TASEIS 2010 by DIGITAL PUBLISHING

Σ Υ Μ Μ Ε Τ Ο Χ Ο Ι

Β Ι Ω Σ Ι Μ Η Σ

A Ν Α Π Τ Y Ξ Η Σ

ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΜΕ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ

ΓΝΩΣΗ • ΕΠΕΝ∆ΥΣΗ • ΑΝΑΠΤΥΞΗ • ΑΞΙΑ • KNOWLEDGE • INVES

TMENT • DEVELOPMENT � VALUE � ΓΝΩΣΗ • ΕΠΕΝ∆ΥΣΗ • ΑΝΑ

27o ΕΤΟΣ

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟ 2010

Ν. ΚΑΡΑΜΟΥΖΗΣ • Γ. ΣΤΟΥΡΝΑΡΑΣ • ΓΚ. ΧΑΡΔΟΥΒΕΛΗΣ • Ε. ΛΟΥΡΗ • Π. ΚΑΖΑΚΟΣ • Λ.ΤΣΙΠΟΥΡΗ • Γ. ΒΑΡΟΥΦΑΚΗΣ • ΑΝΤ. ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗΣ • Δ. ΜΠΟΥΡΑΝΤΑΣ • Δ. ΝΑΝΟΠΟΥΛΟΣ • Κ. ΑΞΑΡΛΟΓΛΟΥ • Ν. ΓΕΩΡΓΙΚΟΠΟΥΛΟΣ • Μ. ΔΡΕΤΤΑΚΗΣ • Ρ. ΦΑΚΙΟΛΑΣ • ΑΝΤ. ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΣ • Ι. ΑΓΑΠΗΤΙΔΗΣ • Γ. ΤΣΙΠΟΥΡΙΔΗΣ • Γ.ΜΕΡΓΟΣ • Κ. ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ • Κ. ΣΚΑΝΑΒΗ • Π. ΣΑΚΕΛΛΑΡΗΣ • Ν. ΚΟΝΣΟΛΑΣ • Π. ΒΟΥΡΛΟΥΜΗΣ • Π. ΚΑΠΟΠΟΥΛΟΣ • Δ. ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ • Γ. ΑΥΛΩΝΙΤΗΣ • Ν. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ • Ν. ΤΕΣΣΑΡΟΜΑΤΗΣ • Μ. ΑΝΤΩΝΑΚΗ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΚΔΟΤΗ

Στο µεταίχµιο

η µοίρα του ανθρώπου καθορίζει ο χαρακτήρας του είπε ο Ηράκλειτος. Και από αυτή την άποψη, η κρίσιµη καµπή στην οποία βρίσκεται σήµερα η Ελλάδα είναι απόρροια των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών µιας κοινωνίας -από την οποία προήλθαν και οι πολιτικοί που καθόρισαν τις τύχες της κατά το διάστηµα των τελευταίων τριών, περίπου, δεκαετιών της υπερχρέωσης της χώρας. Το βασικότερο, κρίσιµης σηµασίας από αυτά τα χαρακτηριστικά είναι η ευθυνοφοβία, που µετέφερε στο αύριο τις όποιες σηµαντικές αποφάσεις απαιτούσαν οι περιστάσεις, εθελοτυφλώντας για τις συνέπειες που δεν θα αργούσαν να έρθουν. Σήµερα, µε αναγκαστικό τρόπο, οδηγούµαστε στη «διόρθωση» των ελαττωµάτων µας. Και από αυτή την άποψη, οι τωρινές δυσκολίες µπορεί να αποτελέσουν τον καταλύτη αλλαγής προς µια νέα θεώρηση των πραγµάτων. Η νέα αυτή θεώρηση θα έχει οδηγό τη βιώσιµη ανάπτυξη, που δεν θα εστιάζει µόνο στο περιβάλλον (όπου και εκεί οι επιδόσεις µας είναι επιεικώς ανεπαρκείς) αλλά στη βιωσιµότητα του µοντέλου της οικονοµίας, ώστε η ευηµερία των τωρινών γενεών να µην υπονοµεύει, συσσωρεύοντας χρέη, το µέλλον των επόµενων.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Για την Ελλάδα και τον κόσµο, η τωρινή περίοδος αποτελεί το µεταίχµιο µετάβασης σε µια νέα εποχή. Για την Ελλάδα το µεταίχµιο συνίσταται στη συνειδητοποίηση (πολύ καθυστερηµένα) της πραγµατικότητας των ελλειµµάτων που απειλούν τη σταθερότητα της χώρας και την ανεξαρτησία της στη χάραξη πολιτικής. Αλλά και της ανάγκης για αλλαγή στην παραγωγική της δοµή ώστε να µπορεί να ανταπεξέλθει στον διεθνή ανταγωνισµό, εξασφαλίζοντας σε τελική ανάλυση, την ευηµερία των κατοίκων της. Για την Ευρώπη (και τον κόσµο) η µετάβαση συνίσταται στη συνειδητοποίηση (αργά ή γρήγορα) ότι τα πλεονάσµατα µιας χώρας συντηρούνται από τα ελλείµµατα των άλλων σε ένα παιχνίδι µηδενικού αθροίσµατος. Οι απλουστευτικές λογικές στην αντιµετώπιση κρίσεων δεν έχουν νόηµα. Το υπόβαθρο της παγκόσµιας κρίσης ήταν οι µεγάλες παγκόσµιες ανισορροπίες (τα µεγάλα πλεονάσµατα των Ασιατικών και των πετρελαιοπαραγωγών χωρών και δευτερευόντως της Γερµανίας και της Ιαπωνίας, που δηµιούργησαν µια τεράστια ρευστότητα που αναζητούσε υψηλές αποδόσεις). Για αυτό και οι διεθνείς οργανισµοί ζητούν από τις πλεονασµατικές χώρες να τονώσουν την εγχώρια ζήτησή τους για να µειωθούν οι ανισορροπίες. Για τον κόσµο γενικά το µεταίχµιο συνίσταται στη συνειδητοποίηση των αδυναµιών των µηχανισµών του παγκόσµιου συστήµατος και της ανάγκης αναµόρφωσής τους για να µην υπάρξει ξανά µια χρηµατοπιστωτική κρίση που θα βυθίσει και πάλι τον κόσµο σε ύφεση.

Στο περιβάλλον αυτό διαγράφονται οι τάσεις που θα διαµορφώσουν τις µελλοντικές εξελίξεις. Το περιβάλλον αυτό εξερευνούν όπως κάθε χρόνο οι ΤΑΣΕΙΣ, εστιάζοντας στο µακροπρόθεσµο, τη δυναµική που δηµιουργείται ή πρέπει να δηµιουργηθεί για να διασφαλιστεί η ευηµερία των πολιτών του σήµερα αλλά και του αύριο. Ευαγγελία Παπαϊωάννου

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

2 ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΚΔΟΤΗ 10 ΣΚΑΠΑΝΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

Αβέβαιος βηµατισµός σε έναν κόσµο που οι πάλαι ποτέ κραταιές ισορροπίες οικοδοµούνται ξανά από την αρχή. Γιατί, αν η κρίση άνοιξε το κουτί της Πανδώρας για τα κακώς κείµενα, σήµερα ζούµε την εποχή που η αντιµετώπισή τους µπορεί να αναµορφώσει τον τρόπο µε τον οποίο ο κόσµος προετοιµάζει το µέλλον του.

12 Ο ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΧΡΕΩΝ Με τη σταδιακή απόσυρση των µέτρων στήριξης των οικονοµιών φλερτάρουν οι κυβερνήσεις. Απόφαση δεδοµένη, αντίδοτο στην ανεξέλεγκτη υπερχρέωση. Αποµένει η επιλογή στης κατάλληλης στιγµής. 14 ΙΣΟΡΡΟΠΙΕΣ ΑΝΑΤΡΟΠΩΝ

Το παιχνίδι στη γεωστρατηγική σκακιέρα του κόσµου βρίσκεται σε εξέλιξη, χωρίς κανείς ακόµα να µπορεί να προδιαγράψει τις εξελίξεις µε επαρκή ασφάλεια. Ένα όµως είναι βέβαιο. Η ισχύς των µεγάλων δύσκολα θα αµφισβητηθεί, όµως ο πόλος των αναδυόµενων χωρών ισχυροποιείται, µε µοχλό που κυρίως κατευθύνεται από την οικονοµία. Και που ίσως αλλάζει τα δεδοµένα στην Ευρώπη.

ΟΙ ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

18 OVERVIEW: ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

ΤΑΣΕΙΣ® www.epilogimag.gr

ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΔΟΣΗ, ΜΕ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΕΠΙΛΟΓΗ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2010

ΕΚΔΟΤΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΑLLMEDIA ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Α.Ε. Θεοφάνους 19 - 21, 115 23 Αθήνα, τηλ.: 210 - 6401850

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΚΔΟΣΗΣ

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΥΝΤΑΞΗΣ & ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΥ ΕΚΔΟΣEΩΝ

ΘΩΜΗ ΜΕΛΙΔOY ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΑLLMEDIA CREATIVE

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Α. ΠΑΠΑΔΕΑ - Μ. ΚΟΥΦΟΥΔΑΚΗ

© Τα δηµοσιευόµενα άρθρα, στατιστικές σειρές, πίνακες και διαγράµµατα αποτελούν ιδιοκτησία της έκδοσης. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγή, αναδηµοσίευση ή αναφορά µέρους ή συνόλου των περιεχοµένων χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη.

Τιµή πώλησης: € 20

Ο κόσµος προσπαθεί να σταθεί στα πόδια του, απαλλαγµένος από το δεκανίκι της ενίσχυσης της ρευστότητας από τις κεντρικές τράπεζες. Η Ελλάδα, µετά τη λήψη των πρόσφατων σκληρών µεν αλλά αναγκαίων µέτρων, προσπαθεί να εισέλθει σε µία νέα εποχή, αυτή της χρηστής και συνετής διαχείρισης.

46 ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ

Ο Πρωθυπουργός και το επιτελείο του έχουν πολύ δύσκολο έργο µπροστά τους. Να αποτρέψουν έκρηξη κοινωνικών αντιδράσεων που θα αναστείλουν τo νοικοκύρεµα του κράτους και το κυριότερο να αξιοποιήσουν τα συστατικά και τα κενά της υπό εξέλιξης κρίσης προς όφελος της χώρας. Ο δρόµος για να µπει στην τροχιά της βιώσιµης ανάπτυξης η χώρα, είναι ιδιαίτερα απαιτητικός. // Από τον ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΜΑΥΡΙΔΗ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΑΣΕΙΣ

50 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΚΑΙ ΟΥΤΟΠΙΕΣ Διαθέτουµε ένα από τα ισχυρότερα, υγιέστερα και πιο διεθνοποιηµένα τραπεζικά συστήµατα στην Ευρώπη και θα ήταν ιστορικό λάθος να το καταστήσουµε προβληµατικό από δικά µας λάθη και λανθασµένες παρεµβάσεις και πολιτικές. Χωρίς ένα υγιές, δυναµικό και αξιόπιστο τραπεζικό σύστηµα δεν µπορεί να υπάρξει µονιµότερη αναπτυξιακή πορεία για την οικονοµία. // Από τον ΝΙΚΟΛΑΟ ΚΑΡΑΜΟΥΖΗ, αναπληρωτή διευθύνοντα σύµβουλο της Eurobank EFG 54 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΙΤΙΚΗΣ

Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι εµείς οι ίδιοι είµαστε, σχεδόν αποκλειστικά, υπεύθυνοι για τις δυσµενείς εξελίξεις στην οικονοµία. Και ότι εµείς θα πρέπει να βάλουµε σε τάξη τα του οίκου µας. Όµως στην αντιµετώπιση των κερδοσκοπικών επιθέσεων χρειαζόµαστε και κάποιο είδος συλλογικής στήριξης από το Eurogroup. // Από τον ΓΙΑΝΝΗ ΣΤΟΥΡΝΑΡΑ, καθηγητή του Πανεπιστηµίου Αθηνών και γενικό διευθυντή του ΙΟΒΕ

Σε ύφεση και το 2010

58 ΘΟΛΟ ΤΟΠΙΟ Η ελληνική οικονοµία δανείζεται γιατί δεν µπορεί να παράγει ανταγωνιστικά προϊόντα και υπηρεσίες. Τα τελευταία έξι χρόνια για να διατηρήσουµε το βιοτικό µας επίπεδο, «πουλήσαµε» ή «δανειστήκαµε» µια πόλη του µεγέθους της Θεσσαλονίκης. Η ώρα για τις δύσκολες αποφάσεις είναι τώρα, µε διακύβευµα το βιοτικό επίπεδο που επιθυµούµε // Από τον ΓΚΙΚΑ ΧΑΡΔΟΥΒΕΛΗ, καθηγητή του Πανεπιστηµίου Πειραιώς & Οικονοµικό Σύµβουλοτου Οµίλου Eurobank EFG

26 ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

64 ΛΕΠΤΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ

22 ΔΑΠΑΝΗ

Πορτοφόλια ερµητικά κλειστά

24 ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΚΛΙΜΑ Σχέσεις εξαρτηµένης ανεργίας

28 ΤΙΜΕΣ

Πτήσεις στα χαµηλά

30 ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΠΛΗΡΩΜΩΝ Δανεική καθηµερινότητα

32 ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΑ

Σε κατάσταση συναγερµού

34 ΑΓΟΡΕΣ ΧΡΗΜΑΤΟΣ

Η τρίλιζα της ανάπτυξης

40 ΣΤΟΝ ΔΡΟΜΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΚΑΜΨΗ

Ανάκαµψη της παγκόσµιας οικονοµίας προβλέπουν οι διεθνείς οργανισµοί. Μια ρεαλιστική µατιά στην κατάσταση που έχει δηµιουργηθεί αποµόχλευση στις τράπεζες και τις επιχειρήσεις αλλά και τα ίδια τα κράτη καθώς και η υπαρκτή πιθανότητα ενός νέου χρηµατοπιστωτικού ατυχήµατος- δείχνει ότι το κύριο χαρακτηριστικό του σκηνικού που διαµορφώνεται είναι η αβεβαιότητα. // Από τον ΚΩΣΤΑ ΚΑΛΛΩΝΙΑΤΗ

Οι τράπεζες θα πρέπει να βρουν την κατάλληλη ισορροπία ανάµεσα στη βελτίωση της ποιότητας του ενεργητικού, την τιθάσευση του κόστους του κινδύνου και την παροχή ρευστότητας στην οικονοµία και συγχρόνως να προετοιµασθούν για τις αλλαγές που δροµολογούνται στη Βασιλεία µε στόχο ένα περιβάλλον ελεγχόµενων κινδύνων. // Από την ΕΛΕΝΗ ΛΟΥΡΗ, καθηγήτρια του Οικονοµικού Πανεπιστηµίου Αθηνών, υποδιοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος

68 ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

Η ακαδηµαϊκή έρευνα υποδεικνύει ότι χρειάζεται µια παρατεταµένη περίοδος αρνητικών ρυθµών µεγέθυνσης για να γίνει συνειδητό ή ορατό στην κοινή γνώµη το κόστος του status quo και να οδηγηθούµε σε µεταρρυθµίσεις. Από αυτή την άποψη η τωρινή κρίση µπορεί να αποδειχτεί παράθυρο ευκαιρίας. // Από τον ΠΑΝΟ ΚΑΖΑΚΟ, καθηγητή του Πανεπιστηµίου Αθηνών

74 ΚΑΙ ΑΜΥΝΑ ΚΑΙ ΕΠΙΘΕΣΗ

Το θέµα είναι να πετύχουµε, χάρη στην κρίση, την ανατροπή. Που θα οδηγήσει σε ένα κράτος που δηµιουργεί ευκαιρίες για τους πολίτες που τις αξιοποιούν. Αλλιώς

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

θα βγούµε από την κρίση σέρνοντας και θα συνεχίσουµε να ζούµε µε δανεικά και ελεηµοσύνες. Η καλύτερη άµυνα είναι πάντα η επίθεση. // Από τη ΛΕΝΑ ΤΣΙΠΟΥΡΗ, καθηγήτρια του Πανεπιστηµίου Αθηνών

78 ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΕΠΙΣΤΡΕΦΕΙ!

Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι φέρουµε ως κράτος τεράστιες ευθύνες για την κατάσταση των δηµοσιονοµικών µας. Το πρόβληµα όµως είναι βαθύτερο. Η νέα κατάσταση που διαµορφώνεται προσοµοιάζει µε αυτή πριν από την κρίση. Στο περιβάλλον αυτό η στρατηγική της Γερµανίας και της Γαλλίας, και γενικότερα της Ευρωζώνης, για την έξοδο από την κρίση οδηγεί αναπόδραστα στη διατήρησή της. // Από τον ΓΙΑΝΗ ΒΑΡΟΥΦΑΚΗ, καθηγητή του Πανεπιστηµίου Αθηνών

82 Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ Οι πολιτικές ηγεσίες κρίνονται ανάλογα µε τη συµβολή τους στην προώθηση και εφαρµογή κάποιων ιδεών στον τόπο και την εποχή τους. Γιατί όπως έγραψε ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του, «το δε σπουδαίον είναι την πόλιν, ουκέτι τύχης έργον αλλ’ επιστήµης και προαιρέσεως». Πόσο όµως αυτό ισχύει στη σύγχρονη ελληνική πραγµατικότητα; // Από τον ΑΝΤΩΝΗ ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗ, καθηγητή του Πανεπιστηµίου Αθηνών 86 Η ΞΕΧΑΣΜΕΝΗ ΛΕΞΗ

Μια κοινωνία µαθαίνει όταν αποκτά και δηµιουργεί νέα γνώση την οποία µεταφέρει στην πράξη ούτως ώστε να βελτιώνει συνεχώς τον εαυτό της και έτσι να εξασφαλίζει τη διαρκή ευηµερία και πρόοδό της. Με αυτό το κριτήριο η ελληνική κοινωνία δεν µαθαίνει, δέσµια µιας εθνικής ασθένειας που αναπόδραστα οδηγεί σε κρίσεις όπως η τωρινή. // Από τον ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΠΟΥΡΑΝΤΑ, καθηγητή, Διευθυντή του Executive MBA στο Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών

90 QUANTUM VADIS Χρειάζεται τόλµη, αποφασιστικότητα, δύναµη, όραµα, θέληση για να πάµε µπροστά,. Τώρα είναι η ευκαιρία, για να δείξουµε από τι µέταλλο είµαστε φτιαγµένοι, έστω και αν ξέρουµε για το τέλος µας ότι «το πεπρωµένο φυγείν αδύνατον. Όπως έγραψε ο Camus: «Πρέπει να φανταστούµε τον Σίσυφο ευτυχισµένο». Όλοι είµαστε Σίσυφοι… // Από τον ΔΗΜΗΤΡΗ ΝΑΝΟΠΟΥΛΟ, ακαδηµαϊκό, διακεκριµένο καθηγητή Φυσικής του Texas A&M University Τ 94 ΜΕΛΕΤΩΝΤΑΣ …PETER DRUCKER

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Πώς θα αυξηθεί ο χαµηλός όγκος της δηµοσιεύσιµης νέας γνώσης, βασικό κριτήριο για τις χαµηλές θέσεις των ελληνικών πανεπιστηµίων στις διεθνείς αξιολογήσεις; Η συµβουλή του Peter Drucker, του µεγαλύτερου διανοητή σε θέµατα management, θα σχετιζόταν κυρίως µε την υιοθέτηση βασικών αξιών όπως η αξιολόγηση, η αξιοκρατία και η διαφάνεια. // Από τον ΚΩΣΤΑ ΑΞΑΡΛΟΓΛΟΥ, επίκουρο καθηγητή του Δηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης

98 ΑΠΟΤΑΜΙΕΥΟΝΤΑΣ ΣΥΝΕΣΗ Σε κλίµα αβεβαιότητας δεν αποκλείεται να υπάρξει ένα γεγονός που να οδηγήσει σε νέο κύµα «flightto-safety» των επενδυτών. Γεγονότα όπως αυτά κάνουν δύσκολη την εκτίµηση της µελλοντικής τάσης των spreads. Ωστόσο, η Ελλάδα µπορεί να τα επηρεάσει ώστε να πετύχει διατηρήσιµους ρυθµούς εξέλιξής τους. // Από τον ΝΙΚΟΛΑΟ ΓΕΩΡΓΙΚΟΠΟΥΛΟ, ερευνητή στο ΚΕΠΕ, επιστηµονικό συνεργάτη στο Stern School of Business, New York University και ΤΗΛΕΜΑΧΟ ΕΥΘΥΜΙΑΔΗ, ερευνητή στο ΚΕΠΕ. 102 ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΣΚΑ Βρίσκεται µια Ελλάδα που γερνάει σταθερά και αµετάκλητα. Το µαρτυρούν η υπογεννητικότητα που δεν αντιστρέφεται ως τάση και το υψηλό

προσδόκιµο ζωής στη χώρα. Η µόνη δυνατή αντιµετώπιση του ασφαλιστικού προβλήµατος είναι η αύξηση των γεννήσεων, µε µια πολιτική που θα λαµβάνει τα γενναία εκείνα µέτρα που θα επιτρέπουν στο κάθε ζευγάρι να αποκτήσει τον αριθµό των παιδιών που επιθυµεί. // Από τον ΜΑΝΟΛΗ ΔΡΕΤΤΑΚΗ, τέως υπουργό και καθηγητή της ΑΣΟΕΕ

108 ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΜΕΤΑΝΑΣΤΗ

Με την ύφεση µειώνονται οι εισροές µεταναστών, θα αυξάνονται όµως βαθµιαία µε την ανάκαµψη όταν αυτή έρθει. Η αντιµετώπιση των θεµάτων της µετανάστευσης απαιτεί συντονισµένη στρατηγική σε όλα τα επίπεδα, θέµα ιδιαίτερα σηµαντικό για την Ελλάδα, πύλη εισόδου για όλη την Ευρώπη. // Από τον ΡΟΣΕΤΟ ΦΑΚΙΟΛΑ, οµότιµο καθηγητή του ΕΜΠ

Η ΠΡΑΣΙΝΗ ΣΤΡΟΦΗ ΚΑΙ Η ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

114 ΟΙ ΟΡΟΙ ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΙΑ Στις µέρες µας, ο άνθρωπος καλείται να πληρώσει το τίµηµα για το περιβάλλον και την αποθηκευµένη στη φύση ενέργεια που αναλώνει αλλά και για την αποµάκρυνσή του από την ηθική του καπιταλισµού. Αν δεν αλλάξει στάση ζωής σύντοµα, το σύστηµα θα «σκοντάψει». Και δεν πρέπει να λησµονείται ότι οι νόµοι της ζούγκλας είναι γραµµένοι µε αίµα // Από τον ΑΝΤΩΝΗ ΛΙΒΙΕΡΑΤΟ 120 ΑΠΟ ΤΟ ΜΑΥΡΟ ΣΤΟ ΠΡΑΣΙΝΟ Πράσινη στροφή, πράσινες τεχνολογίες, πράσινη πρόκληση που προσφέρει την ευκαιρία στον κόσµο να ξεφύγει από το µαύρο χρώµα του άνθρακα και να χρησιµοποιήσει για τις ενεργειακές του ανάγκες πιο φιλικές προς το περιβάλλον µορφές ενέργειας στο πνεύµα της κλιµατικής αλλαγής αλλά και του προβληµατισµού στο ζήτηµα της ενεργειακής ασφάλειας. // Από τον ΙΩΑΝΝΗ ΑΓΑΠΗΤΙΔΗ, πρόεδρο του Κέντρου Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας 124 ΜΕ ΤΟ ΣΠΑΘΙ ΜΑΣ Η ενεργειακή, η περιβαλλοντική και η οικονοµική κρίση έχουν την απάντηση τους στην πράσινη οικονοµία. Το ζητούµενο είναι η δική µας εθνική οικονοµία να συµµετάσχει στην ανάκαµψη, όταν αυτή έρθει, όχι µόνο ως πράσινη αγορά αλλά και ως πράσινη παραγωγή. // Από τον ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΙΠΟΥΡΙΔΗ, πρόεδρο της ΕΛΕΤΑΕΝ και διευθύνοντα σύµβουλο της ΔΕΗ Ανανεώσιµες 126 ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ & ΑΝΕΜΟΓΕΝΝΗΤΡΙΕΣ

Τα οικονοµικά κίνητρα για µια επένδυση είναι σαφώς ευνοϊκά στην Ελλάδα. Υψηλές εγγυηµένες τιµές, υποχρεωτική αγορά, κεφαλαιακές ενισχύσεις. Το ότι οι ανανεώσιµες πηγές ενέργειας έχουν µικρότερη διείσδυση από ό,τι στις άλλες χώρες όµως δείχνει ότι απαιτούνται άλλες παρεµβάσεις, σε τεχνικό επίπεδο, θεσµικό και τις τοπικές κοινωνίες. // Από τον ΓΕΩΡΓΙΟ ΜΕΡΓΟ, καθηγητή Οικονοµικών του Πανεπιστηµίου Αθηνών και ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΠΡΟΝΤΖΑ

132 Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

Είναι πλέον ανάγκη να περάσουµε από τη θεωρητική συζήτηση για τη βιώσιµη ανάπτυξη και τις δυνατότητες που υπάρχουν, σε εφαρµοσµένες πολιτικές. Η εξέλιξη των πράσινων τεχνολογιών και η διαµόρφωση µιας νέας πράσινης αγοράς διεθνώς προσφέρει σηµαντικές ευκαιρίες και για τη χώρα µας. Στο χέρι µας είναι να τις αξιοποιήσουµε. // Από τον ΚΥΡΙΑΚΟ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗ, βουλευτή & Τοµεάρχη Περιβαλλοντικής Πολιτικής της ΝΔ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

134 ΟΙ ΕΞΟΡΙΣΤΟΙ Αυξάνεται ο αριθµός των περιβαλλοντικών προσφύγων. Η αύξηση της στάθµης της θάλασσας λόγω της κλιµατικής αλλαγής θα αναγκάσει τουλάχιστον 200 εκατ. ανθρώπους να µετακινηθούν από τον τόπο κατοικίας τους. Η πρόληψη ενός µελλοντικού προβλήµατος και η υπεύθυνη στάση για το περιβάλλον αρχίζει από την εκπαίδευση. // Από την ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΣΚΑΝΑΒΗ, καθηγήτρια του Πανεπιστηµίου Αιγαίου και τη ΜΑΡΙΑ ΣΑΚΕΛΛΑΡΗ 138 ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΔΕΝ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΚΟΠΕΓΧΑΓΗ

Αν κάτι θετικό µπορούµε να διακρίνουµε στη µεταΚοπεγχάγη εποχή, είναι η ειλικρινής προσπάθεια των πρωταγωνιστών της διεθνούς σκηνής να «θάψουν» στη λησµονιά την κακή παρένθεση της συνόδου και τα όσα συνέβησαν εκεί λίγο πριν εκπνεύσει το 2009.. // Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

142 CO2 ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΑ ΕΓΚΑΤΑ ΤΗΣ ΓΗΣ

Απέναντι στην πίεση του χρόνου για τη λήψη µέτρων ενάντια στην κλιµατική αλλαγή και την απροθυµία της διεθνούς κοινότητας να δεσµευτεί και να πληρώσει, η δέσµευση και η αποθήκευση διοξειδίου του άνθρακα προβάλλει ως µια λύση ανάγκης την οποία εφαρµόζουν αρκετοί και σχεδιάζουν να υιοθετήσουν όλο και περισσότεροι.// Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

146 ΑΛΛΑΓΗ ΠΟΡΕΙΑΣ

Στον αιώνα της ενεργειακής αγωνίας και της κλιµατικής αλλαγής, οι µεταφορές καλούνται να προσαρµοστούν σε νέα παγκόσµια πρότυπα και να αντεπεξέλθουν σε σειρά περιορισµών. Καταναλώνουν τεράστιες ποσότητες ενέργειας, ρυπαίνουν την ατµόσφαιρα και επιβαρύνουν το περιβάλλον, αλλά είναι απόλυτα αναγκαίες για τη συνέχιση της ζωής στον πλανήτη.// Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

148 ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ EL DORADO Ο ρόλος της ενέργειας είναι καθοριστικός για την οικονοµική ανάπτυξη. Οι κυβερνήσεις των χωρών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης πρέπει να αναλάβουν δυναµική δράση για να επιταχύνουν την οικοδόµηση ενός κοινού ενεργειακού µέλλοντος, λαµβάνοντας συγχρόνως υπόψη ότι µία περιφερειακή αγορά συµβάλλει στην περιβαλλοντική αειφορία. // Από τον Πλούταρχο Σακελλάρη, αντιπρόεδρο της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων 152 ΜΑΚΡΥΣ ΔΡΟΜΟΣ

Υψηλή ενεργειακή κατανάλωση που προβάλλει αναποτελεσµατικότητα, στην 1η δεκάδα της ΕΕ όσον αφορά τις εκποµπές αερίων θερµοκηπίου και χαµηλά στην ανακύκλωση και την αξιοποίηση των απορριµµάτων, µερικές παράµετροι που πρέπει να αντιµετωπίσει η Ελλάδα.

154

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΑΠΟΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ Το φιλόδοξο πρόγραµµα µε το οποίο επιχειρείται µια νέα αρχιτεκτονική της αυτοδιοίκησης ονοµάζεται Καλλικράτης,. Το αν το πρόγραµµα, µε τη βαριά παρακαταθήκη του ονόµατος, καταφέρει να εξασφαλίσει αναπτυξιακή δυναµική και ισόρροπη κατανοµή της ευηµερίας στις περιφέρειες θα κριθεί στο µέλλον. // Από τον ΝΙΚΟ ΚΟΝΣΟΛΑ, καθηγητή του Παντείου Πανεπιστηµίου και επίτιµο πρόεδρο του Ινστιτούτου Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

162 ΗΓΕΤΕΣ ΑΠΟ ΧΡΥΣΑΦΙ Η διοίκηση µιας επιχείρησης δεν είναι «επέλαση ελαφράς ταξιαρχίας». Μοιάζει περισσότερο µε

εκστρατεία σε δύσκολο και συχνά εχθρικό έδαφος µε στόχο να κερδίσεις και να εδραιώσεις την παρουσία σου. Ο χώρος των επιχειρήσεων είναι ένα αδίστακτο παιχνίδι και από αυτή την άποψη η ικανότητα του ηγέτη της είναι καθοριστική για την έκβασή του.// Από τον ΠΑΝΑΓΗ ΒΟΥΡΛΟΥΜΗ, πρόεδρο και διευθύνοντα σύµβουλο του ΟΤΕ

166 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Η πρόσφατη κρίση ανέδειξε τα δοµικά προβλήµατα του σύγχρονου καπιταλισµού, την απουσία αποτελεσµατικών µηχανισµών ισορροπίας στο τρίγωνο εκτελεστική διοίκηση, µέτοχοι-επενδυτές και εποπτικές αρχές, τα αµερικανικά ελλείµµατα η χρηµατοδότηση των οποίων προκάλεσε υπερβολική µόχλευση και υποτιµολόγηση του κινδύνου και, τέλος, τις κατασκευαστικές αδυναµίες του ενιαίου νοµίσµατος.// Από τον Παναγιώτη Καπόπουλο, διευθυντή Διαχείρισης Κινδύνων, Εµπορική Τράπεζα

172

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Αν συνεχίσουµε στον δρόµο «ο καθένας για τον εαυτό του», αν δεν παντρέψουµε την ταξική και τη συντεχνιακή συνείδηση µε την εθνική ταυτότητα, καµία παρέµβαση, καµία πολιτική, κανένας από µηχανής θεός δεν θα µας βγάλει από το επικίνδυνο και αδιέξοδο µονοπάτι που έχουµε πάρει. // Από τον ΔΗΜΗΤΡΗ ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟ, πρόεδρο του ΣΕΒ

176 ΤΡΕΝΟ ΜΕ ΛΙΓΟΥΣ ΕΠΙΒΑΤΕΣ Για να συνεχίσει να αποτελεί ο τουριστικός κλάδος τον κυµατοθραύστη της ελληνικής οικονοµίας και το τουριστικό προϊόν να επανατοποθετηθεί στον προσωπικό χάρτη αντίληψης του σύγχρονου ταξιδευτή απαιτείται µια νέα στρατηγική προώθησής του στην αγορά. // Από τον ΓΕΩΡΓΙΟ Ι. ΑΥΛΩΝΙΤΗ, καθηγητή στο Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών, πρόεδρο της Ευρωπαϊκής και της Ελληνικής Ακαδηµίας Μάρκετινγκ και τον ΑΝΤΩΝΙΟ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟ 180 ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ ΕΛΛΑΔΑ Θα πρέπει να προετοιµαζόµαστε για την επόµενη µέρα, µε αλλαγές στον τρόπο προβολής και εκπροσώπησης στις διεθνείς αγορές αλλά και θεσµικές παρεµβάσεις για την προώθηση ενός µεσοµακροπρόθεσµου προγράµµατος για τον τουρισµό που, επιτέλους, πρέπει να εκπονηθεί και να εφαρµοστεί στη χώρα µας.// Από τον ΝΙΚΟ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟ, πρόεδρο του Συνδέσµου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων 184 ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΜΥΘΟΥΣ Οι αποδόσεις των επενδύσεων των αποθεµατικών των ασφαλιστικών ταµείων την τελευταία δεκαετία αρχίζουν να καταρρίπτουν τον µύθο ότι η χώρα δεν αξιοποιεί τις «δυνάµεις» της καθώς οι αποδόσεις τους µπορούν να συγκριθούν µε εκείνες ταµείων χωρών µε µεγαλύτερη εµπειρία και επαγγελµατισµό στη διαχείριση τους. Ωστόσο, η χρηστή διακυβέρνηση, η επαγγελµατική διαχείριση και οργάνωση και η θέσπιση πλαισίου που θα παρέχει περισσότερες επενδυτικές επιλογές αποτελούν µονόδροµο για διαφανή και αποτελεσµατική διαχείριση στο µέλλον. // Από τον ΝΙΚΟΛΑΟ ΤΕΣΣΑΡΟΜΑΤΗ, γενικό διευθυντή ΕΔΕΚΤ Asset Management και αναπληρωτή καθηγητή στο ALBA Graduate Business School 190 ΑΠΑΙΤΗΤΙΚΟΙ ΚΑΙΡΟΙ Κλάδος µε αναπτυξιακή προοπτική ο ασφαλιστικός, όπως δείχνει η αύξηση της παραγωγής ασφαλίστρων και το 2009, αντιµετωπίζει σήµερα την πρόκληση των αυστηρότερων ρυθµίσεων για την κεφαλαιακή επάρκεια. // Από τη ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΑΝΤΩΝΑΚΗ, γενική διευθύντρια της Ένωσης Ασφαλιστικών Εταιρειών Ελλάδος

Κόσµος - Ελλάδα

ΥΦΕΣΗ & ΑΝΑΚΑΜΨΗ

Σκαπανείς της νέας εποχής Αβέβαιος βηµατισµός σε έναν κόσµο που οι πάλαι ποτέ κραταιές ισορροπίες οικοδοµούνται ξανά από την αρχή. Γιατί, αν η κρίση άνοιξε το κουτί της Πανδώρας για τα κακώς κείµενα, σήµερα ζούµε την εποχή που η αντιµετώπισή τους µπορεί να αναµορφώσει τον τρόπο µε τον οποίο ο κόσµος προετοιµάζει το µέλλον του. Από το Επιτελείο των ΤΑΣΕΩΝ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ολλοί ήταν εκείνοι που από τα µέσα του περασµένου έτους αισιοδοξούσαν ότι ο κόσµος το 2010 θα βγει από τη µεγάλη ύφεση και ότι σταδιακά θα επανερχόταν στην περίοδο της διαρκώς αυξανόµενης ευηµερίας των προηγούµενων ετών. Σήµερα η εικόνα έχει αλλάξει. Και αυτό που έχει αλλάξει κυρίως είναι η αυξανόµενη συνειδητοποίηση ότι για να επανέλθουµε στην αισιοδοξία του παρελθόντος πρέπει να αλλάξει η θεώρηση της πραγµατικότητας. Και να αναγνωρίσουν όλοι, µεγάλες δυνάµεις και ισχυρές χώρες αλλά και όλοι οι παράγοντες του παγκόσµιου χωριού ότι η παγκοσµιοποίηση έχει κάνει τις κινήσεις ενός πόλου καταλύτη εξελίξεων σε άλλους. Ότι οι αγορές έχουν µια ανεξάρτητη δυναµική που αφήνει ανοιχτό ένα µεγάλο παράθυρο στην κερδοσκοπία. Και επίσης ότι µερικές πλευρές τους µοιάζουν µε τους ασκούς του Αιόλου. Άπαξ και ανοίξουν οι εξελίξεις, άλλοτε καταιγιστικές όπως στην περίπτωση της Ελλάδας, άλλοτε βραδείες, δύσκολα µπορούν να αναχαιτισθούν, θέτοντας σε αµφιβολία βασικές παραδοχές της οικονοµικής πολιτικής που µέχρι σήµερα πιστευόταν ότι οδηγούν σε ένα ανοδικό σπιράλ ανάπτυξης και ευηµερίας. Βασικοί µηχανισµοί της αγοράς πλέον αµφισβητούνται ως προς τη συµβολή τους στην ανάπτυξη και τη σταθερότητα. Και παρόλα αυτά σε ορισµένες µεν περιπτώσεις διατηρούνται από

τις κυβερνήσεις, σε άλλες δε περιπτώσεις οι κυβερνήσεις βρίσκονται σε αδυναµία να τους ελέγξουν. Π.χ. τα ασφάλιστρα κινδύνου στα κρατικά οµόλογα τα περίφηµα σήµερα credit default swaps (CDS). Όπως είναι οργανωµένη η αγορά η υψηλή µεταβλητότητά τους αφήνει µεγάλα περιθώρια κέρδους στις τράπεζες που τα διαπραγµατεύονται (εξωχρηµατιστηριακά ώστε να είναι αδύνατη η έγκαιρη εκτίµηση του όγκου των συναλλαγών αλλά και της ταυτότητας των αγοραστών-πωλητών) και τα hedge funds που καταγράφουν µεγάλες προµήθειες από τις συναλλαγές. Μόλις υπάρξει ένα σήµα κινδύνου σε µια αγορά, όπως η κακή κατάσταση των δηµοσίων οικονοµικών της Ελλάδας, ο µηχανισµός τίθεται σε λειτουργία, οι traders αναλαµβάνουν δράση, µεγεθύνοντας το πρόβληµα και οδηγώντας στα όρια αντοχής το υποκείµενο της κερδοσκοπίας δηλαδή τη χώρα εκδότη των οµολόγων, η οποία βέβαια έδωσε λαβή για µια τέτοια µεταχείριση. Σε µια τέτοια περίπτωση όµως τίθενται θέµατα σταθερότητας µιας χώρας, ώστε το ερώτηµα είναι κατά πόσο είναι επιθυµητή η κατεύθυνση που έχουν πάρει τα πράγµατα. Την εικόνα περιέγραψε ο οικονοµολόγος Joseph Stiglitz: «Δεν µπορεί κανείς να εµποδίσει τους καρχαρίες να σας επιτεθούν». Αλλά και οι φωνές που, µε αφορµή την ελληνική κρίση υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να επαναξετασθεί η αγορά αυτή αλλά και γενικότερα η βασιµότητα της ύπαρξης παραγώγων σε κρατικούς τίτλους, ιδίως όταν αυτά δεν συνοδεύονται από την κατοχή του υποκείµενου τίτλου (δηλαδή του κρατικού

οµολόγου) σε τρόπο που να αφήνει ανοικτό το παράθυρο στην κερδοσκοπία. Δεύτερο παράδειγµα αδιέξοδου µηχανισµού των αγορών είναι οι επιδοτήσεις των αγροτικών προϊόντων των ανεπτυγµένων χωρών. Με τις επιδοτήσεις αυτές ουσιαστικά οι ευρωπαίοι και οι αµερικανοί αγρότες µπορούν να πληµµυρίσουν τις αγορές των φτωχών χωρών µε φθηνά προϊόντα, εκτοπίζοντας τα εγχώρια και καταδικάζοντας τον πληθυσµό τους στην ανέχεια. Αν µάλιστα συνδυαστούν µε µείωση των εισαγωγικών δασµών από τη φτωχή χώρα τότε η καταστροφή της εγχώριας παραγωγής είναι βέβαιη. (Χαρακτηριστική η περίπτωση της Αϊτής, που το δάνειο που πήρε στα µέσα της προηγούµενης δεκαετίας από το ΔΝΤ συνοδευόταν από την υποχρέωση µείωσης των δασµών). Τα δυο παραδείγµατα που αναφέρθηκαν είναι τελείως διαφορετικά µεταξύ τους. Όµως δείχνουν ότι κάποιοι µηχανισµοί της παγκόσµιας κοινότητας έχουν µεγάλη ανάγκη αλλαγής. Η πορεία της ανθρωπότητας είναι µια πορεία διαρκούς αναζήτησης. Η εποχή µας δεν θα µπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Και ίσως τα τωρινά προβλήµατα του κόσµου σε όλους τους τοµείς, από την οικονοµία ως το περιβάλλον, να κινητοποιήσουν τις εγγενείς στον άνθρωπο δυνάµεις στην προσπάθεια για ένα καλύτερο µέλλον.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Κόσµος - Ελλάδα

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Ο κίνδυνος των µεγάλων χρεών

Με τη σταδιακή απόσυρση των µέτρων στήριξης των οικονοµιών φλερτάρουν οι κυβερνήσεις. Απόφαση δεδοµένη, αντίδοτο στην ανεξέλεγκτη υπερχρέωση. Αποµένει η επιλογή της κατάλληλης στιγµής. Από το Επιτελείο των ΤΑΣΕΩΝ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

η διετία 2007-2008 κατέρρευσε ο µύθος περί αυτορρύθµισης των αγορών. Το 2009, αλλά και φέτος, δοκιµάζεται η δυνατότητα των κυβερνήσεων µε δηµοσιονοµικά πακέτα να στηρίξουν την ανάκαµψη των οικονοµιών τους, όπου αυτή έχει δειλά ξεκινήσει, και στις υπόλοιπες να δροµολογήσουν την έξοδο από την ύφεση. Το 2010 δυο είναι τα µεγάλα θέµατα που αναδύονται στην επιφάνεια. Η αγορά κρατικών οµολόγων και οι αδυναµίες της οικονοµικής πολιτικής που ακολουθήθηκε τα προηγούµενα χρόνια, συγκεκριµένα οι αντιλήψεις περί σταθερότητας των τιµών και οι φωνές για αναθεώρησή τους. Ας πάρουµε όµως τα πράγµατα µε τη σειρά. Στο µέτωπο της ανάπτυξης το σκηνικό χαρακτηρίζεται από µεγάλη αβεβαιότητα. Οι ΗΠΑ φαίνεται να ανακάµπτουν ταχύτερα από την Ευρώπη. Ο ρυθµός ανάπτυξης το 4ο τρίµηνο έφτασε σε ετήσια βάση το 5,7%. Πόσο διατηρήσιµος όµως είναι ο ρυθµός αυτός όταν βασίστηκε κυρίως σε αποκατάσταση των αποθεµάτων των επιχειρήσεων, ενώ ο αµερικανός καταναλωτής επιβράδυνε την άνοδο των δαπανών του; Πόσο µάλλον που οι τράπεζες κλείνουν τη στρόφιγγα των δανείων για να ισχυροποιήσουν τους ισολογισµούς τους ενόψει των νέων απαιτήσεων κεφαλαιακής επάρκειας; Όπως αποδείχτηκε ο πολλαπλασιαστής της κρατικής ενίσχυσης των τραπεζών στην οικονοµία ήταν σχε-

δόν µηδενικός. Στην Ευρώπη τα πρόσφατα στοιχεία δείχνουν ότι τεχνικά έχει βγει από την ύφεση, αφού τα δυο τελευταία τρίµηνα του 2009 ο τριµηνιαίος ρυθµός ανόδου του ακαθ. εγχώριου προϊόντος ήταν οριακά θετικός. Όµως ο ρυθµός αυτός επιβραδύνει, δείχνοντας ότι η δυναµική του εξαντλείται, από

Οι διεθνείς οργανισµοί συστήνουν προσοχή στις κυβερνήσεις ώστε να µην προχωρήσουν πρόωρα στην απόσυρση των πακέτων στήριξης της οικονοµίας, πριν η ανάκαµψη αποδειχθεί βιώσιµη, γιατί διαφορετικά οι οικονοµίες τους θα ξαναβυθιστούν στην ύφεση.

 0,3% το 3ο τρίµηνο στην Ευρωζώνη σε 0,1% το 4ο, αφήνοντας ανοικτό το ενδεχόµενο µιας διπλής ύφεσης. Στη µεγαλύτερη οικονοµία της, τη Γερµανία, υποχώρησε από 0,7% το 3ο σε 0% το 4ο. Στο περιβάλλον αυτό, το µεγάλο ερώτηµα είναι ποιο είναι το κατάλληλο διάστηµα για να αρχίσουν οι κυβερνήσεις να αποσύρουν σταδιακά τα µέτρα στήριξης της οικονοµίας µε στόχο να προλάβουν την ανεξέλεγκτη υπερχρέωση και τις µεταγενέστερες πληθωριστικές πιέσεις. Στις ΗΠΑ η κεντρική

τράπεζα σταµατά τις αγορές τίτλων στεγαστικών δανείων (µέτρο που στόχευε στη στήριξη της αγοράς κατοικιών που κατέρρεε) καθώς υπάρχουν ενδείξεις σταθεροποίησης της αγοράς, αναγγέλλει τη σταδιακή απόσυρση των µέτρων ενίσχυσης της ρευστότητας χωρίς να κάνει λόγο για αύξηση των µηδενικών (σήµερα) επιτοκίων της. Στην Ευρώπη, αντίστοιχα, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα διατηρεί ως τον Οκτώβριο τα µέτρα χορήγησης απεριόριστης ρευστότητας στις τράποεζες δηλώνοντας ότι είναι έτοιµη να αλλάξει στάση αν οι συνθήκες το απαιτήσουν και διατηρώντας το επιτόκιό της στο 1% σε περιβάλλον µηδενικής ανόδου ή και υποχώρησης των δανείων στην οικονοµία. Οι διεθνείς οργανισµοί συστήνουν προσοχή στις κυβερνήσεις ώστε να µην προχωρήσουν πρόωρα στην απόσυρση των πακέτων στήριξης της οικονοµίας, πριν η ανάκαµψη αποδειχθεί βιώσιµη, γιατί διαφορετικά οι οικονοµίες τους θα ξαναβυθιστούν στην ύφεση. Και τότε, όπως είπε χαρακτηριστικά ο επικεφαλής του ΔΝΤ, Ντοµινίκ Στρος Καν, τα πράγµατα θα είναι πολύ χειρότερα, καθώς έχουµε εξαντλήσει τα µέτρα πολιτικής που έχουµε στη διάθεσή µας (χαµηλά και µηδενικά επιτόκια και ποσοτική χαλάρωση δηλ. τύπωµα χρήµατος για αγορά κρατικών οµολόγων). Από την άλλη πλευρά στις αναδυόµενες οικονοµίες η εικόνα είναι διαφορετική, η ανάκαµψη είναι σχεδόν εδραιωµένη (στην Κίνα διατηρείται δυναµική). Το λογικό θα ήταν από εκεί να αρχίσει σταδιακά η απόσυρση της κρατικής

νία, Ιταλία και Πορτογαλία). Στην Αµερική, το επιτόκιο των κρατικών τίτλων εκτιµάται ότι µπορεί να αυξηθεί ως και κατά δυο µονάδες στο 5,5% το 2010, καθώς το δηµόσιο χρέος θα φτάσει το 1,5 τρισ. δολάρια. Αν σε όλα αυτά προστεθεί και ο κίνδυνος κάποιου χρηµατοπιστωτικού ατυχήµατος (τύπου Ντουµπάι) εύλογα συµπεραίνεται ότι η εικόνα στις αγορές οµολόγων είναι ιδιαίτερα ευάλωτη σε µεγάλη µεταβλητότητα. Τα υψηλότερα επιτόκια δανεισµού του δηµοσίου πιέζουν προς τα κάτω την ανάπτυξη, περιορίζοντας τις δυνατότητες των κυβερνήσεων για χρηµατοδότηση της ανάπτυξης και αυξάνοντας συγχρόνως το κόστος δανεισµού του ιδιωτικού τοµέα. Συνεπώς το παιχνίδι της ανάκαµψης θα κριθεί στα κρατικά οµόλογα. Εξάλλου, στα απόνερα της κρίσης το ΔΝΤ θέτει σε αµφισβήτηση τον στόχο των µεγάλων κεντρικών τραπεζών του πλανήτη για πληθω-

ρισµό 2%, περιγράφοντας στο επίπεδο αυτό τη νοµισµατική σταθερότητα. Ο επικεφαλής οικονοµολόγος του Olivier Blanchard, θεωρεί ότι ένας υψηλότερος στόχος, π.χ. 4%, που θα συνεπαγόταν και υψηλότερα ονοµαστικά επιτόκια, θα άφηνε µεγαλύτερα περιθώρια στην οικονοµική πολιτική για την αντιµετώπιση κρίσεων. Η τωρινή κρίση έδειξε ότι τα επιτόκια µπορεί να φτάσουν το µηδέν χωρίς να έχει επιτευχθεί η ανάκαµψη της οικονοµίας (παράδειγµα και η Ιαπωνία την προηγούµενη δεκαετία). Όπως χαρακτηριστικά τονίζει «το κόστος για την οικονοµία είναι πολύ υψηλότερο όταν ο πληθωρισµός είναι 4% αντί του 2%; Είναι δυσκολότερο να σταθεροποιήσουµε τις πληθωριστικές προσδοκίες στο 4% από ό,τι στο 2%; Θα πρέπει να επανεξετάσουµε τα κόστη και τα πιθανά οφέλη του πληθωρισµού και το ενδεχόµενο το κόστος να υπερκαλύπτεται από τα µεγαλύτερα περιθώρια χειρισµών που θα είναι διαθέσιµα για την αντιµετώπιση κρίσεων».

ΤΑΣΕΙΣ 2010

στήριξης, ώστε να προληφθούν οι πληθωριστικές πιέσεις. Πώς όµως να το κάνουν όταν όλοι προειδοποιούν για τους κινδύνους µιας διπλής ύφεσης από την πρόωρη απόσυρσή τους; Tο ασφαλέστερο σηµάδι µιας διατηρήσιµης ανάκαµψης είναι αύξηση της απασχόλησης και αυτό στις αναπτυγµένες οικονοµίες δεν έχει εµφανισθεί ακόµα, µε την ανεργία να ακολουθεί ανοδική πορεία. Στο περιβάλλον αυτό οι κυβερνήσεις των ανεπτυγµένων χωρών θα πληµµυρίσουν τις αγορές µε εκδόσεις κρατικών οµολόγων για να χρηµατοδοτήσουν τα ελλείµµατα των κρατικών προϋπολογισµών. Και αυτό πιθανότατα θα οδηγήσει σε αύξηση των επιτοκίων µε τα οποία τα κράτη δανείζονται από τις αγορές. Στην Ευρώπη η ελληνική κρίση στα κρατικά οµόλογα, ασκεί ήδη αυξητικές πιέσεις στα επιτόκια των περιφερειακών υπερδανεισµένων χωρών της Ευρωζώνης (Ιρλανδία, Ισπα-

Κόσµος - Ελλάδα

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Ισορροπίες ανατροπών

Το παιχνίδι στη γεωστρατηγική σκακιέρα του κόσµου βρίσκεται σε εξέλιξη, χωρίς κανείς ακόµα να µπορεί να προδιαγράψει τις εξελίξεις µε επαρκή ασφάλεια. Ένα όµως είναι βέβαιο. Η ισχύς των µεγάλων δύσκολα θα αµφισβητηθεί, όµως ο πόλος των αναδυόµενων χωρών ισχυροποιείται, µε µοχλό που κυρίως κατευθύνεται από την οικονοµία. Και που, ίσως αλλάζει τα δεδοµένα στην Ευρώπη. Από το Επιτελείο των ΤΑΣΕΩΝ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

δηµοσιονοµική κρίση στην Ελλάδα, η επίθεση των κερδοσκόπων στα ελληνικά κρατικά οµόλογα και η αυστηρή εποπτεία των οικονοµικών της από το Eurogroup µε τεχνική βοήθεια από το ΔΝΤ (αλλά και η αβεβαιότητα για τη στήριξη της Ελλάδας από την ΕΕ), έδειξε τις αδυναµίες του εγχειρήµατος ενός κοινού νοµίσµατος που δεν συνοδεύεται από πολιτική και δηµοσιονοµική ένωση. Και από αυτήν την άποψη ίσως οδηγήσει στην ισχυροποίηση της οικονοµικής (και αναπόδραστα της πολιτικής) διακυβέρνησης της Ευρωζώνης, ενδεχόµενο στο οποίο µέχρις στιγµής είναι αντίθετη η Γερµανία που επιθυµεί µεγαλύτερη ανεξαρτησία στη συνετή οικονοµική πολιτική της. Ο συναγερµός στην Ευρωζώνη, ιδίως στους µεγάλους της, τη Γερµανία και τη Γαλλία, καθώς έβλεπαν το κοινό νόµισµα να υποχωρεί και να κλονίζεται η ίδια η Ευρωζώνη υπό την πίεση των αγορών και της κερδοσκοπίας, δείχνει ότι η πορεία προς µια κοινή πολιτική σε όλους τους τοµείς, δεσµευτική στην πράξη που θα αφορά διαρθρωτικές µεταβολές για παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα, είναι µονόδροµος για το κοινό νόµισµα. Γιατί είναι οι διαφορές στην ανταγωνιστικότητα µεταξύ των µελών της Ευρωζώνης που µακροπρόθεσµα απειλούν τα θεµέλιά της. Η απειλή µετάδοσης της κρίσης στα ισπανικά, τα ιρλανδικά και τα πορτογαλικά οµόλογα, συσπείρωσε την Ευρωζώνη, η

ΚΟΙΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Ο συναγερμός στην Ευρωζώνη, ιδίως στους μεγάλους της, τη Γερμανία και τη Γαλλία, καθώς έβλεπαν το κοινό νόμισμα να υποχωρεί και να κλονίζεται η ίδια η Ευρωζώνη υπό την πίεση των αγορών και της κερδοσκοπίας, δείχνει ότι η πορεία προς μια κοινή πολιτική σε όλους τους τομείς είναι μονόδρομος για το κοινό νόμισμα.

µα. Επισκιάζοντας ίσως µεγάλα θέµατα όπως η κατάσταση στο Αφγανιστάν, µέτωπο που η Αµερική θέλει να «κλείσει», ζητώντας µεγαλύτερες εφεδρείες δυνάµεων από τους συµµάχους της για να αντιµετωπίσει τους αντάρτες Ταλιµπάν και η ανάδειξη του Ιράν σε πυρηνική δύναµη, όπως πρόσφατα δήλωσε ο πρόεδρος της χώρας. Παράγοντας σηµαντικός στη γεωπολιτική σκακιέρα ο ανταγωνισµός των αναδυόµενων χωρών για πλουτοπαραγωγικούς και ενεργειακούς πόρους. Πόλος έλξης η Αφρική, όπου προσφάτως δραστηριοποιείται έντονα η Κίνα αλλά και η Βραζιλία και, πιο µακροπρόθεσµα, η περιοχή της Αρκτικής.

ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΟ

Κατά πόσο μπορεί να διατηρήσει το status της υπερδύναμης όσο παραμένει ο μεγαλύτερος οφειλέτης του κόσμου; Αυτή είναι η μεγάλη πρόκληση που καλείται να αντιμετωπίσει ο πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα. ΤΑΣΕΙΣ 2010

οποία για να µην διακυβευθεί η ίδια της η ύπαρξη, «υπονοµεύει» τον τυπικό της κανόνα, ότι στη συνθήκη της δεν περιλαµβάνεται όρος διάσωσης µιας οικονοµίας της σε πρόβληµα. Για να ανταπεξέλθει το ευρώ σε µια γεωστρατηγική αντιπαλότητα ισχύος ευρώ/ δολαρίου θα πρέπει να υποστηρίζεται από µια ισχυρή διακυβέρνηση κατά τα πρότυπα του αµερικανικού νοµίσµατος. Από αυτή την άποψη οι πολιτικές ζυµώσεις που θα ακολουθήσουν θα είναι καθοριστικές για την ανάδειξη της Ευρωζώνης σε οµοιογενή ισχυρό πόλο στην παγκόσµια πολιτική σκακιέρα, µε προεξάρχουσα πάντα τη Γερµανία. Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ο πρόεδρος Οµπάµα αντιµετωπίζει µεγάλες προκλήσεις. Η µεγαλύτερη είναι η απάντηση στο ερώτηµα κατά πόσο µπορεί να διατηρήσει το status της υπερδύναµης όσο παραµένει ο µεγαλύτερος οφειλέτης του κόσµου. Τα µεγάλα δηµόσια ελλείµµατα και το αυξανόµενο χρέος (µε τα οποία επιδιώκει την αναθέρµανση της οικονοµίας) χρηµατοδοτούνται σε µεγάλο βαθµό από τα συναλλαγµατικά διαθέσιµα που συσσωρεύουν οι χώρες της Ασίας, ιδίως η Κίνα, και της Μέσης Ανατολής, δηµιουργώντας ιδιότυπες σχέσεις εξάρτησης. Από την άλλη πλευρά όµως, παραµένει η πιο ανταγωνιστική και δυναµική οικονοµία του πλανήτη και, όπως είπε πρόσφατα Κινέζος αξιωµατούχος αναφερόµενος στην αγορά αµερικανικών οµολόγων, «δεν υπάρχουν πολλές άλλες ελκυστικές επενδύσεις». Ο τρίτος πόλος της παγκόσµιας οικονοµίας, οι αναδυόµενες οικονοµίες αυξάνουν το ειδικό βάρος τους στην πολιτική σκηνή. Προεξάρχουσα η Κίνα, η τρίτη µεγαλύτερη οικονοµία του κόσµου πλέον, στην οποία ο ανεπτυγµένος κόσµος στηρίζει τις ελπίδες για την τόνωση της παγκόσµιας οικονοµίας µε τη δυναµική της ανάπτυξη. Η οικονοµική ισχύς αναπόδραστα οδηγεί και σε πολιτική δύναµη. Με τη συµµετοχή τους στο G-20, το forum των ανεπτυγµένων και αναδυοµένων οικονοµιών για την εναρµόνιση της οικονοµικής πολιτικής σε παγκόσµιο επίπεδο –µε στόχο οι εθνικές πολιτικές να µην οδηγούν σε µεγάλες ανισορροπίες που αντιστρατεύονται τη σταθερότητα του παγκόσµιου συστήµατος- προχώρησαν στο πρώτο βήµα για την ανάδειξή τους σε ισότιµο ρυθµιστή της παγκόσµιας τάξης πραγµάτων. Η οικονοµία ήταν ο βασικός παράγοντας των πολιτικών εξελίξεων το τελευταίο διάστη-

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΟΙ ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Ο απόηχος της διεθνούς κρίσης, η ελληνική ύφεση και η αναζήτηση των νέων συνόρων της ανάπτυξης.

Χορηγός

Εθνική Τράπεζα

Οι Προβλέψεις & η Δυναµική της Οικονοµίας

ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ

Οι κανόνες

του παιχνιδιού

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Ελλάδα και ο κόσµος βρίσκονται σήµερα σε κρίσιµη καµπή. Για διαφορετικούς αλλά συνδεόµενους µεταξύ τους λόγους. Από τη µια πλευρά οι κυβερνήσεις του ανεπτυγµένου κόσµου βρίσκονται αντιµέτωπες µε την ανάγκη περιορισµού των δηµοσίων ελλειµµάτων που δηµιούργησαν µε τα µέτρα στήριξης των οικονοµιών τους στη διάρκεια της κρίσης. Όσο όµως η ανάκαµψη είναι αβέβαιη η πρόωρη απόσυρση της στήριξης της οικονοµίας µπορεί να υπονοµεύσει την ίδια τη διαδικασία της ανάκαµψης. Συγχρόνως η χρηµατοδότηση των δηµοσίων ελλειµµάτων και τα διογκούµενα δηµόσια χρέη θα ασκήσουν πιέσεις στις αγορές κρατικών οµολόγων. Και αυτό γιατί ο ανταγωνισµός στις χρηµαταγορές αφενός θα πιέσει προς τα πάνω τα επιτόκια δανεισµού των χωρών, ιδίως για τις υπερδανεισµένες και, στη στροφή των επενδυτών προς την ασφάλεια, ενδεχοµένως οι πιο αδύναµες δηµοσιονοµικά χώρες να αντιµετωπίσουν πρόβληµα άντλησης κεφαλαίων. Ήδη διατυπώνονται ανησυχίες ότι στις αγορές οµολόγων

έχουν δηµιουργηθεί συνθήκες φούσκας, που όταν αυτή διαρραγεί οι αποδόσεις τους και το κόστος δανεισµού των χωρών θα αυξηθεί. Πόσο µπορεί αυτό να επηρεάσει την ανάπτυξη; Αναµφίβολα σηµαντικά, καθώς θα περιορισθούν οι δυνατότητες χρηµατοδότησης της οικονοµίας από δυο πλευρές. Πρώτον από το γεγονός ότι τα αυξηµένα επιτόκια θα µεταφερθούν, µέσω των τραπεζών στον ιδιωτικό τοµέα και δεύτερον, από τον περιορισµό της δυνατότητας των κυβερνήσεων (λόγω της αυξηµένων δαπανών εξυπηρέτησης του χρέους) να χρηµατοδοτήσουν αναπτυξιακές πολιτικές. Εξάλλου, η σταδιακή απόσυρση της πολιτικής ενίσχυσης της ρευστότητας από τις µεγάλες κεντρικές τράπεζες (όπως δροµολογείται από την αµερικανική κεντρική τράπεζα και την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα), πιθανότατα να οδηγήσει σε προσγείωση των ασθενών ανοδικών τάσεων στην πραγµατική οικονοµία. Στο περιβάλλον αυτό οι διεθνείς οργανισµοί είναι συγκρατηµένοι στις προβλέψεις τους. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προβλέπει ανάπτυξη µόλις 0,7% στην Ευρωζώνη και 0,7% επίσης για την ΕΕ των 27 χωρών. Αυτή η πρόβλεψη περικλείει

σηµαντικό βαθµό αβεβαιότητας καθώς οι πρόσφατες εξελίξεις (του 4ου τριµήνου του 2009 και των αρχών του 2010) δείχνουν ότι η δυναµική της ανάκαµψης είναι ιδιαίτερα ευάλωτη. Πιο δυναµική στην έξοδο από την ύφεση δείχνει η αµερικανική οικονοµία. Για το 2010 ο ρυθµός ανάπτυξης έχει αναθεωρηθεί προς τα πάνω, στο 3,2%, καθώς οι εξελίξεις δείχνουν άνοδο της δαπάνης των αµερικανών καταναλωτών, των εξαγωγών και των επενδύσεων. Θα πρέπει όµως και εδώ να αναφερθεί η µεγάλη αβεβαιότητα των προβλέψεων, όσον αφορά τη διατήρηση της δυναµικής, καθώς η επιτάχυνση της ανάκαµψης το 4ο τρίµηνο του 2009 οφείλεται κυρίως στην αναπλήρωση των αποθεµάτων των επιχειρήσεων. Αναιµική ανάκαµψη (1,1%) προβλέπεται για την Ιαπωνία. Έτσι τη σηµαντική ώθηση στην παγκόσµια οικονοµία αναµένεται να δώσουν οι αναπτυσσόµενες χώρες, και κυρίως, η Κίνα, που αποδείχθηκαν ανθεκτικές στην κρίση, διατηρώντας τη δυναµική τους και τώρα είναι οι πρώτες που ανακάµπτουν. Στο περιβάλλον αυτό η Ελλάδα αντιµετωπίζει τη µεγαλύτερη πρόκληση στη σύγχρονη ιστορία της. Υπερχρεωµένη και µε τα χρόνια

Το µεγάλο στοίχηµα, και συγχρόνως ερωτηµατικό, για την Ελλάδα είναι αν η κρίση εµπιστοσύνης που προκάλεσε η οριακή κατάσταση των δηµοσίων οικονοµικών, αποτελέσει τον καταλύτη αλλαγών.

   ελλειµµατικά δηµόσια οικονοµικά της αντιµετώπισε το φάσµα της στάσης πληρωµών στο δηµόσιο χρέος, δέχθηκε κερδοσκοπικές επιθέσεις στα κρατικά οµόλογα που εκτόξευσαν στα ύψη το κόστος δανεισµού της, και µε την οικονοµία σε ύφεση εφαρµόζει δρακόντεια µέτρα περιστολής των δηµόσιων δαπανών και αύξησης των φορολογικών εσόδων. Όπως χαρακτηριστικά τόνισε ο πρωθυπουργός, Γιώργος Παπανδρέου, τα σκληρά µέτρα ελήφθησαν προκειµένου η χώρα να αποφύ-

γει όχι µόνο τις δηµοσιονοµικές αλλά και τις κοινωνικές συνέπειες της πιθανότητας η χώρα να κηρύξει στάση πληρωµών, την οποία θα προκαλούσε η αδυναµία της να δανεισθεί από το διεθνές χρηµατοπιστωτικό σύστηµα. Τα µέτρα αυτά, που περιλαµβάνουν µεταξύ άλλων δραστικές περικοπές των αποδοχών των δηµοσίων υπαλλήλων, αύξηση του συντελεστή ΦΠΑ από 19% σε 21%, αύξηση της φορολόγησης των υψηλών εισοδηµάτων, πάγωµα συντάξεων και περικοπές στα «ευ-

γενή» ταµεία συντάξεων ώστε το δηµόσιο έλλειµµα να περιορισθεί κατά 9 δισ. ευρώ περίπου ή κατά 4% του αεπ της χώρας, από 12,7% του αεπ το 2009 σε 8,7% το 2010. Οι επιπτώσεις των µέτρων στην πραγµατική οικονοµία αναµφισβήτητα θα είναι σηµαντικές, µε περιορισµό της κατανάλωσης, των κερδών των επιχειρήσεων που ήδη υποχωρούν από το 2009, των επενδύσεων και της απασχόλησης. Έτσι η πιθανότητα µεγαλύτερης ύφεσης στην οικονοµία το 2010 είναι ορατή. Το κρίσιµο για την Ελλάδα ζήτηµα είναι κατά πόσο σε αυτό το περιβάλλον οι πολιτικές της κυβέρνησης για την ενίσχυση των επενδύσεων και της πράσινης ανάπτυξης θα πετύχουν να δηµιουργήσουν µια αναπτυξιακή δυναµική στην οικονοµία. Μόνον έτσι θα αυξάνεται το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν της χώρας και, σε συνδυασµό µε τη δραστική περιστολή των δηµόσιων δαπανών, θα οδηγήσει σε βελτίωση του λόγου ελλείµµατος/αεπ και χρέους/ αεπ . Αλλιώς η χώρα θα εγκλωβιστεί το επόµενο διάστηµα σε ένα φαύλο κύκλο ελλειµµάτων, µειούµενου αεπ που θα περιορίζει τα φορολογικά έσοδα και θα καθιστά αναγκαία τη λήψη νέων µέτρων κ.ο.κ. Ο Πρωθυπουργός τόνισε ότι η χώρα κάνει αυτά που πρέπει, τώρα είναι η ώρα της ΕΕ να δείξει έµπρακτα τη στήριξή της στην Ελλάδα, αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόµενο προσφυγής στο Διεθνές Νοµισµατικό Ταµείο αν οι πιέσεις που δέχεται η χώρα στις διεθνείς χρηµαταγορές δεν υποχωρήσουν. Το µεγάλο στοίχηµα, και συγχρόνως ερωτηµατικό, για την Ελλάδα είναι αν η κρίση εµπιστοσύνης που προκάλεσε η οριακή κατάσταση των δηµοσίων οικονοµικών, αποτελέσει τον καταλύτη αλλαγών. Αλλαγών που θα έχουν στόχο την αποτελεσµατικότητα, την ευελιξία στις αγορές, τον περιορισµό της γραφειοκρατίας και των αγκυλώσεων που αποτελούν τροχοπέδη για επενδύσεις και επιχειρηµατικότητα και γενικά την αναθεώρηση ενός µοντέλου ανάπτυξης που στη διεθνή ύφεση έδειξε τις αδυναµίες του. Μόνο έτσι οι τωρινές θυσίες θα έχουν µακροπρόθεσµα και όχι µόνο βραχυπρόθεσµα οφέλη.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΣΤΟΧΟΣ, ΟΙ ΘΥΣΙΕΣ ΝΑ ΕΧΟΥΝ ΜΑΚΡΟΠΡΟΣΘΕΣΜΑ ΟΦΕΛΗ ΓΙΑ ΤΗ ΧΩΡΑ

ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ �� µ�� . �� , ��, ��

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010*

2011*

��. �� , ��. ��

185,8

195,4

210,5

226,4

239,1

237,5

244,2

…

4,6

2,2

4,5

2,0

-2,0

�� , % µ��

1,4

-4,5

9,8

4,6

-7,4

-13,9

-1,6

4,5

�� µ��

1,0

2,0

9,5

5,5

-13,9

...

-3,4

5,7

��µ��

6,7

-13,3

7,1

1,7

4,0

...

6,9

…

��. �� , % µ��

-2,0**

1,5

��, % µ��

3,6

4,6

5,3

3,3

2,3

-1,8

-1,0

0,3

��µ��

3,5

1,1

-0,1

8,4

0,6

11,0

-4,4

-5,9

16.798

17.594

18.878

20.231

21.281

21.073

21.583

…

...

�� % µ�� 27 �� & ��

10,9

22,1

10,5

13,8

15,2

4,6

…

��µ�� & ��

19,8

21,2

21,1

21,5

15,9

4,2

…

�� . ��, ��µ��µ�� 1 ��, �� 1 ��. ��

5,0

5,1

5,8

6,6

6,8

4,6

…

��. �� , µ�� µ� ��

1,24

1,26

1,37

1,47

1,39

…

��µ�� , % µ�� (��µ��µ�� )

3,0

3,5

3,3

3,0

4,2

1,2

3,0**

1,9

��µ�� µ��, �� , % µ��

3,5

5,9

7,3

4,1

10,1

-5,9

…

��µ�� , % µ��

1,2

-0,7

2,0

2,2

-4,7

-11,2

…

�� , % µ��

4,5

3,0

9,0

2,2

1,3

-11,3

…

-10,7

-14,7

-23,7

-32,6

-34,8

-26,7

…

-5,8

-7,5

-11,2

-14,4

-14,6

-11,2

-8,0

�� (% �� µ��)

10,5

9,9

8,9

8,3

7,7

9,4

9,9

10,5

�� µ�� % ��

…

��

�� - ��

�� µ� �� . �� (��. ��) �� . �� % �� 54,9

53,8

56,0

51,7

49,5

42,8

…

�� , �� µ��, % µ��

7,2

4,4

5,7

5,2

6,2

5,0

-0,9

…

�� . /µ��. ��, ��µ�� µ��, % µ��

2,8

3,9

3,8

4,3

5,6

3,5

3,0

…

ΤΑΣΕΙΣ 2010

�� , ��, ��

��µµ� �� %��

-7,3

-5,2

-2,9

-3,7

-7,7

-12,9

-8,7

-5,6

��µ�� % ��

98,6

100,0

97,1

95,6

99,2

114,7

120,4

120,6

…

11.062

11.104

11.149

11.193

11.237

11.270

11.316

11.360

�� µ�� % ��, �� µ��, ��

�� : ��, �� , �� µ�� * �� µ�� **�� 2010

Φροντίδα σημαίνει: Nα τολμάς περισσότερο απ’ όσο οι άλλοι θεωρούν πρακτικό. Να οραματίζεσαι περισσότερο απ’ όσο οι άλλοι θεωρούν εφικτό. Να νοιάζεσαι περισσότερο απ’ όσο οι άλλοι θεωρούν αρκετό. Στον Όμιλο εταιρειών Alapis, η φροντίδα συναντά την επιστήμη της ζωής και προσφέρει ένα πρωτοπόρο one-stop-shop καθημερινής μέριμνας:

ΤΑΣΕΙΣ 2010

� Για την ανθρώπινη υγεία, με φάρμακα και μηχανήματα υψηλών προδιαγραφών που εξασφαλίζουν θεραπευτικές αγωγές κορυφαίας ποιότητας. � Για την ομορφιά, με καλλυντικά υψηλής ποιότητας που ικανοποιούν τις ανάγκες του σύγχρονου καταναλωτή παρέχοντας υγιεινή, περιποίηση και ασφάλεια. � Για την υγεία των ζώων, με κτηνιατρικά προϊόντα, διατροφικά συμπληρώματα, ποιοτικές τροφές και εξειδικευμένα αξεσουάρ.

Οι Προβλέψεις & η Δυναµική της Οικονοµίας

ΔΑΠΑΝΗ

Πορτοφόλια ερµητικά κλειστά

Οι καταναλωτές περιορίζουν τις δαπάνες τους και οι επιχειρήσεις τις επενδύσεις τους σε περιβάλλον αβεβαιότητας για τις οικονοµικές εξελίξεις. Σε µια οικονοµία µε ελλειµµατικό εµπορικό ισοζύγιο, όπου η ανάπτυξη στηρίζεται στην εγχώρια ζήτηση, το µεγάλο ερώτηµα, και συγχρόνως ο κίνδυνος, είναι πώς οι δραστικές περικοπές δαπανών του δηµοσίου και η αύξηση των φόρων δεν θα πιέσουν πιο πολύ την οικονοµική δραστηριότητα, ώστε η οικονοµία να µην εγκλωβιστεί σε ένα καθοδικό σπιράλ. Από το Επιτελείο των ΤΑΣΕΩΝ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ι προσδοκίες για την οικονοµία ένα χρόνο πριν αφορούσαν την πεποίθηση ότι η διεθνής ύφεση θα είχε περιορισµένες µόνο επιπτώσεις στην Ελλάδα και ότι η Ελλάδα θα µπορούσε να προσαρτηθεί στο άρµα της ανάκαµψης της παγκόσµιας οικονοµίας που δειλά -δειλά οι διεθνείς οργανισµοί προέβλεπαν για το 2010. Οι εξελίξεις διέψευσαν τις εκτιµήσεις αυτές. Η µεγάλη δηµοσιονοµική κρίση στην Ελλάδα, τα δηµόσια ελλείµµατα που πρέπει να µειωθούν δραστικά για να µπορέσει η χώρα να συνεχίσει να δανείζεται από τις διεθνείς αγορές για την αναχρηµατοδότηση του δυσθεώρητου δηµόσιου χρέους κατέστησαν αναγκαία τη δραστική περικοπή των δαπανών του δηµοσίου σε περιβάλλον ύφεσης στην οικονοµία. Το µεγάλο ερώτηµα, και συγχρόνως ο κίνδυνος, είναι πώς οι (αναγκαίες) δραστικές αυτές πε-

ρικοπές και η αύξηση των φόρων δεν θα πιέσουν πιο πολύ την οικονοµική δραστηριότητα, ώστε η οικονοµία να µην εγκλωβιστεί σε ένα καθοδικό σπιράλ, όπου οι περικοπές δαπανών περιορίζουν το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν, µε αποτέλεσµα τη µείωση των φορολογικών εσόδων, επιδεινώνοντας το δηµόσιο έλλειµµα και τον λόγο του ως προς το αεπ, καθιστώντας αναγκαίες νέες περικοπές δαπανών. Στο περιβάλλον αυτό η ιδιωτική κατανάλωση επιβραδύνει κάθετα ενώ πολύ µεγάλη είναι η υποχώρηση των επενδύσεων. Η συνολική κατανάλωση στην οικονοµία (ιδιωτική και δηµόσια), µετά από οριακή άνοδο το 2009, προβλέπεται να υποχωρεί τη διετία 20102011. Δεδοµένου δε ότι αναλογεί στο 89% του ακαθ. εγχ. προϊόντος της χώρας η επίπτωση στην οικονοµική δραστηριότητα είναι προφανής. Η ιδιωτική κατανάλωση το 2009, µετά από συνεχή άνοδο τα προηγούµενα χρό-

νια υποχώρησε 1,8% το 2009, µε τη µείωση συνεχή και στα τέσσερα τρίµηνα του έτους, καθώς οι καταναλωτές, σε περιβάλλον αυξανόµενης ανεργίας, αβεβαιότητας για τις θέσεις απασχόλησης και δραστικού περιορισµού των καταναλωτικών δανείων περιορίζουν τις δαπάνες τους. Η µείωση προβλέπεται να συνεχισθεί το 2010 (-1%) µε οριακή µόνο άνοδο το 2011. Χαρακτηριστική του κλίµατος στους καταναλωτές είναι η µεγάλη υποχώρηση του όγκου των λιανικών πωλήσεων, κατά 13% το 2009, µετά από µικρή άνοδο το 2008. Η τάση στις λιανικές πωλήσεις αναµένεται να συνεχισθεί το 2010, µε πρώτες ενδείξεις τη µείωση του τζίρου των καταστηµάτων κατά τις χειµερινές εκπτώσεις στις αρχές του έτους. Επίσης, ενδεικτική είναι και η µεγάλη απαισιοδοξία των καταναλωτών, όπως αυτή αποτυπώνεται στον δείκτη εµπιστοσύνης των καταναλωτών, µε την Ελλάδα να έχει µια από τις χειρότερες

Η ΧΩΡΑ ΚΛΕΙΝΕΙ ΤΗΝ ΠΟΡΤΑ ΣΤΙΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ άνοδο (που δεν αφορά τον κλάδο ενδυµάτων που αντιµετωπίζει ισχυρότατες ανταγωνιστικές πιέσεις). Οι προβλέψεις αυτές βέβαια περιβάλλονται από µεγάλη αβεβαιότητα, µε δεδοµένη την υποχώρηση του δείκτη προσδοκιών στον κλάδο. Στα θετικά, η ηπιότερη µείωση των παραγγελιών τους τελευταίους µήνες του έτους, ένδειξη πιθανής αντιστροφής του κλίµατος.

1-dapani

ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ σταθερές τιµές, % µεταβολή 11 8 5 2

��

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

-1 2004

-4

��

�� : �� (µ�� %, �� µ��) ��

��

��µ��

��

��µ��

��

��µ��

��

2001

0,7

5,0

4,8

1,3

5,5

-1,0

8,1

4,3

2002

7,2

4,7

9,5

-1,9

11,7

28,5

-1,7

15,2

2003

-0,9

3,3

11,8

20,3

12,0

9,1

14,5

12,1

2004

3,5

3,6

1,4

6,7

1,0

7,1

-2,9

-0,9

2005

1,1

4,6

-4,5

-13,3

2,0

-2,7

-6,3

-0,7

2006

-0,1

5,3

9,8

7,1

9,5

4,6

13,6

29,6

2007

8,4

3,3

4,6

1,7

5,5

21,0

-5,1

-8,6 -29,1

2008

0,6

2,3

-7,4

4,0

-13,9

6,3

-18,5

2009

11,0

-1,8

-13,9

...

-25,0

-13,0

-22,0

2010*

-4,4

-1,0

-1,6

6,9

-3,4

1,5

-5,0

-15,0

2011*

-5,9

0,3

4,5

…

5,7

��: ��, * ��µ��, �� . ��µ��, �� 2010

6,7

…

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Το παιχνίδι της ανάκαµψης και της στήριξης της οικονοµικής δραστηριότητας θα κριθεί στον στίβο των επενδύσεων. Η κυβέρνηση αυξάνει κατά 300 εκατ. το πρόγραµµα δηµοσίων επενδύσεων το 2010 στα 9,8 δισ. ευρώ, στοχεύει στην τόνωση των επιχειρηµατικών επενδύσεων αναµορφώνοντας τον επενδυτικό νόµο, δίνει έµφαση στις πράσινες επενδύσεις και την απλούστευση των διαδικασιών ώστε να απεµπλακούν από τα γρανάζια της γραφειοκρατίας ιδιωτικές επενδύσεις 20 δισ. ευρώ περίπου, κυρίως στον τοµέα του τουρισµού και των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. Με τα 30 δισ. ευρώ των επενδύσεων αυτών ελπίζεται να δοθεί µια αναπτυξιακή ώθηση στην οικονοµία που βρίσκεται σε ύφεση. Οι επενδύσεις µειώθηκαν για 2ο συνεχόµενο έτος το 2009, µόνο που το έτος αυτό η µείωση ήταν κάθετη. Μετά από µείωση 7% το 2008, µειώθηκαν 14% το 2009. Για το 2010 προβλέπεται ηπιότερη µείωση, 1,6%, που θα προέλθει από τον ιδιωτικό τοµέα όπου οι επενδύσεις προβλέπεται να είναι και φέτος µειωµένες κατά 3% ενώ οι δηµόσιες θα αυξηθούν 6% σε όγκο. Ανάκαµψη των επενδύσεων προβλέπεται από το 2011, οπότε οι ιδιωτικές επενδύσεις προβλέπεται να αυξηθούν 6% περίπου. Όσον αφορά τις επενδύσεις κατά κλάδο, οι επενδύσεις σε κατασκευές µετά από µείωση 13% το 2009 προβλέπεται να µειωθούν µε µικρότερο ρυθµό, 5% το 2010. Καθοριστική η µείωση των επενδύσεων σε κατοικίες η οποία συνεχίζεται για 4ο συνεχόµενο έτος. Μετά από µείωση 29% το 2009 οι επενδύσεις σε κατοικίες προβλέπεται να µειωθούν 15% το 2010, καθώς υπάρχει αφενός απόθεµα κατοικιών αφετέρου η ροή στεγαστικών δανείων υποχωρεί. Όσον αφορά τις επενδύσεις στη βιοµηχανία, η πρόσφατη έρευνα του ΙΟΒΕ είναι

2003

Το παιχνίδι θα κριθεί στις επενδύσεις

χαρακτηριστική του κλίµατος που επικρατεί. Η εικόνα είναι ιδιαίτερα δυσµενής, αποτέλεσµα της οικονοµικής κρίσης και της ύφεσης στην οικονοµία. Σύµφωνα µε την έρευνα, οι επενδυτικές δαπάνες στη βιοµηχανία το 2009 µειώθηκαν κατά 45% (τρέχουσες τιµές) µε τη µείωση γενικευµένη σε όλους τους κλάδους. Για το 2010 οι επιχειρήσεις προβλέπουν µικρή

2002

επιδόσεις στην ΕΕ. Όσον αφορά τη δηµόσια κατανάλωση, µετά τη σπάταλη διαχείριση του παρελθόντος, προβλέπεται να υποχωρεί δραστικά την επόµενη τριετία ασκώντας συσταλτικές πιέσεις στη εγχώρια δραστηριότητα.

Οι Προβλέψεις & η Δυναµική της Οικονοµίας

Π Α ΡΑ Γ Ω Γ Η & Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ ΑΤ Ι Κ Ο Κ Λ Ι Μ Α

Σε ύφεση & το 2010

Οι εξελίξεις όχι µόνο διέψευσαν τις προβλέψεις που αναφέρονταν σε περιορισµένη επίπτωση της διεθνούς οικονοµικής κρίσης στην Ελλάδα το 2009 αλλά διαγράφουν ένα ιδιαίτερο δύσκολο περιβάλλον το επόµενο διάστηµα. Η δραστηριότητα σε βασικούς τοµείς της οικονοµίας, τη βιοµηχανία, τις κατασκευές, τον τουρισµό και τη ναυτιλία υποχωρεί και το ζητούµενο είναι η ανάκαµψη, δύσκολα επιτεύξιµη σε καθεστώς αυστηρά περιοριστικής δηµοσιονοµικής πολιτικής. Από το Επιτελείο των ΤΑΣΕΩΝ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

πως εξελίχθηκαν τα πράγµατα, η ύφεση στην Ελλάδα αποδεικνύεται βαθύτερη από τις προηγούµενες εκτιµήσεις. Και αυτό γιατί ενώ οι κυβερνητικές εκτιµήσεις µιλούσαν για µείωση του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος 1,2% το 2009, τελικά µειώθηκε 2%. Για το 2010 η κυβέρνηση στο Πρόγραµµα Σταθερότητας και Ανάπτυξης του Φεβρουαρίου 2010 προέβλεπε ηπιότερη ύφεση, µε µείωση του ΑΕΠ κατά 0,3% µόνο το 2010. Η πρόβλεψη αυτή όµως είναι ήδη εκτός κλίµατος, µε δεδοµένες τις µεγαλύτερες περικοπές δαπανών στον δηµόσιο τοµέα που επιβάλλει η ΕΕ για έλεγχο του δηµοσίου ελλείµµατος και την υψηλότερη φορολογία αλλά και τις εξελίξεις σε όλους τους τοµείς που δείχνουν συνεχή επιδείνωση. Η Τράπεζα της Ελλάδος προβλέπει µείωση του ΑΕΠ 2% το 2010. Στις συνθήκες αυτές το µεγάλο ερώτηµα για την Ελλάδα είναι πώς θα επιτευχθεί δηµοσιονοµική εξυγίανση µε µείωση των ελλειµµάτων, µε περιοριστική πολιτική και συγχρόνως θα τονωθεί η αναπτυξιακή προοπτική της χώρας και θα ανακοπεί η πορεία υποχώρησης.

Ασφυκτικό το περιβάλλον στους παραγωγικούς τοµείς Όπως δείχνουν τα πιο πρόσφατα στοιχεία η υποχώρηση του ακαθάριστου εγχωρίου προϊόντος της χώρας ήταν µεγαλύτερη το 2ο εξάµηνο του 2009, 2,5% από 1,5% το 1ο, µε τις ενδείξεις να µιλούν για συνέχιση της τάσης αυτής και το 1ο εξάµηνο του 2010. Όσον αφορά τις εξελίξεις στους βασικούς τοµείς, µπορούν να περιγραφούν συνοπτικά ως εξής: Η παραγωγή της ελληνικής βιοµηχανίας µειώθηκε 9% το 2009, µετά από µείωση 4% το 2009. Η παραγωγή ωστόσο της µεταποίησης µειώθηκε περισσότερο, κατά 11% µετά από µείωση 4,7% το 2009, και σήµερα βρίσκεται σε επίπεδο 12% χαµηλότερο από του 2005. Μεγάλος χαµένος, όπως άλλωστε και τα προηγούµενα χρόνια, ο κλάδος της κλωστοϋφαντουργίας και των ενδυµάτων, µε µείωση της παραγωγής κατά 28% και 22% αντίστοιχα. Αντανάκλαση των επιπτώσεων της µειωµένης ζήτησης τόσο από το εξωτερικό όσο και από την Ελλάδα, είναι η µείωση της παραγωγής

βασικών δυναµικών κλάδων της ελληνικής βιοµηχανίας, όπως των µη µεταλλικών ορυκτών η παραγωγή του οποίου µειώθηκε 24%, των βασικών µετάλλων µε µείωση 18%, των πλαστικών µε 13%, των χηµικών µε 12% αλλά και των επίπλων (κλάδος που δέχεται ιδιαίτερα ανταγωνιστικές πιέσεις) µε µείωση 27%. Εξαίρεση ο κλάδος των φαρµακευτικών προϊόντων η παραγωγή του οποίου το 2009 αυξήθηκε 16%. Χαρακτηριστική των εξελίξεων είναι η µείωση του κύκλου εργασιών της ελληνικής βιοµηχανίας κατά 24% το 2009 και των νέων παραγγελιών κατά 29% µετά από µείωση 1% το 2008. Η ανάκαµψη που σταδιακά διαγράφεται στις οικονοµίες του εξωτερικού, µπορεί να συµβάλλει στην τόνωση της ελληνικής βιοµηχανίας και των εξαγωγών της, µε δεδοµένο ότι αυτές µειώθηκαν 16% το 2009. Σε αυτή την κατεύθυνση κινείται και η εξέλιξη του δείκτη επιχειρηµατικών προσδοκιών στη βιοµηχανία, ο οποίος µετά από κάθετη υποχώρηση το 2009 (-20 µονάδες) ανέκαµψε ελαφρά (και προσωρινά) στις αρχές του 2010 καθώς οι επιχειρήσεις εκτιµούν

Η ΕΛΛΑΔΑ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΡΟΣΔΕΘΕΙ ΣΤΟ ΑΡΜΑ ΤΗΣ ΑΝΑΚΑΜΨΗΣ κών δανείων το 2009 και η απροθυµία των καταναλωτών σε περιβάλλον αβεβαιότητας να χρηµατοδοτήσουν µε δάνεια τις δαπάνες τους, τάση ιδιαίτερα έντονη τα προηγούµενα χρόνια, χαρακτήρισε τις εξελίξεις το 2009 και αναµένεται να πιέσει πτωτικά τη δραστηριότητα στο εµπόριο το 2010. Στο περιβάλλον αυτό το οικονοµικό κλίµα στην Ελλάδα επιδεινώθηκε ραγδαία το 2009, τάση που δεν φαίνεται να αντιστρέφεται το 2010. Βασική συνιστώσα του η εµπιστοσύνη των κα-

ταναλωτών. Οι Έλληνες καταναλωτές είναι οι πιο απαισιόδοξοι στην Ε.Ε. στις αρχές του 2010, η απόσταση που χωρίζει τους Έλληνες από τους Ευρωπαίους καταναλωτές είναι µεγάλη: µε δείκτη -17 στην ΕΕ η Ελλάδα καταγράφει -51. Δεδοµένου ότι όλες οι δράσεις της πολιτικής στοχεύουν στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου, που αντανακλάται και στην εµπιστοσύνη των καταναλωτών, η χαµηλή επίδοση της Ελλάδας δείχνει τα κενά στην πολιτική που ακολουθήθηκε για τη διασφάλιση ενός περιβάλλοντος ανάπτυξης.

�� % µ��

2-exoria para 6,0 4,0 2,0

2010

2009

2008

2007

0,0

2006

-2,0 -4,0 -6,0

��

�� (µ�� %, �� µ��) ��

��

�� µ��

��

2002

1,2

0,9

3,4

-3,8

11,0

-5,7

20,4

-0,7

-21,0

8,6

2003

1,3

0,8

5,9

-8,8

-7,3

6,2

-2,8

3,9

13,7

7,5

2004

2,5

2,2

4,6

6,7

9,9

3,6

0,5

3,3

10,9

5,1

2005

2,0

1,7

2,2

-1,0

5,8

11,9

7,5

10,9

-3,5

1,6

2006

3,2

3,0

4,5

-7,4

-0,1

-1,0

-1,8

-1,2

21,6

3,2

2007

2,9

2,8

4,5

-7,1

-4,2

8,1

1,0

6,3

-5,5

5,5

6,6

��

2008

0,8

0,6

2,0

1,5

10,4

-7,6

-34,1

4,0

2009*

-4,1

-4,0

-2,0

…

2010*

0,7

-2,0

…

2011*

1,6

1,5

…

2,6

��: ��, Eurostat, * ��µ��, �� . ��µ�� 2010 �� , �� 2010 ��

ΤΑΣΕΙΣ 2010

βελτιωµένη πορεία των παραγγελιών και της ζήτησης από το εξωτερικό. Ωστόσο ο δείκτης υπευθύνων προµηθειών, συνδυασµένος δείκτης της εικόνας βιοµηχανίας, δείχνει ότι η συρρίκνωση του κλάδου συνεχίζεται. Μεγάλη είναι η υποχώρηση του κλάδου των κατασκευών µε τον όγκο της οικοδοµικής δραστηριότητας µειωµένο κατά 29% το 2009, µετά από υποχώρηση και τα τρία προηγούµενα έτη, και τις αγοραπωλησίες κατοικιών µειωµένες κατά 40%. Σηµαντικό πλήγµα για την ελληνική οικονοµία ήταν η µείωση της ζήτησης σε βασικούς κλάδους, τον τουρισµό και τη ναυτιλία. Οι εξελίξεις στον τουρισµό το 2009, τοµέα που άµεσα και έµµεσα αναλογεί στο 1/5 του προϊόντος της χώρας, ήταν αρνητικές τόσο από την πλευρά των αφίξεων όσο και των εσόδων. Το Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων προβλέπει µικρή ανάκαµψη των αφίξεων τουριστών το 2010, καθώς το περιβάλλον στις αγορές του εξωτερικού βελτιώνεται, ωστόσο η πορεία των εσόδων θα συνεχίσει την αρνητική πορεία που ξεκίνησε το 2008, αφετηρία της διεθνούς ύφεσης. Το 2009 τα έσοδα από τον τουρισµό µειώθηκαν 11% και ο κύκλος εργασιών των επιχειρήσεων του κλάδου κατά 9%. Μεγαλύτερη είναι η µείωση της δραστηριότητας στις µεταφορές. Η ναυτιλία, βασικός αιµοδότης του ελληνικού ισοζυγίου πληρωµών, επλήγη ιδιαίτερα από τη µείωση της ζήτησης για µεταφορικές υπηρεσίες λόγω της διεθνούς ύφεσης. Οι ναυτιλιακές εισπράξεις µειώθηκαν 29% το 2009. Η σταδιακή ανάκαµψη της παγκόσµιας οικονοµίας ωστόσο, εφόσον διατηρηθεί, αναµένεται να οδηγήσει σε βελτίωση το 2010 καθώς προβλέπεται ανάκαµψη του παγκόσµιου εµπορίου κατά 10%. Αντίστοιχα µειωµένος ήταν το 2009 και ο κύκλος εργασιών στους υπόλοιπους κλάδους µεταφορών, κατά 13% στις αεροπορικές µεταφορές και κατά 32% στις χερσαίες. Μειωµένη ήταν το 2009 και η δραστηριότητα στο εµπόριο. Στο λιανικό εµπόριο ο κύκλος εργασιών µειώθηκε 11% και στο χονδρικό εµπόριο 10%. Η στενότητα τραπεζι-

Οι Προβλέψεις & η Δυναµική της Οικονοµίας

Α Γ Ο Ρ Α Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α Σ

Σχέσεις εξαρτηµένης ανεργίας

Η µείωση της οικονοµικής δραστηριότητας οδηγεί σε άνοδο του ποσοστού ανεργίας. Η πρόβλεψη της κυβέρνησης για ποσοστό ανεργίας 9,9% το 2010 ίσως αποδειχθεί ιδιαίτερα συντηρητική δεδοµένου ότι η ύφεση στην οικονοµία µάλλον θα είναι βαθύτερη από την υπόθεση εργασίας του Προγράµµατος Σταθερότητας και Ανάπτυξης (-0,3% µεταβολή του αεπ) στην οποία αυτή βασίστηκε. Από το Επιτελείο των ΤΑΣΕΩΝ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ε κλοιό αυξανόµενης ανεργίας έχει εισέλθει η ελληνική οικονοµία. Μετά από µια τετραετία υποχώρησης του ποσοστού ανεργίας, η εικόνα αναστράφηκε δραµατικά το 2009 και οι ενδείξεις για το επόµενο διάστηµα δεν αφήνουν περιθώριο για αισιοδοξία. Όταν στο διεθνές περιβάλλον διατυπώνονται επιφυλάξεις για το κατά πόσο η ανάκαµψη στις µεγάλες οικονοµίες µπορεί να είναι διατηρήσιµη ενόσω η ανεργία αυξάνεται, εύλογα µπορεί κανείς να διαπιστώσει τις δυσκολίες που αντιµετωπίζει η Ελλάδα. Με την οικονοµία σε ύφεση, τη βιοµηχανική παραγωγή να υποχωρεί, τη δραστηριότητα σε µεγάλους τοµείς, όπως ο τουρισµός και οι κατασκευές να υποχωρεί, το ποσοστό ανεργίας καταγράφει συνεχή άνοδο. Τον Δεκέµβριο 2009 έφτασε στο 10,2% του εργατικού δυναµικού, το υψηλότερο επίπεδο από τον Μάρτιο του 2005. Ο αριθµός των ανέργων αυξήθηκε στις 505 χιλ., καταγράφοντας άνοδο

κατά 71 χιλ. άτοµα µέσα σε ένα χρόνο. Έτσι, κατά µέσο όρο το ποσοστό ανεργίας έφτασε το 9,4% του εργατικού δυναµικού το 2009 από 7,7% το 2008. Για το 2010 προβλέπεται άνοδος στο 9,9% και περαιτέρω άνοδος στο 10,5% το 2011. Μάλιστα η επιδείνωση της αγοράς εργασίας µπορεί να αποδειχθεί τελικά µεγαλύτερη, καθώς οι προβλέψεις αυτές βασίζονται στην κυβερνητική εκτίµηση για µείωση του αεπ της χώρας το 2010 0,3%, εκτίµηση που πλέον θεωρείται ιδιαιτέρως αισιόδοξη. Προς την κατεύθυνση αυτή συνηγορούν οι εξελίξεις σε βασικούς τοµείς όπως η µείωση της παραγωγής και των παραγγελιών στη βιοµηχανία και η υποχώρηση της οικοδοµικής δραστηριότητας. Προς την ίδια κατεύθυνση λειτουργεί η µειωµένη τουριστική κίνηση το 2009 και οι προβλέψεις των ξενοδόχων για µικρή ανάκαµψη της κίνησης το 2010 που θα συνοδευθεί από χαµηλότερα έσοδα και συνακόλουθα από απώλειες θέσεων εργασίας. Αν

µάλιστα στις εκτιµήσεις αυτές προστεθεί και το υψηλό ποσοστό των µακροχρόνια ανέργων, που αναλογούν περίπου στο 50% του συνόλου των ανέργων, η εικόνα της αγοράς εργασίας γίνεται πιο δυσµενής. Δεδοµένου µάλιστα ότι η αγορά εργασίας υστερεί χρονικά από τις εξελίξεις στην πραγµατική οικονοµία, η ανοδική τάση της ανεργίας αναµένεται να διατηρηθεί και όταν η οικονοµία αρχίσει να ανακάµπτει. Χαρακτηριστική είναι η πρόβλεψη του υπουργείου Οικονοµικών για ποσοστό ανεργίας 10,3% το 2013. Το ελληνικό ποσοστό 10,2% του Δεκεµβρίου 2009 είναι το 4ο υψηλότερο στην Ευρωζώνη, µετά της Ισπανίας (19,5%), της Σλοβακίας (13,7%) και της Ιρλανδίας (13,8%). Χαρακτηριστικό της ακαµψίας της

Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΚΑΙ Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

3-AGORA ERG (2)

Κίνδυνος «άνεργης» ανάκαµψης

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΟΔΟΣ ΚΑΙ ΠΟΣΟΣΤΟ ΑΝΕΡΓΙΑΣ, % 13 10 7 4 1

��

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

-2

2001

��

A��, ��, �� µ�� % �� - �� , �� / ��% ��µ�� µ��

��

�� / µ��

�� / ��/ �� µ�� µ��

�� µ��

��. ��µ��

�� µ��

��

��. ��µ��

�� , ��µ��

2001

10,8

-0,3

4,6

3,6

2,4

4,5

4,7

5,3

3,5

2002

10,3

0,1

3,7

5,0

2,5

4,9

6,6

6,5

5,4

2003

9,7

1,3

3,2

3,1

2,2

2,6

5,6

5,8

5,1

2004

10,5

2,9

1,7

4,2

1,0

2,8

7,2

5,8

4,8

2005

9,9

1,3

2,3

3,0

1,3

3,9

4,4

5,6

4,9

2006

8,9

1,7

0,7

1,1

3,8

5,7

6,8

6,2

2007

8,3

1,3

2,7

3,5

1,6

4,3

5,2

6,1

5,4

2008

7,7

0,1

1,9

3,9

3,4

5,6

6,2

6,5

6,2

2009

9,4

-1,1

-0,1

2,5

3,4

3,5

5,0

2,8

5,7

2010*

9,9

-0,5

-0,1

0,9

-0,5

3,0

2011*

10,5

-0,2

1,7

0,9

0,3

…

��: ��, Eurostat, �� , *��µ��, �� . ��µ�� 2010 �� 2010

-0,9 …

2,7 …

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Οι εξελίξεις στην Ελλάδα δεν θα µπορούσαν παρά να συµβαδίζουν µε τις εξελίξεις στην Ευρώπη και τον κόσµο γενικά. Ο Διεθνής Οργανισµός Εργασίας αναφέρει ότι οι άνεργοι έφτασαν τα 212 εκατ. σε παγκόσµιο επίπεδο το 2009, καταγράφοντας άνοδο 34 εκατ. από το 2007. Για το 2010 ο οργανισµός προβλέπει άνοδο των ανέργων κατά 3 επιπλέον εκατ, που θα προέλθει κυρίως από τις ανεπτυγµένες χώρες. Όπως τονίζει ο επικεφαλής του, Juan Somavia, αυτό που προέχει πλέον είναι να αποφύγουµε την «άνεργη» ανάκαµψη, µε µέτρα πολιτικής που θα διατηρήσουν και θα αυξήσουν τις θέσεις εργασίας. Στην Ευρωζώνη το ποσοστό ανεργίας αυξήθηκε κατά 2 µονάδες στο 9,5% του εργατικού δυναµικού το 2009, το υψηλότερο επίπεδο από το 1998, και προβλέπεται περαιτέρω άνοδος τη διετία 2010-2011. Ο αριθµός των ανέργων τον Δεκέµβριο 2009 έφτασε τα 15,8 εκατ., καθώς στις τάξεις τους προστέθηκαν 2,8 εκατ. µέσα σε ένα χρόνο. Σε ολόκληρη την ΕΕ ο αριθµός των ανέργων αυξήθηκε κατά 4,6 εκατ. στα 23 εκατ. Στην αµερικανική οικονοµία η ανεργία αυξήθηκε στο 9% του εργατικού δυναµικού το 2009 κατά µέσο όρο και στο 10% το τελευταίο τρίµηνο του έτους. Προβλέπεται να διατηρηθεί στο 10% το 2010, αν και η αµερικανική οικονοµία ανακάµπτει (προς το παρόν) ταχύτερα από την Ευρωζώνη και στις αρχές του 2010 το ποσοστό ανεργίας υποχώρησε κάτω από το 10%. Όσον αφορά τις αµοιβές στην ελληνική αγορά εργασίας η ύφεση στην οικονοµία είχε ως συνέπεια τη µεγάλη επιβράδυνση του κόστους εργασίας. Οι µέσες ακαθάριστες (ονο-

Στον µη τραπεζικό ιδιωτικό τοµέα προβλέπεται να αυξηθούν 2,7% το 2010 µετά από άνοδο 2,8% το 2008. Μόνη θετική εξέλιξη η επιβράδυνση του ρυθµού ανόδου του κόστους εργασίας ανά µονάδα προϊόντος, που µπορεί να συµβάλλει στην ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών προϊόντων.

µαστικές) αποδοχές αυξήθηκαν 5% το 2009 και σύµφωνα µε τα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος προβλέπεται να µειωθούν, για πρώτη φορά την τελευταία 35ετία το 2010, κατά 0,9%, λόγω κυρίως της µείωσης των αµοιβών στον δηµόσιο τοµέα. Σε πραγµατικούς όρους αυτό µεταφράζεται σε µείωση 3,8%.

2002

ελληνικής αγοράς εργασίας και το γεγονός ότι η ύφεση στην Ελλάδα το 2009 ήταν ηπιότερη απ’ ότι σε άλλες χώρες της Ευρώπης (πχ. τη Γερµανία και την Ολλανδία) όµως το ποσοστό ανεργίας στη χώρα µας αυξήθηκε κατακόρυφα ενώ σε άλλες διατηρήθηκε σε χαµηλότερα επίπεδα (Γερµανία 8%, Ολλανδία 5%).

Οι Προβλέψεις & η Δυναµική της Οικονοµίας

ΤΙΜΕΣ

Πτήσεις στα χαµηλά

Η ύφεση στην οικονοµία περιορίζει τις πιέσεις στις τιµές. Από την άλλη πλευρά ανοδικά πιέζει η αύξηση της έµµεσης φορολογίας, η υποχώρηση του ευρώ και η άνοδος των τιµών των εµπορευµάτων και του πετρελαίου. Έτσι προβλέπεται για την Ελλάδα άνοδος του πληθωρισµού στο 3% µε 1,1% στην Ευρωζώνη. Από το Επιτελείο των ΤΑΣΕΩΝ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

τος χαµηλών έως ανύπαρκτων πληθωριστικών πιέσεων ήταν το 2009 για την παγκόσµια οικονοµία. Η διεθνής ύφεση, η υποχώρηση της ζήτησης τόσο από την πλευρά των καταναλωτών όσο και των επιχειρήσεων, οδήγησε σε συµπίεση των τιµών, µε αποτέλεσµα τόσο στην Ευρώπη όσο και την αµερικανική αγορά να καταγραφούν αρνητικοί ρυθµοί πληθωρισµού για αρκετό διάστηµα το 2009. Ωστόσο η τάση αποπληθωρισµού αντιστρέφεται σταδιακά, µε τον ρυθµό πληθωρισµού να επανέρχεται σε θετική περιοχή από τους τελευταίους µήνες του 2009. Στην Ευρωζώνη έκλεισε το έτος σε θετική περιοχή (0,9% το Δεκέµβριο) καταγράφοντας σηµαντική επιβράδυνση, µε τον µέσο όρο στο 0,3% από 3,3% το 2008. Θα πρέπει ωστόσο να αναφερθεί ότι ως ένα βαθµό η µείωση του ρυθµού οφείλεται στις πολύ χαµηλότερες τιµές του πετρελαίου

το 2009 µετά τη ραγδαία άνοδό τους το πρώτο επτάµηνο του 2008. Χωρίς το πετρέλαιο ο πληθωρισµός κινείται σε πολύ χαµηλά επίπεδα αλλά σε θετική περιοχή. Αυτά ισχύουν γενικά και για την αµερικανική οικονοµία. Η πορεία του πληθωρισµού σε περιβάλλον διεθνούς αναιµικής ανάκαµψης θα εξαρτηθεί και από την πορεία των τιµών των εµπορευµάτων το 2010. Οι τιµές του πετρελαίου και των µη ενεργειακών εµπορευµάτων µειώθηκαν κατά µέσο όρο 36% και 22% αντίστοιχα το 2009. Το Διεθνές Νοµισµατικό Ταµείο εκτιµά ότι η τιµή του πετρελαίου θα κινηθεί στα όρια των 70-80 δολ/βαρέλι το 2010 (σε µέσα επίπεδα αυτό ισοδυναµεί µε άνοδο 23%) ενώ για τα µη ενεργειακά εµπορεύµατα η άνοδος θα περιοριστεί στο 5%. Το τελευταίο υπό την αίρεση της συνέχισης τη δυναµικής ζήτησης από την Κίνα αλλά και τις άλλες αναδυόµενες οικονοµίες, δεδοµένου ότι η ανάκαµψη στις

ανεπτυγµένες οικονοµίες προβλέπεται σταδιακή και περιορισµένη. Στην Ελλάδα, ο πληθωρισµός περιορίστηκε στο 1,2% το 2009 από 4,2% το 2008. Ωστόσο, ο δοµικός πληθωρισµός -χωρίς την ενέργεια και τα µη επεξεργασµένα τρόφιµα- διαµορφώθηκε σε υψηλότερα επίπεδα στο 2,2%. Μάλιστα από τις αρχές του 2010 ο ρυθµός του πληθωρισµού ακολουθεί αυξητικές τάσεις, εξέλιξη που δύσκολα συµβιβάζεται µε το τωρινό υφεσιακό περιβάλλον. Ο περιορισµός της ζήτησης είχε ανάλογη επίπτωση και στις τιµές της βιοµηχανίας., Οι τιµές παραγωγού υποχώρησαν 5,9% το 2009 µετά από άνοδο 9,3% το 2008. Η υποχώρηση αυτή ωστόσο οφείλεται στην υποχώρηση των τιµών του πετρελαίου. Χωρίς τον ενεργειακό κλάδο οι τιµές αυξήθηκαν οριακά, κατά 0,1%. Ανάλογες ήταν οι εξελίξεις στις τιµές των προϊόντων που διατίθενται στην εγχώρια αγορά. Χωρίς την ενέργεια µειώθηκαν 0,1%, µε ορια-

ΥΦΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ

ΠΛΗΘΩΡΙΣΜΟ ΣΕ ΑΝΟΔΟ που θα συνεπαγόταν και υψηλότερα ονοµαστικά επιτόκια, θα άφηνε µεγαλύτερα περιθώρια στην οικονοµική πολιτική για την αντιµετώπιση κρίσεων όπως η πρόσφατη. Προβληµατισµοί όπως αυτοί πιθανόν να οδηγήσουν σε αναθεώρηση των στόχων των κεντρικών τραπεζών για τον

πληθωρισµό. Χαρακτηριστική η περίπτωση της Ιαπωνίας που κινδυνεύει να ξαναβυθιστεί στον αποπληθωρισµό, µε τις τιµές να υποχωρούν, ενώ η οικονοµία εµφανίζει ενδείξεις ανάκαµψης, εξέλιξη που εφόσον συνεχισθεί θα υπονοµεύσει την ίδια τη διαδικασία ανάκαµψης.

ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΤΙΜΩΝ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΩΝ, % 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 -10,0 -20,0 -30,0 -40,0

2006

2007

2008

2009

5- exel

2010

�� µ��µ��

��

�� (µ�� %) ��µ�� µ��

��- ��

��µ��**

��

��µ�� µ��µ��

2001

2,4

3,7

3,6

5,0

0,7

2,3

-4,8

2002

2,3

3,9

3,7

2,3

3,2

1,2

2,3

2,0

��, ��µ� �� 24,3

2,8

25,0

2003

1,9

3,4

3,2

2,4

2,7

-0,3

2,9

5,8

15,8

28,9

2004

2,2

3,0

3,3

3,5

6,0

5,0

3,9

15,3

30,7

37,8

2005

2,2

3,5

3,1

5,9

2,6

3,7

3,6

6,0

41,3

53,4

2006

2,2

3,3

2,7

7,3

6,2

4,8

5,6

23,2

20,5

64,3

2007

2,1

3,0

3,2

4,1

-0,3

3,1

6,3

17,1

10,6

71,1

2008

3,3

4,2

3,4

10,1

4,5

6,4

21,0

36,4

97,0

2009*

0,3

1,2

2,2

-5,9

0,9

0,8

2010*

1,1

3,0

2,5

...

2011*

1,5

1,9

...

-0,7 ...

-21,6

-36,3

61,8

5,3

23,1

76,0

0,7

1,0

76,6

* �� Eurostat, �� µ��µ�� µ��, �� o 2010 �� , 2011 �� µ�� * �� µ� ��µ�� µ�� - ��µ��

ΤΑΣΕΙΣ 2010

κή άνοδο 0,9% στα καταναλωτικά προϊόντα. Η περιορισµένη ζήτηση στην ελληνική οικονοµία το 2010, λόγω της περιοριστικής πολιτικής για τη µείωση των δηµοσίων ελλειµµάτων αναµένεται να περιορίσει τις δυνατότητες άσκησης τιµολογιακής πολιτικής από τις επιχειρήσεις και να ωθήσει προς επιβράδυνση του πληθωρισµού. Προς την ίδια κατεύθυνση λειτουργεί και η επιβράδυνση της ανόδου του κόστους εργασίας ανά µονάδα προϊόντος λόγω των περιορισµένων µισθολογικών αυξήσεων και του δραστικού περιορισµού των αµοιβών στον δηµόσιο τοµέα. Ανάλογη επίδραση ασκεί η µείωση της κερδοφορίας των επιχειρήσεων που οφείλεται στον περιορισµό της ζήτησης. Από την άλλη πλευρά, η αύξηση των συντελεστών ΦΠΑ και της έµµεσης φορολογίας γενικά σε εγχώριο επίπεδο και η υποχώρηση του ευρώ αλλά και η προβλεπόµενη άνοδος στις τιµές των εµπορευµάτων στο διεθνές, θα οδηγήσουν σε πετάχυνση του πληθωρισµού και µάλιστα σε περιβάλλον ύφεσης στην Ελλάδα. Η Τράπεζα της Ελλάδος προβλέπει ότι ο ρυθµός του πληθωρισµού θα αυξηθεί στο 3% το 2010. Με δεδοµένο ότι για την Ευρωζώνη προβλέπεται ρυθµός πληθωρισµού µόλις 1,1% το 2010 η Ελλάδα αναµένεται να ανοίξει την ψαλίδα τιµών που επηρεάζει δυσµενώς την ανταγωνιστικότητα των ελληνικών προϊόντων. Ανάλογη είναι και η εξέλιξη των τιµών των κατοικιών. Μετά από άνοδο 1,7 % το 2008, το 2009 µειώθηκαν 3,9%. Οι τιµές εµφανίζουν ενδείξεις σταθεροποίησης το τελευταίο διάστηµα, όµως µε τις επικρατούσες συνθήκες στην αγορά δεν θα πρέπει να αναµένεται σηµαντική µεταβολή το 2010. Όσον αφορά τέλος τη νοµισµατική πολιτική, αξίζει να αναφερθεί ο προβληµατισµός που επικρατεί στο Διεθνές Νοµισµατικό Ταµείο σχετικά µε τον ορισµό της σταθερότητας των τιµών που αποτελεί και τον βασικό στόχο των κεντρικών τραπεζών του πλανήτη. Ο ορισµός αυτός αναφέρεται σε ρυθµό πληθωρισµού 2%. Σύµφωνα όµως µε τον επικεφαλής οικονοµολόγο του Olivier Blanchard ένας υψηλότερος στόχος, π.χ. 4%,

Οι Προβλέψεις & η Δυναµική της Οικονοµίας

ΙΣΟΖΥΓΙΟ

Δανεική καθηµερινότητα

Το έλλειµµα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών υποχωρεί. Αυτό συµβαίνει όχι λόγω κάποιας αύξησης των ελληνικών εξαγωγών αλλά, κυρίως, λόγω της µείωσης των εισαγωγών που προήλθε από τη µείωση της ζήτησης σε µια οικονοµία σε ύφεση. Συγχρόνως, το δηµοσιονοµικό πρόβληµα της χώρας και τα υπέρογκα επιτόκια µε τα οποία επιβαρύνεται το ελληνικό δηµόσιο αναδεικνύουν τους κινδύνους που εγκυµονεί το υψηλό, και αυξανόµενο, εξωτερικό χρέος της χώρας. Από το Επιτελείο των ΤΑΣΕΩΝ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Η 30

ύφεση ανέκοψε τη συνεχή αυξητική τάση του ελλείµµατος των εξωτερικών συναλλαγών της χώρας. Και συγχρόνως ανέδειξε µε µεγαλύτερη ένταση την απειλή που αποτελεί για τη χώρα το υψηλό και αυξανόµενο εξωτερικό χρέος, το οποίο και το 2009 αυξήθηκε σηµαντικά. Ας πάρουµε όµως τα πράγµατα µε τη σειρά. Το έλλειµµα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών (το τελικό αποτέλεσµα των συναλλαγών µας µε το εξωτερικό σε εµπορεύµατα, υπηρεσίες και ροές εισοδηµάτων) αυξάνεται ραγδαία την τελευταία δεκαετία. Από 6,1% του ακαθ. εγχώριου προϊόντος της χώρας το 2000 έφτασε στο 14,6% του αεπ το 2008 για να µειωθεί λόγω της ύφεσης που περιόρισε στις ελληνικές εισαγωγές στο 11% το 2009. Συγχρόνως το ίδιο διάστηµα το εξωτερικό χρέος της χώρας (του δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα) αυξήθηκε αλµατωδώς, από 92% του ΑΕΠ της χώρας το 2002

σε 152% το 2008 και περαιτέρω σε 168% το 2009. Οι εξελίξεις αυτές οπωσδήποτε εγκυµονούν κινδύνους, ιδίως στην τωρινή συγκυρία, που οι αγορές επιβαρύνουν µε υψηλά ασφάλιστρα κινδύνου τη χώρα. Πολλοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι µια ταχύτατα αναπτυσσόµενη οικονοµία, όπως η ελληνική, αναγκαστικά θα παρουσιάζει υψηλό εξωτερικό έλλειµµα καθώς η εγχώρια αποταµίευση δεν επαρκεί για τη χρηµατοδότηση των αυξανόµενων επενδύσεων. Το επιχείρηµα αυτό βέβαια έχει βάση, αρκεί το έλλειµµα να χρηµατοδοτεί παραγωγικές επενδύσεις κάτι που για την Ελλάδα δεν συνέβη, όπως δείχνει η χαµηλή εξαγωγική επίδοση της. Συγχρόνως καταρρίπτεται η άποψη ότι η συµµετοχή στη ζώνη του ευρώ κάνει τη χρηµατοδότηση του ελλείµµατος απρόσκοπτη. Κι αυτό γιατί µια κρίση όπως η τωρινή ελληνική δηµοσιονοµική κρίση, που αύξησε το ασφάλιστρο κινδύνου για τη χώρα, αυξάνει το κόστος χρηµατοδότησής του σε δυσβάστακτο για τη

χώρα επίπεδο. Και από την πλευρά του εξωτερικού χρέους, που τροφοδοτείται και από τα ελλείµµατα των τρεχουσών συναλλαγών, αυξάνει το κόστος (και δυσχεραίνει τη δυνατότητα) εξυπηρέτησής του. Οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν είναι προφανείς. Αλλά και όταν οι κίνδυνοι αυτοί είναι περιορισµένοι δεν παύει να αποτελεί πηγή αφαίµαξης εισοδήµατος προς το εξωτερικό. Μάλιστα η ύφεση στην παγκόσµια οικονοµία έδειξε ότι οι βασικές πηγές χρηµατοδότησης του εµπορικού ελλείµµατος, ο τουρισµός και η ναυτιλία, είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι. Όσον αφορά το υψηλό δηµόσιο χρέος της χώρας, το γεγονός ότι αυξανόµενο τµήµα του διακρατείται από κατοίκους του εξωτερικού σηµαίνει ότι οι εκροές εισοδήµατος για πληρωµές τόκων θα αυξάνονται µεσοπρόθεσµα, ιδίως στο περιβάλλον αυξανόµενων για την Ελλάδα ασφαλίστρων κινδύνου. Θα αυξάνεται έτσι το έλλειµµα του ισοζυγίου εισοδηµάτων σε ένα φαύλο κύκλο ελλειµµάτων - χρέους.

ΣΤΑ ΥΨΗ ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΧΡΕΟΣ

ΕΛΛΕΙΜΜΑ % αεπ

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

18 15 12 9 6 3 0 2003

�µ��

��

�� (��. ��) �µ�� (�� µ� �� ) ��

��

��µ�

��µ��,

��,

��µ��,

�� µ��µ��-

��µ�

��, ��µ�

��

�µ�� **

��µµ� ��

��. ��

% ��

�� % ��

2001

9,9

28,5

-18,6

-3,0

9,2

-2,0

6,3

5,9

1,8

-8,2

-5,6

2002

9,3

28,5

-19,2

-3,5

10,8

-2,1

5,5

0,1

-8,6

-5,5

91,8

2003

9,6

28,3

-18,7

-4,0

11,5

-3,8

3,8

1,2

0,6

-11,0

-6,4

93,9

…

2004

9,8

30,9

-21,1

-4,5

15,5

-4,4

3,6

2,5

1,7

-10,7

-5,8

100,1

2005

10,3

30,5

-20,2

-6,6

15,4

-5,7

3,1

2,0

0,5

-14,7

-7,5

114,1

2006

11,6

34,7

-23,1

-8,8

15,3

-7,1

3,4

3,0

4,3

-23,7

-11,2

120,2

2007

12,1

38,9

-26,8

-9,2

16,6

-9,3

1,6

4,3

1,5

-32,4

-14,4

136,3

2008

14,0

41,2

-27,2

-12,2

17,2

-10,6

2,8

4,1

3,1

2009

11,5

31,3

-19,8

-7,6

12,6

-9,8

1,3

2,0

2,4

2010* * �� % �� 2011 �� ** �� 2002

-34,8 -26,7

-14,6

151,6

-11,1

167,9

-8,0

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Το 2009 το έλλειµµα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών υποχώρησε κατά 23% στα 26,7 δισ. ευρώ. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται κυρίως στη µείωση του ελλείµµατος του εµπορικού ισοζυγίου στο 13% του ΑΕΠ της χώρας από 18% το 2008, καθώς η ύφεση στην οικονοµία περιόρισε δραστικά τη ζήτηση για εισαγωγές που µειώθηκαν κατά 24% αν εξαιρέσουµε τα καύσιµα. Αντίστοιχα, η ύφεση στις µεγάλες οικονοµίες -πελάτες για τα ελληνικά προϊόντα περιόρισε τις ελληνικές εξαγωγές. Επίσης η δυσµενής εικόνα στις οικονοµίες των βαλκανικών και των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, όπου κατευθύνεται σηµαντικό µέρος των ελληνικών εξαγωγών συνέβαλλε στην κατά 18% µείωσή τους το 2009. Η σταδιακή βελτίωση της διεθνούς οικονοµίας αλλά και του σκηνικού στις χώρες της ΝΑ Ευρώπης και τα Βαλκάνια, καθώς αυτές ανταπεξήλθαν στην ύφεση καλύτερα από τις προβλέψεις, µπορεί να αποτελέσει ενισχυτικό παράγοντα για τις ελληνικές εξαγωγές το 2010. Όσον αφορά το ισοζύγιο των υπηρεσιών, το πλεόνασµά του υποχώρησε κατά 27% το 2009, αποτέλεσµα της µείωσης των τουριστικών και των εισπράξεων από τη ναυτιλία. Η ύφεση στις χώρες προέλευσης τουριστών, τις ευρωπαϊκές, τη Ρωσία, τις χώρες της ΝΑ Ευρώπης αλλά και την αµερικανική αγορά, όπως και ο ανταγωνισµός φθηνότερων αναδυόµενων προορισµών είχε ως αποτέλεσµα τη µείωση των αφίξεων και των διανυκτερεύσεων αλλοδαπών (-10% το 2009) µε αποτέλεσµα τη µείωση των τουριστικών εισπράξεων. Η εικόνα για το 2010 δεν διαγράφεται ευοίωνη, καθώς ο ελληνικός τουριστικός τοµέας αντιµετωπίζει προβλήµατα ανταγωνιστικότητας σε επίπεδο τιµών και υποδοµών, και οι εκτιµήσεις του κλάδου µιλούν για οριακή άνοδο των αφίξεων το 2010, µε µειωµένα έσοδα όµως λόγω χαµηλότερων τιµών και µικρότερης διάρκειας παραµονής. Όσο αφορά τον άλλο µεγάλο αιµοδότη του ελληνικού ισοζυγίου, τη ναυτιλία, η πτώση των ναύλων το 2009 και της ζήτησης µεταφο-

καµψη των ναυτιλιακών εισπράξεων το 2010. Αναφορικά µε τις ξένες επενδύσεις στην Ελλάδα, αν και περιορίστηκαν, το ισοζύγιο παρέµεινε θετικό το 2009. Ο κύριος όγκος των εισροών αφορά στην αύξηση της συµµετοχής των ξένων επενδυτών (Γάλλων και της Deutsche Telekom) στο µετοχικό κεφάλαιο της Εµπορικής Τράπεζας και του ΟΤΕ αντίστοιχα, και όχι σε νέες παραγωγικές επενδύσεις.

ρικών υπηρεσιών λόγω της διεθνούς ύφεσης είχε ως αποτέλεσµα τη µείωση των εισπράξεων από αυτή την πηγή κατά 29%. Η αναιµική ανάκαµψη της παγκόσµιας οικονοµίας και η υπερπροσφορά πλοίων (λόγω παραδόσεων παραγγελιών που είχαν τοποθετηθεί πριν από την ύφεση) δεν αναµένεται να οδηγήσει στην επαναφορά των ναύλων στα προ της ύφεσης 2008-2009 επίπεδα, και σε σηµαντική ανά-

2002

Στο 11% του αεπ το εξωτερικό έλλειµµα

Οι Προβλέψεις & η Δυναµική της Οικονοµίας

ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΑ

Σε κατάσταση συναγερµού

Οι κερδοσκοπικές επιθέσεις στα ελληνικά οµόλογα ανέδειξαν την επείγουσα ανάγκη µείωσης των δηµοσίων ελλειµµάτων και οργάνωσης του δηµόσιου τοµέα σε άλλη βάση, που θα έχει ως γνώµονα την αποτελεσµατικότητα και τη συνετή διαχείριση του χρήµατος του Έλληνα φορολογούµενου. Τώρα συζητείται σε διεθνές επίπεδο ο περιορισµός των παραγώγων CDS στους κρατικούς τίτλους γιατί µπορεί να αποσταθεροποιήσουν µια χώρα. Τελικά αν η Ελλάδα, έστω και υπό πίεση, αλλάξει, θα έχει βγει κάτι καλό από την όλη υπόθεση. Από το Επιτελείο των ΤΑΣΕΩΝ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

δηµοσιονοµικός εκτροχιασµός της Ελλάδας το 2009 ήταν η αφορµή για την ελληνική δηµοσιονοµική κρίση, τις κερδοσκοπικές επιθέσεις που δέχθηκαν και δέχονται τα ελληνικά κρατικά οµόλογα και το δυσβάσταχτο κόστος δανεισµού µε το οποίο επιβαρύνεται το ελληνικό δηµόσιο που θέτει σε αµφιβολία τις δυνατότητες βιώσιµης αναχρηµατοδότησης του δηµόσιου χρέους. Αυτή ήταν η αφορµή γιατί οι αιτίες βρίσκονται σε βάθος χρόνου και κυρίως στη συστηµατική «απόκρυψη» δαπανών και ελλειµµάτων που είχαν ως συνέπεια επί σειρά ετών το δηµόσιο χρέος να αυξάνεται περισσότερο από το έλλειµµα της ετήσιας διαχείρισης,

καθώς κρυφά χρέη προστίθεντο κάθε χρόνο. Η αρχή της τωρινής κρίσης ξεκίνησε το 2008, όταν οι δηµόσιες δαπάνες το έτος αυτό αυξήθηκαν κατά τέσσερις ποσοστιαίες µονάδες του ΑΕΠ, από 44,4% το 2007 σε 48,4% το 2008. Και αυτό πριν ενσκήψει η διεθνής οικονοµική κρίση, στην οποία θα µπορούσε ως ένα βαθµό να αποδοθεί η ανάγκη αύξησης των δηµοσίων δαπανών για να στηριχθεί η οικονοµική δραστηριότητα. Στη συνέχεια, οι εξελίξεις θα µπορούσαν να περιγραφούν ως το σκηνικό µιας προαναγγελθείσας κρίσης. Η ύφεση στην οικονοµία το 2009 επηρέασε την εκτέλεση του προϋπολογισµού, µε υστέρηση των φορολογικών εσόδων, τόσο από άµεσους φόρους αλλά και, κυρίως, από έµµεσους. Η επίπτωση από

τη µείωση της οικονοµικής δραστηριότητας ήταν ιδιαίτερα έντονη στα έσοδα από τον ΦΠΑ που το 2009 µειώθηκαν κατά 1,8 δισ. ευρώ. Από την πλευρά των δαπανών, την εικόνα της ανορθολογικής διαχείρισης του δηµοσίου χρήµατος, χρόνιο χαρακτηριστικό του ελληνικού δηµόσιου τοµέα, επιβάρυναν οι ανάγκες στήριξης µιας οικονοµίας σε ύφεση. Οι δαπάνες στήριξης της οικονοµίας υπολογίζονται σε 1,5 δισ. ευρώ. Το έλλειµµα της γενικής κυβέρνησης µετά από αλλεπάλληλες αναθεωρήσεις οριστικοποιήθηκε τελικά στο 12,7% του ΑΕΠ της χώρας το 2009 από 7,7% το 2008. Οι βασικοί λόγοι αυτής της επιδείνωσης είναι εκτός από την ύφεση, η χαλάρωση των µηχανισµών είσπραξης εσόδων και ελέγχου των δαπανών

ΣΕ «ΕΠΙΤΗΡΗΣΗ» ΓΙΑ ΝΑ ΒΑΛΟΥΜΕ ΤΑΞΗ χώρα χρειάζεται τη στήριξη της ΕΕ., το διακύβευµα πλέον είναι κατά πολύ µεγαλύτερο από το ελληνικό πρόβληµα, καθώς αναδεικνύει τις αδυναµίες µιας νοµισµατικής ένωσης, της Ευρωζώνης, που δεν συνοδεύεται από οικονοµική διακυβέρνηση και ίσως και πολιτική. Με την εποπτεία της ΕΕ. ίσως η Ελλάδα πάψει να είναι ο αδύναµος κρίκος της Ευρωζώνης. Η προσπάθεια που απαιτείται είναι Ηράκλεια, αρκεί να αναφερθεί ότι οι επιτελείς του ΔΝΤ τονίζουν ότι

θα απαιτηθεί προσπάθεια τουλάχιστον 10 ετών για να µειωθεί το δηµόσιο χρέος που σήµερα αναλογεί στο 120% του ΑΕΠ της χώρας. Επόµενος τοµέας-πρόκληση η αναµόρφωση του ασφαλιστικού, που µε τις αυξανόµενες δαπάνες λόγω της γήρανσης του πληθυσµού, απειλεί µεσοπρόθεσµα τη βιωσιµότητα των δηµόσιων οικονοµικών. Αλλά και σε αυτό το κράτος έχει τις ευθύνες του. Οι οφειλές του στα ασφαλιστικά ταµεία προσεγγίζουν τα 9 δισ. ευρώ.

7-dimosion (2)

��µ��

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

140 120 100 80 60 40 20 0 -20

2003

ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΡΕΟΣ ΚΑΙ ΕΛΛΕΙΜΜΑ % ΑΕΠ

2002

��µ�� µµ�

��

��µµ� �� % �� % �� % ��

��µ�� % ��

�� µ�� % ��

��, ��. ��

��, % ��

�� µ�� % �� 19,15

2002

40,3

45,0

-4,8

101,45

5,83

20,86

13,32

2003

39,0

44,6

-5,6

97,27

5,46

21,62

12,54

18,00

2004

38,0

45,3

-7,3

98,57

5,09

20,36

10,96

16,05 16,14

2005

38,6

43,8

-5,2

100,03

5,00

21,75

11,13

2006

39,5

42,9

-2,9

97,13

4,56

16,95

8,06

12,61

2007

39,9

44,4

-3,7

95,57

4,33

23,54

10,40

14,72

2008

40,6

48,3

-7,7

99,19

4,60

26,25

10,98

15,66

2009

39,3

52,0

-12,7

113,39

5,00

29,14

12,13

17,27

2010*

42,4

51,1

-8,7

120,38

5,20

19,51

7,99

13,29

2011*

44,0

49,6

-5,6

120,60

5,40

…

* �� µ�� 2010, ��µµ� �� 2010 �� 2011: �� µ�� 2010 (�) ��µµ� ��

ΤΑΣΕΙΣ 2010

σε έτος εκλογών αλλά, και πολύ σηµαντικό, η χρόνια αναποτελεσµατική οργάνωση του ελληνικού κρατικού µηχανισµού, που συνεπάγεται δαπάνες που επιβαρύνουν δυσβάστακτα την οικονοµία, υποθηκεύοντας το µέλλον των επόµενων γενεών. Χαρακτηριστικό της σπάταλης και ανορθολογικής διαχείρισης είναι τα διαφόρων ειδών επιδόµατα στους δηµοσίους υπαλλήλους, η πλειονότητα των οποίων δεν φορολογείτο ή φορολογείτο αυτοτελώς, οι αµφιβόλου χρησιµότητας οργανισµοί και επιτροπές, οι αµφιβόλου αποτελεσµατικότητας επιχορηγήσεις σε ιδρύµατα κ.α. Η κυβέρνηση στοχεύει στη µείωση του δηµόσιου ελλείµµατος στο 8,7% του ΑΕΠ της χώρας το 2010 και µε συνεχή µείωση τα επόµενα χρόνια να υποχωρήσει κάτω από το 3% του ΑΕΠ το 2012. Το εγχείρηµα είναι ιδιαίτερα δύσκολο, καθώς υπάρχει κίνδυνος η ασφυκτικά περιοριστική πολιτική να πιέσει την οικονοµική δραστηριότητα, µε αποτέλεσµα µειωµένα φορολογικά έσοδα, που θα καθιστούν αδύνατη τη µείωση του ελλείµµατος. Όµως η πολιτική αυτή είναι πλέον µονόδροµος. Από αυτή τη άποψη η ασφυκτική επιτήρηση στην οποία έχει τεθεί η χώρα από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νοµισµατικό Ταµείο, ίσως αποτελέσει τη µεγάλη ευκαιρία για την Ελλάδα να βάλει τάξη στα του οίκου της. Η δραστική περικοπή των επιδοµάτων στον δηµόσιο τοµέα, η κατάργηση οργανισµών, η επαναξιολόγηση όλων των δαπανών, θα περιορίσει τον δηµόσιο τοµέα, ο οποίος είναι δυσβάστακτα ακριβός για τον Έλληνα φορολογούµενο. Μόνον έτσι θα αποκατασταθεί η εµπιστοσύνη των αγορών στην Ελλάδα και θα µειωθεί το επιτόκιο µε το οποίο δανείζεται το ελληνικό δηµόσιο. Γιατί µπορεί η κρίση στα ελληνικά οµόλογα, και οι επιθέσεις που δέχονται οι οποίες εκτοξεύουν στα ύψη το ασφάλιστρο κινδύνου, να έχει ως ένα βαθµό τη βάση της σε κερδοσκοπία, όµως οι αγορές κινούνται πάντα προς την κατεύθυνση των θεµελιωδών οικονοµικών δεδοµένων. Και τα ελληνικά δεδοµένα έχουν πρόβληµα. Η

Οι Προβλέψεις & η Δυναµική της Οικονοµίας

Α Γ Ο ΡΑ Χ Ρ Η Μ ΑΤ Ο Σ

Η τρίλιζα της ανάπτυξης

Ύφεση στην οικονοµία, αύξηση των µη εξυπηρετούµενων δανείων, αύξηση των προβλέψεων, χαµηλή ζήτηση δανείων, ρυθµίσεις για οφειλές επιχειρήσεων που θα επηρεάσουν τη ρευστότητα τους, αύξηση των απαιτήσεων κεφαλαιακής επάρκειας. Όλα αυτά συνθέτουν ένα περιβάλλον µεγάλων προκλήσεων για τις ελληνικές τράπεζες, που παραµένουν µεν ισχυρές, όµως αντιµετωπίζουν συνεχιζόµενες πιέσεις στην κερδοφορία τους και επιβαρύνονται µε αυξηµένο κόστος άντλησης κεφαλαίων λόγω της οριακής κατάστασης των δηµοσίων οικονοµικών και της υποβάθµισης της πιστοληπτικής αξιολόγησης της χώρας. Από το Επιτελείο των ΤΑΣΕΩΝ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ε περιβάλλον αργής και έως ένα βαθµό αβέβαιης ανάκαµψης της παγκόσµιας οικονοµίας, και ενώ οι συνθήκες στις χρηµαταγορές βελτιώνονται, το βασικό χαρακτηριστικό είναι η στενότητα χρηµατοδότησης της πραγµατικής οικονοµίας. Οι αυστηρότερες απαιτήσεις κεφαλαιακής επάρκειας µε τις οποίες πλέον βρίσκονται αντιµέτωπες οι τράπεζες στο πλαίσιο των νέων ρυθµίσεων που προωθούνται από την Επιτροπή της Βασιλείας και η συνακόλουθη ανάγκη των τραπεζών να ενισχύσουν τους ισολογισµούς τους, τις κάνει διστακτικές στη χορήγηση νέων δανείων. Είναι χαρακτηριστικό ότι και από τις δυο πλευρές του Ατλαντικού, οι κεντρικοί τραπεζίτες καλούν τις τράπεζες να

«επιστρέψουν» την ενίσχυση που δέχτηκαν από τις κυβερνήσεις και τις κεντρικές τράπεζες (µε τη µορφή κεφαλαιακής ενίσχυσης και παροχής ρευστότητας) στην πραγµατική οικονοµία µε νέες χορηγήσεις. Στην αµερικανική οικονοµίας οι χορηγήσεις δανείων, ιδίως προς τα νοικοκυριά, υποχωρούν και ο πρόεδρος Οµπάµα επιβάλλει έκτακτη φορολόγηση στις µεγάλες τράπεζες, αυτές µε υψηλή µόχλευση ώστε να µην επιβαρυνθεί ο Αµερικανός φορολογούµενος µε το κόστος διάσωσης των τραπεζών στη διάρκεια της κρίσης. Όπως αναφέρει, τα υψηλά κέρδη που καταγράφουν πρόσφατα οι τράπεζες, καθώς η εικόνα στις χρηµαταγορές βελτιώνεται, και τα οποία προέρχονται από άλλες δραστηριότητες πλην της παραδοσιακής τραπεζικής,

δείχνουν ότι η ανάγκη αλλαγών έχει έρθει. Στόχος των ρυθµίσεων που προωθεί είναι ο περιορισµός του ηθικού κινδύνου, της ανταµοιβής µιας επικίνδυνης συµπεριφοράς. Μεταξύ των ρυθµίσεων που προωθούνται είναι η απαγόρευση λειτουργίας από τις τράπεζες private equity και hedge funds αλλά και trading µε κεφάλαια της τράπεζας και όχι των πελατών. Οι ρυθµίσεις αυτές έχουν απώτερο στόχο τον περιορισµό του µεγέθους τους, ώστε να µην υπάρχουν περιπτώσεις τραπεζών, οι οποίες µε τη δραστηριότητά τους να µπορούν να θέσουν σε κίνδυνο το σύστηµα (too big to fail). Ανάλογες είναι και οι εξελίξεις στην Ευρώπη. Η Επιτροπή της Βασιλείας προτείνει αυστηρότερο προσδιορισµό των ιδίων κεφαλαίων, µε έµφαση στο µετοχικό

ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΣΤΙΣ ΧΡΗΜΑΤΑΓΟΡΕΣ, ΧΑΜΗΛΟ ΤΟ ΒΑΡΟΜΕΤΡΙΚΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ κεφάλαιο περιορίζοντας τα υβριδικά, αυστηρότερη κάλυψη των κινδύνων, περιορισµό της προκυκλικότητας των ρυθµίσεων ώστε να µην επιτείνουν την ύφεση στην οικονοµία, ενώ θα λαµβάνεται υπόψη ο συντελεστής µόχλευσης στη µέτρηση του κινδύνου της τράπεζας.

ριβάλλον αβέβαιης ακόµα ανάκαµψης και µέχρι πρότινος ύφεσης στην Ευρώπη, η ζήτηση δανείων είναι εξαιρετικά περιορισµένη.

από έναν ακόµη επιβαρυντικό παράγοντα. Τη δηµοσιονοµική κρίση, την κρίση εµπιστοσύνης στα ελληνικά οµόλογα, τις κερδοσκοπικές επιθέσεις που δέχθηκαν και που εκτόξευσαν στα ύψη το κόστος του δανεισµού του ελληνικού δηµοσίου. Στο περιβάλλον αυτό οι ελληνικές τράπεζες αντιµετωπίζουν δυσκολίες στην άντληση κεφαλαίων από τις

Στην Ελλάδα οι δυσκολίες τώρα αρχίζουν Η εικόνα στην Ελλάδα δεν θα µπορούσε να είναι διαφορετική, όµως χαρακτηρίζεται

Απαιτητικοί καιροί για τους τραπεζίτες ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΔΑΝΕΙΩΝ ΤΟΥ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΖΩΝΗ

7- nomismatika 25 20 15

��

10 5 0

�

� � � � �

�

� �

�

� � � � �

�

� �

� -5

2009

2008

�� µ�� %, ��

2005

2006

2007

2008

2009

�� M3 ��

7,3

9,9

11,4

7,6

-0,2

��

8,1

13,0

14,5

9,5

-2,2

1,6

1,3

��

9,3

8,2

6,1

��µ�� & ��

21,2

21,1

21,5

15,9

4,2

��µ�� (�� µ��

14,

17,2

20,6

18,7

5,1

��

9,4

13,5

18,1

16,4

4,2 -3,5

��µ�� µ��

0,5

9,8

11,2

15,8

��µ�� µ��

6,0

12,2

17,8

19,5

4,2

�� (��µ�� µ�� )

31,0

25,7

22,4

12,8

3,1

��

33,0

26,3

21,9

11,5

3,7

��

28,7

23,9

22,4

�� & ��

22,1

10,5

13,8

15,2

4,6

�� . ��, ��µ��µ�� 1 �� 1 ��. �� (µ.�.)

5,1

5,8

6,6

6,8

4,6

3,9

4,6

5,6

6,1

3,7

3,6

4,1

4,5

4,8

5,2

3,4

3,9

4,3

4,2

3,8

��

�� 10�� µ�� (µ�� ) ''

��

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Στο περιβάλλον αυτό, οι τράπεζες από τη µια πλευρά βρίσκονται αντιµέτωπες µε την ανάγκη ενίσχυσης των ιδίων κεφαλαίων τους και τις επιταγές για αυστηρότερη αξιολόγηση των κινδύνων που αναλαµβάνουν µε τις χορηγήσεις τους και από την άλλη πλευρά µε την έκκληση του Ευρωπαίου κεντρικού τραπεζίτη να ενισχύσουν τη χρηµατοδότηση της πραγµατικής οικονοµίας. Χαρακτηριστική είναι η δήλωση του Ζαν Κλοντ Τρισέ, σε πρόσφατη οµιλία του, ότι η κεντρική τράπεζα και οι κυβερνήσεις στήριξαν τις τράπεζες, όχι για τις ίδιες, αλλά για να ενισχύσουν τον διαµεσολαβητικό τους ρόλο στην οικονοµία. Στις τωρινές συνθήκες πάντως η αύξηση των χορηγήσεών τους, σε φάση αβέβαιης ανάκαµψης, µε τα µη εξυπηρετούµενα δάνεια να αυξάνονται και ενόψει και του αυστηρότερου εποπτικού πλαισίου είναι ιδιαιτέρως δύσκολη. Οι χορηγήσεις δανείων στην Ευρωζώνη υποχωρούν, µε τον αρνητικό ρυθµό να διατηρείται το 2ο εξάµηνο του 2009 και στις αρχές του 2010. Πιο έντονη είναι η µείωση της χρηµατοδότησης των επιχειρήσεων (2,7%) σε ετήσια βάση τον Ιανουάριο του 2010 ενώ στα νοικοκυριά καταγράφεται οριακή άνοδος που προέρχεται από τα στεγαστικά δάνεια. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι στην Ευρώπη οι επιχειρήσεις βασίζονται κυρίως για τη χρηµατοδότη τους στις τράπεζες, σε αντίθεση µε τις ΗΠΑ, όπου ο ρόλος των χρηµαταγορών είναι µεγαλύτερος, ώστε η επιφυλακτικότητα των ευρωπαϊκών τραπεζών να έχει µεγαλύτερη επίπτωση στην οικονοµική δραστηριότητα, ιδίως όσον αφορά στις µικροµεσαίες επιχειρήσεις. Αυτά ισχύουν βέβαια από την πλευρά της προσφοράς. Σε πε-

Α Γ Ο ΡΑ Χ Ρ Η Μ ΑΤ Ο Σ διεθνείς χρηµαταγορές και επιβαρύνονται µε υψηλά επιτόκια δανεισµού, ενώ παρότι δεν είχαν έκθεση στη χρηµατοπιστωτική κρίση, παρά µόνο δευτερογενώς λόγω της ύφεσης που ακολούθησε, αντιµετωπίζουν το ενδεχόµενο υποβάθµισης της πιστοληπτικής τους ικανότητας από τους διεθνείς οίκους αξιολόγησης λόγω του κινδύνου χώρας. Και αυτός περιγράφεται από την οριακή δηµοσιονοµική κατάσταση αλλά και την ύφεση ( προβλέπεται αρνητικός ρυθµός ανάπτυξης 2%-3% το 2010) που οδηγεί σε άνοδο των µη εξυπηρετούµενων δανείων. Ενώ στις περισσότερες οικονοµίες του εξωτερικού οι πτωτικές τάσεις στην οικονοµία ανακόπηκαν στη διάρκεια του 2009, και όσο και αν η εικόνα είναι ακόµα αβέβαιη, στην Ελλάδα η εικόνα της οικονο-

βάζουν το ποσοστό στο 10% το 2010. Πολύ µεγαλύτερες είναι οι καθυστερήσεις στα καταναλωτικά δάνεια στο 12% των συνολικών το 2009 ενώ αυξητική είναι η τάση και στα σχετικά «ασφαλή» δάνεια, τα στεγαστικά στα οποία το ποσοστό των µη εξυπηρετούµενων δανείων αυξήθηκε στο 6,9% από 5,7% το 2008. Σηµαντική είναι και η αύξηση των µη εξυπηρετούµενων επιχειρηµατικών δανείων, από 4,3% των συνολικών το 2008 σε 6,4% το 3ο τρίµηνο το 2009. Μάλιστα το ποσοστό τους διατηρήθηκε στο επίπεδο αυτό λόγω της σηµαντικής αναχρηµατοδότησης δανείων από τις τράπεζες στην προσπάθεια να στηρίξουν τους πελάτες τους, που σύµφωνα µε εκτιµήσεις έφτασε τα 2,5 δις ευρώ το 2009. Οι εξελίξεις αυτές είχαν ως αποτέλεσµα την

οι τράπεζες από τη µια πλευρά βρίσκονται αντιµέτωπες µε την ανάγκη ενίσχυσης των ιδίων κεφαλαίων τους και τις επιταγές για αυστηρότερη αξιολόγηση των κινδύνων που αναλαµβάνουν µε τις χορηγήσεις τους και από την άλλη πλευρά µε την έκκληση του Ευρωπαίου κεντρικού τραπεζίτη να ενισχύσουν τη χρηµατοδότηση της οοκονοµίας.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

  

µίας επιδεινώνεται, κάτω από το βάρος της έκρυθµης κατάστασης των δηµοσίων οικονοµικών, της συνεχιζόµενης υποχώρησης της ανταγωνιστικότητας, του κλίµατος αβεβαιότητας και των διαρθρωτικών αδυναµιών που παραµένουν. Έτσι το µακροοικονοµικό περιβάλλον είναι δυσµενές για τις τράπεζες οι οποίες αναγκαστικά οδηγούνται σε αυξήσεις επιτοκίων καταθέσεων και χορηγήσεων, λόγω της στενότητας ρευστότητας και του υψηλού κόστους άντλησης κεφαλαίων που αντιµετωπίζουν στις χρηµαταγορές λόγω των δηµοσιονοµικών προβληµάτων που αναφέρθηκαν. Τα µη εξυπηρετούµενα δάνεια αυξήθηκαν από 5% των συνολικών το 2008 σε 7,2% το 3ο τρίµηνο του 2009 και οι εκτιµήσεις ανε-

πολύ σηµαντική µείωση της κερδοφορίας των τραπεζών λόγω των αυξηµένων προβλέψεων. Τα βασικά χαρακτηριστικά της εικόνας των τραπεζών, εκτός της µειωµένης κερδοφορίας είναι ενίσχυση του πιστωτικού κινδύνου και του κινδύνου αγοράς και, στα θετικά, η ενίσχυση των δεικτών κεφαλαιακής επάρκειας. Ο δείκτης κεφαλαιακής επάρκειας αυξήθηκε από 10,7% το 2008 σε 13,2% το 2009 και των βασικών κεφαλαίων από 8,7% σε 11,7%. Οι τράπεζες έκαναν χρήση µόνο του 40% περίπου του πακέτου ενίσχυσης της ρευστότητάς τους του 2008, καθώς είχαν ισχυρή κεφαλαιακή βάση. Πρόσθετος όµως επιβαρυντικός παράγοντας το 2010 αναµένεται να αποτελέσει η επιστροφή των φθηνών κεφα-

λαίων που άντλησαν από την ΕΚΤ (τα οποία αποτέλεσαν σηµαντική πηγή κερδοφορίας καθώς τοποθετήθηκαν σε υψηλής απόδοσης κρατικά οµόλογα) αλλά και οι επιπτώσεις του πρόσφατου νόµου για τις ρυθµίσεις ληξιπρόθεσµων και ενήµερων οφειλών. Σύµφωνα µε τραπεζικούς παράγοντες, οι ρυθµίσεις αυτές θα περιορίσουν τη ρευστότητα των τραπεζών σε µια ιδιαίτερα δύσκολη συγκυρία και θα οδηγήσουν σε υψηλότερα επιτόκια για τους δανειολήπτες και αυστηρότερους όρους χορήγησης δανείων. Από την άλλη πλευρά η κρίση στα ελληνικά κρατικά οµόλογα µπορεί να αποτελέσει πηγή ζηµιών για τις τράπεζες που θα διακρατούν, µε την επανατιµολόγησή τους να µεταφράζεται σε σηµαντικές απώλειες. Η Τράπεζα της Ελλάδος προτρέπει τις τράπεζες να αυξήσουν τις προβλέψεις τους για τον πιστωτικό κίνδυνο. Οι χορηγήσεις των τραπεζών επιβραδύνουν κάθετα και υπάρχουν εκτιµήσεις για καθαρή µείωση του υπολοίπου των δανείων το 2010. Η άνοδος της χρηµατοδότησης των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών υποχώρησε από 15,9% το 2008 σε µόλις 4,2% το 2009 και περαιτέρω υποχώρηση στο 3,8% καταγράφηκε τον Ιανουάριο 2010. Τα αντίστοιχα µεγέθη για επιχειρήσεις είναι 18,1%, 5,1% και 4,5%. Κάθετη είναι η υποχώρηση της χρηµατοδότησης της βιοµηχανίας: µετά από άνοδο 15,8% το 2008 η ροή δανείων υποχώρησε στο -3,5% το 2009 και στο -2,9% τον Ιανουάριο 2010. Μεγάλη είναι η επιβράδυνση και στο εµπόριο µε ανοδικές τάσεις µόνο στον κλάδο ενέργειας και µεταφορών εκτός ναυτιλίας. Ανάλογες είναι οι εξελίξεις και στα δάνεια προς τα νοικοκυριά όπου ο ρυθµός ανόδου των δανείων βρίσκεται πλέον κάτω από το 3%. Παρά τις δυσκολίες του µακροοικονοµικού περιβάλλοντος το επιτοκιακό περιθώριο των ελληνικών τραπεζών παραµένει υψηλότερο από τον µέσο όρο της Ευρωζώνης. Το επιτοκιακό περιθώριο των ελληνικών τραπεζών από 3,45 τον Δεκέµβριο 2008 υποχώρησε σε 3,7 τον Ιανουάριο 2010 έναντι 2,6 και 2,3 αντίστοιχα στην Ευρωζώνη.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

AllmediaCreative ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΣ - ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΝΤΥΠΗΣ & ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

 Σχεδιασµός και παραγωγή κάθε είδους εντύπου.  ∆ηµιουργία καταχωρίσεων για έντυπα και internet.  ∆ηµιουργία banner και pop-up windows.  Παραγωγή πολυσέλιδων εντύπων και business cards.  Μελέτη και σχεδιασµός εταιρικής ταυτότητας /εφαρµογές, σχεδιασµός και κατασκευή συσκευασίας, σχεδιασµός και παραγωγή εταιρικού περιοδικού - newsletter.  Σχεδιασµός και παραγωγή Εταιρικού Απολογισµού - Μετατροπή σε ηλεκτρονική έκδοση.

Για περισσότερες πληροφορίες: τηλ. 210 6401850, e-mail: creative@allmedia.gr

Posidonia 2010 7-11 June 2010 Hellenikon Exhibition Centre, Athens, Greece

Your opportunity The biggest gathering in the shipping calendar with the owners of the world's largest fleet.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Welcome to the home of shipping

39 The International Shipping Exhibition

Organisers: Posidonia Exhibitions SA, e-mail: posidonia@posidonia-events.com Tel. + 30 210 428 3608, Fax + 30 210 428 3610

www.posidonia-events.com

Οι Προβλέψεις & η Δυναµική της Οικονοµίας

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Στον δρόµο για την ανάκαµψη Ανάκαµψη της παγκόσµιας οικονοµίας προβλέπουν οι διεθνείς οργανισµοί. Μια ρεαλιστική µατιά στην κατάσταση που έχει δηµιουργηθεί -αποµόχλευση στις τράπεζες και τις επιχειρήσεις αλλά και τα ίδια τα κράτη καθώς και η υπαρκτή πιθανότητα ενός νέου χρηµατοπιστωτικού ατυχήµατος τύπου Lehman- δείχνει ότι το κύριο χαρακτηριστικό του σκηνικού που διαµορφώνεται είναι η αβεβαιότητα.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Ζ 40

ούµε σε µία εποχή µεγάλων και απότοµων αλλαγών. Οι αλλαγές αυτές καθιστούν τις προβλέψεις στην οικονοµία εξαιρετικά επισφαλείς. Ελάχιστοι πρόβλεψαν τη κατάρρευση των αγορών το 2008. Και ακόµη πιο λίγοι την ισχυρή χρηµατιστηριακή ανάκαµψη του 2009. Τι προβλέπει, λοιπόν, η πλειονότητα των οικονοµικών αναλυτών και των γκουρού της αγοράς για το 2010; Οικονοµική ανάκαµψη και διατήρηση – αν και µε χαµηλότερους ρυθµούς – του ράλι τιµών βάσει της προσδοκόµενης βελτίωσης της επιχειρηµατικής κερδοφορίας. Πόσο ρεαλιστικό είναι το σενάριο αυτό; Λίγο, αν σκεφθούµε πως η βελτίωση των οικονοµικών δεικτών και η ανάκαµψη των αγορών µέχρι σήµερα έγινε µε τη µεγαλύτερη στην ιστορία διεθνή δηµοσιονοµική και νοµισµατική στήριξη τραπεζών, µεγάλων επιχειρήσεων και νοικοκυριών. Μία στήριξη που επέτρεψε τη µεταφορά µέρους των ιδιωτικών χρεών στους κρατικούς προϋπολογισµούς και τις πλάτες των φορολογουµένων για τα επόµενα χρόνια. Είναι αυτή η ελλειµµατικότητα των δηµοσίων οικονοµικών και η υπερχρέωση των κρατών που δεν επιτρέπουν τη συνέχιση της τεχνητής στήριξης των οικονοµιών το 2010, αλλά αντίθετα προϊδεάζουν για την επόµενη, δηµοσιονοµική αυτή τη φορά, φάση της παγκόσµιας χρηµατοπιστωτικής κρίσης. Το πότε ακριβώς θα εκδηλωθεί µαζικά αυτή η κρίση δεν είναι εύκολο να προβλεφθεί. Ήδη, τα πρώτα δηµοσιονοµικά ατυχήµατα έχουν

Από τον ΚΩΣΤΑ ΚΑΛΛΩΝΙΑΤΗ

εµφανισθεί στην περιφέρεια κυρίως της Ευρώπης (Ισλανδία, Ουκρανία, χώρες Βαλτικής, Ιρλανδία, Ντουµπάϊ, Ελλάδα) απειλώντας ευθέως τον πυρήνα της ΕΕ και το κύρος του ευρώ. Όµως, σε πορεία δηµοσιονοµικού εκτροχιασµού βρίσκονται οικονοµίες – γίγαντες όπως οι Ιαπωνία, ΗΠΑ, Βρετανία, ενώ απειλούνται και οι λοιπές σχετικά αδύναµες ευρωπαϊκές οικονοµίες της Ισπανίας, Ιταλίας, Πορτογαλίας και Αυστρίας (η κάθε µία για διαφορετικούς λόγους) καθώς επίσης του Μεξικού ή άλλων αγγλοσαξονικών χωρών. Ακόµη και η Κίνα τελευταία δέχεται σοβαρές κριτικές για τη πιστωτική φούσκα που υποκρύπτει η δυναµική της επέκταση η οποία είναι πιθανόν έτσι να ανακοπεί. Αξίζει να υποµνησθεί πως το 2009 οι χώρες του ΟΟΣΑ αύξησαν κατά µέσον όρο τα κρατικά τους ελλείµµατα κατά 7 εκατοστιαίες µονάδες του ΑΕΠ υπερβαίνοντας ελαφρά το 8%, ενώ γνώρισαν αύξηση του δηµοσίου χρέους τους κατά 25 ποσοστιαίες µονάδες ξεπερνώντας το 100% του ΑΕΠ. Πρόκειται για πρωτοφανή επίπεδα καθολικής δηµοσιονοµικής υπέρβασης που σηµατοδοτούν τις πιέσεις που θα δεχθούν προσεχώς οι διεθνείς αγορές οµολόγων για να χρηµατοδοτήσουν τις

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΜΟΝΗ ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ …Η ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ!

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ δανειακές ανάγκες όλων αυτών των κρατών. Εάν ΗΠΑ-ΕΕ-Ιαπωνία δεν προσφύγουν στον νοµισµατικό υπερπληθωρισµό, τις ανταγωνιστικές υποτιµήσεις και τη συνακόλουθη λήψη προστατευτικών µέτρων, κατάληξη των οποίων θα είναι µία νέα παγκόσµια ύφεση που δεν θα εκδηλωθεί άµεσα αλλά θα είναι πολύ βαρύτερη και µακροχρόνια (γιατί θα έχει διαλυθεί το διεθνές νοµισµατικό σύστηµα και οι εµπορικές συναλλαγές), τότε η µόνη εναλλακτική λύση θα είναι η λήψη αυστηρών δηµοσιονοµικών µέτρων για τη µείωση ελλειµµάτων και χρεών και την αποκατάσταση των χαµένων ισορροπιών στις οµολογιακές αγορές. Το αποτέλεσµα θα είναι και πάλι η ύφεση, µε τη διαφορά ότι θα είναι πιο άµεση χρονικά και λιγότερο βαθειά συγκριτικά µε το πρώτο σενάριο.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Παράγοντες προσγείωσης

Επειδή, οι διεθνείς νοµισµατικές αρχές έχουν ήδη ανακοινώσει τη πρόθεσή τους να εξέλθουν από τις µαζικές πολιτικές στήριξης των οικονοµιών καθώς οι τελευταίες θα ανακάµπτουν, το πιο πιθανόν είναι να δούµε αρχικά µέσα στο 2010 τη συνέχιση των τάσεων του 2009 και µόλις γίνει αντιληπτή από τις αγορές η έλλειψη στήριξης των οικονοµιών να γίνουµε µάρτυρες µιας νέας οικονοµικής ύφεσης και πτώσης των αγορών (double dip). Σε κάθε περίπτωση το 2010 αποτελεί ένα κατ’ εξοχήν αβέβαιο έτος ως προς τις οικονοµικές και χρηµατιστηριακές εξελίξεις. Τρείς είναι οι βασικοί λόγοι για τους οποίους κρίνεται πιθανή µία υφεσιακή υποτροπή της παγκόσµιας οικονοµίας. Πρώτος παράγοντας, είναι η συνέχιση της διαδικασίας εξυγίανσης των ισολογισµών τραπεζών και επιχειρήσεων µε τη µείωση των ιδιωτικών χρεών (deleveraging), διαδικασία η οποία συνεπάγεται και άλλες περικοπές δαπανών µε συνέπεια την κάµψη της συνολικής ζήτησης. Να σηµειωθεί πως η βελτίωση της κερδοφορίας το 2009 βασίσθηκε σχεδόν αποκλειστικά στη µείωση του λειτουργικού κόστους των επιχειρήσεων (απολύσεις) και όχι στην αύξηση των πωλήσεων και των εσόδων τους. Φέτος, µπορεί η συµπίεση του λειτουργικού κόστους µέσω των απολύσεων να περιορισθεί, όµως η ανεργία θα συνεχίσει να αυξάνεται έστω µε βραδύτερους ρυθµούς. Η συνεχιζόµενη αύξηση της ανεργίας, η µείωση των πραγµατικών αποδοχών, λόγω απολύσεων και πληθωρισµού, η τάση των νοικοκυριών πλέον να περικόπτουν τις δαπάνες τους για να µπορέσουν να αποπληρώσουν τα χρέη τους, η αύξηση των τιµών των πρώτων υλών και η τάση αύξησης των επιτοκίων και του κόστους του χρήµατος σε συνδυασµό µε την απροθυµία των τραπεζών να δανείσουν, αποτελούν σοβαρότατους ανασταλτικούς παράγοντες για την ουσιαστική ανάκαµψη της οικονοµίας το 2010. Και επειδή οι χρηµατιστηριακές αγορές ανέκαµψαν µε πρωτοφανή ισχύ το 2009 (από 50% έως 100%) σαν αποτέλεσµα της προηγούµενης µεγάλης τους πτώσης το 2008, είναι λογικό να πισωγυρίσουν µέσα στο 2010 εάν δεν βρουν πιο στέρεα ερείσµατα στα επιχειρηµατικά και οικονοµικά θεµελιώδη µεγέθη. Δεύτερος παράγοντας είναι η προσθήκη στη διαδικασία αποµόχλευσης (deleveraging) των ίδιων των κρατών που το 2009 εκτραχύν-

θηκαν δηµοσιονοµικά, ή όσων τουλάχιστον εξ αυτών βρίσκονται στην επικίνδυνη ζώνη και υπό το άγρυπνο βλέµµα των αγορών. Τη νέα αυτή τάση κρατικής αποµόχλευσης οδηγεί ο φόβος πως η ταυτόχρονη υπερχρέωση τόσων πολλών κρατών σε συνθήκες στάσιµης ή υποτονικής ανάπτυξης είναι ικανή να τα οδηγήσει σε ένα φαύλο κύκλο δανεισµού για την αποπληρωµή παλαιότερων χρεών που θα έχει σαν συνέπεια τη δραστική αύξηση των επιτοκίων και την αδυναµία µελλοντικής αποπληρωµής τους (βλ κίνδυνο χρεοκοπιών). Ο δανεισµός τους, συνεπώς, φέτος καθίσταται πολύ δυσχερής και, κατ’ επέκταση οι κίνδυνοι χρεοκοπιών τους προσεχείς µήνες και έτη είναι εξαιρετικά υψηλοί γιατί : (α) Το κόστος εξυπηρέτησης των δανείων τους άρχισε και θα συνεχίσει να αυξάνεται καθώς ξεκινά από πολύ χαµηλά επίπεδα, επισκιάζοντας έτσι τα αντίστοιχα κόστη για προγράµµατα περιβαλλοντικής προστασίας και κοινωνικών υπηρεσιών. (β) Οι κυβερνήσεις των χωρών του ΟΟΣΑ γνώρισαν τον τριπλασιασµό των διαρθρωτικών ελλειµµάτων τους, το 25% των οποίων αποδίδεται στην κάµψη των φορολογικών εσόδων. Σε ορισµένες κατηγορίες φορολογικών εσόδων αναµένεται, µάλιστα, η κάµψη αυτή να είναι µόνιµη (βλ χρηµατοπιστωτικές υπηρεσίες και κατοικίες). (γ) Το περιβάλλον αδύναµης οικονοµικής επέκτασης – στο οποίο όλοι οι διεθνείς οργανισµοί συµφωνούν για το 2010 – δεν ευνοεί καθόλου τη δηµοσιονοµική προσαρµογή την οποία πλέον καλούνται να υλοποιήσουν οι κυβερνήσεις πολλών οικονοµιών. (δ) Η χρηµατοπιστωτική κρίση και η ύφεση είναι οι άµεσες κυκλικές αιτίες για τη διάλυση των δηµοσίων οικονοµικών των περισσότερων χωρών. Όµως αυτές οι αιτίες ωχριούν δίπλα στα διαρθρωτικά κόστη των δηµοσίων δαπανών που σχετίζονται µε την ηλικία και τις δηµογραφικές εξελίξεις, κόστη που έχουν αρχίσει να αυξάνουν ακατάπαυστα. (ε) Τα υψηλά επίπεδα της κινητικότητας των κεφαλαίων περιπλέκουν τη διαχείριση του δηµοσίου χρέους. Οι εταιρίες πιστοληπτικής αξιολόγησης έδρασαν γρήγορα αποτιµώντας και υποβαθµίζοντας διάφορα κρατικά χρέη. Η σηµασία των πράξεών τους έγκειται στο γεγονός ότι οι περισσότερες κεντρικές τράπεζες και ορισµένα κρατικά funds διαχείρισης κεφαλαίων δεν µπορούν καταστατικά να διακρατούν τίτλους η βαθµολογία των οποίων πέφτει κάτω από ΑΑ. Ανάλογους περιορισµούς έχουν και αρκετοί µάνατζερς αµοιβαίων που επενδύουν σε µακροχρόνια βάση. Τρίτος παράγοντας, είναι τέλος η πάντα ανοιχτή πιθανότητα ενός νέου χρηµατοπιστωτικού ατυχήµατος τύπου Lehman που θα προκαλούσε ισχυρούς κλυδωνισµούς στο διεθνές τραπεζικό κύκλωµα από τις ανοιχτές µαύρες τρύπες στους ισολογισµούς του και τους ισχυρούς διατραπεζικούς δεσµούς. Το ατύχηµα αυτό µπορεί κάλλιστα να προέλθει από κάποια εταιρική αδυναµία κάλυψης οµολογιακών υποχρεώσεων. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά σαν παράδειγµα, ο αναλυτής Porter Stansberry, η General Electric η οποία στην πραγµατικότητα είναι ένα τεράστιο hedge fund µεταµφιεσµένο σε βιοµηχανικό όµιλο

ΕΙΤΕ ΕΤΣΙ, ΕΙΤΕ ΑΛΛΙΩΣ… Εάν ΗΠΑ-ΕΕ-Ιαπωνία δεν προσφύγουν στον νοµισµατικό υπερπληθωρισµό, τις ανταγωνιστικές υποτιµήσεις και τη συνακόλουθη λήψη προστατευτικών µέτρων, κατάληξη των οποίων θα είναι µία νέα παγκόσµια ύφεση που δεν θα εκδηλωθεί άµεσα αλλά θα είναι πολύ βαρύτερη και µακροχρόνια (γιατί θα έχει διαλυθεί το διεθνές νοµισµατικό σύστηµα και οι εµπορικές συναλλαγές), τότε η µόνη εναλλακτική λύση θα είναι η λήψη αυστηρών δηµοσιονοµικών µέτρων για τη µείωση ελλειµµάτων και χρεών και την αποκατάσταση των χαµένων ισορροπιών στις οµολογιακές αγορές. Το αποτέλεσµα θα είναι και πάλι η ύφεση, µε τη διαφορά ότι θα είναι πιο άµεση χρονικά και λιγότερο βαθειά συγκριτικά µε το πρώτο σενάριο.

εξακολουθεί να βαρύνεται σήµερα µε µία µόχλευση 30 προς 1. Όχι τυχαία έχει, λοιπόν, χαρακτηρισθεί «ζωντανός νεκρός» και για πολλούς η επόµενη AIG. Όταν της συµβεί το προαναφερθέν κακό, τα θεµέλια της Wall Street θα σεισθούν και όχι µόνον.

Το παιχνίδι θα κριθεί στα οµόλογα Υπό το πρίσµα αυτό, η κρίσιµη αγορά που θα κρίνει µάλλον τις εξελίξεις το 2010 είναι αυτή των κρατικών οµολόγων. Εάν οι επενδυτές δείξουν εµπιστοσύνη στις συνεχώς αυξανόµενες εκδόσεις κρατικών οµολόγων διαφόρων χωρών, τότε η χρηµατοδότηση των επεκτατικών δηµοσιονοµικών πολιτικών ενδεχοµένως να συνεχιστεί για ένα διάστηµα ώσπου να ισχυροποιηθεί η οικονοµική ανάκαµψη. Εάν, όµως, συναντήσει προβλήµατα ή καταρρεύσει η εµπιστοσύνη µε αφορµή χρηµατοπιστωτικά ατυχήµατα µεµονωµένων χωρών (πχ Ντουµπάϊ, Ελλάδα, Ισλανδία, Ιρλανδία, Λετονία κλπ), τότε το στήριγµα της οικονοµικής πολιτικής θα εκλείψει οριστικά και η πραγµατική οικονοµία θα οδεύσει σε µία δεύτερη ύφεση (double dip) µε τα χρηµατιστήρια να προηγούνται στη πτώση. Αυτό είναι ένα πιθανό

σενάριο για τα µέσα ή τέλη του 2010. Με βάση τις παραπάνω υποθέσεις εργασίας το ζητούµενο είναι πώς θα επηρεασθεί η πορεία των βασικών αγορών. Η οµολογιακή αγορά όπως είπαµε θα δοκιµασθεί σκληρά µε τους επενδυτές να στρέφονται για λόγους ρευστότητας και ευελιξίας σε βραχείας διάρκειας τίτλους και δη φερέγγυων οικονοµικά χωρών. Γενική, πάντως, προβλέπεται να είναι η άνοδος των οµολογιακών αποδόσεων (στις ΗΠΑ στα 10ετή προβλέπεται να ανέλθουν από 1,5% σε 3%) όλων σχεδόν των κατηγοριών εξαιτίας της προβλεπόµενης µεγάλης αύξησης της προσφοράς νέων εκδόσεων διεθνώς. Η αγορά µετοχών είναι πιθανόν να συνεχίσει το περυσινό ράλι, παρά τα σηµεία κόπωσης που ήδη εµφανίζει, εφόσον οι επιχειρήσεις ανακοινώσουν για δ’ τρίµηνο 2009 κέρδη υψηλότερα του αναµενοµένου και οι οικονοµικοί δείκτες δεν εµφανίσουν κάποια απότοµη επιδείνωση. Ωστόσο, στο β’ η γ’ τρίµηνο 2010 το αργότερο αναµένεται από πολλούς αναλυτές µία σοβαρή διόρθωση τιµών που µπορεί να δοκιµάσει τα προηγούµενα χαµηλά (Μάρτιος 2009) ιδίως εφόσον πυκρίση ροδοτηθεί από µία νέα χρηµατοπιστωτική κρίση. Για το πετρέλαιο και τα εµπορεύµατα οι προοπτικές παραµένουν ανοδικές όσο η παγκόσµια οικονοµία αποφεύγει µία νέα ύφεση. ύφεση Θεωρείται πως πριν αρχίσει µία νέα κάµψη η τιµή του αργού θα αυξηθεί και πάλι (ίσως και στα 100 δολ. το βαρέλι) εφόσον οι αµερικανικές και ιαπωνικές κυρίως νοµισµατικές αρχές συνεχίσουν να τυπώνουν χρήµα ή για κάποιο άλλο λόγο ισχυροποιηθεί η ανάκαµψη στην παγκόσµια οικονοµία. οικονοµία Το δολάριο έχει ήδη ξεκινήσει µία τάση ενδυνάµωσής του έναντι του ευρώ και των λοιπών νοµισµάτων, η οποία εκτιµάται πως θα ισχυροποιηθεί προς µέσα του 2010 εξαιτιας της επενδυτικής στροφής από τις προβληµατικές και κλονιζόµενες ευρωπαϊκές αγορές (βλ κρίση σε Βαλτική, Ουκρανία, Ιρλανδία, Ελλάδα κλπ) σε Ασία και ΗΠΑ (αντιστροφή carry trade). Ωστόσο, ακόµη και εάν το 2010 αποδειχθεί µία αποµίµηση του 2008, δεν πιστεύεται πως η µακροχρόνια πτωτική τάση του δολαρίου αναιρείται και προς το τέλος του έτους είναι πολύ πιθανόν η επιστροφή σε αυτή να αποτελεί γεγονός. Τέλος, ο χρυσός λογικά θα έπρεπε να ακολουθήσει την ακριβώς αντίθετη πορεία µε το δολάριο κατά τα πρότυπα του 2008. Όµως, η µεγάλη διαφορά από τότε µάλλον βρίσκεται στη φθορά που έχει υποστεί η αγορά των κρατικών οµολόγων που πλέον δεν µπορούν να διαδραµατίσουν τον ρόλο του βασικού επενδυτικού καταφυγίου όπως το είχαν τότε επιτελέσει. Εάν στον λόγο αυτό προσθέσουµε και τη υπό εξέλιξη νοµισµατική κρίση και τη τάση διαφοροποίησης του κινεζικού χαρτοφυλακίου και των αποθεµάτων πολλών κεντρικών τραπεζών, καταλήγουµε στο συµπέρασµα πως µετά από µία αρχική διόρθωση τιµών ο χρυσός µπορεί να λάµψει πραγµατικά µέσα στο 2010 σε αντίθεση µε τις περισσότερες λοιπές κατηγορίες περιουσιακών στοιχείων.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΛΛΩΝΙΑΤΗΣ

��

Οι Προβλέψεις & η Δυναµική της Οικονοµίας

ΠΟΛΙΤΙΚΗ & ΥΦΕΣΗ

Μεγάλες αλήθειες

Ο Πρωθυπουργός και το επιτελείο του έχουν πολύ δύσκολο έργο µπροστά τους. Να αποτρέψουν έκρηξη κοινωνικών αντιδράσεων που θα αναστείλουν τo νοικοκύρεµα του κράτους και το κυριότερο να αξιοποιήσουν τα συστατικά και τα κενά της υπό εξέλιξης κρίσης προς όφελος της χώρας. Πρέπει κάποτε να το καταλάβουµε αυτό. Ότι ο δρόµος για να µπει στην τροχιά της βιώσιµης ανάπτυξης η χώρα, είναι ιδιαίτερα απαιτητικός.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

προστά σε ένα πρωτόγνωρο για την ευρωζώνη φαινόµενο, γίναµε εν πολλοίς και πειραµατόζωα σε µια µάχη µεταξύ της Ευρώπης και των διεθνών αγορών. Η φράση ανήκει στον πρωθυπουργό, Γιώργο Παπανδρέου, αλλά µάλλον απηχεί µόνο ένα µέρος της πραγµατικότητας. Διότι, πράγµατι, η Ελλάδα έγινε πειραµατόζωο, πλην όµως δεν είναι καθόλου βέβαιο αν η ...θυσία έγινε στον βωµό της µάχης µεταξύ Ευρώπης και διεθνών αγορών. Κι αυτό εν πολλοίς είναι το ερώτηµα που καλούνται να απαντήσουν η κυβέρνηση και ο κόσµος της διανόησης που καλούνται να αποκρυπτογραφήσουν όλα όσα µας συµβαίνουν και µας φέρνουν αντιµέτωπους µε µια νέα πραγµατικότητα που θα αλλάξει ριζικά τον τρόπο ζωής όχι µόνο των Ελλήνων, αλλά του συνόλου της µικροαστικής τάξης των ευρωπαϊκών κρατών. Υπό αυτή την έννοια η απειλή πτώχευσης της Ελλάδας κι ο τρόπος που αυτή εκδηλώνεται δεν αφορά µόνο τους Έλληνες πολίτες, αλλά όλους τους Ευρωπαίους πολίτες που κινδυνεύουν να βιώσουν τη βιαιότερη αναδιανοµή πλούτου σε βάρος των ασθενέστερων κοινωνικών στρωµάτων από τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο. Υποτίθεται ότι η ΕΕ θα διασφάλιζε ακριβώς τις κοινωνικές κατακτήσεις που αξίωσαν και πέτυχαν οι εµπνευστές του «Μάη του ‘68». Θα περιφρουρούσε τη βιωσιµότητα της “µεσαίας τάξης”. Θα βελτίωνε το «κοινωνικό κράτος». Θα προστάτευε τους αδυνάτους. Θα άµβλυνε τις κοινωνικές ανισότητες. Θα αποτελούσε εγγύηση του βιοτικού επιπέδου των Ευρωπαίων πολιτών. Διαπιστώνεται ότι η Ευρώπη του σήµερα απέχει πολύ απ’ την Ενωµένη Ευρώπη που οραµατίσθηκαν οι εµπνευστές της. Δεν µιλάµε για µια Ευρώπη των λαών. Ούτε καν των κρατών. Μιλάµε για µια Ένωση συγκεκριµένων οικονοµικών συµφερόντων και την ιδεολογική τροµοκρατία της τηλεόρασης.

Από τον ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΜΑΥΡΙΔΗ

Διόλου τυχαία, στη σηµερινή Ενωµένη Ευρώπη διαπιστώνεται έλλειµµα δηµοκρατικότητας. Διόλου, τυχαία δεν υφίσταται πολιτική ένωση. Διόλου τυχαία, ο Γιώργος Παπανδρέου έγκαιρα έθεσε θέµα αναδιαµόρφωσης του Συµφώνου Σταθερότητας και άρση της δηµοσιονοµικής ορθοδοξίας που επιβάλει η Συνθήκη του Μάαστριχ. Πλην όµως, όλος αυτός ο προβληµατισµός που εκδηλώνεται τόσο εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και ευρύτερα διεθνώς µε τους νέους όρους ελέγχου κι εποπτείας του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος, τελεί υπό την αίρεση της ισχυρής επιρροής των hedge funds που κερδοσκοπούν. Και τα funds αυτά είναι και ευρωπαϊκά... Συνεπώς, η µάχη –όπως την προσδιόρισε ο Γιώργος Παπανδρέου– δεν είναι µάχη της Ευρώπης µε τις διεθνείς αγορές. Είναι µάχη και εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Μάχη για το αύριο Κι εδώ τα πράγµατα περιπλέκονται ακόµα περισσότερο. Διότι, είναι οι Γερµανοί τραπεζίτες η πραγµατική ηγεµονική δύναµη στο πλαίσιο της Ευρωζώνης που χαράζει τη στρατηγική της ΕΕ που εκτελεί το επιτελείο των Βρυξελλών. Και είναι οι Γερµανοί τραπεζίτες που προσχηµατικά επικαλούνται την τραυµατική εµπειρία του υπερπληθωρισµού του 1922-23 για να δικαιολογήσουν ιδεολογικά την εµµονή της στη δηµοσιονοµική πειθαρχία. Την ίδια ώρα όµως υποκρύπτουν ότι ήταν η εκτόξευση της ανεργίας και η καταστροφή της µικροαστικής τάξης που

ΜΟΝΟΔΡΟΜΟΣ H ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΤΑΞΗ. ΟΤΙΔΗΠΟΤΕ ΑΛΛΟ, ΑΠΛΩΣ ΔΙΑΙΩΝΙΖΕΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ

µεσαίων εισοδηµάτων, διαµορφώνουν συνθήκες κοινωνικής έκρηξης, η οποία κινδυνεύει να λάβει διαστάσεις. Γιατί είναι η κοινωνική συνοχή που απειλείται από την τωρινή κρίση. Είναι λοιπόν περισσότερο από ποτέ αναγκαίο και επιτακτικό να υπάρξει ένα new deal (ένα νέο κοινωνικό συµβόλαιο) που θα αποτρέψει την εκδήλωση µηδενιστικών φαινοµένων – όπως αυτά της γενικευµένης εξέγερσης στην Αργεντινή το 2001. Σηµαντικά κρατικά κονδύλια παροχετεύτηκαν προς τις τράπεζες για να στηριχθεί το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα, αλλά η κρίση δεν ξεπεράστηκε και επανέρχεται πλέον δριµύτερη µε το κέντρο βάρους της να µετατοπίζεται από τον χρηµατοπιστωτικό τοµέα στα δηµόσια οικονοµικά.

Τα δικά µας λάθη Εύλογα, η Ελλάδα ήταν ο πρώτος κι εύκολος στόχος. Η διεθνής προπαγάνδα εναντίον της χώρας µας δεν ήταν τυχαία. Αξιοποιώντας τις δικές µας ανεπάρκειες, τα διεθνή ΜΜΕ βρήκαν µιας πρώτης τάξεως ευκαιρία να παρουσιάσουν το «κακό πρότυπο» που πλήττει και απειλεί τη συνοχή της Ευρωζώνης. Όµως, είναι άλλο θέµα η επιτακτική ανάγκη να νοικοκυρέψει η Ελλάδα τα δηµοσιονοµικά της, να αποκαταστήσει χρόνιες και γνωστές παθογένειες και να αποµακρυνθεί από ένα παρωχηµένο µοντέλο ανάπτυξης κι άλλο θέµα να χρησιµοποιείται η Ελλάδα ως µέσο για την εκτέλεση µιας στρατηγικής που υπερβαίνει τα ελληνικά σύνορα και απαιτεί τον επαναπροσδιορισµό της έννοιας της παγκοσµιοποίησης όπως αυτή επιβλήθηκε και λειτούργησε τα τελευταία χρόνια, από τους «λίγους» σε βάρος των «πολλών». Υπό αυτή την έννοια δικαιολογείται η έννοια του «πειραµατόζωου» που προσέδωσε στην Ελλάδα ο Γιώργος Παπανδρέου. Πλην όµως στη φάση αυτή δεν αρκούν οι διαπιστώσεις. Ο Πρωθυπουργός και το επιτελείο του έχουν πολύ δύσκολο έργο µπροστά τους. Να αποτρέψουν έκρηξη κοινωνικών αντιδράσεων που θα αναστείλουν την αναγκαιότητα νοικοκυρέµατος του κράτους και το κυριότερο να αξιοποιήσουν τα συστατικά και τα κενά της υπό εξέλιξης κρίσης προς όφελος της χώρας.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

επιδείνωσε η δογµατική αντιπληθωριστική πολιτική των κυβερνήσεων Αµερικής και Γερµανίας και δηµιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για την εθνικοσοσιαλιστική ρητορεία. Σήµερα λοιπόν, περισσότερο από ποτέ γίνεται σαφές πως υπάρχει και άλλη πλευρά του νοµίσµατος από αυτήν των σπάταλων χωρών του Νότου που αντιπαραβάλλονται στην πλεονασµατική και συνετή Γερµανία. Το ερώτηµα είναι ποιος λειτουργεί αποσταθεροποιητικά του ευρωπαϊκού εγχειρήµατος. Η απουσία αλληλεγγύης είναι αυτό τελικά που το υπονοµεύει. Η Γερµανική πολιτική ελίτ, µε τη σύµπραξη Χριστιανοδηµοκρατών και Σοσιαλδηµοκρατών, πέτυχε να καταστήσει τη χώρα µια πανίσχυρη πλεονασµατική οικονοµία. Όµως η Ευρωζώνη είναι τελικά µια µικρογραφία της παγκόσµιας οικονοµίας µε τις ανισορροπίες που χαρακτηρίζουν την τελευταία και που αποτέλεσαν το υπόβαθρο της κρίσης. Μεγάλα πλεονάσµατα σε ορισµένες (Ασιατικές, Ιαπωνία και Γερµανία) και ελλείµµατα σε άλλες (ΗΠΑ κυρίως). Στην Ευρωζώνη ο παραλληλισµός αναφέρεται στη Γερµανία κυρίως και τις χώρες του Νότου. Όταν µε την πολιτική τους οι πλεονασµατικές χώρες, για να µην αυξήσουν τα κρατικά τους ελλείµµατα, δεν τονώνουν την εγχώρια ζήτηση στις οικονοµίες τους, είναι αναπόφευκτο τα ελλείµµατα των υπολοίπων να διατηρούνται. Συνεπώς το πρόβληµα είναι ευρύτερο και η αλληλεγγύη προς τους αδύναµους κρίκους της Ευρωζώνης, που πληρώνουν ακριβότερο τίµηµα από αυτό που τους αναλογεί, είναι η αναγκαία προϋπόθεση για την επιτυχία του ευρωπαϊκού εγχειρήµατος. Οι οποίοι στο πλαίσιο του Συµφώνου Σταθερότητας δεν έχουν πλέον τις δυνατότητες αξιοποίησης παραδοσιακών εργαλείων (υποτίµηση νοµίσµατος, έκδοση χρήµατος, αύξηση κρατικών δαπανών) για να ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητά τους. Κάπως έτσι, η ανεργία σε χώρες του Νότου έχει αγγίξει δυσθεώρητα ύψη (στην Ισπανία έχει φτάσει το 18%) και µε την περιοριστική πολιτική απειλεί να βαθύνει ακόµα περισσότερο την ύφεση επιδεινώνοντας περαιτέρω τη δηµοσιονοµική κρίση. Μάλιστα η περιοριστική πολιτική που επιβάλλεται (και εκ των πραγµάτων) όχι µόνο στην Ελλάδα (που ως “αδύναµος κρίκος” της Ευρωζώνης αντιµετωπίζει πρώτη τις πιέσεις) σε συνδυασµό µε την αύξηση της ανεργίας και τη συµπίεση των

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

& ΤΑΣΕΙΣ

Η οικονοµία, η κοινωνία, η επιχειρηµατικότητα, ακόµα και σε απαιτητικούς καιρούς όπως οι σηµερινοί, ανθίζουν µε χρηστoύς χειρισµούς και διοίκηση, στρατηγική και όραµα.

Χορηγός

Eurobank EFG

Προβλήµατα & Τάσεις

Τ ΡΑ Π Ε Ζ Ε Σ & Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η

Αλήθειες και ουτοπίες

Διαθέτουµε ένα από τα ισχυρότερα, υγιέστερα και πιο διεθνοποιηµένα τραπεζικά συστήµατα στην Ευρώπη και θα ήταν ιστορικό λάθος να το καταστήσουµε προβληµατικό από δικά µας λάθη, παραλείψεις και λανθασµένες παρεµβάσεις και πολιτικές. Χωρίς ένα υγιές, δυναµικό και αξιόπιστο τραπεζικό σύστηµα δεν µπορεί να υπάρξει µονιµότερη αναπτυξιακή πορεία για την οικονοµία.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Σ 50

τις αρχές του φθινοπώρου του 2008, το διεθνές χρηµατοπιστωτικό σύστηµα έφθασε ένα βήµα πριν από την πλήρη κατάρρευσή του, εξέλιξη που αν δεν είχε αποφευχθεί, θα δηµιουργούσε ανυπολόγιστες αρνητικές συνέπειες για την παγκόσµια οικονοµία και την ευηµερία των πολιτών. Απεφεύχθη, χάριν της µαζικής παρέµβασης στον χρηµατοπιστωτικό τοµέα κυβερνήσεων, κεντρικών τραπεζών και διεθνών οργανισµών, µια σηµαντική καταστροφή πλούτου και παραγωγικού δυναµικού, µια οπισθοδρόµηση του κόσµου δεκαετίες πίσω. Η παρέµβαση των αρχών στον τραπεζικό τοµέα παγκοσµίως ήταν µαζική, µε κρατικές εγγυήσεις καταθέσεων, κρατικοποιήσεις τραπεζών, συµµετοχή σε αυξήσεις κεφαλαίου και εντυπωσιακή παροχή ρευστότητας από τις νοµισµατικές αρχές. Ένα βασικό συµπέρασµα για τα κύρια αίτια της κρίσης είναι ότι η παγκοσµιοποίηση των οικονοµιών και των αγορών χρήµατος και κεφαλαίου και η διεθνοποίηση των οικονοµικών και των χρηµατοπιστωτικών δραστηριοτήτων τις τελευταίες δύο δεκαετίες δεν συνοδεύθηκαν από την αντίστοιχη απαιτούµενη παράλληλη αναβάθµιση, διεθνοποίηση και τον κατάλληλο συντονισµό των µακροοικονοµικών πολιτικών, της εποπτείας και του ρυθµιστικού πλαισίου λειτουργίας

Από τον ΝΙΚΟΛΑΟ ΚΑΡΑΜΟΥΖΗ, αναπληρωτή διευθύνοντα σύµβουλο της Eurobank EFG

του διεθνούς χρηµατοπιστωτικού χώρου. Παράλληλα, υποβαθµίστηκε η σηµασία δυναµικών και πολύπλοκων φαινοµένων, που βρίσκονταν σε πλήρη εξέλιξη στον χρηµατοπιστωτικό χώρο. Κυρίως δεν έγιναν αντιληπτοί από τις αρχές, οι συστηµικοί κίνδυνοι, που προέκυπταν από την αλόγιστη, υπερτροφική ανάπτυξη του παγκόσµιου χρηµατοπιστωτικού χώρου, µε αποτέλεσµα οι σηµαντικές ζηµιές του κλάδου, που προέκυψαν, να επιβαρύνουν, τελικά, τους φορολογούµενους πολίτες για τις επόµενες δεκαετίες. Σήµερα, το κρίσιµο δίληµµα πολιτικής είναι η διαµόρφωση του άριστου βαθµού παρέµβασης στο χρηµατοπιστωτικό χώρο. Μια γραφειοκρατική υπερρύθµιση του χρηµατοπιστωτικού χώρου θα υπονόµευε την αναπτυξιακή του συµβολή. Μια γενικότερη εφαρµογή του «too big to fail», θα αποµείωνε τις ευθύνες των µετόχων και των πιστωτών και θα νόθευε τον ανταγωνισµό και την

ΣΗΜΑΣΙΑ ΕΧΕΙ ΝΑ ΛΕΓΟΝΤΑΙ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΜΕ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥΣ

Έµφαση στην παραδοσιακή τραπεζική Tο ελληνικό τραπεζικό σύστηµα, παρά τη σκληρή και έντονη κριτική, που έχει δεχθεί από την εκδήλωση της διεθνούς κρίσης και µετά, δεν είχε επενδύσει σε τοξικά και άλλα υψηλού κινδύνου προϊόντα, ούτε είχε ενεργή παρουσία στη διεθνή κερδοσκοπία τα τελευταία χρόνια. Επέδειξε, είτε από τύχη, είτε από προνοητικότητα, έναν επενδυτικό συντηρητισµό για την εποχή και το περιβάλλον, που ζούσαµε πριν τη διεθνή κρίση. Επικέντρωσε την προσοχή του, κυρίως, στην ταχύτατη ανάπτυξη των παραδοσιακών τραπεζικών εργασιών, στη χρηµατοδότηση της οικονοµίας και των υποδοµών και την εξωστρεφή ανάπτυξή του στην Νοτιοανατολική Ευρώπη. Έτσι, το ελληνικό τραπεζικό σύστηµα:

ΑΚΡΙΒΕΣ ΕΠΟΧΕΣ Οι ελληνικές τράπεζες πληρώνουν σήµερα στις προθεσµιακές καταθέσεις πελατών, στην Ελλάδα και στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, υψηλά επιτόκια, από τα υψηλότερα στην Ευρώπη. Παράλληλα, το κόστος δανεισµού των ελληνικών τραπεζών από τις διεθνείς κεφαλαιαγορές (spread) έχει, σχεδόν, δεκαπλασιαστεί σε δυο χρόνια.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

πειθαρχία. Μια νέα ανεξέλεγκτη υπερτροφία του χρηµατοπιστωτικού χώρου, χωρίς να προηγηθούν σοβαρές µεταρρυθµίσεις, θα δηµιουργούσε νέους σοβαρούς συστηµικούς κινδύνους.

Τ ΡΑ Π Ε Ζ Ε Σ & Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η α) Διατήρησε από τους χαµηλότερους βαθµούς µόχλευσης στην Ευρώπη µε σχέση αξίας ενεργητικού προς ίδια κεφάλαια γύρω στις 15-16 φορές, έναντι 35 φορών σε ευρωπαϊκά τραπεζικά ιδρύµατα. β) Διατήρησε χαµηλό βαθµό εξάρτησης από τις κεφαλαιαγορές για άντληση ρευστότητας µε σχέση δανείων προς καταθέσεις κοντά στο 115%, ενώ, για παράδειγµα, στα τραπεζικά συστήµατα της Μεγάλης Βρετανίας, της Ιρλανδίας και της Ισπανίας η σχέση κυµαινόταν µεταξύ 170% - 200%. γ) Διατήρησε ισχυρή κεφαλαιακή επάρκεια µε τα βασικά ίδια τους κεφάλαια (Core Tier I) να κυµαίνονται πάνω από το 8% σε σχέση µε το σταθµισµένο ενεργητικό τους, ποσοστό σηµαντικά υψηλότερο σε σχέση µε την πλειοψηφία των ευρωπαϊκών τραπεζών. δ) Έκανε µόνο περιορισµένη χρήση έναντι χρεώσεων αγοράς του κυβερνητικού πακέτου στήριξης των 28 δισεκ. ευρώ, που ήταν εξ’ αρχής ένα από τα µικρότερα της Ευρώπης, κυρίως για να αντιµετωπίσει ζητήµατα στενότητας ρευστότητας, που προέκυψαν µε την κρίση. Τα σηµερινά προβλήµατα των τραπεζών συνδέονται, κυρίως, µε την οικονοµική ύφεση, που προκλήθηκε στην Ελλάδα και στη γεωγραφική

Μια γενικότερη εφαρµογή του «too big to fail», θα αποµείωνε τις ευθύνες των µετόχων και των πιστωτών και θα νόθευε τον ανταγωνισµό και την πειθαρχία. Μια νέα ανεξέλεγκτη υπερτροφία του χρηµατοπιστωτικού χώρου, χωρίς να προηγηθούν σοβαρές µεταρρυθµίσεις, θα δηµιουργούσε νέους σοβαρούς συστηµικούς κινδύνους.

ΤΑΣΕΙΣ 2010



περιοχή µας, µε αποτέλεσµα τη χειροτέρευση της ποιότητας του δανειακού χαρτοφυλακίου και τις υψηλές προβλέψεις. Παράλληλα, όµως, η τεράστια δηµοσιονοµική κρίση στην Ελλάδα, το σηµαντικό έλλειµµα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, οι µεγάλες χρηµατοδοτικές ανάγκες του Δηµόσιου Τοµέα και η συνεχιζόµενη κρίση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, είχαν και έχουν ως αποτέλεσµα τη στενότητα ρευστότητας στην ιδιωτική οικονοµία και το υψηλό κόστος άντλησής της, τόσο για το Δηµόσιο όσο και για τις ελληνικές τράπεζες, εξέλιξη που δυσχεραίνει την προσπάθεια ανάκαµψης της οικονοµίας. Για παράδειγµα, οι ελληνικές τράπεζες πληρώνουν σήµερα στις προθεσµιακές καταθέσεις πελατών, στην Ελλάδα και στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, υψηλά επιτόκια, από τα υψηλότερα στην Ευρώπη, µε σηµαντικό premium πάνω από τα διατραπεζικά επιτόκια. Παράλληλα, το κόστος δανεισµού των ελληνικών τραπεζών από τις διεθνείς κεφαλαιαγορές (spread ) έχει, σχεδόν,

δεκαπλασιαστεί σε δυο χρόνια, ενώ ο δανεισµός από την ECB, παρά την πρόσφατη µείωσή του, διατηρείται σε σχετικά υψηλά επίπεδα. Είναι γεγονός ότι το ελληνικό τραπεζικό σύστηµα γνώρισε µία σηµαντική άνθηση και διεθνοποίηση τα τελευταία 15 χρόνια. Χρηµατοδότησε, έστω και µε κάποιες υπερβολές, τα ελληνικά νοικοκυριά, τις επιχειρήσεις και τις παραγωγικές επενδύσεις µε ρυθµούς αύξησης µεγαλύτερους του 20% ετησίως. Ακόµη και σήµερα και παρά τη διεθνή κρίση, ο ρυθµός αύξησης των χρηµατοδοτήσεων παραµένει θετικός στην Ελλάδα (4% ετησίως), ενώ είναι αρνητικός στην υπόλοιπη Ευρώπη.

Εθνική επένδυση Μετά από δεκαετίες εσωστρέφειας και προστατευτισµού, το ελληνικό τραπεζικό σύστηµα ακολούθησε τη διεθνοποίηση της ελληνικής επιχειρηµατικότητας. Αναπτύχθηκε στην ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, όπου έχει διαµορφώσει σήµερα µια σηµαντική και αξιόλογη παρουσία σε 10 χώρες, µε 3.800 υποκαταστήµατα, 45.000 περίπου εργαζοµένους, µε υπόλοιπα δανείων κοντά στα 55 δισ. ευρώ και συνολικές επενδύσεις σε κεφάλαια και ρευστότητα στην περιοχή κοντά στα 45 δισ. ευρώ. Αυτή η σηµαντική προσπάθεια διεθνοποίησης του ελληνικού τραπεζικού συστήµατος στην Νοτιοανατολική Ευρώπη αποτελεί µία εθνική επένδυση για όλους µας, που δεν πρέπει να πάει χαµένη. Συνδέεται άρρηκτα µε την υλοποίηση από τη χώρα µας ενός νέου εξωστρεφούς αναπτυξιακού προσανατολισµού, µε επιτυχή πρόσβαση σε νέες δυναµικές αγορές, που σε συνδυασµό µε µια νέα απαιτούµενη άνθιση της επιχειρηµατικότητας, των ιδιωτικών επενδύσεων, των επενδύσεων στις υποδοµές και της προσέλκυσης ξένων παραγωγικών κεφαλαίων, µπορούν και πρέπει να αποτελέσουν τους βασικούς πυλώνες για την έξοδο από την κρίση και την επίτευξη υψηλών και διατηρήσιµων ρυθµών οικονοµικής ανάπτυξης. Η διεθνής εµπειρία έχει δείξει ότι η διατήρηση ενός υγιούς, ισχυρού, ανταγωνιστικού, κερδοφόρου, ακηδεµόνευτου, διεθνοποιηµένου και αποτελεσµατικά εποπτευόµενου τραπεζικού συστήµατος, µε περαιτέρω ενίσχυση της διαφάνειας και της αξιοπιστίας του, αποτελεί ουσιαστική προϋπόθεση, την ατµοµηχανή για την επίτευξη διατηρήσιµης οικονοµικής ανάπτυξης.

Μηνύµατα των καιρών Ο τραπεζικός τοµέας, παρ’ όλο που δοκιµάστηκε κατά τη διάρκεια της πολύµηνης διεθνούς και εγχώριας κρίσης παραµένει και σήµερα ένας από τους πιο δυναµικά αναπτυσσόµενους τοµείς της οικονοµικής δραστηριότητας. Αποτελεί τον µεγαλύτερο Έλληνα επενδυτή στην ευρύτερη περιοχή, έχει συµβάλλει σηµαντικά στην ενίσχυση της απασχόλησης µε περισσότερους από 125.000 εργαζοµένους στην Ελλάδα και τις χώρες όπου οι ελληνικές τράπεζες δραστηριοποιούνται, ενώ τροφοδοτεί τα φορολογικά έσοδα µε εκατοντάδες εκατοµµύρια ευρώ ετησίως. Εκτιµά-

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΡΑΜΟΥΖΗΣ

Έχουµε όλοι υποχρέωση να συνδράµουµε σ’ αυτή την εθνική προσπάθεια ανάταξης της οικονοµίας και της χώρας και να επανακτήσουµε τη χαµένη µας αξιοπιστία και φερεγγυότητα. Όλοι γνωρίζουµε ότι η χώρα µας βρίσκεται αντιµέτωπη µε µια σοβαρή οικονοµική δυσπραγία, µια σηµαντική απώλεια ανταγωνιστικότητας και µια πρωτοφανή δηµοσιονοµική εκτροπή. Η δραµατική επιδείνωση των δηµοσιονοµικών ελλειµµάτων και του δηµοσίου χρέους µε την κατάρρευση των εσόδων και τον απόλυτο εκτροχιασµό των δαπανών, δηµιούργησε µια εκρηκτική, πολύ δύσκολη κατάσταση, που απειλεί, αν δεν ελεγχθεί αποτελεσµατικά, να υπονοµεύσει τις µεσοπρόθεσµες προοπτικές της χώρας, να µας οδηγήσει σε µία παρατεταµένη εθνική περιπέτεια. Στο πλαίσιο αυτό έχουµε όλοι υποχρέωση να συνδράµουµε σ’ αυτή την εθνική προσπάθεια ανάταξης της οικονοµίας και της χώρας και να επανακτήσουµε τη χαµένη µας αξιοπιστία και

φερεγγυότητα. Βασικοί άξονες αυτής συλλογικής προσπάθειας θα πρέπει να είναι: ••• Ο άµεσος και µε µόνιµο χαρακτήρα περιορισµός των δηµοσιονοµικών δαπανών, της σπατάλης και των µελλοντικών υποχρεώσεων µε δέσµη συγκεκριµένων µέτρων, µε αναδιάρθρωση του ευρύτερου δηµοσίου τοµέα και µε στοχευµένες πρωτοβουλίες που θα ακουµπάνε όλες τις κατηγορίες δαπανών, εκτός τόκων και χρεολυσίων. ••• Η ουσιαστική και ριζική φορολογική µεταρρύθµιση µε σοβαρή και δίκαιη διεύρυνση της φορολογικής βάσης που θα ακουµπάει τους πολλούς, µε κατάργηση όλων των ειδικών ευνοϊκών ρυθµίσεων, µε φορολόγηση της ακίνητης περιουσίας, του πλούτου, των εσόδων από υπεραξίες κινητών αξιών και των κληρονοµιών, µε σοβαρά κίνητρα και ποινές για επαναπατρισµό κεφαλαίων, µε περιορισµό της εκτεταµένης φοροδιαφυγής και εισφοροδιαφυγής. ••• Η αξιοποίηση της δηµόσιας περιουσίας που συµπεριλαµβάνει και ένα στοχευµένο πρόγραµµα ιδιωτικοποιήσεων. ••• Ενα ολοκληρωµένο πρόγραµµα σοβαρών διαρθρωτικών αλλαγών, συµπεριλαµβανοµέ-

ται οτι για το 2009, µια δύσκολη οµολογουµένως χρονιά οι ελληνικές τράπεζες θα καταβάλλουν φόρους ύψους τουλάχιστον 500 εκατ. ευρώ. Όλοι γνωρίζουµε ότι χωρίς ένα υγιές, δυναµικό και αξιόπιστο τραπεζικό σύστηµα δεν µπορεί να υπάρξει µονιµότερη αναπτυξιακή πορεία. Διαθέτουµε ένα από τα ισχυρότερα, υγιέστερα και πιο διεθνοποιηµένα τραπεζικά συστήµατα στην Ευρώπη και θα ήταν ιστορικό λάθος να το καταστήσουµε προβληµατικό από δικά µας λάθη, παραλείψεις και λανθασµένες παρεµβάσεις και πολιτικές. Αυτό που προέχει σήµερα είναι η πειστική διατήρηση της ανεξαρτησίας και της δυναµικής προοπτικής του. Γι’ αυτό και είναι κρίσιµο να µην επικρατήσουν γενικεύσεις που µπορεί να υπονοµεύοσουν την υγεία των τραπεζών όπως για παράδειγµα προσεγγίσεις γενικευµένης απαλλαγής των δανειζοµένων από τις υποχρεώσεις τους, ούτε ως υποχρέωση συντήρησης στο διηνεκές υπερχρεωµένων και θνησιγενών επιχειρήσεων, ή ως αφορµή για γενικότερη καθιέρωση χρηµατοδοτήσεων µε µη τραπεζικά κριτήρια. Μια τέτοια προσέγγιση δεν

νων µεγάλων τοµών στις δαπάνες υγείας και άµυνας, τις ΔΕΚΟ, την Τοπική Αυτοδιοίκηση, τη λειτουργία των αγορών και την εφαρµογή της κοινωνικής πολιτικής, καθώς και µιας αποτελεσµατικής και ουσιαστικής ασφαλιστικής µεταρρύθµισης, που θα αυξάνει σοβαρά τις εισφορές, θα θίγει όχι µόνο υφιστάµενα δικαιώµατα, αλλά κυρίως θα περιορίζει µελλοντικές υποχρεώσεις. Η προσπάθεια αυτή θα κινδυνεύσει να πέσει στο κενό, αν δεν συνδυασθεί µε µια παράλληλη εθνική και εξ ίσου σηµαντική προσπάθεια για τη δηµιουργία ενός νέου κύκλου ανάπτυξης, απασχόλησης και ευηµερίας. Δεδοµένης της περιορισµένης δυνατότητας των δηµοσίων επενδύσεων, ιδιαίτερη βαρύτητα θα πρέπει να δοθεί στην επιτάχυνση κυρίως των ιδιωτικών επενδύσεων στην παραγωγική δοµή της χώρας, στην πράσινη ανάπτυξη και το ποιοτικό προϊόν, σε ένα νέο ενάρετο κύκλο άνθισης της επιχειρηµατικότητας και προσέλκυσης ξένων επενδυτικών κεφαλαίων, στην ολόπλευρη ανάπτυξη της παιδείας και στην προώθηση της οικονοµικής εξωστρέφειας, στρατηγική που χρειάζεται ολοκληρωµένο πρόγραµµα, δέσµευση και χρόνο για να αποδώσει καρπούς.

υπονοµεύει µόνο τις τράπεζες, αλλά, τελικά, και την εύρυθµη λειτουργία του τραπεζικού συστήµατος και της οικονοµίας ευρύτερα. Το ελληνικό τραπεζικό σύστηµα έχει λάβει τα µηνύµατα των καιρών, την ευθύνη του απέναντι στην κοινωνία και την οικονοµία, την ανάγκη χρηµατοδότησης της πραγµατικής οικονοµίας, την απαίτηση για µεγαλύτερη διαφάνεια, εταιρική και κοινωνική ευθύνη και αποτελεσµατική εποπτεία, παρότι αποτέλεσε την εξαίρεση του κανόνα στην Ευρώπη και δεν είχε έκθεση σε τοξικά προϊόντα και κερδοσκοπικές δραστηριότητες. Στη σύγχρονη κοινωνία µία τράπεζα, ένα τραπεζικό σύστηµα, είναι ένας σηµαντικός οικονοµικός οργανισµός, που λειτουργεί, όµως, µέσα στην κοινωνία και στηρίζεται και εξαρτάται απόλυτα από την εµπιστοσύνη και τη συνεργασία των πελατών και των πολιτών. Γι’ αυτό µια τράπεζα µε µόνο ευτυχείς τους µετόχους και τα στελέχη της, αλλά µε τους εργαζόµενους, τους πελάτες και την κοινωνία απέναντί της, δεν έχει τελικά προοπτική, γιατί µια τέτοια στρατηγική είναι µεσοπρόθεσµα επιχειρηµατικά αδιέξοδη και αναποτελεσµατική για την κερδοφορία της και εν τέλει για την οικονοµία της χώρας.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΥΠΟΘΕΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ

Προβλήµατα & Τάσεις

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ & YΦΕΣΗ

Η σηµασία της αυτοκριτικής

Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι εµείς οι ίδιοι είµαστε, σχεδόν αποκλειστικά, υπεύθυνοι για τις δυσµενείς εξελίξεις στην οικονοµία. Και ότι εµείς θα πρέπει να βάλουµε σε τάξη τα του οίκου µας. Όµως στην αντιµετώπιση των κερδοσκοπικών επιθέσεων πρέπει να υπάρχει και κάποιο είδος συλλογικής στήριξης από το Eurogroup.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Η 54

Ελληνική οικονοµία βρίσκεται σήµερα στο «µάτι του κυκλώνα». Οι αιτίες είναι τέσσερις. Η βασική και ορατή, δια γυµνού οφθαλµού, αιτία είναι ο δηµοσιονοµικός εκτροχιασµός των τελευταίων ετών καθώς και η αιφνιδιαστική αποκάλυψή του µετά τις τελευταίες εκλογές. Άλλη βασική, αλλά λιγότερο ορατή, αιτία είναι η σταδιακή απώλεια ανταγωνιστικότητας που συνδέεται µε εγγενή προβλήµατα του αναπτυξιακού προτύπου, και κυρίως µε τη χειροτέρευση της κατάστασης του «µεγάλου ασθενούς», του δηµόσιου τοµέα. Η τρίτη αιτία είναι η καχυποψία των διεθνών αγορών, του διεθνούς τύπου και των εταίρων µας στην Ευρωζώνη στα ελληνικά στατιστικά στοιχεία, µετά τους ατυχείς, για να χρησιµοποιήσω επιεική έκφραση, χειρισµούς της απογραφής του 2004 (ακόµα και σήµερα, -βλέπε πρόσφατο δηµοσίευµα των FT- ο διεθνής τύπος ισχυρίζεται ότι δεν εκπληρώσαµε το κριτήριο του δηµοσιονοµικού ελλείµµατος το κρίσιµο έτος 1999 για την ένταξη στην Ευρωζώνη, παρά το γεγονός ότι τα επίσηµα, µετά την απογραφή του 2004, στατιστικά στοιχεία της Eurostat δείχνουν έλλειµµα ως προς το ΑΕΠ 3,1%) αλλά και µετά την πρόσφατη, αιφνιδιαστική αποκάλυψη του πραγµατικού ελλείµµατος του 2009. Η τέταρτη αιτία είναι ότι τα µέτρα που έχουν ληφθεί µετά τις εκλογές του 2009 για να αντιµετωπίσουν τον

Από τον ΓΙΑΝΝΗ ΣΤΟΥΡΝΑΡΑ, καθηγητή Οικονοµικών του Πανεπιστηµίου Αθηνών και γενικό διευθυντή του ΙΟΒΕ

δηµοσιονοµικό εκτροχιασµό, δεν έχουν θεωρηθεί επαρκή από τις αγορές δεδοµένου του µεγέθους του προβλήµατος, σε συνδυασµό µε το γεγονός ότι έγιναν και κοινωνικές παροχές προς ικανοποίηση προεκλογικών υποσχέσεων, οι οποίες όµως είχαν δοθεί χωρίς πλήρη γνώση της εξαιρετικά δύσκολης δηµοσιονοµικής κατάστασης. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι εµείς οι ίδιοι είµαστε, σχεδόν αποκλειστικά, υπεύθυνοι για τις δυσµενείς εξελίξεις. «Σχεδόν αποκλειστικά» διότι τα πράγµατα έχουν και ορισµένες άλλες, δευτερεύουσες διαστάσεις, τις οποίες δεν πρέπει να αγνοούµε στην εκπόνηση στρατηγικής διάσωσης της Ελληνικής οικονοµίας: - Η πρώτη δευτερεύουσα διάσταση είναι ο ρόλος της κερδοσκοπίας της παραγώγου αγοράς ασφάλισης κινδύνων (CDS), στην οποία δεν ασφαλίζονται µόνο οι κάτοχοι οµολόγων έναντι κινδύνου µη αποπλη-

ρωµής, αλλά παίζονται και κερδοσκοπικά στοιχήµατα από φορείς που δεν κατέχουν οµόλογα. Και τα στοιχήµατα αυτά, σε περιόδους κρίσης όπως η τωρινή, λειτουργούν αποσταθεροποιητικά. Τα ιστορικά παραδείγµατα παρόµοιας συµπεριφοράς έναντι χωρών ακόµα και µε ουσιωδώς υγιή θεµελιώδη χαρακτηριστικά, αφθονούν όπως, για παράδειγµα, η κερδοσκοπική επίθεση στη βρετανική λίρα από γνωστό hedge fund το 1992 που οδήγησε στην έξοδό της από τον Μηχανισµό Συναλλαγµατικών Ισοτιµιών του Ευρωπαϊκού Νοµισµατικού Συστήµατος, η επίθεση στα νοµίσµατα χωρών της ΝΑ Ασίας τη δεκαετία του 1990 που οδήγησε στην υιοθέτηση «µερκαντιλιστικής» πολιτικής, κ.λπ. - Η έτερη δευτερεύουσα διάσταση αφορά την έλλειψη σαφούς µηχανισµού διαχείρισης κρίσεων εντός της Ευρωζώνης ανεξάρτητα από τα προβλήµατα κατ’ ιδίαν χωρών-µελών, λαµβάνοντας µάλιστα υπ’ όψη την πιθανότητα µετάδοσης των προβληµάτων από χώρα σε χώρα µέσω του γνωστού µηχανισµού διάρρηξης των λεγόµενων αδύναµων, κατά περίσταση, κρίκων (π.χ. πρώτα η Ελλάδα, µετά η Ιρλανδία, µετά

η Πορτογαλία, µετά η Ισπανία κ.λ.π.). Με απλά λόγια, η αποκόµιση κερδών από τους στοιχηµατίζοντες-κερδοσκόπους κατόχους συµβολαίων CDS δηµιουργεί κατάλληλες συνθήκες για στοιχήµατα εναντίον µιας δεύτερης, µετά µιας τρίτης χώρας κ.λ.π. Τούτων λεχθέντων για αυτές τις δύο δευτερεύουσες διαστάσεις του προβλήµατος, θέλω να τονίσω για µια ακόµη φορά ότι εµείς οι ίδιοι προκαλέσαµε το πρόβληµα, και εµείς οι ίδιοι πρέπει να φροντίσουµε, µε τα κατάλληλα µέτρα, να το λύσουµε. Οι στοιχηµατίζοντες-κερδοσκόποι αποκοµίζουν κέρδη «σορτάροντας» τα ελληνικά οµόλογα, όταν το περιθώριο (spread) συνεχίζει να ανεβαίνει. Για να χάσουν το στοίχηµα, πρέπει το spread να µειωθεί. Και θα µειωθεί όταν ανακοινωθούν τα κατάλληλα µέτρα από την Ελληνική κυβέρνηση. Τα δηµοσιεύµατα του διεθνούς τύπου και πολλοί αναλυτές δίνουν έµφαση στα προβλήµατα της ελληνικής οικονοµίας αλλά αγνοούν τις ευκαιρίες για την αύξηση της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικότητάς της. Οι ευκαιρίες πηγάζουν από το γεγονός ότι η Ελλάδα έχει

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΑΞΙΑ ΕΧΕΙ ΟΧΙ ΜΟΝΟ ΝΑ ΚΑΝΕΙΣ ΑΥΤΟΚΡΙΤΙΚΗ ΑΛΛΑ ΝΑ ΕΦΑΡΜΟΖΕΙΣ ΚΑΙ Ο,ΤΙ ΑΠΟ ΑΥΤΗ ΑΠΟΡΡΕΕΙ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ & YΦΕΣΗ ακόµα πολλά χαρακτηριστικά «αναδυόµενης» οικονοµίας αλλά και από τα δυνητικά οφέλη που θα προκύψουν από την άρση των πολλαπλών εµποδίων που το κράτος ακόµα επιβάλλει στην οικονοµία. Τα κλειστά επαγγέλµατα αποτελούν ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα, η απελευθέρωση των οποίων θα µπορούσε να προκαλέσει αύξηση του ΑΕΠ που εκτιµάται σε 1% ετησίως. Πολλοί, αγνοώντας ότι οι αγορές προεξοφλούν µε αστραπιαία ταχύτητα τις διαρθρωτικές αλλαγές, απαισιοδοξούν λέγοντας ότι τα οφέλη αυτά, για να υλοποιηθούν, απαιτούν χρόνο. Και όµως, το γεγονός ότι η Ελληνική οικονοµία αποτελεί την τελευταία «σοβιετικού τύπου» οικονοµία στην Ευρώπη, µε εκατοντάδες περιορισµούς που ανήκουν σε µια άλλη, παρωχηµένη εποχή, µας δίνει την ευκαιρία να σπάσουµε τον φαύλο κύκλο της κρίσης και να βελτιώσουµε παράλληλα την ανταγωνιστικότητα των ελληνικών προϊόντων και υπηρεσιών. Αυτό απαιτεί κυρίως πλήρη αντίληψη αυτών των ευκαιριών και πολιτική βούληση εκµετάλλευσής τους, αγνοώντας το όποιο βραχυχρόνιο πολιτικό κόστος. Στο ΙΟΒΕ έχουµε εκτιµήσει τα ετήσια οφέλη από την άρση αυτών των περιορισµών σε περίπου 10% του ΑΕΠ.

Ο δρόµος εξόδου από την κρίση Η Κυβέρνηση πρέπει να υιοθετήσει οικονοµική πολιτική διαχείρισης κρίσης, που θα έχει, για µια συγκεκριµένη χρονική περίοδο, µόνο ένα στόχο: Την αποκατάσταση της αξιοπιστίας στις διεθνείς αγορές από τις οποίες αντλούµε περισσότερα από 50 δισ. ευρώ το χρόνο, ποσό δυσανάλογα υψηλό για το µέγεθος της Ελληνικής οικονοµίας. Αυτό σηµαίνει ότι θα πρέπει πρώτον, να επανεξετάσει νοµοσχέδια ή ρυθµίσεις που, προεξοφλούµενα, δηµιουργούν οικονοµικές επιβαρύνσεις άµεσες ή έµµεσες, για τον ευρύτερο δηµόσιο τοµέα, και δεύ-

Εάν οι «στρατηγικές έντασης» στις διεθνείς αγορές συνεχιστούν, το Eurogroup πρέπει να εκπονήσει σχέδιο οικονοµικής αλληλεγγύης των µελών του.

ΤΑΣΕΙΣ 2010



τερον, να ενισχύσει το Πρόγραµµα Σταθερότητας και Ανάπτυξης (ΠΣΑ), µε πρόσθετα µέτρα, αφ’ ενός δηµοσιονοµικά και αφ’ ετέρου για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας. Θα πρέπει επίσης να αναδείξει τις πηγές ανάπτυξης από το ΕΣΠΑ και, κυρίως, από την απελευθέρωση των αγορών αγαθών και υπηρεσιών. Το ΠΣΑ περιλαµβάνει, ορθώς, φιλόδοξους δηµοσιονοµικούς στόχους. Τα µέτρα όµως δεν έχουν θεωρηθεί επαρκή από τις αγορές σε σχέση µε τους στόχους ενώ πολλά εξ αυτών είναι «µιας χρήσεως». Πρόσθετα µέτρα που θα µπορούσαν να εξαγγελθούν προς ενίσχυση των στόχων του ΠΣΑ είναι τα εξής:

Α. Ασφαλιστικό - Σύγκλιση των ασφαλιστικών παραµέτρων όλων των Ταµείων (και του δηµοσίου) µε αυτές του ΙΚΑ. - Θέσπιση ενός απλού κανόνα βιωσιµότητας για όλα τα Ταµεία: Μεταβολή της µέσης σύνταξης κατά 1,5% λιγότερο από την αύξηση του µέσου µισθού. - Αναθεώρηση καθεστώτος βαρέων και ανθυγιεινών και κατάργηση ασφαλιστικών διακρίσεων ανδρών-γυναικών.

Β. Δηµοσιονοµικό - Τριετές (όσο δηλαδή η διάρκεια του ΠΣΑ) πάγωµα µισθών και προσλήψεων στο Δηµόσιο. - Αύξηση των αντικειµενικών αξιών των ακινήτων. - Αύξηση του ειδικού φόρου κατανάλωσης και στα καύσιµα. - Αύξηση των συντελεστών του ΦΠΑ κατά µια εκατοστιαία µονάδα και επέκτασή του σε αγαθά και υπηρεσίες που σήµερα εξαιρούνται. - Εφαρµογή διεθνών λογιστικών προτύπων στους δηµόσιους οργανισµούς και την τοπική αυτοδιοίκηση. - Σταδιακή κατάργηση όλων των επιχορηγήσεων και των φόρων που αποδίδονται στην Τοπική Αυτοδιοίκηση από τον Κρατικό Προϋπολογισµό µε παράλληλη θεσµοθέτηση δυνατότητας επιβολής δηµοτικών φόρων.

Γ. Διαρθρωτικές Αλλαγές - Άµεση απελευθέρωση των κλειστών επαγγελµάτων. - Άµεση άρση των περιορισµών στον ανταγωνισµό: cabotage, bakeoff, αγορά καυσίµων, ελάχιστες υποχρεωτικές τιµές, ωράρια λειτουργίας καταστηµάτων, µουσείων, κ.λπ. - Ορισµός των δηµόσιων φορέων /επιχειρήσεων που καταργούνται, συγχωνεύονται ή ιδιωτικοποιούνται. - Ορισµός της προς αξιοποίηση /εκµετάλλευση δηµόσιας περιουσίας, των τρόπων αξιοποίησής της και των προσδοκώµενων εσόδων. Πέραν των µέτρων βραχυπρόθεσµου χαρακτήρα, η Κυβέρνηση πρέπει να εκπονήσει και να παρουσιάσει ένα δεκαετές πρόγραµµα οικονοµικής ανάταξης (2010-2020) µε στόχους, µεταξύ άλλων, για το δηµόσιο χρέος και το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, καθώς και µε µέτρα αντίστοιχης χρονικής εµβέλειας. Σε ένα τέτοιο µακροπρόθεσµο πρόγραµµα οι στόχοι και τα µέτρα δηµοσιονοµικής πολιτικής συµπλέκονται µε στόχους και µέτρα αλλαγής του αναπτυξιακού προτύπου της χώρας (Τρίγωνο της Γνώσης, Παραγωγική Αναδιάρθρωση, Αποτελεσµατικότητα του Κράτους, Θεσµοί, Επιχειρηµατικότητα, Κοινωνική Πολιτική, Περιουσία του Δηµόσιου, Διαχείριση Ανθρώπινου Κεφαλαίου και Φυσικών Πόρων, Νέα Συγκριτικά Πλεονεκτήµατα). Με τον τρόπο αυτό, η διεθνής οικονοµική κοινότητα θα αποκτήσει µια καλύτερη ει-

ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΟΥΡΝΑΡΑΣ

AΠΟΔΟΣΕΙΣ ΚΑΙ KΕΡΔΟΣΚΟΠΟΙ

κόνα των δυνατοτήτων για αύξηση της παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας της Ελληνικής οικονοµίας.

Αλληλεγγύη στην Ευρωζώνη Εάν τα πρόσθετα µέτρα, µε τις όποιες διασφαλίσεις ζητηθούν από τους εταίρους µας στην Ευρωζώνη, κριθούν ικανοποιητικά, ενδυναµώνοντας το ΠΣΑ και καταστώντας υλοποιήσιµους τους φιλόδοξους στόχους του, το Eurogroup πρέπει, µε την ευκαιρία των τρεχουσών προβληµάτων, να εκπονήσει Σχέδιο Οικονοµικής Αλληλεγγύης µεταξύ των µελών του. Το Σχέδιο αυτό θα παρέχει κάποιου είδους εγγυήσεις σε κράτη-µέλη, ιδιαίτερα τα µικρότερα τα οποία, στην περίπτωση που, αν και έχουν λάβει τα δέοντα µέτρα αποκατάστασης των δηµοσιονοµικών προβληµάτων, συνεχίζουν να αντιµετωπίζουν «στρατηγι-

κές έντασης» στις διεθνείς αγορές από φορείς µε δυνατότητα µεγάλης µόχλευσης (όπως τα hedge funds) και επένδυσης σε στοιχήµατα στην αγορά παραγώγων. Όσο δίκαιο και αν έχουν, και πράγµατι έχουν, τα στελέχη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της ΕΚΤ, Υπουργοί Οικονοµικών της Ευρωζώνης κ.λπ. για την ασυνεπή συµπεριφορά της Ελλάδος, γεγονός παραµένει, και αυτό θεµελιώνεται στη διεθνή πρόσφατη αλλά και την παλαιότερη εµπειρία, ότι, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης, ανθεί αποσταθεροποιητική κερδοσκοπία. Ο καλύτερος τρόπος να αντιµετωπιστεί, παραµένει αυτός που συνιστά και το αρχαίο ρητό: «Συν Αθηνά και χείρα κίνει». Δηλαδή να κάνουµε εµείς, και όποιες άλλες χώρες παρουσιάζουν πρόβληµα αξιοπιστίας στις διεθνείς αγορές, αυτό που πρέπει, αλλά αν πράγµατι το κάνουµε, πρέπει να υπάρξει και κάποιου είδους συλλογική στήριξη. Το είδος και η έκταση της στήριξης ας αποφασιστούν από το Eurogroup.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Οι κερδοσκόποι αποκοµίζουν κέρδη «σορτάροντας» τα ελληνικά οµόλογα, όταν το περιθώριο (spread) συνεχίζει να ανεβαίνει. Για να χάσουν το στοίχηµα, πρέπει το spread να µειωθεί. Και θα µειωθεί όταν ανακοινωθούν τα κατάλληλα µέτρα από την Ελληνική κυβέρνηση.

Προβλήµατα & Τάσεις

ΚΡΙΣΗ & AΝΑΚΑΜΨΗ

Θολό τοπίο Η ελληνική οικονοµία δανείζεται γιατί δεν µπορεί να παράγει ανταγωνιστικά προϊόντα και υπηρεσίες. Τα τελευταία έξι χρόνια για να διατηρήσουµε το βιοτικό µας επίπεδο, «πουλήσαµε» ή «δανειστήκαµε» µια πόλη του µεγέθους της Θεσσαλονίκης. Η ώρα για τις δύσκολες αποφάσεις είναι τώρα, µε διακύβευµα το βιοτικό επίπεδο που επιθυµούµε.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Σ 58

ήµερα, καθώς η παγκόσµια οικονοµία ανακάµπτει, το ερώτηµα που τίθεται επιτακτικά από κυβερνήσεις και επενδυτές είναι αν τα χειρότερα της κρίσης πέρασαν ή αν απλώς οι συντονισµένες προσπάθειες κυβερνήσεων και κεντρικών τραπεζών κατάφεραν να σταθεροποιήσουν προσωρινά µόνο την κατάσταση. Η εικόνα που έχουµε από τη διακύµανση στα διεθνή χρηµατιστήρια είναι ενθαρρυντική. Η διακύµανση βρίσκεται στα προ κρίσης επίπεδα (Διάγραµµα 1). Από την άλλη πλευρά, η τιµολόγηση του πιστωτικού κινδύνου βαίνει προς οµαλοποίηση. Τα ασφάλιστρα κινδύνου έχουν µειωθεί δραµατικά σε σχέση µε το πρώτο τρίµηνο του 2009, όταν ο κίνδυνος κατάρρευσης του παγκόσµιου χρηµατοοικονοµικού συστήµατος κυριαρχούσε. Όµως, τα ασφάλιστρα αυτά παραµένουν πολύ υψηλότερα από το επίπεδο που βρίσκονταν πριν το ξεκίνηµα της κρίσης. Για παράδειγµα, το ασφάλιστρο πιστωτικού κινδύνου της Citigroup τον Ιανουάριο του 2009 είναι 15 φορές µεγαλύτερο από τον Ιούνιο του 2007. Το αντίστοιχο ασφάλιστρο της J. P. Morgan είναι 2,5 φορές µεγαλύτερο. Τα ασφάλιστρα αυτά δεν πρόκειται να µειωθούν στα προ κρίσης επίπεδα τα επόµενα χρόνια. Η αγορά

Από τον ΓΚΙΚΑ Α. ΧΑΡΔΟΥΒΕΛΗ, καθηγητή στο Τµήµα Χρηµατοοικονοµικής και Τραπεζικής Διοικητικής του Πανεπιστηµίου Πειραιώς & Οικονοµικό Σύµβουλο του Οµίλου Eurobank EFG

θα τιµολογεί πιο ορθολογικά τον πιστωτικό κίνδυνο στο µέλλον. Στην περιοχή της ΝΑ Ευρώπης η εικόνα είναι παρόµοια, καθώς τα περιθώρια δεκαετών οµολόγων έπεσαν περίπου στα επίπεδα της προ-Lehman περιόδου (Διάγραµµα 2). Οι αποφάσεις των ηγετών των 20 πλουσιότερων κρατών (G-20), ιδίως η δέσµευση για επιπλέον χρηµατοδότηση του ΔΝΤ, επέδρασαν θετικά κυρίως στις οικονοµίες της Νέας Ευρώπης. Εξαίρεση αποτελεί µόνον η Ελλάδα, όπου τα επιτοκιακά περιθώρια ανέβηκαν εκ νέου σε υψηλά επίπεδα, στα ίδια µε την εποχή των φόβων πλήρους κατάρρευσης διεθνώς. Προφανώς, η Ελλάδα έχει δικά της προβλήµατα που αντιστοιχούν σε επίπεδα αβεβαιότητας των αγορών µε την δύσκολη παγκόσµια περίοδο του πρώτου τριµήνου του 2009.

ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΝΑ ΣΤΑΜΑΤΗΣΕΙ Η ΜΠΟΡΑ Η νέα κυβέρνηση έχει ένα παράθυρο ευκαιρίας να πάρει τις δύσκολες εκείνες αποφάσεις που έχουν µεν πολιτικό κόστος αλλά δεν έχουν χρηµατοοικονοµικό. Σε κάθε άλλη περίπτωση, η κυβέρνηση αλλά και ευρύτερα ο τόπος θα µείνει πίσω από το τζάµι να ατενίζει την εναλλακτική πραγµατικότητα µιας ανάπτυξης που καθυστέρησε, αδικαιολόγητα πολύ!

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΟΤΑΝ Η ΛΗΨΗ ΤΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΑΝΑΒΛΗΘΕΙ ΟΥΤΕ ΓΙΑ ΕΝΑ ΛΕΠΤΟ

�� . ��, �� µ�µ� ��µ��µ�� µ�� & ��µ�� µ�� µ�� Eurobank EFG

ΚΡΙΣΗ & AΝΑΚΑΜΨΗ

��µ��, �� µ�� µ�� µ��, �� µ� ��

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ OΙΚΟΝΟΜΙΑ Χαµηλότερες προσδοκίες Οι ρυθµοί ανάπτυξης των περισσότερων οικονοµιών αναµένονται θετικοί το 2010, αλλά πολλά θα εξαρτηθούν από την πολιτική που θα ακολουθήσουν οι κεντρικές τράπεζες για την απόσυρση των έκτακτων µέτρων παροχής ρευστότητας. Αν η απόσυρση γίνει γρήγορα, η ανάκαµψη θα είναι πολύ αναιµική. Εκτιµώ ότι στην Ευρώπη η απόσυρση θα ξεκινήσει γρηγορότερα από τις ΗΠΑ, καθώς η ΕΚΤ εµφανίζεται πιο επιθετική στις ανακοινώσεις της. Επίσης, είναι πιθανό πρώτα οι κεντρικές τράπεζες να αποσύρουν τη ρευστότητα και µετά να αρχίσουν να ανεβάζουν τα επιτόκια παρέµβασης. Βεβαίως, ακόµα και µε τους θετικούς αναµενόµενους ρυθµούς ανάπτυξης, η ανεργία θα συνεχίσει να ανεβαίνει στις περισσότερες χώρες, ενώ θα αυξάνονται και τα προβληµατικά δάνεια των τραπεζών, επιµηκύνοντας έτσι τη σηµερινή χρηµατοπιστωτική πίεση. Πιο µακροπρόθεσµα, οι ρυθµοί της παγκόσµιας οικονοµικής ανάπτυξης θα είναι µικρότεροι από αυτούς που είχαµε πριν την κρίση. Ο πρώτος αρνητικός παράγοντας είναι το υψηλότερο κόστος χρήµατος, που πηγάζει από τα υψηλότερα απαιτούµενα ασφάλιστρα κινδύνου, το µεγαλύτερο κόστος διαµεσολάβησης των χρηµατοπιστωτικών ιδρυµάτων, τις αυξηµένες ανάγκες δανεισµού του δηµόσιου τοµέα των χωρών, καθώς και την αναµενόµενη αύξηση των επιτοκίων παρέµβασης των κεντρικών τραπεζών. Ο δεύτερος αρνητικός παράγοντας είναι η µελλοντική περιοριστική δηµοσιονοµική πολιτική, που πρέπει να χρηµατοδοτήσει τη σηµερινή αναγκαστική δηµοσιονοµική επέκταση. Ο τρίτος αρνητικός παράγοντας είναι η αύξηση της αποταµίευσης των Αµερικανών, που θα οδηγήσουν σε µειωµένες εξαγωγές πολλών χωρών, ενώ δύσκολα θα συµπληρώσει το κενό ο Κινέζος, Ινδός ή Ευρωπαίος καταναλωτής.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΕΛΛΗΝΙΚΗ OΙΚΟΝΟΜΙΑ Στενωπός διαρκείας

Όσον αφορά την ελληνική οικονοµία, είναι µια σχετικά κλειστή οικονοµία χωρίς τραπεζικά προβλήµατα, η οποία κατά συνέπεια εισήλθε σε ύφεση µε καθυστέρηση, το πρώτο τρίµηνο του 2009. Θα συνεχίσει να κινείται µε αρνητικούς ρυθµούς και το 2010, όταν ο υπόλοιπος κόσµος αναµένεται να έχει µπει σε τροχιά ανάκαµψης. Έτσι, το 2010 τερµατίζεται µια πορεία σύγκλισης του ελληνικού βιοτικού επιπέδου µε αυτό της ΕΕ-15, που διήρκεσε 13 έτη, από το 1996. Η ανεργία θα αυξάνεται, τα πραγµατικά εισοδήµατα θα συµπιέζονται και τα κέρδη των επιχειρήσεων θα µειώνονται. Την εποχή της µεγάλης ανάπτυξης, 1995-2008, δεν καταφέραµε να µειώσουµε ουσιαστικά το δηµόσιο χρέος (Διάγραµµα 3). Μάλιστα, έγινε το αντίθετο τα τελευταία δύο χρόνια. Ο εκτροχιασµός των δαπανών

��µ�� µ�� .

Δ. 1

��µµ� 1

Ασφάλιστρα Κινδύνου

��

700

602

600

�� µ�� 53

��

500 400 300 200 100 0

159

232

185 108 19

12 Citigroup 5-yr CDS Spread

JP Morgan 5-yr CDS Spread

�� 07 µ�� 09

VIX

�� 08 19/1/2010

��: Bloomberg

Πηγή: Bloomberg

� �� µ� �� µ�� µ�� . � ��µ�� (��µµ� 1). �� , � ��µ�� µ��. �� µ�� µ�� µ� �� µ�� 2009, �� µ�� µ��µ�� µ�� . �µ��, ��

το �� 2008 και�� το 2009 είναι εµφανής. Οι δαπάνες της Γενικής Κυβέρνη��µ�� σης��µ� ως ποσοστό ΑΕΠ ξεπερνούν πλέον το 50%, τη �� στιγµή που �� . του �� µ�, �� Citigroup �� ο �� µ�� 2007. �� 2009 �� 15 ιστορικός µέσος όρος τους (1990 – 2007) ήταν 44,6% (Διάγραµµα 4). �� J. P. Morgan �� 2,5 �� µ��. �� Η σύγκριση µε τα αντίστοιχα µεγέθη της ζώνης του ευρώ είναι αποκα�� µ�� µ�� . � �� µ�� λυπτική. Οι δαπάνες στην ζώνη του ευρώ την περίοδο 2007-2009 αυ�� µ��. ξήθηκαν κατά 4,4 ποσοστιαίες µονάδες του ΑΕΠ ενώ στην Ελλάδα κατά 7,9 µονάδες. Το 2009 οι δαπάνες στην ζώνη του ευρώ είναι χαµηλότερες από ότι στην Ελλάδα. Είναι επίσης φανερό ότι οι υπόλοιπες χώρες 2 βάσισαν την είσοδό τους στην ΟΝΕ στον περιορισµό των δαπανών σε αντίθεση µε την Ελλάδα, που βασίστηκε στα φορολογικά έσοδα. Πέραν του δηµοσιονοµικού, το έλλειµµα ανταγωνιστικότητας είναι ακόµα µεγαλύτερο πρόβληµα, βαθύτερο και περισσότερο δύσκολο να επιλυθεί. Είναι εµφανής η αποτύπωσή του στους δείκτες της Παγκόσµιας Τράπεζας για την ευκολία του επιχειρείν, οι οποίοι δείχνουν συνεχή επιδείνωση τα τελευταία χρόνια, ενώ η σταθµισµένη συναλλαγµατική ισοτιµία της χώρας διαρκώς ανατιµάται. Το έλλειµµα ανταγωνιστικότητας αντικατοπτρίζεται τόσο στον υψηλότερο ελληνικό πληθωρισµό σε σχέση µε άλλες χώρες της Ευρωζώνης όσο και στο τεράστιο έλλειµµα τρεχουσών συναλλαγών. Αγοράζουµε πολύ περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες από ότι πουλάµε στους ξένους. Η ελληνική οικονοµία δεν έχει τη δυνατότητα να παράγει ανταγωνιστικά αγαθά και υπηρεσίες. Ως αποτέλεσµα είναι µια οικονοµία που στηρίζεται στα δανεικά. Το εξωτερικό χρέος της χώρας έχει σηµειώσει τροµακτική αύξηση από το 94% του ΑΕΠ στο τέλος του 2003 στο 169% στο τρίτο τρίµηνο του 2009. Τα τελευταία 6 χρόνια για να διατηρήσουµε το βιοτικό µας επίπεδο, «πουλήσαµε» ή «δανειστήκαµε» µια πόλη του µεγέθους της Θεσσαλονίκης.

ΓΚΙΚΑΣ ΧΑΡΔΟΥΒΕΛΗΣ

��µµ� 2 �� (10�� µ�� – �µ�� )

Σηµείωση: Στην περίπτωση της Ελλάδας, το περιθώριο αναφέρεται σε οµόλογα που εκδίδονται σε ευρώ και η χώρα σύγκρισης είναι η Γερµανία. Σε όλες τις υπόλοιπες χώρες, τα περιθώρια εκφράζοντα σε $ και η χώρα σύγκρισης είναι οι ΗΠΑ.

µ.�.

1000

Δ. 2

Ασφάλιστρα Κινδύνου

800 600 400

367

333 214

197

200

264

242

205

0 ��µ��

29/6/2007

��

31/8/2008

��µ��

31/3/2009

��

19/1/2010 Πηγή: JP Morgan EMBIG, Bloomberg

��: JP Morgan EMBIG, Bloomberg ��µ��: �� , �� µ�� µ��. �� ρος το παρόν η αξιολόγηση ��, �� $ �� . και των τριών µεγάλων αξιολογικών οίκων, Moody’s, Standard ��από �� µ��, �� & Poor’s and Fitch, είναι πάνω

το προσωρινό όριο που έχει θέσει �µ�� -Lehman �� (��µµ� 2). �� η ΕΚΤ για την αποδοχή κρατικών �� 20 �� (G-20), �� µ�� οµολόγων ως εγγύηση. Πρόβληµα ��µ�� , �� µ�� . µπορεί να υπάρξει τον Ιανουάριο �� του 2011 όταν η ΕΚΤ επαναφέρει το �� µ�� , �� όριο σε υψηλότερα επίπεδα, αφήνο-��, �� µ� �� . ντας τη Moody’s ως τη µόνη που θα ��, � �� µ�� µας αξιολογεί υψηλότερα �� από αυτό �� µ� �� µ�� µ�� 2009. το όριο. Και οι τρεις οίκοι, όµως, διατηρούν την Ελλάδα στο θάλαµο ��µ�� της αρνητικής προοπτικής��µ�� γεγονός που συνεπάγεται πιθανή περαιτέρω ��µ�� υποβάθµιση στο µέλλον. �� µ�� µ�� µ�� 2010, �� µ�� . �� , � ��µ�� µ��. ��µ� �� , �� µ�� . ��, �� µ�� µ��. ��, ��µ� �� µ� ��

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΚΡΙΣΗ & AΝΑΚΑΜΨΗ Έτσι, το µεγάλο ερωτηµατικό σήµερα είναι η διάρκεια της στενωπού στην οποία έχει εισέλθει η ελληνική οικονοµία κυρίως λόγω των δικών της εγγενών ανισορροπιών. Από πολύ καιρό πριν έχω αναφερθεί στην πιθανότητα µακροχρόνιας στασιµότητας εφόσον τελικά η χώρα µας µπει σε ύφεση. 1 Σήµερα αυτό έγινε ευρέως αντιληπτό. Οι τρεις µεγάλοι αξιολογικοί οίκοι, Moody’s, Standard & Poor’s and Fitch, επικεντρώθηκαν στο δηµοσιονοµικό πρόβληµα και υποβάθµισαν στο τέλος του 2009 την πιστοληπτική ικανότητα της χώρας. Προς το παρόν η αξιολόγηση και των τριών οίκων είναι πάνω από το σηµερινό προσωρινό όριο που έχει θέσει η ΕΚΤ για την αποδοχή κρατικών οµολόγων ως εγγύηση. Πρόβληµα µπορεί να υπάρξει τον Ιανουάριο του 2011 όταν η ΕΚΤ επαναφέρει το όριο σε υψηλότερα επίπεδα, αφήνοντας τη Moody’s ως τη µόνη που θα µας αξιολογεί υψηλότερα από αυτό το

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΑΔΥΝΑΜΟΣ ΚΡΙΚΟΣ

Η ελληνική οικονοµία δεν παράγει ανταγωνιστικά αγαθά και υπηρεσίες. Ως αποτέλεσµα είναι µια οικονοµία που στηρίζεται στα δανεικά. Το εξωτερικό χρέος της χώρας έχει σηµειώσει τροµακτική αύξηση από το 94% του ΑΕΠ το 2003 στο 169% το 2009. Το µεγάλο ερωτηµατικό σήµερα είναι η διάρκεια της στενωπού στην οποία έχει εισέλθει η ελληνική οικονοµία κυρίως λόγω των δικών της εγγενών ανισορροπιών. Από πολύ καιρό πριν έχω αναφερθεί στην πιθανότητα µακροχρόνιας στασιµότητας εφόσον τελικά η χώρα µας µπει σε ύφεση. Σήµερα αυτό έγινε ευρέως αντιληπτό.

όριο. Και οι τρεις οίκοι, όµως, διατηρούν την Ελλάδα στο θάλαµο της αρνητικής προοπτικής (negative outlook), γεγονός που συνεπάγεται πιθανή περαιτέρω υποβάθµιση στο µέλλον.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ & ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Το Α και Ω Σήµερα στην Ελλάδα είναι απαραίτητη η στροφή προς ένα µοντέλο πιο εξωστρεφές, βασισµένο στην ανταγωνιστικότητα των ελληνικών επιχειρήσεων και την καινοτοµία, τις εξαγωγές και τις επενδύσεις και όχι την κατανάλωση. Είναι, επίσης, απαραίτητο να νοικοκυρευτούν τα δηµόσια οικονοµικά, να εξισορροπηθεί διαχρονικά το ασφαλιστικό, να γίνει πιο αποτελεσµατική και λιγότερο γραφειοκρατική η λειτουργία του κράτους, να γίνει η Ελλάδα κέντρο προσέλκυσης και όχι απώθησης των ξένων επενδύσεων. Το σχέδιο του Προγράµµατος Σταθερότητας και Ανάπτυξης πολύ σωστά τονίζει αυτές τις ανάγκες. Το πρόβληµα δεν είναι µόνο η πλευρά της δηµοσιονοµικής προσαρµογής, αλλά και το οικονοµικό περιβάλλον στο οποίο θα πρέπει να επιτευχθεί. Χωρίς ικανοποιητικούς ρυθµούς ανάπτυξης η αύξηση των εσόδων θα είναι πολύ πιο δύσκολη, ενώ ο περιορισµός των δαπανών θα έχει αναπόφευκτα αρνητική επίδραση στους ρυθµούς ανάπτυξης βραχυπρόθεσµα. Υπάρχουν θετικά σηµεία στη σηµερινή συγκυρία. Οι δανειακές ανάγκες το 2010 θα είναι χαµηλότερες κατά 15 δισ. ευρώ, ενώ η σταθµισµένη διάρκεια του χρέους είναι 8 έτη. Η πιστωτική επέκταση παραµένει θετική, σε αντίθεση µε τους αρνητικούς ρυθµούς στην Ευρώπη. Το εµπορικό ισοζύγιο βελτιώνεται καθώς οι εισαγωγές µειώνονται πιο πολύ από τις εξαγωγές. Πιθανή είναι επίσης η ανάκαµψη του τουρισµού και της ναυτιλίας το 2010. Επίσης το Πρόγραµµα Σταθερότητας αποτελεί σηµαντική πυξίδα στην οικονοµική πολιτική. Το Πρόγραµµα Σταθερότητας και Ανάπτυξης κάνει φανερή την πολιτική βούληση για εφαρµογή των εδώ και χρόνια απαραίτητων διαρθρωτικών µεταρρυθµίσεων. Επανασχεδιάζεται η δηµοσιονοµική πολιτική µε την ενεργοποίηση της Ενιαίας Αρχής Πληρωµών, την καθιέρωση αυτόµατων δηµοσιονοµικών κανόνων (fiscal rules) περιορισµού των δαπανών, τη δηµιουργία αποθεµατικού ύψους 10% των δαπανών, την κατάρτιση από το 2011 τριετούς προϋπολογισµού ανά υπουργείο, την επαναξιολόγηση από µηδενική βάση όλων των δαπανών και τη µηνιαία παρακολούθηση τους, τη δηµιουργία Κοινοβουλευτικής Υπηρεσίας Προϋπολογισµού και την ανεξαρτητοποίηση της ΕΣΥΕ. Προβλέπεται πάγωµα προσλήψεων στο Δηµόσιο το 2010 και υιοθέτηση κανόνα προσλήψεων 5:1 από το 2011. Ανασυγκροτείται η διοικητική διάρθρωση της χώρας ώστε να είναι πιο αποτελεσµατική, ενώ ξεδιπλώνεται σταδιακά γκάµα ανοικτών ζητηµάτων όπως το ασφαλιστικό, το φορολογικό, τα κλειστά επαγγέλµατα, η ενίσχυση της διαφάνειας στη λειτουργία του δηµόσιου τοµέα (ενίσχυση ΑΣΕΠ), η µείωση της γραφειοκρατίας. Η φορολογική µεταρρύθµιση είναι ιδιαιτέρως σηµα-

ΓΚΙΚΑΣ ΧΑΡΔΟΥΒΕΛΗΣ Δ. 3

Ανάπτυξη και χρέος 7 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2 -3 -4 -5

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

125 120 115 110 105 100 95 90 85 80

�� µ�� (% ��), �� µ�� (% µ��), �� -15 ��µ�� (% µ��), �� : �� , ��

Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Σχέδιο ΠΣΑ �� µ�� , 1995-2008, �� µ� �� µ��µ� �� µ�� (��µµ� 3). ��, �� . � ��µ�� 2008 �� 2009 �� µ��. ��

Δ. 4

�� 50%, �� µ� ��

Ελλάδα: Έσοδα και Δαπάνες Γενικής Κυβέρνησης

µ�� (1990 – 2007) �� 44,6% (��µµ� 4). � �� µ� �� µ�� . ��

�� 2007-2009 �� 4,4 �� µ��

% ��

�� 557,9 µ��. �� 2009 �� µ�� 52,0

51,1 �� . ��

,6% M.O. �� 1990 - 2007: 44

ντική καθώς θα διευρύνει την φορολογική βάση και θα βοηθήσει στην καταπολέµηση της φοροδιαφυγής. Χρειάζεται, επίσης µια πιο ενεργή διαχείριση των ΔΕΚΟ, καθώς και έξυπνοι µέθοδοι χρηµατοδότησης όπως το Sale & Lease back ακινήτων. Οι κίνδυνοι πάντως παραµένουν µεγάλοι και πηγάζουν από τη µείωση στην ιδιωτική κατανάλωση, την αβεβαιότητα των νέων επενδύσεων, την αναµενόµενη στασιµότητα σε µισθούς και εισοδήµατα και τη µείωση της δηµόσιας κατανάλωσης. Το ΠΣΑ και ο προϋπολογισµός υποθέτουν ένα πολύ ευνοϊκό µακροοικονοµικό περιβάλλον, µε αισιόδοξους ρυθµούς ανάπτυξης έως το 2013. Και φυσικά, ο ακόµα µεγαλύτερος κίνδυνος βρίσκεται στις προσδοκίες των αγορών, αφού αυτές µας δανείζουν και εύκολα µπορούν να σταµατήσουν να το κάνουν. Οι αγορές δεν αντιµετώπισαν ευνοϊκά την ανακοίνωση του ΠΣΑ παρά τις θετικές ανακοινώσεις πολλών Ευρωπαίων πολιτικών. Οι αγορές απαιτούν περισσότερα µέτρα µείωσης των δαπανών, τα οποία να µπορούν να τα ποσοτικοποιήσουν άµεσα. Μια γρήγορη µατιά στο Διάγραµµα 4 εξηγεί το γιατί. Η προσαρµογή στο έλλειµµα κατά 4 ποσοστιαίες µονάδες του ΑΕΠ το 2010 οφείλεται σύµφωνα µε το ΠΣΑ, πολύ λίγο, κατά µόνον 0,9 ποσοστιαίες µονάδες, στη µείωση τον δαπανών, οι οποίες ήδη είχαν ξεχειλώσει το 2008 και 2009. 2

49,4 48,3

50��µ� �� µ� �� , �� 47,6 ��.

45,7

44,9 44,4

48,3

46,6 45,5 45,3 44,7

44,1 42,6 45,0 43,0 43,7 40,4 40,3 41,3 40,9 40,5 39,7 40,6 36,3 36,7 39,0 39,2 39,0 �� : 38,0 38,5 37,4 35 34,5 33,2 31,8 30 28,9 30,8 28,4 44,1

4 ��µµ� 40 40,5

44,6

44,1

44,3

41,7

Δύο επιλογές

45,5 45,6 44,1 42,4 39,3

��

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

��

��: �� , ��

Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Σχέδιο ΠΣΑ 5

Δ. 5

Ζώνη του ευρώ: Έσοδα και Δαπάνες Γενικής Κυβέρνησης

��µµ� 5

�� : ��

% �� 50,6 49,4

50,6

50,5 48,5

46,6 45,6

46,4

46,2

48,1

47,3 47,6

48,0

46,3 46,7 46,2 45,4 45,0 45,0

50,4 47,5 47,3

46,6

46,0

50,2

46,8

45,3 45,4 44,6 44,8 44,8

44,0

Υποσηµειώσεις 1 Βλέπετε π.χ. το αντίστοιχο άρθρο µου στις ΤΑΣΕΙΣ το 2009, όταν έγραφα: «Η απειλούµενη ύφεση µπορεί να οδηγήσει σε στασιµότητα διαρκείας όταν µελλοντικά οι υπόλοιπες χώρες θα αναπτύσσονται µε γρήγορους ρυθµούς. Άλλωστε στο παρελθόν, πριν το 1993, οι υφέσεις στην Ελλάδα ήταν πολύ πιο οδυνηρές από τις υφέσεις των χωρών του ΟΟΣΑ (Πίνακας 2).» 2 Είναι πιθανό η µείωση στις δαπάνες από το 2009 στο 2010 να είναι λογιστικά ακόµα µικρότερη, αν µέρος της αναπροσαρµογής των χρεών των νοσοκοµείων, που έγινε τον Οκτώβριο του 2009, λογιστεί από τη Eurostat σε προηγούµενες του 2009 χρονιές, και έτσι µειωθούν οι δαπάνες του 2009.

43,7

��

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

��

1995

52 51 50 49 48 47 46 45 44 43 42 41 40

��

��: ��

Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή

�� µ��µ��, �� µµ� �� µ� µ�� µ�, �� . �� µ�� µ�� , �� , �� µ��µ�� µ�� µ��

�� µ��. �� µµ� �� µ� �� µ� �� µµ� �� . ��µ� �� µ� �� . � �� µ�� . �� µ� �� µ�� µ�� . �� µ�� µ�� 94% �� 2003 �� 169% �� µ�� 2009. �� 6 �� µ� �� µ�� , «��µ�» � «��µ�» µ�� µ�� . ��, �� µ�� µ�� µ�� µ�� . �� µ�� µ�� µ�� µ�� .

Σήµερα γίνεται αντιληπτό ότι ως χώρα έχουµε δύο επιλογές. Είτε µπαίνουµε σε ύφεση δεκαετίας, οπότε η φτώχεια θα µετριάσει τις καταναλωτικές µας συνήθειες στα χαµηλότερα επίπεδα των ικανοτήτων µας να παράγουµε ανταγωνιστικά αγαθά και υπηρεσίες, είτε βελτιώνουµε την ανταγωνιστικότητα µας και συµµαζεύουµε τα δηµοσιονοµικά ώστε να µπορούµε να πιάσουµε το βιοτικό επίπεδο που επιθυµούµε. Η δεύτερη επιλογή δεν µας παγιδεύει σε ύφεση διαρκείας, αλλά απαιτεί µεγαλύτερη προσπάθεια εδώ και τώρα και σηµαίνει µεγαλύτερη ύφεση σήµερα. Αυτή η προσπάθεια απαιτεί κοινωνική συναίνεση και οµαδικότητα, συµβολή από όλους, χωρίς να επιβραβεύονται οι κοινωνικές οµάδες µε το µεγαλύτερο θράσος στις απαιτήσεις τους. Η νέα κυβέρνηση έχει ένα παράθυρο ευκαιρίας να πάρει τις δύσκολες αποφάσεις που έχουν µεν πολιτικό κόστος αλλά δεν έχουν χρηµατοοικονοµικό κόστος.

��µ��

��. �� µ�� , Moody’s, Standard & Poor’s and Fitch,

ΤΑΣΕΙΣ 2010

46,4

44,8

Προβλήµατα & Τάσεις

Κ Ρ Ι Σ Η & Τ ΡΑ Π Ε Ζ Ε Σ

Λεπτή ισορροπία

Η χρηµατοπιστωτική κρίση συνεπάγεται περιορισµένη ρευστότητα και χειροτέρευση της ποιότητας των δανείων των ελληνικών τραπεζών. Στο περιβάλλον αυτό οι τράπεζες θα πρέπει να βρουν την κατάλληλη ισορροπία ανάµεσα στη βελτίωση της ποιότητας των στοιχείων του ενεργητικού, την τιθάσευση του κόστους του κινδύνου και την παροχή ρευστότητας στην οικονοµία και συγχρόνως να προετοιµασθούν για τις αλλαγές που δροµολογούνται στη Βασιλεία µε στόχο ένα περιβάλλον ελεγχόµενων κινδύνων.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

υόµισι χρόνια µετά το ξέσπασµα της χειρότερης, µετά τη Μεγάλη Ύφεση του 1930, χρηµατοπιστωτικής κρίσης είναι σαφές ότι, ενώ το ελληνικό τραπεζικό σύστηµα απέφυγε τις πρωτογενείς αρνητικές επιπτώσεις, δεν κατάφερε να αποφύγει τις δευτερογενείς, µε κύριες εκδηλώσεις την περιορισµένη ρευστότητα και την επιδείνωση της ποιότητας των στοιχείων του ενεργητικού. Παρ’ όλα αυτά, η εικόνα που παρουσιάζουν οι βασικοί δείκτες των ελληνικών πιστωτικών ιδρυµάτων (ΠΙ) είναι σχετικά ικανοποιητική1. Πιο συγκεκριµένα, στο εννεάµηνο του 2009, η κεφαλαιακή επάρκεια των ελληνικών ΠΙ και των οµίλων τους βελτιώθηκε κυρίως χάρη στη σηµαντική αύξηση των εποπτικών ιδίων κεφαλαίων, ενώ συγχρόνως παρατηρήθηκε οριακή αύξηση στο σταθµισµένο ως προς τον κίνδυνο ενεργητικό. Η ενίσχυση των εποπτικών ιδίων κεφαλαίων οφείλεται κυρίως στην: • έκδοση προνοµιούχων µετοχών που διατέθηκαν στο Ελληνικό Δηµόσιο στο πλαίσιο του σχεδίου για την ενίσχυση της ρευστότητας της οικονοµίας (Νόµος 3723/2008), • ολοκλήρωση αυξήσεων µετοχικού κεφαλαίου που χρηµατοδοτήθηκαν από την αγορά, • εσωτερική χρηµατοδότηση από αδιανέµητα κέρδη (δεν διανεµήθηκαν µερίσµατα το 2009).

Από την ΕΛΕΝΗ ΛΟΥΡΗ, καθηγήτρια του Οικονοµικού Πανεπιστηµίου Αθηνών, υποδιοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος

Ως αποτέλεσµα, ο δείκτης κεφαλαιακής επάρκειας των ελληνικών ΠΙ ανήλθε στον ευρωπαϊκό µέσο όρο (11,7%), µε δείκτη βασικών κεφαλαίων που αυξήθηκε στο 10,6% (3ο τρίµηνο 2009) από 7,9% στο τέλος του 2008. Ο συντελεστής µόχλευσης έφτασε στο 13,4 και είναι σηµαντικά χαµηλότερος του ευρωπαϊκού µέσου όρου2. Στο εννεάµηνο του 2009, τα ελληνικά ΠΙ παρέµειναν κερδοφόρα, αν και η κερδοφορία παρουσίασε µείωση (σε ετήσια βάση) κατά 42%. Η εξέλιξη αυτή ήταν αναπόφευκτη καθώς η κρίση έφθασε στη χώρα µας µε χρονική υστέρηση και συγχρόνως επιδεινώθηκε από τις χρόνιες διαρθρωτικές και δηµοσιονοµικές ανισορροπίες της ελληνικής οικονοµίας. Στη µείωση των κερδών, οι προβλέψειςς (για επισφαλείς απαιτήσεις) συνέβαλαν καταλυτικά. Η αποδοτικότητα µετά από φόρους των ιδίων κεφαλαίων και του ενεργητικού µειώ-

ΟΤΑΝ Ο ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΠΑΡΑΜΟΝΕΥΕΙ , ΔΟΚΙΜΑΖΟΝΤΑΙ ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΟΣΟΙ ΕΙΧΑΝ ΕΞΑΡΧΗΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΝΤΟΧΕΣ

Προκλήσεις στη ΝΑ Ευρώπη Κατά τα τελευταία 15 έτη, οι ελληνικές τράπεζες επεκτάθηκαν στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και πιο πρόσφατα στην Τουρκία, την Πολωνία και την Ουκρανία. Το ενεργητικό των υποκαταστηµάτων και των θυγατρικών τους σε αυτές τις χώρες αντιπροσωπεύει το 10% του συνόλου του

ΤΑΣΕΙΣ 2010

θηκε (7,5% και 0,5% αντίστοιχα). Ο δείκτης αποτελεσµατικότητας (λειτουργικά έξοδα προς λειτουργικά έσοδα) βελτιώθηκε (51,9%) χάρη στη συγκράτηση των εξόδων. Αξιοσηµείωτο είναι ωστόσο το γεγονός ότι το εισόδηµα από συναλλαγές, το οποίο χαρακτηρίζεται από υψηλή µεταβλητότητα, αποτέλεσε ένα σηµαντικό µέρος των κερδών προ φόρων. Η αύξηση του εισοδήµατος από συναλλαγές οφειλόταν κυρίως στην αύξηση της τιµής των ελληνικών κρατικών οµολόγων καθώς και των µετοχικών αξιών κατά το 2ο και 3ο τρίµηνο του 2009. Οι τάσεις αυτές βέβαια έχουν πρόσφατα αντιστραφεί, καθιστώντας δύσκολη την αποκόµιση κέρδους από συναλλαγές στο εγγύς µέλλον. Η ποιότητα του δανειακού χαρτοφυλακίου των ελληνικών ΠΙ χειροτέρευσε: το ποσοστό µη εξυπηρετούµενων δανείων ανήλθε στο 7,2% το 3ο τρίµηνο του 2009 (2008: 5,0%). Ο λόγος των δανείων σε καθυστέρηση προς το σύνολο των δανείων αυξήθηκε σε όλες τις κατηγορίες δανείων: στα καταναλωτικά δάνεια, στο 11,7%, από 8,2%, στα στεγαστικά δάνεια, στο 6,9% από 5,3% και στα επιχειρηµατικά δάνεια, στο 6,4% από 4,3%, αντίστοιχα. Καθώς η ελληνική οικονοµία βιώνει την πρώτη εγχώρια ύφεση από τις αρχές της δεκαετίας του ’90, µε περιορισµένη πιστωτική επέκταση του ιδιωτικού τοµέα και έναν δηµόσιο τοµέα που προσπαθεί να αντιµετωπίσει χρόνιες δηµοσιονοµικές ανισορροπίες, µια χειροτέρευση της ποιότητας των δανείων και αυξήσεις στις προβλέψεις είναι πιθανές. Συνεπώς, τα ελληνικά ΠΙ θα χρειαστεί να παραµείνουν ιδιαίτερα προσεκτικά σε ότι αφορά τη διαχείριση του δανειακού χαρτοφυλακίου και της συνολικής χρηµατοοικονοµικής θέσης τους. Η παγκόσµια χρηµατοπιστωτική κρίση και το πάγωµα της ρευστότητας στις διεθνείς αγορές χρήµατος και κεφαλαίων έχουν επηρεάσει τις πράξεις χρηµατοδότησης και κατά συνέπεια τα αποθέµατα ρευστότητας. Όπως και σε άλλες ευρωπαϊκές οικονοµίες, έτσι και στην Ελλάδα οι διευκολύνσεις της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας έγιναν βασική πηγή χρηµατοδότησης, παράλληλα µε την ενίσχυση της καταθετικής βάσης των τραπεζών και το κυβερνητικό πακέτο στήριξης της ρευστότητας. Στο 3ο τρίµηνο του 2009, ο λόγος δανείων προς καταθέσεις ανερχόταν στο 113%, από τους χαµηλότερους στην Ευρώπη, ενώ η διαφορά µεταξύ των καταθέσεων και των δανείων συρρικνώθηκε. Τα χρηµατοδοτικά πλάνα των τραπεζών για το 2010 λαµβάνουν υπόψη τους ότι η ρευστότητα που παρέχει η ΕΚΤ θα επανέλθει τελικά στα προ κρίσης επίπεδα. Κατόπιν τούτου, οι τράπεζες αναπροσανατολίζονται στις αγορές κεφαλαίων. Όµως, ύψος των κεφαλαίων που θα µπορούν να αντληθούν καθώς και το κόστος χρηµατοδότησής τους εξαρτάται κυρίως από το ρυθµό οµαλοποίησης των διεθνών κεφαλαιαγορών.

Κ Ρ Ι Σ Η & Τ ΡΑ Π Ε Ζ Ε Σ ενεργητικού του ελληνικού τραπεζικού συστήµατος. Πριν την κρίση, οι ελληνικές τράπεζες ωφελήθηκαν σηµαντικά από τον υψηλό ρυθµό αύξησης του δανεισµού σε αυτές τις χώρες (κυρίως σε στεγαστικά και καταναλωτικά δάνεια), τις υψηλές επιδόσεις των οικονοµιών των χωρών αυτών και την προσβασιµότητά τους στις αγορές χρήµατος µέσω της συµµετοχής της Ελλάδας στο Ευρωσύστηµα. Στη διάρκεια της πρόσφατης κρίσης, τα περισσότερα ΠΙ στη Νοτιοανατολική Ευρώπη αναθεώρησαν τα επιχειρηµατικά τους πλάνα. Τα πακέτα στήριξης από το ΔΝΤ, την ΕΕ

Στο εννεάµηνο του 2009, τα ελληνικά πιστωτικά ιδρύµατα παρέµειναν κερδοφόρα, αν και η κερδοφορία µειώθηκε σε ετήσια βάση κατά 42%. Η εξέλιξη αυτή ήταν αναπόφευκτη καθώς η κρίση έφθασε στη χώρα µας µε χρονική υστέρηση και συγχρόνως επιδεινώθηκε από τις χρόνιες διαρθρωτικές και δηµοσιονοµικές ανισορροπίες της ελληνικής οικονοµίας.

 και άλλα διεθνή χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα ήταν καθοριστικά για τη βιωσιµότητα των εγχώριων τραπεζικών συστηµάτων. Τα ελληνικά ΠΙ, παράλληλα, υποστήριξαν την «Πρωτοβουλία της Βιέννης» και διατήρησαν τις θέσεις τους στην περιοχή συνεχίζοντας να παρέχουν χρηµατοδότηση στις οικονοµίες των χωρών αυτών. Η βασική πρόκληση για τις τράπεζες που δραστηριοποιούνται στις χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης είναι η διατήρηση της κεφαλαιακής τους επάρκειας και ρευστότητας σε ικανοποιητικά επίπεδα µε τη χρήση αποτελεσµατικών πρακτικών διαχείρισης κινδύνων, συστηµάτων εσωτερικού ελέγχου, µεθόδων διαχείρισης της ρευστότητας και κατάλληλης διοικητικής στρατηγικής.

Οδηγίες της κεντρικής τράπεζας Η Τράπεζα της Ελλάδος, αντιδρώντας στην πρόσφατη χρηµατοπιστωτική κρίση, προέβη σε σειρά ενεργειών, οι πιο σηµαντικές από τις οποίες είναι:

ΤΑΣΕΙΣ 2010

α) Η διενέργεια ασκήσεων προσοµοίωσης ακραίων καταστάσεων, βάσει σεναρίων που εκπονήθηκαν σε συνεργασία µε το ΔΝΤ. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα, ο τραπεζικός τοµέας είναι ικανός να ανταπεξέλθει ακόµη και σε πολύ ακραίες διαταραχές (Έκθεση της ΤτΕ για τη Χρηµατοπιστωτική Σταθερότητα, Ιούνιος 2009).

β) Η έκδοση κατευθυντήριων γραµµών σχετικά µε τις ρυθµίσεις και αναχρηµατοδοτήσεις δανείων λόγω της αυξηµένης χρήσης αυτής της πρακτικής από τα ΠΙ στη παρούσα συγκυρία. γ) Η έκδοση νέου κανονισµού για τη ρευστότητα, που µεταξύ άλλων, καλύπτει τους τραπεζικούς οµίλους και απαιτεί από τις τράπεζες να έχουν σχέδια έκτακτης ανάγκης.

δ) Η στενότερη παρακολούθηση του κινδύνου ρευστότητας της αγοράς και του κινδύνου αναχρηµατοδότησης των ΠΙ.

Με γνώµονα το µέλλον Τα ελληνικά ΠΙ δραστηριοποιούνται σήµερα σε ένα περιβάλλον όπου εξακολουθούν να υφίστανται σοβαρές προκλήσεις. Είναι λοιπόν απαραίτητο να εστιάσουν την προσοχή τους στον σχεδιασµό της µεσοπρόθεσµης στρατηγικής τους, ιδιαίτερα σε σχέση µε την κεφαλαιακή τους βάση και τη χρήση των κεφαλαίων. Είναι βασικό να διατηρήσουν σηµαντικά περιθώρια κεφαλαίου, πάνω από τα ελάχιστα απαιτούµενα, καθώς και επαρκή αποθέµατα ρευστότητας. O καλύτερος τρόπος για να επιτευχθούν οι ανωτέρω στόχοι, στην παρούσα συγκυρία, είναι µέσω της ενίσχυσης της εσωτερικής χρηµατοδότησης. Επιπλέον, οι τράπεζες, δεδοµένων των τρεχουσών συνθηκών, οφείλουν να δώσουν προτεραιότητα στην ενίσχυση της ικανότητάς τους να απορροφούν ζηµίες από τυχόν απροσδόκητες διαταράξεις. Η σύνεση στις αµοιβές της διοίκησης και τις πολιτικές παροχών είναι µείζονος σηµασίας. Οι τράπεζες πρέπει να εµµείνουν στις προσπάθειές τους να ενισχύσουν περαιτέρω την κουλτούρα, τις µεθοδολογίες, τις διαδικασίες και τους ελέγχους για τη διαχείριση κινδύνων και να βελτιώσουν την εταιρική διακυβέρνηση. Καθώς η διαχείριση των κινδύνων δεν είναι πάντα απλή υπόθεση, χρειάζονται, συµπληρωµατικές προς τις ποσοτικές, ποιοτικές αναλύσεις. Σε ένα ιδιαίτερα απαιτητικό µακροοικονοµικό περιβάλλον οι ελληνικές τράπεζες θα χρειαστεί παράλληλα να βρουν την κατάλληλη ισορροπία ανάµεσα στη βελτίωση της ποιότητας των στοιχείων του ενεργητικού, την τιθάσευση του κόστους του κινδύνου και την παροχή της απαραίτητης ρευστότητας στην οικονοµία. Τα χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα χρειάζεται να διατηρούν µια καθαρή εικόνα του κινδύνου που αναλαµβάνουν σε σχέση µε τα διαθέσιµα κεφάλαιά τους και τα αποθέµατα ρευστότητας. Προγραµµατίζοντας την µελλοντική τους στρατηγική, οι τράπεζες οφείλουν να λάβουν υπόψη τους τις προσεχείς αλλαγές στο εποπτικό και ρυθµιστικό πλαίσιο, οι οποίες στοχεύουν στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας και σταθερότητας του τραπεζικού συστήµατος. Δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι βασικά αίτια πίσω από την πρόσφατη χρηµατοπιστωτική κρίση ήταν η συγκέντρωση υπερβολικής µόχλευσης, τα ανεπαρκή κεφάλαια και αποθέµατα ρευστότητας και η υπερκυκλική ενίσχυση των κινδύνων.

Η νέα Βασιλεία Η Επιτροπή της Βασιλείας δηµοσίευσε πρόσφατα συγκεκριµένες προτάσεις για τον επανασχεδιασµό του υπάρχοντος ρυθµιστικού πλαισίου κεφαλαίων και ρευστότητας. Η ηµεροµηνία-στόχος για την εφαρµογή των νέων µέτρων είναι το τέλος του 2012, µε πρόβλεψη για (µακρύτερες) µεταβατικές περιόδους. Οι αυξηµένες κεφαλαιακές απαιτήσεις για τα χαρτοφυλάκια συναλλαγών και τις τιτλοποιήσεις αναµένονται να τεθούν σε ισχύ από τον Δεκέµβριο του 2010. Συνοπτικά, κάποια σχέδια προτάσεων της γνωστής πλέον ως Βασιλείας ΙΙΙ είναι τα εξής:

ΕΛΕΝΗ ΛΟΥΡΗ

ΕΙΝΑΙ ΘΕΜΑ

ΓΝΩΣΗΣ ΟΧΙ ΤΥΧΗΣ!

Είναι αναγκαίο να κατανοήσουµε καλύτερα τους πολλαπλούς τρόπους αλληλεπίδρασης των συνιστωσών του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος. Πρέπει να συνειδητοποιήσουµε ότι, εξαιτίας αυτών των αλληλεπιδράσεων, οι κίνδυνοι που επηρεάζουν το σύστηµα στο σύνολό του είναι κατά πολύ µεγαλύτεροι από το απλό άθροισµα των κινδύνων που πηγάζουν από µεµονωµένα ιδρύµατα.

2. Αυστηρότερη κάλυψη κινδύνων µέσω της καλύτερης αντιµετώπισης του πιστωτικού κινδύνου του αντισυµβαλλοµένου που πηγάζει καταρχήν από τα παράγωγα, τις συµφωνίες επαναγοράς και τις συναλλαγές χρηµατοδότησης τίτλων. 3. Περιορισµός της υπερκυκλικότητας του υφιστάµενου πλαισίου µε την εισαγωγή (α) αποθεµατικών κεφαλαίων πέρα από τα ελάχιστα απαιτούµενα, τα οποία θα συγκεντρωθούν σε ευνοϊκές περιόδους ώστε να µπορούν να χρησιµοποιηθούν σε περιόδους κρίσης, και (β) τον σχηµατισµό προβλέψεων βασιζόµενων στις αναµενόµενες ζηµίες. 4. Εισαγωγή του συντελεστή µόχλευσης ως συµπληρωµατικού µέτρου στα ήδη υπάρχοντα συστήµατα µέτρησης του κινδύνου που περιλαµβάνονται στον Πυλώνα 1. 5. Πρόταση για έναν βραχυχρόνιο δείκτη κάλυψης ρευστότητας3, καθώς και έναν πιο µακροχρόνιο δείκτη καθαρής σταθερής χρηµατοδότησης4. Πρόκειται για µια αναµφίβολα µεγάλη λίστα από αναµενόµενες µεταβολές στο ρυθµιστικό πλαίσιο, η οποία απαιτεί από τα ΠΙ έγκαιρες προετοιµασίες για προσαρµογή. Συνοψίζοντας, ένα βασικό µάθηµα το οποίο πηγάζει από την πρόσφατη κρίση είναι ότι η αναµόρφωση του ρυθµιστικού πλαισίου είναι αναγκαία αλλά µη επαρκής συνθήκη για ένα ασφαλέστερο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα. Πράγµατι, είναι άµεση προτεραιότητα να µην εστιάζουµε αποκλειστικά στην εποπτεία µεµονωµένων ιδρυµάτων αλλά να λάβουµε υπόψη και τους κινδύνους που επηρεάζουν το σύστηµα στο σύνολό του. Είναι αναγκαίο να κατανοήσουµε καλύτερα τους πολλαπλούς τρόπους αλληλεπίδρασης

των συνιστωσών του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος. Πρέπει να συνειδητοποιήσουµε ότι, εξαιτίας αυτών των αλληλεπιδράσεων, οι κίνδυνοι που επηρεάζουν το σύστηµα στο σύνολό του είναι κατά πολύ µεγαλύτεροι από το απλό άθροισµα των κινδύνων που πηγάζουν από µεµονωµένα ιδρύµατα. Η ανάπτυξη µιας ευρύτερης εικόνας των κινδύνων του συστήµατος, του τρόπου µε τον οποίο κατανέµονται µέσα στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα και της σηµασίας και συµβολής τους στον συστηµικό κίνδυνο κάθε ιδρύµατος ξεχωριστά συνιστά βασική αποστολή της µακροπροληπτικής διάστασης της εποπτείας. Αυτή είναι η αποστολή του Τοµέα Χρηµατοπιστωτικής Σταθερότητας της ΤτΕ, ο οποίος µετεξελίχθηκε σε ξεχωριστή Διεύθυνση της Τράπεζας στα τέλη του 2008. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, η ανάλυση των συστηµικών κινδύνων βρίσκεται τώρα στα χέρια του νεοσυσταθέντος Ευρωπαϊκού Συµβουλίου Συστηµικού Κινδύνου (European Systemic Risk Board). Η αξιοπιστία και αποτελεσµατικότητα των νέων οργάνων θα εξαρτάται όχι µόνο από την ποιότητα της αξιολόγησης των κινδύνων και των προτάσεών τους αλλά και από την έγκαιρη και αποτελεσµατική µετατροπή των προτάσεων αυτών σε συγκεκριµένες ενέργειες. Παρά τη σηµαντική πρόοδο του τελευταίου έτους, η αναµόρφωση του ρυθµιστικού πλαισίου απέχει πολύ από την ολοκλήρωσή της. Είναι εξαιρετικής σηµασίας να διατηρηθεί η δυναµική για αλλαγές και να καταστεί σαφές ότι πρόκειται για µια συνεχή διαδικασία και όχι για µια περιστασιακή αντίδραση στην κρίση.

Υποσηµειώσεις 1 Τα διαθέσιµα στοιχεία αναφέρονται ως το τρίτο τρίµηνο του 2009. 2 Για µεγάλες τράπεζες µε σύνθετες δραστηριότητες (LCBG’s). 3 Ο δείκτης αυτός επιδιώκει να διασφαλίσει πως τα ΠΙ έχουν επαρκή ρευστά διαθέσιµα υψηλής ποιότητας ώστε να επιβιώσουν σε ένα σενάριο εξαιρετικά ακραίας κατάστασης που θα υπολογίζεται για 30 ηµερολογιακές ηµέρες στο µέλλον. 4 Ο µακροχρόνιος αυτός δείκτης (net-stable-funding ratio) προωθεί την ανθεκτικότητα των ιδρυµάτων δηµιουργώντας κίνητρα για πιο σταθερές επιλογές χρηµατοδότησης

ΤΑΣΕΙΣ 2010

1. Επαναπροσδιορισµός επιλέξιµων κεφαλαίων µε έµφαση στο πιο αυστηρώς καθορισµένο και διεθνώς εναρµονισµένο µέρος των βασικών ιδίων κεφαλαίων (Tier Ι), δηλαδή στο µετοχικό κεφάλαιο. Τα στοιχεία που απαρτίζουν τα συµπληρωµατικά ίδια κεφάλαια (Tier ΙΙ) θα τυποποιηθούν, τα δε συµπληρωµατικά ίδια κεφάλαια για την κάλυψη του κινδύνου αγοράς (Tier III) θα καταργηθούν. Τα ελάχιστα επίπεδα των παραπάνω δεικτών θα καθοριστούν µέσα στο 2ο εξάµηνο του 2010.

Προβλήµατα & Τάσεις ΤΑΣΕΙΣ 2010

Κ Ρ Ι Σ Η & Μ Ε ΤΑ Ρ Ρ Υ Θ Μ Ι Σ Ε Ι Σ

AΔΙΕΞΟΔΑ ΣΦΥΡΗΛΑΤΗΜΕΝΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ ΤΗΣ ΑΝΑΒΛΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Το τέλος του χρόνου

Η ακαδηµαϊκή έρευνα υποδεικνύει ότι χρειάζεται µια παρατεταµένη περίοδος αρνητικών ρυθµών µεγέθυνσης για να γίνει συνειδητό ή ορατό στην κοινή γνώµη το κόστος του status quo και να οδηγηθούµε σε µεταρρυθµίσεις. Σήµερα µας απασχολούν τελείως διαφορετικές καταστάσεις, µε διαφορετικά δεδοµένα και συνεπώς µιλάµε για κρίση όταν η κατάσταση γίνεται αντιληπτή ως τέτοια. Από αυτή την άποψη η τωρινή κρίση µπορεί να αποδειχτεί παράθυρο ευκαιρίας.

παγκόσµια οικονοµία εισήλθε το 2007 στη µεγαλύτερη χρηµατοπιστωτική κρίση των µεταπολεµικών χρόνων που παρέσυρε την πραγµατική οικονοµία στην ύφεση. Οι επιπτώσεις των κλυδωνισµών αυτών έγιναν αισθητές στην Ελλάδα περίπου από τα µέσα του 2008 και διαρκούν ως σήµερα: Οι εισροές από τη ναυτιλία και τον τουρισµό µειώθηκαν, η συνολική παραγωγή υποχώρησε το 2009 κατά 2%, η ανεργία άρχισε πάλι να αυξάνεται ενώ η γενικότερη υποχώρηση της ζήτησης πιέζει την ήδη προβληµατική οικονοµική δοµή της χώρας -τις µικροµεσαίες επιχειρήσεις σε εµπόριο, µεταποίηση και κατασκευές. Αναπόφευκτα, επηρεάσθηκε πολλαπλά και η δηµοσιονοµική κατάσταση που ήδη βαρυνόταν µε συνεχώς συσσωρευόµενα χρέη. Η ύφεση ανέδειξε τις σοβαρές διαρθρωτικές υστερήσεις της χώρας. Και, µαζί µε την πίεση της ΕΕ, των δανειστών και των διεθνών οργανισµών, επέβαλε στην πολιτική agenda τα αλληλένδετα ζητήµατα της δηµοσιονοµικής εξυγίανσης και των µεταρρυθµίσεων ως πρώτη προτεραιότητα. Από τι εξαρτάται, όµως, αν και ποιας ποιότητας µεταρρυθµίσεις που προσκρούουν σε πάσης φύσης «κεκτηµένα» θα γίνουν τελικά; Γιατί να ενδώσουν τα οργανωµένα συµφέροντα που τα προασπίζονται; Οι µεταρρυθµίσεις που εννοούµε εδώ1 έχουν υψηλό πολιτικό κόστος: Γιατί να τις αποφασίσουν

Από τον ΠΑΝΟ ΚΑΖΑΚΟ, καθηγητή του Πανεπιστηµίου Αθηνών

οι πολιτικοί, αν δεχτούµε ότι ενδιαφέρονται για την επανεκλογή τους και έχουν πεισθεί από τις εµπειρίες τους ως τώρα ότι οι πρακτικές που εφαρµόζουν αποδίδουν εκλογικά ή ανταποκρίνονται στις (ανοµολόγητες) αξίες της πλειοψηφίας. Η αλλαγή κυβέρνησης µετά τις 4 Οκτωβρίου ανανέωσε τις ελπίδες, αλλά αυτό δεν αρκεί.

Η θεωρία της κρίσης Μια απάντηση προσφέρει η θεωρία της κρίσης. Σύµφωνα µε αυτή, οικονοµικές κρίσεις είτε διευκολύνουν είτε προκαλούν ευθέως (οικονοµικές) µεταρρυθµίσεις, ενώ δεν αναµένονται τολµηρές αποφάσεις σε περιόδους σχετικά ικανοποιητικών ή και µέτριων ρυθµών µεγέθυνσης, που κάνουν δυνατή την ικανοποίηση πάσης φύσεως αιτηµά-

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Κ Ρ Ι Σ Η & Μ Ε ΤΑ Ρ Ρ Υ Θ Μ Ι Σ Ε Ι Σ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

των. Όσον αφορά τον µηχανισµό µέσω του οποίου µια κρίση οδηγεί σε µεταρρυθµίσεις (ή, απλούστερα, όσον αφορά το ερώτηµα γιατί η κρίση προκαλεί µεταρρυθµίσεις), υπάρχουν διαφορετικές, εν µέρει επικαλυπτόµενες υποθέσεις. Μία είναι ότι σε συνθήκες κρίσης η πολιτική ηγεσία µπορεί να συνειδητοποιήσει ότι κάτι πρέπει να γίνει για να αποφευχθεί η καταστροφή.2 Η υπόθεση αυτή στηρίζεται στην παραδοχή ότι οι πολιτικοί µπορεί να ενδιαφερθούν (και) για το γενικό καλό. Οι περιστάσεις (αυξανόµενη ανεργία, υπερχρέωση και στασιµότητα) θα τους πείσουν ότι οι αποτυχηµένες πολιτικές δεν µπορούν να συνεχιστούν. Η αφετηρία της δηµόσιας επιλογής διαφέρει. Σύµφωνα µε αυτή, οι κρίσεις προσφέρουν ένα παράθυρο ευκαιρίας για αλλαγές µακράς πνοής σε αρτηριοσκληρωτικές κοινωνίες,3 γιατί ο φόβος ή η εµφάνιση µιας κρίσης µπορεί να µετατοπίσει τις προτεραιότητες µιας αγχωµένης κοινής γνώµης, ιδιαίτερα στον «µεσαίο χώρο» και στον περίγυρό του, να αποδυναµώσουν πανίσχυρες συντεχνίες και γενικότερα να εξασθενίσουν την αντιπολίτευση σε µεταρρυθµίσεις.4 Η αντίθετη προς τις προηγούµενες υπόθεση είναι ότι µια κρίση δυσκολεύει µάλλον παρά ευνοεί το µεταρρυθµιστικό έργο. Στην a priori ανάλυση ένας λόγος είναι ότι περιορίζει τις δυνατότητες µιας κυβέρνησης να αποζηµιώσει όσους θίγονται από τις µεταρρυθµίσεις, ένας άλλος ότι σκληραίνει η στάση αποφασιστικών παραγόντων της δηµόσιας ζωής, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να µπλοκάρουν αποφάσεις (άτυποι veto players). Ενάντια στην υπόθεση του Alesina αναµένεται ότι στην κρίση ενεργοποιούνται τα αµυντικά ανακλαστικά των διαφόρων παικτών που αναπτύσσουν µη αλληλέγγυες στρατηγικές και επιχειρούν να φορτώσουν το κόστος σε άλλους. Οι κοινωνικές διαιρέσεις εντείνονται (αύξηση των ανέργων, περιθωριοποίηση, φτώχεια) και οδηγούν σε πολιτική αστάθεια τουλάχιστον για µεγάλες χρονικές περιόδους. Η εµπειρική έρευνα δεν βοηθά να ξεκαθαρίσουµε το τοπίο µε ασφάλεια και βεβαίως υπάρχουν παραδείγµατα που επιβεβαιώνουν τη µια ή την άλλη υπόθεση. Κατά τη γνώµη µου τα ευρήµατά της δεν επαρκούν για να µας οδηγήσουν στη βεβαιότητα ότι οι κρίσεις προκαλούν µια νέα θετική δυναµική. Πιθανόν οι αντιδράσεις στην κρίση εξαρτώνται από σειρά ολόκληρη πολιτικών «µεταβλητών» – από την πολιτειακή δοµή, τους θεσµούς διευθέτησης συγκρούσεων συµφερόντων και την ιστορία τους σε σταθερές δηµοκρατίες, τις πολιτικές παραδόσεις, τη «θεά τύχη» µε τη µορφή µιας µεταρρυθµιστικής ηγεσίας κ.ά. Ορισµένες έρευνες έδειξαν ότι εξαρτάται από τη φύση της κρίσης αν αυτή θα προκαλέσει µεταρρυθµίσεις, π.χ. δεν αρκεί µια µείωση του ΑΕΠ κατά κεφαλή5. Μένει να ξεκαθαρίσουµε τι εννοούµε µε τον όρο κρίση και αν αποδίδει τη σηµερινή κατάσταση στην Ελλάδα.

Η έννοια της κρίσης Σε οικονοµικούς όρους µια τυπική κρίση ή «βαθιά ύφεση» (deep recession ή depression) έχουµε όταν το ΑΕΠ υποχωρεί περίπου κατά 10% και άνω. Αυτό συνέβη στην παγκόσµια οικονοµική κρίση του 1929 και

είχε ως συνέπεια το New Deal στις ΗΠΑ (και την άνοδο του φασισµού στη Γερµανία). Σήµερα µας απασχολούν τελείως διαφορετικές καταστάσεις. Η σηµερινή διεθνής ύφεση δεν έχει πάρει τις διαστάσεις του 1929, αν και σε ορισµένες χώρες η πτώση της εθνικής παραγωγής ήταν σηµαντική. Στην Ελλάδα η µείωση του ΑΕΠ το 2009 µόλις έφθασε το –1,5%, ενώ ακόµα και το 2008 ο ρυθµός µεγέθυνσης ήταν σχετικά υψηλός. Ζούµε σε έναν πολύπλοκο κόσµο, στον οποίο τα δεδοµένα διαφέρουν. Τελικά εκτιµώ ότι µπορούµε να µιλάµε για κρίση όταν η κατάσταση γίνεται αντιληπτή ως τέτοια. Αυτή η αίσθηση της κρίσης, που διαχέεται, µπορεί κάθε φορά να οφείλεται σε διαφορετικούς παράγοντες.

Τα δεινά του εφησυχασµού Η υπόθεση ότι οικονοµικές κρίσεις ευνοούν ή προκαλούν ευθέως οικονοµικές και άλλες µεταρρυθµίσεις εξηγεί κατ’ αρχήν γιατί δεν έγιναν οι αναγκαίες µεταρρυθµίσεις στην Ελλάδα την εποχή της µεγέθυνσης. Η ελληνική οικονοµία, ευνοηµένη από εξωγενείς παράγοντες (µαζική εισροή φθηνής εργασίας, µαζική εισροή κοινοτικών πόρων, νέες αγορές στη νοτιοανατολική Ευρώπη, αναπτυσσόµενη διεθνής οικονοµία, που τροφοδοτούσε τον τουρισµό και τη ναυτιλία), πετύχαινε υψηλούς ρυθµούς µεγέθυνσης για δεκατρία περίπου χρόνια –από το 1995 ως τα µέσα 2008. Οι τελευταίοι κινήθηκαν πάνω από τον ευρωπαϊκό µέσο όρο της ΕΕ και εξέθρεψαν ένα κλίµα ευφορίας για ένα µέλλον µε τις υπάρχουσες δοµές. Με βάση την υπόθεση της κρίσης, δεν θα έπρεπε να αναµένουµε την περίοδο εκείνη τολµηρές αποφάσεις: Οι κυβερνήσεις δεν είχαν κίνητρο για τοµές, αφού µπορούσαν να µεταθέτουν το κόστος των «µη αλλαγών» σε ένα –όπως νόµιζαν– απόµακρο µέλλον. Οι υψηλοί ρυθµοί µεγέθυνσης επέτρεπαν σ’ αυτές να ενδίδουν στις αντιδράσεις κατά κάθε σοβαρής αλλαγής, χωρίς να αισθάνονται την απειλή της χρεοκοπίας. Επίσης τα οργανωµένα συµφέροντα είχαν λόγο να µην εγκαταλείψουν τον «πόλεµο χαρακωµάτων»: Το αναπτυξιακό κλίµα ευνόησε αµυντικές στρατηγικές της δηµοσιοϋπαλληλίας, των µικρών εµπόρων, των ελευθέρων επαγγελµατιών, των συνδικάτων του δηµόσιου τοµέα, των µικροµεσαίων κατασκευαστών, των πανεπιστηµιακών, που προτίµησαν τη σιγουριά του ισχύοντος ρυθµιστικού καθεστώτος και στοιχηµάτισαν στη διαιώνισή του µε οριακές έστω βελτιώσεις. Η µεγέθυνση οδηγούσε στον εφησυχασµό και για έναν άλλο, µάλλον δυσδιάκριτο λόγο: Επέτρεπε σε πολλούς να αποκτήσουν πόρους και µέσα για να αντιµετωπίσουν τα ελαττώµατα του οικονοµικού και κοινωνικού συστήµατος. Π.χ. η αύξηση των εισοδηµάτων ή η άνοδος της τιµής των οικοπέδων (της περιουσιακής αξίας) των πολιτών ελάφρυνε το βάρος της διαφθοράς των δηµοσίων υπηρεσιών. Έδινε ευκαιρίες σε πολίτες, αν και όχι σε όλους, να χρηµατοδοτούν την ιδιωτική εκπαίδευση των παιδιών τους ή να µετακινούνται στα προάστια προς αναζήτηση καλύτερων όρων διαβίωσης. Συνοπτικά παρήγαγε µερικούς

ΠΑΝΟΣ ΚΑΖΑΚΟΣ

ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ ΤΩΝ ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΕΩΝ Με βάση την υπόθεση της κρίσης, ότι οι οικονοµικές κρίσεις είτε διευκολύνουν είτε προκαλούν ευθέως (οικονοµικές) µεταρρυθµίσεις, ενώ δεν αναµένονται τολµηρές αποφάσεις σε περιόδους σχετικά ικανοποιητικών ή και µέτριων ρυθµών µεγέθυνσης, που κάνουν δυνατή την ικανοποίηση πάσης φύσεως αιτηµάτων, δεν θα έπρεπε να αναµένουµε την περίοδο από το 1995 ως τα µέσα του 2008 τολµηρές αποφάσεις: Οι κυβερνήσεις δεν είχαν κίνητρο για τοµές, αφού µπορούσαν να µεταθέτουν το κόστος των «µη αλλαγών» σε ένα –όπως νόµιζαν– απόµακρο µέλλον. Οι υψηλοί ρυθµοί µεγέθυνσης επέτρεπαν σ’ αυτές να ενδίδουν στις αντιδράσεις κατά κάθε σοβαρής αλλαγής, χωρίς να αισθάνονται την απειλή της χρεοκοπίας.

τη χορήγηση της βοήθειας ή τα δάνεια που µπορεί να συνάπτει µια κυβέρνηση, αρνούνται να κάνουν παραχωρήσεις και καθυστερούν τις αναγκαίες αλλαγές, ώσπου να φτάσουν οι εξωτερικοί πόροι.8 Τέλος τµήµατα του κυβερνητικού µηχανισµού που απορρίπτουν τις µεταρρυθµίσεις αξιοποιούν τη βοήθεια για να ενισχύσουν τη θέση των ίδιων και των συµφερόντων µε τα οποία δικτυώνονται.9 Η ελληνική εµπειρία των δύο τελευταίων δεκαετιών είναι συµβατή µε τα ευρήµατα αυτά. Μεγάλες τοµές λοιπόν σε κρίσιµους τοµείς δεν έγιναν, µε την εξαίρεση εκείνων που επέβαλε η θεµελιώδης απόφαση εισόδου στην ευρωζώνη ή που µετέθεταν τα βάρη στο µέλλον. Εντούτοις σε ολόκληρη την περίοδο που εξετάζουµε υπήρχαν πολλά σηµάδια ότι η ανάπτυξη στηριζόταν σε ξύλινα πόδια.

Χαµηλό βαροµετρικό Η επιβράδυνση των οικονοµικών δραστηριοτήτων το δεύτερο εξάµηνο του 2008 και η ύφεση του 2009 δεν αποτελούν κρίση από µόνες

ΤΑΣΕΙΣ 2010

αξιοσηµείωτους µηχανισµούς, µέσω των οποίων τα άτοµα παρέκαµπταν ή έλυναν πολλά προβλήµατα που γεννούσε ο ίδιος ο τύπος ανάπτυξης που είχαµε. Ορισµένες αλλαγές, όπως οι µεγάλες ιδιωτικοποιήσεις ολόκληρης της περιόδου 1996-2009, «εξαγοράστηκαν» µε γενναιόδωρες αποζηµιώσεις των θιγοµένων, οι οποίες απλώς φόρτωναν νέα βάρη στο µέλλον. Η µεγέθυνση έδινε βάση σε νεφελώδη επιχειρήµατα, τα οποία µάλλον συσκότιζαν τις παθογένειες του συστήµατος. Τον εφησυχασµό τροφοδότησε, όπως αναφέραµε, η µαζική εισροή πόρων από την ΕΕ (και ο εύκολος δανεισµός). Θα µας απασχολήσουν εδώ γιατί οι αρνητικές επιπτώσεις τους έχουν υποτιµηθεί. Όπως έδειξε ο A.Vamvakidis, η εξωτερική χρηµατοδότηση λειτουργεί ως «παυσίπονο», που παρασύρει σε «αναβολή της αναγκαίας θεραπείας µιας άρρωστης οικονοµίας».6 Γενικά η βοήθεια ενθαρρύνει την προσοδοθηρία, περιστέλλει παραγωγικές δηµόσιες επενδύσεις7 και κάνει λιγότερο επείγουσα τη µείωση των δηµοσιονοµικών ελλειµµάτων. Ιδιαίτερες έρευνες αναδεικνύουν τον «πόλεµο τριβής» µεταξύ των ανταγωνιζόµενων οικονοµικών συµφερόντων. Τούτο συµβαίνει γιατί, αναµένοντας

Κ Ρ Ι Σ Η & Μ Ε ΤΑ Ρ Ρ Υ Θ Μ Ι Σ Ε Ι Σ τους, µολονότι λειτούργησαν ως ένας µέτριος σεισµός. Η ακαδηµαϊκή έρευνα υποδεικνύει ότι χρειάζεται µια παρατεταµένη περίοδος αρνητικών ρυθµών µεγέθυνσης για να γίνει συνειδητό ή ορατό στην κοινή γνώµη το κόστος του status quo και να οδηγηθούµε σε µεταρρυθµίσεις. Επίσης η Ελλάδα έχει µεν σοβαρά δηµοσιονοµικά προβλήµατα, αλλά κρίση µε τη µορφή χρεοκοπίας (αδυναµίας αναχρηµατοδότησης του χρέους) δεν έχει (ακόµα) εκδηλωθεί, αν και η χώρα βρέθηκε σε δύσκολη θέση στις αρχές και στο τέλος του 2009, καθώς ανέβαιναν δραµατικά τα επιτόκια του δανεισµού. Η χειροτέρευση της οικονοµικής κατάστασης δεν προκάλεσε ως τώρα κοινωνικές αναταραχές µεγαλύτερες από τις εντάσεις που µονίµως χαρακτηρίζουν το πολιτικό κλίµα στην Ελλάδα. Αλλά το παρελθόν δεν εγγυάται ότι και στο µέλλον θα διατηρηθεί η σχετική κοινωνική ηρεµία. Στην Ελλάδα οι κοινωνικές αντιδράσεις γίνονται οξύτερες όταν θίγονται «κεκτηµένα» (και, συνεπώς, το µοντέλο ανάπτυξης). Δεν ξέρουµε τι θα συµβεί αν η κυβέρνηση προχωρήσει πραγµατικά στην εφαρµογή ενός αυστηρού προγράµµατος µε δραστικές περικοπές δαπανών (µισθών στο δηµόσιο, επιχορηγήσεων σε διαφόρους φορείς), δοµικές αλλαγές στο ασφαλιστικό κ.λπ.

Οι µεγάλες ιδιωτικοποιήσεις της περιόδου 1996-2009, «εξαγοράστηκαν» µε γενναιόδωρες αποζηµιώσεις των θιγοµένων, οι οποίες απλώς φόρτωναν νέα βάρη στο µέλλον.

ΤΑΣΕΙΣ 2010



Παρόµοια προγράµµατα σε άλλες χώρες (Ιρλανδία, Λετονία) προκάλεσαν ισχυρούς κοινωνικούς τριγµούς. Η ύφεση στην Ελλάδα ήταν λοιπόν µέτρια και ως τώρα δεν προκάλεσε κοινωνικές αναταράξεις, όµως «συνέπεσε» µε νέα σκάνδαλα πολιτικής διαφθοράς και νέες καταστροφικές πυρκαγιές το καλοκαίρι του 2009, οι οποίες φώτισαν τρόπον τινά τις πολλαπλές παθογένειες της χώρας. Επίσης οι δυσλειτουργίες του δηµόσιου τοµέα (νοσοκοµεία, διαφθορά, παιδεία κ.ά.) και της ευρύτερης δηµόσιας σφαίρας (ανεξέλεγκτες καταστάσεις στις µεγάλες πόλεις λόγω της δράσης περιθωριακών οµάδων και της µαζικής εισόδου µεταναστών χωρίς δίκτυα οµαλής ένταξης στην κοινωνία) πίεζαν ολοένα και περισσότερο την καθηµερινότητα των πολιτών. Οι σκληρές αντιδράσεις της ΕΕ τον χειµώνα 2009-10 έθιξαν µια κοινωνία (και πολιτική) σε σύγχυση. Το 2010 δεν βρίσκει λοιπόν την Ελλάδα σε κρίση µε την καθαρά οικονοµική έννοια, η οποία περιορίζεται σε µερικά µακροοικονοµικά µεγέθη (µεγάλη µείωση του ΑΕΠ). Αλλά η χώρα βρίσκεται στα πρόθυρα µιας δηµοσιονοµικής κρίσης (δηλαδή, αδυναµίας χρηµατοδότησης

«υπεσχηµένων» κρατικών δαπανών και αναχρηµατοδότησης του χρέους) και είναι σε κρίση, αν χρησιµοποιήσουµε τον όρο για να εκφράσουµε τις πιέσεις πάνω στο «αναπτυξιακό µοντέλο» της συνολικά που αντικατοπτρίζεται, ανάµεσα σε άλλα, στην φθίνουσα ανταγωνιστικότητα και αύξηση της ανεργίας.

Δεν είναι όλα γκρίζα! Το ερώτηµα είναι αν αυτός ο τύπος κρίσης µπορεί να προκαλέσει µια αίσθηση έκτακτης ανάγκης, να επηρεάσει τον τρόπο που πολιτικοί και πολίτες βλέπουν τα πράγµατα, να οδηγήσει στην εφαρµογή νέων πολιτικών. Όπως ήδη σηµειώσαµε οποιαδήποτε πρόβλεψη είναι ριψοκίνδυνη. Όµως, αναγνωρίζουµε µερικούς παράγοντες που κάνουν πιθανή την αλλαγή πολιτικής. Πρώτον, η δηµοσιονοµική κατάσταση ανέδειξε µε απειλητική σαφήνεια τους σκληρούς πλέον εξωτερικούς περιορισµούς της πολιτικής που ασκήθηκε ως τώρα, του ευρύτερου συστήµατος διακυβέρνησης και των πρακτικών που το σηµαδεύουν. Ενεργοποιήθηκαν η ΕΕ, οι διεθνείς οργανισµοί και, φυσικά, οι αγορές µε τη συγκεκριµένη µορφή υψηλότερων επιτοκίων για την κάλυψη των αυξηµένων κινδύνων που βαραίνουν τα ελληνικά οµόλογα. Συναφώς, στην ΕΕ επανεξετάζονται οι θεωρούµενοι πλέον ως χαλαροί µηχανισµοί ελέγχου των εθνικών δηµοσιονοµικών πολιτικών. Στην ελληνική περίπτωση δοκιµάζεται η αυστηρότερη εφαρµογή τους. Οι αντιδράσεις αυτές σε συνδυασµό µε ευρύτερες πιέσεις ανάγκασαν τη νέα κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου να επεξεργασθεί σε συνεργασία µε την Επιτροπή και (άτυπα) το Διεθνές Νοµισµατικό Ταµείο ένα αυστηρό πρόγραµµα σταθερότητας και ανάπτυξης 2010-2013. Δεύτερον, η «εύκολη» διέξοδος της εξόδου από την Ευρωζώνη η οποία θα λειτουργούσε περίπου ως παυσίπονο δεν αποτελεί ρεαλιστική προοπτική. Η Ευρωζώνη είναι µονόδροµος για την Ελλάδα (και για άλλες χώρες), αν µη τι άλλο γιατί θα την έριχνε στη δίνη του πληθωρισµού, των υποτιµήσεων, του υψηλότερου κόστους δανεισµού και εν τέλει σε µακροχρόνια στασιµότητα. Αυτή η πολιτική µας είναι γνωστή από τη δεκαετία του ΄80. Η Ελλάδα σήµερα δεν έχει άλλη διέξοδο από την εφαρµογή ενός αυστηρού προγράµµατος δηµοσιονοµικής προσαρµογής, οικονοµικών µεταρρυθµίσεων και αλλαγών στους πολιτικούς θεσµούς. Ίσως το ενδεχόµενο στήριξης ή διάσωσης της χώρας από την ΕΕ αν τα πράγµατα φθάσουν στα άκρα θα µπορούσε να αποδυναµώσει την πίεση για προσαρµογές. Αυτό συνέβη πράγµατι στο παρελθόν µε δύο αποτυχηµένα προγράµµατα σταθεροποίησης (1985-1987 και 1991-1993). Τρίτον, διαµορφώνεται µια άτυπη συναίνεση σε επίπεδο πολιτικών ηγεσιών µετά την τραυµατική εµπειρία του 2009. Το καλοκαίρι του 2009 η κυβέρνηση της ΝΔ εξήγγειλε όχι µόνο µέτρα για τη δηµοσιονοµική εξυγίανση (µερικά από τα οποία ήταν πάντως αµφιλεγόµενα),

ΠΑΝΟΣ ΚΑΖΑΚΟΣ για να αποφευχθεί η καταστροφή. Κατά πάσα πιθανότητα το κίνητρο είναι µεικτό – πολιτική επιβίωση και καθήκον. Η κρίση µπορεί επίσης να έχει ήδη επηρεάσει τις προτεραιότητες της αγχωµένης κοινωνίας. Όµως οι πηγές αντιστάσεων σε δηµοσιονοµική εξυγίανση και µεταρρυθµίσεις είναι υπαρκτές και γνωστές. Εδώ σηµειώνουµε µόνον ότι το «βαθύ κράτος» (και κόµµα) και ο περίγυρός τους έχουν µεγάλες ικανότητες να εξουδετερώνουν καλές προθέσεις της πολιτικής ηγεσίας όποτε αυτές δεν ήταν απλώς προεκλογικά πυροτεχνήµατα. Πίσω από την ηγετική οµάδα βάδιζαν όχι µόνο νέοι άνθρωποι, αλλά και οι δυνάµεις του κοµµατικού µηχανισµού. Αυτό έδειξε η εµπειρία της µεταπολίτευσης. Η τωρινή κρίση µπορεί εποµένως να αποδειχτεί είτε παράθυρο ευκαιρίας είτε πηγή αποσταθεροποίησης.

Υποσηµειώσεις 1

Βλ. Καζάκος, Π. Τύχες Σισύφου. Μεταρρυθµίσεις και αδράνειες στην Ελλάδα 19932010, εκδόσεις Πατάκης, Αθήνα 2010.

Williamson, J. (ed.), The political economy of policy reform, Institute of International Economics, Washington DC, 1994, pp. 13 ff.

Βλ. ενδεικτικά από την απέραντη σχετική βιβλιογραφία: Olson, Mancur, The rise and decline of nations. Economic growth, stagflation and social rigidities, Yale University Press, New Haven and London, 1982. Σηµειώνω πάντως ότι υπάρχουν διαφορές απόψεων όσον αφορά τον κατάλληλο ορισµό της κρίσης και τον ρόλο άλλων παραγόντων ή προϋποθέσεων για τη θεσµική ανανέωση µιας οικονοµίας σε κρίση όπως η ηγεσία. Eπίσης Rodrik, D., «Understanding economic policy reform», Journal of Economic Literature, No 34/1996, pp. 9-41· Williamson, J., and Haggard, St., «The political conditions for economic reform», in: Williamson, J., The political economy of policy reform, Institute for International Economics, Washington DC, 1994, pp. 525-596.

Alesina, A., and Drazen, A., «Why are stabilizations delayed?», American Economic Review, 81, 1991, pp. 1.170-1.188.

Drazen, Allan and Easterly, W. “Do crises induce reform? Simple empirical tests of conventional wisdom”, Economics and Politics, vol. 13, No. 2 July 2001, pp 129-157. Αντίθετα µια περίοδος υπερπληθωρισµού ακολουθείται από µεταρρυθµίσεις και καλύτερες οικονοµικές επιδόσεις.

Vamvakidis, Ath., «External debt and economic reform: Does a pain reliever delay the necessary treatment?», Journal of Economic Policy Reform, 11 (3), September 2008, pp. 187-199.

Svensson, J., «Foreign aid and rent-seeking», Journal of International Economics, 51, 1999, pp. 437-461. Βλέπε περισσότερη βιβλιογραφία στο: Vamvakidis, Ath., «External debt and economic reform: Does a pain reliever delay the necessary treatment?», όπως αλλού (υποσηµείωση 16).

Όπως πριν. Βλ. και Alesina, A., and Drazen, A., «Why are stabilizations delayed?», The American Economic Review, 81(5), pp. 1.170-1.188.

Boycko, M., et al., «Second-best economic policy for a divided government», European Economic Review, 40, 1996, pp. 767-774.

Παράθυρο ευκαιρίας

Βλ. οµιλία του Γ. Παπαθανασίου σε εκδήλωση των επιµελητηρίων (30/6/2009) στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΘΟ.

Η νέα κινητικότητα, που επανέφερε στην πολιτική ατζέντα τις µεταρρυθµίσεις, επιβεβαιώνει καταρχήν την υπόθεση ότι σε συνθήκες κρίσης (που εδώ ορίζονται διαφορετικά απ’ ό,τι σε άλλες περιπτώσεις) η ηγεσία µπορεί να συνειδητοποιήσει ότι απαιτείται αλλαγή πολιτικής

http://www.primeminister.gr 5.9.2009.

Βλ. ανάµεσα σε άλλα Grilli, V., Masciandaro, D., and Tabellini, G., «Institutions and policies», Economic Policy, October 1991, pp. 341-392. Από την παραδοχή αυτή συνάγουµε ότι οι πολιτικοί θεσµοί πρέπει να διαµορφωθούν έτσι, ώστε να διασφαλίζουν µακρόβιες κυβερνήσεις!

ΤΑΣΕΙΣ 2010

αλλά και σειρά µεταρρυθµίσεων.10 Τέλος ο πρώην πρωθυπουργός, Κώστας Καραµανλής, έδωσε το έναυσµα για την προεκλογική εκστρατεία στη Θεσσαλονίκη στις 5 Σεπτεµβρίου 2009, παρουσιάζοντας ένα πρόγραµµα λιτότητας και µεταρρυθµίσεων11 και ζητώντας νέα εντολή των πολιτών για την πραγµατοποίησή του. Από την άλλη µεριά, ο Γιώργος Παπανδρέου έθετε προεκλογικά ζητήµατα που αφορούσαν το σύστηµα διακυβέρνησης της χώρας – το «πώς», όχι το «τι» θα κάνει! Τόνιζε την ανάγκη µεταρρυθµίσεων στους θεσµούς διακυβέρνησης – σε µια από τις προϋποθέσεις για µια µεταρρυθµιστική πολιτική διαρκείας σε πολλές περιοχές πολιτικής. Στέκοµαι σε αυτές τις επιδιώξεις και στην αναγνώριση των εξωτερικών περιορισµών παραβλέποντας άλλες προεκλογικές υποσχέσεις. Τις αναγκαίες πολιτικές αποφάσεις ευνοεί η στάση της αξιωµατικής αντιπολίτευσης, η οποία δείχνει έτοιµη να συνεργασθεί µε την κυβέρνηση µετά την εκλογή του νέου αρχηγού της Α. Σαµαρά και τη δική της τραυµατική εµπειρία 2007-2009. Εκπέµπει το µήνυµα ότι επιζητεί να υιοθετήσει µια νέα µορφή αντιπολίτευσης και να αποφύγει την πρακτική ενός συνεχούς «όχι» που άσκησαν προηγούµενες αξιωµατικές αντιπολιτεύσεις της ΝΔ και του Πασοκ. Μια τέτοια αλλαγή θα σήµαινε ότι για πρώτη φορά η αντιπολίτευση θα ήταν εποικοδοµητική για την αντιµετώπιση διαχρονικών προβληµάτων. Θα δούµε αν, πώς και σε ποιό βαθµό οι καλές προθέσεις θα µετουσιωθούν σε πράξη. Τέλος, µε τον εκλογικό θρίαµβο της 4ης Οκτωβρίου 2009 η νέα κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ εξασφάλισε άνετη πλειοψηφία. Τουλάχιστον αποτράπηκε ο εφιάλτης µιας ταυτόχρονης οικονοµικής και πολιτικής κρίσης. Το εκλογικό αποτέλεσµα διεύρυνε τα πολιτικά περιθώρια για αλλαγές σε θεσµούς διακυβέρνησης και διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις που συνδέονται µε την «πράσινη ανάπτυξη», αν και, στην αφετηρία, η αξιοπιστία του κόµµατος δεν είναι καλύτερη από εκείνη της ΝΔ. Ας προσθέσουµε ότι το 2009 δεν ζήτησε εκλογική εντολή για οικονοµικές µεταρρυθµίσεις. Το καλοκαίρι του 2009 η πολιτική συγκυρία ήταν µάλλον δυσµενής για την υλοποίηση µακρόπνοων σχεδίων. Μια κυβέρνηση, η θητεία της οποίας είναι ή προβλέπεται ότι θα είναι σύντοµη, έχει οριακή πλειοψηφία στη Βουλή και βρίσκει απέναντί της µια ανένδοτη σε όλα αντιπολίτευση που ζητά συνεχώς προσφυγή στις κάλπες, τείνει να δρα µε την προσοχή στραµµένη στις βραχυχρόνιες αποδόσεις των µέτρων και να αποφεύγει πραγµατικά σκληρές αποφάσεις.12 Τα πρώτα σηµάδια δείχνουν ότι δεν ισχύει το ίδιο στις αρχές του 2010.

Προβλήµατα & Τάσεις

ΚΡΙΣΗ & AΝΑΚΑΜΨΗ

Και άµυνα και επίθεση Το θέµα είναι να πετύχουµε, χάρη στην κρίση, την ανατροπή. Που θα οδηγήσει σε ένα κράτος που δηµιουργεί ευκαιρίες για τους πολίτες που τις αξιοποιούν. Αλλιώς θα βγούµε από την κρίση σέρνοντας και θα συνεχίσουµε να ζούµε µε δανεικά και ελεηµοσύνες. Η καλύτερη άµυνα είναι πάντα η επίθεση.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

α ήθελα µε το άρθρο αυτό να δώσω και ένα τόνο αισιοδοξίας υπό όρους. Να υποστηρίξω ότι θα βγούµε από την κρίση και ότι επειδή οι κρίσεις εκτός από προβλήµατα δηµιουργούν και ευκαιρίες λογικά, µε καλή διαχείριση και σύµπνοια, θα µπορούσαµε να είµαστε σε απόλυτα και σχετικά νούµερα καλύτερα µετά από ό,τι πριν την κρίση. Αυτή είναι η αισιόδοξη προοπτική. Οι όροι είναι ότι για να γίνει αυτό χρειάζεται καλή οικονοµική πολιτική, καλή διαχείριση και λίγη καλή τύχη. Η παγκόσµια οικονοµία διανύει µια σοβαρή οικονοµική κρίση και βρισκόµαστε σε σταυροδρόµι. Η κρίση ξεκίνησε από τις ΗΠΑ και τη στεγαστική πίστη και µεταφέρθηκε σχεδόν σε όλο τον κόσµο και σχεδόν σε όλους τους κλάδους. Η Ελλάδα προφανώς δεν αποτελεί εξαίρεση, κάθε άλλο. Η κρίση άργησε λίγο αλλά ήρθε έντονη και επίµονη. Όπως δείχνουν τα πράγµατα θα κρατήσει περισσότερο χρόνο από ότι αλλού. Ο τραπεζικός τοµέας (που τον κατηγορούσαν ως υπερ-ρυθµισµένο) είχε λιγότερες ζηµιές από ότι σε οποιαδήποτε σχεδόν άλλη χώρα του ΟΟΣΑ, αλλά ο κατασκευαστικός, η µεταποίηση και πολλές υπηρεσίες δείχνει να υποφέρουν περισσότερο από ότι αλλού. Τα ελλείµµατα του δηµοσίου και του ισοζυγίου πληρωµών αντικατοπτρίζουν τις αδυναµίες µας και τους κινδύνους που διατρέχουµε. Εδώ που βρισκόµαστε τώρα µπορούµε να κάνουµε µερικές προβλέψεις. Αν και δεν είµαστε σίγουροι αν σταδιακά την ξεπερνάµε ή αν

Από τη ΛΕΝΑ ΤΣΙΠΟΥΡΗ, καθηγήτρια του Πανεπιστηµίου Αθηνών

θα υπάρξει και δεύτερη ύφεση, όπως κάποιοι προφητεύουν, η δική µου βασική πρόβλεψη είναι ότι αργά αλλά σταθερά η παγκόσµια οικονοµία βγαίνει από την κρίση και δεν θα επανέλθει στο άµεσο µέλλον. Οι αναπτυσσόµενες χώρες δίνουν ώθηση στο παγκόσµιο εµπόριο και οι διεθνείς οργανισµοί προβλέπουν συνολική µεγέθυνση. Μια δεύτερη πρόβλεψη είναι ότι κάποιοι (κράτη, περιφέρειες, κλάδοι, επιχειρήσεις) θα είναι σε καλύτερη µοίρα µετά την κρίση. Ευκαιρίες υπάρχουν πάντα, ακόµα και στη διάρκεια των κρίσεων, πολλώ δε µάλλον αµέσως µετά. Πετυχηµένες επιχειρήσεις εµφανίζονται κάθε στιγµή σε όλους τους κλάδους και όλες τις χώρες. Όταν συγκεντρώνονται πολλές πετυχηµένες επιχειρήσεις στην ίδια γεωγραφική τοποθεσία τότε έχουµε αύξηση της απασχόλησης, των κερδών, των φόρων, των κρατικών παροχών. Πολλά παραδείγµατα στην οικονοµική ιστορία δείχνουν οικονοµικά θαύµατα µετά από κρίσεις. Αλλά πως µπαίνει κανείς σε αυτό τον ενάρετο κύκλο; Μια τρίτη υπόθεση είναι ότι αργά ή γρήγορα θα βγει και η Ελλάδα από την κρίση (και την επιτήρηση). Το ερώτηµα δεν είναι όµως αν θα βγούµε ή όχι από την κρίση. Είναι περίπου σίγουρο

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΚΑΛΥΤΕΡΟ ΑΥΡΙΟ ΔΕΝ ΘΑ ΕΡΘΕΙ ΕΑΝ ΔΕΝ ΑΠΟΔΕΣΜΕΥΘΟΥΜΕ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΧΕΙΡΙΣΜΟΥΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ

ΚΡΙΣΗ & AΝΑΚΑΜΨΗ ότι θα βγούµε, χάρη στην άνοδο της παγκόσµιας οικονοµίας που θα µας συµπαρασύρει. Ούτε είναι και τόσο σηµαντικό το πότε. Μα σε έξι µήνες, µα σε δώδεκα, κάποια στιγµή θα βγει. Το σωστό ερώτηµα είναι σε ποια κατάσταση θα είναι η ελληνική οικονοµία όταν θα βγει; Καλύτερα, χειρότερα ή το ίδιο µε πριν; Πόσο πλουσιότεροι ή φτωχότεροι θα είµαστε, σε σχέση µε τα πριν από την κρίση στοιχεία αλλά και σε σχέση µε τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες; Και εδώ τελειώνουν οι προβλέψεις και αρχίζουν τα ερωτηµατικά. Τις οικονοµικές κρίσεις προφανώς δεν τις θέλει κανένας. Ο κυριότερος λόγος είναι ότι µειώνεται το ΑΕΠ (παρ’ όλες τις πρόσφατες συζητήσεις για την ανάγκη καλύτερων τρόπων µέτρησης της ευηµερίας προς το παρόν αυτό µόνο µετριέται). Αλλά και άλλος ένας πολύ σηµαντικός λόγος είναι ότι δηµιουργούν φόβο και ανασφάλεια, αισθήµατα που ενίοτε οδηγούν σε µεγαλύτερες διακυµάνσεις από ότι αιτιολογούν τα βασικά δεδοµένα της οικονοµίας. Αυτή η ανασφάλεια προέρχεται από την αδυναµία καταναλωτών και επενδυτών να προβλέψουν το µέλλον. Οι διακυµάνσεις, που προέρχονται από ψυχολογικούς λόγους, επιδεινώνουν την οικονοµία και επιµηκύνουν την

Πολλά παραδείγµατα στην οικονοµική ιστορία δείχνουν οικονοµικά θαύµατα µετά από κρίσεις. Αλλά πώς µπαίνει κανείς σε αυτό τον ενάρετο κύκλο;

ΤΑΣΕΙΣ 2010



κρίση. Κάποιοι όµως προβλέπουν σωστά. Γιατί , όπως τόνισα και πιο πάνω, οι κρίσεις εκτός από κινδύνους δηµιουργούν και ευκαιρίες. Σε γενικές γραµµές οι οικονοµικές κρίσεις, όσο επώδυνες και αν είναι την ώρα που τις αισθανόµαστε, στην πραγµατικότητα δεν είναι παρά η εµφάνιση στην επιφάνεια προβληµάτων που συσσωρεύονται από καιρό και ελλοχεύουν. Τέτοια προβλήµατα µπορούν να είναι µεγάλες αποκλίσεις αµοιβών από την παραγωγικότητα του κεφαλαίου ή της εργασίας, ξαφνική και παρατεταµένη άνοδος τιµών χωρίς λογική αιτία (φούσκες), υπερβολικά ελλείµµατα στον προϋπολογισµό και πολλά άλλα, που για τους οικονοµολόγους είναι αναίτιες ανισορροπίες. Λόγω αδράνειας η οικονοµία αντέχει αλλά κάποτε οι αντοχές τελειώνουν και έρχεται η κρίση. Οι κρίσεις έχουν δύο αποτελέσµατα: από τη µια οι κυβερνήσεις καλούνται να πάρουν άµεσα και αποτελεσµατικά µέτρα για την καταπολέµησή τους και από την άλλη οι πολίτες γίνονται πιο δεκτικοί στις αλλαγές και µάλιστα είναι διατεθειµένοι να κάνουν βραχυπρόθεσµες θυσίες για ένα καλύτερο µέλλον. Οπότε αυτό που χρειάζεται µια χώρα για να βγει (τελικά) κερδισµένη από την κρίση είναι αποτελεσµατική διακυβέρνηση και σύµπνοια για να ξεπεραστούν τα προβλήµατα του παρελθόντος και να αξιοποιηθούν οι νέες ευκαιρίες.

Άµυνα και επίθεση Από µια σύντοµη µελέτη των µέτρων που πήραν οι Ευρωπαϊκές χώρες για την αντιµετώπιση της κρίσης1 φαίνεται ότι άµεσα και αποτελεσµατικά αντέδρασαν οι κυβερνήσεις στις πιο πλούσιες και πιο ανταγωνιστικές οικονοµίες. Βέβαια, µπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι η αρχική δηµοσιονοµική κατάσταση είναι αυτή που κυρίως καθορίζει τα διαθέσιµα περιθώρια για ελιγµό. Θεωρώ όµως, ότι πιο σηµαντικό από αυτό, είναι η αποτελεσµατική διακυβέρνηση, η εµπειρία της διοίκησης και η (σχετική έστω) εµπιστοσύνη των πολιτών προς τα κυβερνητικά µέτρα. Η Φιλανδία, η Γερµανία, η Νορβηγία, η Ελβετία και η Ολλανδία πήραν µέτρα που δεν αφορούσαν µόνο την αντιµετώπιση της κρίσης αλλά χαρακτηρίζονται από σαφή προετοιµασία για την «µετά την κρίση» εποχή. Δεν φρόντισαν µόνο τη ρευστότητα αλλά και τη διαπίστωση ποιες θα είναι οι προκλήσεις και οι ευκαιρίες στο µέλλον έτσι ώστε να εξοπλίσουν την οικονοµία τους µε τις απαραίτητες υποδοµές. Με αυτό τον τρόπο βοηθούν τις επιχειρήσεις να βρουν νέες ευκαιρίες και να επενδύσουν στους αναµενόµενα πιο προσοδοφόρους τοµείς. Προφανώς η ενέργεια, το περιβάλλον και οι νέες τεχνολογίες είναι µέρος αυτής της πολιτικής, αλλά όχι µόνο. Εξάλλου και οι άλλες πλούσιες χώρες, όπως η Γαλλία, το Ηνωµένο Βασίλειο, η Ιρλανδία, η Σουηδία, η Δανία, το Βέλγιο ακολούθησαν παρόµοια στρατηγική αλλά λιγότερο επιθετική. Εντύπωση προκαλεί ίσως η διαπίστωση ότι και η Τσεχία και η Πολωνία βρίσκονται σε αυτή τη δεύτερη οµάδα. Οπότε λογικά περιµένει κανείς ότι αυτές οι δύο χώρες αναµένεται να είναι µε τους κερδισµένους εφόσον βέβαια οι επενδυτές εµπιστευτούν τα κυβερνητικά µέτρα. Από την άλλη µεριά έχουµε τις νότιες και τις ανατολικές χώρες, που παραδοσιακά είναι οι λιγότερο ανταγωνιστικές. Εκεί τα µέτρα ήταν είτε καθυστερηµένα, είτε αµυντικά είτε και τα δύο. Με άλλα λόγια οι χώρες αυτές αντιµετώπισαν την κρίση µάλλον παθητικά, προσπαθώντας να ελαχιστοποιήσουν το κόστος στην οικονοµία από τον περιορισµό της ρευστότητας χωρίς όµως να προσπαθήσουν να δηµιουργήσουν ευκαιρίες µεγέθυνσης στις νέες συνθήκες που δηµιουργούνται. Βέβαια τα οικονοµικά τους προβλήµατα και οι δηµοσιονοµικοί περιορισµοί είναι µια καλή αιτιολόγηση αυτής της πολιτικής. Αλλά αυτό σηµαίνει ότι πιθανότατα η κρίση θα οδηγήσει σε απόκλιση και όχι στην περιπόθητη σύγκλιση της Ευρωπαϊκής οικονοµίας. Οι πλούσιοι θα δηµιουργήσουν καλύτερες συνθήκες µεγέθυνσης στο µέλλον.

Με όπλο ένα αναπτυξιακό συµβόλαιο Πώς µεταφράζεται αυτό στη σηµερινή πραγµατικότητα για την Ελλάδα; Αµυντικά µέτρα σηµαίνει να περιορίσουµε το έλλειµµα για να παραµείνουµε στην Ευρωζώνη, µε ότι κόστος και αν αυτό συνεπάγεται. Αυτό ξεκίνησε και µάλλον θα πάει καλά. Λίγο επειδή η κρίση οδηγεί κυβέρνηση και κυβερνώµενους να υιοθετήσουν και να απο-

ΛΕΝΑ ΤΣΙΠΟΥΡΗ θεωρεί ότι δεν επενδύουν και φοροδιαφεύγουν) και οι επιχειρήσεις δεν εµπιστεύονται το κράτος (που εκτιµούν ότι αλλάζει κανόνες και δεν τους επιτρέπει ένα µακροχρόνιο προγραµµατισµό). Με τέτοιες συνθήκες µπορεί η κυβέρνηση να κάνει αναπτυξιακή πολιτική; Εν µέσω κρίσης, σε επιτήρηση, χωρίς λεφτά στο ταµείο και χωρίς την εµπιστοσύνη του κόσµου (εντός και εκτός των συνόρων) µια και η πρόσφατη οικονοµική ιστορία της χώρας είναι γεµάτη ασυνέπεια; Το στοίχηµα είναι πολύ δύσκολο. Όχι όµως αδύνατο. Το µοναδικό φωτεινό σηµείο στη σηµερινή οικονοµική συγκυρία είναι ακριβώς η ψυχολογία της κρίσης που ανέφερα πιο πάνω. Επειδή όλοι φοβούνται και γι’ αυτό είναι διατεθειµένοι να κάνουν κάποιες παραχωρήσεις είναι ίσως τώρα ευκαιρία να γίνει µια καινούργια αρχή. Να χαραχτεί, µαζί µε το Επικαιροποιηµένο Ελληνικό Πρόγραµµα Σταθερότητας & Ανάπτυξης και ένα αναπτυξιακό συµβόλαιο. Να ξέρουν οι επενδυτές τους κανόνες για µια πενταετία, που είναι ο λογικός χρονικός ορίζοντας της απόσβεσης µιας επένδυσης. Το τεχνολογικό χάσµα ανάµεσα στην Ελλάδα και τους πιο αναπτυγµένους εταίρους µας είναι µεγάλο και αυτό δηµιουργεί ευκαιρίες. Αλλά οι ευκαιρίες αυτές αξιοποιούνται πολύ περιορισµένα λόγω έλλειψης εµπιστοσύνης. Το πρόβληµα βέβαια είναι ότι χρειάζεται χρόνος για να χτιστεί µια τέτοια εµπιστοσύνη και ο χρόνος αυτός περνάει τον πολιτικό χρόνο µιας κυβέρνησης. Σωστό είναι να σηµειωθεί εδώ ότι η κυβέρνηση περιλαµβάνει µια αναπτυξιακή ρητορική στο πρόγραµµα της. Αλλά η πρόκληση είναι η υλοποίηση, όχι η διακήρυξη.

Σε σταυροδρόµι η Ελλάδα

δεχθούν τα περιοριστικά µέτρα, λίγο και επειδή δε συµφέρει κανέναν στην Ευρωζώνη να χρεοκοπήσουµε. Επιθετικά όµως, αυτό που χρειαζόµαστε δεν είναι να µειωθεί το έλλειµµα αλλά να αυξηθεί το ΑΕΠ. Εδώ είµαστε νοµίζω σε ένα φαύλο κύκλο. Το ΑΕΠ αυξήθηκε σηµαντικά τα τελευταία χρόνια χάρη στους κοινοτικούς πόρους και τις δηµόσιες επενδύσεις. Οι ιδιωτικές και ιδιαίτερα οι ξένες αλλά και οι µη επιδοτούµενες επενδύσεις παραµένουν χρόνια πολύ χαµηλότερα από τις ευκαιρίες που θεωρητικά αιτιολογεί η ελληνική οικονοµία αυτή τη στιγµή2. Το κράτος δεν εµπιστεύεται τις επιχειρήσεις (που

Υποσηµειώσεις 1 European Innovation Progress Report 2009 2 Η θεωρία λέει ότι όταν υπάρχει τεχνολογικό χάσµα υπάρχουν επενδυτικές ευκαιρίες και γι αυτό υπάρχουν και τάσεις σύγκλισης των οικονοµιών (υπό προϋποθέσεις).

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΟ Το σωστό ερώτηµα είναι σε ποια κατάσταση θα είναι η ελληνική οικονοµία όταν θα βγει από την κρίση; Καλύτερα, χειρότερα ή το ίδιο µε πριν; Πόσο πλουσιότεροι ή φτωχότεροι θα είµαστε, σε σχέση µε πριν από την κρίση αλλά και σε σχέση µε τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες; Και εδώ τελειώνουν οι προβλέψεις και αρχίζουν τα ερωτηµατικά.

Εδώ τελειώνουν οι προβλέψεις και µένουµε µε το ερώτηµα. Θα µπορέσει η κυβέρνηση να κάνει συγχρόνως συµµάζεµα του ελλείµµατος και συγχρόνως αναπτυξιακή πολιτική; Θα έχει τις γνώσεις, την επιµονή, την υποµονή που χρειάζεται ένα τέτοιο εγχείρηµα; Θα αντέξει το πολιτικό κόστος µιας µεταβατικής περιόδου; Εγώ, από φύση αισιόδοξη, θέλω να το ελπίζω. Σε κάθε ευκαιρία τονίζω ότι οι ευηµερούσες χώρες είναι αυτές µε ψηλό κόστος εργασίας και ενεργό δηµόσιο τοµέα. Το θέµα δεν είναι περισσότερο ή λιγότερο κράτος αλλά καλύτερο κράτος. Που σηµαίνει κράτος που φτιάχνει ένα πλαίσιο ευκαιριών. Το θέµα δεν είναι χαµηλοί µισθοί αλλά προϊόντα που πουλιούνται στις διεθνείς αγορές. Δηλαδή αξιοποίηση ευκαιριών. Αν δεν πετύχουµε, χάρη στην κρίση, µια ανατροπή που θα οδηγήσει σε ένα κράτος που δηµιουργεί ευκαιρίες και πολίτες που τις αξιοποιούν τότε θα βγούµε από την κρίση σέρνοντας και θα συνεχίσουµε να ζούµε µε δανεικά και ελεηµοσύνες. Μέχρι την επόµενη κρίση που θα έχουµε νέες ευκαιρίες.

Προβλήµατα & Τάσεις

ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΡΙΣΗ & ΕΛΛΑΔΑ

Το παρελθόν επιστρέφει!

Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι φέρουµε ως κράτος τεράστιες ευθύνες για την κατάσταση των δηµοσιονοµικών µας και ως κοινωνία για την έλλειψη εφαρµοσµένης δηµιουργικότητας. Το πρόβληµα όµως είναι βαθύτερο. Η νέα κατάσταση που διαµορφώνεται προσοµοιάζει µε αυτή πριν από την κρίση. Οι εξαγωγικοί γίγαντες διατηρούν την ισχύ τους, ενώ η ζήτηση από τις ΗΠΑ περιορίζεται και στο περιβάλλον αυτό η στρατηγική της Γερµανίας και της Γαλλίας, και γενικότερα της Ευρωζώνης, για την έξοδο από την κρίση οδηγεί αναπόδραστα στη διατήρησή της.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

χετε προσέξει ότι η συζήτηση που γίνεται αυτές τις µέρες για την κρίση στα δηµοσιονοµικά του ελληνικού κράτους, για τις πολιτικές εξόδου από αυτήν που θα ακολουθήσει η νέα κυβέρνηση, για το πως αντιµετωπίζουν την Ελλάδα οι διεθνείς αγορές κλπ, εξελίσσεται σαν να µην είχε προηγηθεί του 2009 το... 2008; Παρατηρώντας την αγωνία µε την οποία παρακολουθούν όλοι τι έχει να πει η Standard and Poor’s και η Moody’s για τη φερεγγυότητα του ελληνικού δηµοσίου, είναι πολύ εύκολο να ξεχάσει κανείς ότι πρόκειται για τις ίδιες εταιρείες εκτίµησης ρίσκου των οποίων οι (ύποπτα) εσφαλµένες εκτιµήσεις συνεισέφεραν τα µέγιστα στην κατάρρευση του διεθνούς χρηµατοπιστωτικού συστήµατος πριν από µερικούς µόνο µήνες. Ακούγοντας τη συνεχώς επαναλαµβανόµενη ρήση ότι οι αγορές θα κρίνουν την σοφία της οικονοµικής πολιτικής της ελληνικής κυβέρνησης, είναι σχεδόν αναπόφευκτο να λησµονήσει κανείς ότι µιλάµε για τις ίδιες αγορές που για χρόνια διόγκωναν εγκληµατικά τις αξίες των παραγώγων που αποδείχθηκαν τοξικά. Σε µια προσπάθεια επανασύνδεσης µε τη διεθνή πραγµατικότητα, την οποία ο διάλογος για την κρίση της ελληνικής οικονοµίας αγνοεί συστηµατικά, το παρόν άρθρο αναφέρεται στις παραµέτρους της συνεχιζόµενης παγκόσµιας κρίσης οι οποίες συνθέτουν το πρίσµα µέσα από το οποίο υποχρεούµαστε να δούµε την ελληνική περίπτωση. Ξεκινώντας από µία ερµηνεία του τι συµβαίνει σήµερα στις ΗΠΑ, το

Από τον ΓΙΑΝΗ ΒΑΡΟΥΦΑΚΗ, καθηγητή στο τµήµα Οικονοµικών Επιστηµών του Πανεπιστηµίου Αθηνών

άρθρο θα στρέψει την προσοχή του στην Ιαπωνία και στην Κίνα πριν επιστρέψει στην Ευρώπη. Στόχος µου είναι αυτό το µίνι οδοιπορικό να επαναθέσει την κρίση της ελληνικής οικονοµίας σε διαστάσεις που επαναφέρουν µια αίσθηση προοπτικής.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΑΝΙΣΟΡΡΟΠΙΕΣ Ολική επαναφορά Η περυσινή κατάρρευση της αγοράς των παραγώγων είχε µία ενδιαφέρουσα διάσταση που λίγοι σχολίασαν. Τα προϊόντα αυτά (SIVs, CDSs κ.λπ.), λόγω του ρυθµού διάδοσής τους και της υπερφίαλης χρηµατιστηριακής τους αξίας, είχαν καταφέρει να µετεξελιχθούν, χωρίς κανείς να το συνειδητοποιήσει, σε ιδιωτικό ηµι-χρήµα (quasi-money). Ουσιαστικά, όσο η φούσκα αυτή διατηρείτο εν ζωή, οι κεντρικές τράπεζες είχαν απολέσει τον πολυπόθητο (τουλάχιστον για τους µονεταριστές) έλεγχο της προσφοράς χρήµατος και είχαν σχεδόν αντικατασταθεί από µία µορφή χρήµατος που θύµιζε κάτι από Hayek.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΔΟΘΗΚΕ ΠΟΤΕ

ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΡΙΣΗ & ΕΛΛΑΔΑ Όταν η φούσκα έσκασε, οι κεντρικές τράπεζες, ξάφνου, έπρεπε να αντικαταστήσουν αυτή τη µη υπολογίσιµη (αλλά παράλληλα τεράστια) ποσότητα ιδιωτικού χρήµατος µε δηµόσιο χρήµα. Η «επιτυχία» της πολιτικής των Geithner-Summers ήταν ότι βρήκαν ένα µηχανισµό που έδωσε στις αρχές των ΗΠΑ τη δυνατότητα να καλύψουν αυτό το κενό. Ο εν λόγω µηχανισµός δεν προσπάθησε καν να προσδιορίσει την αξία των τοξικών παραγώγων που οι αγορές έπαψαν να τιµολογούν. Αυτό που έκανε ήταν να χρηµατοδοτήσει τη δηµιουργία µιας νέας αγοράς παραγώγων που ουσιαστικά δεν είναι τίποτα άλλο από στοιχήµατα για το ποια θα αποδειχθεί ότι θα είναι η αξία των τοξικών - στοιχήµατα που βάζουν οι ίδιες οι τράπεζες αφού έχουν εισπράξει την εγγύηση του δηµοσίου ότι, αν χάσουν, το αντίτιµο του χαµένου στοιχήµατος θα το πληρώσει ο φορολογούµενος. Υπολογίζεται ότι το συνολικό κόστος αυτής της στήριξης της προσφοράς χρήµατος ξεπερνά τα 13 τρισ. δολάρια. Κι όµως: Παρά το δυσθεώρητο µέγεθος του ποσού, είναι λάθος να θεωρείται Κεϋνσιανό µέτρο καθώς ο σχετικός πολλαπλασιαστής αυτής της τονωτικής ένεσης προσεγγίζει το µηδέν (δεδοµένου ότι καταλήγει ως επί το πλείστον στους ισολογισµούς των τραπεζών και όχι σε νέες επενδύσεις, δάνεια κλπ). Σε αυτό το κλίµα, οι Αµερικανοί πολίτες, θορυβηµένοι από τις εξελίξεις, αύξησαν το ποσοστό αποταµίευσης από το 0% στο 5% µειώνοντας την κατανάλωση θεαµατικά.

Το κόστος της στήριξης της προσφοράς χρήµατος στις ΗΠΑ ξεπερνά τα 13 τρισ. δολάρια. Είναι λάθος να θεωρείται Κεϋνσιανό µέτρο καθώς ο σχετικός πολλαπλασιαστής αυτής της τονωτικής ένεσης προσεγγίζει το µηδέν.



ΤΑΣΕΙΣ 2010

Το συµπέρασµα από την τελευταία παράγραφο είναι απλό: Οι ΗΠΑ, από εκεί που αποτελούσαν την πηγή ενεργούς ζήτησης για τις ανά τον κόσµο εξαγωγικές, πλεονασµατικές οικονοµίες, έχουν πλέον περάσει σε µία περίοδο εσωστρέφειας και αποπληθωρισµού υπό το βάρος των ελλειµµάτων των νοικοκυριών, της οµοσπονδιακής κυβέρνησης και, ακόµα χειρότερα, των Πολιτειών.

Από την σκοπιά της Ιαπωνίας, αυτή η εξέλιξη είναι καταστροφική. Τέσσερα προγράµµατα ενίσχυσης της ζήτησης έχουν αποτύχει. Ο λόγος είναι ότι η δοµή της ιαπωνικής βιοµηχανίας, η οποία βασίζεται στην αρχή της πλεονάζουσας παραγωγικής ικανότητας, δεν µπορεί να ανταποκριθεί ακόµα και στις πιο φιλότιµες προσπάθειες αύξησης της εγχώριας ζήτησης. Η Ιαπωνία, για να το πω απλά, δεν δύναται να εξέλθει µόνη της από την κρίση. Μετά την αποκαρδιωτική δεκαετία του 1990, η Ιαπωνία είδε φως στο τέλος του τούνελ καθώς η συνεχιζόµενη (έως το 2008) εξαγωγή ενεργούς ζήτησης από τις ΗΠΑ προς

την Άπω Ανατολή ενεργοποίησε τον Κινέζικο βιοµηχανικό γίγαντα ο οποίος στράφηκε στην Ιαπωνία (και σε µικρότερο βαθµό στη Γερµανία) για την αγορά κεφαλαιουχικών αγαθών τα οποία είχε ανάγκη η κινεζική βιοµηχανία. Έτσι, οι Ιάπωνες, όσο οι ΗΠΑ είχαν τη δυνατότητα να διατηρούν ένα τεράστιο έλλειµµα στο εµπορικό τους ισοζύγιο, ξέφυγαν από την αποτελµάτωση πωλώντας καταναλωτικά αγαθά στις ΗΠΑ και κεφαλαιουχικά στην Κίνα. Όµως, η κατάρρευση του 2008 διέκοψε αυτή τη διαδικασία σχεδόν εν µία νυκτί. Όσο για την ίδια την Κίνα, στην οποία πολλοί προσβλέπουν (εσφαλµένα, κατά την γνώµη µου) ως µία νέα ατµοµηχανή η οποία θα µας τραβήξει από το τέλµα της διεθνούς κρίσης, η κατάσταση διαφέρει. Η κινεζική οικονοµία έχει το εξής συναρπαστικό χαρακτηριστικό: το 59% του ΑΕΠ της αποτελείται από τις εξαγωγές και τις ακαθάριστες επενδύσεις. Η Κρίση του 2008 αρχικά µείωσε τις εξαγωγές, ιδίως προς τις ΗΠΑ. Η κυβέρνηση αντέδρασε µε αύξηση των επενδύσεων στις υποδοµές τοµέων οι οποίοι ελκύουν τις άµεσες επενδύσεις πολυεθνικών που επενδύουν στην Κίνα µε στόχο την εξαγωγή αγαθών από την Κίνα στο εξωτερικό. Τι σηµαίνει αυτό; Σηµαίνει ότι η διατήρηση των ρυθµών ανάπτυξης της Κίνας βασίζεται σε πολιτικές που αυξάνουν ακόµα περισσότερο τόσο τις εξαγωγικές δυνατότητες της χώρας όσο και την εξάρτιση της αναπτυξιακής της πορείας από τις εξαγωγές.

ΕΥΡΩΠΗ Αδιέξοδα πολιτικής Έτσι φτάνουµε στην Ευρωπαϊκή Ένωση την οποία καλούµαστε να εντάξουµε σε αυτό το παγκόσµιο οικονοµικό περιβάλλον: Σε ένα περιβάλλον που προσδιορίζεται από εξαγωγικούς γίγαντες όπως η Κίνα, η Ιαπωνία και η Ν. Κορέα, και από έναν τέως εισαγωγικό γίγαντα τις ΗΠΑ. Είναι προφανές από αυτή την απλή αφήγηση ότι, δεδοµένου πως η Κίνα βασίζει την στρατηγική της εξόδου από την κρίση στην αύξηση της εξαγωγικής της δεινότητας, και από τη στιγµή που οι κυβερνήσεις της Ιαπωνίας και της Ν. Κορέας δεν µπορούν (παρά τις φιλότιµες προσπάθειές τους) να αυξήσουν την ενεργό ζήτηση των χωρών τους, η εντεινόµενη µακροοικονοµική εσωστρέφεια των ΗΠΑ (που οφείλεται όπως επιχειρηµατολόγησα παραπάνω στην πολιτική Geithner-Summers) δηµιουργεί ένα κενό ενεργούς ζήτησης παγκοσµίως. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, πώς ερµηνεύουµε την στρατηγική της Γερµανίας, της Γαλλίας και, εν γένει, της Ευρωζώνης για έξοδο από την κρίση; Η άρνηση της καγκελαρίου Μέρκελ να τονώσει σηµαντικά τη ζήτηση στη Γερµανία ειδικά και στην Ευρωπαϊκή Ένωση γενικότερα, βασίζεται σε µία απλή σκέψη: Η Γερµανία προσπαθεί να βγει (και από αυτή) την κρίση (όπως και από προηγούµενες) µέσω της περαιτέρω ενίσχυσης του πλεονάσµατος στο εµπορικό της ισοζύγιο. Η απόρριψη της πρότασης για επεκτατικές πολιτικές παράλληλες µε εκείνες των ΗΠΑ σχετίζεται άµεσα µε αυτή τη φιλοδοξία: Η Γερµανική κυβέρνη-

ΓΙΑΝΗΣ ΒΑΡΟΥΦΑΚΗΣ

ση απλά φοβάται ότι µία εγχώρια επεκτατική πολιτική θα αυξήσεις τις εισαγωγές και, έτσι, θα υπονοµεύσει το εµπορικό πλεόνασµα της χώρας. Κι εδώ έγκειται το Ευρωπαϊκό δράµα: Μετά το 2008, και την καθίζηση της ζήτησης γερµανικών αγαθών στις ΗΠΑ και στην Ανατολική Ευρώπη (και γερµανικών κεφαλαιουχικών αγαθών στην Κίνα), το µεγαλύτερο ποσοστό του γερµανικού πλεονάσµατος δηµιουργείται εντός της ευρωζώνης. Από τις εξαγωγές της στην ευρωζώνη καταφέρνει η Γερµανία να αντλεί τα κεφάλαια που βοηθούν τις εταιρείες της να διεθνοποιούνται και να παραµένουν τεχνολογικά ανταγωνιστικές. Με τα παραπάνω κατά νου, ας δούµε τους δύο πυλώνες της γερµανικής στρατηγικής, και κατ’ επέκταση, της επίσηµης πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης: (α) Η Γερµανία (και σε µικρότερο βαθµό η Γαλλία) θα υπερβούν την κρίση µέσω εµπορικών πλεονασµάτων εντός της ευρωζώνης (β) Οι υπόλοιπες χώρες καλούνται να εξαφανίσουν τα ελλείµµατά τους µέσω αύξησης φόρων και µείωσης µισθών.

Το Ευρωπαϊκό µας δράµα, βεβαίως, έγκειται στο ότι τα (α) και (β) είναι ασύµβατοι στόχοι. Αν και είναι γνωστή η γερµανική εµµονή στην ιδέα ότι η µείωση µισθών σε χώρες όπως η Ελλάδα θα πρέπει να παίζει σήµερα τον ρόλο που έπαιζε προ του ευρώ η υποτίµηση της δραχµής ή της λιρέτας, πρόκειται για πολιτική χωρίς ειρµό και λογική. Συµπερασµατικά, η κρίση της ελληνικής οικονοµίας δεν µπορεί παρά να ειδωθεί παρά µέσα από το πρίσµα του παγκόσµιου ελλείµµατος ενεργούς ζήτησης. Αν και δεν υπάρχει καµία αµφιβολία ότι φέρουµε ως κράτος τεράστιες ευθύνες για την κατάσταση των δηµοσιονοµικών µας, και ως κοινωνία για την έλλειψη εφαρµοσµένης δηµιουργικότητας, το συµπέρασµά µου είναι ότι το πρόβληµα είναι βαθύτερο και οφείλεται στην παντελή έλλειψη µιας συνολικής αντιµετώπισης εκ µέρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης της οικουµενικής, εξελισσόµενης κρίσης των καιρών. Αντ’ αυτής, η Ένωση ακολουθεί µια περιοριστική πολιτική που όχι µόνο εγγυηµένα θα επιδεινώσει τα προβλήµατα αλλά και που αναδύει µία πρωτόγνωρη έλλειψη κοινού νου, για να µην πω επαρχιωτισµού.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Η ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΤΩΝ ΑΝΤΙΦΑΣΕΩΝ Οι δύο πυλώνες της γερµανικής στρατηγικής, και κατ’ επέκταση, της επίσηµης πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι: (α) Η Γερµανία (και σε µικρότερο βαθµό η Γαλλία) θα υπερβούν την κρίση µέσω εµπορικών πλεονασµάτων εντός της ευρωζώνης και (β) Οι υπόλοιπες χώρες καλούνται να εξαφανίσουν τα ελλείµµατά τους µέσω αύξησης φόρων και µείωσης µισθών. Το Ευρωπαϊκό µας δράµα, βεβαίως, έγκειται στο ότι τα (α) και (β) είναι ασύµβατοι στόχοι.

Προβλήµατα & Τάσεις

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η δύναµη των ιδεών

Οι πολιτικές ηγεσίες κρίνονται ανάλογα µε τη συµβολή τους στην προώθηση και εφαρµογή κάποιων ιδεών στον τόπο και την εποχή τους. Που δεν αρκούνται στη διαχείριση της εξουσίας. Γιατί όπως έγραψε ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του, «το δε σπουδαίον είναι την πόλιν, ουκέτι τύχης έργον αλλ’ επιστήµης και προαιρέσεως». Πόσο όµως αυτό ισχύει στη σύγχρονη ελληνική πραγµατικότητα; Από λίγο έως καθόλου!

ΤΑΣΕΙΣ 2010

το ερώτηµα ποια είναι η σηµασία των ιδεών στην κοινωνική δυναµική, αν οι ιδέες κινούν την ιστορία ή απλώς αντανακλούν συστήµατα και καταστάσεις, δεν έχει δοθεί οριστική απάντηση. Ίσως ούτε µπορεί να δοθεί. Ας αρκεστούµε, λοιπόν, σε µια πιο ενδιάµεση θέση και ας περιοριστούµε στην εκτίµηση για τη µερική έστω σηµασία κάποιων ιδεών, που σε ορισµένες περιστάσεις µπορεί να λειτουργούν και ως καταλύτης για τα πολιτικά πράγµατα και τις εξελίξεις. Τέτοιο ρόλο έπαιξε, λ.χ., κατά το παρελθόν η ιδέα για την ενοποίηση του έθνους των Ελλήνων στο ενιαίο νεοελληνικό κράτος (η λεγόµενη και «Μεγάλη Ιδέα»), καθώς και η ιδέα για τον εκσυγχρονισµό και τον εκδηµοκρατισµό στην οργάνωση και λειτουργία αυτού του κράτους. Πιο πρόσφατα η ιδέα για τον εξευρωπαϊσµό της χώρας, δηλαδή την πλήρη ένταξη και λειτουργία της στο εξελισσόµενο ευρωπαϊκό οικοδόµηµα, γνώρισε επίσης αρκετή ακτινοβολία. Όπως δείχνει η ιστορική επισκόπηση, οι βασικές πολιτικές ιδέες µπορεί να µην έτυχαν εύκολης ή πλήρους εφαρµογής αλλά δέσποσαν στην κοινωνική και πολιτική δυναµική. Χαρακτήρισαν τις εξελίξεις και τελικά µε βάση ή γνώµονα αυτές τις ιδέες ή άλλες συναφείς είναι δυνατή η αξιολογική αποτίµηση του παρελθόντος, όσο και η άντληση διδαγµάτων από αυτό. Θα µπορούσε, µάλιστα, να συµπεράνει κανείς ότι οι πολιτικές ηγεσίες τελικά κρίνονται ανάλογα µε τη συµβολή τους στην

Από τον ΑΝΤΩΝΗ ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗ, καθηγητή του Πανεπιστηµίου Αθηνών

προώθηση και την εφαρµογή κάποιων ιδεών στον τόπο και την εποχή τους. Ηγέτες είναι, συνεπώς, θα λέγαµε κάπως πιο θεωρητικά, εκείνοι που καταφέρνουν να διευκρινίσουν κάποιες ιδέες στη συνείδηση του έθνους και του λαού που υπηρετούν. Και δεν αρκούνται στην απλή διαχείριση της εξουσίας άνευ κάποιων ιδεών, αξιών ή στοχεύσεων που της δίνουν νόηµα και κατεύθυνση. Είναι πολιτικοί της ιδέας. Γιατί όπως έγραψε ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του «το δε σπουδαίον είναι την πόλιν, ουκέτι τύχης έργον αλλ’ επιστήµης και προαιρέσεως» (1332 a 30).

Είδος σε εξάντληση οι ιδέες Ποιες είναι, λοιπόν, οι ιδέες που τώρα έχουν νόηµα και αξία, µπορούν να σηµατοδοτήσουν την πορεία και την εξέλιξή των πραγµάτων; Ή µήπως µετά το τέλος των µεγάλων ιδεολογικών αφηγήσεων επήλθε και η εξάντληση των ιδεών, ακόµα και των πιο ρεαλιστικών και εφικτών ιδεών; Αυτά είναι ερωτήµατα, τα οποία απασχολούν κάποιους ανθρώπους που προβληµατίζονται για την απάντησή τους. Γιατί ναι

ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥΣ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΣΤΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥΣ ΠΟΥ ΑΝΑΖΗΤΟΥΝ ΙΔΕΕΣ

αυτήν, τότε ποιος ο λόγος να την επιδιώξουµε; Αυτά είναι ζητήµατα που δεν έχουν ακόµα επαρκώς διευκρινιστεί στην κοινή συνείδηση. Όµως, τούτο είναι έργο-πρόκληση για την πολιτική ηγεσία του τόπου. Τα παραδείγµατα είναι πολλά και αναφέρονται σε διάφορους τοµείς της κοινωνικής ζωής και της δηµόσιας πολιτικής.

«Οι Δον Κιχώτες παν’ µπροστά κι οι Σάντσοι ακολουθάνε» Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι η χώρα µας πέτυχε πολλά ως τώρα. Ένα στοιχειώδες επίπεδο ευηµερίας, καλή λειτουργία του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, µια αρκετά ανοιχτή, σύγχρονη και ανεκτική κοινωνία. Σταθερές συµµαχίες και πλήρη ένταξη στην Ευρώπη. Αυτά είναι θεµέλια της ισχύος της χώρας. Είναι επίσης βέβαιο ότι αυτά που µε κόπο πετύχαµε, θα πρέπει όχι µόνο να καταφέρουµε να τα διατηρήσουµε και για τις επόµενες γενιές, αλλά και να τα βελτιώσουµε ως ένα βαθµό τουλάχιστον. Αυτή είναι η πρόκληση για τη δική µας γενιά. Η ποιοτική βελτίωση και αναβάθµιση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής στη χώρα. Τούτο

ΤΑΣΕΙΣ 2010

µεν είναι αλήθεια ότι δεν µπορεί να υπάρξει κοινωνία που να βασίζεται «αποκλειστικά στη λογική», όπως διαπίστωνε ο Ιταλός κοινωνιολόγος Vilfredo Pareto, αλλά o άνθρωπος δεν µπορεί να παραιτηθεί από την προσπάθεια για τη συγκρότηση µιας στοιχειώδους κανονιστικής θεµελίωσης των πράξεών του. Για να φέρω ένα παράδειγµα, από πολλές και αρµόδιες πλευρές ορθώνεται η προειδοποίηση ότι δεν µπορεί πλέον να υπάρξει ανάπτυξη και να διατηρηθεί αυτή µακροπρόθεσµα δίχως σεβασµό και προστασία στο περιβάλλον. Τουτέστιν, αν η όποια οικονοµική ανάπτυξη δεν είναι φιλική προς το περιβάλλον, αργά ή γρήγορα θα πάψει να είναι βιώσιµη, δηλαδή, να προσφέρει κάποιο πλεόνασµα και, κυρίως, ευηµερία. Ωστόσο, αυτό δεν είναι κάτι που έχει διευκρινιστεί πλήρως στη συνείδηση των πολιτών. Ίσως πολλοί εξακολουθούν να πιστεύουν πως έχουµε ακόµα το περιθώριο για την ανάπτυξη τώρα και να αφήσουµε την προστασία του περιβάλλοντος για αργότερα. Δυστυχώς, όµως, η αλήθεια είναι διαφορετική και πρέπει να τη δούµε κατάµατα. Αν η ανάπτυξη δεν είναι βιώσιµη, δεν αξίζει ο άνθρωπος να ζει σε

ΠΟΛΙΤΙΚΗ δεν είναι µόνο ευκταίο, αλλά είναι πλέον και αναγκαίο. Γιατί οι εξελίξεις στο περιβάλλον είναι ραγδαίες, ώστε αν δεν προετοιµάζεται µια χώρα καταλλήλως, κινδυνεύει να µείνει πίσω και να καθυστερήσει σε πολλούς τοµείς. Ένα παράδειγµα είναι ενδεικτικό: οι αγκυλώσεις του κρατισµού, ο λαβύρινθος της γραφειοκρατίας, το πνεύµα του συντεχνιασµού και τα κεκτηµένα των προνοµίων, σε συνδυασµό µε µια αντίληψη διαχείρισης, συντηρούν τα κακώς κείµενα και δεν επιτρέπουν ρυθµούς ταχύτερης και πιο ποιοτικής ανάπτυξης στη χώρα. Ενώ κάποτε, µετά την εθνική απελευθέρωση, η κοινωνία είχε ανάγκη το κράτος για να εκσυγχρονισθεί, να οργανωθεί πιο αποτελεσµατικά και δηµοκρατικά, σήµερα το κράτος δίνει συχνά την εντύπωση ενός απολιθώµατος, που όχι µόνο δεν διευκολύνει αλλ’ ίσως δυσχεραίνει τις εξελίξεις στην οικονοµική και κοινωνική ζωή. Για τους λόγους αυτούς εδώ και χρόνια αναφερόµαστε στην ανάγκη ριζικού εκσυγχρονισµού του κράτους και της δηµόσιας διοίκησης, που συµβολικά θα ισοδυναµούσε µε την «επανίδρυσή» τους, ώστε να επιτελέσουν το έργο που απαιτείται από τις νέες προκλήσεις. Η δυσκολία του εγχειρήµατος δεν είναι λόγος για την εγκατάλειψή του. Όπως έλεγε ο κορυφαίος κοινωνιολόγος του κράτους, ο Μαξ Βέµπερ, «η ιστορική πείρα το επικυρώνει... ο άνθρωπος δεν θα επιτύγχανε το εφικτό, αν δεν πάσχιζε διαρκώς για να επιτύχει το ανέφικτο».

Εάν επιδιώξουµε τη γενική κοινωνική και πολιτική αναµόρφωση µε έναν κρατικό µηχανισµό µη αναµορφωµένο, είναι πιθανόν να αποτύχει το όλο εγχείρηµα και να επιδεινωθεί το πρόβληµα. Το νέο κρασί ίσως δεν θα πρέπει να τοποθετηθεί σε παλαιούς αλλά σε νέους ασκούς.

ΤΑΣΕΙΣ 2010



Για να καταστήσουµε λίγο πιο έκδηλο τον προβληµατισµό, όταν η έκθεση της επιτροπής Attali στη Γαλλία, που είναι µια από τις σηµαντικότερες χώρες στον κόσµο, δηλώνει µε ευθύτητα ότι «οι Γάλλοι πρέπει επιτέλους να µάθουν ότι το µέλλον της απασχόλησης δεν είναι πια η δηµοσιοϋπαλληλία και ότι το µέλλον των επιχειρήσεων δεν είναι πια οι επιδοτήσεις», αναρωτιέται κανείς τι θα πρέπει να µάθουν σχετικά οι Έλληνες µισθωτοί, αγρότες και επιχειρηµατίες; Όταν επίσης στη Γαλλία η επιτροπή αυτή προτείνει µε σαφήνεια την κατάργηση του θεσµού της νοµαρχίας - θεσµό που η χώρα εκείνη δηµιούργησε και ενέπνευσε αλλού - δεδοµένου ότι έχει πλέον ξεπεραστεί από τα πράγµατα, αναρωτιέται κανείς γιατί εµείς εξακολουθούµε ακόµα να διστάζουµε και να κωλυσιεργούµε συντηρώντας µια δαπανηρή, αναποτελεσµατική αν όχι και διεφθαρµένη διοικητική δοµή στη χώρα; Συµπερασµατικά,

ο πολύς κόσµος που βιώνει αρνητικά τις συνέπειες από τη συντήρηση του αναποτελεσµατικού κράτους αναµένει από τις υπεύθυνες ηγεσίες την κατάλληλη δράση. Δράση προτού είναι πια πολύ αργά. Δράση που θα ισοδυναµεί µε µια «ειρηνική επανάσταση» στην οργάνωση και λειτουργία του κράτους, ώστε να καταστεί δυνατή η απελευθέρωση των Ελλήνων από τα δεσµά της ανέχειας, της ηµιµάθειας, της ανασφάλειας και της αδικίας, όπου αυτά εξακολουθούν να υπάρχουν.

Η ποιότητα της δηµοκρατίας Το βασικό πρόβληµα της χώρας είναι εδώ και καιρό η ποιότητα της δηµοκρατίας και της λειτουργίας των δηµοσίων θεσµών και οργάνων σε κεντρικό και περιφερειακό επίπεδο. Αυτό αποτελεί φαινόµενο που είναι συνυφασµένο µε την αδυναµία της κοινωνίας των πολιτών, τη διαφθορά και τις αγκυλώσεις της κρατικής γραφειοκρατίας. Και αυτά προβάλλουν πλέον ως εµπόδια στην οικονοµική ανάπτυξη. Αλλά εάν δεν έχουµε οικονοµική ανάπτυξη, τότε δεν θα µπορέσουµε να βελτιώσουµε τη ζωή των πολιτών αυτής της χώρας. Το κύριο όργανο της εκάστοτε κυβέρνησης για την εφαρµογή του κυβερνητικού της προγράµµατος είναι η δηµόσια διοίκηση, ο κρατικός µηχανισµός. Αυτός όµως σε γενικές γραµµές εξακολουθεί να είναι, παρά τις µεταρρυθµίσεις που έχουν γίνει τα τελευταία 20 - 25 χρόνια, υπερτροφικός και αναποτελεσµατικός. Παράλληλα, η συσσώρευση των προβληµάτων που καλείται να αντιµετωπίσει η κάθε κυβέρνηση οδηγεί σε πολλαπλασιασµό των κρατικών οργάνων και υπηρεσιών, συχνά σε αύξηση του προσωπικού και ατυχώς σε πολυνοµία. Διαµορφώνεται έτσι µια σύνθετη κατάσταση και µια αλληλοτροφοδοτούµενη σχέση ανάµεσα στα προβλήµατα που εµφανίζονται στο επίπεδο της οικονοµικής ζωής, από τη µια πλευρά, και στην αδυναµία ή αναποτελεσµατικότητα των πολιτικών και διοικητικών µέσων για την επίλυσή τους, από την άλλη.

Δηµοσκλήρυνση Στο µέτρο που τα µέσα που χρησιµοποιούµε για να επιλύσουµε τα προβλήµατα αστοχούν ή δεν το καταφέρνουν πλήρως, τότε οι λύσεις µας µετατρέπονται σε µέρος του προβλήµατος και όχι µέρος της λύσης του προβλήµατος. Η ακραία αυτή κατάσταση µπορεί να οδηγήσει σε ένα φαινόµενο που στη θεωρία ονοµάζεται µε έναν ελληνικό όρο: «demosclerosis». Πρόκειται για αδυναµία ή δυσκολία της δηµοκρατίας και των δηµοσίων θεσµών να λειτουργήσουν αποτελεσµατικά στο συγκεκριµένο κοινωνικό περιβάλλον, σε συγκεκριµένο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο. Το κύριο ζήτηµα, λοιπόν, εντοπίζεται στην πλάνη ότι η επέκταση του κράτους, µε τη µια ή την άλλη µορφή, θα λύσει τα προβλήµατα. Η πικρή διαπίστωση είναι, ωστόσο, ότι εάν επιχειρούµε να δώσουµε λύσεις στα προβλήµατα µε το κράτος, µε τη µορφή που αυτό έχει ακόµα σήµερα, αυτά µάλλον θα διογκώνονται και θα πολλαπλασιάζονται χωρίς να δίνεται λύση. Σε αυτό συνίσταται η µεγάλη χίµαιρα του «κυβερ-

ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗΣ

Η «επανίδρυση» του κράτους Για τους λόγους αυτούς είναι αναγκαία η ουσιαστική και λειτουργική αναθεµελίωση, η δηµιουργική και όχι κοµµατική «επανίδρυση» του κράτους. Τούτο αποτελεί µια condition sine qua non οποιασδήποτε µεταρρυθµιστικής προσπάθειας. Η µεγάλη πλάνη, η οποία θα πρέπει να αποφευχθεί και αφορά όλες τις πολιτικές δυνάµεις του τόπου είναι να επιχειρηθεί η ουσιαστική µεταρρύθµιση της διοίκησης και του κράτους µε νοοτροπίες και µεθόδους που είναι συνυφασµένες µε την παράδοση του κρατικισµού, των πελατειακών σχέσεων, του υπερβάλλοντος κυβερνητισµού, του οποίου είµαστε κληρονόµοι. Η προτεραιότητα, λοιπόν, της ριζικής αλλαγής, του εκσυγχρονισµού και της επανίδρυσης επιβάλλεται λογικά και πολιτικά και σε βάθος χρόνου. Όµως, τούτο δεν θα επιτευχθεί µε περισσότερες κρατικές παρεµβάσεις, µε περισσότερες διοικητικές ρυθµίσεις, µε περισσότερους νόµους και διατάγµατα. Αλλά µε λιγότερες και καλύτερα εστιασµένες πρωτοβουλίες, µε σκοπό τη γενική ανόρθωση του τόπου. Για τον λόγο αυτόν απαιτούνται δραστικές τοµές για την αξιοποίηση όλου του ανθρώπινου δυναµικού της χώρας, δίχως αποκλεισµούς και ευνοιοκρατία µε µόνο κριτήριο και αρχή την αξιοκρατία. Επίσης, απαιτείται η προαγωγή των παραγωγικών και όχι των παρασιτικών στοιχείων στην οικονοµική και κοινωνική ζωή. Έτσι όπως έχουν τα πράγµατα στη χώρα µας είναι περίπου αδύνατος ο κοινωνικός εκσυγχρονισµός και φυσικά το όραµα της δίκαιης και ελεύθερης κοινω-

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, ΠΟΛΙΤΙΚΗ

& ΠΛΑΝΕΣ

Η µεγάλη πλάνη, η οποία θα πρέπει να αποφευχθεί και αφορά όλες τις πολιτικές δυνάµεις του τόπου είναι να επιχειρηθεί η ουσιαστική µεταρρύθµιση της διοίκησης και του κράτους µε νοοτροπίες και µεθόδους που είναι συνυφασµένες µε την παράδοση του κρατικισµού, των πελατειακών σχέσεων, του υπερβάλλοντος κυβερνητισµού, του οποίου είµαστε κληρονόµοι. Γιατί το βασικό πρόβληµα της χώρας είναι εδώ και καιρό η ποιότητα της δηµοκρατίας και της λειτουργίας των δηµοσίων θεσµών και οργάνων σε κεντρικό και περιφερειακό επίπεδο. Και προβάλλει πλέον ως εµπόδιο στην οικονοµική ανάπτυξη. Αλλά εάν δεν έχουµε οικονοµική ανάπτυξη, τότε δεν θα µπορέσουµε να βελτιώσουµε τη ζωή των πολιτών αυτής της χώρας.

νίας δίχως ριζική και ουσιαστική αναµόρφωση του ίδιου του κράτους, το οποίο αντί να αποτελεί υπόδειγµα προς µίµηση (benchmarking), αποτελεί συνήθως παράδειγµα προς αποφυγήν. Αντιστρόφως, εάν επιδιώξουµε τη γενική κοινωνική και πολιτική αναµόρφωση µε έναν κρατικό µηχανισµό µη αναµορφωµένο, είναι πιθανόν να αποτύχει το όλο εγχείρηµα και να επιδεινωθεί το πρόβληµα. Το νέο κρασί ίσως δεν θα πρέπει να τοποθετηθεί σε παλαιούς αλλά σε νέους ασκούς. Η έκβαση της τελευταίας περιόδου διακυβέρνησης της χώρας από τη Νέα Δηµοκρατία και τις κυβερνήσεις του Κώστα Καραµανλή, είναι διδακτική. Η εµπειρία και τα σχετικά συµπεράσµατα, αν εκτιµηθούν σωστά και αξιοποιηθούν µε τον κατάλληλο τρόπο, ίσως αποτελέσουν την ύλη επί της οποίας θα διαµορφωθεί το νέο κυβερνητικό πρόγραµµα της Νέας Δηµοκρατίας και ο πολιτικός αυτός σχηµατισµός ανακτήσει και πάλι την πίστη του στην αξία των ιδεών. Τότε θα διεκδικήσει µε µεγαλύτερη επιτυχία την εµπιστοσύνη των πολιτών.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

νητισµού» που πολλούς συναρπάζει και αιχµαλωτίζει µε την απατηλή της σαγήνη. Θα ήταν λάθος, λοιπόν, να επιδιωχθεί σε βάθος χρόνου η αναθεωρητική προσπάθεια για την ελληνική οικονοµία και κοινωνία µε µέσα και νοοτροπίες που είναι συνυφασµένες µε αυτή τη χίµαιρα ή τη fata morgana, την απατηλή θεότητα του «κυβερνητισµού», της οποίας λίγο πολύ όλοι είµαστε αιχµάλωτοι. Η λύση εξαρτάται, βέβαια, από τη βούληση και τη δυνατότητα µεταρρύθµισης που είναι πολιτική υπόθεση µείζονος σηµασίας. Το έργο αυτό ανήκει τελικά στην πολιτική εξουσία. Αλλά και στους λοιπούς κοινωνικούς φορείς, που καλούνται να πάρουν την αναγκαία απόσταση και από τον ίδιο τους τον εαυτό, ώστε να µπορέσουν να δουν τα ζητήµατα κριτικά και αντικειµενικά µε το φως της αλήθειας, για το οποίο όλοι έχουµε ίσως µια µικρή µόνο δυνατότητα. Κυρίως να λάβουν την απόφαση, τη στρατηγική απόφαση για τη µείωση και όχι για την αύξηση του κρατικού παρεµβατισµού και της γραφειοκρατίας. Εκείνο που χρειάζεται πάνω από όλα είναι η εξισορρόπηση του κράτους και της κοινωνίας των πολιτών. Η προαγωγή συνθηκών ανάπτυξης της κοινωνίας των πολιτών και η εισαγωγή στο ίδιο το κράτος και τη διοίκηση πολιτιστικών αρχών και νοοτροπίας που είναι συνυφασµένες µε το πνεύµα της κοινωνίας των πολιτών. Ένα πνεύµα που ερείδεται στη σχέση εµπιστοσύνης, την οποία δυστυχώς δεν έχουµε καλλιεργήσει στον πολιτικό πολιτισµό µας, τον οποίο έχει ανάγκη ο τόπος.

Προβλήµατα & Τάσεις

ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ΠΑΘΟΓΕΝΕΙΕΣ

Η ξεχασµένη λέξη

ΤΑΣΕΙΣ 2010

αρότι η χώρα µας διαθέτει λαό µε υψηλό γνωστικό επίπεδο και σηµαντικές ικανότητες καθώς και σηµαντικά ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα λόγω γεωπολιτικής θέσης, κλίµατος, φύσης, ιστορίας κ.ά., για δεκαετίες είναι ουραγός σε όλους σχεδόν τους τοµείς (οικονοµία, παιδεία, κοινωνικό κράτος κ.λπ.), χωρίς την ελπίδα να ξεφύγει από τη θέση αυτή. Θεµελιώδης αιτία αυτού του συµπτώµατος, όπως και της υφιστάµενης οριακής κατάστασης που περνάµε σήµερα, είναι το γεγονός ότι η ελληνική κοινωνία δεν µαθαίνει ή για την ακρίβεια, ξεµαθαίνει χωρίς να µαθαίνει. Πριν αναφερθώ συγκεκριµένα σ’ αυτό το τεράστιο ζήτηµα, είναι απαραίτητο να διευκρινισθεί η έννοια της µάθησης και της κοινωνικής µάθησης. Μάθηση σε ατοµικό επίπεδο είναι η σταθερή βελτιωτική αλλαγή του τρόπου σκέψης και συµπεριφοράς. Κοινωνική µάθηση αντίστοιχα σηµαίνει βελτιωτική αλλαγή του πώς σκέφτεται, πώς λειτουργεί, πώς πράττει, πώς συµπεριφέρεται συνολικά µια οµάδα, ένας οργανισµός ή µια κοινωνία στο σύνολο της. Με αυτή την έννοια η γνώση είναι άχρηστη, αν δεν οδηγεί σε βελτιωτική αλλαγή. Για παράδειγµα, αρκετοί καπνιστές έχουν πλήρη γνώση για τις καταστροφικές συνέπειες του καπνί-

Απ τον ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΠΟΥΡΑΝΤΑ, καθηγητή Μάνατζµεντ Από και Διευθυντή του Μεταπτυχιακού Executive MBA στο Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών και συγγραφέα του best seller µυθιστορήµατος «Όλα σου τα ‘µαθα µα ξέχασα µια λέξη» (βραβείο αναγνωστών 2008)

σµατος και όµως καπνίζουν. Συνεπώς, η γνώση που κατέχουν είναι άχρηστη αφού δεν οδηγεί σε αλλαγή τρόπου σκέψης και συµπεριφοράς. Μια κοινωνία µαθαίνει όταν αποκτά και δηµιουργεί νέα γνώση την οποία µεταφέρει στην πράξη - µε την έννοια ότι την εκφράζει σε αποφάσεις, στρατηγικές, πολιτικές, δοµές, θεσµούς, συστήµατα, προϊόντα, µεθόδους, λειτουργίες, στάσεις και συµπεριφορές - ούτως ώστε να βελτιώνει συνεχώς τον εαυτό της, δηλαδή το είναι, και το γίγνεσθαι και µε αυτόν τον τρόπο προσαρµόζεται στις εξελίξεις αλλά ταυτόχρονα τις επηρεάζει και έτσι εξασφαλίζει τη διαρκή ευηµερία και πρόοδό της. Αν λοιπόν κοινωνική µάθηση σηµαίνει συνεχή βελτιωτική αλλαγή, τότε είναι προφανής ο κρίσιµος ρόλος της για την

κοινωνική ευηµερία και την πρόοδο αφού πρόοδος χωρίς αλλαγή δεν υπάρχει, παρά το γεγονός ότι κάθε αλλαγή δεν είναι πρόοδος. Με βάση τις παραπάνω έννοιες, η ελληνική κοινωνία δεν µαθαίνει. Δεν µαθαίνει από τα λάθη, τις επιτυχίες, τις αποτυχίες, τις κρίσεις, τα δικά της καλά παραδείγµατα και αυτά των άλλων χωρών. Υπάρχει ένα τεράστιο χάσµα µεταξύ του γνωρίζω και κάνω (know-do gap) στην πατρίδα µας. Η κοινή λογική δεν µεταφράζεται σε κοινή πρακτική. Το αυτονόητο δεν γίνεται πράξη. Όλοι σχεδόν οι Έλληνες γνωρίζουµε και συµφωνούµε για το ποιες βελτιωτικές αλλαγές πρέπει να γίνουν σε πολλούς τοµείς όµως αυτές δεν γίνονται. Για παράδειγµα, όλοι Έλληνες γνωρίζουµε ότι µια χώρα δεν µπορεί συνεχώς να καταναλώ-

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΔΕΝ ΜΑΘΑΙΝΕΙ!

νει περισσότερα από όσα παράγει και όµως δεν αλλάζουµε τίποτα. Όλοι γνωρίζουµε ότι δεν είναι δυνατόν σε µια κοινωνία να υπάρχουν θέσεις εργασίας µόνο για επιστήµονες κι όµως όλοι θέλουν να πηγαίνουν στο πανεπιστήµιο. Όλοι γνωρίζουµε για τη διαφθορά, τη γραφειοκρατία, τη φοροδιαφυγή, την έλλειψη της αποτελεσµατικότητας των δηµοσίων επιχειρήσεων, των θεσµών και του κράτους, την έλλειψη αξιοκρατίας και όµως δεν αλλάζουµε τίποτα. Αρκετά καλά παραδείγµατα εξαιρετικών επιδόσεων και επιτυχιών σε πολλούς τοµείς διαθέτουµε, όµως η κοινωνία δεν µαθαίνει από αυτά ώστε να τα επαναλαµβάνει. Δεν µαθαίνουµε από καλά παραδείγµατα άλλων χωρών. Μεγαλεπήβολες πολιτικές του τύπου «εκσυγχρονισµός»,

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ΠΑΘΟΓΕΝΕΙΕΣ «µεταρρυθµίσεις», «επανίδρυση του κράτους» εξαγγέλλονται χωρίς κανένα αποτέλεσµα. Όλοι σχεδόν οι σχεδιασµοί είναι ασκήσεις επί χάρτου. Τα συρτάρια είναι γεµάτα από µελέτες που έχουν ακριβοπληρωθεί χωρίς να έχουν υλοποιηθεί.

Παθογένειες made in Greece Οι βασικές αιτίες αυτής της εθνικής ασθένειας είναι αρκετές, αλλά οι ακόλουθες είναι θεµελιώδεις. • Πρώτον, είναι η αλαζονεία, ή πιο ευγενικά, η αυταρέσκεια, που εκφράζεται µε την νοοτροπία «εγώ τα ξέρω όλα», οι άλλοι είναι «κουτόφραγκοι», «οι άλλοι φταίνε», «οι ξένες δυνάµεις», «το καπιταλιστικό σύστηµα», «η παγκοσµιοποίηση». • Δεύτερον, η χώρα χαρακτηρίζεται από έναν κοινωνικό εφησυχασµό που τροµάζει σε ότι αφορά το µέλλον. Σκεφτόµαστε και πράττουµε σε βραχυπρόθεσµο ορίζοντα σε όλους τους τοµείς. Αγνοούµε τις µακροπρόθεσµες συνέπειες των αποφάσεων και των πράξεών µας. Δεν κατανοούµε ότι «το αύριο είναι το σήµερα για το οποίο φροντίσαµε χθες». Το νόηµα του σλόγκαν «η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει» έχει µετατραπεί στο «ότι φάµε ότι πιούµε και ότι αρπάξει η τσέπη µας». Για παράδειγµα, τα τελευταία είκοσι χρόνια το µεγαλύτερο ποσοστό των εισροών από την ΕΕ αντί να επενδυθεί για ένα καλύτερο µέλλον ξοδεύθηκε στο «σήµερα της κατανάλωσης» και στην εφήµερη καλοπέραση. Σε πολλούς τοµείς οι αλλαγές δεν έχουν συνέχεια και επικρατεί το «ράβε ξήλωνε» όπως για παράδειγµα στην παιδεία και το φορολογικό σύστηµα. • Τρίτον, η ελληνική κοινωνία χαρακτηρίζεται από ανησυχητική αδράνεια. Υπάρχουν πολύ ισχυρές αντιστάσεις στην αλλαγή κυρίως

Πρόοδος χωρίς αλλαγή δεν υπάρχει, παρά το γεγονός ότι κάθε αλλαγή δεν είναι πρόοδος.

ΤΑΣΕΙΣ 2010



λόγω παγιωµένων συµφερόντων αλλά και λόγω βολέµατος και συνήθειας. Ζούµε τις τελευταίες δεκαετίες σε µια ζώνη άνεσης (comfort zone). Είναι γεγονός ότι τα παλιά παπούτσια της πρώτες µέρες είναι πιο βολικά από τα καινούργια. Έτσι βολευόµαστε όλοι στα παλιά µας παπούτσια. Μια ιδιαίτερα σηµαντική εξήγηση αυτής της αδράνειας είναι ότι δεν αφουγκραζόµαστε και δεν δίνουµε σηµασία στις µικρές ή οριακές αλλαγές (incremental) που συµβαίνουν στο περιβάλλον µας. Αυτές οι αλλαγές, πράγµατι µικρής σηµασίας, στο πέρασµα του χρόνου συσσωρεύονται και γίνονται ένα τεράστιο «τείχος» ή κρίσεις όπως η παρούσα, που µας βρίσκουν απροετοίµαστους. Η γνωστή µεταφορά

του βάτραχου είναι πλήρως διδακτική και εξηγεί το επικίνδυνο φαινόµενο της αδράνειας στη ελληνική κοινωνία. Ο βάτραχος είχε την ιδιότητα να πηδά στο νερό. Συνεπώς όταν τον πετάξουµε σε µια κατσαρόλα µε ζεµατιστό νερό, αµέσως θα πηδήξει. Αντίθετα αν βάλουµε το βάτραχο σε µια κατσαρόλα µε κανονική θερµοκρασία νερού και αρχίσουµε να αυξάνουµε τη θερµοκρασία σταδιακά, λίγο – λίγο, τι θα γίνει ο βάτραχος; Όλοι µου απαντούν όταν θέτω το ερώτηµα ότι θα βράσει και θα γίνει βατραχόσουπα. Όταν ρωτώ γιατί δεν πηδά από την κατσαρόλα τη δεύτερη φορά ενώ την πρώτη φεύγει, συνήθως παίρνω λανθασµένη απάντηση. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο βάτραχος συνηθίζει και προσαρµόζεται, άλλοι ότι δεν αντιλαµβάνεται την άνοδο της θερµοκρασίας. Αυτές είναι προφανώς εσφαλµένες απαντήσεις, διότι δεν είναι δυνατόν οποιοσδήποτε βιολογικός οργανισµός να συνηθίζει ή να µην αντιλαµβάνεται τη θερµοκρασία όταν του καίει το σώµα. Η αλήθεια είναι ότι όταν ο βάτραχος αντιλαµβάνεται τη θερµοκρασία είναι αργά. Προσπαθεί να πηδήσει από την κατσαρόλα αλλά δεν τα καταφέρνει διότι έχει πλέον χάσει τις δυνάµεις και τα αντανακλαστικά του αφού έχει χαλαρώσει τόσο πολύ µέσα στο χλιαρό νερό. Είµαστε µια κοινωνία «βάτραχος». Η πλειοψηφία ζούµε σε πρόσκαιρη ευηµερία καταναλώνοντας τους πόρους των προηγούµενων και των επόµενων γενιών (βλέπε δανεισµό, καταστροφή του περιβάλλοντος) και της ΕΕ. • Τέταρτον, ως λαός δεν σκεφτόµαστε δηµιουργικά, καινοτοµικά, «έξω από το κουτί». Είµαστε δέσµιοι στερεοτύπων, δογµατικών ιδεολογηµάτων, κοινωνικών ταµπού, συνταγών του παρελθόντος και αυτοπεριορισµών που εµείς οι ίδιοι θέτουµε και δεν µας τους επιβάλλουν οι άλλοι. Για παράδειγµα, η επιχειρηµατικότητα ως καινοτοµία, νέοι συνδυασµοί για δηµιουργία «πλούτου», η ανάληψη πρωτοβουλιών και ρίσκου που είναι απαραίτητα για την πρόοδο έχει γίνει ταυτόσηµη µε την ιδιοκτησία και στην ιδιωτική επιχείρηση. Επίσης ενδεικτικό και επίκαιρο παράδειγµα είναι το στερεότυπο και ταµπού του πανεπιστηµιακού ασύλου. Όλοι σχεδόν συµφωνούµε ότι πρέπει να υπάρχει άσυλο ελεύθερης διακίνησης των ιδεών, κάτι που είχε έννοια πριν από αρκετές δεκαετίες, ενώ σήµερα όταν το επικαλούµαστε είναι σαν να δεχόµαστε ότι η δηµοκρατία µας είναι λειψή και η κοινωνία εκτός πανεπιστηµιακού χώρου λίγο ή πολύ φιµωµένη. • Πέµπτον, η ελληνική κοινωνία σε πολλούς τοµείς, ιδιαίτερα στο κράτος, δεν µπορεί να αλλάξει µε µικροαλλαγές. Ενώ χρειάζονται τοµές στην αρχιτεκτονική σε όλους τους τοµείς (κράτος, παιδεία, υγεία, οικονοµία κλπ) καταπιανόµαστε µε τα «µερεµέτια». Οι επιµέρους βελτιωτικές αλλαγές δεν έχουν κανένα αποτέλεσµα, διότι το σύστηµα έχει αρκετή ικανότητα να τις απορροφά (buffers). Μεταφορικά, όταν ένα υδραυλικό σώµα έχει τρεις τρύπες και κλείσουµε τη µια, τότε το νερό θα πεταχτεί µε µεγαλύτερη πίεση από τις άλλες. Οι υπεύθυνοι για τον σχεδιασµό και την υλοποίηση των αλλαγών, δεν στηρίζονται στη συστηµική ή σφαιρική προσέγγιση που οδηγεί σε ριζική αλλαγή

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΟΥΡΑΝΤΑΣ

Κρίση ή πεφωτισµένη ηγεσία Αν τα προαναφερθέντα προσδιορίζουν έστω και σχηµατικά το πρόβληµα, τότε το επόµενο ερώτηµα είναι η λύση. Δυστυχώς οι λύσεις σε τέτοια τεράστια ζητήµατα δεν είναι εύκολες όσο προφανείς κι αν είναι. Συνεπώς δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθούν στα πλαίσια ενός άρθρου.

ΓΝΩΣΗ ΧΩΡΙΣ ΠΥΞΙΔΑ ΠΟΡΕΙΑΣ Κοινωνική µάθηση σηµαίνει βελτιωτική αλλαγή του πως σκέφτεται, πως λειτουργεί, πως πράττει, πως συµπεριφέρεται συνολικά µια οµάδα, ένας οργανισµός ή µια κοινωνία στο σύνολο της. Με αυτή την έννοια η γνώση είναι άχρηστη, αν δεν οδηγεί σε βελτιωτική αλλαγή.

Σχηµατικά λοιπόν θα κλείσω υποστηρίζοντας ότι οι ριζικές αλλαγές στις κοινωνίες προκύπτουν είτε µέσα από «πεφωτισµένες ηγεσίες» στο πολιτικό σύστηµα και στους οργανισµούς, είτε µέσα από µεγάλες κρίσεις. Επειδή οι κρίσεις συνήθως είναι επώδυνες, το ζητούµενο είναι οι «πεφωτισµένες ηγεσίες». Η ανάδειξη τέτοιων ηγεσιών είναι βεβαίως ευθύνη του κάθε πολίτη. Αν αυτή δεν την αναλάβουµε, τότε η δυναµική των φαύλων κύκλων που χαρακτηρίζει την κοινωνία µας θα µετατραπεί σε χείµαρρο που θα πνίξει τη γενιά των παιδιών µας, ίσως και τη δική µας.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

που έχουµε ανάγκη σε πολλούς τοµείς. Ταυτόχρονα οι αλλαγές συνήθως αφορούν τα συµπτώµατα και όχι τα αίτια. Επίσης στη χώρα δεν υπάρχει η λογική και πρακτική των µεγάλων αλλαγών (projects), αλλά οι πόροι καταναλώνονται συνήθως σε οριακές χωρίς αποτέλεσµα, αλλαγές. Έτσι ισχύει πλήρως η ρήση των Γάλλων, «όσο αυτά αλλάζουν τόσο µένουν τα ίδια». • Έκτον, οι µεγάλες αλλαγές προϋποθέτουν, ικανές ηγετικές οµάδες που κερδίζουν την εµπιστοσύνη και συνασπίζουν τις δυνάµεις που απαιτεί ο σχεδιασµός και η υλοποίηση αλλαγών µεγάλης έκτασης. Αυτό πρακτικά σηµαίνει ότι απαιτείται βούληση, συναίνεση και ενεργή (όχι παθητική) υποστήριξη των αλλαγών από ένα ικανό εύρος πολιτικών δυνάµεων κάτι που δεν συµβαίνει καθόλου στη χώρα µας.

Προβλήµατα & Τάσεις

Ο ΕΛΛΗΝΑΣ &

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΟΡΙΑ

ΤΟΥ

QUANTUM VADIS Χρειάζεται τόλµη, αποφασιστικότητα, δύναµη, όραµα, θέληση για να πάµε µπροστά, ποδοπατώντας και λειώνοντας τα καλούπια του παρελθόντος που αποτύχανε οικτρά και µας έφεραν σε αυτό το σηµείο σήµερα. Τώρα είναι η ευκαιρία, για να δείξουµε από τι µέταλλο είµαστε πραγµατικά φτιαγµένοι, έστω και αν ξέρουµε για το τέλος µας ότι, το πεπρωµένο φυγείν αδύνατον. Όπως έγραψε ο Albert Camus: «Πρέπει να φανταστούµε τον Σίσυφο ευτυχισµένο». Όλοι είµαστε Σίσυφοι…

ΤΑ

ρέπει να υπάρχει κάποιος άγραφος νόµος που υπαγορεύει ότι οι µεγάλες δηµιουργικές στιγµές της ανθρωπότητας συµβαίνουν εν µέσω τεραστίων κοινωνικο-πολιτικών ταραχών και ζυµώσεων. Πώς να εξηγήσουµε αλλιώς τη Φλωρεντιανή Αναγέννηση σε ένα περιβάλλον αιµατηρών πολέµων, την επιστηµονική επανάσταση του 17ου -18ου αιώνα µέσα σε µια συνεχώς ταραγµένη Ευρώπη, την εµφάνιση των καινούριων ρευµάτων στη Λογοτεχνία (Proust, Joyce), στη Ζωγραφική (Braque, Picasso), στη Μοντέρνα Φυσική (Einstein, Bohr, Heisenberg…) λίγο πριν, κατά τη διάρκεια και µετά τον Α΄ Παγκόσµιο Πόλεµο; Ίσως µπορεί να ερµηνευθεί µέσα από τη Μαρξιστική αρχή, ότι η ποσοτική συσσώρευση φέρνει την ποιοτική αλλαγή, δηλαδή ότι κατά κάποιο τρόπο, ιδεολογίες ή θεωρίες κλείνουν τον κύκλο τους και απορρίπτονται φυσιολογικά…Η εποχή µας, της παγκοσµιοποίησης, της εξειδίκευσης, της παντελούς έλλειψης «κουλτούρας», των reality shows και του make belief(ve), δεν µπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Ήδη τα πρώτα τραντάγµατα της κατάρρευσης, αυτού που µπορούµε να ονοµάσουµε «κοινωνία της εικόνας», τα έχουµε νιώσει όλοι µας. Πολλοί µιλάνε για τη µεγαλύτερη κρίση από το Κραχ του 1929, και δυστυχώς, ίσως δεν έχουµε δει τίποτα ακόµη…

Από τον ΔΗΜΗΤΡΗ ΝΑΝΟΠΟΥΛΟ, ακαδηµαϊκό, διακεκριµένο καθηγητή Φυσικής του Texas A&M University και πρόεδρο του Εθνικού Συµβουλίου Έρευνας και Τεχνολογίας

Αυτή τη φορά υπάρχουν βέβαια ασφαλιστικές δικλείδες που έχουν επινοηθεί και εφευρεθεί µέσα από την πείρα του «αµαρτωλού παρελθόντος» µας. Παρόλα αυτά έχουµε ένα άλλο πρόβληµα. Οι ιθύνοντες, κυρίως πολιτικοί, είναι πολύ «λίγοι». Δυστυχώς, το φαινόµενο των «λίγων» πολιτικών, όπως το ζούµε καθηµερινά, είναι πολύ οξυµµένο στη χώρα µας, µε ελάχιστες εξαιρέσεις. Θα επανέλθω πιο κάτω στην πολιτικο-κοινωνικο-οικονοµική ανάλυση. Τώρα, θέλω να έρθω στον αντίποδα αυτής της παγκόσµιας παρακµής, που είναι οι ραγδαίες, πραγµατικά απίστευτες εξελίξεις στον χώρο της επιστήµης και της τεχνολογίας. Ζούµε σε µια πραγµατικά µοναδική εποχή, όπου όχι µόνο καταλαβαίνουµε τι είναι όλο αυτό που λέµε ΣΥΜΠΑΝ, αλλά ξέρουµε τη θέση µας σε αυτό, όπως επίσης και τη βιολογική εξέλιξή µας µέχρι το τελευταίο µακροµόριο της φυσικής ύπαρξής µας. Όλη αυτή

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΑΡΕΤΗ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΞΕΡΕΙΣ ΠΑΝΤΑ ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΣΑΙ ΚΑΙ ΠΟΥ ΘΕΛΕΙΣ ΝΑ ΦΤΑΣΕΙΣ

Ο ΕΛΛΗΝΑΣ &

ΤΑ

ΟΡΙΑ

ΤΟΥ

η επανάσταση στη γνώση ανάγεται σε µια βασική αρχή, ότι όλος ο µικρόκοσµος, και άρα ο µακρόκοσµος, που δεν είναι παρά η ιεραρχική εξέλιξη του µικρόκοσµου, στηρίζεται στην Κβαντική Φυσική. Είτε µας αρέσει είτε όχι ζούµε στην ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ, και αυτά που ξέραµε, 10.000 ή 5.000 ή 3.000 χρόνια, όπως σας αρέσει, πρέπει να τα ξεχάσουµε. Συνειδητοποιώντας ότι όλο το ΣΥΜΠΑΝ, όπως µας λένε όλα τα παρατηρησιακά πειραµατικά δεδοµένα, δεν είναι παρά µια τυχαία κβαντική διακύµανση στο κβαντικό κενό, όπως επίσης είναι τυχαίες διακυµάνσεις της υλο-ενεργειακής πυκνότητας του Σύµπαντος, αποτέλεσµα κβαντικών διακυµάνσεων στην Αρχή του Σύµπαντος, που οδηγούν στη δηµιουργία γαλαξιών και άρα αστέρων (π.χ. Ήλιος), πλανητών (π.χ. Γη), καταλαβαίνουµε τη µικρότητά µας και το µάταιο της προσπάθειας… Ακόµη πιο συγκλονιστικό είναι το γεγονός ότι οι παρατηρήσεις υποδεικνύουν ότι ζούµε σε ένα Σύµπαν, που η ολική ενέργεια είναι ΜΗΔΕΝ!!! Όπως έχω πει εδώ και δέκα χρόνια τώρα, είµαστε µια ανακατανοµή του (κβαντικού) «τίποτα»…. Όλα αυτά είναι αποτελέσµατα της τροµακτικής και αστείρευτης θεωρητικής ανάλυσης, στηριγµένης πάνω στα κοσµολογικά δεδοµένα

Εµείς προχωράµε απτόητοι, κλεισµένοι µονίµως στο καβούκι µας, αναπαράγοντας τους εαυτούς µας, και ζούµε εµείς καλά, αλλά δεν ξέρουµε ότι οι έξω ζούνε πολύ πολύ καλύτερα.

ΤΑΣΕΙΣ 2010



και χρησιµοποιώντας τη µοντέρνα τεχνολογία. Πράγµατι, ζούµε σε µια µεγάλη κοµβική στιγµή για το ανθρώπινο είδος, περνώντας ένα καινούριο κατώφλι γνώσης που δεν έχει ξαναγίνει ποτέ. Για πολλούς από µας, αυτή η πραγµατικά τιτάνια προσπάθεια για µια επιστηµονική κατανόηση του Σύµπαντος και άρα του εαυτού µας, είναι ίσως η µεγαλύτερη και από αυτή την επανάσταση του Γαλιλαίου και του Newton. Όπως δε η Γαλιλαιο-Νευτωνιανή Επανάσταση, µέσα από τον Voltaire, Diderot, Lock,…έφερε τον Διαφωτισµό και αφύπνισε τον κόσµο, ή τέλος πάντων αυτούς που θέλανε να ξυπνήσουν, ας ελπίσουµε ότι η τωρινή ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, που µας προώθησε στην ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ, θα φέρει τον «ΔΙΑΦΩΤΟΝΙΣΜΟ», γιατί όλοι τώρα ξέρουµε ότι η φύση του φωτός είναι κβαντική, καθώς αποτελείται από τα φωτόνια, δηλαδή τα κβάντα φωτός. Και ενώ όλα αυτά συµβαίνουν στον χώρο της επιστήµης, οπουδήποτε αλλού πατώνουµε. Μιλάµε βέβαια για παγκόσµιο πάτωµα, ΗΠΑ, Ηνωµένο Βασίλειο.

Οι χαµένες ευκαιρίες Τώρα ας έρθουµε στα του οίκου µας. Η Ελλάδα, µια µικρή χώρα, αλλά µε µεγάλη ιστορία, που ίσως ενοχλεί κάποιους σε παγκόσµιο επίπεδο, έχει µια πολύ περίεργη εξέλιξη που την έφερε πρόσφατα πολύ κοντά στον να αναφωνήσουµε όλοι το γνωστό Τρικουπικό «Δυστυχώς επτωχεύσαµε». Περίπου τετρακόσια χρόνια κάτω από τον τουρκικό ζυγό, και τι τετρακόσια χρόνια; Χάσαµε, αν και τουλάχιστον µερικώς είµαστε υπεύθυνοι, Αναγέννηση, πρώτη Επιστηµονική Επανάσταση (Κοπέρνικος, Kepler, Γαλιλαίος, Newton), τον Διαφωτισµό, την Επιστηµονική Επανάσταση του 19ου και πρώτου µισού του 20ου αιώνα, τη Βιοµηχανική Επανάσταση και όλες τις άλλες πνευµατικές και καλλιτεχνικές δηµιουργίες όλους αυτούς τους αιώνες. Ελευθερωθήκαµε, σκοτώσαµε τον Καποδίστρια, που σηµαίνει ότι χάσαµε τη µεγαλύτερη ευκαιρία να αναπτυχθούµε σε ένα προηγµένο κράτος, µέσα στη Δύση που δηµιουργήσαµε, και κλειστήκαµε στο καβούκι µας, µε τις αιώνιες έριδές µας, µε µια απαξιωτική µατιά στη Δύση, «Κουτόφραγκοι» κατά τα συµπαροµαρτούντα. Καταψηφίσαµε τον Χαρίλαο Τρικούπη, «Ανθ’ ηµών Γουλιµής», δυο δολοφονικές απόπειρες κατά του Ελευθέριου Βενιζέλου, καταψήφιση του Βενιζέλου τον Νοέµβριο του 1920, που οδήγησε στην αναστροφή της αρχικώς επιτυχηµένης επέµβασης στη Σµύρνη, στην τραγική Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και το χάσιµο άλλης µιας µεγάλης ευκαιρίας για µια άλλη Ελλάδα. Δικτατορία του Μεταξά, Β΄ Παγκόσµιος Πόλεµος, Γερµανική Κατοχή, Εµφύλιος Πόλεµος, Ψυχροπολεµική ατµόσφαιρα δεκαετίας του ’50, αποστασία, Χούντα,…..Πόσο να κρατήσει αυτός ο τόπος, πόσο να κρατήσει; Παράλληλα, οι µη ποτέ δικασθέντες κουκουλοφόροι ή χωρίς, συνεργάτες των Γερµανών πλούτιζαν από το Σχέδιο Marshall και έφτιαχναν δυναστείες σε βάρος του ελληνικού λαού, που ακόµη τους τρέφει…Κυβερνήσεις, «προοδευτικές» ή «συντηρητικές» που δεν τόλµησαν ώστε να τα βάλουν πραγµατικά µε την πλουτοκρατία, παρά έµειναν µόνο στα παχιά λόγια και στα σκάνδαλα, που η µετά τη χούντα µεταπολίτευση βρίθει. Κάναµε τον φτηνό λαϊκισµό και τον φθόνο παντιέρα, «…έλα τώρα, ποιος είναι αυτός…», ισοπεδώσαµε το παν, καταστρέψαµε την παιδεία, τα πανεπιστήµια. Σταγόνα ελπίδας ήταν η Γ.Παπανδρεϊκή –Παπανούτσιος εκπαιδευτική µεταρρύθµιση που ανακόπηκε βίαια από τη Χούντα. Αλλά εµείς προχωράµε απτόητοι, κλεισµένοι µονίµως στο καβούκι µας, αναπαράγοντας τους εαυτούς µας, και ζούµε εµείς καλά, αλλά δεν ξέρουµε ότι οι έξω ζούνε πολύ πολύ καλύτερα. Η πολιτική έχασε την αξιοπιστία της, όπως εξασκείται. Πονάω τώρα που γράφω αυτά, για να µην πω ότι είµαι βουρκωµένος, και ρωτάω ένα µεγάλο ΓΙΑΤΙ. Γιατί αυτή η χώρα να είναι δέσµια διαφόρων οµάδων που εξυπηρετούν µόνο τα συµφέροντά τους και δεν ενδιαφέρονται για αυτό τον τόπο; Είµαστε πολύ καλύτεροι από αυτό που θέλουν να µας κάνουν να είµαστε. Πώς συµβαίνει, οι Έλληνες του εξωτερικού, εν γένει, να πετυχαίνουν τόσο καλά σε όλους

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΑΝΟΠΟΥΛΟΣ

τους τοµείς: εµπόριο, τέχνη, επιστήµη….και στην Ελλάδα να θάβονται από τους κοµπλεξικούς, ανύπαρκτους µικροέµπορους, καθηγητίσκους, µικρο-καλλιτέχνες, που τρέφονται µόνο από τον φθόνο, µη γνωρίζοντας ότι κατά τον Kierkegaard, ο φθόνος είναι συντετριµµένος θαυµασµός. Πότε τελικά θα απαλλαγούµε από αυτούς; Ίσως ήρθε η στιγµή, τώρα, µέσα στη µεγάλη κρίση, να σκεφτούµε καλά πού πάµε και τι θέλουµε. Γιατί να µην δηµιουργηθεί ένα επιτελείο από πνευµατικούς ανθρώπους, «υπεράνω πάσης υποψίας», καταξιωµένους διεθνώς στον τοµέα τους και ο λόγος τους να γίνει νόµος του κράτους, από την πολυβασανισµένη παιδεία έως την οικονοµία σε όλους τους τοµείς της κοινωνίας; Η κοινωνική φάµπρικα έχει φθαρεί, δεν αντέχει άλλο. Χρειαζόµαστε κάτι καινούριο, κάτι αγνό. Ο κόσµος υποφέρει, η µέση αστική τάξη, η ραχοκοκαλιά της κοινωνίας, εξαφα-

νίστηκε, κυρίως µέσα από λυσσαλέες επιθέσεις εναντίον της από τις «προοδευτικές» κυβερνήσεις και φτάσαµε εδώ που φτάσαµε. Χρειάζεται τόλµη, αποφασιστικότητα, δύναµη, όραµα, θέληση για να πάµε µπροστά, ποδοπατώντας και λειώνοντας τα καλούπια του παρελθόντος που απέτυχαν οικτρά και µας έφεραν σε αυτό το σηµείο σήµερα. Πρέπει να βρούµε τους ηγέτες που µας ταιριάζουν και όχι τους «ελέω οικογενειακούς ηγέτες». Πρέπει να πάρουµε το µέλλον στα χέρια µας. Τώρα είναι η ευκαιρία, για να δείξουµε από τι µέταλλο είµαστε πραγµατικά φτιαγµένοι, έστω και αν ξέρουµε για το τέλος µας ότι, το πεπρωµένο φυγείν αδύνατον. Όπως έγραψε ο µεγάλος και αδικοχαµένος Albert Camus, που πρόσφατα τιµήσαµε τα 50 χρόνια από τον αδόκητο, παράλογο και τραγικό θάνατό του: «Πρέπει να φανταστούµε τον Σίσυφο ευτυχισµένο». Όλοι είµαστε Σίσυφοι…

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Αναµφισβήτητα τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουµε είναι τεράστια, ώστε να παροµοιάζεται η προσπάθεια να τα υπερνικήσουµε µάταια. Όπως ο Σίσυφος που ήταν καταδικασµένος να σπρώχνει ένα βράχο στην κορυφή ενός λόφου και κάθε φορά που πλησίαζε στην κορυφή ο βράχος κυλούσε πίσω, σε µια µάταιη προσπάθεια. Ο Κορίνθιος βασιλιάς µπορεί ακόµα να σπρώχνει εκείνον τον ογκόλιθο, όµως o Camus προτείνει έναν άλλο Σίσυφο: που αντλεί ικανοποίηση από τον αγώνα και, ίσως ουτοπικά, τον φαντάζεται ευτυχισµένο.

Προβλήµατα & Τάσεις

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ

Μελετώντας …Peter Drucker

Γιατί τα µέλη του διδακτικού προσωπικού των ελληνικών πανεπιστηµίων δηµοσιεύουν λιγότερες και χαµηλότερης ποιότητας ερευνητικές εργασίες; Πώς θα αυξηθεί ο χαµηλός όγκος της δηµοσιεύσιµης νέας γνώσης, βασικό κριτήριο για τις χαµηλές θέσεις που καταλαµβάνουν τα ελληνικά πανεπιστήµια στις διεθνείς αξιολογήσεις; Η συµβουλή του Peter Drucker, του µεγαλύτερου ίσως διανοητή του 20ου αιώνα σε θέµατα management, θα σχετιζόταν κυρίως µε την υιοθέτηση βασικών αξιών όπως η αξιολόγηση, η αξιοκρατία και η διαφάνεια.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

o ερευνητικό κέντρο Center for World-Class Universities του Shanghai Jiao Tong University, σε ετήσια έκθεσή του, κατατάσσει τα 500 καλύτερα πανεπιστήµια του κόσµου µε βάση το διεθνές κύρος τους που προέρχεται κυρίως από τη διεθνή αναγνώριση του ερευνητικού έργου του κάθε πανεπιστήµιου όπως αυτό προκύπτει, µεταξύ άλλων, από τον αριθµό των ερευνητών του µε πολλές παραποµπές στο ερευνητικό τους έργο, ή τον αριθµό των άρθρων που καθηγητές/ερευνητές του κάθε πανεπιστήµιου έχει δηµοσιεύσει στα φηµισµένα επιστηµονικά περιοδικά Nature και Science. Για το 2009, µόλις δύο ελληνικά πανεπιστήµια συµπεριλήφθηκαν στην κατάταξη αυτή: το Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών (στις θέσεις 201-302) και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης (στις θέσεις 303-401). Σε ανάλογη κατάταξη που δηµοσιεύει το Cybermetrics Lab (το µεγαλύτερο δηµόσιο ερευνητικό κέντρο της Ισπανίας), το Ε.Μ.Π. κατατάσσεται στην 323η θέση, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο στην 359η, ενώ το Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο βρίσκεται στην 458η θέση.1 Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί διάλογος για την πενιχρή παρουσία των ελληνικών πανεπιστήµιων στη διεθνή επιστηµονική κοινότητα, µε τους µελετητές να αποδίδουν το φαινόµενο αυτό στην υποχρηµατοδότηση των ελλη-

Από τον ΚΩΣΤΑ ΑΞΑΡΛΟΓΛΟΥ, επίκουρο καθηγητή του Δηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης

νικών πανεπιστηµίων, στην έλλειψη αυτονοµίας τους, στην πληµµελή εφαρµογή κανόνων και διαδικασιών κατά τη διάρκεια της λειτουργίας τους, στην έλλειψη αξιοκρατίας, στην εσωστρέφεια, κ.λπ.2 Ουσιαστικά, όµως αυτή η µη αναγνωρισιµότητα των ελληνικών πανεπιστηµίων αντικατοπτρίζει τη µικρή διεθνή απήχηση της γνώσης που αναπτύσσεται στα ελληνικά πανεπιστήµια, µιας και η βασική λειτουργία ενός πανεπιστήµιου είναι η ανάπτυξη νέας γνώσης και η διάχυση της στο κοινωνικό σύνολο. Από την άλλη πλευρά όµως οι διοικήσεις των ελληνικών πανεπιστηµίων φαίνεται να οραµατίζονται ένα πανεπιστήµιο που «θα αποτελέσει τον πόλο έλξης των άριστων φοιτητών και καθηγητών και σηµείο αναφοράς παγκοσµίως», µε τη φιλοδοξία «να [επιβεβαιώσει] την πρωτοκαθεδρία του στην αιχµή των επιστηµονικών του αντικειµένων και να [κερδίσει] πρωτοπορία στην έρευνα», συµβάλλοντας

έτσι «στο υψηλό επίπεδο των σπουδών ανώτατης εκπαίδευσης στην Ελλάδα».3 Όµως, η υλοποίηση του οράµατος αυτού θα επιτευχθεί µε την ανάπτυξη γνώσης που θα αναγνωρίζεται από την παγκόσµια επιστηµονική κοινότητα (δηµοσιεύσεις σε διεθνή επιστηµονικά περιοδικά), και την ενεργό συµµετοχή του πανεπιστήµιου στα δρώµενα της κοινότητας αυτής. Βέβαια, η ανάπτυξη της επιστηµονικής γνώσης βασίζεται σε δύο αναγκαίες (όχι όµως και επαρκείς) συνθήκες: αφενός µεν στην ύπαρξη ερευνητών που διαθέτουν τις απαραίτητες δεξιότητες για την πραγµατοποίηση της ανάλογης επιστηµονικής έρευνας (γνώση µεθοδολογικών εργαλείων, κλπ), και αφετέρου στην αναγκαία υλικοτεχνική υποδοµή (εργαστήρια, κλπ) για την πραγµατοποίηση της επιστηµονικής έρευνας.

Αναπτύσσοντας …γνώση! Είναι καίριο, λοιπόν, το ερώτηµα του κατά πόσον τα ελληνικά πανεπιστήµια διαθέτουν τις παραπάνω αναγκαίες συνθήκες για την ανάπτυξη γνώσης που θα τα καταξιώσει τελικά στη διεθνή επιστηµονική κοινότητα. Στην προσπάθεια λοιπόν να αναλυθεί η επιστηµονική δραστηριότητα των διδασκόντων στα ελληνικά πανεπιστήµια (µέλη

ΔΕΠ), επιλέχθηκε σχετικό δείγµα διδασκόντων που προέρχεται από εννέα τµήµατα Οικονοµικών σπουδών (τα µεγαλύτερα σε µέγεθος µε βάση τον αριθµό µελών ΔΕΠ) σε κεντρικά και περιφερειακά πανεπιστήµια στην χώρα. Η επιλογή οικονοµικών τµηµάτων στο δείγµα έγινε ούτως ώστε να αποµονωθεί η ενδεχόµενη έλλειψη της απαραίτητης υποδοµής για έρευνα που πιθανόν προκύπτει από την υποχρηµατοδότηση των ελληνικών πανεπιστηµίων, µιας και η επιστηµονική έρευνα στα οικονοµικά δεν προϋποθέτει ιδιαίτερα σηµαντική υλικοτεχνική υποδοµή (εργαστήρια, κλπ). Ταυτόχρονα, στο δείγµα επελέγησαν όλοι οι διδάσκοντες των τµηµάτων που βρίσκονται στη βαθµίδα του Λέκτορα, Επίκουρου Καθηγητή και Αναπληρωτή Καθηγητή. Στο δείγµα τέλος δεν συµπεριλήφθηκαν οι Τακτικοί Καθηγητές των τµηµάτων, µιας και αρκετοί από αυτούς ασχολούνται αναπόφευκτα µε διοικητικά θέµατα στο πανεπιστήµιο (πρόεδροι τµήµατος, πρυτάνεις, µέλη πανεπιστηµιακών επιτροπών), µε αποτέλεσµα να αφιερώνουν λιγότερο χρόνο σε έρευνα. Συνολικά, στο δείγµα συµπεριλήφθηκαν εκατόν σαράντα πέντε µέλη ΔΕΠ. Με δεδοµένο, ότι το ερευνητικό έργο των µελών ΔΕΠ πριν την είσοδό τους στο ελληνικό πανεπιστήµιο αντικατοπτρίζει τις ερευνητικές τους δεξιότητες, η ανάλυση επικεντρώθηκε στηνσύγκριση της ερευνητικής παραγωγικότητας των µελών ΔΕΠ του δείγµατος πριν

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΓΙΑ ΝΑ ΠΕΤΥΧΕΙΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟΧΟΥΣ, ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΟΡΑΜΑΤΙΣΤΕΙΣ ΠΟΥ ΘΕΛΕΙΣ ΝΑ ΦΤΑΣΕΙΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ την είσοδο τους στο πανεπιστήµιο και µετά από αυτήν. Οποιαδήποτε ορατή απόκλιση (ποσοτική ή ποιοτική) στο ερευνητικό έργο των µελών ΔΕΠ πριν και µετά την είσοδό τους στο ελληνικό πανεπιστήµιο ουσιαστικά θα σηµατοδοτεί συστηµικές ιδιαιτερότητες του ελληνικού πανεπιστήµιου που θα εξηγούν την απόκλιση αυτή. Αρχικά λοιπόν καταχωρήθηκε η ηµεροµηνία εισόδου κάθε µέλους ΔΕΠ στο δείγµα µε βάση το ΦΕΚ πρώτου διορισµού του στο πανεπιστήµιο. Στη συνέχεια, και χρησιµοποιώντας συγκεκριµένη βάση δεδοµένων (Ebsco Host), µετρήθηκε ο αριθµός των δηµοσιεύσεων κάθε µέλους ΔΕΠ του δείγµατος, πριν και µετά την είσοδό τους στο πανεπιστήµιο. Στη συνέχεια, ο αριθµός των δηµοσιεύσεων διαιρέθηκε µε τον αριθµό των ετών που το κάθε µέλος ΔΕΠ είναι στο ελληνικό πανεπιστήµιο και πριν από αυτό (µε αφετηρία το έτος απόκτησης του διδακτορικού διπλώµατος του κάθε µέλους ΔΕΠ, ή την ηµεροµηνία της πρώτης επιστηµονικής δηµοσίευσης τους, εφόσον δεν ήταν δυνατόν να βρεθεί η ηµεροµηνία απόκτησης του διδακτορικού διπλώµατος). Με βάση τα δεδοµένα του δείγµατος, κατά µέσο όρο τα µέλη ΔΕΠ δηµοσίευαν

Διάγραµµα 1

Δηµοσιεύσεις Μελών ΔΕΠ Οικονοµικών Τµηµάτων

��µ�� µ��/��

0,8 0,6 ��

0,4

��. ��. ��.

0,2 0 ��

��

% ��

-0,2 -0,4 -0,6

Διάγραµµα 2 �

�

Δηµοσιεύσεις Μελών ΔΕΠ Κεντρικά και Περιφερειακά Τµήµατα

��µ�� µ��/��

ΤΑΣΕΙΣ 2010

0.8 0.6 0.4

�� .

0.2

��. ��.

0 ��

��

% ��

-0.2

��, � �� µ�� µ�� (��) �� -0.4 �� µ��, �� µ�� 17% �� µ��

96 �µ�µ�� -0.6 ��µ�� (��µµ� 2). �µ��, ��

0,741 άρθρα τον χρόνο πριν την είσοδό τους στο πανεπιστήµιο, ενώ µετά την είσοδό τους στο πανεπιστήµιο δηµοσίευαν 0,495 άρθρα το χρόνο (Διάγραµµα 1). Συνεπώς, παρατηρείται πτώση της ερευνητικής τους παραγωγικότητάς κατά περίπου 33%. Ας σηµειωθεί ότι την µικρότερη πτώση παρουσιάζουν οι Αναπληρωτές Καθηγητές (κατά 16,2%) και τη µεγαλύτερη οι Επίκουροι Καθηγητές και οι Λέκτορες µε 41,5% και 41,3% αντίστοιχα. Ταυτόχρονα, η παραγωγικότητα των µελών ΔΕΠ στα κεντρικά πανεπιστήµια (Αθήνα) πριν την είσοδό τους στο πανεπιστήµιο, είναι κατά µέσο όρο 17% υψηλότερη από εκείνη των µελών ΔΕΠ στα υπόλοιπα τµήµατα του δείγµατος (Διάγραµµα 2). Όµως, και στα κεντρικά και στα περιφερειακά πανεπιστήµια η ερευνητική παραγωγικότητα µειώνεται ισοποσοστιαία περίπου (30,5% και 34,3% αντίστοιχα) µετά την είσοδο των µελών ΔΕΠ στο πανεπιστήµιο. Συµπερασµατικά λοιπόν, η είσοδος των µελών ΔΕΠ σε ελληνικά πανεπιστήµια συνοδεύεται από δραµατική πτώση της ερευνητικής τους παραγωγικότητάς και συνεπώς η πραγµατικότητα αυτή δεν συνάδει µε το όραµα των ελληνικών πανεπιστηµίων να αποτελέσουν «σηµείο αναφοράς παγκοσµίως». Όµως, η πτώση αυτή είναι ποσοτική (αριθµός δηµοσιεύσεων/έτος) και ενδεχοµένως να µην αντανακλά την πιθανή στροφή των µελών ΔΕΠ σε λιγότερες αλλά ποιοτικότερες δηµοσιεύσεις µετά την είσοδό τους σε ελληνικό πανεπιστήµιο. Για τον έλεγχο αυτής της υπόθεσης, επιλέχθηκαν από το δείγµα τα δέκα µέλη ΔΕΠ µε τη µεγαλύτερη επιστηµονική παραγωγικότητα (άρθρα/έτος) πριν την είσοδό τους στο πανεπιστήµιο. Στη συνέχεια, και µε τη βοήθεια της έκθεσης Academic Journal Quality Guide (εκδίδεται από το ABS, The Association of Business Schools), που κατατάσσει τα διεθνή περιοδικά στη διοίκηση των επιχειρήσεων και στα οικονοµικά (µε 1-4 βαθµούς, µε τα άριστα περιοδικά να βαθµολογούνται µε 4), µετρήθηκε η ποιότητα των δηµοσιεύσεων των παραπάνω δέκα ερευνητών πριν και µετά την είσοδό τους στο πανεπιστήµιο.4 Κατά µέσο όρο, η ποιότητα του δηµοσιευµένου έργου των ερευνητών αυτών πριν την είσοδό τους στο πανεπιστήµιο ήταν 1,832/4 ανά δηµοσίευση ενώ µετά την είσοδό τους στο πανεπιστήµιο η ποιότητα αυτή έπεσε στο 1,231/4 ανά δηµοσίευση, µια πτώση της τάξης του 33%. Συνεπώς, τα παραπάνω αποτελέσµατα δείχνουν ότι η επιστηµονική παραγωγικότητα των µελών ΔΕΠ του δείγµατος µειώνεται δραµατικά (ποσοτικά και ποιοτικά) µε την είσοδό τους σε ελληνικό πανεπιστήµιο. Με δεδοµένο τις σχετικά µικρές απαιτήσεις σε υλικοτεχνικές υποδοµές για την έρευνα στα οικονοµικά, τα παραπάνω αποτελέσµατα συνηγορούν στο συµπέρασµα ότι οι δοµές των ελληνικών πανεπιστήµιων δεν ευνοούν την ανάπτυξη νέας επιστηµονικής γνώσης, όπως αυτή ανακοινώνεται µέσω των δηµοσιεύσεων σε διεθνή επιστηµονικά περιοδικά. Με αποτέλεσµα το όραµα του ελληνικού πανεπιστήµιου για παγκόσµια αναγνώριση και καταξίωση µοιραία να µοιάζει ανέφικτο. Βέβαια, πιθανόν οι ίδιες δοµές να προωθούν επιστηµονικές δραστηριότητες που κατευθύνονται σε δια-

�� µ�� µ��

0,5% �� 34,3% ��) µ�� µ�� µ��.

��µ��µ�� , � �� µ�� µ��

��µ�� µ�� µ� �� µ� �� µ�� «��µ�� µ��». �µ��, � �� (��µ�� µ��/��) �� µ�� µ�� µ�� µ�� µ�� µ��. �� , �� µ� 4 �� µ�� µ� �� µ�� µ�� (��/��) �� µ��. �� , �� µ� �� Academic Journal Quality Guide (�� ABS, The Association of Business Schools), �� µ�� (µ� 1-4 ��µ��, µ� �� µ�� µ� 4), µ�� µ�� µ�� 4

ΚΩΣΤΑΣ ΑΞΑΡΛΟΓΛΟΥ

Κατά τον Peter Drucker, οι άνθρωποι, στα πλαίσια ενός οργανισµού, δραστηριοποιούνται και συµπεριφέρονται σύµφωνα µε τις δοµές, τις διαδικασίες, τους κανόνες και τα κίνητρα που υιοθετούν οι οργανισµοί αυτοί. Με βάση το σκεπτικό αυτό, η λειτουργία του ελληνικού πανεπιστήµιου θα πρέπει να υποστηρίζει το όραµά του: να γίνει το ελληνικό πανεπιστήµιο «σηµείο αναφοράς παγκοσµίως». Το όραµα αυτό όµως θα πρέπει να στηρίζεται σε βασικές αξίες που θα πρέπει να διέπουν το ελληνικό πανεπιστήµιο όπως «η εξωστρέφεια και αριστεία», η αξιοκρατία και η διαφάνεια µεταξύ άλλων. Στη συνέχεια, ο Peter Drucker θα συµβούλευε τη «µετάφραση» του οράµατος του ελληνικού πανεπιστήµιου σε συγκεκριµένη στρατηγική που θα περιλαµβάνει σύνολο δράσεων για να «κερδίσουµε την πρωτοπορία στην έρευνα», να «επιβεβαιώσουµε την πρωτοκαθεδρία [του πανεπιστήµιου] στην αιχµή των επιστηµονικών του αντικειµένων» ώστε το πανεπιστήµιο «να αποτελέσει το πόλο έλξης των άριστων φοιτητών και καθηγητών».

φορετικά κανάλια δηµοσιοποίησης (µονογραφίες, εγχειρίδια, κλπ), όµως αυτού του είδους η δραστηριότητα καλώς η κακώς δεν προάγει το όραµα των ελληνικών πανεπιστήµιων για διεθνή αναγνώριση.

Νέο όραµα Εάν υπήρχε η δυνατότητα να ζητήσουµε από τον Peter Drucker (ίσως τον µεγαλύτερο διανοητή του 20ου αιώνα σε θέµατα management) να εξηγήσει το φαινόµενο της πτώσης της επιστηµονικής παραγωγικότητας που διαπιστώνεται στα ελληνικά πανεπιστήµια, σίγουρα θα υποδείκνυε τις δοµές και τους κανόνες λειτουργίας των πανεπιστηµίων ως τη βασική αιτία του φαινοµένου.5 Κατά τον Drucker οι άνθρωποι, στα πλαίσια ενός οργανισµού, δραστηριοποιούνται και συµπεριφέρονται σύµφωνα µε τις δοµές, τις διαδικασίες, τους κανόνες και τα κίνητρα που υιοθετούν οι οργανισµοί αυτοί.6 Με βάση το σκεπτικό αυτό, η λειτουργία του ελληνικού πανεπιστήµιου θα πρέπει να υποστηρίζει το όραµά του: να γίνει το ελληνικό πανεπιστήµιο «σηµείο αναφοράς παγκοσµίως». Το όραµα αυτό όµως θα πρέπει να στηρίζεται σε βασικές αξίες που θα πρέπει να διέπουν το ελληνικό πανεπιστήµιο όπως «η εξωστρέφεια και αριστεία», η αξιοκρατία και η διαφάνεια µεταξύ άλλων. Στη συνέχεια, ο Peter Drucker θα συµβούλευε τη «µετάφραση» του οράµατος του ελληνικού πανεπιστήµιου σε συγκεκριµένη στρατηγική που θα περιλαµβάνει σύνολο δράσεων για να «κερδίσουµε την πρωτοπορία στην

Υποσηµειώσεις 1 Η κατάταξη αυτή βασίζεται στην διαδικτυακή παρουσία του κάθε πανεπιστηµίου (π.χ., των διδασκόντων του στο Google Scholar, του περιεχοµένου στο διαδίκτυο που σχετίζεται µε το πανεπιστήµιο, κ.λπ.). 2 Λαζαρίδης, Θ., Ο Δρόµος για την Αναγέννηση του Ελληνικού Πανεπιστήµιου, 1η έκδοση, Εκδόσεις Κριτική, 2008. 3 Από χαιρετισµούς πρυτάνεων ελληνικών πανεπιστηµίων (ιστοσελίδες ελληνικών πανεπιστηµίων). 4 Για την µέτρηση της ποιότητας των δηµοσιεύσεων, κάθε δηµοσίευση βαθµολογήθηκε από 1-4 ανάλογα µε την βαθµολόγηση του περιοδικού στην έκθεση Academic Journal Quality Guide και υπολογίστηκε ο µέσος όρος της ποιότητας ανά δηµοσίευση. 5 Drucker, P., Management: Tasks, Responsibilities, Practices, Harper, 1993. 6 Drucker, P., “How to Make People Decisions,” Harvard Business Review, 1985.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΣΗΜΕΙΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ!

έρευνα», να «επιβεβαιώσουµε την πρωτοκαθεδρία [του πανεπιστήµιου] στην αιχµή των επιστηµονικών του αντικειµένων» ώστε το πανεπιστήµιο «να αποτελέσει το πόλο έλξης των άριστων φοιτητών και καθηγητών». Όλες αυτές οι δράσεις όµως υλοποιούνται από ανθρώπινους και υλικούς πόρους, η διαχείριση των οποίων θα πρέπει να συµβάλλει στην επιτυχηµένη εφαρµογή της απαραίτητης στρατηγικής για την επίτευξη του οράµατος του ελληνικού πανεπιστηµίου. Η συµπεριφορά όµως και οι δράσεις των ανθρώπινων πόρων του ελληνικού πανεπιστήµιου καθορίζεται από τις δοµές, τις διαδικασίες και τους κανόνες λειτουργίας του και ταυτόχρονα από τα κίνητρα ή αντικίνητρα που υιοθετούνται για συγκεκριµένες συµπεριφορές. Στο σηµείο αυτό ο Peter Drucker θα συµβούλευε τη θέσπιση συνεχούς αξιολόγησης του ερευνητικού και διδακτικού έργου των µελών ΔΕΠ (ετησίως) και τη θέσπιση κινήτρων (υλικών και µη), για την προώθηση της έρευνας και διδασκαλίας που θα προάγει το όραµα του ελληνικού πανεπιστήµιου. Ταυτόχρονα θα συµβούλευε την συνεπή (διαχρονικά και διαπροσωπικά) εφαρµογή των κανόνων λειτουργίας του πανεπιστηµίου µιας και η κατά περίπτωση εφαρµογή των κανόνων αυτών αποπροσανατολίζει, αν µη τι άλλο, την ανθρώπινη συµπεριφορά και µοιραία την κατευθύνει σε δράσεις που δεν υποστηρίζουν το όραµα του ελληνικού πανεπιστήµιου. Συµπερασµατικά, ο χαµηλός όγκος επιστηµονικής γνώσης, δηµοσιεύσιµης σε διεθνή επιστηµονικά περιοδικά, που αναπτύσσεται στα πλαίσια των ελληνικών πανεπιστήµιων είναι δοµικό φαινόµενο των ίδιων των πανεπιστηµίων. Συνεπώς, η συµβουλή του Peter Drucker για τη διεθνή καταξίωση του ελληνικού πανεπιστήµιου δεν θα σχετίζονταν απαραίτητα µε µεγαλύτερη χρηµατοδότησή του. Αντίθετα, θα απαιτούσε αφενός µεν ριζικές αλλαγές στις δοµές, διαδικασίες και κανόνες του πανεπιστηµίου και αφετέρου την υιοθέτηση βασικών αξιών που διέπουν τη λειτουργία της διεθνούς επιστηµονικής κοινότητας όπως η αξιολόγηση, η αξιοκρατία και η διαφάνεια. Είναι βέβαιο, ότι εάν το ελληνικό πανεπιστήµιο ακολουθήσει τις συµβουλές του Peter Drucker, θα αποτελέσει το περιβάλλον στα πλαίσια του οποίου οι ερευνητές θα δηµιουργούν νέα γνώση µε διεθνή απήχηση και συνεπώς θα συµβάλλουν ενεργά στην υλοποίηση του οράµατος του ελληνικού πανεπιστηµίου για να γίνει «σηµείο αναφοράς παγκοσµίως».

Προβλήµατα & Τάσεις

SPREADS

Αποταµιεύοντας σύνεση Σε ένα συνεχιζόµενο κλίµα αβεβαιότητας δεν αποκλείεται να υπάρξει ένα τυχαίο γεγονός, όπως τα πρόσφατα προβλήµατα στο Ντουµπάι που να οδηγήσει σε ένα νέο κύµα «flight-tosafety» των επενδυτών. Γεγονότα όπως αυτά κάνουν δύσκολη την εκτίµηση της µελλοντικής τάσης των spreads. Ωστόσο, η Ελλάδα µπορεί να τα επηρεάσει µεσοπρόθεσµα µέσω συνετούς πολιτικής που θα οδηγήσει σε διατηρήσιµους ρυθµούς εξέλιξής τους στο µέλλον.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ίναι λογικό και αυτονόητο τη δύσκολη αυτή περίοδο που διανύουµε να εξετάζονται όλα τα σενάρια για το µέλλον της ελληνικής οικονοµίας αλλά και την εξέλιξη των δηµοσιονοµικών της µεγεθών. Ιδιαίτερη αναφορά τα τελευταία δύο έτη γίνεται στα spreads, δηλαδή, στις διαφορές των αποδόσεων µεταξύ των γερµανικών και των ελληνικών κρατικών οµολόγων. Συγκεκριµένα, αναφέρονται στις αποδόσεις των δεκαετών οµολόγων, σταθερού επιτοκίου που έχουν εκδοθεί σε ευρώ. Το γερµανικό οµόλογο θεωρείται ως το οµόλογο αναφοράς (benchmark) όλων των χωρών της Ευρωζώνης, έχει τον µικρότερο πιστωτικό κίνδυνο και συνεπώς τη χαµηλότερη απόδοση. Το γεγονός αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο, µιας και η Γερµανία θεωρείται από τις πιο αξιόπιστες χώρες, όχι µόνο λόγω του µεγάλου µεγέθους της οικονοµίας της, αλλά και της συνέπειας στην εκτέλεση των οικονοµικών πολιτικών που υιοθετεί. Η αξιοπιστία αυτή πιστοποιείται κυρίως από τους διεθνείς οίκους αξιολόγησης καθώς τα γερµανικά οµόλογα χαίρουν της υψηλότερης πιστοληπτικής βαθµολογίας (AAA). Συγκεκριµένα, o διεθνής οίκος πιστοληπτικής αξιολόγησης S&P έχει βαθµολογήσει µε AAA τα γερµανικά οµόλογα από το 1992, η Moody’s από το 1993 και η Fitch από το 1995. Τα spreads δίνουν µια εικόνα ως προς το κόστος εξυπηρέτησης του κρατικού ελλείµµατος και της αναχρηµατοδότησης του χρέους µιας χώρας. Καθώς η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από υψηλό χρέος, µια µικρή µεταβολή στις αποδόσεις των οµολόγων, οδηγεί σε µεγάλες µεταβολές, σε απόλυτα

Από τον ΝΙΚΟΛΑΟ ΓΕΩΡΓΙΚΟΠΟΥΛΟ, ερευνητή στο Κέντρο Προγραµµατισµού και Οικονοµικών Ερευνών, επιστηµονικό συνεργάτη (επισκέπτη) στο Stern School of Business, New York University. Συνεργάστηκε ο ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΗΣ, ερευνητής στο ΚΕΠΕ, επιστηµονικός συνεργάτης (επισκέπτης) στο STORM Research Centre, London Metropolitan University.

ποσά, στο κόστος εξυπηρέτησης του χρέους της. Και για του λόγου το αληθές, ο προϋπολογισµός του 2009 προέβλεπε ότι θα απαιτηθούν δαπάνες ύψους 4,6% του ΑΕΠ µόνο για τόκους. Τελικά, κυρίως λόγω της αύξησης των αποδόσεων των Ελληνικών οµολόγων, απαιτήθηκε 5,2% του ΑΕΠ.

Το χρονικό της κρίσης Όσον αφορά την ιστορική εξέλιξη των spreads µεταξύ των γερµανικών και των ελληνικών κρατικών οµολόγων, αυτά ήταν ιδιαίτερα χαµηλά τα πρώτα χρόνια µετά την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωζώνη (βλ. Διάγραµµα 1). Συγκεκριµένα, στο χρονικό διάστηµα 2001-2007, η διαφορά ήταν κατά µέσο όρο 27 µ.β. (µονάδες βάσης). Κατά την περίοδο αυτή, η Ελλάδα γνώριζε υψηλούς ρυθµούς οικονοµικής µε-

Αφενός, η άµεση έκθεση των ελληνικών τραπεζών σε οµόλογα του ελληνικού δηµοσίου είναι αρκετά σηµαντική, αφετέρου οι δυσµενείς εξελίξεις στο µακροοικονοµικό περιβάλλον και η επίπτωση στην ποιότητα του χαρτοφυλακίου τους, µπορούν να είναι έµµεσοι παράγοντες συσχέτισης ανάµεσα στην αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας του ελληνικού δηµοσίου και των ελληνικών τραπεζών.



ΤΑΣΕΙΣ 2010

Η ΣΥΝΕΤΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΑΝΑΧΩΜΑ ΓΙΑ ΔΙΑΤΗΡΗΣΙΜΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΩΝ SPREADS

SPREADS γέθυνσης παρουσιάζοντας ιδιαίτερα θετικές προοπτικές για το µέλλον. Ωστόσο, το 2008 παρατηρήθηκε αύξηση των spreads και συγκεκριµένα από τον Φεβρουάριο έως τον Οκτώβριο υπήρξε κλιµακωτή άνοδος των spreads από 40 µ.β. σε 100 µ.β. περίπου. Τα χειρότερα ήρθαν στο διάστηµα Νοεµβρίου 2008 - Απριλίου 2009 όπου υπήρξαν έντονες µεταβολές στα επίπεδα των spreads, τα οποία κυµάνθηκαν µεταξύ 220 - 300 µ.β. (296,8 µ.β. στις 23/1/09, 299 µ.β. στις 17/2/09 και 300,3 µ.β. στις 12/3/09). Όµως, αυτή η εκτίναξη των spreads οφείλεται κατά 2/3 στην πτώση των αποδόσεων των γερµανικών οµολόγων και µόλις κατά 1/3 στην άνοδο των αποδόσεων των ελληνικών οµολόγων (βλ. Διάγραµµα 2). Συγκεκριµένα, οι αποδόσεις των γερµανικών οµολόγων γνώρισαν πρωτοφανή πτώση από 5,5% σε 2,5% περίπου. Η πτώση αυτή οφεί-

Δ.1: Spreads αποδόσεων Γερµανικών και Ελληνικών οµολόγων σε µ.β. (2001 - 2009).

350 300 250 200 150 100 50

1/1/09

1/1/08

1/1/07

1/1/06

1/1/05

1/1/04

1/1/03

1/1/02

1/1/01

Spreads

Σηµείωση: Αφορά δεκαετή κρατικά οµόλογα, σταθερού επιτοκίου, σε ευρώ. Ηµερήσια στοιχεία, µέση τιµή ηµέρας (intraday). Πηγή: Bloomberg.

Δ.2: Οι αποδόσεις των Γερµανικών και των Ελληνικών οµολόγων (2/1/2008 - 8/7/2009). 6,5 6 5,5 5 4,5 4 3,5

ΤΑΣΕΙΣ 2010

100

2,5

2/1/08

2/7/08

2/1/09 Greek

2/7/09 German

λεται στον πανικό των ηµερών που προκλήθηκε λόγω της πιστωτικής κρίσης. Οι επενδυτές τοποθέτησαν τις περιουσίες τους στα ασφαλή γερµανικά οµόλογα (flight-to-safety) µε αποτέλεσµα η υπερβάλλουσα ζήτηση να οδηγήσει σε πτώση των αποδόσεων των Γερµανικών οµολόγων. Παράλληλα, υπήρξε και (µικρότερη) άνοδος των αποδόσεων των ελληνικών και ιρλανδικών οµολόγων καθώς υπήρχαν οι πρώτες ενδείξεις περί δηµοσιονοµικού εκτροχιασµού. Το δυστύχηµα για την Ελλάδα, ήταν ότι κατά την περίοδο αυτή βρισκόταν σε πλήρη ανάπτυξη το δανειακό της πρόγραµµα, µε αποτέλεσµα να πραγµατοποιηθεί µεγάλο µέρος του δανεισµού της µε πολύ υψηλό κόστος. Στη συνέχεια υπήρξε πτώση των spreads τα οποία διαµορφώθηκαν µεταξύ 110 - 160 µ.β. Η τάση αυτή δεν µεταβλήθηκε ακόµη και όταν ανακοινώθηκε ότι το έλλειµµα της χώρας για το 2009 είχε πλέον εκτιµηθεί επισήµως σε 12,7% του ΑΕΠ. Όµως, στα τέλη του 2009 υπήρξε µια ακόµη µεγάλη και απότοµη αύξηση των spreads, λόγω της προεξόφλησης της µείωσης της πιστοληπτικής διαβάθµισης της χώρας µας από τους διεθνείς οίκους αξιολόγησης. Αυτή τη φορά, η άνοδος των spreads οφειλόταν στο γεγονός ότι οι αγορές θεωρούσαν ότι η Ελλάδα δεν ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για υιοθέτηση µέτρων µείωσης του ελλείµµατος µε µόνιµο χαρακτήρα. Με άλλα λόγια, δεν οφειλόταν στο ύψος του δηµοσίου ελλείµµατος και χρέους της χώρας (σε ονοµαστικούς όρους) αλλά στη µελλοντική εξέλιξη αυτών των µεγεθών. Σε αντίθεση όµως µε τις αρχές του 2009 το δανειακό πρόγραµµα της χώρας είχε ουσιαστικά ολοκληρωθεί οπότε δεν επηρεάστηκε άµεσα το κόστος εξυπηρέτησης του χρέους (µε εξαίρεση 2 δις. ευρώ στο τέλος του έτους). Το 2009 κλείνει µε την φαινοµενικά θετική έκθεση του οίκου Moody’s, που οδήγησε σε µερική υπαναχώρηση των spreads τα οποία όµως παραµένουν σε υψηλά επίπεδα.

Τα spreads κοιτούν το µέλλον Η µελέτη της εξέλιξης των ελληνικών spreads καταδεικνύει ότι δεν συσχετίζονται αναγκαστικά µε µακροοικονοµικά µεγέθη όπως το ύψος του δηµοσίου χρέους και του ελλείµµατος. Η απογραφή του 2004 δεν επηρέασε την διαχρονική εξέλιξη των spreads ούτε και η ανακοίνωση για έλλειµµα 12,7% για το 2009. Τα spreads διαµορφώνονται στη δευτερογενή αγορά οµολόγων η οποία επικεντρώνονται κυρίως στις µελλοντικές προοπτικές ως προς την αποπληρωµή αυτής της µορφής δανεισµού, κάτι που αποδεικνύεται από τις εκθέσεις των οίκων αξιολόγησης, οι οποίες στηρίζουν τις αποφάσεις τους µε βάση το µέλλον και όχι το παρελθόν και το παρόν µιας χώρας. Οι αγορές δεν είναι «εκδικητικές» ούτε ενδιαφέρονται να «τιµωρήσουν» µια χώρα. Ο κύριος στόχος της πλειονότητας των επενδυτών είναι να τιµολογήσουν, να αγοράσουν, τα χρηµατοπιστωτικά προϊόντα (πχ. οµόλογα) µε βάση το ρίσκο που αναλαµβάνουν. Ωστόσο, υπάρχει και µερίδα επενδυτών που αποσκοπούν µόνο στο βραχυπρόθεσµο κέρδος, οι τακτικές των οποίων δηµιουργούν αναστατώσεις και µεγάλες διακυµάνσεις στα περιθώρια απόδοσης των οµολόγων.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΕΩΡΓΙΚΟΠΟΥΛΟΣ ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΗΣ

ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΠΡΟΣΟΧΗ!

Επιπλέον, εξαιτίας των δυσµενών εξελίξεων των ελληνικών spreads, την επιδείνωση του µακροοικονοµικού περιβάλλοντος και την υψηλή έκθεση της Ελλάδας στον πιστωτικό κίνδυνο, ενδέχεται να επηρεαστεί έµµεσα η δυνατότητα αλλά και το κόστος δανεισµού των ελληνικών χρηµατοπιστωτικών ιδρυµάτων. Κατά τη διάρκεια του 2009, παρατηρήθηκε σηµαντική αύξηση στην έκδοση οµολόγων του ελληνικού δηµοσίου, καθώς το εννεάµηνο του 2009 καλύφθηκαν 66,4 δις δανειακών αναγκών, έναντι 35,4 δις το αντίστοιχο εννεάµηνο του 2008. Αυτό είχε ως συνέπεια τη σηµαντική διοχέτευση ρευστότητας από τις τράπεζες προς τους τίτλους του ελληνικού δηµοσίου. Οι ελληνικές τράπεζες κατέχουν περίπου το 16% των οµολόγων που έχουν εκδοθεί από το ελληνικό δηµόσιο. Σύµφωνα µε στοιχεία από τον Οργανισµό Διαχείρισης Δηµόσιου Χρέους για τον καταµερισµό του χρέους στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα, οι τράπεζες είναι οι κυριότεροι επενδυτές σε οµόλογα του ελληνικού δηµοσίου ενώ σηµαντικές επενδύσεις έχουν πραγµατοποιηθεί και από τους διαχειριστές κεφαλαίων, τις ασφαλιστικές εταιρείες και τα ταµεία συντάξεων. Σε ό,τι αφορά τη ληκτότητα των οµολόγων αυτών, τα περισσότερα είναι µεσοπρόθεσµα (µε λήξεις 3 και 5 έτη) ενώ αξιόλογο ποσοστό κατέχουν και τα µακροπρόθεσµα (µε λήξεις 10 και 15 έτη). Ο µέσος όρος ληκτότητας των οµολόγων του ελ-

ληνικού δηµοσίου (περίπου 8 έτη) είναι µεγαλύτερος σε σχέση µε τους αντίστοιχους µέσους όρους άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Η υποβάθµιση της πιστοληπτικής ικανότητας του ελληνικού δηµοσίου που παρατηρήθηκε πρόσφατα ενδέχεται να επηρεάσει και την πιστοληπτική ικανότητα των ελληνικών τραπεζών. Αφενός η άµεση έκθεση των ελληνικών τραπεζών σε οµόλογα του ελληνικού δηµοσίου είναι αρκετά σηµαντική, αφετέρου οι δυσµενείς εξελίξεις στο µακροοικονοµικό περιβάλλον και η επίπτωση στην ποιότητα του χαρτοφυλακίου τους, µπορούν να είναι έµµεσοι παράγοντες συσχέτισης ανάµεσα στην αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας του ελληνικού δηµοσίου και των ελληνικών τραπεζών. Εν τέλει, η µελλοντική τάση των spreads είναι δύσκολο να εκτιµηθεί καθώς σε ένα συνεχιζόµενο διεθνές κλίµα αβεβαιότητας δεν αποκλείεται να υπάρξει ένα τυχαίο γεγονός που να οδηγήσει σε ένα νέο κύµα «flight-to-safety» (βλ. Dubai). Ωστόσο, η χώρα µας µπορεί να επηρεάσει τα µεσοπρόθεσµα επίπεδα των spreads µέσω συνετούς δηµοσιονοµικής πολιτικής, αύξησης της αξιοπιστίας των στατιστικών στοιχείων και υιοθέτησης πολιτικών και νοοτροπίας που θα οδηγήσουν σε διατηρήσιµους ρυθµούς εξέλιξής των ελληνικών spreads. Συνάµα, θα πρέπει να ληφθούν άµεσα µέτρα που ως στόχο θα έχουν την έξοδο της ελληνικής οικονοµίας από την ύφεση, µέσω πολιτικών που οδηγούν σε βιώσιµη µέσο-µακροπρόθεσµη οικονοµική µεγέθυνση.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Μια µικρή µεταβολή στις αποδόσεις των οµολόγων, οδηγεί σε µεγάλες µεταβολές, σε απόλυτα ποσά, στο κόστος εξυπηρέτησης του χρέους της Ελλάδας. Και για του λόγου το αληθές, ο προϋπολογισµός του 2009 προέβλεπε ότι θα απαιτηθούν δαπάνες ύψους 4,6% του ΑΕΠ µόνο για τόκους του δηµοσίου χρέους. Τελικά, κυρίως λόγω της αύξησης των αποδόσεων των ελληνικών οµολόγων, απαιτήθηκε 5,2% του ΑΕΠ.

101

Προβλήµατα & Τάσεις

Δ Η Μ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Κ Ο Ζ Η Τ Η Μ Α & Α Σ Φ Α Λ Ι Σ Τ Ι Κ Ο

Πίσω από τη µάσκα Βρίσκεται µια Ελλάδα που γερνάει σταθερά και αµετάκλητα. Το µαρτυρούν η υπογεννητικότητα που δεν δείχνει να αντιστρέφεται ως τάση και το υψηλό προσδόκιµο ζωής στη χώρα. Και εφόσον η γήρανση του πληθυσµού συνοδεύεται από καλή υγεία είναι ευπρόσδεκτη. Συνέπειά της όµως είναι το δυσβάστακτο κόστος για τα ασφαλιστικά ταµεία. Η µόνη δυνατή αντιµετώπιση του ασφαλιστικού προβλήµατος είναι η αύξηση των γεννήσεων, µε µια πολιτική που θα λαµβάνει τα γενναία εκείνα µέτρα που θα επιτρέπουν στο κάθε ζευγάρι να αποκτήσει τον αριθµό των παιδιών που επιθυµεί.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Τ 102

ο ασφαλιστικό πρόβληµα της χώρας µας, που ήρθε πρόσφατα στο προσκήνιο, δεν είναι νέο. Υπάρχει εδώ και σχεδόν τρεις δεκαετίες και έχει απασχολήσει πολλές φορές στο παρελθόν τις κυβερνήσεις, χωρίς να έχει επιλυθεί. Παρόµοιο πρόβληµα –αν και σε διαφορετική ένταση το καθένα– αντιµετωπίζουν και όλα τα κράτη-µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.). Οι διαστάσεις του προβλήµατος που συζητήθηκαν στο παρελθόν και συζητιούνται σήµερα στη χώρα µας είναι από τη µεριά τα υπαρκτά προβλήµατα (εισφοροδιαφυγή, διαχείριση των αποθεµατικών των ασφαλιστικών ταµείων, καλύτερη οργάνωσή τους, οι πρόωρες συνταξιοδοτήσεις κλπ) και από την άλλη τα µέτρα που πρέπει να ληφθούν (πάταξη της εισφοροδιαφυγής, νοµιµοποίηση των µεταναστών, έλεγχος του µεγάλου αριθµού των αναπηρικών συντάξεων, εξίσωση των ορίων ηλικίας γυναικών-ανδρών κ.λπ.). Χωρίς να υποτιµά κανείς τα παραπάνω τεράστια και επι δεκαετίες άλυτα προβλήµατα που προαναφέρθηκαν καθώς και την ανάγκη να ληφθούν ορισµένα µέτρα, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται ότι το ασφαλιστικό είναι ένα πρόβληµα µε πολλές διαστάσεις. Σε ό,τι αφορά την επιβάρυνση του µεγάλου δηµόσιου ελλείµµατος και του υπέρογκου δηµόσιου χρέους, το πρόβληµα συ-

Από τον ΜΑΝΟΛΗ Γ. ΔΡΕΤΤΑΚΗ, τέως αντιπρόεδρο της Βουλής, υπουργό και καθηγητή της ΑΣΟΕΕ

νοψίζεται στο ποσοστό του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) που απαιτείται για την κάλυψη των δαπανών για τις συντάξεις και την ιατροφαρµακευτική και νοσοκοµειακή περίθαλψη των ασφαλισµένων. Η αύξηση του ποσοστού αυτού εξαρτάται από τους ρυθµούς αύξησης από τη µια µεριά των δαπανών και από την άλλη του ΑΕΠ. Η αύξηση των δαπανών που αφορούν το ασφαλιστικό εξαρτάται από τη αύξηση του ποσοστού που αντιπροσωπεύει η οµάδα ηλικιών 65 ετών και άνω στο σύνολο του πληθυσµού και την αύξηση του ύψους των συντάξεων και του κόστους της ιατροφαρµακευτικής και νοσοκοµειακής περίθαλψης. Η αύξηση του ΑΕΠ εξαρτάται από την αύξηση του όγκου της παραγωγής των τριών τοµέων της οικονοµίας και της παραγωγικότητάς τους και των παραγόντων που την προσδιορίζουν.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΛΕΜΕ ΜΟΝΟ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΜΕ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥΣ. ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΠΡΑΞΟΥΜΕ

103

Δ Η Μ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Κ Ο Ζ Η Τ Η Μ Α & Α Σ Φ Α Λ Ι Σ Τ Ι Κ Ο Στο άρθρο αυτό θα περιοριστούµε στην εξέταση µόνο των δηµογραφικών διαστάσεων του προβλήµατος, δηλαδή του ποσοστού που αντιπροσωπεύει η οµάδα ηλικιών 65 ετών και άνω στο σύνολο του πληθυσµού. Η αύξηση του ποσοστού αυτού εξαρτάται από: - Το µέγεθος του πληθυσµού, το οποίο εξαρτάται τόσο από τη φυσική αύξηση του πληθυσµού –γεννήσεις µείον θανάτους –όσο και την καθαρή εισροή µεταναστών. - Τον συνεχώς αυξανόµενο πληθυσµό της οµάδας ηλικιών 65 ετών και άνω λόγω της γήρανσης, δηλαδή την αύξηση του προσδόκιµου επιβίωσης (του µέσου όρου ζωής), και - Το συνεχώς µειούµενο πληθυσµό της οµάδας ηλικιών 0-14 ετών (η οποία «τροφοδοτεί» την οµάδα ηλικιών 15-64 ετών, δηλαδή τον οικονοµικά ενεργό πληθυσµό). Ο περιορισµένος χώρος του άρθρου δεν επιτρέπει τη σύγκριση της χώρας µας µε τα άλλα 26 κράτη-µέλη της ΕΕ ή έστω τα 14 άλλα κράτηπαλαιά µέλη της. Για τον λόγο αυτό θα περιοριστούµε στη σύγκριση των στοιχείων της χώρας µας µε εκείνα της ΕΕ των 15 κρατών-παλαιών µελών ως συνόλου (ΕΕ15) στο πρώτο µέρος του άρθρου και µε τη σύγκριση µε τα υπόλοιπα 14 κράτη µέλη της στο δεύτερο µέρος του άρθρου, χωρίς, όµως, να δώσουµε τους αναλυτικούς πίνακες από τους οποίους προκύπτουν οι συγκρίσεις αυτές. Όλα τα στοιχεία του άρθρου αυτού είναι από την τράπεζα δεδοµένων της Στατιστικής Υπηρεσίας της ΕΕ, της Eurostat και αφορούν τις εκτιµήσεις της Υπηρεσίας αυτής για το 2010 και τις προβλέψεις της για τα έτη 2035 (το µεσοδιάστηµα ανάµεσα στο 2010 και στο 2060) και το 2060 (δηλαδή µετά από 50 χρόνια). Οι εκτιµήσεις και οι προβλέψεις αυτές, όπως συνήθως, στηρίζονται στις υπάρχουσες τάσεις σε ό,τι αφορά την εξέλιξη των βασικών µεγεθών που προσδιορίζουν τα στοιχεία αυτά.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Ακτινογραφία του πληθυσµού

104

Από τις αρχές της δεκαετίας του ’60 άρχισε η εισροή µεταναστών στα κράτη-µέλη της ΕΕ15, τα οποία είχαν ανάγκη από εργατικό δυναµικό για την ανασυγκρότηση των οικονοµιών τους. Τις τελευταίες, όµως, δεκαετίες οι πόλεµοι, οι εµφύλιοι πόλεµοι, τα αυταρχικά καθεστώτα πολλών χωρών, η πείνα κλπ. αύξησαν τον αριθµό των µεταναστών, των λαθροµεταναστών και των προσφύγων στις χώρες αυτές. Οι µετανάστες αποτελούν ολοένα και περισσότερο οργανικό, τµήµα του πληθυσµού των κρατών-µελών της ΕΕ15. Οι µετανάστες µε τις οικογένειες τους δεν αποτελούν µόνο µέρος του εργατικού δυναµικού των κρατών αυτών (στελεχώνοντας κλάδους τη οικονοµίας, στους οποίους υπάρχει απροθυµία να εργαστούν οι γηγενείς), αλλά και ενισχύουν τις γεννήσεις, µειώνοντας, σε κάποιο βαθµό, τη χρόνια υπογεννητικότητα που τις µαστίζει. Με βάση τα στοιχεία της Eurostat, το 2008 ζούσαν στην Ελλάδα 906.400 αλλοδαποί (8,1%

του πληθυσµού) και στην ΕΕ15 29.277.474 (7,4% του πληθυσµού). Ο αριθµός αυτός των µεταναστών περιλαµβάνεται στον πληθυσµό που δίνεται στις εκτιµήσεις της Eurostat το έτος 2010. Στις τρεις πρώτες στήλες του πρώτου µέρους του Πίνακα 1 δίνεται η µε καθαρή εισροή µεταναστών κατανοµή του πληθυσµού της χώρας µας και της ΕΕ15 κατά µεγάλες οµάδες ηλικιών (0-14 ετών, 15-64 ετών και 65 ετών και άνω) τα έτη 2010, 2035 και 2060 και στις τρεις επόµενες τα ίδια στοιχεία χωρίς καθαρή εισροή µεταναστών. Στις αντίστοιχες στήλες του δεύτερου µέρους του Πίνακα δίνεται οι κατά οµάδες ηλικιών 0-14 ετών, 15-64 ετών και 65 ετών και άνω ποσοστιαία

Ο δείκτης γήρανσης του πληθυσµού και η σχέση οικονοµικά ενεργού πληθυσµού προς συνταξιούχους στην Ελλάδα και στην ΕΕ15 χειροτερεύουν συνεχώς. Η χειροτέρευση είναι µεγαλύτερη στην Ελλάδα και θα ήταν ακόµα µεγαλύτερη χωρίς την εισροή µεταναστών.

 σύνθεση του πληθυσµού της χώρας µας και της ΕΕ15 και τα έτη 2010, 2035 και 2060. Από τον Πίνακα 1 φαίνονται οι πολύ σοβαρές επιπτώσεις της εξέλιξης των δηµογραφικών παραγόντων στο ασφαλιστικό σύστηµα τόσο της ΕΕ15 ως συνόλου όσο και της χώρας µας, στην οποία οι επιπτώσεις αυτές είναι οξύτερες, δεδοµένου ότι τόσο οι ρυθµοί µείωσης του πληθυσµού στις οµάδες ηλικιών 0-14 ετών και 15-64 ετών όσο οι ρυθµοί αύξησής του στην οµάδα ηλικιών 65 ετών και άνω είναι ταχύτεροι. Αυτό ισχύει στις προβλέψεις τόσο µε µετανάστευση όσο και χωρίς αυτήν (οι ρυθµοί είναι µεγαλύτεροι στην περίπτωση που δεν υπάρχει µετανάστευση). Αποτέλεσµα των προβλέψεων αυτών είναι το 2060 σε σχέση µε το 2010 (σε παρένθεση το ποσοστό µεταβολής το 2060 σε σχέση µε το 2010) στην Ελλάδα η οµάδα ηλικιών: - 0-14 ετών να είναι κατά 182.486 (-11,3%) µικρότερη µε µετανάστευση και κατά 622.008 µικρότερη (-38,8%) χωρίς µετανάστευση (συµβολή µεταναστών +439.522 άτοµα). - 15-64 ετών να είναι κατά 1.393.648 (-18,4%) µικρότερη µε µετανάστευση και κατά 3.132.015 (-41,8%) µικρότερη χωρίς µετανάστευση (συµβολή µεταναστών +1.338.367 άτοµα). - 65 ετών και άνω να είναι κατά 1.387.272 (+65,1%) µεγαλύτερη µε

ΜΑΝΟΛΗΣ ΔΡΕΤΤΑΚΗΣ

Στην ΕΕ15 τα ποσοστά µείωσης στις οµάδες ηλικιών 0-14 ετών και 1564 ετών είναι µικρότερα και στην οµάδα ηλικιών 65 ετών και άνω µεγαλύτερα. Όπως φαίνεται από το δεύτερο µέρος του Πίνακα 1, αποτέλεσµα των µεταβολών που προαναφέρθηκαν, τόσο µε µετανάστευση όσο και χωρίς µετανάστευση είναι το ποσοστό που αντιπροσωπεύει στο σύνολο του πληθυσµού η οµάδα ηλικιών: - 0-14 ετών να µειώνεται συνεχώς τόσο στην ΕΕ15 όσο και στην Ελλάδα και να είναι στη χώρα µας και τα τρία έτη µικρότερο απ’ ό,τι στην ΕΕ15 ως σύνολο. - 15-64 ετών να µειώνεται συνεχώς τόσο στην ΕΕ15 όσο και στην Ελλάδα, αλλά ενώ το 2010 στη χώρα µας είναι ελαφρά υψηλότερο απ’ ό,τι στην ΕΕ15, το 2035 και 2060 θα είναι ελαφρά χαµηλότερο. - 65 ετών και άνω αυξάνεται συνεχώς τόσο στην ΕΕ15 όσο και στην Ελλάδα και είναι στη χώρα µας και τα τρία έτη υψηλότερο απ’ ό,τι στην ΕΕ ως σύνολο. Από τα παραπάνω φαίνεται καθαρά από τη µια µεριά η συνεχής χειροτέρευση της δηµογραφικής κατάστασης της χώρας, αλλά και της ΕΕ15 ως συνόλου και από την άλλη το γεγονός ότι η συνέχιση της εισροής µεταναστών (συν τη φυσική αύξησή τους στις χώρες υποδοχής) συµβάλει στην κατά σηµαντικό βαθµό µείωση της χειροτέρευσης αυτής.

Γηράσκουµε σταθερά! Χρησιµοποιώντας τα στοιχεία είτε του πρώτου είτε του δεύτερου µέρους του Πίνακα 1 υπολογίζουµε το δείκτη γήρανσης του πληθυσµού (δηλαδή η σχέση της οµάδας ηλικιών 65 ετών και άνω προς την οµάδα ηλικιών 0-14 ετών) και τη σχέση οικονοµικά ενεργού πληθυσµού προς συνταξιούχους (δηλαδή η σχέση της οµάδας ηλικιών 1564 ετών προς την οµάδα ηλικιών 65 ετών και άνω). Οι σχέσεις αυτές δίνονται στον Πίνακα 2. Στις τρεις πρώτες στήλες του πρώτου µέρους του Πίνακα 2 δίνεται ο δείκτης γήρανσης του πληθυσµού της Ελλάδας και της ΕΕ15 τα έτη 2010, 2035 και 2060 µε µετανάστευση και στις επόµενες τρεις χωρίς µετανάστευση. Στις αντίστοιχες στήλες του δεύτερου µέρους του Πίνακα δίνεται η σχέση του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού προς συνταξιούχους µε και χωρίς µετανάστευση. Από τον Πίνακα 2 φαίνεται ότι ο δείκτης γήρανσης του πληθυσµού και η σχέση οικονοµικά ενεργού πληθυσµού προς συνταξιούχους τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ε.Ε.15 χειροτερεύουν συνεχώς (µε ταχύτερους την περίοδο την περίοδο 2010-2035 απ’ ό,τι την περίοδο 20352060) και η χειροτέρευσή τους είναι:

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

Εκτιµώµενος πληθυσµός το 2010 και προβλεπόµενος τα έτη 2035 και 2060 µε και χωρίς µετανάστευση �� 1κατά µεγάλες οµάδες ηλικιών στην Ελλάδα και στην ΕΕ-15. ��µ�µ�� µ�� 2010 �� µ�� 2035 �� 2060 µ� �� µ�� µ�� µ�� .�.15 ��

2010*

��

2035

2060

2010*

0-14 ��

�� E.E.15

1.620.631 62.420.672

�� E.E.15

7.554.400 262.447.908

�� E.E.15

2.131.734 71.519.469

3.048.848 109.290.808

�� E.E.15

11.306.765 396.388.049

11.574.721 423.586.505

1.466.233 61.732.375

1.438.145 60.880.664

1.602.074 61.846.907

6.160.752 237.716.698

7.494.011 259.781.418

3.519.006 121.932.227

2.130.378 71.460.471

3.007.617 108.300.273

11.117.903 420.529.589

11.226.463 393.088.796

10.317.665 380.018.775

15-64 ��

7.059.640 252.563.322

2060

1.188.319 51.516.495

980.066 45.151.105

15-64 ��

65 + ��

��

2035 0-14 ��

6.121.729 220.202.007

4.361.996 179.571.676

65 + ��

3.226.718 112.062.272

��

8.568.780 336.785.053

��

2010

2035

��

2060

2010

0-14 ��

�� E.E.15

14,3 15,7

�� E.E.15

66,8 66,2

�� E.E.15

18,9 18,0

2035

2060

0-14 ��

12,7 14,6

12,9 14,5

14,3 15,7

55,4 56,5

66,8 66,1

31,7 29,0

19,0 18,2

15-64 ��

11,5 13,6

11,4 13,4

15-64 ��

61,0 59,6 65 + ��

59,3 57,9

50,9 53,3

65 + ��

26,3 25,8 ��

29,2 28,5

37,7 33,3

��

�� 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 E.E.15 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 *�� µ� �� 2010 �� , �� , ��µ�� οι οποίοι, σύµφωνα *Στον πληθυσµό του��µ�� 2010 περιλαµβάνονται και οι αλλοδαποί, Eurostat, ��2008 �� 906.400 �� στην �� 29.227.474 �� .�.15 µεµ�τη��Eurostat, το2008 ήταν �� 906.400 Ελλάδα και 29.227.474 στην ΕΕ-15.

�� 2

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

Δείχτης γήρανσης του πληθυσµού (αναλογία οµάδων ηλικιών �� µ�� (�� µ�� 65+ετών/0-10 ετών) και σχέση οικονοµικά ενεργού πληθυσµού 65+��/0-10 ��) �� µ�� µ�� προς συνταξιούχους (αναλογία οµάδων ηλικιών 15-64 ετών/ �µ�� (�� 65+ετών) στην Ελλάδα και στην ΕΕ-15 τα έτη15-64 2010,��/65+��) 2035 & 2060.

�� .�.15. �� 2010, 2035 & 2060 2010

��

2035

2060

��

�� .�.15

2010

2035

2060

�� 65+/0-14 ��

1,32 1,15

2,08 1,77

��

2,45 2,00

1,33 1,16

2,53 2,10

3,29 2,48

��

�� .�.15

3,54 3,67

2,32 2,31

��

1,75 1,95

3,52 3,64

2,04 2,03

1,35 1,60

ΤΑΣΕΙΣ 2010

µετανάστευση και κατά 1.096.340 (+51,5%) µεγαλύτερη χωρίς µετανάστευση (διαφορά λόγω έλλειψης µεταναστών -290.932 άτοµα) .

105

Δ Η Μ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Κ Ο Ζ Η Τ Η Μ Α & Α Σ Φ Α Λ Ι Σ Τ Ι Κ Ο

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΓΗΡΑΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

106

Η γήρανση του πληθυσµού –εκτός από τις δυσβάστακτες οικονοµικές της συνέπειες, δηλαδή την αύξηση των δαπανών για τις συντάξεις και ιατροφαρµακευτική και νοσοκοµειακή περίθαλψη– µειώνει τη δυναµικότητα του πληθυσµού, την προσαρµοστικότητά του στις συνεχώς µεταβαλλόµενες συνθήκες και τη συµβολή του στην έρευνα, την καινοτοµία και, γενικότερα, στην προαγωγή της γνώσης, δηλαδή τις βασικές και αναγκαίες προϋποθέσεις για την οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη µιας χώρας.

ΜΑΝΟΛΗΣ ΔΡΕΤΤΑΚΗΣ

- Μεγαλύτερη στην Ελλάδα απ’ ό,τι στην Ε.Ε.15 Θα πρέπει να σηµειωθεί εδώ ότι σε χειρότερη από την Ελλάδα θέση από τις υπόλοιπες 14 χώρες της ΕΕ15 είναι ως προς: - Τον δείκτη γήρανσης και τη σχέση οικονοµικά ενεργού πληθυσµού προς συνταξιούχους η Ιταλία και η Γερµανία και τα τρία έτη µε και χωρίς µετανάστευση. - Τον δείκτη γήρανσης η Ισπανία µε µετανάστευση το 2060 και χωρίς µετανάστευση το 2035 και η Πορτογαλία χωρίς µετανάστευση το 2060. - Τη σχέση οικονοµικά ενεργού πληθυσµού µε µετανάστευση η Αυστρία, η Ολλανδία και η Φινλανδία το 2035 και η Ισπανία το 2060 και χωρίς µετανάστευση η Αυστρία το 2035 και η Ισπανία το 2060 Οι συνέπειες της δυσµενούς εξέλιξης των δύο αυτών δεικτών είναι εξαιρετικά σοβαρές. Ειδικότερα - Όσο αυξάνεται ο δείκτης γήρανσης τόσο περισσότερο γερασµένος είναι ο πληθυσµός µιας χώρας. Η γήρανση του πληθυσµού –εκτός από τις δυσβάστακτες οικονοµικές της συνέπειες, δηλαδή την αύξηση των δαπανών για τις συντάξεις των ανδρών και γυναικών που αποχωρούν από το εργατικό δυναµικό και για την κάλυψη της ιατροφαρµακευτικής και νοσοκοµειακής τους περίθαλψης– µειώνει τη δυναµικότητα του πληθυσµού, την προσαρµοστικότητα στις συνεχώς µεταβαλλόµενες συνθήκες και τη συµβολή του στην έρευνα, στην καινοτοµία και, γενικότερα, στην προαγωγή της γνώσης, δηλαδή τις βασικές και αναγκαίες προϋποθέσεις για την οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη µιας χώρας και ειδικότερα τον ρυθµό αύξησης του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος της. - Όσο µειώνεται η σχέση οικονοµικά ενεργού πληθυσµού προς συνταξιούχους τόσο λιγότεροι είναι εκείνοι που αποτελούν το εν δυνάµει εργατικό δυναµικό µιας χώρας, δηλαδή το τµήµα εκείνο του πληθυσµού το οποίο θα συµβάλει από τη µια µεριά στην κάλυψη των τρεχουσών αναγκών που προαναφέρθηκαν για τον αυξανόµενο πληθυσµό 65 ετών και άνω και από την άλλη τη δηµιουργία των αποθεµατικών εκείνων που απαιτούνται για την κάλυψη των αναγκών αυτών στα επόµενα χρόνια (το µέγεθος του εργατικού δυναµικού εξαρτάται, φυσικά και από το ποσοστό συµµετοχής του πληθυσµού ηλικίας 15-64 ετών, και η δυνατότητα συµβολής του στις ανάγκες που προαναφέρθηκαν από τις ευκαιρίες απασχόλησής του).

Η εναλλακτική πραγµατικότητα Από την ανάλυση που έγινε στο άρθρο αυτό είναι σαφές ότι οι δηµογραφικές διαστάσεις του δηµογραφικού προβλήµατος, δηλαδή η συνεχής γήρανση του πληθυσµού και η χειροτέρευση της σχέσης του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού προς συνταξιούχους, επηρεά-

ζουν τόσο το σκέλος των δαπανών όσο και το σκέλος των εσόδων των ασφαλιστικών ταµείων. Η συνέχιση της καθαρής εισροής µεταναστών µετριάζει την επιδείνωση των σχέσεων των οµάδων αυτών ηλικιών, αλλά δεν την αποτρέπει. Η γήρανση του πληθυσµού –χάρη στη βελτίωση των συνθηκών ζωής του πληθυσµού, τις προόδους της ιατρικής επιστήµης, την κατασκευή νέων φαρµάκων, τις νέες τεχνολογίες και τη βελτίωση των υπηρεσιών υγείας– θα συνεχιστεί, και εφόσον συνοδεύεται από καλή υγεία είναι ευπρόσδεκτη και ευχάριστη. Η µόνη, κατά συνέπεια, δυνατή αντιµετώπιση της ρίζας του ασφαλιστικού προβλήµατος είναι η αύξηση των γεννήσεων, όχι φυσικά µε οποιαδήποτε δηµογραφική πολιτική, αλλά µε µια πολιτική που θα λαµβάνει τα γενναία εκείνα µέτρα που θα επιτρέπουν στο κάθε ζευγάρι να αποκτήσει τον αριθµό των παιδιών που επιθυµεί. Τέτοια µέτρα είναι:

Από τα παραπάνω φαίνεται καθαρά από τη µια µεριά η συνεχής χειροτέρευση της δηµογραφικής κατάστασης της χώρας, αλλά και της ΕΕ15 ως συνόλου και από την άλλη το γεγονός ότι η συνέχιση της εισροής µεταναστών (συν τη φυσική αύξησή τους στις χώρες υποδοχής) συµβάλει στην κατά σηµαντικό βαθµό µείωση της χειροτέρευσης αυτής.

 - Η δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας ώστε να βρίσκουν απασχόληση οι νέοι και οι νέες. - Τα οικογενειακά επιδόµατα και οι φορολογικές απαλλαγές. - Οι γονικές άδειες και στους δύο γονείς. - Οι δωρεάν βρεφονηπιακοί και παιδικοί σταθµοί. - Τα ολοήµερα σχολεία και οι υποτροφίες στους φοιτητές. - Η βελτίωση των δηµόσιων µαιευτικών κλινικών και των υπηρεσιών υγείας του παιδιού, - Η επιδότηση των ενοικίων και τα χαµηλότοκα ή άτοκα στεγαστικά δάνεια κ.λπ. Ορισµένα από τα παραπάνω µέτρα περιλαµβάνονται στις προτάσεις του οµόφωνου πορίσµατος της διακοµµατικής επιτροπής της Βουλής για την αντιµετώπιση του δηµογραφικού προβλήµατος της χώρας το οποίο συζητήθηκε στην Ολοµέλεια του Σώµατος τον Φεβρουάριο του 1993, και οι οποίες ακόµα αναµένουν την υλοποίησή τους. Το οικονοµικό κόστος που συνεπάγεται η εφαρµογή παραπάνω µέτρων καθώς και όλων των άλλων που περιλαµβάνονται στο πόρισµα της Βουλής που προαναφέρθηκε θα υπερκαλύψει η πολλαπλή (εθνική, οικονοµική και κοινωνική) ωφέλεια που θα προκύψει στο µέλλον.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

- Μεγαλύτερη χωρίς µετανάστευση απ’ ό,τι µε µετανάστευση, και

107

Προβλήµατα & Τάσεις

Μ Ε ΤΑ Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ Η & Y Φ Ε Σ Η

Το πρόσωπο του µετανάστη

Με την ύφεση µειώνονται οι εισροές µεταναστών, θα αυξάνονται όµως βαθµιαία µε την ανάκαµψη όταν αυτή έρθει. Εργάζονται σε πιο ευέλικτες µορφές απασχόλησης που πλήττονται λιγότερο από την ύφεση, ώστε να µην έχουν κίνητρο να επαναπατρισθούν. Όπως και να έχουν τα πράγµατα, η αντιµετώπιση των θεµάτων της µετανάστευσης απαιτεί συντονισµένη στρατηγική σε όλα τα επίπεδα, θέµα ιδιαίτερα σηµαντικό για την Ελλάδα, πύλη εισόδου για όλη την Ευρώπη.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

108

υψηλή ανεργία (9%-10% του εργατικού δυναµικού στις περισσότερες χώρες) και η διόγκωση του δηµοσίου χρέους (γύρω στο 100% του ΑΕΠ) είναι δύο από τα κύρια προβλήµατα της πρόσφατης οικονοµικής ύφεσης που, παρά τις αυξανόµενες ενδείξεις για ανάκαµψη εξακολουθούν να οξύνονται. Η ανεργία αυξάνεται µε µείωση, στασιµότητα ή και αύξηση του ΑΕΠ µικρότερη εκείνης της παραγωγικότητας της εργασίας (περίπου 1,5% το χρόνο). Και τα δηµοσιονοµικά ελλείµµατα παραµένουν υψηλά γιατί εκτιµάται ότι η κρατική ενίσχυση πρέπει να συνεχιστεί, τουλάχιστον µέχρι το τέλος του 2010. Ο περιορισµός των κρατικών δαπανών επιδρά αρνητικά στην αύξηση της απασχόλησης και πολλά µέτρα µείωσης της ανεργίας διευρύνουν το δηµοσιονοµικό έλλειµµα. Από τη χρηµατοπιστωτική κρίση στις ΗΠΑ τον Αύγουστο του 2007 που εξελίχθηκε γρήγορα σε δηµοσιονοµική έχουν διατεθεί διεθνώς περίπου 14 τρισ. δολ. για την ενίσχυση των τραπεζών και τη διάσωση της οικονοµίας, πλήττοντας σοβαρά την εµπιστοσύνη στο καθεστώς της ελεύθερης αγοράς. Οι ξένοι µετανάστες υπολογίζονται σε 194 εκατ. διεθνώς, 3% του παγκόσµιου πληθυσµού των 6,4 δισ. κατοίκων, έναντι 75 εκατ. το 1960. Το ήµισυ σχεδόν είναι γυναίκες, περίπου 90 εκ. άτοµα οικονοµικοί

Από τον ΡΟΣΕΤΟ ΦΑΚΙΟΛΑ, οµότιµο καθηγητή του ΕΜΠ

µετανάστες και 20-30 εκατ. παράνοµοι, τα 11 εκατ. στις ΗΠΑ. Στην ΕΕ-27 των 498 εκατ. κατοίκων οι µετανάστες από τρίτες χώρες υπολογίζονται σε 19,5 εκατ. άτοµα το 2008 (4,74 εκατ. στη Γερµανία, 3,15 εκατ. στην Ισπανία, από 2,4 εκατ. στη Γαλλία, Ιταλία και Βρετανία), µε καθαρές ετήσιες εισροές τριπλάσιες της φυσικής αύξησης του πληθυσµού (Eurostat 8/12/2009) 1. Από το 2001 ο αριθµός τους έχει αυξηθεί κατά 42%, παρά την πολιτογράφηση 4,8 εκατ. αλλοδαπών. Έχουν το ίδιο περίπου ποσοστό συµµετοχής στο εργατικό δυναµικό µε τους γηγενείς, ελαφρώς ανώτερη ανεργία και απασχολούνται κυρίως σε ανειδίκευτες εργασίες, λόγω της διακριτικής µεταχείρισης (που αποτελεί ένα δυσεπίλυτο πρόβληµα ουσιαστικής ενσωµάτωσης) και των χαµηλότερων επαγγελµατικών τους προσόντων. Στις περισσότερες χώρες η εργατική και δηµογραφική τους συµβολή είναι σηµαντική, ώστε ο δραστικός περιορισµός του αριθµού τους είναι πιθανότερο να προκα-

Ο,ΤΙ ΔΕΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΙΣ ΕΓΚΑΙΡΩΣ, ΤΟ ΒΡΙΣΚΕΙΣ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΟΥ!

ΜΑΞΙΛΑΡΙ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗΣ

λέσει µείωση, αντί ενίσχυση της απασχόλησης των γηγενών και του εθνικού εισοδήµατος. Σε άλλες θεσπίζονται κίνητρα εθελοντικού επαναπατρισµού ή δεν ανανεώνεται η κάρτα παραµονής όσων θεωρείται ότι δεν συµβάλλουν στην αγορά εργασίας, µετατρέποντας συχνά τη νόµιµη µετανάστευση σε παράνοµη (Eurostat 8 &12/12/2009).

Νέες εποχές, νέα δεδοµένα Αντίθετα από την παράνοµη, δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η νόµιµη µετανάστευση συσχετίζεται άµεσα µε τις κυκλικές διακυµάνσεις. Εξαιτίας δε των πολλών µορφών της µετανάστευσης (νόµιµη, ανθρωπιστική, ειδικευµένων, εξαρτηµένων µελών των οικογενειών κ.ά.), δεν παρατηρείται µια παγκόσµια τάση που να περιλαµβάνει όλους τους τρόπους µε τους οποίους η ύφεση επηρεάζει την πιο σηµαντική απόφαση κάθε ατόµου για τον τόπο διαµονής και εργασίας. Επιπλέον, τα στοιχεία για την επίδραση της πρόσφατης ύφεσης στη µετανάστευση είναι ακόµη ανεπαρκή. Από τις προηγούµενες όµως οικονοµικές διακυµάνσεις προκύπτουν χρήσιµες πληροφορίες, αν και αρκετές από τις σηµερινές εµπειρίες φαίνεται να είναι πρωτόγνωρες. Στη Βρετανία και

την ηπειρωτική Δυτική Ευρώπη η απότοµη άνοδος της ανεργίας στους τοµείς που απασχολούνται κυρίως οι µετανάστες και πλήττονται από τη ύφεση προκάλεσε µείωση των εισροών µεταναστών. Αυξήθηκε επίσης στην αρχή ο επαναπατρισµός, κυρίως εκείνων που σκόπευαν να επιστρέψουν, περιορίζοντας το µεταναστευτικό απόθεµα. Γρήγορα όµως οι εκροές άρχισαν να µειώνονται γιατί, παρά την αυξανόµενη ανεργία, η παραµονή στις χώρες προορισµού κρίνεται προτιµότερη (και λόγω διατήρησης των ασφαλιστικών δικαιωµάτων). Με την ύφεση δε ελάχιστες χώρες παρέχουν ελκυστικές συνθήκες εγκατάστασης ξένων. Άρχισαν επίσης να αυξάνονται οι εισροές, συχνά και πριν την ουσιαστική βελτίωση της οικονοµικής κατάστασης γιατί οι εργασίες που αναλαµβάνουν οι µετανάστες και αποφεύγουν κατά κανόνα οι γηγενείς δεν παρουσιάζουν µεγάλη µείωση. Η υψηλή ανεργία και οι ελάχιστες θέσεις εργασίας που απελευθερώνονται από τις εκροές αυξάνει τις ανησυχίες των γηγενών (Dobson et al. July 2009), δίχως όµως να παρατηρείται εκτεταµένη βία ή ξενοφοβία εναντίον των µεταναστών (Ibr. Awad 2009, Crisis and migrant workers, ILO). Και τα µεταναστευτικά εµβάσµατα περιορίζονται από τη µείωση των εισοδηµάτων των µεταναστών. Σε αρκετές όµως περιπτώσεις παραµένουν αµετάβλητα ή

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Η µεγάλη παραοικονοµία, ενισχύθηκε µε την αδήλωτη απασχόληση των µεταναστών και θα προκύψουν σηµαντικά φορολογικά και ασφαλιστικά έσοδα από τη µείωσή της. Φαίνεται όµως να αποτελεί «µαξιλάρι σταθεροποίησης» στην ύφεση, όπως και για την προσαρµογή στο µεταβαλλόµενο οικονοµικό περιβάλλον τις τελευταίες δεκαετίες.

109

Μ Ε ΤΑ Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ Η & Y Φ Ε Σ Η και αυξάνονται επειδή στις περισσότερες χώρες αποστολής αποτελούν τη σταθερότερη πηγή εξωτερικού συναλλάγµατος, σε σχέση µε τις εξαγωγές, τις άµεσες ξένες επενδύσεις και τα εξωτερικά δάνεια. Η επίδραση της µετανάστευσης στην ανάκαµψη είναι ακόµη πιο δύσκολο να προσδιοριστεί επακριβώς. Με την ευελιξία τους από άποψη τόπου και χρόνου εργασίας και ύψους αµοιβής οι µετανάστες συµβάλλουν στην αύξηση του εισοδήµατος, ενισχύοντας την ανταγωνιστικότητα. Στο βαθµό όµως που απασχολούνται σε αδήλωτες εργασίες παρεµποδίζουν την αύξηση των δηµοσιονοµικών εσόδων. Με την ανάκαµψη παρατηρούνται ελλείψεις σε ορισµένες ειδικότητες που µπορεί να την καθυστερήσουν, δηµιουργώντας ευκαιρίες για ειδικευµένους µετανάστες που απασχολούνται σε ανειδίκευτες εργασίες. Αυξάνονται λοιπόν οι καθαρές εισροές και το µεταναστευτικό απόθεµα που συνεπάγονται πρόσθετες εισροές . Είναι φανερό ότι η αντιµετώπιση της ύφεσης και των θεµάτων της µετανάστευσης απαιτούν όχι µόνο δηµοσιονοµικά µέτρα αλλά και συντονισµένες οικονοµικές και κοινωνικές στρατηγικές σε διάφορα επίπεδα (Economist 18-24/12/2009).

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Η ελληνική πραγµατικότητα

110

Αντίθετα από την πλειονότητα των λοιπών χωρών, η χρηµατοπιστωτική κρίση ελάχιστα επηρέασε την Ελλάδα. Οι τράπεζες διατήρησαν ικανοποιητική κεφαλαιακή επάρκεια και κερδοφορία, αν και η ρευστότητά τους ενισχύεται από κρατικούς πόρους υπό µορφή δανείων. Το πρώτο εννεάµηνο του 2009 µειώθηκαν κατά 24,3% οι εξαγωγές, 31% το ναυτιλιακό συνάλλαγµα (δίχως όµως να διακοπεί η ανανέωση του στόλου µε καινούργια πλοία) και 16% το τουριστικό (µε αυξανόµενη συνειδητοποίηση των συντελεστών του τουρισµού ότι το µέλλον του συναρτάται πλέον άµεσα µε την ποιότητα των προσφερόµενων υπηρεσιών). Το ΑΕΠ µειώθηκε κατά 2% το 2009, έναντι 4% στην Ευρωζώνη και περίπου 5% στη Βρετανία, Τουρκία και Ανατολική Ευρώπη. Από πολλά όµως χρόνια καταναλώνουµε πάνω από τις παραγωγικές µας δυνατότητες, διογκώνοντας το δηµόσιο χρέος στο 115% περίπου του ΑΕΠ (158% εάν υπολογιστεί και εκείνο των επιχειρήσεων). Για την ετήσια εξυπηρέτησή του απαιτούνται 55 δισ. ευρώ, σχεδόν 3 δισ. ευρώ για τόκους, προκαλώντας κινδύνους χρεοκοπίας από κάθε περαιτέρω αύξηση. Το 85% περίπου του δανεισµού προέρχεται από άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ο περιορισµός των κρατικών δαπανών µε κατάργηση µη αποδοτικών υπηρεσιών προκαλεί αντιδράσεις από την ενδεχόµενη µείωση του αριθµού των υπαλλήλων, ενώ η µετάταξή τους απαιτεί χρονοβόρες διοικητικές διαδικασίες που είναι και δαπανηρές όταν τίθενται και θέµατα πρόωρης συνταξιοδότησης. Κρατικές δαπάνες απαιτούνται και για τον περιορισµό των εισροών µεταναστών, τη θέσπιση κινήτρων για εθελοντικό επαναπατρισµό και τη διαµόρφωση ειδικών χώρων «φιλοξενίας» για τους χιλιάδες µετανάστες που δεν µπορεί να απελαθούν. Η µείωση των αρνητικών αποτελεσµάτων του περιορισµού των ελλειµ-

µάτων απαιτεί στροφή σε δαπάνες µε αναπτυξιακό περιεχόµενο και µικρότερο δηµοσιονοµικό κόστος. Σε αυτό συµβάλλουν και οι ΣΔΙΤ, όταν εκτελούν χρήσιµα µικρά έργα µε σοβαρές καινοτοµίες και σε συνθήκες αβεβαιότητας αξιοποιούν υψηλό ποσοστό των µικρών ιδιωτικών αποταµιεύσεων, καθώς και η ευέλικτη εργασία των µεταναστών. Με την ευέλικτη απασχόληση εξυπηρετούνται πολλοί άνεργοι, διάφορες κατηγορίες µισθωτών µε άλλες οικογενειακές, επαγγελµατικές και υποχρεώσεις σπουδών, και οι επιχειρήσεις που στις σύγχρονες παραγωγικές συνθήκες χρειάζονται πολλές ειδικότητες για διαφορετικό από το θεσµοθετηµένο χρόνο εργασίας. Δηµιουργούνται λοιπόν περισσότερες ευκαιρίες συµµετοχής στην παραγωγική διαδικασία και αποφεύγεται η απαξίωση των επαγγελµατικών προσόντων των ανέργων. Συχνά όµως η ευελιξία συνοδεύεται από αδήλωτη απασχόληση και χαµηλότερη αµοιβή που πλήττει ιδιαίτερα τους µετανάστες.

Παρανοµώντας Από τους 1.100.000 περίπου µετανάστες από τρίτες χώρες, περίπου 900.000 έχουν ανανεώσιµη άδεια παραµονής 2-3 ετών. Χαρακτηριστικό της σηµερινής ύφεσης είναι οι µεγάλες εισροές παρανόµων µεταναστών από χώρες της Μέσης Ανατολής, της Κεντρικής Ασίας και της Αφρικής, όπου πραγµατοποιούνται αιµατηρές συγκρούσεις και λιµοί. Οι περισσότεροι ζητούν πολιτικό ή άσυλο για λόγους ανθρωπιστικούς. Το 2008 όµως µόνο 379 από τις 20.000 αιτήσεις εγκρίθηκαν και για διάφορους λόγους οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους είναι δύσκολο να απελαθούν. Τα κίνητρα για εθελοντική επιστροφή δεν είναι αποτελεσµατικά σε συνθήκες παγκόσµιας ύφεσης, ενώ για τους ειδικούς χώρους «φιλοξενίας» που προβλέπονται δεν είναι σαφές εάν οι µετανάστες θα µπορούν να έρχονται σε επαφή µε την τοπική κοινωνία και να εργάζονται. Αν και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξετάζει συνεχώς τα σχετικά θέµατα και το 75% περίπου όσων εισέρχονται στην ΕΕ-27 είναι µέσω Ελλάδος (Global Forum 2009), δεν έχει µέχρι τώρα διαµορφωθεί µια κοινή µεταναστευτική πολιτική. Πρέπει να ληφθεί υπόψη η µεγάλη παραοικονοµία (περίπου 25% του ΑΕΠ) που προϋπήρχε της µεγάλης εισροής παρανόµων µεταναστών στις αρχές της δεκαετίας ΄90, ενισχύθηκε µε την αδήλωτη απασχόλησή τους και θα προκύψουν σηµαντικά φορολογικά και ασφαλιστικά έσοδα από τη µείωσή της. Φαίνεται όµως να αποτελεί «µαξιλάρι σταθεροποίησης» στην ύφεση, όπως και για την προσαρµογή στο µεταβαλλόµενο οικονοµικό περιβάλλον τις τελευταίες δεκαετίες.

Κοινωνική ενσωµάτωση Ο αριθµός των νοµίµων µεταναστών αυξάνεται µε την επανένωση των οικογενειών που προβλέπει ο νόµος, ενώ οι ξένοι φοιτητές είναι καλοδεχούµενοι. Οι περισσότεροι βρίσκονται σε προχωρηµένη διαδικασία οικονοµικής, αρκετοί και κοινωνικής ενσωµάτωσης.

ΡΟΣΕΤΟΣ ΦΑΚΙΟΛΑΣ

Υποσηµειώσεις 1 Στις 10 κύριες χώρες προέλευσης περιλαµβάνονται οι Τουρκία (2,42 εκ.), Μαρόκο (1,7 εκ.), Αλβανία (1.02 εκ.), Κίνα (621 χιλ.), Ουκρανία (602 χιλ.), Αλγερία (594 χιλ.), Ρωσία (570 χιλ.), Ινδία (512 χιλ), Ισηµερινός (511 χιλ.), Σερβία-Μαυροβούνιο (473 χιλ).

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Μιλάνε ελληνικά µετά από παραµονή των περισσοτέρων 6 µέχρι και 20 ετών, σε αυξανόµενο αριθµό µένουν σε ιδιόκτητη κατοικία και εργάζονται σε χρήσιµες ευέλικτες µορφές απασχόλησης που απαιτούν άµεση επαφή µε το γηγενή πληθυσµό (µικροεµπόριο, περιστασιακές ασχολίες, προσφορά τεχνικών και υπηρεσιών φροντίδας στα αστικά νοικοκυριά και αγροτικών εργασιών µε παράλληλη φροντίδα σε ηλικιωµένους αγρότες). Δεν πλήττονται λοιπόν έντονα από την ύφεση για να επαναπατριστούν. Παράλληλα συµβάλλουν στη δηµογραφική ισορροπία. Έναντι 105.000 περίπου θανάτων το χρόνο, οι µετανάστριες γεννούν 15.000 παιδιά, έναντι 90.000 από Ελληνίδες και περίπου 110.000 παιδιά µεταναστών είναι γραµµένα στα ελληνικά σχολεία (8,5% του συνόλου). Η κυβέρνηση προωθεί νοµοσχέδιο για την πολιτογράφηση ατόµων µε ελληνική παιδεία ή µακρά παραµονή στη χώρα και χορηγεί δικαίωµα ψήφου στους µετανάστες. Η απουσία αντιπαλότητας στην αγορά εργασίας υποδηλώνει ότι κατά κανόνα οι µετανάστες εκτελούν εργασίες που αποφεύγουν οι Έλληνες, κυρίως γιατί έχει προηγηθεί η απασχόληση αλλοδαπών µε χαµηλότερη αµοιβή. Και δίχως όµως µετανάστες, η αγορά θα ισορροπούσε µε αναδιάρθρωση των µισθών και προσφορά των σχετικών υπηρεσιών από περισσότερα γηροκοµεία και βρεφο-νηπιακούς σταθµούς, σπουδαστές, άνεργους, µερικά απασχολούµενους κ.ά. (Φακιολάς Ρ. 2009:71 επ.). Η εµπειρία φαίνεται να επιβεβαιώνει, µερικά τουλάχιστον, τη «θεωρία του µαξιλαριού» (Buffer Theory) που ήδη αναφέρθηκε, της πρόσκλησης δηλαδή ξένων εργατών για την κάλυψη εργατικών αναγκών και τον επαναπατρισµό τους όταν δεν χρειάζονται. Για τους Ολυµπιακούς Αγώνες π.χ. προσκλήθηκαν αρκετές χιλιάδες από εργολαβικές εταιρίες και κατόπιν οι περισσότεροι απεχώρησαν (οι υπόλοιποι όµως παρέµειναν ως παράνοµοι). Απεχώρησαν επίσης και αρκετοί, κυρίως παράνοµοι, όταν µειώθηκε η ζήτηση της εργασίας τους. Με τη µείωση της ανεργίας στο 7,2% του εργατικού δυναµικού το 2008 (από 11% στις αρχές της δεκαετίας) ενθαρρύνθηκαν πολλοί να εγκατασταθούν στην Ελλάδα και φαίνεται ότι ένα µέρος αποχωρεί µε την αυξανόµενη ανεργία. Επίσης, παρότι προβλεπόταν διετής προθεσµία για την ελεύθερη διακίνηση της εργασίας Βουλγάρων και Ρουµάνων µετά την ένταξη των χωρών τους στην ΕΕ-25 (1.1.2007) χαλάρωσαν πολύ οι έλεγχοι απασχόλησής τους στην Ελλάδα, πριν την πάροδο της προθεσµίας. Ενώ λοιπόν µειώνονται οι εισροές µε την ύφεση, θα αυξάνονται βαθµιαία µε την αυξανόµενη ζήτηση εργασίας στην ανάκαµψη.

111

ΠΡΑΣΙΝΗ ΣΤΡΟΦΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Ο κόσµος σε αναζήτηση νέων ισορροπιών στην οικονοµία, την κοινωνία, το περιβάλλον. Το παγκόσµιο οικοδόµηµα στους δρόµους της διατηρήσιµης ανάπτυξης.

Χορηγός

Hellenic Postbank

Πράσινη Στροφή & Βιώσιµη Ανάπτυξη

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Οι όροι και τα όρια

Η πρώτη φάση της σχέσης ανάµεσα στην οικονοµία και το περιβάλλον ήταν «αθώα» καταστροφική, αλλά παρείχε αγαθά και στις µεγάλες µάζες. Στις µέρες µας, ο άνθρωπος καλείται να πληρώσει το τίµηµα για το περιβάλλον και την αποθηκευµένη στη φύση ενέργεια που αναλώνει αλλά και για την αποµάκρυνσή του από την ηθική του καπιταλισµού. Αν δεν αλλάξει στάση ζωής σύντοµα, το σύστηµα θα «σκοντάψει». Και δεν πρέπει να λησµονείται ότι οι νόµοι της ζούγκλας είναι γραµµένοι µε αίµα.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

114

συγκέντρωση ήταν πολυπληθής και πολυσήµαντη. Το αντικείµενο της συνάθροισης στην Κοπεγχάγη, τον Δεκέµβριο του 2009, κατά κοινή οµολογία πλέον, κάτι παραπάνω από σηµαντικό, αλλά και επείγον. Λέγεται ότι παρέστησαν περισσότεροι από εκατό ηγέτες κρατών, χιλιάδες επιστήµονες, δηµοσιογράφοι και βέβαια και χιλιάδες µαχητικών ακτιβιστών. Οι συζητήσεις περιστράφηκαν σε ένα µοναδικό σε παγκόσµια αποδοχή θέµα: «Το µέλλον του πλανήτη» ή κατά την τρέχουσα ορολογία «Η κλιµατική αλλαγή». Οι έρευνες, ο συντονισµός των συµπερασµάτων στο πλαίσιο του ΟΗΕ, άρχισαν να παίρνουν σάρκα και οστά στη Δεύτερη Παγκόσµια Διάσκεψη για το Κλίµα. Ο µηχανισµός που έχει συσταθεί για τη µελέτη και τις εξαγωγές συµπερασµάτων είναι το πασίγνωστο πλέον International Panel on Climate Change (IPCC). Η διάσκεψη έλαβε χώρα στη Γενεύη το 1990. Παρίσταντο και τότε πολιτικοί ηγέτες, όπως ο Γάλλος πρωθυπουργός, Μισέλ Ροκάρ και η εκπληκτική στην οµιλία της Βρετανή πρωθυπουργός, Μάργκαρετ Θάτσερ. Χηµικός κατά την παιδεία, αντελήφθη την «απειλή» και προέβαλε το precautionary principle, δηλ. την καταβολή οιονεί ασφαλίστρων, αναλόγων µε εκείνα π.χ. των αυτοκινήτων, έτσι ώστε να συναθροισθούν τα απαιτούµενα τεράστια κεφάλαια για την αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής. Είναι δυστύχηµα ότι η ιδέα λησµονήθηκε «µεγαλοπρεπώς», αν ταιριάζει η λέξη. Ο γράφων είχε την τύχη να παρίσταται ως απεσταλµένος της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ. Τα χρόνια κύλησαν γοργά, µεσολάβησαν το πρωτόκολλο

Από τον ΑΝΤΩΝΗ ΛΙΒΙΕΡΑΤΟ

του Κιότο, και ο καθορισµός µετρήσιµων στόχων, αλλά η σχεδόν λυσσαλέα, ισχυρή αντίδραση οικονοµικών κύκλων των ΗΠΑ και η υιοθέτηση των απόψεών τους από τη Γερουσία, αλλά και των κυβερνήσεων των αναδυόµενων χωρών, δεν επέτρεψαν τη µείωση των ρύπων σε ένα επίπεδο που θα εξασφάλιζε την αντιστροφή του φαινοµένου της αύξησης των ρύπων που είναι πια γνωστοί ως «Αέρια του θερµοκηπίου». Η άρρωστη ατµόσφαιρα των κυβερνήσεων Μπους επέτρεψε τη συνέχιση της πολιτικής business as usual µε µια δειλή στροφή τις τελευταίες ηµέρες της προεδρίας του.

Κεκτηµένη γνώση Τι γνωρίζουµε σήµερα για την Κλιµατική Αλλαγή; Καταρχήν υπάρχουν βεβαιωµένες αλλαγές παρόλο που και αυτές δεν είναι γενικώς αποδεκτές στα µεγέθη τους. Η πρώτη είναι η αύξηση της θερµοκρασίας στην επιφάνεια του πλανήτη. Κατά το IPCC η αύξηση µέχρι το τέλος του αιώνα, θα είναι κάτι µεταξύ 1° C και 6° C. Η προσέγγιση αφήνει ερωτηµατικά γιατί είναι αόριστη, µιας και οι συνέπειες, τουλάχιστον

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΟΛΑ ΕΧΟΥΝ ΕΝΑ ΤΕΛΟΣ. Η ΕΠΑΝΕΚΚΙΝΗΣΗ ΠΡΟΫΠΟΘΕΤΕΙ ΝΕΑ ΣΤΑΣΗ ΖΩΗΣ

115

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ακόµη και ως υποθέσεις, είναι τελείως διαφορετικές µεταξύ των δύο ορίων. Έτσι ακόµη και οι βεβαιωµένες αλλαγές αφήνουν µεγάλα περιθώρια στους σκεπτικιστές. Αλλά ας δεχθούµε ότι πάντως είναι βέβαιες οι αλλαγές του κλίµατος. Τότε ποιες θα είναι οι αλλαγές; O πρόεδρος Πούτιν, χαριτολογώντας, µιας και η υπερθέρµανση θα απελευθερώσει τις βόρειες περιοχές από δριµείς χειµώνες, είπε: «Αυτό είναι καλό, δεν θα χρειαζόµαστε γούνινα παλτά»! Οι σηµερινές δυνατότητες πρόβλεψης των κλιµατικών φαινοµένων, ακόµη και µε παντοδύναµους υπολογιστές, δεν περνούν την εβδοµάδα για ασφαλείς προβλέψεις, λόγω της πληθώρας των παραµέτρων που επηρεάζουν τις εξελίξεις, και δηµιουργούν πλήθος ερωτηµατικών για τις νέες ισορροπίες. Λέγεται ότι η διακεκαυµένη ζώνη θα σπρώξει την εύκρατη προς βορρά. Έτσι θα γίνουν πιο φιλικές για τον άνθρωπο οι βόρειες παγωµένες στέπες της Ρωσίας, οι περιοχές του Καναδά και της Αλάσκας αντιστοίχως. Αντιθέτως οι περιοχές π.χ. της Μεσογείου µπορεί να έχουν την τύχη των περιοχών της νότιας όχθης της κλειστής θάλασσας. Η υπόθεση προωθείται από το γεγονός ότι υπάρχουν κιόλας σηµαντικές αλλαγές, ορατές δια γυµνού οφθαλµού, οι δεύτερες πραγµατικές αλλαγές που διαπιστώνονται. Οι πάγοι στον Βόρειο Πόλο, την Αρκτική και τον Νότιο, στην Ανταρκτική, αλλά και στον λεγόµενο τρίτο πόλο, τα Ιµαλάια, λιώνουν. Ειδικά οι συνέπειες της τήξης στον τρίτο πόλο, προβλήθηκαν ως αµέ-

Η σωτηρία του περιβάλλοντος προϋποθέτει µια άλλη ευηµερία και κατ’ επέκταση µια άλλη οικονοµία, ας πούµε την πράσινη, και αυτή µε τη σειρά της µιαν άλλη παραγωγή ενέργειας.

ΤΑΣΕΙΣ 2010



116

σως απειλητικές γιατί η περιοχή των Ιµαλάϊων τροφοδοτεί τους µεγάλους ποταµούς της Ινδίας και της Κίνας, επηρεάζοντας έτσι άµεσα τη γεωργία αλλά και τις συνθήκες διαβίωσης γύρω από αυτούς και αφορά σε τρία δισεκατοµµύρια ανθρώπους. Όµως η προβολή της απειλής από το Working Group II του IPCC στο επίσηµο κείµενο του, που ανέφερε ως ηµεροµηνία τελικής εξαφάνισης των πάγων το 2035, αποδείχτηκε ότι ήταν λάθος εκ παραδροµής. Το λάθος δηµιούργησε σοβαρό πρόβληµα στην ούτως ή άλλως βαλλόµενη αξιοπιστία του IPCC, αλλά αυτό είναι µια άλλη ιστορία. Εν τω µεταξύ το µέλλον των υδατικών πόρων της περιοχής παραµένει ασαφές και είναι επείγουσα η ανάγκη εκτίµησης των ενδεχόµενων µελλοντικών προβληµάτων. Αλλά οι κλιµατικές αλλαγές, στην µικροκλιµατική κλίµακα ας πούµε, είναι αρκετά απρόβλεπτες. Π.χ. στην Ευρώπη τον 14 ο και 15ο αιώνα Μ.Χ. επικράτησε µια ψυχρότατη περίοδος, η εποχή των µικρών παγετώνων, όπως ονοµάζεται, χωρίς να είναι ξεκάθαρες

οι αιτίες του φαινοµένου. Αυτή την εποχή διαδέχθηκε η σηµερινή. Εποµένως η επιρροή της αύξησης της θερµοκρασίας, εξαιτίας της ανθρωπογενούς δραστηριότητας, δεν είναι δυνατό να είναι βέβαιο ποια καινούργια κλιµατική ισορροπία θα δηµιουργήσει, και έτσι τρέφονται οι απόψεις των σκεπτικιστών. Όµως κανένας λογικός άνθρωπος δεν θα αντιλαµβανόταν την ανησυχία που δηµιουργεί το φαινόµενο του θερµοκηπίου, ως ένα είδος οµαδικής υστερίας. Εξού και οι συνδιασκέψεις … αλλά και, δεδοµένης της αβεβαιότητας, και οι αποτυχίες τους. Γιατί η προσπάθεια αντιστροφής του φαινοµένου έχει κόστος, από σηµαντικό έως και απαγορευτικό, ανάλογα µε τις αλλαγές που µπορούν να γίνουν αποδεκτές στο σηµερινό life style. Έτσι περνάει κανείς στην οικονοµία.

Η αλήθεια των αριθµών Τα µεγέθη ξεκαθαρίζουν αρκετά τα δεδοµένα του προβλήµατος. Οι κύριοι ρυπαντές είναι η Κίνα, οι ΗΠΑ και η ΕΕ των είκοσι επτά. Αλλά ενώ η ΕΕ δείχνει κάποια διάθεση να ανταποκριθεί στο γνωστό: «ο ρυπαίνων πληρώνει», η Κίνα και οι ΗΠΑ παρ’ όλα τα ωραία λόγια δεν είναι έτοιµες να θυσιάσουν σηµαντικές δαπάνες. ( Οι ετήσιες στρατιωτικές δαπάνες του πλανήτη είναι 15 τρισεκατοµµύρια δολ., αλλά αυτές είναι αδιαπραγµάτευτες). Και η «πράσινη ανάπτυξη» που θα µπορούσε να επιλύσει ή τουλάχιστον να αµβλύνει το πρόβληµα; Mια καλή ανάλυση προσφέρει ο ECONOMIST (5/12/09) στο «Special Report on the carbon economy», στο κεφάλαιο µε τίτλο «Αξίζει τον κόπο;». Η αποκαλούµενη πλέον πράσινη οικονοµία, φέρεται ως µια λογική απάντηση στα ερωτήµατα που γεννώνται από το ενδεχόµενο της κλιµατικής αλλαγής. Όµως έχει κόστος, απαιτεί προγραµµατισµό και χρόνο εφαρµογής για να φανούν τα ευνοϊκά αποτελέσµατα. Π.χ. στην παραγωγή ενέργειας ενώ η «βρώµικη» βιοµηχανία ηλεκτροπαραγωγής έχει σχετικά µικρότερο αρχικό κόστος επένδυσης και ταχύτατη απόσβεση, η «πράσινη» απαιτεί µεγάλο αρχικό κόστος επένδυσης και πιο µακροχρόνια απόσβεση. Έτσι η σχέση δανείων -πάντοτε αναγκαίας συνεισφοράς- προς ίδια κεφάλαια υπολογίζεται σε 80/20, αρκετά µεγαλύτερη από τη σχέση στη «βρώµικη» παραγωγή. Αυτό υποχρεώνει σε παροχές κινήτρων από το κράτος. Όταν όµως τα κίνητρα σηµαίνουν εκταµιεύσεις άµεσες ή έµµεσες, το κόστος τελικά περνάει στον καταναλωτή. Αλλά η µεγάλη πλειοψηφία των καταναλωτών δεν δείχνει πρόθυµη να θυσιάσει άλλες ανάγκες ή επιθυµίες προκειµένου να συµβάλλει … «στη σωτηρία του πλανήτη». Δεδοµένης της αδράνειας της πλειοψηφίας και προκειµένου να υπάρξουν αποτελέσµατα, το Πρωτόκολλο του Κιότο θεµελιώθηκε στην ιδέα της δέσµευσης των κρατών που το υπέγραψαν σε συγκεκριµένους µετρήσιµους στόχους. Όµως και έτσι τα αποτελέσµατα υπήρξαν πενιχρά. Η πιο πρόσφατη εκτίµηση του ενδεχόµενου κόστους µιας πολιτικής που στοχεύει στην αντιστροφή των εξελίξεων είναι το γνωστό

ΑΝΤΩΝΗΣ ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΣ

ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΕΤΣΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ!

Η πρωτογενής ενέργεια η οποία οδήγησε στο σηµερινό life style ξεκίνησε µε την ατµοµηχανή του Watt τον 18ο αιώνα δηλαδή µε την αξιοποίηση της καύσης του άνθρακα στις κάθε είδους µορφές του. Και αυτό συνεχίζεται σήµερα, µε άλλου είδους µηχανές, για το µεγαλύτερο µέρος των θερµικών εργοστασίων ηλεκτροπαραγωγής. Η παράπλευρη απώλεια είναι η εκτόξευση τεραστίων ποσοτήτων διοξειδίου του άνθρακα στην ατµόσφαιρα.

18ου αιώνα, να στερηθούν το πληγούρι τους, για να µπορούµε σήµερα να αγοράζουµε περισσότερους computers»...(Υπερβολές!)

Επάρκεια πετρελαίου Πιο πίσω από την οικονοµία είναι η ενέργεια. Ο καθηγητής Steven Chu, βραβείο Nόµπελ της Φυσικής και υπουργός Ενέργειας της κυβέρνησης Οµπάµα, υπενθυµίζει ότι σήµερα κάθε Αµερικανός υπηρετείται από 100 µηχανικούς δούλους που προσφέρει η ενέργεια. Αυτό είναι κάτι που λησµονείται συνήθως από τους απλούς πολίτες, στην τεράστια πλειοψηφία τους. Ας είναι. Η σωτηρία του περιβάλλοντος, λοιπόν προϋποθέτει µια άλλη ευηµερία και κατ’ επέκταση µια άλλη

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Stern Report, µια εκτίµηση του Λόρδου Στερν και των συνεργατών του κατ’ εντολή της κυβέρνησης Μπλερ. H εκτίµηση Στερν άναψε φωτιές µεταξύ των οικονοµολόγων και µια αντιδικία που καλά κρατεί. Οι υπολογισµοί του Λόρδου Στερν «αποδεικνύουν» -σε εισαγωγικά βέβαια- ότι µε θυσία του 1% του ΑΕΠ είναι δυνατή η αποσόβηση του κινδύνου της Κλιµατικής Αλλαγής, Σήµερα οι υπολογισµοί του είναι πολιτικά αποδεκτοί από τα Ηνωµένα έθνη, µέσω της αποδοχής τους από το IPCC και πολλούς οικονοµολόγους. Οι αντίπαλοι είναι πολλοί και επιθετικότερος ο καθηγητής Nordham του Πανεπιστηµίου Γέιλ. Ο καθηγητής δεν βλέπει για ποιο λόγο πρέπει να θυσιάσουµε τη σηµερινή µας ευηµερία προς χάριν των µελλουσών γενεών οι οποίες θα είναι και πλουσιότερες… «Είναι, λέει, σαν να λέγαµε στους χωρικούς του

117

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ οικονοµία, ας πούµε την πράσινη, και αυτή µε τη σειρά της µιαν άλλη παραγωγή ενέργειας. Αλλά πριν φτάσει κανείς σε αυτή, πρέπει να ρίξει µια µατιά στη σηµερινή, µερικώς «βρώµικη» και µερικώς «καθαρή» αλλά σε καµιά περίπτωση αθώα. Η πρωτογενής ενέργεια η οποία οδήγησε στο σηµερινό life style -δεν µιλάµε για το κοσµικό- ξεκίνησε µε την ατµοµηχανή του Watt τον 18ο αιώνα δηλαδή µε την αξιοποίηση της καύσης του άνθρακα στις κάθε είδους µορφές του. Και αυτό συνεχίζεται σήµερα, µε άλλου είδους µηχανές, για το µεγαλύτερο µέρος των θερµικών εργοστασίων ηλεκτροπαραγωγής (ΘΗΕ). Η παράπλευρη απώλεια είναι η εκτόξευση τεραστίων ποσοτήτων διοξειδίου του άνθρακα στην ατµόσφαιρα. Ο άνθρακας είναι ακόµη µακριά από το ενδεχόµενο εξάντλησης του. Η εφεύρεση από τον Ντήζελ της µηχανής εσωτερικής καύσης οδήγησε στην προώθηση ενός άλλου είδους άνθρακα, των υδρογονανθράκων δηλ. του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, µε τις ίδιες παράπλευρες απώλειες. Όµως οι υδρογονάνθρακες µοιάζει να πλησιάζουν στην εξάντληση των αποθεµάτων τους. Πολλά χρόνια τώρα µια οµάδα γεωλόγων του πετρελαίου προβάλλει την άποψη ότι η παγκόσµια παραγωγή υδρογονανθράκων έχει, ή σύντοµα θα έχει, κορυφωθεί, και κατά συνέπεια πολύ σύντοµα δεν θα είναι δυνατόν να καλύψει τη συνεχώς αυξανόµενη ζήτηση. Η θεωρία του peak oil πηγαινοέρχεται µεταξύ των οπαδών της και των αντιπάλων της.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Νέα κοιτάσµατα

118

Όµως για πρώτη φορά στην αντιδικία παρεµβαίνει το International Energy (ΙΕΑ), η αρµόδια παγκόσµια αρχή παρακολούθησης των ενεργειακών πραγµάτων. O επικεφαλής οικονοµολόγος του IEA, Fatih Birol, προβάλλει την άποψη ότι η παραγωγή θα κορυφωθεί το 2020 µε όλες τις παρεπόµενες συνέπειες. Βέβαια ακόµη και πριν από τη δηµοσίευση αυτής της πρόγνωσης το IEA είχε υποβαθµίσει την παραγωγή του 2030, αλλά για πρώτη φορά προβάλλει επίσηµα µια ηµεροµηνία κορύφωσης (peak oil). Ο διεθνής οργανισµός παρακολουθεί µία προς µία οκτακόσιες γεωτρήσεις ανά τον κόσµο και η πρόβλεψή του δεν είναι δυνατό να αγνοηθεί. Το περίεργο όµως είναι ότι την αποπνέουσα δεκαετία για πρώτη φορά ανευρίσκονται νέα mega πεδία ύστερα από δεκαετίες, στη Δυτική Αφρική στις ακτές της Σιέρα Λεόνε και της Γκάνα, στις ακτές της Βραζιλίας, ακόµη και στον υποτιθέµενο ως κορεσµένο κόλπο του Μεξικού από την BP. Επιπλέον υπάρχουν ανοιχτά προς αξιοποίηση, η Αρκτική αλλά και ο αποκαλυπτόµενος χώρος περί τον Βόρειο Πόλο, και τέλος φυσικό αέριο απανταχού των ΗΠΑ παγιδευµένο σε αργιλικούς σχιστόλιθους. Βέβαια µε τις τεράστιες ανάγκες πλέον της Κίνας, της Ινδίας και των ανεπτυγµένων χωρών είναι παράλογο να θεωρεί κανείς ότι δεν υπάρχει πρόβληµα. Όµως καθώς όλες οι νέες ανακαλύψεις οφείλονται σε νέες δαπανηρές τεχνολογίες, και µε την εκµετάλλευση των πεδίων πανάκριβη, ίσως η σταθεροποίηση των τιµών των υδρογο-

νανθράκων σε υψηλά επίπεδα να αφυπνίσει, και αυτή, την ανάγκη µιας άλλης οικονοµίας της Ενέργειας. Ίσως της ηλεκτρικής… Και από τη οικονοµία περνάµε στο περιβάλλον.

Αρπαγή πλούτου Όταν οι νυν ανεπτυγµένες πλούσιες χώρες ξεκινούσαν την εφαρµογή της θεωρίας της συνεχούς ανάπτυξης, ελάχιστοι έδιναν σηµασία στην επιρροή της στο περιβάλλον. Το «φυσικό» δηλ. το άθικτο περιβάλλον του πλανήτη, του 18ου αιώνα, για να µην πάει κανείς πιο πίσω, προσέφερε στους επιτήδειους διαχειριστές του, πρώτες ύλες, καθαρή ατµόσφαιρα και το παρθένο έδαφος, αυτό που συνηθίσαµε να αποκαλούµε «η Φύση». Αυτό λοιπόν, το αποκαλούµενο ακόµη φυσικό περιβάλλον, µια από τις φάσεις της ζωής του πλανήτη παρείχε στους σχετικά λιγοστούς ακόµη κατοίκους του, τους ζωντανούς οργανισµούς, τη δυνατότητα να επιβιώσουν και να πολλαπλασιασθούν. Η παραγωγή των αναγκαίων αγαθών ήταν περιορισµένη και η παραγωγικότητα ανύπαρκτη έννοια. Η παραγωγή εξαρτάται από τις µικροκλιµατικές αλλαγές όπως π.χ. η ξηρασία, και η σιτοδεία αλλά και άλλες αιτίες όπως π.χ. οι επιδηµίες. Η Θεία εντολή στον χριστιανικό κόσµο είναι … «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε την Γη» … παρέχουσα οιονεί τίτλους ιδιοκτησίας στους ανθρώπους, επί ενός πλανήτη, άγνωστου ακόµη στο σύνολό του και όχι µόνο. Αυτή η αντίληψη αργότερα θα έχει σοβαρές επιπτώσεις. Επίσης οδηγεί, µετά τις επιστηµονικές ανακαλύψεις που σηµειώθηκαν, στην πρώτη σχέση περιβάλλοντος και οικονοµίας, αλλά και στην αποµύζηση του αποθηκευµένου φυσικού πλούτου. Ο τελευταίος, κυρίως, είναι οι αποθηκευµένες µετατροπές της ηλιακής ενέργειας, όπως οι άνθρακες και οι υδρογονάνθρακες αλλά και όλες σχεδόν οι µορφές πρωτογενούς ενέργειας, που παρέλειψε ο γράφων για λόγους χώρου. Στην πρώτη λοιπόν εξόρµηση της ανθρωπότητας προς την ευηµερία, δεν υπάρχουν πλέον δισταγµοί, αλλά κυρίως ούτε καν η υποψία ότι πρόκειται περί αρπαγής πεπερασµένου πλούτου αφ’ ενός αλλά και αφ’ ετέρου ότι το φυσικό περιβάλλον είναι αναλώσιµο και δραµατικά µετατρέψιµο. Η πρώτη φάση της σχέσης οικονοµίαςπεριβάλλοντος είναι «αθώα» καταστροφική, αλλά παρέχει πια αγαθά και στις µεγάλες µάζες. Στις αρχές του 19ου αιώνα, πρώτος ο καθηγητής Rigou έγραψε για τις externalities, το κόστος δηλ. που θα έπρεπε να τιµολογείται, για τη χρήση π.χ. του αέρα, του ποταµίσιου νερού κ.α., και το κόστος αυτό να προστίθεται σε εκείνο που προκύπτει εντός των εγκαταστάσεων της παραγωγής. Όµως και µέχρι σήµερα οι παραγωγοί φρόντισαν να το ξεχάσουν…. Από την πλήρη αδιαφορία των παραγωγών κατά την περίοδο της ανάπτυξης, τα πράγµατα έχουν πάει στο άλλο άκρο. Οι φανατικοί της υπεράσπισης του περιβάλλοντος να αγνοούν τη σηµασία της διαρκούς ανάπτυξης στην κοινωνική συνοχή. Ελπίζεται ότι οι δυο τάσεις κάπου

ΑΝΤΩΝΗΣ ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΣ

Παραγωγή αερίων θερµοκηπίου

Από την ηθική του καπιταλισµού στο σήµερα Η µαζική παραγωγή αγαθών είτε χρήσιµων είτε απλώς επιθυµητών, όπως προκύπτει από τη γοητεία της πολυτέλειας ή την ανάγκη της ανισότητας αλλά και τη λατρεία του χρέους, ιστορικά είναι πρόσφατες τάσεις και προέκυψαν από µια επίσης ιστορική αλλαγή στη λειτουργία των κοινωνιών. Μέχρι την εµφάνιση της Θρησκευτικής Μεταρρύθµισης (Reformation), του 15ου -16ου αιώνα, την εποχή της εµφάνισης των θέσεων του Λούθηρου και στη συνέχεια της διδασκαλίας του Καλβίνου, η εργασία είναι η ποινή που επεβλήθη στους πρωτόπλαστους για το προπατορικό αµάρτηµα. Και η ποινή είναι η έξοδος από τον παράδεισο και η ανάγκη πλέον των ανθρώπων να κερδίζουν τον επιούσιο µε τον ιδρώτα του προσώπου τους. Με τις νέες απόψεις η εργασία καθαγιάζεται και στοχεύει στη δόξα του Θεού. Η αντίληψη αυτή είναι µια δραµατική στροφή… Για τον Καλβίνο… «δεν υπάρχει εργασία ακόµη και ευτελής ή ρυπαρή που να µην λάµπει ενώπιον του Θεού , αν µέσω αυτής υπηρετούµε την κλίση µας (vocation)»… Τον προορισµό µας, καλύτερα, θα ‘λεγε ο γράφων… Η εργασία πρέπει να αποδίδει όφελος στην κοινωνία και είναι κατακριτέοι εκείνοι που µπορούν να προσφέρουν εργασία στους άλλους και δεν το πράττουν*. Το χρήµα που αποκτά κάποιος πρέπει να επιτρέπει τη διαβίωσή του αλλά και να βοηθάει τον πλησίον του. Τα αγαθά, λέει ο Καλβίνος, που αποκτά ο οποιοσδήποτε, δεν είναι παρά µια παρακαταθήκη σταλµένη από τον Θεό, έτσι ώστε να είναι εφικτή η παροχή βοήθειας προς τους άλλους. Και αλλού… «Είναι λοιπόν νόµιµο το χρήµα που έχει δοθεί ως

Αυστραλία

Συνολικά µεγέθη εκποµπών CO2, εκατ. τόνοι

0,54

455 5.880

ΗΠΑ

7,1

Ιαπωνία

1,4

1.227

ΕΕ-27

5,0

4.519

Κίνα

7,2

6.319

Βραζιλία

1,0

390

Ινδία

1,9

1.311

Πηγή: ECONOMIST 5/12/09, F.T. 9/12/09

δάνειο να αποφέρει τόκο. Αλλά αυτή η ανθρώπινη οικονοµία υπόκειται στους ιερούς κανόνες της ευθυδικίας και της ευσπλαχνίας. Πρέπει λοιπόν στους πτωχούς να χαρίζουµε και όχι να δανείζουµε όταν έχουν ανάγκη. Το δάνειο είναι θεµιτό, και ο τόκος επίσης, όταν παρέχεται προς κάποιον ο οποίος θα αξιοποιήσει το χρήµα που λαµβάνει παραγωγικά. Αντιθέτως ένα δάνειο προς κατανάλωση, που δεν αποδίδει από τον δανειολήπτη είναι µη θεµιτό.» …. Δεν είναι η πρώτη φορά που ο γράφων υπενθυµίζει ότι ο πρωτογενής καπιταλισµός διέπονταν από ηθικούς κανόνες. Ο ίδιος ο Άνταµ Σµιθ ήταν ηθικός φιλόσοφος. Απογυµνωµένος σήµερα από τις επιταγές εκείνων που τον διαµόρφωσαν, µε τους περιβόητους αυτοµατισµούς της αγοράς που αποµειώνουν την ατοµική ευθύνη, κάποια στιγµή θα σκοντάψει για τα καλά και είναι σαφώς και δυστυχώς άγνωστο το τι θα προκύψει στη συνέχεια. Και δεν πρέπει να λησµονείται ότι οι νόµοι της ζούγκλας είναι γραµµένοι µε αίµα. *Yves Krumenacker: CALVIN, au dela des Legendes. Biographie.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

θα συναντηθούν. Και ίσως η συνάντηση να προκύψει πάλι µε µια άλλη θεία εντολή, περί της οποίας ας σηµειωθούν τα παρακάτω.

Τόνοι ισοδύναµου διοξειδίου του άνθρακα (CO2) ανά κάτοικο

119

Πράσινη στροφή & Βιώσιµη ανάπτυξη

ΕΝΕΡΓΕΙΑ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Η ΝΕΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

120

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δίνει το έναυσµα για µια νέα βιοµηχανική επανάσταση στους τοµείς της αγοράς που σχετίζονται µε την παραγωγή, διάθεση και χρήση ενέργειας, καθώς έχει θεσπίσει βασικές κατευθυντήριες οδηγίες που έχουν ως στόχο τη Μείωση της χρήσης (εξοικονόµηση ενέργειας), την Αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας (βελτίωση του βαθµού απόδοσης της ενεργειακής µετατροπής), καθώς και την «Απανθρακοποίηση» της παραγωγής ενέργειας.

ΗΛΘΕ ΤΟ ΠΛΗΡΩΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΝΑ ΓΙΝΟΥΝ ΟΠΩΣ ΘΑ ΕΠΡΕΠΕ ΝΑ ΗΤΑΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΗ!

Από το µαύρο στο πράσινο Πράσινη στροφή, πράσινες τεχνολογίες, πράσινη πρόκληση που προσφέρει την ευκαιρία στον κόσµο να ξεφύγει από το µαύρο χρώµα του άνθρακα και να χρησιµοποιήσει για τις ενεργειακές του ανάγκες πιο φιλικές προς το περιβάλλον µορφές ενέργειας στο πνεύµα της κλιµατικής αλλαγής αλλά και του προβληµατισµού στο ζήτηµα της ενεργειακής ασφάλειας. Στροφή που ταυτόχρονα ανοίγει ένα ευρύ πεδίο δραστηριοποίησης για τις επιχειρήσεις.

Από τον ΙΩΑΝΝΗ ΑΓΑΠΗΤΙΔΗ, πρόεδρο του Κέντρου Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας

(εξοικονόµηση ενέργειας), την Αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας (βελτίωση του βαθµού απόδοσης της ενεργειακής µετατροπής), καθώς και την «Απανθρακοποίηση» της παραγωγής ενέργειας. Επίκεντρο της νέας Ευρωπαϊκής Ενεργειακής πολιτικής είναι ο κύριος στρατηγικός ενεργειακός στόχος ότι η ΕΕ θα πρέπει να µειώσει τις εκποµπές των αερίων θερµοκηπίου (κατά 20% µέχρι το 2020, σε σύγκριση µε τα επίπεδα του 1990), να αυξήσει το ποσοστό διείσδυσης των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας και να βελτιώσει την ενεργειακή απόδοση κατά την τελική χρήση. Επιπρόσθετα, η ίδια η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, σε έκθεση που παρουσίασε το 2008 σχετικά µε τους τοµείς της αγοράς µε το µεγαλύτερο δυναµικό για ανάπτυξη, αναγνώρισε 6 διαφορετικές αγορές, στις οποίες συµπεριλαµβάνονται οι Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας και ο κλάδος των «αειφόρων» κατασκευών, όπου αφού διαπιστώνει τις προοπτικές και δυνατότητες αυτών των αγορών για καινοτόµα αγαθά και υπηρεσίες, συστήνει και τις

ΤΑΣΕΙΣ 2010

δραστηριοποίηση στην αποκαλούµενη «πράσινη επιχειρηµατικότητα» προτείνεται σήµερα ως βασικός µοχλός ανάπτυξης και διεξόδου από την οικονοµική κρίση και τα προβλήµατα του περιβάλλοντος. Οι πράσινες τεχνολογίες του ενεργειακού τοµέα αποτελούν ένα διαρκώς αναπτυσσόµενο κλάδο και λειτουργούν ως πόλος καινοτοµίας και τόνωσης των πρωτοπόρων βιοµηχανιών υψηλής τεχνολογίας, ενώ παρέχουν ευκαιρίες για εξαγωγές και είναι οικονοµικώς αποδοτικές. Η ανάπτυξη των επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων σε όλους τους τοµείς της αγοράς αποτελεί µια σύνθετη διαδικασία, στην οποία πλέον πρέπει να συνυπολογίζονται κριτήρια πέρα από τα καθαρά οικονοµικά και τεχνολογικά. Συγκεκριµένα, πρέπει να λαµβάνονται υπόψη παράµετροι οι οποίες ενσωµατώνουν λογικές κόστους κύκλου ζωής, εξωτερικού κόστους καθώς και περιβαλλοντικά κριτήρια τα οποία τις περισσότερες φορές υπαγορεύονται από την ισχύουσα νοµοθεσία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επιχειρηµατικές δραστηριότητες στον τοµέα της ενέργειας, ακόµη και αυτές που έχουν έµµεσες επιπτώσεις κυρίως λόγω της χρήσης και του τρόπου κατανάλωσης της διαθέσιµης ενέργειας. Ειδικότερα, η ίδια η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δίνει το έναυσµα για µια νέα βιοµηχανική επανάσταση στους τοµείς της αγοράς που σχετίζονται µε την παραγωγή, διάθεση και χρήση ενέργειας, καθώς έχει θεσπίσει βασικές κατευθυντήριες οδηγίες που έχουν ως στόχο τη Μείωση της χρήσης

121

ΕΝΕΡΓΕΙΑ µεθόδους που θα ενθαρρύνουν περαιτέρω την ανάπτυξή τους προσφέροντας σε αυτές συγκεκριµένα ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα. Ειδικότερα, η Ευρώπη πρέπει να αναπτύξει τις αγορές καινοτοµίας µε έναν πιο στοχοθετηµένο και φιλικό τρόπο, που βοηθά και δηµιουργεί τους όρους ώστε να διευκολυνθεί το µάρκετινγκ των συγκεκριµένων καινοτόµων προϊόντων και των υπηρεσιών που προσφέρονται µέσω αυτών. Απαραίτητος παράγοντας για την ανάπτυξη αυτών των αγορών και των επιµέρους καινοτοµικών προϊόντων είναι η ανάπτυξη συντονισµένων δράσεων, θεσµικών πρωτοβουλιών, συνεργιών, αλλά και γενικότερης ενηµέρωσης τόσο προς τους επιχειρηµατίες-επενδυτές όσο και προς τους πελάτες-τελικούς χρήστες.

Επενδυτικό ενδιαφέρον Η Ελλάδα εµφανίζει σήµερα υψηλό επενδυτικό ενδιαφέρον στους τοµείς της ενέργειας, της αειφόρου ανάπτυξης και του περιβάλλοντος, η ανάπτυξη του αντίστοιχου θεσµικού πλαισίου βοηθά ήδη προς την

κατεύθυνση αυτή, ενώ η γεωγραφική θέση της χώρας προσφέρεται για την ανάπτυξη και προώθηση προϊόντων και υπηρεσιών και εκτός της ελληνικής επικράτειας. Αν µάλιστα θέλουµε να εντοπίσουµε τους τοµείς που πρέπει να επικεντρωθούν αυτές οι επιχειρηµατικές δραστηριότητες στο τοµέα της ενέργειας, θα αναφερόµαστε σε ανάπτυξη, σχεδιασµό και παραγωγή καινοτόµων προϊόντων ή υπηρεσιών, που συνεισφέρουν: • στη µείωση του κόστους • στη βελτίωση της αποτελεσµατικότητας/απόδοσης των ΑΠΕ • στη βέλτιστη ενσωµάτωση των ΑΠΕ στα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας • στην ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και εφαρµογών Εξοικονόµησης Ενέργειας (ΕΞΕ) στα κτίρια, τη βιοµηχανία και τις µεταφορές Στο σχηµατικό διάγραµµα, που ακολουθεί, παρουσιάζονται τόσο οι παράµετροι που καθορίζουν και υποβοηθούν την ανάπτυξη του συγκεκριµένου τοµέα της αγοράς, όσο και τα διαδοχικά βήµατα τελικής διάθεσης των παραγόµενων υπηρεσιών και προϊόντων που εµπεριέχουν δυνατότητες για νέες και καινοτόµες επιχειρηµατικές δραστηριότητες.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Δ1. Περιοχές ανάπτυξης επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων στον τοµέα της ενέργειας

122

Συµπερασµατικά, για να εξετασθεί η βιωσιµότητα ανάπτυξης νέων επιχειρηµατικών σχεδίων στον χώρο της ενέργειας πρέπει να αναζητηθούν χαρακτηριστικά της αγοράς όπως: • Ζήτηση για νέες υπηρεσίες σε ενεργειακά έργα ή ενεργειακές εφαρµογές • Δραστηριότητες επιχειρήσεων για έρευνα και ανάπτυξη καθώς και δράσεις υποστήριξης πιλοτικών εφαρµογών • Αναγνώριση ανταγωνισµού και συγκριτικών πλεονεκτηµάτων για συγκεκριµένα προϊόντα • Καταγραφή του θεσµικού και επενδυτικού πλαισίου για την ανάπτυξη ενεργειακών προϊόντων και υπηρεσιών • Ύπαρξη ή όχι εξειδικευµένου εργατικού δυναµικού και εργαλείων επιµόρφωσης / εκπαίδευσης Ειδικότερα ευκαιρίες για επιχειρηµατικές δραστηριότητες διαφαίνονται στον τοµέα των ολοκληρωµένων υπηρεσιών (προϊόντα ή εφαρµογές της λογικής «µε το κλειδί στο χέρι»), σε θέµατα για ανάπτυξη εφαρµογών για διαχείριση και παρακολούθηση ενεργειακών έργων, στον τοµέα της παροχής ενεργειακών υπηρεσιών από Επιχειρήσεις Ενεργειακών Υπηρεσιών (ESCO) µε τη χρήση συµβάσεων ενεργειακής αποδοτικότητας (EPC), καθώς και στην προώθηση θεµάτων ενεργειακής διαχείρισης και περιβαλλοντικών επιπτώσεων στο πλαίσιο προγραµµάτων Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης των επιχειρήσεων.

Δρόµοι ανάπτυξης Διάφορα εµπόδια όπως τα υψηλά κόστη κεφαλαίου, οι οικονοµικοί κίνδυνοι, η ανάγκη ορισµένων τεχνικών βελτιώσεων, ρυθµιστικά εµπόδια και, πολλές φορές, έλλειψη πληροφόρησης και κινήτρων πα-

Δ2. Στάδια τεχνολογικής ανάπτυξης στον τοµέα των εφαρµογών ΑΠΕ / ΕΞΕ

ρακωλύουν την ταχεία ανάπτυξη των τεχνολογιών ΑΠΕ. Ιδιαίτερα µεγάλη είναι η πρόκληση της αντιµετώπισης των υψηλών αρχικών δαπανών, παρότι τα κόστη αυτά έχουν µειωθεί σηµαντικά κατά τα τελευταία έτη. Τα περισσότερα από τα εµπόδια αυτά µπορούν να ξεπεραστούν µε τις κατάλληλες θεσµικές ρυθµίσεις. Η ταχεία διεύρυνση των ενεργειακών συστηµάτων που βασίζονται σε ανανεώσιµες πηγές µπορεί να επιτευχθεί µε δράσεις τόνωσης της αγοράς, δηλαδή µε την εξεύρεση τρόπων για τη µείωση των σχετικών δαπανών των ΑΠΕ κατά τα πρώιµα στάδια της ανάπτυξης και εµπορευµατοποίησής τους. Άλλα επιτυχή κίνητρα περιλαµβάνουν τα πράσινα πιστοποιητικά που είναι εµπορεύσιµα στις εθνικές και διεθνείς αγορές, σε συνδυασµό µε τις συµφωνίες µείωσης των εκποµπών (π.χ. του CO2), ευνοϊκές τιµές απορρόφησης ηλεκτρικής ενέργειας που παράγεται από ΑΠΕ και διανέµεται στο κεντρικό δίκτυο, φορολογικές ελαφρύνσεις, επιδοτήσεις, ειδικές εκπτώσεις κ.ά. Στο διάγραµµα.2 παρουσιάζεται, ουσιαστικά ο οδικός χάρτης των επιµέρους τεχνολογιών «πράσινης» ενέργειας µέχρι το στάδιο εµπορευµατοποίησης, ενώ αξίζει να επισηµανθεί ότι το ΚΑΠΕ αναπτύσσει ακριβώς αντίστοιχες τεχνολογικές δραστηριότητες στους κλάδους ΑΠΕ σύµφωνα και µε τις ανάγκες και προοπτικές του τοµέα της ενέργειας. Ένα πρόσθετο και διόλου ευκαταφρόνητο πλεονέκτηµα της πράσινης επιχειρηµατικής δραστηριότητας στον χώρο της ενέργειας, αποτελεί το γεγονός ότι ο κλάδος των ΑΠΕ, συγκρινόµενος µε τις συµβατικές τεχνολογίες, δηµιουργεί τελικά περισσότερες θέσεις εργασίας ανά µονάδα παραγόµενης ενέργειας, αλλά και εγκατεστηµένης ισχύος καθ’ όλη τη διάρκεια ζωής µιας εγκατάστασης. Επιπλέον, µε την εφαρµογή των περιβαλλοντικών πολιτικών που σχετίζονται µε την αντιµετώπιση του φαινόµενου του θερµοκηπίου, αυτή η διαφορά θα µεγαλώσει περαιτέρω, καθώς όλο και µικρότερο ανθρώπινο δυναµικό θα απασχολείται σε συµβατικούς σταθµούς παραγωγής ενέργειας. Σύµφωνα µε το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (EUREC), οι εργαζόµενοι στον τοµέα των ΑΠΕ στην Ευρώπη αναµένεται να φθάσουν µέχρι το 2020 τα δύο εκατοµµύρια, εάν επιτευχθούν οι σχετικοί στόχοι. Οι νέες θέσεις εργασίας δεν θα αφορούν µόνο στην παραγωγή ενέργειας, αλλά και στην αντίστοιχη αγροτική παραγωγή, καθώς και τη λειτουργία και τη συντήρηση των νέων εγκαταστάσεων. Το ΚΑΠΕ, στο πλαίσιο του ρόλου του ως εθνικό κέντρο ενέργειας σε θέµατα Ανανεώσιµων Πηγών, Ορθολογικής Χρήσης & Εξοικονόµησης Ενέργειας προωθεί και επιδιώκει τη δηµιουργία σύγχρονων ενεργειακών τεχνολογιών για δυναµικές και ανταγωνιστικές επιχειρήσεις, µέσα από το τρίπτυχο ενίσχυση της επιχειρηµατικότητας, βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και προστασία του περιβάλλοντος. Επιπλέον στοχεύει στην επιτυχή διασύνδεση της έρευνας και τεχνογνωσίας του Κέντρου µε τον χώρο της αγοράς και των επιχειρήσεων, καθώς και στην αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσµάτων, των προϊόντων και των υπηρεσιών του για την ενίσχυση της επιχειρηµατικότητας και της ανταγωνιστικότητας σε βασικούς κλάδους της ελληνικής οικονοµίας.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΓΑΠΗΤΙΔΗΣ

123

Πράσινη Στροφή & Βιώσιµη Ανάπτυξη

ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

Με το σπαθί µας

Η ενεργειακή, η περιβαλλοντική και η οικονοµική κρίση έχουν την απάντηση τους στην πράσινη οικονοµία. Αρκεί να δηµιουργήσουµε πράσινες παραγωγικές διαδικασίες και εποµένως πράσινες θέσεις εργασίας. Δεν φτάνει να εισάγουµε και να εγκαθιστούµε πράσινο εξοπλισµό. Το ζητούµενο είναι η δική µας εθνική οικονοµία να συµµετάσχει στην ανάκαµψη, όταν αυτή έρθει, όχι µόνο ως πράσινη αγορά αλλά και ως πράσινη παραγωγή.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

124

ε κανένα σηµείο της ανθρώπινης ιστορίας δεν ήταν τόσο στενά συνδεδεµένη η ενέργεια µε την ίδια την τύχη του ανθρώπινου γένους. Πάντοτε έπαιζε εξέχοντα ρόλο και καθόριζε πολλά περισσότερα από όσα προκύπτουν µε την πρώτη ανάγνωση. Ποτέ όµως πριν, δεν ήταν ένα από τα ελάχιστα κριτήρια επιβίωσης. Οι βασικοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτό το αδιέξοδο είναι οι ενεργειακές επιλογές των τελευταίων 2 αιώνων, οι οποίες σε συνδυασµό µε το µοντέλο ανάπτυξης αποτέλεσαν µια απίστευτη συνταγή καταστροφής. Η ανάπτυξη στηρίχθηκε στην παραγωγή ενέργειας από ορυκτά καύσιµα τα οποία τροφοδότησαν τις µηχανές της ανάπτυξης, αλλά παρήγαγαν ταυτόχρονα στερεούς, υγρούς και αέριους ρύπους σε κάθε στάδιο της αλυσίδας εκµετάλλευσης (εξόρυξη, µεταφορά, αποθήκευση, καύση). Αυτό από µόνο του δεν έφτανε για να οδηγήσει στην περιβαλλοντική καταστροφή. Συνδυάστηκε µε µια φιλοσοφία ανάπτυξης που ανέδειξε την κατανάλωση αγαθών ως την κύρια φιλοσοφία ζωής και αντιµετώπισε το ίδιο το περιβάλλον ως καταναλωτικό αγαθό. Και αφού ο άνθρωπος αγνόησε βασικές πνευµατικές αρχές και αξίες, ολοκλήρωσε την µαζική επίδειξη αλαζονείας αγνοώντας τους νόµους και κανόνες της επιστήµης, της φύσης, του οικοσυστήµατος του οποίου είναι ο ίδιος δηµιούργηµα και µέρος. Έτσι ενώ ζούσε σε ένα πεπερασµένο περιβάλλον-οικοσύστηµα επέµενε να συνεχίζει να ζει καταναλώνοντας περισσότερο από ότι το οικοσύστηµα µπορούσε να αναπληρώσει και παράγοντας περισσότερους ρύπους από ότι το περιβάλλον µπορούσε να αφοµοιώσει.

Από τον ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΙΠΟΥΡΙΔΗ, πρόεδρο της Ελληνικής Επιστηµονικής Ένωσης Αιολικής Ενέργειας και διευθύνοντα σύµβουλο της ΔΕΗ Ανανεώσιµες

Το σηµερινό τραγικό αποτέλεσµα αυτής της άνευ λογικής ασυδοσίας είναι, οι ολοένα ενδυναµωµένες κλιµατικές αλλαγές, η επικείµενη κατάρρευση του οικοσυστήµατος και η απώλεια µεγάλου µέρους της βιοποικιλότητας. Η απόλυτη περιβαλλοντική κρίση. Πρέπει να λάβουµε επίσης υπόψη ότι τα αποθέµατα των ορυκτών καυσίµων εξαντλούνται και έτσι ακόµη και αν τα ορυκτά καύσιµα δεν συνδεόντουσαν µε ρύπανση, πάλι θα έπρεπε να αναζητηθούν εναλλακτικές πηγές ενέργειας, αλλιώς σύντοµα θα αντιµετωπίζαµε µια ενεργειακή κρίση. Στην απίστευτη αυτή συγκυρία ήρθε να προστεθεί και η παγκόσµια οικονοµική κρίση την οποία όλοι βιώνουν (ιδιαίτερα στην χώρα µας) και η οποία, ειρήσθω εν παρόδω, οφείλεται στο ίδιο κακό µοντέλο ανάπτυξης.

Τρεις κρίσεις αναζητούν αντιµετώπιση Αυτές οι τρείς κρίσεις, η περιβαλλοντική, η ενεργειακή και η οικονοµική µπορούν να αποτελέσουν τη χρυσή ευκαιρία ανάκαµψης της ανθρωπότητας. Και δεν είναι τυχαίο και σίγουρα όχι µεταφυσικό, ότι

υπάρχει µία λύση που αντιµετωπίζει και τις τρεις κρίσεις. Και η λύση έχει όνοµα και λέγεται ΑΠΕ. Οι ΑΠΕ, οι Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας είναι το εργαλείο που απαντά καλύτερα από κάθε άλλο στα προβλήµατα που έχουν δηµιουργηθεί. Γι αυτό είναι το κλειδί της εξίσωσης της πράσινης ανάπτυξης, που έχει µπει για τα καλά στο πολιτικό και οικονοµικό λεξιλόγιο. Η αφθονία των ΑΠΕ όχι µόνο στη δική µας χώρα, αλλά και σε όλο τον πλανήτη µπορεί να εξασφαλίσει την υπερκάλυψη των ενεργειακών

αναγκών της ανθρωπότητας. Υπολογίζεται ότι µε τις τεχνολογίες εκµετάλλευσης ανανεώσιµων πηγών ενέργειας που υπάρχουν διαθέσιµες σήµερα, µπορεί να καλυφθούν οι ενεργειακές ανάγκες του πλανήτη κατά 5,9 φορές. Προφανώς και αυτό δεν µπορεί να γίνει αύριο. Προφανώς και υπάρχουν προβλήµατα. Είµαστε, όµως ικανοί να λύσουµε τα προβλήµατα. Γνωρίζουµε τι πρέπει να κάνουµε, απλά πρέπει να δεχτούµε τις συνέπειες αυτής της προσαρµογής σε ένα µια νέα ενεργειακή αντίληψη ή τις συνέπειες της αδράνειας µας. Χρειάζεται προσαρµογή του συστήµατος παραγωγής, διαχείρισης αποθήκευσης και µεταφοράς ενέργειας στις νέες πηγές. Η µια τεχνολογία που θα µας έλυνε τα χέρια από σήµερα ακόµη, είναι η αποθήκευση ενέργειας σε µεγάλη κλίµακα. Γνωρίζουµε την κατεύθυνση, αλλά απαιτείται περισσότερη έρευνα. Η ΕΕ πρόσφατα διέθεσε τεράστια κεφάλαια στην τεχνολογία δέσµευσης και αποθήκευσης άνθρακα. Δεν θα µπορούσε να κάνει το ίδιο και µε την αποθήκευση ενέργειας; Η στροφή της ανθρωπότητας στις ΑΠΕ θα αντιµετωπίσει σίγουρα τη δεύτερη των κρίσεων, την κλιµατική αλλαγή και σε µεγάλο βαθµό και την περιβαλλοντική καταστροφή, γιατί δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι η περιβαλλοντική υποβάθµιση δεν οφείλεται µόνο στον ενεργειακό κλάδο. Οι ΑΠΕ δεν συνδέονται µε την εκποµπή κανενός ρύπου, στερεού, υγρού ή αέριου. Αναµφίβολα οποιαδήποτε κατασκευή, ακόµη και η πιο µικρή, ακόµη και µη ρυπογόνος αφήνει το σηµάδι της στο περιβάλλον. Η δική µας παρουσία φροντίζει γι αυτό. Ότι και να κάνουµε παράλληλα επιδρούµε και στο περιβάλλον. Εποµένως, η µόνη λύση είναι σε κάθε περίπτωση να φροντίζουµε η επέµβαση µας να είναι η µικρότερη δυνατή. Στην ενέργεια αυτό είναι µονόδροµος: σηµαίνει µόνο ανανεώσιµες πηγές ενέργειας. Η οικονοµική ανάκαµψη που µπορεί να προέλθει από την µεγάλης κλίµακας ανάπτυξη ανανεώσιµων πηγών ενέργειας θα ολοκληρώσει την αντιµετώπιση των κρίσεων. Νέες παραγωγικές διαδικασίες, νέες θέσεις εργασίας, νέες αγορές. Δεν είναι τυχαίο που η µεγαλύτερη οικονοµική δύναµη, οι ΗΠΑ, στοχεύουν στην ανάκαµψη της οικονοµίας τους µέσα από την πράσινη ανάπτυξη. Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι σε λίγα χρόνια η παγκόσµια οικονοµική ανάκαµψη θα έχει ολοκληρωθεί και σε σηµαντικό βαθµό αυτό θα οφείλεται στην πράσινη ανάπτυξη. Το ζητούµενο είναι ή δική µας εθνική οικονοµία να συµµετάσχει σε αυτήν την ανάκαµψη όχι µόνο ως πράσινη αγορά, αλλά και ως πράσινη παραγωγή. Δεν φτάνει να εισάγουµε και να εγκαθιστούµε πράσινο εξοπλισµό. Πρέπει να δηµιουργήσουµε πράσινες παραγωγικές διαδικασίες και εποµένως πράσινες θέσεις εργασίας. Αυτό είναι το στοίχηµα και από αυτό θα κριθεί η επιτυχία του εγχειρήµατος. Μόνο έτσι θα αντιµετωπιστούν και οι 3 κρίσεις. Αλλιώς δεν θα είναι παρά µόνο ένα βαψιµατάκι της πρόσοψης και όχι πράσινη ανάπτυξη. Η χώρα µας, που έχει χάσει χρυσές ευκαιρίες για ανάπτυξη, όπως µέσα από την τουριστική βιοµηχανία και τη γεωργία, δεν έχει την πολυτέλεια να χάσει και αυτήν την ευκαιρία. Αλλιώς οι τρεις κρίσεις δεν θα διαφέρουν από τους τρεις καβαλάρηδες της Αποκαλύψεως.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΠΡΑΣΙΝΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΟΧΙ ΕΙΣΑΓΟΜΕΝΗ ΠΡΑΣΙΝΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

125

Πράσινη Στροφή & Βιώσιµη Ανάπτυξη

ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

Ανεµόµυλοι & ανεµογεννήτριες Τα οικονοµικά κίνητρα για µια επένδυση είναι σαφώς ευνοϊκά στην Ελλάδα. Υψηλές εγγυηµένες τιµές, υποχρεωτική αγορά, κεφαλαιακές ενισχύσεις. Το ότι οι ανανεώσιµες πηγές ενέργειας έχουν µικρότερη διείσδυση από ό,τι στις άλλες χώρες όµως δείχνει ότι απαιτούνται άλλες παρεµβάσεις, σε τεχνικό επίπεδο, θεσµικό και τις τοπικές κοινωνίες.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

126

τη σηµερινή συγκυρία, η συζήτηση για τις Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα αφ’ ενός γιατί η πράσινη ανάπτυξη αποκτά κεντρική θέση στην παγκόσµια αναπτυξιακή στρατηγική και αφ’ ετέρου γιατί συµβάλλει στη διαµόρφωση προτάσεων και εισηγήσεων για το ενεργειακό µέλλον της χώρας. Ο στόχος του ΥΠΕΚΑ για το 2020 για παραγωγή του 40% της ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ, συµβατός µε τους στόχους της Ευρωπαϊκής Ένωσης για 20% της συνολικής ενέργειας από ΑΠΕ, είναι ιδιαίτερα φιλόδοξος και είναι εφικτός µόνο αν η δηµόσια πολιτική δηµιουργήσει τις αναγκαίες συνθήκες για την προώθηση επενδύσεων σε ΑΠΕ. Η δηµόσια πολιτική, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των επενδύσεων σε ΑΠΕ, έχει κεντρικό ρόλο στην προώθησή τους και εποµένως στην ενεργειακή πολιτική. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της αναζήτησης των βέλτιστων πρακτικών ενίσχυσης των ΑΠΕ, απαιτείται προηγουµένως να έχουν απαντηθεί τρία βασικά ερωτήµατα: (α) Ποιο είναι το επίπεδο εξάπλωσης των ΑΠΕ στην Ελλάδα σε σχέση µε τις άλλες χώρες και ιδιαίτερα τις Ευρωπαϊκές. (β) Τι είδους µέτρα πολιτικής χρησιµοποιούνται για την προώθηση των επενδύσεων σε ΑΠΕ

Από τον ΓΕΩΡΓΙΟ ΜΕΡΓΟ, καθηγητή Οικονοµικών του Πανεπιστηµίου Αθηνών Συνεργάστηκε ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΡΟΝΤΖΑΣ, υποψήφιος διδάκτορας του Παντείου Πανεπιστηµίου

στην Ελλάδα και στις άλλες χώρες. (γ) Τι είδους επιδράσεις δηµιουργεί στην προώθηση των επενδύσεων σε ΑΠΕ το ευρύτερο οικονοµικό και κοινωνικό περιβάλλον, ώστε να τοποθετηθεί η προώθηση των ΑΠΕ σε ευρύτερο κοινωνικο-οικονοµικό πλαίσιο. Αναµφισβήτητα, οι δυνατότητες για διείσδυση των ΑΠΕ στο ενεργειακό σύστηµα της Ελλάδος είναι µεγάλες. Η χώρα διαθέτει σηµαντικά περιθώρια αύξησης ισχύος της αιολικής ενέργειας, έχει πληθώρα τοποθεσιών για µικρούς υδροηλεκτρικούς σταθµούς (ΜΥΗΣ), ενώ συγχρόνως διαθέτει έναν από τους υψηλότερους δείκτες ηλιακής ακτινοβολίας στην Ευρώπη, αλλά και ένα υψηλό γεωθερµικό δυναµικό. Η εξάπλωση ωστόσο των ΑΠΕ δεν προχωρά µε ικανοποιητικό ρυθµό. Παρά το γεγονός ότι η ΔΕΗ ήταν πρωτοπόρος, σε ολόκληρη την Ευ-

ΟΤΑΝ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ ΚΑΘΥΣΤΕΡΟΥΝ ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ

23,87 MW ανά εκατοµµύριο ΑΕΠ και µόλις 0,48 MW ανά κάτοικο, όταν στην ΕΕ κατά µέσο τα αντίστοιχα µεγέθη ανέρχονται σε 65,42 MW και 1,32 MW. Αναµφίβολα, οι λόγοι που παρατηρούνται αυτές οι καθυστερήσεις είναι πολλοί. Η διείσδυση των ΑΠΕ είναι συνάρτηση των κινήτρων που δίνονται αφ’ ενός αλλά αποτέλεσµα του γενικότερου πλαισίου ανάπτυξής τους.

Τα κίνητρα της ανάπτυξης Με την πράσινη ανάπτυξη να αποκτά κεντρικό ρόλο στην αναπτυξιακή στρατηγική παγκοσµίως, οι επενδύσεις σε ΑΠΕ τίθενται στο επίκεντρο της οικονοµικής πολιτικής κάθε χώρας, τόσο σε επίπεδο κράτους όσο και σε επίπεδο επιχειρήσεων. Η άµεση ωστόσο προώθηση και ανάπτυξής τους δεν είναι ούτε εύκολη ούτε δεδοµένη. Βασικό µειονέκτηµα είναι το υψηλό κόστος επένδυσης που έχουν οι επενδύσεις σε ΑΠΕ συγκρινόµενες µε τις επενδύσεις σε παραδοσιακές µορφές ενέργειας, που σε συνδυασµό µε τη συγκριτικά χαµηλότερη

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ρώπη στις ΑΠΕ µε την εγκατάσταση της πρώτης ανεµογεννήτριας στην Κύθνο στις αρχές της δεκαετίας του 1980, στη συνέχεια η προσπάθεια σταµάτησε, ενώ αντίθετα άλλες χώρες, όπως η Δανία, όχι µόνο προχώρησαν ταχύτατα, αλλά έγιναν πρωταγωνιστές στην παραγωγή τεχνολογίας. Στη χώρα µας υπήρξαν στη συνέχεια κάποιες µικρές προσπάθειες από τη ΔΕΗ στη δεκαετία του 1990, ενώ η πρώτη σοβαρή προσέγγιση άρχισε στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Όµως, ο ρυθµός εξάπλωσης παραµένει εξαιρετικά αργός και είναι αµφίβολο αν ο στόχος που έχει τεθεί για το 2020 είναι εφικτός όχι µόνο χρηµατο-οικονοµικά, αλλά και τεχνικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά την περίοδο 2004-2008 εγκαταστάθηκαν κατά µέσο όρο κάθε χρόνο 130MW και 4 MW αιολικής και φωτοβολταϊκής ενέργειας αντίστοιχα, όταν σε άλλες χώρες της ΕΕ ο ρυθµός αυτός ήταν σαφώς υψηλότερος (στην Ισπανία π.χ. τα µεγέθη αυτή ήταν 2.120 και 870 αντίστοιχα). Η καθυστέρηση αυτή στον ρυθµό εξάπλωσης των ΑΠΕ στην Ελλάδα γίνεται ακόµα πιο εµφανής όταν συγκριθεί το σύνολο της εγκατεστηµένης ισχύος µε δύο από τα βασικότερα µεγέθη σε µια χώρα: το ΑΕΠ και τον πληθυσµό. Πιο συγκεκριµένα, στην Ελλάδα αντιστοιχούν

127

ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ενεργειακή απόδοση καθίστανται χρηµατοοικονοµικά µη ελκυστικές. Ως αποτέλεσµα, η παραγωγή ηλεκτρικής ενεργείας από ΑΠΕ τείνει να απαιτεί ακόµα και έξι φορές µεγαλύτερο κεφάλαιο σε σύγκριση µε τις επενδύσεις σε παραδοσιακές µορφές ενέργειας. Να επισηµανθεί βέβαια ότι η µεγάλη αυτή διαφορά οφείλεται στο αρχικό απαιτούµενο κεφάλαιο που απαιτείται για την επένδυση, που στην περίπτωση των ΑΠΕ είναι πολύ µεγαλύτερο, και όχι στο λειτουργικό κόστος, όπου στις παραδοσιακές µορφές ενέργειας τείνει να είναι υψηλότερο. Ως εκ τούτου επενδύσεις σε άνθρακα ή φυσικό αέριο παρουσιάζουν σαφώς πιο γρήγορη απόσβεση του κεφαλαίου και βέβαια µεγαλύτερη κερδοφορία. Για τον λόγο αυτό, όλες οι χώρες που έχουν θέσει ως προτεραιότητα την προώθηση των επενδύσεων σε ΑΠΕ, έχουν υιοθετήσει συγκεκριµένα κίνητρα ενίσχυσης των επενδύσεων αυτών, προκειµένου να καθίστανται χρηµατοοικονοµικά βιώσιµες ειδικά στα πρώτα έτη λειτουργίας τους. Ως προς το θέµα των κινήτρων υπάρχουν δύο βασικές κατηγορίες βάσει των οποίων οµαδοποιούνται. Η πρώτη κατηγορία περιλαµβάνει

Σχέση παραγωγής ΑΠΕ για ηλεκτρική ενέργεια ως προς ΑΕΠ και πληθυσµό (έτος αναφοράς: 2007)

Βέλγιο ∆ανία

ΤΑΣΕΙΣ 2010

MWh ανά εκατοµ. ΑΕΠ

MWh ανά κάτοικο

5.821

17,38

0,55

11.062

48,73

2,03

Γερµανία

102.008

42,01

1,24

Ιρλανδία

3.106

16,37

0,72

Ελλάδα

5.404

23,87

0,48

Ισπανία

62.459

59,33

1,40

Γαλλία

73.763

38,93

1,16

Ιταλία

55.077

35,65

0,93

1.107

29,55

2,32

Λουξεµβούργο

128

Εγκατεστηµένη ισχύς (σε MW)

Ολλανδία

9.147

16,09

0,56

Αυστρία

44.670

164,97

5,39

Πορτογαλία

16.861

103,41

1,59

Φιλανδία

24.468

136,19

4,64

Σουηδία

78.274

236,37

8,59

Ηνωµένο Βασίλειο

25.628

12,54

0,42

Μέσος Όρος

34.590

65,42

1,32

Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΙΕΑ (2005).

τα µέτρα πολιτικής για την µείωση των εµποδίων στη διείσδυση των ΑΠΕ (barrier reduction policies). Στην κατηγορία αυτή ανήκουν πολιτικές απλοποίησης των αδειοδοτικών διαδικασιών, αύξησης δυνατοτήτων διασύνδεσης στο δίκτυο µεταφοράς ηλεκτρισµού, ενίσχυσης του περιβαλλοντικού και χωροταξικού σχεδιασµού, δηµιουργίας συστηµάτων µέτρησης στον τελικό καταναλωτή (net metering). Η δεύτερη κατηγορία περιλαµβάνει τα µέτρα πολιτικής για την ενίσχυση της τεχνολογικής διείσδυσης των ΑΠΕ, στις οποίες ανήκουν οι φορολογικές απαλλαγές (tax break), οι κεφαλαιακές ενισχύσεις (Capital grants) και δανειοδοτήσεις, η πριµοδοτούµενη τιµολογιακή πολιτική (Feed-in-Tariff, FiT) καθώς και η υποχρέωση αγοράς της παραγωγής των ΑΠΕ βάσει ποσόστωσης και µέσω της χρήσης εµπορεύσιµων πιστοποιητικών πράσινης ενέργειας (quota obligations based on tradable green certificates). Η τρίτη κατηγορία περιλαµβάνει µέτρα πολιτικής τα οποία έχουν στόχο τη δηµιουργία ευνοϊκού κοινωνικού περιβάλλοντος και αύξηση της αποδοχής των ΑΠΕ από τον πληθυσµό και τους τοπικούς φορείς και τον εκπροσωπούν. Στην Ελλάδα, το θεσµικό και τεχνικό περιβάλλον δηµιουργεί σοβαρά εµπόδια για τη διείσδυση των ΑΠΕ και τα µέτρα πολιτικής της πρώτης κατηγορίας είναι ουσιαστικά ανύπαρκτα. Χαρακτηριστικά µπορεί να αναφερθεί η αδυναµία του δικτύου για διασύνδεση περιοχών µε εξαιρετικό αιολικό δυναµικό και η εξαιρετικά επίπονη και χρονοβόρος αδειοδοτική διαδικασία. Από τα µέτρα της δεύτερης κατηγορίας τα πλέον διαδεδοµένα τα οποία χρησιµοποιούνται και στη χώρα µας είναι οι κεφαλαιακές ενισχύσεις, η πριµοδοτούµενη τιµολογιακή πολιτική και η υποχρέωση αγοράς της παραγωγής των ΑΠΕ. Ως προς τα δύο τελευταία µέτρα πολιτικής διευκρινίζεται ότι η πριµοδοτούµενη τιµολογιακή πολιτική (Feed-in-Tariff, FiT) είναι ουσιαστικά η προσφορά εγγυηµένων τιµών αγοράς προς τους παραγωγούς των ΑΠΕ για το σύνολο της παραγωγής και µια συγκεκριµένη περίοδο ετών (συνήθως 15 ή 20 ετών), ενώ η χρήση εµπορεύσιµων πιστοποιητικών πράσινης ενέργειας περιλαµβάνει ουσιαστικά τον καθορισµό ενός συγκεκριµένου ποσοστού υποχρεωτικής χρήσης των ΑΠΕ, δηµιουργώντας συγχρόνως µια ελεύθερη αγορά για τα πιστοποιητικά πράσινης ενέργειας. Να επισηµανθεί ακόµα ότι µεταξύ των κινήτρων αυτών, η χρήση της πριµοδοτούµενης τιµολογιακής πολιτικής (FiT) είναι σαφώς πιο διαδεδοµένη στις χώρες µέλη της Ε.Ε. (στην Ε.Ε. των 27, οι 19 έχουν υιοθετήσει την πρακτική FiT, βλ. EREF, http://www.eref-europe.org). Αυτό βέβαια οφείλεται στα συγκεκριµένα πλεονεκτήµατα που έχουν τα FiT σε σύγκριση µε τις υπόλοιπες πρακτικές. Ειδικότερα τα FiT επιτρέπουν την πραγµατοποίηση επενδύσεων σε ΑΠΕ µειώνοντας τον κίνδυνο, δεδοµένου ότι παρέχουν στον παραγωγό των ΑΠΕ µια εγγυηµένη τιµή (απόδοση) για το προϊόν τους, ενώ συγχρόνως δηµιουργούν κίνητρα για βελτίωση της τεχνολογίας και υιοθέτηση πρακτικών µείωσης κόστους. Στην τρίτη κατηγορία µέτρων πολιτικής, η χώρα µας πρωταγωνιστεί και πάλι αρνητικά. Ελάχιστες προσπάθειες έχουν γίνει για την δηµιουργία ευνοϊκού κλίµατος

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΕΡΓΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΡΟΝΤΖΑΣ

ΚΑΛΗ

Παρά το γεγονός ότι η ΔΕΗ ήταν πρωτοπόρος, σε ολόκληρη την Ευρώπη στις ΑΠΕ µε την εγκατάσταση της πρώτης ανεµογεννήτριας στην Κύθνο στις αρχές της δεκαετίας του 1980, στη συνέχεια η προσπάθεια σταµάτησε, ενώ αντίθετα άλλες χώρες, όπως η Δανία, όχι µόνο προχώρησαν ταχύτατα, αλλά έγιναν πρωταγωνιστές στην παραγωγή τεχνολογίας. Η καθυστέρηση αυτή στον ρυθµό εξάπλωσης των ΑΠΕ στην Ελλάδα γίνεται ακόµα πιο εµφανής όταν συγκριθεί το σύνολο της εγκατεστηµένης ισχύος µε δύο από τα βασικότερα µεγέθη σε µια χώρα: το ΑΕΠ και τον πληθυσµό. Πιο συγκεκριµένα, στην Ελλάδα αντιστοιχούν 23,87 MW ανά εκατοµµύριο ΑΕΠ και µόλις 0,48 MW ανά κάτοικο, όταν στην ΕΕ κατά µέσο τα αντίστοιχα µεγέθη ανέρχονται σε 65,42 MW και 1,32 MW.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Η ΕΚΚΙΝΗΣΗ ΑΛΛΑ…

129

ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ και κοινωνικής αποδοχής των ΑΠΕ σε τοπικό επίπεδο µε αποτέλεσµα πολλές επενδύσεις να ευρίσκονται καθηλωµένες στο Συµβούλιο της Επικρατείας από προσφυγές απλών ιδιωτών για λόγους που συχνά είναι ανυπόστατοι. Ταυτόχρονα, το κόστος για ένα ιδιώτη για µια προσφυγή, που καθυστερεί µια µεγάλη επένδυση σε ΑΠΕ, συχνά για ιδιοτελείς λόγους, είναι ελάχιστο έως ανύπαρκτο, ακόµη και αν χάσει την προσφυγή. Το θεσµικό αυτό πλαίσιο έχει ως αποτέλεσµα να ενθαρρύνονται προσφυγές στο ΣτΕ συχνά κακόβουλα. Στην κατεύθυνση αυτή ελάχιστα έχουν γίνει και αυτό αποτελεί σηµαντικό αντικίνητρο για την εξάπλωση των ΑΠΕ.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Πολιτικές και αποτελεσµατικότητα

130

Από την προηγούµενη ανάλυση προκύπτει ότι η πολιτική για την ενίσχυση της διείσδυσης των ΑΠΕ στη χώρα µας εστιάζεται στα µέτρα της δεύτερης κατηγορίας, ενώ απουσιάζουν παντελώς µέτρα της πρώτης και της τρίτης κατηγορίας. Μάλιστα από τα µέτρα της δεύτερης κατηγορίας το κύριο µέτρο είναι η πριµοδοτούµενη τιµολογιακή πολιτικής (FiT). Είναι σκόπιµο να τεθεί το ερώτηµα κατά πόσο επιτυγχάνει το µέτρο αυτό την ενίσχυση της διείσδυσης των ΑΠΕ. Από την παράθεση των στοιχείων φαίνεται καταρχάς ότι το ύψος των FiT στην Ελλάδα είναι σαφώς υψηλότερο σε σύγκριση µε το µέσο όρο των υπολοίπων χωρών (78,80€/MWh έναντι 73,39€/MWh). Από την άλλη πλευρά, το ύψος συµµετοχής των ΑΠΕ στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας υπολείπεται του µέσου όρου (9,6% έναντι 17%). Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι στη χώρα µας οι ΑΠΕ, εκτός από τα FiT, ενισχύονται και µέσω της παροχής κεφαλαιακών επιχορηγήσεων και της υποχρεωτικής αγοράς. Ο συνδυασµός των τριών αυτών µέτρων δηµιουργεί ένα µοναδικό ευνοϊκό περιβάλλον πολύ ευνοϊκότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα της Ευρώπης. Όµως, παρά το γεγονός ότι οι κλιµατολογικές συνθήκες στην Ελλάδα είναι ιδιαιτέρως ευνοϊκές για τις ΑΠΕ η διείσδυση των ΑΠΕ υστερεί έναντι των υπολοίπων χωρών. Από τα τεχνικά θέµατα το σηµαντικότερο είναι η αναβάθµιση του δικτύου. Σε πολλές περιπτώσεις το δίκτυο αποτελεί ουσιαστικά τον βασικό παράγοντα αδυναµίας διείσδυσης των ΑΠΕ ακόµη και σε περιοχές µε εξαιρετικό δυναµικό (όπως για παράδειγµα η Εύβοια που έχει εξαιρετικό αιολικό δυναµικό). Στα θέµατα του θεσµικού περιβάλλοντος το σηµαντικότερο εµπόδιο στην εξάπλωση των ΑΠΕ είναι η επίπονη και χρονοβόρα αδειοδοτική διαδικασία. Με βάσει το ισχύον θεσµικό πλαίσιο, η ολοκλήρωση µιας επένδυσης σε ΑΠΕ απαιτεί την υλοποίηση 5 βασικών σταδίων σχετικών µε τη λήψη άδειας παραγωγής, εγκατάστασης και λειτουργίας. Κάθε ένα από αυτά τα στάδια απαιτεί µια σειρά ενεργειών τόσο από την πλευρά του επενδυτή όσο και από την πλευρά των εµπλεκοµένων δηµόσιων φορέων. Ως εκ τούτου, η ολοκλήρωση της αδειοδοτικής διαδικασίας αποδεικνύεται εξαιρετικά χρονοβόρα, και πολλές φορές ξεπερνά τα τρία ως πέντε χρόνια. Αν τώρα συνυπολογιστεί η έλλειψη ολοκληρωµένου κτηµατολογίου

Κόστος επένδυσης ανά µορφή ενέργειας Μορφή Ενέργειας

Κόστος Επένδυσης (εκατ. € /ΜW)

Ποσοστό Ενεργειακής Απόδοσης

Κόστος Παραγωγής Ηλεκτρικής Ενέργειας (€ /MWh)

Άνθρακας

1,05

81%

35 – 60

Φυσικό Αέριο

0,52

81%

40 – 63

Πυρηνική

1,60

77%

30 – 50

Αιολική

1,40

30%

45 – 140

Ηλιακή

4,50

20%

πάνω από 200

Υδροηλεκτρική

2,50

40%

65 – 100

Γεωθερµική

3,00

90%

Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΙΕΑ (2005).

και χωροταξικού σχεδιασµού, η απουσία εξειδικευµένου προσωπικού στους αρµόδιους φορείς, όπως επίσης και τα εµπόδια που δηµιουργούν σε αρκετές περιπτώσεις οι τοπικές κοινωνίες, λόγω ελλιπούς ενηµέρωσης των ωφελειών των ΑΠΕ, τότε γίνεται αντιληπτό για ποιο λόγο οι επενδύσεις αυτές δεν έχουν αναπτυχθεί σηµαντικά στην Ελλάδα. Τέλος, ένας ακόµα χαρακτηριστικός κίνδυνος που υπάρχει για τον επενδυτή, πέραν των προαναφερθέντων εµποδίων, είναι η διακοπή ή ακόµα και η ακύρωση έργων σε ΑΠΕ, λόγω προσφυγής φορέων στο ΣτΕ, ακόµα και σε περιπτώσεις που το έργο έχει αδειοδοτηθεί. Εποµένως, η καθυστέρηση αυτή συνδέεται µε την ύπαρξη εµποδίων στο δίκτυο, την αδειοδοτική διαδικασία και την κοινωνική αποδοχή. Τα µέτρα πολιτικής της πρώτης και της τρίτης κατηγορίας είναι ουσιαστικά ανύπαρκτα. Εποµένως, παρά την ύπαρξη σηµαντικών χρηµατο-οικονοµικών κινήτρων που ενισχύουν της τεχνολογική διείσδυση, ή ύπαρξη ισχυρών εµποδίων τεχνικού και θεσµικού χαρακτήρα, καθώς και το αρνητικό κοινωνικό περιβάλλον ουσιαστικά αναιρούν την ισχύ των µέτρων αυτών και δηµιουργούν εµπόδια στην προώθηση των ΑΠΕ.

Στόχος η αναµόρφωση της πολιτικής Μέσα σε ένα πλαίσιο αναµόρφωσης της πολιτικής προώθησης των ΑΠΕ, µείζον ζήτηµα είναι η αναζήτηση και ο καθορισµός των βασικών εκείνων αξόνων που θα προσδώσουν µια νέα δυναµική στις επενδύσεις αυτές. Από την ανάλυση που προηγήθηκε είναι σαφές ότι η δηµόσια συζήτηση δεν πρέπει να εγκλωβιστεί στην αναζήτηση νέων µεθόδων χρηµατοδότησης των ΑΠΕ ή αύξησης των FiT. Όπως δείχνει και η ευρω-

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΕΡΓΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΡΟΝΤΖΑΣ παϊκή εµπειρία, µείζον ζήτηµα δεν είναι το ύψος Συµµετοχή ΑΠΕ στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και τιµές ΑΠΕ1 των επιχορηγήσεων, ούτε η αύξηση των κρατικών Τιµές Ενέργειας (€/MWh) ενισχύσεων, αλλά η απουσία τεχνικών και θεσµι% Αιολική Μικροί Βιοµάζα ΦωτοΜέσος κών εµποδίων στη διείσδυση των ΑΠΕ, καθώς Χώρες συµµετοχή Υδροβολταϊκά Όρος Τιµών και η κοινωνική αποδοχή και υποστήριξη. Από τα ΑΠΕ ηλεκτρικοί (Φ/Β) (εκτός Φ/Β) µέτρα της πρώτης κατηγορίας έµφαση θα πρέπει Σταθµοί να δοθεί (α) Στην αναβάθµιση του δικτύου που θα ∆ανία 27,77 57,02 69,86 69,86 69,86 65,58 επιτρέπει την διείσδυση των ΑΠΕ σε ολόκληρη τη Γερµανία 12,53 68,20 81,60 93,87 499,40 81,22 χώρα. Προέκταση αυτής της πολιτικής είναι η δηµιουργία «ευφυούς δικτύου» (smart grid) το οποίο Ιρλανδία 8,20 58,00 72,00 71,00 67,00 αναβαθµίζει πλήρως τις συνθήκες διείσδυσης των Ελλάδα 9,63 78,80 78,80 78,80 450,00 78,80 ΑΠΕ. (β) Στην απλοποίηση διαδικασίας αξιολόγηΙσπανία 17,57 81,50 77,50 77,50 300,80 78,83 σης και τον διαχωρισµό των ΑΠΕ, ανάλογα µε το Γαλλία 12,37 70,67 62,89 71,33 350,00 68,30 βαθµό όχλησης, µε την ταυτόχρονη κατάργηση ορισµένων φάσεων αξιολόγησης στις περιπτώσεις Λουξεµβούργο 3,43 79,23 74,83 106,50 86,85 έργων µε µηδενική όχληση. (γ) Στην κωδικοποίηΟλλανδία 7,67 65,00 97,00 81,50 97,00 81,17 σή του ειδικού χωροταξικού πλαισίου για τις ΑΠΕ, Αυστρία 57,93 78,00 47,40 122,73 535,00 82,71 ούτως ώστε να επιτευχθεί απλοποίηση και η µέγιΠορτογαλία 25,17 88,00 85,00 108,00 370,00 93,67 στη δυνατή αξιοποίηση του. (δ) Στην αύξηση των πιστοποιηµένων φορέων που πραγµατοποιούν Σουηδία 51,53 73,00 67,00 67,00 67,00 69,00 µετρήσεις για την απόδοση των έργων ΑΠΕ, προΤσεχία 4,70 90,39 56,16 74,85 333,89 73,80 κειµένου να επιταχυνθεί η διαδικασία της τεχνικοΕσθονία 1,33 51,75 51,75 51,75 51,75 51,75 οικονοµικής αξιολόγησης των επενδύσεων. Από τα µέτρα της δεύτερης κατηγορίας προΛιθουανία 4,03 64,00 58,00 58,00 60,00 τείνεται (α) Κατάργηση κεφαλαιακών επιχορηγήΟυγγαρία 4,30 87,10 65,83 73,84 87,10 75,59 σεων των ΑΠΕ και αντικατάστασή τους µε αντίΣλοβενία 23,57 59,70 60,49 92,69 374,41 70,96 στοιχες υψηλές φοροαπαλλαγές. Με τον τρόπο Σλοβακία 16,63 64,30 58,60 73,50 213,00 65,47 αυτό θα υπάρξει εξοικονόµηση πόρων του δηµοσίου, διατηρώντας όµως κίνητρα για τους ιδιΚύπρος µ.δ. 82,40 64,19 64,19 208,25 70,26 ώτες επενδυτές, ενώ συγχρόνως θα απλοποιηΙταλία 14,10 199,95 199,95 199,95 504,83 199,95 θεί η επενδυτική διαδικασία και θα περιοριστεί Μέσος Όρος 16,96 72,06 68,27 79,83 249,16 73,39 ο φόρτος εργασίας των αρµόδιων δηµόσιων Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων Europa Energy Statistics και EREF (2007). οικονοµικών υπηρεσιών. (β) Σταδιακή σύνδεση των φοροαπαλλαγών µε το µέγεθος µείωσης Σηµ.: 1Τα στοιχεία είναι µέσοι όροι τιµών περιόδου 2005-2007. 2 µ.δ.: µη διαθέσιµο. 3 Μικτό σύστηµα (FiT και Quota Obligations). 4 ∆εν έχουν ληφθεί υπόψη οι περιπτώσεις της Κύπρου και της Ιταλίας. εκποµπών CO2 που επιτυγχάνεται µέσω των επενδύσεων σε ΑΠΕ. Παροχή επιπλέον φοροαπαλλαγών για περαιτέρω µείωση των ρύπων. Με τον τρόπο αυτό θα ενισχυθούν τα κίνητρα πολίτες µε τις ΑΠΕ, δεν θα τις αντιµετωπίζουν µε σκεπτικισµό, ενώ βελτίωσης της τεχνολογίας και της ενεργειακής απόδοσης των ΑΠΕ. θα επωφεληθούν άµεσα από τη χρήση τους. Από τα µέτρα της τρίτης κατηγορίας για ενίσχυση της ενηµέρωΟι τρεις αυτοί άξονες και τα µέτρα που περιλαµβάνουν σαφώς δεν σης και της πληροφόρησης, προτείνονται: (α) Εµπλοκή των τοπικών επιλύουν το σύνολο των εµποδίων, προβληµάτων και δυσλειτουργιών κοινωνιών σε χρηµατοδοτούµενες ενέργειες ενηµέρωσης για τα οιπου υπάρχουν σήµερα. Ωστόσο αποτελούν µέρος της γέφυρας που κονοµικά και περιβαλλοντικά οφέλη που έχουν οι ΑΠΕ, πρωτίστως απαιτείται για το πέρασµα στη δηµιουργία ενός επενδυτικού κλίµατος στην περιοχή που πραγµατοποιείται η επένδυση. (β) Κατανοµή µέπου θα προωθεί τις ΑΠΕ, χωρίς σηµαντικές επιβαρύνσεις του κρατικού ρους των εσόδων από το τέλος για τους ΟΤΑ απ’ ευθείας στους κατοίπροϋπολογισµού και των φορολογουµένων, και συγχρόνως χωρίς να κους. (γ) Απλοποίηση των διαδικασιών εγκατάστασης ΑΠΕ για χρήση έρχεται σε σύγκρουση µε τις προτεραιότητες των τοπικών κοινωνιών. από οικιακούς καταναλωτές. Με τον τρόπο αυτό θα εξοικειωθούν οι 2

ΤΑΣΕΙΣ 2010

131

Πράσινη Πράσινη Στροφή στροφή & Βιώσιµη Ανάπτυξη ανάπτυξη

ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Η εποχή της δράσης

Είναι εξαιρετικά θετικό το γεγονός ότι η συζήτηση για τη βιώσιµη ανάπτυξη έχει ενταχθεί για τα καλά στην πολιτική ατζέντα στη χώρα µας και ότι ο πολιτικός κόσµος αναγνωρίζει τα οφέλη που µπορεί να προκύψουν για την οικονοµία και το περιβάλλον. Είναι όµως πλέον ανάγκη να περάσουµε από τη θεωρητική συζήτηση για τις δυνατότητες που υπάρχουν, σε εφαρµοσµένες πολιτικές. Η εξέλιξη των πράσινων τεχνολογιών και η διαµόρφωση µιας νέας πράσινης αγοράς διεθνώς προσφέρει σηµαντικές ευκαιρίες και για τη χώρα µας. Στο χέρι µας είναι να τις αξιοποιήσουµε.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

132

να κρίσιµο έτος για τη χώρα µας είναι αναµφίβολα το 2010. Το επόµενο διάστηµα καλούµαστε να δώσουµε πειστικές απαντήσεις στο δηµοσιονοµικό πρόβληµα που αντιµετωπίζει η Ελλάδα και αυτή πρέπει εκ των πραγµάτων να είναι η πρώτη πολιτική µας προτεραιότητα. Η εξυγίανση των δηµόσιων οικονοµικών πρέπει να στηριχτεί αφενός στην µείωση των δαπανών του δηµοσίου -που είναι οι κατεξοχήν υπεύθυνες για τον διαχρονικό εκτροχιασµό του χρέους και του ελλείµµατος- και αφετέρου να συνοδευτεί από την ενίσχυση της παραγωγικής δραστηριότητας της χώρας που θα φέρει ανάπτυξη. Άλλωστε το µοντέλο ανάπτυξης που ακλουθήσαµε στην χώρα µας τα τελευταία 30 χρόνια µπορεί να έφερε ευηµερία, ταυτόχρονα όµως έχει πλέον φτάσει στα όριά του. Σήµερα καλούµαστε να αντιµετωπίσουµε τις δοµικές αδυναµίες του και οφείλουµε να στραφούµε σε µία νέα αναπτυξιακή λογική. Ανεξάρτητα από το πώς την αποκαλούµε -είτε «πράσινη», είτε «βιώσιµη», είτε «αειφόρο»- η ανάπτυξη που θα βασίζεται στην αξιοποίηση των φυσικών µας πόρων και θα συµβιώνει αρµονικά µε την προστασία του περιβάλλοντος είναι µονόδροµος για τη χώρα µας. Είναι εξαιρετικά θετικό το γεγονός ότι η συζήτηση για τη βιώσιµη ανάπτυξη έχει ενταχθεί για τα καλά στο πολιτικό λεξιλόγιο στη χώρα µας και ότι ο πολιτικός κόσµος αναγνωρίζει τα οφέλη που µπορεί να προκύψουν για την οικονοµία και το περιβάλλον. Αυτή η νέα αναπτυξιακή κατεύθυνση δεν µπορεί να αποτελεί πολιτικό µονοπώλιο κανενός πολιτικού χώρου. Είναι ένας κατεξοχήν εθνικός στόχος που για να επιτευχθεί χρειάζεται συναίνεση, σύνθεση ιδεών και µετρή-

Από τον ΚΥΡΙΑΚΟ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗ, βουλευτή & Τοµεάρχη Περιβαλλοντικής Πολιτικής της ΝΔ

σιµα αποτελέσµατα. Η βιώσιµη ανάπτυξη άλλωστε δεν αποτελεί απλά µία ηθική υποχρέωσή µας απέναντι στις επόµενες γενιές για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Είναι και µία σηµαντική ευκαιρία για να τονώσουµε την εθνική οικονοµία αξιοποιώντας τα συγκριτικά µας πλεονεκτήµατα. Σηµαντικοί αναπτυξιακοί πυλώνες της οικονοµίας µας άλλωστε συνδέονται άρρηκτα µε την προστασία του περιβάλλοντος και των φυσικών µας πόρων. Ένας από αυτούς είναι, για παράδειγµα, ο τουρισµός. Δεν είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς βιώσιµη τουριστική ανάπτυξη και ανταγωνιστικό τουριστικό προϊόν χωρίς προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Η γεωργία επίσης είναι άλλος ένας τοµέας ο οποίος εξαρτάται από την προστασία των φυσικών µας πόρων. Δεν είναι δυνατή µία βιώσιµη γεωργία χωρίς ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων, χωρίς προστασία των εδαφών από τη ρύπανση, χωρίς στροφή σε ποιοτικά βιολογικά προϊόντα. Κι αυτά είναι µόνο δύο από τα πολλά παραδείγµατα που καταδεικνύουν τη σηµασία που έχει το περιβάλλον και η βιώσιµη ανάπτυξη στην οικονοµική δραστηριότητα και το νέο µοντέλο ανάπτυξης που έχει ανάγκη η χώρα µας.

OΧΙ ΠΡΑΣΙΝΗ ΘΕΩΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ AΛΛΑ ΘΕΩΡΙΑ ΠΟΥ ΓΙΝΕΤΑΙ ΠΡΑΞΗ

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Ενέργεια και µεταφορές Κεντρική προτεραιότητα µιας µακρόπνοης περιβαλλοντικής πολιτικής η οποία σχετίζεται και µε την αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής πρέπει να είναι ο τοµέας της ενέργειας. Ο κλάδος της ενέργειας παράγει πάνω από το 50% των αερίων του θερµοκηπίου στη χώρα µας και αυτό που απαιτείται είναι η εκπόνηση και η εφαρµογή ενός νέου µακροχρόνιου ενεργειακού σχεδιασµού που θα θέτει σε µία ορθολογική βάση το µοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας και θα συνυπολογίζει όλες τις παραµέτρους του ενεργειακού µας ισοζυγίου. Η επιθετικότερη προώθηση των ΑΠΕ και η δραστική εξοικονόµηση ενέργειας ειδικά στον κτιριακό τοµέα είναι δύο από τις προτεραιότητες ένας βιώσιµου και περιβαλλοντικά συµβατού ενεργειακού σχεδιασµού. Και στους δύο τοµείς έχουν γίνει βήµατα τα προηγούµενα χρόνια αλλά είµαστε ακόµα στην αρχή και όχι στο τέλος της διαδροµής. Ειδικά όσον αφορά τις ΑΠΕ, εάν θέλουµε να πετύχουµε τους δεσµευτικούς µας στόχους, οφείλουµε να αντιµετωπίσουµε αποτελεσµατικά τα γραφειοκρατικά, χωροταξικά και άλλα εµπόδια που εµποδίζουν την ανάπτυξή τους. Ειδικά σε µία περίοδο που η έλλειψη ρευστότητας δηµιουργεί εµπόδια στην ανάπτυξη των ΑΠΕ, το Κράτος οφείλει τουλάχιστον να διασφαλίσει τους όρους και τις προϋποθέσεις για την προώθηση πράσινων επενδύσεων σε αυτόν τον τοµέα. Γι’ αυτό πρέπει να κινηθούµε µε πιο γρήγορους ρυθµούς και να ξεπεράσουµε τα εµπόδια ώστε να αξιοποιηθεί το κατά τα άλλα πλούσιο αιολικό, ηλιακό και γεωθερµικό µας δυναµικό. Μία δεύτερη κεντρική µας προτεραιότητα πρέπει να είναι ο τοµέας των µεταφορών ο οποίος συνεισφέρει κατά 25% στο ισοζύγιο των αερίων του θερµοκηπίου που

παράγονται στην χώρα µας. Και σε αυτόν τον τοµέα πρέπει να υλοποιηθεί ένα συγκεκριµένο σχέδιο µε µετρήσιµους στόχους που να λαµβάνει υπόψιν του όλες τις παραµέτρους, χωρίς αποσπασµατικά µέτρα όπως έγινε πρόσφατα µε την κατάργηση της απόσυρσης. Η κατάργηση της απόσυρσης από την κυβέρνηση ήταν µία εσφαλµένη απόφαση τόσο από οικονοµικής και κοινωνικής όσο και από περιβαλλοντικής άποψης. Γι’ αυτό και πρότεινα την επαναφορά του µέτρου που να αφορά καινούρια αυτοκίνητα χαµηλών εκποµπών ρύπων και τη συµψηφιστική µείωση των εξαιρετικά υψηλών τελών κυκλοφορίας τα οποία ισχύουν σήµερα. Πιστεύω ότι αυτά είναι µέτρα τα οποία µπορούν να υλοποιηθούν µε ελάχιστο έως µηδενικό κόστος για τον κρατικό Προϋπολογισµό και µπορούν να συµβάλλουν αποφασιστικά στο περιβάλλον, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και στην τόνωση ενός δυναµικού κλάδου της οικονοµίας µας όπως είναι η αγορά αυτοκινήτου. Η βιώσιµη ανάπτυξη και η δυναµική προώθηση κλάδων της περιβαλλοντικής οικονοµίας που σε πολλές χώρες του κόσµου έχει αρχίσει ήδη να αποδίδει καρπούς, είναι µία ευκαιρία και για την χώρα µας. Μπορεί να αποτελεί έναν µακροπρόθεσµο στόχο, αλλά για να φτάσουµε σταδιακά στην επίτευξή του πρέπει να περάσουµε από τα λόγια στα έργα. Είναι πλέον ανάγκη να περάσουµε από την απλή διαπίστωση του προβλήµατος και από τη θεωρητική συζήτηση για τις δυνατότητες που υπάρχουν, σε εφαρµοσµένες πολιτικές και στην επίτευξη συγκεκριµένων µεσοπρόθεσµων στόχων. Η προστασία του περιβάλλοντος δεν είναι µια αφηρηµένη έννοια. Η εξέλιξη των πράσινων τεχνολογιών και η διαµόρφωση µιας νέας πράσινης αγοράς διεθνώς προσφέρει σηµαντικές ευκαιρίες και για τη χώρα µας. Στο χέρι µας είναι να τις αξιοποιήσουµε.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Ειδικά σε µία περίοδο που η έλλειψη ρευστότητας δηµιουργεί εµπόδια στην ανάπτυξη των ΑΠΕ, το κράτος οφείλει τουλάχιστον να διασφαλίσει τους όρους και τις προϋποθέσεις για την προώθηση πράσινων επενδύσεων σε αυτόν τον τοµέα. Γι’ αυτό πρέπει να κινηθούµε µε πιο γρήγορους ρυθµούς και να ξεπεράσουµε τα εµπόδια ώστε να αξιοποιηθεί το κατά τα άλλα πλούσιο αιολικό, ηλιακό και γεωθερµικό µας δυναµικό.

133

Πράσινη Στροφή & Βιώσιµη Ανάπτυξη

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

Οι εξόριστοι

Αυξάνεται ο αριθµός των περιβαλλοντικών προσφύγων. Η αύξηση της στάθµης της θάλασσας λόγω της κλιµατικής αλλαγής θα αναγκάσει τουλάχιστον 200 εκατ. ανθρώπους να µετακινηθούν από τον τόπο κατοικίας τους. Η πρόληψη ενός µελλοντικού προβλήµατος και η υπεύθυνη στάση για το περιβάλλον αρχίζει από την εκπαίδευση.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

134

ίναι άνθρωποι που δεν µπορούν πλέον να εξασφαλίσουν ασφαλείς οικονοµικούς πόρους στις πατρίδες τους λόγω της ξηρασίας, της διάβρωσης των εδαφών, της ερηµοποίησης, της αποδάσωσης και άλλων περιβαλλοντικών προβληµάτων, κατάσταση που επιδεινώνεται από τα προβλήµατα της αύξησης του πληθυσµού και της φτώχειας. Ο λόγος για τους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες. Η αειφόρος ανάπτυξη αντιπροσωπεύει έναν υγιή τρόπο για την αντιµετώπιση του ζητήµατος των περιβαλλοντικών προσφύγων, µέσω της µεγαλύτερης πολιτικής έµφασης στην προστασία του περιβάλλοντος, µαζί µε τις προσπάθειες να εξεταστούν τα σχετικά προβλήµατα της αύξησης του πληθυσµού, της φτώχειας, της απώλειας γόνιµων εδαφών, και της ικανοποίησης βασικών ανθρώπινων αναγκών. Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση µπορεί να εξασφαλίσει κατανόηση της έννοιας της αειφόρου ανάπτυξης µεταξύ των τοπικών ιθυνόντων, των κοινωνικών οµάδων, των πιθανών και υφιστάµενων περιβαλλοντικών προσφύγων και του πληθυσµού που καλείται να υποδεχτεί και να συµβιώσει µε τους πρόσφυγες. Το 1993, υπολογίζονται ως 20 εκατοµµύρια οι άνθρωποι που κατατάσσονται στη κατηγορία «πρόσφυγας», όπως αυτή ορίζεται από τα Ηνωµένα Έθνη (Omidian 1996). Ο Jacobson (1988) υπολόγισε ότι 10 εκατοµµύρια άνθρωποι έχουν µετατοπιστεί βίαια εξαιτίας της καταστροφής του περιβάλλοντος και οι περισσότεροι εξ’ αυτών προέρχονται από την Αφρική. Ο αριθµός των περιβαλλοντικών προσφύγων φαίνεται πιθανό να αυξηθεί ακόµα περισσότερο λόγω της κλιµατικής αλλαγής. Η άνοδος στη στάθµη θάλασσας που προκαλείται µε την

Από την ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΣΚΑΝΑΒΗ, καθηγήτρια στο Τµήµα Περιβάλλοντος του Πανεπιστηµίου Αιγαίου Συνεργάστηκε η ΜΑΡΙΑ ΣΑΚΕΛΛΑΡΗ, µεταδιδάκτορας στο Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου Αιγαίου

παγκόσµια αύξηση της θερµοκρασίας λόγω του φαινοµένου του θερµοκηπίου, θα αναγκάσει τουλάχιστον 200 εκατοµµύρια ανθρώπους να µετακινηθούν από τον τόπο κατοικίας τους (Myers 1997). Λαµβάνοντας υπόψη αυτούς τους αριθµούς, είναι εµφανής η σηµασία της κατανόησης των µηχανισµών εκείνων που ευθύνονται για το κοινωνικό φαινόµενο των περιβαλλοντικών προσφύγων (Charnley 1997). Η Αφρική αναφέρεται συχνά ως παράδειγµα ανάλυσης του φαινοµένου των περιβαλλοντικών προσφύγων, µιας και η διατάραξη της περιβαλλοντικής ισορροπίας ως αποτέλεσµα της υποβάθµισης των φυσικών πόρων, έχει αποτελέσει την κύρια αιτία για βίαιες συγκρούσεις και αναρίθµητους πρόσφυγες (Molvaer 1991, Westing 1991, Myers 1997, Hjort και Salih 1989, Charnley 1997, Kibreab 1997). Αν και η Αφρική έχει την αρνητική πρωτιά στην εκδήλωση του φαινοµένου, αρκετά µεγάλοι αριθµοί περιβαλλοντικών προσφύγων καταγράφονται και σε άλλες ηπείρους και χώρες, όπως την Κίνα, το Μεξικό, την Αϊτή και την Ινδία (Myers 2001). Το καταστροφικό τσουνάµι που έπληξε το 2004 την Ασία παρείχε

ΣΥΜΒΑΙΝΟΥΝ ΣΤΟΝ KΟΣΜΟ ΜΑΣ Η Αφρική αναφέρεται συχνά ως παράδειγµα ανάλυσης του φαινοµένου των περιβαλλοντικών προσφύγων. Αν και έχει την αρνητική πρωτιά στην εκδήλωση του φαινοµένου, αρκετά µεγάλοι αριθµοί περιβαλλοντικών προσφύγων καταγράφονται και σε άλλες ηπείρους και χώρες, όπως την Κίνα, το Μεξικό, την Αϊτή και την Ινδία.

µια ένδειξη για το πόσο καταστρεπτική µπορεί να γίνει η άνοδος της στάθµης της θάλασσας για τους ανθρώπους που ζουν σε κατάσταση απόλυτης φτώχειας (Byravan and Chella Rajan 2006). Η µείωση στον αριθµό των βροχοπτώσεων, αποτέλεσµα της κλιµατικής αλλαγής και οι επακόλουθες επιπτώσεις, όπως η µείωση στο διαθέσιµο πόσιµο νερό, συνδέεται στενά µε τη τραγωδία στο Darfur, στο Σουδάν της Αφρικής, όπου 200.000 άνθρωποι υπολογίζεται να έχουν σκοτωθεί και τουλάχιστον 2 εκατοµµύρια µετατοπίστηκαν από τα σπίτια τους εξαιτίας των συγκρούσεων που ξέσπασαν το 2003 (UN 2007). Το νησάκι Τουβαλού, που βρίσκεται στον Ειρηνικό Ωκεανό, είναι µια από τις περιοχές του πλανήτη που κινδυνεύει περισσότερο από τις επιπτώσεις της παγκόσµιας αύξησης της θερµοκρασίας λόγω του φαινοµένου του θερµοκηπίου. Η απειλή της ανόδου της στάθµης της θάλασσας µπορεί να φέρει την πλήρη καταστροφή στον τοπικό πληθυσµό που κατοικεί σε εννέα επίπεδες ατόλλες κοραλλιών. Το 1985, ο El-Hinnawi σε κείµενο του για το Περιβαλλοντικό Πρόγραµµα των Ηνωµένων Εθνών (UNEP) όρισε τους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες ως: οι άνθρωποι που έχουν αναγκαστεί να αφήσουν τους παραδοσιακούς οικισµούς τους, προσωρινά ή µόνιµα, λόγω µιας χαρακτηρισµένης περιβαλλοντικής διατάραξης (φυσική ή/ανθρωπογενής) που έθεσε σε κίνδυνο τη ζωή τους ή/και είχε σοβαρές επιπτώσεις στην ποιότητα της ζωής τους. Ως περιβαλλοντική διατάραξη σε αυτόν τον ορισµό νοούνται οποιεσδήποτε φυσικές, χηµικές, ή/και βιολογικές αλλαγές στο οικοσύστηµα (ή στα αποθέµατα των πόρων) που το καθιστούν, προσωρινά ή µόνιµα, ακατάλληλο να υποστηρίξει την ανθρώπινη ζωή. (EL- Hinnawi 1985: 4) Η πρωταρχική αιτία µετανάστευσης για τους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες οφείλεται κυρίως σε κοινωνικές, πολιτικές και οικονοµικές συνθήκες (Charnley 1997). Ενώ η µετακίνηση των πληθυσµών προκαλείται από τα περιβαλλοντικά προβλήµατα, υφίσταται εξίσου µια κοινωνική, πολιτική και οικονοµική κρίση που οδηγεί σε µια τέτοια κατάσταση (Myers 1997). Σε κοινωνίες που βρίσκονται στη δίνη ενός πολέµου, οι συγκρούσεις προκαλούν δραµατικές αλλαγές στο περιβάλλον και επακόλουθο είναι η µετακίνηση των πληθυσµών (Kibreab 1997).

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΜΕΡΙΚΑ ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΑ ΜΕΓΑΛΩΣΟΥΝ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ ΤΟΥΣ

135

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ Πρόσθετα προβλήµατα που συνδέονται µε τους περιβαλλοντικούς παράγοντες που αναγκάζουν τους ανθρώπους να µετακινηθούν, είναι ο υπερπληθυσµός και η φτώχεια, ο υποσιτισµός, η απώλεια γόνιµων εδαφών, η αστικοποίηση, η ανεργία, οι πανδηµικές ασθένειες και η κυβερνητική ανεπάρκεια, µαζί µε τις εµφύλιες συγκρούσεις και εξωγενή προβλήµατα όπως το δηµόσιο χρέος των φτωχών κρατών (Myers 1997, 2001). Συγκεκριµένα, είναι µερικές φορές δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς ποιοι είναι οι πρόσφυγες που οδηγούνται στη µετανάστευση από περιβαλλοντικούς παράγοντες και εκείνοι που ωθούνται στη προσφυγιά από τα οικονοµικά προβλήµατα (Myers 2001). Είναι συχνό το φαινόµενο, οι άνθρωποι που µεταναστεύουν επειδή είναι φτωχοί, να οδηγούνται στη προσφυγιά από τη περιβαλλοντική υποβάθµιση που προκαλεί τη φτώχεια. Η κλιµατική αλλαγή είναι πιθανό να γίνει η σηµαντικότερη αιτία µετατόπισης πληθυσµών µέσα στα επόµενα χρόνια (Myers 1997, 2001, Bell 2004). Αν και οι αναπτυγµένες χώρες είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου υπεύθυνες για την εκποµπή αερίων του θερµοκηπίου, εν τούτοις το πιθανότερο είναι να υποστεί τις χειρότερες συνέπειες της αλλαγής του κλίµατος οποιαδήποτε φτωχή χώρα που στερείται την οικονοµική ικανότητα και την υποδοµή για να αντιµετωπίσει οποιαδήποτε αύξηση στα ακραία καιρικά φαινόµενα (Bell 2004, Byravan and

Υπάρχουν όρια στην ικανότητα των χωρών υποδοχής να ανταπεξέλθουν στην είσοδο µεταναστών και κατά συνέπεια, µέσα από το πρόσχηµα της απειλής στην κοινωνική συνοχή και στην εθνική ταυτότητα, οι πρόσφυγες µπορούν να αποτελέσουν δικαιολογία για πολιτική αναταραχή.

ΤΑΣΕΙΣ 2010



136

Chella Rajan 2006). Λόγω της µη αναστρέψιµης αλλαγής του κλίµατος, µέχρι το τέλος του αιώνα θα υπάρξουν εκατοµµύρια ανθρώπων που θα µετακινηθούν από τις αναπτυσσόµενες χώρες, προς ένα νέο, ασφαλέστερο µέρος (Byravan and Chella Rajan 2006). Το 2001, η Νέα Ζηλανδία συµφώνησε µε το κρατίδιο του Τουβαλού να αναγνωρίζει και να αποδέχεται ετησίως 75 κατοίκους του Τουβαλού ως περιβαλλοντικούς πρόσφυγες λόγω των επιδράσεων της κλιµατικής αλλαγής και της απειλής της αύξησης της στάθµης της θάλασσας (Berzon 2006). Επιπλέον, υπάρχουν όρια στην ικανότητα των χωρών υποδοχής να ανταπεξέλθουν στην είσοδο µεταναστών και κατά συνέπεια, µέσα από το πρόσχηµα της απειλής στην κοινωνική συνοχή και στην εθνική ταυτότητα, οι πρόσφυγες µπορούν να αποτελέσουν δικαιολογία για πολιτική αναταραχή (Myers 1997, 2001). Ο αντίκτυπος των προσφύγων στις περιοχές υποδοχής µελετάται κυρίως υπό το πρίσµα της πίεσης που δέχονται οι τοπικές υποδοµές και η οικονοµική ανάπτυξη (McGregor 1993). Ο οικολογικός αντίκτυπος των µεταναστών και των

προσφύγων σπάνια διακρίνεται από τις τρέχουσες διαδικασίες περιβαλλοντικής αλλαγής που λαµβάνουν χώρα στις περιοχές υποδοχής προσφύγων και για άλλους λόγους (Ghimire 1994). Ο καλύτερος τρόπος να λυθεί το πρόβληµα των περιβαλλοντικών προσφύγων είναι η πρόληψη, και όχι η αντίδραση στις επιπτώσεις του (Myers 1997). Οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες πρέπει όχι µόνο να έχουν ίσα δικαιώµατα στη χρήση των φυσικών πόρων, αλλά και να έχουν το δικαίωµα να ασκούν έλεγχο σε αυτό που συµβαίνει στα σπίτια τους (Bell 2004). Η αειφόρος ανάπτυξη είναι µια πολιτική επιλογή µε το στόχο να περιορίσει τις αιτίες που εξαναγκάζουν το πληθυσµό να µεταναστεύσει, µέσα από την εξασφάλιση µιας αξιοπρεπούς καθηµερινότητας στους παραδοσιακούς οικισµούς (Myers 1997, 2001). Η έκθεση Brundtlandt (1987) όρισε τη βιώσιµη ανάπτυξη ως ανάπτυξη` που ικανοποιεί τις ανάγκες της σηµερινής γενιάς χωρίς να αµφισβητεί τις δυνατότητες των µελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους” (World Commission on Environment and Development Report 1987: 8). Η κοινωνία, το περιβάλλον και η οικονοµία είναι οι τρεις βασικοί τοµείς της αειφόρου ανάπτυξης (UNESCO, 2005).

Περιβαλλοντική εκπαίδευση Η αειφορία αντιπροσωπεύει έναν υγιή τρόπο να εξεταστεί το ζήτηµα περιβαλλοντικών προσφύγων, µέσω της µεγαλύτερης πολιτικής έµφασης στην προστασία του περιβάλλοντος, µαζί µε τις προσπάθειες να εξεταστούν τα σχετικά προβλήµατα της αύξησης του πληθυσµού, της φτώχειας, της απώλειας γόνιµων εδαφών, και της ικανοποίησης βασικών ανθρώπινων αναγκών. Το κλειδί για αυτήν τη δύσκολη προοπτική είναι Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (ΠΕ). Η λύση των περιβαλλοντικών προβληµάτων αποτελεί το καθοδηγητικό πλαίσιο της ΠΕ. Έτσι, οι εκπαιδευόµενοι, αφού συνειδητοποιήσουν το µέγεθος των περιβαλλοντικών προβληµάτων και τις αιτίες που τα προκαλούν, οδηγούνται στη διατύπωση προτάσεων που θα συντελούν στη λύση των προβληµάτων αυτών. Αναλυτικότερα, ο προσανατολισµός στη λύση των προβληµάτων ως εκπαιδευτική διαδικασία στοχεύει στην ενθάρρυνση των εκπαιδευόµενων να αναλαµβάνουν πρωτοβουλίες για τη βελτίωση ενός περιβαλλοντικού θέµατος, δηλαδή να εφοδιάζονται µε απαραίτητες ικανότητες έτσι, ώστε να είναι σε θέση να διαγνώσουν, να διακρίνουν και να ξεχωρίσουν τις σχετικές διαστάσεις ενός περιβαλλοντικού προβλήµατος, να εξακριβώνουν την αξιοπιστία των απόψεων όσων εµπλέκονται στο πρόβληµα και να αξιολογούν τις πράξεις τους ως προς τις επιπτώσεις τους στο περιβάλλον (Kelley-Laine, 1997). Παράλληλα, ενισχύεται η συµµετοχή και η συνεργασία σε συλλογικές δράσεις που στοχεύουν στην επίλυση περιβαλλοντικών προβληµάτων. Η φιλοσοφία ενός προγράµµατος ΠΕ συνοψίζεται στην ανάπτυξη ικανοτήτων κριτικής αξιολόγησης και δεξιοτήτων ενεργούς συµµετοχής στη λήψη περιβαλλοντικών

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΣΚΑΝΑΒΗ ΜΑΡΙΑ ΣΑΚΕΛΛΑΡΗ

Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ Η άνοδος στη στάθµη της θάλασσας που προκαλείται µε την αύξηση της θερµοκρασίας λόγω του φαινοµένου του θερµοκηπίου, θα

αποφάσεων. Η ΠΕ ξεπερνά τα πλαίσια του επίσηµου εκπαιδευτικού συστήµατος, επεκτείνεται και σε άλλους κοινωνικούς και θεσµικούς φορείς, απευθύνεται στα µέλη όλων των επαγγελµατικών κλάδων, σε ανθρώπους όλων των ηλικιών, µε σκοπό την ανάπτυξη µιας υπεύθυνης περιβαλλοντικής συνείδησης (Σκαναβή και Σακελλάρη, 2002). Η Ύπατη Αρµοστεία των Ηνωµένων Εθνών για τους Πρόσφυγες (UNHCR) αναγνωρίζει την περιβαλλοντική εκπαίδευση ως σηµαντικό µέτρο για να ενθαρρυνθούν οι τοπικές κοινότητες να συµµετέχουν στη λήψη περιβαλλοντικών αποφάσεων έτσι, ώστε να επιτευχθούν υγιείς, περιβαλλοντικές, διοικητικές πρακτικές σε όλες τις φάσεις διαδικασιών για την αντιµετώπιση του ζητήµατος των προσφύγων (UNHCR, 2001, 2002). Για το ζήτηµα των περιβαλλοντικών προσφύγων δεν υπάρχει

µόνο µία σωστή απάντηση ή µία και µόνο λύση, αντίθετα υπάρχουν διάφορες απόψεις και πολλή αβεβαιότητα. Ένα ολοκληρωµένο και σωστά δοµηµένο πρόγραµµα ΠΕ µπορεί σε κοινότητες που υποφέρουν από ασταθή κοινωνική, οικονοµική, πολιτική κατάσταση, βιώνουν έντονες συνθήκες περιβαλλοντικής υποβάθµισης και είναι ευάλωτες στην ανάπτυξη κύµατος προσφύγων, να καλλιεργήσει την ικανότητα στους κατοίκους να αναγνωρίζουν την αβεβαιότητα αυτή, να οραµατίζονται εναλλακτικά σενάρια και να προσαρµόζονται στις µεταβαλλόµενες εξωτερικές συνθήκες και στη νέα πληροφορία (Simmons, 2000) έτσι, ώστε να εξαλειφθούν οι αιτίες που οδηγούν το πληθυσµό σε µετανάστευση και να εξασφαλισθεί µια καλύτερη ποιότητα ζωής, µέσω της εφαρµογής της αειφόρου ανάπτυξης.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

αναγκάσει τουλάχιστον 200 εκατοµµύρια ανθρώπους να µετακινηθούν από τον τόπο κατοικίας τους. Λαµβάνοντας υπόψη αυτούς τους αριθµούς, είναι εµφανής η σηµασία της κατανόησης των µηχανισµών εκείνων που ευθύνονται για το κοινωνικό φαινόµενο των περιβαλλοντικών προσφύγων.

137

Πράσινη Στροφή & Βιώσιµη Ανάπτυξη ΤΑΣΕΙΣ 2010

138

Κ Λ Ι Μ ΑΤ Ι Κ Η Α Λ Λ Α Γ Η

Το ψύχος και η πείνα φαντάζουν φιλικότερα προς τη φύση µου, παρά οι µέθοδοι που υιοθέτησαν και συνιστούν οι άνθρωποι για να τα αποφύγουν» Χένρι Ντέιβιντ Θορώ, ‘Ζωή χωρίς αρχές’, 1862, Atlantic Monthly (Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1996)

Η ΟΡΘΗ ΚΡΙΣΗ, ΚΛΕΙΔΙ ΓΙΑ ΤΗ ΛΗΨΗ ΤΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ

Το πένθος δεν ταιριάζει στην Κοπεγχάγη Αν κάτι θετικό µπορούµε να διακρίνουµε στη µετα-Κοπεγχάγη εποχή, είναι η ειλικρινής προσπάθεια των πρωταγωνιστών της διεθνούς σκηνής να «θάψουν» στη λησµονιά την κακή παρένθεση της συνόδου και τα όσα συνέβησαν εκεί λίγο πριν εκπνεύσει το 2009. Αν µάλιστα, στα τέλη του 2010 στο Μεξικό, επιτευχθεί ο στόχος, η συµφωνία δηλαδή για τη µείωση των εκποµπών αερίων θερµοκηπίου, τότε θα ξεχάσουµε µια για πάντα εκείνο το αποτυχηµένο δεκαήµερο.

Τι δεν έγινε στην Κοπεγχάγη Σύµφωνα µε τους αναλυτές, η επιτυχία της Κοπεγχάγης θα συνίστατο σε πέντε παράγοντες που θα κινητοποιούσαν τη διεθνή κοινότητα στο σύνολό της: α) θέσπιση µακροπρόθεσµου στόχου για τη µείωση των εκποµπών αερίων θερµοκηπίου,

Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

β) θέσπιση αντίστοιχου αλλά άµεσου στόχου, για το ίδιο ζήτηµα, µε αφορµή τη λήξη της περιόδου εφαρµογής για το Πρωτόκολλο του Κιότο (2012), γ) συµφωνία για το δίκαιο µοίρασµα των αναγκαίων περικοπών στις εκποµπές ανάµεσα σε όλες τις χώρες του πλανήτη, δ) επέκταση της συµφωνίας που ήδη προέβλεπε το πρωτόκολλο του Κιότο για τη χρηµατοδότηση των αναπτυσσόµενων χωρών που καλούνται να προβούν σε περικοπές εκποµπών αερίων θερµοκηπίου και ε) επέκταση της συµφωνίας για τη µεταφορά τεχνολογίας προς τις αναπτυσσόµενες χώρες προκειµένου να µπορέσουν να πετύχουν τους στόχους που έχουν τεθεί.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ύµφωνα µε τις µαρτυρίες των εκπροσώπων από τις διάφορες µη κυβερνητικές οργανώσεις που βρέθηκαν στην πρωτεύουσα της Δανίας το διάστηµα 8-18 Δεκεµβρίου 2009 για τη Σύνοδο του ΟΗΕ για την Κλιµατική Αλλαγή, οι τελευταίες δύο ηµέρες, οι ηµέρες του χοντρού παζαριού και των ατελείωτων παρασκηνίων πριν την τελική διατύπωση της Συµφωνίας της Κοπεγχάγης, ήταν από τις πιο άχαρες της ζωής τους. «Κλεισµένοι έξω από το Bella Center, δίχως ενηµέρωση, πεπεισµένοι ότι η σύνοδος οδηγείται σε αποτυχία, περιµέναµε ένα θαύµα» µας είπε ένας νεαρός εκπρόσωπος µη κυβερνητικής οργάνωσης..

139

Κ Λ Ι Μ ΑΤ Ι Κ Η Α Λ Λ Α Γ Η Η σύνοδος της Κοπεγχάγης όχι µόνο δεν κατάφερε να φτάσει σε µια δεσµευτική συµφωνία για τον περιορισµό των εκποµπών αερίων θερµοκηπίου, όχι µόνο δεν κατάφερε να καταλήξει σε συγκεκριµένο σχέδιο για τη χρηµατοδότηση των αναπτυσσόµενων κρατών, αλλά απέτυχε τόσο οικτρά, που συνολικά η υπόθεση της αποτροπής της κλιµατικής αλλαγής πισωγύρισε µερικά χρόνια, κάνοντας τα πράγµατα δυσκολότερα απ΄ ότι πριν. Χειρότερα, ισχυρίζονται ορισµένοι, κι από την προ Κιότο εποχή. Οι κύριες και φανερές αιτίες της αποτυχίας είναι δύο: - Η ελλιπής προετοιµασία της συνόδου σε διπλωµατικό επίπεδο (παρά τα δύο χρόνια επαφών) που δεν άµβλυνε τις µαξιµαλιστικές επιδιώξεις των περιβαλλοντικών οργανώσεων και δεν διευκόλυνε τις οµάδες εργασίας σε διατύπωση συγκεκριµένων, δεσµευτικών στόχων και, - Η απροθυµία των ισχυρών κρατών και µεγαλύτερων ρυπαντών να αναλάβουν δεσµεύσεις εν µέσω οικονοµικής κρίσης. Πράγµατι, ελάχιστοι από τους ηγέτες της συνόδου είχαν αποσαφηνίσει τις θέσεις τους ή είχαν εξασφαλίσει σαφή εξουσιοδότηση για διαπραγµάτευση. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Οµπάµα, λόγου χάρη, παρά τις προθέσεις, τις διακηρύξεις και την προσωπική συµµετοχή του στη σύνοδο, δεν είχε πλήρη εξουσιοδότηση από τα συνταγµατικά όργανα της πατρίδας του να προχωρήσει σε διαπραγµατεύσεις που ενδεχοµένως θα κατέληγαν σε κείµενο συµφωνίας το οποίο θα απαιτούσε στη συνέχεια (προκειµένου να υλοποιηθεί) δαιδαλώδεις νοµικούς συµβιβασµούς. Ορισµένοι αναλυτές συµπεριλαµβάνουν στις αιτίες της αποτυχίας τη στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΟΗΕ. Οι 27 δεν κατάφεραν να επηρεάσουν τις συνοµιλίες, υπήρξαν µάλιστα στιγµές που τέθηκαν κυριολεκτικά …εκτός διαπραγµάτευσης, ενώ ο ΟΗΕ για µια ακόµα φορά απέδειξε ότι δεν µπορεί να «µπλοκάρει» το παρασκήνιο όταν κι όπου αυτό εξυφαίνεται. Στις λιγότερο σηµαντικές αιτίες της αποτυχίας θα πρέπει να εντάξουµε την αδυναµία των κρατών του λεγόµενου Τρίτου Κόσµου να εκπροσωπηθούν στη διάσκεψη µε κοινή φωνή- πέρα από την Οµάδα των 75. Μεταξύ των χωρών του Τρίτου Κόσµου υπάρχουν πλέον µεγάλες διαφορές και σχεδόν αγεφύρωτες διαφωνίες σε ζητήµατα της διεθνούς ζωής, ενώ ένα κοµµάτι αυτού που στο παρελθόν θεωρούσαµε ενιαίο µέτωπο έχει πλέον τραβήξει δικό του δρόµο, θεωρώντας εαυτόν ως µέρος της «πρώτης ταχύτητας» (Φιλιππίνες, Βραζιλία, Ινδία κ.ά.).

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Τι έµεινε από την Κοπεγχάγη

140

Η Σύνοδος της Κοπεγχάγης πισωγύρισε την προσπάθεια για την αποτροπή της κλιµατικής αλλαγής, δεν την ακύρωσε όµως, καθώς ορισµένες πρόνοιες της διεθνούς κοινότητας που είχαν ληφθεί στο Κιότο και αµέσως µετά από αυτό, διατηρούνται σε ισχύ και εν µέρει ενισχύονται. Πλην όµως δεν αφορούν το σύνολο της διεθνούς κοινότητας αλλά τη µικρή µειοψηφία που υπέγραψαν την ανακοίνωση της Κοπεγχάγης. Ας δούµε, συνοπτικά, τι αφήνει η σύνοδος:

- Σύσταση Κλιµατικού Μηχανισµού Χρηµατοδότησης προς τις αναπτυσσόµενες χώρες µε κεφάλαια τα οποία, παρά τις αρχικές ανησυχίες και γκρίνιες, έφτασαν τελικά τα 100 εκατ. δολ. σε ετήσια βάση. - Σύσταση Πάνελ Υψηλού Επιπέδου (προσωπικοτήτων, φορέων και πολιτικών) το οποίο θα παρακολουθεί τη χρηµατοδότηση προς τον Τρίτο Κόσµο. - Σύσταση Μηχανισµού Τεχνολογίας µε στόχο τη µεταφορά βέλτιστων πρακτικών και «πράσινων» λύσεων σε χώρες που τις έχουν ανάγκη. - Διατήρηση σε ισχύ που φιλόδοξου προγράµµατος ενάντια στις εκποµπές αερίων που οφείλονται στην αποψίλωση και την υποβάθµιση

ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

Τι περιµένουµε από το Μεξικό Η µεγάλη πορεία της ανθρωπότητας η οποία ξεκίνησε το 1992 στο Ρίο ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας, µε σηµαντικές στάσεις στο Γιοχάνεσµπουργκ (Ν. Αφρική), το Κιότο (Ιαπωνία), το Μπαλί (Ινδονησία) και την Κοπεγχάγη (Δανία) συνεχίζεται στη Βόνη (Γερµανία) και το Μεξικό µε στόχο αυτή τη φορά να δηµιουργηθεί η διάδοχη κατάσταση του Πρωτοκόλλου του Κιότο πριν εκπνεύσει η προθεσµία. Το θετικό είναι ότι, ανεξάρτητα από τη σύναψη µιας διεθνούς δεσµευτικής συµφωνίας, επιµέρους κράτη προχωρούν καθηµερινά στη λήψη µέτρων για την απόκρουση της κλιµατικής αλλαγής ενώ διακυβερνητικές συντονιστικές επιτροπές –µε περιορισµένη αλλά όχι µηδαµινή ισχύ- συνεχίζουν να παράγουν έργο και να προωθούν «πράσινες πολιτικές» βιώσιµης ανάπτυξης. Τέτοιες επιτροπές λειτουργούν στη Μεσόγειο, στον αρκτικό κύκλο, στην Καραϊβική κ.ά. Η προσπάθεια της διεθνούς κοινότητας να διατηρήσει στη ζωή το πνεύµα του Πρωτόκολλου του Κιότο και να το επεκτείνει, ενισχύοντας την αποτελεσµατικότητά του, είναι απόλυτα αναγκαίο να στεφθεί από επιτυχία. Ήδη, οι προϋποθέσεις είναι σήµερα καλύτερες από ότι στο πρόσφατο παρελθόν κι αυτό διότι: - υπάρχουν δοκιµασµένες, ασφαλείς και σχετικά προσιτές τεχνολογικές λύσεις που µπορούν να συµβάλλουν στην αποτροπή της κλιµατικής αλλαγής και, - υπάρχει ένα συνεχώς αυξανόµενο κίνηµα πολιτών –η Κοπεγχάγη οφείλεται εν πολλοίς και σε αυτό- το οποίο απαιτεί να παρθούν άµεσα µέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος. Το χρονικό διάστηµα που έχουµε στη διάθεσή µας είναι εξαιρετικά περιορισµένο, η εµπειρία όµως της Κοπεγχάγης µπορεί να αποβεί χρήσιµη σε όσους αυτή τη στιγµή σχεδιάζουν την ατζέντα της συνόδου στο Μεξικό. Μέχρι τότε τα κράτη πρέπει να συνεχίσουν στο δρόµο της «πράσινης» πορείας: - να κάνουν απαραίτητη τη χρήση και τελειοποίηση τεχνολογιών για τον περιορισµό των ρύπων από την παραγωγή ενέργειας από ορυκτά καύσιµα που ρυπαίνουν τον ουρανό πολλών χωρών, - να επενδύσουν στον αναπτυσσόµενο κόσµο όσο το δυνατό πιο σύ-

ντοµα τα 100 εκατ. δολάρια που έχουν δεσµευτεί ότι θα µεταφέρουν µε τη µορφή πράσινων τεχνολογιών, - να οδηγήσουν τις οικονοµίες τους στη σταδιακή απαγκίστρωση από τα στερεά καύσιµα και να προωθήσουν τις ανανεώσιµες πηγές ενέργειας, - να προωθήσουν την «πράσινη» αναδιάρθρωση των οικονοµικών δοµών, - να σχεδιάσουν προσεκτικά µια βιώσιµη, διεθνώς αποδεκτή, δίκαιη και νοµικά κατοχυρωµένη συµφωνία η οποία θα διασφαλίζει ότι η µέση αύξηση της θερµοκρασίας της γης τα επόµενα χρόνια δε θα ξεπεράσει τους 2°C. Ο χρόνος λιγοστεύει, οι ανάγκες µας περισσεύουν.

ΒΟΡΡΑΣ- ΝΟΤΟΣ:

ΕΞΙ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΜΕΤΑ... Η Κοπεγχάγη επιβεβαίωσε σε πολλούς πως η κυρίαρχη αντίθεση στην υφήλιο συνεχίζει να παραµένει η σύγκρουση του ανεπτυγµένου Βορρά µε τον υπανάπτυκτο (ή αναπτυσσόµενο αν προτιµάτε...) Νότο. Η Κοπεγχάγη θύµισε και πάλι πως αν κι έχουν περάσει 60 χρόνια από το Κίνηµα των Αδέσµευτων και τη διατύπωση της θεωρίας ότι η κρίση οφείλεται στη σύγκρουση Βορρά- Νότου, ελάχιστα έχουν αλλάξει στην κατανοµή πόρων, την οικονοµική κυριαρχία και, τελικά, τη διαµόρφωση της παγκόσµιας ισορροπίας. Ίσως το µόνο που άλλαξε σε αυτά τα 60 χρόνια είναι η σύνθεση του κλαµπ των ισχυρών, στο οποίο προστέθηκαν χώρες όπως η Κίνα, ενώ περιφερειακές δυνάµεις του Νότου όπως η Βραζιλία και η Ινδία βρίσκονται στο προσκήνιο εξαιτίας των υψηλών ρυθµών ανάπτυξης που κατα-

γράφουν και, κατ΄ επέκταση, της αυξηµένης ευθύνης που έχουν στην κλιµατική αλλαγή. Οι περισσότεροι από τους οικονοµολόγους που τοποθετήθηκαν δηµόσια την περίοδο της Συνόδου, συνέδεσαν την αποτροπή της κλιµατικής αλλαγής µε την αντιµετώπιση του προβλήµατος της παγκόσµιας φτώχειας. «Αν αποτύχουµε στο ένα πρόβληµα, είναι σίγουρο ότι θα αποτύχουµε και στο άλλο» έγραψε ο Nicholas Stern στον Guardian, θέτοντας κι αυτός το πρόβληµα στον γνωστό άξονα Βορράς- Νότος. Τελικά, ίσως σε αυτό το σηµείο να βρίσκεται η σηµαντικότερη ...κληρονοµιά της Κοπεγχάγης: η διαπίστωση ότι χωρίς να περιορισθεί η οικονοµική ανισότητα, χωρίς εµπιστοσύνη ανάµεσα στα έθνη και µηχανισµούς πέρα και πάνω από τους συνήθεις των διακυβερνητικών επιτροπών, δεν µπορεί να συµφωνηθεί και να υλοποιηθεί τίποτα για τη σωτηρία του περιβάλλοντος.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

των δασών (Reducing Emissions from Deforestation & Degradation), το οποίο προέκυψε µέσα από τα συµπεράσµατα της Έκθεσης Στερν (The Stern Report, 2006). Το πρόγραµµα θεωρείται κλειδί στη µάχη που δίνουν οι διεθνείς οργανισµοί για να κρατηθεί η θερµοκρασία του πλανήτη στα σηµερινά (τουλάχιστον) επίπεδα. Τέλος, η συµφωνία της Κοπεγχάγης (Copenhagen Accord), διατηρεί σε ισχύ τη Μακροχρόνια Συνεργατική Δράση (προϋπήρχε της συνόδου), ενώ ως πρώτο βήµα της νέας περιόδου θεωρείται το σχέδιο των «στόχων δέσµευσης» που όλα τα κράτη µέλη του ΟΗΕ έπρεπε να καταθέσουν στην αρµόδια Γραµµατεία του Οργανισµού µέχρι τα τέλη Ιανουαρίου.

141

Πράσινη Στροφή & Βιώσιµη Ανάπτυξη

ΕΛΕΓΧΟΣ ΡΥΠΩΝ

Ταξίδι στα CO2 έγκατα της γης Απέναντι στην πίεση του χρόνου για τη λήψη µέτρων ενάντια στην κλιµατική αλλαγή και την απροθυµία της διεθνούς κοινότητας να δεσµευτεί και να ...πληρώσει, η δέσµευση και η αποθήκευση διοξειδίου του άνθρακα προβάλλει ως µια λύση ανάγκης την οποία εφαρµόζουν αρκετοί και σχεδιάζουν να υιοθετήσουν όλο και περισσότεροι. Κατά πόσο η επιλογή της λύσης αυτής µπορεί να είναι η χρυσή τοµή, είναι κάτι που ακόµη δεν µπορεί να ισχυριστεί κανείς µε βεβαιότητα.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

142

ι οπαδοί των τεχνολογιών δέσµευσης και αποθήκευσης άνθρακα, στους οποίους περιλαµβάνονται σηµαντικοί επιστήµονες, κορυφαίες µη κυβερνητικές οργανώσεις και πολυεθνικές εταιρείες, δεν θεωρούν ότι η συγκεκριµένη τεχνολογία πρέπει να ανακόψει την πορεία της ανθρωπότητας προς µια δεσµευτική συµφωνία για τον περιορισµό της εκποµπής αερίων θερµοκηπίου και την ενίσχυση των αναπτυσσόµενων κρατών για την υιοθέτηση πράσινων τεχνολογιών. Επίσης, θεωρούν ότι πρόκειται για µεσοπρόθεσµη, µεταβατική τεχνολογία που δεν πρέπει να ανακόψει το ρεύµα των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. Δεν θεωρούν δηλαδή πανάκεια τη συγκεκριµένη τεχνολογία η οποία συζητείται όλο και περισσότερο στις µέρες µας. Ειδικά µετά την αποτυχία της διεθνούς διάσκεψης για το κλίµα στην Κοπεγχάγη και τη διαπίστωση ότι τα περιθώρια στενεύουν, ακόµα κι αν υπογραφεί µια νέα συµφωνία στα τέλη του 2010 στο Μεξικό, η τεχνολογία της δέσµευσης κι αποθήκευσης άνθρακα (Carbon Capture and Storage- CCS) αποκτά περισσότερους θιασώτες. Η τεχνολογία CCS δεν είναι νέα. Υπάρχει στα µυαλά και τα ...χαρτιά επιστηµόνων εδώ και µια δεκαετία, άρχισε όµως να αποκτά σάρκα και

οστά µετά την εφαρµογή του Πρωτοκόλλου του Κιότο, όταν για πρώτη φορά στη σύγχρονη ιστορία κράτη και επιχειρήσεις αναγνώρισαν τη σηµασία του περιορισµού των εκποµπών αερίων θερµοκηπίου. Σύµφωνα µε το γενικό σχήµα της τεχνολογίας CCS το διοξείδιο του άνθρακα που παράγεται κατά την καύση ορυκτών καυσίµων, συλλέγεται και µεταφέρεται σε ειδικές εγκαταστάσεις από όπου ξεκινάει η έγχυσή του στο υπέδαφος. Το αέριο καταλήγει στο εσωτερικό της γης, στον φλοιό της, σε επιλεγµένους, κατάλληλους γεωλογικούς σχηµατισµούς από τους οποίους το αέριο δεν µπορεί να ξεφύγει και να επιστρέψει στην ατµόσφαιρα. Όπως είναι προφανές το δύσκολο του εγχειρήµατος δεν είναι τόσο η δέσµευση και η µεταφορά, όσο η αποθήκευση του CO2 στο υπέδαφος, καθώς οι γεωλογικοί σχηµατισµοί που θεωρούνται κατάλληλοι πρέπει να ανιχνευτούν, να εξεταστούν και να επιλεγούν µε µεγάλη προσοχή. Οι τεχνολογίες αποθήκευσης του διοξειδίου του άνθρακα που αναπτύσσονται τα τελευταία χρόνια σε διάφορα σηµεία του πλανήτη διακρίνονται, ανάλογα µε τον χώρο αποθήκευσης, σε αποθήκευση σε ενεργούς ταµιευτήρες πετρελαίου, σε ταµιευτήρες πετρελαίου/φυσικού αερίου που ήδη έχουν εκκενωθεί, σε αλατούχους υδροφόρους ορίζοντες µεγάλου βάθους, σε κοιτάσµατα µη εξορυγ-

ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ Η ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΛΥΣΗ, ΑΡΚΕΙ ΝΑ ΜΗΝ ΜΕΙΝΟΥΜΕ ΣΕ ΑΥΤΗ! τεχνολογίας είναι θετική: η Βουλγαρία, η Πολωνία και η Ισπανία έχουν επιδείξει ενεργό ενδιαφέρον για την ανάπτυξη πιλοτικών µονάδων. Σε ερευνητικό επίπεδο, συνεχίζεται η προσπάθεια των επιστηµόνων να απαντήσουν στα ερωτήµατα που αναφύονται σχετικά µε τη µέθοδο CCS, τόσο τα αµιγώς γεωλογικά, όσο και τα ευρύτερα περιβαλλοντικά, καθώς η µέθοδος συναντά τη δυσπιστία ορισµένων περιβαλλοντικών οργανώσεων. Την έρευνα ενισχύει η Ευρωπαϊκή Ένωση και είναι χαρακτηριστικό πως στο πρόσφατο ‘Πακέτο για την Ενέργεια’ προβλέπεται η δωρεάν κατανοµή δικαιωµάτων 300 εκατ. τόνων διοξειδίου του άνθρακα για πιλοτική ανάπτυξη προγραµµάτων εφαρµογής της τεχνολογίας. Αξίζει να αναφέρουµε ότι πέρυσι, την περίοδο συζήτησης του ευρωπαϊκού σχεδίου οικονοµικής ανάκαµψης, προβλέφθηκαν επενδύσεις ύψους 1,15 δισ. ευρώ αποκλειστικά για το CCS, οι οποίες όµως για υλοποιηθούν χρειάζεται κράτη κι επιχειρήσεις να ξεπεράσουν τους δισταγµούς. Πότε θα µπορέσει η συγκεκριµένη τεχνολογία να γίνει πραγµατικά ελκυστική; Άγνωστο προς το παρόν αν και η αποτίµησή της ασφαλώς συνδέεται µε το κόστος της εµπορίας δικαιωµάτων άνθρακα: αν αυτό το κόστος γίνει δυσβάστακτο για κράτη, ενεργειακές εταιρείες και βιοµηχανίες, τότε ασφαλώς θα προτιµηθεί η τεχνολογία CCS. Πάντως έρευνα της McΚinsey τοποθετεί το σηµείο grind parity στο 2030- αρκετά απαισιόδοξη πρόβλεψη.

µένου γαιάνθρακα και σε τεχνολογίες ορυκτοποίησης του διοξειδίου του άνθρακα. Η κινητικότητα σε ευρωπαϊκό επίπεδο στον τοµέα του CCS είναι αυξανόµενη- ορισµένες τεχνολογικές αβλεψίες των πρώτων ετών υποχωρούν και οι αγορές γίνονται όλο και πιο δεκτικές στις προτάσεις των επιστηµόνων. Η τεχνολογία CCS έχει γίνει αποδεκτή από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το αποτέλεσµα είναι ότι τα κοινοτικά όργανα άρχισαν να επιχορηγούν τα πρώτα φιλόδοξα σχέδια. Στόχος των κοινοτικών αρχών είναι να δηµιουργηθούν 12 πλήρεις πιλοτικές µονάδες CCS µέχρι το 2015, έτσι ώστε να µπορέσει η αγορά να βγάλει τα συµπεράσµατά της προκειµένου να καταστήσει την τεχνολογία εµπορικά βιώσιµη έως το 2020. Σύµφωνα µε στοιχεία του νορβηγικού Ιδρύµατος Bellona, ενός µη κυβερνητικού οργανισµού που προωθεί, µεταξύ άλλων, την ιδέα του CCS σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, η αποδοχή της

Η τεχνολογία δέσµευσης και αποθήκευσης άνθρακα µοιάζει να µην αφορά στην Ελλάδα, παρά το γεγονός ότι ως ευρωπαϊκή χώρα η Ελλάδα θα µπορούσε να επωφεληθεί των επενδύσεων. Το γεγονός ότι το περιβαλλοντικό αποτύπωµα της χώρας είναι µικρό, κάτω από 1% παγκοσµίως, ασφαλώς αποτελεί ανασχετικό αλλά όχι απαγορευτικό παράγοντα. Τα εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα θεωρούνται από τα πλέον ρυπογόνα στην Ευρώπη, ενώ πολύ σύντοµα, σε µια τριετία, τα κόστη αγοράς δικαιωµάτων ρύπων θα είναι δυσβάστακτα για τις επιχειρήσεις ενέργειας, είτε είναι δηµόσιες, είτε όχι. Όσο αφορά στο πρόσχηµα της σεισµικότητας της χώρας, πράγµατι αποτελεί πρόβληµα αλλά η διεθνής εµπειρία δείχνει ότι παρακάµπτεται- η πολύ πιο σεισµογενής Ιαπωνία διαθέτει ήδη εγκαταστάσεις CCS. Άρα, αυτό που µένει να αντιµετωπιστεί είναι το υψηλό κόστος της τεχνολογίας. Με δεδοµένο ότι το «εθνικό µας καύσιµο», ο λιγνίτης. αναµένεται να βρίσκεται ψηλά στο ενεργειακό µείγµα της Ελλάδας και τα επόµενα χρόνια, µια επένδυση σήµερα στη συγκεκριµένη τεχνολογία ίσως να µην φαντάζει περιττό έξοδο. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ΔΕΗ δηµοπρατεί νέα λιγνιτικά έργα και προωθεί νέες έρευνες για την εκµετάλλευση κοιτασµάτων λιγνίτη, σηµάδι ότι το συγκεκριµένο καύσιµο θα πρωταγωνιστεί για καιρό. Σύµφωνα µε δηλώσεις στελεχών της ΔΕΗ, εδώ και περίπου ένα χρόνο η Επιχείρηση αναζητά µέρη όπου θα µπορούσε να εφαρµοστεί η τεχνολογία CCS, ήδη οι σκέψεις προσανατολίζονται στα ορυχεία της επιχείρησης στη Μεγαλόπολη και την Πτολεµαΐδα.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Τεχνολογία σηµαντική για την Ελλάδα

143

Πράσινη Στροφή & Βιώσιµη Ανάπτυξη

Μ Ε ΤΑ Φ Ο Ρ Ε Σ

Αλλαγή πορείας Στον αιώνα της ενεργειακής αγωνίας και της κλιµατικής αλλαγής, οι µεταφορές καλούνται να προσαρµοστούν σε νέα παγκόσµια πρότυπα και να αντεπεξέλθουν σε σειρά περιορισµών. Καταναλώνουν τεράστιες ποσότητες ενέργειας, ρυπαίνουν την ατµόσφαιρα και επιβαρύνουν το περιβάλλον όπου γης, αλλά είναι απόλυτα αναγκαίες για τη συνέχιση της ζωής στον πλανήτη.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

144

ι µεταφορές είναι µια από τις πιο ενεργοβόρες και τις πλέον ρυπαίνουσες ανθρώπινες δραστηριότητες αλλά είναι αµφίβολο αν θα µπορέσουµε στο άµεσο µέλλον να περιορίσουµε τον όγκο και το περιβαλλοντικό τους αποτύπωµα. Η παγκοσµιοποιηµένη κοινωνία και η σύγχρονη οικονοµία στηρίζονται κατά πολύ στις µετακινήσεις ανθρώπων και προϊόντων. Οι µεταφορές βρίσκονται σήµερα υπό στενή παρακολούθηση και έχουν τεθεί στο στόχαστρο εθνικών και υπερεθνικών οργανισµών. Σε τι αποβλέπουν οι προσπάθειες; Πρώτα απ΄ όλα στον περιορισµό της κατανάλωσης ενέργειας και στη µείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώµατος των µεταφορών. Υπό το βάρος της κλιµατικής αλλαγής, αυστηρά µέτρα λαµβάνονται σε όλο τον κόσµο, νέες τεχνολογίες λανσάρονται στις µεταφορές και µια νέα φιλοσοφία αειφόρου ανάπτυξης διέπει τον κλάδο. Κανένα µεταφορικό µέσο, ούτε καν το τρένο, δεν εξαιρείται από τις υπέρ του περιβάλλοντος ρήτρες. Όλα αυτά µέσα σε ένα ιδιαίτερα αρνητικό σκηνικό για τις µεταφορές, λόγω κρίσης. Η µείωση της µεταφορικής κίνησης στην Ευρώπη έχει φτάσει σε διψήφια νούµερα, ενώ η τουριστική κίνηση υποχώρησε το 2009 κατά 4% σε παγκόσµιο επίπεδο. Σύµφωνα µε πρόσφατες προβλέψεις της ΙΑΤΑ, οι ζηµίες των αεροπορικών εταιρειών σε παγκόσµια κλίµακα αναµένεται το 2010 να παρουσιάσουν αύξηση της τάξης του 47% σε σχέση µε το ήδη κακό 2009. Στην Ελλάδα, σύµφωνα µε στοιχεία της Hellastat η µείωση του όγκου των εµπορευµατικών ροών έτρεχε µε 35% το πρώτο µισό του 2009, ενώ η πτώση του όγκου των εσωτερικών µεταφορών ήταν της τάξης του 40%. Η αποτυχία

της Διάσκεψης για το Κλίµα στην Κοπεγχάγη αναµένεται να επηρεάσει τον τρόπο και κυρίως τον χρόνο λήψης αποφάσεων για τις µεταφορές. Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις και οι επιστήµονες πιέζουν για άµεσα µέτρα, οι κυβερνήσεις όµως, ειδικά των κρατών που βρίσκονται σε ανάπτυξη και στηρίζουν πολλά στις εξαγωγές τους (Κίνα, Ινδία, νέες πετρελαιοπαραγωγοί χώρες) αντιδρούν. Ας δούµε όµως τι περιλαµβάνει η ατζέντα για το άµεσο µέλλον στα κυριότερα µέσα µεταφοράς. Ιδιωτικό αυτοκίνητο. Στην ΕΕ τα αυτοκίνητα συµµετέχουν σε ποσοστό 10% στις εκποµπές CO2 κι όπως ήταν αναµενόµενο, ο περιορισµός των εκποµπών των κινητήρων τους είναι σε προτεραιότητα. Οι εκποµπές CO2 πρέπει να µειωθούν σταδιακά, από 160 γραµµάρια ανά χιλιόµετρο που ήταν στο πρόσφατο παρελθόν, στα 120 γραµ./χλµ. και το διάστηµα προσαρµογής για τις αυτοκινητοβιοµηχανίες, από το 2012 µέχρι το 2015, είναι ανελαστικό. Οι κατασκευαστές πρέπει να προσαρµόσουν τους κινητήρες των αυτοκινήτων στις προδιαγραφές: τον πρώτο χρόνο κατά 65%, κατόπιν 75%, ύστερα κατά 80% και τέλος, το 2015, κατά 100%. Μετά το 2018, κάθε παράβαση των παραπάνω, έστω και για ένα γραµµάριο θα έχει ως αποτέλεσµα βαρύτατα πρόστιµα και διοικητικές κυρώσεις. Τα επόµενα χρόνια θα δούµε σύνθετα, ευφυή και ιδιαίτερα αυστηρά µέτρα για τον περιορισµό της κίνησης στα αστικά κέντρα (δακτύλιοι, αποκλεισµός των ενεργοβόρων SUV, διόδια στο κέντρο των πόλεων για τα µη υβριδικά οχήµατα κ.ά.), για τα τέλη κυκλοφορίας (κίνητρα για τα υβριδικά), για τη στάθµευση κ.ά. Στην Ελλάδα σχέδια για διόδια στο κέντρο των πόλεων δεν υπάρχουν προς το παρόν –τουλάχιστον όχι πριν ολοκληρωθεί ένας µεγάλος όγκος επενδύσεων στις δηµόσιες µεταφορές.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΜΕΙΩΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ

145

Μ Ε ΤΑ Φ Ο Ρ Ε Σ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Οδικές µεταφορές. Πρόκειται για τον πιο ρυπογόνο από τους κλάδους των µεταφορών, αλλά τον πλέον σηµαντικό τόσο από άποψη µεταφορικού φορτίου, όσο και από παραγωγή πλούτου. Σύµφωνα µε στοιχεία της ΕΕ το µερίδιο των οδικών µεταφορών εµπορευµάτων στο εµπόριο µεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών ανέρχεται σε ποσοστό 44%, πανίσχυρες όµως είναι οι οδικές µεταφορές και στην επιβατηγό διάστασή τους, καθώς µέσω των δρόµων µετακινείται το 79% των επιβατών. Η ευρωπαϊκή πολιτική για τις εµπορευµατικές και επιβατικές οδικές µεταφορές είναι λίγο ως πολύ γνωστή και περιλαµβάνει περιορισµό των αερίων ρύπων, έρευνα για νέα καύσιµα και οικολογικούς καταλύτες στα βαρέα οχήµατα. Παράλληλα, γίνεται συντονισµένη προσπάθεια για την ανακύκλωση ελαστικών και οχηµάτων που βρίσκονται στο τέλος της ζωής τους και αναβάθµιση της εφοδιαστικής αλυσίδας – από την οποία εξαρτάται η ποσότητα και η ποιότητα των οδικών µεταφορών.

146

Θαλάσσιες µεταφορές. Στις µέρες µας, η ναυτιλία αντιµετωπίζεται συνολικά (µεταφορές, λιµάνια, logistics), ως µια οχλούσα βιοµηχανία που πρέπει να στρατευτεί στον αγώνα για την αποτροπή της κλιµατικής αλλαγής. Στη ναυτιλία οφείλεται περίπου το 4,5% των εκπεµπόµενων αερίων θερµοκηπίου, το ανησυχητικό όµως είναι ότι προβλέπεται αύξηση των ρύπων κατά 75% µέχρι το 2020. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αύξηση του όγκου της ναυτιλίας µόνο στη Μεσόγειο, µια κλειστή και κατά τεκµήριο επιβαρηµένη από τις µεταφορές θάλασσα, κατά την περίοδο 2000- 09 ξεπερνά το 70%. Παρά το γεγονός ότι η ναυτιλία δεν ρυπαίνει όσο οι χερσαίες µεταφορές (η ενέργεια που καταναλώνει ένα µεσαίου µεγέθους πλοίο κοντέινερ αντιπροσωπεύει περίπου το 10% αυτής που καταναλώνεται για το ίδιο µεταφορικό έργο µε οδική µεταφορά), ήρθε η ώρα να αντιµετωπίσει και αυτή περιορισµούς. Τα επόµενα χρόνια αναµένεται να δούµε νέες διατάξεις για τα καύσιµα των πλοίων και ειδικά καύσιµα σε ειδικές περιοχές του κόσµου (π.χ. στην ‘κλειστή’ Μεσόγειο), ηλεκτροδότηση των πλοίων κατά τον ελλιµενισµό τους κι όχι λειτουργία των µηχανών, αυστηρότερα µέτρα για την περισυλλογή των αποβλήτων κ.ά. Οι συνεχείς επιθεωρήσεις και πιστοποιήσεις των λιµένων όσο αφορά την περιβαλλοντική τους πολιτική, η χρήση µη τοξικών υφαλοχρωµάτων, η εγκατάσταση συστηµάτων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιµες πηγές (ήδη σε κρουαζιερόπλοια µε µεγάλες ανάγκες φορτίων), αλλά κυρίως η χρήση νέων καυσίµων είναι τα κύρια µέτρα που βρίσκονται αυτή τη στιγµή σε εξέλιξη. Ειδικά για τα καύσιµα, αξίζει να αναφέρουµε ότι η κινητικότητα είναι πρωτοφανής. Από την Επιτροπή Προστασίας Θαλάσσιου Περιβάλλοντος του International Maritime Organization (ΙΜΟ) τέθηκε πλαφόν 0,5% στην περιεκτικότητα σε θείο όλων των θαλάσσιων καυσίµων παγκοσµίως από το 2020. Σε πρώτη φάση το πλαφόν θα µειωθεί σε 3,5% από το 2012, µε σταδιακή µείωση τα επόµενα έτη, ενώ υπήρξε επίσης συµφωνία για τα πρότυπα εκποµπής των εξαιρετικά επικίνδυνων οξειδίων αζώτου (NOX) για τις

ΣΥΝΔΥΑΣΜΕΝΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ, Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

Το ‘βασίλειο’ των οδικών µεταφορών αντιµετωπίζει έντονη αµφισβήτηση την τελευταία δεκαετία και η προσπάθεια σε όλο τον κόσµο κατατείνει στη µείωση της συµµετοχής τους στο συνολικό ενεργειακό φορτίο. Τα εξωτερικά κόστη των οδικών µεταφορών, οι άδηλες δηλαδή επιδράσεις τους όπως οι εκποµπές ρύπων, οι επιπτώσεις της κυκλοφοριακής συµφόρησης και η κατασκευή (και συντήρηση…) των αναγκαίων υποδοµών, δεν προσµετρώνται στο τελικό κόστος µε αποτέλεσµα τα υπόλοιπα µεταφορικά µέσα να θεωρούνται …αντιοικονοµικά! Σύµφωνα µε τις πιο πρόσφατες εκτιµήσεις των ειδικών για το µέλλον των µεταφορών, οι συνδυασµένες µεταφορές είναι η καλύτερη δυνατή µεταφορική λύση, αφού λιγότερο ενεργοβόρα µέσα όπως η ναυτιλία και ο σιδηρόδροµος δεν µπορούν να προσφέρουν ολοκληρωµένες λύσεις. Στο πλαίσιο των συνδυασµένων µεταφορών τα λιµάνια και τα αεροδρόµια µετατρέπονται σε εστία (hub) ενός ευρύτερου µεταφορικού δικτύου µε το οποίο συντονίζονται δύο ή και περισσότερα µεταφορικά µέσα.

νέες µηχανές σκαφών ( µείωση κατά 16-22% µέχρι το 2011 σε σχέση µε το 2000). Όσο για τα ατυχήµατα, ο ΙΜΟ σε συνεργασία µε υπερεθνικούς οργανισµούς και industry committees, συνεχίζουν µε µια σειρά παραρτήµατα σε υφιστάµενες νοµοθεσίες να σφίγγουν τον κλοιό γύρω από όσους παρανοµούν. Η πρόσφατη διετής απαγόρευση της εισόδου των πλοίων Έλληνα εφοπλιστή στα λιµάνια των ΗΠΑ, δείχνει ότι τα πράγµατα, στη στεριά και τη θάλασσα έχουν ‘αγριέψει’ και τα ηµίµετρα µε τα οποία αντιµετωπιζόταν µέχρι πρόσφατα η θαλάσσια ρύπανση είναι παρελθόν. Αεροπορικές µεταφορές. Είναι το τελευταίο µέσο µεταφοράς το οποίο µπήκε στο στόχαστρο των διεθνών οργανισµών στα µέσα της προηγούµενης δεκαετίας. Η συµβολή τους στο φαινόµενο του θερµοκηπίου είναι µικρή, περίπου 3-4% των συνολικών εκποµπών (οι ρύποι τους αποτελούν το 12% του συνόλου των µεταφορών, έναντι 76% των οδικών). Μπορεί ο κλάδος να έχει υποστεί συντριπτικά οικονοµικά χτυπήµατα τα τελευταία χρόνια (11η Σεπτεµβρίου 2001, γρίπη κ.ά.), εντούτοις κανείς δεν διανοείται να αφήσει έξω από τις ρυθµίσεις τα αεροπλάνα και τα αεροδρόµια. Από την άλλη πλευρά η µείωση των αεροπορικών µεταφορών είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση καθώς το 80% των εκποµπών αφορά στις µεταφορές επιβατών που διανύουν περισσότερα από 1.500 χιλιόµετρα στο ίδιο ταξίδι- άρα δεν µπορούν να το κάνουν αλλιώς. Στις αεροπορικές µεταφορές οι εξελίξεις λαµβάνουν χώρα σε δύο

µέτωπα: τα καύσιµα και τα αεροδρόµια. Ήδη δοκιµάζονται συνδυασµοί κηροζίνης µε βιοαιθανόλη και βιοντίζελ, σχεδιάζονται νέα συστήµατα απογείωσης και προσγείωσης καθώς και προωθηµένα σχέδια πτήσεων µε στόχο τη µείωση της παραµονής των αεροσκαφών στον αέρα. Όπως ακριβώς συµβαίνει και µε τη ναυτιλία, στις αεροπορικές µεταφορές το 2012 αποτελεί το έτος βάσης καθώς από τότε οι εκποµπές θα πρέπει να πάρουν την κατιούσα: να πέσουν στο 97% της µέσης τιµής των εκποµπών κατά το χρονικό διάστηµα 2004-2006. Οι αεροπορικές εταιρείες θα ενταχθούν στο σύστηµα εµπορίας δικαιωµάτων εκποµπών ρύπων, ενώ για τις νεοεισερχόµενες στην αγορά ή τις ταχύτατα αναπτυσσόµενες αεροπορικές εταιρείες έχει προβλεφθεί ειδικό αποθεµατικό δωρεάν δικαιωµάτων- κάτι µε το οποίο διαφωνούν ορισµένες περιβαλλοντικές οργανώσεις. Από κάποια στιγµή και µετά, οι αεροπορικές εταιρείες για καταφέρουν να πετούν απρόσκοπτα θα πρέπει να βελτιώνουν συνεχώς την τεχνολογία των σκαφών τους και τη διαδικασία της πτήσης (µείωση του χρόνου) ή να καταφύγουν στην αγορά (πανάκριβων) δικαιωµάτων. Όσον αφορά στα αεροδρόµια καταβάλλεται προσπάθεια να περιοριστούν οι περιβαλλοντικές οχλήσεις που προκαλούν. ‘Πράσινα’ αεροδρόµια είναι δύσκολο να δηµιουργηθούν από τη µια µέρα στην άλλη, ίσως να είναι κι ανώφελο αν δεν αλλάξουν πρώτα τα αεροπορικά καύσιµα και οι µεταφορικές συνήθειες, τα επόµενα χρόνια όµως είναι απόλυτα σίγουρο ότι θα δούµε νέους περιορισµούς και µεγαλύτερη µέριµνα για το περιβάλλον στους χώρους των αεροδροµίων µε µέτρα όπως οι µικρότεροι διάδροµοι απογείωσης, τα ηχοπετάσµατα, η απαγόρευση νυχτερινών πτήσεων, οι περιφερειακές δενδροφυτεύσεις κ.ά.

Σιδηροδροµικές µεταφορές. Τα µεταφορικά και ενεργειακά δεδοµένα συνηγορούν υπέρ του τρένου, ελάχιστες όµως χώρες στην Ευρώπη – και πάντως όχι η Ελλάδα- έχουν ισχυρή σιδηροδροµική πολιτική µε στόχο την κατάκτηση νέων µεριδίων στη µεταφορική αγορά, τόσο την εµπορευµατική όσο και την επιβατηγό. Το τρένο καταναλώνει περίπου επτά φορές λιγότερη ενέργεια από το ιδιωτικής χρήσης αυτοκίνητο ανά επιβάτη, οι ρύποι που εκπέµπει είναι 10 φορές λιγότεροι από το Ι.Χ. για το ίδιο µεταφορικό έργο, ενώ χρειάζεται τρεις φορές λιγότερο χώρο από ότι οι οδικές µεταφορές για το ίδιο µεταφορικό έργο. Η ατζέντα των σιδηροδρόµων είναι, δυστυχώς, µικρή. Μικρό είναι και το ποσοστό τους στις µεταφορές- µόλις το 8% στην Ευρώπη, ακόµα µικρότερο στην Ελλάδα. Η πλήρης απελευθέρωση των σιδηροδροµικών υπηρεσιών, ο εκσυγχρονισµός των δικτύων, η χάραξη νέων γραµµών και η ηλεκτροκίνηση είναι οι κύριες ευρωπαϊκές συνισταµένες- µας αφορούν κι εµάς στον βαθµό που το ελληνικό κράτος στοχεύει στην αναβάθµιση του σιδηροδρόµου. Σε ορισµένα ευρωπαϊκά κράτη, όπου η αγορά είναι πλήρως απελευθερωµένη, νέα µοντέλα ανάπτυξης αναζητούνται, νέες συµµαχίες δηµιουργούνται ανάµεσα σε παρόχους υποδοµών και λειτουργούς των δικτύων (δύο ξεχωριστές δραστηριότητες), αναπτύσσεται ο τοπικός σιδηρόδροµος, ενώ νέες τεχνολογίες, όπως η τηλεδιαχείριση και τα φορτία ελεγχόµενης θερµοκρασίας λανσάρονται σε απαιτητικές αλλά επικερδείς γραµµές. Αντίθετα, στην Ελλάδα ο ΟΣΕ είναι η πιο βαθιά και πιο σκοτεινή από τις ‘µαύρες τρύπες’ όπου τις τελευταίες δεκαετίες έχουν χαθεί αναρίθµητα εκατοµµύρια ευρώ!

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

147

Πράσινη Στροφή & Βιώσιµη Ανάπτυξη

ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

N. Α . Ε Υ Ρ Ω Π Η

Ενεργειακό El Dorado Ο ρόλος της ενέργειας είναι καθοριστικός για την οικονοµική ανάπτυξη. Οι κυβερνήσεις των χωρών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης πρέπει να αναλάβουν δυναµική δράση για να επιταχύνουν την οικοδόµηση ενός κοινού ενεργειακού µέλλοντος. Ο καθορισµός µίας µακροπρόθεσµης στρατηγικής είναι προϋπόθεση για να αξιοποιήσει η περιοχή τις πηγές ενέργειας που διαθέτει και τη στρατηγική γεωγραφική της θέση, λαµβάνοντας συγχρόνως υπόψη ότι µία περιφερειακή αγορά συµβάλλει στην περιβαλλοντική αειφορία.

Τ 148

ΣΤΗ

ο θέµα της ενέργειας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη είναι πολύ επίκαιρο σε µια περίοδο που θέτει σηµαντικές προκλήσεις, τόσο για τον χρηµατοπιστωτικό όσο και για τον ενεργειακό τοµέα, ιδιαίτερα στην περιοχή µας. Τρία είναι τα βασικά θέµατα που πρέπει να εξετασθούν: (i) ποιες είναι οι ανάγκες για επενδύσεις στον τοµέα της ενέργειας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, (ii) κατά πόσο υποστηρίζονται επαρκώς από τις κυβερνήσεις, και (iii) κατά πόσο ο ιδιωτικός τοµέας είναι πρόθυµος να χρηµατοδοτήσει τις επενδύσεις αυτές. Δύο είναι οι λόγοι για τους οποίους η ενέργεια στη Νοτιοανατολική Ευρώπη (ΝΑΕ) προσελκύει όλο και µεγαλύτερο ενδιαφέρον στις µέρες µας. Πρώτον, διότι ύστερα από µία µακρά φάση αναταραχών, η περιοχή εισήλθε επιτέλους σε µία περίοδο ισχυρής οικονοµικής ανάπτυξης και επενδυτικών ευκαιριών. Συνολικά, οι οικονοµίες της περιοχής γνώρισαν υψηλούς ρυθµούς ανάπτυξης (γύρω στο 5% κατά µέσον όρο) την περίοδο 2004-2008, πριν από την τρέχουσα παγκόσµια οικονοµική ύφεση. Και δεύτερον, διότι οι χώρες της περιοχής διαφέρουν σηµαντικά µεταξύ τους σε όρους µεγέθους, πλούτου και ανάπτυξης, και πολιτικής σταθερότητας. Μερικές χώρες ακόµη προσπαθούν να σταθεροποιήσουν την πολιτική τους κατάσταση και την ασφάλειά τους

Από τον ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ ΣΑΚΕΛΛΑΡΗ, αντιπρόεδρο της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων

σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, και να αποκαταστήσουν φιλικές σχέσεις µε τους γείτονές τους µετά τους πολέµους. Συνεπώς, η περιφερειακή αγορά ενέργειας που έχει αρχίσει να δηµιουργείται στη ΝΑΕ θεωρείται ως µεγάλη ευκαιρία για σηµαντική ενίσχυση τόσο της πολιτικής σταθερότητας και ολοκλήρωσης της περιοχής, όσο και της οικονοµικής ανάπτυξής της.

Επενδυτικές ανάγκες Όσον αφορά τις επενδυτικές ανάγκες στον ενεργειακό τοµέα στην περιοχή, είναι σαφές ότι ύστερα από χρόνια ελλιπούς συντήρησης και ανεπαρκών επενδύσεων, οι προσπάθειες που απαιτούνται είναι πολύ σηµαντικές. Οι περισσότερες ενεργειακές υποδοµές χρονολογούνται

από τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, και για τον εκσυγχρονισµό τους απαιτούνται σηµαντικές επενδύσεις. Επιπλέον, χρειάζονται επειγόντως επενδύσεις για τη δηµιουργία νέων µονάδων παραγωγής, ώστε να καλυφθεί η αυξανόµενη ζήτηση, και για τη βελτίωση των δικτύων µεταφοράς και διανοµής και των περιφερειακών διασυνδέσεων, ώστε να αποφευχθεί το ενδεχόµενο διαρκώς µεγαλύτερης εξάρτησης της περιοχής από τις εισαγωγές ηλεκτρικής ενέργειας ή και ενεργειακών ελλείψεων. Η περιοχή εξαρτάται σήµερα από τις εισαγωγές ενέργειας, και κυρίως πετρελαίου και φυσικού αερίου. Και η εξάρτηση αυτή αυξάνεται µε την οικονοµική ανάπτυξη. Οι περισσότερες από τις χώρες της περιοχής εισάγουν ηλεκτρική ενέργεια, και µόνο µερικές έχουν τη δυνατότητα να εξάγουν. Η έλλειψη επαρκών διασυνδέσεων µε τις χώρες που έχουν πλεόνασµα παραγωγής, σε συνδυασµό µε τους αδιαφανείς κανόνες της αγοράς που διέπουν τη χρήση των διαθέσιµων διασυνδέσεων, έχει περιορίσει τις ανταλλαγές και έχει οδηγήσει σε υψηλές τιµές για τις διασυνοριακές εξαγωγές ενέργειας τα τελευταία δύο χρόνια. Η έλλειψη ενός αξιόπιστου συστήµατος παροχής ηλεκτρικής ενέρ-

γειας αποτελεί σοβαρό εµπόδιο για την οικονοµική ανάπτυξη και τις επενδύσεις στην περιοχή. Σύµφωνα µε εκτιµήσεις της Παγκόσµιας Τράπεζας, το 2007 οι ανάγκες για επενδύσεις στον ενεργειακό τοµέα στην περιοχή ανέρχονταν σε τουλάχιστον 35 δισ. ευρώ. Στις αναγκαίες επεµβάσεις περιλαµβάνονταν η αποκατάσταση υφιστάµενων µονάδων παραγωγής ώστε να παραµείνουν λειτουργικές και αξιόπιστες, η λήψη µέτρων για τη συµµόρφωση προς τις περιβαλλοντικές οδηγίες της ΕΕ, η δηµιουργία νέων µονάδων παραγωγής, καθώς και η κατασκευή νέων δικτύων µεταφοράς, διασύνδεσης και διανοµής και η ενίσχυση των υπαρχόντων. Θα ήθελα να κάνω ορισµένες παρατηρήσεις σχετικά µε τις εκτιµήσεις αυτές. Πρώτον, οι εκτιµήσεις αυτές αφορούν το σύνολο της περιοχής. Αυτό σηµαίνει ότι εάν η ανασυγκρότηση γινόταν από κάθε χώρα χωριστά, το κόστος θα ήταν πολύ υψηλότερο. Δεύτερον, οι εκτιµήσεις αυτές βασίζονται στην υπόθεση ότι ο τοπικός λιγνίτης θα είναι το καύσιµο που θα παίξει τον σηµαντικότερο ρόλο στην αύξηση του δυναµικού παραγωγής. Δεν λαµβάνουν όµως πλήρως υπόψη το µελλοντικό κόστος των εκποµπών διοξειδίου του άνθρακα. Εάν συνυπο-

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΑΣΦΑΛΕΙΑ, AΕΙΦΟΡΙΑ OΙΚΟΝΟΜΙΚΗ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ. ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΕΧΟΥΝ ΟΙ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ

149

ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ

ΣΤΗ

N. Α . Ε Υ Ρ Ω Π Η

λογιστεί το κόστος αυτό, τότε ανοίγει η συζήτηση σχετικά µε τον ρόλο του αερίου στη ΝΑΕ και τους τρόπους µε τους οποίους µπορούν να αξιοποιηθεί το τεράστιο δυναµικό ανανεώσιµων πηγών ενέργειας που διαθέτει η περιοχή.

Ο χάρτης του φυσικού αερίου

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Η περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης µπορεί, λόγω της στρατηγικής θέσης της, να παίξει σηµαντικό ρόλο όσον αφορά τα διευρωπαϊκά δίκτυα αερίου, συµπεριλαµβανοµένων των νέων οδών εφοδιασµού από τη λεκάνη της Κασπίας θάλασσας και τη Μέση Ανατολή. Τα πιο φιλόδοξα έργα που µελετώνται επί του παρόντος είναι: • Ο αγωγός Nabucco, µήκους 3 300 χλµ., ο οποίος θα ξεκινάει από δύο σηµεία τροφοδότησης στα ανατολικά σύνορα της Τουρκίας (µε τη Γεωργία και το Ιράν), θα διασχίζει την Τουρκία, τη Βουλγαρία, τη Ρουµανία και την Ουγγαρία, και θα καταλήγει στο Baumgarten, στην Αυστρία. • Ο αγωγός Southstream, µήκους 900 χλµ., ο οποίος θα συνδέει τη Ρωσία µε την Ευρωπαϊκή Ένωση διαµέσου του Ευξείνου Πόντου, εκτεινόµενος από τη ρωσική ακτή της Μπερεγκόβαγια ως τις ακτές της Βουλγαρίας και φθάνοντας σε υποθαλάσσιο βάθος άνω των 2 000 µέτρων. Τα σηµερινά επίπεδα χρήσης αερίου στην περιοχή είναι τόσο χαµηλά ώστε να δικαιολογούν έργα αυτής της κλίµακας, τα οποία αντιπροσωπεύουν κόστος σχεδόν 10 δισ. ευρώ το καθένα. Με εξαίρεση την Κροατία, την Τουρκία, την Ελλάδα, τη Ρουµανία και εν µέρει τη Βουλγαρία, στις υπόλοιπες χώρες η χρήση του αερίου είναι πολύ περιορισµένη ή και µηδενική. Από την άλλη πλευρά, η Ρωσία είναι σήµερα ο κυριότερος προµηθευτής αερίου στην περιοχή, και ορισµένες χώρες, όπως η Βουλγαρία και η Σερβία, εξαρτώνται σχεδόν πλήρως από εισαγωγές αερίου µέσω της Ουκρανίας. Οι πρόσφατες διαµάχες µεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας προκάλεσαν σηµαντικές ελλείψεις τον περασµένο χειµώνα, σε µία περίοδο µεγάλου ψύχους στην Ευρώπη. Συνεπώς, ένας διάδροµος αερίου θα επέτρεπε να µειωθούν σηµαντικά οι ανησυχίες σχετικά µε τον εφοδιασµό, και θα προσέφερε επίσης τη δυνατότητα διακλαδώσεων, ώστε να αυξηθεί ο εφοδιασµός των χωρών της ΝΑΕ και, κυρίως, να καταστεί η περιοχή της ΝΑΕ ένας σηµαντικός κόµβος αερίου για την ηπειρωτική Ευρώπη.

150

Ανεκµετάλλευτο το δυναµικό των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας Όπως όµως είπα προηγουµένως, ο καθορισµός του ρόλου του φυσικού αερίου δεν είναι το µόνο θέµα. Οι ανανεώσιµες πηγές ενέργειας µπορούν επίσης να συµβάλουν σηµαντικά στην ενεργειακή αειφορία και στην ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασµού της περιοχής. Φυσικά, δεν πρέπει να αγνοείται το γεγονός ότι σήµερα η ανάπτυξη πολλών πηγών ανανεώσιµης ενέργειας εξαρτάται από τα κίνητρα που παρέχουν οι κυβερνήσεις µε στόχο τη µείωση του κόστους και των κινδύνων για τους επενδυτές (π.χ. προσφορά εγγυηµένων αγορών µέσω υποχρεώσεων ποσοστώσεων και εγγυηµένων τιµών πώλησης της παραγόµενης

ηλεκτρικής ενέργειας). Είναι κατανοητό ότι τα πολυδάπανα αυτά πλαίσια στήριξης µπορεί να µην αποτελούν προτεραιότητα για τις περισσότερες από τις χώρες της περιοχής, οι οποίες αγωνίζονται για να διευρύνουν την πρόσβαση του πληθυσµού σε ηλεκτρική ενέργεια και να επιλύσουν τα προβλήµατα αξιοπιστίας των συστηµάτων τους. Είναι όµως επίσης γεγονός, ότι οι ανανεώσιµες πηγές ενέργειας µε την ανταγωνιστικότερη σχέση κόστους-απόδοσης, όπως π.χ. η αιολική ενέργεια, µπορούν να βασιστούν αποκλειστικά στην έµµεση στήριξη που τους παρέχεται µέσω των χρηµατοδοτήσεων για τη µείωση των εκποµπών άνθρακα. Αλλά ακόµη και οι τεχνολογίες ηλιακής ενέργειας προσφέρουν σηµαντικές δυνατότητες για ορισµένες περιοχές. Συνεπώς, πρόκειται για στρατηγική επιλογή, στην οποία πρέπει να δοθεί απάντηση.

Ο ρόλος των κυβερνήσεων Οι κυβερνήσεις των χωρών της ΝΑΕ λαµβάνουν αποφασιστικά µέτρα για την προώθηση της ενεργειακής ολοκλήρωσης της περιοχής. Ωστόσο, µολονότι η πρόοδος που έχει σηµειωθεί µέχρι στιγµής είναι αξιέπαινη, η αντιµετώπιση των προκλήσεων που συνδέονται µε την απελευθέρωση και το άνοιγµα των αγορών αποδεικνύεται δύσκολη, και η διαδικασία διαρκεί πολύ περισσότερο από ό,τι είχε αρχικά προβλεφθεί. Στις περισσότερες από τις χώρες της περιοχής εξακολουθεί να υπάρχει µία κυρίαρχη µονάδα παραγωγής, που ανήκει στο Δηµόσιο. Με εξαίρεση τη Ρουµανία, σχεδόν όλες οι εθνικές αγορές της περιοχής βρίσκονται πολύ κοντά σε µια κατάσταση µονοπωλίου. Η µεταφορά και η διανοµή επίσης κυριαρχούνται συνήθως από µία εταιρεία, αν και έχουν αρχίσει να εµφανίζονται όλο και περισσότεροι µικρότεροι διανοµείς. Επιπλέον, η διατήρηση ρυθµιζόµενων τιµών παροχής ηλεκτρικής ενέργειας, οι οποίες είναι σηµαντικά κατώτερες από τα επίπεδα των τιµών της αγοράς, εξακολουθώντας να εµπεριέχουν στοιχεία υποχρέωσης παροχής δηµόσιας υπηρεσίας, καθώς και οι επιδοτήσεις και οι διάφορες µορφές κρατικής στήριξης για την προστασία των νοικοκυριών, καθιστούν τις απαιτούµενες επενδύσεις στον τοµέα της ηλεκτρικής ενέργειας στη ΝΑΕ µη βιώσιµες από οικονοµική άποψη. Και δεδοµένου ότι οι περισσότεροι καταναλωτές πληρώνουν επιδοτούµενα τέλη, δεν έχουν πολλά κίνητρα για να ασκήσουν το δικαίωµά τους να επιλέξουν ή να αλλάξουν εταιρεία παροχής υπηρεσιών. Αυτό είναι σηµαντικό εµπόδιο στο άνοιγµα της αγοράς. Γενικά, κατά το µεγαλύτερο µέρος τους, οι δραστηριότητες παροχής και διανοµής δεν είναι διαχωρισµένες. Επιπλέον, οι εθνικές κανονιστικές αρχές δεν έχουν όλες εγκρίνει τέλη µεταφοράς και διανοµής που δεν εισάγουν διακρίσεις, και ακόµη συχνότερα, τα τέλη αυτά δεν τα διαχειρίζονται υπεύθυνοι φορείς, µε διαφανή και ορθό τρόπο. Ως εκ τούτου, για την ασφαλή συµµετοχή στρατηγικών επενδυτών και την ασφαλή εισροή χρηµατοδοτήσεων, απαραίτητες προϋποθέσεις είναι η τιµολογιακή αναπροσαρµογή και οι περαιτέρω κανονιστικές µεταρρυθµίσεις, ώστε να διασφαλιστεί ότι οι νεοεισερχόµενοι στη αγορά θα τυγχάνουν ίσης και δίκαιης µεταχείρισης όσον αφορά τις δυνατότη-

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΗΣ

Ο ιδιωτικός τοµέας Τα οφέλη από τη δηµιουργία περιφερειακής αγοράς ενέργειας Όσον αφορά το κατά πόσο ο ιδιωτικός τοµέας είναι πρόθυµος να χρηµατοδοτήσει τις αναγκαίες επενδύσεις, είναι γεγονός ότι η κλίµακα των ιδιωτικών επενδύσεων που απαιτούνται για την αποκατάσταση του υπάρχοντος δυναµικού και τη δηµιουργία νέου είναι τεράστια, αλλά ο ιδιωτικός τοµέας θα τα καταφέρει εάν η απόδοση σε σχέση µε τους κινδύνους είναι επαρκής. Και οι εκτιµώµενοι κίνδυνοι είναι άµεσα συναρτηµένοι µε την ανάπτυξη ικανών και αξιόπιστων θεσµικών φορέων και ισχυρών νοµικών και κανονιστικών πλαισίων.

 Η ολοκλήρωση των ενεργειακών συστηµάτων σε περιφερειακό επίπεδο προσφέρει ορισµένα σηµαντικά πλεονεκτήµατα σε σχέση µε την εναλλακτική προσέγγιση της παρέµβασης σε επίπεδο µεµονωµένων αγορών. Το πρώτο πλεονέκτηµα είναι η ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασµού. Η ανάπτυξη διαφόρων πηγών και τεχνολογιών παραγωγής στο σύνολο της περιοχής θα εξασφαλίσει µεγαλύτερη ανθεκτικότητα στις εξωτερικές κρίσεις και δυνητικά οφέλη από τις ανταλλαγές, καθώς θα παρέχει τη δυνατότητα χρησιµοποίησης της φθηνότερης διαθέσιµης µονάδας για κάθε περίοδο, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχουν επαρκείς διασυνδέσεις. Είναι αναµφισβήτητο ότι η περιοχή της ΝΑΕ έχει αυτές τις δυνατότητες, λόγω της ποικιλίας των πηγών παραγωγής που διαθέτει. Οµοίως, ο κεντρικός συντονισµός της παροχής στο σύνολο µιας περιφέρειας όπου οι περίοδοι αιχµής δεν συµπίπτουν, απαιτεί κατά µέσο όρο χαµηλότερα περιθώρια αποθεµάτων από αυτά που απαιτούνται σε συνθήκες λειτουργίας σε εθνικό επίπεδο, µε αποτέλεσµα τη µείωση του κόστους της ηλεκτρικής ενέργειας στο σύνολο της περιφέρειας. Δεύτερον, οι περιφερειακές αγορές ευνοούν κατά κανόνα τη διαµόρφωση ανταγωνιστικών και βασιζόµενων στο κόστος τιµών, διότι

περιορίζουν τη συγκέντρωση της αγοράς από την οποία επωφελούνται οι εθνικοί κατεστηµένοι φορείς στις µικρές αγορές. Τρίτον, µία περιφερειακή αγορά συµβάλλει στην περιβαλλοντική αειφορία. Είναι ευκολότερο να επιτευχθεί καλύτερο µίγµα καυσίµων σε µία µεγάλη περιοχή, παρά σε µία µικρή. Παραδείγµατος χάρη, οι περιοχές που εξαρτώνται σε µεγάλο βαθµό από την παραγωγή ενέργειας µε βάση τον άνθρακα, θα µπορούσαν να εισάγουν ενέργεια από κράτη που διαθέτουν πλεονάσµατα παραγόµενα από ανανεώσιµες πηγές και να προσφέρουν από µέρους τους εφεδρικό δυναµικό, περιορίζοντας έτσι τις εκποµπές διοξειδίου του άνθρακα. Και πάλι, προϋπόθεση είναι η ύπαρξη επαρκών δικτύων µεταφοράς. Τέλος, µία περιφερειακή προσέγγιση µπορεί να ενισχύσει τη διαφάνεια και την αξιοπιστία της αγοράς. Συνεπώς, οι οικονοµικές βάσεις της περιφερειακής ολοκλήρωσης είναι σαφείς και υγιείς. Η ενέργεια είναι καίριας σηµασίας για τη µελλοντική ανάπτυξη της περιοχής και η περιφερειακή ολοκλήρωση φαίνεται να είναι ο σωστός δρόµος. Και είµαι βέβαιος ότι οι περισσότεροι από τους επενδυτές που µελετούν τις δυνατότητες δραστηριοποίησης στην περιοχή ανυποµονούν να δουν πρόοδο προς την κατεύθυνση αυτή.

Κρίσιµες στρατηγικές επιλογές για το µέλλον Ωστόσο, απαιτείται ακόµη µεγαλύτερη συνοχή και πολιτική αποφασιστικότητα, διότι σήµερα δεν δίδεται ακόµη επαρκής ώθηση στην προσπάθεια αυτή. Όπως ήδη τόνισα, ένα από τα καθοριστικά στοιχεία για την προώθηση αυτής της περιφερειακής ολοκλήρωσης είναι µία σαφής ενεργειακή πολιτική σε περιφερειακό επίπεδο, ώστε να καθοριστεί ο ρόλος του αερίου, ο ρόλος των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας και της εξοικονόµησης ενέργειας κ.λπ. Δεν πρέπει να λησµονούµε ότι οι αποφάσεις που θα ληφθούν σήµερα για την ενέργεια θα υλοποιηθούν τα επόµενα 30, 40 ή και 50 χρόνια. Συνεπώς, είναι καιρός να προβούµε σε κρίσιµες στρατηγικές επιλογές. Είναι απαραίτητο να καθοριστεί µία µακροπρόθεσµη στρατηγική. Μόνο έτσι θα µπορέσει η περιοχή να αξιοποιήσει τις πηγές ενέργειας που διαθέτει και τη στρατηγική γεωγραφική της θέση, και να πραγµατοποιήσει τις απαραίτητες επενδύσεις. Χρειάζεται µία νέα πολιτική ώθηση, για να αξιοποιήσουµε ό,τι έχουµε επιτύχει έως σήµερα. Θα ήθελα να συγχαρώ τις κυβερνήσεις των χωρών της ΝΑΕ για την πρόοδο που έχει σηµειωθεί, αλλά και να τις παροτρύνω να αναλάβουν δυναµική δράση για να επιταχύνουν την οικοδόµηση ενός κοινού ενεργειακού µέλλοντος. Η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων είναι πρόθυµη να προσφέρει τη συµβολή της, από κοινού µε τα άλλα όργανα της ΕΕ. Η ΕΤΕπ είναι παρούσα στην περιοχή της ΝΑΕ από τη δεκαετία του 1970, µε χορηγήσεις συνολικού ύψους σχεδόν 18 δισ. ευρώ, και συµβάλλει όλο και περισσότερο στη χρηµατοδότηση του ενεργειακού τοµέα. Συνεπώς, είµαστε πρόθυµοι να καταστούµε εταίροι για την προώθηση ενός περιφερειακού ενεργειακού τοµέα, της ενεργειακής ολοκλήρωσης της περιοχής.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

τες παραγωγής ή εµπορίας. Έχω επίγνωση του ότι η µεταρρύθµιση του ενεργειακού τοµέα στις περισσότερες χώρες της ΝΑΕ είναι µέρος ευρύτερων µεταρρυθµίσεων, και ότι προκλήσεις που υπάρχουν δεν πρέπει να υποεκτιµώνται. Η µεταρρύθµιση αυτή πρέπει να προστατευθεί από ισχυρούς και διαφανείς δηµοκρατικούς θεσµούς και από επαρκείς µεταρρυθµίσεις στην υπόλοιπη οικονοµία, που θα στηρίξουν την πρόοδο στον ενεργειακό τοµέα.

151

Πράσινη Στροφή & Βιώσιµη Ανάπτυξη

ΕΛΛΑΔΑ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Μακρύς δρόµος -Υψηλή ενεργειακή κατανάλωση που προβάλλει αναποτελεσµατικότητα. -Στην 1η δεκάδα της ΕΕ όσον αφορά τις εκποµπές αερίων θερµοκηπίου. -Χαµηλά στην ανακύκλωση και την αξιοποίηση των απορριµµάτων.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

152

ε όλες τις χώρες του κόσµου η περιβαλλοντική διάσταση της ανάπτυξης προσλαµβάνει ολοένα και µεγαλύτερη βαρύτητα στη χάραξη της κυβερνητικής πολιτικής. Το ζητούµενο είναι η αποτελεσµατικότητα και συγχρόνως η προστασία του περιβάλλοντος. Γιατί η έννοια της βιώσιµης ανάπτυξης, όπως διατυπώθηκε στην περίφηµη έκθεση Brundtland πριν 20 περίπου χρόνια, στην ουσία σηµαίνει ανάπτυξη που καλύπτει τις ανάγκες της τωρινής γενιάς χωρίς να υπονοµεύει τη δυνατότητα των επόµενων να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες. Στο περιβάλλον αυτό η Ελλάδα κάνει βήµατα αλλά έχει, όπως και οι άλλες χώρες, µακρύ δρόµο να διανύσει. Ένας βασικός δείκτης είναι η ενεργειακή ένταση της οικονοµίας και η κατανάλωση ενέργειας ανά κάτοικο. Η Ελλάδα όσον αφορά τον δεύτερο δείκτη βρίσκεται ψηλά στην κατάταξη των χωρών, πολύ υψηλότερα από αναπτυγµένες χώρες, ενδεικτικό της δυνατότητας που υπάρχει για εξοικονόµηση ενέργειας, δεδοµένου ότι οι ανάγκες της καλύπτονται στο µεγαλύτερο µέρος τους από πετρέλαιο και φυσικό αέριο που ευθύνονται για εκποµπές αερίων που συµβάλλουν στο φαινόµενο του θερµοκηπίου. Όσον αφορά τις εκποµπές των αερίων αυτών βρίσκεται στην 10η θέση στην κατάταξη των χωρών της ΕΕ και πολύ υψηλότερα όσον αφορά τις εκποµπές διοξειδίου του θείου που προέρχονται κυρίως από τις µονάδες ηλεκτροπαραγωγής. Μάλιστα ο Οργανισµός Οικονοµικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης καλεί την Ελλάδα να εντείνει την προσπά-

θειά της για τον περιορισµό των εκποµπών, που οφείλονται στην υψηλή συµµετοχή του λιγνίτη και του πετρελαίου στο ενεργειακό µίγµα. Όσον αφορά τα αστικά απορρίµµατα η Ελλάδα παράγει σχετικά περιορισµένες ποσότητες αν συγκριθεί µε τον µέσο όρο της ΕΕ ή άλλες ανεπτυγµένες χώρες. Αυτό όµως που τη διαφοροποιεί είναι το υψηλό ποσοστό που καταλήγει στις χωµατερές. Όταν καταλήγουν στους χώρους υγειονοµικής ταφής και τις χωµατερές 386 κιλά απορριµµάτων/κάτοικο στην Ελλάδα, στη Γερµανία καταλήγουν µόλις 4 και στην Ολλανδία 12. Στις χώρες αυτές το µεγαλύτερο ποσοστό ανακυκλώνεται ή οδηγείται στην καύση για παραγωγή ενέργειας και θερµότητας για την κοινότητα. Στη Δανία το 54% των απορριµµάτων οδηγείται στην καύση χωρίς να επιβαρύνεται το περιβάλλον, καθώς οι τεχνολογίες έχουν βελτιωθεί. Χαρακτηριστικό το ότι οι εκποµπές διοξειδίου του άνθρακα ανά κάτοικο είναι περίπου ίσες σε Ελλάδα και Δανία. Εξάλλου πάνω από το ένα τρίτο των απορριµµάτων οδηγείται σε καύση στη Γερµανία, τη Γαλλία, την Ολλανδία, το Βέλγιο και το Λουξεµβούργο. Οι αντιδράσεις των τοπικών κοινωνιών στην Ελλάδα έχουν ως συνέπεια την αδυναµία σε αρκετές περιπτώσεις χωροθέτησης ΧΥΤΑ µε επακόλουθο τα κοινοτικά πρόστιµα. Χαρακτηριστικό του δρόµου που έχει να διανύσει η χώρα είναι το γεγονός ότι ανακυκλώνει µόλις το 20% των απορριµµάτων και το 45% των συσκευασιών, ενώ το Βέλγιο, η Δανία και το Λουξεµβούργο ανακυκλώνουν πάνω από το 90% των συσκευασιών!

Ρουµανία

Λιθουανία

Σλοβενία

Ελλάδα

Ουγγαρία

Βουλγαρία

Πορτογαλία

Βέλγιο

Φινλανδία

Σουηδία

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Γερµανία

Ολλανδία

Σουηδία

Αυστρία

Νορβηγία

Τουρκία

Τσεχία

Σλοβακία

∆ανία

Πολωνία

% συνόλου απορριµµάτων Λεττονία

ΑΣΤΙΚΑ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ ΠΟΥ ΚΑΤΑΛΗΓΟΥΝ ΣΕ ΧΩΜΑΤΕΡΕΣ

Βέλγιο

Λουξ/ργο

Γαλλία

EE-27

Ιταλία

Ισπανία Ην. Βασίλειο Φινλανδία

Ιρλανδία

Πορτογαλία

EE-27

900

Σλοβενία

Εσθονία

Γαλλία

Ιταλία

800

Ουγγαρία

Εσθονία

Ελλάδα

Γερµανία

Ην.

Ισπανία

Ελβετία

Ν ο ρβ η γ ί α

Τ ο υ ρκ ί α

Λεττονία

Ρουµανία

Σουηδία

Λι θ ο υ α ν ί α

Μάλτα

Ου γγαρί α

Π ο ρτο γ α λ ί α

Γαλλία

Σλοβακία

Ιταλί α

Ισπανία

Βουλγαρί α

EE-27

Πολωνία Ην. Βασίλειο Σλοβενία

Αυ σ τρί α

Γερµ α ν ί α

Ελλάδα

∆ανία

Βέλγιο

Ολ λ α ν δ ί α

Κ ύ π ρο ς

Τσεχία

Φινλανδία

Ιρλανδία

Εσθονία

Λουξ/ργο

Σλοβακία

100

Αυστρία

Ολλανδία

Μάλτα

Λουξ/ργο

Κύπρος

Ιρλανδία

∆ανία

Τσεχία

120

Πολωνία

Κύπρος

Λεττονία

Λιθουανία

Μάλτα

Ρουµανία

Βουλγαρία

ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ: ΜΙΑ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΠΟΥ Η ΧΩΡΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΜΑΘΕΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΗ!

τόνοι ισοδυνάµου διοξειδίου του άνθρακα ανά κάτοικο

ΕΚΠΟΜΠΕΣ AΕΡΙΩΝ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΑΝΑ ΚΑΤΟΙΚΟ

κιλά ανά κάτοικο ανά έτος

ΑΣΤΙΚΑ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ

700

600

500

400

300

200

100

153

Πράσινη Στροφή Προβλήµατα & Βιώσιµη Ανάπτυξη & Τάσει

Π Ρ Ο Γ ΡΑ Μ Μ Α Κ Α Λ Λ Ι Κ ΡΑΤ Η Σ

Απόβαση στην περιφέρεια Το φιλόδοξο πρόγραµµα µε το οποίο επιχειρείται µια νέα αρχιτεκτονική της αυτοδιοίκησης και της αποκεντρωµένης διοίκησης ονοµάζεται Καλλικράτης, από τον περίφηµο αρχιτέκτονα της αρχαιότητας που µαζί µε τον Ικτίνο έκτισαν τον Παρθενώνα. Το αποτέλεσµα ήταν ένα οικοδόµηµα θαυµαστής αρµονίας, επιβλητικό που όµως δεν βαραίνει στον χώρο. Το αν το πρόγραµµα, µε τη βαριά παρακαταθήκη του ονόµατος, καταφέρει να απαλλάξει την αυτοδιοίκηση από τη γραφειοκρατία που παράγει διαφθορά και να εξασφαλίσει αναπτυξιακή δυναµική και ισόρροπη κατανοµή της ευηµερίας στις περιφέρειες θα κριθεί στο µέλλον.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

154

αλλικράτης» είναι η ονοµασία του Προγράµµατος για τη «νέα αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωµένης Διοίκησης», που προωθεί η Κυβέρνηση. Σε δύο προηγούµενες εκδόσεις των «Τάσεων» (1998 και 2003) ασχοληθήκαµε µε το Πρόγραµµα «Καποδίστριας» και γενικότερα µε την αναπτυξιακή διάσταση της διαµέρισης του χώρου καθώς και µε το πρόβληµα της Μητροπολιτικής Αθήνας. Στο άρθρο µας του 1998 θέσαµε τέσσερις βασικές αρχές που διέπουν το κοινωνικό γίγνεσθαι στον χώρο. Αυτές τις αρχές πρέπει να υπηρετεί κάθε πρωτοβουλία διοικητικής µεταρρύθµισης και χωροταξικής αναδιάρθρωσης. Οι αρχές αυτές είναι: η δηµοκρατική αντιπροσώπευση του λαού, η αποτελεσµατική διοίκηση, ο αναπτυξιακός δυναµισµός και η ισόρροπη κατανοµή της ευηµερίας. Ποιος είναι ο βαθµός ανταπόκρισης του προτεινόµενου Προγράµµατος «Καλλικράτης» στις αρχές αυτές; Στο ερώτηµα αυτό θα προσπαθήσουµε να απαντήσουµε στο τέλος, αφού προηγουµένως περιγράψουµε τις κύριες συνιστώσες του Προγράµµατος και τα προβλήµατα που ήδη αναδύονται στη διαδικασία εφαρµογής του.

Από τον ΝΙΚΟ ΚΟΝΣΟΛΑ, καθηγητή του Παντείου Πανεπιστηµίου και επίτιµο πρόεδρο του Ινστιτούτου Περιφερειακής Ανάπτυξης

Σκόπιµο όµως θεωρούµε να επισηµάνουµε στην εισαγωγή του άρθρου αυτού ότι η διάκριση των περιφερειών, γενικότερα των χωρικών µονάδων, στηρίζεται στην αρχή της οµοιογενείας των φυσικών, οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτιστικών χαρακτηριστικών του χώρου, στην ένταση των σχέσεων και ροών µεταξύ των οικιστικών (πολικών) µονάδων της ευρύτερης περιοχής και στους σκοπούς που επιδιώκονται. Ο πιο βασικός από τους επιδιωκόµενους σκοπούς είναι η εφαρµογή αναπτυξιακών προγραµµάτων σε ορισµένο χώρο. Η αντιστοίχηση των τριών αυτών µεταβλητών δηµιουργεί τις έννοιες των οµοιογενών, των πολικών και των περιφερειών προγραµµατισµού. Και για τις τρεις κατηγορίες χωρικών µονάδων η επιστηµονική έρευνα και η πολιτική

ΑΔΥΤΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΟΤΕΛΕΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑ ΑΔΥΤΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΑΠΟ ΤΑ

155

Π Ρ Ο Γ ΡΑ Μ Μ Α Κ Α Λ Λ Ι Κ ΡΑΤ Η Σ πρακτική έχουν δώσει σηµαντικά και εφαρµόσιµα πρότυπα. Παράλληλα, έχουν αναπτυχθεί µέθοδοι οριοθέτησης που διευκολύνουν την ορθολογική χάραξη των ορίων, χωρίς να παραµερίζονται τα πολιτικά και τα ιστορικο-πολιτιστικά κριτήρια, που συνεχίζουν να διατηρούν την επιρροή τους στη σχετική διαδικασία. Ελπίζουµε στην τελική διαµόρφωση όλων των παραµέτρων που συγκροτούν το Πρόγραµµα «Καλλικράτης» να αξιοποιηθούν οι σύγχρονες εξελίξεις της Περιφερειακής Επιστήµης (Regional Science) και να αποφευχθούν οι µονοδιάστατες κατευθύνσεις της «θεσµολατρικής παραβατικότητας», που διακρίνει την ελληνική πολυνοµία.

Η σύνθεση του Προγράµµατος Το «κείµενο δηµόσιας διαβούλευσης», που αναρτήθηκε στο Διαδίκτυο αποτελείται από τέσσερα µέρη. «Η θεµελίωση της Περιφερειακής Αυτοδιοίκησης» είναι το αντικείµενο του α’ µέρους του Προγράµµατος. Σ’ αυτό διαπιστώνεται η ανάγκη ύπαρξης ευρύτερων ενοτήτων για την άσκηση της αναπτυξιακής πολιτικής και αιτιολογείται η κατάργηση των νοµών «για την αποτελεσµατική συµµετοχή στα ευρωπαϊκά όργανα της δευτεροβάθµιας αυτοδιοίκησης». Εποµένως, οι οριζόµενοι από το Σύνταγµα δύο βαθµοί αυτοδιοί-

Το Πρόγραµµα Καλλικράτης προβλέπει µείωση του αριθµού των Δήµων από 1034 σε 370 κατ’ ανώτατο όριο. Η αναφορά στη µείωση του αριθµού των Δήµων στην Αττική και στη Θεσσαλονίκη υπονοεί µάλλον την ίδρυση δύο µητροπολιτικών οντοτήτων.

ΤΑΣΕΙΣ 2010



156

κησης είναι: οι Δήµοι (α’ βαθµός) και οι Περιφερειακές Αυτοδιοικήσεις (β’ βαθµός). Οι καταργούµενες Νοµαρχιακές Αυτοδιοικήσεις εντάσσονται στις 13 Περιφερειακές Αυτοδιοικήσεις, τα όρια των οποίων ταυτίζονται µε εκείνα των καταργούµενων 13 Διοικητικών Περιφερειών. Οι νέες Περιφερειακές Αυτοδιοικήσεις (Περιφέρειες) θα έχουν διευρυµένες αρµοδιότητες και κυρίως θα έχουν την ευθύνη διαχείρισης των ΠΕΠ (Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράµµατα). Όργανα της Περιφέρειας είναι ο αιρετός Περιφερειάρχης, οι Αντιπεριφερειάρχες (ανά παλαιό νοµό) και η Εκτελεστική Επιτροπή, η οποία συγκροτείται από τον Περιφερειάρχη και τους Αντιπεριφερειάρχες. Δηµιουργούνται επιπλέον δύο Συµβούλια (Περιφερειακό Συµβούλιο και Συµβούλιο Διαβούλευσης Περιφέρειας), µία Περιφερειακή Επιτροπή και ο «Περιφερειακός Συνήγορος για τον Πολίτη και την Επιχείρηση».

Στο β’ µέρος αναλύεται «η δοµική και λειτουργική επαναθεµελίωση των Δήµων». Προβλέπεται η µείωση του αριθµού των Δήµων από 1034 σε 370 κατ’ ανώτατο όριο. Η αναφορά στη µείωση του αριθµού των Δήµων στην Αττική και στη Θεσσαλονίκη υπονοεί µάλλον την ίδρυση δύο µητροπολιτικών οντοτήτων. Περιορίζονται τα δηµοτικά ΝΠΔΔ και ΝΠΙΔ από 6000 σε 2000. Διευρύνονται οι αρµοδιότητες των νέων Δήµων και αποκτούν υπηρεσιακές µονάδες, που ανταποκρίνονται στο σύνολο των τοµέων δραστηριότητάς τους. Όργανα του νέου Δήµου είναι ο Δήµαρχος, οι τοµεακοί και τοπικοί Αντιδήµαρχοι και τα λοιπά όργανα που προβλέπονται από την ισχύουσα νοµοθεσία. Καθιερώνεται και στους Δήµους ο «Συνήγορος του Δηµότη» και ο «Συνήγορος της Επιχείρησης». Σηµαντικό στοιχείο του Προγράµµατος είναι η αναφορά στα κριτήρια συνενώσεων των Δήµων: πληθυσµιακά, κοινωνικά, οικονοµικά, γεωγραφικά, αναπτυξιακά, πολιτιστικά και χωροταξικά. Το γ’ µέρος του Προγράµµατος αναφέρεται «στη θεµελίωση των Γενικών Διοικήσεων» (Αποκεντρωµένη Κρατική Διοίκηση). Στις επτά (7) Γενικές Διοικήσεις θα προΐσταται µόνιµος δηµόσιος υπάλληλος. Οι σηµαντικές αρµοδιότητές τους περιλαµβάνουν τις κρατικές υποθέσεις που «λόγω της φύσης τους ή για συνταγµατικούς λόγους δεν µπορεί να µεταφερθούν στην Περιφερειακή Αυτοδιοίκηση π.χ. χωροταξία- πολεοδοµία, περιβαλλοντική πολιτική, δασική πολιτική ή µεταναστευτική πολιτική». «Η οικονοµική και επιχειρησιακή υποστήριξη της νέας αρχιτεκτονικής» προσδιορίζεται στο δ’ µέρος. Συγκεκριµένα επιδιώκεται ο εµπλουτισµός των πόρων της αυτοδιοίκησης και η σύνδεσή τους µε τον ΦΠΑ και τον Φόρο Ακίνητης Περιουσίας. Επιπροσθέτως, δηµιουργείται ολοκληρωµένο επιχειρησιακό πρόγραµµα µε τίτλο «Ελληνική Αρχιτεκτονική Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης» που έχει «στόχο την υποστήριξη των νέων Ο.Τ.Α. στα πρώτα τους βήµατα και την αναβάθµιση των προσφερόµενων υπηρεσιών για την εξυπηρέτηση του πολίτη».

Η διαβούλευση της αναδιάρθρωσης Διατρέξαµε την ιστοσελίδα της διαβούλευσης του Προγράµµατος και διαπιστώσαµε ότι οι δεκάδες εισροές που υπάρχουν δεν προσφέρουν απολύτως τίποτε στην αξιολόγηση ή τη βελτίωσή του. Εξαίρεση µόνο αποτελούν κάποιες γενικόλογες τοποθετήσεις των Οικολόγων- Πράσινων. Τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης εθνικής και τοπικής εµβέλειας ασχολούνται µε το Πρόγραµµα «Καλλικράτης» κυρίως µε σύντοµες αναλύσεις των βασικών σηµείων του, όπως είναι ο αριθµός των νέων Δήµων, η κατάργηση των Νοµαρχιών και η ίδρυση των δύο νέων τύπων Περιφερειών. Η σχετικά τεκµηριωµένη κριτική που ασκείται από τα µέσα ενηµέρωσης αντικατοπτρίζει συνήθως πολιτικές και κοµµατικές θέσεις και στις περισσότερες περιπτώσεις προβάλλει τοπικά αιτήµατα διατήρησης του status quo για ορισµένους Δήµους και Κοινότητες. Η απουσία της επιστηµονικής κοινότητας από τη διαδικασία διαβούλευσης αποτελεί δυστυχώς µια διαπιστωµένη

ΝΙΚΟΣ ΚΟΝΣΟΛΑΣ

ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ & ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

πραγµατικότητα. Μετά την ανάρτηση στο Διαδίκτυο του κειµένου της νοµοθετικής πρωτοβουλίας δεν είδε το φως της δηµοσιότητας σοβαρός επιστηµονικός διάλογος για το Πρόγραµµα. Μνηµονεύουµε µόνο δύο άρθρα διακεκριµένων συναδέλφων, που δηµοσιεύτηκαν πριν από τη δηµοσιοποίηση των κυβερνητικών θέσεων, τα οποία πραγµατικά εκφράζουν δύο αντίθετες αλλά αξιόλογες θεωρητικές προσεγγίσεις. Το ένα είναι του Δηµήτρη Τσάτσου (Επιθεώρηση Τοπικής Αυτοδιοίκησης- Τεύχος 124, 2009, σελ. 15), στο οποίο υποστηρίζεται η λογική και η αναγκαιότητα του Προγράµµατος και τίθενται δύο προϋποθέσεις για την επιτυχία της µεταρρύθµισης. Πρώτη προϋπόθεση, η αλλαγή της δοµής κάθε Δήµου ώστε να διασφαλίζεται «επαφή µε τον πολίτη, διαφάνεια, δηµόσιο µάνατζµεντ, αποτελεσµατικότητα». Και δεύτερη προϋπόθεση «η αναγνώριση της ανάγκης διαµόρφωσης ενός πλαισίου προσέλκυσης του κατάλληλου για τις νέες δοµές και ανάγκες ανθρώπινου δυναµικού». Το άλλο άρθρο είναι του Ηλία Μπεριάτου (Εφηµερίδα «ΤΑ ΝΕΑ»- 12-9-2008, σελ 6), στο οποίο δίνεται έµφαση στη φυσική και ιστορικο-πολιτιστική διαµόρφωση του ελληνικού χώρου, µε αναφορά στη διατήρηση Δήµων και Κοινοτή-

των που αποτελούν «βιωµατικούς τόπους» ή χωρικές ενότητες µε ιδιαίτερη «τοπική ταυτότητα». Στη συνέχεια, διατυπώνεται η άποψη ότι «δεν υπάρχει κανένας λόγος να πάµε σε ακραία σενάρια όπως αυτά για µείωση στο ένα τρίτο ή στο ένα τέταρτο των υπαρχόντων Δήµων» και επισηµαίνεται ότι στη «σηµερινή συγκυρία η πολιτική και οικονοµική αναβάθµιση των 1000 ΟΤΑ είναι αναγκαία προϋπόθεση για την όποια χωροταξική αναδιοργάνωσή τους». Από τη δηµοσιοποίηση των αποφάσεων των Συνεδρίων της ΚΕΔΚΕ (Κεντρική Ένωση Δήµων και Κοινοτήτων Ελλάδος) και της ΕΝΑΕ (Ένωση Νοµαρχιακών Αυτοδιοικήσεων Ελλάδος) προκύπτει η κατ’ αρχήν σύµφωνη γνώµη τους για την εφαρµογή του Προγράµµατος. Θέτουν όµως ένα πλήθος προϋποθέσεων θεσµικού και οικονοµικού χαρακτήρα, που αναµφισβήτητα φαλκιδεύουν την ίδια την ουσιαστική στόχευση της µεταρρύθµισης για τον εκσυγχρονισµό της διοικητικής δοµής, την αναδιάρθρωση της χωροταξικής οργάνωσης και την ορθολογικότερη κατανοµή των αρµοδιοτήτων στα διάφορα επίπεδα αυτοδιοίκησης και αποκεντρωµένης διοίκησης. Οι απόψεις των κοµµάτων της αντιπολίτευσης θα διατυπωθούν στο Κοινοβούλιο µετά την οριστικοποίηση και

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Σηµαντικό πρόβληµα είναι εκείνο των αρµοδιοτήτων των διαφόρων επιπέδων Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης καθώς και των δηµιουργούµενων Συµβουλίων και Επιτροπών, των οποίων η συµβολή στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων µπορεί εύκολα να αµφισβητηθεί. Άλλωστε, ο υπερβολικός αριθµός τους δεν συνάδει µε τη γενικά αποδεκτή άποψη του περιορισµού των διοικητικών οργάνων µε τις αλληλοεπικαλυπτόµενες αρµοδιότητες και συναρµοδιότητες που µειώνουν την αποτελεσµατικότητα της διοίκησης. Σύµφωνα µε το πρόγραµµα όργανα της Περιφέρειας είναι ο αιρετός Περιφερειάρχης, οι Αντιπεριφερειάρχες (ανά παλαιό νοµό) και η Εκτελεστική Επιτροπή, η οποία συγκροτείται από τον Περιφερειάρχη και τους Αντιπεριφερειάρχες. Δηµιουργούνται επιπλέον δύο Συµβούλια (Περιφερειακό Συµβούλιο και Συµβούλιο Διαβούλευσης Περιφέρειας), µία Περιφερειακή Επιτροπή και ο «Περιφερειακός Συνήγορος για τον Πολίτη και την Επιχείρηση».

157

Π Ρ Ο Γ ΡΑ Μ Μ Α Κ Α Λ Λ Ι Κ ΡΑΤ Η Σ κατάθεση του σχετικού νοµοσχεδίου. Οι δηλώσεις που έγιναν µέχρι τώρα από τους αρχηγούς και τα στελέχη τους δεν αναφέρονται στα επιµέρους θέµατα του Προγράµµατος, για τα οποία ασφαλώς υπάρχουν ουσιαστικές διαφοροποιήσεις. Είναι όµως σηµαντικό να τονιστεί ότι συµφωνούν στη ενίσχυση της αποκέντρωσης εξουσιών και πόρων και στην υιοθέτηση των ευρύτερων δυνατών δηµοκρατικών διαδικασιών σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, ώστε να εξασφαλίζεται η γνήσια εκπροσώπηση των τοπικών κοινωνιών.

Ο Κανονισµός 1059/2003 της ΕΕ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι στο «κείµενο νοµοθετικής πρωτοβουλίας» για το Πρόγραµµα «Καλλικράτης» δεν γίνεται καµία αναφορά στον «Κανονισµό 1059/2003 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου της 26ης Μαΐου 2003 για τη θέσπιση µιας κοινής ονοµατολογίας των Εδαφικών Στατιστικών Μονάδων (NUTS)». Ειδικά για τον προσδιορισµό των ορίων των Περιφερειών ο Κανονισµός αυτός έχει ιδιαίτερη σηµασία, γιατί τα στατιστικά δεδοµένα επηρεάζουν την κατανοµή των κοινοτικών χρηµατοδοτήσεων. Τα δεδοµένα αυτά συνδέονται µε την ονοµατολογία και τον γεωγραφικό προσδιορισµό των περιφερειών των κρατών- µελών της Ε.Ε. Κάθε αλλαγή, εποµένως, πρέπει να είναι συµβατή µε τις ρυθµίσεις που προβλέπονται στον Κανονισµό 1059/2003, δεδοµένου ότι επηρεάζουν τη σύγκριση του µεγέθους των Περιφερειών σε κοινοτικό επίπεδο και προσδιορίζουν τους όρους επιλεξιµότητας των Διαρθρωτικών Ταµείων. Συγκεκριµένα, στο άρθρο 3, παρ. 2 του Κανονισµού προβλέπονται τα ελάχιστα και τα µέγιστα όρια πληθυσµού κατά το επίπεδο NUTS:

158

Επίπεδο

Ελάχιστο όριο

Μέγιστο όριο

NUTS 1

3 εκατ.

7 εκατ.

NUTS 2

800.000

3 εκατ.

NUTS 3

150.000

800.000

Σύµφωνα µε τα ισχύοντα για την ενεργοποίηση του ΕΣΠΑ έχουν δηµιουργηθεί συνενώσεις των 13 Περιφερειών σε 5 (πέντε) Περιφέρειες Προγραµµατισµού στις οποίες αντιστοιχούν τα 5 Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράµµατα, τα οποία συνθέτουν το Περιφερειακό Σκέλος του ΕΣΠΑ 2007-2013. Το πρόβληµα το οποίο προκύπτει µε την εφαρµογή της νέας αρχιτεκτονικής συνδέεται µε τον προσδιορισµό Εδαφικών Στατιστικών Μονάδων NUTS 2 των Γενικών Διοικήσεων (7) ή των Περιφερειακών Αυτοδιοικήσεων (13). Στην πρώτη περίπτωση οι κοινοτικές χρηµατοδοτήσεις θα ελέγχονται από την Αποκεντρωµένη Διοίκηση, στην ουσία δηλαδή από την Κεντρική Διοίκηση, ενώ στη δεύτερη περίπτωση θα ελέγχονται από τα αιρετά όργανα των Περιφερειακών Αυτοδιοικήσεων, οπότε πρέπει να εφαρµοσθούν γι’ αυ-

τές τα πληθυσµιακά όρια που προβλέπονται από τον Κανονισµό, δηλ. κάθε Περιφέρεια NUTS 2 πρέπει να έχει πληθυσµό από 800.000 έως 3.000.000 κατοίκους.

Τα ζητήµατα προβληµατισµού Κορυφαίο ζήτηµα προβληµατισµού αποτελεί ο αριθµός των χωρικών µονάδων και τα όριά τους, όπως αυτά αποτυπώνονται στον Διοικητικό Χάρτη της χώρας. Ο προσδιορισµός του αριθµού των Γενικών Διοικήσεων και των Αυτοδιοικητικών Περιφερειών δεν υπάρχει αµφιβολία ότι πρέπει να συνδέεται µε την κατανοµή των αρµοδιοτήτων, την εφαρµογή του Κοινοτικού Κανονισµού 1059/2003 και τις εξελίξεις διεθνώς στην οριοθέτηση περιφερειών και ιδιαίτερα της νέας τάσης των «city regions», που προωθούν την οικονοµία της γνώσης, την καινοτοµία και την πράσινη ανάπτυξη. Σε κάθε περίπτωση πάντως ο αριθµός και των δύο τύπων Περιφερειών πρέπει να είναι ο ίδιος για να καταστεί δυνατή η συνδυασµένη δράση τους, όπου αυτή απαιτείται. Τα όρια των Περιφερειών προσδιορίζονται από τα χωρικά υποσύνολα των καταργούµενων νοµών που θα ενταχθούν σε καθεµία από αυτές και θα αποτελέσουν τη νέα ενοποιηµένη χωρική µονάδα. Η τεκµηρίωση του αριθµού και των ορίων των Περιφερειών, µε πρόσφατα στοιχεία και µε δόκιµες µεθόδους κρίνεται στη σηµερινή συγκυρία απαραίτητη. Η δογµατική ρήση ότι «ο αριθµός των Δήµων δεν θα υπερβαίνει τους 370» αποτελεί και πολιτικό και επιστηµονικό ολίσθηµα, από τη στιγµή που δεν τεκµηριώνεται στο κείµενο διαβούλευσης. Οι οµάδες κριτηρίων που χρησιµοποιούνται στη διεθνή πρακτική για τις συνενώσεις των Δήµων είναι στην πραγµατικότητα τρεις: α) τα τεχνοκρατικά κριτήρια, τα οποία έχουν αυξηµένο βαθµό αντικειµενικότητας, όπως είναι τα πληθυσµιακά, τα οικονοµικά, τα γεωγραφικά κ. ά., β) τα πολιτικά, τα οποία απεικονίζουν τον συσχετισµό των ιδεολογικών ρευµάτων και των επιρροών στο συγκεκριµένο χώρο και γ) τα πολιτιστικά, τα οποία οριοθετούν και αναδεικνύουν την «περιφερειακή και τοπική ταυτότητα». Η οργανωτική υστέρηση και η έλλειψη σηµαντικών υποδοµών στους ήδη υφιστάµενους Καποδιστριακούς Δήµους, για τους οποίους δεν έγινε συστηµατική αποτίµηση της λειτουργικότητας και της προσφοράς τους, καθώς και η ανάγκη εγγύτητας της διοίκησης στο σύνολο των κατοίκων ενός Δήµου επιβάλλει µεγαλύτερη περίσκεψη στον καθορισµό του συνολικού αριθµού των νέων Δήµων. Η ενδελεχής, εξάλλου, εξέταση του Αυτοδιοικητικού Χάρτη των άλλων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ανάγκη να γίνει µε πολλή µεγάλη προσοχή. Ως γνωστό, ο αριθµός των Δήµων στις χώρες αυτές παρουσιάζει τεράστια διακύµανση. Το επόµενο σε σπουδαιότητα πρόβληµα είναι εκείνο των αρµοδιοτήτων των διαφόρων επιπέδων Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης καθώς και των δηµιουργούµενων Συµβουλίων και Επιτροπών, των οποίων η συµβολή στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων µπορεί εύκολα να αµφισβη-

τηθεί. Άλλωστε, ο υπερβολικός αριθµός τους δεν συνάδει µε τη γενικά αποδεκτή άποψη του περιορισµού των διοικητικών οργάνων µε τις αλληλοεπικαλυπτόµενες αρµοδιότητες και συναρµοδιότητες που µειώνουν την αποτελεσµατικότητα της διοίκησης. Τα πολιτικά κόµµατα, η ΚΕΔΚΕ και η ΕΝΑΕ θέτουν µε ιδιαίτερη ένταση το οικονοµικό πρόβληµα της συνένωσης των Δήµων, δηλαδή την οικονοµική υποστήριξη του Προγράµµατος µε τουλάχιστο πέντε δισεκατοµµύρια ευρώ για την επόµενη πενταετία και την εξασφάλιση µόνιµων και επαρκών εσόδων για τις αυξανόµενες ανάγκες των Δήµων για την παροχή των απαραίτητων υπηρεσιών προς τους δηµότες τους. Το κείµενο της νοµοθετικής πρωτοβουλίας είναι φειδωλό, όσο αφορά την ποσοτική προσέγγιση στο σηµείο αυτό. Το πρόβληµα της µείωσης του πλεονάζοντος προσωπικού, της στελέχωσης µε ειδικευµένο προσωπικό και της ανακατανοµής του υφιστάµενου προσωπικού στα νέα όργανα δεν είναι καθόλου εύκολο να αντιµετωπισθεί. Και για τα σχετικά ζητήµατα που εντάσσονται στη σύνθεση του προβλήµατος αυτού η πληροφόρηση που παρέχεται είναι ελλιπής έως ανύπαρκτη. Σηµαντικό, τέλος, πρόβληµα θα δηµιουργηθεί εάν επιχειρηθεί διασύνδεση των Περιφερειακών Αυτοδιοικήσεων και των νέων Δήµων µε το εκλογικό σύστηµα των εθνικών εκλογών. Η ταύτιση εκλογικών περιφερειών και περιφερειών προγραµµατισµού αποτελεί στρέβλωση και των δύο συστηµάτων. Θετική είναι η πρόταση για τη θεσµοθέτηση «Περιφερειακού Συνηγόρου για τον Πολίτη και την Επιχείρηση» στις Αυτοδιοικητικές Περιφέρειες και «Συνηγόρου του Δηµότη και της Επιχείρησης» στους Δήµους. Ειδικά, όµως στις Περιφέρειες ο Συνήγορος θα έπρεπε µάλλον να είναι στέλεχος του Ελεγκτικού Συνεδρίου (Βλ. και οµιλία του Προέδρου του Ε.Σ. κ. Γ. Κούρτη στο Πάντειο Πανεπιστήµιο στην τελετή ανακήρυξής του σε επίτιµο διδάκτορα- 9/6/09). Επίσης, σηµαντικές καινοτοµίες αποτελούν οι δράσεις των Δήµων που εντάσσονται στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση (Δηµοτικό e-ΚΕΠ, Κάρτα Δηµότη, Ηλεκτρονικές Συναλλαγές κ.ά.), που η επιτυχής εφαρµογή τους θα βοηθήσει στη βελτίωση των σχέσεων κράτους και πολίτη. Όσον αφορά τις κατευθύνσεις του Προγράµµατος «Καλλικράτης» και τους γενικότερους σκοπούς που επιδιώκει µπορούµε να υποστηρίξουµε ότι ανταποκρίνεται στις τέσσερις βασικές αρχές που θέσαµε στην εισαγωγή αυτού του άρθρου. Υπάρχουν όµως σηµαντικά κενά, ελλείψεις και αντιφάσεις σε επιχειρησιακό επίπεδο και κυρίως απουσιάζουν οι επιµέρους µελέτες υποστήριξης ενός τόσο σηµαντικού εγχειρήµατος, για το οποίο η Κυβέρνηση έδειξε αναιτιολόγητη βιασύνη. Σε άλλες χώρες τέτοιες µεταρρυθµίσεις γίνονται µετά από µακροχρόνια «ζύµωση» και ουσιαστική διαβούλευση. Τελειώνοντας, θεωρούµε σκόπιµο να τονίσουµε ότι η στήριξη του αναπτυξιακού δυναµισµού των µεγάλων πόλεων, η ισόρροπη κατανοµή της ευηµερίας στις περιφέρειες που υστερούν και η αποτελεσµατική διοίκηση µε µείωση της γραφειοκρατίας και της διαφθοράς που παράγει, αποτελούν δύσκολους στόχους, που η επίτευξή τους θα κριθεί στο µέλλον.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΝΙΚΟΣ ΚΟΝΣΟΛΑΣ

159

Ευχαριστούµε το έντυπο για τη φιλοξενία του

Στείλτε µια κάρτα γεµάτη ζωή ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ UNICEF

ΑΘΗΝΑ: Ξενίας 3, Πλ. Μαβίλη, τηλ. 210 7799 056 - ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ι. Δέλλιου 2, Πλ. Συντριβανίου, τηλ. 2310 286916 - ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ: Μιχελιδάκη 19, τηλ. 2810 283442 - ΧΑΝΙΑ: Μπονιαλή 25, τηλ. 28210 20325 � ΚΑΡΤΕΣ ΘΑ ΒΡΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ ΣΕ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ ΤΡΑΠΕΖΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ, ΓΕΝΙΚΗ, ΕΜΠΟΡΙΚΗ, ΚΥΠΡΟΥ, ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΚΑΙ CITIBANK, ΣΤΑ ΕΛΤΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΠΕΡΙΠΤΕΡΑ UNICEF

ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΟΛΟ ΤΟ 24ΩΡΟ �801 500 12345 www.unicef.gr ΕΛΛΗΝΙΚΗ66ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ UNICEF ΑΝΔΡ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ 8 & ΤΖ. ΚΕΝΝΕΝΤΥ 37, 161 21 ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ, ΤΗΛ. 210 7255 555, ΦΑΞ 210 72 52555

Ελληνική Οικονοµία της Δράσης

MM AN AA NG AE GM EM EN ET NT

ΞΕΚΑΘΑΡΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Όταν µπαίνεις στον χώρο των επιχειρήσεων, ο στόχος είναι να κερδίσεις και να εδραιώσεις την παρουσία σου. Για να το πετύχει αυτό µια εταιρεία πρέπει να χαρακτηρίζεται από σταθερή διοίκηση και πειθαρχία, και επίσης, πολύ σηµαντικό είναι τα στελέχη να έχουν καλές ανταµοιβές αλλά και συνεχή αξιολόγηση.

162

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

Η ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ ΧΡΥΣΟΣ, ΙΔΙΩΣ ΣΕ ΑΠΑΙΤΗΤΙΚΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ

Ηγέτες από χρυσάφι Η διοίκηση µιας επιχείρησης δεν είναι «επέλαση ελαφράς ταξιαρχίας». Μοιάζει περισσότερο µε εκστρατεία σε δύσκολο και συχνά εχθρικό έδαφος µε στόχο να κερδίσεις και να εδραιώσεις την παρουσία σου. Ο χώρος των επιχειρήσεων είναι ένα αδίστακτο παιχνίδι και από αυτή την άποψη η ικανότητα του ηγέτη της είναι καθοριστική για την έκβασή του.

Από τον ΠΑΝΑΓΗ ΒΟΥΡΛΟΥΜΗ, πρόεδρο και διευθύνοντα σύµβουλο του ΟΤΕ

και πιστεύω ότι ένας σωστά µελετηµένος στόχος επηρεάζει τελικά το πώς. Ή θα έπρεπε να το επηρεάζει. Αυτό το επιχείρηµα µπορεί, φυσικά, να οδηγήσει σε ακραία φαινόµενα. Σύµφωνα µε τους Ιησουίτες, «ο σκοπός αγιάζει τα µέσα». Στην περίπτωσή τους, ο σκοπός ήταν να κάνουν τους ανθρώπους καλούς Χριστιανούς και αυτό δικαιολογούσε το να τους καίνε ζωντανούς. Μερικές φορές, τα µέσα µετατρέπονται σε σκοπό, το πώς µετατρέπεται στο τι ή, για να το θέσουµε διαφορετικά, κυνηγώντας το πώς χάνουµε το τι. Ο χώρος των επιχειρήσεων είναι ένα αδίστακτο παιχνίδι, αλλά, ευτυχώς, τις περισσότερες φορές δεν µπορούµε να καταφύγουµε σε ακραίες λύσεις. Ας υποθέσουµε, λοιπόν, ότι οι στόχοι µας είναι ειρηνικοί, νόµιµοι και καλά µελετηµένοι. Πώς θα τους πετύχουµε; Το ερώτηµα είχε τεθεί από τον Τ.Σ. Έλιοτ. «Ανάµεσα στη σύλληψη και τη δηµιουργία βρίσκεται η σκιά». «Ανάµεσα στην πρόταση και την ενέργεια βρίσκεται η σκιά».

Οι Νοµοί της Ελλάδας Αναλυτικά στοιχεία οικονοµικού, πολιτιστικού και κοινωνικού χαρακτήρα, κατά νοµό, περιφέρεια και για το σύνολο της χώρας.

Η Ελληνική Οικονοµία σε Αριθµούς Τα στοιχεία της οικονοµίας σε 231 πίνακες. Χρονολογικές σειρές από το 1971. Συγκριτικά στοιχεία µε χώρες της Ε.Ε. Δίγλωση, ελληνικά & αγγλικά.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ιοίκηση σηµαίνει αποφάσεις σχετικά µε τη στρατηγική, τις τακτικές και τους ανθρώπους. Στα ανώτερα κλιµάκια, υπάρχουν άνθρωποι που σου δίνουν συµβουλές, που σε τραβάνε προς διάφορες κατευθύνσεις. Τελικά όµως εσύ πρέπει να κρίνεις και εσύ θα αναλάβεις την ευθύνη. Σε αντίθεση µε την πολιτική, όπου η αδράνεια, το να «κάνεις τίποτα» αποτελεί επιλογή, η οποία χρησιµοποιείται πολύ συχνά και -για την ακρίβεια- καταχράται, στον τοµέα των επιχειρήσεων πρέπει κανείς να ενεργεί. Η λήψη των αποφάσεων πρέπει να είναι ταχύτατη και συχνά βασίζεται σε ανεπαρκείς πληροφορίες. Οι συνέπειες µιας απόφασης µπορεί να είναι άµεσες, εκτός από τον τραπεζικό τοµέα, και αυτός είναι ένας από τους λόγους για τη χρηµατοπιστωτική κρίση. Από τη σύντοµη αυτή εισαγωγή είναι χρήσιµο να συγκρατήσει κανείς τις έννοιες «κρίνω» και «ενεργώ». Εάν το τι σας είναι λάθος και είστε καλοί στο πώς, ενδέχεται να είστε πολύ επικίνδυνοι. Ο Παλαιοκώστας είναι άνθρωπος του πώς, αλλά το τι του είναι αµφισβητήσιµο. Τα ηθικά ζητήµατα ή τα ζητήµατα «νοµιµότητας» µπορεί να έχουν µεγάλη βαρύτητα. Ένα καλύτερο παράδειγµα στην περίπτωσή µας είναι η Lehman Brothers. Ήταν εξαιρετικά αποτελεσµατική στην εφαρµογή ενός λάθος επιχειρηµατικού µοντέλου, ενώ το ίδιο έπραξε και το µεγαλύτερο µέρος του χρηµατοοικονοµικού κλάδου. Το τι και το πώς δεν µπορούν να διαχωριστούν

163

MANAGEMENT Διασχίζοντας τη σκοτεινή ζώνη Όσοι στοχεύουν την κορυφή πρέπει να αποκτήσουν ηγετικές ικανότητες. Λίγοι άνθρωποι είναι γεννηµένοι ηγέτες, παρόλο που πολλοί πιστεύουν πως είναι. Για τους περισσότερους κοινούς θνητούς, ο δρόµος προς την ηγεσία αποτελεί µια διαδικασία που εξελίσσεται προοδευτικά µέσα από τα διάφορα στάδια µιας επαγγελµατικής σταδιοδροµίας. Μεγάλο ρόλο παίζουν επίσης η επιβίωση και η τύχη. Για να παραφράσουµε τον Θουκυδίδη, για να γίνεις πηδαλιούχος πρέπει πρώτα να έχεις τραβήξει κουπί. Η ηγεσία έχει να κάνει µε τους ανθρώπους. Πρέπει να πείσεις τους άλλους να κάνουν αυτό που θέλεις. Οι συµβουλές που έµαθα από την εµπειρία µου είναι: • • Πάντοτε βοηθάει πολύ εάν εκείνοι που θα βάλουν κάποιο σχέδιο σε εφαρµογή συµφωνούν ή τουλάχιστον καταλαβαίνουν καλά τους στόχους που έχουν τεθεί. Γι’ αυτό είναι σηµαντικό να εξηγείτε τους στόχους σε όλους τους εµπλεκοµένους, µέχρι και τον τελευταίο. Άρα, το τι είναι, για µια ακόµη φορά, αναπόφευκτο. Η επικοινωνία είναι ζωτικής σηµασίας. • • Έχω εργαστεί για πολλά αφεντικά και προϊσταµένους. Σε µια οµάδα το παράδειγµα είναι εξαιρετικά σηµαντικό. Ένας προϊστάµενος που είναι τεµπέλης, απόµακρος και άδικος µπορεί να βλάψει µια εταιρεία ή υπηρεσία. Μάλιστα όσο πιο ψηλά είναι στην ιεραρχία, τόσο περισσότερο «δηλητηριάζει». Δώστε το καλό παράδειγµα φροντίζοντας να φαίνεται ότι εργάζεστε σκληρά, ότι είστε προσιτοί και, πάνω απ’ όλα,

Το τι και το πως δεν µπορούν να διαχωριστούν και πιστεύω ότι ένας σωστά µελετηµένος στόχος επηρεάζει τελικά το πως. Ή θα έπρεπε να το επηρεάζει.



ΤΑΣΕΙΣ 2010

ότι είστε δίκαιοι. Και µια προειδοποίηση: Μην προσποιείστε γιατί θα σας καταλάβουν αµέσως. Για να δώσετε το καλό παράδειγµα, πρέπει να κάνετε προσωπικές θυσίες. Δεν πρόκειται για επικοινωνιακό τρικ.

164

• • Ο Μακιαβέλι έγραψε στον Πρίγκιπα ότι είναι προτιµότερο να σε φοβούνται παρά να σε αγαπάνε. Θα το παραφράσω. Ο στόχος σας δεν είναι να σας συµπαθούν, αλλά να σας σέβονται. Στην επαγγελµατική µου σταδιοδροµία, οι δυσκολότερες αποφάσεις ήταν πάντα αυτές που αφορούσαν άτοµα. Την απόλυση ή την τιµωρία ενός ανθρώπου. Το ποιος θα πάρει ή δεν θα πάρει προαγωγή. Είναι το δυσκολότερο µέρος της διοίκησης και ένας καλός διευθυντής δεν το αναθέτει σε κάποιον άλλον –τουλάχιστον όχι όταν αφορά ανθρώπους που αναφέρονται κατευθείαν σε αυτόν. Είναι σηµαντικότερο να είστε αξιόπιστοι και συνεπείς παρά συµπαθείς. Θα χρειαστεί να «λερώσετε τα χέρια σας».

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

• • Προσπαθήστε να πετύχετε συναίνεση, αλλά θυµηθείτε ότι πολλή ανάλυση οδηγεί σε παράλυση. Το ζητούµενο είναι η λήψη αποφάσεων και η οµοφωνία είναι σπάνιο φαινόµενο. Πρέπει να ενθαρρύνετε την ελεύθερη έκφραση όλων των απόψεων, αλλά στο τέλος η απόφαση και το ρίσκο είναι δικό σας. Στη διοίκηση δεν υπάρχουν πολλά περιθώρια για δηµοκρατικές διαδικασίες. • • Πώς επιλέγετε τους κατάλληλους ανθρώπους για τη δουλειά; Εδώ, δεν µπορώ να σας συµβουλέψω. Θα µάθετε τον τρόπο συνδυάζοντας ένστικτο και πείρα. Θα κάνετε λάθη, είναι αναπόφευκτο. Διορθώστε τα αντικαθιστώντας γρήγορα αυτούς που δεν αποδίδουν, µη χρονοτριβείτε. Το σηµαντικότερο πρόβληµα της δηµόσιας διοίκησης στη χώρα µας σήµερα, πέρα από την έλλειψη συνέχειας, είναι η νοµική αδυναµία των διοικήσεων να αξιολογούν και να ανταµείβουν ή να τιµωρούν, κατά περίπτωση. • • Λένε ότι µπορείς να πετύχεις πολλά περισσότερα εάν δεν αναζητάς επιβράβευση για όσα καταφέρνεις. Το πιστεύω ακράδαντα. Μην επιζητάτε επαίνους, ακόµη κι αν πιστεύετε ότι τους αξίζετε. «Χαρίστε» τους στους υφισταµένους σας. Στο κάτω-κάτω, εσείς βρισκόσαστε στην κορυφή. Το «εγώ» σας δεν θα έπρεπε να κινδυνεύει. • • Πόσα πρέπει να γνωρίζετε για το αντικείµενό σας; Όσο πιο ψηλά φτάνετε, τόσο λιγότερο χρήσιµη είναι η υπερβολική εξειδίκευση. Δεν θα γνωρίζετε ποτέ τα πάντα και ούτε είναι απαραίτητο. Πρέπει ωστόσο να γνωρίζετε αρκετά ώστε να κρίνετε την απόδοση των υφισταµένων σας. Μην ντρεπόσαστε να ρωτάτε όταν δεν γνωρίζετε κάτι. Ένας καλός επικεφαλής µελετάει και διαβάζει πολύ, αλλά είναι αδύνατο να γνωρίζει σε βάθος όλα τα θέµατα. Ειδικά όταν πρόκειται για τεχνικά θέµατα. Ρωτάτε όπου δεν ξέρετε. Όσοι διατείνονται ότι ξέρουν τα πάντα κάνουν συνήθως τα µεγαλύτερα λάθη. Να είστε καλός ακροατής. • • Η διοίκηση είναι σαν να βρίσκεστε διαρκώς µέσα σε µια χύτρα ταχύτητας. Πρέπει όµως να έχετε καθαρό µυαλό και σχετικά καλή φυσική κατάσταση. Εάν είστε εξαντληµένοι, θα κάνετε λάθη. Εξοικονοµήστε δυνάµεις. • • Η οικειότητα είναι επικίνδυνη. Πρέπει να βρίσκετε τη σωστή απόσταση ανάµεσα σε εσάς και τους υφισταµένους σας. Εάν έρθετε πολύ κοντά, ενδέχεται να µην µπορείτε να είστε σκληροί όταν πρέπει. Εάν είστε πολύ απόµακροι, θα συνειδητοποιήσουν ότι δεν ενδιαφέρεστε. Και πρέπει να ενδιαφέρεστε εάν θέλετε να δώσετε το καλό παράδειγµα και να είστε αποτελεσµατικοί.

Η τεχνική της ηγεσίας Θα µπορούσα να συνεχίσω επάνω στα θέµατα αυτά. Αλλά ο χώρος είναι περιορισµένος και πρέπει να πω ορισµένα πράγµατα σχετικά µε την τεχνική. Διαφέρει ανάλογα µε το µέγεθος και το είδος της εταιρείας. Θα αναφερθώ µόνο στο µέγεθος. Ένας καλός λοχίας γνωρίζει

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

ΠΑΝΑΓΗΣ ΒΟΥΡΛΟΥΜΗΣ

ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ

τα ονόµατα όλων όσοι ανήκουν στο λόχο του. Βεβαίως δεν µπορεί να ισχύει το ίδιο για τον Στρατηγό. Μια από τις µεγαλύτερες προκλήσεις προκειµένου να γίνουν όλα όσα πρέπει να γίνουν είναι η δηµιουργία οµάδων εργασίας. Προσπαθήστε να δηµιουργήσετε συνθήκες και κλίµα συνεργασίας. Σε µια µικρή οµάδα αυτό είναι ευκολότερο, καθώς ο επικεφαλής µπορεί να ασκήσει ενεργή διοίκηση και να βασιστεί στον αυτοσχεδιασµό. Όσο µεγαλύτερη είναι η οµάδα, τόσο περισσότερο η διοίκησή της βασίζεται στην ανάθεση αρµοδιοτήτων και λιγότερο στον αυτοσχεδιασµό. Σε µια µεγάλη εταιρεία, οι διαδικασίες παίζουν πολύ σηµαντικό ρόλο. Το προσωπικό, σε όλα τα επίπεδα, πρέπει να τις γνωρίζει και να τις ακολουθεί αυστηρά. Εµείς οι Έλληνες είµαστε καλοί στον αυτοσχεδιασµό, αλλά απείθαρχοι όταν πρόκειται για διαδικασίες. Οι Γερµανοί βρίσκονται στο άλλο άκρο. Λατρεύουν τις διαδικασίες και τα συστήµατα, αλλά είναι αδύναµοι στον αυτοσχεδιασµό. Δεν µπορούµε να αλλάξουµε την ιδιοσυγκρασία µας. Το πώς πρέπει να λαµβάνει υπ’ όψιν του την «κουλτούρα» των ανθρώπων που διοικούνται. Μπορούµε όµως να µάθουµε από τις πρακτικές που ακολουθούνται µε επιτυχία σε άλλα µέρη και να προσπαθήσουµε να επηρεάσουµε την κουλτούρα. Στο ελληνικό επιχειρηµατικό µας λεξιλόγιο χρησιµοποιούµε συχνά όρους όπως γιουρούσι, µετερίζι, κ.λπ., συνήθως σε σχέση µε κάποια

κρίση που πρέπει να επιλυθεί επειγόντως. Πράγµατι, η ελληνικού τύπου διοίκηση, όπως και η ελληνική ιστορία, αποτελεί κυρίως διαχείριση κρίσεων. Η ιστορία µας έµαθε ότι είναι µάταιο να κάνουµε µακροπρόθεσµα σχέδια. Στοχεύουµε το άµεσο –ο ορίζοντάς µας είναι βραχυπρόθεσµος. Αυτό το µάθηµα, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τη διοίκηση µιας επιχείρησης, είναι λάθος. Πρέπει κανείς να µπορεί να βλέπει µακριά, να προγραµµατίζει και να προλαβαίνει τα προβλήµατα, ώστε να µπορούν να λυθούν πριν γίνουν επικίνδυνα. Η διοίκηση µιας επιχείρησης δεν είναι «επέλαση ελαφράς ταξιαρχίας». Μοιάζει περισσότερο µε εκστρατεία σε δύσκολο και συχνά εχθρικό έδαφος. Η διοικητική µέριµνα, η αντοχή και η αναγνώριση του εδάφους παίζουν πολύ σηµαντικό ρόλο. Ο ηρωισµός και η καπατσοσύνη ικανοποιούν την εθνική µας υπερηφάνεια, ωστόσο, µια ψύχραιµη επανεξέταση θα δείξει ότι, όσο αξιέπαινα κι αν είναι, η Έξοδος του Μεσολογγίου, ο Χορός του Ζαλόγγου, το Αρκάδι και η πρόσφατη πανωλεθρία στην Κύπρο, συνιστούν ήττες. Όταν µπαίνεις στο χώρο των επιχειρήσεων, ο στόχος είναι να κερδίσεις και να εδραιώσεις την παρουσία σου. Για να το πετύχει αυτό µια εταιρεία πρέπει να χαρακτηρίζεται από σταθερή διοίκηση και πειθαρχία, και επίσης, πολύ σηµαντικό είναι, τα στελέχη να έχουν καλές ανταµοιβές αλλά και συνεχή αξιολόγηση.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Ο δρόµος προς την ηγεσία αποτελεί µια διαδικασία που εξελίσσεται προοδευτικά µέσα από τα διάφορα στάδια µιας επαγγελµατικής σταδιοδροµίας. Για να παραφράσουµε τον Θουκυδίδη, για να γίνεις πηδαλιούχος πρέπει πρώτα να έχεις τραβήξει κουπί. Μαθήµατα ηγεσίας όµως παίρνουµε και από τον Μακιαβέλι που έγραψε στον Πρίγκιπα ότι είναι προτιµότερο να σε φοβούνται παρά να σε αγαπάνε. Θα το παραφράσω. Ο στόχος σας δεν είναι να σας συµπαθούν, αλλά να σας σέβονται.

165

Ελληνική Οικονοµία της Δράσης

Χ Ρ Η Μ ΑΤ Ο Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Κ Ο Σ Υ Σ Τ Η Μ Α & Κ Ρ Ι Σ Η

Η γέννηση της ανάπτυξης

Η πρόσφατη κρίση ανέδειξε τρία δοµικά προβλήµατα του σύγχρονου καπιταλισµού, την απουσία αποτελεσµατικού σχήµατος µηχανισµών ισορροπίας στο τρίγωνο εκτελεστική διοίκηση, µέτοχοι - επενδυτές και εποπτικές αρχές, τα αµερικανικά ελλείµµατα η χρηµατοδότηση των οποίων προκάλεσε την υπερβολική µόχλευση και την υποτιµολόγηση του κινδύνου και, τέλος, τις κατασκευαστικές αδυναµίες του ενιαίου νοµίσµατος. Τελικά ο διάλογος για τη νέα διεθνή αρχιτεκτονική πρέπει να αρχίσει από τις σκέψεις για την αναµόρφωση του παγκόσµιου νοµισµατικού συστήµατος.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

166

ώρα που ο τυφώνας της χειρότερης, µετά τη δεκαετία του ’30, παγκόσµιας χρηµατοοικονοµικής κρίσης του καπιταλιστικού συστήµατος φαίνεται να αποµακρύνεται, το τοπίο ξεπροβάλλει καθαρότερο µπροστά µας και µπορούµε να αναρωτηθούµε σχετικά µε το αν και πόσο θα αλλάξει τη δοµή του παγκόσµιου χρηµατοοικονοµικού συστήµατος στα επόµενα χρόνια. Έχει εκτεταµένα περιγραφεί η βαθιά δοµική αλλαγή που είχε πάνω στην αρχιτεκτονική του µεταπολεµικού χρηµατοοικονοµικού συστήµατος η κρίση του ‘29-’301. Το τέλος της χρηµατοοικονοµικής παγκοσµιοποίησης συνοδεύτηκε µε περιορισµό του διεθνούς εµπορίου και των κινήσεων κεφαλαίου που µέσα από το κλίµα πολιτικής καχυποψίας οδήγησε τον κόσµο στον Δεύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο. Τα διδάγµατα από την κρίση εκείνη σε συνδυασµό µε την ανάδυση των νέων γεωπολιτικών ισορροπιών έχτισαν ένα χρηµατοοικονοµικό σύστηµα (γύρω από νέους διεθνείς οργανισµούς), που χάρη στην εγγενή εξελικτική του ικανότητα2, ανέπτυξε ένα ασφαλές περιβάλλον απορροφώντας του κραδασµούς για πάνω από µισό αιώνα. Πώς η πρόσφατη κρίση, λοιπόν, θα αλλάξει το παγκόσµιο χρηµα-

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

Από τον ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΚΑΠΟΠΟΥΛΟ, Διευθυντή Διαχείρισης Κινδύνων, Εµπορική Τράπεζα

τοοικονοµικό σύστηµα; Πώς αυτό θα προσαρµοστεί στον νέο κόσµο; Θα αλλάξει άραγε την agenda όπως αυτή διαµορφώθηκε την τελευταία εικοσαετία µετά την κατάρρευση του υποδείγµατος του κεντρικού κρατικού προγραµµατισµού που έστρεψε το σύνολο σχεδόν της παγκόσµιας κοινότητας στην αναζήτηση της αποτελεσµατικότητας των αγορών; To βέβαιο είναι ότι ολοένα και λιγότεροι άνθρωποι συζητούν και καταστρώνουν πολιτικές παρεµβάσεις µε όρους «µαγείας των αγορών». Δεν είναι τυχαίο ότι οι άνθρωποι που έζησαν τη µεγάλη κρίση του ’29 αποστρέφονταν ιδιαίτερα την ανάληψη χρηµατοοικονοµικών κινδύνων, γεγονός που αποτυπωνόταν όχι µόνο στην επενδυτική τους συµπεριφορά στις κεφαλαιαγορές αλλά ακόµη και στην αποταµιευτική τους στρατηγική3. Κατανόησαν ότι οι αγορές κινούνται προς τα κάτω

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΤΟ TΕΛΟΣ EΠΟΧΗΣ & Η NΕΑ ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

167

Χ Ρ Η Μ ΑΤ Ο Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Κ Ο Σ Υ Σ Τ Η Μ Α & Κ Ρ Ι Σ Η πολύ πιο απότοµα από ό,τι όταν κινούνται ανοδικά. Πόσο πιθανό είναι η πρόσφατη µεγάλη κρίση να οδηγήσει σε ανάλογη αναδιάταξη του χάρτη προτιµήσεων των νοικοκυριών αλλάζοντας δοµικά τη µέση και οριακή ροπή προς αποταµίευση και δαπάνη και καθηλώνοντας µακροπρόθεσµα τον ρυθµό ανάπτυξης;

Εποπτεία και εταιρική διακυβέρνηση Οι συνέπειες της κρίσης πάνω στην αρχιτεκτονική του χρηµατοοικονοµικού συστήµατος ανάγονται τόσο σε µικροοικονοµικό όσο και σε µακροοικονοµικό επίπεδο. Η συνέπειες στο πρώτο επίπεδο έχουν ήδη γίνει ορατές και αφορούν τα πεδία, πρώτον, της εταιρικής διακυβέρνησης ιδιαίτερα των πιστωτικών ιδρυµάτων, δεύτερον, της κεφαλαιακής σύνθεσης των τραπεζών, και τέλος, της εποπτείας και του ρυθµιστικού πλαισίου της χρηµατοοικονοµικής αγοράς. Η κρίση κατέστησε σαφές ότι το µοντέλο του ελέγχου της εκτελεστικής διοίκησης των τραπεζών από τις κεφαλαιαγορές, ως λύση εντολέα/εντολοδόχου στο πρόβληµα διαχωρισµού ιδιοκτησίας/διοίκησης, έχει σηµαντικές αδυναµίες. Οι µέτοχοι-επενδυτές ενδιαφέρονται κατά κύριο λόγο για τα βραχυχρόνια κεφαλαιακά κέρδη που προκύπτουν από τη θετική µεταβολή της τιµής των µετοχών, ενώ παράλληλα η πολυπλοκότητα των τραπεζικών προϊόντων και των µεθόδων διαχείρισης κινδύνου δυσχεραίνουν από την πλευρά

Ήδη τα πρώτα σηµάδια ανησυχίας έχουν εµφανιστεί. Η τιµή του χρυσού έχει τετραπλασιαστεί από το 2000 και µετά, εξέλιξη που συνιστά ένδειξη αναζήτησης ασφαλούς καταφυγίου.

ΤΑΣΕΙΣ 2010



168

τους την «ανάγνωση» του προφίλ κινδύνου της τράπεζας. Τα συστήµατα επιβράβευσης της εκτελεστικής διοίκησης κατέστησαν ακόµη ισχυρότερο το κίνητρο ανάληψης αλόγιστων κινδύνων. Έτσι το αγγλοσαξονικό µοντέλο εταιρικής διακυβέρνησης βρέθηκε το ίδιο στη δίνη της κρίσης και είναι βέβαιο ότι θα προσαρµοσθεί σηµαντικά. Αναφορικά µε την κεφαλαιακή δοµή των τραπεζών έχει γίνει ξεκάθαρο ότι -µέσω των λεγόµενων πακέτων διάσωσης των τραπεζών- έχει µεταβληθεί σηµαντικά για ορισµένα από τα µεγαλύτερα πιστωτικά ιδρύµατα στον κόσµο. Η πολιτική και ηθική νοµιµοποίηση φαίνεται ιδιαίτερα υψηλή. Αν αυτό το φαινόµενο αποτελέσει µία προσωρινή ή µόνιµη µεταβολή θα εξαρτηθεί από πολλούς παράγοντες. Η µόνιµη µεταβολή απαλλάσσει τον µέσο φορολογούµενο από την πληρωµή του κόστους της ανάληψης υπερβολικών κινδύνων. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, στις Ηνωµένες Πολιτείες και το Ηνωµένο Βασίλειο υπάρχει ένα ευρεία συναίνεση σχετικά µε την αναγκαιότητα η κεφαλαιακή αυτή ανασύνθε-

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

ση να έχει τη µικρότερη δυνατή διάρκεια4. Σε αυτήν την περίπτωση, ο ρόλος της ριζικής αναθεώρησης του εποπτικού πλαισίου και κυρίως του πλαισίου που θα ρυθµίζει τη διαχείριση της τραπεζικής κατάρρευσης ώστε το πτωχευτικό αποτέλεσµα να επιβαρύνει τους µετόχους και τη διοίκηση και όχι τον φορολογούµενο θα είναι δοµικό υλικό της νέας αρχιτεκτονικής. Παράλληλα φαίνεται να έχει τεθεί από τις εποπτικές αρχές, κυρίως του αγγλοσαξονικού κόσµου5, το ζήτηµα των ορίων του λεγόµενου «too big to fail» επιχειρήµατος για τις τράπεζες που θεωρούνται πολύ µεγάλες από τις αγορές για να αφεθούν από τους επόπτες να καταρρεύσουν. Αυτό οδηγεί σε χαµηλότερο κόστος δανεισµού για αυτές τις τράπεζες και σε ανάληψη µεγαλύτερων κινδύνων σε ορισµένες τους δραστηριότητες.

Δοµικές ανισορροπίες Οι µηχανισµοί που καθορίζουν τις σύγχρονες νοµισµατικές σχέσεις όπως έχουν παγιωθεί τις τελευταίες δεκαετίες φαίνονται πλέον ιδιαίτερα εύθραυστοι. Οι µακροοικονοµικές ανισορροπίες που σχετίζονται µε αυτούς έχουν διαδραµατίσει καθοριστικό ρόλο στην πρόσφατη κρίση. Υπάρχουν όµως τα αναγκαία κίνητρα για να αλλάξει το µοντέλο που διέπει τις σηµερινές διεθνείς νοµισµατικές σχέσεις; Ολοένα και πυκνώνουν οι φωνές ότι τα µεγάλα εξωτερικά ελλείµµατα, η κυριαρχία του δολαρίου στις διεθνείς συναλλαγές και οι µεγάλες εισροές κεφαλαίων που συνοδεύουν τους δύο ανωτέρω παράγοντες δεν συνάδουν µακροπρόθεσµα µε το εθνικό συµφέρον των Ηνωµένων Πολιτειών6. Μέχρι σήµερα στο εσωτερικό των Ηνωµένων Πολιτειών επικρατεί η αντίθετη αντίληψη. Λόγω του ιδιαίτερου ρόλου του ως µέσου συναλλαγών, το δολάριο ελκύει ξένο χρήµα επιτρέποντας στον µέσο Αµερικανό να αποκτά, για παράδειγµα, σχετικά φθηνά κινεζικά προϊόντα και να απολαµβάνει διακοπές στην Ευρώπη, ενώ το εξωτερικό έλλειµµα χρηµατοδοτείται, ας πούµε, από µεσο-ανατολικές χώρες που τοποθετούν τα πλεονάσµατά τους από την εξόρυξη και εµπορία του πετρελαίου σε αµερικανικά οµόλογα και µετοχές. Την κατάσταση αυτή είχε κατακρίνει ο Γάλλος πρόεδρος Ντε Γκολ στη δεκαετία του ’60 θεωρώντας «υπέρµετρο προνόµιο» των ΗΠΑ να σχεδιάζουν την πολιτική της ζήτησης ανεξάρτητα από την κατάσταση της παγκόσµιας οικονοµίας, αφού διαθέτουν τη δυνατότητα της αυτόµατης χρηµατοδότησης του ελλείµµατός τους µέσω πληθωρισµού. Στη δεκαετία το 1960, ο Robert Triffin υποστήριξε ότι το παγκόσµιο νοµισµατικό σύστηµα που στηρίζεται στο δολάριο έχει ένα εγγενές ελάττωµα. Σε συνθήκες αυξηµένης παγκόσµιας ρευστότητας αυτό απαιτεί µεγάλα ελλείµµατα στο ισοζύγιο πληρωµών. Αργά ή γρήγορα η διόγκωση των υποχρεώσεων των ΗΠΑ στο εξωτερικό θα υπονοµεύσει την εµπιστοσύνη στο νόµισµα. Αυτή ήταν και η τύχη του Bretton –Woods το 19717. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουµε προσαρµοζόµενες συναλλαγµατικές ισοτιµίες που εκτονώνουν τις ανισορροπίες πειθαρχώντας σε κάποιο βαθµό την οικονοµική πο-

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΠΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΜΑΡΤΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ

λιτική. Ο κυρίαρχος, ωστόσο, ρόλος του δολαρίου στις διεθνείς συναλλαγές διευκολύνει σηµαντικά τις ΗΠΑ να χρηµατοδοτούν µεγάλα ελλείµµατα τρεχουσών συναλλαγών µε τον υπόλοιπο κόσµο για πάνω από 30 χρόνια. Αυτές οι τεράστιες εισροές ξένων κεφαλαίων από το εξωτερικό αποτέλεσαν µία από τις σηµαντικότερες και βαθύτερες αιτίες της τρέχουσας οικονοµικής κρίσης αφού συνέβαλλαν στα χαµηλά επιτόκια, την υπερβάλλουσα ρευστότητα και τη χαλαρή νοµισµατική πολιτική που σε συνδυασµό µε τη χαλαρή εποπτεία του χρηµατοοικονοµικού συστήµατος παρήγαγαν τα δύο εύφλεκτα υλικά της κρίσης, δηλαδή την υπερβολική µόχλευση και την υποτιµολόγηση των κινδύνων από την πλευρά των πιστωτικών ιδρυµάτων. Πέρα από τα προβλήµατα που δηµιουργούνται στην παγκόσµια οικονοµία - είτε σε όρους οικονοµικής δικαιοσύνης µεταξύ των εθνών είτε

σε όρους ενδεχόµενης αστάθειας –οι ίδιες οι ΗΠΑ διατρέχουν σοβαρούς κινδύνους. Δεν είναι απίθανο, οι ξένοι επενδυτές να αρνηθούν να χρηµατοδοτούν αυτά τα ελλείµµατα µε όρους συµβατούς προς την ευηµερία του αµερικανικού έθνους. Οποιαδήποτε αιφνίδια παύση δανεισµού των ΗΠΑ θα πιέσει το δολάριο καθοδικά, τον πληθωρισµό και τα επιτόκια ανοδικά και θα προσγειώσει ανώµαλα τόσο την αµερικανική όσο και την παγκόσµια οικονοµία. Αν πάλι δεν αφεθεί το δολάριο σε ελεύθερη πτώση και ταυτόχρονα συνεχιστεί η επεκτατική δηµοσιονοµική πολιτική που πυροδοτεί µέσω της δηµόσιας και ιδιωτικής κατανάλωσης το εµπορικό έλλειµµα θα φθάσουµε σε ένα σηµείο όπου ένα µεγάλο τµήµα του αµερικανικού ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος θα διοχετεύεται ετησίως στο εξωτερικό για την εξυπηρέτηση του εξωτερικού χρέους (για την ακρίβεια, του χρέους σε κατοίκους εξωτερικού). Αν έτσι έχουν τα πράγ-

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Ο κυρίαρχος ρόλος του δολαρίου στις διεθνείς συναλλαγές διευκολύνει σηµαντικά τις ΗΠΑ να χρηµατοδοτούν µεγάλα ελλείµµατα τρεχουσών συναλλαγών µε τον υπόλοιπο κόσµο για πάνω από 30 χρόνια. Αυτές οι τεράστιες εισροές ξένων κεφαλαίων από το εξωτερικό αποτέλεσαν µία από τις σηµαντικότερες και βαθύτερες αιτίες της τρέχουσας οικονοµικής κρίσης αφού συνέβαλλαν στα χαµηλά επιτόκια, την υπερβάλλουσα ρευστότητα και τη χαλαρή νοµισµατική πολιτική που σε συνδυασµό µε τη χαλαρή εποπτεία του χρηµατοοικονοµικού συστήµατος παρήγαγαν τα δύο εύφλεκτα υλικά της κρίσης, δηλαδή την υπερβολική µόχλευση και την υποτιµολόγηση των κινδύνων από την πλευρά των πιστωτικών ιδρυµάτων.

169

Χ Ρ Η Μ ΑΤ Ο Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Κ Ο Σ Υ Σ Τ Η Μ Α & Κ Ρ Ι Σ Η µατα τότε γιατί η πολιτική της Ουάσινγτον στήριζε τον κυρίαρχο διεθνή ρόλο του δολαρίου; Διότι απλούστατα το αντίθετο έχει πολιτικό κόστος. Ασκώντας χαλαρή δηµοσιονοµική πολιτική, οι αµερικανικές κυβερνήσεις οδηγούσαν σε άνοδο και το εµπορικό έλλειµµα της χώρας. Η αµερικανική πολιτική φαίνεται να έχει ήδη αρχίσει να µην επηρεάζεται από τέτοιες σκέψεις. Η διοίκηση Obama έχει διακηρυγµένη πρόθεση να κινηθεί προς µία πορεία οικονοµικής µεγέθυνσης προσανατολισµένης στις εξαγωγές και όχι στην κατανάλωση απορρίπτοντας τον ρόλο των Ηνωµένων Πολιτειών ως του παγκόσµιου καταναλωτή της ύστατης προσφυγής σε περιόδους ύφεσης8 αφήνοντας στην Κίνα το ρόλο της ατµοµηχανής στις περιόδους άνθησης. Η δηµοσιονοµική προσαρµογή είναι το µόνο εργαλείο περιορισµού των ελλειµµάτων και του χρέους καθώς και της ανάταξης της εθνικής αποταµίευσης. Το

Θεωρητικώς κάθε νόµισµα χρειάζεται όχι µόνο µία κεντρική τράπεζα αλλά και ένα υπουργείο Δηµοσίων Οικονοµικών. Σε περίοδο κρίσης, η κεντρική τράπεζα µπορεί να παράσχει την απαιτούµενη ρευστότητα στο τραπεζικό σύστηµα αλλά µόνο το υπουργείο Οικονοµικών µπορεί να διασφαλίσει τη φερεγγυότητα της νοµισµατικής ένωσης ή των επιµέρους κρατικών οντοτήτων µέσω περικοπής δαπανών και αύξησης φόρων. Η ελληνική δηµοσιονοµική κρίση αποτελεί το σηµαντικότερο crash test για το ευρώ ρίχνοντας άπλετο φως στις αδυναµίες του ευρωπαϊκού νοµισµατικού συστήµατος.

 µόνο που µένει να αποδειχτεί είναι εάν µία τέτοια συνετή πολιτική είναι συµβατή µακροπρόθεσµα µε την υπόλοιπη agenda του αµερικανού προέδρου, δηλαδή την αναµόρφωση του συστήµατος υγείας, την αντιµετώπιση της ενεργειακής εξάρτησης από τεχνολογίες βλαπτικές για το περιβάλλον κ.λπ.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Οι όροι, τα όρια και οι δυνατότητες

170

Πέρα από τις προθέσεις υπάρχουν και οι δυνατότητες. Κάθε σοβαρή προσπάθεια των ΗΠΑ να τιθασεύσουν τις ανισορροπίες στις εξωτερικές τους συναλλαγές µπορεί να προσκρούσει σε νοµισµατικά παίγνια άλλων χωρών. Το ελβετικό φράγκο και το κινεζικό ρέµνιµπι είναι προφανώς υποεκτιµηµένα νοµίσµατα. Ας πάρουµε την περίπτωση της Κίνας. Έχει πλεονάσµατα στις τρέχουσες συναλλαγές της που

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

υπερβαίνουν το 10% του ΑΕΠ και ταυτόχρονα παρεµβαίνει στις αγορές συναλλάγµατος για να σταθεροποιήσει το νόµισµά της. Με αυτόν τον τρόπο προστατεύει την ανταγωνιστικότητά της και την αξία του επενδεδυµένου της πλούτου σε αµερικανικά οµόλογα. Κρατώντας, ωστόσο, το δολάριο υπερεκτιµηµένο πλήττει την ανταγωνιστικότητα των ΗΠΑ. Είναι φανερό ότι για όλους τους ανωτέρω λόγους η αµερικανική κυβέρνηση οφείλει να καλοδεχτεί τις πρωτοβουλίες της Κίνας και άλλων χωρών την περασµένη χρονιά για την έναρξη διαλόγου στο ζήτηµα της µεταρρύθµισης του νοµισµατικού συστήµατος. Ήδη τα πρώτα σηµάδια ανησυχίας έχουν εµφανιστεί. Η τιµή του χρυσού έχει τετραπλασιαστεί από το 2000 και µετά, εξέλιξη που συνιστά ένδειξη αναζήτησης ασφαλούς καταφυγίου. Τι σύστηµα µπορεί να αντικαταστήσει το υπάρχον και ποιο νόµισµα µπορεί να ανταγωνιστεί το δολάριο ως µέσο διεθνών συναλλαγών; Ωσότου η Κίνα εγκαταλείψει τους ελέγχους συναλλάγµατος και αναπτύξει επαρκώς τις χρηµατοοικονοµικές της αγορές, το ευρώ θα παραµένει ο µόνος σοβαρός ανταγωνιστής του δολαρίου. Σήµερα, το 65% των παγκόσµιων αποθεµατικών είναι εκφρασµένο σε δολάρια και το 25% σε ευρώ. Είναι προφανές ότι υπάρχει µια µετατόπιση, αλλά αυτή είναι αργή9. Πολλοί ανησυχούν ότι ένα διπολικό ή τριπολικό σύστηµα θα είναι δοµικά ασταθές. Εντούτοις, ένα καθεστώς δικτύωσης πολλών νοµισµάτων λειτούργησε οµαλά για πολλές δεκαετίες πριν τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο και µια µορφή δυοπωλίου στερλίνας/ δολαρίου στις αγορές συναλλάγµατος επικράτησε στο διάστηµα του Μεσοπολέµου. Όπως φαίνεται µια µορφή δυοπωλίου ευρώ/δολαρίου έχει διαµορφωθεί την τελευταία δεκαετία. Και πιθανότατα αποτελεί την εσωτερική προσπάθεια του συστήµατος να απαλλαγεί από τη δοµική ανισορροπία που όπως δείξαµε το χαρακτηρίζει.

Το µετέωρο πολιτικό βήµα του ευρώ Πολλές ευρωπαϊκές χώρες µετά την κρίση υποφέρουν από ελλείµµατα και χρέη. Σε µακροχρόνιο ορίζοντα η αµερικανική υπερδύναµη, πολιτική και οικονοµική, θα εξακολουθεί να υφίσταται. Η µοίρα του ευρώ, ωστόσο, συνδέεται µε την κοινή δηµοσιονοµική πολιτική στην Ευρωζώνη. Η ελληνική δηµοσιονοµική κρίση αποτελεί το σηµαντικότερο crash test για το ευρώ ρίχνοντας άπλετο φως στις αδυναµίες του ευρωπαϊκού νοµισµατικού συστήµατος. Όπως αναγνωρίζεται ευρύτερα πλέον η κατασκευαστική επιλογή της λειτουργίας της νοµισµατικής ένωσης χωρίς τη ύπαρξη µιας µορφής πολιτικής ένωσης ισοδυναµούσε µε την «τοποθέτηση του κάρου µπροστά από το άλογο»10. Θεωρητικώς κάθε νόµισµα χρειάζεται όχι µόνο µία κεντρική τράπεζα αλλά και ένα υπουργείο Δηµοσίων Οικονοµικών. Σε περίοδο κρίσης, η κεντρική τράπεζα µπορεί να παράσχει την απαιτούµενη ρευστότητα στο τραπεζικό σύστηµα αλλά µόνο το υπουργείο Οικονοµικών µπορεί να διασφαλίσει τη φερεγγυότητα της νοµισµατικής ένωσης ή των επιµέρους κρατικών οντοτήτων µέσω περικοπής δαπανών και αύξησης φόρων. Ο µηχανι-

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΠΟΠΟΥΛΟΣ

Σηµείο καµπής Η πρόσφατη κρίση ανέδειξε τρία δοµικά προβλήµατα του σύγχρονου καπιταλισµού. Πρώτον, την απουσία αποτελεσµατικού σχήµατος κινήτρων και µηχανισµών ισορροπίας στο τρίγωνο εκτελεστική διοίκηση (εντολοδόχοι), µέτοχοι - επενδυτές (εντολείς) και εποπτικές αρχές (εντολοδόχοι της κοινωνίας). Δεύτερον, το πρόβληµα της χρηµατοδότησης των αµερικανικών ελλειµµάτων. Η Κίνα και οι άλλοι ξέ-

νοι θεσµικοί επενδυτές που διακρατούν δολάρια δεν καθοδήγησαν σε καµία περίπτωση τις αµερικανικές τράπεζες στις sub prime αγορά των στεγαστικών δανείων αγνοώντας τα παραδοσιακά πιστοδοτικά πρότυπα, ούτε τις αµερικανικές εποπτικές αρχές να χαλαρώσουν τη στάση τους. Οι µεγάλες εισροές κεφαλαίου, ωστόσο, διόγκωσαν τη ρευστότητα καθιστώντας το χρήµα φθηνό προκαλώντας τις πιο δοµικές στρεβλώσεις που έχει επισηµάνει η οικονοµική θεωρία: την υπερβολική µόχλευση και την υποτιµολόγηση του κινδύνου. Φαίνεται πλέον ότι µια αλλαγή του νοµισµατικού συστήµατος που έχει ως δοµικό χαρακτηριστικό τη διόγκωση του εµπορικού ελλείµµατος των ΗΠΑ είναι απειλητική τόσο για τις ΗΠΑ όσο και για την παγκόσµια οικονοµία. Τέλος, στην Ευρωζώνη, η κρίση ανέδειξε τις κατασκευαστικές ανωµαλίες του ενιαίου νοµίσµατος και η δηµοσιονοµική κρίση στην Ελλάδα αποτελεί έναυσµα πολλών συζητήσεων γύρω από την προοπτική του. Τελικά ο διάλογος για τη νέα διεθνή αρχιτεκτονική πρέπει να αρχίσει από τις σκέψεις για την αναµόρφωσή του παγκόσµιου νοµισµατικού συστήµατος.

Υποσηµειώσεις Βλέπε το βιβλίο του Harold James, “The end of Globalization: Lessons from the Great Depression”, Harvard University Press, 2001. 2 Ορόσηµο αυτής της εξελικτικής διαδικασίας ήταν η µορφοποίηση ενός συστήµατος προσαρµόσιµων συναλλαγµατικών ισοτιµιών όταν το σύστηµα του Bretton Woods εξάντλησε το 1971 τα όριά του. 3 Βλέπε σχετικά το άρθρο του Daniel Yergin, “A crisis in search of a narrative”, Financial Times, Οκτ. 2009. 4 Βλέπε τη µελέτη του Douglas Elliot, “Bank Nationalization: What is it? Should we do it?”, Brookings Institution, Initiative on Business and Public Policy, Feb. 2009. 5 Βλέπε Mervyn King, “Speech to Scottish business organizations, Oct. 2009, Bank of England. 6 Έχει µάλιστα διατυπωθεί η άποψη ότι δεν είναι µόνο οικονοµικό επιχείρηµα αλλά συνδέεται µε την εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφάλειας της υπερδύναµης. Βλέπε σχετικά το άρθρο του Fred Bergsten, “The Dollar and the Deficit: How Washington can prevent the Next Crisis”, Foreign Affairs, Nov. – Dec. 2009. 7 Ο Triffin αναφερόταν στο πρόβληµα εµπιστοσύνης του συστήµατος του Bretton Woods. Όταν έγραφε το βιβλίο του, “Gold and the Dollar Crisis”, (New Haven, Yale University Press, 1960), το απόθεµα χρυσού των ΗΠΑ υπερέβαινε τις υποχρεώσεις τους σε δολάρια προς τις ξένες κεντρικές τράπεζες. Κατάλαβε ότι καθώς τα διεθνή διαθέσιµα των κεντρικών τραπεζών θα αυξάνονταν διαχρονικά, τα διαθέσιµά τους σε δολάρια θα αυξάνονταν µέχρι να υπερβούν το απόθεµα χρυσού των ΗΠΑ. Οι κεντρικές τράπεζες θα γνώριζαν πλέον πως τα δολάριά τους δεν ήταν χρυσός και είτε θα σταµατούσαν να τα συσσωρεύουν είτε θα επιχειρούσαν να τα ανταλλάξουν προκαλώντας κατάρρευση του συστήµατος. Υπήρχε άλλωστε και το ιστορικό προηγούµενο της πτώσης της στερλίνας το 1931. 8 Η τρέχουσα υποχώρηση της τιµής του δολαρίου είναι ευεργετική αφού εκτονώνει τις ανισορροπίες αποµακρύνοντας τον κίνδυνο εµβάθυνσης της ύφεσης. 9 Βλέπε σχετικά το άρθρο του Martin Wolf, “The rumors of the dollar’s death are much exaggerated”, Financial Times, Oct. 2009. 10 Βλέπε σχετικά το άρθρο του Otmar Issing, “A Greek bail-out would be a disaster for Europe”, Feb. 2010 και George Soros, “The euro will face bigger tests than Greece”, Feb 2010. 1

ΤΑΣΕΙΣ 2010

σµός λειτουργίας της Ευρωζώνης αντικατέστησε την οµοσπονδιακή οικονοµική πολιτική µε µία σειρά ποσοτικούς περιορισµούς στο πνεύµα του Maastricht και κάποιους χρονικούς περιορισµούς διόρθωσης των όποιων αποκλίσεων όπως γενικά περιγράφονται ως Σύµφωνο Σταθερότητας. Σε συνθήκες ανόδου το µοντέλο αυτό λειτούργησε σχετικώς καλά. Στην περίοδο της κρίσης, όµως, αποκαλύφθηκαν τα προβλήµατα. Κάθε χώρα το 2008 διέσωσε το τραπεζικό της σύστηµα και την πραγµατική της οικονοµία µε τις δικές της δυνάµεις επιβαρύνοντας µε σηµαντικά διακριτό τρόπο τα δηµόσια οικονοµικά της η κάθε µια. Οι χώρες που ήσαν περισσότερο χρεωµένες, όµως, δεν είχαν παρά ελάχιστα περιθώρια χρήσης επεκτατικής δηµοσιονοµικής πολιτικής. Στις περιπτώσεις που επικράτησε συνδυασµός υψηλού ελλείµµατος και υψηλού χρέους, οι αγορές εκτίµησαν ότι ο πιστωτικός κίνδυνος χώρας είναι πλέον υψηλός. Η εκτίµηση αυτή ενισχύθηκε από την απουσία συντονισµού για την a priori εισαγωγή σχεδίου διάσωσης σε περίπτωση που µία χώρα είχε σοβαρό πρόβληµα αναχρηµατοδότησης και την αδυναµία ανάληψης του πολιτικού κόστους αναδιανοµής φορολογικών εσόδων µεταξύ χωρών που ενδεχοµένως µία λύση διάσωσης µπορεί να σήµαινε. Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αντιµετώπιζε και το πρόβληµα του ηθικού κινδύνου που θα προέκυπτε για τις υπόλοιπες χώρες αφού τυχόν διάσωση του λιγότερο συνετού µέλους θα εκλαµβάνονταν ως χαλάρωση των ποσοτικών περιορισµών για το έλλειµµα και το χρέος. Οι χρηµατοοικονοµικές αγορές δοκίµασαν αυτό το µοντέλο αυξάνοντας για τις χώρες του Νότου, και ιδιαίτερα για την Ελλάδα, τα επιτοκιακά περιθώρια των κρατικών οµολόγων τους σε σχέση µε αυτά του γερµανικού Δηµοσίου. Συµµετέχοντας στο ευρώ µία χώρα χάνει δύο βασικές επιλογές που δεν είναι κατ’ ανάγκην ανεξάρτητες. Δεν µπορεί να τυπώσει χρήµα ανάλογα µε τις τοπικές ανάγκες για να καταπολεµήσει την ύφεση και δεν µπορεί να υποτιµήσει το νόµισµά της τονώνοντας την ανταγωνιστικότητά της. Υπάρχει λοιπόν σοβαρός κίνδυνος να εισέλθει σε µακρά και επώδυνη περίοδο προσαρµογών σε δαπάνες και έσοδα βαθαίνοντας ακόµη περισσότερο την ύφεση και πληρώνοντας τεράστιες δαπάνες εξυπηρέτησης του χρέους. Αν µάλιστα δεν υπάρξει έγκαιρη πολιτική υποστήριξη εµφανίζεται ο κίνδυνος µετάδοσης (domino effects) στους αµέσως επόµενους αδύναµους κρίκους της αλυσίδας των χωρών της Ευρωζώνης θέτοντας σε κίνδυνο την ακεραιότητα και τη συνοχή της.

171

Ελληνική Οικονοµία της Δράσης

Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Α & Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ ΑΤ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ

Δηµιουργική καταστροφή Για να αντιµετωπίσουµε µε επιτυχία τις µεγάλες προκλήσεις που βρίσκονται µπροστά µας, πρέπει να ανατραπεί το σηµερινό κατεστηµένο σκέψης, συµπεριφοράς και προσδοκιών. Αν συνεχίσουµε στον δρόµο «ο καθένας για τον εαυτό του», αν δεν παντρέψουµε την ταξική και τη συντεχνιακή συνείδηση µε την εθνική ταυτότητα, καµία παρέµβαση, καµία πολιτική, κανένας από µηχανής θεός δεν θα µας βγάλει από το επικίνδυνο και αδιέξοδο µονοπάτι που έχουµε πάρει.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

172

ρεις είναι οι µεγάλες προκλήσεις του σήµερα. Πρώτη, η αποκατάσταση της δηµοσιονοµικής ισορροπίας µετά από µία δεκαετία όπου προσποιηθήκαµε πως είχαµε µειώσει το έλλειµµα, περιορίζοντας τη σπατάλη και τη φοροδιαφυγή, καθώς και την εισφοροδιαφυγή. Σήµερα, η αβελτηρία µας έχει αποκαλυφθεί και η πίεση από την ΕΕ και τις παγκόσµιες αγορές να σοβαρευτούµε είναι αφόρητη. Το δηµοσιονοµικό έλλειµµα και ο τρόπος µε τον οποίο το διαχειριστήκαµε οδήγησε στη δηµιουργία ενός πρόσθετου –και ακόµη σοβαρότερου ελλείµµατος: αυτό της αξιοπιστίας. Καµία χώρα δεν µπορεί να λειτουργήσει στο παγκόσµιο οικονοµικό σύστηµα µε τις συνθήκες αυτές. Προσπάθειες γίνονται για να αποκατασταθεί η αξιοπιστία µας. Δυστυχώς, ο δρόµος θα είναι µακρύς και επώδυνος. Ζήσαµε πολύ καιρό µε δάνεια, που µάλιστα κρύβαµε, και τώρα ο περαιτέρω δανεισµός µάς κοστίζει ακριβά. Νέα χρέη αποκαλύπτονται συνεχώς και το πρόβληµά µας διογκώνεται έτσι διαρκώς. Έχουµε µέλλον στην προσπάθειά µας –ακόµη κι αν είναι συνεπής, ειλικρινής και αποτελεσµατική. Για τον λόγο αυτό οφείλαµε να είχαµε υιοθετήσει ένα ακόµη πιο εµπροσθοβαρές Πρόγραµµα Σταθεροποίησης και

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

Από τον ΔΗΜΗΤΡΗ ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟ, πρόεδρο του ΣΕΒ

Ανάπτυξης, ώστε να ξεφύγουµε το γρηγορότερο από την παγίδα της υπανάπτυξης στην οποία κινδυνεύει να µας εγκλωβίσει η δηµοσιονοµική µας κατάρρευση. Δεύτερη πρόκληση είναι η µετάβαση σε ένα νέο µοντέλο ανάπτυξης. Η περίοδος της Μεταπολίτευσης χαρακτηρίζεται από ένα µοντέλο βασισµένο στην κατανάλωση και τα δανεικά. Αποτέλεσµα ήταν η εµφάνιση, τελικά, ενός κυριολεκτικά τεράστιου ελλείµµατος στο ισοζύγιο εξωτερικών συναλλαγών –σύµπτωµα της εξαιρετικά χαµηλής ανταγωνιστικότητάς µας στην παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών. Είναι ανάγκη να υιοθετήσουµε συµπεριφορές και πρακτικές που ενισχύουν την επιχειρηµατικότητα και την επένδυση έτσι ώστε να ενισχυθεί η διεθνής ανταγωνιστικότητα της χώρας. Αν αντί του ευρώ υπήρχε η δραχµή, θα είχαµε τώρα υποχρεωθεί σε αλλεπάλληλες υποτιµήσεις του νοµίσµατος και θα είχε εγκατα-

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ METAΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ Ο,ΤΙ ΕΙΧΕ ΝΑ ΔΩΣΕΙ ΤΟ ΕΔΩΣΕ

173

Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Α & Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ ΑΤ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ σταθεί στην Αθήνα επίτροπος του Διεθνούς Νοµισµατικού Ταµείου. Το ευρώ µας προφύλασσε, αλλά ταυτόχρονα χρησίµευε ως µία µορφή πέπλου: έκρυβε την άθλια πραγµατικότητα του δανεισµού και της χαµηλής ανταγωνιστικότητας. Η κρίση, όταν ήρθε, έπληξε έτσι κατευθείαν την πραγµατική οικονοµία –την παραγωγή και την απασχόληση. Η προσφορά διεθνώς ανταγωνιστικών προϊόντων και υπηρεσιών είναι πλέον µονόδροµος για την Ελλάδα. Τρίτη µεγάλη πρόκληση είναι η πάταξη της διαφθοράς –φαινόµενο που έχει καταντήσει ενδηµικό για την Ελλάδα. Στις διεθνείς αξιολογήσεις η χώρα µας κατατάσσεται χαµηλότερα και από πολλά τριτοκοσµικά, µη δηµοκρατικά, κυρίως υποανάπτυκτα κράτη. Είµαστε παράδειγµα προς αποφυγή –ενώ οφείλαµε να είµαστε παράδειγµα προς µίµηση– γιατί αυτή είναι η θέση που µας δίνει η ιστορική και πολιτισµική κληρονοµιά µας. Όσο η κατάσταση αυτή διαιωνίζεται τόσο θα αναβάλλεται, τόσο θα οπισθοχωρεί, τόσο θα συναντά εµπόδια η προσπάθεια εκσυγχρονισµού του τόπου.

Ανατρέποντας τα κατεστηµένα Υπό άλλες συνθήκες θα επαρκούσαν οι πολιτικές παρεµβάσεις για να αλλάξουν τα πράγµατα. Στην Ελλάδα, όµως, το πολιτικό σύστηµα είναι µέρος του προβλήµατος –όχι της λύσης. Η κοµµατοκρατία που κυριάρχησε στη διάρκεια των τελευταίων 35 ετών φέρει τεράστια ευ-

Τα χρέη που µας πνίγουν σήµερα είναι απευθείας αποτέλεσµα της συντεχνιακής αρπακτικότητας, της πελατειακής συναλλαγής µε το κράτος και της κατ’ επίφαση κοινωνικής πολιτικής.

ΤΑΣΕΙΣ 2010



174

θύνη για τη συντεχνιακή προσέγγιση που έχουν υιοθετήσει σχεδόν όλες οι οµάδες του πληθυσµού, για την καταστρατήγηση κάθε έννοιας αριστείας, για την αδιαφορία προς τα κοινά, για την καταπολέµηση κάθε µορφής καινοτοµίας, για την εκδήλωση φοβίας απέναντι σε κάθε αλλαγή. Τα χρέη που µας πνίγουν σήµερα είναι απευθείας αποτέλεσµα της συντεχνιακής αρπακτικότητας, της πελατειακής συναλλαγής µε το κράτος και της κατ’ επίφαση κοινωνικής πολιτικής που ευνοούν τα ΜΜΕ και ασµένως υιοθετούν οι φοβικοί πολιτικοί µας επί 30 χρόνια τώρα. Η ριζική ανατροπή του σηµερινού κατεστηµένου σκέψης, συµπεριφοράς και προσδοκίας απαιτεί συνολική προσπάθεια µίας ολόκληρης κοινωνίας που αποτελείται από ετερόκλητες οµάδες, που έχουν µοναδικό τους στόχο τη διατήρηση και ενίσχυση των προσόδων που έχουν αποκοµίσει από το πελατειακό κράτος και ελάχιστη

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

διάθεση να συνεργαστούν µεταξύ τους για το ευρύτερο καλό του τόπου. Αν δεν βρεθεί τρόπος να συνειδητοποιή σουµε τα µεγάλα και χρόνια προβλήµατά µας και να συναποφασίσουµε, ως κοινωνία, να τα αντιµετωπίσουµε, αν συνεχίσουµε στον δρόµο «ο καθένας για τον εαυτό του», αν δεν παντρέψουµε την ταξική και τη συντεχνιακή συνείδηση µε την εθνική ταυτότητα, καµία παρέµβαση, καµία πολιτική, κανένας από µηχανής θεός δεν θα µας βγάλει από το επικίνδυνο και αδιέξοδο µονοπάτι που έχουµε πάρει. Πριν προχωρήσουµε σε οποιαδήποτε µεταρρύθµιση χρειάζεται να αλλάξουµε αντίληψη για το τι σηµαίνει δουλειά, ανταγωνιστικότητα, κέρδος, απασχόληση, αγορά, Κράτος, δηµόσια διοίκηση –για να αναφέρω µερικά µόνο θέµατα. Η πρώτη και κυριότερη παρέµβαση πρέπει να είναι έτσι στον τοµέα της παιδείας. Δεν µιλάµε µόνο για την απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων που συνάδουν µε τη νέα, σύγχρονη οικονοµία. Μιλάµε για την απόκτηση αυτής ακριβώς της νέας αντίληψης που θα αποδέχεται την αξιοκρατία, θα αναγνωρίζει τη σηµασία της επιχειρηµατικότητας, θα συνειδητοποιεί τα αναγκαία όρια στη δράση και στον παρεµβατισµό του Κράτους, αλλά και στην εποπτεία του ιδιωτικού τοµέα. Που θα επιδιώκει τη δηµιουργία και την καινοτοµία, που θα δίνει αξία στη φαντασία και στην πρωτοβουλία, που θα αποστρέφεται την οκνηρία και την αβελτηρία. Σύγχρονη παιδεία σηµαίνει σύγχρονη κοινωνία και οικονοµία. Και σύγχρονη οικονοµία σηµαίνει σύγχρονη επιχειρηµατικότητα. Σηµαίνει εταιρική κοινωνική ευθύνη, εταιρική διακυβέρνηση, έµφαση στην ίδια την παραγωγή και την απασχόληση, τόνωση της επένδυσης, της έρευνας και ανάπτυξης, εξωστρέφεια και καινοτοµία. Η σύγχρονη επιχειρηµατικότητα, όµως, δεν µπορεί να ανθίσει µέσα σ’ ένα περιβάλλον όπου κυριαρχεί η γραφειοκρατία και βασιλεύει η διαφθορά. Η πρόκληση της αντιµετώπισης της διαφθοράς γίνεται έτσι και µέτρο τόνωσης της επιχειρηµατικότητας, γίνεται πλέον προϋπόθεση απαραίτητη για να πάει ο τόπος µπροστά.

Νέο µοντέλο ανάπτυξης Ανοιχτό παραµένει το θέµα της υιοθέτησης του νέου µοντέλου ανάπτυξης. Διότι η αλλαγή νοοτροπίας µπορεί να είναι µία επίσης απαραίτητη προϋπόθεση, αλλά δεν είναι ταυτόχρονα και ικανή. Εδώ υπεισέρχεται η πολιτική βούληση µε τρόπο σχεδόν καθοριστικό –για τρεις τοµείς κυρίως: •• Το άνοιγµα των αγορών και των κλειστών επαγγελµάτων, ώστε ο ανταγωνισµός να µειώσει τα κόστη και να µεγαλώσει τις ίδιες τις αγορές. ••Ο περιορισµός της κρατικής επιχειρηµατικής δράσης και η λειτουργία της –όπου είναι αναγκαία και µόνο για την παραγωγή δηµόσιων αγαθών– µε ιδιωτικοοικονοµικούς όρους. •• Η ανεξαρτησία στη λειτουργία των θεσµών –από την Επιτροπή

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΖΗΤΗΜΑ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Ανταγωνισµού και τον Συνήγορο του Πολίτη µέχρι τον Συνήγορο του Καταναλωτή, το ΕΡΣ και τη ΡΑΕ. Το µοντέλο της Μεταπολίτευσης δεν µπορεί πλέον να προσφέρει ούτε ανάπτυξη ούτε κοινωνική προστασία. Παγκοσµίως άλλωστε, αποδείχθηκε ότι ο ασύδοτος χρηµατοπιστωτικός καπιταλισµός υπονοµεύει τη µακρόχρονη ανάπτυξη, δοκιµάζει την κοινωνική συνοχή και αδιαφορεί για το περιβάλλον. Εθνικός στόχος µας πρέπει να είναι η βιώσιµη ανάπτυξη. Βιώσιµη ανάπτυξη σηµαίνει ισόρροπη ανάπτυξη, µε ταυτόχρονους και ισότιµους στόχους την οικονοµική ευηµερία, την κοινωνική συνοχή και τη µέριµνα για το περιβάλλον. Βιώσιµη ανάπτυξη σηµαίνει βιώσιµη επένδυση: ρεαλιστική εκτίµηση του ρίσκου, µακρόχρονη ανάληψη ευθύνης απέναντι στους εργαζοµένους και την κοινωνία, υιοθέτηση επιχειρηµατικών πρωτοβουλιών που προωθούν την καινοτοµία και

που συµβαδίζουν µε τις ανάγκες της αγοράς. Βιώσιµη ανάπτυξη σηµαίνει ότι η επιχειρηµατικότητα αναδέχεται το µεγάλο µερίδιο της ευθύνης που της αναλογεί στην αναγκαία εθνική προσπάθεια για την οικονοµική ανασυγκρότηση και την κοινωνική πρόοδο. Η επιχειρηµατική κοινότητα απέδειξε ότι έµπρακτα συµµετέχει στην προσπάθεια να ξεπεραστούν οι προκλήσεις που αντιµετωπίζει ο τόπος µας. Αποτελεί αναγκαία συνιστώσα µίας απαραίτητης εθνικής προσπάθειας, που επιδιώκει να επαναπροσδιορίσει το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα της χώρας µας, να ιδρύσει µία νέα σύγχρονη και στέρεη επιχειρηµατική υποδοµή και να δηµιουργήσει νέες και σταθερές θέσεις εργασίας. Και αυτά µε σεβασµό τόσο για τις δηµοσιονοµικές δυσχέρειες που αντιµετωπίζουµε όσο και για την ανάγκη να προστατευτεί το περιβάλλον µας.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Η πρώτη και κυριότερη παρέµβαση πρέπει να είναι στον τοµέα της παιδείας. Δεν µιλάµε µόνο για την απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων που συνάδουν µε τη νέα, σύγχρονη οικονοµία. Μιλάµε για την απόκτηση αυτής ακριβώς της νέας αντίληψης που θα αποδέχεται την αξιοκρατία, θα αναγνωρίζει τη σηµασία της επιχειρηµατικότητας, θα συνειδητοποιεί τα αναγκαία όρια στη δράση και στον παρεµβατισµό του Κράτους, αλλά και στην εποπτεία του ιδιωτικού τοµέα.

175

Ελληνική Οικονοµία της Δράσης

ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

ΣΤΗΝ

ΕΛΛΑΔΑ

Τρένο µε λίγους επιβάτες Αυξανόµενη εποχικότητα, παθογόνα εξάρτηση από ενδιάµεσους στα κανάλια διανοµής, γενική προβολή χωρίς στόχευση, τα χαρακτηριστικά ενός κλάδου που «άντεξε» την ύφεση του 2009. Για να συνεχίσει ο κλάδος να αποτελεί τον κυµατοθραύστη της ελληνικής οικονοµίας και το τουριστικό προϊόν να επανατοποθετηθεί στον προσωπικό χάρτη του σύγχρονου ταξιδευτή απαιτείται µια νέα στρατηγική προώθησής του στην αγορά.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

176

ελληνική τουριστική αγορά υποδέχτηκε το 2010, αντιµετωπίζοντας τεράστιες προκλήσεις, παρατηρώντας τις εξελίξεις σε ανταγωνιστικές αγορές, τις ανακατατάξεις στη διεθνή τουριστική οικονοµία, αλλά και τις δυνητικές ευκαιρίες που παρουσιάζονται. Το ερώτηµα που τίθεται είναι αν ο κλάδος που επί έτη στηρίζει δυναµικά την εθνική οικονοµία θα δράσει άµεσα, αναζητώντας το κατάλληλο µοντέλο βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας. Σε όρους ανταγωνιστικότητας, το Παγκόσµιο Οικονοµικό Φόρουµ κατέταξε την Ελλάδα 24η ανάµεσα σε 133 χώρες (µέσος συνολικός βαθµός 4,9/7) µε βάση τον σχετικό ετήσιο δείκτη (“The Travel & Tourism Competitiveness Index”, 2009). Ωστόσο, η τουριστική πολιτική ακροβατεί σήµερα ανάµεσα στα αναρίθµητα σλόγκαν των προηγούµενων ετών του «Ελληνικού Μύθου» (βλ.“Live Your Myth in Greece”), των «Υπό Εξερεύνηση Αισθήσεων» (βλ.“Greece: Explore Your Senses”) και των «Οικονοµικά Ανεκτών Αριστουργηµάτων» που προσφέρονται στον επισκέπτη/τουρίστα (βλ.“Greece: a Masterpiece You Can Afford”). Όλα πλέον δείχνουν πως ο ελληνικός τουρισµός βρίσκεται αντιµέτωπος µε τον ίδιο του τον εαυτό και τις χρόνιες αδυναµίες του, στη σκιά της παγκόσµιας χρηµατοπιστωτικής κρίσης και του αρνητικού οικονοµικού περιβάλλοντος που έχει διαµορφωθεί µε αφορµή τα δηµοσιονοµικά προβλήµατα της Ελλάδας. Παράλληλα, αξιοπρόσεκτες κινήσεις ευελιξίας σε πρακτικές µάρκετινγκ λαµβάνουν χώρα στη διεθνή τουριστική αγορά. Ως τροφή για σκέψη σε

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

Από τον ΓΕΩΡΓΙΟ Ι. ΑΥΛΩΝΙΤΗ, καθηγητή Μάρκετινγκ στο Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών, πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Ακαδηµίας Μάρκετινγκ και της Ελληνικής Ακαδηµίας Μάρκετινγκ Συνεργάστηκε ο ΑΝΤΩΝΙΟΣ Α. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, υποψήφιος Διδάκτορας στο Τµήµα Μάρκετινγκ & Επικοινωνίας του Οικονοµικού Πανεπιστηµίου Αθηνών

περίοδο ύφεσης, η διεθνής εµπειρία αναδεικνύει λιγότερο ή περισσότερο επιτυχηµένες περιπτώσεις. Ενδεικτικά αναφέρεται το παράδειγµα της Αυστραλίας (“Mayday Project”), η οποία, στην προσπάθεια τόνωσης της ζήτησης, µελέτησε τη δυνατότητα προσφοράς δωρεάν αεροπορικών εισιτηρίων µετ’επιστροφής, µε την προϋπόθεση ότι οι τουρίστες που θα κάνουν χρήση αυτής της υπηρεσίας θα πρέπει να δεσµευτούν ότι θα δαπανήσουν κατά την παραµονή τους στη χώρα τουλάχιστον 5.000 δολάρια. Ξεχωριστές µελέτες περίπτωσης αποτελούν τουριστικές επιχειρήσεις που εκµεταλλεύτηκαν κενά που εµφανίστηκαν στην αγορά, λόγω των µεταβαλλόµενων συνθηκών, όπως για παράδειγµα γερµανική εταιρεία ταξιδίων που ανέπτυξε νέο τοµέα δράσης στο πλαίσιο του επονοµαζόµενου «τουρισµού χρεοκοπίας» (bankruptcy tourism), αναλαµβάνοντας τη διευκόλυνση µετακίνησης και προσωρινής µετεγκατά-

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

ΟΡΑΜΑ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΝΑ ΔΡΟΜΟΛΟΓΕΙΣ ΤΙΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΠΡΙΝ ΦΤΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΕΠΟΜΕΝΟ ΣΤΑΘΜΟ

ωτικός τοµέας), οι συγκυρίες που επικρατούν στο εξωτερικό περιβάλλον δεν δικαιολογούν εφησυχασµό και εµµονή σε παρωχηµένες πρακτικές χωρίς κεντρικό σχεδιασµό και συγκροτηµένη στρατηγική µάρκετινγκ.

Marketing µε αποτελέσµατα! Ξεκινώντας από το ίδιο το τουριστικό προϊόν, είναι ανάγκη να αποσαφηνιστεί πως η διοικητική διαίρεση της χώρας δεν µπορεί να αποτελεί κριτήριο για τη διαφοροποίηση µεταξύ των προορισµών, και άρα των υπο-προϊόντων που εντάσσονται στο προϊοντικό χαρτοφυλάκιο της ελληνικής τουριστικής αγοράς. Η πλειοψηφία των τουριστών δεν επισκέπτονται τη χώρα για να ασκήσουν τα πολιτικά τους δικαιώµατα, αλλά για έναν αριθµό λόγων, τους οποίους οφείλει ο κλάδος να γνωρίζει για να χαράξει ένα συγκροτηµένο σχέδιο µάρκετινγκ. Οι αποσπασµατικές έρευνες και τα αντικρουόµενα στατιστικά στοιχεία µόνο σύγχυση µπορούν να προκαλέσουν, αγνοώντας τη µεθοδολογία λειτουργίας και διαχείρισης ενός Δορυφόρου Λογαριασµού Τουρισµού (Tourism Satellite Account) για τη συστηµατική στατιστική παρακολούθηση της Τουριστικής Οικονοµίας και την προσέλκυση επενδυτών. Σε ό,τι αφορά θέµατα επικοινωνίας και τιµολογιακής πολιτικής,

ΤΑΣΕΙΣ 2010

στασης σε χώρες όπως η Βρετανία. Από τη δική τους πλευρά, µεγάλες αεροπορικές εταιρίες εφαρµόζουν πρωτότυπες προωθητικές ενέργειες για τον περιορισµό των οικονοµικών απωλειών π.χ. «εγγύηση καλοκαιρίας» για πτήσεις σε Ν.Ευρώπη, Ν.Αµερική, Αφρική και Η.Α.Ε. µε ηµερήσια αποζηµίωση σε περίπτωση βροχόπτωσης για φθινοπωρινές πτήσεις. Χαρακτηριστική είναι επίσης η περίπτωση ελβετικής εταιρείας που ανέπτυξε νέα επωνυµία ξενοδοχείων «χωρίς αστέρια», παρέχοντας υψηλού επιπέδου υπηρεσίες µε γενικευµένη χρήση ανακυκλώσιµων υλικών για τη µείωση του κόστους λειτουργίας καθώς και στοχευµένες ενέργειες µάρκετινγκ και επικοινωνίας, µε έµφαση στο διαδίκτυο και τη δηµιουργία οµάδων στήριξης στα νέα ηλεκτρονικά µέσα κοινωνικής δικτύωσης, µε σκοπό τον περιορισµό του κόστους προβολής. Σε µια πιο προσεκτική επίσης εξέταση των πρακτικών που εφαρµόζονται σε γειτονικές χώρες, η περίπτωση της Τουρκίας µε την προσαρµογή τιµών σε ξενοδοχεία της σε στερλίνες, λόγω της πτώσης του Βρετανικού νοµίσµατος, έχει οδηγήσει στην αύξηση του αριθµού των κρατήσεων από Βρετανούς κατά 30%. Πολλές ακόµα µελέτες περίπτωσης µπορούν να εξαχθούν από τη µελέτη της διεθνούς πρακτικής και της σχετικής βιβλιογραφίας αποδεικνύοντας πως, τόσο σε µάκρο-επίπεδο (εθνική τουριστική πολιτική) όσο και σε µίκρο-επίπεδο (τουριστικές επιχειρήσεις-ιδι-

177

ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

ΣΤΗΝ

ΕΛΛΑΔΑ

τα αρνητικά δηµοσιεύµατα και οι συνεχείς εναλλαγές των µηνυµάτων δεν υποβοηθούν σε καµία περίπτωση την εδραίωση ενός επώνυµου εθνικού προορισµού. Ο αριθµός των αγορών όπου προβάλλεται το διαφηµιστικό µήνυµα για τον ελληνικό τουρισµό δεν πρέπει να αποτελεί αντικείµενο συζήτησης, χωρίς τη σε βάθος εξέταση των ποιοτικών χαρακτηριστικών τόσο του µηνύµατος όσο και των ίδιων των αγορών (χώρες-δέκτες). Σε ορισµένες περιπτώσεις, οι προσπάθειες επικοινωνίας του ελληνικού τουρισµού έρχονται σε άµεση αντίθεση µε το ίδιο το προσφερόµενο προϊόν. Ενδεικτικά αναφέρεται η προβολή της χώρας ως «οικονοµικά ανεκτού» προορισµού σε αγορές που όµως είναι διατεθειµένες να ξοδέψουν αρκετά χρήµατα για να «αγοράσουν» τον προορισµό «Ελλάδα». Επιπλέον, η συγκεκριµένη επικοινωνιακή πολιτική δεν υποστηρίζει σε καµία περίπτωση την ύπαρξη πολυτελών µονάδων σε κάποιες περιοχές της χώρας, οι οποίες απευθύνονται σε τέτοια τµήµατα της αγοράς (non price-sensitive). Από την άποψη της διανοµής, η χρόνια εξάρτηση από τους ενδιάµεσους στην αλυσίδα διανοµής του τουριστικού προϊόντος πρέπει να επανεξεταστεί, µε στόχο την ενίσχυση της διαπραγµατευτικής ικανότητας από πλευράς τουριστικής προσφοράς. Δεν είναι λίγες εκείνες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες προτιµάται η στρατηγική ώθησης (push strategy), όπου οι ενδιάµεσοι αποκτούν κυρίαρχο ρόλο στην προβολή των τουριστικών επιχειρήσεων. Το γεγονός αυτό έχει σαν συνέπεια

Στην Τουρκία η προσαρµογή των τιµών σε ξενοδοχεία της σε στερλίνες λόγω της πτώσης του βρετανικού νοµίσµατος, έχει οδηγήσει στην αύξηση του αριθµού των κρατήσεων από Βρετανούς κατά 30%.

ΤΑΣΕΙΣ 2010



178

µεγάλοι tour operator να προβάλουν τις τουριστικές µονάδες και να µεσολαβούν µεταξύ επιχειρήσεων και αγορών-στόχων, ενισχύοντας το καθεστώς της απόλυτης εξάρτησης από τους ενδιάµεσους στην επικοινωνία και διανοµή του τουριστικού προϊόντος. Υπό αυτό το πρίσµα, η αναθεώρηση αυτών των πρακτικών προς την κατεύθυνση στρατηγικών έλξης (pull strategy), πρέπει να απασχολήσει σοβαρά τους εµπλεκόµενους στον χώρο του τουρισµού, καθώς η σύγχρονη τουριστική πραγµατικότητα δεν αφήνει περιθώρια στους επιχειρηµατίες να αντιδράσουν σε προτάσεις/προσφορές σε καθεστώς αυξηµένης χρονικής πίεσης. Η συνδυαστική χρήση νέων µέσων διάθεσης του προσφερόµενου προϊόντος αποτελεί ίσως µονόδροµο (π.χ. προσφορά ολοκληρωµένων λύσεων/πακέτων µέσω διαδικτύου, πέρα από τη µονοσήµαντη επικοινωνία/διαδικτυακή παρουσία µε απλή ηλεκτρονική φόρµα υποβολής ερωτηµάτων περί διαθεσιµότητας κ.λπ.). Σε αυτό το σηµείο, δεν θα πρέπει να αγνοηθούν τα οφέλη που θα

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

προκύψουν από τις συνεργασίες µεταξύ επιχειρηµατιών (σε καθεστώς ευγενούς άµιλλας και υγιούς ανταγωνισµού) αλλά και µεταξύ δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα (PPPs/Public-Private Partnerships) κάτω από µια κοινή οµπρέλα διαχείρισης και µάρκετινγκ προορισµών (είτε µε τη µορφή οργανισµών–Destination Marketing Organizations/DMOs, είτε µε τη µορφή συγκεκριµένων επενδύσεων σε έργα, υποδοµές κλπ.). Αντ’αυτών των πιθανών µοντέλων συνεργασίας, ο ελληνικός τουρισµός γίνεται διαρκώς µάρτυρας γενικών διαπιστώσεων και αλλεπάλληλων εξαγγελιών µε την υπαγωγή του σε διαφορετικά διοικητικά σχήµατα, ενώ εκπρόσωποι του χώρου, από την πλευρά της προσφοράς, αρνούνται ή δυσκολεύονται να προσαρµοστούν στις σύγχρονες εξελίξεις (σε πιθανές συνεργασίες όπως περιγράφηκαν εν συντοµία, στην υιοθέτηση νέων τεχνολογιών κλπ.). Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις επιχειρηµατιών που κάνουν ακόµα και λανθασµένη χρήση της νέας τεχνολογίας (web 2.0), παρακολουθώντας συνεχώς κριτικές για τις µονάδες τους µέσω του διαδικτύου (από σχετικές ιστοσελίδες), σε σηµείο µάλιστα οι τελευταίες να αποτελούν σηµείο αιχµής στη διαπραγµάτευση των τιµών µε τους ενδιάµεσους/tour operator και να υποκαθιστούν τις πρωτογενείς έρευνες αγοράς που θα έπρεπε να εφαρµόζουν για να «ακούν» τους πελάτες τους.

Ανάπτυξη σε νέες βάσεις Προς αναζήτηση ενός νέου µοντέλου ανάπτυξης, ο ελληνικός τουρισµός φαίνεται πως αποζητά οργάνωση, συντονισµό και συνεργασίες µεταξύ των εµπλεκόµενων φορέων. Η αδικαιολόγητη έµφαση στον αριθµό των αφίξεων και τις πληρότητες µε ταυτόχρονη µείωση της σηµασίας της συνολικής διάρκειας παραµονής και του τουριστικού συναλλάγµατος, έχουν συµβάλει καθοριστικά στη διατήρηση τουριστικών µοντέλων που ήταν επιτυχηµένα µεν, αλλά σε προηγούµενες δεκαετίες. Ο κλάδος δείχνει να µην αφουγκράζεται τις ανάγκες της αγοράς σε επίπεδο υπηρεσιών, υποδοµών και ταξιδιωτικών εµπειριών και αναλώνεται, κατά βάση, σε συζητήσεις για το επίπεδο των τιµών σε απόλυτα µεγέθη και την ανοδική πορεία υποτιθέµενων ανταγωνιστικών αγορών χωρίς σαφή ορισµό τους (συνήθης πρακτική για την εξαγωγή συµπερασµάτων αποτελεί η άµεση σύγκριση της Ελλάδας µε χώρες των οποίων το τουριστικό προϊόν διέρχεται άλλη φάση του κύκλου ζωής). Η µετατροπή των δυσκολιών αυτών σε πραγµατικές ευκαιρίες απαιτεί µια διαφορετική οπτική στον τρόπο προσέγγισης των δοµικών προβληµάτων του κλάδου. Πέρα από στοιχήµατα και ευχολόγια, ο ελληνικός τουρισµός έχει ανάγκη, σήµερα ίσως περισσότερο από ποτέ, από σαφείς και µετρήσιµους στόχους, συγκεκριµένες δράσεις και επένδυση στον συνδυασµό επιστηµονικής γνώσης και πρακτικής εµπειρίας. Εξάλλου, τα πρώτα σηµάδια της εξόδου από την κρίση έχουν κάνει την εµφάνισή τους και στον χώρο του τουρισµού. Πρόσφατη µελέτη για τη Συνεδριακή Αγορά (Industry Trends and Market Share Report, 2009) που δηµοσιεύτηκε στο πλαίσιο της Διεθνούς Έκθεσης Συνεδρίων και Ταξιδιών Κινήτρων (EIBTM, 2009), επισηµαίνει τη συγκρατηµένη αισιοδοξία που διαφαίνεται στον χώρο, καθώς 65% των ερωτηθέντων

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΥΛΩΝΙΤΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΟΛΛΗΜΕΝΟΙ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ! Η αδικαιολόγητη έµφαση στον αριθµό των αφίξεων και τις πληρότητες µε ταυτόχρονη µείωση της σηµασίας της συνολικής διάρκειας παραµονής και του τουριστικού συναλλάγµατος, έχουν συµβάλει καθοριστικά στη διατήρηση τουριστικών µοντέλων που ήταν επιτυχηµένα µεν, αλλά σε προηγούµενες δεκαετίες.

ρίστας αναζητά, ακούει, επιλέγει, αποφασίζει, γνωρίζει, κρίνει, συµµετέχει και γίνεται συν-παραγωγός των τουριστικών υπηρεσιών, αλλά, πρώτα και πάνω από όλα, δεν σταµατά να ταξιδεύει… Το διεθνές περιβάλλον απαιτεί ευελιξία και οι χώρες-προορισµοί που δεν υιοθετούν τέτοιες πρακτικές είναι καταδικασµένες να ακολουθούν τους πρωτοπόρους και να υπολείπονται σηµαντικά σε όρους ανταγωνιστικότητας, πασχίζοντας να ισορροπήσουν στο Παγκόσµιο Τουριστικό Στερέωµα. Τα περιθώρια συνεχώς στενεύουν για τον ορισµό της Ελληνικής Ταξιδιωτικής Εµπειρίας, τον επαναπροσδιορισµό του κλάδου Τουρισµού και Ταξιδίων στην Ελλάδα, την ανάδειξή του στη θέση που του αξίζει πραγµατικά στην παγκόσµια τουριστική αγορά και την επανατοποθέτησή του στον προσωπικό χάρτη αντίληψης του σύγχρονου ταξιδευτή.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

δηλώνει είτε ότι δεν θα προχωρήσει σε περικοπές των προϋπολογισµών για διοργανώσεις (38% υποστηρίζει πως θα αυξήσει τον σχετικό προϋπολογισµό και 27% τον αριθµό των διοργανώσεων). Θετικά επίσης µηνύµατα λαµβάνονται από το εξωτερικό, σχετικά µε την ανάδειξη της περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου σε ανερχόµενο προορισµό κρουαζιέρας. Ήδη γειτονικές χώρες, αξιοποιώντας τις νέες ευκαιρίες προχωρούν σε συµφωνίες για νέες προγραµµατισµένες κρουαζιέρες στην περιοχή προσφέροντας περαιτέρω διευκολύνσεις (π.χ. κρουαζιέρες µεγάλου tour operator από τη Μ.Βρετανία, µε αφετηρία τη Μαρµαρίδα της Τουρκίας, όπου θα φθάνουν πτήσεις από 12 αεροδρόµια του Ην.Βασιλείου). Στον τοµέα των µεταφορών, νέα ανεπίσηµα κοµβικά αεροδρόµια (hub) εµφανίζονται στους αεροπορικούς χάρτες µε τη διεύρυνση δροµολογίων αεροπορικών εταιριών χαµηλού κόστους και την εξασφάλιση ακόµα και διηπειρωτικών συνδέσεων τέτοιου τύπου. Επιπλέον, σε βάθος συζητήσεις έχουν ξεκινήσει σχετικά µε τη δυνατότητα υποκατάστασης σύντοµων αεροπορικών δροµολογίων από υπό κατασκευή σιδηροδροµικά δίκτυα µε την κίνηση υπερταχέων συρµών. Σε επίπεδο εσωτερικής αγοράς και σε συγκεκριµένες περιπτώσεις, δίνεται πλέον η δυνατότητα ταυτόχρονης ηλεκτρονικής κράτησης αεροπορικού εισιτηρίου και εισιτηρίου για τρένο σε µια προσπάθεια εκµετάλλευσης των συνεργιών από τη συνεργασία εταιρειών που δραστηριοποιούνται στους δύο κλάδους (αεροµεταφορές και σιδηρόδροµοι). Με βάση τα παραπάνω, συµπεραίνεται πως τα οφέλη θα είναι αναµφισβήτητα µεγαλύτερα για όσους «παίκτες» της τουριστικής αγοράς κάνουν τις πρώτες κινήσεις προσαρµογής στην νέα πραγµατικότητα που διαµορφώνεται στον κλάδο Τουρισµού και Ταξιδίων. Η παγκόσµια οικονοµική ύφεση έφερε στο προσκήνιο χρόνια προβλήµατα του κλάδου του Ελληνικού Τουρισµού. Παρά το γεγονός ότι η ελληνική τουριστική αγορά «άντεξε» το 2009 και αντιστάθηκε σθεναρά µε τις λιγότερες δυνατές απώλειες (συγκριτικά και µε ανταγωνίστριες χώρες), συνεισφέροντας σηµαντικά στο ΑΕΠ της χώρας, οι µεγάλες προκλήσεις βρίσκονται µπροστά. Ο «κλάδος-κυµατοθραύστης» της εθνικής οικονοµίας δεν είναι σίγουρο ότι θα συνεχίσει να προσφέρει, αυτοµάτως και χωρίς µακροπρόθεσµες επενδύσεις και συγκεκριµένο σχέδιο µάρκετινγκ, τα ίδια οικονοµικά οφέλη για µία ακόµα χρονιά, βασιζόµενος απλώς στην πρώτη ύλη που διαθέτει η χώρα (µορφολογία/φυσικό ανάγλυφο, γεωγραφική θέση, ιστορία, παράδοση κ.ο.κ.). Αντιλαµβανόµενοι τις δυσκολίες αυτές και βιώνοντας ήδη τις πιέσεις, οι εµπλεκόµενοι στον κλάδο οφείλουν συνολικά να αναγνωρίσουν τις δοµικές αδυναµίες του και να προσπαθήσουν να τις εξαλείψουν µέσα από συντονισµένες στρατηγικές και τακτικές κινήσεις. Η επιτοµή µια τέτοιας προσπάθειας ίσως αναδείξει ένα σύγχρονο µοντέλο ανάπτυξης ενάντια στην αυξανόµενη εποχικότητα, τη γενική προβολή της χώρας χωρίς στόχευση σε συγκεκριµένες αγορές, την παθογόνα εξάρτηση από τους ενδιάµεσους στα κανάλια διανοµής και την εµµονή στους απόλυτους αριθµούς αφίξεων, πληρότητας και επιπέδου τιµών στο σύνολο των τουριστικών υπηρεσιών. Η διεθνής εµπειρία καταδεικνύει πως ο σηµερινός ταξιδιώτης /του-

179

Ελληνική Οικονοµία της Δράσης ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

180

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΣΤΟΙΧΗΜΑ

ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙΣ ΤΙΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

Προορισµός Ελλάδα Ο τουρισµός είναι από τους τοµείς της οικονοµίας και ειδικά της ελληνικής που επιδεικνύουν ισχυρά αντανακλαστικά στις ανοδικές φάσεις των οικονοµικών κύκλων. Κατά συνέπεια θα πρέπει να προετοιµαζόµαστε για την επόµενη µέρα, µε αλλαγές στον τρόπο προβολής και εκπροσώπησης στις διεθνείς αγορές αλλά και θεσµικές παρεµβάσεις για την προώθηση ενός µεσοµακροπρόθεσµου προγράµµατος για τον τουρισµό που, επιτέλους, πρέπει να εκπονηθεί και να εφαρµοστεί στη χώρα µας όπως ήδη γίνεται σε όλες τις ευνοµούµενες τουριστικοκεντρικές χώρες.

Από τον ΝΙΚΟ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟ, πρόεδρο του Συνδέσµου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων

Προς αυτή την κατεύθυνση ο ΣΕΤΕ έχει προτείνει: 1. την καταβολή δανείων µε εγγύηση του δηµοσίου για κεφάλαια κίνησης και αυτό πρέπει να γίνει άµεσα, και 2. την αναστολή καταβολής τοκοχρεολυσίων για δυο χρόνια µε στόχο τη διευκόλυνση των επιχειρήσεων για την µετάβαση από την κρίση στην ανάκαµψη. Η οµαλή µετάβαση από το σήµερα µέχρι το τέλος της εκτιµώµενης δύσκολης διετίας 2010 - 2012, θα εξαρτηθεί σε µεγάλη έκταση και από τη στάση των τραπεζών, όπου σε πολλές περιπτώσεις θα παίξουν καθοριστικό ρόλο. Οι τράπεζες οφείλουν να έχουν ως βασική προτεραιότητα τη λειτουργία τους ως µοχλός ανάπτυξης της οικονοµίας. Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να αντιµετωπίσουν τον τουριστικό τοµέα ανάλογα µε τη σηµασία του και τη συνεισφορά του στην εθνική

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ο 2009 ήταν µια αρνητική χρονιά για τον ελληνικό τουρισµό, µε απώλειες, τόσο στις αφίξεις, όσο, και κυρίως, στα έσοδα. Η άσχηµη πορεία οφείλεται κατά ένα µέρος στην αρνητική διεθνή οικονοµική συγκυρία και κατά ένα άλλο, ίσως µεγαλύτερο, στα διαρθρωτικά προβλήµατα του ελληνικού τουρισµού, τα οποία είναι και διαχρονικά ως συνέπεια της έλλειψης τουριστικής πολιτικής στη χώρα µας. Η συνέχεια ή µη της άσχηµης αυτής πορείας εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό και από τα υποστηρικτικά και συµπληρωµατικά µέτρα που θα ληφθούν από την Κυβέρνηση. Τα µέτρα που εξαγγέλθηκαν από την προηγούµενη Κυβέρνηση τον Δεκέµβριο του 2008 ήταν προς τη σωστή κατεύθυνση. Η έστω και µε κάποιες καθυστερήσεις εφαρµογή τους ωφέλησε την οικονοµία γενικά περιορίζοντας τις απώλειες στον τουρισµό. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει για ακόµη µια φορά τον πρωταγωνιστικό ρόλο του τουρισµού στις διατοµεακές σχέσεις της οικονοµίας.Τα µέτρα θα πρέπει να συνεχιστούν και να εµπλουτιστούν, µε πρώτη προτεραιότητα της Κυβέρνησης τη διευκόλυνση της εξασφάλισης της ρευστότητας των επιχειρήσεων που προφανώς συνδέεται άµεσα και µε τη διατήρηση του αριθµού των θέσεων απασχόλησης.

181

ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ οικονοµία. Ειδικότερα για τις τουριστικές επιχειρήσεις θα πρέπει να εξετάζονται κατά περίπτωση και να µη γίνονται θύµατα γενικότερων αφορισµών. Όπως σε κάθε τοµέα, έτσι και στον τουριστικό υπάρχουν οι υγιείς και δυναµικές επιχειρήσεις όπως υπάρχουν και οι «αδρανείς» επιχειρήσεις. Είναι λάθος να θεωρούνται οι τράπεζες φιλανθρωπικά ιδρύµατα και είναι εξίσου λάθος από µέρους των τραπεζών η ανεξέλεγκτη παροχή πιστώσεων που αποσκοπεί αποκλειστικά και µόνο στην αύξηση του µεριδίου αγοράς τους, στερώντας έτσι κεφάλαια από υγιείς επιχειρήσεις. Επίσης και εξίσου σηµαντικό, οι τράπεζες πρέπει να έχουν υπόψη τους τις έντονες πολλαπλασιαστικές επιδράσεις του τουρισµού στην υπόλοιπη οικονοµία, γεγονός που δίνει σχετική προτεραιότητα στη στήριξη των τουριστικών επιχειρήσεων. Σχετικά µε την απασχόληση και την απώλεια θέσεων εργασίας που εκτιµάται αρχικά στο επίπεδο των 19.000 θέσεων για το 2009, η προσωπική µου εκτίµηση τείνει να διαφοροποιηθεί για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι ότι δεν συνεκτιµάται η απώλεια θέσεων εργασίας στα δορυφορικά των τουριστικών καταλυµάτων επαγγέλµατα καθώς και στον θαλάσσιο τουρισµό. Ο δεύτερος είναι ότι πολλοί από τους εργαζόµενους απασχολούνται µε καθεστώς µερικής απασχόλησης ή περιορισµένου αριθµού ηµεροµισθίων σε µηνιαία βάση. Το αρνητικό αποτέλεσµα και των δύο προαναφερθέντων λόγων διαχέεται προφανώς σε όλη την οικονοµία. Ορθότερη αποτίµηση της ανεργίας είναι αυτή που γίνεται στη βάση του συνόλου των απωλεσθέντων ηµεροµισθίων, όπου περιλαµβάνονται και οι µη προσληφθέντες αλλά και οι προσληφθέντες µειωµένης απασχόλησης. Το µέτρο της επιδότησης εργασίας είναι µείζονος σηµασίας µέτρο και θα πρέπει η εφαρµογή του, όχι απλά να συνεχιστεί, αλλά να επεκταθεί. Επίσης, δεν θα πρέπει να γίνεται ούτε σκέψη για επαναφορά των τελών παρεπιδηµούντων στα προηγούµενα επίπεδα, ενώ ιδιαίτερα χρήσιµη θα ήταν η συνέχεια της αναστολής για την καταβολή της εισφοράς του Ν.128/75.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

Οι προοπτικές

182

Προσπαθώντας να εκτιµήσουµε το µέλλον του τουρισµού στη χώρα µας και ιδιαίτερα στην επόµενη τουριστική περίοδο, πρέπει να αξιολογηθούν τέσσερεις διαφορετικές παραµέτροι που θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στην τελική διαµόρφωση των επιδόσεών του. Πρώτη είναι η εξέλιξη των οικονοµιών στις κύριες χώρες προέλευσης των πελατών µας. Στη βάση των προβλέψεων από τις σοβαρότερες διεθνείς πηγές, συνάγεται ότι η κρίση δεν πρόκειται να γνωρίσει σοβαρή κάµψη πριν από το τέλος της επόµενης χρονιάς. Δεύτερη είναι η αλλαγή, δοµικά και διαδικαστικά, του τρόπου προβολής, διαφήµισης και εκπροσώπησης στις διεθνείς αγορές του ελληνικού τουριστικού προϊόντος. Πάγια θέση του ΣΕΤΕ είναι ότι αυτές οι δραστηριότητες, καταλυτικής σηµασίας για την αποτελεσµατικότερη εκπροσώπησή µας, πρέπει να ασκούνται από ένα όργανο αντίστοιχο µε το γαλλικό

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

ΝΙΚΟΣ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ του Maison de la France ή το βρετανικό του Visit Britain µε συµµετοχή δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα και management από τεχνοκράτες του είδους. Τρίτη είναι η οµαλή συστηµατική συνεργασία για όλα τα θέµατα του δηµόσιου µε τον ιδιωτικό τοµέα. Η εµπειρία και οι γνώσεις που έχουν αποκτηθεί από τους φορείς του ιδιωτικού τοµέα είναι πολύτιµες και αναντικατάστατες στην διαµόρφωση των επιµέρους πολιτικών των αρµοδίων του δηµόσιου τοµέα. Τέταρτη, και σπουδαιότερη είναι ο αναγκαίος συντονισµός όλων των συναρµοδίων υπουργών από πρόσωπο ή όργανο ευθέως κατευθυνόµενο και ελεγχόµενο από τον Πρωθυπουργό. Μόνο έτσι µπορεί να ασκηθεί συνεπής και αποτελεσµατική πολιτική στη βάση βεβαίως ενός µεσοµακροπρόθεσµου προγράµµατος για τον τουρισµό που, επιτέλους, πρέπει να εκπονηθεί και

Οι τράπεζες πρέπει να έχουν υπόψη τους τις έντονες πολλαπλασιαστικές επιδράσεις του τουρισµού στην υπόλοιπη οικονοµία, γεγονός που δίνει σχετική προτεραιότητα στη στήριξη των τουριστικών επιχειρήσεων.

 εφαρµοστεί στη χώρα µας όπως ήδη γίνεται σε όλες τις ευνοµούµενες τουριστικοκεντρικές χώρες. Συνοψίζοντας, πρέπει να έχουµε υπόψιν µας ότι ο τουρισµός είναι από τους τοµείς της οικονοµίας και ειδικά της ελληνικής που επιδεικνύουν ισχυρά αντανακλαστικά στις ανοδικές φάσεις των οικονοµικών κύκλων. Κατά συνέπεια θα πρέπει να προετοιµαζόµαστε παράλληλα για την επόµενη µέρα. Η προετοιµασία µας, πρέπει να έχει ένα όραµα στη βάση αυτού που όλοι πιστεύουµε ή τουλάχιστον λέµε ανεξάρτητα εάν το πιστεύουµε ή όχι. Ο τουρισµός ως εκ των βασικών πυλώνων της οικονοµίας µας, οφείλει να αναλάβει πρωτοβουλίες και να προκαλέσει–επιτύχει συνέργιες µε άλλους τοµείς της οικονοµίας, ώστε να δώσει την απαιτούµενη από την κοινωνία ώθηση της ανάπτυξης. Πρέπει να αλλάξουµε την προσέγγιση µε την οποία βλέπουµε τον τουρισµό στη χώρα µας και είναι αλήθεια ότι, τα τελευταία 5 – 10 χρόνια, έχουν γίνει βήµατα προόδου. Από τη ροµαντική προσέγγιση - θεώρηση του τουρισµού εκ µέρους της πλειοψηφίας των Ελλήνων, σήµερα σηµαντικό µέρος της κοινωνίας αναγνωρίζει ότι ο τουρισµός είναι ένα σηµαντικό οικονοµικό και κοινωνικό φαινόµενο. Ο ΣΕΤΕ έχει ήδη ξεκινήσει έναν ευρύτατο δηµόσιο διάλογο για την τουριστική ανάπτυξη µε σκοπό τη δηµιουργία οράµατος για τον ελληνικό τουρισµό µέχρι το 2020. Στον διάλογο αυτό, πρέπει να προσέλθουµε όλοι µε αίσθηµα ευθύνης και δηµιουργική διάθεση. Σύνθηµά µας: «Με τον Τουρισµό για την Ανάπτυξη».

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

��

�� �� �� �� �� �� �� �� �� �� �� ��

��

ΤΑΣΕΙΣ 2010

��

183

��

Οι Νοµοί ��

της Ελλάδας

Αναλυτικά στοιχεία οικονοµικού, πολιτιστικού και κοινωνικού χαρακτήρα, κατά νοµό, περιφέρεια και �� για το σύνολο της χώρας. ��

Η Ελληνική ��

Οικονοµία σε Αριθµούς

��

Τα στοιχεία της οικονοµίας σε 231 πίνακες. Χρονολογικές σειρές από το 1971. Συγκριτικά στοιχεία µε �� χώρες της Ε.Ε. Δίγλωση, ελληνικά & αγγλικά. ��

Η Ελληνική Ελληνική ΟικονοµίαΟικονοµία της Πράσινης της Δράσης

ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΑ ΤΑΜΕΙΑ

Πίσω από τους µύθους

Οι αποδόσεις των επενδύσεων των αποθεµατικών των ασφαλιστικών ταµείων την τελευταία δεκαετία αρχίζουν να καταρρίπτουν τον µύθο ότι η χώρα δεν αξιοποιεί τις «δυνάµεις» της καθώς οι αποδόσεις τους µπορούν να συγκριθούν µε εκείνες ταµείων χωρών µε µεγαλύτερη εµπειρία και επαγγελµατισµό στη διαχείρισή τους. Ωστόσο, η χρηστή διακυβέρνηση, η επαγγελµατική διαχείριση και οργάνωση και η θέσπιση πλαισίου που θα παρέχει περισσότερες επενδυτικές επιλογές αποτελούν µονόδροµο για διαφανή και αποτελεσµατική διαχείριση στο µέλλον.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

184

πρόσφατη δηµόσια συζήτηση για το αδιέξοδο του Ελληνικού συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης και την ανάγκη εύρεσης πόρων για τη δηµιουργία αποθεµατικού µε σκοπό τη χρηµατοδότηση των µελλοντικών ελλειµµάτων, φέρνει και πάλι στο προσκήνιο το θέµα της αξιοποίησης της περιουσίας των φορέων κοινωνικής ασφάλισης (ΦΚΑ). Η αποτελεσµατική διαχείριση των αποθεµατικών αποτελεί προϋπόθεση για τη βιωσιµότητα, την επάρκεια και την αξιοπιστία του εθνικού συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης. Οι ασφυκτικοί περιορισµοί στο πλαίσιο διαχείρισης των αποθεµατικών των Ελληνικών ΦΚΑ µέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 1990, είχαν σαν αποτέλεσµα την υστέρηση των αποδόσεων των ταµείων σε σχέση µε τον πληθωρισµό. Την ίδια περίοδο οι αυξήσεις µισθών και συντάξεων οδήγησαν σε σηµαντική αύξηση των µελλοντικών υποχρεώσεων του συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης. Χωρίς αµφιβολία ένα µέρος της σηµερινής κρίσης του ασφαλιστικού συστήµατος οφείλεται στις πενιχρές αποδόσεις των αποθεµατικών την περίοδο 19501994 σε σχέση µε την αύξηση των υποχρεώσεων των ταµείων. Η µερική φιλελευθεροποίηση του κανονιστικού πλαισίου όσον αφορά στις επενδύσεις των συνταξιοδοτικών ταµείων στα µέσα της δεκαετίας του 1990 και ιδιαίτερα η κατάργηση της υποχρεωτικής κατάθεσης µε ειδικό επιτόκιο στην Τράπεζα της Ελλάδος, έδωσε στους Ελληνικούς ΦΚΑ έστω και περιορισµένη πρόσβαση σε επενδυτικά προϊόντα που προσέφεραν διαφορετικούς συνδυασµούς αποδόσεων-κινδύνου. Στο

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

Από τον ΝΙΚΟΛΑΟ ΤΕΣΣΑΡΟΜΑΤΗ, γενικό διευθυντή ΕΔΕΚΤ Asset Management και αναπληρωτή καθηγητή Χρηµατοοικονοµικής στο ALBA Graduate Business School

παρόν άρθρο θα παρουσιαστούν τα βασικά χαρακτηριστικά διακυβέρνησης των ελληνικών και ξένων ΦΚΑ, θα αναφερθούµε στο ποιός διαχειρίζεται τα αποθεµατικά των δηµοσίων συντάξεων διεθνώς καθώς και στις αποδόσεις των αποθεµατικών του συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης στην Ελλάδα µετά τις αλλαγές στο κανονιστικό πλαίσιο (περίοδος 1997-2009) συγκριτικά µε τις αποδόσεις ταµείων άλλων χωρών.

Συµβαίνουν αλλού Με τον όρο δηµόσια συνταξιοδοτικά ταµεία εννοούµε ταµεία συντάξεων που ιδρύονται από την κυβέρνηση ή τους οργανισµούς κοινωνικής ασφάλισης στα πλαίσια του αναδιανεµητικού συστήµατος συντάξεων (pay-as-you-go system). Τα ταµεία αποθεµατικών κοινωνικής ασφάλισης (social security reserve funds) αποτελούν µέρος του δηµόσιου συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης. Τα αποθεµατικά που διαχειρίζονται δηµιουργούνται όταν το διανεµητικό σύστηµα έχει πλεονάσµατα (δηλαδή όταν τα έσοδα που συγκεντρώνονται από τις

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΤΟ ΝΕΡΟ ΜΠΗΚΕ ΣΤΟ ΑΥΛΑΚΙ ΑΛΛΑ ΧΡΕΙΑΖΟΝΤΑΙ ΝΕΕΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΝΑ ΠΑΡΑΜΕΙΝΕΙ

185

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΑ ΤΑΜΕΙΑ

186

οι εισφορές είναι µεγαλύτερα από το ποσό που διατίθεται για τις πληρωµές συντάξεων). Σκοπός των αποθεµατικών είναι η χρηµατοδότηση των µελλοντικών υποχρεώσεων του δηµόσιου συστήµατος συντάξεων, όταν οι εισφορές δεν θα επαρκούν για την πληρωµή των µελλοντικών συντάξεων. Οι Ελληνικοί ΦΚΑ ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Μια δεύτερη κατηγορία δηµόσιων ταµείων αποτελούν τα ταµεία αποθεµατικών εθνικής σύνταξης (sovereign pension reserve funds). Τα ταµεία αυτά ιδρύονται απευθείας από την κεντρική κυβέρνηση µε αποκλειστικό σκοπό την κάλυψη µελλοντικών ελλειµµάτων του δηµόσιου συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης. Παραδείγµατα τέτοιων ταµείων αποτελούν το Γαλλικό Fond de Reserve des Retraites, το Ιρλανδικό National Pensions Reserve Fund, το New Zealand Superannuation Fund, το Νορβηγικό Government Pension Fund και το Αυστραλιανό Future Fund. Το Ασφαλιστικό Κεφάλαιο Αλληλεγγύης Γενεών (ΑΚΑΓΕ) που προβλέπει ο νόµος 3655 του 2008, ανήκει σε αυτή την κατηγορία ταµείων. Σύµφωνα µε στοιχεία από τον ΟΟΣΑ το χαρτοφυλάκιο που διαχειρίζονται τα δηµόσια ταµεία (ταµεία αποθεµατικών κοινωνικής ασφάλισης και εθνικής σύνταξης) ξεπερνά τα 4 τρισ. δολ. Με βάση στοιχεία του 2008, ο πίνακας που ακολουθεί παρουσιάζει την περιουσία δηµόσιων ταµείων σε επιλεγµένες χώρες του ΟΟΣΑ. Στις περισσότερες χώρες υπάρχει ένα ταµείο δηµόσιων συντάξεων και ένας φορέας διαχείρισης των αποθεµατικών του. Στα ταµεία αποθεµατικών κοινωνικής ασφάλισης συνήθως ο φορέας διακυβέρνησης είναι ενταγµένος στον φορέα διαχείρισης. Στην περίπτωση αυτή τα αποθεµατικά είναι υπό τον άµεσο έλεγχο του κράτους ή του φορέα κοινωνικής ασφάλισης. Σε τρεις χώρες (Καναδάς, Νέα Ζηλανδία, Ιρλανδία) η διαχείριση των αποθεµατικών του συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης γίνεται από ανεξάρτητη δηµόσια εταιρεία διαχείρισης επενδύσεων. Εξαίρεση στον κανόνα αποτελεί η Σουηδία, όπου το δηµόσιο σύστηµα συντάξεων έχει δηµιουργήσει πέντε ανεξάρτητες δηµόσιες εταιρείες διαχείρισης των αποθεµατικών του (Första AP-Fonden 1, 2, 3, 4, και 6). Η Ελλάδα αποτελεί µοναδική περίπτωση µε 21 ΦΚΑ (αντί των 133 φορέων και κλάδων που υπήρχαν πριν την εφαρµογή του Ν. 3655/ 2008) να διαχειρίζονται οι ίδιοι την περιουσία τους. Συνολικά, οι 21 φορείς κοινωνικής ασφάλισης έχουν περιουσία που αντιπροσωπεύει το 12,3% του ΑΕΠ. Ως ποσοστό του ΑΕΠ το χαρτοφυλάκιο του Ελληνικού συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης είναι υψηλότερο από τις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ενώ παραδοσιακά τα δηµόσια συνταξιοδοτικά ταµεία επέλεγαν συντηρητικές επενδυτικές στρατηγικές µε συχνές παρεµβάσεις από την πολιτική εξουσία, τα τελευταία χρόνια υπήρξαν σηµαντικές αλλαγές στη διακυβέρνηση και την επενδυτική τους στρατηγική. Οι αλλαγές αυτές είχαν σαν αποτέλεσµα: α) την επαγγελµατική δοµή διακυβέρνησης – ανεξαρτησία από το κράτος, β) την επίτευξη αποδόσεων και όχι τη χρηµατοδότηση κρατικών ελλειµµάτων, γ) τη διαχείριση από επαγγελµατίες διαχειριστές για την επίτευξη υψηλότερων αποδόσεων µε ελεγχόµενο επενδυτικό κίνδυνο

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

και δ) την τάση µείωσης του ποσοστού των κεφαλαίων που επενδύονται σε οµόλογα και αύξηση επενδύσεων στις διεθνείς κεφαλαιαγορές και στις εναλλακτικές µορφές επενδύσεων (διασπορά κινδύνου).

Επί τάπητος Σύµφωνα µε την Γενική Γραµµατεία Κοινωνικών Ασφαλίσεων η συνολική περιουσία των φορέων κοινωνικής ασφάλισης που εποπτεύονται από την ΓΓΚΑ ανερχόταν στις 30-9-2009 σε περίπου 31 δισ. ευρώ. Από το σύνολο των κεφαλαίων 52,6% ήταν επενδυµένο σε καταθέσεις (κυρίως στην Τράπεζα της Ελλάδος), 30,3% σε οµόλογα του Ελληνικού Δηµοσίου (συµπεριλαµβανόµενων και των δοµηµένων), 8,4% σε µετοχές του Χρηµατιστηρίου Αθηνών, 4,2% σε αµοιβαία και 4,5% σε ακίνητα (αποτιµηµένα µε αντικειµενικές τιµές). Μετά τις πρόσφατες ενοποιήσεις το σύστηµα κοινωνικής ασφάλισης αποτελείται από 5 φορείς κύριας σύνταξης, 8 φορείς επικουρικής σύνταξης, 5 φορείς πρόνοιας και 3 φορείς υγείας/ αλληλοβοηθείας. Το µεγαλύτερο µέρος της περιουσίας των ΦΚΑ (91% ή 28,3 δισ. ευρώ) ανήκει στα ταµεία κύριας και επικουρικής ασφάλισης. Οι σηµαντικές αλλαγές στο επενδυτικό πλαίσιο των ΦΚΑ που έγιναν από τον νόµο 3586 του 2007 και τις υπουργικές αποφάσεις Β/7/26028/4468 και Β/7/33102/5832 δεν άλλαξαν αισθητά την πρακτική διαχείρισης των αποθεµατικών των ταµείων. Ελλείψεις και αδυναµίες εξακολουθούν να υπάρχουν (όπως για παράδειγµα η καθυστέρηση έκδοσης υπουργικής απόφασης για τους διαχειριστές). Βασικά χαρακτηριστικά της δοµής των ΦΚΑ στην Ελλάδα είναι τα εξής: • • Μεγάλος αριθµός φορέων, ακόµη και µετά τις πρόσφατες ενοποιήσεις, υπό την προστασία του κράτους. Εάν δεχθούµε ότι το κράτος εγγυάται τις παροχές, όχι µόνο των ταµείων κύριας σύνταξης αλλά και de facto των επικουρικών ταµείων, η αξιοποίηση της περιουσίας τόσων ταµείων υπό την αιγίδα του κράτους αποτελεί πρόκληση. • • Πολλά από τα προβλήµατα διακυβέρνησης των ταµείων οφείλονται σε αδυναµίες που έχουν την βάση τους στον τρόπο διοίκησης τους. Ενδεικτικά αναφέρουµε την σύγχυση αρµοδιοτήτων του Δ.Σ., την επιλογή µελών Δ.Σ. µε βάση την αντιπροσώπευση κράτους /εκπροσώπων εργαζοµένων και όχι την εµπειρία και τη γνώση, την έλλειψη αξιολόγησης σε ότι αφορά την επίτευξη στόχων και έλλειψη προτάσεων για τη βελτίωση της διαδικασίας λήψης αποφάσεων και την απουσία αποτελεσµατικών µηχανισµών αποφυγής σύγκρουσης συµφερόντων • • Η σηµερινή πρακτική διαχείρισης, ακόµη και στα µεγαλύτερα ταµεία, χαρακτηρίζεται από ελλιπή οργάνωση, απουσία εξειδικευµένου προσωπικού, ελλιπή µηχανογράφηση και ελλείψεις σε λογισµικό διαχείρισης επενδύσεων χαρτοφυλακίου. • • Με εξαίρεση µέρος της περιουσίας του ΙΚΑ που διαχειρίζεται η ΕΔΕΚΤ και η ΑΕΔΑΚ του ΙΚΑ, η διαχείριση του µεγαλύτερου µέρους της περιουσίας των ταµείων γίνεται εσωτερικά µε αδιαφανείς και ερασιτεχνικές διαδικασίες.

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΕΣΣΑΡΟΜΑΤΗΣ

Λίγο ψηλότερα

Ενώ παραδοσιακά τα δηµόσια συνταξιοδοτικά ταµεία επέλεγαν συντηρητικές επενδυτικές στρατηγικές µε συχνές παρεµβάσεις από την πολιτική εξουσία, τα τελευταία χρόνια υπήρξαν σηµαντικές αλλαγές στη διακυβέρνηση και την επενδυτική τους στρατηγική. Οι αλλαγές αυτές είχαν σαν αποτέλεσµα: α) την επαγγελµατική δοµή διακυβέρνησης – ανεξαρτησία από το κράτος, β) την επίτευξη αποδόσεων και όχι τη χρηµατοδότηση κρατικών ελλειµµάτων, γ) τη διαχείριση από επαγγελµατίες διαχειριστές για την επίτευξη υψηλότερων αποδόσεων µε ελεγχόµενο επενδυτικό κίνδυνο και δ) την τάση µείωσης του ποσοστού των κεφαλαίων που επενδύονται σε οµόλογα και αύξηση επενδύσεων στις διεθνείς κεφαλαιαγορές και στις εναλλακτικές µορφές επενδύσεων (διασπορά κινδύνου).

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ

187

ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΑ ΤΑΜΕΙΑ • • Οι ανάγκες σε εξειδικευµένο προσωπικό, οργάνωση και επενδύσεις σε συστήµατα και λογισµικό µιας σύγχρονης µονάδας διαχείρισης απαιτεί οικονοµίες κλίµακας που πιθανόν δεν έχουν ακόµη και τα µεγαλύτερα ταµεία στην Ελλάδα. • • Το επενδυτικό πλαίσιο είναι από τα πλέον περιοριστικά στον κόσµο. Φιλελευθεροποίηση του υπάρχοντος πλαισίου επενδύσεων, χωρίς µεταρρυθµίσεις που θα εξασφαλίζουν επαγγελµατική διαχείριση της περιουσίας των ταµείων είναι ανέφικτη και επικίνδυνη.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

1997-2009 /Η νέα εποχή

188

Η έλλειψη διαφάνειας και η δυσκολία εύρεσης στοιχείων σχετικά µε τη διαχείριση της περιουσίας των φορέων κοινωνικής ασφάλισης οδηγεί συχνά σε ανακριβή και ατεκµηρίωτα συµπεράσµατα σε ότι αφορά την αποδοτικότητα των κεφαλαίων που έχει συσσωρεύσει το Ελληνικό σύστηµα κοινωνικής ασφάλισης. Τα αποθεµατικά των ταµείων φορέων κοινωνικής ασφάλισης δηµιουργήθηκαν όταν οι εισφορές του ασφαλιστικού συστήµατος ήταν µεγαλύτερες από τις πληρωµές για συντάξεις. Κατά τη φάση ωρίµανσης του συστήµατος, όταν οι εισφορές δεν θα επαρκούν για την πληρωµή των συντάξεων, στόχος των αποθεµατικών θα είναι η χρηµατοδότηση των µελλοντικών ελλειµµάτων. Με βάση το πλαίσιο διαχείρισης που έθεσε ο Ν. 1611/1950 και που ίσχυσε µε µικρές τροποποιήσεις µέχρι και το 1994, τα αποθεµατικά των ΦΚΑ κατατίθεντο υποχρεωτικά στην Τράπεζα της Ελλάδος µε ειδικό επιτόκιο που όριζε η Νοµισµατική Επιτροπή. Το 1975 επετράπη η επένδυση µέρους των αποθεµατικών σε έντοκα γραµµάτια του δηµοσίου, ενώ το 1979 δόθηκε η δυνατότητα επένδυσης σε µετοχές (µέχρι 10% των αποθεµατικών). Μερική φιλελευθεροποίηση του πλαισίου επενδύσεων των ταµείων έγινε µε τους Ν. 1902/1990, Ν. 2076/1992, Ν. 2042/1992 και Ν. 2216/1994. Πριν το 1973 η υποχρεωτική κατάθεση των αποθεµατικών στην Τράπεζα της Ελλάδος µε ειδικό επιτόκιο 4% είχε σαν αποτέλεσµα αποδόσεις σαφώς κατώτερες των τρεχόντων επιτοκίων καταθέσεων που κυµάνθηκαν µεταξύ 4%-8%. Μετά την πετρελαϊκή κρίση και την έκρηξη του πληθωρισµού, το ειδικό επιτόκιο καταθέσεων στην Τράπεζα της Ελλάδος αυξήθηκε, πάντα όµως λιγότερο σε σχέση µε τα τρέχοντα επιτόκια καταθέσεων αλλά και µε τον πληθωρισµό. Σε πραγµατικές τιµές, η µείωση της περιουσίας των ταµείων κατά την διάρκεια της έντονα πληθωριστικής περιόδου 1973-1994 (µέσος ετήσιος πληθωρισµός 17%), ήταν σηµαντική. Ποια ήταν η απόδοση της συνολικής περιουσίας των Ταµείων µετά την µερική έστω φιλελευθεροποίηση του πλαισίου επενδύσεων των ΦΚΑ στα µέσα της δεκαετίας του 1990; Στοιχεία για την ετήσια κατανοµή της περιουσίας των ταµείων αντλήθηκαν από τα ετήσια τεύχη του Κοινωνικού Προϋπολογισµού του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικής Προστασίας και αφορούν στο σύνολο των ΦΚΑ αρµοδιότητας της Γενικής Γραµµατείας Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Τα στοιχεία για τις αποδόσεις

των µετοχών αντλήθηκαν από τη βάση δεδοµένων της Effect και για τις αποδόσεις αµοιβαίων από τον ιστότοπο της Ένωση Θεσµικών Επενδυτών. Για τα οµόλογα του δηµοσίου υποθέτουµε ετήσια απόδοση ίση µε αυτή του δείκτη Ελληνικών κρατικών οµολόγων της J.P. Morgan και για τις καταθέσεις το επιτόκιο Euribor. Για τα ακίνητα, ελλείψει στοιχείων, υποθέτουµε µηδενική απόδοση. Η υπόθεση µηδενικής απόδοσης για το χαρτοφυλάκιο ακινήτων πιθανώς οδηγεί σε µικρή υπό-εκτίµηση των συνολικών αποδόσεων (σηµειώστε ότι το ποσοστό επένδυσης σε ακίνητα είναι από τα χαµηλότερα του χαρτοφυλακίου των ΦΚΑ). Το γράφηµα 1 παρουσιάζει την κατανοµή επενδύσεων των ΦΚΑ, την περίοδο 1996-2009, ανά επενδυτική κατηγορία. Τον Δεκέµβριο του 1996, τα ταµεία είχαν επενδύσει σε καταθέσεις και έντοκα γραµµάτια του Δηµοσίου το 67% της περιουσίας του, ενώ σε οµόλογα είχε επενδυθεί το 18% της περιουσίας τους. Στο τέλος του 2009 τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 54% και 30%. Η µέση ετήσια επένδυση σε επενδυτικά προϊόντα χαµηλού επενδυτικού κινδύνου, όπως είναι τα οµό�� µ�� -��µ�� (��µ�� λογα και οι καταθέσεις, ήταν 76%. Το χαµηλότερο ποσοστό επένδυσης �� µ�� ).

�� µ� 1 �� µ� �� , �� 1996-2009, �� . �� µ��

�� µ�� µ�� . �� µ�, � �� µ�� 1999 �� µ� �� µ�� 17% �� 33%. ��µ��, � µ�� µ�� 2008 µ�� µ�� 17% �� 6%.

1996, �� µ�� µµ�� µ�� 67% �� , �� µ�� 18% �� . �� 2009 �� 54% �� 30%. � µ�� µ�� , �� µ�� , �� 76%. �� µ�� 1999, �� µ�� µ�� µ�� µ�� µ�� . �� µ�� µ�� µ�� 20%. �� 1999, �� µ� ��µ�� µ�� µ�� (12%). �� µ�� µ�� 3% �� 8%. �� µ�� 1997-2009 �� µ� �� µ�� . �� µ�� µ��µ�� µ�(�� 2 ��µ� �� µ�� 1997-2009 µ� �� 3586/2007). �� .�� µ� �� 2008 �� µ� � ��-�� µ�� . ��

��µ�, ��µ� �� µ�� 2008 �� µ� �� 2007.

�� µ�� µ� �� µ�� µ�� µ��

�� 1997-2009 �� µ��. ��µ�� µ� �� 6,5%. �� µ�� 5,7% �� µ�� 6,9%. �� µ�� µ�� µ�� 12,5%, �� µ�� µ��

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

�� 2000-2002 �� 2008. �� , � µ�� µ��

�� µ�� 3,5% ��. � µ�� , ��

��µµ�� µ�� µ�� 2008, � �� µ�� (+3,7%) �� 2009. � µ�� µ�� µ�� 1994 ��µ�� µ� �� µ�� (��µ��) �� µ�� . � ��µ�� µ�� , 2,9%, �� µ��

σε τέτοιες επενδύσεις παρατηρείται το 1999, εξαιτίας της µεγάλης ανόδου του Χρηµατιστήριου Αθηνών και της σηµαντικής µεγέθυνσης του χαρτοφυλακίου των µετοχών εκείνη την χρονιά. Το µέσο ετήσιο ποσοστό επένδυσης σε µετοχές και αµοιβαία κεφάλαια είναι περίπου 20%. Το ποσοστό αυτό διπλασιάστηκε το 1999, σε αντίθεση µε σήµερα που σηµειώνει το χαµηλότερο επίπεδο της περιόδου (12%). Το ποσοστό επένδυσης σε ακίνητα κυµάνθηκε µεταξύ 3% και 8%. Οι επενδύσεις των ασφαλιστικών ταµείων την περίοδο 1997-2009 γίνονται µε βάση το πλέον περιοριστικό κανονιστικό πλαίσιο διαχείρισης επενδύσεων ταµείων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα βασικό χαρακτηριστικό του πλαισίου επενδύσεων σε όλη την υπό εξέταση περίοδο είναι το σχετικά χαµηλό ποσοστό σε επενδυτικά προϊόντα υψηλού επενδυτικού κινδύνου και η απαγόρευση επενδύσεων σε τίτλους διαπραγµατευόµενους εκτός της Ελληνικής επικράτειας (δυνατότητα επενδύσεων σε τίτλους των χωρών µελών της ευρωζώνης δίνεται για πρώτη φορά από το Ν. 3586/2007). Οι γραφειοκρατικές διαδικασίες που επέβαλε το κανονιστικό πλαίσιο για αποφάσεις επενδύσεων ή απόεπενδύσεων και η απουσία επενδυτικής υποδοµής στα ταµεία είχαν σαν αποτέλεσµα να µην αναλαµβάνονται σηµαντικές κινήσεις επενδυτικής τακτικής από τα ταµεία. Η κατανοµή των επενδύσεων αντικατόπτριζε κατά κύριο λόγο τις κινήσεις των αγορών και όχι συστηµατικές και στοχευµένες επενδυτικές αποφάσεις. Για παράδειγµα, η άνοδος του Χρηµατιστήριου Αθηνών το 1999 είχε σαν αποτέλεσµα την εκτίναξη του ποσοστού που επένδυαν τα ταµεία από 17% σε 33%.

��

«ΑΜΑΡΤΙΕΣ» ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

Χωρίς αµφιβολία ένα µέρος της σηµερινής κρίσης του ασφαλιστικού συστήµατος οφείλεται στις πενιχρές αποδόσεις των αποθεµατικών την περίοδο 19501994 σε σχέση µε την αύξηση των υποχρεώσεων των ταµείων. Αλλά και µετά το 1994 η κατάσταση δεν ήταν ρόδινη. Οι γραφειοκρατικές διαδικασίες που επέβαλε το κανονιστικό πλαίσιο για αποφάσεις επενδύσεων ή από-επενδύσεων και η απουσία επενδυτικής υποδοµής στα ταµεία είχαν σαν αποτέλεσµα να µην αναλαµβάνονται σηµαντικές κινήσεις επενδυτικής τακτικής από τα ταµεία. Η κατανοµή των επενδύσεων αντικατόπτριζε κατά κύριο λόγο τις κινήσεις των αγορών και όχι συστηµατικές και στοχευµένες επενδυτικές αποφάσεις.

�. 1: ��µ�� µ�� µ� ��µ�� µ�� $ �� % �� Canadian Pension Plan Government Pension Investment Fund National Pension Fund IMSS Reserve Fondo de Reserva de la Seguridad Social Social Security Trust Fund Future Fund Fond de Reserve des Retraites National Pensions Reserve Fund New-Zealand Superannuation Fund Government Pension Fund - Norway Demographic Reserve Fund Social Security Financial Stabilisation Fund National Pension Funds (AP1-AP4 and AP6)

��

Source: OECD and various national sources.

38.4 102.0 1,159.6 216.0 10.1 83.7 2,418.7 49.8 40.4 23.6 8.5 15.9 1.8 12.2 112.4

12.3 6.8 23.6 23.2 0.9 5.2 17.0 4.8 1.4 8.7 6.6 3.5 0.3 5.0 23.5

4,293.0

Παροµοίως, η µεγάλη πτώση των µετοχικών αξιών το 2008 µείωσε το ποσοστό επένδυσης σε µετοχές από 17% σε 6%. Στο γράφηµα 2 παρουσιάζουµε τις αποδόσεις του συνόλου της περιουσίας των φορέων κοινωνικής ασφάλισης την περίοδο 1997-2009 µε βάση τα στοιχεία και τις υποθέσεις που αναφέραµε παραπάνω. Επειδή στοιχεία για την κατανοµή των επενδύσεων το 2008 δεν είναι διαθέσιµα, υποθέτουµε ότι το χαρτοφυλάκιο των ταµείων το 2008 είναι το ίδιο µε αυτό του 2007. Την περίοδο 1997-2009 η µέση ετήσια απόδοση του συνολικού χαρτοφυλακίου των φορέων κοινωνικής ασφάλισης ήταν 6,5%. Την ιδία περίοδο η µέση απόδοση καταθέσεων ήταν 5,7% και των κρατικών οµολόγων 6,9%. Εάν τα αποθεµατικά είχαν επενδυθεί στο µετοχικό χαρτοφυλάκιο των ΦΚΑ η µέση ετήσια απόδοση θα ήταν 12,5%, παρά τη σηµαντική πτώση των µετοχικών αξιών την τριετία 2000-2002 και το κραχ του 2008. Την ιδία περίοδο, ο µέσος πληθωρισµός ήταν µόλις 3,5% ετησίως. Η µεγάλη θέση του χαρτοφυλακίου των ΦΚΑ σε καταθέσεις, έντοκα γραµµάτια και οµόλογα ενώ λειτούργησε προστατευτικά κατά τη µεγάλη κρίση του 2008, η ίδια θέση οδήγησε σε σχετικά χαµηλές αποδόσεις (+3,7%) το 2009. Η µερική έστω απελευθέρωση των επενδύσεων των ασφαλιστικών ταµείων µετά το 1994 συµπίπτει µε την επίτευξη θετικών πραγµατικών (αποπληθωρισµένων) αποδόσεων των αποθεµατικών τους. Η πραγµατική µέση ετήσια απόδοση, 2,9%, που πέτυχαν οι Ελληνικοί ΦΚΑ τα τελευταία δεκατρία χρόνια µπορούν κάλλιστα να συγκριθούν µε τις αποδόσεις ταµείων χωρών µε µεγαλύτερη εµπειρία και επαγγελµατισµό στη διαχείριση χαρτοφυλακίων ταµείων, όπως οι ΗΠΑ και η Μεγάλη Βρετανία. Σύµφωνα µε στοιχεία του ΟΟΣΑ η πραγµατική µέση ετήσια απόδοση επαγγελµατικών ταµείων τη περίοδο 1988-2008 στις ΗΠΑ ήταν 4,7% και στη Μεγάλη Βρετανία 5,4%. Την ίδια περίοδο η µέση ετήσια απόδοση του ταµείου δηµοσίων υπαλλήλων της Καλιφόρνια (CALPERS), από τα µεγαλύτερα συνταξιοδοτικά ταµεία στον κόσµο µε 200 δις. δολ. κεφάλαια, ήταν 5,1%. Η χρηστή διακυβέρνηση, η επαγγελµατική διαχείριση και οργάνωση καθώς και η θέσπιση επενδυτικού πλαισίου που θα παρέχει περισσότερες επενδυτικές επιλογές αποτελεί µονόδροµο για διαφανή και αποτελεσµατική διαχείριση των αποθεµατικών των ταµείων.

�� , �� µ�� µ� �� µ�� µ�� µ�� (Första AP-Fonden 1, 2, 3, 4, �� 6).

Οι Νοµοί της Ελλάδας

� �� µ�� µ� 21 �� (�� 133 �� µ�� . 3655/2008) �� .

Αναλυτικά στοιχεία οικονοµικού, πολιτιστικού και κοινωνικού χαρακτήρα, κατά νοµό, περιφέρεια και για το σύνολο της χώρας. ��, �� 21 �� 12,3%

Η Ελληνική Οικονοµία σε Αριθµούς

�� . �� µ�� σε �� Τα �� στοιχεία της οικονοµίας 231 πίνακες. Χρονολογικές σειρές από��. το 1971.�� Συγκριτικά στοιχεία µε χώρες της Ε.Ε. Δίγλωση, ελληνικά & αγγλικά. �� µ�� µ�� µ� �� µ�� , �� µ�� . ��

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΕΣΣΑΡΟΜΑΤΗΣ

189

Ελληνική Οικονοµία της Δράσης

ΑΣΦΑΛΕΙΕΣ

Απαιτητικοί καιροί Η ασφαλιστική αγορά αποδείχτηκε ανθεκτική στην κρίση. Κλάδος µε αναπτυξιακή προοπτική, όπως δείχνει η αύξηση της παραγωγής ασφαλίστρων και το 2009, αντιµετωπίζει σήµερα την πρόκληση των αυστηρότερων ρυθµίσεων για την κεφαλαιακή επάρκεια. Από την άλλη πλευρά οι αυστηρές προδιαγραφές που θέτει η Επιτροπή Εποπτείας για τις ασφαλιστικές επιχειρήσεις που λειτουργούν στην Ελλάδα είναι προς όφελος των ασφαλισµένων αλλά και του ίδιου του κλάδου.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

190

ο 2010 ξεκίνησε προµηνύοντας σηµαντικές µεταβολές στον ασφαλιστικό κλάδο τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε ελληνικό επίπεδο. Το προηγούµενο έτος σηµατοδοτήθηκε από την οικονοµική κρίση, η επίδραση της οποίας έγινε αισθητή στην οικονοµία αλλά και στην καθηµερινότητα των πολιτών που είδαν σταδιακά την αγοραστική τους δύναµη να µειώνεται. Αισθητός ήταν ο κοινωνικός αντίκτυπος της κρίσης στην αύξηση της ανεργίας, τη µείωση του βιοτικού επιπέδου και την επιδείνωση της κατάστασης των ασφαλιστικών συστηµάτων των χωρών. Σε ό,τι αφορά στον ασφαλιστικό κλάδο σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αξίζει να σηµειωθεί ότι αντεπεξήλθε πολύ καλά στην οικονοµική κρίση. Ο κλάδος της ιδιωτικής ασφάλισης απέδειξε ότι δεν είναι το ίδιο εκτεθειµένος στους συστηµικούς κινδύνους µε τις τράπεζες και εν πάσει περιπτώσει σίγουρα ικανοποιητικά θωρακισµένος. Καθοριστικές για το τοπίο στον ασφαλιστικό κλάδο στη χώρα αναµένονται να είναι οι εξελίξεις από την Ευρώπη. Η οικονοµική κρίση ενέτεινε την ήδη υπάρχουσα τάση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για όσο το δυνατό αποτελεσµατικότερη προστασία του καταναλωτή. Με βάση αυτή τη θέση προωθείται ένα αυστηρότερο και πιο προστατευτικό θεσµικό πλαίσιο. Το 2010 µας φέρνει πιο κοντά στην εφαρµογή της Οδηγίας Solvency II. Το Solvency II θα φέρει ριζική αλλαγή όχι µόνο στον τρόπο υπολογισµού της φερεγγυότητας αλλά και στη λειτουργία των ασφαλιστικών εταιρειών, θέτοντας πολύ αυστηρούς και τεχνοκρατικούς κανόνες στις εφαρµοζόµε-

www. ΟΙ Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟ Ν Ο Μ Ι Α Σ

Από τη ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΑΝΤΩΝΑΚΗ, γενική διευθύντρια της Ένωσης Ασφαλιστικών Εταιρειών Ελλάδος

νες διαδικασίες. Το Solvency II θα εξασφαλίζει την κεφαλαιακή επάρκεια των ασφαλιστικών εταιρειών από κάθε προβλεπτό κίνδυνο και άρα αποτελεί µια ακόµη ασφαλιστική δικλείδα για τους καταναλωτές. Υπάρχει ήδη σοβαρή κριτική ότι οι κεφαλαιακές απαιτήσεις που προωθούνται από τους επόπτες είναι υπερβολικές µε κίνδυνο τη µείωση των εταιρειών και άρα του ανταγωνισµού. Για τις ίδιες τις εταιρείες, η προσαρµογή στους όρους του Solvency II είναι µία δύσκολη, πολυεπίπεδη και απαιτητική διαδικασία που απαιτεί έγκαιρη προετοιµασία.

Αυστηροί κανόνες Σε ό,τι αφορά στο ζήτηµα της εποπτείας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προωθεί ένα νέο σχήµα σύµφωνα µε το οποίο οι επιτροπές εποπτών του τραπεζικού, του ασφαλιστικού και του χρηµατιστηριακού τοµέα αναβαθµίζονται σε Ευρωπαϊκές Εποπτικές Αρχές. Φαίνεται ότι η άσκηση εποπτείας στον ασφαλιστικό κλάδο εκτός του ότι θα γίνει

Σε γερές βάσεις δεδοµένων

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΒΓΑΙΝΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΔΥΝΑΤΟΣ!

Ανθεκτική αγορά Στην Ελλάδα, τώρα, η ασφαλιστική αγορά βρίσκεται υπό τη σκιά των πρόσφατων ανακλήσεων λειτουργίας ασφαλιστικών εταιρειών, οι οποίες έφεραν όπως ήταν φυσικό µεγάλη αναστάτωση στην κοινωνία. Το µεγάλο πρόβληµα οφείλεται ότι σε αυτές υπήρχε µεγάλη εταιρεία µε κλάδο Ζωής. Το γεγονός ότι υπήρχαν µακροπρόθεσµα συµβόλαια Ζωής και Υγείας σε συνδυασµό µε το άνοιγµα υποχρεώσεων- επενδύσεων δηµιουργεί πολλαπλά προβλήµατα στη διαχείριση του σοβαρού αυτού ζητήµατος. Αυτή τη στιγµή αναµένεται η τοποθέτηση της Πολιτείας για τον τρόπο επίλυσης του θέµατος αυτού. Επιπλέον, η αγορά βιώνει και την επίδραση από το δυσµενές οικονοµικό κλίµα. Παρότι στην ελληνική ασφαλιστική αγορά δεν υπήρχαν επενδύσεις σε «τοξικά χαρτιά», υπήρξε δυσµενής επίδραση λόγω της υποτίµησης των οµολόγων, της πτώσης των επιτοκίων των καταθετικών λογαριασµών, της αξίας των µετοχών κ.λπ. Η κρίση επηρέασε έντονα και σε έµµεσο επίπεδο, λόγω της µείωσης της αγοραστικής δύναµης των πολιτών ως αποτέλεσµα της ύφεσης. Παρόλη την κατάσταση αλλά και τις δυσκολίες που έφερε η οικονοµική κρίση, η ελληνική ασφαλιστική αγορά συνέχισε την αναπτυξιακή της πορεία. Αυτό διαφαίνεται από τα στοιχεία του 2009 που δείχνουν µια συνολική αύξηση στην παραγωγή ασφαλίστρων της τάξης του 4%. Οι Γενικές Ασφαλίσεις εµφάνισαν αύξηση 7,5% ενώ ο Κλάδος Ζωής που επηρεάστηκε περισσότερο από την κρίση εµφάνισε τελικά οριακή αύξηση 0,6%. Άλλο σηµαντικό στοιχείο που καθορίζει τις εξελίξεις στην ελληνική ασφαλιστική αγορά, είναι η πολιτική ελέγχου που ακολουθεί η νέα Εποπτική Αρχή (Επ.Ε.Ι.Α.), θέτοντας πλέον αυστηρές προδιαγραφές για τις ασφαλιστικές επιχειρήσεις που λειτουργούν στην Ελλάδα. Η Επ.Ε.Ι.Α. µέσω του έργου της, µέχρι σήµερα έχει δείξει καθαρά την

πρόθεσή της να θέσει αυστηρούς κανόνες στον κλάδο, προς όφελος των ασφαλισµένων αλλά και του ίδιου του κλάδου. Την περίοδο αυτή γίνονται συζητήσεις για την εποπτική αρχή και την πιθανή υπαγωγή της στην Τράπεζα της Ελλάδος. Θεωρούµε ότι σε όποια απόφαση πρέπει να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι η ΕΠ.Ε.Ι.Α. έχει δώσει θετικά δείγµατα γραφής µε το µέχρι τώρα έργο της αλλά και η ιδιαιτερότητα του ασφαλιστικού κλάδου.

Πρόκληση το Ασφαλιστικό Μια σύγχρονη τάση που θα επηρεάσει και τον κλάδο της Ιδιωτικής Ασφάλισης είναι η πορεία του ασφαλιστικού συστήµατος. Οι δραµατικές δηµογραφικές αλλαγές (αύξηση προσδόκιµου ζωής και µείωση των γεννήσεων) σε συνδυασµό µε τα µεγάλα ποσοστά ανεργίας θέτουν σε κίνδυνο το υφιστάµενο συνταξιοδοτικό σύστηµα που στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην Κοινωνική Ασφάλιση. Οι συνθήκες ευνοούν τη δηµιουργία ενός ευρύτερου συνταξιοδοτικού συστήµατος µε κεντρικό άξονα την κοινωνική ασφάλιση και συµπληρωµατικές πηγές συνταξιοδότησης µέσω του 2ου και 3ου πυλώνα (επαγγελµατικά ταµεία, ιδιωτική πρωτοβουλία- ασφάλιση). Ο κλάδος της Ιδιωτικής

Η αυξανόµενη παρουσία των πολυεθνικών εταιρειών στον κλάδο Ζωής, αποτελεί σηµείο ενδεικτικό της αναπτυξιακής προσδοκίας για τον κλάδο.

 Ασφάλισης µπορεί να προσφέρει αξιόπιστες λύσεις για συµπληρωτικό συνταξιοδοτικό εισόδηµα στους πολίτες, καθώς διαθέτει την κατάλληλη τεχνογνωσία και υποδοµή. Στο θέµα αυτό είναι απαραίτητο να ξεκινήσει ένα διάλογος µε την Πολιτεία. Στον κλάδο Ζωής υπάρχουν δύο αξιοσηµείωτες τάσεις. Η πρώτη αφορά στη διαµεσολάβηση, όπου αξιοπρόσεκτη είναι η συνεχής ανάπτυξη, τα τελευταία χρόνια, του bancassurance (συνεργασία ασφαλιστικών εταιρειών και τραπεζών) κυρίως στη διάθεση αποταµιευτικών- επενδυτικών προϊόντων. Η ανάπτυξη του bancassurance προβλέπεται να συνεχιστεί µε αυξανόµενους ρυθµούς. Η δεύτερη τάση αφορά στην αυξανόµενη παρουσία των πολυεθνικών εταιρειών στον κλάδο Ζωής, σηµείο ενδεικτικό της αναπτυξιακής προσδοκίας για τον κλάδο. Σε κάθε περίπτωση και όποια κι αν είναι τα σηµάδια των καιρών, η Ιδιωτική Ασφάλιση έχει αποδείξει πως είναι ένας θεσµός µε πραγµατική προστιθέµενη αξία για την κοινωνία και την οικονοµία, καθώς εξασφαλίζει τα σηµαντικότερα αγαθά του ανθρώπου. Η ανάπτυξη του θεσµού αυτού είναι δείγµα ανάπτυξης της κοινωνίας, αλλά συνδέεται στενά µε τη δηµιουργία ενός θεσµικού και φορολογικού πλαισίου που θα του επιτρέπει να ανθήσει.

ΤΑΣΕΙΣ 2010

ακόµα πιο αυστηρή ώστε να ελαχιστοποιηθούν τα φαινόµενα αφερέγγυων εταιρειών, θα συντονίζεται στο µέλλον κεντρικά. Μέσα στο 2010 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα ξεκινήσει διαδικασία αναθεώρησης της οδηγίας για την ασφαλιστική διαµεσολάβηση. Στο πλαίσιο αυτό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα προσεγγίσει θέµατα αρχών που θα ευνοήσουν τη σύγκλιση των συστηµάτων διαµεσολάβησης όπως γνωστοποίηση κόστους πρόσκτησης προµηθειών κ.λπ. Τέλος, φαίνεται ότι θα προωθηθούν οι νοµοθετικές διαδικασίες µε στόχο τη δηµιουργία µηχανισµών προστασίας ασφαλιζοµένων (insurance guarantee schemes) σε περίπτωση αφερεγγυότητας των ασφαλιστικών εταιρειών. Πρόκειται για συστήµατα προστασίας που θα ενεργοποιούνται για την κάλυψη των ασφαλισµένων σε περίπτωση που η εταιρεία τους παύσει για κάποιο λόγο να λειτουργεί. Με βάση όλα τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι η γενικότερη ευρωπαϊκή τάση είναι η όσο το δυνατό σφαιρικότερη και αποτελεσµατικότερη προστασία των συµφερόντων του καταναλωτή, θέτοντας πολύ αυστηρούς κανόνες στη λειτουργία των επιχειρήσεων.

191

��

�� ��

��

�� �� ��

��

�� ��

��