Energie+ editie 2 by Aeneas Media

#2 2020

Energietransitie

Betrekken bewonders is cruciaal Ecowijk Mandora

01_Energie+2_cover.indd 1

Klimaatvriendelijke keuzes

Een donut-project

29-05-20 08:36

Parters

+ Partners van Energie Energie+ is hĂŠt kennisnetwerk voor duurzame wijken van de toekomst. En richt zich op de energietransitie in de wijk. Dat netwerk bouwen we samen met onze partners. Om die reden bieden we partijen die deel uitmaken van ons partnernetwerk onder meer een flinke korting op het lidmaatschap van Energie+. Omdat het partnerschap in overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner.

ein nl

Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Marjolein Heijmans via telefoonnummer 06 576 763 51 of via email m.heijmans@aeneas.nl

Meer informatie over onze partners staat op energie+.nl/partners

2 Energie+ nr 2 juni 2020

02_Energie+2_Partnerpagina.indd 2

29-05-20 10:42

Inhoud #2 2020

Inhoud

Coverfoto: Wijnand Jonkers

Energietransitie

Betrekken bewonders is cruciaal Ecowijk Mandora

Klimaatvriendelijke keuzes

Een donut-project

01_Energie+2_cover.indd 1

29-05-20 08:36

5 8

Klimaatvriendelijke keuzes â&#x20AC;&#x201C; over onzekerheid en verliesaversie Onderzoek over klimaatverandering en de invloed van de mens.

Geen rookpluimen, maar dikke muren in Ecowijk Mandora Met hulp van Greenchoice is Mandora straks volledig fossielvrij.

14 21

Vele mogelijkheden voor energietransitie op wijkniveau Je krijgt de taak om mee te werken aan de enorme opgaven van het Klimaatakkoord, hoe begin je?

Een donut-project in Amsterdam Zuidoost 13.000 woningen zelfvoorzienend maken door middel van drie transitiepijlers.

28 De wijk als voedingsbron voor de energietransitie Over duurzaamheidsactiviteiten die direct iets vragen van de bewoners in wijken.

En verder... Een CASA voor de toekomst Ook kernenergie heeft flex nodig Column Nieuwbouw met stadsverwarming Juweeltjes Service

12 18 24 26 32 35

nr 2 juni 2020 Energie+

03_Energie2_Inhoud.indd 3

29-05-20 10:43

Voorwoord

Klaar D

oor de coronacrisis is mijn wereld net als die van jullie sinds 15 maart drastisch veranderd. Van de eerste maand herinner ik me vooral een gevoel van lichte paniek (ons

kantoor staat in Den Bosch, Brabant dus …) en bezorgdheid over wat er komen gaat. De onzekerheid, onduidelijkheid en angst voor het onbekende, vormden een dikke mist waar ik me doorheen moest werken. Elke dag was ik ontzettend moe; veel vermoeider dan normaal. En tegelijkertijd, vanaf dag 1, wist ik met een griezelige zekerheid dat dit onzichtbare gevaar ook kansen met zich meebracht. Voor ons bedrijf, gezin, tuin, huis en

introrelaties met ouders, kinderen, dierbaren. Met onze pubers van 16 jaar hebben we gepraat en ruzie gemaakt over het brengen van offers en het begrip samen: nu kunnen we ze iets essentieel bijbrengen. De zinloze zuip examenreisjes naar Spanje (god betere) zijn van

Evamarije Smit Conceptmanager Energie+

de baan (hoe heeft het zover kunnen komen dat we dat ooit goed vonden?!) en door het vele samenzijn hebben onze relaties zich met de pubers verdiept: nu gebeurt het. Met mijn moeder van 77 jaar heb ik met videoverbinding lichamelijk oefeningen gedaan waardoor ze zichtbaar opknapte en haar angst minder werd. Haar in beweging krijgen was in alle voorgaande jaren niet gelukt, nu wel. Onze tuin is een moestuin rijker, onze sla komt uit de kas; binnen ruikt het naar zelfgebakken brood; nu wel. Onze sauna in de tuin hebben we opengesteld voor vrienden, van vrienden, van vrienden. Dagelijks zwaaien wildvreemde mensen, stralend met rode wangen, ons gedag. Nooit eerder opgekomen, nu wel. Omdat ik nu tijd heb om elke morgen mijn eigen pittige oefeningen te doen, waarvan ik het warm krijg, douche ik elke dag koud in plaats van warm. Ongemerkt bespaar ik energie. Onze waterrekening is met 10 euro verlaagd: significant want water is (nog) niet duur in ons land. Het gaat allemaal vanzelf, nu wel. Al deze ervaringen opgeteld brengt mij tot een nieuwe beleving van het begrip duurzaamheid. Het woord dat ik zelf zo makkelijk te pas en te onpas heb gebruikt, was vooral een woord gebleven. Nu pas lijkt het voor mij echt inhoud te krijgen. Teruggeworpen op je eigen wereld, lijkt alles intenser: je kijkt, luistert, hoort en voelt bewuster en daardoor beter. Je neemt je directe leefomgeving en de mensen om je heen gewaar. Ontastbare zaken zoals hoe je met elkaar omgaat, wat je voor iemand kan betekenen, is een vorm van duurzaamheid. Er ontstaan nieuwe dingen, je creëert. Hier op dit stukje grond waar ik woon, op dit minuscule kleine plekje van de aarde, kan ik verschil maken. Ik geniet van dit besef en het motiveert me om nog veel meer te veranderen. Sterker dan ooit tevoren ervaar ik zelfs een verantwoordelijkheid voor deze plek, deze buurt en de mensen die hier wonen en komen. Hoe bestaat het dat dit bewust-zijn bij mij nu pas ontwaakt? Moet ik me schamen? Hoe kan het dat een grote onzichtbare dreiging als Covid 19 nodig is om een andere bril opgezet te krijgen? Wat betekent dit voor de energietransitie en de klimaatverandering die volgens vele deskundigen straks (wanneer?) als nog veel grotere golven over ons heen spoelen? Moet ik bang zijn? Is angst de grote motor van mijn bewust-worden geweest? Vragen waarop ik geen antwoord heb. Wat ik wel weet is dat mijn motortje aanstaat. Ik ben klaar om alle transities recht (in de bek) aan te kijken en er beter en gezonder uit te komen. Niet alleen, maar samen met buren, netwerken in de wijk en ons dorp, collega´s, vrienden en familie en voor elkaar en de ongeborenen.

4 Energie+ nr 2 juni 2020

Energie+2_Hoofdredactioneel.indd 4

29-05-20 08:55

Onderzoek Auteur Jeske Nederstigt Fontys Expertisecentrum Circulaire Transitie

Klimaatvriendelijke keuzes

over onzekerheid en verliesaversie

Klimaatverandering en de invloed van de mens daarop zijn steeds vaker onderwerp van gesprek. Toch is het aantal daadwerkelijk klimaatvriendelijk keuzes van burgers voor verbetering vatbaar. Hoe kunnen inzichten vanuit de gedragswetenschap daarbij helpen?

n 2019 presenteerde onderzoeksbureau Motivaction (Grient, Kamp-

aansluiting op het warmtenet (33%) dan voor een eigen warmtepomp

huis, & Vos, 2019) in opdracht van het Ministerie van Economische

(27%). Zoâ&#x20AC;&#x2122;n 40% heeft geen duidelijke mening over dit onderwerp. En

Zaken en Klimaat de publieksmonitor Klimaat en Energie 2019; een

een zonneweide in de eigen directe omgeving wordt positiever ontvan-

onderzoek onder Nederlandse burgers naar hun kennis, houding en

gen (door 47%) dan een windmolenpark (30%). Maar ook hierover heeft

gedrag op het gebied van de klimaat- en energietransitie. Hieruit bleek

een grote groep (bijna de helft) geen of geen uitgesproken mening.

een derde van de Nederlanders (34%) in (zeer) grote mate gemoti-

Ongeveer zes op de tien (62%) Nederlanders hebben behoefte aan

veerd te zijn om klimaatvriendelijke keuzes te maken. Circa de helft

informatie over duurzaamheid, met name over subsidies en kosten.

(46%) zegt (ongeveer) te weten wat zij zelf kunnen doen tegen kli-

In de resultaten van het onderzoek van Motivaction valt op dat een

maatverandering.

relatief grote groep niet weet wat je zelf kunt doen tegen klimaatver-

Motivaction beschrijft ook voor welke alternatieve vormen van energie-

andering (de helft) of geen (duidelijke) mening heeft over klimaat-

voorziening er draagvlak is. Zo blijkt er meer draagvlak te zijn voor een

vriendelijke energievoorzieningen. Het lijkt er op dat klimaatvriende-

nr 2 juni 2020 Energie+

05_Energie+2_Klimaatvriendelijke keuzes.indd 5

28-05-20 10:04

Onderzoek

lijk keuzes voor veel mensen onzekere keuzes zijn. Ook het Sociaal en Cultureel Planbureau concludeert in het rapport ‘Onder de Pannen

Installatie zonnepanelen

zonder gas’ (Steenbekkers & Scholte, 2019) dat onzekerheid over effecten van keuzes een bottleneck is bij klimaatvriendelijke keuzes. Over het omgaan met onzekere keuzes ontwikkelden Kahneman en Tversky al in 1979 de Prospecttheorie. (Dezelfde Kahneman ontving in 2002 – als psycholoog!- de Nobelprijs voor de economie voor ‘de integratie van psychologische onderzoek binnen de economische wetenschap’.)

“ Moeten we de energietransitie dan maar ‘framen’ als een verliesscenario?” De Prospecttheorie gaat over ‘het nemen van beslissingen met risico’. Volgens deze theorie geven mensen de voorkeur aan zekerheid boven onzekerheid, maar kiezen ze eerder voor onzekerheid (nemen ze risico) als ze daarmee mogelijk verlies kunnen voorkomen dan wanneer ze daarmee mogelijk winst kunnen behalen. Dit wordt ook wel

Wanneer nu een bewoner tevreden is over zijn huidige energievoorzie-

‘verliesaversie’ genoemd. Deze verliesaversie blijkt duidelijk uit het

nig en (bijvoorbeeld) zonnepanelen de situatie mogelijk kunnen ver-

volgende keuze experiment (uitgevoerd door Kahneman).

beteren, maar mogelijk ook kunnen verslechteren (in de beleving van de bewoner) zou je dit kunnen vergelijken met het ‘winstscenario’

Verliesaversie

(met optie C of D) uit het voorbeeld.) Bewoners kiezen dan dus eerder

Stel je voor dat er een ziekte is uitgebroken die naar verwachting 6000

voor zekerheid en houden het bij het oude.

levens zal kosten. Er zijn twee bestrijdingswijzen voorhanden:

Wanneer een bewoner voorziet dat zijn bestaande energievoorziening

• Optie A: Leidt zeker tot 4000 doden

hem in de problemen gaat brengen en (bijvoorbeeld) zonnepanelen de

• Optie B: Is onzekerder; er is een kans van 33% dat iedereen gered

mogelijkheid bieden om de verwachte verslechtering tegen te gaan, is

wordt en de kans is 67% dat 6000 mensen overlijden Objectief gezien zijn in dit scenario de ‘kansen’ voor beide bestrijdingswijzen gelijk. Toch had 78% van de proefpersonen die dit keuzepro-

dat vergelijkbaar met een ‘verliesscenario’ (met optie A of B uit het voorbeeld.) In dat geval zijn burgers eerder geneigd risico te accepteren en te kiezen voor (bijvoorbeeld) zonnepanelen.

bleem kregen voorgelegd een voorkeur voor optie B. In de ‘verliesscenario’ namen ze risico (accepteerden onzekerheid) om verlies (doden) te voorkomen. Een andere groep proefpersonen kreeg de volgende twee bestrijdingswijzen voorgelegd: • Optie C: Leidt tot het zeker redden van 2000 levens • Optie D: Is onzekerder; er is een kans van 33% dat 6000 levens gered worden en 67% kans dat niemand gered wordt. Ook in dit scenario zijn beide opties objectief gezien gelijk (en ook gelijk aan A en B uit het eerste scenario. Toch koos 72% van de proefpersonen voor optie C. In dit ‘winstscenario’ (de focus ligt op het redden van levens) geven mensen de voorkeur aan zekerheid.

Overduidelijk verliesscenario: de Coronacrisis Dat een verliesscenario makkelijk tot risicovolle beslissingen kan leiden hebben we gezien aan de keuzes die de overheid maakte in de Coronacrisis. Je zou de keuze van de overheid kunnen vereenvoudigen tot twee opties: A: Geen lockdown; kiezen voor de zekerheid van een draaiende economie. (En iedereen verantwoordelijk voor zijn eigen gezondheid.) B: Lockdown, en zo voorkomen dat patiënten geweigerd moeten worden van de IC. (Maar een groot risico op economische recessie) Het vooruitzicht dat zieke patiënten geweigerd zouden moeten worden op de IC is een overduidelijk verliesscenario. De overheid besloot dan ook risicovolle beslissingen te nemen; met een groot risico op economische recessie, burn-out, eenzaamheidsklachten et cetera).

Als we dit keuze experiment ‘vertalen’ naar klimaatvriendelijke keuzes op het gebied van energievoorziening komen we tot de volgende vergelijking. Kiezen voor alternatieve energievoorzieningen wordt door veel mensen ervaren als risicovol. Door gebrek aan kennis is niet duidelijk wat de consequenties zullen zijn; er is een kans op verbetering van je huidige situatie (meer comfort, minder hoge energierekening), maar dat wordt als ‘onzeker’ ervaren.

Ter vergelijking een fictief ‘winstscenario’, los van de Coronacrisis: Had Rutte voor de keuze gestaan om al dan niet een (gedeeltelijke) lockdown af te kondigen ten behoeve van een betere kwaliteit van leven van – ongeveer 1 miljoen – Nederlandse longpatiënten (door minder luchtvervuiling) dan had hij waarschijnlijk niet voor een lockdown gekozen.

6 Energie+ nr 2 juni 2020

05_Energie+2_Klimaatvriendelijke keuzes.indd 6

28-05-20 10:04

Moeten we de energietransitie dan maar ‘framen’ als een verliessce-

De tweede route is gericht op het wegnemen van onzekerheid via ‘sys-

nario? Feitelijk ís de energietransitie natuurlijk al een verliesscenario;

teem 1’. Door gebruik te maken van heuristieken kunnen mensen zon-

als we nietsdoen gaat onze planeet het niet redden, alleen is nog niet

der al te veel inspanning overtuigd worden van bepaalde klimaatvrien-

iedereen zich daarvan bewust. Toch willen we het liever niet zover

delijke alternatieven. Zo zijn de overtuigingsprincipes van Cialdini

laten komen dat ‘nietsdoen’ in ieders beleving tot verslechtering van

(2007) gebaseerd op de automatische processen vanuit systeem 1.

de situatie leidt; dan zijn we waarschijnlijk te laat om de planeet te

Cialdini stelt bijvoorbeeld dat je eerder iets aanneemt van iemand die

redden. De oplossing is te vinden in het wegnemen van onzekerheid

je aardig vindt en die op je lijkt (sympathie, liking) of van iemand ‘die

bij klimaatvriendelijke keuzes. Bijvoorbeeld door burgers duidelijk-

er verstand van heeft’ (autoriteit). Op basis van deze principes kun-

heid te bieden over de consequenties van keuzes. (Zes op de tien bur-

nen- voor specifieke groepen burgers- ‘ambassadeurs’ voor bepaalde

gers geeft aan behoefte te hebben aan informatie!) Dat klinkt echter

klimaatvriendelijke energievoorzieningen worden ingezet. Ook ‘social

makkelijker dan het is. We kunnen wel informatie aanbieden over kli-

proof’ – het principe dat mensen vaak dezelfde keuze maken als ‘de

maatvriendelijke energievoorzieningen maar die informatie neemt

meeste anderen’ – kan prima worden toegepast. Bijvoorbeeld door

pas onzekerheid weg als hij ook echt verwerkt wordt; en ook daar zit

aan te geven welk type zonnepanelen het vaakst gekozen wordt (bij

een bottleneck. Ook daarover heeft Kahneman onderzoek gedaan. In

een bepaald type huis).

zijn boek ‘Thinking fast and slow’ (2011) beschrijft hij twee systemen

In deze voorbeelden laten mensen het verwerken van de informatie

in de hersenen die een rol spelen bij het maken van keuzes.

over aan anderen, waar ze op een of andere manier vertrouwen in hebben. Met deze benadering bereik je ook groepen die minder betrokken

Twee systemen in de hersenen

zijn bij klimaatverandering en de energietransitie.

Volgens Kahneman spelen twee systemen in de hersenen elk hun eigen

Samengevat: om klimaatvriendelijke keuzes te stimuleren moet aller-

rol bij het maken van keuzes.

eerst meer zekerheid over de consequenties geboden worden. Tegelij-

Systeem 1 betreft onbewuste, reflexieve, automatische processen. Ze

kertijd moet de bereidheid van burgers om hierover informatie te ver-

zijn niet erg flexibel of nauwkeurig, maar verlopen wel snel en kosten

werken niet worden overschat. Inspelen op ‘heuristieken’ maakt het

weinig energie. Denk maar aan de automatische reactie om opzij te

mogelijk om ook bij minder betrokken burgers onzekerheid over kli-

springen als er een auto op je af komt. Systeem 1 reageert altijd, ook als

maatvriendelijke keuzes te verminderen.

je niet bewust aandacht besteedt aan een stimulus. Systeem 2 betreft bewuste, reflectieve, weloverwogen processen. Ze zijn nauwkeurig en flexibel, maar verlopen langzamer dan de processen in systeem 1 en kosten meer energie. Systeem 2 treedt pas in werking

“ Klimaatvriendelijk keuzes zijn voor veel mensen onzekere keuzes”

als er bewust aandacht wordt geschonken. Omdat systeem 2 meer energie kost vallen mensen – waar mogelijkgraag terug op de automatische piloot (systeem 1). De automatische

Aanleg van warmtenet Gravenwegpad. Foto Richard Lowe

piloot beslist veelal aan de hand van heuristieken: vuistregels om keuzes te maken zonder alle voor- en nadelen van de verschillende opties tegen elkaar af te wegen. Je kiest dan bijvoorbeeld ‘wat je altijd kiest’, of ‘wat de meest mensen kiezen’, of ‘de duurste, dan zal het wel goed zijn’ of: ‘het bekendste merk’.

Informatie over alternatieve energievoorzieningen is vaak dusdanig complex dat hij vraagt om activiteit vanuit systeem 2. Maar vanwege de energie die system 2 vraagt hebben mensen daar niet altijd zin in; actieve aandacht besteden we alleen aan zaken die we zelf belangrijk vinden. Als de noodzaak van de energietransitie niet wordt gevoeld heeft het dus weinig zin om (complexe) informatie aan te bieden. Om toch onzekerheid bij klimaatvriendelijke keuzes te verminderen zijn er twee routes mogelijk. De eerste route is gericht op bewustwording; mensen overtuigen van de noodzaak van de energietransitie, waardoor ze bereid zijn meer informatie te verwerken en zo keuzes te maken zonder onzekerheid te ervaren. Voor bepaalde groepen Nederlanders (de 66% die volgens het onderzoek van Motivaction nog niet gemotiveerd is om klimaatvriendelijke keuzes te maken) wordt dat nog een hele uitdaging.

nr 2 juni 2020 Energie+

05_Energie+2_Klimaatvriendelijke keuzes.indd 7

28-05-20 10:04

Duurzaam wonen Auteur Birgit Barten

Geen rookpluimen, maar dikke muren in Ecowijk Mandora Met hulp van Greenchoice is Mandora straks volledig fossielvrij Ecowijk Mandora in Houten is op weg de allereerste Altijd Groen wijk van Nederland te worden. De 28 huishoudens in de wijk zijn zich zeer bewust van energiebesparingen en eigenlijk alles wat daarbij komt kijken. Samen met duurzame energieleverancier Greenchoice wil deze wijk een voorbeeld zijn van ‘hoe het ook kan’ in Nederland. Greenchoice wil ervaring opdoen met het volledig fossielvrij maken van de energievoorziening in de wijk. Zónder grijze stroom. Hoe ziet dat eruit?

reenchoice ambieert op landelijke schaal van de grijze stroom af te komen, ook als het niet waait of als de zon niet schijnt en er dus wei-

nig groene stroom direct beschikbaar is. Ze noemen het Altijd Groen. Ecowijk Mandora is een van de kartrekkers om dichterbij dit doel te komen. Gegevens worden geanalyseerd, nieuwe technische snufjes worden in

gebruik genomen en de uitkomst is hoopgevend. Waarom vindt Greenchoice dit zo belangrijk? “Op dit moment krijgt iedereen van het landelijke elektriciteitsnet een mix van groene en grijze stroom uit zijn stopcontact. Op dit net staat immers alle stroom die we in ons land opwekken en importeren, of die stroom nou uit groene of uit fossiele bronnen komt. Als de zon schijnt en het waait is de mix groener. Zo niet, dan is die een stuk grijzer. Wij vinden dat dát anders moet”, aldus Greenchoice. Ecowijk Mandora. Foto Wijnand Jonkers

8 Energie+ nr 2 juni 2020

Energie+3_Duurzaam wonen.indd 8

28-05-20 10:07

Ecowijk Mandora. Foto Wijnand Jonkers

Terwijl je door de wijk Mandora loopt, valt een aantal dingen gelijk op.

de zon niet schijnt of de wind niet waait. Dit is precies de Altijd Groen

Overal zie je zonnepanelen, de muren zijn zichtbaar dikker dan nor-

visie van Greenchoice. Deze transitie faciliteert de groene energiele-

maal. De huizen zijn enorm goed geïsoleerd vergeleken met een ‘nor-

verancier in vier stappen.

male’ woning. Bewoner en lid van de werkgroep energiemonitoring Wijnand Jonkers vult aan: “Als ik kijk naar een raam, zie ik dat deze een stuk dikker is dan je elders ziet. Je zult hier ook geen schoorstenen of andere afvoeren voor gasketels zien. Zo zie je nooit rookpluimen.”

“ We onderzoeken hoe energieopslag en timing een rol kunnen spelen.”

Altijd Groen in vier stappen 1. Besparen Veel minder energie gaan gebruiken. De groenste stroom is de stroom die je niet verbruikt. 2. Opwekken Meer groene energie gaan opwekken. Met zonnepanelen op je eigen dak bijvoorbeeld, of samen met je buren via een energiecoöperatie.

Zodra je een van de huizen binnengaat, zie je niets geks zolang je geen

3. Timing

kasten opentrekt. De woning werkt op het eerste gezicht hetzelfde als

Zorgen dat we de momenten waarop we op een dag om groene stroom

elke andere woning. Kijk je beter, dan zie je een warmte installatie en

vragen meer in overeenstemming krijgen met het aanbod. Bijvoor-

een grondwaterpomp. Laatstgenoemde haalt water uit de grond. Daar-

beeld door de elektrische auto pas op te laden als er voldoende

door heb je een systeem met 120 meter aan buizen door de grond. In de zomer zorgt dit voor verkoeling; het haalt koelwater uit de grond. In de winter zorgt dit omgekeerd weer voor verwarming. Jonkers: “Dat is een van de voordelen van de woningen. Onze woning kan niet alleen ver-

groene stroom beschikbaar is. 4. Opslag Overschotten groene stroom gaan opslaan, zodat we het kunnen gebruiken als er tekort is.

warmd worden, maar ook verkoeld in de zomer. Dat is wel heel erg fijn!”

Altijd frisse lucht Altijd Groen

Wijnand Jonkers vertelt verder over zijn groene woning: “Deze instal-

Als je wat verder loopt in de woning, kom je een groot boilervat tegen.

latie is een Balansventilatie met warmte terugwinning. Het is eigenlijk

Warm water wordt hierin opgeslagen. Eén keer per dag wordt het

een buizensysteem door de gehele woning die per ruimte het CO2-

water verwarmd door de warmtepomp. Je kunt zelf het moment kie-

gehalte in de lucht regelt. Deze meet het CO2-gehalte en voert verse

zen. Dit is een belangrijk deel van het Altijd Groen systeem. In de ide-

lucht toe als dat nodig is. Zo heb je altijd voldoende verse lucht. Zitten

ale situatie wordt groene stroom ingezet op het elektriciteitsnet op

er bijvoorbeeld veel mensen in de woonkamer, wordt er automatisch

het moment dat consumenten de stroom ook echt gebruiken. Ook als

extra schone lucht toegevoerd in deze ruimte”. Deze frisse lucht wordt

nr 2 juni 2020 Energie+

Energie+3_Duurzaam wonen.indd 9

28-05-20 10:07

Duurzaam wonen

Opening laadpaal. Foto Wijnand Jonkers

van buiten gehaald en wordt vervolgens voorverwarmd. Er is dus geen

kers: “Op jaarbasis wekken we zelfs meer stroom op dan wat we nodig

sprake van tocht en faciliteert gelijk een energiebesparing. “Het is een

hebben. Dat betekent dat we in de zomer meer opwekken dan we

slim systeem”, vertelt Jonkers enthousiast. “95% van de warmte uit de

gebruiken en dus terugleveren. In de winter hebben we eigenlijk iets

lucht die naar buiten stroomt, wordt gebruikt om de lucht die naar bin-

meer stroom nodig dan we opwekken. We willen een wijk zijn die op

nen gaat te verwarmen. Wanneer je lucht zomaar naar buiten laat stro-

elk moment van het jaar kan zeggen dat de stroom groen is. We wer-

men met bijvoorbeeld roosters, komt er koude lucht naar binnen en

ken hier naartoe in stappen. De eerste stap is analyseren. We onder-

gaat de warme lucht naar buiten. Dat is een verlies van 100%, heel erg

zoeken hoe energieopslag en timing een rol kunnen spelen. We kijken

zonde. In dit huis lopen die buizen door elkaar en dat zorgt voor een

naar de mogelijkheden om overschotten lokaal op te slaan.”

veel efficiënter systeem.”

Douchewarmte terugwinning

“ Ook mensen die sceptisch zijn zullen de woning als prettig ervaren.”

Het is niets geks in Ecowijk Mandora. Niet alleen warmte uit lucht wordt hergebruikt, datzelfde trucje zie je in de douche met een dou-

Veel bewoners van de Ecowijk zijn klant bij Greenchoice, op een gege-

chewarmte terugwinsysteem. Het water uit de douchekop is opge-

ven moment heeft de wijk gevraagd of de energieleverancier mee wilde

warmd door water dat eerder door diezelfde douchekop stroomde. Zo

doen. Dat wilden ze wel. “Samen brengen we in kaart waar de energie

hergebruik je ongeveer 50% van de warmte. Je zou kunnen zeggen dat

naartoe gaat en op welk moment van de dag. Nog voor de zomer hebben

je met dezelfde energie-inhoud twee keer zo lang doucht.

we de mogelijkheden in beeld van wat er allemaal mogelijk is in onze wijk. Zo kunnen we zo snel mogelijk Altijd Groen zijn. Wat wij hier doen,

Gedeeld doel

kan straks breder in heel Nederland. Met meer zonne- en windenener-

Het gedeelde doel van de wijk en Greenchoice is altijd groene stroom

gie in Nederland heeft iedereen iets aan Altijd Groen. We moeten vooral

afnemen. 24 uur per dag en 7 dagen per week, volledig duurzaam. Jon-

voorkomen dat er geen stroom meer uit het stopcontact komt, dit soort

10 Energie+ nr 2 juni 2020

Energie+3_Duurzaam wonen.indd 10

28-05-20 10:07

proefprojecten zijn daarom echt van belang”, aldus Jonkers. “Gemid-

We besluiten in consent, niemand heeft dus overwegend bezwaar.

deld genomen doet onze wijk heel goed mee. Van de 36 woningen,

Vraagstukken waar we het over hebben gehad zijn bijvoorbeeld hoe

delen 28 huishoudens hun gegevens. We zijn met vieren in de werk-

betaalbaar moet iets zijn? En hoe comfortabel? De basis is dat je een

groep, twee mensen vinden het leuk om data te analyseren. Zij vinden

goed geïsoleerde woning hebt, dat is voor iedereen aantrekkelijk.

het geweldig, ik heb er wat minder mee. Ik vind het leuk om te kijken

Zonne-energie is ook voor iedereen aantrekkelijk, dat is er ook geko-

naar wat de dynamiek is in de wijk en hoe we dit project tot een goed

men”.

einde kunnen brengen en de bewoners mee te krijgen.”

Gezamenlijk vs. individueel

“ Niet alleen warmte uit lucht wordt hergebruikt, datzelfde trucje zie je in de douche.”

“Een aantal mensen is heel vooruitstrevend en rijdt in elektrische auto’s en anderen zijn nog niet zo ver. Je probeert een balans te vinden in wat je gezamenlijk doet en wat je overlaat aan een individueel huis-

Jonkers kwam bij de wijk terecht via zijn werk. “Ik werk bij de natuurfe-

houden. We hebben twee elektrische laadpalen voor openbaar

deratie Utrecht en kwam dit project tegen. Ik hoorde dat er nog een

gebruik en er zijn drie auto’s. De eigenaren maken onderling afspra-

paar woningen vrij waren. Ik was gelijk enthousiast en kocht een van

ken. Je zou kunnen zeggen dat dit het moment is om een nieuwe laad-

de huizen. We wonen hier nu al vier jaar. Het voordeel was natuurlijk

paal te plaatsen. Ga je de verduurzaming als wijk faciliteren of laat je

ook dat de wijk helemaal nieuw is. Bij een bestaande woningen kun je

het over aan de individuele huishoudens?”

niet zomaar 120 meter diep gaan graven voor een grondwaterpomp of heel dikke muren plaatsen. Het is technisch wel mogelijk hoor, maar

Toekomst

het is een grotere uitdaging dan in een nieuw project.”

“Dit vind ik ook erg belangrijk. Ik heb kinderen. Als wij zo blijven omgaan met de wereld als we nu doen, dan geven we de aarde door

Laten zien dat het wél kan

op een niet prettige manier voor de toekomstige generaties. Dat is

“Veel mensen in de wijk vinden het mooi om zo een bijdrage te leveren

echt de motivatie. Zo hoop ik dat mijn kinderen en hun kinderen op

aan de bredere verduurzaming. In dat opzicht zien we het als proefpro-

een aarde leven die nog steeds prettig is voor de mens.”

ject, er kan weleens wat fout gaat. We hopen niet dat we in de kou komen te zitten”, lacht Jonkers. “Als het een keer fout gaat, is dat niet

Warmtepomp in huis. Foto Wijnand Jonkers

erg als ervan wordt geleerd. Het is goed voor de energietransitie dat dit – een succesverhaal – goed in beeld komt. Wij laten de tegenstanders van de energietransitie zien dat het wél kan. Zij zeggen bijvoorbeeld dat er momenten zijn dat er geen wind en geen zon is en je dus geen energie kunt opwekken. Wij laten graag zien dat je geen grijze stroom hoeft te gebruiken als je een opslag hebt voor je energie of warmte hergebruikt. En dat kunnen we onderleggen met resultaten en analyses. Als we maar een klein gedeelte van die beweging kunnen zijn, vinden we dat al heel mooi. Op zich boeten wij niks in qua comfort. Ook mensen die sceptisch zijn zullen de woning als prettig ervaren. Veel meer zal gewerkt moeten worden aan bewustwording. Ik denk dat het in heel Nederland kan. Het vraagt wat meer van ons als maatschappij en individu. Er moet ook gekeken worden naar andere maatschappelijke waarden dan alleen de economische, vind ik”, vertelt Jonkers.

Discussies met gelijkgestemden “We wonen met gelijkgestemden. Klinkt misschien gek; maar juist daarom heb je soms ook discussies. Iedereen heeft wel iets met duurzaamheid. Zo zit de een zit meer op natuur en de ander op luchtkwaliteit. Zo zijn er weleens discussies geweest over barbecues. Wat vinden we daarvan? Of een vuurkorf op de binnenplaats?” Jonkers vindt het erg interessant en zit ook in de werkgroep energiemonitoring. Hij is actief betrokken in de wijk maar ook bij de ontwikkeling van de wijk. Gezamenlijk wordt in de wijk nagedacht over alle aspecten die aan bod komen. Jonkers: “Je komt tot een besluit waar iedereen mee kan leven.

Meer informatie Wil je graag meer weten over Altijd Groen? Kijk op www.greenchoice.nl/altijd-groen.

nr 2 juni 2020 Energie+ 11

Energie+3_Duurzaam wonen.indd 11

28-05-20 10:07

Energie opslag Auteur Camiel Mourisse

Een CASA voor de toekomst Door een tekort aan sociale huurwoningen is er een grote vraag naar nieuwbouw. Tegelijkertijd kampen we met een fors stikstofprobleem waardoor een groot deel van de bouw stil komt te liggen. De bouwsector schreeuwt om verandering. Verduurzaming is een vereiste, maar om dit toe te passen in de sociale woningbouw moet dit gepaard gaan met betaalbaarheid en moet de kwaliteit van wonen gewaarborgd worden.

eam CASA is een team van studenten van de TU Eindhoven dat

gebruikt om het water in de ondergrondse wateropslag op te warmen

innoveert door het ontwerpen van een comfortabel, betaalbaar en

tot ongeveer 80 graden Celsius. Er wordt ook elektrische energie

duurzaam alternatief voor sociale woningbouw in Nederland. Wij doen

opgewekt voor gebruik in de woning. Als er meer energie wordt opge-

dit door verschillende innovatieve technologieën te combineren in één

wekt dan verbruikt kan worden, wordt het water in de opslag nóg ver-

gebouw. Het eerste project, CASA 1.0. zal eind 2020 gerealiseerd wor-

der verwarmd door middel van een warmtepomp. Doordat de water-

den in Brandevoort in Helmond.

opslag, die zich onder het huis bevind, zo goed geïsoleerd is kan deze

CASA staat voor een Comfortable, Affordable, Sustainable Alternative

warmte worden behouden gedurende de winter. Dit betekent dat het

voor de huidige woningbouw.

overschot aan energie van de zomer, in de winter gebruikt kan worden. Omdat water een niet-vervuilend, goedkoop en overvloedig materiaal

De energietransitie in de gebouwde omgeving

is, is het een veel duurzamer en goedkoper alternatief dan een batte-

De bouwsector is op dit moment een van de meest vervuilende secto-

rij. Door het gebruik van dit systeem wordt er in de winter ongeveer 50

ren, maar langzaam komt de energietransitie op gang. Nieuwbouwwo-

keer minder energie verbruikt voor verwarming dan wanneer er een

ningen hebben tegenwoordig vaak zonnepanelen op het dak en zijn

standaard warmtepomp wordt gebruikt.

losgekoppeld van het gas. Dit is echter niet genoeg. De hoeveelheid opgewekte energie van zonnepanelen piekt enorm in de zomer, terwijl er juist meer vraag naar energie is in de winter. De opwekking van energie moet dus gepaard gaan met opslag. Echter is het gebruik van

“Wat kun je doen om duurzaamheid toegankelijk te maken voor iedereen?”

een batterij niet altijd even duurzaam en kost het een hoop geld. Een integrale aanpak is daarom een vereiste. Op het gebied van energie,

Duurzaam, maar niet duur

maar ook op het gebied van materiaalgebruik en ontwerp.

Het eerste project, CASA 1.0, is een gebouw met 3 appartementen. Het is echter ontworpen met de visie om het gebouw in de toekomst op te

Het energiesysteem

schalen naar een groter geheel. Opschaling is mogelijk wanneer het

CASA 1.0 is uitgerust met het energiedak. Dit is een dak waarbij zowel

betaalbaar is. Maar hoe zorg je hiervoor? Duurzaamheid wordt vaak

thermische als elektrische energie wordt opgewekt. Wanneer je deze

gezien als duur, maar wat kun je doen om de kosten te drukken en

energie opslaat en kan gebruiken in de winter benut je de opgewekte

duurzaamheid toegankelijk te maken voor iedereen?

energie optimaal. In CASA 1.0 werkt het als volgt.

1. Een doordacht ontwerp

Het water wordt door de zon verwarmd in het energiedak. Dit ver-

Het ontwerp van de CASA woning is bouwkundig zo gemaakt dat de

warmde water (de directe thermische energie) wordt vervolgens

structuur gestapeld en gekoppeld kan worden. Dat drukt de kosten

12 Energie+ nr 2 juni 2020

08_Energie+2_Casa 1.0 TU Eindhoven.indd 12

28-05-20 10:26

Indeling CASA 1.0

Eerste ontwerp CASA 1.0

doordat er relatief minder gevels per vierkante meter vloeropper-

energie terugleveren aan het net. In gewone huizen is immers geen

vlakte zijn. Ook is er daardoor relatief minder warmteverlies.

ruimte om de over-geproduceerde energie op te slaan. Als iedereen op

2. Samen sterker

hetzelfde moment energie wil terugleveren wordt het net overbelast,

Door installaties zoals de warmteopslag, zonnepanelen en warmte-

waardoor mensen soms geen stroom kunnen terugleveren. Dit zorgt

pompen te delen met meerdere appartementen bespaar je op inves-

ervoor dat een zonnepaneel minder oplevert. Wanneer je nieuwe

teringskosten. Je kunt het zien als een soort kleinschalige stadsver-

woningen bouwt, moet je er dus voor zorgen dat je niet bijdraagt aan

warming die gebruikt wordt door een serie aan CASA woningen.

dit probleem. CASA biedt hiervoor de oplossing: doordat met de CASA

3. Voorkomen beter dan genezen Door slimme meettechniek kan er preventief onderhoud gepleegd

woning de stroom wordt opgeslagen, kan iemand anders blijven terugleveren en wordt de energie van de zon optimaal gebruikt.

worden, zowel voor de installaties als bouwkundige elementen. Door op tijd signalen te krijgen kan er eerder gehandeld worden,

CASA als voorbeeld

wat onderhoudskosten bespaart. Wanneer een probleem snel wordt

Ten slotte is CASA een voorbeeld voor de woningbouw. We laten zien

aangepakt zal de schade beperkt blijven.

dat duurzaam bouwen betaalbaar is, door de integratie van verschillende technologieën zoals de warmteopslag. Dit is een betaalbaarder

De bovengenoemde punten zorgen er samen voor dat de woning meer

en duurzamer alternatief dan de batterij, en het zorgt ervoor dat je

waarde heeft en tegelijkertijd worden de totale kosten lager over de

veel meer waarde uit de opgewekte energie van je zonnepanelen

lange termijn. Door deze woningen te verhuren zorg je ervoor dat deel-

haalt. Uiteindelijk zorgt dit ervoor dat kosten laag blijven.

name aan de energietransitie voor een grote groep aantrekkelijk is en

Door de woning eind dit jaar te bouwen in Brandevoort in Helmond

iedereen een kans heeft om te wonen in een toekomstbestendige

hopen wij de hele sector te inspireren om de talloze innovatieve

woning.

ideeën daadwerkelijk te implementeren.

CASA 1.0 in de wijk Het gebouw is ontworpen met een brede visie. We kijken niet alleen naar het gebouw an sich, maar ook naar zijn invloed op grotere schaal. Zoals eerder genoemd, wordt de energie in een CASA huis opgeslagen. Op deze manier wordt efficiënt omgegaan met de energie en wordt het elektriciteitsnetwerk minder belast. Als bijvoorbeeld op een

“Dit project wordt mede mogelijk gemaakt door het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling, de provincie Noord-Brabant en een Topsector Energiesubsidie van het Ministerie van Economische Zaken.”

zonnige dag veel energie wordt geproduceerd willen mensen hun

nr 2 juni 2020 Energie+ 13

08_Energie+2_Casa 1.0 TU Eindhoven.indd 13

28-05-20 10:26

Duurzame warmte Auteur Kirsten Spruijt-Neels

Vele mogelijkheden voor energietransitie op wijkniveau Stel, je werkt bij een gemeente en bent een van de uitverkorene die de taak krijgt om mee te werken aan de enorme opgaven van het Klimaatakkoord dat op 28 juni jl. verscheen. Hierin staan maatregelen om de Nederlandse CO2-uitstoot in 2030 met ten minste 49 procent terug te dringen. Voor de gebouwde omgeving geldt dat ruim 7 miljoen huizen getransformeerd moeten worden naar goed geïsoleerde woningen die met duurzame warmte verwarmd worden. Je bent natuurlijk ontzettend vereerd dat je mee mag werken aan zo een belangrijk landelijke uitdaging. Er is echter een probleem, je hebt geen flauw idee hoe te beginnen.

et enige wat je weet is de wijk waar jij verantwoordelijk voor bent.

woning of deze middels een hoge aanvoertemperatuur (>70°C) of

Hoe krijg je de benodigde informatie over de verschillende moge-

lage aanvoertemperatuur (<40°C) verwarmd kan worden. Natuurlijk

lijkheden voor alternatieve warmtevoorzieningen op wijkniveau en

zou het het beste zijn om alle woningen in eerste instantie zo goed

hun financiële en technische haalbaarheid? Tijdens mijn afstuderen

mogelijk te isoleren en te renoveren zodat ze met een lage aanvoer-

heb ik me beziggehouden met dit vraagstuk. Ik heb een QuickScan

temperatuur verwarmd kunnen worden. Het is echter niet realistisch

tool, een rekenmodel inclusief stappenplan, ontwikkeld die inzicht

om alle woningen te verduurzamen vanwege de verouderde staat van

geeft in de mogelijkheden en technische haalbaarheid van alterna-

sommige woningen. Woningcorporaties zijn verbonden aan hun meer-

tieve warmtesystemen.

jaren onderhoudsplan en kunnen niet zomaar grote renovaties inplannen zonder grote verliezen te leiden. Daarnaast hebben particulieren

De tool biedt nuttige basisinformatie om de energietransitie op

simpelweg niet genoeg geld om nu hun woningen te renoveren. Niet

wijkniveau vorm te geven. Met de tool doorloop je vijf stappen: 1) Het

alleen de staat van de woning, maar ook het aantal inwoners en het

verzamelen van data om de warmtevraag van de woningen in de wijk

bouwjaar bepalen wat de warmtevraag van een woning is.

te bepalen, 2) Het verzamelen van data om de warmtepotentie van de verschillende warmtevoorzieningen in de wijk te bepalen, 3) Het opzetten van scenario’s, 4) het doorrekenen van de scenario’s met behulp van het rekenmodel en 5) het analyseren van de uitkomsten uit

“ Het aantal inwoners, het bouwjaar en de staat van een woning bepalen de warmtevraag.”

het rekenmodel. In dit artikel zal ik vooral ingaan op de eerste drie stappen.

De eerste stap bestaat uit vijf deelstappen waarmee informatie verzameld wordt om de uurlijkse warmtevraag van de woningen in de wijk

Warmtevraag

te bepalen. De eerste deelstap is het bepalen van het huidige ener-

Hoeveel warmte een wijk nodig heeft is afhankelijk van verschillende

gielabel, bouwjaar en eigenaarschap van woningen. Via online-tools

eigenschappen van de woning. Ten eerste bepaalt de staat van een

als PICO.geodan of de warmteatlas is het mogelijk om een eerste

14 Energie+ nr 2 juni 2020

14_Energie+2_Energietransitie op wijkniveau.indd 14

28-05-20 15:07

beeld te krijgen van de huidige situatie in de wijk. De tweede deelstap

om de gesimuleerde warmtevraag te kalibreren met de werkelijke

is het verzamelen van de jaarlijkse warmtevraag van de woningen

warmtevraag die in de tweede deelstap verzameld is.

middels online-data van netbeheerders. Of liever nog een uurlijkse warmtevraag van een woning voor een heel jaar, zodat je duidelijk

Na het volgen van deze deelstappen is voor elke woning in de wijk een

kunt zien wanneer een woning nu precies warmte vraagt. Om de uur-

uurlijkse warmtevraagpatroon gemodelleerd en is duidelijk welke

lijkse warmtevraag te produceren moet er eerst in beeld worden

woningen met een laag aanvoertemperatuur en welke met een hoog

gebracht wat voor type woningen er in de wijk staan. Dat is de derde

aanvoertemperatuur verwarmd kunnen worden. Een logische vervolg-

deelstap. Zijn het vooral hoge flatgebouwen of voornamelijk laag-

stap is om te bekijken wat de mogelijke warmtepotenties van verschil-

bouw? De woningen in een wijk zijn vaak onder te delen in type wonin-

lende warmtetechnieken in de wijk zijn. Dit is de tweede stap van het

gen aan de hand van het aantal bouwlagen en het bouwjaar. Het

stappenplan.

bouwjaar geeft ook informatie over de isolatiewaardes van de gebouwschil (zie bijvoorbeeld ‘Voorbeeldwoningen 2011 bestaande

Warmtevoorziening

bouw’ van RVO voor standaard isolatiewaardes per standaard type

Er bestaan verschillende warmtetechnieken om woningen te verwar-

woningen). Vervolgens is het mogelijk om als vierde deelstap een uur-

men. In mijn onderzoek ben ik ervan uitgegaan dat er alleen gekeken

lijkse warmtevraag per type woning te modeleren met behulp van een

wordt naar de potentie van duurzame energie binnen de wijkgrenzen.

Building Energy Simulation model. In mijn onderzoek heb ik een sim-

Het idee hierachter is dat je geen energie ‘inpikt’ die nodig zou kunnen

pel steady-state model gebruikt dat de warmtevraag per type woning

zijn voor woningen in andere wijken. Door het invullen van gebiedsaf-

modelleert door te berekenen wat de uurlijkse transmissie-, infiltratie-

hankelijke parameters wordt per wijk de mogelijke warmtepotentie van

en ventilatieverliezen zijn, hoeveel warmte via de zon in een woning

geothermische, biochemische, zonne- en restwarmte per uur berekend.

komt en hoeveel warmte door bijvoorbeeld licht, personen en apparaten per uur gegenereerd wordt. Vervolgens heb je dus voor elk type

Wanneer de warmtepotentie berekend is, kan deze gekoppeld worden

woning een gesimuleerde warmtevraag per uur. De laatste deelstap is

aan de warmtevraag. Zo wordt inzichtelijk gemaakt of er voldoende

nr 2 juni 2020 Energie+ 15

14_Energie+2_Energietransitie op wijkniveau.indd 15

28-05-20 15:07

Duurzame warmte

warmte aanwezig is voor de woningen. Het is belangrijk zelf na te den-

vergelijkt de warmtevraag van de geselecteerde woningen (dit kan per

ken of er een match tussen bepaalde woningen en een mogelijke

scenario verschillen) met de warmtepotentie van de geselecteerde

warmtetechniek gemaakt kan worden. Zo kan een warmtetechniek

warmtevoorzieningen. Doordat per uur gekeken wordt naar de match

waarbij een hoge aanvoertemperatuur geproduceerd wordt niet

van zowel de energievraag als het -aanbod krijg je inzicht in de overca-

gematcht worden met een woning die een lage aanvoertemperatuur

paciteit (en dus de vraag voor opslag) en tijdelijk tekorten (en dus de

vraagt. Het is verspilling van de energieproductie wanneer een hoge

vraag naar aanvullende energiebronnen). Op deze manier kan een eer-

aanvoertemperatuur gebruikt wordt voor woningen die dit eigenlijk

ste inschatting gemaakt worden van mogelijke alternatieve warmte-

helemaal niet nodig hebben. Daarnaast is het ook mogelijk om zelf te

voorzieningen in een wijk (stap vijf).

bepalen welke warmtevoorziening gekoppeld wordt met welke woningen. Zo kun je verschillende scenario’s opzetten (stap drie van het

Studiecase: Mariahoeve

stappenplan).

Voor mijn onderzoek heb ik het ontwikkelde stappenplan en het rekenmodel toegepast op een bestaande wijk in Den Haag; Maria-

“Het toepassen van diepe geothermie is niet altijd haalbaar en ook niet altijd even duurzaam.”

hoeve. Deze wijk bestaat uit ongeveer 8.700 woningen, grotendeels hoogbouw, waarbij 40% van de woningen energie label E heeft en 86% van de woningen voor 1965 gebouwd is. Uit eerder onderzoek kwam naar voren dat het grootste deel van de wijk middels een collec-

Daarnaast moet er ook onderscheid gemaakt worden tussen individu-

tieve warmtevoorziening verwarmd kan worden en een klein gedeelte

eel verwarmde woningen en collectief verwarmde woningen. Individu-

(13% van het totale aantal woningen) individueel. Zoals eerder

eel verwarmde woningen krijgen een eigen warmteoplossing, meestal

genoemd zijn mogelijke individuele oplossingen het toepassen van

in de vorm van een luchtwarmtepomp of een bodemwarmtepomp. Col-

een bodemwarmtepomp of een luchtwarmtepomp.

lectief verwarmde woningen zijn aangesloten op een warmtenet. Dit kan een hoog of laagtemperatuurnet zijn, afhankelijk van wat de

Interessanter is om te kijken welke collectieve warmtevoorziening toe-

woningen nodig hebben.

gepast kunnen worden. Uit het rekenmodel kwam naar voren dat de meeste warmtepotentie gehaald kan worden uit diepe geothermie

Wanneer deze drie stappen doorlopen zijn, is het mogelijk om de

(aardwarmte). Warmte geproduceerd uit zonnecollectoren kan ook

gevonden parameters in het rekenmodel te implementeren en de

een hoge potentie realiseren en ten slotte is het ook nog mogelijk om

gewenste scenario’s door te berekenen (stap vier). Het rekenmodel

een klein beetje warmte te produceren via bioafval. Naast de techni-

16 Energie+ nr 2 juni 2020

14_Energie+2_Energietransitie op wijkniveau.indd 16

28-05-20 15:07

sche potentie is ook globaal in beeld gebracht wat de mogelijke bijbehorende kosten zijn. Hieruit bleek dat de beste oplossing het toepassen van een diepe geothermiebron zou zijn. Echter, in het onderzoek is alleen gekeken naar technische en financiële haalbaarheden en niet naar mogelijke andere nadelen. Het toepassen van diepe geothermie is namelijk lang niet altijd haalbaar door ruimtegebrek en ook niet altijd even duurzaam door het gebruik van schadelijke chemicaliën. Ongelijktijdigheid Doordat de warmtevraag en warmtepotentie per uur berekend is, is het mogelijk om te zien hoeveel energie er nu daadwerkelijk direct gebruikt kan worden uit een duurzame warmtebron. Wanneer je de warmtevraag van een wijk in een jaargrafiek weergeeft, ziet deze eruit als een badkuip. In de wintermaanden is de warmtevraag hoog en gedurende de zomer heel laag. Het warmtepotentie patroon ziet er per techniek verschillend uit. Zo geeft een geothermie bron gedurende het hele jaar een constante energieopbrengst, maar zal een zonnecollector vooral gedurende de zomer veel energie opleveren, juist wanneer de woningen het eigenlijk niet nodig hebben. Doordat alles op uur-niveau berekend is, wordt duidelijk hoe belangrijk het is om te investeren in seizoensopslag. Zelfs wanneer er vijf diepe geothermiebronnen gerealiseerd worden, wat financieel en ruimtelijk gezien onhaalbaar is, blijven er gedurende de winter pieken in de warmtevraag ontstaan die niet door de bron geleverd kunnen worden. In de zomer heb je dan zo’n grote hoeveelheid aan warmte dat deze heel moeilijk opgeslagen kan worden.

Conclusie De studiecase laat zien dat je met behulp van het gemaakte stappenplan en het rekenmodel een eerste quick scan analyse uit kunt voeren. Wanneer we weer terugkeren naar de gemeenteambtenaar, die als uitverkorene verantwoordelijk is voor het aardgasvrij maken van zijn wijk, kan dit stappenplan en rekenmodel inzicht geven in zijn wijk en de mogelijke alternatieve warmtevoorzieningen. Het is echter alleen maar een eerste globale indruk van de mogelijkheden.

Een geothermie bron geeft gedurende het hele jaar een constante energieopbrengst.

De nadruk hierbij ligt echt op een beginbeeld. De benodigde warmte-

de wijk. Breng duidelijk naar voren waarom u de energietransitie

vraag per woning is grotendeels gebaseerd op aannames en uitkom-

belangrijk is en laat zien dat het vele voordelen met zich mee kan bren-

sten van modellen. Een vervolgstap is om per woning te kijken hoe

gen. Een beter geïsoleerde woning geeft een lagere energierekening

deze verwarmd kan worden, hoeveel warmte er op dit moment ver-

en kan ook comfort verhogend werken. Ik heb ooit iemand horen zeg-

bruikt wordt en wat de toekomstplannen zijn. Daarnaast is in mijn

gen: “In Nederland bouwen we de huizen niet zo goed als we kunnen,

onderzoek vooral gekeken naar de huidige warmtevraag van wonin-

maar zo slecht als we mogen.” Laten we daar tijdens deze energietran-

gen. Wanneer de woningen in de toekomst beter geïsoleerd worden,

sitie eens een verandering in brengen!

zal ook de koelvraag steeds belangrijker worden. Het is al zo vaak geroepen, maar technisch gezien is het haalbaar om woningen van het gas af te krijgen. De grote uitdaging zit hem echter in de financiële en sociale kant. Het is heel belangrijk om in een vroeg stadium bewoners en andere stakeholders te betrekken bij het vraagstuk. Een eerlijke en open samenwerking kan ervoor zorgen dat de

Onderzoek Het onderzoek van Kirsten Neels, getiteld ‘Transition to sustainable heating at neighbourhood level’ Research in technical, environmental and financial feasibility and development of a process guide for municipalities’ is te downloaden via http://resolver.tudelft.nl/uuid:ba1695fa-9434-4073-9c2e-06554b7bccee

meest financieel-technisch gunstigste oplossing bedacht wordt voor

nr 2 juni 2020 Energie+ 17

14_Energie+2_Energietransitie op wijkniveau.indd 17

28-05-20 15:07

Onderzoek Auteur Frans Rooijers Foto Hans-JĂźrgen MĂźnzer

Ook kernenergie heeft flex nodig In de discussie tussen zon-, wind- en kernenergie lijkt de tegenstelling: fluctuerend electriciteitsaanbod versus stabiele levering. Maar de paradox is dat beide systemen flexibel vermogen nodig hebben om vraag en aanbod op elkaar af te stemmen. Het idee is dat zon/wind niet in onze gehele elektriciteitsvraag kunnen voorzien en er dus CO2-vrij flexibel vermogen nodig is. Maar in een systeem met veel kernenergie is ook veel regelbaar vermogen nodig, voor als de kerncentrales de vraag niet kunnen voorzien.

on/wind kunnen niet op ieder gewenst moment in onze gehele

ordegrootte is vergelijkbaar. In dit artikel laten we dat zien. Met open-

elektriciteitsvraag voorzien. Er is dus CO2-vrij flexibel vermogen

baar beschikbare gegevens is berekend wat de effecten zijn van een

nodig om een klimaatneutrale elektriciteitsvoorziening te realiseren.

elektriciteitssysteem maximaal gebaseerd op kernenergie en ook op

Regelmatig verschijnen er opinies dat het veel aantrekkelijker is om

een systeem met een mix.

kernenergie te gaan gebruiken, want die bron doet het altijd. Het idee is dan dat bij kernenergie geen CO2-vrij flexibel vermogen nodig is, dat

Kernenergie en windenergie zijn sterk verschillend qua karakter; kern-

draait continu en is niet afhankelijk van of het waait of de zon schijnt.

energie werkt optimaal als de centrale continu draait; windenergie is

Maar dat is niet juist. In een systeem met veel kernenergie is ook veel

grillig en afhankelijk van wanneer het waait. In beide gevallen is aan-

regelbaar vermogen nodig, voor als de kerncentrales de vraag niet

vullend, regelbaar vermogen nodig om de fluctuaties in de vraag te

kunnen voorzien. Het zijn andere momenten dan bij zon/wind, maar de

kunnen opvangen, want elk moment moet de productie precies even

18 Energie+ nr 2 juni 2020

18_Energie+2_Mogelijke rol kernenergie.indd 18

28-05-20 15:06

jaarduurkromme elektriciteitsvraag 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000

0 – 5.000

1 180 359 538 717 896 107 5 125 4 143 3 161 2 179 1 197 0 214 9 232 8 250 7 268 6 286 5 304 4 322 3 340 2 358 1 376 0 393 9 411 8 429 7 447 6 465 5 483 4 501 3 519 2 537 1 555 0 572 9 590 8 608 7 626 6 644 5 662 4 680 3 698 2 716 1 734 0 751 9 769 8 787 7 805 6 823 5 841 4 859 3

5.000

bruto vraag

minus zon/wind

minus kernenergie

Zon/wind + kernenergie

Om in die elektriciteitsvraag op een volledig CO2-vrije-manier te voorzien zouden we 2 varianten kunnen kiezen: • 10 GW kerncentrales (European Pressurized Reactor = EPR, 3e generatie) plus 16 GW regelbare centrales op basis van waterstof. • 17 GW windenergie op zee en land, 27 GW zon-PV en 25 GW regelbare centrales op basis van waterstof.

Kernenergie De eerste variant om in de elektriciteitsvraag te voorzien is met 6 kerncentrales van 1650 MW elk, die 10 GW stroom leveren aan het net gedurende 90% van de tijd, oftewel circa 85 TWh per jaar met een vrij vlak patroon. Slechts 10% van het jaar hoeft een beetje afgeregeld te worden naar uiteindelijk 5 GW. De resterende 44 TWh moet worden voorzien met goed regelbare gascentrales op basis van waterstof of ammoniak, zoals de Magnumcentrale van Vattenfall. In landen met veel waterkracht, zoals Frankrijk, kan die 44 TWh worden voorzien met waterkrachtcentrales, maar daar ontbreekt het in Nederland aan. Biomassacentrales zouden ook kunnen, de kosten daarvan zijn vergelijkbaar met die van waterstof. De 85 TWh kernenergie kost per jaar M€ 8500 aan rente, afschrijving, groot zijn als de vraag. Voor een inzichtelijke vergelijking gebruik ik

onderhoud, brandstof, sloop van de centrale na 50 jaar én reservering

twee scenario’s. Het ene scenario rekent met een maximale inzet van

voor opslag van de uitgewerkte brandstof en radioactieve delen van

kernenergie, het andere met maximale inzet van zon- en windenergie

de centrale. De meeste kosten zijn vaste kosten en nauwelijks afhan-

om in de vraag naar elektriciteit over het gehele jaar te voldoen.

kelijk van het aantal draaiuren. Bij elkaar is het een voorzichtige schatting omdat er nog steeds geen definitieve opslag is en dus ook de kos-

“ Kernenergie werkt optimaal als de centrale continu draait; windenergie is grillig en afhankelijk van wanneer het waait.”

ten daarvan onbekend zijn. Daarbij komt dat de kosten van de EPR in Frankrijk en Finland nog toenemen omdat de centrales nog steeds niet zijn opgeleverd. Door de inzet van de kerncentrales resteert een vraagduurkromme

Als we de Nederlandse vraag naar elektriciteit in 2030 bekijken dan

met een maximum van 15 GW en een volume van 44 TWh (gele lijn in

verwachten we een elektriciteitsvraag van 118 TWh met een piek van

figuur 1), oftewel 2750 vollasturen. Dat betekent dat er ook ongeveer

23-26 GW (KEV, PBL 2019). In onze modellering is daarnaast een netto-

15 GW aan CO2-vrije regelbare centrales moeten worden gebouwd.

export van 11 TWh opgenomen naar Duitsland.

Bovenop de kosten van de kerncentrales komen de kosten van de CO2vrije elektriciteit uit waterstofcentrales. Bij een waterstofprijs van € 2

In figuur 1 is een belastingduurkromme hieruit gedestilleerd door elk

per kg blauwe/groene waterstof (inschatting voor 2030) en 2750 vol-

uur te rangschikken naar de grootte van de vraag.

lasturen per jaar komt dat op M€ 6800 per jaar (€ 130 per MWh).

nr 2 juni 2020 Energie+ 19

18_Energie+2_Mogelijke rol kernenergie.indd 19

28-05-20 15:06

Onderzoek

Bij elkaar komen de kosten voor 129 TWh CO2-vrije elektriciteit daar-

rende vollasturen van de kerncentrales zijn dan 5500, maar met een

mee op € 14,2 miljard.

sterk fluctuerend patroon, waardoor het gezien de aard van de kerncentrale logisch is dat deze meer uren maakt en dan dus ook meer overschotten oplevert die tegen marginale kosten (€ 0,015 per kWh)

jaarkosten [Me] 16.000

kunnen worden afgezet.

14.000

De kosten voor de variant zijn hoger (7%) dan flexibele H2-centrales,

12.000

terwijl de hoeveelheid overschotten ook toeneemt (24 TWh).

10.000

Radioactief afval

8.000

Er is nog steeds geen definitieve oplossing voor het hoogradioactieve

6.000

afval dat ontstaat als de uraniumstaven zijn gebruikt. Bovendien komt

4.000

bij de sloop van de kerncentrale veel radioactief materiaal vrij, dat ook

2.000

langdurig moet worden opgeborgen. Dat brengt kosten met zich mee

zon/wind wind oZ

wind oL

zon/wind/kern zon PV

overschot

kernenergie kernenergie

H2 centrale

die nu nog moeilijk zijn in te schatten omdat er nog geen oplossing is die veilig is.

Thorium-reactor Zon en wind

Regelmatig duikt in de discussie over kernenergie de thorium-reactor

De tweede variant is de maximale inzet van zon en wind. Dat betekent

op (vierde generatie kerncentrale). Het principe van deze kerncentrale

dat er zonneparken en windmolens gebouwd worden, allereerst op

is wezenlijk anders dan dat van de EPR en zal leiden tot minder lang

zee omdat die kosten het laagste zijn. Elektriciteit uit wind kost onge-

stralend afval met veel omvangrijkere voorraden splijtstof dan het

veer 5 ct per kWh, uit zon 7 ct per kWh, inclusief extra kosten voor

uranium dat gebruikt wordt in de EPR. De eerste centrales met de

infrastructuur. We gaan uit van ongeveer net zoveel zon en wind capa-

omvang van 10-20 MW zijn in China gepland voor 2025, zodat commer-

citeit als de piek in de elektriciteitsvraag, ongeveer 17 GW wind en 27

ciële toepassing pas op zijn vroegst na 2040 kan worden verwacht.

GW zon. Heel veel meer is niet handig, want dan moeten we batterijen

Ook de kosten zijn nog niet bekend.

gaan gebruiken en andere technieken om die extra elektriciteit nog nuttig te maken. Hiermee kan 88 TWh elektriciteit worden geprodu-

Wie wil er investeren?

ceerd waarvan 80 TWh direct gebruikt kan worden.

Zowel minister Verhagen van Economische Zaken in 2011 als minister

De kosten voor deze 80 TWh bedragen M€ 4900 terwijl er ook nog 8

Wiebes van Economische Zaken en Klimaat (EZK) in januari 2019,

TWh niet direct bruikbare elektriciteit wordt geproduceerd. En als we

schreven dat marktpartijen al sinds tientallen jaren een vergunning

die 17 GW zon en 27 GW wind hebben, dan zijn er nog veel momenten

voor de bouw van een kerncentrale kunnen aanvragen, maar dat niet

dat het niet waait of de zon niet schijnt en er dan dus andere elektrici-

hebben gedaan. Dit onderschrijft onze berekeningen, namelijk dat het

teitsproductie nodig is om in de vraag te voorzien. Er zijn zelfs momen-

niet aantrekkelijk is om kerncentrales te gaan exploiteren.

ten dat zon en wind niets produceren en er toch kans is dat dan net de piek in de elektriciteitsvraag valt. Dat betekent dat er ook ongeveer 25

Conclusie

GW aan CO2-vrije regelbare centrales moeten worden gebouwd. Dat

Ook kernenergie heeft duur regelbaar (flex)vermogen nodig. Er zijn

zullen dezelfde soort centrales zijn als diegene die aanvullend zijn in

drie redenen om geen kernenergie in de Nederlandse elektriciteits-

de variant met kernenergie: STEG-centrales met waterstof. Doordat er

voorziening te gebruiken:

in dit geval meer vermogen moet worden opgesteld dan in de variant

• Het is 20% duurder dan een CO2-vrije energievoorziening gebaseerd

kernenergie, is het aantal vollasturen per centrale lager, namelijk

op zon/wind

gemiddeld 2000 vollasturen en met een waterstofprijs van € 2 per kg

• Er is nog geen oplossing voor het radioactieve afval

komt dat op M€ 7000 (€ 145 per MWh).

We kunnen niet wachten tot de nieuwe generatie kernenergie marktrijp is, en dan is het nog maar afwachten of die goedkoper is dan

Uit het overzicht wordt duidelijk dat de variant kernenergie 20% duur-

zonne- en windenergie.

der is dan de variant zon/wind. Een combinatie van zon/wind met kernenergie ligt niet voor de hand, want zon en wind beperken het aantal draaiuren van een kerncentrale, terwijl de kosten van die kerncentrale dan ongeveer gelijk blijven. Toch hebben we een berekening gemaakt door de 17 GW wind, 27 GW zon te combineren met 4,8 GW kernenergie (variant 3). De resulte-

20 Energie+ nr 2 juni 2020

18_Energie+2_Mogelijke rol kernenergie.indd 20

28-05-20 15:06

Gaasperdam Auteur Layana Mokoginta, PR Mansion

Een donut-project in Amsterdam Zuidoost Geslaagde training Gaasperdams Groen Gas. Foto SLIM Gaasperdam

In Gaasperdam, een stadswijk in de Amsterdam Zuidoost, is een grootschalig warmte-proefproject gestart. Geavanceerde vergistingstechnologie en versterking van de sociale en lokale economie gaan hand-in-hand bij Gaasperdams Groen gas. Een tweejarige verkenning van de derde weg naar aardgasvrij, naast het warmtenet en all-electric, waarbij denken en doen centraal staat. Doel is 13.000 woningen zelfvoorzienend te maken door middel van drie transitiepijlers: geavanceerde vergistingstechnologie, sociale economie en democratische vertegenwoordiging van alle betrokkenen, waaronder de eindgebruikers. Initiatiefnemer is Anne Stijkel van stichting Cocratos.

Anne Stijkel heeft een holistische kijk op het leven. Door een nare bloedvergiftiging op zestienjarige leeftijd na een zeiltocht - het bleek dat het Veluwemeer waar zij zeilde vol lag met kip-afval uit omliggende legbatterijen - voelde ze dat de natuur haar nodig had. Dat bracht haar ertoe biologie te gaan studeren, “de studie van het leven” zoals Anne zegt. Zij komt uit een gereformeerd gezin, trouwde jong en was op haar 23e al moeder. Tijdens haar studie deed zij als wetenschapper onderzoek naar de gezondheidsrisico’s voor vrouwen die werken met chemische stoffen, naar de invloed van arbeidsomstandigheden in de industrie op de ongeboren vrucht. Die combinatie van vakgebieden fascineerde haar. Naast biologie studeerde zij daarom ook milieukunde met gezondheidswetenschappen als hoofdvak en voorlichting als bijvak. Zij is cum laude afgestudeerd aan de universiteit van Amsterdam en is vervolgens gepromoveerd op “On managing reproductive risks of occupational exposure to chemicals”. Daarin speelden ‘omgaan met diversiteit’ en ‘het voorzorgprincipe’ een belangrijke rol.

r. Anne Stijkel (1955), directeur en oprichter van stichting Corcra-

Via Kerk in Actie, naar wetenschap in actie, naar inclusieve wetenschap

tos, is haar hele leven al een pionier en heeft al vele mijlpalen hel-

De dogma’s van de kerk begonnen te knellen terwijl Anne zich verdiepte

pen bereiken in de energietransitie. Wat haar - in mijn ogen - zo bijzon-

in inclusiviteit, diversiteit en spiritualiteit en zij bewoog zich meer en

der maakt is dat zij én wetenschapper én doener is.

meer naar wetenschap in actie, inclusive science. Tijdens de Mond &

Dit interview vond, geheel coronaproef, via Skype plaats waarbij Anne

Klauwzeercrisis kwam Anne door haar werk in contact met boeren en zij

een video-rondleiding gaf door de Groene Hub - het epicentrum van de

startte de actie ‘adopteer een koe’ waarmee zij de getroffen boeren een

transitie in Gaasperdam.

steuntje in de rug gaf. De contacten en die zij daarbij opdeed leidden tot

nr 2 juni 2020 Energie+ 21

Energie+2_Aardgasvrij Gaasperdam.indd 21

28-05-20 09:58

Gaasperdam

aangesloten op het warmtenet. Grondgebondenwoningen kunnen groen gas gebruiken. Financieel is het niet haalbaar om alle 13.000 woningen te voorzien van warmtepompen, zonnecollectoren en andere energie-opwekkende technologie. Zaak is dus te investeren in energiebesparing via toegankelijke low-tech en low-cost technologie. Hierbij krijgen de sociale huurwoningen voorrang op koopwoningen. Van isolatie van spouwmuren tot isolerende gordijnen om warmte binnen en kou buiten te houden. Onderdeel van het project is de QuickFix-Brigade. Lokaal getrainde teams geven bij de mensen thuis energieadvies. Daarnaast worden buurtbewoners getraind in het maken van isolerende gordijnen. Zij kunnen daarmee de raampartijen in hun eigen woning isoleren en gordijnen op bestelling maken voor buurtbewoners, waarmee zij op termijn hun inkomen kunnen verdienen, of in ieder geval wat bijverdienen. Anne: “Met ruwweg 10.000 Euro per woning voor een hybride warmtepomp, 12 zonnepanelen en kierdichting is het mogelijk om het gasverbruik per huishouden met 50% te verlagen. De overige gasbehoefte kan dan gedekt worden met Gaasperdams Groen Gas. Zo word je klimaatneutraal!”

Lokale zeggenschap – democratische transitie De GFE-containers (30 stuks) komen verspreid door Gaasperdam te Dr Anne Stijkel. Foto SLIM Gaasperdam

staan. Anders dan bij de gewone vuilcontainers moeten gebruikers zich aanmelden bij de container-coördinator, een buurtbewoner (max.

het project Boer zoekt Buur waarbij particulieren konden investeren in

20 woningen per container) en kunnen zij met een pasje hun GFE-afval

zonnepanelen op daken van boerderijen en stallen. Dit vormde de

aanbieden. De plekken worden beheerd door leden van de GFE-com-

springplank naar vele participatieprojecten in de energietransitie:

missie (buurtbewoners) en het GFE-afval uit de containers wordt

samenwerking tussen overheid, burgers en bedrijven.

opgehaald en te zijner tijd naar de vergistingsinstallatie gebracht; zolang de vergistingsinstallatie er nog niet staat wordt het GFE-afval

Inclusieve wetenschap

elders verwerkt. In samenwerking met energiecoöperatie Zuiderlicht,

Anne brengt haar kennis en visie ook dichterbij in praktijk, in haar eigen

ervaren in collectieve zonprojecten, kunnen de bewoners deels zeg-

buurt in Amsterdam Zuidoost. Via Besmettelijke Buurtkracht, waarbij

genschap verwerven over de vergister.

buurtbewoners elkaar inspireerden en hielpen bij het vergroenen van hun Gaasperdam, 13.000 huishoudens, zelfvoorzienend te maken in haar

Schaken op drie borden – het principe van de donut-economie

warmtebehoefte. Gaasperdams Groen Gas is hier een uitvloeisel van.

Het bijzondere van dit project is hoe de verschillende partijen zich tot

woning, naar SLIM Gaasperdam: onderzoek in actie waarbij het doel is om

elkaar verhouden. Overheid, private sector - waaronder bedrijfsleven

Hoogwaardige technologie - energietransitie

en maatschappelijke organisaties - en bewonersvertegenwoordiging

De AHPD-technologie, ontwikkeld door Bareau, maakt het onder hoge

werken samen in dit proefproject om tot een schaalbaar businessmo-

druk vergisten van bioafval zoals ontlasting, groente-, fruit- en etens-

del te komen.

resten (GFE) mogelijk. Dit groene gas is van dezelfde kwaliteit als het aardgas uit Groningen. Met de ontlasting uit het riool en de GFE-resten

Anne: “Je hebt Staat, Straat en Ondernemend vermogen nodig. Bewo-

kan de vergister tot 50% van het huidige gasverbruik produceren.

nersorganisaties werken samen om tot een gemeenschappelijk en

Daarom is de tweede pijler van het project gericht op het reduceren

individueel te implementeren energiebesparings- en afval-inzame-

van de warmtevraag.

lingsmodel te komen. Maatschappelijke organisatie en buurtbewoners werken samen aan lokale verdienmodellen waarmee zowel de

Versterken van de lokale economie – sociale transitie

energietransitie als de lokale werkgelegenheid wordt versterkt. De

Gaasperdam is een zeer divers stadsdeel. Naast vele culturen wonen

overheid werkt actief samen in de sociale projecten, met het mogelijk

woningbezitters, vrije sector huurders en sociale huurders naast

maken van de vergister en met het toetsen van de maatschappelijke

elkaar. Ook het type woningen verschilt. Hoog- en middelbouw wordt

kosten-baten analyse. Het bedrijfsleven, waaronder ook maatschap-

22 Energie+ nr 2 juni 2020

Energie+2_Aardgasvrij Gaasperdam.indd 22

28-05-20 09:58

pelijke organisaties, richt zich op de business case van de vergister. Een overzicht van alle partners, de projectaanvraag en alle intentieverklaringen zijn te downloaden van de website.” Voor Anne is het evident dat zoiets omvangrijks en noodzakelijks als de energietransitie niet over de hoofden van de mensen heen plaatsvindt, maar in samenspraak die veel verder gaat dan meepraten. “Het gaat over meepraten, meebeslissen, meedoen en meebezitten. Vanuit het project Besmettelijke Buurtkracht kwamen we al heel snel op andere vragen. Niet ‘wil je zonnepanelen’ maar ‘waar lig je wakker van’? Dan gaat het al snel over randvoorwaarden als geld om te kunnen eten en om de huur te kunnen blijven betalen. Die zorgen adresseren we dus ook met ons project Gaasperdams Groen Gas.”

Kudoos van Kate De Britse econoom Kate Raworth is onderzoeker aan het Environmental Change Institute in Oxford. Het geloof in economische groei (financiële winst) voor alles is niet meer houdbaar. Staat de economie in dienst van groei en winst, of dient de economie mens en planeet? Kate

Donut-model Gaasperdam

Raworth beschrijft in haar boek een ander economisch model waarbij circulair denken en handelen centraal staat. Want met ons huidige

werken we samen aan een inclusief energietransitiemodel. Van

gedrag hebben we niet genoeg aan één planeet. In 1970 was onze leef-

gebiedsontwikkeling tot maatschappelijke kosten-baten analyse waar-

wijze nog in balans met wat de aarde ons brengt. In 2019 hadden we al

bij niet alleen naar de kostenkant wordt gekeken maar ook naar de

bijna twee planeten nodig. Elk jaar valt de dag dat we van één aarde

maatschappelijke waarde. Het is echt heel bijzonder om zo met elkaar te

kunnen leven eerder in het jaar, in 2019 hadden we op 1 augustus de

kunnen samenwerken. We hebben met dit project ook de aandacht

limiet van onze aarde al bereikt. Je hoeft geen Einstein te heten om te

getrokken van Kate Raworth, de Britse econoom en auteur van het boek

begrijpen dat dit geen houdbare economische levenshouding is.

Donut Economics/ de Donut-economie. Wij zijn nu officieel een ‘Donut-

Anne: “Zuidoost is een zeer divers stadsdeel. Naast de vele culturen

project’, met onze Donut-Deals, een van de unieke projecten wereld-

wonen woningbezitters, vrije sector huurders en sociale huurders naast

wijd, daar ben ik echt trots op. Volgend jaar hopen we de business, soci-

elkaar. Samen met het stadsdeel en ambtenaren uit de centrale stad

ale en democratische case voor de vergister rond te hebben.”

Samenwerken in Zuidoost Gaasperdams. Foto SLIM Gaasperdam

https://gaasperdamsgroengas.nl

nr 2 juni 2020 Energie+ 23

Energie+2_Aardgasvrij Gaasperdam.indd 23

28-05-20 09:58

Column Auteur Aukje van Bezeij

HET KLIMAAT:

Nu even niet –

of juist wel?

Ze leven van volle zalen, mijn vrienden R. en V.. R. maakt muziek, V. theatervoorstellingen. Ze zijn de stad uit: ze hebben geen verplichtingen, én geen inkomsten meer. Of neem E, met wie ik wel eens hardloop. Hij appte ons dat zijn tante overleed, op die overvolle afdeling in ziekenhuis Bernhoven.

Het onvoorstelbare is ineens voorstelbaar

Begin je dan over het klimaat?

weet nu hoe je al je collega’s met één druk op de knop kunt muten.

Je realiseert je eindelijk weer hoe weinig je écht nodig hebt. Het is ook een verademing. En een kans.

Het is voor het eerst sinds de autoloze zondagen van den Uyl, in 1973, dat de overheid het hele publieke leven stil legt. Leerkrachten tuigen in een paar dagen online lespakketten op, en ook jij veert mee. Je leert net als ieder ander Zoomen en Skypen, en je

Nee. Je doet boodschappen voor je oudere buren, en een schiet gebedje.

Ja, maar het ergste moet nog komen Daar ziet het wel naar uit. Corona gaat het leven eisen van nog veel

Er zijn ook positieve effecten

meer kwetsbare mensen. En we stevenen onafwendbaar af op een

In drie dagen tijd leegde je agenda zich: je hoeft niet meer om 9 uur

mondiale recessie. Maar cynisch genoeg ligt juist dáár een kans.

‘s ochtends al langs een voetbalveld staan. Er zijn geen balletlessen

Never waste a good crisis, schreef de Britse ingenieur Andrew Wol

meer, en zelfs geen verjaardagsfeestjes.

stenholme in 2009. Hij adviseerde de bouwindustrie om de economi

De stad is weer van ons, en op sommige momenten is ze net zo

sche depressie te gebruiken om de sector weer gezond te maken. Ver

verlaten als Ramses Shaffy haar bezong in Het is stil in Amsterdam.

gelijk het met een storm die je huis platlegt. Bouw je het daarna weer

Weg zijn de toeristen, weg is de stank van auto’s. Het geluid van vlieg

op, zoals het was? Of maak je nu eindelijk een grotere keuken, en ga je

tuigen maakt plaats voor dat van vogels.

meteen ook maar voor goede isolatie en een warmtepomp?

24 Energie+ nr 2 juni 2020

Energie+2_Column.indd 24

28-05-20 09:55

Maar leren we er dan niets van? Jawel. We weten nu dat we radicaal anders kunnen leven, dus dát excuus is van de baan. We hebben ook geleerd om anderen aan te spreken op gedrag waarmee ze anderen in gevaar brengen. Doen wij dat niet, dan doet de overheid dat wel, met een NL-alert.

Er is wel één groot verschil. Corona doet al onze alarmbellen rinkelen. Het gevaar is dichtbij en het is zichtbaar. Maar na het lezen van Het water komt, van Rutger Breg man gaan we rustig slapen. Want wie weet wanneer die zeespiegel stijgt? En hoeveel? Corona is concreet: het is een levensbedreigend virus. Het is urgent: we moeten nu handelen.

En dus mogen we er niet zomaar van uitgaan dat Corona een zegen is voor het klimaat Niet op de lange termijn. En dus moeten we, juist nu, de energietransi tie op de politieke agenda blijven zetten. Dat zeggen niet alleen de Naomi Kleins van de wereld, maar bijvoorbeeld ook Dr. Fatih Birol, van het IEA (International Energy Agency). Een uitgestorven Dam in Amsterdam. Foto Sonja Cabalt.

In zijn artikel Put clean energy at the heart of stimulus plans to counter the coronavirus crisis schrijft hij dat we een historische kans krijgen.

We moeten die vraag nu al stellen. Wat doen we straks, ná Corona?

Regeringen zullen met financiële injecties komen, en dat geeft ze

Schuiven we met z’n allen weer aan in de file? Hoeveel vliegtuigen

verloren gaan tussen korte termijnbelangen. Sterker nog, landen

stijgen er dan weer op? Welke bedrijven redden we, en welke niet?

kunnen de doelen van 2030 en 2050 al veel eerder halen. Ook daarmee

En áls we ze redden – met ons belastinggeld – stellen we daar dan

stimuleer je immers het economische herstel. Barol ziet het bovendien

voorwaarden aan? Kunnen we op z’n minst Schiphol vragen om het

als de kans om eindelijk afscheid te nemen van de subsidie op fossiele

woord groei uit de plannen te halen?

brandstoffen.

Maar we willen toch wél economisch herstel?

En jij?

Jazeker. Maar als we alleen dáár op focussen, laten we andere

Jij kunt ook afscheid nemen van wat je nu niet mist: de made in Chi

kansen liggen. Dan is het risico groot dat we zó weer in ons oude

na’s, files en elke dag op kantoor zitten. De netwerkborrels, de koop

karrenspoor terugglijden: naar business as usual. Of erger, dat we

zondag en je overvolle agenda. En vergeet straks niet wat het leven zo

zo snel mogelijk ons oude welvaartsniveau terug willen, wat neer

rijk maakt, en wat je nu zo mist: een onbezorgde wandeling, een tafel

komt op een extreem groeiscenario. Of dat we gaan inhalen: dat we,

vol familie en vrienden, en een stevige hug.

invloed die ze kunnen aanwenden: opdat klimaatdoelstellingen niet

omdat we een weekje Malta moesten missen, nu dan maar meteen naar de Malediven gaan. Alsof je na één weekje Paleo-dieet, toch

Met dank aan

echt een stuk Sachertorte hebt verdiend.

Fotograaf Sonja Cabalt: www.sonjacabalt.com

Dan had het klimaat een pauze, maar halen we de schade – aan het klimaat – even hard weer in.

Deze column is geschreven in de eerste weken van de lockdown.

nr 2 juni 2020 Energie+ 25

Energie+2_Column.indd 25

28-05-20 09:55

Stadswarmte Auteur Nadine Huiskes

Amsterdam Amstelkwartier 4H voorkant

Nieuwbouw met stadsverwarming:

slimme samenwerking versnelt het aanlegproces De komende jaren zullen naar verwachting tienduizenden woningen worden aangesloten op een warmtenet. Een groot deel daarvan zijn nieuw te bouwen appartementencomplexen. Slimme samenwerking tussen ontwikkelaars, warmteleveranciers en aannemers zorgt voor meer flexibiliteit en versnelt zo de uitvoering van de aanlegwerkzaamheden.

Met de opmars van hoogbouw in Nederland, is de kans groot dat bewoners van appartementen te maken krijgen met stadsverwarming. In de woning is dan geen cv-ketel meer aanwezig, maar alleen een afleverset voor de stadsverwarming. Het onderhoud daarvan vindt plaats door de energieleverancier - daar hebben bewoners (en Verenigingen van Eigenaars) geen omkijken naar.

Individueel of collectief aansluiten De toepassing van stadsverwarming in nieuwe hoogbouw wordt in belangrijke mate bepaald door de keuze voor het individueel of collec-

ieuwe woningen en utiliteitsgebouwen worden sinds 2018 niet

tief aansluiten van de woningen. In nieuwbouw is vaak sprake van

meer op het aardgasnet aangesloten. Stadsverwarming staat als

individuele aansluitingen. â&#x20AC;&#x2DC;Het beheer van de aansluiting en het

aardgasvrij alternatief steeds meer in de belangstelling. Vooral in

inpandige leidingnet ligt dan bij de energieleverancier, wat voor de

gebieden waar al een warmtenet operationeel is, ligt de aansluiting

gebouweigenaar wel zo makkelijk is, omdat hij zo ontzorgd wordtâ&#x20AC;&#x2122;,

van nieuwbouw op stadsverwarming voor de hand.

legt Henrie Visserman, programmamanager bij Vattenfall Warmte, uit.

26 Energie+ nr 2 juni 2020

26_Energie+2_Aardgasvrije warmte voor hoogbouw Amsterdam.indd 26

28-05-20 10:02

Bij een collectieve aansluiting vindt de warmtelevering plaats vanaf de

de EPC. Hoewel we op dat moment al aan de vereiste 0,15 voldeden, was

collectieve afleverset, vaak onderin een gebouw. In dat geval komen

het voor CBRE Global Investors interessant om nog hoger te scoren. Bij

de aanlegkosten voor het inpandige leidingwerk – vanaf het ondersta-

een reguliere aanleg van stadswarmte moet je het warmteverlies in de

tion met warmtewisselaar tot in de woningen – en het beheer van dit

binnenleidingen namelijk meerekenen in de EPC. Doordat wij alle bin-

leidingwerk voor rekening van de gebouweigenaar.

nenleidingen hebben aangelegd, mogen we deze tot de woninginstallatie toebedelen. Hierdoor hoef je minder verlies door te rekenen.’

Samen in Hoogbouw ‘Om nu en in de toekomst te kunnen voldoen aan de groeiende vraag

Het tweede voordeel is van praktische aard. Spruit: ‘In het Amstel-

naar warmte-aansluitingen, zijn we samen met de ketenpartners op zoek

kwartier hebben we gezien dat het goed werkt als onze installateur

naar nieuwe manieren om efficiënt te werken’, vertelt Visserman. ‘Het

het secundaire warmtenet, dus vanaf het onderstation tot in de wonin-

kan gaan om slimme samenwerkingen in de ondergrond in de openbare

gen, ontwerpt en aanlegt. Het is voor de coördinatie en uitvoering heel

ruimte en in gebouwen, maar ook om technische oplossingen voor

gunstig als dit door een en dezelfde partij wordt uitgevoerd, in plaats

nieuwe hoogbouw. Iedere partij heeft zijn eigen expertise. Daar kunnen

van dat daar – via Vattenfall – een derde partij bij komt kijken.’

we slimmer gebruik van maken. Waar wij nauw betrokken zijn bij de aanleg van infrastructuur in de grond, zijn installateurs juist gespecialiseerd

Ontzorgen in de energietransitie

in het ontwerpen en aanleggen van binneninstallaties in het gebouw.’

Vanuit zijn ervaringen bij BAM Wonen denkt Spruit dat stadswarmte, in vergelijking met warmtepompen, het meest kansrijk is om hoog-

Veelbelovend voor projecten met individuele aansluitingen is de

bouw aardgasvrij te maken. Voor bewoners ziet hij diverse voordelen.

nieuwe aanpak Samen in Hoogbouw. Dit is een manier van samenwer-

‘De prestaties van stadswarmte zijn goed, en het is een beproefde en

ken tussen verschillende partijen in de keten waarbij het ontwerp en

geheel stille techniek. De geluidsproductie van bijvoorbeeld lucht-

de aanleg van de aansluitingen in het wooncomplex grotendeels door

water warmtepompen blijft een aandachtspunt, zeker als veel wonin-

(en/of onder verantwoordelijkheid van) de projectontwikkelaar of

gen relatief dicht op elkaar zitten. Ook zijn de investeringskosten van

gebouweigenaar worden uitgevoerd. Het doel is om de uitvoering in

een warmtepomp hoger en krijg je te maken met onderhoudskosten.’

nieuwbouw te versnellen en de kosten zo laag mogelijk te houden. Vattenfall onderzoekt ondertussen de mogelijkheid om Samen in De nieuwe werkwijze houdt in dat een projectontwikkelaar, woning-

Hoogbouw ook toepasbaar te maken voor de bestaande bouw. Een

corporatie of VvE het ontwerp en de aanleg van de inpandige leidingen

slimme samenwerking is belangrijk met het oog op de beschikbaar-

door de eigen aannemer en installateur laat uitvoeren. Vattenfall

heid van voldoende technisch personeel. Visserman verwacht daar-

plaatst onderin het gebouw een onderstation, levert de technische

naast dat corporaties en VvE’s steeds meer zoeken naar mogelijkhe-

specificaties voor het ontwerp, de uitvoering en de materialen voor

den om bij bouwwerkzaamheden te worden ontzorgd. Ze kunnen dan

het inpandige leidingwerk aan, toetst het ontwerp en controleert de

bijvoorbeeld een aanbod krijgen om over te stappen op stadswarmte,

realisatie. Na oplevering plaatst Vattenfall zelf per woning een aflever-

inclusief een concreet voorstel voor de partijen die de gehele realisa-

set in de meterkast. Het energiebedrijf levert vervolgens de warmte

tie in het gebouw uitvoeren. ‘Als je zo’n aanpak met kundige partijen

en zorgt voor het beheer van de inpandige leidingen. Uit de eerste

ontwikkelt, dan kan de energietransitie echt een vlucht nemen.’

ervaringen blijkt dat klanten de voordelen van de gecoördineerde aanpak waarderen. De aannemer heeft bijvoorbeeld meer grip op de planning, omdat de afhankelijkheid van externe partijen vermindert. Dit levert meer flexibiliteit en tijdswinst op.

Pilotproject Amstelkwartier In het nieuwbouwproject Amstelkwartier 4H in Amsterdam hebben projectontwikkelaar Boelens de Gruyter en investeerder CBRE Global Investors in 2019 zeventig huurappartementen in de vrije sector gerealiseerd. Hans Spruit is daar als projectmanager vanuit BAM Wonen bij betrokken geweest. ‘Voor dit project was stadswarmte een gegeven en had de gemeente bepaald dat de EPC 0,15 moest zijn, strenger dan het Bouwbesluit dus. We waren al bezig met de uitvoering, toen we zijn overgestapt op de nieuwe aanpak van Vattenfall.’ Spruit noemt verschillende voordelen van de gekozen aanpak. ‘Ten eerste had het zelf aanleggen van de binnenleidingen een gunstig effect op

Warmteleidingen opslag. Foto Hans Peter van Velthoven

nr 2 juni 2020 Energie+ 27

26_Energie+2_Aardgasvrije warmte voor hoogbouw Amsterdam.indd 27

28-05-20 10:02

Energietransitie Auteurs Hans Kars en Martin Jansen

De wijk als voedingsÂ bron voor de energietransitie In dit artikel belichten we de invalshoek: de wijk als voedingsbron voor de energietransitie. Dit perspectief komt voort uit onze ervaring in het werken met bewoners, instellingen en ondernemers in wijken, vanuit ons bureau Mens, Merk & Ruimte. We beperken ons in dit artikel tot die duurzaamheidsactiviteiten die direct iets vragen van de bewoners in wijken.

Woningverbetering Zuiderzeewijk. Foto Willem Mes Photography, Utrecht

28 Energie+ nr 2 juni 2020

28_Energie+2_De wijk als voedingsbron voor de energietransitie.indd 28

28-05-20 10:05

n een aantal stappen bouwen we ons verhaal op. Allereerst staan we

bewoners en partijen die werkzaam zijn in de wijk handelingsperspec-

kort stil bij het gebiedsgerichte werken als antwoord op het traditio-

tief. Een gebiedsmerk is ook goed bruikbaar in de aanpak van de ener-

nele beleidsdenken. Vervolgens gaan we in op het handelingsper-

gietransitie. Het gebiedsmerk van de wijk levert de context, het ver-

spectief dat een gebiedsmerk biedt. Belangrijk voor ons betoog zijn de

haal, de inkleuring van de energietransitie in een bepaalde buurt.

begrippen alledaagse en geplande duurzaamheid. Als derde beschrij-

Hieronder bij wijze van voorbeeld het gebiedsmerk van de wijk Twek-

ven we de resultaten van het onderzoek dat we samen met Arnold

kelerveld in Enschede.

Reijndorp deden naar het vakmanschap van bewoners op het gebied van klussen in Zuiderzee- en Atolwijk in Lelystad. Tenslotte trekken we een aantal conclusies waarvan we denken dat deze relevant zijn voor de aanpak van de energietransitie.

Gebiedsgericht werken versus traditioneel beleidsdenken Vanaf eind jaren tachtig ontstond in de steden het gebiedsgerichte

• Toekomstbelofte Twekkelerveld: ‘Alles aanwezig’ • Kernkwaliteiten: Ruim en groen, Verschil in buurten, Veel speelvoorzieningen, Veel zorgvoorzieningen, Uitgebreid verenigingsleven. • Kernwaarden: Behulpzaam, Eigen kringen, Aftastend, Zelfvoorzienend, Apart van de stad.

werken als antwoord op het traditionele beleids- en ontwerp denken van onder andere gemeenten. Vanachter het bureau definieerden pro-

Alledaagse en geplande duurzaamheid

fessionals en bestuurders de vraagstukken en bedachten daarbij de

In ons betoog maken we onderscheid tussen de begrippen alledaagse

oplossingen. Dat kon niet goed blijven gaan, zeker gelet op de groei-

duurzaamheid en geplande duurzaamheid. Deze begrippen bouwen

ende mondigheid van bewoners. In de stadsvernieuwing was al de

voort op de begrippen alledaagse en geplande stad die door Arnold

ervaring opgedaan dat het betrekken van bewoners cruciaal was voor

Reijndorp en Leeke Reinders beschreven worden in het gelijknamige

succes.

boek Alledaagse en geplande stad.

Het gebiedsgerichte werken ging een stap verder dan de stadsvernieu-

De alledaagse stad gaat over dagelijkse praktijken van bewoners,

wing. Het gebiedsgerichte werken werd vraaggericht, integraal en

gebruikers en ondernemers. Het gaat onder andere over routes, routi-

samen. Vraaggericht in de zin dat wensen en behoeften van bewoners,

nes en rituelen. De geplande stad gaat over maatschappelijke strate-

gebruikers en ondernemers belangrijke input werd voor activiteiten,

gieën die met name vanuit de overheid worden bedacht. Naast strate-

projecten en beleid. Integraal in de zin dat gekeken werd hoe fysieke,

gieën als participatie en zorg is verduurzaming, meer specifiek de

sociale, en sociaaleconomische vraagstukken met elkaar samenhin-

energietransitie, een strategie die vanuit de overheid is ingezet. Duur-

gen en wat dat betekende voor de aanpak. Samen opgevat als dat de

zaamheid wordt dan vaak in een beperkte betekenis opgevat, name-

samenwerking tussen partijen van groot belang was voor succes.

lijk de fysieke kant daarvan. Wij zien duurzaamheid in een bredere context, namelijk ook sociale duurzaamheid.

We zijn nu zo’n dertig jaar verder. Er valt veel te zeggen over het succes en het falen van het gebiedsgerichte werken. De hierboven genoemde drie kenmerken blijven echter essentieel en betekenisvol, en ze zijn

“ De identiteit van de buurt geeft informatie over hoe je de energietransitie kunt aanpakken”

ook bruikbaar in de aanpak van de energietransitie. Kern van ons betoog is dat maatschappelijke strategieën niet effectief

Het gebiedsmerk als handelingsperspectief

zijn als zij niet mede zijn gebaseerd op kennis van hoe burgers, instel-

Het gebiedsgerichte werken zorgde ervoor dat het aanbod van organi-

lingen en bedrijven met het betreffende thema omgaan. Ook de maat-

saties meer werd afgestemd op de wensen en behoeften van bewo-

schappelijke strategie van verduurzaming is niet effectief als er geen

ners, gebruikers en ondernemers, althans dat was de bedoeling. Maar

inzicht bestaat in hoe bewoners zelf in de alledaagse praktijk omgaan

het gaf nog onvoldoende antwoord op de vraag wat het gezamenlijke

met verduurzaming.

aanbod van partijen zou moeten zijn om buurten te verbeteren, waarvan de fysieke en sociale kwaliteit achteruitging.

We maken daarbij onderscheid tussen alledaagse duurzaamheid en geplande duurzaamheid. Onder alledaagse duurzaamheid verstaan

Het antwoord op die vraag vond onder andere ons bureau in het

we de praktische maatregelen die veel mensen thuisnemen om ener-

begrip identiteit van de wijk. Die identiteit is het geheel van fysieke

giekosten te verlagen en om duurzamer te leven: tochtstrippen aan-

aspecten, sociaal-culturele geschiedenissen, het alledaagse wonen

brengen, de verwarming een graadje lager, gebruik van ledlampen,

en leven van bewoners en werken van ondernemers in de buurten. De

afval scheiden, autogebruik verminderen, hergebruik van kleding en

identiteit, die er al is, wordt door ons opgespoord en samengevat in

materialen. Geplande duurzaamheid zijn de door de overheid inge-

het gebiedsmerk. Een van de belangrijkste kenmerken van identiteit

zette maatschappelijke strategieën: subsidies op energiezuinige

c.q. gebiedsmerk van een buurt is dat de verschillen met andere buur-

auto’s, introductie van zonnepanelen en warmtepompen, nul-op-de-

ten zichtbaar worden. Elke buurt is uniek. Het gebiedsmerk biedt

meter-woningen, van het gas-af, etc.

nr 2 juni 2020 Energie+ 29

28_Energie+2_De wijk als voedingsbron voor de energietransitie.indd 29

28-05-20 10:05

Energietransitie

Zuiderzee- en Atolwijk in Lelystad zijn gebouwd in de jaren zestig en zeventig. Beide wijken kennen veel eigenaar-bewoners. Een deel van hen heeft een woning gekocht van woningcorporatie Centrada, wat leidde tot gespikkeld bezit. Centrada verbeterde haar woningen, maar een flink deel van de eigenaar-bewoners niet, omdat zij over te weinig financiële middelen beschikten, mede als gevolg van de crisis in 2008 en later. In Zuiderzeewijk werd rond 2015 een modelwoning ‘0 op de meter’ opgeleverd, als voorbeeld van wat er mogelijk was. Voor eigenaar-bewoners met een laag inkomen was dit echter geen realistisch alternatief. Wij stelden aan de gemeente Lelystad voor een praktijkonderzoek te doen naar de manier waarop eigenaar-bewoners zelf bezig zijn met het verbeteren van hun woning. Het idee hierachter is dat het doorbreken van stagnaties in de verbetering van woningen (en wijken) sterk afhangt van de activiteiten van de bewoners zelf. De vraag was: hoe Klussen om de woning te verduurzamen. Foto Martin Jansen

pakken bewoners het opknappen van hun woning in de praktijk aan? Wat hebben ze gedaan, hoe hebben ze het aangepakt – alleen, met

Wij constateren dat de maatschappelijke strategieën gericht op ver-

hulp van anderen, geheel of deels uitbesteed - hoe kwamen ze aan

duurzaming regelmatig worden ingezet, zonder al te veel kennis over

kennis en vaardigheden, materialen, gereedschap, geld? We geven

hoe bewoners in de alledaagse praktijk met duurzaamheid omgaan

hieronder kort de conclusies van het onderzoek weer.

(sociaal en fysiek). Wat zijn de praktijken van bewoners en welke (nieuwe) oplossingen worden door hun bedacht? Het traditionele

Er is nogal verschil in het soort vakmanschap. Er zijn bewoners die

beleids- en ontwerp denken is daarmee weer terug, als het ooit is weg

over bouwtechnische kennis en vaardigheden beschikken. Binnen

geweest. De maatschappelijke strategie met betrekking tot verduur-

deze groep kan onderscheid worden gemaakt tussen de professionals

zaming wordt echter pas effectief als dit wordt verbonden met inzicht

(het is hun vak) en doe-het-zelvers. Deze groep pakt de verbetering,

in de praktijken van bewoners.

al dan niet met hulp van anderen aan. Daarnaast is er de groep die minder of niet over bouwtechnische vaardigheden beschikt, maar

Praktijkonderzoek in buurten is dus nodig om de kennis en ervaring

wel over sociale en organisatorische vaardigheden. Deze groep scha-

van bewoners op te halen. Praktijkonderzoek kan zich richten op drie

kelt de omgeving (buren, familie, vrienden) in bij de aanpak. Beiden

aspecten: opvattingen bewoners over duurzaamheid, hun gedrag en

soorten vakmanschap zijn belangrijk in de aanpak. Ze vullen elkaar

gebruik van de woning en directe omgeving in verband met duurzaam-

aan. Wanneer bewoners samen met buren, vrienden en/of familie

heid en tenslotte de drijfveren en motieven van bewoners om al dan

de woning aanpakken was er vaak sprake van wederkerigheid.

niet iets met duurzaamheid te doen. Naar ons idee moet het praktijk-

De een kan dit, de ander dat. Maar ook: de een klust, de ander zorgt

onderzoek zich vooral richten op het feitelijk handelen van bewoners

voor eten.

en op de kansen en belemmeringen die ze tegenkomen.

Vakmanschap van bewoners in Zuiderzee- en Atolwijk

“ Het betrekken van bewoners is cruciaal voor succes”

Een voorbeeld van zo’n praktijkonderzoek, is het onderzoek dat we deden naar het vakmanschap van bewoners bij het verbeteren van

De drijvende kracht voor alle verbouwingen was een mengeling van

hun woning in de wijken Zuiderzeewijk en Atolwijk in Lelystad in 2017.

esthetiek met comfort en gebruiksgemak. Zo leidde het aanpakken

Wij richtten ons vooral op de eigenaar-bewoners. In het praktijkonder-

van de puien tot een behaaglijk binnenklimaat. Opknappen van de

zoek hebben we bewoners niet in de eerste plaats aangesproken op

douche loste schimmelproblemen op. Door stuken, schilderen en

hun opvattingen, maar op wat zij kunnen en doen, op hun vakman-

nieuw laminaat zag alles er weer knap uit.

schap. Bewoners beschikken over kennis, vaardigheden en talenten die voortkomen uit opleiding, beroep, vrijetijdsbesteding. Naast

Energiebesparing en duurzaamheid bleken zelden een motivator,

(bouw)technische kennis en vaardigheden beschikken zij over nog

comfort wel. Zo bleek bij één respondent na een totale renovatie de

ander vakmanschap, in de sfeer van management, financiën, onder-

begane grondvloer niet geïsoleerd. Een ander die stelde duurzaam-

wijs, beveiliging, catering, tuinieren, cultuur, grafisch ontwerp en nog

heid belangrijk te vinden, liet 40 jaar zijn puien intact, met daarin de

veel meer. Door onderzoek te doen naar het vakmanschap wordt deze

originele, zeer dunne isolatie. De afwegingen gingen vaak meer over

individuele vakkennis, collectief en zichtbaar gemaakt.

financieel voordeel en comfort, dan over duurzaamheid. Biobased

30 Energie+ nr 2 juni 2020

28_Energie+2_De wijk als voedingsbron voor de energietransitie.indd 30

28-05-20 10:05

materialen noemde geen van de respondenten. Weinig respondenten

De wijk: voedingsbron voor de energietransitie

hadden zonnepanelen, en wie het overwoog twijfelde, gezien de lange

Wat zijn op basis van bovenstaande de aandachtspunten voor de ener-

terugverdientijd en het feit dat de huidige panelen nog niet uitontwik-

gietransitie? Allereerst geeft een vraaggerichte aanpak informatie

keld zouden zijn.

over hoe de energietransitie procesmatig en inhoudelijk kan worden aangepakt in een bepaald gebied. Het laat ook zien dat het niet alleen

Een respondent die zelf in de bouw werkzaam is, onderscheidde drie

gaat om fysieke duurzaamheid, maar ook om sociale- en sociaaleco-

cruciale aspecten bij klussen: geld, kennis en organisatie. De financie-

nomische duurzaamheid. Een vraaggerichte aanpak doorbreekt het

ring was veelal een mengeling van eigen spaargeld en een hypotheek.

ideologische en beleids- en ontwerp denken dat nu (ook) bestaat.

Vaak werden grote aanvangsklussen met de hypotheek mee gefinancierd, waarna diverse verbeterklussen in de loop der jaren stap voor

Elke buurt is verschillend. Kennis van de identiteit van de buurt geeft

stap met spaargeld werden aangepakt. Het kon wel tot twintig jaar

informatie over hoe je de energietransitie in de betreffende buurt kunt

duren voordat het gehele huis afgewerkt was. Bewoners pakken hun

aanpakken. Kijk daarbij niet alleen naar de geplande duurzaamheid,

woning en tuin over het algemeen stap-voor-stap aan, vaak kamer

maar juist ook naar de alledaagse duurzaamheid, die over het alge-

voor kamer. In de aanpak wordt geprobeerd de kosten zo laag moge-

meen gesproken dichter bij de bewoner staat.

lijk te houden en zoveel mogelijk te spreiden. Onderzoek naar het vakmanschap in de buurt bij de verbetering van Het kennisniveau van de respondenten ten aanzien van klussen ver-

woningen geeft informatie over wat en hoe je samen met bewoners de

schilde enorm. Er waren vier groepen te onderscheiden. Ten eerste: zij

energietransitie kunt aanpakken. Besef dat bewoners met innovatieve

die zelf in de bouw werkten en die wisten hoe het eraan toe gaat. Ten

oplossingen kunnen komen, zowel inhoudelijk als procesmatig.

tweede de handige doe-het-zelvers. Zelf doen bespaart veel geld,

Kortom, organiseer de energietransitie in de wijk samen met

maar dan moest het wel stukje bij beetje gaan, want het kost tijd en

bewoners(organisaties). Maak samen met hen het plan van aanpak,

mensen moesten ook werken en hadden een gezinsleven. Ten derde -

zowel wat betreft inhoud, proces als planning.

de meerderheid - mensen die gewoon beginnen en zich het klussen gedurende de rit eigen maakten. Daarbij werden nogal wat fouten

Onze stelling is dat een aanpak voor woningen wijkverbetering -

gemaakt; veel ging van trial and error. Ten vierde: mensen die (bijna)

inclusief de mogelijkheden voor beperking van gebruik en de opwek-

geheel afhankelijk waren van de hulp van collegaâ&#x20AC;&#x2122;s, familie, vrienden,

king van energie - alleen succesvol kan zijn, als deze voortbouwt op

en/of professionals.

het in de wijk aanwezige vakmanschap en organisatietalent en door eigenaar-bewoners zelf kan worden uitgevoerd. Ondersteuning door

Vooral de groep die zich het klussen nog eigen moest maken, zocht

gemeente en instellingen kan daaraan bijdragen, maar alleen als dat

actief naar informatie over de aanpak van verbouwingen, materiaalei-

aansluit bij de manier waarop en het tempo waarin bewoners zelf aan

genschappen, manieren van verwerken, en bedrijven met de juiste

de slag gaan. Zo wordt de wijk een voedingsbron voor de energietran-

kwalificaties om een klus te klaren. Die zoektocht verliep via vrienden,

sitie, in plaats van een te nemen hindernis.

bij de bouwmarkt, bij buren, op het web. Wie het klussen aan vaklui overliet, vergiste zich nogal eens in de organisatiekracht die daarbij nodig was, zeker wanneer er meerdere vaklieden rondliepen van wie het werk op elkaar moest worden afgestemd. Sommigen besteedden een jaar lang hun vakantiedagen aan de opzichterij. Opvallend was dat klussers inhuren vaak via etnische lijnen liep; mensen van Turkse komaf, werkten met Turkse klussers. Materialen werden vaak nieuw gekocht bij de consumentenbouwmarkt. Materialen met een hoge restwaarde, zoals keukens, werden ook wel tweedehands aangeschaft, en zelfs van ver gehaald; tot aan anderhalf uur rijden toe, bij de Duitse grens. De resultaten van ons onderzoek zijn in bouwkundige en financiĂŤle zin uitgewerkt door architectenbureau Doepel en Strijkers. In de loop van 2020 komen we met een publicatie met ideeĂŤn over de aanpak van de particuliere woningverbetering en de organisatie ervan.

Vader en zoon klussen aan hun woning. Foto Martin Jansen

nr 2 juni 2020 Energie+ 31

28_Energie+2_De wijk als voedingsbron voor de energietransitie.indd 31

28-05-20 10:05

Kennistafel

Juweeltjes Auteur Evamarije Smit

Van uitstel geen afstel: de kennistafel Energietransitie in de Wijk is ondanks de pandemie van start gegaan en levert juwelen van intensieve denksessies op.

van de Bewoner 2019, een groot jaarlijks event voor professionals over en met bewoners van sociale huurwoningen. Het thema was: Dubbele Duurzaamheid. Daarmee bedoelden we dat de energietransitie in wijken, die nauwelijks van de grond komt, gekoppeld zou moeten worden aan kansen voor kwetsbare buurten en haar bewoners. We wilden een

even mensen die elkaar niet kenden. Zeven mensen die zich in

zoektocht initiĂŤren naar het perspectief voor bewoners op andere vlak-

januari direct aanmeldden voor het nieuwe initiatief van Aeneas

ken van hun leven. Die van werkgelegenheid, gezondheid, mooie groene

Media om dwars door de diverse kennisnetwerken heen (Renda, Ener-

straten, sociale cohesie en ga zo maar door. Om eerlijk te zijn, kwam het

gie+ en Ruimte en Wonen) professionals met elkaar in contact te bren-

thema niet helemaal uit de verf. Het was te vroeg. Ons publiek, allemaal

gen op een urgent thema: de energietransitie in de wijk. Van onze ken-

professionals in de bouw en werkzaam bij woningbouwcorporaties

nispartners schoven aan: woningbouwcorporatie Tiwos, gemeente

snapte eigenlijk niet waar we naar toe wilden. Iedereen schakelden weer

Tilburg, Fontys Hogeschool, Greenchoice, bouwer Giesbers en groot

naar de bekende en ook wel een beetje wanhopige vraag: hoe krijg ik

onderhoudsspecialist KnaapenGroep. Opmerkelijk en heel illustratief

70% draagvlak voor mijn energiebesparende maatregelen?

voor de praktijk is dat sommigen die in dezelfde stad werken aan de

Terug naar de struikrover, de jonge vrouw uit Eindhoven, de opbouw-

energietransitie elkaar niet kennen. De zevende persoon aan de ken-

werker Bernice. Ik schetste haar bovenstaande en vroeg hoe zij hier-

nistafel heb ik zelf uitgenodigd. Een jonge vrouw, een struikrover.

naar keek. Haar conclusie was dat de energietransitie pas slaagt als

Deze vrouw uit Eindhoven, Bernice Kamphuis, had ik ontmoet op de Dag

de doeners uit het ruimtelijke domein gaan praten en samenwerken

32 Energie+ nr 2 juni 2020

Energie+2_Kennistafel - Juweeltjes.indd 32

29-05-20 10:46

met hulpverleners die in het sociale domein werken. Interessant! Toen ik begin dit jaar programmadirecteur Aardgasvrije Wijken Jos van Dalen (BZK) interviewde voor de eerste editie van het vakblad Ruimte en Wonen bevestigde hij deze analyse. Verantwoordelijk voor de eerste ronde proeftuinen zegt hij: “Een van de aanscherpingen in de tweede ronde (proeftuinen-red.) gaat over de zogenoemde koppelkansen. Feitelijk gaat het over het verbinden van het fysieke en sociale domein. Dat gaat veel verder dan een paar kansen die je kunt grijpen. Het gaat echt over het verbinden van de energietransitie aan de grote maatschappelijke opgaven van een wijk. Zodat een aardgasvrije wijk ook een betere wijk is”. Bernice Kamphuis vertegenwoordigt aan onze kennistafel het sociale domein en de dynamiek met de anderen is fas-

Praatplaat energiearmoede. Bron Energie voor iedereen.

cinerend. De honger naar elkaars denkkader, kijk open kennis van

en brachten het veld met alle spelers die mogelijk iets zouden kunnen

het energievraagstuk, is enorm.

betekenen in de energietransitie in kaart. Uitdrukkelijk benoemden

De kennistafel wordt tot slot verrijkt door designthinker Otto Kokke,

we zorgen welzijn instellingen, sociale initiatieven zoals de kring-

ooit opgeleid tot psycholoog begeleidt hij innovatieprocessen. Centrale

loopwinkel, ondernemers, buurthuizen, enzovoort. Ook andere afde-

vraag in zijn vak is steeds: hoe ziet de realiteit eruit waarop wij willen

lingen bij gemeenten haakten we aan zoals schuldhulpverlening, cen-

aansluiten en andersom? En Otto is ook onze bewoner aan tafel: zijn

trum voor jeugd en gezin. We spraken lang over de bewoner als

wijk Bottendaal is door de gemeente aangewezen om van het gas af te

huurder van een corporatie of eigenaar-bewoner. Bernice onder-

gaan. We zagen elkaar voor het eerst op 21 april, uiteraard online: Els,

bouwde haar visie om bewoners vooral als een (1) groep te blijven

Jeske, Ruud, Andre, Janneke, Nicolaas, Bernice, Otto en ik. We hebben

zien, de burgers, kennelijk overtuigend want we besloten in onze ver-

de eerste ontmoeting helemaal ingevuld met elkaar leren kennen. Met

dere denkexercities geen onderscheid te maken. Juist niet. Omdat de

welke waarden ben je grootgebracht die nu nog belangrijk voor je zijn?

energietransitie anders winnaars en verliezers kent en de kloof tussen

We bleken aan tafel te zitten met mensen die enerzijds de normen “niet

kansrijken en kansarmen alleen nog maar groter wordt.

lullen maar poetsen” en “hard werken” hadden meegekregen in hun

Zelf horen we bepaald niet tot de kansarmen: Els is communicatiewe-

opvoeding en daar nog altijd waardering voor hadden. En anderzijds

tenschapper, Jeske economisch psycholoog, Andre bouwkundige,

met mensen die vooral rechtvaardigheid, luisteren, openstaan voor

Ruud bedrijfskundige, Janneke opgeleid in commerciële economie en

andere meningen en mensen hadden meegekregen. Deze twee gecom-

marketeer en Nicolaas als stedenbouwkundige. Wat een denkkracht.

bineerd is een mooie basis voor ideeën over hoe de aanpak eruit moet

De denkkaders zijn die van techniek, modellen, trends, cijfers en geld.

zien van de energietransitie in de wijk. Slechts een persoon had van

Iedereen verdiepten zich in de wereld van de ander. Niet alleen inspire-

huis uit meegekregen: “buiten de lijntjes kleuren”. Hoe triviaal dat ook

rend en waardevol, maar ook noodzakelijk want een gemeenschappe-

mag klinken, het illustreert wat we moeilijk vinden: anders kijken,

lijke taal ontbreekt nog. “De taal die ik wil spreken is Esperanto” zei

anders denken, nieuwe inzichten verwerven om een nieuwe toekom-

Nicolaas. (Esperanto is een internationale taal met als intern idee om

stige werkelijkheid te bevatten en te begrijpen welke weg we nu moeten

muren tussen volkeren af te breken en een mens te laten wennen in

bewandelen om straks een duurzaam leven te leiden.

hun naaste een mens, een vriend te zien). Over die mens spraken we

Binnen, ieder aan zijn keukentafel was het veilig; buiten was het

ook de volgende sessies veel, want vrijwel iedereen beantwoordde de

gevaarlijk. Er waarde een onzichtbaar virus rond dat ons bang maakte

vraag “wat wil je aan deze tafel van elkaar leren” met vragen rondom

en ervoor zorgde dat onze hele samenleving binnen mum van tijd ver-

die burger. Waar zit de aanknop? Wat motiveert mensen om zelf in

anderde. Wat konden we hiervan, zo op het eerste gezicht, leren? Dat

transitie te gaan? (Wijzelf?!) Wat kunnen wij (samen!) anders doen om

dreiging verbindt, gezondheid boven alles staat, geld geen (echt) pro-

een rol van betekenis te spelen?

bleem is, de wereld van elk individu kleiner wordt, dat samen weer

De tafel blijkt dus vooral te gaan over de participatie van burgers in de

betekenis krijgt. Goed beschouwd ook van toepassing op de energie-

energietransitie. Volgens de struikrover in ons gezelschap, moeten

transitie in de wijk. Volgens de WUR is over 50 jaar de planeet voor een

daarom sociaal werkers hun rol pakken in de energietransitie (waar-

derde van de wereldbevolking onleefbaar door hitte. Je hoeft niet

over later meer). Dat kwartje viel toen ze zelf verhuisde naar een buurt

gestudeerd te hebben om te begrijpen hoe klein de dreiging van Covid

waar nieuwbouw zou komen. Voor de sloopkogel uit roofde ze prach-

19 is ten opzichte van wat er komen gaat: volgens het onderzoek van

tige oude, struiken en planten. Toen illegaal, nu in opdracht van

de WUR wacht ons via een economische recessie een klimaatcrisis die

gemeenten mag ze struikroven met (toekomstige) bewoners. Het

voor een gewoon mens nauwelijks te bevatten is.

dient een sociaal en educatief doel, zorgt voor verbinding in de wijk en

Dat “alles” nauwelijks te bevatten is, dat je je geen voorstelling kunt

maakt burgers bewust van hun leefomgeving en van duurzaamheid.

maken van iets dat zich nog nooit heeft vertoond, leefde ook aan onze

Naar alle waarschijnlijkheid een vruchtbare bodem voor de energie-

kennistafel. We keerden snel terug naar het schaalniveau van de wijk

transitie in de wijk.

nr 2 juni 2020 Energie+ 33

Energie+2_Kennistafel - Juweeltjes.indd 33

29-05-20 10:46

Colofon

Colofon Team Energie+ Marjolein Heijmans Yvette Vierhout Media-advies Stefan Terpstra s.terpstra@aeneas.nl Aan dit nummer werkten mee: Frans Rooijers, Evamarije Smit, Layana Mokoginta, Aukje van Bezeij, Camiel Mourisse, Jeske Nederstigt, Hans Kars, Martin Jansen, Kirsten Spruijt-Neels, Birgit Barten, Nadine Huiskes Uitgave Aeneas Media, Veemarktkade 8, Ruimte 4121, 5222 AE â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch www.aeneas.nl, 073-2051010 Lezersservice lezersservice@aeneas.nl, T 073-2051020 www.energieplus.nl Vormgeving en productie Inpladi bv, Cuijk Lidmaatschappen in 2020 Jaarlidmaatschap vakblad + online 128,Jaarlidmaatschap online 110,Alle prijzen zijn exclusief btw. Buiten Nederland geldt een toeslag voor extra porto. Abonnementen lopen per jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen moet altijd schriftelijk gebeuren, uiterlijk twee maanden voor de vervaldatum. ISSN 1871-9627 Voorwaarden ÂŠ Aeneas Media 2020. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. De algemene publicatievoorwaarden van de uitgever worden verondersteld bij de auteur bekend te zijn en zijn op aanvraag beschikbaar. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Energie+ niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever.

34 Energie+ nr 2 juni 2020

34_Energie+2_Colofon.indd 34

29-05-20 10:48

Service Energie+ expertblog

jrg 39 nr 3 oktober 2019

jrg 39 nr 2 mei 2019

kennisnetwerk voor professionals in de sociale woningbouw

Een groep representatieve professionals uit de energiesector vormt het expertpanel van Energie+. Regelmatig leest u een nieuw blog van een van de experts online. De redactie is nog op zoek naar nieuwe leden voor het blogpanel. Dus wilt u graag een paar keer per jaar schrijven over energiegerelateerde onderwerpen binnen uw vakgebied? Stuur dan een mail naar energieplus@aeneas.nl.

Wie betaalt de rekening?

#1 2020

In samenwerking met Renda

#2022 0

Gezocht: flexibele energienetten Plushuis levert energie op

Optimale CO2-heffing

Samen naar aardgasvrij

01-Cover.indd 1

Groeipijn energietransitie

Pilot Ermelo West

Greenchoice opent enorme batterij

ENERGIETRANSITIE EEN COMPLEXE PUZZEL

17-04-19 08:21

Energie tr

Betrekke Ecowijk Mandora

Lees de blogs door het scannen van de QR-code, of ga naar www.energieplus.nl/expertblogs.

01_Ener

gie+2_co

ver.indd

ansitie

n bewon

ders is cr

Klimaat vriendelijk e keuzes

uciaal

Een don ut-proje ct

29-05-20

Meest geraadpleegde artikelen oktober 2019 t/m mei 2020

Reageren? Heeft u een vraag of opmerking over Energie+? Neem dan contact met ons op.

1. Mag het ietsjes meer zijn? 2. Duurzame renovatie van een jaren ’30 woning 3. Provincie Gelderland stimuleert energietransitie

Aeneas Media Afdeling Lezersservice Veemarktkade 8, Ruimte 4121 5222 AE ’s-Hertogenbosch

Verder op www.energieplus.nl • Het complete online archief van Energie+ • Het laatste nieuws • Aankomende evenementen

08:36

T 073-2051020 E lezersservice@aeneas.nl

Aanmelden voor de nieuwsbrief?

• Interessante WebTV-uitzendingen • Energie+ op Twitter: @energie_plus

Stuur een e-mail o.v.v. ‘Nieuwsbrief Energie+ ’ naar lezersservice@ aeneas.nl of ga naar www.energieplus.nl/lezersservice.

“Ik voel mij nu pas samenvallen met de tijdgeest” prof. dr. ir. Jan Rotmans

Nu met gratis boek In het oog van de orkaan Verandering van tijdperk, de opvolger van de bestseller In het oog van de orkaan, maakt de transitie van de hele samenleving zichtbaar. Naast de sectoren Energie, Bouw en Zorg heeft Rotmans voor dit boek onderzoek gedaan naar de wereld van Onderwijs en Financiën. Rotmans: “Organisaties die zich aanpassen aan deze ontwikkeling zullen overleven. Zij die vasthouden aan het oude gaan ten onder.”

€ Energie+2_Servicepagina.indd 35

5 9 , 24

:.. ellen erk t s e b rect vantijdp i d f o g atie anderin m r o r r inf l/ve Mee eneas.n .a www

29-05-20 10:40

DA CIR G

E D N A V LARITEI

eXO

Circulariteit. Natuurlijk zijn we daarmee bezig. Maar het concreet toepassen is nog niet zo eenvoudig. Waar begin je? Hoe kom je tot een visie en hoe geef je die visie handen en voeten? Wat zijn feiten, wat zijn fabels en wat zijn inspirerende praktijkvoorbeelden? We hebben de Dag van de Circulariteit opgesplitst. We sturen acht verschillende onderwerpen, waaronder concrete voorbeelden van circulaire projecten, digitaal naar je toe. Hoe leuk is het om on demand een kijkje te nemen in het thema circulariteit, op een andere manier dan je van ons gewend bent? Vervolgens komen we op 2 juli van 15.00u tot 18.00u fysiek samen in Dome-X in Oss. Deze middag krijg je de keuze om over een aantal deelsessies verder in gesprek te gaan en sluiten we dit circulariteitsavontuur op een interactieve en gezellige manier samen af. Kennisdeling vinden wij namelijk heel belangrijk, het liefst op een interactieve manier ĂŠn samen met elkaar. Meld je aan via www.renda.nl/dagvandecirculariteit en verzeker jezelf van een plekje. Hier vind je ook meer informatie over alle onderwerpen en het exacte programma.

36-Energie+3_advertentie.indd 36

29-05-20 09:01

Energie+ editie 2

Articles inside

Ook kernenergie heeft flex nodig

Service

Een CASA voor de toekomst

Column

Juweeltjes

Nieuwbouw met stadsverwarming