ΙV. έλεγχος

IV.έλεγχος

Προκειμένου να δημιουργηθούν τέτοιου είδους ορισμένες σε χώρο και χρόνο ουτοπίες – πόλεις, οι οποίες θα μπορούσαν να αντικατοπτρίζουν το σύμπαν, η εγκατάσταση-ορισμός τάξης και αρμονίας ήταν απαραίτητα χαρακτηριστικά στο σχεδιασμό τους. Η πόλη διοικούταν από μία ιεραρχία θεσμών και προσώπων, στην κορυφή της οποίας βρισκόταν ο βασιλιάς. Στις αστικές-πολιτικές οργανώσεις του Μεσαίωνα, αλλά και παλαιότερων εποχών, ο βασιλιάς θεωρούταν θεός. Συνιστούσε το κυρίαρχο σύμβολο τάξης και δύναμης στην πόλη, ενώ είχε την ικανότητα να ασκεί ολοκληρωτική εξουσία πάνω σε κάθε μέλος της κοινότητας, διατάσσοντας υπηρεσίες, επιβάλλοντας θυσίες και πάνω από όλα επιβάλλοντας την απόλυτη υπακοή. “Το να κατοικεί κανείς στην ίδια πόλη με έναν θεό, σήμαινε ότι ήταν μέλος μία υπερ-κοινότητας, μία κοινότητα στην οποία κάθε υποκείμενο είχε μία θέση, μία λειτουργία, ένα καθήκον, έναν στόχο, ως μέρος μίας ιεραρχικής δομής που αντιπροσωπεύει τον ίδιο τον Κόσμο.” ¹²(Mumford) Το σχήμα-δίκτυο εξουσίας μπόρεσε να κάνει αυτές τις ουτοπίες δυνατές, με την ανάπτυξη κεντρικού συστήματος, επιβολής βίας και την χρήση σκλάβων και εξαναγκαστικής εργασίας.

Στο έργο Ουτοπία του T.More, η πρώτη πράξη του βασιλιά Ούτοπου, αφού εισέβαλε στη περιοχή όπου θα δημιουργούσε την ουτοπική πόλη του, ήταν να χρησιμοποιήσει τον αυτόχθονα πληθυσμό για να δημιουργήσει ένα περιμετρικό κανάλι, το οποίο θα διαχώριζε την περιοχή από την υπόλοιπη γη, δημιουργώντας έναν αυτόνομο, απομονωμένο χώρο προστατευμένο από εισβολείς. Ακόμη, περιμετρικά τείχη και προμαχώνες χρησιμοποιούνταν, έτσι ώστε να μηδενιστούν οι πιθανότητες διατάραξης της τάξης και της ενότητας της πόλης από εξωτερικούς παράγοντες υλικούς και στοχαστικούς. Μελετώντας προτάσεις ιδανικών πόλεων εύκολα παρατηρούμε ότι η βασική απειλή που αντιμετωπίζουν προέρχεται πάντα από το αδιαμόρφωτο-απεριόριστο εξωτερικό ‘‘άλλο’’ και έτσι η αυστηρή πολιτική-ιδεολογική-χωρική επιτήρηση και ο έλεγχος χρειάζεται ώστε να διατηρηθεί η εγκατεστημένη τάξη και η εξουσία.

Ολόκληρες πόλεις σχεδιάστηκαν έχοντας ως βασικό άξονα την επιτήρηση και τον έλεγχο των πολιτών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πρόταση της ιδανικής πόλης της Palmanovaiii. Κυριότερα στοιχεία του σχεδιασμού της πόλης, αποτελούν η αυστηρή γεωμετρία της, τα τείχη που την περιέβαλαν, καθώς επίσης και η πολιτική ισότητα μεταξύ των κατοίκων της. Η ιδέα της συγκρότησής της ήταν ότι οι γνώσεις κάθε κατοίκου θα ήταν γνωστές σε όλη την κοινωνία ώστε να μην υπάρχει τρόπος οποιαδήποτε νέα ή σημαντική πληροφορία-ιδέα να διαρρεύσει είτε προς το εσωτερικό είτε στο εξωτερικό περιβάλλον της πόλης. Παρόμοια με την φράση του More: “Εκείνος που ξέρει έναν, τους ξέρει όλους, γιατί όλοι μοιάζουν μεταξύ τους.”¹³

εικ. 9 Άπεικόνιση της αρχαίας Άιγύπτου. iii. Η Palmanova είναι πόλη και δήμος στη βορειοανατολική Ιταλία. Η πόλη αποτελούσε φρούριο της Υστερης Αναγέννησης, χτίστηκε από τους Βενετούς το 1593. 22

εικ. 10 Palmanova, αξονομετρική κάτοψη / προσχέδιο, 1593

Οσο πιο “τέλειο” (στην τάξη, την οργάνωση, και τους κανόνες) είναι το σχέδιο κάθε διατυπωμένης σε περιγραφή ουτοπίας, τόσο περισσότεροι και αυστηρότεροι έλεγχοι χρειάζονται, από την διοίκηση της, οδηγώντας σταδιακά στη μετατροπή της σε ολοκληρωτικό καθεστώς. Ασκώντας συνεχή/υπερβολική πίεση και έλεγχο στους πολίτες, μεταμορφώνεται ο ιδεώδης ονειρικός τόπος, σε εφιαλτικό πεδίο-φυλακή. Σύμφωνα με τον Sargent, στην σύγχρονη κριτική βιβλιογραφία-αναφορές επικρατεί η τάση εξίσωσης της έννοιας-συνθήκης της ουτοπίας με τον εξαναγκασμό, τη βία και τον ολοκληρωτισμό. Η προσέγγιση αυτή αιτιολογείται αν θεωρηθεί η διαπραγμάτευση του περιεχομένου της έννοιας της ουτοπίας ως πρώτο αυθαίρετο αποτύπωμα/προσχέδιο της ιδέας του/της συγγραφέα/οραματιστή, που περιγράφει ως ιδανική κοινωνία. Η περιγραφή του συστήματος ιδεών, για να είναι ολοκληρωμένη, πρέπει να συνδεθεί με επαρκή περιγραφή χώρου-χρόνου-σχέσεων χωρίς διαφοροποίηση από το αρχικό προσχέδιο. Ο Sargent¹⁴ τονίζει, πως το παραπάνω διανοητικό εγχείρημα είναι αδύνατον διότι η έννοια της ιδανικής κοινωνίας δεν υφίσταται, αφού στο υποθετικό σενάριο της πραγμάτωσής της, ουσιαστικό στοιχείο θα αποτελούσαν οι ιδανικοί/ολοκληρωμένοι άνθρωποι, αλλά τέτοιας πνευματικής πειθαρχίας άνθρωποι δεν υπάρχουν. Οταν ένας πεπεισμένος, ενθουσιώδης ουτοπιστής συγγραφέας προσπαθεί να

περιγράψει/αφηγηθεί/κατασκευάσει το κείμενο μίας αφήγησης ουτοπίας, αναμφισβήτητα θα προκύψουν διαμάχες/λογικά σφάλματα, που όσο περισσότερο περιορίζουν την απόπειρα του, τόσο περισσότερη βία/ δύναμη/άσκοπη χρήση αδύναμων επιχειρημάτων θα χρησιμοποιεί ώστε να ολοκληρώσει τον στόχο του. Η βία, ο καταλύτης της κατάρρευσης, θα εκδηλωθεί είτε όταν οι άνθρωποι αρχίσουν να αμφισβητούν τα αποτελέσματα των πρακτικών τους για την υποστήριξη της ουτοπίας, είτε λόγω της δυσαρμονίας μεταξύ του τέλειου προσχέδιου/σχεδίου/συντάγματος και της κοινότοπης ιδέας της ατέλειας τη ανθρώπινης φύσης.

Αισθανόμαστε, αναγνώστες ή συγγραφείς κειμένων για τις ουτοπίες, ότι όλοι πρέπει να είναι ευδαίμονες-ευτυχισμένοι στην τέλεια κοινότητα, τον επίγειο παράδεισο, αν αγαπάμε (συντονιζόμαστε/συνεργαζόμαστε). Μπορεί κανείς να αναζητήσει περιγραφές της “ουράνιας πόλης” στο παρελθόν ή στο μέλλον, μπορεί να διακηρύττει την επιστροφή στη φύση/φυσικότητα(ήθος) ή να προωθεί έναν δυνατό κόσμο ομορφιάς και αγάπης αλλά η έκκληση του θα είναι πάντα στα συναισθήματα μας/την σκέψη και τον στοχασμό και όχι στη λογική της μηχανικής της οργάνωσης. Σύμφωνα με τον Popper αυτές οι ελλιπείς προσεγγίσεις οφείλονται στην παρανόηση των ηθικών καθηκόντων μας ως συλλογικά δρώντων ανθρώπων. “Είναι καθήκον μας να βοηθήσουμε όσους χρειάζονται τη βοήθειά μας, αλλά δε μπορεί να είναι καθήκον μας να κάνουμε τους πάντες ευτυχισμένους, καθώς αυτό δεν εξαρτάται μόνο από εμάς και δεδομένου ότι κάτι τέτοιο θα σήμαινε την πολύ συχνή εισβολή μας στην προσωπική ζωή εκείνων προς τους οποίους έχουμε αυτές τις φιλικές προθέσεις.”¹⁵ (Popper) Ενώ ο Popper δηλώνει ότι ο ατελής ουτοπισμός οδηγεί συνήθως στη βία και τον ολοκληρωτισμό, σημαντικό είναι να σημειώσουμε ότι το σύστημα ιδεών-οργάνωσης του ουτοπισμού δεν είναι η αιτία της καταστροφής, αλλά η μετακίνηση στην κατάχρηση εξουσίας και οι ατελείς εγωιστικές συμπεριφορές των ανθρώπων να επιβάλουν χωρίς την άσκηση του διαλόγου τα μονόπλευρα οράματά τους. Σε αντίθεση με την προσέγγιση του Popper, ο Bloch ισχυρίζεται ότι ‘‘...η ουτοπία είναι το μονοπάτι που μας οδηγεί μακριά από τον ολοκληρωτισμό, λέγοντας πως ο ουτοπισμός είναι μία αισιόδοξη διάθεση που μεταφράζει τη γενικευμένη ελπίδα σε μία περιγραφή μίας ανύπαρκτης κοινωνίας...’’¹⁶ (Sargent)