گۆڤارێكی وه‌رزیی هزرییه پەیمانگەی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان دەریدەكات ساڵی پێنجه‌م – ژمارە ()20 خاوەنی ئیمتیاز
یەكێتی ئافرەتانی كوردستان سەرنووسەر
مەهاباد قەرەداغی
mahabad07@gmail.com 07504451932 دیزایینی بەرگ و ناوەوە
هێمن خدر
07504073710
پێگه‌ی ئه‌لیكترۆنی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان www.afrat.org
ساڵی پێنجه‌م
2
20
پێرست سه‌روتار ........................................................................سه‌رنووسه‌ر5........................ ریفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان و دیدێکی ئافرەتانە ......................د .ڤیان سلێمان9.................... وەبەرھێنان لە گەنج ،بۆ قۆناغی دروستکردنی دەوڵەت..........................ساسان عەونی19.................... سه‌ربه‌خۆییه‌كی بێ ده‌وڵه‌ت.....................................................د .شه‌ونم یه‌حیا27 ................. چه‌ند سه‌قه‌ڵه‌م و پێشنیازێك ل ه باره‌ی ریفراندۆمه‌وه ...........................ئاسۆ كه‌ریم33...................... باشووری كوردستان و هه‌نگاوه‌كانی بنیاتنانی نه‌ته‌و‌ه و ده‌وڵه‌ت ...............مه‌هاباد قه‌ره‌داغی43................ كۆمه‌ڵه‌ی مندااڵنی كورد ل ه نه‌رویج55 ................................................................................ االساس القانوني لنشأة الدولة الجديدة وحق اقليم كوردستان في تكوين دولة مستقلة.....د.افين خالد عبد الرحمن 59 .......... جینۆساید ،كۆكوژی جیبسییه‌كان ل ه الیه‌ن ئه‌ڵمانیای نازییه‌وه...................و.مه‌هاباد قه‌ره‌داغی67 ............ داخوازینامه‌ی ژنی كورد..........................................................گۆڤاری شیكار95 ................. مسه‌فا پاشای باجه‌الن............................................................پ.ی .ئه‌حمه‌د باوه‌ڕ125 .......... رۆڵ و ئیماژی رۆشنبیری ل ه دیدێكی نوێدا........................................د .شه‌ونم یه‌حیا145 .............. شرۆڤه‌ی ئابوری ك ه نێوان دوێنێ و ئه‌مڕۆ........................................شیالن بیبانی169 ................. ستراتیژیه‌ت و سیستمی ئابووری و................................................هێرش شكاك185 ................. ره‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی ب ه چ ئاقارێكدا گوزه‌ر ده‌كات؟...........................موحسین ئاواره201 ................ خه‌یاڵی زانستی ل ه ئه‌ده‌بی مندااڵن دا.............................................ره‌زا شوان211 .....................
ساڵی پێنجه‌م
20
3
ساڵی پێنجه‌م
4
20
س ە و ر تار
س ە ر ن و و سەر
ساڵی پێنجه‌م
20
5
«بەرەو سەربەخۆیی ،بەرەو بنیاتنانی دەوڵەتی کوردستان» لە سەروتاری هەر ژمارەیەکی دوو ساڵی پێشووتردا هیوای ئەوەمان خواستووە بارودۆخی کوردستان گۆڕانکارییەکی ئەرێنی بەسەردا بێت و خەڵکی کوردستان بحەسێتەوە ،چوون بە تایبەت لە دوو ساڵی ڕابردوودا جەنگ لە الیەک و قەیرانی ئابووری لە الیەکی ترەوە تەنگی بە نیشتیمان و نەتەوەکەمان هەڵچنیبوو .چاوەڕیی هەواڵێکی جیاواز و دڵخۆشکەر بووین ،چاوەڕێی بڕیاردان بووین بۆ یەکالکردنەوەی چارەنووس و خۆشبەختانە لە ژمارە ()٢٠ی گۆڤارەکەمان کە هاوکات تەمەنی گۆڤارەکە پێنج ساڵ پڕ دەکاتەوە ،هەواڵە خۆشە چارەنووسسازەکەش بیر و هزرمان رۆشن دەکاتەوە ،چوون لە ٢٥ی سێپتەمبەردا کە دەکاتە ئەم چەند رۆژەی داهاتوو ،ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی کوردستان و بنیاتنانی دەوڵەتێکی کوردستانی سەروەر ،ئەنجام دەدرێت. لەم ریفراندۆمەدا ،گەل بڕیار دەدات نیشتیمانەکەی ئازاد و سەربەخۆ بێت یان نا. بێگومان هیچ مرۆڤێکی خاوەن ئاوەز و خاوەن ویژدان «نا» هەڵنابژێرێت و خۆی لە مێژوودا شەرمەزار ناکات ،گەر کەسانێک هەبن ئەوە بکەن یان لە ویژدان یان لە عەقڵمەندیی بێبەریین ،چوون هیچ گەلێکی دنیا کە دەیان جار کۆمەڵکوژ کرابێت ،کە ڕووبارێ خوێنی بۆ ئازادی و سەربەخۆیی رژاندبێت ،کە سەدەیەک نەهامەتی بەدەست داگیرکەرانی واڵتەکەیەوە دیبێت «نەخێر» هەڵنابژێرێت .ئەم بڕیاردانە مێژووییە کە پێویست ناکات بڵێین پێشبینییە ،بەڵکو بەڵگەنەویستە کە زۆرینەی رەها لە کورد «بەڵێ» هەڵدەبژێرێت و ناسنامەی خۆی و چارەنووسی نیشتیمانەکەی دیاری دەکات. لە رۆژی دەستنیشانکردنی رۆژی ریفراندۆمەوە تا ئێستا کە وەرزێکی تەواوە ،پرسی گشتپرسی کوردستان بووەتە باسی سەرەکی لە میدیاکانی ناوچەکە و جیهان و خۆماڵییش .ئەو بڕیارە بوێرانەیەی تێکڕا الیەنە سیاسییەکانی کوردستان دایان (جگە لە بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی ئیسالمی) بەرپرسانی واڵتانی دراوسێی کوردستان بەسەر دابەشکراودای شۆک کرد و هەلوێستی سەیر و کاردانەوەی سەمەرەمان لێیان بینی، وەلێ هیچ کاردانەوە و هەڵوێستێک چەند تووند و سەیر و سەمەرەش بێت ناتوانی کار ساڵی پێنجه‌م
6
20
لە ئیرادەی گەلێک بکات کە لەوەتی هەیە نەخشەی واڵتێکی سەربەخۆ لە خەیاڵدانیدا گەشە دەکات و چەندین شۆڕشی بۆ هەڵگیرساندووە و قوربانی زۆری بۆ داوە. گۆڤاری شیکار لەم ژمارەیەدا دۆسییەکی تایبەت بە پرسی «ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی کوردستان» هەیە ،وێڕای چەندین باس و بابەتی دیکەی شیکاری ،کە تێکڕایان دەچنە خزمەتی گەشپێدانی سیاسەت و ئابووری و ئەدەب و کولتووری کوردستانەوە .شادمانین کە سال و رۆژ و وەرزی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی کوردستان ،ساڵ و رۆژ و وەرزی پڕکردنەوەی پێنجەمین ساڵی تەمەنی گۆڤارەکەشمانە و دەنگدانی گەل بە بەڵی بۆ سەربەخۆیی کوردستان دەبێتە ئاهەنگی گەورەی ئێمە و لەمەودوا بە گوڕ و تینێکی مەزنتر و وزە و ورەیەکی زیاترەوە بەردەوامی بە کاروانی رووناکبیری دەدەین و گۆڤارەکەان دەخەینە خزمەتی گەشەدان بە کولتووری دەوڵەتی کوردستان. بەهیوای سەرکەوتنی گەلەکەمان لەم پرۆسە دیموکراسییە مێژووییەدا ،بە هیوای گەیشتن بە لوتکەی سەرفرازی ،بەڵێ بۆ سەربەخۆیی کوردستان ،بەڵی بۆ ئاشتی و ئازادی و پێکەوەژیان لە ژێر ئااڵی کوردستانێکی سەربەخۆ.
ساڵی پێنجه‌م
20
7
ساڵی پێنجه‌م
8
20
ریفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان و دیدێکی ئافرەتانە د .ڤیان سلێمان
ساڵی پێنجه‌م
20
9
ساڵی پێنجه‌م
10
20
ھەر تێکۆشانێکی سیاسی کە ئافرەت بە قواڵیی ،لە سەرەوەی ،لە خوارەوەیی و لە ناویدا نەبێت ،لە بنەمادا تێکۆشان نییە. ئاروندھاتی رۆی ،نوسەری ھیندی پێشەکی: دوابەدوای کۆبونەوەی الیەنە سیاسیەکان و نوێنەرانی پێکھاتە نەتەوەیی و ئاینە جیاوازەکانی کوردستان ،بە سەرپەرشتی و سەرکردایەتی سەرۆکی ھەرێمی کوردستان بەرێز سەرۆک بارزانی ،کە بڕیار درا ڕێکەوتی ٢٥ی ئەیلول ،دەستنیشان بکرێ بۆ ئەنجام دانی ریفراندۆم بۆ پرس کردن بە کوردستانیان بۆ ھەڵبژاردنی یەکێک لەم دوو بژاردە ،سەربەخۆبوون یاخود مانەوە لە چوارچێوەی عێراق دا ،ئەم بڕیارە واتە بڕیاری ڕیفراندۆم ،کە گوزارشتە لە بیروڕا و خواستی کوردستانیان ،بڕیارێکی چارەنوسسازەو وەرچەرخانێکی مێژوییە لە ناوچەکەداو کاریگەری دەبێت لەسەر سەرجەمی بارودۆخەکان لەناو کۆمەڵگەدا ،بۆیە پێویستە ئافرەتانی کوردستان دید و بۆچونی خۆیان بخەنەڕوو دەربارەی ریفراندۆم و دەرەنجامەکانی و دەربارەی ئەوەی ئەم پرۆسەیە بە چ الیەکدا لە بەرژەوەندی ئافرەتان و سەرجەمی کۆمەڵگەیە. لە ھەمان کاتیش کە بڕیارە لە عێراق جیا ببینەوەو سەربەخۆ بین و ببین بە خاوەن دەوڵەتی خۆمان ،ئەوا پێویستە ئێمەی ئافرەت قسەی خۆمان ھەبێت و دەنگمان بیستراو بێت ،و ریفراندۆم ،کە ھەڵقواڵوی ھزری ئازادیخوازی نەتەوەیی و نیشتیمانی کوردستانیانە دەبێت ھزری پاشکۆیەتی ڕەگەزی و ژێردەستەیی بنێژێتەوە .دەبێت ھاوتەریب بێت لەگەڵ پێشکەوتویی و سەردەمیبوون و بنەماکانی مافی مرۆڤ و ھاوئاھەنگ بێت لەگەڵ جارنامەی جیھانی مافەکانی مرۆڤ و بەشێک لە یاسا پێشکەوتوەکان لە واڵتانی ساڵی پێنجه‌م
20
11
جیھانی پێشکەوتوو و بزاڤی فیمینیزمی جیھانی. پرۆسەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان: پرسکردن بە ھاونیشتیمانیانی کوردستان سەبارەت بەوەی دەیانەوێت سەربەخۆبن یاخود لە چوارچێوەی عێراق دا بمێننەوە مافێکی سروشتی و یاساییەو تەنانەت ئەگەر کوردستان ھیچ کێشەیەکی لەگەڵ عێراقدا نەبا و عێراقیش واڵتێکی دیموکراسی بوایە، گەلی کوردستان ھەر مافی خۆی دەبوو ئەو پرۆسەیە ئەنجام بدات ،ئەمەش لەبەرئەوەی، کە مافی ھەر گەل و نەتەوەیەکە لە سنوری جوگرافی خۆیدا مافی دیاریکردنی چارەنوسی خۆی ھەبێت و خاوەن سەروەری بێت بەسەر نیشتیمانی خۆیدا ،ئەمە لە کاتێکدا پرۆسەی حوکمڕانی لە عێراق لە سەردەمی دەسەاڵتی پاشایەتی و ھاتنی سیستەمی کۆماری و تاقیکردنەوەی چەندین شێوازی حوکمڕانی دیکە لە ھیچ کاتێکدا سەرکەوتنی بە دەست نەھێناوە ،بەڵکو ھەر حوکمڕانیەکی تازە ماڵوێرانی و کاولکاری زیاتری بەدوای خۆیدا ھێناوە ،لەم نێوەندەدا کوردستان ھەرچەند لە ڕووی ھەموو تایبەتمەندیەکانی نەتەوەیی ،مێژویی ،جوگرافی و کلتوری لەم واڵتە جیاوازەو ،بە بڕیارێکی ھەڵە بە عێراقەوە لکێنراوەو ،بەشی لەم واڵتە پەراوێزخستن و لەناوبردن بووە ،تا ئێستاش لە ڕووی یاساییەوە بەشێکە لە عێراق. ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی میکانیزمێکی دیموکراسی و ئاشتیانەیە بۆ دەربرینی خواستی ھەر گەلێکی ژێردەستە بۆ ڕزگاربون لەو ژێر دەستەییەو گەیشتن بە شکۆمەندبون لە سایەی سەروەری دا ،پرۆسەی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی ،کەوا بڕیارە لە ٢٥ی ئەیلول لە کوردستان ئەنجام بدرێت ،پرۆسەیەکی چارەنوسساز و وەرچەرخێنەرەو کوردستان لە قۆناغێکەوە دەباتە قۆناغێکی تر ،بەاڵم وەکچۆن ئەم بڕیارە واتە بریاری ریفراندۆم بەرھەمی خەباتێکی نەپساوەو خوێنی شەھیدان و قوربانیدانی چەندین جارەی گەلێکە، لە ھەمان کات پرۆسەیەکی ئاسان نییەو لە ئێستادا ڕوبەڕوی چەندین ئاستەنگ و پێشگیری بۆتەوە ،لەم چوارچێوەیەشدا چەند ئاراستیەک بوونیان ھەیە ،ئاراستەیەک لەگەڵ ئەنجامدانی ریفراندۆم نییەو پێیوایە سەربەخۆیی پێویستی بەم پرۆسەیە نییە، بە دڵنییاییەوە سەربەخۆیی خواستی ڕەوا و خۆرسک و مافێکی سروشتی و گەردونی کوردستانیانە ،بەاڵم ڕەنگە راگەیاندنی سەربەخۆیی بەبێ پرۆسەی ریفراندۆم وەک شێوازێک لە ڕاگەیاندنی سەربازی بێت ،کە ئەوەش ناگەیەنێت کە دانیشتوان بە زۆرینە لەگەڵی بن ،یاخود ئەگەر لەگەڵی نەبن ،ئەوا ھیچ بەڵگەیەک بە دەستەوە نییە بۆ ڕای ساڵی پێنجه‌م
12
20
گشتی و ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان و واڵتە گەورەکانی جیھان و دەوروبەر ،کە دانیشتوانی ئەم پارچە زەویە لەگەڵ جیابوونەوە یان مانەوە دان. ئاراستەیەکیش دژی ئەنجامدانی ریفراندۆمەو ھاونیشتیمانیان ھان دەدات بە ھەڵبژاردنی نەخێر ،ئەم ئاراستەیە بە شێوازی جۆراوجۆر ھێرش دەکەنە سەر بڕیاری ریفراندۆم و بە نابەجێی دەزانن و کاتەکەیان پێ گونجاو نییەو بە مەترسی بۆسەر کوردستان و دانیشتوانەکەی دەزانن ،بەاڵم پێویستە ھەموو الیەک ئەو ڕاستیە بزانێت کە مێژوومان ھەتا ئەمرۆ لێوانلێو بووە لە مەترسی و قوربانیدان و چەوسانەوە لەالیەن ڕژێمە یەک لە دوای یەکەکانی بەغدا ،مانەوە لە دۆخی ئێستا و بەردەوامبون بە پاشکۆیی بەغدا، بە سەرنجدان لە بارودۆخی عێراق ،واتە بەردەوامبون لە شوێنکەوتەیی ھزری تائیفی و مەزھەبی ،خۆبەستنەوە بە واڵتێک کە پڕە لە فاکتەرەکانی توندوتیژی و دواکەوتویی و بەتاڵە لە ئەگەرەکانی بە مەدەنیبون و دیموکراسیبون. بانگەشەکردن بۆ مانەوە لەگەڵ عێراق ،واتە بانگەشەکردن بۆ مانەوە لەگەڵ ڕژێمێک کە چەندین فۆرمی سزادانی لەسەرمان تاقی کردۆتەوە ،لە کیمیاباران و ئەنفال و لەناوبردنەوە لەسەردەمی دیکتاتۆریەتەکان بۆ پێشێلکردنی مافەکان و سەروەریەکان و سزای ئابوری لە سەردەمی بەناو کۆماری عیراقی فیدراڵ. ئەم دەسەاڵتە لە خراپترین بارودۆخ و الوازترین ھەڵوێستیدا لە کاتێکدا ،کە بەشێکی زۆری خاکەکەی لەالیەن تیرۆریستان داگیر کراوە ،قوتی کوردستانیانی بڕی .دەبێت لە دوای کۆتایی ھاتنی مەترسی تیرۆر و بەھێزبونی عێراق و پاشگەزبونەوەی کوردستان لە بریاری ریفراندۆم و خواستی سەربەخۆیی چی بەسەر کوردستان بھێنێ ؟ ئەم پرسیارەو چەندین پرسیاری دیکە پێویستە کوردستانیان لە خۆیانی بکەن و ھۆشیارانە مامەڵە لەگەڵ پیالنگێڕی دەسەاڵتی ناوەند و واڵتانی دەوروبەر و دارودەستەکانیان لە ناوخۆ بکەن. ئافرەتانی کوردستان لە سایەی بێ دەوڵەتی دا: کلتوری ھەر کۆمەڵگایەک بریتیە لە دەسکەوتە ھزریەکانی ئەو کۆمەڵگەیە ھەتا دەمی باسکردنی ،کۆمەڵگەی کوردی کلتورێکی تەواو جیاوازی ھەبووە لە کلتوری کۆمەڵگاکانی دیکەی ھاوسێی بە تایبەت کۆمەڵگای عەرەبی عێراقی ،ڕوانینی کۆمەڵگەی کوردی بۆ ئافرەت و پێگەی ئافرەت لە دوای تێکەڵکردنی لەگەڵ کۆمەڵگەی عەرەبی و کۆکردنەوەیان لە نێو قەوارەیەکی یەکگرتودا بەناوی عێراق ،گۆڕانێکی زۆری بەسەردا ھات ،بە جۆرێک ساڵی پێنجه‌م
20
13
کە لە ئێستادا بەدەستھاتووە ھزریەکانمان بە چەندین دابونەریتی دواکەوتووی کلتوری عەرەبی ئاخنراون ،کە بوون بە جێگری کۆمەاڵیەتی و قورساییەکی زۆر خراوەتە سەر ئەم دابونەریتانەو لەم چوارچێوەیەشدا ھزری رەسەنی کوردەواری و جێگر لە بەرامبەر ھەموو گۆرانکاریەکان لە ملمالنێیەکی قورسدایەو دەستبردن بۆ ئەم جێگرانە لەالیەن سیستەمی ئاینی و کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگە بەرپەرچ دراوەتەوە ،ھەربۆیە دابونەریت پێگەیەکی بە ھێزی ھەیە و تێکەڵ کراوە بە سەرجەم جومگەکانی ژیان ،لە پاڵ ھۆکارە کۆمەاڵیەتیەکان بارودۆخی ڕامیاری ھەماھەنگ بووە لە دواکەوتنی کۆمەڵگە بە شێوەیەک ،کە نیشتیمانمان داگیرکراو بووەو داگیرکەران بە ھەموو شێوەیەک ڕووبەڕوی ھزری نەتەوەییمان بونەتەوەو کۆمەڵگەکەمانیان چەوساندۆتەوەو چەندین کارەسات و تاوانی گەورەیان بەسەردا ھێناوە ،وەک کۆمەڵکوژی و کیمیاباران و ئەنفال و ڕاگواستن و چەندین تاوانی دیکە ،کە لە ھەموو ئەم ڕووداوانە بەشی ئافرەت لە ھی پیاو کەمتر نەبووەو بەڵکو ئافرەت قوربانی سەرەکی ھەموو ڕوداوەکان بووە ،وێڕای ئەوەی خۆی بەشێکی سەرەکی قوربانیەکان بووە لە ھەمان کات قوربانی بوونی پیاویش ھەر یەخەی ئافرەتی گرتووەو ھیچ ئافرەتێک نەبووە توشی ھەمان سەختی و دژواری نەبووبێتەوە، کە باوک و ھاوسەر و برای پێشمەرگەی ھەبووە. لەگەڵ ناوھێنانی ئافرەتدا چەوسانەوەو نەھامەتی و قوربانیدان دەبیسترێت و دەبینرێت و ،جێی خۆیەتی کە ئافرەتانی کوردستان ناسناوی قوربانیدەرترین و بەشمەینەتترین و ھاوکات خۆڕاگرترین و پڕئیرادەترین ئافرەتانی جیھانیان پێ بدرێت ،ئەمەش لەو سۆنگەیەوە سەرچاوە دەگرێت ،کە ھەمیشە پشکی سەرەکی قوربانیدان بەر ئافرەت کەوتوەو ئافرەتیش فاکتەرێکی سەرەکی بەردەوامی و خۆراگری ئەم گەلە بووە ،ئەمە لە کاتێکدا ئافرەت بەشداریەکی بەرچاوی راستەوخۆی بزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەکەی بووە، کەواتە ئافرەت ھەم قوربانی پرۆسەکانی جینۆسایدو ھەم بەشداری ڕاستەوخۆی بزاڤی ئازادیخوازی گەلی کوردستان بووە ،بەاڵم بەش و بەرکەوتی ئافرەت لە بەرھەمی خەبات و شۆڕش و ڕاپەڕینەکان بارتەقای ڕۆڵەکەی نەبووە ،ئەمەش بەشێکی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کوردستان تا ئێستاش نەبۆتە خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری. لە ئەزمونی حکومەتی ھەرێمی کوردستان چەندین کار کراوەو ڕەوشی ئافرەت گۆرانی بەخۆیەوە بینیوە بە ھەوڵ و کۆششی ھەموو الیەک لە حکومەتی ھەرێمی کوردستان و رێکخراوەکانی ئافرەتان و بزاڤی ئافرەتان بە شێوەیەکی گشتی گۆرانی بەرچاو و ھەنگاوی باش نراوە ،کە ھەمووی ئاماژەی دڵخۆشکەرن بۆ ئافرەتانی کوردستان، ساڵی پێنجه‌م
14
20
بەاڵم لەالیەک بە ھۆی ئەو کلتورەی کە دەیان ساڵە ڕەگی داکوتاوە ھەروەھا بە ھۆی سنورداری دەستکراوەیی و تواناکانی حکومەتی ھەرێم ،کە لە زۆر بواردا دەبێ ڕەچاوی یاساکانی عێراق بکات ،ھەروەھا لەبەر رێگرە ناوخۆییەکان ،کە کار لەسەر الوازبونی بزاڤی یەکسانیخوازی ئافرەتان دەکەن ،سیاسەتی جێندەر و ھاوسەنگ کردنی بااڵنسی جێندەری و بەھێز کردنی پێگەی ئافرەت لە کۆمەڵگادا ،ئەگەرچی ھەوڵی زۆری بۆ دراوە ،بەاڵم رێگەی ڕاستی خۆی نەگرتووەو تا ئەمرۆ نەگەیشتوین بە کۆمەڵگەیەکی مەدەنی ھاوشانی کۆمەڵگە پێشکەوتوەکان بەبێ جیاوازی کردن لەسەر بنەمای جێندەر، و سەروەربوون تەنھا بۆ مرۆڤ. ئاستەکانی بەشداری ئافرەت لە پرۆسەی ریفراندۆم دا: سەرکەوتنی پرۆسەی ریفراندۆم ،بەو ئاست و شێوەیەی کە چاوەڕێی دەکەین و دەرەنجامە ئەرێنیەکانی بەندە بە چەند فاکتەرێکەوە ،لێرەدا و بە گوێرەی تەوەری ئەم باسە تیشک دەخەینەسەر بەشداری ئافرەت لەم پرۆسەیەدا ،وەک زانراوە ئاستی بەشداریکردن لە پرۆسەی ریفراندۆم و ھەر پرۆسەیەکی دیکەی دەنگدان ،لە سەرەتاییترین ئاستەوە ،کە بەشداریکردنە لە پرۆسەکەو پڕکردنەوەی کارتی دەنگدانە ھەتا چەند ئاستێکی جیاوازتر، وەک سەرکردایەتی گروپی بانگەشە کردن و سەرپەرشتی و گێڕانی کۆڕ و کۆبونەوە جەماوەریەکان و سەرکردایەتی ئاستی بااڵتر واتە ،ئاراستە کردنی ھزری ھاونیشتیمانیان و ھۆشیار کردنەوەیان سەبارەت بەم پرسە چارەنوسسازە. بەشداری ئافرەت تەنھا لە ئاستە سەرەتاییەکەدا واتە تەنھا وەک دەنگدەر قەتیس نەبووە ،بەڵکو ڕۆڵی بەرچاو دەگێڕێت و لە ھەموو ئاستەکانی بەشداریدا بوونێکی کارای ھەیە بە شێوەیەک ،کە دید و جیھانبینی و جێدەستی ئافرەت بە پرۆسەکەوە دیار دەبێت و ،لەم پرۆسەیەدا دەبێ ئاستی بەشداری ئافرەت لە ڕەوتی کۆمەڵگادا چەندین ھەنگاو بە پێش بخەین ،چونکە لە پێشوودا سەرجەم کایەکان بە سەرکردایەتی دیدو ھزری پیاوساالرانە ئاراستەو سەرپەرشتی کراون و ریفراندۆم ،کە دەروازەی سەربەخۆییە دەبێت بە ھزرێکی ھاوسەنگ بەڕێوە ببرێ و سیمایەکی مەدەنی پێوە دیاربێ ،کە ئەمەش تەنھا بە بەشداری ئافرەت بەرجەستە دەبێت. ئاستێکی دیکەی ڕۆڵی ئافرەت لە پرۆسەی ریفراندۆم دا ،کاریگەری ئافرەتە لە ژینگەی خێزان دا ،بە شێوەیەک ،کە ئەم رۆڵە کارا بێت لەناو خێزان دا و کاریگەری لەسەر ئەندامانی خێزان و بیروبۆچونیان ھەبێت و ئافرەت لە کەسایەتی شوێنکەوتو ،گوێڕایەڵ و ساڵی پێنجه‌م
20
15
بێدەنگ بۆ سەرکردایەتیکردنی خێزان و ئاراستە کردنی بیروڕای ئەندامانی خێزان ھەنگاو بنێت و لێھاتوییە دەرونیەکانی گەشە پێبدات و ھێز و توانای بڕوا پێکردن و متمانە پێھێنانی بخاتە گەڕ و لەم پرۆسە چارەنوسسازە کاریگەری ئەرێنی بخاتە سەر بیروڕای ئەندامانی خێزان ،چونکە کەس ھێندەی ئافرەت لە ئازاری بێ دەوڵەتی ناگات ،کەس ھێندەی دایک لە ئازاری شەھیدبونی ڕۆڵەکەی و دەربەدەربونی خێزانەکەی و نادیاری چارەنوس ناگات ،ھەر دەبێت ئافرەتیش ئەم ڕۆڵە سەرەکیە بگێڕێت و دەنگەکانی بەڵێ ی خۆی بڕژێنێتە سندوقەکانی دەنگدانی سەربەخۆیی کوردستان. لەم قۆناغەو لەم پرۆسە چارەنوسسازەدا ،وەک دەبینین نەیارانی سەربەخۆیی کوردستان ھەموو ھەوڵێکی خۆیان خستۆتەگەڕ و ھەموو ئامرازەکانی بانگەشە بەکاردەھێنن بۆ الواز کردنی ھزری نەتەوەیی و داگیرکردنی چوارچێوەی ھزری و الواز کردنی پابەندی نیشتیمانی کوردستانیان ،بە مەبەستی ساردکردنەوەی ھاونیشتیمانیانی کوردستان لەم پرۆسەیەو دەنگدان بە نەخێر ،لێرەدا پێویستە ھەوڵێکی ھەمەالیەنە ھەبێت بۆ بەگژداچونەوەی ئەم ئاراستەو لە خاک نانی خەونەکانیان ،لەو چوارچێوەیەشدا ئافرەت دەتوانێت رۆڵێکی کاریگەری ھەبێت ئەمەش لەبەرئەوەی ئافرەت تێروانینێکی جیاوازی ھەیە لە بەرنگاربوونەوەی نەیاران و مامەڵە کردن لەگەڵ کێشەکان دا ،و ھێز و کاریگەری کۆمەاڵیەتی ئافرەت و ھەستی ھۆشیاری نەتەوەیی ئافرەت بەھێزەو ،دەتوانێت کاریگەری زۆر بخاتە سەر پرۆسەکەو یارمەتیەکی گەورە بە گەشەی ھۆشیاری سیاسی و نیشتیمانی کوردستانیان بدات و تاکە پەرش و باڵوەکان بە ئاگا بھێنێتەوە لە ھەستیاری قۆناغەکەو گرنگی پرۆسەی ریفراندۆم ،کە بۆ گێڕانەوەی شوناس و شکۆی نەتەوەیی و نیشتیمانی کوردستانە ،ئەم بەشداری و کاریگەریە دەبێت بە شێوەیەک بێت کە سەرەتایەک بێت بۆ ھاوسەنگ کردنی بااڵنسی جێندەری لە الیەک و ،بۆ زیاتر ڕەنگدانەوەی مەدەنیبوون لە بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی کوردستان ،کە خۆی لە خۆیدا بزوتنەوەیەکی گشتگیرە بۆ ڕزگارکردنی کورد و نەتەوەکانی دیکەی نیشتەجێی کوردستان لە ھەموو جۆرەکانی چەوسانەوە.
ساڵی پێنجه‌م
16
20
دەوڵەتی کوردستان و چاوەڕوانیەکانی ئافرەت: مرۆڤ لە دۆخی بێ دەوڵەتی دا چارەنووسی ونە ،تەنھا لەناو دەوڵەت دا مرۆڤەکان چارەنووسیان ھۆبز گەشە دەکات. لە کۆتایی دا چاومان دەکەینەوە و بە ئاگا دێینەوە دەبینین دەوڵەتی کوردستان دەبێت بە ڕاستی و ئاواتە لە مێژینەکەمان دێتەدی و دایکی شەھیدان بەرھەمی خوێنی ڕۆڵەکانیان دێتەدی ،ھەربۆیە ئاساییە ھەمووان زۆرێک لە چاوەڕوانیمان ھەبێت لەم دەوڵەتە ،بە پێی ڕەنج و قوربانیدان و خواست و ئاواتەکانمان بۆ سەربەخۆیی ،لەم چوارچێوەیەشدا ئافرەتان چاوەڕوانیان لە ھەموو الیەک زیاترە ،چونکە لە ھەمووان زیاتر ستەمدیدە بوون و پشکی سەرەکی قوربانیدانیان بەرکەوتووە ،بەوپێیەش دنیایەک چاوەڕوانیان لە دەوڵەتی کوردستان ھەیە ،ھەربۆیە بە جۆش و خرۆشەوە بەرەو پرۆسەی ریفراندۆم دەڕۆن ،چونکە مەبەست لە ریفراندۆم سەربەخۆییەو ،لە سایەی سەربەخۆیشدا ھیواکانی ئافرەت دەگەشێتەوە لە چاوەڕوانی دەوڵەتێک ،کە خاوەن دامەزراوەی مەدەنی بێت و لەسەر بنەما دیموکراسیەکان بونیاد نرابێت و زەمینەیەکی لەبار بخوڵقێنێت بۆ درووست بونی کۆمەڵگەیەکی مەدەنی ،کە تێیدا تاکەکان بە پرۆسەو پەروەردەیەکی کۆمەاڵیەتی سەردەمیانەدا تێپەڕن. بەو ھیوایەو بە ھیوای ئەوەی وەکچۆن باس لە ڕۆڵی ئافرەت دەکەین لە پرۆسەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی و سەرجەمی پرۆسە سیاسیەکانی دیکە ،لە سایەی ئەو دەوڵەتە سەربەخۆیەدا شادومان بین بە بەش و بەرکەوتی یەکسان بۆ ئافرەت لە دەوڵەتە چاوەڕوانکراوەکەماندا ،بەو ھیوایەوە ئێمەی ئافرەتان بەوپەڕی گەشبینیەوە لەم پرۆسەیە دەڕوانین و بەشداری کارامان دەبێت لە سەرکەوتنی و ئەوەشمان لە پێشچاوە کە داواکاری و چاوەڕوانیەکانمان لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی سەربەخۆدا ،کە دەوڵەتی خۆمانە بەدیھێنان و پێگەیشتنی ئاسانتر و زامنترە وەک ئەوەی لە چوارچێوەی ھەرێمێکدا بین ،کە سەر بە دەوڵەتێکی مەزھەبی و تائیفی بێت ،ھەربۆیە دیسان بەڵێ بۆ ریفراندۆمی سەربەخۆیی و بەڵێ بۆ سەربەخۆیی کوردستان.
ساڵی پێنجه‌م
20
17
ساڵی پێنجه‌م
18
20
وەبەرھێنان لە گەنج ،بۆ قۆناغی دروستکردنی دەوڵەت ساسان عەونی
ساڵی پێنجه‌م
20
19
ساڵی پێنجه‌م
20
20
گەنج کێیە: گەنج ئەو پێکھاتە گرنگەی کۆمەڵگایە کە بەھەڵسەنگاندن و ووردبوونەوە لە حاڵەتی ئێستایان دەتوانین دیمەنێکی نزیککراوەی داھاتووی ئەو کۆمەڵگایەمان بۆ دەرکەوێت. گەنجان ئەو توێژەن دەتوانن جوڵە لەناو کۆمەڵگا دروست بکەن و لە جێبەجێ کردنی نەخشەی گۆڕانکاریەکاندا پشکی شێریان بەرکەوێت. گەنجێتی ئەو قوناغەی تەمەنە کە ترۆپکی چاالکی و بزاوتن و ھێز و نەش و نماکردنە، لەو قۆناغەدا کەسێتی مرۆڤ دەست بە چەکەرە کردن و دەرکەوتن دەکات و توانا جەستەیی و عەقڵیەکان نزیک دەبێتەوە لە پێگەیشتن و ئاسۆکانی دیاریکردنی ئایندە لەو قۆناغەدا دەست پێ دەکات .الی گەنجان کەمترین قازانج و دەستکەوتی کەسی حسابی بۆ دەکرێت و ھەموو تواناکان بۆ خزمەتکردنە. چ تەمەنێک گەنجە: نەتەوە یەکگرتووەکان وەک رێکخراوێکی گلۆباڵ کەلەسەرتاسەری جیھان رۆڵ دەگێرێت و ھەموو واڵتان ئەندامن تیایدا و باوەڕیان بە بەرنامە و پرۆگرامەکانی ھەیە ،یەکێک لەو سێکتەرانەی کە جێی بایەخی ئەو رێکخراوەیە مەسەلەی دانیشتوانی گۆی زەوی و کێشەکانی دانیشتوان و چاودێریکردنی زۆربوون وکەمی ژمارە و رێژەی تەمەن و رەگەزە. بەپێی ئەو ستراتیژەی کە بەرنامەی گەشە پێدانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گەنجان لە ٢٠١٧دایڕشتووە ،تەمەنی گەنجانی بەپلەی یەکەم لە ٢٤-١٥ساڵساڵی ٢٠١١ داناوە و دواتریش لە ھەندێک حاڵەت فراوانتری دەکات کەئەو کەسانەش بگرێتەوە کە تەمەنیان لە ٣٠-٢٥ساڵ دایە. لە ھەندێ حاڵەتی زۆر تایبەتی و تایبەت لە ھەندێ لە وواڵتانی کیشوەری ئەفریقیا کە دووچاری شەڕ و کوشتاری درێژخایەن ھاتوون و ژێرخانی پێویستیان نیە و گەنجان نەیانتوانیوە وەک پێویست چێژ لە ژیان و لەتەمەنی مندالێتی و ھەرزەکاری خۆیان وەربگرن بۆیە لەھەندێ حاڵەتی تایبەتدا بۆ ھەندێ وواڵت ئەم تەمەنە درێژدەکرێتەوە ساڵی پێنجه‌م
20
21
بۆ ٣٥ساڵ .وەک حاڵەتێکی دەگمەنیش لە چەند واڵتێکی کەناراوی ئۆقیانوسی ئارام ئاستی تەمەن تا ٤٠ساڵ ھەر بەگەنج دادەنرێت. بابەتی تەمەن ھەم لەنێو رێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان و واڵتانی ئەندام تێیدا و رێکخراوە نێودەوڵەتیەکانی کە بایەخ بە پرسی الوان و گەنجان دەدەن ،بەردەوام جێی گفتوگۆ و باس کردنە کەزۆر جار جەخت لەوە دەکرێتەوە کە النی بەرزی رێژەی تەمەن لە ٣٠ساڵ بێتە خوارەوە بۆ ٢٥ساڵ ،لەھەندێ حاڵەتیش زۆر ڕاو گفتوگۆ ھەیە کەرێژەی النی کەمی تەمەن لە ١٥ساڵ بەرزبکرێتەوە بۆ ١٨ساڵ ،کە ١٨ساڵی ئەو تەمەنەیە لەزۆربەی وواڵتان مافی دەنگدانیان دەبێت. دانانی الیەنە بەرزەکەی رێژەی تەمەن لە ٢٥ساڵ یان ٣٠ساڵ یان لەھەندی جار کە دەگاتە ٣٥ساڵ تەنھا پەیوەست نیە بەالیەنی فیسۆلۆژی و پێگەیشتی لەش و عەقل و رەت دان لە گەنجێتی بۆ کامڵ بوون ،بەڵکو لەزۆر حاڵەتدا پەیوەستە بەکەشی کارکردن و ملمالنێی کار پەیداکردن و پاراستنی شوێنی کار و مانەوە تێیدا ،ھەروەھا بۆ سەرکەوتن لەئەرکە سەرکردایەتیەکان ،کە ئەمانەش ھەمووی وەک ھاوکارین بۆ الوان تا زیاتر سەرکەوتووبن لەو شوێنانەی کە کاری تێدا دەکەن. کۆمەڵگای گەنج : مرۆڤ کە یەکێک لە پێکھێنەرەکانی کۆمەڵگایە ،وەک ھەموو بوونەوەرەکانی سەر گۆی زەوی گرێدراوی زەمەنێکی دیاریکراوە بۆ ژیان لەسەر ھەسارەکەمان کە ئەویش تەمەنیەتی ،کەئەم تەمەنەش بەسەر چەند قۆناغێکی وەک (منداڵی ،ھەرزەکاری ،الوێتی، کامڵ بوون ،پیری) دابەش بووە و زۆری رێژەی ئەو تەمەنانە ،چ الوێتی یاخود پیری، الوێتی یاخود پیری ئەو کۆمەڵگایانەی پێ دەپێوەرێت ،وەک بنەماش وە ھەر رێژەیەکی تەمەن زۆرتربێت ئەوا دەبێتە پێوەرێک بۆ ئەو کۆمەڵگایە کە ئایا کۆمەڵگایێکی گەنجە یاخود کۆمەڵگایێکی پیرە. بۆ نموونەش وواڵتانی ئەورپای رۆژئاوا بە کۆمەڵگای پیر دەپێورێن چونکە رێژەی تەمەنی بەرز زیاترە لە تەمەنی مندااڵن و گەنجان ،ئەویش بەھۆی پێشکەوتنی زانست بەگشتی و زانستی پزیشکی خزمەتگوزاریە کۆمەاڵیەتیەکانی کە پێشکەش دەکرێت و جۆری ژیانی تاکەکەس وا دەکات کە ریژەی مردنن کەم بێتەوە و رێژەی تەمەن بەرەو سەرەوە ھەڵبکێشێت. ساڵی پێنجه‌م
22
20
لەبەرامبەریشدا کۆمەڵگا رۆژھەاڵتیەکان بەگشتی بەکۆمەڵگای گەنج دادەنرێن چونکە رێژەیێکی زۆری ئەو کۆمەڵگایانە لە ئاستەکانی خوارەوەی تەمەنن کە منداڵ و گەنجی زۆری تێدایە. لەناو کۆمەڵگا رۆژھەاڵتیەکانیش کۆمەڵگای کوردستان بە کۆمەڵگایێکی گەنج دادەنرێت کە ریژەی مندااڵن و گەنجان لە ئاستێکی زیاتر دایە لەبەرامبەر پیرەکان ،ھەروەھا رێژەی ئەوانەی کەلەتەمەنی گەنجێتی نێوان ( )٣٥-١٨ە ()١/٥ی کۆمەڵگای کوردستان پێک دەھێنن. گەنج وەک بەشە کاریگەریەکەی کۆمەڵگا: مەرج تەنھا بەرزی رێژەی گەنجان نیە بۆ ئەوەی کۆمەڵگاکە بەکۆمەڵگایێکی گەنج و کاریگەر دابنرێت ،بەڵکو لەھەمان کاتیشدا رەچاوی رێژەی خوێندەواری و بەرزی ئاستی زانستی ناو ئەو توێژە گرنگە بۆ زانینی ڕادەی کاریگەرییان ،ھەروەھا خاڵی بوون یان کەمی ژمارەی ئەوگەنجانەی کەدووچاری نەخۆشیە ترسناکە گوازراوەکان بوون ،یاخوود دووچاری ئاڵوودەبوون ھاتوون بە ماددەی ھۆشبەر .ھەروەھا بەرزی ئاستی تێگەیشتن و دەربازبوون لەھەندێ نەریتی باو کە رێگرە لەبەردەم بەکارھێنانی توانای گەنجان بۆ خزمەتکردن و پەکخستنی بەشێکی کاریگەری ووزەی گەنجان کە ئافرەتانن. گەنج و یەکسانی: کۆمەڵگای ھۆشیار ئەو کۆمەڵگایەیە کە دەتوانێت بە تێگەیشتی تاکەکانی و بەو رێسایانەی کە دادەنرێت بتوانێت یەکسانی رەگەز بۆ تاکەکانی کۆمەڵگا بە تایبەت لە قۆناغی منداڵی و گەنجێتی جێبەجێ بکات ،ھەر لە بواری خوێندنی تەوزیمی و خوێندنی ئامادەیی و زانکۆ ،دواتر رەخساندنی ھەلی کار ،رەخساندنی مووچەی چوون یەک ،بواردانی پێشکەوتن لەسەر بنەمای لێھاتووی و داھێنان ،شوێنکردنەوەی کاری خۆبەخشی کۆمەاڵیەتی و بەشداری لەھەمووکایەکان بەچوون یەکی فەراھەم بکات. گەنج و بەشداری: بەپێی راپۆرتەکانی یونسکۆ و نەتەوە یەکگرتووەکان %١٨ی دانیشتوانی گۆی زەوی ئەو گەنجانەن کە تەمەنیان لەنێوان ٢٤-١٥ساڵە ،کە ئەگەر لە ئێستادا ١.٢ملیار گەنج لەسەر گۆی زەوی ھەبێت ،ئەوا تا ساڵی ،٢٠٢٥ئەم ژمارەیە ٧٢ملیۆنی تری بۆ زیاد ساڵی پێنجه‌م
20
23
دەبێت ،کە ئەمەش ئەم راستیەمان بۆ دەردەخات کە ئەو نەوەیەی ئێستا گەنجن بە ژمارە زۆرترینن بەدرێژایی مێژووی رابردوو. ھەروەھا راستیەکی تریش ھەیە کە ھەرچەندە ژمارەی گەنجان زۆرترینە ،بەاڵم بۆ داھاتوو روو لە دابەزین دەبێت لەگەڵ زۆربوونی ژمارەی بەسااڵچوان. ھەر بەپێی راپۆرتەکانی یونسکۆ ،لە دنیای ئەمڕۆی جیھانگیریدا گەنج بوون و گەنجێتی بە بەراورد لەگەڵ نەوەکانی پێشتر زۆر لەیەکتری جیان و جیاوازن .گەنجانی سەردەمی جیھانگیری کاتی زیاتر تەرخان دەکەن بۆ خۆ ئامادەکردنیان بۆ قوناغی کامڵ بوون، دەرفەتەکانی خوێندن و کار و پێکھێنانی خێزان و ژیانێکی تەندروستیان زۆر زیاترە لە جاران ،کە ئەمەش دەبێتە ھۆکارێک کەتواناسازی زیاتر لە و گەنجانە ھەبێت و رێژەی بەشداریان لە کایەکانی ناو کۆمەڵ و بە تایبەتیش لەبەڕێوەبردن و دانانی بەرنامە و بەشداری سیاسی و کۆمەاڵیەتی زۆرتربێت. بەھۆی ئەوەی کە گەنجان ھێزێکی کاریگەر و ئازاد و کراوەن و بەژمارە زۆرن ،بۆیە بەشداریشیان لەھەر کایەیەک بەشداری کاریگەر دەبێت ،بەتایبەتیش لەڕووی سیاسیەوە، بۆیە ھێزە سیاسیەکان ھەمیشە حسابێکی تایبەت بۆ ئەم ھێزە کاریگەرە دەکەن و ھەوڵ دەدەن کە ئاراستەکانیان جێ بکەنەوە و پرۆگرام و دروشمی تایبەت بەکاربێنن کە کاریگەریان لەسەر دروست بکات. مەوداو گۆڕەپانی بەشداری گەنجان لە ئێستادا ،بە تایبەتیش کاریگەری دروست کردن لەڕێ دەربڕینەوە بەھۆی پێشکەوتنەکانی تەکنۆلۆجیا و سۆسیال میدیا زۆرتر و فراوانتربووە ،کە ئەمەش چەند گرنگە بۆ ئەکتیڤکردنی زیاتری بەشداربوونی گەنجان لەکایەکان ،لەھەمان کاتیش بەرپرسیارێتی زیاتر دەخاتە ئەستۆیان و دەبێت گەنجان ئەو ئەرک و مافانە بزانن کە ھەیانە و چۆن پێویستە کە پیادەی بکەن. ئەگەر بەشداری گەنجان لە چەند رێکخراوێکی جەماوەری پارتی بە نموونە وەربگرین، بەھەر تێبینیەک کە ھەمانبێت ،بەاڵم دەکرێت بەشداریەکە بەکارایی وەسف بکەین، لەوکاتانەش کە ھەست دەکرێت ئەم پرۆسەیە باش بەڕێوە ناچێت ،چ بەڕێکاری ئسولی ناو رێکخراوەکان یاخود بە بڕیار ھەوڵ دەدرێت کە ئەم رەوتە لەسەر رێگای راست بمێنێتەوە .جگە لەوەی کەلەبواری کارگێری و پەرلەمانی و سیاسیدا ئەم رۆڵە و بەشدارییەی گەنجان دڵخۆشکەرە.
ساڵی پێنجه‌م
24
20
گەنج و ئینتیما ئینتما پرۆسەیێکی ئاڵۆز و درێژخایەنە ،زۆر ھۆکار و فاکتەر رۆڵ دەبینن لەدروست کردن و ئاراستەکردن و نەش و نما کردنی ،کەگرنگترینیان بریتیە لە خێزان ،قوتابخانە و دامەزراوەکانی خوێندن ،دامەزراوە سیاسی و ئیداریەکان و راگەیاندن. ئینتیما بەرامبەر نیشتمان و کۆمەڵگا ،یەکێکە لەو پێوەرانەی کە ئاستی بەرپرسیارێتی تاکەکانی کۆمەڵگا دیاریدەکات و ئەم بەپرسیارێتیە دەبێتە دەرخەری ئینتیما بۆ کۆمەڵگا و نیشتمان و پرسەکانی. گەنجان وەک کۆڵەگەی نیشتمان و بزوێنەرەکانی رابوون و ھێلی یەکەم و دوا ھێڵی بەرگری لەوواڵت ،پرۆسەی دروست بوونی ئینتمای خۆرسک و دروستکردنی ئینتیما لەناویان کارێکی زۆر پێویستی دامەزاوەکانە کەبەپێی بەرنامەی ھەمەالیەن و فرە ئاست کاری لەسەر بکرێت. ئەو کۆمەڵگایانەی کەگەنجانی خاوەن قەزیەن و ئینتیمایان بەرزە بۆ واڵت و نیشتمان، بواری بەدەست ھێنانی مافەکانیان و گەیشتن بە ئاواتەکانیان زۆرترە و دەتوانن دوارۆژێکی باشتر بۆ خۆیان دەستنیشان بکەن. بۆیە زۆجار لەالیەن دوژمنانەوە بەجۆرەھا رێگە و بەرنامەی ئاراستە کراو و داڕێژراو ھەوڵی دروست کردنی بێ متمانەیی دەدرێت و کار لەسەر الوازکردنی ھەستی بەرپرسیارێتی و ئینتما و خۆشەویستی گەنجان دەکرێت بەرامبەر نیشتیمان ،بەبەرنامە کار لەسەر بێ ھیواکردن و بڕوانەمان بەدوارۆژ و چارەنووس دەکرێت. کەبەداخەوە لەم بوارە ،ھەندێ کەناڵی راگەیاندنی کوردستانی ،بەزمانی شیرینی کوردی ئەو ئەجێندا ترسناکەی دووژمنان بەکەرەسەی خۆماڵی جێبەجێ دەکەن. بەاڵم لەھەمان کاتیش گیانبازی گەنجانی کوردستان بۆ بەرگری کردن لەخاک و سەروەری کوردستان و پاراستنی لەدژی داعش ،ئاستی بەرزی ئینتمای گەنجانی کوردستانی دەرخست بە قەزیە و بە نیشتمان. جگە لە چەندین نموونەی تری گەش و بەرچاوی تر لە کارکردن و ھاوبەشی لە کۆمەڵگا. گەنج و گەشە پێدان: گەشەپێدان ھەوڵ دانە بۆ باشترکردنی ھێزی بیرکردنەوەی مرۆڤ و بیروباوەڕ و جیھانبینیەکانی ،بەرزرکردنەوەی ئاستی توانا و تواناسازیەیتی ،پاراستنی بەرژەوەندی و ئازادیەکانیەتی ،لەگەشەپێداندا مرۆڤ ئامانجە و ھەوڵ دەدات الیەنە مەعنەویەکانیشی ساڵی پێنجه‌م
20
25
بایەخ پێ بدات و وای لێ بکات کە تاکێکی ھۆشیاری تواناداربێت بۆ جێ بەجێ کردنی پێویستیەکانی خۆی و کۆمەڵگاکەی. گەنجان لەپرۆسەی گەشەپێداندا زۆرترین چانس و بەشیان بەر دەکەوێت لەبەر گونجاوی تەمەن و توانا جەستەیی و ئەو ژینگەیەی کە تیایدا دەژین. گەنجان زۆرترین سوود لە گەشەپێدان وەردەگرن و دەتوانن بەگەشەکردنی خۆیان کاردانەوەی پۆزەتیڤ لەسەر بارودۆخی کۆمەالیەتی و ئابووری و رۆشنبیری و ناو کۆمەڵگا دروست بکەن. وەبەرھێنان لەگەنج: دوا رۆژی میللەتان و کۆمەڵگاکان گەنجانن ،گەنجان ئەو سامانە بەنرخ و لەبن نەھاتووەن کە ئایندە و دوا رۆژی میللەتان دەنەخشێنن ،گەنجانی تەندروست ،زانا ،خوێندەوار ،راھێنراو لەبوارەکان ،پسپۆر و زمانزان ،ئاگادارەکان لەباری دونیا ،تاقیکراوە لەسەختیەکان، خاوەن بڕواکان ،ئامادەکان بۆ ملمالنی و بەرگری ،خاوەن رۆئیا و پێشبینیەکان، ئامادەکراو بۆ ژیان لەکەشی جیھانگیری ،ئازا و ئازادەکان ،بڕوادارەکان بەیەکسانی و نەبوونی جیاوازی ،لێبوردەکان ،ئاسۆ فراوانەکان و بڕوادارەکان بەپێکەوەژیان و نەبوونی جیاوازیە نەتەوەیی و ئاینیەکان ،ئەو گەنجانەن کە دەکرێت وەبەرھێنانی زۆریان تێدا بکرێت بۆ پاشەرۆژ. کوردستان سەرمایەکی مرۆیی زۆرباشی ئامادەی ھەیە لەگەنجان و دەتوانرێت بەردوام وەبەرھێنانی تێدا بکرێت.
ساڵی پێنجه‌م
26
20
سەربەخۆییەکی بێ دەوڵەت د .شەونم یەحیا ساڵی پێنجه‌م
20
27
ساڵی پێنجه‌م
28
20
لە ڕوانگەی « توماس ھۆبز» ەوە دەوڵەت دروستکراوی دەستی تاکە لە ئەنجامی گرێبەستی کۆمەاڵیەتی ،دەتوانردرێت دەوڵەتێکی عەقاڵنی بونیادبدرێت ،عەقاڵنیبوون بەرھەمی لۆژیکە ،عەقڵ پێوەری راستی یە و تاکە سەرچاوەی مەعریفەیە لە جیاتی ھەست ،ھۆبز ھەوڵی دۆزینەوەی پرنسیپەکانی عەقاڵنی دەدا کە سیاسەتێکی مەدەنیانەی لەسەر بونیاد بنێ ،وەکو چۆن الی کانت تێۆری ڕەوشتی سیاسی لەسەر بنەمای تێگەیشتن بۆ سروشتی مرۆڤ دامەزراوە. بەڕای ھۆبز «مرۆڤەکان لە دۆخی بێ دەوڵەتی دا چارەنوسیان وونە ،واتا تەنیا لەناو دەوڵەتدا مرۆڤەکان چارەنوسیان گەشە دەکات « چونکە الی ئەو بەرلە دروستبوونی دەوڵەت ،کۆمەڵگەی مەدەنی لە دۆخی سروشت دایە .بەپێ ئەو تێۆرە بێت ھەرێمی کوردستان ئێستا لە دۆخی سروشتدا ،چونکە نە دەوڵەتە و نە لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی ھەقیقی دایە ،ئەمرۆ دەوڵەتی زۆرینەی شیعە لە عێراق مانای دەوڵەتی ھەقیقی و دەوڵەتی ھاواڵتیان ناگەیەنێت. ھەروەھا لە تێزەکەی ھیگل دا « دەوڵەت بەرزترین قۆناغی گەشەسەندی کۆمەڵە لەم دۆخەدا مرۆڤەکان پێوەرە ڕەوشتیەکان بەرامبەر بە یەکتر پەیرەو دەکەن ،چونکە ھەر تاکێک بە تاکێکی دیکەوە بەستراوەتەوە ،دەوڵەت بۆ پاریزگاریکردن لە مۆلکداری تایبەت دروست دەکرێت « ،بەالی ھێگل لە دۆخی دەوڵەتبووندا تاک بە ئازادی دەگات « پێم وایە مەرج نیە تاک لە ھەموو فۆرمی دەوڵەتبووندا بە ئازادی بگات ،یەکەم شت ئازادی بریتیە لە گۆران کە بەسەر ژیانی تاک بەشێوەیەکی تایبەت و کۆمەڵ بەشێوەیەکی گشتی دا دێت،چونکە لە دەوڵەتی ناعقاڵنی و دکتاتۆری و دەسەاڵتی تاکڕەیدا ھاواڵتیان ئازاد نین ،دەکەونە ژێر کۆنترۆلی یاساکانی ئەو دەڵەتە و سانسۆر بەسەر تەواوی دامەزراوەکان و ژیانی ھاواڵتیاندایە،ھەوەھا دەڵی «تاک دەبێت پەیڕەوی تەواو لە دەوڵەت بکات« ، لێرەشدا دووبارە مرۆڤ ئازادی خۆی لەدەست دەدات بەتایبەتی ئەگەر یاساکان لەگەل پێداویستیەکانی ئەو نەبێت ،چونکە ئەوەی دەوڵەت و ھاواڵتی بەیەکەوە دەبەستێتەوە یاساکانە لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتەدا. ساڵی پێنجه‌م
20
29
ئازادی تاک جیاوازە لە سەربەخۆی و سەربەخۆیش لە دەوڵەت ،ئەگەر جی لە ھەندێ حاڵەتدا پەیوەندیەکی دیالیکتیکی بەیەکەوە گرێیان دەدات .ئازادی بریتیە لە گۆران بەسەر ژیانی ھاواڵتیان بەرەو دۆخێکی باشتر ،سەربەخۆی کاتی دەرچوونی کۆمەڵە لە دۆخێکی دیاریکراودا ،سەربەخۆی حاڵەتی بە کۆمەڵە ج لە چوارچێوەی ھەرێمێک یان دەوڵەتێکی دگیرکراوە بێت ،زۆر بە دەگمەن ھەندێ لە واڵتان دوای سەربەخۆییان بەرەو دیموکراسی و ئازادی و ڕێزگرتن لە بۆچوون و مافی ھاواڵتیان چوونە ،وەکو فردریک فون ھایک زانای نەمسایی دەڵێ» رۆژی سەربەخۆی مەرج نیە الی ھەموو میللەتێک رۆژی خۆشی و بەختەوەری و شانازیکردن پێ یەوە بێت» ئەمەش بۆمان روون دەبێتەوە کە سەربەخۆی شتێکەو دەوڵەتی شتێکی دیکەیە ،وەکو بادیۆ دەڵێ» سەربەخۆی مانای دەوڵەت ناگەیەنێت « کەواتە دەوڵەت دوای سەربەخۆی دێت ،دەوڵەت قۆناغی دوای سەربەخۆییە کە ئەمەش یان دەوڵەتیکی ھەقیقی یان درۆینەی لێ دروست دەبێت .دەوڵەتی سەربەخۆش بەمانای دەوڵەتی ھەقیقی یان عقاڵنی ناێت. واڵتانی کەنداو بۆ نموونە دەوڵەتی سەربەخۆیان ھەیە ،بەاڵم ئەکتەری کۆمەاڵیەتی وابەستەیە بە کۆمەڵێ عورف و عادات و ئاین کە زحمەتە بتوانێ بە ئاسانی لێ دەرباز بێ .ئەو ھەست دەکات ئازاد نیە لە ژیانی روو بەرووی کۆمەلێک بەربەستی (سیاسی یان کۆمەاڵیەتی یان ئابووری) دەبێتەوە ئازادی تاک شتێکی زۆر تایبەتە ،ئەمەش لە کۆمەڵگەیەکەوە بۆ یەکێکی دیکە دەگۆردرێت بۆنموونە لەواڵتە سەرمایەدارەکان بەشێوەیەکی جیاواز تر ئابووری ھەیمەنە کردۆتە سەر ئازادی ھاواڵتیان. لە دۆخی ئیستای ھەرێمی کوردستان گرنگە ئەو تێرمانە زیاتر روونبکرێتەوە لەوەی ئێمە سەربەخۆیمان دەوێت ؟ یان دەوڵەت؟ ئەگەر سەربەخۆیی بێت ئەوا تارادەیەکی زۆریش ھەرێمی کوردستان لە رووی دیفاکتۆوە ٢٦ساڵە سەربەخۆیە و ئیدارەی جیاوازی ھەبوو ،ئەم دابەشبوونە زۆر بەئاشکرا دیارە ھەر نەتەوەیەک لەسەر بنەمای نادادپەروەری و چەوساندنەوە لە دەوڵەتی دگیرکار جیاببێتەوە ئەوا جیابوونەوەیەکی شەرعییە ،پێم وایە ھەرێمی کوردستانیش لە ١٩٩١وە لە عیراق جیابۆتەوە و ئەم جیابوونەوەیش جیابوونەوەیەکی شەرعی یە بەاڵم ئەم شەرعییەتەش پێویستی بە دەوڵەتە ئەگەر ھەست بەو سەربەخۆیەش نەکەین ئەوا ھۆکارەکەی بۆ پارچەبوونی ھەرێمی کوردستان لەالیەک و کەمی ئەزموونی دەسەاڵتدارانی ھەرێمی کوردستان لەالیەکی دیکەوە کە لە ماوەی ئەم ٢٦ساڵە نەیانتوانیوە بنەمایەکی ئابووری بەھێز و کەلتوریکی دیموکراسی جوان ساڵی پێنجه‌م
30
20
لەرووی سیاسیەوە پێشکەش بکەن جگە لەوە چوارچێوەی ئەم ھەرێمە بە یەکگرتووی بپارێزن و سیاسەتیکی دیاریان ھەبێت چونکە ھەرێمێکی یەکگرتوو نەبووە لە ماوەی ئەم ٢٦ساڵە نەتوانراوە سیاسەتێکی دیاریکراویش ھەبێت ،ئەگەر ھەرێمێکی یەکگرتوو بوایە ئیستا سیاسەتێکی روونیشیان دەبوو ئەمەش دەبوو بە بنەمایەکی گرنگ بۆ دروستبوونی دەوڵەت ،ھەروەھا لە رووی کۆمەاڵیەتی تاک لە کۆت و بەندی ترادیسیۆن ئازاد بکات .ئیستا قۆناغی دەوڵەتە ئەگەر بەراستی نیازی بونیادنانی دەوڵەتمان ھەبێت ئەم ھێزەش پەیوەستە بە ئیرادەی ناوخۆییە. ھەرێمی کوردستان لە دۆخی بێ دەوڵەتیدا یان دەرچوون لە چوارچێوەی دەوڵەت تاک کەوتۆتە دۆخی سەرگەردانی و بواری بەشداریکردنی لە ژیانێکی فروانتر کەمتر بۆتەوە ،پێم وایە ھەڵەیەکی زۆر گەورە بوو لە دوای ڕاپەرینی ١٩٩١ھەرێمی کوردستان دەست نیشانکرا ،دەبوو یەکسەر کورد خۆی یەکال کردبایەوە ،و دەوڵەتی کوردستانی دابمەزراندایە و خاوەن دەستوری خۆی بوایە ،بۆ ئەوەی ھاونیشتمانانی دووچاری سەرگردانی نەبن. بەالی ھیگل تاک لە دەرەوەی کۆمەڵگا و دەوڵەت ھیچ نرخێکی نیە « کەواتە بوونی تاک پەیوەستە بوونی دەوڵەتەکەیەوە. ئەو کاتەی کە ھاتمە دەرەوە زیاتر بۆم روونبووە کە دەوڵەتی بە ھێز و عقاڵنی ،چەندە کاریگەری پۆزەتیڤی لەسەر ئەکتەرە کۆمەاڵیەتیەکانی دروست دەکات ،بە پێچەوانەوە دەوڵەتی الواز و گەندەڵ و دواکەوتوو کاریگەری نیگەتیڤ لەسەر ئەکتەرەکانی ھەیە. ئەمرۆ ئەمریکی یەک خۆی زۆر لە بەریتانیەک بە بەھێز تر دادەنێت و بەریتانیەک لەبەرامبەر ئەلمانێک و ئەلمانێک لە بەرامبەر فەرنسیەک و تا دەگاتە بۆ نموونە عەرەبێک، والتانی عەرەبی لەبەرامبەر رۆژئاواییەکاندا ،خۆ ئەوان خاوەنی دەوڵەتی خۆیانن بەاڵم بۆ چی ھەستەی پلە دوویی لەالی ئەوان ھەیە ؟ چونکە ئەکتەری کۆمەاڵیەتی ئەوان ھیشتا لە ژێر ھەیمەنەی داب و نەریت و ئاینن ،خێڵ و مەزھەبی کۆنترۆلی تواناکانی ئەوانی کردووە ،ھاواڵتیەکی ئازاد نین ھەرچەندە دەوڵەتێکی سەربەخۆشیان ھەیە .تاکی ئازاد دەوڵەتی سەربەخۆ و بەھێزت بۆ بونیاد دەنێ ،چونکە کوێلە و رۆبۆت ناتوانێت دەوڵەتێکی بەھێز و حەقیقیت بۆ بونیاد بنێت. بۆ نموونە بۆچی ئەمرۆ ھاواڵتیانی عیراق و سوریا کۆچ دەکەن؟ ئەوان بەروە دەوڵەت کۆچ دەکەن ،ھەرچەندە ئەم دەوڵەتە بێگانە یان عەلمانی یش بێت ئەوان قبوڵیانە ساڵی پێنجه‌م
20
31
ئەگەر چی ئەوان موسلمانن .تەنانەت ژیانی خۆیانیش دەخەنە مەترسیەوە بۆ گەیشتن بە دەوڵەت ،لێرەدا ئەو پرسیارەمان ال دروست دەبێت دەوڵەت ھەقیقی پێش دەوڵەتی ئاین یان نەتەوەیە ؟ ئەمرۆ ئەوان پەنا بۆ ئەو دەوڵەتە دەبن کە ھاواڵتیبوون تێدا سەروەرە ،چونکە ئەگەر دەوڵەتی ھەقیقی نەبوو ئەوا نە سەربەخۆی نەتەوە نە ئاین دەبێت ،ئەمەبەو مانایەیە کەھاواڵتیان لەناو دەوڵەتدا ناوکەونە دەرەوەی مێژوو ،دەوڵەتبوون واتا بەشداری ھاواڵتیان لە ژیانێکی فراوانتر ،بەاڵم نە ھەموو جۆرە دەوڵەتێک بەڵکو دەوڵەتی ھەقیقی. دەوڵەتی ھەقیقی فۆرمی ئەو دەوڵەتەیە کە ھاواڵتیەک دروست بکات ،لەرووی ئابووریەوە بەرھەمی وەاڵتەکەی بەرەو پێشببات و لە ھەموو بەرھەمێکی دونیا پێ باشتر بێت، ئەمرۆ وەاڵتێکی وەکو فرەنسا بە نموونە ،ھاواڵتیان وا پەروەردە کراون کە بەردەوام ھانی بەرھەم و سەرچاوە ئابوورییەکانی فرنسا بدەن ،چونکە داھات و قانزانجی تاک بۆتە بەشێک لە داھات و قانزانجی گشتی ،واتا ئەگەر تاکێک لەرووی ئابوورییەوە سەربکەوێ ئەوا بەشێوەیەکی گشتی قانزانجی بۆ کۆمەڵ دەبێت. لەرووی کۆمەاڵیەتیەوە شانازی بە نۆرم و بەھا کۆەاڵیەتیەکانی بکات ،لەرووی سیاسیەوە سەربڵند بە ئازادی و دیموکراسی وەاڵتەکەی بێت ،لە رووی رۆشنبیرییەوە ھەست بکات لە کۆمەڵگەیەک دەژیت ھوشیارە نەک کوێلەو رۆبۆتە. ھەموو ئەمانە دوای ئەوە دێن کە عەقڵی بەرێوەبردن و حکومڕانی واتا دەسەاڵت گرنگی بدات یەکە بە یەکەی ئەم کایانە و ئەو دەتوانێ و بەپرسە لە دروستکردنی کلتورێکی شایستەو جوان کە ھەر ھاواڵتێک شانازی بە پێگەی و بەھای خۆی بکات لە کۆمەڵگە ،مامۆستایەک،ئەندازیاریک ،کرێکارێک ،بزیشکێک ،پارێزەرێک....ھتد ،شانازی بە پێگەکەی خۆیەوە بکات و ھەست بکات ئەو سەرمایەکی نیشتمانی زۆر گەورەیە ،نەک دەسەاڵت دۆخێک بخوڵقێنێ کە ھەموو رۆڵی ئەکتەری ناو کایەکانی کۆمەڵگە وون بکات و وا تێیانبگەیەنێت کە رێز و بەھا و پێگەی ئەو تەنیا لەوەیە کە بەرپرسێکی گەورە یان وەزیر بێت .دروستکردنی دیدگایەک کە ھاواڵتیان تێدا سەنترا نەبێت ،سەرئجام کۆمەڵگەیەکی ناتەندروست ڵی دەکەوێتەوە. دکتۆرا لە فەلسەفەی کۆمەڵناسی – زانکۆی سۆربۆن پاریسی یەک
ساڵی پێنجه‌م
32
20
چه‌ند سه‌ره‌قه‌ڵه‌م و پێشنيازێك ل ه باره‌ى ريفراندهمهوه ئاسۆ كه‌ريم ساڵی پێنجه‌م
20
33
ساڵی پێنجه‌م
34
20
ى دنياى مۆدێرندا ،ريفرانده‌م وه‌ك ئامرازێك بۆ ساغكردنه‌وه‌ى زۆر هه‌رچۆن بێ ،له به‌شێك پرس ،بووه‌ت ه به‌شێكى گرنگى ژيانى سياسى .ئه‌و ئامراز‌ه ته‌نيا ل ه واڵتانى ديموكراتيك په‌ناى بۆ نه‌بردراوه‌و نابردرێ ،به‌ڵك ه ل ه هه‌ندێ واڵتى نا ديموكرات و ديكتاتۆريشدا بهكارهاتووه .با دوور نه‌ڕۆين ،ل ه تشرينى يه‌كه‌مى 1995دا ،له‌و عێراقه‌ى ك ه ئێمه‌ى پێو‌ه لكێنراوه ،ل ه رێگه‌ى ريفراندهمهوه به‌يعه‌ت ب ه رژێمى سه‌دام حسێن درايه‌وه‌و %99,49ى ده‌نگده‌ران چوون ه سه‌ر سندووق و له‌و ده‌نگده‌رانه‌ش %99,96يان ب ه قازانجى رژێم ده‌نگيان داوه! به‌اڵم به‌گشتى رژێم ه ئه‌نتى ديموكراته‌كان پێيان خۆش نيي ه ئه‌م ئامراز‌ه به‌كاربهێنن، چونك ه ل ه بنه‌ڕه‌تدا له‌گه‌ڵ به‌شداريپێكردنى راسته‌وخۆى خه‌ڵكدا نين ل ه ساغكردنه‌وه‌ى پرسه‌كاندا. · ئه‌و ريفرانده‌مه‌ى ئێمه ،پێى ده‌گوترێ ريفرانده‌مى سه‌ربه‌خۆيى Independence Referendumو ده‌كه‌وێت ه ناو جغزى جۆرى سياسييه‌وه ،چونك ه پێوه‌ندى به خاك و سه‌روه‌رييه‌و‌ه هه‌يه .ئه‌مجۆر‌ه ريفرانده‌م ه ب ه پشتبه‌ستن ب ه مافى چاره‌ى خۆنووسين و ئيراده‌ى ئازادانه‌ى دانيشتوان ،وات ه پره‌نسيپى ديموكراسى ،په‌ناى بۆ بردراوه‌و ده‌بردرێ. له‌م قزگه‌يه‌وه و بۆ پشتڕاستكردنه‌وه‌ى ئه‌م بۆچوونه، )1ده‌بيندرێ ريفرانده‌م ،به‌تايبه‌تى ل ه دواى بڕانه‌وه‌ى شه‌ڕى يه‌كه‌مى جيهاندا ،بۆ ساغكردنه‌وه‌ى چه‌ندين كێشه‌و بێشه‌ى هه‌رێمايه‌تى له‌نێوان ئه‌م واڵت و ئه‌و واڵتدا به‌تايبه‌تى ل ه نێوان ئه‌لمانيا و پۆله‌ندا (له‌سه‌ر ناوچه‌ى سيليزياى سه‌روو) و له‌نێوان ئه‌لمانيا و دانيمارك (له‌سه‌ر ناوچه‌ى لزيفگ) بهكارهاتووه .پێشتريش ل ه دواى شۆرشى فه‌ره‌نسه‌و‌ه چه‌ند كێشه‌يه‌كى له‌مبابه‌ته وه‌ك ساڤۆى ( )1792و نيس ( )1793ب ه گشتپرسى يه‌كالكرابوونه‌وه .له‌و ده‌مه‌و‌ه پره‌نسيپێك هات ه ئاراو‌ه «هيچ لكاندنێك به‌بێ راوێژو پرسوراپێكردنى دانيشتوان نابێNo Annexation without ، ساڵی پێنجه‌م
20
35
.»consultation of the inhabitantsلێ ئه‌و پره‌نسيپ ه ل ه باشوورى كوردستاندا ل ه بڕاندنه‌وه‌ى كێشه‌ى وياليه‌تى موسڵ ل ه سه‌رده‌مى كۆمه‌له‌ى گه‌الندا كارى پێ نه‌كرا و ته‌نيا پرس و راوێژ به نزيكه‌ى 800كه‌سێكى خوينده‌وارو نيمچ ه خوينده‌وارو ده‌سڕۆيشتووى ئه‌وده‌مه ،وه‌ك شێخ و مه‌ال و قه‌ش ه و مالوم و پياوى ديكه‌ى گه‌وره‌ى ئايينى ،ئاغا و سه‌رۆك عه‌شيره‌ت و ده‌وڵه‌مه‌ندى ههره قه‌به‌و...ى عاره‌ب و كوردو توركمان و كريستيان و جوو و ئێزدى كرا ك ه داخوا ده‌يانه‌وێ وياليه‌تى موسڵ بخرێت ه سه‌ر ده‌وڵه‌تى تازه‌ى عێراق يان بخرێته‌و‌ه سه‌ر توركيه .ئه‌م ه له‌كاتێكدا ،به‌پێى راپۆرتى 20ى ئابى 1925ى كۆميسيۆنى سنوور ك ه ل ه 30ى ئه‌يلوولى 1924دا له‌اليه‌ن ئه‌نجوومه‌نى كۆمه‌ڵه‌ى گه‌النه‌و‌ه بڕيارى پێكهێنانى درابوو)%65,2( ،ى وياليه‌ته‌ك ه كورد بوون (ب ه موسڵمان و ئێزدييه‌وه) .به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنى فاكته‌رى ئيتنى و نه‌ته‌وه‌يى ،ئه‌نجوومه‌نى كۆمه‌ڵه‌ى گه‌الن ل ه 16ى 12ى 1925دا ،ب ه بڕيارێك وياليه‌تى موسڵ ب ه عێراقه‌و‌ه لكاندو پاشان ل ه 5ى حوزه‌يرانى 1926دا ،ل ه رێككه‌وتننامه‌ى ئه‌نقه‌ر‌ه ك ه له‌نێوان (توركيه و به‌ريتانيا و عێراق)دا به‌سترا ،توركي ه ده‌سبه‌ردارى وياليه‌ته‌ك ه بوو ل ه به‌رانبه‌ر %10ى داهاتى نه‌وت بۆ ماوه‌ى 25ساڵ. )2ل ه پاش دامه‌زرانى رێكخراوى نه‌ته‌و‌ه يه‌كگرتووه‌كان و ل ه قۆناخى پاكتاوكردنى ئيستيعماردا Decolonizationو به‌تايبه‌تى پاش ده‌رچوونى هه‌ردوو بڕيارى 1514 و 1541ى كۆمه‌ڵه‌ى گشتيى نه‌ته‌و‌ه يه‌كگرتووه‌كان ل ه 14و 15ى كانوونى يه‌كه‌مى 1960دا ،ك ه بزووتنه‌وه‌كانى رزگاريخوازيى نيشتمانى خورتبوون ،ئامرازى ريفرانده‌م بۆ شه‌رعيه‌تدان ب ه سه‌ربه‌خۆيى كۆلۆنييه‌كان (موسته‌عمه‌رات) بهكارهاتووه ،هه‌ر بۆ نموون ه له( :كه‌مبۆديا( ،)1945 -جه‌زاير( ،)1962 -كاميرۆنى به‌ريتانى – 1959و ،)1961 (مالتا( ،)1964 -جيبۆتى( ،)1977 -پاالو )1994 -و هيديكه‌ش... )3پاش‌كۆتاييهاتنى شه‌ڕى سارد و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى يه‌كيتيى سۆڤيات ،ديسان ريفرانده‌م بۆ شه‌رعيه‌تدان ب ه جاڕدانى سه‌ربه‌خۆيى ل ه كۆماره‌كانى پێشووى يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت و ل ه ئه‌وروپاى رۆژهه‌اڵتدا و ل ه ئاسيا و ئه‌فريقيا و جێگه‌ى ديكه‌شدا بهكارهاتووه .هه‌وه‌ڵجار هه‌ندێ ل ه كۆماره‌كانى يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت سه‌ربه‌خۆييان جاڕدا ،پاشان ريفرانده‌ميان بۆ پشتڕاستكردنه‌وه‌و شه‌رعيه‌تدان ب ه سه‌ربه‌خۆيى سازكرد هه‌ر بۆ نموونه( :ئه‌رمه‌نستان ل ه 23ى ئابى 1991دا ،جاڕى سه‌ربه‌خۆيى دا ،به‌اڵم ل ه 21ى ئه‌يلوولى 1991دا ريفرانده‌مى بۆ ساڵی پێنجه‌م
36
20
پشتڕاستكردنه‌وه‌ى سه‌ربه‌خۆيى سازدا)( ،ئازه‌ربيجان ل ه 30ى ئابى 1991دا سه‌ربه‌خۆيى راگه‌ياندو ل ه 29ى 12ى 1991دا ئه‌وجا ريفرانده‌مى بۆ شه‌رعيه‌تدان ب ه سه‌ربه‌خۆييه‌ك ه سازكرد)( ،ئۆزبه‌كستان ل ه 31ى ئابى 1991دا سه‌ربه‌خۆيى راگه‌ياندو ل ه 26ى كانوونى يه‌كه‌مى هه‌مان ساڵدا ريفرانده‌مى بۆ شه‌رعيه‌تدان ب ه سه‌ربه‌خۆيى سازكرد) .كه‌چى ل ه هه‌ندێ واڵتدا وه‌ك (سلۆڤينيا ل ه 23ى 12ى 1990دا ريفرانده‌مى سازكردو ل ه 26ى 6ى 1991دا جاڕى سه‌ربه‌خۆيى ل ه يه‌كێتيى يۆگۆسالڤياى سۆسياليستى راگه‌ياند)( ،كرواتيا ل ه 19ى ئايارى 1991دا ريفرانده‌مى تێدا سازكراو ل ه 25ى 6ى 1991دا سه‌ربه‌خۆيى جاڕدا ،به‌اڵم له‌سه‌ر داخوازيى كۆميونيته‌ى ئه‌وروپى سێ مانگى دواخست) .ل ه ئاسيا نموونه‌ى (تيمورى رۆژهه‌اڵت ك ه ل ه 30ى ئابى 1999دا ريفرانده‌م سازكراو ل ه 20ى ئايارى 2002سه‌ربه‌خۆيى راگه‌ياند) ،ل ه ئه‌فريقيا (ئه‌ريتيريا ل ه 25 -23ى نيسانى 1993دا ريفرانده‌مى تێداكراو ل ه 27ى نيسانى هه‌مان ساڵدا سه‌ربه‌خۆيى راگه‌ياند) .ده‌بێ ئه‌وه‌ش بگوترێ ده‌وڵه‌تى واش ل ه دواى نۆهه‌ته‌كانه‌و‌ه دامه‌زراون ،ك ه ريفرانده‌ميان تێدا نهكراوه، وه‌ك لێكجيابوونه‌وه‌ى چيك و سلۆڤاكيا ل ه ( )1993/1/1دا ل ه يه‌كترو كۆمه‌ڵگه‌ى نێوده‌وڵه‌تيش دانى پێدانان ،چونك ه به‌ئاشتييانه‌و به‌گوێره‌ى رێككه‌وتنێكى ناوخۆيى خۆيان بووه. )4هه‌روا ريفرانده‌م ديسان بهكارهاتووه ل ه هه‌رێمگه‌لێكدا ك ه ب ه ره‌سمى به‌شێك بوون ل ه ده‌وڵه‌تێكى سه‌روه‌رو ئه‌ندامى نه‌ته‌و‌ه يه‌كگرتووه‌كان .وات ه ئه‌و هه‌رێمانه ،پێشتر كۆلۆنى نه‌بوون و ده‌وڵه‌تيشيان نهبووه .وه‌ك ل ه نموونه‌ى (باشوورى سودان ك ه ل ه 15 -9ى كانوونى دووه‌مى 2011دا ريفرانده‌مى به‌گوێره‌ى رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ حكوومه‌تى سوداندا تێدا سازكرا ،ل ه 9ى ته‌مووزى 2011دا سه‌ربه‌خۆيى خۆى راگه‌ياند) .نموونه‌ى كۆسۆڤۆش نزيك ه ل ه هى ئێمه ،ل ه ماوه‌ى نێوان 30-26ى ئه‌يلوولى 1991دا ل ه كۆسۆڤۆ يه‌كتره‌ف ه ريفرانده‌مى تێدا كراو زۆرين ه ده‌نگيان بۆ سه‌ربه‌خۆيى دا ،به‌اڵم كۆسۆڤۆ تا 17ى شوباتى 2008سه‌ربه‌خۆيى رانه‌گه‌ياند .تا ئێست ه 116ده‌وڵه‌ت به‌ره‌سمييان ناسيوه ،به‌اڵم له‌به‌ر هه‌ڵوێستى سربستان (ك ه ده‌وڵه‌تى به‌ناو دايكه) و هه‌ڵويستى رووسيا و چين نه‌بووه‌ت ه ئه‌ندام ل ه نه‌ته‌و‌ه يه‌كگرتووه‌كان ،به‌اڵم به‌راى خۆم مه‌سه‌له‌ى بوون ه ئه‌ندام ل ه نه‌ته‌و‌ه يه‌كگرتووه‌كان ،مه‌سه‌له‌ى كاته‌و به‌س .ل ه هه‌رێمى كيوبيك-ى كه‌نه‌دا ،دوو جار ،ل ه 1980 و 1995دا ريفرانده‌م كراوه به‌اڵم به‌ره‌ى سه‌ربه‌خۆيى سه‌ركه‌وتنيان به‌ده‌ست نه‌هێناوه. نموونه‌ى ديكه‌ش هه‌ن ك ه ريفرانده‌ميان تێداكراو‌ه و به‌ره‌ى سه‌ربه‌خۆيى بردوويه‌تييه‌و‌ه ساڵی پێنجه‌م
20
37
و جاڕى سه‌ربه‌خۆييشيان تێدا دراوه ،به‌اڵم ده‌وڵه‌تێك يان دوان دانيان پێدا ناوه ،وه‌ك ئه‌پخازيا و سۆمالياالند و... )5سێ نموونه ،بۆ سێ هه‌رێم كه ب ه ته‌مان ريفرانده‌مى سه‌ربه‌خۆييان تێدا سازبكرێ: يه‌كه‌ميان :ريفرانده‌مى باشوورى كوردستانه ك ه له 7ى حوزه‌يرانى ئه‌مساڵدا ،زۆرينه‌ى حزب ه سياسى و پێكهاته‌كان بڕياريان دا ل ه 25ى ئه‌يلوولى ئه‌مساڵدا ،له‌و ناوچه‌يه‌ى ك ه پێى ده‌گوترێ هه‌رێمى كوردستان و له‌و ناوچانه‌شدا ك ه ب ه ناوچه‌ى كێشه‌له‌سه‌ر داده‌نرێ ،ريفرانده‌مێك سازبكرێ .ئه‌و ريفرانده‌مه ،يه‌كتره‌فه‌يه ،وات ه ب ه رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ حكوومه‌تى عێراقدا بڕيارى لێ نه‌دراو‌ه وه‌ك ئه‌وه‌ى (باشوورى سودان) ،يان ب ه بڕيارێكى ئه‌نجوومه‌نى ئاسايشى نه‌ته‌و‌ه يه‌كگرتووه‌كان و رازيبوونى حكوومه‌تى پێوه‌نددار نهبووه وه‌ك ئه‌وه‌ى ل ه (تيموورى رۆژهه‌اڵت) به‌ڕێوه‌چوو ،زێتر ل ه نموونه‌كه‌ى كۆسۆڤۆ ده‌چێ. ئاخر هه‌م تيموورى رۆژهه‌اڵت و هه‌م كۆسۆڤۆ له‌ژێر سه‌رپه‌رشتى ئيداره‌ى نێوده‌وڵه‌تيدا بوون. دووه‌ميان :هه‌رێمى كه‌ته‌لۆنياى ئۆتۆنۆميدارى ناو ئه‌سپانيا يه‌كتره‌ف ه بڕيارى داوه ل ه 1ى تشرينى يه‌كه‌مى ئه‌مساڵدا ،ريفرانده‌مێك بۆ جيابوونه‌و‌ه ل ه ئه‌سپانيا سازبكا، هه‌رچه‌ند هه‌م حكوومه‌تى ناوه‌نديى ئه‌سپانيا و هه‌م دادگاى ده‌ستووريى ئه‌و واڵته، بڕياره‌كه‌ى كه‌ته‌لۆنيايان ره‌تكردووه‌ته‌وه .له‌راستيدا ،سازدانى ئه‌و ريفرانده‌م ه له‌و واڵت ه ئه‌وروپيي ه ديموكراتييه‌دا ،زۆر گرنگ ه و با بزانين كاردانه‌وه‌ى ده‌وڵه‌تان چى ده‌بێ له بارى سه‌ركه‌وتنى به‌ره‌ى سه‌ربه‌خۆيى و جاڕدانى سه‌ربه‌خۆيى له ئيسپانيا... سێيه‌ميان :به‌پێى رێككه‌وتن ل ه هه‌رێمى بوانگاڤيل ك ه سه‌ر ب ه ده‌وڵه‌تى (پاپوا گينياى نوێ)يه ،بڕيار‌ه ل ه ماوه‌ى نێوان 2020 -2015دا ريفرانده‌مێك بۆ مانه‌و‌ه ل ه چوارچێوه‌ى ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه يان جيابوونه‌وه‌ى ته‌واو ساز بكرێ .وه‌ك گوتمان بۆ ئه‌م مه‌به‌سته ،ل ه ساڵى 2001دا ،رێككه‌وتننامه‌يه‌كى ئاشتى له‌نێوان حكوومه‌تى ناوه‌ندى و بزووتنه‌وه‌ى گه‌لى بوانگاڤيلدا كراو به‌گوێره‌ى مادد‌ه 309ى ئه‌و رێككه‌وتننامه‌يه ،حكوومه‌تى ناوه‌ندى به‌ڵێنى داوه ك ه ده‌ستوورى واڵته‌كه‌ى هه‌مواربكاته‌وه‌و رێگ ه به‌و هه‌رێم ه بدا ك ه بۆ سه‌ربه‌خۆيى يان مانه‌و‌ه ريفرانده‌مێك ساز بكا .ئێست ه ئه‌و هه‌رێم ه جۆرێ ل ه خۆبه‌ڕێوه‌بردنى تێدا هه‌يه .بۆانگاڤيلييه‌كان ،رۆژى 15ى حوزه‌يرانى 2019يان دياريكردوو‌ه بۆ ئه‌و ريفرانده‌مه. ساڵی پێنجه‌م
38
20
· خاڵێكى ديكه‌ى ههره گرنگ ك ه پێوه‌نديى ب ه ريفراندهمهوه هه‌يه‌و ده‌مه‌وێ ئاماژه‌ى بۆ بكه‌م ،پرسى پێكهاته‌كانى ديكه‌ى كوردستان ه بێ ل ه كورد .وه‌ك ل ه سه‌رێ ئاماژه‌م پێدا ،ل ه 1925دا ،كورد (به‌ئێزدى و موسلمانه‌وه)%65،2 ،ى دانيشتوانى وياليه‌تى موسڵ بووه .ديار‌ه ئه‌و وياليه‌ت ه به‌گوێره‌ى دابه‌شبه‌ندييه كارگێڕييه‌كانى ئه‌وده‌م( ،خانه‌قى و ده‌وروبه‌رى و مه‌نده‌لى )...نه‌ده‌گرته‌وه ،ئه‌وان ه سه‌ر ب ه وياليه‌تى به‌غدا بوون ،له‌كاتێكدا زۆرينه‌ى ههره زۆرى ئه‌و دوو قه‌زاي ه كوردبوون و كوردن .به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، له‌و پانتاييه‌ى ك ه ب ه (كوردستانى باشوور يان باشوورى كوردستان Southern Kurdistanناسراوه‌و يه‌كه‌مجار ل ه پاش شه‌ڕى يه‌كه‌مى جيهان ئينگليزه‌كان به‌كاريان هێناوه) ،له‌پاڵ كورددا ،توركمان ،كريستيانه‌كان ب ه (كلدان-سريان -ئاشوورييه‌كانه‌وه)، ئه‌رمه‌ن ،عاره‌ب ده‌ژين و به‌شێكى ئه‌م پێكهاتان ه (كريستيانه‌كان و توركمانه‌كان) كه‌وتوونه‌ته ناو سنوورى ئێسته‌ى هه‌رێمى كوردستان و هه‌ندێكشيان كه‌وتوونه‌ت ه ناو ناوچ ه كێشه‌له‌سه‌ره‌كان .هه‌رچى عه‌ره‌به‌كانى باشوورى كوردستانن ،بێ ل ه (عاره‌ب ه هاورده‌كان -الوافدون) ئه‌وا هه‌موويان كه‌وتوونه‌ت ه ناو ناوچ ه كێشه‌له‌سه‌ره‌كان .بهداخهوه تا ئێست ه سه‌رژمێرييه‌كى گشتى نهكراوه تا بزاندرێ رێژه‌ى هه‌ر يه‌ك له‌و پێكهاتانه‌و ژماره‌يان چه‌نده ،يان ئه‌گه‌ر پێكهاته‌يه‌كى ئايينى وه‌ك ئێزدييه‌كان وه‌ربگرين (هه‌رچه‌ند ئێزدييه‌كان ل ه رووى ئيتنى و نه‌ته‌وه‌ييه‌وه كوردن) ،ديسان دابه‌شبوون له‌نێوان ناوچه‌كانى هه‌رێمى كوردستان و ناوچ ه دابڕێندراوه‌كاندا .ئه‌م ريفرانده‌مه‌ى كوردستان ،ل ه حاڵه‌تى سه‌ركه‌وتنيدا ،يه‌كێ ل ه قازانجه‌كانى بۆ پێكهاته‌كانى (كريستيان و توركمان و ئێزدى) ئه‌وه‌ي ه ك ه يه‌كيان ده‌خاته‌وه‌و هيچيان له‌و به‌رى عێراقدا نامێنێته‌وه ،ئه‌مه‌ش سه‌نگ و قوڕساييان له‌ناو باشوورى كوردستاندا زياد ده‌كا ،ده‌كرێ هه‌ر له ئێسته‌و‌ه (ده‌بواي ه له‌مێژ‌ه ئهوه كرابا) ،ميساقێكى نيشتمانى مۆر بكرێ و ل ه پارله‌ماندا موساده‌قه‌ى له‌سه‌ر بكرێ ك ه تێيدا كۆمه‌ڵێ پره‌نسيپى سه‌ره‌كى ل ه باره‌ى سيسته‌مى حوكمڕانى و ماف و ئازادييه‌كانى ئه‌و پێكهاتانه‌ى تێدا بێ به‌تايبه‌تى خۆبه‌ڕێوه‌بردن و به‌شداريكردنى نوێنه‌ر‌ه به‌راستى هه‌ڵبژێردراوه‌كانيان ل ه داموده‌زگا ده‌ستوورييه‌كاندا ،ئه‌م ه سه‌ربارى رێككه‌وتن له‌سه‌ر سروودى نيشتمانى ،ئااڵى نيشتمانى (ده‌كرێ بۆ خاترى پێكهاته‌كان ده‌سكاريى بچوك بكرێ و هێماى ئه‌وانيشى تێدا بێ) ،ناوى ده‌وڵه‌ت ،بكرێ ل ه ماوه‌ى راگواستنه‌وه‌دا، واته ل ه ماوه‌ى نێوان راگه‌ياندنى ئه‌نجامه‌كانى ريفرانده‌م و راگه‌ياندنى سه‌ربه‌خۆييدا...
ساڵی پێنجه‌م
20
39
· وه‌ك ل ه سه‌رێ ئاماژه‌م پێدا ،بڕيارى ريفرانده‌م هێشتا به‌پێى بڕيارێك ك ه ل ه پارله‌مانه‌و‌ه ده‌رچووبێ پشتراست نه‌كراوه‌ته‌و‌ه يان ب ه قانوونێك رێك نه‌خراوه ،هه‌رچه‌ند چه‌ند جارێك سه‌ركردايه‌تيى سياسيى كوردستان ل ه ئاستى هه‌ره‌بااڵى ته‌نفيزيدا ،جه‌ختى لهوه كردووه‌ته‌و‌ه ك ه ئه‌نجامى ريفرانده‌مه‌كه ،پابه‌ندكاره (مولزه‌مه) بۆ حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان .به‌اڵم ئه‌گه‌ر پارله‌مانى كوردستان ،بڕيارێك ده‌ربكا ،ئه‌وده‌م هه‌موو ده‌سه‌اڵت ه گشتييه‌كانى كوردستان به‌ناچارييه‌و‌ه ده‌بێ پابه‌ندى ئه‌نجامه‌كانى ريفرانده‌مه‌ك ه ببن و ناكرێ كه‌س خۆ لێ بدزێته‌وه. · لێره‌دا ،جۆرى ئه‌و پرسياره‌ى ل ه ده‌نگده‌رانيش ده‌كرێ بايه‌خى خۆى هه‌يه :هه‌ق ه ئه‌و پرسياره‌ى ئاراسته‌ى ده‌نگده‌ر ده‌كرێ ساده بێ ،بۆ نموون ه ل ه ريفرانده‌مه‌كه‌ى 2014ى سكۆتالنددا ،پرسيارێكى ساده (ئايا ده‌ته‌وێ سكۆتالند ببێت ه واڵتێكى سه‌ربه‌خۆ) و وه‌اڵمه‌كه‌شى ب ه (ئا) و (نا)بوو ،كه‌چى ل ه ريفرانده‌مه‌كه‌ى تيموورى رۆژهه‌اڵتدا به‌مشێوه‌يه و له‌به‌رانبه‌ر هه‌ر يه‌كێكيشياندا ،لۆگۆى تايبه‌ت هه‌بووه: )1ئايا ئه‌و ئۆتۆنۆمييه‌ى تايبه‌ت ه پێشنيازكراوه‌ت پێ په‌سند‌ه بۆ تيموورى رۆژهه‌اڵت ل ه چوارچێوه‌ى ده‌وڵه‌تى يه‌كگرتووى كۆمارى ئه‌نده‌نووسيا؟ )2ئايا ئه‌و ئۆتۆنۆميي ه تايبه‌ت ه پێشنيازكراو‌ه بۆ تيمورى رۆژهه‌اڵت ره‌تده‌كه‌يه‌و‌ه ك ه ده‌بێت ه جيابوونه‌وه‌ى تيموور ل ه ئه‌نده‌نووسيا؟ بۆي ه و هه‌ق ه پرسياره‌كه‌ى 25ى ئه‌يلووليش ساده‌بێ وه‌ك (ده‌ته‌وێ كوردستان ببێت ه ده‌وڵه‌تێكى سه‌ربه‌خۆ) و بۆ وه‌اڵمى پرسياره‌كه‌ش ده‌كرێ دوو چوارگۆش ه دابندرێ ك ه له‌به‌رانبه‌ر هه‌ر يه‌كێكيان ئااڵى عێراق و ئااڵى كوردستان دابندرێ .چونكه‌و له‌وانه‌ي ه خه‌ڵكێكى نه‌خوينده‌وار باشتر و بێ ئه‌وه‌ى هيچ كه‌سێك يارمه‌تيان بدا ،وه‌اڵمى پرسياره‌ك ه بده‌نه‌وه. · دوا پرس ك ه جێگه‌ى باس بێ ،ب ه چ زۆرينه‌يه‌ك ريفرانده‌مه‌ك ه ب ه قازانجى سه‌ربه‌خۆيى ده‌بڕێته‌وه .ديار‌ه ئێم ه تا ئێست ه قانوونێكمان نيي ه ك ه ئه‌م پرسه‌ى يه‌كالكردبێته‌وه ،لێ وه‌ك پره‌نسيپێكى گشتى ،زۆرينه‌ى ده‌نگ ه راسته‌كان ،وات ه زۆرينه‌ى ده‌نگى راستى ئه‌و كه‌سانه‌ى مافى ده‌نگدانيان هه‌يه‌و چوونه‌ت ه سه‌ر سندووق و ده‌نگيان داوه ،حيسابه. واته لێره‌دا ،يه‌كه‌مجار ده‌بێ تۆمارێكى گشتيى ده‌نگده‌ران هه‌بێ ك ه چه‌ند كه‌س هه‌قى ده‌نگدانيان هه‌يه .بێ لهوه تۆمارى ده‌نگده‌ران به‌گوێره‌ى ناحيه‌و قه‌زاو پارێزگا رێكبخرێ. ساڵی پێنجه‌م
40
20
تا ئێست ه به‌گشتى ل ه زۆرينه‌ى ههره زۆرى ئه‌و ريفرانده‌مانه‌ى كراون و سه‌ركه‌وتوو بوون ،هه‌رچه‌ند ل ه ياسايه‌كدا جێگيرنه‌كراوه ،زۆرينه‌ى ره‌هاى ئه‌وانه‌ى هه‌قى ده‌نگدانيان هه‌بووه ،ده‌نگيان ب ه سه‌ربه‌خۆيى داوه :بۆ نموونه :ل ه سلۆڤينيا رێژه‌ى ئه‌وانه‌ى چوونه‌ت ه سه‌ر سندووقى ده‌نگدان %90,8بووه‌و له‌و رێژه‌ي ه %88,5ده‌نگيان به‌سه‌ربه‌خۆيى داوه، وات ه %80,35ى سه‌رجه‌م ئه‌وانه‌ى مافى ده‌نگدانيان هه‌بووه ،ده‌نگيان ب ه سه‌ربه‌خۆيى داوه .ل ه كرواتيا رێژه‌ى ئه‌وانه‌ى چوونه‌ت ه سه‌ر سندووقى ده‌نگدان %83,56بووه‌و له‌و رێژه‌ي ه %93,24ده‌نگيان به‌سه‌ربه‌خۆيى داوه ،وات ه %77,9ى سه‌رجه‌م ئه‌وانه‌ى مافى ده‌نگدانيان هه‌بووه ،ده‌نگيان ب ه سه‌ربه‌خۆيى داوه ،ل ه گورجستان رێژه‌ى ئه‌وانه‌ى چوونه‌ت ه سه‌ر سندووقى ده‌نگدان %90,6بووه‌و له‌و رێژه‌ي ه %99,5ده‌نگيان به‌سه‌ربه‌خۆيى داوه، وات ه %90,14ى سه‌رجه‌م ئه‌وانه‌ى مافى ده‌نگدانيان هه‌بووه ،ده‌نگيان ب ه سه‌ربه‌خۆيى داوه ،ل ه التڤيا رێژه‌ى ئه‌وانه‌ى چوونه‌ت ه سه‌ر سندووقى ده‌نگدان %87,6بووه‌و له‌و رێژه‌ي ه %74,9ده‌نگيان به‌سه‌ربه‌خۆيى داوه ،وات ه %65,6ى سه‌رجه‌م ئه‌وانه‌ى مافى ده‌نگدانيان هه‌بووه ،ده‌نگيان ب ه سه‌ربه‌خۆيى داوه ،له بۆسنياو هرزه‌گۆڤينيا رێژه‌ى ئه‌وانه‌ى چوونه‌ت ه سه‌ر سندووقى ده‌نگدان %63,4بووه‌و له‌و رێژه‌ي ه %99,7ده‌نگيان به سه‌ربه‌خۆيى داوه ،وات ه %63,2ى سه‌رجه‌م ئه‌وانه‌ى مافى ده‌نگدانيان هه‌بووه، ده‌نگيان ب ه سه‌ربه‌خۆيى داوه ...كه‌وات ه پێويست ه هه‌وڵ بدرێ خه‌ڵكێكى زۆر بچێت ه سه‌ر سندووقى ده‌نگدان و ده‌نگ بۆ سه‌ربه‌خۆيى بده‌ن و گرنگه زۆرينه‌ى ره‌هاى ئه‌وانه‌ى هه‌قى ده‌نگدانيان هه‌ي ه ده‌نگ ب ه سه‌ربه‌خۆيى بده‌ن. دوو نموونه‌ى ديك ه ك ه داواى زۆرينه‌ى تايبه‌تيان كردووه ،ل ه ساڵى 1998دا ،ل ه دورگه‌ى نڤيس ريفرانده‌مێك بۆ جيابوونه‌و‌ه ل ه فيدراسيۆنى سانت كيتس و نڤيس سازكراو ل ه ئه‌نجامدا %62ى ده‌نگده‌ران ده‌نگيان بۆ سه‌ربه‌خۆيى دا ،به‌اڵم به‌گوێره‌ى ده‌ستوورى فيدراسيۆنه‌ك ه دوو له‌سه‌ر سێ پێويست بوو ،بۆي ه ريفرانده‌مه‌ك ه ب ه قازانجى سه‌ربه‌خۆيى نه‌بڕايه‌وه ،هه‌رچى جيابوونه‌وه‌ى مۆنتينيگرۆ ل ه فيدراسيۆنى سربستان و مۆمنتينيگرۆيه، ئه‌وا به‌گوێره‌ى ده‌ستوورى فيدراسيۆنه‌ك ه %55بۆ جيابوونه‌و‌ه پێويست بوو ،ل ه ريفرانده‌مه‌كه‌ى 21ى ئايارى 2006دا%55,5 ،ى ده‌نگده‌ران ده‌نگيان بۆ سه‌ربه‌خۆيى داو به‌مجۆره به‌رێژه‌يه‌كى كه‌م به‌ره‌ى سه‌ربه‌خۆيى برديه‌وه.
ساڵی پێنجه‌م
20
41
ساڵی پێنجه‌م
42
20
باشووری کوردستان و هەنگاوەکانی بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەت مەهاباد قەرەداغی ساڵی پێنجه‌م
20
43
ساڵی پێنجه‌م
44
20
پێشەکی: جەنگ ئەو دیاردەیەیە بۆ هەندێک خەڵک ریسکی گەورە و بۆ هەندێ خەڵکی تر دەستکەوتی گەورەی تێدایە .براوەکانی جەنگ لووتبڵندانە دەستکەوتەکان دابەش دەکەن و زۆرجار خاک و ئاو و گەل و نیشتیمانەکان دەبنە دەستکەوتی جەنگەکانیان و بە ئارەزووی خۆیان و بە پێی بەرژەوەندییەکانیان دابەشیان دەکەن. جەنگی جیهانی یەکەم ،جەنگێکی گشتگرەوەی وێرانکار بوو بۆ زۆرینەی گەالن ،وەلێ دەستکەوتێکی بێئەژماریشی تێدابوو بۆ کەمینەی گەالن .لە جەنگی جیهانی یەکەمدا گەلی وا هەبوو ریشەکێش کرا ،نموونەی گەلی ئەرمەن ،کە وەکو خاک و وەکو گەلیش ئەرمەنستان و گەلی ئەرمەن بوونە قوربانی لەو جەنگەدا لەبەر بەرژەوەندییەکانی نێوان گەالنی شەڕکەر و بە تایبەتیش روسیا و تورکیا و هاوپەیمانەکانی هەردووالیان .گەلی کوردیش لەو گەالنە بوو لە ئاکامی جەنگی جیهانیدا گورزی گورچکبڕی بەرکەوت و وەک خاک و وەک نەتەوەش زیانی مەزنی لێکەوت و وەک خاک و وەک نەتەوەش دابەش و کەرت و پەرت کرا .پرۆسەی دابەشکردنی کوردستان بەسەر دەوڵەتەکانی دراوسێدا لە دوای کۆتایی جەنگی جیهانی یەکەمەوە ،زۆر ئاسان بۆ داگیرکەران بەڕێوەچوو ،بەاڵم بە فیکر و کردەیەکی هێندە ئاڵۆز دابەشکارییەکە ئەنجام درا لە نێوان سێ نەتەوە و چوار دەوڵەت کە خۆشیان بەشبەش کرابوون بەسەر دەوڵەتانی زلهێزی کۆلۆنیالیزمدا، کە یەکگرتنەوەی نزیک بێت لە مەحاڵەوە. لە ئێستادا سەدەیەک تێدەپەڕێت بەسەر ئەو دابەشکارییەدا و سەدەیەکە کوردستان داگیرکراوی چوار دەوڵەتی دراوسێی خۆیەتی «عێراق ،ئێران ،سوریا و تورکیا» .ئەگەرچی ئەدەبیاتی داگیرکەران و بە تایبەت مێژووی شێوێنراوی کورد بە پێنووسی مێژوونووسانی گەالنی داگیرکەر و کۆلۆنیالیزم وای کردووە کوردستان وەک بەشێک لە خاکی ئەو واڵتانە پێناسە بکرێت ،وەلێ راستینەی مێژوویی و جوگرافیای جیاوازی کوردستان و زمان و کولتوور و ئایینی جیاوازی لە مێژینەی کورد بە نیسبەت واڵتە دراوسێ داگیرکەرەکانی ساڵی پێنجه‌م
20
45
و هەستی نەتەوەیی مرۆڤی کورد وای کردووە لەو سەدەیەدا بۆ دووبارە پێکەوەگرێدانی کەرتە پەرتەکانی خاکەکەیی و پێکەوەبەستنەوەی نەتەوە پەرتەوازەکەی چەندین شۆڕش هەڵگیرسێنێت و چەندین جار ڕاپەڕێت .لە باکووری کوردستان هەر لە بزوتنەوەی شێخ سەعیدی پیرانەوە تا شۆڕشەکانی گەریال و حیزبە کوردستانییەکانی ئێستای ،لە رۆژهەاڵتی کوردستان هەر لە کۆمارە ساواکەی کوردستان لە مەهاباد بە سەرکردایەتی پێشەوا قازی مەحەمەد و خەبات و تێکۆشانەکانی حیزبەکانی ئێستای رۆژهەاڵتی کوردستان ،لە باشوور شۆڕشەکانی شێخ مەحمودی حەفید و شۆرشەکانی بارزانی ئەیلوول و گواڵن و شۆرشی نوێ و خەبات و تێکۆشانەکانی حیزبە کوردستانییەکانی تا ئەمڕۆی ،لە رۆژئاوای کوردستانیش لە ئێستادا شۆڕشێکی شایستە بۆ ئازادکردنی شار و شارۆچکەکانی ئەو بەشە بچکۆالنەیەی کوردستان ،گەواهی ئەوەن کوردستان لەوەتی داگیر و دابەشکراوە ،کورد لە هەوڵی ئازادکردنی نەتەوە و سەربەخۆکردنی نیشتیمانەکەی خۆیانن. بەرهەمی تێکۆشانی کورد لە بەشی باشووری کوردستان بەرجەستەتر لە بەشەکانی تر دەرکەوتووە و ئەنجامی هەبووە ،بە تایبەتیش لە دوای راپەڕینی بەهاری ١٩٩١ەوە کە بەشێکی زۆر لە خاکی باشووری کوردستان ئازاد کرا و بەشێکی زۆر لە خەڵکی کوردستان ئەزموونێکی دیموکراتی خۆبەڕێوەبردنی تاقیکردەوە و حکومەت و پەرلەمانی خۆی دامەزراند .ئەم بەشەی کوردستان کە داگیرکەرەکەی عێراق بوو ،حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانیشی یەک لە یەکتر دیتاتۆر بوون و بە خراپترین شێوە مامەڵەیان لەگەڵ کورد کردووە ،لە ماوەی ئەو حوکمڕانییە ستەمکارییەشیاندا چەندین جار هەوڵی قڕکردن و ریشەکیشکردنی کوردیان داوە و بە تایبەتیش لە حەفتاکانی سەدەی بیستەمەوە کە سەرەتا بە ریشەکێشکردنی کوردە فەیلییەکان دەستیان پێکرد و لە سەرەتای هەشتاکانیشدا بارزانییەکان و لە کۆتایی هەشتاکانیشدا بۆمبابارانی کیمیایی بەشێکی زۆری ناوچەکانی کوردستان و بە تایبەتیش هەڵەبجە کە ئاکامێکی ترسناکی لیکەوتەوە و ئینجا هێڕشەکانی ئەنفال لە قەرەداغ و گەرمیانەوە تا دواخاڵی ناوچەی بادینان ،ئەمە جگە لە زیندانیکردنی بەشێکی زۆر لە شۆڕشگێرانی شار و شاخی کورد و لەسێدارەدان و کوشتنی زۆریك لە الوانی کوردستان. لە دوای ڕووخاندنی رژێمی داگیرکەر و دیکتاتۆری سەددام لە ساڵی ٢٠٠٣بە هاوکاری هێزە هاوپەیمانەکان ،هێشتاش کوردستان لەگەڵ حکومەتی عێراقدا مایەوە و هەوڵیدا دەستوورێکی دیموکراتیانە بۆ عێراق دابنرێت و تیایدا زامنی مافە سیاسی ،ئابووری، کولتووری و کۆمەاڵیەتییەکانی بکات ،بەاڵم دیسانەوە بەردەوام لەگەڵ حکومەتی نوێی ساڵی پێنجه‌م
46
20
عێراق و سەردەمی نوێی عێراقدا کێشە دروست بووەو پێشێلکردنی دەستوور و هەوڵی برسیکردنی خەڵکی کوردستان دەستی پێکردەوە تا وای لێهات سەرکردایەتی کورد بژاردەی ریفراندۆم بۆ بڕیاردانی سەربەخۆیی خۆی و بڕیاری جیابوونەوە لە عێراق بدات و بۆ ئەو مەبەستە ،رۆژی ٢٥ی مانگی ئەیلوولی ساڵی ٢٠١٧دیاریکراوە بۆ گشتپرسی و بڕیاردانی مافی چارەی خۆنووسین لە الیەن تاک بە تاکی خەڵکی کوردستانەوە .بۆ ئەو مەبەستە پێویستمان بە بیرکردنەوەی ورد و زانستییە تا هەنگاوەکانی بنیاتنانی نەتەوەی کورد و دەوڵەتی کورستان بە دروستی بێت و لەو ڕوانگەیەوە هەوڵ دەدەین هەندێ بۆچوون و شیکاری بخەینە روو. بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەت مەبەست لە بنیاتنانی نەتەوە هەوڵدانە بۆ زیادکردنی تواناکانی خۆبەڕێوەبردن و بڕیاردان لە بارەی چارەنووسی خودی نەتەوە و دامەزراندنی قەوارەیەکی سەربەخۆیە لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری و گەشەسەندوو .بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەت بە دروستکردن و رێکخستن و بەدامەزراوەکردنی دامودەزگاکان دەتوانێت سەرکەوتوو بێت .هەموو دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری پێویستی بەوەیە سەرخان و ژێرخانێکی پتەوی بۆ بنیات نرابێت یان دوای بەدەوڵەتبوون بۆی بنیات بنرێت .ژێرخان بریتییە لە هەبوون و بنیاتنانی ئابوورییەکی سەقامگیر و دروستکردنی کۆڵەگە سەرەکییەکان کە ئەو دەوڵەتەی لەسەر رابگیرێت و داهاتی گشتی ئەو دەوڵەتە دابین بکات ،هەرچی سەرخانە بریتییە لە زمان و کولتوور و پەروەردە و بونیادی فیکری ئەو کۆمەڵەی لەو دەوڵەتەدا دەژی .ژێرخان و سەرخان وەک چۆن بناغە و بنمیچ بۆ هەر ماڵێک پێویستە ئاوا بۆ بنیاتنانی نەتەوەیەک و دەوڵەتێک پێویستن. لە باشووری کوردستاندا لە ساڵی ١٩٩١ەوە حکومەتی خۆجێی و پەرلەمان دامەزراوە و بە کردار کورد خۆی بەشێکی واڵتی خۆی بەڕێوە بردووە و بە دیفاکتۆ دەوڵەتێک بووە، بەاڵم لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی تردا کە عێراقە .لە ساڵی ٢٠٠٣بەدواشەوە کە ساڵی ڕووخاندنی رژێمی بەعس و دیکتاتۆری عێراق «سەددام حسێن» بوو ،دەستوورێک بۆ عێراق دانرا و لەوێدا بە فەرمی و یاسایی کوردستان وەک هەرێمێکی فیدڕاڵی چەسپا. بنچینەی ئابووری باشووری کوردستانیش وەک زۆرینەی واڵتانی دەوروبەر و ناوچەکە بەرهەم و سامانی ژێرزەمینی واڵتەکەیەتی و بە تایبەتیتریش سامانی نەوت ،کە بە رێژەیەکی زۆرە و ئەگەر وەک پێویست سوودی لێ وەربگرێت کوردستان دەبێتە یەکێک لە واڵتە گەشەسەندووەکان ،بەاڵم «نەوت» بە تەنها نەتەوە دروست ناکات ،بەڵکو ئەوە ساڵی پێنجه‌م
20
47
«دەوڵەت»ی خاوەن سەروەرییە دەتوانێت نەتەوە دروست بکات و نەوت بکاتە فاکتەری گەشەسەندنی ئەو نەتەوە و دەوڵەتە. زەمینەی بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەتی کوردستان چەند خاڵیکی گرنگ هەن لەباری زەمینەی جیابوونەوە لە دەوڵەتی عێراق و بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەتێک لە باشووری کوردستان لە ئێستادا دەردەخەن ،بریتین لەمانە: یەکەم :کورد لە باشووری کوردستاندا خاوەنی ئەزموونێکی دوورودرێژی خۆبەڕێوەبردنە. سەرەڕای هەموو کەموکوڕییەکانی حکومەت و هەبوونی گەندەڵی دانپێدانراو لە الیەن خودی بەرپرسانی حکومەتەوە ،بەردەوامبوونی ئەو ئەزموونە لە ماوەی زیاتر لە چارەکەسەدەیەک و هەبوونی دامودەزگای بەڕێوەبردن و یاسادانان و دادوەری، فاکتەرێکی گرنگە و کۆڵەگەیەکی پێویستە بۆ دامەزراندن و بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەت. دووەم :لە رووی سەرخانەوە کورد خاوەنی زمانێکی جیاواز و کولتوورێکی جیاوازە و تەنانەت بەهۆی ئایینی هاوبەشیشەوە لەگەڵ پێکهاتەی عەرەبی عێراق «ئایینی ئیسالم» هێشتاش نەتوانراوە ئەم تایبەتمەندییەی کاڵ بکرێتەوە و کورد بە درێژایی مێژووی ژێردەستەبوونیشی لە عێراقدا پارێزگاری لە زمانی خۆی و کولتووری خۆی کردووە .زمان یەکێکە لە پێکهاتەسەرەکییەکانی نەتەوە و کۆڵەگەیەکی بنچینەییەشە. بەهۆی زمانی جیاواز و تایبەتی کوردەوە ئەدەبیاتی کوردی تەنها توانراوە لە رێگەی وەرگێڕانەوە بە بە عێراق بگەیەندرێت و ئەدەبی عەرەبیش تەنها بەهۆی وەرگێڕانەوە بە کورد گەیشتووە .ئەگەرچی بەهۆی نەبوونی دەوڵەتەوە تا ئەمڕۆ رێگە لە گەشەی زمانی کوردی گیراوە و نەهێڵدراوە ببێتە خاوەنی زمانێکی ستاندارد ،بەاڵم هێشتاش زمانی کوردی وەک فاکتەرێکی گرنگ ماوەتەوە و کۆڵەگەیەکی بنچینەیی بنیاتنانی دەوڵەتی کوردستان دەبێت. سییەم :خاک و خۆماڵیکردنی سامانەکانی سەروژێری کوردستان خاڵیکی گرنگ و ژیانییە بۆ بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەت .کوردستان واڵتێکە ناوی بە نەتەوەکەیەوە بەستراوەتەوە «کورد»»ستان» .ناوی «کوردستان» بە درێژایی مێژوویی داگیرکردنەکەی یەکێک بووە لەو فاکتەرانەی خاکەکەی پاراستووە .لە ڕابردوودا واڵتانی داگیرکەری هەوڵی گۆڕینی ناوەکەیان داوە بەاڵم بێ ئەنجام بووە .بۆ نموونە لە حەفتاکانی سەدەی بیستەمدا رژێمی بەسی عێراق کە ئۆتۆنۆمی بۆ کورد بە فەرمی ناسی و لە دەستووردا جێگەی پێدا ،لە ساڵی پێنجه‌م
48
20
ئەدەبیاتی خۆیدا بەردەوام «ناوچەی حوکمی زاتی» لە بری وشەی کوردستان بەکار دەبرد بە نیازی ئەوەی ئەویان ببێتە ناوی و کوردستان لە زەینی خەڵکی کورد خۆیشی بسڕدریتەوە ،بەاڵم بێ ئەنجام بووە. چوارەم :جینۆسایدەکانی کە بەسەر کورددا هاتوون و حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق لێی بەرپرسیارن و بکەری ئەو جینۆسایدانەن ،فاکتەرێکی تری گرنگە کە دەیسەلمێنێ عێراق هەمیشە وەک کۆلۆنیالیست رەفتاری لەگەڵ کورد کردووە و چەوساندنەوەی نەتەوەی کورد لە عێراق تا ئاستی قڕکردن و ریشەکێشکردنی بووە. لە چارەکەی چوارەمی سەدەی بیستەمدا بە تایبەتی جینۆسایدی کوردە فەیلییەکان، بارزانییەکان و کیمیابارانی هەڵەبجە و پەالمارەکانی ئەنفال لە گەرمیان و خاپوورکردنی گوندەکان و تەنانەت کوێرکردنەوەی کانی و سووتاندنی دارستانەکان و هتد ،هەموو ئەمانە بەڵگەدار و سەلمێندراون و لە دادگای بااڵی تاوانەکانیش لەسەر بکەرەکانی چەسپان و لەسەر ئەمانە حوکم دران. پێنجەم :جەنگی ئەم دواییەی داعش و پەالمارەکانیان بۆ سەر کوردستان و بەرهەڵستی کردنیان لە الیەن هێزی پێشمەرگەی کوردستانەوە و تێکشکاندنی ئەو ئەفسانەیەی کە جیهانی تۆقاندبوو .وەک چۆن کوردستان لە ئەنجامی جەنگی جیهانی یەکەمدا کەرت و پەرت کرا و دابەشکرا بەسەر دراوسێکاندا ،فاکتەری جەنگ دەتوانێت ببێتەوە بەهۆی یەکگرتنەوەی و بنیاتنانی دەوڵەتێک بۆی .کورد لە جەنگ لە دژی تیرۆریزمی جیهانیدا بوو بە ژمارەیەکی قورس و هێزی پێشمەرگەی کوردستان بوو بە پارێزەری کوردستان و جیهانیش لە ڕووبەرووبوونەوەی داعشدا و هێزی براوەی ئەو جەنگەیە .لە ئەنجامی ئەو جەنگەدا ژمارەیەکی زۆر شەهیدی دا و زیانی لێکەوت ،بەاڵم دەستکەوتی گەورەشی بۆ کوردستان بەدەست هێنا و ئەو خاکانەی کە دەوڵەتی داگیرکەری عێراق مەحاڵ بوو بە یاسا و دەستوور بیداتەوە بە کورد ،پێشمەرگە لە جەنگدا بەخوێن بە دەستی هێنایەوە. شەشەم :یەکێک لە فاکتەرە گرنگەکانی تری توانای بەدەوڵەت بوونی باشووری کوردستان ئەوەیە لەبەر فاکتەری ئابووری نەوت و جەنگ دژی تیرۆریزم بەرژەوەندی کوردستان و جیهان پێکەوەگرێدران .بەهۆی ئەم بەرژەوەندییە هاوبەشەوە کە لە سەدەی رابردوودا لە ئارادا نەبوو ،بەاڵم لە سەدەی نوێ و هەزارەی نوێ ئەو زەمینەیە دروست بوو کە بەرژەوەندی کورد و جیهان پێکەوە ببەستێتەوە ،وای کردووە کۆمەڵی نێونەتەوەیی ساڵی پێنجه‌م
20
49
حسابێکی شایستە بۆ کوردستان بکات .هاوکاری هێزی هاوپەیمانی و پێشمەرگەی کوردستان لە الیەک و هەناردەکردنی نەوتی کوردستان بە کەرکووکیشەوە لە الیەکی ترەوە ،ئەم زەمینەیەی تەختتر کرد. حەوتەم :گەشەسەندنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی کوردستان و واڵتانی جیهان فاکتەرێکی تری گرنگە لە بەهێزکردنی پێگەی کورد و زەمینەسازی بۆ دەوڵەتسازی. سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان بە تایبەتی لە دوای ڕوخانی رژێمی عێراقەوە دەستی بە بنیاتنانی پەیوەندییەکی دیپلۆماسی گەشەسەندوو کرد لەگەڵ تەواوی واڵتانی جیهان. ئەمریکا و واڵتانی ئەوروپا پەیوەندی ئابووری ،سیاسی و سەربازیی تۆکمەیان لەگەڵ حکومەتی کوردستاندا دروست کرد و بەرژەوەندییەکان بە کردار پێکەوە گرێدران. هەبوونی سەرۆکێکی حساببۆکراو لە الیەن کۆمەڵی نێونەتەوەییەوە فاکتەرێکی تری گرنگ و دڵنیاکەرەوە بوو بۆ رۆژئاوا بۆ دانانی ئەو پەیوەندییانە و گەشەپێدانیان .بە تایبەتیش کە سەرۆکی کوردستان خۆی راستەوخۆ سەرکردایەتی و سەرپەرشتی جەنگی دژی داعشی دەکرد و لە جەنگەکەشدا پێشمەرگە سەرکەوتوو بوو. لەگەڵ هەبوونی ئەو زەمینە جیهانییە بۆ بەدەوڵەتبوون و بنیاتنانی نەتەوە ،هەندێ فاکتەری تر هەن رێگر و بەربەست دروستکەرن لە رێگەی ئەم هەنگاوە گرنگەدا کە کوردستان لەم قۆناغەدا دەیەوێت بیهاوێت .ئەگەرچی زەمینەیی جیهانی لەبارە ،بەاڵم زەمینەی ناوچەیی و ناوخۆیی کوردستان پڕ قەیران و کێشمەکێشە و دەتوانین لەو ئاستەنگییە سەرەکییانە هەندێکیان دەستنیشان بکەین: یەکەم :کەشی سیاسی ناوخۆیی کوردستان و ملمالنێی حیزبەکانی کوردستان و ناتەبابوون لەگەڵ یەکتردا وای کردووە لە پرسێکی وا گرنگی وەکو زەمینەسازی بۆ بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەتدا هاوگوتار نەبن .لێکترازانی ئەو هێزانەی کوردستان کە پێکەوە حکومەتی بنکەفراوانیان پێکهێنابوو ،خاڵێکی الوازکەرەوەی ئەو هەنگاوەیە. دووەم :فشاری ئابووری و قەیرانی دارایی لە ئەنجامی بڕینی بودجەی کوردستان لە الیەن حکومەتی ناوەند و جەنگ دژی تیرۆریزمی داعش و هاتنی ژمارەیەکی زۆری پەنابەری عەرەب و دابەزینی نرخی نەوت .ناچاربوونی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە دەستکاریکردنی موچەی فەرمانبەران و کارمەندانی دەوڵەت و بەوەش الوازبوونی ئیدارە و ئیرادەی خەڵک و ئاسانبوونی بۆ باوەڕکردن بە هێزی دەرەکی کە خۆی وەک ساڵی پێنجه‌م
50
20
فریادڕەس و دڵسۆزی خەڵک پیشان بدات .لە سەرەتای ٢٠١٤ەوە کە جەنگ دژی تیرۆریزم هەڵگیرسا ،ئابووری کوردستان هەرەسی هێنا و سیاسەتی پاشەکەوتکردنی موچە کاریگەری لەسەر تەواوی خەڵکی کوردستان دانا و هەڵوێستی حکومەتی بەرامبەر بە هاواڵتیان الواز کرد. سێیەم :هەڵوێستی دژبەرانەی دەوڵەتەکانی ناوچەکە و بە تایبەتی ئەو واڵتانەی کوردستانیان بەسەردا دابەش کراوە و هەوڵی دەستوەردان لە سیاسەتی ناوخۆی کوردستان و فشاردروستکردن و تەنانەت دنەدانی هەندێ لە هێزە کوردستانیەکان بۆ دژایەتیکردنی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی کوردستان .لە پەیوەندی بەم پرسەدا هەر چوار واڵتی دراوسێ و داگیرکەری بەشەکانی کوردستان هاوهەڵوێستن و هەوڵ دەدەن هێزەکانی کوردستان لێک بترازێنن تا هاوهەڵوێست و هاوگوتار نەبن. چوارەم :هەڵوێستی واڵتانی عەرەبی ناوچەکە و هەڵوێستی واڵتێکی وەکو ئیسرائیل کە بەرامبەر بە پرسی سەربەخۆیی کوردستان پێچەوانە دەبن .ئیسرائیل پشتیوانی خۆی بە فەرمی دەربڕیوە و یەکەمین واڵت دەبێت کە دان بە دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردستاندا بنێت لە کاتی راگەیاندنیدا و بێ شک دەبێتە هاوکار و پشتیوان ،بەاڵم لەبەرامبەردا دەوڵەتە عەرەبییەکان دەشێ لەبەر ئەو هەڵوێستەی ئیسرائیل ببنە دژی ئەو دەوڵەتە لە داهاتوودا. پێنجەم :ئەگەرچی لەسەر دەستی هێزی پێشمەرگەی کوردستان ئەفسانەی هێزی داعش تێکشکێندرا ،بەاڵم دەشێ و ئەگەری تری بەهێز لە ئارادایە هاوشێوەی داعش بەناوی دیکەوە لە ناوچەکە و جیهان دروست بکرێت .وەک چۆن داعش درێژەپێدەری ئەلقاعیدە بوو ،دەشێ هێزی شەڕانگێز و تیرۆریستی تریش دروست بکرێت و بدرێت بە گژ ناوچەکە و جیهاندا. شەشەم :جوگرافیای کوردستان و پەنگخواردنی لە نیوان ئەو دەوڵەتانەدا بێ ئەوەی دەریچەیەکی دەرییایی هەبێت بە رووی جیهاندا بیکاتەوە .ئەم خاڵە الوازە لە ئەگەری رزگاربوونی بەشێکی دیکەی کوردستاندا بە تایبەت رۆژئاوای کوردستان کە ئێستا زەمینەی لەبارترە بۆ ئەو مەبەستە ،دەتوانێت ببێتە دەریچەیەکی خۆماڵی و کرانەوەیەکی زیاتری کوردستان بەڕووی دنیادا ،کە بۆ پەیوەندییە ئابوورییەکان سوودمەند بێت لێی ساڵی پێنجه‌م
20
51
و بە تایبەتی بۆ هەناردەکردنی نەوتی کوردستان بۆ هەموو جیهان. حەوتەم :ئاستەنگییەکی گەورەی تر لەبەردەم ئەم هەنگاوەدا الوازی بەڕێوەبردنە لە دامودەزگاکانی حکومەتی کوردستاندا کە ئەگەر پالن بۆ چاکسازی دانەنرێت و بەم شێوەیەی ئێستای بمێنێتەوە ئەم سیستەمە دواکەوتووەی بەڕێوەبردن لە دۆخی بوون بە دەوڵەتیشدا ئارێشەی گەورە دروست دەکات. لەگەڵ هەبوونی ئەو رێگری و ئاستەنگییانەشدا کە لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا ،هێشتا خاڵە بەهێزەکان زیاتر و زاڵترن ،بە تایبەتیش هەبوونی ئیرادەیەکی بەهێزی خەڵک بۆ سەربەخۆبوون و جیابوونەوەی کوردستان لە عێراق ،چونکە زۆرێک لەو ئارێشانەی کە ئێستا حکومەتی هەرێمی کوردستان دەناڵێنێت بە دەستییەوە لە کاتی بوون بە دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری چارەسەر دەبێت ،بۆ نموونە: یەکەم :ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت ،دەستوورێکی دەبێت و یاساکان لە هەناوی ئەو دەستوورەوە دەردەکرێن و دەکرێت سیستەمێکی بەڕێوەبردنی باش بە پێی ئەو دەستوورە دابنرێت و بخرێتە گەڕ .ماف و ئازادی و بەهاکان بە پێی دەستوور و یاسا دەستنیشان بکرێن و پێشێلکردنی ئەوانە سزایان لەسەر بێت. دووەم :ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت ،هێزێکی پێشمەرگەی یەکگرتووی نیزامی بە پێی دەستوور و یاسا دروست دەبێت و یەک فەرماندەیەکی گشتی بە ئاراستەی پاریزگاری لە دەوڵەت و هاواڵتیان دەیبات. سێیەم :ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت ،مامەڵەی جیهان لەگەڵ کوردستاندا ڕاستەوخۆ دەبیت و هاوکاری هێزی پێشمەرگەش لە الیەن زلهێزەکانەوە راستەوخۆ دەبێت ،نەک وەک ئێستا کە لە رێگەی حکومەتی ناوەندییەوە بوو ،کە چارەکی ئەو هاوکارییانەش نەدەگەیشتە کوردستان. چوارەم :ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت ،پەیوەندی ئابووری پتەوی راستەوخۆی لەگەڵ دەوڵەتەکانی دنیا دەبێت و بە تایبەتیش نەوت و سامانی سروشتی کوردستان بە بێ کێشە دەفرۆشرێت و پارەکەی دێتەوە و بەوەش باری ئابووری خەڵک دەبوژێتەوە. ساڵی پێنجه‌م
52
20
پێنجەم :ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت ،سندووقی دراوی نێودەوڵەتی راستەوخۆ قەرزی پێدەدات و لە کاتی قەیرانەکاندا دەستخەڕۆ و بێچارە نامێنێتەوە. شەشەم :ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت ،پەیوەندی واڵتانی دەوروبەر و جیهان بە فەرمی و لە رێگەی حکومەتەوە دەبێت و هەر حیزب و گروپێک بە کەیفی خۆی بۆی نابێت پەیوەندی بەم واڵت و ئەو واڵتەوە بکات و ئەگەری بەکارهێنانیان لە دژی نەتەوە و نیشتیمانی خۆیان سنووردارتر دەبێتەوە. حەوتەم :ئەگەر کوردستان دەوڵەت بێت ،سیستەمە ئابوورییەکەی بە پێی یاسا دادەڕێژرێت و دەکرێت بە سوودوەرگرتن لە سیستەمە پێشکەوتووەکانی دنیا پرسی داهات و دەرهاتی دەوڵەت رێک بخرێت و مووچە و باج و دەرماڵەکان یاسایان بۆ دابنرێت .لە نێو دەوڵەتێکی ئاسایی و یاساییدا پرۆژەی چاکسازی ئابووری ،سیاسی و کولتووری دەتوانێت باشتر و کاریگەرتر دابنرێت و کاری پێبکرێت. جگە لەم خااڵنە هی دیکەش هەن سوودەکانی دەوڵەتبوونی کوردستان بەرجەستە دەکەن ،لێرەدا تەنها خاڵە سەرەکییەکانمان خستنە ڕوو .بەهیواین لە ریفراندۆمی ٢٥ی سێپتەمبەردا دەنگی «بەڵێ» بۆ سەربەخۆیی کوردستان و جیابوونەوەی لە دەوڵەتی داڕووخاوی عێراق هێندە بەهێز بێت کە دنیا سەرسام بکات .شایانی گوتنە وەبیری بهێنینەوە کە لە ساڵی ٢٠٠٥دا لە راپرسییەکی نافەرمیدا کە لە تەوای کوردستان و لە ناو کوردانی هەندەران ئەنجام درا و دەنگی «بەڵێ» بۆ جیابوونەوەی کوردستان لە عێراق %٩٩بوو ،ئەم ئەنجامە ئەوە دەخاتە ڕوو کە کوردێ نییە پێی خۆش بێت لەگەڵ عێراقدا لە دەوڵەتێکی هاوبەشدا بژی و کوردێ نییە بە ناسنامەی عێراقیبوون خۆشحاڵ بێت .لە ئێستادا دەوڵەتەکانی داگیرکەری کوردستان هەندێ کەس و الیەنیان هانداوە «نەخێر» بڵێن و تەنانەت ریکالمیشی بۆ بکەن و تیڤی تایبەتی بۆ بەکاربهێنن ،بە بڕوای من هەر کەس و الیەنێک لە ژێر هەر فشارێک یان لەبەر هەر دەسکەوتێک و بەهەر پاساوێک «نەخێر» بۆ سەربەخۆیی نیشتیمانەکەی هەڵبژێرێت یان بانگەشەی بۆ بکات، ناوی لە پەڕە ڕەشەکانی مێژوودا تۆمار دەبێت.
ساڵی پێنجه‌م
20
53
ساڵی پێنجه‌م
54
20
کۆمەڵەی مندااڵنی کورد /لە نەرویج
پاڵپشتی لە سەربەخۆیی کوردستان دەکەین
ساڵی پێنجه‌م
20
55
ساڵی پێنجه‌م
56
20
ئێمەی دەستەی کارگێڕ و سەرجەم ئەندامانی کۆمەڵەی مندااڵنی کورد لە نەرویج پاڵپشتی خۆمان بۆ سەربەخۆیی و بۆ راگەیاندنی دەوڵەتی کوردستان رادەگەیەنین. ئەمەش بە ئەرکێکی پێویستی ئەستۆمان دەزانین .لەگەڵ پرۆسەی ریفراندۆمی باشووری کوردستان داین .دەنگدان بە «بەڵێ» ئەرکێکی پیرۆزی نیشتمانیمانە و گوزارشتە لە سۆز و خۆشەویستی و پەرۆش و هاوبەستەبوونمان بۆ کوردستانی نیشتمانی شیرینمان. بڕیاردان لە مافی چارەی خۆنووسین ،مافێکی رەوا و یاساییە و هەنگاوێکی بوێرانەیە. بۆ گەلی بوێر و دلێری ماف زەوتکراو و نیشتمان داگیرکراو هەموو کاتێک هەل لەبار و گونجاوە. هەر کوردێکی دڵسۆز و کوردستان پەروەر ،بە دەنگدانی بە «بەڵێ» بۆ سەربەخۆیی کووردستان ،کوردستان پەروەریی خۆی دەسەلمێنێت و ویژدانی ئاسوودە دەکات. هیوادارین ،هەموو پارتییە کوردستانییەکانمان ،هەموو ناکۆکی و ملمالنی و گلەییەک بە الوە بنێن ،چارەنووس و پەرژەوەندیی بااڵی گەلەکەمان لەبەرچاوبگرن ،سەرکەوتنی ریفراندۆم ،لەیەکڕیزی و یەکدەنگیمان دایە .ئەوەش لە بەرچاوبگرن کە گەلەکەمان لە ناسکترین و چارەنووسزاترین قۆناغ دایە .نەیارانی گەلەکەمان لە دژایەتیکردنی مافەکان و چارەنووسی گەلەکەمان ،ناکۆکییەکانیان بە الوە ناوە و یەک هەڵوێست و هاوڕان و موو بە نێوانیانەوە ناچێت ،بە ئاشکرا و لەپشت پەردەوە گەلێ پیالنی چەپەڵ و نیازی گاڵویان بۆ داڕشتووین ،بێ شەرمانە هەڕەشمان لێدەکەن و پێکەوە هەوڵدەدەن کە درز بخەنە ریزی بزووتنەوەی رزگاریخوازی کوردستانەوە ،بە چەکی «پەرتکە و زاڵبە» دووبەرکی بخەنە نێوانمانەوە و الوازمان بکەن .بێگومان لە سایەی یەکێتی و یەکڕیزی و یەکدەنگی و یەکوتاری و یەکهەڵوێستیمان دا ،هەموو پیالنە چەپەڵەکانیان و هەموو مەرام و نیازێکی گاڵویان شکست پێدەهێنین و گۆڕبەگۆیان دەکەین ،لە سایەی هەستیاری و خۆڕاگری و سووربوونمان لە دەستەبەرکردنی مافە رەواکانمان سەرکەوت بۆ گەلەکەمان دەبێت ،شارەمەزاری و رسوایش بۆ ناحەزانی کوردستانی سەربەخۆ دەبێت. ساڵی پێنجه‌م
20
57
ئێمەی کۆمەڵەی مندااڵنی کورد لە نەرویج ،رۆژی ( )٢٠١٧/٩/٢٥بە خۆشترین رۆژ و بە جەژن دەزانین .چونکە داهاتوویەکی گەشتر و ژیانێکی شایستەتر ،لە سەرکەوتنی ئەم ریفراندۆمەدا بەدی دەکەین .بۆیە داوا لە هەموو رۆڵەکانی گەلەکەمان دەکەین ،کە لەو رۆژەدا ،لە کەرنەڤاڵی دەنگداندا ،بە جلوبەرگی کوردی و بە ئااڵی کوردستانەوە ،بە ئەوەپەڕی خۆشی و شادییەوە ،روو لە سەنووقەکانی دەنگدان بکەن و ئەرکی پیرۆزی سەر شانیان ئادابکەن و بە «بەڵێ» بۆ سەربەخۆیی کوردستان دەنگ بدەن و ویژدانی خۆیان ئاسوودە بکەن ،بەم دەنگدانەتان ،لە ژێردەستی رزگارمان دەبێت و داهاتووی گەشتر و باشتر بۆ نەوەی ئەمڕۆ و بۆ نەوەکانی داهاتووشمان مسۆگەردەکەین. دەنگدان بە «نەخێر» یا نەچوون بۆ دەنگدان ،هەردووکیان لە زیانی چارەنووسی گەلەکەماندایە و هێنانەدیی خواستی نەیارانی گەلەکەمانە ،دووبارە تکامان وایە کە ناکۆکییەکان بە الوە بنێن و بە «بەڵێ» وەاڵم بدەنەوە .ئەگیانا شەرمەزار و ویژدان نائاسوودە دەبن و ئۆباڵی ـ خوانەخواستە ـ ئەنجامێکی خراپ و نەخوازراو دەکەوێتە ئەستۆی ئەوانەی بە نەخێر دەنگیان داوە ،میژووش لە کەس نابوورێت. داوای تایبەتیشمان بۆ خەڵکی دڵسۆز و قارەمان و خۆڕگاری پارێزگای کەرکوک و خانەقین و دووزخورماتوو و شەنگار و هەموو ناوچە دابڕاوەکانی تری کوردستان هەیە، کە چۆن لە شۆڕشەکانی گەلەکەماندا ،هەمیشە پێشمەرگەی خۆڕاگر و گیان لەسەردەست بوون و لە سەنگەرەکانی هەرە پێشەوەی کوردایەتی و مەردایەتیدا ،بەرگریتان لە خاکی پیرۆزی کوردستان کرد و زۆرترینن قوربانیشتان داوە ،پشکی شێری شانازی و شکۆداریتان بەرکەوتووە .پێویستە هەر بەو هەستە بەرەزەتانەوە ،روو لە سەنووقەکانی دەنگدان بکەن و دەنگ بە»بەڵێ» بۆ سەربەخۆیی کوردستان بدەن ،چونکە دەنگەکانی ئێوەی دڵسۆز چارەنووسی کەرکوک و ناوچە دابڕاوەکانی تری باشووری کوردستانمان دیاری دەکات .دڵنیاین کە خەڵکی کەرکوک و شوێنە دابڕاوکانی ترمان لەم دەنگدانەشدا، پشکی شێری شانازییان و سەرربەرزییان بەردەکەوێت. دڵسۆزان ،پۆست و پلە و پایە و دەسەاڵت ،تا سەر بۆ کەس نییە ،بەاڵم دڵسۆزی و هەڵوێستی نیشتمان پەروەریمان تا سەر مایەی رێز و سەربەرزی و شانازییە بۆمان. رەزا شوان /سەرۆکی کۆمەڵەی مندااڵنی کورد /لە نەرویج نەرویج٢٨( :ی/ئاوگوست)٢٠١٧/
ساڵی پێنجه‌م
58
20
االساس القانوني لنشأة الدولة الجديدة وحق اقليم كوردستان في تكوين دولة مستقلة د.افين خالد عبد الرحمن استاذ القانون الدستوري المساعد كلية القانون والعلوم السياسية – جامعة دهوك
ساڵی پێنجه‌م
20
59
ساڵی پێنجه‌م
60
20
االساس الدولي :حق تقرير المصيريعد مبدأ حق تقرير المصير من حقوق اإلنسان المثبتة بموجب العديد من المواثيق الدولية، منها المادة االولى من ميثاق األمم المتحدة لعام ،1945وكذلك المادة االولى من العهدين الدوليين لحقوق اإلنسان الخاص بالحقوق المدنية والسياسية والخاص بالحقوق االجتماعية واالقتصادية والثقافية لعام ،1966وكما ثبت هذا الحق في العديد من المواثيق الدولية العالمية واإلقليمية كاعالن مبادئ القانون الدولي ذات الصلة بالعالقات الودية والتعاون بين الدول لعام ( ،)1970وكذلك المادة عشرون من الميثاق األفريقي لحقوق اإلنسان والشعوب لعام (.)1981 بالنسبة لتعريف حق تقرير المصير فقد ثار جدل كبير في الفقه حوله ،وذلك حسب تباين المضمون الذي أعطاه كل فريق وبيان نطاقه فعرف بكونه «حق الشعوب غير المتمتعة بالحكم الذاتي في اختيار النظام السياسي لها ونوع الحكومة التي ترتضيها هذه الشعوب دون تدخل خارجي». وعرفت اللجنة الثالثة المتفرعة عن الجمعية العامة لألمم المتحدة في سنة ( )1955حق تقرير المصير بأنه « حق كل الشعوب في ان تقرر بحرية أوضاعها السياسية و االقتصادية و االجتماعية والثقافية ،بما في ذلك حق الشعوب في التصرف بحرية في مواردها وثرواتها الطبيعية « (.)59 ويتميز هذا التعريف بأن المخاطب بحق تقرير المصير ليس فقط األقاليم غير المتمتعة بالحكم الذاتي ،بل يشمل كل الشعوب سواء المستعمرة أو غير المتمتعة بالحكم الذاتي أو تلك التي لها حكم ذاتي ولكن لم تحصل بعد على استقاللها الكامل. أذن فأن حق تقرير المصير يعني حق اي شعب في ان يختار بأرادته الحرة نظامه السياسي واالجتماعي واالقتصادي وان يختار وضعه في المجتمع الدولي سواء أراد ان يكون متحدا مع دولة ما او ان يكون مستقال لذاته. ساڵی پێنجه‌م
20
61
وحق تقرير المصير يمارس من خالل مجموعة من الوسائل-: منها سلمية وأخرى غير سلمية ،بالنسبة للوسائل السلمية تتمثل بـ (االنتخابات واالستفتاء) وهي وسائل تلجأ اليها المنظمات الدولية لالحتكام إلى رأي الشعوب طالبة االستقالل وذلك لمعرفة رأيها في االتحاد أو االنفصال أو االستقالل ،وقد جرى العمل على احترام ارادة الشعوب وااللتزام بما اسفرت عنه صناديق االنتخاب أو االستفتاء ،باعتبار ان هذه الوسائل هي أكثر الوسائل ديمقراطية في حصول الشعوب على حقها في تقرير مصيرها ،وفي الغالب تكون هذه االنتخابات أو االستفتاءات تحت اشراف األمم المتحدة ضمانا لنزاهة وسالمة نتائجها، ومن األمثلة على ذلك االستفتاء الذي اجرته األمم المتحدة الستقالل اريتيريا من اثيوبيا عام ( ،)1994واستفتاء تيمور الشرقية عن اندونيسا عام (..)2001 قد تلجأ الشعوب إلى استخدام القوة لتقرير مصيرها ،وقد صدرت قرارات كثيرة من األمم المتحدة اعترفت بموجبها بحركات التحرر الوطنية المنتظمة وغير المنتظمة و اعترفت للشعوب المحتلة أراضيها بحقها في الدفاع والمقاومة المسلحة المشروعة من أجل نيل التحرر واالستقالل وهذا ما اكدته المادة االولى من البرتوكول االضافي االول لعام 1977 الملحق باتفاقيات جنيف االربعة لعام 1949حيث اكد على حق الشعوب في تقرير مصيرها بما ال يتعارض مع مبادئ ميثاق االمم المتحدة (.)61 ------معايير تطلب توفرها في كيان شعب لكي يحق لهذا الشعب ان تنظم نفسها كدولة-: -1ان يشكل هذا الشعب في االقليم المعني االكثرية السكانية. -2ان يكون هذا الشعب من السكان الدائميين في االقليم -3ان تكون له حكومة قادرة على ادارة وتصريف شؤونه الداخلية -4ان تكون لها القابلية في اقامة عالقات مع دول اخرى -5ان يكون هذا الكيان راغب في تكوين دولة مستقلة -6ان يكون محب للسالم -7ان يقبل االلتزامات الثابتة في ميثاق االمم المتحدة وان يكون قادرا على الوفاء بها االساس الداخلي :دستور الدولةوعليه فأن تقرير المصير من خالل االنتخاب أو االستفتاء تعد وسيلة يشارك فيها الشعب صاحب هذا الحق في حل أي نزاع يحدث ما بين الحكومة المركزية وأحدى األقاليم باعتباره صاحب السيادة وله ان يقرر مصيره بنفسه ويعد االنفصال تطبيق لمبدأ (حق تقرير المصير)، فقد تتضمن دساتير بعض الدول الفدرالية على حق االنفصال ألي من األقاليم الداخلة ضمن ساڵی پێنجه‌م
62
20
الدولة الفدرالية والراغبة في االنفصال (من طرف واحد) ،وخير مثال على ذلك هو دستور االتحاد السوفيتي السابق ،ولكن أغلب الفقه لم يؤيد اعطاء الحق لطرف واحد باالنفصال متى أراد ،ألسباب عدة منها ،ان حق االنفصال قد يضعف النظام بأكمله باعتباره يشكل سالحا من االكراه السياسي في يد الحكومات المكونة للفدرالية ،وكذلك كون االنفصال يؤدي إلى غياب الثقة في المستقبل ،وهذا بدوره سوف يؤثر على محاوالت بناء التنمية االقتصادية والوحدة الفيدرالية ،وكذلك فإن منح هذا الحق في الدستور سوف يهدد المبدأ األساسي المتعلق بالتنسيق بين مستويات الحكم في الدول الفدرالية ،طالما ان أي حكومة إقليمية لها الحق ان تتخذ قرارا بشكل فردي في االنسحاب من الفدرالية أو ان الحكومة الفدرالية لها الحق من طرف واحد بطرد أية وحدة إقليمية ومن شأن ذلك أن يولد الخضوع لمستويات الحكم األخرى. ان تثبيت حق تقرير المصير في دستور الدولة الفدرالية أو في التشريعات األخرى ذات العالقة ال يعني امكانية تفعيل ذلك الحق في جميع األحوال .ذلك ألن امكانية تفعيله محكومة بجملة من العوامل ومنها المناخ السياسي وتوازن القوى السائدة على مستوى البلد الفدرالي ذاته أو في الدول المحيطة به ،فضال عن اآلليات المعقدة التي تضعها الدولة لتفعيل هذا الحق. واالمثلة ليست قليلة في التاريخ الدستوري للدول الفدرالية من محاوالت االنفصال من بعض األقاليم عن جسد الدولة الفدرالية التي أدت إلى حروب أو كانت تعصف بكيان الدولة ذاته، لذلك فقد تنص بعض دساتير الدول على حق االنفصال ،ودستور االتحاد السوفيتي (السابق) لألعوام ( )1977 /1936 /1924كان خير دليل على ذلك ،لكن تفعيل ذلك الحق يبدو مستحيال في ظل سيادة الحزب الواحد وتطبيق مبدأ المركزية الصارم .وليس أدل على ذلك استثمار مرحلة االصالحات التي دخلت التاريخ تحت اسم (البيريسترويكا) من قبل جمهوريات البلطيق (ليتوانيا ،التفيا ،استونيا) إلعالن استقاللها السياسي حتى قبل انهيار االتحاد السوفيتي وتحول مكوناته إلى دول كاملة السيادة (.)62 وأيضا نص الدستور االثيوبي لعام ( )1994صراحة في المادة ( )39على حق المجموعات اآلتية (القوميات والشعوب والطوائف في تقرير مصيرها بما في ذلك حق االنفصال وتكوين الدول المستقلة وذلك وفقا آلليات معينة نص عليها الدستور (.)63 ومن الدول التي اتخذت من الفدرالية شكال لها وجدت نفسها أمام خيارات صعبة في التعامل مع مكوناتها الراغبة في تفعيل حقها بتقرير المصير ،بين الرغبة في تفعيل حق مثبت دستوريا ،وبين الحرص على المصالح اآلنية االستراتيجية االقتصادية منها والسياسية واألمنية للدولة االتحادية ،منها لجوء سويسرا إلى القوة في منتصف القرن التاسع عشر إلجهاض محاولة بعض الكانتونات للخروج من السلطة المركزية ،وكذلك أقدمت الواليات ساڵی پێنجه‌م
20
63
المتحدة األمريكية على استخدام القوة لمنع والية تكساس من الخروج على الواليات المتحدة، وانضمامها لدولة المكسيك الجارة (.)64 في المقابل فأن التاريخ يشير إلى حاالت استطاعت خاللها بعض المجاميع تفعيل حق تقرير المصير وتكوين دولها المستقبلية ،فمثال في بداية الثالثينات من القرن التاسع عشر تمكنت فنزويال من االنفصال عن فيدرالية كولومبيا العظمى ،وخرجت سنغافورة عام ( )1965من تحت عباءة دولة ماليزيا الفيدرالية وبشكل سلمي ،وخرجت بنغالدش من خالل نزاع مسلح عن دولة باكستان والتي أعلن دستورها لعام ( )1973الفيدرالية شكال للدولة ،وغيرها من األمثلة (.)65 وهناك بعض الدساتير التي تذهب إلى ان حق االنفصال ال يمكن ان يكون من طرف واحد ودون شروط ،بل هناك شروط أو اجراءات البد مراعاتها حتى يحق لذلك اإلقليم ان يطالب بحقه في االنفصال من الدولة الفدرالية ،وهذا ما حدث بالنسبة لقضية (إقليم كيبك) الناطقة بالفرنسية ورغبة هذا اإلقليم في االنفصال عن كندا ،حيث اصدرت المحكمة العليا في كندا في أب ( )1998قرارا يتعلق بحق هذا اإلقليم باالنفصال ولكن ليس من طرف واحد ،حيث قررت المحكمة الكندية بأنه إذا أشار سكان كيبك بغالبية واضحة وفي الرد على سؤال واضح أنهم يرغبون في االنفصال ،فإن بقية كندا يتوجب عليها التفاوض بشأن شروط االنفصال ،مع األخذ باالعتبار مصالح جميع االطراف بما في ذلك (إقليم كيبك) وأيضا مراعاة كل المبادئ األساسية من (مبدأ الفدرالية ،الديمقراطية ،الدستورية ،وحكم القانون) ،أي ان قرار المحكمة اعترف بإمكانية االنفصال ولكن ليس من جانب واحد ودون شروط وإنما وفقا لشروط معينة (.)66 وهناك دساتير اخرى لبعض الدول الفدرالية لم تنص على االعتراف بحق االنفصال من جانب واحد ،ولكن هذا ال يعني أنه لم تكن هناك حاالت انفصال وطرد من جانب واحد ،بل وجدت واعتبرت استثناء خارج نطاق الدستور ترجع إلى ضغوط سياسية أدت إلى كسر القالب الدستوري (.)67 ودساتير دول أخرى فدرالية منعت صراحة أو ضمنا األقاليم أو الوحدات االعضاء من االنفصال األحادي الجانب ،ونادرا ما استطاعت هذه القيود الدستورية ان تمنع الجماعات اإلقليمية في التصرف بنفسها متجاوزة الحدود الدستورية ،فعندما تعلن وحدة إقليمية االنفصال من جانبها فالحكومة الفدرالية تواجه مشكلة تتعلق بما إذا كان يتوجب عليها الزام المنطقة الراغبة باالنفصال بأن تلتزم بتطبيق الدستور االتحادي ،أو ان تقبل باالنفصال على أنه واقع سياسي حتى وان كان غير دستوري ،لذلك فأن هناك دوال اخرى منحت حق االنفصال من طرف واحد ودون شروط ،ودساتير أخرى قيدتها بشروط ،ودساتير أخرى منعت هذا الحق صراحة ،وكانت ساڵی پێنجه‌م
64
20
أمام خيار االعتراف بالواقع السياسي سواء كان االنفصال قد حدث سلميا أو قد حدث من خالل حرب ومعاناة .وانفصال إقليم ما قد يدفع إقليما آخر الى المطالبة باالنفصال ،وحاالت االنفصال في أغلب االمثلة أدت إلى توتر العالقات االقتصادية والدبلوماسية والدفاعية ما بين الدولة المركزية االتحادية واإلقليم المنفصل عنه. --------------------------------------------------------ثامنا :حق اقليم كوردستان العراق في تكوين دولة مستقلة هذا الحق ممنوح لها كشعب من خالل مبدأ وقاعدة دولية مهمة هو (حق الشعوب في تقرير مصيرها). وبالرجوع إلى دستور العراق الدائم الفدرالي لعام ( )2005نالحظ أنه ال يوجد اي نص في الدستور يعطي صراحة أي إقليم الحق في االنفصال .والسؤال هنا يدور ما هو الحل في حالة سكوت الدستور العراقي الفدرالي وحدوث نزاع ما بين أحد األقاليم والحكومة المركزية، واستعصى حل هذا النزاع من خالل القضاء الدستوري ،أو في حالة عدم تطبيق الدستور تطبيقا صحيحا مع العلم ان هذا الدستور قد أشار في ديباجته إلى ان الفدرالية في العراق هي اتحاد اختياري ،وحسب ما جاء في الفقرة األخيرة من الديباجة :إن االلتزام بهذا الدستور يحفظ للعراق اتحاده الحر شعبا وأرضا وسيادة. والمادة « 1جمهورية العراق دولة اتحادية واحدة مستقلة ذات سيادة كاملة ،نظام الحكم فيها جمهوري نيابي (برلماني) ديمقراطي ،وهذا الدستور ضامن لوحدة العراق. وبالعودة إلى مفهوم المخالفة يتضح لنا أن الدستور قد نص على حق االنفصال ولكن بطريقة غير مباشرة ،وذلك في حالة عدم االلتزام بهذا الدستور أو خرق مبادئه ألن هذا الدستور بمثابة عقد اتفق عليه طرفان وفق شروط وهما الشعب والحكومة ،ووافق عليه الشعب في استفتاء عام حصل على أغلبية أصوات الناخبين. اذا المجتمع الدولي والقانون الدولي اليمنعان اتحاد الدول واالندماج فيما بينها في إطار دولة فيدرالية ،فإنهما ال يمانعان كذلك في حق كل والية أو دولة كانت عضوا في االتحاد من االنسحاب من هذا االتحاد او تأسيس استقاللها وسيادتها .وال تملك الدولة االتحادية أوبقية اعضاء االتحاد إجبار الدولة التي ترغب في االنسحاب من البقاء في االتحاد اذ ان لها الحق في تقرير مصيرها إذا رأت ان االتحاد الفيدرالي ال يحقق مصالحها ،فهي كما انضمت لالتحاد بمحض إرادتها تملك كذلك حق االنسحاب بمحض إرادتها منه. ساڵی پێنجه‌م
20
65
ساڵی پێنجه‌م
66
20
جینۆساید کۆکوژی جیبسییەکان لە الیەن ئەڵمانیای نازییەوە نووسینی:گیالد مارگالیت وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە :مەهاباد قەرەداغی ساڵی پێنجه‌م
20
67
ساڵی پێنجه‌م
68
20
١ جیبسییەکان وەک گروپێکی ئیتنیکی جیاهەڵکەوتوو جیبسییەکان ،زۆرینەیان لە واڵتانی ئەوروپا پەرتەوازە بوون ،بە هەمان شێوە لە کیشوەرەکانیش ،گروپێکی ئیتنیکی پێک دەهێنن کە ڕەگەکەی دەگەڕێتەوە بۆ باکووری هیندستان .پێدەچێ یەکانگیربوون و دەرکەوتنیان وەک گروپێکی ئیتنیکی جیاهەڵکەوتوو لە دوای ئەو کاتەوە بێت کە هیندوستانیان جێهێشت .هەرچەندە ،تەنها لە نەوەکانی ئێستایاندا هەوڵیاندا نیازپاکی هۆشیاری مێژووییان گەشە پێبدەن .ئەوان کولتوورێکی نووسراویان نییە ،واتە ڕابردووی ئەوان لە هیندوستان سڕاوەتەوە ،هیچ شوێنەوارێکی کەلەپوری گرنگیان بەجێنەهێشتووە .لە دەرەنجامدا ،ئەو زمانەی جیبسییەکان قسەی پێدەکەن ،کە بە «ڕۆمانی» دەناسرێت ،لە الیەن زۆرینەی ئەوانەی قسەی پێدەکەن، وەک تەنها سەرچاوەی مێژووی پێشینەی جیبسییەکان دەمێنێتەوە .بە «ڕۆمانی» دانیشتوانە جیبسییەکە وەک «ڕۆم» ئاماژەیان پێ دەدرێت (بۆ کۆ-رۆما -بەکاردەبرێت). دەستەواژەکە پێدەچێت لە واژەی «دۆم»ەوە هەڵهێنجرابێت ،کە تا رۆژی ئەمڕۆش لە هیندوستان و هەندێ واڵتانی دەوروبەری بەکار دەبرێت بۆ ئاماژەدان بە خێڵگەلێکی لە ڕووی ئابوورییەوە ئاست نزم .لە راستیدا ،لە زمانی سانسکریتدا مانای دەستەواژەکە بریتییە لە کەسێک کە ئاستی کۆمەاڵیەتی و ئابووری نزم بێت ،کە بژێوی خۆی بە سەما و موزیک بەدەست دەهێنێت. لە کۆتایی سەدەی هەژدەیەمدا ،ژمارەیەک لە زانایانی لینگویستیکی ئەڵمان ،بۆیان دەرکەوت ڕۆمانی زمانێکی سەر بە دەستەی هیندو-ئەوروپی یە و پەیوەندیدارە بە هەندێ زمانی نوێی هیندوستانەوە وەک(هیندی ،پونجابی و بەنگاڵی)ییەوە و نەک تەنها وشەگەلی هیندی لەخۆگرتووە ،بەڵکو مۆرفۆلۆژی زمانی هیندیشی لەخۆیدا پاراستووە. بە پێی لێکۆڵینەوەی زمانەوانی ،جیبسییەکان وا دەردەکەوێت بنەچەیان بگەڕێتەوە بۆ پونجابەکانی باشوور. ساڵی پێنجه‌م
20
69
لە میانەی گەشتی دوورودرێژیاندا بۆ ئەوروپا ،کولتوورەکان جێپەنجەی خۆیان لە سەر فەرهەنگی وشەی زمانی رۆمانیدا بەجێ هێشتووە ،زۆر وشەی فارسی و یۆنانی تێدا بەرجەستە بووە ،وەک بەڵگەی ئەو قۆناغەی کە نیشتەجێی دەڤەرەکانی ئیمپراتۆریای بێزەنتینی بوون .نەبوونی وشەی عەرەبی لە نێو زمانی رۆمانیدا بەڵگەی ئەوەیە کە ئەو ماوەیەی کە نیشتەجێی ژێر دەسەاڵتی عەرەبەکان بوون ،ماوەیەکی کورت بووە. ئەو بارودۆخەی کە بووەتە هۆی ئەوەی جیبسییەکان نیشتیمانی ڕەسەنی خۆیان جێبهێڵن ،تا ئێستا ڕوون نییە ،هەروەها هیج کەلەپورێکی ڕۆمانیش نییە کە تیشک بخاتە سەر ئەو بەشە دێرینەی مێژوویان .نە بە زمانی هیندی ،نە عەرەبی و نەش بە فارسی سەرچاوە لە ئارادا نییە وەاڵمی ئەمە بداتەوە .لە کاتێکدا کە سەرچاوە فارسی و عەرەبییەکان ئاماژە بەو هیندییانە دەدەن کە نیشتەجێی ژێردەسەاڵتی ئیمپراتۆریای ئیسالم بوون و لە سوپای عەرەبدا خزمەتیان کردووە ،زۆرینەی ئەو تێکستانە مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی یانزەی زایینی ،وا باوەڕدەکرێت لەو کاتەدا بێت جیبسییەکان بۆ یەکەم جار هیندوستانیان بەجێهێشتبێت .بە هەر حاڵ و لە ژێر هەر بارودۆخێکدا بێت ،وا دەردەکەوێت ژمارەیەکی زۆری جیبسییەکان سنووری ئیمپراتۆریای بێزەنتی»ڕۆمان»یان بەزاندبێت و بەرەو رۆژئاوا کۆچیان کردبێت. لە ماوەی سەدەکانی چواردە و پانزەدا ،جیبسییەکان لە هەموو واڵتانی ئەوروپادا نیشتەجێ بوون ،لە سەرەتاکانی سەدەی شانزەدا گەیشتنە دورگەکانی بەریتانیاش. ژمارەیەکی بەرچاو لە جیبسییەکان لە واڵتانی بەڵکان نیشتەجێ بوون .لە رۆژئاوا ئەوروپا ،لە نێو ناوچەیەکی دیاریکراودا سەفەریان دەکرد و دواتر ناوی خۆیانیان نا (بۆ نمونە «پرێستیکا سینتی» ماناکەی دەکاتە «سنتییەکانی پروسیا») .ژمارەیەکی زۆر لە جیبسییەکان لە رۆژئاوای ئەوروپا دەژیان و ئێستاش هەر لەوێ دەژین ،زۆرترین ژمارەیان لە ڕۆمانیا و یۆگسالفیای پێشوو چڕ بوونەتەوە. هەرچەندە هەتا درەنگانێکی سەدەی بیستەمیش جیبسییەکان هۆشیارێکی مێژووییان نەبوو کە بە سەرچاوە هیندییەکەیانەوە بیانبەستێتەوە ،سەرەڕای ئەو دابەشبوون و دوژمنایەتییەش کە تا ئەمرۆش لە نێوان گروپە جیاوازەکاندا بەردەوامە ،جیبسییەکانی ئەوروپا هەردەم بەشداری ناسنامەیەکی هاوبەشی یەکتری بوون و خۆیان وەک گروپێکی جیاهەڵکەوتوو پێناسە کردووە و خۆیان لە گروپە ناجیبسییەکانی دەوروبەریان جیا ساڵی پێنجه‌م
70
20
کردۆتەوە .بۆیە هیچ سەیر نییە کە زمانی ڕۆمانی بە روونی جیای دەکاتەوە لە نیوان جیبسییەکان(سینۆ یان رۆم) و نا-جیبسییەکان ،کە بە گادجۆ دەناسرێن (بە کۆ دەگوترێت گادجی) ،مانا سەرەتاییەکەی نزیکەی دەکاتە «واڵتی گوندیی». وەکو کۆمەڵی نەریتی جولەکە ،کۆمەڵی نەریتی ڕۆمانییش خۆی بە دوور گرتووە لە کۆمەڵەکانی ژینگەی دەوروبەریان و بەهانی ئەوانیان وەرنەگرتووە ،بۆیە ئەوان بۆچوونێکی خراپیان لە بارەی ئەمانەوە ال دروست بووە .جیبسییەکان سووک سەرنجی گادجییەکانیان داوە و بە هەستێکی لوتبڵندییەوە تێیان ڕووانیون .بە گشتی ئیماژی گادجی الی جیبسییەکان وایە بێزەوەر ،ڕەوشتنزم ،ناپاک و گەمژەن ،ئەمە وەک هەستی جولەکەکان وابوو بەرامبەر وەثەنییەکان(گۆی ،کە کۆکراوەکەی دەبێتە گۆییم) لەناو جولەکەکانی هەندەران. سەرەڕای ئەوەش کە لە نێو گروپی ڕۆمانییەکان جۆراوجۆرێتی زۆر هەیە ،جیبسییەکان ناسنامە ،کولتوور و ئایین و کۆمەڵێکی هاوبەشیان هەیە .ئەمەش لە سەر بنچینەی زمان، شێوەی ژیان ،دابونەریت و بونیادی کۆمەڵەکەیانە ،هەر یەک لەمانە بۆ جێبسییەکانی ئەوروپا ،دەگمەنن .هەندێ لەو دابونەریتانە و ئەو باوەڕەی کە بناغەکەی لەسەر دانراوە، لە سروشتی ئایینی نا کرستیانێتییەوە هەڵقواڵوە ،کە جیبسییەکان بە ئاشکرا لە واڵتی ڕەسەنی خۆیانەوە لەگەڵ خۆیان هێناویانە .لەگەڵ ئەوەشدا لە کەشی کولتووری ئەڵماندا ،جیبسییەکان بەردەوام خۆیان وەک کرستیان نمایش کردووە .بۆچوونی ئەوان بەرامبەر بە کرستیانێتی سانسکریتییە ،دابونەریت و باوەڕی کرستیان و ناکرستیان تێکەڵ دەکەن .بۆ نمونە؛ وشەی رۆمانی بۆ خاچ «تروشول»ە یان تیرێکی سێسەرە ،کە سیمبولی هیندیە بۆ خودا «شیڤا» .هەندێ لە جیبسییەکان فۆلکلۆر و رێوڕەسمی ئایینی کرستیانیان وەرگرتووە ،لە ناو ئەوانەدا پیرۆزکردنی پاکیزەیی مەریەم و حەجکردن بۆ شوێنە پیرۆزەکانی کرستیانێتی -وەکو بێرگکاپیال لە ئیلینگین لە سارالند(ئەڵمانیا)، لۆردەکان لە قەدپاڵی گردەکانی پێرینیس و سانت ماریا دی-ال-میر لە کامارگۆ(فەرانسا). ئەو حەجانەشی کە تێکەڵ بە ریتواڵی ناکرستیانەکانە(ئەو دیاردەیەی کە بە دڵنیاییەوە پەیوەست نییە بە ڕۆمەکانەوە) بۆ نمونە؛ ئەو رێنوماییانەی کە پەوەندیدارن بە یاسای پاکێتییەوە ،رێژیمی خۆراکی ،قەدەغەکردنی پەیوەندی سێکسی ،رێوڕەسمی پەیوەندیدار بە لەدایکبوونی منداڵ ،هاوسەرگیری ،نەخۆشی و مردنەوە ،ئەگەرچی هەموو تیرەکانی جیبسییەکان بەهەمان پلە ئەم ریتوااڵنە جێبەجێناکەن. ساڵی پێنجه‌م
20
71
لە ناو سنتییەکان ،ئەو کەسانەی کە یاساکانیان پێشێ کردووە سوتاندویانن وەکو ناپاک() یاخود بە شێوەیاکی کاتی و یانیش هەمیشەیی قاودراون .جیبسییەکان لە رێوڕەسم و دابونەریتی هاوسەرگیریدا خۆیان لە ئەوروپییەکانی دەوروبەریان جیادەکەنەوە ،بە تایبەتیش کە دێتە سەر رێوڕەسمی شایی دابونەریتی جیبسییەکان پێڕەوی دەکەن، جیا لەوەی هاونشینەکانیان لەو شوێنانە پێڕەوی دەکەن .هەندێکیان ،هەرچۆنێک بێت، شاییەکەیان لە کڵێسادا بەڕێوە دەبەن.
جیبسییەکان لە چیکسلۆڤاکیا١٩٣٨ ،
ساڵی پێنجه‌م
72
20
٢ جیبسییەکان لە ئەڵمانیا پێش سەرهەڵدانی نازیزم یەکەمین گروپی جیبسی کە دەستیان بە هاتن بۆ ناوچە ئەڵمانی-زمانەکان کردووە لە ئەوروپا ،لە سەرەتای سەدەی پانزەیەمدا بووە .بەشە هەرە زۆرەکەی گروپە ناوی سنتی هەڵدەگرن ،هەروەها ئەڵمانیا ماڵی گروپی تری جیبسییەکانیشە ،ئەوانەی کە لە رۆژهەاڵتی ئەوروپاوە لە دوای ساڵی ١٨٧٠هاتوون .ئەمانە پێکەوە بە رۆما دەناسرێن، لە ڕووی زمانەوانییەوە وشەکە ئاماژەیە بە جیبسییەکان و لە واڵتەکەدا دەستەواژەکانی سنتی و رۆما؛ لە ڕووی تێرمینۆلۆژییەوە لە زمانی ئاسایی ئەڵمانیدا ،پێکهاتووە لە سترکتووری کۆمەاڵیەتی جیبسییەکان. جیبسییەکان لە ئەڵمانیا لە چوارچێوەیەکی نەریتیدا ژیاون و زۆریشیان هەتا ئەمڕۆش هەر بەو شێوەیە دەژین ،الی کەم تا ڕادەیەک ،ئەگەرچی ئەو چوارچێوەیەش الواز بووە بەهۆی پرۆسەکانی نوێبوونەوە لە سەدەی بیستەم .یەکەی بنچینەیی کۆمەاڵیەتی لە کۆمەڵی نەریتی پێکهاتووە لە درێژکراوەی بنەماڵە .پێکهاتەی هەندێ بنەماڵە درێژکراوەی بنەماڵەکە یان هۆزەکەیە ،هەر یەک لەوان سەربەخۆیی ناوخۆیی خۆیان هەیە ،گروپێک هۆز پێکەوە خێڵێک پێک دەهێنن .هەر بنەماڵەیەکی درێژکراوە سەردارێکیان هەیە کە دەسەاڵتی داوەریکردن و بڕیاردانی هەیە بۆ بنەماڵەکەی خۆی ،هەروەها هێزی سزادانی ئەوانەی هەیە کە لەدابونەریت و رێساکان الدەدەن .لە کۆمەڵە نەریتییەکان ئەم سەردارە نمایشی کردارە ئایینیەکانیش دەکات ،وەکو روونکردنەوە و دەستنیشانکردنی پابەندێتییەکی دیاریکراو یان کەسی ناپاک و نەفرەتلێکراو. لە رابردوودا ،جیبسییەکانی ئەڵمانیا شێوەژیانی کۆچەری یان نیمچە-کۆچەرییان پاراستبوو ،بە درێژایی رێگاکان کۆچیان دەکرد لە مانگەکانی بەهاران و هاوینان و لە شوێنێکی دیاریکراودا دەمانەوە .بەم شێوەیە ،گەشەیان بە ناسیاوێتی لەگەڵ ئەو ناوچەیە پەیدا دەکرد ،بۆ چەندین نەوە بەم جۆرە دەژیان ،بە زاراوە ناوچەییە ئەڵمانییەکان قسەیان دەکرد ،دەبوونە بەشێک لە هاوشاری لە ئەڵمانیای نیشتیمانیان. جگە لە شێوەژیانی کۆچەرییان ،ئەوان بە پیشە نەریتییەکانی خۆیانەوە سەرقاڵ بوون، وەک کاری وردی دەستی(بە تایبەت کاری دەست بە میتاڵ و دروستکردنی ئامراز)، وردەواڵە ،کڕین و فرۆشتنی کااڵ ،بەخێوکردنی ئەسپ و ئاژەڵی ماڵیی ،نواندنی موزیک، ساڵی پێنجه‌م
20
73
ناولەپ خوێندنەوە ،پێشبینی بەخت و ئەستێرەناسی ،شیفاگەریی و دانی بەرەکەت، هەموو ئەم شتانەش لە نێو کۆمەڵی الدێیدا بەرز دەنرخێندران .لەگەڵ ئەوەشدا ،بە پیشەکانیان پارەی کەمیان دەهاتە دەست و وای کردبوو جیبسییەکان داهاتیان کەم بێت و گوزەرانیان سەخت بێت .لە راپۆرتی بانگخوازەکاندا کە لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا ڕووبەڕووی جیبسییەکان بوونەتەوە ،وا وەسفیان دەکەن کە لە هەژارییەکی زۆردا ژیانیان بەسەر بردووە .ئەو ژیانە لە رادەبەدەرە سەختەی کە هەیانبووە پاڵی پیوە ناون بۆ دەرۆزەکردن ،دزیکردن و فرتوفێڵ کردن .ئەم جۆرە چاالکییانەشیان لە الیەن دانیشتوانەکەوە وا لێک نەدەدرایەوە لەبەر هەژارییان بێت ،بەڵکو پێیان وابوو لەبەر الوازی و نەفرەتبارییان بێت. «قۆناغی زێڕین» و چاخی چەوساندنەوە و تاراندن بە پێی ئەو سەرگوزەشتانەی کە لە کاتی خۆیدا گێڕدراونەتەوە ،یەکەمین گروپی جیبسی «زگێنەر» کە هاتوونەتە ئەڵمانیاوە لە الیەن ئەو سەرکردانەوە سەرپەرشتی کراون کە ناوێکی ئەرستۆکراتییان پیوە بووە ،نامەی پارستنیان پێبووە لە الیەن فەرمانڕەوا کرستیانەکانەوە ١.ئەو نامانە بۆ مەبەستی پشتگیری بوو لە قسەی ئەو جیبسییانە کە ئەوان لە ناوەراستی ئەو گەشتە حەوت ساڵییان کە وەک پەشیمانی بەسەریاندا سەپاوە لە سۆنگەی بەجێهێشتنی ئایینی کرستیانی .نامەکان داخوازییان دەکرد کە هەموو هاوکارییەک پێشکەش بکەن کە ئەوان زۆربەی جار دەیانکرد ،بۆ نمەنە لە ساڵی ،١٤١٨ شاری فرانکفۆرت سندوقی»خەڵکی ئاتاج بۆ میسری بچووک» دەستەبەر کرد ،بۆ ئەوەی ٢ خەڵک نانی پێبکڕن. ئەو قۆناغەی کە سەرچاوەکان ئاماژەی پێ دەدەن وەک «چاخی زێڕین» بۆ جیبسییەکانی ئەوروپا ،سەرەڕای ناکۆکی دەستەواژەکە لەگەڵ واقیعی نائاسایش و هەژاری بابەتی- زوو کۆتایی پێهات .لە نیوەی دووەمی سەدەی پانزەیەمدا ،هەڵوێست بەرامبەر بە جیبسییەکان خراپتر هەڵگەرایەوە لە سەرانسەری کیشوەرەکەدا .لە ،١٤٤٩بە زۆر لە فرانکفۆرت دەرکران ،لە ساڵی ١٤٦٣دا خەڵکی بامبێرگ پارەیان دەدا بەوانەی کە رێگری بکەن لە هاتنەژوورەوەی جیبسییەکان بۆ ناو شارەکە. -١نامەکان لە الیەن بەرپرسە فەرمییەکانی کلێسا ناوچەییەکانەوە واژۆ کراون ،ئەم بەڵگەنامانە وەک پسولەی رێپێدان بۆ هانەژوورەوە بەکار براون لە الیەن بانگخواز و گروپە کۆچەرییەکانەوە پیس ئەوەی پاسپۆرت و ناسنامە دابێت .لە تەنیشت مۆرە فەرمییەکەوە ،دەبوایە روونکردنەوەی بەرپرسە ناوچەییەکانی لەسەر نووسرابێت کە ئەو کەسە یان ئەو گروپە دەناسێت لە مەسەلەی دەستپاکی و دڵسۆزییەوە .وا مەزەندە دەکرێت ئەو جیبسییانەی هاتوون هەڵگری ئەو جۆرە نامەنە بووبن ،بەاڵم ئەوە روون نییە کێ ئەو نامانەی بۆ نووسیون چوون خۆیان نەخوێندەوار بوون. -٢چونکە جیبسییەکان خۆیان هیچیان نەدەزانی سەبارەت بە بنەچەی خۆیان لە هیندوستان ،پێستی رەشی تۆخیان وای لە خەڵکی ئەوروپی کردبوو بە هەڵە وا بزانن کە لە میسرەوە هاتوون .لە ئەنجامدا ئەم بەهەڵە تێگەیشتنە پێیان گوترا "جیبسی بە زمانی ئینگلیزی ،گیتان بە فەرەنسی ،گیتانۆسی بە ئیسپانی و زیگێنەر بە ئەڵمانی". ساڵی پێنجه‌م
74
20
ئەو ڕووداوانە پیشاندەری ئەو شێوازەن کە وەک سیاسەتی فەرمی ئیمپراتۆریای پیرۆزی ڕۆمان دەردەکەوێت لە سێ سەدەی دوای ئەوەدا ٣.لە نێوانی ١٤٩٧و ١٤٦ ،١٧٧٤بڕیار لە دژی جیبسییەکان دەرکرا ،زۆربەیان داوای دەکرد جیبسییەکان لەو شوێنانە دەربچن کە نەتەوەی ئەڵمانی تێدا نیشتەجێن .یەکەمین بڕیارەکان لە ئیمارەتی براندنبێرگ دەرچوو لە ساڵی ،١٤٨٢دوای ئەوەی لە الیەن ئیمپراتۆرەوە نامەی پشتیوانی و پاراستنەکە شێوێندرا .دوای کۆتایی دەیەی داهاتوو( )١٤٩٧پەرلەمان کە دایت یشی پی دەگوترا لە ئیمپراتۆریای پیرۆزی ڕۆمانی بڕیارێکی گونجاوی بەدوادا هات تیایدا هاتووە کە جیبسییەکان نە دەبێت رێگەیان بدرێت بەناو ناوچەکەیاندا تێپەڕن نەش لە سەر سنوورەکانیان بمێننەوە تا ئەو کاتەی وەک سیخوڕی تورکی لە واڵتانی کرستیانی رەفتار بکەن و وەک دوژمنی کرستیانێتی هەڵسوکەوت بکەن ٤.ئەمە لەگەڵ بڕیاری ١٥٠٠ ی پەرلەماندا هات و لە بڕیارێکی خوارەوەتریشدا کە لە ئاوکسبورگ دەرچوو لە ،١٥٣٠ لەو ساڵەی کە تورک لە دەروازەکانی ڤییەناوە گەڕانەوە. بڕیارەکە ماوەیەکی سنوورداری دا بە جیبسییەکان کە ناوجەکانی نەتەوەی ئەڵمان بەجێ بهێڵن .هەروەها ئاگادار کرانەوە هەر کەس بگەڕێتەوە ئیتر یاسا نایپارێزێت و دەخرێتە خانەی فۆگڵ فری(مانا حەرفییەکەی «ئازاد وەک باڵندە» ،بۆ نمونە دەرچووەکان لە یاسا ئیدی لە ژێر پارێزگاری یاسادا نابن) .ئەمەش بە مانای ئەوە دەهات خەڵکی ناوچەکە رێگەیان پێدرابوو بیانکوژن بە بێ ئەوەی بە تاوان بۆیان بژمێردرێت ٥.ئەم جۆرە بڕیارەی پەرلەمان زەمینەی بۆ کردار ساز کرد لە دژی جیبسییەکان و وەدەرنانیان لە فرانکفۆرت لە سالی ١٥٧١هەروەها سكااڵلێکردنێکی تریش لە ڕووداوێکی تردا کە لە برێسالو روویدا لە ساڵی ،١٥٨٤جگە لەمانەش ،بەڵگە هەیە کە ئەم بڕیارانە شەش جار دەرکرانەوە لە نێوان ١٤٩٧و ١٥٥١دەکرێ وای لێتێبگەین و دەرخەری ئەوە بێت کە بێکاریگەری بوون. لە ماوەی سەدەی شانزەیەم ،ئیمارەتەکانی ئەڵمانیا پەیڕەوەی بڕیارەکانی پەرلەمانیان کرد سەبارەت بە وەدەرنانی جیبسییەکان و ئەو بڕیاڕانەی کە هەڕەشە بوون بۆ سەر -٣ئیمپراتۆریای پیرۆزی ڕۆمان بریتی بوو لە چوارچێوەیەکی سیاسی گشتگرەوە لە ناوەندی ئەوروپا کاتێ جیبسییەکان هاتنە ئەو دەڤەرە. لە پایتەختی ئیمپراتۆریاکەوە ،ڤییەنا ،بەڕێوە دەبرا لە الیەن ئیمپراتۆرێکەوە لە ماڵباتی هابسبورگ و پێکهاتبوو لە سەدان یەکەی سیاسی بە جیاوازی ناوچەی جوگرافیایی و کاریگەری سیاسیی .ئیمپراتۆریا (بە ئەڵمانی ریخ) پەرلەمانێکی هەبوو بە ریخستاگ ناسرابوو ،کە پێکهاتبوو لە نوێنەرانی دەوڵەتە جیاوازەکان. -٤سەدەی پانزەیەم بە سێ دۆخ دەناسرێتەوە ،بۆ نمونە فەرانبەرەکان ،بەگزادەکان و پایەبااڵکان کۆمۆن یان بۆرجوازییەکان یان پلەبەندی یەکەم دووەم سێیەم لە بایەخ و گرنگییان .دۆجی جوارەم ،یان جوتیارەکان نوینەرایەتییان نەبوو لە دایتەکەدا. -٥بڕیاری ڤۆگڵ فری لەگەڵ هەندێ بڕیاری دیکەدا پەیوەست دەکراو و بەسەر دەرۆزەکەر و بێنەواکان جێبەجێدەکرا. ساڵی پێنجه‌م
20
75
ژیانی هەر جیبسییەک کە دەهاتە ناو ناوچەی ئەوانەوە .ڕێنومایی وەدەرنانیان لە الیەن پەرلەمانەوە بە تایبەت بۆ ئەو جیبسییانە دەرچووبوو کە هاوکاری تورکیان دەکرد ،ئەە لە یاساکاندا دەرکەوت و نەک تەنها بۆ جیبسییەکان بەڵکە بۆ دەرۆزەکەر و بێنەوایانیش لە ئیمارەتەکاندا و لە ئیمارەتی ویتگنشتاین بۆ جولەکەکانیش .هەروەک پەرلەمان ئیمارەتەکان بڕیاری تایبەتی خۆشیانیان دەرکرد لە دژی جیبسییەکان لە ماوەی سەدەی شانزەیەم ،جەختیان کردەوە لەسەر فەتواکانی پێشووتر .لە هەموو حاڵەتێکدا ئەمە نیشاندەری ئەوەیە کە بڕیارەکانی پێشووتر بێکاریگەری بوون. ئەو گۆڕانکاری و قڵپبوونەوانەی ڕووبەڕووی ئەوروپای ناوەڕاست بوونەوە لە ماوەی ٣٠ ساڵی شەڕدا ،سەرنجی دەسەاڵتدارانی دوور خستەوە لەسەر جیبسییەکان و بێنەواکانی تر ٦.لە ماوەی دوژمنایەتی ،ئەوان بوون بە جەنگاوەر ،بە دوای بژێویدا دەگەڕان و بوون بە فرۆشیاری گەڕۆک ،بە سیخوڕی سوپا ،بە گۆرانیبێژ و مۆسیقاژەن .لە کۆتایی شەڕدا زۆر لە سەربازەکان بێکار مانەوە و ژمارەی دەرۆزەکەر و بێنەواکان لە سەرانسەری واڵتی ئەڵمانیا زیادی کرد .ئەو بارە قورسەی بەسەر دانیشتوانەوە بوو وای کرد جارێکی تریش هەڵمەت لە دژی ئەو گروپانە دەستپێبکەنەوە ،لەناویاندا جیبسییەکانیش .لێرەشدا سیاسەتی سەرەکی بابەتی دەرکردنی جیبسییەکان و بێنەوایان بوو. لە ئەنجامی بەهێزبوونی رژێمی رەهاخواز لە پروسیا لە سەرەتای سەدەی هەژدەیەمدا، هەڵسوکەوتی تاوانکارانە و سزادانی قورس لە دژی جیبسییەکان و ئەوانیتر بە تایبەتی بێنەوایان ،دەستی پێکرد ٧.پاساوی ئەو چەوساندنەوەیە شێوەژیانی کۆچەری ئەمانە بوو نەک ناسنامەی جیبسیبوونەکەیان .دەسەاڵتداران نەک تەنها بە فڕوفێڵ تۆمەتباریان دەکردن ،بەڵکو بە دزی ،ئاگربەردان و کوشتن .ئەو بڕیارانەی لە الیەن رژێمی رەهاگەرەوە لە دژیان دەردەکرا سەخت و تووند بوو ،بریتی بوو لە دەرکردن و کارپێکردنی سەخت و گرتنیان و ئەشکەنجەدانیان لە رێگەی سوتاندن بە ئاسنی سپی گەرم .ئەو جیبسییانەی -٦شەڕی ٣٠ساڵە( )١٦١٨-١٦١٨دوا شەڕی ئایینی لەسەر خاکی ئەوروپا .شەرەکە لە نێوان الیەنگرانی کڵێسای کاثۆلیک و شەپۆلەکانی پرۆتستانتەکان بوو ،کە بووە هۆی سەربەخۆبوونی زەمینێکی فراوان لە حوکمی ئیسپانیا ،بە پێچەوانەی مەرجەکانی ئاشتی ئۆگسبورگ لە ،١٥٥٥ دروستکردنی مەبدەئی"ئەوەی بتوانێت دەڤەرەکەی خۆی بەڕێوە ببات ،بڕیار بۆ ئایینەکەی دەدات" ماناکەی ئەوەیە حوکمڕانە خۆجێییەکان دەتوانن یان لۆتەریزم هەڵبژێرن و یان کاثۆلیکیزم وەک ئایین بۆ ناوچەکەی خۆی .ئاشتی ساڵی ١٦٤٨دەستنیشانی ئەوەی کردووە کە لۆتەرییانییە یان کاثۆلیکییە و کلڤینیستەکان کە لە ئیمارەتەکان و هەندێ گروپی تریش کە کلێسایان نەکردبوو(بە پێی ئەو ئاشتییەی کە لە ئاوگسبورگ)کە زامنی مافی دیاریکردنی چارەنووسی جەماوەر بە پێی ویستی خۆیان. -٧خەسڵەتەکانی رەهاگەری وەک فۆرمەکانی حکومەت لە ئەوروپادا لە درەنگانێکی سەدەی حەڤدەیەم سەری هەلدا .پاشا دەسەاڵتی رەهای هەبوو بەسەر ئەرستۆکراتەکان .رەهاگەریی قۆناغێکی سەخت لە پەرەسەندنی دەوڵەتی ناوەندی مۆدێرن دەبینرێت ،کە قۆرخی سەروەری دەکرد. ناوەندی ئەروپا فۆرمی رەهاگەری جیاوازی بەخۆیەوە بینی لەژێر کاریگەری هەندێ لە بیرۆکەکانی رۆشنگەری کە بە "رۆشنگەری دیپۆنیزم"دا بوو. ساڵی پێنجه‌م
76
20
کە تاوانێکی دووبارە بکردایەتەوە رێوشوێنێکی یاسایی توندیان لە دژی دەگرتەبەر و ٨ ئەشکەنجەیان دەدان و لە کۆتاییشدا سزای مردنیان بەسەردا دەدان. سەرەڕای ئەو سزا تووندانەی بەسەر کۆچەرییەکاندا سەپێندرابوون ،رژێمی رەهاگەر ئەو ئامرازانەی نەبوو بتوانێت ئەو بڕیارانە پیادە بکات .ئەو هێزانەی لە دژی جیبسییەکان خرابوونە کار سەر بە دەسەالتی خۆجێی نەبوون و بە تایبەت بۆ ئەو مەبەستە دروسکرابوون و هێنرابوون .لە رووی دابووشبوونی سیاسیەوە ،ئەڵمانیا دابەش بووبوونە سەر نزیکەی ٣٠٠یەکەی سیاسی ،کە وای کردبوو جیبسییەکان ئاسان بگوێزنەوە لە بەشێکەوە بۆ ئەویتر و گەڕان بە دوای دەسەاڵتێکی کەمتر تووند لە بەرامبەریان .تەنیا ویالیەتە گەورەکان پێوەری کاریگەریان لە دژی جیبسییەکان بەکار دەبرد ،لە کاتێکدا زۆر لە ویالیەتە بچوکەکان نەیاندەتوانی بە ئامرازە یاساییە بەردەستەکان دژایەتی جیبسییەکان بکەن .لەگەڵ ئەوەشدا ،کە رژێمی رەهاگەر و دامودەزگاکانی بە دریژایی چەندین ساڵ خۆیان بەهێز کردوە ،ئیدی جیبسییەکانیش سەخت بوو بۆیان لێیان هەڵبێن. رۆشنگەری و لەدایکبوونی سیاسەتێکی نوێ بەرامبەر بە جیبسییەکانی ئەڵمانیا لە ماوەی نیوەی یەکەمی سەدەی هەژدەیەم ،جیبسییەکان لە هەندێ لە ئیمارەتەکانی ئەڵمانیا خڕکرانەوە بۆ خزمەتی سەربازی؛ لە ئیمارەتی ویتگنشتاین هەوڵێک بۆ نیشتەجێکردنی بەردەوامیشیان درا ،هەولێکی تریش بەدوای ئەوەدا هات لە نیوەی دووەمی سەدەی هەژدەیەم .ئەزموونەکانی پێشووتر سەلماندبوویان کە هەمیشە ناتوانرێت جیبسییەکان دەربکرێن ،هەروەها کاریگەری رۆشنگەری بووە هۆی ئەوەی بە شێوەیەکی پلەبەپلە واز لە سزادانی جیبسییەکان بهێندرێت و لەجێی ئەوە هەوڵی گونجاندنیان ٩ بدرێت لەناو دەوڵەتەکەدا. یەکێ لە نمونە ڕوونەکانی ئەم شێوازە سیاسەتە لە الیەن هاپسبورگ ئیمپراتۆریای (هنگاریای رۆژهەاڵت)ەوە لە بڕیارێکی ساڵی ١٧٦٢کە لە الیەن دادگای پاشایەتی ڤیەنناوە دەرچووبوو ،پیادە کرا ،کە تیایدا هاتبوو جیبسییەکان لەم واڵتەدا هاواڵتی شەرەفمەندن و داخوازی بەشداریکردنیان لە خزمەتی سەربازیدا کراوە .لە ساڵی ١٧٦٨دا ،ژمارەیەک -٨سەرەتای چاخەکانی ناوەڕاست ،لەشی تاوانبارە گیراوەکانیان بە ئاسنی گەرم داخ دەکرد(ئەمڕۆ بەکارهێنانێکی ئاساییە بۆ مەڕومااڵت و ئەسپ) ،بە حەرفی جیاواز تاوانی جیاوازیان جیادەکردەوە(ب بۆ پیرۆز ،ڤ بۆ ئاوارەیی ،ت بۆ دزی و هتد) -٩رۆشنگەری بزوتنەوەیەکی روناکبیری بوو لە ئەوروپا سەری هەڵدا(لە فەرەنسا ،بەریتانیا و سکۆتلەندا بە تایبەتی) لە سەدەی هەژدەیەمدا. بزوتنەوەکە کارەکتەرێکی هەبوو بە توندی رەخنەی دەگرت لە ئایین و کاری بۆ پەرەسەندنی عەقاڵنیەت دەکرد لە پەیوەندی بە مرۆڤ و سروشتەوە .فەیلەسوفە بەردەوامەکانی بزوتنەوەی رۆشنگەری بریتی بوون لە ڤۆڵتێر ،جان جاک رۆسۆ ،دەنیس دیدەرۆت ،ئادەم سمیذ ،دەیڤد هیوم و زۆری تریش. ساڵی پێنجه‌م
20
77
بڕیار لە هنگاریا دەرچوو ،ئامانجی نیشتەجێکردنی جیبسییەکان بوو لە شوێنی بەردەوام و وازهێنان لە پیشە نەریتییەکانی خۆیان .ئەم بڕیارانە ئامانجیان ئەوە بوو جیبسییەکان لەنێو کۆمەڵی هنگاریدا بتوێننەوە و کارەکتەرە ئیتنیکییە تایبەتییەکانی خۆیان لەناوبچێت .لە سەرووی هەموو شتێکەوە ئەم هەوڵ و دەستپێشخەرییەی بۆ تواندنەوەی بەزۆری جیبسییەکان بوو کریگەرییەکی کەمی کرد لە نێو ئیمارەتەکانی ئەڵمانیا .گەرچی هەندێ ریزپەڕ هەبوون .نموونەیەکیان بریتی بوو لە یەکەم نیشتەجێبوونی جیبسی لە ئەڵمانیا کەلە بێرلەبورگ لە ساڵی ١٧٧١بۆیان دامەزرێندرابوو. رۆشنگەری کاریگەری هەبوو لەسەر سیاسەتی پیادەکراو لە بەرامبەر جیبسییەکان لە ئەڵمانیا دواتر لەوەی کە لە ئیمپراتۆریی هاپسبورگ کرا .لە ساڵی ،١٧٨٧زمانەوان هێنریک موریتز گرێلمان ،بەرگی دووەمی کتێبەکەی باڵوکردەوە بەناوی (تێز لەبارەی جیبسییەکانەوە) ،کە بە رۆحیەتی رۆشنگەرییەوە ،بەرگری لە «راستکردنەوەی مەدەنی» و هاوگونجانیان لەگەڵ دەوڵەت دا دەکرد: بەهۆی ئەو سیفەتە خراپ و نائاساییانەی کە جیبسییەکان هەیانە ،پرسیارێک دێتە پێشەوە ئایا حکومەت دەتوانێ چی لەمانە بکات .ئێستاش ،ماوەیەکی درێژە لەوساوە کە مرۆڤ بە جیدی ئەوەی لەبەرچاو گرتووە ئەو خراپییەی[ئەوان رێکەوتی دەکەن] ،هەروەها ئەو ئامرازانەی کە دەبیتە دڵنیای ئەوان بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو خراپانە .دەرکردن لە پێشتردا رەواجێکی زۆری هەبوو ،هیچ شتێک سروشتیتر نەبوو لەوەی کە لەسەر جیبسییەکان پیادە دەکرا .نەک تەنها فەرمانبەران و سیاسییەکان سەرکۆنەی دڵفراوانی ئەو جۆرە خەڵکەیان دەکرد ،بەڵکو تاراوگەکانیشیان لە زۆرینەی واڵتانی ئەوروپا بە کردەوە هەڵوەشایەوە. یەکەمین ...تەنانەت ئەگەر هەر نەتەوەیەکی شارستانییش جیبسییەکان لە خۆی دوور بخاتەوە ،لە هەمان کاتدا ،ئەوروپا ناتوانێت بە تەواوەتی پاکبێتەوە لێیان ،...ئێستا، وەک ئەزموونەکان سەلماندوویانە ،هیچ واڵتێک نییە ،کە سەرنجێکی بەردەوامی یەکسان درابێت بە جێبەجێکردنی یاساکان ،ئەوان چوونەتە واڵتانی دراوسێ ،لەم واڵتەوە بۆ ئەویتر... دووەمین ،ئەو چارەیە [بۆ نمونە .دەرکردن] زووتر ...ئامرازێکی گونجاو بووە و بەکاربراوە ،بۆ چاکتر کردن ،ڕووداوەکان ئەزموونکراون کە توانایان نەبووە باشتری ساڵی پێنجه‌م
78
20
بکەن ...کۆمەکی وایان پێگەیشتووە بۆ پیویستییەکانیان[نمونەی .پێویست] ویستراوە. بەاڵم تەنها هەنگاوی پیشووتر نەبووە تەنها بۆ دەرپەڕاندنی جیبسییەکان بێت. سێیەمین ...هەتا دەوڵەت الی زۆر[بۆ نمونە .بەرێوەبردنی گشتی] باش بێت ،کە زیادکردنی[بۆ نمونە .فراوانتر] دانیشتوان زیاتر سوودمەند دەبێت لە یەکێکی بچوکتر.. رێگەپێدراوە ،کە دەوڵەت هیچی لە کیس ناچێت لە الیەن جیبسییەکانەوە ،وەک جیبسی بە پێچەوانەوە ،دەستکەوتیان دەبێت؛ [بۆ نمونە .قازانجی لێ دەکەن] ،چونکە بەربەستی بەردەم خۆشگوزەرانی الدەبرێت ...هەموو کەسێک دەبێت باج بدات ،هەروەها دەسەاڵتی دەبێت کە پیادەی بکات ،جیبسییەکان هیچ یەکێک لەمانە کەمتر نیین ،ئەگەر نەتوانێت چۆن سوود لەمانە وەربگرێت ،با دەوڵەت تا گەیشتن بە کۆتاییەکی بە زنجیرەهەنگاوێکی پێشەنگانە فێری بکات .ئەگەر رەگی ئەم پاشکۆیەتییە[نمونە .خراپی] ئەوەندە قووڵ داکوترابێت ،ناتوانرێت دەستبەجێ الببرێت ،لەگەڵ دووەم و سێیەمی نەوەکان بەردەوام دەبێت ،بە دڵنیاییەوە تا پاداشتی خۆی وەردەگرێت .ئێستا با تیشک بخەینە سەر جیبسییەکان ،کاتێ ئەوان بەردەوامی نەدەن بە جۆری ژیانی جیبسێتی خۆیان و ئەو خێزانە گەورانەیان و چاکسازییان تێدا بکرێت و ببنە هاواڵتی بەسوود و دەرک بەوە دەکەین کە چەند ویستێکی گەورەیان هەیە بۆ ئابووری[ نمونەی .خراپ بەڕێوەبردن] وەک زبڵ فڕێی داون. لەم خشتەیەی سەرەوە ،هیچ گەاڵڵەپێشنیارێک نییە بۆ چاککردنەوەی ئەم خەڵکە، ئەوان یان دەبێت بناڵێنن بەدەست بەاڵی[وەک چوونە سەرانگوێڵکەکان] یانیش لەژێر کۆتوبەندی مەحکومبووندا بمێننەوە[واتە .مانەوە لە ماڵی کاردا] »،١٠نەوە دوای نەوە. یەکەمین نابێت رێگەپێدراوە بێت ،چونکە ئەگەر لەناوبچن ئیدی ناتوانن هیچ خزمەتێک بە کۆمەڵ بگەیەنن .بۆیە پێویستە رێگەی زیادبوونیان بدرێتێ ...دەرکردن میتودێکی ١١ باش نەبوو پەیڕەوی کرا ...بەاڵم دەبوایە بگیرێتە بەر بۆ ئەوەی دڵیان باش بکاتەوە.
-١٠ماڵی کار دامەزراوەیەک بوو ئامانجی ئەوەبوو تاکەکان لە رێگەی کارەوە گەشە پێبدات .بیرۆکەی سەرەکی ئەو دامەزراوەیە پەروەردەکردنی دانیشتوان بوو بۆ گەشەسەندن و بەدەستهێنانی داهات و نەبوونیان بە بار بەسەر ئەوانیترەوە .ئەم دامەزراوەیە لە دەرەوەی ئەڵمانیاش هەبوو. Heinrich Moritz Grellmann, Dissertion on the Gipsies, Being an Historical Inquiry -١١ concerning the Manner of Life, Economy, Customs, and Conditions of these People in ,)1787 ,Europe, and their origen, translated into English by Matthew Raper, Esq.(London .81-75 .pp ساڵی پێنجه‌م
20
79
بیرۆکەکانی گرێلمان سەبارەت بە تێکەاڵوبوونەوەی کۆمەاڵیەتی جیبسییەکان بە دانیشتوانەوە کاریگەری رۆشنگەری کرستیانێتی پیوە دیارە و بە هەمان جۆر تێکەاڵوبوونەوەی کۆمەڵی جولەکە بە کۆمەڵی کرستیانێتییەوە ،وەک لە کارە ناسراوەکەیدا دەبیندرێت [ گەشەکردنی مەدەنی جولەکەکان] ١٢.کە وەک راسپاردەیەک بۆ موسا ماندیلسۆن ١٣نووسراوە ،کتێبەکە کورتکراوەی ئەو گفتوگۆیەیە کە سەبارەت بە تێکەاڵوبوونی کۆمەڵی جولەکە بە کۆمەڵەکانی ناوچە ئەڵمانیزمانەکانە ،بەم شێوەیە: ئەگەر ئەم لۆژیکە دروست بێت ،دواتر لە چەوساندنەوە و کۆتوبەندکردنی پیشەمەندی جولەکەدا ئەوەمان بەندی کرد کە سەرچاوەیەکە بۆ گەندەڵی ئەوان .دواتر ئەوەمان دیتەوە کە هاوکات کە گوێگرتن لەبارەی گەندەڵییەکان و کردنی خەڵکی جولەکە بە پیاوی باشتر و هاواڵتی بە سوود .بە نەهێشتنی نادادپەروەری و مامەڵەی نارەوشتییانە لەگەڵ جولەکەکاندا دەرەنجام و دەرهاویشتەکانیشی ناهێڵێت ،هەروەها کاتێ ئێمە سنورداریان دەکەین بۆ کردنی تەنها جۆرێک لە پیشە ،ئیدی کاریگەری خراپی لەسەر ئەو پیشەیە هێندە تێبینیکراو نابێت... لەو کاتەوەی کە بە شێوەیەکی سەرەکی جولەکە لە کاری بازرگانی سنوردارکرایەوە، کاریگەری خراپی دانا لەسەر رەوشت و کارەکتەری سیاسییان ،ئازادی رێکوپێکیان هەبێت لە هەڵبژاردنی جۆری ژیانیان ،ئەوە خزمەتی دادپەروەری دەکات و بە هەمان شێوەش نوێنەرایەتی سیاسەتی مرۆڤانە دەکات ،کە وا دەکات جولەکەکان سوودی ١٤ زیاتریان هەبێت و ئەندامی کارا و دڵشادی کۆمەڵ بن. هەندێ لە بەرپرسانی دەوڵەت کتێبەکەی گرێلمانیان خوێندۆتەوە ،بە تایبەتی ئەو بەشەی لەسەر (راستکردنەوەکان)ی جیبسییەکانە و خستنەڕووی ئەو بەڵگانەیە کە لە ژێر کاریگەری بیرۆکەی رۆشنگەریدان .لە ،١٨٠٧بۆ یەکەم جار لە ژێر چەتری دەوڵەتی ئەڵمان جیبسییەکانی مەملەکەتی ورتمبێرگ توانیان مافی هاواڵتێتی بەدەست بهێنن. -١٢مێژوونووس ،ئابووریناس و دیپلۆماتکاری ئەڵمانی کرستیان ویلیەم ڤون دۆم( ،)١٨٢٠-١٧٢٩کە زانستی ئایین و یاسای خوێندبوو ،هەروەها چەندین پۆستی دیپلۆماتکاری وەرگرتبوو ،هەروەها کتێبی مێژوویی سەبارەت بە تیۆری دەوڵەت نووسیبوو. -١٣فەیلەسوفی جولەکە-ئەڵمانی موسا ماندیلسۆن( )١٧٨٦-١٧٢٩بە باوکی جولەکە یان رۆشنگەر دەناسرێت .دوای ئەوەی پەروەردەی نەریتی جولەکەی لە دێساو وەرگرت ،گواستییەوە بۆ بەرلین و کتێبێکی مێژوویی نوسی و دواتریش ئارەزووی بەرەو فەلسەفە و زانستەکان رۆیشت. ”,)1781(Christian Wilhelm von Dohn,”Concerning the Amelioration of the Status of the Jews -١٤ in Paul Mends-Flohr and Jehuda Reinharz (eds.), The Jew in the Modern World: A .31-30 .pp ,)1995 ,2nd edition (New York: Oxford University Press ,Documentary History ساڵی پێنجه‌م
80
20
دەسەاڵتداران خەڵکە کۆچەرەکەیان لە شوێنی نیشتەجێی بەردەوامدا دانا و فریاگوزاری خۆشگوزەرانییان بۆ دابین کردن و لە رووی ئابوورییەوە کردنیانن بە بەرهەمهێنەر». بە رۆحێتی رۆشنگەرییەوە ،جەختی گەورە لەسەر پەروەردە کرایەوە وەک ئامرازێک بۆ بەدەستهێنانی راستکردنەوەی کۆمەالیەتی بۆ جیبسییەکان ،وەک هەنگاوێک بۆ داماڵینی دەگمەنێتی ئیتنیکییان و تواندنەوەیان لەناو کۆمەڵدا .لە جێی ئەو هەموو سزایەی بەسەریاندا سەپێندرا و چاودێریکردنیان ،کە بەردەوام چڕ دەکرایەوە کە لەسەر ناوچەی بێنەواکاندا پیادە دەکرا ،بوو بە بە فەرمانی رۆژ .بۆ نمونە ،لە ویرتمبێرگ ،هێزەکانی پۆلیس کە پاسەوانێتی شەقامەکانیان دەکرد و هەروەها ناوچەی بێنەواکان ،لە ماوەی سەدەی نۆزدەیەمدا زۆر فراوان بووەوە .تەنانەت پێش ئەوەش ،لە درەنگانێکی سەدەی هەژدەیەم ،دەسەاڵتداران ئەو جیبسییانەی کە دەیانویست هاوکار بن ،گرتنیانە خۆیان و لە ناو هێزەکانی پۆلیسدا دایاننان. جیبسییەکان لە ناوچەی ئەڵمانیزمانەکان و پرسی هاواڵتیبوون هەر کە بەرپرسانی دەوڵەت تێگەیشتن ناتوانن جیبسییەکان وەدەرنێن و ڕەوانە بکەن، ویستی خۆیان پیشان دا بۆ پەسەندکردنی بەهاواڵتیبوونیان ،لەگەڵ ئەوەشدا رێگەی زۆربوون و زیادکردنی قەوارەیانیان لێنەگرتن لە نێو سنوورەکانیان .لەسەر ئەم بنچینەیە، جیاکاری کرا(سەرەتا لە شانشینیورتمبێرگ لە ١٨٢٨و دواتر لە شوێنەکانی تریش) لە نێوان ئەو جیبسییانەی کە هاونشینیان بوون و خۆجێیی بوون لەگەڵ ئەوانەی کە تازە دەهاتن و بیانی بوون ،بەم جیاکارییە ،بۆ یەکەم جار جیبسییەکانیان لە خەڵکێکی زۆری بێنەوایان جیاکردەوە کە ئەمان پەیوەندییان لەگەڵیاندا هەبوو ،فڕێیان دانە شوێنێکی تایبەتەوە گوایە بۆ پێویستی دەوڵەتە ،کە ئەمە سیفەتەکانی سیاسەتی سەدەی بیستەمی ئەڵمانیاش بوو بەرامبەر بەوان. ئەم سیاسەتە تازەیە کە بەسەر زۆرینەی دانیشتوانە جیبسییەکەدا پەیڕەوی دەکرا لەناو خۆیدا پێکدژییەکی هەڵگرتبوو .لە الیەکەوە ،بەرپرسان ددانیان پێدا دەنا کە چیدی جیبسییەکان نابێت لە دەرەوەی یاسا مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت و دەبێت جیبسییەکانی ناوخۆی واڵت مافی نیشتەجێبوونیان پێ بدرێت و ببنە هاواڵتی سوودبەخش .لە الیەکی ترەوە ،بەردەوامبوون لەسەر هەاڵواردنیان و وەک تاوانبار سەیرکردنیان .بۆ ئەوەی ببنە شایستەی ئەوەی مافی نیشتەجێبوونێکی یاساییان هەبێت ،دەبوایە جیبسییەکان واز لە جۆرە ژیانی کۆچەری تایبەتی خۆیان بهێنن و لە کۆمەڵگەی بەردەوامدا نیشتەجێ ساڵی پێنجه‌م
20
81
بن .دوو ئامرازی سەرەکی ئاسانکاری بۆ هاوگونجانیان دەکرد لەناو کۆمەڵدا ،پەروەردە و کۆنتڕۆڵکردن .بە رۆحێتی رۆشنگەرییەوە وای بۆ دەچوون جیبسییەکان دەبێت واز لەوە بێنن کە جیبسی بن. دانی مافی نیشتەجێبوونی خۆجێی بە مەرجی بەڵگەی نەبوونی کەموکوڕی لە ڕابردوودا، کارەکەی یەکجار زۆر قورس کردبووەوە .هەرچۆنێک بێت ،کۆسپی سەرەکی بۆ هاوگونجانیان و خواستی هاواڵتێتی و نیشتەجێبوونیان هاودژ بوو لەگەڵ خوودی کۆمەڵە ئەڵمانییە خۆجێییەکان ،کە ریگر بوون لە قبوڵکردنیان .دوژمنایەتی ناوخۆیی زۆر بەرفراوان بوو کە لوتبەرزانە رەفتاریان دەکرد لەبەرامبەر جیبسییەکان ،هەروەک چۆن هاوگونجانیان لە نیو کۆمەڵەکانی خۆیاندا ئەوەی دەخواست کە لە رووی داراییشەوە هاوکاریان بکرێت و جێگەیان بۆ دابین بکرێت لە شوێنێکدا کە هەر خۆی دەینااڵند بەدەست کەمی داهاتەوە. دەسەاڵتدارانی دەوڵەت داوایان لە جیبسییەکان کرد شێوەژیانی ناکۆچەری و نیشتەجی وەرگرن ،بەاڵم لە هەمان کاتدا نەیاندەویست ئامرازی پیویست بۆ ئەو شیوە ژیانە نیشتەجێیەیان بۆ فەراهام بکەن .لەگەڵ ئەوەشدا ئەوان جیبسییەکانیان سنووردار دەکردەوە لە بەدەستهێنانی دەرامەتی ئابوووری لە رێگەی دەستفرۆشییەوە و مۆڵەتی کارکردنی تریان زۆر بە کەمی پێدەدان .ئەوان شکستیان هێنا لەوەی جێگرەوەی تریان بۆ ئەو کارانە پێبدەن کە بژێوییان بە شێوەیەکی یاسایی بەدەست بهێنن .ئەو جیبسییانەی بە شیوەی نایاساییش بژێوی خۆی بەدەست بهێنایە مەحکوم بوو بە زیندانیکردن یان دەرکردن لە واڵتەکە .دوای ساڵی ١٨٧٠بە تایبەتی ،ئەو بڕیارانەی کە لە دەوڵەتەوە دەرچوو سەبارەت بە بێنەوایان بە شێوەیەکی گشتی ،دەسەاڵتدارانی دەستکراوە و ئازادکرد لە هەڵمەت لە دژی جیبسییەکان .لەم چوارچێوە یاساییەدا، دەسەاڵتداران هەڵمەتەکانیان چرکردەوە لە دژیان .رێگەیەکی تر بۆ ناچارکردنیان لە نیشتەجێبوونی بەردەوام ،جیاکردنەوەی منداڵەکان بوو لە خێزانەکانیان و دانیان لە قوتابخانەی زۆرەملێ ،بۆ منااڵنی تەمەنی قوتابخانە ،کە ئاسانکاری دەکرد بۆ چوونە خوێندنیان .لەگەڵ تەواوکردنی خوێندنیشیاندا ،مندااڵنی جیبسییەکان زۆر سەخت بوو بۆیان کار بەدەست بهێنن و لە بازاڕی کاردا بەرهەمهێنەر بن و بژاردە لەبەردەمیاندا زۆر کەم بوو ،لە کۆتاییدا ناچار دەبوون بگەڕێنەوە بۆ پیشە نەریتییەکانی کانی باوباپیرانیان. دواجار جیبسییەکان ناچاری نیشتەجێبوونی نایاسایی دەبوون وەکو ئەو شێوەیەی کە لە ساڵی پێنجه‌م
82
20
سەدەی نۆزدەیەم دەناسرا .لە راستیدا ،زۆر کەمیان مافی هاواڵتیبوونیان لە واڵتەکانی ئەڵمانیا بەدەست هێنا. زیادبوونی کۆنتڕۆلکردنی جیبسییەکان لە ئیمپراتۆریای ئەڵمانیا( )١٩١٨-١٨٧١و کۆماری 15 ڤایمار()١٩٣٣-١٩١٨ شکستی سیاسەتەکانی ئیلهاموەرگرتوو لە رۆشنگەری کە بۆ مەبەستی چارەسەرکردنی کێشەی شیوەژیانی کۆچەری جیبسییەکان بوو ،بووە هۆی دابەزینی هەڵوێستی گەشبینانەی زۆر لە بەرپرسانی فەرمی کە لە سەرەتای سەدەی نۆزدەیەمدا هەیانبوو، سیاسەتێکی تریان گرتە بەر کە زۆر گوماناوی و زۆرجاریش نەژادپەرستانە بوو .حکومەتی ناوەندی کۆنتڕۆڵی زیاتر کرد لەسەر جیبسییەکان و شێوەیەکی تری سیاسەتی گرتەبەر، بە فەرمی مۆڵەتی کاری نەدانی و کاری دەستفرۆشی لێ قەدەغەکردن ،پیادەکردنی ئەم سیاسەتەش بەسەر فەرمانبەرانی پلە خوارەوەدا سەپێندرا کە کاریان دەرهێنانی مۆڵەتی کار بوو ،تا خۆیان و دانیشتوانەکە لە جیبسییەکان و ئەرکەکانیان رزگار بکەن .هەوڵی کەمکردنەوەی ژمارەی جیبسییە بێنەواکان و رێگرتن لە گەشەی خەڵکە بێنەواکان بە گشتی بەهۆی جواڵنەوەی بەپیشەسازیکردن لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەدا ڕوویدا و(لە ساڵی ١٨٧٠بەدواوە چڕتریش بووەوە) و بووە هۆی زۆربوونی سکااڵکردن لەو بارودۆخە لە ناوچە کشتوکاڵییەکاندا. پڕۆسەی نوێکردنەوە «مۆدێرنیزەکردن» بە قوڵیی و بە خراپی کاری کردە سەر سەرچاوەکانی پەیداکردنی داهات بۆ جیبسییەکان کە هەر ئەودەمیش بناغەیەکی ئابووری الواز بوو بۆ هێشتنەوە و پارستنی شێوە ژیانی نەریتی ئەوان .لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا ،ئەم پرۆسانە بە هاوئاهەنگ لەگەڵ ئەو خۆشگوزەرانییەی کە بۆ دەوڵەت فەراهام بوو ،یارمەتی ئەوەی دا جیبسییەکان لە ناوچە هەژارەکانی دەوروبەری شارەکانی ئەڵمانیا بە شێوەیەکی جێگیرانە نیشتەجێ ببن .ئەمەش وا دەردەکەوت کە ژیانی ئەوانی لە شێوەی بێگانەیەکی پشتگوێخراوەوە بگۆڕێت بۆ خۆگونجان لە ناو دانیشتوانێکی هەژاری پلەخواری کۆمەڵی ئەڵمانی .نیشتەجێبوونیان لەناو دانیشتوانی ئەو دەورەبەرە هەژارەی شارەکانی ئەڵمانیا ،بووە هۆی ئەوەی بە دەستی هەمان ئەو کێشانەوە بناڵێنن کە چینی جوتیار و کرێکاری ئەڵمانیا بە دەستییەوە دەیاننااڵند لە -15ئیمپراتۆریای ئەڵمانی لە ساڵی ١٨٧١دامەزرێندرا لە دوای سەرکەوتنەکانیان بەسەر فەرەنسادا و تاجی پاشایەتی خستنە سەر ویلیەمی یەکەم ،کە کرا بە ئیمپراتۆری پروسیا وەک ئیمپراتۆریایەکی ئەڵمانی .ئیمپراتۆریاکە بە فیدڕاڵی ٢٥واڵتی گرتبووە خۆی .لە ساڵی ١٩١٨و لە سەرهەڵدانی جەنگی جیهانی یەکەم ئیمپراتۆر لە ئەڵمانیا هەڵهات ئیدی کرا کۆمارێکی فیدڕالی .ستاتووی نوێی واڵتەکە بە ناوی شاری ڤایمارەوە ناوی لێنرا کۆماری ڤایمار و لە ١٩٣٣هەرەسی هێنا کاتێ نازییەکان حوکمیان بەدەستەوە گرت. ساڵی پێنجه‌م
20
83
ئەنجامی پرۆسەی نوێکردنەوەدا .هەرچۆنێک بێت ،جیبسییەکان وەک تر و لەبەر ئەو سەختگیرییەی بەرامبەریان دەکرا ژیانیان زیاتریش قورس دەبووەوە و وای دەکرد رزگاربوونیان قورس بێت لەو بازنەیە و گەشەیانی هێواش کردەوە لە چاو هاواڵتییە ئەڵمانەکە و بارودۆخی کۆمەاڵیەتی و ئابوورییان .لە ڕاستیدا ،هەژاری و بێسەوادییان و پیشەکانیان زۆر جار بەرەو چاالکی تاوانکارانەی دەبردن (وەک سواڵکردن و دزیی)، وەک چۆن ئەمە دۆخەکەیان بوو لە رابردووشدا ،بەاڵم سەرەڕاڕای ئەوەش شێوەژیانی نەریتی ئەوان کاڵبووەوە ،جیبسییەکان هەوڵیان دا زمان و کولتووری دەگمەنی خۆیان بپارێزن و کۆمەڵی ئەڵمانیش بەردەوام بوو لەوەی ئەوان وەک جەستەیەکی نامۆ ببینێت لەناو نەتەوەی ئەڵماندا. تیۆری نەژادی و جیبسییەکان لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەمدا ،بیرۆکەکانی کە بۆ تیۆری نەژادی بەرزکرایەوە و گەشەی کرد و زۆرجاریش لە سەرانسەری ئەڵمانیادا بەسەر جیبسییەکاندا پیادە دەکرا. لێکدانەوە نەژادییەکان ئەوەیان دەخستە ڕوو کە شێوەژیانی جیبسییەکان بەرهەمی عەقڵیەت و هێزە دەرەکییەکان نییە وەک بیرمەندەکانی رۆشنگەری لێکیان دابووەوە، بەڵکو سیفەتەکانی پێشتر بڕیاڕبۆدراو و نەگۆڕە و لە غەریزەدا جێگیر بووە .لە ئەنجامی نەژادۆەرستییەکی چڕدا لە دژی جیبسییەکان لە رۆژنامەکان و ئینسکلۆپیدیاکان و ئەدەبیاتی بەناوبانگی ئەڵمانیدا لە کۆتایی سەدەی نۆزدەیەم ،دەستەواژە و ناوەڕۆکەکنی تیۆری نەژادی هێدی هێدی چووە نێو کۆهۆشی دانیشتوانەوە. تیۆری نەژادی گوێی نەدایە ئیماژی جیبسییە نوێیەکان ،بەڵکو لێکدانەوە و روونکردنەوەی تری دا بە ئەفسانەی دژە جیبسیی و ئەو ئیماژەی لە کۆهۆشی گشتی کۆمەڵی ئەڵمانیادا چەسپاند و لە واڵتانی تری ئەڵمانیزمانی ئەوروپاشدا بە هەمان شێوە ئەوەیان چەسپاند. ئەوان سیفەتە فیزیۆنۆمی و ئەنترۆپۆلۆژییەکانیانی جیبسییەکانیان بە پێی بنەماکانی تیۆری نەژادی گەورە دەکردەوە و ئەم سیفەتانەیان وەک بەڵگە بۆ کەمێتی و جۆرێتی سایکۆلۆژیای جیبسییەکان و ئاکار و ڕەوشتیان ،دەخستە ڕوو. یەکەمین هەڵسوکەوتی نەژادپەرستییانە کە لە بەرامبەر جیبسییەکاندا لە واڵتە ئەڵمانیزمانەکانی ئەوروپادا پیادە کرا لە ساڵی ١٨٧٠دەستی پێکرد و بەند بوو بەو جۆرە رەفتارە نەژادپەرستییانەی کە بەرامبەر بە جولەکەکانیش پیادە دەکرا. بەهۆی ئەو شێوە روانینەوە کە لە بارەی جیبسییەکان و جولەکەکانەوە لە کۆمەڵی ساڵی پێنجه‌م
84
20
ئەڵمانیدا دەخرایە روو ،زۆرێک لە بەهاکانی دەگمەنێتی و جیاوازی کولتووریی ئەم دوو گروپە پشتگوێ دەخرا و لە جێی ئەوە هەندێ سیفەتی وەکو «رەش» و «دەستگێڕ» و بێنەوا ،دەخرایە پاڵیان .لە نووسینە نەژادپەرستانە دژە سامییەکەیدا کە بە ناوی [یاسای کۆچەری و بااڵدەستی ئێستای جولەکەکان] ،رۆژهەاڵتناسی ڤیەننایی ئەدۆلف ڤارموند ،جیبسییەکانی وەک نومەنەیەکی تری خەڵکی کۆچەری ئاسیایی دەبینی ،کە وەک جولەکەن و توانای ئەوەیان نییە بەرهەمهەینەر بن ،بۆیە سەرقاڵن بە چاالکی تاوانکارانە بۆ بژێوییان وەک فڕاندنی منداڵ و دەستی کاری هەرزان .لەسەر بنچینەی ئەو داهێنراوانە و لێکدانەوە نەژادپەرستیانەی چەسپاندنی لە هۆشی خەڵکدا سەبارەت بە جولەکە و جیبسییەکان ،زۆرجار خەڵک سەبارەت بە رەگی هەردووکیان پێکەوایان دەبەستنەوە .هەرچەندە ،جیا لە تیۆرییە نەژادییەکانی ئەنتی سامیبوون ،کە ناوەڕۆکی سیاسییشی هەبوو ،بیرۆکەی نەژادی دژە جیبسی ،بە توندی لە نیو سروشت و کولتووردا چەسپابوو .لە راستیدا ،هیچ بزوتنەوەیەکی سیاسی ئەڵمانی یان هیچ پارتیکی سیاسی ئەڵمانی لەو کاتەدا لە پالتفۆرمی خۆیاندا سیاسەتی دژە جیبسییان هەڵنەگرتبوو. جگە لەو تێڕوانینە دژە جیبسییەی کە ئامانجی ئەوە بوو دانیشتوانی ناوچە ئەڵمانیەکان لە کەمایەتییەکانیش بپارێزێت ،واڵتە ئەڵمانیزمانەکانیش گوزارەیان لە تێڕوانینی رۆمانسیەتی نەژادگەرایی دەکرد و لە رەسەندا جیبسییەکانیشیان خۆیانیان وەکو ئەندامی نەژادی ئاری دادەنا ،وەکو ئەمەش ،دەبوایە بەرگرییان لێکردبانایە .ئەم ڕوانینە لە سەرەتادا لە الیەن کۆمەڵەی جیبسی لۆری بەریتانیاوە پڕوپاگەندەی بۆ دەکرا ،کە کۆمەڵەیەکی جەماوەری گەورە بوو لە ساڵی ١٨٨٨لە بەریتانیا دامەزرابوو .هەندێ لە ئەندامانی کۆمەڵەکە پێیان وابوو جیبسییەکان کۆنترین ئەندامی نەژادی ئاریانن بۆیە دەبێت لە الیەن پرسەی نوێگەرییەوە ئەوان پارێزگاری بکرێن ،کەچی هەڕەشەی راستەقینە بوون بۆ سەر بوونیان و تێکەڵ بە ناجیبسییەکان کران .وا دیار بوو ئەم بیرۆکەیە گواسترایەوە بۆ ناو ئەڵمانیا لەالیەن دژە سامی توندڕەو هۆستۆن ستێوارت چامبەرلیان ،کە پێی وابوو جیبسییەکان بەهرەی موزیکی زۆر دەگمەنیان هەیە کە وا دەکات گوزارە لە جەوهەری ئاریان بوونی دەگمەنێتی خۆیان بکەن. -16هۆستۆن ستێوارت چامبەرلیان( ،)١٩٢٧-١٨٥٥نووسەرێکی بەریتانی دژە سامی بوو .ئەو نەژادی ئاریانی وەکو سەروەر دادەنا و وەکو هێزێکی ئەرێنی لە مێژووی مرۆڤایەتییدا دەیبینین ،کە پێجەوانەی نەژادی جولەکە بوون ،کە ئەو وەک نەرێنی دەیبینین و وەکو هێزێکی خراپ کە ئەوروپا ژەهراوی دەکەن و داهاتووی مرۆڤایەتی دەشێوینن .چامبەرلیان لە کاتی خۆیدا زۆر بەناوبانگ بوو ،بانگهێشیش کرا بۆ دیوەخانی ئیمپراتۆر ویلیەمی دووەم .هیتلەر جارێک ئاماژەی بە ناوی ئەو کردووە لە کتێبی"پێشبینییەکان بۆ ئیمپراتۆریای سێیەم". ساڵی پێنجه‌م
20
85
تەنانەت وایش ،پاڵنەرێکی باوەڕپێکەری تر لە ئەدەبیاتی بەرباڵوی کۆتایی سەدەی نۆزدەیەم رەتکردنەوەی ئەو ڕۆمانسیەتە بوو کە بەڵگەی رەگی ئاریانی زمانی رۆمانی بە بەڵگەی ئاریان بوونی خەڵکەکەشی بزانن .لە پێشەکی ئینسیکلۆپیدیایەکی چیبسییەکان کە لە ساڵی ١٩١١دا چاپ بووە ،بانگخواز رێنهۆڵد ئوربان پابەند بوو بە شێوازی وارموند سەبارەت بەوەی کە جیبسییەکان زیاتر لە جولەکەوە نزیکن تا نەژادی ئارییان « :مەرج نییە رەگی زمانەکە ئاریان بێت ،ئیدی پیشاندەری ئەوە بێت کە لە نەژادیشدا سەر بە هەمان نەتەوە بن .بە هەر حاڵ ئەوە زیاتر نزیکە لەبارەی چارەنووسی جیبسییەکانەوە کە هاوشێوەبن لەگەڵ جولەکەکان و هەمان ماناشی هەیە. لێکۆڵینەوەیەک لە بارەی جیبسییەکانی ئەڵمانیا جیاواز بوو لە لێکۆڵینەوەیەک لە بارەی جیبسییەکانەوە لە الیەن کۆمەڵەی جیبسی لۆرەوە لە بەریتانیا ئەنجام دراوە .هەر لە سەدەی نۆزدەیەمەوە ،زیاتر لەوەش لە ماوەی دەیەی یەکەمی سەدەی نۆزدەیەم زۆربەی لێکۆڵینەوە ئەڵمانییەکان سەبارەت بە جیبسییەکان زیاتر فۆکەسی دەکردە سەر مرۆڤناسی و تاوانناسی زیاتر لەوەی لە سەر زمان یان کولتوور بێت .ئیتنۆلۆجیستە ئەڵمانەکان پێیان وابوو ئەوە تێکەاڵوەیەکی نەتەوەیی تێدایە و بە ئاریان ناژمێردرێن. لە تیۆری نەژادەوە بۆ کردار وەک ئێمە تێبینیمان کرد ،بەدگومانی فراوانی دژە جیبسی و هەاڵواردن لە کۆمەڵی ئەڵمانی ،بەشێکیان لەسەر بنچینەی بۆچوونە نەژادپەرستییەکەیان بوو ،بەشێکی تریشیان لەسەر جیابوونیان بوو ،کە وای کردبوو گەنجە جیبسییەکان بتوانن لە ناو کۆمەڵی دێهاتەکاندا یانیش لە شارەکاندا بە شێوەیەکی جێگیر بژین .ئەوان زۆربەی جار قەدەغەدەکران لە ناوجە سنوورییەکانی ئەڵمان دابنیشن ،لە نێو هۆکارەکانی تردا لەبەر بایەخی دەسەاڵتدارە ناوچەییەکانی ئەوێ کە ناوچە سنوورییەکان ببونە شوێنێکی بازرگانی بۆ خۆشنوودی و سوودی دەسەاڵتدارەکان. کۆمەڵی ئەڵمانیش کۆسپی دەخستە بەرپێی گەنجە جیبسییەکان کە بچنە نێو راهێنانە پیشەییەکانەوە کە زۆر چارەنووسساز بوو بۆ پێشکەوتنی کاری بازرگانی لە بازاڕی کاری ئەڵمانیادا .لە ئەنجامدا ،زۆربەیان وایان پێ باشتر بوو بە سەربەخۆیی بمێننەوە و خۆ بە کاری ساکاری بازرگانییەوە سەرقاڵ بکەن ،لە جێی ئەوەی ببنە کارمەندی مووچەخۆر و دابمەزرێن لە کارەکانی ئەڵمانەکاندا .زیاتر بە بازرگانی قوماش و فرۆشتنی کاری ساڵی پێنجه‌م
86
20
دارتاشی و کەمێکیشیان تەنها بە کاری موزیکژەنی دەژیان. رژێمی حوکمڕان بە چەندین ئامرازی جیاوازی یاسایی هەوڵی هەڵکەندنی جیبسییەکانی دەدا و بە قەدەغەکردنی مۆڵەتدانی کار و دەرکردنیان .وەک دەرەنجامیش ژمارەی تاوان بۆ جیبسییەکان و بێنەواکانی تر لە زیادبووندا بوو لە ساڵی ١٨٨٠و بەرەو پێشەوە، پۆلیس وەک دەسەاڵتدار بە دیفاکتۆ بڕیاری دەدا کێ مۆڵەتی کارکردنی بدرێتێ ،کەواتە بووە ئامرازێک بۆ کردارە دژ بە جیبسییەکانی حکومەت. لە نامەیەکی نووسراو لە ساڵی ،١٨٨٦ئۆتۆ ڤۆن بسمارک ،راوێژکاری ئیمپراتۆریای ئەڵمانیا ،بنەماکانی ئەو جیاکردنەوەیەی لە نێوان جیبسییە خۆماڵییەکان و بێگانەکان، دووپات دەکاتەوە 17.لە هەمان نامەدا ،بانگەوازی بۆ دەرکردنی جیبسییە بێگانەکان لە سەر خاکی ئەڵمانیا تێدایە ،بۆ ئەوەی پێشگیری لە هاتنەژوورەی ئەو جیبسییانەدا بکات کە لە دەرەوەی سنوورەکانی ئیمپراتۆریاکەن و بۆ لێکترازاندنی جیبسییەکان و گروپە خراپەکارەکان و ئیدارەکردنیان پەیوەست بوو بە پەروەرەکردن و پێوەرەکانی سزادان. لە یادەوەری ساڵی ١٨٨٩دا بسمارک گوزارەی لە سەرکەوتنی ئەو پێوەرانەی دەوڵەت و سیاسەتەکانی کرد ،بە تایبەتی سیاسەتی جیاکردنەوەی منداڵەکانی جیبسیەکان لە باوانیان و دانانیان لە دامەزراوە پەروەردەییەکان. لە سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەیەمیش و بەرەو پێشەوە ،کۆنتڕۆڵ لە سەر جیبسییەکان زیاد کرا شان بە شانی مەحکومکردن و مۆرکپێوەنانیان وەکو تاوانکار ،بە پیچەوانەی ئەو یاسایانەی کە لە ئیمپراتۆریای ویلیەمی دەرچوو بوو .سەرەڕای سەرکەوتنی بەشێکی ئەو سیاسەتە لە هەندێ لە هەرێمەکان ،بەاڵم کێشەکە بە چارەسەرنەکراوی مایەوە. هەڵوێستی باو ئەوە بوو کە «چارەسەری تەواوەتی» و فراوانی یاسایی دەویست لە سەرانسەری ئیمپراتۆریاکەدا. لە ساڵی ،١٨٩٩لە کۆششێکدا بۆ دنەدانی هەڵمەتێک لە دژی جیبسییەکان ،نوسینگەی زانیاری جیبسییەکان لە بارەگای سەرەکی پۆلیسی موینشن لە هەرێمی باڤاریا دامەزرا. ئەم نوسینگەیە دەستی کرد بە کۆکردنەوەی زانیاری لەسەر جیبسییەکان لە نوسینگەکانی -17ئۆتۆ ڤۆن بسمارک ( )١٨٩٨-١٨١٥وەک راوێژکاری پروسیا لە ١٨٦٢تا ١٨٧٣دەستبەکار بوو ،لە ماوەی حوکمڕانی خۆیدا فۆکەسی لەسەر چارەسەرکردنی کێشەکانی ئەڵمانیا و یەکخستنەوەی کرد .ئەم یەکگرتنەوەیە دروست بوو لە دوای سەرکەوتنی ساڵی ١٨٧٠ی پروسیا لە سەر فەرەنسا .بسمارک وەک راوێژکاری ئیمپراتۆریاکە تا ساڵی ١٨٩٠خزمەتی کرد. ساڵی پێنجه‌م
20
87
پۆلیسە خۆجێیەکانەوە سەبارەت بە شوێنی مانەوەیان لە باڤاریا و زانیارییە کەسییەکانی ئەندامانی کاروانی جیبسییەکان و زانیاری گشتی لەسەر جوڵە و گەشتەکانیا .لە ساڵی ،١٩٠٩بەرپرسان پەنجەمۆری گشتی جیبسییەکانیان کۆکردەوە .لە سەرەتای ساڵی ١٩١٣یشەوە ئەو ئاژانسە زانیاری بەدەستهێنا لە تۆماری داواکاری گشتییەوە سەبارەت بە حوکمەکانی لەسەر جیبسییەکان هەبوون و راپۆرتەکان لە نوسینگەی تۆماری گشتییەوە لەبارەی رۆژی لەدایکبوون ،مردن ،هاوسەرگیری جیبسییەکان .هەموو ئەم زانیارییانەش لە شیوەی کەتەلۆگ لە سەر کارت و لەناو فایلدا پاریزران. هاوشێوەی ئەو نووسینگەیەی موینشن هەر زوو لە هەموو ئەڵمانیادا دووبارە بووە و باڵو بووەوە ،وەک دامەزراوەش خزمەتگوزارییەکانیان بێجگە لە باڤاریا ،پێشکەش بە بەشەکانی تری دەوڵەتیش دەکرد .سەرەڕای ئەوەش ،پالن بۆ دانانی ئاژانسی هاوشێوەی نوسینگەی موینشن وەک سەنتەرێکی کاروباری جیبسیەکان لە تەواوی ئیمپارۆریاکە دامەزرا .لە ١٩٩١دا ،بەرپرسانی باڤاریا کۆنفرانسێکیان لە موینشن ساز کرد بۆ پۆلیسی سەرانسەری واڵتەکە سەبارەت بە پرسی جیبسییەکان .ئامانجی سەرەکی کۆبوونەوەکە دانانی پالنێکی هاوبەش بوو بەرامبەر بە جیبسییەکان .لە ساڵی ،١٩٣١دەوڵەتی ئەڵمانیا دەستی کرد بە هاوبەشیکردن لە بەڕێوەبردنی دارایی ئەو نوسینگەیەدا و رێژەدانان بۆ قەوارەی دانیشتوان .لە پێش جەنگی جیهانی یەکەمدا ،باڤاریا هێزی پاڵنەر بوو لە پشت ئەڵمانیا و پاڵنانی بۆ دژایەتیکردنی جیبسییەکان .لە سۆنگەی شوێنی جوگرافییانەوە ،دەوڵەتەکانی تریش پەیوەست بوون پێیانەوە وەک وێرتمبێرگ ،بادن، ساکسۆنی و ئەلساک ،کە ئارەزووی تایبەتیان لەم پرسەدا هەبوو. لە ماوەی جەنگی جیهانی یەکەمدا ،جیبسییەکان بە سیخوڕی کارامە لە قەڵەم دەدران، بۆیە ئازادی جواڵنەوەیان سنووردار نەکرایەوە .هەرچەندە ،هەندێ لە جیبسییەکان گیران و ژمارەیەک لە بەڵگەنامە و مۆریان پێ گیرا کە بۆ جیبییە بێگانەکان دروستیان دەکرد ،بۆیە بڕیاری ەدەغەکردنی تەواویان بۆ خراپ بەکارهێنانی ئەو بەڵگەنامەنە بۆ دەرکرا .ئەو قەیرانە ئابوورییەی کە دوابەدوای جەنگی جیهانی یەکەمدا هات ،بووە هۆی زیادبوونی ژمارەی دەرۆزەکەر و بێنەوایان لە شەقامەکانی ئەڵمانیا ،وای کرد بڕیاڕی نوێ دەربکرێت لە دژی پەناهەندە و کۆچەرییەکان ،لە نێویاندا جیبسییەکانیش .نموونەیەک لەو دیاردەیە لە ساڵی ١٩٢٦یاسایەک بۆ قەالچۆکردنی جیبسییەکان ،بێنەواکان و ئەوانەی کاری شەرمئاوەر دەکەن ،لە باڤاریا دەرچوو ،کە بەشێک بوو لە یاسایەکی ساڵی پێنجه‌م
88
20
فراوانتر ئامانجی رێگرتن بوو لە تاوان و مەبەستی نەبوو تەنها لە شوێنی کارەکان بەندیان بکات ،بەڵکو رێگرییان لێ بکات و قەدەغەیان بکات .ئەو ڕاستییەی کە یاساکە جیبسییەکانی لەگەڵ گروپە بێ نەواو و پەراوێزخراوەکانی تردا کۆکردەوە ،پاساوی ئەوەی هەبوو کە مەبەستی لەوەیە رێگری لە بێنەوایی بگرێت نەک دژ بە جیبسییەکان بێت یان دژ بە گروپە ئیثنو-کولتوورییەکان .هەرچەندە لە کرداردا ،بەرپرسەکان هیچ کاتێک جیاوازییان نەدەکرد لە نێوان بێنەواکان و جیبسییەکاندا .جیبسییەکان و بێنەواکانیان دەخستە زیندانەکانەوە تەنها بە فەرمانی ئەنجومەنی شارەوانی یان کوێخاکان ،بە بی گەڕانەوە بۆ پرۆسەی یاسایی .گومانی تێدا نییە کە ئەوە هەاڵواردن بوو لە دژی جیبسییەکان وەک گروپێکی ئیثنیکی ،کە لە سەر بنەمای کردار و پێشداوەرییەکانی رابردوویان ،ئەنجامیان دەدا 18.بەندی نۆیەمی یاساکە ،رێسای تایبەتی دەسەپاند بەسەر هەموو جیبسییەکانی لە تەمەنی شانزە ساڵ و بەرەو سەرەوە .شوێنی کارەکان لە ڕاستیدا زیندان بوون و گوایە مەبەست لێیان ڕاستکردنەوەی جیبسییەکان بوو لە هەڵە و عەیبەکانیان بە پەروەردەکردن و راهێنانیان بۆ کارکردن و دیسپیلین .بەندەکانی تری یاساکە ئاراستەی بێنەواکانی تر بوو ،بەرپرسانی دەستئاوەاڵ کردبوو لە سنووردارکردنی ئازادی و جموجوڵیان. پێکەوە کۆکردنەوەی جیبسییەکان و کەسانی کارە شەرمئاوەرەکان دەکەن ،خۆی سزایەکی هاوشێوە بوو بۆ هەردوو گروپەکە ،ئەوەی دەخستە روو کە یاسادانەران هەردوو گروپەکەیان وەک بەشێک لەو دانیشتوانە دەبینی کە «ئەنتی سۆشیال» وایە دژەکۆمەاڵیەتی بوون و سەخت بوو بۆیان تێکەڵ ببن و دیسپیلینیان هەبێت و سوودمەندبن لە خۆشگوزەرانییەکانی دەوڵەت فەراهامی کردووە. لە رووی تەکنیکییەوە ،دەستەواژەی ئەنتی سۆشیال «دژە کۆمەاڵیەتیبوون» کە لە ئەڵمانیا لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا بەرباڵو بوو ،ئاماژە بوو بۆ ئەو گروپانەی کە ناتوانن بگونجێن لەگەل کۆمەڵی دەوروبەری خۆیان .دەستەواژەکە تا ئێستاش بەکاردەهێندرێت بۆ تۆمەتبارکردنی چینەکانی خوارەوەی کۆمەڵ گوایە لە رووی رەوشتییەوە ناتوانن شێوەژیانێکی شەرەفمەندانە پیادە بکەن .لە پێناسەی دەستەواژەکەوە ،ئەوە دێت کە بریتین لەو چینانەی وا دەبیندرێن بار بن بەسەر کۆمەڵەوە ،چونکە ئەندامەکانی ئەو گروپانە لە پیشەگەلی «بەدناو» تێوەدەگلێن یان ئەوان لەسەر خێروبێری دەوڵەت -18یاسایەکی هاوشێوە لە ساڵی ١٩٢٩لە دەولەتی هێسەن دەرکرا بە ئاشکرا فۆکەسی کردبووە سەر جیبسییەکان. ساڵی پێنجه‌م
20
89
دەژین .پێناسە و روونکردنەوەی دەستەواژەی دژەکۆمەاڵیەتی یان رەفتاری ناکۆمەاڵیەتی، لە تیۆرییەکی نووسەری تاوانناسی ئیتالیایی سیزار لۆمبرۆسۆ و بۆچوونەکانییەوە هەڵهێنجراوە ،کە لە ئەڵمانیادا ناوبانگی زۆر باڵو بووەوە لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا 19.لە تیۆرییەکەی لۆمبرۆسۆ دا جۆرێک لە غەریزەی مرۆڤە کە بە ئاشکرا مرۆڤ بەرەو داڕووخان دەبات ،هەروەها پێی وابوو زۆربەی مرۆڤ غەریزەیەکی کۆمەاڵیەتی باش گەشەسەندوویان هەیە. لە ساڵی ١٩٢٠دا ،هۆکارەکانی ناکۆمەاڵیەتیبوون دەگەڕێندرایەوە بۆ کۆمەڵ و دەوروبەر لە سروشتدا .بە پێچەوانەوە ،لێکۆڵینەوەیەک کە لە ساڵی ١٩٣٠دا کرا فۆکەسی کردە سەر هۆکاری بۆماوەیی ،ئەو کاتەگۆرییە وای لێ تێگەیشتن کە دەرۆزەکەرەکان ،بێنەواکان و تەوەزەلەکانیش بگرێتەوە .ئەم بۆچوونانەی خرانە روو مەرج نییە نەژادپەرستانە بووبن، بەاڵم هێدی هێدی خزێنرانە نێو تیۆری نەژادەوە. لەماوەی ساڵەکانی کۆتایی کۆماری ڤایمار دا ،ئارەزووی چارەسەرکردنی کێشەی جیبسییەکان بووە هۆی بەکارهێنانی میتودی زۆر پەرەسەندووی کاریگەر بۆ کۆنتڕۆڵکردنیان .لە ،١٩٢٧وەزیری ناوخۆی پروسیا بڕیارێکی دەرکرد و داوای پەنجەمۆری هەموو جیبسییەکان و بێنەواکانی کرد لە تەمەنی شەش ساڵ و بەرەو سەرەوە .لە ناوەڕاستی ١٩٣٠ییەکاندا ،نووسینگەی زانیاری جیبسییەکان لە مونیخ کرایەوە کە فایلی ١٩٠٠٠نۆزدەهەزار جیبسی تێدا بوو ،کە دواتر یارمەتی رژێمی نازی دا لە مەسەلەی چەوساندنەوەی جیبسییەکاندا. کۆکردنەوە و یەکخستنی زانیاری لەسەر دانیشتوانە جیبسییەکان لە الیەن بیرۆکراسی ئەڵمانیاوە چ رۆڵیکی بینی لە جینۆسایدی جیبسییەکاندا؟ ئایا جینۆساید دەتوانرا بکرێت بە بێ ئەو زانیاریانەی لە چوارچێوەی ئەو بیرۆیەدا بوو؟ بە پێی تۆمارەکانی «پسپۆر»ی ئیمپراتۆریەتی سێیەم لەبارەی جیبسییەکانەوە،ڕۆبەرت ڕیتەر ی پزیشک ،نزیکەی ٢٠٠٠٠بیست هەزار جیبسی لە سنوورەکانی ئیمپراتۆریا کۆنەکە و ١١٠٠٠یانزەهەزاری تریش لە ئۆستمارک(ئەو ناوەی لە الیەن نازییەکانەوە بۆ نەمسا -19سیزار لۆمبرۆسۆ( ،)١٩٠٩-١٨٣٥پزیشک ،دەروونناس و پێشەنگێکی بواری تاوانناسی بوو .بڕوای وابوو مەیلی تاوان لە الی مرۆڤ جێگیرە و بەرهەمی ژینگە و پەروەردە نییە. ساڵی پێنجه‌م
90
20
بەکار دەبرا پێش یەکگرتنەوەی لەگەڵ ئیمپراتۆریاکە لە ساڵی )١٩٣٨لە ساڵی ،١٩٤٠ هەر پێش ئەوەی کردەی راگواستنەوە و ریشەکێشکردنیان دەست پێ بکات 20.لەناو ئەو تۆمارەدا کە ساڵی ١٩٣٨ئامادەکرابوو٤٠٠٠٠ ،چل هەزار جیبسی تێدا ناونووس بوون تەنها %٣٥یان ناسنامەی هاواڵتی ئەڵمانییان هەبوو ،ناسنامەی %٥٥یان ناڕوون بوو .هاواڵتی ئەڵمانی هەموو مافەکانی هاواڵتێتی بۆ فەراهام بوو ،لە نێو ئەوانەدا مافی دەنگدان .زۆرینەی جیبسییەکان هاواڵتی نەبوون و ئەمەش واتای ئەوەیە هیچ مافێکی سیاسییان نەبوو ،سەرەڕای ئەوەش مۆڵەت نەدەدران کاری یاسایی بکەن لە ئەڵمانیا و جگە لەوەش پۆلیش مۆڵەتی کارکردنی دەستفرۆشیشی نەدەدان. هەندێ ڕووی سیاسەتی کۆماری ڤایمار و بە تایبەتی سیاسەتە سەختگیرانەکەی لە دژی جیبسییەکان ،وەک پێشووەکانی خۆیان ،چەوساندنەوەیان زیاتریش بوو لە سەردەمی نازییەکان.هەرچەندە دەتوانین بە دڵنیاییەوە رەگەزەکانی بەردەوامی کۆنتڕۆڵی جیبسییەکان لە الیەن کۆماری ڤایمار بناسینەوە و ئەو پێشێلکارییانەی کە لە سەر مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤییان هەبوو ،کە رژێمی نازی تەواوکەرێکی لەوەسفنەهاتووی تری بۆ زیاد کرد -ئەویش رێشەکێشکردنیان بوو. ***
-20رۆبەرت پیتەر( ،)١٩٥١-١٩٠١پزیشکێکی دەروونی و دەماری ئەڵمانی بوو ،هەروەها پسپۆرێکی سەرەکی ئیمپراتۆریای سێیەم بوو لەبارەی جیبسییەکانەوە .پیتەر دەستەواژەی نەژادپەرستانەی داهێنا دژ بە جیبسییەکان و هاوکار بوو لەگەڵ ئاژانسەکانی ئاسایشی ئەڵمانی کە سەرقاڵی ئەو کاروبارانە بوون. ساڵی پێنجه‌م
20
91
٣ سیاسەتی دژە-جیبسی لە ئەڵمانیای نازی و واڵتە ژێردەستەکانی پێوەرەکانی دژە جیبسی لە سەرەتاکانی ئیمپراتۆریای سێیەم لە ماوەی ساڵەکانی سەرەتای هاتنە سەر حوکمی رژێمی نازی ،مامەڵەی حکومەتی ناوەندی لەگەڵ جیبسییەکانی ئەڵمانیادا جیاواز بوو لەو مامەڵەیەی لەگەڵیان دەکرا لە الیەن حکومەتی کۆماری ڤایمارەوە .هەرچۆنێک بێت ،لە قۆناغەکانی سەرەتاوە ،بەرپرسە هەرێمییەکان پرۆسەیەکیان بەڕێوە دەبرد کە هێدی هێدی جیبسییەکان دەست لە پیشە نەریتییەکانیان هەڵبگرن و ستاتوویەکی یەکسانیان لەگەڵ هاواڵتیانی تری ئەڵماندا پێ بدەن و ببن بە هاواڵتی لە نێو ئیمپراتۆریاکەی ئەڵماندا .بەرپرسە هەرێمییەکان جیبسییەکانیان وەک دژەکۆمەاڵیەتی پۆلێن کرد چوون رەتیان کردەوە مۆڵەتی کارکردنی دەستگێڕییان بۆ نوێ بکەنەوە و شایستەییشیان بۆ سوودمەندبوون لە هاوکاری دەوڵەت کۆتایی پێهات. سەرەڕای ئەوە ،هەموو ئەو رۆڵەی کە جیبسییەکان لە ئایدۆلۆژیای نەتەوەیی سۆشیالیستدا بینییان کە لە ئەجەندای سەرکردەکانی نازییدا هەبوو ،بە تەواوی نادیدە گیرا ،بۆیە ناکرێت لەگەڵ جولەکەکان و جولەکایەتی بەراورد بکرێن یان تەنانەت لەگەڵ گەلی سالڤیش بەراورد بکرێن 21.نە ئەدۆلف هیتلەر و نەش هیچ یەکێک لە فیگەرەکانی سەرکردایەتی بااڵی پارتی نازی وەک هێنریک هیملەر ،جۆزێف گۆیبڵس و هەرمان گوێرینگ ،ئاماژەیان بە ناوی جیبسییەکان نەداوە لە قسەکانیان یان نووسینەکانیان و یانیش لە باڵوکراوە پڕوپاگەندەئامێزەکانیان .بە پێی جۆرێتی ،بە کەمایەتییەکی زۆر بچوک دادەنران ،کە هیچ کاریگەرییەکی بەرچاویان نەبێت لە ئیمپراتۆریای ئەڵمانیدا. بەسەر یەکەوە ژمارەیان دەیکردە ٣٠٠٠٠سیی هەزار کەس بە بەراورد لەگەڵ نیو ملیۆن جولەکەی ئەڵمانیا و ٢٠٠٠٠٠دووسەد هەزاری نەمسا. نازی ئارەزوویەکی تایبەتی پیشان نەدا بۆ کەمینەی بچووک و ناکاریگەری جیبسی و هیچ گوتەیەکی سیاسی لە دژیان ئاراستە نەکرد .ناوەندی بوونی جولەکە و نەریتی دژەسامێتی لە باوەڕی نازییدا کە تەمەنێکی کۆنی هەبوو کە نازی ئەم میراتەی لە باوباپیرانەوە بۆمابوەوە ،گەلی جێرمان ،کە ناسیۆنالیستی نەژادپەرست بوون ،کە لە Amira Gelblum, Nazi Germany: One People, One Rich, One Fuhrer (Ra’anana: The -21 .99-66.pp ,)2005 ,Open University of Israel ساڵی پێنجه‌م
92
20
سەدەی نۆزدەیەمەوە سەرچاوەی گرتبوو .هەروەکو هاوشیوەکانیان لە واڵتانی تری ئەوروپای سەدەی نۆزدەیەم ،گەلی جێرمان دەستەواژەیەکی نوێی داهێنا لە دژە سامیبوون کە بە «مۆدێرن» دادەنرا .ئەو دەستەواژەیە لە الیەن ئەوروپییە نەریتییە سۆشیالیستەکانەوە ددانی پێدا نرا و لە مۆدێرنێتە وەک پرۆسەی جولەکە بۆ دەستگرتن بەسەر کۆمەڵگە کرستیانەکانی ئەوروپا دادەنرا .وەک لە دژە سامیبوونی نەریتیدا جولەکە وەک کۆچی قوربانی لە کۆمەڵە نوێکانی ئەوروپادا سکاالی لێدەکرا و وەک هۆکاری هەموو بەاڵیەک چاوی لێدەکرا .ئەنتی سامییە مۆدێرنەکان وێنەی جولەکەیان وا کێشا کە دوژمنی کرستیانێتی گەردوونی بێت و پیالنی ئەوە دەگێڕێت کە دەست بە سەر شارستانێتی کرستیانی دنیادا بگرێت. هیچ یەکێک لەو نەریتە ئایدۆلۆژی و سیاسییانە پەیوەست نەبوون بە جیبسییەکانەوە لە ئەڵمانیا یان هیچ واڵتێکی تری ئەوروپییەوە .جیبسییەکان هیچ رۆڵێکیان نەگێرا لە پرۆسەی نوێبوونەوەدا و هەمیشە گروپێکی نەخوێندەوار و نادیدەگیراو و پەراوێزخراو بوون ،کە دەیانویست شێوە ژیانی نەریتی خۆیان پیادە بکەن و لەهەموو شتێک زیاتریش بتوانن لە نێو ئەو گۆڕانکارییە خێرایانەدا کە ڕوویان دەدا خۆدەربازکەن .ئەگەر سەرەتا لەنەخۆشییەکانی دووەمین نیوەی سەدەی نۆزدەیەم (لە ناویدا هەژاربوونەوەی چینەکانی ناوەڕاست ،بزریی ئاسایشی ئابووری و بازرگانی بە بەها پیرۆزەکانەوە ،پرۆسەیەک بوو دەست لە ناو دەست لەگەڵ تیۆری ئازادیخوازی رادیکاڵی ئابووری ئاماژەی پێدرا لە سەردەمی مانشستەریزم 22جیبسییەکان و ئەو شێوەژیانە بوهەیمییەی کە هەیانبوو، لە الیەن هەندێ لە رۆمانسییەکان و بەرهەڵستکارانی مۆدێرینە و دژە شێوەژیانی بۆرژوازییەوە پەسەند بوو .هەندێ فیگەری ئەدەبی وەکو نووسەری ئینگلیز دال .ها. لۆرێنس (لە رۆمانەکەیدا بە ناوی پاکیزە و جیبسی) هەروەها نووسەری ئەڵمانی هێرمان هیسە(لە رۆمانەکەیدا بە ناوی گۆڵمۆند و نێرسیس) سکااڵیان بوو لە دەستی نەمانی کۆمەڵی نەریتی و بەهاکانیان(هەروەها سەبارەت بە جیبسییەکانیش) ،کە وەکو هاودژی سیستەمی نوێی پیشەسازیگەرایی دەبیندرا .زۆرینەی ئەڵمانەکان تەنها هەستیان دەکرد دەبێت خۆدووربگرن لە جیبسییەکان ،هەقیان نەبوو بەسەر تێوەگالنیان یان نەگالنیان بە پرۆسەی نوێگەراییەوە.
-22بەپیشەسازیکردن و بە سەرمایەدارکردنی کۆمەڵ لە ماوەی سەدەی نۆزدەیەم بە مانشستەریزم دەناسرا وەک ئاماژەیەک بۆ مانشتەری ئینگلتەرا ،یەکێک لە خاڵە سەرەکییەکانی گەشەسەندنی پیشەسازی لە ماوەی ئەو قۆناغەدا و پێشەنگبوونی لە بواری پیشەسازی و مۆدێرنیزەدا. ساڵی پێنجه‌م
20
93
بە پێی بۆماوەی دژەسامێتی نازی سەدەی نۆزدەیەمین« ،هەرەشەی جولەکە» ،بۆ نمونە پیالنگێڕی بۆ بەدەستەوەگرتنی دنیا ،لە رێگەی سۆشیالیزمەوە بێت یان لە رێگەی کەپیتالیزمەوە ،شوێنەواری سیاسی جیهانی دادەنێت و بڕیار لەسەر چارەنووسی مرۆڤایەتی دەدات .لە تێزی دۆکتۆراکایەدا ئێڤا جەستین ،یاریدەدەری رۆبەرت ریتەر جیاوازی نێوان جیبسی و جولەکەی باش وێنەکێشاوە و پێی وایە کە «کێشەی جیبسییەکان ناکرێت لەگەڵ هی جولەکەکان بەراورد بکرێت ،چونکە جیبسییەکان توانای 23 ئەوەیان نییە ئەڵمانەکان الواز بکەن و خەتەر بۆ سەر گەلی ئەڵمان دروست بکەن» ... چەند چاپتەرێکە لە کتێبی :جینۆساید /ئەڵمانیای نازی و جیبسییەکان ،نووسینی: گیالد مارگالیت ،زانکۆی کراوەی ئیسرائیل .ئەم کتێبە لە کۆرسی جینۆساید لە بەشی مێژووی ئەو زانکۆیە دەخوێندرێت.
,Eva Justin, Lebensschicksale artfremd Zigeunerkinder und ihrer Nachkommen (Berlin -23 cited in Michael Zimmerman,”Intent Failure of Plans, and Escalation: Nazi ,120 .p ,)1944 In Roma and Sinti: Understudied”,1942-1933 ,Persecution of the Gypsies in German and Austria Victims of Nazism, Symposium Proceedings(Washington:U.S. Holocaust Memorial Museum .)16 .see p(23-9.pp ,)2002 ,Center for Advanced Studies ساڵی پێنجه‌م
94
20
داخوازینامەی ژنی كورد پرۆژەی «داخوازینامە بۆ ماف و ئازادییەكانی ژنان» ئامادەکردنی :شیكار
ساڵی پێنجه‌م
20
95
ساڵی پێنجه‌م
96
20
وتەی دەروازە :ئافرەتانی کوردستان لە مێژە خەبات دەکەن بۆ یەکسانی و دادپەروەری، لە شاخ و لە شار لە کاتی شۆرش و لە کاتی حوکمڕانی ،هەموو کاتێک خەباتێکی دووجەمسەری و دووهێندەیان کردووە ،چ بۆ ڕزگاری نەتەوەیی و چ بۆ رزگاری توخمی خۆیان وەک ژن لە ژێردەستەیی و ستەمی کولتوور و سیستەمی باوکساالری .داخوازینامەی ژنی کورد یەکێک لەو هەوڵە جیدییانەیە و لە سەرەتای سەدەی نوێ و هەزارەی نوێوە دەستی پێکرا و باشووری کوردستان وەک زەمینەیەکی گونجاو بۆ کارپیکردنی بەهۆی ئەوەی لە دوای روخانی رژێمی بەعسی دیکتاتۆرەوە زەمینە لەبار و فەراهام بوو بۆ خەباتی مەدەنی ،لەم بەشەی کوردستاندا خرایە بواری پراکتیکەوە و حکومەت و پەرلەمانی کوردستان پشتیوانییان لێکرد .لە ئێستادا کە باشووری کوردستان زەمینە بۆ سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتێک ساز دەکات ،بە پیویستی دەزانین داخوازینامەی ژنی کورد هەم لە ناو دەستووری دەوڵەتدا جێگە بگرێت و هەمیش لە دامودەزگاکانی دەوڵەتی کوردستاندا بچێتە بواری پراکتیکەوە ،بۆ ئەو مەبەستە لە گۆڤاری شیکاردا دووبارە داخوازینامەی ژنی کورد و پاشکۆکەی باڵو دەکەینەوە. پێشەكی بەهۆی داگیركردنی كوردستان لە الیەن چوار دەوڵەتی دراوسێوە ،عێراق ،ئێران ،توركیا و سوریا ،بەهۆی چەوساوەیی نەتەوەی كورد لەبندەستی نەتەوەكانی عەرەب و فارس و توركەوە ،كێشەی ژنی كوردیش تایبەتمەندییەكی ئاڵۆز وەردەگرێت و ڕادەی ستەم و چەوساندنەوەی تەنانەت لە هی ژنانی دنیا و ژنانی دەوڵەتانی دراوسێی كوردستانیش زیاتر دەكاتەوە. كە كوردستان واڵتێكی داگیركراوە و لەژێر دەسەاڵتی واڵتانی ترە ،ڕاستییەكی تاڵ و گومانهەڵنەگرە و مەخابن كە كۆمەڵگەی كوردیش ناچاری پێڕەوكردنی داب و نەریت و كلتووری گەالنی سەردەست بووە و یاسا و ڕێسای نادادپەروەرانە و باوكساالرانەی ساڵی پێنجه‌م
20
97
واڵتانی سەردەست بووە و پیادەی كردووە .كورد خۆی خاوەنی قەوارەیەك نەبووە تا خۆی یاسا دابنێت ،ئەمە مانای ئەوە نییە ئەگەر خۆی دەوڵەتی هەبووایە یاساگەلێكی جیاواز و پێشكەوتنخوازانەی دادەنا ،چونكە لە هەر واڵتێ كە سیستەمی باوكسااڵری بەسەریدا زاڵ بێت یاساكانی زەبروزەنگئامێزن و هەاڵواردن لە نێوانی تووخمەكاندا تیایاندا زەق دەنوێنێ .ئەو یاسایانەی كە واڵتانی داگیركەری كوردستان دایانڕێژاوە و بێگومان لە كوردستانیشدا پەیڕەوی دەكرێت ،یاساگەلێكن مرۆڤایەتی ژنیان لەبەرچاو نەگرتووە و تەنانەت مافە سەرەتاییەكانی ژنانیان پێشێل كردووە .ژن لەو یاسایانەدا وەك نیوەمرۆڤ و وەك ناتەواو و الواز مامەڵەی لەگەڵدا كراوە .لەناو سیستەمی یاسا و دادی ئەو واڵتانەدا نادادپەرەوەرییەكی زۆر و بەرین هەیە و وای كردووە مرۆڤ بە گشتی و ژن بە تایبەتی لەناو دۆخێكی پڕ لە كۆیلەیەتی و نائاساییدا بژین. باشووری كوردستان ،دوای سااڵنێكی دوورودرێژ و خەباتی بێپسانەوەی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی ،لە ئاكامدا خۆشبەختانە لەڕاپەڕینی بەهاری ساڵی 1991ەوە لەژێر ڕكێفی ئاسنینی دیكتاتۆری بەعس سێ شاری ڕزگار كرا .لەودەمەوە تا ڕادەیەك ئازادی لەو دەڤەرە ئازادكراوانەدا كەوتە باڵەفڕە .ئەمەش بە تایبەت گۆڕەپانێكی بۆ تێكۆشانی سیاسی و كۆمەاڵیەتی دروست كرد و ،كورد لە باشووری كوردستان و ،كوردانی هەندەران قۆڵی خەباتیان لێهەڵماڵی و بۆ گۆڕانكاری لە هەموو بوارەكان و لەپێناوی چاكتركردنی ژیان و ئاوەدانكردنەوە و خۆشتركردنی كوردستان دەستبەكار بوون .لەو میانەدا ژنانی كوردستانیش بۆ سەقامگیركردنی هەنگاوەكانی خۆیان و خستنەسەرپێی بزووتنەوەیەكی ژنان لەو دەڤەرەدا كارا دەبزووان و هەندێك دەستكەوتیشیان وەگیرهێنا. وەك چۆن كوردی هەموو بەشەكانی كوردستان بەچاوی هیواوە دەڕواننە باشووری كوردستان كە شێوەی دەوڵەتی دێفاكتۆی لە دوای ڕاپەڕینی بەهاری 1991ەوە وەرگرتووە ،بە هەمان شێوەش ژنانی هەموو بەشەكانی كوردستان بەچاوی هیواوە دەڕواننە بزووتنەوەی ژنانی باشووری كوردستان و ،بۆ ئەم مەبەستەش نەك تەنها ڕۆڵی تەماشاكار بەڵكە ڕۆڵی كاراش دەبینن و لە داڕشتنی پرۆژەی پێشكەوتنخوازانەدا ،كە بتوانرێت لە باشووری كوردستاندا پراكتیزە بكرێت ،بەشدار بوون و بەشدار دەبن. داخوازینامەی ژنی كورد ،نموونەیەكی هەرە دیاری ئەو پرۆژانەیە و ،بە دەستپێشخەری سێ ژن ،كە یەكێكیان خەڵكی باشوور «مەهاباد قەرەداغی» و دووانیان خەڵكی ساڵی پێنجه‌م
98
20
ڕۆژهەاڵتی كوردستان «شنە هیدایەتی و مونیرە موفتیزادە» ،داڕێژراوە و ئامادەكراوە. ژمارەیەكی زۆر لە ژنان و پیاوانی هەموو بەشەكانی كوردستان و هەندەرانیش بە پێشنیار و ڕاو بۆچوون هاوكارییان كرد و پرۆژەكەیان دەوڵەمەند كرد و ئاستێكی بڵندیان پێ بەخشی .بۆیە داخوازینامەی ژنی كورد جیا لە هەموو پرۆژەكانی تر مۆركی تاكە ڕێكخراو ،تاكە الیەن ،تاكە گروپ و تەنیا بەشێكی كوردستانی پێوە نییە ،بەڵكە هێمای ناسنامەی هاوبەشی هەموو ژنانی كوردی كوردستان و هەندەرانی پێوەیە و ،ئەمەش خاڵی هێزە و سەنگینی بە پرۆژەكە دەبەخشێت كە بەڵگەنامەیەكی گرنگی ژنانی كوردە و هەموو ماف و داخوازییەكانیانی گرتۆتە خۆی. سەرەتا ناوی «تۆڕی داخوازینامەی ژنی كورد» پەسەند كرا بۆ گروپی ئامادەكاری داخوازینامەی ژنی كورد .داخوازینامەی ژنی كورد ،لە ماوەی ساڵ و نیوێكدا گەاڵڵەی پێشنیار بوو ،لە كۆڕ و كۆبوونەوە و سیمیناردا دەخرایە ڕوو بە مەبەستی گۆڕینەوەی بیروڕای جیاواز لەسەری و وەرگرتنی پێشنیارەكان ،هەروەها لە پێگەكانی ئینتەرنێتدا ئەو ماوەیە دانرا و كۆی ئەو بیر و بۆچوون و پێشنیارانەی كە گەیشتن داڕێژرانەوە و ئامادە كران .دوای ئەوە پەیوەندی بە ڕێكخراوی پرۆژەی مافی مرۆڤی كوردەوە كرا كە بارەگای سەرەكییان لە لەندەنە ،بۆ هاوكاریكردن .لەوساوە تۆڕی داخوازینامەی ژنی كورد و پرۆژەی مافی مرۆڤی كورد وەك دوو ڕێكخراوی هاوكار،كاری هاوبەشیان لەسەر پرۆژەكە كرد و لەسەر بناغەی پەیماننامە نێونەتەوەییەكانی وەكو جارنامەی گەردوونی مافی مرۆڤ و ،پەیماننامەی بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژی دژ بە ژنان ناسراو بە ( )CEDAWداڕێژرایەوە و پشتیوانییەكی لە الیەن كەسایەتییە ناسراوەكانەوە بۆ وەدەستهێنرا .لە ڕۆژی ڕاگەیاندنی داخوازینامەی ژنی كوردەوە ،تۆڕی داخوازینامەی ژنی كورد ڕایانگەیاند كە لە داهاتوودا وەك ڕێكخراوێك و بە ناوی «پرۆژەی ژنی كورد» كار دەكەن و داخوازینامەی ژنی كورد دەبێتە ناوەندی چاالكییەكانیان ،بۆ ئەم مەبەستەش پرۆژەی جۆراوجۆر دادەنرێت ،چ لە بارەی گۆڕانكاری لە بارودۆخی ژنان و بەهۆی گۆڕانكاری لە یاسا و چ لە بارەی گۆڕانكاری لە هزرو بۆچوون و تێڕوانینی كۆنی كاتبەسەرچوو و گۆڕینی بە ڕوانینێكی نوێ و سەردەمییانە. پرۆژەی ژنی كورد ،ئەم داخوازینامەیەی لە دوو كۆنفرانسدا ،یەكەمیان لە ژوورێكی تەاڵری پەرلەمانی بەریتانیا لە لەندەن و ،دووەمیان لە تەاڵری پەرلەمانی كوردستان لە هەولێری پێتەختی باشووری كوردستان ،ڕاگەیاند و پێشكەش كرد .ئێستا داخوازینامەی ساڵی پێنجه‌م
20
99
ژنی كورد لەبەردەستی حكومەتی كوردستان و پەرلەمانی كوردستاندایە بەو مەبەستەی وەك سەرچاوەیەك بۆ دارێژانی كارنامەی مافەكانی ژنان بەكاری بهێنن و لە كاتی دانانی یاساكاندا ڕەچاوی داخوازییە ڕەواكانی ژنانی كوردستان بكەن .پرۆژەی ژنی كوردیش لەمەودوا ئەركی بەدواداچوونی ئەو داخوازینامە دەگرێتە ئەستۆ و ،تا بەدیهێنانی دواخاڵی نێو داخوازینامەكە و ،تا بەدەستهێنانی هەموو مافەكانی ژنانی كوردستان ،تێدەكۆشێت.
داخوازینامەی ژنی كورد داخوازینامەبۆ ماف و ئازادییەكانی ژنان له هەرێمە كوردییەكان و ژنانی كورد له ههندهران (له‌مه‌ودوا به د.ژ.ك ناو ده‌برێت) پرۆژه‌ی ژنی كورد و پرۆژەی مافی مرۆڤی كورد ،لە تێبینی ئەوەی كە یاسا بناغەی دادپەروەری و یەكسانی،ئاسایشی سیاسی، كۆمەاڵیەتی ،كلتووری ،ئابوورییەو بەرگریكاری پاراستنی مافەكانی تاكە ،لە سەر ئەو بڕوایەی كە بنچینەی سەقامگیر بۆ كۆمەڵگەی نوێ لە هەرێمە كوردییەكان ،تەنها لە ڕێگەی دیموكراسی و یەكسانی دێتەئاراوە ،لە سەر ئەو بڕوایەی كە تەنها جیایی ئایین له ده‌وڵه‌ت ده‌توانێ مسۆگه‌ری كۆمەڵگەیێكی ئازاد و دیموكراتی بێت ،بەره‌چاوكردنی بایەخی گۆڕین و دانان و پیادەكردنی یاسا لەسەر بنەما گەردوونییەگشتگرەكانی مافەكانی مرۆڤ لە پەیماننامەی ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان ،جاڕنامەی گەردوونی مافی مرۆڤ و په‌یماننامه نێونەتەوەییە‌كان له سه‌ر مافی مرۆڤ و ڕێككەوتننامه ،بڕیارنامە ،جاڕنامە و راسپێڕیی ە په‌سه‌ندكراو‌ه‌كانی تر ،بە نیگەرانیی لەوەی كە ئایین زۆر جار كەڵكئاوەژووی لێ وەردەگیرێت بۆ مەبەستی ڕەوایەتیدان بە پێشێلكردنی مافەمسۆگەركراوه‌كان له كۆمەڵگەی دیموكراتیدا و زەمینەخۆشكەری هەاڵواردنە دژ بە ژنان ،بە هۆشیاری لەوەی كە گۆڕانكاری لە ڕۆڵی نەریتی پیاوان و ئافرەتان لە كۆمەڵگەی كورد و ،لە ناو خێزانی كورددا پێویستییەكە بۆ بەدەستهێنانی یەكسانی تەواوی ژنان و پیاوان ،بە سووربوون و پێداگرتن لەسەر پیادەكردنی بەندەكانی پەیماننامەی لەناوبردنی هەموو جۆرە جیاكارییەك دژ بە ئافرەتان ()CEDAWو بانگەوازی نەهێشتنی هەموو جۆرە تووندوتیژییەك دژ بە ژنان ،ئێمە بەپێویستی دەزانین داخوازییەكانی ژنی كورد بۆ یەكسانی بخەینەڕوو ،بە مەبەستی هێنانەدی گۆڕانكاری بنەڕەتی بۆ هه‌موو ژنان لە هەرێمه كوردییەكان و لە كۆمەڵگەی كورد له هه‌نده‌راندا ،ئەم داخوازییانە‌ی خوارەوە‌مان هه‌‌یە:
ساڵی پێنجه‌م
100
20
خاڵی 1 هەر دامودەزگایەكی یاسایی لە ناوچە كوردییەكاندا ،هەموو شێوەیەكی هەاڵواردن دژ بە ژنان بەتاوان دابنێت و قەدەغەی بكات .وه‌ك له ()CEDAWدا هاتووه دەستەواژەی «هەاڵواردن دژ بە ژنان» بە مانای هەموو جۆرە جیاكاریی ،بێبەشكردن و سنوورداركردنێكە كە پیادەدەكرێت لەسەر بنەمای توخم «جنس» كە ئاكام یان مەبەستی بێبایەخكردن یان بەتاڵكردنەوەی ئاگاداریی ،بەهرەمەندیی یان توانای به‌كاربردنه له ژناندا ،بێ رەچاوكردنی هاوسەردارێتی یان چۆنیه‌تی ژیانی جنسییان ،لەسەر بنەماكانی یەكسانی پیاو و ژن ،له مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەكان له بواری سیاسی ،ئابووری، كلتووری ،مەدەنی و بواره‌كانیتر. خاڵی 2 ژنان نابێت ڕووبەڕووی هەاڵواردن ببنەوە لە ژیانی سیاسی و كۆمەاڵیەتی گشتیی لە كۆمەڵگەی كورددا ،بە تایبەتیش پێویستەبه‌هره‌مه‌ند بن له: ئا -مافی یەكسان له به‌رانبه‌ر یاسادا ،بۆ نموونه مافی یەكسان له گه‌واهیداندا؛ بێ -مافی ده‌نگدان له هه‌موو هه‌ڵبژاردنه‌كان و خۆپا اڵوتن بۆ هه‌موو دامودەزگا گشتییه هه‌ڵبژێردراوه‌‌كان؛ پێ -مافی بەشداریكردن لە ناوەندەكانی بڕیاردا چ لەسەر ئاستی ناوچەیی و چ لەسەر ئاستی نەتەوەیی و نێونەتەوەیی؛ وەك پەرلەمان ،حكومەت و پارتە سیاسییەكان. تێ -مافی بەشداریكردن لە كۆمەڵە و ڕێكخراوە ناحكومییەكاندا؛ خاڵی 3 هەموو هەوڵ و تواناكارییەك بخرێتە كار بۆ بەربەستكردن و بنبڕكردنی هەاڵواردن دژ بە ژنان لە هەموو پەیوەندییەكانی خێزان و لە ژیانی هاوسەرێتی دا ،بە تایبەت: ئا -ڕەوایەتی نەدرێت بە هاوسەرداری بە بێ ڕەزامەندی تەواوی هەردوواڵ و ،هیچكامیان تەمەنیان لە 18ساڵ كەمتر نەبێت؛ بێ -ئەرك و مافی یەكسان بۆ هه‌ر دوو هاوسەر هەبێت ،چ لە ماوەی پێكەوەژیانیی و، چ لە كاتی هەڵوەشاندنەوەی ژیانی هاوسەرێتیدا؛ بۆ نموونە مافی بەرهەمهێنانی نەوە؛
ساڵی پێنجه‌م
20
101
پێ -مافی یەكسان لە بڕیاردانی ئازادانە لەسەر ژمارەی منداڵ ،بەدەستهێنانی زانیاری و فێربوون و ڕووناكبیریی ،بەدەستهێنانی ئامرازە سەرەكییە پێویستەكان بۆ یارمەتیدانیان لە بەكارهێنانی مافەكانیاندا؛ تێ -مافی یەكسان لە میرات و خاوه‌نێتی و موڵكداریدا؛ جێ -قەدەغەكردنی نەریتەكانی وەك فرەژنی ،هاوسەرێتی كاتیی و مارەیی؛ خاڵی 4 هەموو جۆرە هەوڵ و تواناكارییەكی پێویست بخرێتە كار بۆ بنبڕكردنی هەاڵواردن دژ بە ژنان لە بواری كاركردن و دامەزراندن لە كاردا ،بە تایبەت: ئا -مافی ڕەخساندنی دەرفەتی یەكسان لە كار و دامەزراندن لە كار و ،مووچەو هەقدەستی یەكسان؛ بێ -قەدەغەكردنی لەكاردەركردن لە سۆنگەی زگپڕیی یان مۆڵەتی منداڵبوون و گۆشكردنی منداڵ؛ پێ -دانانی ماوەی مۆڵەتی باوكایەتی بە مووچەوە؛ تێ -دابینكردنی كۆمەكی پێویست و خزمەتگوزاری كۆمەاڵیەتی وەك دایەنگەو باخچەی ساوایان ،تا دایكان و باوكان بواری ڕاپەڕاندنی ئەركەكانی ژیانی خێزانی و كاركردن و، هەروەها دەرفەتی بەشداریكردنیان لە چااڵكییە كۆمەاڵیەتییەكاندا بۆ بڕەخسێت؛ خاڵی 5 -1دەستەواژەی» تووندوتیژی دژ بە ژنان» بە مانای هەموو جۆرە رەفتارێكی تووندە كە لەسەر بنەمای ژێندەر پیادە دەكرێت كە دەبێتە ،یان «ڕەنگە ببێتە» ،هۆی زیان وئازاری سێكسی ،فیزیكی و دەروونی ئافرەت .هەروەها هەڕەشەی ئه‌و كردەوە ئازارئامێزانه، زۆرلێكردن یان بێبەشكردن لە ئازادی چ لە ژیانی كۆمەاڵیەتی و چ لە ژیانی تاكییدا. -2بەگەڕخستنی هەموو جۆرە هەوڵێك بۆ بنبڕكردن و بەتاواندانانی تووند و تیژی دژ بە ژنان و ،ڕەچاونەكردنی هیچ جۆرە داب و نەریت یان ڕێسا و ڕوانینێكی ئایینی كە بە مەبەستی خۆاڵدان لەم ئەركە لە ئارادایە ،بە تایبەت:
ساڵی پێنجه‌م
102
20
ئا -بەربەستكردن ،لێكۆڵینەوە و ،بە پێی یاسا هەموارەكان ،ته‌مبێ كردنی كرده‌وه‌ی تووندوتیژی ئامێز دژ بە ژنان ،جا ئەو كرده‌وانه له تاكێكی كۆمەڵگە رووبدات ،یان لە اڵیەن دامودەزگای حكومەتەوە بێت؛ بێ -گه‌شه‌پێدانی سزاكان بۆ تاوانی جه‌زایی ،مەدەنی و تاوانه‌كانی تر لە یاساكانی ناوخۆییدا به‌مه‌به‌ستی ته‌مبێ كردن و قەرەبووكردنەوەی زیانەكانی تووندوتیژی دژ بە ژنان ،بۆ نموونە»كوشتنی ژنان بە پاساوی پاراستنی شەرەف» بە تاوانی كوشتنی بەمەبەست دابنرێت و ،پەناگا و كۆمەكی پارێزگاریی بۆ ئافرەتان و منداڵەكانیان دابین بكرێت. پێ -بنبڕكردنی هەموو جۆرە بڕیارێكی زاڵمانه ،نامرۆڤانە و سوككاریی وەك بەردباران كە به تایبه‌تی بەرەوڕووی ژنان دەبنەوە و پیادەدەكرێن. خاڵی 6 بەگەڕخستنی هەموو هەوڵ و توانایەك بۆ بەربەستكردنی كەڵكئاوەژوو وەرگرتنی سێكسی و بازرگانی و سەوداومامەڵەكردن بە سێكسی ژنان و كچان. خاڵی 7 هەموو هەوڵ و تەقەاڵیەكی پێویست بۆ بەربەستكردنی هەاڵواردن دژ بە ژنان لە بواری خوێندن و فێربوون دا بكرێت بە تایبەت: ئا -پێدانی دەرفەت و سازكردنی هەلومەرجی یەكسان بۆ كچان و كوڕان لە بواری خوێندن و پەروەردەی پیشەییدا .پێشنیاری نۆ ساڵ خوێندنی بەزۆر و بەخۆڕایی بۆ مندااڵن دەكەین؛ بێ -هەموو جۆرە بۆچوون و تێڕوانینێك كە زەمینە بۆ هەاڵواردن دەسازێنێ سەبارەت بە ڕۆڵ و ئەرك و مافەكانی ژنان و پیاوان لە سیستەمی پەروەردە دا نەمێنێت و ،بە تایبەت پەرتووكی خوێندنی فێرگەكان دەبێت سه‌رله‌نوی دابهێنرێنەوە و چاپبكرێنەوە بە جۆرێك كە ئەركی مێژوویی ژنان لە كۆمەڵگەدا لە ناویاندا ڕەنگ بداتەوە. پێ -سازاندنی دەرفەتی یەكسان بۆ ژنان بۆ ئەوەی بتوانن وه‌ک پیاوان له قۆناغی خوێندنی بااڵدا سوود لەیارمه‌تییه‌كان وەرگرن بۆ گەشەپێدانی خۆیان؛ ساڵی پێنجه‌م
20
103
خاڵی 8 -1هەوڵ و تەقەاڵی پێویست بدرێت بۆ نەهێشتنی هەموو جۆرێكی هەاڵواردن لە بواری سەرپەرشتی تەندروستی و بە مەبەستی دەستەبەركردنی خزمەتگوزاری لەبواری سەرپەرشتی تەندروستیدا ،بۆ نموونە لەوانەدا كە پەیوەندی بە پاڵنی بەرنامەی خێزانەوە هەیە. -2ئاكارە نەریتییەكانی وەكو خەتەنەكردنی مێینە به پێی یاسا قه‌ده‌‌غه بكرێن. خاڵی 9 هەوڵ و كۆششی لێبڕاوانە بۆ نەهێشتنی هەموو جۆرە هەاڵواردنێك لەبوارەكانی ژیانی ئابووری و كۆمەاڵیەتیدا ،بە تایبەت: ئا -پێدانی دەرماڵەی تایبەت به خێزانەكان ،بۆ نموونە بە ژنانی ئەنفال ،مندااڵن ،خێزانە ئاوارەكان و خێزانە زیانلێكەوتووەكان؛ بێ -دابینكردنی كۆمەكی تایبەت بۆ ژنان بۆ پرسەكانی تایبەت بە ڕێنومایی و ڕاوێژی یاسایی لە پەیوەندی بە هەاڵواردنی پیادەكراو دژ بە ژنان. پاشبەندی داخوازینامەی ژنی كورد بە مەبەستی روونكردنەوەی ناوەرۆكی گشتی داخوازینامەی ژنی كورد كە لە نۆ خاڵ پێكهاتووە ،ئەم پاشبەندە بە پێویست زانراوە و ئامادەكراوە .ئەم پاشبەندە بەپێی هەل ومەرج و گۆڕانكارییەكان لە كوردستاندا ،پێداچوونەوە و زیاد كردن هەڵدەگرێت .هەر لێرەشەوە داخوازیمان لە هەموو ڕێكخراوەكانی ژنان ،ڕێكخراوە ناحكومییەكان ،كەسایەتییە چااڵكەكان بە ژنان و پیاوانەوە ،نووسەران و ڕۆژنامەوانان و بەتەنگەوەهاتووانی كۆمەڵگەی كورد ئەوەیە بۆ دەوڵەمەندكردنی ئەم پاشبەندە ،سەرنج و تێبینی و پێشنیارەكانی خۆیان بنووسن و بۆ ئەوەی بتوانین لە چاپەكانی تری ئەم نامیلكەیەدا لەگەڵ ئەم پاشبەندەدا دایانبڕێژینەوە. وەك ڕوونكردنەوەیەكیش دەمانەوێت ئاماژە بەوە بكەین كە لە ناو خاڵ و ژێرخاڵەكانی پاشبەندی داخوازینامەی ژنی كورد داخوازی وا هەیە كە تەنها پەیوەندیدار نییە بە ژنەوە ،بەڵكە هەموو كۆمەڵگە دەگرێتەوە .ئێمە خەباتمان بۆ وەدیهێنانی كۆمەڵگەیەكی ساڵی پێنجه‌م
104
20
دیموكراسی و مەدەنییە لە كوردستاندا و بۆ ئەو مەبەستەش هەموو ئەو پرۆژە و پێشنیارانە دەخەینە ڕوو كە كۆمەڵگە بەرەوە ئاقاری بەمەدەنیبوون و دیموكراسی دە بات. بواری كەسیەتی و خێزان 1ـ لە گەواهیدان (شایەتی) دا ،لە دابەشكردنی میراتدا ،لە هەڵبژاردنی هاوسەر و مافی جیابوونەوە دا ژنان و پیاوان یەكسان بن. 2ـ تەمەنی یاسایی پێكەوەنانی ژیانی هاوسەریی ( )18ساڵ بێت. 3ـ قەدەغەكردنی مارەیی و شیربایی و هەمووجۆرێكی نرخدانان لەسەر ئافرەت. 4ـ اڵبردنی هەموو ئەو بەندە یاساییانەی كە ڕەوایەتیی بە بااڵدەستی پیاو بەسەر ژنەوە دەدات. لە دوای جیابوونەوەش دا ئەم مافانە بۆ ژنان دەستەبەر بكرێن.: ماڵی گوێزراوە و نەگوێزراوە لە نێوانیاندا بە یەكسانی دابەشبكرێت. لە رووی داراییەوە ژیانیان لە اڵیەن دەزگاكانی كاروباری كۆمەاڵیەتییەوە مەیسەربكرێ. لە كاتی سەرپەرەشتیكردنی منداڵدا ،باوك نەفەقە بۆ هەر یەك لە منداڵەكان بداتبە دایك ،دەزگاكانی كاروباری كۆمەاڵیەتیش كۆمەكی دایك بكات بۆ سەرپەرەشتییەكی شایستە بۆ ئەو مندااڵنە. مافی سەرپەرەشتی منداڵ تا تەمەنی پێگەیشتن بدرێ بە دایك ،بە مەرجی تەندروستیباری دەروونی و عەقڵی (بۆ ئەم مەبەستەش دەبێ لیژنەیەك پزیشك و دادوەری بێاڵیەن كە ژنیشیان تێدا بێت بڕیار بۆ دروستی یان نادروستی باری دەروونی و عەقڵی بدەن). بواری كۆمەاڵیەتی 1ـ مافی هەڵبژاردنی هاوسەر بە دەستی تاك (كچ و كوڕ) خۆیانەوە بێت. 2ـ مافی لەباربردنی منداڵ لە دەستی ئافرەت خۆی بێت ،بێگومان بە مۆڵەت و سەرپەرەشتی پزیشكی پسپۆر لەو بوارەدا. -3قەدەغەكردنی دیاردەی سۆزانێتی و لەشكڕین .هەروەها قەدەغەكردنی كرینی سێكسی ژن بە ناوی سیغە (هاوسەرێتی كاتی) كە لە كوردستانی بندەستی ئێراندا دا سەپاوە. ساڵی پێنجه‌م
20
105
4ـ قەدەغەكردنی دیاردە دواكەوتووەكانی وەكو :بەزۆر بەشوودان ،ژنبەژن ،فرەژنی، خوێنخۆشكردن بە ژن و گەورە بە بچووك و لە سەر اڵنك بە شوودان و هەموو ئەو دیاردانەی مافی ژن پێشێل دەكه‌ن. 5ـ قەدەغەكردنی خەتەنەی منداڵی مێینە و سزادانی ئەو كەسانەی كە ئەو كارە ئەنجام دەدەن .و هەروەها هەرجۆرە داب و نەریتی كۆمەاڵیەتی كە مافی ئینسانی ژن پێشێل دەكات. 6ـ دانانی سزای توند بۆ دەستدرێژی سێكسی بۆ سەر ئافرەتان تەنانەت لە ژیانی ها وسەرێتیشدا. 7ـ نە هێشتنی سزای نا مرۆڤانەی «بەردباران» كردن و اڵبردنی یاسای «دیە» كە لە رۆژهەاڵتی كوردستاندا داسەپێنراون. 8ـ ژن ناچار نەكرێت ناوی بنەماڵەیی (پاشناو یان نازناو)ی مێردەكەی هەڵبگرێت لەدوای پێك هێنانی ژیانی هاوسەرێتی« .ئەم یاسایە لە باكووری كوردستان بە سەر ئافرەتی كورد دادەسەپێت». 9ـ ئازادی سەفەر كردن وچااڵكی و هەڵسووكەوتی كۆمەاڵیەتی. 10ـ ئازادی جل و بەرگ پۆشین. بواری پەروەردەیی 1ـ سەپاندنی یاسای نۆ ساڵ خوێندنی بەزۆر و بە خۆڕایی بۆ هەموو مندااڵنی كوردستان. 2ـ زمانی خویندن لە هەموو قوتابخانەكانی كوردستان بە كوردی بێت. 3ـ ڕەچاوكردنی یەكسانی نێرۆمێ لە بەرنامەی كتێب و میتۆدەكانی فێركردندا. 4ـ گۆڕینی ئەو میتودی پەروەردەیەی كەڕەنگدانەوەی بیرو بۆچوون و نیازەكانی دەوڵەتی سەردەستن ،بە میتودێكی تری گونجاو لەگەڵ بارودۆخی كوردستانی ئازاد و بۆ دروستكردنەوەی كەسایەتییەكی ئازادی مرۆڤی كورد. 5ـ گۆڕینی میتۆدی یەكجۆری بە میتودی فرەجۆری لە بواری فێركردن و فێربووندا، سودوەرگرتن لە میتودە پەروەردەییە جۆراجۆرەكانی جیهان بۆ دروستكردنی كەسایەتی سەربەخۆ و ئازاد و پشتبەخۆبەستوو لە خوێندكار. 6ـ نەهێشتنی دیاردەی نەخوێندەواری لە رێزی ئافرەتان دا. ساڵی پێنجه‌م
106
20
-7وەك ئەركێكی دامودەزگاكانی حكومەت ،بوار رەخساندن و هاندانی ژنانی سەركەوتووی زانكۆكان بۆ خوێندنی بااڵ .هەروەها ناردنیان بۆ زانكۆكانی جیهان بە مەبەستی گەشەدان بە توانا زانستییەكانیان. دابینكردنی تواناكاری ئابووری بۆ هەموو قوتابییەك لە قۆناغەكانی خوێندنی ئامادەییو خوێندنی بااڵ. دابینكردنی تواناكاری ئابووری و بەشی ناوخۆیی بۆ ئەو قوتابیانەی كە لە شارەكان وگوندەكانی ترەوە روو لە زانكۆكان دەكەن. دابینكردنی تواناكاری زانستی ،وەك كتێبخانەی دەوڵەمەند و كۆمپیوتەر و ئینتەرنێت.8ـ كردنەوەی بەشێكی تایبەت بە مێژووی ژنان و خەباتی فێمینیستی لە زانكۆكانی كو ردستاندا. 9ـ زۆركردنی ژمارەی دایەنگە و باخچەی ساوایان و باخچەی مندااڵن ،لە پێناوی گەشەدان بە كەسایەتی منداڵ و رەخساندنی بواری زیاتر بۆ دایكان بۆبەشداری لەكاری بەرهەمهێنان و چااڵكییەكانی ناو كۆمەڵگە. وەرگرتنی منداڵی یەك تا شەش ساڵ بە مەرجی كاركردنی دایك و باوك. كاتی مانەوەی منداڵ لە باخچەی ساوایان بە پێی كاتی كاركردنی دایك و باوك بێت. دابینكردنی تەواوی پێویستییەكانی منداڵ لە باخچەدا. وەرگرتنی منداڵ لە باخچەدا بۆ چەند سەعاتێك بە بێ مەرجی كاری دایك و باوك بۆڕاهێنان و فێركردن. 10ـ كردنەوەی سەنتەری تایبەت بۆ تەندروستی و سەرپەرەشتی و بارهێنانی مندااڵنی كەمئەندام. بواری ئابووری 1ـ دابینكردنی كار بۆ ژنان و پیاوان بە بێ هەاڵواردن .مووچە و حەقدەستی یەكسان بۆ كاری هاوسان لەو یاسایانەدا دەستنیشان بكرێت. 2ـ بیمەی بێكاری بۆ هەر كرێكار و مووچەخۆر و فەرمانبەرێك كە دوای ماوەی ساڵێك كاركردن بێكار دەمێننەوە. 3ـ ژینگەی كارەكان تەندروست بن و هەر كارێكی زیان بە تەندروستی دەگەیەنێ قەدەغەبكرێ. 4ـ قەدەغەكردنی كەڵك ئاوەژوو وەر گرتن (سووئیستیفادە) لە هێزی كاری ژن و ساڵی پێنجه‌م
20
107
منداڵ لە اڵیەن خاوەنكارەكانەوە. 5ـ مەرجی بەڵێننامەی كارلەكاتێك دا كاری ئازاد دەكرێت لەنێوان كرێكارو خاوەنكاردا دا بنرێت ،لەو بەڵێننامەیەدا هەموو مافێكی وەكو بیمەی بێكاری ،بیمەی نەخۆشی و مووچەی خانەنشینی دەستنیشان بكرێت. 7ـ ژینگەی تەندروست بۆ كرێكار و فەرمانبەر ،بەتایبەتی بۆ ژنان لەقۆناغی دووگیان(سكپر) یدا دەستەبەر بكرێت. 8ـ مۆڵەتی منداڵبوون و گۆشكردنی منداڵ بە مووچەوەی تەواوەوە بۆ ماوەی ساڵێك بۆ دایك قبوڵ بكرێت. 9ـ مۆڵەتی شەش مانگ بە مووچەی تەواو بۆ باوك بۆ سەرپەرەشتی منداڵ دابنرێت. 10ـ قەدەغەكردنی كاری منداڵی ژێر تەمەنی هەژدەساڵ ،بەرامبەر بەمەش دابینكردنی پێویستییەكانی ژیانی لەرووی ئابوورییەوە. 11ـ یارمەتیدانی كەمئەندامان لەرووی ئابووری وتەندروستیەوە و هەوڵدان بۆچااڵككردنەوەی ڕۆڵ وكاریگەریان لەناوكۆمەلدا. ـ دانانی پاڵن بۆ سوودوەرگرتن لەهێزوبەرهەمی كەمئەندامانی وەكو :نابیناكان، گوێگرانەكان ،اڵڵەكان ،شەلەكان ،گۆجەكان و كەمئەندامی جەستەیی تر لە رێگەی كارێكی گونجاو لەگەڵ كەمئەندامێتی ئەوان دا. كردنەوەی خانەی سەرپەرەشتی و تەندروستی بۆ ئەوانەی لە ڕووی عەقڵییەوەدواكەوتوون. دانانی سەرپەرەشتی و بەرنامەی چارەسەری بۆ ئەوانەی لە ڕووی دەروونییەوە ئاڵۆزو پەشێون. 12ـ دابینكردنی مووچە و بژێوی بۆ :ژنانی ئەنفال و منداڵەكانیان ،خێزانە شەهیدەكان، خێزانە ئاوارەكان كە لە هەر شوێنێكی كوردستان و بە هەر شێوەیەك ئاوارە كراون. دابینكردنی كاری شایستە بۆ ژنانی ئەنفال و هەمووی ئەو ژنانەی كە لە هەر شوێنێكیكوردستان و بە هەر شێوەیەك ئاوارە كراون. یارمەتیدانی ئابووری ئەو ژنانەی لەبەر هەر هۆیەك ناتوانن كار بكەن. دابینكردنی خانوو ،ناوماڵ و پێویستییە كۆمەاڵیەتی و تەندروستییەكان بۆیان.13ـ كردنەوەی سەنتەری یاسایی بۆ رێنومایی ئەو ئافرەتانەی كە تووشی كێشەی ئابووری دەبن. ساڵی پێنجه‌م
108
20
14ـ مافی مووچەی خانەنشینی مووچەی خانەنشینی لەتەمەنی 50ساڵیدا ،یان هەرتەمەنێك كەلەگەڵ ناوەندی تەمەنلەكوردستاندا بەگونجاودادەنرێت. خانەنشینكردنی پێش وەخت لە كاتی پێویستییەكی تەندروستی فیزیكی یان دەروونیدا. _ زیادەیەك لە كاتی هەبوونی منداڵی ژێر تەمەنی 10ساڵ بۆ سەر مووچەی خانەنشینی. زیادەیەك لە كاتی هەبوونی زیاتر لە سێ منداڵی تەمەنی قوتابخانە.بواری سیاسی 1ـ زەمینەسازی بۆ بەشداری ژنان بە رێژەیەكی یەكسان لە ناوەندە بڕیاردەرەكاندا، ـ لە سەر كردایەتی پارتەكاندا. ـ لە پەرلەماندا. ـ لە دەسەاڵت و لە بەرێوەبەرایەتی داموودەزگا دەوڵەتییەكاندا. ـ لە رێكخراوە پیشەیی و كلتوورییەكاندا. 2ـ بەشداركردنی ئافرەتان لە كۆبوونەوە و كۆنفرانسە چارەنووس سازەكاندا لەئاستی ناوخۆی كوردستان و لە ئاستی جیهانیشدا. هەبوونی ژن لەگەڵ ئەو وەفدانەی كە دەنێردرێنە واڵتان بۆ ڕایكردنی كارێكی سیاسی. هەبوونی ژن لە كاتی پێشوازی و گفتوگۆ لەگەڵ ئەو وەفد و رێكخراوانەی كە دێنەكوردستان. 3ـ بایەخدان و كۆمەككردنی رێكخراوەكانی ژنان و ڕاوەرگرتنیان لەو پرسانەی كە تایبەتن بە ئافرەتانەوە. 4ـ ئازادی بیر و چاپەمەنی و باڵوكردنەوە و ئازادی چااڵكی سیاسی لە دەستووری بنچینەییدا جێ بگرێ. 5ـ ئازاد كردنی زیندانییە سیاسییەكان. 6ـ هەڵگرتنی یاسای سزای كوشتن (ئێعدام). 7ـ قەدەغەكردنی كوشتن و تیرۆر كردنی بێ یاسایانە لە اڵیەن دەسەاڵتدارانەوە. 8ـ هەوڵی داسەپاندنی كلتووری ئاشتی لە رێگەی ماسمیدیای كوردی بدرێ. توندوتیژی دژ بە ژنان و چۆنێتی رووبەرووبوونەوەی ساڵی پێنجه‌م
20
109
ئا ـ بەرنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان 1ـ كوشتنی ئافرەتان بە پاساوی «نامووس پەرەستی» بە تاوان دابنرێت و ئەنجامدەری بە تاوانی كوشتنی بەمەبەست سزا بدرێت. 2ـ قەدەغەكردنی لێدانی ژنان و كچان بە مەبەستی تەمبێكردن لە ناو خێزاندا و لە اڵیەن هەر كەسێكەوە بێت بە پیاو و ژنەوە. 3ـ توندوتیژی «وتار» دەگەڵ ئافرەتدا ،وەك جنێودان ،سوكایەتی ،شكاندنی كەسایەتی و هتد لە خێزاندا ،لە قوتابخانەدا ،لە كۆمەڵگە و دامودەزگاكاندا قەدەغە بكرێت. 4ـ قەدەغەكردنی دەستدرێژی سێكسی بۆ سەر ئافرەتان لە شوێنی كار و ماڵ و و شوێنە گشتیەكان و ناچار كردنی ژن لە اڵیەن مێردەوە بۆ سێكس كردن بە جۆرێك لە جۆرەكانی توندوتیژی دابنرێ. ب ـ پێشنیار بۆ چاكسازی و كەمكردنەوەی ئاكامەكانی توندوتیژی 1ـ پەیامەكانی دەزگاكانی راگەیاندنی كوردی بە ئاقاری یەكسانیخوازی و رێزگرتن لە مافی ژنان ئاراستە بكرێن. قەدەغەكردنی هەر جۆرە هەاڵواردنێك لە نووسراوە رەسمییەكانی دەزگاكانی دەوڵەتو لە دەزگاكانی ڕاگەیاندن (رۆژنامە و ڕادیۆ و تەلەفیزیۆن و ئینتەرنێت). _ بێ اڵیەنكردنەوە و ئاساییكردنەوەی پەیامەكانی ماسمیدیای كوردی. 2ـ كردنەوەی بنكەی تایبەت بۆ چاودێری و پاراستنی ئەو ئافرەتانەی كە رووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە .لەو بنكانەدا تۆێژەرەوەی كۆمەاڵیەتی و دەروونناس و یاساكاران، بەمەبەستی یارمەتیدان و چارەسەركردنی كێشە و گرفتەكانی ئەو ژنانە ،كار بكەن. 3ـ بنكەی تایبەت بە هوشیار كردنەوەی هاواڵتی لە مافەكانی و لە چۆنێتی بەربەستكردنی توندوتیژی و درەستكردنی ڕایەكی گشتی دژ بە توندوتیژی دروست بكرێن .لەو بنكانەوە تیمی گەڕۆك سەردانی قوتابخانەكان ،زانكۆكان ،ڕێكخراوە پیشەییەكان و هتد لە هەموو شار و شارۆچكە و اڵدێكاندا بكەن. كۆنفرانسی ڕاگه‌یاندنی (داخوازینامه‌ی ژنی كورد) له هه‌ردوو په‌رله‌مانی «به‌ریتانیا» و «كوردستان» ساڵی پێنجه‌م
110
20
له مانگه‌كانی حوزه‌یران و ته‌مووزی ئه‌مساڵ « ،٢٠٠٤داخوازینامه‌ی ژنی كورد» له دوو كۆنفرانسدا ،یه‌كه‌میان له باڵه‌خانه‌ی به‌ناوبانگی په‌رله‌مانی به‌ریتانیا و ،دووه‌میان له ته‌الری په‌رله‌مانی كوردستان به ڕای گشتی جیهانی و جه‌ماوه‌ری كورد و گه‌النی كوردستان و دام و ده‌زگا و رێكخراوه‌كانی ژنان و مافی مرۆڤ و حێزب و رێكخراوه سیاسی یه‌كانی كورد ڕاگه‌یاندرا. «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» كه به شێوهی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی نێونه‌ته‌وه‌یی ئاماده كراوه خوازیاری دابینكردن و پاراستنی ماف و ئازادییه بۆ ئافره‌تان له هه‌رێم ه كوردییه‌کان و ژنانی كورد له ههندهران .داڕێژه‌رانی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» ،شنه هیدایه‌تی، مه‌هاباد قه‌ره‌داغی و مونیره موفتیزاده ،له ماوه‌ی سێ ساڵ كار و تێكۆشانی بێ وچان بۆ ئاماده‌كردنی ئه‌م به‌ڵگه‌یه و وه‌رگرتنی بیر و ڕای ژماره‌یه‌كی زۆر له ئافره‌تانی چاالك و رووناكبیر و هه‌ستیار و هه‌روه‌ها هاوكاری زۆربه‌ی گرووپ و رێكخراوه‌كانی ژنان له هه‌رێمه‌كوردییه‌کان و له ههندهران و هاوفیكری ژماره‌یه‌ك له پیاوانی یه‌كسانیخوازی كورد ،هه‌وڵیان داوه كه ئه‌م دۆكیومێنته وه‌ک به‌ڵگه‌یه‌كی گشتگر گوزاره له هه‌موو خواست و داخوازییه‌كانی ئافره‌تان له هه‌رێمه كوردییه‌كان و ژنانی كورد له ههندهران بكات. «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد»یش له به‌ریتانیا له ماوه‌ی یه‌كساڵ و نیوی ڕابووردوودا به هاوكاری له‌گه‌ڵ داڕێژه‌رانی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» ئه‌م به‌ڵگه‌یان به شێوهی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی نێونه‌ته‌وه‌یی به‌اڵم به به‌رچاوگرتنی تایبه‌تمه‌ندی بارودۆخی ژنان له هه‌رێمه كوردییه‌كان و ئافره‌تانی كورد له ههندهران ،دارشته‌وه .پاش ئاماده‌بوونی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» داڕێژه‌رانی بڕیاریان له‌سه‌ر دامه‌زراندنی رێكخراوێك به نێوی «پرۆژه‌ی ژنی كورد» دا بۆ كار و چاالكی له‌سه‌ر دابینكردنی خاڵه‌كانی داخوازینامهكه و هه‌روه‌ها هاوكاری له‌گه‌ڵ «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد» بۆ ئه‌م مه‌به‌سته .وه‌ك یه‌كه‌م چاالكی هاوبه‌ش له‌م بواره‌دا «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد» له چاپكردنی نامیلكه‌ی داخوازینامهكه و ئاماده‌كاری بۆ پێشكه‌شكردنی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» له كۆنفرانسێك له په‌رله‌مانی به‌ریتانیا یارمه‌تی «پرۆژه‌ی ژنی كورد»ی دا .پاش ئه‌وه‌یش ،به یارمه‌تی ئه‌نجومه‌نی نیشتیمانی كوردستان و ده‌سه‌اڵتی حكوومه‌تی له باشووری كوردستان و بەتایبەت سەرۆک وەزیران بەرێز نێچیرڤان بارزانی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» له په‌رله‌مانی كوردستانیش ڕاگه‌یاندرا .ئامانج ئه‌وه‌یه كه پاش ڕاگه‌یاندنی «داخوازینامه‌ی ساڵی پێنجه‌م
20
111
ژنی كورد» هه‌ر دوو رێكخراوه‌كه تێبكۆشن بۆ ئه‌وه‌ی كه «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» دانپێدانانێكی نێونه‌ته‌وه‌یی به‌ده‌ست بێنێت و ببێته ستانداردێك بۆ دابینكردنی مافه‌كانی ژنان و بۆ گۆڕانكاری بنهڕهتی له شێوهی بیروڕا و هه‌ڵسوكه‌وتی جه‌ماوه‌ری كورد به‌رانبه‌ر به ئافره‌ت و هه‌روه‌ها ئه‌م به‌ڵگه‌یه یارمه‌تیده‌ر بێت بۆ به‌دیهێنانی ده‌سه‌اڵتی یاسای هاوچه‌رخ له كۆمه‌ڵگه‌ی كورددا. گه‌یشتن به‌و ئامانجه پێویستی به پشتگیری و الیه‌نگری ده‌سه‌اڵتدارانی كورد و هاوكاری و هاوخه‌باتی روناكبیران و رێكخراوه‌كانی ژنان له هه‌رێمه كوردییه‌كان و له هه‌نده‌رانه. دیاره پشتگیری و الیه‌نگری نێونه‌ته‌وه‌ییش له‌م بواره‌دا پێویستی تایبه‌تی ده‌بێت .به خۆشییه‌وه له هه‌ر دوو كونفرانسه‌كه‌دا ئه‌و پشتگیری و الیه‌نگرییانه تا راده‌ی زۆر ده‌سكه‌وتووه. داخوازینامه‌ی ژنی كورد له پایته‌ختی «ئینگلستان»ه‌وه بۆ پایته‌ختی «كوردستان ئێواره‌ی ،2004/6/22خانه‌ی لۆرده‌كان ل ه په‌رله‌مانی به‌ریتانیا شانۆی كۆنفرانسێكی مێژوویی بوو بۆ ڕاگه‌یاندنی داخوازینامه‌ی ژنی كورد .لۆرد ئه‌ێڤبری ئه‌ندامی په‌رله‌مان و كۆرددۆستی ناسراو به‌ڕێوه‌به‌ری كۆنفرانسه‌ك ه بوو ،خاتوو بارۆنێس هێلێنا كێنێدی پارێزه‌ری ههره پایه‌به‌رزی مافی مرۆڤ داخوازینامه‌ی ژنی كوردی پێشكه‌شكرد و شێلگیران ه پشتیوانی لێكرد و به‌ڵێنی پشتیوانی به‌رده‌وامیشی دا و هانی هاوپیشه‌كانی خۆی ل ه بواری مافی مرۆڤدا دا كه پشتیوانی له ‹داخوازینامه‌ی ژنی كورد› بكه‌ن. لۆرد ئه‌یڤبری به ڕاگه‌یاندنی ده‌قیقه‌یه‌ك بێده‌نگی بۆ رێزلێنان له هه‌موو ژنانی قوربانی داب و نه‌ریت و توند و تیژی له جیهان مه‌راسێمه‌كه‌ی ده‌سپێكرد .له پێشدا داوای له بارۆنێس هێلێنا كێنێدی كرد بۆ كردنه‌وه‌ی باس له‌سه‌ر «داخوازینامه‌ی ژنی كورد». بارۆنێس كێنێدی له وته‌ی خۆیدا زۆر به چڕوپڕی له‌سه‌ر كێشه‌كانی ژنانی جیهان به‌گشتی و له كوردستان به تایبه‌تی دووا .به پێداگرتن له‌سه‌ر پێویستی گۆڕانكاری ی یاسای هاوچه‌رخ له‌سه‌ر بنه‌مای مافه‌كانی مرۆڤ ،ئاماژه‌ی له كۆمه‌ڵگه و پیاده‌كردن به‌و راستییه كرد كه یاسا له هه‌مان كاتدا كه پارێزه‌ری مافه‌كانی مرۆڤه ده‌تواندرێت به‌شیوه‌ی نامرۆڤانه‌یش به‌كاربهێنرێت .هه‌روه‌ها مه‌ترسییه‌كانی فاندامێنتالیزمی كه به ساڵی پێنجه‌م
112
20
زۆر شیوه و ڕه‌نگ خۆده‌نوێنێت به‌رچاو خست .به‌ڕێزیان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه چار‌ه سه‌ری كێشه‌ی ژن ئه‌ركێكی ههره بنه‌ره‌تی كۆمه‌ڵگه‌یه دوا و زۆر سوور بوو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه هاوكات له‌گه‌ڵ كێشه‌كانی تر كێشه‌ی ژنیش پێویسته كاری شێلگیرانه‌ی بۆ بكرێت و ره‌خنه‌ی توندی له‌وانه گرت كه له هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا به بیانووی جۆراوجۆر چاره‌سه‌ری ئه‌و كێشه گرنگه دواده‌خه‌ن .بارۆنێس كێنێدی ،پاش ناساندنی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» و نرخاندنی وه‌ك به‌ڵگه‌یه‌كی بایه‌خدار بۆ پاراستنی مافی ژنان له كۆمه‌ڵگه‌ی كورد دا ،وتی كه ئه‌م به‌ڵگه‌یه وه‌ك پرۆژه‌یه‌كی پێشكه‌توو له‌الیه‌ن ژنانی كورده‌وه ده‌توانێت له خزمه‌تی دیموكراتیزه‌كردن و به‌ره‌وپێشبردنی كۆمه‌ڵگه‌ی كورد به گشتی و له پێناو دابینكردنی مافه‌كانی ئافره‌تان به‌تایبه‌تی به‌كاربهێنرێت. پاشان شنه هیدایه‌تی وتاری «پرۆژه‌ی ژنی كوردی» پێشكه‌ش كرد .له وتاره‌كه‌دا به به‌رچاو هێنانه‌وه‌ی سیمایه‌ك له بارودۆخی كوردستان به گشتی و ستاتووی ئافره‌تی كورد به تایبه‌تی ،پێویستی هاتنه‌گۆڕی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» به‌مه‌به‌ستی گۆڕانكاری بنهڕهتی له كۆمه‌ڵگه‌ی كورد و پیاد‌ه كردنی یاسای هاوچه‌رخ له‌سه‌ر بنه‌مای مافه‌كانی مرۆڤ باس كرا .هه‌روه‌ها چۆنیه‌تی گه‌شه‌سه‌ندنی داخوازینامهكه و شێوازی كار له‌سه‌ری له ماوه‌ی سێ ساڵدا روونكرایه‌وه و سوپاس كرا له هاوكاری كه‌سایه‌تی و رێكخراوه‌كانی كورد له‌و بواره‌دا .چۆنیه‌تی هاوكاری له‌گه‌ڵ «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد» بۆ ئاماده‌كردنی ئه‌و به‌ڵگه‌یه به شێوهی به‌ڵگه‌یه‌كی نێونه‌ته‌وه‌یی و پرۆژ‌ه بۆ كاری داهاتوو به‌شێكی تر له وتاره‌كه بوو .ئه‌نجا ئاماژه‌كرا كه «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» پرۆژه‌ی ژنی كورده بۆ دابینكرنی به‌ها مرۆڤایه‌تییه‌كان له كۆمه‌ڵگه‌ی كورد و پێویسته پشتگیری بكرێت .له وتاره‌كه ئه‌وه‌یش ڕاگه‌یاندرا كه ‹تۆڕی داخوازینامه‌ی ژنی كورد› كه پێشتر له‌سه‌ر ئاماده‌كردنی داخوازینامهكه كاریان كردبوو ،له‌و‌ه‌وال به شێوهی رێكخراو و به نێوی «پرۆژه‌ی ژنی كورد» به هاوكاری له‌گه‌ڵ «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد» بۆ دابینكردنی خاڵه‌كانی داخوازینامه و ناساندنی به‌ڵگه‌كه به كۆمه‌ڵگه‌ی كورد و به جیهان كارده‌كه‌ن .هه‌روه‌ها روونكرایه‌وه كه ئه‌و به‌ڵگه‌یه له ئاستی ناوخۆیی، ناوچه‌یی و نێونه‌ته‌وه‌یی ئاراسته‌ی ده‌سه‌اڵتداران و حیزب و رێكخراوه‌كان و جه‌ماوه‌ری كورد و كۆمه‌ڵگه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی ده‌كرێت به‌مه‌به‌ستی وه‌رگرتنی پشتیوانی و هاوكاری ئه‌وان له دابینكردنی خاڵه‌كانی داخوازینامهكه. ئه‌نجا د .ئه‌نكه ستۆك كارمه‌ندی یاساناسی «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد» له وتاری ساڵی پێنجه‌م
20
113
خۆیدا له‌سه‌ر چۆنیه‌تی دارشتنه‌وه‌ی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» له ڕوانگه‌ی یاساییه‌وه و به شێوهی په‌یماننامه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان دووا .لێكۆڵینه‌وه له ناوه‌رۆكی ژماره‌یه‌ك له په‌یماننامه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان له ڕوانگه‌ی پاراستنی مافه‌كانی مرۆڤ و مافی ژنان و شێوهی پیاده‌كردنی ئه‌و خااڵنه كه پێویستی به هه‌وڵ و تێكۆشانی هه‌مه اڵیه‌نه ده‌بێت به‌شێكیتر له وتاره‌كه بوو .له‌گه‌ڵ شیكردنه‌وه‌یه‌كی كورت له بارودۆخی ژنان و تایبه‌تمه‌ندی كێشه‌كانیان له هه‌ر پارچه‌‌ی كوردستان ،ئاماژه به خاڵه‌كانی داخوازینامه كرا بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و گیروگرفتانه .داوا له ژنانی كوردیش كرا كه به‌مه‌به‌ستی وه‌رگرتنی پشتیوانی و هاوكاری نه‌ته‌وه‌یی و نێونه‌ته‌وه‌یی بۆ دابینكردنی خاڵه‌كانی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» پێكهوه هاوكاری بكه‌ن .هه‌روه‌ها‌ئاماژه‌كرا به گرنگی كار و تێكۆشان بۆ وشیاركردنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری كورد له‌م بواره‌دا. نه‌جیب ه مه‌حموود ساڵح نوێنه‌ری ناوه‌ندی هاوبه‌شی رێكخراوه‌كانی ژنان له سلێمانی كه پێكهاتووه له 9رێكخراو و چه‌ندین كه‌سایه‌تی به‌شدارێكی تری پانێله‌كه بوو كه وتاری ناوه‌ندی هاوبه‌شی خوێندهوه .نه‌جیب ه مه‌حموود له‌گه‌ڵ چه‌ند ئه‌ندامیتری ناوه‌ندی هاوبه‌ش به‌رێزان وه‌زیره جه‌الل ،مه‌هاباد محه‌مه‌د ئه‌مین ،چرۆ سابیر و نیشتمان كه‌مال ئیبراهیم له كوردستانهوه به‌تایبه‌ت بۆ به‌شداری له مه‌راسیمی پێشكه‌شكردنی ‹داخوازینامه‌ی ژنی كورد› له‌الیه‌ن پرۆژه‌ی ژنی كورد و پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد بانگهێشتن كرابوون بۆ له‌نده‌ن .له وتاره‌كه‌دا كورته‌یه‌ك زانیاری له‌سه‌ر چۆنیه‌تی كار و چاالكی له ناوه‌ندی هاوبه‌ش له‌سه‌ر داكۆكی له مافی ژنانی كورد پێشكه‌ش كرا .له‌گه‌ڵ لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك له بارودۆخی ژنان له باشووری كوردستان ئاكاره‌كانی زۆڵم و زۆری سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و كاره‌ساتی ئه‌نفال و هه‌ڵه‌بجه و كاریگه‌ری له‌سه‌ر ژیان و ستاتووی ئافره‌تان له كوردستان باس كرا .له‌و بواره‌دا چه‌ند وێنه‌یش پێشاندرا .هه‌روه‌ها ئاماژه‌كرا به چااڵكی ژنانی كورد له باشووری كوردستان به‌گشتی و ناوه‌ندی هاوبه‌ش به تایبه‌تی كه به‌مه‌به‌ستی دابینكردنی مافه‌كانی ژنانه له چوارچێوه‌ی ده‌سه‌اڵتی كوردیدا .ئه‌وه‌یش ڕاگه‌یاندرا كه ناوه‌ندی هاوبه‌ش هه‌ر له‌سه‌ره‌تای كار له‌سه‌ر «داخوازینامه‌ی ژنی كورد»ه‌وه وه‌ك پشتیوان و‌الیه‌نگر بۆ ئاماده‌كردنی ئه‌و به‌ڵگه‌یه هاوكارییان كردووه و داواكرا كه ژنان یه‌كده‌نگ و یه‌كڕه‌نگ پێكهوه چاالكییان هه‌بێت له بواری دابینكردنی مافه‌كانیاندا و به‌تایبه‌ت بۆ سه‌پاندنی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد». ساڵی پێنجه‌م
114
20
ئه‌نجا مونیره موفتیزاده له‌سه‌ر چاالكی بۆ ڕاگه‌یاندنی ‹داخوازینامه‌ی ژنی كورد› له باشووری كوردستان و هه‌روه‌ها په‌یام و ڕاگه‌یه‌ندراوی پشتیوانی بۆ داخوازینامهكه قسه‌ی كرد .وترا كه مه‌هاباد قه‌ره‌داغی به‌مه‌به‌ستی كار له‌سه‌ر ناساندنی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» بۆ باشووری كوردستان سه‌فه‌ری كردووه و بۆیه له مه‌راسیمه‌كه‌دا به‌شدار نهبووه .هه‌روه‌ها ئاماژه به‌وه كرا كه مه‌هاباد قه‌ره‌داغی له كۆبوونه‌وه‌كانی له‌گه‌ڵ به‌رێز د .به‌رهه‌م ساڵح و به‌رێز نێچیرڤان بارزانی و وه‌زیرانی مافی مرۆڤ له هه‌ولێر و سلێمانی و چه‌ندان وه‌زیر و سه‌رۆكی لیژنه‌ی به‌رگری مافی ئافره‌تان ل ه په‌رله‌مانی كوردستان، پشتیوانی ئه‌وانی بۆ كار له‌سه‌ر داخوازینامهكه وه‌رگرتووه و له ڕۆژی 12-7-2004له پارله‌مانی كوردستان كۆنفرانسێك به‌و مه‌به‌سته رێكده‌خرێت .هه‌روه‌ها ڕاگه‌یاندرا كه چه‌ند كه‌سایه‌تی و رێكخراوه و حیزبی سیاسی پشتیوانییان له «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» كردووه و به هۆی كه‌می كات ته‌نها ناوه‌كان خوێنرانه‌وه كه له‌وانه رێكخراوی ژنانی كورد له سوید ،رێكخراوی ژنانی كورد له هۆڵه‌ند و له یۆتۆبۆری ،د.مه‌حموود عوسمان ،حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران ،كۆمه‌ڵه‌ی شۆڕشگێڕی زه‌حمه‌تكێشانی كوردستانی ئێران ،كۆمه‌ڵه‌ی كۆمۆنیستی ئێران ،پارتی ژیانی ئازادی كوردستان، كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی كوردستان و كۆمیته‌ی هاوكاری حیزبه‌‌كوردستانییه‌كان له بریتانیا بوون .مونیره موفتیزاده ئه‌وه‌یشی ڕاگه‌یاند كه به‌رێز شیرین ئامێدی ،سه‌رۆكی یه‌كیه‌تی ئافره‌تانی كوردستان له هه‌ولێر كه بۆ ئه‌و مه‌راسێمه بانگهێشتن كرابوو ،نه‌یتوانیبوو سه‌فه‌ر بكات و به‌ڕێز خالیده ئاكره‌یی به‌نوێنه‌رایه‌تی ئه‌وان به‌شداری مه‌راسیمه‌ك ه بوو. ئه‌نجا په‌یامی یه‌كیه‌تی ئافره‌تانی كوردستان له هه‌ولێر له‌الیه‌ن به‌رێز خالیده ئاكره‌یی كه له هه‌ولێره‌وه هاتبوو پێشكه‌ش كرا .پاشان چه‌ند كه‌س له به‌شداران قسه‌یان كرد. د.سه‌میره ته‌وفیق سه‌رنجی ئاماده‌بووانی مه‌راسیمه‌كه‌ی بۆ بارودۆخی تایبه‌تی ژنانی كوردی فه‌یلی ڕاكێشا كه به شێوهی جیاواز له ژنانی تر له كوردستان ئازار دراون. هه‌روه‌ها چه‌ند وته‌ی پیرۆزبایی و پشتیوانی پێشكه‌ش كرا .له درێژایی مه‌راسیمه‌كه‌دا لۆرد ئه‌یڤبری چه‌ن جار پشتیوانی خۆی له «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» و چاالكی ئافره‌تانی كورد ڕاگه‌یاند و داوای كرد ك ه پشتگیری له ناوه‌ندی هاوبه‌شی رێكخراوه‌كانی ژنان بكرێت و به‌تایبه‌ت بۆ دابینكردنی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» یه‌كگرتوویی و تێكۆشانی هه‌مه‌الیه‌نه هه‌بێت .هه‌روه‌ها چه‌ند نوێنه‌ری پارله‌مانی به‌ریتانیا به‌شداری مه‌راسیمه‌كه بوون ،له‌وانه بارۆنێس ئێما نیكڵسۆن كه زۆر دۆستی كوردانه و بارۆنێس ساڵی پێنجه‌م
20
115
ئۆددین كه له وته‌یه‌كی كورتدا به نێو ژنێكی موسڵمان «داخوازینامه‌ی ژنی كورد»ی وه‌ك به‌ڵگه‌یه‌كی بایه‌خدار ناساند و ئاماده‌یی خۆی ده‌ربڕی بۆ هاوكاری له پرۆسه‌ی دابینكردنی خاڵه‌كانی داخوازینامه‌كه‌دا .هه‌روه‌ها سه‌رپه‌رشتی ‹فێدراسیۆنی ژنان بۆ ئاشتی جیهانی› هاوكاری و پشتیوانی خۆی بۆ كار له‌سه‌ر داسه‌پاندنی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» ڕاگه‌یاند. په‌یامنێرانی رۆژ تیڤی له مه‌راسیمه‌كه ڕاپۆرتێكی تێر و ته‌سه‌لیان ئاماده كرد بۆ باڵوكردنه‌وه له پرۆگرامی تایبه‌ت له‌سه‌ر داخوازینامهكه .هه‌روه‌ها بۆ چه‌ند رۆژنامه‌ی كوردی و عه‌ره‌بیش راپۆرت ئاماده‌كرا .لۆرد ئه‌یڤبری به سوپاس له هه‌موو به‌شداران مه‌راسیمه‌كه‌ی به سه‌ركه‌وتوو ناساند و له كاتژمێر 8.30دوایی پێ هێنا. داخوازینامه‌ی ژنی كورد له ته‌الری په‌رله‌مانی كوردستان ل ه ژێر دروشمی (دیموكراسی و كۆمه‌ڵگه‌ی مهدهنی بێ به‌شداری ئافره‌ت مه‌حاڵه) و، سه‌رپه‌رشتی وه‌زاره‌تی مافی مرۆڤ له هه‌ولێر و چاودێری سه‌رۆكی حكوومه‌ت رێزدار نێچیرڤان بارزانی له هه‌ولێر ،به‌ڕیوه‌به‌رانی «پرۆژه‌ی ژنی كورد» له‌الیه‌ن خۆیانه‌وه و هه‌روه‌ها به نوێنه‌رایه‌تی «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد»ه‌وه له كۆنفرانسێكی یه‌ك رۆژی له ته‌الری په‌رله‌مانی كوردستان «داخوازینامه‌ی ژنی كورد»یان ڕاگه‌یاند .شایانی ئاماژه‌پێدان ه ك ه بۆ جاری یه‌كه‌م بوو ل ه ته‌الری په‌رله‌مانی كوردستاندا كۆنفرانسێك ساز بدرێت ،شانازیی ه بۆ ژنانی كوردستان ك ه له‌و كۆنفرانسه دا هه‌موو ویست و داخوازییه‌كانیان ب ه ڕاشكاوییه‌وه ڕاگه‌یه‌ندرا و حكومه‌ت و په‌رله‌مانی كوردستانیش پێشوازی گه‌رمیان ل ه داخوازییه‌كانیان كرد. له دانیشتنی سه‌ر له به‌یانیدا مه‌هاباد قه‌ره‌داغی كۆنفرانسه‌كه‌ی كردهوه .له‌پێشدا به خێرهاتنی به‌رێزان سه‌رۆكی حكومه‌ت و وه‌زیر و ئهندامانی ئه‌نجومه‌نی نیشتیمانی و نوێنه‌رانی رێكخراوه‌كانی ژنان و رێكخراوه ناحكومییه‌كان و میوانانی تری كۆنفرانسه‌كه‌ی كرد .ئینجا بۆ رێزلێنان له خه‌باتی ژنه تێكۆشه‌ری كورد له‌یال زانا ،كه سیمبۆلی دیموكراسی و مافی مرۆڤی كورده ،كۆنفرانسه‌كه‌ی پێشكه‌ش به له‌یال زانای تێكۆشه‌ر كرد .شایانی باسه كه چه‌ند رۆژ پێش له كونفرانسه‌كه ،شنه هیدایه‌تی و مونیره موفتیزاده دیدارێكیان له‌گه‌ڵ تێكۆشه‌ر له‌یال زانا له توركیه كردبوو بۆ پێرۆزبایی له ساڵی پێنجه‌م
116
20
ئازادبوونی و هه‌روه‌ها باس و لێدوان ده‌رباره‌ی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» .له‌و دیداره‌دا نامیلكه‌ی ئاماده كراو بۆ كۆنفرانسی له‌نده‌ن پێشكه‌ش به له‌یال زانای تێكۆشه‌ر كرابوو و به‌رێزیان خۆشحاڵی خۆی ل ه ئاماده‌كردنی ئه‌و به‌ڵگه‌یه ده‌ربڕیبوو. هه‌روه‌ها به‌ڵینی دابوو كه پاش خوێندنه‌وه‌ی داخوازینامهكه په‌یامێك بۆ كۆنفرانسه‌كه له هه‌ولێر ڕه‌وانه‌بكات. پاش دیدار له‌گه‌ڵ له‌یال زانای تێكۆشه‌ر ،شنه و مونیره له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌ك له نوێنه‌رانی گرووپ و رێكخراوه‌كانی ژنان وه‌ك لقی ژنانی هادەب له ئانكارا و دیاربه‌كر دیداریان كردبوو و پشتیوانی ئه‌وانیان بۆ داخوازینامهكه و هاوكاری له‌گه‌ڵ «پرۆژه‌ی ژنی كورد» له داهاتوودا وه‌رگرتبوو. ل ه وتاری كردنه‌وه‌ی كۆنفرانسدا مه‌هاباد قه‌ره‌داغی جه‌ختی له‌سه‌ر ئهوه كردهوه ك ه «دیموكراسی كااڵیه‌ك نییه ل ه ده‌ره‌وه‌ڕا بهێندرێت ،به‌ڵك ه تۆوی ئاوه‌زه و پێویسته زه‌مینه‌ی بۆ چێ بكرێت و بچێندرێت .دیموكراسی و كۆمه‌ڵگه‌ی مهدهنی بێ به‌شداری كارای ئافره‌تان مه‌حاڵه بێته‌دی ،بۆیه پێویست ه ب ه یاسای مهدهنی و داد په‌روه‌رانه، مافه‌كانی ژنانی كوردستان بناسرێن و بسه‌لمێندرێن». دوای وتاری به‌خێرهێنان ،وتاری په‌رله‌مانی كوردستان خوێندرای ه و تیایدا ئاماژه به‌و گۆڕانكارییان ه كرا ك ه له‌ماوه‌ی چه‌ند ساڵی ڕابردوودا ل ه یاسا و بڕگه‌یاساییه‌كاندا كراوه كه به‌مه‌به‌ستی ڕیفۆرم و باشتركردنی ڕه‌وشی ئافره‌تانی كوردستان بووه .به‌ڕێز د. مه‌حه‌مه‌د ئیحسان ،وه‌زیری مافی مرۆڤ وتاری هاوبه‌شی وه‌زاره‌تی مافی مرۆڤی هه‌ولێر و سلێمانی خوێندهوه و تیایدا پشتیوانی ل ه ماف ه ڕه‌واكانی ئافره‌تان و پرۆژه‌ی ژنی كورد و داخوازینامه‌ی ژنی كورد كرد ،ل ه وته‌كه‌یدا گرنگی و بایه‌خی چارته‌ری ژنی كوردی به‌رز نرخاند و گوتی چارته‌ر ڕۆحی یاسای ه و ل ه چوارچێوه‌ی داخوازینامه(چارته‌ر)ی ژنی كورد دا ده‌توانرێت كار بۆ دانانی یاسای مهدهنی بكرێت به‌ڕێز نێچیرڤان بارزانی ،سه‌رۆكی حكومه‌تی كوردستان وێڕای پشتیوانی كردن ل ه «پرۆژه‌ی ژنی كورد» و داخوازینامه كه ،وتارێكی بایه‌خداری پێشكه‌شكرد .له‌وتاره‌كه‌یدا ویستی راسته‌قینه بۆ گۆڕانكاری له كۆمهڵگهدا له پێناوی دیموكراتیزه كردن و به‌مه‌ده‌نی كردنی كۆمه‌ڵگه ،به‌دی ده‌كرا. بێگومان ئه‌م ویسته‌ش به ئاسایی كردنه‌وه‌ی ڕه‌وشی ئافره‌تان و دانانی یاسای مهدهنی و كاراكردنه‌وه‌ی ڕۆڵی ژنان ل ه بواره‌كانی ئابووری ،كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی ده‌سته‌به‌ر ساڵی پێنجه‌م
20
117
ده‌بێت .به‌ڕێز نێچیرڤان بارزانی جگ ه ل ه دانانی یاسا بۆ پاڵپشتی مافه‌كانی ژنان ،گۆڕینی مینتاڵیته‌ی خه‌ڵك بۆ قبووڵكردنی ئه‌و یاسایانه‌ی به پێویست زانی. له دانیشتنی سه‌ر ل ه به‌یانی كه خاتوو نه‌رمین قه‌ره‌داغی به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی ل ه وه‌زاره‌تی مافی مرۆڤ ،به‌ڕێوه‌ی برد «تیۆرییه‌ك بۆ ئازادكردنی دووانه‌ی مێژووی كورد و مێژووی ژنی كورد» ،ل ه الیه‌ن مه‌هاباد قه‌ره‌داغی یه‌و‌ه پێشكه‌ش كرا .له‌م تیۆرییه‌دا وه‌اڵمی ئه‌و پرسیار‌ه كلیلییه‌ی دایه‌و‌ه ك ه پێویست ه ژنانی كورد چۆن ڕێبازی خه‌بات هه‌ڵببژێرن و كار بۆ ئازادكردنی مێژووی دیلی ژنی كورد و مێژووی دیلی نه‌ته‌وه‌ی كورد بكه‌ن وه‌ك دوو مێژووی په‌یوه‌ست ب ه یه‌كتر و لێكنه‌ترازاو .تیایدا جه‌ختی ئه‌وه‌ی ده‌كرد ك ه مێژووی كورد ب ه بێ ئازادبوونی مێژووی ئافره‌ت ،مێژووی ئافره‌تیش ب ه بێ ئازادبوونی مێژووی نه‌ته‌وه‌كه‌ی بایه‌خی نیی ه و ،پێویست ه ئه‌م جمكانه‌ی مێژوو‌ه پێكهوه و هاوكات ئازاد بكرێن ،پێكهوه و هاوته‌ریب خه‌باتیان بۆ بكرێت ،ژنان و پیاوان پێكهوه ل ه ئازادكردنی ئه‌م جمكانه‌ی مێژوو‌ه به‌رپرسیارن و نابێت هیچ الیه‌كیان خۆ ل ه خه‌باتكردن ببوێرێ بۆ ئازادكردنی ئه‌و دووانه‌یه. وتاری پرۆژه‌ی ژنی كورد ل ه الیه‌ن شن ه هیدایه‌تییه‌و‌ه پێشكه‌ش كرا .له وتاره‌كه‌دا كه ی چۆنێتی كاركردن له‌س ه‌ر له كۆنفرانسی له‌نده‌ن خوێندرابووه‌وه ب ه شێوه‌یه‌كی كرۆنۆلۆژ داخوازینامه‌ك ه و په‌یوه‌ندییه‌كان له‌گه‌ڵ ڕێكخراوه‌كانی ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌ی واڵت شی كرا بووه‌وه. مونیره موفتیزاده ،ده‌رباره‌ی «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد» و چۆنێتی و گرنگی هاوكاری ئه‌وان له‌گه‌ڵ «پرۆژه‌ی ژنی كورد» به كورتی قسه‌ی كرد و به هۆی ئهوه ئه‌وان نه‌یانتوانیبوو له كۆنفرانسی هه‌ولێر دا به‌شدار بن ،په‌یامی كه‌ریم ێڵدێز، سه‌رۆكی «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد»،ی خوێندهوه ك ه بۆ كۆنفرانسه‌كه‌ی ناردبوو. هه‌روه‌ها وتاری ئاماده‌كراوی «پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد»ی خوێندهوه كه ئه‌م وتار‌ه له كۆنفرانسی له‌نده‌ن دا له الیه‌ن ئانكه ستۆك خوێندرابووه‌وه. دانیشتنی سه‌رله‌به‌یانی ب ه گفتوگۆیه‌كی تێروته‌سه‌لی ئاماده‌بووان و به‌ڕێوه‌به‌رانی پرۆژه‌ی ژنی كورد كۆتایی هات .ل ه گفتوگۆكاندا ره‌خن ه و پێشنیار و داخوازی تر هاتن ه به‌ر باس و لێكۆڵینه‌وه .یه‌كێك ل ه ههره سیما گه‌شه‌كانی ئه‌م كۆنفرانس ه ئه‌وه‌بوو كه ل ه گفتوگۆیه‌كی گه‌رم و گوڕ و كراوه‌دا هه‌مووان چ وه‌ك كه‌سایه‌تی ژنان و پیاوان ،چ وه‌ك ساڵی پێنجه‌م
118
20
نوێنه‌رانی ڕێكخراوه‌كانی ژنان و چ وه‌ك ئهندامانی ئه‌نجومه‌نی نیشتیمانی و وه‌زیره‌كان و سه‌رۆكی وه‌زیران به‌شداری گفتوگۆیه‌كی دیموكراسیان ه بوون و دانوستانێكی شارستانیان ه له نێوان هه‌موواندا دروست بوو. به‌شی سه‌رل ه به‌یانی مه‌راسیمی كۆنفرانسه‌ك ه ل ه لاڵیه‌ن ته‌له‌ڤیزیۆنی ساتااڵیتی كوردستانهوه ڕاسته‌وخۆ په‌خش كرایه‌وه ،نوێنه‌ری ده‌یان ڕۆژنام ه و گۆڤار و كه‌ناڵه‌كانی كوردستان ئاماده‌ی كۆنفرانسه‌ك ه بوون و بایه‌خی كۆنفرانسه‌كه‌یان ل ه ده‌زگاكانی ڕاگه‌یاندنه‌و‌ه ب ه ڕای گشتی گه‌یاند .شایانی باس ه ده‌قی داخوازینامه‌ی ژنی كورد ل ه ڕۆژنامه‌كانی كوردستانی نوێ ،خه‌بات ،ئه‌مڕۆ ،گۆڤاری گواڵن و سایتی ژننام ه و چه‌ندان كه‌ناڵی ڕاگه‌یاندنی تر باڵوكرایه‌وه. ل ه دانیشتنی سه‌رل ه ئێواره‌دا ك ه نووسه‌ر و ڕۆژنامه‌وان فه‌وزی ئه‌تروشی به‌ڕێوه‌ی ده‌برد و ل ه به‌رده‌وامی كۆنفرانسی داخوازینامه‌ی ژنی كورد دا ،مه‌هاباد قه‌ره‌داغی ڕۆشنایی خست ه سه‌ر یه‌ك به‌یه‌كی خاڵه‌كانی داخوازینامه‌ك ه ك ه بریتی بوو ل ه نۆ خاڵ و چه‌ندان ژێرخاڵ، شنه‌هیدایه‌تی ل ه مه‌ڕ كۆنفرانسی له‌نده‌ن و بایه‌خی به‌جیهانیبوونی داخوازینامه‌ی ژنی كورد دووا و مونیره‌ی موفتیزاده‌ش ئاماژه‌ی ب ه كار و پرۆژه‌كانی داهاتوو كرد ك ه ڕێكخراوی پرۆژه‌ی ژنی كورد و ڕێكخراوی پرۆژه‌ی مافی مرۆڤی كورد پێكهوه به‌رنامه‌ی بۆ داده‌ڕێژن و له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌ی كورددا كارای ده‌كه‌ن. دوابه‌دوای ئه‌وه‌یش د.مونزر ئه‌لفه‌زڵ ،پرۆفیسۆری یاسا و خه‌باتكارێكی ناسراوی مافی مرۆڤ وتارێكی پشتیوانی پێشكه‌ش كرد و تیایدا بایه‌خی «داخوازینامه‌ی ژنی كورد»ی خسته‌ڕوو ك ه ده‌كرێ وه‌ك دیكومێنتێكی گرنگ سوود ب ه ژنانی عێراقیش بگه‌یه‌نێت و ئافره‌تانی كورد ئه‌زموونی خۆیان ب ه ژنانی عێراقیش ببه‌خشن و ئه‌م داخوازینامه‌ی ه بتوانێت ل ه داڕشتنی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراقدا سوودی لێ وه‌ربگیرێت .د .ئه‌لفه‌زڵ خه‌باتی ژنانی كوردستانی بۆ دیموكراسی و دادپه‌روه‌ری و كۆمه‌ڵگه‌ی مهدهنی زۆر به‌رز نرخاند و هیواشی خواست ئه‌زموونی ئه‌وان بۆ عێراق بگوێزرێته‌و‌ه و ئافره‌تانی ئه‌و واڵته‌ش به‌هره‌مه‌ند بن به‌و ئه‌زموونه‌ی ك ه ژنانی كورد به‌ده‌ستیان هێناوه. فه‌وزیی ه عیززه‌دین ڕه‌شید ،ئه‌ندامی په‌رله‌مان و سه‌رۆكی لیژنه‌ی به‌رگری ل ه مافی ئافره‌ت ل ه په‌رله‌مانی كوردستان وتاری خوێندهوه و تیایدا ڕۆشنایی خسته سه‌ر ئه‌و كار ساڵی پێنجه‌م
20
119
و خه‌بات و گۆڕانكارییانه‌ی ك ه تا ئه‌و ده‌م لیژنه‌كه‌یان كاری بۆ كردووه و ،پشتیوانی ته‌واوی خۆی بۆ پرۆژه‌ی داخوازینامه‌ی ژنی كورد ده‌ربڕی و ب ه پێویستی زانی له‌په‌رله‌مان و ل ه كاتی داڕشتنی یاسادا ڕه‌چاوی ته‌واوی خاڵه‌كانی داخوازینامه‌ك ه بكرێت ،ب ه تایبه‌ت ئه‌و خااڵنه‌ی كه هێشتا ل ه كوردستاندا كاریان بۆ نهكراوه. سینیا كارێن ستۆك ،خه‌باتكارێكی مافی مرۆڤ ه و ژنێكی فینله‌ندییه ،وتارێكی خوێندهوه. جێگه‌ی خۆشحاڵی و شانازیی بوو ك ه په‌یامی پشتگیری و پیرۆزبایی خاتوو نه‌رمین عوسمان وه‌زیری ئێستای كاروباری ژنان ل ه عێراق ل ه كۆنفراسه‌كه‌دا خوێندرایه‌وه، ئاماژه‌ش ب ه په‌یامی ده‌یان ڕێكخراوی ژنان و ئافره‌تان و سه‌نته‌ره‌كانی ژنان و حیزبه‌كانی به‌شه‌كانی تری كوردستان كرا ك ه له‌به‌ر كه‌می ماو‌ه ته‌نها ئاماژه به ناوه‌كانیان درا. شایانی ئاماژه‌پێدانه كه ژماره‌یه‌ك له ژنانی چاالك و رووناكبیری رۆژهه‌اڵتی كوردستان بۆ به‌شداری له كۆنفرانسی هه‌ولێر بانگهێشتن كرابوون كه بهداخهوه له لاڵیه‌ن ده‌سه‌اڵتدارانی ئێرانه‌وه ئیزنی سه‌فه‌ر بۆ باشووری كوردستانیان پێنه‌درابوو. ل ه كۆتایی كۆنفرانسه‌كه‌دا لیژنه‌یه‌ك ك ه پێكهاتبوون له شه‌ش كه‌س ،سێ ژن و سێ پیاو وتارێكی هه‌ڵسه‌نگاندنیان پێشكه‌ش كرد و كۆنفرانسه‌كه‌یان ب ه سه‌ركه‌وتوو، داخوازینامه‌كه‌یان ب ه گرنگ و ،گفتوگۆ و دانوستانه‌كانیان ب ه شارستانی و بایه‌خدار و ،هه‌ڵوێستی سه‌رۆكی حكومه‌ت و په‌رله‌مانیان ب ه پۆزه‌تیف هه‌ڵسه‌نگاند .لیژنه‌ی هه‌ڵسه‌نگاندن بریتی بوون له: -1د.په‌ری قه‌ره‌داغی ،سه‌رۆكی ڕێكخراوی چاودێری مافی مرۆڤی كورد. -2مونیره ئه‌بووبه‌كر مه‌حه‌مه‌د ،قایمقامی قه‌زای دووكان. 3ـ گهالوێژ جه‌باری ئه‌ندامی په‌رله‌مانی كوردستان ،لیستی سه‌وز. -4زاهیر ڕۆژبه‌یانی ،جێگری سه‌رۆكی یه‌كێتی نووسه‌رانی كورد. -5به‌دران حه‌بیب ،به‌ڕێوه‌به‌ری ده‌زگای چاپ و باڵوكردنه‌وه‌ی ئاراس. -6د.نا سح غه‌فوور ،ئه‌ندامی په‌رله‌مانی كوردستان. ش شایانی باسه كه له كونفرانسی هه‌ولێر «داخوازینامه‌ی ژنی كورد» نه‌ته‌نیا پێشكه به‌ڕای گشتی كرا به‌ڵكو ئه‌و به‌ڵگه‌یه پێشكه‌ش به سه‌رۆكی حكوومه‌ت و په‌رله‌مانی كوردستان كرا به‌مه‌به‌ستی كار بۆ دابینكردنی خاڵه‌كانی .له‌وانیشه‌وه به‌ڵێنی پشتیوانی و ڕه‌چاوكردنی داخوازییه‌كان و دۆزینه‌وه‌ی میكانیزمه‌كانی به‌گه‌ڕخستن و كاراكردنی ساڵی پێنجه‌م
120
20
له‌ناو كۆمهڵگهدا ،به ڕای گشتی كورد و به «پرۆژه‌ی ژنی كورد» ،درا .ئامانج ئه‌وه‌یه كه به وه‌رگرتنی پشتیوانی و هاوكاری هه‌مهالیی ،كار و چالاڵكی شێلگیر بۆ بنیاتنانی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی به كردهوه مهدهنی و حكوومه‌تێكی به كردهوه دیموكرات له هه‌رێمه كوردییه‌كاندا وه‌گه‌ڕ بخرێت.
چەند دیمەنێك لە ئەلبوومی پرۆژەی ژنی كوردەوە
لە ڕاستەوە بۆ چەپ: نەجیبە مەحموود ،لۆرد ئەیڤبری ،بارۆنیس هێلێنا كێنیدی ،شنە هیدایەتی و مونیرە موفتیزادە ((كۆنفرانسی ڕاگەیاندنی داخوازینامەی ژنی كورد لە لەندەن))
ساڵی پێنجه‌م
20
121
باڕۆنێس هێلێنا كێنیدی لە كاتی پێشكەشكردنی داخوازینامەی ژنی كورد
ئەندامانی بەڕێوەبەری پرۆژەی ژنی كورد لە كۆنفرانسی ڕاگەیاندنی داخوازینامەی ژنی كورد لە پەرلەمانی كوردستان مەهاباد قەرەداغی ،شنە هیدایەتی ،مونیرە موفتیزادە بەڕێوەبەری كۆنفرانس :نەرمین قەرەداغی ساڵی پێنجه‌م
122
20
سەردانی ئەندامانی پ.ژ.ك بۆ لاڵی لەیال زانای تێكۆشەر لە ڕاستەوە بۆ چەپ: مونیرە موفتیزادە ،لەیاڵ زانا ،شنە هیدایەتی
سیمیناری ئەندامانی پ.ژ.ك لە ستۆكهۆڵم لە 2001-9-15 لە ڕاستەو ە بۆ چەپ: شنە هیدایەتی ،مەهاباد قەرەداغی ،مونیرە موفتیزادە
ئامادەبووانی كۆنفرانسی لەندەن ساڵی پێنجه‌م
20
123
ساڵی پێنجه‌م
124
20
مستەفا پاشای باجەاڵن
پرۆفیسۆری یاریدەدەر :ئەحمەد باوەڕ زانکۆی گەرمیان – کۆلێژی پەروەردە – بەشی مێژوو
ساڵی پێنجه‌م
20
125
ساڵی پێنجه‌م
126
20
پێشەکی: خێڵ یان ھۆزی گەورەی باجەاڵن ،بەتایبەتی لە سنووری گەرمیان و ناوچەی خانەقینی باشووری کوردستاندا ،بەیەکێک لە ھۆزە گەورەکانی کورد دادەنرێت ،کە بەزۆری لە ڕووی شوێن و ھەڵکەوتەی جوگرافی و ژیانی نیشتەجێ بوونیانەوە ،بەزۆری کەوتوونەتە ناوچەی گەرمیان و بەشێکی زۆریشیان لە گوندو دێھاتەکانی ناوچەی (بنکوورە) ی سەر بەشاری خانەقیندا نیشتە جێ بوون و بەسەر دوو بەشی یان لقی(:جموور و قازانلوو) دا ،دابەشبوون ،ھەرچەندە لەم سەروبەشندەدا ،ھەریەکەیان وەک ھۆزێکی سەربەخۆ دێنە بەرچاو .سەرەڕای ھەموو ئەوانەشیان ،کە بە سەر ناوچەکانی ڕۆژھەاڵتی کوردستان و شوێنانی تری واڵتی ئێراندا دابەشبوون .تەنانەت یەکێک بوون لەو ھۆزە کوردانەشی، کە لە سااڵنی سەدەی حەڤدەیەمی زایینی بەدواوەو دوای کۆچکردنیان لە ناوچەی دیاربەکری باکووری کوردستانەوە بۆ ڕۆژھەاڵتی کوردستان ،ھاوکات توانیویانە لە سەردەمی عەبداڵ بەگی باجەاڵن و بەتایبەتی لە ساڵی ()١٦٣٠دا ،لە دەشتی بەرفراوانی زەھاودا دەسەاڵت و (میرایەتیەکی) گەورە پێکەوە بنێن و ناوەندە سەرەکیەکەشی، بەپێی زۆرێک لە سەرچاوە مێژوویەکان لەوکاتەدا شاری (زەھاو)ی ڕۆژھەاڵتی کوردستان بووەو ماوەیەکی زۆریش وەک دەسەاڵت و میرایەتیەکی سەر بەفەرمانڕەوایەتی دەوڵەتی عوسمانی لە دەسەاڵتدا ماونەتەوە ،ھەروەھا بۆ یەکەم جاریش لەالیەن فەرمانڕەوایانی دەوڵەتی عوسمانییەوە نازناوی (پاشا) بەخشراوە بە ئەحمەد پاشای باجەاڵن ،کە لە ناوچەی پاتاقی کرماشانداو لەگەڵ نادرشای ئەفشار( )١٧٤٧ - ١٧٣٦دا کەوتۆتە جەنگەوە. بەجۆرێک پاشلکی زەھاو لە دەسەاڵت و فەرمانڕەوایەتی دا بەردوام بووە ،تاکاتی دەسەاڵت و میرایەتی عوسمان پاشای باوکی مستەفا پاشای باجەاڵن و سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەیەمی زایینی ،بەتایبەتی تا ئەوکاتەی ،کە پەیماننامەی ئەرزڕوومی دووەمی (٣١ی ئایاری )١٨٤٧لە نێوان ھەریەک لە ئێرانی قاجاری ( )١٩٢٦ -١٧٩٢و دەوڵەتی ساڵی پێنجه‌م
20
127
عوسمانیدا ،بەچاودێری و نوێنەرایەتی بەریتانیا و ڕوسیای سیزاری دەبەسترێت و ناوچەی زەھاویش دەبێتە بەشێک لە واڵتی فارس ،ھەر لێرەش بەدواوە بنەماڵەی باجەاڵن خۆیان دەدەنە پاڵ دەوڵەتی عوسمانی و بەدوای یەکدیدا بەرەو ناوچەی خانەقینی ژێر دەسەاڵتی دەوڵەتی عوسمانی دەبنەوە .واتە تا ئەوکاتەی وەک ھەر دەسەاڵت و میرنشینێکی تری کورد لە دەرئەنجامی فراوانخوازیی و ملمالنێی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی لە الیەک و ھەموو ئەو بنەمااڵنەی ،کە لە سەرەتاکانی سەدەی شازدەیەمی زاینییەوە، کاروباری واڵتی ئێرانیان کەوتۆتە دەستەوە ،ھەر لە سەفەوی ،ئەفشاری ،زەندی ،قاجاری و ھاوکات جگە لە دەستێوەردانی واڵتانی دەرەکی و سیاسەتی (سینتراڵیەتی) دەوڵەتی عوسمانی بۆ کوتایی ھێنانی دەسەاڵتی میرنشینە کوردییەکان و گەڕانەوەی دەسەاڵتی ناوەندگەرای دەوڵەتی عوسمانی بۆ ناوچە دوورە دەستەکان .ھەموو ئەمانەش بەسەر یەکەوە بوونەتە مایەی ئەوەی ئەم میرنشینەی کوردیش لە بار ببرێ و کۆتایی بە دەسەاڵت و فەرمانڕەوایەتی بھێنرێت .بەاڵم وەکتر کۆمەڵێک کەسایەتی و میرو فەرمانڕەوای جۆر بەجۆریان تیا ھەڵکەوتووەو ھەریەکەو لەسەردەم و لە قۆناغی دیاریکراوی خۆیدا کاروباری بەڕێوە بردووە ،یەکێک لەوانەش ،کە بەدوا پاشای باجەاڵن ناو دەبرێت و شان بەشانی ئەوەش لە ماوەی ھەردوو دەسەاڵتی دەوڵەتی عوسمانی و فەرمانڕەوایانی ئینگلیز و تەنانەت حکومەتی کاتی عێراقیشدا دەسەاڵتی پێ سپێردرابێت ،ئەویش بۆ خۆی مستەفا پاشای باجەاڵن بووە ،کە ھەڵ دەگرێت وەک کاری نووسین و توێژینەوەی زانستی یەک (ماستەرنامە) ی گرنگی لە بارەوە بنووسرێت ،بەتایبەتی بۆ توێژەرو کەسانێک ،کە زمانی تورکی بە باشی بزانن و ھاوکات بشتوانن سوود لە نامەخانەو ئەرشیفخانەی (دەوڵەمەندی) دەوڵەتی عوسمانی و دواتر بەڵگەنامەو دیکۆمینتەکانی بەریتانیای گەورەی سااڵنی جەنگی یەکەمی جیھانی و تەنانەت دوای جەنگیش وەربگرن. کورتەیەک سەبارەت بە کەسایەتی و سەربردەی ژیانی مستەفا پاشای باجەاڵن مستەفا پاشای باجەاڵن دەبێتە کوڕی عوسمان پاشای کوڕی ئەحمەد پاشای کوڕی قادرپاشای کوڕی عەبدوڵاڵ پاشای کوڕی ئەحمەد پاشای کوڕی ئاسف بەگی کوڕی عەبدوڵاڵ بەگی باجەاڵن و ھاوکات لە سەرکردەکانی بنەماڵەی باجەاڵن و میرایەتیی باجەاڵن و ناودارانی شار خانەقین بووە ،کە لە سااڵن و سەدەکانی ڕابردوودا و بەتایبەتی لە ماوەی فەرمانڕەوایەتی دەوڵەتی عوسمانیدا ،خاوەنی دەسەاڵت و میرایەتیەکی گەورەو بەرفراوان بوون لە ناوچەی (دەرنە) و دەشتی (زەھاو) دا .بەپێی سەربوردەو ساڵی پێنجه‌م
128
20
یاداشتەکانی ھەریەک لە ڕەئووف حاجی حەسەنی بەحرانی ( )١٩٦٣ -١٨٩٧و ناوەرۆکی نامەکانی (سکرتێرەی ڕۆژھەاڵتی بەریتانیای گەورە) گرتروود مارگرێت لۆسیان بیڵ ،)١٩٢٦ – ١٨٦٨( Gertrud. L. Beellکە لەماوەی داگیرکاری بەریتانیادا لە عێراق و ھەروەھا زۆر لە نزیکیشەوە مستەفا پاشای باجەاڵنی ناسیووەو تەنانەت میوان داریشی کردووە ،مستەفا پاشای باجەاڵن لە ساڵی ()١٨٤١دا ،ھاتۆتە دونیاوەو سەرەتاکانی خوێندنی ھەر لە شاری خانەقین و ناوەندە ئایینی و حوجرەی ئەوکاتەی شارەوە دەست پێکردووەو دواتریش بە مەبەستی درێژەدان بەپرۆسەی زانست و خوێندن سەردانی ئەستانە (ئەستەمبووڵ) ی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی کردووە. سەرەڕای ھەموو ئەوانەش بەزۆری باب و باپیرانی بنەماڵەکەیان ،لەالیەن فەرمانڕەوایانی دەوڵەتی عوسمانییەوە ،سەرەڕای (پلەی پاشایەتی) لە قۆناغی جیا جیادا زۆر جاریش پۆستی جۆر بەجۆری بەڕێوەبردن و فەرمانڕەوایەتیشیان پێ سپێردراوە ،بەوەی ئەم ھۆزەی کورد ھێزی چەکدارو پشتیوانێکی بەردەوام و بەرچاوی دەسەاڵتیان بوون لە عێراقی ئەوکاتەی ژێر دەسەاڵتی عوسمانی دا .ھاوکات خۆیشی واتە مستەفا پاشا وەک کەسایەتیەکی دیارو ھاوچەرخی کۆتاییەکانی سااڵنی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتاکانی سەدەی بیستەمی ڕابردوو چ لە ماوەی فەرمانڕەوایەتی دەوڵەتی عوسمانی و دواتریش چ لەسەردەمی ئینگلیز و حکومەتی کاتی عێراق (٢٥ی تشرینی یەکەمی ٢٣ - ١٩٢٠ی ئابی )١٩٢١دا ،بۆ ماوەیەکی زۆر لە کاروباری ئیداری و بەڕێوەبردنی دەزگاکانی دەوڵەتی عوسمانی و دواتر ئینگلیزشیدا ،کاری پێ سپێردراوە ،بۆ نموونە ماوەیەک کراوەتە حاکمی شارەکانی ئەو دەمانەی وەک :ویالیەتی خەرپوت و عەزیزیە و بەدرەو ھەروەھا شاری مەندەلی سەرسنووری ئێران ،ھاوکات بەپێی نووسین و لێکدانەوەی مێجەر سۆن )١٩٢٣ - ١٨٨١( Ely banister soaneی حاکمی شاری خانەقین لە سەردەمی داگیرکاریی بەریتانیادا ،کە لە کۆتاییەکانی ساڵی ()١٩١٧دا دەستیان بەسەردا گرتووەو مێجەر سۆنیان بەحاکمی ئیداری شارەکە دەستنیشانکردووە .ھەروەھا مستەفا پاشای باجەاڵنیش کە بۆخۆی شارەزاییەکیی قووڵی لە بارەی عەرەبەکانی ئەم ھەرێمانەوە پەیدا کردووە و وەک ئەوەی بە ھەمان شێوە شارەزایشی لە بارەی ھۆزە کوردییەکانی باشووری کوردستانیشەوە ھەبووە .دواتریش لە ڕۆژگاری بەرپابوونی ڕاپەڕین و شۆڕشی (٣٠ی حوزەیرانی )١٩٢٠دا لە عێراق و دژی داگیرکاریی و سیستەمی ئینتدابی بەریتانیا، بەپێی گێرانەوەی مامۆستا ڕەفیق حیلمی ( )١٩٦٠ -١٨٩لە یاداشتەکانی داو وەک ئەوەی ئەو بە مستەفا بەگی کۆنە قائمقام ناوی بردووەو ماوەیەکیش لە شاری بەسرە ژیانی بەسەربردووە ،ھاوکات ھەر لەو دەمانەشدا ھاوڕێیەکی زۆر نزیکی شێخ تاڵیب ساڵی پێنجه‌م
20
129
ئەلنەقیب ( )١٩٢٩ - ١٨٧١ی یەکەمین وەزیری ناوخۆی عێراق بووە لە سەروبەندی پێکھێنانی یەکەمین حکومەتی کاتی لە عێراق (٢٥ی تشرینی یەکەمی ٢٣ -١٩٢٠ی ئابی ،)١٩٢١بەسەرۆکایەتی عەبدولڕەحمان ئەلنەقیبی گەیالنی (،)١٩٢٧ - ١٨٤٥ تەنانەت مامۆستا ڕەفیق حیلمی لە بارەی مستەفای پاشای باجەاڵنەوە نووسیویەتی: ((یەکێک بووە لەو کوردانەی کە ئەمانبیستەوە لەگەڵ نیشتمان پەروەرەکانی عەرەب بۆ سەربەخۆیی عێراق تێکۆشاوە ))...و ھاوکات لەودەمانەشدا ((خەریکی ئەوە بوون کە الوە نیشتمان پەروەرەکانی کوردو عەرەب لە یەکدی نزیک بخەنەوە.))...شانبەشانی ھەموو ئەوانەش لەدرێژەی نووسین و یاداشتەکانیدا مامۆستا ڕەفیق حیلمی باسی لەوەشکردووە :لەودەمانەدا ئەو واتە مستەفا بەگ لە شاری بەغدا بووەو لەگەڵ ھەریەک لە کەریمی حاجی عەبدوڵاڵی کەرکووکی و فایەق تۆفیقی تاپۆ و ڕەفیقی مەحامی برای فایەقی تاپۆدا سەردانی ماڵی مستەفا بەگیان کردووە ،کە لەودەمانەدا ماڵەکەی لە تەپەی کورد (تپەالکرد) بووەو یەکێک بووە لەو کەسایەتییە کوردە چاالکانەی ،کە لەو ڕۆژگارەدا ڕووبەڕووی سیاسەتی داگیرکاری ئینگلیزەکان بۆتەوە. جگە لەوەش وەک دەگوترێت ھەر لەسەرەتای بیستەکانی سەدەی بیستەمی ڕابردووداو بەماوەیەک ،پێش کۆچی دوایی بۆ ماوەی چەند مانگێک لەالیەن حکومەتی عێراقەوەو بەپێی بڕیارێک ،کە لەالیەن عەبدولڕەحمان نەقیبی ( )١٩٢٧ - ١٨٤٥سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی حکومەتی عێراقەوە واژۆی لە سەرکراوە ،پۆستی قائیمقامیەتی شاری خانەقینی پێ سپێردراوە .بەاڵم لە بەر گەورەیی و ھەڵکشانی تەمەن و باری تەندروستی ھێندە پێی نەکراوە بەردەوام پەیوەندی بە کاروباری ڕۆژانەی خۆیەوە بکات و دواتریش کۆچی دوایی کردووە .ھەروەھا ھەر لەو ماوەیەشدا ھەر یەک لە مستەفا پاشای باجەاڵن و عەجیل پاشای ئەلسەمەرمەد ( )١٩٢٩ – ١٨٦٣و قەزوینی لەوانە بوون ،کە لەالیەن سیر برسی کۆکسی )١٩٣٧ - ١٨٦٤( percy cox Sirنوێنەری بااڵی بەریتانیاوە لە عێراق ڕێزێکی زۆری لێگرتوون و ھاوکات جێی باوەڕو ڕاوێژ کردن و سیقەی بەردەوامی بوون، وەک کەسایەتیش بەھەمان شێوە مێجەر سۆنی حاکمی شاری خانەقینی ئەوکاتە لە بارەی پێگەیشتنی ھەستی نەتەوایەتیی و ئاستی کوردایەتیی مستەفاپاشای باجەاڵنەوە نووسیویەتی(( :لە بنچینەدا کوردەو کوردێکی بێ غەلوغەشەو لە تۆرەمەیەکی کرمانجیەو کەس وەکو ئەو مێژووی بنەماڵە کوردە کرمانجیەکانی نە ناسیووە (انە کردی بکل معنی الکلمە و من اێل کرمانجی نقی).
ساڵی پێنجه‌م
130
20
بەاڵم بەماوەیەک ،پێش بەرپابوونی شۆڕشی دەستووری تورکیا لە ساڵی ()١٩٠٨ دا بەڕێبەرایەتی حیزبی (ئیتیحادو تەرەقی) لە تورکیای عوسمانی و ھاوکات بە ھۆی نەگونجان و جیاوازی بیرو بۆچوونییەوە لەگەڵ فەرمانڕەوایانی دەوڵەتی عوسمانی و بە تۆمەتی خیانەتکردن لە دەوڵەتی عوسمانی ،بۆ ماوەی چەند ساڵێک دوورخراوەتەوە بۆ ئەستەمبوڵ و تەنانەت لەوبارەیەشەوە دادگایی کراوە ،بەاڵم ئەو سەربەرزانە توانیویەتی لە بەردەم دادگادا داکۆکی لە خۆی بکات و تەنانەت یەکێک لە قسەکانیشی لە کاتی لێپێچینەوەو دادگایی کردنیدا ئەوەی بووە ،کە بە ڕاشکاوییەوە وتوویەتی(( :من خائین نیم بەرانبەر بە نیشتمان و خاکی واڵت ،بەڵکو ئەوانە خائین بوون ،کە سازشیان لەسەر خاکی باب و باپیران کرد لە ناوچەی (دەرنە و زەھاو)دا ،بەپێی بنەماکانی ڕێککەوتنامەی ئەرزڕۆمی دووەمی (٣١ی ئایاری ،)١٨٤٧بەاڵم من ھەموو ھەوڵێکی خۆم ئەخەمە گەڕ بۆ گەڕاندنەوەی ئەوخاکە .))..ھەروەھا لەم بارەیەشەوە واتە لە بارەی ناکۆکیەکانی نێوان مستەفا پاشای باجەاڵن و فەرمانڕەوایانی دەوڵەتی عوسمانیەوە ڕاپۆرتەکانی بەریتانیای گەورە خۆیان بەوردی جەختیان لەسەر ئەم الیەن و بارودۆخە کردۆتەوەو وەک ئەوەی لە بەشێکی ڕاپۆرتێکیاندا ھاتووە(( :ناکۆکیەکی بەردەوام لە نێوان مستەفا پاشای باجەاڵن و حکومەتی عوسمانیدا ھەبوو ،چەندین ساڵ لە سایەی ئەو ڕژێمە کۆنەدا وەک دوورخراوەیەک ،لە کۆنستانتینۆپل مابووەو ھەمیشە بە چاوی گومانەوە ،لەالیەن تورکەکانەوە تەماشا کراوە ،لەبەر ئەوەی الیەنگیری ئینگلیزەکان بووەو لە ساڵی ()١٩١٢دا ،بۆ ماوەیەک وەک گومان لێکراوێکی سیاسی لە شاری بەغدا دەست بەسەر کرابوو .))..تا ئەوکاتەی بەپێی بڕیار و فەرمانێکی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەمی عوسمانی ( ،)١٩٠٩ - ١٨٧٦کە زۆر پێی سەرسام بووە لە زیندان و ژیانی دوورخراوەیی ئازاد دەکرێت و پلەی (پاشایەتی) پێ دەبەخشرێت و دووبارە دەگەڕێتە واڵت و نێوکەس و کارەکەی .ھەرچەندە لێرەش بەدواوە وەک کەسایەتیەک ،دژ بە تورکەکان ڕاپەڕیوەو چەندین جاریش دوورخراوەتەوەو تەنانەت لە شەڕی نێوان ھۆزەکانیشدا ناو و شۆرەتێکی بە جەرگانەی ھەبووەو ھاریکارێکی بە ھێز و بەحەماس بووە بۆ ھەر پرۆژەیەک ،کە سەربەخۆیی کوردستانی لە پشتەوە بوو بێت ،لەگەڵ ئەوەشدا و ھەروەھا لە ڕووی کۆمەاڵتیشەوە ،پەیوەندیەکی ژن و ژن خوازی لەگەڵ بنەماڵە ئەرستۆ کراتەکانی بابانیەکاندا ھەبووە ،کە لە کۆنترین و پاکژترین بنەماڵەی کورد بوون لە باشووری کوردستاندا .بەوەی بۆ یەکەم جار و لە ماوەیەکدا عادیلە خاتوونی کچی عەبدولقادرپاشای بابانی کە دەبێتە خوشکی مەجید پاشای بابانی قائمقامی شاری کفری لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا کردۆتە ھاوسەری خۆی. ساڵی پێنجه‌م
20
131
سەرەڕای ئەوەش لە سااڵن و لە ماوەی بەرپابوونی جەنگی یەکەمی جیھانی (- ١٩١٤ )١٩١٨و لە دەرئەنجامی لەشکر کێشی و داگیرکاریی سوپای ڕووسیای سیزاریشدا ،بۆ ناوچەکانی باشووری کوردستان و شاری خانەقین و ناوچەی گەرمیان .لە ساڵی ()١٩١٦ دا ،شان بەشانی کۆمەاڵنی خەڵکی ناوچەکەو خزم و کەس و کارەکەیدا ڕوو بە ڕوویان بۆتەوەو دواتریش بە ناچارییەوە ھەاڵتووەو پەنای بردۆتە بەر فەرمانڕەوایانی بەریتانیای داگیرکەر لە شاری بەغداو ناوچەکانی ژێر دەسەاڵتی بەریتانیاو مانەوەی وەک میوانێک الی فەرمانڕەوایانی بەریتانیا .کەچی لەگەڵ ئەوەشداو بۆ ئەوەی لێرەشەوە بتوانێت کێشەی ڕەوای ھاواڵتیانی شارو ناوچەکەی بخاتە بەردەم دەسەاڵتدارانی ئینگلیز .جگە لە ھەاڵتنی خێزانەکەشی ،کە ناوی (عیسمەت خانم) بووە (دیارە ھاوسەری دووەمی بووە). بە ھاوکاری و پاراستنی گروپێک لە ئەندامانی ھۆزی (باجەاڵن) بۆ (چیای باخچە) ی باشووری شاری خانەقین و دەست بە سەراگرتنی سەروەت و سامان و ماڵەکەی لەالیەن ھێزەکانی ڕووسیای سیزاری داگیرکەرەوە .شانبەشانی ھەموو ئەوانەش مستەفا پاشای باجەاڵن ،ھەرچەندە لێرە بەدواوە وەک سەرۆکی ھۆزی گەورەی باجەاڵن و وەک کەسایەتیەکی ،بەتەمەنی ،دڵڕەقی خاوەن بڕیاری سەر بە ئینگلیزەکان ھاتۆتە بەرچاو، تا ئەو ڕادەیەی ،کە ھەموو دەسەاڵت و سەروەت و سامانێکی خۆی وەک قوربانیەک و خۆی خستۆتە مەترسیەوە بەرانبەر بەو بەڵێنەی ،کە دوای داگیرکردنی شاری بەغدا بە ئینگلیزەکانی داوە .چونکە ھەر لە داگیرکردنی شاری بەغدا بەدواوە لەالیەن ھێزەکانی بەریتانیاوەو بەتایبەتی لە ڕێکەوتی (١١ی مارتی )١٩١٧دا ،بە فەرماندەیی جنەراڵ فردریک ستانلی مۆد ،کەچی فەرماندە بەریتانیەکان کەوتوونەتە ھەوڵی ئەوەی پەیوەندی بە کوردەکان و خێڵە کوردەکانەوە بکەن بۆ ئەوەی ببنە ھاوکاریان ،جا یەکێک لەوانەش بە پێی بەڵگەنامەکانی بەریتانیا خۆیان مستەفا پاشای باجەاڵن بووە ،لە ناوچەی خانەقین ،کە دواترو پاش ئاشکرابوونی شێوازی پەیوەندی کردنی لەگەڵ بەریتانیادا، ھەر بۆیە لەالیەن فەرماندەی سوپای شەشەمی عوسمانی عەلی ئیحسان پاشاوە (١٨٨٢ – ،)١٩٥٧کە بنکەی سەرەکی ھێزەکانیان لەو دەمانەدا لە شاری کفری بووە .زۆر بە توندی ھەڕەشەی لێکراوە ،بەوەی کە گوایە چەند نامەیەکی مستەفا پاشای باجەاڵنی دەست کەوتبوو ،کە بۆ ھێزەکانی سوپای بەریتانیای داگیرکەری ناردبوو لە نزیک شارۆچکەی شارەبان (مقدادیە) و عەلی ئیحسان پاشای عوسمانیش الی خۆیەوە بەڵێنی تۆڵەکردنەوەی لێ دەدات.
ساڵی پێنجه‌م
132
20
کەچی لە کاتێکیشدا ،کە بە ناچارییەوە پەنای بردۆتە بەر فەرمانڕەوایانی بەریتانیا لە شاری بەغدا ،بەھەمان شێوە ئەوانیش بە بەردەوامی دڵیان لێی کرمێ بووەو زۆر بە قێزەونیەوە سەیریانکردووەو ڕێزیان لێگرتووە ،وەک ئەوەی سکرتێرەی ڕۆژ ھەاڵتی بەریتانی گێرتروود لۆسیان بێڵ لە دووتوێی نامەیەکی (شەخسی و نھێنی) خۆیدا و بەتایبەتی لە ڕێکەوتی (٩ی مایسی )١٩٢٠دا ،کە بۆ باوکی نووسیویەتی ،لە بارەی مستەفا پاشای باجەاڵن و خێزان و خانەوادەکەیەوە دەنووسێت(( :ڕۆژی ھەینی مستەفا پاشای باجەاڵن سەردانی کردم و زۆر الم دانیشت ،ئەی .تی .ویڵسۆن نامەیەکی توندی بۆ ناردبوو و ئاگاداری کردبوو ،کە ھەقی بەسەر ھیچەوە نەبێت و بچێت بەالی کاری خۆیەوە ،لەبەر ئەوەی مستەفا پاشا تکای بۆ ئەم و ئەو کردبوو ،بەاڵم وەاڵمەکە بەتەواوی ڕوو شکێنییەکی ناپێویست بوو .داماوە مستەفا پاشا بۆ پۆزش ھێنانەوە لە ڕێگەی منەوە و دەیوت پێی بڵێ کەوا ((انکسر خاگرە)) ،واتە خاتری نەگرتووم و شەرمەزاری الی خەڵکی کردووم .دوێنێ ژنەکەشی ھاتە الم چایەکم لەگەڵ بخواتەوەو تا دوای ڕەمەزان ناڕواتەوە بۆ خانەقین و ھەر لە بەغدا لە ماڵی باوکی دەمێنێتەوە ئەگەر پاشا مۆڵەتی بدات ،ژنێکی ژیرو ئاقڵەو دەزانێت چۆن دڵی مێردەکەی ڕازی بکات.)).. تەنانەت مستەفا پاشا لە ماوەی ھاتنیدا بۆ شاری بەغدا(( :پاڕایەوە کە باشتر وایە ئەفسەرێکی سیاسی بەریتانی بۆ دیاری بکرێ بۆ پاراستنی بەرژەوەندی دانیشتوان)) ی شاری خانەقین لە تاو داگیرکاری و تااڵنی ڕووسیای داگیرکەر ،بەاڵم کاتێک پێشنیارو: ((ڕوونکردنەوەکەی پاشا خرایە بەردەم فەرماندەی سوپا ،ترسی ئەوەی ھەبوو ،کە ڕەنگە دەست نیشانکردنی کاربەدەستێکی بەریتانی ببێتە سۆنگەی ناکۆکیەکی قورس لەگەڵ ڕووسەکاندا .))...ھەروەھا یەکێکی دی لە ڕوونکردنەوەکانی مستەفا پاشای باجەاڵن الی فەرمانڕەوایانی بەریتانیا و بوونی سوپای ڕووس لە ناوچەکەدا ئەوەی بووە، کە وتوویەتی(( :کوردەکان تێگەیشتوون ،بوونی ڕووسەکان شتێکی پێویستە ،بەاڵم لێمان پاڕانەوە زۆر لە ڕووسەکان بکەین کۆتایی بە تااڵنی و توندو تیژی بێنن و بە جۆرێک بجووڵێنەوە ،کە لە سوپایەکی پێشکەوتووی داگیرکەر بوەشێتەوە .))...وەک ئەوەی میس لۆسیان بێڵ لە چوارچێوەی نامەیەکی پێشتریشی دا ،کە لە ڕێکەوتی١٧( :ی کانوونی یەکەمی )١٩١٧دا ،ھەمیسان بۆ باوک و دایکی ناردۆتەوە ،لە بەشێکیدا و بۆ جارێکی دی لە بارەی مستەفا پاشای باجەاڵنەوە دەنووسێت(( :جنەراڵ ھۆڵدسوێرس پیاوێکی خۆش مەشرەبەو سەرەو کاری کۆمەڵێک تەویلە دەکات ،کە دووھەزار ئەسپیان تێدایە ،پێم بڵێ :مستەفا پاشات لە بیرە ؟ ئەم پیاوە کوردێکی دەسەاڵتدارو دەسڕۆی شاری خانەقینە لە سەر سنووری ئێران ( )١٩٢١ - ١٨٤١و لە مانگی مایسەوە ھاتۆتە ساڵی پێنجه‌م
20
133
ئێرە ))...واتە ھاتۆتە شاری بەغدا(( ،پاش ئەوەی ڕووسەکان بێ ماڵ و حاڵیانکرد کاتێک لەوێ بوون ،من ساڵی ١٩١١الی ئەو ماومەتەوەو زۆی ھاوکاری کردم ،ھەفتەی پێشوو ژنەکەی گەیشتە ئێرە و ڕوخسارێکی جوان و قەشەنگی ھەیەو وەک زۆربەی کوردەکان سوورو سپی و ناسکە و ھاوینی ڕابردووی لە چیاکان و ناو ھۆزو خێڵەکاندا بەسەر بردووە و پاش ئەوەی ڕووس خانەقینیان بە جێ ھێشت گەڕایەوە ئەوێ.))... بەاڵم سەبارەت بە ڕێکەوتی ساڵ و کاتی کۆچی دوایی و لە دونیا دەرچوونی ،ئەوا بەپێی ژمارە ( )٤٩ی ،ھەفتەنامەی (پێشکەوتن -التقدم) کە لە ڕێکەوتی ( ٣١ی مارتی )١٩٢١ دا ،کە الیەن ئینگلیزەکانەوە و بەتایبەتی لە الیەن حاکمی سیاسی ئەوکاتەی شاری سلێمانی مێجەر سۆنەوە باڵوکراوەتەوە ،ئەوا لە بارەی کۆچی دوایی مستەفا پاشای باجەاڵنەوە و وەک پرسە نامەو ھەواڵێکی گرنگی ئەو دەمانە لە ژێر سەردێڕی( :جەناب مستەفا پاشای باجەاڵن) دا نووسیویەتی(( :بە تە ئەسوفێکی تەواو زانراوە ،کە جەناب مستەفا پاشا ،یەکێک بوو لە گەورەکانی تائیفەی باجەاڵن ئەمری خوای کردووە ،لە عومری خۆیدا ،ھەموو وەخت بۆ ئەمنیەت و ئاسایشی مەملەکەت زۆر تێدەکۆشا و بە عەدالەتی و دڵپاکی ناوبانگی ھەبوو ،لە پاش ھاتنی ئینگلیز ،بۆ پێشکەوتنی واڵتی خۆی زۆر ھەوڵی داوەو ڕۆیشتنی بۆ ئەو دونیا سەبەبی دڵگرانیە بۆ ھەموو ،))...ماوەتەوە بڵێین :ھۆکاری مردنەکەشی ھەر بەپێی گێڕانەوەی میس بیڵ بە ھۆی نەخۆشیەکی کتوپڕی وەک (جەڵتەی میشک) ەوە بووەو دواتریش ھەر لە شاری خانەقین و لەو مزگەوتەیدا نێژراوە ،کە بەناوی خۆیەوە واتە مزگەوتی (مستەفا بەگ) ناوزەد کراوە. ھەرچەندە ھەندێ سەرچاوە ،لەوەدا بەڕوونی کەوتوونەتە ھەڵەوە بەوەی ،کە نووسیویانە: بەچەند مانگێک دوای تاج لە سەرنانی (تتویج) مەلیک فەیسەڵی یەکەمی عێراق کۆچی دوایی کردبێت ،چونکە زۆر ڕوونە ،کە مەلیک فەیسەڵی یەکەم لە دەرئەنجامی کۆنگرەی قاھیرە (٣٠ -١٢ی مارتی )١٩٢١و دواتریش لە ڕێوڕەسمێکی جەماوەری گەورەدا ،کە لە گۆڕەپانی (برج الساعە)ی شاری بەغدا بەڕێوە چووەو لەڕێکەوتی ( ١٨ژی الحجە ١٣٩٩ کۆچی) بەرانبەر بە ساڵی ( ٢٣ی ئابی ١٩٢١زایینی)دا ،وەک مەلیکی عێراق دەسەاڵتی کەوتۆتە دەستەوەو تاجی شاھانەی لەسەر نراوە .واتە لەوکات و سەروبەندەدا ،کە مەلیک فەیسەڵی یەکەمی عێراق دەسەاڵتی کەوتۆتە دەستەوە ،مستەفا پاشای باجەاڵن نزیکەی چوار مانگی تەواو بووە ،کە لە دونیا دەرچووەو کۆچی دوایی کردووەو تەنانەت ھیچ نەوەیەکی ئەوتۆشی لە پاش خۆی بەجێ نەھێشتووە ،کەچی بەپێچەوانەوە عەبدوڵاڵ بەگی برای ،بەسەریەکەوە ( )٨کوڕی ھەبووە .ھەروەھا زۆرجاریش باس لەوەکراوە، کە پاش دوورخستنەوەی شێخ مەحموودی حەفید ( )١٩٥٦ - ١٨٨١لە کوردستان، ساڵی پێنجه‌م
134
20
کەسایەتیەکی وەک مستەفا پاشای باجەاڵن ،ئەمیش یەکێک بووە لەوانەی ،کە وەک بەدیلی شێخ مەحموودی حەفید لەالیەن فەرمانڕەوایانی ئینگلیزەوە ناوی ھاتووە بۆ ئەوەی بکرێتە حکومداری باشووری کوردستان ،سەرەڕای ئەوەش وەک دەگوترێت یەکێک بووە لەوانەی ،کە دەستنیشانکراوە بۆ ئەنجومەنی سەردارێتی (مجلس السیادە) لە عێراقداو بەتایبەتی لەگەڵ ھەریەک لە عەجیل پاشای سەمەرمەد و ھادی قەزوینی خەڵکی شاری حیللەدا و لەماوەی حکومداریەتی بەریتانیاو بەتایبەتی نوێنەری بااڵی بەریتانیا لە عێراق سیر پیرسی کۆکسدا .وەک پێشتریش ئاماژەی بۆکرا تورکەکان ڕقێکێکی بێ وێنەیان لە کەسایەتیەکی وەک مستەفا پاشادەبووەو بەردەوام وەک کەسێکی سەر بە بەریتانیاو فەرمانڕەوایانی بەریتانیا مامەڵەیان لەگەڵدا کردووە ،تەنانەت بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەمەش فەرمانڕەوایانی بەریتانیا لە ڕاپۆرتێکی فەرمی خۆیاندا و بەناونیشانی(( :باقوبە ١٠ /ی نیسانی ))١٩٢١زۆر بەوردییەوە ئاماژەیان بۆ ئەمەکردووەو لەم بارەیەوەو لە درێژەی ڕاپۆرتەکەیاندا نووسیویانە کە گوایە لە ڕێکەوتی (٢٦ی مارتی )١٩٢١دا، الفیتەیەک بەھێڵێکی پان و لەنێو بازاڕی شاری خانەقینی ئەوکاتەدا بەئیمزای مستەفا کەمال ( )١٩٣٨ -١٨٨٣ھەڵواسراوەو تیایدا نووسراووە(( :ئێستا کاتی ھاتنی مستەفا کەمال پاشاو سەربازەکانی تورکە بۆ عێراق و دژایەتیکردن و شەڕی بەریتانیانیەکان، کاتێک دێین ھەموو ئەوکەسانەی کەلەگەڵ فەرمانڕەوایانی بەریتانیا کاریانکردووە ،سزایان دەدەین و زیندانیان دەکەین و لەکار و وەزیفەکانیان دەریان دەکەین ،قائمقامێکی وەک مستەفا پاشا (مەبەستی لە مستەفاپاشای باجەاڵنە ڕ -ب) کە ئێستا مردووە ،کاتی خۆی خاوەنی زەوی و زارێکی بەرفراوانبووە ،سەرەڕای مردنیی .بەاڵم زەوی و زارەکەی ماوە، کە ھاتین دەست بەسەر ھەموو شتێکیدا دەگرین و دەست بەسەر ھەموو موڵکەکانیشیدا دەگرین)) و ھەروەھا ڕاپۆرت و بەڵگەنامە بەریتانیەکە جەختی لەسەر ئەوەشکردۆتەوە، تەنانەت تورکەکان ھەڕەشەی کوشتن و تۆڵەکردنەوەشیان لەو جوولەکانەش کردۆتەوە، کە ساڵەھای ساڵ بووە لە شاری خانەقین دابوون وەک ئەوەی لەبەشێکی تریدا ھاتووە کە نووسیویەتی(( :ماڵ وموڵکی جوولەکەکانیش دەبەن و خۆشیان دەکوژن)) .ئەوەی شایانی باس بێت کەسایەتیەکی وەک :مستەفا پاشای باجەاڵن سەرەڕای بەڕێوەبردنی کاروباری کۆمەاڵیەتیی و سیاسی و ئیداری لە ھەموو ئەو شارو شارۆچکەو شوێنانەی، کە تیایاندا کاروباری گرتۆتە ئەستۆوە ،ھاوکات کەسایەتیەکی ڕووناکبیرو ئەدەب دۆست و وەک دەوترێت شارەزاییەکی بەرچاویشی لە زمانەکانی :کوردی ،عەرەبی ،تورکی و فارسی دا ھەبووەو بەردەوام دیوەخان و مەجلیسی ماڵەکەی گەرم گوڕیەکی بەرچاوی بە خۆیەوە بینیوەو بە بەردەوامی زۆرێک لە ئەدیب و نووسەرو ڕووناکبیرانی ئەودەمانە چ ساڵی پێنجه‌م
20
135
لە شاری بەغداو چ لە خانەقین و دەوروبەریدا سەردانییان کردووەو ڕاوبۆچوونی خۆیان لەگەڵدا گۆڕیوەتەوە ،جگە لەوەش وەک دەوترێت مستەفا پاشا شارەزایی بەرچاوی ھەبووە لەیاری (شەترەنج) دا و ھاوکات بۆ خۆی جێی سەرنجی زۆرێک لەوانە بووە ،کە بە بەردەوامی سەردانییان کردووە و یارییان لەگەڵدا کردووە ،لەوانە :شاعیری ناسراوی کورد شێخ ڕەزای تاڵەبانی ( ،)١٩١٠ - ١٨٣٧کە پەیوەندیەکی دۆستانەی گەرم و گوڕ لەنێوانیاندا ھەبووەو تەنانەت شێخ ڕەزای تاڵەبانی بە مستەفا بەگ ناوی بردووەو جا بۆیە ھیچ بە دووریشی نازانین ئەم کورتە شیعرەی شێخ ڕەزای تاڵەبانی ئەودەمانە نووسرابێت ،کە ھێشتا مستەفا بەگ نازناوی (پاشا) وەرنەگرتبێت ،ماوەتەوە بڵێین: کورتە شیعرەکەی شێخ ڕەزای تاڵەبانی کە بەناویشانی(( :کەش و فشکردنی بەگ)) ەوەیەو سەبارەت بە یاری شەترەنج و ئەو بارودۆخەی ،کە لە نێوانیاندا سەرچاوەی گرتووە ،شێخ ڕەزا وەک نەریتی تایبەتی خۆی زۆر بێ ڕەحمانە پالری شیعری خۆیشی لەمیش گرتووەو بەگ و پاشای باجەاڵنی کش کردووە.وەک ئەوەی لەم بارەیەوەو بەزمانێکی شیعری و بە ھەجوو و داشۆرینێکی بێ وێنەوە سەبارەت بەمستەفا پاشای باجەاڵن نووسیویەتی: لە بەگ وابوو کە من ماتم کشی کرد کە من ھەستام ئەو داماو و فشی کرد گەھێ سەیرانی سەرگون بوو گەھێ کێر حەقیقەت مستەفا بەگ گەردشی کرد دەبوو باوکی سەگی ناو نایە ئەمما بەگی ناو نا قوڕمساغ یاغنشی کرد ھەروەھا پەیوەندی لەگەڵ حاجی ئیبراھیم بەگی کوڕی سلێمان بەگی کوڕی حەمەپاشای جاف ( )١٩٥٢ - ١٨٧٩لە ناوچەی دەککەی سەر بە شاری خانەقین و مامۆستا ڕەفیق حیلمی و فایەقی تاپۆ ،کە پێشتریش تاڕادەیەک لە باسکردنی ڕۆژگاری ڕاپەڕین و شۆڕشی ( ٣٠حوزەیرانی )١٩٢٠دا لە شاری بەغدا ئاماژەیان بۆکراوە.
ساڵی پێنجه‌م
136
20
پەراوێزو سەرچاوەکان:
مظاهر باجالن ،ايل باجالن از صفوية تاعصر حاضر ،حكمرانان و حوادث تاريخى باجالنهاى عراق ،زهاب،لرستان و قزوين ( ،قزوين ،) 1390 :ص .9 جمال بابان ،نڤرە الی تاریخ عشیرتی (پشدر – المیراودلیین) و باجەاڵن (باجالن) ،گۆڤاری کۆڕی زانیاریعێراق ،دەستەی کورد ،بەرگی ( ،)٢٤ - ٢٣القسم العربی( ،بەغدا ،)١٩٩٢ :ێ .٢٥٥ رؤوف البحرانى ،مذكرات رؤوف البحرانى ،لمحات عن وضع العراق منذ أواخر العهد العثمانى ،1920 -1900الجزء االول ( ،بغداد ،) 1993 :ص . 114 ڕەئۆوف بەحرانی :لە ( ١٥کانوونی یەکەمی )١٨٩٧لەشاری بەغدا ھاتۆتە دونیاوەو ھەرلێرەشەوە پلەکانیخوێندنی دەست پێکردووەو لە ( ١٢ی ئەیلولی )١٩١٥دا ،پەیوەندی کردۆتە ڕیزەکانی سوپای عوسمانیەوەو لە ھەموو ئەوشەڕانەدا بەشداربووە ،کەسوپای عوسمانی لە عێراق ،ئیزمیر ،حەلەب ،دیمەشق ،فەلەستین و ئوردون بەجێی ھێناون و ھەروەھا لە ( ١٠تشرینی یەکەمی )١٩١٨بۆ (١٣ی تشرینی دووەمی )١٩١٩ پەیوەندی کردووە بە سوپای عەرەبییەوە لە سوریاو دواتریش گەڕاوەتەوە عێراق و ماوەیەک بەکاری بازرگانی و خوێندنەوە لە قوتابخانەی (جەعفەریە) پاشان قوتابخانەی (حقوق) خەریک بووە و لە نێوان سااڵنی ( )١٩٣٢ -١٩٢٢وەک فەرمانبەرێک ،لەوەزارەتی دارایی دامەزراوەو لە ( ١٧ئابی )١٩٣٢دا وەک ڕێزلێنانێک بۆ خزمەتەکانی ،لەالیەن مەلیک فەیسەڵی یەکەمی عێراقەوە ویسامی (رافیدەین)ی دراوەتێ و ھەروەھا لە ( ١٧مارتی )١٩٣٥بۆ ( ١٩تشرینی یەکەمی )١٩٣٦پۆستی وەزارەتی دارایی پێ سپێردراوە ،دواتریش وەک نوێنەری شاری بەغدا لە ئەنجومەنی نوێەراندا ھەڵبژێردراوە ،سەرەڕای مانەوەی لە کاری وەزارەتدا ،لە ساڵی ( )١٩٤٠داو لە سەردەمی نوری سەعید دا دووبارە کراوەتەوە وەزیری دارایی و دواتریش وەزیری کارو کاروباری کۆمەاڵیەتی و لە ساڵی ( )١٩٤١دا و لە سەردەمی حکومەتەکەی ڕەشید عالی گەیالنیدا ھەمان پۆستی دراوەتێ و لێرە بەدواوە دەستگیرکراوەو تا ساڵی ( )١٩٤٦لە ژیانی دوورخراوەیی و زیندانەکاندا بردوویەتیە سەرو دوای خانەنشین بوونی لە ساڵی ( )١٩٦٣دا کۆچی دوایی کردووەو لە نەجەف نێژراوە .بڕوانە :رۆوف البحرانی، مژکرات رۆوف البحرانی ،لمحات عن وچع العراق منژ تاسیس الحکم الوگنی عام ،١٩٦٣ – ١٩٢٠اعداد وتحقیق: الدکتور محمد حسین الزبیدی( ،بیروت ،)٢٠٠٩ :ێ .١٨ - ١٧ گێرتروود مارگرێت لوسیان بێڵ :لە (١٤ی تەمووزی )١٨٦٨دا ،لە ناوچەی دورھامی ھەرێمیئینگالندی بەریتانیاو لە خێزانێکی دەوڵەمەند ھاتۆتە دونیاوە ،خانمێکی نووسەر ،گەڕیدە ،سیاسەتمەدار، ڕۆژھەاڵتناس ،شوێنەوارناس و سەر بە دەزگای ھەواڵگری بەریتانیا بووە ،کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر نەخش و سیاسەتی واڵتەکەی لەسەر ناوچەی ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاست ھەبوو و بەزۆربەی ناوچەکانیدا گەڕاوەو نووسینی لەبارەیانەوە باڵو کردۆتەوە ،بەتایبەتی عێراق ،شام ،ئێران و نیمچە دوورگەی عەرەبی و لەگەڵ ئەوەشدا شارەزایی لە زمانەکانی :فارسی ،عەرەبی ،فەرەنسی و ئەڵمانیدا ھەبووە ،پاش داگیرکردنی بەغدا، لە ماوەی جەنگی یەکەمی جیھانیدا میس بێڵ پۆستی (سکرتێری ڕۆژھەاڵتی) پێ سپێردرا وەو یەکێک بووە لەئامادەبووانی کۆنگرەی قاھیرەی ( ٣٠ -١٢ی مارتی )١٩٢١سەبارەت بە ناوچەی ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاست و ساڵی پێنجه‌م
20
137
داڕشتنەوەی دەسەاڵت لە عێراق و ئامۆژگاری کەرێکی بەرچاوی مەلیک فەیسەڵی یەکەم بوو لە دەسەاڵت و فەرمانڕەوایەتیەکەیدا ،ھەروەھا یەکێک بووە لە دامەزرێنەرانی کتێخانەگشتی و مۆزەخانەی شوێنەواری عێراقی لە شاری بەغدا ،شانبەشانی ھەموو ئەوانەش لە بارەی عێراق و ناوچەکەشەوە ،کۆمەڵێک نووسین و دانراوی گرنگی باڵوکردۆتەوەو لەڕێکەوتی (١٢ی تەمووزی )١٩٢٦دا ،لە تەمەنی ( )٥٧ساڵیدا ،لە شاری بەغدا کۆچی دوایی کردووەو لە گۆڕستانی سەربازە بەریتانیەکان لە ناوچەی (الباب الشرقی) نێژراوە .بڕوانە :ابراھیم حامد الخالدی ،تاریخ وقائع الشھر فی العراق وما جاورە فی مجلە لغە العرب البغدادیە یولیو -١٩١١ڕکتوبر ( ،١٩٣١بیروت ،)٢٠١٤ :ێ . ٢٨٧میس بیڵ ،کورد لە نامەکانی میس بیڵ دا ،محەمەد حەمەساڵح تۆفیق لە ئینگلیزییەوە کردوویەتی بە کوردی و پێشەکی و پەراوێزی بۆ نووسیوە( ،سلێمانی ،)٢٠١٦ :ل . ٢٠ - ٩ ابراهيم باجالن ،مصطفى باشا باجالن والدفاع عن القضية الكردية ،1921 -1841االتحاد ( جريدة ) ،العدد( ، )2981السبت .2012 /5 /26 جمال بابان ،أعالم الكرد ،ج ( ، 2اربيل ، ) 2012 :ص . 461 عبد الرزاق الحسنى ،تاريخ الوزارات العراقية ،ج ،1ط ، 7ص .14 عبدالعظيم عباس نصار ،بلديات العراق فى العهد العثمانى ،ص .297 مالحظات عن عشائر كوردستان بين الزارب الكبير وديالى ،طبعته دائرة الحاكم المدنى ،بغداد ،حزيران ، 1919ترجمه وعلق عليه :فواد حمة خورشيد ( ،بغداد ،) 1979 :ص ،21ويكيبيديا الموسوعة الحرة ) . 2016 / 5 / 29 ڕەفیق حیلمی :ساڵی ( )١٨٩٨لە کەرکووک لە دایک بووە ،باوکی ئەفسەری سوپای تورک بووە .خوێندنیسەرەتایی و ناوەندی لەکەرکووک و سلێمانی و ئامادەیی لەکەرکووک تەواو کردووە .پە یمانگای ئەندازیاری لە ئەستەمبووڵ خوێندووەو لە ساڵی ١٩٢٠دا گەڕاوەتەوە باشووری کوردستان ،لە دووەمین حکومداریەتی شێخ مەحموودا ڕاوێژکاری سیاسی بووە و یەکێک بووە لە بەشداربووانی ڕاپەڕینی بەردەرکی سەرای سلێمانی ( ،)١٩٣٠ھاوکات بەشداری کردووە لە دروستبوونی کۆمەڵەو ڕێکخراوەکوردیەکانی وەک :کۆمەڵەی کوردستان ( ،)١٩٢٢کۆمەڵەی پشتیوانی کوردان ( ،)١٩٢٧حیزبی ھیوا ،١٩٣٩لە چاپکراوەکانی :یاداشت ( )٧بەرگ، شیعرو ئەدەبیاتی کوردی ( )٢بەرگ ،خوالسەی مەسەلەی کوردستان وەرگێڕان لە فەرەنسیەوە ،پاش تەموز: دیوانی شیعر ١٩٦٠جگە لە زمانی کوردی ،زمانەکانی عەرەبی ،تورکی ،فارسی و فەرەنسی بە باشی زانیووە. بڕوانە :شکری محەمەد سەگبان ،پرسی کورد کێشە گەلی کەمینە نەتەوەکان ،وەرگێڕانی لە فەرەنسیەوە: نەجاتی عەبدوڵاڵ( ،ھەولێر ،)٢٠١٣ :ل ،٨٥ -٨٤محەمەد فاتح ،پەرەسەندنی ژیانی حیزبایەتی لە کوردستانی باشوور( ،ھەولێر ،)٢٠١٤ :ل . ٣٧٥ -٣٧٤ شێخ تاڵیب ئەلنەقیب :دەبێتە کوڕی سەید ڕەجەبی ڕەفاعی و لە (٢٨ی شوباتی )١٨٧١دا ،لە شاریبەسرە ھاتۆتە دونیاوەو قۆناغەکانی خوێندنی ئایینی الی مامۆستای تایبەتەوە بووەو ھاوکات بەباشی جگە لە زمانی عەرەبی تورکی و فارسی و ئینگلیزی و تاڕادەیەک زمانی ھیندیشی زانیوە ،لەساڵی ( )١٩٠١دا کراوەتە موتەسەریفی لیوای (ئەحسا) لە شاری نەجد و لەساڵی ( )١٩٠٨بەدواوە بۆ چەند جارێک و لە ساڵەکانی ( )١٩١٢( ،)١٩٠٨و ( )١٩١٤بە ئەندامی ئەنجوومەنی مەبعوسانی عوسمانی ھەڵبژێردراوەو ھەروەھا ساڵی پێنجه‌م
138
20
لە ساڵی ( )١٩٠٩دا (حیزبی ئازادی میانڕەوی) پێکھێناوەو ھەر لەم ماوەیەشدا بووە ،کە پارێزەرێکی کورد بەناوی عەبدوڵاڵ ڕەواندزییەوە ،کە لەودەمانەدا لە شاری بەسرە ژیاوە بەدەستی ئەم و لەڕێگای دەست و پێوەندەکانییەوە کوژراوە .بەاڵم لە سەروبەندی بەرپابوونی جەنگی یەکەمی جیھانی و داگیرکرنی شاری بەسرەدا لەساڵی ( )١٩١٤دا ،لەالیەن ھێزەکانی بەریتانیاوە دەستگیردەکرێت و بۆ ماوەی پێنج ساڵی تەواو بۆ دوورگەی (بۆمبای) دووردەخرێتەوە ،بەوەی دژی ئەو داگیرکارییە بووە کەبەسەر واڵت وشارەکەیدا ھاتووە، دواتریش گەڕاوەتەوە عێراق لە شاری بەسرە نیشتەجێ بووە ،لە ( ٣٠ی حوزەیرانی )١٩٢٠دا کاتێک شۆڕشی گەالنی عێراق دژی بەریتانیا بەرپا دەبێت ،الیەنگیری نەبووەو دواتریش کەیەکەمین حکومەتی کاتی عێراق بەسەرۆکایەتی عەبدولڕەحمان نەقیب دادەمەزرێت پلە وەزیری یەکەمین وەزیری ناوخۆی پێ دەسپێردرێت و دواتریش یەکێک بووە لەوانەی کە دەسەاڵتی پاشایەتی عێراقی پێ بسپێردرێن ،بەاڵم بەھۆی نەگونجان و نەھاتنەوەی سیاسەتی لەگەڵ فەرمانڕەوایانی بەریتانیادا بۆ جارێکی دی دووردەخرێتەوە بۆ (دوورگەی سیالن) و لە ڕێکەوتی (١ی ئایاری )١٩٢٥دا ،دەگەڕێتەوە عێراق و لەشاری بەسرە نیشتەجێ دەبێت و تا ئەوکاتەی بەھۆی نەخۆشییەوە دەبرێتە شاری (میونیخ) ی واڵتی ئەڵمانیاو لە ڕێکەوتی ( ١٦ی حوزەیرانی )١٩٢٩کۆچی دوایی کردووەو لە گۆڕستانی (شێخ حەسەنی بەسری) لە شاری زبێر نێژراوە .بڕوانە :محمد ێالح حنیور الزیادی ،الحکومە العراقیە المۆقتە٢٥( ،تشرین االول ٩ -١٩٢٠ایلول ،)١٩٢١ێ ،٩٠ -٨٨رفعە عبدالرزاق محمد، حدپ فی مپل ھژا الیوم ،وفاە گالب النقیب ،المدی (جریدە) ،العدد ( ١٨(،)٣٧٣٦ایلول .)٢٠١٦ عەبدولڕەحمان ئەلنەقیب :لە ( ٧تەمووزی )١٨٤٥لە گەڕەکی (باب الشیخ) ی شاری بەغدا ھاتۆتەدونیاوە ،بەزۆری خوێندنی زمان و ئایینی تەواوکردووەو لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا ماوەیەک ،ئەندامی دادگای تەمیز و ئەنجوومەنی کارگێڕی ویالیەتی بەغدا بووە ،لە (حوزەیرانی )١٨٩٨دا ،پلەی نەقیبی ئەشرافی بەغدای دراوەتێ و لە دوای داگیرکرنی واڵتی عێراقەوە لە سااڵنی جەنگی یەکەمی جیھانی و دواتر بەرپابوونی ڕاپەڕینی ( ٣٠حوزەیرانی )١٩٢٠دا لە الیەن فەرمانڕەوایانی بەریتانیاوەو بەتایبەتی لە (٢٧ی تشرینی یەکەمی )١٩٢٠دا ،یەکەمین حکومەتی کاتی عێراقی پێکھێناوەو لە (٢٣ی ئابی )١٩٢١دا ،کە میر فەیسەڵی کوڕی شەریف حسێنی مەککە کراوەتە مەلیکی عێراق ،دووبارە حکومەتی پێکھێناوەتەوەو لە (١٧ی تشرینی دووەمی )١٩٢٢دا دەستی لەکار کێشاوەتەوە و لە (١٢ی حوزەیرانی )١٩٢٧لە شاری بەغدا کۆچی دوایی کردووە .ینڤر :محمد عێفور سلمان ،تاریخ العراق المعاێر ،١٩٦٨ – ١٩١٤دراسە فی الجانب السیاسی، (دیالی ،)٢٠١٥ :ێ .١٦٥ ڕەفیق حیلمی ،یاداشت ،دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم ،چ ( ،٣سلێمانی ،)٢٠٠٣ :ل . ١٨٣ فایەقی تاپۆ :ناوی ئەحمەد فایەق بەگی کوڕی تۆفیق ئەفەندیە ،لە سلێمانی لە دایک بووەو لە ماوەیفەرمانڕەوایەتی دەوڵەتی عوسمانیدا ،ئەندامی مەحکەمەی شاری سلێمانی بووە ،ماوەیەکیش بەڕێوەبەری تاپۆ بووە لە شاری بەغدا ،ھەروەھا دەبێتە خوشکەزای حاجی ڕەشیدی ڕێوی و ،بەپێی گێڕانەوی مامۆستا ڕەفیق حیلمی ماوەیەک سەرۆکی مەحکەمەی کەرکووک بووە و پێ دەچێت لەسیەکانی سەدەی بیستەمی ڕابردوودا کۆچی دوایی کردبێت .بڕوانە :ڕەفیق حیلمی ،یاداشت ،دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم ،چ،٣ل . ٥٤
ساڵی پێنجه‌م
20
139
رةفيق حيلمى ،ياداشت ،دةزطاى ضاث و ثةخشى سةردةم ،ض ( ،3سليمانى ،) 2003 :ل . 183 بڕوانە :العراق (ثحیفە) ،العدد ( ،)٢٠٣بغداد ٢٩( ،کانون الپانی ،)١٩٢١ێ. ٢ عجیل باشای سەمەرمەد :لە ساڵی ( )١٨٦٣لە ێوێرە ھاتۆتە دونیاوەو ،لە ساڵی ()١٩١١ەوە ،سەرۆکایەتیھۆزی واتە (زبێد) پێ سپێردراوە ،بەتایبەتی دوای کوژرانی سەرۆکەکەیان (ڕەشید ئەلبەربوتی) ،ھەروەھا لە ساڵی دواتریشدا لەالیەن فەرمانڕەوایانی عوسمانی و لە ساڵی ( )١٩١٢دا نازناوی (پاشا و میری میران) دراوتێ و ئەوەش لەبۆنەیەکی تایبەت و لە شاری بەغدا بەڕێوەچووەو لە شوێنی خەلیفەی عوسمانی محەمەد ڕەشاد والی بەغدائامادەی ڕێوڕەسمەکەی بووەو پلەی پاشایەتی پێ بەخشیوە ،لەماوەی فەرمانڕەوایەتی بەریتانیاشدا لە عێراق پەیوەندیەکی بەھێزی لەگەڵ نوێنەری بااڵی بەریتانیا لە عێراق سێر پێرسی کۆکسدا ھەبووەو ھەرئەم پەیوەندیەش وای کۆکس کردووە،کەوەک وەزیری دەوڵەت لەحکومەتی کاتی عێراقدا دای بمەزرێنێ و ناوبراو لەنێوکۆمەڵگەی عێراقی ئەودەمانەدا بەکەسایەتیەتی سەخی تەبیعەت و یارمەتی دەری ھەژاران ناسراوبووەو وەک دەشگوترێت بەردەوام موچەکەی بەسەر خەڵکانی ھەژارو نەداردا دابەشکردووە و لە ساڵی ( )١٩٢٩کۆچی دوایی کردووە .محمد ێالح حنیور الزیادی ،الحکومە العراقیە المۆقتە ( ٢٥تشرین االول ٩ – ١٩٢٠ایلول ،)١٩٢١دراسە تاریخیە فی واقعھا االداری( ،دمشق ،)٢٠١٢ :ێ . ١٠١ -١٠٠ سێر پرسی کۆکس :یەکێکە لە کەسایەتیە سیاسیەکانی بەریتانیا و لە ساڵی ( )١٨٦٤دا ،لە(ھیرونبەین)ی ناوچەی ئەکسس لە دایک و باوکێکی جوولەکە لە دایک بووە .کۆلێژی شاھانەی بەریتانی لە (سانت ھیرس) تەواو کردووەو ماوەیەکی زۆر لە بواری سەربازیی دا کاری کردووە و لە ساڵی ()١٨٩٠ بەدواوە لەبواری سیاسەتداو لە ھیندستانی ژێر دەسەاڵتی بەریتانیادا ،کاروباری کەوتۆتە دەستەوە ،ھەروەھا لە ساڵی ( )١٩٠٣بەدواوە و تاکاتی بەرپابوونی جەنگی یەکەمی جیھانی ،لە ناوچەی کەنداو و ئێرانی قاجاری کاروباری دراوە تێ و لە ساڵی ( )١٩١٧داو لە سەروبەندی جەنگی یەکەمی جیھانیدا ،بەیاوەری (جەنەراڵ ستانلی مۆد) ھاتۆتە عێراقەوەو لەوەش بەدواوە لە تاران پلەی وەزیری رێپێدراوی بەریتانی، پێ سپێردراوە ،ھەروەھا لە ساڵی ( )١٩٢٠دا ،بۆ جارێکی دی ھاتۆتەوە عێراق ،بەمەبەستی خۆسازدان لە پێک ھێنانی حکومەتی کاتی عێراقیدا بەسەرۆکایەتی عەبدولڕەحمان نەقیب گەیالنی ،دواتریش وەک نوێنەری بااڵی بەریتانیا لەکۆنگرەی قاھیرەی ( )١٩٢١دا بەشداریکردووە ،بە جۆرێک کۆکس تا ساڵی ( )١٩٢٣لەعێراقدا ماوەتەوە و لە( ٢٠شوباتی )١٩٣٧دا ،کۆچی دوایی کردووە .بڕوانە :منتھی عژاب ژویب، برسی کوکس ودورە فی السیاسە العراقیە ،١٩٢٣ -١٨٦٤رسالە ماجستیر غیر منشورە ،کلیە االداب( ،جامعە بغداد. )١٩٩٥ : مێجەر ئی .بی .سۆن ،چەند سەرنجێک دەربارەی ھۆزەکانی کوردستانی خواروو ،وەرگێڕانی لەئینگلیزیەوە :نەجاتی عەبدوڵاڵ( ،سلێمانی ،)٢٠٠٧ :ل ،٣٧مالحڤات عن عشائر کوردستان بین الزارب الکبیر ودیالی ،ێ .٢١ زین النقشبندی و عدنان رحمن ،مختێر تاریخ خانقین عبر العێور حتی الوقت الحاچر ،تقدیم ومراجعە:الدکتور حسام الدین علی غالب النقشبندی( ،بغداد ،)٢٠١٦ :ێ . ٢٤٤ -٢٤٣ احمد عپمان ابوبکر ،ااڵپار الکاملە للدکتور احمد عپمان ابوبکر ،ج ،١اعداد :الدکتور آزاد عبید ێالح،ساڵی پێنجه‌م
140
20
(السلیمانیە ،)٢٠٠٩ :ێ ،٤٤٧ئی .جەی .ئار ،پوختەی کاروباری کاتی جەنگی جیھانی لە کوردستانی جنوبی ،وەرگێڕانی لە ئینگلیزیەوە :مەھاباد ساڵح( ،سلێمانی ،)٢٠١١ :ل . ١١ سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم :کوڕی سوڵتان عەبدولمەجیدی ( )١٨٦١ -١٨٣٩عوسمانیە ،لە ژنیدووەمی ،کە ئەویش جاریەیەکی شەرکەسی بووەو ناوی (تیری موژگان) بووە ،لە (٢١ی ئەیلولی )١٨٨٢دا، ھاتۆتە دونیاوە ،ھێشتا تەمەنی حەوت سااڵن بوو ،کە دایکی لە تەمەنی ( )٢٣ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە، پلەکانی خوێندنی الی مامۆستای تایبەت تەواوکردووەو ھەروەھا زمانی عەرەبی و فارسی و فەرەنسی بە باشی زانیووە ،کەسایەتیەک بووە ،بەزۆری ئارەزووی لە خوێندنەوەو تیرھاویشتن و سوارچاکی کردووە .وەک دەسەاڵتیش بە سەریەکەوە و نزیکەی ( )٣٢ساڵی تەواو و ( )٦مانگ و ( )٢٦ڕۆژ لە کاروباری فەرمانڕەوایەتی دەوڵەتی عوسمانیدا ماوەتەوە ( ،)١٩٠٩ - ١٨٧٦تا ئەوکاتەی لە ڕێکەوتی (١٠ی شوباتی )١٩١٨دا ،کۆچی دوایی کردووە .بڕوانە :ماجد محمد زاخویی ،الفرسان الحمیدیە ( ،١٩٢٣ -١٨٩١دھوک ،)٢٠٠٨ :ێ .٣٥ جمال بابان ،نڤرە الی تاریخ عشیرتی،ێ.٢٥٨ چەند سەرنجێک دەربارەی ھۆزەکانی کوردستانی ،ل ،٣٧مالحڤات عن عشائر کوردستان بین الزارب الکبیرودیالی ،ێ . ٢١ جمال بابان ،نڤرە الی تاریخ عشیرتی ،ێ . ٢٥٨ لە ماوەی جەنگی یەکەمی جیھانیدا سوپای ڕووسیا سیزاری لە سێ تەوەری خانەقین و پێنجوێن –سلێمانی و ڕەواندزەوە ھێرشیانکردۆتە سەر باشووری کوردستان بڕوانە :شکری محمود ندیم ،الجیش الروسی فی حرب العراق ،١٩١٧ – ١٩١٤گ ،٣مگبعە العانی( ،بغداد ،)١٩٧٤ :ێ . ٤٢ – ١٩ میس بیڵ ،کورد لە نامەکانی میس بیڵ دا ،ل ،٣٧ئی .جەی .ئاڕ ،پوختەی کاروباری کاتی جەنگیجیھانی لە کوردستانی جنوبی ،ل . ١٦ مالحڤات عن عشائر کوردستان بین الزارب الکبیر ودیالی ،ێ . ٢١ المس بیل ،فێول من تاریخ العراق القریب ،کتاب یبحپ عن العراق فی عھد االحتالل البریگانی بین سنتی ،١٩٢٠ -١٩١٤نقلە الی العربیە :جعفر خیاگ( ،بغداد ،)١٩٧١ :ێ . ١٤٤ -١٣٩ مالحڤات عن عشائر کوردستان بین الزارب الکبیر ودیالی ،گبعتە دائرە الحاکم المدنی ،ێ ،٢١مێجەر ئی .بی .سۆن ،چەند سەرنجێک دەربارەی ھۆزەکانی کوردستانی خواروو ،ل . ٣٧ عەلی ئیحسان پاشا :لە ساڵی ( )١٨٨٢دا لە شاری ئەستەمبووڵ ھاتۆتە دونیاوەو دوای تەواوکردنیقۆناغەکانی سەرەتایی خوێندن ،لە خوێندنگای تۆپھاوێژی عوسمانی درێژەی بە خوێندن داوەو دواتریش کۆلێژی جەنگی تەواو کردووەو لێرە بەدواوە گەلێک پۆست و پلەو پایەی سەربازی لە سوپای عوسمانیدا گرتۆتە ئەستۆو ماوەیەکیش فەرماندەی سوپای شەشەمی عوسمانی بووە لە عێراق و بەشداری ئەوھێرشەی کردووە ،کە بە فەرماندەیی خەلیل پاشای عوسمانی بەرانبەر بەھێزەکانی بەریتانیا ئەنجام درا لەماوەی سااڵنی جەنگی یەکەمی جیھانی و بەتایبەتی شەڕی کوتی ساڵی ( ،)١٩١٥کە دەرئەنجامی شکستی سوپای بەریتانی لێ کەوتەوەو بەسەریەکەوە نزیکەی ( )١٣٣٠٩سەربازو ئەفسەری بەریتانی تیا دەستگیرکرا، بەفەرماندەکەشیانەوە ،کە (جنراڵ تاوزند) بوو ،بەاڵم دوای ھێرشی دووەمی بەریتانی بۆ سەرعێراق و ساڵی پێنجه‌م
20
141
داگیرکردنی شاری بەغدا لە (١١ی مارتی ،)١٩١٧عەلی ئیحسان پاشا گوێزرایەوە مووسڵ و کەوتە بونیادنانی ھێزێکی تۆکمەی عوسمانی لە ڕۆژھەاڵتی ئەنادۆڵ .بەاڵم کاتێک بەچاوی خۆی شکستی بەرەی شامی عوسمانی بینی ،بەتایبەتی لە مۆرکردنی ئاگربڕی مۆدرۆسی (٣١ی تشرینی یەکەمی )١٩١٨بەدواوە ،ئامادە نەبوو شاری مووسڵ ڕادەستی ھێزەکانی بەریتانیا بکات ،ھەرچەندە دواتر لەسەر ڕاسپاردەی حکومەتی تورک دەستی لێ ھەڵگرت و گەڕایەوە ئەستەمبووڵ ،کە ئەویش لەژێدەسەاڵتی بەریتانیادابوو ،لێرەبەدواوە ئەوانیش لەگەڵ چەند فەرماندەیەکی تری سەربازیدا دووریان خستەوە بۆ دوورگەی (ماڵتا) ،تا ئەوکاتەی لە ساڵی ( )١٩٢٢دا، گەڕایەوە ئەنادۆڵ و وەک فەرماندەیەکی سەربازی بەشداری ئەو جەنگەی کرد ،کە دژی یونانیەکان ھاتەدی و شکست ھێنانی سوپای یونانی لێ کەوتەوە ،بە تایبەتی لە (ئابی )١٩٢٢دا .بەاڵم بەھۆی ناکۆکیەوە لەگەڵ عیسمەت پاشای ئینینۆوە دەستی لە کارکێشاوەتەوەو لەالیەن مستەفا کەمال ئەتاتۆرکەوە بە یەکجاری دووردەخرێتەوە ،لەساڵی ( )١٩٥٤لەسەر لیستی پارتی دیموکراتی تورکیا دەبێتە ئەندامی پەرلەمان و لە ساڵی ( )١٩٥٧دا کۆچی دوایی کردووە .بڕوانە :ویکیبیدیا (الموسوعە الحرە) ،٢٠١٦ / ٤ / ١٠ئەحمەد حەمەد ئەمین ،چەند الپەڕەیەک لە مێژووی نوێ و ھاوچەرخی عێراق( ،ھەولێر ،)٢٠١٠ :ل .٧٩ ڕەشید شەوقی ،بەسەرھاتووی کاکە ڕەشید شەوقی (سەرگوزشتە) ،ئامادەکردنی :سدیق ساڵح( ،سلێمانی: ،)٢٠٠٣ل . ٢٨١ - ٢٧٣ سروە اسعد ێابر ،کوردستان من بدایە الحرب العالمیە االولی الی نھایە مشکلە الموێل ،١٩٢٦ - ١٩١٤دراسە تاریخیە سیاسە وپائقیە( ،اربیل ،)٢٠٠١ :ێ . ٥٣ میس بیڵ ،کورد لە نامەکانی میس بیڵ دا ،ل . ٤٤ ئی .جەی .ئار ،پوختەی کاروباری کاتی جەنگی جیھانی ،ل . ١٦ ئی .جەی .ئار ،پوختەی کاروباری کاتی جەنگی جیھانی لە کوردستانی جنوبی ،ل ،١٨احمد عپمانابوبکر ،ااڵپار الکاملە للدکتور احمد عپمان ابوبکر ،الجزء االول ،ێ . ٤٥١ میس بیڵ ،کورد لە نامەکانی میس بیڵ دا ،ل .٣٨ - ٣٧ بڕوانە :ھەفتەنامەی (پێشکەوتن) ،ژمارە ( ،)٤٩پێنج شەممە ،١٩٢١ ،ل ،٤ -٣جمال بابان ،ڕعالم الکرد،الجزء الپانی ،ل ، ٤٦٢ابراھیم باجالن ،المێدر السابق ،ێ . ٩ عبد الرزاق الحسنی ،تاریخ الوزارات العراقیە ،ج ،١گ ،٧ێ .٦٥ تقریر دائرە الحاکم المدنی فی العراق (سنە :)١٩١٩مالحڤات عن العشائر کردستان الجنوبیە ،ێ . ٢٥ جمال بابان ،ڕعالم الکرد ،الجزء الپانی ،ل . ٤٦٢ العراق فی سجالت الوپائق البریگانیە ،١٩٦٦ -١٩١٤المجلد الپانی ،١٩٢١ – ١٩١٨المحرر االستشاری ڕلفدی ل ،محرر البحوپ جین بریشود ،منشورات بیت الحکمە ،ترجمە :کاڤم سعدالدین( ،بغداد ،)٢٠١٣ :ێ . ٦٧٨ العراق فی سجالت الوپائق البریگانیە ،١٩٦٦ -١٩١٤ێ . ٦٧٨ شێخ ڕەزای تاڵەبانی :کوڕی شێخ عەبدولڕەحمانی کوڕی شێخ ئەحمەدی تاڵەبانی کوڕی مەال مەحموودیزەنگەنەیە ،لە ساڵی ()١٨٣٧دا ،لە گوندی (قرخ) ی نزیک بەشاری چەمچەماڵی ئەمڕۆ ھاتۆتە دونیاوەو لەژیانی شیعریدا چەند نازناوێکی وەک :المیع ،ڕەزا و شێخ ڕەزای بەکارھێناوەو بە ھەر چوار زمانی :کوردی، ساڵی پێنجه‌م
142
20
عەرەبی ،تورکی و فارسی شیعری لەھەموو بوارەکانی :ئایینی ،کۆمەاڵیەتی ،سیاسی و بە تایبەتی داشۆیندا ھۆنیوەتەوەو ھەروەھا لە ژیانیدا زۆربەی ناوچەکانی کوردستان و تەنانەت واڵتانی دەوروبەر گەڕاوەو تائێستاش بەناسراوترین شاعیری داشۆرین لە نێو ئەدەبیاتی کوردی و بگرە ناوچەکەشدا ناسراوەو لەساڵی ( )١٩١٠دا کۆچی دوایی کردووەو لە گۆستانی شێخ عەبدولقادری گەیالنی لە شاری بەغدا نێژراوە ،تائێستاش دیوانەکەی چەند جاریک و بەلێکۆڵینەوەی جۆربەجۆرەوە باڵوکراوەتەوە بەتایبەتی لەالیەن ڕووناکبیرانی وەک :کوردی و مەریوانی ( ،)١٩٣٥عەلی تاڵەبانی ( ،)١٩٣٧ناسری ئیبراھیمی ( ،)١٩٩٣چاالک تاڵەبانی ( ،)١٩٩٩ئومێد کاکەڕەش ( ،)١٩٩٩شوکر مستەفا ( )٢٠١٠و دکتۆر موکەڕەم تاڵەبانی ( )٢٠١٠بۆ زیاتر بڕوانە :دکتۆر مارف خەزنەدار ،مێژووی ئەدەبی کوردی ،بەرگی چوارەم ،نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتای سەدەی بیستەم ( ،١٩١٤ -١٨٥١ھەولێر ،)٢٠١٠ :ل . ٣٦٦ -٢٩٧ موکەڕم تاڵەبانی ،شێخ ڕەزای تاڵەبانی ،ژیانی ،پەروەردەی ،بیرو باوەڕەری و شیعری( ،ھەولێر: ،)٢٠١٠ل .٧٢ شوکر مستەفا ،دیوانی شێخ ڕەزای تاڵەبانی( ،ھەولێر،)٢٠١٠ :ل ،٥٣موکەڕەم تاڵەبانی ،س .پ،ل .٧٢ حاجی ئیبراھیم بەگی دەککە :دەبێتە کوڕی گەورەی سلێمان بەگی کوڕی حەمە پاشای جاف (– ١٨١٥ ،)١٨٨١بەپێی ئەو پاسپۆرت (جوازسفر)ەی ،کە لە ساڵی ()١٩٣١دا ،دەری کردووەو کۆپیەکی الی ئێمەیە، بە ھەردوو زمانی عەرەبی و ئینگلیزی ئەم زانیاریانەی لەسەر تۆمارکراوە( :الحاج ابراھیم سلیمان بک ،رئیس عشیرە جاف ،تاریخ الوالدە :شیروانە .کرکوک .کفری ( ،)١٨٧٩( .محل االقامە :دکە .خانقین ،الممیزات الخاێە :ندبە ێغیرە علی االنف ،ێدرفی (بغداد) یوم الپانی عشر من تشرین الپانی ،)١٩٣١ھەروەھا پلەکانی خوێندنی لە ناوەندە ئایینیەکانەوە دەست پێکردووە و ،وەک کەسایەتیەکی خواناس و بەھاوکارێکی بەردەوامی ھەژارو لێقەوماوان ناسراو بووە .بەپێی یاداشتە ڕۆژانەییەکانی مەال عارفی کوڕی مەال یەحیای خانەقین لە ڕۆژی سێشەممە (١٨ی نیسانی )١٩٥٢کۆچی دوایی کردووە بڕوانە :جواز السفر ،المملکە العراقیە ،وزارە الداخلیە ،ێدرفی (بغداد) یوم الپانی عشر من تشرین الپانی ،١٩٣١دەستنووسێکی تایبەتی سەروەت بەگی کوڕی عەبدولقادر بەگی کوڕی حاجی ئیبراھیم بەگی دەککە وەرگیراوە ،کە بۆ خاوەنی ئەم نووسینەی ناردووە . -ڕەفیق حیلمی ،یاداشت ،س .پ ،ل .١٨٢
ساڵی پێنجه‌م
20
143
ساڵی پێنجه‌م
144
20
ڕۆڵ و ئیماژی رۆشنبیر لە
دیدێکی نوێدا
د .شەونم یەحیا
ساڵی پێنجه‌م
20
145
ساڵی پێنجه‌م
146
20
رۆشنبیر وەک کۆنسێپت و کێ رۆشنبیرە ؟ لە ئەنجامی کار کردنم لەسەر ڕۆلێ رۆشنبیران لە گۆرانکارییە سیاسی و کۆمەاڵیەتیەکان لە کۆمەڵگەی کوردیدا لە کۆنتێکستی فەلسەفەی کۆمەڵناسی مێژوویی ،گەیشتین بە رۆل و ئیماژێکی نوێ لە کارەکتەری رۆشنبیر. پێناسەی جۆراوجۆر بۆ رۆشنبیر کراوە ،ھەر رووناکبیرێک یان زۆر جار ھاواڵتیەکی ئاسایی لەالی خۆیەوە وێنایەکی تایبەتی بۆ رۆشنبیر داناوە ،ئەمە بەو ماناییەیە کە ئیماژی رۆشنبیر لە زەینی ھەر ئەکتەرێکی کۆمەاڵیەتی بە جۆرێکە.کاتێک کە باسی رۆشنبیر دەکەین گرنگە کۆنسیپتی رۆشنبیر لە کەسایەتی «پێرسۆنال» ی رۆشنبیر جیا بکرێتەوە ،چونکە ئەم کۆنسیپتە لەرووی مێژوویی و زمانەوانیەوە لە ھەر کۆمەڵگەیەک کات و زاراوەی تایبەت بە خۆی ھەبووە ،بۆنموونە مێژوویی ئەم کۆنسێپتە لە زمانی ئینگلیزیدا لە سەدەی ھەڤدەمەوە بە کارھاتووە ئەویش لە وشەی intellect ھاتووە ,کە بەمانای فیکری دێت ،ئەم کۆنسێپتە لە زمانی عەرەبی (المثقف)ی پێ دەوترێ ،لەزمانی ئینگلیزیشدا ()intellectualی پێ دەڵێن و لەزمانی ڕووسیدا بەرامبەر وشەی ( ،)intelligemtyبەکارھێنانی ئەو چەمکە لەڕووی زمانەوانیەوە لەبنەڕەتدا لەوشەی ()intellectualی التینیەوە وەرگیراوە کە مانای داھێنەرو و شارەزا و لێھاتوو دێت. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەم لە واڵتی فرەنسا ،لەساڵی ( ١٨٩٤دادگایکردنی دریفۆس) گاریگەری زۆری لەسەر دەست نیشانکردنی ناوەرۆک و رۆلی رۆشنبیر دانا.کەواتە چەمکی رۆشنبیر لە سەرەتادا بەو شێوەیە پێناسە کرابوو ،ئەم چەمکە بەو مانایەی کە الیەنگیرانی (دریفۆس) بەکاریان دەھێنا. لە کتێبی فەرھەنگ و کلتوور ،ل ،٢٠لەرووی مێژووییەوە ئەو کۆنسێپتە بۆ سالێ ١٩٢٠ دەگەرێتەوە ،کە ووشەی «مونەوەریان» بۆ رۆشنبیر بەکاردەھێنا ،ئەم کۆنسێپتە ھەر تەنیا لەالیەن کوردەوە بەکار نەدەھات ،بەڵکو لەالیەن «عەرەب و تورک و فارسیش « ساڵی پێنجه‌م
20
147
بەکار دەھات ،تا کۆتایی سەدەی نۆزدەم ،پاشان لەگەڵ گەشەسەندنی و فراوانبوون و کرانەوەی کۆمەڵگە ،کورد بەدوای تێرمێک دەگەران لەجیاتی مونەوەر بەکاری بھێنی ئەویش زاراوەی (رۆشنبیر یان روناکبیریان) .ئەمە کورتەیەک بوو لەسەر رۆشنبیر وەک چەمک کە لەھەر کۆمەڵگەیەک میژوو و زاراوەکی تایبەتی ھەبووە. سەبارەت بە رۆشنبیر وەک کەسایەتیش ئەویش بەھەمان شێوە بە گوێرەی کات و شوێن واتا پێوەرەکان لە سەردەمێک یان لە کۆمەڵگەیەک بۆ یەکێکی دیکە دگۆردرێت. بۆ نموونە رۆشنبیر الی ئەنتۆنیوگرامشی دوو کاتیگۆریە لەوانە رۆشنبیری ئۆرگانی، مەبەستی ئەو کەسانەیە کە لەنێو رێکخراو یان رێکخستنە ج سیاسی یان کۆمەاڵیەتیەکان کار دەکەن ،کاتیگۆری دووەمیش رۆشنبیری ترادیسیۆناڵە وەکو مامۆستا وپیاوانی ئاینی وئەندازیار و بزیشک و دادوەر و پاریزەر....ھتد. ھەروەھا لەالی ئیدوارد سەعید رۆشنبیر دوو جۆرە لەوانە رۆشنبیری «ھەقیقی و ھاوی «ئارەزوومەندانە ،سارتەر باس لە رۆشنبیری Engagerواتا مولتەزم دەکات ،میشل فۆکۆ بەھەمان شێوە باس لە دووجۆرە رۆشنبیر دەکات لەوانە رۆشنبیری تایبەت و گشتی پاشان ھەر بۆخۆی دێت ڕەخنە دەگرێت دەڵی شتێک نەماوە بەناوی رۆشنبیری گشتی ئەو رۆشنبیرەی کە دەبێت ھەموو شت بزانێ .بیربۆردیۆ ئەویش باش لە گێلگەی رۆشنبیری دەکات. بۆیە لەنێوان ھەموو ئەو تێڕوانین و بۆچوونانەی سەبارەت بە رۆشنبیر کۆمەلێک پرسیار لەالمان دروست دەبێت .بەالی ئێمە کاتێک گرامشی پآ وایە ئۆرگانی و ترادیسۆناڵ ھەموویان رۆشنبیرن بەاڵم مەرج نیە وەزیفەی رۆشنبیر بگێرن ،پێم وایە ھەموو ئەوانە ئەکتەری رۆشنبیرین پێش ئەوەی رۆشنبیر بن ،بۆ نموونە لەنێو رۆشنبیری ئۆرگانی ئەوانەی لەناو رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی یان رێکخراوێکی سیاسی کار دەکەن، ھەموویان ئەکتەری رۆشنبیرین ،دوای لەنێوان ئەوان ئەکتەرێکی داھێنەر و بەتوانا ھەڵدەکەوێت ،و دەتوانێ بەالنسی نێوان ئیلتیزامی سیاسی و بەھای مرۆیی و ئەخالقی بپارێزیت ،ئەوکاتە دەکەوێتە ناو بازنەی رۆشنبیر ،بۆ رۆشنبیری ترادسیۆنالیش ھەروەھا پۆلینی ئیدوارد سەعید بۆ رۆشنبیر دوو جۆرە «ھەقیقی» و «ھاوی» واتا ئارەزوومەندانە» ئەکتەری ھاوی رۆشنبیر نیە بەڵکو ئەکتەری رۆشنبیرییە ،ئەکتەری ھاوی لە ئیماژی رۆشنبیرەوە دوورە ،ئیدوارد سەعید لێرەدا کەوتۆتە ھەڵەوە کە سیفەتی رۆشنبیری داوتە پاڵ ھاوی و کردویەتی بە رۆشنبیر ،چونکە رۆشنبیر دەبێ ھەقیقی نەک ھاوی بێت. یان رۆشنبیری شۆرشگیر وەک لە خوێندنەوەکانی حسین عودات بۆ رۆشنبیر باس لەو ساڵی پێنجه‌م
148
20
جۆرە رۆشنبیرە دەکات ،بەالی ئێمە رۆشنبیری شۆرشگێر ئەوەندە مەیلی بەالی شۆرشە ئەوەندە مەیلی بەالی چاکسازی نیە ،و پاساو بۆ شۆرش دەھێنێتەوە وەک لەوەی پاساو بۆ چاکسازی بھێنیتەوە ،چونکە ئەوان لەو بڕوایەدان گۆرینی سیستەمی سیاسی تەنیا بە ھەنگاوەکانی چاکسازی جی بەجێ نابێت ،بەڵکو بە بزووتنەوەی چەکداری یا بە کودەتای سەربازی دەبێت ،ھەرجەندە ئەم تێروانینانە لەالیەن رۆشنبیرانی پاریزخوازی وەکو (الکیس دی توکفیل) لە فرەنسا و (ادموند بیرک) لە بریتانیا رەخنەی لێ گیرا.جگە لەوە رۆشنبیرانی شۆرشگیر ھەوڵی باڵوکردنەوەی ئایدیۆلۆژیا دەدەن یان ھەڵگری ئایدیۆجی چەپ « یسار» یان نەتەوین « قومی» نێگەتیڤی شۆرش لێرەدایە کە توندوتیژی لی دەکەوێتەوە ،ئەگەر چی خاوەن پرۆژەش بێت بەاڵم لەبەر ئەوەی دەرئەنجامەکانی شۆرش روون نیە و زۆرجار شۆرش ئەو یۆتۆپیاییە بۆ ھاواڵتیان دروست ناکان و بە ئاراستەیەکی پێچەوانەی ئامانجەکانی دەروات ،لە شیوەیەکی ڕێژیی. ئەو رۆشنبیرانەی کە پێان دەوترێت « شۆرشگیر یان مولتەزم « لە روانگەی ئێمەوە ئەو جۆرە رۆشنبیرانە لە یەکدیەوە نزیکن بەالم پرسیار لێردەایە ئایە ئەوانە فیگوری رۆشنبیرن یان نا ؟ لە روانگەی ھەندێ ئەوان رۆشنبیرن ،بەاڵم لە روانگەی کۆمەلێکی تر پێچەوانە ئەوانە فیگوری رۆشنبیر نین ،چونکە مەرج نیە ئیلتیزامی ئەوان لەروانگەی ئەوانی دیکە ڕاست بێت ،بەڵکو لە روانگەی تەنیا توێژێکی دیاریکراو پۆزەتیڤە، بۆ نموونە (ئەو رۆشنبیرانەی لەشەری ناوخۆی ١٩٩٤ی نێوان یەکیتی نیشتمانی کوردستان و و پارتی دیموکراتی کوردستان بەشدار بوون و ھەوڵویستیان دژ بە یەکتر وەرگرتبوو) ،ھەروەھا رۆشنبیرانی شۆرشگیر ئەم جۆرە لە رۆشنبیران زۆر جار دەکەونە دەرەوەی بازنەی بابەتیبوون ،چونکە بەرەو نەتەوەپەرستی تا ئاستی «ڕاسیست» یان پەیرەوکردنی ئایدیۆلۆژیایەکی توندڕەو و ڕەتکردنەوەی بەرامبەر ھەنگاو دەنێن ،بۆیە فیگوری رۆشنبیری لەم بازنەدا جێگیر نیە. بەھەمانشێوە ،سارتر کاتێک باس لە رۆشنبیری ئەنگاژی واتا مولتەزم دەکات ،لێرەدا پرسیار لەسەر ئیلتیزامبوون دەبێت کە زۆر ڕەھەندی ھەیە « ،سیاسی « یان « کۆمەاڵیەتی و مرۆیی « زۆربەی ئەو کەسانەی کە پێیان دەگوترا رۆشنبیر ،کاتێک کە ڕژێمی بەعس کیمیاباران و ئەنفالی کوردی کرد ،زۆرێک لە رۆشنبیرانی عەرەب بێ دەنگ بوون لەو تاوانانەی کە ڕژێمی بەعس بەرامبەر بە گەلی کورد ئەنجامی دا ،لەو دۆخەدا رۆشنبیرێکی عیراقی بەناوی «ھادی عەلەوی» ھەڵویستی ھەبوو و رەخنەی لە تاوانەکانی رژێمی بەعس بەرامبەر بە کورد گرت« ،ھادی عەلەوی» توانی ئیلتیزامی سیاسی نەتەوەی و ئیلتیزامی ئەخالقی مرۆیی و کۆمەاڵیەتی بپارێرێزێت ،لەو بازنەیە ساڵی پێنجه‌م
20
149
وەکو رۆشنبیر بمێنێتەوە. ئەو رۆشنبیرانەی کە بەردەوام دژی دەسەاڵتن لە کۆمەڵگەی کوردی لەگەڵ ئەوانەی پاساو دەھێنەوە (تبریری) ھاشمی غەزالنی لە کتێبی رۆشنبیر و دەسەاڵتی سیاسی، باسی ئەم جۆرە رۆشنبیرە دەکات ،ئەم دوو کاتیگۆرییە لە چوارچێوەی یەک بازنەدا کۆمانکردۆتەوە بەالی ئێمەوە فیگوری ئەم جۆرە رۆشنبیرانە لە یەکدیەوە نزیکن ،چونکە گووتاری دژی دەسەاڵت یان لەگەڵی ،لە ھەردوو حاڵەتدا پاساو بۆ بۆچوون و قسەکانی دەھێنێتەوە ،ئەمەش لە بازنەی بابەتی و لۆژیک دوور دەکەوێتەوە. ھەروەھا رۆشنبیری ریفۆرمخواز ئەمەشیان جۆرێکە لە جۆرەکانی رۆشنبیر ،ئەو لەگەڵ ریفۆرمکردنە لە سیستەمی سیاسی و دامەزراوەکانی کۆمەڵگە ،دکتۆر عزمی بشارە لە کتێبی «عن المپقف و الپورە « (رۆشنبیر و شۆرش) دەڵی « بە ئاسانی دەتوانین رۆشنبیر ریفۆرمخواز جیا بکەینەوە ،چونکە ئەو دەخوازێت بە فۆرمێکی زانستیانەتر کاریگەری لەسەر گۆرانکارییەکان ھەبێت ،دوور لە توندڕەوی ،ھەوڵی دۆزینەوەی ئەو پەیوەندنی و لێکتێگەیشتنانە کە لە نێوان رۆشنبیر و دەسەاڵت دایە لە پێناو چارەسەرکردنی کێشەکان دەدات. بۆمان بە دیار دەکەوێت کە خاڵی جیاوازی نێوان رۆشنبیرانی شۆرشگیر و رۆشنبیرانی ریفۆرمخواز ،شۆرشگێر لەگەل گۆرینی سیستەمی سیاسی و دەسەاڵتە بە شێوەیەکی ریشەیی و رووخانی و ھەڵوەشاندنەوەی ،بەالم ریفۆرمخواز لەگەل رووخان و ھەڵوەشاندنەوە نیە بەڵکو لەگەل گۆرین و ریفۆرمکردنە بە قۆناغ ،جگە لەوە رۆشنبیری ریفۆرمخواز لەرووی ھەڵویستی کارکردن دەکەوێتە بەردەم دوو ھەڵبژاردە لە کاتیگوری رۆشنبیران لەوانە « شۆرشگیر و پارێزخواز « لەوەی ئایە لە کام لەو دوو کاتیگۆرییەوە نزیکە لەرووی میتۆدەوە ،پێمان وایە رۆشنبیرانی ریفرۆمخواز لە رۆشنبیرانی پاریزخواز نزیکە .ھەروەھا رۆشنبیری ریفۆرمخواز لەبەر ئەوەی خاوەن پرۆژەیە بۆ باشترکردنی دۆخە بەالی ئیمەوە فۆرمیکی پۆزەتیڤیی ھەیە ،لەبەر ئەوەی دوورە لە توندو تیژی و بەری الدان. رۆشنبیرانی پارێزخواز ،ئەم جۆرە کاتیگۆریە لە رۆشنبیران لەگەڵ پاریزگارکردنن لە بەھاو نۆرم و داب و رێساکانی کۆمەڵن ،ئەو رۆشنبیرانن کە پاشکۆی بیرکردنەوە و رۆشنبیرییان زیاتر ئاینیە ،ئیسالم یان مسیحی یان جوو یان ھەر ئاینیکی تر بێت، بەالی ئێمەوە ئەوانە فیگور و ئیماژی رۆشنبیری ھەقیقی لە کۆمەڵ نین بەڵکو ئەوان زیاتر ئەکتەری رۆشنبیری ئاینین ،چونکە یەکێک لە نیشانەکانی رۆشنبیر قبوڵکردن و گفتوگۆکردنە لەگەڵ بەرامبەر ،کەسایەتی تێوکراس زۆر بە زەحمە دەتوانی لە بازنەی ساڵی پێنجه‌م
150
20
تێکستە ئاینیەکان دەربچێ بە تایبەتی ئاینی ئیسالم،کەسایەتی تێوکراس جیاوازە لە کەسایەتی دیموکراس ،یەکێک لە پێوەر گشتیەکانی رۆشنبیر ھەڵگری فۆرمێکی دیموکراس بێ. لە ئایندا نە ئازادی نە دیموکراسی ھەیە ،بەڵکو وابەستەیە بە ئەحکام و شەرع و تیکستە ئاینیەکان .ئەم جۆرە بەالی ئێمەوە نیگەتیڤە ،لەبەر ئەوەی خاوەن ھیج پرۆژەیەک نیە ،بەڵکو کار بۆ مانەوەو پارێزگاریکردنە لە نۆرم و بەھاو نەریتەکان جا ج ئاینی یان کۆمەالیەتی بێت دەکات ،بەاڵم ئەگەر ئەکتەرێکی رۆشنبیری ئاینی توانی بەالنسی نێوان ئاینەکان بەگشتی و پێوەرە مرۆیی و ئازادی مرۆڤ بپارێزێت و ریفۆرمخواز بێت ،لەو حاڵەتە دەکەوێتە ناو بازنەی رۆشنبیر. رۆشنبیری ڕەخنەگر ،رەخنەیی ئەوان لە شۆرش نیە بەڵکو لە گۆرینی سیستەمە بەرەو سیستەمێکی باشتر کە خۆشگوزارنی و دادپەروەری زیاتر بۆ ھاواڵتیان فەراھەم بکرێت ،پێان وایە زۆرجار شۆرش لە ئامانجەکانی دوور دەکەوێتەوە ،گومانی ئەوان لە پەرۆشی رۆشنبیری شۆرشگێر نیە بۆ شۆرش ،بەڵکو ئەوان گومانیان لە ھەوڵویستە ئەخالقیەکان ھەیە ،لەوەی رۆشنبیری شۆرشگیر ئەوەندە شۆرشی پێ پیرۆزە ئەوەندە بیر لە دەرئەنجامە نێگەتیڤەکانی شۆرش وەک تێکدان و وێرانی کۆمەڵگە ناکاتەوە، لەکاتی شۆرش کە چەندان کێشەو النی کۆمەاڵیەتی و دزی و فەوزا و ئاژاوە و تاوان سەرھەڵدەدات. چونکە رۆشنبیری ڕەخنەیی ھەست بە مەترسیەکان دەکات .رۆشنبیری رەخنەگریش خاوەن ھیج پرۆژەیەک نیە ئەو تەنیا رەخنە دەگرێت بۆیە ئەم جۆرە لە کاتیکۆرییە بەالی ئێمەوە نیگەتیڤە چونکە ھەنگاوەکانی گۆران و بەرەوپیشتردن وباشترکردنی کۆمەڵگە تەنیا بە رەخنەگرتن جێ بەجێ نابێت .بۆیە ئەوان لەو حاڵەتانەدا لە دۆخی ئەکتەری رۆشنبیری ڕەخنەی دەمێنێتەوە ،لە کاتێکدا دەگوازرێتەوە بۆ بازنەی رۆشنبیر ئەگەر ھاتوو خاوەن پرۆژە ی گۆرانکاری بەرەو دۆخێکی باشتر بێت. بازنەی رۆشنبیرانی « ھەقیقی و گفتوگۆکار و پرۆفیسۆنال یان تایبەتمەند و داھێنەر» بەالی ئێمەوە ئەوانە چوارچێوەی فیگور و ئیماژی نوێ رۆشنبیر و رۆلی رۆشنبیر لە کۆمەڵگە دەنوێنی ،چونکە بێگومان رۆشنبیر دەبێت لەسەر تەواو پرسەکانی کۆمەڵگە ھەقیقەت بڵی و تەنیا داکۆکیکاری ئایدیۆلۆژیایی سیاسی و ئاین و نەتەوەیەکی دیاریکراو نەبیت ،و پێویستە بابەتیی بێت و لە ھەمانکاتدا داھێنەر بێت داھێنانەکەی لە خزمەتی مرڤایەتی بێت ،بۆیە بەالی ئێمەوە ئەم بازنەیە فیگوری کەسایەتی رۆشنبیر و رۆلی رۆشنبیر زیاتر روونتر دەکاتەوە. ساڵی پێنجه‌م
20
151
لەھەموو ئەم کاتیگۆرییانە ،دەگەینە پێناسەیەکی نوێ بۆ رۆشنبیر لە کۆنێکستوالیزاسیۆنی فەلسەفەی کۆمەڵناسی مێژوویی ،کەکۆکراوەی تیرمینۆلۆژی نێوان (ئەنتۆنیوگرامشی و بیربۆردیۆ و ئاالن تۆرین)ە ،چونکە رۆشنبیر تەنیا پرسێکی ئەدەبی یان فەلسەفی نیە بەڵکۆ کۆمەڵناسیشە ،چوونە ناو بازنەی رۆشنبیر لەم پێناسە نوی یە دەردەکەوێت. (ھەموو ئەکتەرێکی کۆمەاڵیەتی ناو کایەکانی کۆمەڵگە ،توێژێکی گرنگن لە گێڵگەی رۆشنبیریدا بەاڵم ئەوە بەو مانایە نیە کە ھەموویان وەزیفەی رۆشنبیر بگێرن ،ئەو کاتەی ئەکتەرێک لە ناو کایەکانی کۆمەڵگە بتوانی داھێنانێک دروست بکات لە رووی سیاسی یان کۆمەاڵیەتی یا فەرھەنگی یا ئابووری و ئەو داھێنانە بتوانێ گۆرانێک دروست ،ئەو کاتە دەکەوێتە ناو بازنەی رۆشنبیر). بەالی ئێمەوە ئەو کاتە کە ھونەرمەندێک یا نوسەرێک یا دکتۆرێک یا ئەندازیارێک..... ھتد لە رێگای کارەکەی بتوانێ کاریگەرێکی بە ھێز دروست بکات لەسەر کۆمەڵگە جا چ لە رووی سیاسی یان کۆمەاڵیەتی یان ئابووری یان فەرھەنگی بێت و ببێتە سەرچاوەی گۆرانکارییەک لە یەکێک لەو بوارانە واتا بتوانێت داھێنانێک دروست بکات ئەوا ئەوکاتە ئەو ھونەرمەندە یا نوسەر یا ئەندازیارە دەکەوێتە ناو بازنەی رۆشنبیر. جیهانبینی و لێپرسراویەتی رۆشنبیر کارو لێپرسراویەتی رۆشنبیر لە پێناو دروستبوونی دۆخێکی ئارام و خۆشگوزەرانی ھاواڵتیان و چەسپاندنی دادپەروەری و نەھێشتی توندوتیژیی و گەندەڵی و ھەبوونی شەفافیەتە لە کۆمەڵگە ،ھەموو ئەم پرسانە پرسی کۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابورین، گرنگە رۆشنبیری ھەقیقی کاری لەسەر بکات ،جیھانبینینی ھەر رۆشنبیرێک لەوەی دیکە جیاوازە چونکە کاری رۆشنبیر جوھدێکی کەسیە ،میتۆدۆلۆژی ھەریەکێکیان جیاوازە لەوەی دیکە ،ھەرچەندە ئەگەر خاڵی جیاوازیش لەنێوان رۆشنبیران ھەبێت ،لە رووی ئاینی یان ئایدیۆلۆژییا یا ناسیۆنالیتێ ،بەاڵم گرنگە کۆمەڵێک پێوەر ئەوان کۆبکاتەوە ئەویش ئەو پرسانن کە لەسەرەوە ئاماژەم بۆ کرد .کە پرسی گشتین و خەونی ھەموو تاکێکە و گرنگە جیھانبینی رۆشنبیران لەو خااڵنە بە ھەموو ئایدیۆلۆژییایەکی سیاسی یان ئاینی یا نەتەوەی بێت کۆیان بکاتەوە. بێگومان دوورە پەرێزی رۆشنبیر کاریگەری نێگەتیڤی دەبێت لەسەر دابرانی ئەو پەیوەندییانە ،یا دابەشبوونی رۆشنبیران بەسەر ئایدیۆلۆژییای حزبە سیاسیەکان جارێکی دیکە ئەو لێکترازانە دروست دەکات ،نەک ھەر لەنێوان جیھانبینی رۆشنبیراندا ،بەڵکو لەنێوان خەونبینینی ھاواڵتیان و جیھانبینینی رۆشنبیرانیش ،کاری رۆشنبیر لەنێو ساڵی پێنجه‌م
152
20
دامەزراوە ئەکادیمیەکان فاکتەرێکی بەھێزە بۆ پێدانی مسداقیەت بە جیھانبینی رۆشنبیر واتا بابەتی بوونی رۆشنبیر ،لێرەوە پەیوەندییەکان نزیک دەبێتەوە .ھەروەھا بوونی کەناڵی تایبەت بە گواستنەوە و گەیاندنی گووتاری رۆشنبیر ،زۆرجار بەھۆی نەبوونی کەنالێکی ئازاد رۆشنبیران دەکەونە ژێر گووشار و گومانی ھاواڵتیان ،چونکە لەھەر کەنالێک دەرکەوێ لەسەر ئەو الیەنە ھەژمار دەکرێت ،زۆرجار رۆشنبیران لە کەناڵەکانی ئۆپۆزیسیۆن دەردەکەون بۆیە لەالیەن دەسەاڵت و ھاواڵتیانیش گومان لە سەربەخۆی دەکرێت ،ئەمەش بازنەی پەیوەندنی نێوان ھاواڵتیان و رۆشنبیر فراوان دەکات. بۆنموونە جیھانبینی رۆشنبیرێکی نادینی واتا سیکوالر لەگەڵ خەونی کۆمەڵگەیەکی پاریزیخوازی ئیسالمی زۆر جیاوازە ،جیھانبینی رۆشنبیری ئاینی لە کۆمەڵگەیەکی کراوە و مۆدیرندا بەھەمانشێوە جیاوازە .بۆیە بەیەکگەیشتنی ئەم دوو جیھانبینیە کارێکی ئەوەندە ئاسان نیە ،لەھەردوو کۆمەڵگە پێویستی بە ھوشیارێکی بااڵیە لەپێناو نزیکبوونەیوەی پەیوەندییەکان. ھەروەھا پەیوەندیەکانی دەسەاڵت لەگەڵ رۆشنبیر و ئەکتەری رۆشنبیری جیاوازە، ئەو رۆشنبیر و ئەکتەری رۆشنبیریانەی کە پروپاگەندە بۆ دەسەاڵت دەکەن لە رۆژئاوا یان رۆژھەاڵت بێت لەالیەن دەسەاڵت خۆشەویستن ج دکتاتۆر یان دیوکراسی بێت، بە پێچەوانەی ئەوانەی کە ڕەخنە لە دەسەاڵت دەگرن ،ئەمە پەیوەندی بە رۆژھەاڵت و رۆژئاوا نیە ،بەڵکو پەیوەندنی بە سیستەمی سیاسی و ھوشیاری بااڵی سیاسی دەسەاڵتداران ھەیە ،پروپاگەندەکاریش رۆشنبیر نیە بەڵکو ئەکتەری رۆشنبیرییە. رۆشنبیران لە رۆژئاواش ڕەخنە دەگرن و خۆپێشاندان دژی دەسەاڵت دەکەن ،دۆخی ھەر کۆمەڵگەیەک لەوەی دیکە جیاوازە لە رووی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابووری، لە رۆژئاواش رۆشنبیر و دەسەاڵت بەردەوام بەریەک دەکەوێت ،بۆنموونە لە فرنسا لە کەناڵەکانی راگەیاندن لە زانکۆکان چەندان سمینار لەالیەن فەیلەسوفان و رۆشنبیران وەکو (ئاالن بادیۆ و ژان سەلیم و میشیل ئۆنفری) کە لە نزیکەوە شارەزایی بۆچوونەکانی ئەوانم ڕەخنە لە کەموکورییەکانی دەسەاڵت دەگرن ،کاتێک لە خۆپیشاندانەکانی مەیدانی کۆماری لە مایو ٢٠١٦ی بەشداریم دەکرد بۆ ئەوەی لە دۆخی ئەو کۆمەڵگە و بیرکردنەوەی ھاواڵتیانیان تێ بگەین ،زۆر جار ئەو پرسیارەم لەوان دەکرد ،بۆچی ئێوە دژی دەسەاڵت تا بەیانی ناخەون و لە مەیدانی کۆماری دەمێنەوە ؟ خۆ ھاواڵتیانی بێگانە لە زۆربەی واڵتان ژیانی خۆیان دەخەنە مەترسیەوە لە پێناو گەیشتن بە واڵتی ئێوە ؟ ئێرە بە دایکی دیموکراسیەت ناسراوە بۆچی ئیوە ھەست بەو دیموکراسیەتە ناکەن؟ ساڵی پێنجه‌م
20
153
بۆیە تا بەیانی ناخەوین و خۆپێشاندن دەکەین تاوەکو دەسەاڵت بەرەو تاکڕەوی نەڕوات ،تاوەکو دیموکراسیەت جوانتر بکەین بێکاری نەھێلێن و یاساکانمان لە خزمەتی ھاواڵتیان نەک کۆنترۆڵکردنی بێت ،جیاوازیەکە لەو خاڵەدا لە رۆژئاوا تاک رێگری لە دروستبوونی دکتاتۆریەت و تاکڕەوی دەکات ،لەوانە سارتر کتێب لەسەر دگیرکردنی جزائیر لەالیەن فرەنساوە دەنوسێت بەناوی (عارنا فی االجزائیر ( )١٩٦١شەرمەندیمان لە جەزائیر ،)١٩٦١ھەروەھا پۆل بیرمان رۆشنبیرێکی ئەمریکیە باس لە داروخانی دامەزراوەکانی ئەمریکا دەکات دوای سەرۆکایەتی ترامپ ،ئاالن بادیۆ لە ٢٠٠٧کتێبێکی لەسەر سارکوزی سەرۆکی پێشوی فرەنسا بە ناوی (سارکوزی مانای چیە) باڵوکردەوە، بۆیە لە رۆژئاواش دەسەاڵت خەاڵتی ئەو رۆشنبیرانە ناکات کە ڕەخنەیان لێ دەگرن، لەم حاڵەتەدا پەیوەندییەکان لەگەڵ دەسەاڵت نا جێگیر دەبێت ،لە رۆژئاوا رۆشنبیران ھەندێ جار دووجاری توندوتیژی دەبنە لەکارەکانیان لەوانە ستافی رۆژنامەی (شارلی ھیبدۆ) لەالیەن گرووپە تیرۆریستیەکان ،پەیوندییەکانی رۆشنبیر تەنیا ناجێگیر و نا ئارام نیە لەگەڵ دەسەاڵت ،بەڵکو ئیشکالیەتی رۆشنبیر لەگەڵ کۆمەلێک کەناڵی تریشە لەوانە توندڕەوی ئاینی و ئیسالمیزمی رادیکاڵ و داب ونەریت کۆن و سیستەمی سەرمایەداری، لەوانە ئاالن تۆرین لە کتێبی « دوای قەیران « باس لە ھەژموونی سەرمایەداری ئەمرۆ بەسەر کۆمەڵگە دەکات کە کۆمەڵگەیەکی ئیفترازی لەرووی ئابووریەوە خوڵقاندووە کە ژیانی کرێکارانی خستۆتە مەترسیەوە ،لە رۆژھەاڵت تاک رێخۆشکەرە و ھاوکارە لە دروستکردنی تاکڕەوی ،زۆر بەی جار رۆشنبیران خۆیان دبنە فاکتەرە بۆ خوڵقاندنی دۆخێکی وا ،ھەر لەو ساتە وەختەدا رۆشنبیر پێوەرەکانی خۆی لە دەست دەدات و دەبێت بە ئەکتەرێکی رۆشنبیری پرۆپاگەندەکاری سیاسیی نەک رۆشنبیر ،چونکە مەرج نیە رۆشنبیر بەردەوام لە بازنەی رۆشنبیر بمێنێتەوە زۆرجار حاڵەتێک یان ھەلوێستێک دەیخاتەوە ناو بازنەی ئەکتەری رۆشنبیری .شۆرشەکانی بەھاری عەرەبی بۆ نموونە لە میسر ،دەرئەنجامەکەی تاک دەسەاڵتێکی ئیسالمیزمی رادیکاڵی و پاشان سەبازی تاکڕەوی بەرھەمھێنا. ئاالن تۆرین پێ وایە رۆشنبیر لەگەڵ دەسەاڵت لە سەرەوە دەتوانی رۆڵ ببینێ ،بۆ ئەوەی گۆرانکاری دروست بکات ،ئەمە لەکاتێکدا راستە ئەگەر دەسەاڵت گویێ بۆ رۆشنبیر رابگرێت و کار بە پێشنیارو راوێژەکانی بکات ،بەاڵم لە زۆربەی واڵتانی دواکەوتوو و تۆتالیتاری نا دیموکراسی ،رۆشنبیر وەکو ھۆکارێکی پرۆپاگەندەو تا ئەو ئاستە دەسەاڵت گرنگی بە رۆشنبیر دەدات تاوەکو میدیاکانی دەسەاڵتی بۆ بەڕیوە ببات وەکو خۆی دەیەوێت نەک وەک رۆشنبیر .بیگومان دەسەاڵتی تاکڕەو پێویستی بە ھێزی چەک نەک ساڵی پێنجه‌م
154
20
قەلەمی رۆشنبیر تاوەکو کاری لەگەڵ بکات. ئەرک و لێپرسراویەتی رۆشنبیری کورد لە ھەر بارودۆخێکدا جیاواز بوو ،بۆنموونە بەرپرسیاریەتی رۆشنبیر پێش ڕاپەرینی ١٩٩١لە سەردەمی رژێمی بەعس ،رۆشنبیران لەگەڵ حزبە کوردییەکان بەیەکەوە خەباتیان دژی رژێمی بەعس دەکرد لە پێناو ئازادکردنی خەڵکی کوردستان ،بەشداریکردنی رۆشنبیران ھاوشانی حزبە کوردییەکان دەبێتە جێگای شانازی ،بەاڵم دوای ڕاپەرین بەشێوەیەکی ڕادیکاڵ رۆلێ رۆشنبیران دەگۆردرێت و پۆلین دەبێت ،ئەو رۆشنبیرانەی کە بەر لە ڕاپەرین بەھۆی کارەساتەکانی ئەنفال و کیمیابارانی کورد لە کۆتایی ھەشتاکاندا ،بەرەو ھەندەران کۆچیان کرد ،لە بارودۆخی سیاسی و ئابوری و کۆمەاڵیەتی کوردستان دوور دەکەونەوە ،زیاتر روئیایەکی سوربەخۆی وەردەگرن لە گووتارەکانیان ،زۆربەی ئەوانەش کە دەرفەتیان بۆ ناڕەخسێ کۆچ بکەن بەھەر پاڵنەرێک بێت دابەشی سەر حزبە کوردیەکان لەباشوری کوردستان دەبن ،و دەبنە بەشێک لەو ملمالنێ و شەڕانەی کە لەنێوان حزبە کوردییەکان لە نەوەتەکات دروست دەبێت. دابەشبوونی ئەوان بەسەر حزبەکان ھۆکارەکەی بۆ دوو قەیران دەگەرێتەوە لەوانە (قەیرانی ئابوری نەتەوەیەکگرتووەکان لەسەر عیراق بەگشتی و حکومەتی عیراق لەسەر کوردستان کە کاریگەری زۆر خراپی لەسەر گوزەرانی ھاواڵتیان بەگشتی و رۆشنبیران بەتایبەتی ھەبوو. ھەروەھا شەڕی ناوخۆی ١٩٩٣تا ١٩٩٧نێوان حزبەسیاسیەکان (پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکیتی نیشتیمانی کوردستان و بزووتنەوەی ئیسالمی) ،سەرچاوەی داھاتەکانی کوردستانیش لە ژێر دەسەاڵتی (پارتی و یەکیتی)دا بوون ،ئەمە وای کرد ھیچ دەرفەتێک بۆ رۆشنبیران نەمێنێتەوە دابەشی سەر ئایدیۆلۆژییا جیاجیاکان بن، پاشان ئەم دابەشبوونە بوو بە کلتور ،سنوری دەسەاڵتی پارتی لە ھەولێرو دھۆک دەبێت ،زۆربەی رۆشنبیرانی ئەو دوو شارە لەگەڵ سیاسەتەکانی پارتی دەبن و ئەوانەی سنوری یەکێتیش بە ھەمانشێوە .رۆشنبیران بەھۆی ئەو بارودۆخەوە رۆڵیان بزردەبێت ھەڵویستەکانیان لە نێوان الیەنگری ئایدیۆلۆژییایەکی سیاسی و بێ الیەنی و تەنیانەت ئەوانەی دەکەونە ناو ملمالنێ ییەکانی شەر ووتار و بەرھەمەکانیشیان چوارچێوەی بابەتی تێدەپەرێنیت بۆیە رۆشنبیران ئەگەر وەکو پێویست نەیانتوانی بێت رۆڵیان ھەبێت کۆمەڵێک ھۆکاری سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی بەربەست بوونە لەبەردەم کارەکانیان. دوای رووخانی رژێمی بەعس بارودۆخێکی دیکە دروست دەبێت ،رۆشنبیران بە ساڵی پێنجه‌م
20
155
شیوازێکی دیکە بەشدار دەبن لە گۆرانکارییەکان لەوانە رۆلێ ئەو رۆشنبیرانە دەست پێ دەکات دوای رووخانی رژێمی بەعس لە ٢٠٠٣دوای ئەو ماوەیە رۆشنبیران دێن قسە لەسەر کێشە و یەکگرتنەوەی دوو ئیدارەیی و کەموکورییە سیاسی و کۆمەاڵیەتی یەکان و ئاستەنگەکانی ناو حکومەتی ھەرێم و داوای چاکسازی و شەفافەیەت نەھێشتی گەندەڵی و کەم پسپۆری لە بەرێوەبردن نەھێشتنی توندو تیژی بەرامبەر بە ئافرەت و کوشتنی ژن بەناوی شەرف داوای گۆران و ھەموارکردنی ئەو یاساکان دەکرد کە مافی ئافرەت و تاک بەگشتی پێشیل دەکات ،لە پێناو گۆرانی عەقڵیەتی خێلەکی و باوکساالری و کرانەوەی کۆمەڵگە و نەھێشتنی گەندەڵی و بێکاری و نەبوونی کەفائەت لە بەرێوەبردندا و بە دیموکراتیزەکردنی کۆمەڵگە و بەشداریکردن لە نوسینەوەی دەستور و کردنەوەی کەناڵی ئازاد بۆ باڵوکردنەوەی بۆچوونەکانیان ،کردنەوەی چەندان رێکخراو سەنتەرو رۆژنامەو تەلەفزیۆن ،ئەگەر پێش رووخانی حکومەتی عیراق راگەیاندنی و رێکخراو و کەناڵەکانی دەربرێن لەچوارچێوەی حزبەکان بوو زیاتر بەاڵم دوای ٢٠٠٣وە بورا بۆ رەخساندنی چەندان کەناڵی راگەیاندنی ئەھلی و سەربەخۆ و زانکۆی ئەھلی کرانەوە ،واتا ھەوڵی رۆشنبیران دەچێتە چوارچێوەی خزمەتگوزارییە گشتیەکانی ھاواڵتیان و پێداویستیەکانیان. رۆشنبیران پاڵشتی دروستبوونی ئۆپۆزیسیۆن بوون لە ھەرێمی کوردستان بەتایبەتی ئەو رۆشنبیرانەی لە زۆنی سلیمانی بوون و مێژووی دروستبوونی ئۆپۆزیسیۆن لە کۆمەڵگەی کوردی بۆ سالێ ٢٠٠٩دەگەریتەوە کە رۆشنبیران لەرێگەی ھەوڵەکانیان و ووتارەکانیان توانیان رۆڵیان ھەبێت .تا دەستپێکردنی شەڕی دژی داعش لە ٢٠١٤رۆڵی رۆشنبیران لە قۆناعێکی نوێدا دەردەکەوێت ئەویش شەڕ دژی تیرۆر و ئیسالمیزی جیھادی توڕەوی و رەخنە گرتن لەو تێکستانەی کە سەرچاوەی دروستبوونی توندڕەوین. سەبارەت بە رۆڵی رۆشنبیران لەم رووداوانە زیاتر رۆڵی ووشیارکردنەوەیە لە رێگای نوسین و چاوپێکەوتن لە کەناڵەکانی راگەیاندن ،بۆ رووبەرووبوونەوەی فیکری توندڕەوی ئاینی بەتایبەتی ئیسالمی رادیکاڵ ،رۆشنبیران بەسەر دوو بەرەی جیاوازدا دابەش ببووون ،بەرەیەک ئاینی ئیسالم و سەلەفیەتی ئیسالمی بەسەرچاوەی فیکری داعشی یان دەزانی ،بەرەیەکی دیکە جیاوازییان دەکرد لە نێوان موسڵمانان و گرووپە توندرەوەئیسالمیەکان ،بۆیە زۆریک لە رۆشنبیرانی کورد دەکەونە رەخنە گرتن لە ئاینی ئسالم و حزبە ئسالمیەکان لە ھەرێمی کوردستان بەتایبەتی ئەو کاتەی چەند ھاواڵتیەکی کورد پەیوەندی بە داعشەوە دەکەن و دژی «پیشمەرگە»شەریان دەکەن. رۆشنبیرانی سیکوالر یان سەربەخۆ کاتێک کە بانگیشەی جیاکردنەوەی ئاینیان لە ساڵی پێنجه‌م
156
20
دەسەاڵت دەکرد دەکەوتنە بەر ھێرشی مزگەوتنەکان ،چونکە کەناڵەکانی باڵو کردنەوەی فیکری ئیسالمی لە ھەرێمی کوردستان ئەوەندە بە ھێز بوون ،زۆر زحمەت بوو بۆ رۆشنبیران بتوانن بە ئازادی بیرو رای خۆیان بلێن تەنانەت دەسەاڵتیش داکۆکیکی پارێزگاری ڵی نەدەکردن ،کاتێک کە ھاوالتیانی کوردستان راستیەکان بەبەرچاوی خۆیان دەبینن ،لەسەر ھەڵویستی رۆژئاوای سکوالر و سعودییە موسلمانان،لەسەر پێشوازی کردن لەو خێزانانەی کە بە ھۆی شەڕی داعشەوە دووچاری ماڵوێرانی و دەربەدەر دەبن لە نێوان سااڵنی ٢٠١٥-٢٠١٤ئەو ئەوروپا و رۆژئاواییە کە چەندان ساڵە لە مەزگەوتەکانەوە پیاوانی ئاینی و کەناڵەکانی سەر بە حزبە ئیسالمیەکان ،ئیماژ و پێناسەی ناشرین بە رۆژئاوا و ئەوروپا دەدەن بە (کافر و مولحەد و فاسد و فاسق) وەسفیان دەکەن ،دەرگایان بۆ دەکاتەوە و بەاڵم ئەو سعودییەی بەھشتی موسلمان ئامادە نابێت ئەو دەرگایەیان لێ بکاتەوە ،تاکی کوردیش ئەو ووشیارەی بۆ دروست بوو کە رۆژئاو و ئەوروپا زۆر مرۆڤ دۆستانەتر بوون لە ھاوکاریکردنی ئاوارەکانی دەستی داعشی بە ناو ئیسالم ،لەو سعودییایەی کە ببووو بە بەھەشتی موسلمان. ھەروەھا لە رووی ئابورییەوە ھەرێمی کوردستان دەکەوێتە ناو قەیرانەوە بە ھۆی دابەزینی نرخی نەوت لە بازارەکانی جیھان ،و ھاتنی ملیۆنێک پەناھەندە لە ناوچەکانی عێراق و سوریا بۆ ھەرێمی کوردستان ،گەندەڵی و نەبوونی شەفافیەت باری ئابووری ھەرێمی کوردستان قورستر دەکات و کێشەکان قوڵتر دەکاتەوە ،بۆیە لە ژێر فشاری قەیران و رۆشنبیران و راگەیاندەکانی میدیای ئازاد و ئۆپۆزیسیۆن و ھاواڵتیان بە تایبەتی چینی تەکنۆکرات ،حکومەتی ھەرێمی کوردستان دەست دەکات بە ئەنجامدانی ریفۆرم. قۆناغێکی دیکە لە کۆرانگارییەکان ئەویش ٢٠١٧یە واتا دوای کۆتایی ھێنا بە شەڕ دژی داعش ،و راگەیاندنی ریفڕاندۆم ،ئەم پرسە پرسێکی نەتەوەیی نیشتیمانیە و دروستبوونی دوڵەوت راستەوخۆ پەیوەندنی بە چارەنوسی ھاواڵتیانەوە ھەیە ،لێرەشدا حزبە کوردییەکان کلتوری سالێ نەوەتەکانیان دروستکردوە لە شەڕەی ناوخۆ و پارچەکردنی ھەرێمی کوردستان بەاڵم بەشێوازێکی دیکە ،لێکترازانی سیاسی لە ھەرێمی کوردستان لە نەوەتەکان لێکترازانی کلتوریشی بەدوای خۆیدا ھێنا ،ئەگەر جی لەشەری ناوخۆ یەکێتی و پارتی ھەموو شتێکیان دابەشکرد لە سامانی ئابوورییەوە بگرە تا دەگا بە کلتور و ھاواڵتیانیش ،رۆشنبیرانیش تاوەکو ئیستا بوونەتە قوربانی ئەو لێکترازانە سیاسیە ،بێگومان ھۆکارەکەی بۆ غیابی گرووپێکی بەھێزی رۆشنبیران دەگەرێتەوە ،کە تاوەکو ئیستا رۆشنبیران نەیانتوانیوە لە باشوری کوردستان خاوەن گرووپگەڵیکی بەھێز بن ئەگەر جی جیاوازیش بن لە بیروڕای سیاسی یان ئاینی یا نەتەوەی بەاڵم پێوەرە ساڵی پێنجه‌م
20
157
نیشتیمانی و مرۆییەکان و زانستیەکان ئەوان کۆبکاتەوە و بتوانن لەسەرووی ئایدیۆلۆژییا و نەتەوە وئاین کار بکەن ،لەو رێگایەوە دەتوانن گووشاری بەھێز لەسەر دەسەاڵت دروست بکەن ،بۆیە ئیستا دوو گووتار لەالیەن حزبەکانی کوردستان دروستبوونە و رۆشنبیرانیش بەداخەوە بوونەتە بەشێک لە دابەشبوونی ئەم دوو گووتارە ،سەرگەردانی ھاواڵتیان لە نێوان بەلێ و نەخێر ،،لێرەدا کۆمەلێک پرسیار و گومانیان الی ھاواڵتیان دروست کردووە ،لەوانە ئەم دوو گوتارە یاریکردنە بە چارەنوسی ھاواڵتیان ؟ ئایە ریفراندۆم بۆ دەوڵەتە یان بۆ موزایەدەی سیاسی ؟ چونکە دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردستان خەونی ھەموو کوردێکە و ھەزارەھا شەھیدی لەو پێناوە داوە ،ئەگەر ریفراندۆم بۆ سەربەخۆی بێت ئەوا ھەرێمی کوردستان لە ١٩٩١سەربەخۆییە بەاڵم بێ دەوڵەتە ،و ھیچ الیەنێک نابێت بیخاتە موزادەی سیاسیەوە ،وایان کردووە ھاواڵتی ئەگەر بڵی ئەوا لەالیەن ھەندێکیان بە چاوی خائین و کوێلەی بنەماڵە سەیر دەکرێن ،ئەگەر بڵی نەخێر ئەوا لە ڕوانگەی ھەندێکیانەوە خائین و خۆفرۆشن ،بۆیە گرنگە رۆشنبیر رۆڵی ھەبێت لە یەکخستنی گووتارەکان بەتایبەتی لە قۆناغی وا ھەستیاردا و ئەو پرسانەی لە پەرژەوەندنی ھاواڵتیانن و گرنگە رۆشنبیران بە شێوازێکی زانستی دیراسەی ئەم پرسە بکەن بۆ ئەوەی ھاواڵتیان لەو دۆخە گوماناوەیە رزگاریان بێت ،نەک ئەوان بێن وەک بەبەغا ئەجندای حزبەکان جێ بەجێ بکەن ،بۆیە بەپرسیاریەتی رۆشنبیر لەم قۆناغە رزگارکردنی ھاواڵتیانە لەو گومانانەی کە راستەوخۆ پەیوەندیان بە چارەنوسی ئەوە ھەیە. گووتار و فیکری رۆشنبیر و کاریگەری بەسەر کۆمەڵگە گووتاری رۆشنبیران و کاریگەرییان ،تەوەرێکە لە کارەکانم لەسەر رۆلی رۆشنبیران لە گۆرانکارییە سیاسی و کۆمەاڵیەتیەکان ،رۆشنبیر زمانحاڵ و دەنگ و ڕەنگی میللەتەکەیەتی لە رێگەیەوە دونیای پێ دەبینێ لەھەموو الیەێکەوە لە بواری سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابووری و رۆشنبیرییەوە. ھەر کۆمەڵگەیە خاوەنی کۆمەڵێک نۆرم و بەھا و ترادیسیۆنی تایبەت بە خۆی ھەیە، کۆمەڵگەی کوردیش خاوەن پێکھاتەیەکی فرە ئاین و نەتەوەیە بەرنامە رێژی و کارکردن بە فیکر و گوتارێکی دیاریکراو کارێکی ئەوەندە ئاسان نیە ،بە شێکی زۆری سامپڵی توێژینەوەکەمان لەو بڕوایەدا بوون « ستراکتۆری کۆمەڵگەی کوردی ناتوانێت فیکر و گووتارو بەرنامەی رۆشنبیران قبوڵ بکات ،چونکە بە ئیمتیاز کۆمەڵگەیەکی سیاسیەوە ئەوەندە کاریگەری حزب و سەرکردەکانی بەسەریەوەیە ،ئەوەندە کاریگەری رۆشنبیرانی ساڵی پێنجه‌م
158
20
بەسەریەوە نیە ،رۆشنبیری کوردیش بە شێوەیەکی رێژەی پالنی بۆ چاکسازی و گۆرانی کۆمەاڵیەتی نیە ،ئەگەر ھەشیبێت زیاتر بەرنامەیەکی سیاسیە و بە پاڵپشتی حزبێکی سیاسی ،نەوەک گرووپێکی کۆمەاڵیەتی « توندوتیژی سیاسی لە کۆمەڵگەی کوردی کاریگەری لەسەر بەھەرم و گوتار و فیکری رۆشنبیراندا ھەبوو ،ئەگەر گووتاری رۆشنبیرانی کورد توندوتیژ بووبێت ،ئەوا دەرئەنجامی توندوتیژیی داگیرکەرانی کوردستان بەرامبەر بە کورد بووە ،تەنانەت لە دوای راپەرینەوە بۆ رۆشنبیرانی دوای خۆیان ترانسفۆرم دەبێت ،ئەویش بەھۆی دروستبوونی شەڕی ناوخۆ لە نێوان حزبە کوردییەکان لە ١٩٩٤تا ١٩٩٧رۆشنبیران بە حوکمی نزیکی و کاریگەربوون بە ژینگەی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابووری دەبنە بەشێک لەو شەڕ و بەرھەم و گوتاری رۆشنبیران دیسان گووتاریکی توندوتیژ لە خۆ دەگرێت ،لەو بارودۆخدا رۆشنبیران دابەشی سەر حزبە سیاسیەکان دەبن. حمەسەعید حەسن لە کتێبی (تەور و شیعر)باس لە ھەڵویستکی شاعیرێکی وەکو شێرکۆ بێکەس دەکات لە شەڕی نێوان (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزووتنەوەی ئیسالمی) لە ١٩٩٣/١٢/٢٢ئەو شەڕە روویدا ،حمە سەعید دەڵی (شێرکۆ بێکەس لە شیعری (ھەتاو)دا نەک ھەر فتوای کوشتنی ئەندامانی بزووتنەوەی ئیسالمی دەدات، بەڵکو داواش دەکات بکرێن بە (زووخاڵ) ،لەبەر ئەوەی ئیسالمیەکان دژی ژن و شیعرن ،لەبەرامبەریشدا مەال عوسمان رێبەری بزووتنەوەی ئیسالمی داوا لە چەکدارانی حزبەکەی دەکات کە ھەرچی تواناییان ھەیە لێنان بدەن ،لێرەدا مەال عوسمان مەبەستی چەکدارانی یەکێتی نیشتیمانی کوردستانە .حمە سەعید حەسن دەڵی «مەال عوسمان رێبەری بزووتنەوەی ئیسالمی لە شێرکۆ بێکەسی شاعیر دلۆڤانترە ،چونکە مەالکە تەنیا داوای لێدانیان دەکات ،شاعیر داوای سوتاندنیش دەکات «. ھەروەھا مھاباد قەرەداغی لە لێکۆلێنەیەکی دا لەسەر شیعرەکانی شاعر (شێرکۆ بێکەس) لە کتێبی (ژن و کۆمەڵگا لە قۆناغی باڵندەیی شێرکۆ بێکەس دا) کار لەسەر ئەو شیعرانە دەکات کە تێدا شاعیر باس لە گرنگی رەگەزی مێ لە کۆمەڵگە و ئازارەکانی ئافرەت و سیستەمی باوکساالری و چەوساندنەوەی ژن لە کۆمەڵ دەکات. دەتوانین بڵین لە ئەنجامی تیشک خستنە سەر گووتار و شیعرەکانی شێرکۆ بێکەس وەک رۆشنبیرێک لەم دوو نموونەیەدا بۆمان بەدریاردەکەوێت کە رۆڵی شێرکۆ وەک رۆشنبیرێک لە بوارێکەوە بۆ یەکێکی تر جیاواز بووە ،لە بەرھەمەکانی پارادۆکێسێکی گەورە لە نێوان بواری سیاسی و کۆمەاڵیەتی دەبیندرێت ،رۆڵی شێرکۆ لەو شیعرانەی کە باس لە واقیعی کۆمەڵگە دەکات لە رووی کۆمەاڵیەتیە شێرکۆ وەک کەسایەتێکی ساڵی پێنجه‌م
20
159
زۆر (ئازادیخواز ،لێبوردە ،و دلۆڤان ،یاخیبوو لە کۆمەڵگەی باوکساالری ،نەھیشتنی چەوساندەوە لەسەر ژن و داکۆکیکردن لە مافەکانیان) .لەبەرامبەر ئەوشدا کاتێک شێرکۆ دەکەوێتە ناو گەمەی سیاسیی و ملمالنێ سیاسیەکان بە تایبەتی لە کاتی شەڕی ناوخۆ شاعیر بێ الیەن نابێ و گووتار و بەرھەمەکانی تێکەڵ بەو دۆخە نێگەتیڤە دەبێت ،بۆیە کەسایەتی شێرکۆ و ھەڵوێستەکانی زۆر توندوتیژ ،تەواو پێچەوانەی ئەو رۆڵەیە کە شاعیر لە رووی کۆمەاڵیەتیەوە دەیگێرێت. بۆیە گرنگە لەرووی سیۆسیۆلۆژییای ئەدەب و ھونەرو تەواوی بوارەکانی دیکەی رۆشنبیری کار لەسەر بە عقاڵنی کردنی خۆشەویستی بۆ نەتەوە واڵت و حزب بکرێت، چونکە توندڕەوی کردن لێان دەرئەنجامی نێگەتیڤی لێ دەکەوێتەوە ،رۆشنبیران بەھۆی ئەو بارودۆخەوە رۆڵیان بزردەبێت ھەڵویستەکانیان لە نێوان الیەنگری ئایدیۆلۆژییایەکی سیاسی و بێ الیەنی و تەنیانەت ئەوانەی دەکەونە ناو ملمالنێ ییەکانی شەڕ گووتار و بەرھەمەکانیشیان چوارچێوەی بابەتی تێدەپەرێنیت. لەالیەکی دیکەوە بەشێک لە سامپڵی توێژینەکەماندا پێیان وابوو بەلێ «ستراکتۆری کۆمەڵگەی کوردی پەیام و دیسکۆرسی رۆشنبیرانی قبوڵکردووە و رۆشنبیرانیش دەورێکی گرنگیان لەو رووەوە بینیوە «لە ھوشیارکردنەوەی ھاواڵتیان و شکاندنی بێ دەنگیان لە بەرامبەر ھەبوونی نادادپەروەری و نەبوونی شەفافیەت و گەندەڵی و دەسەاڵتی کلیبتۆکراتی (چەتەساالری) و تاکڕەوی و دروستکردنی رەخنەی سیاسی لە پێناو زیاتر بە دیموکراتیزەکردنی کۆمەڵگە ،جگە لەمە رۆڵیان لە دامەزراندنی چەندان بزووتنەوەی کۆمەاڵیەتی و گۆرینی یاساکانی تایبەت بە باری کەسی ....ھتد ھەموو ئەمانە بەرھەمی رۆشنبیران بووە لە رێگای میدیاکانەوە کاریگەرییان بەسەر ھاواڵتیانەوە ھەبووە« . ئەو ئاستەنگانەی کە وا دەکات ستراکتۆری کۆمەڵگەی کوردی بەرھەمی بیری رۆشنبیران قبوڵ نەکات لەوانە-: -١بۆ جیاوازی فکر و گوتاری رۆشنبیران چونکە لە ھەرێمی کوردستان رۆشنبیران جیاوازن ،رۆشنبیری ئاینی و رۆشنبیری نادینی واتا عەلمانی ھەیە ،بۆیە گووتارەکانیان لەیەکدی جیاواز و کاریگەریشیان لەسەر ستراکتۆری کۆمەڵگە جیاواز دەبێت ،کاتێک کە دەڵین رۆشنبیری ئاینی ئەوا قۆناغی ئەکتەری رۆشنبیری ئاینی تێپەراندووە و لەبازنەی رۆشنبیری ئاینی یە. -٢داب و نەریتی کۆمەاڵیەتی بونیادی خێڵەکی و دواکەوتوویی کۆمەڵگەی کوردی و زاڵبوونی ترادیسیۆنەکان بەسەر ڕەفتاری تاکەکان ،کۆ بیرکردنەوە ،لە خیتابی کۆدا رۆشنبیران ئاستی گووتاریان دادەبەزێت ،چونکە لە نێوان ویژدانی گشتیدا گووتاری ساڵی پێنجه‌م
160
20
رۆشنبیران گووتارێکی شاز دەبێت. -٣نەبوونی گروپێکی رۆشنبیری بە ھێز بۆ ئەوەی بتوانن گووتار و بەرنامەیەکی بە ھێزیان ھەبێت لە دەرەوەی حزبە سیاسیەکان و دەسەاڵت لە پێناو گۆرانی سیاسی و کۆمەاڵیەتی بەرەو بارودۆخێکی باشتر. -٤کاریگەرییەکانی ئاین لەسەر باڵوکردنەوەی گووتار و بەرھەمی رۆشنبیران ،لە کۆمەڵگەی کوردیدا پیاوانی ئاینی لە مینبەری مزگەوتەکان لە رێگای گوتاری ھەینی یەوە ھێرش دەکەنە سەر بەرھەمی رۆشنبیران و ڕەخنە لە بەرھەمەکانیان دەگرن و خەڵکی ھان دەدەن دژ بە رۆشنبیران بە تایبەتی ئەوانەی بیرکردنەوەیەکی علمانیەکان ھەیە،واتا دەست تێوەر دان و چاودێرکردنی بەرھەمی رۆشنبیران لەالیەن ئیسالمی رادیکاڵەوە ،یەکێکە لە گەورەترین بەربەست لە بەردەم رۆشنبیران کە نەتوانن بە ئازادی بیروڕایەکانیان دەرببڕن. -٥غیابی رۆشنبیران لە نێو دامەزراوە ئەکادیمی یەکان ،ئەمەش بە یەکێک لەو گرفتانە دادەنرێت کە کۆمەڵگەی کوردی بەرھەمی رۆشنبیران قبوڵ نەکات. لێرەدا پێمان وایە کە ستراکتۆری کۆمەڵگەی کوردی بە ھۆی ئەوەی فرە ئاین و فرە نەتەوەییە و پێکھاتەیەکی ئالۆزە بۆیە پێشوازیکردن لە گووتارو بەرنامەو فیکرێکی دیاریکراو کارێکی ئەوەندە ئاسان نیە. لە ھەرێمی کوردستان تا پێش ھاتنی داعش لە ٢٠١٤باڵی ئاینی بە شێوەیەکی گشتی و گووتاری پیاوانی ئیسالمیزمی توندڕەو بەتایبەت ھەژموونی یەکجار بە ھێزی بەسەر بونیادەکانی دیکەی کۆمەڵگە ھەبوو .تەنانەت سیاسەت و دەسەاڵتیش لە ھەرێمی کوردستان کەوتبووە ژێر کاریگەرییەکانی و نەی دەتوانی لێ دەربچێ ،چونکە دەسەاڵت بەگشتی لە پێناو مانەوەی موجامەلەی پیاوانی ئاینی دەکرد. دەسەاڵت کار لەسەر زۆرینە دەکات ،پێویستی بە دەنگی زۆرینەیە نەک کەمینە ،کە ئەویش نوخبەی رۆشنبیرانە بە تایبەتی ئەو رۆشنبیرانی سەربەخۆ و علمانین ،بیگومان لە پرۆسەی مانەوەی دەسەاڵتیش زۆرینە بڕیار دەدات ،کۆمەڵگەی کوردی ستراکتۆریکی حزبی و سیاسیە و ئاینیە ،ئەمەش بە یەکێک لەو ھۆکارانە دادەنرێت کە دەسەاڵتی سیاسی لە پاڵ ئاین و زۆرینەدا بێت ،نەک نوخبەی رۆشنبیران. بۆیە ئەگەر گووتارو پەیام و فکری رۆشنبیران بە تایبەتی ئەوانەی سیکۆالرن لەالیەن ستراکتۆری کۆمەڵگەوە قبوڵ نەکرێت ،ھۆکارەکەی بۆ ئەوە دەگەرێتەوە کە ستراکتۆری کۆمەڵگەی کوردی ستراکتۆرێکی بە حزبی و سیاسی و بەئاین کراوە ،و ئەو رۆشنبیرانەی کە پاشخانێکی ئاینی لە پشت رۆشنبیری ئەوانەوەیە ،پێشوازیکردن لە گووتار و فکریان ساڵی پێنجه‌م
20
161
لەناو کۆمەڵ بۆیان ئاسانترە ،وەک لە گووتاری رۆشنبیرانی سیکۆالر و سەربەخۆ، چونکە ئەوان لەالیەن دەسەاڵت و ترادیسیۆنەکانی کۆمەڵ و بڕوادارانی ئیسالمیزمی رادیکاڵ تکفیر و ڕیگرییان ڵی دەکرێت. بەاڵم دوای ھاتنی داعش ھاوکێشەکان بۆ دۆخێکی تر دەگۆردرێن ،گووتاری رۆشنبیرانی سیکۆالر بە شێوەیەکی فراوانتر لەسەر ئیسالمی رادیکاڵ و بە دیدێکی رەخنەی لەسەر رەھەندەکانی ئاین قسە دەکەن ،بەاڵم ئەمجارەیان بێ ئەوەی رووبەرووی تکفیر و ھەڕەشەی توند ببنەوە .بەر لە ھاتی داعش رۆشنبیرانی سیکوالر نەیاندەتوانی بە ئازادی خۆیان ڕەخنە لە فیکر و تێکستە دینیەکان و مەالکان بگرن بەتایبەتی ئەوانەی فیکری توندڕەوییەیان باڵو دەکرد و جیھادی بوون ،یەکسەر لەالیەن حزبە ئیسالمیەکان و ھەندێ لە مەالکانەوە تەکفیر دەکران ،بەاڵم دوای ئەوەی داعش ھێرشی کرد سەر ھەرێمی کوردستان و بەناوی دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمی و ژن و کچی یەزیدیەکانیان وەک سەبایە گرت و دەست درێژیان کردە سەرییان و جگە لە کوشتنی ھەزاران ھاواڵتی، دەرگا بۆ رۆشنبیرانی سیکوالر زیاتر کرایەوە بۆ ئەوەی بە راشکاوی بۆجوونی خۆیان لەسەر توندڕەوی ئاین بەتایبەتی ئیسالمیزمی رادیکاڵ بڵین ،بەاڵم ئەمجارەیان بێ ئەوەی رووبەرووی تکفیر و ھەرەشە ببنەوە. ئاستەنگەیەکانی بەردەم رۆشنبیر رۆشنبیران لە کۆمەڵگە رووبەرووی دوو جۆرە بەربەست دەبنەوە ،لەوانە بەربەستێکی ئۆبژێکتیڤ «بابەتی» و ئەوەی دیکەیان سوبژێکتیڤ» خودی» ،بەربەستی ئۆبژێکتیڤ لەوانە ھۆکارە سیاسیەکانیان الی رۆشنبیران بۆ دیاردەی بە حیزبیبوونی رۆشنبیرانی ھەرێمی کوردستان و دابەشبوونیان بەسەر ئایدیۆلۆژییای جیاجیاکان دەگەرێتەوە، چونکە لە رۆژھەاڵتی ناوەراست بە گشتی و ھەرێمی کوردستان بە تایبەتی رۆشنبیران خۆیان بوونەتە یارمەتیدەر بۆ باڵوکردنەوەی ئایدیۆلۆژییای حزبی ،ئەم دیاردەیە لە ھەرێمی کوردستان وای کردووە کە نوخبەی رۆشنبیران نەتوانن نوخبەی سیاسی بەالی تێڕوانین و بۆچوون و ئاراستە و ھەڵوێستەکانیان رابکێشن. ئەمەش بۆتە ھۆکاری ئەوەی کە رۆشنبیران لە کۆمەڵگە داببڕێت و بوونەتە ھۆی ئەوەی نەوەیەک دروست بێ ھەست بە نائومیدی بکات لە بەرامبەر رۆڵیان لە ھەنگاونانیان بەرەو ریفۆرمی سیاسی و کۆمەاڵیەتی لە کۆمەڵگەدا ،بەشێک لەو رۆشنبیرانەی کە سامپڵی توێژینەوەکەمان بوون پێان وایە « حزبە سیاسیەکان بە ھەموو ئایدیۆلۆژییایەکی چەپ و راست و ئیسالمی رۆشنبیریان بەکارھێناوە بۆ بە ھێزکردنی پارت و رێکخراوەکانیان ساڵی پێنجه‌م
162
20
و پاوانکردنی سیاسی لە کۆمەڵگە». پێمان وایە ئەوانە لەبازنەی رۆشنبیر نین بەڵکو زیاتر ئەکتەری رۆشنبیرین ،چونکە رۆشنبیری ھەقیقی ھەرگیز ناکەوێتە ژێر ھەژموونی دەسەاڵت تا دەسەاڵت وەک پروپاگەندەکارێک بۆ مەبەستەکانی خۆی بەکاریان بھێنێ. کارکردنی رۆشنبیران لە نێو دامەزراوەکانی کۆمەل بەگشتی و دەزگا حزبیەکان بە تایبەتی دوو ئەرکی جیاوازیان ھەیە ،یەکێکیان ئەرکی کۆ ئەوەی دیکەیان ئەرکی رۆشنبیرە ،چونکە حزب بە کۆ ئیش دەکات نەک بە تاک ،حزب یەک دوو کەس نیە بەڵکو زیاترە ،حزب دەبێتە وسیلەیەک بۆ ئەوەی بەرنامەی سیاسی کاریگەری ھەبێت لەسەر ”کۆدا ” لە دۆخی کۆشدا رێژە لە جیاتی بەکارھێنانی معریفەیە ،جیاوازی ئاستی معریفی لە ناو کۆدا. ھەروەھا ئەرکی رۆشنبیر دەنگی نوخبەیە لە ناو کۆدا ،رۆشنبیران لە دۆخی کۆدا بااڵبوونی خۆیان لە رووی ئەکادیمیەوە لە دەست دەدەن لە حاڵەتی وادا ووتاری رۆشنبیران لە ناو کۆدا دادەبەزێت ،کاتێک رۆشنبیر رەخنە لە پارتە سیاسیەکەی دەگرێت ،لەالیەن کۆوە گومان دەخەرێتە سەر الیەنی دڵسۆزیەوەی ،ملمالنی کردنی لەالیەن کۆوە. یەکێک تر لە ھۆکارەکان عەقڵی ڕەخنەیی لە مێژووی رۆشنبیری کوردیدا کەلە ئاستێکی نزمدایە چونکە عەقڵی ستایشکەرکردن لە عەقڵی ڕەخنەی بابەتی ڕەواجی زیاتری ھەبوو .ھەروەھا بەالی رۆشنبیران «رۆشنبیری کورد نەبۆتە نوخبەیەکی خاوەن شوناسی رۆشنبیری سەربەخۆ و خاوەن دەنگ و جیھانبینی لە دەرەوەی سیاسەت و ئایدیۆلۆژی و سیستەمی حزبەکانیش لە ھەرێمی کوردستان وایان لە رۆشنبیر کردووە ،چ ئەوانەی سەر بە حزبەکانن چ ئەوانەی پاشکۆی حزبەکانن ھەندێ جار نەک دەبنە پاشکۆی حزبەکان بەڵکو دەبنە پاشکۆی کەسە دیارەکانی ناو حزبە سیاسیەکان» لە بارێکی وەھادا ناتوانرێت چاوەڕوانی ئەوە لە رۆشنبیرانی کورد بکرێت کە رۆڵی کاریگەری ئەو تۆی ھەبێت ،جگە لەوە لەشەڕی ناوخۆدا رۆشنبیرانی ناو حزبەکان دووبارە بوون بە بەشێک لە دۆخی سیاسی و دابەشبوونیان بەسەر حزبەکان ،بەشێکی زۆر لە رۆشنبیران نەیانتوانی بەاڵنسی پابەندی سیاسیان و پابەندی مۆرالی کۆمەاڵیەتی بەرامبەر بە کۆمەڵ بپارێزن ،ئەمەش دەرچوونە لە بازنەی رۆشنبیر ،چونکە لەو دۆخەدا سەنگی رۆشنبیری کوردی کەم کردەوە ،رۆشنبیرانی ناو حزبەکانیش وەکو ئامرازێک لەشەڕ بەکار دەھێنران. بەربەستێکی دیکەی سیاسی نەبوونی دەسەاڵتێکی دامەزراوەی ودابەشبوونی ساڵی پێنجه‌م
20
163
دەسەاڵتەکان لەسەر بنەمای حزبی و میزاجی تایبەتی و بنەماڵەی وعەشیرەتگەری، دەسەاڵت و حکومڕانی لە ھەرێمی کوردستان دەسەاڵتێکی خێزانی گەرەویە لەناویدا چەندان لق و پۆپی دیکەی خێزانی لێ دەبێتەوە ،جا ئەم کلتورە دابەشی سەر یەکە یەکەی دامەزراوەکانی کۆمەڵ بووە کە ھیج بوارێکیان بۆ «کالیفیکاسیۆن « واتا لێھاتووی و شارەزایی و داھێنان نەھێشتۆتەوە .ئەمەش یەکێک لەبەربەستەکانی بەردەم رۆشنبیر ،گرنگە رۆشنبیر رۆڵی لە تیکشاندنی ئەم دۆخانەدا ھەبێت. سەبارەت بە بەربەستە کۆمەاڵیەتیەکان رۆشنبیران پێان وایە «لە کۆمەڵگەیەکی تقلیدیدا رۆشنبیران ناتوانن ببنە نوێنەری خەڵک و دەنگی ئەوان بگەیەننە حکومەت ،بەاڵم لە کۆمەڵگەیەکی مەدەنیدا رۆشنبیران دەتوانن ببنە نوێنەری خەڵک و بۆشایی نێوان خەڵک و حکومەت لەیەک نزیک بکەنەوە ،کۆمەڵگەی کوردیش چونکە ھێشتا لە قۆناغی ڕاگواستنە بەرەو مەدەنیەت ،دواکەوتوویی کۆمەڵگەی کوردی و زاڵبوونی بونیادی خێڵەکی و عەشائیری بەسەر کۆمەڵگە لە رووی پراکتیزەکردنی ترادیسیۆن و ئاین و عورف ئەوەندە بە ھێزە ھەندێ جار رۆشنبیرانیش ناتوانن پابەندی نەبن ،چونکە نەریتە کۆمەاڵیەتیەکان ئەوەندە بە ھێزە زۆر بە دەگمەن رۆشنبیر دەتوانێ خۆی لێ رزگار بکات ،چەندین بەھا و عورفی کۆمەاڵیەتی ھەیە رۆشنبیرانیش دەستە و ستان دەبن و ناتوانن لەو بەھایانە تێبپەرێنن و لە ناویان بەرن و گۆران دروست بکەن لەگەڵ ئەوەی کە کۆمەڵێک لە رۆشنبیران بەردەوام قسە لەسەر شتە حەرامەکان و ھێلە سورەکان دەکەن ،بەاڵم لەبەرامبەردا روو بەرووی ویژدانی جمعی کۆمەلگە دەبیتەوە». کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵگەیەکی خێڵەکیە و داوکەوتووە ھەمیشە دەنگی ئاغاو و بەگ و شێخ بەھێزتر بووە لە دەنگی رۆشنبیران. خالێکی تر بوونی ئیزدواجیەت لە کەسایەتی رۆشنبیر بەوەی ھەندێ لە رۆشنبیران لە دەرەوە باس لە ئازادی و یەکسانی ئافرەت دەکات و باس لە شکاندنی نەریتە دواکەوتووەکانی کۆمەڵگە و گۆرانیان دەکات کەچی بە پێچەوانەوە لە نێو خودی خێزانەکەی پەیڕەوی ناکات واتا لێرەدا رۆشنبیران لە کۆمەڵگە دا ناتوانن لە نەریت و پرنسیپە گشتیەکانی نەریتی کۆمەاڵیەتی البدات بۆیەش چاوەڕوانی گۆرانیان لێ ناکرێت. ھۆکارە ئابوورییەکان بەشێکی زۆر لەو رۆشنبیرانەی کە وەکو سامپڵ وەرمانگرتبوون الوازی رۆشنبیریان بۆ بارودۆخی ئابووری و خراپی باری ئابووری رۆشنبیران گەراندەوە و سەرقاڵبوونی رۆشنبیران بە دابینکردنی پێداویستیەکانی ژیانی رۆژانەیان وەکو ساڵی پێنجه‌م
164
20
ھاواڵتیەک و ناسەقامگیری بارودۆخی ئابووری رۆشنبیران کاریگەریەکی نیگەتیڤی لەسەر بەرھەمی رۆشنبیران کردووە و ناسەقامگیری باری گوزەرانی رۆشنبیران لە ھەرێمی کوردستان یەکێکە لەو فاکتەرانەی کە وای کردووە رۆشنبیران کۆچ بکە نبۆ دەرەوەی واڵت (لەگەڵ بوونی ھۆکاری تری سیاسی) و دوورکەوتنەوەیان لەکۆمەڵگە لە پێناو فەراھەمکردنی گوزەرانێکی باشتر بۆ خێزانەکانیان. ھۆکارێکی تر لە رووی ئابوورییە ئەویش بۆ بەرھەمی رۆشنبیرانیان گەراندەوە لە ھەرێمی کوردستان ،چونکە تا ئیستا بەرھەمی رۆشنبیران نەبۆتە سەرچاوەیەکی ئابووری بۆ رۆشنبیران بۆ ئەوەی بتوانن تەنیا لە رێگای کاری فیکری و بەرھەمەکانیان ژیان و گوزەرانیان دابن بکەن. زۆر زحمەتە رووناکبیرێک لە ھەرێمی کوردستان تەنیا بتوانێت لەسەر بەرھەمی خۆی بژیت،چونکە یەکێک لەو پێوەرانەی کە دەکرێت بۆ رۆشنبیر ئەویە کە بەرھەمەکانی تاچەند دەفرۆشریت ،بۆ نموونە (ئۆرھان پامۆک) بەرھەمەکانی بە ئینگلیزی چاپ دەکرێت ویەک میلۆن دانەیە و لەسەد واڵت لێ دەفرۆشریت و بۆ چەندین زمان وەردەگیرێت، بەاڵم لە ھەرێمی کوردستاندا باشترین رۆماننوس ئەگەر کتێبەکەی بشفرۆشرێت ھەر (-٢ )٣ھەزاری لێ دەفرۆشرێت لە کۆی ( )٥ملیۆن کەس بۆیە ئەمەش ھۆکارێکە لەوەی کە رۆشنبیران نەتوانن رۆڵی خۆیان ببینن ،چونکە ئەگەر بەرھەمەکانیان لەالیەن کۆمەڵگەوە پێشوازی لێ کرا ئەوا بیگومان ھەم لە رووی دارییەوە بۆ رۆشنبیران سەرچاوەیەکی دارایی دەبێت ھەم لە رووی فکرییەوە کاریگەری دەبێت بەسەر کۆمەڵگەوە ،ھەروەھا دەسەاڵتی بەرێوەبردن وەکو پێویست ژیانی رۆشنبیرانی دابین نەکردووە. بەربەستەی «سوبژێکتیڤ» یان خودیەکانی بەردەم رۆشنبیران بریتین لە « قەیرانی ھەڵوێست وەرگرتن و الیەنگیری بوونی رۆشنبیران ئەمەش بۆ دوالیتی سروشتی رۆشنبیر دەگەرێتەوە کە ناتوانێت بێ الیەنی خۆی بپارێزێت ،خالێکی دیکە الوازی «سیبالژ « واتا قەیرانی پێکاندنی ئامانجە سەرەکیەکان ،بەو مانایە رۆشنبیر زۆر جار لە بەرپرسیاریەتی خۆی لە دۆخێکی دیاریکراودا دوور دەکەوێتەوە خەریکی بابەتیکی دیکە دەبێت ،بۆ نموونە لە کاتی رووبەرووبوونەوەی شەڕ لە جیاتی چاوخستنە سەر چەقی دۆخی شەڕ ،ئەو دێت قسە لەسەر بابەتیکی دیکە دەکات کە زەروور نیە لەو دۆخانەدا باسبکرێت واتا دوورکەوتنەوە لە دۆخی ئێستا. جگە لەمە دوورە پەرێزی یان پەناگیری رۆشنبیران یەکێک لە ئیشکالیەتەکانی رۆشنبیر ،ھەروەھا تابۆی فیکری رۆشنبیر ،علی حەرەب لە کتێبی رەخنەی رۆشنبیران یان وەھمی نوخبە «ل »١٦٣دەڵی « گرفتەکانی بەردەم رۆشنبیر پەیوەندی نە بە ساڵی پێنجه‌م
20
165
دەسەاڵتی سیاسی یان ئاینیەوە ھەیە ،بەڵکو پەیوەندی بە بیرکردنەوەی رۆشنبیرەوە ھەیە ،ئەویش بەھۆی ئەزموونی رووناکبیران و فەیلەسوفان پێشووتر ھەر لە ئەفالتۆنەوە تاوەکو حافیزی شیرازی ،لە دیکارتەوە تاوکو میشیڵ فۆکو .گرفتی گەورە الی ئەفالتۆن و فەیلەسوفانی یۆنان بوونی ئەو شتانەیان لێکدەدایەوە کە بونیان ھەیە ،الی فارابی بەھەمھێنانی یەک و ھەموو و کەم و زۆر لە دنیادا ،سەبارەت بە شیرازی تێگەیشتن لە دۆزینەوەی پەیوەندنی نێوان مافی بااڵ «ریالیزم « و خولقاندنی خەیاڵ ،الی دیکارت دۆزینەوەی رێگایەکی دروستە بۆ گەیشتنی عەقڵ بە مەعریفەیەکی ئەرگیومێنتی ،الی کانت دۆزینەوەی کۆنسیپتی معریفەی ئەزموونگەرایی .ھەرجی ئەو ملمالنێ و پێکدانانەی کە لە نێوان ئەھلی فیکرو دەسەاڵت و رژێمەکانن ئەوانە بەربەستی دەرەکین لە روانگەی بیرمەندانەوە لەوانە ئازادی ڕادەربڕین لە سوقراتەوە تا سیپینۆزا ،یان لە ئین رشد تا نەسیر حامد ئەبو زید ،لەگەڵ ئەوشدا ئەم ئیشکالیەتە گرفتێکی شۆرشگێرییە و پەیوەندنی بە ئازایەتی فیکریەوە ھەیە. لە ئەنجامدا دەگەینە ئەوەی رۆڵ نەبینینی رۆشنبیران لە کۆمەڵگە وەکو پێویست بۆ چەندین ھۆکاری بابەتی «ئۆبژێکتیڤ « و خودی « سوبژێکتیڤ» دەگەرێتەوە، رۆشنبیری کورد لە بری ئەوەی رۆشنبیرێکی ئۆرگانی یان رۆشنبیرێکی خاوەن دید و رەھەندی جۆراوجۆر بێت رۆشنبیرێکی تاک دید و تاک رەھەندە بینین بووە ،زیاتر رۆشنبیری حیزبی یان ئایدیۆلۆجی بووە ،دابەشبووە بەسەر راست و چەپ و جگە لە ملمالنێ لە نێوان ئەو دوو ئاراستەیە ھیچی تری نەبینیوە ،ئەمەش وایکردووە ھەمیشە وەکو پاشکۆی ئەو دوو ئاراستە ئایدیۆلۆجیە دەربکەوێت و نوسین و بەرھەم و ھەڵویستەکانی لە نێوان ئەو دوو ئاراستەیەدا دابەش ببێت. لە ھەرێمی کوردستاندا رۆشنبیران وەکو پێویست نەیانتوانیوە ببنە نوێنەری چین و توێژەکانی ناو کۆمەڵ و رۆڵ ببینن ،بە ھۆی ئەو ھۆکارانەی سەرەوە و نە دەسەاڵتیش توانیویەتی بەپێ پێویست سود لە بیروبۆچوون و بەرھەمی فیکری رۆشنبیران وەربگرێ، بۆیە لە ھەرێمی کوردستاندا پێویستە لەسەر ئەو میکانیزمانە کار بکرێت تا رۆشنبیران بتوانن پەیام و پرۆژەی خۆیان لەگەڵ دەسەاڵت تاوتۆ بکەن و دەسەاڵتیش ھەموو ھەولێک بۆ رۆشنبیران بڕەخسێنێ تا بتوانن نوێنەرایەتی خەڵک بکەن ،دیارە ئەرکی دەسەاڵت رێکخستنی کۆمەڵگە یە و ئەرکی رۆشنبیرانیش بەشداریکردنە لە دروستکردنی بارودۆخێکی نوێ ،ژیان و گوزەرانێکی باشتر لە رووی کۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابوورییەوە بۆ ھاواڵتیان بەگشتی ،لێرەدا ھیچیان بێ ئەوەی تر ناتوانێت کۆمەڵگەیەکی زیندوو بەرھەمبھێنن و مەدەنیەت بونیاد بنێن کە جێگەی بڕوابوونی ھەموو ھاواڵتیان بێت، ساڵی پێنجه‌م
166
20
بۆیەش رۆشنبیران نەیانتوانیوە وەکو پێویست لە ھەرێمی کوردستان رۆڵ ببینن، چونکە پەیوەندی نێوان رۆشنبیران و دەسەاڵت لە قەیراندایە و پێویستی بە ڕێکخستنەوە ھەیە ئەویش بە ھاوکاریکردنی یەکتر ،چونکە ھەم رۆشنبیر و ھەم دەسەاڵتیش ئەو دوو فاکتەرە گرنگەن کە پێویستە لە پێشەوەی کۆمەڵگەو نەریتەکانی بن نەک ئەوانیش ببنە کوێلەی سیستەمی خێڵەکی و عەشائیری ،بە رێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ئەو دوو الیەنە ھەم دەسەاڵت و ھەم رۆشنبیران دەتوانن بنە کاراکتەری بە ھێز بۆ گۆرانکارییە سیاسی و کۆمەاڵیەتیەکان. دکتۆرا لە فەلسەفەی کۆمەڵناسی –زانکۆی سۆربۆن -پاریس یەک
ساڵی پێنجه‌م
20
167
ساڵی پێنجه‌م
168
20
شرۆڤەی ئابوری لە نێوان
دوێنێ و ئەمرۆ شیالن بیبانی
ساڵی پێنجه‌م
20
169
ساڵی پێنجه‌م
170
20
لە کوردستان قورسترین ساڵ ئەوەبوو بە ھۆی ناکۆکیەکانی لەگەڵ حکومەتی عێراق، الی ھەموان ئاشکرایە ئەنجامەکەی بڕینی بودجەو مووچەی ھەرێم بوو ،بەمەش توشی قەیرانێکی ئابوری گەورە ھات ھەرچەندە نەوتی ھەناردە دەکرد بەاڵم بە ھۆی کێشە سیاسیەکانی تەگەرەی گەورە کەوتە ئەو الیەنەو نەتوانرا کونترۆڵی ئەو قەیرانە بکرێت، دیارە دوای ئەم ئەزمونە بەرەو رێکەوتنیک رۆیشت کە ئومیدی چاکبوونی باری ئابوری ٩٥%لە قەڵەم دەدرێت ،کەواتە ئێستاکە کوردستان لە بەردەم داھاتوویەکی نوێیە کە ئەمجارە بە کۆمەڵیک ئەنجامی تاقیکردنەوە دەرگای دەکاتەوە ،ھەربۆیە زۆر گرنگە پالنی داھاتوو دابریژرێت بە شێوەیەک کە کەڵک لە ھەڵە ئابورییەکانی پیشوتر وەربگیرێت لەوانە:پێداچوونەوەو بنەبڕکردنی بەھەدەردانی پارەی گشتی لە پرۆژە خەیاڵی و بیکەڵکەکان و ھەروەھا دانانی سنورێک لە بەردەم ھەموو خەرجیاتێکی دامودەزگا حکومیەکان ،قورسکردنی مەرجەکانی سەرفکردنی ھەر پارەیەک لە پرۆژەکان و ئیفاد و سەفەر و ھتد ،خاڵیکی گرنگی تر ئەویش دانانی چاودیری و یاسایەک لەبەردەم مووچەخوران و گورێنی سیستەمی دامەزراندن لە بنەڕەتەوە بە شێوەیەک کە ھەر دامەزراوێکی نوێ بەرھەمهێن بێت نەک لەسەر حکومەت بژی ،ھەڵبەتە ئەم کارە بە پلەی یەکەم پابەندە بە حکومەتەوە چونکە رێوشوینی کارکردن تەنھا لە دامەزراندن تەسک ئەکاتەوە ،بۆیە باشتر وایە کەرتی تایبەت بچێـتە پاڵ حکومی و مەرج و رێساو یاسای خانەنشینی بەسەر بسەپینرێت و تەنانەت دامەزراندنی تازە دەرچووان لە کۆمپانیا تایبەتەکان کە لە کوردستاندا کاردەکەن وەک ھەر مەرجێکی تری کارگیری بێت ،ئالەم کاتەدا حکومەت دووالیەنە سودمەند دەبێت الیەنیکیان بە دامەزراندن و دۆزینەوەی ھەلی کار و دووەمیان بە دەست کەوتن و گەڕانەوەی بڕیک لەو داھاتەی کە لە سەر حسابی واڵتەکە ئەو کۆمپانیا تایبەتانە قازانج دەکەن ،ھەر لەسەر مەسەلەی مووچە ئەوەمان لە بیر نەچێت کە زانیاری تەواوەتی فەرمانبەر و مووچەخورەکان بە داتا لە ناو کومبیوتەردا خزن بکرێـت بەمەش باشترین شێوەیە بۆ بنەبڕکردنی دوو مووچە و ساڵی پێنجه‌م
20
171
مووچە خەیاڵیەکان ،ھەروەھا گەڕانەوە بە مووچەی پلە تایبەتەکان و کەمکردنەوەیان بە جۆرێک لە جۆرەکان کە ھاوشێوەی ٤فەرمانبەری ئاسایی بێـت چونکە ئێستا بەداخەوە مووچەی ئەو پلە تایبەتانە بەرامبەرە بە ١٠فەرمانبەر یا زیاتریش .ھەر سەبارەت بەو کۆمپانیا و دەزگا و کومەڵە بیانیانای لەم واڵتە کاردەکەن پێویستە بڕی باج لە سەریان زیاد بکرێت ،لە زۆربەی واڵتان تاکە داھاتی واڵت باجە ،نەک ھەر ئەو بیانیانە بەڵکو باج لەسەر کەلوپەلی ھاوردەو بازرگانەکان زیادبکرێت و بتوانرێت یەکێک لە سەرچاوەی داھاتی ئەم واڵتە ببێـتە باج. جگە لە مووچەش بابەتێکی تر ئەوێش دوور کەوتنەوەیە لە ھاوردەکردنی ھەموو کااڵیەک بە الیەنی کەم بتوانرێـت ھەندێک کااڵ لەم واڵتە بەرھەم بھێنریت و خاوەنی بەرھەمی ناوخۆیی بێن ،نەک تەنھا کااڵو شت و مەک بەڵکو پێداویستیە رۆژانەکانی مرۆڤیش بە تایبەت خواردەمەنی ،لە جیاتی ئەوەی کە ئەو ھەموو خواردنە ھاوردە بکرێـت با کارگەی خۆراک دروست بکرێـت ھەلی کارکردن زیاددەبێت و بەرھەمی خۆماڵیش وەدەست دەھێنرێـت. جگە لە وانەی سەرەوە با بەتەواوەتی ھێنانی ئوتومبیل قەدەغە بکرێت بەھۆی ئەو ھەموو ژمارە زۆرەی ئوتومبیلەی لەم واڵتە ھەیە ،چونکە زۆربوونی ژمارەکەی قەیرانی نەمانی بەنزین و گاز و ھتد دروست دەکات ،ھەروەھا ژینگەش پێس دەکات ،چارەسەرکردنی زۆر ئاسانە بە دروستکردنی میترو ترام ھتد. لە عێراق بە گشتی و کوردستانیش بە تایبەت بەرەنگاری جەنگ بوونەتەوە لەگەڵ گرۆپی داعش ھەڵبەتە ئەم جەنگەش پیویستی بە چەک و تەقەمەنی ھەیە ،تیچووی ئەم جەنگە بارگرانیەکی گەورەیە لەسەر داھاتووی ئابوری ئەم واڵتە کەواتە پیویستە لە کاتی کڕینی ھەر چەکیک با تەقەمەنیەکەی لێرە دروست بکرێـت ،ئێتر بەھەر بەندێک لە خاڵەکانی کڕین کەڵک لە تەقەمەنی و یەدەگی ئەو چەکە بکرێـت ،بەوەی کە ئەوەندە دوژمنمان زۆرە پیم وایە زەرەر ناکەین لەم کارگەیە و بەردەوام بەداخەوە پیویستمان بە تەقەمەنی ھەیە ! مەسەلەیەکی تر ھەیە کە زۆر گرنگە پالنی تایبەتی بۆ دابریژرێت ئەویش مەسەلەی بانک و سیستەمەکەیەتی لە کوردستان ،لە جیھاندا بانک بە بربڕەی ئابوری واڵت ھەژماردەکرێـت ،ھەر کاتێک بانک ھەرەس بێنیت ئەوا ئابوری ئەو واڵتە تێک دەشکێت، بەاڵم لە کوردستان بانک وەسیلەیەکە بۆ وەرگرتنی پارەی داھات و پیدانی بە پرۆژەو مووچە ،وەکو خەزینەیەک یاخود جانتایەکە ،چەندەھا جار ھەرەسی ھێنا لەگەڵ ئەم قەیرانە ئابورییەی کوردستان ،کەواتە گرنگترین خاڵ باشتر وایە سیستەمەکە بگوردرێت ساڵی پێنجه‌م
172
20
و گرنگی زیاتر بە بانکی مەرکەزی ھەرێم بدرێت ،بە شێوەیەک کونترۆڵی ھەموو بانکەکانی کوردستان بکات بە ناوخۆیی و بیانی و پارەی یەدەگی ئەو بانکانە بە فەرمی لەو بانکە ھەلبگیرێت و مەرجەکان تونتربکرێـتەوە لەسەر بانکە بیانیەکان کە بەشێک لە پارەی ھەڵگیراویان قازانجەکەی بۆ بانکی ھەرێم بێت یاخود مەرج لەسەر کۆمپانیای بیانی و ناوخۆیی دابنرێـت کە بەشێک لە پارەیان لە بانکی حکومی دابنین و بەشەکەی تریان بۆیان ھەیە لە بانکی بیانی ناو کوردستان دابنێن ،چونکە ئەو پارەیەی ناو بانک باشترین سەروەتە بۆ کاری وەبەرھێنان و بیناسازی و مامەڵە ،لەبەرامبەردا حکومەتی ھەرێم متمانەی خەڵکی زیاد بکات بەوەی کە ھەر کەسێک لە بانکیکی حکومی پارەکەی دابنیت بتوانێت لە ھەرلقێکی تری لە دەرەوەی کوردستانیش وەری بگرێـتەوە ،واتە بەستنەوەی بانکی حکومی کوردستانی بە بانکە جیھانیە نێودەوڵەتێکانەوە بەمەش پرۆژەی ئالویری پارە بەرەو زیاد بوون دەچێت ،و داھاتی بانکێش بە ھەمان شێوە زیاتر دەبێت. لە داھاتووی کوردستان ئەو بەشە داھاتەی کە بۆی دێت ھەوڵبدرێت ھەندیک پارە وەک یەدەگیک بە دراوی بیانی یاخود زێر لە بانکی مەرکەزی ھەرێم ھەڵبگیرێت و لەکاتی قەێران سودی لی وەربگیرێت و ھەروەھا باشترێن ژێرخانە بۆ داھاتوو بەتایبەت لە حالەتی کورتھیناندا ،ئەوەشمان لە بیر نەچێـت واڵتی عێراق بڕیکی زۆری لە یەدەگی بانکی مەرکەزی عێراقی ھەیە بەاڵم ئەو پارەیە لە ھیچ کاتێکدا سودی بۆ کوردستان نییەو تارادەیەک ھەرێم ئابوریەکی سەربەستە. کەواتە یەکەم ھەنگاو دانان و رێکخستنی پالنە بە چاودیرێکردنەوە ،دووەمیش سەقامگیرکردنی یاساو سزادانی کەسانی نابەرپرس و بارگران لەسەر ئابوری واڵت ،سێەم پیداچوونەوەی تەواوەتی بە خەرجیات و گورێنی زۆر لە ریوشوێنەکان ،و تازەگەری لە بەرێوەبردن و کارگیری زۆر لە پالنە داراییەکان کە ئامانج بەرژەوەندی واڵت بێت نەک گەندەڵی و پڕکردنی گیرفانی تاکی. لە پیشووودا کە پیشبینی دەکرا بۆ مەسەلەی بودجە ھەموو راست بوون بە بەلگەی ئەوەی کە بەشە بودجەی کوردستان کە لە ١٧%یە بەاڵم بڕی پارەکەی کەمتر یا ھەمان بڕ بوو لە و بەشە بودجەیەی کە ١١ %بوو کە بۆ ساڵەکانی پێشووتر سەرف دەکرا ،بۆیە بۆ ساڵەکانی دواتر ووردە ووردە کەمیان کر و تا وای لێھات نەما، چونکە پرۆژە بودجەی گشتی عێراقی لەسەر بناغەی فرۆشتنی نەوتەو ئیستاکە بەردەوام نرخی نەوت روو لە دابەزینە ،بۆیە پالنی داھاتووی عێراق کەمکردنەوەی بڕی پارەی بودجەبوو کە ئەمەش راستەوخۆ بەشی کوردستانیش کەمدەکاتەوە ،بۆیە لەم خاڵەدا ئەبێت ھەرێمی کوردستان بە دوای باشترین پالن بگەرێت بۆ ھاوسەنگ کردنی خەرجیات ساڵی پێنجه‌م
20
173
و داھاتی. گەر سەیری میژووی عێراق بکەین لە رووی ئابورییەوە لە ساڵی ٢٠٠٩دا بەرھەمی خۆماڵی سەرجەم بەرزترین ئاستی پیشاندا بە بەراوورد لە گەڵ ھەموو واڵتە نامیەکان و بە پێ پیشبینیەکانی سندوقی نەقدی نێودەوڵەتی بۆ ساڵەکانی نێوان ٢٠١٦-٢٠١٣ ھەورەھا کارەکانی لەوەدا بوو کە بە رێژەی ٨%بێت،بەاڵم ھەموو ئەمانە لەگەڵ بارودۆخی عێراق گۆڕا ئەوەبوو تەنھا لە ساڵآ ٢٠١٣دا بەرھەمی خۆماڵی سەرجەم بە رێژەی ٣.٧% دابەزی بە ھۆکاری کەمبونەوەی ھەناردەکردنی نەوت ،بۆ ساڵی دواتر واتە ٢٠١٤ئەم رێژەیە ٢.٣%کەمبوەوە بە پێ زانیاریەکانی سندوقی نەقدی نێودەوڵەتی ،و ھۆکاری بریتی بوو لە کەمبونەوەی بەرھەمی نەوتی چونکە لەو کاتەدا کوردستان نەوتی رەوانەی عێراق نەدەکرد،کەواتە راستیەک ھەیە و نکوڵی لێ ناکریت کە ھەر بەرمیلیک نەوتی کوردستان کاریگەری لەسەر ئابوری عێراق ھەیە. ئەوەی جێگەی ئاماژە پێکردنە کە ئابوری لە عێراقدا بۆ ساڵی ٢٠١٥رووی لە وێرانی کرد بە ھۆی دابەزینی بەرچاوی نرخی نەوت و شەڕی ناوخۆیی گروپی تیروریستانی داعش، بە شێوەیەک کە بەرھەمی خۆماڵی سەرجەم بە رێژەی ٣.٧%دابەزی و کێشەکە تەنھا دابەزین نەبوو لە ئاستی ئەو رێژەیە بەڵکو ئابورییەکەی دوچاری کورتھێنانیش بوو. ھەڵبەتە لەو کێشە ئابوریانە کوردستان پشکی شێری بەرکەوت تەنانەت لە ھەموو دابەزینەکانی نرخی نەوتی جیھانی زیانێکی بەرچاوی بەخۆەبینی ،جگە لەوەش بە ھۆی گرفتەکانی لەگەڵ حکومەتی عێراق نەک تەنھا بەشداربوو لە قەرەبوکردنەوەی کورتھێنانی بودجە بەڵکو بەشە بودجەی کوردستانیش راگیراو،واتە ھەرێمی کوردستان دوچاری زیانێکی ئابوری دوو الیەنە بوو یەکەم بە ھۆی کەمبونەوەی بڕی داھات لە ئەنجامی دابەزینی نرخی نەوت و دووەمیش بە ھۆی پێنەدانی بەشە بودجەی لە الیەن حکومەتی بەغداوە ،بۆیە زۆر گرنگە ریکخستنێک جگە لە کەرتی نەوت لەم ھەرێمەدا بکرێت لە رووی ئابورییەوە. لەسەر ھەمان باس و تەوەر ئەتوانین بڵین کە زۆرجار ئابوری واڵت پێویستی بە رێکخستن و ئامادەکردن و نوێبونەوە ھەیە ،بە تایبەت لە کوردستاندا پیویستیەکی زۆر بەم بوارە ھەیە کەواتە ئەتوانین رێکخستنی ئابوری لە چەند شێوازێکدا شرۆڤە بکەین لەوانە پتەوکردن و نوێکردنەوەی شێوازی بە بازاڕکردن ،ھەروەھا بازاڕی کێبڕکێی بە یەکێک لە بنەماکانی پیشکەشکردنی خزمەتگوزاری بۆ بەکارھێنەر و بەدەست ھێنانی ھاندەرەکانی وەبەرھێنان و باشکردنی چوستی خزمەتگوزارییەکان ،بەاڵم نابێت ئەوەمان لە بیر بچێت چەندە کێبڕکێی زیادبکات ئەبێت بەرژەوەندی بەکارھێنەر لە پێش ھەموو ساڵی پێنجه‌م
174
20
شتێک ھەژماربکرێت ،کەواتە گرنگی ئەو کێبڕکێە لەوەیە کە بەکارھێنەر بەتەواوی خزمەت بکرێت کە بەداخەوە لە کوردستان ھەوڵەکان تەنھا لە بەرژوەندی و قازانجی بازاڕەکانەو دوورە لە باشکردنی باری بەکارھێنەر. لە ئێستادا گرنگیدان بە وەبەرھێنانی دەرەکی ئەگەرێتەوە بۆ ئەو پەیوەندییە پتەوەی کە لە رێگای بازرگانی دەرەکی لەگەڵ بازاڕە جیھانییەکان و چونیەتی بە بازاڕکردن و گرتنەبەری رێوشوینی ئاراستەی بازاڕەکانی ھەناردە ،ھەروەھا ئەتوانین ئەم کارانە بلکێنین بە میدیای ئابورییەوە کە میدیای ئابوری بۆ ئەوەیە کە ھەر روداوێکی ئابوری پەخش و چاودێری بکات و کۆکەرەوەی کارە میدیایی و بازاڕو کۆمپانیاکان بێت،چونکە لە ئێستاد بەرژەوەندی ئابوری میدیا لیکنراوە بە قازانج و کارەکانی ئەوان ،ھەندێک کۆمپانیای میدیای بەرھەمھینان ھەیە کە بە فعلی کارەکانیان لە کوردستان ئەکەن بەاڵم زۆربەیان بە پشکی کۆمپانیای بیانین،بزنسمانەکانی کوردستان لە کارەکانیان زۆر سەربەخۆ نەبوونە بۆیە لە ھەموو سودەکان تەنھا پشکیکی بچوکیان بەرکەوتووە ،ھەندی جار میدیای کوردی تەسک ئەکرێتەوە تەنھا لە بواری رێکالم و یا ھەر راپورتێکی ئابوری وەکو مارکیتنگیک لە قەڵەم دراوە .چونکە بە پێ بنەمای کار گرنگترین خاڵ مارکیتینگە کە ئەمەش لە رێگای راگەیاندنەوە ئەبێت. بۆیە بازاڕ بە یەکێک لە بنەما سەرەکیەکانی رێکخستنی ئابوری دێت و راگەیاندنیش رۆڵی بەرچاوی ھەیە ،لە کۆتایشدا ئەوەی جێگەی ئاماژە پێکردنە کە ئابوری بربرەی ھەموو بابەتێکی ترە لە لێکدانەوەی بابەتە سیاسی و کۆمەاڵیەتی و وەرزشی و ھتد. لە سااڵنی پێشودا ٢٠١٥ئابوری جیھانی بە دەست الوازی خواستی گشتی و دابەزینی نرخی کااڵو ناجێگیری بازاڕەکانی دارایی و تەنھا بە رێژەی ٢.٤%گەشەی کردبوو ،بەاڵم بە پێ پیشبینیەکان بۆ ساڵی ٢٠١٦ئەم رێژەیە بەرزدەبێتەوە بۆ ٢.٩%و بۆ ساڵی ٢٠١٧ بگاتە ٣.٢%و ئەم رێژەیە زیاترە لەوەی کە پیشبینی بۆ دەکرا لە ساڵی ٢٠١٤ھەرچەندە بە بڕی ٠.٣مەزەندە دەکرێت بەاڵم ئەتوانین لە قاڵبی بەرزبوونەوە بیخەمڵینین بە پێ پیشبینیەکانی سندوقی نەقدی نێو دەوڵەتی و رێکخراوی ئوپیک کە لە نێوان ٣.٥بۆ ٤ لە قەڵەمیان دا ،بەو پییەی کە ئەمساڵ ئەوەندە پابەندی گورانکاری نەقدی و ئاڵویری نابن ،زۆرجار ھەوڵ ئەدرێت الیەنگیریەک لە سیاسەتی نەقدی دابنرێت کە گومانەکانی سیاسیەکان کەمبکرێتەوە ،گوڕانکارییەکانی سەرف و ئالویرکردنەکان نەھیڵرێت و بەمەش لە کوتاییدا دەبیتە زیادکردنی تیچووی قەرز ،لە ئابورییە پێشکەوتووەکان پێشبێنی بەردەوامبوونی ئەم حاڵەتە دەکرێت بە تەسکبونەوەی کەلێنی بەرھەمھێنانەکان،بە ساڵی پێنجه‌م
20
175
بەراوورد بە بازاڕەکانی دونیا و واڵتە نامیەکان و رکابەری کردنی جۆرایەتی و تاوەکو لەسەرخۆکردنی باری ئابوری و ھاوسەنگکردنی ئابوری چین ،خۆی بۆ خۆی ئەم کارانە ئەنجامەکەی دابەزینی نرخی کااڵکانە لەوانەیە نەوتیش ھەمان داھاتووی ھەبێت ،بۆیە دڵەراوکێ نرخ دوچاری دونیا دەبێت و سەرەنجام کاریگەر ئەکاتە سەر سستی ئابوری چین و بە پێچەوانەوەی ئەم فاکتەرە ھەڵبەتە کاردانەوەی پوزەتیڤی دەبێت بۆ ھەندی واڵتی تر وەک روسیا و بەرازیل و چەند واڵتیکی رۆژھەاڵتی ناوەراست ،واتە ھەموو ھەنگاوەکان سەرەتا بە رکابەری و دواتر دابەزنیی نرخ و سستی ئابوری بۆ گەیشتن بە گەشەی ئابوری ھەندێک واڵتانی تر ،دوور نییە کوردستان لە نێوەندی ئەو واڵتانە بێت کە لەو گەمە ئابورییە قازانج ببێنی و بەتایبەت لە بەرزبونەوەی نرخی نەوت ،بەاڵم لەوانەیە لە قاڵبی دارۆخانی سیاسی یاخود ئابوری نوێکاری. زۆرجار باس لەوە دەکرێت کە ئاستی گەشەی ئابوری جیھانی رووی لە الیەنی نەرینی کردبێـت بەاڵم گەر رێگاکان بگوردرێن لە رووی سیاسەتی نەقدیەوە ھیوابەخش ئەبێت بۆ زۆر لە واڵتانی دونیا ،سندوقی نەقدی نێو دەوڵەتی وادەردەخات کە سەرجەمی بەرھەمی خۆماڵی لە جیھاندا بۆ ساڵی ٢٠١٦زیاددەکات بەاڵم ھەژاری و نەخۆشی لە ھەمان کاتیشدا زیادی کردووە ! ھەرچەندە بە پێ بیروراکان دەوترێت کە گەشەی ئابوری بەردەوامە بەاڵم ھوشیاری ئەوەش دەکرێت کە مەسەلەی سیاسەت و شەڕەکان فاکتەریکن بۆ گۆرێنی ئەو رێچکانە و گۆرێنی نرخی دراو ،کەواتە لە جیھاندا ئەوەی باسە بە پلەی یەکەم دابەزینی نرخی نەوت و ھەروەھا مەسەلەی یۆرو و ئابوری یونان و یابانیش. کێشەکە لەوەیە کە دۆالر قیمەتی روو لە زیادبوون دەکات لەگەڵ ئەم گەشەیە بۆیە نرخی نەوت ھەر لە نزمی دەمینێت و جگە لەوەش بەھۆی ناجیگێری سیاسی و ملمالنێ ناوخۆیش بۆ زۆر لە واڵتە بەرھەمھینەرەکانی نەوت زیاتر جەخت لەسەر دابەزینی نرخەکەی دەکات. بەپێ ئەم بارودۆخە رەنگ وایە نرخی نەوت لەماوەی دوو ساڵی داھاتوو لە نزمبونەوەبێت، کەواتە چێبکرێت ؟چاکسازی یا کەمکردنەوەی خەرجیات یا گۆرینی سیستەمی دارایی یا!!! ...؟؟؟؟ کوردستان لە ژێر فشاری گەورەترین قەیرانی ئابورییە بەاڵم گەشبینی لەوەیە کە بەھەر شێوەیەک بێت خاوەن داھاتی نەوتە گەر نرخەکەی بەرز یا نزم بێت ،بۆیە پیویستە زۆرترین گرنگی بە کەمکردنەوەی خەرجیاتی واڵت بدرێت و مەسەلەی مووچە و ژمارەی مووچەخوران پێداچوونەوەی جدی بۆ بکرێت ،ئەمە واقعێکە کە ئابوری واڵت زۆر الوازە ساڵی پێنجه‌م
176
20
و گەڕان بە دوای چارەسەر شتیکی حەتمەنە ،ئێتر کاتێ ئەوەھات خاڵ لەسەر ھەموو ژمارەکان دابنرێت لێپیچینەوە لە سەر ھەر دینارێک بکرێت و ھاوسەنگی رابگیرێت لە نێوان تیچوو و داھاتی واڵت. ھەربۆیە زۆر گرنگە پالنی داھاتوو دابریژرێت بە شێوەیەک کە کەڵک لە ھەڵە ئابورییەکانی پیشوتر وەربگیرێت لەوانە:پێداچوونەوەو بنەبڕکردنی بەھەدەردانی پارەی گشتی لە پرۆژە خەیاڵی و بیکەڵکەکان و ھەروەھا دانانی سنورێک لە بەردەم ھەموو خەرجیاتێکی دامودەزگا حکومیەکان ،قورسکردنی مەرجەکانی سەرفکردنی ھەر پارەیەک لە پرۆژەکان و ئیفاد و سەفەر و ھتد ،خاڵیکی گرنگی تر ئەویش دانانی چاودیری و یاسایەک لەبەردەم مووچەخوران و گورێنی سیستەمی دامەزراندن لە بنەڕەتەوە بە شێوەیەک کە ھەر دامەزراوێکی نوێ بەرھەمھێن بێت نەک لەسەر حکومەت بژی ،ھەڵبەتە ئەم کارە بە پلەی یەکەم پابەندە بە حکومەتەوە چونکە رێوشوینی کارکردن تەنھا لە دامەزراندن تەسک ئەکاتەوە ،بۆیە باشتر وایە کەرتی تایبەت بچێـتە پاڵ حکومی و مەرج و رێساو یاسای خانەنشینی بەسەر بسەپینرێت و تەنانەت دامەزراندنی تازە دەرچووان لە کۆمپانیا تایبەتەکان کە لە کوردستاندا کاردەکەن وەک ھەر مەرجێکی تری کارگیری بێت ،ئالەم کاتەدا حکومەت دووالیەنە سودمەند دەبێت الیەنیکیان بە دامەزراندن و دۆزینەوەی ھەلی کار و دووەمیان بە دەست کەوتن و گەڕانەوەی بڕیک لەو داھاتەی کە لە سەر حسابی واڵتەکە ئەو کۆمپانیا تایبەتانە قازانج دەکەن. ئێستاکە لە سنوری کوردستان دەردەچین و بەرەو تێڕوانینی جیھانی دەڕوین و باس لەوەبکەین کە ساڵی ٢٠١٥بە سستی ئابوری جیھانی ھەژمارکرا ،و زیادبوونی خەرجیاتی بەکارھێنەر و قەرزی دەزگاکان لە پێناو زیادکردنی خواستی وەبەرھێنان ،نەک ئەمانە بگرە کارێگەرییان لەسەر بازاڕی پشکەکان ھەیەوبە جۆرێک پشکی یابان و ئەلمانیا بەرزبوەوە لە بەرامبەردا پشکی چین دابەزی ،جگە لەوەش پیشبینیەکان بۆ ساڵی ٢٠١٦ باسیان لەوە دەکرد کە بەھۆی سیاسەتی بانکی مەرکەزی بە پێدانی قەرز بە سودی کەمتر و ماوەی دریژکراو وادەکات کە حاڵەتی سست بوون بە بەردەوامی بمێنیتەوە لە رووی ئابوری واڵتەکان ،گەرچی پیشبینی دووەم ئەبێتە ھۆی بەرزبوونەوەی بازاری پشکەکان بەاڵم لە ھەمان کاتدا دەبێتە ھۆی گۆرێنی گەشەی ئابوری لەسەرخۆ کە ئیستاکە ھەموو جیھان پێوەی دەناڵینن بۆ حاڵەتی وەستاندنی تەواوەتی !! پیشبینی سییەم ئەوەیە کە دوچاری سستی ئابوری گەورە بێت کە لە ساڵەکانی سییەکان توشی بوون بەوەی کە نرخی قیمەتی دراوەکان دادەبەرزێت لە پێناو بوژانەوەی ھەناردەکراوەکان ،ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە کە ھێچ کارێگەر ناکاتە سەر قەواڵەی ساڵی پێنجه‌م
20
177
خەزینەی ئەمریکی ؟؟ لێرەدا جیھان لە رووی ئابورییەوە ئەتوانین بە پێ ئەم شرۆڤەیە پولینی بکەین بۆ سێ بەش بەشی یەکەم تۆزیک ھێواپێدەرە بەاڵم بەشی دووەم خراپە و سییەم خراپترە. نەک تەنھا لە کوردستان بەڵکو لەسەرانسەری جیھان مەترسی ھەیە سەبارەت بە ئابورییەوە ،ئەو واڵتانەی کە خاوەنی داھاتی نەوتن لە ژێر فشاری دابەزینی نرخی نەوتەوەن ،ئەو واڵتانەی مامەڵەیان بە بانکەکانەوە ھەیە ترسیان لە کێشەی بەرزبوون و دابەزینی بەھای دراوەکانە ،وھەندی واڵتیش لە ژێر کونترۆڵی بازاڕی پشکەکانن و داھاتووی ئابورییان لکینراوە بە داھاتووی ئابوری کۆمپانیا پشکدارەکان ،لەماوەی ٥٠ ساڵی رابوردوودا گەشەی ئابوری بە روونی دیاربوو جگە لە ساڵی ٢٠٠٩کە قەیرانێکی گشتی باڵی بەسەر زۆر واڵتدا کیشا لەوانە ئەمەریکا ،سەبارەت بە دابەزینی نرخی نەوت زۆرجار جۆرەھا شیکردنەوەی بۆ دەکرێت لەوانە سندوقی نەقدی نێو دەوڵەتی ئاماژە بەوە دەکات کە بەرھەمی سەرجەمی تاکی جیھانی بۆ ساڵی ٢٠١٥نزیکەی ٣.٥%و بۆ ساڵی ٢٠١٦نزیکەی ٣.٦%زیاددەکات و ئەم رێژەیە زیاترە لەوەی کە بیشبینی بۆ دەکرا لە ساڵی ٢٠١٤ھەرچەندە بە بڕی ٠.٣مەزەندە دەکرێت بەاڵم ئەتوانین لە قاڵبی بەرزبوونەوە بیخەمڵینین بە پێ پیشبینیەکانی سندوقی نەقدی نێو دەوڵەتی و رێکخراوی ئوپیک کە لە نێوان ٣.٥بۆ ٤لە قەڵەمیان دا. لە عێراقیش وەک ھەموو واڵتانی تر کۆمەڵیک پیشبینی ئەکرێت لە رووی ئابورییەوە بە نمونە بۆ ساڵی ٢٠١٦بودجە مەزەندە کراوە بە ٦٠ملێار دۆالر ،بەاڵم لێرەدا ھەناردەکردنی نەوتیان بە ٤ملیون بەرمیل نەوت داناوە لە رۆژێکدا کە ئەمەش بە تەواوەتی ئەوە دەسەلمێنیت کە حکومەتی عێراق بۆ جارێکی تر ھەوڵی گریبەستەکەی نێوان ھەرێم و خۆی ئەکات چونکە بە ھیچ شێوەیەک عێراق توانای ھەناردەی ئەو بڕە زۆرەی نییە بە پشت بەستن بە تەنھا خۆی ،کەواتە لەم حاڵەتەدا جۆرە سیاسەتێک بەدی دەکرێت بۆ ساڵی داھاتوو یەکەمیان شکستی ئابوری عێراق بەو پییەی کە براوە نەبوو لە دەست کەوتنی نەوتی ھەرێمی کوردستان بۆیە بۆ ساڵی داھاتوو پالنەکانی لەسەر بناغەی ئەوە داریژاوە کە ئەو نەوتەی ھەرێمیش بکەوێتەوە ژێر رکیفیان بەاڵم ئەمجارە لە ژێر چ جۆرە گریبەستیک یاخود بە چ بەندێک بتوانێ جارێکی تر متمانەی ھەرێم بە دەست بھینێت؟! خاڵی دووەم لەگەڵ ئەو ھەموو کورتھێنانەی ساڵی ٢٠١٥و ٢٠١٤و ساڵەکانی پێشوو ئەم بڕە پارەیەی بودجە لە واقعەوە نزیک نییە چونکە توانای ھەناردەی ئەو نەوتەی نییە و دواتریش نەوت بە ٥٠دۆالر مەزەندە کراوە کە ئەمەش تەواو نییە ،ھەر بە پی زۆربەی تویژینەوە ئابورییەکان نرخی نەوت زۆر کەمتر دەخەمڵینن بۆ ساڵی .٢٠١٦ ساڵی پێنجه‌م
178
20
سندوقی نەقدی نێو دەوڵەتی وادەردەخات کە سەرجەمی بەرھەمی خۆماڵی لە جیھاندا لە ساڵی ٢٠١٦زیادی کرد بەاڵم ھەژاری و نەخۆشی لە ھەمان کاتیشدا زیادی کردووە ! ھەرچەندە بە پێ بیروراکان دەوترێت کە گەشەی ئابوری بەردەوامە بەاڵم ھوشیاری ئەوەش دەکرێت کە مەسەلەی سیاسەت و شەڕەکان فاکتەریکن بۆ گۆرێنی ئەو رێچکانە و گۆرێنی نرخی دراو ،کەواتە لە جیھاندا ئەوەی باسە بە پلەی یەکەم دابەزینی نرخی نەوت و ھەروەھا مەسەلەی یۆرو و ئابوری یونان و یابانیش ،ئەگەر بێنە سەر باسی کوردستان ئەوا لە داھاتوودا مەترسیەکان لە چەند خاڵیکدا دەبێنریت لەوانە تا چەند لەگەڵ حکومەتی بەغدا دەگەنە ریکەوتنی ئابوری گەر سەربەخۆ وەکو ئێستا نەوتی خۆی ھەناردە بکات تا چەند واڵتی تورکیا متمانەی تەواوەتی پێ دەکرێت کە رێگری ھەناردەی نەوت نەکات لە داھاتوودا ؟ پالنی ئابوری کوردستان لە کاتی دژایەتی بەغدا و تورکیا چییە ؟ نرخی نەوت لە ساڵی ٢٠١٦بۆ ٣٦دۆالر دابەزی و کوردستان پیویستی بە داھاتی سەرو ٨٠٠ملیۆن دۆالرە لەم حاڵەتەدا پێویستی بە ھەناردەکردنی بە الیەنی کەم ٦٥٠٠٠٠بەرمیل نەوت ھەیە لە رۆژێکدا کە ئەم بڕەش زۆر زۆرە و نابێت و ناکرێت بەم رێژەیە نەوت دەربھێنرێت ،کەواتە کوردستان لە ژێر فشاری گەورەترین قەیرانی ئابورییە بەاڵم گەشبینی لەوەیە کە بەھەر شێوەیەک بێت خاوەن داھاتی نەوتە گەر نرخەکەی بەرز یا نزم بێت ،بۆیە پیویستە زۆرترین گرنگی بە کەمکردنەوەی خەرجیاتی واڵت بدرێت و مەسەلەی مووچە و ژمارەی مووچەخوران پێداچوونەوەی جدی بۆ بکرێت ،ئەمە واقعێکە کە ئابوری واڵت زۆر الوازە و گەڕان بە دوای چارەسەر شتیکی حەتمەنە ،ئێتر کاتێ ئەوەھات خاڵ لەسەر ھەموو ژمارەکان دابنرێت لێپیچینەوە لە سەر ھەر دینارێک بکرێت و ھاوسەنگی رابگیرێت لە نێوان تیچوو و داھاتی واڵت. لەم ئان و ساتەدا حکومەتی ھەرێمی کوردستان توشی قەیرانێکی دارایی بووە بە ھۆی نەناردنی بودجەو مووچەی کوردستان،ئەمەش وایکردوە کە حکومەتی ھەرێم پەنا بۆ بریاریک ببات لەسەر قەرزکردن لە دەرەوەی واڵت بۆ چارەسەرکردنی ئەم قەیرانە ،بەرێز دکتور نوری عوسمان سەرۆکی فەرمانگەی ھەماھەنگی و بە دواداچوون لە سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران ھەروەھا سەرپەرشتیار و بەرپرسی دۆسیەی بەرێوەبردن و سەرپەرشتیکردنی ھاوکاری و یارمەتی مرۆیی بۆ ئاوارەکانی کوردستان لەمەر ئەم بابەتە ،ئاماژەی بەوەدا کە ئەم قەرزە لە الیەن حکومەتی ھەرێمەوە تاوتوی لێ دەکرێـت و پاشانیش وەک پرۆژە یاسایەک لە پەرلەمانی کوردستان دەردەکریت و داوا لە شوینی تایبەت دەکریت وەک دامودەزگای تایبەت بۆ وەرگرتنی ئەو قەرزە واتە تاوەکو ئیستا ھێشتا لە ژێر دیراسەکردندایە کە بڕەکەی چەندەو لە چ دامودەزگایەک یا واڵتیکی دەرەوە ساڵی پێنجه‌م
20
179
ئەو قەرزە دەکرێت،لە قسەکانیشیدا ئاماژەی بەوە کرد کە ھیچ کات لە چاوەروانی رازیببونی عیراقدا نین،واتە عێراق وەک بەربەستیک دانانین لە گرتنەبەری ئەم بریارە و بە پێ ریوشوینی یاسایی و بریاری حکومەتی ھەرێم بە ھەماھەنگی لە گەڵ پەرلەمانی کوردستان ھەنگاوەکان دەنرین. ھەوەرھا بەرای ئەوان مەبەست لەم قەرزە تاوەکو ئیستا و لەم کاتەدا بۆ دابین کردنی پارەیە لە پرۆژە خزمەتگوزارییەکانی ھەرێمی کوردستان وەک خەستەخانە و قوتابخانە و ریگاوبان ھتد چونکە بەرای ئەوان ناکرێت ئەو پرۆژانە لەوە زیاتر رابوەستێت کە لە خزمەتکردنی ھاواڵتی ھەرێمی کوردستانە،و سەبارەت بە کاری وەبەرھێنان لە کوردستان جەختی لەسەر ئەوە کردەوە کە ئەو قەرزە بۆ پیداویستیە زۆر گرنگەکانە لەوانە خزمەتگوزاری بۆیە لە کەرتی وەبەرھێنان بەکارناھینریت. ھەر لەسەر دەنگوێ ئەو باسەی کە گوایە ئەو قەرزە بۆ مووچەی ھاواڵتیانە بەریزیان ئاماژەیان بەوەدا کە مووچەی ھاواڵتیان دابین کراوە لە داھاتی ناوخۆیی و فرۆشتنی نەوت بە جۆریک وەسفی لەو بابەتە کرد کە مووچە کێشەی گەورە نییە بەڵکو چارەسەرکراوە تەنھا ماوەی دەوێت. سەبارەت بە مووچە جەنابی ئاماژەی بەوە کرد کە حکومەت ئەتوانیت دابینی بکات و ئەو مەسەلەیە ھیچ کیشەیەکی گەورە نییە لە سەر کوردستان بەڵکو لە داھاتی ناوخۆ و ھەناردەی نەوت دابین کراوە. لەمەر ئەو باسەش بەریز ئومید خۆشناو سەرۆکی لیستی زەرد لە پەرلەمانی کوردستان رایگەیاند کە حکومەتی ھەرێم دەتوانیت ئەو پرۆژەیە بە بێ پەرلەمانی کوردستان پیشکەش بکات ،بەاڵم بۆ زیاتر گرنگیپیدان و پشت راستکردنەوەی لە بەرنامەدایە کە پیشکەش بە پەرلەمانی کوردستان بکرێـت و بریاری لەسەر دەربکرێت،ھەروەھا بە پێ رای ئەوان ئەم قەرزە بۆ مووچە و پرۆژە خزمەتگوزارییەکانە و بە چارەسەرێکی کاتی لە قەڵەم دەدرێت ،زۆر لە پسپوران و شارەزایانی ئابوری لەوانە دکتور عزت ێابر ئیسماعیل ئەندامی پەرلەمانی کوردستان و شارەزای ئابوری لە پەیجی خۆیدا بەمەر ئەو بابەتە باس لەوە دەکات کە حکومەتی ھەرێمی کوردستان ناتوانیت بە شێوەیەکی راستەوخۆ قەرزی نێو دەوڵەتی بکات و بە کارێکی قورس دای دەنێـت،بەاڵم باس لەوە دەکات کە ھەرێم دەتوانیت سود لە پشکی قەرزی نێو دەوڵەتی عێراق بکات،چونکە لەم کاتەدا عێراق توشی کورتھینانی بودجە بووە بە نزیکەی ٣٠ملیون دۆالر،ئەگەری ئەوە ھەیە کە عێراق داوای قەرزی نێو دەوڵەتی بکات،بۆیە لە رێگەی حکومەتی عیراقەوە داوابکریت بەشیک لەو قەرزە نێو دەوڵەتیە بەشی کوردستانی لێ بدرێت چونکە کوردستان پشکی ١٧ % ساڵی پێنجه‌م
180
20
ی ھەیە لەو بودجەیە،ئەگەر نەکرا ئەوا کوردستان لە رێگەی کۆمپانیا گەورەکان کە لە کوردستاندا کار دەکەن قەرز بکات. ئاشکرایە بە ھۆی بریارنەدانی پرۆژە بودجە لە عێراقدا تاوەکو ئیستا و بە ھۆی زۆری خەرجکردن بەرامبەر داھات ئەگەری توشبوونی عێراق بە کورتھینان ھەیە ،حکومەتی عێراق بە نیازە قەرزی نێو دەوڵەتی بکات،بە مشێوەیە کوردستانیش لەوانەیە تەگەرەی گەورە بکەوێتە بەردەمی لەم قەرزکردنە بەوەی لە رووی نێو دەوڵەتیەوە پاشکوی عێراقە ،بۆیە پیشبینی ئەوە دەکرێت کە نەوەک بەربەست بەڵکو کێشەی نێو دەوڵەتی روبدات. لەماوەی چەند ساڵی پیشوو ھەریمی کوردستان بەشداربوو لە خەزنکردنی پارە لە بانکی مەرکەزی عێراق چونکە ئەو پارەیە لە پارەی زیادەی فرۆشتنی نەوت دادەنرا،بەو پییەی کوردستان بەشدار بوو و پشکی تایبەتی ھەبوو لەو فرۆشتنە و لە رێگەی بودجەوە رەوانە دەکرا کەواتە دوور و نزیک بەشێک لەو پارەیەی بانکی مەرکەزی عیراق کە ٧٦ ملیون دۆالر و ١٠%یەدەگی زێرە بۆ ساڵی ،٢٠١٣ئەتوانین بە دوا کارتی فشار بیخەمڵینن بەمەرجیک کە حکومەتی ھەرێم ئەو الپەرەیە بکاتەوە. لە ئەمساڵدا زۆر گوڕانکاری لە رووی ئابوری و سیاسی بەسەر کوردستاندا ھاتووە ،شەڕی داعش و قەیرانی ئابوری گەورەترین کارەسات بوو لە مێژووی کوردا تۆمار کرا ،لە رووی ئابورییەوە ھەرچەندە قەیرانەکە زۆر سەخت بوو لە ماوەیەکی کورتدا ھەرچی داھات و بودجەو مووچەی ھەرێمی کوردستان ھەیە بڕا بەاڵم ئەوەمان لە بیر نەچێت کە ئەو حکومەتە دەستەوەستان لە بەردەم کێشەکان نەوەستا و بەڵکو ھەوڵی جدی بە پەلەی بۆ کرد ،لە رووی ئابورییەوە سەرەتا بە ھەناردەکردنی نەوت بە بڕی ١٠٠ھەزار بەرمیل لە رۆژێکدا و دواتر بۆ ٢٥٠ھەزار بەرمیل زیادی کرد و پالن ھەبوو بۆ داھاتوو کە بگاتە ٤٥٠ ھەزار بەرمیل ،بەاڵم دیارە رێڕەوی ئابوری ئەمجارە بە ئاڕاستەیەکی تردا سوڕاو ئەوێش رێکەوتنی سیاسیانەی نێوان ھەرێم و حکومەتی بەغدا بوو ،ھەڵبەتە لەم ئان ساتەدا باشترین ھەنگاوی سیاسی ئەم رێکەوتنە بوو بە نیسبەت عێراقەوە لەبەرامبەرێشدا ھەرێم دەستکەوتی ئابوری بە دەست ھێنا. حکومەتی عێراقی بارێکی ناھەمواری بەسەر ھاتووە لە رووی ئاسایشی واڵتەوە ،جگە لە تەقینەوەکانی بەغداد و باشوور کەوتە بەر ھێرشی داعش و زۆربەی ناوچەکانی کەوتنە ژێر رکیفی ئەو الیەنە ،لە ھەمووی گرنگتر پااڵوتگەی بیجی بوو چونکە عێراق بە شێوەیەکی راستەوخۆ پشتی بەو پااڵوتگەیە بەستبوو ،ھەروەھا کەرکوک یەکێک بوو لە کێشەکانی عێراق بەوەی لەو ماوەیەدا رێگای موسڵ لە کونترۆڵی عیراقدا نەماو ،ئەوکات ساڵی پێنجه‌م
20
181
لەگەڵ کوردستانیش ناکۆک بوو بەوەش ئەو رێگایەی کوردستانیشی لە دەست نەمابوو، بە تایبەت لە پاش ھێرشەکانی ئەو دوایەی داعش بۆ سەر شاری کەرکوک ،ئیدی بەتەواوەتی شارەکەش لە ژێر دەستی عێراقدا نەما ،راستە ھەموو ئەمانە بەرجەستەی کارێکی سیاسی بوون بەاڵم ئەنجامەکەی گرفتی ئابوری بوو بۆ عێراق ،چونکە بودجەی عێراق ٩٥%پشتی بە ھەناردەکردنی نەوتە و ئاشکراشە کەرکوک بە یەکێک لە سەرچاوە سەرەکیەکانی نەوتی عێراق ھەژماردەکرێـت ،ھەر لەو کاتانەشدا حکومەتی عێراق لە بەرامبەر کورتھێنانی بودجە لە الیەک و دابەزینی نرخی نەوت لە الیەکی ترەوە ئەگەری تووشبوونی بە قەیرانی ئابوری زیاتر بوو ،کەواتە خاڵی یەکەم بۆ گەڕانەوەی نەوتی کەرکوک تەنھا رێکەوتن بوو لەگەڵ ھەرێمی کوردستان ،لەبەرئەوەی مەحاڵە بتوانن پەتی رێکەوتن بۆ داعش درێژ بکەن. ئەوەی جێگەی ئاماژە پێکردنە ئەو رێکەوتنەی نێوان حکومەتی عێراق و ھەرێم بە دڵنیاییەوە لەسەر بەدیھینانی مەرامی سیاسیە ،لێرەدا پرسیارێک جێگەی خۆی دەکاتەوە ئەویش ئایا دوای نەمانی گرۆپی داعش کوردستان ئەکەوێـتە بەردەم چ ھەرەشەیەکی نوێیوە ؟ لە وەاڵمدا لەوانەیە ئەو رێکەوتنە ھەڵبوەشینریتەوە بەھەر بیانویەکی سیاسی ! دەی باشتر وایە پێش گەیشتن بەو داھاتووە تاڵە مەرج دابنرێت لەو رێکەوتنەدا ،ھەرچەندە تا رادەیەک کوردستان بێباکە لەو شەڕە سیاسیەی کە بە چەکی ئابوری حکومەتی بەغدا بەردەوام ھەرێم گەمارۆ دەکات ،بەاڵم خۆ ئامادەکردن و پڕچەککردنی ھەرێم زۆر پیویستە بە تایبەت لە بواری ئابوریدا ،ئەمانەش بە کارکردنە لەسەر ئەوەی پالنێکی تۆکمە دابنرێت ،ھەموو بەند و خاڵەکانی بەریوەبردنی دارایی تێدا بخرێتە روو ،ئەو ئەزموونەی پێشوو وەک وانەیەک بخرێتەبەردم و بەتایبەت لە رووی خەرجیاتی زۆر و پێداچوونەوەیەکی قووڵ لەمەر پرۆژە و دامودەزگا حکومیەکان ھتد بکرێت ،ئەتوانێن بارودۆخی ئێستای ھەرێم بەوە پۆلین بکەین کە ئێستاکە لەبەردەم شەرێکی قورسدایە و رۆژانە رۆڵەکانی لەبەرەی پێشەوەی جەنگ بریندارو شەھید دەبن بە پێ ھەموو پیشبینیەکان سەرکەوتن تۆمار دەکات ،بەشی دووەمی پولێنەکە داھاتووە کە پاش ئەو جەنگە ئەگەری شەرێکی تر ھەیە ،الیەنەکەش روون و ئاشکرایە کە کییە و بۆ چ مەبەستیکێشە. لەماوەی ئەم دوو ساڵەی ھەرێمی کوردستان کە دوچاری ئەو قەیرانە گەورەیە بۆتەوە، سەرەتا بە ناکۆکیە سیاسەکان لەگەڵ بەغدا و بڕینی مووچە و بودجەی ھەرێم دواتر بۆ دابەزینی نرخی نەوت و خراپی ئابوری کوردستان ،ھەر بۆیەشە بەردەوام ھەوڵەکان بەرەو ئەوە دەروات کە بودجەو داھاتی ھەرێم بەرەو چاکتر ببرێت ،دیارە ئاسان نییە ساڵی پێنجه‌م
182
20
کە ئەو ھەموو ھەڵە زەقە ئابوری و کارگیری و داراییە بە ساتەوەختێک چارە بکرێت بەاڵم ئەستەمیش نییە ھەنگاوەکان بەرەو چاکسازی ببرێت ،لە سەرەتای ئەمساڵدا چەند پرۆژەیەکی چاکسازی خراوەتە روو لە یەکێک لە خاڵەکانی نەمانی دوو مووچەیە، راستی لە کوردستان لە کاتی ئەم قەیرانە گەورەترین بارگرانی لە سەر داھات زۆری بڕی دیاریکراوی مووچە بوو کە ٨٥٠ملیار دیناری عێراقیە واتە گەر ٨٠٠ھەزار بەرمیل لە رۆژێکدا ھەناردە بکرێت تەنھا دەتوانریت مووچە دابین بکرێت لە کاتێکدا نەوت بە ٣٠ دۆالر بێت ،کەواتە خاڵی یەکەم لەم گرفتە کەمکردنەوەی رێژەی مووچەخۆرانە بۆیە نەھیشتنی دوو مووچە وادەکات ئەو بڕە زیادەیە قەرەبووی مووچەی چەند کەسێکی تر بکاتەوە بەاڵم باشتر وایە حکومەت بیرەکانی بۆ داھاتوو لەم الیەنە زیاتر چڕبکاتەوە، بە جۆرێک کەرتی تایبەت جیگرەوەی حکومەت بێت لە دابینکردنی مووچە ،ھەندێک لە مووچەخوران بە پێ شارەزایەتی و جگە لەوەش گریبەستەکان لەگەڵ کەرتە تایبەتەکان بە ناوخۆیی و دەرەکی وابکات کە دەستی کاری خۆماڵی زیاتر بکرێنە کارەوە ،چونکە گەر بەمشێوەیە بروات ھیچ کام لە تازەدەرچووان ھەلی کارکردنیان نامینی لە حکومەت، تەنھا چارەسەریش کەرتە تایبەتەکانە و زیاتر بڕیارەکان سەختربکرێت و دەرفەت تەنھا بۆ ھاواڵتی ئەم واڵتە بێت ،و حکومتیش لەبەرامبەردا چاوپیاخشانەوەیەک بە بڕیارەکانی مافی دەستی کار و خانەنشین بکاتەوەو زیاتر ھاندەربێت بۆ ئەم کارە ،گەر کێشەی مووچەخۆران چارە نەکرێت ئەوا بەردەوام کورتھینان لە بودجە روودەدات و ھەموو کات دابینکردنی ئاستەنگ دێتە پێشی بە تایبەت لە قەیرانەکان. خاڵێکی دی ئەم پرۆژەیە مەسەلەی قەرزەکانی بازرگانەکانە لە راستیدا ھەموو واڵتێک مافی خۆیەتی کە پارەی قەرزەکانی لە الی ئەوانی تر کۆبکاتەوە لە قەیرانەکان چونکە کێشەی ئەم دەڤەرە نەبوونی سیستەمی بانکیە ،لە زۆربەی جیھاندا ئابوری واڵت پشت بە بانکەکان دەبەستێت و ئاڵوگورکێ نێوان ھاواڵتی و بانک ،بەداخەوە لێرە کێشەی نەبوونی متمانە و سستی بانکەکان وایانکردوە کە خاوەن سەرمایە پارەکانیان یا بە شێوەی موڵک یاخود لە بانکی ئەھلی دادەنێن،بۆیە ھیچ کات بانکی حکومی خاوەن کاش نییە و جێگایەک نەبووە بۆ ئاڵویری دراو و کاری وەبەرھێنان ،نەک تەنھا گرفتی بانکەکانی ھەرێم بەڵکو دوچاری ئەوەبووە کە پابەند بێت بە بانکی مەرکەزی عێراقی کە زۆرجار بەرزونزمی دراوی دۆالر زیان بە ئابوری ھەرێم گەیاندووە ،کەواتە الوازی بانکی ھەرێم و نەبوونی پەیوەندی راستەوخۆی تەواوەتیش بە بانکی مەرکەزی بەغداوە ،بۆیە کارکردن لەسەر ئەم خاڵە ئیشی جدی زیاتر دەوێت و خستنەگەری بانکەکانی ھەرێم و چاالکردنیان و ھەروەھا پشک وەرگرتن لە بانکە ئەھلیەکان بۆ فەراھەمکردنی داھاتی دێ ساڵی پێنجه‌م
20
183
جگە لە کەرتی نەوت. خاڵیکی تری پرۆژە چاکسازییەکە کە خۆرێکی گەشی لێ بەدی دەکرێت لە رووی داھاتووی ئابورییەوە ئەویش کردنەوەی سێ پااڵوتگەی نەوتە لە کوردستان ئەمە ھەنگاوێکی زۆر باشە چونکە دوو الیەنە حکومەت قازانج دەکات الیەنی یەکەم لە ئەنجامی پااڵوتنی ئەو نەوتە بێگومان فرۆشتنەوەی دوای پااڵوتن قازانجی لێ بەرھەم دەبێت و جۆرە مامەڵەیەک لە نێوان ھاواڵتی و حکومەت دروست دەبێت،الیەنی دووەم بە دڵنیاییەوە کردنەوەی ئەو سێ پااڵوتگەیە دەرفەتی ھەلی کارکردن زیاد دەکات بۆ ھاواڵتیان،ئەوەشمان لە بیر نەچێت نرخی سوتەمەنیشی پێ ھەرزان دەبێت واتە فرۆشتنی زیاتر دەبێت و سودمەندی جارێکی تر بە پلەی یەکەم بۆ حکومەت و پلەی دووەم بۆ ھاواڵتیان دەگەرێتەوە. کەواتە ئەگەینە ئەو ئەنجامەی گەر بەردیکیش لە چیای ئابوری واڵت رێکبخرێت ئەوا لەوانەیە ببێتە بناغەیەک بۆ داھاتووی ئابوری و پتەوبوونی ژێرخانی و زیادبوونی داھات، بۆیە روونە لێرەدا خاڵە سەرەکیەکان کە جێگەی ئاماژەپێکردنە پتەوکردنی کەرتی بانک و دۆزینەوەی ھەلی کار بەدەر لە کەرتی حکومی و پێداچوونەوەی قەرز و داھات و خەرجیات. ماستەر لە کارگێری کار
ساڵی پێنجه‌م
184
20
ستراتیژیەت و سیستمی ئابووری و... رۆلی لە سنوردارکردنی ھەژاریی! ... ھەژاریی وەک کێشەیەکی ئاڵۆز... لەنێو کۆمەڵگادا! ... ھێرش شکاک ساڵی پێنجه‌م
20
185
ساڵی پێنجه‌م
186
20
ھەژاری لە گەورەترین ئەو ئاستەنگانەیە کە بەرەورووی مرۆڤایەتی بوەتەوە، کە سوردارکردنی و ھەوڵدان بۆ نەھێشتنی پێویستیەکی ئابووری و سیاسیە ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە پێش ھەموو شتێک پێویستیەکی ئەخالقیە .راستە ناتوانرێت ھەژاری بنبڕ بکرێت بەاڵم ھێنانەخوارەوەی رێژەی ھەژاری بە ئاستێکی زۆر ئاراستەیەکی روونە بۆ بەرەو نەھێشتنی بە پیادەکردنی لەالیەن سیستمێکی بەڕێوەبردنەوە وەک نموونە .ھەروەک بەشێوەیەکی زانستیانە تێبینی کراوە تێکڕای ھەژاری لەو کاتەوە کە جیھانگیری ( )globalismھیوای بۆ خۆشبەختی مرۆڤەکانی پێیە لەزیادبوندایە، بەاڵم لە واقیعدا پرۆگرام و سیاسەتە ئابوریەکان لە سنوردارکردنی ھەژاریدا بێ سوودن، لەبەرئەوەی لەگەڵ ئەو ھەموو نوسینانەی لەبارەی سنوردارکردنی ھەژاریدا دەنوسرێت و رۆلی لە نەھاتنەدی مەفھومی گەشەپێدانی مرۆییدا ،کەچی کەموکورتی لە ھەڵبژاردنی گەشەپێدانی جێگرەوەیی لە سنوردارکردنی ھەژاریدا ھەیە ،کە ئەو کەموکورتیانەش لە زۆربەی جاراندا گۆڕاوە بۆ سەرلێشێوان و شکستھێنان لەو ساتەدا کە بواری ئەوەنیە تاقیکردنەوە بە ژیان و داھاتوو و بەرژەوەندی ژمارەیەکی زۆری تاکەکانی کۆمەڵگاوە بکرێت. جێگەی ئاماژەپێکردنە دیاردەی ھەژاری لەنێو کۆمەڵگاکاندا زیاتر پەرەدەسێنێت و لەھەمان کاتدا بەتێپەڕبوونی زەمەن لەدەستدانی ئومێدی نەتەوەکان ھەروەھا توڕەییان لەبەرامبەر ئەو پیادەکردن و ھەڵبژاردنانەی کە بۆ چارەسەرکردنی ھەژاری پیادەدەکرێن کە زیاتر فۆکەسی «سیستمی بازاڕی جیھانی» خستوەتەسەر واڵتانی جیھان زیاتر دەبن کە ئەوەش خۆی لە خۆیدا پێچەوانەی چارەسەرکردنی ھەژاریە. ئەم وتارە ھەوڵ بۆ دۆزینەوەی جێگرەوەیەکی گونجاوو باشترین ھەڵبژاردن دەدات کە بەشێوەیەکی واقیعی یارمەتیدەر بێت بۆ بنبڕکردنی ھەژاری و سنوردارکردنی ،ئەوەش لەرێگەی دانانی ژمارەیەک پێشنیار ،کە بریتیین لەو سیاسەت و ئیجرائاتانەی کە لەسەر پەیوەندی نێوان سیاسەتی ئابوری و ھەژاری و بێ کاری و داھات و گەشەی ئابوریدا ساڵی پێنجه‌م
20
187
بنیاتنراوە ،لەگەڵ فۆکەس خستنەسەر ھەبوونی ئەو پەیوەندیەی کە لەنێوان «ئابوری بازاڕ» و «ئابوری کۆمەاڵیەتی بازاڕی و ھەژاری» دا ھەیە .بە لەبیربوونی ئەوەی کە بەشێکی زۆری دانیشتوانی جیھان لەنێو خانەی ھەژاریدا سنووردارکراون. ھەژاری دیاردەیەکی زۆر ئاڵۆزە ،کە ھۆکارەکانی تێکئااڵوە لەنێوان ھۆکاری سیاسی و ئابوری و کۆمەاڵیەتی و رۆشنبیریدا بەپێی سروشتی ھەر واڵتێک لە واڵتانی جیھاندا. ھەروەھا لەبەرئەوەی کە دیاردەیەکی ئاڵۆز و تێکئااڵوەو ھۆکارەکانیشی زۆرن ،ئەوە وایکردووە بەھەمان شێوە ئەو شیکردنەوەو سیاسەت و ستراتیژیەتانەی کە لەبەردەستدان بۆ سنوردارکردنی ھەژاری زۆر ئاڵۆزبن ،بەتایبەت کە ئەوە لەگەڵ باڵوبونەوەو بەدەسەاڵتبوونی بازاڕدا ھاوکاتە لەگەڵ ئەو داواکاریەی کە لەبارەی «پڕۆگرامی چاکسازی پەیکەریی» لەالیەن دامەزراوە نێو دەوڵەتیەکانەوە وەک ئەو چارەسەرەی کە ھەردەبێ ھەبێ و وەک مەرجێکیش بۆ وەدیھێنانی گەشەی واڵتانی جیھان تەنانەت واڵتانی خوار گەشەکردوش. لەبەرئەوەی کە ھەژاری لە مەفھومی گەشەپێدانی مرۆییدا بریتییە لە بێبەشبوونی ماددی و بێبەشبون لە ھەڵبژاردنەکان و رەخسانی ھەلی ژیانێکی بەختەوەر ،ھەروەھا نەتوانینی مرۆڤـ لە لەنێو ژیاندا بە سەربەخۆیی و کەرامەت و رێزگرتنی خودی خۆی و رێزگرتنی ئەوانی تر ،ھەروەھا بێبەشبون لە مافە سیاسی و ئابوری و کۆمەاڵیەتیەکان و نەمانی توانستی مرۆڤـ بۆ داھێنان .واقیعی نێو ژیان ئەوەمان پێدەڵێ دەبێ ئەوە بزانین کە ھەر پرۆگرام و سیاسەتێک کە بەرھەمی جیھانگیری بێت و دامەزراوەکانی جیھانگیری دایانڕشتبێت بریتی نین لە باشترین رێگە و چارەسەرێکی نمونەیی کە بەشێوەیەکی کردەیی سنور بۆ ھەژاری دابنێت یاخود بنبڕکردنی کە ئەزمونە جیھانیەکان لەو بارەیەوە زۆرن .پێویستە لەبەرامبەر ئەم حەقیقەتەدا بە دوای سیاسەتی باشتر و چارەسەری سەرکەوتودا بگەڕێین بەشێوەیەک کە گەشەی ئابووری لێیەوە بێتەدی کە لە ھەمان کاتدا دەبێتە ھێنانەدی بەرژەوەندی گشتی چین و توێژەکانی کۆمەڵگا بە ھەژارانیشەوە. ئێمە بەتایبەت ئەو کەسانەی کە لەسەر پرسی «ئابووری و ھەژاری» دەنوسن ئەوا دەبێ زۆر بە وردی لە گشت الیەنە نیگەتیڤەکانی تێبگەن و زانیاریان لەبارەیەوە ھەبێت و بۆ بەرامبەرەکەشیان رونی بکەنەوە بۆ نموونە :منداڵێک لە خێزانێکی ھەژاردا لەگەڵ ئەوەی کە توانایەکی فیکری بەھێزی ئەکادیمی ھەیە بۆئەوەی لە پڕۆسەی قۆناخەکانی خوێندنیدا زۆر سەرکەوتوو بێت و بێگومان لە داھاتووشدا واڵتەکەی و تەنانەت جیھان سوود لە توانا ئەکادیمیەکەی وەربگرن ،لەرووی توانستی خۆیەوە ھەردەم ئامادەی ئەوەیە ،بەاڵم ئەو فاکتەرەی کە ئاستەنگە لەبەردەم ھاتنەدی ئەم ستراتیژیەتە تاکیەدا ساڵی پێنجه‌م
188
20
تەنھا ھەژاریە یاخود وردتر نەبوونی پارەیە. کە زۆر جاران بە تەنھا رێکخستنی سیستمی ئابوری بەشێک لەم دۆخە ناھاوسەنگە چارەسەری بۆ دەدۆزرێتەوەو لە کۆتاییدا نیشتمان لێی سوومەندە ،کە ئەوە بیرکردنەوەو سیاسەت و پالنداڕشتنی واڵتانی بەھێزی جیھانە و ئەوانەیش کە لەرێگەی پێشکەوتندان، بۆ رێگرتن لەو راستیەی کە بریتییە لە «ھەژاری رێگریە لەبەردەم داھێنان ...لەبەردەم لەش ساغی ...لەبەردەم خوێندەواری ...رێگریە لەبەردەم زۆر شتی تر». پەیوەندی نێوان سیاسەتی ئابووری و ھەژاری: ئەو کاریگەرێتیە سلبیەی باری ئابوری کە بەھۆی کێشەی ئابوری گشتیدا دێتەدی، ئەوا بەشێوەیەکی روون لەسەر گشت سێکتەرەکاندا لەسەر ئاستی ئابوری نەتەوەییدا دەردەکەوێت ھەروەھا بەشێوەیەکی روون لەسەر زۆربەی تاکەکانی کۆمەڵگادا دەردەکەوێت، ھەروەھا واقیع تەئکید لەوە دەکاتەوە کە زۆربەی سیاسەتە ئابوریە گشتیەکان بەشێوەیەکی راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ کاریگەرێتی لەسەر ھەژاریدا جێدێلێت .ھەروەھا دەبێ ئەوە بزانین کە ھەژاری وەک دیاردەیەک رەگەکەی بۆ کۆمەڵێک شێواندنی سیاسی و ئابوری و کۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری درێژدەبێتەوە .کەلەوانەیە لە گرنگترینی ئەم شێواندنانە بریتیی بێ لە شێواندنی ئابوری کەوا ئەزمونەکانی واڵتانی جیاواز تەئکید لەوەدەکەنەوە کە بوونی نارێکوپێکی لە پەیکەر و بەردەوامبوونی لەھەر ئابوریەکدا وا دەکات ئەنجامە پۆزەتیڤیەکانی کە لەم ئابوریەوە دێتەدی بابەتێکی زەحمەتە و لەوانەشە ئەستەم بێت ،کەوا ئەوەش بە رۆلی خۆی ئەو کاریگەریانە جێدەھێڵێت کە دەبنە ھۆکاری ھێواشکردنەوەی گەشەکردن لە دواییشدا لەسەر ئاستی ژیان و گوزەران و زەقبونەوەی دیاردەی ھەژاری .سیاسەتی ئابوری گشتی کاریگەرێتی خۆی لەسەر ھەژاریدا جێدێلێت، کە دیاردەی ھەژاری پەیوەندیەکی بەھێزی بە گشت بنیاتەکانی ئابوری نیشتمانی لەسەر ئاستی گشتیدا ھەیە .ھەژاری پەیوەستە بە (کۆی داھات) و داھاتی نەتەوەیی و بەکاربردن و وەبەرھێنان ھەروەھا بە ئاستی گشتی نرخ و سیاسەتی نەقدی و دارایی دەوڵەت، ھەروەھا پەیوەستە بەباری ئابوری واڵت لەوەی کە پەیوەستە بە ھەڵئاوسان ھەروەھا ھەژاری کاریگەرە بە گشت گۆڕانکاریەکانی ئەم فاکتەرە نیگەتیڤانە یاخود پۆزەتیڤانە .وا لەخوارەوە باس لە پەیوەندی نێوان ھەژاری و بێکاری دەکەین ،ھەروەھا داھات لە پاشاندا پەیوەندی نێوان ھەژاری و گەشەی ئابوری.
ساڵی پێنجه‌م
20
189
پەیوەندی نێوان ھەژاری و بێکاری: بێگومان پەیوەندیەکی توند لەنێوان ھەژاری و بێکاریدا ھەیە ،کە زۆربەی جاران زۆربەی خەڵک لەسەر ئەم پەیوەندیەدا دەدوێن و رایان وایە کە بە نەھێشتنی بێکاری ئەوا ھەژاری نامێنێت ،لەگەڵ ئەوەی کە ھەندێک ریپۆڕتی بانکی نێو دەوڵەتی لەبارەی ھەڵسەنگاندنی ھەژاری لە ھەندێک واڵتاندا تەئکید لەوەدەکەنەوە کە گرفتی ھەژاری و ھەژاران ھەموو کات بریتیی نیە لە گرفتی بێکاری ،بەڵکو زۆربەی جاران بە پلەی یەکەم بریتییە لە گرفتی ھاتانەخوارەوەی کرێ ،کە لە سەر ئاستی ئابوری نیشتمانی ناتوانرێت بە ئاسانی بێکاری و ھاتنەخوارەوەی کرێ لەیەکتر جیابکرێنەوە ،بەاڵم لە ھەمان کاتدا پەیوەستی نێوان بێکاری و ھەژاری لە تەنھا یەک سەرچاوەی ھاوبەش سەرھەڵدەدەن ئەوە سەرباری کاریگەرێتی فاکتەری کرێ ،کە ریپۆڕتی بانکی نێو دەوڵەتی لەگەڵ ئەوەی کە تەئکیدی لەسەر ئەوە کردۆتەوە کە تەنھا بە رێژەی %٦لە کۆی ھەژاران لە واڵتی ئوردن بێکارن ،لەبەر ئەوە تا رادەیەک دەگەینە ئەو رایەی کە ھاتنەخوارەوەی کرێ ھۆکاری سەرەکیە بۆ ھەژاری نەک بێکاری ،یاخود ئەگەر ئەم نمونەیەبخەمەڕوو ،ئەگەر لە ھەرێمی کوردستاندا خێزانێکی پێنج کەسی بڕی داھاتی مانگانەیان بریتیی بێت لە ٧٠٠دۆالر ئەوا دەتوانن بەشێوەیەکی نیمچە ئاسایی ژیان ببەنە سەر ،بەاڵم لە حاڵەتی ھاتنەخوارەوەی داھاتەکەیان بۆ ٤٠٠دۆالر ئەوا ئاستی بژێوی ئەم خێزانە بەرەورووی گرفتی رۆژانە دەبێتەوەو بەبەردەوامبوونی ئەم حاڵەتە بۆ ماوەیەکی درێژ باری گوزەرانی ئەم خێزانە لە ئاستێکی مامناوەندەوە دەگۆڕدرێت بۆ ئاستێکی ھەژاری .ھەروەھا بەپێی ریپۆڕتێک کە لە بەرنامەی گەشەپێدانی نەتەوە یەکگرتووەکان دەرچووە لەبارەی پەیوەندی نێوان ھەژاری و بێکاریدا تەئکید لەوە دەکاتەوە کە بەشێوەیەکی گشتی بەشداری کردنی ھەژاران لە بازاری کاردا بەبەراورد بە نا ھەژاران دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە ،کە لەوانەیە ھۆکاری ھەژاری بگەرێندرێتەوە بۆ نەبونی توانای تاکەکانی نێو خێزان لە بەشداری کردنیان لەو چاالکیە کەمانەی کە بۆ دەستکەوتنی داھات رەخسێندراوە (واتا لێرەدا زیاتر مەبەست ئەوەیە کە لە ھەندێک حاڵەتدا پێویستبوونی کارکەر لەسەر بنچینەی جۆرێکە لە پسپۆڕێتی بە پێچەوانەی کارکەری بێ پسپۆڕ وەک ئەوەی کە لە زمانی ئینگلیزیدا پێی دەگوترێت – )skill laborبە دەبڕینێکی رونتر بۆ نموونە لە ھەرێمی کوردستاندا کارخانەیەکی دروستکردنی جۆرێک لە پیشەسازی بۆ ئەوەی داھاتی زیاتر بێت ئاگاداری بە پێویست بوونی بەچەند کارمەندێک رادەگەیەنێت بۆ ئەوەی بە چەندین کەس ( ).C.Vپێشکەش بەم کارخانەیە بکەن بۆ کارکردن ،بەاڵم ئەو کەسانەی کە پێویستە بۆ کارەکە ھەڵبژێردرێن دەبێ بەالنی کەم دەرچووی ئامادەیی ساڵی پێنجه‌م
190
20
پیشەسازی بن ،واتا لێرەدا ئەو ھەژارانەی بەھۆی کێشەی داراییی خێزانەکانیانەوە لەرابردوودا ھەلی خوێندنیان بۆ نەڕەخساوە ئەوا لەوانەیە چانسیان بۆ دەستکەوتنی ئەم کارە نەبێت کە ئەم نمونەیە بۆ چەندین ھەلی کار راستە بە جیاوازی واڵتانەوە. ھەروەھا لە ریپۆڕتێکی دیکەدا تەئکید لەوە کراوەتەوە کە کە لەسەر ئاستی نەتەوەییدا پەیوەندیەکی بەیەکتربەستراو لەنێوان تێکڕای بێکاری و ھەژاریدا ھەیە ،بەشێوەیەک تا لە واڵتانی پێشکەوتوی پیشەسازیش کاریگەرێتی جیھانگیری رۆلی گەورەی ھەبووە لەم بوارەدا ،کە جیھانگیری بەشێوەیەک یان شێوەیەکی تر جارێکی تر بازاڕی دەستی کاری داڕشتۆتەوە (واتا بێ ئەوەی بەشێوەیەکی گشتی دانیشتوانی گۆی زەوی ئاگادار بن جیھانگیری شۆڕشێک بووە بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوەی شێواز و رێگەکانی دۆزینەوەی کار) کە سیستمی جیھانگیری پشتگیریکار و یارمەتیدەری ئەو کارانەیە کە پێویستیان بە توانست و توانای ھونەری ھەیە کە لە بەرامبەردا فۆکەسی کەم دەخرێتە سەر دەستی کاری نا ھونەری کە لە زۆربەی واڵتاندا ھەر لە ساتەکانی دوای جەنگی دووەمی جیھانیەوە تا ئێستا بەرزترین رێژەی بێکاری لە کاتی ئێستادا بونی ھەیە.لەبەرئەوە زۆربەی ئەوانەی گرنگی بەم پرسە دەدەن کاتێ کە بەدوای پەیوەستێتی نێوان سیاسەتی ئابووری و ھەژاری و بیکاریدا توێژینەوە ئەنجامدەدەن تەئکید لەسەر دڵنیاکردنی تەواوی کارکردن دەکەنەوە ھەروەھا گۆڕینی پەیکەری باج و شایستەبوون بۆ ھاندانی بیکارەکان لەسەر رازیبونیان بەوەی کە بۆیان دەخرێتەڕوو لە جۆرەکانی کار ،ھەروەھا لە پاشاندا بەرزکردنەوەی رادەی ئاستی شایستەبوون بۆ تەمەندارەکان و دایکانی کە بە تەنیایی مناڵە تەمەن بچوکەکانیان بەخێودەکەن ھەروەھا ئەو کەسانەی کە بۆ ماوەیەکی دوور و درێژە بێکارن ،سەرەڕای کار بەشێوەیەکی گشتی ،دابینکردنی کاری بەرھەم ھێن بۆ تاک یاخود خێزاندار ئەوەش لەرێگەی دابینکردنی پیشەیی و ھێزی لەشەوە ،کە لێتۆژان بەمە تەئکید لە گرنگیەتی ھێنانەخوارەوەی تێکڕای بێکاری لە سنوردارکردنی ھەژاری دەکەنەوە .کە ئەوەش لە واڵتانی تازە گەشەکردودا دەبینرێت کە لە بەرنامەکانیاندا کە رێکیانخستووە بۆ سنوردارکردنی ھەژاری و بیکاری بەیەکەوە بەھۆی پەیوەستی بەھێزی نێوانیانەوە،ھەروەھا تەئکید لەوە دەکاتەوە کە بەدەستخستنی پرۆگرامی گەشەپێدان و پشتگیری کردنی دارایی پرۆژە بچوکەکان و پرۆگرامی پاڵپشتی کردنی راھێنان و ئامادەکردنی وا کە گونجاو بێت بۆ داواکاریەکانی بازاڕی کار .بۆئەوەی دیاردەی بێکاری سنوردار بکرێت و ئاستەکەی کەم بکرێتەوە لە پاشاندا پاڵپشتی کردنی پرۆگرامی بنبڕکردنی ھەژاری و سنوردارکردنی .لەسەر بنچینەی ئەوەی رابردوودا لێتۆژان وادەبینن کە پەیوەستیەکی توند لەنێوان بێکاری و ھەژاریدا ھەیە ،لەوانەیە ھەریەکەیان ھۆکار بێت ساڵی پێنجه‌م
20
191
بۆ ھاتنەدی ئەوەی تر ،بەاڵم بێکاری بە ھەموو جۆرەکانیەوە لە زۆربەی کاتەکاندا ڕۆلێکی سەرەکی ھەیە لە ھێنانەخوارەوەی داھات یاخود لە نەھێشتنی داھاتدا ،کە لە دواییدا بەرەو بەرزبونەوەی رێژەی ھەژاری ھەنگاو دەنێت .لێرەدا ئەو پرسیارەی بەرەورومان دەبێتەوە ئەوەیە ،ئایا ئەوانەی لە کارخانەکان و کارە تایبەتەکان و تاکو لە سێکتەری گشتیشدا وەک کارمەندی نا ھونەری کار دەکەن کێن ....؟ بێگومان ئەو کەسانە لە چینی ھەژارن ،بەاڵم لێرەدا مەبەست چیە لەم پرسیارەدا ،ئەوەی مەبەستە ئەوەیە کە کارمەندی ناھونەری کرێی رۆژانەکەی کەمە و لە سیستمە ئابوریە ئاڵۆزەکانی جیھاندا بەشی ژیانی رۆژانەیان ناکات و کە لەم بارەیەوە لەنێو کلتوری کوردەواریدا ئاخاوتنێک بۆ داھاتی رۆژانەی کەم ھەیە کە دەڵێ (بخۆ و بڕۆ) کە ئەگەر بە ویژدان و بەشێوەیەکی ئەکادیمیەوە لە بابەتەکە بڕوانین بە (بخۆ و بڕۆ) نە رزگاربوون لە ھەژاری نە گرفتە ھەمەجۆرەکانی ژیانی رۆژانە نە کێشەی خوێندن نە کێشەی گەشەی خێزان نە برسێتی نە چەندین کێشەی کۆمەاڵیەتی کۆتاییان نایێت ،بۆیە ئەم پرسە لەسەر ئاستی جیھاندا کێشەیەکی نێو دەوڵەتیە و لەسەر ئاستی دەوڵەتیشدا کێشەیەکی نیشتمانیە و لەسەر ئاستی خێزانیشدا کێشەیەکی خێزانیە و بەڵکو لەسەر ئاستی گەڕەکی دانیشتوانیشدا کێشەی گەڕەکەکەیە بەو پێیەی کەئاستی خزمەتگوزاری لە گەڕەکی ھەژارنشیندا نزمە و ئەوەش راستیەکە لە پێشکەوتوترین واڵتانی جیھانیشدا ھەر وایە. واتا دەبێ لەوە تێگەیشتبین کە «ھەژاری» خۆی لە خۆیدا بریتییە لە کێشەیەکی مرۆڤایەتی زۆر ئاڵۆز و ھەوڵدانیش بۆ نزیکبوونەوە لە چارەسەرکردنی بریتییە لە کار و پڕۆسەیەکی ئێجگار زۆر ئاڵۆز .بەاڵم ئەگەر ھەروەک تێگەیشتنێکی سەرەتاییش بێت پێویستە بزانین کە سیستمی جیھانگیری یاخود سیستمی تازەی بازڕ دژ بە خواست و داھاتوی چینە ھەژارەو ھەژاران لەم سیستمەدا زۆر زەرەرمەند ،بەڵکو لە زۆربەی کاتەکانی بەرھەم ھێناندا ئامێرە ئەلکترۆنیە دجیتەڵەکان جێگەی مرۆڤیان گرتۆتەوەو لەم نێوەندەشدا خاوەن کاریش زۆر ئاسودەیە و بە چەندین کێشەی مرۆیی لەکۆڵ خۆی کردۆتەوە. یاخود بە مانایەکی تر لە سیستمی تازەی بازاڕ و گڵۆبالیزمدا لە زۆر حاڵەتدا بەرژەوەندیەکانی خاوەن کار پێچەوانەی بەرژەوەندی ھەژار و ھەندێک لە دەستی کارەکانە ،کە ئەگەر لە ھەرێمی کوردستاندا نمونەیەک وەربگرین بەشێوەیەک کە لەوانەیە خاوەن کارێک پێویستی بە پێنج کارکەری ھونەری ( )skill laborھەبێت داوا بکات لە دەرەوەی واڵت ،لە واڵتێکی وەک ھیندستان ئەم دەستی کارانەی بۆ بێت لەبەرئەوەی ھەست دەکات لە دەوروبەری خۆیدا بۆی بەدی ناکرێت .کە لەم حاڵەتانەشدا دەستی کاری ھەژار ساڵی پێنجه‌م
192
20
دوچاری سایکۆلۆژیەکی ناجێگیر دەبێت بەوەی کە خاوەن کارەکانی واڵتەکەی پشتیان لە دەستی کاری ناوخۆ کردووە. پەیوەندی نێوان ھەژاری و گەشەکردن و ئاستی داھات: لەسەر ئاستی کۆمەڵگای نێو دەوڵەتیدا ...کاریگەرێتی دیاردەی دابەشکردنی نادادپەروەرانەی سامان و داھاتەکان لەسەر گشت ئاستەکاندا و ئەوەی لێیەوە ھاتوەتەدی لە بەرفراوانبونی بازنەی ھەژاری بوەتە جێگەی گرنگیپێدانی گشت جیھان ،کە بە چەندین کۆنفرانسی نێو دەوڵەتی یەک بە دوای یەکدا بۆ گەڕان بە دوای دۆزینەوەی رێگەچارەی سنوردارکردنی ھەژاری و بنبڕکردنی ،کە لەم بارەیەوە دامەزراوە نێو دەوڵەتیەکان و لەسەرەوەی ھەمویاندا بەنکی نێو دەوڵەتی ھێرشیان کردوەتە سەر ھەژاری. ئەوە سەرەڕای ئەوەی کە گرنگیپێدانی جیھانی بە پرسی ھەژاری داوا لە حکومەتی واڵتان دەکات کە چاوخشاندنەوە بکەن بە سیاسەتی ئابوری و کۆمەاڵیەتیەکانیان. دەتوانرێت گەشەی ئابوری ببێتە فاکتەرێکی زۆر بەھێز بۆ بنبڕکردنی ھەژاری ،کە گەشەی ئابوری دەبێتە ھۆکاری بەرزبونەوەی بەرھەمھێنان و لە پاشاندا ھۆکارە بۆ بەرزکردنەوەی داھاتی ھەژاران و ھۆکارە بۆ بەرفراوانکردنی ھەلی کارو ھەڵبژاردنەکانی توانای کارکردن ،پێویستە درک بەوە بکەین کە گەشەپێدانی ئابوری لەسەر بنچینەیەکی زانستیانەی درێژخایەن پاڵپشتیەکی زۆر بەھێزی ھێنانەخوارەوەی رێژەی ھەژاریە لەنێو ھەر کۆمەڵگایەک ،کە ئەوەش بە سەرکەوتنێکی گەورەی سیاسەتی بەڕێوەبردن دادەندرێت. لە دوا گرێزەمەنی سەدەی بیستدا لە ھەندێ واڵتانی وەک چین و ئەندەنوسیا و مالیزیا تێکڕای گەشەی بەرز بەشێوەیەکی بەرچاو لە رێژەی ھەژاری ھێناوەتە خوارەوە ،بەاڵم ھەندێ جار ئەم سەرکەوتنانە دژبەیەکن کە لە زۆر واڵتاندا گەشەکردن توانای ئەوەی نەبووە ھەژاری سنوردار بکات ،ھۆکارەکەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە یان گەشەپێدان زۆر ھێواشە یاخود جۆری و پەیکەرەکەی بەپێی پێویست نەبون بۆ سەرکەوتن بەسەر ھەژاریدا .گەشەپێدان لە واڵتانی پێشکەوتودا (لە ڕووی مێژووییەوە) لەرێگەی فۆکەس خستنەسەر کەناڵەکانی بەرھەمی ئابوریەوە ھاتەدی ،کە ئەوەبوو پاڵی بە واڵتانی گەشەکردو نا لە دوای جەنگی دووەمی جیھانیەوە دەست بگرن بەو نمونە بەرێوەبردنەی کە ئابوری تێیدا بااڵ دەست بێت ،بەاڵم واقیع نا وردی ئەم ئاڕاستەیەو دروستیەکەی سەلماندووە لەوەی کە پەیوەستە بە کەمکردنەوەی تێکڕای ھەژاری ،لەبەرئەوە مەفھومی گەشەپێدان پەرەیسەند بۆ ئەوەی پرسە کۆمەاڵیەتیەکانیش بگرێتەوە وەک ساڵی پێنجه‌م
20
193
کەمکردنەوەی ڕادەی ھەژاری و دوبارە دابەشکردنەوەی داھات.ھەروەھا لە ھەڵە زەقەکانی کە یارمەتیدەربوو بۆ شکستھێنانی گەشەپێدان لە واڵتانی دواکەوتودا ،زۆر فۆکەس خستنەسەر «گەشەکردن» بوو وەک بەرامبەرێک بۆ «گەشەپێدان» لەگەڵ ھەموو ئەو کەموکوڕیانەی کە تێیدایە لە تێڕوانینە گشتیەکەی کە بووە ھۆی پشتگوێ خستنی ھەندێ پرسی زۆر گرنگ وەک «گەشەپێدانی مرۆیی» و بنیاتنانی کۆمەاڵیەتی و رۆشەنبیری و دامەزراوەیی و بەرزکردنەوەی توانستی کارگێڕی و کردارەکانی رێکخستن. لە راستیدا وتووێژێکی زۆر ھەیە لەبارەی گرنگیەتی گەشەی ئابووری بۆ ھەوڵی سنوردارکردنی ھەژاری ،ئەوانەی کە گەشبینن بە گرنگی رۆلی گەشەکردن ،ئاماژە بەوە دەکەن کە لە واڵتانی خێرا گەشەکردوی ئابوریدا ئەوا ھەژاری بە خێرایی کەم دەبێتەوە، کە ڕایان وایە زۆربەی ھەژاران لە قۆناخەکانی گەشەی خێرادا لە ھەرشوێنێکدا بێت قازانج دەکەن ،کەچی ئەوانەی کە رەشبینن بە رۆلی گەشەکردن ،ئاماژە بەوە دەکەن کە دەبێ حیساب بۆ ئەو زیانانە بکرێت کە لەوانەیە لە کاتی کرداری گەشەکردندا بێتەدی. بەاڵم ئەوەی بەشێوەیەکی گشتی زانراوە ئەوەیە کە گەشەی ئابوری لە پێویستیە یەکەمیەکانە بۆ کەمکردنەوەی رێژەی ھەژاری ،کە بارە ئابوریەکانی کە خێرا گەشەدەکەن بواری بۆ سەرکەوتن بەسەر ھەژاریدا گەورەترە وەک لە بواری ئەو واڵتانەی کە داھاتی سااڵنەیان نزمە .نموونە لەسەر ئەو واڵتانەی کە سەرکەوتوو بوینە لە کەمکردنەوەی رێژەی ھەژاریدا ئاماژە بەوە دەکەن کەوا پەیوەندیەکی پێچەوانەیی ھەیە لەنێوان گەشەی ئابوری و کەمکردنەوەی بڕی ھەژاری ،بەاڵم ھەردەبێ شێوازی گەشەکردن ببێتە ھۆکاری چاکردنی داھاتەکانی گەشەی ئابوری .لەگەڵ ئەوەی کە ئاستی داھات و زیادبونیی مەسەلەیەکی گرنگە کەچی ئەوە بەس نیە ،بۆئەوەی کەمکردنەوەی رێژەی ھەژاری بەردەوام بێت ئەوا پێویستە دابەشکردنی داھات عەقالنی بێت و گشت توێژەکانی کۆمەڵگا بگرێتەوە بە ھەژارانیشەوە ،کە ئەوەی لەمەوە دێتەدی ئەوەیە :گەشەی ئابوری مەرجە کە ھەردەبێ بۆ کەمکردنەوەی رێژەی ھەژاری بێ ،ھەروەھا پێویستە سیاسەتی دابەشکردن بەرەو بەھێزکردنی ھێنانەدی بواری بەخاوەن بوونی توانای مادی ھەژارانەوە ئاڕاستە بگرێ .ھەروەھا پێویستە سیاسەتی گەشەی ئابوری و سیاسەتی دابەشکردنی داھات بخرێتە چوارچێوەیەک کە تەواوکەری ئاڕاستەی سیاسی و ئابوری و ژینگەیی بێت. بۆ نموونە لە ناوچەی واڵتانی عەرەبیدا ھەژاری بە الوازی سیاسەتی ئابوریەوە بەستراوەتەوە ،کە ئەوەش دیاردەیەکە رەنگدانەوەی لەسەر شکستی ھەریەک لەسەر بازاڕ و دەوڵەتدا ھەبووە .گەشەی ئابوری تەنھا مەرج نیە بۆ کەمکردنەوەی رێژەی ھەژاری، کە پێویستە بۆ سەرکەوتنی ھەر کردارێکی گەشەپێدان کە ببێتە ھۆکاری کەمکردنەوەی ساڵی پێنجه‌م
194
20
بڕی ھەژاری ئابوریەکی بەرفراوان لەبەردەستدا بێت( ،بواری کاری پێویستی تازە بێنێتەدی ،ھەروەھا کرێی بەرزتر بۆ ھەژاران دابین بکرێت) ،کە بە دیاریکراوی ئەوەیە شێوازی گەشەی ئابوری ،کە تا ئێستا لە ھەندێک واڵتاندا بزرە .لەمبارەیەوە ھەندێک لێتۆژینەوە ھەیە تەئکید لەوە دەکەنەوە کە ئەو شێوازی گەشەپێدانەی کە لە واڵتانی گەشەکردودا پیادە دەکرێت کەموکورتی ھەیە. بەرزکردنەوەی تێکڕای گەشەکردن ھەروەک واڵتانی پێشکەوتوو ئەنجامیاندا بەس نەبوو بۆ سنوردارکردن و کەمکردنەوەی حالەتەکانی ھەژاری ،لەبەرئەوە گرنگیپێدانەکە لە بەرزکردنەوەی تێکڕای گەشەکردنەوە بۆ کاری بنبڕکردن یاخود بەالنی کەم سوک کردنی ڕادەکەی گواسترایەوە ،کە ھاوکات لەگەڵ بەرزبونەوەی تێکڕای خێرایی گەشەکردندا نەتوانراوە ھەژاری نەھێڵدرێت ئەوەش بەھۆی ئەو جیاوازیە زۆرەی کە لە دابەشکردنی داھاتی نەتەوەییدا ھەیە .لەگەڵ ئەوەشدا کاتێ باس لە دابەشکردنی داھات و سامان دەکەین لە کۆمەڵگادا ئەوا بابەتەکە ئاسان نیە لەبەرئەوەی لەگەڵ خۆیدا شتی ئاڵۆزی زۆری ھەڵگرتووە ،کە دابەشکردنی داھات لەھەر واڵتێکدا بەشێوەیەکی نا کردەیی و لە دەرەوەی چوارچێوەیەکی پڕ ئامانجدا نایەتەدی ،بەڵکو ئەوە کردارێکی ئاڵۆزە رەنگدانەوەی پەرەسەندنی مێژوویی و پەرەسەندنی کۆمەاڵیەتی ئەم واڵتەیە. (ولیام ڤان ئیڤن) ئاماژە بەوە دەکات کە کاریگەرێتی ھاوبەشی ھەریەک لە گەشەی ئابوری و سیاسەتی کۆمەاڵیەتی کارا بووە ھۆکاری ھێنانەخوارەوەی ھەژاری بە رادەیەکی زۆر .کە کاتی خۆی لە واڵتی میسر ئەنجامی سیاسەتەکانی حکومەت بەرەو ئامانجی وەبەرھێنان لە پرۆژەکانی ژێرخان و خزمەتگوزاری کۆمەاڵیەتی بووە ھۆی بەھێزکردنی تێکڕای گەشەی ئابوری کە ئاستە بەرزەکەی خۆی پاراست ،ھەروەھا یارمەتیدەریش بوو بۆ سوک کردنی دیاردەی ھەژاری ،کە لە سااڵنی ١٩٨٢ – ١٩٧٣دا رێژەی ناوەندی بەشی تاک لە داھاتی نەتەوەییدا بە ڕادەی %٧بەرزبۆوە. کەچی لە ئوردن لێتۆژینەوەی بانکی نێو دەوڵەتی ئەوەی خستەڕوو کە ھاتنەخوارەوەی ژمارەی ھەژاران لە نێوان سااڵنی ١٩٨٠و ١٩٨٦دا دەگەڕێتەوە بۆ گەشەی ئابوری، ھەروەھا بۆ ئەو گۆڕانکاریە گرنگەی کە لە دابەشکردنی داھاتدا رویدا لە بەرژەوەندی ھەژاراندا .ھەروەھا لە دیراسەیەکی دواتردا لەالیەن بانکی نێو دەوڵەتیەوە لەبارەی ئوردنەوە کە لەسەر بنچینەی شیکردنەوەی ئەنجامی روپێوی ھاوسەنگ کردنی خێزانداردا بۆ ساڵی ١٩٩٧ئەنجامدرا دەرکەوت کە ھەژاری لە ئوردندا و بەبەکارھێنانی گشت ئاماژەپێکەرەکان لە ماوەی سااڵنی ١٩٩٧ – ١٩٩٢دا بەرەو نزمبونەوە چووە .کە ھۆکاری سەرەکی بۆ ئەم ھاتنەخوارەوەیە بریتییە لە گەڕانەوە دواوەی ئەو جیاوازیە ساڵی پێنجه‌م
20
195
زۆرەی کە لە دابەشکردنی داھاتدا ھاتەدی نەک بەرزبونەوەی تێکڕای گەشە. کەواتە لەسەر سیاسەتی ئابوری گشتیە ( )Macro economyکە تەحەکوم لەسەر جۆری گەشەکردندا بکات ،کە لەراستیدا لەگەڵ ئەوەی کە گشت تاقیکردنەوەکان تەئکید لەوە دەکەنەوە کە گەشەی ئابوری حەقیقی فاکتەری سەرەکی و پارێزەرە بۆ کارکردن لەگەڵ ھەژاریدا بەشێوەیەکی سەرکەوتوو. بەبێ گەشەی ئابوری ناکرێت بەڵکو ئەستەمە گۆڕان لە پرۆگرامی دژایەتی کردنی ھەژاری بکرێت ھەروەھا زۆرکردنی ھەلی کار بەشێوەیەک کە ھەژاران لەم ھەالنەی کاردا بەشیان ھەبێت ،کەواتە گەشەی ئابوری مەرجێکی پێویستە نەک تاکە مەرج بۆ بنبڕکردنی ھەژاری ،بۆیە گەشە ھەلێکی کردەیی دەڕەخسێنێ بۆ ھەژارانی نێو کۆمەڵگا ،بە تایبەت لە شوێن الدێکاندا ئەوەش لەرێگەی بەشداری پێکردنی کۆمەڵگای الدێ نشین لە زۆر جۆر کاردا ،کە دەبێ ئەو کارە بە ستراتیژیەتێکی زۆر گرنگی کاری دەوڵەت لە قەڵەم بدرێت ،لەبەرئەوەی بەشێوەیەکی راستەوخۆ بەجواڵندنی بوارە جیاوازەکانی کارکردن لە الدێکاندا پاڵپشتیەکی زۆر گەورەی دەکرێت بۆ نزمکردنەوەی ئاستی ھەژاری لە سەر ئاستی واڵتدا. بۆ نموونە کردنەوەی کارخانەیەکی تایبەت بە دروستکردن و نەخشاندنی مافور لە گوندێکی گەورەی کوردستاندا بە پشتگیری کردنی حکومەتی کوردستان لەپێناو ئەوەی بەشێک لە کچان و ژنانی ئەو گوندە لە کاری ھونەری چنینی مافوردا دەست رەنگین بن و ببنە خاوەن داھاتی خۆیان و بەرھەمەکەش لە بازاڕدا ساغ بکرێتەوە ...کە ئەمە کارێکی پڕ قازانجە بۆ گۆڕاندنی تاکەکانی کۆمەڵگا لە دانیشتنی گیرفان بەتاڵەوە بۆ جواڵن و کارکردن و خاوەن داھات .بە ھەمان شێوە بۆ ئەو کارانەی کە بە کەم ئەندامانەوە ھەڵدەسوڕێندرێت و سەرچاوەی داھاتن بۆیان .لەم نوسینەدا مەبەست ئەوە نیە کە وەک پرسێک باس لە ھەژاری و ھۆکار و فاکتەرەکانی کەمکردنەوەی بکرێت، بەڵکو مەبەست لێی تیشک خستنە سەر کێشەیەکی مێژووییە کە لە نێو کۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا بە درێژایی مێژوو وجودی ھەبووە کە ئەم کێشەیە لەالیەکەوە لە فاکتەرە گرنگەکانیدا نەبونی دادوەری کۆمەاڵیەتیە ،لەالیەکی دیکەوە ئەنجامی ھەبونەکەی بریتییە لە دەردەسەری بۆ واڵت و ئاکامەکانی ،کە ھەردوو الیەن فاکتەرەکان و ئەنجامەکانی... ھەردوکیان پێویستیان بە چارەسەرکردنی کردەیی و خێرا و بە ستراتیژیەت ھەیە.
ساڵی پێنجه‌م
196
20
پەیوەندی لەنێوان ئابوری بازاڕ و ھەژاری: بە دیراسەکردنی پەیوەندی نێوان گەشەی ئابوری و داھات و ھەژاری ،دەگەینە ئەوەی کە پێویست دەکات تێکڕای گەشەی بەرز لەپێناو داھاتێکی بەرز بێتەدی ئەوە کە دەبێ لەرێگەی دابەشکردنێکی تاڕادەیەک دادپەروەرانەی ئەو داھاتەوە بێت بۆ ھەوڵدان بۆ نەھێشتنی یاخود کەمکردنەوەی ڕادەی ھەژاری ،کەواتە پرسەکە پێویستی بە ھەڵبژاردنی نمونەیەکی کارا ھەیە بۆ وەدیھێنانی تێکڕای گەشەیەکی بەرز .ئەوەی جێگەی تێڕوانینە کە بە تێڕوانین و لێتۆژینەوەی بارودۆخی ئابوری و کۆمەاڵیەتی زۆربەی واڵتانی جیھان لەوانە واڵتانی دواکەوتوش ،بە تێڕوانینێکی ئابوری – سیاسی دەتوانرێت تەئکید لەوە بکرێتەوە کە کرداری ھاتنەدی ھەڵسانەوەی ئابوری و کۆمەاڵیەتی لە واڵتانی دواکەوتودا بەبێ گەشەپێدانی گشتگیری سامانەکانی کۆمەڵگا و توانسە بەرھەم ھێنەرەکانی بوەتە شتێکی ئەستەم .لەبەرئەوەی لە زۆر واڵتانی جیھاندا یاخود بابڵێین لە نێو زۆر لە کۆمەڵگاکانی جیھاندا فاکتەرەکانی ھاتنەدی ئەو رێژە زۆرەی ھەژاری زۆر و ئاڵۆز و بەیەکەوە پەیوەستن ،کە چارەسەرکردنی ھەندێک لە فاکتەرەکان و چارەسەر نەکردنی ھەندێکیان چارەسەری ئەم پرسە ناکات ،ھەروەھا ناشتوانرێت گشت فاکتەرەکان الببرێن و راست بکرێنەوە ،لە باشترین نمونەکان «رۆژھەاڵتی ناوەڕاست»ە ،کە لە باشترین پێناساندنەکان بۆ رۆژھەاڵتی ناوەڕاست ئەوەیە کە بڵێین ئەم شوێنەی گۆی زەوی لە کواڵنێکی سیاسی و ئابوری و کۆمەاڵیەتیدایە ،کە بارودۆخەکە لە حاڵەتێکی زۆر مەترسیداردایە و چارەسەریشی زۆر ئەستەمە و خەیاڵە .ئایا پێویستە چی لەبارەی رۆژھەاڵتی ناوینەوە بڵێین کە پەیوەست بێ بە سیستمی ئابوری و ھەژاریەوە ،لەم کاتەی ئێستا رۆژھەاڵتی ناوین بوەتە شانۆی گشت کێشەکان و لەم ساتەدا و تا ماوەیەکی دووری داھاتوو کێشەی جەنگی بەردەوام لەسەر ئەم شانۆیەدا پەخش دەکرێت و ئەوەی زۆر گرنگە لەم بابەتەدا ئەنجامی جەنگەکان چیە ...؟ ئەنجامی جەنگەکان ھێنانەدی سیستمێکی ئابوری زۆر نەشیاوەو نا دادپەروەری و بۆشایی ئیداری و کێشەی نێوان تاک بۆ تاکی بەرامبەری و ھاتنەدی ژینگەیەکی زۆر نا دروست بۆ داھێنان و ئارامی کە ئەنجامی ئەو ھەموو گرفتانەش بریتییە لە دروستبوونی ژمارەیەکی زۆری ھەژاری بۆ زۆربەی دانیشتوانەکەی و ونبونی ئەوەی دەیانەوێت بۆ خۆیان و نەوەکانیان، کەواتە ھەردەم لە سیستمێکی ئابوری جەنگاویدا ھەژاری بەرھەم دێت و فاکتەرەکانی دروستبونیشی رۆژ دوای رۆژ تێکئااڵوو ئاڵۆزتر دەبن .بەشێوەیەکی گشتی لە رۆژھەاڵتی ناوەڕاستدا رۆحی داھێنان لە مرۆڤەکان دەسەندرێتەوەو بە خاوی و نەبزاوتن و مردنی خەونەکان و باوەڕبەخۆنەبوون بارگاوی دەکرێن ،کە ئەنجامی ئەمانەش ھەژاریە! ... ساڵی پێنجه‌م
20
197
بەاڵم کە دەڵێین ھەژاری پڕ بە مانای خۆی و ماھیەتەکی کە بریتییە لە کێشەیەکی زۆر گەورەی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی ،پێویستە ھەوڵەکان بۆ دۆزینەوەی چارەسەرەکان بەردەوام بن و بیریان لێ بکرێتەوە ،نابێ وەک پرسێکی حەتمی حیسابی بۆ بکرێ چونکە ئەگەر بەم جۆرە بێت ئەوا ھیچ ھەوڵێک بۆ کەم کردنەوەو ھەوڵدان بۆ نەھێشتنی ھۆکارەکانی نادرێت. ھەوڵدانی حکومەت بۆ بەکارخستنی رێگەکانی کەمکردنەوەو بچوک کردنەوەی ژمارەی ھەژاران لە خزمەتی حکومەت خۆیدایە لەبەرئەوەی دواجار زۆربوونی ھەژاری و پەرەسەندنی خۆی لە خۆیدا بریتییە لە کێشەیەکی گەورە بۆ سیستمی بەڕێوەبردن ،بۆیە حوکمی رەشید ھەوڵی ھێنانەدی جۆرێک لە ھاوسەنگی دارایی دەدات لەنێوان توێژە جیاوازەکانی کۆمەڵگا ،واتا لە ئەڕکەکانی حکومەتە ئەم کارە ئەنجام بدات نەک بریتیی بێ لە کارێکی الوەکی و بخرێتە دواوەی ئەرکەکانی تری حکومەت ،ئەو حکومەتانەی وا پالنەکانیان داڕشت خودی حکومەتەکان خۆیان قازانجی زۆریان کرد و تا ڕادەیەک لەو کێشانەی کە لەناو ھەناوی ھەژاریەوە دێنە دەرێ رزگاریان بوو ،پێشتر ئاماژەمان پێکردبوو کە لە کارە زۆر گرنگ و بایەخدارەکان دۆزینەوەی ھەلی کارە بۆ بێکارەکان بۆئەوەی ھاوسەنگی ژیانی ژمارەیەکی زۆری ھاواڵتیان بگۆڕدرێت بۆ دۆخێکی شیاو. پشتگیری کردنی خۆڕاکە سەرەکیەکان و بەدیھێنانی ئاسایشی خۆڕاک» کاریگەرێتی نیگەتیڤانەی بەرزبونەوەی نرخی خۆڕاک یەکەم جار بەرەورووی ھەژاران دەبێتەوە ،لەبەرئەوە پشتگیری کردنی خۆڕاکە سەرەکیەکان و دابینکردنیان بە نرخێکی گونجاو بۆ ھەژاران بریتییە لە ھەنگاوێک بە ئاڕاستەیەکی راست بۆ پشتگیری کردنی ئەم چینە کە دەبێ خۆراکە سەرەکیەکانیان بۆ دابین بکرێت بۆ ئەوەی بتوانن بەشداربن لە کرداری گەشەپێداندا ھەروەھا باشترین کار ئەوەیە شانبەشانی ئەوەی باسکرا پشتگیری پێداویستیە سەرەکیەکانی دیکەی وەک دابینکردنی ئاوی خواردنەوەو وزەی کارەبا و... ھی تر .لێرەوە دەزانین کە پێویست بوونی پشتگیری کردنی ناوچە گوند نشینەکان و کەرتی کشتوکاڵ بۆ گەیشتن بە ھاتنەدی ئاسایشی خۆڕاک وەک ئامانجێکی نیشتمانی کە ھەژاران زۆر لێی سودمەندن کارێکی زۆر پێویستە لە ھەمان کاتدا بۆ لەکۆڵکردنەوەی کێشەی زۆر لە داھاتوی حکومەتدا.
ساڵی پێنجه‌م
198
20
پشتگیری کردنی ھەژارانی گوندنشینەکان: ئەوەش بە پەرەپێدانی ژێرخانی بنچینەیی لە گوندەکاندا ھەروەھا پشتگیری کردنێکی باشی ماددی بۆ گەشەپێدانی الدێیی ،بێگومان کەرتی کشتوکاڵ لە واڵتانی تازە گەشەکردوو و خوار گەشەکردودا بریتییە لە کەرتێکی ئابوری ئێجگار گرنگ کە لە راستیدا زۆربەی دانیشتوانی واڵتانی خوار گەشەکردوو گوندنشینن ،کە ھەردەم کەرتی کشتوکاڵی کەرتێکی فراوانە و زۆربەی ھەژاران بەرەو خۆی رادەکێشێ لە بوارەکانی کارکردن تێیدا ،بەھۆی ئەوەی لەم کەرتەدا جۆرەکانی کار زۆرن و ئەوەش یارمەتیدەرە بۆ سنوردارکردنی ھەژاری .کە لەم بارەیەوە نمونەی گرنگ ھەیە لەسەر پشتگیری کردنی کەرتی کشتوکاڵ لەبەرەو چاکردنی دۆخی ژیانی ھەژاران و بەرزکردنەوەی ئاستی بژێویان ھەروەک ئەوە لە واڵتانی چین و ئەندەنوسیا و ڤێتنامدا رویدا .کەچی بە پێچەوانەوە دابین نەکردنی خزمەتگوزاریە سەرەکیەکان لە گوندەکاندا رێژەی ھەژاری لە گوندەکاندا زیاتر کرد ،کە لیتۆژینەوەکانی بانکی نێو دەوڵەتی لە زۆربەی واڵتانی جیھاندا تەئکید لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە زۆری رێژەی ھەژاری لە الدێکاندا زیاترە وەک لەوەی کە لەشارەکاندا ھەیە .نزمی رادەی بەرھەمھێنان لە کەرتی کشتوکاڵی و الوازی تەکنیکی بەکارھێندراو و ژێرخانی سەرەکی لەم شوێنانەدا رۆلێکی سەرەکی دەگێڕن وەک ھۆکاری ھێنانەدی ھەژاری. ھەرچەندە پێشتر ئاماژەم بە گرنگی رۆلی کەرتی کشتوکاڵی کرد لە سنوردان بۆ ھەژاری، بەاڵم سەرەڕای کشتوکاڵ کەرتە ئابوریەکانی وەک ئاژەڵداری و پیشەسازی و بازرگانی و بیناکردن و کەرتە بەرھەم ھێنەرەکانی دیکە ھەر ھەموو ئەوانە رۆلی زۆر گرنگیان ھەیە بۆ سنوردارکردنی بێکاری و ھێنانەدی ھەلی کاری فراوان .پێویستە لە ئەجێندای ھەر حکومەتێکدا حیساباتی زۆر ورد بۆ ئەوە کرابێ کە تێکڕای بەرزی بێکاری کاریگەرێتی نێگەتیڤانەی گەورە لەسەر کۆمەڵگا جێدەھێڵێت و دواجار خودی حکومەت زەرەرمەندی گەورە دەبێت. سیاسەتی بەرزبونەوەی ژمارەی دانیشتوان: لە راستیدا بەرزبونەوەی ژمارەی دانیشتوان بەشێوەیەکی ھەڕەمەکی بەاڵیەکی گەورەیە بەسەر زۆر لە کۆمەڵگاکان بەتایبەت کۆمەڵگا رۆژھەاڵتیەکان ،کە ئەم بەرزبونەوە ھەڕەمەکیە خێرایە کارەسات لەبەردەم بەرھەمی نەتەوەییدا دروست دەکات ،بۆیە پێویست دەکات فۆکەس بخرێتە سەر نەخشەڕێگای سیاسەتی دانیشتوان بەشێوەیەک کە لەگەڵ سیاسەتی ئابوری و کۆمەاڵیەتیدا تەواوکەری یەکتربن و بە تەواوکاری ھەمویان بەیەکەوە بەرەو گەشەی بەردەوام لە داھاتودا ئاڕاستە بگرن ،خۆ ئەگەر روو لە سروشتی بەرزبونەوەی ژمارەی دانیشتوان لە ھەرێمی کوردستاندا بکەین ،ئەوا دەبینین کە حاڵەتی ساڵی پێنجه‌م
20
199
ھەڕەمەکی و بێ بەرنامەیی و نا ھوشیاری ژمارەیەکی زۆری ھاواڵتیان ھۆکاری ئەم حاڵەتەن کە کێشەی گەورەی بۆ خودی نێو خێزانەکانیشیان دروست کردووە تا رادەیەک کە باوک و دایک ھەرگیز لەتوانایاندا نیە بەپێی پێویست بەرێوەبردنی خێزانەکەیان بێننەدی .کە ئەوەش کێشەیەکی گەورەیە لەبەردەم چارەسەرنەبوونی کێشەی ھەژاری. سەرچاوەکان:
– ١٩٥٠ ,Erick Thorbecke , ‹› The evolution of the development doctrine ١.١ in WIDER ›‹ ٢٠٠٥ The Future of Development Economics , WIDER jubilee Conference , .٢٠٠٥ June ١٨ – ١٧ , Helsinki ,٨th ed, Addison Wesley ,M.Todaro and Smith,Economic Development .٢ ٢٠٠٣ Van Eaghen , « Poverty in Middle East and North Africa , » London: .٣ Macmillan Press ; New .١٩٩٨ .York: St. Martins Press V. Polterovitch and V. Popov. Appropriate economic policies at different .٤ stage of , development WIDER , The Future of Development Economics , Helsinki -.٢٠٠٥
ژیاننامەی زانستی و پسپۆڕی ھێرش شکاک:
.١بکالۆریۆس لە زانستەکانی جیۆلۆجیا. .٢ماستەر لە بەرێوەبردنی کار. .٣سەرۆکی «کۆمەڵەی پاراستنی ئاو» لە ساڵی ٢٠٠٠تا .٢٠٠٤ .٤سکرتێری رێکخراوی ئاشتی سەوزی کوردستان لە ٢٠٠٤تا .٢٠١٤ .٥بڕوانامەی ئەکادیمی لە Treatment technology of solid wasteلە کۆریای باشوور لە .٢٠٠٦ .٦بڕوانامەی ئەکادیمی لە UNISCO institution for water educationلە ھۆڵەندا ساڵی .٢٠١١ .٧خاوەن ژمارەیەک لێکۆڵینەوە. .٨خاوەنی ١٤٦وتار لە بوارەکانی ئاو ،نەوت ،ژینگە ،سامان و گەشەی مرۆیی. .٩قوتابی دکتۆرا ژمارە مۆبایل٠٠٩٦٤٠٧٥٠٤٦٥٧٧٦٤ :
ساڵی پێنجه‌م
200
20
ڕەخنەی ئەدەبی کوردی بە چ ئاقارێکدا گوزەر دەکات موحسین ئاوارە
ساڵی پێنجه‌م
20
201
ساڵی پێنجه‌م
202
20
ــــ کە دەڵێم رەخنەی ئەدەبی کوردی،بە پێویستی دەزانم لە نێو دوو کەوانەدا ئەوەش دەستنیشان بکەم ،ڕەخنەی ئەدەبی کوردی لە کوردستانی باشووری ئیراق و بەس، بەاڵم نەک مانا فراوانەکەیەوە سەبارەت بە (شیعر ـ چیڕۆک ــ نۆڤلێت ــ ڕۆمان ــ شانۆنامە ـــ وەرگێڕدراوە ئەدەبیەکان و ڕەخەش لە سەر ڕخنەی ئەدەبی ..تاد ).بەڵکو ئەوەی لێرە مەبەستمە تەنیا یەک بابەت دەکەمە ئامانج و دەیخەمە ژێر رووناکی ئەویش ڕەخنەیە سەبارەت بە (شیعر و شیعریەتی کوردی کە بە چ ئاقارێکدا گوزەر دەکات). *ھەڵبەتە رەخنە لە سەر شیعر بە چەند ئاقارێکدا تێپەڕ دەبێت لەم سەردەمەدا ،ھەوڵ دەدەم لە چەند خاڵێکدا چڕیان کەمەوە وەک :ــ ١ـــ رەخنەی ڕوو کەش و نۆرماڵ و سادە و ساکار ،ئەویش ناچێتە ژێر باری داھێنانی ڕەخنەیی ،لە کاتێکدا نووسەرێک یان شاعیرێک یان ڕەخنە نووسێکی کەم ئەزموون بە ناساندن و قسە کردن لە سەر دەقێک دەدوێ بێ ئەوەی پشت بە بنەمایەک و تیۆریک و ھەڵسەنگاندنێکی زانستی و زانیاری ببەستێ و قووڵ بێتەوە یا خوێندنەوەیەکی ئەکادیمیانە بۆ دەقەکە بکات ،بەڵـکو زۆر ساکارانە وەک پێناسەیەک و ناساندنێک دەقەکە دەخاتە روو ھاو شێوەی ڕاپۆرتێکی ئینشایی ئاسایی و ھەواڵێکی سەر پێیی. ٢ــ ڕەخنە گری پسپۆڕ کە دەقێک دەکاتە ئامانج و قووڵ دەبێتەوە بۆ نێو فەزای ئەو شیعرەی خۆی چێژی لێ وەرگرتووە کاریگەری ئەو شیعرە قەڵەمی خستۆتە نیو پەنجەکانی کە ھەستی خۆی دادەڕێژێ وەک ئەم چەند خااڵنەی خوارەوە: ڕ ـــ خوێندنەوەیەکی ئەکادیمیانەی زانستی پشت ئەستوور بە زانیاری و کۆکردنەوەی لە سەر خود و کەسێتی شاعیـر بە دەنگ و ڕەنگ و شێوازمەندی و ستایلەکەی و قووڵبوونەوە لە الیەنێـک یان چەند الیەنێـکی شیعری شاعیر ،واتە (قسە کردن لە سەر ئەزموون و خود و ژیاننامەی ،ھەروەھا داھێنان و ئاستی رۆشنبیری لە شیعرەکانیدا لە رووی مرۆیی و کۆمەاڵێتیی و مەعریفی و ئاستی رۆشنبیری و ..تاد ).لە پاڵ دەستنیشان کردنی الیەنی پۆزەتیڤــ و ئێکتیڤییەکەی. ب ــ پۆلینکردن و تایبەتمەندییەکانی و پێکھاتەیی وەک دامەزراوەیی دەق لە رووی ھونەری و وەستاکارییەکەی و سەر بە چ قەتابخانە و رێباز و بزووتنەوە و تەم و مژ و ساڵی پێنجه‌م
20
203
شەپۆلێکەوەیە ،واتە بە چ پێوانەیەکەوە لێکدانەوەو ھەڵسەنگاندنی بۆ دەکرێت یان بە ھەر بارێکی تر ،ھەڵبەتە ڕەخنەگران لە پێناسە کردن و شیتەڵکردنی بەرھەمەکان بە عەقلیەت و بۆ چوونی جیاواز لە یەکتر پڕۆسەی ڕەخنە ئەنجام دەدەن بۆ دەستەبەر کردنی لێکدانەوەکانیان ،جا پشت بە چ فەلسەفە و ڕێچکە گەراییەک دەبەستن ئەمەیان بۆ خودی رەخنەگران دەگەڕێتەوە ،بۆیە دەبینین نووسەر (ریاز ڕلزوعبی) دەڵێت: (عەقلیەتی ڕەخنەگران قبوڵی مەسەلە و ڕووداوەکان ناکات بەو شێوەییەی بۆی دەگێڕنەوە ھەروھا لە دەقەکاندا خێرا بڕوایان پێ ناکات ،بەڵـکو دەیانخاتە ژێر کاریگەری تەرازووی عەقل و سەنگە مەحەکی ئەزموونەوە بۆ دڵنیا بوون لە ڕادەی ڕاستی یان چەوتییان بۆیە « دیـکـارت « لە ڕێسا بە ناوبانگەکەیدا ـــ بێ لێکدانەوە ـــ سوورە لە سەر ئەوەی نابێت مرۆڤــ دان بە حەقیانیەتی مەسەلەیەکدا بنێت ئەگەر خۆی لێی دڵنیا نەبێت) *()١ ت ـــ شڕۆڤە و ڕاڤە کردنی ناوەڕۆک و ڕواڵەت سەبارەت بە الیەنی ئێستاتیکی و ڕێزمانی و فرە مانایی و ریتم و مۆسیقا و ھاڕمۆنی ناوەوە و بە یەکەوە لکاندن یا جیا کردنەوەی دال و مەدلوول و جێکردنەوەی وشەکان و بە ڕستە سپاردنیان و چۆنیەتی بە کار ھێنانیان کە لە زمانی باو و ئاخاوتنی ئاسایی دەرچێ و بە مانادار کردنیان بۆ چڕ کردنەوەی دەق و ئەمانە و بە گەیشتنی ڕەخنەگر کە لە داوە باریکەکانەوە دەست پێدەکات تا گەیشتن بە چاوگەکان ھەر وەک (گاستۆن باشالر) دەڵێت( :وەک چۆن ئێمە لە تواناماندا ھەیە لە ـــ دوکەڵەوە ـــ بگەینە چاوگەی دوکەڵ و ئاگرەکە ـــ ھەڵبەتە ئەمە ئەرکی ڕەخنەگرە بەم کارە ھەلسێ و فۆڕمەکانیش بە فۆڕمی گران و دەقی ئاڵوسکاو و تەم و مژاوی و ھیماکان و ئاماژە و تداعی و مانا شاراوەکان و کردنەوەی کۆدەکان و ھەر وەھا پەی بردن بە گرییەکانی حاڵەتە سایکۆلۆژیەکانیش یەکااڵ بکاتەوە. ج ــــ ویلیام دێل و تیمۆتی بێڵ دەڵێن: (تیۆر ھەمان چاویلکەی ئەو تێگەیشتنەیە کە ئێمە بۆ ئەوە دەیبینین و سەرنجی لێدەدەین و سوودی لێ وەردەگرین ،تیۆر ئامرازێکە بۆ جیاکاری و کردنەوەی گرێکان و واتا بەخشین لە لێکۆلینەوەکانی ئەکادیمی و بۆ ئەوەی تێروانینی نوێ بدۆزنەوە و بابەتی نوێ بڕوژێنن)٢(* ). کەواتە یەکێک لە بنەماکانی ڕەخنەی سەرکەوتوو پشت بەستنە بە تیۆر و ئاوڕ دانەوە لە الیەنی فەلسەفی و کۆمەاڵیەتی و دەروونناسی و زمانەوانی ..تاد ،کە پسپۆڕ و شارەزا و نووسەرە مەزنەکانی جیھانی و خۆماڵی بۆ دووتوێیی کردنی ئەو ماسییەی پشتە و شکێنی دەکەن دەزانن چ لە ناو زگیدا ھەیە ،ئەو ماسیەیش شیعرە. ح ـــ ڕەخنەگرانی ھاوچەرخ بۆ دەقە ھاوچەرخەکان بە نەفەس و بۆچوون و یەکاڵکردنەوەیەکی تر لە دنیای تازەگەر و ھاوچەرخدا لە گەڵ سەردەم و خێراییەکان و بەرەو پێشەوە چوونەکان ڕەخنەکانیان ھاوشان دەکەن بەو جۆرەی بۆچوون و لێکدانەوە و تۆژینەوەکان لە سەردەم و پێشکەوتنەکان دانەبڕێ و ھاوڕا و ھاوڕێچکەی بن بە پڕانسیپەکانی تیۆڕی ساڵی پێنجه‌م
204
20
ڕەخنەیی و شۆڕ بوونەوە بۆ پانتایی و قوواڵیی الیەنەکانی تەکنیکی و ھەنەری تازە و ئەو ستایالنەی لە جیھاندا پەیڕەو دەکرێ لە پاڵ پشت بەستن بە سەرچاوەکان یان بڵێین وتە و فەلسەفەکانی فەیلەسۆف و زانا و نووسەرە بە ئەزموونەکان لە دووتوێی رەخنەی زانستی و ئەکادیمی ھەر وەک رۆژانە دەیبینین ڕەخنەگرە ھاوچەرخەکانمان بۆ نموونە ئاماژە بە وتەکانی (ڕۆالن بارت و شتـراوس و دیکارت و تۆدۆرۆف و دی سۆسێر و جاک الکان و فردیناند و گۆڵدمان و یایسەر و یاوس و دریدا و چۆمسکی و ...تاد) دەبەستن بگرە ھەر لە سەر ڕەخنەی ڕیالستی و بونیادگەری و فۆڕمالیزم و ئایڕۆنی و پارادۆکسی و ھەڵوەشانەوە و چەندەھا قوتابخانەی ئەدەبی و ڕەخنەیی تەوژم و شەپۆلە تازەکان. خ ـــ (جۆن لۆک) دەڵیت (جیاوازی و فرەیی بیرو ڕاکان شتێک نین بتوانین ڕێیان لێ بگرین)٣(*). یەکێک لە سیما دیار و باشەکانی دیاردەی جیاوازی و فرەیی لە دەربڕینەکان و بیرو ڕاکان لە ھەڵسەنگاندن و لێتۆژینە ڕەخنەییەکان سەبارەت بەو دەقانەی دەخرێنە ژێر رووناکی ڕەخنەیی و شیتەڵکردن و ھەڵوەشاندنەوە و دروستکردنەوەی ئەوەیە کە گفتو گۆ و چەند و چوون ھەڵدەگرێ ،چونکە ئەو دەق و وێنە شیعرانەی تازەن و بە شیعری نوێخوازان ناودێرن ،تەئویل و لێکدانەوەی زیاتر ھەڵدەگرن ،بەو پێیە ھەڵبەتە گۆڕەپانی رەخنەیی گەرم و گوڕێکی زۆر بە خۆییەوە دەبینێ و زیاتر دەرفەتی گونجاو دەڕەخسێنێ بۆ پەرەسەندن و داھێنانی تازەگەری. د ـــ زۆر جاران شاعیرەکان خۆیان دەبن بە ڕەخنەگر بە سەر شیعرەکانی خۆیانەوە بە تایبەتی شاعیرانی خاوەن ئەزموون ،ھەروھا دەبن بە ڕەخنەگر بۆ شیعری شاعیـرانی تر، دیار شۆڕبوونەوە بەرەو قوواڵیی ناخی شاعیـر و لە مەرام و نھێنییەکانی تێگەیشتن و کردنەوەی کۆدەکان ئاسان نییە و خۆ لە قەرەدانی ئەو ئەرکە قوڕسە ،رۆشنبیری و باکگڕاوندێکی پر لە ئەزموونی دەوێ ،کە لە گەڵ ئەوەشدا دەڵێم شاعیـران پیرە مەلەوانن بۆ پەی بردن بە وردەکارییەکانی سۆز ئامێزی و عیشق و برینەکان چونکە خۆیان لە نێو ئەو جیھان و ژینگەیەدا ڕاھاتوون و لەم بارەیەوە دەوڵەمەندن.... (ھینری دایڤید سۆرت) دەڵێت( :دەروونی مرۆڤــ گیتارێکی بێدەنگیە لە تیپی مۆزیکی خودادا ،ژێـکانی تەنھا پێویستیان بە وەیە کە ھەناسەی خودایی لێیان بدا تا ئاوازەکەی لە گەڵ ھاڕمۆنیای بووندا بەرز بێتەوە) ھـ ـــ ڕەخنە لە چ کاتێکدا زیاتر ئەرک و سوودمەندی خۆی دەگەێنێ ،پێویستە شاعیر بەر لەوەی شیعرکانی لە دووتوێی کتێبێک بە چاپ بگەیەنێ لە ڕۆژنامە و باڵوکراوەکان باڵو بکاتەوە بۆ ئەوەی لە الیەن ڕەخنەگرانەوە ئاوڕی لێ بدەنەوە و گفتو گۆ و بە دواچوونی بۆ بکرێ ،تا بەو فیلتەرە تێپەڕێت لە ھەڵە و کەم و کوڕی خاڵە الوازەکان بگات ئەمە الیەک ،لە الیەکی ترەوە بەر لە چاپدانی وەک کتێب ئەگەر چەند ڕەخنەگرێک سەرنج و تێبینی خۆیان بۆی دیاری بکەن بە تایبەتی لە الیەنی ڕێزمانی و ساڵی پێنجه‌م
20
205
زمانەوە تا بە پوختی و بێ ھەڵە و کەموکوڕی بکەێتە بەر دەستی خوێنەران ،چونکە دوای بە چاپ گەیاندنی بەرھەمەکەی دەبێتە مولکی جەماوەر و خوێنەران دواتر ناکرێ ھەڵەکان ڕاست کاتەوە. ــــ جا لێرەدا بە ویژدانەوە دەڵێم ڕەخنەگری بە سەلیقە و پسپۆڕ و شارەزامان ھەن ھەر لە نەوەی کۆن و تازەکان بە ڕەوشنبیـری و زانیاریەکی دەوڵەمەندەوە مامەلە لەگەڵ جیھانی ڕەخنە و ڕەخنەکاری و دەقەکان دەکەن ،ھەن ھەڵـکەوتوون و جێی متمانەن مافی تەواو بە شاعیر و دەقەکان بە ڕەوا دەبینن ،بەاڵم ژمارەیان کەمە لە ئاست ئەو ژمارە زۆرەی بەرھەمەکان ،ھەروھا دەڵێم ..بەاڵم ..بەاڵم بەشێکیان لەو ڕەخنەگرانە یان ئەو نووسەر و شاعیرانەی ھەڵدەستن بە ئەنجامدانی کاری ڕەخنەیی خۆیان لە قەرەی ئەو کار ھەستیارە دەدەن ،خەوش و عەیبە و کەم و کوڕی زۆریان لێ بەدی دەکرێت ئەگەر لەم چەند خااڵنەی خوارەوەدا چڕیان بکەینەوە... ١ـــ بێ گوێدانە ئەوەی کە ڕەخنەگری ڕاستەقینە پێویستی بە سەرچاوە و باکگڕاوند یان بلێین پاشخانێکی پڕ لە ئەزموون و رۆشنبیریەکی قووڵ و شارەزاییەکی فراوانی ھەبێ ھەتا لە النی دەروونی وەک پسپۆرێک لەم بوارەدا ئینجا بتوانێ دەست بۆ ئەم کارە ببات ،شەلم کوێرم بەناو دەکەوێ و ئیتـر ڕەخنەگرە و زوڵم لە شیعر و شاعیر دەکات. ٢ـــ زۆرێک لە شاعیران و ڕەخنەگران ،بەرھەمێک ،شیعرێک ھەڵدەسەنگینن تەنیا بۆ مەرامی مەرایی و موجامەلە و پیاھەڵدانی بە درۆ بۆ کەسی بەرامبەر وەک بەرتیلدانێکی ئەدەبی بۆ پەیوەندی و ڕازی کردن و دەستەبەر کردنی دۆستایەتی و بەرژەوەندی تایبەت لە سەر حیسابی شاعیرانی تر کە شیاوی ئەو ناحەقیە نین ئاوا پەراوێز بکرێن و کەسانی نەشیاو بھێننە پێشەوە ،زۆر جاران ئەم کارانە بە تەکبیر و ڕیکەوتن ئەنجام دەدرێ، چ وەک تاک تاک یان گروپ و کۆ ،بڕیاردانی تێدەکەوێ کە بە نھێنی لە نێوانیاندا ئەو ڕێکەوتنە بە ئەنجام دەگات ،واتە کێ بەرز کەینەوە و لە سەری بنووسین و کێ فت کەین و تۆ لە سەر من بنووسە منیش لە سەر تۆ دەنووسم ،ھەر چەندە تا ئاستێک ئەو مەسەلەیە کاریگەری دەبێت بەاڵم پەتەکەی کورتە ،داھێنەران و کەسانی بە توانا و شیاو رۆژێک ھەر دەبێ بخوێندرێنەوە و ئەوانەی ڕخنەی مەرایی و ناشیاویان لە سەر نووسراوە و مستەحەقی ئەو پیاھەڵدانە بێ ویژادنیانە نین ڕیسوا دەبن دەسڕێنەوە ئەوەتا شاعیری فەرەنسایی (ئەڕاگــۆن) دەڵێت( :ئەڕاگـۆن دەمرێت ،ئەوە ھەر روو دەدات ،بەاڵم دوا رۆژی ئەڕاگۆن لە شـیعرە مەزنەکانی دایــە). لە پەندکانی کوردەواریشدا ھاتووە (خوار دانیشە و ڕاست بڵێ) دەقی خراپ و ھەڵسەنگاندنی بە موجامەلە و مەرایی ھەر وەک ئەو وتەیەی ھەمزاتۆڤــ وایە کە دەڵێت( :جارێکیان کابرایەکی ئونتۆ گولی حەزی لە کچێک دەکرد ،چوو ھەڵی گرێ ،لە ناو پاڵتۆیەک یان بڵێین لە ناو قاپوتێکی پێچا و فڕاندی ،پاشان کە قاپوتەکەی کردەوە بینی داپیـرە کەلۆسەکەی کچەی ھێناوە ).جا ڕەخنەگری مەرایی و تەکلیف لێکراو و ڕەچاو بوونی پاداشت و موجامەلە و بەرژەوەندییە ھاوبەشەکان و گرۆپ و ساڵی پێنجه‌م
206
20
گرۆپکاری و دۆستایەتی و چاوبەرەگێڕی و یان حیزبێنی و بەھێزی شوێنگەیی وا بکات ڕەخنە بەو بارەدا بکەوێتەوە ئەمەیان کارەساتە ،ھەر وەھا ناکرێ و ناکارێ ڕەخنەگر ڕق و کینەی ھەبێت یان تۆڵە سەندنەوە و وەشاندن لە رێگای پرۆسەی ڕەخنەگرتنەوە چونکە ڕەخنەگر دەستی داوەتە کارێکی پیرۆز پڕ لە ئەمانەت. ٣ـــ ناکارێ وناکرێ کە من شێواز و ستایلێکم ھەڵبژاردووە بۆ دەربڕینەکانم ،دەبێ تۆش وەک من بیـر بکەیتەوە و بنووسییەوە دەنا تۆ لە بەرەیەکی تری و (محارەبەت) دەکەم ،یان وات دادەنێم کە تۆ دژ بە ستایلەکەی منی ،ئەمە چۆن دەبێ لە ڕەخنەدا پەیڕەو بکرێت ؟! (مەحموود دەوڵەت ئابادی) دەفەرمووێ( :بە چ حەقیقەتێک تۆ دەتوانی ڕەخنە لە کەسانی تر بگری کە بۆچی وەک تۆ بیـر ناکاتەوە ،ئەگەر وا بێ ئەویش دەتوانێ ھەمان ڕەخنە لە تۆ بگرێ). ٤ـــ زۆر جار ڕەخنەیەک دەخوێنینەوە ھەر لە سەرەتاوە تا کۆتایی بە دەگمەن ئەگەر چەند دێڕێکی لێی ھەڵـکرێنین بزانین چی دەڵێت ،ھەر وەکو لە ھەندێک لە شیعرە باڵوکراوەکاندا ھەمان حاڵەت بەر چاو دەکەوێت ،جار وایە ڕەخنەگر دەیان وشە و دەستەواژەی نامۆ و بیانی و ناو ریز دەکات کە پێویست دەکات ھەر خوێنەرێک چەند فەرھەنگێکی ڕامیاری و ئابووری و ئەدەبی ..تاد ،لە تەک خۆی دابنێ ئینجا ئەگەر شتێک لە ڕەخنەکە بگات. ٥ــ ڕەخنەی دوو قۆڵی یان زیاتر بە گاڵتە و گەپ و پێکران و تێکشکاندنی ئەوەی دی بە ئامادەیی کەسی بەامبەر یان بە نەبوونی ئەو کەسە کە شاعیرە یان نووسەر لە بۆتەی ڕەخنەی ڕووخێنەر واتە دڵ شکاندی شاعیرێک لە سەر حیسابی بە پێکەنین خستن و یان دڵ خۆشکردنی کەسانی تر ڕەنگە ھاو کوف و ھاورێی یەکتریش بن بگرە ھەر بە شێوازی تەوس و تێز و تەشەر ــ قسەی بە تێکوڵ و پالر ــ سەرزەنشت ـــ توانج و جەفەنگ ــ ساتێر...تاد ،گەلۆ (زەردەشت) خوای بە سەرەتا و کۆتایی دەزانی و پێی وابوو (خودا لە ناو مرۆڤــ دایە ،بۆیە خراپکردن بەرامبەر بە مرۆڤــ ،خراپە کردنە بەرامبەر بە بە خودا) ...خۆ شاعیریش مرۆڤە ؟ سەبارەت بە ڕەخنەی ساتێری یان ڕیسوا کردن ئەو جۆرە ڕەخنەییە کە خەوشەکانی ئەو شاعیرە دەژمێری و پیشان دەدا کە شیاوی ئەو ڕەخنەیە نییە لە بەر ئەوەی خاوەنی خەوشەکانیش نییە بەاڵم بۆی درووست دەکرێت ئەوەش لە ئەنجامی رق و کینە و تۆڵە سەندنەوەیەک کە نەدەبوو بە باری ڕەخنەیەکی ئەدەبیدا بکەوێتەوە ،بەڵێ ئەو جۆرە ڕخنانەیش ھەیە لە جیھانی ڕەخنە گرانەوە )٤( * .ھەروەھا (سینۆھە) دەڵێت( :ھەمیشە خەڵکانی نەفس نزم و نەزان کە خۆیان ھیچیان لە باردا نییە لە رووی ئیـرەییەوە بە پیاوانی بەر جەستە و شکۆدار پێدەکەنن و وا ھەست دەکەن کە بەم کارە دەتوانن بێ نرخی خۆیان داپۆشن). ٦ــ تێبینی ئەوە دەکرێ دوای مردنی ئەدیبێک یان کاتێ بڕیار دەدات قەڵەمەکەی داناوە کە چیتـر نەنووسێ و تەواو ،ئەو کات ئەو شاعیر و نووسەرانەی ئیـرەییان پێ ساڵی پێنجه‌م
20
207
بردووە و لە داھێنان و پێشکەوتنەکانی ترساون لە ئەنجامی منافەسەدا کە ھەمیشە ھەر بوونی ھەیە لە نێوەندی نووسەراندا ،ئیتـر دوای ئەوە بە ڕەخەگرەوە قۆڵ وباسکیان لێ ھەڵدەماڵن و بە بەرھەمەکانی کەسی ناوبراودا دادەچنەوە و پێی ھەڵدەڵێن ،پێشتـر بەر لە مردنی ڕەخنە گر ڕەچاوی بەرژەوەندی و پەیوەندییەکان و فشار و کاریگەری کەسانی تری بە سەرەوە بووە کە نابێ ئەو کەسە بەرز بکرێتەوە و باسی بکرێت کە زۆر جاریش مەسەلەی حزبایەتی و حزب حزبێنی تێکەوتووە یان محاڕەبە کردنی لە الیەن نووسەر و شاعیر و گرووپی دەسەاڵتدار بووە کە شوێنگە وەزیفە بااڵکانیانلە دایرە و رێکخراو و سەنەتر و سەندیکا و میدیاکان ھەبوە ،بەاڵم کە مرد چیتـر مەترسی لێ ناکرێ بەرە و پێشەوەتر ھەنگاو بنێ و ئەگەر دوای مردنیشی رووناکی بخرێتە سەر و لێتۆژینەوە بۆ بەرھەمەکانی بکرێت ،چونکە قەتیعەیەک ھەیە ،باس لە بەرھەمی کۆنی دەکرێ و ھی تازەی بە بەرەوە نامینێ ئەو ترس و ئیـرەییەی ھەبوو بە کۆتا ھات ،بە داخەوە ئەو جۆرە حاڵەتش لە نێو جیھانی ڕەخنە و ڕخنەگراندا ھەیە( .جان جاک ڕۆسۆ) باشی بۆ چووە کە دەڵێت( :تاقە قسەیەکی ناسک و خۆش و بە سوود بە زیندوویی ببیستم ،الم چاکترە لە الپەڕەیەک پیا ھەڵدان و ستایش کردن دوای مردنم) ـــ دوا وتەم ئەوەیە کە ڕەخنەگران لە سەر پانتایی ھەر دوو ڕێگادا دەبینم ڕێگایەکە پیایدا گوزەر دەکەن ،یەکێکیان رووناکە و ئەوەیتـر تاریک ..ھیوادارم ویژدان بەرێوەبەری ئیدارەی ھەست و ناخیان بێت بە الیەنی رووناکییەکەوە بشکێتەوە و پشت لە تاریکی. ســــەرچاوەکان
*(( )١ریاز الزوعبی) گۆڤاری سەردەم ژمارە ( / ٢٠٠٦ )٤٥ل / ٤وەگێڕانی لە عەرەبیەوە /ھەڵکەوت عەبدولاڵ. *(( )٢ویلیام دیل و تیمۆتی بیل) گۆڤاری ئایدیا واال /ژمارە ( )٣٥ت / ٢٠١٢ / ١وەرگێڕانی لە فارسییەوە بۆ سەر زمانی کوردی /ئارام مەحموود ئەحمەد /لل .٢٢٨ *(( )٣تۆماس ھۆبز) ھەمان سەرچاوە /ل / ٤٤پەڕینەوە لە دۆخی سروشتییەوە بۆ دۆخی پەیمانبەستن /وەرگێڕانی /عومەر محەمەد ئەمین. *(د .محمد التونجی) ــ المعجم المفێل فی االدب /ج / ٢ /دار المکتب العلمیە /بیروت / ١٩٩٩ێ ٥١٤ /فێل / ٥لە دووتوێی کتێبی (ڕەخنەی ئایڕۆنی لە شیعری نوێی کوردیدا) نووسینی /د .ئەحمەد قەرەنی / لە باڵوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی /ھەولێر / ٢٠١٢ /ل ٧١دا ھاتووە /وەک ئاماژەم بەو سەرچاوەیە کردووە ،پەنام بۆ بردووە و سوودم لێ وەرگرتووە.
ساڵی پێنجه‌م
208
20
خەیاڵی زانستی لە ئەدەبی مندااڵن
دا..
رەزا شوان
ساڵی پێنجه‌م
20
209
ساڵی پێنجه‌م
210
20
لەگەڵ بوونی مرۆڤ لەسەر زەویدا خەیاڵ هاودەمی مرۆڤ بووە ..خەیاڵ توانای زەینییە لە پێکهێنای وێنەی داهێنراوی جیاواز ،دەربارەی بابەتێکی دیاریکراو ،کە پەیوەندی بە رابردوو یا ئەمڕۆ یا بە داهاتووەوە هەیە ،کە پێشتر مـرۆڤ بەو بابەتەدا تێنەپەڕیوە ،ئەو کەسە لە شارەزایی و لە هـزر و پێشبینی و تێگەیشتنی خۆیەوە هەڵیهێنجاندووە و الی گەاڵڵ بووە.. توانای خەیاڵکردن و خەیاڵفراوانی و پێشبینیکردن ،گرنگترین سیمای کەسایەتی مرۆڤە و جیاوازیشی پێدەبەخشێت لەگەڵ کەسانی خەیاڵ ئاساییدا. خەیاڵ پێکهاتەیەکی بنەڕەتییە لە پێکهێنانی داهێناندا ..ئەوە خەیاڵە وا لە مرۆڤ دەکات کە گەشبین بێ و بە ژیانی چەقبەستوو قایل نەبێ و ،کۆڵنەدات و هەمیشە خەیاڵ بکات و هەوڵی پێشکەوتن بدا و بیر لە داهێنانی تازە بکاتەوە و ئامادەبێ بۆ بە پیرەوەچوونی گۆڕانکاری و داهێنانی تازەی سەیر و سەمەرەتر ،لە داهاتووییەکی نزیک یا دووردا. خەیاڵیش تەنها لە ئەدەبدا بوونی نییە ،بەڵکو ،لەبواری هونەر و زانستە مرۆییەکان و زانیاری و فەڵسەفە و ئابووری و تەنانەت لە بواری سیاسەتیشدا بوونی هەیە. گەلێ پێناسەی جیاوازیش بۆ چەمکی (خەیاڵی زا ستی) کراون ،بەاڵم تا ئێستا لەسەر پێناسەیەکی گشتی بۆ ئەم جۆرە ئەدەبە رێنەکەوتوون. بۆ یەکەمین جاریش لە ساڵی ()١٩٢٦دا (هۆکۆجیزاك) زاراوەی خەیاڵی زانستی داهێنا. بێگومان هەموو شاکارە ئەدەبی و هونەرییەکان ،هەموو داهێنانە سەیر و سەمەرەکان لە هەموو بوارەکاندا ،زادەی خەیاڵ و ئەندێشەی مرۆڤن ،لە پێشا خەیاڵ پۆ و پەرگەمای چنیون ،دواتر لە سایەی بڕوا و هیوا و هەوڵی بێوچانی مرۆڤـدا ،بە تاقیکردنەوەی پراکتیکی ،بەرجەستە بوونە و هاتوونەتەدی و بوونەتە راستی. هەرچەندە ،کە خەیاڵی زانستی دەربارەی ئەنجامدراوێک دەدوێ کە هێشتا هەر خەیاڵە و مرۆڤ پێینەگەیشتووە و نەهاتۆتەدی ..بەاڵم توانای ئەوەی هەیە ،کە بەرەو ئایندەیەکی باشتر بیری زانایان روناک بکاتەوە و ،وزە و هیوای سەرکەوتنیان پێببەخشێت. پێویستی و خەیاڵ ،ئەدەب و زانیاری ،تەواوکەری یەکترین ،وەکو دەڵێن (پێویستی دایکی داهێنانەکانە) پێویستی مرۆڤ بۆ داهێنانی تازە و بۆ ژیانێکی ئاسانتر و خۆشتر ،هۆکارێکی گرنگ و هاندەر و پاڵنەری خەیاڵ بووە بۆ دۆزینەوە و بۆ داهێنانی تازە. بۆ نموونە :کەڵەزانای ئەمریکی و جیهانی (تۆماس ئەدیسۆن١٨٤٧ :ـ )١٩٣١داهێنەری وزەی ساڵی پێنجه‌م
20
211
کارەبا و گڵۆپی کارەبایی و ،زیاتر لە هەزار داهێنانی تر ..پێویستی بوو بە ئیلهامی خەیاڵ و بیرکردنەوەی لە داهێنان ،چیرۆکەکەشی بەم جۆرەیە :ئێوارەیەکی درەنگ دایکی ئەدیسۆن لە پڕێکدا بە سەختی نەخۆش دەکەوێت ،دایکی دەبات بۆ الی پزیشکێ ،دوای پشکنین، یزیشکەکە پێووت :دایکت پێویستی بە نەشتەرگەری خێرا هەیە ،بەاڵم ئێستا وا شەوە، ناتوانین لە بەردەم رووناکی چرادا نەشتەرگەرییەکەی بۆ بکەین ،بەیانی بۆی دەکەین ..لێرەوە ئەوە کەوتە خەیاڵی ئەدیسۆن کە بیر لە داهێنانی ئامێرێکی ئەوتۆ بکاتەوە ،کە تاریکی شەو رووناک بکاتەوە ،تا پزیشکەکان بتوانن بە شەوانیش کاری نەشتەرگەری ئەنجام بدەن ،ئەوەبوو ئەدیسۆن بە پراکتیکی خەیاڵ و بیرۆکەکەی خستە بواری جێبەجێکردن ..دوای (نۆ سەد و نەوەت و نۆ) تاقیکردنەوەی شکست و نەزۆک ،لەسەر هەزارەمین تاقیکردنەوەیدا سەرکـەوتنی بەدەستهێنا ..وزەی کارەبایی و گڵۆپی کارەبایی داهێنا ..کە تا هەتایە ئادەمیزاد قەرزاری خەیاڵ بیری و ئەم داهێنانەی ئەدیسۆنن ،کە دەتوانین بە (دایکی داهێنانەکان) ناوی بەرین.. پێویستیش بوو ئەم داهێنانەی بە ئەدیسۆن داهێنا. زانا و فەیلەسووفی ئینگلیزی (رۆجەر بیکۆن١٢١٤ :ـ )١٢٩٤کە بە (مامۆستای داهێنەر) ناودەبرێت بە خەیاڵ پێشبینی کرد ،وتی :لە ئایندەدا مرۆڤ دەتوانێت ئامێرێکی ئەوتۆ دروست بکات ،کە بە ئاسماندا بە پێی بفڕێت ،ئامێرێکیش بەبێ سەوڵ لێدان بە دەریاکاندا پەی بکات ،ئامێرێکیش بتوانێت بچێتە قوواڵیی بن دەریاکانەوە ..رۆجـەر بێجگە لەمانە چەند پێشبینییەکی تریشی کرد ..کە لەو سەردەمەدا بیرۆکەی دروست کردنی فرۆکە و کەشتیی دەریای و زەریانوقم(غەواسە) لە ئەردا نەبوون ..بەهۆی ئەم خەون و پێشبینییانە ،رۆجەریان بەوە تاوانبارکرد ،کە هۆشی لە دەست داوە و لە ئاین الی داوە ..بە شێت ناویان برد. دوای چەند ساڵێک خەیاڵ و پێشبینییەکانی رۆجەر لە سایەی کۆشش و زانیاری دا هاتنەدی و بوون بە راستی ..باڵۆن و فرۆکە و کەشتی ئاسمانی و پاپۆڕی زەبەالح و زەریانوقمی مەزن و بە سەدان ..سەدان ..ئامێری تر دروست کران. ئەدەبی خەیاڵی زانستی جۆرێکە لە هونەری ئەدەبی و لقێکی گرنگە لە لقەکانی ئەدەب ،بە گرنگترین جۆرە ئەدەبی ئەم سەردەمە دەزانرێ و ،پێگەیەکی بەرز و شیاوی هەیە .ئەدەبی خەیاڵی زانستی ،بریتییە لە کۆمەڵە بیر و بۆچوون و گریمانەیەکی زانستی دەربارەی داهاتوو.. ئەدەبێ خەیاڵی زانستی ،زیاتر پەیوەندی بە ژیانی مرۆڤەوە هەیە ..بۆتە دەروازەیەکی پێویست و گرنگ بۆ داهێنان و ،بۆ دەرخستنی تواناکانی زانایان و داهێنەران ..ئەدەبێکی داهاتووە و ئامانجی ئامادەکردنی هۆش و هزر و بیری مرۆڤە بۆ قبوڵکردنی هیوا و ئەو ترسانەش دەشی لە داهاتوودا بێنەڕێی. لە ئەدەبی خەیاڵی زانستیدا ،نووسەرانی ئەم بوارە ،پشتەوەی سنوورەکان دەبینن و بەسەر کۆسپەکانی کات و شوێن و مەحاڵدا بازدەدەن ،بێ کاتێکی دیاریکراو لە دەرگای داهاتوو دەدەن ،بە خەیاڵێکی تەسەل و فراوانەوە ،بە چاوێکی پڕ لە گەشبینییەوە لە جیهانێکی تازەتر دەڕوانن ،لە فەرهەنگی بڕوا و هیوایاندا مەحاڵە و ناکرێ جێیان نییە. ئەدەبی خەیاڵی زانستی ،ئەو جۆرە ئەدەبە ئەفسووناوییەیە ،کە باڵت پێدەگرێ و بەرەو جیهانێکی نامۆ و ئەفسانەیی سەیر و سەمەرەی پڕ لە عاجباتیت دەبات ..یا سواری کەشتی بڕوا و هیوات دەکات و ،دەتبات بۆ سەر مانگ و ئەستێرە دوورەکان و ،بە گەردوونێکی نەزانراو ساڵی پێنجه‌م
212
20
ئاشنا دەکات ..دەتباتە جیهانێکی پشتەوەی راستییەکان. یا نووسەر و خـوێنەر سواری پشتی ئەسپێکی باڵـدار دەبن ..یا لەسەر بەرماڵێکی تیژڕەوی ئاسمانی یەکدەگرن ـ کە نووسەری خەیاڵی زانستی تەونی کردووە و چنیوێتی ـ بەبێ سانسۆر و رێگری بە ئاسمان و بە کون و قوژبنی جیهاندا دەسووڕێنەوە ..بە بڵندگۆی هـیوا ،مژدەیەکی ژیانێکی خۆشتر جیهانێکی تازە رادەگەیەنن. لە ئەدەبی خەیاڵی زانستی دا ،نووسەر تێیدا پشت بە خەیاڵ زانستی و بە تەکنیکی ئەدەبی و فەنتازی دەبەستێت ،کە گریمانەکان و تیۆرە زانستییە فیزیکییەکان و بیۆلۆژی و تەکنۆلۆژی و تەنانەت فەلسەفەشی لە خۆگرتوون. ئەدەبی خەیاڵی زانستی ،ئەم جۆرە ئەدەبەیە ،کە خەیاڵ تێیدا گوشادە و ،بەرجەستەی هیواکان و خەونەکانی ئەمڕۆی مرۆڤ دەکات ،کە پێیان وایە لە ئەستێرەکانی تریشدا ژیانی جیاواز هەبێت ..یان دەڤەر و بەهەشت و جیهانێکی خەیاڵی تر دروست دەکەن ،کە هێشتا مرۆڤ پێی نەگەیشتوون ..دەشێ ئەو جیهانە خەیااڵوییە ،ببێت بە ئیلهام بۆ زانایانی فیزیک و تەکنۆلۆژیا و داهێنان و ،بکەونە تاقیکردنەوە بۆ جێبەجێکردنی. لە ئەمڕۆدا ،ئەدەبی خەیاڵی زانستی بە ملیۆنان هەوادار و خوێنەری لە جیهاندا هەیە ..گەرچی لە سەرەتادا رووبەڕووی بەرهەڵستی و رەخنەیەکی زۆر بۆوە ..بەاڵم لە ئێستا لەسەر تەختی شایانەی جۆرەکانی ئەدەبدا دانیشتووە. ئەگەرچی ئەدەبی خەیاڵی زانستی ،بە لقێکی تازە و مۆدێرزمی ئەدەب ناوزەند دەکرێ ،بەاڵم لە راستیدا رەگی لە داستان و ئەفسانە و چیرۆکە فۆلکلۆرییەکانی گەالندا هەیە ..لە ئەدەبی فۆلکلۆری کوردیشمان ،بە دەیان داستان و ئەفسانە و چیرۆک و نەزیلەمان هەن ،کە دەچنە چوارچێوەی ئەدەبی خەیاڵی زانستییەوە ..بۆ نموونە :چیرۆکی خەیاڵی (پیرەژن و چەرخ و فەلەک) کە پیرەژنێکی جادوباز ،لە دار و پەتک چەرخ و فەلەکێک دروست دەکات ،بە ئاسماندا پێی دەفڕێ و ،دەچێت لە شارێکی دووردا ،کچە پاشایەک فریو دەدات و سواری چەرخ و فەلەکەکەی دەکات و بە ئاسماندا دەفڕن و دەیبات بۆ کوڕە پاشایەک کە لە خەوندا ئەو کچە پاشایەی بینیوە و ئاشقی بووە. یا پاڵەوانی چیرۆک وەکو فریارەسێکی خێرا ،بە سواری ئەسپێکی باڵدار ،یا لەسەر پشتی سیمرخ ،بە چاوتروکانێک فریادەکەون ..گەلێ نموونەی ترمان هەیە ..تەنانەت لە چیرۆکی (مەم و زین)ی (ئەحمەدی خان) یشدا خەیاڵی زانستی پشکی گەورەی تێدایە. لە ئەدەبی فۆلکلۆری نەرویجیشدا ،چەندین ئەفسانەی خەیاڵی زانستی هەن ..پیرەژنی جادوباز کە بە (هێکس) ناوی دەبەن .بە سواری گسکێکی کلک دارای درێژ توانیوێتی بەو گسکە رۆکێت ئاسایی بە ئاسماندا بفڕێ و چەندین کاری خێر یا شەڕ ئەنجام بدات. پێویستە ئەوەش بزانین کە لە نێوان ئەدەبی خەیاڵی زانستی و چیرۆکە زانستییەکاندا، جیاوازی هەیە ..یەکەمیان لە خۆلکەی داهاتوودا دەسووڕێتەوە ،بەاڵم دووەمیان ئەو چیرۆک و هۆنراوانەن ،کە دەربارەی سەرگوزشتەی زانایان و داهێنانەکانین ،و دۆزینەوە ،کە لە رابردوو یا لە ئەمڕۆدا هاتوونەتەدی. بە کورتی ئەدەبی خەیاڵی زانستی ،هاوکار و هاندەری خوێنەرانە لە پێکهێنانی بیری زانستی ساڵی پێنجه‌م
20
213
و داهێنان ،هاندەری فراوانکردن و قووڵکردنی تێگەیشتنی خەڵکییە لە گرنگی رۆڵی زانست و زانیاری ،یا تێکۆشانی بێوچان و گەشبینی و هیواخوازی لە ژیاندا. هەوڵدان و دەستپێک بۆ نووسینی ئەدەبی خەیاڵی زانستی ،دەگەڕەێتەوە بۆ سەدەی حەڤدەمین(..کیـلەر)ی ئەڵمانی ،کە زانایەیەکی گەورەی بواری بیرکاری (ماتماتیک) بوو .لە سەدەی حەڤدەمیندا ،رۆمانێکی بە ناوی (دەربارەی گەشتێک بۆ سەرمانگ) نووسی و باڵوی کردەوە ..چەند نووسەرێکی تری ئەمريکی و ئینگلیزیش هاتنە بوارەکەوە و ،ئەوانیش چەند رۆمانێکی خەیاڵی زانستییان نووسیون. ئەدەبی خەیاڵی زانستی ،بەم فۆرم و ناوەرۆکە تازەیەی ،لە سەدەی نۆزدەمیندا سەری هەڵدا و ،لە سەدەی بیستەمینیشدا ،لە واڵتە پیشەسازییە پێشکەوتووەکانی وەکو ،ئەمریکا و ئەوروپا و یەکێتی سۆڤیەتی کۆن رەگی کرد و خۆی سەلماند و گەشەی کرد. نووسەری بلیمەتی فەرەنسی (جۆن فێرن١٨٢٨ :ـ )١٩٠٥دەستپێشخەربوو لە بنیاتنانی ئەدەبی خەیاڵی زانستی ،شێوازێکی پێشکەوتوو و تازە و فەنتازی بە بەرداکرد ..بۆیە جۆن فێرن بە بنیاتنەر و بە باوکی ئەدەبی خەیاڵی زانستی دەناسرێ ..یەکەمین رۆمانی ئەم نووسەرە بە ناوی (پێنج هەفتە لە باڵۆنێکدا )١٨٦٣ :و (گەشتێک بۆ بۆشایی زەوی )١٨٦٤:و (لە زەوییەوە بۆ مانگ )١٨٦٥:ئەگەرچی ئەم رۆمانەی بە خەون و خەیاڵ دەزانرا ،بەاڵم خەونەکەی هاتەدی ..ئەوەبوو (کەشتیی ئاسمانی ئەپۆلۆ ـ )١١لە (٢٠ی /گەالوێژ )١٩٦٩/دا ،گەیشتە سەر مانگ ،کەشتییەوان (نیـل ئارمسـترۆنگ) یەکەمین مرۆڤە کە پێی خستە سەر مانگ.. بەمەش خەون و خەیاڵ وپێشبینیەکەی جۆن فێری هاتەدی و بوو بە راستی ..شایەنی باسیشە جۆن فێری نزیکەی هەشتا رۆمان و شانۆنامەی تری نووسیون ،کە بایەخیان لەو رۆمانانەی ناومان هێنان کەمترنین. گرنگی خەیاڵی زانستی لە ئەدەبی مندااڵن دا: مندااڵن بە سروشتی خاوەن خەیاڵێکی تیژ و فراوانن ،بە تایبەتیش لە قۆناغی یەکەم و ناوەندی ژیانیان ..کە بە قۆناغی خەیاڵ سەرکەش دەزانرێن ،مندااڵن بڕوایان بە شتە خەیاڵییەکان هەیە ،هەر وەکو راستیبن بە الیانەوە ..مندااڵن بڕوادەکەن کە ،ئەسپی باڵدار هەیە و دەفڕێت، چۆلەکە زمانی کوردی دەزانێ و دەدوێ ،شاخ و رەشەبا نیوانیان تەوا نییە ،ئاسمان دەگری، پێنووس زویردەبێ و دەتۆرێ ،مانگ پێدەکەنێ ،ئەستێرەکان بە رۆژ دەنوون ،مێروولەیەک فیلێک یخدەدات...هەتا. ئەم قۆناغەش بە گرنگترین و بە ناسکترین و بە هەستیارترین قۆناغی ژیانی مرۆڤ هەژمـاردەکرێ ..زانایانی دەروونناسی هـەردەم جەخـت لەسەر ئەوە دەکەنەوە ،کە لە سەدا هەشتای کەسایەتی مرۆڤ لەم قۆناغەدا دروست دەبێت ..ئێمە هەرەم بیر لە داتوو دەکەینەوە، مندااڵنیش داهاتوون. خەیاڵی زانستی لە ئەدەبی مندااڵن دا ،رۆڵێکی گرنگی ئەرێنی هەیە ،لە هەموو ئەو بابەتانەی کە پەیوەندییان بە ئەدەبی مندااڵنەوە هەیە ..رۆڵێکی گرنگیشی هەیە لە پێشخستنی کەسایەتی منداڵ ،لە رووی بیر و گوزارشتکردن و داهێنان و زمان دا. ئەدەبی خەیاڵی زانستی مندااڵن ،کە زیاتر لە چیرۆک و هۆنراوەدا خۆی دەبینێتەوە ،گرنگی ساڵی پێنجه‌م
214
20
و کاریگەریی هەیە لە زاخاودانی بەهـرە و لە گەشەکردنی بیری مندااڵن .گرنگترین شاکارە ئەدەبییەکانی مندااڵن ،تەنانەت ئەو جورە ئەدەبانەش کە بە ریالیزم واتە (رووداوی راستی) ناو دەبرێن و لە راستتیەوە نزیکن ،ئەوانەش پشت بە خەیاڵ دەبەستن و ..خەیاڵ رەگەزی سەرەکییانە. بێگومان بۆ نووسینی چیرۆک و هۆنراوەی خەیاڵی زانستی بۆ مندااڵن ،پێویستی بە شارەزاییەکی زیاتری زانست و زانیاری هەیە ..ئەو نووسەرانەی کە بابەتی خەیاڵی زانستی بۆ مندااڵن دەنووسن ،پێویستە جەخت لەسەر فراوانکردن و گەشەکردنی خەیاڵ و هزر وبیری مندااڵن بکەن ،بە تایبەتیش چیرۆکی خەیاڵی زانستی کە لە پێشەنگی ئەو بابەتانەیە ،زیاتر خەیاڵی مندااڵن دەورووژێنی و گەشە بە توانا هۆشییەکانیان دەکات ..پێویستیشە لە چوارچێوەیەکی لۆژیکی دیاریکراودا کاربکەن ،رەچاوی ئەو بنەما و پێویستییانە بکەن کە پەیوەندییان بە ئەدەبی مندااڵنەوە هەیە ..نابێت وڕینە و خەیـاڵ پاڵو و زیندەخەونی دوور لە راستییە زانستی و زانیارییەکان پێشکەش بە مندااڵن بکەن ،کە هیچ پەەیووەندییان بە زانیارییەوە نییە ..لەگەڵ ئەمانەشدا ،پێویستە رەچاوی جیوازی توانای نێوان مندااڵن بکەن. بۆ نموونە :هەندێ وا دەزانێ ،کە زنجیرە دراما یا فیلمی (سۆپرمان ،گرین دایزەر ،باتمان، پیاوی ئاسنین ،شەمشەمەکوێرە ،فیلمی تری لەم كەسایەتییانە) کە خراونەتە ریزبەندی چیرۆکەکانی خەیاڵی زانستییەوە ..بەاڵم لە راستیدا ،ئەم زنجیرە فیلمانە خەیاڵی ئەفسانەیی پڕوپووچ و بێ بنەمان ..چونکە پاڵەوانەکانیان لە توانابەدەرن و هەرگیز کەس دەرەقەتیان نایا و نامرن و هەردەمیش سەرکەوتوو و براوەن ..بیرۆکەی ئەم چیرۆکانە لەسەر توندوتیژی و شەڕ و کوشتن و وێرانکاری و دوژمنایەتی و رق بنیات نراون ..ئەم پاڵەوانە توانابەدەرانە هیچ کارێکی چاکە و پیاوەتییان نییە ..ئەم فیلمانە زیانێکی گەورە مندااڵن دەگەیەنن ،لێیانەوە فێری رق و چەقاوەسوویی و سەرەکێشی زیان بەخش دەبن ..بۆیە ئەم فیلمانە ئەفسانەن و ناچنە ژێر چەتری ئەدەبی خەیاڵی زانستییەوە ..چونکە ئەدەبی خەیاڵی زانستی ،ئامانج و مەبەستێکی پیرۆزی هەیە و ..دژی شەڕ و وێرانکارییە و ..هاندەری پێشکەوتن و ئاوەدانییە. کاری خەیاڵی زانستی ،ئەوەیە کە مندااڵن بە زانستییەکی فراوان گۆش و پەروەردە بکا و، لە جیهانێکی پڕ لە خەونی سەوز و هیوادا ،بۆ جیهانێکی ئایندەی ئامانجەکانیان بەرێ و، یارمەتییان دەدات کە ببنە مندااڵنی هەمیشە گەشبین و داهێنەر وهیواخواز. ئەدەبی خەیاڵی زانستی ،یەکێکە لە بەرزترین پێکهاتەکانی بنیاتنانی زەینی مندااڵن. ئەدەبی خەیاڵی زانستی مندااڵن ،لەسەر سێ کۆڵەکەی سەرەکی وەستاوە: ١ـ ئـەدەب :نووسەری ئەم بوارە ،پێویستە ئەەوە بزانێت کە بۆ مندااڵن دەنووسێ و نووسینەکەی پێشکەش بە ئەوان دەکات ..پێویستە رەچاوی پێویستییە هونەرییەکان و زمان و فەرهەنکی مندااڵن و ،تایبەتمەندییەکانی قۆناغەکان منداڵی و شێوازی داڕشتن و هەڵبژاردنی رۆڵی شیاوی پاڵەوانەکانی نووسینەکانی بکات و ،بە ئاسانترین شێوە بیرۆکەی نووسینەکانی دابڕێژێ و بە مندااڵن بگەیەنێت. ٢ـ خەیـاڵ :خەیاڵ و ئەندێشەی بەرهەمدار سنووری نییە ،کە لەسەر بیرۆکەیەکی وادا بنیاتنرابێ، بمانەوێ پەرەی پێبدەین. ساڵی پێنجه‌م
20
215
٣ـ زانیـاری :گەلێ نموونەی داهێنانی ئەدەبی و هونەری هەن ،کە لە پێشا خەیاڵ بە پێشبینی کردن و بە پشتبەستن بە راستییە زا یارییەکان چنیونی ،دواتر هاتوونەتەدی و ئادەمیزاد سوودی لێوەرگرتوون. پێویستە نووسەرانی ئەم بوارە زیدەڕۆیی نەکەن لە بابەتەکانیاندا ،ناشبێت پاڵەوان چیرۆکەکانیان لە پێستی خۆیان دەربکەن ،تا ئەو رادەیەی کە مندااڵن لە راستییەکان دووربخەنەوە و نەتوانن لە نێوان ئەفسانە و راستییەکاندا ،جیاوازی بکەن. ئەدەبی خەیاڵی زانستی ،رۆڵێکی گرنگی هەیە لە پەرەوەردەکردنی دروستی مندااڵن دا ،دەتوانین لە میانەی چیرۆکە خەیاڵییەکانەوە ،بە شێوەیەکی ئاسان بەها مرۆییەکان و نیشتمانییەکان لە دەروونی مندااڵندا بڕوێنین ..بۆیە زانایانی بواری دەروونناسی و پەروەردە پێیان باشە کە ئەدەبی خەیاڵی زانستی ،بە تایبەتیش چیرۆک بخرێتە پەیڕەو و پرۆگرامەکانی خوێندن لە قوتابخانە بنەڕەتییەکاندا. بە کورتی لە ئەدەبی خەیاڵی زانستیدا ،منداڵ بە ئـارەزووی خۆی ،خەیاڵ دەکات و زیندەخەو دەبینێ و ،دەتوانێت لە رێی خەیاڵكردنەوە ،دوو شاباڵ لە خۆی ببەەستێ و سنوووری توانا تایبەتییە سنووردارەکانی خۆی ببەزێنێ و ،بە بە کامی دڵی بەسەر کۆسپ و کات و شوێندا بفڕێ ..دەست بۆ ئەو شتانەی درێژ بکات کە زەحمەتە لە راستیدا بیان گاتی و ،بتوانێت لغاو و جەڵەویان بکات .بە هەوەسی خۆشی چێژ لەو هەبووە زۆر و زەبەندەی بەردەستی وەربگرێ.. بە تیشکی هیواش رووناک ببێتەوە ،هۆشی کراوەبێت بۆ وەرگرتنی هەموو داهێنانێکی تازەی ژیان و راهاتن لە گەڵیاندا ..هەمیشەش دوای شتی تازە و سوودبەخش بکەوێت. لە ئەدەبی کوردی دا ،ئەدەبی خەیاڵی زانستی تازەیە ،بە تایبەتی چیرۆکی زانستی بۆ مندااڵن چرۆی کردووە ..چەند نموونەیەکی سەرکەوتوومان لەم جۆرە ئەدەبە بۆ مندااڵن هەیە ..بەاڵم هێشتا لە قۆناغی سەرەتا و تاقیکردمەوە داین ..پێویستیمان بە نووسەران و رەخنەگرانی بە توانا و شارەزای ئەدەبی خەیاڵی زانستی هەیە ..کە ئاوزەنگی لە ئەسپی خەیاڵ و تواناکانیان بدەن و خۆیان و بەرهەمەکانیان دەربخەن ..گەشبینم کە ئەم هیوایەمان دێتەدی و ئااڵی ئەدەبی کوردیشمان لە نێو ئەدەبی گەالندا دەشەکێتەوە.
(*) بۆ ئەم نووسینەم ،سوودم لەم سەرچاوانە وەرگرتووە:
١ـ ٢ـ ٣ـ ٤ـ ٥ـ ٦ـ ٧ـ
الخیال العلمي في ادب االطفال ،کتابة ــ محمد هـزاع و ماجدە قرشي. فلنبدا بالخیال العلمي ـ لتنمیة االبداع والموهبة ــ دکتۆر .خلیل ابو قورة. ادب الخیال العلمي ـ یبشر بعالم جدید ــ صحیفة الراکوبة ـ حازم خالد. المضمون ومشکلة الخیال في کتب االطفال ــ احمد نجیب. ثنائیة الواقع والخیال في ادب االطفال ــ محمود رزان. الخیال العلمي في ادب االطفال ــ الدکتورە .نعیمە حسن النجار. چۆن و چی بۆ منداڵ بنووسین...؟! ــ لەتیف هەڵمەت ـ کەرکوک٢٠١١ :
رەزا شوان /نەرویج ساڵی پێنجه‌م
216
20