Περπατώντας στο ΓΕΡΑΚΙ της Λακωνίας

Πουλημενάκειο Γυμνάσιο Γερακίου Λακωνίας Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης

“…Σπίτια λιθόχτιστα σε στενά καλντερίμια, φρουριακός χαρακτήρας σε ειρηνικό τοπίο…»

Η Αειφορία της Αρχιτεκτονικής διαχρονικά στον τόπο μας

Γεράκι – Μάϊος 2019

Συντελεστές Δράσης

Από το Πουλημενάκειο Γυμνάσιο Γερακίου: Χριστοφοράκος Αντώνης , Μαθηματικός, Διευθυντής του σχολείου Σαράντη Ανθή, Φυσικός, Συντονίστρια του Προγράμματος Τσιμπίδη Σοφία, Γαλλικών, Μέλος της παιδαγωγικής ομάδας. Κείμενα: Σαράντη Ανθή, Φυσικός, Συντονίστρια του Προγράμματος Σόβολος Μιχάλης , Αρχειονόμος - Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Λακωνίας Γιαξόγλου Γιώργος , Αρχιτέκτονας Ε.Μ.Π Επεξεργασία Χάρτη «1ου Ιστορικού Περιπάτου»: Κουρκούλης Πολυζώης , Πολιτικός Μηχανικός Γιαξόγλου Γιώργος , Αρχιτέκτονας Ε.Μ.Π Οικονομική & Ηθική στήριξη: Πολιτιστικός Σύλλογος Γερονθών Πηγές υλικού: Γ.Α.Κ. – Αρχεία Νομού Λακωνίας Πολιτιστικός Σύλλογος Γερονθών http://www.5a.arch.ntua.gr http://spartaarchitecture.blogspot.com https://politistikosgeron.blogspot.com/2018/12/blogpost_19.html Επιμέλεια φυλλαδίου: Γιαξόγλου Γιώργος , Αρχιτέκτονας Ε.Μ.Π

“….Στενά καλντεριμωμένα δρομάκια, σκαλωτά ελικοειδή ανηφόρια και μικρά αδιέξοδα σχηματίζουν τη ρυμοτομία του μεγάλου χωριού. Εκείνο που αμέσως εντυπωσιάζει τον επισκέπτη είναι τα ψηλά λιθόκτιστα σπίτια, πολύ μεγάλα ανάλογα με τον τόπο. Δίπατα, ακόμη και τρίπατα, τα περισσότερα με σιδερένια μπαλκόνια, προσθέτουν κάτι το φρουριακό στο ειρηνικό Γεράκι. Είναι τα παλιά αρχοντικά από οικογένειες με βυζαντινές

περγαμηνές και παλιές παραδόσεις, που οι απόγονοί τους ζούν ακόμη εκεί και μ' ευλάβεια τις διατηρούν από τους γεροντότερους ως τους πιο νέους του τόπου…..”. (Αθηνά Ταρσούλη, Κάστρα και Πολιτείες του Μοριά, Αθήνα 1934)

Γενικές πληροφορίες – Θέση οικισμού

To Γεράκι είναι χωριό του Λακωνίας και βρίσκεται 39 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Σπάρτης, σε υψόμετρο 300 μέτρων. Διοικητικά ανήκει στον Δήμο Ευρώτα. Κατά την απογραφή του 2001, το δημοτικό διαμέρισμα Γερακίου είχε 1.372 κατοίκους, από τους οποίους 1.341 κατοικούσαν στο Γεράκι και 31 στα Βελωτά. Στο παρελθόν είχε 2.500 περίπου κατοίκους. Το χωριό έχει συνεχή ιστορικό βίο από την προϊστορική εποχή. Η κυριότερη ενασχόληση των κατοίκων του Δήμου είναι η καλλιέργεια της ελιάς με ετήσια παραγωγή βρώσιμης ελιάς και ελαιολάδου τους 1.100 και 1.500 τόνους αντίστοιχα.

Γεράκι

Χάρτης της Λακωνίας (Πηγή: : http://www.5a.arch.ntua.gr)

Εκκλησιαστιικά το Γεράκι υπάγεται στην Ιερά Μητρόπολη Μονεμβασίας και Σπάρτης και ειδικότερα στην Αρχιερατική Περιφέρεια Σπάρτης.

…και στο βάθος το Κάστρο του Γερακίου.

Το Ιστορικό πλαίσιο (Πηγή: : http://www.5a.arch.ntua.gr)

«….Σπίτια λιθόχτιστα σε στενά καλντερίμια - φρουριακός χαρακτήρας σε ειρηνικό τοπίο…» Η Αειφορία της Αρχιτεκτονικής διαχρονικά στον τόπο μας Αυτός είναι ο τίτλος Προγράμματος Σχολικών Δραστηριοτήτων που υλοποιούμε φέτος στο σχολείο μας και στο οποίο συμμετέχουν 35 μαθητές της Β΄ και Γ΄ τάξης, στο πλαίσιο του οποίου θα μελε-τήσουμε τα χαρακτηριστικά της παραδοσιακής μας αρχιτεκτονικής, αλλά και την τοπική μας ιστορία. Με έμπνευση από τον όμορφο τόπο που ζούμε, μέσα στην παράδοση και την τέχνη των προηγούμενων γενιών, που όπως αποδεικνύεται είναι σύμφωνη με της αρχές της αειφορίας και της ορθής διαχείρισης του περιβάλλοντος και των πόρων. Πέτρινα, διώροφα και τριώροφα αρχοντόσπιτα, με αψιδωτές αυλόθυρες, σκαλιστά μάρμαρα και πλακόστρωτες αυλές. Φιλοξένησαν γενιές, αλλά αντέχουν στο χρόνο. Καθώς η τοπική μας αρχιτεκτονική , είναι φορέας για πάνω από έναν αιώνα , της ιστορικής μας κληρονομιάς, αλλά και της αειφορίας, δίνοντας ταυτόχρονα έναν χαρακτήρα ξεχωριστό και καλαίσθητο, που προσδιορίζει την ¨ταυτότητά" μας, προκύπτει η αναγκαιότητα: α) της καταγραφής, αναγνώρισης και ανάδειξης των στοιχείων αυτών, β) της διαφύλαξης και της διατήρησής τους, γ) της εκπαίδευσης των μαθητών μας, με την καλλιέργεια περιβαλλοντικής συνείδησης αλλά και αισθητικής και ιστορικής κουλτούρας. Έτσι μπορούμε να συνδυάσουμε φυσικές επιστήμες, μαθηματικά, σχέδιο, ιστορία, καλλιτεχνικά, πληροφορική, τεχνολογία. Να συνεργαστούμε με φορείς. Να μάθουμε από τους προγόνους μας, τους παππούδες και τις γιαγιάδες. Να συνεργαστούμε και να δημιουργήσουμε. Να μάθουμε, αλλά και να περάσουμε ωραία. Αρωγοί μας, φορείς αλλά και πρόσωπα στα οποία απευθυνθήκαμε και πρόθυμα ανταποκρίθηκαν. Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, ο Πολιτιστικός Σύλλογος, αρχιτέκτονες, μηχανικοί, αρχειονόμοι, ιστορικοί, αλλά και χτίστες, ξυλουργοί και μάστορες. Στο πλαίσιο του Προγράμματος αυτού, ο απόγευμα της Πέμπτης, 30 Μαΐου 2019, θα πραγματοποιηθεί μια μικρή εκπαιδευτική περιήγηση στο χωριό μας, όπου θα ακούσουμε για την ιστορία του και αρχιτεκτονική, μία περιήγηση στην οποία είναι ευπρόσδεκτοι όλοι. Ανθή Σαράντη Φυσικός – Συντονίστρια Προγράμματος

«….Σπίτια λιθόχτιστα σε στενά καλντερίμια - φρουριακός χαρακτήρας σε ειρηνικό τοπίο…» Η Αειφορία της Αρχιτεκτονικής διαχρονικά στον τόπο μας

7

Η τυπολογία της Παραδοσιακής Κατοικίας της Λακωνίας και οι μαστόροι

Γιώργος Γιαξόγλου – Αρχιτέκτονας Ε.Μ.Π

. Τα Παραδοσιακά κτίρια των Κατοικιών της Λακωνίας, από πλευράς τυπολογίας, μπορούν να καταταγούν στις παρακάτω ομάδες, που φαίνεται και στον διπλανό χάρτη. Στην ομαδοποίηση αυτή καταγράφονται και τα συνεργεία των τεχνιτών που δούλεψαν στις αντίστοιχες αυτές περιοχές. Η Ομάδα «Α1», χωρικά καλύπτει περίπου την δυτική πλευρά της τέως Επαρχίας Λακεδαίμονας και ειδικότερα τους οικισμούς του Ταΰγετου και των πεδινών εκτάσεις στους πρόποδές του. Κύριο χαρακτηριστικό της παραδοσιακής κατοικίας, στην περιοχή αυτή, είναι το διώροφο ή τριώροφο κτίριο διαστ.

6,00Χ12,00 μ. περίπου, με την τρίχωρη κατοικία στον όροφο, τιην αποθήκη στο ισόγειο, το σκεπαστό χαγιάτι στον νότο και το μικρό σκεπαστό εξώστη στην ανατολή. Σε αυτή την χωρική ενότητα, κατά βάση δούλεψαν Λαγκαδιανοί πετρομάστορες, κυρίως στους Βόρειους Δήμους (Λογκανίκος, Αγόριανη, Γεωργίτσι, Πελλάνα, Καστόρι, Βορδόνια, Λογκάστρα, Σουστιάνοι κλπ), στην Σπάρτη και στους νέους οικισμούς που άρχισαν να αναπτύσσονται μετά την δημιουργία του νέου Ελληνικού Κράτους (Ξηροκάμπι, Παλαιοναναγιά, Ανώγεια, Καλύβια Σοχάς, κ.α.) Αξίζει να σημειώσουμε ότι στην περιοχή του Μυστρά και στην ορεινή περιοχή του Νότιου & Κεντρικού Ανατολικού Ταϋγέτου η κατασκευή των κτισμάτων γινόταν κυρίως από ντόπια συνεργεία. Αυτό προκύπτει εκτός από προφορικές μαρτυρίες και από την αξιολόγηση των τεχνικών κατασκευής, που είναι απλούστερες και ολίγον κακότεχνες (δεν υπάρχουν πελεκημένοι μαρμάρινοι γωνιόλιθοι, στα ανοίγματα δεν υπάρχουν ανακουφιστικά τόξα κλπ) και φυσικά σε καμιά περίπτωση δεν έχουν τα ιδιόμορφα χαρακτηριστικά των κτισμάτων όπως κτίζονταν από τους Λαγκαδιανούς. Η Ομάδα «Α2» χωρικά καλύπτει περίπου την ανατολική πλευρά της τέως Επαρχίας Λακεδαίμονας και ειδικότερα τους οικισμούς που υπάρχουν στον Πάρνωνα & στις πεδινές εκτάσεις στους πρόποδές του.

Κύριο χαρακτηριστικό της παραδοσιακής κατοικίας και στην περιοχή αυτή, είναι το διώροφο ή τριώροφο κτίριο διαστ.

6,00Χ12,00 μ. περίπου, με την τρίχωρη κατοικία στον όροφο & την αποθήκη στο ισόγειο. Εδώ το σκεπαστό χαγιάτι έχει αντικατασταθεί με την ανοικτή βεράντα, τον λιακό και στην μικρή πλευρά της πρόσοψης δεν υπάρχει χαγιάτι αλλά δύο παράθυρα. Σε αυτή την χωρική ενότητα, εκτός από τα συνεργεία των Λαγκαδιανών μαστόρων συναντάμε και συνεργεία Μακεδόνων καθώς και συνεργεία μαστόρων από τα ορεινά της Κυνουρίας (Καστρί, Πραστό, Άγιο Πέτρο κ.α.). Η Ομάδα «Β», χωρικά καλύπτει περίπου την τέως Επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς & ειδικότερα τον Ζάρακα, την περιοχή των Μολάων – Μονεμβάσιας & τα Βάτικα. Κύριο χαρακτηριστικό της παραδοσιακής κατοικίας και στη περιοχή αυτή, είναι το διώροφο κτίριο διαστ. 6,00Χ12,00 μ. περίπου, με την τρίχωρη κατοικία στον όροφο, οι αποθήκες στο ισόγειο και το ανοικτό χαγιάτι (λιακός) στον νότο. Στην νότια περιοχή (Βάτικα & Μονεμβάσια) η εκτεταμένη χρήση του πωρόλιθου, διαμορφώνει μία ιδιόμορφη μορφολογία. Εδώ δούλεψαν Τσάκωνες, Υδραίοι, Σπετσιώτες, Λαγκαδιανοί αλλά και ντόπιοι μαστόροι που κύρια προέρχονταν από τα Παπαδιάνικα, τα Κουλέντια (Κοντάκος Βασίλης & Μάρκου Θοδωρής & Δημήτρης), την Δαιμονιά (Μαυρομάτης) τον Άγιο Ιωάννη Μονεμβασίας (ο Δημήτρης Τραϊφόρος που κύρια εργάστηκε στο Κάστρο της Μονεμβασίας ) Η Ομάδα «Γ», χωρικά καλύπτει τις τέως Επαρχίες Γυθείου & Οιτύλου, δηλαδή την Μάνη. Κύριο χαρακτηριστικό της παραδοσιακής κατοικίας, στην περιοχή αυτή, αποτελούν τα λιθόκτιστα κτίρια ισόγεια ή διώροφα με κατά κανόνα δίριχτες στέγες και φυσικά τα πυργόσπιτα και οι πύργοι. Τα κτίρια αυτά είχαν κατασκευαστεί από ντόπια συνεργεία, συνεργεία που συνήθως δεν δούλευαν σε άλλες περιοχές.

8

Η τυπολογία της Παραδοσιακής Κατοικίας της Λακωνίας και οι μαστόροι

Γιώργος Γιαξόγλου – Αρχιτέκτονας Ε.Μ.Π.

ΤΣΙΝΤΖΙΝΑ

ΑΓΟΡΙΑΝΗ

ΓΕΩΡΓΙΤΣΙ

Α1

ΒΡΕΣΘΑΙΝΑ

ΚΑΡΥΕΣ

ΒΑΣΣΑΡΑΣ

Α2

ΚΑΡΥΕΣ

ΓΚΟΡΙΤΣΑ

ΠΙΚΟΥΛΙΑΝΙΚΑ

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΥΣΤΡΑΣ

Α1 Λαγκαδιανοί, Κλουκινιώτες ή Καλαβρυτινοί, Ηπειρώτες & ντόπιοι .

ΑΝΑΒΡΥΤΗ

ΓΚΟΡΙΤΣΑ

Μακεδόνες, Λαγκαδιανοί, Τσάκωνες, Ντόπιοι

ΧΡΥΣΑΦΑ ΧΡΥΣΑΦΑ

Α2

ΒΡΟΝΤΑΜΑΣ

ΜΥΣΤΡΑΣ ΓΕΡΑΚΙ

ΓΕΡΑΚΙ

Β

Γ Μανιάτες

Τσάκωνες, Υδραίοι, Σπετσιώτες, ντόπιοι Μακεδόνες & Λαγκαδιανοί ΓΕΡΑΚΙ

ΓΕΡΑΚΙ

ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ

ΓΕΡΑΚΙ

Εικόνα 3

ΑΡΙΑΝΑ

ΑΛΕΠΟΧΩΡΙ

ΠΑΠΑΔΙΑΝΙΚΑ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ

ΝΕΑΠΟΛΗ

Η Παραδοσιακή Κατοικία της Λακωνίας και του Γερακίουι

Σε όλες τις περιοχές και της Λακωνίας ο κυρίαρχος τύπος της Παραδοσιακής Κατοικίας (τέλη 19ου – αρχές 20ου αι.), όπως ήδη αναφέρθηκε, είναι αυτός του ανωκάτωγου μακρυναριού. Παρ’ όλο που στη διαμόρφωση των εξωτερικών χώρων (χαγιάτια, εξώστες, λιακοί κλπ) παρατηρούμε διαφοροποιήσεις ανά περιοχή, η εσωτερική διαρρύθμιση και η λειτουργία των χώρων μπορούμε να πούμε ότι ήταν περίπου η ίδια σε όλες τις περιοχές. Στο ανώτερο επίπεδο του κτίσματος αναπτύσσεται η κατοικία με την είσοδο της στο κέντρο της μεγάλης πλευράς που οδηγεί σε ένα μικρό προθάλαμο ( διάδρομος). Ακριβώς απέναντι από την είσοδο βρίσκεται η καμαρούλα με ένα μικρό παράθυρο. Ο χώρος αυτός είναι σκόπιμα μικρός, για να ζεσταίνεται εύκολα & γρήγορα, μιας και χρησιμεύει για υπνοδωμάτιο και ίσα – ίσα που χωρά ένα διπλό κρεβάτι. Δεξιά από την είσοδο βρίσκεται ο μεγάλος χώρος του σπιτιού, η σάλα. Είναι ένας χώρος «πολλαπλών χρήσεων». Στον χώρο αυτό κυριαρχεί το μεγάλο τετράγωνο τραπέζι, παραδίπλα είναι ο καναπές και κατά κανόνα υπάρχει και μία ντιβανοκασέλα ή ένα κρεβάτι, μιας και ο χώρος αυτός χρησιμεύει και για τον ύπνο των παιδιών της οικογένειας ή των επισκεπτών. Στη σάλα προς την μεριά της κύριας στενής όψης κατά κανόνα υπάρχουν και δύο παράθυρα. Σε ορισμένες περιοχές αντί για δύο παράθυρα βρίσκουμε δύο μπαλκονόπορτες που οδηγούν σε εξώστη που είναι καλυμμένος με κεραμοσκεπή στέγη. Από την άλλη μεριά του κτιρίου, απέναντι από την σάλα, υπάρχει το χειμωνιάτικο, που λέγεται έτσι επειδή στον χώρο αυτό υπάρχει πάντοτε και το τζάκι. Ο χώρος αυτός ήταν η κουζίνα και το καθημερινό του σπιτιού. Στο τζάκι οι νοικοκυρές έψηναν τα φαγητά και στον νεροχύτη που υπήρχε στην ποδιά του παραθύρου έπλεναν τα πιάτα και τα λοιπά σκεύη. Δίπλα στο παράθυρο – νεροχύτη ήταν κρεμασμένη στον τοίχο η χαρακτηριστική ξύλινη, ανοικτή, πιατοθήκη. Στο κάτω επίπεδο, στο ισόγειο, που εκτός από την πόρτα είχε και ένα μικρό παράθυρο στο κέντρο της όψης, ήταν οι αποθήκες και ο στάβλος των ζώων. Στο πίσω άκρο του επιπέδου αυτού, στη λίθινη καμάρα, κάτω από το χειμωνιάτικο, αποθηκεύονταν τρόφιμα. Στα κτίρια που υπήρχαν στο κέντρο του χωριού στο ισόγειο στεγάζονταν μαγαζιά (εμπορικά, καφενεία, ταβέρνες κλπ)

Γιώργος Γιαξόγλου – Αρχιτέκτονας Ε.Μ.Π.

Η προσπέλαση στον όροφο γίνεται με εξωτερική λίθινη ή και ξύλινη αρκετές φορές σκάλα, κατά κανόνα ευθύγραμμη, που οδηγεί σε μια βεράντα όπου και η κύρια είσοδος της οικίας. Η βεράντα αυτή σε άλλες περιοχές είναι σκεπασμένη με ξύλινη κεραμοσκεπή στέγη και σε άλλες , όπως στη περιοχή του Γερακίου & του Ζάρακα, είναι ανοικτή και τη λέμε λιακός. Εδώ αξίζει τον κόπο να δούμε την περιγραφή μίας οικίας του Γερακίου, όπως την κατέγραψε ο Μιχάλης Σόβολος από ένα συμβόλαιο που εντόπισε στα Γ.Α.Κ.- Αρχεία Νομού Λακωνίας:

«…Λίγο πιο πάνω από την Πλατεία, στο σημείο όπου το Καλντερίμι τεμνόταν με το κλιμακωτό λιθόστρωτο, που οδηγούσε στον καθεδρικό ναό Γερακίου, λειτουργούσε λιοτρίβι που τα πέτρινα λιθάρια του τα κινούσαν άλογα. Κοντά στο χώρο του λιοτριβιού υψωνόταν η οικία του Ιώαννη Αλειφέρη (σημερινή οικία Σοφίας Γερακού). Σε χειρόγραφο του 1860 υπάρχει η περιγραφή του σπιτιού αυτού: Ήταν «ασβεστολασπολιθόκτιστο», διώροφο, με στέγη από καλάμια και πάνω σε αυτά τα κεραμίδια. Ο πάνω όροφος, στον οποίο κατοικούσε η οικογένεια του Ιωάννη, είχε δύο δωμάτια, διαχωρισμένα με καλάμια σοβατισμένα. Το ένα δωμάτιο (η σάλα) ήταν στρωμένο με σανίδες και το άλλο με άμμο αναμεμειγμένη με ασβέστη και άλλα αδρανή υλικά (κουρασάνι). Στο με κουρασάνι στρωμένο δωμάτιο βρισκόταν το τζάκι. Η σανιδένια κεντρική πόρτα του ορόφου έβγαζε σε ταράτσα κάτω από την οποία υπήρχε καμάρα που οδηγούσε στο ισόγειο του σπιτιού. Στο πλάι της καμάρας υπήρχε η σκάλα ανόδου στον πάνω όροφο, κατασκευασμένη με πελεκητές πέτρες. Η ταράτσα επεκτεινόταν και σε άλλο κτιστό μέρος που ονομαζόταν «ηλιακό» που είχε πεζούλια στις άκρες του και από κάτω καμάρα. Στο ηλιακό υπήρχε μεσόθυρα για την προσπέλαση στη σάλα του σπιτιού. Το ισόγειο ήταν στρωμένο με κουρασάνι. Το σπίτι είχε ευρύχωρη αυλή στρωμένη με πελεκητές πέτρες. Είχε, τέλος, φούρνο προσαρμοσμένο στην οικοδομή και σκεπασμένο με κεραμίδια…»

ΤΥΠΙΚΟ ΑΝΩΚΑΤΩΓΟ ΚΤΗΡΙΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΣΤΟ ΓΕΡΑΚΙ

ΚΑΤΟΨΗ ΟΡΟΦΟΥ

Η Σάλα (Πηγή: Λαογραφικό Μουσείο Στεμνίτσας)

Η Καμαρούλα (Πηγή: Λαογραφικό Μουσείο Στεμνίτσας)

ΚΑΤΟΨΗ ΙΣΟΓΕΙΟΥ

Κάτοψη ορόφου

Τζάκι στο χειμωνιάτικο (Πηγή: /www.5a.arch.ntua)

Νεροχύτης στο παράθυρο (Πηγή: Γ. Γιαξόγλου)

Ξυλόφουρνος (Πηγή: Γ. Γιαξόγλου)

ΤΟΜΗ Πηγή σχεδίων: http://www.5a.arch.ntua.gr

Αξονομετρικό τυπικής οικίας Γερακίου (Πηγή: /www.5a.arch.ntua)

Κατάστημα στο Γεράκι (Πηγή: Γ. Γιαξόγλου)

Ιστορικές πληροφορίες για τις Οικίες του Κέντρου του Γερακίου τον 19ο αιώνα μέσα από τις συλλογές των Γενικών Αρχείων του Κράτους Σπάνια χειρόγραφα που σώζονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους – Αρχεία Ν. Λακωνίας, δείχνουν σπίτια και αποθήκες στο κέντρο του Γερακίου να έχουν καεί ή μερικώς καταστραφεί από τις ορδές του Ιμπραήμ το 1825. Από το 1830, όταν τα πράγματα έχουν πια ησυχάσει, αρχίζουν να οικοδομούνται μαγαζιά γύρω από την κεντρική Πλατεία, η οποία βρισκόταν στην ίδια θέση με τη σημερινή και ονομαζόταν «Το Αλωνάκι». Αναμφισβήτητα, η Πλατεία αποτελούσε το πιο ζωηρό σημείο του χωριού. Εκεί, όπως διαβάζουμε σε δικαστικά και συμβολαιογραφικά έγγραφα της εποχής, λειτουργούσε καλαντζίδικο (σιδηρουργείο) και οινοπαντοπωλεία, ενώ το 1831, σε ένα από τα μαγαζιά, η Γεωργίτσα χήρα Νικολάου Παπαγεωργίου ύφαινε στον αργαλειό της. Μπροστά από την Πλατεία περνούσε το κεντρικό λιθόστρωτο μονοπάτι του Γερακίου. Το μονοπάτι είχε την αρχή του στα ανατολικά του χωριού (σημερινό βενζινάδικο Ζάχου) και κατέληγε στην αρχαία Κρήνη (σημερινή Κάτω Βρύση). Το μονοπάτι ονομαζόταν «Καλντερίμι», ονομασία που φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Τα σπίτια γύρω από το γραφικό Καλντερίμι, συνδέονταν με αυτό είτε με μικρότερα λιθόστρωτα δρομάκια, είτε με στενές διόδους, τις «σούδες».

Tην ίδια εποχή, λίγο πιο πάνω από την Πλατεία, στο σημείο όπου το Καλντερίμι τεμνόταν με το κλιμακωτό λιθόστρωτο που οδηγούσε στον καθεδρικό ναό Γερακίου βρισκόταν το σπίτι του Ιωάννη Αλειφέρη (σημερινή οικία Σοφίας Γερακού). Πίσω από το σπίτι του Ιωάννη λειτουργούσε λιοτρίβι που τα πέτρινα λιθάρια του τα κινούσαν άλογα. Μετά το 1840 στις πλευρές του κεντρικού Καλντεριμιού ή πολύ κοντά σε αυτό, βρίσκονταν οι οικίες των Γερακιτών εμπόρων, κτηματιών ή αξιωματούχων της εποχής. Η οικία της οικογένειας Παπανικολάου, της οποίας 3 μέλη διετέλεσαν δήμαρχοι τον 19ο αιώνα, ήταν εντυπωσιακή. Αποτελούσε μια φρουριακή κατασκευή με πολεμίστρες στους τοίχους, αλλά και καταχύστρες, μέσα από τις οποίες έριχναν καυτό νερό στους επιδρομείς. Σε μικρή απόσταση από του Παπανικολάου, βρισκόταν η οικία του Δημάρχου Νικολάου Μοιρόπουλου. Ήταν κι αυτή φρουριακού τύπου με καταχύστρες και κρύπτες στα πατώματα. Στην ίδια περιοχή, ύστερα από το 1860, άρχισαν να κατασκευάζονται οι δίπατες και τρίπατες οικίες των Γερακιτών εμπόρων, όπως του οινοπώλη Ιωάννη Μουρτζικάκη, του κρεοπώλη Νικολάου Κοσκινά και των παντοπωλών Γεωργίου Μουρτζίκου και Ηλία Πουλίτσα.

Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Λακωνίας Κείμενα: Μιχάλης Σόβολος, Αρχειονόμος

Ενδιαφέρον επίσης είναι ότι από τα μέσα του 19ου αιώνα εύποροι έμποροι ή κτενάδες από τον Κοσμά ήρθαν και έχτισαν καλαίσθητες οικίες στις πλευρές του Καλντεριμιού, σε κοντινή με την Πλατεία απόσταση. Παραδειγματικά αναφέρουμε τους εμπόρους Ιωάννη Σταϊκόπουλο (σημερινή οικία και κατάστημα Κωνσταντίνου Αντωνίου) και Παναγιώτη Μπαλαμπάνο (σημερινή οικία και κατάστημα Χρήστου Μπαλαμπάνου) και τον κτενά Αντζακλή (σημερινή οικία και κατάστημα Μαργαρίτας Κοκκάλη). Ο κατάλογος των εμπόρων ή κτενάδων του Κοσμά, οι οποίοι έκτισαν σπίτια είτε πάνω είτε κοντά στο Καλντερίμι είναι ευρύς: Μιχαλούτσος, Σάρρος, Δρουσόπουλος, Λυσσάρης, Παπαδημητρίου, Μύτος…Τα χειρόγραφα της εποχής παρουσιάζουν τους «νέους» αυτούς κατοίκους να δηλώνουν, αρχικά, κάτοικοι «χειμερινώς Γερακίου» και «θερινώς Κοσμά». Ωστόσο, μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα φαίνεται να έχουν εγκατασταθεί μόνιμα στο Γεράκι, διαμένοντας μάλιστα σε ιδιόκτητες, δίπατες και αρχοντικές, για την εποχή τους, οικίες. Όλοι οι παραπάνω, ντόπιοι και Κοσμίτες, ανέθεσαν την ανέγερση των οικιών τους σε αξιόλογους κτίστες. Τον 19ο αιώνα σημαντικοί κτίστες ήταν οι Κοσμίτες Αργύρης Κοντούζας και Αργύρης Σάρρος ή Παζαρζής, ο Βρονταμίτης Νικόλαος Δ. Βλαχάκης και ο Γερακίτης Αντώνιος Μ. Βάρλας. Πολύ αξιόλογοι όμως ήταν κι εκείνοι οι μαστόροι από το Καστρί της Κυνουρίας και από τα Λαγκάδια της Γορτυνίας που μετακινούνταν σε ομάδες (κομπανίες) για τους οποίους θα γίνει λόγος παρακάτω. Για την οικοδόμηση, οι κτίστες χρησιμοποιούσαν υλικά τα περισσότερα από τα οποία παράγονταν στο Γεράκι. Συγκεκριμένα, έπαιρναν ασβέστη από τα ασβεστοκάμινα που λειτουργούσαν στην περιοχή «Λουρίδιζα» και κεραμίδια από τα κεραμιδοκάμινα στην περιοχή «Ακώνια». Η καλή άμμος έβγαινε στην περιοχή «Τριστίλιζα», χρησιμοποιούσαν όμως και άμμο από τη μεγάλη Γούβα που υπήρχε κάτω από τα Δοντάκια. Τα ξύλα κόβονταν στους Σορμπάνους, ενώ τις πέτρες, που πολλές από αυτές τις πελεκούσαν και τις μετέτρεπαν σε περίφημα αγκωνάρια, τις έβγαζαν από την «Λουρίδιζα». Τέλος, τα καλάμια τα έκοβαν από τις όχθες του Ευρώτα στην περιοχή της Σκάλας και το σίδηρο το αγόραζαν είτε από τους ντόπιους καλαντζήδες είτε από το Έλος. (Πηγές: Γ.Α.Κ – Αρχεία Ν. Λακωνίας: Αρχείο Συμβολαιογραφούντων – Ειρηνοδικών Γερονθρών, Αρχείο Πρωτοδικείου Σπάρτης, Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών Γ.Α.Κ. – Αρχείων Ν. Λακωνίας)

ΣΧΕΔΙΑ ΑΠΌ ΚΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΓΕΡΑΚΙΟΥ (Πηγή σχεδίων: http://www.5a.arch.ntua.gr)

Οι Κομπανίες

Ο Ζωγραφικός Διάκοσμος των Οικιών

Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Λακωνίας - Κείμενα: Μιχάλης Σόβολος, Αρχειονόμος

Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, από το 1860 και ύστερα, οικίες του Γερακίου κτίστηκαν από τις περίφημες κομπανίες, ομάδες κτιστών, που έφθαναν εδώ, είτε από τα Λαγκάδια της Αρκαδίας, είτε από το Καστρί της Κυνουρίας. Κάθε κομπανία είχε αρχηγό τον Πρωτομάστορα ο οποίος συμφωνούσε (γραπτώς) με τον ιδιοκτήτη του οικοπέδου να αναλάβει να του κτίσει το σπίτι. Στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ.) – Αρχεία Ν. Λακωνίας φυλάσσονται τέτοιες γραπτές συμφωνίες που λέγονται «συμφωνητικά» ή «συνυποσχετικά». Από αυτές προκύπτει η πληροφορία ότι το 1869 η οικία Ιωάννη Χ. Μαλαβάζου (σημερινή οικία Διαμαντή Αντωνά), κτίστηκε από ομάδα Λαγκαδιανών κτιστών με πρωτομάστορα τον Γεώργιο Παπαηλιού. Αντίστοιχα, το 1875, η οικία Απόστολου Παπαδημητρίου, που στο ισόγειό της στεγάζεται σήμερα το Φροντιστήριο Αγγλικών της Αρετής Μήτρη - Λάμπρου, κτίστηκε από Καστρίτες, με πρωτομάστορα τον Κωνσταντή Φαρμασόνη. Οι αρχειακές πηγές του 19ου αιώνα, επίσης, μαρτυρούν ότι οι κομπανίες, πέρα από σπίτια, κατασκεύασαν καμπαναριά, δεξαμενές, γέφυρες, βρύσες και άλλα, στο Γεράκι και στα κοντινά χωριά. Τέλος, η πληρωμή των κτιστών γινόταν με χρήματα και με είδη. Ανά διαστήματα ο ιδιοκτήτης μετρούσε (σε γαλλικά μέτρα) το μήκος και το πλάτος της κτισμένης οικοδομής και αν έμενε ικανοποιημένος από το αποτέλεσμα, πλήρωνε τον πρωτομάστορα. Στην περίπτωση που μέρος του έργου δεν πληρούσε τις προδιαγραφές, ο ιδιοκτήτης ζητούσε το γκρέμισμα και την επανάληψη του κτισίματος. Στο τέλος κάθε εβδομάδας ο ιδιοκτήτης, με δικά του έξοδα, τροφοδοτούσε την ομάδα κτιστών με κρέας, βακαλάο, λάδι, βρώσιμες ελιές, κρεμμύδια, σαρδέλες, ρέγγες και άλλα είδη διατροφής ανάλογα με την αρχική συμφωνία.

Πέτρινες κατασκευές από κτήρια του Γερακίου

Στα τέλη του 19ου αιώνα, εύποροι Γερακίτες, αμέσως μόλις ολοκληρωνόταν η κατασκευή της οικίας τους, ανέθεταν σε ζωγράφους να χρωματίζουν και να διακοσμούν τα ταβάνια της. Οι καλλιτέχνες αυτοί έβαφαν το ταβάνι με ένα ανεξίτηλο χρώμα, δημιουργώντας τη χρωματική βάση και στη συνέχεια άρχιζαν τη διακόσμηση στο κέντρο του, όπου ζωγράφιζαν δίχρωμο σχέδιο, τύπου ροζέτας. Συνέχιζαν με ευθείες γραμμές γύρω από τις οποίες έφτιαχναν χρωματιστές γιρλάντες σε χρωματισμούς και σχέδια που να ταιριάζουν με εκείνους του κεντρικού σχεδίου. Ο ζωγραφικός διάκοσμος του κέντρου του ταβανιού και οι χρωματισμοί διέφεραν από δωμάτιο σε δωμάτιο. Τα ταβάνια της σάλας ζωγραφίζονταν με χρώμα λαδομπογιάς, ενώ του υπνοδωματίου με νερομπογιά. Το ταβάνι του δωματίου όπου βρισκόταν το τζάκι (η «γωνιά»), βαφόταν με χρώμα γαλάζιο πάνω στο οποίο ζωγραφίζονταν πολυάριθμα αστέρια με χρώμα κίτρινο. Η καταγωγή των καλλιτεχνών που διακόσμησαν τις Γερακίτικες οικίες δεν είναι ακόμη γνωστή, όμως δείγματα του έργου τους μπορεί κανείς να θαυμάσει ακόμη και σήμερα. Πηγή: Γ.Α.Κ – Αρχεία Ν. Λακωνίας: Αρχείο Συμβολαιογράφου Παπαηλιού, Aρχείο Προφορικών Μαρτυριών Γ.Α.Κ.– Αρχείων Ν. ΛακωνίαςΑρχείο Συμβολαιογραφούντων – Ειρηνοδικών Γερονθρών

Απόσπασμα συμφωνητικού με Λαγκαδιανό μάστορα (2ο μισό 19ου αι.)

Ζωγραφικός διάκοσμος σε οροφή σάλας Γερακίτικης οικίας

Αυλόπορτες στο Γεράκι Γιώργος Γιαξόγλου – Αρχιτέκτονας ΕΜΠ

Στην αυλή, που συνήθως είναι περιτοιχισμένη, μπαίνεις από μια μεγάλη αυλόπορτα, που είναι λίθινη με τοξωτή συνήθως κατασκευή εξωτερικά. Στο Γεράκι όμως συναντάμε και αυλόπορτες με νεοκλασική τυπολογία: μαρμάρινα αγκωνάρια και οριζόντια πρέκια με κυμάτια και πάνω από αυτά αετώματα. Και στις δύο περιπτώσεις τα επίκρανα είναι μαρμάρινα με κυμάτια. Η κάλυψη της αυλόπορτας γίνεται με δίρριχτη στέγαση. Τέλος στις περισσότερες αυλόπορτες πάνω από το τόξο ή στο πρέκι υπάρχει επιγραφή με τα αρχικά του ιδιοκτήτη και το έτος κατασκευής τους.

Αυλόπορτες νεοκλασικής τυπολογίας

Αυλόπορτες παραδοσιακής τυπολογίας

Επιγραφές, επίκρανα & λοιπά στοιχεία

Πέμπτη, 30 Μαΐου 2019 - ΓΕΡΑΚΙ: «1ος Ιστορικός περίπατος» - Ο χάρτης

6

5

ΥΠΟΝΜΗΜΑ 1.

2.

3.

1 2

7

4

4.

5.

3

6.

8

7.

8.

9.

10.

11.

16 9

14 15 13

10

12 11

12.

13.

14.

15.

16.

Οικία Ν.Κοκκάλη Ρέλλειο (παλιό Παρθεναγωγείο) Οικίες Ζερβάκου και Γερακού (παλιό φαρμακείο) Οικία ιατρού Κοσκινά Εκκλησία - Ενοριακό Κέντρο (παλιό σχολείο αρρένων) Οικία Αδαμαντίου Σαράντη ( παλιό ελαιοτριβείο - αλευρόμυλος) Οικία δημάρχου Μοιρόπουλου Οικία δημάρχου Παπανικολάου Οικία Πουλίτσα ( Λεοντακιανάκη) Οικία Μαρούδη Οικίες Ζαφείρη (εμπορικό) και Μοιρόπουλου (συμβολαιογράφου - καραμπινιερία) Οικία Παναγιώτη Σαράντη Καφενείο Αφων Παπαγεωργίου Οικία Π.Μιχαλούτσου Οικία Μήτρη Οικίες Ανάργυρου Μουρτζίκου ( σχολή ραπτικής) και Παύλου Σακελλαρίου (μονοπώλιο αλατιού)

16

Πέμπτη, 30 Μαΐου 2019 - ΓΕΡΑΚΙ: «1ος Ιστορικός περίπατος» - Τα κτήρια

1

5

9 Η Πάνω Βρύση

2

6

10

3

4

Η Υφαντική του Γερακίου

11

8

13

15 Η Κάτω Βρύση

«….Σπίτια λιθόχτιστα σε στενά καλντερίμια - Φρουριακός χαρακτήρας σε ειρηνικό τοπίο…»