شیكار 20 ك

‫گۆڤارێكی وه‌رزیی هزرییه‌‬ ‫پەیمانگەی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان دەریدەكات‬ ‫ساڵی پێنجه‌م – ژمارە (‪)20‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‬

‫یەكێتی ئافرەتانی كوردستان‬ ‫سەرنووسەر‬

‫مەهاباد قەرەداغی‬

‫‪mahabad07@gmail.com‬‬ ‫‪07504451932‬‬ ‫دیزایینی بەرگ و ناوەوە‬

‫هێمن خدر‬

‫‪07504073710‬‬

‫پێگه‌ی ئه‌لیكترۆنی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان‬ ‫‪www.afrat.org‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪2‬‬

‫‪20‬‬

‫پێرست‬ ‫سه‌روتار‪ ........................................................................‬سه‌رنووسه‌ر‪5........................‬‬ ‫ریفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان و دیدێکی ئافرەتانە ‪ ......................‬د‪ .‬ڤیان سلێمان‪9....................‬‬ ‫وەبەرھێنان لە گەنج‪ ،‬بۆ قۆناغی دروستکردنی دەوڵەت‪..........................‬ساسان عەونی‪19....................‬‬ ‫سه‌ربه‌خۆییه‌كی بێ ده‌وڵه‌ت‪.....................................................‬د‪ .‬شه‌ونم یه‌حیا‪27 .................‬‬ ‫چه‌ند سه‌قه‌ڵه‌م و پێشنیازێك ل ‌ه باره‌ی ریفراندۆمه‌وه‌‪ ...........................‬ئاسۆ كه‌ریم‪33......................‬‬ ‫باشووری كوردستان و هه‌نگاوه‌كانی بنیاتنانی نه‌ته‌و‌ه و ده‌وڵه‌ت‪ ...............‬مه‌هاباد قه‌ره‌داغی‪43................‬‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی مندااڵنی كورد ل ‌ه نه‌رویج‪55 ................................................................................‬‬ ‫االساس القانوني لنشأة الدولة الجديدة وحق اقليم كوردستان في تكوين دولة مستقلة‪.....‬د‪.‬افين خالد عبد الرحمن ‪59 ..........‬‬ ‫جینۆساید‪ ،‬كۆكوژی جیبسییه‌كان ل ‌ه الیه‌ن ئه‌ڵمانیای نازییه‌وه‌‪...................‬و‪.‬مه‌هاباد قه‌ره‌داغی‪67 ............‬‬ ‫داخوازینامه‌ی ژنی كورد‪..........................................................‬گۆڤاری شیكار‪95 .................‬‬ ‫مسه‌فا پاشای باجه‌الن‪............................................................‬پ‪.‬ی‪ .‬ئه‌حمه‌د باوه‌ڕ‪125 ..........‬‬ ‫رۆڵ و ئیماژی رۆشنبیری ل ‌ه دیدێكی نوێدا‪........................................‬د‪ .‬شه‌ونم یه‌حیا‪145 ..............‬‬ ‫شرۆڤه‌ی ئابوری ك ‌ه نێوان دوێنێ و ئه‌مڕۆ‪........................................‬شیالن بیبانی‪169 .................‬‬ ‫ستراتیژیه‌ت و سیستمی ئابووری و‪................................................‬هێرش شكاك‪185 .................‬‬ ‫ره‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی ب ‌ه چ ئاقارێكدا گوزه‌ر ده‌كات؟‪...........................‬موحسین ئاواره‌‪201 ................‬‬ ‫خه‌یاڵی زانستی ل ‌ه ئه‌ده‌بی مندااڵن دا‪.............................................‬ره‌زا شوان‪211 .....................‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪3‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪4‬‬

‫‪20‬‬

‫س‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫تار‬

‫س‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫سەر‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪5‬‬

‫«بەرەو سەربەخۆیی‪ ،‬بەرەو بنیاتنانی دەوڵەتی کوردستان»‬ ‫لە سەروتاری هەر ژمارەیەکی دوو ساڵی پێشووتردا هیوای ئەوەمان خواستووە بارودۆخی‬ ‫کوردستان گۆڕانکارییەکی ئەرێنی بەسەردا بێت و خەڵکی کوردستان بحەسێتەوە‪ ،‬چوون‬ ‫بە تایبەت لە دوو ساڵی ڕابردوودا جەنگ لە الیەک و قەیرانی ئابووری لە الیەکی ترەوە‬ ‫تەنگی بە نیشتیمان و نەتەوەکەمان هەڵچنیبوو‪ .‬چاوەڕیی هەواڵێکی جیاواز و دڵخۆشکەر‬ ‫بووین‪ ،‬چاوەڕێی بڕیاردان بووین بۆ یەکالکردنەوەی چارەنووس و خۆشبەختانە لە ژمارە‬ ‫(‪)٢٠‬ی گۆڤارەکەمان کە هاوکات تەمەنی گۆڤارەکە پێنج ساڵ پڕ دەکاتەوە‪ ،‬هەواڵە‬ ‫خۆشە چارەنووسسازەکەش بیر و هزرمان رۆشن دەکاتەوە‪ ،‬چوون لە ‪ ٢٥‬ی سێپتەمبەردا‬ ‫کە دەکاتە ئەم چەند رۆژەی داهاتوو‪ ،‬ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی کوردستان و بنیاتنانی‬ ‫دەوڵەتێکی کوردستانی سەروەر‪ ،‬ئەنجام دەدرێت‪.‬‬ ‫لەم ریفراندۆمەدا‪ ،‬گەل بڕیار دەدات نیشتیمانەکەی ئازاد و سەربەخۆ بێت یان نا‪.‬‬ ‫بێگومان هیچ مرۆڤێکی خاوەن ئاوەز و خاوەن ویژدان «نا» هەڵنابژێرێت و خۆی‬ ‫لە مێژوودا شەرمەزار ناکات‪ ،‬گەر کەسانێک هەبن ئەوە بکەن یان لە ویژدان یان لە‬ ‫عەقڵمەندیی بێبەریین‪ ،‬چوون هیچ گەلێکی دنیا کە دەیان جار کۆمەڵکوژ کرابێت‪ ،‬کە‬ ‫ڕووبارێ خوێنی بۆ ئازادی و سەربەخۆیی رژاندبێت‪ ،‬کە سەدەیەک نەهامەتی بەدەست‬ ‫داگیرکەرانی واڵتەکەیەوە دیبێت «نەخێر» هەڵنابژێرێت‪ .‬ئەم بڕیاردانە مێژووییە کە‬ ‫پێویست ناکات بڵێین پێشبینییە‪ ،‬بەڵکو بەڵگەنەویستە کە زۆرینەی رەها لە کورد‬ ‫«بەڵێ» هەڵدەبژێرێت و ناسنامەی خۆی و چارەنووسی نیشتیمانەکەی دیاری دەکات‪.‬‬ ‫لە رۆژی دەستنیشانکردنی رۆژی ریفراندۆمەوە تا ئێستا کە وەرزێکی تەواوە‪ ،‬پرسی‬ ‫گشتپرسی کوردستان بووەتە باسی سەرەکی لە میدیاکانی ناوچەکە و جیهان و‬ ‫خۆماڵییش‪ .‬ئەو بڕیارە بوێرانەیەی تێکڕا الیەنە سیاسییەکانی کوردستان دایان (جگە‬ ‫لە بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی ئیسالمی) بەرپرسانی واڵتانی دراوسێی کوردستان بەسەر‬ ‫دابەشکراودای شۆک کرد و هەلوێستی سەیر و کاردانەوەی سەمەرەمان لێیان بینی‪،‬‬ ‫وەلێ هیچ کاردانەوە و هەڵوێستێک چەند تووند و سەیر و سەمەرەش بێت ناتوانی کار‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪6‬‬

‫‪20‬‬

‫لە ئیرادەی گەلێک بکات کە لەوەتی هەیە نەخشەی واڵتێکی سەربەخۆ لە خەیاڵدانیدا‬ ‫گەشە دەکات و چەندین شۆڕشی بۆ هەڵگیرساندووە و قوربانی زۆری بۆ داوە‪.‬‬ ‫گۆڤاری شیکار لەم ژمارەیەدا دۆسییەکی تایبەت بە پرسی «ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی‬ ‫کوردستان» هەیە‪ ،‬وێڕای چەندین باس و بابەتی دیکەی شیکاری‪ ،‬کە تێکڕایان دەچنە‬ ‫خزمەتی گەشپێدانی سیاسەت و ئابووری و ئەدەب و کولتووری کوردستانەوە‪ .‬شادمانین‬ ‫کە سال و رۆژ و وەرزی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی کوردستان‪ ،‬ساڵ و رۆژ و وەرزی‬ ‫پڕکردنەوەی پێنجەمین ساڵی تەمەنی گۆڤارەکەشمانە و دەنگدانی گەل بە بەڵی بۆ‬ ‫سەربەخۆیی کوردستان دەبێتە ئاهەنگی گەورەی ئێمە و لەمەودوا بە گوڕ و تینێکی مەزنتر‬ ‫و وزە و ورەیەکی زیاترەوە بەردەوامی بە کاروانی رووناکبیری دەدەین و گۆڤارەکەان‬ ‫دەخەینە خزمەتی گەشەدان بە کولتووری دەوڵەتی کوردستان‪.‬‬ ‫بەهیوای سەرکەوتنی گەلەکەمان لەم پرۆسە دیموکراسییە مێژووییەدا‪ ،‬بە هیوای گەیشتن‬ ‫بە لوتکەی سەرفرازی‪ ،‬بەڵێ بۆ سەربەخۆیی کوردستان‪ ،‬بەڵی بۆ ئاشتی و ئازادی و‬ ‫پێکەوەژیان لە ژێر ئااڵی کوردستانێکی سەربەخۆ‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪7‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪8‬‬

‫‪20‬‬

‫ریفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان‬ ‫و دیدێکی ئافرەتانە‬ ‫د‪ .‬ڤیان سلێمان‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪9‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪10‬‬

‫‪20‬‬

‫ھەر تێکۆشانێکی سیاسی‬ ‫کە ئافرەت بە قواڵیی‪ ،‬لە سەرەوەی‪ ،‬لە خوارەوەیی و‬ ‫لە ناویدا نەبێت‪ ،‬لە بنەمادا تێکۆشان نییە‪.‬‬ ‫ئاروندھاتی رۆی‪ ،‬نوسەری ھیندی‬ ‫پێشەکی‪:‬‬ ‫دوابەدوای کۆبونەوەی الیەنە سیاسیەکان و نوێنەرانی پێکھاتە نەتەوەیی و ئاینە‬ ‫جیاوازەکانی کوردستان‪ ،‬بە سەرپەرشتی و سەرکردایەتی سەرۆکی ھەرێمی کوردستان‬ ‫بەرێز سەرۆک بارزانی‪ ،‬کە بڕیار درا ڕێکەوتی ‪ ٢٥‬ی ئەیلول‪ ،‬دەستنیشان بکرێ بۆ‬ ‫ئەنجام دانی ریفراندۆم بۆ پرس کردن بە کوردستانیان بۆ ھەڵبژاردنی یەکێک لەم دوو‬ ‫بژاردە‪ ،‬سەربەخۆبوون یاخود مانەوە لە چوارچێوەی عێراق دا‪ ،‬ئەم بڕیارە واتە بڕیاری‬ ‫ڕیفراندۆم‪ ،‬کە گوزارشتە لە بیروڕا و خواستی کوردستانیان‪ ،‬بڕیارێکی چارەنوسسازەو‬ ‫وەرچەرخانێکی مێژوییە لە ناوچەکەداو کاریگەری دەبێت لەسەر سەرجەمی بارودۆخەکان‬ ‫لەناو کۆمەڵگەدا‪ ،‬بۆیە پێویستە ئافرەتانی کوردستان دید و بۆچونی خۆیان بخەنەڕوو‬ ‫دەربارەی ریفراندۆم و دەرەنجامەکانی و دەربارەی ئەوەی ئەم پرۆسەیە بە چ الیەکدا لە‬ ‫بەرژەوەندی ئافرەتان و سەرجەمی کۆمەڵگەیە‪.‬‬ ‫لە ھەمان کاتیش کە بڕیارە لە عێراق جیا ببینەوەو سەربەخۆ بین و ببین بە خاوەن‬ ‫دەوڵەتی خۆمان‪ ،‬ئەوا پێویستە ئێمەی ئافرەت قسەی خۆمان ھەبێت و دەنگمان بیستراو‬ ‫بێت‪ ،‬و ریفراندۆم‪ ،‬کە ھەڵقواڵوی ھزری ئازادیخوازی نەتەوەیی و نیشتیمانی کوردستانیانە‬ ‫دەبێت ھزری پاشکۆیەتی ڕەگەزی و ژێردەستەیی بنێژێتەوە‪ .‬دەبێت ھاوتەریب بێت‬ ‫لەگەڵ پێشکەوتویی و سەردەمیبوون و بنەماکانی مافی مرۆڤ و ھاوئاھەنگ بێت لەگەڵ‬ ‫جارنامەی جیھانی مافەکانی مرۆڤ و بەشێک لە یاسا پێشکەوتوەکان لە واڵتانی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪11‬‬

‫جیھانی پێشکەوتوو و بزاڤی فیمینیزمی جیھانی‪.‬‬ ‫پرۆسەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان‪:‬‬ ‫پرسکردن بە ھاونیشتیمانیانی کوردستان سەبارەت بەوەی دەیانەوێت سەربەخۆبن‬ ‫یاخود لە چوارچێوەی عێراق دا بمێننەوە مافێکی سروشتی و یاساییەو تەنانەت ئەگەر‬ ‫کوردستان ھیچ کێشەیەکی لەگەڵ عێراقدا نەبا و عێراقیش واڵتێکی دیموکراسی بوایە‪،‬‬ ‫گەلی کوردستان ھەر مافی خۆی دەبوو ئەو پرۆسەیە ئەنجام بدات‪ ،‬ئەمەش لەبەرئەوەی‪،‬‬ ‫کە مافی ھەر گەل و نەتەوەیەکە لە سنوری جوگرافی خۆیدا مافی دیاریکردنی چارەنوسی‬ ‫خۆی ھەبێت و خاوەن سەروەری بێت بەسەر نیشتیمانی خۆیدا‪ ،‬ئەمە لە کاتێکدا‬ ‫پرۆسەی حوکمڕانی لە عێراق لە سەردەمی دەسەاڵتی پاشایەتی و ھاتنی سیستەمی‬ ‫کۆماری و تاقیکردنەوەی چەندین شێوازی حوکمڕانی دیکە لە ھیچ کاتێکدا سەرکەوتنی‬ ‫بە دەست نەھێناوە‪ ،‬بەڵکو ھەر حوکمڕانیەکی تازە ماڵوێرانی و کاولکاری زیاتری بەدوای‬ ‫خۆیدا ھێناوە‪ ،‬لەم نێوەندەدا کوردستان ھەرچەند لە ڕووی ھەموو تایبەتمەندیەکانی‬ ‫نەتەوەیی‪ ،‬مێژویی‪ ،‬جوگرافی و کلتوری لەم واڵتە جیاوازەو‪ ،‬بە بڕیارێکی ھەڵە بە‬ ‫عێراقەوە لکێنراوەو‪ ،‬بەشی لەم واڵتە پەراوێزخستن و لەناوبردن بووە‪ ،‬تا ئێستاش لە‬ ‫ڕووی یاساییەوە بەشێکە لە عێراق‪.‬‬ ‫ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی میکانیزمێکی دیموکراسی و ئاشتیانەیە بۆ دەربرینی خواستی‬ ‫ھەر گەلێکی ژێردەستە بۆ ڕزگاربون لەو ژێر دەستەییەو گەیشتن بە شکۆمەندبون لە‬ ‫سایەی سەروەری دا‪ ،‬پرۆسەی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی‪ ،‬کەوا بڕیارە لە ‪٢٥‬ی ئەیلول‬ ‫لە کوردستان ئەنجام بدرێت‪ ،‬پرۆسەیەکی چارەنوسساز و وەرچەرخێنەرەو کوردستان‬ ‫لە قۆناغێکەوە دەباتە قۆناغێکی تر‪ ،‬بەاڵم وەکچۆن ئەم بڕیارە واتە بریاری ریفراندۆم‬ ‫بەرھەمی خەباتێکی نەپساوەو خوێنی شەھیدان و قوربانیدانی چەندین جارەی گەلێکە‪،‬‬ ‫لە ھەمان کات پرۆسەیەکی ئاسان نییەو لە ئێستادا ڕوبەڕوی چەندین ئاستەنگ و‬ ‫پێشگیری بۆتەوە‪ ،‬لەم چوارچێوەیەشدا چەند ئاراستیەک بوونیان ھەیە‪ ،‬ئاراستەیەک‬ ‫لەگەڵ ئەنجامدانی ریفراندۆم نییەو پێیوایە سەربەخۆیی پێویستی بەم پرۆسەیە نییە‪،‬‬ ‫بە دڵنییاییەوە سەربەخۆیی خواستی ڕەوا و خۆرسک و مافێکی سروشتی و گەردونی‬ ‫کوردستانیانە‪ ،‬بەاڵم ڕەنگە راگەیاندنی سەربەخۆیی بەبێ پرۆسەی ریفراندۆم وەک‬ ‫شێوازێک لە ڕاگەیاندنی سەربازی بێت‪ ،‬کە ئەوەش ناگەیەنێت کە دانیشتوان بە زۆرینە‬ ‫لەگەڵی بن‪ ،‬یاخود ئەگەر لەگەڵی نەبن‪ ،‬ئەوا ھیچ بەڵگەیەک بە دەستەوە نییە بۆ ڕای‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪12‬‬

‫‪20‬‬

‫گشتی و ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان و واڵتە گەورەکانی جیھان و دەوروبەر‪ ،‬کە‬ ‫دانیشتوانی ئەم پارچە زەویە لەگەڵ جیابوونەوە یان مانەوە دان‪.‬‬ ‫ئاراستەیەکیش دژی ئەنجامدانی ریفراندۆمەو ھاونیشتیمانیان ھان دەدات بە ھەڵبژاردنی‬ ‫نەخێر‪ ،‬ئەم ئاراستەیە بە شێوازی جۆراوجۆر ھێرش دەکەنە سەر بڕیاری ریفراندۆم‬ ‫و بە نابەجێی دەزانن و کاتەکەیان پێ گونجاو نییەو بە مەترسی بۆسەر کوردستان و‬ ‫دانیشتوانەکەی دەزانن‪ ،‬بەاڵم پێویستە ھەموو الیەک ئەو ڕاستیە بزانێت کە مێژوومان‬ ‫ھەتا ئەمرۆ لێوانلێو بووە لە مەترسی و قوربانیدان و چەوسانەوە لەالیەن ڕژێمە یەک‬ ‫لە دوای یەکەکانی بەغدا‪ ،‬مانەوە لە دۆخی ئێستا و بەردەوامبون بە پاشکۆیی بەغدا‪،‬‬ ‫بە سەرنجدان لە بارودۆخی عێراق‪ ،‬واتە بەردەوامبون لە شوێنکەوتەیی ھزری تائیفی و‬ ‫مەزھەبی‪ ،‬خۆبەستنەوە بە واڵتێک کە پڕە لە فاکتەرەکانی توندوتیژی و دواکەوتویی و‬ ‫بەتاڵە لە ئەگەرەکانی بە مەدەنیبون و دیموکراسیبون‪.‬‬ ‫بانگەشەکردن بۆ مانەوە لەگەڵ عێراق‪ ،‬واتە بانگەشەکردن بۆ مانەوە لەگەڵ ڕژێمێک‬ ‫کە چەندین فۆرمی سزادانی لەسەرمان تاقی کردۆتەوە‪ ،‬لە کیمیاباران و ئەنفال و‬ ‫لەناوبردنەوە لەسەردەمی دیکتاتۆریەتەکان بۆ پێشێلکردنی مافەکان و سەروەریەکان و‬ ‫سزای ئابوری لە سەردەمی بەناو کۆماری عیراقی فیدراڵ‪.‬‬ ‫ئەم دەسەاڵتە لە خراپترین بارودۆخ و الوازترین ھەڵوێستیدا لە کاتێکدا‪ ،‬کە بەشێکی‬ ‫زۆری خاکەکەی لەالیەن تیرۆریستان داگیر کراوە‪ ،‬قوتی کوردستانیانی بڕی‪ .‬دەبێت لە‬ ‫دوای کۆتایی ھاتنی مەترسی تیرۆر و بەھێزبونی عێراق و پاشگەزبونەوەی کوردستان لە‬ ‫بریاری ریفراندۆم و خواستی سەربەخۆیی چی بەسەر کوردستان بھێنێ ؟ ئەم پرسیارەو‬ ‫چەندین پرسیاری دیکە پێویستە کوردستانیان لە خۆیانی بکەن و ھۆشیارانە مامەڵە‬ ‫لەگەڵ پیالنگێڕی دەسەاڵتی ناوەند و واڵتانی دەوروبەر و دارودەستەکانیان لە ناوخۆ‬ ‫بکەن‪.‬‬ ‫ئافرەتانی کوردستان لە سایەی بێ دەوڵەتی دا‪:‬‬ ‫کلتوری ھەر کۆمەڵگایەک بریتیە لە دەسکەوتە ھزریەکانی ئەو کۆمەڵگەیە ھەتا دەمی‬ ‫باسکردنی‪ ،‬کۆمەڵگەی کوردی کلتورێکی تەواو جیاوازی ھەبووە لە کلتوری کۆمەڵگاکانی‬ ‫دیکەی ھاوسێی بە تایبەت کۆمەڵگای عەرەبی عێراقی‪ ،‬ڕوانینی کۆمەڵگەی کوردی بۆ‬ ‫ئافرەت و پێگەی ئافرەت لە دوای تێکەڵکردنی لەگەڵ کۆمەڵگەی عەرەبی و کۆکردنەوەیان‬ ‫لە نێو قەوارەیەکی یەکگرتودا بەناوی عێراق‪ ،‬گۆڕانێکی زۆری بەسەردا ھات‪ ،‬بە جۆرێک‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪13‬‬

‫کە لە ئێستادا بەدەستھاتووە ھزریەکانمان بە چەندین دابونەریتی دواکەوتووی کلتوری‬ ‫عەرەبی ئاخنراون‪ ،‬کە بوون بە جێگری کۆمەاڵیەتی و قورساییەکی زۆر خراوەتە سەر‬ ‫ئەم دابونەریتانەو لەم چوارچێوەیەشدا ھزری رەسەنی کوردەواری و جێگر لە بەرامبەر‬ ‫ھەموو گۆرانکاریەکان لە ملمالنێیەکی قورسدایەو دەستبردن بۆ ئەم جێگرانە لەالیەن‬ ‫سیستەمی ئاینی و کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگە بەرپەرچ دراوەتەوە‪ ،‬ھەربۆیە دابونەریت‬ ‫پێگەیەکی بە ھێزی ھەیە و تێکەڵ کراوە بە سەرجەم جومگەکانی ژیان‪ ،‬لە پاڵ‬ ‫ھۆکارە کۆمەاڵیەتیەکان بارودۆخی ڕامیاری ھەماھەنگ بووە لە دواکەوتنی کۆمەڵگە بە‬ ‫شێوەیەک‪ ،‬کە نیشتیمانمان داگیرکراو بووەو داگیرکەران بە ھەموو شێوەیەک ڕووبەڕوی‬ ‫ھزری نەتەوەییمان بونەتەوەو کۆمەڵگەکەمانیان چەوساندۆتەوەو چەندین کارەسات و‬ ‫تاوانی گەورەیان بەسەردا ھێناوە‪ ،‬وەک کۆمەڵکوژی و کیمیاباران و ئەنفال و ڕاگواستن‬ ‫و چەندین تاوانی دیکە‪ ،‬کە لە ھەموو ئەم ڕووداوانە بەشی ئافرەت لە ھی پیاو کەمتر‬ ‫نەبووەو بەڵکو ئافرەت قوربانی سەرەکی ھەموو ڕوداوەکان بووە‪ ،‬وێڕای ئەوەی خۆی‬ ‫بەشێکی سەرەکی قوربانیەکان بووە لە ھەمان کات قوربانی بوونی پیاویش ھەر یەخەی‬ ‫ئافرەتی گرتووەو ھیچ ئافرەتێک نەبووە توشی ھەمان سەختی و دژواری نەبووبێتەوە‪،‬‬ ‫کە باوک و ھاوسەر و برای پێشمەرگەی ھەبووە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ناوھێنانی ئافرەتدا چەوسانەوەو نەھامەتی و قوربانیدان دەبیسترێت و دەبینرێت‬ ‫و‪ ،‬جێی خۆیەتی کە ئافرەتانی کوردستان ناسناوی قوربانیدەرترین و بەشمەینەتترین‬ ‫و ھاوکات خۆڕاگرترین و پڕئیرادەترین ئافرەتانی جیھانیان پێ بدرێت‪ ،‬ئەمەش لەو‬ ‫سۆنگەیەوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬کە ھەمیشە پشکی سەرەکی قوربانیدان بەر ئافرەت‬ ‫کەوتوەو ئافرەتیش فاکتەرێکی سەرەکی بەردەوامی و خۆراگری ئەم گەلە بووە‪ ،‬ئەمە لە‬ ‫کاتێکدا ئافرەت بەشداریەکی بەرچاوی راستەوخۆی بزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەکەی بووە‪،‬‬ ‫کەواتە ئافرەت ھەم قوربانی پرۆسەکانی جینۆسایدو ھەم بەشداری ڕاستەوخۆی بزاڤی‬ ‫ئازادیخوازی گەلی کوردستان بووە‪ ،‬بەاڵم بەش و بەرکەوتی ئافرەت لە بەرھەمی خەبات‬ ‫و شۆڕش و ڕاپەڕینەکان بارتەقای ڕۆڵەکەی نەبووە‪ ،‬ئەمەش بەشێکی زۆری دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئەوەی کوردستان تا ئێستاش نەبۆتە خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری‪.‬‬ ‫لە ئەزمونی حکومەتی ھەرێمی کوردستان چەندین کار کراوەو ڕەوشی ئافرەت گۆرانی‬ ‫بەخۆیەوە بینیوە بە ھەوڵ و کۆششی ھەموو الیەک لە حکومەتی ھەرێمی کوردستان‬ ‫و رێکخراوەکانی ئافرەتان و بزاڤی ئافرەتان بە شێوەیەکی گشتی گۆرانی بەرچاو و‬ ‫ھەنگاوی باش نراوە‪ ،‬کە ھەمووی ئاماژەی دڵخۆشکەرن بۆ ئافرەتانی کوردستان‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪14‬‬

‫‪20‬‬

‫بەاڵم لەالیەک بە ھۆی ئەو کلتورەی کە دەیان ساڵە ڕەگی داکوتاوە ھەروەھا بە ھۆی‬ ‫سنورداری دەستکراوەیی و تواناکانی حکومەتی ھەرێم‪ ،‬کە لە زۆر بواردا دەبێ ڕەچاوی‬ ‫یاساکانی عێراق بکات‪ ،‬ھەروەھا لەبەر رێگرە ناوخۆییەکان‪ ،‬کە کار لەسەر الوازبونی‬ ‫بزاڤی یەکسانیخوازی ئافرەتان دەکەن‪ ،‬سیاسەتی جێندەر و ھاوسەنگ کردنی بااڵنسی‬ ‫جێندەری و بەھێز کردنی پێگەی ئافرەت لە کۆمەڵگادا‪ ،‬ئەگەرچی ھەوڵی زۆری بۆ‬ ‫دراوە‪ ،‬بەاڵم رێگەی ڕاستی خۆی نەگرتووەو تا ئەمرۆ نەگەیشتوین بە کۆمەڵگەیەکی‬ ‫مەدەنی ھاوشانی کۆمەڵگە پێشکەوتوەکان بەبێ جیاوازی کردن لەسەر بنەمای جێندەر‪،‬‬ ‫و سەروەربوون تەنھا بۆ مرۆڤ‪.‬‬ ‫ئاستەکانی بەشداری ئافرەت لە پرۆسەی ریفراندۆم دا‪:‬‬ ‫سەرکەوتنی پرۆسەی ریفراندۆم‪ ،‬بەو ئاست و شێوەیەی کە چاوەڕێی دەکەین و دەرەنجامە‬ ‫ئەرێنیەکانی بەندە بە چەند فاکتەرێکەوە‪ ،‬لێرەدا و بە گوێرەی تەوەری ئەم باسە تیشک‬ ‫دەخەینەسەر بەشداری ئافرەت لەم پرۆسەیەدا‪ ،‬وەک زانراوە ئاستی بەشداریکردن لە‬ ‫پرۆسەی ریفراندۆم و ھەر پرۆسەیەکی دیکەی دەنگدان‪ ،‬لە سەرەتاییترین ئاستەوە‪ ،‬کە‬ ‫بەشداریکردنە لە پرۆسەکەو پڕکردنەوەی کارتی دەنگدانە ھەتا چەند ئاستێکی جیاوازتر‪،‬‬ ‫وەک سەرکردایەتی گروپی بانگەشە کردن و سەرپەرشتی و گێڕانی کۆڕ و کۆبونەوە‬ ‫جەماوەریەکان و سەرکردایەتی ئاستی بااڵتر واتە‪ ،‬ئاراستە کردنی ھزری ھاونیشتیمانیان‬ ‫و ھۆشیار کردنەوەیان سەبارەت بەم پرسە چارەنوسسازە‪.‬‬ ‫بەشداری ئافرەت تەنھا لە ئاستە سەرەتاییەکەدا واتە تەنھا وەک دەنگدەر قەتیس‬ ‫نەبووە‪ ،‬بەڵکو ڕۆڵی بەرچاو دەگێڕێت و لە ھەموو ئاستەکانی بەشداریدا بوونێکی کارای‬ ‫ھەیە بە شێوەیەک‪ ،‬کە دید و جیھانبینی و جێدەستی ئافرەت بە پرۆسەکەوە دیار‬ ‫دەبێت و‪ ،‬لەم پرۆسەیەدا دەبێ ئاستی بەشداری ئافرەت لە ڕەوتی کۆمەڵگادا چەندین‬ ‫ھەنگاو بە پێش بخەین‪ ،‬چونکە لە پێشوودا سەرجەم کایەکان بە سەرکردایەتی دیدو‬ ‫ھزری پیاوساالرانە ئاراستەو سەرپەرشتی کراون و ریفراندۆم‪ ،‬کە دەروازەی سەربەخۆییە‬ ‫دەبێت بە ھزرێکی ھاوسەنگ بەڕێوە ببرێ و سیمایەکی مەدەنی پێوە دیاربێ‪ ،‬کە ئەمەش‬ ‫تەنھا بە بەشداری ئافرەت بەرجەستە دەبێت‪.‬‬ ‫ئاستێکی دیکەی ڕۆڵی ئافرەت لە پرۆسەی ریفراندۆم دا‪ ،‬کاریگەری ئافرەتە لە ژینگەی‬ ‫خێزان دا‪ ،‬بە شێوەیەک‪ ،‬کە ئەم رۆڵە کارا بێت لەناو خێزان دا و کاریگەری لەسەر‬ ‫ئەندامانی خێزان و بیروبۆچونیان ھەبێت و ئافرەت لە کەسایەتی شوێنکەوتو‪ ،‬گوێڕایەڵ و‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪15‬‬

‫بێدەنگ بۆ سەرکردایەتیکردنی خێزان و ئاراستە کردنی بیروڕای ئەندامانی خێزان ھەنگاو‬ ‫بنێت و لێھاتوییە دەرونیەکانی گەشە پێبدات و ھێز و توانای بڕوا پێکردن و متمانە‬ ‫پێھێنانی بخاتە گەڕ و لەم پرۆسە چارەنوسسازە کاریگەری ئەرێنی بخاتە سەر بیروڕای‬ ‫ئەندامانی خێزان‪ ،‬چونکە کەس ھێندەی ئافرەت لە ئازاری بێ دەوڵەتی ناگات‪ ،‬کەس‬ ‫ھێندەی دایک لە ئازاری شەھیدبونی ڕۆڵەکەی و دەربەدەربونی خێزانەکەی و نادیاری‬ ‫چارەنوس ناگات‪ ،‬ھەر دەبێت ئافرەتیش ئەم ڕۆڵە سەرەکیە بگێڕێت و دەنگەکانی بەڵێ‬ ‫ی خۆی بڕژێنێتە سندوقەکانی دەنگدانی سەربەخۆیی کوردستان‪.‬‬ ‫لەم قۆناغەو لەم پرۆسە چارەنوسسازەدا‪ ،‬وەک دەبینین نەیارانی سەربەخۆیی کوردستان‬ ‫ھەموو ھەوڵێکی خۆیان خستۆتەگەڕ و ھەموو ئامرازەکانی بانگەشە بەکاردەھێنن بۆ‬ ‫الواز کردنی ھزری نەتەوەیی و داگیرکردنی چوارچێوەی ھزری و الواز کردنی پابەندی‬ ‫نیشتیمانی کوردستانیان‪ ،‬بە مەبەستی ساردکردنەوەی ھاونیشتیمانیانی کوردستان‬ ‫لەم پرۆسەیەو دەنگدان بە نەخێر‪ ،‬لێرەدا پێویستە ھەوڵێکی ھەمەالیەنە ھەبێت بۆ‬ ‫بەگژداچونەوەی ئەم ئاراستەو لە خاک نانی خەونەکانیان‪ ،‬لەو چوارچێوەیەشدا ئافرەت‬ ‫دەتوانێت رۆڵێکی کاریگەری ھەبێت ئەمەش لەبەرئەوەی ئافرەت تێروانینێکی جیاوازی‬ ‫ھەیە لە بەرنگاربوونەوەی نەیاران و مامەڵە کردن لەگەڵ کێشەکان دا‪ ،‬و ھێز و کاریگەری‬ ‫کۆمەاڵیەتی ئافرەت و ھەستی ھۆشیاری نەتەوەیی ئافرەت بەھێزەو‪ ،‬دەتوانێت کاریگەری‬ ‫زۆر بخاتە سەر پرۆسەکەو یارمەتیەکی گەورە بە گەشەی ھۆشیاری سیاسی و نیشتیمانی‬ ‫کوردستانیان بدات و تاکە پەرش و باڵوەکان بە ئاگا بھێنێتەوە لە ھەستیاری قۆناغەکەو‬ ‫گرنگی پرۆسەی ریفراندۆم‪ ،‬کە بۆ گێڕانەوەی شوناس و شکۆی نەتەوەیی و نیشتیمانی‬ ‫کوردستانە‪ ،‬ئەم بەشداری و کاریگەریە دەبێت بە شێوەیەک بێت کە سەرەتایەک بێت بۆ‬ ‫ھاوسەنگ کردنی بااڵنسی جێندەری لە الیەک و‪ ،‬بۆ زیاتر ڕەنگدانەوەی مەدەنیبوون لە‬ ‫بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی کوردستان‪ ،‬کە خۆی لە خۆیدا بزوتنەوەیەکی گشتگیرە‬ ‫بۆ ڕزگارکردنی کورد و نەتەوەکانی دیکەی نیشتەجێی کوردستان لە ھەموو جۆرەکانی‬ ‫چەوسانەوە‪.‬‬ ‫ ‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪16‬‬

‫‪20‬‬

‫دەوڵەتی کوردستان و چاوەڕوانیەکانی ئافرەت‪:‬‬ ‫مرۆڤ لە دۆخی بێ دەوڵەتی دا چارەنووسی ونە‪ ،‬تەنھا لەناو دەوڵەت دا مرۆڤەکان چارەنووسیان‬ ‫ھۆبز‬ ‫گەشە دەکات‪.‬‬ ‫لە کۆتایی دا چاومان دەکەینەوە و بە ئاگا دێینەوە دەبینین دەوڵەتی کوردستان‬ ‫دەبێت بە ڕاستی و ئاواتە لە مێژینەکەمان دێتەدی و دایکی شەھیدان بەرھەمی خوێنی‬ ‫ڕۆڵەکانیان دێتەدی‪ ،‬ھەربۆیە ئاساییە ھەمووان زۆرێک لە چاوەڕوانیمان ھەبێت لەم‬ ‫دەوڵەتە‪ ،‬بە پێی ڕەنج و قوربانیدان و خواست و ئاواتەکانمان بۆ سەربەخۆیی‪ ،‬لەم‬ ‫چوارچێوەیەشدا ئافرەتان چاوەڕوانیان لە ھەموو الیەک زیاترە‪ ،‬چونکە لە ھەمووان‬ ‫زیاتر ستەمدیدە بوون و پشکی سەرەکی قوربانیدانیان بەرکەوتووە‪ ،‬بەوپێیەش دنیایەک‬ ‫چاوەڕوانیان لە دەوڵەتی کوردستان ھەیە‪ ،‬ھەربۆیە بە جۆش و خرۆشەوە بەرەو پرۆسەی‬ ‫ریفراندۆم دەڕۆن‪ ،‬چونکە مەبەست لە ریفراندۆم سەربەخۆییەو‪ ،‬لە سایەی سەربەخۆیشدا‬ ‫ھیواکانی ئافرەت دەگەشێتەوە لە چاوەڕوانی دەوڵەتێک‪ ،‬کە خاوەن دامەزراوەی مەدەنی‬ ‫بێت و لەسەر بنەما دیموکراسیەکان بونیاد نرابێت و زەمینەیەکی لەبار بخوڵقێنێت بۆ‬ ‫درووست بونی کۆمەڵگەیەکی مەدەنی‪ ،‬کە تێیدا تاکەکان بە پرۆسەو پەروەردەیەکی‬ ‫کۆمەاڵیەتی سەردەمیانەدا تێپەڕن‪.‬‬ ‫بەو ھیوایەو بە ھیوای ئەوەی وەکچۆن باس لە ڕۆڵی ئافرەت دەکەین لە پرۆسەی‬ ‫ریفراندۆمی سەربەخۆیی و سەرجەمی پرۆسە سیاسیەکانی دیکە‪ ،‬لە سایەی ئەو دەوڵەتە‬ ‫سەربەخۆیەدا شادومان بین بە بەش و بەرکەوتی یەکسان بۆ ئافرەت لە دەوڵەتە‬ ‫چاوەڕوانکراوەکەماندا‪ ،‬بەو ھیوایەوە ئێمەی ئافرەتان بەوپەڕی گەشبینیەوە لەم پرۆسەیە‬ ‫دەڕوانین و بەشداری کارامان دەبێت لە سەرکەوتنی و ئەوەشمان لە پێشچاوە کە‬ ‫داواکاری و چاوەڕوانیەکانمان لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی سەربەخۆدا‪ ،‬کە دەوڵەتی‬ ‫خۆمانە بەدیھێنان و پێگەیشتنی ئاسانتر و زامنترە وەک ئەوەی لە چوارچێوەی‬ ‫ھەرێمێکدا بین‪ ،‬کە سەر بە دەوڵەتێکی مەزھەبی و تائیفی بێت‪ ،‬ھەربۆیە دیسان بەڵێ‬ ‫بۆ ریفراندۆمی سەربەخۆیی و بەڵێ بۆ سەربەخۆیی کوردستان‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪17‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪18‬‬

‫‪20‬‬

‫وەبەرھێنان لە گەنج‪ ،‬بۆ قۆناغی‬ ‫دروستکردنی دەوڵەت‬ ‫ساسان عەونی‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪19‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪20‬‬

‫‪20‬‬

‫گەنج کێیە‪:‬‬ ‫گەنج ئەو پێکھاتە گرنگەی کۆمەڵگایە کە بەھەڵسەنگاندن و ووردبوونەوە لە حاڵەتی‬ ‫ئێستایان دەتوانین دیمەنێکی نزیککراوەی داھاتووی ئەو کۆمەڵگایەمان بۆ دەرکەوێت‪.‬‬ ‫گەنجان ئەو توێژەن دەتوانن جوڵە لەناو کۆمەڵگا دروست بکەن و لە جێبەجێ کردنی‬ ‫نەخشەی گۆڕانکاریەکاندا پشکی شێریان بەرکەوێت‪.‬‬ ‫گەنجێتی ئەو قوناغەی تەمەنە کە ترۆپکی چاالکی و بزاوتن و ھێز و نەش و نماکردنە‪،‬‬ ‫لەو قۆناغەدا کەسێتی مرۆڤ دەست بە چەکەرە کردن و دەرکەوتن دەکات و توانا‬ ‫جەستەیی و عەقڵیەکان نزیک دەبێتەوە لە پێگەیشتن و ئاسۆکانی دیاریکردنی ئایندە لەو‬ ‫قۆناغەدا دەست پێ دەکات‪ .‬الی گەنجان کەمترین قازانج و دەستکەوتی کەسی حسابی‬ ‫بۆ دەکرێت و ھەموو تواناکان بۆ خزمەتکردنە‪.‬‬ ‫چ تەمەنێک گەنجە‪:‬‬ ‫نەتەوە یەکگرتووەکان وەک رێکخراوێکی گلۆباڵ کەلەسەرتاسەری جیھان رۆڵ دەگێرێت‬ ‫و ھەموو واڵتان ئەندامن تیایدا و باوەڕیان بە بەرنامە و پرۆگرامەکانی ھەیە‪ ،‬یەکێک‬ ‫لەو سێکتەرانەی کە جێی بایەخی ئەو رێکخراوەیە مەسەلەی دانیشتوانی گۆی زەوی و‬ ‫کێشەکانی دانیشتوان و چاودێریکردنی زۆربوون وکەمی ژمارە و رێژەی تەمەن و رەگەزە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو ستراتیژەی کە بەرنامەی گەشە پێدانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گەنجان لە‬ ‫ ‪ ٢٠١٧‬دایڕشتووە‪ ،‬تەمەنی گەنجانی بەپلەی یەکەم لە ‪ ٢٤-١٥‬ساڵ‬‫ساڵی ‪٢٠١١‬‬ ‫داناوە و دواتریش لە ھەندێک حاڵەت فراوانتری دەکات کەئەو کەسانەش بگرێتەوە کە‬ ‫تەمەنیان لە ‪ ٣٠-٢٥‬ساڵ دایە‪.‬‬ ‫لە ھەندێ حاڵەتی زۆر تایبەتی و تایبەت لە ھەندێ لە وواڵتانی کیشوەری ئەفریقیا کە‬ ‫دووچاری شەڕ و کوشتاری درێژخایەن ھاتوون و ژێرخانی پێویستیان نیە و گەنجان‬ ‫نەیانتوانیوە وەک پێویست چێژ لە ژیان و لەتەمەنی مندالێتی و ھەرزەکاری خۆیان‬ ‫وەربگرن بۆیە لەھەندێ حاڵەتی تایبەتدا بۆ ھەندێ وواڵت ئەم تەمەنە درێژدەکرێتەوە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪21‬‬

‫بۆ ‪ ٣٥‬ساڵ‪ .‬وەک حاڵەتێکی دەگمەنیش لە چەند واڵتێکی کەناراوی ئۆقیانوسی ئارام‬ ‫ئاستی تەمەن تا ‪ ٤٠‬ساڵ ھەر بەگەنج دادەنرێت‪.‬‬ ‫بابەتی تەمەن ھەم لەنێو رێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان و واڵتانی ئەندام تێیدا و‬ ‫رێکخراوە نێودەوڵەتیەکانی کە بایەخ بە پرسی الوان و گەنجان دەدەن‪ ،‬بەردەوام جێی‬ ‫گفتوگۆ و باس کردنە کەزۆر جار جەخت لەوە دەکرێتەوە کە النی بەرزی رێژەی تەمەن‬ ‫لە ‪ ٣٠‬ساڵ بێتە خوارەوە بۆ ‪ ٢٥‬ساڵ‪ ،‬لەھەندێ حاڵەتیش زۆر ڕاو گفتوگۆ ھەیە کەرێژەی‬ ‫النی کەمی تەمەن لە ‪ ١٥‬ساڵ بەرزبکرێتەوە بۆ ‪ ١٨‬ساڵ‪ ،‬کە‪ ١٨‬ساڵی ئەو تەمەنەیە‬ ‫لەزۆربەی وواڵتان مافی دەنگدانیان دەبێت‪.‬‬ ‫دانانی الیەنە بەرزەکەی رێژەی تەمەن لە ‪ ٢٥‬ساڵ یان ‪ ٣٠‬ساڵ یان لەھەندی جار کە‬ ‫دەگاتە ‪ ٣٥‬ساڵ تەنھا پەیوەست نیە بەالیەنی فیسۆلۆژی و پێگەیشتی لەش و عەقل‬ ‫و رەت دان لە گەنجێتی بۆ کامڵ بوون‪ ،‬بەڵکو لەزۆر حاڵەتدا پەیوەستە بەکەشی‬ ‫کارکردن و ملمالنێی کار پەیداکردن و پاراستنی شوێنی کار و مانەوە تێیدا‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫بۆ سەرکەوتن لەئەرکە سەرکردایەتیەکان‪ ،‬کە ئەمانەش ھەمووی وەک ھاوکارین بۆ الوان‬ ‫تا زیاتر سەرکەوتووبن لەو شوێنانەی کە کاری تێدا دەکەن‪.‬‬ ‫کۆمەڵگای گەنج ‪:‬‬ ‫مرۆڤ کە یەکێک لە پێکھێنەرەکانی کۆمەڵگایە‪ ،‬وەک ھەموو بوونەوەرەکانی سەر‬ ‫گۆی زەوی گرێدراوی زەمەنێکی دیاریکراوە بۆ ژیان لەسەر ھەسارەکەمان کە ئەویش‬ ‫تەمەنیەتی‪ ،‬کەئەم تەمەنەش بەسەر چەند قۆناغێکی وەک (منداڵی‪ ،‬ھەرزەکاری‪ ،‬الوێتی‪،‬‬ ‫کامڵ بوون‪ ،‬پیری) دابەش بووە و زۆری رێژەی ئەو تەمەنانە‪ ،‬چ الوێتی یاخود پیری‪،‬‬ ‫الوێتی یاخود پیری ئەو کۆمەڵگایانەی پێ دەپێوەرێت‪ ،‬وەک بنەماش وە ھەر رێژەیەکی‬ ‫تەمەن زۆرتربێت ئەوا دەبێتە پێوەرێک بۆ ئەو کۆمەڵگایە کە ئایا کۆمەڵگایێکی گەنجە‬ ‫یاخود کۆمەڵگایێکی پیرە‪.‬‬ ‫بۆ نموونەش وواڵتانی ئەورپای رۆژئاوا بە کۆمەڵگای پیر دەپێورێن چونکە رێژەی‬ ‫تەمەنی بەرز زیاترە لە تەمەنی مندااڵن و گەنجان‪ ،‬ئەویش بەھۆی پێشکەوتنی زانست‬ ‫بەگشتی و زانستی پزیشکی خزمەتگوزاریە کۆمەاڵیەتیەکانی کە پێشکەش دەکرێت و‬ ‫جۆری ژیانی تاکەکەس وا دەکات کە ریژەی مردنن کەم بێتەوە و رێژەی تەمەن بەرەو‬ ‫سەرەوە ھەڵبکێشێت‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪22‬‬

‫‪20‬‬

‫لەبەرامبەریشدا کۆمەڵگا رۆژھەاڵتیەکان بەگشتی بەکۆمەڵگای گەنج دادەنرێن چونکە‬ ‫رێژەیێکی زۆری ئەو کۆمەڵگایانە لە ئاستەکانی خوارەوەی تەمەنن کە منداڵ و گەنجی‬ ‫زۆری تێدایە‪.‬‬ ‫لەناو کۆمەڵگا رۆژھەاڵتیەکانیش کۆمەڵگای کوردستان بە کۆمەڵگایێکی گەنج دادەنرێت‬ ‫کە ریژەی مندااڵن و گەنجان لە ئاستێکی زیاتر دایە لەبەرامبەر پیرەکان‪ ،‬ھەروەھا رێژەی‬ ‫ئەوانەی کەلەتەمەنی گەنجێتی نێوان ( ‪ )٣٥-١٨‬ە (‪)١/٥‬ی کۆمەڵگای کوردستان پێک‬ ‫دەھێنن‪.‬‬ ‫گەنج وەک بەشە کاریگەریەکەی کۆمەڵگا‪:‬‬ ‫مەرج تەنھا بەرزی رێژەی گەنجان نیە بۆ ئەوەی کۆمەڵگاکە بەکۆمەڵگایێکی گەنج و‬ ‫کاریگەر دابنرێت‪ ،‬بەڵکو لەھەمان کاتیشدا رەچاوی رێژەی خوێندەواری و بەرزی ئاستی‬ ‫زانستی ناو ئەو توێژە گرنگە بۆ زانینی ڕادەی کاریگەرییان‪ ،‬ھەروەھا خاڵی بوون یان‬ ‫کەمی ژمارەی ئەوگەنجانەی کەدووچاری نەخۆشیە ترسناکە گوازراوەکان بوون‪ ،‬یاخوود‬ ‫دووچاری ئاڵوودەبوون ھاتوون بە ماددەی ھۆشبەر‪ .‬ھەروەھا بەرزی ئاستی تێگەیشتن‬ ‫و دەربازبوون لەھەندێ نەریتی باو کە رێگرە لەبەردەم بەکارھێنانی توانای گەنجان بۆ‬ ‫خزمەتکردن و پەکخستنی بەشێکی کاریگەری ووزەی گەنجان کە ئافرەتانن‪.‬‬ ‫گەنج و یەکسانی‪:‬‬ ‫کۆمەڵگای ھۆشیار ئەو کۆمەڵگایەیە کە دەتوانێت بە تێگەیشتی تاکەکانی و بەو‬ ‫رێسایانەی کە دادەنرێت بتوانێت یەکسانی رەگەز بۆ تاکەکانی کۆمەڵگا بە تایبەت‬ ‫لە قۆناغی منداڵی و گەنجێتی جێبەجێ بکات‪ ،‬ھەر لە بواری خوێندنی تەوزیمی و‬ ‫خوێندنی ئامادەیی و زانکۆ‪ ،‬دواتر رەخساندنی ھەلی کار‪ ،‬رەخساندنی مووچەی چوون‬ ‫یەک‪ ،‬بواردانی پێشکەوتن لەسەر بنەمای لێھاتووی و داھێنان‪ ،‬شوێنکردنەوەی کاری‬ ‫خۆبەخشی کۆمەاڵیەتی و بەشداری لەھەمووکایەکان بەچوون یەکی فەراھەم بکات‪.‬‬ ‫گەنج و بەشداری‪:‬‬ ‫بەپێی راپۆرتەکانی یونسکۆ و نەتەوە یەکگرتووەکان ‪%١٨‬ی دانیشتوانی گۆی زەوی ئەو‬ ‫گەنجانەن کە تەمەنیان لەنێوان ‪ ٢٤-١٥‬ساڵە‪ ،‬کە ئەگەر لە ئێستادا ‪ ١.٢‬ملیار گەنج‬ ‫لەسەر گۆی زەوی ھەبێت‪ ،‬ئەوا تا ساڵی ‪ ،٢٠٢٥‬ئەم ژمارەیە ‪ ٧٢‬ملیۆنی تری بۆ زیاد‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪23‬‬

‫دەبێت‪ ،‬کە ئەمەش ئەم راستیەمان بۆ دەردەخات کە ئەو نەوەیەی ئێستا گەنجن بە‬ ‫ژمارە زۆرترینن بەدرێژایی مێژووی رابردوو‪.‬‬ ‫ھەروەھا راستیەکی تریش ھەیە کە ھەرچەندە ژمارەی گەنجان زۆرترینە‪ ،‬بەاڵم بۆ داھاتوو‬ ‫روو لە دابەزین دەبێت لەگەڵ زۆربوونی ژمارەی بەسااڵچوان‪.‬‬ ‫ھەر بەپێی راپۆرتەکانی یونسکۆ‪ ،‬لە دنیای ئەمڕۆی جیھانگیریدا گەنج بوون و گەنجێتی‬ ‫بە بەراورد لەگەڵ نەوەکانی پێشتر زۆر لەیەکتری جیان و جیاوازن‪ .‬گەنجانی سەردەمی‬ ‫جیھانگیری کاتی زیاتر تەرخان دەکەن بۆ خۆ ئامادەکردنیان بۆ قوناغی کامڵ بوون‪،‬‬ ‫دەرفەتەکانی خوێندن و کار و پێکھێنانی خێزان و ژیانێکی تەندروستیان زۆر زیاترە لە‬ ‫جاران ‪ ،‬کە ئەمەش دەبێتە ھۆکارێک کەتواناسازی زیاتر لە و گەنجانە ھەبێت و رێژەی‬ ‫بەشداریان لە کایەکانی ناو کۆمەڵ و بە تایبەتیش لەبەڕێوەبردن و دانانی بەرنامە و‬ ‫بەشداری سیاسی و کۆمەاڵیەتی زۆرتربێت‪.‬‬ ‫بەھۆی ئەوەی کە گەنجان ھێزێکی کاریگەر و ئازاد و کراوەن و بەژمارە زۆرن‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەشداریشیان لەھەر کایەیەک بەشداری کاریگەر دەبێت ‪ ،‬بەتایبەتیش لەڕووی سیاسیەوە‪،‬‬ ‫بۆیە ھێزە سیاسیەکان ھەمیشە حسابێکی تایبەت بۆ ئەم ھێزە کاریگەرە دەکەن و ھەوڵ‬ ‫دەدەن کە ئاراستەکانیان جێ بکەنەوە و پرۆگرام و دروشمی تایبەت بەکاربێنن کە‬ ‫کاریگەریان لەسەر دروست بکات‪.‬‬ ‫مەوداو گۆڕەپانی بەشداری گەنجان لە ئێستادا‪ ،‬بە تایبەتیش کاریگەری دروست‬ ‫کردن لەڕێ دەربڕینەوە بەھۆی پێشکەوتنەکانی تەکنۆلۆجیا و سۆسیال میدیا زۆرتر و‬ ‫فراوانتربووە‪ ،‬کە ئەمەش چەند گرنگە بۆ ئەکتیڤکردنی زیاتری بەشداربوونی گەنجان‬ ‫لەکایەکان‪ ،‬لەھەمان کاتیش بەرپرسیارێتی زیاتر دەخاتە ئەستۆیان و دەبێت گەنجان ئەو‬ ‫ئەرک و مافانە بزانن کە ھەیانە و چۆن پێویستە کە پیادەی بکەن‪.‬‬ ‫ئەگەر بەشداری گەنجان لە چەند رێکخراوێکی جەماوەری پارتی بە نموونە وەربگرین‪،‬‬ ‫بەھەر تێبینیەک کە ھەمانبێت‪ ،‬بەاڵم دەکرێت بەشداریەکە بەکارایی وەسف بکەین‪،‬‬ ‫لەوکاتانەش کە ھەست دەکرێت ئەم پرۆسەیە باش بەڕێوە ناچێت‪ ،‬چ بەڕێکاری ئسولی‬ ‫ناو رێکخراوەکان یاخود بە بڕیار ھەوڵ دەدرێت کە ئەم رەوتە لەسەر رێگای راست‬ ‫بمێنێتەوە‪ .‬جگە لەوەی کەلەبواری کارگێری و پەرلەمانی و سیاسیدا ئەم رۆڵە و‬ ‫بەشدارییەی گەنجان دڵخۆشکەرە‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪24‬‬

‫‪20‬‬

‫گەنج و ئینتیما‬ ‫ئینتما پرۆسەیێکی ئاڵۆز و درێژخایەنە‪ ،‬زۆر ھۆکار و فاکتەر رۆڵ دەبینن لەدروست کردن‬ ‫و ئاراستەکردن و نەش و نما کردنی‪ ،‬کەگرنگترینیان بریتیە لە خێزان‪ ،‬قوتابخانە و‬ ‫دامەزراوەکانی خوێندن‪ ،‬دامەزراوە سیاسی و ئیداریەکان و راگەیاندن‪.‬‬ ‫ئینتیما بەرامبەر نیشتمان و کۆمەڵگا‪ ،‬یەکێکە لەو پێوەرانەی کە ئاستی بەرپرسیارێتی‬ ‫تاکەکانی کۆمەڵگا دیاریدەکات و ئەم بەپرسیارێتیە دەبێتە دەرخەری ئینتیما بۆ کۆمەڵگا‬ ‫و نیشتمان و پرسەکانی‪.‬‬ ‫گەنجان وەک کۆڵەگەی نیشتمان و بزوێنەرەکانی رابوون و ھێلی یەکەم و دوا ھێڵی‬ ‫بەرگری لەوواڵت‪ ،‬پرۆسەی دروست بوونی ئینتمای خۆرسک و دروستکردنی ئینتیما‬ ‫لەناویان کارێکی زۆر پێویستی دامەزاوەکانە کەبەپێی بەرنامەی ھەمەالیەن و فرە ئاست‬ ‫کاری لەسەر بکرێت‪.‬‬ ‫ئەو کۆمەڵگایانەی کەگەنجانی خاوەن قەزیەن و ئینتیمایان بەرزە بۆ واڵت و نیشتمان‪،‬‬ ‫بواری بەدەست ھێنانی مافەکانیان و گەیشتن بە ئاواتەکانیان زۆرترە و دەتوانن دوارۆژێکی‬ ‫باشتر بۆ خۆیان دەستنیشان بکەن‪.‬‬ ‫بۆیە زۆجار لەالیەن دوژمنانەوە بەجۆرەھا رێگە و بەرنامەی ئاراستە کراو و داڕێژراو ھەوڵی‬ ‫دروست کردنی بێ متمانەیی دەدرێت و کار لەسەر الوازکردنی ھەستی بەرپرسیارێتی و‬ ‫ئینتما و خۆشەویستی گەنجان دەکرێت بەرامبەر نیشتیمان‪ ،‬بەبەرنامە کار لەسەر بێ‬ ‫ھیواکردن و بڕوانەمان بەدوارۆژ و چارەنووس دەکرێت‪.‬‬ ‫کەبەداخەوە لەم بوارە‪ ،‬ھەندێ کەناڵی راگەیاندنی کوردستانی‪ ،‬بەزمانی شیرینی کوردی‬ ‫ئەو ئەجێندا ترسناکەی دووژمنان بەکەرەسەی خۆماڵی جێبەجێ دەکەن‪.‬‬ ‫بەاڵم لەھەمان کاتیش گیانبازی گەنجانی کوردستان بۆ بەرگری کردن لەخاک و سەروەری‬ ‫کوردستان و پاراستنی لەدژی داعش‪ ،‬ئاستی بەرزی ئینتمای گەنجانی کوردستانی‬ ‫دەرخست بە قەزیە و بە نیشتمان‪.‬‬ ‫جگە لە چەندین نموونەی تری گەش و بەرچاوی تر لە کارکردن و ھاوبەشی لە کۆمەڵگا‪.‬‬ ‫گەنج و گەشە پێدان‪:‬‬ ‫گەشەپێدان ھەوڵ دانە بۆ باشترکردنی ھێزی بیرکردنەوەی مرۆڤ و بیروباوەڕ و‬ ‫جیھانبینیەکانی‪ ،‬بەرزرکردنەوەی ئاستی توانا و تواناسازیەیتی‪ ،‬پاراستنی بەرژەوەندی‬ ‫و ئازادیەکانیەتی‪ ،‬لەگەشەپێداندا مرۆڤ ئامانجە و ھەوڵ دەدات الیەنە مەعنەویەکانیشی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪25‬‬

‫بایەخ پێ بدات و وای لێ بکات کە تاکێکی ھۆشیاری تواناداربێت بۆ جێ بەجێ کردنی‬ ‫پێویستیەکانی خۆی و کۆمەڵگاکەی‪.‬‬ ‫گەنجان لەپرۆسەی گەشەپێداندا زۆرترین چانس و بەشیان بەر دەکەوێت لەبەر گونجاوی‬ ‫تەمەن و توانا جەستەیی و ئەو ژینگەیەی کە تیایدا دەژین‪.‬‬ ‫گەنجان زۆرترین سوود لە گەشەپێدان وەردەگرن و دەتوانن بەگەشەکردنی خۆیان‬ ‫کاردانەوەی پۆزەتیڤ لەسەر بارودۆخی کۆمەالیەتی و ئابووری و رۆشنبیری و ناو‬ ‫کۆمەڵگا دروست بکەن‪.‬‬ ‫وەبەرھێنان لەگەنج‪:‬‬ ‫دوا رۆژی میللەتان و کۆمەڵگاکان گەنجانن‪ ،‬گەنجان ئەو سامانە بەنرخ و لەبن نەھاتووەن کە‬ ‫ئایندە و دوا رۆژی میللەتان دەنەخشێنن‪ ،‬گەنجانی تەندروست‪ ،‬زانا‪ ،‬خوێندەوار‪ ،‬راھێنراو‬ ‫لەبوارەکان‪ ،‬پسپۆر و زمانزان‪ ،‬ئاگادارەکان لەباری دونیا‪ ،‬تاقیکراوە لەسەختیەکان‪،‬‬ ‫خاوەن بڕواکان‪ ،‬ئامادەکان بۆ ملمالنی و بەرگری‪ ،‬خاوەن رۆئیا و پێشبینیەکان‪،‬‬ ‫ئامادەکراو بۆ ژیان لەکەشی جیھانگیری‪ ،‬ئازا و ئازادەکان‪ ،‬بڕوادارەکان بەیەکسانی و‬ ‫نەبوونی جیاوازی‪ ،‬لێبوردەکان‪ ،‬ئاسۆ فراوانەکان و بڕوادارەکان بەپێکەوەژیان و نەبوونی‬ ‫جیاوازیە نەتەوەیی و ئاینیەکان‪ ،‬ئەو گەنجانەن کە دەکرێت وەبەرھێنانی زۆریان تێدا‬ ‫بکرێت بۆ پاشەرۆژ‪.‬‬ ‫کوردستان سەرمایەکی مرۆیی زۆرباشی ئامادەی ھەیە لەگەنجان و دەتوانرێت بەردوام‬ ‫وەبەرھێنانی تێدا بکرێت‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪26‬‬

‫‪20‬‬

‫سەربەخۆییەکی بێ دەوڵەت‬ ‫د‪ .‬شەونم یەحیا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪27‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪28‬‬

‫‪20‬‬

‫لە ڕوانگەی « توماس ھۆبز» ەوە دەوڵەت دروستکراوی دەستی تاکە لە ئەنجامی‬ ‫گرێبەستی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬دەتوانردرێت دەوڵەتێکی عەقاڵنی بونیادبدرێت‪ ،‬عەقاڵنیبوون‬ ‫بەرھەمی لۆژیکە‪ ،‬عەقڵ پێوەری راستی یە و تاکە سەرچاوەی مەعریفەیە لە جیاتی‬ ‫ھەست‪ ،‬ھۆبز ھەوڵی دۆزینەوەی پرنسیپەکانی عەقاڵنی دەدا کە سیاسەتێکی مەدەنیانەی‬ ‫لەسەر بونیاد بنێ‪ ،‬وەکو چۆن الی کانت تێۆری ڕەوشتی سیاسی لەسەر بنەمای‬ ‫تێگەیشتن بۆ سروشتی مرۆڤ دامەزراوە‪.‬‬ ‫بەڕای ھۆبز «مرۆڤەکان لە دۆخی بێ دەوڵەتی دا چارەنوسیان وونە‪ ،‬واتا تەنیا لەناو‬ ‫دەوڵەتدا مرۆڤەکان چارەنوسیان گەشە دەکات « چونکە الی ئەو بەرلە دروستبوونی‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬کۆمەڵگەی مەدەنی لە دۆخی سروشت دایە‪ .‬بەپێ ئەو تێۆرە بێت ھەرێمی‬ ‫کوردستان ئێستا لە دۆخی سروشتدا‪ ،‬چونکە نە دەوڵەتە و نە لە چوارچێوەی‬ ‫دەوڵەتێکی ھەقیقی دایە‪ ،‬ئەمرۆ دەوڵەتی زۆرینەی شیعە لە عێراق مانای دەوڵەتی‬ ‫ھەقیقی و دەوڵەتی ھاواڵتیان ناگەیەنێت‪.‬‬ ‫ھەروەھا لە تێزەکەی ھیگل دا « دەوڵەت بەرزترین قۆناغی گەشەسەندی کۆمەڵە لەم‬ ‫دۆخەدا مرۆڤەکان پێوەرە ڕەوشتیەکان بەرامبەر بە یەکتر پەیرەو دەکەن‪ ،‬چونکە ھەر‬ ‫تاکێک بە تاکێکی دیکەوە بەستراوەتەوە‪ ،‬دەوڵەت بۆ پاریزگاریکردن لە مۆلکداری تایبەت‬ ‫دروست دەکرێت‪ « ،‬بەالی ھێگل لە دۆخی دەوڵەتبووندا تاک بە ئازادی دەگات « پێم‬ ‫وایە مەرج نیە تاک لە ھەموو فۆرمی دەوڵەتبووندا بە ئازادی بگات‪ ،‬یەکەم شت ئازادی‬ ‫بریتیە لە گۆران کە بەسەر ژیانی تاک بەشێوەیەکی تایبەت و کۆمەڵ بەشێوەیەکی گشتی‬ ‫دا دێت‪،‬چونکە لە دەوڵەتی ناعقاڵنی و دکتاتۆری و دەسەاڵتی تاکڕەیدا ھاواڵتیان ئازاد‬ ‫نین‪ ،‬دەکەونە ژێر کۆنترۆلی یاساکانی ئەو دەڵەتە و سانسۆر بەسەر تەواوی دامەزراوەکان‬ ‫و ژیانی ھاواڵتیاندایە‪،‬ھەوەھا دەڵی «تاک دەبێت پەیڕەوی تەواو لە دەوڵەت بکات‪« ،‬‬ ‫لێرەشدا دووبارە مرۆڤ ئازادی خۆی لەدەست دەدات بەتایبەتی ئەگەر یاساکان لەگەل‬ ‫پێداویستیەکانی ئەو نەبێت‪ ،‬چونکە ئەوەی دەوڵەت و ھاواڵتی بەیەکەوە دەبەستێتەوە‬ ‫یاساکانە لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتەدا‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪29‬‬

‫ئازادی تاک جیاوازە لە سەربەخۆی و سەربەخۆیش لە دەوڵەت‪ ،‬ئەگەر جی لە ھەندێ‬ ‫حاڵەتدا پەیوەندیەکی دیالیکتیکی بەیەکەوە گرێیان دەدات‪ .‬ئازادی بریتیە لە گۆران‬ ‫بەسەر ژیانی ھاواڵتیان بەرەو دۆخێکی باشتر‪ ،‬سەربەخۆی کاتی دەرچوونی کۆمەڵە لە‬ ‫دۆخێکی دیاریکراودا‪ ،‬سەربەخۆی حاڵەتی بە کۆمەڵە ج لە چوارچێوەی ھەرێمێک یان‬ ‫دەوڵەتێکی دگیرکراوە بێت‪ ،‬زۆر بە دەگمەن ھەندێ لە واڵتان دوای سەربەخۆییان‬ ‫بەرەو دیموکراسی و ئازادی و ڕێزگرتن لە بۆچوون و مافی ھاواڵتیان چوونە‪ ،‬وەکو‬ ‫فردریک فون ھایک زانای نەمسایی دەڵێ» رۆژی سەربەخۆی مەرج نیە الی ھەموو‬ ‫میللەتێک رۆژی خۆشی و بەختەوەری و شانازیکردن پێ یەوە بێت»‬ ‫ئەمەش بۆمان روون دەبێتەوە کە سەربەخۆی شتێکەو دەوڵەتی شتێکی دیکەیە‪ ،‬وەکو‬ ‫بادیۆ دەڵێ» سەربەخۆی مانای دەوڵەت ناگەیەنێت « کەواتە دەوڵەت دوای سەربەخۆی‬ ‫دێت‪ ،‬دەوڵەت قۆناغی دوای سەربەخۆییە کە ئەمەش یان دەوڵەتیکی ھەقیقی یان‬ ‫درۆینەی لێ دروست دەبێت‪ .‬دەوڵەتی سەربەخۆش بەمانای دەوڵەتی ھەقیقی یان عقاڵنی‬ ‫ناێت‪.‬‬ ‫واڵتانی کەنداو بۆ نموونە دەوڵەتی سەربەخۆیان ھەیە‪ ،‬بەاڵم ئەکتەری کۆمەاڵیەتی‬ ‫وابەستەیە بە کۆمەڵێ عورف و عادات و ئاین کە زحمەتە بتوانێ بە ئاسانی لێ دەرباز‬ ‫بێ‪ .‬ئەو ھەست دەکات ئازاد نیە لە ژیانی روو بەرووی کۆمەلێک بەربەستی (سیاسی‬ ‫یان کۆمەاڵیەتی یان ئابووری) دەبێتەوە ئازادی تاک شتێکی زۆر تایبەتە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لە کۆمەڵگەیەکەوە بۆ یەکێکی دیکە دەگۆردرێت بۆنموونە لەواڵتە سەرمایەدارەکان‬ ‫بەشێوەیەکی جیاواز تر ئابووری ھەیمەنە کردۆتە سەر ئازادی ھاواڵتیان‪.‬‬ ‫لە دۆخی ئیستای ھەرێمی کوردستان گرنگە ئەو تێرمانە زیاتر روونبکرێتەوە لەوەی‬ ‫ئێمە سەربەخۆیمان دەوێت ؟ یان دەوڵەت؟ ئەگەر سەربەخۆیی بێت ئەوا تارادەیەکی‬ ‫زۆریش ھەرێمی کوردستان لە رووی دیفاکتۆوە ‪ ٢٦‬ساڵە سەربەخۆیە و ئیدارەی جیاوازی‬ ‫ھەبوو‪ ،‬ئەم دابەشبوونە زۆر بەئاشکرا دیارە ھەر نەتەوەیەک لەسەر بنەمای نادادپەروەری‬ ‫و چەوساندنەوە لە دەوڵەتی دگیرکار جیاببێتەوە ئەوا جیابوونەوەیەکی شەرعییە‪ ،‬پێم‬ ‫وایە ھەرێمی کوردستانیش لە ‪ ١٩٩١‬وە لە عیراق جیابۆتەوە و ئەم جیابوونەوەیش‬ ‫جیابوونەوەیەکی شەرعی یە بەاڵم ئەم شەرعییەتەش پێویستی بە دەوڵەتە ئەگەر ھەست‬ ‫بەو سەربەخۆیەش نەکەین ئەوا ھۆکارەکەی بۆ پارچەبوونی ھەرێمی کوردستان لەالیەک‬ ‫و کەمی ئەزموونی دەسەاڵتدارانی ھەرێمی کوردستان لەالیەکی دیکەوە کە لە ماوەی‬ ‫ئەم ‪ ٢٦‬ساڵە نەیانتوانیوە بنەمایەکی ئابووری بەھێز و کەلتوریکی دیموکراسی جوان‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪30‬‬

‫‪20‬‬

‫لەرووی سیاسیەوە پێشکەش بکەن جگە لەوە چوارچێوەی ئەم ھەرێمە بە یەکگرتووی‬ ‫بپارێزن و سیاسەتیکی دیاریان ھەبێت چونکە ھەرێمێکی یەکگرتوو نەبووە لە ماوەی‬ ‫ئەم ‪ ٢٦‬ساڵە نەتوانراوە سیاسەتێکی دیاریکراویش ھەبێت‪ ،‬ئەگەر ھەرێمێکی یەکگرتوو‬ ‫بوایە ئیستا سیاسەتێکی روونیشیان دەبوو ئەمەش دەبوو بە بنەمایەکی گرنگ بۆ‬ ‫دروستبوونی دەوڵەت‪ ،‬ھەروەھا لە رووی کۆمەاڵیەتی تاک لە کۆت و بەندی ترادیسیۆن‬ ‫ئازاد بکات‪ .‬ئیستا قۆناغی دەوڵەتە ئەگەر بەراستی نیازی بونیادنانی دەوڵەتمان‬ ‫ھەبێت ئەم ھێزەش پەیوەستە بە ئیرادەی ناوخۆییە‪.‬‬ ‫ھەرێمی کوردستان لە دۆخی بێ دەوڵەتیدا یان دەرچوون لە چوارچێوەی دەوڵەت‬ ‫تاک کەوتۆتە دۆخی سەرگەردانی و بواری بەشداریکردنی لە ژیانێکی فروانتر کەمتر‬ ‫بۆتەوە‪ ،‬پێم وایە ھەڵەیەکی زۆر گەورە بوو لە دوای ڕاپەرینی ‪ ١٩٩١‬ھەرێمی‬ ‫کوردستان دەست نیشانکرا‪ ،‬دەبوو یەکسەر کورد خۆی یەکال کردبایەوە‪ ،‬و دەوڵەتی‬ ‫کوردستانی دابمەزراندایە و خاوەن دەستوری خۆی بوایە‪ ،‬بۆ ئەوەی ھاونیشتمانانی‬ ‫دووچاری سەرگردانی نەبن‪.‬‬ ‫بەالی ھیگل تاک لە دەرەوەی کۆمەڵگا و دەوڵەت ھیچ نرخێکی نیە « کەواتە بوونی‬ ‫تاک پەیوەستە بوونی دەوڵەتەکەیەوە‪.‬‬ ‫ئەو کاتەی کە ھاتمە دەرەوە زیاتر بۆم روونبووە کە دەوڵەتی بە ھێز و عقاڵنی‪ ،‬چەندە‬ ‫کاریگەری پۆزەتیڤی لەسەر ئەکتەرە کۆمەاڵیەتیەکانی دروست دەکات‪ ،‬بە پێچەوانەوە‬ ‫دەوڵەتی الواز و گەندەڵ و دواکەوتوو کاریگەری نیگەتیڤ لەسەر ئەکتەرەکانی ھەیە‪.‬‬ ‫ئەمرۆ ئەمریکی یەک خۆی زۆر لە بەریتانیەک بە بەھێز تر دادەنێت و بەریتانیەک‬ ‫لەبەرامبەر ئەلمانێک و ئەلمانێک لە بەرامبەر فەرنسیەک و تا دەگاتە بۆ نموونە عەرەبێک‪،‬‬ ‫والتانی عەرەبی لەبەرامبەر رۆژئاواییەکاندا‪ ،‬خۆ ئەوان خاوەنی دەوڵەتی خۆیانن بەاڵم‬ ‫بۆ چی ھەستەی پلە دوویی لەالی ئەوان ھەیە ؟ چونکە ئەکتەری کۆمەاڵیەتی ئەوان‬ ‫ھیشتا لە ژێر ھەیمەنەی داب و نەریت و ئاینن‪ ،‬خێڵ و مەزھەبی کۆنترۆلی تواناکانی‬ ‫ئەوانی کردووە‪ ،‬ھاواڵتیەکی ئازاد نین ھەرچەندە دەوڵەتێکی سەربەخۆشیان ھەیە‪ .‬تاکی‬ ‫ئازاد دەوڵەتی سەربەخۆ و بەھێزت بۆ بونیاد دەنێ‪ ،‬چونکە کوێلە و رۆبۆت ناتوانێت‬ ‫دەوڵەتێکی بەھێز و حەقیقیت بۆ بونیاد بنێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە بۆچی ئەمرۆ ھاواڵتیانی عیراق و سوریا کۆچ دەکەن؟ ئەوان بەروە دەوڵەت‬ ‫کۆچ دەکەن‪ ،‬ھەرچەندە ئەم دەوڵەتە بێگانە یان عەلمانی یش بێت ئەوان قبوڵیانە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪31‬‬

‫ئەگەر چی ئەوان موسلمانن‪ .‬تەنانەت ژیانی خۆیانیش دەخەنە مەترسیەوە بۆ گەیشتن‬ ‫بە دەوڵەت‪ ،‬لێرەدا ئەو پرسیارەمان ال دروست دەبێت دەوڵەت ھەقیقی پێش دەوڵەتی‬ ‫ئاین یان نەتەوەیە ؟‬ ‫ئەمرۆ ئەوان پەنا بۆ ئەو دەوڵەتە دەبن کە ھاواڵتیبوون تێدا سەروەرە‪ ،‬چونکە ئەگەر‬ ‫دەوڵەتی ھەقیقی نەبوو ئەوا نە سەربەخۆی نەتەوە نە ئاین دەبێت‪ ،‬ئەمەبەو مانایەیە‬ ‫کەھاواڵتیان لەناو دەوڵەتدا ناوکەونە دەرەوەی مێژوو‪ ،‬دەوڵەتبوون واتا بەشداری ھاواڵتیان‬ ‫لە ژیانێکی فراوانتر‪ ،‬بەاڵم نە ھەموو جۆرە دەوڵەتێک بەڵکو دەوڵەتی ھەقیقی‪.‬‬ ‫دەوڵەتی ھەقیقی فۆرمی ئەو دەوڵەتەیە کە ھاواڵتیەک دروست بکات‪ ،‬لەرووی ئابووریەوە‬ ‫بەرھەمی وەاڵتەکەی بەرەو پێشببات و لە ھەموو بەرھەمێکی دونیا پێ باشتر بێت‪،‬‬ ‫ئەمرۆ وەاڵتێکی وەکو فرەنسا بە نموونە‪ ،‬ھاواڵتیان وا پەروەردە کراون کە بەردەوام ھانی‬ ‫بەرھەم و سەرچاوە ئابوورییەکانی فرنسا بدەن‪ ،‬چونکە داھات و قانزانجی تاک بۆتە‬ ‫بەشێک لە داھات و قانزانجی گشتی‪ ،‬واتا ئەگەر تاکێک لەرووی ئابوورییەوە سەربکەوێ‬ ‫ئەوا بەشێوەیەکی گشتی قانزانجی بۆ کۆمەڵ دەبێت‪.‬‬ ‫لەرووی کۆمەاڵیەتیەوە شانازی بە نۆرم و بەھا کۆەاڵیەتیەکانی بکات‪ ،‬لەرووی سیاسیەوە‬ ‫سەربڵند بە ئازادی و دیموکراسی وەاڵتەکەی بێت‪ ،‬لە رووی رۆشنبیرییەوە ھەست بکات‬ ‫لە کۆمەڵگەیەک دەژیت ھوشیارە نەک کوێلەو رۆبۆتە‪.‬‬ ‫ھەموو ئەمانە دوای ئەوە دێن کە عەقڵی بەرێوەبردن و حکومڕانی واتا دەسەاڵت‬ ‫گرنگی بدات یەکە بە یەکەی ئەم کایانە و ئەو دەتوانێ و بەپرسە لە دروستکردنی‬ ‫کلتورێکی شایستەو جوان کە ھەر ھاواڵتێک شانازی بە پێگەی و بەھای خۆی بکات لە‬ ‫کۆمەڵگە‪ ،‬مامۆستایەک‪،‬ئەندازیاریک‪ ،‬کرێکارێک‪ ،‬بزیشکێک‪ ،‬پارێزەرێک‪....‬ھتد‪ ،‬شانازی‬ ‫بە پێگەکەی خۆیەوە بکات و ھەست بکات ئەو سەرمایەکی نیشتمانی زۆر گەورەیە‪ ،‬نەک‬ ‫دەسەاڵت دۆخێک بخوڵقێنێ کە ھەموو رۆڵی ئەکتەری ناو کایەکانی کۆمەڵگە وون بکات‬ ‫و وا تێیانبگەیەنێت کە رێز و بەھا و پێگەی ئەو تەنیا لەوەیە کە بەرپرسێکی گەورە‬ ‫یان وەزیر بێت‪ .‬دروستکردنی دیدگایەک کە ھاواڵتیان تێدا سەنترا نەبێت‪ ،‬سەرئجام‬ ‫کۆمەڵگەیەکی ناتەندروست ڵی دەکەوێتەوە‪.‬‬ ‫دکتۆرا لە فەلسەفەی کۆمەڵناسی – زانکۆی سۆربۆن پاریسی یەک‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪32‬‬

‫‪20‬‬

‫چه‌ند سه‌ره‌قه‌ڵه‌م و پێشنيازێك‬ ‫ل ‌ه باره‌ى ريفرانده‌مه‌وه‌‬ ‫ئاسۆ كه‌ريم‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪33‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪34‬‬

‫‪20‬‬

‫ى دنياى مۆدێرندا‪ ،‬ريفرانده‌م وه‌ك ئامرازێك بۆ ساغكردنه‌وه‌ى زۆر‬ ‫هه‌رچۆن بێ‪ ،‬له به‌شێك ‌‬ ‫پرس‪ ،‬بووه‌ت ‌ه به‌شێكى گرنگى ژيانى سياسى‪ .‬ئه‌و ئامراز‌ه ته‌نيا ل ‌ه واڵتانى ديموكراتيك‬ ‫په‌ناى بۆ نه‌بردراوه‌و نابردرێ‪ ،‬به‌ڵك ‌ه ل ‌ه هه‌ندێ واڵتى نا ديموكرات و ديكتاتۆريشدا‬ ‫به‌كارهاتووه‌‪ .‬با دوور نه‌ڕۆين‪ ،‬ل ‌ه تشرينى يه‌كه‌مى ‪1995‬دا‪ ،‬له‌و عێراقه‌ى ك ‌ه ئێمه‌ى پێو‌ه‬ ‫لكێنراوه‌‪ ،‬ل ‌ه رێگه‌ى ريفرانده‌مه‌و‌ه به‌يعه‌ت ب ‌ه رژێمى سه‌دام حسێن درايه‌وه‌و ‪%99,49‬ى‬ ‫ده‌نگده‌ران چوون ‌ه سه‌ر سندووق و له‌و ده‌نگده‌رانه‌ش ‪%99,96‬يان ب ‌ه قازانجى رژێم‬ ‫ده‌نگيان داوه‌!‬ ‫به‌اڵم به‌گشتى رژێم ‌ه ئه‌نتى ديموكراته‌كان پێيان خۆش نيي ‌ه ئه‌م ئامراز‌ه به‌كاربهێنن‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا له‌گه‌ڵ به‌شداريپێكردنى راسته‌وخۆى خه‌ڵكدا نين ل ‌ه ساغكردنه‌وه‌ى‬ ‫پرسه‌كاندا‪.‬‬ ‫· ئه‌و ريفرانده‌مه‌ى ئێمه‌‪ ،‬پێى ده‌گوترێ ريفرانده‌مى سه‌ربه‌خۆيى ‪Independence‬‬ ‫‪Referendum‬و ده‌كه‌وێت ‌ه ناو جغزى جۆرى سياسييه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه پێوه‌ندى به خاك‬ ‫‌و سه‌روه‌رييه‌و‌ه هه‌يه‌‪ .‬ئه‌مجۆر‌ه ريفرانده‌م ‌ه ب ‌ه پشتبه‌ستن ب ‌ه مافى چاره‌ى خۆنووسين و‬ ‫ئيراده‌ى ئازادانه‌ى دانيشتوان‪ ،‬وات ‌ه پره‌نسيپى ديموكراسى‪ ،‬په‌ناى بۆ بردراوه‌و ده‌بردرێ‪.‬‬ ‫له‌م قزگه‌يه‌وه‌ و بۆ پشتڕاستكردنه‌وه‌ى ئه‌م بۆچوونه‌‌‪،‬‬ ‫‪ )1‬ده‌بيندرێ ريفرانده‌م‪ ،‬به‌تايبه‌تى ل ‌ه دواى بڕانه‌وه‌ى شه‌ڕى يه‌كه‌مى جيهاندا‪ ،‬بۆ‬ ‫ساغكردنه‌وه‌ى چه‌ندين كێشه‌و بێشه‌ى هه‌رێمايه‌تى له‌نێوان ئه‌م واڵت و ئه‌و واڵتدا‬ ‫به‌تايبه‌تى ل ‌ه نێوان ئه‌لمانيا و پۆله‌ندا (له‌سه‌ر ناوچه‌ى سيليزياى سه‌روو) و له‌نێوان‬ ‫ئه‌لمانيا و دانيمارك (له‌سه‌ر ناوچه‌ى لزيفگ) به‌كارهاتووه‌‪ .‬پێشتريش ل ‌ه دواى شۆرشى‬ ‫فه‌ره‌نسه‌و‌ه چه‌ند كێشه‌يه‌كى له‌مبابه‌ته وه‌ك ساڤۆى (‪ )1792‬و نيس (‪ )‌1793‬ب ‌ه‬ ‫گشتپرسى يه‌كالكرابوونه‌وه‌‪ .‬له‌و ده‌مه‌و‌ه پره‌نسيپێك هات ‌ه ئاراو‌ه «هيچ لكاندنێك‬ ‫به‌بێ راوێژو پرسوراپێكردنى دانيشتوان نابێ‪No Annexation without ،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪35‬‬

‫‪ .»consultation of the inhabitants‬لێ ئه‌و پره‌نسيپ ‌ه ل ‌ه باشوورى‬ ‫كوردستاندا ل ‌ه بڕاندنه‌وه‌ى كێشه‌ى وياليه‌تى موسڵ ل ‌ه سه‌رده‌مى كۆمه‌له‌ى گه‌الندا كارى‬ ‫پێ نه‌كرا و ته‌نيا پرس و راوێژ به‌ نزيكه‌ى ‪ 800‬كه‌سێكى خوينده‌وارو نيمچ ‌ه خوينده‌وارو‬ ‫ده‌سڕۆيشتووى ئه‌وده‌مه‌‪ ،‬وه‌ك شێخ و مه‌ال و قه‌ش ‌ه و مالوم و پياوى ديكه‌ى گه‌وره‌ى‬ ‫ئايينى‪ ،‬ئاغا و سه‌رۆك عه‌شيره‌ت و ده‌وڵه‌مه‌ندى هه‌ر‌ه قه‌به‌و‪...‬ى عاره‌ب و كوردو‬ ‫توركمان و كريستيان و جوو و ئێزدى كرا ك ‌ه داخوا ده‌يانه‌وێ وياليه‌تى موسڵ بخرێت ‌ه‬ ‫سه‌ر ده‌وڵه‌تى تازه‌ى عێراق يان بخرێته‌و‌ه سه‌ر توركيه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه له‌كاتێكدا‪ ،‬به‌پێى راپۆرتى‬ ‫‪20‬ى ئابى ‪1925‬ى كۆميسيۆنى سنوور ك ‌ه ل ‌ه ‪30‬ى ئه‌يلوولى ‪1924‬دا له‌اليه‌ن ئه‌نجوومه‌نى‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ى گه‌النه‌و‌ه بڕيارى پێكهێنانى درابوو‪)%65,2( ،‬ى وياليه‌ته‌ك ‌ه كورد بوون (ب ‌ه‬ ‫موسڵمان و ئێزدييه‌وه‌)‪ .‬به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنى فاكته‌رى ئيتنى و نه‌ته‌وه‌يى‪ ،‬ئه‌نجوومه‌نى‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ى گه‌الن ل ‌ه ‪16‬ى ‪12‬ى ‪1925‬دا‪ ،‬ب ‌ه بڕيارێك وياليه‌تى موسڵ ب ‌ه عێراقه‌و‌ه لكاندو‬ ‫پاشان ل ‌ه ‪5‬ى حوزه‌يرانى ‪1926‬دا‪ ،‬ل ‌ه رێككه‌وتننامه‌ى ئه‌نقه‌ر‌ه ك ‌ه له‌نێوان (توركيه‌ و‬ ‫به‌ريتانيا و عێراق)دا به‌سترا‪ ،‬توركي ‌ه ده‌سبه‌ردارى وياليه‌ته‌ك ‌ه بوو ل ‌ه به‌رانبه‌ر ‪%10‬ى‬ ‫داهاتى نه‌وت بۆ ماوه‌ى ‪ 25‬ساڵ‪.‬‬ ‫‪ )2‬ل ‌ه پاش دامه‌زرانى رێكخراوى نه‌ته‌و‌ه يه‌كگرتووه‌كان و ل ‌ه قۆناخى پاكتاوكردنى‬ ‫ئيستيعماردا ‪ Decolonization‬و به‌تايبه‌تى پاش ده‌رچوونى هه‌ردوو بڕيارى ‪1514‬‬ ‫و ‪1541‬ى كۆمه‌ڵه‌ى گشتيى نه‌ته‌و‌ه يه‌كگرتووه‌كان ل ‌ه ‪ 14‬و ‪15‬ى كانوونى يه‌كه‌مى‬ ‫‪1960‬دا‪ ،‬ك ‌ه بزووتنه‌وه‌كانى رزگاريخوازيى نيشتمانى خورتبوون‪ ،‬ئامرازى ريفرانده‌م بۆ‬ ‫شه‌رعيه‌تدان ب ‌ه سه‌ربه‌خۆيى كۆلۆنييه‌كان (موسته‌عمه‌رات) به‌كارهاتووه‌‪ ،‬هه‌ر بۆ نموون ‌ه‬ ‫له‪( :‬كه‌مبۆديا‪( ،‌)1945 -‬جه‌زاير‪( ،)1962 -‬كاميرۆنى به‌ريتانى – ‪ 1959‬و ‪،)1961‬‬ ‫(مالتا‪( ،)1964 -‬جيبۆتى‪( ،)1977 -‬پاالو‪ )1994 -‬و هيديكه‌ش‪...‬‬ ‫‪ )3‬پاش‌كۆتاييهاتنى شه‌ڕى سارد و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى يه‌كيتيى سۆڤيات‪ ،‬ديسان ريفرانده‌م‬ ‫بۆ شه‌رعيه‌تدان ب ‌ه جاڕدانى سه‌ربه‌خۆيى ل ‌ه كۆماره‌كانى پێشووى يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت و ل ‌ه‬ ‫ئه‌وروپاى رۆژهه‌اڵتدا و ل ‌ه ئاسيا و ئه‌فريقيا و جێگه‌ى ديكه‌شدا به‌كارهاتووه‌‪ .‬هه‌وه‌ڵجار‬ ‫هه‌ندێ ل ‌ه كۆماره‌كانى يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت سه‌ربه‌خۆييان جاڕدا‪ ،‬پاشان ريفرانده‌ميان بۆ‬ ‫پشتڕاستكردنه‌وه‌و شه‌رعيه‌تدان ب ‌ه سه‌ربه‌خۆيى سازكرد هه‌ر بۆ نموونه‪( :‬ئه‌رمه‌نستان ل ‌ه‬ ‫‪23‬ى ئابى ‪1991‬دا‪ ،‬جاڕى سه‌ربه‌خۆيى دا‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ‪21‬ى ئه‌يلوولى ‪1991‬دا ريفرانده‌مى بۆ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪36‬‬

‫‪20‬‬

‫پشتڕاستكردنه‌وه‌ى سه‌ربه‌خۆيى سازدا)‌‪( ،‬ئازه‌ربيجان ل ‌ه ‪30‬ى ئابى ‪1991‬دا سه‌ربه‌خۆيى‬ ‫راگه‌ياندو ل ‌ه ‪29‬ى ‪12‬ى ‪1991‬دا ئه‌وجا ريفرانده‌مى بۆ شه‌رعيه‌تدان ب ‌ه سه‌ربه‌خۆييه‌ك ‌ه‬ ‫سازكرد)‪( ،‬ئۆزبه‌كستان ل ‌ه ‪31‬ى ئابى ‪1991‬دا سه‌ربه‌خۆيى راگه‌ياندو ل ‌ه ‪26‬ى كانوونى‬ ‫يه‌كه‌مى هه‌مان ساڵدا ريفرانده‌مى بۆ شه‌رعيه‌تدان ب ‌ه سه‌ربه‌خۆيى سازكرد)‪ .‬كه‌چى ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێ واڵتدا وه‌ك (سلۆڤينيا ل ‌ه ‪23‬ى ‪12‬ى ‪1990‬دا ريفرانده‌مى سازكردو ل ‌ه ‪26‬ى ‪6‬ى‬ ‫‪1991‬دا جاڕى سه‌ربه‌خۆيى ل ‌ه يه‌كێتيى يۆگۆسالڤياى سۆسياليستى راگه‌ياند)‪( ،‬كرواتيا‬ ‫ل ‌ه ‪19‬ى ئايارى ‪1991‬دا ريفرانده‌مى تێدا سازكراو ل ‌ه ‪25‬ى ‪6‬ى ‪1991‬دا سه‌ربه‌خۆيى‬ ‫جاڕدا‪ ،‬به‌اڵم له‌سه‌ر داخوازيى كۆميونيته‌ى ئه‌وروپى سێ مانگى دواخست)‪ .‬ل ‌ه ئاسيا‬ ‫نموونه‌ى (تيمورى رۆژهه‌اڵت ك ‌ه ل ‌ه ‪30‬ى ئابى ‪1999‬دا ريفرانده‌م سازكراو ل ‌ه ‪20‬ى ئايارى‬ ‫‪ 2002‬سه‌ربه‌خۆيى راگه‌ياند)‪ ،‬ل ‌ه ئه‌فريقيا (ئه‌ريتيريا ل ‌ه ‪25 -23‬ى نيسانى ‪1993‬دا‬ ‫ريفرانده‌مى تێداكراو ل ‌ه ‪27‬ى نيسانى هه‌مان ساڵدا سه‌ربه‌خۆيى راگه‌ياند)‪ .‬ده‌بێ ئه‌وه‌ش‬ ‫بگوترێ ده‌وڵه‌تى واش ل ‌ه دواى نۆهه‌ته‌كانه‌و‌ه دامه‌زراون‪ ،‬ك ‌ه ريفرانده‌ميان تێدا نه‌كراوه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك لێكجيابوونه‌وه‌ى چيك و سلۆڤاكيا ل ‌ه (‪ )1993/1/1‬دا ل ‌ه يه‌كترو كۆمه‌ڵگه‌ى‬ ‫نێوده‌وڵه‌تيش دانى پێدانان‪ ،‬چونك ‌ه به‌ئاشتييانه‌و به‌گوێره‌ى رێككه‌وتنێكى ناوخۆيى‬ ‫خۆيان بووه‌‪.‬‬ ‫‪ )4‬هه‌روا ريفرانده‌م ديسان به‌كارهاتوو‌ه ل ‌ه هه‌رێمگه‌لێكدا ك ‌ه ب ‌ه ره‌سمى به‌شێك بوون ل ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تێكى سه‌روه‌رو ئه‌ندامى نه‌ته‌و‌ه يه‌كگرتووه‌كان‪ .‬وات ‌ه ئه‌و هه‌رێمانه‌‪ ،‬پێشتر كۆلۆنى‬ ‫نه‌بوون و ده‌وڵه‌تيشيان نه‌بووه‌‪ .‬وه‌ك ل ‌ه نموونه‌ى (باشوورى سودان ك ‌ه ل ‌ه ‪15 -9‬ى‬ ‫كانوونى دووه‌مى ‪2011‬دا ريفرانده‌مى به‌گوێره‌ى رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ حكوومه‌تى سوداندا‬ ‫تێدا سازكرا‪ ،‬ل ‌ه ‪9‬ى ته‌مووزى ‪2011‬دا سه‌ربه‌خۆيى خۆى راگه‌ياند)‪ .‬نموونه‌ى كۆسۆڤۆش‬ ‫نزيك ‌ه ل ‌ه هى ئێمه‌‪ ،‬ل ‌ه ماوه‌ى نێوان ‪30-26‬ى ئه‌يلوولى ‪1991‬دا ل ‌ه كۆسۆڤۆ يه‌كتره‌ف ‌ه‬ ‫ريفرانده‌مى تێدا كراو زۆرين ‌ه ده‌نگيان بۆ سه‌ربه‌خۆيى دا‪ ،‬به‌اڵم كۆسۆڤۆ تا ‪17‬ى شوباتى‬ ‫‪ 2008‬سه‌ربه‌خۆيى رانه‌گه‌ياند‪ .‬تا ئێست ‌ه ‪ 116‬ده‌وڵه‌ت به‌ره‌سمييان ناسيوه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌به‌ر‬ ‫هه‌ڵوێستى سربستان (ك ‌ه ده‌وڵه‌تى به‌ناو دايكه‌) و هه‌ڵويستى رووسيا و چين نه‌بووه‌ت ‌ه‬ ‫ئه‌ندام ل ‌ه نه‌ته‌و‌ه يه‌كگرتووه‌كان‪ ،‬به‌اڵم به‌راى خۆم مه‌سه‌له‌ى بوون ‌ه ئه‌ندام ل ‌ه نه‌ته‌و‌ه‬ ‫يه‌كگرتووه‌كان‪ ،‬مه‌سه‌له‌ى كاته‌و به‌س‪ .‬ل ‌ه هه‌رێمى كيوبيك‪-‬ى كه‌نه‌دا‪ ،‬دوو جار‪ ،‬ل ‌ه ‪1980‬‬ ‫و ‪1995‬دا ريفرانده‌م كراو‌ه به‌اڵم به‌ره‌ى سه‌ربه‌خۆيى سه‌ركه‌وتنيان به‌ده‌ست نه‌هێناوه‌‪.‬‬ ‫نموونه‌ى ديكه‌ش هه‌ن ك ‌ه ريفرانده‌ميان تێداكراو‌ه و به‌ره‌ى سه‌ربه‌خۆيى بردوويه‌تييه‌و‌ه‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪37‬‬

‫و جاڕى سه‌ربه‌خۆييشيان تێدا دراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌وڵه‌تێك يان دوان دانيان پێدا ناوه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئه‌پخازيا و سۆمالياالند و‪...‬‬ ‫‪ )5‬سێ نموونه‌‪ ،‬بۆ سێ هه‌رێم كه‌ ب ‌ه ته‌مان ريفرانده‌مى سه‌ربه‌خۆييان تێدا سازبكرێ‪:‬‬ ‫يه‌كه‌ميان‪ :‬ريفرانده‌مى باشوورى كوردستانه‌ ك ‌ه له‌ ‪7‬ى حوزه‌يرانى ئه‌مساڵدا‪ ،‬زۆرينه‌ى‬ ‫حزب ‌ه سياسى و پێكهاته‌كان بڕياريان دا ل ‌ه ‪25‬ى ئه‌يلوولى ئه‌مساڵدا‪ ،‬له‌و ناوچه‌يه‌ى‬ ‫ك ‌ه پێى ده‌گوترێ هه‌رێمى كوردستان و له‌و ناوچانه‌شدا ك ‌ه ب ‌ه ناوچه‌ى كێشه‌له‌سه‌ر‬ ‫داده‌نرێ‪ ،‬ريفرانده‌مێك سازبكرێ‪ .‬ئه‌و ريفرانده‌مه‌‪ ،‬يه‌كتره‌فه‌يه‌‪ ،‬وات ‌ه ب ‌ه رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ‬ ‫حكوومه‌تى عێراقدا بڕيارى لێ نه‌دراو‌ه وه‌ك ئه‌وه‌ى (باشوورى سودان)‪ ،‬يان ب ‌ه بڕيارێكى‬ ‫ئه‌نجوومه‌نى ئاسايشى نه‌ته‌و‌ه يه‌كگرتووه‌كان و رازيبوونى حكوومه‌تى پێوه‌نددار نه‌بوو‌ه‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ى ل ‌ه (تيموورى رۆژهه‌اڵت) به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬زێتر ل ‌ه نموونه‌كه‌ى كۆسۆڤۆ ده‌چێ‪.‬‬ ‫ئاخر هه‌م تيموورى رۆژهه‌اڵت و هه‌م كۆسۆڤۆ له‌ژێر سه‌رپه‌رشتى ئيداره‌ى نێوده‌وڵه‌تيدا‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫دووه‌ميان‪ :‬هه‌رێمى كه‌ته‌لۆنياى ئۆتۆنۆميدارى ناو ئه‌سپانيا يه‌كتره‌ف ‌ه بڕيارى داو‌ه‬ ‫ل ‌ه ‪1‬ى تشرينى يه‌كه‌مى ئه‌مساڵدا‪ ،‬ريفرانده‌مێك بۆ جيابوونه‌و‌ه ل ‌ه ئه‌سپانيا سازبكا‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند هه‌م حكوومه‌تى ناوه‌نديى ئه‌سپانيا و هه‌م دادگاى ده‌ستووريى ئه‌و واڵته‌‪،‬‬ ‫بڕياره‌كه‌ى كه‌ته‌لۆنيايان ره‌تكردووه‌ته‌وه‌‪ .‬له‌راستيدا‪ ،‬سازدانى ئه‌و ريفرانده‌م ‌ه له‌و واڵت ‌ه‬ ‫ئه‌وروپيي ‌ه ديموكراتييه‌دا‪ ،‬زۆر گرنگ ‌ه و با بزانين كاردانه‌وه‌ى ده‌وڵه‌تان چى ده‌بێ له‌ بارى‬ ‫سه‌ركه‌وتنى به‌ره‌ى سه‌ربه‌خۆيى و جاڕدانى سه‌ربه‌خۆيى له‌ ئيسپانيا‪...‬‬ ‫سێيه‌ميان‪ :‬به‌پێى رێككه‌وتن ل ‌ه هه‌رێمى بوانگاڤيل ك ‌ه سه‌ر ب ‌ه ده‌وڵه‌تى (پاپوا گينياى‬ ‫نوێ)يه‌‪ ،‬بڕيار‌ه ل ‌ه ماوه‌ى نێوان ‪2020 -2015‬دا ريفرانده‌مێك بۆ مانه‌و‌ه ل ‌ه چوارچێوه‌ى‬ ‫ئه‌و ده‌وڵه‌ت ‌ه يان جيابوونه‌وه‌ى ته‌واو ساز بكرێ‪ .‬وه‌ك گوتمان بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌‪ ،‬ل ‌ه ساڵى‬ ‫‪2001‬دا‪ ،‬رێككه‌وتننامه‌يه‌كى ئاشتى له‌نێوان حكوومه‌تى ناوه‌ندى و بزووتنه‌وه‌ى گه‌لى‬ ‫بوانگاڤيلدا كراو به‌گوێره‌ى مادد‌ه ‪309‬ى ئه‌و رێككه‌وتننامه‌يه‌‪ ،‬حكوومه‌تى ناوه‌ندى به‌ڵێنى‬ ‫داو‌ه ك ‌ه ده‌ستوورى واڵته‌كه‌ى هه‌مواربكاته‌وه‌و رێگ ‌ه به‌و هه‌رێم ‌ه بدا ك ‌ه بۆ سه‌ربه‌خۆيى‬ ‫يان مانه‌و‌ه ريفرانده‌مێك ساز بكا‪ .‬ئێست ‌ه ئه‌و هه‌رێم ‌ه جۆرێ ل ‌ه خۆبه‌ڕێوه‌بردنى تێدا‬ ‫هه‌يه‌‪ .‬بۆانگاڤيلييه‌كان‪ ،‬رۆژى ‪15‬ى حوزه‌يرانى ‪2019‬يان دياريكردوو‌ه بۆ ئه‌و ريفرانده‌مه‌‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪38‬‬

‫‪20‬‬

‫· خاڵێكى ديكه‌ى هه‌ر‌ه گرنگ ك ‌ه پێوه‌نديى ب ‌ه ريفرانده‌مه‌و‌ه هه‌يه‌و ده‌مه‌وێ ئاماژه‌ى‬ ‫بۆ بكه‌م‪ ،‬پرسى پێكهاته‌كانى ديكه‌ى كوردستان ‌ه بێ ل ‌ه كورد‪ .‬وه‌ك ل ‌ه سه‌رێ ئاماژه‌م‬ ‫پێدا‪ ،‬ل ‌ه ‪1925‬دا‪ ،‬كورد (به‌ئێزدى و موسلمانه‌وه‌)‪%65،2 ،‬ى دانيشتوانى وياليه‌تى موسڵ‬ ‫بووه‌‪ .‬ديار‌ه ئه‌و وياليه‌ت ‌ه به‌گوێره‌ى دابه‌شبه‌ندييه‌ كارگێڕييه‌كانى ئه‌وده‌م‪( ،‬خانه‌قى و‬ ‫ده‌وروبه‌رى و مه‌نده‌لى‪ )...‬نه‌ده‌گرته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وان ‌ه سه‌ر ب ‌ه وياليه‌تى به‌غدا بوون‪ ،‬له‌كاتێكدا‬ ‫زۆرينه‌ى هه‌ر‌ه زۆرى ئه‌و دوو قه‌زاي ‌ه كوردبوون و كوردن‪ .‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪،‬‬ ‫له‌و پانتاييه‌ى ك ‌ه ب ‌ه (كوردستانى باشوور يان باشوورى كوردستان ‪Southern‬‬ ‫‪ Kurdistan‬ناسراوه‌و يه‌كه‌مجار ل ‌ه پاش شه‌ڕى يه‌كه‌مى جيهان ئينگليزه‌كان به‌كاريان‬ ‫هێناوه‌)‪ ،‬له‌پاڵ كورددا‪ ،‬توركمان‪ ،‬كريستيانه‌كان ب ‌ه (كلدان‪-‬سريان‪ -‬ئاشوورييه‌كانه‌وه‌)‪،‬‬ ‫ئه‌رمه‌ن‪ ،‬عاره‌ب ده‌ژين و به‌شێكى ئه‌م پێكهاتان ‌ه (كريستيانه‌كان و توركمانه‌كان)‬ ‫كه‌وتوونه‌ته‌ ناو سنوورى ئێسته‌ى هه‌رێمى كوردستان و هه‌ندێكشيان كه‌وتوونه‌ت ‌ه ناو‬ ‫ناوچ ‌ه كێشه‌له‌سه‌ره‌كان‪ .‬هه‌رچى عه‌ره‌به‌كانى باشوورى كوردستانن‪ ،‬بێ ل ‌ه (عاره‌ب ‌ه‬ ‫هاورده‌كان‪ -‬الوافدون) ئه‌وا هه‌موويان كه‌وتوونه‌ت ‌ه ناو ناوچ ‌ه كێشه‌له‌سه‌ره‌كان‪ .‬به‌داخه‌و‌ه‬ ‫تا ئێست ‌ه سه‌رژمێرييه‌كى گشتى نه‌كراو‌ه تا بزاندرێ رێژه‌ى هه‌ر يه‌ك له‌و پێكهاتانه‌و‬ ‫ژماره‌يان چه‌نده‌‪ ،‬يان ئه‌گه‌ر پێكهاته‌يه‌كى ئايينى وه‌ك ئێزدييه‌كان وه‌ربگرين (هه‌رچه‌ند‬ ‫ئێزدييه‌كان ل ‌ه رووى ئيتنى و نه‌ته‌وه‌ييه‌وه‌ كوردن)‪ ،‬ديسان دابه‌شبوون له‌نێوان ناوچه‌كانى‬ ‫هه‌رێمى كوردستان و ناوچ ‌ه دابڕێندراوه‌كاندا‪ .‬ئه‌م ريفرانده‌مه‌ى كوردستان‪ ،‬ل ‌ه حاڵه‌تى‬ ‫سه‌ركه‌وتنيدا‪ ،‬يه‌كێ ل ‌ه قازانجه‌كانى بۆ پێكهاته‌كانى (كريستيان و توركمان و ئێزدى)‬ ‫ئه‌وه‌ي ‌ه ك ‌ه يه‌كيان ده‌خاته‌وه‌و هيچيان له‌و به‌رى عێراقدا نامێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش سه‌نگ و‬ ‫قوڕساييان له‌ناو باشوورى كوردستاندا زياد ده‌كا‪ ،‬ده‌كرێ هه‌ر له‌ ئێسته‌و‌ه (ده‌بواي ‌ه‬ ‫له‌مێژ‌ه ئه‌و‌ه كرابا)‪ ،‬ميساقێكى نيشتمانى مۆر بكرێ و ل ‌ه پارله‌ماندا موساده‌قه‌ى له‌سه‌ر‬ ‫بكرێ ك ‌ه تێيدا كۆمه‌ڵێ پره‌نسيپى سه‌ره‌كى ل ‌ه باره‌ى سيسته‌مى حوكمڕانى و ماف و‬ ‫ئازادييه‌كانى ئه‌و پێكهاتانه‌ى تێدا بێ به‌تايبه‌تى خۆبه‌ڕێوه‌بردن و به‌شداريكردنى نوێنه‌ر‌ه‬ ‫به‌راستى هه‌ڵبژێردراوه‌كانيان ل ‌ه داموده‌زگا ده‌ستوورييه‌كاندا‪ ،‬ئه‌م ‌ه سه‌ربارى رێككه‌وتن‬ ‫له‌سه‌ر سروودى نيشتمانى‪ ،‬ئااڵى نيشتمانى (ده‌كرێ بۆ خاترى پێكهاته‌كان ده‌سكاريى‬ ‫بچوك بكرێ و هێماى ئه‌وانيشى تێدا بێ)‪ ،‬ناوى ده‌وڵه‌ت‪ ،‬بكرێ ل ‌ه ماوه‌ى راگواستنه‌وه‌دا‪،‬‬ ‫واته‌ ل ‌ه ماوه‌ى نێوان راگه‌ياندنى ئه‌نجامه‌كانى ريفرانده‌م و راگه‌ياندنى سه‌ربه‌خۆييدا‪...‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪39‬‬

‫· وه‌ك ل ‌ه سه‌رێ ئاماژه‌م پێدا‪ ،‬بڕيارى ريفرانده‌م هێشتا به‌پێى بڕيارێك ك ‌ه ل ‌ه پارله‌مانه‌و‌ه‬ ‫ده‌رچووبێ پشتراست نه‌كراوه‌ته‌و‌ه يان ب ‌ه قانوونێك رێك نه‌خراوه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند چه‌ند‬ ‫جارێك سه‌ركردايه‌تيى سياسيى كوردستان ل ‌ه ئاستى هه‌ره‌بااڵى ته‌نفيزيدا‪ ،‬جه‌ختى له‌و‌ه‬ ‫كردووه‌ته‌و‌ه ك ‌ه ئه‌نجامى ريفرانده‌مه‌كه‌‪ ،‬پابه‌ندكاره‌ (مولزه‌مه‌) بۆ حكوومه‌تى هه‌رێمى‬ ‫كوردستان‪ .‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر پارله‌مانى كوردستان‪ ،‬بڕيارێك ده‌ربكا‪ ،‬ئه‌وده‌م هه‌موو ده‌سه‌اڵت ‌ه‬ ‫گشتييه‌كانى كوردستان به‌ناچارييه‌و‌ه ده‌بێ پابه‌ندى ئه‌نجامه‌كانى ريفرانده‌مه‌ك ‌ه ببن و‬ ‫ناكرێ كه‌س خۆ لێ بدزێته‌وه‌‪.‬‬ ‫· لێره‌دا‪ ،‬جۆرى ئه‌و پرسياره‌ى ل ‌ه ده‌نگده‌رانيش ده‌كرێ بايه‌خى خۆى هه‌يه‌‪ :‬هه‌ق ‌ه ئه‌و‬ ‫پرسياره‌ى ئاراسته‌ى ده‌نگده‌ر ده‌كرێ ساده‌ بێ‪ ،‬بۆ نموون ‌ه ل ‌ه ريفرانده‌مه‌كه‌ى ‪2014‬ى‬ ‫سكۆتالنددا‪ ،‬پرسيارێكى ساد‌ه (ئايا ده‌ته‌وێ سكۆتالند ببێت ‌ه واڵتێكى سه‌ربه‌خۆ)‬ ‫و وه‌اڵمه‌كه‌شى ب ‌ه (ئا) و (نا)بوو‪ ،‬كه‌چى ل ‌ه ريفرانده‌مه‌كه‌ى تيموورى رۆژهه‌اڵتدا‬ ‫به‌مشێوه‌يه‌ و له‌به‌رانبه‌ر هه‌ر يه‌كێكيشياندا‪ ،‬لۆگۆى تايبه‌ت هه‌بووه‌‪:‬‬ ‫‪ )1‬ئايا ئه‌و ئۆتۆنۆمييه‌ى تايبه‌ت ‌ه پێشنيازكراوه‌ت پێ په‌سند‌ه بۆ تيموورى رۆژهه‌اڵت ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ى ده‌وڵه‌تى يه‌كگرتووى كۆمارى ئه‌نده‌نووسيا؟‬ ‫‪ )2‬ئايا ئه‌و ئۆتۆنۆميي ‌ه تايبه‌ت ‌ه پێشنيازكراو‌ه بۆ تيمورى رۆژهه‌اڵت ره‌تده‌كه‌يه‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫ده‌بێت ‌ه جيابوونه‌وه‌ى تيموور ل ‌ه ئه‌نده‌نووسيا؟‬ ‫بۆي ‌ه و هه‌ق ‌ه پرسياره‌كه‌ى ‪25‬ى ئه‌يلووليش ساده‌بێ وه‌ك (ده‌ته‌وێ كوردستان ببێت ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تێكى سه‌ربه‌خۆ) و بۆ وه‌اڵمى پرسياره‌كه‌ش ده‌كرێ دوو چوارگۆش ‌ه دابندرێ ك ‌ه‬ ‫له‌به‌رانبه‌ر هه‌ر يه‌كێكيان ئااڵى عێراق و ئااڵى كوردستان دابندرێ‪ .‬چونكه‌و له‌وانه‌ي ‌ه‬ ‫خه‌ڵكێكى نه‌خوينده‌وار باشتر و بێ ئه‌وه‌ى هيچ كه‌سێك يارمه‌تيان بدا‪ ،‬وه‌اڵمى پرسياره‌ك ‌ه‬ ‫بده‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫· دوا پرس ك ‌ه جێگه‌ى باس بێ‪ ،‬ب ‌ه چ زۆرينه‌يه‌ك ريفرانده‌مه‌ك ‌ه ب ‌ه قازانجى سه‌ربه‌خۆيى‬ ‫ده‌بڕێته‌وه‌‪ .‬ديار‌ه ئێم ‌ه تا ئێست ‌ه قانوونێكمان نيي ‌ه ك ‌ه ئه‌م پرسه‌ى يه‌كالكردبێته‌وه‌‪ ،‬لێ‬ ‫وه‌ك پره‌نسيپێكى گشتى‪ ،‬زۆرينه‌ى ده‌نگ ‌ه راسته‌كان‪ ،‬وات ‌ه زۆرينه‌ى ده‌نگى راستى ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ى مافى ده‌نگدانيان هه‌يه‌و چوونه‌ت ‌ه سه‌ر سندووق و ده‌نگيان داوه‪ ،‬حيسابه‌‌‪.‬‬ ‫واته‌ لێره‌دا‪ ،‬يه‌كه‌مجار ده‌بێ تۆمارێكى گشتيى ده‌نگده‌ران هه‌بێ ك ‌ه چه‌ند كه‌س هه‌قى‬ ‫ده‌نگدانيان هه‌يه‌‪ .‬بێ له‌وه‌ تۆمارى ده‌نگده‌ران به‌گوێره‌ى ناحيه‌و قه‌زاو پارێزگا رێكبخرێ‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪40‬‬

‫‪20‬‬

‫تا ئێست ‌ه به‌گشتى ل ‌ه زۆرينه‌ى هه‌ر‌ه زۆرى ئه‌و ريفرانده‌مانه‌ى كراون و سه‌ركه‌وتوو‬ ‫بوون‪ ،‬هه‌رچه‌ند ل ‌ه ياسايه‌كدا جێگيرنه‌كراوه‌‪ ،‬زۆرينه‌ى ره‌هاى ئه‌وانه‌ى هه‌قى ده‌نگدانيان‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬ده‌نگيان ب ‌ه سه‌ربه‌خۆيى داوه‌‪ :‬بۆ نموونه‌‪ :‬ل ‌ه سلۆڤينيا رێژه‌ى ئه‌وانه‌ى چوونه‌ت ‌ه‬ ‫سه‌ر سندووقى ده‌نگدان ‪ %90,8‬بووه‌و له‌و رێژه‌ي ‌ه ‪ %88,5‬ده‌نگيان به‌سه‌ربه‌خۆيى داوه‌‪،‬‬ ‫وات ‌ه ‪%80,35‬ى سه‌رجه‌م ئه‌وانه‌ى مافى ده‌نگدانيان هه‌بووه‌‪ ،‬ده‌نگيان ب ‌ه سه‌ربه‌خۆيى‬ ‫داوه‌‪ .‬ل ‌ه كرواتيا رێژه‌ى ئه‌وانه‌ى چوونه‌ت ‌ه سه‌ر سندووقى ده‌نگدان ‪ %83,56‬بووه‌و له‌و‬ ‫رێژه‌ي ‌ه ‪ %93,24‬ده‌نگيان به‌سه‌ربه‌خۆيى داوه‌‪ ،‬وات ‌ه ‪%77,9‬ى سه‌رجه‌م ئه‌وانه‌ى مافى‬ ‫ده‌نگدانيان هه‌بووه‌‪ ،‬ده‌نگيان ب ‌ه سه‌ربه‌خۆيى داوه‌‪ ،‬ل ‌ه گورجستان رێژه‌ى ئه‌وانه‌ى چوونه‌ت ‌ه‬ ‫سه‌ر سندووقى ده‌نگدان ‪ %90,6‬بووه‌و له‌و رێژه‌ي ‌ه ‪ %99,5‬ده‌نگيان به‌سه‌ربه‌خۆيى داوه‌‪،‬‬ ‫وات ‌ه ‪%90,14‬ى سه‌رجه‌م ئه‌وانه‌ى مافى ده‌نگدانيان هه‌بووه‌‪ ،‬ده‌نگيان ب ‌ه سه‌ربه‌خۆيى‬ ‫داوه‌‪ ،‬ل ‌ه التڤيا رێژه‌ى ئه‌وانه‌ى چوونه‌ت ‌ه سه‌ر سندووقى ده‌نگدان ‪ %87,6‬بووه‌و له‌و‬ ‫رێژه‌ي ‌ه ‪ %74,9‬ده‌نگيان به‌سه‌ربه‌خۆيى داوه‌‪ ،‬وات ‌ه ‪%65,6‬ى سه‌رجه‌م ئه‌وانه‌ى مافى‬ ‫ده‌نگدانيان هه‌بووه‌‪ ،‬ده‌نگيان ب ‌ه سه‌ربه‌خۆيى داوه‌‪ ،‬له‌ بۆسنياو هرزه‌گۆڤينيا رێژه‌ى‬ ‫ئه‌وانه‌ى چوونه‌ت ‌ه سه‌ر سندووقى ده‌نگدان ‪ %63,4‬بووه‌و له‌و رێژه‌ي ‌ه ‪ %99,7‬ده‌نگيان‬ ‫به ‌سه‌ربه‌خۆيى داوه‌‪ ،‬وات ‌ه ‪%63,2‬ى سه‌رجه‌م ئه‌وانه‌ى مافى ده‌نگدانيان هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫ده‌نگيان ب ‌ه سه‌ربه‌خۆيى داوه‪ ...‬كه‌وات ‌ه پێويست ‌ه هه‌وڵ بدرێ خه‌ڵكێكى زۆر بچێت ‌ه سه‌ر‬ ‫سندووقى ده‌نگدان و ده‌نگ بۆ سه‌ربه‌خۆيى بده‌ن و گرنگه‌ زۆرينه‌ى ره‌هاى ئه‌وانه‌ى هه‌قى‬ ‫ده‌نگدانيان هه‌ي ‌ه ده‌نگ ب ‌ه سه‌ربه‌خۆيى بده‌ن‪.‬‬ ‫دوو نموونه‌ى ديك ‌ه ك ‌ه داواى زۆرينه‌ى تايبه‌تيان كردووه‌‪ ،‬ل ‌ه ساڵى ‪1998‬دا‪ ،‬ل ‌ه دورگه‌ى‬ ‫نڤيس ريفرانده‌مێك بۆ جيابوونه‌و‌ه ل ‌ه فيدراسيۆنى سانت كيتس و نڤيس سازكراو ل ‌ه‬ ‫ئه‌نجامدا ‪%62‬ى ده‌نگده‌ران ده‌نگيان بۆ سه‌ربه‌خۆيى دا‪ ،‬به‌اڵم به‌گوێره‌ى ده‌ستوورى‬ ‫فيدراسيۆنه‌ك ‌ه دوو له‌سه‌ر سێ پێويست بوو‪ ،‬بۆي ‌ه ريفرانده‌مه‌ك ‌ه ب ‌ه قازانجى سه‌ربه‌خۆيى‬ ‫نه‌بڕايه‌وه‌‪ ،‬هه‌رچى جيابوونه‌وه‌ى مۆنتينيگرۆ ل ‌ه فيدراسيۆنى سربستان و مۆمنتينيگرۆيه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وا به‌گوێره‌ى ده‌ستوورى فيدراسيۆنه‌ك ‌ه ‪ %55‬بۆ جيابوونه‌و‌ه پێويست بوو‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ريفرانده‌مه‌كه‌ى ‪21‬ى ئايارى ‪2006‬دا‪%55,5 ،‬ى ده‌نگده‌ران ده‌نگيان بۆ سه‌ربه‌خۆيى داو‬ ‫به‌مجۆره‌ به‌رێژه‌يه‌كى كه‌م به‌ره‌ى سه‌ربه‌خۆيى برديه‌وه‌‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪41‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪42‬‬

‫‪20‬‬

‫باشووری کوردستان و‬ ‫هەنگاوەکانی بنیاتنانی‬ ‫نەتەوە و دەوڵەت‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪43‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪44‬‬

‫‪20‬‬

‫پێشەکی‪:‬‬ ‫جەنگ ئەو دیاردەیەیە بۆ هەندێک خەڵک ریسکی گەورە و بۆ هەندێ خەڵکی تر‬ ‫دەستکەوتی گەورەی تێدایە‪ .‬براوەکانی جەنگ لووتبڵندانە دەستکەوتەکان دابەش‬ ‫دەکەن و زۆرجار خاک و ئاو و گەل و نیشتیمانەکان دەبنە دەستکەوتی جەنگەکانیان و‬ ‫بە ئارەزووی خۆیان و بە پێی بەرژەوەندییەکانیان دابەشیان دەکەن‪.‬‬ ‫جەنگی جیهانی یەکەم‪ ،‬جەنگێکی گشتگرەوەی وێرانکار بوو بۆ زۆرینەی گەالن‪ ،‬وەلێ‬ ‫دەستکەوتێکی بێئەژماریشی تێدابوو بۆ کەمینەی گەالن‪ .‬لە جەنگی جیهانی یەکەمدا‬ ‫گەلی وا هەبوو ریشەکێش کرا‪ ،‬نموونەی گەلی ئەرمەن‪ ،‬کە وەکو خاک و وەکو گەلیش‬ ‫ئەرمەنستان و گەلی ئەرمەن بوونە قوربانی لەو جەنگەدا لەبەر بەرژەوەندییەکانی نێوان‬ ‫گەالنی شەڕکەر و بە تایبەتیش روسیا و تورکیا و هاوپەیمانەکانی هەردووالیان‪ .‬گەلی‬ ‫کوردیش لەو گەالنە بوو لە ئاکامی جەنگی جیهانیدا گورزی گورچکبڕی بەرکەوت و وەک‬ ‫خاک و وەک نەتەوەش زیانی مەزنی لێکەوت و وەک خاک و وەک نەتەوەش دابەش و‬ ‫کەرت و پەرت کرا‪ .‬پرۆسەی دابەشکردنی کوردستان بەسەر دەوڵەتەکانی دراوسێدا لە‬ ‫دوای کۆتایی جەنگی جیهانی یەکەمەوە‪ ،‬زۆر ئاسان بۆ داگیرکەران بەڕێوەچوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە فیکر و کردەیەکی هێندە ئاڵۆز دابەشکارییەکە ئەنجام درا لە نێوان سێ نەتەوە و‬ ‫چوار دەوڵەت کە خۆشیان بەشبەش کرابوون بەسەر دەوڵەتانی زلهێزی کۆلۆنیالیزمدا‪،‬‬ ‫کە یەکگرتنەوەی نزیک بێت لە مەحاڵەوە‪.‬‬ ‫لە ئێستادا سەدەیەک تێدەپەڕێت بەسەر ئەو دابەشکارییەدا و سەدەیەکە کوردستان‬ ‫داگیرکراوی چوار دەوڵەتی دراوسێی خۆیەتی «عێراق‪ ،‬ئێران‪ ،‬سوریا و تورکیا»‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫ئەدەبیاتی داگیرکەران و بە تایبەت مێژووی شێوێنراوی کورد بە پێنووسی مێژوونووسانی‬ ‫گەالنی داگیرکەر و کۆلۆنیالیزم وای کردووە کوردستان وەک بەشێک لە خاکی ئەو واڵتانە‬ ‫پێناسە بکرێت‪ ،‬وەلێ راستینەی مێژوویی و جوگرافیای جیاوازی کوردستان و زمان و‬ ‫کولتوور و ئایینی جیاوازی لە مێژینەی کورد بە نیسبەت واڵتە دراوسێ داگیرکەرەکانی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪45‬‬

‫و هەستی نەتەوەیی مرۆڤی کورد وای کردووە لەو سەدەیەدا بۆ دووبارە پێکەوەگرێدانی‬ ‫کەرتە پەرتەکانی خاکەکەیی و پێکەوەبەستنەوەی نەتەوە پەرتەوازەکەی چەندین شۆڕش‬ ‫هەڵگیرسێنێت و چەندین جار ڕاپەڕێت‪ .‬لە باکووری کوردستان هەر لە بزوتنەوەی‬ ‫شێخ سەعیدی پیرانەوە تا شۆڕشەکانی گەریال و حیزبە کوردستانییەکانی ئێستای‪ ،‬لە‬ ‫رۆژهەاڵتی کوردستان هەر لە کۆمارە ساواکەی کوردستان لە مەهاباد بە سەرکردایەتی‬ ‫پێشەوا قازی مەحەمەد و خەبات و تێکۆشانەکانی حیزبەکانی ئێستای رۆژهەاڵتی‬ ‫کوردستان‪ ،‬لە باشوور شۆڕشەکانی شێخ مەحمودی حەفید و شۆرشەکانی بارزانی‬ ‫ئەیلوول و گواڵن و شۆرشی نوێ و خەبات و تێکۆشانەکانی حیزبە کوردستانییەکانی‬ ‫تا ئەمڕۆی‪ ،‬لە رۆژئاوای کوردستانیش لە ئێستادا شۆڕشێکی شایستە بۆ ئازادکردنی‬ ‫شار و شارۆچکەکانی ئەو بەشە بچکۆالنەیەی کوردستان‪ ،‬گەواهی ئەوەن کوردستان‬ ‫لەوەتی داگیر و دابەشکراوە‪ ،‬کورد لە هەوڵی ئازادکردنی نەتەوە و سەربەخۆکردنی‬ ‫نیشتیمانەکەی خۆیانن‪.‬‬ ‫بەرهەمی تێکۆشانی کورد لە بەشی باشووری کوردستان بەرجەستەتر لە بەشەکانی تر‬ ‫دەرکەوتووە و ئەنجامی هەبووە‪ ،‬بە تایبەتیش لە دوای راپەڕینی بەهاری ‪ ١٩٩١‬ەوە‬ ‫کە بەشێکی زۆر لە خاکی باشووری کوردستان ئازاد کرا و بەشێکی زۆر لە خەڵکی‬ ‫کوردستان ئەزموونێکی دیموکراتی خۆبەڕێوەبردنی تاقیکردەوە و حکومەت و پەرلەمانی‬ ‫خۆی دامەزراند‪ .‬ئەم بەشەی کوردستان کە داگیرکەرەکەی عێراق بوو‪ ،‬حکومەتە یەک لە‬ ‫دوای یەکەکانیشی یەک لە یەکتر دیتاتۆر بوون و بە خراپترین شێوە مامەڵەیان لەگەڵ‬ ‫کورد کردووە‪ ،‬لە ماوەی ئەو حوکمڕانییە ستەمکارییەشیاندا چەندین جار هەوڵی قڕکردن‬ ‫و ریشەکیشکردنی کوردیان داوە و بە تایبەتیش لە حەفتاکانی سەدەی بیستەمەوە‬ ‫کە سەرەتا بە ریشەکێشکردنی کوردە فەیلییەکان دەستیان پێکرد و لە سەرەتای‬ ‫هەشتاکانیشدا بارزانییەکان و لە کۆتایی هەشتاکانیشدا بۆمبابارانی کیمیایی بەشێکی‬ ‫زۆری ناوچەکانی کوردستان و بە تایبەتیش هەڵەبجە کە ئاکامێکی ترسناکی لیکەوتەوە‬ ‫و ئینجا هێڕشەکانی ئەنفال لە قەرەداغ و گەرمیانەوە تا دواخاڵی ناوچەی بادینان‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگە لە زیندانیکردنی بەشێکی زۆر لە شۆڕشگێرانی شار و شاخی کورد و لەسێدارەدان‬ ‫و کوشتنی زۆریك لە الوانی کوردستان‪.‬‬ ‫لە دوای ڕووخاندنی رژێمی داگیرکەر و دیکتاتۆری سەددام لە ساڵی ‪ ٢٠٠٣‬بە هاوکاری‬ ‫هێزە هاوپەیمانەکان‪ ،‬هێشتاش کوردستان لەگەڵ حکومەتی عێراقدا مایەوە و هەوڵیدا‬ ‫دەستوورێکی دیموکراتیانە بۆ عێراق دابنرێت و تیایدا زامنی مافە سیاسی‪ ،‬ئابووری‪،‬‬ ‫کولتووری و کۆمەاڵیەتییەکانی بکات‪ ،‬بەاڵم دیسانەوە بەردەوام لەگەڵ حکومەتی نوێی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪46‬‬

‫‪20‬‬

‫عێراق و سەردەمی نوێی عێراقدا کێشە دروست بووەو پێشێلکردنی دەستوور و هەوڵی‬ ‫برسیکردنی خەڵکی کوردستان دەستی پێکردەوە تا وای لێهات سەرکردایەتی کورد‬ ‫بژاردەی ریفراندۆم بۆ بڕیاردانی سەربەخۆیی خۆی و بڕیاری جیابوونەوە لە عێراق بدات‬ ‫و بۆ ئەو مەبەستە‪ ،‬رۆژی ‪ ٢٥‬ی مانگی ئەیلوولی ساڵی ‪ ٢٠١٧‬دیاریکراوە بۆ گشتپرسی‬ ‫و بڕیاردانی مافی چارەی خۆنووسین لە الیەن تاک بە تاکی خەڵکی کوردستانەوە‪ .‬بۆ‬ ‫ئەو مەبەستە پێویستمان بە بیرکردنەوەی ورد و زانستییە تا هەنگاوەکانی بنیاتنانی‬ ‫نەتەوەی کورد و دەوڵەتی کورستان بە دروستی بێت و لەو ڕوانگەیەوە هەوڵ دەدەین‬ ‫هەندێ بۆچوون و شیکاری بخەینە روو‪.‬‬ ‫بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەت‬ ‫مەبەست لە بنیاتنانی نەتەوە هەوڵدانە بۆ زیادکردنی تواناکانی خۆبەڕێوەبردن و‬ ‫بڕیاردان لە بارەی چارەنووسی خودی نەتەوە و دامەزراندنی قەوارەیەکی سەربەخۆیە لە‬ ‫چوارچێوەی دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری و گەشەسەندوو‪ .‬بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەت‬ ‫بە دروستکردن و رێکخستن و بەدامەزراوەکردنی دامودەزگاکان دەتوانێت سەرکەوتوو‬ ‫بێت‪ .‬هەموو دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری پێویستی بەوەیە سەرخان و ژێرخانێکی‬ ‫پتەوی بۆ بنیات نرابێت یان دوای بەدەوڵەتبوون بۆی بنیات بنرێت‪ .‬ژێرخان بریتییە‬ ‫لە هەبوون و بنیاتنانی ئابوورییەکی سەقامگیر و دروستکردنی کۆڵەگە سەرەکییەکان‬ ‫کە ئەو دەوڵەتەی لەسەر رابگیرێت و داهاتی گشتی ئەو دەوڵەتە دابین بکات‪ ،‬هەرچی‬ ‫سەرخانە بریتییە لە زمان و کولتوور و پەروەردە و بونیادی فیکری ئەو کۆمەڵەی لەو‬ ‫دەوڵەتەدا دەژی‪ .‬ژێرخان و سەرخان وەک چۆن بناغە و بنمیچ بۆ هەر ماڵێک پێویستە‬ ‫ئاوا بۆ بنیاتنانی نەتەوەیەک و دەوڵەتێک پێویستن‪.‬‬ ‫لە باشووری کوردستاندا لە ساڵی ‪ ١٩٩١‬ەوە حکومەتی خۆجێی و پەرلەمان دامەزراوە و‬ ‫بە کردار کورد خۆی بەشێکی واڵتی خۆی بەڕێوە بردووە و بە دیفاکتۆ دەوڵەتێک بووە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی تردا کە عێراقە‪ .‬لە ساڵی ‪ ٢٠٠٣‬بەدواشەوە کە ساڵی‬ ‫ڕووخاندنی رژێمی بەعس و دیکتاتۆری عێراق «سەددام حسێن» بوو‪ ،‬دەستوورێک بۆ‬ ‫عێراق دانرا و لەوێدا بە فەرمی و یاسایی کوردستان وەک هەرێمێکی فیدڕاڵی چەسپا‪.‬‬ ‫بنچینەی ئابووری باشووری کوردستانیش وەک زۆرینەی واڵتانی دەوروبەر و ناوچەکە‬ ‫بەرهەم و سامانی ژێرزەمینی واڵتەکەیەتی و بە تایبەتیتریش سامانی نەوت‪ ،‬کە بە‬ ‫رێژەیەکی زۆرە و ئەگەر وەک پێویست سوودی لێ وەربگرێت کوردستان دەبێتە یەکێک‬ ‫لە واڵتە گەشەسەندووەکان‪ ،‬بەاڵم «نەوت» بە تەنها نەتەوە دروست ناکات‪ ،‬بەڵکو ئەوە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪47‬‬

‫«دەوڵەت»ی خاوەن سەروەرییە دەتوانێت نەتەوە دروست بکات و نەوت بکاتە فاکتەری‬ ‫گەشەسەندنی ئەو نەتەوە و دەوڵەتە‪.‬‬ ‫زەمینەی بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەتی کوردستان‬ ‫چەند خاڵیکی گرنگ هەن لەباری زەمینەی جیابوونەوە لە دەوڵەتی عێراق و بنیاتنانی‬ ‫نەتەوە و دەوڵەتێک لە باشووری کوردستان لە ئێستادا دەردەخەن‪ ،‬بریتین لەمانە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬کورد لە باشووری کوردستاندا خاوەنی ئەزموونێکی دوورودرێژی خۆبەڕێوەبردنە‪.‬‬ ‫سەرەڕای هەموو کەموکوڕییەکانی حکومەت و هەبوونی گەندەڵی دانپێدانراو لە‬ ‫الیەن خودی بەرپرسانی حکومەتەوە‪ ،‬بەردەوامبوونی ئەو ئەزموونە لە ماوەی زیاتر‬ ‫لە چارەکەسەدەیەک و هەبوونی دامودەزگای بەڕێوەبردن و یاسادانان و دادوەری‪،‬‬ ‫فاکتەرێکی گرنگە و کۆڵەگەیەکی پێویستە بۆ دامەزراندن و بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬لە رووی سەرخانەوە کورد خاوەنی زمانێکی جیاواز و کولتوورێکی جیاوازە‬ ‫و تەنانەت بەهۆی ئایینی هاوبەشیشەوە لەگەڵ پێکهاتەی عەرەبی عێراق «ئایینی‬ ‫ئیسالم» هێشتاش نەتوانراوە ئەم تایبەتمەندییەی کاڵ بکرێتەوە و کورد بە درێژایی‬ ‫مێژووی ژێردەستەبوونیشی لە عێراقدا پارێزگاری لە زمانی خۆی و کولتووری خۆی‬ ‫کردووە‪ .‬زمان یەکێکە لە پێکهاتەسەرەکییەکانی نەتەوە و کۆڵەگەیەکی بنچینەییەشە‪.‬‬ ‫بەهۆی زمانی جیاواز و تایبەتی کوردەوە ئەدەبیاتی کوردی تەنها توانراوە لە رێگەی‬ ‫وەرگێڕانەوە بە بە عێراق بگەیەندرێت و ئەدەبی عەرەبیش تەنها بەهۆی وەرگێڕانەوە بە‬ ‫کورد گەیشتووە‪ .‬ئەگەرچی بەهۆی نەبوونی دەوڵەتەوە تا ئەمڕۆ رێگە لە گەشەی زمانی‬ ‫کوردی گیراوە و نەهێڵدراوە ببێتە خاوەنی زمانێکی ستاندارد‪ ،‬بەاڵم هێشتاش زمانی‬ ‫کوردی وەک فاکتەرێکی گرنگ ماوەتەوە و کۆڵەگەیەکی بنچینەیی بنیاتنانی دەوڵەتی‬ ‫کوردستان دەبێت‪.‬‬ ‫سییەم‪ :‬خاک و خۆماڵیکردنی سامانەکانی سەروژێری کوردستان خاڵیکی گرنگ و ژیانییە‬ ‫بۆ بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەت‪ .‬کوردستان واڵتێکە ناوی بە نەتەوەکەیەوە بەستراوەتەوە‬ ‫«کورد»»ستان»‪ .‬ناوی «کوردستان» بە درێژایی مێژوویی داگیرکردنەکەی یەکێک بووە‬ ‫لەو فاکتەرانەی خاکەکەی پاراستووە‪ .‬لە ڕابردوودا واڵتانی داگیرکەری هەوڵی گۆڕینی‬ ‫ناوەکەیان داوە بەاڵم بێ ئەنجام بووە‪ .‬بۆ نموونە لە حەفتاکانی سەدەی بیستەمدا رژێمی‬ ‫بەسی عێراق کە ئۆتۆنۆمی بۆ کورد بە فەرمی ناسی و لە دەستووردا جێگەی پێدا‪ ،‬لە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪48‬‬

‫‪20‬‬

‫ئەدەبیاتی خۆیدا بەردەوام «ناوچەی حوکمی زاتی» لە بری وشەی کوردستان بەکار‬ ‫دەبرد بە نیازی ئەوەی ئەویان ببێتە ناوی و کوردستان لە زەینی خەڵکی کورد خۆیشی‬ ‫بسڕدریتەوە‪ ،‬بەاڵم بێ ئەنجام بووە‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬جینۆسایدەکانی کە بەسەر کورددا هاتوون و حکومەتە یەک لە دوای‬ ‫یەکەکانی عێراق لێی بەرپرسیارن و بکەری ئەو جینۆسایدانەن‪ ،‬فاکتەرێکی تری گرنگە‬ ‫کە دەیسەلمێنێ عێراق هەمیشە وەک کۆلۆنیالیست رەفتاری لەگەڵ کورد کردووە و‬ ‫چەوساندنەوەی نەتەوەی کورد لە عێراق تا ئاستی قڕکردن و ریشەکێشکردنی بووە‪.‬‬ ‫لە چارەکەی چوارەمی سەدەی بیستەمدا بە تایبەتی جینۆسایدی کوردە فەیلییەکان‪،‬‬ ‫بارزانییەکان و کیمیابارانی هەڵەبجە و پەالمارەکانی ئەنفال لە گەرمیان و خاپوورکردنی‬ ‫گوندەکان و تەنانەت کوێرکردنەوەی کانی و سووتاندنی دارستانەکان و هتد‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەمانە بەڵگەدار و سەلمێندراون و لە دادگای بااڵی تاوانەکانیش لەسەر بکەرەکانی‬ ‫چەسپان و لەسەر ئەمانە حوکم دران‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬جەنگی ئەم دواییەی داعش و پەالمارەکانیان بۆ سەر کوردستان و بەرهەڵستی‬ ‫کردنیان لە الیەن هێزی پێشمەرگەی کوردستانەوە و تێکشکاندنی ئەو ئەفسانەیەی کە‬ ‫جیهانی تۆقاندبوو‪ .‬وەک چۆن کوردستان لە ئەنجامی جەنگی جیهانی یەکەمدا کەرت و‬ ‫پەرت کرا و دابەشکرا بەسەر دراوسێکاندا‪ ،‬فاکتەری جەنگ دەتوانێت ببێتەوە بەهۆی‬ ‫یەکگرتنەوەی و بنیاتنانی دەوڵەتێک بۆی‪ .‬کورد لە جەنگ لە دژی تیرۆریزمی جیهانیدا‬ ‫بوو بە ژمارەیەکی قورس و هێزی پێشمەرگەی کوردستان بوو بە پارێزەری کوردستان و‬ ‫جیهانیش لە ڕووبەرووبوونەوەی داعشدا و هێزی براوەی ئەو جەنگەیە‪ .‬لە ئەنجامی ئەو‬ ‫جەنگەدا ژمارەیەکی زۆر شەهیدی دا و زیانی لێکەوت‪ ،‬بەاڵم دەستکەوتی گەورەشی بۆ‬ ‫کوردستان بەدەست هێنا و ئەو خاکانەی کە دەوڵەتی داگیرکەری عێراق مەحاڵ بوو بە‬ ‫یاسا و دەستوور بیداتەوە بە کورد‪ ،‬پێشمەرگە لە جەنگدا بەخوێن بە دەستی هێنایەوە‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬یەکێک لە فاکتەرە گرنگەکانی تری توانای بەدەوڵەت بوونی باشووری کوردستان‬ ‫ئەوەیە لەبەر فاکتەری ئابووری نەوت و جەنگ دژی تیرۆریزم بەرژەوەندی کوردستان و‬ ‫جیهان پێکەوەگرێدران‪ .‬بەهۆی ئەم بەرژەوەندییە هاوبەشەوە کە لە سەدەی رابردوودا‬ ‫لە ئارادا نەبوو‪ ،‬بەاڵم لە سەدەی نوێ و هەزارەی نوێ ئەو زەمینەیە دروست بوو کە‬ ‫بەرژەوەندی کورد و جیهان پێکەوە ببەستێتەوە‪ ،‬وای کردووە کۆمەڵی نێونەتەوەیی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪49‬‬

‫حسابێکی شایستە بۆ کوردستان بکات‪ .‬هاوکاری هێزی هاوپەیمانی و پێشمەرگەی‬ ‫کوردستان لە الیەک و هەناردەکردنی نەوتی کوردستان بە کەرکووکیشەوە لە الیەکی‬ ‫ترەوە‪ ،‬ئەم زەمینەیەی تەختتر کرد‪.‬‬ ‫حەوتەم‪ :‬گەشەسەندنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی کوردستان و واڵتانی جیهان‬ ‫فاکتەرێکی تری گرنگە لە بەهێزکردنی پێگەی کورد و زەمینەسازی بۆ دەوڵەتسازی‪.‬‬ ‫سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان بە تایبەتی لە دوای ڕوخانی رژێمی عێراقەوە دەستی‬ ‫بە بنیاتنانی پەیوەندییەکی دیپلۆماسی گەشەسەندوو کرد لەگەڵ تەواوی واڵتانی جیهان‪.‬‬ ‫ئەمریکا و واڵتانی ئەوروپا پەیوەندی ئابووری‪ ،‬سیاسی و سەربازیی تۆکمەیان لەگەڵ‬ ‫حکومەتی کوردستاندا دروست کرد و بەرژەوەندییەکان بە کردار پێکەوە گرێدران‪.‬‬ ‫هەبوونی سەرۆکێکی حساببۆکراو لە الیەن کۆمەڵی نێونەتەوەییەوە فاکتەرێکی تری‬ ‫گرنگ و دڵنیاکەرەوە بوو بۆ رۆژئاوا بۆ دانانی ئەو پەیوەندییانە و گەشەپێدانیان‪ .‬بە‬ ‫تایبەتیش کە سەرۆکی کوردستان خۆی راستەوخۆ سەرکردایەتی و سەرپەرشتی جەنگی‬ ‫دژی داعشی دەکرد و لە جەنگەکەشدا پێشمەرگە سەرکەوتوو بوو‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەبوونی ئەو زەمینە جیهانییە بۆ بەدەوڵەتبوون و بنیاتنانی نەتەوە‪ ،‬هەندێ‬ ‫فاکتەری تر هەن رێگر و بەربەست دروستکەرن لە رێگەی ئەم هەنگاوە گرنگەدا کە‬ ‫کوردستان لەم قۆناغەدا دەیەوێت بیهاوێت‪ .‬ئەگەرچی زەمینەیی جیهانی لەبارە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زەمینەی ناوچەیی و ناوخۆیی کوردستان پڕ قەیران و کێشمەکێشە و دەتوانین لەو‬ ‫ئاستەنگییە سەرەکییانە هەندێکیان دەستنیشان بکەین‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬کەشی سیاسی ناوخۆیی کوردستان و ملمالنێی حیزبەکانی کوردستان و ناتەبابوون‬ ‫لەگەڵ یەکتردا وای کردووە لە پرسێکی وا گرنگی وەکو زەمینەسازی بۆ بنیاتنانی نەتەوە‬ ‫و دەوڵەتدا هاوگوتار نەبن‪ .‬لێکترازانی ئەو هێزانەی کوردستان کە پێکەوە حکومەتی‬ ‫بنکەفراوانیان پێکهێنابوو‪ ،‬خاڵێکی الوازکەرەوەی ئەو هەنگاوەیە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬فشاری ئابووری و قەیرانی دارایی لە ئەنجامی بڕینی بودجەی کوردستان لە‬ ‫الیەن حکومەتی ناوەند و جەنگ دژی تیرۆریزمی داعش و هاتنی ژمارەیەکی زۆری‬ ‫پەنابەری عەرەب و دابەزینی نرخی نەوت‪ .‬ناچاربوونی حکومەتی هەرێمی کوردستان‬ ‫بە دەستکاریکردنی موچەی فەرمانبەران و کارمەندانی دەوڵەت و بەوەش الوازبوونی‬ ‫ئیدارە و ئیرادەی خەڵک و ئاسانبوونی بۆ باوەڕکردن بە هێزی دەرەکی کە خۆی وەک‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪50‬‬

‫‪20‬‬

‫فریادڕەس و دڵسۆزی خەڵک پیشان بدات‪ .‬لە سەرەتای ‪٢٠١٤‬ەوە کە جەنگ دژی‬ ‫تیرۆریزم هەڵگیرسا‪ ،‬ئابووری کوردستان هەرەسی هێنا و سیاسەتی پاشەکەوتکردنی‬ ‫موچە کاریگەری لەسەر تەواوی خەڵکی کوردستان دانا و هەڵوێستی حکومەتی بەرامبەر‬ ‫بە هاواڵتیان الواز کرد‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬هەڵوێستی دژبەرانەی دەوڵەتەکانی ناوچەکە و بە تایبەتی ئەو واڵتانەی‬ ‫کوردستانیان بەسەردا دابەش کراوە و هەوڵی دەستوەردان لە سیاسەتی ناوخۆی‬ ‫کوردستان و فشاردروستکردن و تەنانەت دنەدانی هەندێ لە هێزە کوردستانیەکان‬ ‫بۆ دژایەتیکردنی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی کوردستان‪ .‬لە پەیوەندی بەم پرسەدا هەر‬ ‫چوار واڵتی دراوسێ و داگیرکەری بەشەکانی کوردستان هاوهەڵوێستن و هەوڵ دەدەن‬ ‫هێزەکانی کوردستان لێک بترازێنن تا هاوهەڵوێست و هاوگوتار نەبن‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬هەڵوێستی واڵتانی عەرەبی ناوچەکە و هەڵوێستی واڵتێکی وەکو ئیسرائیل کە‬ ‫بەرامبەر بە پرسی سەربەخۆیی کوردستان پێچەوانە دەبن‪ .‬ئیسرائیل پشتیوانی خۆی بە‬ ‫فەرمی دەربڕیوە و یەکەمین واڵت دەبێت کە دان بە دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردستاندا‬ ‫بنێت لە کاتی راگەیاندنیدا و بێ شک دەبێتە هاوکار و پشتیوان‪ ،‬بەاڵم لەبەرامبەردا‬ ‫دەوڵەتە عەرەبییەکان دەشێ لەبەر ئەو هەڵوێستەی ئیسرائیل ببنە دژی ئەو دەوڵەتە‬ ‫لە داهاتوودا‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬ئەگەرچی لەسەر دەستی هێزی پێشمەرگەی کوردستان ئەفسانەی هێزی داعش‬ ‫تێکشکێندرا‪ ،‬بەاڵم دەشێ و ئەگەری تری بەهێز لە ئارادایە هاوشێوەی داعش بەناوی‬ ‫دیکەوە لە ناوچەکە و جیهان دروست بکرێت‪ .‬وەک چۆن داعش درێژەپێدەری ئەلقاعیدە‬ ‫بوو‪ ،‬دەشێ هێزی شەڕانگێز و تیرۆریستی تریش دروست بکرێت و بدرێت بە گژ ناوچەکە‬ ‫و جیهاندا‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬جوگرافیای کوردستان و پەنگخواردنی لە نیوان ئەو دەوڵەتانەدا بێ ئەوەی‬ ‫دەریچەیەکی دەرییایی هەبێت بە رووی جیهاندا بیکاتەوە‪ .‬ئەم خاڵە الوازە لە ئەگەری‬ ‫رزگاربوونی بەشێکی دیکەی کوردستاندا بە تایبەت رۆژئاوای کوردستان کە ئێستا‬ ‫زەمینەی لەبارترە بۆ ئەو مەبەستە‪ ،‬دەتوانێت ببێتە دەریچەیەکی خۆماڵی و کرانەوەیەکی‬ ‫زیاتری کوردستان بەڕووی دنیادا‪ ،‬کە بۆ پەیوەندییە ئابوورییەکان سوودمەند بێت لێی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪51‬‬

‫و بە تایبەتی بۆ هەناردەکردنی نەوتی کوردستان بۆ هەموو جیهان‪.‬‬ ‫حەوتەم‪ :‬ئاستەنگییەکی گەورەی تر لەبەردەم ئەم هەنگاوەدا الوازی بەڕێوەبردنە لە‬ ‫دامودەزگاکانی حکومەتی کوردستاندا کە ئەگەر پالن بۆ چاکسازی دانەنرێت و بەم‬ ‫شێوەیەی ئێستای بمێنێتەوە ئەم سیستەمە دواکەوتووەی بەڕێوەبردن لە دۆخی بوون بە‬ ‫دەوڵەتیشدا ئارێشەی گەورە دروست دەکات‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەبوونی ئەو رێگری و ئاستەنگییانەشدا کە لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا‪ ،‬هێشتا‬ ‫خاڵە بەهێزەکان زیاتر و زاڵترن‪ ،‬بە تایبەتیش هەبوونی ئیرادەیەکی بەهێزی خەڵک‬ ‫بۆ سەربەخۆبوون و جیابوونەوەی کوردستان لە عێراق‪ ،‬چونکە زۆرێک لەو ئارێشانەی‬ ‫کە ئێستا حکومەتی هەرێمی کوردستان دەناڵێنێت بە دەستییەوە لە کاتی بوون بە‬ ‫دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری چارەسەر دەبێت‪ ،‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت‪ ،‬دەستوورێکی دەبێت و یاساکان لە هەناوی‬ ‫ئەو دەستوورەوە دەردەکرێن و دەکرێت سیستەمێکی بەڕێوەبردنی باش بە پێی ئەو‬ ‫دەستوورە دابنرێت و بخرێتە گەڕ‪ .‬ماف و ئازادی و بەهاکان بە پێی دەستوور و یاسا‬ ‫دەستنیشان بکرێن و پێشێلکردنی ئەوانە سزایان لەسەر بێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت‪ ،‬هێزێکی پێشمەرگەی یەکگرتووی نیزامی بە پێی‬ ‫دەستوور و یاسا دروست دەبێت و یەک فەرماندەیەکی گشتی بە ئاراستەی پاریزگاری‬ ‫لە دەوڵەت و هاواڵتیان دەیبات‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت‪ ،‬مامەڵەی جیهان لەگەڵ کوردستاندا ڕاستەوخۆ‬ ‫دەبیت و هاوکاری هێزی پێشمەرگەش لە الیەن زلهێزەکانەوە راستەوخۆ دەبێت‪ ،‬نەک‬ ‫وەک ئێستا کە لە رێگەی حکومەتی ناوەندییەوە بوو‪ ،‬کە چارەکی ئەو هاوکارییانەش‬ ‫نەدەگەیشتە کوردستان‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت‪ ،‬پەیوەندی ئابووری پتەوی راستەوخۆی لەگەڵ‬ ‫دەوڵەتەکانی دنیا دەبێت و بە تایبەتیش نەوت و سامانی سروشتی کوردستان بە بێ‬ ‫کێشە دەفرۆشرێت و پارەکەی دێتەوە و بەوەش باری ئابووری خەڵک دەبوژێتەوە‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪52‬‬

‫‪20‬‬

‫پێنجەم‪ :‬ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت‪ ،‬سندووقی دراوی نێودەوڵەتی راستەوخۆ قەرزی‬ ‫پێدەدات و لە کاتی قەیرانەکاندا دەستخەڕۆ و بێچارە نامێنێتەوە‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت‪ ،‬پەیوەندی واڵتانی دەوروبەر و جیهان بە فەرمی‬ ‫و لە رێگەی حکومەتەوە دەبێت و هەر حیزب و گروپێک بە کەیفی خۆی بۆی نابێت‬ ‫پەیوەندی بەم واڵت و ئەو واڵتەوە بکات و ئەگەری بەکارهێنانیان لە دژی نەتەوە و‬ ‫نیشتیمانی خۆیان سنووردارتر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫حەوتەم‪ :‬ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت‪ ،‬سیستەمە ئابوورییەکەی بە پێی یاسا‬ ‫دادەڕێژرێت و دەکرێت بە سوودوەرگرتن لە سیستەمە پێشکەوتووەکانی دنیا پرسی‬ ‫داهات و دەرهاتی دەوڵەت رێک بخرێت و مووچە و باج و دەرماڵەکان یاسایان بۆ‬ ‫دابنرێت‪ .‬لە نێو دەوڵەتێکی ئاسایی و یاساییدا پرۆژەی چاکسازی ئابووری‪ ،‬سیاسی و‬ ‫کولتووری دەتوانێت باشتر و کاریگەرتر دابنرێت و کاری پێبکرێت‪.‬‬ ‫جگە لەم خااڵنە هی دیکەش هەن سوودەکانی دەوڵەتبوونی کوردستان بەرجەستە‬ ‫دەکەن‪ ،‬لێرەدا تەنها خاڵە سەرەکییەکانمان خستنە ڕوو‪ .‬بەهیواین لە ریفراندۆمی ‪ ٢٥‬ی‬ ‫سێپتەمبەردا دەنگی «بەڵێ» بۆ سەربەخۆیی کوردستان و جیابوونەوەی لە دەوڵەتی‬ ‫داڕووخاوی عێراق هێندە بەهێز بێت کە دنیا سەرسام بکات‪ .‬شایانی گوتنە وەبیری‬ ‫بهێنینەوە کە لە ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬دا لە راپرسییەکی نافەرمیدا کە لە تەوای کوردستان و‬ ‫لە ناو کوردانی هەندەران ئەنجام درا و دەنگی «بەڵێ» بۆ جیابوونەوەی کوردستان لە‬ ‫عێراق ‪ %٩٩‬بوو‪ ،‬ئەم ئەنجامە ئەوە دەخاتە ڕوو کە کوردێ نییە پێی خۆش بێت لەگەڵ‬ ‫عێراقدا لە دەوڵەتێکی هاوبەشدا بژی و کوردێ نییە بە ناسنامەی عێراقیبوون خۆشحاڵ‬ ‫بێت‪ .‬لە ئێستادا دەوڵەتەکانی داگیرکەری کوردستان هەندێ کەس و الیەنیان هانداوە‬ ‫«نەخێر» بڵێن و تەنانەت ریکالمیشی بۆ بکەن و تیڤی تایبەتی بۆ بەکاربهێنن‪ ،‬بە‬ ‫بڕوای من هەر کەس و الیەنێک لە ژێر هەر فشارێک یان لەبەر هەر دەسکەوتێک و بەهەر‬ ‫پاساوێک «نەخێر» بۆ سەربەخۆیی نیشتیمانەکەی هەڵبژێرێت یان بانگەشەی بۆ بکات‪،‬‬ ‫ناوی لە پەڕە ڕەشەکانی مێژوودا تۆمار دەبێت‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪53‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪54‬‬

‫‪20‬‬

‫کۆمەڵەی مندااڵنی کورد‪ /‬لە نەرویج‬

‫پاڵپشتی لە سەربەخۆیی کوردستان دەکەین‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪55‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪56‬‬

‫‪20‬‬

‫ئێمەی دەستەی کارگێڕ و سەرجەم ئەندامانی کۆمەڵەی مندااڵنی کورد لە نەرویج‬ ‫پاڵپشتی خۆمان بۆ سەربەخۆیی و بۆ راگەیاندنی دەوڵەتی کوردستان رادەگەیەنین‪.‬‬ ‫ئەمەش بە ئەرکێکی پێویستی ئەستۆمان دەزانین‪ .‬لەگەڵ پرۆسەی ریفراندۆمی باشووری‬ ‫کوردستان داین‪ .‬دەنگدان بە «بەڵێ» ئەرکێکی پیرۆزی نیشتمانیمانە و گوزارشتە لە‬ ‫سۆز و خۆشەویستی و پەرۆش و هاوبەستەبوونمان بۆ کوردستانی نیشتمانی شیرینمان‪.‬‬ ‫بڕیاردان لە مافی چارەی خۆنووسین‪ ،‬مافێکی رەوا و یاساییە و هەنگاوێکی بوێرانەیە‪.‬‬ ‫بۆ گەلی بوێر و دلێری ماف زەوتکراو و نیشتمان داگیرکراو هەموو کاتێک هەل لەبار و‬ ‫گونجاوە‪.‬‬ ‫هەر کوردێکی دڵسۆز و کوردستان پەروەر‪ ،‬بە دەنگدانی بە «بەڵێ» بۆ سەربەخۆیی‬ ‫کووردستان‪ ،‬کوردستان پەروەریی خۆی دەسەلمێنێت و ویژدانی ئاسوودە دەکات‪.‬‬ ‫هیوادارین‪ ،‬هەموو پارتییە کوردستانییەکانمان‪ ،‬هەموو ناکۆکی و ملمالنی و گلەییەک‬ ‫بە الوە بنێن‪ ،‬چارەنووس و پەرژەوەندیی بااڵی گەلەکەمان لەبەرچاوبگرن‪ ،‬سەرکەوتنی‬ ‫ریفراندۆم‪ ،‬لەیەکڕیزی و یەکدەنگیمان دایە‪ .‬ئەوەش لە بەرچاوبگرن کە گەلەکەمان لە‬ ‫ناسکترین و چارەنووسزاترین قۆناغ دایە‪ .‬نەیارانی گەلەکەمان لە دژایەتیکردنی مافەکان‬ ‫و چارەنووسی گەلەکەمان‪ ،‬ناکۆکییەکانیان بە الوە ناوە و یەک هەڵوێست و هاوڕان‬ ‫و موو بە نێوانیانەوە ناچێت‪ ،‬بە ئاشکرا و لەپشت پەردەوە گەلێ پیالنی چەپەڵ و‬ ‫نیازی گاڵویان بۆ داڕشتووین‪ ،‬بێ شەرمانە هەڕەشمان لێدەکەن و پێکەوە هەوڵدەدەن‬ ‫کە درز بخەنە ریزی بزووتنەوەی رزگاریخوازی کوردستانەوە‪ ،‬بە چەکی «پەرتکە و‬ ‫زاڵبە» دووبەرکی بخەنە نێوانمانەوە و الوازمان بکەن‪ .‬بێگومان لە سایەی یەکێتی و‬ ‫یەکڕیزی و یەکدەنگی و یەکوتاری و یەکهەڵوێستیمان دا‪ ،‬هەموو پیالنە چەپەڵەکانیان و‬ ‫هەموو مەرام و نیازێکی گاڵویان شکست پێدەهێنین و گۆڕبەگۆیان دەکەین‪ ،‬لە سایەی‬ ‫هەستیاری و خۆڕاگری و سووربوونمان لە دەستەبەرکردنی مافە رەواکانمان سەرکەوت بۆ‬ ‫گەلەکەمان دەبێت‪ ،‬شارەمەزاری و رسوایش بۆ ناحەزانی کوردستانی سەربەخۆ دەبێت‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪57‬‬

‫ئێمەی کۆمەڵەی مندااڵنی کورد لە نەرویج‪ ،‬رۆژی (‪ )٢٠١٧/٩/٢٥‬بە خۆشترین رۆژ و‬ ‫بە جەژن دەزانین‪ .‬چونکە داهاتوویەکی گەشتر و ژیانێکی شایستەتر‪ ،‬لە سەرکەوتنی‬ ‫ئەم ریفراندۆمەدا بەدی دەکەین‪ .‬بۆیە داوا لە هەموو رۆڵەکانی گەلەکەمان دەکەین‪ ،‬کە‬ ‫لەو رۆژەدا‪ ،‬لە کەرنەڤاڵی دەنگداندا‪ ،‬بە جلوبەرگی کوردی و بە ئااڵی کوردستانەوە‪ ،‬بە‬ ‫ئەوەپەڕی خۆشی و شادییەوە‪ ،‬روو لە سەنووقەکانی دەنگدان بکەن و ئەرکی پیرۆزی‬ ‫سەر شانیان ئادابکەن و بە «بەڵێ» بۆ سەربەخۆیی کوردستان دەنگ بدەن و ویژدانی‬ ‫خۆیان ئاسوودە بکەن‪ ،‬بەم دەنگدانەتان‪ ،‬لە ژێردەستی رزگارمان دەبێت و داهاتووی‬ ‫گەشتر و باشتر بۆ نەوەی ئەمڕۆ و بۆ نەوەکانی داهاتووشمان مسۆگەردەکەین‪.‬‬ ‫دەنگدان بە «نەخێر» یا نەچوون بۆ دەنگدان‪ ،‬هەردووکیان لە زیانی چارەنووسی‬ ‫گەلەکەماندایە و هێنانەدیی خواستی نەیارانی گەلەکەمانە‪ ،‬دووبارە تکامان وایە کە‬ ‫ناکۆکییەکان بە الوە بنێن و بە «بەڵێ» وەاڵم بدەنەوە‪ .‬ئەگیانا شەرمەزار و ویژدان‬ ‫نائاسوودە دەبن و ئۆباڵی ـ خوانەخواستە ـ ئەنجامێکی خراپ و نەخوازراو دەکەوێتە‬ ‫ئەستۆی ئەوانەی بە نەخێر دەنگیان داوە‪ ،‬میژووش لە کەس نابوورێت‪.‬‬ ‫داوای تایبەتیشمان بۆ خەڵکی دڵسۆز و قارەمان و خۆڕگاری پارێزگای کەرکوک و‬ ‫خانەقین و دووزخورماتوو و شەنگار و هەموو ناوچە دابڕاوەکانی تری کوردستان هەیە‪،‬‬ ‫کە چۆن لە شۆڕشەکانی گەلەکەماندا‪ ،‬هەمیشە پێشمەرگەی خۆڕاگر و گیان لەسەردەست‬ ‫بوون و لە سەنگەرەکانی هەرە پێشەوەی کوردایەتی و مەردایەتیدا‪ ،‬بەرگریتان لە‬ ‫خاکی پیرۆزی کوردستان کرد و زۆرترینن قوربانیشتان داوە‪ ،‬پشکی شێری شانازی و‬ ‫شکۆداریتان بەرکەوتووە‪ .‬پێویستە هەر بەو هەستە بەرەزەتانەوە‪ ،‬روو لە سەنووقەکانی‬ ‫دەنگدان بکەن و دەنگ بە»بەڵێ» بۆ سەربەخۆیی کوردستان بدەن‪ ،‬چونکە دەنگەکانی‬ ‫ئێوەی دڵسۆز چارەنووسی کەرکوک و ناوچە دابڕاوەکانی تری باشووری کوردستانمان‬ ‫دیاری دەکات‪ .‬دڵنیاین کە خەڵکی کەرکوک و شوێنە دابڕاوکانی ترمان لەم دەنگدانەشدا‪،‬‬ ‫پشکی شێری شانازییان و سەرربەرزییان بەردەکەوێت‪.‬‬ ‫دڵسۆزان‪ ،‬پۆست و پلە و پایە و دەسەاڵت‪ ،‬تا سەر بۆ کەس نییە‪ ،‬بەاڵم دڵسۆزی و‬ ‫هەڵوێستی نیشتمان پەروەریمان تا سەر مایەی رێز و سەربەرزی و شانازییە بۆمان‪.‬‬ ‫رەزا شوان‪ /‬سەرۆکی کۆمەڵەی مندااڵنی کورد‪ /‬لە نەرویج‬ ‫نەرویج‪٢٨( :‬ی‪/‬ئاوگوست‪)٢٠١٧/‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪58‬‬

‫‪20‬‬

‫االساس القانوني لنشأة الدولة الجديدة وحق‬ ‫اقليم كوردستان في تكوين دولة مستقلة‬ ‫د‪.‬افين خالد عبد الرحمن‬ ‫استاذ القانون الدستوري المساعد‬ ‫كلية القانون والعلوم السياسية – جامعة دهوك‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪59‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪60‬‬

‫‪20‬‬

‫االساس الدولي‪ :‬حق تقرير المصير‬‫يعد مبدأ حق تقرير المصير من حقوق اإلنسان المثبتة بموجب العديد من المواثيق الدولية‪،‬‬ ‫منها المادة االولى من ميثاق األمم المتحدة لعام ‪ ،1945‬وكذلك المادة االولى من العهدين‬ ‫الدوليين لحقوق اإلنسان الخاص بالحقوق المدنية والسياسية والخاص بالحقوق االجتماعية‬ ‫واالقتصادية والثقافية لعام ‪ ،1966‬وكما ثبت هذا الحق في العديد من المواثيق الدولية‬ ‫العالمية واإلقليمية كاعالن مبادئ القانون الدولي ذات الصلة بالعالقات الودية والتعاون بين‬ ‫الدول لعام (‪ ،)1970‬وكذلك المادة عشرون من الميثاق األفريقي لحقوق اإلنسان والشعوب‬ ‫لعام (‪.)1981‬‬ ‫بالنسبة لتعريف حق تقرير المصير فقد ثار جدل كبير في الفقه حوله‪ ،‬وذلك حسب تباين‬ ‫المضمون الذي أعطاه كل فريق وبيان نطاقه فعرف بكونه «حق الشعوب غير المتمتعة بالحكم‬ ‫الذاتي في اختيار النظام السياسي لها ونوع الحكومة التي ترتضيها هذه الشعوب دون تدخل‬ ‫خارجي»‪.‬‬ ‫وعرفت اللجنة الثالثة المتفرعة عن الجمعية العامة لألمم المتحدة في سنة (‪ )1955‬حق‬ ‫تقرير المصير بأنه « حق كل الشعوب في ان تقرر بحرية أوضاعها السياسية و االقتصادية‬ ‫و االجتماعية والثقافية‪ ،‬بما في ذلك حق الشعوب في التصرف بحرية في مواردها وثرواتها‬ ‫الطبيعية « (‪.)59‬‬ ‫ويتميز هذا التعريف بأن المخاطب بحق تقرير المصير ليس فقط األقاليم غير المتمتعة بالحكم‬ ‫الذاتي‪ ،‬بل يشمل كل الشعوب سواء المستعمرة أو غير المتمتعة بالحكم الذاتي أو تلك التي‬ ‫لها حكم ذاتي ولكن لم تحصل بعد على استقاللها الكامل‪.‬‬ ‫أذن فأن حق تقرير المصير يعني حق اي شعب في ان يختار بأرادته الحرة نظامه السياسي‬ ‫واالجتماعي واالقتصادي وان يختار وضعه في المجتمع الدولي سواء أراد ان يكون متحدا‬ ‫مع دولة ما او ان يكون مستقال لذاته‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪61‬‬

‫وحق تقرير المصير يمارس من خالل مجموعة من الوسائل‪-:‬‬ ‫منها سلمية وأخرى غير سلمية‪ ،‬بالنسبة للوسائل السلمية تتمثل بـ (االنتخابات واالستفتاء)‬ ‫وهي وسائل تلجأ اليها المنظمات الدولية لالحتكام إلى رأي الشعوب طالبة االستقالل وذلك‬ ‫لمعرفة رأيها في االتحاد أو االنفصال أو االستقالل‪ ،‬وقد جرى العمل على احترام ارادة الشعوب‬ ‫وااللتزام بما اسفرت عنه صناديق االنتخاب أو االستفتاء‪ ،‬باعتبار ان هذه الوسائل هي أكثر‬ ‫الوسائل ديمقراطية في حصول الشعوب على حقها في تقرير مصيرها‪ ،‬وفي الغالب تكون‬ ‫هذه االنتخابات أو االستفتاءات تحت اشراف األمم المتحدة ضمانا لنزاهة وسالمة نتائجها‪،‬‬ ‫ومن األمثلة على ذلك االستفتاء الذي اجرته األمم المتحدة الستقالل اريتيريا من اثيوبيا عام‬ ‫(‪ ،)1994‬واستفتاء تيمور الشرقية عن اندونيسا عام (‪..)2001‬‬ ‫قد تلجأ الشعوب إلى استخدام القوة لتقرير مصيرها‪ ،‬وقد صدرت قرارات كثيرة من األمم‬ ‫المتحدة اعترفت بموجبها بحركات التحرر الوطنية المنتظمة وغير المنتظمة و اعترفت‬ ‫للشعوب المحتلة أراضيها بحقها في الدفاع والمقاومة المسلحة المشروعة من أجل نيل‬ ‫التحرر واالستقالل وهذا ما اكدته المادة االولى من البرتوكول االضافي االول لعام ‪1977‬‬ ‫الملحق باتفاقيات جنيف االربعة لعام ‪ 1949‬حيث اكد على حق الشعوب في تقرير مصيرها‬ ‫بما ال يتعارض مع مبادئ ميثاق االمم المتحدة (‪.)61‬‬ ‫‪------‬‬‫معايير تطلب توفرها في كيان شعب لكي يحق لهذا الشعب ان تنظم نفسها كدولة‪-:‬‬ ‫‪-1‬ان يشكل هذا الشعب في االقليم المعني االكثرية السكانية‪.‬‬ ‫‪-2‬ان يكون هذا الشعب من السكان الدائميين في االقليم‬ ‫‪-3‬ان تكون له حكومة قادرة على ادارة وتصريف شؤونه الداخلية‬ ‫‪-4‬ان تكون لها القابلية في اقامة عالقات مع دول اخرى‬ ‫‪-5‬ان يكون هذا الكيان راغب في تكوين دولة مستقلة‬ ‫‪-6‬ان يكون محب للسالم‬ ‫‪-7‬ان يقبل االلتزامات الثابتة في ميثاق االمم المتحدة وان يكون قادرا على الوفاء بها‬ ‫االساس الداخلي‪ :‬دستور الدولة‬‫وعليه فأن تقرير المصير من خالل االنتخاب أو االستفتاء تعد وسيلة يشارك فيها الشعب‬ ‫صاحب هذا الحق في حل أي نزاع يحدث ما بين الحكومة المركزية وأحدى األقاليم باعتباره‬ ‫صاحب السيادة وله ان يقرر مصيره بنفسه ويعد االنفصال تطبيق لمبدأ (حق تقرير المصير)‪،‬‬ ‫فقد تتضمن دساتير بعض الدول الفدرالية على حق االنفصال ألي من األقاليم الداخلة ضمن‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪62‬‬

‫‪20‬‬

‫الدولة الفدرالية والراغبة في االنفصال (من طرف واحد)‪ ،‬وخير مثال على ذلك هو دستور‬ ‫االتحاد السوفيتي السابق‪ ،‬ولكن أغلب الفقه لم يؤيد اعطاء الحق لطرف واحد باالنفصال متى‬ ‫أراد‪ ،‬ألسباب عدة منها‪ ،‬ان حق االنفصال قد يضعف النظام بأكمله باعتباره يشكل سالحا من‬ ‫االكراه السياسي في يد الحكومات المكونة للفدرالية‪ ،‬وكذلك كون االنفصال يؤدي إلى غياب‬ ‫الثقة في المستقبل‪ ،‬وهذا بدوره سوف يؤثر على محاوالت بناء التنمية االقتصادية والوحدة‬ ‫الفيدرالية‪ ،‬وكذلك فإن منح هذا الحق في الدستور سوف يهدد المبدأ األساسي المتعلق‬ ‫بالتنسيق بين مستويات الحكم في الدول الفدرالية‪ ،‬طالما ان أي حكومة إقليمية لها الحق ان‬ ‫تتخذ قرارا بشكل فردي في االنسحاب من الفدرالية أو ان الحكومة الفدرالية لها الحق من‬ ‫طرف واحد بطرد أية وحدة إقليمية ومن شأن ذلك أن يولد الخضوع لمستويات الحكم األخرى‪.‬‬ ‫ان تثبيت حق تقرير المصير في دستور الدولة الفدرالية أو في التشريعات األخرى ذات العالقة‬ ‫ال يعني امكانية تفعيل ذلك الحق في جميع األحوال‪ .‬ذلك ألن امكانية تفعيله محكومة‬ ‫بجملة من العوامل ومنها المناخ السياسي وتوازن القوى السائدة على مستوى البلد الفدرالي‬ ‫ذاته أو في الدول المحيطة به‪ ،‬فضال عن اآلليات المعقدة التي تضعها الدولة لتفعيل هذا‬ ‫الحق‪.‬‬ ‫واالمثلة ليست قليلة في التاريخ الدستوري للدول الفدرالية من محاوالت االنفصال من بعض‬ ‫األقاليم عن جسد الدولة الفدرالية التي أدت إلى حروب أو كانت تعصف بكيان الدولة ذاته‪،‬‬ ‫لذلك فقد تنص بعض دساتير الدول على حق االنفصال‪ ،‬ودستور االتحاد السوفيتي (السابق)‬ ‫لألعوام (‪ )1977 /1936 /1924‬كان خير دليل على ذلك‪ ،‬لكن تفعيل ذلك الحق يبدو‬ ‫مستحيال في ظل سيادة الحزب الواحد وتطبيق مبدأ المركزية الصارم‪ .‬وليس أدل على‬ ‫ذلك استثمار مرحلة االصالحات التي دخلت التاريخ تحت اسم (البيريسترويكا) من قبل‬ ‫جمهوريات البلطيق (ليتوانيا‪ ،‬التفيا‪ ،‬استونيا) إلعالن استقاللها السياسي حتى قبل انهيار‬ ‫االتحاد السوفيتي وتحول مكوناته إلى دول كاملة السيادة (‪.)62‬‬ ‫وأيضا نص الدستور االثيوبي لعام (‪ )1994‬صراحة في المادة (‪ )39‬على حق المجموعات‬ ‫اآلتية (القوميات والشعوب والطوائف في تقرير مصيرها بما في ذلك حق االنفصال وتكوين‬ ‫الدول المستقلة وذلك وفقا آلليات معينة نص عليها الدستور (‪.)63‬‬ ‫ومن الدول التي اتخذت من الفدرالية شكال لها وجدت نفسها أمام خيارات صعبة في‬ ‫التعامل مع مكوناتها الراغبة في تفعيل حقها بتقرير المصير‪ ،‬بين الرغبة في تفعيل حق‬ ‫مثبت دستوريا‪ ،‬وبين الحرص على المصالح اآلنية االستراتيجية االقتصادية منها والسياسية‬ ‫واألمنية للدولة االتحادية‪ ،‬منها لجوء سويسرا إلى القوة في منتصف القرن التاسع عشر‬ ‫إلجهاض محاولة بعض الكانتونات للخروج من السلطة المركزية‪ ،‬وكذلك أقدمت الواليات‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪63‬‬

‫المتحدة األمريكية على استخدام القوة لمنع والية تكساس من الخروج على الواليات المتحدة‪،‬‬ ‫وانضمامها لدولة المكسيك الجارة (‪.)64‬‬ ‫في المقابل فأن التاريخ يشير إلى حاالت استطاعت خاللها بعض المجاميع تفعيل حق تقرير‬ ‫المصير وتكوين دولها المستقبلية‪ ،‬فمثال في بداية الثالثينات من القرن التاسع عشر تمكنت‬ ‫فنزويال من االنفصال عن فيدرالية كولومبيا العظمى‪ ،‬وخرجت سنغافورة عام (‪ )1965‬من‬ ‫تحت عباءة دولة ماليزيا الفيدرالية وبشكل سلمي‪ ،‬وخرجت بنغالدش من خالل نزاع مسلح‬ ‫عن دولة باكستان والتي أعلن دستورها لعام (‪ )1973‬الفيدرالية شكال للدولة‪ ،‬وغيرها من‬ ‫األمثلة (‪.)65‬‬ ‫وهناك بعض الدساتير التي تذهب إلى ان حق االنفصال ال يمكن ان يكون من طرف واحد‬ ‫ودون شروط‪ ،‬بل هناك شروط أو اجراءات البد مراعاتها حتى يحق لذلك اإلقليم ان يطالب‬ ‫بحقه في االنفصال من الدولة الفدرالية‪ ،‬وهذا ما حدث بالنسبة لقضية (إقليم كيبك) الناطقة‬ ‫بالفرنسية ورغبة هذا اإلقليم في االنفصال عن كندا‪ ،‬حيث اصدرت المحكمة العليا في كندا‬ ‫في أب (‪ )1998‬قرارا يتعلق بحق هذا اإلقليم باالنفصال ولكن ليس من طرف واحد‪ ،‬حيث‬ ‫قررت المحكمة الكندية بأنه إذا أشار سكان كيبك بغالبية واضحة وفي الرد على سؤال واضح‬ ‫أنهم يرغبون في االنفصال‪ ،‬فإن بقية كندا يتوجب عليها التفاوض بشأن شروط االنفصال‪ ،‬مع‬ ‫األخذ باالعتبار مصالح جميع االطراف بما في ذلك (إقليم كيبك) وأيضا مراعاة كل المبادئ‬ ‫األساسية من (مبدأ الفدرالية‪ ،‬الديمقراطية‪ ،‬الدستورية‪ ،‬وحكم القانون)‪ ،‬أي ان قرار المحكمة‬ ‫اعترف بإمكانية االنفصال ولكن ليس من جانب واحد ودون شروط وإنما وفقا لشروط معينة‬ ‫(‪.)66‬‬ ‫وهناك دساتير اخرى لبعض الدول الفدرالية لم تنص على االعتراف بحق االنفصال من جانب‬ ‫واحد‪ ،‬ولكن هذا ال يعني أنه لم تكن هناك حاالت انفصال وطرد من جانب واحد‪ ،‬بل وجدت‬ ‫واعتبرت استثناء خارج نطاق الدستور ترجع إلى ضغوط سياسية أدت إلى كسر القالب‬ ‫الدستوري (‪.)67‬‬ ‫ودساتير دول أخرى فدرالية منعت صراحة أو ضمنا األقاليم أو الوحدات االعضاء من االنفصال‬ ‫األحادي الجانب‪ ،‬ونادرا ما استطاعت هذه القيود الدستورية ان تمنع الجماعات اإلقليمية في‬ ‫التصرف بنفسها متجاوزة الحدود الدستورية‪ ،‬فعندما تعلن وحدة إقليمية االنفصال من جانبها‬ ‫فالحكومة الفدرالية تواجه مشكلة تتعلق بما إذا كان يتوجب عليها الزام المنطقة الراغبة‬ ‫باالنفصال بأن تلتزم بتطبيق الدستور االتحادي‪ ،‬أو ان تقبل باالنفصال على أنه واقع سياسي‬ ‫حتى وان كان غير دستوري‪ ،‬لذلك فأن هناك دوال اخرى منحت حق االنفصال من طرف واحد‬ ‫ودون شروط‪ ،‬ودساتير أخرى قيدتها بشروط‪ ،‬ودساتير أخرى منعت هذا الحق صراحة‪ ،‬وكانت‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪64‬‬

‫‪20‬‬

‫أمام خيار االعتراف بالواقع السياسي سواء كان االنفصال قد حدث سلميا أو قد حدث من‬ ‫خالل حرب ومعاناة‪ .‬وانفصال إقليم ما قد يدفع إقليما آخر الى المطالبة باالنفصال‪ ،‬وحاالت‬ ‫االنفصال في أغلب االمثلة أدت إلى توتر العالقات االقتصادية والدبلوماسية والدفاعية ما‬ ‫بين الدولة المركزية االتحادية واإلقليم المنفصل عنه‪.‬‬ ‫‪--------------------------------------------------------‬‬‫ثامنا‪ :‬حق اقليم كوردستان العراق في تكوين دولة مستقلة‬ ‫هذا الحق ممنوح لها كشعب من خالل مبدأ وقاعدة دولية مهمة هو (حق الشعوب في تقرير‬ ‫مصيرها)‪.‬‬ ‫وبالرجوع إلى دستور العراق الدائم الفدرالي لعام (‪ )2005‬نالحظ أنه ال يوجد اي نص في‬ ‫الدستور يعطي صراحة أي إقليم الحق في االنفصال‪ .‬والسؤال هنا يدور ما هو الحل في‬ ‫حالة سكوت الدستور العراقي الفدرالي وحدوث نزاع ما بين أحد األقاليم والحكومة المركزية‪،‬‬ ‫واستعصى حل هذا النزاع من خالل القضاء الدستوري‪ ،‬أو في حالة عدم تطبيق الدستور‬ ‫تطبيقا صحيحا مع العلم ان هذا الدستور قد أشار في ديباجته إلى ان الفدرالية في العراق‬ ‫هي اتحاد اختياري‪ ،‬وحسب ما جاء في الفقرة األخيرة من الديباجة‪ :‬إن االلتزام بهذا الدستور‬ ‫يحفظ للعراق اتحاده الحر شعبا وأرضا وسيادة‪.‬‬ ‫والمادة ‪ « 1‬جمهورية العراق دولة اتحادية واحدة مستقلة ذات سيادة كاملة‪ ،‬نظام الحكم فيها‬ ‫جمهوري نيابي (برلماني) ديمقراطي‪ ،‬وهذا الدستور ضامن لوحدة العراق‪.‬‬ ‫وبالعودة إلى مفهوم المخالفة يتضح لنا أن الدستور قد نص على حق االنفصال ولكن بطريقة‬ ‫غير مباشرة‪ ،‬وذلك في حالة عدم االلتزام بهذا الدستور أو خرق مبادئه ألن هذا الدستور‬ ‫بمثابة عقد اتفق عليه طرفان وفق شروط وهما الشعب والحكومة‪ ،‬ووافق عليه الشعب في‬ ‫استفتاء عام حصل على أغلبية أصوات الناخبين‪.‬‬ ‫اذا المجتمع الدولي والقانون الدولي اليمنعان اتحاد الدول واالندماج فيما بينها في إطار دولة‬ ‫فيدرالية‪ ،‬فإنهما ال يمانعان كذلك في حق كل والية أو دولة كانت عضوا في االتحاد من‬ ‫االنسحاب من هذا االتحاد او تأسيس استقاللها وسيادتها‪ .‬وال تملك الدولة االتحادية أوبقية‬ ‫اعضاء االتحاد إجبار الدولة التي ترغب في االنسحاب من البقاء في االتحاد اذ ان لها‬ ‫الحق في تقرير مصيرها إذا رأت ان االتحاد الفيدرالي ال يحقق مصالحها‪ ،‬فهي كما انضمت‬ ‫لالتحاد بمحض إرادتها تملك كذلك حق االنسحاب بمحض إرادتها منه‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪65‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪66‬‬

‫‪20‬‬

‫جینۆساید‬ ‫کۆکوژی جیبسییەکان لە الیەن‬ ‫ئەڵمانیای نازییەوە‬ ‫نووسینی‪:‬گیالد مارگالیت‬ ‫وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە‪ :‬مەهاباد قەرەداغی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪67‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪68‬‬

‫‪20‬‬

‫‪١‬‬ ‫جیبسییەکان وەک گروپێکی ئیتنیکی جیاهەڵکەوتوو‬ ‫جیبسییەکان‪ ،‬زۆرینەیان لە واڵتانی ئەوروپا پەرتەوازە بوون‪ ،‬بە هەمان شێوە لە‬ ‫کیشوەرەکانیش‪ ،‬گروپێکی ئیتنیکی پێک دەهێنن کە ڕەگەکەی دەگەڕێتەوە بۆ باکووری‬ ‫هیندستان‪ .‬پێدەچێ یەکانگیربوون و دەرکەوتنیان وەک گروپێکی ئیتنیکی جیاهەڵکەوتوو‬ ‫لە دوای ئەو کاتەوە بێت کە هیندوستانیان جێهێشت‪ .‬هەرچەندە‪ ،‬تەنها لە نەوەکانی‬ ‫ئێستایاندا هەوڵیاندا نیازپاکی هۆشیاری مێژووییان گەشە پێبدەن‪ .‬ئەوان کولتوورێکی‬ ‫نووسراویان نییە‪ ،‬واتە ڕابردووی ئەوان لە هیندوستان سڕاوەتەوە‪ ،‬هیچ شوێنەوارێکی‬ ‫کەلەپوری گرنگیان بەجێنەهێشتووە‪ .‬لە دەرەنجامدا‪ ،‬ئەو زمانەی جیبسییەکان قسەی‬ ‫پێدەکەن‪ ،‬کە بە «ڕۆمانی» دەناسرێت‪ ،‬لە الیەن زۆرینەی ئەوانەی قسەی پێدەکەن‪،‬‬ ‫وەک تەنها سەرچاوەی مێژووی پێشینەی جیبسییەکان دەمێنێتەوە‪ .‬بە «ڕۆمانی»‬ ‫دانیشتوانە جیبسییەکە وەک «ڕۆم» ئاماژەیان پێ دەدرێت (بۆ کۆ‪-‬رۆما‪ -‬بەکاردەبرێت)‪.‬‬ ‫دەستەواژەکە پێدەچێت لە واژەی «دۆم»ەوە هەڵهێنجرابێت‪ ،‬کە تا رۆژی ئەمڕۆش لە‬ ‫هیندوستان و هەندێ واڵتانی دەوروبەری بەکار دەبرێت بۆ ئاماژەدان بە خێڵگەلێکی لە‬ ‫ڕووی ئابوورییەوە ئاست نزم‪ .‬لە راستیدا‪ ،‬لە زمانی سانسکریتدا مانای دەستەواژەکە‬ ‫بریتییە لە کەسێک کە ئاستی کۆمەاڵیەتی و ئابووری نزم بێت‪ ،‬کە بژێوی خۆی بە سەما‬ ‫و موزیک بەدەست دەهێنێت‪.‬‬ ‫لە کۆتایی سەدەی هەژدەیەمدا‪ ،‬ژمارەیەک لە زانایانی لینگویستیکی ئەڵمان‪ ،‬بۆیان‬ ‫دەرکەوت ڕۆمانی زمانێکی سەر بە دەستەی هیندو‪-‬ئەوروپی یە و پەیوەندیدارە بە‬ ‫هەندێ زمانی نوێی هیندوستانەوە وەک(هیندی‪ ،‬پونجابی و بەنگاڵی)ییەوە و نەک تەنها‬ ‫وشەگەلی هیندی لەخۆگرتووە‪ ،‬بەڵکو مۆرفۆلۆژی زمانی هیندیشی لەخۆیدا پاراستووە‪.‬‬ ‫بە پێی لێکۆڵینەوەی زمانەوانی‪ ،‬جیبسییەکان وا دەردەکەوێت بنەچەیان بگەڕێتەوە بۆ‬ ‫پونجابەکانی باشوور‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪69‬‬

‫لە میانەی گەشتی دوورودرێژیاندا بۆ ئەوروپا‪ ،‬کولتوورەکان جێپەنجەی خۆیان لە سەر‬ ‫فەرهەنگی وشەی زمانی رۆمانیدا بەجێ هێشتووە‪ ،‬زۆر وشەی فارسی و یۆنانی تێدا‬ ‫بەرجەستە بووە‪ ،‬وەک بەڵگەی ئەو قۆناغەی کە نیشتەجێی دەڤەرەکانی ئیمپراتۆریای‬ ‫بێزەنتینی بوون‪ .‬نەبوونی وشەی عەرەبی لە نێو زمانی رۆمانیدا بەڵگەی ئەوەیە کە ئەو‬ ‫ماوەیەی کە نیشتەجێی ژێر دەسەاڵتی عەرەبەکان بوون‪ ،‬ماوەیەکی کورت بووە‪.‬‬ ‫ئەو بارودۆخەی کە بووەتە هۆی ئەوەی جیبسییەکان نیشتیمانی ڕەسەنی خۆیان‬ ‫جێبهێڵن‪ ،‬تا ئێستا ڕوون نییە‪ ،‬هەروەها هیج کەلەپورێکی ڕۆمانیش نییە کە تیشک‬ ‫بخاتە سەر ئەو بەشە دێرینەی مێژوویان‪ .‬نە بە زمانی هیندی‪ ،‬نە عەرەبی و نەش بە‬ ‫فارسی سەرچاوە لە ئارادا نییە وەاڵمی ئەمە بداتەوە‪ .‬لە کاتێکدا کە سەرچاوە فارسی‬ ‫و عەرەبییەکان ئاماژە بەو هیندییانە دەدەن کە نیشتەجێی ژێردەسەاڵتی ئیمپراتۆریای‬ ‫ئیسالم بوون و لە سوپای عەرەبدا خزمەتیان کردووە‪ ،‬زۆرینەی ئەو تێکستانە مێژوویان‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی یانزەی زایینی‪ ،‬وا باوەڕدەکرێت لەو کاتەدا بێت جیبسییەکان بۆ‬ ‫یەکەم جار هیندوستانیان بەجێهێشتبێت‪ .‬بە هەر حاڵ و لە ژێر هەر بارودۆخێکدا بێت‪ ،‬وا‬ ‫دەردەکەوێت ژمارەیەکی زۆری جیبسییەکان سنووری ئیمپراتۆریای بێزەنتی»ڕۆمان»یان‬ ‫بەزاندبێت و بەرەو رۆژئاوا کۆچیان کردبێت‪.‬‬ ‫لە ماوەی سەدەکانی چواردە و پانزەدا‪ ،‬جیبسییەکان لە هەموو واڵتانی ئەوروپادا‬ ‫نیشتەجێ بوون‪ ،‬لە سەرەتاکانی سەدەی شانزەدا گەیشتنە دورگەکانی بەریتانیاش‪.‬‬ ‫ژمارەیەکی بەرچاو لە جیبسییەکان لە واڵتانی بەڵکان نیشتەجێ بوون‪ .‬لە رۆژئاوا‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬لە نێو ناوچەیەکی دیاریکراودا سەفەریان دەکرد و دواتر ناوی خۆیانیان نا‬ ‫(بۆ نمونە «پرێستیکا سینتی» ماناکەی دەکاتە «سنتییەکانی پروسیا»)‪ .‬ژمارەیەکی‬ ‫زۆر لە جیبسییەکان لە رۆژئاوای ئەوروپا دەژیان و ئێستاش هەر لەوێ دەژین‪ ،‬زۆرترین‬ ‫ژمارەیان لە ڕۆمانیا و یۆگسالفیای پێشوو چڕ بوونەتەوە‪.‬‬ ‫هەرچەندە هەتا درەنگانێکی سەدەی بیستەمیش جیبسییەکان هۆشیارێکی مێژووییان‬ ‫نەبوو کە بە سەرچاوە هیندییەکەیانەوە بیانبەستێتەوە‪ ،‬سەرەڕای ئەو دابەشبوون و‬ ‫دوژمنایەتییەش کە تا ئەمرۆش لە نێوان گروپە جیاوازەکاندا بەردەوامە‪ ،‬جیبسییەکانی‬ ‫ئەوروپا هەردەم بەشداری ناسنامەیەکی هاوبەشی یەکتری بوون و خۆیان وەک گروپێکی‬ ‫جیاهەڵکەوتوو پێناسە کردووە و خۆیان لە گروپە ناجیبسییەکانی دەوروبەریان جیا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪70‬‬

‫‪20‬‬

‫کردۆتەوە‪ .‬بۆیە هیچ سەیر نییە کە زمانی ڕۆمانی بە روونی جیای دەکاتەوە لە نیوان‬ ‫جیبسییەکان(سینۆ یان رۆم) و نا‪-‬جیبسییەکان‪ ،‬کە بە گادجۆ دەناسرێن (بە کۆ‬ ‫دەگوترێت گادجی)‪ ،‬مانا سەرەتاییەکەی نزیکەی دەکاتە «واڵتی گوندیی»‪.‬‬ ‫وەکو کۆمەڵی نەریتی جولەکە‪ ،‬کۆمەڵی نەریتی ڕۆمانییش خۆی بە دوور گرتووە‬ ‫لە کۆمەڵەکانی ژینگەی دەوروبەریان و بەهانی ئەوانیان وەرنەگرتووە‪ ،‬بۆیە ئەوان‬ ‫بۆچوونێکی خراپیان لە بارەی ئەمانەوە ال دروست بووە‪ .‬جیبسییەکان سووک سەرنجی‬ ‫گادجییەکانیان داوە و بە هەستێکی لوتبڵندییەوە تێیان ڕووانیون‪ .‬بە گشتی ئیماژی‬ ‫گادجی الی جیبسییەکان وایە بێزەوەر‪ ،‬ڕەوشتنزم‪ ،‬ناپاک و گەمژەن‪ ،‬ئەمە وەک هەستی‬ ‫جولەکەکان وابوو بەرامبەر وەثەنییەکان(گۆی‪ ،‬کە کۆکراوەکەی دەبێتە گۆییم) لەناو‬ ‫جولەکەکانی هەندەران‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەش کە لە نێو گروپی ڕۆمانییەکان جۆراوجۆرێتی زۆر هەیە‪ ،‬جیبسییەکان‬ ‫ناسنامە‪ ،‬کولتوور و ئایین و کۆمەڵێکی هاوبەشیان هەیە‪ .‬ئەمەش لە سەر بنچینەی زمان‪،‬‬ ‫شێوەی ژیان‪ ،‬دابونەریت و بونیادی کۆمەڵەکەیانە‪ ،‬هەر یەک لەمانە بۆ جێبسییەکانی‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬دەگمەنن‪ .‬هەندێ لەو دابونەریتانە و ئەو باوەڕەی کە بناغەکەی لەسەر دانراوە‪،‬‬ ‫لە سروشتی ئایینی نا کرستیانێتییەوە هەڵقواڵوە‪ ،‬کە جیبسییەکان بە ئاشکرا لە‬ ‫واڵتی ڕەسەنی خۆیانەوە لەگەڵ خۆیان هێناویانە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا لە کەشی کولتووری‬ ‫ئەڵماندا‪ ،‬جیبسییەکان بەردەوام خۆیان وەک کرستیان نمایش کردووە‪ .‬بۆچوونی ئەوان‬ ‫بەرامبەر بە کرستیانێتی سانسکریتییە‪ ،‬دابونەریت و باوەڕی کرستیان و ناکرستیان‬ ‫تێکەڵ دەکەن‪ .‬بۆ نمونە؛ وشەی رۆمانی بۆ خاچ «تروشول»ە یان تیرێکی سێسەرە‪ ،‬کە‬ ‫سیمبولی هیندیە بۆ خودا «شیڤا»‪ .‬هەندێ لە جیبسییەکان فۆلکلۆر و رێوڕەسمی ئایینی‬ ‫کرستیانیان وەرگرتووە‪ ،‬لە ناو ئەوانەدا پیرۆزکردنی پاکیزەیی مەریەم و حەجکردن بۆ‬ ‫شوێنە پیرۆزەکانی کرستیانێتی‪ -‬وەکو بێرگکاپیال لە ئیلینگین لە سارالند(ئەڵمانیا)‪،‬‬ ‫لۆردەکان لە قەدپاڵی گردەکانی پێرینیس و سانت ماریا دی‪-‬ال‪-‬میر لە کامارگۆ(فەرانسا)‪.‬‬ ‫ئەو حەجانەشی کە تێکەڵ بە ریتواڵی ناکرستیانەکانە(ئەو دیاردەیەی کە بە دڵنیاییەوە‬ ‫پەیوەست نییە بە ڕۆمەکانەوە) بۆ نمونە؛ ئەو رێنوماییانەی کە پەوەندیدارن بە یاسای‬ ‫پاکێتییەوە‪ ،‬رێژیمی خۆراکی‪ ،‬قەدەغەکردنی پەیوەندی سێکسی‪ ،‬رێوڕەسمی پەیوەندیدار‬ ‫بە لەدایکبوونی منداڵ‪ ،‬هاوسەرگیری‪ ،‬نەخۆشی و مردنەوە‪ ،‬ئەگەرچی هەموو تیرەکانی‬ ‫جیبسییەکان بەهەمان پلە ئەم ریتوااڵنە جێبەجێناکەن‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪71‬‬

‫لە ناو سنتییەکان‪ ،‬ئەو کەسانەی کە یاساکانیان پێشێ کردووە سوتاندویانن وەکو ناپاک()‬ ‫یاخود بە شێوەیاکی کاتی و یانیش هەمیشەیی قاودراون‪ .‬جیبسییەکان لە رێوڕەسم‬ ‫و دابونەریتی هاوسەرگیریدا خۆیان لە ئەوروپییەکانی دەوروبەریان جیادەکەنەوە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتیش کە دێتە سەر رێوڕەسمی شایی دابونەریتی جیبسییەکان پێڕەوی دەکەن‪،‬‬ ‫جیا لەوەی هاونشینەکانیان لەو شوێنانە پێڕەوی دەکەن‪ .‬هەندێکیان‪ ،‬هەرچۆنێک بێت‪،‬‬ ‫شاییەکەیان لە کڵێسادا بەڕێوە دەبەن‪.‬‬

‫جیبسییەکان لە چیکسلۆڤاکیا‪١٩٣٨ ،‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪72‬‬

‫‪20‬‬

‫‪٢‬‬ ‫جیبسییەکان لە ئەڵمانیا پێش سەرهەڵدانی نازیزم‬ ‫یەکەمین گروپی جیبسی کە دەستیان بە هاتن بۆ ناوچە ئەڵمانی‪-‬زمانەکان کردووە‬ ‫لە ئەوروپا‪ ،‬لە سەرەتای سەدەی پانزەیەمدا بووە‪ .‬بەشە هەرە زۆرەکەی گروپە ناوی‬ ‫سنتی هەڵدەگرن‪ ،‬هەروەها ئەڵمانیا ماڵی گروپی تری جیبسییەکانیشە‪ ،‬ئەوانەی کە لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ئەوروپاوە لە دوای ساڵی ‪١٨٧٠‬هاتوون‪ .‬ئەمانە پێکەوە بە رۆما دەناسرێن‪،‬‬ ‫لە ڕووی زمانەوانییەوە وشەکە ئاماژەیە بە جیبسییەکان و لە واڵتەکەدا دەستەواژەکانی‬ ‫سنتی و رۆما؛ لە ڕووی تێرمینۆلۆژییەوە لە زمانی ئاسایی ئەڵمانیدا‪ ،‬پێکهاتووە لە‬ ‫سترکتووری کۆمەاڵیەتی جیبسییەکان‪.‬‬ ‫جیبسییەکان لە ئەڵمانیا لە چوارچێوەیەکی نەریتیدا ژیاون و زۆریشیان هەتا ئەمڕۆش‬ ‫هەر بەو شێوەیە دەژین‪ ،‬الی کەم تا ڕادەیەک‪ ،‬ئەگەرچی ئەو چوارچێوەیەش الواز بووە‬ ‫بەهۆی پرۆسەکانی نوێبوونەوە لە سەدەی بیستەم‪ .‬یەکەی بنچینەیی کۆمەاڵیەتی لە‬ ‫کۆمەڵی نەریتی پێکهاتووە لە درێژکراوەی بنەماڵە‪ .‬پێکهاتەی هەندێ بنەماڵە درێژکراوەی‬ ‫بنەماڵەکە یان هۆزەکەیە‪ ،‬هەر یەک لەوان سەربەخۆیی ناوخۆیی خۆیان هەیە‪ ،‬گروپێک‬ ‫هۆز پێکەوە خێڵێک پێک دەهێنن‪ .‬هەر بنەماڵەیەکی درێژکراوە سەردارێکیان هەیە‬ ‫کە دەسەاڵتی داوەریکردن و بڕیاردانی هەیە بۆ بنەماڵەکەی خۆی‪ ،‬هەروەها هێزی‬ ‫سزادانی ئەوانەی هەیە کە لەدابونەریت و رێساکان الدەدەن‪ .‬لە کۆمەڵە نەریتییەکان ئەم‬ ‫سەردارە نمایشی کردارە ئایینیەکانیش دەکات‪ ،‬وەکو روونکردنەوە و دەستنیشانکردنی‬ ‫پابەندێتییەکی دیاریکراو یان کەسی ناپاک و نەفرەتلێکراو‪.‬‬ ‫لە رابردوودا‪ ،‬جیبسییەکانی ئەڵمانیا شێوەژیانی کۆچەری یان نیمچە‪-‬کۆچەرییان‬ ‫پاراستبوو‪ ،‬بە درێژایی رێگاکان کۆچیان دەکرد لە مانگەکانی بەهاران و هاوینان‬ ‫و لە شوێنێکی دیاریکراودا دەمانەوە‪ .‬بەم شێوەیە‪ ،‬گەشەیان بە ناسیاوێتی لەگەڵ‬ ‫ئەو ناوچەیە پەیدا دەکرد‪ ،‬بۆ چەندین نەوە بەم جۆرە دەژیان‪ ،‬بە زاراوە ناوچەییە‬ ‫ئەڵمانییەکان قسەیان دەکرد‪ ،‬دەبوونە بەشێک لە هاوشاری لە ئەڵمانیای نیشتیمانیان‪.‬‬ ‫جگە لە شێوەژیانی کۆچەرییان‪ ،‬ئەوان بە پیشە نەریتییەکانی خۆیانەوە سەرقاڵ بوون‪،‬‬ ‫وەک کاری وردی دەستی(بە تایبەت کاری دەست بە میتاڵ و دروستکردنی ئامراز)‪،‬‬ ‫وردەواڵە‪ ،‬کڕین و فرۆشتنی کااڵ‪ ،‬بەخێوکردنی ئەسپ و ئاژەڵی ماڵیی‪ ،‬نواندنی موزیک‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪73‬‬

‫ناولەپ خوێندنەوە‪ ،‬پێشبینی بەخت و ئەستێرەناسی‪ ،‬شیفاگەریی و دانی بەرەکەت‪،‬‬ ‫هەموو ئەم شتانەش لە نێو کۆمەڵی الدێیدا بەرز دەنرخێندران‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬بە‬ ‫پیشەکانیان پارەی کەمیان دەهاتە دەست و وای کردبوو جیبسییەکان داهاتیان کەم‬ ‫بێت و گوزەرانیان سەخت بێت‪ .‬لە راپۆرتی بانگخوازەکاندا کە لە نیوەی یەکەمی سەدەی‬ ‫بیستەمدا ڕووبەڕووی جیبسییەکان بوونەتەوە‪ ،‬وا وەسفیان دەکەن کە لە هەژارییەکی‬ ‫زۆردا ژیانیان بەسەر بردووە‪ .‬ئەو ژیانە لە رادەبەدەرە سەختەی کە هەیانبووە پاڵی پیوە‬ ‫ناون بۆ دەرۆزەکردن‪ ،‬دزیکردن و فرتوفێڵ کردن‪ .‬ئەم جۆرە چاالکییانەشیان لە الیەن‬ ‫دانیشتوانەکەوە وا لێک نەدەدرایەوە لەبەر هەژارییان بێت‪ ،‬بەڵکو پێیان وابوو لەبەر‬ ‫الوازی و نەفرەتبارییان بێت‪.‬‬ ‫«قۆناغی زێڕین» و چاخی چەوساندنەوە و تاراندن‬ ‫بە پێی ئەو سەرگوزەشتانەی کە لە کاتی خۆیدا گێڕدراونەتەوە‪ ،‬یەکەمین گروپی جیبسی‬ ‫«زگێنەر» کە هاتوونەتە ئەڵمانیاوە لە الیەن ئەو سەرکردانەوە سەرپەرشتی کراون‬ ‫کە ناوێکی ئەرستۆکراتییان پیوە بووە‪ ،‬نامەی پارستنیان پێبووە لە الیەن فەرمانڕەوا‬ ‫کرستیانەکانەوە‪ ١.‬ئەو نامانە بۆ مەبەستی پشتگیری بوو لە قسەی ئەو جیبسییانە کە‬ ‫ئەوان لە ناوەراستی ئەو گەشتە حەوت ساڵییان کە وەک پەشیمانی بەسەریاندا سەپاوە‬ ‫لە سۆنگەی بەجێهێشتنی ئایینی کرستیانی‪ .‬نامەکان داخوازییان دەکرد کە هەموو‬ ‫هاوکارییەک پێشکەش بکەن کە ئەوان زۆربەی جار دەیانکرد‪ ،‬بۆ نمەنە لە ساڵی ‪،١٤١٨‬‬ ‫شاری فرانکفۆرت سندوقی»خەڵکی ئاتاج بۆ میسری بچووک» دەستەبەر کرد‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫‪٢‬‬ ‫خەڵک نانی پێبکڕن‪.‬‬ ‫ئەو قۆناغەی کە سەرچاوەکان ئاماژەی پێ دەدەن وەک «چاخی زێڕین» بۆ جیبسییەکانی‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬سەرەڕای ناکۆکی دەستەواژەکە لەگەڵ واقیعی نائاسایش و هەژاری بابەتی‪-‬‬ ‫زوو کۆتایی پێهات‪ .‬لە نیوەی دووەمی سەدەی پانزەیەمدا‪ ،‬هەڵوێست بەرامبەر بە‬ ‫جیبسییەکان خراپتر هەڵگەرایەوە لە سەرانسەری کیشوەرەکەدا‪ .‬لە ‪ ،١٤٤٩‬بە زۆر لە‬ ‫فرانکفۆرت دەرکران‪ ،‬لە ساڵی ‪ ١٤٦٣‬دا خەڵکی بامبێرگ پارەیان دەدا بەوانەی کە‬ ‫رێگری بکەن لە هاتنەژوورەوەی جیبسییەکان بۆ ناو شارەکە‪.‬‬ ‫‪ -١‬نامەکان لە الیەن بەرپرسە فەرمییەکانی کلێسا ناوچەییەکانەوە واژۆ کراون‪ ،‬ئەم بەڵگەنامانە وەک پسولەی رێپێدان بۆ هانەژوورەوە بەکار براون‬ ‫لە الیەن بانگخواز و گروپە کۆچەرییەکانەوە پیس ئەوەی پاسپۆرت و ناسنامە دابێت‪ .‬لە تەنیشت مۆرە فەرمییەکەوە‪ ،‬دەبوایە روونکردنەوەی‬ ‫بەرپرسە ناوچەییەکانی لەسەر نووسرابێت کە ئەو کەسە یان ئەو گروپە دەناسێت لە مەسەلەی دەستپاکی و دڵسۆزییەوە‪ .‬وا مەزەندە دەکرێت‬ ‫ئەو جیبسییانەی هاتوون هەڵگری ئەو جۆرە نامەنە بووبن‪ ،‬بەاڵم ئەوە روون نییە کێ ئەو نامانەی بۆ نووسیون چوون خۆیان نەخوێندەوار بوون‪.‬‬ ‫‪ -٢‬چونکە جیبسییەکان خۆیان هیچیان نەدەزانی سەبارەت بە بنەچەی خۆیان لە هیندوستان‪ ،‬پێستی رەشی تۆخیان وای لە خەڵکی ئەوروپی‬ ‫کردبوو بە هەڵە وا بزانن کە لە میسرەوە هاتوون‪ .‬لە ئەنجامدا ئەم بەهەڵە تێگەیشتنە پێیان گوترا "جیبسی بە زمانی ئینگلیزی‪ ،‬گیتان بە‬ ‫فەرەنسی‪ ،‬گیتانۆسی بە ئیسپانی و زیگێنەر بە ئەڵمانی‪".‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪74‬‬

‫‪20‬‬

‫ئەو ڕووداوانە پیشاندەری ئەو شێوازەن کە وەک سیاسەتی فەرمی ئیمپراتۆریای پیرۆزی‬ ‫ڕۆمان دەردەکەوێت لە سێ سەدەی دوای ئەوەدا‪ ٣.‬لە نێوانی ‪ ١٤٩٧‬و ‪ ١٤٦ ،١٧٧٤‬بڕیار‬ ‫لە دژی جیبسییەکان دەرکرا‪ ،‬زۆربەیان داوای دەکرد جیبسییەکان لەو شوێنانە دەربچن‬ ‫کە نەتەوەی ئەڵمانی تێدا نیشتەجێن‪ .‬یەکەمین بڕیارەکان لە ئیمارەتی براندنبێرگ‬ ‫دەرچوو لە ساڵی ‪ ،١٤٨٢‬دوای ئەوەی لە الیەن ئیمپراتۆرەوە نامەی پشتیوانی و‬ ‫پاراستنەکە شێوێندرا‪ .‬دوای کۆتایی دەیەی داهاتوو(‪ )١٤٩٧‬پەرلەمان کە دایت یشی‬ ‫پی دەگوترا لە ئیمپراتۆریای پیرۆزی ڕۆمانی بڕیارێکی گونجاوی بەدوادا هات تیایدا‬ ‫هاتووە کە جیبسییەکان نە دەبێت رێگەیان بدرێت بەناو ناوچەکەیاندا تێپەڕن نەش لە‬ ‫سەر سنوورەکانیان بمێننەوە تا ئەو کاتەی وەک سیخوڕی تورکی لە واڵتانی کرستیانی‬ ‫رەفتار بکەن و وەک دوژمنی کرستیانێتی هەڵسوکەوت بکەن‪ ٤.‬ئەمە لەگەڵ بڕیاری ‪١٥٠٠‬‬ ‫ی پەرلەماندا هات و لە بڕیارێکی خوارەوەتریشدا کە لە ئاوکسبورگ دەرچوو لە ‪،١٥٣٠‬‬ ‫لەو ساڵەی کە تورک لە دەروازەکانی ڤییەناوە گەڕانەوە‪.‬‬ ‫بڕیارەکە ماوەیەکی سنوورداری دا بە جیبسییەکان کە ناوجەکانی نەتەوەی ئەڵمان بەجێ‬ ‫بهێڵن‪ .‬هەروەها ئاگادار کرانەوە هەر کەس بگەڕێتەوە ئیتر یاسا نایپارێزێت و دەخرێتە‬ ‫خانەی فۆگڵ فری(مانا حەرفییەکەی «ئازاد وەک باڵندە»‪ ،‬بۆ نمونە دەرچووەکان‬ ‫لە یاسا ئیدی لە ژێر پارێزگاری یاسادا نابن)‪ .‬ئەمەش بە مانای ئەوە دەهات خەڵکی‬ ‫ناوچەکە رێگەیان پێدرابوو بیانکوژن بە بێ ئەوەی بە تاوان بۆیان بژمێردرێت‪ ٥.‬ئەم‬ ‫جۆرە بڕیارەی پەرلەمان زەمینەی بۆ کردار ساز کرد لە دژی جیبسییەکان و وەدەرنانیان‬ ‫لە فرانکفۆرت لە سالی ‪ ١٥٧١‬هەروەها سكااڵلێکردنێکی تریش لە ڕووداوێکی تردا کە‬ ‫لە برێسالو روویدا لە ساڵی ‪ ،١٥٨٤‬جگە لەمانەش‪ ،‬بەڵگە هەیە کە ئەم بڕیارانە شەش‬ ‫جار دەرکرانەوە لە نێوان ‪ ١٤٩٧‬و ‪ ١٥٥١‬دەکرێ وای لێتێبگەین و دەرخەری ئەوە بێت‬ ‫کە بێکاریگەری بوون‪.‬‬ ‫لە ماوەی سەدەی شانزەیەم‪ ،‬ئیمارەتەکانی ئەڵمانیا پەیڕەوەی بڕیارەکانی پەرلەمانیان‬ ‫کرد سەبارەت بە وەدەرنانی جیبسییەکان و ئەو بڕیاڕانەی کە هەڕەشە بوون بۆ سەر‬ ‫‪ -٣‬ئیمپراتۆریای پیرۆزی ڕۆمان بریتی بوو لە چوارچێوەیەکی سیاسی گشتگرەوە لە ناوەندی ئەوروپا کاتێ جیبسییەکان هاتنە ئەو دەڤەرە‪.‬‬ ‫لە پایتەختی ئیمپراتۆریاکەوە‪ ،‬ڤییەنا‪ ،‬بەڕێوە دەبرا لە الیەن ئیمپراتۆرێکەوە لە ماڵباتی هابسبورگ و پێکهاتبوو لە سەدان یەکەی سیاسی بە‬ ‫جیاوازی ناوچەی جوگرافیایی و کاریگەری سیاسیی‪ .‬ئیمپراتۆریا (بە ئەڵمانی ریخ) پەرلەمانێکی هەبوو بە ریخستاگ ناسرابوو‪ ،‬کە پێکهاتبوو لە‬ ‫نوێنەرانی دەوڵەتە جیاوازەکان‪.‬‬ ‫‪ -٤‬سەدەی پانزەیەم بە سێ دۆخ دەناسرێتەوە‪ ،‬بۆ نمونە فەرانبەرەکان‪ ،‬بەگزادەکان و پایەبااڵکان کۆمۆن یان بۆرجوازییەکان یان پلەبەندی یەکەم‬ ‫دووەم سێیەم لە بایەخ و گرنگییان‪ .‬دۆجی جوارەم‪ ،‬یان جوتیارەکان نوینەرایەتییان نەبوو لە دایتەکەدا‪.‬‬ ‫‪ -٥‬بڕیاری ڤۆگڵ فری لەگەڵ هەندێ بڕیاری دیکەدا پەیوەست دەکراو و بەسەر دەرۆزەکەر و بێنەواکان جێبەجێدەکرا‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪75‬‬

‫ژیانی هەر جیبسییەک کە دەهاتە ناو ناوچەی ئەوانەوە‪ .‬ڕێنومایی وەدەرنانیان لە الیەن‬ ‫پەرلەمانەوە بە تایبەت بۆ ئەو جیبسییانە دەرچووبوو کە هاوکاری تورکیان دەکرد‪ ،‬ئەە‬ ‫لە یاساکاندا دەرکەوت و نەک تەنها بۆ جیبسییەکان بەڵکە بۆ دەرۆزەکەر و بێنەوایانیش‬ ‫لە ئیمارەتەکاندا و لە ئیمارەتی ویتگنشتاین بۆ جولەکەکانیش‪ .‬هەروەک پەرلەمان‬ ‫ئیمارەتەکان بڕیاری تایبەتی خۆشیانیان دەرکرد لە دژی جیبسییەکان لە ماوەی سەدەی‬ ‫شانزەیەم‪ ،‬جەختیان کردەوە لەسەر فەتواکانی پێشووتر‪ .‬لە هەموو حاڵەتێکدا ئەمە‬ ‫نیشاندەری ئەوەیە کە بڕیارەکانی پێشووتر بێکاریگەری بوون‪.‬‬ ‫ئەو گۆڕانکاری و قڵپبوونەوانەی ڕووبەڕووی ئەوروپای ناوەڕاست بوونەوە لە ماوەی ‪٣٠‬‬ ‫ساڵی شەڕدا‪ ،‬سەرنجی دەسەاڵتدارانی دوور خستەوە لەسەر جیبسییەکان و بێنەواکانی‬ ‫تر‪ ٦.‬لە ماوەی دوژمنایەتی‪ ،‬ئەوان بوون بە جەنگاوەر‪ ،‬بە دوای بژێویدا دەگەڕان و بوون‬ ‫بە فرۆشیاری گەڕۆک‪ ،‬بە سیخوڕی سوپا‪ ،‬بە گۆرانیبێژ و مۆسیقاژەن‪ .‬لە کۆتایی شەڕدا‬ ‫زۆر لە سەربازەکان بێکار مانەوە و ژمارەی دەرۆزەکەر و بێنەواکان لە سەرانسەری واڵتی‬ ‫ئەڵمانیا زیادی کرد‪ .‬ئەو بارە قورسەی بەسەر دانیشتوانەوە بوو وای کرد جارێکی تریش‬ ‫هەڵمەت لە دژی ئەو گروپانە دەستپێبکەنەوە‪ ،‬لەناویاندا جیبسییەکانیش‪ .‬لێرەشدا‬ ‫سیاسەتی سەرەکی بابەتی دەرکردنی جیبسییەکان و بێنەوایان بوو‪.‬‬ ‫لە ئەنجامی بەهێزبوونی رژێمی رەهاخواز لە پروسیا لە سەرەتای سەدەی هەژدەیەمدا‪،‬‬ ‫هەڵسوکەوتی تاوانکارانە و سزادانی قورس لە دژی جیبسییەکان و ئەوانیتر بە تایبەتی‬ ‫بێنەوایان‪ ،‬دەستی پێکرد‪ ٧.‬پاساوی ئەو چەوساندنەوەیە شێوەژیانی کۆچەری ئەمانە‬ ‫بوو نەک ناسنامەی جیبسیبوونەکەیان‪ .‬دەسەاڵتداران نەک تەنها بە فڕوفێڵ تۆمەتباریان‬ ‫دەکردن‪ ،‬بەڵکو بە دزی‪ ،‬ئاگربەردان و کوشتن‪ .‬ئەو بڕیارانەی لە الیەن رژێمی رەهاگەرەوە‬ ‫لە دژیان دەردەکرا سەخت و تووند بوو‪ ،‬بریتی بوو لە دەرکردن و کارپێکردنی سەخت و‬ ‫گرتنیان و ئەشکەنجەدانیان لە رێگەی سوتاندن بە ئاسنی سپی گەرم‪ .‬ئەو جیبسییانەی‬ ‫‪ -٦‬شەڕی ‪ ٣٠‬ساڵە(‪ )١٦١٨-١٦١٨‬دوا شەڕی ئایینی لەسەر خاکی ئەوروپا‪ .‬شەرەکە لە نێوان الیەنگرانی کڵێسای کاثۆلیک و شەپۆلەکانی‬ ‫پرۆتستانتەکان بوو‪ ،‬کە بووە هۆی سەربەخۆبوونی زەمینێکی فراوان لە حوکمی ئیسپانیا‪ ،‬بە پێچەوانەی مەرجەکانی ئاشتی ئۆگسبورگ لە ‪،١٥٥٥‬‬ ‫دروستکردنی مەبدەئی"ئەوەی بتوانێت دەڤەرەکەی خۆی بەڕێوە ببات‪ ،‬بڕیار بۆ ئایینەکەی دەدات" ماناکەی ئەوەیە حوکمڕانە خۆجێییەکان دەتوانن‬ ‫یان لۆتەریزم هەڵبژێرن و یان کاثۆلیکیزم وەک ئایین بۆ ناوچەکەی خۆی‪ .‬ئاشتی ساڵی ‪ ١٦٤٨‬دەستنیشانی ئەوەی کردووە کە لۆتەرییانییە یان‬ ‫کاثۆلیکییە و کلڤینیستەکان کە لە ئیمارەتەکان و هەندێ گروپی تریش کە کلێسایان نەکردبوو(بە پێی ئەو ئاشتییەی کە لە ئاوگسبورگ)کە زامنی‬ ‫مافی دیاریکردنی چارەنووسی جەماوەر بە پێی ویستی خۆیان‪.‬‬ ‫‪ -٧‬خەسڵەتەکانی رەهاگەری وەک فۆرمەکانی حکومەت لە ئەوروپادا لە درەنگانێکی سەدەی حەڤدەیەم سەری هەلدا‪ .‬پاشا دەسەاڵتی رەهای‬ ‫هەبوو بەسەر ئەرستۆکراتەکان‪ .‬رەهاگەریی قۆناغێکی سەخت لە پەرەسەندنی دەوڵەتی ناوەندی مۆدێرن دەبینرێت‪ ،‬کە قۆرخی سەروەری دەکرد‪.‬‬ ‫ناوەندی ئەروپا فۆرمی رەهاگەری جیاوازی بەخۆیەوە بینی لەژێر کاریگەری هەندێ لە بیرۆکەکانی رۆشنگەری کە بە "رۆشنگەری دیپۆنیزم"دا بوو‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪76‬‬

‫‪20‬‬

‫کە تاوانێکی دووبارە بکردایەتەوە رێوشوێنێکی یاسایی توندیان لە دژی دەگرتەبەر و‬ ‫‪٨‬‬ ‫ئەشکەنجەیان دەدان و لە کۆتاییشدا سزای مردنیان بەسەردا دەدان‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەو سزا تووندانەی بەسەر کۆچەرییەکاندا سەپێندرابوون‪ ،‬رژێمی رەهاگەر ئەو‬ ‫ئامرازانەی نەبوو بتوانێت ئەو بڕیارانە پیادە بکات‪ .‬ئەو هێزانەی لە دژی جیبسییەکان‬ ‫خرابوونە کار سەر بە دەسەالتی خۆجێی نەبوون و بە تایبەت بۆ ئەو مەبەستە دروسکرابوون‬ ‫و هێنرابوون‪ .‬لە رووی دابووشبوونی سیاسیەوە‪ ،‬ئەڵمانیا دابەش بووبوونە سەر نزیکەی‬ ‫‪ ٣٠٠‬یەکەی سیاسی‪ ،‬کە وای کردبوو جیبسییەکان ئاسان بگوێزنەوە لە بەشێکەوە‬ ‫بۆ ئەویتر و گەڕان بە دوای دەسەاڵتێکی کەمتر تووند لە بەرامبەریان‪ .‬تەنیا ویالیەتە‬ ‫گەورەکان پێوەری کاریگەریان لە دژی جیبسییەکان بەکار دەبرد‪ ،‬لە کاتێکدا زۆر لە‬ ‫ویالیەتە بچوکەکان نەیاندەتوانی بە ئامرازە یاساییە بەردەستەکان دژایەتی جیبسییەکان‬ ‫بکەن‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬کە رژێمی رەهاگەر و دامودەزگاکانی بە دریژایی چەندین ساڵ‬ ‫خۆیان بەهێز کردوە‪ ،‬ئیدی جیبسییەکانیش سەخت بوو بۆیان لێیان هەڵبێن‪.‬‬ ‫رۆشنگەری و لەدایکبوونی سیاسەتێکی نوێ بەرامبەر بە جیبسییەکانی ئەڵمانیا‬ ‫لە ماوەی نیوەی یەکەمی سەدەی هەژدەیەم‪ ،‬جیبسییەکان لە هەندێ لە ئیمارەتەکانی‬ ‫ئەڵمانیا خڕکرانەوە بۆ خزمەتی سەربازی؛ لە ئیمارەتی ویتگنشتاین هەوڵێک بۆ‬ ‫نیشتەجێکردنی بەردەوامیشیان درا‪ ،‬هەولێکی تریش بەدوای ئەوەدا هات لە نیوەی‬ ‫دووەمی سەدەی هەژدەیەم‪ .‬ئەزموونەکانی پێشووتر سەلماندبوویان کە هەمیشە ناتوانرێت‬ ‫جیبسییەکان دەربکرێن‪ ،‬هەروەها کاریگەری رۆشنگەری بووە هۆی ئەوەی بە شێوەیەکی‬ ‫پلەبەپلە واز لە سزادانی جیبسییەکان بهێندرێت و لەجێی ئەوە هەوڵی گونجاندنیان‬ ‫‪٩‬‬ ‫بدرێت لەناو دەوڵەتەکەدا‪.‬‬ ‫یەکێ لە نمونە ڕوونەکانی ئەم شێوازە سیاسەتە لە الیەن هاپسبورگ ئیمپراتۆریای‬ ‫(هنگاریای رۆژهەاڵت)ەوە لە بڕیارێکی ساڵی ‪ ١٧٦٢‬کە لە الیەن دادگای پاشایەتی ڤیەنناوە‬ ‫دەرچووبوو‪ ،‬پیادە کرا‪ ،‬کە تیایدا هاتبوو جیبسییەکان لەم واڵتەدا هاواڵتی شەرەفمەندن‬ ‫و داخوازی بەشداریکردنیان لە خزمەتی سەربازیدا کراوە‪ .‬لە ساڵی ‪ ١٧٦٨‬دا‪ ،‬ژمارەیەک‬ ‫‪ -٨‬سەرەتای چاخەکانی ناوەڕاست‪ ،‬لەشی تاوانبارە گیراوەکانیان بە ئاسنی گەرم داخ دەکرد(ئەمڕۆ بەکارهێنانێکی ئاساییە بۆ مەڕومااڵت و‬ ‫ئەسپ)‪ ،‬بە حەرفی جیاواز تاوانی جیاوازیان جیادەکردەوە(ب بۆ پیرۆز‪ ،‬ڤ بۆ ئاوارەیی‪ ،‬ت بۆ دزی و هتد)‬ ‫‪ -٩‬رۆشنگەری بزوتنەوەیەکی روناکبیری بوو لە ئەوروپا سەری هەڵدا(لە فەرەنسا‪ ،‬بەریتانیا و سکۆتلەندا بە تایبەتی) لە سەدەی هەژدەیەمدا‪.‬‬ ‫بزوتنەوەکە کارەکتەرێکی هەبوو بە توندی رەخنەی دەگرت لە ئایین و کاری بۆ پەرەسەندنی عەقاڵنیەت دەکرد لە پەیوەندی بە مرۆڤ و‬ ‫سروشتەوە‪ .‬فەیلەسوفە بەردەوامەکانی بزوتنەوەی رۆشنگەری بریتی بوون لە ڤۆڵتێر‪ ،‬جان جاک رۆسۆ‪ ،‬دەنیس دیدەرۆت‪ ،‬ئادەم سمیذ‪ ،‬دەیڤد‬ ‫هیوم و زۆری تریش‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪77‬‬

‫بڕیار لە هنگاریا دەرچوو‪ ،‬ئامانجی نیشتەجێکردنی جیبسییەکان بوو لە شوێنی بەردەوام‬ ‫و وازهێنان لە پیشە نەریتییەکانی خۆیان‪ .‬ئەم بڕیارانە ئامانجیان ئەوە بوو جیبسییەکان‬ ‫لەنێو کۆمەڵی هنگاریدا بتوێننەوە و کارەکتەرە ئیتنیکییە تایبەتییەکانی خۆیان‬ ‫لەناوبچێت‪ .‬لە سەرووی هەموو شتێکەوە ئەم هەوڵ و دەستپێشخەرییەی بۆ تواندنەوەی‬ ‫بەزۆری جیبسییەکان بوو کریگەرییەکی کەمی کرد لە نێو ئیمارەتەکانی ئەڵمانیا‪ .‬گەرچی‬ ‫هەندێ ریزپەڕ هەبوون‪ .‬نموونەیەکیان بریتی بوو لە یەکەم نیشتەجێبوونی جیبسی لە‬ ‫ئەڵمانیا کەلە بێرلەبورگ لە ساڵی ‪ ١٧٧١‬بۆیان دامەزرێندرابوو‪.‬‬ ‫رۆشنگەری کاریگەری هەبوو لەسەر سیاسەتی پیادەکراو لە بەرامبەر جیبسییەکان لە‬ ‫ئەڵمانیا دواتر لەوەی کە لە ئیمپراتۆریی هاپسبورگ کرا‪ .‬لە ساڵی ‪ ،١٧٨٧‬زمانەوان‬ ‫هێنریک موریتز گرێلمان‪ ،‬بەرگی دووەمی کتێبەکەی باڵوکردەوە بەناوی (تێز لەبارەی‬ ‫جیبسییەکانەوە)‪ ،‬کە بە رۆحیەتی رۆشنگەرییەوە‪ ،‬بەرگری لە «راستکردنەوەی مەدەنی»‬ ‫و هاوگونجانیان لەگەڵ دەوڵەت دا دەکرد‪:‬‬ ‫بەهۆی ئەو سیفەتە خراپ و نائاساییانەی کە جیبسییەکان هەیانە‪ ،‬پرسیارێک‬ ‫ ‬ ‫دێتە پێشەوە ئایا حکومەت دەتوانێ چی لەمانە بکات‪ .‬ئێستاش‪ ،‬ماوەیەکی درێژە‬ ‫لەوساوە کە مرۆڤ بە جیدی ئەوەی لەبەرچاو گرتووە ئەو خراپییەی[ئەوان رێکەوتی‬ ‫دەکەن]‪ ،‬هەروەها ئەو ئامرازانەی کە دەبیتە دڵنیای ئەوان بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو‬ ‫خراپانە‪ .‬دەرکردن لە پێشتردا رەواجێکی زۆری هەبوو‪ ،‬هیچ شتێک سروشتیتر نەبوو‬ ‫لەوەی کە لەسەر جیبسییەکان پیادە دەکرا‪ .‬نەک تەنها فەرمانبەران و سیاسییەکان‬ ‫سەرکۆنەی دڵفراوانی ئەو جۆرە خەڵکەیان دەکرد‪ ،‬بەڵکو تاراوگەکانیشیان لە زۆرینەی‬ ‫واڵتانی ئەوروپا بە کردەوە هەڵوەشایەوە‪.‬‬ ‫یەکەمین‪ ...‬تەنانەت ئەگەر هەر نەتەوەیەکی شارستانییش جیبسییەکان لە خۆی دوور‬ ‫بخاتەوە‪ ،‬لە هەمان کاتدا‪ ،‬ئەوروپا ناتوانێت بە تەواوەتی پاکبێتەوە لێیان‪ ،...‬ئێستا‪،‬‬ ‫وەک ئەزموونەکان سەلماندوویانە‪ ،‬هیچ واڵتێک نییە‪ ،‬کە سەرنجێکی بەردەوامی یەکسان‬ ‫درابێت بە جێبەجێکردنی یاساکان‪ ،‬ئەوان چوونەتە واڵتانی دراوسێ‪ ،‬لەم واڵتەوە بۆ‬ ‫ئەویتر‪...‬‬ ‫دووەمین‪ ،‬ئەو چارەیە [بۆ نمونە‪ .‬دەرکردن] زووتر‪ ...‬ئامرازێکی گونجاو بووە و‬ ‫بەکاربراوە‪ ،‬بۆ چاکتر کردن‪ ،‬ڕووداوەکان ئەزموونکراون کە توانایان نەبووە باشتری‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪78‬‬

‫‪20‬‬

‫بکەن‪ ...‬کۆمەکی وایان پێگەیشتووە بۆ پیویستییەکانیان[نمونەی‪ .‬پێویست] ویستراوە‪.‬‬ ‫بەاڵم تەنها هەنگاوی پیشووتر نەبووە تەنها بۆ دەرپەڕاندنی جیبسییەکان بێت‪.‬‬ ‫سێیەمین‪ ...‬هەتا دەوڵەت الی زۆر[بۆ نمونە‪ .‬بەرێوەبردنی گشتی] باش بێت‪ ،‬کە‬ ‫زیادکردنی[بۆ نمونە‪ .‬فراوانتر] دانیشتوان زیاتر سوودمەند دەبێت لە یەکێکی بچوکتر‪..‬‬ ‫رێگەپێدراوە‪ ،‬کە دەوڵەت هیچی لە کیس ناچێت لە الیەن جیبسییەکانەوە‪ ،‬وەک جیبسی‬ ‫بە پێچەوانەوە‪ ،‬دەستکەوتیان دەبێت؛ [بۆ نمونە‪ .‬قازانجی لێ دەکەن]‪ ،‬چونکە بەربەستی‬ ‫بەردەم خۆشگوزەرانی الدەبرێت‪ ...‬هەموو کەسێک دەبێت باج بدات‪ ،‬هەروەها دەسەاڵتی‬ ‫دەبێت کە پیادەی بکات‪ ،‬جیبسییەکان هیچ یەکێک لەمانە کەمتر نیین‪ ،‬ئەگەر نەتوانێت‬ ‫چۆن سوود لەمانە وەربگرێت‪ ،‬با دەوڵەت تا گەیشتن بە کۆتاییەکی بە زنجیرەهەنگاوێکی‬ ‫پێشەنگانە فێری بکات‪ .‬ئەگەر رەگی ئەم پاشکۆیەتییە[نمونە‪ .‬خراپی] ئەوەندە قووڵ‬ ‫داکوترابێت‪ ،‬ناتوانرێت دەستبەجێ الببرێت‪ ،‬لەگەڵ دووەم و سێیەمی نەوەکان بەردەوام‬ ‫دەبێت‪ ،‬بە دڵنیاییەوە تا پاداشتی خۆی وەردەگرێت‪ .‬ئێستا با تیشک بخەینە سەر‬ ‫جیبسییەکان‪ ،‬کاتێ ئەوان بەردەوامی نەدەن بە جۆری ژیانی جیبسێتی خۆیان و ئەو‬ ‫خێزانە گەورانەیان و چاکسازییان تێدا بکرێت و ببنە هاواڵتی بەسوود و دەرک بەوە‬ ‫دەکەین کە چەند ویستێکی گەورەیان هەیە بۆ ئابووری[ نمونەی‪ .‬خراپ بەڕێوەبردن]‬ ‫وەک زبڵ فڕێی داون‪.‬‬ ‫لەم خشتەیەی سەرەوە‪ ،‬هیچ گەاڵڵەپێشنیارێک نییە بۆ چاککردنەوەی ئەم خەڵکە‪،‬‬ ‫ئەوان یان دەبێت بناڵێنن بەدەست بەاڵی[وەک چوونە سەرانگوێڵکەکان] یانیش لەژێر‬ ‫کۆتوبەندی مەحکومبووندا بمێننەوە[واتە‪ .‬مانەوە لە ماڵی کاردا]‪ »،١٠‬نەوە دوای نەوە‪.‬‬ ‫یەکەمین نابێت رێگەپێدراوە بێت‪ ،‬چونکە ئەگەر لەناوبچن ئیدی ناتوانن هیچ خزمەتێک‬ ‫بە کۆمەڵ بگەیەنن‪ .‬بۆیە پێویستە رێگەی زیادبوونیان بدرێتێ‪ ...‬دەرکردن میتودێکی‬ ‫‪١١‬‬ ‫باش نەبوو پەیڕەوی کرا‪ ...‬بەاڵم دەبوایە بگیرێتە بەر بۆ ئەوەی دڵیان باش بکاتەوە‪.‬‬

‫‪ -١٠‬ماڵی کار دامەزراوەیەک بوو ئامانجی ئەوەبوو تاکەکان لە رێگەی کارەوە گەشە پێبدات‪ .‬بیرۆکەی سەرەکی ئەو دامەزراوەیە پەروەردەکردنی‬ ‫دانیشتوان بوو بۆ گەشەسەندن و بەدەستهێنانی داهات و نەبوونیان بە بار بەسەر ئەوانیترەوە‪ .‬ئەم دامەزراوەیە لە دەرەوەی ئەڵمانیاش هەبوو‪.‬‬ ‫‪Heinrich Moritz Grellmann, Dissertion on the Gipsies, Being an Historical Inquiry -١١‬‬ ‫‪concerning the Manner of Life, Economy, Customs, and Conditions of these People in‬‬ ‫‪,)1787 ,Europe, and their origen, translated into English by Matthew Raper, Esq.(London‬‬ ‫‪.81-75 .pp‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪79‬‬

‫بیرۆکەکانی گرێلمان سەبارەت بە تێکەاڵوبوونەوەی کۆمەاڵیەتی جیبسییەکان بە‬ ‫دانیشتوانەوە کاریگەری رۆشنگەری کرستیانێتی پیوە دیارە و بە هەمان جۆر‬ ‫تێکەاڵوبوونەوەی کۆمەڵی جولەکە بە کۆمەڵی کرستیانێتییەوە‪ ،‬وەک لە کارە‬ ‫ناسراوەکەیدا دەبیندرێت [ گەشەکردنی مەدەنی جولەکەکان]‪ ١٢.‬کە وەک راسپاردەیەک‬ ‫بۆ موسا ماندیلسۆن‪ ١٣‬نووسراوە‪ ،‬کتێبەکە کورتکراوەی ئەو گفتوگۆیەیە کە سەبارەت بە‬ ‫تێکەاڵوبوونی کۆمەڵی جولەکە بە کۆمەڵەکانی ناوچە ئەڵمانیزمانەکانە‪ ،‬بەم شێوەیە‪:‬‬ ‫ئەگەر ئەم لۆژیکە دروست بێت‪ ،‬دواتر لە چەوساندنەوە و کۆتوبەندکردنی پیشەمەندی‬ ‫جولەکەدا ئەوەمان بەندی کرد کە سەرچاوەیەکە بۆ گەندەڵی ئەوان‪ .‬دواتر ئەوەمان‬ ‫دیتەوە کە هاوکات کە گوێگرتن لەبارەی گەندەڵییەکان و کردنی خەڵکی جولەکە بە‬ ‫پیاوی باشتر و هاواڵتی بە سوود‪ .‬بە نەهێشتنی نادادپەروەری و مامەڵەی نارەوشتییانە‬ ‫لەگەڵ جولەکەکاندا دەرەنجام و دەرهاویشتەکانیشی ناهێڵێت‪ ،‬هەروەها کاتێ ئێمە‬ ‫سنورداریان دەکەین بۆ کردنی تەنها جۆرێک لە پیشە‪ ،‬ئیدی کاریگەری خراپی لەسەر‬ ‫ئەو پیشەیە هێندە تێبینیکراو نابێت‪...‬‬ ‫لەو کاتەوەی کە بە شێوەیەکی سەرەکی جولەکە لە کاری بازرگانی سنوردارکرایەوە‪،‬‬ ‫کاریگەری خراپی دانا لەسەر رەوشت و کارەکتەری سیاسییان‪ ،‬ئازادی رێکوپێکیان‬ ‫هەبێت لە هەڵبژاردنی جۆری ژیانیان‪ ،‬ئەوە خزمەتی دادپەروەری دەکات و بە هەمان‬ ‫شێوەش نوێنەرایەتی سیاسەتی مرۆڤانە دەکات‪ ،‬کە وا دەکات جولەکەکان سوودی‬ ‫‪١٤‬‬ ‫زیاتریان هەبێت و ئەندامی کارا و دڵشادی کۆمەڵ بن‪.‬‬ ‫هەندێ لە بەرپرسانی دەوڵەت کتێبەکەی گرێلمانیان خوێندۆتەوە‪ ،‬بە تایبەتی ئەو‬ ‫بەشەی لەسەر (راستکردنەوەکان)ی جیبسییەکانە و خستنەڕووی ئەو بەڵگانەیە کە لە‬ ‫ژێر کاریگەری بیرۆکەی رۆشنگەریدان‪ .‬لە ‪ ،١٨٠٧‬بۆ یەکەم جار لە ژێر چەتری دەوڵەتی‬ ‫ئەڵمان جیبسییەکانی مەملەکەتی ورتمبێرگ توانیان مافی هاواڵتێتی بەدەست بهێنن‪.‬‬ ‫‪ -١٢‬مێژوونووس‪ ،‬ئابووریناس و دیپلۆماتکاری ئەڵمانی کرستیان ویلیەم ڤون دۆم(‪ ،)١٨٢٠-١٧٢٩‬کە زانستی ئایین و یاسای خوێندبوو‪ ،‬هەروەها‬ ‫چەندین پۆستی دیپلۆماتکاری وەرگرتبوو‪ ،‬هەروەها کتێبی مێژوویی سەبارەت بە تیۆری دەوڵەت نووسیبوو‪.‬‬ ‫‪ -١٣‬فەیلەسوفی جولەکە‪-‬ئەڵمانی موسا ماندیلسۆن(‪ )١٧٨٦-١٧٢٩‬بە باوکی جولەکە یان رۆشنگەر دەناسرێت‪ .‬دوای ئەوەی پەروەردەی نەریتی‬ ‫جولەکەی لە دێساو وەرگرت‪ ،‬گواستییەوە بۆ بەرلین و کتێبێکی مێژوویی نوسی و دواتریش ئارەزووی بەرەو فەلسەفە و زانستەکان رۆیشت‪.‬‬ ‫‪”,)1781(Christian Wilhelm von Dohn,”Concerning the Amelioration of the Status of the Jews -١٤‬‬ ‫‪in Paul Mends-Flohr and Jehuda Reinharz (eds.), The Jew in the Modern World: A‬‬ ‫‪.31-30 .pp ,)1995 ,2nd edition (New York: Oxford University Press ,Documentary History‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪80‬‬

‫‪20‬‬

‫دەسەاڵتداران خەڵکە کۆچەرەکەیان لە شوێنی نیشتەجێی بەردەوامدا دانا و فریاگوزاری‬ ‫خۆشگوزەرانییان بۆ دابین کردن و لە رووی ئابوورییەوە کردنیانن بە بەرهەمهێنەر‪».‬‬ ‫بە رۆحێتی رۆشنگەرییەوە‪ ،‬جەختی گەورە لەسەر پەروەردە کرایەوە وەک ئامرازێک بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی راستکردنەوەی کۆمەالیەتی بۆ جیبسییەکان‪ ،‬وەک هەنگاوێک بۆ داماڵینی‬ ‫دەگمەنێتی ئیتنیکییان و تواندنەوەیان لەناو کۆمەڵدا‪ .‬لە جێی ئەو هەموو سزایەی‬ ‫بەسەریاندا سەپێندرا و چاودێریکردنیان‪ ،‬کە بەردەوام چڕ دەکرایەوە کە لەسەر ناوچەی‬ ‫بێنەواکاندا پیادە دەکرا‪ ،‬بوو بە بە فەرمانی رۆژ‪ .‬بۆ نمونە‪ ،‬لە ویرتمبێرگ‪ ،‬هێزەکانی‬ ‫پۆلیس کە پاسەوانێتی شەقامەکانیان دەکرد و هەروەها ناوچەی بێنەواکان‪ ،‬لە ماوەی‬ ‫سەدەی نۆزدەیەمدا زۆر فراوان بووەوە‪ .‬تەنانەت پێش ئەوەش‪ ،‬لە درەنگانێکی سەدەی‬ ‫هەژدەیەم‪ ،‬دەسەاڵتداران ئەو جیبسییانەی کە دەیانویست هاوکار بن‪ ،‬گرتنیانە خۆیان و‬ ‫لە ناو هێزەکانی پۆلیسدا دایاننان‪.‬‬ ‫جیبسییەکان لە ناوچەی ئەڵمانیزمانەکان و پرسی هاواڵتیبوون‬ ‫هەر کە بەرپرسانی دەوڵەت تێگەیشتن ناتوانن جیبسییەکان وەدەرنێن و ڕەوانە بکەن‪،‬‬ ‫ویستی خۆیان پیشان دا بۆ پەسەندکردنی بەهاواڵتیبوونیان‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا رێگەی‬ ‫زۆربوون و زیادکردنی قەوارەیانیان لێنەگرتن لە نێو سنوورەکانیان‪ .‬لەسەر ئەم بنچینەیە‪،‬‬ ‫جیاکاری کرا(سەرەتا لە شانشینیورتمبێرگ لە ‪ ١٨٢٨‬و دواتر لە شوێنەکانی تریش)‬ ‫لە نێوان ئەو جیبسییانەی کە هاونشینیان بوون و خۆجێیی بوون لەگەڵ ئەوانەی‬ ‫کە تازە دەهاتن و بیانی بوون‪ ،‬بەم جیاکارییە‪ ،‬بۆ یەکەم جار جیبسییەکانیان لە‬ ‫خەڵکێکی زۆری بێنەوایان جیاکردەوە کە ئەمان پەیوەندییان لەگەڵیاندا هەبوو‪ ،‬فڕێیان‬ ‫دانە شوێنێکی تایبەتەوە گوایە بۆ پێویستی دەوڵەتە‪ ،‬کە ئەمە سیفەتەکانی سیاسەتی‬ ‫سەدەی بیستەمی ئەڵمانیاش بوو بەرامبەر بەوان‪.‬‬ ‫ئەم سیاسەتە تازەیە کە بەسەر زۆرینەی دانیشتوانە جیبسییەکەدا پەیڕەوی دەکرا لەناو‬ ‫خۆیدا پێکدژییەکی هەڵگرتبوو‪ .‬لە الیەکەوە‪ ،‬بەرپرسان ددانیان پێدا دەنا کە چیدی‬ ‫جیبسییەکان نابێت لە دەرەوەی یاسا مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت و دەبێت جیبسییەکانی‬ ‫ناوخۆی واڵت مافی نیشتەجێبوونیان پێ بدرێت و ببنە هاواڵتی سوودبەخش‪ .‬لە الیەکی‬ ‫ترەوە‪ ،‬بەردەوامبوون لەسەر هەاڵواردنیان و وەک تاوانبار سەیرکردنیان‪ .‬بۆ ئەوەی ببنە‬ ‫شایستەی ئەوەی مافی نیشتەجێبوونێکی یاساییان هەبێت‪ ،‬دەبوایە جیبسییەکان واز‬ ‫لە جۆرە ژیانی کۆچەری تایبەتی خۆیان بهێنن و لە کۆمەڵگەی بەردەوامدا نیشتەجێ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪81‬‬

‫بن‪ .‬دوو ئامرازی سەرەکی ئاسانکاری بۆ هاوگونجانیان دەکرد لەناو کۆمەڵدا‪ ،‬پەروەردە‬ ‫و کۆنتڕۆڵکردن‪ .‬بە رۆحێتی رۆشنگەرییەوە وای بۆ دەچوون جیبسییەکان دەبێت واز‬ ‫لەوە بێنن کە جیبسی بن‪.‬‬ ‫دانی مافی نیشتەجێبوونی خۆجێی بە مەرجی بەڵگەی نەبوونی کەموکوڕی لە ڕابردوودا‪،‬‬ ‫کارەکەی یەکجار زۆر قورس کردبووەوە‪ .‬هەرچۆنێک بێت‪ ،‬کۆسپی سەرەکی بۆ‬ ‫هاوگونجانیان و خواستی هاواڵتێتی و نیشتەجێبوونیان هاودژ بوو لەگەڵ خوودی کۆمەڵە‬ ‫ئەڵمانییە خۆجێییەکان‪ ،‬کە ریگر بوون لە قبوڵکردنیان‪ .‬دوژمنایەتی ناوخۆیی زۆر‬ ‫بەرفراوان بوو کە لوتبەرزانە رەفتاریان دەکرد لەبەرامبەر جیبسییەکان‪ ،‬هەروەک چۆن‬ ‫هاوگونجانیان لە نیو کۆمەڵەکانی خۆیاندا ئەوەی دەخواست کە لە رووی داراییشەوە‬ ‫هاوکاریان بکرێت و جێگەیان بۆ دابین بکرێت لە شوێنێکدا کە هەر خۆی دەینااڵند‬ ‫بەدەست کەمی داهاتەوە‪.‬‬ ‫دەسەاڵتدارانی دەوڵەت داوایان لە جیبسییەکان کرد شێوەژیانی ناکۆچەری و نیشتەجی‬ ‫وەرگرن‪ ،‬بەاڵم لە هەمان کاتدا نەیاندەویست ئامرازی پیویست بۆ ئەو شیوە ژیانە‬ ‫نیشتەجێیەیان بۆ فەراهام بکەن‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا ئەوان جیبسییەکانیان سنووردار‬ ‫دەکردەوە لە بەدەستهێنانی دەرامەتی ئابوووری لە رێگەی دەستفرۆشییەوە و مۆڵەتی‬ ‫کارکردنی تریان زۆر بە کەمی پێدەدان‪ .‬ئەوان شکستیان هێنا لەوەی جێگرەوەی‬ ‫تریان بۆ ئەو کارانە پێبدەن کە بژێوییان بە شێوەیەکی یاسایی بەدەست بهێنن‪ .‬ئەو‬ ‫جیبسییانەی بە شیوەی نایاساییش بژێوی خۆی بەدەست بهێنایە مەحکوم بوو بە‬ ‫زیندانیکردن یان دەرکردن لە واڵتەکە‪ .‬دوای ساڵی ‪ ١٨٧٠‬بە تایبەتی‪ ،‬ئەو بڕیارانەی‬ ‫کە لە دەوڵەتەوە دەرچوو سەبارەت بە بێنەوایان بە شێوەیەکی گشتی‪ ،‬دەسەاڵتدارانی‬ ‫دەستکراوە و ئازادکرد لە هەڵمەت لە دژی جیبسییەکان‪ .‬لەم چوارچێوە یاساییەدا‪،‬‬ ‫دەسەاڵتداران هەڵمەتەکانیان چرکردەوە لە دژیان‪ .‬رێگەیەکی تر بۆ ناچارکردنیان لە‬ ‫نیشتەجێبوونی بەردەوام‪ ،‬جیاکردنەوەی منداڵەکان بوو لە خێزانەکانیان و دانیان لە‬ ‫قوتابخانەی زۆرەملێ‪ ،‬بۆ منااڵنی تەمەنی قوتابخانە‪ ،‬کە ئاسانکاری دەکرد بۆ چوونە‬ ‫خوێندنیان‪ .‬لەگەڵ تەواوکردنی خوێندنیشیاندا‪ ،‬مندااڵنی جیبسییەکان زۆر سەخت بوو‬ ‫بۆیان کار بەدەست بهێنن و لە بازاڕی کاردا بەرهەمهێنەر بن و بژاردە لەبەردەمیاندا زۆر‬ ‫کەم بوو‪ ،‬لە کۆتاییدا ناچار دەبوون بگەڕێنەوە بۆ پیشە نەریتییەکانی کانی باوباپیرانیان‪.‬‬ ‫دواجار جیبسییەکان ناچاری نیشتەجێبوونی نایاسایی دەبوون وەکو ئەو شێوەیەی کە لە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪82‬‬

‫‪20‬‬

‫سەدەی نۆزدەیەم دەناسرا‪ .‬لە راستیدا‪ ،‬زۆر کەمیان مافی هاواڵتیبوونیان لە واڵتەکانی‬ ‫ئەڵمانیا بەدەست هێنا‪.‬‬ ‫زیادبوونی کۆنتڕۆلکردنی جیبسییەکان لە ئیمپراتۆریای ئەڵمانیا(‪ )١٩١٨-١٨٧١‬و کۆماری‬ ‫‪15‬‬ ‫ڤایمار(‪)١٩٣٣-١٩١٨‬‬ ‫شکستی سیاسەتەکانی ئیلهاموەرگرتوو لە رۆشنگەری کە بۆ مەبەستی چارەسەرکردنی‬ ‫کێشەی شیوەژیانی کۆچەری جیبسییەکان بوو‪ ،‬بووە هۆی دابەزینی هەڵوێستی‬ ‫گەشبینانەی زۆر لە بەرپرسانی فەرمی کە لە سەرەتای سەدەی نۆزدەیەمدا هەیانبوو‪،‬‬ ‫سیاسەتێکی تریان گرتە بەر کە زۆر گوماناوی و زۆرجاریش نەژادپەرستانە بوو‪ .‬حکومەتی‬ ‫ناوەندی کۆنتڕۆڵی زیاتر کرد لەسەر جیبسییەکان و شێوەیەکی تری سیاسەتی گرتەبەر‪،‬‬ ‫بە فەرمی مۆڵەتی کاری نەدانی و کاری دەستفرۆشی لێ قەدەغەکردن‪ ،‬پیادەکردنی ئەم‬ ‫سیاسەتەش بەسەر فەرمانبەرانی پلە خوارەوەدا سەپێندرا کە کاریان دەرهێنانی مۆڵەتی‬ ‫کار بوو‪ ،‬تا خۆیان و دانیشتوانەکە لە جیبسییەکان و ئەرکەکانیان رزگار بکەن‪ .‬هەوڵی‬ ‫کەمکردنەوەی ژمارەی جیبسییە بێنەواکان و رێگرتن لە گەشەی خەڵکە بێنەواکان بە‬ ‫گشتی بەهۆی جواڵنەوەی بەپیشەسازیکردن لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەدا ڕوویدا و(لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٨٧٠‬بەدواوە چڕتریش بووەوە) و بووە هۆی زۆربوونی سکااڵکردن لەو بارودۆخە‬ ‫لە ناوچە کشتوکاڵییەکاندا‪.‬‬ ‫پڕۆسەی نوێکردنەوە «مۆدێرنیزەکردن» بە قوڵیی و بە خراپی کاری کردە سەر‬ ‫سەرچاوەکانی پەیداکردنی داهات بۆ جیبسییەکان کە هەر ئەودەمیش بناغەیەکی‬ ‫ئابووری الواز بوو بۆ هێشتنەوە و پارستنی شێوە ژیانی نەریتی ئەوان‪ .‬لە سەرەتای‬ ‫سەدەی بیستەمدا‪ ،‬ئەم پرۆسانە بە هاوئاهەنگ لەگەڵ ئەو خۆشگوزەرانییەی کە بۆ‬ ‫دەوڵەت فەراهام بوو‪ ،‬یارمەتی ئەوەی دا جیبسییەکان لە ناوچە هەژارەکانی دەوروبەری‬ ‫شارەکانی ئەڵمانیا بە شێوەیەکی جێگیرانە نیشتەجێ ببن‪ .‬ئەمەش وا دەردەکەوت کە‬ ‫ژیانی ئەوانی لە شێوەی بێگانەیەکی پشتگوێخراوەوە بگۆڕێت بۆ خۆگونجان لە ناو‬ ‫دانیشتوانێکی هەژاری پلەخواری کۆمەڵی ئەڵمانی‪ .‬نیشتەجێبوونیان لەناو دانیشتوانی‬ ‫ئەو دەورەبەرە هەژارەی شارەکانی ئەڵمانیا‪ ،‬بووە هۆی ئەوەی بە دەستی هەمان ئەو‬ ‫کێشانەوە بناڵێنن کە چینی جوتیار و کرێکاری ئەڵمانیا بە دەستییەوە دەیاننااڵند لە‬ ‫‪ -15‬ئیمپراتۆریای ئەڵمانی لە ساڵی ‪ ١٨٧١‬دامەزرێندرا لە دوای سەرکەوتنەکانیان بەسەر فەرەنسادا و تاجی پاشایەتی خستنە سەر ویلیەمی‬ ‫یەکەم‪ ،‬کە کرا بە ئیمپراتۆری پروسیا وەک ئیمپراتۆریایەکی ئەڵمانی‪ .‬ئیمپراتۆریاکە بە فیدڕاڵی ‪ ٢٥‬واڵتی گرتبووە خۆی‪ .‬لە ساڵی ‪ ١٩١٨‬و لە‬ ‫سەرهەڵدانی جەنگی جیهانی یەکەم ئیمپراتۆر لە ئەڵمانیا هەڵهات ئیدی کرا کۆمارێکی فیدڕالی‪ .‬ستاتووی نوێی واڵتەکە بە ناوی شاری ڤایمارەوە‬ ‫ناوی لێنرا کۆماری ڤایمار و لە ‪ ١٩٣٣‬هەرەسی هێنا کاتێ نازییەکان حوکمیان بەدەستەوە گرت‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪83‬‬

‫ئەنجامی پرۆسەی نوێکردنەوەدا‪ .‬هەرچۆنێک بێت‪ ،‬جیبسییەکان وەک تر و لەبەر ئەو‬ ‫سەختگیرییەی بەرامبەریان دەکرا ژیانیان زیاتریش قورس دەبووەوە و وای دەکرد‬ ‫رزگاربوونیان قورس بێت لەو بازنەیە و گەشەیانی هێواش کردەوە لە چاو هاواڵتییە‬ ‫ئەڵمانەکە و بارودۆخی کۆمەاڵیەتی و ئابوورییان‪ .‬لە ڕاستیدا‪ ،‬هەژاری و بێسەوادییان‬ ‫و پیشەکانیان زۆر جار بەرەو چاالکی تاوانکارانەی دەبردن (وەک سواڵکردن و دزیی)‪،‬‬ ‫وەک چۆن ئەمە دۆخەکەیان بوو لە رابردووشدا‪ ،‬بەاڵم سەرەڕاڕای ئەوەش شێوەژیانی‬ ‫نەریتی ئەوان کاڵبووەوە‪ ،‬جیبسییەکان هەوڵیان دا زمان و کولتووری دەگمەنی خۆیان‬ ‫بپارێزن و کۆمەڵی ئەڵمانیش بەردەوام بوو لەوەی ئەوان وەک جەستەیەکی نامۆ ببینێت‬ ‫لەناو نەتەوەی ئەڵماندا‪.‬‬ ‫تیۆری نەژادی و جیبسییەکان‬ ‫لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەمدا‪ ،‬بیرۆکەکانی کە بۆ تیۆری نەژادی بەرزکرایەوە و‬ ‫گەشەی کرد و زۆرجاریش لە سەرانسەری ئەڵمانیادا بەسەر جیبسییەکاندا پیادە دەکرا‪.‬‬ ‫لێکدانەوە نەژادییەکان ئەوەیان دەخستە ڕوو کە شێوەژیانی جیبسییەکان بەرهەمی‬ ‫عەقڵیەت و هێزە دەرەکییەکان نییە وەک بیرمەندەکانی رۆشنگەری لێکیان دابووەوە‪،‬‬ ‫بەڵکو سیفەتەکانی پێشتر بڕیاڕبۆدراو و نەگۆڕە و لە غەریزەدا جێگیر بووە‪ .‬لە ئەنجامی‬ ‫نەژادۆەرستییەکی چڕدا لە دژی جیبسییەکان لە رۆژنامەکان و ئینسکلۆپیدیاکان و‬ ‫ئەدەبیاتی بەناوبانگی ئەڵمانیدا لە کۆتایی سەدەی نۆزدەیەم‪ ،‬دەستەواژە و ناوەڕۆکەکنی‬ ‫تیۆری نەژادی هێدی هێدی چووە نێو کۆهۆشی دانیشتوانەوە‪.‬‬ ‫تیۆری نەژادی گوێی نەدایە ئیماژی جیبسییە نوێیەکان‪ ،‬بەڵکو لێکدانەوە و روونکردنەوەی‬ ‫تری دا بە ئەفسانەی دژە جیبسیی و ئەو ئیماژەی لە کۆهۆشی گشتی کۆمەڵی ئەڵمانیادا‬ ‫چەسپاند و لە واڵتانی تری ئەڵمانیزمانی ئەوروپاشدا بە هەمان شێوە ئەوەیان چەسپاند‪.‬‬ ‫ئەوان سیفەتە فیزیۆنۆمی و ئەنترۆپۆلۆژییەکانیانی جیبسییەکانیان بە پێی بنەماکانی‬ ‫تیۆری نەژادی گەورە دەکردەوە و ئەم سیفەتانەیان وەک بەڵگە بۆ کەمێتی و جۆرێتی‬ ‫سایکۆلۆژیای جیبسییەکان و ئاکار و ڕەوشتیان‪ ،‬دەخستە ڕوو‪.‬‬ ‫یەکەمین هەڵسوکەوتی نەژادپەرستییانە کە لە بەرامبەر جیبسییەکاندا لە واڵتە‬ ‫ئەڵمانیزمانەکانی ئەوروپادا پیادە کرا لە ساڵی ‪ ١٨٧٠‬دەستی پێکرد و بەند بوو بەو‬ ‫جۆرە رەفتارە نەژادپەرستییانەی کە بەرامبەر بە جولەکەکانیش پیادە دەکرا‪.‬‬ ‫بەهۆی ئەو شێوە روانینەوە کە لە بارەی جیبسییەکان و جولەکەکانەوە لە کۆمەڵی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪84‬‬

‫‪20‬‬

‫ئەڵمانیدا دەخرایە روو‪ ،‬زۆرێک لە بەهاکانی دەگمەنێتی و جیاوازی کولتووریی ئەم دوو‬ ‫گروپە پشتگوێ دەخرا و لە جێی ئەوە هەندێ سیفەتی وەکو «رەش» و «دەستگێڕ»‬ ‫و بێنەوا‪ ،‬دەخرایە پاڵیان‪ .‬لە نووسینە نەژادپەرستانە دژە سامییەکەیدا کە بە ناوی‬ ‫[یاسای کۆچەری و بااڵدەستی ئێستای جولەکەکان]‪ ،‬رۆژهەاڵتناسی ڤیەننایی ئەدۆلف‬ ‫ڤارموند‪ ،‬جیبسییەکانی وەک نومەنەیەکی تری خەڵکی کۆچەری ئاسیایی دەبینی‪ ،‬کە‬ ‫وەک جولەکەن و توانای ئەوەیان نییە بەرهەمهەینەر بن‪ ،‬بۆیە سەرقاڵن بە چاالکی‬ ‫تاوانکارانە بۆ بژێوییان وەک فڕاندنی منداڵ و دەستی کاری هەرزان‪ .‬لەسەر بنچینەی‬ ‫ئەو داهێنراوانە و لێکدانەوە نەژادپەرستیانەی چەسپاندنی لە هۆشی خەڵکدا سەبارەت‬ ‫بە جولەکە و جیبسییەکان‪ ،‬زۆرجار خەڵک سەبارەت بە رەگی هەردووکیان پێکەوایان‬ ‫دەبەستنەوە‪ .‬هەرچەندە‪ ،‬جیا لە تیۆرییە نەژادییەکانی ئەنتی سامیبوون‪ ،‬کە ناوەڕۆکی‬ ‫سیاسییشی هەبوو‪ ،‬بیرۆکەی نەژادی دژە جیبسی‪ ،‬بە توندی لە نیو سروشت و کولتووردا‬ ‫چەسپابوو‪ .‬لە راستیدا‪ ،‬هیچ بزوتنەوەیەکی سیاسی ئەڵمانی یان هیچ پارتیکی سیاسی‬ ‫ئەڵمانی لەو کاتەدا لە پالتفۆرمی خۆیاندا سیاسەتی دژە جیبسییان هەڵنەگرتبوو‪.‬‬ ‫جگە لەو تێڕوانینە دژە جیبسییەی کە ئامانجی ئەوە بوو دانیشتوانی ناوچە ئەڵمانیەکان‬ ‫لە کەمایەتییەکانیش بپارێزێت‪ ،‬واڵتە ئەڵمانیزمانەکانیش گوزارەیان لە تێڕوانینی‬ ‫رۆمانسیەتی نەژادگەرایی دەکرد و لە رەسەندا جیبسییەکانیشیان خۆیانیان وەکو‬ ‫ئەندامی نەژادی ئاری دادەنا‪ ،‬وەکو ئەمەش‪ ،‬دەبوایە بەرگرییان لێکردبانایە‪ .‬ئەم ڕوانینە‬ ‫لە سەرەتادا لە الیەن کۆمەڵەی جیبسی لۆری بەریتانیاوە پڕوپاگەندەی بۆ دەکرا‪ ،‬کە‬ ‫کۆمەڵەیەکی جەماوەری گەورە بوو لە ساڵی ‪ ١٨٨٨‬لە بەریتانیا دامەزرابوو‪ .‬هەندێ‬ ‫لە ئەندامانی کۆمەڵەکە پێیان وابوو جیبسییەکان کۆنترین ئەندامی نەژادی ئاریانن‬ ‫بۆیە دەبێت لە الیەن پرسەی نوێگەرییەوە ئەوان پارێزگاری بکرێن‪ ،‬کەچی هەڕەشەی‬ ‫راستەقینە بوون بۆ سەر بوونیان و تێکەڵ بە ناجیبسییەکان کران‪ .‬وا دیار بوو ئەم‬ ‫بیرۆکەیە گواسترایەوە بۆ ناو ئەڵمانیا لەالیەن دژە سامی توندڕەو هۆستۆن ستێوارت‬ ‫چامبەرلیان‪ ،‬کە پێی وابوو جیبسییەکان بەهرەی موزیکی زۆر دەگمەنیان هەیە کە وا‬ ‫دەکات گوزارە لە جەوهەری ئاریان بوونی دەگمەنێتی خۆیان بکەن‪.‬‬ ‫‪ -16‬هۆستۆن ستێوارت چامبەرلیان(‪ ،)١٩٢٧-١٨٥٥‬نووسەرێکی بەریتانی دژە سامی بوو‪ .‬ئەو نەژادی ئاریانی وەکو سەروەر دادەنا و وەکو هێزێکی‬ ‫ئەرێنی لە مێژووی مرۆڤایەتییدا دەیبینین‪ ،‬کە پێجەوانەی نەژادی جولەکە بوون‪ ،‬کە ئەو وەک نەرێنی دەیبینین و وەکو هێزێکی خراپ کە ئەوروپا‬ ‫ژەهراوی دەکەن و داهاتووی مرۆڤایەتی دەشێوینن‪ .‬چامبەرلیان لە کاتی خۆیدا زۆر بەناوبانگ بوو‪ ،‬بانگهێشیش کرا بۆ دیوەخانی ئیمپراتۆر ویلیەمی‬ ‫دووەم‪ .‬هیتلەر جارێک ئاماژەی بە ناوی ئەو کردووە لە کتێبی"پێشبینییەکان بۆ ئیمپراتۆریای سێیەم"‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪85‬‬

‫تەنانەت وایش‪ ،‬پاڵنەرێکی باوەڕپێکەری تر لە ئەدەبیاتی بەرباڵوی کۆتایی سەدەی‬ ‫نۆزدەیەم رەتکردنەوەی ئەو ڕۆمانسیەتە بوو کە بەڵگەی رەگی ئاریانی زمانی رۆمانی بە‬ ‫بەڵگەی ئاریان بوونی خەڵکەکەشی بزانن‪ .‬لە پێشەکی ئینسیکلۆپیدیایەکی چیبسییەکان‬ ‫کە لە ساڵی ‪ ١٩١١‬دا چاپ بووە‪ ،‬بانگخواز رێنهۆڵد ئوربان پابەند بوو بە شێوازی وارموند‬ ‫سەبارەت بەوەی کە جیبسییەکان زیاتر لە جولەکەوە نزیکن تا نەژادی ئارییان‪ « :‬مەرج‬ ‫نییە رەگی زمانەکە ئاریان بێت‪ ،‬ئیدی پیشاندەری ئەوە بێت کە لە نەژادیشدا سەر بە‬ ‫هەمان نەتەوە بن‪ .‬بە هەر حاڵ ئەوە زیاتر نزیکە لەبارەی چارەنووسی جیبسییەکانەوە‬ ‫کە هاوشێوەبن لەگەڵ جولەکەکان و هەمان ماناشی هەیە‪.‬‬ ‫لێکۆڵینەوەیەک لە بارەی جیبسییەکانی ئەڵمانیا جیاواز بوو لە لێکۆڵینەوەیەک لە بارەی‬ ‫جیبسییەکانەوە لە الیەن کۆمەڵەی جیبسی لۆرەوە لە بەریتانیا ئەنجام دراوە‪ .‬هەر‬ ‫لە سەدەی نۆزدەیەمەوە‪ ،‬زیاتر لەوەش لە ماوەی دەیەی یەکەمی سەدەی نۆزدەیەم‬ ‫زۆربەی لێکۆڵینەوە ئەڵمانییەکان سەبارەت بە جیبسییەکان زیاتر فۆکەسی دەکردە سەر‬ ‫مرۆڤناسی و تاوانناسی زیاتر لەوەی لە سەر زمان یان کولتوور بێت‪ .‬ئیتنۆلۆجیستە‬ ‫ئەڵمانەکان پێیان وابوو ئەوە تێکەاڵوەیەکی نەتەوەیی تێدایە و بە ئاریان ناژمێردرێن‪.‬‬ ‫لە تیۆری نەژادەوە بۆ کردار‬ ‫وەک ئێمە تێبینیمان کرد‪ ،‬بەدگومانی فراوانی دژە جیبسی و هەاڵواردن لە کۆمەڵی‬ ‫ئەڵمانی‪ ،‬بەشێکیان لەسەر بنچینەی بۆچوونە نەژادپەرستییەکەیان بوو‪ ،‬بەشێکی‬ ‫تریشیان لەسەر جیابوونیان بوو‪ ،‬کە وای کردبوو گەنجە جیبسییەکان بتوانن لە ناو‬ ‫کۆمەڵی دێهاتەکاندا یانیش لە شارەکاندا بە شێوەیەکی جێگیر بژین‪ .‬ئەوان زۆربەی‬ ‫جار قەدەغەدەکران لە ناوجە سنوورییەکانی ئەڵمان دابنیشن‪ ،‬لە نێو هۆکارەکانی تردا‬ ‫لەبەر بایەخی دەسەاڵتدارە ناوچەییەکانی ئەوێ کە ناوچە سنوورییەکان ببونە شوێنێکی‬ ‫بازرگانی بۆ خۆشنوودی و سوودی دەسەاڵتدارەکان‪.‬‬ ‫کۆمەڵی ئەڵمانیش کۆسپی دەخستە بەرپێی گەنجە جیبسییەکان کە بچنە نێو راهێنانە‬ ‫پیشەییەکانەوە کە زۆر چارەنووسساز بوو بۆ پێشکەوتنی کاری بازرگانی لە بازاڕی کاری‬ ‫ئەڵمانیادا‪ .‬لە ئەنجامدا‪ ،‬زۆربەیان وایان پێ باشتر بوو بە سەربەخۆیی بمێننەوە و خۆ‬ ‫بە کاری ساکاری بازرگانییەوە سەرقاڵ بکەن‪ ،‬لە جێی ئەوەی ببنە کارمەندی مووچەخۆر‬ ‫و دابمەزرێن لە کارەکانی ئەڵمانەکاندا‪ .‬زیاتر بە بازرگانی قوماش و فرۆشتنی کاری‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪86‬‬

‫‪20‬‬

‫دارتاشی و کەمێکیشیان تەنها بە کاری موزیکژەنی دەژیان‪.‬‬ ‫رژێمی حوکمڕان بە چەندین ئامرازی جیاوازی یاسایی هەوڵی هەڵکەندنی جیبسییەکانی‬ ‫دەدا و بە قەدەغەکردنی مۆڵەتدانی کار و دەرکردنیان‪ .‬وەک دەرەنجامیش ژمارەی تاوان‬ ‫بۆ جیبسییەکان و بێنەواکانی تر لە زیادبووندا بوو لە ساڵی ‪ ١٨٨٠‬و بەرەو پێشەوە‪،‬‬ ‫پۆلیس وەک دەسەاڵتدار بە دیفاکتۆ بڕیاری دەدا کێ مۆڵەتی کارکردنی بدرێتێ‪ ،‬کەواتە‬ ‫بووە ئامرازێک بۆ کردارە دژ بە جیبسییەکانی حکومەت‪.‬‬ ‫لە نامەیەکی نووسراو لە ساڵی ‪ ،١٨٨٦‬ئۆتۆ ڤۆن بسمارک‪ ،‬راوێژکاری ئیمپراتۆریای‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬بنەماکانی ئەو جیاکردنەوەیەی لە نێوان جیبسییە خۆماڵییەکان و بێگانەکان‪،‬‬ ‫دووپات دەکاتەوە‪ 17.‬لە هەمان نامەدا‪ ،‬بانگەوازی بۆ دەرکردنی جیبسییە بێگانەکان لە‬ ‫سەر خاکی ئەڵمانیا تێدایە‪ ،‬بۆ ئەوەی پێشگیری لە هاتنەژوورەی ئەو جیبسییانەدا بکات‬ ‫کە لە دەرەوەی سنوورەکانی ئیمپراتۆریاکەن و بۆ لێکترازاندنی جیبسییەکان و گروپە‬ ‫خراپەکارەکان و ئیدارەکردنیان پەیوەست بوو بە پەروەرەکردن و پێوەرەکانی سزادان‪.‬‬ ‫لە یادەوەری ساڵی ‪ ١٨٨٩‬دا بسمارک گوزارەی لە سەرکەوتنی ئەو پێوەرانەی دەوڵەت‬ ‫و سیاسەتەکانی کرد‪ ،‬بە تایبەتی سیاسەتی جیاکردنەوەی منداڵەکانی جیبسیەکان لە‬ ‫باوانیان و دانانیان لە دامەزراوە پەروەردەییەکان‪.‬‬ ‫لە سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەیەمیش و بەرەو پێشەوە‪ ،‬کۆنتڕۆڵ لە سەر جیبسییەکان‬ ‫زیاد کرا شان بە شانی مەحکومکردن و مۆرکپێوەنانیان وەکو تاوانکار‪ ،‬بە پیچەوانەی‬ ‫ئەو یاسایانەی کە لە ئیمپراتۆریای ویلیەمی دەرچوو بوو‪ .‬سەرەڕای سەرکەوتنی بەشێکی‬ ‫ئەو سیاسەتە لە هەندێ لە هەرێمەکان‪ ،‬بەاڵم کێشەکە بە چارەسەرنەکراوی مایەوە‪.‬‬ ‫هەڵوێستی باو ئەوە بوو کە «چارەسەری تەواوەتی» و فراوانی یاسایی دەویست لە‬ ‫سەرانسەری ئیمپراتۆریاکەدا‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ،١٨٩٩‬لە کۆششێکدا بۆ دنەدانی هەڵمەتێک لە دژی جیبسییەکان‪ ،‬نوسینگەی‬ ‫زانیاری جیبسییەکان لە بارەگای سەرەکی پۆلیسی موینشن لە هەرێمی باڤاریا دامەزرا‪.‬‬ ‫ئەم نوسینگەیە دەستی کرد بە کۆکردنەوەی زانیاری لەسەر جیبسییەکان لە نوسینگەکانی‬ ‫‪ -17‬ئۆتۆ ڤۆن بسمارک (‪ )١٨٩٨-١٨١٥‬وەک راوێژکاری پروسیا لە ‪ ١٨٦٢‬تا ‪١٨٧٣‬دەستبەکار بوو‪ ،‬لە ماوەی حوکمڕانی خۆیدا فۆکەسی لەسەر‬ ‫چارەسەرکردنی کێشەکانی ئەڵمانیا و یەکخستنەوەی کرد‪ .‬ئەم یەکگرتنەوەیە دروست بوو لە دوای سەرکەوتنی ساڵی ‪١٨٧٠‬ی پروسیا لە سەر‬ ‫فەرەنسا‪ .‬بسمارک وەک راوێژکاری ئیمپراتۆریاکە تا ساڵی ‪ ١٨٩٠‬خزمەتی کرد‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪87‬‬

‫پۆلیسە خۆجێیەکانەوە سەبارەت بە شوێنی مانەوەیان لە باڤاریا و زانیارییە کەسییەکانی‬ ‫ئەندامانی کاروانی جیبسییەکان و زانیاری گشتی لەسەر جوڵە و گەشتەکانیا‪ .‬لە‬ ‫ساڵی ‪ ،١٩٠٩‬بەرپرسان پەنجەمۆری گشتی جیبسییەکانیان کۆکردەوە‪ .‬لە سەرەتای‬ ‫ساڵی ‪ ١٩١٣‬یشەوە ئەو ئاژانسە زانیاری بەدەستهێنا لە تۆماری داواکاری گشتییەوە‬ ‫سەبارەت بە حوکمەکانی لەسەر جیبسییەکان هەبوون و راپۆرتەکان لە نوسینگەی‬ ‫تۆماری گشتییەوە لەبارەی رۆژی لەدایکبوون‪ ،‬مردن‪ ،‬هاوسەرگیری جیبسییەکان‪ .‬هەموو‬ ‫ئەم زانیارییانەش لە شیوەی کەتەلۆگ لە سەر کارت و لەناو فایلدا پاریزران‪.‬‬ ‫هاوشێوەی ئەو نووسینگەیەی موینشن هەر زوو لە هەموو ئەڵمانیادا دووبارە بووە و‬ ‫باڵو بووەوە‪ ،‬وەک دامەزراوەش خزمەتگوزارییەکانیان بێجگە لە باڤاریا‪ ،‬پێشکەش بە‬ ‫بەشەکانی تری دەوڵەتیش دەکرد‪ .‬سەرەڕای ئەوەش‪ ،‬پالن بۆ دانانی ئاژانسی هاوشێوەی‬ ‫نوسینگەی موینشن وەک سەنتەرێکی کاروباری جیبسیەکان لە تەواوی ئیمپارۆریاکە‬ ‫دامەزرا‪ .‬لە ‪ ١٩٩١‬دا‪ ،‬بەرپرسانی باڤاریا کۆنفرانسێکیان لە موینشن ساز کرد بۆ پۆلیسی‬ ‫سەرانسەری واڵتەکە سەبارەت بە پرسی جیبسییەکان‪ .‬ئامانجی سەرەکی کۆبوونەوەکە‬ ‫دانانی پالنێکی هاوبەش بوو بەرامبەر بە جیبسییەکان‪ .‬لە ساڵی ‪ ،١٩٣١‬دەوڵەتی‬ ‫ئەڵمانیا دەستی کرد بە هاوبەشیکردن لە بەڕێوەبردنی دارایی ئەو نوسینگەیەدا و‬ ‫رێژەدانان بۆ قەوارەی دانیشتوان‪ .‬لە پێش جەنگی جیهانی یەکەمدا‪ ،‬باڤاریا هێزی پاڵنەر‬ ‫بوو لە پشت ئەڵمانیا و پاڵنانی بۆ دژایەتیکردنی جیبسییەکان‪ .‬لە سۆنگەی شوێنی‬ ‫جوگرافییانەوە‪ ،‬دەوڵەتەکانی تریش پەیوەست بوون پێیانەوە وەک وێرتمبێرگ‪ ،‬بادن‪،‬‬ ‫ساکسۆنی و ئەلساک‪ ،‬کە ئارەزووی تایبەتیان لەم پرسەدا هەبوو‪.‬‬ ‫لە ماوەی جەنگی جیهانی یەکەمدا‪ ،‬جیبسییەکان بە سیخوڕی کارامە لە قەڵەم دەدران‪،‬‬ ‫بۆیە ئازادی جواڵنەوەیان سنووردار نەکرایەوە‪ .‬هەرچەندە‪ ،‬هەندێ لە جیبسییەکان‬ ‫گیران و ژمارەیەک لە بەڵگەنامە و مۆریان پێ گیرا کە بۆ جیبییە بێگانەکان دروستیان‬ ‫دەکرد‪ ،‬بۆیە بڕیاری ەدەغەکردنی تەواویان بۆ خراپ بەکارهێنانی ئەو بەڵگەنامەنە بۆ‬ ‫دەرکرا‪ .‬ئەو قەیرانە ئابوورییەی کە دوابەدوای جەنگی جیهانی یەکەمدا هات‪ ،‬بووە هۆی‬ ‫زیادبوونی ژمارەی دەرۆزەکەر و بێنەوایان لە شەقامەکانی ئەڵمانیا‪ ،‬وای کرد بڕیاڕی نوێ‬ ‫دەربکرێت لە دژی پەناهەندە و کۆچەرییەکان‪ ،‬لە نێویاندا جیبسییەکانیش‪ .‬نموونەیەک‬ ‫لەو دیاردەیە لە ساڵی ‪ ١٩٢٦‬یاسایەک بۆ قەالچۆکردنی جیبسییەکان‪ ،‬بێنەواکان و‬ ‫ئەوانەی کاری شەرمئاوەر دەکەن‪ ،‬لە باڤاریا دەرچوو‪ ،‬کە بەشێک بوو لە یاسایەکی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪88‬‬

‫‪20‬‬

‫فراوانتر ئامانجی رێگرتن بوو لە تاوان و مەبەستی نەبوو تەنها لە شوێنی کارەکان‬ ‫بەندیان بکات‪ ،‬بەڵکو رێگرییان لێ بکات و قەدەغەیان بکات‪ .‬ئەو ڕاستییەی کە یاساکە‬ ‫جیبسییەکانی لەگەڵ گروپە بێ نەواو و پەراوێزخراوەکانی تردا کۆکردەوە‪ ،‬پاساوی ئەوەی‬ ‫هەبوو کە مەبەستی لەوەیە رێگری لە بێنەوایی بگرێت نەک دژ بە جیبسییەکان بێت‬ ‫یان دژ بە گروپە ئیثنو‪-‬کولتوورییەکان‪ .‬هەرچەندە لە کرداردا‪ ،‬بەرپرسەکان هیچ کاتێک‬ ‫جیاوازییان نەدەکرد لە نێوان بێنەواکان و جیبسییەکاندا‪ .‬جیبسییەکان و بێنەواکانیان‬ ‫دەخستە زیندانەکانەوە تەنها بە فەرمانی ئەنجومەنی شارەوانی یان کوێخاکان‪ ،‬بە‬ ‫بی گەڕانەوە بۆ پرۆسەی یاسایی‪ .‬گومانی تێدا نییە کە ئەوە هەاڵواردن بوو لە دژی‬ ‫جیبسییەکان وەک گروپێکی ئیثنیکی‪ ،‬کە لە سەر بنەمای کردار و پێشداوەرییەکانی‬ ‫رابردوویان‪ ،‬ئەنجامیان دەدا‪ 18.‬بەندی نۆیەمی یاساکە‪ ،‬رێسای تایبەتی دەسەپاند بەسەر‬ ‫هەموو جیبسییەکانی لە تەمەنی شانزە ساڵ و بەرەو سەرەوە‪ .‬شوێنی کارەکان لە‬ ‫ڕاستیدا زیندان بوون و گوایە مەبەست لێیان ڕاستکردنەوەی جیبسییەکان بوو لە هەڵە‬ ‫و عەیبەکانیان بە پەروەردەکردن و راهێنانیان بۆ کارکردن و دیسپیلین‪ .‬بەندەکانی تری‬ ‫یاساکە ئاراستەی بێنەواکانی تر بوو‪ ،‬بەرپرسانی دەستئاوەاڵ کردبوو لە سنووردارکردنی‬ ‫ئازادی و جموجوڵیان‪.‬‬ ‫پێکەوە کۆکردنەوەی جیبسییەکان و کەسانی کارە شەرمئاوەرەکان دەکەن‪ ،‬خۆی‬ ‫سزایەکی هاوشێوە بوو بۆ هەردوو گروپەکە‪ ،‬ئەوەی دەخستە روو کە یاسادانەران‬ ‫هەردوو گروپەکەیان وەک بەشێک لەو دانیشتوانە دەبینی کە «ئەنتی سۆشیال»‬ ‫وایە دژەکۆمەاڵیەتی بوون و سەخت بوو بۆیان تێکەڵ ببن و دیسپیلینیان هەبێت و‬ ‫سوودمەندبن لە خۆشگوزەرانییەکانی دەوڵەت فەراهامی کردووە‪.‬‬ ‫لە رووی تەکنیکییەوە‪ ،‬دەستەواژەی ئەنتی سۆشیال «دژە کۆمەاڵیەتیبوون» کە لە‬ ‫ئەڵمانیا لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا بەرباڵو بوو‪ ،‬ئاماژە بوو بۆ ئەو گروپانەی کە ناتوانن‬ ‫بگونجێن لەگەل کۆمەڵی دەوروبەری خۆیان‪ .‬دەستەواژەکە تا ئێستاش بەکاردەهێندرێت‬ ‫بۆ تۆمەتبارکردنی چینەکانی خوارەوەی کۆمەڵ گوایە لە رووی رەوشتییەوە ناتوانن‬ ‫شێوەژیانێکی شەرەفمەندانە پیادە بکەن‪ .‬لە پێناسەی دەستەواژەکەوە‪ ،‬ئەوە دێت کە‬ ‫بریتین لەو چینانەی وا دەبیندرێن بار بن بەسەر کۆمەڵەوە‪ ،‬چونکە ئەندامەکانی ئەو‬ ‫گروپانە لە پیشەگەلی «بەدناو» تێوەدەگلێن یان ئەوان لەسەر خێروبێری دەوڵەت‬ ‫‪ -18‬یاسایەکی هاوشێوە لە ساڵی ‪ ١٩٢٩‬لە دەولەتی هێسەن دەرکرا بە ئاشکرا فۆکەسی کردبووە سەر جیبسییەکان‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪89‬‬

‫دەژین‪ .‬پێناسە و روونکردنەوەی دەستەواژەی دژەکۆمەاڵیەتی یان رەفتاری ناکۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫لە تیۆرییەکی نووسەری تاوانناسی ئیتالیایی سیزار لۆمبرۆسۆ و بۆچوونەکانییەوە‬ ‫هەڵهێنجراوە‪ ،‬کە لە ئەڵمانیادا ناوبانگی زۆر باڵو بووەوە لە سەرەتاکانی سەدەی‬ ‫بیستەمدا‪ 19.‬لە تیۆرییەکەی لۆمبرۆسۆ دا جۆرێک لە غەریزەی مرۆڤە کە بە ئاشکرا مرۆڤ‬ ‫بەرەو داڕووخان دەبات‪ ،‬هەروەها پێی وابوو زۆربەی مرۆڤ غەریزەیەکی کۆمەاڵیەتی باش‬ ‫گەشەسەندوویان هەیە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٢٠‬دا‪ ،‬هۆکارەکانی ناکۆمەاڵیەتیبوون دەگەڕێندرایەوە بۆ کۆمەڵ و دەوروبەر لە‬ ‫سروشتدا‪ .‬بە پێچەوانەوە‪ ،‬لێکۆڵینەوەیەک کە لە ساڵی ‪ ١٩٣٠‬دا کرا فۆکەسی کردە سەر‬ ‫هۆکاری بۆماوەیی‪ ،‬ئەو کاتەگۆرییە وای لێ تێگەیشتن کە دەرۆزەکەرەکان‪ ،‬بێنەواکان و‬ ‫تەوەزەلەکانیش بگرێتەوە‪ .‬ئەم بۆچوونانەی خرانە روو مەرج نییە نەژادپەرستانە بووبن‪،‬‬ ‫بەاڵم هێدی هێدی خزێنرانە نێو تیۆری نەژادەوە‪.‬‬ ‫لەماوەی ساڵەکانی کۆتایی کۆماری ڤایمار دا‪ ،‬ئارەزووی چارەسەرکردنی کێشەی‬ ‫جیبسییەکان بووە هۆی بەکارهێنانی میتودی زۆر پەرەسەندووی کاریگەر بۆ‬ ‫کۆنتڕۆڵکردنیان‪ .‬لە ‪ ،١٩٢٧‬وەزیری ناوخۆی پروسیا بڕیارێکی دەرکرد و داوای پەنجەمۆری‬ ‫هەموو جیبسییەکان و بێنەواکانی کرد لە تەمەنی شەش ساڵ و بەرەو سەرەوە‪ .‬لە‬ ‫ناوەڕاستی ‪١٩٣٠‬ییەکاندا‪ ،‬نووسینگەی زانیاری جیبسییەکان لە مونیخ کرایەوە کە فایلی‬ ‫‪ ١٩٠٠٠‬نۆزدەهەزار جیبسی تێدا بوو‪ ،‬کە دواتر یارمەتی رژێمی نازی دا لە مەسەلەی‬ ‫چەوساندنەوەی جیبسییەکاندا‪.‬‬ ‫کۆکردنەوە و یەکخستنی زانیاری لەسەر دانیشتوانە جیبسییەکان لە الیەن بیرۆکراسی‬ ‫ئەڵمانیاوە چ رۆڵیکی بینی لە جینۆسایدی جیبسییەکاندا؟ ئایا جینۆساید دەتوانرا‬ ‫بکرێت بە بێ ئەو زانیاریانەی لە چوارچێوەی ئەو بیرۆیەدا بوو؟‬ ‫بە پێی تۆمارەکانی «پسپۆر»ی ئیمپراتۆریەتی سێیەم لەبارەی جیبسییەکانەوە‪،‬ڕۆبەرت‬ ‫ڕیتەر ی پزیشک‪ ،‬نزیکەی ‪٢٠٠٠٠‬بیست هەزار جیبسی لە سنوورەکانی ئیمپراتۆریا کۆنەکە‬ ‫و ‪١١٠٠٠‬یانزەهەزاری تریش لە ئۆستمارک(ئەو ناوەی لە الیەن نازییەکانەوە بۆ نەمسا‬ ‫‪ -19‬سیزار لۆمبرۆسۆ(‪ ،)١٩٠٩-١٨٣٥‬پزیشک‪ ،‬دەروونناس و پێشەنگێکی بواری تاوانناسی بوو‪ .‬بڕوای وابوو مەیلی تاوان لە الی مرۆڤ جێگیرە‬ ‫و بەرهەمی ژینگە و پەروەردە نییە‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪90‬‬

‫‪20‬‬

‫بەکار دەبرا پێش یەکگرتنەوەی لەگەڵ ئیمپراتۆریاکە لە ساڵی ‪ )١٩٣٨‬لە ساڵی ‪،١٩٤٠‬‬ ‫هەر پێش ئەوەی کردەی راگواستنەوە و ریشەکێشکردنیان دەست پێ بکات‪ 20.‬لەناو‬ ‫ئەو تۆمارەدا کە ساڵی ‪ ١٩٣٨‬ئامادەکرابوو‪٤٠٠٠٠ ،‬چل هەزار جیبسی تێدا ناونووس‬ ‫بوون تەنها ‪%٣٥‬یان ناسنامەی هاواڵتی ئەڵمانییان هەبوو‪ ،‬ناسنامەی ‪%٥٥‬یان ناڕوون‬ ‫بوو‪ .‬هاواڵتی ئەڵمانی هەموو مافەکانی هاواڵتێتی بۆ فەراهام بوو‪ ،‬لە نێو ئەوانەدا مافی‬ ‫دەنگدان‪ .‬زۆرینەی جیبسییەکان هاواڵتی نەبوون و ئەمەش واتای ئەوەیە هیچ مافێکی‬ ‫سیاسییان نەبوو‪ ،‬سەرەڕای ئەوەش مۆڵەت نەدەدران کاری یاسایی بکەن لە ئەڵمانیا و‬ ‫جگە لەوەش پۆلیش مۆڵەتی کارکردنی دەستفرۆشیشی نەدەدان‪.‬‬ ‫هەندێ ڕووی سیاسەتی کۆماری ڤایمار و بە تایبەتی سیاسەتە سەختگیرانەکەی لە دژی‬ ‫جیبسییەکان‪ ،‬وەک پێشووەکانی خۆیان‪ ،‬چەوساندنەوەیان زیاتریش بوو لە سەردەمی‬ ‫نازییەکان‪.‬هەرچەندە دەتوانین بە دڵنیاییەوە رەگەزەکانی بەردەوامی کۆنتڕۆڵی‬ ‫جیبسییەکان لە الیەن کۆماری ڤایمار بناسینەوە و ئەو پێشێلکارییانەی کە لە سەر مافە‬ ‫سەرەتاییەکانی مرۆڤییان هەبوو‪ ،‬کە رژێمی نازی تەواوکەرێکی لەوەسفنەهاتووی تری بۆ‬ ‫زیاد کرد‪ -‬ئەویش رێشەکێشکردنیان بوو‪.‬‬ ‫***‬

‫‪ -20‬رۆبەرت پیتەر(‪ ،)١٩٥١-١٩٠١‬پزیشکێکی دەروونی و دەماری ئەڵمانی بوو‪ ،‬هەروەها پسپۆرێکی سەرەکی ئیمپراتۆریای سێیەم بوو لەبارەی‬ ‫جیبسییەکانەوە‪ .‬پیتەر دەستەواژەی نەژادپەرستانەی داهێنا دژ بە جیبسییەکان و هاوکار بوو لەگەڵ ئاژانسەکانی ئاسایشی ئەڵمانی کە سەرقاڵی‬ ‫ئەو کاروبارانە بوون‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪91‬‬

‫‪٣‬‬ ‫سیاسەتی دژە‪-‬جیبسی لە ئەڵمانیای نازی و واڵتە ژێردەستەکانی‬ ‫پێوەرەکانی دژە جیبسی لە سەرەتاکانی ئیمپراتۆریای سێیەم‬ ‫لە ماوەی ساڵەکانی سەرەتای هاتنە سەر حوکمی رژێمی نازی‪ ،‬مامەڵەی حکومەتی‬ ‫ناوەندی لەگەڵ جیبسییەکانی ئەڵمانیادا جیاواز بوو لەو مامەڵەیەی لەگەڵیان دەکرا لە‬ ‫الیەن حکومەتی کۆماری ڤایمارەوە‪ .‬هەرچۆنێک بێت‪ ،‬لە قۆناغەکانی سەرەتاوە‪ ،‬بەرپرسە‬ ‫هەرێمییەکان پرۆسەیەکیان بەڕێوە دەبرد کە هێدی هێدی جیبسییەکان دەست لە پیشە‬ ‫نەریتییەکانیان هەڵبگرن و ستاتوویەکی یەکسانیان لەگەڵ هاواڵتیانی تری ئەڵماندا‬ ‫پێ بدەن و ببن بە هاواڵتی لە نێو ئیمپراتۆریاکەی ئەڵماندا‪ .‬بەرپرسە هەرێمییەکان‬ ‫جیبسییەکانیان وەک دژەکۆمەاڵیەتی پۆلێن کرد چوون رەتیان کردەوە مۆڵەتی کارکردنی‬ ‫دەستگێڕییان بۆ نوێ بکەنەوە و شایستەییشیان بۆ سوودمەندبوون لە هاوکاری دەوڵەت‬ ‫کۆتایی پێهات‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوە‪ ،‬هەموو ئەو رۆڵەی کە جیبسییەکان لە ئایدۆلۆژیای نەتەوەیی‬ ‫سۆشیالیستدا بینییان کە لە ئەجەندای سەرکردەکانی نازییدا هەبوو‪ ،‬بە تەواوی نادیدە‬ ‫گیرا‪ ،‬بۆیە ناکرێت لەگەڵ جولەکەکان و جولەکایەتی بەراورد بکرێن یان تەنانەت لەگەڵ‬ ‫گەلی سالڤیش بەراورد بکرێن‪ 21.‬نە ئەدۆلف هیتلەر و نەش هیچ یەکێک لە فیگەرەکانی‬ ‫سەرکردایەتی بااڵی پارتی نازی وەک هێنریک هیملەر‪ ،‬جۆزێف گۆیبڵس و هەرمان‬ ‫گوێرینگ‪ ،‬ئاماژەیان بە ناوی جیبسییەکان نەداوە لە قسەکانیان یان نووسینەکانیان و‬ ‫یانیش لە باڵوکراوە پڕوپاگەندەئامێزەکانیان‪ .‬بە پێی جۆرێتی‪ ،‬بە کەمایەتییەکی زۆر‬ ‫بچوک دادەنران‪ ،‬کە هیچ کاریگەرییەکی بەرچاویان نەبێت لە ئیمپراتۆریای ئەڵمانیدا‪.‬‬ ‫بەسەر یەکەوە ژمارەیان دەیکردە ‪٣٠٠٠٠‬سیی هەزار کەس بە بەراورد لەگەڵ نیو ملیۆن‬ ‫جولەکەی ئەڵمانیا و ‪٢٠٠٠٠٠‬دووسەد هەزاری نەمسا‪.‬‬ ‫نازی ئارەزوویەکی تایبەتی پیشان نەدا بۆ کەمینەی بچووک و ناکاریگەری جیبسی‬ ‫و هیچ گوتەیەکی سیاسی لە دژیان ئاراستە نەکرد‪ .‬ناوەندی بوونی جولەکە و نەریتی‬ ‫دژەسامێتی لە باوەڕی نازییدا کە تەمەنێکی کۆنی هەبوو کە نازی ئەم میراتەی لە‬ ‫باوباپیرانەوە بۆمابوەوە‪ ،‬گەلی جێرمان‪ ،‬کە ناسیۆنالیستی نەژادپەرست بوون‪ ،‬کە لە‬ ‫‪Amira Gelblum, Nazi Germany: One People, One Rich, One Fuhrer (Ra’anana: The -21‬‬ ‫‪.99-66.pp ,)2005 ,Open University of Israel‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪92‬‬

‫‪20‬‬

‫سەدەی نۆزدەیەمەوە سەرچاوەی گرتبوو‪ .‬هەروەکو هاوشیوەکانیان لە واڵتانی تری‬ ‫ئەوروپای سەدەی نۆزدەیەم‪ ،‬گەلی جێرمان دەستەواژەیەکی نوێی داهێنا لە دژە‬ ‫سامیبوون کە بە «مۆدێرن» دادەنرا‪ .‬ئەو دەستەواژەیە لە الیەن ئەوروپییە نەریتییە‬ ‫سۆشیالیستەکانەوە ددانی پێدا نرا و لە مۆدێرنێتە وەک پرۆسەی جولەکە بۆ دەستگرتن‬ ‫بەسەر کۆمەڵگە کرستیانەکانی ئەوروپا دادەنرا‪ .‬وەک لە دژە سامیبوونی نەریتیدا‬ ‫جولەکە وەک کۆچی قوربانی لە کۆمەڵە نوێکانی ئەوروپادا سکاالی لێدەکرا و وەک‬ ‫هۆکاری هەموو بەاڵیەک چاوی لێدەکرا‪ .‬ئەنتی سامییە مۆدێرنەکان وێنەی جولەکەیان‬ ‫وا کێشا کە دوژمنی کرستیانێتی گەردوونی بێت و پیالنی ئەوە دەگێڕێت کە دەست بە‬ ‫سەر شارستانێتی کرستیانی دنیادا بگرێت‪.‬‬ ‫هیچ یەکێک لەو نەریتە ئایدۆلۆژی و سیاسییانە پەیوەست نەبوون بە جیبسییەکانەوە‬ ‫لە ئەڵمانیا یان هیچ واڵتێکی تری ئەوروپییەوە‪ .‬جیبسییەکان هیچ رۆڵێکیان نەگێرا لە‬ ‫پرۆسەی نوێبوونەوەدا و هەمیشە گروپێکی نەخوێندەوار و نادیدەگیراو و پەراوێزخراو‬ ‫بوون‪ ،‬کە دەیانویست شێوە ژیانی نەریتی خۆیان پیادە بکەن و لەهەموو شتێک زیاتریش‬ ‫بتوانن لە نێو ئەو گۆڕانکارییە خێرایانەدا کە ڕوویان دەدا خۆدەربازکەن‪ .‬ئەگەر سەرەتا‬ ‫لەنەخۆشییەکانی دووەمین نیوەی سەدەی نۆزدەیەم (لە ناویدا هەژاربوونەوەی چینەکانی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬بزریی ئاسایشی ئابووری و بازرگانی بە بەها پیرۆزەکانەوە‪ ،‬پرۆسەیەک بوو‬ ‫دەست لە ناو دەست لەگەڵ تیۆری ئازادیخوازی رادیکاڵی ئابووری ئاماژەی پێدرا لە‬ ‫سەردەمی مانشستەریزم‪ 22‬جیبسییەکان و ئەو شێوەژیانە بوهەیمییەی کە هەیانبوو‪،‬‬ ‫لە الیەن هەندێ لە رۆمانسییەکان و بەرهەڵستکارانی مۆدێرینە و دژە شێوەژیانی‬ ‫بۆرژوازییەوە پەسەند بوو‪ .‬هەندێ فیگەری ئەدەبی وەکو نووسەری ئینگلیز دال‪ .‬ها‪.‬‬ ‫لۆرێنس (لە رۆمانەکەیدا بە ناوی پاکیزە و جیبسی) هەروەها نووسەری ئەڵمانی هێرمان‬ ‫هیسە(لە رۆمانەکەیدا بە ناوی گۆڵمۆند و نێرسیس) سکااڵیان بوو لە دەستی نەمانی‬ ‫کۆمەڵی نەریتی و بەهاکانیان(هەروەها سەبارەت بە جیبسییەکانیش)‪ ،‬کە وەکو هاودژی‬ ‫سیستەمی نوێی پیشەسازیگەرایی دەبیندرا‪ .‬زۆرینەی ئەڵمانەکان تەنها هەستیان دەکرد‬ ‫دەبێت خۆدووربگرن لە جیبسییەکان‪ ،‬هەقیان نەبوو بەسەر تێوەگالنیان یان نەگالنیان‬ ‫بە پرۆسەی نوێگەراییەوە‪.‬‬

‫‪ -22‬بەپیشەسازیکردن و بە سەرمایەدارکردنی کۆمەڵ لە ماوەی سەدەی نۆزدەیەم بە مانشستەریزم دەناسرا وەک ئاماژەیەک بۆ مانشتەری‬ ‫ئینگلتەرا‪ ،‬یەکێک لە خاڵە سەرەکییەکانی گەشەسەندنی پیشەسازی لە ماوەی ئەو قۆناغەدا و پێشەنگبوونی لە بواری پیشەسازی و مۆدێرنیزەدا‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪93‬‬

‫بە پێی بۆماوەی دژەسامێتی نازی سەدەی نۆزدەیەمین‪« ،‬هەرەشەی جولەکە»‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە پیالنگێڕی بۆ بەدەستەوەگرتنی دنیا‪ ،‬لە رێگەی سۆشیالیزمەوە بێت یان لە‬ ‫رێگەی کەپیتالیزمەوە‪ ،‬شوێنەواری سیاسی جیهانی دادەنێت و بڕیار لەسەر چارەنووسی‬ ‫مرۆڤایەتی دەدات‪ .‬لە تێزی دۆکتۆراکایەدا ئێڤا جەستین‪ ،‬یاریدەدەری رۆبەرت ریتەر‬ ‫جیاوازی نێوان جیبسی و جولەکەی باش وێنەکێشاوە و پێی وایە کە «کێشەی‬ ‫جیبسییەکان ناکرێت لەگەڵ هی جولەکەکان بەراورد بکرێت‪ ،‬چونکە جیبسییەکان توانای‬ ‫‪23‬‬ ‫ئەوەیان نییە ئەڵمانەکان الواز بکەن و خەتەر بۆ سەر گەلی ئەڵمان دروست بکەن»‬ ‫‪...‬‬ ‫چەند چاپتەرێکە لە کتێبی‪ :‬جینۆساید‪ /‬ئەڵمانیای نازی و جیبسییەکان‪ ،‬نووسینی‪:‬‬ ‫گیالد مارگالیت‪ ،‬زانکۆی کراوەی ئیسرائیل‪ .‬ئەم کتێبە لە کۆرسی جینۆساید لە بەشی‬ ‫مێژووی ئەو زانکۆیە دەخوێندرێت‪.‬‬

‫‪,Eva Justin, Lebensschicksale artfremd Zigeunerkinder und ihrer Nachkommen (Berlin -23‬‬ ‫‪cited in Michael Zimmerman,”Intent Failure of Plans, and Escalation: Nazi ,120 .p ,)1944‬‬ ‫‪In Roma and Sinti: Understudied”,1942-1933 ,Persecution of the Gypsies in German and Austria‬‬ ‫‪Victims of Nazism, Symposium Proceedings(Washington:U.S. Holocaust Memorial Museum‬‬ ‫‪.)16 .see p(23-9.pp ,)2002 ,Center for Advanced Studies‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪94‬‬

‫‪20‬‬

‫داخوازینامەی ژنی كورد‬ ‫پرۆژەی‬ ‫«داخوازینامە بۆ ماف و ئازادییەكانی ژنان»‬ ‫ئامادەکردنی‪ :‬شیكار‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪95‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪96‬‬

‫‪20‬‬

‫وتەی دەروازە‪ :‬ئافرەتانی کوردستان لە مێژە خەبات دەکەن بۆ یەکسانی و دادپەروەری‪،‬‬ ‫لە شاخ و لە شار لە کاتی شۆرش و لە کاتی حوکمڕانی‪ ،‬هەموو کاتێک خەباتێکی‬ ‫دووجەمسەری و دووهێندەیان کردووە‪ ،‬چ بۆ ڕزگاری نەتەوەیی و چ بۆ رزگاری توخمی‬ ‫خۆیان وەک ژن لە ژێردەستەیی و ستەمی کولتوور و سیستەمی باوکساالری‪ .‬داخوازینامەی‬ ‫ژنی کورد یەکێک لەو هەوڵە جیدییانەیە و لە سەرەتای سەدەی نوێ و هەزارەی نوێوە‬ ‫دەستی پێکرا و باشووری کوردستان وەک زەمینەیەکی گونجاو بۆ کارپیکردنی بەهۆی‬ ‫ئەوەی لە دوای روخانی رژێمی بەعسی دیکتاتۆرەوە زەمینە لەبار و فەراهام بوو بۆ‬ ‫خەباتی مەدەنی‪ ،‬لەم بەشەی کوردستاندا خرایە بواری پراکتیکەوە و حکومەت و‬ ‫پەرلەمانی کوردستان پشتیوانییان لێکرد‪ .‬لە ئێستادا کە باشووری کوردستان زەمینە بۆ‬ ‫سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتێک ساز دەکات‪ ،‬بە پیویستی دەزانین داخوازینامەی‬ ‫ژنی کورد هەم لە ناو دەستووری دەوڵەتدا جێگە بگرێت و هەمیش لە دامودەزگاکانی‬ ‫دەوڵەتی کوردستاندا بچێتە بواری پراکتیکەوە‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستە لە گۆڤاری شیکاردا‬ ‫دووبارە داخوازینامەی ژنی کورد و پاشکۆکەی باڵو دەکەینەوە‪.‬‬ ‫پێشەكی‬ ‫بەهۆی داگیركردنی كوردستان لە الیەن چوار دەوڵەتی دراوسێوە‪ ،‬عێراق‪ ،‬ئێران‪ ،‬توركیا‬ ‫و سوریا‪ ،‬بەهۆی چەوساوەیی نەتەوەی كورد لەبندەستی نەتەوەكانی عەرەب و فارس‬ ‫و توركەوە‪ ،‬كێشەی ژنی كوردیش تایبەتمەندییەكی ئاڵۆز وەردەگرێت و ڕادەی ستەم‬ ‫و چەوساندنەوەی تەنانەت لە هی ژنانی دنیا و ژنانی دەوڵەتانی دراوسێی كوردستانیش‬ ‫زیاتر دەكاتەوە‪.‬‬ ‫كە كوردستان واڵتێكی داگیركراوە و لەژێر دەسەاڵتی واڵتانی ترە‪ ،‬ڕاستییەكی تاڵ و‬ ‫گومانهەڵنەگرە و مەخابن كە كۆمەڵگەی كوردیش ناچاری پێڕەوكردنی داب و نەریت و‬ ‫كلتووری گەالنی سەردەست بووە و یاسا و ڕێسای نادادپەروەرانە و باوكساالرانەی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪97‬‬

‫واڵتانی سەردەست بووە و پیادەی كردووە‪ .‬كورد خۆی خاوەنی قەوارەیەك نەبووە تا‬ ‫خۆی یاسا دابنێت‪ ،‬ئەمە مانای ئەوە نییە ئەگەر خۆی دەوڵەتی هەبووایە یاساگەلێكی‬ ‫جیاواز و پێشكەوتنخوازانەی دادەنا‪ ،‬چونكە لە هەر واڵتێ كە سیستەمی باوكسااڵری‬ ‫بەسەریدا زاڵ بێت یاساكانی زەبروزەنگئامێزن و هەاڵواردن لە نێوانی تووخمەكاندا‬ ‫تیایاندا زەق دەنوێنێ‪ .‬ئەو یاسایانەی كە واڵتانی داگیركەری كوردستان دایانڕێژاوە و‬ ‫بێگومان لە كوردستانیشدا پەیڕەوی دەكرێت‪ ،‬یاساگەلێكن مرۆڤایەتی ژنیان لەبەرچاو‬ ‫نەگرتووە و تەنانەت مافە سەرەتاییەكانی ژنانیان پێشێل كردووە‪ .‬ژن لەو یاسایانەدا‬ ‫وەك نیوەمرۆڤ و وەك ناتەواو و الواز مامەڵەی لەگەڵدا كراوە‪ .‬لەناو سیستەمی یاسا و‬ ‫دادی ئەو واڵتانەدا نادادپەرەوەرییەكی زۆر و بەرین هەیە و وای كردووە مرۆڤ بە گشتی‬ ‫و ژن بە تایبەتی لەناو دۆخێكی پڕ لە كۆیلەیەتی و نائاساییدا بژین‪.‬‬ ‫باشووری كوردستان‪ ،‬دوای سااڵنێكی دوورودرێژ و خەباتی بێپسانەوەی بزووتنەوەی‬ ‫ڕزگاریخوازی‪ ،‬لە ئاكامدا خۆشبەختانە لەڕاپەڕینی بەهاری ساڵی ‪ 1991‬ەوە لەژێر ڕكێفی‬ ‫ئاسنینی دیكتاتۆری بەعس سێ شاری ڕزگار كرا‪ .‬لەودەمەوە تا ڕادەیەك ئازادی لەو‬ ‫دەڤەرە ئازادكراوانەدا كەوتە باڵەفڕە‪ .‬ئەمەش بە تایبەت گۆڕەپانێكی بۆ تێكۆشانی‬ ‫سیاسی و كۆمەاڵیەتی دروست كرد و‪ ،‬كورد لە باشووری كوردستان و‪ ،‬كوردانی‬ ‫هەندەران قۆڵی خەباتیان لێهەڵماڵی و بۆ گۆڕانكاری لە هەموو بوارەكان و لەپێناوی‬ ‫چاكتركردنی ژیان و ئاوەدانكردنەوە و خۆشتركردنی كوردستان دەستبەكار بوون‪ .‬لەو‬ ‫میانەدا ژنانی كوردستانیش بۆ سەقامگیركردنی هەنگاوەكانی خۆیان و خستنەسەرپێی‬ ‫بزووتنەوەیەكی ژنان لەو دەڤەرەدا كارا دەبزووان و هەندێك دەستكەوتیشیان وەگیرهێنا‪.‬‬ ‫وەك چۆن كوردی هەموو بەشەكانی كوردستان بەچاوی هیواوە دەڕواننە باشووری‬ ‫كوردستان كە شێوەی دەوڵەتی دێفاكتۆی لە دوای ڕاپەڕینی بەهاری ‪ 1991‬ەوە‬ ‫وەرگرتووە‪ ،‬بە هەمان شێوەش ژنانی هەموو بەشەكانی كوردستان بەچاوی هیواوە‬ ‫دەڕواننە بزووتنەوەی ژنانی باشووری كوردستان و‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستەش نەك تەنها ڕۆڵی‬ ‫تەماشاكار بەڵكە ڕۆڵی كاراش دەبینن و لە داڕشتنی پرۆژەی پێشكەوتنخوازانەدا‪ ،‬كە‬ ‫بتوانرێت لە باشووری كوردستاندا پراكتیزە بكرێت‪ ،‬بەشدار بوون و بەشدار دەبن‪.‬‬ ‫داخوازینامەی ژنی كورد‪ ،‬نموونەیەكی هەرە دیاری ئەو پرۆژانەیە و‪ ،‬بە دەستپێشخەری‬ ‫سێ ژن‪ ،‬كە یەكێكیان خەڵكی باشوور «مەهاباد قەرەداغی» و دووانیان خەڵكی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪98‬‬

‫‪20‬‬

‫ڕۆژهەاڵتی كوردستان «شنە هیدایەتی و مونیرە موفتیزادە»‪ ،‬داڕێژراوە و ئامادەكراوە‪.‬‬ ‫ژمارەیەكی زۆر لە ژنان و پیاوانی هەموو بەشەكانی كوردستان و هەندەرانیش بە‬ ‫پێشنیار و ڕاو بۆچوون هاوكارییان كرد و پرۆژەكەیان دەوڵەمەند كرد و ئاستێكی بڵندیان‬ ‫پێ بەخشی‪ .‬بۆیە داخوازینامەی ژنی كورد جیا لە هەموو پرۆژەكانی تر مۆركی تاكە‬ ‫ڕێكخراو‪ ،‬تاكە الیەن‪ ،‬تاكە گروپ و تەنیا بەشێكی كوردستانی پێوە نییە‪ ،‬بەڵكە هێمای‬ ‫ناسنامەی هاوبەشی هەموو ژنانی كوردی كوردستان و هەندەرانی پێوەیە و‪ ،‬ئەمەش‬ ‫خاڵی هێزە و سەنگینی بە پرۆژەكە دەبەخشێت كە بەڵگەنامەیەكی گرنگی ژنانی كوردە‬ ‫و هەموو ماف و داخوازییەكانیانی گرتۆتە خۆی‪.‬‬ ‫سەرەتا ناوی «تۆڕی داخوازینامەی ژنی كورد» پەسەند كرا بۆ گروپی ئامادەكاری‬ ‫داخوازینامەی ژنی كورد‪ .‬داخوازینامەی ژنی كورد‪ ،‬لە ماوەی ساڵ و نیوێكدا گەاڵڵەی‬ ‫پێشنیار بوو‪ ،‬لە كۆڕ و كۆبوونەوە و سیمیناردا دەخرایە ڕوو بە مەبەستی گۆڕینەوەی‬ ‫بیروڕای جیاواز لەسەری و وەرگرتنی پێشنیارەكان‪ ،‬هەروەها لە پێگەكانی ئینتەرنێتدا‬ ‫ئەو ماوەیە دانرا و كۆی ئەو بیر و بۆچوون و پێشنیارانەی كە گەیشتن داڕێژرانەوە و‬ ‫ئامادە كران‪ .‬دوای ئەوە پەیوەندی بە ڕێكخراوی پرۆژەی مافی مرۆڤی كوردەوە كرا كە‬ ‫بارەگای سەرەكییان لە لەندەنە‪ ،‬بۆ هاوكاریكردن‪ .‬لەوساوە تۆڕی داخوازینامەی ژنی‬ ‫كورد و پرۆژەی مافی مرۆڤی كورد وەك دوو ڕێكخراوی هاوكار‪،‬كاری هاوبەشیان لەسەر‬ ‫پرۆژەكە كرد و لەسەر بناغەی پەیماننامە نێونەتەوەییەكانی وەكو جارنامەی گەردوونی‬ ‫مافی مرۆڤ و‪ ،‬پەیماننامەی بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژی دژ بە ژنان ناسراو بە‬ ‫(‪ )CEDAW‬داڕێژرایەوە و پشتیوانییەكی لە الیەن كەسایەتییە ناسراوەكانەوە بۆ‬ ‫وەدەستهێنرا‪ .‬لە ڕۆژی ڕاگەیاندنی داخوازینامەی ژنی كوردەوە‪ ،‬تۆڕی داخوازینامەی‬ ‫ژنی كورد ڕایانگەیاند كە لە داهاتوودا وەك ڕێكخراوێك و بە ناوی «پرۆژەی ژنی‬ ‫كورد» كار دەكەن و داخوازینامەی ژنی كورد دەبێتە ناوەندی چاالكییەكانیان‪ ،‬بۆ ئەم‬ ‫مەبەستەش پرۆژەی جۆراوجۆر دادەنرێت‪ ،‬چ لە بارەی گۆڕانكاری لە بارودۆخی ژنان و‬ ‫بەهۆی گۆڕانكاری لە یاسا و چ لە بارەی گۆڕانكاری لە هزرو بۆچوون و تێڕوانینی كۆنی‬ ‫كاتبەسەرچوو و گۆڕینی بە ڕوانینێكی نوێ و سەردەمییانە‪.‬‬ ‫پرۆژەی ژنی كورد‪ ،‬ئەم داخوازینامەیەی لە دوو كۆنفرانسدا‪ ،‬یەكەمیان لە ژوورێكی‬ ‫تەاڵری پەرلەمانی بەریتانیا لە لەندەن و‪ ،‬دووەمیان لە تەاڵری پەرلەمانی كوردستان لە‬ ‫هەولێری پێتەختی باشووری كوردستان‪ ،‬ڕاگەیاند و پێشكەش كرد‪ .‬ئێستا داخوازینامەی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪99‬‬

‫ژنی كورد لەبەردەستی حكومەتی كوردستان و پەرلەمانی كوردستاندایە بەو مەبەستەی‬ ‫وەك سەرچاوەیەك بۆ دارێژانی كارنامەی مافەكانی ژنان بەكاری بهێنن و لە كاتی دانانی‬ ‫یاساكاندا ڕەچاوی داخوازییە ڕەواكانی ژنانی كوردستان بكەن‪ .‬پرۆژەی ژنی كوردیش‬ ‫لەمەودوا ئەركی بەدواداچوونی ئەو داخوازینامە دەگرێتە ئەستۆ و‪ ،‬تا بەدیهێنانی دواخاڵی‬ ‫نێو داخوازینامەكە و‪ ،‬تا بەدەستهێنانی هەموو مافەكانی ژنانی كوردستان‪ ،‬تێدەكۆشێت‪.‬‬

‫داخوازینامەی ژنی كورد‬ ‫داخوازینامەبۆ ماف و ئازادییەكانی ژنان له هەرێمە كوردییەكان و ژنانی كورد له‬ ‫هه‌نده‌ران (له‌مه‌ودوا به د‪.‬ژ‪.‬ك ناو ده‌برێت) پرۆژه‌ی ژنی كورد و پرۆژەی مافی مرۆڤی‬ ‫كورد‪ ،‬لە تێبینی ئەوەی كە یاسا بناغەی دادپەروەری و یەكسانی‪،‬ئاسایشی سیاسی‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬كلتووری‪ ،‬ئابوورییەو بەرگریكاری پاراستنی مافەكانی تاكە‪ ،‬لە سەر ئەو‬ ‫بڕوایەی كە بنچینەی سەقامگیر بۆ كۆمەڵگەی نوێ لە هەرێمە كوردییەكان‪ ،‬تەنها لە‬ ‫ڕێگەی دیموكراسی و یەكسانی دێتەئاراوە‪ ،‬لە سەر ئەو بڕوایەی كە تەنها جیایی ئایین له‬ ‫ده‌وڵه‌ت ده‌توانێ مسۆگه‌ری كۆمەڵگەیێكی ئازاد و دیموكراتی بێت‪ ،‬بەره‌چاوكردنی بایەخی‬ ‫گۆڕین و دانان و پیادەكردنی یاسا لەسەر بنەما گەردوونییەگشتگرەكانی مافەكانی مرۆڤ‬ ‫لە پەیماننامەی ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان‪ ،‬جاڕنامەی گەردوونی مافی مرۆڤ و‬ ‫په‌یماننامه نێونەتەوەییە‌كان له سه‌ر مافی مرۆڤ و ڕێككەوتننامه‪ ،‬بڕیارنامە‪ ،‬جاڕنامە و‬ ‫راسپێڕیی ‌ە په‌سه‌ندكراو‌ه‌كانی تر‪ ،‬بە نیگەرانیی لەوەی كە ئایین زۆر جار كەڵكئاوەژووی‬ ‫لێ وەردەگیرێت بۆ مەبەستی ڕەوایەتیدان بە پێشێلكردنی مافەمسۆگەركراوه‌كان له‬ ‫كۆمەڵگەی دیموكراتیدا و زەمینەخۆشكەری هەاڵواردنە دژ بە ژنان‪ ،‬بە هۆشیاری لەوەی‬ ‫كە گۆڕانكاری لە ڕۆڵی نەریتی پیاوان و ئافرەتان لە كۆمەڵگەی كورد و‪ ،‬لە ناو خێزانی‬ ‫كورددا پێویستییەكە بۆ بەدەستهێنانی یەكسانی تەواوی ژنان و پیاوان‪ ،‬بە سووربوون و‬ ‫پێداگرتن لەسەر پیادەكردنی بەندەكانی پەیماننامەی لەناوبردنی هەموو جۆرە جیاكارییەك‬ ‫دژ بە ئافرەتان (‪)CEDAW‬و بانگەوازی نەهێشتنی هەموو جۆرە تووندوتیژییەك دژ‬ ‫بە ژنان‪ ،‬ئێمە بەپێویستی دەزانین داخوازییەكانی ژنی كورد بۆ یەكسانی بخەینەڕوو‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی هێنانەدی گۆڕانكاری بنەڕەتی بۆ هه‌موو ژنان لە هەرێمه كوردییەكان و لە‬ ‫كۆمەڵگەی كورد له هه‌نده‌راندا‪ ،‬ئەم داخوازییانە‌ی خوارەوە‌مان هه‌‌یە‪:‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪100‬‬

‫‪20‬‬

‫خاڵی ‪1‬‬ ‫هەر دامودەزگایەكی یاسایی لە ناوچە كوردییەكاندا‪ ،‬هەموو شێوەیەكی هەاڵواردن دژ بە‬ ‫ژنان بەتاوان دابنێت و قەدەغەی بكات‪ .‬وه‌ك له (‪)CEDAW‬دا هاتووه دەستەواژەی‬ ‫«هەاڵواردن دژ بە ژنان» بە مانای هەموو جۆرە جیاكاریی‪ ،‬بێبەشكردن و سنوورداركردنێكە‬ ‫كە پیادەدەكرێت لەسەر بنەمای توخم «جنس» كە ئاكام یان مەبەستی بێبایەخكردن‬ ‫یان بەتاڵكردنەوەی ئاگاداریی‪ ،‬بەهرەمەندیی یان توانای به‌كاربردنه له ژناندا‪ ،‬بێ‬ ‫رەچاوكردنی هاوسەردارێتی یان چۆنیه‌تی ژیانی جنسییان‪ ،‬لەسەر بنەماكانی یەكسانی‬ ‫پیاو و ژن‪ ،‬له مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەكان له بواری سیاسی‪ ،‬ئابووری‪،‬‬ ‫كلتووری‪ ،‬مەدەنی و بواره‌كانیتر‪.‬‬ ‫خاڵی ‪2‬‬ ‫ژنان نابێت ڕووبەڕووی هەاڵواردن ببنەوە لە ژیانی سیاسی و كۆمەاڵیەتی گشتیی لە‬ ‫كۆمەڵگەی كورددا‪ ،‬بە تایبەتیش پێویستەبه‌هره‌مه‌ند بن له‪:‬‬ ‫ئا‪ -‬مافی یەكسان له به‌رانبه‌ر یاسادا‪ ،‬بۆ نموونه مافی یەكسان له گه‌واهیداندا؛‬ ‫بێ‪ -‬مافی ده‌نگدان له هه‌موو هه‌ڵبژاردنه‌كان و خۆپا اڵوتن بۆ هه‌موو دامودەزگا گشتییه‬ ‫هه‌ڵبژێردراوه‌‌كان؛‬ ‫پێ‪ -‬مافی بەشداریكردن لە ناوەندەكانی بڕیاردا چ لەسەر ئاستی ناوچەیی و چ لەسەر‬ ‫ئاستی نەتەوەیی و نێونەتەوەیی؛ وەك پەرلەمان‪ ،‬حكومەت و پارتە سیاسییەكان‪.‬‬ ‫تێ‪ -‬مافی بەشداریكردن لە كۆمەڵە و ڕێكخراوە ناحكومییەكاندا؛‬ ‫خاڵی ‪3‬‬ ‫هەموو هەوڵ و تواناكارییەك بخرێتە كار بۆ بەربەستكردن و بنبڕكردنی هەاڵواردن دژ بە‬ ‫ژنان لە هەموو پەیوەندییەكانی خێزان و لە ژیانی هاوسەرێتی دا‪ ،‬بە تایبەت‪:‬‬ ‫ئا‪ -‬ڕەوایەتی نەدرێت بە هاوسەرداری بە بێ ڕەزامەندی تەواوی هەردوواڵ و‪ ،‬هیچكامیان‬ ‫تەمەنیان لە ‪ 18‬ساڵ كەمتر نەبێت؛‬ ‫بێ‪ -‬ئەرك و مافی یەكسان بۆ هه‌ر دوو هاوسەر هەبێت‪ ،‬چ لە ماوەی پێكەوەژیانیی و‪،‬‬ ‫چ لە كاتی هەڵوەشاندنەوەی ژیانی هاوسەرێتیدا؛ بۆ نموونە مافی بەرهەمهێنانی نەوە؛‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪101‬‬

‫پێ‪ -‬مافی یەكسان لە بڕیاردانی ئازادانە لەسەر ژمارەی منداڵ‪ ،‬بەدەستهێنانی زانیاری و‬ ‫فێربوون و ڕووناكبیریی‪ ،‬بەدەستهێنانی ئامرازە سەرەكییە پێویستەكان بۆ یارمەتیدانیان‬ ‫لە بەكارهێنانی مافەكانیاندا؛‬ ‫تێ‪ -‬مافی یەكسان لە میرات و خاوه‌نێتی و موڵكداریدا؛‬ ‫جێ‪ -‬قەدەغەكردنی نەریتەكانی وەك فرەژنی‪ ،‬هاوسەرێتی كاتیی و مارەیی؛‬ ‫خاڵی ‪4‬‬ ‫هەموو جۆرە هەوڵ و تواناكارییەكی پێویست بخرێتە كار بۆ بنبڕكردنی هەاڵواردن دژ بە‬ ‫ژنان لە بواری كاركردن و دامەزراندن لە كاردا‪ ،‬بە تایبەت‪:‬‬ ‫ئا‪ -‬مافی ڕەخساندنی دەرفەتی یەكسان لە كار و دامەزراندن لە كار و‪ ،‬مووچەو‬ ‫هەقدەستی یەكسان؛‬ ‫بێ‪ -‬قەدەغەكردنی لەكاردەركردن لە سۆنگەی زگپڕیی یان مۆڵەتی منداڵبوون و‬ ‫گۆشكردنی منداڵ؛‬ ‫پێ‪ -‬دانانی ماوەی مۆڵەتی باوكایەتی بە مووچەوە؛‬ ‫تێ‪ -‬دابینكردنی كۆمەكی پێویست و خزمەتگوزاری كۆمەاڵیەتی وەك دایەنگەو باخچەی‬ ‫ساوایان‪ ،‬تا دایكان و باوكان بواری ڕاپەڕاندنی ئەركەكانی ژیانی خێزانی و كاركردن و‪،‬‬ ‫هەروەها دەرفەتی بەشداریكردنیان لە چااڵكییە كۆمەاڵیەتییەكاندا بۆ بڕەخسێت؛‬ ‫خاڵی ‪5‬‬ ‫‪ -1‬دەستەواژەی» تووندوتیژی دژ بە ژنان» بە مانای هەموو جۆرە رەفتارێكی تووندە كە‬ ‫لەسەر بنەمای ژێندەر پیادە دەكرێت كە دەبێتە‪ ،‬یان «ڕەنگە ببێتە»‪ ،‬هۆی زیان وئازاری‬ ‫سێكسی‪ ،‬فیزیكی و دەروونی ئافرەت‪ .‬هەروەها هەڕەشەی ئه‌و كردەوە ئازارئامێزانه‪،‬‬ ‫زۆرلێكردن یان بێبەشكردن لە ئازادی چ لە ژیانی كۆمەاڵیەتی و چ لە ژیانی تاكییدا‪.‬‬ ‫‪ -2‬بەگەڕخستنی هەموو جۆرە هەوڵێك بۆ بنبڕكردن و بەتاواندانانی تووند و تیژی دژ‬ ‫بە ژنان و‪ ،‬ڕەچاونەكردنی هیچ جۆرە داب و نەریت یان ڕێسا و ڕوانینێكی ئایینی كە بە‬ ‫مەبەستی خۆاڵدان لەم ئەركە لە ئارادایە‪ ،‬بە تایبەت‪:‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪102‬‬

‫‪20‬‬

‫ئا‪ -‬بەربەستكردن‪ ،‬لێكۆڵینەوە و‪ ،‬بە پێی یاسا هەموارەكان‪ ،‬ته‌مبێ كردنی كرده‌وه‌ی‬ ‫تووندوتیژی ئامێز دژ بە ژنان‪ ،‬جا ئەو كرده‌وانه له تاكێكی كۆمەڵگە رووبدات‪ ،‬یان لە‬ ‫اڵیەن دامودەزگای حكومەتەوە بێت؛‬ ‫بێ‪ -‬گه‌شه‌پێدانی سزاكان بۆ تاوانی جه‌زایی‪ ،‬مەدەنی و تاوانه‌كانی تر لە یاساكانی‬ ‫ناوخۆییدا به‌مه‌به‌ستی ته‌مبێ كردن و قەرەبووكردنەوەی زیانەكانی تووندوتیژی دژ بە‬ ‫ژنان‪ ،‬بۆ نموونە»كوشتنی ژنان بە پاساوی پاراستنی شەرەف» بە تاوانی كوشتنی‬ ‫بەمەبەست دابنرێت و‪ ،‬پەناگا و كۆمەكی پارێزگاریی بۆ ئافرەتان و منداڵەكانیان دابین‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫پێ‪ -‬بنبڕكردنی هەموو جۆرە بڕیارێكی زاڵمانه‪ ،‬نامرۆڤانە و سوككاریی وەك بەردباران‬ ‫كە به تایبه‌تی بەرەوڕووی ژنان دەبنەوە و پیادەدەكرێن‪.‬‬ ‫خاڵی ‪6‬‬ ‫بەگەڕخستنی هەموو هەوڵ و توانایەك بۆ بەربەستكردنی كەڵكئاوەژوو وەرگرتنی سێكسی‬ ‫و بازرگانی و سەوداومامەڵەكردن بە سێكسی ژنان و كچان‪.‬‬ ‫خاڵی ‪7‬‬ ‫هەموو هەوڵ و تەقەاڵیەكی پێویست بۆ بەربەستكردنی هەاڵواردن دژ بە ژنان لە بواری‬ ‫خوێندن و فێربوون دا بكرێت بە تایبەت‪:‬‬ ‫ئا‪ -‬پێدانی دەرفەت و سازكردنی هەلومەرجی یەكسان بۆ كچان و كوڕان لە بواری‬ ‫خوێندن و پەروەردەی پیشەییدا‪ .‬پێشنیاری نۆ ساڵ خوێندنی بەزۆر و بەخۆڕایی بۆ‬ ‫مندااڵن دەكەین؛‬ ‫بێ‪ -‬هەموو جۆرە بۆچوون و تێڕوانینێك كە زەمینە بۆ هەاڵواردن دەسازێنێ سەبارەت‬ ‫بە ڕۆڵ و ئەرك و مافەكانی ژنان و پیاوان لە سیستەمی پەروەردە دا نەمێنێت و‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت پەرتووكی خوێندنی فێرگەكان دەبێت سه‌رله‌نوی دابهێنرێنەوە و چاپبكرێنەوە بە‬ ‫جۆرێك كە ئەركی مێژوویی ژنان لە كۆمەڵگەدا لە ناویاندا ڕەنگ بداتەوە‪.‬‬ ‫پێ‪ -‬سازاندنی دەرفەتی یەكسان بۆ ژنان بۆ ئەوەی بتوانن وه‌ک پیاوان له قۆناغی‬ ‫خوێندنی بااڵدا سوود لەیارمه‌تییه‌كان وەرگرن بۆ گەشەپێدانی خۆیان؛‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪103‬‬

‫خاڵی ‪8‬‬ ‫‪ -1‬هەوڵ و تەقەاڵی پێویست بدرێت بۆ نەهێشتنی هەموو جۆرێكی هەاڵواردن لە‬ ‫بواری سەرپەرشتی تەندروستی و بە مەبەستی دەستەبەركردنی خزمەتگوزاری لەبواری‬ ‫سەرپەرشتی تەندروستیدا‪ ،‬بۆ نموونە لەوانەدا كە پەیوەندی بە پاڵنی بەرنامەی خێزانەوە‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئاكارە نەریتییەكانی وەكو خەتەنەكردنی مێینە به پێی یاسا قه‌ده‌‌غه بكرێن‪.‬‬ ‫خاڵی ‪9‬‬ ‫هەوڵ و كۆششی لێبڕاوانە بۆ نەهێشتنی هەموو جۆرە هەاڵواردنێك لەبوارەكانی ژیانی‬ ‫ئابووری و كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬بە تایبەت‪:‬‬ ‫ئا‪ -‬پێدانی دەرماڵەی تایبەت به خێزانەكان‪ ،‬بۆ نموونە بە ژنانی ئەنفال‪ ،‬مندااڵن‪ ،‬خێزانە‬ ‫ئاوارەكان و خێزانە زیانلێكەوتووەكان؛‬ ‫بێ‪ -‬دابینكردنی كۆمەكی تایبەت بۆ ژنان بۆ پرسەكانی تایبەت بە ڕێنومایی و ڕاوێژی‬ ‫یاسایی لە پەیوەندی بە هەاڵواردنی پیادەكراو دژ بە ژنان‪.‬‬ ‫پاشبەندی داخوازینامەی ژنی كورد‬ ‫بە مەبەستی روونكردنەوەی ناوەرۆكی گشتی داخوازینامەی ژنی كورد كە لە نۆ خاڵ‬ ‫پێكهاتووە‪ ،‬ئەم پاشبەندە بە پێویست زانراوە و ئامادەكراوە‪ .‬ئەم پاشبەندە بەپێی هەل‬ ‫ومەرج و گۆڕانكارییەكان لە كوردستاندا‪ ،‬پێداچوونەوە و زیاد كردن هەڵدەگرێت‪ .‬هەر‬ ‫لێرەشەوە داخوازیمان لە هەموو ڕێكخراوەكانی ژنان‪ ،‬ڕێكخراوە ناحكومییەكان‪ ،‬كەسایەتییە‬ ‫چااڵكەكان بە ژنان و پیاوانەوە‪ ،‬نووسەران و ڕۆژنامەوانان و بەتەنگەوەهاتووانی كۆمەڵگەی‬ ‫كورد ئەوەیە بۆ دەوڵەمەندكردنی ئەم پاشبەندە‪ ،‬سەرنج و تێبینی و پێشنیارەكانی‬ ‫خۆیان بنووسن و بۆ ئەوەی بتوانین لە چاپەكانی تری ئەم نامیلكەیەدا لەگەڵ ئەم‬ ‫پاشبەندەدا دایانبڕێژینەوە‪.‬‬ ‫وەك ڕوونكردنەوەیەكیش دەمانەوێت ئاماژە بەوە بكەین كە لە ناو خاڵ و ژێرخاڵەكانی‬ ‫پاشبەندی داخوازینامەی ژنی كورد داخوازی وا هەیە كە تەنها پەیوەندیدار نییە بە‬ ‫ژنەوە‪ ،‬بەڵكە هەموو كۆمەڵگە دەگرێتەوە‪ .‬ئێمە خەباتمان بۆ وەدیهێنانی كۆمەڵگەیەكی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪104‬‬

‫‪20‬‬

‫دیموكراسی و مەدەنییە لە كوردستاندا و بۆ ئەو مەبەستەش هەموو ئەو پرۆژە و‬ ‫پێشنیارانە دەخەینە ڕوو كە كۆمەڵگە بەرەوە ئاقاری بەمەدەنیبوون و دیموكراسی دە‬ ‫بات‪.‬‬ ‫بواری كەسیەتی و خێزان‬ ‫‪1‬ـ لە گەواهیدان (شایەتی) دا‪ ،‬لە دابەشكردنی میراتدا‪ ،‬لە هەڵبژاردنی هاوسەر و مافی‬ ‫جیابوونەوە دا ژنان و پیاوان یەكسان بن‪.‬‬ ‫‪2‬ـ تەمەنی یاسایی پێكەوەنانی ژیانی هاوسەریی (‪ )18‬ساڵ بێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ قەدەغەكردنی مارەیی و شیربایی و هەمووجۆرێكی نرخدانان لەسەر ئافرەت‪.‬‬ ‫‪4‬ـ اڵبردنی هەموو ئەو بەندە یاساییانەی كە ڕەوایەتیی بە بااڵدەستی پیاو بەسەر ژنەوە‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫لە دوای جیابوونەوەش دا ئەم مافانە بۆ ژنان دەستەبەر بكرێن‪.:‬‬ ‫ ماڵی گوێزراوە و نەگوێزراوە لە نێوانیاندا بە یەكسانی دابەشبكرێت‪.‬‬‫ لە رووی داراییەوە ژیانیان لە اڵیەن دەزگاكانی كاروباری كۆمەاڵیەتییەوە مەیسەر‬‫بكرێ‪.‬‬ ‫ لە كاتی سەرپەرەشتیكردنی منداڵدا‪ ،‬باوك نەفەقە بۆ هەر یەك لە منداڵەكان بدات‬‫بە دایك‪ ،‬دەزگاكانی كاروباری كۆمەاڵیەتیش كۆمەكی دایك بكات بۆ سەرپەرەشتییەكی‬ ‫شایستە بۆ ئەو مندااڵنە‪.‬‬ ‫ مافی سەرپەرەشتی منداڵ تا تەمەنی پێگەیشتن بدرێ بە دایك‪ ،‬بە مەرجی تەندروستی‬‫باری دەروونی و عەقڵی (بۆ ئەم مەبەستەش دەبێ لیژنەیەك پزیشك و دادوەری بێاڵیەن‬ ‫كە ژنیشیان تێدا بێت بڕیار بۆ دروستی یان نادروستی باری دەروونی و عەقڵی بدەن)‪.‬‬ ‫بواری كۆمەاڵیەتی‬ ‫‪1‬ـ مافی هەڵبژاردنی هاوسەر بە دەستی تاك (كچ و كوڕ) خۆیانەوە بێت‪.‬‬ ‫‪2‬ـ مافی لەباربردنی منداڵ لە دەستی ئافرەت خۆی بێت‪ ،‬بێگومان بە مۆڵەت و‬ ‫سەرپەرەشتی پزیشكی پسپۆر لەو بوارەدا‪.‬‬ ‫‪ -3‬قەدەغەكردنی دیاردەی سۆزانێتی و لەشكڕین‪ .‬هەروەها قەدەغەكردنی كرینی‬ ‫سێكسی ژن بە ناوی سیغە (هاوسەرێتی كاتی) كە لە كوردستانی بندەستی ئێراندا دا‬ ‫سەپاوە‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪105‬‬

‫‪4‬ـ قەدەغەكردنی دیاردە دواكەوتووەكانی وەكو‪ :‬بەزۆر بەشوودان‪ ،‬ژنبەژن‪ ،‬فرەژنی‪،‬‬ ‫خوێنخۆشكردن بە ژن و گەورە بە بچووك و لە سەر اڵنك بە شوودان و هەموو ئەو‬ ‫دیاردانەی مافی ژن پێشێل دەكه‌ن‪.‬‬ ‫‪5‬ـ قەدەغەكردنی خەتەنەی منداڵی مێینە و سزادانی ئەو كەسانەی كە ئەو كارە ئەنجام‬ ‫دەدەن‪ .‬و هەروەها هەرجۆرە داب و نەریتی كۆمەاڵیەتی كە مافی ئینسانی ژن پێشێل‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫‪6‬ـ دانانی سزای توند بۆ دەستدرێژی سێكسی بۆ سەر ئافرەتان تەنانەت لە ژیانی ها‬ ‫وسەرێتیشدا‪.‬‬ ‫‪7‬ـ نە هێشتنی سزای نا مرۆڤانەی «بەردباران» كردن و اڵبردنی یاسای «دیە» كە لە‬ ‫رۆژهەاڵتی كوردستاندا داسەپێنراون‪.‬‬ ‫‪8‬ـ ژن ناچار نەكرێت ناوی بنەماڵەیی (پاشناو یان نازناو)ی مێردەكەی هەڵبگرێت‬ ‫لەدوای پێك هێنانی ژیانی هاوسەرێتی‪« .‬ئەم یاسایە لە باكووری كوردستان بە سەر‬ ‫ئافرەتی كورد دادەسەپێت‪».‬‬ ‫‪9‬ـ ئازادی سەفەر كردن وچااڵكی و هەڵسووكەوتی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫‪10‬ـ ئازادی جل و بەرگ پۆشین‪.‬‬ ‫بواری پەروەردەیی‬ ‫‪1‬ـ سەپاندنی یاسای نۆ ساڵ خوێندنی بەزۆر و بە خۆڕایی بۆ هەموو مندااڵنی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫‪2‬ـ زمانی خویندن لە هەموو قوتابخانەكانی كوردستان بە كوردی بێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ڕەچاوكردنی یەكسانی نێرۆمێ لە بەرنامەی كتێب و میتۆدەكانی فێركردندا‪.‬‬ ‫‪4‬ـ گۆڕینی ئەو میتودی پەروەردەیەی كەڕەنگدانەوەی بیرو بۆچوون و نیازەكانی‬ ‫دەوڵەتی سەردەستن‪ ،‬بە میتودێكی تری گونجاو لەگەڵ بارودۆخی كوردستانی ئازاد و‬ ‫بۆ دروستكردنەوەی كەسایەتییەكی ئازادی مرۆڤی كورد‪.‬‬ ‫‪5‬ـ گۆڕینی میتۆدی یەكجۆری بە میتودی فرەجۆری لە بواری فێركردن و فێربووندا‪،‬‬ ‫سودوەرگرتن لە میتودە پەروەردەییە جۆراجۆرەكانی جیهان بۆ دروستكردنی كەسایەتی‬ ‫سەربەخۆ و ئازاد و پشتبەخۆبەستوو لە خوێندكار‪.‬‬ ‫‪6‬ـ نەهێشتنی دیاردەی نەخوێندەواری لە رێزی ئافرەتان دا‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪106‬‬

‫‪20‬‬

‫‪ -7‬وەك ئەركێكی دامودەزگاكانی حكومەت‪ ،‬بوار رەخساندن و هاندانی ژنانی سەركەوتووی‬ ‫زانكۆكان بۆ خوێندنی بااڵ‪ .‬هەروەها ناردنیان بۆ زانكۆكانی جیهان بە مەبەستی‬ ‫گەشەدان بە توانا زانستییەكانیان‪.‬‬ ‫ دابینكردنی تواناكاری ئابووری بۆ هەموو قوتابییەك لە قۆناغەكانی خوێندنی ئامادەیی‬‫و خوێندنی بااڵ‪.‬‬ ‫ دابینكردنی تواناكاری ئابووری و بەشی ناوخۆیی بۆ ئەو قوتابیانەی كە لە شارەكان و‬‫گوندەكانی ترەوە روو لە زانكۆكان دەكەن‪.‬‬ ‫ دابینكردنی تواناكاری زانستی‪ ،‬وەك كتێبخانەی دەوڵەمەند و كۆمپیوتەر و ئینتەرنێت‪.‬‬‫‪8‬ـ كردنەوەی بەشێكی تایبەت بە مێژووی ژنان و خەباتی فێمینیستی لە زانكۆكانی كو‬ ‫ردستاندا‪.‬‬ ‫‪9‬ـ زۆركردنی ژمارەی دایەنگە و باخچەی ساوایان و باخچەی مندااڵن‪ ،‬لە پێناوی‬ ‫گەشەدان بە كەسایەتی منداڵ و رەخساندنی بواری زیاتر بۆ دایكان بۆبەشداری لەكاری‬ ‫بەرهەمهێنان و چااڵكییەكانی ناو كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫ وەرگرتنی منداڵی یەك تا شەش ساڵ بە مەرجی كاركردنی دایك و باوك‪.‬‬‫ كاتی مانەوەی منداڵ لە باخچەی ساوایان بە پێی كاتی كاركردنی دایك و باوك بێت‪.‬‬‫ دابینكردنی تەواوی پێویستییەكانی منداڵ لە باخچەدا‪.‬‬‫ وەرگرتنی منداڵ لە باخچەدا بۆ چەند سەعاتێك بە بێ مەرجی كاری دایك و باوك بۆ‬‫ڕاهێنان و فێركردن‪.‬‬ ‫‪10‬ـ كردنەوەی سەنتەری تایبەت بۆ تەندروستی و سەرپەرەشتی و بارهێنانی مندااڵنی‬ ‫كەمئەندام‪.‬‬ ‫بواری ئابووری‬ ‫‪1‬ـ دابینكردنی كار بۆ ژنان و پیاوان بە بێ هەاڵواردن‪ .‬مووچە و حەقدەستی یەكسان بۆ‬ ‫كاری هاوسان لەو یاسایانەدا دەستنیشان بكرێت‪.‬‬ ‫‪2‬ـ بیمەی بێكاری بۆ هەر كرێكار و مووچەخۆر و فەرمانبەرێك كە دوای ماوەی ساڵێك‬ ‫كاركردن بێكار دەمێننەوە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ژینگەی كارەكان تەندروست بن و هەر كارێكی زیان بە تەندروستی دەگەیەنێ‬ ‫قەدەغەبكرێ‪.‬‬ ‫‪4‬ـ قەدەغەكردنی كەڵك ئاوەژوو وەر گرتن (سووئیستیفادە) لە هێزی كاری ژن و‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪107‬‬

‫منداڵ لە اڵیەن خاوەنكارەكانەوە‪.‬‬ ‫‪5‬ـ مەرجی بەڵێننامەی كارلەكاتێك دا كاری ئازاد دەكرێت لەنێوان كرێكارو خاوەنكاردا‬ ‫دا بنرێت‪ ،‬لەو بەڵێننامەیەدا هەموو مافێكی وەكو بیمەی بێكاری‪ ،‬بیمەی نەخۆشی و‬ ‫مووچەی خانەنشینی دەستنیشان بكرێت‪.‬‬ ‫‪7‬ـ ژینگەی تەندروست بۆ كرێكار و فەرمانبەر‪ ،‬بەتایبەتی بۆ ژنان لەقۆناغی دووگیان(سكپر)‬ ‫یدا دەستەبەر بكرێت‪.‬‬ ‫‪8‬ـ مۆڵەتی منداڵبوون و گۆشكردنی منداڵ بە مووچەوەی تەواوەوە بۆ ماوەی ساڵێك‬ ‫بۆ دایك قبوڵ بكرێت‪.‬‬ ‫‪9‬ـ مۆڵەتی شەش مانگ بە مووچەی تەواو بۆ باوك بۆ سەرپەرەشتی منداڵ دابنرێت‪.‬‬ ‫‪10‬ـ قەدەغەكردنی كاری منداڵی ژێر تەمەنی هەژدەساڵ‪ ،‬بەرامبەر بەمەش دابینكردنی‬ ‫پێویستییەكانی ژیانی لەرووی ئابوورییەوە‪.‬‬ ‫‪11‬ـ یارمەتیدانی كەمئەندامان لەرووی ئابووری وتەندروستیەوە و هەوڵدان بۆچااڵككردنەوەی‬ ‫ڕۆڵ وكاریگەریان لەناوكۆمەلدا‪.‬‬ ‫ـ دانانی پاڵن بۆ سوودوەرگرتن لەهێزوبەرهەمی كەمئەندامانی وەكو‪ :‬نابیناكان‪،‬‬ ‫گوێگرانەكان‪ ،‬اڵڵەكان‪ ،‬شەلەكان‪ ،‬گۆجەكان و كەمئەندامی جەستەیی تر لە رێگەی‬ ‫كارێكی گونجاو لەگەڵ كەمئەندامێتی ئەوان دا‪.‬‬ ‫ كردنەوەی خانەی سەرپەرەشتی و تەندروستی بۆ ئەوانەی لە ڕووی عەقڵییەوە‬‫دواكەوتوون‪.‬‬ ‫ دانانی سەرپەرەشتی و بەرنامەی چارەسەری بۆ ئەوانەی لە ڕووی دەروونییەوە ئاڵۆز‬‫و پەشێون‪.‬‬ ‫‪12‬ـ دابینكردنی مووچە و بژێوی بۆ‪ :‬ژنانی ئەنفال و منداڵەكانیان‪ ،‬خێزانە شەهیدەكان‪،‬‬ ‫خێزانە ئاوارەكان كە لە هەر شوێنێكی كوردستان و بە هەر شێوەیەك ئاوارە كراون‪.‬‬ ‫ دابینكردنی كاری شایستە بۆ ژنانی ئەنفال و هەمووی ئەو ژنانەی كە لە هەر شوێنێكی‬‫كوردستان و بە هەر شێوەیەك ئاوارە كراون‪.‬‬ ‫ یارمەتیدانی ئابووری ئەو ژنانەی لەبەر هەر هۆیەك ناتوانن كار بكەن‪.‬‬‫ دابینكردنی خانوو‪ ،‬ناوماڵ و پێویستییە كۆمەاڵیەتی و تەندروستییەكان بۆیان‪.‬‬‫‪13‬ـ كردنەوەی سەنتەری یاسایی بۆ رێنومایی ئەو ئافرەتانەی كە تووشی كێشەی‬ ‫ئابووری دەبن‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪108‬‬

‫‪20‬‬

‫‪14‬ـ مافی مووچەی خانەنشینی‬ ‫ مووچەی خانەنشینی لەتەمەنی ‪ 50‬ساڵیدا‪ ،‬یان هەرتەمەنێك كەلەگەڵ ناوەندی تەمەن‬‫لەكوردستاندا بەگونجاودادەنرێت‪.‬‬ ‫ خانەنشینكردنی پێش وەخت لە كاتی پێویستییەكی تەندروستی فیزیكی یان دەروونی‬‫دا‪.‬‬ ‫_ زیادەیەك لە كاتی هەبوونی منداڵی ژێر تەمەنی ‪ 10‬ساڵ بۆ سەر مووچەی خانەنشینی‪.‬‬ ‫ زیادەیەك لە كاتی هەبوونی زیاتر لە سێ منداڵی تەمەنی قوتابخانە‪.‬‬‫بواری سیاسی‬ ‫‪1‬ـ زەمینەسازی بۆ بەشداری ژنان بە رێژەیەكی یەكسان لە ناوەندە بڕیاردەرەكاندا‪،‬‬ ‫ـ لە سەر كردایەتی پارتەكاندا‪.‬‬ ‫ـ لە پەرلەماندا‪.‬‬ ‫ـ لە دەسەاڵت و لە بەرێوەبەرایەتی داموودەزگا دەوڵەتییەكاندا‪.‬‬ ‫ـ لە رێكخراوە پیشەیی و كلتوورییەكاندا‪.‬‬ ‫‪2‬ـ بەشداركردنی ئافرەتان لە كۆبوونەوە و كۆنفرانسە چارەنووس سازەكاندا لەئاستی‬ ‫ناوخۆی كوردستان و لە ئاستی جیهانیشدا‪.‬‬ ‫ هەبوونی ژن لەگەڵ ئەو وەفدانەی كە دەنێردرێنە واڵتان بۆ ڕایكردنی كارێكی سیاسی‪.‬‬‫ هەبوونی ژن لە كاتی پێشوازی و گفتوگۆ لەگەڵ ئەو وەفد و رێكخراوانەی كە دێنە‬‫كوردستان‪.‬‬ ‫‪3‬ـ بایەخدان و كۆمەككردنی رێكخراوەكانی ژنان و ڕاوەرگرتنیان لەو پرسانەی كە تایبەتن‬ ‫بە ئافرەتانەوە‪.‬‬ ‫‪4‬ـ ئازادی بیر و چاپەمەنی و باڵوكردنەوە و ئازادی چااڵكی سیاسی لە دەستووری‬ ‫بنچینەییدا جێ بگرێ‪.‬‬ ‫‪5‬ـ ئازاد كردنی زیندانییە سیاسییەكان‪.‬‬ ‫‪6‬ـ هەڵگرتنی یاسای سزای كوشتن (ئێعدام)‪.‬‬ ‫‪7‬ـ قەدەغەكردنی كوشتن و تیرۆر كردنی بێ یاسایانە لە اڵیەن دەسەاڵتدارانەوە‪.‬‬ ‫‪8‬ـ هەوڵی داسەپاندنی كلتووری ئاشتی لە رێگەی ماسمیدیای كوردی بدرێ‪.‬‬ ‫توندوتیژی دژ بە ژنان و چۆنێتی رووبەرووبوونەوەی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪109‬‬

‫ئا ـ بەرنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان‬ ‫‪1‬ـ كوشتنی ئافرەتان بە پاساوی «نامووس پەرەستی» بە تاوان دابنرێت و ئەنجامدەری‬ ‫بە تاوانی كوشتنی بەمەبەست سزا بدرێت‪.‬‬ ‫‪2‬ـ قەدەغەكردنی لێدانی ژنان و كچان بە مەبەستی تەمبێكردن لە ناو خێزاندا و لە‬ ‫اڵیەن هەر كەسێكەوە بێت بە پیاو و ژنەوە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ توندوتیژی «وتار» دەگەڵ ئافرەتدا‪ ،‬وەك جنێودان‪ ،‬سوكایەتی‪ ،‬شكاندنی كەسایەتی‬ ‫و هتد لە خێزاندا‪ ،‬لە قوتابخانەدا‪ ،‬لە كۆمەڵگە و دامودەزگاكاندا قەدەغە بكرێت‪.‬‬ ‫‪4‬ـ قەدەغەكردنی دەستدرێژی سێكسی بۆ سەر ئافرەتان لە شوێنی كار و ماڵ و و‬ ‫شوێنە گشتیەكان و ناچار كردنی ژن لە اڵیەن مێردەوە بۆ سێكس كردن بە جۆرێك لە‬ ‫جۆرەكانی توندوتیژی دابنرێ‪.‬‬ ‫ب ـ پێشنیار بۆ چاكسازی و كەمكردنەوەی ئاكامەكانی توندوتیژی‬ ‫‪1‬ـ پەیامەكانی دەزگاكانی راگەیاندنی كوردی بە ئاقاری یەكسانیخوازی و رێزگرتن لە‬ ‫مافی ژنان ئاراستە بكرێن‪.‬‬ ‫ قەدەغەكردنی هەر جۆرە هەاڵواردنێك لە نووسراوە رەسمییەكانی دەزگاكانی دەوڵەت‬‫و لە دەزگاكانی ڕاگەیاندن (رۆژنامە و ڕادیۆ و تەلەفیزیۆن و ئینتەرنێت)‪.‬‬ ‫_ بێ اڵیەنكردنەوە و ئاساییكردنەوەی پەیامەكانی ماسمیدیای كوردی‪.‬‬ ‫‪2‬ـ كردنەوەی بنكەی تایبەت بۆ چاودێری و پاراستنی ئەو ئافرەتانەی كە رووبەڕووی‬ ‫توندوتیژی دەبنەوە‪ .‬لەو بنكانەدا تۆێژەرەوەی كۆمەاڵیەتی و دەروونناس و یاساكاران‪،‬‬ ‫بەمەبەستی یارمەتیدان و چارەسەركردنی كێشە و گرفتەكانی ئەو ژنانە‪ ،‬كار بكەن‪.‬‬ ‫‪3‬ـ بنكەی تایبەت بە هوشیار كردنەوەی هاواڵتی لە مافەكانی و لە چۆنێتی بەربەستكردنی‬ ‫توندوتیژی و درەستكردنی ڕایەكی گشتی دژ بە توندوتیژی دروست بكرێن‪ .‬لەو بنكانەوە‬ ‫تیمی گەڕۆك سەردانی قوتابخانەكان‪ ،‬زانكۆكان‪ ،‬ڕێكخراوە پیشەییەكان و هتد لە هەموو‬ ‫شار و شارۆچكە و اڵدێكاندا بكەن‪.‬‬ ‫كۆنفرانسی ڕاگه‌یاندنی‬ ‫(داخوازینامه‌ی ژنی كورد)‬ ‫له‌ هه‌ردوو په‌رله‌مانی «به‌ریتانیا» و «كوردستان»‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪110‬‬

‫‪20‬‬

‫له مانگه‌كانی حوزه‌یران و ته‌مووزی ئه‌مساڵ ‪« ،٢٠٠٤‬داخوازینامه‌ی ژنی كورد» له‬ ‫دوو كۆنفرانسدا‪ ،‬یه‌كه‌میان له باڵه‌خانه‌ی به‌ناوبانگی په‌رله‌مانی به‌ریتانیا و‪ ،‬دووه‌میان‬ ‫له ته‌الری په‌رله‌مانی كوردستان به ڕای گشتی جیهانی و جه‌ماوه‌ری كورد و گه‌النی‬ ‫كوردستان و دام و ده‌زگا و رێكخراوه‌كانی ژنان و مافی مرۆڤ و حێزب و رێكخراوه‬ ‫سیاسی یه‌كانی كورد ڕاگه‌یاندرا‪.‬‬ ‫«داخوازینامه‌ی ژنی كورد» كه به شێوه‌ی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی نێونه‌ته‌وه‌یی ئاماده كراوه‬ ‫خوازیاری دابینكردن و پاراستنی ماف و ئازادییه بۆ ئافره‌تان له هه‌رێم ‌ه كوردییه‌کان‬ ‫و ژنانی كورد له هه‌نده‌ران‪ .‬داڕێژه‌رانی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد»‪ ،‬شنه هیدایه‌تی‪،‬‬ ‫مه‌هاباد قه‌ره‌داغی و مونیره موفتیزاده‪ ،‬له ماوه‌ی سێ ساڵ كار و تێكۆشانی بێ وچان‬ ‫بۆ ئاماده‌كردنی ئه‌م به‌ڵگه‌یه و وه‌رگرتنی بیر و ڕای ژماره‌یه‌كی زۆر له ئافره‌تانی چاالك‬ ‫و رووناكبیر و هه‌ستیار و هه‌روه‌ها هاوكاری زۆربه‌ی گرووپ و رێكخراوه‌كانی ژنان له‬ ‫هه‌رێمه‌كوردییه‌کان و له هه‌نده‌ران و هاوفیكری ژماره‌یه‌ك له پیاوانی یه‌كسانیخوازی‬ ‫كورد‪ ،‬هه‌وڵیان داوه كه ئه‌م دۆكیومێنته وه‌ک به‌ڵگه‌یه‌كی گشتگر گوزاره له هه‌موو‬ ‫خواست و داخوازییه‌كانی ئافره‌تان له هه‌رێمه كوردییه‌كان و ژنانی كورد له هه‌‌نده‌ران‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫«پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد»یش له به‌ریتانیا له ماوه‌ی یه‌كساڵ و نیوی ڕابووردوودا‬ ‫به هاوكاری له‌گه‌ڵ داڕێژه‌رانی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» ئه‌م به‌ڵگه‌یان به شێوه‌ی‬ ‫به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی نێونه‌ته‌وه‌یی به‌اڵم به به‌رچاوگرتنی تایبه‌تمه‌ندی بارودۆخی ژنان له‬ ‫هه‌رێمه كوردییه‌كان و ئافره‌تانی كورد له هه‌نده‌ران‪ ،‬دارشته‌وه‪ .‬پاش ئاماده‌بوونی‬ ‫«داخوازینامه‌ی ژنی كورد» داڕێژه‌رانی بڕیاریان له‌سه‌ر دامه‌زراندنی رێكخراوێك به نێوی‬ ‫«پرۆژه‌ی ژنی كورد» دا بۆ كار و چاالكی له‌سه‌ر دابینكردنی خاڵه‌كانی داخوازینامه‌كه و‬ ‫هه‌روه‌ها هاوكاری له‌گه‌ڵ «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد» بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‪ .‬وه‌ك یه‌كه‌م‬ ‫چاالكی هاوبه‌ش له‌م بواره‌دا «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد» له چاپكردنی نامیلكه‌ی‬ ‫داخوازینامه‌كه و ئاماده‌كاری بۆ پێشكه‌شكردنی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» له كۆنفرانسێك‬ ‫له په‌رله‌مانی به‌ریتانیا یارمه‌تی «پرۆژه‌ی ژنی كورد»ی دا‪ .‬پاش ئه‌وه‌یش‪ ،‬به یارمه‌تی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نیشتیمانی كوردستان و ده‌سه‌اڵتی حكوومه‌تی له باشووری كوردستان و‬ ‫بەتایبەت سەرۆک وەزیران بەرێز نێچیرڤان بارزانی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» له‬ ‫په‌رله‌مانی كوردستانیش ڕاگه‌یاندرا‪ .‬ئامانج ئه‌وه‌یه كه پاش ڕاگه‌یاندنی «داخوازینامه‌ی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪111‬‬

‫ژنی كورد» هه‌ر دوو رێكخراوه‌كه تێبكۆشن بۆ ئه‌وه‌ی كه «داخوازینامه‌ی ژنی كورد»‬ ‫دانپێدانانێكی نێونه‌ته‌وه‌یی به‌ده‌ست بێنێت و ببێته ستانداردێك بۆ دابینكردنی مافه‌كانی‬ ‫ژنان و بۆ گۆڕانكاری بنه‌‌ڕه‌تی له شێوه‌ی بیروڕا و هه‌ڵسوكه‌وتی جه‌ماوه‌ری كورد‬ ‫به‌رانبه‌ر به ئافره‌ت و هه‌روه‌ها ئه‌م به‌ڵگه‌یه یارمه‌تیده‌ر بێت بۆ به‌دیهێنانی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫یاسای هاوچه‌رخ له كۆمه‌ڵگه‌ی كورددا‪.‬‬ ‫گه‌یشتن به‌و ئامانجه پێویستی به پشتگیری و الیه‌نگری ده‌سه‌اڵتدارانی كورد و هاوكاری‬ ‫و هاوخه‌باتی روناكبیران و رێكخراوه‌كانی ژنان له هه‌رێمه كوردییه‌كان و له هه‌نده‌رانه‪.‬‬ ‫دیاره پشتگیری و الیه‌نگری نێونه‌ته‌وه‌ییش له‌م بواره‌دا پێویستی تایبه‌تی ده‌بێت‪ .‬به‬ ‫خۆشییه‌وه له هه‌ر دوو كونفرانسه‌كه‌دا ئه‌و پشتگیری و الیه‌نگرییانه تا راده‌ی زۆر‬ ‫‌ده‌سكه‌وتووه‪.‬‬ ‫داخوازینامه‌ی ژنی كورد‬ ‫له‌ پایته‌ختی «ئینگلستان»ه‌وه‌ بۆ پایته‌ختی «كوردستان‬ ‫ئێواره‌ی ‪ ،2004/6/22‬خانه‌ی لۆرده‌كان ل ‌ه په‌رله‌مانی به‌ریتانیا شانۆی كۆنفرانسێكی‬ ‫مێژوویی بوو بۆ ڕاگه‌یاندنی داخوازینامه‌ی ژنی كورد‪ .‬لۆرد ئه‌ێڤبری ئه‌ندامی په‌رله‌مان‬ ‫و كۆرددۆستی ناسراو به‌ڕێوه‌به‌ری كۆنفرانسه‌ك ‌ه بوو‪ ،‬خاتوو بارۆنێس هێلێنا‬ ‫كێنێدی پارێزه‌ری هه‌ر‌ه پایه‌به‌رزی مافی مرۆڤ داخوازینامه‌ی ژنی كوردی پێشكه‌شكرد‬ ‫و شێلگیران ‌ه پشتیوانی لێكرد و به‌ڵێنی پشتیوانی به‌رده‌وامیشی دا و هانی هاوپیشه‌كانی‬ ‫خۆی ل ‌ه بواری مافی مرۆڤدا دا كه‌ پشتیوانی له ‹داخوازینامه‌ی ژنی كورد› بكه‌ن‪.‬‬ ‫لۆرد ئه‌یڤبری به ڕاگه‌یاندنی ده‌قیقه‌یه‌ك بێده‌نگی بۆ رێزلێنان له هه‌موو ژنانی قوربانی‬ ‫داب و نه‌ریت و توند و تیژی له جیهان مه‌راسێمه‌كه‌ی ده‌سپێكرد‪ .‬له پێشدا داوای له‬ ‫بارۆنێس هێلێنا كێنێدی كرد بۆ كردنه‌وه‌ی باس له‌سه‌ر «داخوازینامه‌ی ژنی كورد»‪.‬‬ ‫بارۆنێس كێنێدی له وته‌ی خۆیدا زۆر به چڕوپڕی له‌سه‌ر كێشه‌كانی ژنانی جیهان‬ ‫به‌گشتی و له كوردستان به تایبه‌تی دووا‪ .‬به پێداگرتن له‌سه‌ر پێویستی گۆڕانكاری‬ ‫ی یاسای هاوچه‌رخ له‌سه‌ر بنه‌مای مافه‌كانی مرۆڤ‪ ،‬ئاماژه‌ی‬ ‫له كۆمه‌ڵگه و پیاده‌كردن ‌‬ ‫به‌و راستییه كرد كه یاسا له هه‌مان كاتدا كه پارێزه‌ری مافه‌كانی مرۆڤه ده‌تواندرێت‬ ‫به‌شیوه‌ی نامرۆڤانه‌یش به‌كاربهێنرێت‪ .‬هه‌روه‌ها مه‌ترسییه‌كانی فاندامێنتالیزمی كه به‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪112‬‬

‫‪20‬‬

‫زۆر شیوه و ڕه‌نگ خۆده‌نوێنێت به‌رچاو خست‪ .‬به‌ڕێزیان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه چار‌ه سه‌ری‬ ‫كێشه‌ی ژن ئه‌ركێكی هه‌ره بنه‌ره‌تی كۆمه‌ڵگه‌یه دوا و زۆر سوور بوو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‬ ‫هاوكات له‌گه‌ڵ كێشه‌كانی تر كێشه‌ی ژنیش پێویسته كاری شێلگیرانه‌ی بۆ بكرێت و‬ ‫ره‌خنه‌ی توندی له‌وانه گرت كه له هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا به بیانووی جۆراوجۆر چاره‌سه‌ری‬ ‫ئه‌و كێشه گرنگه دواده‌خه‌ن‪ .‬بارۆنێس كێنێدی‪ ،‬پاش ناساندنی «داخوازینامه‌ی ژنی‬ ‫كورد» و نرخاندنی وه‌ك به‌ڵگه‌یه‌كی بایه‌خدار بۆ پاراستنی مافی ژنان له كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫كورد دا‪ ،‬وتی كه ئه‌م به‌ڵگه‌یه وه‌ك پرۆژه‌یه‌كی پێشكه‌توو له‌الیه‌ن ژنانی كورده‌وه‬ ‫ده‌توانێت له خزمه‌تی دیموكراتیزه‌كردن و به‌ره‌وپێشبردنی كۆمه‌ڵگه‌ی كورد به گشتی و‬ ‫له پێناو دابینكردنی مافه‌كانی ئافره‌تان به‌تایبه‌تی به‌كاربهێنرێت‪.‬‬ ‫پاشان شنه هیدایه‌تی وتاری «پرۆژه‌ی ژنی كوردی» پێشكه‌ش كرد‪ .‬له وتاره‌كه‌دا به‬ ‫به‌رچاو هێنانه‌وه‌ی سیمایه‌ك له بارودۆخی كوردستان به گشتی و ستاتووی ئافره‌تی‬ ‫كورد به تایبه‌تی‪ ،‬پێویستی هاتنه‌گۆڕی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» به‌مه‌به‌ستی‬ ‫گۆڕانكاری بنه‌ڕه‌تی له كۆمه‌ڵگه‌ی كورد و پیاد‌ه كردنی یاسای هاوچه‌رخ له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫مافه‌كانی مرۆڤ باس كرا‪ .‬هه‌روه‌ها چۆنیه‌تی گه‌شه‌سه‌ندنی داخوازینامه‌كه و شێوازی‬ ‫كار له‌سه‌ری له ماوه‌ی سێ ساڵدا روونكرایه‌وه و سوپاس كرا له هاوكاری كه‌سایه‌تی‬ ‫و رێكخراوه‌كانی كورد له‌و بواره‌دا‪ .‬چۆنیه‌تی هاوكاری له‌گه‌ڵ «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی‬ ‫كورد» بۆ ئاماده‌كردنی ئه‌و به‌ڵگه‌یه به شێوه‌ی به‌ڵگه‌یه‌كی نێونه‌ته‌وه‌یی و پرۆژ‌ه‬ ‫بۆ كار‌ی داهاتوو به‌شێكی تر له وتاره‌كه بوو‪ .‬ئه‌نجا ئاماژه‌كرا كه «داخوازینامه‌ی ژنی‬ ‫كورد» پرۆژه‌ی ژنی كورده بۆ دابینكرنی به‌ها مرۆڤایه‌تییه‌كان له كۆمه‌ڵگه‌ی كورد و‬ ‫پێویسته پشتگیری بكرێت‪ .‬له وتاره‌كه ئه‌وه‌یش ڕاگه‌یاندرا كه ‹تۆڕی داخوازینامه‌ی ژنی‬ ‫كورد› كه پێشتر له‌سه‌ر ئاماده‌كردنی داخوازینامه‌كه كاریان كردبوو‪ ،‬له‌و‌ه‌وال به شێوه‌ی‬ ‫رێكخراو و به نێوی «پرۆژه‌ی ژنی كورد» به هاوكاری له‌گه‌ڵ «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی‬ ‫كورد» بۆ دابینكردنی خاڵه‌كانی داخوازینامه و ناساندنی به‌ڵگه‌كه به كۆمه‌ڵگه‌ی كورد‬ ‫و به جیهان كارده‌كه‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها روونكرایه‌وه كه ئه‌و به‌ڵگه‌یه له ئاستی ناوخۆیی‪،‬‬ ‫ناوچه‌یی و نێونه‌ته‌وه‌یی ئاراسته‌ی ده‌سه‌اڵتداران و حیزب و رێكخراوه‌كان و جه‌ماوه‌ری‬ ‫كورد و كۆمه‌ڵگه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی ده‌كرێت به‌مه‌به‌ستی وه‌رگرتنی پشتیوانی و هاوكاری‬ ‫ئه‌وان له دابینكردنی خاڵه‌كانی داخوازینامه‌كه‪.‬‬ ‫ئه‌نجا د‪ .‬ئه‌نكه ستۆك كارمه‌ندی یاساناسی «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد» له وتاری‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪113‬‬

‫خۆیدا له‌سه‌ر چۆنیه‌تی دارشتنه‌وه‌ی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» له ڕوانگه‌ی یاساییه‌وه‬ ‫و به شێوه‌ی په‌یماننامه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان دووا‪ .‬لێكۆڵینه‌وه له ناوه‌رۆكی ژماره‌یه‌ك‬ ‫له په‌یماننامه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان له ‌ڕوانگه‌ی پاراستنی مافه‌كانی مرۆڤ و مافی ژنان‬ ‫و شێو‌ه‌ی پیاده‌كردنی ئه‌و خااڵنه كه پێویستی به هه‌وڵ و تێكۆشانی هه‌مه اڵیه‌نه‬ ‫ده‌بێت به‌شێكیتر له وتاره‌كه بوو‪ .‬له‌گه‌ڵ شیكردنه‌وه‌یه‌كی كورت له بارودۆخی ژنان و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی كێشه‌كانیان له هه‌ر پارچه‌‌ی كوردستان‪ ،‬ئاماژه به خاڵه‌كانی داخوازینامه‬ ‫كرا بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و گیروگرفتانه‪ .‬داوا له ژنانی كوردیش كرا كه به‌مه‌به‌ستی وه‌رگرتنی‬ ‫پشتیوانی و هاوكاری نه‌ته‌وه‌یی و نێونه‌ته‌وه‌یی بۆ دابینكردنی خاڵه‌كانی «داخوازینامه‌ی‬ ‫ژنی كورد» پێكه‌وه هاوكاری بكه‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها‌ئاماژه‌كرا به گرنگی كار و تێكۆشان بۆ‬ ‫وشیاركردنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری كورد له‌م بواره‌دا‪.‬‬ ‫نه‌جیب ‌ه مه‌حموود ساڵح نوێنه‌ری ناوه‌ندی هاوبه‌شی رێكخراوه‌كانی ژنان له سلێمانی كه‬ ‫پێكهاتووه له ‪ 9‬رێكخراو و چه‌ندین كه‌سایه‌تی به‌شدارێكی تری پانێله‌كه بوو كه وتاری‬ ‫ناوه‌ندی هاوبه‌شی خوێنده‌وه‪ .‬نه‌جیب ‌ه مه‌حموود له‌گه‌ڵ چه‌ند ئه‌ندامیتری ناوه‌ندی هاوبه‌ش‬ ‫به‌رێزان وه‌زیره جه‌الل‪ ،‬مه‌هاباد محه‌مه‌د ئه‌مین‪ ،‬چرۆ سابیر و نیشتمان كه‌مال ئیبراهیم‬ ‫له كوردستانه‌وه به‌تایبه‌ت بۆ به‌شداری له مه‌راسیمی پێشكه‌شكردنی ‹داخوازینامه‌ی ژنی‬ ‫كورد› له‌الیه‌ن پرۆژه‌ی ژنی كورد و پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد بانگهێشتن كرابوون بۆ‬ ‫له‌نده‌ن‪ .‬له وتاره‌كه‌دا كورته‌یه‌ك زانیاری له‌سه‌ر چۆنیه‌تی كار و چاالكی له ناوه‌ندی‬ ‫هاوبه‌ش له‌سه‌ر داكۆكی له مافی ژنانی كورد پێشكه‌ش كرا‪ .‬له‌گه‌ڵ لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك له‬ ‫بارودۆخی ژنان‬ ‫له باشووری كوردستان ئاكاره‌كانی زۆڵم و زۆری سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و كاره‌ساتی‬ ‫ئه‌نفال و هه‌ڵه‌بجه و كاریگه‌ری له‌سه‌ر ژیان و ستاتووی ئافره‌تان له كوردستان باس‬ ‫كرا‪ .‬له‌و بواره‌دا چه‌ند وێنه‌یش پێشاندرا‪ .‬هه‌روه‌ها ئاماژه‌كرا به چااڵكی ژنانی كورد‬ ‫له باشووری كوردستان به‌گشتی و ناوه‌ندی هاوبه‌ش به تایبه‌تی كه به‌مه‌به‌ستی‬ ‫دابینكردنی مافه‌كانی ژنانه له چوارچێوه‌ی ده‌سه‌اڵتی كوردیدا‪ .‬ئه‌وه‌یش ڕاگه‌یاندرا‬ ‫كه ناوه‌ندی هاوبه‌ش هه‌ر له‌سه‌ره‌تای كار له‌سه‌ر «داخوازینامه‌ی ژنی كورد»ه‌وه وه‌ك‬ ‫پشتیوان و‌الیه‌نگر بۆ ئاماده‌كردنی ئه‌و به‌ڵگه‌یه هاوكارییان كردووه و داواكرا كه ژنان‬ ‫یه‌كده‌نگ و یه‌كڕه‌نگ پێكه‌وه چاالكییان هه‌بێت له بواری دابینكردنی مافه‌كانیاندا و‬ ‫به‌تایبه‌ت بۆ سه‌پاندنی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد»‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪114‬‬

‫‪20‬‬

‫ئه‌نجا مونیره موفتیزاده له‌سه‌ر چاالكی بۆ ڕاگه‌یاندنی ‹داخوازینامه‌ی ژنی كورد› له‬ ‫باشووری كوردستان و هه‌روه‌ها په‌یام و ڕاگه‌یه‌ندراوی پشتیوانی بۆ داخوازینامه‌كه‬ ‫قسه‌ی كرد‪ .‬وترا كه مه‌هاباد قه‌ره‌داغی به‌مه‌به‌ستی كار له‌سه‌ر ناساندنی «داخوازینامه‌ی‬ ‫ژنی كورد» بۆ باشووری كوردستان سه‌فه‌ری كردووه و بۆیه له مه‌راسیمه‌كه‌دا به‌شدار‬ ‫نه‌بووه‪ .‬هه‌روه‌ها ئاماژه به‌وه كرا كه مه‌هاباد قه‌ره‌داغی له كۆبوونه‌وه‌كانی له‌گه‌ڵ به‌رێز‬ ‫د‪ .‬به‌رهه‌م ساڵح و به‌رێز نێچیرڤان بارزانی و وه‌زیرانی مافی مرۆڤ له هه‌ولێر و سلێمانی‬ ‫و چه‌ندان وه‌زیر و سه‌رۆكی لیژنه‌ی به‌رگری مافی ئافره‌تان ل ‌ه په‌رله‌مانی كوردستان‪،‬‬ ‫پشتیوانی ئه‌وانی بۆ كار له‌سه‌ر داخوازینامه‌كه وه‌رگرتووه و له ڕۆژی ‪ 12-7-2004‬له‬ ‫پارله‌مانی كوردستان كۆنفرانسێك به‌و مه‌به‌سته رێكده‌خرێت‪ .‬هه‌روه‌ها ڕاگه‌یاندرا كه‬ ‫چه‌ند كه‌سایه‌تی و رێكخراوه و حیزبی سیاسی پشتیوانییان له «داخوازینامه‌ی ژنی‬ ‫كورد» كردووه و به ‌هۆی كه‌می كات ته‌نها ناوه‌كان خوێنرانه‌وه كه له‌وانه رێكخراوی‬ ‫ژنانی كورد له سوید‪ ،‬رێكخراوی ژنانی كورد له هۆڵه‌ند و له یۆتۆبۆری‪ ،‬د‪.‬مه‌حموود‬ ‫عوسمان‪ ،‬حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران‪ ،‬كۆمه‌ڵه‌ی شۆڕشگێڕی زه‌حمه‌تكێشانی‬ ‫كوردستانی ئێران‪ ،‬كۆمه‌ڵه‌ی كۆمۆنیستی ئێران‪ ،‬پارتی ژیانی ئازادی كوردستان‪،‬‬ ‫كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی كوردستان و كۆمیته‌ی هاوكاری حیزبه‌‌كوردستانییه‌كان له بریتانیا‬ ‫بوون‪ .‬مونیره موفتیزاده ئه‌وه‌یشی ڕاگه‌یاند كه به‌رێز شیرین ئامێدی‪ ،‬سه‌رۆكی یه‌كیه‌تی‬ ‫ئافره‌تانی كوردستان له هه‌ولێر كه بۆ ئه‌و مه‌راسێمه بانگهێشتن كرابوو‪ ،‬نه‌یتوانیبوو‬ ‫سه‌فه‌ر بكات و به‌ڕێز خالیده ئاكره‌یی به‌نوێنه‌رایه‌تی ئه‌وان به‌شداری مه‌راسیمه‌ك ‌ه بوو‪.‬‬ ‫ئه‌نجا په‌یامی یه‌كیه‌تی ئافره‌تانی كوردستان له هه‌ولێر له‌الیه‌ن به‌رێز خالیده ئاكره‌یی‬ ‫كه له هه‌ولێره‌وه هاتبوو پێشكه‌ش كرا‪ .‬پاشان چه‌ند كه‌س له به‌شداران قسه‌یان كرد‪.‬‬ ‫د‪.‬سه‌میره ته‌وفیق سه‌رنجی ئاماده‌بووانی مه‌راسیمه‌كه‌ی بۆ بارودۆخی تایبه‌تی ژنانی‬ ‫كوردی فه‌یلی ڕاكێشا كه به شێوه‌ی جیاواز له ژنانی تر له كوردستان ئازار دراون‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها چه‌ند وته‌ی پیرۆزبایی و پشتیوانی پێشكه‌ش كرا‪ .‬له درێژایی مه‌راسیمه‌كه‌دا‬ ‫لۆرد ئه‌یڤبری چه‌ن جار پشتیوانی خۆی له «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» و چاالكی‬ ‫ئافره‌تانی كورد ڕاگه‌یاند و داوای كرد ك ‌ه پشتگیری له ناوه‌ندی هاوبه‌شی رێكخراوه‌كانی‬ ‫ژنان بكرێت و به‌تایبه‌ت بۆ دابینكردنی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» یه‌كگرتوویی و‬ ‫تێكۆشانی هه‌مه‌الیه‌نه هه‌بێت‪ .‬هه‌روه‌ها چه‌ند نوێنه‌ری پارله‌مانی به‌ریتانیا به‌شداری‬ ‫مه‌راسیمه‌كه بوون‪ ،‬له‌وانه بارۆنێس ئێما نیكڵسۆن كه زۆر دۆستی كوردانه و بارۆنێس‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪115‬‬

‫ئۆددین كه له وته‌یه‌كی كورتدا به نێو ژنێكی موسڵمان «داخوازینامه‌ی ژنی كورد»ی‬ ‫وه‌ك به‌ڵگه‌یه‌كی بایه‌خدار ناساند و ئاماده‌یی خۆی ده‌ربڕی بۆ هاوكاری له پرۆسه‌ی‬ ‫دابینكردنی خاڵه‌كانی داخوازینامه‌كه‌دا‪ .‬هه‌روه‌ها سه‌رپه‌رشتی ‹فێدراسیۆنی ژنان بۆ‬ ‫ئاشتی جیهانی› هاوكاری و پشتیوانی خۆی بۆ كار له‌سه‌ر داسه‌پاندنی «داخوازینامه‌ی‬ ‫ژنی كورد» ڕاگه‌یاند‪.‬‬ ‫په‌یامنێرانی رۆژ تیڤی له مه‌راسیمه‌كه ڕاپۆرتێكی تێر و ته‌سه‌لیان ئاماده كرد بۆ‬ ‫باڵوكردنه‌وه له پرۆگرامی تایبه‌ت له‌سه‌ر داخوازینامه‌كه‪ .‬هه‌روه‌ها بۆ چه‌ند رۆژنامه‌ی‬ ‫كوردی و عه‌ره‌بیش راپۆرت ئاماده‌كرا‪ .‬لۆرد ئه‌یڤبری به سوپاس له هه‌موو به‌شداران‬ ‫مه‌راسیمه‌كه‌ی به سه‌ركه‌وتوو ناساند و له كاتژمێر‪ 8.30‬دوایی پێ هێنا‪.‬‬ ‫داخوازینامه‌ی ژنی كورد‬ ‫له‌ ته‌الری په‌رله‌مانی كوردستان‬ ‫ل ‌ه ژێر دروشمی (دیموكراسی و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بێ به‌شداری ئافره‌ت مه‌حاڵه‌) و‪،‬‬ ‫سه‌رپه‌رشتی وه‌زاره‌تی مافی مرۆڤ له هه‌ولێر و چاودێری سه‌رۆكی حكوومه‌ت رێزدار‬ ‫نێچیرڤان بارزانی له هه‌ولێر‪ ،‬به‌ڕیوه‌به‌رانی «پرۆژه‌ی ژنی كورد» له‌الیه‌ن خۆیانه‌وه‬ ‫و هه‌روه‌ها به نوێنه‌رایه‌تی «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد»ه‌وه له كۆنفرانسێكی یه‌ك‬ ‫رۆژی له ته‌الری په‌رله‌مانی كوردستان «داخوازینامه‌ی ژنی كورد»یان ڕاگه‌یاند‪ .‬شایانی‬ ‫ئاماژه‌پێدان ‌ه ك ‌ه بۆ جاری یه‌كه‌م بو‌و ل ‌ه ته‌الری په‌رله‌مانی كوردستاندا كۆنفرانسێك‬ ‫ساز بدرێت‪ ،‬شانازیی ‌ه بۆ ژنانی كوردستان ك ‌ه له‌و كۆنفرانسه ‌دا هه‌موو ویست و‬ ‫داخوازییه‌كانیان ب ‌ه ڕاشكاوییه‌وه‌ ڕاگه‌یه‌ندرا و حكومه‌ت و په‌رله‌مانی كوردستانیش‬ ‫پێشوازی گه‌رمیان ل ‌ه داخوازییه‌كانیان كرد‪.‬‬ ‫له دانیشتنی سه‌ر له به‌یانیدا مه‌هاباد قه‌ره‌داغی كۆنفرانسه‌كه‌ی كرده‌وه‪ .‬له‌پێشدا به‬ ‫خێرهاتنی به‌رێزان سه‌رۆكی حكومه‌ت و وه‌زیر و ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نیشتیمانی و‬ ‫نوێنه‌رانی رێكخراوه‌كانی ژنان و رێكخراوه ناحكومییه‌كان و میوانانی تری كۆنفرانسه‌كه‌ی‬ ‫كرد‪ .‬ئینجا بۆ رێزلێنان له خه‌باتی ژنه تێكۆشه‌ری كورد له‌یال زانا‪ ،‬كه سیمبۆلی‬ ‫دیموكراسی و مافی مرۆڤی كورده‪ ،‬كۆنفرانسه‌كه‌ی پێشكه‌ش به له‌یال زانای تێكۆشه‌ر‬ ‫كرد‪ .‬شایانی باسه كه چه‌ند رۆژ پێش له كونفرانسه‌كه‪ ،‬شنه هیدایه‌تی و مونیره‬ ‫موفتیزاده دیدارێكیان له‌گه‌ڵ تێكۆشه‌ر له‌یال زانا له توركیه كرد‌بوو بۆ پێرۆزبایی له‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪116‬‬

‫‪20‬‬

‫ئازادبوونی و هه‌روه‌ها باس و لێدوان ده‌رباره‌ی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد»‪ .‬له‌و‬ ‫دیداره‌دا نامیلكه‌ی ئاماده كراو بۆ كۆنفرانسی له‌نده‌ن پێشكه‌ش به له‌یال زانای‬ ‫تێكۆشه‌ر كرابوو و به‌رێزیان خۆشحاڵی خۆی ل ‌ه ئاماده‌كردنی ئه‌و به‌ڵگه‌یه ده‌ربڕیبوو‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها به‌ڵینی دابوو كه پاش خوێندنه‌وه‌ی داخوازینامه‌كه په‌یامێك بۆ كۆنفرانسه‌كه‬ ‫له هه‌ولێر ڕه‌وانه‌بكات‪.‬‬ ‫پاش دیدار له‌گه‌ڵ له‌یال زانای تێكۆشه‌ر‪ ،‬شنه و مونیره له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌ك له نوێنه‌رانی‬ ‫گرووپ و رێكخراوه‌كانی ژنان وه‌ك لقی ژنانی هادەب له ئانكارا و دیاربه‌كر دیداریان‬ ‫كردبوو و پشتیوانی ئه‌وانیان بۆ داخوازینامه‌‌كه و هاوكاری له‌گه‌ڵ «پرۆژه‌ی ژنی كورد»‬ ‫له داهاتوودا وه‌رگرتبوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه وتاری كردنه‌وه‌ی كۆنفرانسدا مه‌هاباد قه‌ره‌داغی جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌وه كرده‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫«دیموكراسی كااڵیه‌ك نییه‌ ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ڕا بهێندرێت‪ ،‬به‌ڵك ‌ه تۆوی ئاوه‌زه و پێویسته‬ ‫زه‌مینه‌ی بۆ چێ بكرێت و بچێندرێت‪ .‬دیموكراسی و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بێ به‌شداری‬ ‫كارای ئافره‌تان مه‌حاڵه ‌ بێته‌دی‪ ،‬بۆیه‌ پێویست ‌ه ب ‌ه یاسای مه‌ده‌نی و داد په‌روه‌رانه‪،‬‬ ‫مافه‌كانی ژنانی كوردستان بناسرێن و بسه‌لمێندرێن‪».‬‬ ‫دوای وتاری به‌خێرهێنان‪ ،‬وتاری په‌رله‌مانی كوردستان خوێندرای ‌ه و تیایدا ئاماژ‌ه به‌و‬ ‫گۆڕانكارییان ‌ه كرا ك ‌ه له‌ماوه‌ی چه‌ند ساڵی ڕابردوودا ل ‌ه یاسا و بڕگه‌یاساییه‌كاندا كراو‌ه‬ ‫كه به‌مه‌به‌ستی ڕیفۆرم و باشتركردنی ڕه‌وشی ئافره‌تانی كوردستان بووه‪ .‬به‌ڕێز د‪.‬‬ ‫مه‌حه‌مه‌د ئیحسان‪ ،‬وه‌زیری مافی مرۆڤ وتاری هاوبه‌شی وه‌زاره‌تی مافی مرۆڤی هه‌ولێر‬ ‫و سلێمانی خوێنده‌و‌ه و تیایدا پشتیوانی ل ‌ه ماف ‌ه ڕه‌واكانی ئافره‌تان و پرۆژه‌ی ژنی كورد‬ ‫و داخوازینامه‌ی ژنی كورد كرد‪ ،‬ل ‌ه وته‌كه‌یدا گرنگی و بایه‌خی چارته‌ری ژنی كوردی به‌رز‬ ‫نرخاند و گوتی چارته‌ر ڕۆحی یاسای ‌ه و ل ‌ه چوارچێوه‌ی داخوازینامه‌(چارته‌ر)ی ژنی كورد‬ ‫دا ده‌توانرێت كار بۆ دانانی یاسای مه‌ده‌نی بكرێت به‌ڕێز نێچیرڤان بارزانی‪ ،‬سه‌رۆكی‬ ‫حكومه‌تی كوردستان وێڕای پشتیوانی كردن ل ‌ه «پرۆژه‌ی ژنی كورد» و داخوازینامه‬ ‫‌كه‪ ،‬وتارێكی بایه‌خداری پێشكه‌شكرد‪ .‬له‌وتاره‌كه‌یدا ویستی راسته‌قینه بۆ گۆڕانكاری له‬ ‫‌كۆمه‌ڵگه‌‌دا له ‌پێناوی دیموكراتیزه ‌كردن و به‌مه‌ده‌نی كردنی كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬به‌دی ده‌كرا‪.‬‬ ‫بێگومان ئه‌م ویسته‌ش به ئاسایی كردنه‌وه‌ی ڕه‌وشی ئافره‌تان و دانانی یاسای مه‌ده‌نی‬ ‫و كاراكردنه‌وه‌ی ڕۆڵی ژنان ل ‌ه بواره‌كانی ئابووری‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی ده‌سته‌به‌ر‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪117‬‬

‫ده‌بێت‪ .‬به‌ڕێز نێچیرڤان بارزانی جگ ‌ه ل ‌ه دانانی یاسا بۆ پاڵپشتی مافه‌كانی ژنان‪ ،‬گۆڕینی‬ ‫مینتاڵیته‌ی خه‌ڵك بۆ قبووڵكردنی ئه‌و یاسایانه‌ی به‌ پێویست زانی‪.‬‬ ‫له دانیشتنی سه‌ر ل ‌ه به‌یانی كه خاتوو نه‌رمین قه‌ره‌داغی به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی ل ‌ه وه‌زاره‌تی‬ ‫مافی مرۆڤ‪ ،‬به‌ڕێوه‌ی برد «تیۆرییه‌ك بۆ ئازادكردنی دووانه‌ی مێژووی كورد و مێژووی‬ ‫ژنی كورد»‪ ،‬ل ‌ه الیه‌ن مه‌هاباد قه‌ره‌داغی یه‌و‌ه پێشكه‌ش كرا‪ .‬له‌م تیۆرییه‌دا وه‌اڵمی ئه‌و‬ ‫پرسیار‌ه كلیلییه‌ی دایه‌و‌ه ك ‌ه پێویست ‌ه ژنانی كورد چۆن ڕێبازی خه‌بات هه‌ڵببژێرن و‬ ‫كار بۆ ئازادكردنی مێژووی دیلی ژنی كورد و مێژووی دیلی نه‌ته‌وه‌ی كورد بكه‌ن وه‌ك‬ ‫دوو مێژووی په‌یوه‌ست ب ‌ه یه‌كتر و لێكنه‌ترازاو‪ .‬تیایدا جه‌ختی ئه‌وه‌ی ده‌كرد ك ‌ه مێژووی‬ ‫كورد ب ‌ه بێ ئازادبوونی مێژووی ئافره‌ت‪ ،‬مێژووی ئافره‌تیش ب ‌ه بێ ئازادبوونی مێژووی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كه‌ی بایه‌خی نیی ‌ه و‪ ،‬پێویست ‌ه ئه‌م جمكانه‌ی مێژوو‌ه پێكه‌و‌ه و هاوكات ئازاد‬ ‫بكرێن‪ ،‬پێكه‌و‌ه و هاوته‌ریب خه‌باتیان بۆ بكرێت‪ ،‬ژنان و پیاوان پێكه‌و‌ه ل ‌ه ئازادكردنی‬ ‫ئه‌م جمكانه‌ی مێژوو‌ه به‌رپرسیارن و نابێت هیچ الیه‌كیان خۆ ل ‌ه خه‌باتكردن ببوێرێ بۆ‬ ‫ئازادكردنی ئه‌و دووانه‌یه‌‪.‬‬ ‫وتاری پرۆژه‌ی ژنی كورد ل ‌ه الیه‌ن شن ‌ه هیدایه‌تییه‌و‌ه پێشكه‌ش كرا‪ .‬له وتاره‌كه‌دا كه‬ ‫ی چۆنێتی كاركردن له‌س ‌ه‌ر‬ ‫له كۆنفرانسی له‌نده‌ن خوێندرابووه‌وه ب ‌ه شێوه‌یه‌كی كرۆنۆلۆژ ‌‬ ‫داخوازینامه‌ك ‌ه و په‌یوه‌ندییه‌كان له‌گه‌ڵ ڕێكخراوه‌كانی ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌ی واڵت شی كرا‬ ‫بووه‌وه‌‪.‬‬ ‫مونیر‌ه موفتیزاده‌‪ ،‬ده‌رباره‌ی «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد» و چۆنێتی و گرنگی‬ ‫هاوكاری ئه‌وان له‌گه‌ڵ «پرۆژه‌ی ژنی كورد» به كورتی قسه‌ی كرد و به هۆی‬ ‫ئه‌وه ئه‌وان نه‌یانتوانیبوو له كۆنفرانسی هه‌ولێر ‌دا به‌شدار بن‪ ،‬په‌یامی كه‌ریم ێڵدێز‪،‬‬ ‫سه‌رۆكی «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد»‪،‬ی خوێنده‌و‌ه ك ‌ه بۆ كۆنفرانسه‌كه‌ی ناردبوو‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها وتاری ئاماده‌كراوی «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد»ی خوێنده‌وه‌ كه‌ ئه‌م وتار‌ه‬ ‫له‌ كۆنفرانسی له‌نده‌ن دا له‌ الیه‌ن ئانكه‌ ستۆك خوێندرابووه‌وه‌‪.‬‬ ‫دانیشتنی سه‌رله‌به‌یانی ب ‌ه گفتوگۆیه‌كی تێروته‌سه‌لی ئاماده‌بووان و به‌ڕێوه‌به‌رانی پرۆژه‌ی‬ ‫ژنی كورد كۆتایی هات‪ .‬ل ‌ه گفتوگۆكاندا ره‌خن ‌ه و پێشنیار و داخوازی تر هاتن ‌ه به‌ر‬ ‫باس و لێكۆڵینه‌وه‌‪ .‬یه‌كێك ل ‌ه هه‌ر‌ه سیما گه‌شه‌كانی ئه‌م كۆنفرانس ‌ه ئه‌وه‌بوو كه ل ‌ه‬ ‫گفتوگۆیه‌كی گه‌رم و گوڕ و كراوه‌دا هه‌مووان چ وه‌ك كه‌سایه‌تی ژنان و پیاوان‪ ،‬چ وه‌ك‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪118‬‬

‫‪20‬‬

‫نوێنه‌رانی ڕێكخراوه‌كانی ژنان و چ وه‌ك ئه‌نداما‌نی ئه‌نجومه‌نی نیشتیمانی و وه‌زیره‌كان و‬ ‫سه‌رۆكی وه‌زیران به‌شداری گفتوگۆیه‌كی دیموكراسیان ‌ه بوون و دانوستانێكی شارستانیان ‌ه‬ ‫له‌ نێوان هه‌موواندا دروست بوو‪.‬‬ ‫به‌شی سه‌رل ‌ه به‌یانی مه‌راسیمی كۆنفرانسه‌ك ‌ه ل ‌ه لاڵیه‌ن ته‌له‌ڤیزیۆنی ساتااڵیتی‬ ‫كوردستانه‌و‌ه ڕاسته‌وخۆ په‌خش كرایه‌وه‌‪ ،‬نوێنه‌ری ده‌یان ڕۆژنام ‌ه و گۆڤار و كه‌ناڵه‌كانی‬ ‫كوردستان ئاماده‌ی كۆنفرانسه‌ك ‌ه بوون و بایه‌خی كۆنفرانسه‌كه‌یان ل ‌ه ده‌زگاكانی‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌و‌ه ب ‌ه ڕای گشتی گه‌یاند‪ .‬شایانی باس ‌ه ده‌قی داخوازینامه‌ی ژنی كورد ل ‌ه‬ ‫ڕۆژنامه‌كانی كوردستانی نوێ‪ ،‬خه‌بات‪ ،‬ئه‌مڕۆ‪ ،‬گۆڤاری گواڵن و سایتی ژننام ‌ه و چه‌ندان‬ ‫كه‌ناڵی ڕاگه‌یاندنی تر باڵوكرایه‌وه‪.‬‬ ‫ل ‌ه دانیشتنی سه‌رل ‌ه ئێواره‌دا ك ‌ه نووسه‌ر و ڕۆژنامه‌وان فه‌وزی ئه‌تروشی به‌ڕێوه‌ی ده‌برد و‬ ‫ل ‌ه به‌رده‌وامی كۆنفرانسی داخوازینامه‌ی ژنی كورد دا‪ ،‬مه‌هاباد قه‌ره‌داغی ڕۆشنایی خست ‌ه‬ ‫سه‌ر یه‌ك به‌یه‌كی خاڵه‌كانی داخوازینامه‌ك ‌ه ك ‌ه بریتی بوو ل ‌ه نۆ خاڵ و چه‌ندان ژێرخاڵ‪،‬‬ ‫شنه‌هیدایه‌تی ل ‌ه مه‌ڕ كۆنفرانسی له‌نده‌ن و بایه‌خی به‌جیهانیبوونی داخوازینامه‌ی ژنی‬ ‫كورد دووا و مونیره‌ی موفتیزاده‌ش ئاماژه‌ی ب ‌ه كار و پرۆژه‌كانی داهاتوو كرد ك ‌ه‬ ‫ڕێكخراوی پرۆژه‌ی ژنی كورد و ڕێكخراوی پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد پێكه‌و‌ه به‌رنامه‌ی‬ ‫بۆ داده‌ڕێژن و له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌ی كورددا كارای ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫دوابه‌دوای ئه‌وه‌یش د‪.‬مونزر ئه‌لفه‌زڵ‪ ،‬پرۆفیسۆری یاسا و خه‌باتكارێكی ناسراوی مافی‬ ‫مرۆڤ وتارێكی پشتیوانی پێشكه‌ش كرد و تیایدا بایه‌خی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد»ی‬ ‫خسته‌ڕوو ك ‌ه ده‌كرێ وه‌ك دیكومێنتێكی گرنگ سوود ب ‌ه ژنانی عێراقیش بگه‌یه‌نێت و‬ ‫ئافره‌تانی كورد ئه‌زموونی خۆیان ب ‌ه ژنانی عێراقیش ببه‌خشن و ئه‌م داخوازینامه‌ی ‌ه‬ ‫بتوانێت ل ‌ه داڕشتنی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراقدا سوودی لێ وه‌ربگیرێت‪ .‬د‪ .‬ئه‌لفه‌زڵ‬ ‫خه‌باتی ژنانی كوردستانی بۆ دیموكراسی و دادپه‌روه‌ری و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی زۆر به‌رز‬ ‫نرخاند و هیواشی خواست ئه‌زموونی ئه‌وان بۆ عێراق بگوێزرێته‌و‌ه و ئافره‌تانی ئه‌و‬ ‫واڵته‌ش به‌هره‌مه‌ند بن به‌و ئه‌زموونه‌ی ك ‌ه ژنانی كورد به‌ده‌ستیان هێناوه‌‪.‬‬ ‫فه‌وزیی ‌ه عیززه‌دین ڕه‌شید‪ ،‬ئه‌ندامی په‌رله‌مان و سه‌رۆكی لیژنه‌ی به‌رگری ل ‌ه مافی‬ ‫ئافره‌ت ل ‌ه په‌رله‌مانی كوردستان وتاری خوێنده‌وه‌ و تیایدا ڕۆشنایی خسته‌ سه‌ر ئه‌و كار‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪119‬‬

‫و خه‌بات و گۆڕانكارییانه‌ی ك ‌ه تا ئه‌و ده‌م لیژنه‌كه‌یان كاری بۆ كردوو‌ه و‪ ،‬پشتیوانی‬ ‫ته‌واوی خۆی بۆ پرۆژه‌ی داخوازینامه‌ی ژنی كورد ده‌ربڕی و ب ‌ه پێویستی زانی له‌په‌رله‌مان‬ ‫و ل ‌ه كاتی داڕشتنی یاسادا ڕه‌چاوی ته‌واوی خاڵه‌كانی داخوازینامه‌ك ‌ه بكرێت‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫ئه‌و خااڵنه‌ی كه‌ هێشتا ل ‌ه كوردستاندا كاریان بۆ نه‌كراوه‌‪.‬‬ ‫سینیا كارێن ستۆك‪ ،‬خه‌باتكارێكی مافی مرۆڤ ‌ه و ژنێكی فینله‌ندییه‌‪ ،‬وتارێكی خوێنده‌وه‌‪.‬‬ ‫جێگه‌ی خۆشحاڵی و شانازیی بوو ك ‌ه په‌یامی پشتگیری و پیرۆزبایی خاتوو نه‌رمین‬ ‫عوسمان وه‌زیری ئێستای كاروباری ژنان ل ‌ه عێراق ل ‌ه كۆنفراسه‌كه‌دا خوێندرایه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئاماژه‌ش ب ‌ه په‌یامی ده‌یان ڕێكخراوی ژنان و ئافره‌تان و سه‌نته‌ره‌كانی ژنان و حیزبه‌كانی‬ ‫به‌شه‌كانی تری كوردستان كرا ك ‌ه له‌به‌ر كه‌می ماو‌ه ته‌نها ئاماژ‌ه به‌ ناوه‌كانیان درا‪.‬‬ ‫شایانی ئاماژه‌پێدانه كه ژماره‌یه‌ك له ژنانی چاالك و رووناكبیری رۆژهه‌اڵتی كوردستان بۆ‬ ‫به‌شداری له كۆنفرانسی هه‌ولێر بانگهێشتن كرابوون كه به‌داخه‌وه له لاڵیه‌ن ده‌سه‌اڵتدارانی‬ ‫ئێرانه‌وه ئیزنی سه‌فه‌ر بۆ باشووری كوردستانیان پێنه‌درابوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه كۆتایی كۆنفرانسه‌كه‌دا لیژنه‌یه‌ك ك ‌ه پێكهاتبوون له‌ شه‌ش كه‌س‪ ،‬سێ ژن و سێ‬ ‫پیاو وتارێكی هه‌ڵسه‌نگاندنیان پێشكه‌ش كرد و كۆنفرانسه‌كه‌یان ب ‌ه سه‌ركه‌وتوو‪،‬‬ ‫داخوازینامه‌كه‌یان ب ‌ه گرنگ و‪ ،‬گفتوگۆ و دانوستانه‌كانیان ب ‌ه شارستانی و بایه‌خدار‬ ‫و‪ ،‬هه‌ڵوێستی سه‌رۆكی حكومه‌ت و په‌رله‌مانیان ب ‌ه پۆزه‌تیف هه‌ڵسه‌نگاند‪ .‬لیژنه‌ی‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن بریتی بوون له‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬د‪.‬په‌ری قه‌ره‌داغی‪ ،‬سه‌رۆكی ڕێكخراوی چاودێری مافی مرۆڤی كورد‪.‬‬ ‫‪ -2‬مونیر‌ه ئه‌بووبه‌كر مه‌حه‌مه‌د‪ ،‬قایمقامی قه‌زای دووكان‪.‬‬ ‫‪3‬ـ گهالوێژ جه‌باری ئه‌ندامی په‌رله‌مانی كوردستان‪ ،‬لیستی سه‌وز‪.‬‬ ‫‪ -4‬زاهیر ڕۆژبه‌یانی‪ ،‬جێگری سه‌رۆكی یه‌كێتی نووسه‌رانی كورد‪.‬‬ ‫‪ -5‬به‌دران حه‌بیب‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌ری ده‌زگای چاپ و باڵوكردنه‌وه‌ی ئاراس‪.‬‬ ‫‪ -6‬د‪.‬نا سح غه‌فوور‪ ،‬ئه‌ندامی په‌رله‌مانی كوردستان‪.‬‬ ‫ش‬ ‫شایانی باسه كه له كونفرانسی هه‌ولێر «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» نه‌ته‌نیا پێشكه‌ ‌‬ ‫به‌ڕای گشتی كرا به‌ڵكو ئه‌و به‌ڵگه‌یه پێشكه‌ش به سه‌رۆكی حكوومه‌ت و په‌رله‌مانی‬ ‫كوردستان كرا به‌مه‌به‌ستی كار بۆ دابینكردنی خاڵه‌كانی‪ .‬له‌وانیشه‌وه به‌ڵێنی پشتیوانی‬ ‫و ڕه‌چاوكردنی داخوازییه‌كان و دۆزینه‌وه‌ی میكانیزمه‌كانی به‌گه‌ڕخستن و كاراكردنی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪120‬‬

‫‪20‬‬

‫له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌دا‪ ،‬به ڕای گشتی كورد و به «پرۆژه‌ی ژنی كورد»‪ ،‬درا‪ .‬ئامانج ئه‌وه‌یه‬ ‫كه به وه‌رگرتنی پشتیوانی و هاوكاری هه‌مهالیی‪ ،‬كار و چالاڵكی شێلگیر بۆ بنیاتنانی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی به كرده‌وه مه‌ده‌‌نی و حكوومه‌تێكی به كرده‌وه دیموكرات له هه‌رێمه‬ ‫كوردییه‌كاندا وه‌گه‌ڕ بخرێت‪.‬‬

‫چەند دیمەنێك لە ئەلبوومی پرۆژەی ژنی كوردەوە‬

‫لە ڕاستەوە بۆ چەپ‪:‬‬ ‫نەجیبە مەحموود‪ ،‬لۆرد ئەیڤبری‪ ،‬بارۆنیس هێلێنا كێنیدی‪ ،‬شنە هیدایەتی و مونیرە موفتیزادە‬ ‫((كۆنفرانسی ڕاگەیاندنی داخوازینامەی ژنی كورد لە لەندەن))‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪121‬‬

‫باڕۆنێس هێلێنا كێنیدی لە كاتی پێشكەشكردنی داخوازینامەی ژنی كورد‬

‫ئەندامانی بەڕێوەبەری پرۆژەی ژنی كورد لە كۆنفرانسی ڕاگەیاندنی داخوازینامەی ژنی كورد لە پەرلەمانی‬ ‫كوردستان‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‪ ،‬شنە هیدایەتی‪ ،‬مونیرە موفتیزادە‬ ‫بەڕێوەبەری كۆنفرانس‪ :‬نەرمین قەرەداغی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪122‬‬

‫‪20‬‬

‫سەردانی ئەندامانی پ‪.‬ژ‪.‬ك بۆ لاڵی لەیال زانای تێكۆشەر‬ ‫لە ڕاستەوە بۆ چەپ‪:‬‬ ‫مونیرە موفتیزادە‪ ،‬لەیاڵ زانا‪ ،‬شنە هیدایەتی‬

‫سیمیناری ئەندامانی پ‪.‬ژ‪.‬ك لە ستۆكهۆڵم لە ‪2001-9-15‬‬ ‫لە ڕاستەو ە بۆ چەپ‪:‬‬ ‫شنە هیدایەتی‪ ،‬مەهاباد قەرەداغی‪ ،‬مونیرە موفتیزادە‬

‫ئامادەبووانی كۆنفرانسی لەندەن‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪123‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪124‬‬

‫‪20‬‬

‫مستەفا پاشای باجەاڵن‬

‫پرۆفیسۆری یاریدەدەر‪ :‬ئەحمەد باوەڕ‬ ‫زانکۆی گەرمیان – کۆلێژی پەروەردە – بەشی مێژوو‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪125‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪126‬‬

‫‪20‬‬

‫پێشەکی‪:‬‬ ‫خێڵ یان ھۆزی گەورەی باجەاڵن‪ ،‬بەتایبەتی لە سنووری گەرمیان و ناوچەی خانەقینی‬ ‫باشووری کوردستاندا‪ ،‬بەیەکێک لە ھۆزە گەورەکانی کورد دادەنرێت‪ ،‬کە بەزۆری لە‬ ‫ڕووی شوێن و ھەڵکەوتەی جوگرافی و ژیانی نیشتەجێ بوونیانەوە‪ ،‬بەزۆری کەوتوونەتە‬ ‫ناوچەی گەرمیان و بەشێکی زۆریشیان لە گوندو دێھاتەکانی ناوچەی (بنکوورە) ی سەر‬ ‫بەشاری خانەقیندا نیشتە جێ بوون و بەسەر دوو بەشی یان لقی‪(:‬جموور و قازانلوو)‬ ‫دا‪ ،‬دابەشبوون‪ ،‬ھەرچەندە لەم سەروبەشندەدا‪ ،‬ھەریەکەیان وەک ھۆزێکی سەربەخۆ دێنە‬ ‫بەرچاو‪ .‬سەرەڕای ھەموو ئەوانەشیان‪ ،‬کە بە سەر ناوچەکانی ڕۆژھەاڵتی کوردستان و‬ ‫شوێنانی تری واڵتی ئێراندا دابەشبوون‪ .‬تەنانەت یەکێک بوون لەو ھۆزە کوردانەشی‪،‬‬ ‫کە لە سااڵنی سەدەی حەڤدەیەمی زایینی بەدواوەو دوای کۆچکردنیان لە ناوچەی‬ ‫دیاربەکری باکووری کوردستانەوە بۆ ڕۆژھەاڵتی کوردستان‪ ،‬ھاوکات توانیویانە لە‬ ‫سەردەمی عەبداڵ بەگی باجەاڵن و بەتایبەتی لە ساڵی (‪)١٦٣٠‬دا‪ ،‬لە دەشتی بەرفراوانی‬ ‫زەھاودا دەسەاڵت و (میرایەتیەکی) گەورە پێکەوە بنێن و ناوەندە سەرەکیەکەشی‪،‬‬ ‫بەپێی زۆرێک لە سەرچاوە مێژوویەکان لەوکاتەدا شاری (زەھاو)ی ڕۆژھەاڵتی کوردستان‬ ‫بووەو ماوەیەکی زۆریش وەک دەسەاڵت و میرایەتیەکی سەر بەفەرمانڕەوایەتی دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی لە دەسەاڵتدا ماونەتەوە‪ ،‬ھەروەھا بۆ یەکەم جاریش لەالیەن فەرمانڕەوایانی‬ ‫دەوڵەتی عوسمانییەوە نازناوی (پاشا) بەخشراوە بە ئەحمەد پاشای باجەاڵن‪ ،‬کە‬ ‫لە ناوچەی پاتاقی کرماشانداو لەگەڵ نادرشای ئەفشار(‪ )١٧٤٧ - ١٧٣٦‬دا کەوتۆتە‬ ‫جەنگەوە‪.‬‬ ‫بەجۆرێک پاشلکی زەھاو لە دەسەاڵت و فەرمانڕەوایەتی دا بەردوام بووە‪ ،‬تاکاتی‬ ‫دەسەاڵت و میرایەتی عوسمان پاشای باوکی مستەفا پاشای باجەاڵن و سەرەتاکانی‬ ‫سەدەی نۆزدەیەمی زایینی‪ ،‬بەتایبەتی تا ئەوکاتەی‪ ،‬کە پەیماننامەی ئەرزڕوومی دووەمی‬ ‫(‪٣١‬ی ئایاری ‪ )١٨٤٧‬لە نێوان ھەریەک لە ئێرانی قاجاری (‪ )١٩٢٦ -١٧٩٢‬و دەوڵەتی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪127‬‬

‫عوسمانیدا‪ ،‬بەچاودێری و نوێنەرایەتی بەریتانیا و ڕوسیای سیزاری دەبەسترێت و‬ ‫ناوچەی زەھاویش دەبێتە بەشێک لە واڵتی فارس‪ ،‬ھەر لێرەش بەدواوە بنەماڵەی باجەاڵن‬ ‫خۆیان دەدەنە پاڵ دەوڵەتی عوسمانی و بەدوای یەکدیدا بەرەو ناوچەی خانەقینی‬ ‫ژێر دەسەاڵتی دەوڵەتی عوسمانی دەبنەوە‪ .‬واتە تا ئەوکاتەی وەک ھەر دەسەاڵت و‬ ‫میرنشینێکی تری کورد لە دەرئەنجامی فراوانخوازیی و ملمالنێی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی‬ ‫لە الیەک و ھەموو ئەو بنەمااڵنەی‪ ،‬کە لە سەرەتاکانی سەدەی شازدەیەمی زاینییەوە‪،‬‬ ‫کاروباری واڵتی ئێرانیان کەوتۆتە دەستەوە‪ ،‬ھەر لە سەفەوی‪ ،‬ئەفشاری‪ ،‬زەندی‪ ،‬قاجاری‬ ‫و ھاوکات جگە لە دەستێوەردانی واڵتانی دەرەکی و سیاسەتی (سینتراڵیەتی) دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی بۆ کوتایی ھێنانی دەسەاڵتی میرنشینە کوردییەکان و گەڕانەوەی دەسەاڵتی‬ ‫ناوەندگەرای دەوڵەتی عوسمانی بۆ ناوچە دوورە دەستەکان‪ .‬ھەموو ئەمانەش بەسەر‬ ‫یەکەوە بوونەتە مایەی ئەوەی ئەم میرنشینەی کوردیش لە بار ببرێ و کۆتایی بە دەسەاڵت‬ ‫و فەرمانڕەوایەتی بھێنرێت‪ .‬بەاڵم وەکتر کۆمەڵێک کەسایەتی و میرو فەرمانڕەوای‬ ‫جۆر بەجۆریان تیا ھەڵکەوتووەو ھەریەکەو لەسەردەم و لە قۆناغی دیاریکراوی خۆیدا‬ ‫کاروباری بەڕێوە بردووە‪ ،‬یەکێک لەوانەش‪ ،‬کە بەدوا پاشای باجەاڵن ناو دەبرێت و‬ ‫شان بەشانی ئەوەش لە ماوەی ھەردوو دەسەاڵتی دەوڵەتی عوسمانی و فەرمانڕەوایانی‬ ‫ئینگلیز و تەنانەت حکومەتی کاتی عێراقیشدا دەسەاڵتی پێ سپێردرابێت‪ ،‬ئەویش بۆ‬ ‫خۆی مستەفا پاشای باجەاڵن بووە‪ ،‬کە ھەڵ دەگرێت وەک کاری نووسین و توێژینەوەی‬ ‫زانستی یەک (ماستەرنامە) ی گرنگی لە بارەوە بنووسرێت‪ ،‬بەتایبەتی بۆ توێژەرو‬ ‫کەسانێک‪ ،‬کە زمانی تورکی بە باشی بزانن و ھاوکات بشتوانن سوود لە نامەخانەو‬ ‫ئەرشیفخانەی (دەوڵەمەندی) دەوڵەتی عوسمانی و دواتر بەڵگەنامەو دیکۆمینتەکانی‬ ‫بەریتانیای گەورەی سااڵنی جەنگی یەکەمی جیھانی و تەنانەت دوای جەنگیش وەربگرن‪.‬‬ ‫کورتەیەک سەبارەت بە‬ ‫کەسایەتی و سەربردەی ژیانی مستەفا پاشای باجەاڵن‬ ‫مستەفا پاشای باجەاڵن دەبێتە کوڕی عوسمان پاشای کوڕی ئەحمەد پاشای کوڕی‬ ‫قادرپاشای کوڕی عەبدوڵاڵ پاشای کوڕی ئەحمەد پاشای کوڕی ئاسف بەگی کوڕی‬ ‫عەبدوڵاڵ بەگی باجەاڵن و ھاوکات لە سەرکردەکانی بنەماڵەی باجەاڵن و میرایەتیی‬ ‫باجەاڵن و ناودارانی شار خانەقین بووە‪ ،‬کە لە سااڵن و سەدەکانی ڕابردوودا و بەتایبەتی‬ ‫لە ماوەی فەرمانڕەوایەتی دەوڵەتی عوسمانیدا‪ ،‬خاوەنی دەسەاڵت و میرایەتیەکی‬ ‫گەورەو بەرفراوان بوون لە ناوچەی (دەرنە) و دەشتی (زەھاو) دا‪ .‬بەپێی سەربوردەو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪128‬‬

‫‪20‬‬

‫یاداشتەکانی ھەریەک لە ڕەئووف حاجی حەسەنی بەحرانی (‪ )١٩٦٣ -١٨٩٧‬و‬ ‫ناوەرۆکی نامەکانی (سکرتێرەی ڕۆژھەاڵتی بەریتانیای گەورە) گرتروود مارگرێت‬ ‫لۆسیان بیڵ ‪ ،)١٩٢٦ – ١٨٦٨( Gertrud. L. Beell‬کە لەماوەی داگیرکاری‬ ‫بەریتانیادا لە عێراق و ھەروەھا زۆر لە نزیکیشەوە مستەفا پاشای باجەاڵنی ناسیووەو‬ ‫تەنانەت میوان داریشی کردووە‪ ،‬مستەفا پاشای باجەاڵن لە ساڵی (‪)١٨٤١‬دا‪ ،‬ھاتۆتە‬ ‫دونیاوەو سەرەتاکانی خوێندنی ھەر لە شاری خانەقین و ناوەندە ئایینی و حوجرەی‬ ‫ئەوکاتەی شارەوە دەست پێکردووەو دواتریش بە مەبەستی درێژەدان بەپرۆسەی زانست‬ ‫و خوێندن سەردانی ئەستانە (ئەستەمبووڵ) ی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی کردووە‪.‬‬ ‫سەرەڕای ھەموو ئەوانەش بەزۆری باب و باپیرانی بنەماڵەکەیان‪ ،‬لەالیەن فەرمانڕەوایانی‬ ‫دەوڵەتی عوسمانییەوە‪ ،‬سەرەڕای (پلەی پاشایەتی) لە قۆناغی جیا جیادا زۆر جاریش‬ ‫پۆستی جۆر بەجۆری بەڕێوەبردن و فەرمانڕەوایەتیشیان پێ سپێردراوە‪ ،‬بەوەی ئەم‬ ‫ھۆزەی کورد ھێزی چەکدارو پشتیوانێکی بەردەوام و بەرچاوی دەسەاڵتیان بوون لە‬ ‫عێراقی ئەوکاتەی ژێر دەسەاڵتی عوسمانی دا‪ .‬ھاوکات خۆیشی واتە مستەفا پاشا وەک‬ ‫کەسایەتیەکی دیارو ھاوچەرخی کۆتاییەکانی سااڵنی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتاکانی‬ ‫سەدەی بیستەمی ڕابردوو چ لە ماوەی فەرمانڕەوایەتی دەوڵەتی عوسمانی و دواتریش‬ ‫چ لەسەردەمی ئینگلیز و حکومەتی کاتی عێراق (‪٢٥‬ی تشرینی یەکەمی ‪٢٣ - ١٩٢٠‬ی‬ ‫ئابی ‪)١٩٢١‬دا‪ ،‬بۆ ماوەیەکی زۆر لە کاروباری ئیداری و بەڕێوەبردنی دەزگاکانی دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی و دواتر ئینگلیزشیدا‪ ،‬کاری پێ سپێردراوە‪ ،‬بۆ نموونە ماوەیەک کراوەتە‬ ‫حاکمی شارەکانی ئەو دەمانەی وەک‪ :‬ویالیەتی خەرپوت و عەزیزیە و بەدرەو ھەروەھا‬ ‫شاری مەندەلی سەرسنووری ئێران‪ ،‬ھاوکات بەپێی نووسین و لێکدانەوەی مێجەر سۆن‬ ‫‪)١٩٢٣ - ١٨٨١( Ely banister soane‬ی حاکمی شاری خانەقین لە سەردەمی‬ ‫داگیرکاریی بەریتانیادا‪ ،‬کە لە کۆتاییەکانی ساڵی (‪)١٩١٧‬دا دەستیان بەسەردا گرتووەو‬ ‫مێجەر سۆنیان بەحاکمی ئیداری شارەکە دەستنیشانکردووە‪ .‬ھەروەھا مستەفا پاشای‬ ‫باجەاڵنیش کە بۆخۆی شارەزاییەکیی قووڵی لە بارەی عەرەبەکانی ئەم ھەرێمانەوە‬ ‫پەیدا کردووە و وەک ئەوەی بە ھەمان شێوە شارەزایشی لە بارەی ھۆزە کوردییەکانی‬ ‫باشووری کوردستانیشەوە ھەبووە‪ .‬دواتریش لە ڕۆژگاری بەرپابوونی ڕاپەڕین و شۆڕشی‬ ‫(‪٣٠‬ی حوزەیرانی ‪ )١٩٢٠‬دا لە عێراق و دژی داگیرکاریی و سیستەمی ئینتدابی بەریتانیا‪،‬‬ ‫بەپێی گێرانەوەی مامۆستا ڕەفیق حیلمی (‪ )١٩٦٠ -١٨٩‬لە یاداشتەکانی داو وەک‬ ‫ئەوەی ئەو بە مستەفا بەگی کۆنە قائمقام ناوی بردووەو ماوەیەکیش لە شاری بەسرە‬ ‫ژیانی بەسەربردووە‪ ،‬ھاوکات ھەر لەو دەمانەشدا ھاوڕێیەکی زۆر نزیکی شێخ تاڵیب‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪129‬‬

‫ئەلنەقیب (‪ )١٩٢٩ - ١٨٧١‬ی یەکەمین وەزیری ناوخۆی عێراق بووە لە سەروبەندی‬ ‫پێکھێنانی یەکەمین حکومەتی کاتی لە عێراق (‪٢٥‬ی تشرینی یەکەمی ‪٢٣ -١٩٢٠‬ی‬ ‫ئابی ‪ ،)١٩٢١‬بەسەرۆکایەتی عەبدولڕەحمان ئەلنەقیبی گەیالنی (‪،)١٩٢٧ - ١٨٤٥‬‬ ‫تەنانەت مامۆستا ڕەفیق حیلمی لە بارەی مستەفای پاشای باجەاڵنەوە نووسیویەتی‪:‬‬ ‫((یەکێک بووە لەو کوردانەی کە ئەمانبیستەوە لەگەڵ نیشتمان پەروەرەکانی عەرەب‬ ‫بۆ سەربەخۆیی عێراق تێکۆشاوە‪ ))...‬و ھاوکات لەودەمانەشدا ((خەریکی ئەوە بوون‬ ‫کە الوە نیشتمان پەروەرەکانی کوردو عەرەب لە یەکدی نزیک بخەنەوە‪.))...‬شانبەشانی‬ ‫ھەموو ئەوانەش لەدرێژەی نووسین و یاداشتەکانیدا مامۆستا ڕەفیق حیلمی باسی‬ ‫لەوەشکردووە‪ :‬لەودەمانەدا ئەو واتە مستەفا بەگ لە شاری بەغدا بووەو لەگەڵ ھەریەک‬ ‫لە کەریمی حاجی عەبدوڵاڵی کەرکووکی و فایەق تۆفیقی تاپۆ و ڕەفیقی مەحامی برای‬ ‫فایەقی تاپۆدا سەردانی ماڵی مستەفا بەگیان کردووە‪ ،‬کە لەودەمانەدا ماڵەکەی لە‬ ‫تەپەی کورد (تپەالکرد) بووەو یەکێک بووە لەو کەسایەتییە کوردە چاالکانەی‪ ،‬کە لەو‬ ‫ڕۆژگارەدا ڕووبەڕووی سیاسەتی داگیرکاری ئینگلیزەکان بۆتەوە‪.‬‬ ‫جگە لەوەش وەک دەگوترێت ھەر لەسەرەتای بیستەکانی سەدەی بیستەمی ڕابردووداو‬ ‫بەماوەیەک‪ ،‬پێش کۆچی دوایی بۆ ماوەی چەند مانگێک لەالیەن حکومەتی عێراقەوەو‬ ‫بەپێی بڕیارێک‪ ،‬کە لەالیەن عەبدولڕەحمان نەقیبی (‪ )١٩٢٧ - ١٨٤٥‬سەرۆکی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیرانی حکومەتی عێراقەوە واژۆی لە سەرکراوە‪ ،‬پۆستی قائیمقامیەتی شاری خانەقینی‬ ‫پێ سپێردراوە‪ .‬بەاڵم لە بەر گەورەیی و ھەڵکشانی تەمەن و باری تەندروستی ھێندە پێی‬ ‫نەکراوە بەردەوام پەیوەندی بە کاروباری ڕۆژانەی خۆیەوە بکات و دواتریش کۆچی دوایی‬ ‫کردووە‪ .‬ھەروەھا ھەر لەو ماوەیەشدا ھەر یەک لە مستەفا پاشای باجەاڵن و عەجیل‬ ‫پاشای ئەلسەمەرمەد (‪ )١٩٢٩ – ١٨٦٣‬و قەزوینی لەوانە بوون‪ ،‬کە لەالیەن سیر برسی‬ ‫کۆکسی ‪ )١٩٣٧ - ١٨٦٤( percy cox Sir‬نوێنەری بااڵی بەریتانیاوە لە عێراق‬ ‫ڕێزێکی زۆری لێگرتوون و ھاوکات جێی باوەڕو ڕاوێژ کردن و سیقەی بەردەوامی بوون‪،‬‬ ‫وەک کەسایەتیش بەھەمان شێوە مێجەر سۆنی حاکمی شاری خانەقینی ئەوکاتە لە‬ ‫بارەی پێگەیشتنی ھەستی نەتەوایەتیی و ئاستی کوردایەتیی مستەفاپاشای باجەاڵنەوە‬ ‫نووسیویەتی‪(( :‬لە بنچینەدا کوردەو کوردێکی بێ غەلوغەشەو لە تۆرەمەیەکی کرمانجیەو‬ ‫کەس وەکو ئەو مێژووی بنەماڵە کوردە کرمانجیەکانی نە ناسیووە (انە کردی بکل معنی‬ ‫الکلمە و من اێل کرمانجی نقی)‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪130‬‬

‫‪20‬‬

‫بەاڵم بەماوەیەک‪ ،‬پێش بەرپابوونی شۆڕشی دەستووری تورکیا لە ساڵی (‪)١٩٠٨‬‬ ‫دا بەڕێبەرایەتی حیزبی (ئیتیحادو تەرەقی) لە تورکیای عوسمانی و ھاوکات بە ھۆی‬ ‫نەگونجان و جیاوازی بیرو بۆچوونییەوە لەگەڵ فەرمانڕەوایانی دەوڵەتی عوسمانی و بە‬ ‫تۆمەتی خیانەتکردن لە دەوڵەتی عوسمانی‪ ،‬بۆ ماوەی چەند ساڵێک دوورخراوەتەوە بۆ‬ ‫ئەستەمبوڵ و تەنانەت لەوبارەیەشەوە دادگایی کراوە‪ ،‬بەاڵم ئەو سەربەرزانە توانیویەتی‬ ‫لە بەردەم دادگادا داکۆکی لە خۆی بکات و تەنانەت یەکێک لە قسەکانیشی لە کاتی‬ ‫لێپێچینەوەو دادگایی کردنیدا ئەوەی بووە‪ ،‬کە بە ڕاشکاوییەوە وتوویەتی‪(( :‬من خائین‬ ‫نیم بەرانبەر بە نیشتمان و خاکی واڵت‪ ،‬بەڵکو ئەوانە خائین بوون‪ ،‬کە سازشیان‬ ‫لەسەر خاکی باب و باپیران کرد لە ناوچەی (دەرنە و زەھاو)دا‪ ،‬بەپێی بنەماکانی‬ ‫ڕێککەوتنامەی ئەرزڕۆمی دووەمی (‪٣١‬ی ئایاری ‪ ،)١٨٤٧‬بەاڵم من ھەموو ھەوڵێکی‬ ‫خۆم ئەخەمە گەڕ بۆ گەڕاندنەوەی ئەوخاکە‪ .))..‬ھەروەھا لەم بارەیەشەوە واتە لە بارەی‬ ‫ناکۆکیەکانی نێوان مستەفا پاشای باجەاڵن و فەرمانڕەوایانی دەوڵەتی عوسمانیەوە‬ ‫ڕاپۆرتەکانی بەریتانیای گەورە خۆیان بەوردی جەختیان لەسەر ئەم الیەن و بارودۆخە‬ ‫کردۆتەوەو وەک ئەوەی لە بەشێکی ڕاپۆرتێکیاندا ھاتووە‪(( :‬ناکۆکیەکی بەردەوام لە‬ ‫نێوان مستەفا پاشای باجەاڵن و حکومەتی عوسمانیدا ھەبوو‪ ،‬چەندین ساڵ لە سایەی‬ ‫ئەو ڕژێمە کۆنەدا وەک دوورخراوەیەک‪ ،‬لە کۆنستانتینۆپل مابووەو ھەمیشە بە چاوی‬ ‫گومانەوە‪ ،‬لەالیەن تورکەکانەوە تەماشا کراوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی الیەنگیری ئینگلیزەکان‬ ‫بووەو لە ساڵی (‪)١٩١٢‬دا‪ ،‬بۆ ماوەیەک وەک گومان لێکراوێکی سیاسی لە شاری‬ ‫بەغدا دەست بەسەر کرابوو‪ .))..‬تا ئەوکاتەی بەپێی بڕیار و فەرمانێکی سوڵتان‬ ‫عەبدولحەمیدی دووەمی عوسمانی (‪ ،)١٩٠٩ - ١٨٧٦‬کە زۆر پێی سەرسام بووە لە‬ ‫زیندان و ژیانی دوورخراوەیی ئازاد دەکرێت و پلەی (پاشایەتی) پێ دەبەخشرێت‬ ‫و دووبارە دەگەڕێتە واڵت و نێوکەس و کارەکەی‪ .‬ھەرچەندە لێرەش بەدواوە وەک‬ ‫کەسایەتیەک‪ ،‬دژ بە تورکەکان ڕاپەڕیوەو چەندین جاریش دوورخراوەتەوەو تەنانەت‬ ‫لە شەڕی نێوان ھۆزەکانیشدا ناو و شۆرەتێکی بە جەرگانەی ھەبووەو ھاریکارێکی بە‬ ‫ھێز و بەحەماس بووە بۆ ھەر پرۆژەیەک‪ ،‬کە سەربەخۆیی کوردستانی لە پشتەوە بوو‬ ‫بێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا و ھەروەھا لە ڕووی کۆمەاڵتیشەوە‪ ،‬پەیوەندیەکی ژن و ژن خوازی‬ ‫لەگەڵ بنەماڵە ئەرستۆ کراتەکانی بابانیەکاندا ھەبووە‪ ،‬کە لە کۆنترین و پاکژترین‬ ‫بنەماڵەی کورد بوون لە باشووری کوردستاندا‪ .‬بەوەی بۆ یەکەم جار و لە ماوەیەکدا‬ ‫عادیلە خاتوونی کچی عەبدولقادرپاشای بابانی کە دەبێتە خوشکی مەجید پاشای‬ ‫بابانی قائمقامی شاری کفری لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا کردۆتە ھاوسەری خۆی‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪131‬‬

‫سەرەڕای ئەوەش لە سااڵن و لە ماوەی بەرپابوونی جەنگی یەکەمی جیھانی (‪- ١٩١٤‬‬ ‫‪ )١٩١٨‬و لە دەرئەنجامی لەشکر کێشی و داگیرکاریی سوپای ڕووسیای سیزاریشدا‪ ،‬بۆ‬ ‫ناوچەکانی باشووری کوردستان و شاری خانەقین و ناوچەی گەرمیان‪ .‬لە ساڵی (‪)١٩١٦‬‬ ‫دا‪ ،‬شان بەشانی کۆمەاڵنی خەڵکی ناوچەکەو خزم و کەس و کارەکەیدا ڕوو بە ڕوویان‬ ‫بۆتەوەو دواتریش بە ناچارییەوە ھەاڵتووەو پەنای بردۆتە بەر فەرمانڕەوایانی بەریتانیای‬ ‫داگیرکەر لە شاری بەغداو ناوچەکانی ژێر دەسەاڵتی بەریتانیاو مانەوەی وەک میوانێک‬ ‫الی فەرمانڕەوایانی بەریتانیا‪ .‬کەچی لەگەڵ ئەوەشداو بۆ ئەوەی لێرەشەوە بتوانێت‬ ‫کێشەی ڕەوای ھاواڵتیانی شارو ناوچەکەی بخاتە بەردەم دەسەاڵتدارانی ئینگلیز‪ .‬جگە لە‬ ‫ھەاڵتنی خێزانەکەشی‪ ،‬کە ناوی (عیسمەت خانم) بووە (دیارە ھاوسەری دووەمی بووە)‪.‬‬ ‫بە ھاوکاری و پاراستنی گروپێک لە ئەندامانی ھۆزی (باجەاڵن) بۆ (چیای باخچە)‬ ‫ی باشووری شاری خانەقین و دەست بە سەراگرتنی سەروەت و سامان و ماڵەکەی‬ ‫لەالیەن ھێزەکانی ڕووسیای سیزاری داگیرکەرەوە‪ .‬شانبەشانی ھەموو ئەوانەش مستەفا‬ ‫پاشای باجەاڵن‪ ،‬ھەرچەندە لێرە بەدواوە وەک سەرۆکی ھۆزی گەورەی باجەاڵن و وەک‬ ‫کەسایەتیەکی‪ ،‬بەتەمەنی‪ ،‬دڵڕەقی خاوەن بڕیاری سەر بە ئینگلیزەکان ھاتۆتە بەرچاو‪،‬‬ ‫تا ئەو ڕادەیەی‪ ،‬کە ھەموو دەسەاڵت و سەروەت و سامانێکی خۆی وەک قوربانیەک و‬ ‫خۆی خستۆتە مەترسیەوە بەرانبەر بەو بەڵێنەی‪ ،‬کە دوای داگیرکردنی شاری بەغدا بە‬ ‫ئینگلیزەکانی داوە‪ .‬چونکە ھەر لە داگیرکردنی شاری بەغدا بەدواوە لەالیەن ھێزەکانی‬ ‫بەریتانیاوەو بەتایبەتی لە ڕێکەوتی (‪١١‬ی مارتی ‪ )١٩١٧‬دا‪ ،‬بە فەرماندەیی جنەراڵ‬ ‫فردریک ستانلی مۆد‪ ،‬کەچی فەرماندە بەریتانیەکان کەوتوونەتە ھەوڵی ئەوەی پەیوەندی‬ ‫بە کوردەکان و خێڵە کوردەکانەوە بکەن بۆ ئەوەی ببنە ھاوکاریان‪ ،‬جا یەکێک لەوانەش‬ ‫بە پێی بەڵگەنامەکانی بەریتانیا خۆیان مستەفا پاشای باجەاڵن بووە‪ ،‬لە ناوچەی‬ ‫خانەقین‪ ،‬کە دواترو پاش ئاشکرابوونی شێوازی پەیوەندی کردنی لەگەڵ بەریتانیادا‪،‬‬ ‫ھەر بۆیە لەالیەن فەرماندەی سوپای شەشەمی عوسمانی عەلی ئیحسان پاشاوە (‪١٨٨٢‬‬ ‫– ‪ ،)١٩٥٧‬کە بنکەی سەرەکی ھێزەکانیان لەو دەمانەدا لە شاری کفری بووە‪ .‬زۆر بە‬ ‫توندی ھەڕەشەی لێکراوە‪ ،‬بەوەی کە گوایە چەند نامەیەکی مستەفا پاشای باجەاڵنی‬ ‫دەست کەوتبوو‪ ،‬کە بۆ ھێزەکانی سوپای بەریتانیای داگیرکەری ناردبوو لە نزیک‬ ‫شارۆچکەی شارەبان (مقدادیە) و عەلی ئیحسان پاشای عوسمانیش الی خۆیەوە بەڵێنی‬ ‫تۆڵەکردنەوەی لێ دەدات‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪132‬‬

‫‪20‬‬

‫کەچی لە کاتێکیشدا‪ ،‬کە بە ناچارییەوە پەنای بردۆتە بەر فەرمانڕەوایانی بەریتانیا‬ ‫لە شاری بەغدا‪ ،‬بەھەمان شێوە ئەوانیش بە بەردەوامی دڵیان لێی کرمێ بووەو زۆر‬ ‫بە قێزەونیەوە سەیریانکردووەو ڕێزیان لێگرتووە‪ ،‬وەک ئەوەی سکرتێرەی ڕۆژ ھەاڵتی‬ ‫بەریتانی گێرتروود لۆسیان بێڵ لە دووتوێی نامەیەکی (شەخسی و نھێنی) خۆیدا و‬ ‫بەتایبەتی لە ڕێکەوتی (‪٩‬ی مایسی ‪)١٩٢٠‬دا‪ ،‬کە بۆ باوکی نووسیویەتی‪ ،‬لە بارەی‬ ‫مستەفا پاشای باجەاڵن و خێزان و خانەوادەکەیەوە دەنووسێت‪(( :‬ڕۆژی ھەینی مستەفا‬ ‫پاشای باجەاڵن سەردانی کردم و زۆر الم دانیشت‪ ،‬ئەی‪ .‬تی‪ .‬ویڵسۆن نامەیەکی توندی‬ ‫بۆ ناردبوو و ئاگاداری کردبوو‪ ،‬کە ھەقی بەسەر ھیچەوە نەبێت و بچێت بەالی کاری‬ ‫خۆیەوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی مستەفا پاشا تکای بۆ ئەم و ئەو کردبوو‪ ،‬بەاڵم وەاڵمەکە‬ ‫بەتەواوی ڕوو شکێنییەکی ناپێویست بوو‪ .‬داماوە مستەفا پاشا بۆ پۆزش ھێنانەوە لە‬ ‫ڕێگەی منەوە و دەیوت پێی بڵێ کەوا ((انکسر خاگرە))‪ ،‬واتە خاتری نەگرتووم و‬ ‫شەرمەزاری الی خەڵکی کردووم‪ .‬دوێنێ ژنەکەشی ھاتە الم چایەکم لەگەڵ بخواتەوەو تا‬ ‫دوای ڕەمەزان ناڕواتەوە بۆ خانەقین و ھەر لە بەغدا لە ماڵی باوکی دەمێنێتەوە ئەگەر‬ ‫پاشا مۆڵەتی بدات‪ ،‬ژنێکی ژیرو ئاقڵەو دەزانێت چۆن دڵی مێردەکەی ڕازی بکات‪.))..‬‬ ‫تەنانەت مستەفا پاشا لە ماوەی ھاتنیدا بۆ شاری بەغدا‪(( :‬پاڕایەوە کە باشتر وایە‬ ‫ئەفسەرێکی سیاسی بەریتانی بۆ دیاری بکرێ بۆ پاراستنی بەرژەوەندی دانیشتوان)) ی‬ ‫شاری خانەقین لە تاو داگیرکاری و تااڵنی ڕووسیای داگیرکەر‪ ،‬بەاڵم کاتێک پێشنیارو‪:‬‬ ‫((ڕوونکردنەوەکەی پاشا خرایە بەردەم فەرماندەی سوپا‪ ،‬ترسی ئەوەی ھەبوو‪ ،‬کە‬ ‫ڕەنگە دەست نیشانکردنی کاربەدەستێکی بەریتانی ببێتە سۆنگەی ناکۆکیەکی قورس‬ ‫لەگەڵ ڕووسەکاندا‪ .))...‬ھەروەھا یەکێکی دی لە ڕوونکردنەوەکانی مستەفا پاشای‬ ‫باجەاڵن الی فەرمانڕەوایانی بەریتانیا و بوونی سوپای ڕووس لە ناوچەکەدا ئەوەی بووە‪،‬‬ ‫کە وتوویەتی‪(( :‬کوردەکان تێگەیشتوون‪ ،‬بوونی ڕووسەکان شتێکی پێویستە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لێمان پاڕانەوە زۆر لە ڕووسەکان بکەین کۆتایی بە تااڵنی و توندو تیژی بێنن و بە جۆرێک‬ ‫بجووڵێنەوە‪ ،‬کە لە سوپایەکی پێشکەوتووی داگیرکەر بوەشێتەوە‪ .))...‬وەک ئەوەی‬ ‫میس لۆسیان بێڵ لە چوارچێوەی نامەیەکی پێشتریشی دا‪ ،‬کە لە ڕێکەوتی‪١٧( :‬ی‬ ‫کانوونی یەکەمی ‪ )١٩١٧‬دا‪ ،‬ھەمیسان بۆ باوک و دایکی ناردۆتەوە‪ ،‬لە بەشێکیدا و بۆ‬ ‫جارێکی دی لە بارەی مستەفا پاشای باجەاڵنەوە دەنووسێت‪(( :‬جنەراڵ ھۆڵدسوێرس‬ ‫پیاوێکی خۆش مەشرەبەو سەرەو کاری کۆمەڵێک تەویلە دەکات‪ ،‬کە دووھەزار ئەسپیان‬ ‫تێدایە‪ ،‬پێم بڵێ‪ :‬مستەفا پاشات لە بیرە ؟ ئەم پیاوە کوردێکی دەسەاڵتدارو دەسڕۆی‬ ‫شاری خانەقینە لە سەر سنووری ئێران (‪ )١٩٢١ - ١٨٤١‬و لە مانگی مایسەوە ھاتۆتە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪133‬‬

‫ئێرە‪ ))...‬واتە ھاتۆتە شاری بەغدا‪(( ،‬پاش ئەوەی ڕووسەکان بێ ماڵ و حاڵیانکرد‬ ‫کاتێک لەوێ بوون‪ ،‬من ساڵی ‪ ١٩١١‬الی ئەو ماومەتەوەو زۆی ھاوکاری کردم‪ ،‬ھەفتەی‬ ‫پێشوو ژنەکەی گەیشتە ئێرە و ڕوخسارێکی جوان و قەشەنگی ھەیەو وەک زۆربەی‬ ‫کوردەکان سوورو سپی و ناسکە و ھاوینی ڕابردووی لە چیاکان و ناو ھۆزو خێڵەکاندا‬ ‫بەسەر بردووە و پاش ئەوەی ڕووس خانەقینیان بە جێ ھێشت گەڕایەوە ئەوێ‪.))...‬‬ ‫بەاڵم سەبارەت بە ڕێکەوتی ساڵ و کاتی کۆچی دوایی و لە دونیا دەرچوونی‪ ،‬ئەوا بەپێی‬ ‫ژمارە (‪ )٤٩‬ی‪ ،‬ھەفتەنامەی (پێشکەوتن ‪ -‬التقدم) کە لە ڕێکەوتی (‪ ٣١‬ی مارتی ‪)١٩٢١‬‬ ‫دا‪ ،‬کە الیەن ئینگلیزەکانەوە و بەتایبەتی لە الیەن حاکمی سیاسی ئەوکاتەی شاری‬ ‫سلێمانی مێجەر سۆنەوە باڵوکراوەتەوە‪ ،‬ئەوا لە بارەی کۆچی دوایی مستەفا پاشای‬ ‫باجەاڵنەوە و وەک پرسە نامەو ھەواڵێکی گرنگی ئەو دەمانە لە ژێر سەردێڕی‪( :‬جەناب‬ ‫مستەفا پاشای باجەاڵن) دا نووسیویەتی‪(( :‬بە تە ئەسوفێکی تەواو زانراوە‪ ،‬کە جەناب‬ ‫مستەفا پاشا‪ ،‬یەکێک بوو لە گەورەکانی تائیفەی باجەاڵن ئەمری خوای کردووە‪ ،‬لە‬ ‫عومری خۆیدا‪ ،‬ھەموو وەخت بۆ ئەمنیەت و ئاسایشی مەملەکەت زۆر تێدەکۆشا و بە‬ ‫عەدالەتی و دڵپاکی ناوبانگی ھەبوو‪ ،‬لە پاش ھاتنی ئینگلیز‪ ،‬بۆ پێشکەوتنی واڵتی خۆی‬ ‫زۆر ھەوڵی داوەو ڕۆیشتنی بۆ ئەو دونیا سەبەبی دڵگرانیە بۆ ھەموو‪ ،))...‬ماوەتەوە‬ ‫بڵێین‪ :‬ھۆکاری مردنەکەشی ھەر بەپێی گێڕانەوەی میس بیڵ بە ھۆی نەخۆشیەکی‬ ‫کتوپڕی وەک (جەڵتەی میشک) ەوە بووەو دواتریش ھەر لە شاری خانەقین و لەو‬ ‫مزگەوتەیدا نێژراوە‪ ،‬کە بەناوی خۆیەوە واتە مزگەوتی (مستەفا بەگ) ناوزەد کراوە‪.‬‬ ‫ھەرچەندە ھەندێ سەرچاوە‪ ،‬لەوەدا بەڕوونی کەوتوونەتە ھەڵەوە بەوەی‪ ،‬کە نووسیویانە‪:‬‬ ‫بەچەند مانگێک دوای تاج لە سەرنانی (تتویج) مەلیک فەیسەڵی یەکەمی عێراق کۆچی‬ ‫دوایی کردبێت‪ ،‬چونکە زۆر ڕوونە‪ ،‬کە مەلیک فەیسەڵی یەکەم لە دەرئەنجامی کۆنگرەی‬ ‫قاھیرە (‪٣٠ -١٢‬ی مارتی ‪ )١٩٢١‬و دواتریش لە ڕێوڕەسمێکی جەماوەری گەورەدا‪ ،‬کە لە‬ ‫گۆڕەپانی (برج الساعە)ی شاری بەغدا بەڕێوە چووەو لەڕێکەوتی (‪ ١٨‬ژی الحجە ‪١٣٩٩‬‬ ‫کۆچی) بەرانبەر بە ساڵی (‪ ٢٣‬ی ئابی ‪ ١٩٢١‬زایینی)دا‪ ،‬وەک مەلیکی عێراق دەسەاڵتی‬ ‫کەوتۆتە دەستەوەو تاجی شاھانەی لەسەر نراوە‪ .‬واتە لەوکات و سەروبەندەدا‪ ،‬کە‬ ‫مەلیک فەیسەڵی یەکەمی عێراق دەسەاڵتی کەوتۆتە دەستەوە‪ ،‬مستەفا پاشای باجەاڵن‬ ‫نزیکەی چوار مانگی تەواو بووە‪ ،‬کە لە دونیا دەرچووەو کۆچی دوایی کردووەو تەنانەت‬ ‫ھیچ نەوەیەکی ئەوتۆشی لە پاش خۆی بەجێ نەھێشتووە‪ ،‬کەچی بەپێچەوانەوە عەبدوڵاڵ‬ ‫بەگی برای‪ ،‬بەسەریەکەوە (‪ )٨‬کوڕی ھەبووە‪ .‬ھەروەھا زۆرجاریش باس لەوەکراوە‪،‬‬ ‫کە پاش دوورخستنەوەی شێخ مەحموودی حەفید (‪ )١٩٥٦ - ١٨٨١‬لە کوردستان‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪134‬‬

‫‪20‬‬

‫کەسایەتیەکی وەک مستەفا پاشای باجەاڵن‪ ،‬ئەمیش یەکێک بووە لەوانەی‪ ،‬کە وەک‬ ‫بەدیلی شێخ مەحموودی حەفید لەالیەن فەرمانڕەوایانی ئینگلیزەوە ناوی ھاتووە بۆ ئەوەی‬ ‫بکرێتە حکومداری باشووری کوردستان‪ ،‬سەرەڕای ئەوەش وەک دەگوترێت یەکێک بووە‬ ‫لەوانەی‪ ،‬کە دەستنیشانکراوە بۆ ئەنجومەنی سەردارێتی (مجلس السیادە) لە عێراقداو‬ ‫بەتایبەتی لەگەڵ ھەریەک لە عەجیل پاشای سەمەرمەد و ھادی قەزوینی خەڵکی شاری‬ ‫حیللەدا و لەماوەی حکومداریەتی بەریتانیاو بەتایبەتی نوێنەری بااڵی بەریتانیا لە عێراق‬ ‫سیر پیرسی کۆکسدا‪ .‬وەک پێشتریش ئاماژەی بۆکرا تورکەکان ڕقێکێکی بێ وێنەیان‬ ‫لە کەسایەتیەکی وەک مستەفا پاشادەبووەو بەردەوام وەک کەسێکی سەر بە بەریتانیاو‬ ‫فەرمانڕەوایانی بەریتانیا مامەڵەیان لەگەڵدا کردووە‪ ،‬تەنانەت بۆ پشتڕاستکردنەوەی‬ ‫ئەمەش فەرمانڕەوایانی بەریتانیا لە ڕاپۆرتێکی فەرمی خۆیاندا و بەناونیشانی‪(( :‬باقوبە‬ ‫‪١٠ /‬ی نیسانی ‪ ))١٩٢١‬زۆر بەوردییەوە ئاماژەیان بۆ ئەمەکردووەو لەم بارەیەوەو لە‬ ‫درێژەی ڕاپۆرتەکەیاندا نووسیویانە کە گوایە لە ڕێکەوتی (‪٢٦‬ی مارتی ‪ )١٩٢١‬دا‪،‬‬ ‫الفیتەیەک بەھێڵێکی پان و لەنێو بازاڕی شاری خانەقینی ئەوکاتەدا بەئیمزای مستەفا‬ ‫کەمال (‪ )١٩٣٨ -١٨٨٣‬ھەڵواسراوەو تیایدا نووسراووە‪(( :‬ئێستا کاتی ھاتنی مستەفا‬ ‫کەمال پاشاو سەربازەکانی تورکە بۆ عێراق و دژایەتیکردن و شەڕی بەریتانیانیەکان‪،‬‬ ‫کاتێک دێین ھەموو ئەوکەسانەی کەلەگەڵ فەرمانڕەوایانی بەریتانیا کاریانکردووە‪ ،‬سزایان‬ ‫دەدەین و زیندانیان دەکەین و لەکار و وەزیفەکانیان دەریان دەکەین‪ ،‬قائمقامێکی وەک‬ ‫مستەفا پاشا (مەبەستی لە مستەفاپاشای باجەاڵنە ڕ‪ -‬ب) کە ئێستا مردووە‪ ،‬کاتی خۆی‬ ‫خاوەنی زەوی و زارێکی بەرفراوانبووە‪ ،‬سەرەڕای مردنیی‪ .‬بەاڵم زەوی و زارەکەی ماوە‪،‬‬ ‫کە ھاتین دەست بەسەر ھەموو شتێکیدا دەگرین و دەست بەسەر ھەموو موڵکەکانیشیدا‬ ‫دەگرین)) و ھەروەھا ڕاپۆرت و بەڵگەنامە بەریتانیەکە جەختی لەسەر ئەوەشکردۆتەوە‪،‬‬ ‫تەنانەت تورکەکان ھەڕەشەی کوشتن و تۆڵەکردنەوەشیان لەو جوولەکانەش کردۆتەوە‪،‬‬ ‫کە ساڵەھای ساڵ بووە لە شاری خانەقین دابوون وەک ئەوەی لەبەشێکی تریدا ھاتووە‬ ‫کە نووسیویەتی‪(( :‬ماڵ وموڵکی جوولەکەکانیش دەبەن و خۆشیان دەکوژن))‪ .‬ئەوەی‬ ‫شایانی باس بێت کەسایەتیەکی وەک‪ :‬مستەفا پاشای باجەاڵن سەرەڕای بەڕێوەبردنی‬ ‫کاروباری کۆمەاڵیەتیی و سیاسی و ئیداری لە ھەموو ئەو شارو شارۆچکەو شوێنانەی‪،‬‬ ‫کە تیایاندا کاروباری گرتۆتە ئەستۆوە‪ ،‬ھاوکات کەسایەتیەکی ڕووناکبیرو ئەدەب دۆست‬ ‫و وەک دەوترێت شارەزاییەکی بەرچاویشی لە زمانەکانی‪ :‬کوردی‪ ،‬عەرەبی‪ ،‬تورکی و‬ ‫فارسی دا ھەبووەو بەردەوام دیوەخان و مەجلیسی ماڵەکەی گەرم گوڕیەکی بەرچاوی بە‬ ‫خۆیەوە بینیوەو بە بەردەوامی زۆرێک لە ئەدیب و نووسەرو ڕووناکبیرانی ئەودەمانە چ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪135‬‬

‫لە شاری بەغداو چ لە خانەقین و دەوروبەریدا سەردانییان کردووەو ڕاوبۆچوونی خۆیان‬ ‫لەگەڵدا گۆڕیوەتەوە‪ ،‬جگە لەوەش وەک دەوترێت مستەفا پاشا شارەزایی بەرچاوی‬ ‫ھەبووە لەیاری (شەترەنج) دا و ھاوکات بۆ خۆی جێی سەرنجی زۆرێک لەوانە بووە‪ ،‬کە‬ ‫بە بەردەوامی سەردانییان کردووە و یارییان لەگەڵدا کردووە‪ ،‬لەوانە‪ :‬شاعیری ناسراوی‬ ‫کورد شێخ ڕەزای تاڵەبانی (‪ ،)١٩١٠ - ١٨٣٧‬کە پەیوەندیەکی دۆستانەی گەرم و گوڕ‬ ‫لەنێوانیاندا ھەبووەو تەنانەت شێخ ڕەزای تاڵەبانی بە مستەفا بەگ ناوی بردووەو جا‬ ‫بۆیە ھیچ بە دووریشی نازانین ئەم کورتە شیعرەی شێخ ڕەزای تاڵەبانی ئەودەمانە‬ ‫نووسرابێت‪ ،‬کە ھێشتا مستەفا بەگ نازناوی (پاشا) وەرنەگرتبێت‪ ،‬ماوەتەوە بڵێین‪:‬‬ ‫کورتە شیعرەکەی شێخ ڕەزای تاڵەبانی کە بەناویشانی‪(( :‬کەش و فشکردنی بەگ))‬ ‫ەوەیەو سەبارەت بە یاری شەترەنج و ئەو بارودۆخەی‪ ،‬کە لە نێوانیاندا سەرچاوەی‬ ‫گرتووە‪ ،‬شێخ ڕەزا وەک نەریتی تایبەتی خۆی زۆر بێ ڕەحمانە پالری شیعری خۆیشی‬ ‫لەمیش گرتووەو بەگ و پاشای باجەاڵنی کش کردووە‪.‬وەک ئەوەی لەم بارەیەوەو‬ ‫بەزمانێکی شیعری و بە ھەجوو و داشۆرینێکی بێ وێنەوە سەبارەت بەمستەفا پاشای‬ ‫باجەاڵن نووسیویەتی‪:‬‬ ‫لە بەگ وابوو کە من ماتم کشی کرد‬ ‫کە من ھەستام ئەو داماو و فشی کرد‬ ‫گەھێ سەیرانی سەرگون بوو گەھێ کێر‬ ‫حەقیقەت مستەفا بەگ گەردشی کرد‬ ‫دەبوو باوکی سەگی ناو نایە ئەمما‬ ‫بەگی ناو نا قوڕمساغ یاغنشی کرد‬ ‫ھەروەھا پەیوەندی لەگەڵ حاجی ئیبراھیم بەگی کوڕی سلێمان بەگی کوڕی حەمەپاشای‬ ‫جاف (‪ )١٩٥٢ - ١٨٧٩‬لە ناوچەی دەککەی سەر بە شاری خانەقین و مامۆستا ڕەفیق‬ ‫حیلمی و فایەقی تاپۆ‪ ،‬کە پێشتریش تاڕادەیەک لە باسکردنی ڕۆژگاری ڕاپەڕین و‬ ‫شۆڕشی (‪ ٣٠‬حوزەیرانی ‪ )١٩٢٠‬دا لە شاری بەغدا ئاماژەیان بۆکراوە‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪136‬‬

‫‪20‬‬

‫پەراوێزو سەرچاوەکان‪:‬‬

‫ مظاهر باجالن‪ ،‬ايل باجالن از صفوية تاعصر حاضر‪ ،‬حكمرانان و حوادث تاريخى باجالنهاى عراق‪ ،‬زهاب‪،‬‬‫لرستان و قزوين‪ ( ،‬قزوين‪ ،) 1390 :‬ص ‪.9‬‬ ‫ جمال بابان‪ ،‬نڤرە الی تاریخ عشیرتی (پشدر – المیراودلیین) و باجەاڵن (باجالن)‪ ،‬گۆڤاری کۆڕی زانیاری‬‫عێراق‪ ،‬دەستەی کورد‪ ،‬بەرگی (‪ ،)٢٤ - ٢٣‬القسم العربی‪( ،‬بەغدا‪ ،)١٩٩٢ :‬ێ ‪.٢٥٥‬‬ ‫ رؤوف البحرانى‪ ،‬مذكرات رؤوف البحرانى‪ ،‬لمحات عن وضع العراق منذ أواخر العهد العثمانى ‪،1920 -1900‬‬‫الجزء االول‪ ( ،‬بغداد‪ ،) 1993 :‬ص ‪. 114‬‬ ‫ ڕەئۆوف بەحرانی‪ :‬لە (‪ ١٥‬کانوونی یەکەمی ‪ )١٨٩٧‬لەشاری بەغدا ھاتۆتە دونیاوەو ھەرلێرەشەوە پلەکانی‬‫خوێندنی دەست پێکردووەو لە (‪ ١٢‬ی ئەیلولی ‪ )١٩١٥‬دا‪ ،‬پەیوەندی کردۆتە ڕیزەکانی سوپای عوسمانیەوەو‬ ‫لە ھەموو ئەوشەڕانەدا بەشداربووە‪ ،‬کەسوپای عوسمانی لە عێراق‪ ،‬ئیزمیر‪ ،‬حەلەب‪ ،‬دیمەشق‪ ،‬فەلەستین‬ ‫و ئوردون بەجێی ھێناون و ھەروەھا لە (‪ ١٠‬تشرینی یەکەمی ‪ )١٩١٨‬بۆ (‪١٣‬ی تشرینی دووەمی ‪)١٩١٩‬‬ ‫پەیوەندی کردووە بە سوپای عەرەبییەوە لە سوریاو دواتریش گەڕاوەتەوە عێراق و ماوەیەک بەکاری بازرگانی‬ ‫و خوێندنەوە لە قوتابخانەی (جەعفەریە) پاشان قوتابخانەی (حقوق) خەریک بووە و لە نێوان سااڵنی‬ ‫(‪ )١٩٣٢ -١٩٢٢‬وەک فەرمانبەرێک‪ ،‬لەوەزارەتی دارایی دامەزراوەو لە (‪ ١٧‬ئابی ‪ )١٩٣٢‬دا وەک ڕێزلێنانێک‬ ‫بۆ خزمەتەکانی‪ ،‬لەالیەن مەلیک فەیسەڵی یەکەمی عێراقەوە ویسامی (رافیدەین)ی دراوەتێ و ھەروەھا لە‬ ‫(‪ ١٧‬مارتی ‪ )١٩٣٥‬بۆ (‪ ١٩‬تشرینی یەکەمی ‪ )١٩٣٦‬پۆستی وەزارەتی دارایی پێ سپێردراوە‪ ،‬دواتریش وەک‬ ‫نوێنەری شاری بەغدا لە ئەنجومەنی نوێەراندا ھەڵبژێردراوە‪ ،‬سەرەڕای مانەوەی لە کاری وەزارەتدا‪ ،‬لە ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٤٠‬داو لە سەردەمی نوری سەعید دا دووبارە کراوەتەوە وەزیری دارایی و دواتریش وەزیری کارو کاروباری‬ ‫کۆمەاڵیەتی و لە ساڵی (‪ )١٩٤١‬دا و لە سەردەمی حکومەتەکەی ڕەشید عالی گەیالنیدا ھەمان پۆستی دراوەتێ‬ ‫و لێرە بەدواوە دەستگیرکراوەو تا ساڵی (‪ )١٩٤٦‬لە ژیانی دوورخراوەیی و زیندانەکاندا بردوویەتیە سەرو دوای‬ ‫خانەنشین بوونی لە ساڵی (‪ )١٩٦٣‬دا کۆچی دوایی کردووەو لە نەجەف نێژراوە ‪ .‬بڕوانە‪ :‬رۆوف البحرانی‪،‬‬ ‫مژکرات رۆوف البحرانی‪ ،‬لمحات عن وچع العراق منژ تاسیس الحکم الوگنی عام ‪ ،١٩٦٣ – ١٩٢٠‬اعداد وتحقیق‪:‬‬ ‫الدکتور محمد حسین الزبیدی‪( ،‬بیروت‪ ،)٢٠٠٩ :‬ێ ‪.١٨ - ١٧‬‬ ‫ گێرتروود مارگرێت لوسیان بێڵ‪ :‬لە (‪١٤‬ی تەمووزی ‪ )١٨٦٨‬دا‪ ،‬لە ناوچەی دورھامی ھەرێمی‬‫ئینگالندی بەریتانیاو لە خێزانێکی دەوڵەمەند ھاتۆتە دونیاوە‪ ،‬خانمێکی نووسەر‪ ،‬گەڕیدە‪ ،‬سیاسەتمەدار‪،‬‬ ‫ڕۆژھەاڵتناس‪ ،‬شوێنەوارناس و سەر بە دەزگای ھەواڵگری بەریتانیا بووە‪ ،‬کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر‬ ‫نەخش و سیاسەتی واڵتەکەی لەسەر ناوچەی ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاست ھەبوو و بەزۆربەی ناوچەکانیدا گەڕاوەو‬ ‫نووسینی لەبارەیانەوە باڵو کردۆتەوە‪ ،‬بەتایبەتی عێراق‪ ،‬شام‪ ،‬ئێران و نیمچە دوورگەی عەرەبی و لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا شارەزایی لە زمانەکانی ‪ :‬فارسی‪ ،‬عەرەبی‪ ،‬فەرەنسی و ئەڵمانیدا ھەبووە‪ ،‬پاش داگیرکردنی بەغدا‪،‬‬ ‫لە ماوەی جەنگی یەکەمی جیھانیدا میس بێڵ پۆستی (سکرتێری ڕۆژھەاڵتی) پێ سپێردرا وەو یەکێک بووە‬ ‫لەئامادەبووانی کۆنگرەی قاھیرەی (‪ ٣٠ -١٢‬ی مارتی ‪ )١٩٢١‬سەبارەت بە ناوچەی ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاست و‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪137‬‬

‫داڕشتنەوەی دەسەاڵت لە عێراق و ئامۆژگاری کەرێکی بەرچاوی مەلیک فەیسەڵی یەکەم بوو لە دەسەاڵت و‬ ‫فەرمانڕەوایەتیەکەیدا‪ ،‬ھەروەھا یەکێک بووە لە دامەزرێنەرانی کتێخانەگشتی و مۆزەخانەی شوێنەواری عێراقی‬ ‫لە شاری بەغدا‪ ،‬شانبەشانی ھەموو ئەوانەش لە بارەی عێراق و ناوچەکەشەوە‪ ،‬کۆمەڵێک نووسین و دانراوی‬ ‫گرنگی باڵوکردۆتەوەو لەڕێکەوتی (‪١٢‬ی تەمووزی ‪)١٩٢٦‬دا‪ ،‬لە تەمەنی (‪ )٥٧‬ساڵیدا‪ ،‬لە شاری بەغدا کۆچی‬ ‫دوایی کردووەو لە گۆڕستانی سەربازە بەریتانیەکان لە ناوچەی (الباب الشرقی) نێژراوە ‪ .‬بڕوانە‪ :‬ابراھیم‬ ‫حامد الخالدی‪ ،‬تاریخ وقائع الشھر فی العراق وما جاورە فی مجلە لغە العرب البغدادیە یولیو ‪ -١٩١١‬ڕکتوبر‬ ‫‪( ،١٩٣١‬بیروت‪ ،)٢٠١٤ :‬ێ ‪ . ٢٨٧‬میس بیڵ‪ ،‬کورد لە نامەکانی میس بیڵ دا‪ ،‬محەمەد حەمەساڵح تۆفیق‬ ‫لە ئینگلیزییەوە کردوویەتی بە کوردی و پێشەکی و پەراوێزی بۆ نووسیوە‪( ،‬سلێمانی‪ ،)٢٠١٦ :‬ل ‪. ٢٠ - ٩‬‬ ‫ ابراهيم باجالن ‪ ،‬مصطفى باشا باجالن والدفاع عن القضية الكردية ‪ ،1921 -1841‬االتحاد ( جريدة ) ‪ ،‬العدد‬‫( ‪ ، )2981‬السبت ‪.2012 /5 /26‬‬ ‫ جمال بابان ‪ ،‬أعالم الكرد ‪ ،‬ج‪ ( ، 2‬اربيل ‪ ، ) 2012 :‬ص ‪. 461‬‬‫ عبد الرزاق الحسنى ‪ ،‬تاريخ الوزارات العراقية ‪ ،‬ج‪ ،1‬ط‪ ، 7‬ص ‪.14‬‬‫ عبدالعظيم عباس نصار ‪ ،‬بلديات العراق فى العهد العثمانى ‪ ،‬ص ‪.297‬‬‫ مالحظات عن عشائر كوردستان بين الزارب الكبير وديالى ‪ ،‬طبعته دائرة الحاكم المدنى ‪ ،‬بغداد ‪ ،‬حزيران‬‫‪ ، 1919‬ترجمه وعلق عليه ‪ :‬فواد حمة خورشيد ‪ ( ،‬بغداد ‪ ،) 1979 :‬ص ‪ ،21‬ويكيبيديا الموسوعة الحرة )‬ ‫‪. 2016 / 5 / 29‬‬ ‫ ڕەفیق حیلمی‪ :‬ساڵی (‪ )١٨٩٨‬لە کەرکووک لە دایک بووە‪ ،‬باوکی ئەفسەری سوپای تورک بووە ‪ .‬خوێندنی‬‫سەرەتایی و ناوەندی لەکەرکووک و سلێمانی و ئامادەیی لەکەرکووک تەواو کردووە ‪ .‬پە یمانگای ئەندازیاری‬ ‫لە ئەستەمبووڵ خوێندووەو لە ساڵی ‪ ١٩٢٠‬دا گەڕاوەتەوە باشووری کوردستان‪ ،‬لە دووەمین حکومداریەتی‬ ‫شێخ مەحموودا ڕاوێژکاری سیاسی بووە و یەکێک بووە لە بەشداربووانی ڕاپەڕینی بەردەرکی سەرای سلێمانی‬ ‫(‪ ،)١٩٣٠‬ھاوکات بەشداری کردووە لە دروستبوونی کۆمەڵەو ڕێکخراوەکوردیەکانی وەک‪ :‬کۆمەڵەی کوردستان‬ ‫(‪ ،)١٩٢٢‬کۆمەڵەی پشتیوانی کوردان (‪ ،)١٩٢٧‬حیزبی ھیوا ‪ ،١٩٣٩‬لە چاپکراوەکانی ‪ :‬یاداشت (‪ )٧‬بەرگ‪،‬‬ ‫شیعرو ئەدەبیاتی کوردی (‪ )٢‬بەرگ‪ ،‬خوالسەی مەسەلەی کوردستان وەرگێڕان لە فەرەنسیەوە‪ ،‬پاش تەموز‪:‬‬ ‫دیوانی شیعر ‪ ١٩٦٠‬جگە لە زمانی کوردی‪ ،‬زمانەکانی عەرەبی‪ ،‬تورکی‪ ،‬فارسی و فەرەنسی بە باشی زانیووە‪.‬‬ ‫بڕوانە‪ :‬شکری محەمەد سەگبان‪ ،‬پرسی کورد کێشە گەلی کەمینە نەتەوەکان‪ ،‬وەرگێڕانی لە فەرەنسیەوە‪:‬‬ ‫نەجاتی عەبدوڵاڵ‪( ،‬ھەولێر‪ ،)٢٠١٣ :‬ل ‪ ،٨٥ -٨٤‬محەمەد فاتح‪ ،‬پەرەسەندنی ژیانی حیزبایەتی لە کوردستانی‬ ‫باشوور‪( ،‬ھەولێر‪ ،)٢٠١٤ :‬ل ‪. ٣٧٥ -٣٧٤‬‬ ‫ شێخ تاڵیب ئەلنەقیب‪ :‬دەبێتە کوڕی سەید ڕەجەبی ڕەفاعی و لە (‪٢٨‬ی شوباتی ‪)١٨٧١‬دا‪ ،‬لە شاری‬‫بەسرە ھاتۆتە دونیاوەو قۆناغەکانی خوێندنی ئایینی الی مامۆستای تایبەتەوە بووەو ھاوکات بەباشی جگە‬ ‫لە زمانی عەرەبی تورکی و فارسی و ئینگلیزی و تاڕادەیەک زمانی ھیندیشی زانیوە‪ ،‬لەساڵی (‪ )١٩٠١‬دا‬ ‫کراوەتە موتەسەریفی لیوای (ئەحسا) لە شاری نەجد و لەساڵی (‪ )١٩٠٨‬بەدواوە بۆ چەند جارێک و لە‬ ‫ساڵەکانی (‪ )١٩١٢( ،)١٩٠٨‬و (‪ )١٩١٤‬بە ئەندامی ئەنجوومەنی مەبعوسانی عوسمانی ھەڵبژێردراوەو ھەروەھا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪138‬‬

‫‪20‬‬

‫لە ساڵی (‪ )١٩٠٩‬دا (حیزبی ئازادی میانڕەوی) پێکھێناوەو ھەر لەم ماوەیەشدا بووە‪ ،‬کە پارێزەرێکی کورد‬ ‫بەناوی عەبدوڵاڵ ڕەواندزییەوە‪ ،‬کە لەودەمانەدا لە شاری بەسرە ژیاوە بەدەستی ئەم و لەڕێگای دەست و‬ ‫پێوەندەکانییەوە کوژراوە ‪ .‬بەاڵم لە سەروبەندی بەرپابوونی جەنگی یەکەمی جیھانی و داگیرکرنی شاری‬ ‫بەسرەدا لەساڵی (‪ )١٩١٤‬دا‪ ،‬لەالیەن ھێزەکانی بەریتانیاوە دەستگیردەکرێت و بۆ ماوەی پێنج ساڵی تەواو‬ ‫بۆ دوورگەی (بۆمبای) دووردەخرێتەوە‪ ،‬بەوەی دژی ئەو داگیرکارییە بووە کەبەسەر واڵت وشارەکەیدا ھاتووە‪،‬‬ ‫دواتریش گەڕاوەتەوە عێراق لە شاری بەسرە نیشتەجێ بووە‪ ،‬لە (‪ ٣٠‬ی حوزەیرانی ‪ )١٩٢٠‬دا کاتێک شۆڕشی‬ ‫گەالنی عێراق دژی بەریتانیا بەرپا دەبێت‪ ،‬الیەنگیری نەبووەو دواتریش کەیەکەمین حکومەتی کاتی عێراق‬ ‫بەسەرۆکایەتی عەبدولڕەحمان نەقیب دادەمەزرێت پلە وەزیری یەکەمین وەزیری ناوخۆی پێ دەسپێردرێت و‬ ‫دواتریش یەکێک بووە لەوانەی کە دەسەاڵتی پاشایەتی عێراقی پێ بسپێردرێن‪ ،‬بەاڵم بەھۆی نەگونجان و‬ ‫نەھاتنەوەی سیاسەتی لەگەڵ فەرمانڕەوایانی بەریتانیادا بۆ جارێکی دی دووردەخرێتەوە بۆ (دوورگەی سیالن)‬ ‫و لە ڕێکەوتی (‪١‬ی ئایاری ‪ )١٩٢٥‬دا‪ ،‬دەگەڕێتەوە عێراق و لەشاری بەسرە نیشتەجێ دەبێت و تا ئەوکاتەی‬ ‫بەھۆی نەخۆشییەوە دەبرێتە شاری (میونیخ) ی واڵتی ئەڵمانیاو لە ڕێکەوتی (‪ ١٦‬ی حوزەیرانی ‪ )١٩٢٩‬کۆچی‬ ‫دوایی کردووەو لە گۆڕستانی (شێخ حەسەنی بەسری) لە شاری زبێر نێژراوە ‪ .‬بڕوانە‪ :‬محمد ێالح حنیور‬ ‫الزیادی‪ ،‬الحکومە العراقیە المۆقتە‪٢٥( ،‬تشرین االول ‪ ٩ -١٩٢٠‬ایلول ‪ ،)١٩٢١‬ێ ‪ ،٩٠ -٨٨‬رفعە عبدالرزاق محمد‪،‬‬ ‫حدپ فی مپل ھژا الیوم‪ ،‬وفاە گالب النقیب‪ ،‬المدی (جریدە)‪ ،‬العدد (‪ ١٨(،)٣٧٣٦‬ایلول ‪.)٢٠١٦‬‬ ‫ عەبدولڕەحمان ئەلنەقیب‪ :‬لە (‪ ٧‬تەمووزی ‪ )١٨٤٥‬لە گەڕەکی (باب الشیخ) ی شاری بەغدا ھاتۆتە‬‫دونیاوە‪ ،‬بەزۆری خوێندنی زمان و ئایینی تەواوکردووەو لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا ماوەیەک‪ ،‬ئەندامی‬ ‫دادگای تەمیز و ئەنجوومەنی کارگێڕی ویالیەتی بەغدا بووە‪ ،‬لە (حوزەیرانی ‪ )١٨٩٨‬دا‪ ،‬پلەی نەقیبی‬ ‫ئەشرافی بەغدای دراوەتێ و لە دوای داگیرکرنی واڵتی عێراقەوە لە سااڵنی جەنگی یەکەمی جیھانی و دواتر‬ ‫بەرپابوونی ڕاپەڕینی (‪ ٣٠‬حوزەیرانی ‪ )١٩٢٠‬دا لە الیەن فەرمانڕەوایانی بەریتانیاوەو بەتایبەتی لە (‪٢٧‬ی‬ ‫تشرینی یەکەمی ‪ )١٩٢٠‬دا‪ ،‬یەکەمین حکومەتی کاتی عێراقی پێکھێناوەو لە (‪٢٣‬ی ئابی ‪)١٩٢١‬دا‪ ،‬کە میر‬ ‫فەیسەڵی کوڕی شەریف حسێنی مەککە کراوەتە مەلیکی عێراق‪ ،‬دووبارە حکومەتی پێکھێناوەتەوەو لە (‪١٧‬ی‬ ‫تشرینی دووەمی ‪ )١٩٢٢‬دا دەستی لەکار کێشاوەتەوە و لە (‪١٢‬ی حوزەیرانی ‪ )١٩٢٧‬لە شاری بەغدا کۆچی‬ ‫دوایی کردووە ‪ .‬ینڤر‪ :‬محمد عێفور سلمان‪ ،‬تاریخ العراق المعاێر ‪ ،١٩٦٨ – ١٩١٤‬دراسە فی الجانب السیاسی‪،‬‬ ‫(دیالی‪ ،)٢٠١٥ :‬ێ ‪.١٦٥‬‬ ‫ ڕەفیق حیلمی‪ ،‬یاداشت‪ ،‬دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم‪ ،‬چ ‪( ،٣‬سلێمانی‪ ،)٢٠٠٣ :‬ل ‪. ١٨٣‬‬‫ فایەقی تاپۆ‪ :‬ناوی ئەحمەد فایەق بەگی کوڕی تۆفیق ئەفەندیە‪ ،‬لە سلێمانی لە دایک بووەو لە ماوەی‬‫فەرمانڕەوایەتی دەوڵەتی عوسمانیدا‪ ،‬ئەندامی مەحکەمەی شاری سلێمانی بووە‪ ،‬ماوەیەکیش بەڕێوەبەری تاپۆ‬ ‫بووە لە شاری بەغدا‪ ،‬ھەروەھا دەبێتە خوشکەزای حاجی ڕەشیدی ڕێوی و‪ ،‬بەپێی گێڕانەوی مامۆستا ڕەفیق‬ ‫حیلمی ماوەیەک سەرۆکی مەحکەمەی کەرکووک بووە و پێ دەچێت لەسیەکانی سەدەی بیستەمی ڕابردوودا‬ ‫کۆچی دوایی کردبێت ‪ .‬بڕوانە‪ :‬ڕەفیق حیلمی‪ ،‬یاداشت‪ ،‬دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم‪ ،‬چ‪،٣‬ل ‪. ٥٤‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪139‬‬

‫ رةفيق حيلمى ‪ ،‬ياداشت ‪ ،‬دةزطاى ضاث و ثةخشى سةردةم ‪ ،‬ض ‪ ( ،3‬سليمانى ‪ ،) 2003 :‬ل ‪. 183‬‬‫ بڕوانە‪ :‬العراق (ثحیفە)‪ ،‬العدد (‪ ،)٢٠٣‬بغداد‪ ٢٩( ،‬کانون الپانی ‪ ،)١٩٢١‬ێ‪. ٢‬‬‫ عجیل باشای سەمەرمەد‪ :‬لە ساڵی (‪ )١٨٦٣‬لە ێوێرە ھاتۆتە دونیاوەو‪ ،‬لە ساڵی (‪)١٩١١‬ەوە‪ ،‬سەرۆکایەتی‬‫ھۆزی واتە (زبێد) پێ سپێردراوە‪ ،‬بەتایبەتی دوای کوژرانی سەرۆکەکەیان (ڕەشید ئەلبەربوتی)‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫لە ساڵی دواتریشدا لەالیەن فەرمانڕەوایانی عوسمانی و لە ساڵی (‪ )١٩١٢‬دا نازناوی (پاشا و میری میران)‬ ‫دراوتێ و ئەوەش لەبۆنەیەکی تایبەت و لە شاری بەغدا بەڕێوەچووەو لە شوێنی خەلیفەی عوسمانی محەمەد‬ ‫ڕەشاد والی بەغدائامادەی ڕێوڕەسمەکەی بووەو پلەی پاشایەتی پێ بەخشیوە‪ ،‬لەماوەی فەرمانڕەوایەتی‬ ‫بەریتانیاشدا لە عێراق پەیوەندیەکی بەھێزی لەگەڵ نوێنەری بااڵی بەریتانیا لە عێراق سێر پێرسی کۆکسدا‬ ‫ھەبووەو ھەرئەم پەیوەندیەش وای کۆکس کردووە‪،‬کەوەک وەزیری دەوڵەت لەحکومەتی کاتی عێراقدا دای‬ ‫بمەزرێنێ و ناوبراو لەنێوکۆمەڵگەی عێراقی ئەودەمانەدا بەکەسایەتیەتی سەخی تەبیعەت و یارمەتی دەری‬ ‫ھەژاران ناسراوبووەو وەک دەشگوترێت بەردەوام موچەکەی بەسەر خەڵکانی ھەژارو نەداردا دابەشکردووە و لە‬ ‫ساڵی (‪ )١٩٢٩‬کۆچی دوایی کردووە‪ .‬محمد ێالح حنیور الزیادی‪ ،‬الحکومە العراقیە المۆقتە (‪ ٢٥‬تشرین االول‬ ‫‪ ٩ – ١٩٢٠‬ایلول ‪ ،)١٩٢١‬دراسە تاریخیە فی واقعھا االداری‪( ،‬دمشق‪ ،)٢٠١٢ :‬ێ ‪. ١٠١ -١٠٠‬‬ ‫ سێر پرسی کۆکس‪ :‬یەکێکە لە کەسایەتیە سیاسیەکانی بەریتانیا و لە ساڵی ( ‪ )١٨٦٤‬دا‪ ،‬لە(ھیرون‬‫بەین)ی ناوچەی ئەکسس لە دایک و باوکێکی جوولەکە لە دایک بووە ‪ .‬کۆلێژی شاھانەی بەریتانی لە‬ ‫(سانت ھیرس) تەواو کردووەو ماوەیەکی زۆر لە بواری سەربازیی دا کاری کردووە و لە ساڵی (‪)١٨٩٠‬‬ ‫بەدواوە لەبواری سیاسەتداو لە ھیندستانی ژێر دەسەاڵتی بەریتانیادا‪ ،‬کاروباری کەوتۆتە دەستەوە‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫لە ساڵی (‪ )١٩٠٣‬بەدواوە و تاکاتی بەرپابوونی جەنگی یەکەمی جیھانی ‪ ،‬لە ناوچەی کەنداو و ئێرانی‬ ‫قاجاری کاروباری دراوە تێ و لە ساڵی (‪ )١٩١٧‬داو لە سەروبەندی جەنگی یەکەمی جیھانیدا‪ ،‬بەیاوەری‬ ‫(جەنەراڵ ستانلی مۆد) ھاتۆتە عێراقەوەو لەوەش بەدواوە لە تاران پلەی وەزیری رێپێدراوی بەریتانی‪،‬‬ ‫پێ سپێردراوە‪ ،‬ھەروەھا لە ساڵی (‪ )١٩٢٠‬دا‪ ،‬بۆ جارێکی دی ھاتۆتەوە عێراق‪ ،‬بەمەبەستی خۆسازدان‬ ‫لە پێک ھێنانی حکومەتی کاتی عێراقیدا بەسەرۆکایەتی عەبدولڕەحمان نەقیب گەیالنی‪ ،‬دواتریش وەک‬ ‫نوێنەری بااڵی بەریتانیا لەکۆنگرەی قاھیرەی (‪ )١٩٢١‬دا بەشداریکردووە‪ ،‬بە جۆرێک کۆکس تا ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٢٣‬لەعێراقدا ماوەتەوە و لە(‪ ٢٠‬شوباتی ‪ )١٩٣٧‬دا‪ ،‬کۆچی دوایی کردووە ‪.‬بڕوانە‪ :‬منتھی عژاب ژویب‪،‬‬ ‫برسی کوکس ودورە فی السیاسە العراقیە ‪ ،١٩٢٣ -١٨٦٤‬رسالە ماجستیر غیر منشورە‪ ،‬کلیە االداب‪( ،‬جامعە‬ ‫بغداد‪. )١٩٩٥ :‬‬ ‫ مێجەر ئی ‪ .‬بی ‪ .‬سۆن‪ ،‬چەند سەرنجێک دەربارەی ھۆزەکانی کوردستانی خواروو‪ ،‬وەرگێڕانی لە‬‫ئینگلیزیەوە‪ :‬نەجاتی عەبدوڵاڵ‪( ،‬سلێمانی‪ ،)٢٠٠٧ :‬ل ‪ ،٣٧‬مالحڤات عن عشائر کوردستان بین الزارب الکبیر‬ ‫ودیالی‪ ،‬ێ ‪.٢١‬‬ ‫ زین النقشبندی و عدنان رحمن‪ ،‬مختێر تاریخ خانقین عبر العێور حتی الوقت الحاچر‪ ،‬تقدیم ومراجعە‪:‬‬‫الدکتور حسام الدین علی غالب النقشبندی‪( ،‬بغداد‪ ،)٢٠١٦ :‬ێ ‪. ٢٤٤ -٢٤٣‬‬ ‫ احمد عپمان ابوبکر‪ ،‬ااڵپار الکاملە للدکتور احمد عپمان ابوبکر‪ ،‬ج‪ ،١‬اعداد‪ :‬الدکتور آزاد عبید ێالح‪،‬‬‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪140‬‬

‫‪20‬‬

‫(السلیمانیە‪ ،)٢٠٠٩ :‬ێ ‪ ،٤٤٧‬ئی ‪ .‬جەی ‪ .‬ئار‪ ،‬پوختەی کاروباری کاتی جەنگی جیھانی لە کوردستانی‬ ‫جنوبی‪ ،‬وەرگێڕانی لە ئینگلیزیەوە‪ :‬مەھاباد ساڵح‪( ،‬سلێمانی‪ ،)٢٠١١ :‬ل ‪. ١١‬‬ ‫ سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم‪ :‬کوڕی سوڵتان عەبدولمەجیدی (‪ )١٨٦١ -١٨٣٩‬عوسمانیە‪ ،‬لە ژنی‬‫دووەمی‪ ،‬کە ئەویش جاریەیەکی شەرکەسی بووەو ناوی (تیری موژگان) بووە‪ ،‬لە (‪٢١‬ی ئەیلولی ‪ )١٨٨٢‬دا‪،‬‬ ‫ھاتۆتە دونیاوە‪ ،‬ھێشتا تەمەنی حەوت سااڵن بوو‪ ،‬کە دایکی لە تەمەنی (‪ )٢٣‬ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە‪،‬‬ ‫پلەکانی خوێندنی الی مامۆستای تایبەت تەواوکردووەو ھەروەھا زمانی عەرەبی و فارسی و فەرەنسی بە‬ ‫باشی زانیووە‪ ،‬کەسایەتیەک بووە‪ ،‬بەزۆری ئارەزووی لە خوێندنەوەو تیرھاویشتن و سوارچاکی کردووە ‪ .‬وەک‬ ‫دەسەاڵتیش بە سەریەکەوە و نزیکەی (‪ )٣٢‬ساڵی تەواو و (‪ )٦‬مانگ و (‪ )٢٦‬ڕۆژ لە کاروباری فەرمانڕەوایەتی‬ ‫دەوڵەتی عوسمانیدا ماوەتەوە (‪ ،)١٩٠٩ - ١٨٧٦‬تا ئەوکاتەی لە ڕێکەوتی (‪١٠‬ی شوباتی ‪ )١٩١٨‬دا‪ ،‬کۆچی‬ ‫دوایی کردووە ‪ .‬بڕوانە‪ :‬ماجد محمد زاخویی‪ ،‬الفرسان الحمیدیە ‪( ،١٩٢٣ -١٨٩١‬دھوک‪ ،)٢٠٠٨ :‬ێ ‪.٣٥‬‬ ‫ جمال بابان‪ ،‬نڤرە الی تاریخ عشیرتی‪،‬ێ‪.٢٥٨‬‬‫ چەند سەرنجێک دەربارەی ھۆزەکانی کوردستانی‪ ،‬ل ‪ ،٣٧‬مالحڤات عن عشائر کوردستان بین الزارب الکبیر‬‫ودیالی‪ ،‬ێ ‪. ٢١‬‬ ‫ جمال بابان‪ ،‬نڤرە الی تاریخ عشیرتی‪ ،‬ێ ‪. ٢٥٨‬‬‫ لە ماوەی جەنگی یەکەمی جیھانیدا سوپای ڕووسیا سیزاری لە سێ تەوەری خانەقین و پێنجوێن –‬‫سلێمانی و ڕەواندزەوە ھێرشیانکردۆتە سەر باشووری کوردستان بڕوانە‪ :‬شکری محمود ندیم‪ ،‬الجیش الروسی‬ ‫فی حرب العراق ‪ ،١٩١٧ – ١٩١٤‬گ‪ ،٣‬مگبعە العانی‪( ،‬بغداد‪ ،)١٩٧٤ :‬ێ ‪. ٤٢ – ١٩‬‬ ‫ میس بیڵ‪ ،‬کورد لە نامەکانی میس بیڵ دا‪ ،‬ل ‪ ،٣٧‬ئی ‪.‬جەی ‪ .‬ئاڕ‪ ،‬پوختەی کاروباری کاتی جەنگی‬‫جیھانی لە کوردستانی جنوبی ‪ ،‬ل ‪. ١٦‬‬ ‫ مالحڤات عن عشائر کوردستان بین الزارب الکبیر ودیالی‪ ،‬ێ ‪. ٢١‬‬‫ المس بیل‪ ،‬فێول من تاریخ العراق القریب‪ ،‬کتاب یبحپ عن العراق فی عھد االحتالل البریگانی بین سنتی‬‫‪ ،١٩٢٠ -١٩١٤‬نقلە الی العربیە‪ :‬جعفر خیاگ‪( ،‬بغداد‪ ،)١٩٧١ :‬ێ ‪. ١٤٤ -١٣٩‬‬ ‫ مالحڤات عن عشائر کوردستان بین الزارب الکبیر ودیالی‪ ،‬گبعتە دائرە الحاکم المدنی‪ ،‬ێ ‪ ،٢١‬مێجەر ئی‬‫‪ .‬بی ‪ .‬سۆن‪ ،‬چەند سەرنجێک دەربارەی ھۆزەکانی کوردستانی خواروو‪ ،‬ل ‪. ٣٧‬‬ ‫ عەلی ئیحسان پاشا‪ :‬لە ساڵی (‪ )١٨٨٢‬دا لە شاری ئەستەمبووڵ ھاتۆتە دونیاوەو دوای تەواوکردنی‬‫قۆناغەکانی سەرەتایی خوێندن‪ ،‬لە خوێندنگای تۆپھاوێژی عوسمانی درێژەی بە خوێندن داوەو دواتریش‬ ‫کۆلێژی جەنگی تەواو کردووەو لێرە بەدواوە گەلێک پۆست و پلەو پایەی سەربازی لە سوپای عوسمانیدا‬ ‫گرتۆتە ئەستۆو ماوەیەکیش فەرماندەی سوپای شەشەمی عوسمانی بووە لە عێراق و بەشداری ئەوھێرشەی‬ ‫کردووە‪ ،‬کە بە فەرماندەیی خەلیل پاشای عوسمانی بەرانبەر بەھێزەکانی بەریتانیا ئەنجام درا لەماوەی‬ ‫سااڵنی جەنگی یەکەمی جیھانی و بەتایبەتی شەڕی کوتی ساڵی (‪ ،)١٩١٥‬کە دەرئەنجامی شکستی سوپای‬ ‫بەریتانی لێ کەوتەوەو بەسەریەکەوە نزیکەی (‪ )١٣٣٠٩‬سەربازو ئەفسەری بەریتانی تیا دەستگیرکرا‪،‬‬ ‫بەفەرماندەکەشیانەوە‪ ،‬کە (جنراڵ تاوزند) بوو‪ ،‬بەاڵم دوای ھێرشی دووەمی بەریتانی بۆ سەرعێراق و‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪141‬‬

‫داگیرکردنی شاری بەغدا لە (‪١١‬ی مارتی ‪ ،)١٩١٧‬عەلی ئیحسان پاشا گوێزرایەوە مووسڵ و کەوتە بونیادنانی‬ ‫ھێزێکی تۆکمەی عوسمانی لە ڕۆژھەاڵتی ئەنادۆڵ ‪ .‬بەاڵم کاتێک بەچاوی خۆی شکستی بەرەی شامی عوسمانی‬ ‫بینی‪ ،‬بەتایبەتی لە مۆرکردنی ئاگربڕی مۆدرۆسی (‪٣١‬ی تشرینی یەکەمی ‪ )١٩١٨‬بەدواوە‪ ،‬ئامادە نەبوو شاری‬ ‫مووسڵ ڕادەستی ھێزەکانی بەریتانیا بکات‪ ،‬ھەرچەندە دواتر لەسەر ڕاسپاردەی حکومەتی تورک دەستی لێ‬ ‫ھەڵگرت و گەڕایەوە ئەستەمبووڵ‪ ،‬کە ئەویش لەژێدەسەاڵتی بەریتانیادابوو‪ ،‬لێرەبەدواوە ئەوانیش لەگەڵ چەند‬ ‫فەرماندەیەکی تری سەربازیدا دووریان خستەوە بۆ دوورگەی (ماڵتا)‪ ،‬تا ئەوکاتەی لە ساڵی (‪ )١٩٢٢‬دا‪،‬‬ ‫گەڕایەوە ئەنادۆڵ و وەک فەرماندەیەکی سەربازی بەشداری ئەو جەنگەی کرد‪ ،‬کە دژی یونانیەکان ھاتەدی‬ ‫و شکست ھێنانی سوپای یونانی لێ کەوتەوە‪ ،‬بە تایبەتی لە (ئابی ‪ )١٩٢٢‬دا ‪ .‬بەاڵم بەھۆی ناکۆکیەوە‬ ‫لەگەڵ عیسمەت پاشای ئینینۆوە دەستی لە کارکێشاوەتەوەو لەالیەن مستەفا کەمال ئەتاتۆرکەوە بە یەکجاری‬ ‫دووردەخرێتەوە‪ ،‬لەساڵی (‪ )١٩٥٤‬لەسەر لیستی پارتی دیموکراتی تورکیا دەبێتە ئەندامی پەرلەمان و لە ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٥٧‬دا کۆچی دوایی کردووە ‪ .‬بڕوانە‪ :‬ویکیبیدیا (الموسوعە الحرە) ‪ ،٢٠١٦ / ٤ / ١٠‬ئەحمەد حەمەد‬ ‫ئەمین‪ ،‬چەند الپەڕەیەک لە مێژووی نوێ و ھاوچەرخی عێراق‪( ،‬ھەولێر‪ ،)٢٠١٠ :‬ل ‪.٧٩‬‬ ‫ ڕەشید شەوقی‪ ،‬بەسەرھاتووی کاکە ڕەشید شەوقی (سەرگوزشتە)‪ ،‬ئامادەکردنی‪ :‬سدیق ساڵح‪( ،‬سلێمانی‪:‬‬‫‪ ،)٢٠٠٣‬ل ‪. ٢٨١ - ٢٧٣‬‬ ‫ سروە اسعد ێابر‪ ،‬کوردستان من بدایە الحرب العالمیە االولی الی نھایە مشکلە الموێل ‪،١٩٢٦ - ١٩١٤‬‬‫دراسە تاریخیە سیاسە وپائقیە‪( ،‬اربیل‪ ،)٢٠٠١ :‬ێ ‪. ٥٣‬‬ ‫ میس بیڵ‪ ،‬کورد لە نامەکانی میس بیڵ دا‪ ،‬ل ‪. ٤٤‬‬‫ ئی ‪ .‬جەی ‪ .‬ئار‪ ،‬پوختەی کاروباری کاتی جەنگی جیھانی‪ ،‬ل ‪. ١٦‬‬‫ ئی ‪ .‬جەی ‪ .‬ئار‪ ،‬پوختەی کاروباری کاتی جەنگی جیھانی لە کوردستانی جنوبی ‪ ،‬ل ‪ ،١٨‬احمد عپمان‬‫ابوبکر‪ ،‬ااڵپار الکاملە للدکتور احمد عپمان ابوبکر‪ ،‬الجزء االول‪ ،‬ێ ‪. ٤٥١‬‬ ‫ میس بیڵ‪ ،‬کورد لە نامەکانی میس بیڵ دا‪ ،‬ل ‪.٣٨ - ٣٧‬‬‫ بڕوانە‪ :‬ھەفتەنامەی (پێشکەوتن)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٤٩‬پێنج شەممە‪ ،١٩٢١ ،‬ل ‪ ،٤ -٣‬جمال بابان‪ ،‬ڕعالم الکرد‪،‬‬‫الجزء الپانی‪ ،‬ل ‪ ، ٤٦٢‬ابراھیم باجالن‪ ،‬المێدر السابق‪ ،‬ێ ‪. ٩‬‬ ‫ عبد الرزاق الحسنی‪ ،‬تاریخ الوزارات العراقیە‪ ،‬ج‪ ،١‬گ‪ ،٧‬ێ ‪.٦٥‬‬‫ تقریر دائرە الحاکم المدنی فی العراق (سنە ‪ :)١٩١٩‬مالحڤات عن العشائر کردستان الجنوبیە‪ ،‬ێ ‪. ٢٥‬‬‫ جمال بابان‪ ،‬ڕعالم الکرد‪ ،‬الجزء الپانی‪ ،‬ل ‪. ٤٦٢‬‬‫ العراق فی سجالت الوپائق البریگانیە ‪ ،١٩٦٦ -١٩١٤‬المجلد الپانی ‪ ،١٩٢١ – ١٩١٨‬المحرر االستشاری ڕلف‬‫دی ل‪ ،‬محرر البحوپ جین بریشود‪ ،‬منشورات بیت الحکمە‪ ،‬ترجمە‪ :‬کاڤم سعدالدین‪( ،‬بغداد‪ ،)٢٠١٣ :‬ێ ‪. ٦٧٨‬‬ ‫ العراق فی سجالت الوپائق البریگانیە ‪ ،١٩٦٦ -١٩١٤‬ێ ‪. ٦٧٨‬‬‫ شێخ ڕەزای تاڵەبانی‪ :‬کوڕی شێخ عەبدولڕەحمانی کوڕی شێخ ئەحمەدی تاڵەبانی کوڕی مەال مەحموودی‬‫زەنگەنەیە‪ ،‬لە ساڵی (‪)١٨٣٧‬دا‪ ،‬لە گوندی (قرخ) ی نزیک بەشاری چەمچەماڵی ئەمڕۆ ھاتۆتە دونیاوەو‬ ‫لەژیانی شیعریدا چەند نازناوێکی وەک‪ :‬المیع‪ ،‬ڕەزا و شێخ ڕەزای بەکارھێناوەو بە ھەر چوار زمانی‪ :‬کوردی‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪142‬‬

‫‪20‬‬

‫عەرەبی‪ ،‬تورکی و فارسی شیعری لەھەموو بوارەکانی‪ :‬ئایینی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسی و بە تایبەتی داشۆیندا‬ ‫ھۆنیوەتەوەو ھەروەھا لە ژیانیدا زۆربەی ناوچەکانی کوردستان و تەنانەت واڵتانی دەوروبەر گەڕاوەو تائێستاش‬ ‫بەناسراوترین شاعیری داشۆرین لە نێو ئەدەبیاتی کوردی و بگرە ناوچەکەشدا ناسراوەو لەساڵی (‪ )١٩١٠‬دا‬ ‫کۆچی دوایی کردووەو لە گۆستانی شێخ عەبدولقادری گەیالنی لە شاری بەغدا نێژراوە‪ ،‬تائێستاش دیوانەکەی‬ ‫چەند جاریک و بەلێکۆڵینەوەی جۆربەجۆرەوە باڵوکراوەتەوە بەتایبەتی لەالیەن ڕووناکبیرانی وەک‪ :‬کوردی و‬ ‫مەریوانی (‪ ،)١٩٣٥‬عەلی تاڵەبانی (‪ ،)١٩٣٧‬ناسری ئیبراھیمی (‪ ،)١٩٩٣‬چاالک تاڵەبانی (‪ ،)١٩٩٩‬ئومێد‬ ‫کاکەڕەش (‪ ،)١٩٩٩‬شوکر مستەفا (‪ )٢٠١٠‬و دکتۆر موکەڕەم تاڵەبانی (‪ )٢٠١٠‬بۆ زیاتر بڕوانە‪ :‬دکتۆر مارف‬ ‫خەزنەدار‪ ،‬مێژووی ئەدەبی کوردی‪ ،‬بەرگی چوارەم‪ ،‬نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتای سەدەی‬ ‫بیستەم ‪( ،١٩١٤ -١٨٥١‬ھەولێر‪ ،)٢٠١٠ :‬ل ‪. ٣٦٦ -٢٩٧‬‬ ‫ موکەڕم تاڵەبانی ‪ ،‬شێخ ڕەزای تاڵەبانی‪ ،‬ژیانی ‪ ،‬پەروەردەی ‪ ،‬بیرو باوەڕەری و شیعری‪( ،‬ھەولێر‪:‬‬‫‪ ،)٢٠١٠‬ل ‪.٧٢‬‬ ‫ شوکر مستەفا‪ ،‬دیوانی شێخ ڕەزای تاڵەبانی‪( ،‬ھەولێر‪،)٢٠١٠ :‬ل ‪ ،٥٣‬موکەڕەم تاڵەبانی‪ ،‬س ‪ .‬پ‪،‬ل ‪.٧٢‬‬‫ حاجی ئیبراھیم بەگی دەککە‪ :‬دەبێتە کوڕی گەورەی سلێمان بەگی کوڕی حەمە پاشای جاف (‪– ١٨١٥‬‬‫‪ ،)١٨٨١‬بەپێی ئەو پاسپۆرت (جوازسفر)ەی‪ ،‬کە لە ساڵی (‪)١٩٣١‬دا‪ ،‬دەری کردووەو کۆپیەکی الی ئێمەیە‪،‬‬ ‫بە ھەردوو زمانی عەرەبی و ئینگلیزی ئەم زانیاریانەی لەسەر تۆمارکراوە‪( :‬الحاج ابراھیم سلیمان بک‪ ،‬رئیس‬ ‫عشیرە جاف‪ ،‬تاریخ الوالدە‪ :‬شیروانە ‪ .‬کرکوک ‪ .‬کفری ‪( ،)١٨٧٩( .‬محل االقامە‪ :‬دکە ‪ .‬خانقین‪ ،‬الممیزات‬ ‫الخاێە‪ :‬ندبە ێغیرە علی االنف‪ ،‬ێدرفی (بغداد) یوم الپانی عشر من تشرین الپانی ‪ ،)١٩٣١‬ھەروەھا پلەکانی‬ ‫خوێندنی لە ناوەندە ئایینیەکانەوە دەست پێکردووە و‪ ،‬وەک کەسایەتیەکی خواناس و بەھاوکارێکی بەردەوامی‬ ‫ھەژارو لێقەوماوان ناسراو بووە‪ .‬بەپێی یاداشتە ڕۆژانەییەکانی مەال عارفی کوڕی مەال یەحیای خانەقین لە‬ ‫ڕۆژی سێشەممە (‪١٨‬ی نیسانی ‪ )١٩٥٢‬کۆچی دوایی کردووە بڕوانە‪ :‬جواز السفر‪ ،‬المملکە العراقیە‪ ،‬وزارە‬ ‫الداخلیە‪ ،‬ێدرفی (بغداد) یوم الپانی عشر من تشرین الپانی ‪ ،١٩٣١‬دەستنووسێکی تایبەتی سەروەت بەگی‬ ‫کوڕی عەبدولقادر بەگی کوڕی حاجی ئیبراھیم بەگی دەککە وەرگیراوە‪ ،‬کە بۆ خاوەنی ئەم نووسینەی ناردووە ‪.‬‬ ‫‪ -‬ڕەفیق حیلمی‪ ،‬یاداشت‪ ،‬س ‪.‬پ‪ ،‬ل ‪.١٨٢‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪143‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪144‬‬

‫‪20‬‬

‫ڕۆڵ و ئیماژی رۆشنبیر لە‬

‫دیدێکی نوێدا‬

‫د‪ .‬شەونم یەحیا‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪145‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪146‬‬

‫‪20‬‬

‫رۆشنبیر وەک کۆنسێپت و کێ رۆشنبیرە ؟‬ ‫لە ئەنجامی کار کردنم لەسەر ڕۆلێ رۆشنبیران لە گۆرانکارییە سیاسی و کۆمەاڵیەتیەکان‬ ‫لە کۆمەڵگەی کوردیدا لە کۆنتێکستی فەلسەفەی کۆمەڵناسی مێژوویی‪ ،‬گەیشتین بە‬ ‫رۆل و ئیماژێکی نوێ لە کارەکتەری رۆشنبیر‪.‬‬ ‫پێناسەی جۆراوجۆر بۆ رۆشنبیر کراوە‪ ،‬ھەر رووناکبیرێک یان زۆر جار ھاواڵتیەکی‬ ‫ئاسایی لەالی خۆیەوە وێنایەکی تایبەتی بۆ رۆشنبیر داناوە‪ ،‬ئەمە بەو ماناییەیە کە‬ ‫ئیماژی رۆشنبیر لە زەینی ھەر ئەکتەرێکی کۆمەاڵیەتی بە جۆرێکە‪.‬کاتێک کە باسی‬ ‫رۆشنبیر دەکەین گرنگە کۆنسیپتی رۆشنبیر لە کەسایەتی «پێرسۆنال» ی رۆشنبیر‬ ‫جیا بکرێتەوە‪ ،‬چونکە ئەم کۆنسیپتە لەرووی مێژوویی و زمانەوانیەوە لە ھەر‬ ‫کۆمەڵگەیەک کات و زاراوەی تایبەت بە خۆی ھەبووە‪ ،‬بۆنموونە مێژوویی ئەم کۆنسێپتە‬ ‫لە زمانی ئینگلیزیدا لە سەدەی ھەڤدەمەوە بە کارھاتووە ئەویش لە وشەی ‪intellect‬‬ ‫ھاتووە ‪ ,‬کە بەمانای فیکری دێت‪ ،‬ئەم کۆنسێپتە لە زمانی عەرەبی (المثقف)ی پێ‬ ‫دەوترێ‪ ،‬لەزمانی ئینگلیزیشدا (‪)intellectual‬ی پێ دەڵێن و لەزمانی ڕووسیدا‬ ‫بەرامبەر وشەی (‪ ،)intelligemty‬بەکارھێنانی ئەو چەمکە لەڕووی زمانەوانیەوە‬ ‫لەبنەڕەتدا لەوشەی (‪)intellectual‬ی التینیەوە وەرگیراوە کە مانای داھێنەرو و‬ ‫شارەزا و لێھاتوو دێت‪.‬‬ ‫لە کۆتایی سەدەی نۆزدەم لە واڵتی فرەنسا‪ ،‬لەساڵی ‪( ١٨٩٤‬دادگایکردنی دریفۆس)‬ ‫گاریگەری زۆری لەسەر دەست نیشانکردنی ناوەرۆک و رۆلی رۆشنبیر دانا‪.‬کەواتە چەمکی‬ ‫رۆشنبیر لە سەرەتادا بەو شێوەیە پێناسە کرابوو‪ ،‬ئەم چەمکە بەو مانایەی کە‬ ‫الیەنگیرانی (دریفۆس) بەکاریان دەھێنا‪.‬‬ ‫لە کتێبی فەرھەنگ و کلتوور‪ ،‬ل‪ ،٢٠‬لەرووی مێژووییەوە ئەو کۆنسێپتە بۆ سالێ ‪١٩٢٠‬‬ ‫دەگەرێتەوە‪ ،‬کە ووشەی «مونەوەریان» بۆ رۆشنبیر بەکاردەھێنا‪ ،‬ئەم کۆنسێپتە ھەر‬ ‫تەنیا لەالیەن کوردەوە بەکار نەدەھات‪ ،‬بەڵکو لەالیەن «عەرەب و تورک و فارسیش «‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪147‬‬

‫بەکار دەھات‪ ،‬تا کۆتایی سەدەی نۆزدەم‪ ،‬پاشان لەگەڵ گەشەسەندنی و فراوانبوون و‬ ‫کرانەوەی کۆمەڵگە‪ ،‬کورد بەدوای تێرمێک دەگەران لەجیاتی مونەوەر بەکاری بھێنی‬ ‫ئەویش زاراوەی (رۆشنبیر یان روناکبیریان)‪ .‬ئەمە کورتەیەک بوو لەسەر رۆشنبیر وەک‬ ‫چەمک کە لەھەر کۆمەڵگەیەک میژوو و زاراوەکی تایبەتی ھەبووە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە رۆشنبیر وەک کەسایەتیش ئەویش بەھەمان شێوە بە گوێرەی کات و‬ ‫شوێن واتا پێوەرەکان لە سەردەمێک یان لە کۆمەڵگەیەک بۆ یەکێکی دیکە دگۆردرێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە رۆشنبیر الی ئەنتۆنیوگرامشی دوو کاتیگۆریە لەوانە رۆشنبیری ئۆرگانی‪،‬‬ ‫مەبەستی ئەو کەسانەیە کە لەنێو رێکخراو یان رێکخستنە ج سیاسی یان کۆمەاڵیەتیەکان‬ ‫کار دەکەن‪ ،‬کاتیگۆری دووەمیش رۆشنبیری ترادیسیۆناڵە وەکو مامۆستا وپیاوانی ئاینی‬ ‫وئەندازیار و بزیشک و دادوەر و پاریزەر‪....‬ھتد‪.‬‬ ‫ھەروەھا لەالی ئیدوارد سەعید رۆشنبیر دوو جۆرە لەوانە رۆشنبیری «ھەقیقی و ھاوی‬ ‫«ئارەزوومەندانە‪ ،‬سارتەر باس لە رۆشنبیری ‪ Engager‬واتا مولتەزم دەکات‪ ،‬میشل‬ ‫فۆکۆ بەھەمان شێوە باس لە دووجۆرە رۆشنبیر دەکات لەوانە رۆشنبیری تایبەت و‬ ‫گشتی پاشان ھەر بۆخۆی دێت ڕەخنە دەگرێت دەڵی شتێک نەماوە بەناوی رۆشنبیری‬ ‫گشتی ئەو رۆشنبیرەی کە دەبێت ھەموو شت بزانێ‪ .‬بیربۆردیۆ ئەویش باش لە گێلگەی‬ ‫رۆشنبیری دەکات‪.‬‬ ‫بۆیە لەنێوان ھەموو ئەو تێڕوانین و بۆچوونانەی سەبارەت بە رۆشنبیر کۆمەلێک پرسیار‬ ‫لەالمان دروست دەبێت‪ .‬بەالی ئێمە کاتێک گرامشی پآ وایە ئۆرگانی و ترادیسۆناڵ‬ ‫ھەموویان رۆشنبیرن بەاڵم مەرج نیە وەزیفەی رۆشنبیر بگێرن‪ ،‬پێم وایە ھەموو ئەوانە‬ ‫ئەکتەری رۆشنبیرین پێش ئەوەی رۆشنبیر بن‪ ،‬بۆ نموونە لەنێو رۆشنبیری ئۆرگانی‬ ‫ئەوانەی لەناو رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی یان رێکخراوێکی سیاسی کار دەکەن‪،‬‬ ‫ھەموویان ئەکتەری رۆشنبیرین‪ ،‬دوای لەنێوان ئەوان ئەکتەرێکی داھێنەر و بەتوانا‬ ‫ھەڵدەکەوێت‪ ،‬و دەتوانێ بەالنسی نێوان ئیلتیزامی سیاسی و بەھای مرۆیی و ئەخالقی‬ ‫بپارێزیت‪ ،‬ئەوکاتە دەکەوێتە ناو بازنەی رۆشنبیر‪ ،‬بۆ رۆشنبیری ترادسیۆنالیش‬ ‫ھەروەھا پۆلینی ئیدوارد سەعید بۆ رۆشنبیر دوو جۆرە «ھەقیقی» و «ھاوی» واتا‬ ‫ئارەزوومەندانە» ئەکتەری ھاوی رۆشنبیر نیە بەڵکو ئەکتەری رۆشنبیرییە‪ ،‬ئەکتەری‬ ‫ھاوی لە ئیماژی رۆشنبیرەوە دوورە‪ ،‬ئیدوارد سەعید لێرەدا کەوتۆتە ھەڵەوە کە سیفەتی‬ ‫رۆشنبیری داوتە پاڵ ھاوی و کردویەتی بە رۆشنبیر‪ ،‬چونکە رۆشنبیر دەبێ ھەقیقی‬ ‫نەک ھاوی بێت‪.‬‬ ‫یان رۆشنبیری شۆرشگیر وەک لە خوێندنەوەکانی حسین عودات بۆ رۆشنبیر باس لەو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪148‬‬

‫‪20‬‬

‫جۆرە رۆشنبیرە دەکات‪ ،‬بەالی ئێمە رۆشنبیری شۆرشگێر ئەوەندە مەیلی بەالی شۆرشە‬ ‫ئەوەندە مەیلی بەالی چاکسازی نیە‪ ،‬و پاساو بۆ شۆرش دەھێنێتەوە وەک لەوەی پاساو‬ ‫بۆ چاکسازی بھێنیتەوە‪ ،‬چونکە ئەوان لەو بڕوایەدان گۆرینی سیستەمی سیاسی تەنیا‬ ‫بە ھەنگاوەکانی چاکسازی جی بەجێ نابێت‪ ،‬بەڵکو بە بزووتنەوەی چەکداری یا بە‬ ‫کودەتای سەربازی دەبێت‪ ،‬ھەرجەندە ئەم تێروانینانە لەالیەن رۆشنبیرانی پاریزخوازی‬ ‫وەکو (الکیس دی توکفیل) لە فرەنسا و (ادموند بیرک) لە بریتانیا رەخنەی لێ‬ ‫گیرا‪.‬جگە لەوە رۆشنبیرانی شۆرشگیر ھەوڵی باڵوکردنەوەی ئایدیۆلۆژیا دەدەن یان‬ ‫ھەڵگری ئایدیۆجی چەپ « یسار» یان نەتەوین « قومی» نێگەتیڤی شۆرش لێرەدایە‬ ‫کە توندوتیژی لی دەکەوێتەوە‪ ،‬ئەگەر چی خاوەن پرۆژەش بێت بەاڵم لەبەر ئەوەی‬ ‫دەرئەنجامەکانی شۆرش روون نیە و زۆرجار شۆرش ئەو یۆتۆپیاییە بۆ ھاواڵتیان دروست‬ ‫ناکان و بە ئاراستەیەکی پێچەوانەی ئامانجەکانی دەروات‪ ،‬لە شیوەیەکی ڕێژیی‪.‬‬ ‫ئەو رۆشنبیرانەی کە پێان دەوترێت « شۆرشگیر یان مولتەزم « لە روانگەی ئێمەوە‬ ‫ئەو جۆرە رۆشنبیرانە لە یەکدیەوە نزیکن بەالم پرسیار لێردەایە ئایە ئەوانە فیگوری‬ ‫رۆشنبیرن یان نا ؟ لە روانگەی ھەندێ ئەوان رۆشنبیرن‪ ،‬بەاڵم لە روانگەی کۆمەلێکی‬ ‫تر پێچەوانە ئەوانە فیگوری رۆشنبیر نین‪ ،‬چونکە مەرج نیە ئیلتیزامی ئەوان لەروانگەی‬ ‫ئەوانی دیکە ڕاست بێت‪ ،‬بەڵکو لە روانگەی تەنیا توێژێکی دیاریکراو پۆزەتیڤە‪،‬‬ ‫بۆ نموونە (ئەو رۆشنبیرانەی لەشەری ناوخۆی ‪ ١٩٩٤‬ی نێوان یەکیتی نیشتمانی‬ ‫کوردستان و و پارتی دیموکراتی کوردستان بەشدار بوون و ھەوڵویستیان دژ بە یەکتر‬ ‫وەرگرتبوو)‪ ،‬ھەروەھا رۆشنبیرانی شۆرشگیر ئەم جۆرە لە رۆشنبیران زۆر جار دەکەونە‬ ‫دەرەوەی بازنەی بابەتیبوون‪ ،‬چونکە بەرەو نەتەوەپەرستی تا ئاستی «ڕاسیست» یان‬ ‫پەیرەوکردنی ئایدیۆلۆژیایەکی توندڕەو و ڕەتکردنەوەی بەرامبەر ھەنگاو دەنێن‪ ،‬بۆیە‬ ‫فیگوری رۆشنبیری لەم بازنەدا جێگیر نیە‪.‬‬ ‫بەھەمانشێوە‪ ،‬سارتر کاتێک باس لە رۆشنبیری ئەنگاژی واتا مولتەزم دەکات‪ ،‬لێرەدا‬ ‫پرسیار لەسەر ئیلتیزامبوون دەبێت کە زۆر ڕەھەندی ھەیە‪ « ،‬سیاسی « یان «‬ ‫کۆمەاڵیەتی و مرۆیی « زۆربەی ئەو کەسانەی کە پێیان دەگوترا رۆشنبیر‪ ،‬کاتێک‬ ‫کە ڕژێمی بەعس کیمیاباران و ئەنفالی کوردی کرد‪ ،‬زۆرێک لە رۆشنبیرانی عەرەب بێ‬ ‫دەنگ بوون لەو تاوانانەی کە ڕژێمی بەعس بەرامبەر بە گەلی کورد ئەنجامی دا‪ ،‬لەو‬ ‫دۆخەدا رۆشنبیرێکی عیراقی بەناوی «ھادی عەلەوی» ھەڵویستی ھەبوو و رەخنەی‬ ‫لە تاوانەکانی رژێمی بەعس بەرامبەر بە کورد گرت‪« ،‬ھادی عەلەوی» توانی ئیلتیزامی‬ ‫سیاسی نەتەوەی و ئیلتیزامی ئەخالقی مرۆیی و کۆمەاڵیەتی بپارێرێزێت‪ ،‬لەو بازنەیە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪149‬‬

‫وەکو رۆشنبیر بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئەو رۆشنبیرانەی کە بەردەوام دژی دەسەاڵتن لە کۆمەڵگەی کوردی لەگەڵ ئەوانەی‬ ‫پاساو دەھێنەوە (تبریری) ھاشمی غەزالنی لە کتێبی رۆشنبیر و دەسەاڵتی سیاسی‪،‬‬ ‫باسی ئەم جۆرە رۆشنبیرە دەکات‪ ،‬ئەم دوو کاتیگۆرییە لە چوارچێوەی یەک بازنەدا‬ ‫کۆمانکردۆتەوە بەالی ئێمەوە فیگوری ئەم جۆرە رۆشنبیرانە لە یەکدیەوە نزیکن‪ ،‬چونکە‬ ‫گووتاری دژی دەسەاڵت یان لەگەڵی‪ ،‬لە ھەردوو حاڵەتدا پاساو بۆ بۆچوون و قسەکانی‬ ‫دەھێنێتەوە‪ ،‬ئەمەش لە بازنەی بابەتی و لۆژیک دوور دەکەوێتەوە‪.‬‬ ‫ھەروەھا رۆشنبیری ریفۆرمخواز ئەمەشیان جۆرێکە لە جۆرەکانی رۆشنبیر‪ ،‬ئەو‬ ‫لەگەڵ ریفۆرمکردنە لە سیستەمی سیاسی و دامەزراوەکانی کۆمەڵگە‪ ،‬دکتۆر عزمی‬ ‫بشارە لە کتێبی «عن المپقف و الپورە « (رۆشنبیر و شۆرش) دەڵی « بە‬ ‫ئاسانی دەتوانین رۆشنبیر ریفۆرمخواز جیا بکەینەوە‪ ،‬چونکە ئەو دەخوازێت بە فۆرمێکی‬ ‫زانستیانەتر کاریگەری لەسەر گۆرانکارییەکان ھەبێت‪ ،‬دوور لە توندڕەوی‪ ،‬ھەوڵی‬ ‫دۆزینەوەی ئەو پەیوەندنی و لێکتێگەیشتنانە کە لە نێوان رۆشنبیر و دەسەاڵت دایە لە‬ ‫پێناو چارەسەرکردنی کێشەکان دەدات‪.‬‬ ‫بۆمان بە دیار دەکەوێت کە خاڵی جیاوازی نێوان رۆشنبیرانی شۆرشگیر و رۆشنبیرانی‬ ‫ریفۆرمخواز‪ ،‬شۆرشگێر لەگەل گۆرینی سیستەمی سیاسی و دەسەاڵتە بە شێوەیەکی‬ ‫ریشەیی و رووخانی و ھەڵوەشاندنەوەی‪ ،‬بەالم ریفۆرمخواز لەگەل رووخان و‬ ‫ھەڵوەشاندنەوە نیە بەڵکو لەگەل گۆرین و ریفۆرمکردنە بە قۆناغ‪ ،‬جگە لەوە رۆشنبیری‬ ‫ریفۆرمخواز لەرووی ھەڵویستی کارکردن دەکەوێتە بەردەم دوو ھەڵبژاردە لە کاتیگوری‬ ‫رۆشنبیران لەوانە « شۆرشگیر و پارێزخواز « لەوەی ئایە لە کام لەو دوو کاتیگۆرییەوە‬ ‫نزیکە لەرووی میتۆدەوە‪ ،‬پێمان وایە رۆشنبیرانی ریفرۆمخواز لە رۆشنبیرانی پاریزخواز‬ ‫نزیکە‪ .‬ھەروەھا رۆشنبیری ریفۆرمخواز لەبەر ئەوەی خاوەن پرۆژەیە بۆ باشترکردنی‬ ‫دۆخە بەالی ئیمەوە فۆرمیکی پۆزەتیڤیی ھەیە‪ ،‬لەبەر ئەوەی دوورە لە توندو تیژی و‬ ‫بەری الدان‪.‬‬ ‫رۆشنبیرانی پارێزخواز‪ ،‬ئەم جۆرە کاتیگۆریە لە رۆشنبیران لەگەڵ پاریزگارکردنن‬ ‫لە بەھاو نۆرم و داب و رێساکانی کۆمەڵن‪ ،‬ئەو رۆشنبیرانن کە پاشکۆی بیرکردنەوە‬ ‫و رۆشنبیرییان زیاتر ئاینیە‪ ،‬ئیسالم یان مسیحی یان جوو یان ھەر ئاینیکی تر بێت‪،‬‬ ‫بەالی ئێمەوە ئەوانە فیگور و ئیماژی رۆشنبیری ھەقیقی لە کۆمەڵ نین بەڵکو ئەوان‬ ‫زیاتر ئەکتەری رۆشنبیری ئاینین‪ ،‬چونکە یەکێک لە نیشانەکانی رۆشنبیر قبوڵکردن و‬ ‫گفتوگۆکردنە لەگەڵ بەرامبەر‪ ،‬کەسایەتی تێوکراس زۆر بە زەحمە دەتوانی لە بازنەی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪150‬‬

‫‪20‬‬

‫تێکستە ئاینیەکان دەربچێ بە تایبەتی ئاینی ئیسالم‪،‬کەسایەتی تێوکراس جیاوازە‬ ‫لە کەسایەتی دیموکراس‪ ،‬یەکێک لە پێوەر گشتیەکانی رۆشنبیر ھەڵگری فۆرمێکی‬ ‫دیموکراس بێ‪.‬‬ ‫لە ئایندا نە ئازادی نە دیموکراسی ھەیە‪ ،‬بەڵکو وابەستەیە بە ئەحکام و شەرع و تیکستە‬ ‫ئاینیەکان‪ .‬ئەم جۆرە بەالی ئێمەوە نیگەتیڤە‪ ،‬لەبەر ئەوەی خاوەن ھیج پرۆژەیەک‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵکو کار بۆ مانەوەو پارێزگاریکردنە لە نۆرم و بەھاو نەریتەکان جا ج ئاینی یان‬ ‫کۆمەالیەتی بێت دەکات‪ ،‬بەاڵم ئەگەر ئەکتەرێکی رۆشنبیری ئاینی توانی بەالنسی نێوان‬ ‫ئاینەکان بەگشتی و پێوەرە مرۆیی و ئازادی مرۆڤ بپارێزێت و ریفۆرمخواز بێت‪ ،‬لەو‬ ‫حاڵەتە دەکەوێتە ناو بازنەی رۆشنبیر‪.‬‬ ‫رۆشنبیری ڕەخنەگر‪ ،‬رەخنەیی ئەوان لە شۆرش نیە بەڵکو لە گۆرینی سیستەمە‬ ‫بەرەو سیستەمێکی باشتر کە خۆشگوزارنی و دادپەروەری زیاتر بۆ ھاواڵتیان فەراھەم‬ ‫بکرێت‪ ،‬پێان وایە زۆرجار شۆرش لە ئامانجەکانی دوور دەکەوێتەوە‪ ،‬گومانی ئەوان‬ ‫لە پەرۆشی رۆشنبیری شۆرشگێر نیە بۆ شۆرش‪ ،‬بەڵکو ئەوان گومانیان لە ھەوڵویستە‬ ‫ئەخالقیەکان ھەیە‪ ،‬لەوەی رۆشنبیری شۆرشگیر ئەوەندە شۆرشی پێ پیرۆزە ئەوەندە‬ ‫بیر لە دەرئەنجامە نێگەتیڤەکانی شۆرش وەک تێکدان و وێرانی کۆمەڵگە ناکاتەوە‪،‬‬ ‫لەکاتی شۆرش کە چەندان کێشەو النی کۆمەاڵیەتی و دزی و فەوزا و ئاژاوە و تاوان‬ ‫سەرھەڵدەدات‪.‬‬ ‫چونکە رۆشنبیری ڕەخنەیی ھەست بە مەترسیەکان دەکات‪ .‬رۆشنبیری رەخنەگریش‬ ‫خاوەن ھیج پرۆژەیەک نیە ئەو تەنیا رەخنە دەگرێت بۆیە ئەم جۆرە لە کاتیکۆرییە‬ ‫بەالی ئێمەوە نیگەتیڤە چونکە ھەنگاوەکانی گۆران و بەرەوپیشتردن وباشترکردنی‬ ‫کۆمەڵگە تەنیا بە رەخنەگرتن جێ بەجێ نابێت‪ .‬بۆیە ئەوان لەو حاڵەتانەدا لە دۆخی‬ ‫ئەکتەری رۆشنبیری ڕەخنەی دەمێنێتەوە‪ ،‬لە کاتێکدا دەگوازرێتەوە بۆ بازنەی رۆشنبیر‬ ‫ئەگەر ھاتوو خاوەن پرۆژە ی گۆرانکاری بەرەو دۆخێکی باشتر بێت‪.‬‬ ‫بازنەی رۆشنبیرانی « ھەقیقی و گفتوگۆکار و پرۆفیسۆنال یان تایبەتمەند و داھێنەر»‬ ‫بەالی ئێمەوە ئەوانە چوارچێوەی فیگور و ئیماژی نوێ رۆشنبیر و رۆلی رۆشنبیر لە‬ ‫کۆمەڵگە دەنوێنی‪ ،‬چونکە بێگومان رۆشنبیر دەبێت لەسەر تەواو پرسەکانی کۆمەڵگە‬ ‫ھەقیقەت بڵی و تەنیا داکۆکیکاری ئایدیۆلۆژیایی سیاسی و ئاین و نەتەوەیەکی دیاریکراو‬ ‫نەبیت‪ ،‬و پێویستە بابەتیی بێت و لە ھەمانکاتدا داھێنەر بێت داھێنانەکەی لە خزمەتی‬ ‫مرڤایەتی بێت‪ ،‬بۆیە بەالی ئێمەوە ئەم بازنەیە فیگوری کەسایەتی رۆشنبیر و رۆلی‬ ‫رۆشنبیر زیاتر روونتر دەکاتەوە‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪151‬‬

‫لەھەموو ئەم کاتیگۆرییانە‪ ،‬دەگەینە پێناسەیەکی نوێ بۆ رۆشنبیر لە کۆنێکستوالیزاسیۆنی‬ ‫فەلسەفەی کۆمەڵناسی مێژوویی‪ ،‬کەکۆکراوەی تیرمینۆلۆژی نێوان (ئەنتۆنیوگرامشی و‬ ‫بیربۆردیۆ و ئاالن تۆرین)ە‪ ،‬چونکە رۆشنبیر تەنیا پرسێکی ئەدەبی یان فەلسەفی نیە‬ ‫بەڵکۆ کۆمەڵناسیشە‪ ،‬چوونە ناو بازنەی رۆشنبیر لەم پێناسە نوی یە دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫(ھەموو ئەکتەرێکی کۆمەاڵیەتی ناو کایەکانی کۆمەڵگە‪ ،‬توێژێکی گرنگن لە گێڵگەی‬ ‫رۆشنبیریدا بەاڵم ئەوە بەو مانایە نیە کە ھەموویان وەزیفەی رۆشنبیر بگێرن‪ ،‬ئەو کاتەی‬ ‫ئەکتەرێک لە ناو کایەکانی کۆمەڵگە بتوانی داھێنانێک دروست بکات لە رووی سیاسی‬ ‫یان کۆمەاڵیەتی یا فەرھەنگی یا ئابووری و ئەو داھێنانە بتوانێ گۆرانێک دروست‪ ،‬ئەو‬ ‫کاتە دەکەوێتە ناو بازنەی رۆشنبیر)‪.‬‬ ‫بەالی ئێمەوە ئەو کاتە کە ھونەرمەندێک یا نوسەرێک یا دکتۆرێک یا ئەندازیارێک‪.....‬‬ ‫ھتد لە رێگای کارەکەی بتوانێ کاریگەرێکی بە ھێز دروست بکات لەسەر کۆمەڵگە جا چ‬ ‫لە رووی سیاسی یان کۆمەاڵیەتی یان ئابووری یان فەرھەنگی بێت و ببێتە سەرچاوەی‬ ‫گۆرانکارییەک لە یەکێک لەو بوارانە واتا بتوانێت داھێنانێک دروست بکات ئەوا ئەوکاتە‬ ‫ئەو ھونەرمەندە یا نوسەر یا ئەندازیارە دەکەوێتە ناو بازنەی رۆشنبیر‪.‬‬ ‫جیهانبینی و لێپرسراویەتی رۆشنبیر‬ ‫کارو لێپرسراویەتی رۆشنبیر لە پێناو دروستبوونی دۆخێکی ئارام و خۆشگوزەرانی‬ ‫ھاواڵتیان و چەسپاندنی دادپەروەری و نەھێشتی توندوتیژیی و گەندەڵی و ھەبوونی‬ ‫شەفافیەتە لە کۆمەڵگە‪ ،‬ھەموو ئەم پرسانە پرسی کۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابورین‪،‬‬ ‫گرنگە رۆشنبیری ھەقیقی کاری لەسەر بکات‪ ،‬جیھانبینینی ھەر رۆشنبیرێک لەوەی دیکە‬ ‫جیاوازە چونکە کاری رۆشنبیر جوھدێکی کەسیە‪ ،‬میتۆدۆلۆژی ھەریەکێکیان جیاوازە‬ ‫لەوەی دیکە‪ ،‬ھەرچەندە ئەگەر خاڵی جیاوازیش لەنێوان رۆشنبیران ھەبێت‪ ،‬لە رووی‬ ‫ئاینی یان ئایدیۆلۆژییا یا ناسیۆنالیتێ‪ ،‬بەاڵم گرنگە کۆمەڵێک پێوەر ئەوان کۆبکاتەوە‬ ‫ئەویش ئەو پرسانن کە لەسەرەوە ئاماژەم بۆ کرد‪ .‬کە پرسی گشتین و خەونی ھەموو‬ ‫تاکێکە و گرنگە جیھانبینی رۆشنبیران لەو خااڵنە بە ھەموو ئایدیۆلۆژییایەکی سیاسی‬ ‫یان ئاینی یا نەتەوەی بێت کۆیان بکاتەوە‪.‬‬ ‫بێگومان دوورە پەرێزی رۆشنبیر کاریگەری نێگەتیڤی دەبێت لەسەر دابرانی ئەو‬ ‫پەیوەندییانە‪ ،‬یا دابەشبوونی رۆشنبیران بەسەر ئایدیۆلۆژییای حزبە سیاسیەکان جارێکی‬ ‫دیکە ئەو لێکترازانە دروست دەکات‪ ،‬نەک ھەر لەنێوان جیھانبینی رۆشنبیراندا‪ ،‬بەڵکو‬ ‫لەنێوان خەونبینینی ھاواڵتیان و جیھانبینینی رۆشنبیرانیش‪ ،‬کاری رۆشنبیر لەنێو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪152‬‬

‫‪20‬‬

‫دامەزراوە ئەکادیمیەکان فاکتەرێکی بەھێزە بۆ پێدانی مسداقیەت بە جیھانبینی رۆشنبیر‬ ‫واتا بابەتی بوونی رۆشنبیر‪ ،‬لێرەوە پەیوەندییەکان نزیک دەبێتەوە‪ .‬ھەروەھا بوونی‬ ‫کەناڵی تایبەت بە گواستنەوە و گەیاندنی گووتاری رۆشنبیر‪ ،‬زۆرجار بەھۆی نەبوونی‬ ‫کەنالێکی ئازاد رۆشنبیران دەکەونە ژێر گووشار و گومانی ھاواڵتیان‪ ،‬چونکە لەھەر‬ ‫کەنالێک دەرکەوێ لەسەر ئەو الیەنە ھەژمار دەکرێت‪ ،‬زۆرجار رۆشنبیران لە کەناڵەکانی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن دەردەکەون بۆیە لەالیەن دەسەاڵت و ھاواڵتیانیش گومان لە سەربەخۆی‬ ‫دەکرێت‪ ،‬ئەمەش بازنەی پەیوەندنی نێوان ھاواڵتیان و رۆشنبیر فراوان دەکات‪.‬‬ ‫بۆنموونە جیھانبینی رۆشنبیرێکی نادینی واتا سیکوالر لەگەڵ خەونی کۆمەڵگەیەکی‬ ‫پاریزیخوازی ئیسالمی زۆر جیاوازە‪ ،‬جیھانبینی رۆشنبیری ئاینی لە کۆمەڵگەیەکی‬ ‫کراوە و مۆدیرندا بەھەمانشێوە جیاوازە‪ .‬بۆیە بەیەکگەیشتنی ئەم دوو جیھانبینیە‬ ‫کارێکی ئەوەندە ئاسان نیە‪ ،‬لەھەردوو کۆمەڵگە پێویستی بە ھوشیارێکی بااڵیە لەپێناو‬ ‫نزیکبوونەیوەی پەیوەندییەکان‪.‬‬ ‫ھەروەھا پەیوەندیەکانی دەسەاڵت لەگەڵ رۆشنبیر و ئەکتەری رۆشنبیری جیاوازە‪،‬‬ ‫ئەو رۆشنبیر و ئەکتەری رۆشنبیریانەی کە پروپاگەندە بۆ دەسەاڵت دەکەن لە رۆژئاوا‬ ‫یان رۆژھەاڵت بێت لەالیەن دەسەاڵت خۆشەویستن ج دکتاتۆر یان دیوکراسی بێت‪،‬‬ ‫بە پێچەوانەی ئەوانەی کە ڕەخنە لە دەسەاڵت دەگرن‪ ،‬ئەمە پەیوەندی بە رۆژھەاڵت‬ ‫و رۆژئاوا نیە‪ ،‬بەڵکو پەیوەندنی بە سیستەمی سیاسی و ھوشیاری بااڵی سیاسی‬ ‫دەسەاڵتداران ھەیە‪ ،‬پروپاگەندەکاریش رۆشنبیر نیە بەڵکو ئەکتەری رۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫رۆشنبیران لە رۆژئاواش ڕەخنە دەگرن و خۆپێشاندان دژی دەسەاڵت دەکەن‪ ،‬دۆخی‬ ‫ھەر کۆمەڵگەیەک لەوەی دیکە جیاوازە لە رووی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابووری‪،‬‬ ‫لە رۆژئاواش رۆشنبیر و دەسەاڵت بەردەوام بەریەک دەکەوێت‪ ،‬بۆنموونە لە فرنسا لە‬ ‫کەناڵەکانی راگەیاندن لە زانکۆکان چەندان سمینار لەالیەن فەیلەسوفان و رۆشنبیران‬ ‫وەکو (ئاالن بادیۆ و ژان سەلیم و میشیل ئۆنفری) کە لە نزیکەوە شارەزایی بۆچوونەکانی‬ ‫ئەوانم ڕەخنە لە کەموکورییەکانی دەسەاڵت دەگرن‪ ،‬کاتێک لە خۆپیشاندانەکانی‬ ‫مەیدانی کۆماری لە مایو ‪٢٠١٦‬ی بەشداریم دەکرد بۆ ئەوەی لە دۆخی ئەو کۆمەڵگە و‬ ‫بیرکردنەوەی ھاواڵتیانیان تێ بگەین‪ ،‬زۆر جار ئەو پرسیارەم لەوان دەکرد‪ ،‬بۆچی ئێوە‬ ‫دژی دەسەاڵت تا بەیانی ناخەون و لە مەیدانی کۆماری دەمێنەوە ؟ خۆ ھاواڵتیانی‬ ‫بێگانە لە زۆربەی واڵتان ژیانی خۆیان دەخەنە مەترسیەوە لە پێناو گەیشتن بە واڵتی‬ ‫ئێوە ؟ ئێرە بە دایکی دیموکراسیەت ناسراوە بۆچی ئیوە ھەست بەو دیموکراسیەتە‬ ‫ناکەن؟‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪153‬‬

‫بۆیە تا بەیانی ناخەوین و خۆپێشاندن دەکەین تاوەکو دەسەاڵت بەرەو تاکڕەوی‬ ‫نەڕوات‪ ،‬تاوەکو دیموکراسیەت جوانتر بکەین بێکاری نەھێلێن و یاساکانمان لە خزمەتی‬ ‫ھاواڵتیان نەک کۆنترۆڵکردنی بێت‪ ،‬جیاوازیەکە لەو خاڵەدا لە رۆژئاوا تاک رێگری لە‬ ‫دروستبوونی دکتاتۆریەت و تاکڕەوی دەکات‪ ،‬لەوانە سارتر کتێب لەسەر دگیرکردنی‬ ‫جزائیر لەالیەن فرەنساوە دەنوسێت بەناوی (عارنا فی االجزائیر ‪( )١٩٦١‬شەرمەندیمان‬ ‫لە جەزائیر ‪ ،)١٩٦١‬ھەروەھا پۆل بیرمان رۆشنبیرێکی ئەمریکیە باس لە داروخانی‬ ‫دامەزراوەکانی ئەمریکا دەکات دوای سەرۆکایەتی ترامپ‪ ،‬ئاالن بادیۆ لە ‪ ٢٠٠٧‬کتێبێکی‬ ‫لەسەر سارکوزی سەرۆکی پێشوی فرەنسا بە ناوی (سارکوزی مانای چیە) باڵوکردەوە‪،‬‬ ‫بۆیە لە رۆژئاواش دەسەاڵت خەاڵتی ئەو رۆشنبیرانە ناکات کە ڕەخنەیان لێ دەگرن‪،‬‬ ‫لەم حاڵەتەدا پەیوەندییەکان لەگەڵ دەسەاڵت نا جێگیر دەبێت‪ ،‬لە رۆژئاوا رۆشنبیران‬ ‫ھەندێ جار دووجاری توندوتیژی دەبنە لەکارەکانیان لەوانە ستافی رۆژنامەی (شارلی‬ ‫ھیبدۆ) لەالیەن گرووپە تیرۆریستیەکان‪ ،‬پەیوندییەکانی رۆشنبیر تەنیا ناجێگیر و نا ئارام‬ ‫نیە لەگەڵ دەسەاڵت‪ ،‬بەڵکو ئیشکالیەتی رۆشنبیر لەگەڵ کۆمەلێک کەناڵی تریشە لەوانە‬ ‫توندڕەوی ئاینی و ئیسالمیزمی رادیکاڵ و داب ونەریت کۆن و سیستەمی سەرمایەداری‪،‬‬ ‫لەوانە ئاالن تۆرین لە کتێبی « دوای قەیران « باس لە ھەژموونی سەرمایەداری ئەمرۆ‬ ‫بەسەر کۆمەڵگە دەکات کە کۆمەڵگەیەکی ئیفترازی لەرووی ئابووریەوە خوڵقاندووە کە‬ ‫ژیانی کرێکارانی خستۆتە مەترسیەوە‪ ،‬لە رۆژھەاڵت تاک رێخۆشکەرە و ھاوکارە لە‬ ‫دروستکردنی تاکڕەوی‪ ،‬زۆر بەی جار رۆشنبیران خۆیان دبنە فاکتەرە بۆ خوڵقاندنی‬ ‫دۆخێکی وا‪ ،‬ھەر لەو ساتە وەختەدا رۆشنبیر پێوەرەکانی خۆی لە دەست دەدات و‬ ‫دەبێت بە ئەکتەرێکی رۆشنبیری پرۆپاگەندەکاری سیاسیی نەک رۆشنبیر‪ ،‬چونکە مەرج‬ ‫نیە رۆشنبیر بەردەوام لە بازنەی رۆشنبیر بمێنێتەوە زۆرجار حاڵەتێک یان ھەلوێستێک‬ ‫دەیخاتەوە ناو بازنەی ئەکتەری رۆشنبیری‪ .‬شۆرشەکانی بەھاری عەرەبی بۆ نموونە‬ ‫لە میسر‪ ،‬دەرئەنجامەکەی تاک دەسەاڵتێکی ئیسالمیزمی رادیکاڵی و پاشان سەبازی‬ ‫تاکڕەوی بەرھەمھێنا‪.‬‬ ‫ئاالن تۆرین پێ وایە رۆشنبیر لەگەڵ دەسەاڵت لە سەرەوە دەتوانی رۆڵ ببینێ‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫گۆرانکاری دروست بکات‪ ،‬ئەمە لەکاتێکدا راستە ئەگەر دەسەاڵت گویێ بۆ رۆشنبیر‬ ‫رابگرێت و کار بە پێشنیارو راوێژەکانی بکات‪ ،‬بەاڵم لە زۆربەی واڵتانی دواکەوتوو و‬ ‫تۆتالیتاری نا دیموکراسی‪ ،‬رۆشنبیر وەکو ھۆکارێکی پرۆپاگەندەو تا ئەو ئاستە دەسەاڵت‬ ‫گرنگی بە رۆشنبیر دەدات تاوەکو میدیاکانی دەسەاڵتی بۆ بەڕیوە ببات وەکو خۆی‬ ‫دەیەوێت نەک وەک رۆشنبیر‪ .‬بیگومان دەسەاڵتی تاکڕەو پێویستی بە ھێزی چەک نەک‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪154‬‬

‫‪20‬‬

‫قەلەمی رۆشنبیر تاوەکو کاری لەگەڵ بکات‪.‬‬ ‫ئەرک و لێپرسراویەتی رۆشنبیری کورد لە ھەر بارودۆخێکدا جیاواز بوو‪ ،‬بۆنموونە‬ ‫بەرپرسیاریەتی رۆشنبیر پێش ڕاپەرینی ‪ ١٩٩١‬لە سەردەمی رژێمی بەعس‪ ،‬رۆشنبیران‬ ‫لەگەڵ حزبە کوردییەکان بەیەکەوە خەباتیان دژی رژێمی بەعس دەکرد لە پێناو‬ ‫ئازادکردنی خەڵکی کوردستان‪ ،‬بەشداریکردنی رۆشنبیران ھاوشانی حزبە کوردییەکان‬ ‫دەبێتە جێگای شانازی‪ ،‬بەاڵم دوای ڕاپەرین بەشێوەیەکی ڕادیکاڵ رۆلێ رۆشنبیران‬ ‫دەگۆردرێت و پۆلین دەبێت‪ ،‬ئەو رۆشنبیرانەی کە بەر لە ڕاپەرین بەھۆی کارەساتەکانی‬ ‫ئەنفال و کیمیابارانی کورد لە کۆتایی ھەشتاکاندا‪ ،‬بەرەو ھەندەران کۆچیان کرد‪ ،‬لە‬ ‫بارودۆخی سیاسی و ئابوری و کۆمەاڵیەتی کوردستان دوور دەکەونەوە‪ ،‬زیاتر روئیایەکی‬ ‫سوربەخۆی وەردەگرن لە گووتارەکانیان‪ ،‬زۆربەی ئەوانەش کە دەرفەتیان بۆ ناڕەخسێ‬ ‫کۆچ بکەن بەھەر پاڵنەرێک بێت دابەشی سەر حزبە کوردیەکان لەباشوری کوردستان‬ ‫دەبن‪ ،‬و دەبنە بەشێک لەو ملمالنێ و شەڕانەی کە لەنێوان حزبە کوردییەکان لە‬ ‫نەوەتەکات دروست دەبێت‪.‬‬ ‫دابەشبوونی ئەوان بەسەر حزبەکان ھۆکارەکەی بۆ دوو قەیران دەگەرێتەوە لەوانە‬ ‫(قەیرانی ئابوری نەتەوەیەکگرتووەکان لەسەر عیراق بەگشتی و حکومەتی عیراق لەسەر‬ ‫کوردستان کە کاریگەری زۆر خراپی لەسەر گوزەرانی ھاواڵتیان بەگشتی و رۆشنبیران‬ ‫بەتایبەتی ھەبوو‪.‬‬ ‫ھەروەھا شەڕی ناوخۆی ‪ ١٩٩٣‬تا ‪ ١٩٩٧‬نێوان حزبەسیاسیەکان (پارتی دیموکراتی‬ ‫کوردستان و یەکیتی نیشتیمانی کوردستان و بزووتنەوەی ئیسالمی)‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫داھاتەکانی کوردستانیش لە ژێر دەسەاڵتی (پارتی و یەکیتی)دا بوون‪ ،‬ئەمە وای کرد‬ ‫ھیچ دەرفەتێک بۆ رۆشنبیران نەمێنێتەوە دابەشی سەر ئایدیۆلۆژییا جیاجیاکان بن‪،‬‬ ‫پاشان ئەم دابەشبوونە بوو بە کلتور‪ ،‬سنوری دەسەاڵتی پارتی لە ھەولێرو دھۆک‬ ‫دەبێت‪ ،‬زۆربەی رۆشنبیرانی ئەو دوو شارە لەگەڵ سیاسەتەکانی پارتی دەبن و ئەوانەی‬ ‫سنوری یەکێتیش بە ھەمانشێوە‪ .‬رۆشنبیران بەھۆی ئەو بارودۆخەوە رۆڵیان بزردەبێت‬ ‫ھەڵویستەکانیان لە نێوان الیەنگری ئایدیۆلۆژییایەکی سیاسی و بێ الیەنی و تەنیانەت‬ ‫ئەوانەی دەکەونە ناو ملمالنێ ییەکانی شەر ووتار و بەرھەمەکانیشیان چوارچێوەی‬ ‫بابەتی تێدەپەرێنیت بۆیە رۆشنبیران ئەگەر وەکو پێویست نەیانتوانی بێت رۆڵیان‬ ‫ھەبێت کۆمەڵێک ھۆکاری سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی بەربەست بوونە لەبەردەم‬ ‫کارەکانیان‪.‬‬ ‫دوای رووخانی رژێمی بەعس بارودۆخێکی دیکە دروست دەبێت‪ ،‬رۆشنبیران بە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪155‬‬

‫شیوازێکی دیکە بەشدار دەبن لە گۆرانکارییەکان لەوانە رۆلێ ئەو رۆشنبیرانە دەست پێ‬ ‫دەکات دوای رووخانی رژێمی بەعس لە ‪ ٢٠٠٣‬دوای ئەو ماوەیە رۆشنبیران دێن قسە‬ ‫لەسەر کێشە و یەکگرتنەوەی دوو ئیدارەیی و کەموکورییە سیاسی و کۆمەاڵیەتی‬ ‫یەکان و ئاستەنگەکانی ناو حکومەتی ھەرێم و داوای چاکسازی و شەفافەیەت نەھێشتی‬ ‫گەندەڵی و کەم پسپۆری لە بەرێوەبردن نەھێشتنی توندو تیژی بەرامبەر بە ئافرەت‬ ‫و کوشتنی ژن بەناوی شەرف داوای گۆران و ھەموارکردنی ئەو یاساکان دەکرد کە‬ ‫مافی ئافرەت و تاک بەگشتی پێشیل دەکات‪ ،‬لە پێناو گۆرانی عەقڵیەتی خێلەکی و‬ ‫باوکساالری و کرانەوەی کۆمەڵگە و نەھێشتنی گەندەڵی و بێکاری و نەبوونی کەفائەت‬ ‫لە بەرێوەبردندا و بە دیموکراتیزەکردنی کۆمەڵگە و بەشداریکردن لە نوسینەوەی دەستور‬ ‫و کردنەوەی کەناڵی ئازاد بۆ باڵوکردنەوەی بۆچوونەکانیان‪ ،‬کردنەوەی چەندان رێکخراو‬ ‫سەنتەرو رۆژنامەو تەلەفزیۆن‪ ،‬ئەگەر پێش رووخانی حکومەتی عیراق راگەیاندنی‬ ‫و رێکخراو و کەناڵەکانی دەربرێن لەچوارچێوەی حزبەکان بوو زیاتر بەاڵم دوای‬ ‫‪ ٢٠٠٣‬وە بورا بۆ رەخساندنی چەندان کەناڵی راگەیاندنی ئەھلی و سەربەخۆ و زانکۆی‬ ‫ئەھلی کرانەوە‪ ،‬واتا ھەوڵی رۆشنبیران دەچێتە چوارچێوەی خزمەتگوزارییە گشتیەکانی‬ ‫ھاواڵتیان و پێداویستیەکانیان‪.‬‬ ‫رۆشنبیران پاڵشتی دروستبوونی ئۆپۆزیسیۆن بوون لە ھەرێمی کوردستان بەتایبەتی ئەو‬ ‫رۆشنبیرانەی لە زۆنی سلیمانی بوون و مێژووی دروستبوونی ئۆپۆزیسیۆن لە کۆمەڵگەی‬ ‫کوردی بۆ سالێ ‪ ٢٠٠٩‬دەگەریتەوە کە رۆشنبیران لەرێگەی ھەوڵەکانیان و ووتارەکانیان‬ ‫توانیان رۆڵیان ھەبێت‪ .‬تا دەستپێکردنی شەڕی دژی داعش لە ‪ ٢٠١٤‬رۆڵی رۆشنبیران لە‬ ‫قۆناعێکی نوێدا دەردەکەوێت ئەویش شەڕ دژی تیرۆر و ئیسالمیزی جیھادی توڕەوی و‬ ‫رەخنە گرتن لەو تێکستانەی کە سەرچاوەی دروستبوونی توندڕەوین‪.‬‬ ‫سەبارەت بە رۆڵی رۆشنبیران لەم رووداوانە زیاتر رۆڵی ووشیارکردنەوەیە لە رێگای‬ ‫نوسین و چاوپێکەوتن لە کەناڵەکانی راگەیاندن‪ ،‬بۆ رووبەرووبوونەوەی فیکری توندڕەوی‬ ‫ئاینی بەتایبەتی ئیسالمی رادیکاڵ‪ ،‬رۆشنبیران بەسەر دوو بەرەی جیاوازدا دابەش‬ ‫ببووون‪ ،‬بەرەیەک ئاینی ئیسالم و سەلەفیەتی ئیسالمی بەسەرچاوەی فیکری داعشی‬ ‫یان دەزانی‪ ،‬بەرەیەکی دیکە جیاوازییان دەکرد لە نێوان موسڵمانان و گرووپە‬ ‫توندرەوەئیسالمیەکان‪ ،‬بۆیە زۆریک لە رۆشنبیرانی کورد دەکەونە رەخنە گرتن لە ئاینی‬ ‫ئسالم و حزبە ئسالمیەکان لە ھەرێمی کوردستان بەتایبەتی ئەو کاتەی چەند ھاواڵتیەکی‬ ‫کورد پەیوەندی بە داعشەوە دەکەن و دژی «پیشمەرگە»شەریان دەکەن‪.‬‬ ‫رۆشنبیرانی سیکوالر یان سەربەخۆ کاتێک کە بانگیشەی جیاکردنەوەی ئاینیان لە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪156‬‬

‫‪20‬‬

‫دەسەاڵت دەکرد دەکەوتنە بەر ھێرشی مزگەوتنەکان‪ ،‬چونکە کەناڵەکانی باڵو کردنەوەی‬ ‫فیکری ئیسالمی لە ھەرێمی کوردستان ئەوەندە بە ھێز بوون‪ ،‬زۆر زحمەت بوو بۆ‬ ‫رۆشنبیران بتوانن بە ئازادی بیرو رای خۆیان بلێن تەنانەت دەسەاڵتیش داکۆکیکی‬ ‫پارێزگاری ڵی نەدەکردن‪ ،‬کاتێک کە ھاوالتیانی کوردستان راستیەکان بەبەرچاوی‬ ‫خۆیان دەبینن‪ ،‬لەسەر ھەڵویستی رۆژئاوای سکوالر و سعودییە موسلمانان‪،‬لەسەر‬ ‫پێشوازی کردن لەو خێزانانەی کە بە ھۆی شەڕی داعشەوە دووچاری ماڵوێرانی و‬ ‫دەربەدەر دەبن لە نێوان سااڵنی ‪ ٢٠١٥-٢٠١٤‬ئەو ئەوروپا و رۆژئاواییە کە چەندان ساڵە‬ ‫لە مەزگەوتەکانەوە پیاوانی ئاینی و کەناڵەکانی سەر بە حزبە ئیسالمیەکان‪ ،‬ئیماژ و‬ ‫پێناسەی ناشرین بە رۆژئاوا و ئەوروپا دەدەن بە (کافر و مولحەد و فاسد و فاسق)‬ ‫وەسفیان دەکەن‪ ،‬دەرگایان بۆ دەکاتەوە و بەاڵم ئەو سعودییەی بەھشتی موسلمان‬ ‫ئامادە نابێت ئەو دەرگایەیان لێ بکاتەوە‪ ،‬تاکی کوردیش ئەو ووشیارەی بۆ دروست بوو‬ ‫کە رۆژئاو و ئەوروپا زۆر مرۆڤ دۆستانەتر بوون لە ھاوکاریکردنی ئاوارەکانی دەستی‬ ‫داعشی بە ناو ئیسالم‪ ،‬لەو سعودییایەی کە ببووو بە بەھەشتی موسلمان‪.‬‬ ‫ھەروەھا لە رووی ئابورییەوە ھەرێمی کوردستان دەکەوێتە ناو قەیرانەوە بە ھۆی دابەزینی‬ ‫نرخی نەوت لە بازارەکانی جیھان‪ ،‬و ھاتنی ملیۆنێک پەناھەندە لە ناوچەکانی عێراق و‬ ‫سوریا بۆ ھەرێمی کوردستان‪ ،‬گەندەڵی و نەبوونی شەفافیەت باری ئابووری ھەرێمی‬ ‫کوردستان قورستر دەکات و کێشەکان قوڵتر دەکاتەوە‪ ،‬بۆیە لە ژێر فشاری قەیران و‬ ‫رۆشنبیران و راگەیاندەکانی میدیای ئازاد و ئۆپۆزیسیۆن و ھاواڵتیان بە تایبەتی چینی‬ ‫تەکنۆکرات‪ ،‬حکومەتی ھەرێمی کوردستان دەست دەکات بە ئەنجامدانی ریفۆرم‪.‬‬ ‫قۆناغێکی دیکە لە کۆرانگارییەکان ئەویش ‪ ٢٠١٧‬یە واتا دوای کۆتایی ھێنا بە شەڕ دژی‬ ‫داعش‪ ،‬و راگەیاندنی ریفڕاندۆم‪ ،‬ئەم پرسە پرسێکی نەتەوەیی نیشتیمانیە و دروستبوونی‬ ‫دوڵەوت راستەوخۆ پەیوەندنی بە چارەنوسی ھاواڵتیانەوە ھەیە‪ ،‬لێرەشدا حزبە‬ ‫کوردییەکان کلتوری سالێ نەوەتەکانیان دروستکردوە لە شەڕەی ناوخۆ و پارچەکردنی‬ ‫ھەرێمی کوردستان بەاڵم بەشێوازێکی دیکە‪ ،‬لێکترازانی سیاسی لە ھەرێمی کوردستان‬ ‫لە نەوەتەکان لێکترازانی کلتوریشی بەدوای خۆیدا ھێنا‪ ،‬ئەگەر جی لەشەری ناوخۆ‬ ‫یەکێتی و پارتی ھەموو شتێکیان دابەشکرد لە سامانی ئابوورییەوە بگرە تا دەگا بە‬ ‫کلتور و ھاواڵتیانیش‪ ،‬رۆشنبیرانیش تاوەکو ئیستا بوونەتە قوربانی ئەو لێکترازانە‬ ‫سیاسیە‪ ،‬بێگومان ھۆکارەکەی بۆ غیابی گرووپێکی بەھێزی رۆشنبیران دەگەرێتەوە‪ ،‬کە‬ ‫تاوەکو ئیستا رۆشنبیران نەیانتوانیوە لە باشوری کوردستان خاوەن گرووپگەڵیکی بەھێز‬ ‫بن ئەگەر جی جیاوازیش بن لە بیروڕای سیاسی یان ئاینی یا نەتەوەی بەاڵم پێوەرە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪157‬‬

‫نیشتیمانی و مرۆییەکان و زانستیەکان ئەوان کۆبکاتەوە و بتوانن لەسەرووی ئایدیۆلۆژییا‬ ‫و نەتەوە وئاین کار بکەن‪ ،‬لەو رێگایەوە دەتوانن گووشاری بەھێز لەسەر دەسەاڵت‬ ‫دروست بکەن‪ ،‬بۆیە ئیستا دوو گووتار لەالیەن حزبەکانی کوردستان دروستبوونە و‬ ‫رۆشنبیرانیش بەداخەوە بوونەتە بەشێک لە دابەشبوونی ئەم دوو گووتارە‪ ،‬سەرگەردانی‬ ‫ھاواڵتیان لە نێوان بەلێ و نەخێر‪ ،،‬لێرەدا کۆمەلێک پرسیار و گومانیان الی ھاواڵتیان‬ ‫دروست کردووە‪ ،‬لەوانە ئەم دوو گوتارە یاریکردنە بە چارەنوسی ھاواڵتیان ؟ ئایە‬ ‫ریفراندۆم بۆ دەوڵەتە یان بۆ موزایەدەی سیاسی ؟ چونکە دەوڵەتێکی سەربەخۆی‬ ‫کوردستان خەونی ھەموو کوردێکە و ھەزارەھا شەھیدی لەو پێناوە داوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ریفراندۆم بۆ سەربەخۆی بێت ئەوا ھەرێمی کوردستان لە ‪ ١٩٩١‬سەربەخۆییە بەاڵم بێ‬ ‫دەوڵەتە‪ ،‬و ھیچ الیەنێک نابێت بیخاتە موزادەی سیاسیەوە‪ ،‬وایان کردووە ھاواڵتی ئەگەر‬ ‫بڵی ئەوا لەالیەن ھەندێکیان بە چاوی خائین و کوێلەی بنەماڵە سەیر دەکرێن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بڵی نەخێر ئەوا لە ڕوانگەی ھەندێکیانەوە خائین و خۆفرۆشن‪ ،‬بۆیە گرنگە رۆشنبیر رۆڵی‬ ‫ھەبێت لە یەکخستنی گووتارەکان بەتایبەتی لە قۆناغی وا ھەستیاردا و ئەو پرسانەی‬ ‫لە پەرژەوەندنی ھاواڵتیانن و گرنگە رۆشنبیران بە شێوازێکی زانستی دیراسەی ئەم‬ ‫پرسە بکەن بۆ ئەوەی ھاواڵتیان لەو دۆخە گوماناوەیە رزگاریان بێت‪ ،‬نەک ئەوان بێن‬ ‫وەک بەبەغا ئەجندای حزبەکان جێ بەجێ بکەن‪ ،‬بۆیە بەپرسیاریەتی رۆشنبیر لەم‬ ‫قۆناغە رزگارکردنی ھاواڵتیانە لەو گومانانەی کە راستەوخۆ پەیوەندیان بە چارەنوسی‬ ‫ئەوە ھەیە‪.‬‬ ‫گووتار و فیکری رۆشنبیر و کاریگەری بەسەر کۆمەڵگە‬ ‫گووتاری رۆشنبیران و کاریگەرییان‪ ،‬تەوەرێکە لە کارەکانم لەسەر رۆلی رۆشنبیران‬ ‫لە گۆرانکارییە سیاسی و کۆمەاڵیەتیەکان‪ ،‬رۆشنبیر زمانحاڵ و دەنگ و ڕەنگی‬ ‫میللەتەکەیەتی لە رێگەیەوە دونیای پێ دەبینێ لەھەموو الیەێکەوە لە بواری سیاسی و‬ ‫کۆمەاڵیەتی و ئابووری و رۆشنبیرییەوە‪.‬‬ ‫ھەر کۆمەڵگەیە خاوەنی کۆمەڵێک نۆرم و بەھا و ترادیسیۆنی تایبەت بە خۆی ھەیە‪،‬‬ ‫کۆمەڵگەی کوردیش خاوەن پێکھاتەیەکی فرە ئاین و نەتەوەیە بەرنامە رێژی و کارکردن‬ ‫بە فیکر و گوتارێکی دیاریکراو کارێکی ئەوەندە ئاسان نیە‪ ،‬بە شێکی زۆری سامپڵی‬ ‫توێژینەوەکەمان لەو بڕوایەدا بوون « ستراکتۆری کۆمەڵگەی کوردی ناتوانێت فیکر و‬ ‫گووتارو بەرنامەی رۆشنبیران قبوڵ بکات‪ ،‬چونکە بە ئیمتیاز کۆمەڵگەیەکی سیاسیەوە‬ ‫ئەوەندە کاریگەری حزب و سەرکردەکانی بەسەریەوەیە‪ ،‬ئەوەندە کاریگەری رۆشنبیرانی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪158‬‬

‫‪20‬‬

‫بەسەریەوە نیە‪ ،‬رۆشنبیری کوردیش بە شێوەیەکی رێژەی پالنی بۆ چاکسازی و‬ ‫گۆرانی کۆمەاڵیەتی نیە‪ ،‬ئەگەر ھەشیبێت زیاتر بەرنامەیەکی سیاسیە و بە پاڵپشتی‬ ‫حزبێکی سیاسی‪ ،‬نەوەک گرووپێکی کۆمەاڵیەتی «‬ ‫توندوتیژی سیاسی لە کۆمەڵگەی کوردی کاریگەری لەسەر بەھەرم و گوتار و فیکری‬ ‫رۆشنبیراندا ھەبوو‪ ،‬ئەگەر گووتاری رۆشنبیرانی کورد توندوتیژ بووبێت‪ ،‬ئەوا دەرئەنجامی‬ ‫توندوتیژیی داگیرکەرانی کوردستان بەرامبەر بە کورد بووە‪ ،‬تەنانەت لە دوای راپەرینەوە‬ ‫بۆ رۆشنبیرانی دوای خۆیان ترانسفۆرم دەبێت‪ ،‬ئەویش بەھۆی دروستبوونی شەڕی‬ ‫ناوخۆ لە نێوان حزبە کوردییەکان لە ‪ ١٩٩٤‬تا ‪ ١٩٩٧‬رۆشنبیران بە حوکمی نزیکی و‬ ‫کاریگەربوون بە ژینگەی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابووری دەبنە بەشێک لەو شەڕ و‬ ‫بەرھەم و گوتاری رۆشنبیران دیسان گووتاریکی توندوتیژ لە خۆ دەگرێت‪ ،‬لەو بارودۆخدا‬ ‫رۆشنبیران دابەشی سەر حزبە سیاسیەکان دەبن‪.‬‬ ‫حمەسەعید حەسن لە کتێبی (تەور و شیعر)باس لە ھەڵویستکی شاعیرێکی وەکو‬ ‫شێرکۆ بێکەس دەکات لە شەڕی نێوان (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزووتنەوەی‬ ‫ئیسالمی) لە ‪ ١٩٩٣/١٢/٢٢‬ئەو شەڕە روویدا‪ ،‬حمە سەعید دەڵی (شێرکۆ بێکەس لە‬ ‫شیعری (ھەتاو)دا نەک ھەر فتوای کوشتنی ئەندامانی بزووتنەوەی ئیسالمی دەدات‪،‬‬ ‫بەڵکو داواش دەکات بکرێن بە (زووخاڵ)‪ ،‬لەبەر ئەوەی ئیسالمیەکان دژی ژن و‬ ‫شیعرن‪ ،‬لەبەرامبەریشدا مەال عوسمان رێبەری بزووتنەوەی ئیسالمی داوا لە چەکدارانی‬ ‫حزبەکەی دەکات کە ھەرچی تواناییان ھەیە لێنان بدەن‪ ،‬لێرەدا مەال عوسمان مەبەستی‬ ‫چەکدارانی یەکێتی نیشتیمانی کوردستانە‪ .‬حمە سەعید حەسن دەڵی «مەال عوسمان‬ ‫رێبەری بزووتنەوەی ئیسالمی لە شێرکۆ بێکەسی شاعیر دلۆڤانترە‪ ،‬چونکە مەالکە تەنیا‬ ‫داوای لێدانیان دەکات‪ ،‬شاعیر داوای سوتاندنیش دەکات «‪.‬‬ ‫ھەروەھا مھاباد قەرەداغی لە لێکۆلێنەیەکی دا لەسەر شیعرەکانی شاعر (شێرکۆ‬ ‫بێکەس) لە کتێبی (ژن و کۆمەڵگا لە قۆناغی باڵندەیی شێرکۆ بێکەس دا) کار‬ ‫لەسەر ئەو شیعرانە دەکات کە تێدا شاعیر باس لە گرنگی رەگەزی مێ لە کۆمەڵگە‬ ‫و ئازارەکانی ئافرەت و سیستەمی باوکساالری و چەوساندنەوەی ژن لە کۆمەڵ دەکات‪.‬‬ ‫دەتوانین بڵین لە ئەنجامی تیشک خستنە سەر گووتار و شیعرەکانی شێرکۆ بێکەس‬ ‫وەک رۆشنبیرێک لەم دوو نموونەیەدا بۆمان بەدریاردەکەوێت کە رۆڵی شێرکۆ وەک‬ ‫رۆشنبیرێک لە بوارێکەوە بۆ یەکێکی تر جیاواز بووە‪ ،‬لە بەرھەمەکانی پارادۆکێسێکی‬ ‫گەورە لە نێوان بواری سیاسی و کۆمەاڵیەتی دەبیندرێت‪ ،‬رۆڵی شێرکۆ لەو شیعرانەی‬ ‫کە باس لە واقیعی کۆمەڵگە دەکات لە رووی کۆمەاڵیەتیە شێرکۆ وەک کەسایەتێکی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪159‬‬

‫زۆر (ئازادیخواز‪ ،‬لێبوردە‪ ،‬و دلۆڤان‪ ،‬یاخیبوو لە کۆمەڵگەی باوکساالری‪ ،‬نەھیشتنی‬ ‫چەوساندەوە لەسەر ژن و داکۆکیکردن لە مافەکانیان)‪ .‬لەبەرامبەر ئەوشدا کاتێک‬ ‫شێرکۆ دەکەوێتە ناو گەمەی سیاسیی و ملمالنێ سیاسیەکان بە تایبەتی لە کاتی‬ ‫شەڕی ناوخۆ شاعیر بێ الیەن نابێ و گووتار و بەرھەمەکانی تێکەڵ بەو دۆخە نێگەتیڤە‬ ‫دەبێت‪ ،‬بۆیە کەسایەتی شێرکۆ و ھەڵوێستەکانی زۆر توندوتیژ‪ ،‬تەواو پێچەوانەی ئەو‬ ‫رۆڵەیە کە شاعیر لە رووی کۆمەاڵیەتیەوە دەیگێرێت‪.‬‬ ‫بۆیە گرنگە لەرووی سیۆسیۆلۆژییای ئەدەب و ھونەرو تەواوی بوارەکانی دیکەی‬ ‫رۆشنبیری کار لەسەر بە عقاڵنی کردنی خۆشەویستی بۆ نەتەوە واڵت و حزب بکرێت‪،‬‬ ‫چونکە توندڕەوی کردن لێان دەرئەنجامی نێگەتیڤی لێ دەکەوێتەوە‪ ،‬رۆشنبیران بەھۆی‬ ‫ئەو بارودۆخەوە رۆڵیان بزردەبێت ھەڵویستەکانیان لە نێوان الیەنگری ئایدیۆلۆژییایەکی‬ ‫سیاسی و بێ الیەنی و تەنیانەت ئەوانەی دەکەونە ناو ملمالنێ ییەکانی شەڕ گووتار‬ ‫و بەرھەمەکانیشیان چوارچێوەی بابەتی تێدەپەرێنیت‪.‬‬ ‫لەالیەکی دیکەوە بەشێک لە سامپڵی توێژینەکەماندا پێیان وابوو بەلێ «ستراکتۆری‬ ‫کۆمەڵگەی کوردی پەیام و دیسکۆرسی رۆشنبیرانی قبوڵکردووە و رۆشنبیرانیش دەورێکی‬ ‫گرنگیان لەو رووەوە بینیوە «لە ھوشیارکردنەوەی ھاواڵتیان و شکاندنی بێ دەنگیان‬ ‫لە بەرامبەر ھەبوونی نادادپەروەری و نەبوونی شەفافیەت و گەندەڵی و دەسەاڵتی‬ ‫کلیبتۆکراتی (چەتەساالری) و تاکڕەوی و دروستکردنی رەخنەی سیاسی لە پێناو زیاتر‬ ‫بە دیموکراتیزەکردنی کۆمەڵگە‪ ،‬جگە لەمە رۆڵیان لە دامەزراندنی چەندان بزووتنەوەی‬ ‫کۆمەاڵیەتی و گۆرینی یاساکانی تایبەت بە باری کەسی‪ ....‬ھتد ھەموو ئەمانە بەرھەمی‬ ‫رۆشنبیران بووە لە رێگای میدیاکانەوە کاریگەرییان بەسەر ھاواڵتیانەوە ھەبووە‪« .‬‬ ‫ئەو ئاستەنگانەی کە وا دەکات ستراکتۆری کۆمەڵگەی کوردی بەرھەمی بیری رۆشنبیران‬ ‫قبوڵ نەکات لەوانە‪-:‬‬ ‫‪ -١‬بۆ جیاوازی فکر و گوتاری رۆشنبیران چونکە لە ھەرێمی کوردستان رۆشنبیران‬ ‫جیاوازن‪ ،‬رۆشنبیری ئاینی و رۆشنبیری نادینی واتا عەلمانی ھەیە‪ ،‬بۆیە گووتارەکانیان‬ ‫لەیەکدی جیاواز و کاریگەریشیان لەسەر ستراکتۆری کۆمەڵگە جیاواز دەبێت‪ ،‬کاتێک کە‬ ‫دەڵین رۆشنبیری ئاینی ئەوا قۆناغی ئەکتەری رۆشنبیری ئاینی تێپەراندووە و لەبازنەی‬ ‫رۆشنبیری ئاینی یە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬داب و نەریتی کۆمەاڵیەتی بونیادی خێڵەکی و دواکەوتوویی کۆمەڵگەی کوردی و‬ ‫زاڵبوونی ترادیسیۆنەکان بەسەر ڕەفتاری تاکەکان‪ ،‬کۆ بیرکردنەوە‪ ،‬لە خیتابی کۆدا‬ ‫رۆشنبیران ئاستی گووتاریان دادەبەزێت‪ ،‬چونکە لە نێوان ویژدانی گشتیدا گووتاری‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪160‬‬

‫‪20‬‬

‫رۆشنبیران گووتارێکی شاز دەبێت‪.‬‬ ‫‪ -٣‬نەبوونی گروپێکی رۆشنبیری بە ھێز بۆ ئەوەی بتوانن گووتار و بەرنامەیەکی بە‬ ‫ھێزیان ھەبێت لە دەرەوەی حزبە سیاسیەکان و دەسەاڵت لە پێناو گۆرانی سیاسی و‬ ‫کۆمەاڵیەتی بەرەو بارودۆخێکی باشتر‪.‬‬ ‫‪-٤‬کاریگەرییەکانی ئاین لەسەر باڵوکردنەوەی گووتار و بەرھەمی رۆشنبیران‪ ،‬لە‬ ‫کۆمەڵگەی کوردیدا پیاوانی ئاینی لە مینبەری مزگەوتەکان لە رێگای گوتاری ھەینی‬ ‫یەوە ھێرش دەکەنە سەر بەرھەمی رۆشنبیران و ڕەخنە لە بەرھەمەکانیان دەگرن و‬ ‫خەڵکی ھان دەدەن دژ بە رۆشنبیران بە تایبەتی ئەوانەی بیرکردنەوەیەکی علمانیەکان‬ ‫ھەیە‪،‬واتا دەست تێوەر دان و چاودێرکردنی بەرھەمی رۆشنبیران لەالیەن ئیسالمی‬ ‫رادیکاڵەوە‪ ،‬یەکێکە لە گەورەترین بەربەست لە بەردەم رۆشنبیران کە نەتوانن بە ئازادی‬ ‫بیروڕایەکانیان دەرببڕن‪.‬‬ ‫‪ -٥‬غیابی رۆشنبیران لە نێو دامەزراوە ئەکادیمی یەکان‪ ،‬ئەمەش بە یەکێک لەو گرفتانە‬ ‫دادەنرێت کە کۆمەڵگەی کوردی بەرھەمی رۆشنبیران قبوڵ نەکات‪.‬‬ ‫لێرەدا پێمان وایە کە ستراکتۆری کۆمەڵگەی کوردی بە ھۆی ئەوەی فرە ئاین و فرە‬ ‫نەتەوەییە و پێکھاتەیەکی ئالۆزە بۆیە پێشوازیکردن لە گووتارو بەرنامەو فیکرێکی‬ ‫دیاریکراو کارێکی ئەوەندە ئاسان نیە‪.‬‬ ‫لە ھەرێمی کوردستان تا پێش ھاتنی داعش لە ‪ ٢٠١٤‬باڵی ئاینی بە شێوەیەکی گشتی‬ ‫و گووتاری پیاوانی ئیسالمیزمی توندڕەو بەتایبەت ھەژموونی یەکجار بە ھێزی بەسەر‬ ‫بونیادەکانی دیکەی کۆمەڵگە ھەبوو‪ .‬تەنانەت سیاسەت و دەسەاڵتیش لە ھەرێمی‬ ‫کوردستان کەوتبووە ژێر کاریگەرییەکانی و نەی دەتوانی لێ دەربچێ‪ ،‬چونکە دەسەاڵت‬ ‫بەگشتی لە پێناو مانەوەی موجامەلەی پیاوانی ئاینی دەکرد‪.‬‬ ‫دەسەاڵت کار لەسەر زۆرینە دەکات‪ ،‬پێویستی بە دەنگی زۆرینەیە نەک کەمینە‪ ،‬کە‬ ‫ئەویش نوخبەی رۆشنبیرانە بە تایبەتی ئەو رۆشنبیرانی سەربەخۆ و علمانین‪ ،‬بیگومان‬ ‫لە پرۆسەی مانەوەی دەسەاڵتیش زۆرینە بڕیار دەدات‪ ،‬کۆمەڵگەی کوردی ستراکتۆریکی‬ ‫حزبی و سیاسیە و ئاینیە‪ ،‬ئەمەش بە یەکێک لەو ھۆکارانە دادەنرێت کە دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی لە پاڵ ئاین و زۆرینەدا بێت‪ ،‬نەک نوخبەی رۆشنبیران‪.‬‬ ‫بۆیە ئەگەر گووتارو پەیام و فکری رۆشنبیران بە تایبەتی ئەوانەی سیکۆالرن لەالیەن‬ ‫ستراکتۆری کۆمەڵگەوە قبوڵ نەکرێت‪ ،‬ھۆکارەکەی بۆ ئەوە دەگەرێتەوە کە ستراکتۆری‬ ‫کۆمەڵگەی کوردی ستراکتۆرێکی بە حزبی و سیاسی و بەئاین کراوە‪ ،‬و ئەو رۆشنبیرانەی‬ ‫کە پاشخانێکی ئاینی لە پشت رۆشنبیری ئەوانەوەیە‪ ،‬پێشوازیکردن لە گووتار و فکریان‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪161‬‬

‫لەناو کۆمەڵ بۆیان ئاسانترە‪ ،‬وەک لە گووتاری رۆشنبیرانی سیکۆالر و سەربەخۆ‪،‬‬ ‫چونکە ئەوان لەالیەن دەسەاڵت و ترادیسیۆنەکانی کۆمەڵ و بڕوادارانی ئیسالمیزمی‬ ‫رادیکاڵ تکفیر و ڕیگرییان ڵی دەکرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم دوای ھاتنی داعش ھاوکێشەکان بۆ دۆخێکی تر دەگۆردرێن‪ ،‬گووتاری رۆشنبیرانی‬ ‫سیکۆالر بە شێوەیەکی فراوانتر لەسەر ئیسالمی رادیکاڵ و بە دیدێکی رەخنەی‬ ‫لەسەر رەھەندەکانی ئاین قسە دەکەن‪ ،‬بەاڵم ئەمجارەیان بێ ئەوەی رووبەرووی تکفیر‬ ‫و ھەڕەشەی توند ببنەوە‪ .‬بەر لە ھاتی داعش رۆشنبیرانی سیکوالر نەیاندەتوانی بە‬ ‫ئازادی خۆیان ڕەخنە لە فیکر و تێکستە دینیەکان و مەالکان بگرن بەتایبەتی ئەوانەی‬ ‫فیکری توندڕەوییەیان باڵو دەکرد و جیھادی بوون‪ ،‬یەکسەر لەالیەن حزبە ئیسالمیەکان‬ ‫و ھەندێ لە مەالکانەوە تەکفیر دەکران‪ ،‬بەاڵم دوای ئەوەی داعش ھێرشی کرد سەر‬ ‫ھەرێمی کوردستان و بەناوی دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمی و ژن و کچی یەزیدیەکانیان‬ ‫وەک سەبایە گرت و دەست درێژیان کردە سەرییان و جگە لە کوشتنی ھەزاران ھاواڵتی‪،‬‬ ‫دەرگا بۆ رۆشنبیرانی سیکوالر زیاتر کرایەوە بۆ ئەوەی بە راشکاوی بۆجوونی خۆیان‬ ‫لەسەر توندڕەوی ئاین بەتایبەتی ئیسالمیزمی رادیکاڵ بڵین‪ ،‬بەاڵم ئەمجارەیان بێ‬ ‫ئەوەی رووبەرووی تکفیر و ھەرەشە ببنەوە‪.‬‬ ‫ئاستەنگەیەکانی بەردەم رۆشنبیر‬ ‫رۆشنبیران لە کۆمەڵگە رووبەرووی دوو جۆرە بەربەست دەبنەوە‪ ،‬لەوانە بەربەستێکی‬ ‫ئۆبژێکتیڤ «بابەتی» و ئەوەی دیکەیان سوبژێکتیڤ» خودی»‪ ،‬بەربەستی ئۆبژێکتیڤ‬ ‫لەوانە ھۆکارە سیاسیەکانیان الی رۆشنبیران بۆ دیاردەی بە حیزبیبوونی رۆشنبیرانی‬ ‫ھەرێمی کوردستان و دابەشبوونیان بەسەر ئایدیۆلۆژییای جیاجیاکان دەگەرێتەوە‪،‬‬ ‫چونکە لە رۆژھەاڵتی ناوەراست بە گشتی و ھەرێمی کوردستان بە تایبەتی رۆشنبیران‬ ‫خۆیان بوونەتە یارمەتیدەر بۆ باڵوکردنەوەی ئایدیۆلۆژییای حزبی‪ ،‬ئەم دیاردەیە لە‬ ‫ھەرێمی کوردستان وای کردووە کە نوخبەی رۆشنبیران نەتوانن نوخبەی سیاسی بەالی‬ ‫تێڕوانین و بۆچوون و ئاراستە و ھەڵوێستەکانیان رابکێشن‪.‬‬ ‫ئەمەش بۆتە ھۆکاری ئەوەی کە رۆشنبیران لە کۆمەڵگە داببڕێت و بوونەتە ھۆی ئەوەی‬ ‫نەوەیەک دروست بێ ھەست بە نائومیدی بکات لە بەرامبەر رۆڵیان لە ھەنگاونانیان بەرەو‬ ‫ریفۆرمی سیاسی و کۆمەاڵیەتی لە کۆمەڵگەدا‪ ،‬بەشێک لەو رۆشنبیرانەی کە سامپڵی‬ ‫توێژینەوەکەمان بوون پێان وایە « حزبە سیاسیەکان بە ھەموو ئایدیۆلۆژییایەکی چەپ‬ ‫و راست و ئیسالمی رۆشنبیریان بەکارھێناوە بۆ بە ھێزکردنی پارت و رێکخراوەکانیان‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪162‬‬

‫‪20‬‬

‫و پاوانکردنی سیاسی لە کۆمەڵگە»‪.‬‬ ‫پێمان وایە ئەوانە لەبازنەی رۆشنبیر نین بەڵکو زیاتر ئەکتەری رۆشنبیرین‪ ،‬چونکە‬ ‫رۆشنبیری ھەقیقی ھەرگیز ناکەوێتە ژێر ھەژموونی دەسەاڵت تا دەسەاڵت وەک‬ ‫پروپاگەندەکارێک بۆ مەبەستەکانی خۆی بەکاریان بھێنێ‪.‬‬ ‫کارکردنی رۆشنبیران لە نێو دامەزراوەکانی کۆمەل بەگشتی و دەزگا حزبیەکان بە‬ ‫تایبەتی دوو ئەرکی جیاوازیان ھەیە‪ ،‬یەکێکیان ئەرکی کۆ ئەوەی دیکەیان ئەرکی‬ ‫رۆشنبیرە‪ ،‬چونکە حزب بە کۆ ئیش دەکات نەک بە تاک‪ ،‬حزب یەک دوو کەس نیە‬ ‫بەڵکو زیاترە‪ ،‬حزب دەبێتە وسیلەیەک بۆ ئەوەی بەرنامەی سیاسی کاریگەری ھەبێت‬ ‫لەسەر ”کۆدا ” لە دۆخی کۆشدا رێژە لە جیاتی بەکارھێنانی معریفەیە‪ ،‬جیاوازی‬ ‫ئاستی معریفی لە ناو کۆدا‪.‬‬ ‫ھەروەھا ئەرکی رۆشنبیر دەنگی نوخبەیە لە ناو کۆدا‪ ،‬رۆشنبیران لە دۆخی کۆدا‬ ‫بااڵبوونی خۆیان لە رووی ئەکادیمیەوە لە دەست دەدەن لە حاڵەتی وادا ووتاری‬ ‫رۆشنبیران لە ناو کۆدا دادەبەزێت‪ ،‬کاتێک رۆشنبیر رەخنە لە پارتە سیاسیەکەی‬ ‫دەگرێت‪ ،‬لەالیەن کۆوە گومان دەخەرێتە سەر الیەنی دڵسۆزیەوەی‪ ،‬ملمالنی کردنی‬ ‫لەالیەن کۆوە‪.‬‬ ‫یەکێک تر لە ھۆکارەکان عەقڵی ڕەخنەیی لە مێژووی رۆشنبیری کوردیدا کەلە ئاستێکی‬ ‫نزمدایە چونکە عەقڵی ستایشکەرکردن لە عەقڵی ڕەخنەی بابەتی ڕەواجی زیاتری‬ ‫ھەبوو‪ .‬ھەروەھا بەالی رۆشنبیران «رۆشنبیری کورد نەبۆتە نوخبەیەکی خاوەن شوناسی‬ ‫رۆشنبیری سەربەخۆ و خاوەن دەنگ و جیھانبینی لە دەرەوەی سیاسەت و ئایدیۆلۆژی‬ ‫و سیستەمی حزبەکانیش لە ھەرێمی کوردستان وایان لە رۆشنبیر کردووە‪ ،‬چ ئەوانەی‬ ‫سەر بە حزبەکانن چ ئەوانەی پاشکۆی حزبەکانن ھەندێ جار نەک دەبنە پاشکۆی‬ ‫حزبەکان بەڵکو دەبنە پاشکۆی کەسە دیارەکانی ناو حزبە سیاسیەکان»‬ ‫لە بارێکی وەھادا ناتوانرێت چاوەڕوانی ئەوە لە رۆشنبیرانی کورد بکرێت کە رۆڵی‬ ‫کاریگەری ئەو تۆی ھەبێت‪ ،‬جگە لەوە لەشەڕی ناوخۆدا رۆشنبیرانی ناو حزبەکان‬ ‫دووبارە بوون بە بەشێک لە دۆخی سیاسی و دابەشبوونیان بەسەر حزبەکان‪ ،‬بەشێکی‬ ‫زۆر لە رۆشنبیران نەیانتوانی بەاڵنسی پابەندی سیاسیان و پابەندی مۆرالی کۆمەاڵیەتی‬ ‫بەرامبەر بە کۆمەڵ بپارێزن‪ ،‬ئەمەش دەرچوونە لە بازنەی رۆشنبیر‪ ،‬چونکە لەو دۆخەدا‬ ‫سەنگی رۆشنبیری کوردی کەم کردەوە‪ ،‬رۆشنبیرانی ناو حزبەکانیش وەکو ئامرازێک‬ ‫لەشەڕ بەکار دەھێنران‪.‬‬ ‫بەربەستێکی دیکەی سیاسی نەبوونی دەسەاڵتێکی دامەزراوەی ودابەشبوونی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪163‬‬

‫دەسەاڵتەکان لەسەر بنەمای حزبی و میزاجی تایبەتی و بنەماڵەی وعەشیرەتگەری‪،‬‬ ‫دەسەاڵت و حکومڕانی لە ھەرێمی کوردستان دەسەاڵتێکی خێزانی گەرەویە لەناویدا‬ ‫چەندان لق و پۆپی دیکەی خێزانی لێ دەبێتەوە‪ ،‬جا ئەم کلتورە دابەشی سەر یەکە‬ ‫یەکەی دامەزراوەکانی کۆمەڵ بووە کە ھیج بوارێکیان بۆ «کالیفیکاسیۆن « واتا‬ ‫لێھاتووی و شارەزایی و داھێنان نەھێشتۆتەوە‪ .‬ئەمەش یەکێک لەبەربەستەکانی بەردەم‬ ‫رۆشنبیر‪ ،‬گرنگە رۆشنبیر رۆڵی لە تیکشاندنی ئەم دۆخانەدا ھەبێت‪.‬‬ ‫سەبارەت بە بەربەستە کۆمەاڵیەتیەکان رۆشنبیران پێان وایە «لە کۆمەڵگەیەکی تقلیدیدا‬ ‫رۆشنبیران ناتوانن ببنە نوێنەری خەڵک و دەنگی ئەوان بگەیەننە حکومەت‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫کۆمەڵگەیەکی مەدەنیدا رۆشنبیران دەتوانن ببنە نوێنەری خەڵک و بۆشایی نێوان‬ ‫خەڵک و حکومەت لەیەک نزیک بکەنەوە‪ ،‬کۆمەڵگەی کوردیش چونکە ھێشتا لە قۆناغی‬ ‫ڕاگواستنە بەرەو مەدەنیەت‪ ،‬دواکەوتوویی کۆمەڵگەی کوردی و زاڵبوونی بونیادی‬ ‫خێڵەکی و عەشائیری بەسەر کۆمەڵگە لە رووی پراکتیزەکردنی ترادیسیۆن و ئاین و‬ ‫عورف ئەوەندە بە ھێزە ھەندێ جار رۆشنبیرانیش ناتوانن پابەندی نەبن‪ ،‬چونکە نەریتە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکان ئەوەندە بە ھێزە زۆر بە دەگمەن رۆشنبیر دەتوانێ خۆی لێ رزگار‬ ‫بکات‪ ،‬چەندین بەھا و عورفی کۆمەاڵیەتی ھەیە رۆشنبیرانیش دەستە و ستان دەبن و‬ ‫ناتوانن لەو بەھایانە تێبپەرێنن و لە ناویان بەرن و گۆران دروست بکەن لەگەڵ ئەوەی‬ ‫کە کۆمەڵێک لە رۆشنبیران بەردەوام قسە لەسەر شتە حەرامەکان و ھێلە سورەکان‬ ‫دەکەن‪ ،‬بەاڵم لەبەرامبەردا روو بەرووی ویژدانی جمعی کۆمەلگە دەبیتەوە‪».‬‬ ‫کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵگەیەکی خێڵەکیە و داوکەوتووە ھەمیشە دەنگی ئاغاو و بەگ‬ ‫و شێخ بەھێزتر بووە لە دەنگی رۆشنبیران‪.‬‬ ‫خالێکی تر بوونی ئیزدواجیەت لە کەسایەتی رۆشنبیر بەوەی ھەندێ لە رۆشنبیران‬ ‫لە دەرەوە باس لە ئازادی و یەکسانی ئافرەت دەکات و باس لە شکاندنی نەریتە‬ ‫دواکەوتووەکانی کۆمەڵگە و گۆرانیان دەکات کەچی بە پێچەوانەوە لە نێو خودی‬ ‫خێزانەکەی پەیڕەوی ناکات واتا لێرەدا رۆشنبیران لە کۆمەڵگە دا ناتوانن لە نەریت و‬ ‫پرنسیپە گشتیەکانی نەریتی کۆمەاڵیەتی البدات بۆیەش چاوەڕوانی گۆرانیان لێ ناکرێت‪.‬‬ ‫ھۆکارە ئابوورییەکان بەشێکی زۆر لەو رۆشنبیرانەی کە وەکو سامپڵ وەرمانگرتبوون‬ ‫الوازی رۆشنبیریان بۆ بارودۆخی ئابووری و خراپی باری ئابووری رۆشنبیران گەراندەوە‬ ‫و سەرقاڵبوونی رۆشنبیران بە دابینکردنی پێداویستیەکانی ژیانی رۆژانەیان وەکو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪164‬‬

‫‪20‬‬

‫ھاواڵتیەک و ناسەقامگیری بارودۆخی ئابووری رۆشنبیران کاریگەریەکی نیگەتیڤی لەسەر‬ ‫بەرھەمی رۆشنبیران کردووە و ناسەقامگیری باری گوزەرانی رۆشنبیران لە ھەرێمی‬ ‫کوردستان یەکێکە لەو فاکتەرانەی کە وای کردووە رۆشنبیران کۆچ بکە نبۆ دەرەوەی‬ ‫واڵت (لەگەڵ بوونی ھۆکاری تری سیاسی) و دوورکەوتنەوەیان لەکۆمەڵگە لە پێناو‬ ‫فەراھەمکردنی گوزەرانێکی باشتر بۆ خێزانەکانیان‪.‬‬ ‫ھۆکارێکی تر لە رووی ئابوورییە ئەویش بۆ بەرھەمی رۆشنبیرانیان گەراندەوە لە ھەرێمی‬ ‫کوردستان‪ ،‬چونکە تا ئیستا بەرھەمی رۆشنبیران نەبۆتە سەرچاوەیەکی ئابووری بۆ‬ ‫رۆشنبیران بۆ ئەوەی بتوانن تەنیا لە رێگای کاری فیکری و بەرھەمەکانیان ژیان و‬ ‫گوزەرانیان دابن بکەن‪.‬‬ ‫زۆر زحمەتە رووناکبیرێک لە ھەرێمی کوردستان تەنیا بتوانێت لەسەر بەرھەمی خۆی‬ ‫بژیت‪،‬چونکە یەکێک لەو پێوەرانەی کە دەکرێت بۆ رۆشنبیر ئەویە کە بەرھەمەکانی‬ ‫تاچەند دەفرۆشریت‪ ،‬بۆ نموونە (ئۆرھان پامۆک) بەرھەمەکانی بە ئینگلیزی چاپ دەکرێت‬ ‫ویەک میلۆن دانەیە و لەسەد واڵت لێ دەفرۆشریت و بۆ چەندین زمان وەردەگیرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لە ھەرێمی کوردستاندا باشترین رۆماننوس ئەگەر کتێبەکەی بشفرۆشرێت ھەر (‪-٢‬‬ ‫‪ )٣‬ھەزاری لێ دەفرۆشرێت لە کۆی (‪ )٥‬ملیۆن کەس بۆیە ئەمەش ھۆکارێکە لەوەی کە‬ ‫رۆشنبیران نەتوانن رۆڵی خۆیان ببینن‪ ،‬چونکە ئەگەر بەرھەمەکانیان لەالیەن کۆمەڵگەوە‬ ‫پێشوازی لێ کرا ئەوا بیگومان ھەم لە رووی دارییەوە بۆ رۆشنبیران سەرچاوەیەکی‬ ‫دارایی دەبێت ھەم لە رووی فکرییەوە کاریگەری دەبێت بەسەر کۆمەڵگەوە‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫دەسەاڵتی بەرێوەبردن وەکو پێویست ژیانی رۆشنبیرانی دابین نەکردووە‪.‬‬ ‫بەربەستەی «سوبژێکتیڤ» یان خودیەکانی بەردەم رۆشنبیران بریتین لە « قەیرانی‬ ‫ھەڵوێست وەرگرتن و الیەنگیری بوونی رۆشنبیران ئەمەش بۆ دوالیتی سروشتی‬ ‫رۆشنبیر دەگەرێتەوە کە ناتوانێت بێ الیەنی خۆی بپارێزێت‪ ،‬خالێکی دیکە الوازی‬ ‫«سیبالژ « واتا قەیرانی پێکاندنی ئامانجە سەرەکیەکان‪ ،‬بەو مانایە رۆشنبیر زۆر جار لە‬ ‫بەرپرسیاریەتی خۆی لە دۆخێکی دیاریکراودا دوور دەکەوێتەوە خەریکی بابەتیکی دیکە‬ ‫دەبێت‪ ،‬بۆ نموونە لە کاتی رووبەرووبوونەوەی شەڕ لە جیاتی چاوخستنە سەر چەقی‬ ‫دۆخی شەڕ‪ ،‬ئەو دێت قسە لەسەر بابەتیکی دیکە دەکات کە زەروور نیە لەو دۆخانەدا‬ ‫باسبکرێت واتا دوورکەوتنەوە لە دۆخی ئێستا‪.‬‬ ‫جگە لەمە دوورە پەرێزی یان پەناگیری رۆشنبیران یەکێک لە ئیشکالیەتەکانی‬ ‫رۆشنبیر‪ ،‬ھەروەھا تابۆی فیکری رۆشنبیر‪ ،‬علی حەرەب لە کتێبی رەخنەی رۆشنبیران‬ ‫یان وەھمی نوخبە «ل‪ »١٦٣‬دەڵی « گرفتەکانی بەردەم رۆشنبیر پەیوەندی نە بە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪165‬‬

‫دەسەاڵتی سیاسی یان ئاینیەوە ھەیە‪ ،‬بەڵکو پەیوەندی بە بیرکردنەوەی رۆشنبیرەوە‬ ‫ھەیە‪ ،‬ئەویش بەھۆی ئەزموونی رووناکبیران و فەیلەسوفان پێشووتر ھەر لە ئەفالتۆنەوە‬ ‫تاوەکو حافیزی شیرازی‪ ،‬لە دیکارتەوە تاوکو میشیڵ فۆکو‪ .‬گرفتی گەورە الی ئەفالتۆن‬ ‫و فەیلەسوفانی یۆنان بوونی ئەو شتانەیان لێکدەدایەوە کە بونیان ھەیە‪ ،‬الی فارابی‬ ‫بەھەمھێنانی یەک و ھەموو و کەم و زۆر لە دنیادا‪ ،‬سەبارەت بە شیرازی تێگەیشتن‬ ‫لە دۆزینەوەی پەیوەندنی نێوان مافی بااڵ «ریالیزم « و خولقاندنی خەیاڵ‪ ،‬الی دیکارت‬ ‫دۆزینەوەی رێگایەکی دروستە بۆ گەیشتنی عەقڵ بە مەعریفەیەکی ئەرگیومێنتی‪ ،‬الی‬ ‫کانت دۆزینەوەی کۆنسیپتی معریفەی ئەزموونگەرایی‪ .‬ھەرجی ئەو ملمالنێ و پێکدانانەی‬ ‫کە لە نێوان ئەھلی فیکرو دەسەاڵت و رژێمەکانن ئەوانە بەربەستی دەرەکین لە روانگەی‬ ‫بیرمەندانەوە لەوانە ئازادی ڕادەربڕین لە سوقراتەوە تا سیپینۆزا‪ ،‬یان لە ئین رشد تا‬ ‫نەسیر حامد ئەبو زید‪ ،‬لەگەڵ ئەوشدا ئەم ئیشکالیەتە گرفتێکی شۆرشگێرییە و‬ ‫پەیوەندنی بە ئازایەتی فیکریەوە ھەیە‪.‬‬ ‫لە ئەنجامدا دەگەینە ئەوەی رۆڵ نەبینینی رۆشنبیران لە کۆمەڵگە وەکو پێویست‬ ‫بۆ چەندین ھۆکاری بابەتی «ئۆبژێکتیڤ « و خودی « سوبژێکتیڤ» دەگەرێتەوە‪،‬‬ ‫رۆشنبیری کورد لە بری ئەوەی رۆشنبیرێکی ئۆرگانی یان رۆشنبیرێکی خاوەن دید‬ ‫و رەھەندی جۆراوجۆر بێت رۆشنبیرێکی تاک دید و تاک رەھەندە بینین بووە‪ ،‬زیاتر‬ ‫رۆشنبیری حیزبی یان ئایدیۆلۆجی بووە‪ ،‬دابەشبووە بەسەر راست و چەپ و جگە‬ ‫لە ملمالنێ لە نێوان ئەو دوو ئاراستەیە ھیچی تری نەبینیوە‪ ،‬ئەمەش وایکردووە‬ ‫ھەمیشە وەکو پاشکۆی ئەو دوو ئاراستە ئایدیۆلۆجیە دەربکەوێت و نوسین و بەرھەم و‬ ‫ھەڵویستەکانی لە نێوان ئەو دوو ئاراستەیەدا دابەش ببێت‪.‬‬ ‫لە ھەرێمی کوردستاندا رۆشنبیران وەکو پێویست نەیانتوانیوە ببنە نوێنەری چین و‬ ‫توێژەکانی ناو کۆمەڵ و رۆڵ ببینن‪ ،‬بە ھۆی ئەو ھۆکارانەی سەرەوە و نە دەسەاڵتیش‬ ‫توانیویەتی بەپێ پێویست سود لە بیروبۆچوون و بەرھەمی فیکری رۆشنبیران وەربگرێ‪،‬‬ ‫بۆیە لە ھەرێمی کوردستاندا پێویستە لەسەر ئەو میکانیزمانە کار بکرێت تا رۆشنبیران‬ ‫بتوانن پەیام و پرۆژەی خۆیان لەگەڵ دەسەاڵت تاوتۆ بکەن و دەسەاڵتیش ھەموو‬ ‫ھەولێک بۆ رۆشنبیران بڕەخسێنێ تا بتوانن نوێنەرایەتی خەڵک بکەن‪ ،‬دیارە ئەرکی‬ ‫دەسەاڵت رێکخستنی کۆمەڵگە یە و ئەرکی رۆشنبیرانیش بەشداریکردنە لە دروستکردنی‬ ‫بارودۆخێکی نوێ‪ ،‬ژیان و گوزەرانێکی باشتر لە رووی کۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابوورییەوە‬ ‫بۆ ھاواڵتیان بەگشتی‪ ،‬لێرەدا ھیچیان بێ ئەوەی تر ناتوانێت کۆمەڵگەیەکی زیندوو‬ ‫بەرھەمبھێنن و مەدەنیەت بونیاد بنێن کە جێگەی بڕوابوونی ھەموو ھاواڵتیان بێت‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪166‬‬

‫‪20‬‬

‫بۆیەش رۆشنبیران نەیانتوانیوە وەکو پێویست لە ھەرێمی کوردستان رۆڵ ببینن‪،‬‬ ‫چونکە پەیوەندی نێوان رۆشنبیران و دەسەاڵت لە قەیراندایە و پێویستی بە ڕێکخستنەوە‬ ‫ھەیە ئەویش بە ھاوکاریکردنی یەکتر‪ ،‬چونکە ھەم رۆشنبیر و ھەم دەسەاڵتیش ئەو دوو‬ ‫فاکتەرە گرنگەن کە پێویستە لە پێشەوەی کۆمەڵگەو نەریتەکانی بن نەک ئەوانیش‬ ‫ببنە کوێلەی سیستەمی خێڵەکی و عەشائیری‪ ،‬بە رێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان‬ ‫ئەو دوو الیەنە ھەم دەسەاڵت و ھەم رۆشنبیران دەتوانن بنە کاراکتەری بە ھێز بۆ‬ ‫گۆرانکارییە سیاسی و کۆمەاڵیەتیەکان‪.‬‬ ‫دکتۆرا لە فەلسەفەی کۆمەڵناسی –زانکۆی سۆربۆن ‪ -‬پاریس یەک‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪167‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪168‬‬

‫‪20‬‬

‫شرۆڤەی ئابوری لە نێوان‬

‫دوێنێ و ئەمرۆ‬ ‫شیالن بیبانی‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪169‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪170‬‬

‫‪20‬‬

‫لە کوردستان قورسترین ساڵ ئەوەبوو بە ھۆی ناکۆکیەکانی لەگەڵ حکومەتی عێراق‪،‬‬ ‫الی ھەموان ئاشکرایە ئەنجامەکەی بڕینی بودجەو مووچەی ھەرێم بوو‪ ،‬بەمەش توشی‬ ‫قەیرانێکی ئابوری گەورە ھات ھەرچەندە نەوتی ھەناردە دەکرد بەاڵم بە ھۆی کێشە‬ ‫سیاسیەکانی تەگەرەی گەورە کەوتە ئەو الیەنەو نەتوانرا کونترۆڵی ئەو قەیرانە بکرێت‪،‬‬ ‫دیارە دوای ئەم ئەزمونە بەرەو رێکەوتنیک رۆیشت کە ئومیدی چاکبوونی باری ئابوری‬ ‫‪ ٩٥%‬لە قەڵەم دەدرێت‪ ،‬کەواتە ئێستاکە کوردستان لە بەردەم داھاتوویەکی نوێیە کە‬ ‫ئەمجارە بە کۆمەڵیک ئەنجامی تاقیکردنەوە دەرگای دەکاتەوە‪ ،‬ھەربۆیە زۆر گرنگە پالنی‬ ‫داھاتوو دابریژرێت بە شێوەیەک کە کەڵک لە ھەڵە ئابورییەکانی پیشوتر وەربگیرێت‬ ‫لەوانە‪:‬پێداچوونەوەو بنەبڕکردنی بەھەدەردانی پارەی گشتی لە پرۆژە خەیاڵی و‬ ‫بیکەڵکەکان و ھەروەھا دانانی سنورێک لە بەردەم ھەموو خەرجیاتێکی دامودەزگا‬ ‫حکومیەکان‪ ،‬قورسکردنی مەرجەکانی سەرفکردنی ھەر پارەیەک لە پرۆژەکان و ئیفاد‬ ‫و سەفەر و ھتد‪ ،‬خاڵیکی گرنگی تر ئەویش دانانی چاودیری و یاسایەک لەبەردەم‬ ‫مووچەخوران و گورێنی سیستەمی دامەزراندن لە بنەڕەتەوە بە شێوەیەک کە ھەر‬ ‫دامەزراوێکی نوێ بەرھەمهێن بێت نەک لەسەر حکومەت بژی‪ ،‬ھەڵبەتە ئەم کارە بە‬ ‫پلەی یەکەم پابەندە بە حکومەتەوە چونکە رێوشوینی کارکردن تەنھا لە دامەزراندن‬ ‫تەسک ئەکاتەوە‪ ،‬بۆیە باشتر وایە کەرتی تایبەت بچێـتە پاڵ حکومی و مەرج و‬ ‫رێساو یاسای خانەنشینی بەسەر بسەپینرێت و تەنانەت دامەزراندنی تازە دەرچووان‬ ‫لە کۆمپانیا تایبەتەکان کە لە کوردستاندا کاردەکەن وەک ھەر مەرجێکی تری کارگیری‬ ‫بێت‪ ،‬ئالەم کاتەدا حکومەت دووالیەنە سودمەند دەبێت الیەنیکیان بە دامەزراندن و‬ ‫دۆزینەوەی ھەلی کار و دووەمیان بە دەست کەوتن و گەڕانەوەی بڕیک لەو داھاتەی کە‬ ‫لە سەر حسابی واڵتەکە ئەو کۆمپانیا تایبەتانە قازانج دەکەن‪ ،‬ھەر لەسەر مەسەلەی‬ ‫مووچە ئەوەمان لە بیر نەچێت کە زانیاری تەواوەتی فەرمانبەر و مووچەخورەکان بە داتا‬ ‫لە ناو کومبیوتەردا خزن بکرێـت بەمەش باشترین شێوەیە بۆ بنەبڕکردنی دوو مووچە و‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪171‬‬

‫مووچە خەیاڵیەکان‪ ،‬ھەروەھا گەڕانەوە بە مووچەی پلە تایبەتەکان و کەمکردنەوەیان بە‬ ‫جۆرێک لە جۆرەکان کە ھاوشێوەی ‪ ٤‬فەرمانبەری ئاسایی بێـت چونکە ئێستا بەداخەوە‬ ‫مووچەی ئەو پلە تایبەتانە بەرامبەرە بە ‪ ١٠‬فەرمانبەر یا زیاتریش‪ .‬ھەر سەبارەت بەو‬ ‫کۆمپانیا و دەزگا و کومەڵە بیانیانای لەم واڵتە کاردەکەن پێویستە بڕی باج لە سەریان‬ ‫زیاد بکرێت‪ ،‬لە زۆربەی واڵتان تاکە داھاتی واڵت باجە‪ ،‬نەک ھەر ئەو بیانیانە بەڵکو‬ ‫باج لەسەر کەلوپەلی ھاوردەو بازرگانەکان زیادبکرێت و بتوانرێت یەکێک لە سەرچاوەی‬ ‫داھاتی ئەم واڵتە ببێـتە باج‪.‬‬ ‫جگە لە مووچەش بابەتێکی تر ئەوێش دوور کەوتنەوەیە لە ھاوردەکردنی ھەموو کااڵیەک‬ ‫بە الیەنی کەم بتوانرێـت ھەندێک کااڵ لەم واڵتە بەرھەم بھێنریت و خاوەنی بەرھەمی‬ ‫ناوخۆیی بێن‪ ،‬نەک تەنھا کااڵو شت و مەک بەڵکو پێداویستیە رۆژانەکانی مرۆڤیش بە‬ ‫تایبەت خواردەمەنی‪ ،‬لە جیاتی ئەوەی کە ئەو ھەموو خواردنە ھاوردە بکرێـت با کارگەی‬ ‫خۆراک دروست بکرێـت ھەلی کارکردن زیاددەبێت و بەرھەمی خۆماڵیش وەدەست‬ ‫دەھێنرێـت‪.‬‬ ‫جگە لە وانەی سەرەوە با بەتەواوەتی ھێنانی ئوتومبیل قەدەغە بکرێت بەھۆی ئەو ھەموو‬ ‫ژمارە زۆرەی ئوتومبیلەی لەم واڵتە ھەیە‪ ،‬چونکە زۆربوونی ژمارەکەی قەیرانی نەمانی‬ ‫بەنزین و گاز و ھتد دروست دەکات‪ ،‬ھەروەھا ژینگەش پێس دەکات‪ ،‬چارەسەرکردنی زۆر‬ ‫ئاسانە بە دروستکردنی میترو ترام ھتد‪.‬‬ ‫لە عێراق بە گشتی و کوردستانیش بە تایبەت بەرەنگاری جەنگ بوونەتەوە لەگەڵ گرۆپی‬ ‫داعش ھەڵبەتە ئەم جەنگەش پیویستی بە چەک و تەقەمەنی ھەیە‪ ،‬تیچووی ئەم جەنگە‬ ‫بارگرانیەکی گەورەیە لەسەر داھاتووی ئابوری ئەم واڵتە کەواتە پیویستە لە کاتی کڕینی‬ ‫ھەر چەکیک با تەقەمەنیەکەی لێرە دروست بکرێـت‪ ،‬ئێتر بەھەر بەندێک لە خاڵەکانی‬ ‫کڕین کەڵک لە تەقەمەنی و یەدەگی ئەو چەکە بکرێـت‪ ،‬بەوەی کە ئەوەندە دوژمنمان‬ ‫زۆرە پیم وایە زەرەر ناکەین لەم کارگەیە و بەردەوام بەداخەوە پیویستمان بە تەقەمەنی‬ ‫ھەیە !‬ ‫مەسەلەیەکی تر ھەیە کە زۆر گرنگە پالنی تایبەتی بۆ دابریژرێت ئەویش مەسەلەی‬ ‫بانک و سیستەمەکەیەتی لە کوردستان‪ ،‬لە جیھاندا بانک بە بربڕەی ئابوری واڵت‬ ‫ھەژماردەکرێـت‪ ،‬ھەر کاتێک بانک ھەرەس بێنیت ئەوا ئابوری ئەو واڵتە تێک دەشکێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لە کوردستان بانک وەسیلەیەکە بۆ وەرگرتنی پارەی داھات و پیدانی بە پرۆژەو‬ ‫مووچە‪ ،‬وەکو خەزینەیەک یاخود جانتایەکە‪ ،‬چەندەھا جار ھەرەسی ھێنا لەگەڵ ئەم‬ ‫قەیرانە ئابورییەی کوردستان‪ ،‬کەواتە گرنگترین خاڵ باشتر وایە سیستەمەکە بگوردرێت‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪172‬‬

‫‪20‬‬

‫و گرنگی زیاتر بە بانکی مەرکەزی ھەرێم بدرێت‪ ،‬بە شێوەیەک کونترۆڵی ھەموو بانکەکانی‬ ‫کوردستان بکات بە ناوخۆیی و بیانی و پارەی یەدەگی ئەو بانکانە بە فەرمی لەو بانکە‬ ‫ھەلبگیرێت و مەرجەکان تونتربکرێـتەوە لەسەر بانکە بیانیەکان کە بەشێک لە پارەی‬ ‫ھەڵگیراویان قازانجەکەی بۆ بانکی ھەرێم بێت یاخود مەرج لەسەر کۆمپانیای بیانی و‬ ‫ناوخۆیی دابنرێـت کە بەشێک لە پارەیان لە بانکی حکومی دابنین و بەشەکەی تریان‬ ‫بۆیان ھەیە لە بانکی بیانی ناو کوردستان دابنێن‪ ،‬چونکە ئەو پارەیەی ناو بانک باشترین‬ ‫سەروەتە بۆ کاری وەبەرھێنان و بیناسازی و مامەڵە‪ ،‬لەبەرامبەردا حکومەتی ھەرێم‬ ‫متمانەی خەڵکی زیاد بکات بەوەی کە ھەر کەسێک لە بانکیکی حکومی پارەکەی دابنیت‬ ‫بتوانێت لە ھەرلقێکی تری لە دەرەوەی کوردستانیش وەری بگرێـتەوە‪ ،‬واتە بەستنەوەی‬ ‫بانکی حکومی کوردستانی بە بانکە جیھانیە نێودەوڵەتێکانەوە بەمەش پرۆژەی ئالویری‬ ‫پارە بەرەو زیاد بوون دەچێت‪ ،‬و داھاتی بانکێش بە ھەمان شێوە زیاتر دەبێت‪.‬‬ ‫لە داھاتووی کوردستان ئەو بەشە داھاتەی کە بۆی دێت ھەوڵبدرێت ھەندیک پارە وەک‬ ‫یەدەگیک بە دراوی بیانی یاخود زێر لە بانکی مەرکەزی ھەرێم ھەڵبگیرێت و لەکاتی‬ ‫قەێران سودی لی وەربگیرێت و ھەروەھا باشترێن ژێرخانە بۆ داھاتوو بەتایبەت لە حالەتی‬ ‫کورتھیناندا‪ ،‬ئەوەشمان لە بیر نەچێـت واڵتی عێراق بڕیکی زۆری لە یەدەگی بانکی‬ ‫مەرکەزی عێراقی ھەیە بەاڵم ئەو پارەیە لە ھیچ کاتێکدا سودی بۆ کوردستان نییەو‬ ‫تارادەیەک ھەرێم ئابوریەکی سەربەستە‪.‬‬ ‫کەواتە یەکەم ھەنگاو دانان و رێکخستنی پالنە بە چاودیرێکردنەوە‪ ،‬دووەمیش‬ ‫سەقامگیرکردنی یاساو سزادانی کەسانی نابەرپرس و بارگران لەسەر ئابوری واڵت‪ ،‬سێەم‬ ‫پیداچوونەوەی تەواوەتی بە خەرجیات و گورێنی زۆر لە ریوشوێنەکان‪ ،‬و تازەگەری لە‬ ‫بەرێوەبردن و کارگیری زۆر لە پالنە داراییەکان کە ئامانج بەرژەوەندی واڵت بێت نەک‬ ‫گەندەڵی و پڕکردنی گیرفانی تاکی‪.‬‬ ‫لە پیشووودا کە پیشبینی دەکرا بۆ مەسەلەی بودجە ھەموو راست بوون بە بەلگەی‬ ‫ئەوەی کە بەشە بودجەی کوردستان کە لە ‪ ١٧%‬یە بەاڵم بڕی پارەکەی کەمتر یا‬ ‫ھەمان بڕ بوو لە و بەشە بودجەیەی کە ‪ ١١ %‬بوو کە بۆ ساڵەکانی پێشووتر سەرف‬ ‫دەکرا‪ ،‬بۆیە بۆ ساڵەکانی دواتر ووردە ووردە کەمیان کر و تا وای لێھات نەما‪،‬‬ ‫چونکە پرۆژە بودجەی گشتی عێراقی لەسەر بناغەی فرۆشتنی نەوتەو ئیستاکە بەردەوام‬ ‫نرخی نەوت روو لە دابەزینە‪ ،‬بۆیە پالنی داھاتووی عێراق کەمکردنەوەی بڕی پارەی‬ ‫بودجەبوو کە ئەمەش راستەوخۆ بەشی کوردستانیش کەمدەکاتەوە‪ ،‬بۆیە لەم خاڵەدا‬ ‫ئەبێت ھەرێمی کوردستان بە دوای باشترین پالن بگەرێت بۆ ھاوسەنگ کردنی خەرجیات‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪173‬‬

‫و داھاتی‪.‬‬ ‫گەر سەیری میژووی عێراق بکەین لە رووی ئابورییەوە لە ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬دا بەرھەمی‬ ‫خۆماڵی سەرجەم بەرزترین ئاستی پیشاندا بە بەراوورد لە گەڵ ھەموو واڵتە نامیەکان‬ ‫و بە پێ پیشبینیەکانی سندوقی نەقدی نێودەوڵەتی بۆ ساڵەکانی نێوان ‪٢٠١٦-٢٠١٣‬‬ ‫ھەورەھا کارەکانی لەوەدا بوو کە بە رێژەی‪ ٨%‬بێت‪،‬بەاڵم ھەموو ئەمانە لەگەڵ بارودۆخی‬ ‫عێراق گۆڕا ئەوەبوو تەنھا لە ساڵآ ‪ ٢٠١٣‬دا بەرھەمی خۆماڵی سەرجەم بە رێژەی ‪٣.٧%‬‬ ‫دابەزی بە ھۆکاری کەمبونەوەی ھەناردەکردنی نەوت‪ ،‬بۆ ساڵی دواتر واتە ‪ ٢٠١٤‬ئەم‬ ‫رێژەیە ‪ ٢.٣%‬کەمبوەوە بە پێ زانیاریەکانی سندوقی نەقدی نێودەوڵەتی‪ ،‬و ھۆکاری‬ ‫بریتی بوو لە کەمبونەوەی بەرھەمی نەوتی چونکە لەو کاتەدا کوردستان نەوتی رەوانەی‬ ‫عێراق نەدەکرد‪،‬کەواتە راستیەک ھەیە و نکوڵی لێ ناکریت کە ھەر بەرمیلیک نەوتی‬ ‫کوردستان کاریگەری لەسەر ئابوری عێراق ھەیە‪.‬‬ ‫ئەوەی جێگەی ئاماژە پێکردنە کە ئابوری لە عێراقدا بۆ ساڵی ‪ ٢٠١٥‬رووی لە وێرانی کرد‬ ‫بە ھۆی دابەزینی بەرچاوی نرخی نەوت و شەڕی ناوخۆیی گروپی تیروریستانی داعش‪،‬‬ ‫بە شێوەیەک کە بەرھەمی خۆماڵی سەرجەم بە رێژەی ‪ ٣.٧%‬دابەزی و کێشەکە تەنھا‬ ‫دابەزین نەبوو لە ئاستی ئەو رێژەیە بەڵکو ئابورییەکەی دوچاری کورتھێنانیش بوو‪.‬‬ ‫ھەڵبەتە لەو کێشە ئابوریانە کوردستان پشکی شێری بەرکەوت تەنانەت لە ھەموو‬ ‫دابەزینەکانی نرخی نەوتی جیھانی زیانێکی بەرچاوی بەخۆەبینی‪ ،‬جگە لەوەش بە‬ ‫ھۆی گرفتەکانی لەگەڵ حکومەتی عێراق نەک تەنھا بەشداربوو لە قەرەبوکردنەوەی‬ ‫کورتھێنانی بودجە بەڵکو بەشە بودجەی کوردستانیش راگیراو‪،‬واتە ھەرێمی کوردستان‬ ‫دوچاری زیانێکی ئابوری دوو الیەنە بوو یەکەم بە ھۆی کەمبونەوەی بڕی داھات لە‬ ‫ئەنجامی دابەزینی نرخی نەوت و دووەمیش بە ھۆی پێنەدانی بەشە بودجەی لە الیەن‬ ‫حکومەتی بەغداوە‪ ،‬بۆیە زۆر گرنگە ریکخستنێک جگە لە کەرتی نەوت لەم ھەرێمەدا‬ ‫بکرێت لە رووی ئابورییەوە‪.‬‬ ‫لەسەر ھەمان باس و تەوەر ئەتوانین بڵین کە زۆرجار ئابوری واڵت پێویستی بە‬ ‫رێکخستن و ئامادەکردن و نوێبونەوە ھەیە‪ ،‬بە تایبەت لە کوردستاندا پیویستیەکی زۆر‬ ‫بەم بوارە ھەیە کەواتە ئەتوانین رێکخستنی ئابوری لە چەند شێوازێکدا شرۆڤە بکەین‬ ‫لەوانە پتەوکردن و نوێکردنەوەی شێوازی بە بازاڕکردن‪ ،‬ھەروەھا بازاڕی کێبڕکێی بە‬ ‫یەکێک لە بنەماکانی پیشکەشکردنی خزمەتگوزاری بۆ بەکارھێنەر و بەدەست ھێنانی‬ ‫ھاندەرەکانی وەبەرھێنان و باشکردنی چوستی خزمەتگوزارییەکان‪ ،‬بەاڵم نابێت ئەوەمان‬ ‫لە بیر بچێت چەندە کێبڕکێی زیادبکات ئەبێت بەرژەوەندی بەکارھێنەر لە پێش ھەموو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪174‬‬

‫‪20‬‬

‫شتێک ھەژماربکرێت‪ ،‬کەواتە گرنگی ئەو کێبڕکێە لەوەیە کە بەکارھێنەر بەتەواوی‬ ‫خزمەت بکرێت کە بەداخەوە لە کوردستان ھەوڵەکان تەنھا لە بەرژوەندی و قازانجی‬ ‫بازاڕەکانەو دوورە لە باشکردنی باری بەکارھێنەر‪.‬‬ ‫لە ئێستادا گرنگیدان بە وەبەرھێنانی دەرەکی ئەگەرێتەوە بۆ ئەو پەیوەندییە پتەوەی‬ ‫کە لە رێگای بازرگانی دەرەکی لەگەڵ بازاڕە جیھانییەکان و چونیەتی بە بازاڕکردن‬ ‫و گرتنەبەری رێوشوینی ئاراستەی بازاڕەکانی ھەناردە‪ ،‬ھەروەھا ئەتوانین ئەم کارانە‬ ‫بلکێنین بە میدیای ئابورییەوە کە میدیای ئابوری بۆ ئەوەیە کە ھەر روداوێکی ئابوری‬ ‫پەخش و چاودێری بکات و کۆکەرەوەی کارە میدیایی و بازاڕو کۆمپانیاکان بێت‪،‬چونکە‬ ‫لە ئێستاد بەرژەوەندی ئابوری میدیا لیکنراوە بە قازانج و کارەکانی ئەوان‪ ،‬ھەندێک‬ ‫کۆمپانیای میدیای بەرھەمھینان ھەیە کە بە فعلی کارەکانیان لە کوردستان ئەکەن‬ ‫بەاڵم زۆربەیان بە پشکی کۆمپانیای بیانین‪،‬بزنسمانەکانی کوردستان لە کارەکانیان زۆر‬ ‫سەربەخۆ نەبوونە بۆیە لە ھەموو سودەکان تەنھا پشکیکی بچوکیان بەرکەوتووە‪ ،‬ھەندی‬ ‫جار میدیای کوردی تەسک ئەکرێتەوە تەنھا لە بواری رێکالم و یا ھەر راپورتێکی‬ ‫ئابوری وەکو مارکیتنگیک لە قەڵەم دراوە‪ .‬چونکە بە پێ بنەمای کار گرنگترین خاڵ‬ ‫مارکیتینگە کە ئەمەش لە رێگای راگەیاندنەوە ئەبێت‪.‬‬ ‫بۆیە بازاڕ بە یەکێک لە بنەما سەرەکیەکانی رێکخستنی ئابوری دێت و راگەیاندنیش‬ ‫رۆڵی بەرچاوی ھەیە‪ ،‬لە کۆتایشدا ئەوەی جێگەی ئاماژە پێکردنە کە ئابوری بربرەی‬ ‫ھەموو بابەتێکی ترە لە لێکدانەوەی بابەتە سیاسی و کۆمەاڵیەتی و وەرزشی و ھتد‪.‬‬ ‫لە سااڵنی پێشودا ‪ ٢٠١٥‬ئابوری جیھانی بە دەست الوازی خواستی گشتی و دابەزینی‬ ‫نرخی کااڵو ناجێگیری بازاڕەکانی دارایی و تەنھا بە رێژەی ‪ ٢.٤%‬گەشەی کردبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە پێ پیشبینیەکان بۆ ساڵی ‪ ٢٠١٦‬ئەم رێژەیە بەرزدەبێتەوە بۆ ‪ ٢.٩%‬و بۆ ساڵی ‪٢٠١٧‬‬ ‫بگاتە ‪ ٣.٢%‬و ئەم رێژەیە زیاترە لەوەی کە پیشبینی بۆ دەکرا لە ساڵی ‪ ٢٠١٤‬ھەرچەندە‬ ‫بە بڕی ‪ ٠.٣‬مەزەندە دەکرێت بەاڵم ئەتوانین لە قاڵبی بەرزبوونەوە بیخەمڵینین بە پێ‬ ‫پیشبینیەکانی سندوقی نەقدی نێو دەوڵەتی و رێکخراوی ئوپیک کە لە نێوان ‪ ٣.٥‬بۆ ‪٤‬‬ ‫لە قەڵەمیان دا‪ ،‬بەو پییەی کە ئەمساڵ ئەوەندە پابەندی گورانکاری نەقدی و ئاڵویری‬ ‫نابن‪ ،‬زۆرجار ھەوڵ ئەدرێت الیەنگیریەک لە سیاسەتی نەقدی دابنرێت کە گومانەکانی‬ ‫سیاسیەکان کەمبکرێتەوە‪ ،‬گوڕانکارییەکانی سەرف و ئالویرکردنەکان نەھیڵرێت و بەمەش‬ ‫لە کوتاییدا دەبیتە زیادکردنی تیچووی قەرز‪ ،‬لە ئابورییە پێشکەوتووەکان پێشبێنی‬ ‫بەردەوامبوونی ئەم حاڵەتە دەکرێت بە تەسکبونەوەی کەلێنی بەرھەمھێنانەکان‪،‬بە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪175‬‬

‫بەراوورد بە بازاڕەکانی دونیا و واڵتە نامیەکان و رکابەری کردنی جۆرایەتی و تاوەکو‬ ‫لەسەرخۆکردنی باری ئابوری و ھاوسەنگکردنی ئابوری چین‪ ،‬خۆی بۆ خۆی ئەم کارانە‬ ‫ئەنجامەکەی دابەزینی نرخی کااڵکانە لەوانەیە نەوتیش ھەمان داھاتووی ھەبێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫دڵەراوکێ نرخ دوچاری دونیا دەبێت و سەرەنجام کاریگەر ئەکاتە سەر سستی ئابوری‬ ‫چین و بە پێچەوانەوەی ئەم فاکتەرە ھەڵبەتە کاردانەوەی پوزەتیڤی دەبێت بۆ ھەندی‬ ‫واڵتی تر وەک روسیا و بەرازیل و چەند واڵتیکی رۆژھەاڵتی ناوەراست‪ ،‬واتە ھەموو‬ ‫ھەنگاوەکان سەرەتا بە رکابەری و دواتر دابەزنیی نرخ و سستی ئابوری بۆ گەیشتن بە‬ ‫گەشەی ئابوری ھەندێک واڵتانی تر‪ ،‬دوور نییە کوردستان لە نێوەندی ئەو واڵتانە بێت‬ ‫کە لەو گەمە ئابورییە قازانج ببێنی و بەتایبەت لە بەرزبونەوەی نرخی نەوت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەوانەیە لە قاڵبی دارۆخانی سیاسی یاخود ئابوری نوێکاری‪.‬‬ ‫زۆرجار باس لەوە دەکرێت کە ئاستی گەشەی ئابوری جیھانی رووی لە الیەنی نەرینی‬ ‫کردبێـت بەاڵم گەر رێگاکان بگوردرێن لە رووی سیاسەتی نەقدیەوە ھیوابەخش ئەبێت‬ ‫بۆ زۆر لە واڵتانی دونیا‪ ،‬سندوقی نەقدی نێو دەوڵەتی وادەردەخات کە سەرجەمی‬ ‫بەرھەمی خۆماڵی لە جیھاندا بۆ ساڵی ‪ ٢٠١٦‬زیاددەکات بەاڵم ھەژاری و نەخۆشی‬ ‫لە ھەمان کاتیشدا زیادی کردووە ! ھەرچەندە بە پێ بیروراکان دەوترێت کە گەشەی‬ ‫ئابوری بەردەوامە بەاڵم ھوشیاری ئەوەش دەکرێت کە مەسەلەی سیاسەت و شەڕەکان‬ ‫فاکتەریکن بۆ گۆرێنی ئەو رێچکانە و گۆرێنی نرخی دراو‪ ،‬کەواتە لە جیھاندا ئەوەی‬ ‫باسە بە پلەی یەکەم دابەزینی نرخی نەوت و ھەروەھا مەسەلەی یۆرو و ئابوری یونان‬ ‫و یابانیش‪.‬‬ ‫کێشەکە لەوەیە کە دۆالر قیمەتی روو لە زیادبوون دەکات لەگەڵ ئەم گەشەیە بۆیە‬ ‫نرخی نەوت ھەر لە نزمی دەمینێت و جگە لەوەش بەھۆی ناجیگێری سیاسی و ملمالنێ‬ ‫ناوخۆیش بۆ زۆر لە واڵتە بەرھەمھینەرەکانی نەوت زیاتر جەخت لەسەر دابەزینی‬ ‫نرخەکەی دەکات‪.‬‬ ‫بەپێ ئەم بارودۆخە رەنگ وایە نرخی نەوت لەماوەی دوو ساڵی داھاتوو لە نزمبونەوەبێت‪،‬‬ ‫کەواتە چێبکرێت ؟چاکسازی یا کەمکردنەوەی خەرجیات یا گۆرینی سیستەمی دارایی‬ ‫یا‪!!! ...‬؟؟؟؟‬ ‫کوردستان لە ژێر فشاری گەورەترین قەیرانی ئابورییە بەاڵم گەشبینی لەوەیە کە بەھەر‬ ‫شێوەیەک بێت خاوەن داھاتی نەوتە گەر نرخەکەی بەرز یا نزم بێت‪ ،‬بۆیە پیویستە‬ ‫زۆرترین گرنگی بە کەمکردنەوەی خەرجیاتی واڵت بدرێت و مەسەلەی مووچە و ژمارەی‬ ‫مووچەخوران پێداچوونەوەی جدی بۆ بکرێت‪ ،‬ئەمە واقعێکە کە ئابوری واڵت زۆر الوازە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪176‬‬

‫‪20‬‬

‫و گەڕان بە دوای چارەسەر شتیکی حەتمەنە‪ ،‬ئێتر کاتێ ئەوەھات خاڵ لەسەر ھەموو‬ ‫ژمارەکان دابنرێت لێپیچینەوە لە سەر ھەر دینارێک بکرێت و ھاوسەنگی رابگیرێت لە‬ ‫نێوان تیچوو و داھاتی واڵت‪.‬‬ ‫ھەربۆیە زۆر گرنگە پالنی داھاتوو دابریژرێت بە شێوەیەک کە کەڵک لە ھەڵە ئابورییەکانی‬ ‫پیشوتر وەربگیرێت لەوانە‪:‬پێداچوونەوەو بنەبڕکردنی بەھەدەردانی پارەی گشتی لە‬ ‫پرۆژە خەیاڵی و بیکەڵکەکان و ھەروەھا دانانی سنورێک لە بەردەم ھەموو خەرجیاتێکی‬ ‫دامودەزگا حکومیەکان‪ ،‬قورسکردنی مەرجەکانی سەرفکردنی ھەر پارەیەک لە پرۆژەکان‬ ‫و ئیفاد و سەفەر و ھتد‪ ،‬خاڵیکی گرنگی تر ئەویش دانانی چاودیری و یاسایەک‬ ‫لەبەردەم مووچەخوران و گورێنی سیستەمی دامەزراندن لە بنەڕەتەوە بە شێوەیەک کە‬ ‫ھەر دامەزراوێکی نوێ بەرھەمھێن بێت نەک لەسەر حکومەت بژی‪ ،‬ھەڵبەتە ئەم کارە‬ ‫بە پلەی یەکەم پابەندە بە حکومەتەوە چونکە رێوشوینی کارکردن تەنھا لە دامەزراندن‬ ‫تەسک ئەکاتەوە‪ ،‬بۆیە باشتر وایە کەرتی تایبەت بچێـتە پاڵ حکومی و مەرج و رێساو‬ ‫یاسای خانەنشینی بەسەر بسەپینرێت و تەنانەت دامەزراندنی تازە دەرچووان لە کۆمپانیا‬ ‫تایبەتەکان کە لە کوردستاندا کاردەکەن وەک ھەر مەرجێکی تری کارگیری بێت‪ ،‬ئالەم‬ ‫کاتەدا حکومەت دووالیەنە سودمەند دەبێت الیەنیکیان بە دامەزراندن و دۆزینەوەی ھەلی‬ ‫کار و دووەمیان بە دەست کەوتن و گەڕانەوەی بڕیک لەو داھاتەی کە لە سەر حسابی‬ ‫واڵتەکە ئەو کۆمپانیا تایبەتانە قازانج دەکەن‪.‬‬ ‫ئێستاکە لە سنوری کوردستان دەردەچین و بەرەو تێڕوانینی جیھانی دەڕوین و باس‬ ‫لەوەبکەین کە ساڵی ‪ ٢٠١٥‬بە سستی ئابوری جیھانی ھەژمارکرا‪ ،‬و زیادبوونی خەرجیاتی‬ ‫بەکارھێنەر و قەرزی دەزگاکان لە پێناو زیادکردنی خواستی وەبەرھێنان‪ ،‬نەک ئەمانە‬ ‫بگرە کارێگەرییان لەسەر بازاڕی پشکەکان ھەیەوبە جۆرێک پشکی یابان و ئەلمانیا‬ ‫بەرزبوەوە لە بەرامبەردا پشکی چین دابەزی‪ ،‬جگە لەوەش پیشبینیەکان بۆ ساڵی ‪٢٠١٦‬‬ ‫باسیان لەوە دەکرد کە بەھۆی سیاسەتی بانکی مەرکەزی بە پێدانی قەرز بە سودی‬ ‫کەمتر و ماوەی دریژکراو وادەکات کە حاڵەتی سست بوون بە بەردەوامی بمێنیتەوە لە‬ ‫رووی ئابوری واڵتەکان‪ ،‬گەرچی پیشبینی دووەم ئەبێتە ھۆی بەرزبوونەوەی بازاری‬ ‫پشکەکان بەاڵم لە ھەمان کاتدا دەبێتە ھۆی گۆرێنی گەشەی ئابوری لەسەرخۆ کە‬ ‫ئیستاکە ھەموو جیھان پێوەی دەناڵینن بۆ حاڵەتی وەستاندنی تەواوەتی !!‬ ‫پیشبینی سییەم ئەوەیە کە دوچاری سستی ئابوری گەورە بێت کە لە ساڵەکانی‬ ‫سییەکان توشی بوون بەوەی کە نرخی قیمەتی دراوەکان دادەبەرزێت لە پێناو بوژانەوەی‬ ‫ھەناردەکراوەکان‪ ،‬ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە کە ھێچ کارێگەر ناکاتە سەر قەواڵەی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪177‬‬

‫خەزینەی ئەمریکی ؟؟‬ ‫لێرەدا جیھان لە رووی ئابورییەوە ئەتوانین بە پێ ئەم شرۆڤەیە پولینی بکەین بۆ سێ‬ ‫بەش بەشی یەکەم تۆزیک ھێواپێدەرە بەاڵم بەشی دووەم خراپە و سییەم خراپترە‪.‬‬ ‫نەک تەنھا لە کوردستان بەڵکو لەسەرانسەری جیھان مەترسی ھەیە سەبارەت بە‬ ‫ئابورییەوە‪ ،‬ئەو واڵتانەی کە خاوەنی داھاتی نەوتن لە ژێر فشاری دابەزینی نرخی‬ ‫نەوتەوەن‪ ،‬ئەو واڵتانەی مامەڵەیان بە بانکەکانەوە ھەیە ترسیان لە کێشەی بەرزبوون‬ ‫و دابەزینی بەھای دراوەکانە‪ ،‬وھەندی واڵتیش لە ژێر کونترۆڵی بازاڕی پشکەکانن و‬ ‫داھاتووی ئابورییان لکینراوە بە داھاتووی ئابوری کۆمپانیا پشکدارەکان‪ ،‬لەماوەی ‪٥٠‬‬ ‫ساڵی رابوردوودا گەشەی ئابوری بە روونی دیاربوو جگە لە ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬کە قەیرانێکی‬ ‫گشتی باڵی بەسەر زۆر واڵتدا کیشا لەوانە ئەمەریکا‪ ،‬سەبارەت بە دابەزینی نرخی نەوت‬ ‫زۆرجار جۆرەھا شیکردنەوەی بۆ دەکرێت لەوانە سندوقی نەقدی نێو دەوڵەتی ئاماژە‬ ‫بەوە دەکات کە بەرھەمی سەرجەمی تاکی جیھانی بۆ ساڵی ‪ ٢٠١٥‬نزیکەی ‪ ٣.٥%‬و بۆ‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠١٦‬نزیکەی ‪ ٣.٦%‬زیاددەکات و ئەم رێژەیە زیاترە لەوەی کە بیشبینی بۆ‬ ‫دەکرا لە ساڵی ‪ ٢٠١٤‬ھەرچەندە بە بڕی ‪ ٠.٣‬مەزەندە دەکرێت بەاڵم ئەتوانین لە قاڵبی‬ ‫بەرزبوونەوە بیخەمڵینین بە پێ پیشبینیەکانی سندوقی نەقدی نێو دەوڵەتی و رێکخراوی‬ ‫ئوپیک کە لە نێوان ‪ ٣.٥‬بۆ ‪ ٤‬لە قەڵەمیان دا‪.‬‬ ‫لە عێراقیش وەک ھەموو واڵتانی تر کۆمەڵیک پیشبینی ئەکرێت لە رووی ئابورییەوە بە‬ ‫نمونە بۆ ساڵی ‪ ٢٠١٦‬بودجە مەزەندە کراوە بە ‪ ٦٠‬ملێار دۆالر‪ ،‬بەاڵم لێرەدا ھەناردەکردنی‬ ‫نەوتیان بە ‪ ٤‬ملیون بەرمیل نەوت داناوە لە رۆژێکدا کە ئەمەش بە تەواوەتی ئەوە‬ ‫دەسەلمێنیت کە حکومەتی عێراق بۆ جارێکی تر ھەوڵی گریبەستەکەی نێوان ھەرێم و‬ ‫خۆی ئەکات چونکە بە ھیچ شێوەیەک عێراق توانای ھەناردەی ئەو بڕە زۆرەی نییە بە‬ ‫پشت بەستن بە تەنھا خۆی‪ ،‬کەواتە لەم حاڵەتەدا جۆرە سیاسەتێک بەدی دەکرێت بۆ‬ ‫ساڵی داھاتوو یەکەمیان شکستی ئابوری عێراق بەو پییەی کە براوە نەبوو لە دەست‬ ‫کەوتنی نەوتی ھەرێمی کوردستان بۆیە بۆ ساڵی داھاتوو پالنەکانی لەسەر بناغەی ئەوە‬ ‫داریژاوە کە ئەو نەوتەی ھەرێمیش بکەوێتەوە ژێر رکیفیان بەاڵم ئەمجارە لە ژێر چ جۆرە‬ ‫گریبەستیک یاخود بە چ بەندێک بتوانێ جارێکی تر متمانەی ھەرێم بە دەست بھینێت؟!‬ ‫خاڵی دووەم لەگەڵ ئەو ھەموو کورتھێنانەی ساڵی ‪ ٢٠١٥‬و ‪ ٢٠١٤‬و ساڵەکانی پێشوو‬ ‫ئەم بڕە پارەیەی بودجە لە واقعەوە نزیک نییە چونکە توانای ھەناردەی ئەو نەوتەی نییە‬ ‫و دواتریش نەوت بە ‪ ٥٠‬دۆالر مەزەندە کراوە کە ئەمەش تەواو نییە‪ ،‬ھەر بە پی زۆربەی‬ ‫تویژینەوە ئابورییەکان نرخی نەوت زۆر کەمتر دەخەمڵینن بۆ ساڵی ‪.٢٠١٦‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪178‬‬

‫‪20‬‬

‫سندوقی نەقدی نێو دەوڵەتی وادەردەخات کە سەرجەمی بەرھەمی خۆماڵی لە جیھاندا‬ ‫لە ساڵی ‪ ٢٠١٦‬زیادی کرد بەاڵم ھەژاری و نەخۆشی لە ھەمان کاتیشدا زیادی کردووە‬ ‫! ھەرچەندە بە پێ بیروراکان دەوترێت کە گەشەی ئابوری بەردەوامە بەاڵم ھوشیاری‬ ‫ئەوەش دەکرێت کە مەسەلەی سیاسەت و شەڕەکان فاکتەریکن بۆ گۆرێنی ئەو رێچکانە‬ ‫و گۆرێنی نرخی دراو‪ ،‬کەواتە لە جیھاندا ئەوەی باسە بە پلەی یەکەم دابەزینی نرخی‬ ‫نەوت و ھەروەھا مەسەلەی یۆرو و ئابوری یونان و یابانیش‪ ،‬ئەگەر بێنە سەر باسی‬ ‫کوردستان ئەوا لە داھاتوودا مەترسیەکان لە چەند خاڵیکدا دەبێنریت لەوانە تا چەند‬ ‫لەگەڵ حکومەتی بەغدا دەگەنە ریکەوتنی ئابوری گەر سەربەخۆ وەکو ئێستا نەوتی خۆی‬ ‫ھەناردە بکات تا چەند واڵتی تورکیا متمانەی تەواوەتی پێ دەکرێت کە رێگری ھەناردەی‬ ‫نەوت نەکات لە داھاتوودا ؟ پالنی ئابوری کوردستان لە کاتی دژایەتی بەغدا و تورکیا‬ ‫چییە ؟ نرخی نەوت لە ساڵی ‪ ٢٠١٦‬بۆ ‪ ٣٦‬دۆالر دابەزی و کوردستان پیویستی بە‬ ‫داھاتی سەرو ‪ ٨٠٠‬ملیۆن دۆالرە لەم حاڵەتەدا پێویستی بە ھەناردەکردنی بە الیەنی کەم‬ ‫‪ ٦٥٠٠٠٠‬بەرمیل نەوت ھەیە لە رۆژێکدا کە ئەم بڕەش زۆر زۆرە و نابێت و ناکرێت بەم‬ ‫رێژەیە نەوت دەربھێنرێت‪ ،‬کەواتە کوردستان لە ژێر فشاری گەورەترین قەیرانی ئابورییە‬ ‫بەاڵم گەشبینی لەوەیە کە بەھەر شێوەیەک بێت خاوەن داھاتی نەوتە گەر نرخەکەی بەرز‬ ‫یا نزم بێت‪ ،‬بۆیە پیویستە زۆرترین گرنگی بە کەمکردنەوەی خەرجیاتی واڵت بدرێت و‬ ‫مەسەلەی مووچە و ژمارەی مووچەخوران پێداچوونەوەی جدی بۆ بکرێت‪ ،‬ئەمە واقعێکە‬ ‫کە ئابوری واڵت زۆر الوازە و گەڕان بە دوای چارەسەر شتیکی حەتمەنە‪ ،‬ئێتر کاتێ‬ ‫ئەوەھات خاڵ لەسەر ھەموو ژمارەکان دابنرێت لێپیچینەوە لە سەر ھەر دینارێک بکرێت‬ ‫و ھاوسەنگی رابگیرێت لە نێوان تیچوو و داھاتی واڵت‪.‬‬ ‫لەم ئان و ساتەدا حکومەتی ھەرێمی کوردستان توشی قەیرانێکی دارایی بووە بە ھۆی‬ ‫نەناردنی بودجەو مووچەی کوردستان‪،‬ئەمەش وایکردوە کە حکومەتی ھەرێم پەنا بۆ‬ ‫بریاریک ببات لەسەر قەرزکردن لە دەرەوەی واڵت بۆ چارەسەرکردنی ئەم قەیرانە‪ ،‬بەرێز‬ ‫دکتور نوری عوسمان سەرۆکی فەرمانگەی ھەماھەنگی و بە دواداچوون لە سەرۆکایەتی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران ھەروەھا سەرپەرشتیار و بەرپرسی دۆسیەی بەرێوەبردن و‬ ‫سەرپەرشتیکردنی ھاوکاری و یارمەتی مرۆیی بۆ ئاوارەکانی کوردستان لەمەر ئەم‬ ‫بابەتە‪ ،‬ئاماژەی بەوەدا کە ئەم قەرزە لە الیەن حکومەتی ھەرێمەوە تاوتوی لێ دەکرێـت‬ ‫و پاشانیش وەک پرۆژە یاسایەک لە پەرلەمانی کوردستان دەردەکریت و داوا لە شوینی‬ ‫تایبەت دەکریت وەک دامودەزگای تایبەت بۆ وەرگرتنی ئەو قەرزە واتە تاوەکو ئیستا‬ ‫ھێشتا لە ژێر دیراسەکردندایە کە بڕەکەی چەندەو لە چ دامودەزگایەک یا واڵتیکی دەرەوە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪179‬‬

‫ئەو قەرزە دەکرێت‪،‬لە قسەکانیشیدا ئاماژەی بەوە کرد کە ھیچ کات لە چاوەروانی‬ ‫رازیببونی عیراقدا نین‪،‬واتە عێراق وەک بەربەستیک دانانین لە گرتنەبەری ئەم بریارە و‬ ‫بە پێ ریوشوینی یاسایی و بریاری حکومەتی ھەرێم بە ھەماھەنگی لە گەڵ پەرلەمانی‬ ‫کوردستان ھەنگاوەکان دەنرین‪.‬‬ ‫ھەوەرھا بەرای ئەوان مەبەست لەم قەرزە تاوەکو ئیستا و لەم کاتەدا بۆ دابین کردنی‬ ‫پارەیە لە پرۆژە خزمەتگوزارییەکانی ھەرێمی کوردستان وەک خەستەخانە و قوتابخانە‬ ‫و ریگاوبان ھتد چونکە بەرای ئەوان ناکرێت ئەو پرۆژانە لەوە زیاتر رابوەستێت کە لە‬ ‫خزمەتکردنی ھاواڵتی ھەرێمی کوردستانە‪،‬و سەبارەت بە کاری وەبەرھێنان لە کوردستان‬ ‫جەختی لەسەر ئەوە کردەوە کە ئەو قەرزە بۆ پیداویستیە زۆر گرنگەکانە لەوانە‬ ‫خزمەتگوزاری بۆیە لە کەرتی وەبەرھێنان بەکارناھینریت‪.‬‬ ‫ھەر لەسەر دەنگوێ ئەو باسەی کە گوایە ئەو قەرزە بۆ مووچەی ھاواڵتیانە بەریزیان‬ ‫ئاماژەیان بەوەدا کە مووچەی ھاواڵتیان دابین کراوە لە داھاتی ناوخۆیی و فرۆشتنی نەوت‬ ‫بە جۆریک وەسفی لەو بابەتە کرد کە مووچە کێشەی گەورە نییە بەڵکو چارەسەرکراوە‬ ‫تەنھا ماوەی دەوێت‪.‬‬ ‫سەبارەت بە مووچە جەنابی ئاماژەی بەوە کرد کە حکومەت ئەتوانیت دابینی بکات و‬ ‫ئەو مەسەلەیە ھیچ کیشەیەکی گەورە نییە لە سەر کوردستان بەڵکو لە داھاتی ناوخۆ‬ ‫و ھەناردەی نەوت دابین کراوە‪.‬‬ ‫لەمەر ئەو باسەش بەریز ئومید خۆشناو سەرۆکی لیستی زەرد لە پەرلەمانی کوردستان‬ ‫رایگەیاند کە حکومەتی ھەرێم دەتوانیت ئەو پرۆژەیە بە بێ پەرلەمانی کوردستان‬ ‫پیشکەش بکات‪ ،‬بەاڵم بۆ زیاتر گرنگیپیدان و پشت راستکردنەوەی لە بەرنامەدایە کە‬ ‫پیشکەش بە پەرلەمانی کوردستان بکرێـت و بریاری لەسەر دەربکرێت‪،‬ھەروەھا بە پێ‬ ‫رای ئەوان ئەم قەرزە بۆ مووچە و پرۆژە خزمەتگوزارییەکانە و بە چارەسەرێکی کاتی لە‬ ‫قەڵەم دەدرێت‪ ،‬زۆر لە پسپوران و شارەزایانی ئابوری لەوانە دکتور عزت ێابر ئیسماعیل‬ ‫ئەندامی پەرلەمانی کوردستان و شارەزای ئابوری لە پەیجی خۆیدا بەمەر ئەو بابەتە باس‬ ‫لەوە دەکات کە حکومەتی ھەرێمی کوردستان ناتوانیت بە شێوەیەکی راستەوخۆ قەرزی‬ ‫نێو دەوڵەتی بکات و بە کارێکی قورس دای دەنێـت‪،‬بەاڵم باس لەوە دەکات کە ھەرێم‬ ‫دەتوانیت سود لە پشکی قەرزی نێو دەوڵەتی عێراق بکات‪،‬چونکە لەم کاتەدا عێراق‬ ‫توشی کورتھینانی بودجە بووە بە نزیکەی ‪ ٣٠‬ملیون دۆالر‪،‬ئەگەری ئەوە ھەیە کە عێراق‬ ‫داوای قەرزی نێو دەوڵەتی بکات‪،‬بۆیە لە رێگەی حکومەتی عیراقەوە داوابکریت بەشیک‬ ‫لەو قەرزە نێو دەوڵەتیە بەشی کوردستانی لێ بدرێت چونکە کوردستان پشکی ‪١٧ %‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪180‬‬

‫‪20‬‬

‫ی ھەیە لەو بودجەیە‪،‬ئەگەر نەکرا ئەوا کوردستان لە رێگەی کۆمپانیا گەورەکان کە لە‬ ‫کوردستاندا کار دەکەن قەرز بکات‪.‬‬ ‫ئاشکرایە بە ھۆی بریارنەدانی پرۆژە بودجە لە عێراقدا تاوەکو ئیستا و بە ھۆی زۆری‬ ‫خەرجکردن بەرامبەر داھات ئەگەری توشبوونی عێراق بە کورتھینان ھەیە‪ ،‬حکومەتی‬ ‫عێراق بە نیازە قەرزی نێو دەوڵەتی بکات‪،‬بە مشێوەیە کوردستانیش لەوانەیە تەگەرەی‬ ‫گەورە بکەوێتە بەردەمی لەم قەرزکردنە بەوەی لە رووی نێو دەوڵەتیەوە پاشکوی‬ ‫عێراقە‪ ،‬بۆیە پیشبینی ئەوە دەکرێت کە نەوەک بەربەست بەڵکو کێشەی نێو دەوڵەتی‬ ‫روبدات‪.‬‬ ‫لەماوەی چەند ساڵی پیشوو ھەریمی کوردستان بەشداربوو لە خەزنکردنی پارە لە بانکی‬ ‫مەرکەزی عێراق چونکە ئەو پارەیە لە پارەی زیادەی فرۆشتنی نەوت دادەنرا‪،‬بەو پییەی‬ ‫کوردستان بەشدار بوو و پشکی تایبەتی ھەبوو لەو فرۆشتنە و لە رێگەی بودجەوە‬ ‫رەوانە دەکرا کەواتە دوور و نزیک بەشێک لەو پارەیەی بانکی مەرکەزی عیراق کە ‪٧٦‬‬ ‫ملیون دۆالر و ‪ ١٠%‬یەدەگی زێرە بۆ ساڵی ‪،٢٠١٣‬ئەتوانین بە دوا کارتی فشار بیخەمڵینن‬ ‫بەمەرجیک کە حکومەتی ھەرێم ئەو الپەرەیە بکاتەوە‪.‬‬ ‫لە ئەمساڵدا زۆر گوڕانکاری لە رووی ئابوری و سیاسی بەسەر کوردستاندا ھاتووە‪ ،‬شەڕی‬ ‫داعش و قەیرانی ئابوری گەورەترین کارەسات بوو لە مێژووی کوردا تۆمار کرا‪ ،‬لە رووی‬ ‫ئابورییەوە ھەرچەندە قەیرانەکە زۆر سەخت بوو لە ماوەیەکی کورتدا ھەرچی داھات و‬ ‫بودجەو مووچەی ھەرێمی کوردستان ھەیە بڕا بەاڵم ئەوەمان لە بیر نەچێت کە ئەو‬ ‫حکومەتە دەستەوەستان لە بەردەم کێشەکان نەوەستا و بەڵکو ھەوڵی جدی بە پەلەی‬ ‫بۆ کرد‪ ،‬لە رووی ئابورییەوە سەرەتا بە ھەناردەکردنی نەوت بە بڕی ‪ ١٠٠‬ھەزار بەرمیل لە‬ ‫رۆژێکدا و دواتر بۆ ‪ ٢٥٠‬ھەزار بەرمیل زیادی کرد و پالن ھەبوو بۆ داھاتوو کە بگاتە ‪٤٥٠‬‬ ‫ھەزار بەرمیل‪ ،‬بەاڵم دیارە رێڕەوی ئابوری ئەمجارە بە ئاڕاستەیەکی تردا سوڕاو ئەوێش‬ ‫رێکەوتنی سیاسیانەی نێوان ھەرێم و حکومەتی بەغدا بوو‪ ،‬ھەڵبەتە لەم ئان ساتەدا‬ ‫باشترین ھەنگاوی سیاسی ئەم رێکەوتنە بوو بە نیسبەت عێراقەوە لەبەرامبەرێشدا ھەرێم‬ ‫دەستکەوتی ئابوری بە دەست ھێنا‪.‬‬ ‫حکومەتی عێراقی بارێکی ناھەمواری بەسەر ھاتووە لە رووی ئاسایشی واڵتەوە‪ ،‬جگە لە‬ ‫تەقینەوەکانی بەغداد و باشوور کەوتە بەر ھێرشی داعش و زۆربەی ناوچەکانی کەوتنە‬ ‫ژێر رکیفی ئەو الیەنە‪ ،‬لە ھەمووی گرنگتر پااڵوتگەی بیجی بوو چونکە عێراق بە‬ ‫شێوەیەکی راستەوخۆ پشتی بەو پااڵوتگەیە بەستبوو‪ ،‬ھەروەھا کەرکوک یەکێک بوو لە‬ ‫کێشەکانی عێراق بەوەی لەو ماوەیەدا رێگای موسڵ لە کونترۆڵی عیراقدا نەماو‪ ،‬ئەوکات‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪181‬‬

‫لەگەڵ کوردستانیش ناکۆک بوو بەوەش ئەو رێگایەی کوردستانیشی لە دەست نەمابوو‪،‬‬ ‫بە تایبەت لە پاش ھێرشەکانی ئەو دوایەی داعش بۆ سەر شاری کەرکوک‪ ،‬ئیدی‬ ‫بەتەواوەتی شارەکەش لە ژێر دەستی عێراقدا نەما‪ ،‬راستە ھەموو ئەمانە بەرجەستەی‬ ‫کارێکی سیاسی بوون بەاڵم ئەنجامەکەی گرفتی ئابوری بوو بۆ عێراق‪ ،‬چونکە بودجەی‬ ‫عێراق ‪ ٩٥%‬پشتی بە ھەناردەکردنی نەوتە و ئاشکراشە کەرکوک بە یەکێک لە سەرچاوە‬ ‫سەرەکیەکانی نەوتی عێراق ھەژماردەکرێـت‪ ،‬ھەر لەو کاتانەشدا حکومەتی عێراق لە‬ ‫بەرامبەر کورتھێنانی بودجە لە الیەک و دابەزینی نرخی نەوت لە الیەکی ترەوە ئەگەری‬ ‫تووشبوونی بە قەیرانی ئابوری زیاتر بوو‪ ،‬کەواتە خاڵی یەکەم بۆ گەڕانەوەی نەوتی‬ ‫کەرکوک تەنھا رێکەوتن بوو لەگەڵ ھەرێمی کوردستان‪ ،‬لەبەرئەوەی مەحاڵە بتوانن‬ ‫پەتی رێکەوتن بۆ داعش درێژ بکەن‪.‬‬ ‫ئەوەی جێگەی ئاماژە پێکردنە ئەو رێکەوتنەی نێوان حکومەتی عێراق و ھەرێم بە‬ ‫دڵنیاییەوە لەسەر بەدیھینانی مەرامی سیاسیە‪ ،‬لێرەدا پرسیارێک جێگەی خۆی‬ ‫دەکاتەوە ئەویش ئایا دوای نەمانی گرۆپی داعش کوردستان ئەکەوێـتە بەردەم چ‬ ‫ھەرەشەیەکی نوێیوە ؟ لە وەاڵمدا لەوانەیە ئەو رێکەوتنە ھەڵبوەشینریتەوە بەھەر‬ ‫بیانویەکی سیاسی ! دەی باشتر وایە پێش گەیشتن بەو داھاتووە تاڵە مەرج دابنرێت‬ ‫لەو رێکەوتنەدا‪ ،‬ھەرچەندە تا رادەیەک کوردستان بێباکە لەو شەڕە سیاسیەی کە بە‬ ‫چەکی ئابوری حکومەتی بەغدا بەردەوام ھەرێم گەمارۆ دەکات‪ ،‬بەاڵم خۆ ئامادەکردن و‬ ‫پڕچەککردنی ھەرێم زۆر پیویستە بە تایبەت لە بواری ئابوریدا‪ ،‬ئەمانەش بە کارکردنە‬ ‫لەسەر ئەوەی پالنێکی تۆکمە دابنرێت‪ ،‬ھەموو بەند و خاڵەکانی بەریوەبردنی دارایی تێدا‬ ‫بخرێتە روو‪ ،‬ئەو ئەزموونەی پێشوو وەک وانەیەک بخرێتەبەردم و بەتایبەت لە رووی‬ ‫خەرجیاتی زۆر و پێداچوونەوەیەکی قووڵ لەمەر پرۆژە و دامودەزگا حکومیەکان ھتد‬ ‫بکرێت‪ ،‬ئەتوانێن بارودۆخی ئێستای ھەرێم بەوە پۆلین بکەین کە ئێستاکە لەبەردەم‬ ‫شەرێکی قورسدایە و رۆژانە رۆڵەکانی لەبەرەی پێشەوەی جەنگ بریندارو شەھید دەبن‬ ‫بە پێ ھەموو پیشبینیەکان سەرکەوتن تۆمار دەکات‪ ،‬بەشی دووەمی پولێنەکە داھاتووە‬ ‫کە پاش ئەو جەنگە ئەگەری شەرێکی تر ھەیە‪ ،‬الیەنەکەش روون و ئاشکرایە کە کییە‬ ‫و بۆ چ مەبەستیکێشە‪.‬‬ ‫لەماوەی ئەم دوو ساڵەی ھەرێمی کوردستان کە دوچاری ئەو قەیرانە گەورەیە بۆتەوە‪،‬‬ ‫سەرەتا بە ناکۆکیە سیاسەکان لەگەڵ بەغدا و بڕینی مووچە و بودجەی ھەرێم دواتر‬ ‫بۆ دابەزینی نرخی نەوت و خراپی ئابوری کوردستان‪ ،‬ھەر بۆیەشە بەردەوام ھەوڵەکان‬ ‫بەرەو ئەوە دەروات کە بودجەو داھاتی ھەرێم بەرەو چاکتر ببرێت‪ ،‬دیارە ئاسان نییە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪182‬‬

‫‪20‬‬

‫کە ئەو ھەموو ھەڵە زەقە ئابوری و کارگیری و داراییە بە ساتەوەختێک چارە بکرێت‬ ‫بەاڵم ئەستەمیش نییە ھەنگاوەکان بەرەو چاکسازی ببرێت‪ ،‬لە سەرەتای ئەمساڵدا‬ ‫چەند پرۆژەیەکی چاکسازی خراوەتە روو لە یەکێک لە خاڵەکانی نەمانی دوو مووچەیە‪،‬‬ ‫راستی لە کوردستان لە کاتی ئەم قەیرانە گەورەترین بارگرانی لە سەر داھات زۆری بڕی‬ ‫دیاریکراوی مووچە بوو کە ‪ ٨٥٠‬ملیار دیناری عێراقیە واتە گەر ‪ ٨٠٠‬ھەزار بەرمیل لە‬ ‫رۆژێکدا ھەناردە بکرێت تەنھا دەتوانریت مووچە دابین بکرێت لە کاتێکدا نەوت بە ‪٣٠‬‬ ‫دۆالر بێت‪ ،‬کەواتە خاڵی یەکەم لەم گرفتە کەمکردنەوەی رێژەی مووچەخۆرانە بۆیە‬ ‫نەھیشتنی دوو مووچە وادەکات ئەو بڕە زیادەیە قەرەبووی مووچەی چەند کەسێکی تر‬ ‫بکاتەوە بەاڵم باشتر وایە حکومەت بیرەکانی بۆ داھاتوو لەم الیەنە زیاتر چڕبکاتەوە‪،‬‬ ‫بە جۆرێک کەرتی تایبەت جیگرەوەی حکومەت بێت لە دابینکردنی مووچە‪ ،‬ھەندێک لە‬ ‫مووچەخوران بە پێ شارەزایەتی و جگە لەوەش گریبەستەکان لەگەڵ کەرتە تایبەتەکان‬ ‫بە ناوخۆیی و دەرەکی وابکات کە دەستی کاری خۆماڵی زیاتر بکرێنە کارەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫گەر بەمشێوەیە بروات ھیچ کام لە تازەدەرچووان ھەلی کارکردنیان نامینی لە حکومەت‪،‬‬ ‫تەنھا چارەسەریش کەرتە تایبەتەکانە و زیاتر بڕیارەکان سەختربکرێت و دەرفەت تەنھا‬ ‫بۆ ھاواڵتی ئەم واڵتە بێت‪ ،‬و حکومتیش لەبەرامبەردا چاوپیاخشانەوەیەک بە بڕیارەکانی‬ ‫مافی دەستی کار و خانەنشین بکاتەوەو زیاتر ھاندەربێت بۆ ئەم کارە‪ ،‬گەر کێشەی‬ ‫مووچەخۆران چارە نەکرێت ئەوا بەردەوام کورتھینان لە بودجە روودەدات و ھەموو کات‬ ‫دابینکردنی ئاستەنگ دێتە پێشی بە تایبەت لە قەیرانەکان‪.‬‬ ‫خاڵێکی دی ئەم پرۆژەیە مەسەلەی قەرزەکانی بازرگانەکانە لە راستیدا ھەموو واڵتێک‬ ‫مافی خۆیەتی کە پارەی قەرزەکانی لە الی ئەوانی تر کۆبکاتەوە لە قەیرانەکان چونکە‬ ‫کێشەی ئەم دەڤەرە نەبوونی سیستەمی بانکیە‪ ،‬لە زۆربەی جیھاندا ئابوری واڵت پشت‬ ‫بە بانکەکان دەبەستێت و ئاڵوگورکێ نێوان ھاواڵتی و بانک‪ ،‬بەداخەوە لێرە کێشەی‬ ‫نەبوونی متمانە و سستی بانکەکان وایانکردوە کە خاوەن سەرمایە پارەکانیان یا بە‬ ‫شێوەی موڵک یاخود لە بانکی ئەھلی دادەنێن‪،‬بۆیە ھیچ کات بانکی حکومی خاوەن‬ ‫کاش نییە و جێگایەک نەبووە بۆ ئاڵویری دراو و کاری وەبەرھێنان‪ ،‬نەک تەنھا گرفتی‬ ‫بانکەکانی ھەرێم بەڵکو دوچاری ئەوەبووە کە پابەند بێت بە بانکی مەرکەزی عێراقی کە‬ ‫زۆرجار بەرزونزمی دراوی دۆالر زیان بە ئابوری ھەرێم گەیاندووە‪ ،‬کەواتە الوازی بانکی‬ ‫ھەرێم و نەبوونی پەیوەندی راستەوخۆی تەواوەتیش بە بانکی مەرکەزی بەغداوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫کارکردن لەسەر ئەم خاڵە ئیشی جدی زیاتر دەوێت و خستنەگەری بانکەکانی ھەرێم و‬ ‫چاالکردنیان و ھەروەھا پشک وەرگرتن لە بانکە ئەھلیەکان بۆ فەراھەمکردنی داھاتی دێ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪183‬‬

‫جگە لە کەرتی نەوت‪.‬‬ ‫خاڵیکی تری پرۆژە چاکسازییەکە کە خۆرێکی گەشی لێ بەدی دەکرێت لە رووی داھاتووی‬ ‫ئابورییەوە ئەویش کردنەوەی سێ پااڵوتگەی نەوتە لە کوردستان ئەمە ھەنگاوێکی زۆر‬ ‫باشە چونکە دوو الیەنە حکومەت قازانج دەکات الیەنی یەکەم لە ئەنجامی پااڵوتنی ئەو‬ ‫نەوتە بێگومان فرۆشتنەوەی دوای پااڵوتن قازانجی لێ بەرھەم دەبێت و جۆرە مامەڵەیەک‬ ‫لە نێوان ھاواڵتی و حکومەت دروست دەبێت‪،‬الیەنی دووەم بە دڵنیاییەوە کردنەوەی ئەو‬ ‫سێ پااڵوتگەیە دەرفەتی ھەلی کارکردن زیاد دەکات بۆ ھاواڵتیان‪،‬ئەوەشمان لە بیر‬ ‫نەچێت نرخی سوتەمەنیشی پێ ھەرزان دەبێت واتە فرۆشتنی زیاتر دەبێت و سودمەندی‬ ‫جارێکی تر بە پلەی یەکەم بۆ حکومەت و پلەی دووەم بۆ ھاواڵتیان دەگەرێتەوە‪.‬‬ ‫کەواتە ئەگەینە ئەو ئەنجامەی گەر بەردیکیش لە چیای ئابوری واڵت رێکبخرێت ئەوا‬ ‫لەوانەیە ببێتە بناغەیەک بۆ داھاتووی ئابوری و پتەوبوونی ژێرخانی و زیادبوونی داھات‪،‬‬ ‫بۆیە روونە لێرەدا خاڵە سەرەکیەکان کە جێگەی ئاماژەپێکردنە پتەوکردنی کەرتی‬ ‫بانک و دۆزینەوەی ھەلی کار بەدەر لە کەرتی حکومی و پێداچوونەوەی قەرز و داھات‬ ‫و خەرجیات‪.‬‬ ‫ماستەر لە کارگێری کار‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪184‬‬

‫‪20‬‬

‫ستراتیژیەت و سیستمی ئابووری و‪...‬‬ ‫رۆلی لە سنوردارکردنی ھەژاریی‪! ...‬‬ ‫ھەژاریی وەک کێشەیەکی ئاڵۆز‪...‬‬ ‫لەنێو کۆمەڵگادا‪! ...‬‬ ‫ھێرش شکاک‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪185‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪186‬‬

‫‪20‬‬

‫ھەژاری لە گەورەترین ئەو ئاستەنگانەیە کە بەرەورووی مرۆڤایەتی بوەتەوە‪،‬‬ ‫کە سوردارکردنی و ھەوڵدان بۆ نەھێشتنی پێویستیەکی ئابووری و سیاسیە ئەمە‬ ‫سەرەڕای ئەوەی کە پێش ھەموو شتێک پێویستیەکی ئەخالقیە‪ .‬راستە ناتوانرێت‬ ‫ھەژاری بنبڕ بکرێت بەاڵم ھێنانەخوارەوەی رێژەی ھەژاری بە ئاستێکی زۆر ئاراستەیەکی‬ ‫روونە بۆ بەرەو نەھێشتنی بە پیادەکردنی لەالیەن سیستمێکی بەڕێوەبردنەوە وەک‬ ‫نموونە‪ .‬ھەروەک بەشێوەیەکی زانستیانە تێبینی کراوە تێکڕای ھەژاری لەو کاتەوە کە‬ ‫جیھانگیری (‪ )globalism‬ھیوای بۆ خۆشبەختی مرۆڤەکانی پێیە لەزیادبوندایە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە واقیعدا پرۆگرام و سیاسەتە ئابوریەکان لە سنوردارکردنی ھەژاریدا بێ سوودن‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی لەگەڵ ئەو ھەموو نوسینانەی لەبارەی سنوردارکردنی ھەژاریدا دەنوسرێت و‬ ‫رۆلی لە نەھاتنەدی مەفھومی گەشەپێدانی مرۆییدا‪ ،‬کەچی کەموکورتی لە ھەڵبژاردنی‬ ‫گەشەپێدانی جێگرەوەیی لە سنوردارکردنی ھەژاریدا ھەیە‪ ،‬کە ئەو کەموکورتیانەش لە‬ ‫زۆربەی جاراندا گۆڕاوە بۆ سەرلێشێوان و شکستھێنان لەو ساتەدا کە بواری ئەوەنیە‬ ‫تاقیکردنەوە بە ژیان و داھاتوو و بەرژەوەندی ژمارەیەکی زۆری تاکەکانی کۆمەڵگاوە‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫جێگەی ئاماژەپێکردنە دیاردەی ھەژاری لەنێو کۆمەڵگاکاندا زیاتر پەرەدەسێنێت و‬ ‫لەھەمان کاتدا بەتێپەڕبوونی زەمەن لەدەستدانی ئومێدی نەتەوەکان ھەروەھا توڕەییان‬ ‫لەبەرامبەر ئەو پیادەکردن و ھەڵبژاردنانەی کە بۆ چارەسەرکردنی ھەژاری پیادەدەکرێن‬ ‫کە زیاتر فۆکەسی «سیستمی بازاڕی جیھانی» خستوەتەسەر واڵتانی جیھان زیاتر‬ ‫دەبن کە ئەوەش خۆی لە خۆیدا پێچەوانەی چارەسەرکردنی ھەژاریە‪.‬‬ ‫ئەم وتارە ھەوڵ بۆ دۆزینەوەی جێگرەوەیەکی گونجاوو باشترین ھەڵبژاردن دەدات کە‬ ‫بەشێوەیەکی واقیعی یارمەتیدەر بێت بۆ بنبڕکردنی ھەژاری و سنوردارکردنی‪ ،‬ئەوەش‬ ‫لەرێگەی دانانی ژمارەیەک پێشنیار‪ ،‬کە بریتیین لەو سیاسەت و ئیجرائاتانەی کە لەسەر‬ ‫پەیوەندی نێوان سیاسەتی ئابوری و ھەژاری و بێ کاری و داھات و گەشەی ئابوریدا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪187‬‬

‫بنیاتنراوە‪ ،‬لەگەڵ فۆکەس خستنەسەر ھەبوونی ئەو پەیوەندیەی کە لەنێوان «ئابوری‬ ‫بازاڕ» و «ئابوری کۆمەاڵیەتی بازاڕی و ھەژاری» دا ھەیە‪ .‬بە لەبیربوونی ئەوەی کە‬ ‫بەشێکی زۆری دانیشتوانی جیھان لەنێو خانەی ھەژاریدا سنووردارکراون‪.‬‬ ‫ھەژاری دیاردەیەکی زۆر ئاڵۆزە‪ ،‬کە ھۆکارەکانی تێکئااڵوە لەنێوان ھۆکاری سیاسی و‬ ‫ئابوری و کۆمەاڵیەتی و رۆشنبیریدا بەپێی سروشتی ھەر واڵتێک لە واڵتانی جیھاندا‪.‬‬ ‫ھەروەھا لەبەرئەوەی کە دیاردەیەکی ئاڵۆز و تێکئااڵوەو ھۆکارەکانیشی زۆرن‪ ،‬ئەوە‬ ‫وایکردووە بەھەمان شێوە ئەو شیکردنەوەو سیاسەت و ستراتیژیەتانەی کە لەبەردەستدان‬ ‫بۆ سنوردارکردنی ھەژاری زۆر ئاڵۆزبن‪ ،‬بەتایبەت کە ئەوە لەگەڵ باڵوبونەوەو‬ ‫بەدەسەاڵتبوونی بازاڕدا ھاوکاتە لەگەڵ ئەو داواکاریەی کە لەبارەی «پڕۆگرامی چاکسازی‬ ‫پەیکەریی» لەالیەن دامەزراوە نێو دەوڵەتیەکانەوە وەک ئەو چارەسەرەی کە ھەردەبێ‬ ‫ھەبێ و وەک مەرجێکیش بۆ وەدیھێنانی گەشەی واڵتانی جیھان تەنانەت واڵتانی خوار‬ ‫گەشەکردوش‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی کە ھەژاری لە مەفھومی گەشەپێدانی مرۆییدا بریتییە لە بێبەشبوونی ماددی‬ ‫و بێبەشبون لە ھەڵبژاردنەکان و رەخسانی ھەلی ژیانێکی بەختەوەر‪ ،‬ھەروەھا نەتوانینی‬ ‫مرۆڤـ لە لەنێو ژیاندا بە سەربەخۆیی و کەرامەت و رێزگرتنی خودی خۆی و رێزگرتنی‬ ‫ئەوانی تر‪ ،‬ھەروەھا بێبەشبون لە مافە سیاسی و ئابوری و کۆمەاڵیەتیەکان و نەمانی‬ ‫توانستی مرۆڤـ بۆ داھێنان‪ .‬واقیعی نێو ژیان ئەوەمان پێدەڵێ دەبێ ئەوە بزانین کە‬ ‫ھەر پرۆگرام و سیاسەتێک کە بەرھەمی جیھانگیری بێت و دامەزراوەکانی جیھانگیری‬ ‫دایانڕشتبێت بریتی نین لە باشترین رێگە و چارەسەرێکی نمونەیی کە بەشێوەیەکی‬ ‫کردەیی سنور بۆ ھەژاری دابنێت یاخود بنبڕکردنی کە ئەزمونە جیھانیەکان لەو بارەیەوە‬ ‫زۆرن‪ .‬پێویستە لەبەرامبەر ئەم حەقیقەتەدا بە دوای سیاسەتی باشتر و چارەسەری‬ ‫سەرکەوتودا بگەڕێین بەشێوەیەک کە گەشەی ئابووری لێیەوە بێتەدی کە لە ھەمان‬ ‫کاتدا دەبێتە ھێنانەدی بەرژەوەندی گشتی چین و توێژەکانی کۆمەڵگا بە ھەژارانیشەوە‪.‬‬ ‫ئێمە بەتایبەت ئەو کەسانەی کە لەسەر پرسی «ئابووری و ھەژاری» دەنوسن ئەوا‬ ‫دەبێ زۆر بە وردی لە گشت الیەنە نیگەتیڤەکانی تێبگەن و زانیاریان لەبارەیەوە ھەبێت‬ ‫و بۆ بەرامبەرەکەشیان رونی بکەنەوە بۆ نموونە‪ :‬منداڵێک لە خێزانێکی ھەژاردا لەگەڵ‬ ‫ئەوەی کە توانایەکی فیکری بەھێزی ئەکادیمی ھەیە بۆئەوەی لە پڕۆسەی قۆناخەکانی‬ ‫خوێندنیدا زۆر سەرکەوتوو بێت و بێگومان لە داھاتووشدا واڵتەکەی و تەنانەت جیھان‬ ‫سوود لە توانا ئەکادیمیەکەی وەربگرن‪ ،‬لەرووی توانستی خۆیەوە ھەردەم ئامادەی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬بەاڵم ئەو فاکتەرەی کە ئاستەنگە لەبەردەم ھاتنەدی ئەم ستراتیژیەتە تاکیەدا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪188‬‬

‫‪20‬‬

‫تەنھا ھەژاریە یاخود وردتر نەبوونی پارەیە‪.‬‬ ‫کە زۆر جاران بە تەنھا رێکخستنی سیستمی ئابوری بەشێک لەم دۆخە ناھاوسەنگە‬ ‫چارەسەری بۆ دەدۆزرێتەوەو لە کۆتاییدا نیشتمان لێی سوومەندە‪ ،‬کە ئەوە بیرکردنەوەو‬ ‫سیاسەت و پالنداڕشتنی واڵتانی بەھێزی جیھانە و ئەوانەیش کە لەرێگەی پێشکەوتندان‪،‬‬ ‫بۆ رێگرتن لەو راستیەی کە بریتییە لە «ھەژاری رێگریە لەبەردەم داھێنان‪ ...‬لەبەردەم‬ ‫لەش ساغی‪ ...‬لەبەردەم خوێندەواری‪ ...‬رێگریە لەبەردەم زۆر شتی تر»‪.‬‬ ‫پەیوەندی نێوان سیاسەتی ئابووری و ھەژاری‪:‬‬ ‫ئەو کاریگەرێتیە سلبیەی باری ئابوری کە بەھۆی کێشەی ئابوری گشتیدا دێتەدی‪،‬‬ ‫ئەوا بەشێوەیەکی روون لەسەر گشت سێکتەرەکاندا لەسەر ئاستی ئابوری نەتەوەییدا‬ ‫دەردەکەوێت ھەروەھا بەشێوەیەکی روون لەسەر زۆربەی تاکەکانی کۆمەڵگادا دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫ھەروەھا واقیع تەئکید لەوە دەکاتەوە کە زۆربەی سیاسەتە ئابوریە گشتیەکان بەشێوەیەکی‬ ‫راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ کاریگەرێتی لەسەر ھەژاریدا جێدێلێت‪ .‬ھەروەھا دەبێ ئەوە‬ ‫بزانین کە ھەژاری وەک دیاردەیەک رەگەکەی بۆ کۆمەڵێک شێواندنی سیاسی و ئابوری‬ ‫و کۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری درێژدەبێتەوە‪ .‬کەلەوانەیە لە گرنگترینی ئەم شێواندنانە‬ ‫بریتیی بێ لە شێواندنی ئابوری کەوا ئەزمونەکانی واڵتانی جیاواز تەئکید لەوەدەکەنەوە‬ ‫کە بوونی نارێکوپێکی لە پەیکەر و بەردەوامبوونی لەھەر ئابوریەکدا وا دەکات ئەنجامە‬ ‫پۆزەتیڤیەکانی کە لەم ئابوریەوە دێتەدی بابەتێکی زەحمەتە و لەوانەشە ئەستەم‬ ‫بێت‪ ،‬کەوا ئەوەش بە رۆلی خۆی ئەو کاریگەریانە جێدەھێڵێت کە دەبنە ھۆکاری‬ ‫ھێواشکردنەوەی گەشەکردن لە دواییشدا لەسەر ئاستی ژیان و گوزەران و زەقبونەوەی‬ ‫دیاردەی ھەژاری‪ .‬سیاسەتی ئابوری گشتی کاریگەرێتی خۆی لەسەر ھەژاریدا جێدێلێت‪،‬‬ ‫کە دیاردەی ھەژاری پەیوەندیەکی بەھێزی بە گشت بنیاتەکانی ئابوری نیشتمانی لەسەر‬ ‫ئاستی گشتیدا ھەیە‪ .‬ھەژاری پەیوەستە بە (کۆی داھات) و داھاتی نەتەوەیی و بەکاربردن‬ ‫و وەبەرھێنان ھەروەھا بە ئاستی گشتی نرخ و سیاسەتی نەقدی و دارایی دەوڵەت‪،‬‬ ‫ھەروەھا پەیوەستە بەباری ئابوری واڵت لەوەی کە پەیوەستە بە ھەڵئاوسان ھەروەھا‬ ‫ھەژاری کاریگەرە بە گشت گۆڕانکاریەکانی ئەم فاکتەرە نیگەتیڤانە یاخود پۆزەتیڤانە‪ .‬وا‬ ‫لەخوارەوە باس لە پەیوەندی نێوان ھەژاری و بێکاری دەکەین‪ ،‬ھەروەھا داھات لە پاشاندا‬ ‫پەیوەندی نێوان ھەژاری و گەشەی ئابوری‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪189‬‬

‫پەیوەندی نێوان ھەژاری و بێکاری‪:‬‬ ‫بێگومان پەیوەندیەکی توند لەنێوان ھەژاری و بێکاریدا ھەیە‪ ،‬کە زۆربەی جاران زۆربەی‬ ‫خەڵک لەسەر ئەم پەیوەندیەدا دەدوێن و رایان وایە کە بە نەھێشتنی بێکاری ئەوا ھەژاری‬ ‫نامێنێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی کە ھەندێک ریپۆڕتی بانکی نێو دەوڵەتی لەبارەی ھەڵسەنگاندنی‬ ‫ھەژاری لە ھەندێک واڵتاندا تەئکید لەوەدەکەنەوە کە گرفتی ھەژاری و ھەژاران ھەموو‬ ‫کات بریتیی نیە لە گرفتی بێکاری‪ ،‬بەڵکو زۆربەی جاران بە پلەی یەکەم بریتییە لە‬ ‫گرفتی ھاتانەخوارەوەی کرێ‪ ،‬کە لە سەر ئاستی ئابوری نیشتمانی ناتوانرێت بە ئاسانی‬ ‫بێکاری و ھاتنەخوارەوەی کرێ لەیەکتر جیابکرێنەوە‪ ،‬بەاڵم لە ھەمان کاتدا پەیوەستی‬ ‫نێوان بێکاری و ھەژاری لە تەنھا یەک سەرچاوەی ھاوبەش سەرھەڵدەدەن ئەوە سەرباری‬ ‫کاریگەرێتی فاکتەری کرێ‪ ،‬کە ریپۆڕتی بانکی نێو دەوڵەتی لەگەڵ ئەوەی کە تەئکیدی‬ ‫لەسەر ئەوە کردۆتەوە کە تەنھا بە رێژەی ‪ %٦‬لە کۆی ھەژاران لە واڵتی ئوردن‬ ‫بێکارن‪ ،‬لەبەر ئەوە تا رادەیەک دەگەینە ئەو رایەی کە ھاتنەخوارەوەی کرێ ھۆکاری‬ ‫سەرەکیە بۆ ھەژاری نەک بێکاری‪ ،‬یاخود ئەگەر ئەم نمونەیەبخەمەڕوو‪ ،‬ئەگەر لە ھەرێمی‬ ‫کوردستاندا خێزانێکی پێنج کەسی بڕی داھاتی مانگانەیان بریتیی بێت لە ‪ ٧٠٠‬دۆالر ئەوا‬ ‫دەتوانن بەشێوەیەکی نیمچە ئاسایی ژیان ببەنە سەر‪ ،‬بەاڵم لە حاڵەتی ھاتنەخوارەوەی‬ ‫داھاتەکەیان بۆ ‪ ٤٠٠‬دۆالر ئەوا ئاستی بژێوی ئەم خێزانە بەرەورووی گرفتی رۆژانە‬ ‫دەبێتەوەو بەبەردەوامبوونی ئەم حاڵەتە بۆ ماوەیەکی درێژ باری گوزەرانی ئەم خێزانە‬ ‫لە ئاستێکی مامناوەندەوە دەگۆڕدرێت بۆ ئاستێکی ھەژاری‪ .‬ھەروەھا بەپێی ریپۆڕتێک‬ ‫کە لە بەرنامەی گەشەپێدانی نەتەوە یەکگرتووەکان دەرچووە لەبارەی پەیوەندی نێوان‬ ‫ھەژاری و بێکاریدا تەئکید لەوە دەکاتەوە کە بەشێوەیەکی گشتی بەشداری کردنی‬ ‫ھەژاران لە بازاری کاردا بەبەراورد بە نا ھەژاران دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە‪ ،‬کە لەوانەیە‬ ‫ھۆکاری ھەژاری بگەرێندرێتەوە بۆ نەبونی توانای تاکەکانی نێو خێزان لە بەشداری‬ ‫کردنیان لەو چاالکیە کەمانەی کە بۆ دەستکەوتنی داھات رەخسێندراوە (واتا لێرەدا‬ ‫زیاتر مەبەست ئەوەیە کە لە ھەندێک حاڵەتدا پێویستبوونی کارکەر لەسەر بنچینەی‬ ‫جۆرێکە لە پسپۆڕێتی بە پێچەوانەی کارکەری بێ پسپۆڕ وەک ئەوەی کە لە زمانی‬ ‫ئینگلیزیدا پێی دەگوترێت – ‪ )skill labor‬بە دەبڕینێکی رونتر بۆ نموونە لە‬ ‫ھەرێمی کوردستاندا کارخانەیەکی دروستکردنی جۆرێک لە پیشەسازی بۆ ئەوەی داھاتی‬ ‫زیاتر بێت ئاگاداری بە پێویست بوونی بەچەند کارمەندێک رادەگەیەنێت بۆ ئەوەی‬ ‫بە چەندین کەس (‪ ).C.V‬پێشکەش بەم کارخانەیە بکەن بۆ کارکردن‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫کەسانەی کە پێویستە بۆ کارەکە ھەڵبژێردرێن دەبێ بەالنی کەم دەرچووی ئامادەیی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪190‬‬

‫‪20‬‬

‫پیشەسازی بن‪ ،‬واتا لێرەدا ئەو ھەژارانەی بەھۆی کێشەی داراییی خێزانەکانیانەوە‬ ‫لەرابردوودا ھەلی خوێندنیان بۆ نەڕەخساوە ئەوا لەوانەیە چانسیان بۆ دەستکەوتنی‬ ‫ئەم کارە نەبێت کە ئەم نمونەیە بۆ چەندین ھەلی کار راستە بە جیاوازی واڵتانەوە‪.‬‬ ‫ھەروەھا لە ریپۆڕتێکی دیکەدا تەئکید لەوە کراوەتەوە کە کە لەسەر ئاستی نەتەوەییدا‬ ‫پەیوەندیەکی بەیەکتربەستراو لەنێوان تێکڕای بێکاری و ھەژاریدا ھەیە‪ ،‬بەشێوەیەک تا‬ ‫لە واڵتانی پێشکەوتوی پیشەسازیش کاریگەرێتی جیھانگیری رۆلی گەورەی ھەبووە لەم‬ ‫بوارەدا‪ ،‬کە جیھانگیری بەشێوەیەک یان شێوەیەکی تر جارێکی تر بازاڕی دەستی کاری‬ ‫داڕشتۆتەوە (واتا بێ ئەوەی بەشێوەیەکی گشتی دانیشتوانی گۆی زەوی ئاگادار بن‬ ‫جیھانگیری شۆڕشێک بووە بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوەی شێواز و رێگەکانی دۆزینەوەی‬ ‫کار) کە سیستمی جیھانگیری پشتگیریکار و یارمەتیدەری ئەو کارانەیە کە پێویستیان‬ ‫بە توانست و توانای ھونەری ھەیە کە لە بەرامبەردا فۆکەسی کەم دەخرێتە سەر‬ ‫دەستی کاری نا ھونەری کە لە زۆربەی واڵتاندا ھەر لە ساتەکانی دوای جەنگی دووەمی‬ ‫جیھانیەوە تا ئێستا بەرزترین رێژەی بێکاری لە کاتی ئێستادا بونی ھەیە‪.‬لەبەرئەوە‬ ‫زۆربەی ئەوانەی گرنگی بەم پرسە دەدەن کاتێ کە بەدوای پەیوەستێتی نێوان سیاسەتی‬ ‫ئابووری و ھەژاری و بیکاریدا توێژینەوە ئەنجامدەدەن تەئکید لەسەر دڵنیاکردنی تەواوی‬ ‫کارکردن دەکەنەوە ھەروەھا گۆڕینی پەیکەری باج و شایستەبوون بۆ ھاندانی بیکارەکان‬ ‫لەسەر رازیبونیان بەوەی کە بۆیان دەخرێتەڕوو لە جۆرەکانی کار‪ ،‬ھەروەھا لە پاشاندا‬ ‫بەرزکردنەوەی رادەی ئاستی شایستەبوون بۆ تەمەندارەکان و دایکانی کە بە تەنیایی‬ ‫مناڵە تەمەن بچوکەکانیان بەخێودەکەن ھەروەھا ئەو کەسانەی کە بۆ ماوەیەکی دوور‬ ‫و درێژە بێکارن‪ ،‬سەرەڕای کار بەشێوەیەکی گشتی‪ ،‬دابینکردنی کاری بەرھەم ھێن بۆ‬ ‫تاک یاخود خێزاندار ئەوەش لەرێگەی دابینکردنی پیشەیی و ھێزی لەشەوە‪ ،‬کە لێتۆژان‬ ‫بەمە تەئکید لە گرنگیەتی ھێنانەخوارەوەی تێکڕای بێکاری لە سنوردارکردنی ھەژاری‬ ‫دەکەنەوە‪ .‬کە ئەوەش لە واڵتانی تازە گەشەکردودا دەبینرێت کە لە بەرنامەکانیاندا کە‬ ‫رێکیانخستووە بۆ سنوردارکردنی ھەژاری و بیکاری بەیەکەوە بەھۆی پەیوەستی بەھێزی‬ ‫نێوانیانەوە‪،‬ھەروەھا تەئکید لەوە دەکاتەوە کە بەدەستخستنی پرۆگرامی گەشەپێدان‬ ‫و پشتگیری کردنی دارایی پرۆژە بچوکەکان و پرۆگرامی پاڵپشتی کردنی راھێنان و‬ ‫ئامادەکردنی وا کە گونجاو بێت بۆ داواکاریەکانی بازاڕی کار‪ .‬بۆئەوەی دیاردەی بێکاری‬ ‫سنوردار بکرێت و ئاستەکەی کەم بکرێتەوە لە پاشاندا پاڵپشتی کردنی پرۆگرامی‬ ‫بنبڕکردنی ھەژاری و سنوردارکردنی‪ .‬لەسەر بنچینەی ئەوەی رابردوودا لێتۆژان وادەبینن‬ ‫کە پەیوەستیەکی توند لەنێوان بێکاری و ھەژاریدا ھەیە‪ ،‬لەوانەیە ھەریەکەیان ھۆکار بێت‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪191‬‬

‫بۆ ھاتنەدی ئەوەی تر‪ ،‬بەاڵم بێکاری بە ھەموو جۆرەکانیەوە لە زۆربەی کاتەکاندا ڕۆلێکی‬ ‫سەرەکی ھەیە لە ھێنانەخوارەوەی داھات یاخود لە نەھێشتنی داھاتدا‪ ،‬کە لە دواییدا‬ ‫بەرەو بەرزبونەوەی رێژەی ھەژاری ھەنگاو دەنێت‪ .‬لێرەدا ئەو پرسیارەی بەرەورومان‬ ‫دەبێتەوە ئەوەیە‪ ،‬ئایا ئەوانەی لە کارخانەکان و کارە تایبەتەکان و تاکو لە سێکتەری‬ ‫گشتیشدا وەک کارمەندی نا ھونەری کار دەکەن کێن‪ ....‬؟ بێگومان ئەو کەسانە لە‬ ‫چینی ھەژارن‪ ،‬بەاڵم لێرەدا مەبەست چیە لەم پرسیارەدا‪ ،‬ئەوەی مەبەستە ئەوەیە کە‬ ‫کارمەندی ناھونەری کرێی رۆژانەکەی کەمە و لە سیستمە ئابوریە ئاڵۆزەکانی جیھاندا‬ ‫بەشی ژیانی رۆژانەیان ناکات و کە لەم بارەیەوە لەنێو کلتوری کوردەواریدا ئاخاوتنێک‬ ‫بۆ داھاتی رۆژانەی کەم ھەیە کە دەڵێ (بخۆ و بڕۆ) کە ئەگەر بە ویژدان و بەشێوەیەکی‬ ‫ئەکادیمیەوە لە بابەتەکە بڕوانین بە (بخۆ و بڕۆ) نە رزگاربوون لە ھەژاری نە گرفتە‬ ‫ھەمەجۆرەکانی ژیانی رۆژانە نە کێشەی خوێندن نە کێشەی گەشەی خێزان نە برسێتی‬ ‫نە چەندین کێشەی کۆمەاڵیەتی کۆتاییان نایێت‪ ،‬بۆیە ئەم پرسە لەسەر ئاستی جیھاندا‬ ‫کێشەیەکی نێو دەوڵەتیە و لەسەر ئاستی دەوڵەتیشدا کێشەیەکی نیشتمانیە و لەسەر‬ ‫ئاستی خێزانیشدا کێشەیەکی خێزانیە و بەڵکو لەسەر ئاستی گەڕەکی دانیشتوانیشدا‬ ‫کێشەی گەڕەکەکەیە بەو پێیەی کەئاستی خزمەتگوزاری لە گەڕەکی ھەژارنشیندا نزمە و‬ ‫ئەوەش راستیەکە لە پێشکەوتوترین واڵتانی جیھانیشدا ھەر وایە‪.‬‬ ‫واتا دەبێ لەوە تێگەیشتبین کە «ھەژاری» خۆی لە خۆیدا بریتییە لە کێشەیەکی‬ ‫مرۆڤایەتی زۆر ئاڵۆز و ھەوڵدانیش بۆ نزیکبوونەوە لە چارەسەرکردنی بریتییە لە کار‬ ‫و پڕۆسەیەکی ئێجگار زۆر ئاڵۆز‪ .‬بەاڵم ئەگەر ھەروەک تێگەیشتنێکی سەرەتاییش بێت‬ ‫پێویستە بزانین کە سیستمی جیھانگیری یاخود سیستمی تازەی بازڕ دژ بە خواست‬ ‫و داھاتوی چینە ھەژارەو ھەژاران لەم سیستمەدا زۆر زەرەرمەند‪ ،‬بەڵکو لە زۆربەی‬ ‫کاتەکانی بەرھەم ھێناندا ئامێرە ئەلکترۆنیە دجیتەڵەکان جێگەی مرۆڤیان گرتۆتەوەو‬ ‫لەم نێوەندەشدا خاوەن کاریش زۆر ئاسودەیە و بە چەندین کێشەی مرۆیی لەکۆڵ خۆی‬ ‫کردۆتەوە‪.‬‬ ‫یاخود بە مانایەکی تر لە سیستمی تازەی بازاڕ و گڵۆبالیزمدا لە زۆر حاڵەتدا بەرژەوەندیەکانی‬ ‫خاوەن کار پێچەوانەی بەرژەوەندی ھەژار و ھەندێک لە دەستی کارەکانە‪ ،‬کە ئەگەر‬ ‫لە ھەرێمی کوردستاندا نمونەیەک وەربگرین بەشێوەیەک کە لەوانەیە خاوەن کارێک‬ ‫پێویستی بە پێنج کارکەری ھونەری (‪ )skill labor‬ھەبێت داوا بکات لە دەرەوەی‬ ‫واڵت‪ ،‬لە واڵتێکی وەک ھیندستان ئەم دەستی کارانەی بۆ بێت لەبەرئەوەی ھەست‬ ‫دەکات لە دەوروبەری خۆیدا بۆی بەدی ناکرێت‪ .‬کە لەم حاڵەتانەشدا دەستی کاری ھەژار‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪192‬‬

‫‪20‬‬

‫دوچاری سایکۆلۆژیەکی ناجێگیر دەبێت بەوەی کە خاوەن کارەکانی واڵتەکەی پشتیان‬ ‫لە دەستی کاری ناوخۆ کردووە‪.‬‬ ‫پەیوەندی نێوان ھەژاری و گەشەکردن و ئاستی داھات‪:‬‬ ‫لەسەر ئاستی کۆمەڵگای نێو دەوڵەتیدا‪ ...‬کاریگەرێتی دیاردەی دابەشکردنی‬ ‫نادادپەروەرانەی سامان و داھاتەکان لەسەر گشت ئاستەکاندا و ئەوەی لێیەوە ھاتوەتەدی‬ ‫لە بەرفراوانبونی بازنەی ھەژاری بوەتە جێگەی گرنگیپێدانی گشت جیھان‪ ،‬کە بە چەندین‬ ‫کۆنفرانسی نێو دەوڵەتی یەک بە دوای یەکدا بۆ گەڕان بە دوای دۆزینەوەی رێگەچارەی‬ ‫سنوردارکردنی ھەژاری و بنبڕکردنی‪ ،‬کە لەم بارەیەوە دامەزراوە نێو دەوڵەتیەکان و‬ ‫لەسەرەوەی ھەمویاندا بەنکی نێو دەوڵەتی ھێرشیان کردوەتە سەر ھەژاری‪.‬‬ ‫ئەوە سەرەڕای ئەوەی کە گرنگیپێدانی جیھانی بە پرسی ھەژاری داوا لە حکومەتی‬ ‫واڵتان دەکات کە چاوخشاندنەوە بکەن بە سیاسەتی ئابوری و کۆمەاڵیەتیەکانیان‪.‬‬ ‫دەتوانرێت گەشەی ئابوری ببێتە فاکتەرێکی زۆر بەھێز بۆ بنبڕکردنی ھەژاری‪ ،‬کە‬ ‫گەشەی ئابوری دەبێتە ھۆکاری بەرزبونەوەی بەرھەمھێنان و لە پاشاندا ھۆکارە بۆ‬ ‫بەرزکردنەوەی داھاتی ھەژاران و ھۆکارە بۆ بەرفراوانکردنی ھەلی کارو ھەڵبژاردنەکانی‬ ‫توانای کارکردن‪ ،‬پێویستە درک بەوە بکەین کە گەشەپێدانی ئابوری لەسەر بنچینەیەکی‬ ‫زانستیانەی درێژخایەن پاڵپشتیەکی زۆر بەھێزی ھێنانەخوارەوەی رێژەی ھەژاریە‬ ‫لەنێو ھەر کۆمەڵگایەک‪ ،‬کە ئەوەش بە سەرکەوتنێکی گەورەی سیاسەتی بەڕێوەبردن‬ ‫دادەندرێت‪.‬‬ ‫لە دوا گرێزەمەنی سەدەی بیستدا لە ھەندێ واڵتانی وەک چین و ئەندەنوسیا و مالیزیا‬ ‫تێکڕای گەشەی بەرز بەشێوەیەکی بەرچاو لە رێژەی ھەژاری ھێناوەتە خوارەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ھەندێ جار ئەم سەرکەوتنانە دژبەیەکن کە لە زۆر واڵتاندا گەشەکردن توانای ئەوەی‬ ‫نەبووە ھەژاری سنوردار بکات‪ ،‬ھۆکارەکەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە یان گەشەپێدان‬ ‫زۆر ھێواشە یاخود جۆری و پەیکەرەکەی بەپێی پێویست نەبون بۆ سەرکەوتن بەسەر‬ ‫ھەژاریدا‪ .‬گەشەپێدان لە واڵتانی پێشکەوتودا (لە ڕووی مێژووییەوە) لەرێگەی فۆکەس‬ ‫خستنەسەر کەناڵەکانی بەرھەمی ئابوریەوە ھاتەدی‪ ،‬کە ئەوەبوو پاڵی بە واڵتانی‬ ‫گەشەکردو نا لە دوای جەنگی دووەمی جیھانیەوە دەست بگرن بەو نمونە بەرێوەبردنەی‬ ‫کە ئابوری تێیدا بااڵ دەست بێت‪ ،‬بەاڵم واقیع نا وردی ئەم ئاڕاستەیەو دروستیەکەی‬ ‫سەلماندووە لەوەی کە پەیوەستە بە کەمکردنەوەی تێکڕای ھەژاری‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫مەفھومی گەشەپێدان پەرەیسەند بۆ ئەوەی پرسە کۆمەاڵیەتیەکانیش بگرێتەوە وەک‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪193‬‬

‫کەمکردنەوەی ڕادەی ھەژاری و دوبارە دابەشکردنەوەی داھات‪.‬ھەروەھا لە ھەڵە زەقەکانی‬ ‫کە یارمەتیدەربوو بۆ شکستھێنانی گەشەپێدان لە واڵتانی دواکەوتودا‪ ،‬زۆر فۆکەس‬ ‫خستنەسەر «گەشەکردن» بوو وەک بەرامبەرێک بۆ «گەشەپێدان» لەگەڵ ھەموو ئەو‬ ‫کەموکوڕیانەی کە تێیدایە لە تێڕوانینە گشتیەکەی کە بووە ھۆی پشتگوێ خستنی ھەندێ‬ ‫پرسی زۆر گرنگ وەک «گەشەپێدانی مرۆیی» و بنیاتنانی کۆمەاڵیەتی و رۆشەنبیری و‬ ‫دامەزراوەیی و بەرزکردنەوەی توانستی کارگێڕی و کردارەکانی رێکخستن‪.‬‬ ‫لە راستیدا وتووێژێکی زۆر ھەیە لەبارەی گرنگیەتی گەشەی ئابووری بۆ ھەوڵی‬ ‫سنوردارکردنی ھەژاری‪ ،‬ئەوانەی کە گەشبینن بە گرنگی رۆلی گەشەکردن‪ ،‬ئاماژە بەوە‬ ‫دەکەن کە لە واڵتانی خێرا گەشەکردوی ئابوریدا ئەوا ھەژاری بە خێرایی کەم دەبێتەوە‪،‬‬ ‫کە ڕایان وایە زۆربەی ھەژاران لە قۆناخەکانی گەشەی خێرادا لە ھەرشوێنێکدا بێت قازانج‬ ‫دەکەن‪ ،‬کەچی ئەوانەی کە رەشبینن بە رۆلی گەشەکردن‪ ،‬ئاماژە بەوە دەکەن کە دەبێ‬ ‫حیساب بۆ ئەو زیانانە بکرێت کە لەوانەیە لە کاتی کرداری گەشەکردندا بێتەدی‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی بەشێوەیەکی گشتی زانراوە ئەوەیە کە گەشەی ئابوری لە پێویستیە‬ ‫یەکەمیەکانە بۆ کەمکردنەوەی رێژەی ھەژاری‪ ،‬کە بارە ئابوریەکانی کە خێرا گەشەدەکەن‬ ‫بواری بۆ سەرکەوتن بەسەر ھەژاریدا گەورەترە وەک لە بواری ئەو واڵتانەی کە داھاتی‬ ‫سااڵنەیان نزمە‪ .‬نموونە لەسەر ئەو واڵتانەی کە سەرکەوتوو بوینە لە کەمکردنەوەی‬ ‫رێژەی ھەژاریدا ئاماژە بەوە دەکەن کەوا پەیوەندیەکی پێچەوانەیی ھەیە لەنێوان گەشەی‬ ‫ئابوری و کەمکردنەوەی بڕی ھەژاری‪ ،‬بەاڵم ھەردەبێ شێوازی گەشەکردن ببێتە ھۆکاری‬ ‫چاکردنی داھاتەکانی گەشەی ئابوری‪ .‬لەگەڵ ئەوەی کە ئاستی داھات و زیادبونیی‬ ‫مەسەلەیەکی گرنگە کەچی ئەوە بەس نیە‪ ،‬بۆئەوەی کەمکردنەوەی رێژەی ھەژاری‬ ‫بەردەوام بێت ئەوا پێویستە دابەشکردنی داھات عەقالنی بێت و گشت توێژەکانی‬ ‫کۆمەڵگا بگرێتەوە بە ھەژارانیشەوە‪ ،‬کە ئەوەی لەمەوە دێتەدی ئەوەیە‪ :‬گەشەی ئابوری‬ ‫مەرجە کە ھەردەبێ بۆ کەمکردنەوەی رێژەی ھەژاری بێ‪ ،‬ھەروەھا پێویستە سیاسەتی‬ ‫دابەشکردن بەرەو بەھێزکردنی ھێنانەدی بواری بەخاوەن بوونی توانای مادی ھەژارانەوە‬ ‫ئاڕاستە بگرێ‪ .‬ھەروەھا پێویستە سیاسەتی گەشەی ئابوری و سیاسەتی دابەشکردنی‬ ‫داھات بخرێتە چوارچێوەیەک کە تەواوکەری ئاڕاستەی سیاسی و ئابوری و ژینگەیی بێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە لە ناوچەی واڵتانی عەرەبیدا ھەژاری بە الوازی سیاسەتی ئابوریەوە‬ ‫بەستراوەتەوە‪ ،‬کە ئەوەش دیاردەیەکە رەنگدانەوەی لەسەر شکستی ھەریەک لەسەر بازاڕ‬ ‫و دەوڵەتدا ھەبووە‪ .‬گەشەی ئابوری تەنھا مەرج نیە بۆ کەمکردنەوەی رێژەی ھەژاری‪،‬‬ ‫کە پێویستە بۆ سەرکەوتنی ھەر کردارێکی گەشەپێدان کە ببێتە ھۆکاری کەمکردنەوەی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪194‬‬

‫‪20‬‬

‫بڕی ھەژاری ئابوریەکی بەرفراوان لەبەردەستدا بێت‪( ،‬بواری کاری پێویستی تازە‬ ‫بێنێتەدی‪ ،‬ھەروەھا کرێی بەرزتر بۆ ھەژاران دابین بکرێت)‪ ،‬کە بە دیاریکراوی ئەوەیە‬ ‫شێوازی گەشەی ئابوری‪ ،‬کە تا ئێستا لە ھەندێک واڵتاندا بزرە‪ .‬لەمبارەیەوە ھەندێک‬ ‫لێتۆژینەوە ھەیە تەئکید لەوە دەکەنەوە کە ئەو شێوازی گەشەپێدانەی کە لە واڵتانی‬ ‫گەشەکردودا پیادە دەکرێت کەموکورتی ھەیە‪.‬‬ ‫بەرزکردنەوەی تێکڕای گەشەکردن ھەروەک واڵتانی پێشکەوتوو ئەنجامیاندا بەس نەبوو‬ ‫بۆ سنوردارکردن و کەمکردنەوەی حالەتەکانی ھەژاری‪ ،‬لەبەرئەوە گرنگیپێدانەکە لە‬ ‫بەرزکردنەوەی تێکڕای گەشەکردنەوە بۆ کاری بنبڕکردن یاخود بەالنی کەم سوک کردنی‬ ‫ڕادەکەی گواسترایەوە‪ ،‬کە ھاوکات لەگەڵ بەرزبونەوەی تێکڕای خێرایی گەشەکردندا‬ ‫نەتوانراوە ھەژاری نەھێڵدرێت ئەوەش بەھۆی ئەو جیاوازیە زۆرەی کە لە دابەشکردنی‬ ‫داھاتی نەتەوەییدا ھەیە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا کاتێ باس لە دابەشکردنی داھات و سامان‬ ‫دەکەین لە کۆمەڵگادا ئەوا بابەتەکە ئاسان نیە لەبەرئەوەی لەگەڵ خۆیدا شتی ئاڵۆزی‬ ‫زۆری ھەڵگرتووە‪ ،‬کە دابەشکردنی داھات لەھەر واڵتێکدا بەشێوەیەکی نا کردەیی و‬ ‫لە دەرەوەی چوارچێوەیەکی پڕ ئامانجدا نایەتەدی‪ ،‬بەڵکو ئەوە کردارێکی ئاڵۆزە‬ ‫رەنگدانەوەی پەرەسەندنی مێژوویی و پەرەسەندنی کۆمەاڵیەتی ئەم واڵتەیە‪.‬‬ ‫(ولیام ڤان ئیڤن) ئاماژە بەوە دەکات کە کاریگەرێتی ھاوبەشی ھەریەک لە گەشەی‬ ‫ئابوری و سیاسەتی کۆمەاڵیەتی کارا بووە ھۆکاری ھێنانەخوارەوەی ھەژاری بە رادەیەکی‬ ‫زۆر‪ .‬کە کاتی خۆی لە واڵتی میسر ئەنجامی سیاسەتەکانی حکومەت بەرەو ئامانجی‬ ‫وەبەرھێنان لە پرۆژەکانی ژێرخان و خزمەتگوزاری کۆمەاڵیەتی بووە ھۆی بەھێزکردنی‬ ‫تێکڕای گەشەی ئابوری کە ئاستە بەرزەکەی خۆی پاراست‪ ،‬ھەروەھا یارمەتیدەریش بوو‬ ‫بۆ سوک کردنی دیاردەی ھەژاری‪ ،‬کە لە سااڵنی ‪ ١٩٨٢ – ١٩٧٣‬دا رێژەی ناوەندی‬ ‫بەشی تاک لە داھاتی نەتەوەییدا بە ڕادەی ‪ %٧‬بەرزبۆوە‪.‬‬ ‫کەچی لە ئوردن لێتۆژینەوەی بانکی نێو دەوڵەتی ئەوەی خستەڕوو کە ھاتنەخوارەوەی‬ ‫ژمارەی ھەژاران لە نێوان سااڵنی ‪ ١٩٨٠‬و ‪ ١٩٨٦‬دا دەگەڕێتەوە بۆ گەشەی ئابوری‪،‬‬ ‫ھەروەھا بۆ ئەو گۆڕانکاریە گرنگەی کە لە دابەشکردنی داھاتدا رویدا لە بەرژەوەندی‬ ‫ھەژاراندا‪ .‬ھەروەھا لە دیراسەیەکی دواتردا لەالیەن بانکی نێو دەوڵەتیەوە لەبارەی‬ ‫ئوردنەوە کە لەسەر بنچینەی شیکردنەوەی ئەنجامی روپێوی ھاوسەنگ کردنی خێزانداردا‬ ‫بۆ ساڵی ‪ ١٩٩٧‬ئەنجامدرا دەرکەوت کە ھەژاری لە ئوردندا و بەبەکارھێنانی گشت‬ ‫ئاماژەپێکەرەکان لە ماوەی سااڵنی ‪ ١٩٩٧ – ١٩٩٢‬دا بەرەو نزمبونەوە چووە‪ .‬کە‬ ‫ھۆکاری سەرەکی بۆ ئەم ھاتنەخوارەوەیە بریتییە لە گەڕانەوە دواوەی ئەو جیاوازیە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪195‬‬

‫زۆرەی کە لە دابەشکردنی داھاتدا ھاتەدی نەک بەرزبونەوەی تێکڕای گەشە‪.‬‬ ‫کەواتە لەسەر سیاسەتی ئابوری گشتیە (‪ )Macro economy‬کە تەحەکوم‬ ‫لەسەر جۆری گەشەکردندا بکات‪ ،‬کە لەراستیدا لەگەڵ ئەوەی کە گشت تاقیکردنەوەکان‬ ‫تەئکید لەوە دەکەنەوە کە گەشەی ئابوری حەقیقی فاکتەری سەرەکی و پارێزەرە بۆ‬ ‫کارکردن لەگەڵ ھەژاریدا بەشێوەیەکی سەرکەوتوو‪.‬‬ ‫بەبێ گەشەی ئابوری ناکرێت بەڵکو ئەستەمە گۆڕان لە پرۆگرامی دژایەتی کردنی ھەژاری‬ ‫بکرێت ھەروەھا زۆرکردنی ھەلی کار بەشێوەیەک کە ھەژاران لەم ھەالنەی کاردا بەشیان‬ ‫ھەبێت‪ ،‬کەواتە گەشەی ئابوری مەرجێکی پێویستە نەک تاکە مەرج بۆ بنبڕکردنی‬ ‫ھەژاری‪ ،‬بۆیە گەشە ھەلێکی کردەیی دەڕەخسێنێ بۆ ھەژارانی نێو کۆمەڵگا‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫لە شوێن الدێکاندا ئەوەش لەرێگەی بەشداری پێکردنی کۆمەڵگای الدێ نشین لە زۆر‬ ‫جۆر کاردا‪ ،‬کە دەبێ ئەو کارە بە ستراتیژیەتێکی زۆر گرنگی کاری دەوڵەت لە قەڵەم‬ ‫بدرێت‪ ،‬لەبەرئەوەی بەشێوەیەکی راستەوخۆ بەجواڵندنی بوارە جیاوازەکانی کارکردن لە‬ ‫الدێکاندا پاڵپشتیەکی زۆر گەورەی دەکرێت بۆ نزمکردنەوەی ئاستی ھەژاری لە سەر‬ ‫ئاستی واڵتدا‪.‬‬ ‫بۆ نموونە کردنەوەی کارخانەیەکی تایبەت بە دروستکردن و نەخشاندنی مافور لە‬ ‫گوندێکی گەورەی کوردستاندا بە پشتگیری کردنی حکومەتی کوردستان لەپێناو ئەوەی‬ ‫بەشێک لە کچان و ژنانی ئەو گوندە لە کاری ھونەری چنینی مافوردا دەست رەنگین‬ ‫بن و ببنە خاوەن داھاتی خۆیان و بەرھەمەکەش لە بازاڕدا ساغ بکرێتەوە‪ ...‬کە ئەمە‬ ‫کارێکی پڕ قازانجە بۆ گۆڕاندنی تاکەکانی کۆمەڵگا لە دانیشتنی گیرفان بەتاڵەوە‬ ‫بۆ جواڵن و کارکردن و خاوەن داھات‪ .‬بە ھەمان شێوە بۆ ئەو کارانەی کە بە کەم‬ ‫ئەندامانەوە ھەڵدەسوڕێندرێت و سەرچاوەی داھاتن بۆیان‪ .‬لەم نوسینەدا مەبەست ئەوە‬ ‫نیە کە وەک پرسێک باس لە ھەژاری و ھۆکار و فاکتەرەکانی کەمکردنەوەی بکرێت‪،‬‬ ‫بەڵکو مەبەست لێی تیشک خستنە سەر کێشەیەکی مێژووییە کە لە نێو کۆمەڵگای‬ ‫مرۆڤایەتیدا بە درێژایی مێژوو وجودی ھەبووە کە ئەم کێشەیە لەالیەکەوە لە فاکتەرە‬ ‫گرنگەکانیدا نەبونی دادوەری کۆمەاڵیەتیە‪ ،‬لەالیەکی دیکەوە ئەنجامی ھەبونەکەی بریتییە‬ ‫لە دەردەسەری بۆ واڵت و ئاکامەکانی‪ ،‬کە ھەردوو الیەن فاکتەرەکان و ئەنجامەکانی‪...‬‬ ‫ھەردوکیان پێویستیان بە چارەسەرکردنی کردەیی و خێرا و بە ستراتیژیەت ھەیە‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪196‬‬

‫‪20‬‬

‫پەیوەندی لەنێوان ئابوری بازاڕ و ھەژاری‪:‬‬ ‫بە دیراسەکردنی پەیوەندی نێوان گەشەی ئابوری و داھات و ھەژاری‪ ،‬دەگەینە ئەوەی‬ ‫کە پێویست دەکات تێکڕای گەشەی بەرز لەپێناو داھاتێکی بەرز بێتەدی ئەوە کە دەبێ‬ ‫لەرێگەی دابەشکردنێکی تاڕادەیەک دادپەروەرانەی ئەو داھاتەوە بێت بۆ ھەوڵدان بۆ‬ ‫نەھێشتنی یاخود کەمکردنەوەی ڕادەی ھەژاری‪ ،‬کەواتە پرسەکە پێویستی بە ھەڵبژاردنی‬ ‫نمونەیەکی کارا ھەیە بۆ وەدیھێنانی تێکڕای گەشەیەکی بەرز‪ .‬ئەوەی جێگەی تێڕوانینە‬ ‫کە بە تێڕوانین و لێتۆژینەوەی بارودۆخی ئابوری و کۆمەاڵیەتی زۆربەی واڵتانی جیھان‬ ‫لەوانە واڵتانی دواکەوتوش‪ ،‬بە تێڕوانینێکی ئابوری – سیاسی دەتوانرێت تەئکید لەوە‬ ‫بکرێتەوە کە کرداری ھاتنەدی ھەڵسانەوەی ئابوری و کۆمەاڵیەتی لە واڵتانی دواکەوتودا‬ ‫بەبێ گەشەپێدانی گشتگیری سامانەکانی کۆمەڵگا و توانسە بەرھەم ھێنەرەکانی بوەتە‬ ‫شتێکی ئەستەم‪ .‬لەبەرئەوەی لە زۆر واڵتانی جیھاندا یاخود بابڵێین لە نێو زۆر لە‬ ‫کۆمەڵگاکانی جیھاندا فاکتەرەکانی ھاتنەدی ئەو رێژە زۆرەی ھەژاری زۆر و ئاڵۆز و‬ ‫بەیەکەوە پەیوەستن‪ ،‬کە چارەسەرکردنی ھەندێک لە فاکتەرەکان و چارەسەر نەکردنی‬ ‫ھەندێکیان چارەسەری ئەم پرسە ناکات‪ ،‬ھەروەھا ناشتوانرێت گشت فاکتەرەکان الببرێن‬ ‫و راست بکرێنەوە‪ ،‬لە باشترین نمونەکان «رۆژھەاڵتی ناوەڕاست»ە‪ ،‬کە لە باشترین‬ ‫پێناساندنەکان بۆ رۆژھەاڵتی ناوەڕاست ئەوەیە کە بڵێین ئەم شوێنەی گۆی زەوی‬ ‫لە کواڵنێکی سیاسی و ئابوری و کۆمەاڵیەتیدایە‪ ،‬کە بارودۆخەکە لە حاڵەتێکی زۆر‬ ‫مەترسیداردایە و چارەسەریشی زۆر ئەستەمە و خەیاڵە‪ .‬ئایا پێویستە چی لەبارەی‬ ‫رۆژھەاڵتی ناوینەوە بڵێین کە پەیوەست بێ بە سیستمی ئابوری و ھەژاریەوە‪ ،‬لەم‬ ‫کاتەی ئێستا رۆژھەاڵتی ناوین بوەتە شانۆی گشت کێشەکان و لەم ساتەدا و تا‬ ‫ماوەیەکی دووری داھاتوو کێشەی جەنگی بەردەوام لەسەر ئەم شانۆیەدا پەخش دەکرێت‬ ‫و ئەوەی زۆر گرنگە لەم بابەتەدا ئەنجامی جەنگەکان چیە‪ ...‬؟ ئەنجامی جەنگەکان‬ ‫ھێنانەدی سیستمێکی ئابوری زۆر نەشیاوەو نا دادپەروەری و بۆشایی ئیداری و کێشەی‬ ‫نێوان تاک بۆ تاکی بەرامبەری و ھاتنەدی ژینگەیەکی زۆر نا دروست بۆ داھێنان و‬ ‫ئارامی کە ئەنجامی ئەو ھەموو گرفتانەش بریتییە لە دروستبوونی ژمارەیەکی زۆری‬ ‫ھەژاری بۆ زۆربەی دانیشتوانەکەی و ونبونی ئەوەی دەیانەوێت بۆ خۆیان و نەوەکانیان‪،‬‬ ‫کەواتە ھەردەم لە سیستمێکی ئابوری جەنگاویدا ھەژاری بەرھەم دێت و فاکتەرەکانی‬ ‫دروستبونیشی رۆژ دوای رۆژ تێکئااڵوو ئاڵۆزتر دەبن‪ .‬بەشێوەیەکی گشتی لە رۆژھەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا رۆحی داھێنان لە مرۆڤەکان دەسەندرێتەوەو بە خاوی و نەبزاوتن و مردنی‬ ‫خەونەکان و باوەڕبەخۆنەبوون بارگاوی دەکرێن‪ ،‬کە ئەنجامی ئەمانەش ھەژاریە‪! ...‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪197‬‬

‫بەاڵم کە دەڵێین ھەژاری پڕ بە مانای خۆی و ماھیەتەکی کە بریتییە لە کێشەیەکی‬ ‫زۆر گەورەی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی‪ ،‬پێویستە ھەوڵەکان بۆ دۆزینەوەی چارەسەرەکان‬ ‫بەردەوام بن و بیریان لێ بکرێتەوە‪ ،‬نابێ وەک پرسێکی حەتمی حیسابی بۆ بکرێ‬ ‫چونکە ئەگەر بەم جۆرە بێت ئەوا ھیچ ھەوڵێک بۆ کەم کردنەوەو ھەوڵدان بۆ نەھێشتنی‬ ‫ھۆکارەکانی نادرێت‪.‬‬ ‫ھەوڵدانی حکومەت بۆ بەکارخستنی رێگەکانی کەمکردنەوەو بچوک کردنەوەی ژمارەی‬ ‫ھەژاران لە خزمەتی حکومەت خۆیدایە لەبەرئەوەی دواجار زۆربوونی ھەژاری و پەرەسەندنی‬ ‫خۆی لە خۆیدا بریتییە لە کێشەیەکی گەورە بۆ سیستمی بەڕێوەبردن‪ ،‬بۆیە حوکمی‬ ‫رەشید ھەوڵی ھێنانەدی جۆرێک لە ھاوسەنگی دارایی دەدات لەنێوان توێژە جیاوازەکانی‬ ‫کۆمەڵگا‪ ،‬واتا لە ئەڕکەکانی حکومەتە ئەم کارە ئەنجام بدات نەک بریتیی بێ لە کارێکی‬ ‫الوەکی و بخرێتە دواوەی ئەرکەکانی تری حکومەت‪ ،‬ئەو حکومەتانەی وا پالنەکانیان‬ ‫داڕشت خودی حکومەتەکان خۆیان قازانجی زۆریان کرد و تا ڕادەیەک لەو کێشانەی کە‬ ‫لەناو ھەناوی ھەژاریەوە دێنە دەرێ رزگاریان بوو‪ ،‬پێشتر ئاماژەمان پێکردبوو کە لە‬ ‫کارە زۆر گرنگ و بایەخدارەکان دۆزینەوەی ھەلی کارە بۆ بێکارەکان بۆئەوەی ھاوسەنگی‬ ‫ژیانی ژمارەیەکی زۆری ھاواڵتیان بگۆڕدرێت بۆ دۆخێکی شیاو‪.‬‬ ‫پشتگیری کردنی خۆڕاکە سەرەکیەکان و بەدیھێنانی ئاسایشی خۆڕاک»‬ ‫کاریگەرێتی نیگەتیڤانەی بەرزبونەوەی نرخی خۆڕاک یەکەم جار بەرەورووی ھەژاران‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬لەبەرئەوە پشتگیری کردنی خۆڕاکە سەرەکیەکان و دابینکردنیان بە نرخێکی‬ ‫گونجاو بۆ ھەژاران بریتییە لە ھەنگاوێک بە ئاڕاستەیەکی راست بۆ پشتگیری کردنی ئەم‬ ‫چینە کە دەبێ خۆراکە سەرەکیەکانیان بۆ دابین بکرێت بۆ ئەوەی بتوانن بەشداربن لە‬ ‫کرداری گەشەپێداندا ھەروەھا باشترین کار ئەوەیە شانبەشانی ئەوەی باسکرا پشتگیری‬ ‫پێداویستیە سەرەکیەکانی دیکەی وەک دابینکردنی ئاوی خواردنەوەو وزەی کارەبا و‪...‬‬ ‫ھی تر‪ .‬لێرەوە دەزانین کە پێویست بوونی پشتگیری کردنی ناوچە گوند نشینەکان و‬ ‫کەرتی کشتوکاڵ بۆ گەیشتن بە ھاتنەدی ئاسایشی خۆڕاک وەک ئامانجێکی نیشتمانی‬ ‫کە ھەژاران زۆر لێی سودمەندن کارێکی زۆر پێویستە لە ھەمان کاتدا بۆ لەکۆڵکردنەوەی‬ ‫کێشەی زۆر لە داھاتوی حکومەتدا‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪198‬‬

‫‪20‬‬

‫پشتگیری کردنی ھەژارانی گوندنشینەکان‪:‬‬ ‫ئەوەش بە پەرەپێدانی ژێرخانی بنچینەیی لە گوندەکاندا ھەروەھا پشتگیری کردنێکی‬ ‫باشی ماددی بۆ گەشەپێدانی الدێیی‪ ،‬بێگومان کەرتی کشتوکاڵ لە واڵتانی تازە‬ ‫گەشەکردوو و خوار گەشەکردودا بریتییە لە کەرتێکی ئابوری ئێجگار گرنگ کە لە‬ ‫راستیدا زۆربەی دانیشتوانی واڵتانی خوار گەشەکردوو گوندنشینن‪ ،‬کە ھەردەم کەرتی‬ ‫کشتوکاڵی کەرتێکی فراوانە و زۆربەی ھەژاران بەرەو خۆی رادەکێشێ لە بوارەکانی‬ ‫کارکردن تێیدا‪ ،‬بەھۆی ئەوەی لەم کەرتەدا جۆرەکانی کار زۆرن و ئەوەش یارمەتیدەرە‬ ‫بۆ سنوردارکردنی ھەژاری‪ .‬کە لەم بارەیەوە نمونەی گرنگ ھەیە لەسەر پشتگیری کردنی‬ ‫کەرتی کشتوکاڵ لەبەرەو چاکردنی دۆخی ژیانی ھەژاران و بەرزکردنەوەی ئاستی بژێویان‬ ‫ھەروەک ئەوە لە واڵتانی چین و ئەندەنوسیا و ڤێتنامدا رویدا‪ .‬کەچی بە پێچەوانەوە‬ ‫دابین نەکردنی خزمەتگوزاریە سەرەکیەکان لە گوندەکاندا رێژەی ھەژاری لە گوندەکاندا‬ ‫زیاتر کرد‪ ،‬کە لیتۆژینەوەکانی بانکی نێو دەوڵەتی لە زۆربەی واڵتانی جیھاندا تەئکید‬ ‫لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە زۆری رێژەی ھەژاری لە الدێکاندا زیاترە وەک لەوەی کە‬ ‫لەشارەکاندا ھەیە‪ .‬نزمی رادەی بەرھەمھێنان لە کەرتی کشتوکاڵی و الوازی تەکنیکی‬ ‫بەکارھێندراو و ژێرخانی سەرەکی لەم شوێنانەدا رۆلێکی سەرەکی دەگێڕن وەک ھۆکاری‬ ‫ھێنانەدی ھەژاری‪.‬‬ ‫ھەرچەندە پێشتر ئاماژەم بە گرنگی رۆلی کەرتی کشتوکاڵی کرد لە سنوردان بۆ ھەژاری‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرەڕای کشتوکاڵ کەرتە ئابوریەکانی وەک ئاژەڵداری و پیشەسازی و بازرگانی و‬ ‫بیناکردن و کەرتە بەرھەم ھێنەرەکانی دیکە ھەر ھەموو ئەوانە رۆلی زۆر گرنگیان ھەیە‬ ‫بۆ سنوردارکردنی بێکاری و ھێنانەدی ھەلی کاری فراوان‪ .‬پێویستە لە ئەجێندای ھەر‬ ‫حکومەتێکدا حیساباتی زۆر ورد بۆ ئەوە کرابێ کە تێکڕای بەرزی بێکاری کاریگەرێتی‬ ‫نێگەتیڤانەی گەورە لەسەر کۆمەڵگا جێدەھێڵێت و دواجار خودی حکومەت زەرەرمەندی‬ ‫گەورە دەبێت‪.‬‬ ‫سیاسەتی بەرزبونەوەی ژمارەی دانیشتوان‪:‬‬ ‫لە راستیدا بەرزبونەوەی ژمارەی دانیشتوان بەشێوەیەکی ھەڕەمەکی بەاڵیەکی گەورەیە‬ ‫بەسەر زۆر لە کۆمەڵگاکان بەتایبەت کۆمەڵگا رۆژھەاڵتیەکان‪ ،‬کە ئەم بەرزبونەوە‬ ‫ھەڕەمەکیە خێرایە کارەسات لەبەردەم بەرھەمی نەتەوەییدا دروست دەکات‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێویست دەکات فۆکەس بخرێتە سەر نەخشەڕێگای سیاسەتی دانیشتوان بەشێوەیەک‬ ‫کە لەگەڵ سیاسەتی ئابوری و کۆمەاڵیەتیدا تەواوکەری یەکتربن و بە تەواوکاری ھەمویان‬ ‫بەیەکەوە بەرەو گەشەی بەردەوام لە داھاتودا ئاڕاستە بگرن‪ ،‬خۆ ئەگەر روو لە سروشتی‬ ‫بەرزبونەوەی ژمارەی دانیشتوان لە ھەرێمی کوردستاندا بکەین‪ ،‬ئەوا دەبینین کە حاڵەتی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪199‬‬

‫ھەڕەمەکی و بێ بەرنامەیی و نا ھوشیاری ژمارەیەکی زۆری ھاواڵتیان ھۆکاری ئەم‬ ‫حاڵەتەن کە کێشەی گەورەی بۆ خودی نێو خێزانەکانیشیان دروست کردووە تا رادەیەک‬ ‫کە باوک و دایک ھەرگیز لەتوانایاندا نیە بەپێی پێویست بەرێوەبردنی خێزانەکەیان‬ ‫بێننەدی‪ .‬کە ئەوەش کێشەیەکی گەورەیە لەبەردەم چارەسەرنەبوونی کێشەی ھەژاری‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬

‫‪– ١٩٥٠ ,Erick Thorbecke , ‹› The evolution of the development doctrine ١.١‬‬ ‫‪in WIDER ›‹ ٢٠٠٥‬‬ ‫‪The Future of Development Economics , WIDER jubilee Conference ,‬‬ ‫‪.٢٠٠٥ June ١٨ – ١٧ , Helsinki‬‬ ‫‪,٨th ed, Addison Wesley ,M.Todaro and Smith,Economic Development .٢‬‬ ‫‪٢٠٠٣‬‬ ‫‪Van Eaghen , « Poverty in Middle East and North Africa , » London: .٣‬‬ ‫‪Macmillan Press ; New‬‬ ‫‪.١٩٩٨ .York: St. Martins Press‬‬ ‫‪V. Polterovitch and V. Popov. Appropriate economic policies at different .٤‬‬ ‫‪stage of‬‬ ‫‪, development WIDER , The Future of Development Economics , Helsinki‬‬ ‫‪-.٢٠٠٥‬‬

‫ژیاننامەی زانستی و پسپۆڕی ھێرش شکاک‪:‬‬

‫‪ .١‬بکالۆریۆس لە زانستەکانی جیۆلۆجیا‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ماستەر لە بەرێوەبردنی کار‪.‬‬ ‫‪ .٣‬سەرۆکی «کۆمەڵەی پاراستنی ئاو» لە ساڵی ‪ ٢٠٠٠‬تا ‪.٢٠٠٤‬‬ ‫‪ .٤‬سکرتێری رێکخراوی ئاشتی سەوزی کوردستان لە ‪ ٢٠٠٤‬تا ‪.٢٠١٤‬‬ ‫‪ .٥‬بڕوانامەی ئەکادیمی لە ‪ Treatment technology of solid waste‬لە کۆریای باشوور لە‬ ‫‪.٢٠٠٦‬‬ ‫‪ .٦‬بڕوانامەی ئەکادیمی لە ‪ UNISCO institution for water education‬لە ھۆڵەندا ساڵی‬ ‫‪.٢٠١١‬‬ ‫‪ .٧‬خاوەن ژمارەیەک لێکۆڵینەوە‪.‬‬ ‫‪ .٨‬خاوەنی ‪ ١٤٦‬وتار لە بوارەکانی ئاو‪ ،‬نەوت‪ ،‬ژینگە‪ ،‬سامان و گەشەی مرۆیی‪.‬‬ ‫‪ .٩‬قوتابی دکتۆرا‬ ‫ژمارە مۆبایل‪٠٠٩٦٤٠٧٥٠٤٦٥٧٧٦٤ :‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪200‬‬

‫‪20‬‬

‫ڕەخنەی ئەدەبی کوردی‬ ‫بە چ ئاقارێکدا گوزەر دەکات‬ ‫موحسین ئاوارە‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪201‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪202‬‬

‫‪20‬‬

‫ــــ کە دەڵێم رەخنەی ئەدەبی کوردی‪،‬بە پێویستی دەزانم لە نێو دوو کەوانەدا ئەوەش‬ ‫دەستنیشان بکەم‪ ،‬ڕەخنەی ئەدەبی کوردی لە کوردستانی باشووری ئیراق و بەس‪،‬‬ ‫بەاڵم نەک مانا فراوانەکەیەوە سەبارەت بە (شیعر ـ چیڕۆک ــ نۆڤلێت ــ ڕۆمان ــ‬ ‫شانۆنامە ـــ وەرگێڕدراوە ئەدەبیەکان و ڕەخەش لە سەر ڕخنەی ئەدەبی‪ ..‬تاد‪ ).‬بەڵکو‬ ‫ئەوەی لێرە مەبەستمە تەنیا یەک بابەت دەکەمە ئامانج و دەیخەمە ژێر رووناکی ئەویش‬ ‫ڕەخنەیە سەبارەت بە (شیعر و شیعریەتی کوردی کە بە چ ئاقارێکدا گوزەر دەکات‪).‬‬ ‫*ھەڵبەتە رەخنە لە سەر شیعر بە چەند ئاقارێکدا تێپەڕ دەبێت لەم سەردەمەدا‪ ،‬ھەوڵ‬ ‫دەدەم لە چەند خاڵێکدا چڕیان کەمەوە وەک‪ :‬ــ‬ ‫‪ ١‬ـــ رەخنەی ڕوو کەش و نۆرماڵ و سادە و ساکار‪ ،‬ئەویش ناچێتە ژێر باری داھێنانی‬ ‫ڕەخنەیی‪ ،‬لە کاتێکدا نووسەرێک یان شاعیرێک یان ڕەخنە نووسێکی کەم ئەزموون بە‬ ‫ناساندن و قسە کردن لە سەر دەقێک دەدوێ بێ ئەوەی پشت بە بنەمایەک و تیۆریک‬ ‫و ھەڵسەنگاندنێکی زانستی و زانیاری ببەستێ و قووڵ بێتەوە یا خوێندنەوەیەکی‬ ‫ئەکادیمیانە بۆ دەقەکە بکات‪ ،‬بەڵـکو زۆر ساکارانە وەک پێناسەیەک و ناساندنێک‬ ‫دەقەکە دەخاتە روو ھاو شێوەی ڕاپۆرتێکی ئینشایی ئاسایی و ھەواڵێکی سەر پێیی‪.‬‬ ‫‪ ٢‬ــ ڕەخنە گری پسپۆڕ کە دەقێک دەکاتە ئامانج و قووڵ دەبێتەوە بۆ نێو فەزای‬ ‫ئەو شیعرەی خۆی چێژی لێ وەرگرتووە کاریگەری ئەو شیعرە قەڵەمی خستۆتە نیو‬ ‫پەنجەکانی کە ھەستی خۆی دادەڕێژێ وەک ئەم چەند خااڵنەی خوارەوە‪:‬‬ ‫ڕ ـــ خوێندنەوەیەکی ئەکادیمیانەی زانستی پشت ئەستوور بە زانیاری و کۆکردنەوەی‬ ‫لە سەر خود و کەسێتی شاعیـر بە دەنگ و ڕەنگ و شێوازمەندی و ستایلەکەی و‬ ‫قووڵبوونەوە لە الیەنێـک یان چەند الیەنێـکی شیعری شاعیر‪ ،‬واتە (قسە کردن لە سەر‬ ‫ئەزموون و خود و ژیاننامەی‪ ،‬ھەروەھا داھێنان و ئاستی رۆشنبیری لە شیعرەکانیدا لە‬ ‫رووی مرۆیی و کۆمەاڵێتیی و مەعریفی و ئاستی رۆشنبیری و‪ ..‬تاد‪ ).‬لە پاڵ دەستنیشان‬ ‫کردنی الیەنی پۆزەتیڤــ و ئێکتیڤییەکەی‪.‬‬ ‫ب ــ پۆلینکردن و تایبەتمەندییەکانی و پێکھاتەیی وەک دامەزراوەیی دەق لە رووی‬ ‫ھونەری و وەستاکارییەکەی و سەر بە چ قەتابخانە و رێباز و بزووتنەوە و تەم و مژ و‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪203‬‬

‫شەپۆلێکەوەیە‪ ،‬واتە بە چ پێوانەیەکەوە لێکدانەوەو ھەڵسەنگاندنی بۆ دەکرێت یان بە‬ ‫ھەر بارێکی تر‪ ،‬ھەڵبەتە ڕەخنەگران لە پێناسە کردن و شیتەڵکردنی بەرھەمەکان بە‬ ‫عەقلیەت و بۆ چوونی جیاواز لە یەکتر پڕۆسەی ڕەخنە ئەنجام دەدەن بۆ دەستەبەر‬ ‫کردنی لێکدانەوەکانیان‪ ،‬جا پشت بە چ فەلسەفە و ڕێچکە گەراییەک دەبەستن ئەمەیان‬ ‫بۆ خودی رەخنەگران دەگەڕێتەوە‪ ،‬بۆیە دەبینین نووسەر (ریاز ڕلزوعبی) دەڵێت‪:‬‬ ‫(عەقلیەتی ڕەخنەگران قبوڵی مەسەلە و ڕووداوەکان ناکات بەو شێوەییەی بۆی‬ ‫دەگێڕنەوە ھەروھا لە دەقەکاندا خێرا بڕوایان پێ ناکات‪ ،‬بەڵـکو دەیانخاتە ژێر کاریگەری‬ ‫تەرازووی عەقل و سەنگە مەحەکی ئەزموونەوە بۆ دڵنیا بوون لە ڕادەی ڕاستی یان‬ ‫چەوتییان بۆیە « دیـکـارت « لە ڕێسا بە ناوبانگەکەیدا ـــ بێ لێکدانەوە ـــ سوورە‬ ‫لە سەر ئەوەی نابێت مرۆڤــ دان بە حەقیانیەتی مەسەلەیەکدا بنێت ئەگەر خۆی لێی‬ ‫دڵنیا نەبێت) *(‪)١‬‬ ‫ت ـــ شڕۆڤە و ڕاڤە کردنی ناوەڕۆک و ڕواڵەت سەبارەت بە الیەنی ئێستاتیکی و‬ ‫ڕێزمانی و فرە مانایی و ریتم و مۆسیقا و ھاڕمۆنی ناوەوە و بە یەکەوە لکاندن یا جیا‬ ‫کردنەوەی دال و مەدلوول و جێکردنەوەی وشەکان و بە ڕستە سپاردنیان و چۆنیەتی‬ ‫بە کار ھێنانیان کە لە زمانی باو و ئاخاوتنی ئاسایی دەرچێ و بە مانادار کردنیان بۆ‬ ‫چڕ کردنەوەی دەق و ئەمانە و بە گەیشتنی ڕەخنەگر کە لە داوە باریکەکانەوە دەست‬ ‫پێدەکات تا گەیشتن بە چاوگەکان ھەر وەک (گاستۆن باشالر) دەڵێت‪( :‬وەک چۆن ئێمە‬ ‫لە تواناماندا ھەیە لە ـــ دوکەڵەوە ـــ بگەینە چاوگەی دوکەڵ و ئاگرەکە ـــ ھەڵبەتە ئەمە‬ ‫ئەرکی ڕەخنەگرە بەم کارە ھەلسێ و فۆڕمەکانیش بە فۆڕمی گران و دەقی ئاڵوسکاو و‬ ‫تەم و مژاوی و ھیماکان و ئاماژە و تداعی و مانا شاراوەکان و کردنەوەی کۆدەکان و ھەر‬ ‫وەھا پەی بردن بە گرییەکانی حاڵەتە سایکۆلۆژیەکانیش یەکااڵ بکاتەوە‪.‬‬ ‫ج ــــ ویلیام دێل و تیمۆتی بێڵ دەڵێن‪:‬‬ ‫(تیۆر ھەمان چاویلکەی ئەو تێگەیشتنەیە کە ئێمە بۆ ئەوە دەیبینین و سەرنجی‬ ‫لێدەدەین و سوودی لێ وەردەگرین‪ ،‬تیۆر ئامرازێکە بۆ جیاکاری و کردنەوەی گرێکان‬ ‫و واتا بەخشین لە لێکۆلینەوەکانی ئەکادیمی و بۆ ئەوەی تێروانینی نوێ بدۆزنەوە و‬ ‫بابەتی نوێ بڕوژێنن‪)٢(* ).‬‬ ‫کەواتە یەکێک لە بنەماکانی ڕەخنەی سەرکەوتوو پشت بەستنە بە تیۆر و ئاوڕ دانەوە‬ ‫لە الیەنی فەلسەفی و کۆمەاڵیەتی و دەروونناسی و زمانەوانی‪ ..‬تاد‪ ،‬کە پسپۆڕ و شارەزا‬ ‫و نووسەرە مەزنەکانی جیھانی و خۆماڵی بۆ دووتوێیی کردنی ئەو ماسییەی پشتە و‬ ‫شکێنی دەکەن دەزانن چ لە ناو زگیدا ھەیە‪ ،‬ئەو ماسیەیش شیعرە‪.‬‬ ‫ح ـــ ڕەخنەگرانی ھاوچەرخ بۆ دەقە ھاوچەرخەکان بە نەفەس و بۆچوون و یەکاڵکردنەوەیەکی‬ ‫تر لە دنیای تازەگەر و ھاوچەرخدا لە گەڵ سەردەم و خێراییەکان و بەرەو پێشەوە‬ ‫چوونەکان ڕەخنەکانیان ھاوشان دەکەن بەو جۆرەی بۆچوون و لێکدانەوە و تۆژینەوەکان‬ ‫لە سەردەم و پێشکەوتنەکان دانەبڕێ و ھاوڕا و ھاوڕێچکەی بن بە پڕانسیپەکانی تیۆڕی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪204‬‬

‫‪20‬‬

‫ڕەخنەیی و شۆڕ بوونەوە بۆ پانتایی و قوواڵیی الیەنەکانی تەکنیکی و ھەنەری تازە و ئەو‬ ‫ستایالنەی لە جیھاندا پەیڕەو دەکرێ لە پاڵ پشت بەستن بە سەرچاوەکان یان بڵێین‬ ‫وتە و فەلسەفەکانی فەیلەسۆف و زانا و نووسەرە بە ئەزموونەکان لە دووتوێی رەخنەی‬ ‫زانستی و ئەکادیمی ھەر وەک رۆژانە دەیبینین ڕەخنەگرە ھاوچەرخەکانمان بۆ نموونە‬ ‫ئاماژە بە وتەکانی (ڕۆالن بارت و شتـراوس و دیکارت و تۆدۆرۆف و دی سۆسێر و جاک‬ ‫الکان و فردیناند و گۆڵدمان و یایسەر و یاوس و دریدا و چۆمسکی و‪ ...‬تاد) دەبەستن‬ ‫بگرە ھەر لە سەر ڕەخنەی ڕیالستی و بونیادگەری و فۆڕمالیزم و ئایڕۆنی و پارادۆکسی‬ ‫و ھەڵوەشانەوە و چەندەھا قوتابخانەی ئەدەبی و ڕەخنەیی تەوژم و شەپۆلە تازەکان‪.‬‬ ‫خ ـــ (جۆن لۆک) دەڵیت (جیاوازی و فرەیی بیرو ڕاکان شتێک نین بتوانین ڕێیان لێ‬ ‫بگرین‪)٣(*).‬‬ ‫یەکێک لە سیما دیار و باشەکانی دیاردەی جیاوازی و فرەیی لە دەربڕینەکان و بیرو‬ ‫ڕاکان لە ھەڵسەنگاندن و لێتۆژینە ڕەخنەییەکان سەبارەت بەو دەقانەی دەخرێنە ژێر‬ ‫رووناکی ڕەخنەیی و شیتەڵکردن و ھەڵوەشاندنەوە و دروستکردنەوەی ئەوەیە کە گفتو‬ ‫گۆ و چەند و چوون ھەڵدەگرێ‪ ،‬چونکە ئەو دەق و وێنە شیعرانەی تازەن و بە شیعری‬ ‫نوێخوازان ناودێرن‪ ،‬تەئویل و لێکدانەوەی زیاتر ھەڵدەگرن‪ ،‬بەو پێیە ھەڵبەتە گۆڕەپانی‬ ‫رەخنەیی گەرم و گوڕێکی زۆر بە خۆییەوە دەبینێ و زیاتر دەرفەتی گونجاو دەڕەخسێنێ‬ ‫بۆ پەرەسەندن و داھێنانی تازەگەری‪.‬‬ ‫د ـــ زۆر جاران شاعیرەکان خۆیان دەبن بە ڕەخنەگر بە سەر شیعرەکانی خۆیانەوە بە‬ ‫تایبەتی شاعیرانی خاوەن ئەزموون‪ ،‬ھەروھا دەبن بە ڕەخنەگر بۆ شیعری شاعیـرانی تر‪،‬‬ ‫دیار شۆڕبوونەوە بەرەو قوواڵیی ناخی شاعیـر و لە مەرام و نھێنییەکانی تێگەیشتن‬ ‫و کردنەوەی کۆدەکان ئاسان نییە و خۆ لە قەرەدانی ئەو ئەرکە قوڕسە‪ ،‬رۆشنبیری و‬ ‫باکگڕاوندێکی پر لە ئەزموونی دەوێ‪ ،‬کە لە گەڵ ئەوەشدا دەڵێم شاعیـران پیرە مەلەوانن‬ ‫بۆ پەی بردن بە وردەکارییەکانی سۆز ئامێزی و عیشق و برینەکان چونکە خۆیان لە نێو‬ ‫ئەو جیھان و ژینگەیەدا ڕاھاتوون و لەم بارەیەوە دەوڵەمەندن‪....‬‬ ‫(ھینری دایڤید سۆرت) دەڵێت‪( :‬دەروونی مرۆڤــ گیتارێکی بێدەنگیە لە تیپی مۆزیکی‬ ‫خودادا‪ ،‬ژێـکانی تەنھا پێویستیان بە وەیە کە ھەناسەی خودایی لێیان بدا تا ئاوازەکەی‬ ‫لە گەڵ ھاڕمۆنیای بووندا بەرز بێتەوە)‬ ‫ھـ ـــ ڕەخنە لە چ کاتێکدا زیاتر ئەرک و سوودمەندی خۆی دەگەێنێ‪ ،‬پێویستە شاعیر‬ ‫بەر لەوەی شیعرکانی لە دووتوێی کتێبێک بە چاپ بگەیەنێ لە ڕۆژنامە و باڵوکراوەکان‬ ‫باڵو بکاتەوە بۆ ئەوەی لە الیەن ڕەخنەگرانەوە ئاوڕی لێ بدەنەوە و گفتو گۆ و بە‬ ‫دواچوونی بۆ بکرێ‪ ،‬تا بەو فیلتەرە تێپەڕێت‬ ‫لە ھەڵە و کەم و کوڕی خاڵە الوازەکان بگات ئەمە الیەک‪ ،‬لە الیەکی ترەوە بەر لە‬ ‫چاپدانی وەک کتێب ئەگەر چەند ڕەخنەگرێک سەرنج و تێبینی خۆیان بۆی دیاری بکەن‬ ‫بە تایبەتی لە الیەنی ڕێزمانی و‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪205‬‬

‫زمانەوە تا بە پوختی و بێ ھەڵە و کەموکوڕی بکەێتە بەر دەستی خوێنەران‪ ،‬چونکە‬ ‫دوای بە چاپ گەیاندنی بەرھەمەکەی دەبێتە مولکی جەماوەر و خوێنەران دواتر ناکرێ‬ ‫ھەڵەکان ڕاست کاتەوە‪.‬‬ ‫ــــ جا لێرەدا بە ویژدانەوە دەڵێم ڕەخنەگری بە سەلیقە و پسپۆڕ و شارەزامان ھەن‬ ‫ھەر لە نەوەی کۆن و تازەکان بە ڕەوشنبیـری و زانیاریەکی دەوڵەمەندەوە مامەلە لەگەڵ‬ ‫جیھانی ڕەخنە و ڕەخنەکاری و دەقەکان دەکەن‪ ،‬ھەن ھەڵـکەوتوون و جێی متمانەن‬ ‫مافی تەواو بە شاعیر و دەقەکان بە ڕەوا دەبینن‪ ،‬بەاڵم ژمارەیان کەمە لە ئاست ئەو‬ ‫ژمارە زۆرەی بەرھەمەکان‪ ،‬ھەروھا دەڵێم‪ ..‬بەاڵم‪ ..‬بەاڵم بەشێکیان لەو ڕەخنەگرانە یان‬ ‫ئەو نووسەر و شاعیرانەی ھەڵدەستن بە ئەنجامدانی کاری ڕەخنەیی خۆیان لە قەرەی‬ ‫ئەو کار ھەستیارە دەدەن‪ ،‬خەوش و عەیبە و کەم و کوڕی زۆریان لێ بەدی دەکرێت‬ ‫ئەگەر لەم چەند خااڵنەی خوارەوەدا چڕیان بکەینەوە‪...‬‬ ‫‪ ١‬ـــ بێ گوێدانە ئەوەی کە ڕەخنەگری ڕاستەقینە پێویستی بە سەرچاوە و باکگڕاوند‬ ‫یان بلێین پاشخانێکی پڕ لە ئەزموون و رۆشنبیریەکی قووڵ و شارەزاییەکی فراوانی‬ ‫ھەبێ ھەتا لە النی دەروونی وەک پسپۆرێک لەم بوارەدا ئینجا بتوانێ دەست بۆ ئەم کارە‬ ‫ببات‪ ،‬شەلم کوێرم بەناو دەکەوێ و ئیتـر ڕەخنەگرە و زوڵم لە شیعر و شاعیر دەکات‪.‬‬ ‫‪ ٢‬ـــ زۆرێک لە شاعیران و ڕەخنەگران‪ ،‬بەرھەمێک‪ ،‬شیعرێک ھەڵدەسەنگینن تەنیا بۆ‬ ‫مەرامی مەرایی و موجامەلە و پیاھەڵدانی بە درۆ بۆ کەسی بەرامبەر وەک بەرتیلدانێکی‬ ‫ئەدەبی بۆ پەیوەندی و ڕازی کردن و دەستەبەر کردنی دۆستایەتی و بەرژەوەندی تایبەت‬ ‫لە سەر حیسابی شاعیرانی تر کە شیاوی ئەو ناحەقیە نین ئاوا پەراوێز بکرێن و کەسانی‬ ‫نەشیاو بھێننە پێشەوە‪ ،‬زۆر جاران ئەم کارانە بە تەکبیر و ڕیکەوتن ئەنجام دەدرێ‪،‬‬ ‫چ وەک تاک تاک یان گروپ و کۆ‪ ،‬بڕیاردانی تێدەکەوێ کە بە نھێنی لە نێوانیاندا ئەو‬ ‫ڕێکەوتنە بە ئەنجام دەگات‪ ،‬واتە کێ بەرز کەینەوە و لە سەری بنووسین و کێ فت‬ ‫کەین و تۆ لە سەر من بنووسە منیش لە سەر تۆ دەنووسم‪ ،‬ھەر چەندە تا ئاستێک ئەو‬ ‫مەسەلەیە کاریگەری دەبێت بەاڵم پەتەکەی کورتە‪ ،‬داھێنەران و کەسانی بە توانا و شیاو‬ ‫رۆژێک ھەر دەبێ بخوێندرێنەوە و ئەوانەی ڕخنەی مەرایی و ناشیاویان لە سەر نووسراوە‬ ‫و مستەحەقی ئەو پیاھەڵدانە بێ ویژادنیانە نین ڕیسوا دەبن دەسڕێنەوە ئەوەتا شاعیری‬ ‫فەرەنسایی (ئەڕاگــۆن) دەڵێت‪( :‬ئەڕاگـۆن دەمرێت‪ ،‬ئەوە ھەر روو دەدات‪ ،‬بەاڵم دوا‬ ‫رۆژی ئەڕاگۆن لە شـیعرە مەزنەکانی دایــە‪).‬‬ ‫لە پەندکانی کوردەواریشدا ھاتووە (خوار دانیشە و ڕاست بڵێ)‬ ‫دەقی خراپ و ھەڵسەنگاندنی بە موجامەلە و مەرایی ھەر وەک ئەو وتەیەی ھەمزاتۆڤــ‬ ‫وایە کە دەڵێت‪( :‬جارێکیان کابرایەکی ئونتۆ گولی حەزی لە کچێک دەکرد‪ ،‬چوو ھەڵی‬ ‫گرێ‪ ،‬لە ناو پاڵتۆیەک یان بڵێین لە ناو قاپوتێکی پێچا و فڕاندی‪ ،‬پاشان کە قاپوتەکەی‬ ‫کردەوە بینی داپیـرە کەلۆسەکەی کچەی ھێناوە‪ ).‬جا ڕەخنەگری مەرایی و تەکلیف‬ ‫لێکراو و ڕەچاو بوونی پاداشت و موجامەلە و بەرژەوەندییە ھاوبەشەکان و گرۆپ و‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪206‬‬

‫‪20‬‬

‫گرۆپکاری و دۆستایەتی و چاوبەرەگێڕی و یان حیزبێنی و بەھێزی شوێنگەیی وا بکات‬ ‫ڕەخنە بەو بارەدا بکەوێتەوە ئەمەیان کارەساتە‪ ،‬ھەر وەھا ناکرێ و ناکارێ ڕەخنەگر‬ ‫ڕق و کینەی ھەبێت یان تۆڵە سەندنەوە و وەشاندن لە رێگای پرۆسەی ڕەخنەگرتنەوە‬ ‫چونکە ڕەخنەگر دەستی داوەتە کارێکی پیرۆز پڕ لە ئەمانەت‪.‬‬ ‫‪ ٣‬ـــ ناکارێ وناکرێ کە من شێواز و ستایلێکم ھەڵبژاردووە بۆ دەربڕینەکانم‪ ،‬دەبێ‬ ‫تۆش وەک من بیـر بکەیتەوە و بنووسییەوە دەنا تۆ لە بەرەیەکی تری و (محارەبەت)‬ ‫دەکەم‪ ،‬یان وات دادەنێم کە تۆ دژ بە ستایلەکەی منی‪ ،‬ئەمە چۆن دەبێ لە ڕەخنەدا‬ ‫پەیڕەو بکرێت ؟!‬ ‫(مەحموود دەوڵەت ئابادی) دەفەرمووێ‪( :‬بە چ حەقیقەتێک تۆ دەتوانی ڕەخنە لە‬ ‫کەسانی تر بگری کە بۆچی وەک تۆ بیـر ناکاتەوە‪ ،‬ئەگەر وا بێ ئەویش دەتوانێ ھەمان‬ ‫ڕەخنە لە تۆ بگرێ‪).‬‬ ‫‪ ٤‬ـــ زۆر جار ڕەخنەیەک دەخوێنینەوە ھەر لە سەرەتاوە تا کۆتایی بە دەگمەن ئەگەر‬ ‫چەند دێڕێکی لێی ھەڵـکرێنین بزانین چی دەڵێت‪ ،‬ھەر وەکو لە ھەندێک لە شیعرە‬ ‫باڵوکراوەکاندا ھەمان حاڵەت بەر چاو دەکەوێت‪ ،‬جار وایە ڕەخنەگر دەیان وشە و‬ ‫دەستەواژەی نامۆ و بیانی و ناو ریز دەکات کە پێویست دەکات ھەر خوێنەرێک چەند‬ ‫فەرھەنگێکی ڕامیاری و ئابووری و ئەدەبی‪ ..‬تاد‪ ،‬لە تەک خۆی دابنێ ئینجا ئەگەر‬ ‫شتێک لە ڕەخنەکە بگات‪.‬‬ ‫‪ ٥‬ــ ڕەخنەی دوو قۆڵی یان زیاتر بە گاڵتە و گەپ و پێکران و تێکشکاندنی ئەوەی‬ ‫دی بە ئامادەیی کەسی بەامبەر یان بە نەبوونی ئەو کەسە کە شاعیرە یان نووسەر لە‬ ‫بۆتەی ڕەخنەی ڕووخێنەر واتە دڵ شکاندی شاعیرێک لە سەر حیسابی بە پێکەنین‬ ‫خستن و یان دڵ خۆشکردنی کەسانی تر ڕەنگە ھاو کوف و ھاورێی یەکتریش بن بگرە‬ ‫ھەر بە شێوازی تەوس و تێز و تەشەر ــ قسەی بە تێکوڵ و پالر ــ سەرزەنشت ـــ‬ ‫توانج و جەفەنگ ــ ساتێر‪...‬تاد‪ ،‬گەلۆ (زەردەشت) خوای بە سەرەتا و کۆتایی دەزانی‬ ‫و پێی وابوو (خودا لە ناو مرۆڤــ دایە‪ ،‬بۆیە خراپکردن بەرامبەر بە مرۆڤــ‪ ،‬خراپە‬ ‫کردنە بەرامبەر بە بە خودا)‪ ...‬خۆ شاعیریش مرۆڤە ؟ سەبارەت بە ڕەخنەی ساتێری‬ ‫یان ڕیسوا کردن ئەو جۆرە ڕەخنەییە کە خەوشەکانی ئەو شاعیرە دەژمێری و پیشان‬ ‫دەدا کە شیاوی ئەو ڕەخنەیە نییە لە بەر ئەوەی خاوەنی خەوشەکانیش نییە بەاڵم بۆی‬ ‫درووست دەکرێت ئەوەش لە ئەنجامی رق و کینە و تۆڵە سەندنەوەیەک کە نەدەبوو‬ ‫بە باری ڕەخنەیەکی ئەدەبیدا بکەوێتەوە‪ ،‬بەڵێ ئەو جۆرە ڕخنانەیش ھەیە لە جیھانی‬ ‫ڕەخنە گرانەوە‪ )٤( * .‬ھەروەھا (سینۆھە) دەڵێت‪( :‬ھەمیشە خەڵکانی نەفس نزم و‬ ‫نەزان کە خۆیان ھیچیان لە باردا نییە لە رووی ئیـرەییەوە بە پیاوانی بەر جەستە و‬ ‫شکۆدار پێدەکەنن و وا ھەست دەکەن کە بەم کارە دەتوانن بێ نرخی خۆیان داپۆشن‪).‬‬ ‫‪ ٦‬ــ تێبینی ئەوە دەکرێ دوای مردنی ئەدیبێک یان کاتێ بڕیار دەدات قەڵەمەکەی‬ ‫داناوە کە چیتـر نەنووسێ و تەواو‪ ،‬ئەو کات ئەو شاعیر و نووسەرانەی ئیـرەییان پێ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪207‬‬

‫بردووە و لە داھێنان و پێشکەوتنەکانی ترساون لە ئەنجامی منافەسەدا کە ھەمیشە ھەر‬ ‫بوونی ھەیە لە نێوەندی نووسەراندا‪ ،‬ئیتـر دوای ئەوە بە ڕەخەگرەوە قۆڵ وباسکیان لێ‬ ‫ھەڵدەماڵن و بە بەرھەمەکانی کەسی ناوبراودا دادەچنەوە و پێی ھەڵدەڵێن‪ ،‬پێشتـر بەر‬ ‫لە مردنی ڕەخنە گر ڕەچاوی بەرژەوەندی و پەیوەندییەکان و فشار و کاریگەری کەسانی‬ ‫تری بە سەرەوە بووە کە نابێ ئەو کەسە بەرز بکرێتەوە و باسی بکرێت کە زۆر جاریش‬ ‫مەسەلەی حزبایەتی و حزب حزبێنی تێکەوتووە یان محاڕەبە کردنی لە الیەن نووسەر‬ ‫و شاعیر و گرووپی دەسەاڵتدار بووە کە شوێنگە وەزیفە بااڵکانیانلە دایرە و رێکخراو و‬ ‫سەنەتر و سەندیکا و میدیاکان ھەبوە‪ ،‬بەاڵم کە مرد چیتـر مەترسی لێ ناکرێ بەرە و‬ ‫پێشەوەتر ھەنگاو بنێ و ئەگەر دوای مردنیشی رووناکی بخرێتە سەر و لێتۆژینەوە بۆ‬ ‫بەرھەمەکانی بکرێت‪ ،‬چونکە قەتیعەیەک ھەیە‪ ،‬باس لە بەرھەمی کۆنی دەکرێ و ھی‬ ‫تازەی بە بەرەوە نامینێ ئەو ترس و ئیـرەییەی ھەبوو بە کۆتا ھات‪ ،‬بە داخەوە ئەو‬ ‫جۆرە حاڵەتش لە نێو جیھانی ڕەخنە و ڕخنەگراندا ھەیە‪( .‬جان جاک ڕۆسۆ) باشی بۆ‬ ‫چووە کە دەڵێت‪( :‬تاقە قسەیەکی ناسک و خۆش و بە سوود بە زیندوویی ببیستم‪ ،‬الم‬ ‫چاکترە لە الپەڕەیەک پیا ھەڵدان و ستایش کردن دوای مردنم)‬ ‫ـــ دوا وتەم ئەوەیە کە ڕەخنەگران لە سەر پانتایی ھەر دوو ڕێگادا دەبینم ڕێگایەکە‬ ‫پیایدا گوزەر دەکەن‪ ،‬یەکێکیان رووناکە و ئەوەیتـر تاریک‪ ..‬ھیوادارم ویژدان بەرێوەبەری‬ ‫ئیدارەی ھەست و ناخیان بێت بە الیەنی رووناکییەکەوە بشکێتەوە و پشت لە تاریکی‪.‬‬ ‫ســــەرچاوەکان‬

‫*(‪( )١‬ریاز الزوعبی) گۆڤاری سەردەم ژمارە (‪ / ٢٠٠٦ )٤٥‬ل ‪ / ٤‬وەگێڕانی لە عەرەبیەوە ‪ /‬ھەڵکەوت‬ ‫عەبدولاڵ‪.‬‬ ‫*(‪( )٢‬ویلیام دیل و تیمۆتی بیل) گۆڤاری ئایدیا واال ‪ /‬ژمارە (‪ )٣٥‬ت ‪ / ٢٠١٢ / ١‬وەرگێڕانی لە فارسییەوە‬ ‫بۆ سەر زمانی کوردی ‪ /‬ئارام مەحموود ئەحمەد ‪ /‬لل ‪.٢٢٨‬‬ ‫*(‪( )٣‬تۆماس ھۆبز) ھەمان سەرچاوە ‪ /‬ل ‪ / ٤٤‬پەڕینەوە لە دۆخی سروشتییەوە بۆ دۆخی پەیمانبەستن‬ ‫‪ /‬وەرگێڕانی ‪ /‬عومەر محەمەد ئەمین‪.‬‬ ‫*(د‪ .‬محمد التونجی) ــ المعجم المفێل فی االدب ‪ /‬ج ‪ / ٢ /‬دار المکتب العلمیە ‪ /‬بیروت ‪ / ١٩٩٩‬ێ ‪٥١٤‬‬ ‫‪ /‬فێل ‪ / ٥‬لە دووتوێی کتێبی (ڕەخنەی ئایڕۆنی لە شیعری نوێی کوردیدا) نووسینی ‪ /‬د‪ .‬ئەحمەد قەرەنی ‪/‬‬ ‫لە باڵوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی ‪ /‬ھەولێر ‪ / ٢٠١٢ /‬ل ‪ ٧١‬دا ھاتووە ‪ /‬وەک ئاماژەم بەو سەرچاوەیە‬ ‫کردووە‪ ،‬پەنام بۆ بردووە و سوودم لێ وەرگرتووە‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪208‬‬

‫‪20‬‬

‫خەیاڵی زانستی لە ئەدەبی مندااڵن‬

‫دا‪..‬‬

‫رەزا شوان‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪209‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪210‬‬

‫‪20‬‬

‫لەگەڵ بوونی مرۆڤ لەسەر زەویدا خەیاڵ هاودەمی مرۆڤ بووە‪ ..‬خەیاڵ توانای زەینییە‬ ‫لە پێکهێنای وێنەی داهێنراوی جیاواز‪ ،‬دەربارەی بابەتێکی دیاریکراو‪ ،‬کە پەیوەندی بە رابردوو‬ ‫یا ئەمڕۆ یا بە داهاتووەوە هەیە‪ ،‬کە پێشتر مـرۆڤ بەو بابەتەدا تێنەپەڕیوە‪ ،‬ئەو کەسە لە‬ ‫شارەزایی و لە هـزر و پێشبینی و تێگەیشتنی خۆیەوە هەڵیهێنجاندووە و الی گەاڵڵ بووە‪..‬‬ ‫توانای خەیاڵکردن و خەیاڵفراوانی و پێشبینیکردن‪ ،‬گرنگترین سیمای کەسایەتی مرۆڤە و‬ ‫جیاوازیشی پێدەبەخشێت لەگەڵ کەسانی خەیاڵ ئاساییدا‪.‬‬ ‫خەیاڵ پێکهاتەیەکی بنەڕەتییە لە پێکهێنانی داهێناندا‪ ..‬ئەوە خەیاڵە وا لە مرۆڤ دەکات کە‬ ‫گەشبین بێ و بە ژیانی چەقبەستوو قایل نەبێ و‪ ،‬کۆڵنەدات و هەمیشە خەیاڵ بکات و هەوڵی‬ ‫پێشکەوتن بدا و بیر لە داهێنانی تازە بکاتەوە و ئامادەبێ بۆ بە پیرەوەچوونی گۆڕانکاری و‬ ‫داهێنانی تازەی سەیر و سەمەرەتر‪ ،‬لە داهاتووییەکی نزیک یا دووردا‪.‬‬ ‫خەیاڵیش تەنها لە ئەدەبدا بوونی نییە‪ ،‬بەڵکو‪ ،‬لەبواری هونەر و زانستە مرۆییەکان و زانیاری‬ ‫و فەڵسەفە و ئابووری و تەنانەت لە بواری سیاسەتیشدا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫گەلێ پێناسەی جیاوازیش بۆ چەمکی (خەیاڵی زا ستی) کراون‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا لەسەر‬ ‫پێناسەیەکی گشتی بۆ ئەم جۆرە ئەدەبە رێنەکەوتوون‪.‬‬ ‫بۆ یەکەمین جاریش لە ساڵی (‪)١٩٢٦‬دا (هۆکۆجیزاك) زاراوەی خەیاڵی زانستی داهێنا‪.‬‬ ‫بێگومان هەموو شاکارە ئەدەبی و هونەرییەکان‪ ،‬هەموو داهێنانە سەیر و سەمەرەکان لە هەموو‬ ‫بوارەکاندا‪ ،‬زادەی خەیاڵ و ئەندێشەی مرۆڤن‪ ،‬لە پێشا خەیاڵ پۆ و پەرگەمای چنیون‪ ،‬دواتر‬ ‫لە سایەی بڕوا و هیوا و هەوڵی بێوچانی مرۆڤـدا‪ ،‬بە تاقیکردنەوەی پراکتیکی‪ ،‬بەرجەستە‬ ‫بوونە و هاتوونەتەدی و بوونەتە راستی‪.‬‬ ‫هەرچەندە‪ ،‬کە خەیاڵی زانستی دەربارەی ئەنجامدراوێک دەدوێ کە هێشتا هەر خەیاڵە و مرۆڤ‬ ‫پێینەگەیشتووە و نەهاتۆتەدی‪ ..‬بەاڵم توانای ئەوەی هەیە‪ ،‬کە بەرەو ئایندەیەکی باشتر بیری‬ ‫زانایان روناک بکاتەوە و‪ ،‬وزە و هیوای سەرکەوتنیان پێببەخشێت‪.‬‬ ‫پێویستی و خەیاڵ‪ ،‬ئەدەب و زانیاری‪ ،‬تەواوکەری یەکترین‪ ،‬وەکو دەڵێن (پێویستی دایکی‬ ‫داهێنانەکانە) پێویستی مرۆڤ بۆ داهێنانی تازە و بۆ ژیانێکی ئاسانتر و خۆشتر‪ ،‬هۆکارێکی‬ ‫گرنگ و هاندەر و پاڵنەری خەیاڵ بووە بۆ دۆزینەوە و بۆ داهێنانی تازە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ :‬کەڵەزانای ئەمریکی و جیهانی (تۆماس ئەدیسۆن‪١٨٤٧ :‬ـ‪ )١٩٣١‬داهێنەری وزەی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪211‬‬

‫کارەبا و گڵۆپی کارەبایی و‪ ،‬زیاتر لە هەزار داهێنانی تر‪ ..‬پێویستی بوو بە ئیلهامی خەیاڵ‬ ‫و بیرکردنەوەی لە داهێنان‪ ،‬چیرۆکەکەشی بەم جۆرەیە‪ :‬ئێوارەیەکی درەنگ دایکی ئەدیسۆن‬ ‫لە پڕێکدا بە سەختی نەخۆش دەکەوێت‪ ،‬دایکی دەبات بۆ الی پزیشکێ‪ ،‬دوای پشکنین‪،‬‬ ‫یزیشکەکە پێووت‪ :‬دایکت پێویستی بە نەشتەرگەری خێرا هەیە‪ ،‬بەاڵم ئێستا وا شەوە‪،‬‬ ‫ناتوانین لە بەردەم رووناکی چرادا نەشتەرگەرییەکەی بۆ بکەین‪ ،‬بەیانی بۆی دەکەین‪ ..‬لێرەوە‬ ‫ئەوە کەوتە خەیاڵی ئەدیسۆن کە بیر لە داهێنانی ئامێرێکی ئەوتۆ بکاتەوە‪ ،‬کە تاریکی شەو‬ ‫رووناک بکاتەوە‪ ،‬تا پزیشکەکان بتوانن بە شەوانیش کاری نەشتەرگەری ئەنجام بدەن‪ ،‬ئەوەبوو‬ ‫ئەدیسۆن بە پراکتیکی خەیاڵ و بیرۆکەکەی خستە بواری جێبەجێکردن‪ ..‬دوای (نۆ سەد و‬ ‫نەوەت و نۆ) تاقیکردنەوەی شکست و نەزۆک‪ ،‬لەسەر هەزارەمین تاقیکردنەوەیدا سەرکـەوتنی‬ ‫بەدەستهێنا‪ ..‬وزەی کارەبایی و گڵۆپی کارەبایی داهێنا‪ ..‬کە تا هەتایە ئادەمیزاد قەرزاری‬ ‫خەیاڵ بیری و ئەم داهێنانەی ئەدیسۆنن‪ ،‬کە دەتوانین بە (دایکی داهێنانەکان) ناوی بەرین‪..‬‬ ‫پێویستیش بوو ئەم داهێنانەی بە ئەدیسۆن داهێنا‪.‬‬ ‫زانا و فەیلەسووفی ئینگلیزی (رۆجەر بیکۆن‪١٢١٤ :‬ـ ‪ )١٢٩٤‬کە بە (مامۆستای داهێنەر)‬ ‫ناودەبرێت بە خەیاڵ پێشبینی کرد‪ ،‬وتی‪ :‬لە ئایندەدا مرۆڤ دەتوانێت ئامێرێکی ئەوتۆ‬ ‫دروست بکات‪ ،‬کە بە ئاسماندا بە پێی بفڕێت‪ ،‬ئامێرێکیش بەبێ سەوڵ لێدان بە دەریاکاندا‬ ‫پەی بکات‪ ،‬ئامێرێکیش بتوانێت بچێتە قوواڵیی بن دەریاکانەوە‪ ..‬رۆجـەر بێجگە لەمانە چەند‬ ‫پێشبینییەکی تریشی کرد‪ ..‬کە لەو سەردەمەدا بیرۆکەی دروست کردنی فرۆکە و کەشتیی‬ ‫دەریای و زەریانوقم(غەواسە) لە ئەردا نەبوون‪ ..‬بەهۆی ئەم خەون و پێشبینییانە‪ ،‬رۆجەریان‬ ‫بەوە تاوانبارکرد‪ ،‬کە هۆشی لە دەست داوە و لە ئاین الی داوە‪ ..‬بە شێت ناویان برد‪.‬‬ ‫دوای چەند ساڵێک خەیاڵ و پێشبینییەکانی رۆجەر لە سایەی کۆشش و زانیاری دا هاتنەدی‬ ‫و بوون بە راستی‪ ..‬باڵۆن و فرۆکە و کەشتی ئاسمانی و پاپۆڕی زەبەالح و زەریانوقمی مەزن‬ ‫و بە سەدان‪ ..‬سەدان‪ ..‬ئامێری تر دروست کران‪.‬‬ ‫ئەدەبی خەیاڵی زانستی جۆرێکە لە هونەری ئەدەبی و لقێکی گرنگە لە لقەکانی ئەدەب‪ ،‬بە‬ ‫گرنگترین جۆرە ئەدەبی ئەم سەردەمە دەزانرێ و‪ ،‬پێگەیەکی بەرز و شیاوی هەیە‪ .‬ئەدەبی‬ ‫خەیاڵی زانستی‪ ،‬بریتییە لە کۆمەڵە بیر و بۆچوون و گریمانەیەکی زانستی دەربارەی داهاتوو‪..‬‬ ‫ئەدەبێ خەیاڵی زانستی‪ ،‬زیاتر پەیوەندی بە ژیانی مرۆڤەوە هەیە‪ ..‬بۆتە دەروازەیەکی پێویست‬ ‫و گرنگ بۆ داهێنان و‪ ،‬بۆ دەرخستنی تواناکانی زانایان و داهێنەران‪ ..‬ئەدەبێکی داهاتووە و‬ ‫ئامانجی ئامادەکردنی هۆش و هزر و بیری مرۆڤە بۆ قبوڵکردنی هیوا و ئەو ترسانەش دەشی‬ ‫لە داهاتوودا بێنەڕێی‪.‬‬ ‫لە ئەدەبی خەیاڵی زانستیدا‪ ،‬نووسەرانی ئەم بوارە‪ ،‬پشتەوەی سنوورەکان دەبینن و بەسەر‬ ‫کۆسپەکانی کات و شوێن و مەحاڵدا بازدەدەن‪ ،‬بێ کاتێکی دیاریکراو لە دەرگای داهاتوو‬ ‫دەدەن‪ ،‬بە خەیاڵێکی تەسەل و فراوانەوە‪ ،‬بە چاوێکی پڕ لە گەشبینییەوە لە جیهانێکی تازەتر‬ ‫دەڕوانن‪ ،‬لە فەرهەنگی بڕوا و هیوایاندا مەحاڵە و ناکرێ جێیان نییە‪.‬‬ ‫ئەدەبی خەیاڵی زانستی‪ ،‬ئەو جۆرە ئەدەبە ئەفسووناوییەیە‪ ،‬کە باڵت پێدەگرێ و بەرەو‬ ‫جیهانێکی نامۆ و ئەفسانەیی سەیر و سەمەرەی پڕ لە عاجباتیت دەبات‪ ..‬یا سواری کەشتی‬ ‫بڕوا و هیوات دەکات و‪ ،‬دەتبات بۆ سەر مانگ و ئەستێرە دوورەکان و‪ ،‬بە گەردوونێکی نەزانراو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪212‬‬

‫‪20‬‬

‫ئاشنا دەکات‪ ..‬دەتباتە جیهانێکی پشتەوەی راستییەکان‪.‬‬ ‫یا نووسەر و خـوێنەر سواری پشتی ئەسپێکی باڵـدار دەبن‪ ..‬یا لەسەر بەرماڵێکی تیژڕەوی‬ ‫ئاسمانی یەکدەگرن ـ کە نووسەری خەیاڵی زانستی تەونی کردووە و چنیوێتی ـ بەبێ سانسۆر‬ ‫و رێگری بە ئاسمان و بە کون و قوژبنی جیهاندا دەسووڕێنەوە‪ ..‬بە بڵندگۆی هـیوا‪ ،‬مژدەیەکی‬ ‫ژیانێکی خۆشتر جیهانێکی تازە رادەگەیەنن‪.‬‬ ‫لە ئەدەبی خەیاڵی زانستی دا‪ ،‬نووسەر تێیدا پشت بە خەیاڵ زانستی و بە تەکنیکی ئەدەبی‬ ‫و فەنتازی دەبەستێت‪ ،‬کە گریمانەکان و تیۆرە زانستییە فیزیکییەکان و بیۆلۆژی و تەکنۆلۆژی‬ ‫و تەنانەت فەلسەفەشی لە خۆگرتوون‪.‬‬ ‫ئەدەبی خەیاڵی زانستی‪ ،‬ئەم جۆرە ئەدەبەیە‪ ،‬کە خەیاڵ تێیدا گوشادە و‪ ،‬بەرجەستەی‬ ‫هیواکان و خەونەکانی ئەمڕۆی مرۆڤ دەکات‪ ،‬کە پێیان وایە لە ئەستێرەکانی تریشدا ژیانی‬ ‫جیاواز هەبێت‪ ..‬یان دەڤەر و بەهەشت و جیهانێکی خەیاڵی تر دروست دەکەن‪ ،‬کە هێشتا‬ ‫مرۆڤ پێی نەگەیشتوون‪ ..‬دەشێ ئەو جیهانە خەیااڵوییە‪ ،‬ببێت بە ئیلهام بۆ زانایانی فیزیک‬ ‫و تەکنۆلۆژیا و داهێنان و‪ ،‬بکەونە تاقیکردنەوە بۆ جێبەجێکردنی‪.‬‬ ‫لە ئەمڕۆدا‪ ،‬ئەدەبی خەیاڵی زانستی بە ملیۆنان هەوادار و خوێنەری لە جیهاندا هەیە‪ ..‬گەرچی‬ ‫لە سەرەتادا رووبەڕووی بەرهەڵستی و رەخنەیەکی زۆر بۆوە‪ ..‬بەاڵم لە ئێستا لەسەر تەختی‬ ‫شایانەی جۆرەکانی ئەدەبدا دانیشتووە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئەدەبی خەیاڵی زانستی‪ ،‬بە لقێکی تازە و مۆدێرزمی ئەدەب ناوزەند دەکرێ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە راستیدا رەگی لە داستان و ئەفسانە و چیرۆکە فۆلکلۆرییەکانی گەالندا هەیە‪ ..‬لە ئەدەبی‬ ‫فۆلکلۆری کوردیشمان‪ ،‬بە دەیان داستان و ئەفسانە و چیرۆک و نەزیلەمان هەن‪ ،‬کە دەچنە‬ ‫چوارچێوەی ئەدەبی خەیاڵی زانستییەوە‪ ..‬بۆ نموونە‪ :‬چیرۆکی خەیاڵی‬ ‫(پیرەژن و چەرخ و فەلەک) کە پیرەژنێکی جادوباز‪ ،‬لە دار و پەتک چەرخ و فەلەکێک دروست‬ ‫دەکات‪ ،‬بە ئاسماندا پێی دەفڕێ و‪ ،‬دەچێت لە شارێکی دووردا‪ ،‬کچە پاشایەک فریو دەدات و‬ ‫سواری چەرخ و فەلەکەکەی دەکات و بە ئاسماندا دەفڕن و دەیبات بۆ کوڕە پاشایەک کە لە‬ ‫خەوندا ئەو کچە پاشایەی بینیوە و ئاشقی بووە‪.‬‬ ‫یا پاڵەوانی چیرۆک وەکو فریارەسێکی خێرا‪ ،‬بە سواری ئەسپێکی باڵدار‪ ،‬یا لەسەر پشتی‬ ‫سیمرخ‪ ،‬بە چاوتروکانێک فریادەکەون‪ ..‬گەلێ نموونەی ترمان هەیە‪ ..‬تەنانەت لە چیرۆکی‬ ‫(مەم و زین)ی (ئەحمەدی خان) یشدا خەیاڵی زانستی پشکی گەورەی تێدایە‪.‬‬ ‫لە ئەدەبی فۆلکلۆری نەرویجیشدا‪ ،‬چەندین ئەفسانەی خەیاڵی زانستی هەن‪ ..‬پیرەژنی جادوباز‬ ‫کە بە (هێکس) ناوی دەبەن‪ .‬بە سواری گسکێکی کلک دارای درێژ توانیوێتی بەو گسکە رۆکێت‬ ‫ئاسایی بە ئاسماندا بفڕێ و چەندین کاری خێر یا شەڕ ئەنجام بدات‪.‬‬ ‫پێویستە ئەوەش بزانین کە لە نێوان ئەدەبی خەیاڵی زانستی و چیرۆکە زانستییەکاندا‪،‬‬ ‫جیاوازی هەیە‪ ..‬یەکەمیان لە خۆلکەی داهاتوودا دەسووڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم دووەمیان ئەو چیرۆک و‬ ‫هۆنراوانەن‪ ،‬کە دەربارەی سەرگوزشتەی زانایان و داهێنانەکانین‪ ،‬و دۆزینەوە‪ ،‬کە لە رابردوو‬ ‫یا لە ئەمڕۆدا هاتوونەتەدی‪.‬‬ ‫بە کورتی ئەدەبی خەیاڵی زانستی‪ ،‬هاوکار و هاندەری خوێنەرانە لە پێکهێنانی بیری زانستی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪213‬‬

‫و داهێنان‪ ،‬هاندەری فراوانکردن و قووڵکردنی تێگەیشتنی خەڵکییە لە گرنگی رۆڵی زانست و‬ ‫زانیاری‪ ،‬یا تێکۆشانی بێوچان و گەشبینی و هیواخوازی لە ژیاندا‪.‬‬ ‫هەوڵدان و دەستپێک بۆ نووسینی ئەدەبی خەیاڵی زانستی‪ ،‬دەگەڕەێتەوە بۆ سەدەی‬ ‫حەڤدەمین‪(..‬کیـلەر)ی ئەڵمانی‪ ،‬کە زانایەیەکی گەورەی بواری بیرکاری (ماتماتیک) بوو‪ .‬لە‬ ‫سەدەی حەڤدەمیندا‪ ،‬رۆمانێکی بە ناوی (دەربارەی گەشتێک بۆ سەرمانگ) نووسی و باڵوی‬ ‫کردەوە‪ ..‬چەند نووسەرێکی تری ئەمريکی و ئینگلیزیش هاتنە بوارەکەوە و‪ ،‬ئەوانیش چەند‬ ‫رۆمانێکی خەیاڵی زانستییان نووسیون‪.‬‬ ‫ئەدەبی خەیاڵی زانستی‪ ،‬بەم فۆرم و ناوەرۆکە تازەیەی‪ ،‬لە سەدەی نۆزدەمیندا سەری هەڵدا‬ ‫و‪ ،‬لە سەدەی بیستەمینیشدا‪ ،‬لە واڵتە پیشەسازییە پێشکەوتووەکانی وەکو‪ ،‬ئەمریکا و ئەوروپا‬ ‫و یەکێتی سۆڤیەتی کۆن رەگی کرد و خۆی سەلماند و گەشەی کرد‪.‬‬ ‫نووسەری بلیمەتی فەرەنسی (جۆن فێرن‪١٨٢٨ :‬ـ‪ )١٩٠٥‬دەستپێشخەربوو لە بنیاتنانی ئەدەبی‬ ‫خەیاڵی زانستی‪ ،‬شێوازێکی پێشکەوتوو و تازە و فەنتازی بە بەرداکرد‪ ..‬بۆیە جۆن فێرن‬ ‫بە بنیاتنەر و بە باوکی ئەدەبی خەیاڵی زانستی دەناسرێ‪ ..‬یەکەمین رۆمانی ئەم نووسەرە‬ ‫بە ناوی (پێنج هەفتە لە باڵۆنێکدا‪ )١٨٦٣ :‬و (گەشتێک بۆ بۆشایی زەوی‪ )١٨٦٤:‬و (لە‬ ‫زەوییەوە بۆ مانگ‪ )١٨٦٥:‬ئەگەرچی ئەم رۆمانەی بە خەون و خەیاڵ دەزانرا‪ ،‬بەاڵم خەونەکەی‬ ‫هاتەدی‪ ..‬ئەوەبوو (کەشتیی ئاسمانی ئەپۆلۆ ـ ‪ )١١‬لە (‪٢٠‬ی‪ /‬گەالوێژ‪ )١٩٦٩/‬دا‪ ،‬گەیشتە‬ ‫سەر مانگ‪ ،‬کەشتییەوان (نیـل ئارمسـترۆنگ) یەکەمین مرۆڤە کە پێی خستە سەر مانگ‪..‬‬ ‫بەمەش خەون و خەیاڵ وپێشبینیەکەی جۆن فێری هاتەدی و بوو بە راستی‪ ..‬شایەنی باسیشە‬ ‫جۆن فێری نزیکەی هەشتا رۆمان و شانۆنامەی تری نووسیون‪ ،‬کە بایەخیان لەو رۆمانانەی‬ ‫ناومان هێنان کەمترنین‪.‬‬ ‫گرنگی خەیاڵی زانستی لە ئەدەبی مندااڵن دا‪:‬‬ ‫مندااڵن بە سروشتی خاوەن خەیاڵێکی تیژ و فراوانن‪ ،‬بە تایبەتیش لە قۆناغی یەکەم و ناوەندی‬ ‫ژیانیان‪ ..‬کە بە قۆناغی خەیاڵ سەرکەش دەزانرێن‪ ،‬مندااڵن بڕوایان بە شتە خەیاڵییەکان‬ ‫هەیە‪ ،‬هەر وەکو راستیبن بە الیانەوە‪ ..‬مندااڵن بڕوادەکەن کە‪ ،‬ئەسپی باڵدار هەیە و دەفڕێت‪،‬‬ ‫چۆلەکە زمانی کوردی دەزانێ و دەدوێ‪ ،‬شاخ و رەشەبا نیوانیان تەوا نییە‪ ،‬ئاسمان دەگری‪،‬‬ ‫پێنووس زویردەبێ و دەتۆرێ‪ ،‬مانگ پێدەکەنێ‪ ،‬ئەستێرەکان بە رۆژ دەنوون‪ ،‬مێروولەیەک‬ ‫فیلێک یخدەدات‪...‬هەتا‪.‬‬ ‫ئەم قۆناغەش بە گرنگترین و بە ناسکترین و بە هەستیارترین قۆناغی ژیانی مرۆڤ‬ ‫هەژمـاردەکرێ‪ ..‬زانایانی دەروونناسی هـەردەم جەخـت لەسەر ئەوە دەکەنەوە‪ ،‬کە لە سەدا‬ ‫هەشتای کەسایەتی مرۆڤ لەم قۆناغەدا دروست دەبێت‪ ..‬ئێمە هەرەم بیر لە داتوو دەکەینەوە‪،‬‬ ‫مندااڵنیش داهاتوون‪.‬‬ ‫خەیاڵی زانستی لە ئەدەبی مندااڵن دا‪ ،‬رۆڵێکی گرنگی ئەرێنی هەیە‪ ،‬لە هەموو ئەو بابەتانەی‬ ‫کە پەیوەندییان بە ئەدەبی مندااڵنەوە هەیە‪ ..‬رۆڵێکی گرنگیشی هەیە لە پێشخستنی کەسایەتی‬ ‫منداڵ‪ ،‬لە رووی بیر و گوزارشتکردن و داهێنان و زمان دا‪.‬‬ ‫ئەدەبی خەیاڵی زانستی مندااڵن‪ ،‬کە زیاتر لە چیرۆک و هۆنراوەدا خۆی دەبینێتەوە‪ ،‬گرنگی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪214‬‬

‫‪20‬‬

‫و کاریگەریی هەیە لە زاخاودانی بەهـرە و لە گەشەکردنی بیری مندااڵن‪ .‬گرنگترین شاکارە‬ ‫ئەدەبییەکانی مندااڵن‪ ،‬تەنانەت ئەو جورە ئەدەبانەش کە بە ریالیزم واتە (رووداوی راستی)‬ ‫ناو دەبرێن و لە راستتیەوە نزیکن‪ ،‬ئەوانەش پشت بە خەیاڵ دەبەستن و‪ ..‬خەیاڵ رەگەزی‬ ‫سەرەکییانە‪.‬‬ ‫بێگومان بۆ نووسینی چیرۆک و هۆنراوەی خەیاڵی زانستی بۆ مندااڵن‪ ،‬پێویستی بە شارەزاییەکی‬ ‫زیاتری زانست و زانیاری هەیە‪ ..‬ئەو نووسەرانەی کە بابەتی خەیاڵی زانستی بۆ مندااڵن‬ ‫دەنووسن‪ ،‬پێویستە جەخت لەسەر فراوانکردن و گەشەکردنی خەیاڵ و هزر وبیری مندااڵن‬ ‫بکەن‪ ،‬بە تایبەتیش چیرۆکی خەیاڵی زانستی کە لە پێشەنگی ئەو بابەتانەیە‪ ،‬زیاتر خەیاڵی‬ ‫مندااڵن دەورووژێنی و گەشە بە توانا هۆشییەکانیان دەکات‪ ..‬پێویستیشە لە چوارچێوەیەکی‬ ‫لۆژیکی دیاریکراودا کاربکەن‪ ،‬رەچاوی ئەو بنەما و پێویستییانە بکەن کە پەیوەندییان بە‬ ‫ئەدەبی مندااڵنەوە هەیە‪ ..‬نابێت وڕینە و خەیـاڵ پاڵو و زیندەخەونی دوور لە راستییە زانستی‬ ‫و زانیارییەکان پێشکەش بە مندااڵن بکەن‪ ،‬کە هیچ پەەیووەندییان بە زانیارییەوە نییە‪ ..‬لەگەڵ‬ ‫ئەمانەشدا‪ ،‬پێویستە رەچاوی جیوازی توانای نێوان مندااڵن بکەن‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ :‬هەندێ وا دەزانێ‪ ،‬کە زنجیرە دراما یا فیلمی (سۆپرمان‪ ،‬گرین دایزەر‪ ،‬باتمان‪،‬‬ ‫پیاوی ئاسنین‪ ،‬شەمشەمەکوێرە‪ ،‬فیلمی تری لەم كەسایەتییانە) کە خراونەتە ریزبەندی‬ ‫چیرۆکەکانی خەیاڵی زانستییەوە‪ ..‬بەاڵم لە راستیدا‪ ،‬ئەم زنجیرە فیلمانە خەیاڵی ئەفسانەیی‬ ‫پڕوپووچ و بێ بنەمان‪ ..‬چونکە پاڵەوانەکانیان لە توانابەدەرن و هەرگیز کەس دەرەقەتیان‬ ‫نایا و نامرن و هەردەمیش سەرکەوتوو و براوەن‪ ..‬بیرۆکەی ئەم چیرۆکانە لەسەر توندوتیژی و‬ ‫شەڕ و کوشتن و وێرانکاری و دوژمنایەتی و رق بنیات نراون‪ ..‬ئەم پاڵەوانە توانابەدەرانە هیچ‬ ‫کارێکی چاکە و پیاوەتییان نییە‪ ..‬ئەم فیلمانە زیانێکی گەورە مندااڵن دەگەیەنن‪ ،‬لێیانەوە‬ ‫فێری رق و چەقاوەسوویی و سەرەکێشی زیان بەخش دەبن‪ ..‬بۆیە ئەم فیلمانە ئەفسانەن و‬ ‫ناچنە ژێر چەتری ئەدەبی خەیاڵی زانستییەوە‪ ..‬چونکە ئەدەبی خەیاڵی زانستی‪ ،‬ئامانج و‬ ‫مەبەستێکی پیرۆزی هەیە و‪ ..‬دژی شەڕ و وێرانکارییە و‪ ..‬هاندەری پێشکەوتن و ئاوەدانییە‪.‬‬ ‫کاری خەیاڵی زانستی‪ ،‬ئەوەیە کە مندااڵن بە زانستییەکی فراوان گۆش و پەروەردە بکا و‪،‬‬ ‫لە جیهانێکی پڕ لە خەونی سەوز و هیوادا‪ ،‬بۆ جیهانێکی ئایندەی ئامانجەکانیان بەرێ و‪،‬‬ ‫یارمەتییان دەدات کە ببنە مندااڵنی هەمیشە گەشبین و داهێنەر وهیواخواز‪.‬‬ ‫ئەدەبی خەیاڵی زانستی‪ ،‬یەکێکە لە بەرزترین پێکهاتەکانی بنیاتنانی زەینی مندااڵن‪.‬‬ ‫ئەدەبی خەیاڵی زانستی مندااڵن‪ ،‬لەسەر سێ کۆڵەکەی سەرەکی وەستاوە‪:‬‬ ‫‪١‬ـ ئـەدەب‪ :‬نووسەری ئەم بوارە‪ ،‬پێویستە ئەەوە بزانێت کە بۆ مندااڵن دەنووسێ و نووسینەکەی‬ ‫پێشکەش بە ئەوان دەکات‪ ..‬پێویستە رەچاوی پێویستییە هونەرییەکان و زمان و فەرهەنکی‬ ‫مندااڵن و‪ ،‬تایبەتمەندییەکانی قۆناغەکان منداڵی و شێوازی داڕشتن و هەڵبژاردنی رۆڵی شیاوی‬ ‫پاڵەوانەکانی نووسینەکانی بکات و‪ ،‬بە ئاسانترین شێوە بیرۆکەی نووسینەکانی دابڕێژێ و بە‬ ‫مندااڵن بگەیەنێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ خەیـاڵ‪ :‬خەیاڵ و ئەندێشەی بەرهەمدار سنووری نییە‪ ،‬کە لەسەر بیرۆکەیەکی وادا بنیاتنرابێ‪،‬‬ ‫بمانەوێ پەرەی پێبدەین‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪20‬‬

‫ ‪215‬‬

‫‪٣‬ـ زانیـاری‪ :‬گەلێ نموونەی داهێنانی ئەدەبی و هونەری هەن‪ ،‬کە لە پێشا خەیاڵ بە پێشبینی‬ ‫کردن و بە پشتبەستن بە راستییە زا یارییەکان چنیونی‪ ،‬دواتر هاتوونەتەدی و ئادەمیزاد‬ ‫سوودی لێوەرگرتوون‪.‬‬ ‫پێویستە نووسەرانی ئەم بوارە زیدەڕۆیی نەکەن لە بابەتەکانیاندا‪ ،‬ناشبێت پاڵەوان چیرۆکەکانیان‬ ‫لە پێستی خۆیان دەربکەن‪ ،‬تا ئەو رادەیەی کە مندااڵن لە راستییەکان دووربخەنەوە و نەتوانن‬ ‫لە نێوان ئەفسانە و راستییەکاندا‪ ،‬جیاوازی بکەن‪.‬‬ ‫ئەدەبی خەیاڵی زانستی‪ ،‬رۆڵێکی گرنگی هەیە لە پەرەوەردەکردنی دروستی مندااڵن دا‪ ،‬دەتوانین‬ ‫لە میانەی چیرۆکە خەیاڵییەکانەوە‪ ،‬بە شێوەیەکی ئاسان بەها مرۆییەکان و نیشتمانییەکان‬ ‫لە دەروونی مندااڵندا بڕوێنین‪ ..‬بۆیە زانایانی بواری دەروونناسی و پەروەردە پێیان باشە کە‬ ‫ئەدەبی خەیاڵی زانستی‪ ،‬بە تایبەتیش چیرۆک بخرێتە پەیڕەو و پرۆگرامەکانی خوێندن لە‬ ‫قوتابخانە بنەڕەتییەکاندا‪.‬‬ ‫بە کورتی لە ئەدەبی خەیاڵی زانستیدا‪ ،‬منداڵ بە ئـارەزووی خۆی‪ ،‬خەیاڵ دەکات و زیندەخەو‬ ‫دەبینێ و‪ ،‬دەتوانێت لە رێی خەیاڵكردنەوە‪ ،‬دوو شاباڵ لە خۆی ببەەستێ و سنوووری توانا‬ ‫تایبەتییە سنووردارەکانی خۆی ببەزێنێ و‪ ،‬بە بە کامی دڵی بەسەر کۆسپ و کات و شوێندا‬ ‫بفڕێ‪ ..‬دەست بۆ ئەو شتانەی درێژ بکات کە زەحمەتە لە راستیدا بیان گاتی و‪ ،‬بتوانێت لغاو‬ ‫و جەڵەویان بکات‪ .‬بە هەوەسی خۆشی چێژ لەو هەبووە زۆر و زەبەندەی بەردەستی وەربگرێ‪..‬‬ ‫بە تیشکی هیواش رووناک ببێتەوە‪ ،‬هۆشی کراوەبێت بۆ وەرگرتنی هەموو داهێنانێکی تازەی‬ ‫ژیان و راهاتن لە گەڵیاندا‪ ..‬هەمیشەش دوای شتی تازە و سوودبەخش بکەوێت‪.‬‬ ‫لە ئەدەبی کوردی دا‪ ،‬ئەدەبی خەیاڵی زانستی تازەیە‪ ،‬بە تایبەتی چیرۆکی زانستی بۆ مندااڵن‬ ‫چرۆی کردووە‪ ..‬چەند نموونەیەکی سەرکەوتوومان لەم جۆرە ئەدەبە بۆ مندااڵن هەیە‪ ..‬بەاڵم‬ ‫هێشتا لە قۆناغی سەرەتا و تاقیکردمەوە داین‪ ..‬پێویستیمان بە نووسەران و رەخنەگرانی بە‬ ‫توانا و شارەزای ئەدەبی خەیاڵی زانستی هەیە‪ ..‬کە ئاوزەنگی لە ئەسپی خەیاڵ و تواناکانیان‬ ‫بدەن و خۆیان و بەرهەمەکانیان دەربخەن‪ ..‬گەشبینم کە ئەم هیوایەمان دێتەدی و ئااڵی‬ ‫ئەدەبی کوردیشمان لە نێو ئەدەبی گەالندا دەشەکێتەوە‪.‬‬

‫(*) بۆ ئەم نووسینەم‪ ،‬سوودم لەم سەرچاوانە وەرگرتووە‪:‬‬

‫‪١‬ـ‬ ‫‪٢‬ـ‬ ‫‪٣‬ـ‬ ‫‪٤‬ـ‬ ‫‪٥‬ـ‬ ‫‪٦‬ـ‬ ‫‪٧‬ـ‬

‫الخیال العلمي في ادب االطفال‪ ،‬کتابة ــ محمد هـزاع و ماجدە قرشي‪.‬‬ ‫فلنبدا بالخیال العلمي ـ لتنمیة االبداع والموهبة ــ دکتۆر‪ .‬خلیل ابو قورة‪.‬‬ ‫ادب الخیال العلمي ـ یبشر بعالم جدید ــ صحیفة الراکوبة ـ حازم خالد‪.‬‬ ‫المضمون ومشکلة الخیال في کتب االطفال ــ احمد نجیب‪.‬‬ ‫ثنائیة الواقع والخیال في ادب االطفال ــ محمود رزان‪.‬‬ ‫الخیال العلمي في ادب االطفال ــ الدکتورە‪ .‬نعیمە حسن النجار‪.‬‬ ‫چۆن و چی بۆ منداڵ بنووسین‪...‬؟! ــ لەتیف هەڵمەت ـ کەرکوک‪٢٠١١ :‬‬

‫رەزا شوان‪ /‬نەرویج‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪216‬‬

‫‪20‬‬