Joanna Pociask-Karteczka – OD HIDROGRAFII DO HYDROLOGII

OD HIDROGRAFII DO HYDROLOGII

50 lat istnienia Zakładu Hydrologii Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ

Lata 70. XX wieku były okresem intensywnych przemian strukturalnych i organizacyjnych na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi, w wyniku których w ówczesnym Instytucie Geografii (obecnie Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej) powstało sześć nowych zakładów: Geomorfologii, Klimatologii, Geografii Fizycznej, Geografii Regionalnej, Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa oraz Zakład Hydrografii. Pod względem formalnym zostały one powołane na mocy zarządzenia nr 18 rektora UJ z 24 kwietnia 1970. Funkcję rektora UJ sprawował wówczas prof. Mieczysław Klimaszewski, będący także dyrektorem Instytutu Geografii oraz kierownikiem nowo utworzonego Zakładu Geomorfologii. Od roku 2000 Zakład

Hydrografii funkcjonuje pod nazwą Zakład Hydrologii.

Choć historia hydrologii jako dyscypliny naukowej zinstytucjonalizowanej w postaci zakładu liczy zaledwie (i aż) 50 lat, nie oznacza to, że wcześniej nie powstawały prace związane z obiegiem oraz cechami i właściwościami wody. Wystarczy cofnąć się do początków pierwszej na ziemiach polskich, a drugiej w Europie katedry geografii, utworzonej właśnie na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1849 roku. Na kierownika katedry został wówczas mianowany przez Leopolda Thuna – ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego wAustrii, Wincenty Pol, który, przebywając wWiedniu, przedstawił wizję nowoczesnej geografii uniwersyteckiej. Pol, absolwent Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Lwowskiego, znany był wcześniej przede wszystkim jako poeta. W dziedzinie geografii był samoukiem, lecz dzięki lekturom, podróżom krajoznawczym i szerokim kontaktom ze światem nauki (między innymi geografami, botanikami), w tym zAlexandrem Humboldtem, miał rozległą wiedzę przyrodniczą, znał doskonale, między innymi, dzieła Karla Rittera. Sam Pol tak pisał w Pamiętnikach (1860) o swoich kontaktach z geografią: Nie piastując żadnego urzędu, nie żyjąc w sferze politycznej, nie czułem się powołany do studiów w tym zawodzie, filozofia, której poświęciłem kilka lat życia, nie dawała mi zadowolenia, do oddania się studium historii i literatury brakowało w ustroni wiejskiej niezbędnych źródeł pomoc-

Źródło Hydrologów – pomnik przyrody nieożywionej; w dnie widoczne okrągłe formy osadów unoszonych pod ciśnieniem; czerwiec 2009

niczych, zostawała mi przeto jedynie przyroda i studia nauk przyrodniczych. Przekonanie zaś, że na tym neutralnym terenie powiedzie się najlepiej, spowodowało, że nauki te stały się zadaniem mego życia. [...] Obrałem geografię za przedmiot studiów, w przeciągu kilku lat przebiłem się przez poszczególne gałęzie nauk przyrodniczych, zamierzałem bowiem z czasem odbyć podróż naukową po kraju i opisać go pod względem przyrodniczym. Dorobek geograficzny Wincentego Pola w porównaniu do dorobku w zakresie twórczości literackiej jest niebagatelny, zaś w przypadku hydrografii osiągnięcia Pola są znaczące. Uważając się za spadkobiercę dorobku krajoznawczego Jana Długosza, Pol rozwijał wątek hydrologii regionalnej. Do najważniejszych dzieł geograficznych Pola zelementami hydrologii należą Rzut oka na północne stoki Karpat (Pod względem przyrodzenia) (1842) oraz Obrazy z życia i natury (1869, 1870). W jego opisach fizjograficznych sieć wodna stanowi stały i konieczny element i osnowę, względem której opisywał regiony, grupy etniczne itp. Na przykład, w Historycznym obrazie Polski (1878) wodom poświęcił wiele miejsca, a opisując północne stoki Karpat, zaznaczył, między innymi, Podzielić można tedy głównie stoki Karpat pod względem wodnych stosunków na pochyłość bałtycką i pochyłość czarnomorską. Na pochyłości bałtyckiéj zbiera wszystkie wody Wisła; lecz na pochyłości czarnomorskiej roztaczają się one ku trzem rzekom: jedne wpadły w Dniestr, drugie w Prut, trzecie w Sered, a wody Prutu i Seredu zabrał Dunaj. Pol wykładał hydrografię w ramach geografii fizycznej. Jedną z najważniejszych jego zasług dla hydrografii jest opracowanie pierwszego polskiego podręcznika akademickiego, w którym ukazał związki rzek i klimatu.

Archiwum UJ

Zarządzenie nr 18 Rektora UJ powołujące do istnienia Zakład Hydrografii

Doskonała i bardzo szczegółowa znajomość sieci wodnej ziem polskich stała się potem podstawą opracowania – według zaleceń Pola – mapy hydrograficznej Polski w skali 1 : 5 000 000 na podkładzie mapy hipsometrycznej Eugeniusza Romera. Ponadto Pol dokonał typologii rzek, jezior i obszaru ziem polskich pod względem hydrograficznym. Podzielił bieg rzek na górny, środkowy i dolny. Wprowadził do terminologii hydrologicznej pojęcia funkcjonujące do dziś, na przykład „wiśliska” (odcięte zakola Wisły). Później wliteraturze pojawiły się, analogicznie, „warciska” (zakola Warty), „bużyska” (zakola Bugu). Wopisie obiektów wodnych cechowała go dążność do uwzględnienia polskich nazw własnych i wprowadzenia ich do literatury oraz na mapach. Szczegółowość opisu rzek, jezior i źródeł umożliwia dziś dogłębne studia na temat przemian stosunków wodnych, jakie zaszły na ziemiach polskich. Szkoda, że sporo ze spuścizny i dorobku Pola spłonęło podczas pożaru, jaki nawiedził Kraków w lipcu 1850 roku, oraz pożaru dworku w Polance pod Krosnem, gdzie Pol schronił się w1846 roku wczasie rzezi galicyjskiej Jakuba Szeli.

Niestety, aktywność Wincentego Pola na Uniwersytecie Jagiellońskim ograniczyła się do zaledwie trzech lat (do 1853 roku). Jedna z wycieczek terenowych, które wprowadził jako niezbędny element edukacji geograficznej, przerodziła się wmanifestację polityczną (lato 1852, Dolina Kościeliska) ito przyczyniło się, między innymi, do zwolnienia go z Uczelni. Podróżując później po Pokuciu, udało mu się otrzymać dorywcze zajęcie w Towarzystwie Żeglugi Parowej, które zleciło mu ocenę warunków żeglugowych na rzece. Wyniki badań przedstawił, między innymi, w drugim tomie Obrazów z życia i natury (1870). Praca ukazuje, między innymi, znaczenie Dniestru jako drogi

Fragmenty Obrazów z życia i natury Wincentego Pola: bieg rzeki oraz tabelaryczne zestawienie opisu biegu Dniestru wraz z dopływami; 1870

Okładka i fragment s. 82 rozprawy doktorskiej Franciszka Marczykiewicza pt. Hidrografia miasta Krakowa i jego okręgu; 1847

wodnej i handlowej w Galicji. I w tym przypadku Pol wykazał się odpowiednim warsztatem badawczym. Praca ujmuje szczegółowy wykaz cech koryta rzecznego i obiektów utrudniających lub ułatwiających żeglugę, uwzględniając zmienność stanów wody na poszczególnych jego odcinkach, zawiera ponadto analizę projektu kanału Dniestr – Wisła.

Zanim jednak na Uniwersytecie Jagiellońskim powstała Katedra Geografii, na Uczelni pojawiały się osoby, które pragnęły pogłębić swą wiedzę hydrograficzną poprzez uzyskiwanie doktoratów. Dwa lata przed powstaniem Katedry ukazała się obszerna rozprawa doktorska Franciszka Marczykiewicza Hidrografia miasta Krakowa i jego okręgu (1847). Wpierwszej części rozprawy Marczykiewicz scharakteryzował okolice Krakowa pod względem morfologiczno-geologicznym i na tym tle opisał dość szczegółowo sieć hydrograficzną, zamieszczając przy tym drobiazgowe wręcz informacje o ichtiofaunie. Część druga poświęcona jest wodom „lekarskim”. Zostały przedstawione cechy fizyczne i chemiczne oraz właściwości lecznicze wód źródlanych w Jaworznie („wody żelaziste”), Krzeszowicach („wody siarkowe”) oraz w Krakowie na Rynku („wody słone”).

Franciszek Marczykiewicz (1820–1848) przybył na studia z Bosutowa – podkrakowskiej wioski. Maturę uzyskał w Gimnazjum św. Anny. Gdy podjął

studia medyczne, rodzice już nie żyli i podstawą utrzymania podczas nauki w Krakowie było udzielanie korepetycji. Wroku 1837 rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym, zaś dwa lata później na Wydziale Lekarskim. Praca Franciszka Marczykiewicza musiała być wybitna, skoro została nagrodzona przez Wydział Lekarski. Na jej podstawie 23 stycznia 1847 Marczykiewicz uzyskał stopień doktora medycyny, a już 4 października doktora chirurgii.

Po zdymisjonowaniu Wincentego Pola Katedrę Geografii reaktywowano dopiero w 1877 roku, powierzając ją Franciszkowi Czernemu-Schwarzenbergowi (1847–1917), historykowi, który uzupełnił studia geograficzne za granicą. Franciszka Czernego-Schwarzenberga określa się mianem geografa „gabinetowego”; napisał podręcznik do geografii Atlas opracowany przez Ludomira Sawickiego, wydany rok po jego śmierci; 1929 handlowej iliczne prace zgeografii historycznej, między innymi na temat odkryć W1922 roku utworzono tzw. Seminarium społeczno-ekonomicznej, również z hygeograficznych. Ożywienie w zakresie Geografii Fizycznej, którym kierował drografii. Tak było w przypadku Ludobadań fizycznogeograficznych – w tym Jerzy Smoleński (1881–1940), absol- mira Sawickiego, Jerzego Smoleńskiego, hydrograficznych – nastąpiło po przejęciu went i doktorant UJ w zakresie geografii Antoniego Wrzoska, Józefa Szaflarskiego Katedry, zwanej od 1913 roku Gabinetem fizycznej. Potem, w latach 1928–1939, iinnych. Na przykład, Ludomir Sawicki – Geograficznym, przez Ludomira Sawic- pełnił on funkcję dyrektora Instytutu specjalizujący się w geomorfologii – był kiego (1916), który nadał też nowy impuls Geograficznego UJ. Zarówno Ludomir inicjatorem badań limnologicznych, rozwojowi geografii. Ludomir Sawicki Sawicki, jak i Jerzy Smoleński należeli opracował ich program i sam prowadził studiował na Uniwersytecie Wiedeńskim, do najwybitniejszych geografów polskich badania jezior, między innymi wTatrach. tam też doktoryzował się, lecz habilitację okresu międzywojennego. W tym czasie Kontynuował je potem Józef Szaflaruzyskał już na Uniwersytecie Jagielloń- geografowie zajmowali się bardzo róż- ski i Wiktor Ormicki, autor ciekawych skim (1910), zaś w 1915 roku – tytuł pro- nymi problemami i posiadali w swoim prac na temat płatów firnowo-lodowych fesora nadzwyczajnego geografii ogólnej. dorobku prace z geomorfologii, geografii w Tatrach, nazywając niektóre z nich lodowcami, jak ten pod Miedzianymi Ławkami. Z kolei z inicjatywy Jerzego Smoleńskiego – specjalisty w zakresie antropogeografii – podejmowano i organizowano badania limnologiczne, między innymi w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, gdzie w 1929 roku powstała wysokogórska stacja naukowa Instytutu Geograficznego (przeniesiona w 1949 roku na Halę Gąsienicową). Przedwojenne badania geograficzne – w tym hydrograficzne – bazowały wdużej mierze na materiałach zbieranych w terenie poprzez kartowanie, wywiady, ankiety. W analizie wyników stosowano nowoczesne – jak na owe czasy – ścisłe metody matematyczne, kartograficzne Archiwum IGiGP UJ i kartometryczne. Większość prac dotyczyła Karpat (a zwłaszcza Tatr) i pasa wyżyn po Górny Śląsk i Góry Świętokrzyskie. Mniej zaś było prac na temat innych krajów i porównawczych studiów Siedziba Instytutu Geografii przy ul. Grodzkiej 64 w latach 1921–2005; odnoszących się do kontynentów lub stary Arsenał Zygmunta I Starego, przebudowany za Władysława IV do całego świata. Instytut Geograficzny

Bieszczadzka grupa ekspedycyjna nad Hoczewką – prof. Mieczysław Klimszewski wskazuje na warstwy krośnieńskie; 2 lub 3 sierpnia 1954

funkcjonował w ramach Wydziału Filozoficznego UJ.

Okres drugiej wojny światowej był dla Instytutu Geograficznego tragiczny w skutkach. Podczas Aktion gegen Universitäts-Professoren, czyli tak zwanej Sonderaktion Krakau, 6 listopada 1939 aresztowano prof. Jerzego Smoleńskiego, doc. Wiktora Ormickiego i dr. Stanisława Leszczyckiego. Wiele map, książek, czasopism i instrumentów pomiarowych zaginęło lub zostało skradzionych. Profesor Jerzy Smoleński poniósł śmierć męczeńską 5 stycznia 1940 wOranienburgu, doc. Wiktor Ormicki zginął 23 września 1941 w Gusen (filia obozu w Mauthausen). Z obozu w Dachau udało się powrócić dr. Stanisławowi Leszczyckiemu, który na polecenie rektora UJ objął opiekę nad rozproszonym majątkiem Instytutu Geograficznego, mieszczącego się od 1921 roku w Starym Arsenale przy ul. Grodzkiej. Arsenał założony został wraz z odlewnią dział w pierwszej połowie XVI wieku przez Zygmunta I Starego, a potem przebudowany za Władysława IV. Już wlatach 1946–1947 udało się Sta-

Rekonesans terenowy w rejonie Hoczwi podczas ekspedycji bieszczadzkiej, drugi – prof. Mieczysław Klimaszewski; sierpień 1954

nisławowi Leszczyckiemu doprowadzić do odremontowania budynku.

Po zakończeniu wojny zajęcia wznowiono już w marcu. Ponieważ senat UJ wydał zarządzenie o skróconym roku akademickim (marzec – lipiec), wszystkie wykłady miały charakter przeglądowy i syntetyczny. Hydrografię (i klimatologię) wykładał wówczas Stanisław Pietkiewicz – absolwent studiów geograficznych Wolnej Wszechnicy Polskiej i Uniwersytetu Warszawskiego, na krótko przebywający wKrakowie. Liczba studentów uczestniczących w zajęciach w pierwszym po wojnie roku akademickim wynosiła około 50 osób. Skład osobowy władz Instytutu bezpośrednio po wojnie był bardzo dynamiczny. Został on szczegółowo opisany przez Antoniego Jackowskiego oraz Izabelę Sołjan wdziele Z dziejów geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim (XV–XXI wiek) (2009).

Już w 1945 roku doszło również do istotnych zmian w zakresie struktury Uczelni. Wydział Filozoficzny został podzielony na Wydział Humanistyczny i Wydział Matematyczno-Przyrodniczy. W efekcie Zakład Geografii Ogólnej, związany z antropogeografią, kierowany przez Stanisława Leszczyckiego, znalazł się na Wydziale Humanistycznym, natomiast Katedra Geografii Fizycznej (tzw. Gabinet), kierowana przez Józefa Szaflarskiego, funkcjonowała na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. Obie jednostki znalazły się na jednym wydziale (Matematyczno-Przyrodniczym) dopiero w październiku 1948 roku (cztery lata później – w ramach nowo powstałego Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi).

Hydrografią zajmowano się w Katedrze Geografii Fizycznej. Ta dualistyczna struktura, z podziałem na geografię fizyczną i antropogeografię, nie przeszkodziła w daleko idącym rozwoju poszczególnych specjalizacji, zarówno bowiem w latach 50., jak i 60. w Zakładzie Geografii Fizycznej powstawały prace szczegółowe dotyczące obiegu wody (Leokadii Muras, Marka Kędziory), ewolucji rzeźby, warunków meteorologicznych i klimatycznych (Józef Skoczek). Inicjatorem prac otematyce hydrograficznej był głównie prof. Mieczysław Klimaszewski – kierownik Katedry, geomorfolog, absolwent studiów geograficznych na Uniwersytecie Jagiellońskim (1931), uczeń Ludomira Sawickiego i Jerzego Smoleńskiego. Reaktywacja jednej jednostki geograficznej w postaci Instytutu Geograficznego nastąpiła dopiero w 1967 roku, zaś – jak wcześniej podano – na powstanie Zakładu Hydrografii trzeba było czekać do 1970 roku.

Wydaje się, że ważnym momentem w rozwoju hydrologii uniwersyteckiej było utworzenie przez Mieczysława Klimaszewskiego Pracowni Geomorfologii i Hydrologii Gór i Wyżyn w ramach Polskiej Akademii Nauk w listopadzie 1953 roku. Pracownię utworzono w celu koordynacji prac nad kartowaniem geomorfologicznym i hydrologicznym wpołudniowej Polsce (kartowanie Polski północnej koordynował Rajmund Galon). Idea kartowania sięgała okresu międzywojennego, zrodziła się w Niemczech oraz w Związku Radzieckim i zyskała uznanie już u Jerzego Smoleńskiego jako metoda badania ewolucji środowiska przyrodniczego. Koncepcja szczegółowego kartowania została przedstawiona przez prof. Mieczysława Klimaszewskiego na XVIII Kongresie Międzynarodowej Unii Geograficznej w Rio de Janeiro w1956 roku. Wkartowaniu uczestniczyły wszystkie ośrodki uczelniane w Polsce, również geografowie z Zakładu Geografii Fizycznej UJ. Tę ścisłą współpracę między UJ oraz PAN ułatwiał zapewne fakt, że Pracownia Geomorfologii i Hydrologii Gór i Wyżyn PAN mieściła się w budynku Instytutu Geografii UJ (do 1976 roku), a Mieczysław Klimaszewski pełnił funkcje kierownicze w obu jednostkach. Profesor Leszek Starkel – początkowo pracownik, a potem kierownik tej pracowni, tak wspomina sierpień 1954 roku, kiedy pracownicy PAN oraz UJ, a także studenci i absolwenci geografii uczestniczyli w tzw. ekspedycji w Bieszczady (rozmowa 21 marca 2020): Pamiętam wyjazd na kartowanie rzeźby

Archiwum Apoloniusza Rajwy

Przeprawa przez San podczas ekspedycji bieszczadzkiej, od lewej: Apoloniusz Rajwa, Kazimierz Klimek, Tadeusz Ziętara; sierpień 1954 i stosunków wodnych dorzecza Sanu; było nas w sumie około czterdziestu osób – studentów i pracowników. Co wieczór każdy składał Profesorowi [M. Klimaszewskiemu, przyp. autorki] sprawozdanie i przekazywał wykonane mapy. Te geomorfologiczne zbierałem ja i potem przeglądałem, zaś mapy hydrograficzne zbierała Krysia Wit (później Wit-Jóźwik), a potem przeglądała – niekiedy całymi godzinami – Irena [Dynowska, przyp. autorki]. Dało się zauważyć, że prof. Klimaszewski traktuje Irenę szczególnie poważnie, przypuszczam, że szykował Irenę do objęcia kierownictwa przyszłym zakładem hydrologii. Potem, w Krakowie, gdy odbywały się tzw. pracownie hydrologiczne, Irena odgrywała w nich ważną rolę, była już wtedy po doktoracie, który napisała pod kierunkiem Profesora, a który dotyczył obiegu wody na obszarze wyżynnym zbudowanym z margla kredowego, badania wykonała w dorzeczu górnej Szreniawy. Jak Leszek Starkel podaje w swojej książce Spotkani na drodze (2011), teren eksploracji 45-osobowej grupy geomorfologów i hydrografów ciągnął się od okolic Leska i Sanoka

i Krystyny Wit, w ekspedycji uczestniMaryla Małaszyńska, Krystyna Kaczmar, Apoloniusz Rajwa. Ostatni z wymienionych – ówczesny student biorący udział w ekspedycji, tak opowiada [rozmowa z 21 maja 2020]: Na drugi albo trzeci

czteroletniego programu, bez konieczności studiowania filozofii i ekonomii marksistowskiej). Wtymże roku związała się węzłem małżeńskim zJerzym Dynowskim-Balcerem, wówczas już asystentem w Instytucie Geografii. Początkowo pracowała w Towarzystwie Wiedzy Powszechnej (1952–1953) i przez kolejny Irena Dynowska (druga od lewej) i Leszek Starkel (pierwszy z lewej); lata 60. XX wieku Archiwum Bronisława Kortusa rok była asystentem w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie, a następnie, wlatach 1954–1958, kontynuowała studia aspiranckie wKatedrze Geografii Fizycznej, gdzie wsierpniu 1959 roku otrzymała stanowisko asystenta. Pracę doktorską Obieg wody w obszarze wyżynnym zbudowanym z marglu kredowego na przyaż do Połonin Wetlińskiej i Caryńskiej. pomiaru głębokości zalegania zwier- gotowała pod kierunkiem Mieczysława Obszar kartowania, liczący 2200 kilome- ciadła wód podziemnych, wyruszaliśmy Klimaszewskiego i obroniła w styczniu trów kwadratowych,obejmował dorzecze codziennie w teren. Kartowało się od 1961 roku, uzyskując tytuł doktora nauk górnego Sanu; wyniki kartowania miały 1 do 4 kilometrów kwadratowych dziennie. przyrodniczych. W celu zaznajomienia posłużyć do opracowania planu zagospo- Efektem kartowania hydrograficznego się z metodami badań hydrologicznych darowania tego terenu. Ekspedycja biesz- prowadzonego w tamtych latach było, wyjeżdżała kilkakrotnie do Niemiec czadzka uzyskała rozgłos krajowy dzięki między innymi, opublikowanie dwóch (ówczesna Niemiecka Republika Demoartykułowi Ewy Rudzkiej Z geografami wielobarwnych map hydrograficznych kratyczna), na Węgry oraz do Wielkiej przez bory i połoniny, opublikowane- z dwóch regionów: górskiego i wyżynne- Brytanii, Francji i Niemieckiej Republiki mu w „Dzienniku Polskim” 3 września go, wraz z instrukcją, objaśnieniami haseł Federalnej. W roku utworzenia Zakładu 1954. Autorka pisze, między innymi, że oraz atlasem roślin charakterystycznych (1970) reprezentowała zatem sylwetkę Geografów naszych cechuje nie tylko głę- dla mokradeł. Na podstawie kartowania badacza zaznajomionego z problematyką bokie zrozumienie wagi powierzonego im możliwe było sporządzenie syntez, sza- badań światowych. Własne prace naukozadania, ale i wielkie umiłowanie swego cowanie niektórych elementów bilansu we prowadziła głównie na Wyżynach zawodu i taki zapał do pracy, że chcą wodnego, określenie zasobów wodnych Krakowskiej i Miechowskiej, badając jak najdłużej być w terenie, a niektórzy i opisanie obiegu wody w zlewni. przede wszystkim źródła tych regionów. nocują nawet w jakiejś rozwalonej szopie Irena Dynowska (de domo Mayer) Stopień doktora habilitowanego uzyskała w Rajskiem, żeby tylko tracić najmniej brała udział wekspedycji jako asystentka. 23 marca 1971, czyli rok po utworzeniu czasu na doskoczenie do wyznaczonego Pracę magisterską Hydrografia dorzecza Zakładu Hydrografii, na podstawie rozim terenu badań. Dłubni obroniła dwa lata wcześniej, prawy Typy reżimów rzecznych w Pol-

Bazy ekspedycji mieściły się kolejno to jest w 1952 roku, uzyskując stopień sce. Recenzentami rozprawy i dorobku w Hoczwi, Wołkowyi, Chrewcie, Czar- magistra filozofii w zakresie geografii fi- byli prof. Mieczysław Klimaszewski, nej, Hulskiem i na koniec w Smolniku. zycznej (należała do ostatniego rocznika, prof. Tadeusz Wilgat z Lublina oraz Oprócz Ireny Mayer, Leszka Starkla który studiował według przedwojennego prof. Marek I. Lwowicz z Uniwersytetu czyli, między innymi, Zofia Ziemońska, Mieczysław Hess (obsługujący przenośną stację meteorologiczną), Maria Tyczyńska, Zdzisław Czeppe, Jerzy Pokorny, Maria Mizera, Roman Kapusta, Archiwum IGiGP UJ kładzie dorzecza górnej Szreniawy przydzień po przyjeździe do pierwszej bazy w Hoczwi prof. Klimaszewski zabrał całą grupę w teren i poznawaliśmy budowę geologiczną obszaru. Potem, wyposażeni w raportówki, busolę, klizymetr, łopatkę, młotek geologiczny, rynienkę, naczynie W Zakładzie Hydrografii w latach 70. XX wieku, od lewej: Irena Dynowska, Dušan Dukić (gość z Unido pomiaru przepływu i świstawkę do wersytetu w Belgradzie), Anna Wilk, Alicja Tlałka, Antoni Dobija

Moskiewskiego. Miesiąc po kolokwium habilitacyjnym otrzymała stanowisko docenta w Zakładzie Hydrografii.

Od początku pełnienia funkcji kierownika nowo powstałego Zakładu, Dynowska koncentrowała wysiłki zespołu na badaniach obiegu wody na podstawie kartowania hydrograficznego. Początkowo w skład Zakładu wchodzili: Jerzy Dynowski (pracownik UJ w latach 1952–1989), Krystian Waksmundzki (1964–1978) i Alicja Tlałka de domo Gaudyn (1966–1984). Później dołączyli: Antoni Dobija (1970–1991), Elżbieta Zbadyńska (1972–2002), Anna Wilk (1976–2018), anastępnie Barbara Wójcik de domo Derlatka (1980–1982), Andrzej Kucharczyk (1981), Maria Karzyńska-Klimek (1981–1982) i Maria Baścik (1985–2014). Zakład mieścił się na poddaszu gmachu Instytutu Geografii dobudowanym podczas przebudowy Starego Arsenału w 1898 roku. Wnarożnej części poddasza, na końcu długiego korytarza znajdowały się cztery niewielkie pomieszczenia zpółkolistymi, malowniczymi oknami. Jeden pokoik – z widokiem na Planty – zajmowała prof. Dynowska. Z pozostałych roztaczał się widok na Wawel i Stradom. Przez lata żartowano, że Zakład Hydrografii był jedynym nieposiadającym dostępu do bieżącej wody, mimo że, jak żaden inny, z wodą był związany. Sytuacja zmieniła się diametralnie w 2005 roku, kiedy Instytut Geografii przeprowadził się do budynku położonego w obrębie Kampusu 600-lecia Odnowienia UJ i Zakład otrzymał do dyspozycji kilkanaście pomieszczeń o różnym przeznaczeniu.

Trzynaście lat po utworzeniu Zakładu Irena Dynowska została profesorem nadzwyczajnym, zaś w 1990 roku uzyskała tytuł profesora zwyczajnego. Do najważniejszych osiągnięć naukowych Ireny Dynowskiej należą opracowania krenologiczne, czyli poświęcone źródłom – naturalnym wypływom wód podziemnych (Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej, 1983). Opracowania z tego zakresu stanowią ogromną wartość dokumentacyjną, stały się bowiem podstawą późniejszych starań o objęcie niektórych źródeł ochroną prawną. Wiele źródeł ulega zanikowi lub degradacji w wyniku postępującej antropopresji. W tym względzie nadal istnieje ogromna luka wzakresie ochrony przyrody wPolsce. Ważnym nurtem badawczym prof. Dynowskiej było przestrzenne zróżnicowanie idynamika odpływu rzecznego w skali regionalnej i ponadregionalnej. W zakresie kartografii hydrologicznej miała dorobek niebagatelny, gdyż była współautorką, między innymi, Hydrologicznej mapy świata (1976). Aktywnie uczestniczyła w pracach międzynarodowych grup badawczych, między innymi zespołu, przygotowującego pod egidą UNESCO syntezę Hydrological Maps. A Contribution to the International Hydrological Decade (1977). Od 1986 roku bardzo czynnie pracowała jako przewodnicząca Sekcji Geografii Komisji Podręcznikowej Polska – Niemcy, której celem była rewizja treści szkolnych podręczników do geografii. Utrzymywała kontakty z instytutami geografii na uniwersytetach we Freiburgu i Exeter oraz Instytutem Geografii Uniwersytetu w Brunszwiku. Działała wramach Grupy Roboczej Międzynarodowego Programu Hydrologicznego Międzynarodowej Unii Geograficznej. Od 1964 roku brała udział prawie we wszystkich kongresach Unii, podczas których przedstawiała wyniki swoich badań.

Profesor Irena Dynowska posiadała wyjątkowe zdolności w zakresie organizowania prac zespołowych, czemu dała wyraz, między innymi, w redagowaniu i współautorstwie dwóch obszernych opracowań o charakterze przekrojowym: dwutomowego dzieła Dorzecze górnej Wisły (1991) oraz Przemiany stosunków wodnych w Polsce w wyniku procesów naturalnych i antropogenicznych (1993). W obu przypadkach była inicjatorką

Archiwum IGiGP UJ

Prof. Irena Dynowska podczas wystąpienia na Sympozjum Międzynarodowej Unii Geograficznej; Tsukuba, 1980

i redaktorką tych opracowań, w których uczestniczyli przedstawiciele wielu ośrodków naukowych w Polsce.

Ważną dziedzinę życia Ireny Dynowskiej stanowiła dydaktyka. Była nie tylko przykładnym, wymagającym nauczycielem akademickim, lecz również współautorką dwutomowego podręcznika Hydrografia (1978), wydanego cztery lata później jako dzieło jednotomowe, oraz skryptu Ćwiczenia z hydrografii dla geografów, którego pierwsze wydanie miało miejsce jeszcze w 1958 roku jako Ćwiczenia z hydrografii. Był to prawdopodobnie jeden z pierwszych lub wręcz pierwszy skrypt do hydrografii w Polsce (kolejne wydania: 1964, 1971, 1980). Obie pozycje, wielokrotnie wznawiane, przez lata służyły wielu pokoleniom studentów geografii. Kolejny podręcznik do ćwiczeń z hydrologii, napisany przez pracowników ZH, ukazał się dopiero w 2003 roku (II wydanie 2006).

Profesor Dynowska wypromowała prawie dwustu magistrantów w zakresie

Od lewej okładki: pierwszego tomu podręcznika do hydrografii Ireny Dynowskiej i Alicji Tlałki (1978), skryptu do hydrografii Ireny i Jerzego Dynowskich (wydanego w latach: 1971, 1958, 1964, 1971, 1980) oraz podręcznika do ćwiczeń z hydrologii pod redakcją Joanny Pociask-Karteczki (2003)

specjalności hydrografia, była promotorem pięciu prac doktorskich oraz patronowała sześciu rozprawom habilitacyjnym. Lista jej osiągnięć w zakresie organizacji życia naukowego, zarówno wśrodowisku krakowskim, jak i krajowym i zagranicznym, jest bardzo długa. Wystarczy wspomnieć pełnienie funkcji zastępcy dyrektora ds. naukowych Instytutu Geografii (1984–1991), opiekuna Zakładu Geomorfologii (1988–1991), członka Senatu UJ (od 1993), przewodniczącej Komisji Hydrograficznej Polskiego Towarzystwa Geograficznego (1976–1990), przewodniczącej Komisji Nauk Geograficznych oddziału PAN w Krakowie (od 1982), zastępcy przewodniczącego Rady Naukowej Zakładu Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN (od 1987), członka zarządu Polskiego Towarzystwa Geograficznego (od 1978). Działała w Ośrodku Dokumentacji Fizjograficznej PAN (od 1977) oraz wKomisji Gospodarki Wodnej PAN oddziału w Krakowie (od 1978). Była także członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie oraz członkiem kilku komitetów PAN: Zagospodarowania Ziem Górskich (od 1978), Gospodarki Wodnej (od 1978), Nauk Geograficznych (od 1984) i Komitetu Narodowego ds. Międzynarodowej Unii Geograficznej (od 1978). Uczestniczyła w pracach komitetu redakcyjnego czasopisma „Folia Geographica” seria „Geographia Physica”, była też zastępcą redaktora naczelnego „Studia Naturae” (od 1993 roku). Uczestniczyła w pracach Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej jako członek rady naukowej (od 1978). Za wybitne osiągnięcia w pracy naukowej, dydaktycznej ispołecznej prof. Irena Dynowska została uhonorowana, między innymi, Złotym Krzyżem Zasługi (1975), Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Geograficznego (1975), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1983), Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1993).

Profesor Irena Dynowska funkcję kierownika Zakładu pełniła nieprzerwanie do końca życia. Zmarła przedwcześnie 2 września 1995 w wieku 66 lat po krótkotrwałej, ciężkiej chorobie. W tym samym roku Zakład przejął prof. Wojciech Chełmicki.

Wojciech Chełmicki studia geograficzne skończył z wyróżnieniem w roku 1975, pracę w Zakładzie Hydrografii rozpoczął tuż po studiach. Wieloletnim obiektem jego zainteresowań naukowych

Zakład Hydrografii na przełomie wieków XX i XXI, od lewej: Joanna P. Siwek, Tomasz Bieńkowski – doktorant, Janusz Siwek, Wojciech Chełmicki, Joanna Pociask-Karteczka, Mirosław Żelazny, Anna Wilk

Archiwum ZH IGiGPUJ

Prof. Wojciech Chełmicki w swoim gabinecie na Kampusie 600-lecia Odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego; 2006

były wody podziemne, którym poświęcił zarówno pracę magisterską, jak i rozprawę habilitacyjną w 1993 roku. Tytuł naukowy profesora nauk oZiemi wzakresie geografii zdobył dziewięć lat później. Był bardzo ceniony jako redaktor naczelny czasopism „Folia Geographica” i „Prace Geograficzne” oraz jako przewodniczący Rady Wydawniczej IGiGP UJ. Jest autorem podręcznika akademickiego Woda. Zasoby, degradacja, ochrona (2001), wykorzystywanego powszechnie na uniwersytetach i w szkołach wyższych w kształceniu z zakresu gospodarki wodnej. Profesor Wojciech Chełmicki był bardzo aktywny na arenie międzynarodowej jako narodowy korespondent Grupy Badawczej Europejskiej Sieci Zlewni Eksperymentalnych iReprezentatywnych (ERB) oraz jako członek International Association of Hydrological Sciences, a także w organizacjach krajowych (Krajowa Rada Gospodarki Wodnej, Sekcja Hydrologii Komitetu Gospodarki Wodnej PAN, Komisja Nauk Geograficznych PAN, Komisja Hydrologiczna Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Polskie Towarzystwo Geofizyczne). Niestety, 1 października 2011, w wieku 58 lat, prof. Chełmicki odszedł niespodziewanie w wyniku nieszczęśliwego wypadku komunikacyjnego podczas podróży służbowej w Luksemburgu.

Podczas pierwszego ćwierćwiecza istnienia Zakładu pod kierownictwem prof. Ireny Dynowskiej ukształtowały się nurty badawcze, które były kontynuowane wkolejnych latach. Najwcześniej zarysował się nurt krenologiczny, reprezentowany, między innymi, w pracy doktorskiej Krystiana Waksmundzkiego, zatytułowanej Wpływ środowiska geograficznego na charakter wypływów wody podziemnej w górskich obszarach fliszowych na przykładzie źródłowej części zlewni Wisły (1972). Ze względu na działalność opozycyjną autora przewód doktorski przerwano i uniemożliwiono opublikowanie skróconej wersji pracy. W tym samym czasie przedmiotem badań Ireny Dynowskiej były źródła położone na wyżynach podkrakowskich. Po wielu latach, dzięki ogromnemu zaangażowaniu prof. Wojciecha Chełmickiego udało się pozyskać dwa granty (KBN, NCN) na badania tych samych źródeł (opisanych w kilku publikacjach w latach 60. i 70. przez Archiwum IGiGP UJ prof. Dynowską). Dzięki zawartym tam informacjom, między innymi o typach źródeł, wydajności, warstwie wodonośnej, otoczeniu, zakresie użytkowania oraz walorach krajobrazowych (niekiedy też edukacyjnych), udało się opisać przemiany 246 źródeł po 25 i 35 latach związane ze zmianą zagospodarowania terenu, eksploatacją wód podziemnych i działalnością górniczą oraz określić naturalne i antropogeniczne uwarunkowania składu chemicznego wód. Jednym z efektów tych prac jest monograficzne opracowanie współredagowane przez Janusza Siwka Przyrodnicze i antropogeniczne przemiany źródeł Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej oraz ich rola w krajobrazie naturalnym i kulturowym (2013). W wymiarze praktycznym zaś ukoronowaniem tego nurtu badawczego jest spowodowanie objęcia ochroną prawną w formie pomników przyrody nieożywionej kilkunastu źródeł na wyżynach na północ od Krakowa. Wtym względzie spore zasługi miała mgr Maria Baścik.

Doświadczenia badawcze w zakresie krenologii obszarów wyżynnych i górskich zaowocowały podjęciem badań w zlewniach wysokogórskich. W tym zakresie udało się przeprowadzić bezprecedensowe badania polegające na jedoczesnym kartowaniu 1020 źródeł położonych zarówno wTatrach Zachodnich, jak i Tatrach Wysokich nadzorowane przez dr. hab. Mirosław Żelaznego – obecnego kierownika Zakładu (od 2016

Okładka podręcznika Wojciecha Chełmickiego; 2001 roku), zatrudnionego wIGiGP UJ w1988 roku. Badania przeprowadzono trzykrotnie, w sezonach jesiennych lat 2007, 2008 i 2009. Zadanie to możliwe było do wykonania w ciągu kilku dni dzięki zaangażowaniu pracowników, doktorantów, magistrantów i licencjatów z Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, pracowników Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz wolontariuszy. Impulsem do podjęcia tej problematyki była analiza porównawcza cech źródeł zbadanych wlatach 60. ubiegłego stulecia przez Krystynę Oleksynową i Tomasza Komornickiego, którzy z ogromną skrupulatnością

Źródło Hydrologów – pomnik przyrody nieożywionej; w dnie widoczne okrągłe formy osadów unoszonych pod ciśnieniem; czerwiec 2009

Archiwum IGiGP UJ Mirosław Żelazny (na pierwszym planie) i Łukasz Pęksa z Tatrzańskiego Parku Narodowego podczas pomiarów natężenia przepływu oraz cech fizycznych i chemicznych wody w zlewni potoku Bystra

zestawili wtamtych latach cechy fizyczne ichemiczne źródeł położonych we wszystkich piętrach klimatycznych Tatr. Dalsza współpraca Zakładu Hydrologii z TPN umożliwiła wprowadzenie sieci monitoringu hydrologicznego w zlewniach potoków tatrzańskich z zastosowaniem nowoczesnego sprzętu pomiarowego pozwalającego, między innymi, śledzić on-line stany wody oraz cechy fizyczno-chemiczne wód w wybranych punktach. Szczegółowe badania krenologiczne połączone z monitoringiem hydrochemicznym kontynuowane są także w Bieszczadach pod kierunkiem dr. hab. Bartłomieja Rzoncy oraz dr. hab. Janusza Siwka. Są one w znacznej mierze ukierunkowane na związek funkcjonowania źródeł z właściwościami hydrogeologicznymi ośrodków skalnych, w czym specjalizuje się dr Bartłomiej Rzonca, pracujący w Zakładzie od 2004 roku. Część obserwacji oraz instalowanie sprzętu odbywa się podczas regularnych studenckich obozów naukowych, znanych w społeczności geografów jako „Hydro-Bieszczady”. Zostały zapoczątkowane w 2007 roku, przewinęło się przez nie około 80 studentów i doktorantów, co jest fenomenem w skali IGiGP UJ (uczestnictwo w pracach nie owocuje punktami ECTS). Efektem wyjazdów są prace magisterskie, doktorskie oraz publikacje, których autorami są zarówno pracownicy, jak i studenci. Śródroczne rekonesanse terenowe w zlewniach bieszczadzkich potoków nie należą też do rzadkości.

Prowadzenie zakrojonych na tak szeroką skalę przestrzenną badań hydrochemicznych możliwe jest dzięki laboratorium hydrochemicznemu, którego powstanie sięga lat 60. XX wieku. Wjego organizację był zaangażowany Jerzy Dynowski – absolwent geografii, autor pracy magisterskiej Charakterystyka hydrograficzna dorzecza górnej i środkowej Szreniawy, napisanej pod kierunkiem prof. Mieczysława Klimaszewskiego, obronionej w 1952 roku. Będąc na ostatnim roku studiów, został zatrudniony jako młodszy asystent w Katedrze Geografii Fizycznej Instytutu Geografii UJ. Wmaju tego samego roku poślubił Irenę Mayer – ówczesną studentkę geografii. Jednak formalnie laboratorium („Pracownia Hydrochemiczna”) zaczęło istnieć po powołaniu do życia Zakładu Hydrografii. Zajmowało ono niewielkie pomieszczenie na poddaszu budynku IG (III piętro). Laboratorium było miejscem pracy Jerzego Dynowskiego przez prawie 40 lat. Zanim udał się na emeryturę (1989), do pomocy wlaboratorium został zatrudniony – jeszcze jako student – Mirosław Żelazny, którego mgr Dynowski wprowadzał stopniowo w tajniki chemii instrumentalnej. Oprócz prac laboratoryjnych, Jerzy Dynowski prowadził prace badawcze skoncentrowane na hydrografii Krakowa. Jest autorem planszy z mapą hydrograficzną Krakowa włączonej do Atlasu miasta Krakowa (1988). Oprócz współautorstwa skryptów do hydrografii, opracował skrypt Analiza chemiczna wód. Skrypt dla geografów (1973, razem z Januszem Gołdynem). W 1989 roku opiekę nad laboratorium przejął Mirosław Żelazny, który sprawuje ją do dziś. Zakres analiz hydrochemicznych został znacznie rozszerzony po przeprowadzce IGiGP UJ na Kampus 600-lecia Odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obszerne pomieszczenia, nowoczesny sprzęt w postaci, między innymi, chromatografu jonowego oraz zatrudnienie chemika wosobie mgr. Łukasza Jelonkiewicza (2008) pozwala na wykonywanie i interpretację rozszerzonych analiz chemicznych wód podziemnych, powierzchniowych i opadowych.

Realizacja badań krenologicznych była następstwem badań obiegu wody ijego powiązań zelementami środowiska geograficznego na podstawie kartowania hydrograficznego. Te doświadczenia owocują do dnia dzisiejszego w postaci uczestnictwa pracowników Zakładu

Janusz Siwek (od prawej) oraz Bartłomiej Rzonca podczas pomiarów natężenia przepływu w Bieszczadach; maj 2014

Joanna Pociask-Karteczka

Joanna Pociask-Karteczka Grupa Hydro-Bieszczady podczas sczytywania danych z limnimetru w zlewni Potoku Hylatego poniżej Połoniny Wetlińskiej, od lewej: Janusz Siwek, Bartłomiej Rzonca, Adam Kołodziej, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek; maj 2014 Grupa Hydro-Bieszczady podczas rekonesansu terenowego w Bieszczadach; od prawej: Joanna Plenzler, Janusz Siwek, Bartłomiej Rzonca, Piotr Franczak, Adam Kołodziej; maj 2014

w tworzeniu i konsultowa- no – dołączył do Zakładu niu arkuszy Mapy Hydro- Hydrologii w 1975 roku, po graficznej Polski w skalach uzyskaniu stopnia magistra 1 : 50 000 i 1 : 10 000, ko- geografii fizycznej na podordynowanym przez głów- stawie pracy Porównanie nego geodetę kraju. Mapy metod wydzielania odpływu te są istotnym elementem podziemnego na przykładzie systemu informacji oterenie dorzecza górnego Dunajca, i są włączone do geoportalu napisanej pod kierunkiem krajowego Głównego Urzę- prof. Ireny Dynowskiej. du Geodezji i Kartografii (geoportal.gov.pl). Jerzy Dynowski (1924–2011) Jednym znajwiększych jego osiągnięć naukowych było W historii badań realizowanych określenie prawidłowości wahań zwierw Zakładzie Hydrologii dość wcześnie ciadła wód podziemnych na obszarze pojawiło się zagadnienie wód gruntowych Polski na podstawie danych z prawie oraz zasilania podziemnego rzek. Szcze- pół tysiąca posterunków IMGW oraz gółowe studia w tym zakresie podjęła wykazanie związku między stopniem Alicja Tlałka – absolwentka geografii na kontynentalizmu i oceanizmu klimatyczWydziale BiNoZ UJ, jeszcze przed po- nego a przestrzennym zróżnicowaniem wstaniem Zakładu. Trzy lata po uzyskaniu sezonowych wahań zwierciadła wód

Archiwum ZH IGiGP UJ

Łukasz Jelonkiewicz w Laboratorium Hydrologiczno-Chemicznym IGiGP UJ

habilitacyjna natomiast dotyczyła geograficznego zróżnicowania niżowek letnich w dorzeczu górnej Wisły (1982). Kariera

interdyscyplinarnych prac z pogranicza hydrologii i geomorfologii dynamicznej i fluwialnej. Zajmował się charakterystyką reżimów rzek karpackich, erozją gleb na Pogórzu Wielickim przy wykorzystaniu izotopów cezu-137 i cezu-134 (dzięki współpracy z Instytutem Fizyki Jądrowej im. Henryka Niewodniczańskiego PAN). Nim zaczął pełnić funkcję redaktora naczelnego czasopisma „Folia Geographica”, series „Geographica-Physica”(2006), był inicjatorem iredaktorem wielu opracowań monograficznych, między innymi Przemiany środowiska na Pogórzu Karpackim (2001), Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej. Zmiany w latach 1973–2000 (2001), Hydrological extremes in small basins (2009). Nieco wcześniej niż Wojciech Chełmicki do Zakładu dołączył Antoni Fragment Mapy Hydrograficznej Polski w skali 1 : 50 000, arkusz Kraków Zach. M-34-64-D na Uniwersytecie Jagiellońskim studia geograficzne ukończone z wyróżnieniem. magisterium podjęła studia doktoranckie podziemnych. Wyniki te przedstawił Po studiach został zatrudniony w Katerze wKatedrze Geografii Fizycznej, po czym w rozprawie habilitacyjnej Reżim płyt- Geografii Fizycznej. Wzrost obciążeń w 1966 roku została zatrudniona w tej kich wód podziemnych w Polsce (1993). dydaktycznych z zakresu hydrologii po katedrze i dwa lata później obroniła Profesor Chełmicki był także autorem lub utworzeniu Zakładu Hydrografii stworzył pracę doktorską zatytułowaną Obieg współautorem prac z zakresu hydrologii warunki do starania się o nowy etat. Na wody w zrębowym obszarze wyżynnym na dynamicznej, bilansu wodnego ekspe- posiedzeniu Rady Wydziału Biologii przykładzie dorzecza Rudawy. Rozprawa rymentalnych zlewni badawczych oraz i Nauk o Ziemi UJ w styczniu 1972 roku Dobija, który od 1965 roku kontynuował naukowa Alicji Tlałki trwała osiemnaście lat. Zmarła 18 grudnia 2002 po długiej i ciężkiej chorobie. Tematykę wód Archiwum UJ gruntowych podjął Wojciech Chełmicki, Fragment protokołu z III posiedzenia Rady Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UJ, który – jak już wcześniej wspomnia- które odbyło się 25 stycznia 1972

Archiwum ZH IGiGP UJ Sesja posterowa podczas Zgromadzenia Ogólnego IAHS w Iguaçu, od lewej: Joanna Pociask-Karteczka, Krzysztof Błażejczyk, Zbigniew Kundzewicz, Piotr Małoszewski; 2005

prof. Klimaszewski tak charakteryzował osobę Antoniego Dobii: skrupulatny, interesuje się instrumentarium, ma zainteresowania matematyczne. Antoni Dobija już jako student odznaczał się wielką pasją badawczą. Po obronie pracy doktorskiej zatytułowanej Sezonowa zmienność odpływu w zlewni górnej Wisły (po Zawichost) (1979) uzyskał stanowisko adiunkta, na którym pracował do końca życia, tj. zaledwie do 1991 roku. W wieku 45 lat, 9 listopada zginął tragicznie w Tatrach, gdzie wraz zówczesnym magistrantem Stanisławem Kędzią podążał do Kotła Mięguszowieckiego wcelu dokonania obserwacji i pomiarów płata firnowo-lodowego.

Góry były szczególnym obiektem jego zainteresowań i tą miłością do gór zarażał studentów. Jako nauczyciel akademicki był bardzo wymagający. Wpracy badawczej koncentrował się głównie na zagadnieniach hydrologicznych i geomorfologicznych Karpat. Jego najważniejsze opracowania dotyczyły sezonowej zmienności odpływu w dorzeczu górnej Wisły, znaczenia parametrów fizjograficznych dla ustalenia wielkości odpływu rzecznego, wpływu urbanizacji na stosunki wodne oraz stosunków wodnych różnych regionów w obrębie dorzecza górnej Wisły, a także dynamiki procesów geomorfologicznych na stokach górskich.

Opracował wiele map hydrograficznych, między innymi województw

Joanna P. Siwek podczas badania wpływu zrzutu ścieków ze schroniska Murowaniec na jakość wód potoku Sucha Woda w Tatrach; sierpień 2008

Janusz Siwek

Archiwum ZH IGiGP UJ Agnieszka Rajwa-Kuligiewicz (pierwsza od prawej) objaśnia metodę pomiarów natężenia przepływu rzeki miernikiem hydroakustycznym, tzw. flow trackerem, trzymanym przez Monikę Sajdak – doktorantkę z Zakładu Hydrologii

Uczestnicy II Międzynarodowych Tatrzańskich Warsztatów Hydrologicznych na Kasprowym Wierchu; siedzą od lewej: nn, Joanna Pociask-Karteczka, Lars Rýden, nn; stoją od lewej: Bartłomiej Rzonca, Janusz Siwek, Monika Sajdak; czerwiec 2019

krakowskiego, tarnowskiego, bielskiego. Był też współtwórcą idei mapy hydrologicznej świata w skali 1 : 2 500 000. Dla krakowskiego ośrodka geograficznego zasłużył się przede wszystkim jako prekursor zastosowania komputerów w analizie danych. Wiele pasji ienergii poświęcił na organizację i doskonalenie laboratorium komputerowego dla pracowników i studentów Instytutu Geografii UJ, dlatego też jego imię nosi Laboratorium Komputerowe w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ. Ogromna cyfrowa baza danych obejmująca wieloletnie serie obserwacyjne przepływów i opadów miała być wykorzystana w rozprawie habilitacyjnej zmierzającej do syntezy zmienności elementów bilansu wodnego na obszarze Polski. Tworzenie bazy wymagało żmudnych prac polegających na wprowadzaniu danych z roczników hydrograficznych i opadowych w postaci zestawu dziurek na kartach, które wówczas służyły jako nośnik danych. W pracach tych uczestniczył prawie cały Zakład.

Zainteresowania hydrologią gór po dr. Antonim Dobii przejęła Joanna Pociask-Karteczka (pracownik UJ od 1981 roku), która w latach 2011–2016 pełniła funkcję kierownika Zakładu. W początkowym okresie pracy badawczej skoncentrowana była na obiegu wody w strefie polarnej oraz zastosowaniu metod taksonomicznych w regionalizacji hydrologicznej, a także – podobnie jak wcześniej Jerzy Dynowski – na antropogenicznych przekształceniach sieci wodnej Krakowa. Była współinicjatorką działań, które skutkowały wpisaniem w rejestr pomników przyrody nieożywionej kilku źródeł Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej rekomendowanych do ochrony jeszcze przez prof. Irenę Dynowską. Badania dotyczące uwarunkowań zmienności przepływów rzek karpackich ze szczególnym uwzględnieniem Tatr podjęła w pierwszej dekadzie XXI wieku i realizuje je we współpracy z IMGW, TPN, Instytutem Fizyki UJ oraz hydrologami ze Słowackiej Akademii Nauk.

Brała także udział w opracowywaniu plansz do polsko-słowacko-angielskiego Atlasu Tatr, wtworzeniu którego brali też udział Mirosław Żelazny, Janusz Siwek, Joanna P. Siwek, Łukasz Jelonkiewicz oraz doktoranci Zakładu Hydrologii (Anna Wolanin, Daria Chmielewska-Błotnicka). Zlewnie górskie są bardzo

Archiwum ZH IGiGP UJ

Baza główna wyprawy polarnej w husie traperskim na Palfyödden, od lewej: Wiesław Ziaja, Antoni Dobija, Henryk Głomb, Joanna Pociask-Karteczka; 1984 wrażliwe na niekorzystne oddziaływanie antropopresji, dlatego też wymagają one szczególnego zainteresowania naukowego i specjalnych metod badawczych. Ponieważ Zakład Hydrologii IGiGP UJ posiada w tym względzie doświadczenie badawcze, możliwe było dwukrotne zorganizowanie tatrzańskich warsztatów hydrologicznych o randze międzynarodowej (2012, 2019). Podczas warsztatów główny nacisk położono na zdobycie wiedzy i umiejętności związanych z nowymi technikami pomiarów hydrologicznych oraz zaznajomienie się zzasadami organizacji sieci monitoringu hydrologicznego w górach wysokich z odniesieniem do rozwoju zrównoważonego. Nieocenioną pomocą podczas organizacji warsztatów wykazali się Tatrzański Park Narodowy oraz The Baltic University Programme. Zajęcia praktyczne prowadzono wzlewni potoku Bystra, której zasoby wodne – mimo że leży w granicach parku narodowego – są intensywnie eksploatowane. Zmiennością i uwarunkowaniami naturalnymi i antropogenicznymi poszczególnych faz obiegu wody – zarówno fazy powierzchniowej, jak i podziemnej –

Joanna Pociask-Karteczka

Antoni Dobija nad rzeką lodowcową Vinda, Spitsbergen; 1984

w zlewniach górskich i pogórskich zajmują się, między innymi, dr Joanna P. Siwek (pracownik UJ od 2012 roku) oraz dr Agnieszka Rajwa-Kuligiewicz (od 2017), toteż były one silnie zaangażowane w obsługę merytoryczną warsztatów. Zakład Hydrologii posiada także dorobek z zakresu badań ekspedycyjnych, które w IGiGP UJ mają długoletnią tradycję. Już w latach 20. XX wieku, gdy wyposażenie techniczne i środki Uczelni były skromne, a do wielu krajów trudno było dotrzeć, Ludomir Sawicki przebył w ciągu kilku tygodni dużą część Syjamu (1923), zaś w 1925 roku udał się do Erytrei. W 1937 roku Stanisław Leszczycki uczestniczył w wyprawie do Anatolii, a w 1938 Mieczysław Klimaszewski – w wyprawie na Spitsbergen. Po drugiej wojnie światowej badania w tym rejonie podjął prof. Zdzisław Czeppe, który badał, między innymi, ruchy mrozowe gruntu. Polarne badania hydrologiczne podjęła Joanna Pociask-Karteczka, uczestnicząc dwukrotnie (1983, 1984) w ekspedycjach polarnych, jakie były regularnie organizowane w IGiGP UJ od 1980 roku, kierowane głównie przez mgr. Adama Krawczyka – późniejszego kierownika Pracowni Dokumentacji Badań Polarnych im. Zdzisława Czeppego. W jednej z ekspedycji uczestniczył także dr Antoni Dobija. Analiza wyników kartowania hydrograficznego oraz regularnych obserwa-

Wojciech Chełmicki przy samopisie w punkcie pomiaru głębokości wód podziemnych

cji hydrologicznych i meteorologicznych

Stacja Gurwan Turuu w stepowej części Mongolii. Wojciech Chełmicki (klęczący obok żony Marianny) w otoczeniu naukowców z Mongolskiej Akademii Nauk oraz uczestników polskiej wyprawy; w drugim rzędzie czwarty z lewej Kazimierz Klimek, szósty z lewej Stanisław Dżułyński, obok Ewa Niedziałkowska, pierwszy z prawej Bolesław Nowaczyk; 1976

Wojciech Chełmicki podczas jednej z naukowych wypraw do Mongolii; kopia z przeźrocza

Fot. Archiwum Marianny Chełmickiej pozwoliła opisać w ujęciu jakościowym i ilościowym sezonowe zróżnicowanie obiegu wody na niezlodowaconych obszarach strefy polarnej.

Badania ekspedycyjne prowadził także Wojciech Chełmicki w Mongolii. Udział w trzech wyprawach zorganizowanych przez Polską Akademię Nauk (1976–1978) pozwolił mu na opisanie obiegu wody w półsuchej części strefy stepowej. Badania terenowe, obserwacje warunków infiltracji wód opadowych pozwoliły na sformułowanie wniosków na temat formowania się zasobów wód podziemnych, spływu powierzchniowego oraz funkcjonowania epizodycznych jezior stepowych.

Ważną rolę w badaniach Zakładu Hydrologii pełni terenowa stacja badaw-

cza w Łazach koło Bochni, położona w zlewni Starej Rzeki (prawobrzeżny dopływ Wisły). Jest to zlewnia reprezentatywna dla progu Pogórza Karpackiego, co oznacza, że procesy hydrologiczne, jakie zachodzą wzlewniach tego regionu, są podobne iporównywalne do procesów, które mają miejsce w zlewni Starej Rzeki. Od 1986 roku na Stacji gromadzone są dane pochodzące, między innymi, z posterunków hydrometrycznych założonych na ciekach odwadniających zlewnie cząstkowe oraz dane ze stacji meteorologicznej. Badania prowadzone na Stacji mają charakter interdyscyplinarny i zmierzają do lepszego poznania struktury środowiska geograficznego i jego odporności na wpływy antropogeniczne. Ciągłe obserwacje hydrometryczne stanowią podstawę studiów nad przemianami środowiska przyrodniczego pod wpływem

Janusz Siwek

Uczestnicy konferencji Hydrological Extremes in Small Basins. W pierwszym rzędzie, pierwszy z lewej prof. Wojciech Chełmicki, obok dr Janusz P. Siwek; pierwsza z prawej prof. Joanna Pociask-Karteczka, w środku prof. Piet Warmerdam – wieloletni koordynator sieci ERB; wrzesień 2008

Uczestnicy konferencji Wody na obszarach chronionych w Pieskowej Skale; 2009

Zakład Hydrografii podczas warsztatów pt. Zastosowanie sztucznych sieci neuronowych w hydrologii, od lewej: Wojciech Chełmicki, Maria Baścik, Joanna Pociask-Karteczka, Anna Wilk, Mirosław Żelazny, Stanisław Ciszewski; maj 1998

emisji różnorodnych zanieczyszczeń, stacja umożliwia realizację zajęć dydaktycznych znajduje się bowiem w zasięgu oddziały- zarówno stacjonarnych, jak i terenowych, wania wielkich ośrodków przemysłowych, atakże organizację konferencji, seminariów takich jak Górnośląski Okręg Przemysłowy, i warsztatów naukowych. Jedną z najważaglomeracja krakowska z kombinatem niejszych konferencji w historii Stacji metalurgicznym w Nowej Hucie oraz tar- i Zakładu było XII Biennial Conference of nowski ośrodek przemysłu chemicznego. Mediterranean Network of Experimental Kierownictwo Stacji przejął po Ludwiku and Representative Basins (ERB) zatytuKaszowskim w 1995 roku prof. Wojciech łowana Hydrological Extremes in Small Chełmicki, po czym od roku 2001 funkcję Basins we wrześniu 2008 roku. Część obrad tę sprawuje dr Mariusz Klimek. Stacja odbywała się na Kampusie. posiada laboratorium hydrochemiczne Do innych ważnych należy konfeijest wyposażona wmiejsca noclegowe, co rencja Wody na obszarach chronionych (2009), która zgromadziła hydrologów z wielu ośrodków naukowych Polski, a która odbyła się na zamku wPieskowej Skale izostała zorganizowana przy współudziale Komisji Hydrologicznej PTG. Do prekursorskich pod względem merytorycznym należały warsztaty poświęcone sztucznym sieciom neuronowym whydrologii, których przeprowadzenie było możliwe dzięki współpracy z Laboratorium Cybernetyki AGH kierowanym wówczas przez prof. Ryszarda Tadeusiewicza, głównego referenta warsztatów (1998). Warto wspomnieć o imprezach adresowanych do młodych odbiorców: Zakład Archiwum ZH IGiGP UJ cyklicznie organizuje Światowe Dni Wody, w których biorą udział zarówno studenci, jak i uczniowie szkół średnich. Reasumując, można stwierdzić, że w tematyce badawczej Zakła-

Plakat Światowych Dni Wody organizowanych przez du Hydrologii daje się zauważyć Zakład Hydrologii IGiGP UJ w 2017 roku ciągłość tradycji poprzez kontynuowanie dawnych tematów, lecz w nowym ujęciu metodycznym z nowoczesnym instrumentarium oraz podejmowanie nowych tematów, jakie narzuca współczesność. Większość badań Zakładu Hydrologii osadzona jest w Karpatach oraz na ich przedpolu, a także na wyżynach podkrakowskich. Są to regiony, które pełnią ważną rolę w kształtowaniu zasobów wodnych kraju, gdyż tam zlokalizowane są obszary źródłowe większości ważnych polskich rzek. Jednym z wyzwań współczesnej problematyki badawczej Zakładu jest określenie kierunków gospodarowania wodami powierzchniowymi ipodziemnymi w dobie bardzo zmiennych warunków klimatycznych oraz wzrostu stopnia antropopresji w zlewniach rzecznych. Współcześnie dostrzega się kluczową rolę wody, której brak stanowi bezwzględną barierę rozwoju gospodarki, między innymi, w zakresie produkcji żywności, w turystyce. Wiedza na temat ilości i jakości wód jest kluczowa tak dla określenia dostępności wody dla użytkowników, jak i zaspokojenia potrzeb ekologicznych. W rozwoju naukowym Zakładu Hydrologii przewiduje się, między innymi, kontynuację współpracy z placówkami hydrologicznymi w Polsce i za granicą oraz modernizację i rozbudowę zaplecza instrumentalnego w postaci, między innymi, robota podwodnego posiadającego kilka sond i wiązek skanujących koryto rzeczne w zakresie przepływu i jakości wody wprofilu podłużnym ipoprzecznym rzek w ujęciu 3D. Krakowski uniwersytecki ośrodek hydrologiczny stara się być źródłem inspiracji dla hydrologii krajowej poprzez podejmowanie wspólnych przekrojowych, monograficznych opracowań, jak również organizacji konferencji i warsztatów naukowych o zasięgu krajowym i międzynarodowym.

Mariannie Chełmickiej oraz Apoloniuszowi Rajwie składam serdeczne podziękowanie za udostępnienie fotografii z archiwów rodzinnych, zaś prof. Leszkowi Starklowi – za czas poświęcony na interesujące rozmowy na temat historii badań geograficznych.

Joanna Pociask-Karteczka

Zakład Hydrologii IGiGP UJ

Szczegółowe informacje na temat Zakładu Hydrologii IGiGP UJ można znaleźć na stronie www.geo. hydro.uj.edu.pl