Ontmoetingen bij de dorpspomp

Rinus van der Heijden met kleinzoon Lenn bij de dorpspomp in Sint-Oedenrode.

De kracht van lokale gemeenschappen voor gebiedsontwikkeling

Gebiedsontwikkeling is het organiseren van een beweging waar lokale gemeenschappen zich aan verbinden. Dáár zit de kennis van een gebied. En het besef van een gedeelde verantwoordelijkheid en mogelijkheid om de ruimtelijke kwaliteit te verbeteren. Hoe nemen lokale gemeenschappen, die commons worden genoemd, verantwoordelijkheid voor maatschappelijke voorzieningen in het landschap waarin zij wonen? Rinus van der Heijden vertelt hoe het werkt in de gemeenschap van Sint-Oedenrode.

Tekst Marieke Willekens en Anita van de Looij

Veel lokale gemeenschappen in Noord-Brabant zijn actief bezig met het landschap en het water. Water was in deze contreien van oudsher een belangrijke vestigings- en levensvoorwaarde. Dat besef gaat verder dan het vertellen van verhalen bij de dorpspomp en is diepgeworteld. Mensen steken spontaan de handen uit de mouwen om op kleine schaal oplossingen te vinden voor de grote gevolgen van de klimaatverandering. In die oplossingen ligt vaak ook het eigen beheer besloten van educatieve en recreatieve voorzieningen. Zo worden op een vanzelfsprekende manier commons gebouwd door gemotiveerde mensen die zichzelf organiseren en goede afspraken maken om samen iets te beheren. Zij praten en dromen niet alleen over een andere wereld, maar maken ‘m gewoon zelf.

Het verhaal van Rinus van der Heijden voert langs de negen tegels van de Mozaïekcode.

Ideeënvanger en verbinder in de samenleving

Rinus van der Heijden presenteert zichzelf graag als ‘verbinder in de samenleving’. Hij staat in het hart van een betrokken dorpsgemeenschap: Sint-Oedenrode. Vele ‘Rooienaren’ zetten zich vrijwillig in voor natuur, kunst, educatie en sport. Zij ervaren hun geliefde beeklandschap op hun dagelijkse ommetjes; ze schrijven er gedichten en verhalen over. Ze vullen de plaatselijke Mooirooikrant en filmen voor omroep Meierij. Kortom: ze weten van aanpakken.

Rinus is al meer dan tien jaar intensief betrokken bij vele lokale initiatieven en plannen in Sint-Oedenrode. Hij kent de partijen die je nodig hebt en verstaat de kunst om anderen enthousiast te maken om mee te doen. Hij stond mede aan de wieg van Streekpark Kienehoef, een aansprekend praktijkvoorbeeld van een common. Het betekent dat de gemeenschap van Sint-Oedenrode samen de verantwoordelijkheid draagt voor schoon en voldoende water en voor de inrichting en het beheer van het park.

Waar begin je?

Als je Rinus van der Heijden vraagt hoe lokale initiatieven eigenlijk op gang komen, wijst hij allereerst op de lokale gemeenschap. “In elke gemeenschap zijn er mensen met goede ideeën en interessante initiatieven. Soms is een aanleiding of probleem van buitenaf reden om elkaar op te zoeken en samen op zoek te gaan naar een oplossing. In Sint-Oedenrode was regelmatig sprake van wateroverlast langs de rivier De Dommel, vooral bij flinke regenbuien. Voor een aantal bewoners was dit aanleiding om de koppen bij elkaar te steken.” Rinus refereert vervolgens aan het gedachtengoed van Mozaïek Dommelvallei, waarvan hij als ‘vrijwillig professional’ een van de initiatiefnemers is. Een manier van denken en doen die doorwerkt in ieder initiatief. Waarbij ook de verantwoordelijkheid

Het living lab Brabantse beken werd opgericht door de drie Brabantse waterschappen en de gemeente Meierijstad voor de Landschapstriënnale 2020/2021. In dit lab werd onderzocht hoe lokale gemeenschappen samen verantwoordelijkheid nemen voor het landschap. Met als kernvraag: HOE gebeurt dat in de praktijk: de urgentie van klimaatverandering en de waarden van water verbinden aan het verhaal van het landschap én daarbij inspelen op het unieke van een plek? Het lab werd gevoed door de ervaring van vele Brabantse commons in vele dorpsgemeenschappen. Van Waterpoort Werkt onder de rook van Moerdijk, langs de Rucphense bossen naar de pilot Vitaal buitengebied Zundert, via De Levende Beerze en Watermolenlandschappen, naar Mozaïek Dommelvallei. Eensgezind zetten deze commons zich in voor ‘hun’ water en ‘hun’ landschap. Het resultaat van het lab is De Mozaïekcode, een praktisch DOEhandvat voor gebiedsontwikkeling door gemeenschappen en overheden samen. De Mozaïekcode bestaat uit negen tegels, met achter elke tegel een toelichting over hoe je dat in de praktijk aanpakt, geïllustreerd met verhalen uit die lokale praktijk. Om te gebruiken als praktisch DOEhandvat bij elke gebiedsaanpak.

www.brabantsebeken.nl/mozaïekcode

De Mozaïekcode, negen tegels te gebruiken als praktisch DOE-handvat

wordt benadrukt die Brabanders dragen voor hun omgeving en samenleving. Hij zegt erover: “Iedere ingreep is gericht op het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit van het gebied. Het is hier per definitie én én én én én én. De verschillende onderdelen dragen allemaal bij aan het grotere verhaal, gericht op de toekomst.”

Water als verbinder

Laat de logica van water leidend zijn De mozaïekaanpak die de watersystemen centraal zet, is een inspiratiebron gebleken voor de gemeenschap van Sint-Oedenrode. Rinus van der Heijden vertelt hierover. “Hier zijn wij vanuit Sint-Oedenrode met een paar enthousiastelingen op ingesprongen. Dat heeft ertoe geleid dat we met een groot aantal partijen samen een overkoepelend waterplan voor het hele dorp hebben opgesteld. En daaruit werden vervolgens weer concrete projecten afgeleid, die samen met bewoners met hun specifieke kennis zijn uitgewerkt. Zoals het afkoppelproject in de woonwijk Kienehoef en het project Droge Voeten Sint-Oedenrode. In beide projecten heeft de inbreng van bewoners geleid tot slimmere oplossingen en was door het aantrekken van co-financiers meer mogelijk dan we in eerste instantie dachten.”

Streekpark Kienehoef

Trek een cirkel rond het gebied en geef het een naam Een ander initiatief waar Rinus van der Heijden nauw bij betrokken is, is het Streekpark Kienehoef. Jarenlang vervulde het park een belangrijke recreatieve functie en trok het veel bezoekers uit de wijde omgeving.

Rinus vertelt: “Vanaf eind vorige eeuw raakte het park Kienehoef in verval. Het zwembad werd gesloten en gesloopt. Het park verrommelde, de oorspronkelijke Engelse landschapsstijl was steeds minder herkenbaar. De voormalige roeivijvers groeiden dicht met het invasieve aarvederkruid. Totdat een aantal enthousiaste inwoners de koppen bij elkaar stak. Want zo’n prachtig gebied, met zoveel bijzondere waarden en betekenis voor de bewoners, moest toch gewoon weer onderdeel van Sint-Oedenrode worden. We richtten de Stichting Streekpark Kienehoef op.”

Mozaïek Dommelvallei, opgezet in 2016 om planprocessen te versnellen, gaat uit van de gedachte dat het watersysteem in Brabant als katalysator kan dienen voor het op gang brengen van ruimtelijke en economische ontwikkelingen in de regio. Voortbordurend op de conclusies van het ontwerpend onderzoek dat werd uitgevoerd in het kader van de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR, 2014). De kern: stop in Brabant met stedenontwikkeling, natuurontwikkeling en landbouwontwikkeling los van elkaar te zien. Werk aan een verweven aanpak voor het mozaïek dat Brabant is en waarin ogenschijnlijk tegengestelde belangen gemeenschappelijke ambities worden. Het resultaat daarvan is verbeeld op het grote geweven tapijt in de hal van het provinciehuis. Het is een initiatief van vrijwillige professionals, waterschappen en Dommelvalleigemeenten, die samen invulling geven aan het integraal en duurzaam oplossen van ruimtelijke vraagstukken in het Dommeldal tussen Eindhoven en ‘sHertogenbosch.

www.mozaiekdommelvallei.nl

Stip op de horizon

Zet een stip op de horizon en werk daar stap voor stap naartoe Op de vraag aan Rinus van der Heijden hoe

Experiment op het Waadpad

Commons (in het Nederlands ook wel ‘meent’ of ‘gemene gronden’ genoemd) zijn hulpbronnen die gebruikt en beheerd mogen worden door alle leden van een gemeenschap. Hulpbronnen zijn bijvoorbeeld gronden, voldoende water, schone lucht. De hulpbronnen van een common kunnen privéeigendom zijn. De eigenaar geeft dan bepaalde vormen van gebruik vrij, zoals gezamenlijke weidegrond voor vee of een wandelpad over eigen terrein. In 2009 ontving econome Elinor Ostrom samen met Oliver E. Williamson de Nobelprijs voor Economie voor haar analyse van commons. Ostrom had aangetoond dat het gezamenlijke gebruik van hulpbronnen lang niet altijd leidt tot overbenutting en uitputting, zoals economen lange tijd hadden aangenomen. je met zo’n initiatief verder aan de slag gaat, heeft hij niet één passend antwoord. Een groot aantal factoren en omstandigheden speelt daarbij een rol.

“Allereerst is het essentieel dat je op hoofdlijnen bepaalt waar je naartoe wilt. Zet die stip op de horizon en benut kansen die je onderweg tegenkomt, zodat je steeds weer in de gaten kunt blijven houden of je op de goede weg bent. En doe dat samen met alle betrokken partijen, zodat het realiseren van die nieuwe toekomst steeds een gezamenlijk belang is en ook blijft. En houd er rekening mee dat zoiets tijd kost, veel tijd.”

Voor de doorontwikkeling en toekomst van het streekpark is in 2017 een overeenkomst gesloten tussen Stichting Streekpark Kienehoef en de gemeente Meierijstad. “In die overeenkomst is die gezamenlijke inhoudelijke visie op de toekomst van het streekpark neergelegd met een werkwijze van gelijkwaardigheid, transparantie en onderling

vertrouwen. Ook is er een relatie gelegd met de doorontwikkeling van twee andere recreatieve locaties binnen de gemeente. Daarmee krijgt zo’n overeenkomst voor alle partijen status en dat helpt.”

Engelse Landschapsstijl

Koester schoonheid en bewaak kwetsbaarheden “Bij het treffen van inrichtingsmaatregelen in het park hanteren we het herstellen van de Engelse landschapsstijl als uitgangspunt. Zo loopt het hek van de kinderboerderij mooi glooiend en worden doorkijkjes bewaakt”, vertelt Rinus. “Voor ons staat het bewaren en bewaken van dat type landschap steeds voorop. Alle ingrepen in het gebied moeten daaraan bijdragen”. Iedereen die in het streekpark aan de slag gaat krijgt van Rinus stijlkenmerken mee. Die moeten ze respecteren. Dat geldt voor het aanleggen van waterverbindingen, paden en hekwerken maar ook bij het vervangen en onderhouden van het groen.

Eén grote maatschappelijke voorziening

Benoem de waarden van het gebied en van de gebruikers Het streekpark Kienehoef wil een belevingspark zijn dat goed is voor gezondheid, welzijn, klimaat, cultuurhistorie, inclusie en identiteit. De stichting ontwikkelt daarvoor een onderscheidend toeristisch en recreatief aanbod. In een park met een

Vrijwilligers en ambtenaren planten samen een helofytenfilter aan

duurzame inrichting en een duurzaam beheer. En dat alles in samenspraak met de samenleving, omwonenden, streekparkpartners en overheid. Rinus vertelt hierover: “Door het herstellen van de vijvers en het graven van waterverbindingen vervult het park nu een rol bij het opvangen van waterpieken uit de omgeving. Door de doorstroming die hierdoor ontstaat verbetert de waterkwaliteit. In de roeivijver varen weer bootjes.”

“De kinderboerderij en omgeving zijn geweldig opgeknapt en er is een fraaie historische dwarsdeelschuur uit 1770 herplaatst. Ook is er in 2021 een prachtig educatief beleefkunstwerk aangelegd, een Waadpad dat dwars door de vijvers loopt. Op het Waadpad laten we kinderen en volwassenen ervaren wat klimaatverandering betekent.”

“Eigenlijk kun je de Kienehoef beschouwen als één grote maatschappelijke voorziening. Iedereen kan hier terecht en voor iedereen is er een plek. Zo zijn bij het beheer en onderhoud van de kinderboerderij en het park medewerkers met een beperking en afstand tot de arbeidsmarkt betrokken. Van dieren verzorgen, tot in de moestuin werken tot de prullenbakken legen. Mensen voelen zich bij ons thuis en dat is prachtig om te zien.”

Door de diverse inrichtingsmaatregelen is de maatschappelijke waarde van het park de afgelopen jaren enorm toegenomen. Het is weer een park van en voor de gemeenschap.

In opdracht van Erfgoed Brabant is onderzoek verricht naar de dynamiek van lokale erfgoedgemeenschappen (‘Vrijwilligers & erfgoed in NoordBrabant’, 2017). In dit onderzoek ligt de nadruk op de vrijwilligers rondom erfgoed en de rol die zij spelen in het behoud van erfgoed.

Onderling vertrouwen

Dans met wel 40 partijen in een breed samenspel In het streekpark delen gemeente en de gemeenschap verantwoordelijkheid voor het vasthouden en bergen van schoon water, met de gemeente als eigenaar van de grond en het rioolstelsel en de gemeenschap als eigenaar van gebouwen en paden (stichting streekpark Kienehoef) en verantwoordelijk voor beheer en onderhoud van het park. Gemeente en gemeenschap werken via korte lijnen volledig transparant samen. Ze kijken bij elke stap steeds opnieuw wie het beste het voortouw kan nemen. Om dit allemaal voor elkaar te krijgen is samenwerking tussen een groot aantal partijen noodzakelijk. Ieder heeft daarin een ei-

Waadpad

gen rol en eigen verantwoordelijkheid. Rinus van der Heijden benadrukt dat je dit zonder een overheid die mee wil denken en mee wil doen niet voor elkaar krijgt.

In de samenwerking met de overheid zijn vertrouwen, openheid, respect en de bereidheid om echt te willen samenwerken de belangrijkste pijlers volgens Rinus. “Het is dan erg handig wanneer je een gezamenlijke visie als basis voor de samenwerking hebt.”

“Verder is communicatie een essentiële voorwaarde voor een goede samenwerking tussen partijen. Dat geldt zowel binnen een projectteam als daarbuiten. Als de omgeving op de hoogte is van dingen die je gaat doen, kun je bezwaren vaak vooraf voorkomen. Daarbij is de omgevingsdialoog een handig middel.”

Speelruimte

Schep speelruimte om te kunnen doen “Onderling vertrouwen en begrip voor elkaars positie zijn essentieel. Je moet elkaar de ruimte geven om ieders kracht te kunnen benutten. En verschillen in werkwijze accepteren. Erop vertrouwen dat het goed komt.”

Rinus benadrukt dat je op een slimme manier gebruik kunt maken van elkaars mogelijkheden. “Realiseer je dat een bedrijf of stichting soms iets heel eenvoudig voor elkaar kan krijgen, terwijl voor een overheid vaak allerlei regels gelden. En andersom ook natuurlijk. Zo konden wij als stichting het Waadpad aanleggen zonder uitvoeringsbestek. Daardoor konden wij in het werk nog allerlei beslissingen nemen die goed zijn voor de kwaliteit en kwetsbaarheid van het landschap. Een overheid kan dit niet doen. Die moet volgens allerlei aanbestedingsregels en procedures werken. Een overheid is daardoor kwetsbaarder voor het maken van fouten.”

Het geheim van Sint-Oedenrode

Ontmoet elkaar bij de dorpspomp Waarom kan dit allemaal in Sint-Oedenro-

de? Rinus van der Heijden moet er even over nadenken. Voor hem is deze manier van kijken heel vanzelfsprekend, maar dat is het natuurlijk niet. Er zijn ook initiatieven die, ondanks de goede bedoelingen, toch niet van de grond komen. Wat is het geheim?

“Allereerst gaat het om mensen. Je hebt voor dit soort initiatieven enthousiastelingen nodig die zich willen inzetten voor de maatschappij. En die de taal spreken van de bewoners. In Rooi hebben we die best veel. Op een oproep in de krant om mee te denken over wat jij kunt doen voor het bekenlandschap, komen op een maandagavond in januari 2020 zomaar 90 mensen af. Die mensen kennen elkaar en weten elkaar te vinden.”

“De noodzaak voor verjonging is wel een belangrijk aandachtspunt. Wij ‘oudjes’ zouden daarin een ondersteunende rol kunnen vervullen. Zo ben ik zelf op dit moment op de achtergrond betrokken bij een groep jongeren die in Boskant een park willen realiseren. Ontzettend leuk om te doen.”

“Een tweede belangrijk kenmerk is de gemeenschap van Sint-Oedenrode, die ook wel ‘erfgoedgemeenschap’ wordt genoemd. De eeuwenlange betrokkenheid bij en afhankelijkheid van de rivier De Dommel speelt daarbij een belangrijke rol. En daarnaast is het ‘iets voor elkaar over hebben’ een belangrijk kenmerk van de gemeenschap in ons dorp.”

Luister naar verhalen

Ervaar het landschap

Als je praat met mensen over hun gebied en hun betrokkenheid komen al snel verhalen los. Verhalen over vroeger, kleine verhalen van dichtbij huis, over samenwerking die nodig was. Het concept van commons past goed in de Brabantse traditie, waarin coöperatievorming van oudsher goed is ontwikkeld. De verhalen die de bewoners vertellen zijn leerzaam voor de toekomst: het narratief van ‘water en landschap’ als bouwsteen voor het gesprek over de toekomstige landschapskwaliteit.

Geleerde lessen

De gevolgen van het steeds extremer wordende klimaat zijn voor waterschappen en gemeenten bepalend in keuzes die worden gemaakt, en in prioriteiten die worden gesteld. Wanneer overheden het speelveld helder afbakenen, geven zij tegelijk speelruimte aan gemeenschappen. Dat afbakenen van het speelveld gaat met heldere kaders en richtlijnen over wat wel en niet kan. Overheden kunnen dan een faciliterende rol gaan spelen richting de gemeenschappen. Samen met de gemeenschap wordt in SintOedenrode steeds per stap opnieuw bekeken wie het beste het voortouw kan nemen. Daarna stellen overheid en samenleving samen een helder besluitvormingsproces vast, zodat steeds transparant is wie verantwoordelijk draagt en wie beslissingsbevoegd is. Dit kan alleen als je vertrouwen hebt in elkaar en de verschillen tussen overheid en samenleving respecteert, en wanneer je volledig transparant bent over geld en je afspraken nakomt. Het klink zo simpel en dat is het ook. De conclusie van het living lab was dan ook: GEWOON DOEN!

LEES MEER

Mooie voorbeelden van verhalen over het belang van water in ons landschap zijn te lezen op www.brabantsebeken.nl/verhalen.