Energie+ #2 2022

Partners van Energie+

Energie+ is hét kennisplatform voor duurzame wijken van de toekomst. En richt zich op de energietransitie in de wijk. Dat netwerk bouwen we samen met onze partners. Om die reden bieden we partijen die deel uitmaken van ons partnernetwerk onder meer een flinke korting op het lidmaatschap van Energie+. Omdat het partnerschap in overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner. Heb je ook interesse om

“Lekker duurzaam”

Lekker duurzaam” wordt er nog wel eens geroepen als ik een papiertje pak om een notitie op te maken en dat vervolgens in de prullenbak gooi. Nee dat is het natuurlijk niet, maar soms moet je snel even iets kunnen noteren. Ook bij mij, maker van vakbladen, kan er meer bewustwording gecreëerd worden op het gebied van duurzaamheid. Laten we eerlijk zijn, we willen wel, maar soms is het ook een stukje gemak waardoor we kansen laten liggen. En dat ter wijl wij onze lezers juist een duwtje in de rug willen geven om de juiste keuzes te maken om duurzamer te wonen.

Je eigen huis verduurzamen heb je zelf in de hand: je kunt zelf kiezen voor zonnepanelen, isolatiemaatregelen of om de verwarming een graadje lager zetten. Maar wat kun je als werknemer doen om te zor gen dat bij jouw bedrijf en collega’s duurzaamheid hoger op het pri oriteitenlijstje komt te staan. Wij zitten met ons bedrijf, samen met andere creatieve ondernemers in een groot karakteristiek verzamel gebouw. Sommige keuzes, bijvoorbeeld op het gebied van afval scheiding of verduurzaming van het pand, worden dus door de g ebouweigenaar gemaakt. Dat maakt het niet altijd makkelijk om grote veranderingen door te voeren. Kleine stapjes zijn makkelijker om te maken. Een gedeelde gezamenlijk vaatwasser op de gang is al een begin. Daarnaast kun je gebruik maken van een elektrische deelauto. Ideaal voor een afspraak buiten de deur.

Maar wat doen wij als bedrijf om duurzaam te werken? We proberen het gebruik van papier te minimaliseren en thuiswerken valt ook onder de nieuwe standaard, waardoor we niet iedere dag naar kan toor hoeven te rijden. Maar er kan nog zoveel meer! Daarom gaat dit jaar op de redactie van Energie+ ook de knop om: we moeten nog duurzamer!

Yvette Vierhout, Content Manager Energie+.

Inhoud

Werkbezoek Duurzaamheid 10

En verder...

‘Nadat het stof is neergedaald, komen de vragen over de nieuwe snufjes in de woning pas’ 4 Andrike uit Bennekom regelde helemaal zelf haar dakisolatie en zonnepanelen 8 Creatieve verduurzaming 14 Groene ambitie 16 Het burgerberaad voorbij 18 Warmtepompen en bodemenergie 24 De nieuwe dorpsput 26 Meest duurzame woongebouw 28 Service 31

Nederland steeds groener gecoacht

Wanneer een woning is gerenoveerd en het enkel glas plaats heeft gemaakt voor dubbel glas, het huis goed geïsoleerd is en allemaal nieuwe snufjes heeft, vraagt dat ook om een nieuwe manier van leven. Dat is niet altijd even makkelijk voor bewoners. Daarom werken steeds meer corporaties, woonbedrijven en bouwbedrijven met energiecoaches. Zo wordt het uiterste uit het nieuwe en zuinigere huis gehaald en betaalt de bewoner minder aan energiekosten. Renda sprak een aantal energiecoaches over hun aanpak en doelstellingen.

Ook bij Ladies@work wordt sinds kort gewerkt met een energiecoach. Daar zijn zij mee begonnen vanuit de wereldwijde noodzaak om de klimaatdoelstellingen te realiseren. Karin Cramer houdt zich bij het Utrechtse bedrijf bezig met bewonerscommunicatie en energiecoaching en licht de noodzaak van het beroep toe; “Wij vinden dat we vanuit ons vakgebied mee moeten helpen (hoe klein ook) de klimaatdoelstellingen te realiseren. Barack Obama zei ooit ‘Wij zijn de eerste generatie die het effect van de klimaatverandering voelt en de laatste generatie die er iets aan kan doen’, dat is helemaal waar natuurlijk. Onze bijdrage is in die grote wereld misschien klein, maar als iedereen achter zijn voordeur iets doet, dan ziet de toekomst er een stuk hoopvoller uit.”

‘Nadat het stof is neergedaald, komen de vragen over de nieuwe snufjes in de woning pas’

“Heb je zonnepanelen? Doe je was dan als de zon schijnt.” Foto Antares

Driekwart (ruim 400.000) van de huishoudens met energiearmoede woont in een corporatiewoning. Dat betekent dat één op de zes huur ders van corporaties in energiearmoede leeft. Door een te hoge ener gierekening of door bijvoorbeeld een slecht geïsoleerd huis met enkel g las. De stijgende gasprijzen maken de problemen alleen maar groter. Cramer: “De corporaties zijn aan zet om hun bezit (sneller) te verduur zamen en bewoners een helpende hand te bieden bij energiezuinig wonen. Maar hoe kan die helpende hand worden geboden? We bege leiden bewoners bij energiezuinig wonen. We zorgen ervoor dat bewo ners zich bewust worden van het effect van hun eigen woongedrag op de energierekening en we motiveren hen om hiermee zelf aan de slag gaan. Met als eindresultaat: een energiebewuste bewoner.”

Bij Antares is het duurzaamheidsbeleid ingedeeld in drie thema’s; het vastgoed, duurzame bedrijfsvoering en de bewoners. Die laatste is belangrijk omdat de corporatie graag de bewoners wil informeren over een stukje gedragsverandering en bewustwording rondom ver duurzaming. Ric Leenders van Antares licht toe: “Wij dachten ‘we kun nen wel van alles aan de woningen doen, maar als er dan nog steeds oud gedrag plaatsvindt in de woning (hoe er wordt omgegaan met energie, het openen van deuren en ramen in de woningen qua ventila tie, etc.) dan kunnen we doen wat we willen aan de woningen, maar het effect is minder. Zodra er bewustzijn is over energiegebruik, gaat de energierekening nóg meer omlaag.”

Er is binnen Antares besloten om huurders of oud-huurders op te lei den tot energiecoach. “We komen al zo vaak bij bewoners om te vertel len wat wel of niet kan. Het leek ons beter om een onafhankelijk per soon aan te stellen voor energiecoaching. Een gelijkgezinde weet b eter waar huurders zich mee bezig houden, hoe het is om in een soci ale huurwoning te wonen. We gingen dus op zoek naar een huurder, oud-huurder of in ieder geval iemand uit het sociale netwerk.” De woningcorporatie heeft inmiddels in Venlo twee coaches opgeleid, waarvan een een huurder is, de ander is een gemeenteraadslid.

“Nadat het stof is neergedaald, komen de vragen over de nieuwe ‘snufjes’ in de woning pas”

Nadia van den Boogaard van Van Wijnen licht de noodzaak van energie coaches binnen het bouwbedrijf toe; “We merken dat de renovaties die wij uitvoeren steeds omvangrijker worden. Bewoners krijgen te maken met nieuwe installaties waar ze soms nog nooit van gehoord hebben. Denk bijvoorbeeld aan CO2 gestuurde mechanische ventilatie of aan sluiting op stadswarmte. Goed gebruik van deze installaties is bepalend voor een comfortabele woning en reductie van de vaste lasten. Dit brengt mij op het belangrijkste punt; we willen het gedrag van de bewo ners positief veranderen. We verduurzamen om het comfort van de woningen te verbeteren, maar met het isoleren van de woningen kan er ook kostenbesparing optreden. Dit is wel sterk afhankelijk van een juist gebruik van de woning en dus het gedrag van de bewoner.”

Aanvullend op de opleverbrochure krijgen bewoners een energie coachkaart met praktische tips om energie te besparen. Dit wordt b ewust uit de opleverbrochure gehouden om een extra prikkel te creë ren bij de bewoners. Op deze energiecoachkaart krijgen de bewoners tips over hoe zij de nieuwe woning - voorzien van de nieuwe installa ties - optimaal kunnen gebruiken en waar zij terecht kunnen met vra gen. “Doel is om bewoners bewust te maken dat hun gedrag invloed heeft op het energieverbruik”, vertelt Van den Boogaard. “Twee maanden na het ontvangen van de energiecoachkaart worden bewo ners actief benaderd. Tijdens een gesprek krijgen bewoners een per soonlijk energiebespaaradvies op maat. We merken dat dit allemaal bijdraagt aan de bewonerstevredenheid.”

“De energieprijzen zijn het afgelopen jaar ongekend gestegen. Voor bewoners met een kleine portemonnee heeft dit een grote impact. Het verduurzamen van de woning is niet altijd een garantie voor lagere maandelijkse lasten. Een groter effect wordt behaald door ook het gedrag aan te passen. Wat het meest effectief is, is om een persoonlijk gesprek aan te gaan met bewoners. Dan kunnen de motivaties, zorgen en wensen van iemand juist in kaart worden gebracht. Door te luiste ren naar de bewoner en op een specifieke behoeften in te spelen wordt v aak het beste resultaat behaald”, sluit Van den Boogaard af.

De woning op een nieuwe manier gebruiken

Karin Cramer vertelt hoe zij in de praktijk te werk gaan bij Ladies@ work. “In ons werk begeleiden wij in het gehele proces nu al bewoners

bij veranderingen in, aan of rondom hun woning. Van klein en groot onderhoud tot complete renovaties en duurzaamheidsprojecten. Maar na de oplevering en een korte uitleg van de aannemer aan bewoners stopt het meestal. Nadat het stof is neergedaald en bewoners hun huis weer een beetje op orde hebben, dan pas komen de vragen over de nieuwe ‘snufjes’ in de woning. De woning heeft een andere gebruiksaanwijzing gekregen, maar bewoners blijven hun woning op de oude manier gebruiken. De achtergelaten handleidingen zijn meestal geschikt voor monteurs. Bewoners kunnen er geen chocolade van maken. Mensen blijven hun ‘oude’ gedrag aanhouden, terwijl een andere manier van ventileren of verwarmen nodig is, wanneer je huis helemaal geïsoleerd is. Ook een warmtepomp met vloerverwarming vraagt een ander gebruik. Heb je zonnepanelen? Doe je was dan als de

Energiecoaches aan het werk.

Foto Van Wijnen

zon schijnt en niet ‘s-avonds als het donker is. Maar wie vertelt je dat allemaal? Want als je je woongedrag niet aanpast, hoe haal je dan de beoogde energiebesparing die zo hard nodig is? Vooral nu de gasprijzen de pan uitrijzen.”

“De energieprijzen zijn het afgelopen jaar ongekend gestegen. Voor bewoners met een kleine portemonnee heeft dit een grote impact”

“Een andere discipline is nieuwbouw en Nul op de Meter (NoM). Als je eerst in een jaren ‘30 woning hebt gewoond en je gaat naar een huis waar een totaal ander gebruik nodig is, ook dan kun je wel wat hulp gebruiken om energiezuinig en comfortabel te wonen. Daarnaast

geven wij ook tips over de ‘energieslurpers’ in huis. Denk aan tips als douche wat korter (neem een douchetimer), hang niet je gordijnen voor de radiatoren en verwarm minder kamers als je er toch niet zit of sluit de deuren. Het kan voor bewoners een groot verschil maken. Wij vinden dat Nederland een land moet zijn waar iedereen veilig, gezond, prettig en betaalbaar kan wonen. Het aantal mensen dat de energierekening niet kan betalen neemt schrikbarend toe, vooral bij huurders van corporatiewoningen. Dat zou in een welvarend land als Nederland niet moeten mogen.”

We komen al zo vaak bij bewoners om te vertellen wat wel of niet kan, we hebben besloten om van bewoners

“

energiecoaches te maken”

Zodra er bewustzijn is, gaat de energierekening omlaag. Foto Antares

Andrike uit Bennekom regelde helemaal zelf haar dakisolatie en zonnepanelen

Ervaring van een SlimmeBuur

Auteur Sanne Dietz

Andrike voor haar huis in Bennekom.

Foto Lize Kraan Fotografie

SlimmeBuur is hét platform waar buren elkaar adviseren over energie besparen. In Nederland zijn al veel mensen slim bezig door bijvoorbeeld hun huis te isoleren of zonnepanelen te plaatsen. Maar er zijn ook mensen die nog vragen hebben voordat ze zo’n energiebespa rende maatregel uit laten voeren. En aan wie kun je die vragen nu beter stellen dan aan je buur die het nodige uitzoekwerk al gedaan heeft? Heb je maatregelen en wil jij jouw kennis delen? Of ben je juist op zoek naar onafhanke lijk en eerlijk advies? Ga dan naar hier.nu/ slimmebuur

In Bennekom treffen we Andrike (48) in haar rijtjes woning uit 1989, waar zij samen met haar dochter van 15 en hond Sydney woont. Met de warme zomers van de afgelopen paar jaar werd het isoleren van haar zolder noodzaak. Toen moesten er ook maar meteen zonnepanelen bij, want als je dan toch bezig bent kun je het maar meteen grondig aanpakken. Andrike regelde alles zelf, bij verschillende uitvoer ders. Dat bleek nogal een gepuzzel. SlimmeBuur was dus best handig geweest!

Vertel om te beginnen eens wat over jouw eigen route Andrike: “Ik heb mijn maatregelen vanuit een duurzaamheidsregeling gefinancierd. Die eerste stap duurde wat langer door het papier- en regelwerk dat daarbij komt kijken: alles moet eerst uitgezocht en goedgekeurd worden. De uitvoering zelf ging daarna wel vrij vlot hoor, met zowel de dakisolatie als de zonnepanelen waren de uitvoerders een dagje bezig.

“Mijn deur staat altijd open!”

En je hebt dus alles zelf geregeld, vanaf het uitzoekwerk over de duurzaamheidslening tot aan het contact en de planning met de uitvoerders?

“Ja, ik vond het wel prettig om zelf als aannemer te fungeren, dat is financieel ook voordeliger. Als je ‘slechts’ twee maatregelen wil laten uitvoeren, word je door de grotere aannemers vaak als te kleine partij gezien, dus dan maar zelf aan de bak!

Zou je het zelf regelen van isolatiemaatregelen aanraden aan jouw buren?

“Ja en nee. Het was best een puzzel om te leggen, en dan heb ik alleen nog maar dakisolatie en zonnepanelen. Zoals ik zei is het wel een stuk goedkoper om het zelf te doen, maar omdat ik zelf nog weinig buren met dezelfde maatregelen had, was het lastig om iemand te vinden waarmee ik even kon sparren. Ik denk dat je het met een beetje hulp van je buren alleen zeker wel redt. Je hebt dan kunnen overleggen met iemand die je vertrouwt, in plaats van met een partij die je misschien wel een oor aan probeert te naaien.”

Andrike sloot een duurzaamheidslening af bij haar gemeente. Op die manier kon ze haar spaargeld op de bank houden. Ze leende in totaal iets meer dan ™ 6.500 euro en liet meteen een Solatube plaatsen, die ze zelf voor ™150 kocht op Marktplaats – een besparing van ruim ™ 500 ten opzichte van een nieuwe. “Ja, dat is wel een tip! Sommige dingen kun je gewoon voor weinig geld op Marktplaats vinden, zoals die Solatube. Ook dat bedenk je alleen als je het zelf doet, een uitvoerder zal daar misschien niet zo snel mee komen. En het idee van hergebruik spreekt mij over het algemeen ook aan. Ik heb een groen hart, zonnepanelen zijn voor mij niet alleen een statussymbool, ze passen ook binnen de duurzame levensstijl die ik probeer te hanteren. Ik rijd een hybride auto, probeer alles te recyclen en eet weinig vlees bijvoorbeeld. Put your money where your mouth is.

Hoe kun jij jouw buren helpen? Mijn deur staat altijd open en mijn zonnepanelen zijn mooi te zien op het dak, dus mensen mogen van mij altijd aanbellen – of een berichtje sturen via SlimmeBuur dus, haha! Ik hoop dat mensen met mijn advies onder de arm zelf minder tijd kwijt zijn aan het regelwerk. Als dat zo is, heb ik ze goed kunnen helpen, denk ik.

Andrike wijzend naar haar geïsoleerde dak.

Foto Lize Kraan Fotografie

Werkbezoek Duurzaamheid

Samen leren over de energietransitie

We zitten samen in de transitie naar een duurzame wereld. De opbouwwerker speelt daar een belangrijke rol in. Daarom heeft Krachtproef het initiatief genomen, samen met Farent Sociaal Werk en Energie+, om een werkbezoek in Den Bosch te organiseren om op deze manier informatie en kennis te delen. Een casus die nu speelt in de stad, bood een kader om het gesprek aan te gaan, daarbij geïnspireerd door een bijzondere omgeving en het spelen van een spel.

Het Werkbezoek Duurzaamheid van 23 juni staat in het teken van leren en delen. Na een informatieve lunch gaat de groep van 15 professionals de wijk in. Op het programma staat een bezoek aan de wijk ’t Zand. Opbouwwerker Luc Vorselaar, werkzaam bij Farent Sociaal Werk vertelt enthousiast over het Plan ’t Ecozand. Bijzonder aan dit project is, is dat het initiatief van bewoners uit ‘t Zand Noord West in ’s-Hertogenbosch komt. Met het plan willen bewoners een duurzame energievoorziening creëren, dat werkt als een ecosysteem. De woningen in de buurt worden aangepast zodat ze op lagere temperatuur verwarmd kunnen worden, er worden zonnepanelen op de daken gelegd die energie kunnen leveren aan een warmtenet die als bron dient voor de verwarming in de woning en bewoners gaan over op elektrisch koken.

Auteur Sylvia de Goede, Paul Vlaar, Jorri Roosen, Anine Vloedgraven en Trang Chau

Het verduurzamen van een wijk, kan niet zonder actieve bewoners. William Droog is een van de bewoners en deelt zijn ervaring graag. Hij is trekker van EcoZand, het initiatief dat heeft geleid tot het oprichten van een energiecoöperatie ten behoeve van collectieve energievoorziening in de wijk. Daarnaast heeft hij meegeschreven aan het plan waarmee de wijk is uitgeroepen tot Proeftuin in het kader van het Landelijke Programma Aardgasvrije Wijken.

Na de start met de proeftuin is er veel gebeurd, vooral op het gebied van samenwerking tussen bewoners en gemeente waarbij het opbouwwerk ook betrokken is. De casus van ’t Zand bood een mooie gelegenheid om met elkaar in gesprek te gaan over het verloop van de

Opbouwwerker Luc Vorselaar van Farent leidt de weg door de wijk

Luc Vorselaar vertelt over de wijk tijdens de wandeling

Proeftuin. Het gesprek is gevoerd met behulp van ‘De Wandeling’, een spel dat in 2021 via onderzoek naar samensturing is ontwikkelt door de Hogeschool van Amsterdam. Via bepaalde stappen is zo een analyse gemaakt van het verloop van de Proeftuin, onder andere kijkend naar waar de samenwerking tussen partijen goed en minder goed verloopt. Het spel werd begeleid door Mike de Kreek, onderzoeker en docent van de Hogeschool van Amsterdam. De ambitie om met alle denkkracht die deze middag in huis was de betrokkenen bij de proeftuin te inspireren en te motiveren om vervolg stappen te zetten richting ’t Zand als aardgasvrije wijk, kreeg hiermee invulling. “Circulair, duurzaam en betaalbaar voor iedereen”, zoals William Droog dat zo mooi verwoordde.

De analyse heeft geleid tot algemene observaties rond de samenwer king en wat daarin wel en minder goed verloopt. De belangen, rollen en doelen van de verschillende partijen kwamen in beeld door het wisselen van rollen tijdens het spel. Er is een lijst met vragen en aandachtspunten ‘geoogst’ waarmee met een blik vooruit, nieuwe

z aadjes geplant kunnen worden. Hierbij zijn ook een aantal mogelijke acties en vervolgstappen benoemd waar betrokkenen mee verder kunnen.

Algemene observaties

• Er wordt heel veel naar elkaar gewezen, de rollen zijn niet helder en er zijn hierover ook geen afspraken gemaakt.

• Bij een ‘nee’ van een betrokken partij kan het de moeite zijn om juist door te vragen. Waar zit de ‘nee’ / het bezwaar?

• Er zijn verschillen in beleving van hoe het proces verloopt. Van ‘loopt prima’ (gemeente) tot ‘er gebeurt niets’ (bewoners).

• G emeente lijkt niet te werken vanuit gelijkwaardigheid en wordt benoemd als conflict mijdend.

• B eter kijken naar de belangen van alle betrokkenen en deze in kaart brengen lijkt de moeite waard.

• F ormele energieleverancier is verantwoordelijk om elk huishouden te voorzien van warmte ruimte in de energiewet is nog beperkt voor energiecoöperaties.

Spelen van het spel ‘De Wandeling’

• B ewoners zijn aanwezig bij een tweewekelijks overleg maar de ‘gemiddelde bewoner’ houdt dit niet vol, het duurt te lang, vindt ook de netbeheerder.

• Het ‘pacman-effect’ is terug te horen in de casus: bewoners nemen het initiatief – gemeente neemt het over.

Belangen, rollen en doelen

Via het spel is er meer zicht gekomen in ieders belangen, rollen en doelen.

• Buurtcoöperatie: alle bewoners kunnen mee, worden goed geïnfor meerd en kunnen gebruik maken van ‘koppelkansen’ bijv. in strijd tegen energie armoede. De coöperatie wil door gemeente serieus genomen worden als energiecoöperatie.

• Opbouwwerk: iedereen kan meedoen, de vruchten plukken van de ontwikkelingen in de wijk, waaronder de energietransitie.

• Gemeente: ambitie om in enkele jaren heel veel wijken van gas af te krij gen: 15 wijken in 2030. Daarnaast wil zij de rol innemen in warmteketen.

• Bewoners: er moet iets gebeuren, ‘met gelul gaat ’t licht niet bran den’. Veel te lang geleden dat bewoners iets gehoord hebben en

daarmee onzekerheid over hoe het staat met ontwikkelingen en wat men kan verwachten.

• Netwerkbeheerder : heeft als taak om iedereen te voorzien van stroom

• Woningcorporatie: heeft een afspraak met de gemeente en inves teert in ‘blije bewoners’.

• O ok wordt nog genoemd dat er naast de proeftuin nog meer moge lijkheden en regelingen bestaan om te werken aan verduurzamen zoals isolatie, bewoners informeren etc.

De middag heeft energie en inspiratie gegeven aan de deelnemers. “Het was erg leerzaam om input te krijgen van collega’s uit het hele land” aldus Jorri Roosen, werkzaam bij Farent. Een derde editie staat al op de planning voor maandag 12 september. Deze is nu in voorbe reiding en beloofd ook weer een leerzame en inspirerende bijeen komst te worden. Deze keer leidt het Werkbezoek Duurzaamheid ons naar Dordrecht. Inschrijven kan via www.krachtproef.nl. Kortom, het smaakt naar meer!

Auteur Robert Dingemans

Creatief verduurzamen

Hoe bereik je de burger? Vragen waar veel mensen die werkzaam zijn in en rond de energietransitie mee worstelen. In het sociale domein worstelen ze al langer met deze vraag. Daar worden kunstenaars en andere creatievelingen ingezet om bewoners – soms bijna letterlijk – achter de voordeur vandaan te trekken.

Daarmee bewijst de creatieve industrie van grote betekenis te kun nen zijn in de verduurzaming van de woningbouwsector. Ontwer pers en kunstenaars benaderen vragen vanuit een unieke invalshoek, ze denken out of the box, gaan voorbij aan de standaardoplossingen en leggen nieuwe verbindingen.

De inzet van creatievelingen, ontwerpers en artiesten is relatief betaal baar. Veel creatievelingen zijn ZZP’ers, waardoor er weinig overhead kosten zijn. Kunstenaars zijn gewend te werken met vaste budgetten en zijn niet alleen creatief in hun werk, maar ook in hun vermogen om te kij ken wat er wél kan binnen een beperkt budget. Daarnaast zijn er tal van subsidiemogelijkheden voor sociaal-culturele projecten.

Drents Dorp Angels

Voor Groot Onderhoud aan Drents Dorp, een jaren 30 arbeidersbuurt in Eindhoven, werden drie kunstenaars voor langere tijd aan de buurt gekoppeld. Zij trokken als onafhankelijke partij de buurt in, slaagden erin het vertrouwen van de bewoners te winnen en dat leidde tot bewoners avonden op straatniveau waarbij de opkomst per straat op gemiddeld tachtig procent lag.

Hartendames

De Gemeente Purmerend schakelde de hartenda mes in om te ondersteunen bij een bijeenkomst om bewoners te informeren en draagvlak te creëren voor de energietransitie en eventueel het gasloos maken van de wijk. Als ‘groene’ gastvrouwen heetten ze de bewoners welkom, zorgden ze voor wat luchtigheid op de avond en na afloop noteerden ze de ‘onderbuikgevoelens’. Deze gevoelens van de wijkbewoners zijn een goede graadmeter voor de gemeente om hun verdere acties op af te kunnen stemmen.

Drents Dorp Angels Hartendames

Café Mediterrané

Café Mediterrané speelt zich letterlijk af voor de voordeur. Het idee: een Italiaanse familie strijkt neer in de straat, en bouwt in korte tijd een pop up Italiaanse ijssalon op met ijs-scheppende mama, charmante obers, muziek en acrobaten. Het succes van Café Mediterrané zit in de laagdrempeligheid. Omdat bewoners letterlijk bij de voordeur opgehaald en gerustgesteld worden – ja, dit is óók voor jou – en mensen daarmee over een drempel worden geholpen, bereiken ze ook diegenen die normaalgesproken niet naar bewonersavonden of andere activiteiten komen.

Dag van de Bewoner

Kennisnetwerk Renda zet zich al enkele jaren in voor het bevorderen van de verduurzaming van de sociale woningbouw. Sleutel hierin is de rol van de bewoner. Zonder instemming van de bewoner is renovatie (en dus verduurzaming) van het woningbezit niet te realiseren. Van oudsher hebben woningcorporaties moeite om in contact te komen met een deel van de bewoners. Creatieve oplossing zijn dus gevraagd. Tijdens de Dag van de Bewoner op 30 juni jl. werden bezoekers meegenomen in verschillende manieren waarop de creatieve industrie een positieve rol kan spelen in het verbinden van woningcorporaties en

bewoners. Daarnaast bracht Renda woningcorporaties, renovatiebedrij ven, leveranciers en bewoners samen om van elkaar te leren kennen en gezamenlijk kennis te ontwikkelen. Er werden creatieve ideeën uit de zaal opgehaald en demonstraties gegeven over creatieve concepten rondom maatschappelijke vraagstukken. Tussendoor werd er in kleine groepjes gebrainstormd over hoe je iedereen bereikt, informatie ophaalt en deze vertaalt naar concrete vervolgstappen.

Café Mediterrané

Dag van de Bewoner

Groene ambitie

Het initiatief Groen Lievendaal ondersteunt bewoners bij het realiseren van hun groene plannen in de wijk. Onder begeleiding van kunstenaar Sabien Rutten werkt een groep enthousiaste bewoners naar een georganiseerde structuur met als doel om vergroening, duurzaamheid en biodiversiteit op de kaart te zetten in de buurt.

Auteur Robert Dingemans

Geitengym

In kleine stapjes bouwen ze aan draagvlak door het organiseren van laagdrempelige activiteiten. Zo wordt een braakliggend terrein omgetoverd tot een buurttuin en kunnen kinderen uit de wijk deelnemen aan groene knutselactiviteiten en ponyverzorging op de nabijgelegen kinderboerderij. De ‘Geitengym’ – kinderen die samen met de geiten een parcours klimmen – stimuleert kinderen om te bewegen. De opruimactie ‘Schoon Lievendaal’ zorgt er daarnaast voor dat de buurt schoon blijft.

Het initiatief wordt begeleid door Scharrelkunst, een eenmans(vrouws)-bedrijf van Sabien Rutten dat sinds 2014 actief is in de omgeving Eindhoven. Sabien Rutten is kunstenaar en focust zich op vergroening en projecten met kinderen, met name binnen doelgroepen voor wie duurzaamheid niet vanzelfsprekend is. Daarnaast vindt zij het een uitdaging om zoveel mogelijk te werken met circulair materiaal.

Buurttuin Lievendaal

Vogelvilla’s maken

Ponnyklooien

Als wisdom of the crowd een besluit vergaand beïnvloedt

Het burgerberaad voorbij

Over Harry

Na zijn studie Industrieel Ontwerpen aan de TUDelft werkt Harry te Riele bij TNO en Twynstra Gudde aan productinnovaties, product-dienstsystemen en de gevolgen ervan voor het milieu. Voor het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu schrijft hij in 2000 mee aan de eerste beleidsverkenning over transities. Na als zelfstandige met zijn broer Noud causaliteitsstudies uit te diepen, werkt hij vier jaar bij DRIFT/EUR. In 2014 start hij met Esther van der Valk het label Transitiefocus. Met haar koppelt hij de psychologie van gewone mensen aan de meta-opgaven van transities. www.transitiefocus.com

Als er één partij komende jaren emancipeert bij complexe besluitvorming is het volgens de auteur de gewone burger. Voor de Warmtevisie in Tilburg zette hij met een team professionals in op intelligence of the crowd. De kennis en visie van anderhalf duizend inwoners leverden voeding voor een select gekozen reflectiegroep. Hieronder legt de auteur uit waarom Tilburg afweek van het aanvankelijk gevraagde burgerberaad. Enkele voor- en nadelen van de hybride constructie passeren de revue. Tot slot raadt hij het openbaar bestuur aan volop te gaan experi menteren met deze nieuwe participatie-constructie.

Burger betrekken - alle fiches op het Burgerberaad? De klimaatdebatten en omgevingsdiscussies hebben in Nederland de roep versterkt om inschakeling van gewone burgers bij complexe besluitvorming. Hierbij valt geregeld het begrip burgerberaad. In sommige steden zijn daarmee de creativiteit en het eigenaarschap ontsloten waar de besluitvormers naar zochten. Zeker als bestuurders de deelnemers verzekerden dat hun inbreng zwaar weegt in de besluitvorming, gingen groepen serieus aan de slag. Alle fiches nu dus op het burgerberaad? Nee, dat is onverstandig. Zoals we ook bij andere transities zien, breekt voor ‘besluitvorming’ nu een lange periode aan van variatie en selectie, die vermoedelijk uiteindelijk leidt tot een transitie van het openbaar bestuur. Zelf denk ik dat de volgende stap de inzet van de crowd is.

Systeem stabiel zolang het gedragen wordt – hoe staat het met de vertegenwoordigende democratie? Even terug naar de basis. Elk maatschappelijk systeem heeft nadelen. Bouw je een huis, dan kan een ander daar haar hond niet uitlaten. Zet ieder een slot op zijn fiets, dan verliezen elke dag mensen hun sleutel. Stookt een land op aardgas, dan krijgt het de brandwonden, explosies en aardbevingen erbij. Geef je auto’s ruim baan in de stad, dan is die per direct ontoegankelijk voor spelende kinderen en dementerende bejaarden.

Ongeacht de schaal blijft een systeem dynamisch stabiel zolang men sen vinden dat de voordelen ervan de nadelen overtreffen. Het wordt elke dag herbevestigd - steeds opnieuw ingezet, gerepareerd en bij de tijd gebracht met beperkte aanpassingen. Eéns was elk nu vertrouwd systeem een vernieuwing. Het vocht zich in en werd een factor van betekenis toen het opschaalde. De samenle ving stelde zich er op in en gaandeweg raakten mensen er zo mee ver trouwd dat ze zich de nadelen niet meer realiseerden, noch de twijfel en soms felle discussies bij invoering destijds. Ze komen pas weer boven als het systeem op de schop gaat – soms generaties later. Nu de elektrische auto opschaalt bijvoorbeeld, valt velen op dat hij

Aanbieding advies TilburgerTafel aan de Raad.

Foto Gemeente Tilburg, Marthe Jacobs

70% minder onderhoud vergt, ineens gevoed kan worden met zonneenergie, sneller optrekt dan met benzine mogelijk was, stil is, schoon en updatebaar over the air. Hij communiceert met andere auto’s en de infrastructuur, wat een ontspannen reis en veel minder doden binnen bereik brengt. Het aloude dealernetwerk blijkt niet meer nodig. De nieuwe constructie voor verre mobiliteit is niet langer een verzameling stangen, zuigers, diesel en V-snaren. Het is een computer met wielen die voor het eerst in anderhalve eeuw niet stinkt en die je desnoods in de hal parkeert. En ja, ook de elektrische variant kent nadelen, maar de voordelen overtreffen die - in de perceptie van een snel groeiende groep mensen althans.

Hoe staat het – dit alles lezend – met onze democratie? Welke nadelen daarvan vergaten we al lang geleden? Ik doe een voorzet.

Emancipatie burgers was ook bij besluitvorming transities te voorzien

Dat burgers en bewoners in de jaren ’70 en ’80 een rol speelden in de Nederlandse stadsvernieuwing en bij het aan de kaak stellen van milieuschandalen, is bekend. Burgers betrekken bij transities - grote maatschappelijke systeemwijzigingen – was echter onontgonnen terrein toen het ministerie van VROM in 2001 Een Wereld en een Wil/ NMP4 publiceerde. Het ministerie vroeg na die publicatie Henk Diepenmaat en mij om inhoudelijke transities te koppelen aan die van besluitvorming zelf. Ons antwoord werd de visie ‘Boven het Klaver

Bloeien de Margrieten’. Daarin bekritiseren we hoe triple helix netwerken wel wetenschappers, ondernemers, politici en ambtenaren bijeen brengen voor besluitvorming over transities, maar niet degenen waar alles welbeschouwd om draait: gewone mensen en hun vermogen om voor een fijn leven op te kunnen komen. Om de te voorziene systeemwijzigingen naar duurzaamheid soepel te laten verlopen, stellen we 21 jaar geleden voor gewone mensen (‘burger/consumenten’) een volwaardige plek te geven in besluitvorming over transities. Voor ons is de vraag niet of maar vooral hoe.

VROM werd echter geëlimineerd. De strategen achter het NMP4 verspreidden zich over andere ministeries en de EU en zo stokte ons pleidooi voor hun inzet bij systeeminnovaties. Langs andere lijnen groeiden wereldwijd echter visies, experimenten en publicaties over het koppelen van gewone mensen aan governance. Bij Smart Cities werd dit gecombineerd met IT. Landen als Singapore, Spanje, Canada en Noorwegen vormden de kopgroep. In Nederland speelde IT bij de recente inzet van burgers – denk aan lokale energiedebatten en gebiedsvisies echter geen bijzondere rol.

En nu Tilburg.

“Burgers betrekken bij transities was echter onontgonnen terrein”

Warmtevisie Tilburg: “We denken aan een burgerberaad”

Als in het voorjaar van 2021 de gemeenteraad in Tilburg het College vraagt om meer betrokkenheid van huiseigenaren bij de Warmtevisie, spreekt de aanbesteding over het organiseren van een burgerberaad. De gemeente denkt aan zo’n twintig gelote inwoners die hun mening geven over de Warmtevisie en aanblijven tot aan de vaststelling in december.

Met het Malieveldprotest, de trekkers op de snelwegen, het bezette RIVM en de bedreigingen op internet nog vers in het geheugen, stellen mijn collega Esther van der Valk en ik een andere constructie voor. We ondersteunen een select gekozen reflectiegroep met intelligence of the crowd. Hieronder onze argumenten daarvoor en hoe het in de praktijk uitpakte.

1 Wordt het grimmig, dan is het ethisch niet verantwoord gewone burgers vol in de wind te hebben staan

In de visiefase van de warmtetransitie, zo is ons eerste argument tegen een burgerberaad sec , is er nauwelijks maatschappelijke frictie. Dit kan omslaan zodra huiseigenaren zich verplicht zien tot investeren. In de venijnige situatie die dan ontstaat, is het ethisch onverantwoord om een kleine groep burgers vol in de wind te hebben staan, nog afgezien van het politieke risico voor het college. We stellen de gemeente voor een – wat al snel heet - TilburgerTafel van twintig men-

sen rugdekking te geven met online dialogen op basis van open vragen. Per dialoog beantwoorden héél veel Tilburgers (zelf schrijven we: “liefst duizenden”) anoniem de vragen over de Warmtevisie. Hun antwoorden worden door software in porties van twintig doorgegeven aan andere huiseigenaren, met het verzoek ze te rangschikken en van commentaar te voorzien. Zo bedacht, zo gedaan. Na zes weken blijkt het team de TilburgerTafel te kunnen voeden met geanonimiseerde antwoorden van de eerste 700 Udenhouters, Berkel-Enschotters, Biezemortelaren en Tilburgstadters, van top- en bottomlijsten met beste en slechtste antwoorden, én van argumenten pro en contra. Dit geeft de TilburgerTafel een vliegende start. In vier maanden komt de groep zes keer bijeen om te reflecteren op tussenresultaten, vervolgvragen en fragmenten voor het burgeradvies. Tijdens de zevende gaat ze met raadsleden samen in op specifieke dilemma’s. Leden van de Tafel overhandigen ter plekke hun burgeradvies in de vorm van 56 groot-formaat slides. Een journalist van het Brabants Dagblad beziet de groepscohesie met verbazing. Inmiddels gevoed door duizenden gerangschikte antwoorden en commentaren daarop, staat de TilburgerTafel veel sterker in haar advies. Een hoge tevredenheid onder de dialoogdeelnemers (8,5 op een schaal van 10) verstevigt die positie nog. Als raadsleden in de debatten uitspraken en adviezen uit het burgeradvies veelvuldig aanhalen, de TilburgerTafel expliciet complimenteren en de Warmtevisie unaniem aannemen, hebben de deelnemers allesbehalve de indruk voor de sier meegedaan te hebben, laat staan te zijn beland in een verstikkende polarisatie.

2 Twintig mensen dekken geen 70.000 huishoudens Naast de ethische overweging is er een tweede reden om IT in te zetten. Een burgerberaad kan de diversiteit van 70.000 huishoudens niet dekken, laat staan in combinatie met de investeringsruimte per gezin, grondhouding van de huiseigenaar ten opzichte van de hele warmtetransitie en nog andere bijzonderheden. Met crowd ware wordt dit eenvoudiger. Diversiteit, meerderheden, minderheden, clusters, afwijkende meningen, aversie tegen verandering in het algemeen, met goede vragen krijg je ze relatief eenvoudig boven water. Door het burgeradvies te larderen met honderden letterlijke antwoorden weet elke subgroep zich gezien, zelfs als ze een minderheid is en de raad een andere route kiest dan zij voorstaat. Besluitvormers aan hún kant krijgen authentiek materiaal op hun I-Pad, met kwaliteit op proces en inhoud inclusief een berg spel- en stijlfouten. Het beleid kan vanaf nu preciezer differentiëren: naar wijk, inkomenssituatie, huistype, bouwjaar, psychologische houding, opgeëiste autonomie en andere kernzaken. Om gevoel te krijgen voor de afwijking van de TilburgerTafel ten opzichte van de gemiddelde huiseigenaar, beantwoordden beide(n) enkele vragen over de weging van waarden. De TilburgerTafel bleek iets groener dan de gemiddelde online deelnemer en verwerkte dat besef in haar advies. Vanaf de eerste Tafelbijeenkomst ontleende een penvoerder fragmenten voor het burgeradvies aan de discussies. De vier maanden

erna worden deze completer, breder en diepgaander. Al met al vor dert het proces op drie sporen: op kennis en vertrouwen tussen de leden van de TilburgerTafel onderling, op diepgang, breedte en vormgeving van het burgeradvies en op een groeiende relatie tus sen de gemeente en uiteindelijk ruim anderhalf duizend deelne mende Tilburgers, verspreid over de wijken van de stad. Bij opleve ring beschikken de ambtenaren bovendien over een lijst inwoners die zeggen actief te worden in hun wijk voor het Wijkuitvoerings plan.

3 Loting levert niet automatisch een groep die complexe problemen oplost

Geïnteresseerden in de TilburgerTafel meldden zich na oproepen in oude en nieuwe media. Uit de zestig kandidaten kozen we er twintig. Waarom wezen we loting af? Om het risico te verkleinen dat deze groep van 20 leden slecht is toegerust voor complexe-probleemop lossing. Waar transitiedenken zich rond de eeuwwisseling concen treert op koplopers, wordt het Esther van der Valk en mij gaandeweg duidelijk dat doorgroeidynamiek sterk wordt beïnvloed door hen die

zich van nature juist thuis voelen in de bovenste helft van de S-curve (groeicurve). Anders gezegd: een transitie gaat zo snel als degenen die níet willen. Soepel verlopende transities vragen om samenwer king tussen mensen die verdeeld zijn over de groeicurve. Zo ontstaan kwalitatief betere besluiten. Een besluit namelijk waar meer mensen achter staan.

Een tweede reden om van loten af te zien, is dat mensen én inhoud beide belangrijk zijn in een transitie. Een TilburgerTafel die én peo ple-attached én matter-attached karakters bevat, dekt als groep de inhoud van het probleem én de sociale processen die nodig zijn om de nieuwe richting te vinden. Ook hier: een kleine groep loopt risico dat deze balans ontbreekt. In online dialogen waar 1500 Tilburgers aan deelnemen, zijn deze balansen geen probleem en dat zien we, terugkijkend, bevestigd in de spreiding van type antwoorden en commentaren.

Tot slot maakt het uit of een groepslid specialist is op een deel van de groeicurve , of juist van nature het totaal overziet, dus van ont staan via doorgroeien, uitnutten en vervallen naar afbreken. Bij een transitie spelen al deze processen tegelijk. De TilburgerTafel moest

Foto Dolph Cantrijn

wat ons betreft dus variatie hebben in 1) explorerende en bestendi gende karakters, 2) mens- en inhoud-georiënteerde karakters en 3) specialisten op de groeicurve en generalisten. Literatuur over com plexe-probleemoplossing maakt aannemelijk dat zo’n cognitief gevarieerde groep sneller en beter resultaat levert. Uit zestig aan meldingen vormden we een stadsdekkende groep van twintig. Met speelse kennismakingsvragen checkten we die bij aanvang op cog nitieve diversiteit. Jarenlange ervaring met transitie-assessments is op zo’n moment een voordeel.

4 Het belang van open dialogen

Een cognitief-gevarieerde groep dus, gesterkt door duizenden ant woorden uit drie online dialogen met de stad. Waarom stelden we open vragen in die dialogen in plaats van de gangbaarder polls en surveys? Het antwoord zit ten eerste in het begrip dialoog. Dialoog gaat over het leren van standpunten van anderen en over het vervol gens opnieuw nadenken over die van jezelf. Dialoog gaat dus over verandering. In de Tilburgse antwoorden is inderdaad te zien hoe grote groepen soms opschuiven in hun mening na het lezen van 20, 40 of nog meer antwoorden van anderen. Door open vragen te stel len en antwoorden van anderen te laten beoordelen, vergroot de s tad de cohesie tussen duizenden mensen. Zo vordert de besluitvor ming al in dit vroege stadium. Polls en surveys doen dit niet. Litera tuur over participatie wijst er bovendien op dat het stellen van vra gen een open houding en vertrouwen uitstraalt – een essentie voor t ransities waarin uiteenlopende partijen met elkaar de toekomst in moeten.

5 Polarisatie op de loer Terug naar de zomer van 2021. Naarmate de TilburgerTafel vordert, blijkt dat extreme antwoorden – positief en negatief – door andere huiseigenaren als weinig bruikbaar worden beoordeeld. Het proces verzandt daardoor niet in patstellingen door flankposities. De discus sie loopt via een genuanceerd middenveld - de ja-mitsen en nee-ten zij’s. Door het ontbreken van één moment en één plaats waarop ‘HET’ allemaal moet gebeuren, ontbreekt misschien de explosie van aanste kelijk enthousiasme die een burgerberaad kunnen kenmerken. ‘Til burg’ kenmerkt zich meer door anonimiteit, rust en tijd voor reflectie. Het inlichten van de politie was bijvoorbeeld niet nodig. Ambtenaren, raadscommissie en bestuurders worden gaandeweg opgewarmd met tussenresultaten.

“Door open vragen te stellen vergroot de stad de cohesie tussen duizenden mensen”

Extreme antwoorden komen natuurlijk wel binnen. De penvoerder neemt ze ter illustratie op in het advies, maar ze kapen niet de discus sie. Door de duizenden antwoorden en commentaren erop bovendien in één Excel-bestand ter beschikking te stellen van alle Tilburgers, kan ieder achteraf de keuzes van de penvoerder controleren. Voor dyslec tici staat een word-variant online.

Gelukt? Nadelen? Klaar nu? Toekomst? Is de test van Model Tilburg gelukt? Velen vinden van wel. Is de con structie zonder nadelen? Dat niet natuurlijk. It’s been a hell of a job. Alles moest worden uitgevonden, het team maakte fouten. Een deel kon niet op vakantie en door de Coronapandemie moest bijna alles online. Sommige leden hebben elkaar nooit live ontmoet. Is dit (op)schaalbaar? Ja. In Tilburg gaven de politici én ambtenaren het team echter uitzonderlijke vrijheid en vertrouwen. Zelf ben ik uiterst benieuwd of Model T ook met andere teams, in andere steden en op andere transitiekwesties werkt.

Is Tilburg klaar nu? Nee. Het team zag het vertrouwen tussen partijen groeien. Bij een warmtetransitie die nog decennia beslaat, is het onverstandig de dialoogconstructie op te heffen nu de globale visie is vastgesteld. Een langjarige vertrouwensband tussen gemeente, dui zenden inwoners én de hen omringende partijen zou wel eens cruci aal kunnen blijken zodra de transitie de voordeur binnen komt. De toekomst? Als deze vernieuwing opschaalt, dan schuurt ze vroeg of laat met de gangbare routines. Lukt het Model T daarbij om inmid dels vergeten én nieuwe problemen op te lossen die onze gangbare vertegenwoordigende democratie nauwelijks aan kan, dan komt die laatste pijnlijk in de knel. Hoe dát gevecht verloopt, is afhankelijk van de wijsheid van degenen die dan besluiten. Persoonlijk zou ik hun Model Tilburg aanraden.

Foto Gemeente Tilburg, Marthe Jacobs

Warmtepompen en bodemenergie

Waarom de koppeling met een bodembron zo goed werkt als volledig aardgasvrije oplossing.

We willen met z’n allen duurzamere woningen hebben en minder aardgas gebruiken. Voor gemeenten, woningcorporaties, huurders en huiseigenaren is dit niet alleen belangrijk in verband met de gestegen gasprijzen, maar ook om een belangrijke bijdrage te kunnen leveren aan de verduurzaming. Voor de verwarming en koeling van woningen zijn er verschillende duurzame opties.

Dit artikel is eerder verschenen op de website van Branchevereniging Bodemenergie, de brancheorganisatie voor alle bedrijven en organisaties die aan open en gesloten bodemenergiesystemen werken in Nederland. Open en gesloten bodemenergiesystemen zijn warmtepompsystemen die warmte en koude bufferen in de ondergrond. Op die manier wordt het gebruik van fossiele energie verminderd of vermeden. Kijk voor meer informatie op www.bodemenergie.nl

Vanaf 2026 wordt het verplicht om bij het vervangen van een cvketel op een duurzamer en zuiniger alternatief over te schakelen, met de (hybride) warmtepomp als minimale norm. De hybride warmtepomp is een logische keuze voor veel woningen. Maar er zijn ook andere oplossingen, zoals een volledig elektrische warmtepomp waarmee de woning volledig aardgasloos verwarmd wordt of een aansluiting op een warmtenet.

Wat doet een warmtepomp eigenlijk?

Voor verwarming van de woning maakt een warmtepomp gebruik van warmte die aanwezig is in de omgeving, bijvoorbeeld de buitenlucht, zonnewarmte, bodem en/of grondwater. Dit wordt de warmtebron genoemd. Door de warmtepomp wordt de temperatuur vanuit de warmtebron verhoogd tot de gewenste temperatuur voor verwarming van de woning en/of voor warm tapwater.

Warmte (en koeling!) uit de bodem

Warmte uit de bodem als bron voor een warmtepomp (bodemgekoppelde warmtepomp) wordt in Nederland veel toegepast bij de nieuwbouwwoningen en appartementsgebouwen. Ook bij renovatie van woningen wordt steeds vaker voor een bodemgekoppelde warmtepomp gekozen.

Voordelen voor verduurzaming Het koppelen van een warmtepomp aan de bodem biedt een aantal extra voordelen:

• Een warmtepomp die aangesloten is op de bodem, gebruikt minder stroom en is dus minder belastend voor het stroomnet.

Gesloten bodemenergie-systeem (GBES)

De temperatuur van de bodem is in de winterperiode (10-11 ˚C) veel hoger dan de luchttemperatuur. Hierdoor kan een warmtepomp met een lagere capaciteit (kW) en energie-efficiëntie worden ingezet

• Houd woningen ‘s zomers comfortabel koel. Met bodemenergie kun je niet alleen verwarmen, maar ook passief koelen. Met koelte uit de ondergrond voorkom je oververhitting van gebouwen. Met de steeds warmer wordende zomers is dat een belangrijk pluspunt.

• Passieve koeling is ‘gratis’, in tegenstelling tot een airco die actief koelt en daarvoor dus elektriciteit gebruikt

• Volledig hernieuwbare energie: in de zomer wordt de warmte die vrijkomt bij koeling opgeslagen in de bodem, om te gebruiken in de winter

WP

• Geen geluidshinder in straten en wijken. De bodemgekoppelde warmtepomp heeft geen buitenunit, waardoor deze geen last heeft van weer en wind en buiten geen geluid maakt

Kortom: het koppelen van de warmtepomp aan de bodem heeft duidelijke voordelen. Als nadeel worden vaak de hogere kosten bij aanleg genoemd. Dit kan echter ook gezien worden als een investering die zeker zo’n 50 jaar meegaat en waardoor er voor verwarming van de woning en het tapwater geen (maandelijkse kosten voor) fossiele brandstoffen meer aan te pas komen.

De nieuwe dorpsput

Over torenhoge energierekeningen en samen energie opwekken

Steeds meer daken vullen zich met zonnepanelen. Steeds meer windmolens omringen de stad. Waar ze zouden kúnnen staan, zie je posters en banners: tégen windmolens.

Energie is hot Maar terwijl de energietransitie vorm krijgt en de opwek van lokale duurzame energie eindelijk op stoom komt, vliegen de prijzen van energie door het dak. Juist nu.

Zijn de stijgende energieprijzen dus de schuld van de energietransitie?

Nee, integendeel. Al 50 jaar weten we dat fossiele brandstoffen met de bijbehorende klimaatverandering rampzalig zullen uitpakken. En al

jaren weten we welke gevolgen de gaswinning in Groningen heeft, én dat we te afhankelijk zijn van lieden als Poetin. We zijn, kortom, te laat begonnen met duurzame alternatieven, waardoor we nu zijn overgeleverd aan de grillen van de markt.

Kan het anders?

Ja. Energie is in een land als Nederland een primaire behoefte. Net als water en zorg en scholing. Energie zou daarom geen commercieel product moe ten zijn, waarmee slechts een handjevol grote multinational winst maken. Dat hóeft ook niet meer. Met de huidige technieken, en met de huidige bronnen die overal om ons heen beschikbaar zijn, kunnen we zelf praktisch overal energie opwekken. Hoe dichter bij huis, hoe minder energie je ver liest, hoe efficiënter dat is. Met als bijkomend voordeel dat we ons meteen weer bewust worden van wat we verbruiken. En dat verbruik kan en moet fors omlaag.

Is er dan genoeg lokale energie?

Ja, er is energie genoeg, maar om het op te wekken heb je installaties nodig. En die installaties die installaties nemen ruimte in, en geven soms overlast. Een dichtbevolkte stad zal, op dit moment, niet alle energie die het nodig heeft zélf kunnen p roduceren.

Maar we kunnen een eind komen. Met windmolens en zonnepanelen kunnen we onze eigen stroom produceren. Stroom kunnen we tijdelijk opslaan, bijvoorbeeld in de batterijen van onze elektri sche (deel-)auto’s. Warmte die we in de zomer opwekken, kunnen we ondergronds opslaan voor de wintermaanden. Met warmtepompen kunnen we die warmte opwaarderen en naar onze huizen brengen. Zelfs midden in de stad kunnen we energie opwekken: op onze daken, met onze gevels en in onze tuinen. Net zoals we op onze balkons onze eigen sla kunnen laten groeien.

Maar niet iedereen heeft een dak, of een tuin Nee, en al helemaal geen tuin waar je een windmolen in kunt zetten. Overal in de stad zie je daarom dat bewoners de krachten bundelen, en coöperaties oprichten. Samen werken ze aan bijvoorbeeld zonnepanelen op schoolgebouwen of woonblokken. Omwonenden zijn samen eigenaar en de panelen leveren stroom aan lokale bedrij ven en huishoudens.

W indmolens doen meer stof opwaaien. Windmolens nemen op de grond maar weinig plek in en ze wekken veel energie op. Maar ze heb ben een grote impact op hun omgeving. Je ziet ze en je hoort ze. Daar moet wat tegenover staan. En daar kán wat tegenover staan; namelijk goedkope stroom voor wie in de directe omgeving van de windmolens woont. Met de huidige energieprijzen is dat ineens een groot voordeel.

Tot slot zijn er steeds meer bewoners die plannen maken om op wijkniveau warmte op te wekken. Bewoners van het WG-terrein oogsten vanaf 2023 de warmte die de zomerzon achterlaat in het g rachtenwater. In Zuidoost maken bewoners een plan om van etensresten en riool groen gas te maken. In het Ramplaankwartier in Haarlem gaan bewoners met thermische panelen de zomerhitte benutten.

Gaat dat niet veel te langzaam?

Nog wel. De koplopers doen álles voor het eerst en lopen aan tegen een muur van oude wetten en regels. Maar projecten en wijken die volgen krijgen het makkelijker en kunnen afkijken en kopiëren. Energiecoöperatie KetelhuisWG legt het hele proces vast in een   uitgebreid logboek: P lanken zonder gas . Tussen wijken onderling is geen concurrentie. Coöperatieve windmo lens en zonnepanelen kunnen stroom gaan leveren aan de wijkwarm tepompen. Lokale warmtesystemen kun je aan elkaar koppelen voor meer flexibiliteit en solidariteit tussen wijken onderling.

A ls we er samen de schouders onder zetten, is dat niet alleen efficiënter, het is vooral ook leuk. Alle duurzame initiatiefnemers merken dat de wijk hechter wordt. Of zoals Ted Zwietering van het WG-terrein het zegt: “Het sociale proces, met elkaar dit doen, dat g eeft misschien nog wel het meeste plezier.”

De nieuwe waterputten op het dorpsplein

Buurtzonnedaken, de buurtwindmolen, het buurtwarmtesysteem, ze zijn de nieuwe waterputten op het dorpsplein: bronnen die je samen deelt en waar je samen voor zorgt. Rondom die bronnen kom je elkaar tegen. Gesprekken zullen niet meer gaan over torenhoge energieprij zen. Energie wordt niet gratis, maar we gaan betalen wat het kost. Niet meer dan dat.

Deze column is eerder gepubliceerd op www.wijzijnom.com

Meest duurzame woongebouw

Gestelse buurt Den Bosch

Woningcorporatie BrabantWonen vervangt de komende jaren zes woongebouwen in Den Bosch. Ze liggen in de Gestelse buurt, een zogenaamde aandachtsbuurt die qua leefbaarheid vergeleken met het stedelijk gemiddelde onder het landelijk gemiddelde scoort. Er is de afgelopen jaren flink geïnvesteerd in de aanpak van problematiek en dat heeft de leefbaarheid in de buurt positief verbeterd. De centrale doelstelling van BrabantWonen is dat hun bezit uiterlijk 2050 volledig CO2-neutraal is en onafhankelijk van fossiele brandstoffen.

The Natural Step: Oog voor samenhang

Een integrale duurzame woning is een woning die de potentie heeft om lang mee te gaan. Daarbij is onder andere comfort, onderhoud, gezondheid, betaalbaarheid, energieverbruik, eindwaarde, architectuur en ruimtelijke inrichting belangrijk. Deze onderdelen komen allemaal terug in het ontwerp van de woongebouwen en maakt dat dit misschien wel het meest duurzame gebouw is van Den Bosch. Het ontwerp is gemaakt in overeenstemming met de uitgangspunten van de The Natural Step. Een stap voor stap aanpak van vier spelregels voor duurzame ontwikkeling en een integrale ontwerpaanpak. De aanpak is op iedere schaalgrootte te gebruiken en werkt nog steeds over 30 jaar. Het gaat hierbij om de kwaliteit van leven die past bij de grenzen van onze planeet. En in dit geval dus specifiek bij Den Bosch.

Uitgesproken architectuur

De architectuur van de woongebouwen is ingetogen maar uitgesproken: de gevels met grote glasvlakken geven openheid en transparantie en laten zonlicht maximaal binnen. Over vier lagen zijn vijf verschillende woningtypes gerealiseerd met een hoog comfort, alle voorzien van een niet geïsoleerde serre die de warmtevraag vermindert. Het retentiedak met royale luifels is afgedekt met vegetatie. De collectieve ruimte op de begane grond is gekoppeld aan het centrale trappenhuis. Dit komt uit op het dakterras met pluktuin, een pergola met pv-pane-

Gestelse buurt Den Bosch Foto KAW

“Een mooie kans om samen met inwoners en lokale partners de Gestelse buurt een flinke boost te geven”

len. Er is gekozen voor terughoudend kleurgebruik door zoveel moge lijk materialen in hun oorspronkelijke kleur toe te passen. De woonge bouwen zijn klimaatadaptief en duurzaam.

De woongebouwen zijn industrieel, flexibel en demontabel gebouwd. Het bouwsysteem is een volledig prefab, zowel qua constructie als gevelelementen.

Nieuwbouw geeft buurt een boost

De nieuwbouw van deze woongebouwen is een mooie kans om samen met inwoners en lokale partners de Gestelse buurt een flinke boost te geven. Deze aanpak is beschreven in de buurtvisie ‘De Gestelse buurt werkt’. Deze buurtvisie is gericht op het bieden van perspectief voor de bewoners van de Gestelse buurt, met aandacht voor veiligheid en openbare orde. Vanuit de kracht van de inwoners en professionals van de Gestelse buurt wordt gewerkt aan een schone, veilige buurt waar bewoners prettig samenwonen.

Studio M10 en KAW hebben de afgelopen jaren gezamenlijk aan deze integrale buurtverbetering gewerkt.

De buurtvisie die tot stand is gekomen in nauwe samenwerking met de gemeente, BrabantWonen, welzijnsorganisatie Farent en de poli tie, ademt toekomstperspectief.

Concrete duurzaamheidsafspraken voor bewoners

Met een goede bouwkundige schil en eenvoudige, collectieve installa ties wordt het zelfs zeer comfortabel wonen met een laag energiever bruik. Met name de verwarming en koeling heeft een extreem laag energieverbruik, waardoor de energieprestatie voor een langere peri ode te garanderen is.

F lat rate afrekenen dat we hier toepassen houdt in dit geval in dat de huurder een vast bedrag voor verwarming per m2 betaalt, eigenlijk het bedrag dat hoort bij het verbruik in kWh. Dit is aantrekkelijk, want de kosten zijn zeer laag en erg voorspelbaar ( € 0,15 per maand/ m2), voor beide partijen. Voor de levering van warmte door een ver huurder (corporatie) zijn geen aparte leveringsovereenkomsten m eer nodig met huurders. In plaats daarvan spreekt de verhuurder met huurders af dat de levering van warmte onderdeel wordt van de servicekosten.

Gestelse buurt Den Bosch Foto KAW

Energie+ expertblog

Een groep representatieve professionals uit de energiesector vormt het expertpanel van Energie+ Regelmatig leest u een nieuw blog van een van de experts online. De redactie is nog op zoek naar nieuwe leden voor het blogpanel.

Dus wilt u graag een paar keer per jaar schrijven over energiegerelateerde onderwerpen binnen uw vakgebied? Stuur dan een mail naar energieplus@aeneas.nl

Lees de blogs door het scannen van de QR-code, of ga naar www.energieplus.nl/blog

Meest geraadpleegde artikelen januari

2022

t/m

augustus 2022

Een warme douche dankzij de fabriek om de hoek

Van jaren 50 wijk tot parel

Transitievisie warmte: meekrijgen van bewoners of participatie?

Verder op www.energieplus.nl

• Het complete online archief van Energie+

• Het laatste nieuws

• Aankomende evenementen

• Interessante WebTV-uitzendingen

• Energie+ op Twitter: @energie_plus

Reageren?

Heeft u een vraag of opmerking over Energie+? Neem dan contact met ons op.

Aeneas Media T 073-2051020 Afdeling Lezersservice E klantenservice@aeneas.nl Veemarktkade 8, Ruimte 4121 5222 AE ’s-Hertogenbosch

Aanmelden voor de nieuwsbrief?

Stuur een e-mail o.v.v. ‘Nieuwsbrief Energie+ ’ naar klantenservice@ aeneas.nl of ga naar www.energieplus.nl.

Colofon

Team Energie+ Yvette Vierhout

Media-advies

Leo Nijs L.Nijs@aeneas.nl

Aan dit nummer werkten mee: Sanne Dietz, Bas Goedvolk, Birgit Barten, Aukje van Bezeij, Guus van Gelder, Robert Dingemans, Harry te Riele, Sylvia de Goede, Paul Vlaar, Jorri Roosen, Anine Vloedgraven, Trang Chau

Uitgave

Aeneas Media, Veemarktkade 8, Ruimte 4121, 5222 AE ’s-Hertogenbosch www.aeneas.nl, 073-2051010

Lezersservice

klantenservice@aeneas.nl, T 073-2051020 www.energieplus.nl

Vormgeving

Inpladi bv, Cuijk

Lidmaatschappen in 2022

Jaarlidmaatschap vakblad + online 135 Jaarlidmaatschap online 115

Alle prijzen zijn exclusief btw. Buiten Nederland geldt een toeslag voor extra porto. Abonnementen lopen per jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen moet altijd schriftelijk gebeuren, uiterlijk twee maanden voor de vervaldatum.

ISSN 1871-9627

Voorwaarden

© Aeneas Media 2022. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. De algemene publicatievoorwaarden van de uitgever worden verondersteld bij de auteur bekend te zijn en zijn op aanvraag beschikbaar. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Energie+ niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever.

SlimmeBuur Werkbezoek duurzaamheid Burgerberaad