De imposante binnenplaats van Palazzo Pitti biedt vanaf de eerste verdieping een prachtig uitzicht op de fraaie Bobolituin.
Herontdek Toscanes schone in het spoor van de Medici’s
Firenze voor fijnproevers Tekst en fotografie Angelique van Os
106 GRANDE
GRANDE 107
De indrukwekkende Bobolituinen. ‘Boboli’ verwees in de zestiende eeuw naar beboste gebieden en kreeg zodoende zijn naam.
Ze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden: Firenze en de Medici’s. De beroemde familie speelde bijna drie eeuwen een sluw politiek spel dat ze tot grote hoogten bracht. Ze maakten zichzelf onsterfelijk als opdrachtgevers van grote meesters als Michelangelo, Brunelleschi, Botticelli, Filippo Lippi, Vasari en Leonardo. Hun artistieke nalatenschap leer je het beste kennen door hun paleizen en buitenhuizen te bezoeken, zoals de Palazzi Riccardi, Vecchio, Pitti en Villa La Petraia. Daar proef je de rijkdom van een uitgestorven uitzonderlijke familie, die na vierhonderd jaar nog altijd springlevend is.
Vooraanzicht Palazzo Vecchio. 108 GRANDE
In Palazzo Vecchio hangt een oude kaart die de status van de Medici’s weergeeft in Firenze en omgeving. GRANDE 109
Fragment van de allegorie van de vrede, waar wapens worden verbrand in de Sala della Giustizia (justitie), Palazzo Vecchio.
Het eerste ‘familieoptrekje’, Palazzo Medici Riccardi, is relatief sober en klassiek. Het is gebouwd door Michelozzo di Bartolomeo (1444), en is met zijn drie verdiepingen tellende voorgevel een van de eerste prototypes uit de renaissancearchitectuur. 110 GRANDE
Het is stil in de smalle straatjes die kronkelend steiler worden en tot de heuvels van Monte Morello reiken. Af en toe raast een Vespa voorbij en op het einde van een meterslange grijze muur doemt het hoge ijzeren hek van Villa La Petraia op. Na een korte steile klim komen de koele boomschaduwen me tegemoet. Op de heuvel pronkt de villa aan de horizon, met uitzicht over ‘haar’ stad, Firenze. In de verte steekt Brunelleschi’s koepel hoog boven alles uit. La Petraia was een van de vele buitenhuizen van de Medici’s, de beroemde familie die tijdens de renaissance over Firenze heerste. Even buiten de stadsmuren bezat de dynastie elf villa’s en elders in Toscane nog eens dertien! In 1544 kwam het huis in bezit van hertog Cosimo I en bleef tot halverwege de zeventiende eeuw in de familie. Daarna ontfermden de Lotharingers en Vittorio Emanuele II van Savoye zich erover. La Petraia is een van de best bewaarde huizen van de Medici’s. De fraaie symmetrie en terraslagen van de zestiende-eeuwse tuin, voorzien van vijvers, een fontein, kruidenplanten en fruitbomen, sluiten perfect aan bij het sobere en statige gebouw. Achter de geblindeerde
ruiten van de entree schuilt echter een wereld van pure schoonheid. De vierkante binnenplaats is voorzien van prachtige decoraties en een enorme kroonluchter, en wordt overkapt door een glazen koepel die de Savoyes er in 1872 op lieten plaatsen voor de bruiloft van zoon Emanuele di Mirafiori.
Pr-middel Ondanks de ingrepen van latere eigenaren ademt het huis de geest van zijn bouwheer. Wie de Medici’s leert kennen, weet dat hun artistieke rijkdom symbool staat voor macht. De omarming en financiering van grote kunstenaars bleken een ideaal pr-middel, wat ook andere rijke families en geestelijken toepasten in bijvoorbeeld kerken. Mede vanwege hun oprechte interesse in kunst en wetenschap bleken de Medici’s verantwoordelijk voor ontelbare belangrijke werken uit de renaissance. In La Patraia liet Cosimo’s kleinzoon Lorenzo (1599-1648) de loggia’s van de imposante hal vereeuwigen met prachtige fresco’s. De schilderingen zijn getiteld Fasti Medicei (1637-1646) en verwijzen naar de triomfen uit de > GRANDE 111
In Florence zijn overal voetsporen van de Medici’s terug te vinden, zoals hun familiewapens op en in vele gebouwen, zoals hier in Palazzo Vecchio.
loyale vrienden en kunstenaars. Dit relatief sobere en klassiek ogende palazzo, ontworpen en gebouwd door Michelozzo di Bartolomeo (1444) in opdracht van Cosimo Il Vecchio (de Oude), is met zijn drie verdiepingen tellende voorgevel een van de eerste prototypes uit de renaissancearchitectuur. De zalen en kamers zijn voornamelijk ingericht in barokstijl door de latere bewoners, de Riccardi-familie, maar de Medici’s hebben voortreffelijk hun signatuur achtergelaten. Naast Michelozzo’s fraaie binnenplaats met sierlijke arcaden en medaillons van Donatello, vormt de Driekoningenkapel het absolute hoogtepunt. Omdat dit paleis wat minder bekend is bij toeristen, kan het zijn dat je de kapel helemaal voor jezelf hebt. En dat is een absoluut voorrecht!
Pracht en praal
familiegeschiedenis. Zo verbeeldde Baldassarre Franceschini ‘Il Voterrano’ onder meer de ontmoeting tussen paus Leo X en Frans I van Frankrijk, de overwinning van Cosimo I op Siena en Catherina en haar kinderen. Het is een adembenemend schouwspel waar je met open mond naar blijft staren. Cosimo Daddi (1590) decoreerde de hal die onder andere de overwinning op Jeruzalem verbeeldt. De vertrekken zijn eveneens oogstrelend. Het interieur en meubilair van de diverse kamers zijn voornamelijk neoklassiek. De oude kapel (1589-1594) is rijk gedecoreerd door Bernardino Poccetti met engelen en het levensverhaal van Christus. Daddi beschilderde het plafond met de ‘Verheerlijking van de heilige Geest’. Vanaf het open balkon op de eerste verdieping kijk je uit op de binnenplaats, die een centrale plek inneemt. Wat een entree, en dit is nog maar het begin…
Smaakmakers In Firenze zijn overal voetsporen van de Medici’s terug te vinden, zoals hun familiewapens op vele gebouwen. Om die voetsporen te volgen kun je het beste starten in Palazzo Medici Riccardi, dat hun eerste ‘familieoptrekje’ was. Hier vonden drie generaties hun onderkomen, omringd door 112 GRANDE
Slechts tien minuten lopen vanaf het eerste huis, ligt aan de levendige Piazza Della Signoria het imposante Palazzo Vecchio (het oude paleis). In de veertiende eeuw was dit het belangrijkste gouvernementele gebouw en het diende als zetel van de Signoria, het republikeinse bestuur. Ook zetelde het Italiaanse parlement er korte tijd toen Firenze van 1865 tot 1870 hoofdstad van Italië was. Het oude stadhuis, dat nog steeds zijn functie vervult, werd in 1322 gebouwd. Zijn 94 meter hoge klokkentoren diende als uitkijkpost om vijandige troepen tijdig op te merken en de bevolking te waarschuwen. Het paleis kwam rond 1540 in handen van Cosimo I, die zijn huisarchitect en schilder Giorgio Vasari de opdracht gaf plafonds en muren te voorzien van bombastische fresco’s en schilderingen. Dat is hem voortreffelijk gelukt, want hoewel het Palazzo Vecchio minder aanzien heeft dan de Uffizi of het Palazzo Pitti, valt er genoeg te ontdekken. Zodra je de Salone dei Cinquecento (Zaal van de Vijfhonderd, 1495) binnenstapt, word je overvallen door imposante veldslagen, die de overwinningen van de Medici’s op Pisa en Siena verbeelden, gebeurtenissen in Firenze weergeven en allegorieën uit Cosimo’s leven vertellen. Ik krijg bijna kramp in mijn nek van het omhoog staren naar de 39 panelen in het plafond. In de middelste plafondcirkel wordt de opdrachtgever zelf gekroond door een engel die Firenze verbeeldt. Vasari liet de zaal met maar liefst acht meter (!) verhogen en rondde samen met zijn leerlingen de >
De intieme binnentuin van Palazzo Medici Riccardi dateert uit begin 20e eeuw, maar is geïnspireerd op de 16e-17e-eeuwseFlorentijnse traditie. GRANDE 113
Boven de bogen is Cosimo’s privégang te zien van bijna een kilometer lang, die van de Uffizi over de Ponte Vecchio tot Palazzo Pitti loopt.
schilderingen binnen drie jaar af. Voor de muurschilderingen staan diverse sculpturen, zoals Michelangelo’s ‘Overwinning’. In de appartementen van paus Leo X worden zijn voorouders nog meer geëerd. Een waardige afsluiter vormt de Geografische Kamer, met een indrukwekkende houten globe en gedetailleerde wereldkaarten. Cosimo I vond Palazzo Vecchio echter niet waardig genoeg om gasten te ontvangen, dus op naar Palazzo Pitti!
Privécorridor Om de duizelingwekkende inhoud van Palazzo Pitti te aanschouwen, krijg ik hulp van gids Samantha Para. Zonder gids of voorbereiding zie je door de bomen het bos niet meer in dit immense museum met zijn overdadige kunstgalerijen. Terwijl een flinke regenbui ons dwingt een paraplu te kopen, vertelt Para me al lopend over de geschiedenis. Het palazzo is vermoedelijk gebouwd door Brunelleschi voor Luca Pitti, die de heerschappij van de Medici’s wilde overtreffen. De rijke handelaar ging echter bijna failliet aan de kosten van het onafgewerkte stulpje. Na zijn dood in 1473 verkocht zijn familie het in 1550 aan Eleonora van Toledo. Plots stoppen we midden op de Ponte Vecchio. De gids vertelt een interessant detail dat 114 GRANDE
De prachtige villa La Petraia was een van de vele buitenhuizen van de familie de Medici, met uitzicht op ‘haar’ geliefde Firenze.
je anders zo voorbij zou lopen. Ze wijst omhoog naar de zijcorridors van de Uffizi, die Cosimo I liet bouwen door Vasari. Destijds diende de Uffizi-galerij als kantoor voor zijn regeringsdoeleinden. Cosimo en zijn gezin hadden veel vijanden en daarom beval hij Vasari een privégang te bouwen van bijna een kilometer lang, die van de Uffizi over de Ponte Vecchio tot Palazzo Pitti loopt. Zo was het mogelijk om zich ongezien en veilig te verplaatsen. Opvallend is dat de Ponte Vecchio een van de weinige bruggen is die gespaard is gebleven tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het gerucht gaat dat de nazi’s de doorgang gebruikten als vluchtroute en dat zelfs Hitler en Mussolini elkaar daar veilig troffen. Aan de andere kant van de Arno zie ik in mijn ooghoek constant de privégang opduiken. De route loopt dwars door tientallen huizen.
Officiële audiënties Vanuit een smalle straat duikt vanuit het niets het immense Palazzo Pitti op. Het is moeilijk voor te stellen dat dit optrekje voornamelijk diende als hotel voor bijzondere gasten, voor speciale gelegenheden of voor officiële audiënties. Samantha Para vertelt bijvoorbeeld dat de imposante binnenplaats van Bartolomeo Ammannati, die vanaf de eerste verdieping uitkijkt
op de prachtige tuin, werd omgetoverd in een spectaculair waterbassin voor de bruiloft van zoon Ferdinando I en zijn koninklijke Franse erfgename Christina van Lotharingen. De binnenplaats werd tot zo’n drie meter hoog gevuld met water, en er werden zeeslagen nagespeeld ter ere van het bruidspaar dat er permanent ging wonen. Het echtpaar verbleef hoofdzakelijk op de eerste verdieping in de linkervleugel. Hun kinderen zaten een verdieping hoger. Gedurende twee eeuwen was Palazzo Pitti het onderkomen van de laatste Medici-nazaten. Daarna leefden er vele verschillende bewoners aan het hof: van de Lotharingers tot de Savoye-dynastie. Met name Elisa Bonaparte heeft er flink huisgehouden, vertelt mijn gids. “Elisa vond de Italiaanse kunst maar niets en verwoestte vele fresco’s. Ze liet helaas diverse kamers overdoen in een overdadige neoclassicistische stijl.” Het Palazzo Pitti werd dus constant verbouwd en uitgebreid en heeft qua interieur daarom vele verschillende gezichten. De Palatijnse kunstgalerij, met grootse werken van Titiaan en Rafaël tot Rubens en Caravaggio, overspoelt de zintuigen. Para vertelt nog een leuk detail bij het portret van Tommaso Inghirami (1510), die bevriend was met Paus Leo X. “Zie je dat Tommaso’s linkeroog wat afwijkt? De man schijnt nogal scheel te hebben gekeken. Raphaël wilde zijn opdrachtgever realistisch portretteren, maar niet beledigen door
hem alleen van de zijkant te schilderen. Daarom heeft hij hem omhoog laten kijken, zodat zijn volledige gezicht zichtbaar is en zijn oog minder op de voorgrond komt.” Ik ben toe aan frisse lucht. Via de linkervleugel van de indrukwekkende Bobolituinen dalen we af naar beneden. ‘Boboli’ verwees in de zestiende eeuw naar beboste gebieden en kreeg zodoende zijn naam. >
Borrelen en heerlijke antipasti eten bij de pittoreske wijnbar Natalino. GRANDE 115
Firenze praktisch Evenals in de kunst, waren de Medici’s een van de eerste rijke families die de Italiaanse tuinarchitectuur op de kaart zetten en als rolmodel dienden in Europa.
Groen sprookjeshof
Lekker tafelen de GRANDE-tips Van al die musea en paleisbezoeken krijg je natuurlijk ook trek, een aantal eettips: La Fierucola De Piazza Santo Spirito, vlakbij Palazzo Pitti, wordt elke derde zondag van de maand omgetoverd tot een uitgebreide markt waar de Florentijnen zelfgemaakte en biologische producten verkopen. Er zijn weinig toeristen en het is heerlijk om er rond te struinen en originele souvenirs te scoren, zoals verse kruiden van Pastore d’Aromi, handgemaakte zeep van Spedco of honing van Miele Toscano Erica. Open van 9 tot 19 uur, www.lafierucola.org Obikà Mozzarella Bar Via Tornabuoni 16 Bij Mozzarella Bar Obikà kun je tijdens happy hour heerlijk goedkoop eten van een lopend buffet. Diverse mediterraanse gerechten en antipasti, gecombineerd met heerlijke buffelmozzarella. Inclusief drankje voor 9 euro per persoon. Ook à la carte eten is prima. Zo heb ik nergens een betere pizza geproefd. De wijn en frisse fruitcocktails zijn ook dik in orde. Sfeervol modern aangekleed en ruimte voor grote groepen. Vooraf reserveren. www.obika.it Natalino Borgo degli Albizi, 22r Het pittoreske Natalino is een wijnbar waar je niet alleen kunt borrelen maar ook voor de zeer schappelijke prijs van 6 euro aanschuift bij het lopend buffet. Je eet vanaf een dekenkist of een gammel stoeltje in een zeer ongedwongen sfeer. Het eten is prima en de smakelijke wijn is ook te koop. Dit is ook een leuke winkelstraat, die minder bekend is bij toeristen.
116 GRANDE
Ondanks het slechte weer, dat langzamerhand weliswaar opklaart, besluit ik toch verder de tuin te verkennen. De paden zijn opvallend steil en variëren van breed tot smal. Niet echt aantrekkelijk voor mensen die slecht ter been zijn. In tegenstelling tot het paleis is het hier juist wel leuk om onvoorbereid rond te dwalen en te kijken waar je uitkomt. Het groene sprookjeshof telt ruim 45 hectare en is oorspronkelijk ontworpen door Niccolò Tribolo, die in opdracht van Cosimo I ook verantwoordelijk was voor de tuin van Villa in Castello (vlakbij Petraia). Via een zijweg loop ik langs het koffiehuis, dat er droevig bijstaat door het grauwe druipende weer. Het voordeel is wel dat het rustig is in het park. Ik loop omhoog tot ik via een beschut paadje bij een wenteltrap uitkom. Mijn nieuwsgierigheid wordt beloond met een prachtig uitzicht. Voor me ligt het Porselein Museum met zijn Giardino del Cavaliere: een exotische en bloeiende rozentuin, omringd door een adembenemende groene vallei. Het museum werd onder meer door kardinaal Leopoldo De’ Medici gebruikt als ontvangstzaal voor wetenschappers. Nu zijn er exposities van kostbaar porselein, hoewel het fraaie servies het niet wint van het uitzicht. Ik ga terug naar beneden en kijk via verschillende lagen terrassen uit op het verlaten amfitheater en de achterkant van het Pitti. Ik wijk verder af naar rechts en kom uit bij de rechtervleugel van het gebouw. De donkere lucht hangt dreigend boven de stad, die opdoemt vanaf dit uitkijkpunt. Een stukje terug loop ik over de Cipreslaan, met haar fraaie Romeinse beelden, ruim vijfhonderd meter steil naar beneden. Sla hier zeker eens een zijstraatje in, want juist de dichtbegroeide laantjes laten je dwalen door de tuin en uitkomen op romantische hofjes of binnenperkjes. De grote finale vind je aan het einde van de laan bij de sierlijke fontein en beeldengroep ‘Vasca dell’Isola’, die dus een eilandje is. Let wel op, de fontein is alleen in mei en juni te bezichtigen.
Laatste rustplaats Na het overladene van Palazzo Pitti en zijn magnifieke Bobolituin neem ik afscheid van de godfathers van de renaissance bij hun laatste rustplaats: San Lorenzo en de Medici-kapel, waar bijna alle familieleden begraven zijn. De parochiekerk San Lorenzo is een van de belangrijkste en oudste gebouwen uit de renaissancearchitectuur en staat symbool voor de geschiedenis van de Medici’s. Brunelleschi herbouwde de kathedraal in opdracht van Giovanni rond 1418, en Michelangelo ontwierp ruim een eeuw later de façade, evenals de bibliotheek waar manuscripten van de familie bewaard werden. Helaas is de bibliotheek dicht en kan ik nog steeds niet de beroemde maniëristische
trappen bewonderen. Maar er is genoeg te zien, San Lorenzo barst van de kunstschatten, van Donatello en Fillippo Lippi tot Agnolo Bronzino. Vervolgens loop ik naar buiten, langs de drukbezochte toeristenmarkt, waar ik via een zij-ingang toegang krijg tot de kapel. De metershoge Cappella dei Principi, waar alle ‘prinsen’ begraven liggen, is al even indrukwekkend als de palazzo’s. De enorme koepel van Buontalenti is het kleine zusje van Brunelleschi’s koepel. De oppermachtige Cosimo I gaf in 1604 het startsein voor het mausoleum om zijn familie te eren. Het resultaat is verbluffend: de hele ruimte bestaat uit marmer en pietre dure in diverse kleuren en motieven, aangevuld door Romeinse beelden met de enorme tombes als middelpunt. Via een zijdeur loop ik Michelangelo’s Nieuwe Sacristie binnen. Na zijn voltooiing van de Sixtijnse Kapel was paus Leo X zo overdonderd, dat hij Michelangelo de opdracht gaf om zijn voorouders te eren. Het was de grootste uitdaging sinds zijn ‘David’, wat Michelangelo een dubbel gevoel moet hebben gegeven omdat hij zich tegen de Medici’s had gekeerd. Toch is de beeldengroep (1520-1534) rondom de graftombes een van zijn meesterwerken, zoals de allegorische vrouwenfiguur ‘De Nacht’. Terwijl ik alle indrukken van de afgelopen dagen op een rijtje zet, realiseer ik me dat de cirkel rond is: op slechts een steenworp afstand van het Palazzo Medici Riccardi, waar de rijkdom van de Medici’s zichtbaar werd, eindigt mijn Medici-speurtocht. En dat terwijl er nog zoveel ‘voetsporen’ van de ‘Signori del Rinascimento’ te ontdekken zijn…
De 16e-eeuwse tuin van Villa La Petraia heeft een fraaie symmetre en terraslagen, voorzien van vijvers, een fontein, kruidenplanten en fruitbomen.
Erheen Diverse vluchten rechtstreeks via Firenze Airport of een uurtje met de trein via Pisa.
Andere tip: Villa In Castello (Via di Castello 47). Ook op wandelafstand vanaf Petraia te bezoeken.
Verblijf
Medici Riccardi
Palazzo’s
Hotel Palazzo Vecchio*** Via Cennini 4 www.hotelpalazzovecchio.it Vanaf 100 à 120 euro per persoon per nacht. Ideale ligging, naast het centrale treinstation. Sfeervolle kamers (nr. 22) met uitzicht op de duomo.
Villa La Petraia Via della Petraia 40 Openingstijden: afhankelijk van het seizoen, gemiddeld tussen 8.15 en 16.30 uur, op maandag gesloten. Toegang: gratis. Elke 45 minuten is er een begeleid bezoek met een Italiaanstalige (!) gids. De Villa ligt acht kilometer buiten het centrum en is gemakkelijk met de bus te bereiken. Busvertrek: elke tien minuten vanaf Piazza Adula/Via Fiume (naast het treinstation). Tickets: te koop bij kiosken of in de bus. Buslijnen: lijn 2 richting Calenzano of nummer 28 richting Volpaia. Halte & route: Sestese 4. Loop een stukje terug en ga naar links. Loop dit zijstraatje uit en sla weer linksaf, volg vanaf daar de bordjes. Het is circa 1 kilometer lopen.
Via Carvour 1 (ingang bij nr. 3) Open van 9 tot 19 uur; op woensdag gesloten. Toegang: 5 à 7 euro (bij exposities)
Vecchio Piazza Signoria Open van 9 tot 24 uur; op donderdag vanaf 14 uur. Toegang: 6 euro.
Palazzo Pitti & Bobolituinen Piazza Pitti 1 Open van 8.15 tot 18.50 uur; op maandag gesloten. Toegang: 8,50 euro (voor paleis en twee musea); 11,50 euro: voor alles; drie dagen geldig.
Medici Kapel Piazza Madonna degli Aldobrandini Open van 8.15 tot 16.50 uur, op maandag gesloten. Toegang: 6 euro.
San Lorenzo Piazza San Lorenzo Open van 10 tot 17 uur, van 1/3 tot 31/10 en op zondag van 13.30 tot 17 uur. Toegang: 3,50/6 euro + toegang tot de bibliotheek. Bronnen & interessante literaTuur (te koop bij diverse musea) Agon gids voor Firenze, door Eve Borsook, uitgeverij Agon, 1988 (te koop in Nederland). The Medici, story of a European dynasty, door Franco Cesati, La Mandragora, 1999. Dvd: I Medici, signori del Rinascimento, Cinehollywood, 2007 (in het Engels). Pitti Palace, all the museums, all the works, door Marco Chiarini, uitgeverij Sillabe, 2001. The Medici Villas, door Isabella Lapi Ballerini, uitgeverij Giunti, 2006. Met dank aan Deze reis is mogelijk gemaakt dankzij Toeristenbureau Toscane (Silvia Maestrelli en Susanna Scali), Enit, nationaal toeristenbureau (Cristina Hübner), Samantha Para, Hotel Palazzo Vecchio, Ludwin Paardekoper en Italië-promotor Simeon Kanis.
GRANDE 117