De 15 werken van
Friuli
Friuli Venezia Giulia, de streek in het noordoosten van Italië, is vooral bekend vanwege de badplaats Trieste. Binnen deze regio heeft het gebied Friuli wellicht minder faam, maar toch genoeg te bieden: een mix van Italiaanse, Sloveense en Oostenrijkse tradities, authentieke stadjes als Udine en Cividale, natuurschoon in de Dolomieten en strandplezier rond de badplaats Lignano. Tekst en fotografie Angelique van Os
Het kunstmatige Lago di Sauris met zijn felblauwe water past perfect in het groene palet van de Dolomieten en stille bergdorpen van Friuli. 34 GRANDE ITALIË
GRANDE ITALIË 35
Ze zijn als een soort driehoek verbonden: eeuwenoude stadjes, robuuste natuur en een levendige kuststrook. De ‘drieling’ van Friuli heeft vele gezichten, die goed bereisbaar zijn, want binnen de twee uur ervaar je een compleet andere sfeer. Die diversiteit geldt ook voor de cultuur, want Friuli is een grensgebied, dat onderdeel is van de regio Friuli Venezia Giulia. Het stadje Cividale dei Friuli ligt op slechts twintig kilometer van de Sloveense grens, terwijl de Dolo-
mieten grenzen aan Oostenrijk en omringd zijn door bos en open weilanden. Het levert een eigenzinnig geheel op, dat aantrekkelijk is voor zowel stellen, gezinnen met kinderen als wandelaars. Om een impressie te geven van de mogelijkheden bezocht GRANDE het gebied binnen Friuli: studentenstad Udine, het door de Unesco beschermde Cividale del Friuli, het gebied rond Parco Naturale Delle Dolomiti Friulane en badplaats Lignano.
De Piazza Giacomo Matteotti, of in het dialect Plazze San Jacum gia Marcjatgnuf, is een van de vele pleinen omringd door terrasjes die regelmatig vol zitten met studenten.
Udine Vergeleken met Trieste, Aquileia en Gorzia is Udine lange tijd een onbeduidende stad geweest. Pas vanaf de renaissance kwam de nederzetting tot ontwikkeling, maar ze had geen belangrijke strategische positie. Ook anno 2012 is Udine geen wereldstad, maar je kunt er een heerlijk dagje vertoeven en het toerisme is er beperkt. Hoewel, veel Oostenrijkers komen er wel een dagje shoppen.
1. Ervaar Tiepolo’s zee van kleuren en licht Udine is de stad van de laatste grote Venetiaanse schilder
Gianbattista Tiepolo (1696-1770). Hij arriveerde er in 1726 en kwam onder de hoede van aartsvader Dionsio Delfino. Schuin tegenover de duomo, die van binnen bestaat uit achttiende-eeuwse weelderige barok, ligt een verscholen pareltje. Meestal is de Oratorio della Purità gesloten voor het publiek. Vraag daarom een vrijwilliger van de duomo om de deuren te openen, want wanneer die opengaan, openbaart zich een zee van kleuren en licht. Alsof het gisteren geschilderd is, zo intact en gedetailleerd zijn de fresco’s van Tiepolo. Dit van origine oude theater werd
De Piazza della Liberta roept Venetiaanse sferen op met haar herkenbare renaissancistische architectuur en loggia's, zoals het prachtige zestiende-eeuwse gemeentehuis, Loggia del Lionello, met een immense marmeren vloer.
omgedoopt tot een kleine kerk en meisjesschool. De muren zijn aan weerszijden beschilderd met Bijbelse vertellingen over kinderen uit het Oude Testament op een bladgouden achtergrond door Tiepolo’s zoon Giandomenico. Het plafond toont de tenhemelopneming, een van Tiepolo’s beroemdste en fraaiste fresco’s.
2. Proef het studentenleven Niet alleen de pracht en praal van Tiepolo maakt Udine de moeite waard, dit is ook een gemoedelijke studentenstad. De universiteit is belangrijk voor het uitgaansleven en brengt levendigheid aan de vele piazza’s, osteria’s, bars en winkels. In de zomer tref je nauwelijks studenten, maar gedurende het hele jaar brengen jonge mensen leven in de stad.
3. Waan je in Venetië De vele pleinen en middeleeuwse gebouwen in Udine doen denken aan Venetiaanse invloeden en de overdekte arcades aan Bologna. Aan de Piazza della Liberta, een van de mooiste plekjes in Udine, vind je het zestiende-eeuwse gemeentehuis Loggia del Lionello, in wit en roze gesteente, en ook de kerk van Santa Maria in Castello. In het midden
36 GRANDE ITALIË
van het plein zijn sporen van Napoleon te vinden met een statige pilaar. Aan de loggia, omhoog op de heuvel, staat het zogenaamde kasteel, waar je uitzicht hebt over de stad en haar vallei.
4. Leer het dialect Wie erop let, ziet in het centrum overal dubbele straatnamen. Dat verwijst naar een oud Venetiaans dialect, dat de oude generatie nog steeds spreekt, maar voor anderen nauwelijks verstaanbaar is, ook voor de Italianen zelf. Verder komt ook het streekdialect Friulano voor, een soort mix tussen Italiaans en Oostenrijks (Duits).
5. Eet stuzzichini Een geliefde osteria van de Udinezen is Al Cappello (De Hoed), die een en al authenticiteit en traditie ademt. Binnen hangt het vol met hoedjes in allerlei soorten en maten. Uitnodigend is de ruim drie meter lange krijtmuur, waarop zo’n honderd soorten wijn vermeld staan. De vitrines zijn gevuld met verrukkelijke stuzzichini’s, minibroodjes gevuld met hartig beleg en rijke olie, die de locals graag eten voor de lunch. Hier wordt ook de beroemde San Daniela-ham verkocht, een delicatesse uit deze regio.
›
GRANDE ITALIË 37
Cividale del Friuli Krap twintig kilometer van Udine ligt het compacte Cividale del Friuli, dat op de werelderfgoedlijst van de Unesco staat. Vanaf de herbouwde (1917) middeleeuwse Duivels Brug is het al snel duidelijk waarom dit stadje beschermd is: de prachtige antieke nederzetting ligt bovenop een heuvel, waar de duomo bovenuit torent, en is omringd door de rivier Fiume Natsione, die uit de Alpen komt. Het stadje ligt tussen de fraaie berg- en bosgebieden Torre en Natsione en heeft een schilderachtig uitzicht.
6. Duik de geschiedenis in Julius Caesar vestigde hier zelf de nederzetting en liet zo zijn sporen achter. Maar ook de Lombarden hebben hier stevige voet aan de grond gehad. Cividale was de eerste Italiaanse nederzetting waar de Lombarden zich permanent vestigden en die ze als handelsroute gebruikten. Het stadje is doordrenkt van de geschiedenis. Bezoek bijvoorbeeld het Christelijk Museum, met zijn eeuwenoude sculpturen, of het Nationaal Archeologisch Museum. Hier zijn veel Romeinse en Lombardse gebruiksvoorwerpen, sieraden, munten en servies te bewonderen.
7. Ga het klooster in De Tiempeto Longobardo, die verscholen ligt in het klooster van Santa Maria in Valle, stamt vermoedelijk uit de achtste eeuw. Het was een heilige plek voor de eerste hertog van de Lombarden die zich vestigde in Italië. Het werd omgedoopt tot een nonnenklooster, tot in 1893. Er hangt een mystieke sfeer in de kleine ruimte, die verrassend hoog is. Wellicht hadden gelovigen vroeger het gevoel dichter bij God te komen doordat ze ver omhoog moesten kijken en moesten reiken naar de inmiddels vervaagde fresco’s die ooit zeer kleurrijk waren en omlijst met gedetailleerde bogen, houten versieringen en grote (waarschijnlijk) heilige figuren. Pas in de middeleeuwen werd het dak hier toegevoegd.
De rivier Fiume Natsione die uit de Alpen stroomt, verbindt de bos- en berggebieden Torre en Natsione. Het is wel duidelijk waarom Julias Caesar hier een nieuw stadje wilde vestigen....
8. Eet je rond met Gubana-cake Cividale is geliefd om zijn beroemde Cubana-cake, die vele etalages vult bij osteria’s en panificio’s. De cake is gevuld met appel, noten en rozijnen. Probeer dat maar eens te weerstaan…
›
De antieke nederzetting Cividale del Friuli is een prachtig stilleven. Na één blik is het al duidelijk waarom het op de Unesco-werelderfgoedlijst staat.
38 GRANDE ITALIË
GRANDE ITALIË 39
Dolomieten Friuli heeft naast zijn culturele erfgoed ook veel natuur te bieden. Binnen anderhalf uur rijden richting noordwesten komen de Dolomieten in zicht en verandert de omgeving volledig. Na het stadje Tolmezzo gaat de bewoonde wereld op in kleine dorpjes en in het robuuste berglandschap, omringd door drooggelegde rivieren en opvallend groene weilanden. Het is een vruchtbaar gebied vanwege de koele berglucht en de vele regenbuien in het voorjaar. Iets westelijker, rond Socchieve, veranderen de mediterrane huizen in Oostenrijkse chalets. De plaatsjes Forni di Sotto en Forni di Sopra zijn rijke wandelgebieden. In de winter wordt dit een klein skigebied. Deze omgeving grenst aan het Parco Naturale Delle Dolomiti Friulane, dat sinds 1996 bestaat en vanaf 2007 tot de Unesco behoort. Het gebied beslaat ruim 36.950 hectare en biedt 360 kilometer wandeltracks, van allerlei niveaus, geschikt met en zonder kinderen. Voor langere tochten wordt een gids geadviseerd, want afgezien van het robuuste landschap is er ook veel wild in deze omgeving.
9. Trek je wandelschoenen aan Mensen met een basisconditie kunnen prima de middelzware tracks volgen rond Belvedere sul Lavinal: het is niet te steil, maar er zijn wel enkele uitdagende ‘hindernissen’, zoals een lichte klim langs een stuwdam, kleine stukjes klimmen over bospaden en trappen, die uitzicht bieden over de hoge toppen van de Alpen en de Dolomieten. Het hoogste punt van de route is Clap dal Von, op zo’n 1.135 meter, wat op zich meevalt, aangezien het dorp ongeveer 900 meter boven zeeniveau ligt. De bergtoppen reiken tot 2.600 meter in dit gebied. Het symbool van het park is de Campanile di Val Montanaia (pad nr. 352, vlak bij de Pordenone Alpine-
hut). Deze ruige, op zichzelf staande rotspieken vormen het hart van het park. Ondanks de toeristische paden zoals de Casera Casavento, waar sporen van dinosaurussen zijn gevonden, biedt het park vooral rust en natuurschoon.
10. Bezoek een bergdorp De bergdorpjes Sauris di Sotto/Sopra zijn op zich niet zo heel spannend, maar vooral de route ernaartoe en de wandelrijke omgeving maken dit tot een leuk uitstapje. De ‘toeristische route’ is vanaf Forni di Sopra zeker een uur rijden, en je moet een sterke maag hebben, want de steile weg is smal en zit vol haarspeldbochten omdat de berg Passa del Pura overgestoken moet worden. Harder rijden dan vijftig lukt niet en dat is zeker geen aanrader in het donker. Na een aantal korte bergtunnels komt het felblauwe water van het kunstmatige Lago di Sauris je tegemoet. Rijd een paar kilometer verder omhoog tot op de plaats van bestemming. Geniet van de natuur en breng een bezoekje aan het atelier ‘s Louch, laboratorio creativo, waar Samantha Lucchini kleurrijke vilten beesten maakt, van slakken en katten tot steenbokken en lieveheersbeestjes.
11. Word dronken van zelfgemaakte grappa Italianen maken graag zelf hun drank. Zo ook de vrolijke gastheer Angelo van Osteria Tulat in Forni di Sopra. Nadat je uitgebreid getafeld hebt op het vrolijk aangeklede terras, nodigt Angelo je graag uit voor een proeverij van zijn zelfgemaakte grappa. In een grote kast staan zo’n twintig soorten likeurtjes, van zoet en zacht tot bijna pure alcohol. Zo’n vierde glaasje hakt er behoorlijk in…
›
Het Parco Naturale Delle Dolomiti Friulane biedt 360 kilometer wandeltracks voor alle niveaus, en soms kom je uren niemand tegen. 40 GRANDE ITALIË
GRANDE ITALIË 41
Lignano Deze badplaats is populair bij de Italianen en Slovenen, dus toeristisch, maar vergeleken met Trieste is het rustig. Lignano (twee delen: Pineta en Sabbiadoro) heeft een kuststrook van acht kilometer lang en is afhankelijk van het toerisme. In de zomer telt het 200.000 inwoners, terwijl dat er in de winter maar 5.000 zijn! Er zijn vier havens, tientallen hotels en een centrale winkelstraat. Toch heerst er midden in de zomer geen massatoerisme en de hotels en campings zijn voldoende verspreid, evenals de stranden, zodat er voor elk wat wils is zonder dat je op elkaars lip gaat zitten.
13. Strandje hoppen
12. Loungen vanaf de pier
14. Wees actief
De witte pier van Terrazza a Mare ziet er met zijn seventies look wat gedateerd uit. Maar wanneer je helemaal tot op het einde doorloopt, vind je een verrassend hip terras met uitzicht over de zee waar je lekker kunt lunchen.
Lignano is geliefd bij zowel amateur- als profsporters, mede vanwege de vele evenementen die er georganiseerd worden. Naast de pier ligt Beach Village, waar dagelijks van alles te doen is voor jong en oud: beachvolleybal, (kite)-surfen, kanoën, aquagym, tennis en groepsdansen.
Voor elke doelgroep is er wel een apart strand. Sabbiadoro, het gouden strand, vormt het drukke trendy gedeelte, waarvoor gasten betalen. Ga je voor een familiaire sfeer, loop dan een stukje oostwaarts. Op het gratis strand zijn vooral families en ouderen te vinden die hun eigen koelboxen, stoeltjes en parasols meenemen. De oudjes spelen er vaak jeu de boules en traditionele kaartspelletjes, zoals briscola. Ook zijn er twee hondenstranden. Honden ‘op stand’ hebben hun eigen afgezette betaalde stukje, terwijl er drie deuren verder een gratis hondenstrand is.
Friuli praktisch Erheen Friuli (Venezia Giulia) is het makkelijkste te bereizen met het vliegtuig. Er zijn twee mogelijkheden: vliegen op Venetië of op Trieste, en in beide gevallen verzorgen meerdere luchtvaartmaatschappijen deze verbinding. Vanaf Trieste is het ongeveer 40 kilometer naar Udine (A4). Met de auto of met de trein (www.trenitalia.it) is de trip ook goed te doen. De reistijd is dan wel veel langer, maar je krijgt er een diversiteit van landschappen voor terug. Vervoer Reizen binnen Friuli doe je het best met een huurauto. Zeker wie de Dolomieten wil bezoeken, kan niet zonder auto. Vanaf Udine heb je meerdere verhuurbedrijven, zoals Avis, waarbij je de auto aan het einde van de rit kunt inleveren bij de luchthaven in Trieste. Info: Avis, Viale Giacomo Leopardi 5, Udine. Tel. + 39 043 250 11 49, www.avis.be.
Het 'verscholen' hippe terras van Terrazza a Mare is een ideale lunchspot met uitzicht over zee en het 'gouden' strand van Lignano. Sant’ Andrea is een van de vele kleine onbewoonde eilandjes in de lagune van Marano, waar je met de ferry Nuova Saturno aanmeert of zelf kunt ronddobberen.
Aan Sabbiadoro grenst Wind Village, waar vooral zeilers en bootfanaten zich kunnen uitleven. Wil je even niet naar het strand, dan kun je de omgeving vlot ontdekken met de fiets, dankzij de twintig kilometer fietsroutes.
15. Dobber rond in de lagune De lagune van Marano en haar aangrenzende kanalen is de troef van Lignano. De vele planten- en vogelsoorten, oude vissershutjes en vooral rust inspireerden Ernest Hemingway om deze ‘delta en Italiaans Florida’ te bezoeken. Er zijn twee regionale natuurreservaten: Foci del Fiume Stella (1,377 hectare) en Valle Canal Novo, omringd door kleine eilandjes, zoals Sant’ Andrea. Ferry’s als de Nuova Saturno varen je hier rond. De vrolijke kapitein Adriano Zentilin kent het gebied op zijn duimpje. Wanneer hij begint te vertellen, weet hij van geen ophouden. Dit is een leuk uitstapje met de kids, maar actief is het niet. Zelf een bootje huren en ronddobberen is minstens zo leuk.
42 GRANDE ITALIË
Overnachten in Udine Hotel Ambassador: dit stadshotel is centraal gelegen, vlak bij het treinstation en het centrum. Nette kamers en uitgebreid ontbijt. Goede prijs-kwaliteitverhouding. Info: Via Giosue Carducci 46, tel. +39 0432 50 37 77, www.ambassadorpalacehotel.it. Eten & shops Al Cappello (Udine), Osteria con Cucina e Locanda, Via Paolo Sarpi 5, www.osteriaalcappello.it Cpiace (Udine), c/o Caffe Contarena, Via Cavour 1. Voor authentieke koffie en delicatessen. Osteria al Tulat (Forni di Sopra), Via Virrorio Veneto 22, tel. +39 347 229 14 66. ’s Louch, Sauris di Sopra 3G, www.slouch.it. Meer info Algemeen: www.turismofvg.it Informatiepunt Udine & Cividale, Piazza Maggio 7, tel. +39 0432 29 59 72, info.udine@turismo.fvg.it. Informatiepunt Lignano, Via Latisana 42, tel. +39 0432 81 51 11, info.lignano@turismo.fvg.it. www.maranolagunare.com Parco Naturale Dolomiti Friulane, www.parcodolomitifriulane.it, tel. +39 0427 87 333. Lokale (cultuur)gids: La Via dell’ Ambra - Roberta Patat, Via dai Simons 12 (Udine), www.laviadellambra.it. Deze reis is mede mogelijk gemaakt door Friuli Venezia Giulia Tourist Board (dank aan Elisa Sabot), www.turismofvg.it.
GRANDE ITALIË 43