Аляксей Шаланда
ТАЯМНІЧЫ СВЕТ БЕЛАРУСКІХ ГЕРБАЎ Шляхецкая геральдыка Вялікага княства Літоўскага
Мінск Выдавец А.М. Янушкевіч 2014
УДК 929.62(476) ББК 63.2(4Беи) Ш18
Кніга выдадзена ў рамках дзейнасці Навуковай ініцыятывы «Цэнтр генеалагічных даследаванняў»
У афармленні вокладкі выкарыстаны выявы гербаў «Корсак», «Масальскі», «Макаровіч» і «Солтан». Малюнкі з гербоўніка Б. Папроцкага, 1584 г.
Ш18
Шаланда, А.І. Таямнічы свет беларускіх гербаў : Шляхецкая ге ральдыка Вялікага княства Літоўскага / Аляксей Ша ланда. – Мінск : А.М. Янушкевіч, 2014. – 220 с., [12] л. іл. : іл. ISBN 978-985-90346-1-9. Новая навукова-папулярная кніга вядомага айчыннага даслед чыка геральдыкі прысвечана гербам беларускай шляхты ў канцы ХIV — XVIII ст. Упершыню разглядаюцца перадумовы, шляхі фар міравання і асаблівасці развіцця шляхецкай геральдыкі ў Вялікім княстве Літоўскім. У асобнай главе ахарактарызаваны асновы тэарэ тычнай геральдыкі з яе законамі і правіламі, уводзіцца ва ўжытак традыцыйная беларуская геральдычная тэрміналогія. Для шырокага кола чытачоў, якія цікавяцца гісторыяй Беларусі, а таксама праблемамі беларускай геральдыкі і сфрагістыкі.
УДК 929.62(476) ББК 63.2(4Беи)
ISBN 978-985-90346-1-9
© Шаланда А.І., 2014 © Афармленне. ІП А.М. Янушкевіч, 2014
ЗМЕСТ
УВОДЗІНЫ
5
ГЛАВА І. ЗНАЁМСТВА З ГЕРАЛЬДЫЧНЫМІ ЗАКОНАМІ
11
Агульныя законы і правілы геральдыкі Беларуская геральдычная тэрміналогія
11 22
ГЛАВА ІI. ПАДМУРКІ ГЕРАЛЬДЫЧНЫХ ВЕДАЎ: ДОСВЕД ПАПЯРЭДНІКАЎ І АПІСАННЕ КРЫНІЦ Назапашанае папярэднікамі Скарбы крыніц
ГЛАВА ІІІ. АСАБЛІВАСЦІ ШЛЯХЕЦКАЙ ГЕРАЛЬДЫКІ ВКЛ Шляхі фарміравання шляхецкай геральдыкі ВКЛ да сярэдзіны XVI ст. Клейнавая шляхецкая геральдыка ВКЛ у другой палове XVI — першай палове XVII ст.
ГЛАВА ІV. ЭПОХА РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ: ШЛЯХЕЦКІЯ ГЕРБЫ ВКЛ У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ ХVІ — ХVІІІ СТ. Прыгоды польскіх шляхецкіх гербаў у ВКЛ Гербавая паланізацыя шляхты ВКЛ у другой палове XVII — XVIII ст.
29 29 45
55 55 86
119
119 149
ЗАМЕСТ ЗАКЛЮЧЭННЯ. СПРОБА ПЕРЫЯДЫЗАЦЫІ
193
РЭЕСТР ГЕРБАВЫХ ПЯЧАТАК ШЛЯХТЫ ВКЛ СЯРЭДЗІНЫ ХVІ — ХVІІІ СТ.
199
СПІС ПУБЛІКАЦЫЙ АЛЯКСЕЯ ШАЛАНДЫ
215
УВОДЗІНЫ
Шляхецкая геральдыка Вялікага княства Літоўскага, Рус кага і Жамойцкага (ВКЛ) з’яўляецца неад’емнай і каштоўнай часткай гісторыі і культуры Беларусі. З-за класавага пады ходу, які панаваў у беларускай гістарычнай навуцы ў савецкі час, яна была амаль цалкам выключана з навуковых дасле даванняў. Апісанні і выявы гербаў, якія трапляліся вучоным у шматлікіх крыніцах, або не заўважаліся, або зрэдку выка рыстоўваліся ў якасці дадатковага і дапаможнага матэрыяла. Герб сам па сабе з’яўляецца арыгінальнай, часам адзінай крыніцай гістарычных ведаў, асабліва ў такіх галінах, як палі тычная і сацыяльная гісторыя, генеалогія, дэмаграфія паную чага саслоўя. Без даследавання геральдычных матэрыялаў не магчыма поўнае асвятленне гісторыі грамадскай свядомасці і сацыяльнай псіхалогіі. Герб мае вялікую мастацкую каштоў насць, якую неабходна ўлічваць пры даследаванні культуры як феадальнай эпохі, так і пазнейшых часоў. Ролю і значэнне герба ў гісторыі трапна апісаў знакаміты французскі пісьмен нік Віктор Гюго: “Герб — гэта алгебра, герб — гэта мова. Уся гісторыя другой паловы сярэднявечча запісана ў гербах, таксама як гісторыя яго першай паловы — у сімволіцы раманскіх касцёлаў. Гэта — іерогліфы феадалізма, якія прыйшлі на змену іерогліфам тэакратыі”.
5
Таямнічы свет беларускіх гербаў
6
Гісторыя з’яўлення гербаў цесна звязана са станаўленнем рыцарства і рыцарскай культуры ў Заходняй Еўропе ў ХІ– ХІІІ стст., а таксама са зменамі, якія адбыліся ў гэты час у ўзб раенні. Увядзенне закрытага шлему і латаў выклікала патрэбу ў выкарыстанні на шчыце і шлеме, як самых рэпрэзентацый ных элементах рыцарскага ўзбраення, пэўных эмблем, якія б выконвалі функцыю ідэнтыфікацыі сваіх уладальнікаў. Спа чатку выбар іх быў свабодны і залежаў ад густу асоб, якія імі карысталіся. Эмблемы не былі сталымі і маглі быць змене ны з пэўных прычын. У гэтым сэнсе ХІ ст. характарызуецца як латэнтны ці, дакладней, эмблематычны перыяд развіцця геральдыкі ў Заходняй Еўропе. Эмблема — гэта ўмоўнае або сімвалічнае выяўленне яко га-небудзь паняцця ці ідэі. Ператварэнне яе ў герб было вы нікам развіцця сацыяльных працэсаў у сярэднявечным гра мад ст ве. Ва ўмовах фарміравання феадальнай іера р хіі і васальных адносін адбылося пашырэнне функцый дагерба вых эмблем. Яны былі прыстасаваны для вызначэння мес ца сваіх уладальнікаў у родзе, сям’і і грамадстве, што, у сваю чаргу, было цесна звязана з правам валодання зямлёй і іншай маёмасцю. Эмблемы набываюць спадчынны характар. Сім валічная выява, перадаваемая ў спадчыну і складзеная павод ле вызначаных геральдычных правіл, называецца гербам. Такім чынам, гербы адлюстроўвалі пэўную сацыяльнаправавую сістэму адносін, якая склалася ў эпоху Сярэднявеч ча. Упершыню яны з’явіліся ў Заходняй Еўропе ў другой па лове ХІІ ст. і хутка распаўсюдзіліся ў рыцарскім асяроддзі, заняўшы месца не толькі на шчытах і шлемах, але і на сцягах, вопратцы, пячатках, зброі. Канчатковае афармленне гербаў ад бы лося падчас рыцарскіх турніраў і крыжовых паходаў на Блізкі Усход. На турнірах гербы знаходзіліся ў цэнтры ўвагі спецыяль на прызначаных асоб — герольдаў. Герольды праводзілі гер бавую праверку, аб’яўлялі і апісвалі гербы перад пачаткам рыцарскіх спаборніцтваў. Менавіта яны выпрацавалі на прак тыцы спецыяльныя геральдычныя правілы і законы, а разам з імі і мастацкія сродкі выяўлення гербаў. Нездарма ад слова “герольд” паходзіць назва навукі аб гербах — геральдыка. Крыжовыя паходы, у якіх удзельнічала рыцарства амаль усіх краін Заходняй Еўропы, перш за ўсё пакінулі след у эм блематыцы яго гербаў. Асабліва гэта датычыць выкарыстан
Уводзіны
ня ў якасці гербавых выяў розных варыянтаў крыжа. Улі чваючы тое, што ў кожнай з сярэднявечных краін Захаду эканамічныя, сацыяльныя і культурныя чыннікі па-рознаму ўплывалі на ўзнікненне і развіццё геральдыкі, крыжовым па ходам належыць велізарная роля ў уніфікацыі геральдычных правіл і гербаў шматнацыянальнага еўрапейскага рыцарства. З Захаду гербы паступова пранікаюць у краіны Цэнтраль най Еўропы, у тым ліку ў Польшчу. На польскіх землях яны распаўсюдзіліся паміж сярэдзінай ХІІІ ст. (Сілезія) і сярэдзі най ХІV ст. (Мазовія). Нягледзячы на тое, што працэс раз віц ця ге ральдыкі ў Польшчы быў вынікам геральдычных уплываў Захаду, польскія рыцарскія гербы займелі шэраг спе цыфічных асаблівасцей. Паводле польскага даследчыка Юза фа Шыманьскага, падставай для іх паслужылі істотныя адро зненні ў фарміраванні польскага шляхецкага саслоўя, што, у сваю чаргу, было цесна звязана з правам трымання зям лі. У Польшчы трыманне зямлі вынікала не з леннага пра ва, як у Заходняй Еўропе, а з прыналежнасці да рода. На гэ тай аснове адбывалася і афармленне польскага шляхецкага саслоўя, у выніку чаго, утварыліся род генеалагічны і род геральдычны1. У Польшчы агульным гербам карысталіся не толькі прадстаўнікі генеалагічнага рода, але і зусім чужыя элементы, якія ўсе разам складалі згуртаваны і салідарны ге ральдычны род. Да галоўных адметных рыс польскай шляхец кай геральдыкі адносяцца абмежаваная колькасць гербаў (каля 200), прастата гербавых выяў, існаванне гербавых наз ваў-заклікаў. Згаданыя асаблівасці шляхецкай геральдыкі рэзка адрознівалі Польшчу ад іншых еўрапейскіх краін, што дало падставы даследчыкам вылучыць адметную польскую геральдычную “школу”. У канцы ХІІ — ХІІІ ст., пасля паступовай пераарыентацыі кры жовых паходаў з Блізкага Усходу на Прыбалтыку, у непасрэднай блізкасці ад Полацкага княства і літоўскіх зямель з’явілася захо днееўрапейскае, пераважна нямецкае рыцарства. Пагроза з бо ку крыжакоў была адным з чыннікаў, які паспрыяў аб’яднанню старажытных беларускіх і літоўскіх зямель у адзіную дзяржа ву — Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае. Сусед
1
Род геральдычны ці гербавы ўяўляў сабой новы тып сацыяльнай арга нізацыі, які складаўся з пэўнай колькасці розных па сваім паходжанні ся мей, аб’яднаных агульным гербам.
7
Таямнічы свет беларускіх гербаў
ства з нямецкім рыцарствам спрыяла кшталтаванню ў ВКЛ рыцарскіх звычаяў і абавязкаў, формы аддзення і ўзбраення, уяўленняў аб рыцарскай годнасці і гонары. Заходняя рыцарская культура несла ў асяроддзе “рускіх”2 і літоўскіх нобіляў і пэўныя геральдычныя ўзоры. З іншага боку, Крэўская ўнія 1385 г. звязала ВКЛ цеснымі сувязямі, у тым ліку і геральдычнымі, з Польшчай. Асаблівае значэнне для развіцця шляхецкай геральдыкі ВКЛ меў Гара дзельскі сойм 1413 г., на якім частка літоўскіх і жамойцкіх ба яр каталіцкага веравызнання атрымала польскія гербы. Дзя куючы поль ска-ла цінскім моў ным уплывам у тага часную “рускую” (старабеларускую) мову трапіла і замацавалася не толькі слова “герб”, але і шэраг спецыфічных геральдычных тэрмінаў: “тарча”, “гелм” (шлем), “кляйнот”, “арматура” і інш. Падобна іншым феадальным краінам Еўропы, у ВКЛ скла лася ўласн ая геральдычная сістэма, пад якой трэба разумець усю сукупнасць гербаў, што існавалі ў грамадстве, а менавіта: дынастычны і дзяржаўны герб “Пагоня”, зямельныя гербы, гербы га радоў, гербы (гер бікі) мяшчан, гербы грамадскарэлігійных арганізацый, гербы цэхаў і гандлёвых аб’яднанняў. Але ядром геральдычнай сістэмы ВКЛ была шляхецкая ге ральдыка, якой і прысвечана гэтая кніга. Прабелы ў вывучэнні геральдычнай сістэмы ВКЛ не дазва ляюць вырашыць пэўныя складаныя і заблытаныя праблемы беларускай гісторыі і культуры, зразумець вытокі ўкаранелых у нашым грамадстве стэрэатыпаў накшталт: “беларусы — му жыцкі, сялянскі народ” ці “шляхціч — значыць паляк”. Ужо са мое іх існаванне падкрэслівае неабходнасць і важнасць дасле давання абранай тэмы для атрымання глыбокіх і сапраўдных ведаў па гісторыі нашай старажытнай краіны. Гэта, а таксама жаданне звярнуць увагу шырокіх чытацкіх колаў на багатую геральдычную спадчыну нашых продкаў, падштурхнула мяне ўзяцца за даследчыцкую працу яшчэ 20 гадоў назад. За гэты час быў выяўлены і даследаваны багаты гераль дычна-сфрагістычны матэрыял, які знайшоў адлюстраванне ў маіх шматлікіх навуковых публікацыях і кандыдацкай ды сертацыі (гл. спіс у канцы кнігі). Напісанне гэтай кнігі ў знач
2
8
У далейшым тэрмін “рускі” згодна з гістарычнымі крыніцамі выкары стоўваецца толькі ў дачыненні да зямель і баярства ці шляхты ВКЛ і не датычыць Вялікага княства Маскоўскага і яго жыхароў.
Уводзіны
най ступені абапіралася на набыты навуковы досвед. Тым не менш, былі задзейнічаны і зусім новыя крыніцы, якія яскрава падкрэсліваюць выяўленыя раней працэсы і заканамернасці ў развіцці шляхецкай геральдыкі ВКЛ. Спадзяюся, што прапануемая кніга паслужыць маім сціп лым унёскам у справу даследавання нашай слаўнай гісторыі, якая хавае яшчэ шмат загадак і таямніц. Беларусам ёсць чым ганарыцца — нашы продкі пакінулі нам сапраўды багатую ге ральдычную спадчыну. Паўстанне кнігі не адбылося б без дапамогі сяброў, якім хо чацца выказаць шчырыя словы падзякі: Андрэю Радаману (Мінск) — за дапамогу ў падборы ілюстрацыйнага матэрыя лу, Віталю Галубовічу (Горадня) — за пазітыўны настрой і маральную падтрымку, Андрэю Янушкевічу (Мінск) — за дапамогу ў рэдактарскай апрацоўцы тэксту, Генадзю Семянчуку (Горадня – Кракаў) — за магчымасць карыстацца яго багатай на вуковай бібліятэкай, Зміцеру Яцкевічу (Мінск – Нясвіж) — за кансультацыі ў пошуку геральдычна сфрагістычных матэрыялаў у Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў Мінску (НГАБ), Алегу Аднарожанку (Харкаў – Кіеў) — за магчымасць карыстацца саб ранымі ім сфрагістычнымі матэрыяламі, Аляксандру Алфёраву (Кіеў) — за міжнародную падтрымку, Сяргею Рыбчонку (Мінск) — за стварэнне працоўнай атмасферы падчас працы над рукапісам. Аляксей Шаланда, ліпень 2014 г.
ГЛАВА І. ЗНАЁМСТВА З ГЕРАЛЬДЫЧНЫМІ ЗАКОНАМІ
АГУЛЬНЫЯ ЗАКОНЫ І ПРАВІЛЫ ГЕРАЛЬДЫКІ Каб правільна разумець геральдычнае мастацтва, ведаць тэрміны і дакладныя правілы складання гербаў і іншых ге ральдычных знакаў, неабходна коратка звярнуцца да тэарэ тычнай або фармальнай геральдыкі. Уласна рыцарскі герб з’явіўся ў Заходняй Еўропе. Яго гене зіс цесна звязаны з гісторыяй станаўлення сярэдня вечнага рыцарства ў XI–XII стст. У тыя часы рыцар і яго конь былі закаваны ў латы, а таму толькі па малюнку ці выяве на тарчы можна было даведацца, хто ён, калі і чым праславіўся. Канчаткова гербы аформіліся падчас крыжо вых паходаў на Блізкі Усход і рыцарскіх турніраў. Паступова былі выпрацаваны дакладныя правілы іх складання. Выву чэннем гэтых правіл і ўласна відарысу герба займаецца тэа рэтычная геральдыка. Відарыс герба можа быць поўным і няпоўным. Поўны герб складаюць: тарча, гелм (шлем), намёт, карона, кляй нот, тарчатрымальнікі, дэвіз (пракламацыя). У спецыфіч ных выпадках ёсць і іншыя дадатковыя элементы. Няпоўны герб звычайна пазбаўлены аднаго або некалькіх геральдыч ных элементаў і можа складацца толькі з гербавай выявы на тарчы.
11
Таямнічы свет беларускіх гербаў
Асноўныя прынцыпы складання герба — дакладнасць і сцісласць, па магчымасці таксама — адметнасць і арыгіналь насць. Герб павінен адлюстроўваць асаблівасці становішча свайго ўладальніка ў сям’і, родзе, грамадстве.
Відарыс поўнага герба: тарча, гелм, карона, кляйнот, намёт. Мал. А. Леўчыка
12
Галоўная частка герба — тарча. Часцей за ўсё яна стаіць у гербе проста, але можа быць нахіленай, звычайна ў пра вы бок і зрэдку — у левы. Дзе-нідзе сустракаецца пераку леная тарча. Форма тарчы можа быць рознай. Востракан цовая трохкутная тарча з’яўляецца найбольш старажытнай і называецца нарманскай або старажытнай французскай. Аднак больш папулярная г.зв. новая французская тарча. Гэта — чатырохкутнік, які завостраны ўнізе. Прамакутная, закругленая ўнізе тарча называецца іспанскай. Англійскія тарчы — з хваляпадобнымі выразамі верхняга краю або падоўжаннем верхніх краёў, якія ўтвараюць невялікія вы ступы. Для італьянскай геральдыкі характэрны авальныя тарчы. Тарчы з выразаным правым бокам і ўвогуле склада най формы сустракаюцца ў нямецкай і ўсходнееўрапейскай геральдыцы. Ёсць яшчэ ромбавыя тарчы, але яны — прына лежнасць толькі жаночага герба. Бакі тарчы вызначаюцца не з пункту гледжання гледа ча, а з пункту гледжання рыцара, які нясе тарчу. Калі герб павернуты да нас, то той бок, які мы бачым злева, лічыцца правым, а справа — левым. Пры гэтым увесь рух у гербе і яго кампазіцыі павінен накіроўвацца ў правы бок. Недапушчаль
Глава І. Знаёмства з геральдычнымі законамі
на, каб тарча і выява на ёй рухаліся задам наперад — на сустрач ворагу. Калі такое сустракаецца, то мы маем або падробку, або надзвычайны выпадак, які трэба абавязкова растлумачыць. Навогул, правы бок і верхняя частка герба лі чацца найбольш шанаванымі і пачэснымі. Гэта прымаецца да ведама пры апісанні і тлумачэнні выяў.
Віды тарчаў: новая французкая, нарманская, нямецкая, італьянская і іспанская.
Гербавае поле тарчы можа мець розныя падзелы. Падзе ле ны герб называецца складаным (у простым гербе тар ча не дзеліцца). Існуюць чатыры галоўныя падзелы тарчы: 1) па вертыкальнай лініі (разбіты); 2) па гарызантальнай лініі (рассечаны); 3) па дыяганалі справа да левага ніжняга боку; 4) па дыяганалі злева да правага ніжняга боку. Такія тарчы
Віды падзелаў тарчы: разбіты, рассечаны, скошаны ў правы і левы бакі.
называюцца скошанымі ў правы або левы бок. Усе астатнія падзелы — іх спалучэнні. Рысы падзелаў могуць быць як пра мыя, так з выгібамі або заломамі. Выявы, якія размяшчаюцца на тарчы, дзеляцца на гераль дычныя і негеральдычныя. Геральдычныя выявы ўласцівы найбольш старажытным гербам. Спачатку гэта былі ўмоў
13
Таямнічы свет беларускіх гербаў
ныя абазначэнні праяўленых гераічных учынкаў (прык ла дам, крокв а абазначала раненне). Геральдычныя выявы па дзяляюцца на першарадныя, крыжы і другарадныя.
Геральдычныя выявы: вяршыня, падножак, пас, слуп, геральдычны крыж, кроква, касы крыж (дзве перавязі).
14
Першарадныя выявы — найбольш часта сустракаюц ца ў гербах і ствараюцца гарызантальнымі, вертыкальнымі і дыяганальнымі лініямі падзелаў. Верхняя частка поля тар чы, якую адсякае гарызантальная лінія, называецца вяршы няй. У ніжняй частцы поля тарчы размяшчаецца падножак. Паласа, якая знаходзіцца паміж дзвюх ліній, што рассякаюць тарчу, атрымала назву слупа, а паміж дзвюма лініямі, якія пе расякаюць тарчу — паса. Дыяганальная паласа праз усю тар чу называецца перавяззю. Яна можа ісці як з правага боку, так і левага. Кроквай называюцца дзве перавязі, якія сутыка юцца з сабою і не даходзяць да верху тарчы. Перавязі могуць выходзіць як з верхняй, так і ніжняй часткі тарчы. У апошнім выпадку кроква будзе называцца перакуленай. Крыжы — другая група геральдычных выяў. У геральды цы просты крыж ствараецца шляхам злучэння слупа з пасам. Гэты крыж называецца геральдычным. Злучэнне дзвюх пера вязей стварае касы крыж, ён яшчэ называецца Андрэеўскім. Даволі часта ў геральдыцы сустракаецца вілападобны крыж — спалучэнне дзвюх перавязей і слупа. Другараднымі выявамі з’яўляюцца шляк, квадрат, вас трыё, брусок і гонт, ромб, верацяно (варыянт ромбу), круг. Калі квадрат або трохкутнік (клін) размешчаны ў адным з ча
Глава І. Знаёмства з геральдычнымі законамі
тырох кутоў тарчы, тады такую выяву называюць вольнай часткай. Да згаданай групы адносяць таксама ўмоўны эле мент рыцарскай амуніцыі — турнірны каўнер, і размешча ную ў цэнтры галоўнай тарчы малую тарчу — шчыт або сэрца тарчы (паводле А. Цітова — шыльд).
Негеральдычныя выявы: натуральныя, штучныя, фантастычныя. Мал. з працы Г. Вілінбахава і М. Мядзведзева.
Негеральдычныя выявы падзяляюцца на натуральныя, штуч ныя і легендарныя. Натуральныя — гэта выявы жы вых істот, нябесных цел і стыхій (прыкладам, чалавек, звя ры, птушкі, рыбы, расліны, сонца, месяц, зоркі, агонь, вада). Да штучных выяў адносяць рэчы, зробленыя чалавекам (пры кладам, лук, страла, меч, сякера). Фантастычныя выявы — гэта істоты, якія не існуюць у прыродзе (прыкладам, аднарог, двухгаловы арол, цмок, грыфон). Звяры, што сустракаюцца ў гербах, малююцца ў сваім на туральным выглядзе і колеры. Выключэнне складаюць леў, леапард, арол, якія маюць спецыфічныя геральдычныя ко леры і стыль выканання (іл. ІІ). Усе звяры павінны быць па вернуты ў правы бок. Расліны таксама малююцца ў сваім на туральным выглядзе, за выключэннем лілій. Калі на тарчы размяшчаецца некалькі аднастайных выяў — манеты, кулі, ядры і інш., то тады іх размяшчэнне павінна паўтараць абры сы трохкутнай тарчы. У геральдыцы выкарыстоўваецца пастаянны набор коле раў, які падзяляецца на ўласна колеры, металы і футры. З ме талаў ужываюцца толькі два — золата і срэбра. У рэальным жыц ці далёка не кожны рыцар меў магчымасць упрыго жыць свае даспехі каштоўнымі металамі. Таму звычайна геральдычныя выявы малявалі залатой або срэбнай фарбай, а часцей больш даступнымі — жоўтай і белай. З развіццём
15
Таямнічы свет беларускіх гербаў
Металы і колеры ў геральдыцы: золата, срэбра, чырвоны, блакітны, зялёны, пурпуровы і чорны. Мал. А. Леўчыка.
геральдыкі згаданыя колеры замацаваліся за гэтымі метала мі. Графічна золата паказваюць кропкамі, а срэбра — проста чыстым полем. Пасля таго, як жоўты і белы колеры сталі абазначаць зола та і срэбра, пры складанні гербаў замацавалася толькі пяць колераў: чырвоны, блакітны, зялёны, пурпуровы (бэзавы) і чорны. Некаторыя дадаюць яшчэ адзін — аранжавы. Колеры ў геральдыцы малююцца адпаведнымі фарбамі, а графічна абазначаюцца: чырвоны — вертыкальнымі рысамі, блакіт
Футра ў геральдыцы: гарнастаевае (а – натуральнае, б – стылізаванае) і вавёркавае (в).
16
ны — гарызантальнымі, зялёны — дыяганальнымі рысамі з правага боку, пурпуровы — дыяганальнымі рысамі з лева га боку і чорны — вертыкальнымі і гарызантальнымі рысамі, якія перасякаюцца пад прамым вуглом. У сваю чаргу, коле ры падзяляюцца на геральдычныя і натуральныя. Да першых адносяцца вышэй апісаныя. Чалавечая галава, галава дзіка, рука чалавека не з’яўляюцца гербавымі фігурамі і малююцца ў сваім натуральным колеры.
Глава І. Знаёмства з геральдычнымі законамі
Пры складанні гербаў выкарыстоўваюцца таксама футры: гарнастаевае і вавёркавае. Гарнастаевае малюецца ў выгля дзе белага поля, усеянага чорнымі хвосцікамі. Часам замест на туральнага малявання даецца стылізаванае. Вавёркавае футра звычайна малюецца па белым полі блакітнымі знакамі, якія нагадваюць разгорнутую скурку вавёркі.
Тыпы карон у геральдыцы: каралеўская, княжацкая, маркграфская, графская, баронская (нямецкая), баронская (французская), шляхецкая. Паводле С. Гужыньскага і Е. Каханоўскага.
Да дадатковых элементаў герба адносяцца: кароны і міт ры, гелмы, бурэлеты, намёты, кляйноты, тарчатрымальнікі, плашчы, шнуркі і дэвізы (пракламацыі). Існуе шмат тыпаў карон, сярод якіх трэба згадаць княжацкую, графскую, ба ронскую і шляхецкую. Княжацкая карона ўяўляе сабой мітру цёмна-малінавага аксаміту з гарнастаевай апушкай і трыма залатымі дугамі з пэрлінамі. Уверсе кароны раз мяшчаецца куля з крыжам. Графская карона — залаты аб руч з дзевяццю флеўронамі, а баронская — залаты абруч з ся мю. Шляхецкая карона ўяўляла сабой залаты абруч з трыма зубамі ў выглядзе лісткоў ліліі (флеўронаў) і дзвю ма пэрлінамі паміж імі. Гелмы (шлемы) (паводле А. Цітова — прылбіцы) бываюць закрытыя і адкрытыя. Гелм знаходзіцца на тарчы пасярэдзіне. На старажытных гербах гелмы заўсёды маляваліся ў профіль, але з XV ст. іх сталі рабіць павернутымі да гледача. Калі на тар чы сустракаюцца два гелмы і болей (але абавязкова парамі), тады іх краты павінны быць павернуты адзін да аднаго. Калі іх тры — сярэдні гелм павернуты проста, а тыя, што па баках, павінны быць павернуты кратамі да яго (іл. І).
17
Таямнічы свет беларускіх гербаў
Тыпы гелмаў у геральдыцы.
18
Гелмы таксама бываюць розныя. Залаты гелм — адкры ты і без кратаў — з’яўляўся атрыбутам імператараў і каралёў. Срэбныя адкрытыя гелмы былі ў “прынцаў крыві” і вялікіх князёў, закрытага тыпу — у маркізаў. Срэбны гелм з дзевяц цю крацінамі і павернуты на тры чвэрці належаў графам, а па добны, але толькі з сямю крацінамі і павернуты ў профіль быў у старажытнай шляхты, павернуты ў правы бок і профіль з амаль апушчанымі кратамі — у набілітаванай шляхты, па вернуты проста з апушчанымі кратамі — у тых, хто нарадзіўся ад неафіцыйных сувязей. Бурэлет (паводле А. Цітова — вянок ці начэлле) уяўляе са бой тканіну, набітую воўнай, якая клалася на гелм. Бурэлет афарбоўваўся тымі ж фарбамі, што і тарча з выявай. У эпоху Сярэднявечча рыцары пакрывалі шлемы тканінай, каб схавацца ад дажджу і вільгаці, або каб шлемы не награ валіся ад праменяў сонца. Гэтая тканіна, названая намётам (паводле А. Цітова — намітка), у бітвах і на турнірах рассяка лася на шматкі. У гербе гэтыя шматкі ў выглядзе лісця, афар баваныя ў колеры тарчы, спадаюць па абодва яе бакі. Калі тканіна парэзана і ляціць па ветры, яна па-французску назы ваецца “volets”, калі нагадвае капюшон — “capeline”, плашч — “mantelet”, калі шматкі выглядаюць як стужкі — “hachemets”. Паводле прынятага ў геральдыцы правіла, намёт мае каляро вы верх, а падбой — металічны.
Глава І. Знаёмства з геральдычнымі законамі
Кляйнот — верхняя частка гелма. Тут размяшчалі выявы звяроў, кветак, пёры і іншыя рэчы. Нярэдка ў кляйноце паўта раліся цалкам або часткова тыя самыя родавыя эмблемы, што
Тыпы кляйнотаў у геральдыцы.
і на тарчы. Кляйнот з’яўляўся сродкам ідэнтыфікацыі асобы, бо нават тыя, хто знаходзіўся ў блізкім сваяцтве і мелі адноль кавыя гербавыя выявы, мелі розныя кляйноты. Поўны герб мае тарчатрымальнікі (паводле А. Цітова — па холкаў). Сярод іх могуць быць выявы любых жывых і міфіч ных істот: людзей, звяроў, цмокаў і г.д. Гэты элемент герба час
Тарчатрымальнікі ў выглядзе волатаў-дзікуноў у гербе графаў Валовічаў, 1798 г.
цей за ўсё быў парны, але мог быць і адзін тарчатрымальнік. Пры двух тарчатрымальніках выявы маглі быць розныя (прык ладам, леў з аднарогам). Часам тарчатрымальнікі ўпрыгожва ліся геральдычнымі знакамі, такімі ж, як у полі тарчы.
19
Таямнічы свет беларускіх гербаў
Княжацкі плашч у гербе Юрыя Анзгарыя Радзівіла, пасля 1750 г. і шнуркі “кахання” ў гербе Караліны Людвікі Радзівіл, 1693 г. Мал. А. Леўчыка.
20
Тарчатрымальнікі сустракаюцца ў гербах з XIV ст. і вядуць сваё паходжанне ад практыкі рыцарскіх турніраў. Яны не бы лі сталымі, маглі лёгка змяняцца ў гербе, бо не звязваліся з пасадай і тытулам уладальніка герба. Плашчы (мантыі) спачатку належалі толькі каранаваным асобам, але пазней сталі выкарыстоўвацца прынцамі і князямі. Плашч меў аксамітны верх, а падбой — з гарнастаевага футра. Шнуркі спачатку былі гірляндай з лісця або кветак, якая агортвала тарчу ў жаночым гербе. З XV ст. гэтае ўпрыгожан не было заменена на шнуркі з вузламі. Дэвізы (пракламацыі) размяшчаліся пад тарчай на стуж цы або шыльдзе. Дэвізы — гэта выразы або асобныя словы. Выразы могуць быць шырокавядомымі, а могуць быць зра зу мелымі толькі ўладальнікам герба, мець зашыфраваны сэнс, які адносіцца да родавай і сямейнай гісторыі або да аса бістых якасцей уладальніка герба. Дэвізы бываюць таксама вытворнымі ад імя ўладальніка. Імі маглі стаць і баявыя зак лі кі. Мова дэвізаў была розная — ад латыні да нацыянальных. Некаторыя дадатковыя элементы герба ўводзіліся для аба значэння становішча ўладальніка герба ў структуры сямей на-родавых адносін. Так, цітла або шляк сведчыла, што ўла дальнік герба належаў да малодшых прадстаўнікоў роду. Бэлька цалкам або яе цэнтральная частка паказвала, што ўла дальнік герба — бастард. Трэба, аднак, улічваць, што існавалі шматлікія вык лючэнні з гэтых правіл.
Глава І. Знаёмства з геральдычнымі законамі
Геральдыка мае свае законы. Гэтыя законы жорсткія, але гэта не азначае, што няма выключэнняў. Самым агульным і рас паўсюджаным за ко нам геральдыкі лічыцца забаро на размяшчэння ў гербавым полі метала на метале, а колера — на колеры. Гэта значыць, што, прыкладам, у срэбным по лі тарчы не можа быць залатой выявы. У сваю чаргу, кожная частка складанага шматчастковага герба разглядаецца ў яка сці самастойнай геральдычнай кампазіцыі, а таму вышэй апі
Гербы князёў Астрожскіх і Радзівілаў пад мітрамі, 1578 г. Паводле Б. Папроцкага.
саны закон датычыць кожнай часткі асобна. З дзеяння гэтага закона выключаюцца дадатковыя часткі геральдычных выяў (кольцы і г.д.). Калі да першародных гербаў далучаюцца эле менты для абазначэння малодшых галін роду, то тады такія выявы таксама знаходзяцца па-за дзеяннем гэтага закона. Да законаў геральдыкі адносіцца таксама правіла, што пры наяўнасці некалькіх выяў на тарчы ў адным полі пры іх паўторы яны заўсёды маюць аднолькавы колер. Правілы сумя шчэння некалькіх гербавых выяў у адной тарчы патрабуюць абавязковага іх размяшчэння ў адпаведнасці з годнасцю кож нага. Больш годныя і важныя выявы павінны размяшчацца ў полі тарчы вышэй і правей за іншыя. Гербы, якія малююц ца ў цэнтры тарчы на шчыце, могуць быць галоўнымі гербамі або гербамі новапрыдбаных зямель і годнасцей. Такім чынам, тэарэтычная геральдыка на першы по гляд выглядае даволі збалансаванай і жорсткай сістэмай. Яе правілы і законы сапраўды прасочваюцца ў шляхецкіх ге
21
Таямнічы свет беларускіх гербаў
ральдыках амаль усіх еўрапейскіх дзяржаў: Францыі, Англіі, Германіі, Іспаніі і інш. Агульным для ўсіх іх было тое, што герб тут выбіраўся асобай і замацоўваўся за ёю па асабістых якас цях. Па гербе можна было даведацца, калі і чым адзначыўся той ці іншы рыцар. Аднак паўсюль, акрамя агульных правіл, існавалі і свае на цыянальныя асаблівасці, падобна кшталтам геральдычных тар чаў. Прыкладам, асаблівасцю княжацкай геральдыкі ВКЛ было тое, што кулю з крыжам у сваіх мітрах мясцовыя князі спя рша не змяшчалі, а стылізавалі пад карону вялікага князя лі
Узор поўнага герба шляхціча ВКЛ у першай чвэрці ХVIII ст. паводле Аляксандра Тарасовіча, да 1727 г.
тоўскага Вітаўта. У ХVIII ст. у ВКЛ замест тарчатрымальнікаў у гербах часцей выкарыстоўвалі г.зв. арматуру. Існавалі і ін шыя адметнасці. У наступных раздзелах кнігі мы звернем піль ную ўвагу на асаблівыя рысы шляхецкай геральдыкі ВКЛ — дзяржавы, якая паўстала на ўсходзе Еўропы на старажытных беларускіх і літоўскіх землях у сярэдзіне XIII ст. БЕЛАРУСКАЯ ГЕРАЛЬДЫЧНАЯ ТЭРМІНАЛОГІЯ
22
Пры вывучэнні шляхецкай геральдыкі ВКЛ значнай пра блемай з’яўляецца нераспрацаванасць беларускай гераль дычнай тэрміналогіі. Зараз існуе сітуацыя, калі для апісання гербаў выкарыстоўваюцца розныя назвы адных і тых жа гер бавых элементаў, нярэдка запазычаных з іншых геральдыч
Глава І. Знаёмства з геральдычнымі законамі
ных сістэм. Варта, на нашу думку, вярнуцца да тых тэрмінаў, якія сапраўды ўжываліся ў шляхецкай геральдыцы ВКЛ у XV– XVIII стст. Геральдычная сістэма ВКЛ фарміравалася пад моцнымі знешнімі уплывамі. У шляхецкай геральдыцы гэтыя ўплывы былі пераважна польскімі. З Польшчы або праз яе пасярэд ніцтва да нас трапіла пераважная большасць геральдычных тэрмінаў. У першую чаргу, гэта датычыць самога слова “герб”. Яно паходзіць з нямецкай мовы, аднак мае там іншы сэнс. На наша разуменне слова “герб” у немцаў ёсць адпаведнік — слова “wappen” (ад “waffen” — зброя), што сведчыла пра цес
Герб князёў Палубенскіх паводле гербоўніка В. Патоцкага, 1696 г.
ную сувязь першых гербаў у Еўропе з рыцарскім узбраеннем. У сваю чаргу, слова “герб” (“arbi”, “arf”, “erwe”, “erbe”, “herbe”) азначае “зямлю”, “грунт”, “зямельную ўласнасць”, “зямельную спадчыну” ці яшчэ — “спадчынніка” або “дзедзіча”. Спачат ку яно трапіла да чэхаў, якія прынялі яго ў форме “erb” і да лі яму падвойны сэнс: спадчыны і таго, што немцы называлі “wappen”. У гэтым апошнім значэнні з Чэхіі яно прыйшло ў Польшчу, дзе яму дадалі гук “h” — “herb”. З Польшчы слова “герб” трапіла ў ВКЛ і замацавалася ў беларускай мове. Пры апісанні галоўнага элемента герба шмат хто з бе ла рус кіх даследчыкаў выкарыстоўвае тэрмін “шчыт”. Але для старабеларускай мовы і геральдычнай тэрміналогіі ВКЛ XVI–XVIII стст. больш характэрным было слова “тарча”. Тра піла яно да нас, падобна слову “герб”, праз польскую мо ву (“tarcza”) з нямецкай (“tarschen”). Таму штучны тэрмін “тарк”, які з лёгкай рукі А. Цітова пайшоў гуляць па бела
23
Таямнічы свет беларускіх гербаў
24
рус кіх ге ральдычных дас ледаваннях, трэба прызнаць па мылковым. Дадамо, што з сярэдзіны ХVI да канца XVIII ст. у шляхецкай геральдыцы ВКЛ шырока выкарыстоўваўся кар туш — дэкаратыўная форма тарчы ў выглядзе скрутка (гл. вы яву герба князёў Палубенскіх). Што датычыць тэрміна “шчыт”, то ён, на нашу думку, можа быць выкарыстаны толькі ў выпадку апісання цэнтральнай тар чы складанага шматчастковага герба (у фра н цузаў — “ecu en coeur”) або нейкіх гербаў, якія змяшчаліся на грудзях галоўных гербавых выяў, прыкладам, арлоў Радзівілаў, князёў Палубенскіх, Падбярэзскіх і інш., замест не зусім удалага тэр міна “шыльд”, уведзенага А. Цітовым. Тарча з’яўляецца абмежаваным яе краямі полем, у якім змяшчаецца гербавая выява. Як ужо адзначалася, тарча можа мець розныя падзелы, у выніку якіх утвараюцца г.зв. гераль дычныя выявы. Добра распрацаваная ў еўрапейскіх краінах, асабліва ў Францыі, геральдычная тэрміналогія дае кожнай такой выяве ўласную назву. Адпаведная польская ці расійская тэрміналогія адсутнічае. Гэта прымусіла польскіх і расійскіх геральдыстаў пайсці шляхам перакладу на нацыянальныя мо вы агульнапрынятых французскіх тэрмінаў. Часткова такі па дыход прыдатны і для нас: “champagne” — падножак, “pal” — слуп, “fasce” — пас, “chevron” — кроква, “paire” — развіліна, “bordur” — шляк (паводле А. Цітова — ліштва) і г.д. Гербавая выява, змешчаная ў полі тарчы, у польскай ге ральдыцы называецца “godło”, а ў расійскай — “знамя”. А. Цітоў выкарыстоўвае тэрмін “эмблема”, што не можа быць прынята. У. Крукоўскі прапанаваў у якасці беларускага адпаведніка тэр мін “знак” або “гербавы знак”. Сапраўды, яго можна ўзяць пад увагу, тым больш што, паводле “Сінонімы славенароскай” (XVII ст.), сло ва “знаменіе” або “знамя” пе ракладалася як “знак”. Аднак прапанаваны тэрмін “знак” ці “гербавы знак” у шляхецкай геральдыцы ВКЛ можа выкарыстоўвацца толькі для апісання клейнавых гербаў. Для гербаў, якія былі ўтвораны на заходнееўрапейскі ўзор, больш падыходзіць па сэнсе слова “выява” ці “фігура” (ад лац. “figura” — выява). Істотным элементам герба з’яўляецца шлем. Для яго апі сання А. Цітоў увёў тэрмін “прылбіца”, але наўрад ці ён можа задаволіць айчынных геральдыстаў. Не зусім удалым выгля дае і тэрмін “шолам”. Паводле беларускіх слоўнікаў другой паловы XVI — першай паловы XVII ст., у слова “шлем” было
Глава І. Знаёмства з геральдычнымі законамі
Эпіграма на герб Льва Іванавіча Сапегі беларускага паэта Андрэя Рымшы, 1588 г.
некалькі адпаведнікаў: “прилбица”, “мисюрка”, “шишак”. Да рэчы, апошнім тэрмінам, як варыянтам, карыстаўся ў пер шай палове XVIII ст. аўтар ге раль дычнага трак тата князь Ю.А. Ябланоўскі. Аднак найбольш шырока ў шляхецкай геральдыцы ВКЛ выкарыстоўваўся іншы тэрмін — “гелм”. Паходзіў ён ад ня мецкага слова “helm”, якое трапіла спачатку ў Польшчу і за мацавалася там у форме “hełm”, а пазней перайшло ў бела рускую мову. Для апісання геральдычных выяў на гелме ў беларускай геральдыцы выкарыстоўваюцца некалькі тэрмінаў: “на ш лемнік”, “наверша”, “навершнік” і “грэбень” (У. Крукоўскі, Г. Пікарда, А. Цітоў). Такая разнастайнасць сведчыць аб по шуку найбольш удалага і абгрунтаванага тэрміна. На нашу думку, такімі якасцямі валодае слова “кляйнот”. Яно трапіла ў беларускую мову з польскай (“klejnot”), куды, у сваю чаргу, прыйшло з нямецкай (“kleinot”). Спачатку яно мела значэнне каштоўнасці, дарагой і багата аздобленай рэчы. Часта ме на ві та на гэтых рэчах (пярсцёнках, сыгнетах, пячатках, упры го жаннях і г.д.) змяшчаліся гербы ўладальнікаў, што спрыяла пераносу сэнсу гэтага слова на іх. Паступова кляй нот стаў адпаведнікам герба і, перадусім, гербавай выявы.
25
Таямнічы свет беларускіх гербаў
Арматура вакол гербу “Газдава”. З рукапісу пачатку XVIІІ ст.
26
Яскрава пра гэты працэс сведчаць шырока распаўсюджаныя ў беларускай паэзіі XVI–XVII стст. геральдычныя вершы — “Епіграмы”. Падобная з’ява была выклікана яшчэ тым, што як герба вая выява на тарчы, так і кляйнот, выконвалі адную і тую ж функцыю ідэнтыфікацыі ўладальніка герба. Такі стан захоў ваўся даволі працяглы час. Яшчэ ў першай палове XVIIІ ст. ге ральдыст князь Ю.А. Ябланоўскі не ўжываў тэрмін “кляйнот”, а карыстаўся для яго апіс ання словазлучэннем “знакі на гел ме”. Толькі ў XIX — пачатку ХХ ст. кляйнот стаў атаясамляцца з нашлемнікам. Важнае значэнне для шляхецкай геральдыкі ВКЛ мела ла цінская геральдычная тэрміналогія XV–XVIIІ стст. У цэлым яна доўгі час добра кампенсавала нераспрацаванасць улас най тэрміналогіі ў ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Герб, па-лацінску “clenodium” або “arma”, складаўся з тарчы — “clipeo”, гелма — “galea”, кароны — “corona”, гербавай выявы – “insignia” у полі — “campo”. Шырока ўжываліся лацінскія назвы колераў (фарбаў і металаў): “celestinus” — блакітны, “niger” — чорны, “ruber” — чырвоны, “albus” — белы, “aureus” — залаты і г.д. Латынь была тэрмінатворчай крыніцай, адкуль браліся шматлікія новыя геральдычныя тэрміны. Так, у свой час князь Ю.А. Ябланоўскі прапанаваў для апісання адзнак годнасці і пасадаў тэрмін “арматура” (ад лацінскага “arma” — зброя), які прыжыўся ў беларускіх геральдычных даследаваннях.
Глава І. Знаёмства з геральдычнымі законамі
Такім чынам, большасць беларускіх геральдычных тэрмі наў склалася ў шляхецкай геральдыцы ВКЛ на працягу XV– XVIIІ стст. пад моцнымі польска-лацінскімі моўнымі ўплы ва мі. Пры правільным апісанні гербаў шляхты ВКЛ гэтая спецыфіка павінна ўлічвацца. Тэрміналагічная праблема бе ларускай геральдыкі яшчэ далёкая ад вырашэння і патрабуе шырокага навуковага абмеркавання.
ГЛАВА ІІІ. АСАБЛІВАСЦІ ШЛЯХЕЦКАЙ ГЕРАЛЬДЫКІ ВКЛ
ШЛЯХІ ФАРМІРАВАННЯ ШЛЯХЕЦКАЙ ГЕРАЛЬДЫКІ ВКЛ ДА СЯРЭДЗІНЫ XVI СТ. У выніку аб’яднання старажытных беларускіх і літоўскіх зямель у XIII–XIV стст. ва Усходняй Еўропе ўтварылася новая феадальная дзяржава — Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае. З моманту свайго ўзнікнення для ВКЛ была ха рактэрна розная ступень палітычнага, сацыяльна-эканаміч нага і культурнага развіцця яго складовых частак, а таксама этнічна неаднародны склад насельніцтва. Паводле А. Грыцкевіча, асноўную масу прывілеяванага са слоўя на тэрыторыі беларускіх зямель ВКЛ складалі нашчадкі ўдзельных князёў з дынастыі Рурыкавічаў з Полацкага, Тураў скага і Смаленскага княстваў, іх баяр і дружыннікаў. У XIV– XV стст. да русінаў далучыліся літоўскія і жамойцкія нобілі, якія атрымалі тут ад вялікага літоўскага князя землеўладанні. Узровень цывілізацыйнага развіцця грамадства бе ла рускіх зямель быў больш высокім, чым літоўскіх, таму ён моцна паўплываў на ўсе сферы ўнутранага жыцця ВКЛ. У значнай ступені гэта адносіцца і да фарміравання эмблематычнай базы шляхецкай геральдыкі ВКЛ. На старажытных беларускіх землях, як і ўвогуле на ўсёй Ру сі, здаўна існаваў шырока распаўсюджаны звычай змяшчаць на розных прадметах і рэчах “знамёны” ці знакі ў выглядзе кры
55
Таямнічы свет беларускіх гербаў
жоў, стрэлаў, простых рысак і іх спалучэнняў. Іх прастата была абумоўлена практычнымі патрэбамі: у бортніцтве падобныя знакі лёгка выразаліся або вырубаліся на дрэве, у ганчарстве — выціскаліся на гліне, у жывёлагадоўлі — выпякаліся на ску ры. У залежнасці ад спосабу, якім яны вырабляліся, “знамё ны”-знакі называліся “рэзамі”, “рубяжамі” або “пятнамі”. Ве рагодна, менавіта пра іх згадваў чарнарызец Храбр у канцы IX — пачатку X ст.: “Прежде убо словене неймеаху писменъ, ну чертами и резанми гадааху погани сущи”.
Значна пазней за знакамі замацавалася назва “клейны”, якая была запазычана з геральдыкі, дзе выкарыстоўваўся блі зкі да яе тэрмін “кляйнот”. Прычынай з’яўлення знакаў-клей наў ва ўмовах адсутнасці развітай пісьменнай культуры была
Падвеска з выявамі знакаў Рурыка вічаў, якія спалучаны з птушкай і ружай.
56
неабходнасць ідэнтыфікацыі ўладальнікаў маёмасці, у тым ліку і зямельнай, падкрэсленне іх уласніцкіх правоў. Гене зіс клейнаў дакладна не высветлены — адны даследчыкі лі чылі ўладальніцкія знакі літарамі кірыліцы, глаголіцы або лацініцы, другія — сярод якіх і шэраг сучасных беларускіх да следчыкаў — германскімі ці нарманскімі рунамі. Як ужо ад значалася, ёсць таксама прыхільнікі існавання г.зв. славян скіх рунаў. Адначасова выказвалася думка, што знакі ўяўлялі сабой схематычныя, геаметрызаваныя формы рэалістычных выяў звяроў і птушак, якія некалі былі татэмамі родаў. Некаторыя з гісторыкаў схільны бачыць у знаках-трызубах Рурыкавічаў выяву сокала. Аднак слабасць згаданых меркаванняў у тым,
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
што, па-першае, уся разнастайнасць знакаў-клейнаў не ўпіс ваецца ў нейкі канкрэтны алфавіт, па-другое, яны часта маглі спалучацца з рэалістычнымі выявамі, прычым адным з пры кладаў такога спалучэння з’яўляецца выява трызуба Руры кавічаў... з сокалам і ружай. На думку даследчыкаў, у працэсе эвалюцыі знакі-клейны па сваім характары спачатку былі родавымі, потым — ся мейнымі і, нарэшце, асабістымі. Лічыцца, што апошняя фаза наступіла толькі ў XV ст. Аднак параўнанне шматлікіх клей наў на г.зв. драгічынскіх пломбах, якія датуюцца XII–XIV стст.,
Трызуб з крыжам на пячатцы полацкага князя Ізяслава, канец Х ст.
а таксама знакаў княжацкай дынастыі Рурыкавічаў X–XI стст., сведчыць аб больш раннім часе паяўлення асабістых знакаўклейнаў. Лагічна дапусціць, што яны ўзніклі разам са з’яўлен нем у славян прыватнай уласнасці, калі паўстала патрэба ў яе абазначэнні. У такім выпадку знакі-клейны маюць такую ж самую “магічную” прыроду, што і крыжыкі замест подпісу ў пазнейшыя “пісьменныя” часы. За стагоддзі выпрацаваўся пэўны парадак пераходу знакаў ад адной асобы да другой у сям’і і родзе. Сын, які заставаўся пры бацьку, утрымліваў за сабой і яго кляйно, сын жа, які ад дзяляўся, прымаў на сябе ўласны знак. Апошні мог быць або цалкам іншым (асабістым), або змененым варыянтам баць коўскага ці нават дзедаўскага (сямейным або родавым). Варыятыўнасць знакаў-клейнаў у другім выпадку лёгка дася галася шляхам далучэння ці адкідвання пэўных элементаў ад бацькоўскага, часам такіх істотных, што зменены знак ра біўся малападобным на першаўзор. Знакі-клейны на Русі мелі даволі высокі прававы статус, аб чым сведчаць згадкі аб “пятнах” і “знамёнах” у судовым кодэксе “Руская Праўда”. Паводле аднаго з артыкулаў гэтага найстарэйшага зборніка законаў:
57
Таямнічы свет беларускіх гербаў “Аже [кто] разнаменаеть борть, то 12 гривен...”.
Як з яго вынікае, замах на ўладальніцкі знак прыроўніваўся замаху на прыватную ўласнасць. Распазнаўча-ўласніцкі хара ктар знакаў-клейнаў, якія абараняліся законам, спрыяў іх шы рокаму выкарыстанню на розных прадметах і рэчах, у тым лі ку на манетах, пячатках і пломбах. Распаўсюджанне на Русі пісьменнасці ў форме кірыліцы ператварыла знакі ў своеасабл івую сімволіку, якая добра ўпі
Віслая пячатка з выявай Св. Глеба (?) і знакам, які прыпісваецца менскаму князю Глебу Усяславічу, ХІІ ст.
58
салася ў новыя культурныя рэаліі. Больш таго, самыя літа ры паслужылі асновай для новых знакаў. Як відаць па дра гічынскіх пломбах, часам кляйно і літара выкарыстоўваліся разам. Відавочна, што апошняя выконвала ў падобных вы падках ролю ініцыяла, дапамагаючы знаку ў выкананні яго галоўнай функцыі — ідэнтыфікацыі асобы ўласніка. У Х–ХІІІ стст. у старажытных беларускіх княствах (Полац кае, Віцебскае, Смаленскае, Менскае, Гарадзенскае і інш.) панавалі прадстаўнікі розных галін княжацкай дынастыі Ру рыкавічаў. Яны карысталіся шматлікімі варыянтамі трызу баў і двухзубаў, характар зменаў якіх дазваляе прасачыць іх эвалюцыю. Пры параўнанні нешматлікіх трызубаў полацкіх Ізяславічаў (Рагвалодавічаў), звяртае на сябе ўвагу такая ака лічнасць, як знікненне ніжняй часткі знака князя Ізяслава Уладзіміравіча ў яго нашчадкаў. Акрамя гэтага, трэба адзна чыць два тыпы трызубаў у полацкіх князёў: з крыжам (Глеб Менскі) і без крыжа. Да апошняга тыпу адносіцца трызубец з пломбы, якая была знойдзена ў Віцебску. Хутчэй за ўсё яна належала не нейкаму невядомаму наўгародскаму пасадніку Канстанціну, як меркаваў І. Цішкін, а вядомаму з крыніц по лацкаму і віцебскаму князю Канстанціну Бязрукаму.
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
Вядома, што прыняцце хрысціянства Руссю з Візантыі (988 г.) не магло не адбіцца на выглядзе трызубаў і двухзубаў Рурыкавічаў. Менавіта пра хрышчэнне сведчыць з’яўленне ў зна ках-клейнах згаданых вышэй крыжоў. На беларускіх землях гэты працэс, які польскі даследчык Ф. Пекасіньскі на зываў “асвяшчэннем”, распачаўся ўжо ў канцы Х ст. Баярства старажытных беларускіх княстваў таксама кары сталася асабістымі знакамі-клейнамі. Пэўная іх колькасць за фіксавана на г.зв. драгічынскіх пломбах. На жаль, ідэнтыфі кацыя іх амаль што немагчыма, бо звесткі аб персанальным складзе баярства вельмі бедныя і нераспрацаваныя. У крыні цах, якія апісваюць падзеі XI–XIII стст. у Полацкім, Віцебскім, Смаленскім, Тураўскім княствах або ў Берасцейскай зямлі, баяры згадваюцца толькі з імя — Ціт, Плос, часам з “прозві шчам”, утвораным ад назвы горада — Пракоп Палачанін, Якаў Палачанін, і зусім рэдка — з імя і імя па бацьку —Жыраслаў Яванкавіч. Тым не менш, нават такі кароткі пералік імёнаў да зваляе гаварыць, што баярства старажытных беларускіх зя мель складалася з трох асноўных этнічных элементаў: рускага (Ціт, Пракоп, Якаў, Жыраслаў), літоўскага (верагодна, Плос) і варажскага ці нарманскага (Эймунд). Апошняя акалічнасць можа гаварыць на ка рысць рунічнага па ходжання ней кай часткі знакаў-клейнаў. Распаўсюджанне хрысціянства на Русі адбілася не толькі ў г.зв. працэсе “асвяшчэння” клейнавых знакаў, але паспры яла пранікненню з Візантыі пэўных эмблем і сімвалаў. У пер шую чаргу гэта датычыць выяў святых усходняй (пазней — пра ва слаўнай) царквы. На ўзор візантыйскай сфрагістыкі з канца XІ ст. з’яўляюцца княжацкія і баярскія пячаткі з вы я вамі святых-заступнікаў іх (пячатак) уладальнікаў. Часта на абодвух баках пячаткі змяшчаліся два святыя, якія ўвасаб лялі хрысціянскія імёны яе ўладальніка і яго бацькі. Звычай на святыя падаваліся ў выглядзе пешых або конных постацей, трымаючых у руках дзіду, меч, шчыт, крыж ці ляску. З Візантыі на Русь трапіла выява шасціканцовага або пад войнага крыжа. У Полацкім княстве ён вядомы з XII ст. Дас таткова згадаць славуты крыж Ефрасінні Полацкай (1161 г.) або крыжы, выбітыя на камянях полацкімі князямі Барысам Ра г ва ло дам Усяславічам і яго сынам Васілём Рагвалодам (1171 г.). Візантыйскае паходжанне мелі вельмі папулярныя на Русі выявы двухгаловага арла і кітаўраса.
59
Таямнічы свет беларускіх гербаў
Камень полацкага князя Васіля Рагвалода Барысавіча з падвойным крыжам, 1171 г.
60
Такім чынам, у Х–ХІІІ стст. на беларускіх землях склаўся даволі багаты комплекс эмблем, у якім можна вылучыць дзве асноўныя групы выяў: клейнавыя і візантыйскія. Менавіта яны ляжалі ў аснове княжацкай і баярскай сфрагістыкі Русі, у тым ліку Полацкага, Віцебскага, Смаленскага і іншых княстваў. У XIII ст. на старажытных беларуск іх землях узмацніліся заходнееўрапейскія геральдычныя ўплывы. Яны былі звяза ны з паяўленнем нямецкага рыцарства ў Інфлянтах (Лівоніі) і Прусіі. Нямецкая геральдыка ў Інфлянтах падзялялася на ор дэнскую і рыцарскую. У аснове гербавай эмблемы рыцарска га Ордэна братоў Хрыстовых (“Fratres Militіae Christi”), засна ванага ў 1202 г., ляжалі крыж і меч. Дзякуючы прысутнасці выявы мяча дасяга лася адметнасць эмблемы Хры сто вых братоў ад эмблемы Ордэна тампліераў. Хутка за імі замаца валася назва Ордэна мечаносцаў ці Ордэна братоў па мячы (“Schwertbruderorden”). Рыцарская геральдыка ў Інфлянтах складалася з асабістых гербаў ордэнскіх рыцараў, рыцараў-васалаў рыжскага біскупа і рыцараў-пілігрымаў. Аналіз гербаў ордэнскіх рыцараў усклад
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
няецца тым, што мала захавалася звестак пра асабовы склад Ордэна мечаносцаў у ХІІІ ст. Складаўся ён спачатку з вест фальцаў, пазней — з рыцарства цэнтральнай Германіі, Галь штыніі. Колькасць братоў-рыцараў была невялікай і не пера вышала 180 чалавек. Вядома каля 50 рыцарскіх імёнаў, а як прозвішчы сустракаюцца: фон Гобін, фон Бурбах, фон Касле,
Пячатка і герб Ордэна мечаносцаў у Інфлянтах, першая палова ХІІІ ст.
Ротэ (Руфус), Зэліх, Зэнгемін, Туме (Стультус), Вірдзік і інш. Мечаносцамі былі продкі роду Борхаў, які паходзіў з Вестфаліі. Іх герб выглядаў так: у срэбным полі тры чорныя галкі — дзве ўверсе і адная ўнізе, у кляйноце — галка паміж арлінымі кры ламі — правым срэбным і левым чорным. Уяўленне пра геральдыку рыцараў-васалаў рыжскага біс купа дае герб роду Тызенгаўзаў. Паводле іх радаводу, у ХІІ ст. Тэадорык і Энгельбрэхт фон Тызенгаўзены прыбылі ў Інф лянты. Як адзначыў у сваёй “Хроніцы” Генрык Латвійскі, Эн гельбрэхт Тызенгаўз стаў нават зяцем рыжскага біскупа Аль берта. Герб роду Тызенгаўзаў уяўляў сабой у залатым полі быка, а ў кляйноце дзве трубы. Якімі гербамі карысталіся рыцары-пілігрымы, вызначыць цяжка, бо іх уладальнікі з’яўляліся ў Інфлянтах толькі на пэў ны тэрмін, звычайна, на год. Аднак, наўрад ці яны рэзка ад розніваліся ад апісаных. Вынесеныя на сцягі, шчыты-тарчы, вопратку, пячаткі нямецкія рыцарскія гербы з’яўляліся свое асаблівай візітнай карткай заходнееўрапейскай геральдыкі для беларускіх і літоўскіх арыстакратаў. На мяжы ХІІ–ХІІІ стст. большая частка Інфлянтаў аж да Бал тыйскага мора належала Полацкаму княству. На яе тэрыторыі
61
Таямнічы свет беларускіх гербаў
Гербы нямецкіх родаў Борхаў і Тызенгаўзаў.
62
існавалі два полацкія ўдзелы — Кукенойс і Герцыке. У выніку жорсткай барацьбы да 1214 г. яны былі страчаны на карысць рыжскага біскупа і Ордэна мечаносцаў. Яшчэ ў 1207 г. князь Ку кенойса Вячка вымушаны быў пад ціскам немцаў спаліць свой замак і адысці на службу ў Вялікі Ноўгарад. У 1209 г. замак Ку кенойс быў занава адбудаваны рыжскім біскупам Альбертам, прычым палову яго ён перадаў свайму васалу рыцару Рудольфу з Ерыха, а мечаносцам — трэцюю частку сваіх уладанняў, бо па дамоўленасці Ордэн меў права на сваю долю у Інфлянтах. У гэтым жа годзе войскам біскупа і Ордэна быў захопле ны другі полацкі замак у Падзвінні — Герцыке. У палон сярод іншых трапіла жонка герцыкскага князя Усевалада. Паводле Эдуарда Загарульскага, апошні быў сынам лагожскага кня зя Васількі Валадаравіча і ўнукам менскага князя Валадара Глебавіча. Што датычыць паходжання жонкі Усевалада, то яна з’яўлялася дачкой літоўскага князя Даўгерута, які, на думку Вячаслава Насевіча, быў бацькам Міндоўга — заснавальніка ВКЛ. Выглядае на тое, што паміж дынастыямі полацкіх і літоў скіх князёў існавалі цесныя генеалагічныя сувязі, без высвят лення якіх усе тэорыі сучасных літоўскіх гісторыкаў пра зава ёву Полацка Літвой не маюць надзейнага грунту. Каб вызваліць жонку і сваіх людзей з палону, князь Усева лад быў вымушаны пагадзіцца на ўмовы рыжскага біскупа Альберта, сярод якіх галоўнай была перадача ці прынясенне
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
ў вечны дар царкве Св. Марыі свайго “каралеўства”, каб потым атрымаць яго назад ужо з рук біскупа. Паводле “Хронікі” Ген рыка Латвійскага, перадаўшы сваё княства лацінскай царкве: “ён [Усевалад] атрымаў яго зноў з рук біскупа праз ура чыстае ўручэнне трох сцягоў, прызнаўшы біскупа айцом...”.
Іншымі словамі, перадача князем Усеваладам Герцыкскага княства рыжскаму біскупу і атрыманне яго назад у выглядзе ле на адбылася па ўсіх заходнееўрапейскіх феадальных канонах: “прынесшы нам прысягу, як васал, ён [Усевалад] з рук нашых урачыста разам з трыма сцягамі прыняў у бене фіцый вышэй адзначаны горад [Герцыке] з землямі і пры належнымі да яго маёнткамі...”.
У Заходняй Еўропе выявы на сцягах былі цесна звязаны з гербамі ўладальнікаў (іл. VІ). Князь Усевалад, як аб гэтым ускосна сведчыць наданне сцягоў, таксама меў або атрымаў нейкі ўласны герб. Верагоднасць гэтага падмацоўваецца гіс торыяй атрымання герба родам Лівенаў, які выводзіўся ад ста рэйшыны ліваў Каўпо з Тарэйды: у чырвоным полі тры зала тыя ліліі, аточаныя сямю залатымі зоркамі, у кляйноце — два арліныя крылы, правае чырвонае, левае залатое (іл. V). Варта адзначыць, што перайманне мясцовай арыстакра тыяй заходнееўрапейскіх геральдычных узораў было звязана з іх уключэннем у феадальную іерархію нямецкіх Інфлянтаў. Заходнееўрапейскія, пераважна нямецкія геральдычныя ўплывы яшчэ больш узмацніліся з паяўленнем у суседніх з бе ларускімі і літоўскімі землямі Мазовіі і Прусіі рыцараў з Тэў тонскага Ордэна (“Fratres de domo Sanctae Mariae Theutonico rum Jerusalemitana”), які быў створаны яшчэ ў канцы ХІІ ст. падчас крыжовых паходаў у Палесціну. Ініцыятыва па іх за прашэнні належала мазавецкаму князю Конраду. Да 1230 г. уся дыпламатычная праца, якая вялася вялікім магістрам Ор дэна Германам фон Зальца па падрыхтоўцы ўмоў для дзей насці крыжакоў на новым месцы, была скончана. У 1230 г. першы рыцарскі атрад на чале з Германам Балкам прыбыў да мазавецкага князя Конрада, які аддаў ім сваю Хэлмінскую зямлю і ўсе тэрыторыі, якія крыжакі ў будучыні здабудуць у Прусіі.
63
Таямнічы свет беларускіх гербаў
Сімволіка Тэўтонскага Ордэна была вытрымана ў жорсткіх канонах крыжовай геральдыкі. Ордэнскія рыцары насілі бе лыя плашчы з чорным крыжам на левым плячы. Такі ж самы крыж быў на сцягу Тэўтонскага Ордэна. Герб у выглядзе кры жа, пакладзенага на тарчы, змяшчаўся і на афіцыйных пячат ках вялікіх магістраў. Акрамя гэтага, германскі імператар, надаўшы Герману фон Зальцу тытул князя Святой Рымскай
Гербы Тэўтонскага Ордэна і Ерусалімскага каралеўства. Сучасныя малюнкі.
64
Імперыі (далей — С.Р.І.), дазволіў яму і яго наступнікам вы карыстоўваць у сваіх асабістых гербах і на ордэнскіх сцягах чорнага імперскага арла. Вялікім магістрам дазвалялася таксама змяшчаць над чор ным ордэнскім крыжам г.зв. Ерусалімскі крыж. Апошні з’яў ляў ся гербавай выявай ерусалімскага караля. Яшчэ падчас першага крыжовага паходу на Блізкі Усход (1096–1099 гг.) кры жакамі быў узяты Ерусалім і яго першаму каралю Готфрыду Булёнскаму быў нададзены адмысловы, з парушэннем правіл геральдыкі, герб: у срэбным полі залаты крыж, які атачалі ча тыры залатыя крыжыкі. Усе згаданыя вышэй гербавыя выявы былі аб’яднаны на вялікай і малой ці “гончай” харугвах магіст ра Тэўтонскага Ордэна, якія былі здабыты польска-літоўскабеларускім войскам у бітве пад Грунвальдам у 1410 г. (іл. VII). У канцы ХІІІ ст., пасля правалу крыжовых выправаў у Па лесціну, Прусія стала тым запаветным месцам, куды марыла трапіць рыцарства не толькі з Нямеччыны, але і з іншых еў рапейскіх краін: Францыі, Англіі, Італіі, Венгрыі, Фландрыі і нават Чэхіі з Польшчай. Часта крыжовыя паходы на ўсходзе кантыненту ўзначальваліся манархамі заходняй і цэнтраль най Еўропы. Так, у 1254 г. пры актыўным удзеле караля Чэхіі
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
Пшэмыслава ІІ Атакара была заваявана адна з прускіх зя мель — Самбія, у гонар чаго ім быў заснаваны замак Кёніг сберг (Каралявец). Падчас ваенных дзеянняў на бок крыжа коў перайшоў прускі арыстакрат Гедуне з рода Кандэйм. Ён перадаў Атакару звесткі аб сілах самбійцаў, за што чэшскі ка роль адправіў яму сцягі. Вывесіўшы іх, Гедуне змог захаваць у недатыкальнасці свой маёнтак. Відавочна, што на сцягах былі змешчаны гербы самога чэшскага караля (срэбны леў на чырвоным полі) і вялікага магістра Ордэна. Выгляд герба апошняга захаваўся ў гербоўніку Ульрыха Роша “Wappenbuch des St. Galler Abtes” (іл. VIII). Актыўныя дзеянні тэўтонцаў у Прусіі прывялі да таго, што яна з 1230 па 1283 г. была імі цалкам заваявана. Лагічным працягам для далейшай экспансіі лічыліся землі ВКЛ — паган скай Літвы і праваслаўнай Русі. Тактыка перацягвання мяс цовай знаці на свой бок складала аснову поспехаў крыжакоў у Прыбалтыцы. Атрымліваючы роўныя правы з нямецкім ры царствам, тутэйшая арыстакратыя набывала новы сацыяль ны статус. На заходні ўзор ён замацоўваўся геральдычнымі сродкамі — гербамі. Падобная практыка была агульнапры нятай у Еўропе, аб чым сведчыць гісторыя з’яўлення першых рускіх гербаў — “Карчака” і “Кердзеі” (іл. IX, X). Іх наданне русінам венгерскім і польскім каралём Людвікам Андэгаве нам было звязана з барацьбой Польшчы і Венгрыі — з аднаго боку, і ВКЛ — з другога, за землі Галіцка-Валынскага княства ў 40–80-я гг. XIV ст. З атрыманымі гербамі русіны папоўнілі шэрагі польскага і венгерскага рыцарства. Знаёмства з геральдыкай і сфрагістыкай заходніх суседзяў спрыяла складванню ў ВКЛ у другой палове ХІІІ — ХIV ст. улас ных геральдычных эмблем. Да заходніх запазычанняў трэ ба аднесці шырока распаўсюджаныя ў сфрагістыцы феадаль ных вярхоў ВКЛ свецкія (партрэтныя) выявы князя на троне, на кані, пешага, выявы льва і асобна ўзятага шчыта. У канцы ХІV ст. на пячатках вялікіх князёў літоўскіх Гедымінавічаў най больш часта паўтаралася постаць вершніка з мячом ці дзідай. Працэс пераймання эмблем заходнееўрапейскага тыпу ў канцы ХІV ст. ахапіў таксама прадстаўнікоў іншых княжацкіх дынастый ВКЛ — Рурыкавічаў і г.зв. Даўшпрунгавічаў (ад Даў шпрунга — брата Міндоўга), якія мелі цесныя адносіны з па нуючым домам. У гэты ж час эмблемы заходняга тыпу — зор ка, лук са стралой — з’яўляюцца на пячатках баярства ВКЛ,
65
Таямнічы свет беларускіх гербаў
асабліва з бліжэйшага атачэння вялікага князя лі тоў скага Вітаўта. З другога боку, моцны ўплыў унутры ВКЛ культуры рускіх зямель таксама адбіўся на пячатках феадалаў літоўска га і жамойцкага паходжання, пра што сведчаць не толькі рус кія кірылічныя надпісы на іх, але і напячаткавыя выявы клей навага і візантыйскага тыпаў. З’яўленне першых гербаў у ВКЛ было непасрэдна звязана са знешнепалітычнымі падзеямі канца ХІV ст., а менавіта з за ключэннем у 1385 г. Крэўскай уніі. Аб’яднанне ВКЛ і Поль шчы пад уладай караля Уладзіслава ІІ Ягайлы (1386–1434 гг.) спрыяла ўзмацненню заходніх геральдычных уплываў, што адбілася на хуткім афармленні паводле геральдычных правіл партрэтнай пячаткі вялікіх князёў літоўскіх у выглядзе конна га рыцара з мячом. У працэсе геральдызацыі вершнік быў па кладзены на геральдычную тарчу, у выніку чаго атрымаўся дынастычны герб Гедымінавічаў, да якіх належаў новы кароль Польшчы. Адначасова ён з'яўляўся дзяржаўным гербам ВКЛ. Пазней за ім замацавалася назва “Пагоня”, якую беларускалітоўскія летапісы першай паловы ХVІ ст. тлумачылі так: “в гербе муж збройный на коню белом, в полю червоном, меч голый, як бы кого гонючи держал над головою, и есть оттоля названы погоня...”.
Падчас геральдызацыі былі вызначаны і гербавыя коле ры — у чырвоным полі срэбны вершнік. Саму гербавую вы яву разумелі як: “пана дорослого, хто бы мог боронити мечом отчизны своея...”.
66
Спачатку яна не была ўстойлівай і нават на пячатках Ула дзіслава ІІ Ягайлы падавалася па-рознаму, напрыклад, ва ўзб раенні вершніка магла быць дзіда замест мяча ці дадаваўся цмок пад капытамі каня. Разам з “Пагоняй”, якая мела характар дынастычнага, дзяржаўнага і зямельнага герба, склаўся асабісты герб Ула дзіслава ІІ Ягайлы. Звычайна ў Заходняй Еўропе ён змяшчаў ся на малой тарчы вершніка ці пешага рыцара з партрэтнай пячаткі. Асабістым гербам Уладзіслава ІІ Ягайлы стаў залаты падвойны крыж у блакітным полі, які быў звязаны з культам
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
Св. (Чэснага) Крыжа і меў візантыйскі радавод (іл. XI). Паз ней, на польскі ўзор, ён атрымаў назву “Бойча”. З’яўляючыся элементам “Пагоні”, герб “Бойча”, тым не менш, часта выка рыстоўваўся на пячатках і манетах Уладзіслава Ягайлы асоб на. Блакітна-залатая афарбоўка “Бойчы” мела рускі гераль дычны след. Геральдызацыя партрэтнай пячаткі караля Уладзіслава ІІ Ягайлы ў канцы ХІV ст. паспрыяла, па-першае, замацаванню на пячатках іншых Гедымінавічаў выявы коннага рыцара, уз броенага мячом ці дзідай, па-другое, падштурхнула іх да ства рэння асабістых гербаў — “Льва” ў Івана Скіргайлы Аль гердавіча і “Калюмнаў” у Аляксандра Вітаўта Кейстутавіча. “Леў” вялікага князя літоўскага, пана троцкага і полацка га Скіргайлы меў рускі радавод і быў аформлены цалкам у за ходнім стылі: на трохкутнай тарчы (блакітнай) ўзняты (зала ты) леў са звітым хвастом (1387 г.) (іл. XІІ). “Калюмны” вялікага князя Вітаўта — у чырвоным полі срэбны ці залаты клейнавы знак трызуб — былі, па сутнасці, першым клейнавым гербам у ВКЛ, у аснове якога ляжаў пры ватнаўласніцкі знак (іл. XІІІ). Я. Длугаш пісаў, што Вітаўт па значаў ім сваіх коней. Выкарыстанне срэбных “Калюмнаў” на чырвоных сцягах сведчыць, што гэта былі вайсковыя і ге ральдычныя знакі. З небагатай баярскай геральдычнай спадчыны ВКЛ кан ца ХІV ст. трэба адзначыць герб старосты віленскага Войце ха Манівіда. На пячатцы, якой ён карыстаўся ў 1398–1410 гг., герб выглядаў так: на тарчы чатыры квадраты, пакладзеныя ў крыж, а ў сярэдзіне паміж імі пяціпраменная зорка. На думку даследчыкаў, на такі кшалт яго гербавай выявы паўплывала нямецкая крыжацкая геральдыка. На пячатцы маршалка ВКЛ Станіслава Чупурны ў 1398 г. герб меў клейнавую прыроду: на тарчы страла вастрыём уніз, з перакрыжаваным верхнім канцом. У сваім змаганні за ўладу ў ВКЛ князь Вітаўт Кейстутавіч у 80–90-х гг. ХІV ст. быў вымушаны двойчы шукаць падтрымкі ў нямецкай Прусіі. У 1384 г. ён нават прынёс ленную прысягу і стаў васалам Ордэна. Падчас свайго знаходжання там Вітаўт пазнаёміўся са звычаямі, гаспадаркай, культурай, у тым ліку і геральдыкай крыжакоў. У сувязі з гэтым, на пачатку ХV ст. у ВКЛ павялічваецца колькасць гербаў, у першую чаргу за кошт зямельных. Падоб
67
Таямнічы свет беларускіх гербаў
ныя справы адносіліся да кампетэнцыі герольда. Такая па сада з’явілася ў ВКЛ менавіта пры Вітаўце — у 1405–1409 гг. герольдам вялікага князя літоўскага быў нейкі Міклаш Луцкі. Вядома таксама, што афіцыйнай назвай герольда ВКЛ з'яўлялася слова “Літэрлянд” (“Litherland”). Падобная на зва адпавядала назвам герольдаў заходнееўрапейскіх краін, у прыватнасці, герольда польскага караля Уладзіслава Ягай лы — “Полянлянт” (“Polanlant”). Апошні вядомы з 1395 г. Існаванне пры двары вялікага князя Вітаўта герольдаў ро біць даволі верагоднай практыку стварэння і надання гербаў
Пячатка Івашкі Гайцэвіча, 1433 г. Мал. А. Аднарожанкі.
68
беларускаму і лі тоў скаму баярству ў ВКЛ ужо на па чатку ХV ст. Прыкладам, “Хроніка Канстанцкага Сабора” Ульрыха Рыхенталя падае некалькі гербаў князёў і шляхты з ВКЛ, якія яўна з'яўляліся вынікам творчасці герольдаў. У 1414–1418 гг. сярод паслоў Вітаўта на Канстацкім саборы быў нейкі рыцар, які карыстаўся гербам з выявай чорнага ваўка ў блакітным полі (іл. XIV). Магчыма, гэтым рыцарам з’яўляўся Гойча — бацька Івашкі Гайцэвіча, на пячатцы якога ў 1433 г. была вы ява паловы ваўка. Існуюць таксама шматлікія гербавыя паданні, у якіх пахо джанне гербаў звязваецца або непасрэдна з Вітаўтам, або з не вядомым вялікім князем літоўскім. Большасць з іх была вы ні кам фантазіі позніх панегірыстаў, але ў некаторых ма г лі адбіцца і рэальныя факты. Аб гэтым сведчыць даволі краса моўны характар некаторых гербавых выяў, напрыклад, лебе дзя Кунцэвічаў. Таму меркаванне Я. Лелявеля пра неіснаванне ўвогуле баярскіх гербаў у ВКЛ на пачатку ХV ст. залішне катэ гарычнае. Іншая справа, што яны былі ў гэты час яшчэ экзоты кай, рэдкасцю. З гэтай прычыны з’яўленне першых рыцарскіх гербаў у ВКЛ трэба аднесці на канец XIV — пачатак XV ст. Працэс збліжэння ВКЛ і Польшчы, распачаты ў 1385 г. ў Крэве і замацаваны Віленска-Радамскай уніяй 1401 г., ад
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
крыў шлях да фарміравання мясцовага шляхецкага саслоўя на ўзор польскага. Непасрэдныя кантакты паміж польскай шля х тай і літоўска-беларускім баярствам, якія адбываліся падчас сумесных палітычных і ваенных акцый, спрыялі зна ёмству апошніх з прававым статусам, звычаямі, культурай і геральдыкай польскага рыцарства. Польскія шляхецкія гербы былі вядомыя ў ВКЛ з канца ХІV ст. ад першых каталіцкіх святароў-палякаў, якія займалі новую біскупскую пасаду ў Вільні. Шмат польскага рыцар ства было пры двары і ў войску вялікага князя Вітаўта. Пра цяглы час (1407–1430 гг.) вялікакняжацкімі сакратарамі і да радцамі з’яўляліся палякі Мікалай Чахоўскі Цыбулька герба “Нячуя” і Мікалай Малджык з Кобель герба “Ружа”. Паслом ад ВКЛ на Канстацкім саборы быў паляк Мікалай Сапенскі герба“Навіна” (іл. XV). У 1413 г. у Горадлі падчас падпісання чарговай уніі паміж ВКЛ і Польшчай наданне на польскі ўзор шляхецкіх правоў баярам-католікам з Літвы і Жамойці было замацавана пры няццем апошнімі польскіх шляхецкіх гербаў (іл. XVII). Па водле Гарадзельскага прывілею, 47 польскіх шляхецкіх родаў прынялі да сваіх гербаў такую ж колькасць родаў літоўскіх і жамойцкіх баяр. Тым самым быў здзейснены акт адопцыі апошніх у геральдычныя роды. Герб “Ляліва” атрымаў Войцех Манівід, віленскі ваявода, герб “Задора” — Ян Яўнут Валімунтавіч, троцкі ваявода, герб “Рава” — Міхал Мінігайла, віленскі кашталян, герб “Ліс” — Ян Сунігайла, троцкі кашталян, герб “Ястрабец” — Івашка Няміра, “Трубы” — Крысцін Осцік, “Тапор” — Ян Бутрым, “Лебедзь” — Андрэй Галігунт, “Парай” — Мікалай Былімін, “Дубна” — Войцех Карэйва, “Адравос” — Вышагерд, “Вад віч” — Пётр Мантыгірд, “Дрыя” — Мікалай Таўцігерд, “Аб данк” — Ян Гаштольд, “Палукоз” — Ваўчок Кульва, “Грыф” — Бутаўт Мантыгайлавіч, “Срэнява” — Ядат, “Пабог” — Рала, “Грымала” — Ян Рымавідавіч, “Зарэмба” — Гінет Канцэвіч, “Першхаля” — Даўкша, “Навіна” — Мікалай Бейнар, “Дзяло ша” — Ваўчок Рэкуцевіч, “Копач” — Гетаўт, “Роля” — Даўгяла, “Сыракомля” — Якуб Мінігайла, “Кот марскі” — Войшнар Вер калавіч, “Павала” — Юры Сангаў, “Памян” — Станіслаў Сак, “Даліва” — Нац Гінвілавіч, “Саржа” — Твербуд, “Далуга” — Монствільд, “Багорыя” — Станіслаў Высыгін, “Яніна” — Вой ша Данейкавіч, “Быхава” — Монстальд, “Свінка” — Андрэй
69
Таямнічы свет беларускіх гербаў
70
Даўкнатавіч, “Кольда” — Мінімунд Сасніковіч, “Суліма” — Радзівіл, “Налуч” — Качан, “Ладдзя” — Мічус Воўчкавіч, “Ялі та” — Гердут, “Карчак” — Чупа, “Белы” — Вайдыла Кушалевіч, “Вуж” — Качан Саковіч, “Цялё” — Ян Эвільд, “Гадземба” — Станіслаў Бутаўтавіч і “Геральт” — Сургут. Персанальны склад баяр ВКЛ — удзельнікаў Гарадзельска га сойма — быў абумоўлены адборам іх непасрэдна Вітаўтам. На думку О. Галецкага, сярод абраных былі толькі падулад ныя вялікаму князю баяры. Літоўскі гісторык Эгідыюс Баніё ніс паставіў пад сумненне спецыяльны адбор баяр Вітаўтам і характарызаваў іх як звычайную світу вялікага князя. Але сярод адаптаваных баяр выразна вылучаюцца дзве групы: літоўцы і жамойты. У складзе першых шэраг асоб (Ян Валімунтавіч, Ян Сунігайла, Крысцін Остык, Ян Бутрым, Бу таўт Мантыгайлавіч і інш.) яшчэ да 1413 г. атрымалі поль скія шляхецкія гербы, аб чым сведчаць прывешаныя да га радзельскіх прывілеяў гербавыя пячаткі. На згаданы факт першым звярнуў увагу О. Галецкі, які зрабіў слушную вы снову аб тым, што братэрства, заключанае ў Горадлі, было канчатковай знешняй праявай значна ранейшых стасункаў паміж феадальнымі коламі Польшчы і ВКЛ. Сапраўды, іх блізкім кантактам спрыяла не толькі прысут насць палякаў пры двары і ў войску Вітаўта, але і сталае знахо джанне выхадцаў з ВКЛ пры двары караля Уладзіслава ІІ Ягай лы. Акрамя гэтага, вялікае значэнне для больш цесных сувязей паміж палякамі і літоўцамі мелі прывілеі Уладзіслава ІІ Ягайлы ад 20 і 22 лютага 1387 г. Паводле аднаго з артыкулаў першага з іх, баяры, якія прынялі каталіцтва, атрымалі права па сваім жаданні выдаваць замуж сваіх дачок, пляменніцаў і крэўных, а паводле другога — забараняліся шлюбы паміж каталікамі і праваслаўнымі. У такіх умовах выпадкі шлюбных саюзаў паміж палякамі і літоўцамі павінны былі быць нярэдкімі. Што датычыць жамойтаў, прысутнасць якіх у Горадлі ста віцца сучаснымі літоўскімі даследчыкамі пад сумненне, то іх з’яўленне ў ліку адаптаваных да польскіх гербаў тлумачыцца як палітычнымі планамі Вітаўта, так і працягам хрысціяніза цыі (Літва — 1387 г., Жамойць — 1413–1417 гг.). Атрыманне жамойцкімі баярамі польскіх шляхецкіх правоў і гербаў злу чала іх з палякамі і літоўцамі ў геральдычныя роды і абгрун тоўвала правы ВКЛ на далучэнне Жамойці, якая доўгі час зна ходзілася пад кантролем Тэўтонскага Ордэна. На Канстанцкім
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
саборы, дзе вырашалася “жамойцкае” пытанне, паслом з “Жа мойці” быў Юрый Галімін Надобавіч з польскім гербам “Дуб на” (іл. XVI). Такім чынам, Вітаўт, кіруючыся сваімі палітычнымі і ды настычнымі планамі, сапраўды абіраў баяр на Гарадзельскі сойм са свайго бліжэйшага і вернага яму атачэння, кіруючыся наступнымі крытэрыямі: верай (толькі каталікі) і наяўнасцю ў некаторых сваіх падданых польскіх шляхецкіх гербаў (сва яцкіх сувязей з палякамі). У Польшчы шляхецтва і герб можна было атрымаць або праз набілітацыю манархам, або праз адопцыю да гербава га ці геральдычнага рода, якая патрабавала манаршага за цвяр джэння. Менавіта апошні варыянт быў выкарыстаны ў Горадлі ў 1413 г. З пункту гледжання палякаў гэта магло выглядаць як набілітацыя, таму нездарма ў гарадзельскіх да кументах падкрэсліваўся не столькі іх сацыяльна-прававы, колькі палітычны аспект. Тэзіс, што польскія гербы былі ўзя ты баярамі ВКЛ не дзеля шляхецтва, а дзеля адзінства і бра тэрства, атрымаў пазней абгрунтаванне ў беларуска-літоўскіх летапісах і хроніках. Варта таксама адзначыць, што ў Польшчы як пры набі літацыі, так і пры адопцыі (схаванай набілітацыі) у шляхе цтв а падносілася асоба простага стану, у той час як баяры ВКЛ ужо мелі пэўны прававы статус на падставе прывілеяў Уладзіс лава Ягайлы ад 1387 г. (Іл. XX). Нададзеныя ў Горад лі правы толькі пашыралі гэты статус. Вось чаму атрыма ныя гербы не былі нейкай выключнай адзнакай шляхецтв а для баярства ВКЛ і ў іх вачах з’яўляліся толькі сведчаннем “бра тэрства” ці ўваходжання ў польскія гербавыя роды. Стан дагарадзельскай баярскай геральдыкі ВКЛ адлюс т роўвае заява самых літоўскіх і жамойцкіх баяр, зробленая імі ў Горадлі: “гербы, якія нам [баярам ВКЛ] ужываць не была справай звыклай з-за супрацьлеглага звычаю, які ў нас быў для аба зна чэн ня імя, тытулу і шляхецтва нашага, ад паноў, шля хт ы і знатных [палякаў], якія [гербы] ад продкаў сваіх маюць, узялі...”.
У. Сэмковіч, абапіраючыся на Я. Длугаша, лічыў, што такім чынам баяры ВКЛ засведчылі поўную адсутнасць у іх гербаў
71
Таямнічы свет беларускіх гербаў
да 1413 г. Але ў іх словах няма такой катэгарычнасці. Наад варот, яны сведчаць на карысць таго, што гербы ў баяр ВКЛ былі, толькі гэта было рэдкасцю, што цалкам адпавядала рэ чаіснасці. Відавочна, што імі меліся на ўвазе выявы ці знакіклейны, аформленыя паводле заходніх геральдычных пра віл, накшталт гербаў Войцеха Манівіда і Станіслава Чупурны ў 1398–1410 гг.
Гербавыя пячаткі Войцеха Манівіда і Станіслава Чупурны, 1398 і 1410 гг. Паводле Э. Рымшы.
72
Што датычыць згаданага баярамі “супрацьлеглага звы чаю”, то О. Галецкі разумеў яго ў тым сэнсе, што дагарадзель скія гербы баярства ВКЛ былі па сваім характары сямей нымі, у той час як атрыманыя польскія гербы былі сімвалам адзінства вялікай колькасці родаў у адной гербавай суполь насці. Пад дагарадзельскімі гербамі ён разумеў напячаткавыя выявы і знакі-клейны літоўскага і рускага баярства. Прыве дзеныя высновы вынікалі з нявызначанасці крытэрыяў сямей ных гербаў, што, у сваю чаргу, было абумоўлена спецыфікай самых знакаў-клейнаў. Варта яшчэ раз звярнуцца да словаў літоўскіх і жамойцкіх баяр пра “супрацьлеглы звычай” абазначэння імя, тытулу і шляхецтва ў ВКЛ, бо менавіта пра гэта гаварылася ў прыві леі. На нашу думку, іх трэба разумець літаральна. Каб узна віць згаданы звычай, трэба ўспомніць польскі ўзор. На пача тку ХV ст. сярод польскага рыцарства для абазначэння імя выкарыстоўвалася наступная схема: імя ўласнае + назва зя мельнага ўладання (маёнтка), тытулу — назвы розных дзяр жаў ных пасад: ваявода, маршалак, кашталян, шляхецт ва — родавыя назвы і гербы: “Ляліва”, “Задора”, “Рава” і інш. Так, напрыклад, літоўскага баярына Яна Сунігайлу прыняў да свайго герба Крысцін з Козіх Галоў (Kozichgłów), сандэцкі
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
кашталян з рода і герба “Ліс”. Цікава, што на сваёй пячатцы з польскім гербам Ян Сунігайла палічыў патрэбным падаць у легендзе назву свайго гербавага роду — “Ліс”. Супрацьлеглы звычай літоўскага і жамойцкага баярства значыў толькі адно — карэннае адрозненне яго ад польска га. У ВКЛ для абазначэння імя выкарыстоўвалася руская схе ма: імя ўласнае + імя па бацьку — патранімік (часта без яго), тытулу — рускія саслоўныя назвы: князь, баярын, а такса ма розныя з паходжання назвы дзяржаўных пасад: ваявода, староста, намеснік, цівун, маршалак (адчуваюцца зноў рус кія і польскія ўплывы: Ян Яўнут Валімунтавіч, ваявода троцкі, Нац Гінвілавіч), шляхецтва — напячаткавыя асабістыя знакіклейны ці выявы, рэдка — асабістыя гербы, зноў жа або рус кага тыпу, або заходняга ўзору. Такім чынам, у аснове саслоўнай арганізацыі баярства ВКЛ і шляхты Польшчы ляжалі цалкам супрацьлеглыя сацыяльнаправавыя адзінкі — сям’я (генеалагічны род) і гербавы род. Падставай для гэтага паслужыў “службовы” характар сас лоўяў, у першую чаргу — баярства беларускіх і літоўскіх зя мель. Як адзначыў расійскі гісторык Андрэй Дварнічэнка, у ВКЛ пасада была глебай, на якой вырасла арыстакратыя і яе ўласнасць. Атрыбутамі ўлады, паказальнікамі месца (паса ды) сваіх уладальнікаў у сацыяльнай іерархіі на беларускіх і літоўскіх землях здаўна з’яўляліся пячаткі. Варта пры гэтым адзначыць, што ў жамойцкага баярст ва асабістых пячатак не было нават у канцы ХІV ст. У дамо ве Вітаўта, Жамойці і Тэўтонскага Ордэна ад 1390 г. імі была зроблена такая прыпіска: “Для лепшай пэўнасці ўпрасілі нашага караля Вітаўта, каб сваю пячатку да гэтага ліста прывесіў, бо мы самі ніякай пячаткі не маем...”.
Падобнае прызнанне сведчыць, што згаданыя ў дамове асобы адносіліся да новага баярства — у першым, максімум другім пакаленні, якое ўтварылася хутчэй за ўсё дзякуючы ласцы князя Вітаўта (Іл. XVIII). Тры з іх — Гінет, Даўкша і Эвільд у 1413 г. атрымалі польскія гербы. Жамойцкія баяры мелі нейкія свае асабістыя знакі, бо іх, у адрозненне ад пя чатак, мог мець кожны прадстаўнік грамадства — уласнік маёмасці. На карысць гэтага сведчыць пячатка з клейнавым
73
Таямнічы свет беларускіх гербаў
гербам Станіслава Пукшты Кляўзгеловіча, ваўкавыскага ха ружага (1588 г.) — нашчадка згаданага ў дамове 1390 г. бая рына Кляўсегайлы з Расіенскага павета. Складаным з’яўляецца пытанне, ці можна, як гэта рабіў О. Галецкі, атаясамляць напячаткавыя знакі і выявы з рыцар скімі гербамі? Калі зыходзіць з іх функцыі, то яны адпавядалі гербам на пячатках польскага рыцарства, але па сваёй форме гэта быў толькі эмблематычны матэрыял, які патрабаваў да лейшага геральдычнага афармлення. На нашу думку, менаві
Гербавая пячатка ваўкавыскага харужага Станіслава Пукшты Кляўзгеловіча, 1588 г. Мал. Ю. Пузыны.
74
та гэтым тлумачыцца тое, што Гарадзельскі прывілей не змог хутка змяніць геральдычную сітуацыю ў ВКЛ. Разам з тым, ён прыспешыў працэс ператварэння баярства ВКЛ у шляхец кае саслоўе на ўзор польскага, які працягваўся да сярэдзіны ХVІ ст. і закончыўся пасля Люблінскай уніі 1569 г. Пачынаю чы з 1413 г., у дзяржаўных актах разам з назвай “баяры” ўсё часцей сустракаюцца тэрміны “баяры-шляхта” ці проста “шляхта”. Слова “шляхта” нямецкага паходжання (“schlagen”, “schlacht”, “slahte” — біць, бітва, род, паходжанне, парода) спачатку трапіла ў польскую мову, а ў другой палове ХV ст. перайшло ў старабеларускую. Гарадзельскі прывілей 1413 г. меў для баярства ВКЛ каш тоўнасць у тым, што пашыраў іх правы і вольнасці, у той час як наданне польскіх шляхецкіх гербаў было другаснай справай. Гэтым тлумачыцца тое, што не ўсе з адаптаваных у 1413 г. ба яр, асабліва іх крэўных, адразу перайшлі да польскіх гербаў. У некаторых з іх існавалі пячаткі як з польскімі гербамі, так і з асабістымі знакамі-клейнамі (Юрый Галімін Надобавіч — 1432, 1434 гг., Даўгерд — 1433, 1434 гг.). Тым не менш, польскія шляхецкія гербы яшчэ бліжэй па знаёмілі беларускіх і літоўскіх князёў і баяр з заходнімі гераль дычнымі правіламі і ўзорамі, прынеслі з сабой тыя характэр ныя асаблівасці, якія былі ўласцівыя польскай геральдыцы.
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
Паводле А. Цітова, Гарадзельскі прывілей замацаваў пазіцыі класічнай геральдыкі ў ВКЛ і ўнёс новы струмень у працэсы гербатворчасці на беларускіх і літоўскіх землях. Важнай акалічнасцю было тое, што польскія гербавыя вы явы, нададзеныя ў 1413 г., адносіліся да двух тыпаў: заходне еўрапейскага і клейнавага. Такія гербы, як “Ліс”, “Абданк”, “Багорыя” і інш., уяўлялі сабой геральдычна апрацаваныя напячаткавыя знакі-клейны. Адрозненнем ад такіх жа зна
Гербавыя пячаткі князёў Алелькі Уладзіміравіча Альгердавіча і Фрыдрыха Астрожскага, 1430 і 1438 г. Мал. А. Аднарожанкі.
каў і выяў баярства ВКЛ была толькі іх геральдычная фор ма. Пасля Гарадзельскага сойма ў ВКЛ паскараецца працэс геральдызацыі, на першай стадыі якога адбывалася змяшчэн не мясцовага эмблематычнага матэрыялу на геральдычных тарчах з далейшым яго афармленнем у гербы праз далучэнне гелмаў, кляйнотаў, каронаў і намётаў. Як ужо адзначалася, у аснове геральдызацыі ляжала тое, што функцыянальна пячаткі з клейнамі і выявамі ўсіх астат ніх князёў і баяр ВКЛ адпавядалі пячаткам з польскімі герба мі, адаптаваных у Горадлі. Па сутнасці, на базе пячаткі, якая ста ла выконваць функцыю юрыдычнага ідэнтыфікатара асо бы, напячаткавы клейнавы знак ці выява аб’ектыўна прыраўноўваліся да гербавай выявы. Каб яны канчаткова сталі гербамі, дастаткова было пакласці іх на геральдычную тарчу. Варта адзначыць, што ў 20–30-я гг. ХV ст. працэс гераль дызацыі ахапіў пячаткі ў асноўным беларускіх і літоўскіх кня зёў і баяр. Клейнавы характар асабістых гербавых выяў добра прасочваецца па пячатках князёў Друцкіх 1431 г.
75
Таямнічы свет беларускіх гербаў
У 30–40-я гг. ХV ст. канчаткова склаліся два тыпы герба “Пагоня”: у Уладзіслава ІІ Ягайлы і яго нашчадкаў — вершн ік з мячом і “Бойчай”, у Вітаўта — вершнік з мячом і “Калюм намі”. Паступова ўзмацняецца статус “Пагоні” як дынастыч нага герба ўсіх Гедымінавічаў (Іл. XIX, XXII). У гэтай сувязі
Гербавыя пячаткі князёў Друцкіх, 1431 г. Мал. А. Аднарожанкі.
характэрным з’яўляецца прывілей польскага караля Уладзі слава Варненьчыка ад 1442 г. князям Івану, Аляксандру і Мі хаілу Чартарыйскім, паводле якога ім надавалася: “права карыстацца княжацкай пячаткай (sigillo), якую ўжывалі іх дзед і бацька, гэта значыць канём, на якім ся дзіць узброены муж, трымаючы ў руцэ аголены меч...”.
76
Згаданыя князі Чартарыйскія выводзіліся ад Альгерда, дзе дам іх быў князь Канстанцін Альгердавіч, а бацькам — князь Васіль Канстанцінавіч. З тэксту прывілею вынікае, што напя чаткавая выява вершніка з мячом набыла ў Чартарыйскіх спадчынны характар, але не атрымала яшчэ геральдычнага афармлення. Варта звярнуць увагу на тое, што яна не называ ецца “Пагоняй”. Гэта сведчыць на карысць больш позняга па ходжання згаданай гербавай назвы. Прывілей 1442 г. паказаў адну важную акалічнасць — пячатка і герб вельмі блізкія па змесце і розняцца толькі па форме. Па сутнасці, напячаткавая выява Чартарыйскіх з’яўляецца неаформленым гербам. Магчымасць яе хуткай геральдызацыі пацвярджае прыклад пінскага князя Алякса ндра Юр’евіча Носа, унука Глеба Нарымонта Гедымінавіча. У 1425 г. ён карыстаўся яшчэ пячаткай з выявай вершніка з мячом, а ў 1433 г. яна была ўжо пакладзена на гераль дычную тарчу.
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
Міжусобная вайна ў ВКЛ пасля смерці Вітаўта († 1430 г.) прывяла да таго, што спачатку польскі кароль Уладзіслаў ІІ Ягайла 15 кастрычніка 1432 г., а затым вялікі князь літоўскі Жыгімонт Кейстутавіч 6 мая 1434 г. сваімі прывілеямі пашы
Конная і гербавая пячаткі князя Аляксандра Юр’евіча Носа, 1425 і 1433 г. Мал. А. Аднарожанкі.
рылі на праваслаўных русінаў ВКЛ усе шляхецкія правы, нада дзеныя каталікам — літоўцам і жамойтам. Адначасова ў даку менце Жыгімонта Кейстутавіча адзначалася: “Акрамя таго, згаджаемся і дазваляем, каб князі і баяры рускія насілі і карысталіся гербамі ці знакамі шляхецт ва, таксама як і літоўскія, але далучаюцца яны да названых знакаў праз пасярэдніцтва літоўцаў, пасля атрымання зго ды ад братоў па сваёй генеалогіі з каралеўства Польскага...”.
Такім чынам, быў вызначаны парадак адопцыі да поль скіх шляхецкіх гербаў для беларускага баярства ВКЛ. Звяр таюць на сябе ўвагу словы прывілею “акрамя таго”, якія ма юць, на нашу думку, глыбокі сэнс — атрыманне шляхецкіх правоў не ставілася ў жорсткую залежнасць ад валодання польскім гербам. Увогуле, карыстанне апошнімі выглядае як яшчэ ад на пачэсная прэрагатыва, дзе трэба было захаваць усе фар мальнасці, звязаныя з уваходжаннем у тое ці іншае гербавае братэрства. Аднак адсутнасць у прывілеі Жыгімонта Кейсту та віча да к лад на прапісанага механізма гербавай адопцыі для русінаў спрычынілася да таго, што польскія шляхецкія гербы замацаваліся ў асноўным сярод нашчадкаў і крэўных удзельнікаў Гарадзельскага сойма — літоўцаў і жамойтаў. Што датычыць беларускіх князёў і баяр, то працэс далу чэння іх да польскіх шляхецкіх гербаў разгортваўся даволі ма
77
Таямнічы свет беларускіх гербаў
рудна. Праўда, трэба адзначыць, што распачаўся ён рана — яшчэ да выданняў згаданых прывілеяў. Аб гэтым сведчыць з’яўленне польскага герба “Ястрабец” на пячатках полацкага баярына Юшкі ці Юрыя Корсака яшчэ ў 1431–1432 гг.
Пячатка Пятра Мантыгірдавіча, 1422 г. Паводле фота П. Пакоры і П. Новака.
Стрымліваючым фактарам для распаўсюджання польскіх гербаў у ВКЛ з’яўлялася адсутнасць палітычнай “згоды” па між літоўскай і польскай шляхтай. Паводле “Хронікі Быхаў ца”, праз некалькі год пасля каранацыі на польскі трон вя лікага князя літоўскага Казіміра Ягайлавіча ў 1453 г. паміж польскімі і літоўскімі панамі дайшло да праяў адкрытай варо жасці і нават разрыву “братэрства”: “Тады паны літоўскія — Ян Гаштольд, ваявода віленскі, Іва ш ка Монвід, ваявода троцкі, Кежгайла, староста жамойцкі, Пятраш Монгірдавіч, маршалак земскі, на меснік новагародскі — абурыўшыся, гербы ляшскіх паноў ім назад адаслалі, сваімі старымі пячаткамі карыстацца сталі...”.
78
Нягледзячы на тое, што гэтая гісторыя з адасланнем гер баў была прыдумана аўтарам летапіса, яна яскрава сведчыць пра глы бо кія су пя рэчнасці паміж элітамі ВКЛ і Польшчы ў другой палове ХV — першай палове ХVІ ст. Словы летапісца яшчэ раз засведчылі, што ў ВКЛ альтэрнатывай гербам з’яў ляліся “старыя пячаткі”. Гэта не агаворка, бо, як вынікае з ін шых пісьмовых крыніц, у старабеларускай мове словы “знак”,
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
“печать” і “герб” мелі адзін і той жа сэнс і значэнне. Нават у сярэдзіне ХVІІІ ст. у сваім геральдычным трактаце князь Ю.А. Ябланоўскі пісаў: “Паспаліце паўсюдна пад гербам, знакам, сакрэтам, пячаткай, пятном, сыгнетам адное і тое ж разумеюць, бо Herb або Erb слова Гоцкае, дзядзіцтва значыць або знак рода”.
Такім чынам, адбылося зліццё тэрмінаў “герб” і “пячатка” на падставе, што як “герб — знак рода”, так: “пячатка, г.зн. сыгнет у лацінскай мове, нішто іншае, як толькі знак уласны...”.
Падобнае зліццё паняццяў сведчыць як аб вельмі цеснай сувязі ў ВКЛ пячаткі і герба, так і аб тым, што ў другой палове ХV — першай палове ХVІ ст. асноўным шляхам развіцця шля
Пячатка полацкага баярына Васіля Дзмітрыевіча Корсака, 20-я гг. ХV ст. Мал. А. Аднарожанкі. Пячатка Зяновія Васільевіча Корсака, 1480 г. Мал. Г. Харашкевіч.
хецкай геральдыкі на рускіх землях з’яўлялася геральдыза цыя напячаткавых знакаў-клейнаў. Як слушна заўважыў А. Вярыга Дароўскі: “гербы ў Русі пайшлі ад пячатак, а не ад знакаў на сцягах або шчытах...”.
З аднаго боку, гэта тлумачыць такую з’яву, як дэгеральды зацыя, калі нават польскія гербавыя выявы літоўскага баяр ства клаліся не на тарчу, а непасрэдна ў цэнтр поля пячаткі, як гэта было ў выпадку з гербам “Памян” Саковічаў (1432,
79
Таямнічы свет беларускіх гербаў
1474 г.), гербам “Даліва” Пятра Наца Гінвілавіча (1433 г.), гербам “Лебедзь” Рачкі Табутавіча (1434 г.) ці гербам “Вадвіч” Пятра Мантыгірдавіча (1422 і 1432 г.). Страта геральдычнай формы ў ге р бах была характэр на для першай паловы ХV ст. У гэты час нават вялікія князі
Пячатка Астафея Васільевіча Корсака, 1480 г. Мал. Г. Харашкевіч.
літоўскія Свідрыгайла Альгердавіч і Жыгімонт Кейстутавіч карысталіся пячаткамі з геральдычна неаформленымі “Паго нямі” (1420 і 1432–1439 гг.), пры гэтым брат Вітаўта на тарчы свайго вершніка змяшчаў “Калюмны”. З іншага боку, можна прасачыць ў другой палове ХV ст. нарас таючы працэс ператварэння багатага напячаткавага эмблема тычнага матэрыялу князёў і баяр ВКЛ у гербы. Паводле звестак В. Віюка Каяловіча, клейнавымі гербамі карысталіся віленскія біскупы мясцовага паходжання Мацей з Вільні (1422–1453 гг.) і Ян Ласовіч (1468–1481 гг.). Як вынікае з пячатак полацкіх баяр
Пячатка полацкага баярына Зяновія Братошыча, 1422 г. Мал. А. Аднарожанкі.
80
Корсакаў, іх клейнавы герб склаўся шляхам геральдызацыі зна ку, які, на думку Г. Харашкевіч, фіксуецца на пячатцы Васіля Дзмітравіча Корсака яшчэ ў 20-х гг. XV ст. Спадчыннасць зна ка-кляйна прасочваецца па пячатцы яго сына Зяновія (1480 г.). У той жа час у яго брата Астафея Васільевіча Корсака знак бацькі займеў адрозненні і быў пакладзены на геральдычную тарчу, ут варыўшы такім чынам яго ўласны асабісты герб.
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
Падобным шляхам узнік клейнавы герб Зяновічаў. Іх ро дапачынальнік полацкі баярын Зяновій Братошыч у 1422 г. карыстаўся напячаткавым знакам у выглядзе дугі канцамі ўніз з простым крыжам наверсе. У яго сына Івашкі знак быў пакладзены на геральдычную тарчу (1434 г.). Пазней герб займеў іншыя дадатковыя элементы і назву “Дэспат”.
Герб “Дэспат” Зяновічаў, 1584 г. Паводле Б. Папроцкага.
Спецыфіка фарміравання шляхецкага саслоўя ў ВКЛ знайшла адлюстраванне ў успрыманні герба не як галоўнага доказу шляхецтва, а як яго аздобы, прэрагатывы, пэўнай каштоўнасці (адсюль выкарыстанне тэрміну “кляйнот” як адпав едніка герба). Цікава, што ў прынятай на Віленскім сойме 1522 г. уставе пра вывад шляхецтва гербы не згад ваюцца. Не было аніякіх згадак аб гербах у 11-м артыкуле “О звод шляхества” ІІІ раздзела “О слободах шляхты” Перша га Статута ВКЛ 1529 г. Як у першым, так і ў другім выпад ках галоўнай падставай для прызнання шляхецтва было тое, каб “наганены” (абвінавачаны ў нешляхецтве) баярын і яго продкі выконвалі рыцарскую службу. Варта звярнуць ува гу, што асноўная роля ў вывадзе шляхецтва належала сям’і (згадваюцца такія формы крэўных стасункаў, як прадзед, дзед, брат, бацька, маці). Праўда, у тэкстах гаворыцца аб ро дзе, але пад ім трэба разумець толькі разгалінаваную сям’ю ці генеалагічны род. Значэнне герба як доказу шляхецтва добра відаць на прык ладзе справы аб прызнанні шляхтай неманойцкіх баяр Юрыя Дзінгайлавіча, Юшкі Мікалаевіча, Наца Айнаровіча, Мацка Бутрымовіча і Радзівіла Няміровіча, якую ў 1495 г. разглядаў вялікі князь літоўскі Аляксандр. У доказ свайго шляхецтва ба
81
Таямнічы свет беларускіх гербаў
яры прадставілі ліст пана Пятра Янавіча Мантыгірдавіча, ма ршалка земскага і ваяводы троцкага, на што: “мы [Аляксандр] еще над то попытали их: маете ль вы клейнатыи свои, иж бы есте з века были бояре?”.
Але вялікі князь так і не дачакаўся прамога адказу на сваё пытанне: “И мы, подлуг листа пана воеводина и его суда и подлуг тых Новкуновцов сведоцства, тых бояр Немонойтских в тым есмо правых нашли...”.
Іншымі словамі, пытанне было знята, бо шляхецтва дава ла права на герб, а не наадварот. Разам з тым, у першай палове ХVІ ст. значэнне і ста тус гербаў паступова раслі, што тлумачыцца ўзмацненнем
Герб “Пагоня польская". Паводле Б. Папроцкага.
82
працэсаў са цы яльнай дыферэнцыяцыі грамадства ў ВКЛ, юрыдычным афармленнем саслоўяў. У першую чаргу гэта праявілася ў спробах закрыць доступ да шляхецкіх правоў прадстаў нікам ін шых саслоўяў. Паводле І Статуту ВКЛ 1529 г., вялікі князь літоўскі Жыгімонт Стары абяцаў “про стых людзей” і “не шляхту” над шляхтай “не повышати”. Па сутнасці, гэта было абмежаванне набілітацыі. Яшчэ ра ней рабіліся захады, каб абмежаваць адопцыю непасрэдна
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ
самімі шляхцічамі. Так, у 1496 г. вялікі князь Аляксандр, па кідаючы пры шляхце Мангайлу і Станка Гінцэвічаў на той падставе, што “дед их пана Якубову Раловича деду рожоный был брат”, забараніў ім іншых: “к собе в шляхецтво припущати, а естли они кого припустять, а хто на них того доведет, тогды они мают чти отсужоны быти...”.
І гэта пры тым, што Гінцэвічы належалі да роду літоўскага баярына Ралы, які ў Горадлі ў 1413 г. атрымаў польскі герб “Пабог”. З іншага боку, словы манарха сведчаць, што практы ка “далучэння ў шляхецтва” ў ВКЛ была так шырока распаў сюджана, што прыйшлося прымаць канкрэтныя кардыналь ныя захады. Частымі былі выпадкі, калі хтосьці з польскіх шляхцічаў без пасярэднікаў далучаў да свайго герба якога-небудзь бая рына з ВКЛ, працягваючы такім чынам традыцыю, пачатую ў Горадлі. У 1526 г. шляхецкія правы і герб “Суліма” атрымалі Фёдар Данілавіч з Віцебска і яго родныя браты Шаўло, Эмануіл і Юрый Жылаевічы праз адопцыю ад Пятра Служэўскага, інаў лоцкага кашталяна і Яна Гамрада з Асекі. Адопцыяй займаліся нават польскія каралі і вялікія кня зі літоўскія, для чаго існаваў створаны недзе да 1434 г. яшчэ герольдамі Уладзіслава ІІ Ягайлы герб “Пагоня польская": у залатым полі срэбная збройная рука з мячом, якая выхо дзіць з блакітнага воблака, у кляйноце такая ж самая рука. Менавіта да гэтага герба былі адаптаваныя ў 1536 г. Мікалай Пачобут Адляніцкі і яго сын Себасцян. Як мы бачылі ў выпадку з Гінцэвічамі, існаваў яшчэ адзін шлях адопцыі — праз літоўскага прадстаўніка таго ці іншага гер бавага роду. Такія выпадкі не бы лі рэдкасцю. Прыкла дам, 1 ліпеня 1507 г. у Вільні Жыгімонт Стары зацвердзіў хрышчонаму яўрэю Абрагаму з Кіева, смаленскаму мытніку, шляхецтва і герб “Ляліва”, да якога яго прыняў маршалак і гарадзенскі староста Ян Забярэзінскі. 16 чэрвеня 1516 г. зноў у Вільні манарх пацвердзіў Івашку Міхновічу шляхецтва і герб “Ястрабец”, да якога яго адаптаваў Кміта Стрэтовіч. Захава лася апісанне герба: “падкова з крыжам у полі нябеснага колеру...”.
83
Таямнічы свет беларускіх гербаў
Нягледзячы на пэўныя захады па абмежаванні гербавай адопцыі, колькасць польскіх шляхецкіх гербаў сярод баяр і шляхты ВКЛ павялічвалася. Іх колькаснаму росту таксама спрыялі даволі частыя выезды ў ВКЛ польскай і мазавецкай шляхты, частка якіх асядала тут на стала. Да такіх эмігрантаў адносіліся Кішкі і Цеханавецкія герба “Дуброва”, Бжастоўскія герба “Стрэмя”, Гансеўскія герба “Корвін” і інш. Польскія гербы па сваім прававым статусе значна адроз ніваліся ад клейнавых гербаў баярства ВКЛ. Іх статус, пачы наючы з 1413 г., быў дакладна акрэслены і замацаваны ў пры вілеях вялікіх князёў літоўскіх і польскіх каралёў, у той час як клейнавыя гербы знаходзіліся выключна ў кампетэнцыі сваіх уладальнікаў. У “Хроніцы Быхаўца” ёсць згадка, калі гэ тая акалічнасць была выкарыстана ў палітычнай барацьбе. У 1505 г., калі вялікі князь Аляксандр па просьбе свайго фа варыта князя Міхайлы Глінскага даў Дразду Ліду, супраць гэ тага выступілі паны-рада: “у прывілеі напісана: гаспадар нікому не можа ўладанняў даваць, акрамя тых, хто з гербам...”.
84
Лідскі намеснік Дрозд, якога ў “Хроніцы Быхаўца” назы ва юць нават “простым чалавекам” (нешляхцічам) — гэ та ніхто іншы, як Андрэй Аляксандравіч Дрозджа, сваяк і пап лечнік князя Міхайлы Глінскага, у 1497 г. — чашнік літоўскі, у 1500 г. — канюшы віленскі, а ў 1502 г. — намеснік зблянскі і беліцкі. Нам невядомы яго напячаткавы знак ці выява (ма гчыма, клейнавы герб), але, несумненна, пячатка ў яго была. Што датычыць польскага герба (а толькі аб ім магла ісці га ворка ў “прывілеі”), то яго адсутнасць была выкарыстана па літычнымі апанентамі князя Глінскага. Самога Андрэя Дроз джу адсутнасць польскага герба закранула ў тым сэнсе, што яго шляхецтва было пастаўлена пад сумненне. Відаць, падоб ныя папрокі ў нешляхецтве гучалі ў адрас шляхты ВКЛ і з бо ку палякаў. У першай палове ХVІ ст. падобныя “наганы” шляхецтва ў ВКЛ не былі рэдкасцю. З мэтай абароны ўласнага шляхец тва і ўласных гербаў у гэты ж самы час невядомымі аўтарамі беларуска-літоўскіх летапісаў быў выкарыстаны міф аб рым скім паходжанні шляхты ВКЛ і іх гербаў. Міф быў накіраваны непасрэдна супраць польскай шляхты:
Глава ІII. Асаблівасці шляхецкай геральдыкі ВКЛ “Ляхі не былі шляхтаю, а былі людзьмі простымі і не мелі гербаў сваіх, і за вялікія дары дамагліся іх у чэхаў. Атрымаўшы такія вялікія скарбы ад ляхаў, чэхі і гербы свае ім перадалі, і шляхтаю іх зрабілі, і ў свае гербы пры нялі. Але мы — шляхта старая, рымская, продкі нашы са сваімі гербамі прыйшлі ў гэтае гаспадарства і іх ужы валі, так і мы цяпер іх маем і ўжываем, а таму нам не трэба ніякіх новых гербаў, бо трымаемся сваіх старых, якія нам продкі пакінулі”.
У якасці галоўных старых “рымскіх” гербаў былі абраныя чатыры: “Калюмны”, “Кітаўрус”, “Ружа” і “Урсын” (ад лац. "ursus” — мядзведзь). Іх лацінізаваныя назвы падмацоўвалі “рымскае” паходжанне як саміх гербаў, так і іх карыстальнікаў. Усе згаданыя гербы адлюстроўвалі рэальную геральдычную
Гербы “Калюмны”, “Кітаўрус”, “Урсын” і “Ружа”. Паводле “Хронікі” Я. Бельскага, 1597 г.
сітуацыю ў ВКЛ, а менавіта — існаванне трох тыпаў гербаў: 1) утвораных пры геральдызацыі напячаткавых клейнаў і выяў (“Калюмны” Вітаўта, “Кітаўрус” князёў Гальшанскіх); 2) польскіх шляхецкіх гербаў (“Ружа” ці “Парай” князёў Гед рой цяў); 3) гербаў, нададзеных манархамі ці ўтво раных па заходнім ўзоры (“Урсын”). Апошні адносіўся да зямельных гербаў і належаў у разгля даемы час да Смаленскай зямлі. Яго прысутнасць пакідала магчымасць русінам, г.зн. продкам беларусаў, знайсці сваё месца ў новай этнагенетычнай легендзе шляхты ВКЛ. Такім чынам, развіццё шляхецкай геральдыкі ВКЛ да сярэ дзіны ХVІ ст. прайшло пэўныя этапы, кожны з якіх меў сваю спецыфіку. Перыяд з Х ст. па 80-я гг. ХІV ст. можна ахарактары заваць як дагербавы ці эмблематычны. У гэты час адбывалася фарміраванне на беларускіх і літоўскіх землях эмблематычнай
85
Таямнічы свет беларускіх гербаў
базы шляхецкай геральдыкі ВКЛ. Можна вылучыць тры групы эмблем: 1) знакі-клейны, якія складалі большасць; 2) выявы візантыйскага тыпу; 3) выявы заходнееўрапейскага тыпу. У канцы ХІV — першай палове ХV ст. у ВКЛ з’яўляюцца пер шыя гербы: вялікакняжацкія ці княжацкія, зямельныя і баярскія. Утвараюцца два асноўныя тыпы гербавых выяў: клейнавыя і заходнееўрапейскія. Што датычыць эмблем ві зант ыйскага тыпу, то ва ўмовах узмацнення каталіцтва яны адыходзяць на другі план. Замацоўваюцца толькі тыя з іх, якія былі агульныя для іканаграфіі абедзвюх плыняў хрысціянства. Унія ВКЛ з Польшчай узмацніла геральдычныя ўплывы апошняй. Важнае значэнне для развіцця шляхецкай гераль дыкі ВКЛ мела прыняцце літоўскімі і жамойцкімі баярамі польскіх шляхецкіх гербаў у 1413 г. З 1432–1434 гг. да іх фар мальна маглі далучыцца і праваслаўныя рускія князі і бая ры. Зацверджаны ў прывілеях парадак адопцыі меў на мэце аб’яднанне ў адзіныя гербавыя брацтвы палякаў, літоўцаў, русінаў і жамойтаў. Гэта рабілася для цяснейшай інтэграцыі шляхецкага саслоўя ВКЛ і Польшчы. Важнай асаблівасцю да дзенага этапу было ўвядзенне вялікім князем Вітаўтам па са ды герольда ВКЛ. У гэ ты ж час паскараецца працэс ге ральдызацыі напячаткавых знакаў і выяў князёў і баяр ВКЛ, пераважна праваслаўных. Такім чынам, у канцы ХІV — першай палове ХVІ ст. адбываецца фарміраванне шляхецкай геральдыкі ВКЛ тры ма шляхамі: праз геральдызацыю клейнаў і выяў на пячатках беларускага і літоўскага баярства, праз наданне манархамі гербаў, створаных герольдамі па заходнім узоры, і праз да лейшую адопцыю да польскіх шляхецкіх гербаў. Шляхецкая геральдыка ВКЛ была вынікам сінтэзу заходнееўрапейскіх ге ральдычных уплываў праз Інфлянты, Прусію і Польшчу і мяс цовага эмблематычнага матэрыялу.
СПІС ПУБЛІКАЦЫЙ АЛЯКСЕЯ ШАЛАНДЫ
Аб гербе Хадкевічаў // Гістарычнае краязнаўства — дзейсны фактар інтэнсіфікацыі навучальнага працэса ў школе і ВНУ: Зб. арт. / Пад рэд. І. Крэня. Гродна, 1994. С. 47–51. Да пытання паходжання герба Хадкевічаў // Białoruskie Zeszyty Historyczne. Nr 1/3. Białystok, 1995. S. 5–10. Гербы роду Сапегаў // Białoruskie Zeszyty Historyczne. Nr 2/4. Białystok, 1995. S. 5–15. Гербы і род Адамовічаў у другой палове ХVІ — ХVІІ ст. // Наш ра давод: Зб. арт. / Пад рэд. Д. Карава. Кн. 7. Гродна, 1996. С. 187–190. Асаблівасці беларускай шляхецкай геральдыкі // Шлях у наву ку: Зб. арт. / Пад рэд. І. Крэня, М. Касцюка і інш. Мінск: БелНДІДАС, 1997. С.66–69. Удакладненні да герба і радавода Аляхновічаў // Ваўкавышчына: з гісторыі краю і лёсу людзей: Зб. арт. / Пад рэд. І. Крэня. Ваўкавыск, 1997. С. 75–77. Польска-лацінскія моўныя ўплывы на беларускую геральдычную тэрміналогію // Этнасацыяльныя і культурныя працэсы ў заходнім рэгіёне Беларусі: Гісторыя і сучаснасць: Зб. арт. / Пад рэд. І. Крэня. Гродна: ГрДУ, 1998. С. 419–423. Матэрыялы па даследаванні радавода і герба Ядкоўскіх у фондах ГДГАМ // Краязнаўчыя запіскі. Вып. 5. Гродна, 2000. С. 50–57. Падляшскі гербоўнік: Весэлі гербу “Рагаля” // Бельскі гостінэць. № 5. Бельск, 2000. С. 14–17.
215
Таямнічы свет беларускіх гербаў Да праблемы складання сапраўднага гербоўніка шляхты Брас лаўскага павета ВКЛ другой паловы ХVІ — ХVІІІ ст. // Браслаўскія чытанні: Мат-лы V-й навук.-краязн. канф., прысвечанай 935-год дзю першай згадкі Браслава ў пісьмовых крыніцах. Браслаў, 2001. С. 101–104. Падляшскі гербоўнік: Галынскія гербу “Праўдзіц”. Сухорскія гер бу “Ястрабец” // Бельскі гостінэць. № 4. Бельск, 2001. С. 26–27. Радавод і герб зямян Гарадзенскага павета Пуціўлянінаў Свяцкіх у другой палове ХVІ — ХVІІІ ст. // Герольд Litherland. № 1. Горадня, 2001. С. 7–27. Да пытання класіфікацыі клейнавых гербаў шляхты ВКЛ // Ге рольд Litherland. № 1. Горадня, 2001. С. 34–37. Гербы і геральдычныя выявы на гравюрах “Бібліі Рускай” Фран цыска Скарыны // Герольд Litherland. № 3–4. Горадня, 2002. С. 122– 132. Паганскія вытокі клейнавых гербаў шляхты ВКЛ // Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі: стан, здабыткі і супярэчнасці, перспек тывы развіцця: Мат-лы рэспуб. навук. канф.: У 4 ч. / Пад рэд. І. Крэ ня, У. Навіцкага, І. Змітровіча. Ч. 1. Гродна: ГрДУ, 2003. С. 190–196. Гербы шляхты Гарадзенскага павета ВКЛ у другой палове ХVI — першай палове XVII ст.: да праблемы гербавай паланізацыі // Куль тура Гродзенскага рэгіёна: праблемы развіцця ва ўмовах поліэтніч нага сумежжа: Зб. навук. прац / Адк. рэд. А. Пяткевіч. Гродна: ГрДУ, 2003. С. 30–34. Сапраўдны гербоўнік шляхты Браслаўскага павета ў XVI–XVIII ст.: новыя знаходкі // Браслаўскія чытанні: Мат-лы VІ-й навукова-края знаўчай канферэнцыі, прысвечанай 150-й гадавіне з дня нараджэн ня брас лаўскага лекара, грамадскага дзеяча Станіслава Нарбута (1853–1926). Браслаў, 2003. С. 105–108. Шымборскія гербу “Слепаўрон” зменены // Бельскі гостінэць. № 2. Бельск, 2003. С. 19–20. Род Абуховічаў vel Абухоўскіх у Гарадзенскім павеце ў ХVІ — пер шай палове ХІХ ст. і іх герб // Проблемы национального сознания польского населения на Беларуси: Мат-лы межд. научн. конф. Грод но, 7–9 ноября 2003 г. ОО “Союз поляков Беларуси”. Барановичи: Баранов. укрупн. тип., 2004. С. 204–218. Сапраўдны гербоўнік шляхты Ваўкавыскага павета ВКЛ у дру гой палове ХVІ — ХVІІІ ст. (А) // Герольд Litherland. № 1–2. Горадня, 2004. С. 2–21.
216
Складаны герб Яраслава Аляксандра Мальхеравіча Шэмета (1619 г.) // Герольд Litherland. № 1–2. Горадня, 2004. С. 65–66.
Спіс публікацый Сапраўдны гербоўнік шляхты Ваўкавыскага павета ВКЛ у дру гой палове ХVІ — ХVІІІ ст. (Б) // Герольд Litherland. № 3–4. Горадня, 2004. С. 90–103. Шляхта нямецкага паходжання і яе гербы ў Гарадзенскім павеце ВКЛ у другой палове ХVІ — ХVІІІ ст. // Герольд Litherland. № 3–4. Го радня, 2004. С.112–120. Геральдычна-сфрагістычная спадчына Сапегаў канца ХVІ — ХVІІІ ст. // Славуты Зэльвенскі край: Мат-лы навуковай гісторыкакраязнаўчай канферэнцыі “Старонкі гісторыі Зэльвеншчыны” (Зэль ва, 12 снежня 1998 г.). / Рэдкал.: Д. Аляшкевіч (гал.рэд.) і інш. Ліда: ГАУПП “Лідская друкарня”, 2004. С. 74–82. Гербы роду Боўфалаў Дарашкевічаў з Гарадзенскага павета ВКЛ у ХVІ–ХVІІІ ст. // Герольд Litherland. № 17. Горадня, 2006. С. 44–48. Уплыў Гарадзельскага прывілея 1413 г. на фарміраванне шля хецкай геральдыкі ў ВКЛ // Мат-лы конференции “Культура, наука, образование в современном мире”. ІІІ межд. научн. конф. Гродно: УО “ГГАУ”, 2007. С. 275–280. Казімер Ягайлавіч і гербавая легенда роду Валовічаў // Ягело ны: дынастыя, эпоха, спадчына. Мат-лы міжнароднай навук.-практ. канф. Гальшаны – Навагрудак, 8–10 верасня 2006 г. Мінск: Белару ская навука, 2007. С. 243–265. Невядомыя гербы менскай шляхты ў ХVІ ст. // Мінск і мінчане: дзесяць стагоддзяў гісторыі (да 940-годдзя горада): Мат-лы міжнар. навук.-практ. канф. (Мінск, 7–9 верасня 2007 г.). Рэдкал.: А. Кавале ня і інш. Мінск: Беларуская навука, 2008. С. 142–149. Да пытання аб паходжанні герба роду Аляксандровічаў // Ліда і Лідчына: да 685-годдзя з дня заснавання горада: Мат-лы рэсп. навук.практ. канф. (Ліда, 3 кастрычніка 2008 г.). Ліда, 2009. С. 32–35. Гербавая паланізацыя шляхты Гарадзенскага павета ВКЛ у дру гой палове ХVІ — першай палове ХVІІ ст. // Архіварыус. Вып. 8. Мінск, 2010. С. 250–255. “Гербавыя войны” паміж Польскім каралеўствам і Вялікім кня ствам Літоўскім у кантэксце інтэграцыйных працэсаў (другая пало ва ХVІ ст.) // Праблемы інтэграцыі і інкарпарацыі ў развіцці Цэн тральнай і Усходняй Еўропы ў перыяд ранняга Новага часу: Мат-лы міжнар. навук. канф. (Мінск, 15–17 кастрычніка 2009 г.). Мінск: БІП-С Плюс, 2010. С. 117–134. Радзівілаўская геральдыка ў ХV–ХVІ стст. // Першыя Радзівілаў скія чытанні: роля і значэнне прадстаўнікоў роду Радзівілаў у гісто рыі Беларусі: з нагоды 390-годдзя заснавальніка Жодзіна Багуслава Радзівіла (1620–1669). Зб. мат-лаў. Мінск, 2010. С. 94–98.
217
Таямнічы свет беларускіх гербаў Гербы роду Талочкаў з Гарадзенскага павета ВКЛ // Краязнаўчыя запіскі. Вып. 7. Гродна, 2010. С. 172–179. Гербы Яна Казімера Пашкевіча — шляхецкага паэта з Ашмянска га павета ВКЛ // Ашмяншчына: праблемы рэгіянальнай гісторыі Бе ларусі. Зб. навук. арт. / Рэдкал.: А.Каваленя [і інш.]. Мінск: Белару ская навука, 2011. С. 150–156. Сапраўдны гербоўнік шляхты Ваўкавыскага павета ВКЛ у дру гой палове ХVІ — ХVІІІ ст. (В) // Герольд Litherland. № 18. Горадня – Менск, 2011. С. 129–142. Перыядызацыя гісторыі геральдыкі Беларусі // Крыніцазнаўства і спецыяльныя гістарычныя дысцыпліны. Навук. зб. Вып. 7. Мінск: БДУ, 2012. С.150–156. Шляхецкая геральдыка ВКЛ у другой палове ХV — першай пало ве ХVІ ст. і гербы карэліцкіх баяраў // Карэліччына: людзі, падзеі, час: зб. навук. артыкулаў / Уклад.: А. Скеп’ян і інш.; рэдкал.: А. Кава леня і інш. Мінск: Беларуская навука, 2012. С. 44–49. Радавод і герб Галубцэвічаў з Полацкага ваяводства ВКЛ у ХVI ст. // Архіварыус. Вып. 10. Мінск, 2012. С. 267–272. Лёс клейнавых гербаў шляхты ВКЛ і яе гербавы “сепаратызм” у другой палове ХVI — XVIII ст. // Генеалогія. Зб. наук. праць. Вип.1. Киів: Простір, 2013. С. 427–434. Гербы шляхты Наваградскага павета ВКЛ у другой палове XVI — першай палове XVII ст. // Людзі і ўлада Навагрудчыны: гісторыя ўзаемадзеяння (да 500-годдзя надання Навагрудку прывілея на маг дэбургскае права). Зб. навук. арт. / Рэдкал.: А. Каваленя і інш. Мінск: Беларуская навука, 2013. С. 119–129. Геральдыка Радзівілаў у другой палове XVI — XVII ст. на падста ве сфрагістычнага матэрыялу // Замкі, палацы і сядзібы ў кантэк сце еўрапейскай культуры. Зб. навук. арт. / Рэдкал.: В. Папко і інш. Мінск: Медысонт, 2013. С. 269–278. Геральдыка князёў Агінскіх: генезіс, легенда, факты // Герольд Litherland. № 19. Горадня – Менск, 2013. С. 20–29. Сапраўдны гербоўнік шляхты Ваўкавыскага павета ВКЛ у дру гой палове ХVІ — ХVІІІ ст. (Г) // Герольд Litherland. № 19. Горадня – Менск, 2013. С. 55–66. Гербы Льва Іванавіча Сапегі (1580–1633 гг.): склад, леген да, функцыі // Магнацкі двор і сацыяльнае ўзаемадзеянне (XV– XVIII стст.). Зб. навук. прац / Пад рэд. А. Янушкевіча. Мінск: Меды сонт, 2014. С. 209–225.
218