Андрэй Блінец - Клецкія бітвы: 1506 і 1706 гады

Андрэй Блінец

КЛЕЦКІЯ БІТВЫ: 1506 І 1706 ГАДЫ

Мінск Выдавец А.М. Янушкевіч 2015

УДК 94(476)«1506/1706» ББК 63.3(4Беи)4 Б69

Б69

Блінец, А.У. Клецкія бітвы: 1506 і 1706 гады / Андрэй Блінец. – Мінск : А.М. Янушкевіч, 2015. – 130 с. : іл.

ISBN 978-985-90346-5-7. У кнізе гісторыка Андрэя Блінца распавядаецца пра дзве ваенныя падзеі, якія аб’ядноўвае адно месца здарэння. Пад Клецкам у 1506 і 1706 гг. адбыліся бітвы, якія значна паўплывалі на гістарычнае раз­ віц­­цё Бела­русі. Разгром крымскіх татар войскам Вялікага Княства Лі­тоўскага ў жніўні 1506 г. з’яўляецца адной з найбольш славутых пе­­­рамог у ай­чын­­най гісторыі. Бітва паміж швед­скімі і расійска-ўкра­­ ін­­скімі злу­чэн­нямі вясною 1706 г. стала кульмінацыяй бая­вых дзе­ ян­няў у На­ва­­градскім ваяводстве падчас Вялі­кай Паўночнай вай­ ны. У дадатках зме­ шчаны шэраг малавядомых даку­ мен­ таў XVI і XVIII стст., нека­то­рыя з якіх друкуюцца ўпершыню. Для ўсіх, хто цікавіцца ваеннай гісторыяй Беларусі эпохі ранняга Новага часу. УДК 94(476)«1506/1706» ББК 63.3(4Беи)4

ISBN 978-985-90346-5-7

© А.У. Блінец, 2015 © Афармленне. ІП А.М. Янушкевіч, 2015

ЗМЕСТ

УСТУП / 5

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1506 ГОДА / 7 Дадаткі / 56 Спасылкі / 65

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1706 ГОДА / 73 Дадаткі / 113 Спасылкі / 122

УСТУП

Гэтая кніга прысвечана дзвюм падзеям ваеннай гісторыі нашай краіны. Дзвюм бітвам, якія адбыліся ў розны час і мелі рознае значэнне. Разгром крымскіх татар пад Клецкам у 1506 г. харугвамі войска ВКЛ пад камандаваннем князя Міхаіла Львовіча Глін­ скага стаў у пэўным сэнсе знакавай падзеяй пачатку XVI ст. Пра гэту перамогу добра ведалі сучаснікі, пра яе не забыліся нашчадкі. Бітва паміж шведскімі аддзеламі і расійска-ўкраінскім кор­пусам, якая адбылася 19 красавіка 1706 г., застаецца ма­ ла­вядомым эпізодам Паўночнай вайны. Нават спецыялісты мала што могуць пра яго сказаць. Часткова такое адрознае стаўленне да гэтых падзей можна зразумець. У 1506 г. з паўднёвымі агрэсарамі біліся нашы продкі, у бітве вырашаўся лёс нашых зямель. Сваіх блізкіх чакалі з паходу ў Наваградку, Лідзе, Менску… У 1706 г. на нашай тэрыторыі зводзілі рахункі паміж сабой больш моцныя і агрэсіўныя суседзі. Перамога, якую здабылі шведы, прынесла славу чужой зброі. Наўрад ці ў Менску, Ваў­кавыску ці Слоніме моцна бедавалі з такой нагоды. Тым не менш, падзеі трохсотгадовай даўніны — таксама частка нашай гісторыі.

6

АНДРЭЙ БЛІНЕЦ

Аб’ядноўвае гэтыя розныя бітвы толькі месца, дзе яны ад­ быліся — старажытны горад Клецк. За сваю амаль 900-гадовую гісторыю ён перажыў не адну ваенную навалу. І ў 1506 г., і ў 1706 г. зацятыя бойкі ішлі на берагах невялікай балоцістай рачулкі Сільнай. Цяпер рэчкі няма, і яе назва нават не згадваецца ў падручніках гісторыі. Як ураджэнец Клецка, я яшчэ са школьных гадоў чуў пра та­тарскіх наезнікаў і шведскіх жаўнераў. Жаданне разаб­ рац­ца ў тых даўніх падзеях узнікла значна пазней. Дзве часткі гэтай кнігі пісаліся ў розныя гады. Спачатку нават не было намеру аб’ядноўваць іх пад адной вокладкай. Але ў рэшце рэшт кніга з’явілася на свет. Спадзяюся, што яна стане маім сціплым унёскам у вывучэнне нашай мінуўшчыны, яе гераічных і трагічных старонак. Магчыма, падштурхне кагосьці да пошукаў і дыскусій. Шчыра спадзяюся, што мая праца не пакіне чытача абыякавым. Хацелася б выказаць шчырую падзяку усім, без чыёй да­ па­могі гэтая кніга ніколі б не паўстала: Валерыю Пазднякову (Мінск) і Уладзіміру Гаўрышчуку (Масква), якія сталі пер­шы­ мі чытачамі і рэцэнзентамі яшчэ “сырога” рукапісу, Анд­рэю Катлярчуку (Стакгольм), які прадаставіў у распара­джэн­не аўтара шведскія крыніцы, Хокану Хенрыксану (Арэ­б­­ра) — за перада­дзеныя матэрыялы і каштоўныя пара­ды ад­­носна падзей 1706 г., Алесю Лукавенкаву (Мінск) — за пера­кла­ды са шведскай мовы, Уладзіміру Канановічу (Клецк) — за магчымасць вы­карыстаць некаторыя сабраныя ім звест­­кі, Мі­ коле Волка­ву (Мінск) — за прадастаўленыя фотаматэрыя­лы. Асоб­­ная падзяка за ма­ральную падтрымку Анатолю Кі­рыку (Клецк) — найбольш уваж­ліваму і цярпліваму слухачу, гато­ ва­му ўспрымаць самыя неверагодныя думкі і высно­вы. Андрэй Блінец, красавік 2015 г.

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1506 ГОДА «Навіна для ўсяго хрысціянскага свету выратавальная»

Клецкую бітву, якая адбылася 5 жніўня 1506 г. і скончыла­ ся поўным разгромам крымска-татарскай арды, нельга наз­ ваць малавядомай, або не вывучанай старонкай гісторыі. Яна пры­цягвала ўвагу як сучаснікаў, так і наступных пакаленняў. Першыя пісьмовыя крыніцы, дзе ў самых агульных рысах асвятлялася гэтая падзея, з’явіліся ўжо праз некалькі дзён пасля яе. Імі былі ліст князя Міхаіла Львовіча Глінскага, які камандаваў пад Клецкам гаспадарскім войскам, да вар­ мійскага біскупа Лукаша Ватцэнродэ, напісаны 12 жніўня 1506 г., і ліст польскага караля і вялікага князя літоўскага Аляксандра Казіміравіча ад 14 жніўня 1506 г., адрасаваны жы­харам Гданьска. Пазнейшыя звесткі пра перамогу над та­ тарамі можна знайсці ў пагадовых запісах у шэрагу бе­ла­рускалітоўскіх летапісаў, якія паўсталі ў першыя дзе­ ся­ цігоддзі пасля бітвы — Еўраінаўскім, Альшэўскім, Румян­цаўскім, Ра­ чынскага. Згадвалі пра яе і польскія храністы Б. Вапоўскі, М. Кромэр, М. Бельскі. Да сярэдзіны XVI ст. за Клецкай бітвай трывала зама­ ца­валася слава адной з найбуйнейшых перамог айчыннай зброі. Пра яе згадваў паэт-лацініст Ян Вісліцкі ў паэ­ ме “Прус­кая вайна”, публіцыст Міхалон Літвін — аўтар трак­та­та “Пра норавы татар, літвінаў і маскавітаў”, аўстрый­скі ды­пла­

8

АНДРЭЙ БЛІНЕЦ

мат Сігізмунд Герберштайн у “Запісках аб маскоўскіх спра­ вах”. Апошні, дарэчы, адзначаў, што пасля смерці Вітаўта Вя­ лі­кага літвіны ніколі яшчэ не атрымлівалі такой бліскучай пе­рамогі над татарамі1. Паколькі шэраг згаданых кніг убачыў свет далёка за ме­ жа­ мі Вялікага Княства Літоўскага — творы С. Гер­ бер­ штай­на і М. Літвіна былі выдадзены на латыні, адпаведна, у Вене і Базэлі — пра Клецкую бітву добра ведалі не толькі ва Усходняй, але і ў Заходняй Еўропе. Адметна, што швед­скі гіс­торык Ёханас Пет­рыюс у сваёй “Гісторыі Польскага ка­ ралеўства”, вы­да­дзенай у 1642 г., паставіў яе ў адзін шэраг з такімі знакавымі па­дзеямі, як Грунвальдская і Аршанская бітвы2. Праўда, у большасці вышэйпералічаных прац падзеі 1506 г. згадваюцца вельмі коратка, без асаблівых падрабязнасцей і дэталяў. Канстатуецца сам факт разгрому праціўніка. На­ прыклад, паведамленне Альшэўскага летапісу змяшчаецца ў адзін сказ: “Tatar pobito pod Klieczkiem w dzien panni Ma­riey Snieżney pot lathi bożego naro[dzenia] tisiącz pięćsiet szostego”3. Яшчэ менш інфармацыі ў Румянцаўскім летапісе: “Татаров побито под Клетцом лета божя нароженя 1500”4. На такім фоне вылучаецца падрабязнае апісанне падзеі ў “Хроніцы Быхаўца” і невялікай паэме “Слаўная бітва з та­ тарамі пад Клецкам”, змешчанай у “Хроніцы польскай, лі­ тоўскай, жамойцкай і ўсёй Русі” Мацея Стрыйкоўскага. На думку даследчыкаў, невядомы аўтар “Хронікі Быхаўца” сам быў удзельнікам Клецкай бітвы, таму яго апісанне вы­ зна­ча­­ецца багаццем дэталяў, добрым веданнем мясцо­васці. Гэты твор з’яўляецца адным з найбольш яркіх гістарычных апа­вя­­данняў. На жаль, ён абрываецца літаральна на паўслове. М. Стрый­коўскі падчас працы над сваёй “Хронікай” жыў у Ка­пылі і Слуцку, да яго паслуг была вялікая бібліятэка і ар­ хіўныя зборы князёў Алелькавічаў — уладароў гэтых мяс­цін. Гісторык асабіста наведваў клецкія ваколіцы, каб агле­дзець поле бою. Не выключана, што ён карыстаўся апі­саннямі і сведчаннямі пра бітву, якія да нашых дзён не дай­шлі. Праў­ да, як прызнаваўся сам храніст, яго больш вабіла слава не Герадота, а Гамэра, таму ў сваім імкненні надаць вер­шам

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1506 ГОДА

9

Мацей Стрыйкоўскі (1547–1590), польскі гісторык, храніст, паэт. З 1563 г. жыў у ВКЛ, служыў у най­ маным вой­ску на маскоўскай мяжы, удзель­­нічаў у баявых дзе­ яннях. Падчас службы ў Ві­цеб­ску пачаў працаваць над гіс­торыяй ВКЛ. Работу працягнуў пры два­ ры князёў Алелькавічаў. У 1582 г. у Кёнігсбергу выйшла яго “Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі” – першая друкава­ ная гісторыя ВКЛ. Харак­тэрная асаблівасць твора – наяўнасць значнай коль­касці вершаваных уставак пра батальныя падзеі. У VII раздзел ХХІІ кнігі ўключаны верш, прысвечаны Клецкай битве, які налічвае 205 радкоў.

большую дасканаласць ён мог крыху адступіць ад гіс­ та­ рычнай дакладнасці. Менавіта на сведчанні двух вышэйназваных “Хро­нік”, якія за­стаюцца найбольш поўнымі крыніцамі для рэканструкцыі бітвы, і абапіраюцца сучасныя даследчыкі. На першы погляд, не­дахопу ў публікацыях няма. Падзеі пад Клецкам згадваюц­ ца ў энцыклапедыях, падручніках, абагульняльных працах. Пры жаданні можна скласці нават асобную бібліяграфію на­ вукова-папулярных прац, прысвечаных бітве, якія ўбачылі свет у Беларусі за апошнія дзесяцігоддзі5. У цэлым іх змест адпавядае агульнай схеме: • войска ВКЛ колькасна саступала праціўніку, • галоўны ўдар наносіўся з поўдня, • эпіцэнтр бітвы знаходзіўся на месцы, якое цяпер называецца Краснаставам, • перамога над крымскімі татарамі паклала канец іх буйным нападам на Беларусь. Але, на нашу думку, бракуе даследаванняў, якія б падрабязна аналізавалі кожны этап бітвы і давалі адказ на спрэчныя пытанні6. Ці не адзінай працай, адмыслова прысвечанай падзеям пад Клецкам, доўгі час заставаўся артыкул вядо­мага

10

АНДРЭЙ БЛІНЕЦ

польскага спецыяліста ў галіне ваеннай гісторыі ВКЛ і Рэчы Паспалітай Станіслава Хэрбста “Клецк 1506 г.”, які ўба­ чыў свет амаль восемдзесят гадоў назад7. З-за недастатковай распрацаванасці тэматыкі па-за ўвагай засталіся такія важныя пытанні як суадносіны сіл напярэдадні і падчас бітвы, напрамак галоўнага ўдару войскаў Вялікага Княства. Пра тое, што агульнараспаўсюджаная версія не зусім адпавядае сапраўднасці, яшчэ ў 1991 г. пісаў клецкі края­ знавец І. Карпач8. Абапіраючыся на веданне мясцовага ланд­шафту, ён аргументавана даводзіў, што бітва адбыла­ ся не на паўднёва-заходняй ускраіне горада, як прынята лі­ чыць, а ў яго паўночнай частцы. Але артыкул, які з’явіўся толькі на старонках раённай газеты, прайшоў незаўважаны дас­ледчыкамі. У жніўні 2006 г., калі адзначалася 500-годдзе бітвы, у Клецку адбылася навукова-практычная канферэнцыя. На ёй прагучала чатыры даклады, якія непасрэдна закраналі тэмы, звязаныя са стасункамі Літвы і Крыма на пачатку XVI ст. і Клецкай бітвай. Аднак уласна ваенным аспектам гэтай падзеі было прысвечана толькі адно паведамленне9. У 2000 г. аўтар гэтых радкоў выклаў свой погляд на па­дзеі на старонках “Беларускага гістарычнага часопіса”10. Цяпер жа надышоў час для больш поўнай рэканструкцыі бітвы, заснаванай на паведамленнях дакументальных крыніц і ўлас­ ных краязнаўчых назіраннях. * * * У канцы XV ст. Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае — дзяржава, якая раскінулася ад Балтыйскага да Чорнага мора — сутыкнулася з неабходнасцю супраць­ стаяць набегам крымскіх татар. Гістарычны парадокс заклю­ чаў­ся ў тым, што ўзнікненне Крымскага ханства ў немалой сту­пені было вынікам палітыкі вялікіх князёў літоўскіх у пер­шай палове XV ст. Міхалон Літвін у трактаце “Аб норавах татар, літвінаў і маскавітаў”, напісаным да 1550 г., адзначаў, што дынастыя крымскіх ханаў — Гірэяў — паходзіць ад Ач-Гірэя, народжанага недалёка ад Трокаў і пасаджанага на ханства Вітаўтам

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1506 ГОДА

11

Вялікім11. Невыпадкова бургундскі рыцар Жыльбер дэ Лануа, які праязджаў праз прычарнаморскія стэпы, занатаваў у сваіх успамінах надзвычай пачцівае стаўленне мясцовых татар да Вітаўта12. Вядома, што гэты ўладар рашуча выступіў суп­ раць спроб хана Залатой Арды падпарадкаваць сабе паў­востраў. Першы валадар самастойнага Крымскага ханства ХаджыГірэй, паводле некаторых звестак, захапіў уладу пры непасрэднай дапамозе Казіміра Ягайлавіча. Ён прытрымліваўся сяброўскіх адносін як з ВКЛ, так і з Маскоўскай дзяржавай. Але неўзабаве стасункі Вільні і Крыма змяніліся. Гэта было звязана з барацьбой паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Вялікім Княствам Маскоўскім за панаванне ва Усходняй Еўропе. У апошняй чвэрці XV ст. гэтая барацьба ўступіла ў новую фазу. Абодва бакі шукалі саюзнікаў, якія б дапамаглі вырашыць зыход даўняга супрацьстаяння. Асабліва шчыраваў маскоўскі ўладар Іван ІІІ, які разумеў, што людскія і матэрыяльныя рэсурсы ВКЛ значна пераўзыходзяць яго патэнцыял. Ужо ў 1472 г. праз заможнага купца з Кафы ён перадаў хану Менглі-Гірэю сваё жаданне мець з ім сяброўства і згоду. Неўзабаве гаспадарствы абмяняліся пасламі13. Прапановы аб сяброўстве, як і падбухторванне да паходаў на паўднёвыя землі суседняй дзяржавы, трапілі на добрую глебу. У гэты час Менглі-Гірэй уважліва назіраў за дзеяннямі вялікага князя Казіміра Ягайлавіча. Апошні ўсяляк імкнуўся схіліць на свой бок уладара Вялікай Арды хана Ахмата, падштурхоўваючы яго да выступлення супраць Масквы. Літоўска-ардынскі хаўрус выклікаў заканамерную трывогу ў крымскага хана. Ён сам прэтэндаваў на падпарадкаванне ўсіх зямель колішняй Залатой Арды і разглядаў заволжскіх уладароў, як патэнцыяльных праціўнікаў. Ён не мог пакінуць без увагі іх збліжэнне з Вільняй. У 1474 г. крымскія татары здзейснілі буйны напад на землі ВКЛ. Памежная старожа своечасова заўважыла пераправу татар цераз Днепр. Аднак арда пайшла не на Кіеўшчыну, дзе яе рыхтаваліся сустрэць, а павярнула на Падолле і Чырвоную Русь.

12

АНДРЭЙ БЛІНЕЦ

Аляксандр Казіміравіч (1461– 1506), вялікі князь літоўскі (1492–1506) і кароль польскі (1501–1506). Спрабаваў спыніць мас­коўскую і крымскую агрэсію дыпламатычнымі захадамі. Узяў шлюб з дачкой маскоўскага кня­ зя Івана ІІІ Аленай, раз­лічваючы праз яе ўмацаваць мірныя адносіны з усходнім суседам. Аднак гэта не ўра­тавала Княства ад чарго­ вай вайны ў 1500–1503 гг. У 1501 г. ад­навіў персанальную унію ВКЛ з Поль­шчай. Памёр 19 жніўня 1506 г., праз два тыдні пасля перамогі пад Клецкам.

Наступствы гэтага паходу сталіся жахлівымі. Агром­ніс­­­­тыя абшары былі спустошаны татарскімі загонамі, якія ру­­ха­ліся шырокім фронтам, не сустракаючы сур’ёзнага су­п­­раціву. Калі ж польская шляхта нарэшце сабралася для ад­по­ру непрыяцеля, крымскія татары ўжо вырушылі ў зва­рот­ны шлях з палонам і здабычай14. Каб адарвацца ад пе­ра­следу, яны перабілі ўсіх слабых і няздатных да пераходу нявольнікаў і такім чынам здолелі выйсці з-пад удару, вы­веўшы каля 40 тысяч чалавек палону15. Тым не менш, у гэтым годзе Менглі-Гірэй адхіліў маскоў­ скія прапановы аб саюзе, а неўзабаве пацвердзіў свой намер і надалей прытрымлівацца сяброўскіх стасункаў з ВКЛ16. Становішча змянілася пасля таго, як хан Ахмат умяшаўся ў міжусобную барацьбу ў Крыме і пасадзіў на трон свайго стаўленіка. Як толькі Менглі-Гірэй здолеў вярнуць уладу, ён адразу ж аднавіў перамовы з маскоўскім царом. У 1480 г. быў заключаны саюз супраць агульных ворагаў – Залатой Арды і Вялікага Княства Літоўскага. Вынікам пагаднення стала чарговая выправа на ВКЛ. Праз два гады татарскае войска зноў здзейсніла шырокамаштабны напад на ўкраінскія землі. Быў захоплены і разрабаваны Кіеў, які даўно не бачыў ворагаў каля сваіх сцен17. Іван ІІІ не пасаромеўся прыняць ад крымскага ўладара залаты келіх і дыскас з Сафійскага сабору ў якасці падарунка і напаміну аб гэтай падзеі.

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1506 ГОДА

13

На агрэсіўную палітыку Крымскага ханства паўплывала і тое, што яно трапляла ва ўсё большую залежнасць ад Асманскай імперыі, якая была зацікаўлена ў аслабленні дзяржаў Цэнт­ральнай і Усходняй Еўропы. Напады на паўднёвыя зем­ лі ВКЛ татарскіх ордаў, якія восенню 1493 г. гаспадарылі на Валыні, знішчылі гарады Чаркасы, Канеў і Вінніцу, не ў апошнюю чаргу забяспечылі поспехі маскоўскага войска на ўсход­ ніх межах ВКЛ. Тут на мяжы 1492–1493 гг. маскавіты занялі Масальск, Сярпейск, Сярэнск і Вязьму. Многія па­меж­ныя князі, не дачакаўшыся падмогі з Вільні, перайшлі пад уладу маскоўскага князя. У 1497 г. падчас чарговага набегу ахвярай татар стаў праваслаўны мітрапаліт ВКЛ Макарый І, які ажыццяўляў паездку ў Кіеў. Уладыку забілі ў сяле Скрыгалава, недалёка ад Мазыра18. Гэта быў першы спантанны выпадак уварвання крымскіх татар на ўласна беларускія землі. У тым годзе асноўны ўдар скіроўваўся на Кіеўшчыну. Землі на поўнач ад Прыпяці сталі пастаянным аб’ектам нападаў крыху пазней, падчас чарговай вайны ВКЛ з Мас­ коўскай дзяржавай у 1500–1503 гг. З самага пачатку баявых дзеянняў Іван ІІІ вымагаў ад Менглі-Гірэя не толькі уда­раў па ўскраінах Княства, але і паходаў углыб дзяржавы — на Менск, Тураў і Слуцк. Выконваючы патрабаванні саюзніка, у 1502 г. татары спустошылі Палессе па абодвух берагах Прыпяці. І хоць гаспадарскае войска нагнала і разбіла загон крымскіх татар на рацэ Ушы (40 км ад Бабруйска)19, шлях на Беларусь быў пракладзены. У 1503 г. сюды было скіравана ажно два паходы, летам і восенню. У пэўным сэнсе за Прыпяццю татарам было дзейнічаць лягчэй, чым на Украіне, дзе знаходзіліся сталыя гарнізоны. Да таго ж, густанаселеныя беларускія землі, якія доўгі час не ведалі войнаў, уяўлялі сабою ласы кавалак. Падлічана, што з 1497 да 1530 г., пры жыцці аднаго пакалення, Беларусь зведала 15 буйных і дробных набегаў пе­ракопскіх татар20. У асобныя гады, як гэта было ў 1503 і 1508 гг., адбывалася па два напады. У гэты перыяд Крымскае ханства было на ўздыме сваёй магутнасці. Яго ўзброеныя сілы, аснову якіх складала лёг-

14

АНДРЭЙ БЛІНЕЦ

кая кавалерыя, маглі не толькі рабаваць безабаронныя па­ селішчы, але і ўмелі штурмаваць добра ўмацаваныя гарады, што засведчыў захоп Кіева. Але найбольш грозную сілу татарскія вершнікі ўяўлялі ў адкрытым палявым баі. Хаця яны і саступалі сваім суседзям у якасці ўзбраення, затое вы­ значаліся большай трываласцю, якую дэманстравалі падчас дальніх пераходаў. Войска было згуртаваным жорсткай дысцыплінай. Узаемаадносіны будаваліся на прынцыпе бе­ зу­моўнай падпарадкаванасці камандзіру і выканання яго за­ гадаў. Усё гэта дапаўнялася адчайнасцю і мужнасцю ваяроў. Перавагамі крымскай конніцы былі высокая мабільнасць і раптоўнасць нападу. Варта было ардзе выйсці на аперацыйны абшар, як ва ўсе бакі рассыпаліся лёгкія, нічым не абцяжараныя аддзелы. За суткі яны маглі пераадольваць да 200 км і з’яўляцца там, дзе іх не чакалі. І ўсё ж, чаму беларускія землі, якія знаходзіліся ў цэнтры ВКЛ, на значнай адлегласці ад Крыма, аказаліся такімі безабароннымі перад татарскімі наездамі? Адназначнага адказу на гэтае пытанне няма. Можна вылучыць цэлы шэраг фак­тараў. Вільні даводзілася весці барацьбу на два франты — як супраць нашчадкаў Хаджы-Гірэя, так і супраць Мас­ коўскай дзяржавы, якая прад’яўляла тэрытарыяльныя прэтэнзіі і з кожным годам узмацняла націск на захад. Паступова Масковія стала для ВКЛ галоўным ворагам, а асноўныя ўзброеныя сілы краіны пачалі канцэнтравацца на Смаленшчыне, Севершчыне, Полаччыне. У адносінах з Крымам стаўку рабілі не столькі на зброю, колькі на дыпламатыю. Шукаючы выйсце з цяжкага ста­ новішча, вялікі князь літоўскі Аляксандр Казіміравіч на­ ват разглядаў надзвычай непапулярную ідэю аб выплаце своеасаблівага адкупнога падатку. Сэнс палягаў у тым, што за кожнага чалавека паўднёвых зямель Княства павінна было штогод выплачваць па тры літоўскія грошы. За гэта хан мусіў заключыць з Вільняй саюз супраць Масквы21. Аднак пасольства, якое павінна было выкласці Менглі-Гірэю такую спакуслівую прапанову, не было адпраўлена. Па-другое, галоўныя захады дзеля ўзмацнення абарона­ здольнасці датычыліся ўкраінскіх зямель. Там умацоўваліся

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1506 ГОДА

15

Татары выводзяць палонных пасля набегу. Гравюра XVI ст.

крэпасці, удасканальвалася арганізацыя памежнай старожы, фармаваліся спецыяльныя вайсковыя атрады для супрацьдзеяння паўднёвым агрэсарам. Сюды можна аднесці г.зв. “валынскую заставу”, якая налічвала 1–2 тысячы вершнікаў і ўтрымлівалася коштам дзяржаўнага скарбу. Да іх дадаваліся велікакняжацкія войскі (“гаспадарскія слугі”) і гарнізоны замкаў. Агульная колькасць гэтых падраздзяленняў магла да­сягаць 8 тысяч чалавек22. На беларускіх землях увага эфектыўнай арганізацыі абароны не надавалася нават тады, калі татарскія напады сталі рэальнасцю. Дастаткова сказаць, што Лоеўскі замак — важны пункт для кантролю над брадамі цераз Днепр “на шляху татарском”, быў пабудаваны толькі ў другой палове XVI ст. Прычым не за кошт гаспадарскага скарбу, а на ўласныя сродкі кіеўскага кашталяна Паўла Сапегі23. На беларускіх землях ВКЛ не было моцных гарнізонаў, якія маглі б выйсці насустрач нападнікам. Аснову войска складала шляхецкае апалчэнне — паспалітае рушэнне, ці “зем­ская абарона”. У выпадку ўварвання чужынцаў шляхта збіралася ў вызначаным месцы, адкуль выступала насустрач пра­ціўніку. Такая марудлівая тактыка не апраўдвала сябе пры імклівых татарскіх набегах. Пакуль рушэнне збіралася для

16

АНДРЭЙ БЛІНЕЦ

ад­пору, крымскія татары ўжо маглі выпраўляцца ў зварот­ны шлях са здабычай. У такіх абставінах можна было толькі пераследаваць ворага, але не супрацьдзейнічаць яму. * * * Клеччына ўпершыню трапіла пад удар крымскіх татар у 1503 г. У канцы лета арда за адзін дзень (30 жніўня) пе­ ра­правілася цераз Прыпяць і апынулася каля Слуцка і Капыля. Слуцкі князь толькі выпадкова даведаўся пра напад. Зірнуўшы на горад з царквы Святога Юрыя, ён убачыў, што та­тары захопліваюць у палон жыхароў яго зарэчнай часткі. Заспеты знянацку, князь Сямён Міхайлавіч мусіў зачыніцца ў замку са жменькай людзей. Татары ж сталі кошам (лагерам) каля горада і разаслалі свае загоны ў бок Наваградка. “Хроніка Быхаўца” паведамляе, што яны ваявалі каля Няс­ віжа і Клецка, спаліўшы апошні горад, а таксама выпалілі шматлікія паселішчы і вёскі24. Нягледзячы на тое, што Сямён Слуцкі паслаў у Вільню ганцоў з просьбай пра дапамогу, нападнікі з вялікім палонам і здабыткам без перашкод саб­ раліся ў лагеры і, не сустрэўшы адпору, рушылі ў зваротны шлях. У 1505 г. царэвічы Мехмет-Гірэй, Біці-Гірэй і Бурнашсул­тан прывялі 5-тысячнае войска, якое падзялілася на два атрады. Адзін з іх спаліў Менск і яго ваколіцы, дайшоў да Полацка, Віцебска і Вільні. Другі пасля няўдалай спробы авалодаць Слуцкам зрабіў рэйд пад Наваградак і, перайшоўшы Нёман, спустошыў “Литовскую землю”. Абодва атрады беспакарана пакінулі Беларусь. “Хроніка Літоўская і Жамойцкая”, якая адносіць гэты напад да 1506 г., паведамляе, што падчас яго татары, акрамя вялікай здабычы, захапілі 100 тысяч палонных, па 25 вязняў на кожнага ваяра25. Лічба, безумоўна, завышаная, але яна дае ўяўленне пра памеры спусташэнняў. Хоць гэтым разам крыніцы не згадваюць пра Клецк, можна меркаваць, што ён зноў апынуўся на шляху заваёўнікаў.

1506 г. павінен быў стаць пераломным у адносінах Вялі­ кага Княства Літоўскага і Крымскага ханства. За некалькі

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1506 ГОДА

17

Татарскія ваяры. Нямецкая гравюра XVI ст.

гадоў перад тым антыягелонская кааліцыя дала трэшчыну. Менглі-Гірэя ўсё больш раздражняла ўмяшальніцтва Іва­на ІІІ ў казанскія справы і яго прэтэнзіі на Кіеўшчыну. У вы­ ніку ажыццяўлення праграмы крамлёўскага гаспадара па збіранні рускіх зямель крымскім татарам давялося б шу­каць новыя абшары для “палявання за нявольнікамі” замест звыклых і знаёмых украінскіх і беларускіх тэрыторый. Такім абшарам маглі стаць землі… самой Масковіі. Балазе, досвед у гэтым накірунку меўся. У 1503 г., вяртаючыся з паходу, татары разрабавалі Севершчыну, якая незадоўга перад тым была далучана да ўладанняў маскоўскага цара. Праўда, пазней Менглі-Гірэй прыслаў Івану ІІІ афіцынае прабачэнне. Ён, маўляў, не ведаў, што Севершчына перайшла ў склад Маскоўскай дзяржавы і памылкова лічыў яе часткай ВКЛ26. У далейшым Менглі-Гірэй выказаў жаданне жыць у міры з вялікім князем літоўскім Аляксандрам. Аднак перашкодай для канчатковага пагаднення стала прысутнасць у Літве Шых-Ахмета — апошняга хана Вялікай (Заволжскай) Арды. У свой час ён ваяваў з Крымам і Масковіяй, і, пацярпеўшы паражэнне, знайшоў прытулак у ВКЛ. Як ганаровага вязня, хана ўтрымлівалі пад вартай, пераводзячы з аднаго замка ў другі, прадухіляючы магчымыя ўцёкі. Шых-Ахмет стаў моц-

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1706 ГОДА Малавядомы эпізод Вялікай Паўночнай вайны

У гісторыі Вялікай Паўночнай вайны (1700–1721 гг.) да гэтага часу застаецца малавядомай даволі важная падзея, якая сур’ёзна паўплывала на вынікі летняй кампаніі 1706 г.

19 (30 па новым стылі) красавіка 1706 г. пад Клецкам адбы­ ла­ся біт­ва паміж шведскім і расійска-ўкраінскім атрадамі1. Аб тым, што гэта была не малазначная шэраговая сутычка, сведчыць ха­ця б той факт, што з абодвух бакоў у бітве ўдзельнічала каля 6 тысяч чалавек. Гэтая падзея працяглы час, па вялікім рахунку, застаецца па-за ўвагай даследчыкаў. Асобныя згадкі пра яе сустракаюцца ў працах расійскага гісторыка ХІХ ст. Д. Бутурліна2 і савецкага акадэміка Я. Тарле3. Падзеі пад Клецкам разглядаюцца тут досыць павярхоўна, як адзін з многіх эпізодаў вайны, і грунтуюцца ў асноўным толькі на сведчаннях сучасніка падзей шведскага пастара Ёрана Нордберга. Першая публікацыя, спецыяльна прысвечаная Клецкай бітве, у Расіі ўбачыла свет больш чым сто гадоў таму ў часопісе “Русская старина”4. Яе аўтарам быў вядомы гісторык М. Аглоблін. Да нядаўняга часу гэтая праца была адзінай у сваім родзе. Зусім нядаўна, на пачатку 2015 г., выйшаў з друку артыкул У. Веліканава5. Аўтар уводзіць у зварот шэраг архіўных крыніц, але разам з тым ігнаруе некато-

74

АНДРЭЙ БЛІНЕЦ

рыя шведскія дакументы і не дае поўнага ўяўлення пра значэнне “баталии” для ўсёй ваеннай кампаніі 1706 г. Беларускія гісторыкі, на жаль, да гэтага часу не надавалі належнай увагі гэтаму цікаваму эпізоду Паўночнай вайны. У шасцітомнай “Гісторыі Беларусі” і энцыклапедыі “Вялікае княства Літоўскае” Клецкая бітва 1706 г. згадваецца адным радком6. Між тым да нас дайшлі разнастайныя дакументальныя ма­тэрыялы, дзякуючы якім магчыма дакладна рэканструяваць ход падзей. Захаваліся падрабязныя апісанні, зробленыя прадстаўнікамі супрацьлеглых бакоў. З расійскіх крыніц вар­та адзначыць запісы ў паходным журнале ваяводы Сямёна Пратасьевіча Няплюева, які камандаваў атрадам у “клецком деле”. Менавіта яны паслужылі асновай для вышэйзгада­ на­га артыкула М. Аглобліна. Клецкая бітва, як і падзеі, што ёй папярэднічалі і адбы­ валіся пазней, неаднаразова згадваецца ў перапісцы Пятра І. Аб ёй пісалі Гаўрыла Галаўкін (лісты са Смаленска 5, 17, 22 кра­савіка і 7 мая) і Грыгорый Скарнякоў-Пісараў (ліст з Тала­ чына 5 мая). Крыху пазней, 22 мая 1706 г., сваю рэляцыю на­ кіраваў цару ўкраінскі гетман Іван Мазепа7. Значную цікавасць уяўляюць шведскія крыніцы. У першую чаргу варта згадаць “Падрабязную рэляцыю аб бітве паміж палкоўнікам Лейб-гвардыі Яго Каралеўскай Вялі­ка­мосьці коннага палка баронам Кройцам і маскоўскім гене­ралам Няплюевым пад горадам Клецкам у Літве 20 кра­савіка 1706 г., дый аб тым, што надалей да 15 мая адбывалася”8. Гэтая справаздача доўгі час заставалася невядомай айчынным дас­ледчыкам9. Пра Клецкую бітву пісала і тагачасная шведская прэса, у прыватнасці газета “Звычайныя Стакгольмскія паштовыя навіны” ў рубрыцы, прысвечанай агляду падзей на тэатры баявых дзеянняў. Згадваў пра яе ў сваім дзённіку гісторык па­ходаў Карла ХІІ каралеўскі камергер Густаў Адлерфельд, а таксама прыдворны капелан Ёран Нордберг, аўтар “Гісторыі Карла ХІІ”. Асобныя згадкі сустракаюцца і ў ліставанні шведскага караля10. Украінскія крыніцы больш сціплыя. “Чарнігаўскі летапіс”, які сярод іншага распавядае пра кампанію 1706 г., паведам-

75

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1706 ГОДА

Фрагмент карты Юстуса Данкертса «Польскае Каралеўства і Літоўскае Княства...» (Амстэрдам, 1677 г.), на якой адлюстраваны тэатр баявых дзеянняў 1706 г.

ляе пра бой у Нясвіжы ў сакавіку і капітуляцыю Ляхавіцкага замка ў маі, а вось Клецкую бітву, якая адбылася паміж гэ­ тымі падзеямі, абыходзіць маўчаннем. Ёй прысвечаны асобны, даволі сціслы аповед у “Лізагубаўскім летапісе”, які дадае некалькі красамоўных штрыхоў у апісанне бітвы. На падставе супастаўлення і аналізу розных крыніц мы паспрабуем рэканструяваць ход Клецкай бітвы, паказаць яе значэнне для ваеннай кампаніі 1706 г., а таксама ўвесці ў навуковы зварот раней невядомыя матэрыялы. * * * На пачатку 1706 г. асноўныя сілы расійскага войска, пры якіх знаходзіліся кароль Рэчы Паспалітай Аўгуст ІІ Моц­ны, “святлейшы” князь А. Д. Меньшыкаў і фельдмаршал Г. Б. Агіл­ьві, былі блакіраваны шведамі ў Гародні. Лепшыя ар­­ мейскія адзінкі, якія прайшлі суровую ваенную школу, тра­­пілі ў пастку. Шведскі кароль Карл ХІІ не стаў штурма-

76

АНДРЭЙ БЛІНЕЦ

ваць умацаваны горад. Замест гэтага ён размясціў свае аддзелы на ўсход ад Гародні, чым адрэзаў армію Агільві ад баз забеспячэння, якія знаходзіліся ў Вільні і Полацку. З улікам таго, што ў горадзе над Нёманам быў сканцэнтраваны толькі двухтыднёвы запас правіянту, можна ўявіць, чым гэта пагражала расійскім жаўнерам. Становішча неўзабаве ўскладнілася, бо Аўгуст ІІ, які накі­ раваўся ў Саксонію за падмацаваннем, 2 лютага быў ушчэнт разбіты пры Фраўштадце11. Саксонска-расійскі корпус стра­ ціў звыш 7 тысяч чалавек. Пасля гэтай паразы не магло быць і гаворкі пра дапамогу арміі Агільві12. Навіна пра фраўштадскую бітву істотна змяніла па­лі­тыч­ ны расклад у Вялікім Княстве Літоўскім. Тут ужо не­калькі гадоў ішла магнацкая міжусобная вайна. Сапегі і іх пры­­ хільнікі, якія арыентаваліся на саюз са Швецыяй, пад­трым­ лівалі Карла ХІІ і яго стаўленіка ў Рэчы Паспалітай Ста­ніс­лава Ляшчынскага. Другая частка шляхты на чале з Ра­дзівіламі, Вішнявецкімі і Агінскімі стала на бок Аўгуста ІІ і расійскага цара Пятра І. Пасля Фраўштадта пазіцыі гэтай групоўкі значна па­сла­ белі. Шляхта і магнаты, якія да гэтага часу захоўвалі вер­ насць Аўгусту ІІ, цяпер спяшаліся засведчыць лаяльнасць Станіславу Ляшчынскаму. У Васілішкі штодзённа прыбывалі шляхецкія дэпутацыі з прысягамі вернасці новаму манарху. Толькі Радзівілы і Агінскія не спяшаліся мірыцца з уча­ рашнім праціўнікам. Войскі Агінскіх хоць і былі падтрыма­ны расійскімі аддзеламі, пацярпелі паразу ад палкоўніка Карла Дзюкера, які заняў Вільню і наклаў на горад кантрыбуцыю13. У дачыненні да Радзівілаў шведы абралі іншую тактыку. Было вырашана спустошыць усе іх уладанні і такім чынам прымусіць гэтых магнатаў шукаць замірэння. Для дасягнення пастаўленай мэты былі выдзелены каралеўскія войскі, якіх падтрымлівалі аддзелы Сапегаў і Ляшчынскага. Рабаваць маёнткі Радзівілаў шведам было не ў навіну. Яшчэ вясною 1702 г. яны разам з атрадамі гетмана Сапегі спус­ тошылі Карэлічы і Нягневічы, узялі кантрыбуцыю з Мір­ ска­га графства і Свержаньскага порта на Нёмане. Раз­біўшы лагер пад Карэлічамі, шведы дасылалі ганцоў у Нясвіж —

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1706 ГОДА

77

Караль Станіслаў Радзівіл (1669–1719). Гравюра Г. Ляйбовіча з альбома “Icones familiae dukalis Radivilianae”, 1758 г. Ардынат няс­ віжскі і алыцкі, уладальнік ма­ён­ ткаў ў Бе­л­арусі, Літве і Польшчы. Канц­лер ВКЛ з 1698 г. Узначальваў шля­­хецкі рух супраць Сапегаў. Карыстаўся сімпатыяй шляхты ад якой атрымаў мянушку Юстус (“справядлівы”). Да 1706 г. — адзін з галоўных праціўнікаў шведскага ка­ раля, але пад уражаннем вайсковых поспехаў, перайшоў на яго бок. Пасля Палтаўскай бітвы вярнуўся ў лагер прыхільнікаў Аўгуста ІІ і Пятра І.

родавую сталіцу, які належаў тагачаснаму канцлеру ВКЛ Каралю Станіславу Радзівілу. З горада патрабавалі кантрыбуцыю ў памеры 16 тысяч талераў. Несвіжан уратавала тое, што яны схаваліся ў замку, штурмаваць які ў праціўніка не было ні часу, ні магчымасцей. Ужо выпраўляючыся ў зваротны шлях, шведы зноў запатрабавалі выплаціць кантры­ буцыю, пагражаючы ў адваротным выпадку выкарыстаць збройную сілу. У гэты ж час падобнае патрабаванне вы­ плаціць 2 тысячы талераў было выстаўлена да Клецка — уладання Яна Мікалая Радзівіла14. Мяркуючы па тым, што абодва ўльтыматумы былі паспяхова праігнараваны, шведы не збі­раліся ўвасабляць свае пагрозы ў дзеянне, больш раз­ лічваючы на псіхалагічны эфект. У 1706 г. усё было нашмат сур’ёзней. 12 сакавіка15 пад­пал­ коўнік шведскай арміі Ёган фон Траўтфэтэр з атрадам дра­ гунаў атакаваў Нясвіж. На той момант тут, акрамя ра­дзі­ві­ лаўскага гарнізона ў замку, стаяў вялікі аддзел укра­інскіх казакоў — Старадубскі полк пад камандаваннем Мі­хайлы Мік­лашэўскага. Шведскія крыніцы вызначалі яго коль­касць у 1500 чалавек, украінскія — у 1 тысячу16. У любым выпадку Ста­радубскі полк значна пераўзыходзіў аддзел Траўт­фэтэра, які налічваў прыблізна 450 вершнікаў. Цікава, што камендант

78

АНДРЭЙ БЛІНЕЦ

замка адмовіўся ўпусціць казакоў у крэпасць і яны разбілі свой лагер проста на гарадскіх вуліцах17. “Чарнігаўскі летапіс” падае абсалютна фантастыч­ную ка­ р­­ціну бою. Казакі нібыта раптоўна былі атакаваны падчас ра­ нішняй царкоўнай службы шведамі, “которыи продъ тымъ у мнишокъ лядскихъ в кляшторе ховалися три дни”18. Паводле ж “Ваеннай гісторыі Карла ХІІ” Г. Адлерфельда, драгуны ў пешым парадку пераадолелі гарадскія валы і атакавалі Рынкавую плошчу, падыходы да якой былі перакрыты барыкадамі. Паколькі казацкая варта спала, зрабіць гэта было нескладана. У выніку кароткага і жорсткага бою каля 300 казакоў было забіта. Загінуў і палкоўнік Міклашэўскі. Астатнія схаваліся ў будынку езуіцкага калегіума і дамах мяшчан, адкуль пачалі весці агонь па непрыяцелю. Траўт­ фэтэр загадаў падпаліць горад. У полымі загінула яшчэ не­ калькі соцен казакоў. Шведы захапілі 180 палонных, 2 сцягі (адзін з іх сёння можна бачыць у Музеі Арміі ў Стакгольме) і 4 гарматы. Атрымаўшы перамогу ў горадзе, яны не сталі штурмаваць замак19, адкуль, дарэчы, у іх бок за ўвесь бой не прагучала ніводнага стрэлу. Адзін з казацкіх аддзелаў быў бесперашкодна знішчаны проста ля замкавага рова. Такія паводзіны моцна здзівілі шведаў. З Нясвіжа Траўтфэтэр накіраваўся на Ляхавічы. Размешчаны тут казацкі аддзел не прыняў бою, а схаваўся ў фартэцыі, папярэдне спаліўшы частку горада. Шведы не спрабавалі штур­маваць мясцовы замак і адступілі ў Наваградак. Пры гэтым “Траутфэтэр загадаў сваім салдатам па­ліць усю варожую маёмасць у наваколлі, што жаўнеры і ра­білі, калі дзе-не­будзь знаходзілі хоць нешта, што належала ворагу”20. Весці спусташальныя рэйды, пакідаючы за спіной Ля­ха­ віцкі замак, было нельга. Гэта была добра ўмацаваная крэпасць, гарнізон якой налічваў звыш 1500 чалавек. Большую яго частку складалі казакі, якімі камандаваў Пераяслаўскі пал­коўнік Іван Міровіч. Таксама тут знаходзілася некалькі со­цен жаўнераў палка Вандаліна Мнішака пад камандаваннем падпалкоўніка барона фон Мюнхгаўзена21. Абапіраючыся на непрыступныя ўмацаванні, гэтыя падраздзяленні маглі

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1706 ГОДА

79

Ляхавіцкі замак. Паводле гравюры XVII ст. Ляхавіцкі замак збудаваны ў канцы XVI ст. гетманам Янам Хадкевічам паводле новаітальянскай фартыфікацыйнай сістэмы. Лічыўся самым моцным з падобных замкаў ва ўсёй Рэчы Паспалітай. У 1595 г. адбіў штурм казацкіх загонаў С. Налівайкі. У 1648–1654 гг. тройчы знаходзіўся ў аблозе казацка-сялянскіх атрадаў. У 1660 г. вытрымаў двухмесячную аблогу і штурмы маскоўскіх войскаў.

лёг­ ка дзейнічаць у тыле шведаў, ствараючы ім значныя праб­­лемы. Кароль Карл ХІІ накіраваў у Ляхавічы пал­коў­ніка Карла Кройца, загадаўшы яму сабраць разам рас­кі­даныя ў на­ ва­коллі аддзелы і ўзяць замак у аблогу. Пе­ра­правіўшыся на левы бераг Нёмана, Кройц сабраў каля 1500 шведскіх ка­­ва­лерыстаў, некалькі “польскіх і ва­лош­скіх” атрадаў і ру­ шыў на горад. Палкоўнік размясціў сваіх жаўнераў у ацалелых дамах і надзейна перакрыў пады­ходы да крэпасці, лі­ чачы, што голад і блакада ў рэшце рэшт прымусяць гарнізон скласці зброю22. Пакуль шведы разам з саюзнікамі спусташалі радзі­ ві­ лаў­скія ўладанні і знішчалі аддзелы праціўніка, Г. Агільві здолеў скарыстацца зручным момантам і вывесці свае вой­

80

АНДРЭЙ БЛІНЕЦ

скі з “гарадзенскай пасткі”. Фельдмаршал хутка адвёў армію на поўдзень у кірунку Берасце – Кіеў. З-за разліву Нёмана Карл ХІІ толькі праз тыдзень здолеў выправіцца ў пагоню. Ад­нак вясновая паводка сур’ёзна замарудзіла яго рух і дала маг­­чымасць расіянам вырвацца далёка наперад. Кароль быў вымушаны адмовіцца ад пераследу і амаль на цэлы месяц завяз у пінскіх балотах. У гэты час галоўную небяспеку для К. Кройца уяўляў гетман Іван Мазепа. Яго корпус прыйшоў у Беларусь з Валыні з мэтай адцягнуць на сябе частку шведскіх войскаў і такім чы­ нам аблегчыць становішча гарадзенскіх “облеженцев”. Злу­­чэн­не Мазепы ўключала ў сябе як уласна ўкраінскія часткі (ка­­ валерыю і пяхоту), так і нядаўна сфарміраваны атрад (кор­пус) ваяводы Сямёна Няплюева. У апошні ўваходзілі сал­­­дацкія палкі23 і драгунскі аддзел Міхаіла Зыбіна. Менавіта ма­­зепінскія казакі стаялі ў Нясвіжы і Ляхавічах. У сакавіку 1706 г. гетман Мазепа з асноўнымі сіламі перай­ шоў у Менск. Атрад Няплюева яшчэ нейкі час знаходзіўся ў Слуцку24. Па словах шведскага гісторыка Г. Адлерфельда, казакі і расіяне “сноўдалі з аднаго месца ў другое, шукаючы, як зрабіць шведам якую-небудзь шкоду”25, але нічога так і не дасягнулі. 14 сакавіка С. Няплюеў атрымаў загад злучыцца з гетманам і на наступны дзень, пакінуўшы ў Слуцку атрад з трох палкоў (салдацкага і двух сярдзюцкіх26) пад агульным ка­мандаваннем Якава Рагозіна, накіраваўся ў Менск27. Такім чынам, большая частка корпуса зноў аб’ядналася і ўяўляла сабой значную вайсковую сілу. Як толькі стала вядома пра блакаду Ляхавічаў, Мазепа яшчэ 1 красавіка 1706 г. накіраваў туды “для выручки и ох­ ра­нения” частку драгунскага палка Міхаіла Зыбіна. Дзеля большай мабільнасці кавалерыйскага аддзела абоз было за­ га­­­­дана пакінуць у Менску. М. Зыбін павінен быў дзейнічаць су­польна з Міргарадскім палкоўнікам Данілам Апосталам, на якога было ўскладзена камандаванне. Ніякіх рэальных баявых аперацый гэты атрад не здзейсніў. Спасылаючыся на колькасную перавагу праціўніка, Д. Апос­ тал адступіў да Слуцка, просячы ў гетмана Мазепы пад­ма­ца­ ванняў28. Ні ў расійскіх, ні ў шведскіх крыніцах няма зве­стак

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1706 ГОДА

81

Схема тэатра баявых дзеянняў у 1706 г.

аб тым, каб драгунска-казацкі аддзел хоць нейкім чынам пе­ рашкодзіў аблозе Ляхавіцкага замка. Шведы па-ранейшаму стаялі каля яго сцен і здымаць бла­ ка­ду не збіраліся. Разам з саюзнымі валашскімі атрадамі яны ра­бавалі навакольныя мясціны. Так, у чарговы раз швед­ скія жаўнеры падступілі да Нясвіжскага замка з пат­ра­­­ба­ ван­­­нем кантрыбуцыі. Атрымаўшы адмову, яны спа­лі­лі га­ рад­­­скія прадмесці і сумежныя фальваркі, у тым ліку лет­нюю рэ­­­зідэнцыю Радзівілаў у Альбе. Звяры, якія зна­хо­дзі­ліся ў тамтэйшым звярынцы, былі забіты і ад­праўлены ў лагер пад Ля­ хавічамі. Тады ж шведамі было спалена мяс­ тэч­ ка Свер­жань. Цікава, што пры гэтым яны не кранулі шпіх­ле­ раў29, якія належалі слуцкім купцам — падданым Карла Ной­ бург­­­ска­га, з якім кароль Швецыі не варагаваў30.