρκοπέδια αφετέρου από τα Ναυτικά Οχυρά Σαρωνικού.

12 Βλ. Ημ. Πολ. (Υ.Ι.Ν.), τομ. Α ", σελ. 179-186.

50

Γερμανικός χάρτης των ναρκοπεδίων του Σαρωνικού το φθινόπωρο του 1944. Ανάμεσα τους διακρίνονται τα παλιά ελληνικά ναρκοπέδ ια Τούρλου - Φλεβών και Μονής - Αγίου Γεωργίου Μεθάνων. Στην κάτω φωτογραφία διακρίνεται ο βράχος «Κερί», στην Αίγινα, ο οποίος σηματο­ δοτούσε την αρχή του ναρκοφράγματος Τούρλου - Φλεβών. Η φωτογραφία τραβή­ χτηκε επί κατοχής από άνδρα της Βορειοανατολικής Πυροβολαρχίας της γερμανικής Μ.Α.Α. 603, η οποία ήταν εγκατεστημένη στο σημείο αυτό. © Δ. Γκαλών 51

Με την έναρξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, την 28η Οκτωβρίου 1940, δόθηκε από τον Αρχηγό Στόλου η διαταγή της πόντισης των προαναφερόμε­ νων ναρκοπεδίων. Το Β/Π ΟΡΙΩΝ και τα αντιτορπιλικά ΠΑΝΘΗΡ, ΑΕΤΟΣ, ΙΕΡΑΞ, ΥΔΡΑ, ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, ΛΕΩΝ και ΣΠΕΤΣΑΙ, υπό την διοί­ κηση του πλοιάρχου Γρηγορίου Μεζεβίρη, πόντισαν τη νύχτα της 29ης προς την 30η Οκτωβρίου 1940 το ναρκοπέδιο Τούρλου-Φλεβών, αποτελούμενο αρχικά από 154 νάρκες τύπου Vickers και «Μ» (Μωραΐτη). Το ίδιο βράδυ τα ναρκοβόλα πλοία του ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού ΣΤΡΥΜΩΝ και ΑΛΙΑΚΜΩΝ, επικουρούμενα από το αντιτορπιλικό ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ, πόντισαν το ναρκοπέδιο Μονής Αιγίνης - Αγίου Γεωργίου Μεθάνων, αποτε­ λούμενο από 115 νάρκες τύπου Vickers. Τα ναρκοπέδια αυτά βρίσκονταν υπό τον άμεσο έλεγχο των Ναυτικών Οχυρών Σαρωνικού, τη γενική διοίκη­ ση των οποίων είχε αναλάβει, αμέσως μετά την κήρυξη του πολέμου, ο πλοί­ αρχος Γεώργιος Ν. Παγκάρας. Οι δίοδοι των ναρκοπεδίων ελέγχονταν και προφυλάσσονταν από τις πυροβολαρχίες των οχυρών, ρυθμίζοντας και ελέγχοντας κατ' επέκταση τη ροή της ναυσιπλοΐας. Η θαλάσσια αμυντική αυτή εφαρμογή μετέτρεψε τον Σαρωνικό Κόλπο σε μια κλειστή θάλασσα. Η συνήθης διαδρομή οδηγούσε τις εκάστοτε νηο­ πομπές, με νότια πορεία( να διέλθουν έξωθι του ακρωτηρίου Τούρλος, προ­ στατευόμενου από τις πυροβολαρχίες του Β.Ο.Α., να περάσουν από την ελεγχόμενη δίοδο του ναρκοπεδίου και από εκεί να συνεχίσουν την πορεία τους προς νότο. Οι νηοπομπές, με βόρεια πορεία, περνούσαν μέσω του από την πυροβολαρχία του Ναυτικού Οχυρού Φλεβών προστατευόμενου διαύ­ λου Βουλιαγμένης-Φλεβών και στη συνέχεια, προφυλασσόμενες από πλοία συνοδείας, κατευθύνονταν στο φράγμα της Καβαλλιανής στον Νότιο Ευβοϊκό. Από το σημείο αυτό συνέχιζαν, μόνες τους, μέχρι το φράγμα του Βορείου Ευβοϊκού, για να συνεχίσουν και πάλι, συνοδευόμενες από πλοία προστασίας, μέχρι τη Θεσσαλονίκη ή κάποιον πιο βόρειο προορισμό. Αμέσως μετά τον Ελληνογερμανικό Πόλεμο και την κατάληψη της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα, τον Απρίλη του 1941, τα ναρκοπέδια του Αγίου Γεωργίου Μεθάνων - Μονής Αιγίνης, και Φλεβών - Τούρλου Αιγίνης, ενσωματώθηκαν από τον γερμανικό στρατό στο προστατευτικό δίκτυο της Seeverteidigung Attika και ήταν τα μόνα εν λειτουργία ναρκοπέ­ δια στον Σαρωνικό Κόλπο μέχρι και τον Δεκέμβρη του 1942, όπου ξεκίνησε η ναρκοθέτηση του βορείου Αιγαίου Πελάγους από το ιταλικό ναρκοβόλο BARLETTA. Ταυτόχρονα, τα Ναυτικά Οχυρά Σαρωνικού εντάχθηκαν και αυτά υπό την εποπτεία της ίδιας μονάδας, της οποίας πρώτος διοικητής 13 υπήρξε ο Kapitän zur See 14 (πλοίαρχος) Wolfgang Brinckmeier.15 Από το τέλος του 1943 ο γερμανικός στρατός κατοχής ξεκίνησε την πόντι­ ση επιπλέον ναρκοπεδίων στον Σαρωνικό, με σκοπό την περεταίρω προστα-

σία της περιοχής από τις αναμενόμενες επιθέσεις των Συμμάχων. Μέχρι την αποχώρηση των κατακτητών, τον Οκτώβρη του 1944, τοποθετήθηκαν τέσσε­ ρα επιπλέον ναρκοπέδια στην περιοχή Τούρλου Αιγινης - Φλεβών και δυο στην περιοχή Μονής Αιγίνης - Αγίου Γεωργίου Μεθάνων16, τα οποία δυσχέ­ ραιναν την προσέγγιση του συμμαχικού στόλου στην Αττική. Την 15.10.1944 - κατά την γρίππιση διαύλου προς το λιμάνι του Πειραιά17, με σκοπό την απο­ βίβαση και την κατάληψη της από τον γερμανικό στρατό εγκαταλελειμμένης Αττικής και τη μεταφορά του συμμαχικού στρατού και της ελληνικής κυβέρ­ νησης από τον Πόρο στον Πειραιά - τα ελληνικά ναρκαλιευτικά ΚΩΣ και ΚΑΣΣΟΣ, καθώς και η ολλανδική υδροφόρος PETRONELLA (2.770 τόνων, κατασκευής 1927)18, προσέκρουσαν σε νάρκες και βυθίστηκαν. Επιπλέον, τα βρετανικά ναρκαλιευτικά κλάσης Algerine, HMS LARNE (J 274) και HMS CLINTON (J 286), έπαθαν κατά την ίδια επιχείρηση σοβαρές ζημιές από πρό­ σκρουση σε νάρκες19, με αποτέλεσμα να ρυμουλκηθούν στον ναύσταθμο του Πόρου, όπου ναυλοχούσε ο συμμαχικός στόλος το φθινόπωρο του '44. ΕΑΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (28.10.Î940 - 06.04.1941) Το ξημέρωμα της 28ης Οκτωβρίου 1940, αμέσως μετά την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, ο πλοίαρχος Γεώργιος Ν. Παγκάρας, ο οποίος τότε διατελούσε διοικητής της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων στον Πειραιά, κατέπλευσε με ένα πλοιάριο στην Αίγινα, όπου ανέλαβε την γενική διοίκηση των Ναυτικών Οχυρών Σαρωνικού20, και λίγες ημέρες αργότερα τη Ναυτική Διοίκηση Αιγίνης.

13 Ο διοικητής της Seeverteidigung Attika ήταν ταυτόχρονα και Seékommandant Attika (Ναυτικός Διοικητής Αττικής).

14 Στο εξής Kpt.z.S..

15 Βλ. Kriegstagebuch des Kommandanten der Seeverteidigung Attika (στο εξής KTB Seeko Attika), Roll 2588, Captured German and Related Records on Microform in the National Archives, The National Archives and Records Administration, 8601 Adelphi Road, College Park, MD 20740-6001, στο εξής NARA. 16Βλ. KTB Marinegruppenkommando Süd (στο εξής KTB Kommando Süd), Roll 2570 NARA. 17Βλ. Ημ. Πολ. (Υ.Ι.Ν.), τομ. ΚΑ ', σελ. 76.

18 Βλ. ΤΝΑ WO 361/747.

19 Το HMSLARNE (J274) έπαθε τόσο εκτεταμένες ζημιές, ώστε προσαράχθηκε στον Πόρο και δεν συμμετείχε σε καμία άλλη επιχείρηση έως το τέλος του πολέμου. Πουλήθηκε στην Ιταλία το 1946.

20 Οι διοικητές των οχυρών ήταν: Β.Ο.Α. πλωτάρχης Παπαστόφας, με υποδιοικητή τον υποπλοίαρχο Αθανασίου. Ν.Ο.Α. υποπλοίαρχος Ρίτσος, με υποδιοικητή τον ανθυποπλοί­ αρχο Μαράγγη. Οχυρά Φλεβών πλωτάρχης Αγιουτάντες, με υποδιοικητή τον υποπλοί­ αρχο Μπουντούρη.

•;:ϊ'Γ":.;ί^ •.

-

« ï ! · : :.'•'•:;',(

. ' ,

;

-Γ

ί ϊ ^ ΐ ΐ

ÌV

-ϊΐ^-ΐ'

.-JVUV

• , , • . . ' . . ' •

.:••

%

-,

ι~

*

•••

;

,2Î-;Î-.

ι ./• , .v..

f

V

'

" ' •••Κ

i-t

. ε^

, .

$«*-

*&*>·>, ',—ι,^,,Λ-. • ,„.

Η καταχώρηση βύθισης, την 29.03.1941, του επιταγμένου ναυαγοσωστικού ΜΙΜΗΣ στο Ημερολόγιο Πολέμου του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού. © Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού

Σύμφωνα με έκθεση πεπραγμένων, σχετιζόμενη με την δράση των επάκτιων οχυρών, την οποία συνέταξε την 26.05.194121, αναφέρει ότι αφενός βρήκε τα οχυρά, τα πυροβολεία και τον οπλισμό έτοιμα, επιτυχώς δοκιμασμένα και σε λειτουργία, αφετέρου αναφέρθηκε με τα καλύτερα λόγια για το κατώτερο προσωπικό και τα πληρώματα που επάνδρωσαν τα οχυρά, όσον αφορά την τεχνική κατάρτιση, τα προσόντα, τις αρετές, το ήθος και την πειθαρχία. Ο μόνος τομέας, στον οποίο διαπίστωσε ποιοτική ανεπάρκεια, αφορούσε τα επιτελεία και το ανώτερο προσωπικό των ναυτικών οχυρών, τα οποία είχαν συσταθεί από έφεδρους αξιωματικούς, μεγάλης ηλικίας, οι οποίοι είχαν απομακρυνθεί από τις τάξεις των μονίμων αξιωματικών του Βασιλικού Ναυτικού κατά το βενιζελικό πραξικόπημα του 1935 και οι οποί­ οι ουδέποτε ανακλήθηκαν για μετεκπαίδευση/Ενα ιδιαίτερο πρόβλημα επί­ σης, για το οποίο δεν βρέθηκε λύση, αποτέλεσε η δυσχέρεια ύδρευσης των οχυρών, λόγω της έλλειψης μεταφορικών μέσων και υδροβυτίου, με αποτέ­ λεσμα τη συχνή έλλειψη νερού και τον συνεχή κίνδυνο πυρκαγιάς, ιδιαίτε­ ρα κατά τις αναμενόμενες εχθρικές επιθέσεις. Κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου οι ιταλικές επιθέσεις υπήρξαν ελάχιστες και οι μείζονες εξ αυτών διεξήχθησαν στη Ν.Α.Π./1, ενώ κάποιες ελάσσονες, ως επί το πλείστον αεροπορικές, πραγματοποιήθηκαν στις Ν.Α.Π./5 και 6. Τα Ναυτικά Οχυρά Σαρωνικού δεν δέχτηκαν ουδεμία 54

επίθεση και παρέμειναν «άκαπνα», περιοριζόμενα στον έλεγχο και προστα­ σία των διόδων των ναρκοπεδίων και τη διευθέτηση της ναυτιλιακής ροής. Την 12.11.1940 ιδρύθηκε το Ναυτικό Νοσοκομείο Αιγίνης - στους χώρους που βρίσκεται σήμερα το ξενοδοχείο Μιράντα - έχοντας ως διευθυ­ ντή τον αντιπλοίαρχο ιατρό Χρ. Περδίκη και επίκουρο προϊσταμένη την αδελφή Μαρία Ρεμπάκου22. Στο νοσοκομείο νοσηλεύθηκαν ασθενείς ανή­ κοντες στη δύναμη των Β.Ο.Α. και Ν.Ο.Α., καθώς και ιδιώτες, μέλη των οικογενειών των επιστρατευθέντων και άποροι. Αν και κατά την διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου στο νοσοκομείο Αιγίνης δεν νοσηλεύθηκαν τραυματίες του μετώπου, εν αντιθέσει με το νοσοκομείο του Πόρου, κατά τη διάρκεια του Ελληνογερμανικού Πολέμου - και συγκεκριμένα μετά την πολύνεκρη βύθιση του αντιτορπιλικού ΥΔΡΑ, ανατολικά από τις νησίδες Λαγούσες την 22.04.1941 - το συγκεκριμένο νοσοκομείο πρόσφερε άμεσα τις υπηρεσίες του, καθώς οι περισσότεροι των τραυματιών του ΥΔΡΑ μετα­ φέρθηκαν με καΐκια στην Αίγινα για να τους παρασχεθούν οι πρώτες βοήθει­ ες. Το Ναυτικό Νοσοκομείο Αιγίνης λειτούργησε μέχρι την 10.05.1941 όπου, σύμφωνα με την διαταγή αριθ. 20001/30-04-41 του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας (Διεύθυνση Ναυτικού), διαλύθηκε23. Την 22.11.1941, σύμφωνα με τη διαταγή 716/6904, η οποία προέβλεπε την πρώτη από την Κρήτη νηοπομπή με τον κωδικό «Ν/1», ξεκίνησε η επιβί­ βαση τμημάτων της 5ης Μεραρχίας Πεζικού, της επονομαζόμενης «Μεραρχίας Κρήτης», με σκοπό τη μεταφορά τους από το Ηράκλειο στον Πειραιά. 4.000 περίπου άνδρες επιβιβάστηκαν στα ατμόπλοια ΑΛΜΠΕΡΤΑ, ΛΕΣΒΟΣ, ΕΛΕΝΗ, ΣΟΝΑ, ΙΩΝΙΑ, ΕΛΣΗ, ΚΟΡΙΝΘΙΑ, ΑΡΝΤΕΝΑ και ΣΟΦΙΑ, τα οποία υπό τη συνοδεία των αντιτορπιλικών ΛΕΩΝ, ΠΑΝΘΗΡ, ΑΕΤΟΣ και ΙΕΡΑΞ, αναχώρησαν το πρωί της επόμενης ημέρας για τον 24 Πειραιά . Της νηοπομπής ηγείτο το Α/Τ ΙΕΡΑΞ, με κυβερνήτη τον αντι­ πλοίαρχο Βάτη, ενώ σε αυτό επέβαινε επίσης ο διοικητής της 3ης Μοίρας Αντιτορπιλικών πλοίαρχος Χατζόπουλος. Λίγο πριν τα μεσάνυχτα της 23ης προς την 24.11.1941, η νηοπομπή βρι­ σκόταν προ του ναρκοφράγματος Τούρλου Αιγίνης - Φλεβών, όταν λόγω πλημμελούς παρακολούθησης της πορείας υπήρξαν σοβαρές αμφιβολίες

21 Βλ. Ημ. Πολ. (Υ.Ι.Ν.), τομ. Θ', σελ. 27-52.

22 NoσηL·ύτpιες αδελφές τον νοσοκομείου ήταν οι Μαρία Μοντσάτσου, Στέλλα Αεούση, Κούλα Ταρονψάλλη, Αρτ. Σάββα, Μαίρη Γεωργιάδον και βοηθοί οι Αγγελική Μεταξά και Κατίνα Γελαδάκη.

23 Βλ. Ημ. Πολ. (Υ.Ι.Ν.), τομ. Α ', σελ. 397-399.

24 Αντ. σελ. 537-554.

για την ακριβή θέση του στίγματος του πλοίου. Ο βρισκόμενος στην γέφυ­ ρα πλοίαρχος Χατζόπουλος εξέφρασε την άποψη ότι το νησί που βρισκόταν εμπρός τους ήταν η νήσος Αρσίδα. Ο κυβερνήτης του Α/Τ ΙΕΡΑΞ αντιπλοί­ αρχος Βάτης πραγματοποίησε διόπτευση και αποφάνθηκε, με την σειρά του, ότι επρόκειτο πράγματι περί της Αρσίδας με αποτέλεσμα να συνεχίσει η νηοπομπή την λανθασμένη πορεία της προς το ναρκοπέδιο. Όταν μετά από λίγο οι προβολείς του Ναυτικού Οχυρού Φλεβών φώτισαν τη νηοπο­ μπή, αντιλήφθηκαν άπαντες το λάθος τους, όταν ήδη εφτά από τα εννέα μεταγωγικά πλοία της νηοπομπής είχαν διέλθει πάνω από το ναρκοπέδιο. Ο κυβερνήτης του μεταγωγικού ΣΟΦΙΑ, Βασίλης Λάσκος25, το οποίο βρι­ σκόταν στο τέλος της νηοπομπής, βγήκε από την γραμμή και κατάφερε να συγκρατήσει τα δυο τελευταία μεταγωγικά φωνάζοντας, πριν αυτά εισέλ­ θουν στο ναρκοπέδιο, «μη συμμορφωθείτε προς το σήμα, είναι παραφροσύ­ νη».Ήταν μεγάλη τύχη, για τους μεταφερόμενους οπλίτες και για τα πλη­ ρώματα των πλοίων, το γεγονός ότι η νηοπομπή πέρασε από τα διάκενα μεταξύ των ναρκών χωρίς να υπάρξει ούτε μια πρόσκρουση, η οποία θα είχε πιθανώς σαν αποτέλεσμα απίστευτα βαριές απώλειες26. Την τύχη των πλοίων της νηοπομπής «Ν/1» δεν είχε όμως το από το Βασιλικό Ναυτικό επίτακτο περιπολικό-ναυαγοσωστικό ΜΙΜΗΣ (πρώην PHOCÉEN, πρ. JANE JOLLIFFE, 276 ΚΟΧ, κατασκευής 1888). Τις πρωινές ώρες της 29.03.1941 το ΜΙΜΗΣ (κυβερνήτης Ηλίας Δεγιάννης) πραγματο­ ποιούσε περιπολία μεταξύ Τούρλου και του μέσου του φράγματος ναρκών, επιτηρώντας το ναρκοπέδιο, όταν από άγνωστη αιτία «παραπλανηθέν προ­ σέκρουσε εις νάρκην και εβυθίσθη αύτανδρον27».

25 Πρόκειται για τον μετέπειτα κυβερνήτη του υποβρυχίου ΚΑΤΣΩΝΗΣ, ο οποίος είχε αποπεμφθεί από το Βασιλικό Ναυτικό μετά τη συμμετοχή του στο βενιζελικό πραξικόπη­ μα του 1935 και ο οποίος την 14.09.1943 έπεσε μαχόμενος, όταν το υποβρύχιο τον βυθί­ στηκε από το γερμανικό ανθυποβρυχιακό UJ-2101 (πρώην ελληνικό Β.Π. ναρκαλιευτικύναρκοθετικύ ΣΤΡΥΜΩΝ) βόρεια της Σκιάθου.

26 Για το γεγονός αυτό διατάχθηκαν ανακρίσεις οι οποίες ως αποτέλεσμα είχαν την απο­ μάκρυνση του πλοιάρχου Χατζόπουλου από την διοίκηση της 3ης Μοίρας Αντιτορπιλικών και την αντικατάσταση του από τον πλοίαρχο Βλαχόπουλο. Ο αντιπλοίαρχος Βάτης αντι­ καταστάθηκε από τον αντιπλοίαρχο Κύρη, στη διοίκηση του Α/Τ ΙΕΡΑΞ, και τοποθετήθη­ κε στηνΝ.Α.Π./4, ενώ ένας ακόμα υπεύθυνος, ο κυβερνήτης τουΑ/ΤΠΑΝΘΗΡ, αντιπλοί­ αρχος Στυμφαλιάδης, αντικαταστάθηκε από τον αντιπλοίαρχο Γολέμη.

27Βλ. Ημ. Πολ. (Υ.Ι.Ν.), τομ. Δ ', σελ. 302. Αν και η αναφορά του Ημ. Πολ. δηλώνει ευθαρ­ σώς ότι το ΜΙΜΗΣ βυθίστηκε αύτανδρο, άλλες πηγές αναφέρουν ότι υπήρξαν23 απώλει­ ες και ότι σώθηκαν τέσσερις από τους συνολικά 27 άνδρες του πληρώματος. Το ναυάγιο του ΜΙΜΗΣ βρίσκεται μέχρι σήμερα βυθισμένο σε βάθος 80 περίπου μέτρων και σε από­ σταση δυόμιση περίπου ναυτικών μιλίων ανατολικά του Τούρλου.

ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (06-20.04.1941) Αμέσως μετά τη γερμανική επίθεση κατά της Ελλάδας, την 6η Απριλίου 1941, η οποία αναμενόταν ήδη από την 27.03.194128, τα Ναυτικά Οχυρά Σαρωνικού συμμετείχαν άμεσα με τα αντιαεροπορικά πυροβόλα τους στην προστασία του Σαρωνικού από τις συνεχείς, έντονες και καταστροφικές αεροπορικές επιθέσεις της γερμανικής Luftwaffe. Το διάστημα αυτό διοικη­ τής της Ν.Α.Π./3 ήταν ο πλοίαρχος Μπακόπουλος. Από την έναρξη του Ελληνογερμανικού Πολέμου μέχρι και τη συνθηκο­ λόγηση του ελληνικού στρατού υπό τον στρατηγό Γεώργιο Τσολάκογλου, την 20.04.1941, και την είσοδο του γερμανικού στρατού κατοχής στην Αθήνα, την 27.04.194129, τέσσερα είναι τα κύρια γεγονότα που συνδέονται άμεσα με τα Β.Ο.Α. και Ν.Ο.Α.. Τη νύχτα της 07.04.1941 - όπως αναφέρει ο διοικητής της, υποπλοίαρχος Ρίτσος - η πυροβολαρχία του Ν.Ο.Α. κατέρριψε «εν εχθρικόν βομβαρδιστικόν όπερ κατέπεσεν προς Νότον και εις απόστασιν 10 μιλίων από του Οχυρού εις την θάλασσαν.»30.

Το πλοίο CLAN CUMMING το οποίο βυθίστηκε την 15.041941 μετά από πρόσκρου­ ση σε νάρκη του ναρκοφράγματος Τούρλου - Φλεβών. © Δ. Γκαλών

28 Βλ. Ημ. Πολ. (Υ.Ι.Ν.), τομ. Δ ', σελ. 278.

29 Πρόκειται για την πρώτη διμερή συνθηκολόγηση τον γερμανικού και ελληνικού στρατού, η οποία όμως, μετά από αίτηση των ιταλικών δυνάμεων, επαναλήφθηκε ως τριμερής την23.04.1941 έτσι ώστε να συμπεριληφθεί και η Ιταλία, προφανώςλόγω γοή­ τρου, στην πλευρά των νικητών.

30Βλ.Ημ.Πολ. (Υ.Ι.Ν.), τομ.Ε', σελ. ΙΙόκαιΘ', σελ. 66.

57

Τη νύχτα της 14ης προς 15.04.1941, λόγω των συνεχών γερμανικών αεροπο­ ρικών επιθέσεων, το νεότευκτο βρετανικό φορτηγό ατμόπλοιο CLAN GUMMING (7.264 ΚΟΧ, κατασκευής 1938) εγκατέλειψε το λιμάνι του Πειραιά, με νότια πορεία, χωρίς προηγουμένως να ζητήσει οδηγίες πλου από την Ν.Α.Π./3. Αγνοώντας προφανώς την ύπαρξη του ναρκοπεδίου ανάμεσα στην Αίγινα και τις Φλέβες, κατευθύνθηκε προς τον Τούρλο Αιγίνης. Βλέποντας το Β.Ο.Α. την επικίνδυνη πορεία του πλοίου, προσπάθησε να το ειδοποιήσει με σήματα και βολές πυροβόλου, χωρίς επιτυχία. Εισχωρώντας στην περιοχή του ναρκοφράγματος ο πλοίαρχος του πλοίου, διαπίστωσε το επικίνδυνο της κατάστασης και προσπάθησε να αναστρέψει την πορεία του. Κατά την αναστροφή η πρύμνη του πλοίου προσέκρουσε σε νάρκη, με αποτέ­ λεσμα να βυθιστεί τα ξημερώματα της 15.04.1941 τρία περίπου ναυτικά μίλια ανατολικά του Τούρλου 3 1 . To Β.Ο.Α. ειδοποίησε το Γ.Ε.Ν., το οποίο απέστει­ λε το αντιτορπιλικό ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ για την περισυλλογή των ναυαγών.

Το αντιτορπιλικό ΥΔΡΑ το οποίο βυθίστηκε από γερμανικά αεροσκάφη κοντά στις Λαγοϋσες την 22.04.1941. © Φωτογραφία ΚώσταΖήμερη, Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι.

31 Βλ. Ημ. Πολ. (Υ.Ι.Ν.), τομ. Ε', σελ. 289. Το ναυάγιο τον CLANCUMMINGβρίσκεται μέχρι σήμερα βυθισμένο στο βάθος των 90 περίπου μέτρων.

Το ίδιο πρωί και ενώ το Α/Τ ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ είχε περισυνελλέξει 150 περί­ που ναυαγούς του CLAN CUMMING, μια μεγάλη νηοπομπή, ερχόμενη από την Αλεξάνδρεια, φθάνοντας πλησίον του Τούρλου δέχτηκε σφοδρή αεροπο­ ρική επίθεση από γερμανικά αεροσκάφη, τα οποία έπληξαν δυο πλοία της νηοπομπής, χωρίς όμως να τα βυθίσουν. Η έγκαιρη επέμβαση της βρετανικής Αεροπορικής Δίωξης είχε σαν αποτέλεσμα την απομάκρυνση των γερμανικών αεροσκαφών. Ένα όμως από αυτά, αφού πλησίασε σε χαμηλό ύψος το Α/Τ ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ και αφού πολυβόλησε στη συνέχεια το βενζινόπλοιο συγκοινωνίας των Οχυρών Αιγίνης, κατευθύνθηκε πετώντας σε χαμηλό ύψος πάνω από το Β.Ο.Α., ώσπου εβλήθη επιτυχώς από τα αντιαεροπορικά πυρά του οχυρού με αποτέλεσμα να καταρριφθεί και να πέσει στην θάλασσα 3 2 . Το απόγευμα της 22.04.1941 το αντιτορπιλικό ΥΔΡΑ δέχτηκε σφοδρή επίθεση από μεγάλο αριθμών γερμανικών αεροσκαφών καθέτου εφορμήσεως, τύπου Junkers 87 (Stuka), στα ανατολικά των νήσων Λαγούσες. Το Α/Τ ΥΔΡΑ βρισκόταν καθ' οδόν προς τις Φλέβες, έχοντας τη διαταγή να συνο­ δεύσει το υποβρύχιο ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ και το πλοίο MARIT MAERSK στη Σούδα και από κει στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όταν εντοπίστηκε από γερμανικό αναγνωριστικό αεροσκάφος στις 17:30 με αποτέλεσμα να δεχτεί στη συνέχεια επίθεση από 3 5 περίπου Ju 87 και να βυθιστεί, με βαριές απώλει­ ες στις 18:04, πλησίον του φάρου της νησίδας Αγία Ελεούσα των Λαγουσών 3 3 . Η σφοδρή επίθεση των γερμανικών αεροσκαφών πραγματοποιήθηκε με πολυβόλα και βόμβες, με αποτέλεσμα να εξουδετερωθούν ευθύς εξ αρχής οι δυο από τις τρεις αντιαεροπορικές ομοχειρίες του πλοίου, το κατάστρωμα του οποίου γέμισε στη συνέχεια με νεκρούς και τραυματίες, συμπεριλαμβα­ νομένου και του κυβερνήτη του, αντιπλοίαρχου Θ. Πεζόπουλου. Οι απώλειες του Α/Τ ΥΔΡΑ ήταν 87 νεκροί και 54 τραυματίες, οι περισσότεροι βαριά, οι οποίοι μετά το πέρας της επίθεσης μεταφέρθηκαν από το τορπιλοβόλο ΚΙΟΣ 34

και ντόπια αιγινήτικα καΐκια στο Ναυτικό Νοσοκομείο Αιγίνης , με σκοπό 35

την άμεση παροχή βοήθειας και την περίθαλψη τους .

32 Αυτ. σελ 290.

33 Για την'Εκθεση Μάχης του Α/Τ ΥΔΡΑ βλ. Ημ. Πολ. (Υ.Ι.Ν.), τομ. ΣΤ', σελ. 49-65. Το ναυάγιο του Α/Τ ΥΔΡΑ εκποιήθηκε μεταπολεμικά και το μεγαλύτερο τμήμα τον πλοίου «κόπηκε», ανελκύσθηκε και πουλήθηκε σαν μέταλλο. Ένα μικρό τμήμα της πλώρης και μερικά ακόμα υπολείμματα είναι ότι έχει παραμείνει σήμερα στο βυθό από το AIT ΥΔΡΑ.

34 Αντ. σελ. 62 35 Οι αφηγήσεις των αυτόπτων μαρτύρων είναι δραματικές, όσον αφορά την εικόνα που παρουσίαζε το Ναυτικό Νοσοκομείο Αιγίνης κατά τη διάρκεια της μεταφοράς και νοσηλεί­ ας των τραυματιών του Α/Τ ΥΔΡΑ.

•

"

•

\

'.

'

. ..."

.

.

-

•_•

·"

,.ι\

# .

S'è

Άνδρες της 3ης Πυροβολαρχίας της γερμανικής Μ. Α. Α. 603 φωτογραφίζονται τον Αύγουστο του 1942 στο καταφύγιο πολυβολείου-παρατηρητηρίου της Πέρδικας. Κάτω το καταφύγιο όπως είναι σήμερα. © EM. Christiansen και Δ. Γκαλών 60

Μετά την κατάρρευση του μετώπου και την επέλαση του γερμανικού στρα­ τού, μεταβιβάστηκε την 26.04.1941 από το Γ.Ε.Ν. η διαταγή αχρήστευσης του οπλισμού των οχυρών, της καταστροφής των πυρομαχικών και των κλεί­ στρων των πυροβόλων, των οργάνων χειρισμού τους, καθώς και των μέσων διεύθυνσης βολής36. Οι διαταγές εκτελέσθηκαν με αποτέλεσμα τα κλείστρα των πυροβόλων να τεμαχισθούν με οξυγόνο και μαζί με τα πυρομαχικά να μεταφερθούν με βάρκες και να ποντισθούν σε βαθιά νερά, ενώ τα όργανα των πυροβόλων και της διεύθυνσης βολής καθώς και οι προβολείς να κατα­ στραφούν. Τα μόνα που εξαιρέθηκαν ήταν τα αντιαεροπορικά πυροβόλα. Την επόμενη ημέρα, 27.04.1941, κατά την οποία ο γερμανικός στρατός κατέ­ λαβε την Αθήνα, καταστράφηκε και ο οπλισμός του Ν.Ο.Α. με μόνη εξαίρεση και εδώ την αντιαεροπορική άμυνα του οχυρού. Αμέσως μετά την καταστρο­ φή του οπλισμού απολύθηκαν οι έφεδροι αξιωματικοί και υπαξιωματικοί των οχυρών και παρέμειναν σε αυτά μόνο οι διοικητές, OL μόνιμοι αξιωματικοί και 180 περίπου ναύτες. Κατόπιν παραδόθηκαν, σύμφωνα με διαταγή του διοικη­ τή των οχυρών πλοιάρχου Γ.Ν. Παγκάρα, σημαντικές ποσότητες τροφίμων στις κοινότητες Αιγίνης και Πέρδικας, χωρίς όμως το γεγονός αυτό να εμπο­ δίσει αρπαγές τροφίμων και ιματισμού από ιδιώτες, οι οποίοι συνεπικουρού­ μενοι από τα απολυμένα πληρώματα λεηλάτησαν τα οχυρά37. Την 27.04.1941, στις 11.00 το πρωί, ο διοικητής των Οχυρών Σαρωνικού έλαβε από το Γ.Ε.Ν. τη διαταγή παύσης του πυρός και την πληροφορία ότι θα έφταναν στην Αίγινα γερμανοί αξιωματικοί με σκοπό την παραλαβή των ναυτικών οχυρών. Την 30.04.1941 έφθασε στην Αίγινα ο Kapitänleutnant38 (υποπλοίαρχος) W. Gegner συνοδευόμενος από τον αντιπλοίαρχο Χατζηκωνσταντή, στον οποίο είχε ανατεθεί από τον αρχηγό της Ν.Α.Π./3 η συνοδεία του γερμανού αξιωματικού κατά τη διάρκεια της επιθεώρησης και παράδοσης των οχυρών. Μετά την εξέταση των οχυρών από τον Kptlt.

Gegner, ο οποίος δεν ανάφερε ουδεμία παρατήρηση για την καταστροφή του οπλισμού, υπήρξε περαιτέρω συνάντηση με τις διοικητικές και αστυνομικές αρχές του νησιού και το απόγευμα της ίδιας ημέρας ο γερμανός αξιωματικός, συνοδευόμενος από τον διοικητή των οχυρών πλοίαρχο Γ.Ν. Παγκάρα και τον αντιπλοίαρχο Χατζηκωνσταντή, επέστρεψε στον Πειραιά39.

36Βλ. Ημ. Πολ. (Υ.Ι.Ν.), τομ. θ', σελ. 43.

37Για περισσότερες πληροφορίες βλ. «Έκθεσις Β. Αύρη, νπομοψάρχου Διοικητού ΥποδιοικήσεωςΧωροφνλακής Αιγίνης, δια^λασίαΟχνρών». Ημ. Πολ. (Υ.Ι.Ν.), τομ. Θ', σελ. 69-73.

38 Στο εξής Kptlt.

Μετά την έκδοση διαταγής του Υπουργείου Εθνικής Αμύνης, σχετιζό­ μενη με την απόλυση του εναπομείναντος προσωπικού, τα Ναυτικά Οχυρά Σαρωνικού διαλύθηκαν οριστικά την 06.05.1941, ενώ παρέμεινε σε αυτά μια μικρή δύναμη της χωροφυλακής με σκοπό τον έλεγχο και την προστα­ σία τους από λεηλασίες και αρπαγές, οι οποίες όμως δεν έγινε δυνατό να αποφευχθούν40.

Άνδρες της 3ης Πυροβολαρχίας της γερμανικής Μ. A.A. 603 στην Πέρδικα. © Δ. Γκαλών

39 Για περισσότερες πληροφορίες βλ. «Έκθεσις Πεπραγμένων Διοικητού Οχυρών Σαρωνικού πλοιάρχουΓ.Ν. Παγκάρα». Ημ. Πολ. (Υ.Ι.Ν.), τομ. Θ', σελ. 27-52.

40Βλ. Ημ. Πολ. (Υ.Ϊ.Ν.), τομ. θ', σελ. 71.

ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Ημερολόγιο Πολέμου Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού, Τόμοι Α',Τ',Α',Ε', Θ ', ΣΤ, ΚΑ ', Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, Τμήμα Ιστορικού Αρχείου, Μαρκόνι 20,10447Βοτανικός, Αθήνα Kriegstagebuch der Marineartillerieabteilung 603, Roll 3611NARA Kriegstagebuch des Kommandanten der SeeverteidigungAttika, Roll 2588, 2669 NARA Kriegstagebuch der 12. Küstensicherungsflottille und der Küstenschutzflottille Attika, Roll 2590,2591,2634 NARA Kriegstagebuch des Marinebefehlshabers Griechenland und des Admirals Ägäis, Roll 2551,2580,2632,3955,4024-25,4251-52 NARA Kriegstagebuch des Marinegruppenkommandos Süd, Roll 2549,2569-70, 2584-85,2635,3953-55,4262-64,4283-88 NARA WO 361/747 The National Archives, Kew

Σημείωση: Το δεύτερο μέρος τον άρθρου, μαζί με τη σχετική βιβλιογραφία, θα παρουσια­ στεί στο επόμενο τεύχος τηςΑιγιναίας, λόγω έλλειψης χώρου σε αυτό το τεύχος.

63

ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

65

ΕΛΕΝΗ ΣΑΛΑΒΟΥΡΑ

Ο δημοδιδάσκαλος Α. Πελεκάνος στην Αίγινα των αρχών του 20ού αιώνα μέσα από το Αρχείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και τον Τύπο

66

Η Αίγινα αποτέλεσε έναν από τους προσφιλέστερους προορισμούς ξένων περιηγητών και πεδίο δράσης επιφανών Ευρωπαίων και Ελλήνων αρχαιολό­ γων κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Υπέστη, ίσως περισσότερο από άλλες περιοχές, λεηλασία και αρπαγή των αρχαιοτήτων της, με μεγαλύτερη αυτή των γλυπτών του ναού της Αφαίας (εικ. 1). Καταστροφές αρχαιοτήτων όμως προκλήθηκαν και από το γεγονός ότι αποτέλεσε τόπο καταφυγής πολλών προσφύγων αλλά και πρώτη πρωτεύουσα του νεοσύστατου κράτους. Είναι χαρακτηριστική η μαρτυρία του Τερτσέτη για τα γυμνά ορφανά, που υποδέ-

1. Η αρπαγή των αρχαιοτήτων της Αφαίας το 1811 (Cockerel! 1860) 67

BPBBBBwsJÈ^&ïiifeg&a»

2. Ο υπόγειος λαξευτός τάφος του Σκυθίνου (Ross 1855)

»Mia*

χθηκαν τον Καποδίστρια κατά την άφιξη του στο νησί, βγαίνοντας μέσα από τις «σπηλιές», που δεν ήταν άλλες από αρχαίους τάφους, οι οποίοι χρησιμο­ ποιήθηκαν ως πρόχειρα καταλύματα, και για τη βαθιά οδύνη που η εικόνα αυτής της μεγάλης εξαθλίωσης προξένησε στον Κυβερνήτη. Πολλοί βέβαια από αυτούς τους ιδιόρρυθμους αιγινήτικους τάφους είχαν συληθεί ήδη από την αρχαιότητα. Το πλήθος τους είναι εντυπωσιακό. Όπως έγραφε ο Γερμανός Ludwig Ross, ΓενικόςΈφορος και πρώτος καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όταν το 1832 επισκέφθηκε για πρώτη φορά την Αίγινα, περισσότεροι από χίλιοι αρχαίοι τάφοι είχαν καταστραφεί στην πόλη και γύρω από αυτήν από ξένους καιΈλληνες (εικ. 2), ενώ πάμπολλα ειδώλια, αγγεία, χρυσά κοσμήματα και άλλα μικροτεχνήματα είχαν διασκορπιστεί ανά την υφήλιο. Η κατασκευή εξάλλου νέων οικοδομών και κυρίως του λιμανιού, μετά την έλευση του Καποδίστρια, είχαν ως αποτέλεσμα να κατα­ σκαφτεί ο λόφος της Κολώνας, αφού οι αρχαίοι λίθοι αποτελούσαν έτοιμο οικοδομικό υλικό (εικ. 3). Ο φιλέλληνας Αμερικανός γιατρός Samuel Howe, υπεύθυνος για τα έργα αυτά, σημειώνει στο «Ημερολόγιο από τον Αγώνα

3. Το λιμάνι της Αίγινας, ο λόφος της Κολώνας και οι Μύλοι, έργο του von Stackeiberg 1834.

1825-1829» ότι εκατοντάδες πρόσφυγες δούλευαν με προθυμία, για μια οκά αλεύρι την ημέρα οι άντρες και τριακόσια δράμια οι γυναίκες.Έτσι, ενώ εντός του Ορφανοτροφείου της Αίγινας ιδρύθηκε το πρώτο Μουσείο του νεοσύστατου κράτους, όπου συγκεντρώθηκαν για να προστατευθούν από τη λαθραία εξαγωγή και πώληση ευρήματα από διάφορες περιοχές της ελεύ­ θερης χώρας, η προστασία των αρχαιολογικών χώρων στο ίδιο το νησί δεν ήταν το ίδιο συστηματική αλλά σχεδόν ανύπαρκτη. Τρεις δεκαετίες αργότερα, στις 14 Οκτωβρίου 1863, ο Γενικός'Εφορος Αρχαιοτήτων Παναγιώτης Ευστρατιάδης σημειώνει στην αρχή του Ημερολογίου της Γενικής Εφορείας Αρχαιοτήτων ότι «συνετάχθη κατά διαταγήν τοϋ υπουργού εγκύκλιος προς τους γυμνασίαρχος, καθηγητάς γυμνα­ σίου, σχολάρχας, διδασκάλους των έλ. σχολείων και των δημοτικών καΐ πάντας έν γένει τους φίλους των αρχαίων μνημείων, δπως επιτηρώσι τα μνημεία καΐ ούτοι και άναφέρωσι εις το ύπουργεΐον την άδιαφορίαν των αρμοδίων άρχων και συντελώσιν εις άνάπτυξιν τοΰ αισθήματος προς αυτά έν τω λαω». Ο ίδιος ο Ευστρατιάδης είχε μάλιστα κάνει τις γυμνασιακές του σπουδές στο Κεντρικό Σχολείο της Αίγινας τα έτη 1830-1834. Η έλλειψη προσωπικού, η αρχαιοκαπηλία, οι φθορές στις αρχαιότητες από τους χωρι­ κούς, ακόμη και από δημοτικούς και κρατικούς υπαλλήλους, εξακολουθού­ σαν να αποτελούν πληγές και λίγα χρόνια αργότερα ο υπουργός Ι. Βαλασόπουλος εξέδωσε νέα εγκύκλιο, την 4639 της 20ης Ιουνίου 1874, «περί επιτηρήσεως των αρχαιοτήτων ύπο των καθηγητών καΐ διδασκάλων». Ο υπουργός έχοντας τότε ως μόνο για όλη την Ελλάδα επιστημονικό υπάλ­ ληλο τον Π. Ευστρατιάδη προσπάθησε να δημιουργήσει μια άτυπη επικουρι­ κή Υπηρεσία, που προσέφερε πολλά στην προστασία των αρχαιοτήτων. Πολλοί δάσκαλοι και καθηγητές συνέδεσαν το όνομα τους με τη διάσωση πολύτιμων αρχαίων, τα οποία θα χάνονταν εξαιτίας της υποστελέχωσης του αρχαιολογικού κλάδου. Η ανάγκη διορισμού επιμελητού αρχαιοτήτων στο νησί ήταν, λοιπόν, επιτακτική από νωρίς, πραγματοποιήθηκε όμως μόλις στα 1898. Δεν πρέπει να είναι άσχετη και με ένα γεγονός που αναστάτωσε την Αίγινα στα τέλη του 1892. Δεν είναι άλλο από την πώληση του περιώνυμου «θησαυρού της Αίγινας», ενός συνόλου αρχαίων κοσμημάτων από χρυσό και ημιπολύτιμους λίθους και ενός χρυσού αγγείου, στο βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου. Πολλά θρυλούνται για τον τόπο και τις συνθήκες ανεύρεσης του έως σήμε­ ρα, πολλά περισσότερα τότε, και οπωσδήποτε η πώληση του αναζωπύρωσε το ενδιαφερόντων αρχαιολόγων αλλά και των αρχαιοκαπήλων. Ο θόρυβος που προκλήθηκε συνέβαλε ώστε το 1894 η Αρχαιολογική Εταιρεία έστειλε τον Βαλέριο Στάη, που τότε ερευνούσε την Αττική, στο νησί. Ο ίδιος ο Στάης δεν μπόρεσε να ξεδιαλύνει τον ακριβή τόπο προέλευσης του θησαυρού,

4,5 : Αινινήτικος αμαυρόχρωμος πίθος (1900-1700 π.Χ.) και η οινοχόη του ζωγράφου των κριών (675-650 π.Χ)

έκανε όμως τις πρώτες έρευνες στον λόφο της Κολώνας, όπου, κάτω από τις μεγάλες επιχώσεις, που έφθαναν τα 7 μέτρα σε ύψος, αποκάλυψε τα κατά­ λοιπα του Μεγάλου Μεσοελλαδικού Κτηρίου (περίπου του 1900-1700 π. Χ.), από το οποίο προέρχονται οι εντυπωσιακοί μεγάλοι αμαυρόχρωμοι πίθοι, που εκτίθενται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αίγινας, αλλά ερεύνησε κι έναν αποθέτη με κεραμική των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, που απέδωσε, μεταξύ άλλων, την περίφημη οινοχόη του ζωγράφου των κριών (675-650 π.Χ.), που αναπαριστά τη σκηνή στην οποία οι σύντροφοι του Οδυσσέα δραπετεύουν από τη σπηλιά του Κύκλωπα κρεμασμένοι κάτω από τις κοιλιές των ζώων (εικ. 4-5). Την ίδια χρονιά ερεύνησε και «ιδιόρρυθ­ μους υπόγειους», όπως τους ονομάζει, τάφους, δηλαδή τους χαρακτηριστι­ κούς λαξευτούς μέσα στο πουρί φρεατόσχημους τάφους της Αίγινας, κυρίως συλημένους, σημειώνοντας ότι πλείστοι έχουν λαθρανασκαφεί και κάποιοι πολύτιμοι για την εσωτερική τους διακόσμηση κατεστράφησαν εξολοκλή­ ρου, επαναλαμβάνοντας τη θλιβερή διαπίστωση του Ludwig Ross. Η ανά-

γκη επιτήρησης και φύλαξης ήταν, λοιπόν, ακόμη επείγουσα αλλά η οικονο­ μική συγκυρία και πάλι δυσμενής. Η πτώχευση του 1893 και ο μερικός οικο­ νομικός έλεγχος από τους πιστωτές καθιστούσε απαγορευτικούς διορι­ σμούς νέων κρατικών υπαλλήλων. Επιπλέον, η εμπλοκή της χρεοκοπημένης χώρας στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του Ì897 και η συνακόλουθη ήττα, υποχρέωσε την κυβέρνηση του Αλέξανδρου Ζαΐμη σε διαπραγματεύσεις με τους πιστωτές της Ελλάδας για επιπλέον δανεισμό, που κατέληξαν στην επι­ βολή Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου για την οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας, ώστε να εξασφαλιστεί στους πιστωτές η αποπληρωμή και των παλαιότερων αλλά και των νέων δανείων τους. Μέσα σε αυτό το άκρως δυσμενές πλαίσιο επιστρατεύθηκαν για άλλη μια φορά ως έκτακτοι επιμελη­ τές αρχαιοτήτων δάσκαλοι ή καθηγητές Γυμνασίου. Η περίπτωση του Αντώνιου Πελεκάνου (Χίος 1872-Πειραιάς 1923) είναι από τις πλέον χαρακτηριστικές σε αυτά τα πρώτα χρόνια της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Όπως μας πληροφορεί σε παλαιότερο τεύχος της Αιγιναίας η εγγονή του Μ. Γαλάνη, ο Πελεκάνος διορίσθηκε δάσκαλος στις 17 Αυγούστου 1892 και ανέλαβε καθήκοντα στις 28 του ίδιου μήνα. Στα χρόνια του Γενικός'Εφορος Αρχαιοτήτων (1885 έως 1909) ήταν ο Παναγής Καββαδίας, ιδιαίτερα ανήσυχο και οργανωτικό πνεύμα, στον οποίο οφείλε­ ται η πρώτη, ουσιαστικά, συστηματική οργάνωση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας αλλά και αυταρχικός χαρακτήρας, που συχνά ήλθε σε προστριβές με άλλα μέλη του αρχαιολογικού κλάδου. Ο Πελεκάνος είχε εκδηλώσει έμπρακτα το ενδιαφέρον του για τις αρχαιότητες, όταν το 1896 (από τις 12 έως 30 Σεπτεμβρίου) είχε συνδράμει τον Max Fränkel στη σύνταξη του καταλόγου όλων των έως τότε γνωστών επιγραφών της Αίγινας, που δημο­ σιεύτηκαν στον τέταρτο τόμο της σειράς Inscriptionae Graecae της Ακαδημίας Επιστημών του Βερολίνου. Τη συμβολή του Πελεκάνου, όπως και του Παναγή Ηρειώτη, τονίζει ο Fränkel στον πρόλογο του. Είναι άξιο απορίας γιατί δεν έδειξε ενδιαφέρον για τη θέση του επιμελητή των αρχαιοτήτων στο νησί ο αιγινήτης λόγιος και σχολάρχης τότε Παναγής Ηρειώτης (1854-1930), διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Ερλάγκης, που δημοσίευσε μάλιστα το 1893 το έργο «Άρχαΐαι έπιγραφαί Αίγίνης», συνέγραψε δε αρκετές αρχαιολογικές και λαογραφικές μελέτες για το νησί και δημοσίευσε τρία τεύχη από τα «Αίγηνιτικά» (1891,1893,1895). Πιθανότατα οφείλεται σε δική του επιλογή, που είχε να κάνει με την ιδιοσυ­ γκρασία του, με το γεγονός ότι ήταν μάλλον άνθρωπος της μελέτης και των βιβλίων και λιγότερο του πεδίου, των πολλών και συχνών αυτοψιών και μετα­ κινήσεων, που προϋπέθετε ο ρόλος του επιμελητού των αρχαιοτήτων.Ίσως όμως - και η εικασία αυτή διαπιστώνεται με επιφύλαξη μιας και αποδείξεις ή γραπτές μαρτυρίες δεν υπάρχουν - να μην είναι άσχετο με το γεγονός ότι είχε

παντρευτεί την Ελενίτσα, κόρη του άλλου αιγινήτη αρχαιολόγου και πολιτι­ κού, Σπυρίδωνος ΛογιωτατΙδη, επίσης σπουδαγμένου στη Γερμανία, που είχε έλθει σε έντονη ρήξη με τον προϊστάμενο του Γενικό Έφορο Π. Ευστρατιάδη, κατηγορώντας τον για συγκάλυψη κλοπής και εξαφάνιση αρχαίων κατά τις ανασκαφές της Ακρόπολης των Αθηνών. Ο Ευστρατιάδης κατέθεσε μήνυση εναντίον του και στις 3 Μαρτίου 1866 ο Λογιωτατίδης απολύθηκε για δεύτε­ ρη φορά μέσα σε τέσσερα χρόνια από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, χωρίς να εγκαταλείψει την αρχαιολογία. Έκανε λαθραίες ανασκαφές στην Αίγινα και την Κόρινθο, μάλιστα πρόσφερε στον υπουργό ayye'ia για αγορά από το δημόσιο, πράγμα που έγινε. Το κατά πόσο η εξ αγχιστείας συγγένεια του Ηρειώτη με τον νεκρό από το 1876 Λογιωτατίδη μπορεί να επηρέασε μια τέτοια απόφαση, είκοσι και πλέον χρόνια μετά το θάνατο του τελευταίου, είναι ελάχιστα πιθανό σενάριο, αλλά δεν μπορεί να μην τεθεί ως ενδεχόμενο. Το 1898, σε ηλικία μόλις 26 χρονών, ο Πελεκάνος διορίζεται και επισή­ μως άμισθος επιμελητής αρχαιοτήτων της Αίγινας και αυθωρεί αρχίζει την περισυλλογή όλων των αρχαίων του νησιού και κυρίως των επιγραφών. Μεγάλο μέρος των εγγράφων που φυλάσσεται στο κιβώτιο με αριθμό 420, στον φάκελο 19α, με τον τίτλο «Αίγίνης», στο αρχείο της Διεύθυνσης Εθνικού Αρχείου Μνημείων, συγκεντρώνει την αλληλογραφία του Πελεκάνου με τους προϊσταμένους του, τον Γενικό Έφορο Αρχαιοτήτων Παναγή Καββαδία κυρίως, τον επίσης αρχαιολόγο Ανδρέα Σκιά, ενώ συχνά τού κοινοποιούνται υπουργικές αποφάσεις που αφορούν σε ζητήματα προ­ στασίας αρχαιοτήτων στο νησί. Τα έγγραφα μας πληροφορούν για την περισυλλογή επιγραφών, εκτός από την πόλη και το λόφο της Κολώνας, από τη Χλόη, την Παλαιόχωρα, το Βαθύ, την περιοχή του μοναστηριού της Χρυσολεόντισσας, το Σφεντούρι αλλά και από το γειτονικό Αγκίστρι. Ανάμεσα σε αυτές τις επιγραφές ξεχωρίζει η περισυλλογή στην Παλιόχωρα θραύσματος στήλης με την επιγραφή

ΗΟΡΟΣ ΤΕΜΕΝΟΣ ΑΘΕΝΑΙΑΣ η οποία αναφέρεται σε όριο ιδιοκτησίας ιερού της Αθηνάς, που, όπως και ο γερμανός αρχαιολόγος Η. Thiersch τον πληροφόρησε, ήταν μεγάλης σπου­ δαιότητας (εικ. 6). Σήμερα έχουν βρεθεί περισσότεροι από 14 όροι - λίθοι, δηλαδή, που προσδιόριζαν όρια κτημάτων ή ιερών - οι έξι από αυτούς σχετί­ ζονται με την Αθηνά. Όπως ήδη από το 1906 ο ανασκαφέας του ναού της

ISi

6. Αναφορά του Πελεκάνου προς το Υπουργείο για την εύρεση λίθινου όρου τεμένους Αθηνάς (13.2.1902)

74

Αφαίας Α. Furtwängler πρότεινε, οι όροι αυτοί συνδέονται με την εγκατά­ σταση Αθηναίων κληρούχων στο νησίκατάτη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου και προσδιόριζαν τα όρια των αγροτεμαχίων, που προστατεύονταν από την Αθηνά Πολιάδα ή με τα όρια υπαίθριων ιερών της. Ακόμη και στο απομακρυσμένο χωριό των Λαζάρηδων, που απέχει τρεις ώρες ποδαρόδρομο από την πόλη, βρήκε και διάβασε ο Πελεκάνος την επιγραφή

ΚΟΤΙΟΣ ΑΙΠΟΛΟΥ ΜΝΑΜΕΙΟΝ χαραγμένη επάνω σε τραχείτη λίθο, που αποτελούσε το επιτύμβιο σήμα στον τάφο ενός γιδοβοσκού που πρέπει να έζησε μετά το 400 π.Χ. και είναι ένα από τα ελάχιστα έως σήμερα στοιχεία ανθρώπινης δραστηριότητας στο μικρό χωριό των Λαζάρηδων μετά τα μυκηναϊκά χρόνια, ενώ επιβεβαιώνει τον διαχρονικά προσανατολισμένο στην κτηνοτροφία χαρακτήρα των πιο ορεινών κοινοτήτων του νησιού. Πολύ σημαντική, επίσης, υπήρξε και η εύρεση από χωρικό, που καλλιερ­ γούσε τον αγρό του στην Παλιόχωρα, αρχαίου ανάγλυφου εξαίσιας τέχνης, που σήμερα φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, χρονολογείται στα τέλη του 5ου - αρχές του 4ου π.Χ. αιώνα, και αποτελούσε αφιέρωμα σε ιερό της Εκάτης, παρά της Άρτεμης, όπως αρχικά θεωρήθηκε. Εικονίζει έξι άτομα, πιθανόν οικογένεια, που προσφέρουν στο βωμό της θεάς ελάφι και πάπια (εικ. 7). Ο Πελεκάνος και σε αυτή την περίπτωση ανά­ γκασε τον ιδιοκτήτη να υποβάλει δήλωση, ώστε να διασωθεί. Για όλα αυτά τα βαριά λίθινα ευρήματα ο Πελεκάνος έπρεπε να βρίσκει τρόπους να τα μεταφέρει στο Μουσείο της πόλης από μακρινές περιοχές. Μάλιστα σε έγγραφα του στις 25/1 και στις 27/2 του 1902 παρακαλεί το Διοικητικό Συμβούλιο της Αρχαιολογικής Εταιρείας να του χορηγήσει 100 δραχμές πίστωση επί αποδόσει λεπτομερούς λογαριασμού για τα έξοδα της μεταφοράς των αρχαίων «διαβεβαιών δτι ή υμετέρα Αρχ. Συλλογή άποβήσεται ή πρωτίστη του έθνους μας, άρκεΐ να τύχει της δεούσης συνδρομής». Για τη διαφύλαξη τους εξασφάλισε με πολλούς κόπους το ισόγειο του Κυβερνείου, ώστε η Συλλογή τελικά γέμισε επτά αίθουσες, μια από αυτές με επιγραφές, ούτε KL αυτές όμως ήταν επαρκείς, όπως επισημαίνει ο Πελεκάνος σε έγγραφο της 22/6/1902. Συνεχώς στις αναφορές του προς το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως τονίζει την ανάγκη τακτικής επίβλεψης για τη φύλαξη των αρχαιοτήτων του νησιού. Στις 16.2.1902 επισημαίνει στο

ö%'Si ;;, fj!j*»?ir^»·-''-

ΐ.

i 1

Ì

i 'i

*

7. Ανάγλυφο από την Παλαιόχωρα (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο α.α. 1950)

Υπουργείο ότι, καθώς οι περιοχές της Τριπυργίας και οι Σφυρίχτρες του Όρους απέχουν τέσσερις και πλέον ώρες από το λιμάνι, χρειάζεται οδοιπορι­ κά «κάθ' δσον δια της επιβλέψεως ού μόνον τα υπάρχοντα άβλαβη θα διατη­ ρήσω, άλλα καΐ τα εκάστοτε έξευρισκόμενα θά διασώσω».Ένα μήνα αργότε­ ρα, στις 31.3.1902, οι φόβοι του επιβεβαιώθηκαν: ενημερώνει το Υπουργείο για παράνομη ανασκαφή στη βόρεια κλιτύ του Όρους και ζητά ο μεν ειρηνο­ δίκης να επιληφθεί του θέματος των μικρών λαθραίων ανασκαφών με ανα­ κρίσεις, το δε Υπουργείο να μεσολαβήσει, ώστε να ανατεθεί στον γραμματιστή και τον γραμματοδιδάσκαλο από τα κοντινά χωριά, Παχειά Ράχη και Ανιτσαίου αντίστοιχα, να επιβλέπουν την περιοχή, για να αποφευχθούν άλλες τέτοιες ενέργειες (εικ. 8). Ο υπουργός δίνει εντολή και τη συγκατάθε­ ση του, ώστε να αναλάβουν υπηρεσίες οι δύο γραμματοδιδάσκαλοι. Δάσκαλος ο ίδιος και βλέποντας ότι το κράτος αδυνατούσε να βοηθήσει ουσιαστικά είχε συνειδητοποιήσει ότι, για να είναι αποτελεσματικότερος ο ρόλος του, δεν έφθανε απλώς να περισυλλέγει τα κινητά αρχαία κατάλοιπα, αλλά έπρεπε και να ευαισθητοποιήσει τους απλούς ανθρώπους, γεωργούς και κτηνοτρόφους, να καταπολεμήσει νοοτροπίες αιώνων σε ένα νησί, που

" Τ •'-'-' Wm «SI ί" ss.,, ürfs •'• s/ss:; - V - •':••• >

^

s(/s/ Ί _,-'«-*-" -Ç'-~ • ' » S'•• Js dp£ / s s-s sysssvf-swssss sssssss-sss-ss^ssss.'V"- Λ-rfwi'*· sSsssss ^-•s

"'

, S',·

s'sSS

SS,,.

Sly •sSs-sfss.-.-

SÌ-- S-S-s}

t

'·-''"

sy-.-

S'y:sAs-s^ss >>-v-,v* '.S&fW ,'# s.^-s'-.y.-.ss- sffsx-y. çss,

snsys-sr.

•••^s>-/

• ,?••-,-•:• :>/.--- •'' .-.'r-sJfï'A'sry

"S

' /·..-.-/-.£>• - - - »sssfj.pityy y,sÎ'^-SS»-s**!SPÎ;-

S

-•

SS

J-

--

^"

'ss

s

yy

Si/ sSsœspss. • s SS s s

yÉbySSS-SsJs^Js-^ss^sSsss-~p?SSÎ-s-

SSS Λ,W

-y-s-sssrJy

,/sSs

,,/ssSySs-sJ-..

ses'

'

'S

y

'

' ' "

"

s

sis

fss^'^v

.Xv'tSÎsV.

ysysys-v Mii'-sy-s.ss.-p,f-

ssls, sirs-

ws^ypS'

S

s's's'

.

.-sti'ss-fyssss*

If

-sf-S s ...

"

s. sss S:

sV

'-'-'-»•*-

*'y{y*j<·-fs-evs''•

ïss'ff^. ,. Ί "*1 ... -ι:; ty'?'&*^SiSSSSßss,ys%:'Sy· •SißS'ee Τ 'fsï. /

ss,.-'ss^.->• '

ss.y,s,~si;s-·-syXyïs-.s'•••'•*•:•

,rSl?%SiZ.

, „sis/

*>&&**,'•

. -Ζ-*--s*s%- s^Ssst

,-.:,,- si.} '

>ϊ£>ΐ<ν

•se-./yisyys^s-Sslh's^

•'.'•t •*•'. .-s&es'sé'.r"*s'

,

'•'"'•'

•.•ty^sy

•• ' , ' ,s... „.

fs's'sssss

••••--

.-Xfl^rtV^^*^''"''-^-'-·'''^-'-'·-' •' . ·

s'

•

sS^-K^S'-St!

S ^ ^ ^ y s i ,

/;'S-SAOY-S

SS:,•.""*>-#•-„

--MSSSifsi /Si-,.- . ' • ,'

:-,<•'· S!. , s.,

S?*', ks-s.s.sss

SSSSS si

sJSs/s- Sf;/sss~ sfs'-

ss,, sss

,S%ysr

-Sfi"hissésSÏ*s-

fs'-.s-ysssz-s's-s

SsL '\ ;- £ ^ - ν

,«.X«i >î'i-

·

ysssssys-'SÏ'-^

yS

,.-^

jS

,.Sfs

•

s

/

9. Αναφορά του Πελεκάνου περί ΐης κατάλληλης εποχής για ανασκαφή άθικτων τάφων (23.2.1902)

sss,--

' -

*4:sss

^c-vi^pl

^

-">^-s-^.C. -^iCr"

^ \ Γ

t

'

---------

yysSsyySSßSr?ss<y S^ssS^'SSSSSssstssSss-· s.,Ayss,-/;.s

^^.ΐ,

:,.s1;/<.-S<-/s<:^ss,-ss

s-'irsi s~sss* -: sss, -

> i sv-z'svsZrs

^

.-siSsS'si-* -.•#?*• ^ * > ^

••

_

.

:

•-••·.<'• ·••·'

•

ν:«ν."".-

^ff,.>.

^•.χ" " V ; t ^ > -ν-; - ^ - Ä ^ V

. - ^ Î r •-;:-:•

.••••i:-!ç si •--'?•'-;' ' - - -

•-•••:-.- -.-.^.-"-'-.-'V-^-:- --••^-'"

<

Sss-zSss"S.

s e*"*

'S" ,.*. /•y,

ίV<·

ss-isssss^y .•://*•>•• S'y, s.-ys'>) ;> ; sssssp, -----

8. Αναφορά του Πελεκάνου σχετικά με παράνομη ανασκαφή στη βόρεια κλιτύ του Όρους (31.3.1902)

s., y-yy

10. Αναφορά του Πελεκάνου για την εύρεση δύο θραυσμάτων ποδιών αγαλμάτων κοντά στην Αφαία (3.10.1902) 77

όπως προαναφέρθηκε, είχε μακρό παρελθόν στην τυμβωρυχία και την αρχαιοκαπηλία. Την ίδια εποχή φρόντισε, επίσης, για το διορισμό φυλάκων στην Αφαία και στο Μουσείο. Φαίνεται ακόμη ότι και ο ίδιος είναι γνώστης των βασικών αρχών της ανασκαφικής, μιας και απαντά σε αίτημα του Υπουργείου «Περί της ανευρέ­ σεως τάφων άθικτων» ότι η παρούσα εποχή, δηλαδή ο χειμώνας του 1902, είναι ακατάλληλη και ότι πρέπει να γίνεται ανασκαφή κατά το θέρος και φέρνει ως παράδειγμα ότι η «ανασκαφή» του τάφου του θησαυρού του Βρετανικού Μουσείου έγινε καλοκαίρι, όταν το χορτάρι επάνω από τους τάφους είναι θαλερό, ενώ για το ίδιο θέμα απευθύνεται και στον Γενικό Έφορο Αρχαιοτήτων Π. Καββαδία, γράφοντας ότι κατά τη γνώμη ειδημό­ νων, η ανασκαφή άθικτων τάφων είναι «αλυσιτελής» κατά τους μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο, λόγω της υγρασίας του εδάφους επάνω από τους τάφους και, καθώς η δαπάνη της ανασκαφής θα αποβεί μάταιη, αντι­ προτείνει να γίνει η έρευνα με καταλληλότερες καιρικές συνθήκες (εικ. 9). Το νεκροταφείο των Μύλων (εικ. 3), στο οποίο έως πρόσφατα θεωρείτο πιθανότερο ότι βρέθηκε «ο θησαυρός», ερευνήθηκε από τον αρχαιολόγο Αντώνιο Κεραμόπουλο τον Οκτώβριο του 1904. Και σε αυτή την περίπτωση ο Πελεκάνος είχε ενεργό συμμετοχή και μάλιστα συνόδευετον Κεραμόπουλο στις σύντομες περιοδείες του στο νησί. Στο τέλος του κειμένου παρατίθεται μια γλαφυρή ανάμνηση του Κεραμόπουλου από μια διανυκτέρευση του στον Μεσαγρό, με πρωταγωνιστές έναν μυλωνά και τον Πελεκάνο. Το γεγο­ νός ότι μια από τις «μεγάλες» μορφές της ελληνικής αρχαιολογίας, με πλή­ θος ανασκαφών στη Θήβα, την Αττική και σε πολλούς τόπους στη Μακεδονία και μετέπειτα καθηγητής στο Παν/μιο Αθηνών, επέλεξε να κατα­ γράψει λίγες δεκαετίες αργότερα τη συγκεκριμένη ανάμνηση δείχνει πόσο το νησί αλλά και ο Πελεκάνος εντυπώθηκαν στη μνήμη του. Μεγάλο τμήμα του αρχείου της Αίγινας, που φυλάσσεται πλέον στο κτήριο της οδού Ψαρομηλίγκου 22, όπου στεγάζεται το Αρχείο των Υπηρεσιών των Αρχαιοτήτων, αφορά στην παροχή διευκολύνσεων προς τη γερμανική αποστολή του Μονάχου, που αποτελείται από τον καθηγητή Adolf Furtwängler, το μαθητή του Hermann Thiersch και τον νεαρό αρχι­ τέκτονα Ernst Fiechter, που διενεργούν τη μεγάλη ανασκαφή στο ιερό της Αφαίας κατά κύριο λόγο, αλλά ερευνούν σχεδόν στο σύνολο του το νησί το 1901 και 1902. Χωρίς τη συνδρομή του Πελεκάνου τα πρακτικά και γραφει­ οκρατικά εμπόδια, που αφορούσαν κυρίως σε θέματα απαλλοτριώσεων των υπό ανασκαφή χώρων και οικοπέδων, δύσκολα θα μπορούσαν να ξεπε­ ραστούν. Τον καταλυτικό ρόλο του στην απαλλοτρίωση του χώρου της Αφαίας εξαίρει και η εφημερίδα το Άστυ, γράφοντας στις 14.8.1900: «Δυστυχώς (ο ναός της Αφαίας) έγκατελείφθη έπ'έσχατων άνευ επιτήρησε-

ως, ώς έκ τούτον δε ό μεν λιθόστρωτος περίβολος τον ναον... Ισοπεδωθείς άροτριάται- οι ογκώδεις λίθοι κατακερματιζόμενοι αποσπώνται, δπωςχρησιμεύσωσιν άλλαχοϋ 'έν τω σηκφ ποίμνια κατανλίζονται ' τέλος γοργώ τφ βήματι βαίνει προς τήν καταστροψήν. Το διοικητικον σνμβούλιον της Αρχαιολογικής 'Εταιρίας, λαβαν γνώσιν της οίκτρας ταύτης καταστάσεως έξ αναφοράς τον επιμελητού τώνΑρχαιοτήτωνΑίγίνης κ. Άντ. Πελεκάνον, προ­ έβη εις πραξιν άξιέπαινον τιμώσαν αυτό, απεφάσισε δηλαδή ν' άγοράση τον περίβολον τον ναον και τον πέριξχώρον, άνέθηκεν δε τήν διαπραγμάτενσιν τής αγοράς προς τον κ. Πελεκάνον, όστις κατώρθωσε τον μεν περίβολον τον ναον σννιστάμενον εκ 3.000 τετραγ. μέτρων νά συμφωνήση αντί 150 δραχμών μόνον τον δε λοιπόν άρχαιολογικον χώρον προς 40 δραχμάς έκαστον έντόπιον στρέμμα, τιμήν λίαν σνγκαταβατικήν». Με μεγάλο ενθουσιασμό σε επιστολή του στις 3.10.1902 προς το Υπουργείο, ο Πελεκάνος αναφέρει την εύρεση δύο θραυσμάτων ποδών, το ένα υπερφυσικού μεγέθους, που κατά ομολογία του Η. Thiersch, ήταν οι κνή­ μες, οι οποίες έλειπαν από τα αγάλματα του αετώματος που εκτίθεντο στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου (εικ. 10). Μεταφέρθηκαν στο μικρό μουσείο που είχαν κατασκευάσει οι Γερμανοί στο χώρο και που ακόμη και σήμερα, μετά από επισκευές, στέκεται χαμηλότερα από το ναό. Τη συμβολή και το ζήλο του Πελεκάνου αναγνωρίζει και ο Α. Furtwängler στον πρόλογο του δίτομου έργου που εκδόθηκε το 1906 για το ιερό της Αφαίας, Ως ντόπιος ήταν αυτός που υπεδείκνυε ποιοι ήταν άνθρωποι εμπιστοσύνης και μπο ρούσαν να χρησι­ μοποιήσουν οι Γερμανοί ως εργάτες και φύλακες στις ανασκαφές. Καθοριστική ήταν, επίσης, η συμβολή του στον εντοπισμό θέσεων με αρχαιολογικό ενδιαφέρον, που βοήθησαν τον Η. Thiersch στη σύνταξη ενός πλήρους χάρτη, στον οποίο καταγράφονται όλες οι ορατές τότε αρχαιότητες του νησιού. Σήμερα αποτελεί πολύτιμο οδηγό και εργαλείο για τους αρχαιο­ λόγους, μιας και πάμπολλες από τις θέσεις που καταγράφονται είναι πλέον αδύνατο να εντοπισθούν λόγω της αλλοίωσης που έφερε στον τόπο η μεγά­ λη οικιστική ανάπτυξη από τη μία και η εγκατάλειψη της καλλιέργειας από την άλλη. Σε έκθεση του προς το Υπουργείο, αφού επισημαίνει ότι, από όλες τις αρχαιότητες που μαρτυρεί η αρχαία γραμματεία και κυρίως ο Παυσανίας, μόνον ο ναός της Αφαίας και της Αφροδίτης (εννοεί το λόφο της Κολώνας) έχουν εντοπισθεί και ανασκαφεί, ο Πελεκάνος παραθέτει κατάλογο θέσεων προς έρευνα: 1) Παυλάκα, όπου είχε αποκαλυφθεί από τον Α. Σκιά αρχαίος περίβολος και κοντά σε αυτόν παραδόθηκε από τον δήμαρχο των Αιγινητών Ν. Πέππα η περίφημη επιγραφή της Μνίας και Αύξησίας, το ιερό των οποίων μνημονεύουν ο Ηρόδοτος (V 82-89) και ο Παυσανίας (Π 30,4), 2) Γαλαία, όπου εντοπίσθηκαν κτήρια «έξ ογκολίθων» 3) Σφεντούρι «όσαύτως κτήρια έξ ογκολίθων», 4) Κλίμα, 5) Τρυπητή, όπου οι Γερμανοί ανέσκαψαν σειρά

κτηρίων, που λόγω του πλήθους τους αποκάλεσαν Μικρό χωριό 6) Κυρά καλή, 7) Πόρτες, 8) Λέοντι, 9) Χαλίκα ή Χαλικάκι, 10) Ασώματοι, 11) Τύμβος Φώκου, 12) Αιγιναία Ακρόπολις, δηλ. ο λόφος της Κολώνας, όπου ο Πελεκάνος τονίζει ότι είναι ανεξερεύνητη και «όπου ύπάρχουσιν αναρίθμη­ τοι τάφοι», 13) Μαυρομούτσουνο, λόφος Νησίδος και Πυργάκι «όπου ού μόνον λείψανα πανάρχαιων πύργων παρατηρούνται άλλα και τείχη αρχαία εις τήν κοιλάδα της Νησίδος». Τόσο οι έρευνες του Παντελή Λογιωτατίδη αρχικά, όσο και της Γερμανικής αποστολής, κατέληξαν ότι ταυτίζονται με τη μνημονευόμενη από τον Ξενοφώντα (Ελληνικά V, 1,10) αρχαία Τριπυργία. Εκτός από τη σειρά των αναφορών αυτών του Πελεκάνου προς τους ανωτέρους του η ιστορικός Γ. Κουλικούρδη είδε και αντέγραψε στο Μουσείο της Αίγινας το προσωπικό αρχείο-ημερολόγιο του Πελεκάνου. Πρέπει να επισημανθεί ότι αρκετές από αυτές τις αναφορές, που παραθέτει και η Μ. Γαλάνη στο πρώτο τεύχος της Αιγιναίας (2000), συμπίπτουν με τις μαρτυρίες της Διεύθυνσης Εθνικού Αρχείου Μνημείων. Φαίνεται, δηλαδή, ότι κρατούσε και ο ίδιος δικό του αρχείο, μια ακόμη απόδειξη ότι πρόκειται για μεθοδικό, συγκροτημένο άνθρωπο, που παρότι δεν έχει την εξειδικευ­ μένη γνώση του Π. Ηρειώτη, υπηρετούσε με υψηλό αίσθημα ευθύνης, έχο­ ντας πλήρη επίγνωση του ρόλου και της αποστολής του. Πάντοτε στις αναφορές προς τους ανωτέρους του καταλήγει «Εύπειθέστατα, Ό 'Επιμελητής των Αρχαιοτήτων Αίγίνης, Αντώνιος Πελεκάνος», ενώ και ο γραφικός του χαρακτήρας είναι ιδιαίτερα επιμελημένος, γεγονός αναμενό­ μενο βεβαίως για δάσκαλο, που δίδασκε καλλιγραφία. Είναι χαρακτηριστι­ κό πάντως ότι συγκρίνοντας τον με τις επιστολές-σημειώματα του Α. Σκιά, Π. Καββαδία και των δύο υπουργών, Σπ. Στάη και Α. Μομφεράτου, που περιλαμβάνονται στο φάκελο το σχετικό με την Αίγινα, είναι μακράν ο πλέον καλλιγράφος και επιμελής. Είναι, επίσης, σαφές από την αλληλογρα­ φία ότι πρόκειται για ιδιαίτερα δραστήριο, έξυπνο και κοινωνικό άνθρωπο, που μπορεί να συναναστρέφεται και τον απλό χωρικό και τον καταξιωμένο επιστήμονα αλλά και τον υπουργό και τον υψηλό επισκέπτη. Το 1916 θα γίνει σχολάρχης στον Πειραιά, όπου και πεθαίνει το 1923 από εξανθηματικό τύφο, περιθάλποντας Μικρασιάτες πρόσφυγες, άλλη μια απόδειξη της πάντοτε έντονης κοινωνικής δράσης και προσφοράς του. Σήμερα για τον επισκέπτη της Αίγινας, ίσως και για αρκετούς από τους νέους κατοίκους του νησιού, το όνομα του Α. Πελεκάνου δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας δρόμος στο κέντρο της πόλης, παράλληλος της Αφαίας και κάθετος της Μητροπόλεως. Η σημαντική προσφορά στην πάταξη της αρχαιοκαπηλίας και οι υπηρεσίες του, ευτυχώς, αναγνωρίσθηκαν όσο ήταν ακόμη εν ζωή και μάλιστα, όπως μας πληροφορεί απόσπασμα του τύπου της επο­ χής, τιμήθηκε με «τον δικαιότερον ίσως σταυρόν ποϋ εδόθη εσχάτως». Η

11.0 Πελεκάνος στο Μουσείο φορώντας τα παράσημα του (Μ. Γαλάνη-Κρητικού)

φωτογραφία, που σώζει τη μορφή του, τον δείχνει στο Μουσείο, δίπλα στη σφίγγα της Κολώνας, να φορά τα παράσημα του (εικ. 11) και το απόσπασμα από την εφημερίδα Νέον Άστυ (αρ. φύλ. 867,07.05.1904, σελ.: 2), με τίτλο «Ο Πελεκάνος», συνοψίζει νομίζω με ακρίβεια την προσφορά του: «Δεν εϊνε το άρπακτικον δρνεον το όποιον γνωρίζομεν δλοι άπό την ζωολογίαν. Εϊνε ακριβώς είρηνικώτατος διδάσκαλος, ευκίνητος, ζωηρός, εξυπνότατος, άπό τους ενθουσιώδεις δια το έργον των καΐ φιλάρχαιος εκ φύσεως και ίδιοσυ-

γκρασίας. Άλλα -το σπουδαιότερον- εΐνε ό φρεσκότερος ιππότης του ελλη­ νικού σταυρού τοϋ Σωτήρος. Και ίσως έκ των ολίγων δικαίων και άξιων ιπποτών, ό άνθρωπος αυτός, εις τον όποιον απενεμήθη προχθές το βράδυ το παράσημον. Εις την Άίγιναν δπου εϊνε σχολάρχης και επιστάτης των αρχαιο­ τήτων εγεινεν (sic) ό φύλαξ των αρχαιολογικών θησαυρών.Ή άρχαιοκαπηλία ή όποια ώργίαζεν άλλοτε εις την «λήμην των Αθηνών» όπως έλεγαν την Άίγιναν οι αρχαίοι, ήναγκάσθη νά μαζευθή τώρα, καΐ έπέρασεν ό καιρός οπουΈλληνες και ξένοι συνεννοούμενοι κατώρθωνον νά συλήσουν τα ύποχθόνια και νά τα εξαργυρώσουν εις εκατομμύρια. Τώρα ό κ. Πελεκάνος έθεσε τους αρχαίους θεούς, τους αρχαίους ναούς, τα αρχαία νομίσματα και τους αρχαίους νεκρούς ύπο την προστασίαν του. Οί νησιώται διατείνονται, δτι επί νύκτας ολόκληρους δεν έκοιμήθη δια νά φυλάξη εδάφη άνασκαπτόμενα καΐ ν' αποφυγή την έπέμβασιν ανοσιών χειρών. Και οί ξένοι οί όποιοι περνούν άπο την Αϊγιναν καταφεύγουν πλέον εις τον κ. Πελεκάνον δια νά τους όδηγήση καΐ νά τους δώση πληροφορίας. Αυτός εΐνε ό κ. Πελεκάνος, την εύσυνειδησίαν καί προθυμίαν τοϋ οποίου δικαίως άντήμειψεν ό υπουργός της Παιδείας με ενα σταυρόν, τον δικαιότερον 'ίσως σταυρόν πού (sic) εδόθη εσχάτως. Άπο την Αϊγιναν μας γράφουν, δτι ή μικρά νήσος εορ­ τάζει την δικαίαν σταυροφορίαν καί ϊσως ό σταυρός του κ. Πελεκάνου θά ενθουσίαση καί τους αρχαίους θεούς». Το νησί τού οφείλει πολλά και όσοι αρχαιολόγοι αγαπάμε και μελετάμε την Αίγινα, ακόμη περισσότερα!

ΠΗΓΕΣ-ΕΝΔΕΙΚΠΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων, Τμήμα Αρχείου Υπηρεσιών των Αρχαιοτήτων, Κιβώτιο 420, Φάκελλος 19α, «Αίγίνης». Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος ΙΘ ', λ. Πελεκάνος, σελ. 875 [Σ. Ε. Λυκούδης]. Μ. Γαλάνη-Κρητικού,

Αίγινα και άνθρωποι: Αντώνιος Πελεκάνος,

ο ιδρυτής

του

Αρχαιολογικού μουσείου Αίγινας, Αιγιναία 1 (2000), 67-75. Α. Κόκκου, Η μέριμνα για τις αρχαιότητες στην Ελλάδα και τα πρώτα μουσεία, Αθήνα 2009 (β'έκδοση). Β. Χ. Πετράκος, Πρόχειρον Αρχαιολογικόν 1828-2012, Αθήναι 2013.

L. Ross, Archäologische Aufsätze, Leipzig 1855. ΣτάηςΒ., Περί TûvévAtyivy ανασκαφών, Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας 1894,17-20.

82

ΕΛΕΝΗ ΣΤΑΜΠΟΓΛΗ

Ψηφιακό αρχείο ϊ.Καποδίστρια Ένα εργαλείο για την έρευνα http://kapodistrias.digitalarchive.gr

Ο Ιωάννης Καποδίστριας (Κέρκυρα 1776-Ναύπλιο 1831), αν και υπήρξε αδιαμφισβήτητα, στη συνείδηση της κοινής γνώμης, κορυφαία πολιτική φυσιογνωμία που συνέδεσε τη ζωή και το έργο του με τις διεκδικήσεις των Ελλήνων για ανεξαρτησία και τα πρώτα βήματα του ελληνικού κράτους, διαφέρει σημαντικά από τις υπόλοιπες μορφές που απαρτίζουν το πάνθεον της εθνικής παλιγγενεσίας. Φαντάζει παράδοξο το γεγονός ότι, παρά το ρόλο που έπαιξε ο Ιωάννης Καποδίστριας κατά την περίοδο της συγκρότησης του ελληνικού κράτους, ούτε η κοινή γνώμη συγκρατεί γι' αυτόν πολλά περισσότερα από κάποιες στερεοτυπικές εικόνες του στοργικού κυβερνήτη που ήρθε από τα ξένα να συνδράμει τη φτωχή Ελλάδα στα πρώτα της βήματα, ούτε η επιστημονική κοινότητα, για λόγους που δεν είναι του παρόντος, θέλησε να καταπιαστεί εκτενώς με το έργο του. Λιγότερο "ηρωικός" από τους οπλαρχηγούς που σήκωσαν το βάρος του ένοπλου αγώνα, "ξένος" λόγω της Ιόνιας καταγωγής και ανατροφής του προς τον κόσμο που αποτέλεσε τον πυρήνα του νεοελληνικού κράτους, λιγότερο "φλογερός" -από ιδιοσυγκρασία αλλά και επαγγελματική δέσμευ­ ση- σε σύγκριση με άλλους υποστηρικτές της ελληνικής υπόθεσης στην Εσπερία, μοναχικός αλλά πολυγραφότατος, παραμένει, εν πολλοίς, ένας οικείος άγνωστος. Κι όμως, το έργο του Ιωάννη Καποδίστρια -και μαζί οι συνθήκες που το διαμόρφωσαν, οι άνθρωποι με τους οποίους συνεργάστηκε, οι αντιφάσεις που το χαρακτήρισαν, η παρακαταθήκη που άφησε- παραμένει ένα σημα­ ντικό κλειδί όχι μόνο για την κατανόηση της πρώτης, τόσο κρίσιμης περιό­ δου για την ιστορία του νεοελληνικού κράτους, αλλά και για τις ευρωπαϊ­ κές συνθήκες που διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό την πορεία του. Είναι σημαντικό να τονιστεί αυτή η ευρωπαϊκή διάσταση, γιατί ο Καποδίστριας, αν στην Ελλάδα είναι γνωστός ως ο πρώτος Κυβερνήτης της χώρας (κι αυτό μια "καποδιστριακή" ιδιαιτερότητα, σε μια εποχή βασιλέων και αυτό-

κρατόρων), υπήρξε κορυφαίο στέλεχος της ευρωπαϊκής διπλωματικής σκηνής, σε μια εποχή ρευστή που χαρακτηρίζεται από έντονες ιδεολογικές αντιπαραθέσεις, εδαφικές διεκδικήσεις και κοινωνικές ανακατατάξεις. Επομένως, η μελέτη του έργου του αποτελεί και συμβολή στη μελέτη της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας. Πριν από τρία περίπου χρόνια, συγκροτήθηκε μία ερευνητική ομάδα με επιστημονικό υπεύθυνο τον καθηγητή Χρήστο Λούκο, με στόχο τη δημι­ ουργία ενός κόμβου στο διαδίκτυο, που θα συγκέντρωνε κάτω από μία "ομπρέλα", αρχεία και αρχειακές πηγές που σχετίζονται με τη ζωή, το έργο και την εποχή του Ιωάννη Καποδίστρια. Την άνοιξη του 2015 ολοκληρώθη­ κε η πρώτη φάση του έργου, ο κόμβος αναρτήθηκε (http://kapodistrias. digitalarchive.gr *) και είναι προσβάσιμος τόσο στο κοινό των ερευνητών όσο και σε οποιονδήποτε ενδιαφέρεται να διατρέξει το αρχειακό υλικό αλλά και τα συνοδευτικά κείμενα, το εικονογραφικό υλικό και τις εκπαιδευτικές προτάσεις που το συνοδεύουν. Μέσω της δυναμικής βάσης δεδομένων, οι επισκέπτες του κόμβου έχουν τη δυνατότητα πολλαπλών τρόπων αναζήτη­ σης δεδομένων μέσα από ένα μεγάλο πλούτο κειμενικού και οπτικού υλι­ κού. Επιπλέον, η βάση δεδομένων έχει δομηθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να

1 Το έργο πραγματοποιήθηκε με χρηματοδότηση τον Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση. Η ευθύνη για το περιεχόμενο τον ανήκει αποκλειστικά στην επιστημονική ομάδα νλοποίησης.

• το ΨΗΦΙΑΚΌ meto

είναι «ανοιχτή» στη συνεχή ροή νέων τεκμηρίων και να εμπλουτίζεται συνεχώς με βάση τα πορίσματα νεότερων ερευνών. Η συγκρότηση του Ψηφιακού Αρχείου Ι. Καποδίστρια έχει στόχο, αξιο­ ποιώντας τις δυνατότητες που προσφέρουν οι ψηφιακές τεχνολογίες, να υπερβεί τις δυσκολίες που παρουσίαζε μέχρι τώρα η συγκέντρωση των τεκ­ μηρίων που αφορούν το έργο του Ιωάννη Καποδίστρια. Ξεφεύγοντας από τους περιορισμούς ενός παραδοσιακού αρχείου, ο κόμβος φιλοδοξεί να προσφέρει μιαν ολοκληρωμένη εικόνα για την πολλαπλότητα και διαφορε­ τικότητα των τεκμηρίων που αφορούν τον Ι. Καποδίστρια, τη γεωγραφική διασπορά τους καθώς και τη γλωσσική τους ποικιλία. Η σύλληψη της δημιουργίας ενός «ψηφιακού αρχείου» αποτέλεσε από την αφετηρία της μια καινοτομία στον τρόπο προσέγγισης του αρχείου. Επιδιώκοντας να προσφέρει ένα πλήρες σύνολο ποικίλων τεκμηρίων για τη ζωή και το έργο του κυβερνήτη, η ερευνητική ομάδα επέκτεινε την παραδο­ σιακή αντίληψη για το αρχείο ως συλλογή εγγράφων, προσθέτοντας τεκμή­ ρια όπως: οπτικό υλικό (έργα τέχνης, αντικείμενα καθημερινής χρήσης, κει­ μήλια, κτήρια), οπτικοακουστικό υλικό (ντοκιμαντέρ και μαθητικές ταινίες), βιβλία. Εξίσου καινοτόμα υπήρξε και η υλοποίηση του «ψηφιακού αρχείου», καθώς στηρίχθηκε στη δημιουργία μιας υποδομής (βάση δεδομένων), η οποία είναι κατάλληλη για την καταγραφή και οργάνωση του τόσο ποικίλου τεκμηριαχπκού υλικού. Η βάση δεδομένων, ανοικτή στον συνεχή εμπλουτι­ σμό της, προσφέρεται στο ευρύ κοινό μέσα από ένα σύγχρονο και ελκυστικό κόμβο, ο οποίος δεν παρουσιάζει μόνο τα τεκμήρια, αλλά παράλληλα προ­ τείνει και τρόπους χρήσης τους: η προσέλκυση ενός διαφοροποιημένου κοι­ νού υπήρξε εξαρχής ένας από τους κύριους στόχους του έργου μας.

86

Βασικός κορμός της έρευνας ήταν η επεξεργασία και παρουσίαση του αδη­ μοσίευτου -ως συνόλου- προσωπικού αρχείου του Ιωάννη Καποδίστρια, που βρίσκεται στα Γ.Α.Κ. Κέρκυρας και αποτελείται από 1.206 φακέλους, οι οποίοι υποδιαιρούνται σε νπο-αρχείο Εξερχόμενων και Εισερχομένων. Τα τεκμήρια καλύπτουν ένα εντυπωσιακό θεματικό εύρος: αλληλογραφία με εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων (πρέσβεις, ναυάρχους, προξένους), παράδοση οχυρών από τους Οθωμανούς, ίδρυση σχολείων, φροντίδα προ­ σφύγων και ορφανών, οργάνωση καλλιεργειών, αντιμετώπιση επιδημιών, διασφάλιση οικονομικών πόρων από Φιλέλληνες, διευθέτηση αντιδικιών, διορισμούς αξιωματούχων. Σημαντική είναι και η ενότητα των επιστολών που απευθύνονται στους πρωτεργάτες της Επανάστασης: Θ. Κολοκοτρώνη, Μακρυγιάννη, Μαυρομιχάληδες, Κουντουριώτη, Κανάρη, Κριεζή, όπως και αυτή που αφορά την αλληλογραφία του με τους στενούς του συνεργάτες: Μουστοξύδη, Εϋνάρδο, Βαλλιάνο. Η εργασία που έγινε πραγματικά ανοίγει για πρώτη φορά στο ερευνητι­ κό κοινό έναν όγκο αρχειακού υλικού με τρόπο που δεν έχει ξαναγίνει. Οι εγγραφές είναι λεπτομερέστατες και περιλαμβάνουν, πέρα από τη βασική καταγραφή των στοιχείων του εγγράφου, αναλυτική παρουσίαση του περι­ εχομένου. Κάθε έγγραφο συνοδεύεται από τις αντίστοιχες φωτογραφίες σε υψηλή ανάλυση, επιτρέποντας πολύ ικανοποιητική μεγέθυνση. Οι λέξεις κλειδιά, που συνοδεύουν κάθε έγγραφο, προσφέρουν πολλαπλές δυνατό­ τητες αναζήτησης. Πέρα όμως από το ανέκδοτο υλικό που παρουσιάζεται στον κόμβο, σημαντικός ήταν και ο εντοπισμός τεκμηρίων που απόκεινται σε ευρωπαϊ­ κές βιβλιοθήκες. Εδώ η έρευνα βασίστηκε στους δημοσιευμένους καταλό­ γους βιβλιοθηκών στην Αυστρία, την Ελβετία, την Ιταλία, τη Ρωσία, τη Γαλλία και, φυσικά, στην Ελλάδα. Προκειμένου να συμπληρωθεί το «Ψηφιακό Αρχείο Ι. Καποδίστρια», κρίθηκε απαραίτητη η ψηφιοποίηση των δέκα δημοσιευμένων τόμων με καποδιστριακά έγγραφα, που είχε επιμεληθεί ο Κ. Δαφνής και είχε δημοσι­ εύσει η Εταιρεία Κερκυραϊκών Μελετών. Σε συνεννόηση με την Εταιρεία, η ομάδα εξασφάλισε την άδεια ψηφιοποίησης των δέκα αυτών τόμων και, χάρη στο λογισμικό που παραχώρησε ο καθηγητής του Ιονίου Πανεπιστημίου Ιωάννης Κόκκωνας, ψηφιοποιήθηκαν περί τις 3.100 σελί­ δες, οι οποίες παρουσιάζονται στη μορφή του πρωτοτύπου, με επιπλέον δυνατότητα αναζήτησης. Μια άλλη ενότητα αρχειακού υλικού που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδια­ φέρον είναι η βιβλιοθήκη Ι.Καποδίστρια. Στα Γ.Α.Κ. Κερκύρας διασώζεται χειρόγραφος κατάλογος της βιβλιοθήκης, ο οποίος είναι αποσπασματικός KOL μη τεκμηριωμένος, ενώ ελάχιστα μόνο βιβλία της αρχικής συλλογής

διασώζονται, καθώς τα περισσότερα καταστράφηκαν σε πυρκαγιά. Στο πλαίσιο του έργου «Ψηφιακό Αρχείο Ι. Καποδίστρια», έγινε η πλήρης τεκμη­ ρίωση της βιβλιοθήκης Καποδίστριας: α) μεταγραφή σε word, β) ενδελεχής έλεγχος των τίτλων προκειμένου να συμπληρωθούν οι αρχικές ελλιπείς κατα­ γραφές, γ) πλήρης βιβλιογραφική τεκμηρίωση. Ολοκληρώθηκαν 1.183 εγγραφές με πλήρη βιβλιογραφική αναφορά, σύντομη περίληψη του έργου και λέξεις-κλειδιά. Στις περιπτώσεις που τα βιβλία είχαν ψηφιοποιηθεί, προ­ στέθηκε η ηλεκτρονική διεύθυνση, που παραπέμπει στην ψηφιοποιημένη εκδοχή του έργου που απόκειται σε μεγάλες ψηφιακές βιβλιοθήκες. Από τις αναλυτικές αυτές εγγραφές, αρχίζει να αναδύεται το προφίλ ενός λογίου στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα. Η βιβλιοθήκη του Καποδίστρια περιλαμβάνει βιβλία με θέματα όπως πολιτική, πολιτική ιστορία και διπλωμα­ τία, πολεμική ιστορία, φιλοσοφία, φυλλάδια, ταξιδιωτική λογοτεχνία, θέατρο, τέχνη, γεωγραφία, ιατρική, δίκαιο κλπ. Είναι βιβλία σε πολλές γλώσσες, κυρί­ ως γαλλικά, αλλά και γερμανικά, ιταλικά, ελληνικά και ρωσικά, βιβλία που έχουν εκδοθεί σχεδόν σύγχρονα με τη ζωή του Καποδίστρια, δηλαδή τέλη του 18ου αιώνα -αρχές του 19ου. Η ενότητα αυτή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέ­ ρον για όσους θελήσουν να μελετήσουν πιο συστηματικά ποιες ήταν οι πνευ­ ματικές καταβολές και ποια τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα του Ι. Καποδίστρια. Καινοτομώντας ως προς τη σύλληψη της παραδοσιακής έννοιας του αρχείου, που νοείται κυρίως ως συλλογή εγγράφων, το «Ψηφιακό Αρχείο Ι. Καποδίστρια» ενσωμάτωσε στις συλλογές του εικονογραφικό και οπτικοα­ κουστικό υλικό για τον Ι. Καποδίστρια και την εποχή του. Μελετήθηκαν και εντάχθηκαν στο ψηφιακό αρχείο εκθέματα από το Μουσείο Καποδίστρια, προσωπικά αντικείμενα του κυβερνήτη από άλλες συλλογές, προσωπογρα­ φίες και γλυπτά, φωτογραφικό υλικό σχετικά με καποδιστριακά κτήρια, μνημεία κλπ, έργα τέχνης που "εικονογραφούν" την εποχή. Το ενδιαφέρον σε αυτή την ενότητα είναι πως η αξία που έχει το πρόσωπο του Ι. Καποδίστρια εξακολουθεί να συγκινεί και να κινητοποιεί προς την κατεύ­ θυνση της διάσωσης και της ανάδειξης αυτού που θεωρείται πλέον ότι ξεφεύγει από το προσωπικό/οικογενειακό και περνάει στη σφαίρα του δημόσιου. Μία ακόμα καινοτομία του προγράμματος ήταν η παραγωγή σύντομων ντοκιμαντέρ για την πρόσληψη της μορφής και του έργου του Ι. Καποδίστρια. Η ιδέα των ντοκιμαντέρ αυτών ήταν να πάρει συνεντεύξεις από διαφορετικές ομάδες ανθρώπων (ιστορικούς, μουσειολόγους, κατοί­ κους που έρχονται σε καθημερινή επαφή με ζωντανά ακόμα τεκμήρια του καποδιστριακού παρελθόντος) επικεντρώνοντας στις επιδράσεις του έργου και της προσωπικότητας του κυβερνήτη. Ειδικά για την Αίγινα, το αρχείο παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς φωτίζει με τρόπο πολλαπλό την αιγινήτικη περίοδο του Καποδίστρια και μαζί

τους ανθρώπους που εργάστηκαν κοντά του αλλά κι εκείνους που διατύπω­ σαν έναν κριτικό λόγο στο έργο του. Ο επισκέπτης του κόμβου θα βρει τεκ­ μήρια που αναφέρονται σε συγκεκριμένα έργα που δρομολογήθηκαν στο νησί, θα διαβάσει για το πολιτικό παρασκήνιο εκείνων των μηνών, θα αντι­ ληφθεί την πολυπλοκότητα των σχέσεων και των συσχετισμών. Η εκπαιδευ­ τική κοινότητα θα βρει έτοιμα εκπαιδευτικά σενάρια και ένα πλούσιο χρονολόγιο που επιτρέπει σε μαθητές να συσχετίζουν τα τεκταινόμενα στον ελλα­ δικό χώρο, και ειδικότερα στην Αίγινα, με αυτά που συνέβαιναν στην ευρύ­ τερη ευρωπαϊκή σκηνή. Και, βεβαίως, ευχή όλων θα ήταν εκπαιδευτικοί και μαθητές να διατυπώσουν τις δικές τους εκπαιδευτικές προτάσεις, ώστε να εμπλουτιστεί σταδιακά το διαθέσιμο εκπαιδευτικό υλικό.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Χρήστος Λούκος, Ομότιμος Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Άντα Αιάλλα, Επίκουρη Καθηγήτρια, Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών Κωνσταντίνα Ζάνου, Μετ. ερευνήτρια, Université Paris-Est Créteil, Val de Marne Δημήτρης Ζυμάρης, Ιστορικός Ιουλία Πεντάζου, Ιστορικός, ειδικευμένη στις νέες τεχνολογίες Ελένη Σταμπόγλη, Ιστορικός, εκδότρια ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ Lora Gerd, Chief Researcher, St. Petersburg Institute of History Στέφανος Βαμιεδάκης, Υποψήφιος Διδάκτορας, Πανεπιστήμιο Κρήτης Σπύρος Γαούτσης, Ιστορικός ερευνητής Ντάρια Κοσκώρου, Ιστορικός Τέχνης, Επιμελήτρια Θανάσης Λάγιος, Δρ. Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ Βάσια Λέκκα, Δρ. Ιστορίας, διδάσκουσα ΜΙΘΕ Ξένια Μαρίνου, Δρ. Γαλλικής Φιλολογίας ΕΚΠΑ Γιώργος Παύλης, Αρχειονόμος Παύλος Τριαντάφυλλου, Υποψήφιος διδάκτορας ΕΚΠΑ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ Αλέξανδρος Παπαθανασόπουλος, Κινηματογραφιστής ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΙΣΤΟΤΟΠΟΥ Ιουλία Πεντάζου ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΙΣΤΟΤΟΠΟΥ Γιώργος Καλαούζης, μηχανικός Η/Υ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Ελισάβετ Μήλτου, γραφίστρια 89

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Ο Νίκος Ρωκ-Μελάς μιλά για το πατρογονικό του σπίτι, το «Κόκκινο Κάστρο» της Αίγινας

'ter

< * • ' : '

Κ» • - ,

» - J

-J.,-/ 1 '

;

«ip"

Επί πολλά χρόνια η Γωγώ η Κουλικούρδη, «η ζωντανή ιστορία της Αίγινας», όπως την αποκαλώ, ή η «Γωγώ της Αίγινας», όπως την βάπτισε ο Γιώργος ο Μπήτρος, προσπαθούσε να με πείσει να γράψω για τα ιστορικά σπίτια του νησιού μας: του Τρικούπη, του Κανάρη, του Βούλγαρη και τα υπόλοιπα. Παρόλο που είχα μπει μέσα σε όλα και είχα μια μεγάλη ή μικρότερη επαφή με τους απογόνους τους, δεν ήθελα ν' αναλάβω την ευθύνη της παρουσία­ σης τους, φοβούμενη μη και η πέννα μου τα αδικήσει, τα προδώσει ή παρα­ λείψει τα στοιχεία αυτά που θα μπορούσαν ν αποκαλύψουν την ψυχή τους.

- y ν ; ; , . : • - Γ-:.^ρ-, —ζ. -.; • • • -:^: j~Ì ,•

Warn • - '

•

.

•

•

•

:

;

.

;

.

-

;ί:

pKgi

Κόκκινο Κάστρο, 1882 91

Μιλώντας όμως με τον παιδικό μου φίλο Νίκο Ρωκ-Μελά για το «Κόκκινο Κάστρο», το αιγινήτικο σπίτι του, νιώθω σαν να αναπολώ και κάτι πολύ δικό μου!Ένα μεγάλο κομμάτι από τις παιδικές μου αναμνήσεις, από τον τόπο «Παράδεισο». Γιατί το «Κόκκινο Κάστρο» αντιπροσώπευε και αντιπροσωπεύει πάντα τον παράδεισο της νεανικής ζωής μου. Βρήκα τον φίλο μου τον Νίκο (θα τον αποκαλώ έτσι στη συνέχεια του άρθρου μου) στο διαμέρισμα του, κάπου στα περίχωρα της Αθήνας, σ' ένα χώρο όπου η αισθητική και οι καλλιτεχνικές επιλογές επίπλων και πινά­ κων, δεμένες με απλότητα και αρμονία, αντιπροσωπεύουν πλήρως τον εκλεκτό ένοικο.

.- >.

-Α',.-

Ά

':•'< ·

ν

:

»S

7λ'Άίί::'':

'<• •':

- ' -.

WWSi^mrMΈργα στο Κόκκινο Κάστρο, νοτιο-δυτική μεριά. 1940

Ο Νίκος είναι γιος του γλύπτη Φωκίωνα Ρωκ και της Σοφίας Μελά. Οι Ρωκ είναι απόγονοι του γάλλου κόμη Ρωκ, που είχε σταλεί από τη Γαλλία ως αρμοστής των Ιονίων Νήσων και παντρεύτηκε ελληνίδα. Ο Φωκίων Ρωκ ήταν καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας και έργα του βρί­ σκονται σε μουσεία και πλατείες. Το πιο γνωστό για τον πολύ κόσμο γλυπτό του είναι ο Άγνωστος Στρατιώτης στο Σύνταγμα, μπροστά στο Κοινοβούλιο της Αθήνας. Η μητέρα του Νίκου, Σοφία Μελά, ήταν κόρη του στρατηγού Βασίλη Μελά, αδελφού του ήρωα Παύλου Μελά.

92

Στη συνάντηση μου με τον Νίκο τον παρακάλεσα να μου μιλήσει για τους ιδιοκτήτες του «Κόκκινου Κάστρου» και τις αναμνήσεις του από το ιστορικό αυτό σπίτι. Μεταφέρω την αφήγηση του: «Πριν καν έλθει στην Αίγινα ο Καποδίστριας, πολλοί Φιλέλληνες είχαν πραγματοποιήσει την επιθυμία τους κτίζοντας τα σπίτια τους στην Αθήνα και σε διάφορες ελληνικές γωνιές. Ένας απ' αυτούς, ο Ζωρζ Φίνλεϋ, ιστορικός που είχε περάσει και από το Μεσολόγγι κι είχε συνδεθεί με τον λόρδο Βύρωνα, αγάπησε την Αίγινα και θέλησε να κατοικήσει στο νησί. Για να διαλέξει το πιο δροσερό μέρος στην παλιά πόλη, σκόρπισε κομμάτια νωπού κρέατος στα οικόπεδα που του άρεσαν και διάλεξε να κτίσει το "καστροσπίτό του", όπως το έλεγε, εκεί όπου λόγω δροσιάς το κρέας είχε διατηρηθεί για περισσότερο χρόνο. Το "Κόκκινο Κάστρο" έγινε με πολύ παχείς τοίχους και πολύ μικρά ανοίγματα για τον φόβο των πει­ ρατών, που φαίνεται ότι υπήρχαν ακόμα στις γειτονικές θάλασσες. Όταν ο Φίνλεϋ μετακόμισε στην Αθήνα σε σπίτι της Πλάκας, το "Κόκκινο Κάστρο" περιήλθε στα χέρια του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, αδελφού της προπρογιαγιάς μου. Η οικογένεια προέρχεται από Βυζαντινούς ηγεμόνες. Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος κατοίκησε το "Κόκκινο Κάστρο " ανάμεσα στα διαστήματα της πρώτης και της δεύτερης περιόδου της πρωθυπουργίας του.Ήταν γιατρός. Η γυναίκα του Χαρίκλεια, το γένος Αργυροπούλου, κολυ­ μπούσε εκείνη την εποχή στη θάλασσα, στην περιοχή της Κολώνας, και είχαν πολλά παιδιά. Απ'αυτά ο Νικόλαος γίνεται πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη και ο Γεώργιος παντρεύεται την κόρη του Σίνα, την Ειρήνη, και αποσύρεται μαζί της σ έναν πύργο στη Βιέννη. Την εποχή αυτή, ο Καποδίστριας εγκαθίσταται στην "Σπιτάρα" στο λιμάνι της Αίγινας. Εκείνα τα χρόνια έγινε και ο πρώτος επίσημος χορός στην Ελλάδα, με τις κυρίες να μεταβαίνουν τουαλεταρισμένες πάνω σε γαϊδούρια. Όπου φαίνεται ότι έπιασε μια δυνατή βροχή κι έγινε σωστό στραπάτσο»!

Ο Νίκος αναφέρεται στο μεγάλο κοινωνικό γεγονός, που έλαβε χώρα το1826 και θα μπορούσε άτυπα να καταγραφεί ως η πρώτη κοσμική δεξίωση στην Αίγινα. Ο γνωστός ιστορικός και φιλέλληνας George Finlay, άρτι εγκα­ τασταθείς στην πόλη, θέλοντας να γνωρισθεί και με την τοπική κοινωνία, κάλεσε τις επιφανείς οικογένειες σε αποκριάτικη κοινωνική εκδήλωση, στη νεοανεγερθείσα κατοικία του, στο «Κόκκινο Κάστρο». Όπως γράφει ο ακα­ δημαϊκός Στυλ. Λυκούδης («Κήρυξ της Αιγίνης», 1948), η όλη εξέλιξη του γεγονότος έμεινε σαν εύθυμη ανάμνηση για πολλά xpóvta στην αιγινήτικη

κοινωνία, εξαιτίας των απρόβλεπτων καιρικών συνθηκών: «Από ημέρας πριν, όλαι αι Αιγιναίαι, κνρίαι και δεσποινίδες (μεταξύ των τελευταίων και η τω 1909 νπερεκατοντούτης αποθανούσα, σεβαστής μας μνήμης κυρία Μαρία Δημητρ. Καλούδη, από την οποία ήκονσα αυτήν την ιστοριούλα), εσχεδίαζαν και ξεσχεδίαζάν τι θα φορέσουν και τα τοιαύτα...». Συγκεντρωμένοι λοιπόν στη «Χωράφα» στις 6.30 οι προσκεκλημένοι, καβά­ λα σε μουλάρια, με τους αγωγιάτες μπροστά με αναμμένα λαδοφάναρα, ετοιμάζονται για ομαδική αναχώρηση. Και συνεχίζει ο Στυλ. Λυκούδης: «Μα, αφού είχαν κάμει τον μισόν δρόμο, ξέσπασε τρομερή θεομηνία, άγρια προβέντζα, με νεροποντήν, αστραπάς, βροντάς, κεραυνούς. Ο δρόμος μετε­ βλήθη εις ορμητίκόν χείμαρρον, που κυλούσε με δαιμόνων θόρυβον πελώρι­ ους τροχάλους. Ο αφηνιασμός των ζώων από τας αστραπάς, τας βροντάς, τας θορυβωδώς εκδηλουμένας εκφράσεις αγανακτήσεως των προσκεκλημένων και από της καταιγίδας το πανδαιμόνιον κατέλιπαν επί μακρά έτη εύθυμον ανάμνησιν εις τους παρενρεθέντας μούσκεμα εις την πρώτην ταντην επίσημον συναναστροφήν εν Αιγίνη...». Οι περισσότεροι, χωρίς να πτοηθούν, πήγαν στην αποκριάτικη αυτή εκδήλωση. Και τους λίγους, που το μετάνιω­ σαν και γύρισαν πίσω, σφοδρώς τους κατέκρινε «ως δειλούς ποδισιάρηδες»

Ο Νίκος με την Ντίνα. Κόκκινο Κάστρο 1942 94

ο Αιακός Λογιωτατίδης, ο οποίος εκαυχάτο ότι είχε πάρει το βάπτισμα του «λέοντος των αιθουσών» στις κοινωνικές συγκεντρώσεις.

Εργασίες αποκατάστασης. Στο βάθος ο νερόμυλος. Κόκκινο Κάστρο, 1918

Και το κουβάρι της μνήμης του φίλου μου συνεχίζει να ξετυλίγεται: «Όταν ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος εγκαταστάθηκε στο σπίτι τον της οδού Ακαδημίας στην Αθήνα απέναντι από την Λυρική Σκηνή, κληροδότησε το «Κόκκινο Κάστρο» το οποίο είχε καταπατηθεί από άσχετους, σης αδελφές τον Σοφία Αλεξ, Σούτζου (ή Σούτσου), Μεγάλη Κυρία των τιμών της Βασίλισσας Σοφίας και προγιαγιά μου, και στην Χαρίκλεια Γεωργίου Μπαλτατζή. Στην οικογένεια τους ανήκε το Τατόι. Μία άλλη αδελφή τον Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου ήταν η μητέρα του Χαρίλαου Τρικούπη. Επειδή οι δύο αδελφές δεν ενδιαφέρονταν για το "Κόκκινο Κάστρο", αγό­ ρασε το μερίδιο τους η κόρη της Σοφίας Σούτζου, η Ελένη Μελά, η γιαγιά μον. Πήγε στην Αίγινα με τον άνδρα της, τον στρατηγό Βασίλη Μελά, γύρω στο 1912-15 και ερωτεύτηκαν το σπίτι και τον γύρω χώρο. Διόρθωσαν το σπίτι και τα γύρω κτίσματα, άνοιξαν παράθυρα και πόρτες, αγόρασαν τα γύρω οικόπεδα. Μετέτρεψαν ένα παλιό μύλο σε περιστερεώνα και φύτεψαν αμπέλια, συκιές, αμνγδαλιές, ελιές και πολλά λουλούδια. Όπως όμως η οικογένεια πλήττεται από πολλά ξαφνικά πένθη (εκτός από τον τραγικό θάνατο του Παύλου Μελά το ζευγάρι χάνει ένα αγοράκι 10 ετών, τον αδελφό της μητέρας μου), εγκαταλείπουν για λίγα χρόνια την Αίγινα αφήνοντας τη φύλαξη του κτήματος στον Αιγινήτη επιστάτη Γιώργο Μπορ-

μπιλά. Την ίδια εποχή ο στρατηγός Βασίλης Μελάς είναι υπασπιστής τον βασιλέως Αλεξάνδρου, ο οποίος πέθανε από δάγκωμα πιθήκου. Η οικογένεια ξαναρχίζει να περνά τις διακοπές της στην Αίγινα όλη των δεκαετία του 1930 με επιστάτη πλέον τον Γιώργο Κιμιωνάκη. Θερμαίνουν το "Κόκκινο Κάστρο"με σόμπες και τζάκια. Και φτάνουμε στα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής. Ο παππούς Βασίλης Μελάς είναι ένας από τους έξι αποστρατευμένους αντιστράτηγους. Οι Ναζί, φοβούμενοι ένα πιθανό συνασπισμό προσωπικοτήτων στην Αθήνα, στέλνουν τον καθένα χωριστά στα εξοχικά τους σπίτια μακριά από την πρωτεύουσα. Έτσι, η οικογένεια Μελά, ο στρατηγός, η γυναίκα του, η κόρη τους Σοφία και εγώ, ο εγγονός, μένουμε στο "Κόκκινο Κάστρο" της Αίγινας στην περίοδο όλης τηςΚατοχής. Ο πατέρας μου, ΦωκίωνΡωκ, πηγαινοέρχεται στην Αθήνα, διότι δίδασκε στη Σχολή Καλών Τεχνών. Τον πρώτο καιρό οι Γερμανοί είχαν περικυκλώσει με συρματοπλέγματα όλο το σπίτι, κλείνοντας μας μέσα. Αλλά ο παππούς και ο πατέρας μου κόβανε τα σύρματα κάθε βράδυ κι έβγαιναν έξω,Αργότερα τα μέτρα αμβλύνθηκαν, για να καταργηθούν στο τέλος».

Στη συνέχεια η συζήτηση μας παίρνει άλλη ροή. Αυτή, των κοινών ανα­ μνήσεων. «Θυμάσαι;... Θυμάσαι;... Θυμάσαι;...» Πριν μιλήσω για τις κοινές στιγμές που ζήσαμε στο Κόκκινο Κάστρο, θέλω ν' αναφερθώ σε μία άλλη σημαντική αφήγηση του Νίκου, την οποία μου είχε αναφέρει και παλιά, αλλά που επισήμως αγνοούσαμε. Όπως είναι γνωστό, στις τότε φυλακές Αίγινας εκτός από τους ποινικούς έγκλειστους υπήρχαν και οι τραγικοί όμηροι, εκείνοι που οι Γερμανοί κρατούσαν για να εκτελούν σαν αντίποινα, όταν οι Έλληνες έκαναν μποϋκοτάζ εναντίον τους. Ο στρατηγός Μελάς έγραφε ενθαρρυντικά μηνύματα προς αυτούς, τα έδινε στον «Βαπόρη» ή Καρακατσάνη, που είχε στο μαγαζί του ένα αρχέγονο μικρό τυπογράφο και του τα τύπωνε σε πολλές κόπιες. Στη συνέχεια τα έκρυβε κάτω από το σαμάρι της ξακουστής Ντίνας, της γαϊδούρας της οικογένειας Μελά, το ιδιωτικό τους μεταφορικό μέσον, έβαζε πάνω στο σαμάρι καβάλα τον Νίκο -πιτσιρίκο τότε με κοντά παντελονάκια- και τον έστελνε με τον επιστάτη στις φυλακές. Εκεί υπήρχε έκθεση μικροδώρων, καμωμένων από τους φυλακι­ σμένους, που πηγαίναμε και αγοράζαμε. Μόλις έφτανε η Ντίνα με τον Νίκο, έτρεχε η νοσοκόμα του νοσοκομείου των φυλακών που ήταν μιλημένη, έβαζε το χέρι της κάτω από το σαμάρι, έπαιρνε τα μηνύματα του στρατηγού Μελά και τα μοίραζε στους ομήρους. Και το όνομα της νοσοκόμας: Πετσανγκουράκη.

Οικογένεια Γιώργου Βασιαθη, επιστάτη του Κόκκινου Κάστρου. Αίγινα, τέλος δεκαετίας 1930

Να προσθέσω κάτι που αναφέρει και ο Αργύρης ο Φορτούνας σ' ένα από τα βιβλία του και ήξερα ήδη από τον πατέρα μου. Μερικοί Αιγινήτες με τη βοήθεια του διευθυντή των φυλακών είχαν καταφέρει να φυγαδεύσουν αρκετούς ομήρους. Κατοχή στην Αίγινα. Εμείς πιτσιρίκια 4, 6, 7, 8 ετών. Το παιχνίδι μάς έκανε να ξεχνάμε την πείνα μας. Στην Αίγινα της Κατοχής, το σπίτι των Μελά ήταν το πνευματικό κέντρο μερικών οικογενειών και ο παράδεισος των παιδιών τους. Υπήρχαν οι γνωστές μας οικογένειες που συναντιόμασταν πολλές φορές μέσα στην εβδομάδα. Κάποιοι έμεναν μόνιμα στην Αίγινα: ο Καζαντζάκης, η οικογένεια Γιαννέλη, που είχαν το ξενοδοχείο «Ακταίον» της παραλίας, η οικογένεια Πελεκάνου -ίσως μακρινοί συγγενείς του παππού μου- και η δική μου. Υπήρχαν, επίσης, οι ηρωικοί ταξιδιώτες, που παρ' όλες τις δυσκο­ λίες πηγαινοέρχονταν με τα καΐκια Πειραιά - Αίγινα: η οικογένεια Αγγελάκη (γονείς της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ), οι οικογένειες Χιτζανίδου και Δεκαβάλλα, που είχαν κτίσει και τις πρώτες βίλλες προς τον Αγιο Βασίλη, η Μίνα και η Ειρήνη Κοντοστάβλου, η Πώλα η Σταυρίδου, οι αδελφές της και η ανιψιά τους Δανάη Φωκά, αργότερα ο Μάρκος ο Δραγούμης και ο Αλέξανδρος ο Τσακαλώτος, πολύ αργότερα οι Σπυρομήλιοι.

Πάνω: Μιχαλάκης και Νίκος Πελεκάνος, Κάτω: Νίκος Ρωκ - Μελάς, Δανάη Αναργύρου Φωκά. Προφήτης Ηλίας, Αίγινα 194Ü 98

Πολύ συχνά ανεβαίναμε με τους γονείς μου με αμάξι στο «Κόκκινο Κάστρο», εκείνοι για τσάι με την οικογένεια και συζητήσεις πολλές, πάρα πολλές. Πολύ συχνά μιλούσαν ψιθυριστά και σώπαιναν, μόλις εμείς τα παιδιά μπαίναμε στο σαλόνι. Σίγουρα μιλούσαν για τους Γερμανούς. Με τον Νίκο και όποιο άλλο παιδί βρισκόταν κάθε φορά εκεί παίζαμε στο κτήμα, στα περιβόλια ή σκαρφαλώναμε τις επικίνδυνες σκάλες του περιστεριώνα. Για χρόνια, θυμάμαι, περιμέναμε να εκπληρωθεί μια φιλοδοξία του πατέ­ ρα του Νίκου, του Φωκίωνα Ρωκ, που προσπαθούσε να καλλιεργήσει μια μαύρη ανεμώνη. Κι όταν μας την παρουσίασε με χαρά, θυμάμαι ότι εγώ είχα νιώσει κάποια απογοήτευση, γιατί δεν την είχα βρει απόλυτα μαύρη... Όταν έβρεχε, πηγαίναμε με τον Νίκο στο μέσα γραφείο και διαβάζαμε τις εντυπώσεις των επισκεπτών του «Κόκκινου Κάστρου» σ' ένα άλμπουμ, στο οποίο είχαν αρχίσει να γράφουν από τη δεκαετία του 1930. Ζήτησα από τον Νίκο να μου το δείξει, τώρα που βρέθηκα πάλι στο σπίτι του.Ήθελα να ξανα­ διαβάσω αυτό που θυμόμουν πως είχε γράψει ο Καζαντζάκης : «Ο Θεός να τα φέρει αριστερά». Θυμόμουν την απάντηση μίας θείας του Νίκου. Ψάξαμε και βρήκαμε το album. Ο Καζαντζάκης έγραψε την ευχή του στις 10/8/1941. Στις 16/7/1946 ατιαντά η θεία του Νίκου, απόγονος Μαυροκορδάτου και γυναίκα του βαρόνου Uxcul - Gullenbandt: «Άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων, άλλα δε Θεός κελεύει»! Στην ίδια σελίδα υπάρχουν οι υπογραφές των κυριών'Ελλης Φαραντάτου, Ζιζής Αργυροπούλου, Ελένης Αγγελάκη (μαμάς της Κατερίνας) και η προ­ τροπή «Άνθρωποι όλου του κόσμου ενωθείτε» με δυσανάγνωστη υπογραφή, ενώ στο πλάι γαλλιστί «rira bien qui rira le dernier» (θα γελάσει καλύτερα αυτός που θα γελάσει τελευταίος) με υπογραφή Stathatos (Σταθάτος) 16/7/1946. Βρήκα και αυτά που είχα γράψει εγώ το 1955. Απ ό,τι μου θυμίζει ο Νίκος, ο Καζαντζάκης ξέμενε συχνά σπίτι τους τη νύχτα, γιατί δεν υπήρχε μέσον να γυρίσει στο δικό του. Πριν ανεβεί στους Μελά, ο Καζαντζάκης ερχόταν συχνά για μεσημεριανό φαγητό σπίτι μας και μετά έπαιζε τάβλι με τη μητέρα μου. Παίζοντας, της έλεγε πειρακτικά: «Κυρία Γαλάνη, θα σας κάνω αριστερή». Και ο πατέρας μου, μεταξύ ιατρείου του και περιέργειας για την πρόοδο των παικτών, απαντούσε στον Καζαντζάκη: «Κύριε Καζαντζάκη, όσο είσαστε εσείς αριστερός, τόσο θα κάνε­ τε και την γυναίκα μου;» Ήταν η εποχή που η Ελένη ακολουθούσε τον Καζαντζάκη ως γραμματέ­ ας και οι Μελά, ο πατέρας μου και ένας πολύ ενδιαφέρων παπάς παλαιοημε­ ρολογίτης - νομίζω τον έλεγαν Ιερώνυμο και τον ανακήρυξαν άγιο - συμ­ βούλευαν τον Καζαντζάκη να την παντρευτεί, γιατί, κατά την γνώμη τους, την είχε εκθέσει!

Τα παιγνίδια μας στο περιβόλι δεν ήταν πάντα ανώδυνα. Συχνά σπάζαμε τα πόδια μας και το κεφάλι μας και κάποια φορά κατά τύχη αποφύγαμε ένα δράμα. Υπήρχε στο «Κόκκινο Κάστρο» ανάμεσα σε χιλιάδες σπάνια αντικεί­ μενα, που οι Μελάδες και ο Νίκος χάρισαν στα Ελληνικά Μουσεία, ένα πολύ παλιό τόξο. Τα αγόρια της παρέας το είχαν δοκιμάσει πολλές φορές. Το βέλος δεν ξεπερνούσε ποτέ το ένα μέτρο. Μα κάποια μέρα ο Μιχάλης ο Πελεκάνος έκανε πλάκα στην αδελφή του που ήταν πάνω από δέκα μέτρα μακριά: «Σε σκοτώνω», της φώναξε και σκόπευσε. Το βέλος πέρασε πάνω από το κεφάλι της, ενώ εμείς είχαμε παγώσει... Καμιά φορά ο στρατηγός Μελάς περνούσε το πρωί και με έπαιρνε, για να με πάει στον Νίκο ή με αμάξι ή στα καπούλια της Ντίνας, της γάίδούρας. Όταν είχα τιμωρία -απαγόρευση εξόδου για παιγνίδι στο δρόμο- κι ερχόταν να με πάρει, η μητέρα μου του έλεγε : «Η Μαιρούλα δεν θα έλθει μαζί σας, γιατί είναι τιμωρημένη». Κι ο στρατηγός απαντούσε : «Σήμερα θα την συγ­ χωρήσετε για χάρη μου» και με έπαιρνε μαζί του. Τα κατοχικά τσάγια στο σπίτι των Μελά ήταν συγκινητικά. Τα σερβίριζαν με όλους τους τύπους! Και παρ' όλη την πείνα, όλο και κάποιο κέικ από χαρούπι υπήρχε στο τραπέζι με τόοοση αγάπη με τόοοση καλοσύνη! Θυμάμαι την κυρία Γιαννέλη με το εκπληκτικό της χιούμορ να παροτρύνει την μητέρα μου να καταπιεί το κέικ λέγοντας της: «Κουράγιο, φιλενάδα, φά' το» Βέβαια για μένα, το μόνο μελανό σημείο των παραδείσιων στιγμών στο «Κόκκινο Κάστρο» ήταν η ώρα του τσαγιού, όταν υπό το αυστχ]ρό βλέμμα του φίλου μου του Νίκου προσπαθούσα να σταθώ στο ύψος του εθιμοτυπι­ κού χωρίς να μου πέσει σταγόνα. Η κινητικότης και το ταμπεραμέντο μου δεν βοηθούσαν α αυτό. Πάντα κάτι έπεφτε! Και εισέπραττα το αυστηρά επιτιμητικό βλέμμα του Νίκου! Γι' αυτό κι έλεγα στη μητέρα μου: «Σε παρα­ καλώ, μαμά, ας πάμε στον Νίκο μετά το τσάι»! Αυτά τα θυμόμαστε τώρα και γελάμε με τον παλιό μου φίλο! Στη συνέχεια, ο Νίκος χάρηκε το «Κόκκινο Κάστρο» με τη γυναίκα του τη Λένα Λεβίδου και τις δύο κόρες τους, τη Μαρία και τη Σοφία. Βρέθηκα κάποιες φορές μαζί τους, αλλά οι υποχρεώσεις μας της περιόδου εκείνης δεν μας επέτρεπαν τις συχνές συναντήσεις. Το 1988 το «Κόκκινο Κάστρο» πουλιέται στην οικογένεια Κωνσταντινίδου. Σκληρή απόψασχ], αλλά αναπόφευκτη λόγω οικονομικών δυσχερει­ ών. Η προσπάθεια του Νίκου να του χορηγηθεί κάποιο δάνειο για τη συντή­ ρηση και διατήρηση της ιστορικής κατοικίας δεν τελεσφόρησε. Βέβαια, εκείνος συνέχισε να χαρίζει πανάκριβες συλλογές και πολύτιμα ιστορικά αντικείμενα στα Ελληνικά Μουσεία! Στον Νίκο Ρωκ - Μελά οφείλουμε άλλωστε τη δωρεά της συλλογής από πολύτιμες γκραβούρες της Αίγινας στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο της.

Ο μύλος - περιστεριώνας, Κόκκινο Κάστρο 1950

Θα τελειώσω κάνοντας αναφορά στη Μεγάλη Αρχόντισσα του «Κόκκινου Κάστρου», τη γιαγιά του Νίκου, την Ελένη Μελά. Η ανθρωπιά της, η καλ­ λιέργεια και η μόρφωση της, η κοινωνική της δράση, η προσωπική σφραγί­ δα στη διαμόρφωση της ιστορικής κατοικίας και του γύρω κτήματος, η έγνοια της για τους ανθρώπους της οικογενείας της και τους βοηθούς της αποσπούσαν το θαυμασμό, την εκτίμηση, το σεβασμό όλων όσων την πλη­ σίαζαν. Ένας από τους επισκέπτες του «Κόκκινου Κάστρου» που υπογρά­ φει ως «Ζούγγ - Ζούγγ» της αφιερώνει ένα ποίημα, ένα ποίημα καθρέφτη για την προσωπικότητα της, την οικογένεια της και το περιβάλλον του κτήματος, που εκείνη δημιούργησε. Το ποίημα εγράφη στις 25 Σεπτεμβρίου του 1923. Κλείνω το άρθρο μου για το «Κόκκινο Κάστρο» με μερικά απο­ σπάσματα αυτού του ποιήματος.

•

:

':v

^

:

;

:v

' :

Κόκκινο Κάστρο 1950

•

-

"i

i:

Ap ιστερά: Σοφία Βασ. Μελά με τη μητέρα της, Ελένη Βασ. Μελά το γένος Αλεξ. Σούτζου Δεξιά: Ο ναξιώτης κηπουρός, Αίγινα, 1918 103

:";#S!i;.-

ΣΠΥΡΟΣ ΓΑΛΑΡΗΣ

«Πετρωσή»: Το πετρένιο δασοτόπι της Αίγινας

Ακολουθώντας τον κεντρικό δρόμο του νησιού μας, που οδηγεί από την πόλη της Αίγινας προς τον Άγιο Νεκτάριο, το Μεσαγρό και την Αγία Μαρίνα, αφού φτάσουμε στης «Γριάς το πήδημα» (γκρεμό στον οποίο έπεσε εκείνη η περήφανη για την καταγωγή της γυναίκα, που η τραγική της ιστο­ ρία έχει μεταδοθεί από γενιά σε γενιά), αρχίζει ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον τοπίο, όχι μόνον από περιβαλλοντική, θρησκευτική και ιστορική άποψη, αλλά και από την πλευρά του θρύλου. Λίγο πιο κει βρίσκεται το επιβλητικό βουνό Δραγονέρα και αμέσως μετά το ιστορικό, μικρό αλλά παραγωγικό χωριό Κοντός, με την πλούσια βλάστηση, τα περιβόλια και τα μποστάνια του. Εκεί συναντά κανείς και τα επίθετα των παλιών βυζαντινών οικογενει­ ών της Παλιαχώρας, όπως Πρωτονοτάριος, Λαδάς, Χαλδαίος, Γενίτσαρης, Ρόδης, Μοίρας, Αλυφαντής, Παυλινέρης κ.ά. Μερικές από αυτές έχουν ακόμη ή είχαν στα κτήματα τους οικογενειακές εκκλησίες1. Οι Ρόδηδες, για παράδειγμα, έχουν ως σήμερα στο κτήμα τους μια μικρή βασιλική αφιερω­ μένη στην Παναγία την Ελεούσα (17 ο σ αι.). Παλαιότερα το κτήμα με την εκκλησία ανήκε στους Λογοθέτηδες και πέρασε σ' αυτούς μέσω της μητέ­ ρας τους Αννας ως προίκα (από την οικογένεια της μητέρας της) για το γάμο της με τον πατέρα τους Γεώργιο Ρόδη. Οι Πρωτονοταραίοι πάλι είχαν μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '20 τον Άγιο Νικόλαο του Μαύρικα. Συγκεκριμένα ο Γιάννης Πρωτονοτάριος, αφού έχασε τις δυο του κόρες στη μεγάλη επιδημία γρίπης του 1918, παραχώρησε το κτήμα του με την παμπά­ λαια αυτή εκκλησία στο μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής - Αγίας Τριάδας (σημερινό Άγιο Νεκτάριο). Επίσης, σε γενιτσαραίικα κτήματα είναι ο ναός της Αγίας Τριάδας και σε πρωτονοταραίικα ο Άγιος Μηνάς στον Κάραβο, ενώ σίγουρα θα υπάρχουν κι άλλες τέτοιες περιπτώσεις.

1 Μαρτυρία Παναγιώτη Ρόδη.

Παλιαχώρα - Ναός Αγίου Νεκταρίου

Ο «ζωγραφισμένος» δρόμος, που «σκαρφαλώνει» στο βουνό δεξιά, οδηγεί στο προσκυνητάρι «Χέρι της Παναγίας» κι έπειτα στο βυζαντινό μοναστήρι της Παναγίας της Χρυσολεόντισσας, ενώ αριστερά, στη θέση Ξάντος, είναι χτισμένο το μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής, μετέπειτα Αγίας Τριάδας, όπου μόνασε και αγιάσε ο Άγιος Νεκτάριος και χτίστηκε αργότερα ο περίλα­ μπρος ναός προς τιμήν του. Προχωρώντας συναντάμε, επίσης αριστερά, το μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης, που βόρεια του υψώνεται ο ιστορικός, πολύπαθος, χριστιανι­ κός λόφος της Παλιαχώρας, της μεσαιωνικής καστροπολιτείας, που επίσκο­ πος της ήταν ο πολιούχος του νησιού Άγιος Διονύσιος, με τις πάμπολλες βυζαντινές και κυρίως μεταβυζαντινές εκκλησίες που υπάρχουν ακόμη σχε­ δόν σε όλη του την έκταση. Οι Αιγινήτες είχαν ονομάσει τη μικρή πολίχνη τους Αίγενα σε ανάμνηση του αρχαίου ονόματος του νησιού και την κατοί­ κησαν για δέκα περίπου αιώνες μέχρι την παρακμή της στα τέλη του 18 ου ως ου τις αρχές του 19 αι.. Από αυτό το σημείο αρχίζει η μεγάλη περιοχή των Μεσαγρών (Μεσαγρός), λίγο πιο πέρα το Μαυρούδι με το αστείρευτο πηγάδι, που χάρι­ σε στα χρόνια της μεγάλης ανομβρίας (1950 - 60) ζωή σε πολλούς και ιδιαί­ τερα στους Μεσαγρίτες. Απέναντι από το Μαυρούδι και πάνω από το φαράγγι που δημιουργούν τα ποταμάκια «Ποταμός» και «Κάραβος» - στο 105

Γενική άποψη της Πετρωσής από τον Μεσαγρό - δεξιά επάνω η Ψαχνή

φαράγγι κυλούσε νερό όλο το χρόνο μέχρι το 1960 περίπου και χυνόταν κάτω στη Βλυχάδα αλλά σταδιακά στη δεκαετία '50 -'60 χάθηκε - είναι το σημείο όπου δεσπόζει το ερημοκκλήσι του Άι - Στάθη. Πάνω από το Μαυρούδι δεσπόζει το «Σκασμένο Βουνάτσι» ή «Χαραμός», που το ονόμα­ σαν έτσι οι Μεσαγρίτες λόγω της μορφολογίας του. Εκεί βρίσκεται και η φυσική τάφρος που μέσα της πετάχτηκαν τα θύματα της θηριωδίας του πει­ ρατή Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, το 1537. Για να περάσουμε απέναντι, να πάμε στον Άι- Στάθη και την «Πετρωσή», είναι πολύ δύσκολο.Έτσι συνεχίζουμε κάτω από το Χαραμό, περνάμε το πεδι­ νό μέρος του Μπαρού και το ιστορικό ξωκλήσι των Αγίων Αναργύρων (προ­ σευχητάρι των Λογιωτατίδηδων) και φτάνοντας στα Σολωμονιάνικα, τα Μπακούρικα και τα Ρόδικα, από τον Άγιο Αθανάσιο, το κοιμητήρι, ακολου­ θούμε το δρόμο που οδηγεί στις Άλωνες και φτάνουμε στις Πλουτές, κάτω από τον Άγιο Θωμά. Σε μικρή απόσταση, εκεί που τελειώνει το βουνό Μπουχαντούρη, το οποίο είναι προέκταση του θρυλικού βουνού Παρλιάγκος, κατεβαίνουμε στο ποτάμι - φαράγγι κι ένας κατηφορικός δρόμος μας οδηγεί προς τον Άγιο Παντελεήμονα, που οι παλιοί ονόμαζαν Παντελέων. Πάνω από το βυζαντινό ερημοκλήσι βρίσκονται ψηλοκρεμαστοί, πολύχρωμοι βρά­ χοι, που προκαλούν δέος. Σ' αυτό το μέρος έζησε ο ιερομόναχος ασκητής ου Κοκκαλάς, ίσως στα μέσα του 18 αιώνα. Προχωρώντας τώρα προς το

•

•

Πετρωσή, άποψη από τους Αγίους Αναργύρους στου ΜπαρΓ

βάθος της ρεματιάς, που είναι κατάφυτη από πεύκα και άλλα δέντρα, φτά­ νουμε στη μοναδική πηγή της Αίγινας, τη λεγόμενη «Βρύση». Νότια της Βρύσης υπάρχουν ευρήματα αρχαίας κατοίκησης (θεμέλια και διάσπαρτες πέτρες). Λέγεται ότι τα παλιά χρόνια υπήρχε στην περιοχή ένα κέντρο ίασης ασθενών, που τους βοηθούσε να θεραπευτούν από τη μια μεριά ο καθαρός αέρας της πευκόφυτης περιοχής και από την άλλη το καλό νερό της πηγής. Τέλος, στο βάθος υπάρχει ένας χώρος που πιθανόν κάποτε να συγκεντρώνο­ νταν εκείνοι οι άρρωστοι και ο οποίος είναι το νότιο άκρο της Πετρωσής και είναι γνωστός, τουλάχιστο στους ντόπιους, με το όνομα «Γλύφα». Για να μπούμε στην κυρίως δασοπλαγιά της Πετρωσής, επιστρέφουμε γύρω στα 300 μ. και κοντά στον Άγιο Παντελεήμονα συναντάμε έναν αμαξι­ τό χωματόδρομο που δημιουργήθηκε πάνω στη ζώνη πυρασφάλειας και διασχίζει όλη αυτήν την παράξενη, «μαγική» θα λέγαμε, περιοχή, φτάνοντας μέχρι το ρέμα της Ψαχνής. Εκεί διασταυρώνονται τα ρέματα Κάραβος και Ποταμός. Δυτικά, περπατώντας τη δασοπλαγιά από το πρώτο κιόλας βήμα αισθανόμαστε την ψυχή μας να γαληνεύει. Σωροί από μετέωρους βράχους, πέτρες των θρύλων, έργα που φιλοτέχνη­ σε κατά τη διάρκεια των αιώνων ο αξεπέραστος γλύπτης χρόνος, εντυπωσιά­ ζουν με τους διάφορους ανθρωπόμορφους και ζωόμορφους σχηματισμούς τους. Κι αυτή η ομορφιά συμπληρώνεται με τις πινελιές της φύσης.

Πλουσιότατη βλάστηση πλημμυρίζει το τοπίο με πολλά είδη δέντρων, όπως πεύκα, τσιντρούς βελανιδιές, αγριελιές και, προς το φαράγγι, λυγαριές και πολλά είδη θάμνων, όπως σκίνα, πουρνάρια, θυμάρια, μπρέτες, ρίγκλες, φασκομηλιές, λαδανιές κ.ά. Τα συναισθήματα απανωτά κάνουν την Πετρωσή θαυμαστή κι ευχάριστη στον επισκέπτη, ώστε να μη χορταίνει να την απο­ λαμβάνει οπτικά και να αναπνέει το μίγμα των αρωμάτων της. Στα παλιότερα χρόνια είχε πολλά θηράματα, όπως λαγούς, αγριοκούνελα, μπεκάτσες, τσί­ χλες, πέρδικες, τρυγόνια, κοτσύφια, αγριοπερίστερα, ακόμα και αγριοκάτσι­ κα που φτάνανε εκεί από τα γύρω ορεινά χωριουδάκια (τσοπανοχώρια). Στην Πετρωσή φυτρώνουν, ακόμη και σήμερα, τα πιο σπάνια άγρια χόρτα. Τέτοια είναι τα καλακάρβουνα, τα αστιβόχορτα, τα αγριοραδίκια, τα βροβούλια και οι βροβοί, ενώ δε λείπουν οι μανίτοι και οιλαδανοί (είδη μανι­ ταριών). Οι Μεσαγρίτες γέμιζαν τα ταγάρια τους ακόμη με αγριομάρουλα, ασκόλιαμπρους, πικραλίδες, μαγιόντικες αλλά και με όμορφα αγριολούλου­ δα, κρινάκια, κρόκους, ανεμώνες, ζαμπάκια, κ.ά. Στα χρόνια της γερμανικής Κατοχής όλη η περιοχή της Πετρωσής - Μπαρού, φαράγγι, Πλουτές, Μώρου, Άγιος Παντελεήμων- έδωσαν πλήθος αγαθών, που βοήθησαν στον αγώνα για την επιβίωση τους κατοίκους του Μεσαγρού και όχι μόνο.

Το ερημοκκλήσι του Αγίου Παντελεήμονα, Πετρωσή (νότιο μέρος)

Πάνω από το λόφο που περιγράφουμε εδώ βρίσκεται ο οικισμός της Ψαχνής, όπου ζούσε ο μπάρμπα - Σωκράτης ο Γκίκας με τη γυναίκα του Αρετή και τα παιδιά τους (μια οικογένεια όλη κι όλη). Ο μπάρμπα Σωκράτης ήταν δεινός κυνηγός και «πού τον έχανες πού τον έβρισκες; Στην Πετρωσή για κυνήγι. Μολονότι οι Γερμανοί κατακτητές, είχαν απαγορεύσει «δια ροπάλου» (ή καλύτερα «δια εκτελέσεως») την οπλοκατοχή και το κυνή­ γι, εκείνος συνέχιζε απτόητος την αγαπημένη του συνήθεια. Οι Γερμανοί τον φωτογράφισαν στην Πετρωσή, αλλά πρόλαβε να στρέψει την πλάτη του. Η φωτογραφία απέτυχε, αλλά εκείνοι συνέχισαν την έρευνα και ανακάλυψαν τον παραβάτη στην Ψαχνή. Κάποια τσοπανόπουλα, από φόβο ή από αφέ­ λεια, τους αποκάλυψαν ότι ο μόνος κυνηγός στην περιοχή ήταν ο Γκίκας. Τότε οι Γερμανοί πήγαν στην Ψαχνή και δεν ανακάλυψαν το όπλο του, παρό­ τι το έκρυβε μέσα στην κουφάλα της συκιάς, μπροστά στην οποία τον βρή­ καν να κάθεται! Ωστόσο τον συνέλαβαν και τον οδήγησαν στο Φρουραρχείο στην Αίγινα και από κει έγινε η μεταγωγή του στον Πειραιά. Σώθηκε από τα χειρότερα χάρη σε μια Ελληνίδα διερμηνέα, η οποία τον ρώτησε αν είχε πάει ποτέ στα Δωδεκάνησα. Εκείνος της απάντησε ότι στα νιάτα του ήταν βουτηχτής στην Κάλυμνο. Τότε εκείνη του είπε ότι τον γνώριζε και ότι, όταν ήταν παιδί, της είχε χαρίσει το πιο ωραίο σφουγγάρι και να μη φοβάται, γιατί όλα θα πήγαιναν καλά. Την επόμενη κιόλας μέρα βρέθηκε ξανά στο αγροτόσπιτό του στην Ψαχνή, όπου και συνέχισε την αγαπημένη του δραστηριότητα 2 . Στα προκατοχικά και μετακατοχικά χρόνια στην Πετρωσή κυνηγούσαν όλοι οι κυνηγοί του νησιού, ενώ συνήθιζαν να στήνουν παγίδες αλλά και καρτέ­ ρια τις βραδινές ώρες στο ποτάμι, στο «πότισμα», όπως το έλεγαν. Από μικρό παιδί είχα δεθεί συναισθηματικά με αυτή την όμορφη και θρυ­ λική περιοχή και τον περίγυρο της. Στη θέση Πλουτές, ανατολικά της, είχαμε ένα μεγάλο χτήμα με αμπέλι, αχλαδιές, ελιές, ροδιές κ.ά. Κάθε τόσο βρισκό­ μασταν εκεί και η μητέρα μου Ελένη μού έλεγε ιστορίες από την παράδοση για ό,τι υπήρχε σε όλη εκείνη την έκταση από την Παλιαχώρα μέχρι κάτω στου Μπαρού, το Σκασμένο Βουνάτσι και την Πετρωσή. Μια τέτοια παλιά ιστορία, που μου είπε, αφορούσε ένα σωρό από πέτρες από τις πολλές που υπάρχουν στην Πετρωσή. Σύμφωνα με τα λεγόμενα της, κάποτε ένας Τούρκος κυνηγούσε μια νεαρή κοπέλα, την Πετρούλα, για να

2 Η μαρτυρία είναι τον Παναγιώτη Ρόδη του Γεωργίου και της Άννας, που γεννήθηκε το 1928 και μεγάλωσε στο χωριό Κοντός, το πιο κοντινό στην Ψαχνή, από το κείμενο της Άννας Ρόδη, «Ο μπάρμπα - Σωκράτης ο Γκίκας και οι Γερμανοί», περιοδικό "ΗΑιγιναία", τ. 15, Αίγινα, Ιούλιος - Δεκέμβριος 2008, σ. 156- 157.

την κάνει γυναίκα του με τη βία, κι εκείνη πέτρωσε. ΟΈλληνας αγαπημένος ερχόταν ξωπίσω τους, για να τη βοηθήσει. Όταν έφτασε εκεί, σκότωσε τον Τούρκο αλλά, σαν είδε την κοπέλα του πετρωμένη, την πλησίασε, έμπηξε το σπαθί στην καρδιά του και πέτρωσε κι εκείνος κοντά της.Έτσι πήρε το όνομα τηςηΠετρωσή. Αυτός ο τόπος είχε πολλά μονοπάτια προς όλες τις κατευθύνσεις: προς το Μοναστήρι της Χρυσολεόντισσας, την Ψαχνή, τον Αγιο Παντελεήμονα και τη Βρύση, τη Γλύφα, τις Άλωνες αλλά και τον Κοντό, την Παλιαχώρα και τους Μεσαγρούς, ενώ είχε πολλές λαγόστρατες και γιδόστρατες, που οδη­ γούσαν στο φαράγγι και στο ποταμάκι, που κατέβαζε νερό όλο το χρόνο. Στα δύσκολα χρόνια της γερμανικής κατοχής (1941 - 44) οι γέροντες συνή­ θιζαν να αφηγούνται, σαν παραμύθια, ιστορίες και θρύλους γι' αυτά τα μέρη. Τα παιδιά της εποχής μου ακούσαμε πολλά από τους παλιούς ζευγολάτες, καλλιεργητές και κυνηγούς, κατοίκους του Μεσαγρού και του Κοντού. Έλεγαν ότι όλα αυτά τα μονοπάτια άρχιζαν από μια γειτονιά στο κέντρο της πλαγιάς, που ονομαζόταν «Λογγείο». Εκεί ζούσαν κρυμμένοι και φοβισμένοι άνθρωποι από την Παλιαχώρα και ασχολούνταν με την καλλιέργεια της πεδινής έκτασης του Μπαρού και με τα προϊόντα της τροφοδοτούσαν την Παλιαχώρα, ενώ παράλληλα είχαν στήσει παρατηρητήριο για την προστα­ σία της ευρύτερης περιοχής από την πειρατική απειλή. Για να πίνουν νερό, είχαν μια χτιστή, σκεπαστή στέρνα που συγκέντρωνε τα βρόχινα νερά και κοντά της ένα πηγαδάκι σκαμμένο σε σκληρό έδαφος, για να κρατούν νερό για το καλοκαίρι. Προστάτης άγιος τους ήταν ο Αι - Στάθης, ο οποίος πίστευαν ότι, με τη δύναμη του Θεού, είχε την ικανότητα να συγκεντρώνει κοντά του όλα τα ζώα και τα πουλιά, για να μπορούν οι άνθρωποι να βρίσκουν τροφή. Σε μια σχισμή βράχου κοντά στο εκκλησάκι του υπήρχε ένας πέτρινος, πελεκητός σταυρός και μια πέτρινη πλάκα με επιγραφή. Το ερημοκλήσι του Αι - Στάθη δεσπόζει στην καταπράσινη πλαγιά του δυτικού μέρους της Πετρωσής και συγκεκριμένα στη θέση Φθύμη. Πρόκειται για ένα από τα πιο αγαπημένα και λαοφιλή εκκλησάκια του Μεσαγρού και του Κοντού. Εικάζεται ότι χτίστηκε στις αρχές του 18 ου αι. και λέγεται ότι σε κάποιο κρυφό σημείο του υπάρχει η επιγραφή «Ιερέως Δανιήλ, 1714». Την πνευματική και τη γενική επιστασία του μικρού ναού έχει η ενορία του Μεσαγρού «Παναγία η Πολίτισσα» και από τα πολύ παλιά χρόνια κάθε 20ή Σεπτεμβρίου γίνεται σ αυτό πανηγυρι­ κή θεία λειτουργία και ακολουθεί γλέντι με παραδοσιακά όργανα, φαγοπότι, μπόλικο κρασί και χορό. Τα τελευταία χρόνια τη φροντίδα για όλα αυτά έχει αναλάβει ο Σύλλογος Κυνηγών Αίγινας. Πάντως ακόμη και η θέα από αυτό το σημείο και προς όλες τις κατευθύνσεις είναι καταπληκτική και αποζημιώ­ νει πλήρως τον επισκέπτη για τον κόπο που κάνει, για να φτάσει ως εκεί.

Ο συγγραφέας του κειμένου με τον αδελφό του Κώστα Γαλάρη, ζωγράφο (αριστερά), στη θέση Φθύμη, στο πανηγύρι του Άι-Στάθη

Σύμφωνα πάλι με μαρτυρία του Παναγιώτη Ρόδη 3 στην πλαγιά του Λι Στάθη έμεναν παλιά κάποιες γυναίκες που, όταν άκουγαν κάποιους θορύ­ βους, που δε μπορούσαν να τους εξηγήσουν, από την ερειπωμένη και... στοι­ χειωμένη καστροπολιτεία, έλεγαν «Ντ άκουσες (τ' άκουσες), Μαρία μου, ντα λέουσι στη Χώρα; Ώχου, ώχου, φωνάζουνε». Ο Παναγιώτης το άκουσε αυτό, όταν ήταν μικρό παιδί από τη γιαγιά Κατίγκω Γενίτσαρη και, μέσω αυτού, έφτασε μέχρις εμάς σήμερα, για να τονίζει το μέγεθος της πειρατικής κτηνωδίας, που άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια της στην ιστορική μνήμη. Απέναντι από τον Άι - Στάθη, κάτω από τους Αγίους Αναργύρους, εκεί που βρίσκεται το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου, υπήρχε πριν από χρόνια ένα μισογκρεμισμένο αγροτόσπιτο, που ανήκε στο Γεώργιο Λογιωτατίδη, επιφα­ νή πρόκριτο με καταγωγή από την Παλιαχώρα, επικεφαλής της Επανάστασης του 1821 στο νησί και σημαίνον πολιτικό πρόσωπο, αφού είχε εκλεγεί και βουλευτής του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Κατείχε τα περισσότερα κτή-

3 Μαρτυρία Παναγιώτη Ρόδη. Από τη σχολική εργασία των μαθητών και μαθητριών του τμήματος ΣΤ2 του 1ου Δημ. Σχ. Αίγινας, με θέμα: «Ταξιδεύοντας στη βυζαντινή και μετα­ βυζαντινή Αίγινα», που εκπονήθηκε το 2008, με υπεύθυνη δασκάλατην Άννα Ρόδη (σ. 32).

iJÄÄiti «*ft?.

*f* • %-*&V" ^ j p ;Λ*: "• ' •g

fis. Άποψη της Παλιαχώρας από τον Άι-Στάθη, θέση Μαυρούδι

ματα από κάθε άλλον στην περιοχή και, κατά την παράδοση, είχε ζητήσει να ταφεί στο πρώτο χωραφόσκαλο, κάτω από το συγκεκριμένο σπίτι. Επίσης, οι γέροντες μας μιλούσαν για τη γη και τις καλλιέργειες (σπαρσίματα, φυτέματα, περβόλια και μποστάνια) αλλά και για τα ζώα και τα που­ λιά, που στις μέρες τους τα έπιαναν ακόμη και με τα χέρια, όπως λαγούδια, περδίκια, τρυγόνια, ακόμη κι αγριοκάτσικα, που πήγαιναν για νερό στο ποταμάκι. Τα λεγόμενα τους και η αγάπη τους για τη γη έμειναν βαθιά χαραγμένα στη μνήμη μου μαζί με το δημοτικό τραγούδι της Αίγινας, που ίσως να το πρωτάκουσα από κάποιον από κείνους τους αγνούς ανθρώπους του μόχθου. Πρόκειται για τα αιγινήτικα κάλαντα που τα τραγουδούσαν ιδιαίτερα μετά τα μεσάνυχτα της Πρωτοχρονιάς αλλά και της Αγιάσης (Θεοφανείων). Στη δεύτερη περίπτωση οι μεγαλύτεροι τα τραγουδούσαν από σπίτι σε σπίτι στο Μεσαγρό, τους Αγίους και τον Κοντό, με τη συνοδεία παραδοσιακών οργάνων (βιολιού, λαγούτου, σαντουριού), πλουτίζοντας τα κάθε φορά με παινέματα και ευχές για τους νοικοκυραίους. Παραθέτω εδώ μερικούς χαρακτηριστικούς στίχους, που έχουν άμεση σχέση με τον τόπο και τις εμπειρίες των ανθρώπων του:

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά κι αρχή του Γεναρίον κι αρχή που βγήκε ο Χριστός στη γη να περπατήσει, Εβγήκε και χαιρέτησε όλους τους ζενγολάτες κι ο πρώτος του χαιρετισμός ήταν ο Άι Βασίλης. Άγιε Βασίλη, δέσποτα, καλό ζευγάρι κάνεις. Θα σε ρωτήσω, δέσποτα, πόσα πινάκια σπέρνεις. Σπέρνω σιτάρι δώδεκα, κριθάρι δεκαπέντε, μα κείνο το ζηλέψανε περδίκια και λαγονδια... Και κάνω χίλια μετρητά και χίλια μετρημένα... Κι εκεί που στάθηκε ο Χριστός χρυσό δεντρί φυτρωθεί... Και κάτω στη ριζούλα του μια κρυσταλλένια βρύση να κατεβαίνει η πέρδικα να βρέχει τα φτερά της, να ραίνει τον αφέντη μας τον πολνχρονεμένο. Εσένα πρέπει, αφέντη μου, δαμασκηνό τραπέζι...

Η αγάπη και ο θαυμασμός μου γι' αυτήν την ξεχωριστή περιοχή της Αίγινας μας με οδήγησαν να γράψω διάφορα σχετικά κείμενα. Επίσης, τέσσερα ποιή­ ματα από την ποιητική μου συλλογή «Τραγουδώντας το νησί μου» (2012) αναφέρονται σ' αυτά τα μέρη κι ένα απ' αυτά είναι «Της Πετρωσής Πετρούλα», το οποίο τελειώνει με τους παρακάτω στίχους: Και ο καημός στοιχειώθηκε στης Πετρωσής τις πέτρες Να το ν μυρώνουν λαδανιές, φασκομηλιές και μπρέτες Οι κυνηγοί να σκούζουνε άμα τόνε γροικάνε και με μπαρουτολίβανο ντονε μοιρολογάνε.

Σημείωση: Ευχαριστώ θερμά τον Παναγιώτη Ρόδη τον Γεωργίου και της Άννας Ρόδη (το γένος Κυρ. Λαμπαδάριου) για τις μαρτυρίες του καθώς και την εκπαιδευτικό Άννα Παν. Ρόδη για τη γλωσσική επιμέλεια του κειμένου μου.

Ot φωτογραφίες προέρχονται από το φωτογραφικό αρχείο τον Σπύρου Γαλάρη 113

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΥΛΙΚΟΥΡΔΗΣ

Οικιστική εξέλιξη της Αίγινας και ορεινοί οικισμοί

Χάρτης της πόλης και λιμένα Αίγινας, 1839 by Com Thomas Graves 114

Η Αίγινα, το νησί του Αργοσαρωνικού με τις πάμπολλες ομορφιές του, έχει κατοικηθεί από τους προϊστορικούς χρόνους· καθόλου τυχαία. Κάμποσες χιλιετίες πριν, στο λόφο της «Κολώνας», είχε χτιστεί ο πρώτος οικισμός, που πάνω του χτίστηκαν διαδοχικά έντεκα επάλληλοι οικισμοί, σε διαφορετικές χρονικές περιόδους των προϊστορικών χρόνων, για να φτάσουμε στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. και να χτιστεί η αρχαία πόλη κοντά στο λιμάνι. Ακολουθεί η περίοδος ακμής της Αίγινας, κατά το τέλος του 6ου και αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Η Αίγινα κατοικήθηκε αδιάλειπτα και μετά τους κλασικούς χρό­ νους με τα ίχνη των οικιστών της να σώζονται μέχρι σήμερα. Τα ευρήματα των αρχαιοτήτων αποκαλύπτουν τον ρόλο που διαδραμάτισε η Αίγινα, τον έντονα εμπορικό και ναυτικό χαρακτήρα της, που διατηρεί μέχρι σήμερα και επιβεβαιώνουν τις σχέσεις της με την αρχαία Αθήνα, την Κόρινθο, αλλά και με περιοχές της εγγύς Ανατολής στη Μεσόγειο. Ο οικισμός της νεότερης πόλης της Αίγινας χτίζεται και εξελίσσεται πάνω στη θέση του αρχαίου, ο δε αρχαίος ελάχιστα νοτιότερα των προϊστο­ ρικών οικισμών. Στην ίδια θέση έμεινε και στα βυζαντινά χρόνια μέχρι τον 9ο αιώνα, όταν οι επιδρομές των Σαρακηνών πειρατών ανάγκασαν τους κατοί­ κους της να χτίσουν την Παλιαχώρα στο εσωτερικό του νησιού, όπως κατα­ μαρτυρούν οι σωζόμενες εκκλησιές της και τα ερείπια των κτισμάτων. Θα χρειαστεί να μεταβούμε στη δεύτερη φάση της Τουρκοκρατίας του νησιού, (1715-1821), οπότε η Παλιαχώρα εγκαταλείπεται και γύρω στα 1830 οιλιγοστοί κάτοικοι της μετοικούν και πάλι στην παραθαλάσσια πόλη της Αίγινας. Ο χάρτης του 1839 (Town and ports of Aegina τουΤΙιοΓΜβ Graves), μας δίνει σαφή εικόνα των κτισμάτων της πόλης τη ς Αίγινας αλλά και των εφτά μύλων, που έχουν αποτυπωθεί στην ονομαζόμενη σήμερα περιοχή των Μύλων. Εκτός από την Αίγινα και την Παλιαχώρα, στο νησί σώζονται και πολλοί μεταγενέστεροι πέτρινοι ορεινοί οικισμοί. Αποτελούν σχηματισμούς μικρών γεωργοκτηνοτροφικών οικισμών, που συστήνονται στα ορεινά του νησιού, αναπτύσσονται, εξελίσσονται και φθίνουν από τα χρόνια της τουρκοκρατί­ ας μέχρι τη σύσταση του νεότερου έθνους μας και την αρχή της βιομηχανι­ κής περιόδου, που η έλευση της άλλαξε άρδην τα δεδομένα. Η ύπαρξη του νερού στην περιοχή, η πλεονεκτική τοπιογραφική θέση του οικισμού αλλά και οι ισχυρές κοινωνικές και οικονομικές επιρροές, τα ισχυρά έθιμα των ντόπιων, η ύπαρξη χώρων λατρείας ή εκπαίδευσης δρουν θετικά στην εξέλι­ ξη των οικισμών αυτών.Έτσι, στα ορεινά της Αίγινας βλέπουμε να αναπτύσ­ σονται αρχικά με τρόπο προσθετικό οικισμοί, όπως η Παχεία Ράχη, το Ανιτσαίο και το Σφεντούρι. Οι άλλοι οικισμοί αποτελούν μικρούς σχηματι­ σμούς που χαρακτηρίζονται από οικίες, εγκαταστάσεις, που δημιουργήθη­ καν από οικογένειες και οι περισσότεροι φέρουν τα ονόματα τους: Κανάκηδες, Σοφικίτηδες, Αποσπόρηδες, Μαργαρώνηδες, Γιαννάκηδες,

Μπενάκηδες, Τζίκηδες, η Ψαχνή ή παρόμοιοι οικογενειακοί οικισμοί εξελιγ­ μένοι σε μικρά χωριά με μερικά σπίτια παραπάνω, όπως οι Βλάχηδες, οι Λαζάρηδες, οι Καπότηδες, ο Κύλινδρας. Στους τελευταίους, οι οικογένειες μεγαλώνουν, καθώς οι γεωργοκτηνοτροφικές ασχολίες στο ορεινό ύπαιθρο ευνοούνται, ικανοποιώντας τις βασικές τους ανάγκες και προτεραιότητες. Η κύρια ενασχόληση των κατοί­ κων αυτών των οικισμών είναι η γεωργία. Στις 21 Ιουλίου 1831 ο Διοικητής της Αίγινας σε επιστολή του προς τον Εξοχότατο Κυβερνήτη της Ελλάδος, προκειμένου να ενισχύσει με ένα λόχο του τακτικού σώματος την Αίγινα που απειλείτο από τους ραδιούργους Ψαριανούς, κάνει αναφορά «στην προθυμία των κατοίκων της Αίγινας να φθάσωσιν οπλοφόροι», αλλά και στον μεγάλο χρόνο που απαιτείται για να συγκεντρωθούν καθώς «μακράν της πόλεως εργαζόμενοι, έχουσιν εργασίας των κτημάτων εις διαφόρους θέσεις της Αιγίνης». Οι γεωργοκτηνοτροφικοί, λοιπόν, αυτοί οικισμοί απαρτίζονταν από μια δυο «οικογένειες» ή «σόγια», δεδομένου ότι, εκτός από τον πυρήνα των συγ­ γενών τους, ακολουθούσαν και άλλοι που πρόσφεραν υπηρεσίες στη δούλε­ ψη τους. Ο τόπος επιλεγόταν ώστε να ικανοποιεί τα κριτήρια των συνθηκών ζωής που ήθελαν να διαμορφώσουν. Η επάρκεια του χώρου, η ποιότητα του εδάφους για καλλιέργεια, το νερό, η φυσική προστασία της περιοχής ήταν τα ζητούμενα. Οι τοποθεσίες που επιλέγουν δεν είναι τυχαίες. Αντλούν στοι­ χεία από την αρχέγονη εντυπωμένη εικόνα πολεοδόμησης των πρώτων κατοίκων της Αίγινας και δημιουργούν τους νέους οικιστικούς θύλακες. Σημαντικά αρχαία μνημεία και διάσπαρτες αρχαιότητες, βρίσκονται στις περιοχές εγκατάστασης των οικιστών που χρονολογούνται από τους προϊστορικούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Το αιτιολογικό κήρυξης του αρχαιολογικού χώρου της ορεινής νότιας Αίγινας, από το Υπουργείο Πολιτισμού, μας πληροφορεί για τα κατάλοιπα του οικισμού και του νεκρο­ ταφείου των μυκηναϊκών χρόνων στη θέση Ααζάρηδες, τα κατάλοιπα του ιερού του Ελλανίου Διός και του οχυρωμένου οικισμού των μυκηναϊκών χρόνων στο ομώνυμο όρος, τα οικιστικά κατάλοιπα των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων στην περιοχή Άνω Βόδι, τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα των προϊστορικών χρόνων στην περιοχή Άγιος Δημήτριος-Πλακωτά στο Σφεντούρι, των λειψάνων οχύρωσης των ιστορικών χρόνων στο ύψωμα των Αγίων Αναργύρων, τα κατάλοιπα του πύργου των κλασικών-ελληνιστικών χρόνων στο ακρωτήρι Πύργος Σφεντουρίου, καθώς και πολλούς ναούς μεταβυζαντινών χρόνων, που βρίσκονται στην περιοχή της νότιας Αίγινας. Επίσης, κατάλοιπα αρχαιοτήτων έχουν βρεθεί και στην περιοχή του Κύλινδρα, αλλά δεν έχουν έλθει στην επιφάνεια. Αυτή η εμπειρική πλη­ ροφορία που διατρέχει βιωματικά τους κάτοικους ή εποικιστές του νησιού

Σημερινή φωτογραφία του οικισμού Καπότηδων

ανά τους αιώνες, καθοδηγεί και διαμορφώνει αλάνθαστα την οικιστική εξέλιξη ης Αίγινας μέχρι τα χρόνια του μεσοπόλεμου, χωρίς την καθοδήγη­ ση των σύγχρονων επιστημών. Η ήπια γεωμορφολογία της ορεινής Αίγινας δίνει τη δυνατότητα στους οικιστές της να εξαπλωθούν καινά συνθέσουν σύμφωνα με τις ανάγκες τους και τις δυνατότητες που έδινε κάθε τοποθεσία. Εκεί έπρεπε να αναπτύξουν τις δραστηριότητες που επιθυμούσαν, για να καλύψουν τις ανάγκες της καθημερινότητας τους. Μόνο στα νότια το ανάγλυφο του νησιού διαταράσ­ σεται από την έξαρση του βουνού Όρος, με τα ερείπια του ναού του Ελλάνιου Δία στους πρόποδες του, το οποίο διαμορφώνει περισσότερο απόκρημνη την ανατολική πλευρά του νησιού. Έτσι δημιουργούνται αυτοί οι ορεινοί οικισμοί, αποτελούμενοι από τα πέτρινα κτίσματα τους. Αυτά καλύπτουν όχι μόνον τις άμεσες ανάγκες στέ­ γασης, αλλά συνοδεύονται και από τα απαραίτητα βοηθητικά υποστατικά, που συνδέονται με τον τρόπο ζωής των κατοίκων. Κατασκευές όπως στάνες, φούρνοι, αγροτικές αποθήκες μαζί με τις αυλές και μερικές φορές τα μικρά

περιβόλια με το πηγάδι, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της εγκατάστασης τους. Αλλά το κυρίαρχο στοιχείο σύνθεσης των οικισμών αυτών αποτελούν οι δημοσιές και η σχέση τους με το σπίτι, τον θεωρούμενο σήμερα ιδιωτικό χώρο. Δρόμοι στενοί, όσο να εξυπηρετούν ένα φορτωμένο ζώο ή το πέρασμα του κάρου, ακολουθούν τις ήπιες κλίσεις του εδάφους, με ανοίγματα στο ξέφωτο, στενά περάσματα για τον φυσικό δροσισμό, απότομες στροφές για το απάγκιο από τους αέρηδες, ανοίγματα για εξυπηρετήσεις (Βλέπε τους οικισμούς Παχεία Ράχη, Ανιτσαίο, Καπότηδες, Σφεντούρι, κ.ά.). Η συλλογικότητα και η αντίληψη της κοινότητας που διακατέχει τους οικιστές, παρα­ μερίζει τις διαχωριστικές γραμμές τού μέσα με το έξω, του ιδιωτικού με το δημόσιο χώρο και διαμορφώνουν τον χαρακτήρα των οικισμών αυτών. Οι οικισμοί αυτοί χτίζονται για λόγους οικονομίας από υλικά που προ­ σφέρονταν απλόχερα στο τόπο μας. Η μαυρόπετρα, άφθονη επιφανειακά στις περιοχές της ορεινής Αίγινας, είναι ηφαιστιογενές πέτρωμα. Ατσάλι το ονόμαζαν όσοι το είχαν δουλέψει. Οι παλιοί είχαν να λένε γι' αυτό. Τρόπαια τους ήταν τα καρφωμένα στο κορμί τους λεπτά κομμάτια του, που εκτοξεύο­ νταν κατά τη δούλεψη του. Από την μαυρόπετρα, οι παλιοί πετράδες αξιο­ ποιώντας τα «νερά» της, έσχιζαν τις πλάκες και με αυτές έστρωναν τις αυλές και τα αλώνια. Τα κυπαρισσόξυλα και οι κέδροι, κράταγαν την οροφή, που πάνω της είχε αστιβή και φύκια, καλυμμένα με ταρατσόχωμα, πασπάρα, που με το συνεχές βρέξιμο και κοπάνημα γινόταν μάζα συμπαγής, αδιαπέραστη από το νερό. Τα υλικά αυτά, μαζί με τη δεινότητα των τεχνιτών, την αφομοι­ ωμένη γνώση από τα διδάγματα της αρχαιοελληνικής και βυζαντινής αρχι­ τεκτονικής, τις κατά καιρούς επιρροές, τις οικονομικές και κοινωνικές συν­ θήκες, έδιναν το μέτρο των δυνατοτήτων του αναπτύγματος των κτισμάτων σε έκταση και ύψος. Στους ορεινούς αυτούς οικισμούς δεν συναντάμε μεγά­ λα και περίοπτα κτίσματα. Ωστόσο, μέσα στην πόλη της Αίγινας και γύρω από αυτήν, αραιόχτιστα, βρίσκονται κτήρια μεγαλύτερης κλίμακας και αναλογιών, που δείχνουν άλλες οικονομικές δυνατότητες και διαφορετικές προτεραιότητες, όσον αφορά την οίκηση από τις μέχρι τότε ανάγκες της καθημερινότητας. Είναι φτιαγμένα από πρωτομάστορες φερμένους από άλλους τόπους, με κύρια υλικά χτισίματος τον πωρόλιθο και τον ασβέστη. Ο πωρόλιθος είναι υλικό εύχρηστο, κόβεται στο λατομείο στο αναγκαίο μέγεθος και σχηματοποιείται χωρίς μεγάλο κόπο, προσφέροντας καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, έχοντας επιπλέον θερμομονωτικές ιδιότητες. Ο πωρόλιθος, που υπήρχε άφθονος στο υπέδαφος της Αίγινας, με τα μακριά ξύλινα δοκάρια που έρχονταν από την Τεργέστη, έδιναν τη δυνατότητα δημιουργίας διπλάσιων ελεύθερων χώρων, αφού υποστήριζαν τις οροφές πατώντας από τη μια λιθοδομή στην απένα­ ντι. Κονιάματα, όπως το κουρασάνι, η θηραϊκή γη, η πορσελάνα, ο καολίνης

της Μήλου, χρησίμευαν για την παρασκευή συνδετικής ύλης και κονιάματος επίχρισης των τοιχοποιιών. Στην Αίγινα το έτος 1827 έγινε εσπευσμένα η επισκευή 30 εθνικών σπι­ τιών και του αρχοντικού της οικογένειας Μοίρα, όπου έμενε ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, από τον αρχιτέκτονα-πρωτομάστορα Θωμά Ιωάννου. Όπως μας πληροφορεί η Γωγώ Κουλικούρδη στο Βιβλίο της «Αίγινα III», μετά την επισκευή εγκαταστάθηκε σε αυτό ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας. Η πόλη της Αίγινας, πρώτη πρωτεύουσα του νεότερου Ελληνικού κράτους, σηματοδοτείται από τα μεγάλα Καποδιστριακά κτήρια της πόλης, τα πρώτα èpya που σχεδιάστηκαν από αρχιτέκτονες. Όμως, η πόλη της Αίγινας, δέχθη­ κε μεγάλο κύμα προσφύγων κατά την επανάσταση, γιατί ήταν καταφύγιο για χιλιάδες Έλληνες κατατρεγμένους. Οι Ψαριανοί και άλλες κοινότητες αποκτούν περιουσίες, η πόλη ασφυκτιά και η Αίγινα αναπτύσσεται περιμε­ τρικά, δημιουργώντας πρόσθετους οικιστικούς θύλακες, για να καλύψει τις απότομες οικιστικές ανάγκες. Προς νότο, σε περιοχές όπως ο Παλαιόπυργος, τα Βροχεία περί την εκκλησία του Αγίου Πέτρου και των Αγίων Θεοδώρων, η Μαύρη, που διατάσσεται πάνω στο παλιό δρόμο που ένωνε την πόλη με τα ορεινά χωριά, το Χαλικάκι, η Όμορφη εκκλησιά, οι Πολλές ελιές και προς βορρά η Χλόη, το Λιβάδι, το Φαντάδο, ο Κάμπος, σε περιοχές με πάμπολλα αρχαία ευρήματα, δημιουργούνται μικροί οικισμοί των 20,30,40 έως 60 κτι­ σμάτων μέχρι τη δεκαετία του '60 που το νησί γνώρισε οικιστική επέκταση. Εκτός από την πόλη της Αίγινας με τις συστάδες οικιών που την περιέ^αλλαν και τους ορεινούς οικισμούς, αναπτύχθηκαν και άλλοι μεγαλύτεροι οικισμοί, μεσόγειοι, όπως η Κυψέλη (Χαλασμένη), το Βαθύ (Κοκαλάκι) με το επίνειο της τη Σουβάλα. Οι οικισμοί αυτοί ήταν άλλοτε μικρότεροι και πιο συνεκτικοί με ιδιαίτερο χαρακτήρα, όπως ο αλιευτικός οικισμός της Πέρδικας, που συνδεόταν μέχρι το 1950 με την Αίγινα μόνο δια θαλάσσης, και άλλοτε πάλι διασπαρμένοι, όπως ο Μεσαγρός, που έχει χτιστεί στους αντικριστούς λόφους του, συνθέτοντας σήμερα έναν μοναδικής ομορφιάς οικισμό. Ιδιαίτερος είναι και ο χαρακτήρας που παρουσιάζει ο οικισμός του Σφεντουρίου, που κρατούσε σφιχτά το μυστικό του, χτισμένος στην πιο απότομη, αποκομμένη από το υπόλοιπο νησί δύσβατη πλαγιά του, καλυμμέ­ νος οπτικά από το ανοιχτό πέλαγος. Στην απογραφή του έτους 1879, σε σύνολο πληθυσμού του νησιού 6127 κατοίκων, φαίνεται πως η πόλη της Αίγινας έχει 2917 κατοίκους με τους οικι­ σμούς, όπως ακριβώς αναγράφονται, των Ασωμάτων 557 κατοίκους, Βαθέως 302, Μεσαγρού 490, Πέρδικας 225, Σφενδουρίου 125 και Χαλασμένης 787, να είναι οι πιο πυκνοκατοικημένοι. Στην απογραφή αυτή καταγράφονται οι ορεινοί οικισμοί του Ανικαίου, Κύλινδρος, Πόρται, Λαζάρηδες με 243 κατοί­ κους, οι Αποσπόρηδες, Μαργαρώνηδες, Παχεία Ράχη, Καπότηδες και Γκίκα

Φωτογραφία «Ασπρου Σπιτιού» από το Αρχαιολογικό μουσείο Αίγινας

Ράχη με 346. Απογράφεται η Μονή Αιγίνης «Η Κοίμησις της Θεοτόκου» με 15 άρρενες και χωριστά απογράφονται 120 ναυτικοί αλιείας και ακτοπλοΐας, επισημαίνοντας μία από τις κύριες ασχολίες των κατοίκων. Η απογραφή του έτους 1889 δείχνει τον πληθυσμό του νησιού να έχει αυξηθεί κατά 1010 κατοίκους με την πόλη της Αίγινας να φτάνει στους 4232 κατοίκους. Μετά από 31 χρόνια σε απογραφή του 1920 η πόλη της Αίγινας απογράφεται με 5066 κατοίκους σε σύνολο πληθυσμού 8583, η Παχειά Ράχη με 332, το Ανετσαίον ή Ανιτσάκι 217, η Πέρδικα 288 και το Σφενδούριον 110 με τους οικισμούς των Αγίων Ασωμάτων 498,Χαλασμένης 974, Βαθέος 399, Μεσαγρού 727, να εξακολουθούν οι πιο πυκνοκατοικημέ­ νοι. Έχει δε προστεθεί η Μονή Αγίας Τριάδος με 39 θήλεις, ενώ η Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου απογράφεται πλέον με 15 άρρενες και 8 θήλεις και παύει να είναι το «αντρικό» μοναστήρι.

Ot πέτρινοι ορεινοί οικισμοί μετά το 1920 εξαιτίας της διαμόρφωσης νέων κοινωνικο-οικονομικών δεδομένων αρχίζουν να φθίνουν με μετακινή­ σεις κατοίκων προς την πόλη ή τους συγκροτημένους μεγάλους οικισμούς 120

Ι !

του νησιού, που εξασφάλιζαν περισσότερα αγαθά, εξυπηρετήσεις και ευκαι­ ρίες για νέα επαγγέλματα, όπως του έμπορα, του μαραγκού, του σιδερά, του αγγειοπλάστη, του ναυτικού, του αλιέα, του γεωργού με οργανωμένη καλ­ λιέργεια κλπ. Στην απογραφή του έτους 2001, το Ανιτσαίο εμφανίζει πληθυ­ σμό 24 κατοίκων μόνον, η Παχεία Ράχη 28 και το Σφεντούρι 61, όταν το Δημοτικό διαμέρισμα της Αίγινας έχει 7783, το δε Δημοτικό Διαμέρισμα Βαθέος 1474, της Κυψέλης 1949 και του Μεσαγρού 1603. Αρκετοί από αυτούς τους οικισμούς με τις διάσπαρτες αγροικίες ή τις επαύλεις, που είχαν χτιστεί τα νεότερα χρόνια κατά μήκος της ακτογραμμής, αποτελούνταν από κτήρια με ιδιαίτερα μορφολογικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, με τα νεοκλασικά της πόλης της Αίγινας να διαμορφώνουν τον αστικό της χαρακτήρα. Για τα κτήρια αυτά και την αρχιτεκτονική της Αίγινας υπάρχουν αναφορές σε ορισμένες μελέτες του Αν. Ορλάνδου(1927) και στο πόνημα του Ιωάννη Λυγίζου «Ελληνική νησιωτική Αρχιτεκτονική» (1944), όπου υπάρχουν αναφορές σε κτίσματα της Αίγινας. Επίσης, σε δελτία της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας υπάρχει εκτενές αφιέρωμα του αρχι­ τέκτονα Δημ. Βασιλειάδη στη «Λαϊκή Αρχιτεκτονική της Αίγινας» σε έκδο­ ση του 1957. Οι παραπάνω μελέτες θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν για την εξέλιξη και τη σχέση ανάμεσα στο προϊστορικό, το αρχαίο, το βυζαντινό και το λαϊκό σπίτι της παράδοσης μας. Για τούτο αξίζει κανείς να επισκεφθεί το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αίγινας, όπου εκτίθενται ομοιώματα του οικι­ σμού ο οποίος είχε αναπτυχθεί στην Κολώνα, να δει την αναπαράσταση του μεγάλου «Άσπρου Σπιτιού» από τον πρωτοελλαδικό οικισμό της Κολώνας (2400-2300 π.Χ.) και να το συγκρίνει με τα νεότερα νεοκλασικά μας κτήρια. Επίσης, μπορεί να δει τα έργα οχύρωσης της πόλης (1800-1650 π.Χ.), τα έργα συλλογής των όμβριων υδάτων, τα έργα της ύδρευσης, τα λιμάνια κ.ά.

121

ΤΕΧΝΕΣ

--asesaBw

-j

123

ΠΡΟΝΟΗ ΘΕΟΛΟΓΙΔΟΥ

Πινέλα, πηλός και... κλωστές από την Κατερίνα Γιάννακα

Ο τοίχος κι ο άνθρωπος είναι άρρηκτα δεμένοι. Σύμφωνα με τον γάλλο ιστο­ ρικό F. Braudel, «το περιβάλλον καθορίζει τον άνθρωπο κι αυτός επηρεάζει τον περίγυρο. Μέσα σ αυτό το χώρο, κάτω απ' αυτόν τον ήλιο, απέναντι σ αυτή τη θάλασσα, γεννιούνται αυτές οι ιδέες, αυτά τα συναισθήματα, αυτά τα ποιήματα». Για τα δικά τους «ποιήματα», του μυαλού και των χεριών, πολ­ λοί δημιουργοί χρόνια τώρα επιλέγουν να εγκατασταθούν στο μοναδικό φυσικό περιβάλλον της Αίγινας, κάτω από το ξεχωριστό φως του ήλιου της, πλάι στο μαγικό μουρμούρισμα της θάλασσας της. Ανάμεσα σ' αυτούς που συνειδητά ήλθαν να ζήσουν και να δουλέψουν εδώ, στο νησί με τη μεγάλη καλλιτεχνική παράδοση, είναι και η Κατερίνα Γιάννακα. Με καταγωγή από τη Λάρισα, αφού έκανε πολλά ταξίδια σε διά­ φορα μέρη του κόσμου, εγκαταστάθηκε πριν από 27 χρόνια στο νησί, που γνώρισε αρχικά ως αγαπημένο θέρετρο των δασκάλων της και στη συνέχεια λάτρεψε ως μόνιμο τόπο ζωής. Σπούδασε ζωγραφική αρχικά στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα με δασκάλους τον Ν. Νικολάου και τον Γ. Μόραλη, σκηνογραφίαενδυματολογία με τον Β. Βασιλειάδη, ψηφιδωτό με τον Γ. Κολέφα και συνέ­ χισε τις σπουδές της στη Ραβένα της Ιταλίας, Αυτοδίδακτη στην κεραμική τέχνη, το 2012 απέσπασε τον Δεύτερο'Επαινο στον Πανελλήνιο Διαγωνισμό Κεραμικής, έναν από τους μακροβιότερους εικαστικούς θεσμούς σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, και το 2013 στον ίδιο διαγωνισμό απέσπασε το Πρώτο Βραβείο. Με τις μοναδικές χειροποίητες φόρμες της, ζωγραφισμένες έντονα 124

με πύρινα κίτρινα, κόκκινα, πράσινα, πορτοκαλί, σχολιασμένες παντού με μαύρες γραμμές, ξαφνιάζει το βλέμμα μας, προκαλεί στην ψυχή μας συναι­ σθήματα χαράς και πίστης στη δύναμη της ζωής. Έργα της υπάρχουν στις συλλογές της Πινακοθήκης της Λάρισας, του Μουσείου Μπενάκη, του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος και σε ιδιωτικές συλλογές σε Ελλάδα, Ιταλία, Λουξεμβούργο, Αρμενία, Γαλλία και Ελβετία. Στην Αίγινα, σε έναν κήπο-δάσος από δέντρα και φυτά, όπου κυκλοφο­ ρούν γάτες, σκύλοι και πουλιά, η Κατερίνα έχτισε το «κάστρο» της, σπίτι και εργαστήριο μαζί. «Γιατί η Αίγινα; Την έχετε δει; Την έχετε ζήσει έστω γιαλίγο, την έχετε μυρίσει στις τέσσερις εποχές του χρόνου;Έχετε δει το φως της, την διαφάνεια των ωρών της;Έχετε ακούσει την ησυχία της; Αν ναι, με καταλα­ βαίνετε, αν πάλι όχι, δύσκολο να σας εξηγήσω! Η Αίγινα ήταν πολύ συνειδη­ τή επιλογή, μου άρεσε πάρα πολύ ως τόπος, μου έγινε έρωτας», δηλώνει σε παλαιότερη συνέντευξη της. Πολυτάλαντη και δημιουργική, ασχολείται τόσο με τη ζωγραφική όσο και με την κεραμική αλλά και το πλέξιμο και το κέντημα. Οποιοδήποτε υλικό πιάσει στα χέρια της, μπογιές, πηλός ή κλωστές, της γίνεται πηγή για έμπνευ­ ση. «Όταν αισθάνομαι την ανάγκη να διηγηθώ τα συναισθήματα μου, χρησι­ μοποιώ τη ζωγραφική», εξηγεί. «Όταν θέλω να παίξω και να χαρώ, να αισθανθώ παιδί, χρησιμοποιώ την κεραμική. Το πλεκτό και το κέντημα είναι για να μην έχω καθόλου ελεύθερο χρόνο».

Το Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα "Β. Παπαντωνίου" φιλοξένησε φέτος, από τις 3 Απριλίου έως τις 31 Μαΐου, την πρώτη αναδρομική έκθεση της, με τίτλο "Πλάθοντας την τέχνη". Η κεντρική ιδέα στηρίχτηκε στην ενσωμάτωση των έργων της ζωγράφου μέσα στις προθήκες του μουσείου και είναι βασισμένη σε μια πρωτοβουλία της προέδρου του Ιδρύματος κ. Ιωάννας Παπαντωνίου, η οποία δηλώνει: «Η Κατερίνα Γιάννακα είναι μια εικαστικός που κινείται με άνεση σε όλα τα πεδία της τέχνης και της τεχνι­ κής, από τη ζωγραφική στο πλεκτό και από την κεραμική στο κέντημα, με συγκλονιστική αισθητική ελευθερία. Είμαι η μεγαλύτερη της θαυμάστρια». Στο πλαίσιο της έκθεσης παρουσιάστηκαν συγκεντρωμένες δημιουργίες της από το 1975 έως σήμερα. Ο γάλλος μεταφραστής και ποιητής Georges Belmont χαρακτηρίζει επι­ γραμματικά το έργο της Γιάννακα «βιωμένη τέχνη» και για το Γ. Μόραλη «ό,τι βγαίνει από τα χέρια της είναι αποκλειστικά δικό της». Ο ιστορικός τέχνης Χ. Καμπουρίδης γράφει για τη ζωγραφική της: «Παρατηρώντας τώρα αναδρομικά και την παλιότερη δουλειά της, είναι σαφές ότι ξεκίνησε ζωγρα­ φίζοντας εξπρεσιονιστικά και φωβιστικά, με έντονους υποκειμενικούς χρω­ ματισμούς, μωβ σκιές και προσωπογραφίες με ψυχογραφική διάθεση». Και παρατηρεί ότι τα "ζωγραφικά κεραμικά" της «σε διαστάσεις γλυπτικής δωμα­ τίου, σε φόρμες που θυμίζουν χρηστικά σκεύη της καθημερινότητας και με επιφάνειες πολύχρωμα και ελεύθερα ζωγραφισμένες, δηλώνουν αμέσως την έντονη καλλιτεχνική προσωπικότητα της δημιουργού τους αλλά ταυτόχρο­ να είναι φιλικά σαν παιδική τέχνη και ταπεινά σαν τα σκεύη όπου συνήθως

τοποθετούμε λουλούδια ή φρούτα». Όσο για τις κατασκευές της από ύφα­ σμα, πλέξιμο, κέντημα σημειώνει πως «κι εδώ η μανιώδης διεργασία αποκα­ λυπτικής χειροτεχνίας δίνει ξεχωριστά δημιουργήματα που προσεταιρίζονται το βλέμμα μέσα από ρυθμικές εναλλαγές, κλιμακώσεις και αυθορμησίες». Ως άνθρωπος έχει πολλαπλά δοκιμαστεί στη ζωή. Δεν χάνει όμως το κου­ ράγιο της κι ονειρεύεται τα απλά και... δύσκολα! «Θα ήθελα να είμαστε όλοι καλά, όχι μόνο στην υγεία μας, αλλά να είμαστε καλά μεταξύ μας. Θα ήθελα οι άνθρωποι να συνειδητοποιήσουν πόσα σημαντικά πράγματα χάνουν. Θα ήθελα να ξαναβρούμε την επαφή μας με τη φύση», λέει χαρακτηριστικά. Αντιγράφοντας από το «Άξιον Εστί» τον Ελύτη, η Κ. Γιάννακα «μ' ανοι­ χτές παλάμες έσπειρε φλόμους, κρόκους, καμπανούλες». Με τέτοια κι άλλα ανάλογα «ποιήματα» πλουταίνει ο κόσμος όλων μας. «Αυτός ο κόσμος ο μικρός ο μέγας»!

JEAN-JACQUES TESSON

Jean-Jacques Tesson - Ο Κατασκευαστής

ι %

Le Cheval de Troie

Le Cheval de Troie

Λίγο πριν κλείσει η ύλη του τεύχους, πέρασα ένα κυριακάτικο πρωινό μπρο­ στά από τον κήπο του Jean-Jacques, την ώρα που μαστόρευε ένα από τα γλυ­ πτά του. Ανταλλάξαμε μια καλημέρα και με προσκάλεσε να μπω. Και τότε βρέθηκα μέσα σ' ένα κήπο θαυμάτων... Η ευτυχής συγκυρία είναι ότι ετοίμαζε μια έκθεση για το φετινό καλοκαίρι. Του πρότεινα, λοιπόν, μια μικρή παρου­ σίαση στην Αιγιναία, ως προπομπό της έκθεσης. Οι φωτογραφίες των γλυ­ πτών του και το σύντομο κειμενάκι που υπογράφει ο ίδιος προλογίζοντας τα στον προσωπικό του ιστότοπο, είναι η καλύτερη εισαγωγή στο έργο του. Ε.Σ.

3

Lafillede la Pucelle

Jeanne, la Petite Tapoteuse

«Καταγόμενος από τη Βουργουνδία της Γαλλίας, έχω αγκυροβολήσει εδώ και 25 χρόνια στην Αίγινα. Σκηνοθέτης, παθιασμένος κατασκευαστής, για πολύ καιρό μάζευα και ανακύκλωνα ό, τι πετάνε οι άλλοι, πρώτα για να χτίσω το σπίτι μου, και ύστερα για να φτιάξω τα μηχανήματα και τα σκηνικά των δρώμενων της ομάδας μου. Τα ρουλεμάν, τις βίδες, τα σκουριασμένα εργαλεία που συνέλεξα, μαζί με διαμελισμένες καρίνες από τσακισμένες βάρκες, τα αράδιαζα έξω από το εργαστήρι μου. Και σιγά-σιγά, αυτά τα περι­ φρονημένα σίδερα και ξύλα απέκτησαν μία δικιά τους ύπαρξη. Ώσπου μία μέρα άρχισα να τα ταιριάζω, να τα καρφώνω, να τα κολλάω χωρίς να εξαλεί­ φω την αρχική πεζή τους ουσία. Αντίθετα, διασκεδάζω με την ιδέα ότι θα αναγνωρίσει κανείς στην τιάρα της Νεφερτίτης το στραπατσαρισμένο κου­ δουνάκι ενός τράγου, στο φόρεμα της Θέτιδος στοιβαγμένα γρανάζια και στο κεφάλι της Ιωάννας της Λορένης τροχαλία οικοδομής. Μου άρεσε ο παράξενος ο ρισμός που βρήκα στο λεξικό του Μπαμπινιώτη για τη λέξη Αλχημεία (συνήθ. στον πληθ. αλχημείες) : Ο συνδυασμός ετερό­ κλιτων στοιχείων με ανορθόδοξο τρόπο, ώστε να επιτύχει κανείς συγκεκρι­ μένο (επιθυμητό) αποτέλεσμα. Οι κατασκευές μου θα μπορούσαν να ονομά­ ζονται Αλχημείες της σκουριάς. Δόλια πάντως τελικά η μεταμόρφωση. Πάλι θα δεσπόζει η σκουριά.»

ΜΑΙΡΗ ΚΟΥΚΟ ΥΛΗ

Κοπανέλι, μια ιστορία από τα παλιά..

V-ϊί

WW. S ν Mm:-

ν,·

Η ζωή έχει την τάση να επαναλαμβάνεται, ακολουθώντας τον βηματισμό της ιστορίας και της παράδοσης. Ατομικής ή συλλογικής. Με αυτόν τον τρόπο, συνήθειες, καταστάσεις και φαινόμενα εναλλάσσονται στον χρόνο, επαναφέροντας στο φως γνώση και ανάγκες βουτηγμένες στη λήθη. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το κοπανέλι (το [kopanéli] : μικρό ατρακτοειδές ξύλο γύρω από το οποίο τυλίγεται λεπτή κλωστή και με το οποίο πλέκε­ ται δαντέλα σύμφωνα με ένα σχέδιο που είναι αποτυπωμένο σε χαρτί ειδικής κατασκευής, στερεωμένο επάνω σε ένα μικρό μαξιλάρι. || είδος δαντέλας που πλέκεται με αυτό τον τρόπο, [κόπαν(ος) -έλι ή βεν. copan(o) ( [kó-] ) 'λόγχη ' -έλι(;)], πηγή: http://www.greek-language.gr/greekLang/index.html). Στην Αίγινα πρωτοέρχεται την εποχή του Γεωργίου Α ' με την ίδρυση της Σχολής Κοπανελιού, στην περιοχή Περιβόλα, από τη Λαίδη Edgerton, σύζυ-

γο του τότε Άγγλου Πρέσβη στην Αθήνα. Αφορμή στάθηκε η επίσκεψη της στο νησί και η ανάγκη αντιστάθμισης της σκληρής ζωής των γυναικών στους αγρούς. Το κοπανέλι αγαπήθηκε πολύ από τις αιγινήτισσες. Για χρόνια στήριζε οικονομικά τις ντόπιες οικογένειες, αφού οι γυναίκες, πουλώντας τα ipya τους, εξασφάλιζαν ένα πρόσθετο εισόδημα που τις βοηθούσε να ανταπεξέρχονται στις δυσκολίες της ζωής. Όμως, τη δεκαετία του 1980 η ενασχόληση με τη συγκεκριμένη τέχνη άρχισε να ατονεί. Ολοένα και λιγότερο οι νεαρές κοπέλες καταπιάνονταν με αυτή, με αποτέλεσμα η γνώση να μη μεταφέρεται στις επόμενες γενιές. Έως τις μέρες μας, οπότε κάτι άρχισε να αλλάζει... Τοπικοί σύλλογοι ενέταξαν τη διδασκαλία του κοπανελιού στις δραστηριότητες τους, προ­ σφέροντας τη δυνατότητα σε όσες το επιθυμούσαν να ανακαλύψουν την ομορφιά της δημιουργίας. Στην Αίγινα, σήμερα, υπάρχουν τρεις σύλλογοι που ασχολούνται με το κοπανέλι: ο Μορφωτικός Σύλλογος Αίγινας «Ο Καποδίστριας», ο Μορφωτικός & Πολιτιστικός Σύλλογος Κυψέλης και ο Πολιτιστικός & Εξωραϊστικός Σύλλογος Αγίων Ασωμάτων - Κοντού. Μάλιστα, στην 6η Γιορτή Φιστικιού και στο πλαίσιο ανάδειξης της σημαντι­ κής παράδοσης και ιστορίας του νησιού, υπήρξε ειδικό περίπτερο της εμπορι­ κής έκθεσης, αφιερωμένο στο αιγινήτικο κοπανέλι, όπου οι επισκέπτες είχαν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν από κοντά κυρίες να πλέκουν και να παρουσιάζουν την τεχνική του. Και το ενδιαφέρον ήταν πραγματικά έντονο. Είναι γεγονός πως μια... βουτιά στο παρελθόν μπορεί να μας οπλίσει με εφόδια χρήσιμα, για να αντιμετωπίσουμε το παρόν και το μέλλον. Ας ανοί­ ξουμε, λοιπόν, τα μάτια της ψυχής μας και ας ακολουθήσουμε τις λεπτές κλωστές στο ταξίδι της διαπλοκής τους.

Το Διεθνές Μουσικό Φεστιβάλ Αίγινας γιορτάζει τα δέκα του χρόνια!

132

Συνάντησα τυχαία την Ντόρα Μπακοπούλου τις μέρες γύρω από το Πάσχα. Της πρότεινα να μιλήσουμε για τα δεκάχρονα του Φεστιβάλ, μιας και ετοιμάζαμε την Αιγιναία για το καλοκαίρι. Με μεγάλη προθυμία, μοιράστηκε μαζί μου αυτές τις σκέψεις που έρχονται, συνήθως, με αφορμή τέτοιες επετείους. Από πλευράς μας, ευχόμαστε στο Φεστιβάλ κάθε επιτυχία και στη φετινή του εορταστική παρουσία στα πολιτιστικά πράγματα της Αίγινας. Ε.Σ.

133

Τι πιστεύετε πως κατάφερε το Φεστιβάλ τα δέκα αυτά χρόνια; Το Φεστιβάλ άρχισε από ένα ξαφνικό όνειρο, μια φαντασία: πώς θα μπο­ ρούσα να στήσω μια μεγάλη μουσική γιορτή έτσι όπως την είχα ζήσει σε μέρη του εξωτερικού και κυρίως στο Progetto Martha Argerich στο Lugano της Ελβετίας. Είχα σαν δεδομένο το άρτι αποκτημένο σπίτι μου στην Αίγινα, την ομορφιά της φύσης αλλά και τη συμπαράσταση του Κώστα Τουρκάκη και του Γιώργου Καλόφωνου. Από την αρχή, όταν το είδα να πραγματώνεται, αισθάνθηκα πως καταφέραμε κάτι που μόνο ομορφιά, ενθουσιασμό, ομαδι­ κότητα και αλληλεγγύη θα προσέφερε στο νησί και στους επισκέπτες του. Έτσι, όταν ολοκληρώθηκε η πρώτη χρονιά (με πολλές πρακτικές αντιξοότη134

τες), ενθαρρύνθηκα και πίστεψα στην εδραίωση του. Ξεκινήσαμε με μηδέν πόρους, όμως πολύ σύντομα βρήκαμε οικονομική στήριξη από ορισμένους φίλους και οργανισμούς, όπως η Rena Dumas, ο Michael Seegy, το Ίδρυμα Κωστόπουλου, η ALPHA BANK και ο ΟΤΕ. Εγώ, επίσης, προσέφερα ό, τι μπορούσα. Στο τέλος, βέβαια, μπαίναμε μέσα... Ο Δήμος δεν μπορούσε να μας στηρίξει, δεν είχε χρήματα, ωστόσο μας παραχώρησε τον εξαίσιο αυτό χώρο της παραλίας της Αύρας με την ηλεκτροδότηση της. Η αποδοχή δεν ήτανε χωρίς αγκάθια. Στην πρώτη φάση υπήρξαν και αρνητικά σχόλια: «τι τις θέλουμε τις βιόλες και τις μπασαβιόλες» έγραψε τοπική εφημερίδα.Ένας πλούσιος που του προτάθηκε να μας στηρίξει είπε 135

«δεν συμφωνώ με το χαρακτήρα που δίνετε στο Φεστιβάλ, αυτό το βρίσκω και αλλού». Εγώ όμως δεν λύγισα ούτε στιγμή.Ήξερα ακριβώς τι ήθελα. Για τους ντόπιους ήταν, βέβαια, κάτι καινούργιο, κάτι μη οικείο. «Κλασική μου­ σική, δεν γνωρίζω το είδος». Ούτε το τρίτο πρόγραμμα ακούγεται ευκρινώς στην Αίγινα/Ενας πυρήνας από τη Φιλαρμονική ήταν πιο δεκτικός σε αυτό που κάναμε. Πολλοί όμως το αγκάλιασαν, όταν συνειδητοποίησαν ότι άρχι­ σε να ξεπηδά κάτι ωραίο και σταθερό στο νησί μέσα στο καλοκαίρι. Οι Αιγινήτες άρχισαν να εκτιμούν την προσπάθεια και τη συνέπεια της. Η επι­ θυμία μου να αναμειγνύονται διαφορετικές ηλικίες, διαφορετικές εθνότη­ τες, ακόμα και διαφορετικά είδη μουσικής είχε πετύχει. Οι καλλιτέχνες, Έλληνες και ξένοι, περνούσαν θαυμάσια είτε εξασκώντας την τέχνη τους είτε περιδιαβαίνοντας το νησί, θαυμάζοντας τις ομορφιές του και απολαμβάνο­ ντας τα ταβερνάκια πάνω στη θάλασσα. Τη δεύτερη χρονιά ήμασταν πιο οργανωμένοι, αλλά κάποια προβλήματα παρέμεναν, μερικά από αυτά ακόμα και σήμερα.Ήδη από τη δεύτερη χρονιά αρχίσαμε να αισθανόμαστε άβολα με τις πλαστικές καρέκλες που δεν ταιριάζανε στο αισθητικό πλαίσιο και ήτανε επισφαλείς ως προς τη στερεότητα τους. Ως τώρα δεν έχουμε καταφέρει να τις αλλάξουμε. Επίσης, η σκηνή ήταν μικρή για τις απαιτήσεις. Τότε ήταν που φτιάξαμε και το Σύλλογο μας. Εξαιρετικοί άνθρωποι που δεν έπαψαν να τρέχουν για τις ανάγκες του Φεστιβάλ. Στους απολογισμούς που κάναμε όλοι μαζί πολύ εποικοδομητικά, ο καθένας έδινε ιδέες και πολ­ λές από αυτές εισακούονταν. Προσφέρθηκαν φιλοξενίες, μια μεγάλη βοή­ θεια, καθώς πολλοί φίλοι διαθέτουν τους ξενώνες στα σπίτια τους για διανυ­ κτέρευση των καλλιτεχνών. Σημαντική βοήθεια προσφέρει και η τοπική κοι­ νωνία. Μερικοί εστιάτορες κάνουν ειδικές τιμές για το δείπνο των καλλιτε­ χνών μετά τις συναυλίες. Πολλοί καταστηματάρχες έχουν προσφέρει φιστί­ κια, λουλούδια, ξύλα για κατασκευές κ.ά., έως και χρήματα. Τα πιο πολλά καταστήματα φιλοξενούν αφίσες μας. Το ΑΙΑΚΕΙΟ έχει αναλάβει την προ­ πώληση των εισιτηρίων. Όταν έφτασε η κρίση, η οικονομική στήριξη μειώθηκε δραματικά. Με μεγάλη δυσκολία προγραμματίζουμε, προσφέροντας αμυδρότατες αμοιβές στους καλλιτέχνες, οι οποίοι συχνά λαμβάνουν ψίχουλα ή και προσφέρουν τη συμμετοχή τους χωρίς αμοιβή. Μεγάλοι καλλιτέχνες, ανάμεσα σε άλλους η Μαρία Φαραντούρη, η Έλλη Πασπαλά, η Σαβίνα Γιαννάτου, η Τσέλια Κοστέα, η Τζούλια Σουγλάκου, η Λούκια Σπανάκη έχουν προσφέρει αφιλο­ κερδώς την τέχνη τους. Μια μεγάλη επιτυχία του Φεστιβάλ (ουσιαστική και εκπαιδευτική) είναι η συχνή παρουσία της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών. Φέτος θα είναι η τέταρτη φορά που θα παίξει για εμάς. Πιστεύω πως είναι μια εύνοια, ένα

δώρο για όλους μας. Επίσης, μια άλλη κατάκτηση του Φεστιβάλ είναι η επέ­ κταση των χώρων όπου διαδραματίζονται οι συναυλίες. Από την αρχή είχαμε το Μικρό Θέατρο Ιάσονα Μολφέση στην Παχειά Ράχη στο χώρο της Βένιας Δημητρακοπούλου, μετά όμως προστέθηκε η Αυλή του Ναού του Σωτήρος στο Καποδιστριακό Ορφανοτροφείο. Επίσης, φέτος συνεχίζουμε την επέ­ κταση των δραστηριοτήτων στην Πέρδικα και στην Παλιαχώρα. Να σημειω­ θεί επίσης ότι μια κατάκτηση του Φεστιβάλ είναι οι μεγάλες συναυλίες με τις σπουδαιότερες φωνές που έχει η Ελλάδα όχι μόνο στο κλασικό αλλά και στο έντεχνο τραγούδι. Καλλιτέχνες του ύψους της Μαρίας Φαραντούρη, της Έλλης Πασπαλά, της Σαβίνας Γιαννάτου, της Αρλέτας, της Τσέλια Κοστέα, της Δήμητρας Γαλάνη, του Αλκίνοου Ιωαννίδη μεταξύ άλλων είναι τακτικές παρουσίες στο Φεστιβάλ. Υπάρχει τρόπος να εμπλακεί κανείς για να βοηθήσει το Φεστιβάλ; Όπως κάνετε εσείς αυτή τη στιγμή, με τη δημοσιοποίηση του τι κάνουμε και ποιοι είναι οι στόχοι μας! Θα μπορούσε, επίσης, να συνδράμει κάποιος με τη συμμετοχή του στο Σύλλογο Φίλων του Φεστιβάλ ως μέλος. Και, φυσικά, είμαστε πάντα ανοικτοί σε κάθε μικρή ή μεγάλη οικονομική στήριξη με τη μορφή δωρεών ή χορηγιών. Τι σας εξέπληξε σε αυτά τα δέκα χρόνια; Με έχει εκπλήξει το γεγονός πως δεν έχω πάρει ποτέ μία αρνητική απά­ ντηση στο κάλεσμα μου προς τους καλλιτέχνες είτε εδώ είτε στο εξωτερικό (με δύο εξαιρέσεις διασήμων Ελλήνων). Από την άλλη με έχει εκπλήξει πόσος κόσμος στέλνει αιτήσεις για να λάβει μέρος. Όμως, δεν είναι δυνατόν να ικανοποιηθούν όλες οι αιτήσεις. Πάντα υπάρχει μία προτεραιότητα χρο­ νική αλλά και αξιοκρατική. Αν το φεστιβάλ έχει επιβληθεί στην Ελλάδα σαν κάτι το εξαιρετικά ποιοτικό, είναι χάρη σε αυτήν την αξιοκρατία, σε αυτή τη δικαιοσύνη. Σε ταλαντούχους, νέους καλλιτέχνες, βραβευμένους σε διαγω­ νισμούς, που θέλουν να παρουσιάσουν τη δουλειά τους, προσφέρεται γεν­ ναιόδωρα ένα βήμα. Σκέπτεστε να οργανώσετε στη διάρκεια της χρονιάς κάποιο εργαστήριο μουσικής; Στις άμεσες επιδιώξεις μου είναι να μπορέσω να δημιουργήσω εκπαιδευ­ τικές συναυλίες το χειμώνα, που να μπορούν να τις επισκέπτονται τα σχο­ λεία της μέσης εκπαίδευσης. Είχαμε οργανώσει στο παρελθόν μία-δυο συναυλίες τέτοιου στόχου, με πολύ καλά αποτελέσματα. Αλλά όλα αυτά χρειάζονται πόρους, γιατί είναι ντροπή να μην αμείβονται οι καλλιτέχνες αξιοπρεπώς.

ΠΡΟΝΟΗ ΘΕΟΛΟΓΙΔΟΥ

Κεραμικά στην Ψαραγορά!

Το τεύχος 23 της «Αιγι,ναίας» (Ιούλιος- Δεκέμβριος 2012) ήταν αφιερωμένο στην παραδοσιακή αγγειοπλαστική στην Αίγινα. Πρόθεση μας ήταν να ακο­ λουθήσει ένα ξεχωριστό αφιέρωμα για τη σύγχρονη κεραμική. Για διάφο­ ρους, πέρα από τη θέληση μας, λόγους αυτό δεν έγινε κατορθωτό. Η μεγάλη ιστορική παράδοση της κεραμικής στο νησί μας απειλείται με αφανισμό, εάν αναλογιστούμε τους ελάχιστους εναπομείναντες παραδοσια­ κούς αγγειοπλάστες της. Σε αντίβαρο όμως, ο αριθμός των σύγχρονων κεραμιστών, που την επιλέγουν ως τόπο δημιουργίας τους, έχει αισθητά αυξηθεί. Προφανώς, όπως και πολλοί άλλοι καλλιτέχνες που διάλεξαν να ζουν στην Αίγινα, βρίσκουν κι αυτοί γόνιμο έδαφος εδώ για να καλλιεργήσουν την τέχνη τους, χρησιμοποιώντας τα ίδια απαράλλαχτα στο πέρασμα του χρόνου στοιχεία, το χώμα, τη φωτιά, το νερό, τον αέρα, συμβάλλοντας στη συνέχιση της προαιώνιας τέχνης τους με νέες προτάσεις ως προς το ύφος και τις επιρ­ ροές της. Στο δικό του εργαστήριο ο καθένας, συχνά με σχέσεις φιλίας, συνεργασίας ακόμη και μαθητείας, πέρα από το ιδιαίτερο ύφος και τα ξεχωρι­ στά χαρακτηριστικά του, με κοινό άξονα την αγάπη για την τέχνη του και τον προσωπικό του αγώνα για επίτευξη του στόχου του, χαράζει τη δική του δια­ δρομή συμβάλλοντας παράλληλα στην προβολή του νησιού μας. Οι φίλοι της κεραμικής και, γενικά, οι φιλότεχνοι συναντούν το έργο των δημιουργών μεμονωμένα στα εργαστήρια τους, που είναι πολλές φορές και εκθετήρια της δουλειάς τους, και σε περιοδικές εκθέσεις, συνήθως στο Λαογραφικό Μουσείο ή στην αίθουσα τέχνης Ε.Γ.Ι.Ν.Α.Α.Ι.Γ.Ι.Ν.Α. της κ. Βάσως Καλουδιώτη. Ο πολύς κόσμος μένει μακριά από τέτοιες εκδηλώσεις, σπάνια περνάει την πόρτα μιας αίθουσας τέχνης, τα «στεγανά» όρια ενός χώρου που θεωρεί ότι δεν τον αφορά. «Κι αφού δεν πάει ο Μωάμεθ στο βουνό, θα πάει το βουνό στο Μωάμεθ»! Κάπως έτσι πρέπει να σκέφτηκε, η κ. Καλουδιώτη και το Σεπτέμβρη που πέρασε, την περίοδο του Fistiki Fest, είχε την εξαιρετική έμπνευση να «εκ θέσει» έργα κεραμικής «Αιγινητών» δημιουργών στους μαρμάρινους πάγκους της Ψαραγοράς! Ο χώρος με την έντονη οσμή από τα λαχταριστά

?aïl»

I ·, *

του εμπορεύματα κάθε βράδυ, ως δια μαγείας, μεταμορφωνόταν έτσι σε εκθετήριο υψηλής αισθητικής ανάτασης και μοναδικού ενδιαφέροντος. Θαλασσινά και ψάρια εξαφανίζονταν, οι πάγκοι άστραφταν πεντακάθα­ ροι κι επάνω τους καμάρωναν ξεχωριστά κεραμικά, που προκαλούσαν το ξάφνιασμα και τον θαυμασμό του πλήθους που συνωστιζόταν γύρω τους: παραδοσιακά αιγινήτικα κανάτια της Ελένης Κάτσα, μικρά γλυπτά της Θεοδώρας Χωραφά, πορσελάνες της Μαργαρίτας Εκκλησιάρχου, γλυπτά του Νίκου Σκλαβενίτη, κεραμικά της Κατερίνας Γιάννακα, άλλα ζωγραφιστά από την Αλεξάνδρα Σολωμού κι άλλα της Μάρθας και Μαρίας Κοττάκη· γλυπτά του Φοίβου, πορσελάνες της Μίκας Βογιατζή, ζωγραφιστά κεραμικά της Λασκαρίνας Χαλδαιάκη και κεραμικά της Θώμης Καρκάνη, της Κατερίνας Στεριώτη, της Ζωής Αλεξανδροπούλου. Ευτυχείς οι καλλιτέχνες είχαν την ευκαιρία άμεσα να ακούσουν τα αυθόρμητα σχόλια ενός απροσδό­ κητου σε αριθμό κοινού και να νιώσουν απέραντη χαρά και ικανοποίηση από τη θερμή αποδοχή της δουλειάς τους. Η Αίγινα, λοιπόν, δεν είναι μόνο φιστίκια, καφετέριες και θρησκευτικός τουρισμός. Οι δημιουργοί που έζησαν και ζουν στο νησί αποτελούν τερά­ στιο κεφάλαιο για την προβολή και την ανάπτυξη της. Η «συνομιλία» τους με το ευρύτερο κοινό, που μοιάζει διψασμένο απέναντι σε κάθε «καλό», δεν μπορεί να είναι μόνο θέμα ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Πρωτίστως είναι θέμα παιδείας και πολιτισμού. Και - ασφαλώς- πολιτικής.

141

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

Δημήτρη Ποταμιάνου, Αμφιθέατρο*

Το μυθιστόρημα «Αμφιθέατρο» του Δημ. Ποταμιάνου από άποψη γραμμα­ τολογική είναι μάλλον δύσκολο να κατηγοριοποιηθεί. Ωστόσο, επιχειρώ ένα χαρακτηρισμό: ιστορικό μυθιστόρημα με δοκιμιακές παρεμβολές. Ο χρονικός του καμβάς προσδιορίζεται, κατά βάση, στην πενταετία 19952000. Είναι η περίοδος που επωάσθηκαν, εν πολλοίς, οι προϋποθέσεις της οικονομικής κρίσης (και όχι μόνο), που ξέσπασε μετά από μερικά χρόνια. Απ' αυτήν την άποψη, εμπεριέχει, δίκην των δικαιωμάτων που παρέχει η λογοτεχνική ανάπλαση των γεγονότων, ένα σαφή και οξύ καταγγελτικό λόγο για τους κυβερνώντες αλλά και τους συνεργάτες τους εκείνη την πενταετία. Παράλληλα μυθιστοριογραφούνται, με τρόπο ιδιαίτερα οξυ­ δερκή και αρκετές φορές λεπτομερειακό, οι διασυνδέσεις κυβερνητικών παραγόντων με πανεπιστημιακούς της νεόκοπης Σχολής Επικοινωνίας (Σχολή). Είναι προφανές ότι ο συγγραφέας γνωρίζει πρόσωπα και πράγμα­ τα εκ των ένδον. Αναμφίβολα, το μυθιστόρημα έχει και αυτοβιογραφικά στοιχεία. Η τριτοπρόσωπη γραφή, που επέλεξε ο συγγραφέας, λειτουργεί ως απόσταση ασφαλείας από τους ήρωες του, χωρίς όμως να αποκλείει παντάπασι τη σχετική τουλάχιστον ταύτιση του με κάποιον απ' αυτούς. Οι ήρωες του έργου δεν αναδεικνύονται «τόσο» από εκδηλώσεις δράσης, από τη συμμετοχή τους σε περιπετειώδεις καταστάσεις, αλλά κυρίως από τον τρόπο του σκέπτεσθαι, τις ιδεολογικές τους επιλογές και, ιδιαίτατα, από το βαθμό της συνέπειας τους στις θεωρίες που επικαλούνται ή και, ειδικότε­ ρα, στις διακηρυγμένες, σε πανεπιστημιακούς και πολιτικούς χώρους ή και συνάφειες, αντιλήψεις τους. Η κεντρική ηρωίδα του έργου, η Ευανθία Καλομοίρη (Ε.Κ.), πρόσφατη διδακτόρισσα της Σχολής Επικοινωνίας, είναι μια νεαρή και ελκυστική

^Απόσπασμα του κειμένου που εκφωνήθηκε στην παρουσίαση τον μυθιστορήματος στο Ξενοδοχείο «ΜΙΡΑΝΤΑ» της Αίγινας στις S Δεκεμβρίου 2014.

γυναίκα, που την διακρίνει το ανυποχώρητο πείσμα για μια «ζωή με νόημα και πάθος». Ωστόσο, επιχειρώντας να φθάσει στην πραγμάτωση του σκο­ πού της περνάει από μια περιπετειώδη και πολλές φορές βασανιστική εσω­ τερική ανέλιξη, που εκδιπλώνεται χρονικά από τα φοιτητικά της χρόνια μέχρι την αποκαλυπτική τελευταία σκηνή του έργου, για την οποία, όμως, ευλόγως επιφυλάσσομαι. Η εσωτερική (συνειδησιακή / «ψυχική») περιπέτεια της Ε.Κ. σχετίζεται και με τα τεκταινόμενα στη Σχολή, που λειτουργεί, παράλληλα, σε μια σχέση συγκοινωνούντων δοχείων με την κυβέρνηση. Στη Σχολή είναι καθηγητής και ο πρωθυπουργός Ηλίας Ηπίτης (ο συμβολισμός είναι προ­ φανής). Η ηρωίδα στη συνειδησιακή της περιπέτεια υποστηρίζεται από το ισχυρό της ένστικτο και την κριτική της ικανότητα, έτσι όπως αυτή οξύνε­ ται σταδιακά από τις εμπειρίες αλλά και τη διευρυνόμενη επιστημονική και φιλοσοφική της κατάρτιση. Κυρίως, όμως, από την πνευματική και ψυχολογική επιρροή του πανεπιστημιακού δάσκαλου, φίλου και, για ένα σύντομο διάστημα, εραστή της, Γεράσιμου Κλαουδάτου. Ο Γεράσιμος Κλαουδάτος, μια γενιά μεγαλύτερος και με δεδομένη την υπεροχή των εμπειριών του, την βοηθάει να δει καθαρότερα τα πράγματα: Να εντοπίσει την αντίφαση ανάμεσα στις εσωτερικές της αναζητήσεις και στα εξωτερικά δρώμενα που την «πολιορκούν». Της προτείνει, δηλαδή, έμμεσα και στα πλαίσια διαλόγων, που διακρίνονται για την αιχμηρή και κομψή επιχειρη­ ματολογία τους, να επιλέξει μεταξύ της μύχιας ροπής της και του τρόπου ζωής, του, και κοινώς αποκαλούμενου, life-style, που τείνει να κυριαρχήσει στην όψιμα επηρεασμένη από λούμπεν καπιταλιστικά χαρακτηριστικά ελληνική κοινωνία. Η Ε.Κ., σε συνάρτηση με την επιρροή του Γερ. Κλαουδάτου, αποφασίζει να διακόψει τη συνεργασία της με το περιοδικό Flip, που κινείται στο πνεύμα του life-style και κατ' επίφαση αυτοχαρακτη­ ρίζεται «ποικίλης ύλης». Στη συνέχεια, η ηρωίδα του έργου, εντάσσεται στην οργάνωση «ρεπόρ­ τερ χωρίς σύνορα». Ως διεθνής ακτιβίστρια δημοσιογράφος-ανταποκρίτρια ταξιδεύει σε διάφορες χώρες και κυρίως τριτοκοσμικές. Υπερασπίζεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και ιδιαίτερα αυτά των καταπιεσμένων και κακοποιημένων γυναικών. Σύμμαχος της στην ακτιβιστική της δημοσιο­ γραφία είναι η διαδικτυακή τεχνολογία, που της παρέχει άφθονες και έγκαιρες πληροφορίες και επικοινωνιακή ευχέρεια σε πλανητική διάστα­ ση. Ενθουσιάζεται, καθώς βλέπει ότι πολλοί νέοι απ' τις τριτοκοσμικές χώρες εξοικειώνονται όλο και περισσότερο με το διαδίκτυο, που το συνδέ­ ουν με το αίτημα για ανθρώπινα και δημοκρατικά δικαιώματα στις χώρες τους. Η ηρωίδα του έργου, στα πλαίσια μιας ακτιβιστικής αποστολής στο Ναϊρόμπι, θα γνωρίσει το βραζιλιάνο ακτιβιστή δημοσιογράφο και μέλος

των «ρεπόρτερ χωρίς σύνορα» Φερναντίνιο. Στο πρόσωπο του Φερναντίνιο θα αναγνωρίσει τον ιδανικό εραστή και σύντροφο. Παραθέτω σχετικό απόσπασμα απ το μυθιστόρημα: «Από την πρώτη στιγμή που τον αντίκρι­ σε στα ίσια κι από κοντά στα μάτια, κατάλαβε πως αυτός ο θαρραλέος, πολυταξιδεμένος άντρας, με το χάρισμα από τα γεννοφάσκια του του μιγά, ήταν αυτός που της έπρεπε για να συνεχίσει μαζί του τη γεμάτη νέο νόημα και πάθος ζωή της» (σελ. 354). Θα ολοκληρώσω την κριτική παρουσίαση του έργου με κάποιες σύντομες και γενικού χαρακτήρα παρατηρήσεις: Το ύφος της γραφής του μυθιστορήματος διακρίνεται για τη διανοητική του κομψότητα. Η γλωσσική διατύπωση είναι σύμμεικτη, καθώς χρησιμο­ ποιούνται και πολλές λόγιες λέξεις. Ωστόσο, δεν δημιουργείται υφολογική δυσαρμονία ή διγλωσσικού τύπου αρρυθμία, ακριβώς γιατί αυτές οι λόγιες λέξεις εντάσσονται λειτουργικά στα συμφραζόμενα τους ή και είναι λέξεις που διατηρούν, τουλάχιστον ακόμη, ακμαία την παρουσία και τη δυναμική τους στη νεοελληνική γλώσσα. Ο λόγος των ηρώων του έργου διανθίζεται από πλήθος παροιμιακών εκφράσεων, αρχαιοπρεπών ρητών, θυμοσοφικών ρήσεων, αλλά και λατινικών και γαλλικών στερεοτυπικών εκφράσεων με διαχρονική εμβέλεια. Η ευρυμάθεια, η αρχαίο μάθεια και η γαλλομάθειατου συγγραφέα είναι προφανέστατες. Άλλωστε και ο υπότιτλος του έργου είναι διατυπωμένος στη γαλλική γλώσσα: «Roman à clef», που σημαίνει το φανταστικό. Στο έργο, και πάντως οργανικά ενταγμένα, παρατίθενται εκτενή αποσπάσματα από τις παραδόσεις μαθημάτων στη Σχολή Επικοινωνίας, αλλά και από δοκίμια επιφανών φιλοσόφων και επιστημό­ νων της αρχαίας, της αναγεννησιακής, της διαφωτιστικής και της νεότερης και σύγχρονης εποχής (π.χ. Ηράκλειτος, Επίκουρος, Μονταίν, Δαρβίνος, Καμύ, Σαρτρ, Ντεριντά κ.α.). Τα αποσπάσματα αυτά, λόγω της έκτασης τους, μειώνουν, κατά κάποιο τρόπο, το μυθιστορηματικό χαρακτήρα του έργου, χρωματίζοντας το με δοκιμιακά χαρακτηριστικά, εξ ου και η αρχική μου δυσκολία να το ορίσω μόνο με το χαρακτηρισμό «ιστορικό». Ο συγγραφέας στο πρόσωπο και τη δράση του ήρωα του, Γεράσιμου Κλαουδάτου, με κάποια έννοια τουλάχιστον, προβάλλει το νέο πρότυπο διανοουμένου που κινείται και εκτός των ορίων του θεωρείν. Έτσι, ο Γεράσιμος Κλαουδάτος εκτός από την ενασχόληση του με το Πανεπιστήμιο και την επιστήμη εμφανίζεται και ως εξαιρετικός μάγειρας, κηπουρός και διακοσμητής εσωτερικών χώρων σπιτιών. Ο συγγραφέας, δια στόματος Γεράσιμου Κλαουδάτου, υπεραμύνεται της, κατά τη γνώμη μου τουλάχιστον, ισχυρής πεποίθησης του ότι οι νεωτερικές θεωρίες για το νόημα της ζωής ή και ειδικότερα την ευτυχία και την ηδονή, μένουν, εν πολλοίς, μετέωρες και ανελλιπώς ερμηνευμένες ή, και το χειρότε-

ρο, θεραπαινίδες του αλλοτριωτικού life-style, αν δεν αποτιμηθούν και συσχετικά με την Επικούρεια φιλοσοφία, την ιστορική μήτρα του περί ζωής και ευτυχίας στοχασμού. Παραθέτω σχετικό απόσπασμα από το έργο: «Ως αρωγό έχουμε μια επικούρεια ρήση: Δε μπορεί να είναι δίκαιη μια ζωή χωρίς ηδονή, όπως και δεν μπορεί να είναι ηδονική μια ζωή χωρίς δικαιοσύνη. Στα πολύ πιο ευθύβολα παλιά Ελληνικά: Ουκ έστιν δικαίως ζην άνευ ηδονής, και αντιστρόφως, ουκ έστιν ηδέως ζην άνευ δικαιοσύνης» (σελ. 144). Αυτή η ρήση του Επίκουρου, και κλείνω μ' αυτό, «Ουκ έστιν δικαίως ζην άνευ ηδονής, ουκ έστιν ηδέως ζην άνευ δικαιοσύνης» εκτιμώ ότι, ερμηνευτι­ κά, φωτίζει ολόκληρο το εξαιρετικό αυτό μυθιστόρημα.

»1»,;-,.,,,,.

WÈmtém

145

ΜΑΡΚΟΥ ΔΡΑΓΟΥΜΗ

Άχθος Αρονρης

Από το νέο βιβλίο του Μάρκου Δραγούμη «Αχθος Αρούρης, ΠοιήματαΠεζά, 2011-2013», που κυκλοφόρησε το καλοκαίρι του 2014 σε 300 αντίτυπα εκτός εμπορίου, επιλέγουμε και σας παρουσιάζουμε τα παρακάτω κείμενα:

ΑΧΘΟΣ ΑΡΟΥΡΗΣ

ΠΕΡΙ ΖΩΗΣ

Δέκα χρόνια προσπαθούσε να το γράψει

Η μουσική είναι πράσινη

Το μέγα έπος της ζωής σ αυτή τη σφαίρα

Τα όνειρα πορτοκαλιά

Τα πρώτα όντα πώς βρέθηκαν εδώ κάτω

Η ζωή μικρό κουκούτσι

Πόσο γρήγορα πετούσανε τα όρνια

Στην καρδιά ενός μανταρινιού

Κάθε πτώση κεραυνού και ολοκαύτωμα Οι φάρες οι αγριωπές των δεινοσαύρων Μες στις σπηλιές σκουλήκια σα δράκοι Ο αέναος της θάλασσας ο ταραγμός Το θρόισμα των χόρτων στις πεδιάδες Τι άραγες να βλέπανε τα μάτια Όταν τα τέρατα βουλιάζανε για πάντα Να μπει στο παρά ένα ο homo sapiens Που αναρίθμητα παλάτια τού είχαν τάξει Από ψηλά όπου τον όριζαν προστάτες Θα υπάρξει και γι' αυτόν μια λαιμητόμος Απ' το βάρος τον τη Γη να απαλλάξει; Καλοκαίρι 2011

146

18 Δεκεμβρίου 2013

ΣΤΟΝ ΠΗΛΟ*

ΤΟ ΠΟΥΜΑ

Στο πεζούλι αυτό Εγώ μονάχα ανεβαίνω Στο βάθος Ξερονήσια Κεφάλια δράκων Κουρεμένα γουλί Ήχοι στεριανοί κι απ τον Ποννέντη Πάνε κι έρχονται Σαν τα πουλιά Μεσοπέλαγα μια βάρκα Κοκκινοφορεμένη Ψαρεύει σιωπηλά Νωχελικά στα κεραμίδια Λιάζεται ο Σιλβέστρος Πρόλαβε φέτος Η ζέστη τα τζιτζίκια Άλλος ένας Αύγουστος Μας περιμένει Χωρίς κανάτια Ούτε αράπη Στο πηγάδι του Αμούρα στον Πηλό Τον τόσο δικό μας από καιρό Το κίτρινο χώμα ορφάνεψε

Ένα καθαρόαιμο αγρίμι μεγάλων διαστάσεων σαν αόρατος πανίσχυ­ ρος μαγνήτης, σα λιμασμένος λύκος σε στάνη εριφίων, σαν ανεμοθύελλα σε φυλλοβόλο δάσος με ξαπλώνει ανήμπορο και εξουθενωμένο στο κρεβάτι. Δεν έχει σημασία να μάθετε αν είμαι ο γερο-κηπουρός ή ο γύφτος της γειτονιάς σας. Έχω ξεχάσει τ' όνομα μου. Θυμάμαι μόνο πως κάποτε το σπίτι μου βρισκόταν εδώ κοντά. Ένας περαστικός, όταν με είδε, ακούστηκε χαμηλόφωνα να λέει: «να ένα ζόμπι». Κι ένας άλλος φωναχτά: «μ'αυτόν εγώ υπηρέτησα ναύτης στα καράβια». Όπως και να' ναι δε διαφέρω πολύ από σας αφού ίδια με σας πότε-πότε με τρώει η μύτη μου και καμιά φορά γουργουρ'ιζουν τα έντερα μου.

24 Οκτωβρίου 2013

Αίγινα, Πάσχα 2013

*Πηλός: αργιλώδης παραλία της Αίγινας γνωστή σήμερα με το όνομα «Πλακάκια».

147

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

Ανδρέα Αποστολίδη Αλέξανδρος ο Φιλίππου, ο Μέγας Στρατηλάτης

Ο Ανδρέας Αποστολίδης (γενν. 1945), καταξιωμένος στην τοπική κοινωνία της Αίγινας από τη μακρόχρονη παρουσία του στην πνευματική κίνηση του νησιού, στο βιβλίο «Αλέξανδρος ο Φιλίππου, ο Μέγας Στρατηλάτης» (εκδ. λεξίτυπον 2014) μεταφέρει σε έμμετρο λόγο την ιστοριογραφία του Αρριανού για τον Αλέξανδρο. Γραμματειακά κατατάσσει το εγχείρημα του στο είδος "έπος", όπως, άλλωστε, αναγράφεται στο εμπροσθόφυλλο. Το βιβλίο, μικρού σχήματος, έχει 122 σελίδες και το κείμενο περιλαμβάνει 3.050 ιαμβικούς δεκαπεντα­ σύλλαβους στίχους. Ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος είναι σμιλευμένος με εξαιρετική μαε­ στρία. Ο Mario Vitti ( Professare- Grecista V. F. D. - Roma- Italia) απευθυ­ νόμενος προς τον ποιητή γράφει: «Σας ευχαριστώ θερμά για το "Αλέξανδρος ο Φιλίππου". Η ροή του ποιητικού λόγου είναι συναρπαστική και μαζί ένας ύμνος στην ελληνική ποιητική παράδοση. Ποιος άλλος άντρας ταιριάζει για να γράψετε ένα άλλο "έπος"»; Ο Α. Αποστολίδης αντιμετώπισε με απόλυτο σεβασμό τον ιστοριογραφι­ κό λόγο του Αρριανού και με εξαιρετική ακρίβεια τον μετέφερε σε ποιητικό. Απέφυγε κάθεγλωσσική εκζήτηση και διατηρώντας την αίσθηση του μέτρου έγινε πειστικότερος. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για τον επικό λόγο, που ο στόμφος δεν σπανίζει. Ο εξαιρετικός αυτός οίστρος, προφανώς σχετίζεται με την πληθωρική κατοχή των σχετικών ιστορικών γνώσεων και τον έντονο θαυμασμό προς το πρόσωπο και το έργο του Αλέξανδρου. Εκτός, όμως, από όλα αυτά, το βιβλίο του Α. Αποστολίδη συνηγορεί έμπρακτα για τη συνέχεια μιας άξιας παράδο­ σης, που θέλει, ενίοτε, το ιστορικό γεγονός καταγεγραμμένο και έμμετρα. Ας ληφθεί, ακόμη, υπόψη ότι ουδέποτε έλειψαν εκείνοι οι λάτρεις της ιστορί­ ας, που επιθυμούν και έναν άλλο τρόπο πρόσληψης της, αναγόμενο στην αισθητική διάσταση. Δ.Ν.

148

Γιώργου Μπήτρου ΗΜπφμπίλω

«Η Μπιρμπίλω, μια Χριστουγεννιάτικη ιστορία» του φίλου και συνεργάτη της «Αιγιναίας» Γιώργου Μπήτρου, εμφανίστηκε στις προθήκες του βιβλιο­ πωλείου «Λυχνάρι» στις αρχές της φετινής χρονιάς. Οι ήρωες της ιστορίας, ναυτικοί, που γυρίζουν τον κόσμο, γυναίκες που φροντίζουν τα σπίτια τους, παιδιά που μεγαλώνουν με την προσμονή των απίστευτων δώρων τους που φτάνουν από μέρη ξωτικά, κινούνται στο κέντρο και στις συνοικίες του Πειραιά στις αρχές της δεκαετίας του 70. Ζουν σε σπίτια «που δεν ήταν ένα, αλλά πολλά μαζί. Από εκείνα τα παλιά του Πειραιά με την αυλή και τα πολλά δωμάτια γύρω γύρω, στα οποία έμε­ ναν οικογένειες, επαρχιώτες που είχαν έρθει για δουλειά στον Πειραιά και φοιτητές». Κινούνται με τα λεωφορεία της γραμμής, που τότε «είχαν εισπράκτορα που έκοβε εισιτήρια, ανακοίνωνε από μικροφώνου την επό­ μενη στάση και ρύθμιζε, όταν χρειαζόταν την κυκλοφορία των επιβατών μέσα στο όχημα. Χλιδή δηλαδή, όχι όπως σήμερα που μπαίνεις και κανείς δεν σου δίνει σημασία». Με χιούμορ, ειρωνεία, δυνατές σκηνές και ζωντανούς διάλογους, σε ρέουσα γλώσσα και πρωτοπρόσωπη αφήγηση, στις 50 σελίδες του έργου ο συγγραφέας ανασυνθέτει την εποχή που έλαμπε ο Υφαντής, βασίλευε η τηλεόραση, οι άνθρωποι διασκέδαζαν με τον «Άγνωστο πόλεμο», την «Καλτσονίσιμα» και το «Αλάτι και πιπέρι». Μέσα σ' αυτό το τοπίο κινείται η Ασημίνα ή Μπιρμπίλω, «γιατί ήταν πολυλογού και η γλώσσα της δούλευε μπίρι μπίρι, σαν μοτεράκι». Μια γυναίκα «σοβαρή και μετρημένη. Λίγες κουβέντες, από τις οποίες ξέφευγαν δύσκολα κάποιες ειδήσεις για την προ­ σωπική της ζωή ή την οικογένεια της». Το σοβαρό, όμως, κουσούρι της, «γρουσούζα, κατσικοπόδαρη», στιγμάτισε την Πρωτοχρονιά του 1973 και τη μνήμη του αφηγητή. Η «Μπιρμπίλω» στέκει περήφανη πλάι στις άλλες Πειραιώτισσες της λογοτεχνίας μας. Ο Γ. Μπήτρος, πάντα ακούραστος και δημιουργικός, πλουταίνει τις λογοτεχνικές σελίδες μας, αυτές μάλιστα που αναφέρονται στον Πειραιά, ζωντανεύοντας εικόνες ζωής από έναν κόσμο πολύ κοντινό και παράλληλα πολύ διαφορετικό από τον δικό μας. Π. Θ.

149

Συνταγές - Τετράδιο γλυκών Στην εποχή μας παρατηρείται ένα ζωηρό ενδιαφέρον για τη γαστρο­ νομία, τα τοπικά προϊόντα και τις συνταγές. Για το λόγο αυτό, ανα­ δημοσιεύουμε από το τετράδιο με τις παλιές αιγινήτικες συνταγές που συνέλεξε και παρουσίασε η Μαρία Κουνάδη-Στενάκη, σε μια μικρή, καλαίσθητη έκδοση του Πνευματικού Κέντρου Κυψέλης, με την ελπίδα ότι θα σας ενθαρρύνουμε να τις δοκιμάσετε! Γ.Μ.

Φίλοι αναγνώστες, Το «τετράδιο ζαχαροπλαστικής» που έχετε στα χέρια σας είναι το περιεχόμε­ νο των χειρογράφων που μας κληρονόμησε η κ.Γελαδάκη Αικατερίνη, η θεία Κατίνα, κάτοικος Αγίων Ασωμάτων Αίγινας. Το μπλοκ που χρησιμοποιήθη­ κε για τη συγγραφή των συνταγών, ήταν φύλλα από ένα ιατρικό γερμανικό συνταγολόγιο, το οποίο βρέθηκε στα χέρια της από τον αείμνηστο γιατρό της Αίγινας Γιώργο Ξυδέα. Ξεκίνησε να γράφεται από την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής, γύρω στα 1942, και ολοκληρώθηκε το 1960 περίπου. Οι περισσότερες συνταγές είναι παραδοσιακές, όπως τις «είχε βρει» από τις προηγούμενες γενιές. Πολλές όμως σταχυολογούσε από την κ. Πόπη Φωτιάδη, που με το σύζυγο της Ευάγγελο Φωτιάδη [Διευθυντή της Εθνικής Βιβλιοθήκης] περνούσαν το καλοκαίρι στην Αίγινα. Μελετώντας προσεκτικά τα υλικά των συνταγών, παρατηρούμε ότι είναι απλά, από αυτά που υπήρχαν σε κάθε σπίτι, όπως αλεύρι, αυγά, γάλα κ.α. Τα γλυκά του κουταλιού φτιάχνονταν από φρούτα που ευδοκιμούσαν στην Αίγινα, [βερίκοκα, σταφύλια, βύσσινα] και οι μοναδικοί ξηροί καρποί που χρησιμοποιούνταν ήταν τα αμύγδαλα. Τα φιστίκια δεν είχαν ακόμη μπει στις κουζίνες των νοικοκυριών. Αυτό που διακρίνουμε διαβάζοντας τις εκτελέσεις των συνταγών, είναι η γλώσσα που αυτές έχουν διατυπωθεί. Απλή καθαρεύουσα, η οποία στο πρω­ τότυπο, εκτός του άψογου καλλιτεχνικού γραφικού χαρακτήρα, είναι και ορθογραφημένη και ορθά τονισμένη, παρά τη φτωχή μόρφωση της θείας Κατίνας. Σε κάποια σημεία συναντάμε λέξεις ή εκφράσεις που ίσως μας ξενί­ σουν, όπως «το σπίρτο του λεμονιού», δηλαδή το ξύσμα του λεμονιού, οι

444444444^4444'^^ Αικατερίνης Γελαδάκη Φ°

L· Υ JN-1 Α 1 - lì Επιμέλεια: Μαίρη Κουνάδη,τ. Στενά.κη Φ°

Φ°

& Αίγινα 2009

^(ΗΜΜΜΗΧΜΗ

Εκδοοη: ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΥΨΕΛΗΣ

οποίες εκείνο τον καιρό ήταν της καθομιλουμένης. Επίσης, η μονάδα μέτρησης των υλικών είναι σε οκάδες και δράμια και σε αυτή τη μονάδα θα δούμε γραμμένες όλες τις συνταγές. Φυσικά, για την εκτέλεση των συνταγών χρησιμοποιείτο μόνο «το χέρι» ή «τα χέρια» της νοικοκυράς, γιατί το ηλεκτρικό μίξερ δεν είχε ακόμη φτάσει στην Αίγινα. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι σε πολλές συνταγές, στο τέλος της εκτέλεσης αναφέρει: «το στέλνομεν στον φούρνον», διότι δεν υπήρχε δυνα­ τότητα για ψήσιμο των γλυκών ειδικά σε φούρνο στο σπίτι εκείνη την εποχή. Όλες οι νοικοκυρές των Αγίων Ασωμάτων έψηναν τα γλυκά τους στο φούρ­ νο της γειτονιάς του Αντώνη και της Φιορής Πάνου. Τελειώνοντας να ευχηθούμε «καλήν επιτυχίαν», όπως η θεία - Κατίνα έγρα­ φε, σε όσες και όσους τολμήσουν να παρασκευάσουν τα γλυκίσματα του τετραδίου της. Θα ήταν παράλειψη, αν δεν αναφέρουμε θερμές ευχαριστίες στην κ. Αγγελική Παυλινέρη- Κατσούλη, για την ευγενική παραχώρηση του υλικού αυτού στο Πνευματικό Κέντρο Κυψέλης και τη συγκατάθεση της για την έκδοση του. Να υπενθυμίσουμε ότι το «Τετράδιον Γλυκών» ήταν ένα από τα αναρίθμητα εκθέματα της έκθεσης που διοργανώθηκε στο Πνευματικό Κέντρο Κυψέλης την περίοδο Οκτωβρίου - Νοεμβρίου 2006, με τίτλο «Οικογενειακά κειμήλια της οικογένειας Αικατερίνης και Μαρίας Γελαδάκη» Οκτώβριος 2009

ΜΟΝΑΔΕΣ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΥΛΙΚΩΝ Περιεκτικότητα φλίτξονιού και κουταλιάς σε δράμια 1 κουταλιά αλεύρι 16 γραμμάρια 1 κουταλιά ζάχαρη 16 γραμμάρια 1 φλιτζάνι αλεύρι 128 γραμμάρια 1 φλιτζάνι ζάχαρη 208 γραμμάρια 1 φλιτζάνι λάδι 192 γραμμάρια 1 φλιτζάνι βούτυρο 224 γραμμάρια

= [5 δράμια] = [5 δράμια] = [40 δράμια] = [65 δράμια] = [60 δράμια] = [ 70 δράμια]

Μετατροπή Γραμμαρίων σε δράμια Δράμια

•1,

Γραμμάρια

10 100 200 300 400 [1 οκά]

3,2 32 320 640 960 1,280

Γραμμάρια

Δράμια

10 100 200 300 500 1.000 [1 κιλό]

3,1 31 62 94 157 312

CfllcloUa^afipVa. i fÛ. %faMta. ζά%<χρν\, _ .___ ί^οχ'ή^^α^υ^ζΐ^ L· ^ouracìi tâyicÎA hieó £ou-qA^i

ΚΛΙ. X'a.pu^a.Bâ^

tau reayÇioô

noVi4.£,

'Gray ψϊζ)ού\ί τα. κβ^γίτί

3_ γ_σΡ>7/"Λ ßaSu

3 -η

ί. -i]oTnqf>\ a.çlu6Îfîa,,

ί

οΤ/ήρΑα,^ίβι._ ο&χ allupi,

m

i^OSf^.^^aSh . ί_ν.αυτα.(\\Α

Isopto£ά$ι,

6Ó%a,,

&â.\(LcL{L·.

JAQÉjla \CÓ.pUòo, ~jC_a.pjJ^Oj(\(\a

154

_

_

Γθψ6£οΤΑ hi Kfo £ού<$ 40 Spazia allupi . _4J?_ uoajAia. βούτυρο £.pÉ6jço .4i2 Spazia. ζά.%α.ρ\Λ φ,ι&τ} <χρ^γ<χ ^Λ/UÎIAS £fcr£/feg«g λυό\ίοΐΛί\ί Tev% V-potaÙG, b/ToÇ, cJitasTYlCj, ToUΟ, σ-ψαΐσυ^ i%ak_LV fpasU 5?j?clu ejii^lL· ίΙροίοΙχογίν to fioórupo. rVwi ζά^αρΆ, rW- fatfich <L· ΎΑΪ^γΜογινν.α.!\ά.

V-oiJLa. a^Vobùf

!!

va. ayifiouv.

Κυχάηιν m. .oyoi^okLv'_<f>^ââ^- Styra, χα.^ό^χογΐ\ί_%_\Α^ο.ρ_α. erbaio.

__

&a.i_r&. ^VOJALV:, ii<$ MÌrpioVjpoupVoVl __

CQ-meicâra,^ayì^ioj^

ζάχαρΗ, ζ Ο ^ρΑΜα XajQa., 2 auXa\, 2 ^ουταβίί<^ §p_uv^s βούτυρο, hie^j ουχ^αά. Α^ρα.&&ή Α^^νία,

Ewiçliei^

BÌTÓUÌV

Ap^ha

fiayifìta.c;.

b/r&ì çÎiMasrv^

TP A&iufh Y-AJj^kLvivajAmoy' 6jTo_i^Uoy3_6jvaI)o^b/i\/rró<^ auro^r' α,υχΆ^^ xarójjj^ ρ_ί%\τψίν·_το. $ούτυpê QÌ\WJUÌMO\

zwXâ^<kp^Y^aixW^.a^iàs&-^ Χ.ο.{facia, ro βάζαμε·/ να.ζίβΐα^ίί {loÇo,

a.\racìuujuiv_ uiea rVwr auu^via j&ai m. ^çiaoouh/. ΨήνοίΛίλΤ.

156

fcÊm νΜβήεψο^

Π

^a%^3û.%pM,^xa4-^S~j^^^^

-XI

3C Spk. ie.oV\âic 3ζ %pK \flpo. ro^r %jjpóVL 1 _ i j Ώορτο&Χ(\\ιθν, i Υ-ουτα^άΧΑ caia., icayifìfìa. \cas j | ~c°Yi 4>(Ί°ι°ν voptoica.cìigύ.

M

ß_txAyy\c;. Ta. *)>OUC\LUohiv S(<a y"' ayœ.hiy&oύν r

^y

VJ^6J7aâo°h^

t1^ Αλεύρι. Ta. ^Vohiv

M

et

γ>ίτρ\ο γούρνα ica.1 α,^ού ^.puiOeU το ρχ~ά.ζοΙ*ε

157

νίφό, fe^4JäaJkAi_i_ &4-aäi&-$Aßu4adea« n^a-iföoh&f

η<· ouft% amò τα,.6_ύΜ&, ....

KuSo^hLXo €^6^[,^^^^ά^-^φ^Μ^

τα, _ .__

6.c/fci^_rid^.x<iL/42^fcuu rà χ'αγύ^^^α.Ψα &aj Ärav: γήξίιτο

. ä^^aUL·/

βτΗν ^jnâ

χ

6±β_σ-γΐ τ? izarifi όζο kivi

etlT,ró^okb/.

3 Λ^Χέί 'ofîézfllApa., 3 Kouxajlii^ ζάχαρα, icoisra^iic; $Â%, i l l

kyimv

3

yÂouv'Tip^ix'o

-ηαρχο^ά^\ ΧΊα, Ap^Jka. tau flaß\ gracie Χ" ο ΧΊα.

Tftxajtiekg,. Ka.ra.6k£utf. PukoJVokiv

τα. υ$\*Λ. \

Vcróc^Tou ά.(\ΐυρ\ού %α.( ΤΑ ùaufìiuoklv FlpoeOirokb/ χο allupi

£φ yßcQokiv

&α.$ά.

GÌ e%^ka,_

ν-ου(\ουρ\αύ, οΑίίά. ·η\ο ^içia. Ta, THXayiÇoklsf el \£a,uTé fìàSt, 6Î_£{XaV&j ^^I^gjcas

ùeTlpàL τα.

να.€·ηαχΙίζο^ί\Τ kl ^/lS_So^a^a.pyi

158

'

_

^

&4B ίτο ξενοδοχείο "Αίγινα" θα βρείτε δύο βασικά χαρακτηριστικά για τη διαμονή aas: Βρίσκεται σε μια άνετη, δροσερή και ήσυχη τοποθεσία και παράλληλα είναι στο κέντρο της Πόλης, σε μια γειτονιά με παραδοσιακά κτίσματα και πολλά ενδιαφέροντα σημεία τριγύρω. Εδώ μπορείτε να περάσετε ένα χαλαρωτικό Σαββατοκύριακο ή να σχεδιάσετε πολυήμερες διακοπές στην Αίγινα! Θα χαρούμε να aas φιλοξενήσουμε σε ένα από τα 19 δωμάτια μας, να σας σερβίρουμε πρωινό στην ζεστή μας τραπεζαρία, να χαλαρώσετε στο σαλόνι ή στην αυλή του ξενοδοχείου.

www.hotelaegina.gr

, ..ν,:

ISSN Π08-748Χ

1108-748